J

Ai Suavi

Hseyin ELiK
U K K

1.L.
-L TR BAKANLIGI
B Y L K L L K
T.C. KLTR BAKANLII -ANKRA -1993
ISBN 97517-1373-0
Birinci Bk, 3.000 Adet
Keiren Ak Cezaevi Matbaas
Tel: 338 83 23 - 24 Fa: 339 40 70
/990'l yllar yalnz Trkiye toplumunda deil, tm dnya
jrcyasnda da ilgin oluumlarn ve onlara bal gelimelerin
l'tcmd bir dnemdir. Bu dnemde Bakanlmn politikasnn
IJzlJn, demokratikleme abalarnn toplumumuzda yaygnlatrlmas
oluturmaktadr. oulcu, katlmc, a yakalam insanlarn
rnleri ile btnlemi bir kltr politikas temellendirilmesi
amalanmtr.
insanln geirdii byk dnmlerin ve deerlerin
arksndaki kavramlar "Kitap" ve "Okumak"tr. Ne grselliin gc,
ne de iletiimin durmak bilmeyen teknolojik gelimeleri, bu iki kav
ramn insanlra zg h duygusu nedeniyle hibir zamn nemini yi
tirtemeyecek, zellii ve nemi dnya durduka srp gidecektir.
insanlar gnlk yaama biimleri, dnyadaki olumlu olumsuz
gelimeler, etkileimler, olaylar, zntler ve sevinler iinde dnce
retip kendilerini yenileyecekler ve bu abadan da hibir zaman
vazeemeeceklerdir.
Btn bu somut gereklerin yannda, krmzd fazla deitiini
syleyemeyeceimiz dier bir somut gerek var. O da az okuyan bir
toplum oluumuz. 1992'yi KiTAP VE OKUMA yl ilan ederek bu
sorunun altnd yatan nedenleri artrmak, zm yollar aramak, et
kinlikler yapmak, okuma konusunu gndemde tutmak abas iinde
geirdik. Kampanyalar yaptk, yarmalar dzenledik, kitaplarmz
cretsiz verdik, tm bu etkinliklerimizi yine srdreceiz.
1993 ylnda "KiTAP SATN ALIN. .. AYD/NLANJN" diyerek
ikinci admmz atyoruz. Yine kampanyalar, yarmalar yoluyla
insanmz kitaba ve kitap satn almaya ynlendirek amacndayz.
Geni ufuklar olan, dnen, dndn aklayan, grsel
iletiim aralarnn verdikleriyle yetinmeyen, kltrl insanlarn
yaad zgr ve demokratik ortam olan, gelecein, 2000'li yllarn
Trkiyesi iin bu kavramlarn yerletirilmesi ok nemli. Bunun so
nunda kitab isteme, sahip olma ve bundan haz duyma duygusunun
yaygnlat insanlarn Trkiyesi, okuyan, yazan Trkiye,
dlenenlerin gerekletii Trkiye olacaktr.
v
Bakanlmz 1993'te gerek almalar srasndaki
deerlendireleri gerek Trkiye'nin her kesinden gelen istemin
younlamas nedeniyle bask saylann ykseltti.
Tplumsal dnce birikimimizi oluturan, bu arada da ulusal
kltrmze katkda bulunmu olan ve fakat zel yaynevleri
tarafndan yaynlanmasnda bilinen glkleri yaayan kitaplar
yaynlamaya devam edeceiz. Bylece, ulusal kltr birikimimizi
yalnzca bir koruma mantyla deil, gnmz gereksinimlerini
krlayacak bir yaklamla ele alm olacaz.
Okumak ve yazmak, insanlann insanca duygularnn, kendi ken
disiyle yalnz klabildii tad alma ve haz duyma anlarnn yaand
tek alandr. f nsanlar yaanan bu anlarnn sonucunda dnyamz
ssleyen fkir rnlerini ortaya koyuyor, yetenekli kiiler ortaya
kyor, hepimizin, lkemizin, giderek dnyamzn mal oluyor.
Bu gerek ve bilin iinde kitap ve okumak somutunda
balattmz giriimlerimizi 1993'te yine gndeme getiriyor
"KiTAP SATIN ALJN ... AYDINLNIN" diyoruz.
oulcu, katlmc, demokratik yapl, an yakalam, ona
ierden bakan kuaklar olarak yetimemizin gerei bu diyorum ve
buna itenlikle inanyorum.
D.Fikri SALAR
Kltr Bakan
VI
iiDEKLEK
NSZ / XI
1. BL: HAYAT
ocukluu ve Aile evresi / 1
Eitimi ilk Seyahatleri ve Memuriyetleri / 1
ehzade Camiindekl Vaazlan / 7
Gazetecilie Balamas / 8
Kastamonu'ya Srflmesi / 1 O
Avrpa'ya Kamas / 1 1
Londra Hayat / 1 5
Paris Hayat / 23
lstanbul'a Dn
Galatarasay Mekteb-i Sultanisi Mdrl / 31
Mektebi Sultani Mdrlnden alnmas / 37
isiz ve Karanlk Gnleri / 38
lmnden Sonra Ali Suavi / 45
Ali Suavi Hakknda Ne Dediler / 48
U. BL: ESEKLEKi
A. KiTAP RiSALELERi / 52
- Ehemmiyet-i Hfz- Mal / 52
- Santorin Risalesi / 53
- Hukuku'-evari / 53
- Defer-i Amal- Ali Paa / 53
- Salnameler (Yllklar) / 54
- Hive Fi Muharem 1 290 / 55
- Nasreddin Chah D'IRAN / 55
- A Propos de L' Herzegovine / 56
Vll
- A Propos de L'Nerzegovine (il) / 57
- A Propos de L'Nezregovine - MONTENEGRO (ili) / 58
- Question of The Day. Turk or Christian / 59
- Tacryr ou Relation de Mohammed Effendi / 59
- L Tableau de Sebes (Lugaz- Kabis) / 60
- Takvim't-Tevarih Zeyli / 61
- Giyotiyos'un Ahlaka A!d Risalesinin Tercmesi / 6 1
- Arabi bare Usulu'l-fkh tercmesi / 62
David Urquhart'n New Castle foreign Affairs Com
mittee'nin Bakan Mr
.
Crawshay'e Osmanl D Borlar
lle ilgili Olarak Yazd Mektubun Tercmesi / 62
foreign Affairs Committee'lerin Sultan Abdlaziz'e
Yazdklar Bir Mektubun Tercmesi / 64
- Bizzat Suavi veya Baka Kaynaklar Tarafndan sz
Edildii Nalde Rastlayamadmz Eserleri / 67
B SRELi YAYINLAR: / 69
- Muhbir Gazetesi (stanbul) / 69
- Muhbir Gazetesi (Londra) / 70
- Ulm Gazetesi / 72
- Muvakkaten Ulm Mterilerine / 72
Bir Ansiklopedi Teebbs: Kamsu'l-Ulm ve'l
Ma'arif / 72
Yazarn Yaynladn Veya Yaynlayacan
Syledii fakat Bulamadmz Gazeteler / 7 4
m. BL: FKRER
- Sosyal ve Siyasi fikirleri / 7 5
Laiklik / 78
- Nilafet / 78
- Osmanl Devletinin Manevi Rahatszlklar / 80
Milliyetilik slamclk / 83
VI l l
Trk Dili ve Edebiyat zerine Dnceleri / 1 03
EQltim zerine Grleri / 1 20
Fen Bilimlerine Bak / 1 29
Ekonomik Grleri / 1 32
iV. BL: YAZARA RNKLER
ilim / 1 38
Serbestlik / 1 45
Gazete / 1 47
Taklit / 1 49
Mslmanlann Padiah Hakkndaki Zann / 1 54
Mslmanlk Kalknmaya Engel Deildir / 1 60
- Trk / 1 62
Osman / 1 64
Sanayi Der Memaliki Osmaniye / 1 69
- Yeni Osmanllar Tarihi'nden / 1 73
Avrupa'nn ve Amerika'nn Ner-i Nasrariyet Ce
miyetleri / 1 75
Fransz Kaypakl Tenbih lslam Askerlii Fransz
Askerlii / 1 77
Terakki / 80
- Osmanllarn lstanbul'u Fethinden Dolay Avrupa ve
insanlk Onlara Neler Borludur? / 1 83
- Mukaddime / 1 86
- Hatime / 1 90
- Varaka / 1 91
- 1 877-78 Osmanl Rus Sava zerine / 1 93
- Teekkmame / 203
- El Hakimu Huvallah / 204
- Demokrasi. Hkmet-i Halk, Msavat / 232
-SONU / 247
BiBLiYOGRAFYA / 257
lX
H Z
Ali Suavi, Bat/Jlama dnemi Trk fkir ve kltr tar
hinde nemli bir yere sahip olan yazarlardandr. Tarhi
mizde, Ali Suavi kadar, lmnden sonra kendisi ile ilgi
// birbirine ok zt fkirler ileri srlen aydn ok
azdr. Onun iin cahil diyenler olduu gibi, dahi diyen
ler de vardr; kahraman diyenlern says hain diyenler
kadar oktur.
ok eitli ynleri olan Ali Suavi Efendi zerinde
bugne kadar yazlanlar ya onu mahkum etmey veya
yceltmeyi hedefemitir. Biz bu kitapta Ali Suaviyi
hatralardan, ahsi yorumlardan yola karak deil, ariv
belgelerine ve bizzat kendi eserlerine dayanarak
deerlendireye altk. Bu esern uzun bir hazrlk
dnemi olmutur. /stanbul niversitesi Sosyal Biimler
Enstits'nde hazrladmz "Ali Suavi, Hayat, Eserler
ve Fkirler" konulu doktora tezi bu kitaba balca kay
nak o/mutur. Kitabn hacminin snrl olmasndan
dolay, doktora tezinde ele alman yzlerce yerli ve ya
banc ariv belgelerne burada yer verlememi ancak
kaynaklan verlmitir. Ali Suavi gibi hayat, mcadele
ie srekli bir faaliyet ie geen, hem din adam, hem ga
zeteci, hem retmen, hem brokrat hem de komitac
olan bir insann btn ynlerni byle kk bir esere
sdrak imkansz deilse de zordur. Okuyucular bu ki
tapta belki her ynyle Ali Suaviyi bulamayacaklardr
ama, bulacak/an Suavi belgelern bize anlatt bir Ali
Suavi olacaktr.
Kitapta, Suavi ie ilgili bugne kadar yazlanlara pek
yer verilmemi, ancak bunlar bibliyografyada
gsterilmitir. Yazarn eserleri tantlrken, elimizde
olanlar ksaca tantlm, olmayanlarn ise sadece isimle
r ve hangi kaynaklarda bunlardan sz edildii belri
mitir.
XI
Fkileri ksmmda, yazann zernde elikili yorum
lar yaplan grlerine daha arlkl olarak yer veril
mitir.
Esern son blmnde, onun yazlanna rek olarak
sunduumuz makalelere ya da eit eserlernden alman
paralara yer verlmitir. Bu yazlar seilirken zellikle
imdiye kadar yeni harferle yaymlanmam olmalarna
ve yazann gerek s/bunu gerekse fikirlerini arpc
ekilde yanstm olma/arma dikkat edilmitir. Yazarn
her biri bir kitapk ebadmda ve son derece nemli,
Um gazetesinde yaymlanm ola& "Trk" ve "Lisan ve
fatt- Trki" balkl yazlara hacim endiesiyle yer ve
rlememitir. Ancak fkirler ele alnrken bu makaleler
den bolca almtlar yaplmtr. Szkonusu makalelern
Prf Dr. Mehmed Kaplan bakan/mda hazrlanan Yeni
Trk Edebiyat Antolojisi'nin 2. cildinde yeni harferle
yaynlanm olmalar, bu makaleleri burada
ylayamadmz zntsn giderektedir.
Yazarm lstanbul ve Londra'da kard iki ayn Muh
bir gazetesinin biribirine kartrlmamas iin Lond
ra'da yaymlanan Muhbir, dipnotlarda Fanszca bal
olan Le Mukhbir, .8. saydan sonraki saylar ise
lngilizce bal olan The Mukhbir eklnde verlmitir.
Geni okuyucu kitlesi gznnde bulundurularak
doktora tezimizden ksaltlarak ve yer yer dilde sade
letirelere yer verlerek hazrlanan bu eserde, doktora
tez danmanm Prof. Dr. Birol Bmil'in ve her frsatta
geni bilgi ve tecrbesinden yararlandm Sayn Ziyad
Bbuziya Beyefendi'nin katklar byktr. Kendilerne
ve bu esern yaynlanmasmda katklan olan btn ahs
ve kurululara teekkr ederm.
Xl l
lseyn el
/stanbul, 1991
1 . B L M
HAYAT
oukluu ve Aile evi
Ali Suavi, 1 7 Aralk 1 838 tarihinde lstanbul'da Cerrah
paa semtinde dnyaya geldi. 1
Kendisi ankr'nn
erke kazasnn Viranehir nahiyesine bal bir kyden
gelerek lstanbul'a yerleen Cepkenolu ailesine men
suptur.
2
Babas Hseyin Aa, okuma yazmay lstanbullu olan
annesinden renmi bir kat esnafdr. Hesab dr
ilem seviyesinde renen Hseyin Aa'nn ahsiyetini
Ali Suavi yle tarif eder: "Ehl-i ilme (alimlere) gayet
hrmet eder, idare-i beytiyesini (evinin geimini) pek
iyi bilir, mereben (karakter olarak) sdk ve tahareti (te
mizlii) sever, hakszlk grd zaman sabn yanar, ate
kesilir; hatta hakszlk eden baz ehibbasna (dostlarna)
tokat atm ve bazsnn kafasn yarm. '
3
mb Syahatler ve Memuriyetler
Ali Suavi, Davutpaa iskele Rtiye mektebinden
mezun olduktan sonra ok gen yata memuriyete
balad. Bab- Seraskeri Dersa'adet yoklama kaleminde
(stanbul Askerlik ubesi) almaya balad zaman 1 3-
1 4 yalarndadr. Bu arada kendisi cami derslerine devam
(1) Ali Suavi, 1869 temmuz ay ndan itibaren Parls'te yaynladg
Ulum gazetesinde ilk genlik yllanna alt hayatn yazml:r. Biz
burada, genelllkle yazann kendi kaleminden olan hayat hikayesi
ne dayandk (Ulum gazetei n. 15, s. 892-9.2).
()
Tercman- ark, 24 Mays 1878, nr. 44.
{.
Ulum, nr. 5, s. 89..
ederek kendisini yetitirmektedir. Yazar, l 6- l 7 yalarna
kadar geen hayatnn tamamen ilimle i ie getiini
syl er .
4
Bab- Seraskeri yoklama kalemindeki
grevinden ayrlp hacca gitmek zere lstanbul'dan
ayrlan Suavi bu srada l 7-1 8 yalarndadr. lstanbul'dan
ayrlmadan nce o ilk eserini yazmtr.
5
Bu, dini bir
eserdir. 'Nesayih-i Ebu Hanife zerine erh' isimli bu
eser gnmze kadar ya ulaamam veya henz buluna
mamtr.
Ali Suavi, kt hac yolculuunda lkesini tanma
frsat bulmu, kendi ifadesiyle dinleri, insanlar, hayat
ekillerini yerinde grp i nceleme frsat elde
etmitir.
6
Bu yolculuk boyunca kendisi lslami ilimlerin
temellerinden biri olan Hadis ilmi ile yakndan ilgilen
mi ve hac dn lzmir'e kt zaman binlerce hadis
ezberlemitir. zellikle, Hz. Muhammed'in zulm aley
hinde syledii hadisler gen Suavi'nin zelllkle ezber
ledii hadislerdir.
7
lzmir'den Bursa'ya geen Suavi, o
zamann Bursa valisi Sleyman Paa'nn gnln fethet
mitir. Sleyman Paa'ya, yazd 'ibbaku'l-Ulfm' isimli
eserini sunan Ali Suavi, ok gen yata ilmi seviyesini
ispatlamtr. 8 Bursa'da Haracolu Ktphanesi kendi
sine teslim edilmitir. Bu arada Bursa Ulu Camli'nde
Arapa ve lslami ilimler okutmaktadr. 9
Bursa'dan sonra Simav'a giden yazar, orada Koulu
Medresesi'nde hocalk yapmtr. Ancak simav'da
grdf baz hakszlkardan dolay, bu hakszhklara
rvet veya dier yollarla gz yuman yetklilere kr
(
U. n. 15. s. 893.
(
U, nr. 15, s. 894.

A Pp de L'Hereovine, Pars 1875, s. .
(
Uum, nr. 5, s. 896.

Um g nr. 15, s. 894.
()
L Mukbir, nr. 47, 3 1 August 1868, s. 2.
2
mcadeleye girimi, ezilen insanlarn hakkn savun
mutur. Osmanl Devleti'nin bu hale gelmesine ok
zlen Suavi, Simav'da uzun sre kalmaz, tekrar Bursa'ya
dner. 1 858 ylnn sonlarnda Simav'dan ayrlan Ali
Suavi bu srada yirmi yan akndr.

o
Dnemin Ma'arif Nazr ( Milli Eitim Bakan) Sami
Paa, bu sralarda Rtiye mekteplerini yaygnlatrma
abas ierisindedir. Alan yeni Rtiye mekteplerine
tayin edilen Dar'l-Muallimin (retmen okulu) mezun
larnn yeterli olmamas ve bunlardan bazlarnn bilgi
seviyesi olarak da yeterli grlmemesinden dolay, Sami
Paa Rtiyelerde retmen olarak grevlendirilmek
zere dardan, yani retmen okulu mezunlarnn
dnda, retmen almak zere bir imtihan aar. Bu imti
hana Ali Suavi de girer. imtihanda olaanst bir baar
gsterdii iin Bursa Rtiyesi' ne Muallim-i Evvel
( Baretmen) olarak tayin e

ilir. Tayini ile ilgili

padiah iradesi (oluru) Babakanlk arivinde bulunmak
tadr.

Aynca, Milli Eitim Bakan Sami Paa, Babakanla
Rtiye mekteplerinin yaygnlatrlmas ile ilgili
verdii teklifte Ali Suavi'nin baarsn vm ve
dardan retmen alma uygulamasna gzel bir rek
olarak gstermitir. Gerek Ali Suavi'nin Bursa
Rtiyesi'ne tayin kararamesinde, gerek Sami Paa'nn
szkonusu yazsnda kendisinden Ali Efendi veya Hac
Ali Efendi olarak sz edilmektedir. nk takma bir isim
olan Suavi adn henz almamtr. Sami Paa Suavi'nin
imtihanda gsterdii baary yle dfle getirmektedir:
"Sleyman Paa' nn inha' laryla ( tavsiyesiyle)
Dersa'adet'e ( lstanbul'a) gelmi olan Ali Efendi daileri
(10) Um, nr. 15, s. 896905.
( 1 1 l Bbakanlk Devlet Arivi
i
rde no. 29761 .
(sizin duacnz) Meclis-i Ma'arif'te (Eitim Meclisi'nde)
ledi'l-imtihan (imtihan olunarak) fazilet-i fevkal'adesi
(olaanst baars) hzzara (orada bulunanlara) hayret
verecek surette led'l-mahade (gzlenerek)
.
. .'12
Atama kararamesindeki tarihe gre Suavi, 1 6 Ocak
1 860 ylnda Bursa Rtiyesi Muallim-i Evvellii'ne
tayin edilmitir. Kendisi de bu imtihana girdii zaman
yirmi yandan gekn oldugunu sylemektedir. 13 Atama
tarihine gre bu srada 21 -22 yalarndadr. "Suavi"
lakabn almadan nce lakabnn 'Kk Hoca' olduunu
syleyen yazar, gen yana ramen gittii yerlerdeki
kaymakam, vali gibi idarecilerden sayg grdn be
lirtmektedir. 14
Bursal Mehmed Tahir'e gre, Ai Suavi, Bursa'da bu
lunduu sralarda Bursallara ilk defa konferanslar
vermitir. ilim adamlar ile eitli konularda tarmay
seven Suavi, mnazaralarndan bazlarn da Tahir Bey'in
babas Rif'at Bey'in konanda yapmtr
.
Bu
tartmalarda onun stn zekas birok kimsenin
kskanlna sebep olmutur.
15
Bursa Rtiyesi'nde bir
yl sren retmenliinden ayrlma sebebi kesin olarak
bilinmemektedir. lmnden sonra eitli iddialar ileri
srlmse de bunlarn pek dayana yoktur. Osmanl
yllklanna gre Bursa valisi mir Sleyman Paa 1 276
( 1 860) ylnda bu vazifeden ayrlmtr. Yerine gelen va
linin Suavi' yi muhaliflerine kar korumad
dnlebilir.
Onun Simav Rtiyesi'nde de retmenlik yapt
( 1 2) Babakanlk Devlet Arivi,
i
rade no. 29761 .
( 13) Fransa'da Paris ehrinde mlsafreten Mukim Elhac Ali Suavi Efen
di Tarafndan Yine Parls'te Kanipaazade Ahmet Rifat Bey'e
yazlan mektubun sureti, Pars l 670, s. 7.
( 14) Ulm, nr. 1 5, s. 905.
( 1 5) Bursal Mehmed Tahir, "Ali Suavi" Hadisat- Hukukiye, 2. Cz

sanbul, l 923, Kam, s. l 7 1 - l 72.

4
birok yazar tarafndan iddia edilmise de bunun asl
yoktur. nk sz edilen dnemde Simav'da Rtiye
yoktur.
1 86 l yl balarnda, kendisine gre Ali Paa'nn da
vetiyle
1
6
, Bursa'dan stanbul'a dnen Ali Suavi, gerek
seyahatleri gerekse memuriyetleri mnasebetiyle bu
lunduu yerlerde devlet arknn artk eski gnlerde
olduu gibi adaletle ilemediini grmtr. Askerlik
ubelerindeki grevinde askeri teki lat, Bursa
Rtiyesi retmenliinde Eitim tekilatn tand
gibL giri ken yapsyla gittii yerlerde idari amirlerle
olan yaknl neticesinde mlki ve mali problemleri
yakndan grmtr. Avrupa karsnda geri kalmann ve
keyfi idarenin getirdii zl daha ilk genlik
yllarnda hisseden, yaayan gen Suavi, her gittii
yerde hakszlklarla mcadele ettii iin hep ban be
laya sokmutur.
1 86 l ylnda istanbul'a dnen Suavi'yi Sami Paa hi
mayesine almtr. 17 Paa'nn konanda kendisine bir
oda verilen Suavi, ilmi sohbetlerden holanan Sami
Paa'r- n konanda bizzat Paa'nn idaresinde_ toplan_ _ n
I
z

k
e
re
-
me
-
clislerin
e
-
kafi
r

-
tr.
fS
tanby!
kaidgi bu sre ierisinde devlet bykleri ile ili dl
olduunu, onlar yakndan tanma frsat bulduunu
syleyen
1
6
yazar, muhtemelen 1 864 yl balarnda Ru
meli'ye gitmitir. Kendisi "Bir aralk Sofya'da Mahkeme-i
Ti caret (Ticaret Mahkemesi) reislii ettim."
1 9
demekte
dir. 1 28 1 Salnamesinde (yllk) de Ali Suavi Sofya Ticaret
Mahkemesi reisi olarak grnmektedir.
2
Ksa sren bu
grevden sonra Filibe kaymakam Ata Bey'le yine Filibe
( 1 6) Ulm, nr. 1 5. s. 905.
( 1 7) 'Ali Suavi" Hadisat- Hukukiye, Cz: 1 .

stanbul 1 923. (Eyll) s.

1 43.
( 1 8) Ulm, nr. 1 5, s. 905.
( 1 9) Ulm, nr. 1 5, 895.
() 281 , Salname. s. 92.
5
Kads Cemalettin Efendi'nin srarlar zerine 865
ylnda Filibe'de Tahrirat Mdrl'ne
2
1 atanr.
22
Fili
be'de kald yllarda Dabbakhane Medresesi'nde de
hocalk yapan yazar
2
3
vatandalara vergi konusunda
yaplan bir hakszlktan dolay Ata Bey'le bozumu ve
1 866 ylnda Filibe'den ayrlmtr.
Baz yazarlar Suavi'nin Filibe'de Rtiye retmenlii
yaptn yazmlarsada ne kendisi bundan sz eder, ne
de salnamelerde bu iddiay dorulayan bir kayda
rastlyoruz.
Filibe'de bulunduu sralarda 'Suavi" takma adn alan
"Kk Hoca artk bundan sonra hep Suavi olarak
anlacaktr. 'Gece yolculuuna ve uykusuzlua kar
dayanakl' anlamna gelen 'Suavi' kelimesi Arapa olup,
tam Ali Suavi'nin karakterine uymu bir lakaptr.
Gerekten o, ok hareketli. yerinde duramayan, kendin
ce hakszlk kabul ettii eylerle mcadelede yorul
mayan bir tiptir. Bu ismi sonradan kabullendiini bir
mektubunda belirmitir.
2
4
Kendi hayat hikayesinde, kendisi bize Rumeli'deki
Suavi'yi. adeta gezgin, her zulme mdahale eden, st
kademe memurlarnn dant ve onlan her frsatta en
ac ekilde uyaran bir tip olarak izer.
2
5
Ama u var ki
Suavi Filibe'de hangi grevlerle kalmsa kalsn. Filibe
Iilerin kendisini ok sevdiklerini ve hibir zaman
yalnz brakmadklarn hayatnn sonraki dnemlerinde
de gryoruz.
(21 ) Osmanllarda devlet dairelerinde yazmalardan sorumlu kimsele
re verilen nvan. Gnmzdeki "Genel Sekreterl i k" Tahrirat
Mdrlne karlk olarak kullanlabilir.
(22) Ulm, nr. 5, s. 895.
(2) Ulm, nr. 7, s. 41 9.
(2)
(2) Ulm, nr. 1 5, s. 906.
6
e ci'ek Va
1 866 ylnda lstanbul'a dnen Suavi Efendi, ehzade
Camii'nde ders vermeye, vaazlar etmeye balamtr.
Namk Kemal onun ehzade Camii'ndeki vaazlann takip
etmi ve bir dostuna yazd bir mektubunda Suavi'ye
hayranln ifade etmitir. Namk Kemal. bugnk
Trke ile "Bu zat. irfann dourmu olduu yeni bir ziy
nettir. Hafza kuvveti, abuk kavrama, hitabet, kalem
gc gibi bir ok zelili ahsnda toplam, daha ya
otuz civannda iken slami ilimlerin hemen hemen her
konusunda bilgi sahibi olmakla beraber Franszca ve
Rumca da renmitir. ehzade Camii'nde i kindiden
sonra Br'e'nin Kaside-i Hemze'iye'sini ders veriyor.
Dersi ok renkli ve yksek tabakadan olduka bol din
leyicisi vardr. Grm olsanz tariften daha stn bulur
sunuz. "
2
6
demektedir.
Kendisi, ehzade Camii'ndeki derslerine Fuad
Paa'nn da katldn sylemektedir.
27
Yukardaki ifadelerin sahibi Namk Kemal ile Suavi.
henz ok yakn iliki ierisinde deildirler. Namk
Kemal, Suavi adn Filibe telgraf memuru Rt Efen
di'nin bir mektubundan renmitir. Rt Efendi Tas
vir-i Efkar gazetesini karan Namk Kemal'e Ali
Suavi'nin eserlerinin bir listesini gndermi, yazma olan
bu eserlerin baslmas iin yardmn ve maliyetleri
sormutur. Bunun zerine Namk Kemal, kabank saydaki
bu eserlerin baslmasnn olduka ykl bir maliyeti
olduunu, btn eserlerinin baslmas iin yeni bir
Ql Metnin orijinali iin Bkz. F.A. Tansel, Namk Kemal' in Hususi
Mektuplan, Cilt: , Ankara, 1 967, s. 75.
() Ulum, nr. 1 5, s. 906.
7
irket kurulmas gerektiini beliren bir cevap yazar.
28
Namk Kemal, Rt Efendi'nin Tasvir-i Efkar'da
yaynlanmas iin gnderdii, Suavi'ye ait "Ehemmiyet-i
Hfz- Mal' isimli kitap Tasvir-i Efkar'da tefrika ha
linde yaynlamtr.
29
Yazann kendisi, Rumeli'den lstanbul'a dnd zaman
eserlerinin saysnn 127 olduunu, bunlarn ounun el
yazmas ve kk kitapklar olduunu belirir.<:0J Bu
127 ktap veya kitapktan birka tanesi gnmze kadar
ulaabilmitir. Bazlarnn isimlerini ve muhtevalarn
bildirdii halde, ounun adn bile bildirmeyen Suavi
aleyhinde olan kimseler tarafndan 'arlatan' olmakla
sulanmtr. O "Suavi" lakabn 1865'te aldna gre ve
1866'da lstanbul'a dndne gre bu 127 eserin ounu
Ali Efendi veya Hac Ali Efendi iken yazmtr.
Dolaysyla yazma olan eserlerinin ortaya karlamam
olmasnda eitli sebeplerle beraber bu sm
deiikliinin de yol am olabileceini tahmin ediyo
ruz.
Gai e Bl
Ali Suavi gazetecilie 186 7 yl Ocak aynda kan
Muhbir gazetesi ile adm atmtr. Onun ehzade Camii'n
deki dersleri, vaazlar lstanbul'da yanklar uyandrm
olmal. Suavi Efendi sradan bir hoca gibi konumuyor,
cami derslerinde bile siyasi konulara geiler yapyor
3
1,
cami cemaatna onlarn pek almad ama holand
(1 f.A. Tansel, Namk Kemal'in Hususi Mektuplan. Ankara 1 967, Cilt:
. s. :2. Tansel mektubun tarihini yanl veri, Pror. Dr. . faruk
Akn bu yanllg dzeltmitir (Namk Kemal'in Mektuplar.
l
st.
1 972, s. 1 9-20).
() Tavir-i Elkar 5 Cemazlyelevvel 1 282 (26 Eyll 1 865), 2: Cema
ziyelevel 1 282 ( 1 4 Ekim 1 865).
(.) Ulm. nr. 1 5, s. 892-89:.
(:11 'Ali Suavi' Hadisat- Hukukiye, Cz: l . Eyll 1 92:, s. 1 44- 1 45.
8
bir tondan hitap ediyordu. Hitap ettii tabakann dilini
i)i bilen Suavi Efendi. bu insanlarn nabzn iyi tutuyor
du. Tam bu srada bir gazete karaya karar veren Filip
Efendi
3
2
gazetesini satabilmek iin popler bir isme ih
tiya duyuyordu. ite bu isim Ali Suavi idi. Filip Efen
di'nin kendisine yaptrd teklifi kabul eder ve 1 Ocak
1867 tarihinden itibaren Filip'in gazetesi Muhbir'de yaz
maya balar.
Muhbir gazetesinde bir taraftan herkesin anlayabile
cei bir dille yazarken, dier taraftan da sade dilin savu
nuculuunu yapyordu. Yazlarnda, bata eitim olmak
zere o gnk Osmanl toplumunun sosyal skntlarn
ileyen Suavi, zaman zaman da hkmeti tenkit etmekten
geri durmuyordu.
Bu gnlerde Osmanl idaresine kar muhalefet sesini
aktan ykseltmi ahs Mustafa Fazl Paa'dr. Msr Va
lisi lsmail Paa'nn kardei olan M. Fazl Paa Osmanl
brokrasisinin eitli kademelerinde grev yaptktan
sonra padiah sultan Abdulaziz tarafndan aklanmayan
bir sebeple yur dna srlmtr. 1866 ubatnda
lkeyi terkeden Paa, Paris'e yerlemi ve Sultan'a
yazd bir mektupta idareyi alabildiine tenkit etmi,
padiahn etrafndaki insanlara hakaretler etmitir. Hal
byle iken Muhbir 31. saysnda Mustafa Fazl Paa'nn
Girit'teki Mslmanlar iin yapt parasal balar
vgyle birinci sayfada yaynlanmtr. Muhbir'in yir
minci saysnda ise Paa'nn Belika gazetesi Nord'a
yazd bir mektubun tercmesini yaynlamtr. Paa bu
mektubunda Jn Trk diye bir grup genten sz ediyor
.21 filip, alen Ermeni olan Diyarbakr bir aileye mensuptur. Gaze
tecilige Ceride-i Havadis gazetesinde hlzmetli olarak balayan
filip Erendi, dogru drst okuma yazmas bile olmadg halde
yedi sekiz tane Osmanl gazete ve dergisinin sahibi olmutur.
Pilip iin Bkz. Ebuzziya Tevfik, Salname-1 Hadika 1 290,
l
stanbul,
1 873, s. 74, 77, 78, 83.
9
ve kendisini de onlardan biri ilan ediyordu. Btn bun
lara ilave Suavi, Muhbir1n 31. saysnda, Belgrad Kale
si'nin Srbistan'a terkedilmesini ok ser bir dille tenkit
ediyor ve hkmetten hesap soruyordu. Bunun zerine
Muhbir hkmet tarafndan kapatlr; Ali Suavi ise Kasta
monu'ya srgne gnderilir.
Onun Muhbir gazetesine yazd yazlar Namk
Kemal
33
ve Rzname-i Ceride-i Havadis gazetesini
yaynlayan ril
3
4
tarafndan da vlmtr.
Kastamonu'ya srlmeden nce kendisi zabtiye
mdrlne (Emniyet Mdrl) gtrlm ve geici
olarak seyahete gnderilecei bildirilmitir. Ancak o
niin srldn, kim tarafndan nereye srldn
srarla sormusa da kendisine verilen cevap "Hasbe'l
icab" (durum dolaysyla) olmutur.
3
5
Suavi, 1867 yl Mar'nn 3. haftasnda Kastamonu'ya
varmtr. Orada kald iki ay ierisinde oradaki talebe
lere islami ilimler okutmu, kendisinin bildirdiine
gre tane de kitap veya kitapk yazmtr.
3
6
Suavi, daha lstanbul'da Muhbir'de yazarken Mustafa
Fazl Paa kendisi ile iribat kurmak istemi ancak o
buna yanamamtr.
3
7
Onun Kastamonu'ya srlmesini
frsat bilen M. Fazl Paa, adamlar vastasyla kendisini
Paris'e davet etmitir. Ali Suavi gibi her snftan insan
ile ilikileri olan, banda sar ile medreselileri, elin
de kalemi ile basn temsil eden bir insana Paa'nn ih-
r.3 f.A. Tansel, Namk Kemal'in Hususi Mektuplan, Cilt: 1,
l
st. 1 967,
s 75.
(3) Rzmme-1 Cerde-i Havadis nr. 58., 29 Knn-i Sni (Ocak) 1 867.
(3) Uim. nr. 1 5, s. 91 1 -9 1 2.
(3! Ulm, nr. 15, s. 91 5.
(.7) Ulm. nr. 1 5, s. 91 0.
10
t) ac vard r. Paa onun Kastamonu'ya srgnnden
dolay olan ksknl nden yararlanarak onu Paris'e
davet edince Suavi bir sre tereddt etmi ama sonunda
Paris'e kamaya karar vermitir. nk kendisi lstanbul'a
dnse bile hkmetin kard son derece kstlayc
basm kanunu sayesinde lke meselelerini rahatlkla ya
zamayacam anlamtr.
A\p' Km
Kastamonu'dan Mustafa Fazl Paa'nn grevlendirdii
bir adam yardmyla kap istanbul'a gelen Suavi Efendi,
22 May s l 86 7 tari hi nde bi r Frans z gemi si yl e
i stanbul 'dan ayr l r. Kendi si ni Kastamonu' dan al p
istanbul'a getiren Yorgi Stefanlis isimli bir Rumdur.
38
Aynca Suavi Efendi' nin Kastamonu'dan geldi kten
sonra Paris'e kamasna o srada lstanbul'da bulunan ve
daha sonra Avrupa'da kurulacak Jn Trk (Yeni Os
manl lar) cemiyeti nde grev alacak Avusturyal sosyalist
doktor Simon Deutch da yardm etmitir.
3
9
Suavi, talya' nn Mesina l i mannda kendisini bek
leyen Namk Kemal ve Ziya Bey ile birleerek yol una
devam eder. Ad geen ahslar da Mustafa Fazl Paa
tarafndan Avrupa'ya amlmlardr. Namk Kemal tayin
edildii Erzurum Vali Muavi nlii'ne, Ziya Bey ise K bns
Mutasarfh'na (Valilik ve kaymakamlk arasmda idari
bir rtbe) gitmeyerek Mustafa Fazl Paa' nn daveti ne
uymulardr. Paris'e gitmek zere lstanbul'dan kaan bu
Osmanl aydm 30 Mays l 86 7 tarihinde Paris'e vara
rak doruca Mustafa Fazl Paa'nn konama gitmilerdir.
1) Ulm, nr. 1 5, s. 927.
l Ulm, nr. 1 5, s. 925.
1 1
Paa, kendilerini karlam ve 'benim seretim size de
kafidir aman alalm, artk ne olacaka olsun. Elbette
bir ey yapalm."
4
0
diyerek maddi endielerden kurtul
malarn salamtr.
te yandan Mustafa Fazl Paa'nn desteinde olduk
lar kuvvetle muhtemel olan "Meslek' isimli bir cemiye
tin mensuplar 1867 yl haziran balarnda hkmete
kar kanl bir darbe teebbsne hazrlanrken ortaya
karlm, cemiyetin yelerinden bir ksm yaka
lanrken elebalar olan Mehmed, Nuri ve Read Beyler
Avrupa'ya kamlardr:
4
1
Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin
ekirdeini oluturan bu cemiyet iin baz yazarlar
deiik isimler ileri srmlerse de bu isimler ad
geen cemiyetin zelliklerini dile getirmek iin bu ce
miyet yelerinin veya bakalarnn yaktrd sfat
veya parolalardr. Cemiyet iin "ttifak- Hamiyet"
4
2
,
'Cemiyet-i nklabiye'
4
3
, 'Hrriyet ve Hamiyet",
44
"lade
i Hukuk'
4
5
gibi isimler kullanlmtr. Ancak yukarda
belirtiimiz gibi cemiyetin Osmanl Devlet Arivi bel
gelerine gre ad 'Meslek"tir.
Ad geen cemiyetin oraya karlmasndan sonra bu
cemiyetle irtibatl olan Agah Efendi ve Hseyin Vasfi
Paa da Avrupa'ya kamlardr. Bylece Trk Tarhi'ne
'Yeni Osmanllar" olarak geen cemiyetin Avrupa'daki
bata Mustafa Fazl Paa, Ali Suavi. Namk Kemal. Ziya
Bey ( Paa) Mehmed Bey, Nuri Bey, Read Bey, Agah
(4) Ulm, nr. 1 5, s. 932.
(41 ) Kaya Bilgegil, Trkiye'de Baz Yeni Osmanllarla Yeni Osmanl Ta
raftarlarnn Bir Millet Meclisi Kura Teebbs, Erzurum, 1 974,
s. 369401 .
(42) Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal. . . Cilt . 1 944,
l
st. s . 1 8, erif
Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought 1 962, Princepton
s. O, 2 1 , 23 . . e , Davison, Roderic H. Reform in The Otoman Empire
1 856- 1 878, Prncepton 1 963, s. 1 89, 202, 207, 209.
(43) Ebuzziya Tevfik. yeni Tasvir-i Efkar, 20 Hzr. 1 909.
(4) Ulm, nr. 1 8, s. 1 093.
(45)

nklab Gazetesi, nr. 3, 28 Euril (Nisan) 1 870.

12
Efendi ve Hseyin Vasf Paa'dan oluan kadrosu tamam
lnmtr.
ngiltere'nin lstanbul Bykelilii tercmanlarndan
Mister Pisani ve lngiltere lstanbul Bykelisi Lord
Lyons ad geen cemiyetin oraya karlmas ile ilgili
raporlarnda, dnemin Dileri Bakan Fuad Paa'nn
komplocularn Mustafa Fazl Paa'nn adam olduklarn
sylediini bildirmilerdir.
46
Mustafa Fazl Paa'nn kendisi, Msr Valilii'ne geti
rilme hakkn sultan Abdlaziz'in bir ferman ile yitir
mitir. Msr'n idaresi bu fermanla Paa'nn aabeyi
smail Paa'nn ocuklarna babadan oula eklinde
geecektir. Ancak Msr Valisi smail Paa, kardei Mus
tafa Fazl Paa'ya bu hakkn yitirdii iin ok byk bir
miktarda para demitir. Fazl Paa bu muazzam miktarda
ki servetini gerek aabeyinden intikam almak, gerekse
kendisinin yurt dna srlmesine sebep olan Osmanl
idaresine muhalefet etmek yolunda harcamaya hazrdr.
Nitekim Avrupa'ya ard yeni Osmanllara Avrupa'da
rahat yaayabildikleri miktarlarda maa balam, bunun
dnda etrafna toplad bir
f
n ihtilalci, gazeteci
vs. yi parasyla doyurmutur.
4
Hemen hemen hepsi
gen, heyecanl olan Yeni Osmanllar'a Mustafa Fazl
Paa, ahsi hrslarn, intikam duygularn belirtmeden
muhatap olmu, onlarla konuurken Osmanl Devleti'nin
ierisinde bulunduu kten kurarlmas, bunun iin
gerekli reformlarn yaplmas ve hereyden nce bir mil
let meclisinin kurulmasnn gereinden sz etmitir.
1867 haziran aynda Avrupa seyahatine kan Sultan
Abdulaziz'in Paris'e varmasndan nce Fransz polisi,
Yeni Osmanllar'n, padiahn Paris'te bulunduu sre
-1 Public Record Orfice (

ngiliz Devlet Arivi) F. O: 1 95/887, No.

1 45 ve F.O. 78/ 1 961 . No: 245.
1471 Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, Cilt: 1,

st. 1 973 (Haz.

Ziyad Ebuzziya) s. 1 35.
13
ierisinde, Paris'i terketmelerini istemitir. Ali Suavi,
Namk Kemal, Ziya Bey ve Agah Efendi 867 temmuz
aynn balarnda Paris'ten ayrlarak Londra'ya
gitmilerdir. Bu srada Mustafa Fazl Paa'nn kendisi ise
Sultan' karlam, Avrupa'daki seyahat boyunca kendi
sine elik etmi, lstanbul'a dnebilmek iin Sultan'n ye
niden gnln kazanmaya almtr. lngiltere'nin
lstanbul Bykelisi Henry Elliot'a gre ngiltere Ve
liaht, Galler Prensi'nin aracl ile Sultan, Mustafa Fazl
Paa'y affetmi ve lstanbul'a gelmesine izin vermitir.
4
8
Sultan Abdulaziz'in yurda dnnden sonra, Mustafa
Fazl Paa elindeki muhalefet gcn elinde tutmak iin
Almanya'nn Frankfur ehrine yakn Baden Baden kasa
basnda resmen Yeni Osmanllar cemiyetini kurmu ve
cemiyetin 13 maddelik tzn toplantya katlanlarla
beraber kararlatrmlardr.
Son derece basit olan tzk Avrupa'daki eitli gaze
telerde yaynlanmtr.
4
9
Bu tze gre kurulan 'Jeune
Turquie' cemiyetinin bakan Mustafa Fazl Paa'dr.
idare heyetinde ise Ziya Bey, Namk Kemal, Agah Efen
di, Simon Deutch ve Polonyal ihtilalci milliyeti Wla
dyslaw Plater grev almlardr. Tze gre, kurulan
Yeni Osmanllar Cemiyeti. ncelikle Mustafa Fazl
paa'nn Sultan'a Avrupa'dan yazp gnderdii mektupta
ki
5
0
reformlarn gerekletirilmesi iin alacaktr.
(4) P.R.O. F.O 78/207c, nr. 31 3.
(49) Le Temps, 1 Haziran 1 876, Le Memorial Diplomatique. nr. 25,
1 876, S: 40., Dlplomatic Revlew, July 1 876, s. 1 59, 1 60.
(5) Ali Suavi. zamannda ses getiren sz konusu mektubun M. Fazl
Paa tarafndan de!ll, alen ulahl olup Fransa'da Tablettes d' un
Spectatuer gazetesini yaynlayan Mr. Gregor Ganesco tarafndan
yazld!n iddia etmitir. ( Ul m, nr. 1 8 ' Fazliyye s. 1 1 1 9) .
Suavl'den Baka, Nord gazetesi de mektubun kt hreti ile
tannan bir gazeteci tarafndan yazld!n bel irtmitir ( Levent
Herald, Apl 1 6. 1 867, s: 1 ) . Son olarak David Urquhar'n gazetesi
Dlplomatic Review da Paa nn Sultan'a gnderdi!i mektubun Mr.
Ganesco tarafndan yazld!na iaret etmitir (July 1 876, s. 1 59).
Mustafa Fazl Paa nn Sultana yazc! mektubun tam metni iin
Bkz. Yeni Trk Eceblyat Antolojisi, lst. 1 978. s. - 1 1 (Hazrlayan:
Mehmet Kaplan, inci Enginn, Birol Emil).
14
Tzn l. maddesinin 6. fkrasnda Osmanl Hristiyan-
1nn baskdan kuranlmasndan sz edilmektedir k, bu,
Paa'nn Avrupallann desteini kazanmak iin kulland
bir kozdu. nk byle bir basknn olmadn, aksine
Osmanl Hristiyanlar'nn Mslmanlara gre daha im
tiyazl olduklann tzkte grevli grnen Namk Kemal
ve Ziya Paa'nn birok yazs oraya koymaktadr.
Tze gre tekilatn merkezi Paris ve Londra'dr.
Tekilat Osmanl Devleti iin bir anayasa ve ordusunun
slah iin yeni bir program hazrlayacaktr. Osmanl
devleti ile ilgili ileri Namk Kemal, Ziya Bey ve Agah
Efendi yrtecektir. Avrupa'daki propaganda ve
tekilatlanmay ise Deutch ve Plater yklenmilerdir.
Tekilatn mali ileri iin Mustafa Fazl Paa ylda
300.000 Frank para deyecektir.
Tekilatn kuruluunda da grev datmnda da Ali
Suavi'nin adnn gememesi dikkate deer bir noktadr.
Mustafa Fazl Paa ve tzkte ad geen ahslar
szkonusu tzk zerinde alrken Ali Suavi Londra'da,
Mustafa Fazl Paa'nn salad imkanlarla bir gazete
karma hazrlndadr. Nitekim Yeni Osmanllar Ce
miyeti'nin tz 30 Austos 186 7 tarihinde Mustafa
Fazl Paa tarafndan onaylanrken Ali Suavi bir gn
sonra 31 Austos 186 7 tarihinde Londra'da Muhbirin ilk
saysn yaynlar.
Ln Ha
Ancak Suavi Efendi, gazetesinin ilk saysndan itiba
ren ne Paa'nn szn ettii Hristiyanlara yaplan
baskdan ne Paa'nn mektubundaki reformlardan sz et
memitir. Hatta Muhbir'i "Bir Cemiyet-i slamiye"nin
(slami Cemiyetin) kardndan sz ederek Paa'nn
etrafndaki Hristiyanlar byk bir ihtimalle rahatsz
etmitir. Suavi gazetesine bir meydan okuma ile balar.
Muhbir, doru sylemek yasak olmayan bir memleket
15
bulur yine kar.'
51
Bu meydan okuma phesiz ki Ali
Paa idaresine kardr.
Ali Suavi, Muhbi1n k amacn da iki noktada top
luyordu:
1- ark ahalisinin (Osmanllann) eitim ve medeniyet
te ileri gitmelerini salayacak olan yeni fikirleri ser
bete yazmak
2- arkllar (mslmanlar) hakknda Avrupallarn
yanl anlamlarn dzeltmek.
Yeni Osmanllar Tarihi'nin yazan Ebuzziya'ya gre de
Suavi daha kard gazetesinin ilk sysyla imekleri
zerine ekitir.
5
Mustafa Fazl Pa ve dier Yeni Os
manllar Avrupa'da beraber geirdikler ilk iki ay
ierisinde Ali Suavi'nin boyun emeyen, bildiklerinden
taviz vermeyen hatta bir para bna buyruk yapsn
anlam olacaklar ki .0 Austos 186 7 tarihinde kurduk
lar cemiyette kendisine resmen bir grev verme
milerdir. Hatta gazetelerde yaynlanmayp sakl tutulan
tzn 9. maddesini Ali Suav daa sonra "kanl yal'
diyerek Paa'nn aleyhinde kullanmr.
5
3
Mustafa Fazl paa, 1867 eyll aynda lstanbul'a
dnd
5
4
Onun lstanbul'a dnm olmas balangta Yeni
Osmanllar' idarede baz olumlu deiikliklerin
yaplaca midine drd. Ancak zaman getike bu
mit endieye dnt. Paa idare ile arasn yapmaya
alrken Avrupa'daki Yeni Osmanllar, hkmeti en ser
ekilde tenkit ediyorlard. Ali Suavi, gazetesi Muhbir'de
Osmanl Devleti'nin ierisinde bulunduu durumun se
beplerini ve arelerini btn detaylar ile oraya koy
maya alyordu. Ancak arkadatan ile aralannda gerek
meselelere bak alar, gerek Avrupa'daki yaaylar
ve gerekse de karakterlerinden kaynaklanan
anlamazlklardan dolay Ali Suavi. gittike arka
dalanndan uzaklamtr. Mustafa Fazl Paa'nn kendi
lerine ihanet edip hkmetle anlama yollar aradn
(51 ) Le Mukhblr, nr. J, 3 1 Aout (Agustos) 1 867, s. .
(52) Ebuzziya Tevflk, yeni Osmanllar Tarihi Cilt I.
l
st. 1 973, Haz.
Ziyad Ebzzlya, s. 245.
(5) Ulum, nr. 16 "fazliye s. 1 1 26.
(5) The Levent Herald, 2 1 September 1 867.
16
ilk sezen Suavi olmu ve bunu arkadalarna bildir
mir.
55
Ali Suavi'yi Mustafa Fazl Paa ve arkadalarndan
uzaklatran bir dier faktr David Urquhar'tr.
5
6
Suavi
daha 1uhbir1n 3. saysndan itibaren Urquhart'tan sz
(5) F.A. Tansel, Namk Kemal'ln Hususi Mektuplan, Cilt: , Ankara,
1 967, s. 1 65.
(5) David Urquhart,
l
ngiliz Diplomat, mi l l etvekili yazar ve fikir
adam . 1 805 yl nda
l
nglltere' de Cromarty'de dnyaya geldi.
Babasnn lm zerine annesi tararndan
l
svireye gtrld.
Cenevre'de Fransz askeri okulunda okudu. Wolwich Tophanesln
de silah teknigi grendikten sonra Oxford
O
niversitesi'nden de
dersler ald. Urquhar. gen yata Osmanl Devletl'ni ve Trkleri
tand. 8. ylnda lngillz elisi Sir Stratror Canlng ile beraber
Elilik grevlisi olarak lstanbul'a geldi. 1 8.4'te Msr idaresi ile
olan anlamazlkta Osmanl idaresi ni destekl edi . Zaman n,

ngiltere Dlleri Bakan Lord Palmerston, kendisin Osmanl _

hkmetl ne snr d ettirdi. 1 8.6 yl nda bu serer
l
nglliz1
Elll igl' ne genel sekreter olarak tayin edildi. Bir yl sonra
lkes
i
ne geri dnen Urquhart daha nce birka kere yaynna
balayp braktg Porroo isi ml i gazetesini karmaga devam
etti. Bu gazetede Lord Palmerston' u Trkiye ile ilgili konularda
olduka ser dille eletirdi. 84 7 ylnda Muharazakar partiden
ml l l etveklli seilen Urquhar 852 ylna kadar sren milletve
ki l l lgl esnas nda Trkiye'nin menraatleri ni savundu. Krm
savanda Trkiye' nln mttefkleri olan
l
nglltere ve Fransann Os
manl idaresine slahat Ferman' n kabul ettirmelerini eletirdi.
1 855 ylnda kurdugu Free Press isimli gazete 866 ylnda Dlplo
matic Review adn ald. 1 855'te kurdugu Foreign Affairs Commlt
tee isimli (D
i
ler Komitesi) cemiyetlerin says 876'da 2 e
ul at. Bu cemiyetler Trk dostu politikalar ve yay nlar ile
tannmaktadr. Urquhart. bu komitelerin fkir babasdr.
Kendisi 1 864 ylndan itibaren, rahatszlgndan dolay
l
svlre'de
oturmaktadr, ancak zaman zaman
l
nglltere'ye gelip gitmektedir.
1 876 ylnn sonunda rhatszlg iyice arm 1 877'de Napoli"de'
verat etmitir. Cenazesi oturdugu

svlre'nin Montreux ehrinde

topraga verlmitir. Urquhar
l
nglliz tarihinde "Dneminin en nl
Trk dostu olarak yerini ald.
Urquhar, Avrupa' n n mdahaleleri ne boyun egmemelerl iin
'
srekli olarak Sultan Abdlmecid, Reid Paa, Sultan Abdlaziz
ve Fuad Paa'ya mektuplar yazm ve Avrpa'nn emelleri konusun
da onlan uyarmtr.
l - Turkey and it's Recources, London, l 8..
2- England, Frnce, Russia and Turkey, London, l 8.4
.- The Spirl or The Est, London 1 8.8
4- The Mystey or Danube, London. 1 85;
5 The Occupation or The Crimea. London 1 854
6- The Turkish Bath, London, 1 865
7- Materials ror A True Histoy or Lord Palmesston, London. 1 866
Onun Trkiye ile i l gi l i ol arak yazdg kitaplardan bel l i
bai lardr.
17
etmeye balamtr. Urquhart, Avrupallara temizlii
retmek amacyla yaptrd Trk hamamn, Sultan
Abdlaziz Londra'ya geldii zaman, Roma Bykelisi
Rstem Paa vastasyla Trk heyetinin emrine vermitir.
Suavi, Urquahrt'n Rstem paa'ya konu ile ilgili yazd
mektubu yaynlam ve kendisinden vg ile sz
etmitir.
Urquhart'n Rstem Paa'ya yazd konu ile ilgili
mektubun ilk cmlesi yledir:
tm-i taharet ve nezafette (temizlik ilminde) kem
paye (pek nasibi olmayan) ve belki ulm- riyaziyeden
(matematik ilmi) maada (baka) bi-vaye (nasipsiz) olan
Frengistan ahalisine ta'rif-i taharet (temizlii retmek)
meramyla Londra'da bina etmi olduum Trk hamamn
maiyet-i ahanedeki (sultanla beraber olan heyet) zevat-
kirama (saygdeer ahslara) ikametleri mddetince terk
etmi olduumu haber vermenizi niyaz ederm.
5
7
Urquhar, gerek eserlerinde gerekse makalelerinde,
faziletin, ruhun insanca yaayn Dou'da olduunu,
Bat'nn ise menfaat, smrc ve ruhsuz olduunu
vurguluyordu. O, Osmanlnn oraya koyduu medeniyete
hayran kal m ve bunun hi bi r eki l de
yozlatrlmamasn savunmutur. Urguharr'a gre Os
manlnn reform ihtiyac yoktu. Sknt kanunda deil
onlar uygulayan devlet adamlarnda idi. Ona gre
Batllar Osmanlnn iilerine burunlarn sokmazlarsa
ve Osmanl idaresi Baty taklitten vazgeip kendisi
olursa Osmanl Devleti'nin sknts kalmazd. Zaten daha
1833'te yazd "Trkiye ve Kaynaklar' isimli eserinde,
Trkiye'nin kendisine yetecek kapasitesi olan nadir
lkelerden biri olduunu ifade etmitir. te yandan Ur
quhar, Osmanl Devleti'nde Hristiyanlarn ezildii id
(57) L Mukhbir. nr. 3, 1 4 Septembre (Eyll) 1 867, s. 3.
18
diana mrnn sonuna kadar kar km ve bu konuy
la ilgili saysz makaleler, mektuplar yaynlanmtr.
Ayn Urquhart, Mustafa fazl Paa'nn can
dmanlanndandr. Ona gre 'Mustafa fazl Paa, anormal
derecede serete sahip, fakat her trl anlay kabiliye
tinden mahrum ve Trk karakterinden asla nasibi ol
mayan, sahip olduu sereti, Paris'te, Avrupa'nn her
trl ahlakszlna bulaarak harcayan bir adam'
58
dr.
Paa'nn Sultan Abdlaziz'e yazd mektubu da ser bir
dille tenkit eder ve mektupta ileri srlen reformlar
gln bulur.
Suavi Efendi, Mustafa fazl Paa'nn parasyla
kard gazetede, onu iddetle eletiren Urquhart'tan
3. saydaki hamam meselesinin dnda isim vermeden
sz eder. Hatta Muhbir1n 34. saysnda Urquhar'n evin
de gereklemi bir grme btn teferruatyla veril
dii halde Urquhart'n ad verilmemitir.
5
9
Bundan
dolaydr ki Urquhart' tanmayan Ebuzziya, Suavi'yi
hayali ahslar retmekle sulamtr.
6
0
Suavi, Muhbir gazetesindeki yazlarnda Osmanl Dev
leti iin mutlaka bir parlamento'nun gerekliliini vurgu
lam ve bunu slami "meveret" kavram ile izah
etmitir. fakat zamanla o, Osmanl Devleti'nin yapsnn
parlamenter bir sisteme msait olmad noktasna
gelmitir. Bize gre onun bu izgiye gelmesinde ayn
grleri savunan David Urquhar ve onun etrafndaki in
sanlarn byk apta tesiri olmutur.
Suavi Efendi, gn getike kendisi ve dier Yeni Os
manllar'n Mustafa fazl Paa tarafndan kullanldn
.1 Diplomatic Revlew. April 3, 1 867, s. 53.
' Le Mukhbir, nr. 34, 3 Mai (Mays) 1 868, s. 2-3.
61 Ebuzzlya Tevfik. Yeni Osmanllar Tari hi . Ci l t: L
l
st. 1 97 3
(yaynlayan: Ziyad Ebuzziya) S. 1 72- 1 73.
19
anlamtr. Nele hele Paa'ya 1869 yl 24 temmuzunda
bir Devlet Bakanl verilmesinden sonra, Avrupa'daki
Yeni Osmanllar'a susmalar iin emir veritir. Bu da M.
Fazl Paa'nn iddialarnda ve davasnda pk de samimi
olmadnn bir gstergesidir. Zaten Suavi bandan iti
baren Paa'nn dnd anlamda bir 'Yeni Osmanl'
zihniyetine sahip deildir. Suaviye gre Yeni Os
manllar, Mslman Osmanl toplumunun ayaklar altna
alnm onurunu kurarmaya alan, keyfi idare ile
mcadele eden, takliti deil. istifadeci olan Osmanl
genleri veya aydnlardr.
186 7 ylnda Londra'da bir ngiliz kadnla evlenen
yazar, Urquhart'n etrafndaki bir yn insanla dost
olmutur. yle k Muhbir gazetesi'nin 37. saysndan iti
baren ngilizce zetleri yaynlanm, 38. saysndan iti
baren gazetenin Franszca "Le Mukhbir" eklinde yazlan
bal ngilizce olarak "The Mukhbir" eklinde
deitirilmitir. Buna sebep de zeltikle Foreing Afairs
Committee yelerinin talepleri olmaldr. Zaten Muh
bir'in 36, 37, 38
.
saylarnda istek zerine gazetenin
ngilizce zetlerinin yaynlanaca ilan edilmitir.
Gerek Babali hkmetinin Muhbir'in stanbul'a
ngiliz postas kanalyla sokulmamas iin ngiltere
hkmetine yapt bavuru sonucu Muhbir'in gerekli
yerlere ulatrlmasnda karlalan zorluklar, gerek
Hrriyet gazetesi'nin kmas zerine Suavi'nin elinden
gazetenin basksnda kullanlan harf kalplarnn
alnmas Muhbir1n kmasn iyice zorlatrm ve gaze
te 1868 Kasmnda 50
.
saysnda kapanmtr.
Suavi'nin Londra'daki en yakn dostlarndan birisi de
samimi Trk dostu Butler Johnstone'dur.
6
1
Muhbir1n 34.
2
saysnda Suavi'nin adn vermeden kendisi ile yapt
grmeyi yaynlad ikinci ahs, zengin asilzade But-
(61 ) David Urquhart'n yakn dostu H. A. Munro Buter Johnstone,

skoyal bir asil zade olarak 1 8.7' d Edinburg'da dnyaya geldi.

Lisans ve master egitimini Oxford Universitesi'nde tamamlayan
Johnstone, 1 862- 1 878 yllar aranda

ngiliz Avam Kamaras' nda

(House of Common) Muhafazakar Pari'den Canterbur milletvekili
olarak bulundu. 1 7 Ekim 1 908'de

ngiltere' de vefat etti (Stenton,

Michaei, Who 5 Who of Britlsh Members of Parliament voi. ,
1 8.2-1 885, London 1 976, s. 59).
Johnstone, Foreign Affairs Committee'ierin faal bir yesi, Urqu
hart' n fikirlerinin parlamentodaki szcs durumundadr. Mil let
vekiiiigi esnasnda birok konuda Trkleri ve Trkiye'yi savun
mutur (Hansard's Pariiamentay Debates, 1 8 June 1 875, s. 2 1 5-
2 1 9/July 6 1 875, s. 1 055- 1 057/Februa 8, 1 876, s. 1 07- 1 09/May
5, 1 876, s. 1 27- 1 29/March 2., 1 877, s. 4.6-44./April 1 ., 1 877, s.
1 1 5:1 1 59).
Johnstone 1 876 ylnda liberal Pari' nin bakan Giadstone' nin
Bulgar isyan dolaysyla Trkler aleyhinde yazdg Bulgarlan Ho
rors (Bulgar Deheti) adl kitapgna, onun iddialarn rten
bir kitapk yaynlayarak cevap vermitir (Bulgarian Harrors and
The Questlon of the East London, 1 876).
The Turks; Their Charakter, manners and institutions (Trkler,
onlarn karakteri, Terbiyesi ve Messeseleri) isimli eserinde,
Trklerin dnyann en medeni ve adil mill eti oidugunu vurgu
luyordu.
1 875 ylnda yay niadg The Eastern Question (ark Meselesi)
isimli kitabnda da Osmanl Devleti'nin toprak btnlgnn mut
laka kornman savunmutur.
Johnstone de Mustafa Fazl Paa' nn aleyhinde yazlar yazmtr.
O' na gre Osmanl Devieti' nin Avrupai bir nkiaba ihtiyac yoktu.
Ancak

slami esaslara bagl kalarak kendisini yenilemesi gerek

tigini savunuyordu (Diplomatic Review Juiy, 1 876, s. 1 60).
Johnstone 1 876 ylnda
l
ngiltere'deki 2 1 Foreign Affairs Commit
tee'nin imzaladg bir mektubu Sultan Abdulaziz' e sunmak zere

stanbul ' a gelmi ancak

l
ngiliz elisi mektubu

ngiliz politi
kasnn aleyhinde buidugu iin kendisini n Suitan' a ulamas iin
yardmc olmam, dolaysyla Johnstone sz konusu mektubu sui
tan' a ulatramadan Londraya geri dnmtr (Public Record Off
ce F.O.: 78/2454, no. 56).
Johnstone, mektubu Suitan'a ulatramaynca, bu srada Paris'te
oturan dostu Ali Suavi Efendi, ayn zamanda kendi grleri ni
yanstan bu uzun mektubu Trke'ye tercme ederek kitapk ola
rak yay nlamtr. Eserleri bl mnde bu kitapktan sz
edecegiz.
Johnstone'nin

stanbui'a ikinci gelii Savi' nin yurda dnmden

sonradr. 1 876 yl aralgnda tekrar lstanbul'a gelen bu ingillz
Mi l iitvekili Ali Suavi' nln misafiri olmutur. Osmanl lar Rusya
karsnda cesur olmaya, kendisine gvenmeye aran Johnstone
Osmanl-Rus savann patlamasndan sonra da kendi ahsi serve
tiyle Osmanl ordusuna silah temin etmi, Osmanl ordusuna
eitli koluiarda yardmc olacak

ngiliz Sava uzmanlarna para

deyerek Istanbui'a gelmelerni salamtr (P.R.O. F.O. 78/2572).
21
ler Johnstone'dir.
(62)
Suavi'nin Londra'da edindii dier bir dostu Charles
Wells'tir.
6
3
Wells, Muhbir'de Suavi' nin dnda imzas
olan tek yazardr. Urquhart' n evresindeki ngiliz
aydnlardan olan Wells'in Muhbir in 16. saysnda Os
manl'nn d mdahaleleri red etmesi gerektii. Osmanl
lkesinde dini basknn olmadna dair yazs, bir Hris
tiyann yazdna inanlmayacak ka Mslman ve Trk
taraftar bir yazdr. Yazarn Muhbir in 20. saysnda
'Terk-i Lisan balyla yaynlanan yazsnda yazda,
Trke'nin btn imparatoruun orak yaz ve resmi dili
olamam olmasnn sakncalar zernde durlmutur.
Muhbir'i n 4 7. says hemen hemen Wells' i n Girit
isyan zerine yazd iki yazya tahsis edilmitir. Wells
yazlar nda ngiliz kamuoyunun isyanc ekiyalar des
teklememesi gerektiini, adada barn salanmas iin
Batl lkelerin kkrma faaliyetlerinden vazgemeleri
gerektiini vurgulamtr.
(62) L Mukhbir, nr. 34 1 3 Mai (Mays) 1 868, s. 3.
(6) Charles Wells 1 839 ylnda lnglltere'de dogdu. Master egitimln
9xon, doktoras n Lel bzlg Uni versi tel eri nde yapt. ei tl i
Unlversltelerde retim yeligi yapan Wells, 1 860 ylnda King's
Collage' ni n Trke blmnde Trk Dili retim yesi iken bu
konudaki almalard ndan dolay dl ald. 1 870-74 y l l ar
arasnda
l
stanbul' a Mekteb-i Bahriye-! ahane'de (Deni z Harp
Okul u)
l
ngi li zce greti m yeligi yapan Wel l s, l kesi ne
dndkten sonra Trkleri ven yazlar yazd. 1 892- 1 9 6 yllar
arasnda King's Cpllage'deki profesrlgn de srdren Wells
l nceye kadar l ngl l tere Dileri Bakanlg' nda Dogu Dil l eri
Tercman olarak alt. 5 Ekim 9 l 7'de Lndra'da vefat etti (Who
Was Who in UK 1 9 1 6- 1 928, Bowen, Herald, Brtlsh Contributions
to Turkish Studies, London 1 945).
22
Wells' in makaleleriden baka, Trk Di l i ve Edebiyat zerine
yazdg u eserleri vardr:
A prctical Grammar of The Turkish Lnguage, London, 1 880
The Literture of The Turks, London, 1 89 1
Mehmed, The Kurd and other Tales from Eastren Sources, London,
185
Wells' in ayrca Trke, Tedbir-i Ml k" isimli iktisatla i l gi li bir
eseri daha vardr ki l 860'ta yaynlanmtr.
Charles Wells, 1 880 ylnda genileterek yeniden
bast Redhouse Szlnn gi riinde dostu Ali
Suavi'den vgyle sz ederken
6
4
Trk Edebiyat isimli
kitabnda da Suavi'nin kendisine yazd bir mektubun
fotorafn ve lngilizcesini yaynlamtr.
6
5
Suavi, bu dostlar sayesinde Londra'da, Girit isyan
mnasebetiyle youn lobi faaliyetleri gsteren Rum
larn faaliyetlerine karlk bir Trk lobisinin kurul
masna tebebbs etmi ve Muhbir1n 1 4. saysnda bu lo
biye ilgi duyanlara ynelik bir de ilan yaynlamtr.
66
Suavi, her ne kadar Osmanl hkmetini icraatlarndan
dolay tenkit etmise de hibir zaman lkesini ya
banclara ikayet yoluna gitmedii gibi, milli menfaat
ler karsnda lkesini her vastaya ba vurarak savun
mutur.
Onun Londra'da yaynlad Muhbir gazetesi, yasakla
ma, takip ve her trl engele ramen yurt ierisinde ilgi
grd gibi, yur dnda da ilgi grmtr. lngiliz ga
zetelerinden Public Opinion Muhbir' de yaynlanan
bi rok yazy tercme ederek stunlarnda
yaynlamtr.
6
7
stelik bu yazlarn zn zedeleme
mi, aksine Suavi'nin yazlarnda kulland ayet ve ha
disleri arap harferiyle vermitir.
Pa Haa
Suavi Efendi , 1 869 yl temmuz ayndan iti baren
Paris'te Um gazetesini yaynlamaya balar. Um gaze
tesi. aslnda ad gazete, kendisi dergi olan bir yayn
6 Charles Wells, Redhouses Dictiona, London 1 880, s. Vll l .
6 Charles Wells, The Literature of The Turk, London. 1 89 . s. 263-
2.
' L Mukhblr, nr. 1 4, 28 Novembre (Ksm) 1 867, s. 4
,f Public Opinion, 7 Sept. 1 867, ( 5 October 1 867, 28 December
1 867, 22 Februa 1 868, 7 March 1 868, 7 April 1 668, 30 May
1 8, 20 June 1 868.
2
organ idi. U I m, Suavi' nin kendi el yazs ile
yaynlanyor, datmda kolaylk olsun diye de ebad el
byklnde tutuluyordu. Basks litografya denen sis
temle tabasmas olarak yaplmtr. i l k 20 says
bylece yaynlanan Um,. 21 saydan itibaren 25. sayda
kapanna kadar matbu olarak kmtr.
Yazar, Ulm gazetesinin reklamn Hrriyet gazetesi
vastasyla yapmtr. Mustafa fazl Paa'nn emri ile,
Londra'da yaynlanan Hrriyet gazetesinin kapatlmas
istenmitir. Namk Kemal, Paa'nn emrine uymu ve ga
zete ile ilgisinin kalmadn ilan etmitir. Hrriyet ga
zetesi 64. saydan itibaren Ziya Bey'in kontrolnde
kmtr. teden beri Namk Kemal'den ziyade Ziya
Bey'le daha iyi geinen Ali Suavi, bundan sonra Ziya
Bey'le daha yakn bir ibirliine girmitir. Hrriyet ga
zetesinin 70. says arasnda Suavi' nin el yazs ile U/m
gazetesini tantan bir el ilan datlrken 85. sayda da
U/m'u tantan bir ilan yaynlanm, Hrriyet'in Lond
ra'daki brosu ayn zamanda Um'un da irtibat brosu
olarak ilan edilmitir.
Ziya Bey'in baz mektuplar ve Suavi'nin bir mektubu
bize kendisinin 1 869 yl nisan ayndan itibaren
Msr'dan para destei aldn gstermektedir.
66
Zaten
Ziya Bey de Mustafa fazl Paa' nn l stanbul 'la
anlamasdan beri kendisinden para destei almayp,
Msr Hidivi lsmail Paa' dan destek grmtr.
6
9
Suavi'nin Msr devlet adamlarndan Riyaz Paa'ya
yazd szkonusu mektupta, Credit Lyonnais Ban
kasndan kendisi iin gnderilen 3250 frank paray
(6) British Librar, l ndia ofce Librar an Records or: 1 2 1 .0 20
Mays 1 869 tarihli mektup.
(6) Kaya Bllgegil. Ziya Paa zerinde Bir Aratra Ankara. 1 979 ._ s.
1 4., 1 82- 1 84. Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, Cilt: i l , lst.
974, s. 1 7-2 1 (Hazrlayan: Ziyad Ebuzziya).
2
aldn ifade etmektedir. Mektuba gre kendisine nisan
l 869'dan itibaren para denmeye balamtr. Ayrca
Ulm'un 1 8. saysnda Ali Paa aleyhinde yazd bir
yazdan dolay zr diliyor, aslnda verilen talimat
zerine yazmamas gerekirken 'bir eydir oldu geti'
diyor, yaznn ciddi deil de komik olmasn da mazaret
olarak kullanyordu.
Msr, Ziya Bey' e de Suavi'ye de konumalarndan ok
susmalar iin para vermitir. nk Mustafa Fazl Paa,
lstanbul'da kulisin merkezindedir. Msr ynetimi kendi
aleyhlerine M. Fazl Paa'nn lehine bir durumun ortaya
kmamas iin kendi destekledikleri ahslarn Babali
hkmeti aleyhinde yazmamas gerekiyordu.
Ul m gazetesi , daha ok ansiklopedik bir yayn
organdr: Tarih, Corafya, dini ilimler, felsefe, pedagoji,
sosyoloji, hukuk, siyaset, Fen bilimleri (Matematik, jeo
loji , kimya, madencilik, Fizik, Astronomi, Biyoloji)
Ulm'da yer verilen ilim dallardr. Tabii ki bunlarn
hibirisi kuru bilgi olarak verilmiyor, Suavi'nin tahlil
ve yorumlan ile birleiyordu.
Gerekten zaman zaman baz atmalar varsa da Um
gazetesinde, .uhbir'de olduu gibi, hkmete kar
youn bir muhalefetle karlamyoruz. Ancak Ulm'da
Suavi, Mustafa Fazl Paa'nn, kendisine gre ihanetine
ramen, ona balln devam ettiren arkadalarna kar
sulayc yazlar yazmtr.
6
9
Yeni Osmanllardan Read Bey, Suavi'nin aleyhinde 1 6
Eyll 1 869'da 'Reddiye', 8 Ocak 1 870' te 'Suavi'ye Ta
ziye' isimli brorleri yaynlam, o da bunlara Um'da
cevaplar vermitir.
70
Kanipaazade Rirat Bey'in Ziya Bey'le Ali Suavi'nin
701 Ulm, nr. O,
t
stanbul' da sahhar esnarndan bir zat tararndan
mektup s. 6 1 2-1 5.
Ulm, nr. 1 3 'Aleyhlmlzde Bulunan Mahkumlar Fukaras. s. 800-
87.
2
aleyhinde l Ocak 1870 tarihinde Pariste yaynlad ki
tapca. Suavi mstakil bir mektupla krlk vermi ve
bu mektubu Paris'te yaynlamtr.
7
1
Um'da aynca Suavi'nin bizzat Musfa Fal Paa'nn
aleyhinde yazd yazlar vardr. O, bu yazlaryla hem
kendilerini yan yolda brakan Fazl Pa dan intikam
alyor hem de byk bir ihtimalle Msr ynetimini
memnun ediyordu.
Ulm. 20. saydan itibaren matbu o kt gibi.
Suavi gazete ile birlikte bir de ansikopdi yaynlamaya
balar. Kamusu'l-Um ve'J-Ma'arf (Etm ve limler A
siklopedisi) isimli bu ansiklopedi Trye deki ilk re
simli ansiklopedi denemesidir. Afabetik olarak
yaynlanan ansiklopedi de Ulm gibi 870 Ama-Fransz
savann kmas zerine yanda kr. Alan Paris'i
igal etmesi zerine btn posta a durduu iin
Suavi, Paris'ten ayrlarak Fransa'nn Lyo hrne gider
Orada "Muvakkaten Um Mterlerne isimli bir dergi
karr
.
7
3
Bu dergiyi yine el yazs ile y ve litog
rafya ile basmaktadr. Ancak Lyon'da d rat edememi
olacak ki derginin 2. saysn kardk snra Lyon'dan
ayrlarak bu sefer Marsilya'ya gider. 7
Suavi, Muvakkaten 'de yeniden siyai ve ssyal tenkit
lere ynelir. Burada, Mustafa Fazl Paa' nn istei
zerine Hrriyet1 brakan ve hkmetin daveti zerine
yurda dnen Namk Kemal' da aka olma da dolayl
yollardan ihanetle sular.
1s
(71 ) Fransa'da Parls ehrinde Misafreten Mukm Elhac Al i Suavi Eren
di Tarafndan Yine Parls'de Kanlpade Ahmed Rifat Bey'e
Yazlan Mektubun Sureti, Paris, 1 870.
(72) Ulum, nr. 13. "Yayalar' s. 77 1 -775.
Ulm, nr. 1 4. "Hvelhkm", s. 83641 .
Ulm. nr. 1 8, 'fazliyye, s. 1 1 1 9 1 1 28.
(73) Muvakkaten Ulm Mterilerine nr. . 3 Eyll 1 870. s. 4.
(74) Muvakkaten Ulm Mterilerine nr. 3. 1 5 TerinI evvel (Ekim)
1 870, s. 39.
26
Ayrca bu dergide, Suavi, Franszlarn Almanlar
karsnda yenilgiye uramas zerne, toplumlar ayakta
tutan manevi ve ahlaki deerlerin zayflamasnn nelere
mal olabilecei zernde durutur. 7
6
Alman igalinin kalkmas zerine Suavi, l 87 yl
banda Paris'e dner ve Muvakkaten de l O. saysnda
kapanr. Byk bir ihtimalle Msrdan destek alamad
iin Ulm gazetesini de devam ettiremez. nk Suavi,
her eye ramen inandklarn, bildiklerini yazan in
sand. Mustafa Fazl Paa'dan maa ald zamanlar,
Paa'nn istedii eyleri yazmad gibi, para desteinde
bulunuyor diye Msr'n konuma yasana da karakter
olarak uyamazd. Nitekim o, bu yasaklar delmi, Muvak
katen 'de lstanbul hkmetinin zellikle Ali Paa'nn
aleyhinde sert yazlar yazmtr. Halbuki Ziya Bey,
Msr'n istei zerine Cenevre'de sessiz sakin otur
mutur. Ziya Bey'in Londra'dan ayrlmasna, Hrriyet ga
zetesinin matbaasna lngiliz Polisinin el koymasna da
Suavi'nin Hrriyet in 78. saysnda yazd bir yaz
sebep olmutur. 77 Szkonusu yazda Osmanl maliyesinin
ierisinde bulunduu kmazdan Ali Paa sorumlu tutul
mu, bunun tesinde zalim ilan edilerek slami llere
gre katline fetva verilmitir. Ali Paa'nn Londra
elilii kanalyla at dava zerine Ziya Bey ve
yardmcs Arif tutuklanm, Msr valisi smail Paa'nn
gnderdii para ile keflet deyerek serbest kalan Ziya
Bey Londra'y terketmitir. Cenevre'de olduu zamanlar
Suavi ile Ziya Bey'in yaknlklar devam etmi ve mek
tu plamlardr. 78
(75) Muvakkaten Ulum Mterilerine, "

stanbul'dan Mektup 9 Terin-1

Sani (Ksm) l 870, s. 81 -6.
176) Muvakkaten Ulum Mterilerine, "Kemalin Zevali" .0 Eyll 1 870,
s. 6- 1 6.
17) Hrriyet nr. 78, 20 Decembre (Aralk) 869. ( 78) Kaya Bllgegll .
Ziya Paa Uzerlnde Bir Aratrma, Ankara 979, s . .5.-.74.
27
Sadrazam Ali Paa'nn 6. 9. 1 87 1 'de vefatndan sonra,
Sultan Abdlaziz'in 42. doum yldnm dolaysyla
genel af ilan edilmitir. Dier Yeni Osmanllarn geri
dnne izin verildii halde, Suavi'nin 1 87 1 Aralnda
geri dn iin yapt bavuru Paris Elilii kanalyla
lstanbul'a bildirilmi fakat istanbul'dan gelen telgraf
emrinde Suavi'nin istanbul'a dnne izin verilme
mitir. Ancak isterse istanbul'un dnda bir yere
dnebilecei bildirilmitir. 7
9
Bunun zerine 1876 son
baharndaki dnne kadar Paris'te klmaya devam
etmitir. 1 87 1- 1 876 yllan arasnda tespit edebildiimiz
kadaryla 1 7 tane telif. 2 tane tercme ve tane de
baka yazarlara ait eseri ilavelerle yaynlamtr.
Telif eserlerinden be tanesi Franszca. bir lngilizce
geriye kalanlar da Trke'dir. Bu arada yann adndan
sz ettii fakat bulamadmz bir yn er var ki bun
lann listesini eserlerini tantrken verecegiz.
Suavi' nin Londra'daki gnl dostu Urquhart'la
ilikileri Paris'te olduu yllarda daha da sklamtr.
Kendisi, bu srada Montr'de oturan Urquhar'n evinin
devaml misafirlerindendir. Onun Hersk ve Bulgar
isyanlar zerine yazd 'Question of The Day isimli
lngilizce Kitapla, Eugene Poujade adna Franszca olarak
yaynladn syledii so ve yine Bulgar meselesini
konu alan toplam be kitap Urquhar n evinde, kendisi
nin ve einin yardmlanyla hazrlanmr. O. bunu Urqu
har'n vefat zerine Basiret gazetesine yad son de
rece hznl bir yazda itiraf etmitr.81
Paris yllarnda yakn temasta bulunduu bir dier

h_buylraosyologr Ffedenc Le _ay'Oir.

(9) Ebuzziya Tevfik, Y. Osmanllar Tarihi, Cilt: i l i . i. 1 97 4 (Buradaki
bilgi ve belgeler eserin yaynlaycs Ziyad Ebuzziya'ya aittir) s .
.9.395.
(8) Vak.t gazetesi, No. 333, 30 Eyll 1 876.
(81 ) Biret nr. 2 1 1 4, 23 Cemaziyelevvel 1 294 (4 Har 1 877)
(82) Diplomatic Review, 3 April 867, s. 57 ve ayn gaete 4 October
1 87 1 . s 1 6.
2
Suavi ile Le Play arasndaki ilikinin, en azndan
balangta, Urquhart tarafndan kurulduu kuvvetle
muhtemeldir. nk Urquhar L Play iin, 'Avrupa'da fa
ziletine inanlr nadir insanlardan biri"8
2
demektedir.
Suavi'nin yurda dnmeden nce Vakit gazetesinde
yaynlanan bir yazsnda Le Play'le ok yakn dostluu
olduu anla

lmaktadr. 8
3
Urquhart'n Foreifn Affairs Committee'leri ile Le
Play'n Counter Revolution (anti ihtilalc) parolas ile
kurulmu Onion cemiyeti Ali Suavi'nin bir para da olsa
ihtilalci fikirlerinden syrlmasnda etkili olmulardr1
O, 1 876 ylnda yurda dnerken Tam bir muhafazakardr
Bura
.
d
.
a

k

.
i
.
muhafaza
.
k
.
arl siyasi anlamda kullanyo
.
.
r
.
u
Dini ve ahlaki anlamda Suavi, zaten muhafazakardr
Hatta o L Play'n Counter-Revolution felsefesini 'Sem
Ta'ata
4
olarak tercme e
m
i ve
O
smanllan sem u-taat
o
lma
c
i
d

a
_

es

_
_
'
oie

ii
e 1 875'te Bulgaristan'da kan isyann Os
manl ordusunca bastrlmas zerine, bata ngiltere
babakanlanndan, o zaman muhalefette olan, Liberal Par
tinin bakan Gladstone ve taraftarlar konuyu
Mslmanlarn, Trklerin Hristiyanlara kar
balattklar bir katliam olarak Avrupa kamuoyuna
sunmulardr. Bu fikir zellikle mutaassp Hristiyanlar
arasnda taraftar bulmutur. Osmanl Devleti aleyhinde
kampanyalar alrken, Bulgarlara da yardm kampanya
lar balatlmtr. ite byle bir ortamda Ali Suavi
gerekleri ortaya koymak iin lngiltere'de Diplomatic
Review, Morning Post gazetelerine, Fransa'da L Memo-
r Vakit Gazetesi nr. 347, 1 6 Terin-i evvel (Ekim 1 676).
1 8-5) Bu isimler Kuran- Kerim'deki bir ayetten alnmtr. "Kalu
Seml'na ve atena * mminler derler ki iittik ve itaat ettik.
2
rial Diplomatique gazetesine ltalya'da L Rome gazatele
rine yazlar yazmtr.
86
Suavi bu faaliyetlerini Avrupa'daki dostann yardm
ile srdrmtr. Foreign Affairs Committee'lerin
lngiltere'de Trkler lehine yrttkleri faaliyetlerle
Suavi'nin faaliyetleri ayn amaca hizmet ediyordu.
Onun bu faaliyetleri Sultan Abdlhamid'in de houna
gitmitir. Nitekim 1876 sonbahannda lkeye geri
dnmek iin yapt bavuruyu kabul etmi
8
7 ayrca
Londra'ya yapaca bir propaganda syahatinin masraf
lannn karlanmas iin de Paris Eliliine emir veril
mitir.
88
Yazarn Sultan Abdlhamid'e a eti dn izni ile
ilgili dileke, dnnden sonra Sadakt gazetesinde
yaynlanmtr.
8
9
Kendisinin yur dnda yapt propa
ganda faaliyetleri Sultan tarafndan ok beenilmi ola
cak ki kendisi daha stanbul a gelmeden Sultan
tarafndan propaganda amal olark kurulan Cemiyet-i
Mtercimin'e (Tercme Kurulu) tayin etmitir. Ancak ce
miyet yeleri kendisi ile hesab olan Yeni Os
manllar'dan olutuu iin, bata Namk Kemal, Suavi ile
ayn cemiyette alamayacaklann sylemi, bunun
zerine Sultan bu cemiyeti bir daha toplanmamak zere
datmtr.
90
(8)
(87)
(8)
()
o
(1

3
Bu yazlann tere!ruat iin Bkz. Hseyin elik, Ali Suavi Hayat
ve Eserter.
l
st. Unv. Sos. Bil. Enst. (Dor Tezi) 1 99 1 .
Dnne izin veren adiah iradesi iin Bkz. Baykal, Bekir Stk
" 1 877-78 ve Bununla ilgili Meselelere ait Veslklar" Tarih Vesika
lan Cilt: i l , nr. 8, s. 1 48.
Ebuzzlya Tevfk, Yeni Osmanllar Tarihi. Cilt: 3,
l
st. 1 97 4 (Haz:
Ziyad Ebzziya) s. 397.
S nr. 75, 4 ubat 1 877.
Nazm Paa. 'Bir Devrin Tarihi' Cumhuriyet gazetesi. 22-25 ubat
1 932.
Vakt. nr. 365, 4 Terln-1 Sani (Kasm) 1 876.

'a 0
%

Suavi 3 Kasm 1 876 ylnda l stanbul' a geri

dnmtr.
91
Gelir gelmez Sultan Abdlhamid tarafndan
Saraya alnm, kendisine ehzadelerin hocal ve
Saray'n kitapbal grevi verilmitir.
92
Suavi, Avrupa'dan dnmeden nce zaman zaman Vakit
gazetesine yazp gnderdii makalelerini
9
3 dndkten
sonra da devam ettirmitir. Bata Vakit gazetesi olmak
zere Basiret, Sadakat, Msavat ve mran gazeteleri
onun Avrupa dn yaz yazd gazetelerdi r .
Yazlarnn ou politik konularla ilgilidir. Avrupa ve
Rusya'nn Osmanl devletine kar siyasi oyunlarna dik
kat eken ve zmler neren yazlan
94
ile beraber Sul
tan Abdlhamid'in yur dna srd Midhat Paa aley
hinde yazd yazlar da bu dnemde yazd makaleler
arasnda nemli yer igal ederler.
9
5
GaySt Mdr
Suavi, Sultan Abdlhamid'in ifahi emri ile 1 ubat
1 877 tarihinde, yani Avrupa'dan dndkten ay sonra,
Galatasaray Sultanisi'ne
9
6 mdr tayin edilir. Atamas ile
(92) Ruzname-i Ceride-i Havadis, nr. 3225, 9 Terin-i-sanl-i Efrengl
(Km) 1 876).
(93) Vakit nr. 30 l . 6 Agustos 1 876. nr. 323. l 9 Agustos 1 876 nr 34 7
1 6- T- evel (Ekim 1 876)
(9) Vakit, nr. 382, 22 Terini-sni (Kasm) 876, nr. 389, 28 Terin-!
san l 876, nr. 445, 24 Kanni-sni (Ocak) l 877, nr. 433, 2 Knun
i sani (Ocak) 1 877, nr. 453 l ubat 1 877, nr. 451 , 30 Kanun- sani
(Ocak) l 877, Sdakt gaetesi, nr. 63 l 2 Kann-i sn 1 877.
i95l Sadakat. nr. 68, 27 Knun- sani (Ocak) 1 877, Vakit nr. 460, 8 ubat
1 877, nr. 462, 1 0 ubat 1 877, Vakit nr. 463, 1 1 ubat 1 877, nr. 467
16 ubat 1 877.
tl Bugnk Galatarasay Lisesi.
31
ilgili padiah iradesi ise 29 Muharrem 294 ( 1 . ubat
1 877) tarihinde kmtr. Padiah'a yaplan atama tekli
finde Suavi'nin Franszca' y iyi bilmesi ve Avrupa
tarzndaki eitim kurumlarn yakndan tanmas atama
gerekesi olarak sunulmutur.
97 Atama teklif l 2 ubat
1 877'de Sultan'a arz edilmi ve 1. ubt 1 877 tarhinde
onay alnmtr. Ayn gnk gazetelerde d Ai Suavi' nin
Galatasaray Sultanisi'ne mdr olarak atadl haber ola
rak verilmif.
9
8
Daha Londra'da Muhbi gazetesini krken Suavi,
sadece Franszca eitim yapacak ve adeta Fransz
eliliinin kontrolnde olan Galata gibi bir okulun
almasna kar kmtr.
99
Ayn tepky onun yakn
dostu Charles Wells de gstermitir. Hat Wells daha da
ileri giderek 'Bir Trk ocuunu koa imaeti (sarkl)
hocalarn elinden alp da kei sakall Frzlara teslim
etmek ne faideyi mntic olur (netice verr) . ' 10 demitir.
Suavi'nin mdrlnn daha ilk gnlernde, gazete
lerde onun okulda kkl bir slahat yap haberleri
yer almtr.
1

1
Ancak Suavi ile ayn tarihte Ma'af Narna (Milli
Eitim Bakanl) tayin edilen Mnif Pa ile Suavi'nin
gerek dnce yaplan gerekse krakerler hi mi hi
biribirine uymaz. Mnif Paa daha ok Btc. laik, libe
ral bir dnceye sahipken; Suavi'nin milli, slami taraf
hep ar basmakta, Bat'nn Fen ve teknolojisinin
dndaki rnlerine son derece pheci ve semeci ola-
(97 Bbakanlk Devlet Arivi,
i
rade no: 605 1 3.
(9) Vakt. nr. 465, 1 3 ubat 1 877.
(9) L Mukhblr, nr. 3 1 , 20 Mal (Mays) 1 868).
( 1 0) Hinyet nr. 1 3. 2 1 Eylil 1 868.
( I Ol ) Vakt. nr. 477, 25 ubat 1 877.
( 1 02) Slme 1 294, s. 278-284 .
.2
rak yaklamaktadr.
Galatasaray Sultanisi o zaman bugnk statde
deildir. Okul, bir niversite kamps grnmndedir.
Sultani'nin dnda okul un bnyesinde tane daha
ykek okul vardr. Bunlar Edebiyat, Hukuk ile Tunik u
Me' abir (yollar, geitler) mekteplerdir.
Suavi Efendi' nin eski mdr Sava Paa'dan devrald
okulda toplam 70 retmen 1 O idari personel ve 689
renci vardr. Ka hademe olduunu tespit edemedik.
Sultani ksmndaki 43 retmenden 3 1 tanesi gayr-i
mslim ve yabanc, 1 2 tanesi ise mslim veya Trk'tr.
1

2
Suavi 1 4 aban 1 294 ( 1 1 Austos 1 877) tarihinde Sul
tan Abdlhamid' e okulla ilgili sunduu bir raporda, oku
lun adeta Bulgar, Rus, Ermeni ve Bulgar renci lerin
iftlii hal i ne getiri ldii ni , paras z yat l kontenjan
larnn Trk askerlerine kurun s kan Bulgar genlerine
kul l and r l d n , retmenl erden bi rounun di plo
masnn bile olmad , birok retmenin unun bunun
hatr iin okula al ndn arz etmi ti r. Raporunda,
cretlerini vermeyenlerden, zellikle Bulgarlar n, hiya
netleri sebebiyle okuldan at ld klar n btn " Moskof
lar" n okuldan karldn ifade eden Suavi, raporunun
sonunda Ma' ari f Nezaretini (M. E. B. ) padiaha i kayet
eder. Rapora gre, kendisinin yaz l ve ifahi hi bir
bavurusuna cevap verilmemi, yapaca slahatla da il
gileni l memiti r. Ancak kendi si nce Al l ah' a sonra
padi aha g venerek d nd sl ahat l ar
gerekletirmitir.
1
0
3
Onun Galatarasay'a mdr olmas ile okulun alafranga
d0.) Babakanl k Devlet Arivi, Yldz Esas Evrak, Ksm 1 4, Zarf: 26,
Ev: 1 274.
d0J Vakit, nr. 676, 1 2 Eyll 1 877.
olan saat bile alaturkaya evrilmitir. 1 Baz fen ders
lerinin haftalk saat saylar artnlrken. Roma, Bizans
tarihi gibi baz dersler kaldrlm. Trke. Arapa ve
Farsa derslerine mfredatta arlk verlmi, bir nceki
programda olmayan Akaid (i slami inan) dersi
konmutur.

o
s
O, okul mdrlnden ayrlrken okuldaki gayr-i
mslim ve yabanc retmen says ile mslim ve Trk
retmen says 1 S'er olarak eit saydar
.

0
Onun okuldaki icraatn ve yeni dzenlemelerini
Vakit, Basiret, Msavat ve mran gazeteler destekle
mitir. Basiret gazetesinin yaynladt bir yaz okulla il
gili onun Sultan'a sunduu rapordak ay problemleri
oraya koymaktadr.

o
1
Suavi okul mdrl yannda, ayn znda gerek ga
zetelerdeki makaleleriyle, gerekse iersinde bulunu
duu siyasi ve sosyal cemiyetlerdek faaliyetleri ile
fiili politikann ierisindedir
.
Bir yandan okulda bilimsel konferanslar
dzenl er ken

08 te yandan Osmanl-Rus sava
mnasebetiyle a-susuz istanbul'a dolumu Rumeli mu
hacirleri ile ilgilenmekte, onlara yardm toplamakta.

0
9
Macar-Osmanl dostluk faaliyetlerini idare etmekte
dir.

o
Gazetelerde dorudan Osmanl-Rus savan konu
alan


Osmanl devletine kar tutumlarndan dolay Av-
( 1 051 Vakit. nr. 684, 20 Eyll 877, Salnae 295. s. 25.
( l 0) Sname, 1 295, s. 250.
( l 07) Bsiret, nr. 2339, 1 7 evval 1 294 (25 Em 1 877).
( 1 0) Vakit, nr. 686, 21 Eylil 1 876.
( 1 0) Ruzname-! Cerldei Havadis, nr. 351 7 27 Rmaan 1 294 (5 Ekim
1 877), Vakit nr. 644, 1 1 Agustos 1 877.
( l 1 0) Bairet nr. 2 1 13 'Nutk Suavi' 22 Cemaziyelevvel 1 294 (4 Hazr.
1 877), Vakit nr. 549, 1 0 Mays 1 877.
( l l l ) Vakit nr. 474, 22 ubat 1 877, nr. 61 9, 1 7 Temmuz 1 877, nr. 61 7. 1 7
Tmz. 1 877, nr. 630, 28 Tmz. 1 877, nr. 637. 4 Auo 1 877.
( 1 1 2) Vakit, nr. 684, 20 Eylil 1 877.
rupallar'n zellikle de l ngiltere' ni n aleyhi nde
yazlar yazan Suavi Efendi'nin btn yaptklar bun
lardan da ibaret deildi. O, evinde misafir olan Trk
dostu lngiliz milletvekili Butler Johnstone ile Amiral
Selweyn, Mr. Adams, St. Clair ve onlar gibi dnen bir
yn Trk ve Mslmanla beraber Osmanl- Rus
savanda Osmanl cephesi iin maddi ve manevi destek
salama peindedirler. Bu insanlar David Urquhart'n
yllarca syledii eye inanyorlard: Osmanl, Rusya'dan
daha gl idi , btn mesele kendine gvenip
gvenmemesinde idi. Suavi ve dostlar bu gvenin
peinde idiler.
3
O, bugnlerde de her zaman olduu gibi cokun ve
kabna smayan bir insandr.
Ancak ngiltere aleyhi nde yazd bir yaz
4
lstanbul'daki l ngiliz elisini harekete geirir. O,
ngiltere aleyhinde yazmakla kalmam, camilerdeki
vaazlaryla da iddetle ngiliz politikasna atmtr. The
Times gazetesinin stanbul'daki muhabiri gazetesine
gnderdii yazda, Ali Suavi gibi st dzey bir devlet
memurunun ngiltere aleyhinde yazmasndan sonra
ngiliz elisinin geleneksel ngiliz elilik geleneinin
gerei olarak bo duramayacan ifade eder.
1 1 s
Gerekten de ngiltere Elisi hemen Babali'ye
dayanm ve Suavi'nin grevden alnmasn istemitir.
Konu ile ilgili olarak Londra'ya yazd raporda Suavi'nin
Vakit'te ngiltere aleyhine yazd yazlardan baka
birok camide ettii vaazlarda da l ngi ltere'ye
saldrdn bildiren Eli Henry Layard, Suavi' nin
stanbul sokaklarna Mnif Paa'nn Rus ajan ve ateist
1 1 31 P. R. O. , F.O: 78/2572
i
stanbul'daki

ngiliz Elisi Henr Layard'n

Londraya gnderdii 26 Mays 1 877 tarihli rapor, No. 523.
1 1 41 Vakit. nr. 684, 20 Eyll 1 877.
1 1 5 Te Times, 1 l October (Ekim) l 877.
35
(dinsiz) olduunu ilan eden afiler astrdn frsat
bilip konuyu Sadrazama (babakan) atn ve Sadra
zam'n kendisini hemen grevden alacana dair sz
verdiini syler.

1
6
Suavi'nin aleyhinde olan sadece Henry Layard
deildi. Yukarda da belirttiimiz gibi, bizzat Eitim
Bakan ile uzun yllar ncesine dayanan bir kavgas
vardr. Daha 1 869'da Um gazetesinde Mnif Paa'y (o
zaman Efendi) "mrted" (dinden dnen) olarak ilan
eden
1 1 7
Suavi, onunla beraber almaya mahkum
olmutu.
Onun Galatasaray'da yapt deiiklii Davison, oku
lun, lstanbul'un slami atmosferine tanmas olarak
deerlendirir
1 1
8
k, dorudur. Tabii k bundan herkesten
nce okulu kendi himayesinde kabul eden Fransz
Elilii rahatsz olacakt. Fransz retmenlerin
ounlukla grev yapt bu okuldan Suavi, Fransz
retmenleri yetersizlik veya eitli sebeplerden
dolay okuldan atabiliyordu. Hatta bunlardan birini
Mnif Paa'nn desteine ramen okula, mahkemelik
olma pahasna, geri almyordu. nk o Sinove isimli bu
Franszn Ruslar namna casusluk yaptna inanyordu.
Bunu polis de onaylamtr.
1 1 9
zetle, o, okuldaki icraatlar ile Ruslar, Franszlar,
Bulgarlar, Ermenileri ve kozmopolit yerli Mslmanlar
karsna almtr. Zaten bu saydmz unsurlarn kendi
sini beenmeyeceini, beenmelerini de bekleme-
( 1 1 6) P.R.O., F.O: (76/2590 Frm Lyard to Lord Derby No: 1 290.
( 1 1 7) Ulm nr. 9, "Encmen-i Dani-i arki' s. 533.
( 1 1 6) Roderic H. Davlson, Reform in The Ottoman Empire 1 656- 1 676,
Pincepton 1 963, s. 246.
( 1 1 9) Rzname-1 Ceride-! Havadis, nr. 363 1 1 7 Sefer 1 293 (20 ubal
1 676).
diini Vakit'deki bir yazsnda bizzat kendisi ifade
etmitir.
1 20
Btn bunlar yetmiyormu gibi bir de Sultan
Abdlhamid zerinde dahi ok kuvvetli nfuzu olan
ngiliz Elisi imdi onun grevden alnmasn istiyordu.
ngiltere Dileri bakan, Layard'n Suavi ile ilgili
raporuna verdii cevapta, onun teebbsn
onaylyordu.
2 1
Gaa Sut Md'nden A
Suavi'nin gerek okulda yapt ve birok evrenin
houna gitmeyen deiiklikler, gerek Ma'arif Nezareti
(Milli Eitim Bakanl) ile atmas ve gerekse aka
lngiltere'nin aleyhinde yazlar. yazp camilerde vaazlar
vermesi grevden alnmasna sebep olmutur. Ancak
phe yok ki onun grevden alnmasnda aslan pay
ngiltere Bykelisi Henry Layard'a aittir.
Nitekim bir nceki raporunda Sadrazam'dan Suavi'nin
grevden hemen alnaca szn aldn belirten
Layard bu sefer 1 4 Aralk 1 8 7 7 tarihli raporunda ise
onun grevden alnm olduuna dair memnuniyetini
dile getiriyor. Layard bununla da yetinmemi onun Bom
bay'a konsolos olarak atanmasna da iddetle tepki
gstermi ve engellemitir.
1 22
Sultan Abdulhamid'in Ali Suavi'yi grevden alrken
hemen karar veremedii, uzun sre tereddt ettii
phesizdir. nk Suavi'nin grevden alnmas yerine
Ali Nizami Paa'nn atanmas ile ilgili Sultana arz edilen
26 evval 1294 (5 Kasm 1 877) tarihli teklif yazsna
( 1 20) Vakit nr. 676, 1 2 Eyll 1 877.
( 1 21 ) P.R.O. F.O. 78/2563 Frm Lrd Derby to Lyard No: 750.
( l 22) P. R. O. F:O. : 78/2594 (Henry Layard"tan Dileri Bakan Lord
Derby'e) No: 481 .
37
ancak 3 Zilhicce l 294 (9 Aralk 1877) tarihinde irade
kmtr. Bu iki tarih arasnda 34 gnlk bir fark vardr.
Bu da Sultan'n Suavi'yi grevden hemen almak isteme
diini gstermektedir. Halbuki Sava Paa'nn yerine
Suavi'nin tayin edilmesi ile ilgili teklif yazs ile irade
arasnda sadece bir gnlk fark vardr.
Ali Nizami Paa'nn tayini ile ilgili yazda Suavi'nin
grevden alnma gerekesi de dile getirlmitir. Buna
gre onun grevden alnmasna sebep: Milli Eitim Ba
kanl ile uyumazl ve Mdrl esnasnda yazd
yazlardr. 1
23
Padiahn onayndan 3 gn sonra gazetelerde Ali Niza
mi Paa'nn okul mdrlne tayin edildii ilan edil
mitir
.
1
24
Suavi'nin okul mdrlnden alnmadan ksa bir sre
nce milletvekili seilmesi gndeme gelmitir.
Adayl ilan edilen Suavi

s kendisini aday olarak
gsterenlere hitaben bir teekkrname yaynlamtr.
1
2
6
Bu haberi Magosa'da srgnde iken renen Namk
Kemal, yazd bir mektupta Suavi'nin milletvekili
seilemeyeceinin sebeplerini sayarken en n,li se
beplerden biri olarak onun lngiliz Eliliini aleyhine
geirmi olmasn gsterir. 1 2
7 Gerekten de Suavi mil
letvekili olarak meclise giremez. Meclise verdii bir
dileke de neticesiz kalr. e
.
uve Ka Gner
Ali Suavi. Galatasaray Sultanisi Mdrl'nden
alndktan sonra isiz kalr. Osmanl-Rus sava btn
( 1 23) Babakanlk Devlet Arivi, Meclis-i Mahsus
i
rade No: 2672.
( 1 24) Vakit, No: 767 1 2 Kann- evvel (Aralk) 1 877.
( 1 251 Basiret. No: 2263, 1 2 Zilka'de 1 294 ( 1 9 Kasm 877).
( 1 26) Vakit No: 7 46, 22 Terin-i sani (Kam) 877.
( 1 27J f.A. Tansel , Namk Kemal'in Hususi Mektuplar, Cil t: iL T.T.K. An
k, 1 979, s. 90-91 .
( 1 2) Bsiret, nr. 234 , 2342, 24-25 Kann- sani 1 293 (6-7 ubat 1 878).
3
hzyla devam etmektedir. Onun grevden alnmasndan
bir gn sonra 10 Aralk l 877'de Plevne dt. Dou cep
hesinde Osmanl ordular zaten yenilmi, Kars, Ardahan
ve Bayezid Ruslar tarafndan igal edilmitir. Osmanl
idaresinin atekes istemesi zerine 3 1 Ocak 1878 tari
hinde Edirne mtarekesi ile atekes salanm ve
ardndan 3 Mar l 878'de Osmanllar'n tarih boyunca imza
koyduu en talihsiz antlamalardan biri olan Ayastafanos
Muahedesi imzalanmtr. Rus ordusu Yeilky'de kamp
kurutur.
Suavi, Osmanl-Rus sava ile deil bir vatanda, bir
aydndan da ok fazla ilgilenmektedir. lngiliz Elisinin
bir raporunda Suavi, Butler Johnstone ve bunlarn
etrafndaki insanlarn Rusya' ya darbe vurulmas iin
btn dnya Mslmanlarna arda bulunulmas gerek
tii grnde olduklarn, bu amala Sultan Abdulha
mid'i ikna etmeye altklarn bildirir.1 2
9
nk Rus
ar Balkanlardaki Hristiyanlar da ordusuna katarak
adeta bir Hal ordusu oluturmutur. Sava dolaysyla
Balkanlar'daki yzbinlerce Mslman Trk lstanbul'a
gmek zorunda kalmtr. Alk, sefalet yrek parala
maktadr. Ayastafanos Muahedesi'nin hkmleri o kadar
ardr ki, atlan kanlarn bouna gitmi olmas bir
yana Osmanl'nn Balkanlar'daki varl adeta yok olmu
ve ok ar bir tazminat denmek zornda kalnmtr.
Ancak bugn Bulgaristan'n snrlar ierisinde olan
Krcaali'deki mslman halk atekese ramen silahlarn
brakmam, dalara karak Ruslara kar mcadeleye
devam etmilerdir. Bu insanlarn banda Suavi'nin ok
yakn dostu ar bir Trk dostu olan Saint Clair vardr.
Saint Clair, annesi Polonyal, babas lskoyal bir
azilzadedir. ngiliz ordusunda albayla kadar ykselmi,
( 1 29) P.R.O. F.O. 78-2572 (Lyardlan Lrd Derby"e) No: 523.
3
Krm savanda yararllklar gsteri bir subay olan
Saint Clair, Krm savandan sonra Balkanlar'da
Mslmanlarla oturmu ve onlarn Bt krsndaki hakl
davasn destek!emitir. l 876'daki Hersek isyann
bastrmak zere Osmanl hkmetince grevlendirilen
Clair, Sultan Abdulhamid'ten de iltifat gn ve Hersek
isyanndan sonra lstanbul'a yerlemitir. '
Clair'in Krcaali'de gsterdii direnii Johnstone ve
Suavi desteklemektedirler.
Bu sralarda gazetelerde yazlanna da rastlaya
madmz Suavi'nin, byk bir ihtimalle yazmasna
engel olunmutur. Ruzname-i Ceride Havadisi n
yaynlaycs ril'in ifadesine gre devlet gazeteler
de yazmasna engel olmutur. 1 3
1
.
.
Suavi. ay Mdrl'nden alndktan sonra
Uskdar'a tanmftr. Burada bulduu taraftarlarla
'skdar Cemiyeti' diye bir cemiyet kunutur. Bu ce
miyetin esas amac Krcaali'deki direnii desteklemekte
dir. Bunun iin de raan saraynda gz altnda tutulan
V. Murad' oradan alp bu direni gcnn bana
geirmek ilk etapta gerekletirilmek istenen
amalardandr.
1
3
2
Bu cemiyetin faal elemanlar, Aravut
Salih, Hac Mehmed, Molla Mustafa. Filibli Ahmed Paa
ve damad Hafz Nuri. Uzuncaabad Lkyl Hac Meh
met. Hafz Ali. Sleyman Asaf Bey. Badatl Sleyman
Bey, skdarl Nuri'den olumaktadr.
1
33 Tabii k reisle
ri Ali Suavi Efendi'dir.
( 1 .) Msvat, nr. 1 06. 1 4 Mar 1 877.
( 1 .1 ) !zname-i Ceride-i Havadis, nr . .709, 22 Mays l 878.
( 1 .2) inal.
l
bnl Emin M.K. Son Ar Trk airler, l . Cz l 9.0,
l
st. s.
5..
( 1 ..) Babakanlk Devlet Arivi, Yldz Esas Evrk, Ksm: l 7, Karton:
.., l: 6, Evrk: 9.0.
4
a Hai ve ldei
Uzun sreden beri suskun olan Suavi, 1 9 Mays 1 878
tarihinde Basiret gazetesinde u ksa yazy yaynlatr:
' Herkes ve hep evrak- havadis (gazeteler) hal-
hazrn (mevcut durumun) tehlikesinden bahsetmektedir
ler. Hakk- acizanemde mevcud olan emniyet-i ammeye
mebni (kamunun ahsma duyduu gvene dayanarak)
syleyeceim eyi herkesin dinleyeceine phem yok
tur.
Mkilat- hazra (iinde bulunulan zorluklar) pek
byktr, lakin aresi pek kolaydr. Yannki nshanzda
(saynzda) bu areyi ksack erh (aklama) ve beyan
edeceim. Bugn bu mektubum, yannki nere enzar-
umumiyeyi celb (Kamunun dikkatini ekmek) iindir.
Ali Suavi" l .
4
Kamuoyu onun Basiret gazetesinde zm getiren
yazsn beklerlerken raan Saray'ndan gelen silah
sesleri ile irkilir.
8 Cemaziyelevvel 1 295 (20 Mays 878) tarihinde Ali
Suavi daha nce organize ettii birka yz Balkan muha
ciri ile raan Saray'n basm, nbetileri etkisiz
hale getirerek Sultan Murad'n oturduu blme girmi,
o srada giyili hazr bekleyen Sultan Murad'n kolundan
tutarak "Sultan Murad ok yaa" naralanyla onu danya
karmaya alrken Beikta Zabta Amiri Hasan Paa,
emrindeki askerlerle olay yerine gelmi, muhacirlerin
zerine alan ate sonucu 23 muhacir lm, 1 5'i yara
lanm ve bu arada Ali Suavi, Hasan Paa tarafndan
kafasna vurulan sopayla ldrlmtr. Sa kalan muha
cirler askerler tarafndan kuatlarak tutuk-
( 1 .) Basiret No: 2444, l 7 Cemaziyelevvel l 295 ( l 9 Mays 1 878).
41
lanmlardr. -5
raan Hadisesi'nden sonra Sultan Abdlhamid'in
emri ile kurulan bir komisyon olay enine boyuna
soruturmu, hazrlad raporu sultana sunmutur. 3
6
Bu arada Sultan Abdlhamid'e verilen jurallerde ara
lannda dnemin babakan Sadk Pa Ga Oman Paa,
Gazi Ahmed Muhtar Paa, Ahmed Vefk P gibi devlet
adamlarnn da olay tertipleyenlere destek verdikleri
iddia edilmise de yaplan aratrma ve suralar ne
ticesinde ne askeri ne de idari ykk kdemelerden
kimsenin olayla balantl olmad tebit eilmitir. - 7
raan hadisesinden sonra Saraya yaranma yarna
giren Trke basn Ali Suavi'ye az dousu kfrler ve
hakaretler yadrmlardr. lmnden snr kendisi ile
ilgili ynla haksz iddia ve ifiraya yer veren gazetele
rin basnda Tercman- ark gazetesi gelir. na Ya resmi
Rzname-i Ceride-i favadis, 1 39 Ali Suanin en ok yaz
yazd ve kendisini daha Avrupa da dnmeden ve
dndkten sonra ve ve bitiremeyen Vakit gaetesi1
40
,
onun zellikle Galatasaray'daki icratn destekleyen,
ven Basiret gazeteleri '
4
1 de lmnden snra aleyhin
de yazdkan yazlarda kendisini en ar italarla itham
edip lanet okumulardr.
Baz yazarlar Ali Suavi'nin bir ngiliz ajan
( 1 35) Babakanl k Devlet Arivi, Yldz Es Ev. K l 7. Kron: 23,
Zar: 64, Evrak: 930.
( 1 3) Babakanlk Devlet Aril Y. E.E. Ksm: 1 7. Kon: 23, Zarf: 64,
Evk: 930.
( 1 37) a.g. evrak ve Ba. Dev. Ar. Y.E.E. Ksm: 1 7. Kon: 23, Zar: 64,
Evrak: 97 1 .
( l .) Tercman- ark nr. 44, 47, 24 Mays 1 878. 1 7 May 1 878.
( 1 39) Rzname-i Cerlde-i Havadis, nr. 3709, 37 1 0. 22-23 Mays 1 878.
( 1 4) Vakit nr. 927, 22 Mays 1 878.
( 1 4l ) Basiret nr. 2446, 2447, 9, 1 0 Mays 1 294 (2 1 -22 Mays 1 878) Bai
retin Sahibi ve Yazar Ali Efendi i l . Mertiyetten sonra yazd
bir eserinde bu sefer Suavi'yi tekrr an kilde vmtr. Bkz:
I
Stanbul'da Yarm Asrlk Vekayi'i Mhimme. 1 878,
l
st., s. 58.
42
ol duunu
1 42
, bazlar ngi l i z politikas n n hayran
ol duu 1 43 gibi gerekle badamayan fi kirler il eri
srmlerdir. Hal buki ngiliz gizli belgeleri ne gre
Suavi tam aksine ngiltere' nin ve onun Osmanlya kar
uygulad politikann iddetle al eyhi ndedir. ngi l i z
elisi ni n raan Hadisesi i l e i lgili olarak l kesine
gnderdii gizli raporlarda ingiltere' nin raan Hadise
si' nin dzenlenmesinde uzaktan yakndan ilgisi olmad
anlalmaktadr. stel i k bu raporlarda Suavi, srekli
ktlenmi ve byle bir olaya kalkt iin delil i kle
sulanmtr.

44
Suavi' nin suland bir dier itham, onun Rus ajan
olduudur. Bu iddiann sahibi o zamanki babakan Sadk
Paa, Savunma Bakan Damad Mahmud Paa ve Namk
Kemal'dir.
Sadk Paa ve Damad Mahmud Paa' nn bu grte ol
duklar n ngi l i z El i si Layard' n bi r raporundan
anlyoruz. Sadk Paa, Layard' a Suavi' nin Ruslardan des
tek grdn, Damad Mahmud Paa ise para aldn
sylemi lerdir. Ancak eli bunl ara i htimal vermiyor,
Suavi ve adamlarnn ar Rus dmanlklarna di kkat
ekerek bu grlerin doru olamayacan raporunda
bel i rtiyor.
1 4
5
Bize gre de bu iddialar, Rusya' nn lkede kendisine
yakn bir ynetim kurmak istedii tehlikesini gndeme
getirerek ngiltere' ni n destei ni kazanmak iin oraya
atlm iddialardr. Suavi'nin Rus dostu hatta ajan olmas
( 1 42) Mustafa
.
Mftolu, Yakn Tarhimizde Siyasi Cinayetler, Tanzimat
Devlet. lst. 1 987, s. 36 .
( 1 43) Enver Ziya Karat. Osmanl Tarihi. Cilt: Vl l l , T.T. K. Basmevi. Anka
r, 1 983, s. 500.
( 1 4) P.R.O. F.O: 4247 /70 nr. 7 1 1 , F. O. : 78/2820 nr. 508, F.O.: 78/2789
nr. 679, F.O.: 78/2789 nr. 680, F.O.: 78/2789 nr. 692, F.O.: 78/2891
nr. 1 1 0, F. O. : 1 95/ 1 1 68 nr. 656, F. O. : 78/2820 nr. 51 3, F. O. : 78/
2789 nr. 693, F.O.: 78/2790 nr. 732, 752, 941 .
( 1 45) P.R.O. F.O.: 78/2790 nr. 732_
4.
bizce de mmkn deildir.
Han mnn l ngil i z olmas , srekli olarak Suavi' ni n
aleyhinde kullanlmtr. Bu kadnn grevli bi r casus
ol duu vs. gi bi i ddi alar i l eri srl mtr. ngi l i z
Arivinde el de ettii miz belgelere gre Suavi' ni n ei
sradan bir lngiliz vatandadr. Kendisinin vefat ettii
haberi lngiltere'ye ulanca hanmnn ailesi kzlarnn
hayatndan endie etmi, Dileri Bakanl kanalyla
durumu renilmek istenmitir. Yaplan yazmalardan
anlaldna gre Suvai' nin ei Marie 1 4 Temmuz 1 878
tari hi nde lngiltere'ye gitmek zere gemiyle stanbul' dan
ayrlmtr. 1 46
raan Hadisesi' nden sonra Padiahn ierisinde bu
lunduu evhaml, rkek durumundan en iyi yararl anan
lngi ltere olmutur. Ali Suavi' nin raan' a dzenledii
basknn askeri ve sivil uzantlar n n, balantlar n n
kuruntusu ile byk bi r depresyon geiren Sultana
bugnlerde en yakn i nsanl ardan bi ri ngiliz Elisi
Henr Layard olmutur. Kendisinin her konuda destekle
necei garantisini veren eli, Sultana Kbrs adas n n
ngiltere'ye s olarak terkedi lmesi artyla Savunma
ibirlii antlamas teklif etmitir. Hasta, bitki n, stresli
bir durumda olan Sultan ngiltere' ni n teklifini kabul
etmi ve Kbrs lngiltere'ye braklmtr. 1 4
7
Sultan, sonralar ngiltere' ni n K brs karlnda
va' detti kleri ni yeri ne getirmedi i ni grnce olayn
farkna varm ancak fazla dnlmeden yaplan bu hata
tamir edilememitir. Sultan Abdlhamid pimanln her
frsatta dile getirmi
1 48
ancak Kbrs kurtarlamamtr.
( 1 4) P. RO. F.O.: 1 95/1 1 69, F.O.: 78/289..
( 1 47) P.R0. F.0.: 78/2789 nr. 69..
(14) Babakanlk Devlet Arivi Y. E. E. Ksm: 9, Zarf: 72, Karon: 4,
Evrak: 1 094, Ksm: 14, Zarf: 1 26, Karon: 7, Evrak: 1 6..
4
le Sn A Suv
Al i Suavi' ni n l mnden sonra baz evrelerce
vldne, baz evrelerce de yerildiine ahit ol uyo
ruz.
Sultan Abdlhamid dnemi boyunca, resmi ve saraya
yakn evreler tarafndan o hep lanetle anl mtr. Bu
dnem devlet adamlarndan Mahmud Celalettin Paa
Suavi'ye lmnden sonra irkin iftiralarda bulunup ha
karetler yad rrken
49
son resmi tari hi Abdurahman
eref Bey de kendisi ile alay eder, hakknda kk
drc szler kullanr.

5
0 Suavi' nin iddetle aleyhinde
bulunanlardan biri de Mahmud Kemal lnal' dr. nal da
onun ahsiyetini ve grd iler hep eletirmitir.

5

te yandan, Yeni Osmanllar hareketi ierisinde Suavi
ile aralannda anlamazl klar, ekimeler olan Namk
Kemal ve onun hayranlar da lmnden sonra kendisini
hi de iyi anmamlardr. Namk Kemal'n kendisi 1 52 Yeni
Osmanllar Tarihi dolaysyla Ebuzziya Tevfik

53, hatta
daha nce hakk nda son derece vc szler sylemi,
Paris'te kendisi ile sk sk gren her ynyle kendisi
ni beendiini syleyen Abdlhak Hami dl 54 , Namk
Kemal ' n tesi riyle ol mal , daha sonra al eyhi nde
yazmlardr.
Ali Suavi, Sultan Abdlhamid taraftarlan iin ne kadar
kt bir rnek i diyse, aleyhtarlar iin de " Pir-i can-
( 1 49) Mahmut Celalettin Paa, Mir'at- Hakikat. Cilt: i l i ,

stanbul, 1 327,
s. 1 3- 1 39.
( 1 5) Abdurrahman eref. Tarih Murahebeleri.

stanbul, 1 339, s. 289-

291 .
( 1 51 )

bnl Emin M. K.
i
nal, Son Sadrazamlar. Cilt: i l ,

stanbul, 1 982, s.
77 3 ve diger.
( 1 52) F.A. Tansel, Namk Kemal'in Hususi Mektuplar, Cilt: i l , Ankara
1 979, s. 383, 326.
( 1 53) Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi (

zellikle Cilt . i l ) ,
1 973, 1 974,

stanbul (Haz: Ziyad Ebuzziya).

( 1 54) Abdlhak Hamid, Mektuplar,

stanbul 1 335, s. 245.

45
feda-y Hrriyet" (Can n Hrriyet urunda verenleri n
piri) i di . zellikle, Sultan Abdl hamid idaresi ne kar
yurt dnda faaliyetler gsteren Jn Trkler Ali Suavi'yi
bayrak yapmlardr. Bu insanlarn yaynlarnda Suavi
kendisi olmaktan kp bir destan kahraman haline
geldi. Suavi'nin ahs ve raan etrafnda bir edebiyat
ol uturuldu. Kimisi ona iirler yazyor, ki misi onun
adna tiyatro eserleri yazyor, kimisi de en gzel resim
lerini basyordu.
Jn Trkler Suavi'nin ne olduu, ne dndnden
ok, hedefleri olan Sultan Abdlhamid' e bakaldrrken
can vermi bir ehit olmas ile ilgileniyorlard . Jn
Trkler onun mcadeleci ve ba emeyen tarafn kendi
lerine rehber kabul ediyorlard.
Jn Trklerden Mizanc Murad Bey1 55 Abdullah Cev
det

56 Sleyman Midhat,

57 Ahmed Kemal. 1 58, Dervi
Hma,

59
Halil Halid1 60
, Moralzade Vassaf
1
6 1 . Saffet Ne
zi hi . 1 62 Tarsusizade mni f

63
gibi yazarlar gerek
dorudan Suavi ile ilgili yazdklar yaz, iir ve piyes
l erde gerekse ei tl i yaz l ar nda onu srekl i
vmlerdir.
i l . Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde devam
eden Sultan Abdlhamid dmanl pareleli nde Suavi
yine hrriyeti, istibdat dman vs. diye vlmtr.
1 64
( 1 55) Mlzan, nr. 26, 28 Hairan 1 897 (Cenevre).
( 1 5) Abdullah Cevdet, Kahriyat, Paris, 1 898, s. 85-87.
Mizan, nr. 1 O, 3 Agustos 1 906, nr. 3 ubat 1 905, s. 1 .
( 1 57) Sleyman Midhat, Ali Suavi (Piyes), Cenevre 1 3 1 6 ( 1 898).
( 1 5) Dorusz, nr 1 , Khire 1 325.
l
ctihad, nr. 1 O, 3 Mar 1 896, s. 1 56.
Donanma Mecmua, nr. 86, 25 Mar 1 91 5, s. 38, Mehtap, nr. 1 2, 27
Eyll 1 327, s. 1 52-1 53.
( 1 59) Deri Hma, Makber! Ahrar, Cenevre 1 904.
( 1 6) Halil Halid, A Diar of a Turk, Landon, 1 903, s. 1 88.
( 1 61 ) Morlzade Vasa, Sultan Murad,

st. 1 327 ( 1 9 1 ).
( 1 62) Saffet Nezihi, Msebblb (roman) 1 326,

stanbul.
( 1 6) Tarsusizcde Mnif, Zafer (iir) 1 91 4,

stanbul.
1 6) Haftada Bir Gn (Cumhuriyet gazetesinin ilavesi) nr. 1 2- 1 4.
Ulus Gaetesi, 22 Mays 1 942 (
i
hsan Sungu' nun Ankara Halkevin
deki konuma).
4

smail Hami Danimend, Ali Suavi'nin Trklg, Ankara, 1 942.

Mithad Cemal Kuntay, Sarkl
l
htilalq Al i Suavi,

stanbul , 1 946.
Falih Rfk Atay, Baveren inklap, lstanbul, l 951 .
Ancak gerekte Suavi' ni n raan' da gerekletirdii
olay, ne sultan Abdlhamid' in Meclisi kapatp, Anaya
say rafa kaldrmasndan ne de onun, Jn Trklerin
szn ettii istibdadndan kaynaklanmtr, O, Urquhar
ve etrafndaki insanlarn da tesiriyle Osmanl Devle
ti' nin Rusya'dan gl olduuna inanyordu. Buna ramen
kendi ne gvensi zl iin verdii bir sonula Osmanl
sava kaybetmitir. Mslman kan oluk gi bi akmtr.
Bununla beraber Sultan yine tamamen Osmanl Devle
ti' nin aleyhinde olan ar bir atekesi ve antlamay
kabul etmitir.
Mekteb-i Sultani mdrlnden azledildikten sonra
isiz kalan, Sultan Abdulhamid' e olan inancn iyice yiti
ren Suavi, devleti yabanc elilerin idaresinden kurtar
mak, belki de Sultan Murad'n nderliinde hem inand
eki bi i kti dara gei rmek hem de Krcaal i ' deki
mcadeleyi destekleyerek sava srdrmek amacyla
byle bir giriimde bulunmutur.
47
AL SUAV HKA N DEDER
Zya Pa
"Suavi Efendi hala Marsilya'dadr. Ulm gazetesine
devam ediyor. Fakat mukteza-y merebi zere biraz sz
di nl emiyor. Geenl erde elence iin bi rka gazel
sylemi ve el ensi n diye kendi ne gndermiti m.
Hemen gazeteye dercetmi. Kendine bir mektup yazdm
ve canmn sk ldn syledim. 'Aman gazeller pek
gzel olduundan dayanamadm" diye cevap yazd ,
Murad- acizanem ikayet olmayp fakat bunlar mazr-
alileri oldukta ayet bendenizin de gazetede re'y-i med
halim var gibi anlalrsa haki kat bu mi nval zere
olduunu beyandr. Ne ise zavall gc yettii kadar
alyor. Keki yle birka zat daha olsa
(Ziya Bey'den Trabi Efendi'ye Mektup'tan Kaya Bil
gegil, Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, Ankara l 979 s.
37 1-373)
N Kem
"Suavi hi de senin tahminin gibi adam deildi. Bir
ehre nmayiine aldanmsn. Hem kim ne derse desin
iki sene arkadal k ettim. O adam yle "biraz garazkar,
biraz da mal ub- emel" deil. Dnyada misli grlmedik
bir arlatan idi .
(Abdlhak Hamid' e yazd mektuptan, Fevziye Abdul
lah Tansel , Namk Kemal'n Hususi Mektuplar, Cilt: i l
Ak- 1969 s. 383. )
A Hd
suavi ile pek ok gryorum. Hali ni, fikri ni , iste
digimden, beendiimden ala buldum. Bizde ziyan edil
mesi adet olan efazilden ve paymal- hakaret edilen defi-
4
nelerden biri de Suavi Efendi' dir.
(Abdlhak Hamid, Mektuplar, lstanbul- 1 335 s. 245)
Ebuzziya Tevk
Ali Suavi ne bir kelime l ngilizce syleyebiliyordu
ve ne de iki kelime Franszcay bir araya getirmee muk
tedir i di .
('Yeni Osmanllar Tarihi" Yeni Tasvir-i Efkar, nr. 1 23 l
Teri n-i evvel 1 909)
Mc Murad By
" Bu softa yaamasn bil mediyse lmesini ahane
bildi. Bu mil let-i madureye pek byk bir ders-i amel
gsterdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tasviri de gsterir ki Ali Suavi zeki ve faal yaratlm
bir insandr. "
(Mizan nr. 26, 28 Haziran 1 897 (Cenevre)
Ar
" idaresizlii ile ve ok bilmilik iddiasyla i ntizam
ve tedrisatn altn stne getirmitir. Gya muallimesi
sfatyla Avrupa' dan peine takt bir gzel kadn ile
mektepte beytutet etme (yatp-kal kma) saygszlnda
bulunduu cihetle o yolda dahi aynca lisana gel miti .
Mektep mdrlnde bekas mi n klli' l-vcuh (her
ynyle) caiz olmadndan az olundu. "
(Tarih Musahebeleri, lst- 1 339, s. 286)
Bu Mehmet Ta By
"Zeka-y Fevkalade ashabndan bir zat'
(Osmanl Mellifleri ist. 1 334, s. 328)
49
ArAd
'Ali Suavi kuvvetli bir hafzaya malik idi . . . . . . . . . . . . . . . Ali
Suavi'deki zeka adeta cinnet derecesine vasl olmu idi'
(Hadisat- Hukukyye Cz; . s. 44- 459)
David U(dp-y)
"Karakteri nin salaml ve yolsuz idareye olan muha
lefetinden dolay srgnde yaamaa mecbur olduu
halde bir vatanperver kadar saltanata bal mmtaz bir
Trk"
(The Diplomatic Review, July (Temmuz) 1 876 nr: 24)
Henr Layard (ngilterenin stanbul Biykelisl
1877- 18)
Ali Suavi entrikac ve kt hretli olarak bilinmek
tedi r'
(P.R.O. FO: 78/layard'tan Lord Derby'ye)
Che Wells ( Ti olo)
'Ali Suavi tan nm Trk bilgi ni ve ok kabiliyetli
bir yazardr. Kendisi bir mddet nce benim de
yazlarmla destekediim, Londra'da yay nlanan Muhbir
gazetesinin yazan idi'
(Redhouse's Dictionary, London- 1 880 s. Vl l l )

H
W

"Ali Suavi mazide yaam istikbal adamlar ndandr.
Onun vcdu Tanzimatlarla ruhu bizimle muasrdr.
1 839, dan 1 877'ye kadar yalnz 38 sene yaayabilen bu
ateten mahl uk, teokrasi devrinde laiklik, mutlakiyet
devrinde, Cumhuriyet ve Osmanllk devrinde Trklk,
5
Trklk ryalar grm bu ryalarn tabire alm
ve nihayet yine bu ryalar urunda ehid olmutur."
(Ali Suavi' nin Trkl Ankara- 1 942 s. 59)
Cemil Meri
"Suavi hasta bir adamd; tedirgin, dengesiz, birden
alevlenen bir miza"
(Maaradakiler, lstanbul- 1 978, s. 1 35)
Fa RO Aty
" Al i Suavi bu topra n ve hal k n bar ndan
kopmutur. Halbuki bizim teceddd hareketimiz aristok
rati k bir karakter gsterir. Saray ve devlet imtiyazlar
arasnda idi . . . nklaplar srlseler, hatta boulsalar da
paadrlar, vezirdirler. ou ya mutasarrf ya vali veya
bykeli olarak "melkup"tur. (lakapldr) . Halbuki Garp
i htilalleri tari hleri nde grdmz rneklere bi zde
belki de tek uyan fikir adam Al i Suavi i di . Rtbesiz,
srmasz ve a lmtr. Sokaa frlamtr, halk
uyandrmtr, i htilal kanlan iinde boulmutur.
Mezar yoktur gnllerimizde bir yeri olmaldr. "
(Baveren i nklap, istanbul- 1 951 s. 9, 64)
A H Tp
o halktand, halkn dilini ve bilhassa halk mant
ile konuuyordu. Refah n, grgnn, arkasnda btn bir
sistem ve zmreni n kendi si ni koruyacana emi n
olmann verdii rahatl k Suavi' de yoktu. Hi bi r yere
dayanmadan erimee mecburdu. Onun iin hareketleri
daima mezbuhane (boazlanmcasna) olmutur. "
(XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, ist.- 1 976 s. 234)
51
i l . BL M
ESERER
A. Ktp ve Rsleler
Ali Suavi, bir yn eserinden sz edildii halde,
eserleri ni n ou elimize ulamam bir yazardr. Onun
l 4 tanesi telif, 3' bakalarna ait eserlerin ilavelerle
yayn 4' de tercme olmak zere 2 l tane eseri elimiz
de mevcuttur.
Bunlarn dnda, bizzat kendisi nin veya baka kay
naklarn szn ettii halde henz bulunamayan 36 tane
eseri daha vardr.
Ehemyet Hz. M (it- 185)
Bu eser Suavi' nin bildiimiz en eski eserlerinden bi
risi di r. 1 865 y l nda Filibe' de yazlmtr.
1 65
Ayn yl
Nam k Kemal'e gnderilmi ve Tasvir-i Efar'da tefrika
edi l mi ti r.
1 66
Namk Kemal bu eserden vg ile sz
etmitir. 1
6
7
Bu eserde kul l an l an di l Suavi ' ni n sonradan
yazlarnda kulland sade dile gre daha ardr.
Yazar, bu eserinde dnya ve ahi ret gi bi iki alemden
sz ederek, dnya hayatnn mal ile mmkn olduu,
dolaysyla almak, retmek gerektii zerinde durur.
lslam dininin medeniyete, kalknmaya verdii nem ayet
ve hadisler rnek veri l erek oraya konmu, ' i badet
ediyorum' bahanesiyle bir insann dnyasn i hmal et
mesinin lslam dinine uymad gerei vurgulanmtr.
Eserde israf etmenin, her trl mal n, servetin ktye
kullanlmasnn kt sonularna di kkat ekilmitir.
( 1 65) Ulm, nr. 7, s. 377.
( 1 6) Tasvir-i Elr, 5 Cemaziyelevei 1 282 (26 Eyl l 1 865), 23 Cema
ziyelevel 1 282 ( 1 4 Ekim 1 865).
t 1 67) f.A. Tansel , Namk Kemai' in Hususi Mektuplar, Cilt: . Ankara
1 97. s. 32.
52
Bu eser, imam Gazali' nin lhya-y Um isimli eseri ni n
iktisatla i l gi l i bl m esas alnarak yaz l mt r. Eser
kk bir i ktisat almasdr.
Str Rei
(
f. 1 86)
Bu kitapk 1 866' da Filibe' de yazlmtr. Ayn yl
Ruzname- i Ceri de- i Havadi s gazet es i nde
yay nlanmtr.
5
7
a
Eserde 1 866 ylnda Akdeniz' deki Santorin Adas
yaknnda meydana gelen bir volkanik patlama sonucu
ortaya yeni bir adac k kmasndan hareket edilerek vol
kanlar hakknda bilgi verilmektedir.
Hu'va
(
-19)
Trke olarak belediyecilik, ehir dzeni ile iligili
yazlm ilk eserdir, denilebilir. Abdurrahman Adil, ese
rin 1 865 ylnda yazldn sylemektedir. 1 68 Kendi
sal nda kitaplamam, bu alma vefatndan ok
sonra, Kolaas Ahmed Kamil tarafndan Srat- Mstakim
Ktphanesinin 3. kitab olarak baslmtr. Tek formalk
kk bir kitapktr.
Bu kitap k da imam Gazali' nin hya-y Ulm isimli
eserin ilgili blm esas al narak hazrlanmtr.
Kitap kta temel olarak slam di ni ni n temizl ie
verdii nem, kamu malna tecavz edilmemesi gerek
tii gibi konular ilenmitir.
Dr Aa- mPa
(Pc187273?)
Ali Paa' n n 6. 9. 1 87 1 tari hi nde vefatndan sonra
yazlm olan bu eser genelde Ali Paa' nn icraatn hedef
( 1 67a) RznameI Cerlde-i Havadis, nr. 41 7-20, 4-7 Haziran 1 866.
( 1 6) Abdurrahman Adli. 'Ali Suavi" Hadisat- Hukukiye, Cz: . s.
146.
5
almakla beraber, aslnda Osmanl brokrasisi ve diploma
sisinin eyrek asrlk gnah defteridir. Kendisi 1 872 veya
1 87. yl nda bu eseri "Defter-i Amal- Ali Paa' adyla
yay nl ad halde Kolaas Ahmed Kami l , ayn eseri
1 909'da "Ali Paa' nn Siyaseti" adyla yeniden basmtr.
Eserde, devletin bozul mu brokratik sistemi , d
mdahaleler, hukuk sistemi, l kenin genel gidii ile il
gili konular tahlil edilmitir.
Salnda Ali Paa'y affetmeyen Suavi, lmnden
sonra da peini brakmamtr.
Seler (Yd)
(P 1871. 1873)
Ali Suavi, Paris'te bul unduu y l larda 1 87 1 - 1 87.
yllar arasnda bi ri Msr' a ait olmak zere tane
salname yay nlamtr. i l ki 'Trkiye fi 1 288' olan
sal nameni n i ki nci si ' Trkiye 1 290' bal i l e
yaynlanmtr. Yaynlad nc salname ise " Msr Fi
1 288"dir.
Salnamel erde Osmanl Devl eti ' ni n corafi, zirai,
endstriyel ve ticari alardan tantm yaplm, uygula
nan baz politikalar el etiri l mi ve baz istatistiklere
yer verilmitir.
Trkiye' de ilk ahsi salname Ali Suavi'ye aittir. Ebuz
ziya Tevfik sonraki y l l arda yay nl ad y l l klarda
Suavi'nin salnamelerindeki plan uygulamtr.
l statisti ki ve tan t ma dayal bi l gi l eri n d nda
zellikle 1 290 ( 1 8 7.) Trkiye Salnamesinde yln tefer
ruatl bir takvimi ile beraber RmL Hicr ve miladi tak
vimlerin biribirlerine nasl evrildiklerine dair ok pra
tik metodlan iine alan bilgiler verilmitir.
5
Hve f Muar m 1 29
(P1873)
Bu eser 1 873 ylnda Paris'te yaynlanmtr. Ayn yl
"Le Khiva en Mars 1 873" adyla Franszca tercmesi de
yaynlanmtr.
Kendi i problemleri ile urarken, Dou'daki Trk
l sl am topl ul ukl ar n n Rusya ve i n kar s ndaki
mcadelelerinde onlara gerekli destei salayamam
Osmanl Devletini uyarmak amac ile yazlm bu eser
ayn zamanda Bat l kel eri ni n di kkatlerini Rusya' n n
Orta Asya' daki h zl yay l mas na di kkat ekmesi
bakmndan nemli rol oynamtr.
Eser bir giri ve i ki blmden meydana gelmitir.
Gi ri' te ar Petro' nun Rusya'ya Hi ndistan' n yol unu
amak iin Hive Hanl ve Ceyhun' un alnmas gerek
tiini adeta vasiyet ettiini ve bu vasiyet paralelinde
Rusya' n n her geen gn bu topraklarda i lerledii dile
geti ri lmitir.
Birinci blmde Rusya' n n Hi ve'ye yapt aknlar,
Rusya ve l ngi l t ere' ni n l sl am t oprakl ar n
smrgeletirme faaliyetleri ilenmitir.
nc blm ise Hive Hanl' nn tantmna, tarihi
ne ayr lmtr.
N-e-Di Ca D'
(P1873)
Trk asll ran ah Nasreddin ah' n Paris'e yapaca
seyahat zerine yaz l m tek formalk Franszca bir
kitapktr. Eserin bask tarihi 1 873'tr.
Yazar, Nasreddin ah' n, Sultan Abdlaziz ve Hidiv
lsmail Paa'dan sonra Avrupa' y ziyaret eden 3. Trk
hkmdar olduunu syl eyerek sze balar. Kitapkta
Nasreddin ah' n lkesinin kalknmas iin yapt ham-
55
leler, lkede salanan huzur vlmtr. Bu eserde
zerinde durulmaya deer en nemli nokta, Nasreddi n
ah' n Avrupa'ya renci gndermesi zerine yazarn
yapt yorumlardr. lran'dan Avrupaya giden renciler
salam bir dini eitim gredikleri iin Avrupa'da mater
yalist olmulardr. Ancak Msrdan. kendi kltrleri ni
ve dinlerini ok iyi bilen baz genler Avrupa'ya gel i n
ce buradaki fenl eri renmi l er ve bozul madan
lkelerine dnmlerdir.
A f d L ' v
(
P185)
Suavi' nin bu isimle yazd kitaptan i lkidir. 1 873
ylnda Paris'te yaynlanmtr. Eser Franszca'dr.
Bu eser i i n, Suavi' ni n en profesyonelce yazlm
eseri diyebi li ri z. Eserdeki iddialar n ou dipnotlarla
kaynak gsterilerek belgelenmitir.
Bu eserin ad her ne kadar Hersek zerine yazlm
bir kitap olduunu gsteriyorsa da aslnda muhtevasn n
tamam Hersek'le ilgili deildir. Yazar Hersek'te meyda
na gel en ayaklanmadan yola karak genel olarak o
gnk Osmanl d politikasn n bir deerlendirmesini
yapmtr.
96 sayfa olan eser dokuz blm ve bir sonutan
olumaktadr. Eserdeki blm balkan unlardr:
1- ark Meselesi Diye bir ey Var mdr?
2- Mi l l iyeti l i k
3- Panislavizm
4- Osmanllar-Din-Milliyet
5- insanlk, Osmanl lara lstanbul ' u Fethetmi Olma
larndan Dolay Neler Borludur?
6- lstanbul ve Rusya
7- Osmanl ' nn Avrupa'daki Topaklarnda Nfus
5
8- Osmanl Kuvveti-Rus Kuvveti
9- ark Meselesi lskenderiye' dedir
Sonu
Eserin sonu blmnde Babali'ye seslenilmektedir.
Babali'ye haysiyetli ve vakarl bir d politika tavsiye
edilir. Ne zlmedecek ne de kendisine zulmettirecektir.
ayet Osmanl kendi gc ve avantajlar n n fark nda
olursa, hibir g onu yenemez. D mdahalelerden
syrlmad ka hibir ey yoluna girmeyecektir.
A Pp de L 'eove (B)
(F1876)
Hersek zerine yazarn yazd nc kitaptr. 1 876
ylnda Paris'te yaynlanan bu eserde zel olarak Hersek
isyanndan sz edilmez. .6 sayfa olan kitapta alt ayn
balk altnda Osmanl Devleti ' nin Rusya ve Avrupa ile
olan iliki l eri konu edilmitir. Son bl mde Osman
Gazi ' ni n ol u Orhan Gazi' ye b rakt ve Anayasa
hkmnde olan prensiplere yer verilmitir. Franszca
olan bu eserden daha nce hi bir yerli ve yabanc kay
nak sz etmemitir. Eser tarafmzdan Fransa'da bulun
mutur.
Eserdeki Blm Balklar unlardr:
1 - Himaye ve Garanti
2- Ali Paa' nn Muhtras
.- Sultan i l . Selim'in Rus Politikas
4- Lord Stratford Redeliffe 1 69 ile bir ka sz
5- Lord Derby'e 1
7
0
Bir Mektup (yazar tarafndan)
6- Osman Gazi ' ni n olu Orhan' a brakt Osmanl
Anayasasnn z
( 1 69) Sul tan Abdl meci d dnemi nde
i
ngi l tere' nl n
l
stanbul
Bykellsi.
( 1 70)
l
nglltere' nl n Lnd Salisbur'den nceki Dileri Bakan. Esas ad
Edward Henr Stanley'dir.
57
Altnc blmde sz edilen Anayasa aslnda Osman
Gazi' nin olu Orhan Gazi'ye vasiyet ettii prensiplerdir.
Bu prensipler unlardr:
l - istikamet (Allah' n gsterdii yoldan Hz. Peygam
berin snnetinden ayrlmama)
2- istiare (Devlet ilerini alimlerle konuup karar
latrak, danmak)
3- Hrmet ( Fakir, zengin hr kle herkesin hakkna
sayg duyma)
4- l mtiyaz- Fazilet-i Mi l l iyet (Devl ete bal btn
milletlerin dinine sayg duyma)
5- El Ta'zi m' l-Emri l l ahi (All ah' n Emirlerine sayg
gsterek, hereyin stnde tutmak)
6- Vel efakat ala Hul kul lah (Allah' n yaratt klarna
kar merhametli olmak)
11
A Fp de L'Herove-MOlO (m)
(F186)
Hersek zerine yazlm nc kitaptr. Franszca
olan eser l 876 ylnda Paris'te yaynlanmtr. 63 sayfa
olan eserin ba tarafnda Sultan V. Murad'n bir resmi ve
kendisine hitaben yazlm bir blm vardr.
Eser iki blmden meydana gelmitir. Birinci blm,
Karada' n konumu, tarihi. Osmanl Devleti' nin Karada'
almas ve orada kurduu ynetime aynl rken; i kinci
blmde, Karada isyannn nasl hazrland ve kimle
rin hangi amalarla bu isyan kartklan zerinde du
rl mutur.
Karadallarn vahi tutumlarna, Avrupa gazetelerin
den yapt alntlarla rnekler veren yazar, esere ilave
ettii belgeler ksmnda da eitli resmi dokmanlarla
( 17 Bu blmdeki bilgiler yazar taraf ndan Ulum gazetesinde de
'Osman Gazl'nln Mebadi-i Siyaseti ve Evlad-
i
hlafna Vaiyeti'
bal altnda yaynlanmtr (ulum, nr. 20, s. 2.4- 1 2.7).
5
Osmanlnn hakl tez ve tutumunu savunmutur.
Eserin son derece dikkatle hazrland ve geni bir
bi l gi bi ri ki mi ni n son ucu ol duu i l k bak ta
anlalmaktadr.
Queton of Te Day, T o Cton?
(L1876)
Bu eser 876 y l nda Londra' da yay nl anmtr.
ngil izce olan eserde Ali Suavi'nin imzas olmamakla be
raber, kendisinin verdii bilgilere gre bu eserin ken
disi taraf ndan hazrland n tesbit ediyoruz.
1
7
2 53
sayfa olan eser, Mr. Gladstone' nun l 875'te balayan Bul
gar isyan zerine isyana mdahale eden Osmanl
ynetimini katliam yapmakla sulayan eseri ne
1
7
3
cevap
olarak yazlmtr. Kitabn kapanda, ngi l izce olarak
' Mr. Gl adstone' nun kitap, grg tan olan bi r
ngiliz' in ahitlii ile Bulgar dehetinin gerek hi kaye
si" ifadel

ri yer almaktadr.
Eserde Gl adstone' nun i ddi al ar rtl meye
allm, Osmanl idaresinin isyana mdahalesi destek
lenmitir. l k l 6 sayfada olayn ana hatlar, Trk-Bulgar
mnasebetlerine deinilmi; sonraki 37 sayfada ise olay
lar esnasnda blgede olan ngiliz Subay Saint Clair' in
gzlemlerine yer verilmitir.
Tar
Q
Relaon de Mohaed Ef endi
(P1872)
Ali Suavi, i l i . Ahmed' i n sadrazam damad brahi m
Paa' nn l 720' de Fransa'ya gnderdii el i Yirmisekiz
( 1 72) Vakit gazetesi, 30 Eyll 1 876, nr. 333, Vakit nr. 66 l 9, 1 7 Temmuz
1 877.
( 1 73) William Ewart Gladstone, Bulgarian Horrors and The Question of
The Day, London 876.
5
Mehmed elebi' nin 'Sefaretname' isimli eserini 1 872'de
Paris'te baz ilave ve dipnotlarla yeniden yaynlamtr.
Eser, Franszca ve Trke olarak baslmtr.
Eserde, Suavi tarafndan Damad brahim Paa dnemi
ile ilgili deerlendirmeler yaplm, Mehmed Efendi' nin
Sefaretname' sinde geen ve Osmanl harler ile yazlan
zel isimlerin Franszca'daki yazllan esere liste ha
linde ilave edilmitir.
Mehmed Efendi' nin, Avrupa'nn zellike Fen ve tek
nol oji de i l eri gi tmi ol duuna dai r di kkatl eri ,
gzlemleri Osmanl ' n n bu konudaki geri kalml n n
i l k uyarc tesbitleri olduu iin Suavi onun sefa
retnamesi ni yeniden yaynlamann faydal olduuna
inanmtr.
L Tleu de sl (Lg K)
(P1873)
l bn-i Mi skeveyh
1
7
4
' i n Gi yotiyos' tan Arapa' ya
tercme ettii 'pinakis" ya da 'Sebes' in Tablosu" isimli
eseri Suavi, Paris' te 1 87 3 ylnda ilavelerle, asl ile
karlatrarak yeniden basmtr.
Eserin kendisi ve Suavi' nin dt dipnotlar Arapa
olmakla beraber, eserin kapa Franszca'dr. l bn-i Mis
keveyh ad geen eseri "Cavidan- Hi red" ad i l e
yay nl am t r. Suavi bu eseri spanya Kral iyet
Ktphanesi ' nde bul mu, Yunanca ol an asl i l e
karlatrm ve bn-i Miskeveyh' in baz yanl anlama
lann dipnotlarla dzeltmitir.
Bu eser ahlak ile ilgi l idir. Suavi 1 863 ylnda bu
eseri Trkeye tercme etmitir. Aada bu tercmeden
( 1 74) Esas ad Abu Ali Ahmed Bin Muhammed Bin Ya'kup'tur. Hayat
hakknda fazla birey bilinmemektedir. 1 030 ylnda vefat
etmitir. Kendisi ahlak, tarihi ve filozoftur (Ahmed Ate,
l
slam
Ansiklopedisi, Cilt 5/2, 1 968, s. 775).
6
sz edilecektir.
Ta'tTeva
(F1874)
Kati p el ebi ' ni n Takvi m' t-Tevarih i si ml i eser n
1 29 1 ( 1 874) tari hinde Paris'te el yazsyla tabasmas
olarak ilavelerle yeniden yaynl amaya balamtr.
Eserin giri i nde Kati p el ebi ' ni n ad geen eseri
hakk nda bilgi veri l mi tir. Kati p elebi ' ni n eseri ne
eyh Mehmed Efendi. brahim Mtefferri ka' n n yapt
ilavelerden sonra kendisinin de 1 46 ( 1 733) ile 1 266
( 1 849) tarihleri arasndaki olaylar esere ilave ettiini
syleyen Suavi, bu eseri tamamlayamamtr. Elimizde
bu eserin Suavi'ye ait sadece 4 7 sayfal k bir blm
vardr.
Giyotyos'un Aa Ad Rei'n Termei
(h- 187)
Bu eser Sokrat'n rencisi olan Giyotiyos' un "Pina
kis' isimli eseri ni n tercmesidir. Eser 1 863 ylnda
tercme edilmitir. Eser el yazmas olarak kitap haline
getirildii gi bi, Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde
ayrca tefrika edilmitir.
1s
Eserin ba tarafnda Suavi'nin insanlarn terbiye edil
mesi ve genel ahlak kurallar ile ilgili bir mektubu
vardr.
Giyotiyos' un eseri sembolik imajlarla dolu olan bir
tablo kar s nda yap l an yoruml ar ve kar l kl
konumal ardan ol umaktad r . Bi l ge bi r ah s
etraf ndakilere tablodaki srlar aklamaktadr.
Suavi' nin bu tercmesi, kendi vefatndan ok sonra
hikmet mecmuasnda da tefrika edilmitir.
1
7
6
( l 75) Rzname-i Ceride-i Havadis, nr. 583, 23 Ramazan l 283 (29 Ocak
1 867), s. 2332'den itibaren.
( l 76) Hikmet Mecmuas, nr. 64-74, 23 Haziran 1 327 ( 1 9 1 1 ), 1 Eyll 1 327
( 1 91 l ).
61
Aai bare Usilu'I f Teri
(18)
Bu tercme, El lbah' l-Nezair isimli eserin birinci
blmnn tercmesidir. Tercmeden nce Suavi'ye ait
bir giri vardr. Sadece 9 sayfal k bir kitapk olan bu
tercme, nce Londra'da yazarn kard Muhbir gaze
tesinde yaynlanm 77 daha sonra ngilizce-Trke bir
kapakla 1 868 ylnda Londra'da yaynlanmtr.
Bu kitap yazmaktaki ama, slam hukukunun an
gerisinde olmad ve olmasnn da mmkn ol mayacan
ispat etmektir. Suavi bunu girite aka belirir. (s: 2)
O'na gre lslam hukuku, deien dnya lana, deiik
rf ve adetlere her zaman ve zemine uymakadr ve yeter
lidir. lslam hukukunun ad kaldn syleyenl eri
Suavi, Allah'a isyan etmi olmakla yarglar. (s: 2-3)
David Uuhar'n Nw CUe Fo AfCm
te'n Bk Mster Crawshay'e O D Brlan
ile bglOlarak Ya elubun Te
(1875)
Urquhar'n szkonusu mektubunu Suavi 1 1 Zilka'de
1 292 ( 1 1 Kasm 1 875) ylnda Paris'te tercme ederek
kitap k olarak yaynl anmtr. Kitapn kapa nda
"Letter, From M. D. Urquhar to The New Castle Commit
tee on the Subject of The Turkish Debt. Translated i n
Turkish 1 1 December 1 875' yazldr.
Kitapn i sayfasnda ise Osmanl harfleri ile u
bal k yer almaktadr:
" l ngi l i z hkemasndan (fikir adamlar ndan) vakf-
umr- alem (btn dnyann ilerinden haberli olan) ve
hayrhah- mem (herkesin iyiliini isteyen) David Urqu
har Efendi ' nin bu kere umr- Ecnebiye komitelerinden
(D iler Komiteleri-Foreign Affairs Committee) New
Castle Cemiyetinin Reisi Mister Crawshay'e yazd tah-
( l 77l The Mukhbir. nr. 40-4 1 , June (Hairan 25. 1 868. July (Temmuz) 2,
1 8.
62
rirat- mesayih-ayatn ( Nasi hatl erl e dolu mektubun)
kendi kalemiyle ol an ngi l i zce asl ndan Li san-
Osmaniye tercmesi'
Szkonusu mektupta Urquhart, Osmanl Devleti' ni n
1 838 ylndan itibaren d a ba ml ekonomisi ni n bir
zetini yapmakta ve l 853' te alnmaya balanan d
borlarn devleti nasl kmaza ve ke gtrdn
ok gzel bir ekilde tahlil eder.
Urquhart, l ngiliz hkumeti ni n grevlisi olarak i l k
borcu kendi si l 836 y l nda, srarl a Osmanl
yneticilerine kabul ettirmeye almtr. Ancak o
zaman Akf Paa kendisine, dine ve treye aykn olduu
iin kabul edemeyecekleri ni sylemitir. Akif Paa' nn
sonraki nesillerin boynuna binecek byle bir borca gir
mesi nden ka nmas na kar l k, sonraki i dareci l er
ierisine girdikleri israf ve yolsuzluk yznden yatn
yapmak iin deil, idareni n gnl k ileyiini salamak
iin hesapsz d bor almlardr.
Urquhar, mektubunda Osmanl Devleti ' nin ekonomisi
ile ilgili tahlil ve yorumlarda bul unduktan sonra New
Castle Foreign Affairs Committee' nin Osmanl ' n n d
borlarnn en azndan haksz katlanmalarla kabartlm
fai zl erinin si l i nmesi iin faaliyet gstermesini iste
mitir.
Bu mektubun ngilizcesi, Suavi' ni n tercmesinden
sonra Di pl omati c Revi ew' de i ki bl m hal i nde
yaynlanmtr.
1
78
"These Ietters have been already pub
lished in Turkish" notu konarak Suavi' nin tercmesine
atfta bulunulmutur. 1 7
9
Suavi, Avrupa'dan dndkten sonra bu tercmeyi Sa
dakat gazetesinde yay nlamtr.
sa
Suavi'nin tercmesi ile mektubun asl karlatnld
zaman, tercmenin mkemmel olduu grlr.
( 1 78) Diplomatic Review, Januray 1 876. s. 7-25.
( 1 79) Bu mektuplar halihazrda Trke olarak yaynlanmtr.
( l 80) 5adakt, nr. 73. 2 ubat 1 877.
nr. 74, 3 ubat 1 877.
6
Fo Af a Cmt 'le S Au'e
Ya B Mu Te
(P1876)
Szkonusu tercme 1 876 ylnn Oak aynda Paris'te
baslmtr. Bu mektuptan, Butler Johnstone' nin lstanbul' a
birinci geliinden bahsederken sz etmitik. Her ne kadar
Foreign Affairs committee'Ier tarafndan imzalanmsa da
fkrler tamamen Urquhar'a aittir. Johnstone mektubu Sul
tan'a ulatramaynca lngiltere'ye dndn ve Suavi'nin
mektubu Paris'te tercme ederek kitapk olarak bastn
da daha nce belirtik.
Bu mektubun ngilizce orijinalini baslm olarak bula
madk. Ancak mektubun bir kopyas lngiltere bykelisi
Henry El l i ot t araf ndan Forei gn Offi ce' e
gnderilmitir.
1 8 1
Suavi' nin tercmesinin bal yledir:
' Huzur- evket-MevfUr- Padiahiye (an Yce
Padiaha) lngi ltere Umr- Ecnebiye Komiteleri Canibin
den (tarafndan) Seksen Dr Buuk Milyon Liralk Hakk-
Duyn (borlarn silinmesi) Layihasn Kabul Niyazyla Ar
zuhal (Dileke)'
Mektupta 2 1 Foreign Affairs Committee' nin temsilcile
rinin i mzalan vardr.
Sultan'a son derecede saygl bir dille hitab edilmitir.
ncel i kl e Komi tel er, kurul u amal ar n n kendi
lkelerindeki insanlarn Trklerle ilgili yanl kanaatleri
ni dzeltmek olduunu belirerek sze balamlardr.
Mektupta yer yer "stadmz Urquhar bize retti ki ,
gsterdi ki' gibi ifadelerle karlayoruz. Zaten mektu
bun ba taraf ndaki fikirler Urquhar'n bir ncek mektup
tak fkirlerinin bir tekrar mahiyetindedir.
Komitelere gre, kendi lkelerinde Osmanl Devleti,
dolaysyla Trklerle ilgili dzeltmek istedi kleri
( 1 81 ) P.R.O. F.O: 2454, From Elllot to Lord Derby, nr. 56. Suavl' nln
tercmesinde mektubun alna olmayan baz ilaveler vardr.
6
byk ve yanl zan vardr:
1 - Osmanl Devleti Rusya' dan zaiftir. Avrupallarn
yardm olmazsa Rusya'ya mukavemet edemez.
2- Osmanl Devleti, din ve inan hrriyetine saygl
deildir. Hristiyanlar ikence ediliyor, dolaysyla Avru
pal din kardelerinin himayesine muhtatrlar.
3- Devlet-i Osmaniyye Avrupa nizamatna taklit ile
Kur'an- Kerim' i Napolyon' un kanunlaryla deiti reli.
Komiteler bu yanl zann reddederek kendilerince
doru olan u fikirleri ileri sryorlar:
1 - Rusya aslnda Osmanl'dan daha zayftr. Ancak Avru
pallara dost yz gstererek onlar Osmanl Devleti aley
hinde kullanarak bulunduu mevki'i koruyor.
2- Osmanl devleti din ve vicdan hrriyetine saygldr.
O kadar sayg l d r ki, Avrupa' da di nl ere kar en
msamahakar olan l ngilizlerin kendi mezhebinden ol
mayan (Katolikler) insanlara gsterdii msamahadan ok
ok daha fazla msamahar.
3- Osmanl Devleti' nin selameti ancak Kur'an- Kerim' in
hkmlerine bal kalmasndadr. (s. 2)
Mektubun daha sonraki ksmlarnda Osmanl Devle
ti' nin Rusya'ya kar pozisyonu, Osmanl Devleti ' ne kar
Avrupal Devletlerin tutumu ve d borlar ile bunlardan
Osmanl Devleti' nin nasl kurulacana dair grler ileri
srlmtr.
Sul tan' dan, hi ki mseni n uymad Pari s
Antlamasndan kendilerinin de ekilmeleri, yabanc se
fi rlerin l kesi ni n i ilerine mdahale etmeleri ni n
nlenmesi istenir.
Suavi' nin tercme ettii mektup u paragrafla sona
eriyor:
Zat- hakkaniyet-si mat- ml kanelerinden (Adalet
rnei siz padiahtan) hlasa-i niyaz- esdakalar (size
sadk olan bizlerin zetle ricas) udur ki. memalik-i mah
rusalar n n imareti (Yce

l keni zin kal knmas) ve

bilcmle Mslim ve gayr- mslim (mslman ol mayan)
6
teb'a-i ahenelerinin (vatandalarnzn) refah ve himaye
sini mtekeffi l (garanti altna alan) bulunan Kur'an-
Azim'-an (an Yce Kur'an- Kerim) ahkm- erifesine
(Yce hkml eri ne) itimad buyurup, Avrupal l arn
hrriyet-i ticaretine (ticaret hrriyeti ne) mani ve tarh ve
tevz-i'i tekalfde (vergilerin toplanma ve hacamasnda) sa
del ie muhal i f olan mecnnane ( del i cesi ne) ve
mteadiyane (haksz) ni zaml ar n memalik-i adl iye-i
ahanelerine (adaletle idare edilen lkenize) idhale (so
kulmasna) msaade verilmeye ve Devlet-i Aliye' lerinin
iyiliine dair dey tasni ' (taklit) edilip mahz- hatadan
(sade hatadan) i baret olan 'Pars muahedesi' kaydndan
' bandan) saltanat- seniyyelerinin halas (kurarlmas)
bir irade-i katiyye-i ahaneleriyle (kesin bir ferannzla)
Ha buyurula.'
1 82
(s: 3)
Suavi, kitapa, aynca David Urquhar'n eyhlislam'a
yazd bir mektubu da tercme ederek koymutur.
Urquhart, bu mektupta kendisi ve arkdalarnn Os
manlnn d borlarnn faizlerini sildirmek iin gayret
gsteriyorken hatta lngiliz parlamentosu' ndan bir karar
kamaya muvaffak olmuken Babali'nin yeni yeni senet
ler basp borlar arttrmasndan dolay teessflerini bil
dirir.
Urquhart, bunun nne geilmesi gerektiini belirt
tii mektubunda eyhlislam' a devletin kurtarlmas
hakknda grlerini bildirir.
Bu mektubu Suavi, Avrupa'dan dndkten sonra Vakit
gazetesinde aynca yaynlamtr.
1 83
( 1 82) Mektubun,

ngilizcesinde ise bu son paragraf aagdakl gibidir:

"Flnally we beseech Your Majesty to restore your Emplre to hap
piness and prosperlty by followlng those maxims of the Koran
whlch while protect te Christian Rayah, do not perlt the abuses
and follow of Europe, but which enjoin llberty of commerce and
simpl lclty of taxation and we further lntreat that your majesty
will declare yourself l l berated from al i the obligation, whlch
have been foundamentally i mposed on Turkey by a compact
which has never been obsered when in her favor, the so called
Treaty of Paris' .
( 1 8) Vat. nr. 44., 22 Kann-1 sni 1 877.
6
BZZAT SUAV VEYA BAKA KAYNAKLAR TARAF
DAN SZ EDLD HALDE RASTLAY AMADIIMIZ
EEKER
Er Ad Eseri n Ad n n
Get Ka
1 - Nesayih-i Ebu Hanife erhi
Ulum, N: 1 5. s. 894
2- l raki' nin Siyer-i Elfyesi zeri ne i ki Ci l t
erh Ulum N: 1 5, s.
894.
3- ibbaku' I Ulum
4- Mektuplar
Ulum N: 8, s. 43- 1 ' N:
15, s. 895.
Ulum N: 1 5, s. 893.
5- Makamat Tarznda Yazlm Kendi Hayat Hi kayesi
Ulm, N: 1 5, s. 893.
6- Tarih-i Fars Ulum N: 8, s. 473.
7- Sahi h-i Buhari' ni n Usul- Cedide zere Tanzimi
Ulum N: 1 5, s. 896.
8- Faz ve Hesab' t-Tamam ve't-Tefazl Ulum N: 7, s.
41 9.
9- Mevzuat'l-Ulum Tercmesi Ulum N: 8, s. 440.
1 O- Cevami' -i l lm' r-Riyazi Tercmesi Ul um N: 1
birleik O, s. 6 1 6.
1 1 - Uhdi' nin Terci-i Bendi Ulum N: 8, s. 473.
1 2- Sen de Gemidesin Ulum N: 1 5, s. 9 I 4.
1 3- Ahval- Hazray Tarif Eden Mniyane Bir risale
Ulum N: 1 5, s. 91 5.
1 4- Msl manlk Terakkiye Mani Deildir Le Mukh
bir, N: L s. 3
1 5- Kayde' I Mevcud, Sayde'l-Mefkud Muhbir, N: 47-49-
52, s. 1-2
Le Mukhbir, N: 1 , s. 1
67
1 6- Ulema Ali Suavi. Tacryr Ou Relation de Moham
med Efendi, Paris. 1 872, s. 4
Ai Suavi, Trkiye 1 290, Paris 1 873. s. 1 02.
Bursal Mehmed Tahir. Osmanl Mellifleri, ist. 1 334.
s. 329
Ali Suavi. Le Khiva. Paris, 1 873, Ak kapak
1 7- Almanak (Politik ve istatistik) -El Mnakkah Ulum
N: 8, s. 487-488
l 8- Drt Yz Hikmet Ali Suavi. Trkiye 1 290, Paris.
1873, s. 1 02.
1 9- Dendere Hikayesi Ali Suavi. Trkiye 1 290, Paris,
1873, s. 1 02.
20- Maliyeye Dair Yedi Cz Eser Ul um N: 1 2. s. 7 1 4.
2 1 - erh-i Hadis-i Mirac-EI Hekim bn-i Sina Ulm N:
l . s. 652.
22- Franszlarn ( 1 870 Fransz-Alman Savanda)
Malubiyetlerinin Sebeplerine Dair Bir Risale
Muvakkaten Ulum Mterilerine N: 3, s. 48.
23- Harita- Kevakib-i Seyyare Ulm N: 5, s. 278-279.
24- Heredot Tarihi Ulum N: 23. s. l 340.
25- Fenn-i Tanzim-i Defter Ulm N: 8, s. 4 78-4 79.
26- Preuve de L'Existence de Dieu (Allah' n Varlnn
isbat) Ali Suavi. L Khiva, Paris, 1 873 (Arka kapak)
27- Tarik-i Necat Kuntay, Mithat Cemal, Sarkl
htilalci Ali Suavi, lst. 1 946, s. 7 1
28- Tari h-i Efkar Memalik-i Mahrusa-i ahaneye Duhul
ve i ntiar Memnu' Bulunan Ktp ve Resail-i Muzrrann
Esamisini Mabeyyin Cedveldir (Dar' l-Hi lafet' I Aliye)
ist. 1 31 7, s. 92.
29- Muhtasar lhya-y Ulm Tercmesi lken, Hi lmi
Ziya "Tanzimattan Sonra fikir hareketleri" Tanzimat 1 ,
1 940 ist. s. 773
Bursal Mehmed Tahir. Osmanl Mellifleri, ist. 1 334,
6
s . .29 .
.0- Bulgaristan Meselesi zerine Yaz lp Poujade
Adna Yay nlanan Franszca Bir Eser
Vakt Gazetesi, N: ..., .0 Eyll 1 876
. 1 - Devlet 1 1 6. 5 Milyon Bortan Kurtul uyor zege
Seyfettin
Eski Harnerle Baslm Trke Eserler Katalou Kayt
No: .91 7
.2- Muharrerat- Nadire Unat, Fail Reit, Gerek
Selim "Tanzimat Devri in Bir Bibliografya" Tanzimat L
lst. 1 940, s. 979 .
..- Tarifat' I Suavi Muhbir, N: 1 , 2, ., 4, 2 L 22, 2.
(Tefrika)
Yan Telif veya Tercmeye Blad Halde Yan
Ka Ele
1 - Muhakemet' l-Lugateyn Tercmesi Ulum, N: 22,
2., s. 1 .05- 1 .09 1 .42- 1 .46
2- Yaylalar (Piyes) Ulum N: 1 ., s. 78 1 -785
Yan Telif veya Tercmeye Nyetlendii Esrler
1 - Keaf- lstlahat- Fnun Ulum, N: ., s. 1 65.
2- Fetava-y Alemgiriye L Mukhbir, N: 2, s. 4
.- Asi atic Soci ety' lerin Faydal Yay nlar ile ilgili
klavuz Ulum N: 9, s. 5.7.
B. Sl Yaynlar
a) Kollekiyonlan Elde Mevcut Olanla
I Muhbir Gazetei (tanbul)
Sahibi Filip Efendi olan gazetenin ilk says 25 aban
69
1 283 ( 1 Ocak l 867)'te kmtr. Her ne kadar baz yazar
lar Muhbir'deki btn yazlarn Suavi'ye ait olduunu
sylemilerse de
1
84
kendisi gazetenin . saysnn tama
men kendisi tarafndan yazldn arada bir de bendler
yazdn syler
1
85

Muhbir'in 32. sayda hkumete bi r ay sreyle
kapat l d ve Suavi ' ni n Kastamonuya srldn
yukarda sylemitik. Gazete 33. saydan itibaren yorum
a rlkl yazlar pek yay nl amamtr. Bu devrede
Suavi'nin gazetede yazmad hemen hissediliyor. Ancak
4 7. saydan itibaren bir seri yazs yay nlanmtr.
Muhbirin son says olan 55. say 22 Muharrem 1 254/
26 Mays 1 867 tarihlidir.
Yazann biyografisi ve fikirleri blmlerinde kard
gazetelerin muhtevas zerinde durduumuzdan burada
bu konuya tekrar yer vermeyeceiz.
2 M (L)
Mustafa Fazl Paa' n n parasyla Londra'da karlan
Muhbir gazetesini n ilk says 3 1 Austos 1 86 7 tarihlidir.
Gazetede her ne kadar, Yeni Osmanllardan, Suavi'nin
dnda kimsenin i mzas yoksa da Nam k Kemal,
Kanipaazade Rifat Bey ve Ziya Bey'in de baz yazlar
yazd klar n tespit ediyoruz.
Namk Kemal' in Suavi'ye yazd bir mektuptan
1 86
1 .
saydaki, ' l stanbul ' dan 28 Teri ni evvel-i Fi rengi '
balkl yazy Nam k Kemal'in yazdn anlyoruz.
( 1 6) Ebuzzlya, Yeni Osmanllar Tari hi , Cilt: 1, s. 45, Ahmed Rasim,
inai 1 922, s. 1 5.
( 1 8) Ulm, nr. 1 5, s. 909-91 0, L Mukhbir, nr. 5, 28 Septembre 1 867, s.
2
( 1 8) Tansel Namk Kemal' ln Hususi Mektuplar, Cilt: t, s. 1 .8- 1 .9. Bu
yann tam metni iin Bkz. Akn, Prf. Dr.

mer Fark, Namk

Kema'in Mektuplar,

st., 1 972, s. 2 1 1 -2 1 ..
70
te yandan Suavi' ni n Kanipaazade'ye yazd bi r
mektuptan da aadaki yazlann Kanipaazade tarafndan
yazld anlalyor:
N: 22, 6 February 1 868, Maliye ile ilgili bir yaz s. 2
(eyhlislamn aleyhinde)
N: 22, 6 February 1 868, 'stanbul Muhabirimizden'
bal kl yaz ( Paris Sefi ri Cemi l Bey ve El i l i k
Grevlilerinin aleyhinde) s. 1 1 2, 3
N: 26, 7 Mars 1 868, Sultan ve Fuad Paa Aleyhinde bir
yaz, s. 2-3
N: 34, 1 3 Mai 1 868, Mahssat (eyhlislam Hasan
Efendi aleyhinde) s. 3-4.
N: 36, 27 Mai 1 868, D borlan protesto ile ilgili
ilan, s. 1
N: 37, 3 June 1 868, D borlan protesto i l e ilgili
ilan, s. 1
Ayrca Muhbir'in 36. saysnda 'Bir zat tarafndan'
bal ile yaynlanan Tebdil-i veraset meselesinin Ziya
Bey taraf ndan yazlm olmas kuvvetle muhtemeldir.
nk szkonusu, yaz Ziya Bey' in yaynlad veraset
mektupl ar i l e gerek fikren gerekse sl up olarak
ayndr.

5
7
Suavi Kanipaazade'ye yazd mektupta, zellike Ali
Paa ve Vkela aleyhinde yazlp Muhbi'de yaynlanan
bir ok yaznn Kanipaazade tarafndan yazldn iddia
etmektedir.
188
Gazeteni n 5- 1 2. saylarnn Franszca zetleri, 37-50.
say l ar n n ise ngi l i zce zetl eri yay nl anm t r.
Franszca zetler Kani paazade Rif'at Bey taraf ndan
yaplmtr.

5
9
( 1 87) L Mukhbir, nr . .6, l 7 Mai 1 868, s . .-4.
( 1 8) Ali Suavi, Fransa'da Paris ehrinde misafireten mukim Elhac Ali
Suavi Efendi tarafndan yine Paris'te Kanipaazade Ahmet Rifat
Bey'e yazlan mektubun sureti, 15 Kann-i san. 1 870, Paris, s. 2-.
( 1 89) Ayn mektup, s. 2.
71
Muhbir1n son says olan 50. say, . Kasm 1 868 tarih
l i di r.
3 Um Ga
Suavi' nin 1 869 yl temmuzunda Paris'te karmaya
balad Ulm gazetesinin ilk yirmi says yazarnn el
yazs i l e litografya basksyla yaynlanmtr. 2 1 -25.
saylar matbu olan Um aslnda ad gazete, kendisi
dergi olan bir periyodiktir.
Ali Suavi' nin gerek fikri ahsiyetini Ulm'da buluyo
ruz. nk gazete tamamen kendi kontolu altndadr.
Ul m' un son says ( 25. say) 1 Eyl l 1 870' te
kmtr. Fransz Alman Sava' nn balamas zerine
Suavi Paris'i terk etmi, dnte de Ulm'a devam etme
mitir.
4- Muvak tn Ulm Mtle
Alman-Fransz Savann balamas zerine evini ve
matbaasn Paris'te brakan Suavi, posta hi zmetlerinin
devam ettii bir yere gidip Ulm'u karmaya devam
etmek zere ehri terketmitir. Lyon' da Muvakkaten' i n
ilk i ki saysn Marsilya'da da geri kalan sekiz saysn
karmtr.
Muvakkaten, Um'dan ok Muhbir havasndadr. Siya
si haber, yorum ve tenkitler dergi nin tamamn doldur
maktadr.
Her says 1 forma olan Muvakkaten' in i l k says .0
Eyll 1 870, son says Kasm 1 870 tarihlerini tar.
5 Kmusu'l-Ulm Ve'lM'a
Matbu olarak kmaya balayan Ulm'un eki olarak
karlan bu ansikopedi, Osmanl sahasnda, Batl tarz-
72
da ve alfabetik ilk ansiklopedi teebbsdr.
Ulm 'un 21 -25 saylaryla beraber ancak 5 fasikl
karlabi l en bu ansiklopedi ' Atabek' maddesi nde
kalmtr. Ansiklopedinin dnemi ierisindeki dier bir
nemi resimli olmasdr. Be fasiklde toplam 9 tane
resim vardr.
Ansiklopedi nin yaynlanan fasikllerinde baz nemli
maddelere yer verilmiken, yer yer ok nemsiz madde
l er de ansiklopediye al nmtr. Ancak tek ahs
tarafndan karld gz nnde bulundurulursa yazarn
gayeti kmsenemez.
Ayrca yazar, geen fasikllerde u veya bu sebeple
yer almam, nemli maddel eri n sonda zeyl olarak
yaynlanacan Ulum' un 24. saysnda ilan etmitir.
1
90
1 . Fasi klde, ansiklopedi ni n i l i m ve ma' ari fi n
yaylmas as ndan faydalar zerinde durulmu ve
ark'ta i l k defa Seyyid eri f ve Muhammed A' la-et
Tehevani taraf ndan ansi klopediye benzer al fabetik
eserlerin yaynland bildiri l mitir.
1 . Fasi klde ayrca, Trkeye al nacak stlahlar
zerinde srarla durulmu ve bu konuda uyulmas gere
ken esaslar oraya konmutur.
Asl nda bu ansiklopediye stlah lugat" (Terimler
Szl) da denilebilir. nk bu ansiklopedi, tamamen
isimler, eserler, olaylar ansiklopedisi deil dir. zel
isimler dndaki maddelerde nce madde olarak alnan
kelime veya terki bin szlk manas daha sonra stlah
manas ve trevleri verilmitir.
5 Fasi klde ahs olarak Apakolu lsmail, Abaza Meh
med Paa, Abaza Hasan, Abaza Paa, Abaa Han, Abakhan
Abbas. Atl Beyzade maddelerine yer verilmitir.
( 1 9) Ulm, nr. 24, s. 1 383.
73
b) Yazarn Yaynladn veya Yaynlayacan
Sy F BGr
I M Ga:
Ul um' un 23. says ndaki bi r i l an n 2. maddesi
yledir: 'Her kim 24 Frank verip Ulm gazetesine bir
senelik mteri olursa ona ' Mehdi' ismiyle kacak ga
zeteni n her nshasndan meccanen (parasz) verlir. Bu
gazete idare-i devletten (devlet idaresi nden) bahseder,
hafalktr. Bir ylda 52. nsha kar. kacak Mehdi
ancak Ulm gazetesi mterileri iin olduundan para
ile satlmaz ve nsh nsha itira (satn alanlar) edenler
ona sahip olamaz." 1 91
Ulum' un 25 says ile kapanm olmandan dolay bu
gazetenin de kmam olmas kuvvetle muhtemeldir.
2 BilGa:
Um' un 23. saysndaki szkonusu ilann 3. maddesi
ise yledir:
'Her km 24 Frank verir de Ulm gazetesinden bir se
neliine mteri olursa 'Babali' ismiyle kacak gaze
temizin her nshas bad- heva (bedava) verilir. Bu gaze
te kitap eklinde olup ayda bir kere kar. Bir ay iinde
Babali haf (gizli) ve celi (ak) ne yaptysa onlan hava
dis olarak tarih gibi kayd eder ve tedkk ve muhakeme
iin bendler dahi yazar. Havadis ve vukuat' n (olaylann)
kesret (okluk) ve killetine (azlna) gre gah byk
olur, gah kk. '
1 9
2
3 L'nla'zzimin
Ulm' un 1 2. saysnda Suavi, 'Londra'da bastrp me
malik-i Osmaniye'de ner etmekte olduum ' La' netullahi
ala' z-Zalimin' (Zalimlere lanet olsun) nam gazetenin bi
rinci nshasndaki bir meselenin sureti" eklinde bir
giri yaparak, haki meyetin ancak Allah' a mahsus
olduuna dair bir yaz yaynlamtr. 1 93
( 1 91 ) Ulm, nr. 23, s. 1 337.
( 1 92) Ulm, nr. 23, s. 337.
( 1 93) Ulm, nr. 2, s. 722.
74
i l i . B L M
FKRER
Sosya ve Siyasi Fler
Ali Suavi de dier Yeni Osmanllar gibi sosyal ve siyasi
fikirleri ni n kayna n slam dininden alr. O, siyasi bir
rejim olarak monariyi kabul eder; ancak monari' nin des
potizm olarak anlalp, liderlerin kendilerini kanunlann
zerine grmelerine iddetle kar kar.
Suavi'ye gre padiah, halife kim olursa olsun, mutlak
hakim yani her konuda dedii dedik ve sorumsuz olamaz.
Devlet bakann ve hkmetleri sorumlu tutan kontrol
mekani zmalar n n varl n savunan yazar, Allah' tan
baka hi ki mseni n mutlak hakim olamayaca n
syler. 1 94 Bundan dolaydr ki O, "Halk Hakimiyeti" tabi
ri ne de kar kar, " El Haki mu Hvallah" (Haki m
Allah'tr) makalesinde bu tabiri tahlil eder ve slam dini
ne gre hakimiyetin eri' atte olduunu ve eri'atn da
Allah'tan geldiini vurgular. 95
Siyasi rejim konusundaki fikirlerini islamiyetin i l k
yllarndaki uygulamalardan rnekler vererek ortaya
koyan yazar, keyfi idare ile slam dininin taban tabana
zt olduu, esasen msl man bir toplumda meveret
(danma) kavramnn her seviyede uygulanmas gerek
tiini savunur.

9
6
stanbul Muhbir'deki yazlarnda siyasi reji m konu
sunda ok ak fikirler ileri srmeyen, zaman zaman bir
mi l let mecl i si nden sz eden Suavi 1
9
7 Avrupa' ya
( 1 9) Ulm, "Kudret-i Siyaiye Der Dvel-i

slamiye nr. 6, s. 998.

( 1 95) Ulm, 'El Hakimu Hvellah', nr. 1 , s. 8.
( 1 96) L Mukhblr, "Emraz- Dahiliye' nr. 9, O Janvier (Ock) 868, s. 3.
( 1 97) Muhbir, nr. 1 6, 9 ewal I 283, s. 3, nr. 23, 2 1 ewal 1 283, s. I , nr.
28, 27 ewal I 283, s. 3.
75
katktan sonra zellikle Londra'da kard Muhbir ga
zetesi nde Osmanl hkmeti ni n adaletli bi r i dare
salamas iin btn milletin temsil edildii bir Parla
mento fikrini srarla ileri srer.
98
Suavi, i dareni n keyfi ol mamas , dan ma ve
dayanmaya dayal olmas ve idarecilerin yaptklanndan
dolay soruml u ol mas gerektii ne dai r fi ki rl eri ni
hayatnn sonuna kadar devam ettirmekle beraber, 1 869
ylnn temmuz ayndan iti baren kard Ulm gazete
sinde Osmanl Devleti' nin ol uturduu dinler, milletler
mozayiini gz nnde bulundurarak modem anlamda bir
parlamenter sistemin devletin derdine are olamaya
can yazyordu. Yani bir anlamda o, Londra'da kard
Muhbir gazetesinde ileri srd popler demokrasi
isteinden vazgeiyordu.
Osmanl tari hinde ilk defa demokrasiyi siyasi bi r sis
tem olarak uzunca bir yazsna konu ederek inceleyen
Suavi' dir. O, demokrasinin ideal bir rejim olduuna inan
maktadr, ancak Osmanl Devleti ' ni n snrlar ierisinde
bulunan Avrupa'daki Srplarla, Afrika'daki Msr' n Avru
pa'dak Bulgar'la Afrika'daki Tunus' un vs. nin demokratik
yollarla bir araya gelmeleri ni . gnl birlii etmelerini
hayali buluyordu.

99
Ancak btn bunlarla beraber o, yine de bir millet
meclisinin varlna taraftardr. Yalnz onun dnd
bu meclis herkes tarafndan seilen ve herkesin girebil
dii bir meclis deil, islami idareni n ngrd "ehl-i
hali ve' l-akd" yani bilen, kal burst i nsanlarn setii
ve seildii bir meclis olacaktr.20
0
9J L Mukhbir, nr. 20, 1 8 Janvier (Ocak 1 868, s. 1 -2, nr. 22. 6 Fevrier
(ubat) 1 868, s. 1 -2, 4. nr. 27, 1 4 Mars (Mar) 1 868, s. 2. nr. 26, 7
Mar (Mar) 1 868, s. 1 -2. nr. 36. 27 Mai (Mays) 1 868, s. 2 v.s.
l 9) Ul m. nr. 1 8, 'Demokrasi. Hkmet-1 Halk. Msavat'. s. 1 1 0 1 -
1 1 02.
(20) Ulm. nr. 1 8 ayn makale, s. 1 1 05.
76
O, yurda dnmeden nce Paris'ten Vakit gazetesine
gnderdii bir yazda Bat'da demokrasi ad altnda biri
birine rakip ve muhalif olan partilerin biribirleri ni
ypratmak iin baka insanlara veya kendi cemiyetlerine
zarar vermek pahasna her yola bavurduklarn belirir
ve bunun irkin olduunu syler. Ayn makal ede
Bat ' n n kapitalist yaps n da tenkid eden yazar
20 1
yurda dnmek zere i ken tam bir muhafazakardr.
Suavi. Londra Muhbir1nde " Niinci' diye bir kavram
getirir. Bu demokrasilerdeki kamuoyu ve muhalefetin
kar l i di . Muhbi r' i n 1 4. say s ndan i ti baren
yaynlanan bi r di zi . "niinci mektubu' nda o, l ke
i nsan n n idareni n yapt yanllklara seyirci ol ma
masn, ne hesabna olursa olsun kendi meru haklaryla
beraber, lkesinin de haysiyetine sahi b kmas gerek
tii ni vurgul uyordu. Ni i nci mektuplar nda Babali
hkmeti ni n btn bi r icraat n n tenkid edildiini
gryoruz.
Suavi, zalim olan idarecilere kar halkn topyekn
isyan etmesi gerektiinin srarl bir savunucusudur.
Hele hele Londra Muhbi1nde zalim, keyf. haksz olarak
nitelendirdii Babali hkmetini zaman zaman aka
tehdit eder.
202
Haksz, zalim idarecilere kar gerektii zaman kuv
vet kullanlabileceine dair Hz. Ebubekir, Hz. mer
dnemi ndeki baz uygulamal ardan rnekl er veren
yazar
2

3
, zaman zaman o derece isyanc ve ihtilalcdr ki,
olup bitenler karsnda sesini karmayanlar miskinlik
le, "kar" olmakla itham eder.
204
icraatn beenmedii
Ali Paa'ya lm fetvas veren2
os
, zalimin katlinin helal
(201 ) Vakit, nr . .2., 9 Eyll l 876.
(202) L Mukhbir, nr. 1 4 'Islahat' 28 Novembre (Kasm) 1 867, s. . nr.
26, 7 Mar (Mar) l 868, s. 2.
(20.) L Mukhblr, nr. 1 4, 28 Novembre l 867, s . ..
(204) L Mukhbir, nr. 7, 25 Decembre (Aralk) 867, s. 4.
(205) Hrryet. nr. 78, 20 Decembre (Aralk) J 869, s. l 2.
77
olduuna dair hkm veren Suavi
2
0
6
ite bu isyanc, ihti
lalc Suavi'dir.
Urquhar ve Le Play'in tesiriyle ihtilalci taraf byk
apta trplenen veya geici de olsa uur altna itilen
Ali Suavi, kendisinin yurda dnmesine izin veren Sultan
Abdlhami d' in hakszlk yaptna inand anda, uur
altndaki asi karakteri tekrar canlanm, bel ki de
baaramayacan bi l e bi l e, etrafna toplad bir avu
insanla bir darbe, bir bakaldna teebbsnde bulun
muur.
Snni lslam fkhnn da farz- ki faye olarak kabul
ettii zalime bakaldrma, zulm nleme konularnda
Suavi' ni n okuyuculardan baaryla kard bir dier
nokta vardr ki, o da bu grevin kim tarafndan, nasl ye
ri ne getirileceidir. Hz. Peygamberin "insanlar zal imi
grdkleri vakit ellerini tutmazlarsa, zorla engellemez
l erse, Allah azab n o topl um i i n genel l etiri r. "
ekl i ndeki hadi si ni . herkesi n grd btn
ktl klere annda mdahele etmesi gerektii eklinde
yorumlarken
2
0
7
lslami bir devlette mahkemelerin, huku
kun, polisin infaz sisteminin ne ie yaradndan sz
etmez. Gerekte Suavi ii inancna iddetle kar
olduu halde, devlete, idareye bakaldna konusundaki
fikirlerinde daha ok ii inancna yaklamaktadr.
Lai
Yeni Osmanllar arasnda, yazlarnda dini konu ve
kvramlara en fazla yer veren yazar Ali Suavi'dir.
O, dinin Osmanl toplumu iin ifade ettii manann
uurundadr. Sylenenlerin aksine, Suavi islam dinini
btn hayata ve messeselere hakim olmas gereken bir
(20l Ulm, nr.9, s. 552.
(207l Le Mukbir, nr. 1 4, 28 Novembre 1 867, s. 3.
78
faktr olarak kabul eder. Bir yazsnda 'eriat dnya
umruna ( i l eri ne) karrsa devl et i i n terakki
(kal knma) yoktur, szn iittik. Hristiyan eriat ve
devleti zerine bu kalem sylense pek dorudur. Zira
elyevm (bugn) bile Avrupa'da bulunan Tevrat ve incit
iinde ahkam- muamelat (dnya ileri ile igili hkmler)
yoktur. Fakat slam eriat zerine bu kelam (sz) te
fevvhten (aza almaktan) garaz nedir?" diyen Suavi,
l ai kl i k kel i mesi ni kul l anmamakla beraber lai kliin
dayand prensipleri red eder.20 Ayn fikirlerini "Arabi
i bare Usl- Fkh Tercmesi' isimli kitapnda da dile
getirmitir.
209
Onun baz ifadelerine dayanan kmi yazarlar Suavi' nin
laiklik taraftan olduunu iddia etmilerse de
210
bizce bu
doru deildir. Szkonusu yazarlar byle bi r hkme
gtren ey, Suavi'nin hkmet eklinin Allah tarafndan
bel i rl enmeyi p siyaset i l mi taraf ndan bel i rl endi i ni
sylemesidir. Kal d ki bu fi kir kendi si ne ait dei l ,
Seyyid erif Crcani' den alnmtr. 2 1
1
Bu fikri aan
yazar, Allah'n insanlara lkeyi u kadar vilayetlere, san
cakara ayrmalarn, yle yle daireler kurmalarn vs.
vs. e
m
retmediini ancak esaslar, temel prensipleri bil
dirdiini i nsanlarn bunlara dayanp dnyevi ileri ile
ilgili dzenl emel eri yapmalar gerektii ni syl er.
Ancak, onun kabul ettii esaslar di ni esaslardr, yani
Kur'an- Kerim' dir. 2 1 2
Hilaet
Hi l afetle ilgi l i fi ki rl eri nde elikiler olan yazar,
Londra Muhbir' i ndeki bir yazsnda padiah i i n
" Ezcmle padiahmz krk milyon nfusun cismani ve
(208) Le Mukhbir, nr. 25, ' El Nazar Fi' l-Mezalim. 29 Fevrler (ubat)
1 868, s. 2.
(209) Ali Suavi, Arabi

bare Usl- Fkh Tercmesi. Londra, 1 868, s. 2.

(210)
l
. N. Danimend, Ali Suavi'nln Trkl, Ankara 1 942, s. 2..
(21 1 ) Ulm, nr. 1 'El Naklmu Nvellah', s. 29.
(2 l 2) Ulm, nr. 1 7 "Yanm Fakih Din Ykar' s. l 047- 1 048.
79
ruhani hakimidir"2 1 3 derken yine Muhbi'deki bir baka
yazsnda lslam halifesinin bu zellii zerinde uzun
uzadya dururken,
2 1 4
Um'daki bir yazsnda ise halife
nin mslmanlarn sadece cismani, yani dnyevi reisi
olduunu sylemektedir. Ona gre Halife, Papa'nn Hrs
tiyanlarn ruhani l ideri olduu gi bi , Msl manlarn
ruhani lideri deildir. Hal i fe dahi l , hi ki mseni n tz.
Peygamber'in vekili olamayacan, onun postunda otur
mas gibi bir eyin de lslam dinine gre yal olduunu
syler. 2 1 5
Oma Devlet'n Mevi Rata
Suavi, yazlarnda sk sk Osmanl Devleti' nin manevi
rahatszl klarndan da sz etmitir. Ona gre Devlet' in
gerilemesinin temel sebeplerinden biri dine kar olan
saygszlk ve ilgisizlikdir. Londra Muhbi'de balad
' Emraz- Dahi liye" ( l keni n i rahatszl klar ) bal kl
yaz serisinin giriinde " Hkmet- lslamiyenin (lslami
Devletin-Osmanl Devleti ' ni n) zaiflamasna sebep ve
grnd derecede hastalna bais (sebep) maraz (has
talk) nedir?' diye bir soru sorar ve cevabn yine kendi
si verir: ' l cmalen (zetle) cevap veririz ki di nsi zli k
ti r."
2 1 6
'Adem-i Tesahb-i Din' (Dine Sahip kmamak)'n
lkenin iinde bulunduu skntnn sebeplerinden biri
olduunu syleyen yazar, l kede alabildiine devam
eden misyonerlik faaliyetlerine dikkat eker. Misyoner
l i k faal i yetl eri ni ' medeniyet nam na' gi bi bi r
kandrmaca i l e yrten Batllann'
2 1
7 batl olan dinleri
ni yaymak iin bir yn gayret iinde olmalarna kar
Mslmanlarn seyirci olmalarn Suavi sert bir di lle
eletirir.
2 1 8
(213) L Mukhbir, nr. 27, 1 4 Mar 1 868, s. 4.
(214) 1. Mukhbir, nr. 1 3, 2 1 Novembre 1 867, s. 1 .
(215) Ulim, nr. 1 6, 'Kudret-i Siyaiye Der Dvel-1
l
samlye', s. 984-985.
(21 6) L Mukhblr, nr. 1 9, 1 0 Janvler (Ocak) 1 868, s. 3.
(2 7) L Mukhbir, nr. 20 'Adem-i Terahb-i Din' 1 8 Janvler (Ocak) 1 868,
s. 3.
(21 81 Uim, nr. 22, s. 1 31 5.
8
Suavi' ye gre Osmanl ' n n l 860' l y l lardaki
skntlarndan biri de alimlerin yani lkedeki medrese
hocalar n n, din bilgi nl eri ni n brokratlar tarafndan
devre d braklmasdr.
2 1
9 Ulema denen snf, Suavi'ye
gre, susturul makla yetinilmemi vakflarn devlet
l etiri l mesiyle stel i k sefalete i ti l mi lerdi r.
220
Bir
yn cahil, yetersiz kimsenin alim diye medreselerde
grevlendirilmesine yani ulema'y Rusm' a da tepki
gsteren yazar ura-y Devlet (Dantay) ' n kurul masyla
ulema'nn hakk olan kanun yapma yetkisinin ellerinden
alndn syler.
2 2 1
Ali Suavi' nin en ok eletirdii hastalklardan biri de
takliti l i ktir. 'Taklit' balkl bir yazsnda, takl idin
Osmanl Devleti'nin manevi yapsn tehdit eder boyutla
ra ulatn ve buna da yksek seviyedeki devlet adam
larnn ncl k ettiini syler: " Hazr olan vezirlerimiz
Avrupa' y taklit ettiklerinden beri milletimizin ahlak,
adat (adetler) ve ayin (tren) ve rsmu ( merasimi)
bakalat. iar- Mi l l iyet (dini karakter) btn btn
unutulmaya yz tuttu.

222
' Medeniyet denen ey bizim Osmanl memalikine
(l kesine) ters tarafndan girmi" diyen Suavi, Avru
pallarn kendi dinlerine olan sayglarn rnek verdik
ten sonra "Bizde ise adab- diniye (dini usulleri) ve adat
atikay (eski adetleri) tahkir etmek (hor grmek) mede
niyet addolunuyor. Bu ne ters mana. diye tepkisini dile
geti riyor.
Osmanl' nn zellikle istanbul' da sergi lenen, kozmo
polit hayatndan rnekler veren yazar, sonu olarak,
"Hlasa-i kelam (son sz olarak) u taklid maraz (derdi,
hastal ) bi zi bitirmezden evvel bize an bitirmek
(2 9) Le Mukhblr, nr. 9, 26 Octobre (Ekim) 867, s ., nr. 1 9, ' Mevt
Ulema (Alimlerin

lm, 1 0 Janvier (Ocak) 1 868, s . ..

(220) L Mukhblr, nr. 96, 1 2 December (Aralk) 1 867, s. 4.
(22 ) Le Mukhblr, nr . .7 'Mhllkat" . Juln (Haziran) 1 868, s. 2.
(222) Le Mukhblr, nr. 20 "Taklid' 1 8 Janvler (Ocak) 1 868, s . ..
81
farzdr. imdiye dek dinimizi, adetimizi, milliyetimizi
bu zatlarn ark ettikleri tecavz (saldrma) yeter oldu,
illallah. '
223
1 9. asrda rvet ve yolsuzluk, Tanzimat Ferma met
ninin ierisinde yer alacak kadar Osmanl toplumunu ra
hatsz eder hale gelmitir. Yani Osmanllar' n Babali
hkmetine kar olan muhalefetlerinde rvet ve yol
suzluk iddialan nemli bir yer tutar. Suavi, Londra Muh
bir'de srekl i 1 866 ylnda meydana gelen byk
lstanbul yangnnda zarar gren halka datlmak zere
yine halktan toplanan byk mi ktardaki yardm para
lar n n felaketzedelere hkmete ulatrlmad n ,
ar-ur edildiini iddia etmektedir.
22
4
st kademe devlet memurlarnn, adn ihsan koyduk-
1 ar rvetl er al mad ka devl eti n i l eri ni bi l e
grmediklerini iddia eden yazar, bi r grup Avrupal ban
kerin baz ticari ayrcalklar koparmak iin lstanbul' a
grevli gndererek 22 milyon Frank rvet dattklarn
mstakil makale konusu yapmtr.22
5
Szkonusu rvet
i ddi as Avrupa basnnda da yer almt r. Rveti
datanlar kendi aralarnda anlamazla dnce konu
mahkemel i k olmu, Paris ticaret mahkemesinde olay
btn akl ile oraya kmtr. 226
Suavi, i nsann i nsana kul l uk derecesinde sayg
gstermesini onaylamaz, bunu dalkavukl uk olarak kabul
eder. 'Kul un uz' , ' kleniz' , ' hak- pay nz' (aya nzn
tozu) gibi tabirleri onaylamayan yazar, btn
2 2
7
padiahlar ar laflarla vmeye, onlarn eteklerini
pmeye de kar kar.
22
a
(2 ) L Mukhbir, nr. 20 "Taklid" 1 8 Janvier 1 868, s. 34.
(2 ) L Mukhblr, nr. 7, 1 2 Octobre (Ekim) 1 867, s. 1 , nr. 1 O, 2 Novemb-
r (Km) 1 867, s. 2.
(2) L Mukhbir, nr. 27, 1 4 Mar (Mar) 1 868, s. 3.
(226) Te Economist, 22 Fabrar (ubat) 1 868, s. 2 1 3.
(227) L Mukhbir. nr. 22. 6 Fevrier (ubat) 1 868, s.4.
(228) Ulm, nr. 1 6 "Terirat ve Ml ka Tahiyat', s. 976-980.
82
Sul tan Abdlmecid' in kul. kle gi bi baz tabirleri
resmi yazmalardan karm olmasn da yazar, son de
rece olumlu bir karar olarak deerlendirir. 229
Milliyetilik-slamchk
Yeni Osmanllar'n kullandklar bir ok kavram gibi,
mi l l iyeti l i k kavram etrafnda kullandklar 'mi llet",
" mmet", ' kavim" , ' nation , " kavmiyet", 'cins', "race'
gibi kelimeler de ou zaman bugn bizim anladmz
manadan ok deiik manalar ifade ederler.
Bunun en nemli sebebi, bu kelimelerin Avrupa dil
lerinde kullanlan baz stlahlarn tercmesi olmalar
veya Avrupa Dillerindeki ekilleri ile kullanlm olma
lardr. Aynca zaten Arapa'da 'millet' kelimesinin bir
dinin mensuplar anlamna geldiini ve Osmanlca'da da
X. asra kadar bu anlamyla kullanldn biliyoruz.
Mi llet kelimesinin XI X. asrda i fade ettii anlam
bugn 'mmet' kelimesi karlamaktadr. Halbuki Suavi,
mmeti, teb' a, vatanda karlnda kul lanmaktadr.
Gayr- mslimler Osmanl mmetinden idi ama slam mil
letinden deillerdi .
Bu dnemde, kavramlarn net olduu sylenemez.
Bunun sebebi de yukarda ifade ettii miz gibi Yeni Os
manl l ar' n Bat l kavramlara Arapa, Farsa veya
Trke'den karlk bulma abalandr.
"Trk' kelimesini bile Suavi, zaman zaman mslman
karlnda kullanr.
Suavi' ni n yetitii dnemin devlet politikas 'Os
manlclk" esasna dayanr. Her ne kadar Osmanl Devle
ti ' nin kurucular ve hanedan Trk idiyse de devlet, bir
milli devlet olmad gi bi, esasnda bir imparatorl uk da
deildi. Osmanl larn kendiler iin son zamanlara kadar
asla kullanmad klar bu ' i mparatorl uk' yaktrmas
(229) Ulum, nr. , s. 667.
Bat ' n n ona takt bi r i si mdi . Devl et-i Al iyye-i
Osmaniye' de Britanya l mparatorl uu' nda olduu gibi
haki m bir rkn dier milletleri ynetmesi veya onlar
zerinde maddi ve manevi hakimiyet kuras szkonusu
dei l di . Dol aysyla Osmanl devl et i . bnyesi nde
barndrd btn din ve rk mensuplann 'devlet' kav
ram etraf nda btnletirmitir.
Bu yap belli bir zamana kadar przsz veya ok az
przle gelmi ol masna ramen, srdrlememitir.
Byk Fransz i htilali ile yaylan ve XIX. asrda aran
mi l l iyeti l i k hareketleri Osmanl devleti ' ni de byk
apta etkilemitir. eitli glerin bu milliyetilik un
surunu Osmanl 'ya kar bir silah olarak kullanmaya
balamalar ile de iyice alevlenmitir.
Tanzimat Ferman ' nda 'Teb' a-i Osmaniye' gibi bir
i fade kulan lmay p; 'ahali-i lslam' yan nda ' Mi l el-i
Saire"nin daha nce hukuk, can, rz, mal ve namustan em
niyet al t nda ol mad kabul edi l i rcesi ne, bu
deerlerinin emniyet altna alnaca ifade edilmitir.
sl ahat Ferman' nda ise ' Milel-i Saire' ni n yerini bu
sefer ' Memalik-i mahrusa-i ahanede bulunan Hristiyan,
vesair teba'a-i gayr- mslime" ifadesi alyordu. Yukarda
geen millet kelimesi, millet' in oul u ol up ' di nl er'
kar l nda kul l an l mt r. o halde XI X. asrn 2.
yarsnda Osmanl topl umu i ki mi l l ete ayrlyordu:
Mslim ve Gayr- Mslim . . .
Tanzimat Ferman' n ilan etmi Osmanl Devleti ' ni n
kimlii daha da kmaza girmitir. Bi r taraftan devlet.
er' i eri fe bal ve bataki hkmdar btn
Msl manlar n hal i fesi i ken, dier taraftan gayr-
Mslimlern her konuda eitlii sz konusu olunca, dev
let kendi etnik yapsn ve hukuki statsn izah etmek
te zorluk ekiyordu. te bu etapta "Osmanlclk" sun' i
8
bir resmi ideoloji olarak yeerdi. Bir ok resmi ideolo
jiye inanlmad gi bi. buna da ne mslmanlar ne de
gayr- mslimler hi bir zaman yrekten inanmadlar.
Bu kaynak o kadar tutmuyordu ki, Tanzimat ve Islahat
fermanlarna ramen, 1 . Merutiyet' in ilann Beyrut'ta
Vali Paa bir eyh Efendi' ni n duas ile ilan ederken,
eyh Efendi duaya balarken "Allah' m Mslmanlarn
dman ol an kafi rl eri hel ak et" diyerek sze
balamtr. 230
Suavi de, dier Osmanl aydnlar gibi yukarda ifade
etmeye alt mz atmosferden u veya bu ekilde et
kilenmitir.
Dier Yeni Osmanllar hem Osmanlclk hem 'ittihad-
islam' savunurlarken, Suavi' de bu ikisi ile beraber bir
de "Trkl k" meselesi vard.
O, Osmanl Devleti ' ni n btnlnden sz ettii
zaman "Osmanlc" , 'ark Meselesi' ad alt nda Avru
pa'nn ve Rusya' nn Mslmanlar ezme gayretleriyle mu
hatab olduu zaman ittihad- islamc, kendisinin de men
subu bul unduu Trk milletinin deerleri ve varl
inkar edildii zaman da bu hakszln karsnda idi ve
Trk' n ne olduunu, kim olduunu izah etme durumunda
i di .
stanbul Muhbir'inde "Trk" kelimesine ok nadir
rastlarz. Londra Muhbir1nde ise Trk kelimesi bazen
mslman bazen de gerek anlamnda kullanlmtr:
Osmanl devleti' nin ad ilk olarak Londra Muhbiinde
"Trkistan" eklinde gemektedir. 231 Bunun sebeplerin
den biri de Batllarn o gnlerde de Osmanl Devleti'ne
"Turkey", "Turquie' demi olmalardr. Yeni Osmanllar
kendilerine "Yeni Osmanl" derken, Franszlar onlara
(2) Roderic N. Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1 963, New
Jerey, s. 384.
(21 ) Le Mukhbir, nr. 1 , 31 Aot (A!ustos) 1 867. s. 3.
8
"Jeune Turque" , l ngili zler ise "Young Turkey Party"
di yorlard . Bunun tesi ri yl e ol mal ki zel l i kl e
Hrriyet' te zaman zaman Yeni Osmanllar yerine
'Trkistan' n Erbab- ebab" terki bi ni n kullanld n
gryoruz.
Ayrca Bat l lar da ok zaman, zel kullanlarn
dnda, "Trk" kelimesi ile . iinde Trklerin de bulun
duu Osmanl Mslmanlar n kastediyorlard . nk
800 yl boyunca Bat yani Hallar Trkleri n bayrak
tarl n yapt slam ordular ile Trkler olarak muha
tab olmulard . Osmanl Trkleri bu misyona kendilerini
yle kaptrmlard ki Trkl kleri ni adeta bir kenara
brakmlard.
Mcadelelerini Avrupa'da srdren Yeni Osmanllar,
zellikle siyasi konulardaki fikirlerni oraya koyarlarken
Bat l kavramlara slami kyafetler giydiriyorlard . Young
Turkey pary yerine "Trkistan' n Erbab- Sebab" Turkey
yerine Trkistan da bu tercme gayretinin sonucu idi.
Muhbir'de, bi rka satr yukarda Osmanl toprak
larnda gz olan ve bir buuk milyon nfusa sahip olan
Yunanllarn 2 1 milyon Mslman Osmanl iin bir ey
ifade etmedii sylenirken sadece satr altta " bi r
arpa kadar yer vermemek i i n Trklerin bi hakk n
mdafaa edeceklerini hatrlarna getirmiyorlar. "
232
deni
l iyor. Buradaki "Trkler" kel i mesi i l e 2 1 mi lyon
Mslmann kastedildii muhakkakt r.
Yine ayn ekilde, Osmanl lkesinde Mslmanlarla
Hristiyanlar aras nda bi rbi ri ne allmlk, yak nl k
olduu konusu ilenirken "Biz ki Trkleriz, bunca sene
lerden beri Hristiyanlarla kark ve menafi' imiz (men
faatlerimiz) birbirine merbt (bal) olarak . . . "233 denil
mektedir. stel i k konu, slam Hi l afet sistemi ni n
(232 L Mukhbir, nr. 2, 7 Semtembre (Eyll) 1 867, s. 3.
(23l Le Mukhbir, nr. 1 3, 21 Novembre (Kam) 1 867, s. 2.
8
Papala benzemedii konusudur.
Bir dier yazda da 'Trk' ezi l en, devletin ykn
eken masum kyl tabaka karlnda kullan lmaktadr.
Babali' ye hitaben, "Trnaklar ile toprak kazarak senin
zevk ve sefana para yetitiren Trkazlarn bir kerecik
enin"i hazinini (hznl szlanmalar n ) dinle' 234 de
niyor.
Suavi, ngiliz parlamentosu' nun alma sezonuna
balamas mnasebetiyle hzlanan "Trk" aleyhtar Rum
lobisine kar bir l obi kurulmas i i n yapt arda
"Zira Trkler, eski Trkler dei l dir. Trklerden yle
frkalar (gruplar) zuhur etti ki (oraya kt ) . Rusya ve
Yunan entrikalarna ve bunlara kar koymayan idareye
mukabel e ( kar gel me) ve msademe (atma)
zeredirler, "235 diyor. Burada "Trkler' kelimesi gerek
anl am da kul l an l m ol abi l ecei gi bi " Osmanl
Msl manl ar' kar l nda kul l an l m ol duu da
dnlebilir.
Rus tehdidine kar Osmanl idaresi ni n tavi zkar
tavrna kar Suavi, 'acaba bizim milletimizde vatann
ve dinini ve evlat ve iyalini (oluk ocuunu) ve men
faatn sever insan kalmad m. Hani vaktiyle cihan tit
reten Trk milleti, imdi polisten korkup Moskofun esa
retine raz m olacak?"diyor.
Ayn yazda bu ifadelerden bir ka paragraf yukarda
'Ya rab' I-al emin, yirmi otuz milyon nfus- slamiye k
saltanat- Osmaniyye' nin bekas (devam) sayesinde du
ruyorlar. Ya bunlarn hali ne olacak?'2
.6
deniyor.
Suavi, Londra Muhbir'inin l. saysnda "Trkistan"
bal altnda Osmanl Devleti' ni tantrken Trk rknn
evlilik ve kaynamalar sonucu eridii ni iddia eder.
(2) Le Mukhbir, nr. 1 4, 28 Novembre (Km) 1 867, s. 1 .
(25) L Mukhbir, nr. 2 1 , 27 Janvier (Ocak) 1 868, s . ..
(2) L Mukhbir, nr. 2 1 , 27 Javier (Ocak) 1 868, s . ..
87
stelik Trkeri, Tatar olarak kabul eder. 'Trkler, yani
Tatarlar sair ci nsl ere kar p kaybol mu gi bi di r.
erkezler ve sair cinslerle vuku bulan izdivatan (evli
likten) alanp soy-sop bakalamtr. Ecnas muhtelife
(eitli rklar) iinde Arap ve Rum ve Ereni ve Memle
keteyn ahalisinde Roman ve lslav bellidir. '
2
37
diyen
Suavi, bir lngiliz gazetesi ni n benzer bir iddiasna ise
iddetle tepki gsterir ve Muhbi'deki 'Trk' makalesini
yazar.
Muhbir' i n 38. says ndaki Trk makal esi ni n
yazlmasna Londra'da yaynlanan hafalk Saturday Re
view isimli gazetenin bir yazs sebep olmutur. Gazete,
Anadolu' da tahmin edildii kadar Trk nfusu bul un
mad, Erurul Gazi ile Anadolu'ya gelen ailelerin de
zamanla asi mi l e olduu iddiasnda bul unmutur.
238
Suavi, ayn iddiann baz Avrupal tari hiler tarafndan
da ortaya atldn beli rir ve bunlar rtmek iin
"Trk" makalesini yazar.
2
39
Makal esi nde yazar, Trk tari hi ni n bi r zeti ni
yaptktan sonra, Osmanl tabirinin Trk tarihi ierisinde
ne ifade ettii konusuna geer.
Szkonusu makalede Trklerin gemii haknda veri
len bilgiler temel olarak Heredot Tarihi' ne ve Ebu' l-Gazi
Bahadr Han' n erere-i Terakime' sine dayandnlmtr.
Yazya, "Trk, Trkmen, Mool. Tatar, zbek, Yakut
hepsi bir familyadandr' diye sze balanm ve yazar bu
kel i mel eri n etimoloji k izah n yapmtr. Trkmen' i n
Trklerin lslamiyeti kabul etmesiyle "Trk' ve "iman"
kel i mel eri ni n bi rl ei p kaynamas ndan; Mool ' un
birleik bir Trke kelime olduu, Mo' un saf, sade,
(27) L Mukhblr, nr. L 'Trkistan', 3 1 Aot (Agustos) 1 867, s. 3.
(2) Saturday Revlew, 30 May 1 868.
(2) The Mukhblr, nr. 38, 'Trk' 2 June (Haziran) 1 868, s. l .
8
sondaki ol' un da gnl anlamna geldii. Mool' un sade
dil anlamna geldii gibi izahlarda bulunmutur.
Suavi, Trkl erin soyunu zhan'a dayandrr: zhan,
Ouz Han, Goz Han hep birdir. Ouz, Uygur, Ur, Hungur
(Macar) bu familyadandr (ailedendir) . lbrahim Aleyhisse
Iam'a muasr idi. (ada idi).
240
Makalesinde Hunlar ile ilgili vc szlere yer veren
Suavi, ileride belireceiz ki Hunlara ' kan dkc, bar
bar diyecektir. yle diyor Hunlarla ilgili olarak:
'Milad-i lsa (Hz. lsa' nn doumundan) Aleyhisselamdan
4. asrda Avrupa'da bulunan ve lstanbul kraln haraca
kesen ve Edime ve Yanya taraflarna hcum eden 'Huns'
Trklerdendir.
Eski Yunanilerin "Huns Ephtalites" dedikleri yani me
deniyetlerine ve hsn-i ahlaklar na mebni beyaz Hunlar
diye tesmiye eyledikleri kavim Trklerdir.
Yazs n n devamnda Navarin kal eleri ni i na eden
Avarlar'n da Trk olduunu, 562 ylnda Avrupa'ya kral
Justinyen' e el i gnderen devleti n de Trklerden
olduunu syleyen Suavi, btn bunlar osman'n kim
olduunu anlatmak ve Anadolu'da Trk olmad tezini
red etmek iin yazdn syler.
Trklerin Anadol u' daki varl ve Osmanl Hane
dan n n Trk tarihi ierisi ndeki yeri ile ilgili olarak
yazar yle diyor:
"Trkl eri n Anadolu'ya kerraren getikleri Heredot'tan
anlalr ve Acemistan ve Suriye ve Anadol u' da hkm
sren Seluki Trkler zhan neslindendirler. imdi
Trkistan padiah Abdulaziz Han dahi o familyadandr.
Bu bir byk fami lyad r ki l brahi m Aleyhisselam
asr ndan beri yani bin i ki yz seneden beri r-y
arzda (yerznde) saltanat malumdur.'
(2) The Mukhbir, nr. 38, 'Trk' 1 2 June (Haziran) 1 868, s. 1 .
8
Trk makelesi ni n ikinci blm olan "Osman"
24
1
bal altnda da Avrupallarn Osmanllar hakkndaki
yanl iddialarna cevaplar verilmitir.
Saturday Review' nun Osmanllarla Seluklulann akra
balklar olmad iddiasna kar Suavi, Selukl u Sul
tan Alaaddin' in Osman Gazi'ye Farsa ol arak verdii i ma
ret ferman n gsterir. Ona gre, Selukl u Sultanyla
Anadolu'ya gelen Trkmenler, Osmanl' nn ecdaddr.
Bunlar "Byk Trkistan" (Ora Asya)dan hi cretin 450.
y l ndan iti baren ( 1 07 1 - 1 072) kitleler halinde Anado
l u' ya gml erdi r. Dolaysyla Anadol u' daki Trk
nfusunu Anadolu'ya gel i p yerleen ve Osmanl devle
ti' nin zn oluturan birka yz kiilik aileden ibaret
grek yanltr.
'Osman" makalesinde Yazar'n zerinde durduu dier
bir konu da 'Yeni eri ' meselesidir. Saturday Review,
szkonusu yazsnda Yeni eril eri n Hristiyanl ardan,
zel l i kl e de Ruml ardan teki l edi l dii ni , tari hte
Yenierilere verilecek bir iftihar pay varsa onunla Rum
larn vnebileceklerini iddia etmitir.
Suavi, gazetenin iddialarnn doru olmadna dair
aklamalar ndan sonra, ayrca Osmanl askeri ni n
yalnzca Yenierilerden ol utuu ekl indeki yanl ka
naate cevap verir. Ayn makalenin lngil lzce zetinde ise
Osmanl ordu tekilat n merak edenl erin i l . Sel i m
dnemi kaptan- Deryas Mezzinzade' nin konu ile ilgili
eserini okumalan tavsiye edilmitir.
'Vuku' bulmu (meydana gelmi) olan eski byk mu
harebelerin haritalarna nazar olunsun, dman ile kav
gay Trkler ederler ve Yenieriler ta geride padiah
muhafazada bulunurlard . " diyen Suavi, Avrupa'ya korku
alanl arn yenieriler olmayp bu korkunun daha eski
24 1 l The Mukbir, nr. 38, "Osman 1 2 June 1 868, s. 1-2.
9
olduu iddiasndadr: " Heyhat. bu korku eski bir ey
ol up ta 4. asr- mi ladide Trkler ( Huns) stanbul
kralndan hara aldlar ve Avrupa'y aret (yama) etti
l er.
Avrupal Tari hi ve yazarlardan Mi klovich, Boye,
Schuvartz ve Hammer'in Trk Tarihi zerine yazdklar
baz yanll klara deinen Suavi, Hammer'in ahsnda Av
rupal Trkologlara ser tenkitler yneltir:
" Hel e Hammer o derece cahi l idi ki, Halil Paa' nn
Arapa syledii baz kelam Kur' an zannederek tefsir
etti. ite Avrupa'ya ark ahvalini (durumunu) ner eden
lerin en alimini anlamal.
"
242
"Trk" ve " Osman" makal el eri nden sonra, Suavi
yaynl ad bir deerlendirmede, hereye ramen Os
manl Devleti' nde rkn esas olmadn ve insanlarn
mensup olduklar rkara gre, sosyal mevk ve statlere
kavumad kar vurgulanr.
Deerlendirmesine, Avrupallarn arkta olup bitenle
r kendi memleketlerindeki deerler sistemine gre mu
kayese ettikleri gibi byk bir yanlla temas ederek
balayan yazar, bu iki dnya arasndaki zihniyet farkn
yle ifade eder.
"Bilmek lazmdr, ark ile garb beyninde bir mesele
de byk fark vardr. yle ki Avrupa'da cinsl ik davas
vardr. Mesela imdi ngiliz hkmetinde bir Fransz
vezir olamaz. Kezalik Cezayir Arab Fransz imtiyazna
nail olamaz. "
te bu cinslik davas (rklk davas) arkla yoktur."
Burada cinslik, rk l k karlnda kullanl mtr.
ark' tan ama ise Osmanl Devl eti ' di r. Yazar,
sylediklerinin isbat olarak Osmanl tarihinde nemli
mevkilere getirilmi Hrvat Paalardan, Mahmud Paa,
(242) The Mukhbir, nr. 3, 38, osman 1 2 June 1 868, s. 2
.
91
Siyavu Paa ve Rstem Paalan, (Rum) Mahmud Paa,
(Frenk) brahim Paa, Arnavud Paalardan Ferhad, Ayaz,
Ltf ve Sinan Paalan gsterir.
Suavi'ye gre arkla Trklk diye bir dava yok Tev
hid davas vardr. Bu konudaki fikirlerini btn olarak
vermek meseleyi daha da aydnlatacaktr:
"Trk devleti zuhur etti ama cinslik davasna itibar
etmeyip her cinsten bulduu ehliyetlileri istihdam ey
ledi. (altrd ) .
Evet, arkla ci nsl i k davasna bedel tevhid davas
vardr. Yani Trklk hakim deildir, Mslmanlk hakim
dir. Avrupa'da ise din hakim deil, cinslik hakimdir. te
ark ile Garb' n fark budur. Nafile yere Avrupa kitaptan
ve gazeteleri "Trk kal mad ' fi lan gi bi bahi sl erl e
uramasnlar. Zira ark'ta 'Trklk' davas yok. Kald ki
Garbn cinslik davas m daha ziyade bekaya medardr
(kalcla sebeptir. ) Yoksa ark' n Mslmanlk davas
m?
Bu meselenin muhakemesine gelince elbette arkn
hali daha iyidir. Zira mesela Fransz Franszlk davasyla
otuz mi lyon kadard r. Laki n Trkler msl manl k
davas yl a i ki yz mi lyondur. Ci ns mahvol abi l i r,
mslmanlk mahvolmaz. Binaenaleyh hibir Trk mah
volmayacaktr. te mesele budur. Bahisimiz, cins ve
millet meselesidir. "243
Burada Suavi'nin Trk' de mslman karlnda kul
land aka grlmektedir. O, kavmiyeti kabul etmek
le kendisinin de mensubu olduu Trk rknn faziletle
rne sahi p kmakla beraber kavmiyetilii, rkl
red eder. Gerek u ki Suavi, hayatnn sonuna kadar itti
had- slam davasn bir siyasi ideoloji olarak mdafaa
eder. Trklk o tarihte henz ne kavram olarak ne de
(243\ The tukbir, nr. 3, 36, 1 2 June 1 668, s. 2.
92
muhteva olarak mevcut dei l di r. Yeni Osmanllar
arasnda Trk ve Trklk kavramlar n en ok kullanan
Suavi olmakla beraber onun siyasi bir ideoloji olarak
Trklk davasna sahi p ktna dair bir ipucu bile
yoktur. Ancak Trk kelimesinin bile olumsuz anlamlarda
kullanlabildii bir zamanda onun 'Trk' balkl maka
leler yazdn gz nne alarak, onun bu konudaki gay
retini grmezlikten gelemeyiz.
Kendisini mcadeleden vazgemeye aran bir dos
tuna yazd cevapta da Suavi davasn aka beyan
eder: "yle bi r cemiyet iinde bul unmakla i ftiharm
ilan ederim k, cemiyetin murad (arzusu) dnyada mev
cut olan bilcmle ikiyz milyon Mslman birletirmek
cihetine masruftur (yneliktir)"
2
44.
Yazar, szkonusu tahlilinde ayrca mmet kavramn
izah etmitir. Meseleye gayr- mslimler de dahil olunca
Suavi bu sefer devletin resmi ideolojisi "Osmanlclk"
ne kanr. Geri burada da btn rk ve mezheplere,
l keni n eitli hi zmetlerinde yer veren, onlara tole
ransn en iyisini gsteren Trklerin rk olmayan siyasi
yaplan ilenmitir ama yine de "Osmanl Nati on'u gi bi
bir kavram pek de doru olmayan bir tarzda mdafaa edil
mitir.
Suavi ' ni n bu konudaki , yine Saturday Revi ew' ya
cevap olan fi kirleri yledir:
"Ama siyasete gelince, orada mesele mmete (nation)a
nakleder. mmet demek Webster, der k: ('Memlekette
saki n ol makla, yahut kendi hkmdar n n veya
hkmetinin idaresi altnda birlemeye tecemmu etmi
(bir araya gelmi) halk demektir. Velev ki ecnas- muhte
I i feden mrekkep imi (deiik rklardan olusa bile)
mmetti r. ) te siyasete memal ik-i ma' lume (Osmanl
(24) The Mukbir, nr. 47, 31 August 1 868, s. 2.
93
l kesi) sekenesi ne (oturanlarna) mmet-i Osmaniye
ta' bir olunur. Yoksa Saturday Review' nun "Osmanl Na
tion' u demek sahih (doru) dei ldi r. dedii lakrd
stlah- siyasete (siyasi teri me) muvaf k ( uygun)
dei ldir. mdi her mmetin hukuku. idare-i hakimesi nin
(hakim olan idaresinin) himayesi altndadr. Buna binaen
Memalik-i Osmaniye' de sakin hangi cinsten ve hangi
mezhepten olursa olsun eski ve yeni memurlar ve vezir
ler bile bulunur .
z45
Muhbir'deki "Osman" makalesinde temas edilip tefer
ruat na giri l meyen bir dier konu da Trklerin i l i m
dnyas na katklardr. Konu ile ilgi l i yle deniyor:
" Baz Avrupa muharrirleri (yazarl ar) Trk' de zuhur
ulemmay (Trklerden olan alimleri) Arap ulemas zanne
diyorlar. Boye, lugatinde Trklerin ulma (ilimlere) isti
dad (kabiliyeti) olmadn dava eder. Halbuki Avru
pallar zaman- cehalette (cahillik dnemlerinde) iken
Trklerin Niabur' da Dar'I-fnnlar (niversiteleri) var
i di .
" 246
Muhbi'de sadece birka cmle i l e dei nilip geilen
bu konuya Suavi Ulm'un ilk saysnda yazd "Trk'
makalesi'247 ile dnmtr.
Nitekim bu makalenin ikinci cmlesi "Bu ehl-i nazar
dan (gzlemci) baz meahir (mehurlar) Trkleri mesai-yi
zihniyyeden (zihinsel almalardan) ari (yoksun) yalnz
bir kaba kahraman gibi mtelaa ediyorlar. Bu mtalaann
yanl olduunu gstermek isteri m.
Makalenin sonunda da Boye' nin Muhbir'de yer verdii
iddiasn tekrar ettikten sonra red eder.
Makalesi ni n gi ri i nde " Evvel emi rde (ncel i kl e)
(245) The Mukhbir, nr. 38, 1 2 June 1 868, s. 2.
(2461 The Mukhbir, nr. 38, 'Osman 1 2 June 1 868, s. 1 -2.
(247\ Ulm, nr. l . "Trk', s. 1 - 1 7 .
9
Trk' icmalen (ksaca) tarif edeyim" diyen Suavi, yi ne
Heredot eksenli olmak zere Trklerin soyundan, uzak
ve yakn boylar ndan sz eder. Bu aklamalar Muh
bi'deki Trk makalesi i l e paralellik arz eder.
"Trk" makalesinin esas konusu ve amac bu ksa
a klamalardan sonra gelir. "Trkl erin Mesai-yi Zi h
niyyeleri" al t bal ile sunulan blmde, Trklerin
mslman olduktan sonra ilim dnyasna, maddi ve mane
vi alanlarda getirdi kleri yeni li kler ve katklar i ncelen
mitir.
Yazda, Trk bilginleri Osmanl sahas ve bu sahann
dndakiler olarak ikiye ayrlmtr. Buna Dou ve Bat
sahalar da diyebiliriz.
Osmanl sahas dnda Farabi, lbni Sina, Ebu Mansur,
Maturdi ( mam' l-Muhaddisin) Buhari, (eyh'l-Fukaha)
Mergi vani , Cevheri, shak, Kazvini, Ulu Bey, l hani
gi bi bi lgi nl erin al t klar alanlar ve baz eserleri
ksaca tantlmtr. Hemen hemen her bilginin adndan
sonra . . . dahi Trk' dendi r" ekli nde bir i fade kul
lanlmtr. "
248
Yazar ayrca, Gazali, Tusi, Zemaheri, Taftazani ve
Crcani gibi alimlerin Trk olduklarn ispat etmenin
zor olduunu ancak bunlarn da Trk hkmdarlarnn
hi maye ve teviki altnda eser verdiklerini belirir. 249
Osmanl sahasndan ise, emsettin fenari, Kadzade,
Ali Kuu, Hocazade, l bni Meyyed, Miri m elebi, bni
Kemal, Knalzade, ahabeddin Harac, Hac Halife, Ge
len bevi, erif Rza, Al i Aydemir gibi bilginlerden sz
edi lmitir. 2
so
Makalede, Osmanl padiahl ar n n Fati h' ten beri
Bat' dan yaptrdklar tercmeler ve Batllarn kendi
(24) Ulm, nr. I , "Trk", s . .-6.
(249) a.g.e, s. 6.
(25) a.g.e, s. 6- 1 1 .
95
dillerine tercme ettikeri Trke kitaplara da yer veren
Suavi, edebiyat sahasnda ise 'Trk'te bir asrda nice
Shakespeare' ler bulunur' iddiasnn da sahibidir.
25

Bu arada Trklerin ne kadar 'ehri (medeni) ve edip ve
nazik' olduklar konusu Msyo Galand' n kitabna havale
edilmitir.
2
5
2
Suavi Trklerin cami l eri nde de eitim retim
yapld n , bunlarn kiliseler gibi Allah' a irk (orak)
koulan yerler olmadklarn hem ibadethane hem okul
fonksiyonu icra ettiklerini syler: 'Asar- Osmaniyan (Os
manl eserleri) olarak lstanbul' da dokuz yz kadar cami
vard r ki bunlar kilise gibi l bnul l ah (Allah' n ol u)
va'zna mevkuf olmayp (ait olmayp) bedava utum (ilim
ler) tedris (ders verme) ve tederrsne (ders almaya) mef
tuhtur (aktr) . "2
5:
Yazar Lamartine' nin Trkler iin 'Politikadan bi-haber
(habersiz) , fakat insan ve arkn bir byk mi l leti"
ekl i ndeki deerlendi rmesi ne itiraz eder: 'Trkler
byk millet olduklar gibi hem de ehl-i siyasettirler
(siyasetten anlarlar) . ' der ve buna da alt asrlk Osmanl
hanedann rek gsterir.
Suavi, makalesi ni madde i l e zetleyerek bitir
mitir. 3. maddede arktaki ilimlerin ve Arapa yazlm
btn eserlerin Avrupallarca Araplara mal edilmesinin
yanllna deinilir ve bu eserler iin 'Trklerin ve
bil-cmle ( btn) ehl-i ark nd r (msl manlardr)"
hkmne varlmtr. Ona gre Arap'ta " haki (rivayeti,
nakleden) zuhur etti ancak alim nadirdir' Bunun sebeple
rni renmek isteyenlere de Suavi, l bn-i Haldun' un Mu
kaddime'si ile Kef'z-Znun' un mukaddimesini okuma-
(2 ) a.g.e. s. 9.
(252) a.g.e. s. 9.
(253) a.g.e. s. 1 4.
9
tarn tavsiye eder.
2
54
Baka bir makalesinde ise Suavi Arapa' nn sadece
Araplarn dili olmayp slam lisan olduunu dolaysyla
Trklerin eserlerini Arapa yazm olmalarnn garipsen
memesi gerektiini syler. nrapa' nn slam birlii ni
salama gibi bi r fonksiyona sahip bulunduunu; Arapa,
Trke, Osmanlca tarmasnn tefrika yarataca konu
sundaki endieleri ni beli rir:
"Yine tekrar ederim ki u lisan Arap lisan olmayp,
slam lisandr. u ul m (ilimler) Arap ul mu olmayp
slam ulmudur. Be birader u Arapadr bu Trkedir,
bu da Osmanlcadr gibi bahisleri islam kavmiyet ve
ci nsiyet davasna drmek isteyenler kard. Biz de
politika imi zannyla tervic etti k (aldk, nem ver
dik).
2
55
"Sakn zannolunmasn ki fil-asi (aslnda) Arabi olan u
lisann amme-i sl ama ( btn Msl manl ara) l isan
olmasna Kur' an' n Arabi olu
.
u ve adem-i tercmesi
(tercme edilmemesi) cebr etmitir (zorlamtr) . ite bu
da byle deildir. Zira lmam- Azam Ebu Hanife deil
midir ki Arab olmayanlar i i n Kur' an- kendi lisanna
tercme ile namazda bu tercmeyi okumaya fetva verdi.
Halbuki lmam- Marnileyh mezhebi zre gelen ulema
fetvay ma' mln-bih tutmayp (uygulamayp) hatta nice
mftiler u Arabi'yi bi l cmle islama umum lisan ve
ulm lisan yapmaya alan sr ve hikmet Kur'an ve din
kaziyyesi (meselesi) olmayp, el bette baka bir eydir.
Bu ey ise lstam akvam ( kavimler) ve ecnasndan
( rklar ndan) kavmiyyet ve cinsiyyet ve ihtilaf- efkar
(fikir ayrl ) fitnel eri ni kaldrp, cmlesini keli me-i
vahi deye ( Vahdet kel i mesi nde) cem' eyl emek
(2) a.g.e, s. 1 6.
(255) Ulum, nr. 3, "Lisa ve Hatt- Trki'. s. 1 26.
97
(birletirmek) fikridir. Baka bir ey deildir. Vaka Ma
reke'den Pekn' e kadar gitmi olsan her yerde hutbeleri
bir lisanda bulduun gi bi, her cinsi dahi asl- mes'elede
(temel meselelerde) bir hayal zre bul ursun.
Ama diyecekmisiniz ki Avrupa' nn politi ka-frlar
(politika satclar) bizi bu babda (konuda) dahi talid
edip (yanltp) lslam'dan her kavmin kendi lisanna bak
mayarak bu vechile Arapa'ya dmeleri siyaseten (poli
tikaca) haklarnda muzrdr (zararldr)' diyorlar.
Fesbhanallah. . . Bizde bu lakrdy syleyenler kim
lerdir? Onlar, unlar deil midir ki , u Arapa' nn slama
mnasebetini latince' nin eski Franszl ara nisbeti (oran)
mikdarnca bir ey zu'm ettiler (zannettiler) Aya (acaba)
bunca ecnas- muhtel ifeyi (deiik rklar) nokta-y
vahi deye cem' eden (ayn noktaya toplayan) Keli me-i
Vahideyi (bir kelimesini) ittihaz (almak, kabul etmek) Ci
hangirlerin, sahipkranlann, papalarn bunca kanlarla ka
zanamadkan bir tedbir ve siyaseten iksir gibi mtala'a
ol unmaktan ni i n gaflet ol unur? kiyz el l i mi lyon
nfus- islamiyyeni n bir snaat- l i saniyye (dil sanat)
cami'asyla edeb ve mazmun ve hayal ve fikr ve akde
(inan) ve ahlaklarn bir mtak- mu' ayyeneden (belirli
bir kkten) alarak birlemeleri u kavmiyyet ve ci n
siyyet davasyla yle kk kk paralara mteferik
ve perian olanlarn usulnden daha ala deil midir?
u bahis malum olduysa, ark bizden edeb ve ina ve
ilim sual edenlere bizim slam ve ilim lisannda olan
asar mz (eserleri mi zi ) ibraz ederiz (gsteririz) . Zira
bunlar biz yazdk. Ama bizi Arap zannederler imi.
Mslman zannetseler hata etmemi olurlar. "25
6
Suavi, 'Trk" makalesini yazmakla hakk teslim etmi
ol uyordu. Kuvvetle muhtemeldir ki onun bu makaleyi
(2) Ul m, nr s ., "Lisan ve Hatt- Trki, s. 1 26- 1 27.
9
yazmasnda Trklerin aleyhinde yazanlar kadar, Trklerin
slam dini izgi sinde kurmu olduklar medeniyete hay
ranlklarn gizleyemeyen Ubicini, Galand, Lamarine,
Walmy, Waillant, Poujade, Johstone, Wells ve Urquhart'n
lehteki hakperest yazlar da tesirli olmutur.
phesiz ki Suavi, bir tarih uzman deildi. Bize gre,
onun Trk Tarihi zerine, Heredot ve kendi ada olan
oryantalistlerden, zel l i kle, Arhur Lumley Davids ve
Bailly'e, bn-i haldun ve dier ark kaynaklarna dayana
rak verdii bilgilerin ne derece doru ve neml i
olduundan ok onun bu bilgiler etrafnda yapt yo
rumlar nemlidir.
Um'da "Trk" makalesi dnda Trk rk ve Tarihi
i l e i l gi l i mstakil makal e yoktur. Ancak Mesele-i
Mtefferrika bal altnda bir ka satrda o gnk Trk
devletleri, daha dorusu Trklerin idare ettii devletler
sralanmtr.
257
.
Hive f Muharrem 1 290, isimli eserde de Suavi'yi Orta
Asya'ya eken hakim duygunun mi l l iyeti l i kten ok
islam kardelii olduunu da belirtelim.
Yazar n, A propos de L' Herzeqovine seri si ni n 1 .
kitabnda da siyasi birlik iin "Osmanl Nation"u (mille
ti ) ileri srlmtr.
"
25
8
Ad geen kitaptaki " di n-mil liyet' balkl bl mde
Trlerle ilgili, Muhbi ve Um' deki 'Trk, makaleleriy
le elien fikirler il eri srlmtr. Kitapta Trklerin
Hazar Denizi' nin kuzeyinde oturan Sariler' den geldikleri,
bunlarn Anadolu'ya gelmeden de zengin ve medeni ol
duklar belirtildikten sonra "Onlar hi bir zaman kendi
leri ni n gayr- medeni anlamna gelen "Turks' adyla
anlmalarna tahamml etmediler. Bu onlar iin en byk
hakaretti . Bu halk Anadolu'ya geldikten ve Bursa Os
(27) Ulm, nr. 1 9, s. 1 1 92.
(25) A Propose de L'Herzegovine (1), 1 87 5, Paris s. 2 1 .
9
manllar tarafndan hkmet merkezi olduktan sonra ken
dilerine milli ad olarak Osmanl dediler. stanbul' un fet
hinden sonra, barbarlarla ilgilerini kesmek iin kendile
ri ne has bir ive (idiome) yarattlar. Bu iveye bugn
Osmanl lisan deniyor. Osmanllarn Trk kkenli olduk
larn inkar edecek deiliz ancak bunlan, Osmanl tarih
lerinde Trk ismine niin hakaret edildiini ve Os
manllarn bugn kendilerine niin Trk demedi keri ni
izah etmek iin yazyoruz."259
Yukardaki ifadelerden bi rka satr sonra Suavi, Os
manl n n rk gerei ni n en iyi Waillant taraf ndan
anlald n , ad geeni n Hungur ve Hunlar' n Trk
olmayp Macar olduklar, Macarlarn ise hal i hazrda Os
manllarla medeni olma noktasnda beraber oldukan yo
lundaki grlerine katlr.
Halbuki ayn Suavi, Muhbir'deki Trk makalesinde
Hunlarn srarla Trk olduklarn iddia ettiini grdk.
Yazar, propaganda amal bu ktabnda btn gayretiyle
'Trk" adnn Avrupal larda artrd barbar imajn
silme, en azndan Osmanllar bu yaftadan kurtarma gay
retinde grnyor.
Yine ayn eserde Suavi, "Biz slam birlii ile megul
olalm. islamlarda ne rklk meselesi ne de baka trl
tefrika vardr. Bir mslmana Trk, Bulgar yahut Arnavut
demek ona ar surette hakaret etmek demektir."
260
diyor.
Suavi'nin lmnden nce mill iyet ve milliyeti l i kle
ilgili en son fikirleri, Galatasaray'daki bir nutkunda or
taya konmutur. Szkonusu nutuk, Macaristan' a gidi p
gelen Osmanl-Macaristan Dostluk Heyeti ni n erefine
(291 A Propse de L'Herzegovine (1), 1 875, Paris s. 34.
(21 ag. e. , s. 29.
10
mil letvekilleri tarafndan Galatasaray Sultanisi'nde veri
len bir yemek esnasnda irad edilmitir. Yemekte millet
vekilleri ve devlet bykleri vardr. Bu srada okul un
mdr olan Suavi, yemekten sonra toplulua Osmanl,
Macar mnasebetleri ve tarihi gemileri zerine bir
konuma yapmtr.
Bu konumada ileri srlen fikirler de Muhbir ve
Ul um' daki "Trk" makaleleriyle eli mektedir. Muh
bir'deki 'Trk' makalesinde ' Hungur' dedii Macarlarn
da z Han soyundan Trk olduunu sylerken"
2
6 1
yine
Ul um' daki 'Trk" makalesinde ' Macarlar" dahi Osmanllar
gibi Uygur' dandr.2
6
2 derken, buradaki nutkunda ise sze
' Hungarian-Engeruslar, Macarlar deildir. Hungarianlar o
kavimdir ki Farisiler bunlara 'Hunhor" tesmiye eylediler
(ismini verdiler) .
Baknz bir kere Macarlara ne gzeller, vechelerinde
(yzlerinde) yle huhar ve ifrit simas var m?
Macarlar Hungarian deildir.
Engeruslar o ktada ancak Atilla' nn halaketine dek
yani krk alt yl hkmettiler. O tarihte Cifi d kavmi
kalkt memleketlerini ellerinden ald .
Buradaki aklamalara gre, Macarlarn Macaristan' a
gelii Engerus'tan yani Atilla'dan 436 yl sonradr. Os
manllann Macarlarla mnasebeti sadece ayn vatandan
gel mi olmalar da dei ldir, Osman Gazi ' ni n ceddi
Sleyman ah kan dkc Cengiz' den kaarken Orta
Asya' da Macarlarn orada kalm ve Mslman olmu
ksmn da beraberinde getirmitir. Hal byle i ken Ma
carlara niin "Engerus- hunhar" densi n. " Macarlara Hun-
(26 l ) The Mukhbir, nr e .8, 2 June (Haziran) l 868, s. .
(262) Ulm, nr. l , s. 2.
101
gari an demek bize Trk denmi gi bi de deildir. "
2 63
diyen yazar bu sefer Osmanllara geer.
'Avrupallar bize Trk diyorlar biz de onlardan alarak
sylyoruz, hi dnmyoruz. cmlesinden sonra
Suavi, Muhbir'deki Trk makalesinde Osman Gazi ' ni n
Anadolu'daki dier Trkleri de kendisine katarak Os
manl Devleti' ni kurduunu sylemiken, burada yle
diyor: "Osman Gazi yle gebe gibi birka yz adrla
ktalar feth etti deil.
oktan yerlemi lslam devletleri yklrken enkazn
bana toplad. Trk deil, lslam devleti oldu.
Suavi, nutkunun bi r yeri nde "Trk" kel i mesi iin
unlar syl emektedi r: ' Trk kelimesi gerek i n
lisannda kpek manasna olsun, gerek ism-i ahs (kii
ad) olsun yahud ism-i nehir (nehir ad) olsun ne olursa
olsun; bize lazm udur ki, Al-i Osman' n ecdad daha
Asya'da iken bile kendilerine "Trk" tabiri ni kabul et
mezlerdi. ite bundan gelir ki "Trk" dedikleri, bizim ta
ri himizde ' Etnik" kelimesi yazldka " Etrak- napak' ve
' Etrak- bi idrak' zemlerini (yergi leri ni ) gryoruz.
Al-i Osman, ecdad cengizilerden kaarken 'Utruku't
Turke kema terekukum"
264
mealinde ehadisi erifeye
isnad eyledikleri kadime-i Osmanide okunmaktadr.
(2) Suavl'nin nutku ilk defa Bairet gaetesinin 2 Mays 1 293 tarihli
saysnda 'Nutk- Suavi' balg ile yaynlanmtr. Ancak 23
Mays 293 tarihli sayda nceki yaynda dizgi hatalan oldugu
bildirilerek bu sayda nutkun metni yeniden yaynlanmtr.
Yukardaki cmle ilk yaynda 'Macarlara Hungarla demek bize
Trk deni gibidir" eklindedir.
2 1 Mays tarihli sayda olmayp da 23 Mays tarihli sayda yeralan
bir der gr de, Molla Caml' nln Osman Gazi neslinin eref'dan
(Sey
f
) oldugu eklindeki iddiasdr.
Bsiret nr. 2 l 1 1 , " Nutk- Suavi. 2 1 Mays 1 293 (20 Cemaziyelev
vel 1 294).
Bsiret, nr. 2 l 1 3, 'Nutk- Suavi, 23 Mays 293 (22 Cemaiyelev
vel 1 294).
(2) "Sizi terkettlkleri gibi siz de Trkleri Terkedin" anlamnda olan
bu Arpa ibare sahih hadis kitaplannda olmayan, byk bir ihti
malle, uydura bir hadistir.
102
Onun iin bundan gelir ki bugn sana bana birisi
Trk dese adeta barbar, vahi demek gibi tahkir hisse
diyoruz. '
Nutkun sonunda mesele yine Macaristan'a getirilmi
Macaristan' a ' Hungaria' denmesini n tpk Anadolu' ya
'Rum ili' denmesine benzedii, bu ismin orada, Macar
lardan nce hakim olan Engerus (Hunlar) tan geldii
iddia edilmitir.
Suavi nutuunu u cmlelerle bitiritir:
" ite ben size isbat ettim ki barbar Hungarian yok,
barbar Trk yok. Medeni Macar, Medeni Osmanl . . . iki
karde var.
"
265
Suavi 'yi bir btn olarak ele almayp, ya onun
Ulm'daki 'Trk' makalesine yahut Trk Di l i i l e ilgili
baz grlerine veyahut onun Ora Asya'daki Trklerle
ilgilendiini gsteren Hive isimli eserine dayanarak
onun tam manasyla bir Trk olduuna hkmeden o
kadar ok Trk yazar var ki burada bunlardan sadece
bazlar nn ismini vermekle yetineceiz.
26
6
Trk yazarlarn eserlerinden yararlanan baz yabanc
yazarlar da Suavi' nin Trk olduunu yazmlardr.
2
67
T Dili ve Eebiyab zerne Dnceler
TDiU
Suavi'nin Trk Dili zerine grlerini, yazarn bu ko
n udaki fikri geli i m veya dei i mi ni beli rl emek
amacyla kronolojik olarak vermeyi uygun buluyoruz.
(265) Balret. nr. 2 1 1 1 'Nutk- Suavi" 2 1 Mays 1 29. (Rumi).
(26) Abdurrahman Adll, Bursal Mehmed Tahir. 1 . Hami Danlmend,
l
small Hakk Uzunarl,
I
hsan Sungu, Ali canib, Behet Necatl
gll, Falih Rfk Atay, Cemal Kutay, Ercment Kurn, Sheyl

nver,
Agah Sr Levent, Fahrettln Krzolu, Fethi Gzler ve daha bir
ygn isim.
(267) - The Encyclopedla of lslam, Vol: il, s. 47..
- Mitler, Louis, Ottoman Turkish Writer, Vol: 1 5, New York 1 989,
s. 29-.0.
10.
a) Dilde Sadelik Meselesi
lstanbul Muhbi'n ilk saysnda gazetenin yayn poli
tikasndan sz edilirken kullanlacak dille ilgili yle
deniyor:
'Tasrihi caiz (aka yazlmas uygun) olan her eyi
Asitane (lstanbul)' de kullanlan adi lisan ile yani herke
sin anlayabilecei i bare ile yazacaktr.

25a
Geri herkesi n anlayabi l ecei di l den yazmak
dncesi Suavi ile domu bir dnce dei l . Daha
1 860' ta inasi Tercman- Ahval' in mukaddimesinde
' Umum halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede,
ibu gazeteyi kaleme almak mltezem (gerekli) olduu
dahi makam mnasebeti ile imdiden ihtar olunur,
"
26
9
diyordu. Bu teebbs inasi ile balayan 'Gazete dili"
dir. Ancak unu da kabul etmek gerekir ki ne inasi, ne
"iir ve ina' makalesinin sahibi Ziya Paa, ne de birok
vesile ile Osmanl lisannn slahndan sz eden Namk
Kemal, Ali Suavi gibi konuma diline yakn bir yaz dili
ile yazmlardr.
Suavi, istanbul Muhbirdeki yazlanndan itibaren son
derece ksa ve Trke sentaksna tam uygun bir Trke
ile yazmaya balad. Gazetenin 28. saysnda ise dilde
sadeletirme meselesi somut reklere indirgenmitir.
Yabanc dilde yaynlanan gazeteleri okuyamayan ve
dolaysyla ol up bitenden haberi olmayan halkn
aydnlat lmas i i n, Trke kan gazetelere el birlii
ile sade yazma ansnda bulunulmutur:
' Mesele 'arap' diyecek yerde 'ab- ate-renk' de
meyelim, dzce 'arap
"
diyelim. Vesselam. Muradmz
mesele anlatmak iken niin halk bir de i bare iin
(2) Muhbir, nr. 1 , 'Mukaddime' 25 a'ban 29. ( 1 Ocak 1 867).
(29) Yeni Trk Edebiyat Antolojisi . Ci l t 1- l 97 4,
l
st. s. 5 1
(Hazrlayan: Mehmed Kaplan,
i
nci Enginn, Birol Emil).
1 04
dndrelim. Gazeteleri avam lisan olan Trke ile
yazalm. "
27
0
Muhbi1n 37. saysnda, gazetenin yayn politikas n
beenen, ven bir okuyucu mektubu yaynlanmtr.
27
1
Bu s rada Suavi Kastamonu' da srgndedi r. Bu
teekkrnameni n kendi si taraf ndan gazeteye
gnderilmi olmas kuvvetle muhtemeldir. nk bura
daki fikirler ve slup tamamen kendisine aittir.
Teekkrnamede Muhbir'in editrlne hitaben
Tuttuunuz meslek vatanmzn lisan- milliyesidir. Her
kese kolayl kla tefhim-i efkar ( fi ki rleri anl atma)
atndan asl buras teekkre ayandr. deniyor.
Teekkrname dolaysyla yaplan deerlendirmede
ise, halkn cahil kalmasnn sebebi olarak, gazete ve ki
taplardaki yazlarn bir eyi dorudan anlatma yoluna
gitmeyip sanat oyunlanna bavunalan gsterilir.
iftiler iin yazlan bir ziraat kitab rnek verilerek
"
ne olur "talkih" yerine 'a" "yazlsa' denir. Yazda,
akam yerine aham, yoksa yerine yohsa yazlmasna da
kar klr. Gazetelerin ancak elbirlii ile halkn dili
ile eitimin kalknmasna byk apta katkda bulunabi
lecekleri vurgulanr.
Muhbir'de balatlan sade dil hareketi ile ilgili ola
rak Suavi yl sonra Um'da unlan yazyordu:
'Bu ie panak sokmaktan asl muradm vatanmz ga
zetelerinin khne ina'lann (nesir yazlarn) ve mutad-
kadim ( allagel mi) zre bi-ma' na (anlams z) si
tayilerini (vglerini) bozmak idi. Hem lisan bozdum
hem de memlekete hrriyet-i aklan (yazma hrriyeti)
soktum. '
272
(270) Muhbir, nr. 28, 27 evval 1 28..
(271 ) Muhbir, nr . .7, 29 Zilhicce 1 28..
(272) Ulm, nr. 1 5, s. 909.
105
Londra'da yaynlanan Muhbiin lkeye sokulmasnn
yasaklanmas zerine Suavi, zararl fikirler nereden Rus
ve Rum gazetelerini n lkeye serbeste sokulduunu
syler ve sorar: " Bu halde mmet ve devlete nasihat va
zifesini tahamml eden (stlenen) Muhbir gazetesinin
kabahati nedir. Evet kabahat herkesin anlayaca
Trke ile yazl ve hususan yazan muharri rin
(yazarnn) mslmanldr.
2
7
3
Ulm'da, yaynlanaca ilan edilen renn-i Tanzim-i
Defter" isimli eser mnasebetiyle Suavi. Batdak ilimle
rin Trkeye tercme edilmesi gerektiinden sz ediyor
ve yle devam ediyor:
"Bizim vaMiyle Trke yazmak demekten muradmz
kaba kelimeler ve gn grmedik lafzlar kullanmak
demek olmayp ancak Mir Ali ir gibi eski Trklerin
slub- inas (dzyazs) zere yazmak manasna idi.
Eski Trklerin Uslub- inas, kelam ksa ksa kesmek
yani mpteda (zne) ile haber (yklem) beyninde (ara
larnda) zaruret olmadka fasletmemek (ayrmamak) tari
ki (yolu) idi. Bu tari ile yazlan meram pek ak ifade ve
istifade olunur. Bununla beraber manas ak kelimeleri
kullanmak dahi lazmdr.
2
7
4
Dilde sadelik taraftan olan Suavi, hi bir zaman tas
fiyeci olmamtr. O herhangi bir dilin dier dillerden
kelime almasn tabii hatta gerekli bulur. Arapa,
lngili zce ve Franszca' nn yaplar n rnek gsteren
yazar, saf dil olmad grnde srar eder. Hatta o
Trke'ye Arapa'dan kelime girmesini Trke adna bir
eref kabul eder:
'fakat iinde elfaz- Arabiye (Arapa szler) dahi
duhl (dahil olma) bahsine gelince bu duhl ona ziynet-
t273l Te Mukblr. nr. 38, 2 June 1 868, s. 2.
1274) Uum. nr. 8. s. 479.
10
tir, belki ereftir. nk lugat- arabiye, hep lugatlarn
erefi (en ereflisi ) ve etba' (dier dillerin ona uyduu)
siga (kip) ve slpa ebde'dir. (en bedi'tir). Bunu kimse
inkar edemez. Meer ki cahil ve muannid (inat) ola. "
275
Bu arada ayn yazda, ihtiyatan kaynaklanmas halin
de Bat dillerinden de Trke'ye kelime girebilecei ve
bunun da mahsurlu olmad ifade edilmitir.
Ancak Suavi, kelime almlarnda semeci bir tavrdan
yanadr: "Mesela Arabi' den alim ve katip. luatlar n alp
sigalan gibi zaptetmiiz. Amma cem'inde (oulunda) ke
tebe ve kttab ve ulema demeye mecbur deiliz. 'Alim
ler, katipler' diyebiliriz. Dnyada her lisann tabiat
dahi byle bizim lisan gibidir.
" 276
Suavi' nin bu szlerinde krk ksur y l sonra Sela
nik' te Gen Kalemler Mecmuas ile balatlan 'Yeni
lisan hareketinin varmak istedii nokta, Suavi' nin var
mak istedii noktadan pek tede deildi .
277
Suavi' nin ad olan ve dilin sadelemesi gerek
tiinden sz eden yazarlardan en byk fark ,
sylediklerini byk apta uygulamasdr. Gerekten de
onun gerek iki Muhbir'de ve gerekse Um'daki dili baz
kelime ve terkiplerin dnda gnmz Trkesine ok
yakndr. Yazlarndan yaptmz alntlar bunu yeteri
kadar gstermektedir.
Bize gre. onun sade bir dil ile yazmay tercih etme
si, ssl bir dil kullanamadndan deildir. nk,
Ehemmiyet-i Hfz- Mal ve Hukuku'-evar isimli risale
leri ile Riyaz Paa'ya yazd mektuplardaki dil son dere
ce ar ve ssl bir dildir. Bu da onun istedii zaman,
(275) Muhbir, nr. 1 0, 25 Ra 1 283, s. 2.
(276) Ul um, nr. 3 "Lisan ve Hatt- Trki" s. 1 23, Dillerin kelime
al veri iin bknz. ayn say, s. 1 20- 24.
(277) Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi iin Bkz. Hseyin elik,
"Gen Kalemler Mecmuasnn Sistematik Tetkiki" Yznc Yl

n iv. Sos. Bil. Enst. 987 (Baslm Yksek Lisans Tezi).

1 07
klasik Osmanl ca' y da rahatl kla kullanabi dii ni
gstermektedir.
Ayn sade dille yazmaya, Avrupa'dan dndkten sonra
Basiret, Vakit, lmran, Sadakat ve Msavat gazetelerinde
ki makaleleri ile devam etmitir.
b) Yaz ve imlann Jslah-Alfabe Deiiklii
Tansel, Suavi' nin de Arap alfabesinin deitirilip ye
ri ne Latin al fabesi ni n al nmas n tekl i f ettii ni
sylemektedir2
7
8
Onun hi bi r yazsnda Arap alfabesi
nin terkedilerek yerine lalin alfabesinin alnmas gerek
tiine dair bir ifadeye rastlamyoruz.
Arap harfli Trk hatt iin stanbul Muhbir'de:
"
Mil
let-i lslamiye' nin ilerletmi oldu ta' lik ve nesih gi bi
hatlar grenler san' at- insani (kul sanat) olduuna
ta' accb ederler (hayret ederler) . '2
7
9 diye balayan bir
methiye vardr.
Yaznn slah ile iligili olarak stanbul Muhbir'de u
grlere yer verilmitir: " Eer imlamz, apraklktan
kurulmak ihtimali yoktur, derseniz, yine bu uslmz
bozmayarak, iaret gibi yeni bir i daha karayarak u
elimizde bul unan slah mmkndr. Haydi slaha
alalm ve bunun iin bahis aalm. Nihayet bir yere
ba balayalm.
"
2
8
0
Londra Muhbir'de bu konu ile ilgili olarak kaleme
alnan mstakil yazda, o gne kadar, alfabe deiiklii
dahil, yaznn slah ile ilgili ne srlm drt gr
(276) F.A. Tansel. "Arap Harflerinin Islah ve Degitirllmesi Hakknda
i
lk Teebbsler ve Netlceier" ( l 662- 1 664 ) , Belleten XVII, 1 95:,
s. 2:-:1 .
(279) Muhbir, nr. 2 , 27 a'ban 1 29: ( 1 667), s. 2.
Tansel, " Londra Muhblr' ln kolleksiyonunu grmedigini ancak
Suavi'nin ad geen gazetenin 46. saysnda byle bir teklifte bu
lundugunu syler. Muhbir'ln 46. says el imizde mevcut degil
ancak 4 7. sayda "Hattmzn Islah" balkl bir yaz vardr. Bura
da ise Suavi, aksine bu fikre iddetle kar kar. Muhbir, nr. 2,
27 b 1 28:, s. .
(2) Muhbir. nr. 26, 27 ewal 1 26:, s. 2.
10
tahlil edilmitir.
Yazar, drdnc gr olan alfabenin aynen muhafa
zas, ancak okumada kolaylk salayacak baz vokallerin
ilavesi ve okumaya yeni balayacaklar iin metinlerin
harekeli verilmesi kkn tercih eder.
Suavi, slah ederken gemi ile olan kprlerin
yklmamas konusunda u uyarda bulunur: ' Ma'ahaza
(byle iken) biz hattmz slaha kalktmz vakitte yle
ma'ruf (bilinen) yolda slah etmeliyiz ki o yeni hatta
i l ienler nice yz senelerden beri yazlm veya
baslm kitaplarmz okumaktan mahrum olmamal.
"
28

Ayn fikrini Ulm' da Trk Dili ve yazs zeri ne
yazd olduka geni muhteval yazsnda da tekrar
eder. Ona gre alfabenin muhafaza edilmesi 'vacib'l
hfz' (mutlaka korumal)dr. Hatta alfabe deiikliinin
laf bile edilmemelidir. Arap harfli Trk yazsnn, Latin
hari Avrupa yazlarna gre daha hzl yazld, ayakta,
oturarak yaz labildii, daha az yer kaplad gi bi
stnlklerinden sz eder.
282
Suavi'ye gre alfabenin korunmas n gerektiren bir
dier ve ok nemli bir sebep de yaznn Mslmanlar
aras ndaki birlii salamasdr.
28
3 Ancak o, burada da
harflerin korunmasnn, slaha ihtiya olmad anlamna
gelmedii ni syler ve slahn nasl olmas gerektii
zerinde durur.
28
4
c) Din le Dil Mnasebeti
Suavi, imam Ebu Hanife'nin her milletin namazda su
releri kendi dillerindeki tercmeleriyle okuyabilecek
lerine dair bir fetvasna ramen kendi mezhebindeki
imamlarn bile bu fetvay, slam kavimleri arasnda bir-
(28l ) The Mukhblr, nr 47, 3 1 August 1 868, s. 1 .
(282) Ulum, nr. 4, "Lisan ve Hatt- Trki", s. 2 1 7-2 1 8.
(283) a.g.e., s. 2 1 4.
(2) a.g.m., s. 2 1 8-228.
1 0
tik salamak iin uygulamadklarn beyan eder ve bu
birliin olmas gerektiine kendisi de inanr.
2
as
Onun
bu konudaki grlerini yukarda aktardk.
O, bir kimsenin dinini renmek iin ille de Arapa
yazlm eserler okumak zorunda olmad n, Trkede
de en az Arapadaki kadar muhteval ve gzel tefsirler
yazldn ve yazlabileceini iddia eder.
" Zemane Nutbesi" bal kl yaz s nda. hutbeni n
amac nn cemat eitli konularda bilgilendirme, emir
ve yasaklan bildirme, zaman ve zeminin durumuna gre
mminleri aydnlatma olduu halde, onun musiki makam
laryla sslendirilip cemaate sunulmasna kar kan
Suavi, bylesine ciddi bir konuyu mizahi bir slupla ele
almtr.
Yazda, Nz. Peygamber ve Dr halife dneminde
yaam, hutbe dinlemi bir sahabi hayalen Ayasofya ca
miine getiri lir. Nutbeyi okuyacak Noca Efendi ssl
cbbesi ve imamesiyle huu iinde diz ken cemaate
hutbesini Arapa olarak irad eder. Namazdan sonra
sahabi lmam Efendi' ye okuduklar nn manasn sorar.
Noca Efendi "Arabani'den balayp 'Aceme' getiini
oradan da ' lsfahan'a getiini syler. Sahabi bu
sylenenlerden hi bir ey anlamaz, sorusunu tekrarlar.
Bu sefer Noca Efendi onu musiki makamlarn bilme
diinden cehaletle sular. Sahabi' nin Noca'ya hutbeyi
okurken neler hissettiini sormas zerine de, o dm tek
tutturduunu, manay dnp makamlar kartrp rezil
olmak istemediini syler. stel i k Noca Efendi ' ni n
okuduu hutbe kimbilir hangi tarihten kalma bi hutbe
dir ve ezberlenmitir.
Sahabi mlakat sonunda, Arapa olarak, "Bu adamlar
dinlerni elence ekline evirmiler
" der.
(2) Ulum. nr. 3. "Lisn ve Hatt- Trki". s. 28- l 29.
o
Bu konuda hakem olarak bir sahabinin sei lmi
olmas da Suavi'nin pek ok konuda olduu gibi, ly
asr- saadette yaanan islamiyetten alma temayl ile
aklanabilir.
Bu yazdan anlalyor ki o, hutbenin hitap edilen ce
maatn dilinden olmasn istemekte ve dinin tren, mera
sim havasndan karlarak hayata mal edilmesini savun
maktadr.
d) Trkenin stnlkleri
'Lisan ve Hatt- Trki
"
makalesinde Suavi Trke' nin
bi rok ynleriyle dier di l l erden stn olduuna
inandn ifade eder.
"Trke lisan sair lisanlar zerinde vch- adide
( birok ynyle) ile tercih olunmak meselesinden
ta'accp etmemelidir (hayret etmemelidir)' diyen yazar,
Trkeyi fonetik, morfoloji k, etimoloji k ve sentaks
zellikleri ile Bat dilleri ile Arapa ve Farsa ile mu
kayese etmitir.
O' nun Trkede dier dillere gre stn bulduu
zellikeri mealen yle zetleyebiliriz.
1 - Trkenin eklemeli bir dil olmasndan dolay bir
ksa kelime ile ok mana ifade edilebildii ve bir ses
veya hece ilavesi ile manann ok daha geniletilebilme
zelliinin olmas.
Makalede zel l i kl e ngi li zce ile Trke' ni n bu
zellikleri kar latrlmtr. rnekler Arthur Lumley
Davids' in Trke Grammer
286
kitabndan alnmtr.
Se vitirmemek kel i mesi ni n verdi i anl am
ngili zce' de ancak on kel i me ile temi n etmek
mmkndr: to cause that we do not Jove one another
(2) Arhur Lumley Davids, A Grammer of the Turkish Lnguage, Lon
don, 1 8.2.
1 1 1
mut ually. Sadece bi r e ses n n i l avesi i l e yani
"sevitirememek" kelimesi ise ngilizcede on iki kelime
ile karlanabilir: to cause that it be impossible fr us
to love another mutually
.2
81
2- Trkenin zengin ve kuvvetli vurgu sistemi dile
tatl bir ahenk vermektedir.
3- Trkeni n gramerinin fazla kompleks olmamas
renmede kolaylklar sal amaktadr. Bu kolaylklar ise
unlardr:
- Arapa ve Franszcadaki gibi harf- tarif yoktur.
- Trkede okluklar okl uk eki ile yaplr. Franszca
ve Arapa'da okl uk yapma yollan oktur ve kaidesizdir.
Trkede erkekl i k ve diilik iin zel kullanlar
yoktur.
- Btn mastarlar mek, mak ekleri ile yaplr.
Hele yazar, Trkenin Farsaya kar stnlne Ali
i r Nevai ' ni n Muhakamet' l -Lugateyn i si ml i eseri ni
rek vermekle yetinmez, daha nce belirtiimiz gibi,
bu eseri Ulm'un 22. saysndan iti baren sadeletirerek
yaynlamaya balar, ancak taalayamaz.
e) Resmi Di Meselesi
Suavi' ni n resmi di l i l e ilgili fi kirlerine daha ok
Londra Muhbir'de rastlyoruz.
Girt'teki isyandan sonra Ada'ya giden Ali Paa, oras
iin bir reform plan uygulamaya koymutur. Bu plana
gre, Ada'da resmi muameleler hem Trke hem de
Rumca yaplacaktr. Bu uygulama Muhbir'deki bir yazda
tepkiyle karlanr, baka eyaletlerde olmayan bu uygu
lama yanl bulunur. 288
Trkeni n l kede tek resmi di l ol mas gerektii
hakknda Charles Wel l s' i n yazd 'Terk-i Lisan
289
(27) Ulm, nr. 3, usan ve Hatt- Trki", s. 7.
(28 ) L Mukhbir, nr. 1 8, 2 Janvler 1 868, s. 3.
(29) L Mukhbir, nr. 20, 1 8 Janvier 1 868, s. 4.
1 1 2
balkl makaleyi ise Suavi ' Emraz- Dahi liye' serisinde
yay nl amtr. Yani l keni n i eri si nde bul unduu
skntnn sebepleri olan yedi byk faktrden birisi,
herkesin zerinde anlat, yazarn ifadesiyl e, " lisan-
umumi'nin olmamasdr. Ortak bir di l i n olmamas
byk problem dourmaktadr. Birincisi eitimdeki ko
layl ktan mahrumiyet, ikincisi hkmet ilerinde zorluk,
ncs aralannda ortak bir dil olmayan kavi mleri n
kaynamasndaki zorluk.
Sz Wells' e brakmadan nce bu a klamalara yer
veren Suavi gazetesinde yay nlamakla da Wells' in fikir
leri ne katldn belirmi oluyordu.
Wells, makalesinde bi r lkede resmi bi r di l i n hangi
faydalar temin ettiini ve Osmanl' nn herkese kabul
edilip kullanlan resmi bir dile sahip olmamasnn nele
re mal olduunu rekler vererek izah eder.
Wells, Osmanl Devleti ' ni n vatandalar na Trke
retmemekle birlii salayamadna, birok d tem
si l ci l i ki eri nde konsol os ve bykel i ol arak
grevlendirdii kimselerin Trke bil mediine iaretle
bizzat devletin kendi diline nem vermediini syler.
Wells'e gre; Osmanl ynetimi, Trke bilmeyeni d
temsi lci li klerde grevlendirmemeli ve ayn zamanda
dardan kendi lkelerine gelen sefaret mensuplannn
Trke bi l melerini art komaldr. Trke bilmeyen
Fransz, lngiliz vs. Batl sefirler ancak yan yamalak
yabanc dil bilen gayr- mslimlerle i l i ki kuruyorlar.
Trke bilmedikl eri iin Trkleri tanyamayan ancak
gayr- msl iml erden ald klar yalan yanl bilgilerl e
lkelerine dndkleri vakit ileri geri konuuyorlar.
Umumi bir dilin olmas ve bu dili bimeyenlerin baz
avantajlardan mahrum olmas durumunda lkede resmi
di li n yaygnlaaca grnde olan Wells, lkesi ni n
13
konu ile ilgili tecrbelerinden rnekler verir.290
Muhbir' i n 22. saysnda ise vaka her yerde
elilerimiz Osmanl hkumetinin hukukunu deil, lisan-
resmisi ni bi l e bi l mez. deni r ki bu srada Londra
bykelimiz aslen Rum olan Musurus Paa'dr.
f Istlahlar (Termler) Meselesi
Suavi'nin yaz hayatna balad ilk zamanlardan iti
baren stlahlar konusu zerinde nemle durduu
grlr.
lstanbul Muhbir'de tefrika edilip ancak yarm kalan
"Ta'rifat' l-Suavi' siyasi stlahlar szldr.
Bu konunun devlete ele al np yoluna konmas iin
'Daire-i l l miyye"ye tavsiyelerde bulunan yazar, konunun
nemini ve yaplmas gereken eyi yle di l e getiryor:
'Kitaplar tercme ettirilmek zere oaire-i llmiyye'
(Bilim Kurumu) terip olunup i ki bin kese senevi tahsis
edilmi.
Bu Daire-i ilmiyye ricaline (ilim kurumu yetkilileri
ne) acizane ihtar ederiz ki telif edecekleri birinci kitap
'stlahat- ulm" olsun. Ve evvel be evvel bu kitap tab'
olunup her mtercim (tercman) bundan hari stlahat
kullanamasn. Zira ulmu ancak stlahat zapt eder. Fakat
u stlahat kitab, lslam meslek-i ul muna muvafk
olmal (uygun olmal ) , Yani Avrupallarn stlahat olan
Mitoloji k ta' birat- bt-perestiyi ( putperestlii) memle
kete sokmamaya di kkat buyurmal . Bunun tariki ise
bizde mevcud stlahat- ul mu (ilmi terimleri) istimal
etmeli (kullanmal ) . Bulunamayan ta' birat (tabirler) iin
bu msta' mellerden (kullanlanlardan) terkip kabildir
(oluura mmkndr).
29
1
O, teri ml erin, yaayan dilden ayr olarak ilmin dili
(2) L Mukhblr, nr. 20, 'Terk-i Lisan 18 Janvier 1 868, s. 4.
(2l ) Ulm, nr. 7, s. 4 1 1 -1 2.
1 4
olduunun uurundadr. Um'un 3. saysnda tantt
"Keaf- Istlahat- Fnn' isimli eser dolaysyla ' Ma
lumdur ki mdevven (kitap haline gelmi) olan her ilmin
kendine mahsus stlahat vardr. ite ekseriya erbab-
mtalaa' y (inceleyicileri) fehm (anlama) ve idrakten
(kavramadan) mahrum klan bu stlaha cehalettir. "
2
9
2
der
ve Avrupa'da ilim renmedeki kolaylklardan birinin de
bolca stlah kitaplarnn olmasna balar. Onun Keaf-
stlahat- Ulumu tercmeye teebbs etmesi de bizdeki
bu eksikliin giderilmesine yneliktir.
Suavi' ni n terimlerle ilgili en net grleri Kamsu'l
Ulm ve' l-Ma'arif ile ilgili ilanda yer amtr:
Ansiklopedisine alaca teri ml eri n hangi llere
gre alnacana dair grlerini aklarken, fenlerle il
gili terimlerin tercme edilemeyeceini veya yeni te
ri mler retme yol una gidilemeyeceini , dier dillerde
ortak olarak kullanlan teri mlerin aynen alnaca n
syler.
Ona gre fen bilimlerinde kullanlan terimler 'Yunan
ca, ya Franszca ya lngilizce olmaktan km ilim lisan,
umumun lisan olmutur. rek olarak oksijene oksijen
diyecei ni bel i rten Suavi, bunun yerine umm' l
humza veya ' hava-i hayati" demeyeceini stlah tev
lidi (terim retmek) gibi abese itigal (bouna urama)
etmeyecei ni syleyerek zelli kle fen bi l i ml eri nde
orak bi r terminoloji fkrni savunur.
2
9-
Tr Eebiyab zere Grle
Suavi' nin kendisine ait edebi bir eseri yoktur. Onun
yazlarnda sanat ve sse rastlanmaz. sl ubu olduka
yavan ve nettir. O'nda esas olan ey meramn okuyucuya
(292) Ulm, nr. 2 1 , 'Lisan- Kmsu'I. . . . . . . . . . . . . . . . s. 1 27..
(29.) Ulm, nr. 2 1 . s. 1 277.
1 15
aktaraktr. Ancak zaman zaman cemaat coturan bir
vaiz edasyla konutuu da grlr. Bu durumda fikirle
his beraber yrmektedir.
Muhbir'de baz paralar var ki, Mftol u' nun
alayanlar'daki ruh halini andrmaktadr. Bunlar onun
yeri ne gre hi ssi bi r di l kul l anabi l di i ni
gsterektedir. rnek olmas iin bu paralardan birini
aaya alyoruz:
"Ey millet baknz u deniz kenarlanndaki memleket
lerimize nedir o minare knklan, nedir o cami ve mektep
paralar, nedi r o eski biim Trk konaklar, asar.
Bak n z oralarda biz oturuyormuuz. Oralar bizim imi.
imdi oralarda apkallar, ssl konaklar yapmlar, biz
ierilere doru ekilmiiz ve hala ekilmekteyiz.
Daha te yan ne kal d , bi z byle ml kmz,
mal mz el den kararak ierilere doru ekile ekile
alt yz evvelki Trklerin geldikleri yerlere mi gidelim.
Vah biere arslan Osmanl vah. Diin trnan yerinde
ol up, gsterdiin kadar i htiyar deil i ken ya ni i n
kulan ve bumunu farelere yediriyorsun.
Seni muhafazaya kafi ve etraf avlamaya muktedir
bunca irpene (aslan peneli) yetitirmisin, farelerden
kurarsn diye kedi zuhruna (oraya kmasn) m mun
tazr buluyorsun (bekl iyorsun) .
Ah vatanm! beni dourdun, hem bana beik oldun
hem daye (anne). Besledin byttn. Bunca seneler aba
u ecdadm (atalarm) gibi beni dahi srnda tad n.
Kurusun o ayaklar ki seni n hizmetinde rencide ol
maya. rsn o kollar k seni s k sk kucaklamaya.
A anam babam beiim, dayem, mrekkebim. Memle
ketim, kr olsun o gzler ki sana ihanet nazar ile baka.
Kurusun o diller ki seni yamaya va'd ede. Ah Mahfaza-i
dima' ecdadm (ecdadmn kanlarnn sakland yer) . . .
1 1 6
ah . . . Makbere-i ecsad- eslafm (gemi nesillerimin ce
sedlerinin makberi ) , topram.
Yok olsun o akllar k senin hukukunu anlamaya, kr
olsun o gzler ki sana ektiim u ahlar okuyup da
alamaya. "
2
94
Suavi de 'mey mahbb (iki ve sevgili)" tr ede
biyattan holanmaz. Namk Kemal' in tabiata aykr ve
hayatn gerekleri ile ilgisi olmadn iddia ettii Eski
Trk Edebiyat hakknda Suavi de ol uml u dnmez.
stanbul Muhbir' de hayali bi r medrese mazununa
sylettii szler onun edebiyata da dini ve ahl aki bir
yaklamla baktn gsterir:
"Daha fenas var orasn sylemeyecektim ama ark
halk ne derse desin bakmayacam syleyeceim.
u ki okuduum bir takm divanlardan ve ebyat
(beyitler) ve e'ardan (iirlerden) ve mesellerden hayalat
(hayaller) ve evhamdan (vehimler) baka ne belleyebil
dim.
Su-i ahlaktan (kt ahlaktan) ve iret (iki) ve ak gibi
ehavattan ve nefsani telezzzattan (zevk almadan) gayr
bunlardan ne kazandm. En fenas uras deil mi k bir
takm bekri (sarho), mahbCb, dost ve zenpare (zampara)
heriflerin apk nlk lakrlarn gya ilim ve zerafet ve
ma'rifetmi iti kadyla okudum. Yazklar olsun k bir daha
ele gemeyecek aziz mrm telef ve sarf etti m.
295
Suavi, tasavvufa kar olduu iin tasavvuf ede
biyatna da iltifat ettiini zannetmiyoruz. ' Ehemmiyet-i
H fz- Mal ' risal esi nde Suavi, tekke ve zaviyelere
almadan kapanmay tembellik ve islamiyete aykr bir
davran ol arak deerl endi rirken29
6
Ul m' da ise
dervi l ii ruhbanl k ol arak kabul eder. Sri ' ni n
(294) L Mukhbir, nr. 1 7, 25 Decembre 1 867, s. 4.
(295) Muhbir, nr. 8, 21 Rmaan 1 283, s. 2.
(296) Tasvir-i Efkar, nr. 338, 23 Cemaziyelevvel 1 282 ( 4 Ekim 1 965)
117
Gl istan' nda tekke ve zaviyelerin lslama Hristiyanl ar
dan getiini nakleden Suavi kendisi de bu gre
katlr. 297
Byle ol masa bi l e, Suavi' nin skunet ve halvet
zerine kurul u tasavvuf edebiyat ndan holanmas,
mizac gerei , ok zordur. nk kendi hayatnda
sknet yoktur. O, en muhafazakar olduu zamanlar bile
yapsndan kaynaklanan bir galeyan iindedir.
Onun istedii edebiyat, idealizmin emri ndeki ede
biyattr. Buna tezli veya sosyal muhteval edebiyat da
di yebi l i ri z.
Um'da "ter Mslmann virdi (tekran) frz olan Kasi
de' bal i l e yay nl anan Yahya el - Kurtbi ' ni n
Mslmanlarn gafleti sonucu yklan Endls' e bir nevi
mersiye olan kasidesinin metninden nce Suavi' nin kaside
ile ilgili bir deerlendirmesi vardr. Burada millete hita
ben:
' Ey millet hata sakiname mi okuyalm. Daha nice bir
ehrengiz ile tarab edelim. (Zevk alalm)
Gel i ni z Kadise-i Yahya'y vird edelim (tekrar ede
lim)298 diyor.
Yukardaki fi kirlerin sahi bi Suavi di er taraftan:
"Trklerin, edebiyat bahsine gelince, ite bu babda on
larla ak atmaya hi bir mi lletin mecali yoktur.
lngiltere bir Shakespeare' i nice kurunda (asrlarda)
yetitirirken Trk'de bir karnda nice Shakespeare' ler bu
lunur. "299 szlerinin de sahibidir. Ancak o bu Shakespea
re'lerin kimler olduunu aklamaz.
' E'ar- Trk" makalesinde ise istanbul' da asrlarca
Fars airlerine itibar edil ip "hemcinsimiz" dedii Trk
(27) Ulum nr. 7. "Ruhbaniyet- Riyazet. s. 1 062- 1 06.
(21 Ulm, nr. 1 2, s. 684585.
(29) Ulm, nr. 1 , s. 9.
118
irleri ne itibar edilmediinden yaknr. Bununla bera
ber Fars ai rlerini ok geride b rakan baz Trk
airleri ni n yetitii ni syler. Ancak dikkate deer olan
ey, byk Trk airleri olarak verdii airlerin hepsi
Dou Trkesi sahasnda eser veren airlerdir. Yazda u
airlere yer verilmitir: Sekkaki, Haydar, Atayi, Mukimi,
Yakini, Emiri, Gadayi, Sultan Babr, Sultan Bahadr,
Nevai ve Mevlana Ltfi. Daha sonra Ltfi ve Nevai' den
baz rnekler verilmitir.
300
Ancak " E'ar- Trk" yazs Namk Kemal' in Ali Paa
aleyhindeki drlnn yaynlanmas iin bir bahane
olduu intibam verektedir. nk yaznn sonunda "k
ayrca ders edilmeye ayan slub- nazm (iir usl ubu)
Trklerindir.' deni p Namk Kemal ' i n sahiplenmedii
"Ali acaba ahire erez mi zamann"
diye balayan drl yaynlanmtr.3
o

1at
Suavi, Um'da yeni Osmanllarn macerasn konu
alan "Yayalar" adnda bir piyes yazaca n ilan ederken
bir de dipnot dmtr. Dipnotta unlar yazldr: 'Avru
pallarn tiyatrolar bizim ark lisan ve adat (adetler) ve
ahlak na mnasip olmayp ancak in tiyatrolar bizce
muvafk ( uygun) ve mnasip olacana dair gelecek
nshada bir bend yazarz.

302
Ancak vadedilen bend yazlmamtr. Avrupa tiyatro
suna hayran olan Read ve Nuri Beylerin o tiyatro senin
bu tiyatro benim dolamalarndan sonra Suavi ' ni n
Read'a verdii nvan "Tiyatro Sr'dr.3
03
(30 ) Ulm, nr. 20, "E'ar- Trk" s. 1 24.- 1 245.
(.1 ) Ulm, nr. 20, 'E'ar- Trk" s. l 246.
(.2) Ulm, nr. 1 ., s. 781 -782.
(..) Ulm, nr. 14, s. 802.
1 19
Namk Kemal'in de Bat tiyatrosuna hayran olduunu
bi liyoruz.
3
04
Btn bunlar Suavi ile Avrupa' daki arka
dalannn bir ok konuda ayr dnyalarda yaadklarn
gstermektedir.
ETMLE LGL FRLER
stanbul Muhbir'i ni n mukaddimeden sonraki i l k
yazs, 'Ma' arif" bal kldr. Ad geen gazetede Ma' arif
bal altnda yaynlanan yazlar gazetenin .. sayda 1
ay sre ile kapatlp Suavi'nin Kastamonu'ya srlmesine
kadar genel l i kl e gazeteni n bamakal el eri ol arak
yaynlanmtr.
Bu yazlarn Suavi tarafndan yazld muhakkaktr.
Szkonusu yazlar gazetenin .2. saysndan sonra kesil
mitir. Ne zaman ki Suavi' nin Kayde' l-Mevcud, sayde' l
Mefkud isimli eserinden bir bl m Kastamonu' dan geti
rilerek gazeteye konmusa " Ma' arif" bal tekrar
grlmeye balamtr. Ayrca szkonusu yazlardaki dil
ve fi kirlerin Suavi'ye ait olduunu anlamak pek de zor
dei l di r.
Aslnda lstanbul' da yaynl anan Muhbir'de yer alai
yazlar arasnda en kayda deer olanlar 'Maarir bal
altnda yaynlanan yazlardr. Bunlar arasnda da medre
selerin bozulmas ve slah konusunu ele alan yazlar
zel bir neme haizdir.
Suavi'nin yazlarnda eitim ok byk bir yer tutar.
Gerek yazd sreli yaynlarda gerekse kitaplarnda bu
nemli konuya hep deinilmitir.
Meler Bzla ve lsla
Muhbir1n 1 . saysndaki ma'arif yazsnda, saadet iin
(.) F. A. Tansel, Namk Kemal' in Hususi Mektuplar, Cilt: L s. 1 1 9,
1 5.
120
medeniyetin gerekli olduu, medeniyet iin almann
ve uslne gre alma iin ise ilmin yani eitimin ge
rekli olduu konusu ilenmitir.3
0
5 2. sayda, gemi
asrlarda eitim vastalarnn azlna ve ilim tahsil et
menin zorl uklanna ramen Homeros gibi airlerin bni
Sina gibi ilim adamlar nn yetitii belirti lmitir. 3
06
3
.
say da, gemi as rl arla kyasl anmayacak eitim
vastalann n artmasna ramen bni sina gibi alimlerin
neden yetimedii sorusu gndeme getirilmitir.
30
7
Yazar,
3
.
saydaki sorusuna 4. sayda cevap verir. Bu
cevapta "Ta' lim San' at"nn eksikliinden sz edilir ki ,
bu gnmzdeki Modem Eitim Bilimi' nin ta kendisidir.
O'na gre, " nsan yine o insandr, ilim vahiddir (tektir)
ama ta'lim san'attr." yazda bundan sonraki fikirler bu
esas etrafnda rlmtr.
" Hal ka okuyunuz diye tevi k ediyoruz. Ama ' ne
okuyalm, nasl okuyalm, neler okuyalm' diye bi r sual
etmi olsalar buna kaf ve af (ifa veren) bir cevap vere
miyoruz. nk, usl- medrese zere okuyunuz demi
olsak bu trl okumak ile tahsil en aa on be seneye te
vakkuf ediyor (karlk gelir) . Bu mddet ise elbette her
kesin gzne ok grnr.' diyen Suavi, bu srede tahsil
edilen ilmin dr be senede tahsil edilebi leceini ve
onbe yllk eitime ramen gemite olduu gibi byk
alimlerin yetimemesini eitim metoduna balar:
Demek olur ki bizi ilimden mahrum koyan sebeplerin
balcas tal i m (ders verme) ve taal l m (ders alma)
uslnde vuku bulan kusurdur. te bu aciz u itikad
daym. '
308
Yazar, bu fikrinde yalnz olmadn gemite bir ok
(305) Muhbir, nr. l , "Ma'arir, 25 a'ban 283, s. 2-3.
(3) Muhbir, nr. 2, "Ma'arir, 27 a'ban 1 283, s. 1 -2.
(37) Muhbir, nr. 3, "Ma'arir, a'ban Selh (son gn: 29) 1 283, s. 1 -2.
(308) Muhbir, nr. 4, "Ma'arr, 3 Rmazan 1 283, s. .
1 21
alimin ayn yaraya parmak bastn syler. Gazetenin
daha sonraki saylarnda Medrese ile i lgili tenkitler
Saaklzade' nin 'Terib'J-Um" isimli eserinin mukad
dimesindeki fikirler etrafnda dner.
Saaklzade' nin mukaddimesinde zerinde durulan ve
Suavi'nin de katld temel mesele, gemite medrese
lerde temel bilimlerin okutulduu ve bunlarla ilgili
esas metinler talim edilirken daha sonra bunlann yerle-
\ rini lzumsuz bir yn teferruata, erh ve haiyelere
'
\terk ettiidir. Saaklzade'ye gre erh ve haiyelerin
f
rmas eitimi daha da zorlatrm ve haliyle sreyi
uzatmtr. Bunun iin de en kolayndan bir yolla bir
fOk faydal ilim ya tamamen ya yan yanya ya da nemli
' bir oranda terk edilmitir. 309
Suavi'ye gre, erh ve haiyelerin ayklanp esas ilim
lerin tahsil edilmesi halinde 1 5 yl l k sre 4 yla bile
i ndi ri l ebi l i r.
Tenkit edilen bi r dier konu da medreselerde uygula
nan mfredattr. Katip, tccar, asker u veya bu sanat
daln seecek birinin "emsile' den balayp, 'Kad Mir'
de icazet alncaya kadar medreseye devam etmesinin ge
rekli olmad ifade edilmitir. 3 1 0
Muhbir'in bir sonraki saysnda Suavi, " Manavzade"
lakabyla hayali bir medrese mezununu konuturur. Bu
!medrese mezunu, be yandan beri tahsil ettii ilimle
rin kendisine baz dini bilgiler vermenin dnda bir
faydas olmadn sylemektedir. Medreseden kacak
, herkes hoca olmayacana gre, bir sanat veya maharete
sahip olamayan mezun, bunca yl herbirinden sathi ola
rak rendii ilimlerle urap mrn telef ettiine
esef eder, neticede babasnn manav dkkanna da
dnemez. Suavi, bu hayali veya gerek medrese mezunu
(3 ' u h bir. nr. 5, 'Ma' arr, 9 Ramazan 1 283, s. 1 .
: 3l 'uhbir. nr. 7, 'Ma'arr, 1 8 Rmaan 1 283, s. 1 -2.
1 22
ile yapt sorulu cevapl konumadan sonra ikisi de
eitimin ne olduu, ne i i n yapld n n bi l i nme
diinden ikayet ederler. Suavi, tahsil yapan kimselerin
baba mesleini ilmiyle birletiri p, "daha dzgn bir
yolda yrtmek hususunu hatrna bile getirmediinden"
yak nr ve mevcut zihniyeti yle tarif eder:
" Kezal i k ma' ari f bi rtak m mari fetl er ki onl ar
renmek sanat icras ve imal iin olmayp hazine-i dev
letten (devlet hazinesinden) bo yere maaa nail olmak
iindir itikad ol unursa (inanl rsa) terakki ( kalknma)
mmkn olmaz.":
1

Suavi, bu grleri ile retime dnk bir eitim poli
ti kas n n gerekliliinden sz ederken, daha sonraki
yazlar nda da hep zerinde duraca gibi, mhim bir ra
hatszla parmak basyordu. Bylece o, prens Sabahat
ti n' in yllar sonra ortaya att "Teebbsi ahsi' fikri ni
ilk defa etraflca ele alan kii olacaktr.
Muhbir'deki "Arabiye" balkl yazda, on ayn ilim
olarak sunulan Arapa' nn aslnda Franszlarn btn dil
kaidelerini "Gramer" ad altnda birletirmeleri gibi tek
kitap ve ilim halinde birletirilmesi gerektii, bylece
yllarca erh, bab ve haiyelerle mr tketmenin nne
geilebil ecei gr ileri srlmtr. Yazar, yaz nn
sonunda, btn zorluklara ramen genlere bir an nce
Arapay renip ktphanelerdeki faydal eserleri "her
kesin anlayaca Trke ile tercme edip neredeni z. "
arsnda bulunur.3

2
Medresede geen srenin ou, yazarn yukarda
szn ettii on ilim (gramer) ile getii gznne
alnrsa Suavi' nin gnmzde uygulanan hzl dil retim
metodlarn n peinde olduu anlalr.
Suavi'ye gre medreselerin iyice bozulmasna sebep
(31 ! ) Muhbir, nr. 8, 'Ma'arir, 2 1 Rmazan 1 283, s. 3.
(31 2) Muhbir, nr. 29, 'Arabiye, 1 8 evval 1 283, s. 3.
1 2
olan bir dier faktr "Beik Ulemas' (Ulema ailelerin
den olduklar iin mderris tayin edilenler)dir. Londra
Muhbir'deki ' Mevt-i ulema" balkl yazsnda bu uygu
lamann medreseyi dolaysyla ilim hayatn mahvet
tiini ileri srer:
"Ehil ve erbabna itibar etmeyerek ve Ceheleyi ve ta
raftarl arn tarik i i ne sokarak i l m-i f kh ve cedeli
(tartmay) ldren ve bunca hazineler dolusu kitaplar
mu' attal (bo) klan ve bunca medreseler yalnz nasara,
yensr'e hasr edip harap eden . . . vkela-y devlet (bakan
lar) iin artk hi bir ihtiraz edecek (snlacak) nokta
kalmad:3

3
Vakflarn ouna, devletin el koymas n da Suavi,
medreselerin ve ulemann maddi olarak kertilmesi ola
rak deerlendirir. Medresenin zet bir tarihi ile balayan
ve Osmanl' nn btn eitim sistemi ni tahlil eden bir
yazsnda3

4 Mukrizi'ye dayanarak ilk dzenli medresenin

Trkler taraf ndan Niabur' da kurulduunu syler. Ayn
yazda, 1 86 7 yl Osmanl Devleti' nin eitim btesinin
genel bte ierisinde ald payn 252'de bir olmasna
karlk baz Avrupa devletleri nin eitime ayrdklar dili
min ok daha byk olduuna dikkat ekilerek eitime bu
derece az nem veren yneticiler ve politikalar knanr.
Yazarn i fade ettii ne gre ayn tarihte Beli ka' n n
eitime ayrd pay btesinin drte biridir.
Suavi eitimdeki bu korkun geri kalmlk iin iki
teklif nerir. Devlet, Ermeni ve Rumlara msaade ettii
gi bi, Mslmanlara kendi okul unu yapma, iletme izni
verecek vayahut zel olarak ma'arif vergisi koyup, maarif
btesini sefaletten kuraracaktr. 3 1
s
(.1 .) Le Mukhbir, nr. 1 9 "Mevt-i Ulema 1 0 Fevrier (ubat) 1 868, s. 4.
(.1 4) Le Mukhbir, nr. 22, 22 Fevrier (ubat) 1 868, s. 1 -2.
(.1 5) L Mukhbir. nr. 22, 22 fevrier (ubat) 1 868, s. 2.
124
Ulm gazetesinde politik konularn dndaki makale
lerin byk ounl uu ya dorudan veya dolaysyla
eiti mle i lgilidir. Ul m' un 7. say s nda yay nlanan
"Ma' ari f-i umumiye balkl yazda Suavi, hem l 869
ylna kadar olan eitim faaliyetlerinin bir tarihesi ni
yazm hem de al t balklar altnda Osmanl eiti minin
temel meselelerine deinmitir. Ancak bu yazda da
aslan pay yine medreseye aittir.
3 1

Bu makalede, stanbul ve Londra Muhbi'de medrese
lerle ilgi l i olarak ortaya konan eksiklikler, yanllklar
maddeler halinde sralanm ve yine maddeler halinde
zmler nerilmitir. 3

7
Grlen yanllk ve noksanl klara yukarda temas
etti k. Burada Suavi' nin medreseler, dolaysyla lkenin
genel olarak yksek retimi iin ne srd slahatn
esaslarn mealen sralamaka yetineceiz.
1 - Meihat dairesi (eyhlislaml k), mlazmlktan
Meihat'a kadar olan ilmiyye kadrolarna yetecek kadar
eleman yetitirmek zere irade ile (padiah oluruyla)
kur ul mu medresel eri b rak p, di er l er i n i ,
Msl manlardan, " Mekatib-i Hususiye" amak isteyen
ahs veya cemaatlere devretmelidir. Bu sayede hem 'il
miyye" snf korunmu olur, hem de ahaliye bir ok
hazr okul temin edilmi olur.
2- Vakfiyelerinde zellike tp, mhendislik vs. ilim
l ere tahsis edi lmesi aka bel i rti l en medreseleri n
(Sleymaniye, ehzade medreseleri gibi) belirilen dal
larda fen okull ar na dntrl mek zere ahal iye
brak lmas.
3- Medreseler kademelere ayr lmal ve birinci kade
mede, Trke de kabul edilmeli, geometri, corafya, ast-
(. 6) Ulm, nr. 7 "Ma'aifi Ummiye, s + .90-4 1 5.
(.1 7) Ulm, nr. 7 ay mak., s . .96.
1 25
ronomi, Tarih ve faydal dier fenler okutulmaldr.
4- ikinci kademede, Arapa zaten okutulacak, bu arada
farsa da okutulmaldr. Bu kademede aynca meihatn
ara eleman ihtiyacn karlayacak ahslara ynelik bir
eitim verilmelidir.
5- nc kademede, devlet kanunlannn fkha uygu
lanmas, kelam ilmi ve felsefeyi tetkik eden incelikler
olmal . nk Avrupa ilimleri iyi verilmedii takdirde
girdii yerde dini manadaki inkarcla sebep oluyor. Bu
tehlikenin nne ancak bu konularn incelenip cevap
landrlmas ile geilebilir.
6- Meihat Dairesi de bi r tercme ve telif kurulu
kurup gerekli kitaplan tercme, ilave veya yeniden telif
ettirmel i .
7- Meihat Dairesi, medreselerde okutulacak kitap
larn baslaca bir matbaa kurmal .
8- Kurulacak bir yazar kadrosu, bel irl i srelerde
kacak bi r ulema gazetesi kartmai . 31 8
Dier taraftan Sarkl-fesli kavgasnn esassz ve yer
si z ol duu kanaati nde ol an Suavi , " Ma' ari fi -i
Ummiye'nin kurulmasndan sonra eitimi "Usl- Atika"
ve " Usl- cedi de" diye ayr l mas n yanl bul ur.
Gereke olarak da, slam di ni ni n Hristiyanlk gi bi fen
i l i ml eri ne kar ol mayp bi l akis tevi k etmesi ni
gsterir. Kendisi fil i be' de iken geometri, tabiat bilgisi,
astronomi ve matematik rettiini ve medreselerden
akn akn tal ebeleri n dersi ni di nl emeye gel di klerini
syler. Ayrca Dervi Paa' nn istanbul ' da verdii fen
derslerine medreselilerin gsterdikleri ar ilginin de
medreselilerin fen ilimlerine kar olmadklarnn birer
gstergesi olduunu belirir.
3 1 9
(. 8) Ulum. nr. 7 . "Ma'arif-i Umumiye, s. 4 4-4 5.
( . 91 Ulum. nr. 7, ayn mak., s. 4 2- ..
1 26
Prof Akyz, lstanbul Muhbi'inin l . saysnda on be
ilkokula bedava gazete verilecei ve daha ok okula ga
zete vermek iin hayrsever vatandalarn balar nn
kabul edilecei eklindeki haberi , "Ali Suavi okula ga
zeteyi sokmakla medreseye kar da eyleme girimi
ol uyordu. "
0
eklinde yorumlarken yine bir dier
yazsnda Suavi iin " Medreseyi toplumun ileri gitmesi
ne en byk engel gryordu. "32 1 demektedir.
Prof. Akyz'n yorumlarna katlmak mmkn deildir.
Suavi' nin medrese ile ilgili dncelerini yukarda ver
meye alt m z i i n burada bu iddialarn yanl
olduunu ispatlamaya almayacaz. Ancak unu belirt
meliyiz ki, bir messeseni n ileyi inde birtakm ak
saklklar, eksiklikler grp o messesenin slahn iste
mekl e, o messeseye kar eyleme girimek veya
varl n , kalknmaya engel grmek tamamen baka
eylerdir. Bu mantkla hareket edildii zaman, gnmz
ni versitel eri ndeki baz aksakl klar veya onl arn
mfredatlar n tenkit eden kimseleri n, ni versiteye
kar eyleme girimi, onun varln kalknmaya engel
gren ahslar olarak damgalanmas gerekir ki bu mantk
kendi ierisinde bile yanltr.
Die Ol a
Suavi, medreselerle beraber dier okull arn mesele
leri ile de ilgilenmiti r. Ona gre " Ma' arifin mebdei
(balangc) s byan mektepleri di r. Eer bunlar yol una
girerse, ol vakt herkes ma'arifn ne demek olduunu ve
ne i i n tahsi l ol unaca n , i bti da-i ne' eti nden
(bandan) anlamaya balar.
"322
(.20) Pror Dr. Yahya Akyz, 'Okula Gazete Sokan

gretmen Ali
Suavi 1 Erendi' Belleten 1 978, Say: 1 67 c s. 4.9.
(.21 ) ProL Dr. Yahya Akyz, Trkiye' de Ogretmenlerin Toplumsal
Degimelere Etkileri, Ankara 1 978, s. 49.
(.22) Muhbir, nr. 8, 2 1 Ramaan 28., s. 2.
1 27
lstanbul'daki ilkokullarn saysn l l 97 ( l 782) tari hl i
resmi kaynaklara gre 1 255 olarak veren yazar, 1 267
( l 850) ' de bu say n n 396'ya dtn bildiri r. Bu
dn sebebi ise ona gre, yanann yaplmad, harap
olana baklmad ve bazlar nn da deii k amalarla
kullanlmasdr. Bu gidii hayra yormayan Suavi. devleti
aradaki aa kapatmaya anr. 3
2
3
" Ma' arif-i Umumiye" bal kl yazsnda Rdiyeler,
l dadiyeler Mekteb-i T bbiye, Harbiye ve Mekteb-i
Ma'arifler hakknda da grlerini aklayan yazar, bu
okullarn kuruluunu, varln baz endielerle beraber
onaylar. Yazsnda bu okullarn ders kitab, hoca temini.
mfredat gibi meseleleri zerinde durur.
3
2
4
Hristiyanlarn cemal ol arak kurup ilettikleri okul
larn devletin kontrolnde olmad klar grnde olan
Suavi. l keye zararl olacak fi kirlerin szkonusu okullar
da yeerildiine dair endieleri ni belirir . .2
5
" stanbul' da Hristiyan Mektepleri" balkl yazsnda,
Osmanl Hristiyanlarnn eski cehaletlerine nazaran, Av
rupa fenlerine ilgi gsterip modern okullar amalarn
olumlu bir gelime olarak deerl endiren yazar, l 283
evvalinde ( l 867) hazrlanm bir istatistie dayanarak,
lstanbul' da Hristiyanlara ait 20 modern okul bul un
duunu ve burada 3 l 30 rencinin bulunduunu bildir
mi ve bu okullarn isim adres, mfredat ve dier
zelliklerini gsteren bir tablo yaynlanmtr.
Asl nda, yazda kullanlan i fade tarz bu durumun
Msl manl ara i bret i i n yazld n gstermektedi r.
Yaznn sonunda ima etmekten vazgeerek dorudan,
devletin Mslman ahaliye de kendi okullar n kurup
idare etme hakkn vermesi gerektiini syler:
.26
132) Ulm, nr. 7, "Ma'arr-i Ummiye', s. 391 -40 .
t324) Ulm. nr. 7, ayn mak., s. 40441 1 .
1325) Ulm, nr. 7, ayn mak., s. 397-398.
<326i Ulm, nr. 5, s. 287-292.
1 2
'Ermenilerde ulm ve Ma'arir balkl yazsnda ise,
Suavi, Ermenilerin zellikle fen bili mlerinde kaydettik
leri mesafe ve l 866'da sadece lstanbul' da l 6 gazeteye
sahi p olmalar na di kkati ekerek lstanbul' da btn
Mslmanlarn 8 tane gazetesinin bulunmasna teessf
eder. Bu esef duygularn yazsnn sonunda yle dile
getiriyor:
' Yaz k i stanbul ' un hey' et-i cemiyeti ne ( btn
stanbullulara) ki ul m ve ma'arifte dahi ittihad- milel
ve akvam (din ve rk birlii) olmayp her kavim kendi
lisann ve tarik-i mahsusunu (zel yolunu) tutmu terak
ki ediyor (i lerliyor). Elbette bi r gn gelecek alan
milletlerden fakat biri ileriye geecek.
u yazdm bendden slam kardelerimin byk ve
mhim hisse alacaklann me'mul ederim. ':2
7
Fen Bimler
Suavi, Avrupa'ya gitmeden nce Muhbir'de yazd
baz yazlarda fen bil imlerinin 'cziyyat' (ikinci derece
den nemli) kabul edilerek medreselerden ksmen veya
tamamen kaldrlmasna tepki gstenitir.
328
nce El-Cevaib gazetesinde yay nlanan daha sonra
tercme edi lerek Muhbir'de yaynlanan bir yazsnda
329
Suavi, ilimleri bedene ve ruha hitap eden ilimler olarak
ikiye ayrr. Szkonusu yazda, insann maddi ihtiyatan:
Salk, yeme-ime, barnma ve savunma olarak tespit
edilmi; bu i htiyalarn t p, siyaset ve sanayi i l i mleri
sayesinde karlanabi lecei beliri l mitir.
"Dinin nizam, dnyann nizamyladr. 33
o
diyen Suavi,
din ilimleri ile fen i l i mlerinin mutlaka beraber tahsil
(327) Ulm, nr. 22, s. 1 31 3.
(328) Muhbir, nr. 8, 2 1 Ramaan 1 283, s. 2.
(329) Muhbir, nr. 25, 23 evval 1 283, s. 1 -.
(330) Muhbir, nr. 25, 23 ewal I 283, s. 3.
1 29
edilmesi gerektii inancndadr.
stanbul Muhbir'i ndeki " Lzumu Olan l l i mler"
33

balkl makalede, matematik, geometri corafya ve tarih
gibi ilimlerin herkes tarafndan bilinmesi gerektii vur
gulanmtr. Ayn yazda bir devletin yaamas iin u
ilimlere ihtiya olduu beyan edilmitir: (Bugnk isim
leriyle) Ekonomi, hukuk, harp i l mi , Denizcil i k, Di plo
mas, metalurji, Kimya, Tp, Hidrografi, Tamaclk, Zi
raat. Biyoloji, Matematik, Tercme.
Ulm gazetesinde ise o tarihte Osmanl lkesinde
belki de hi bi l i nmeyen bi rok ilmi ve teknoloji k
gelimeye yer verilmitir.
Uu Gaeteside Yer Aa Fen Biler e g
Ya
Yaznn Bal Yaynland Saya
Say
Kuvve-i Mknatisiye (Mknats Kuvveti) 2 41-78
llm-i Hesap (Matematik) 4 1 8.226
Kavakib-i Seyyare (Seyyar yldzlar)
Hesab't-Tamam Ve' t-Tefazl (Tam ve
Kesirli saylar matematii)
Sklet-i Krre-i Hava (Hava Basnc)
Tahte'l-Sle Hararet (Karn altnda
scakl k)
lm-i Tabaka-i Arz (Jeoloji)
Hey'et (Astronomi)
lm-i Terih (Anatomi)
Yeni Mrekkeb
Kefyat- Der Sal- Sabk (Geen ylki
(33 Muhbir. nr. 28, 27 evval 1 283, s. 2.
13
5 277-282
7 41 6-1 9
8 46
8 47
8 4
8 470-47 1
i l 654662
12 73.734
bul ular)
Seyyarat- Cedide (Yeni Gezegenler)
Gkten Den Ta (Meteor)
emste Su Buhar ve Girob'un Rasat
(Gzlem) Drbn
lm-i Mekanik (Mekanik ilmi)
Bizar-Uzaktan Resim Alan
Havada Araba (Teleferik)
Svey Cedvelinde Elektrik Lambalan
Telgraf Pillerinin i kmali
Neft ile gemi yrtme (Diesel Motor)
Londra'da Murahhas Balon (Kontroll u
Balon)
Der Tarih-i Mevalid (Yaratl Tarihi)
Kamere Seyahat (Aya Seyahat)
Fkhta Arzn Kreviyat (slam'da
Dnya' nn yuvarlakl)
13
13
13
13
13
13
13
13
14
16
16
19
21
745-746
747
748
752
754-760
761
762
769
821
952
953
1 64
1 1 68
1 279-
1283
1 339-
130
slam di ni i l e bi l i mi n atmad fi kri nde ol an
Suavi332
, bilimi dine aykr zannederek red edenlere
acr. Dnyada gazeteciliin lkelere gre durumunu izah
eden 'Jural' balkl yazsnda sz Fas'a gelince 'Gafil
Fas, corafya okutmak isteyen hocay be sene mddetle
ierilere nefy etti(srd). " der.
333
(332) Ulum, nr. 7, s. 4 2.
(333) Ulum, nr. 5 Jurnal', s. 885.
131
EKONOM FKRER
Terk(Ka) f:
Fen ilimleri ile manevi ilimlerin bir arada okutulmas
gerektii dncesi nde ol an Al i Suavi , manevi
deerlerden taviz veri l meden kal k nmak gerektii ni ,
taviz verilmesi halinde devleti n, maddeten gl olsa
bile, ykma urayacan syler. Londra 1uhbir'inde bu
dncelerini toplad n syledii " Mslmanl k Terak
kiye Mani Dei l di r" i si ml i bi r risale yazd n ve
baslacan ilan eder. 334
Ayn gazetenin elimizde olmayan 30. saysndan Pub
lic Opinion gazetesi tarafndan "Mohammedanism not Op
posed to Ci vi l i zation. " 335 ( Msl manl k Medeniyete
( kalknmaya) Mani Deildir) bal i l e tercme edilip
yaynlanan bir makalesinde Suavi, Allah' a inand, slam
dinine mensup olduu iin binl erce defa krettii ni
syleyerek balar. Ardndan daha 8. asrda slam mede
niyeti nin ulat seviye ile spanya'daki Tagus nehrin
den Hindistan' n Ganj nehrine kadar uzanan slam fetih
leri vlr.
Yazar, Endls medeniyetini uzun uzadya tantt ktan
sonra, slamiyetin i l k asrlar ndan beri Mslmanlarn
Kurtuba, Grnata, Msr, am, Badat, Basra, Isfahan ve
Semerkant' sanat ve bilim merkezleri haline getirdikle
rini ve Avrupa'ya bu konuda rnek olduklarn syler.
O' na gre, ilk defa Fransz di ni l i der i l . Sylvester
Endls' e bi l i m renmeye giderek Avrupa Hristiyan
larna bi l i mi n kap s n amtr. lk defa Endl s' te
kat modern tarzda reti l erek kitaplarn yay lmas
sal anm, dnyan n ilk niversitesi de Endls' te ku-
3 Le 'ukhbir, nr. 1 "'Trkistan"', 3 1 Aout (Austos) 1 867, s. 4.
, 335. Public Opinion nr. 231 , April 1 8, 1 867, s. 399-400.
1 32
rl mu. burada Logaritmik Aritmetik dersleri okutul
mutur. Avrupa' ya pusul a ve barut kullan lmas n
retenler de Endl s'teki Mslmanlardr.
' Mslmanlar daha o gnlerde modern tbba ulama
yol unda i di l er. Onlar bi r ok l ke i nsan i l e
mnasebetleri ni srdrdkleri halde karakterlerini yitir
meyerek aksine fethettikleri topraklarda i nsanlara sanat
ve bilim rettiler. Onlar, ticaret ve retimde yle bir
noktaya ulamlard ki i nsafl Avrupallar, bulunduklar
seviyeyi onl ara borl u olduklar n i ti raf ediyorlar"
diyen Suavi, Fransz talk Eitimi Bakan ile baz Fransz
bilim adamlarn n ayn konudaki itiraflarn nakleder.
O, Mslmanlarn bu durumlarna kar ayn dnemde
Avrupa' nn cehalet karanl ierisinde yzdn, ipek
ve i pek rnleri, deri ve deri rnleri ile daha birok
mal almak iin Kuruba'ya gittiklerini syler. Ancak o
da daha sonra deien gerei itiraf eder. Avrupallar
Endls'ten ve dier Mslmanlardan rendiklerini ok
y kavray p gel i ti rmi l er ve denge gi tti ke
Mslmanlarn aleyhinde deimitir. Sanat. ticaret ve
retim onlarn ellerine gemi ve bu avantajlar kullana
rak Mslmanlara hakim olmaya balamlardr.
Yazsn n devamnda, slam aleminin balangtaki
temposunu srdrmeyip gerilemesini sanat ve bilimin
terkedilmesi ile izah eden Suavi, sanat ve bilimin terke
dilme sebebini ise bir mantk zinciri kurarak aklar. Bu
mantk zincirine gre:
Refah sanattan gelir (Burada sanat; sanayi. teknoloji
anlamndadr).
Sanat. bilimle elde edilir.
Bi lim, arama ve renim ile elde edilir.
- renme ve aratrma, gven oramnda olur.
mit ve gveni. iyi idare salar.
1 33
iyi idare, devletin adil olmasyla olur.
Adalet; kanuna, eriate bal kalnarak salanr.
Kanuna sayg, ynetim mekanizmalarnn kendi so
rumluluklarn bilmesi demektir.
Ynetime sorumluluunu hatrlatan ey ise halkn
kendi meru, haklarna sahip kmasdr.33
6
Ona gre, bu zincirin kopmasyla slam alemi geri
kalmtr. yle ki ellerindeki hammaddeyi Avrupal lara
yok fiyat na satarak onlarn retti klerini bi rka kat
fiyatla almak zorunda kalmlardr.
Suavi, makalesi ni n sonunda Mslmanlarn hamiyet
ve gayret duygularna seslenmektedir: ' Mslmanlar el
birlii ile alp eskiden sahip oldukan mevkiye tek
rar gelmelidir. '337
Suavi, yazlar nda sz terakkiden aldka, Hris
tiyanln terakkiye engel , slamiyetin ise taraftar ve
teviki olduunu belirir.
Papa ile lslam halifesi arasnda benzerl i kler kuran
baz Fransz gazeteleri ni n lslam di ni ni de kalknmaya
engel grmelerine kar l k olarak ' te bu hakszlktr.
Zira bu ikisinin beyninde (arasnda) terakkiye mmana'at
(engelleme) ve istidata (msait olma asndan) ok fark
vardr . 4 <
Yahu! terakki dedii ni z nedi r? Bi r kere gel mi
gemi Msl man padiahlar na bakalm ve mi l let-i
lslamiyenin su' ud eylemi (ykselmi) olduu evc- te
rakkiye ( kal k nma dorukl ar na) nazar eyl eyel i m
(bakalm) . . . " diyerek tarih boyunca Mslmanlarn mede-
(.3 ) ag.e . s. 399.
(37) a.g.e o& s. 400.
1 3
'ee yaptklar katklar sralar. Avrupa'da birok kral
iman atmasn bile beceremezken, okuma yazmann
plara has bir imtiyaz olduu alarda Mslmanlarn
tp, hendese (geometri ) , tabiat bilimleri gi bi mstakil
medreselere sahip olduklarn syler.33
8
ngiltere'de teleferik icad n konu alan bir yazs nn
sonunda " Frenkler havada araba yapyorlar. Ali Paa' nn
elinde grende kz arabasi ile terakki ilan ediyor. "33
9
diyen Suavi bir taraftan Ali Paa'ya atarken dier taraf
tan da fen ve tekolojiyi yakalamadan kalknmann ola
mayaca yol undaki fikrini tekarlyordu. Gerekten de
daha o gn Dou ile Bat arasndaki fark kan ile telefe
rik arasndaki fark kadar bykt.
Suavi matbaann ge kabul ediliini hep tenkit eder
ken, dier yandan gerek stanbul 'da gerekse M s r'da
baslan eitl i eserlerin tant m n yapar ve bas l an
kitap says n kal k nmann bi r l s ol arak kabul
eder.340
slam aleminde fen bilimlerinin ksmen veya tamamen
terkedi l mesi nden sonra sanat ve ticaretin de yok
olduu, kaynaklarn kullanl mad ve tarm n da Hz.
Adem usulnde yaplmaya devam edildii fikrinde olan
Suavi, kalknma modelinde Avrupa' ya baml olmadan
yana deildir. Onun iin Reid Paa'ya kadar baar l
yneticilerin gayreti i l e, Reid Paa' dan sonra i se Avru
pal l arn tesiriyle yrtlen sl ahat programlar n n,
kalk nma hamleleri ni n i kisine de kar dr. Ona gre
kalknma milletin iinden, topyekn olmaldr:
(338) Le Mukhbir, nr. 1 3, 2 1 Septembre (Eyll) 1 867, s. l .
(339) Ulm, nr. 8, s. 458-460.
(30) Ulm, nr. 9, s. 530-534, 549.
Ulm, nr. 1 5, s. 873-875.
1 35
'Burada bir mhim sz ilave ederek hatm- maka! ede
lim (yazy bitirel i m). O u ki Reid Paa'dan akdem
(nce) icra olunagelen slahat bata olan Fazl zatlarn
(faziletli kiilerin) mcerret (sadece) hikmet ve fazilet
leri sayesinde idi . Reid Paa'dan sonra bugne dek
vukua gelen slahat Avrupa hkmetlerinin te' sir-i
nfuzuyla (etkileriyle) olmu ve olmakta. Lakin bugnk
mmet-i Osmaniye ne eskisi gibi yalnz bir kafann fazi
letiyle ve ne de Avrupa'nn nfuzuyla ilerlemek istemez.
Ancak kendi hey'et-i mecmuasnn (hal knn) kuvvetiyle
dahilden (iten) terakki etmek istiyor. "
34
1
St ve 'c Teree
Ulm' un l 2. saysndaki 'Sanayi Der Memalik-i Osma
niyye'
34
2
makalesinde Osmanl l kesinde sanatn ve
retici liin, yerini devlet memurl uu ve tketicilie
terk etmesi ok gzel bir ekilde tespit edilmitir.
Yaz n n girii nde, bizzat peygamberlerin ve slam
byklerinin hemen hepsinin birer sanat koluna mensup
olmakla insanla rek olduk.an belirilmi, daha sonra
insanlarn devlet kaplanna reklenip sanat ve ticareti
kenara ittikleri bir fotoraf netlii ile tasvir edilmitir.
" Memalik-Osmaniyye' de Ticaret" balkl yazsnda da,
Osmanl l kesinde zellikle Msl manlar n ticaretle
uramadklar, bu karl kazan yolunu ya yerli Hristiyan
ve Yahudilere kaptrdklar ya da Avrupal tccarlarn el
lerine terkettikleri ilenmitir.
Devletin ticarette kendi vatandalarna getirdii zor-
1 uklarla, Avrupallara getirdii kolaylklara da temas
(31
i
tti had gaetesi, nr. . "Terakki., 1 5 Mays 1 869 (Pas).
(32) Ulum. nr. 1 2. s. 727-732.
1 3
Suavi, Osmanl devleti' nin ngiltere ve Fransa'ya
1 26 ( 1 849) ylnda ihra ettii mallarn bir dkmn
aprak, bu mallarn byk bir ksmnn ham madde
olduunu, orada ilendi kten sonra fahi fiyatlarla
lkeye dndn gstermitir.
Ayn yazda Gazali' den sanat ve ticaret ile ilgili bir
blm tercme edip yaynlayan yazar, altna u
deerlendirmeyi ilave etmitir:
Sphanallah imdi Avrupa'da sanayi ' i tarif ve taksim
eden kitaplar dahi tpk Gazali gi bi yazyorlar. u kadar
ki ben imam Gazali' den tercme ettiim iin ' Suavi
sekiz yz ylk eski eyler yazyor' diyeceklerdir. Eer
Msyo Louis Fiyger byle diyor diye yazm olsaydm
' Suavi Ulum derasna dalm' diyeceklerdi. "3
43
1 288 ( 1 87 1 ) yl iin hazrlayp Paris'te yaynlad
Salname'de de Sanayi' nin gerileme sebeplerni: Kendini
yenilememesi, yksek el emei ni n maliyete getirdii
yk ve ihracat vergisinin ar olmasna balar.3
44
Ayn
sal nameni n "Ticaret" bahsinde ise "Ticaret-i hariciye
(d ticaret) hemen btn btn eyadi-yi ecnebiyede
(yabanc el lerde) gibidir.3
4
5 deniyor.
1 288 ve 1 290 salnamelerinde Suavi, o gnk
Trkiye' nin zirai, ticari sanai vs. durumu ile ilgili tefer
ruatl istatistiki bilgiler vermitir.
(33) Ulm. nr. 1 2, s. 742-743.
(34 ) Trye f 1 288, Prs, 1 87 1 . s. 1 2.
(35) a.g.e., s. 47.
137
i V B L M
AL SUAV'N YAZARAN BA RNKER
bi
Cevaib gazetenizin bir ka nshalarn mtalaa ettim
ki, ahz u istifadesi (anlalmas) pek kolay i bare-i beliga
ile (ak ifade ile) ulum ve maarifin (eitimin) fazilet ve
fai desi ni beyan edip lgat- Arabiyyeyi (Arapay) ve
ona mbteni olan (dayanan) edebiyyeyi" medh ediyor idi.
Ol derece nafi (faydal) grdm ki, mtalaasndan mahrum
olanlar merhum olmaya ve mdavelesinden (elden ele
gezdiri l mesinden) teba' d edenler (kananlar) efakat
ol unmaa sezadr (acnmaa mstahakt r) . uras
acaibdendir ki -hal buki acaib ok ya- lstanbul' da ok
kiiler bunca senelerdir u Arabi gazeteyi bilmiyorlar.
Fesbhanallah! -
Yazk ol kimselere ki , ul m- Arabiyye iddia ediyor
lar. Ama, halbuki onlara kadla dair fetva veya dierini
mahup edebilmek iin mugalata (yanltma) ve cedel
(mcadele) yahut avam- nas (cahil insanlar) aldatmak
iin tumturakl seci (dzyazdaki ses benzerlii) (akc)
ve kafiyeden baka bir ilim yok gibi hayal ilka olunmu
(alanm).
Hemen cmlemiz yanl yola sapmaktan ve aldatc
dnya oyuncakl aryla al danmaktan ve bi r eyin
kabuuna kanaat edip de iindeki zne agah olmamak
tan Cenab- Hakk'a snalm.
Bu trl hallerden gayret ve hamiyet beni rahatsz et
mekl e, niyet ettiim bir hayr bir mukaddime ile ite
hazretinize yazp gnderdim.
Mukaddime (balang) budur:
Kalbn gdas ta'am olduu gibi kalbin gdas dahi
1 3
.ir. Ve kal bin hayat ili mledir.
Bu sebepten ilmi olmayan herifin kal bi hastadr. Ve
helak muhakkaktr. Laki n kendi fark nda dei l di r.
nk korku geldii anda, yaran n acsn unutturduu
gi bi cehalet dahi onun hisleri ni i btal ettii nden, has
tl n anlayamaz. Sahih byledir.
Bu sebeptendir ki Fethu' l-mavsli rahmetullah "has
taya yiyecek ve iecek ve il a verilmezse lmez mi?"
diye mridanndan (mritlerinden) sual etmi, onlar dahi
evet, helak olur", dediklerinde, " kal b dahi byledir.
gn kadar ilim ve hikmet verilmezse helak olur", demi.
Bi hakk- Hda (Allah hakk iin) pek doru sylemi.
Daha i l eri si ni syleyi nce i nsan sair hayvandan
mmtaz olduu bir ey vardr ki , mcerred onunl a in
sandr.
Bu ise ahs- i nsan n (insan n ahsi) kuvvetiyle
deildir. Mesela deve daha kuvvetl idir. Cesametiyle
(bykl yle) dahi deildir. Zira fil daha byktr. Ek
rbyle (yiyip imesiyle) dahi deildir. nk kz
daha ok yer. Velhasl insann insan olmas hi bir eyle
dei l , ancak ili mledir. Belki yaratlmas bile mcerred
ilim iindir. Haki kat yledir. Bu sebeptendir ki bni
Mubarek rahmetullah Hazretinden "insan ki mdir?" diye
sual olunduu vakit, " ulema" (alimler) der imi.
Bak ki, ilmi ol mayanlar insandan saymam, hele
insan baka hayvandan ayrt edecek ili mden gayri bir
ey yoktur.

Fe kef (li)'l-alim en yekne insanen
3
46
Lakin kazanlacak ilimler iinde memdh (medhedil
mi) ve mezmm (yeri l mi ) ol anlann bi rbi ri nden
ay rmak lazmdr. Bundan murad m z asl yok yere
ammenin memdh veya mezmm sayd ilim demek
(36) Alim iin eref aranrsa insan olmas kafidir.
19
dei l di r.
ihtimaldir k, bi r sail (soru soran) zuhur edi p diye k,
"ilim bi r eyi mahiyeti zere bilmektir. Bu i se ilim iken
nasl mezmm olabilir?"
Evet. bu sual varid olur. (Sorulur) ilim dediimiz, k
bilmektir, bizzat mezmm olamaz. Acak insan hakknda
baz arzi (geici) sebep iin zemme ayestesi vardr
(mstahaktr) . Bu sebep anzi ise sahibini veya gayrisini
bir zarara gtrmek, yahut nice seneler megul olanlara
bir faide-i mutebere (hatr sayl r bir fayda) ifadesi
anndan olmamak (tamamak) gibi hallerdir. ite buras
da byledir.
Ulm- memdhadan bazs ruha ve bazs merkeb-i
ruh (ruhun taycs) olan bedene mte' alliktir (aittir).
Ksm- saniye nazaran (i kinci ksmla ilgi l i ) deriz k,
her ilim ki ondan murad mesalih-i bedeniyyedir, (bede
nin selameti) iindir tb gi bi, elbette memdhtur.
imdi politika denilen siyaset, yani idare-i mlk
millet dahi byledir.
insan yalnz bal bana yaamak mmkn olamaya
cak surette yaratldndan, nk tahsil-i ta'am (rzk
elde etmek) iin ziraat ve tabh (piirme) ve bunlarn
fr'atn (dallarn) ve tahsil-i l i bas (giyinme) ve skna
(bar nma) iin lazm gelen atat ve edevat tedarikte
mstakil olamayaca ndan, el bet i htilat (karlkl iliki)
ve istianeye (yardmlamaya) muhtatr. Ve birok insan
bir mahalde toplanp i htilat etti kleri nden arzular muhte
;
lif olmakla, herkes esbab- ehveti (nefis vastalarn )
kendi tarafna ekmeye al acandan, beyi nl erinde
(aralarnda) mnazaa (anlamazlk) ve ktal (ldrme)
zuhur eder. yleyse dahi l-i bedenden (vcudun iinden)
ahlatn (unsurlarn) tezad i ktizasyla (gerei ile) hasta
lanp, helak husule geldii gibi, bu ktal ile dahi haric-i
1 4
:nden helak mukarrerdir (kanlmazdr)ya. Elbette,
Dmek oldu ki, kendisini helaktan muhafaza ile me' mur
oa insan iin, trl esbab- helak (yok olma sebep
leri) vardr. Peki bunlar sayal m: l ) Dahilden ahlat-
mtenazi'a (iteki unsurlarn uyumsuzl uu) , 2) Hariten
tenafsl e ( ekememeyl e) peyda ol an mukatel e
(ldrmeler), 3) Mat'am (yeme yeri) ve melbes (giyecek)
ve mesken i i n ihtiya. i mdi bunlarn i l alarn
syleyeli m: Birinci sebebin i ' tidali (ll l ) ilm-i
tb ve ikinci sebebin i ' tidali i lm-i siyaset ile h fz ve
nc sebep ki, ihtiya idi, sanayi ile def olunur. Zan
nederim ki u ilmin lzumunu isbat ettim.
imdi sanayi' i ele alalm: Sanayi'-i lazime (gerekli sa
natlar) ksma mnhasrdr. ( ksmla snrldr) :
Ksm- evvel ( bi ri nci ksm) usul dr ki, f kdanyla
(yokluu ile) dnyann kvamna halel gelir (dnyann
dzeni bozulur). Bu da dr nev'idir: l ) Ziraattir k ta'am
iindir, 2) Hiyaket ki (nesic, tomak (dokumak)) l i bas
iindir, 3) Binadr ki mesken iindir, 4) Siyaset ki te' lif-i
kul b (kalben yaknlk) ve ictima' (bi raraya gelme) ve
esbab- maiete (geim vastalarna) teavn ve tenasr
(yardmlama) iindir.
Ksm- sani hadimedir ki, u usl- erba'ay (dr kai
deyi) her birine hi zmetle tehyi' e ve istihzar edecek
(haz rlayacak) fenlerdir. Mesela, hidadet (demirci l i k)
gibi ki ziraata alat ve edevat ihzanyla (hazrlamasyla)
sair sanatlara hizmet eder. Ve hallaclk (tathir-i kettan
(pamuu temizlemek)) ve gazi (rme) san'atlan gibi ki
hiyakete (tekstile) hizmet eyler.
Ksm- salis, mkemmildir (tamamlayc) ki, u usul-
erba'ay veya hadimeyi (yardmclar) ikmal eder (tamam
lar) ve tezyin ile (ssleyerek) hsn-i terbiete (kvamna)
koyar. Mesela, tahn (un tmek) ve hubz (ekmek yap-
1 41
mak) gibi ki ta'am iin olan mezr'at (eki nleri ) ikmal
eyler. Ve kesaret (came-uyi ki amarc l ktr) ve
hyatet (terzilik) misill ki bunlar da l i bas iin olan
san'atlan itmam eder (tamamlar).
ite u aksam- selase ( ksm) bu alem-i sflinin
( dnyan n) kvam na ni sbetl e, bir ahsn cml e
vcuduna izafetle (gre) olan eczasna (czlerine) ben
zer. nki ecza-y beden (bedenin ksmlar) dahil
trldr: l ) Usuldr, kalb ve kebed (karacier) ve di ma
(beyin) gi bi, 2) Hadimedir, mide ve urk (barsaklar) ve
a'sab (sinirler) gibi, 3) Mkemmiledir, trak ve ka gibi.
Bak ki, trnak ve ka ve erkek memesi gibi ihtiyatan
fazla olan ecza, abes olamaynca, ef'al-i ilahiyyede
(Allah' n fi illeri) dahi ziynetler (ssler) varm. ite me
deniyetle husle gelen ihtiyatan fazla ziynetler dahi,
mukteza-y hi kmet-i baliga-i samedaniyyedir (Allah' n
hi kmetinin gereidir) .
u ksm beyan ol unan sanayi ' i n en erefi
(ereflisi) usul-i erba'adr. Zira hangi eye i htiya daha
ziyade i se, o ey daha eref ve makbul dr. Bu
phesizdir. Ve usul-i erba'an n en erefi te' lif ve slah
iin siyasettir. Bu sebeptendir ki siyaset, yani idare-i
hkmet iin tasaddi edecek zat, birakm fnun (fenler)
ve maarifle (eitimle) istikmal-i nefs etmek (kendisini
yetitirmek) lazm gelir ki , sna'at- sairede (dier sanat
larda) onlarn o kadar iktizas (gerei) yoktur. Bu da
byledir. Madem ki siyaset en nazik itir, elbette ehl-i
siyaset, en nazik insan olmak lazm gelir ve madem ki
ehl-i siyaset en nazik insan ola, elbette kendinden aa
olan insanlara reis olmaa selahiyeti vardr. te sebep
budur, ki ehl-i siyaset olanlar sanayi'-i saire erbabna ta
kaddm edip (nlerine geip) istihdam ederler. Hele
buras pek dnlecek itir.
1 42
Bu takdirimizle zahir oldu ki . ilm-i tb ve ilm-i fkh
k siyasettir) ve sanayi' (ki fnndur) cml esi
mmdhtur. Lakrdy uzattk ama, elhamdlillah unlann
mmdl oldukann meydana kardk. Ya nasl memdh
olmasn? Maahaza halkn makasd (amalar) din ve
dnya kaziyelerinde (meselelerinde) mecmu' dur (top
lanmtr).
Kald ki di ni n ni zam dnyan n ni zamyladr. Evet,
buna hi phe yoktur. (Ed' dnya mezra' at' l-ahire)
347
deil midir? Ve bu vechi le (adan) l zum grnen
ni zam- dnya (dnya dzeni) ise, ancak i nsanlarn sa'y
ve amelleriyle (alma ve ileyiiyle) drst ol ur.
insanlann a'mal-i hiref sanayi'i (meslek ve sanat ileri)
ise yukarda beyan etti i mi z usul ve hadi me ve
mkemmele aksamna (ksmlanna) dair olan ilerdir.
te bu sebeptendir ki. (el-ilmu ilman i l mu' l-ebdan
ve ilmu' l-edyan)34
8 buyurulmutur ki . ilm-i ebdan (be
denle ilgili i l mler) bedene mteal lik (ait) tb ve sair
fnundur. Hele u hadisi dahi pek gzel mevki ' i ne
yerletirdi m.
u riayeti vacib olan mesalih-i bedeniyye yok mu?
ite bunlarn tahsil ve i kmalini teshil (kolaylatrma)
iin mukaddema (nce) bir takm ulum ve fnun tedvin
olunmu (derli toplu hale getirilmi) ve yakn zamanlarda
dahi tehzib klnmtr (slah edilmitir)
Bunlar da hesap (matematik) ve hendese (geometri) ve
hi kmet-i tabi iyye (tabiat bi lgisi) gibi fenlerdir. Aman
bunlar ne gzel ili mlerdir! Hele dnyay ne acai b hale
getirmi lerdir!
Sakn hi kmet-i tabi iyyeden muradm eski yunan
vesair akvamn kitaplarndaki faraziyat (teoriler) demek
(37) Dnya ahiretin tarlasdr.
(3) (Gerek) ilim ancak (u) iki ilimdir: Beden (ile ilgili) ilim ve din
ler (ile ilgili) ilim.
1 43
dei ldir. Ancak maksad m, ecsamn (cisimleri n) ha
vassndan (zelliklerinden) ve bazsnn baz ahira (son
raki l ere) te' si ri nden ve terkib ve tahl i l i nden ve
mevcdatn (yarat klarn) esbab- msebbibatndan (icad
edici sebeplerden) bahs eden ilimdir.
Hi kmet-i tabiiyyeyi bu vechi l e tarif etmeye mecbu
riyet unu i fade etmektedir k, bu zamanmzda frenkle
rin beyninde tedris olunan tabi iyye (biyoloji ) ktb-i
mtekaddiminde (ncekilerin kitaplarnda) mezkr olan
(sz edi l en) hi kmet-i tabiyye deildir. Btn btn
baka bir hale girmitir. Hakikat buracna tenbih
lazm gel i r. Zira ok kimseler bu farktan gafildirler.
Hatta onlar gryorum ki, bu gaflet sebebiyle u asr-
maarifte (eitim anda) mesela ilm-i hesaptan hala
hlasa ve mesahadan (lmeden) el' an (imdi) Nuhbe ve
hi kmetten Kad Mir usul-i atika (eski usul) zre te' lif
olunmu eski Rumlarn ktb-i kadimesini okuyorlar.
( Felyedhak kalilen ve'lyebk kesiren)
349
Mu'terize (itirazcya)-
Burackta bir mes' eleciim var. Artk gz yumup
gemee kadir olamayacam. Elbette syleyeceim. O
da udur ki, rza- ilahiye (Allah' n rzasna) nail olmak
iin sa' y eden kmdir? Elbette kalbdir, kalb deildir.
Kalbden muradm lisan- er'i (eriat lisan) zre ruh
tur. Fi' l-misl (aynen yle de) bedenin tarik-i saadette
(saadet yolunda) ruha nisbeti tarik-i hacda (hac yolunda)
nakann (devenin) bedene nisbeti gibidir.
Binaenaleyh, yal n z kalba aid olan tb ve f kh ve
bunlarn emsali ulma tevaggul eden (devaml uraan)
kimse nefsiyle mcahede (savama) ve kalbini ahlak-
hamide (gzel ahlak) ve hasail-i cemile ile (gzel huylar-
\9) A glsnler, ok aglasnlar.
1 4
a etmedii halde, deve tedarik edip tarik-i hacca
slk etmeyerek (yola kmayarak) yalnz otuna suyuna
bkmakla vakit geiren hac gibidir. Ve btn mr-i azi
zini (aziz mrn) mcadelat u (mcadeleler) mbahesat-
il miyyenin dekayi ki ne (ilmi tarmalarn i ncel iklerine)
gark eden (boan) kimse, devesini teyzin edecek
(ssleyecek) esbabn (sebepleri n) dekaykyla (incelik
leri ile) hatm- eyyam eden (gnn tamamlayan) humeka
(ahmaklar) gibidir.
Vel hasl kalp erenleri ni n ehl-i dile (gnl ehl i ne)
nisbeti zi kr olunan deve budalalarnn bil-fi' il (fiili ola
rak) veya bi' n-nisbe (nisbeten) tarik-i hacca slk eden
huccac- zevi ' l-i btihaca (ok i htiyalar olan haclara)
nisbeti gibidir. Demek isterim ki , gnl uyandrmaktan
gaflet etmemelidir.
( Muhbir, nr. 25, 23 evval 1 283/27 ubat 1 867) .
Srbtl
Ba bir eye bal demektir. Istlahta (terim olarak)
bir memlekette hakim olan zat hi bir kimseye, her ne
kadar edna (alt sn ftan) ise de, zulm etmeyerek herkesi
hukukta msavat (eitlik) zre tutmak ve eriat ve kanun
mci bi nce (gereince) hakk i hkak edip (teslim edip)
herhalde kanunu hakim yapmak ve kendisi icrac ol
maktr. Demek oldu ki serbaz (babo) ol mayan Frenkle
ri n serbestl i k dedi kleri s fat bir fena ey olmayp,
eriat- lslamiyyede ayn- adalet (adaletin kendisidir. ) ve
srf insaftan i barettir. Evet yledir. Hatta kitaplarnda
'Serbestlik bais-i mamriyettir' (bayndrla sebep) ya
zarlar. Bu bir byk kelamdr. Kadrini bilmelidir. Elbet
te nerede adalet varsa orada mamuriyet olur. nk
adalet olan meml ekette herkes rahat edecei nden
hariten pek ok i nsan gelip, oalmalaryla sa' y
1 45
(alma) ve amel (i) dahi oalp, memleket mamur olur.
Zahir oldu k serbestlik (k edna (alt tabaka) ve al'a
(st tabaka) herkesin ba kanuna bal olmak) pek ala
eydir ama Avrupa milletlerinden her biri bunu tahsil
iin nice yollar tutmular ve her yolda ifrat veya tefrit
ten (an ulardan) kurulamamlar. Avrupallar isterler
k, bu adalet aadan yukar gider kuvvetle icra olun
sun. Bunun iin sz millet meclislerine ve nihayet bilir
bilmezin azna dp grl en kar klklar ol uyor.
Yazk!
Halbuki adalet yukardan aa bir kuvvetle gelmeli
dir. nk adalet bir kocaman ta gibidir ki, yukardan
bir tek kiinin dokunmasyla debilir. Aadan yukar
atlmas pek ok kuvvetlere muhtatr. Takriben bin
sene evvel gemi olan Homeros bile (L hayre f kesre
ti ' r-ru esa35
0
dedii n ehristani tercme etmitir.
Trkesi "nerde okluk, orda bokl uk' demektir. Adaletin
yukardan aa gelmesi i banda ehliyetli bir memur
bulunmakla olur. nk memur ehliyetli olunca kendisi
ni dahi kanuna sokup kanunu hfz eder (korur). ite bu
hfzla msavat (eitlik) ve serbestlik yani adalet daim
olur.
Hakikat, serbestlik iin bu yol iyidir. nk bir
yerde k, i banda bir tek ehliyetli adam olsa, i yolu
na girecek ola!
Ark yle yerde ii muhtel if' l-agraz (eitli amal)
nice bin kiinin eline verip rseletmek akl kar mdr?
Ama bir yerde ki, ehliyetli adam yok zannol unursa
aransn, bulunsun. Ve bulunmaz da mit kesilirse, yahut
hal kta ehliyetliye itaat kalmayp, bedeviyet ve vahiyet
sfat olan serbazl ( baboluu) isterlerse, ark ne
(3) Bknlann oklugundan hayr gelmez.
1 4
;, tabiatyla sz ayaa der. te korkulacak ey,
z m budur . . .
t !uhbir, nr. 28, 27 evval 1 283/3 Mar 1 867)
Ga
Bir devlet ve miletin ihyas (canlandr l mas) gazete
lerle olur. nk herkes bakasna zarar vermeyecek
re' yini (grn) ve malumat n (bi lgi sini) gazeteye
yazp bastracandan, uleman n (alimleri n) malumat ve
baz zevatn (ahslar n) yeniden muhteri ' at (icatlar )
herkese bildiri l i r. Ve muhta veya mazl mlar n halleri
ilan olunup, herkesin gayret ve ianesi (yardm) celb olu
nur. te bu sebepten, gazetesi ok olan memleketlerde
bir ey mektm (sakl ) tutulmaz. lim kimseden di ri
olunmaz (esirgenmez) . Ve muhtalar olduka pek zaruret
te kalmaz.
Gazeteler devlet ve miletin umr- dahi liyesini (i
ileri ni ) ve mesal ih-i vak ' asn (halihazrdaki ileri ni )
ve ecnebi l erin niyet ve adet ve esrar (s rlar) ve
tedariklerini (hazrl klar n ) yazp ner eder. Bu cihetle
vuku bulan (meydana gelen) ve zuhur edecek olan (or
taya kacak olan) hallere herkes ai na olup (bilip) , ona
gre hareket eder.
Gzel edebler ve iyi hal ler ve devlet ve mi l let
hakknda memurlann icra ettikleri kanuna uygun hizmet
ler baslr. Bundan herkes ders alr ve ferahlanr.
Ve irkin huylar ve fena haller ve devlet ve millet
hakk nda edilen hyanetl i kler takbih (ktleme) iin
beyan olunur. Herkes bundan teneffr eder (nefret eder)
ve i bret alr. Bir kimse bakasndan zulm grse, gaze
teye bas lp, zal imle mazl mun kssas (hi kayesi ) adalet
ve insafa muhalif bir i olduu edna (alt tabaka) ve
al'ann (st tabakann) kulana erii r. Ve herkes zem
1 47
ede ede (ktlye ktlye) hkmet dahi duyup zalimle
mazlm muhakemeye celb olunur. Ve bu vasta ile
davalar kanunca grlp, hak yerini bulur.
Hkmeti n tenbi hl eri ve ul ema (al i ml er) ve
hkemann (bilgeleri n) nasihatlar, herkese lazm olan
sat lk eyler ve gsterilecek marifetler ve hnerler ga
zetelerle i' lan ol unur. Bunda dahi pek ok faydalar
vardr.
Ve eriatn ve devlete muteber olan kanunun huku
kuna dokunmamak artyla politikadan, yani tedbir-i
mlk (siyaset) ve idare-i hkmetten (hkmet idaresin
den) dahi bahsol unup, hkmet ve millete hayrl ve
nice mtalaalar ve re'yler (grler) ihtar klnr.
Hemehriler! Anlyor musunuz gazete ne gzel mek
teptir! O mektepte ne gzel ilimler okunuyor! Ve orada
okuyanlar nasl uyanyor! Fakat imdiye dek lstanbul 'da
vazifesini bilir ve halimizi tan r ve ahval-i alemi (alemin
hal i ni ) anlar ve anladn anlatmak ister ve salam
syler bir gazeteye rast gelemediimizden gazete kadri
ni, haa anlayamadnz deil, lakin size anlatan bul un
mad. Sakn her memleketin gazeteleri lstanbul' dakiler
gibi ol ur sanmay n z. Me' mul dr ( mi d edi l i r) ki
lstanbul'dakiler dahi ilerler.
Ey gazeteciler, gryorsunuz ki , ok ki msel er ie
vakf olmak (ne olup bittii ni renmek) niyetiyle lisan
reni p ecnebi gazetel eri ne mracaat ediyorlar.
imdilerde Franszca bilenler ve hi olmazsa Ermeni
hurfat n renenl er devlet ve mi l lete dair nel er
reniyorlar! Sade Trke bilenleri n o ilere malumat
olamyor. Bunun aresi, her yerde ne oluyorsa, doruca
yazp herkese malumat verelim.
Ey gazete muharrirleri ! Pekala biliyorsunuz ve biz de
biliyoruz ki , Osmanllar umr- ml kiye (idari iler) ve
1 4
.- hariciye (diler) esranna (sularna) vaklf olmaya
renmeye) ahyor. Ve bunun i i n gazetel er
maasma heves ediyorlar ve para harcyorlar. Tutulan
ek yollar daha ne vakte dek terk olunmasm? Haydi itti
fak edel i m. Mesela "arap" diyecek yerde " ab- ate
reng demeyel i m. Dzce "arap deyel i m vessel am.
!uradmz mesele anlatmak i ken, ni i n hal k bir de
i bare iin dndrelim? Gazeteleri istanbul' da avam
lism olan Trke ile yazahm.
Eer " imlamz aprakhktan kurulmak ihtimali yok
tur" derseniz, yine bu usl mz bozmayarak, iaret gi bi
yeni bir i daha karmayarak u elimizde bulunam slah
mmkndr. Haydi slaha ahahm ve bunun iin bahis
aahm. Nihayet bir yere ba balayahm.
(Muhbir, nr: 28, 27 evval 1 8./. Mar 1 867)
Tat
Bu gnk za' fiyete (zayflamaya) bir sebep dahi taklit
tir. u taklit maraz (hastah) Osmanhlar n anasu- mil
liyeti ni (dini unsurlanm) tebdil edecek dereceye dek
tesir etti. " Ennasu al a dini ml kihim ve' l-mlk ala dini
yel uku hum"
3
51
kelam (sz) mehurdur k teba' a (hal k)
daima metbulannm (devlet bakanlarmm) siretlerine
(ahlaklarna) ve metbu olan (kendilerine halkn bah bu
lunduu) padiahlar dahi vkelanm (bakanlarn) siretine
iktida ederler (uyarlar) demektir.
Haz1r olan (i mdiki ) vezirleri miz Avrupa' ya taklit ede
linden beri mi lletimizin ahlak ve adatl (adetleri) ve ayin
(tren) ve rsmu (meras mleri ) bakalatl. iar- mil let
(milletin ayrdedici zell ikleri) btn btn unutul maya
(351 ) i nsanl ar rei sl eri ni n di ni zeri ne, rei sl er veki l l eri ni n di ni
zeredirler.
149
yz tuttu.
Malum ola ki bir kavim (millet) dierlerde grd
menf aatl bir eyi kendine yakr surette (tarzda) isti
mal ile (kullanmakla) istifade etmek zararl deildir.
Hisam Hazreti, Nevadr'de der k Ebu Yusuf (r.a) hazre
tini n ayanda demir ivili naln grdm, bu bidat' atta
(sonradan grlen eyde) beis (saknca) grmyor
musun? dedim. Grem dedi. Bu gibi naln papazlar
giyiyor onlara mabehet ( benzerlik) lazm geldii iin
sfyan Sri Hazreti bunu kerih (mekruh) gryor, dedim.
Buyurdu ki Peygamber Aleyhisselat ve's-selam hazreti
tyl nalnlar giyerdi . Halbuki bu trl nal nlar evvel
papazlarn ayakkab idi, ne zaran var.
Fetava-y Alemgiriye' de Ebu Yusuf Hazreti' nden bu ri
vayeti nakilden sonra der ki, imam- marnileyh (ad
geen imam) bu rivayetle beyan eyledi ki , mesali h-i
i bad (halkn meseleleri ni ) mutazammi n (iine alan)
umrda (ilerde) baka milletlere mabehet (benzeme)
muzir deildir. O makle (onun gibi) nalnlar ise kavi ve
muhkem (salam) olduu iin menfaat mutazammindir
(yaran vardr), beis yoktur (zaran yoktur).
Sahih byledir. "Men teebbehe kavmen fe huve min
h um"
352
hadis-i erif dahi bunu tasdi k eder. Meali bir
kavme benzemek kasd eden (bir kavme benzemeye
alan) ve benzemek iin tekellf eyleyen, (abalayan)
onlardandr. Zira bu hadisdeki teebbeh ( benzemek)
yani tefe' l sigasnn kipinin binas (yaps) i'ar eder ki
(iaret eder ki) mcerred (sadece) benzemek kasdyla
olmayp da o eyin menfaat kasdyla mabehat zarar
vermez. Devlet dahi fert gibidir. Niteki m meveret
danma, (meruti idare ekli) bahsinde Hazret-i mer
(r.a) maliye teri bini ve asker tanzimini Rum kral larnda
(.52) Hangi millete benzemek isterseniz ondansnz.
15
nu olan usul zere icra etti diye rivayet etmiti k.
fa her bir milletin dinine ve dnyasna mteallik
. 1 bir tak m e' airi (ayrd edici zellikler, prensipler)
" a r k o millet dierlerinden onlarla tefri k ol unur
CTl r) , Eer o alametleri terk ederse milliyeti ni terk
ei hkndedir. Veya dier kavmin e' airine benze
tp tklit eylerse o dahi onlardandr.
Bu ise msellemdir (Kabul edilmektedir) nk zaru
ret-i ma' lumdur ki (mutlaka bilinmelidir ki ) mesela bir
frenk' in Frenk milletinden olduuna alamet, lisan, kaya
fet ve ikrar (ifde tarz) ve ayin ve adetidir. Eer Frenk
bu alametleri kaybederse milliyeti ni kaybetmi ol ur,
sonra dnyadan Frenk kaybol ur. i te Frenk milletini
batrmak, mahv etmek istemediinden mesela lisann
muhafza eder. Kyafetinin usuln vikaye eder ( korur) .
Sebep budur ki Frenkler el bisel eri ni trl renklere
trl biimlere sokarak daima tebdil ederler ise de asl
ve esasn asla tair etmezler (deitirmezler) Mesela
elli trl biimde apkalar vardr, ama yine hepsi . bir
al zere kurulmu apkalardr, baka ey deildir.
Biz tevari h-i memi (mi l letlerin tari hl eri ni ) i bret
nazaryla mtalaa ettiimizde grrz ki dnyada namlar
kalmayan mi l letl er btn dier mi l l etl ere taklit i l e
mahv oldular. Takit etmeyenler velev (hatta) devleti ni
dahi kaybetmi olsa yine baki kald lar. Ezcmle (mesela)
Yahudiler 3400 seneden beri haa eskisi gibi daimdirler.
Vak a (her ne kadar) devlet ve memleketleri kal mam
lakin dierl ere takl it etmeyip e' ai rl eri ni (adetl eri ni )
muhafaza ettiklerinden nerde olsa bellidirler.
Evet Avrupa' da bulunan Yahudiler takl i t sebebiyle
akbet (sonunda) mahvolsalar gerektir.
Has l (netice ol arak) bu takit maraz Osmanlya pek
tesir etmitir. Aya (acaba) biz ki mlerdeniz, diyecei z.
1 51
Kendimizi hangi kavimden sayacaz. Osmanlyz der
isek hani lisanmz, hani kyafetimiz, hani aba u
ecdadmzdan (dedelerimizden) kalan ayin ve rsmumuz
(merasimlerimiz), eyvah eyvah unutulmaya balad. ldare
i devletimizi (devletimizin idaresini) el lerine alanlar
e'airi kaybedeliden beri efradmz (ferlerimiz) dahi bo
zulmaya balad.
Bir kere bamzda bulunanl ara nazar- ibretle (ibret
gzyl e) bakal m. Bunlar n lisan Osmanl lisanna,
kyafeti Osmanl kyafetine, merebi Osmanl merebine
benzer mi? Haa itikadlan bile benzemez ve Osmanlyz
ve Trkz diye i krar etmeye (sylemeye) bile muhabbet
etmezler.
Bi r de dman ayi nesi nden kendi mi zi nas l
grebi l iyoruz. Ona i m' an- nazar edel i m (di kkatle
bakalm). Ezcmle (mesela) Londra'da l ngilizce baslan
Star gazetesi azyla Yunaniler diyorlar ki :
" Hani o ki tapl arda okuduumuz ve baz s n
ocukluumuzda grdmz Trkler? Onlar kalmad.
imdi Trk dediimiz o takm kavim olmayp bunlar
baka eylerdir. Bir kere lisanlarna, kyafetlerine ve bi
nalarna ve adetlerine dikkat olunsun. Bunlar yeni kma
bir kavi mdi r. Eski Trkler camie giderdi bu yeni
kmalarn en byk vzerasna (vezirlerine) baklsn;
cami'e, mescide gittikleri var m? Eski Trkler ireti
(iki imeyi) haram iti kad ederlerdi. (haram olduuna
inanrlard) Bir kere bu yeni kmalarn en byklerine
baklsn arak (iki) meclisinden hi ba kaldrdklar ve
sarho olmad klar var m?
Hasl bunlar yeni tremi bir takm acaibdir. Yoksa
Avrupallarn tari hlerde okuduklar Trkler deildirler.
ite bunl ar dahi l den kendi kendi l eri ni n di nl eri ni ,
adetlerini bozup mahv etmektedirler. Bunlara hariten
1 52
tasallut olunmak (bela olmak) ne mucibdir (gerekmez).
Hususan u arak (iki) sarholuu yok mu Trklerin en
byk aduvv- dahi l i di r ki vcudlarn ve ziynetleri ni
mahv etmektedir. Fakat tahrir-i nfus (nfus saym) fen
nini ihmal ettiklerinden sene be sene (yl yl) ne mi ktar
nfuslar eksiliyor, bilemezler.
Hatta lstanbul' da bir Rum meyhaneci dedi ki, "btn
Yunaniler el birlii ile ittifak edip Trklere zarar etmek
isteseler, benim ettiim zarar hizmetine muktedir ola
mazlar. Mezkur (ad geen) demek ister ki ben
lstanbul' da arak (iki) satyorum. Bu arak vastasyla o
miktar Mslman katlediyorum ki bir byk muharebe
bu derece katle muktedir deildir.
ite bu yazlan lakrdlar o gazeteden tercme olun
mutur. Vaka (her ne kadar) bu kelamlar bizim aleyhi
mizde sylendii iin houmuza gitmez ve tarafmzdan
cerh olunur (red edilir) lakin insaf ettiimiz halde kusu
rmuzu grebiliriz. Ve dmanlarmzn bizden ne mide
dm olduklarn anlarz.
Yazk yazk, Osmanllar taklitte bir dereceye vardlar
ki Fransz kanunnamesinden drt lakrd tercme edip
ite bu kanun ile amel edi niz diye haber ettiler. Sanki
alt yz u kadar seneden ber bu koca devlet ve millet
eriatsz kanunsuz imi de imdiki vkela (bakanlar) on
lara eriat (kanun) yapmaya kalkm.
Hatta Avrupallar di yorlar ki , Osmanl devl eti
yaamaz; zira eriatsz hi bir devlet baki olamaz. Os
manl hkmeti ise eriatn terk etmi Fransz kanundan
drt lakrd tercmesiyle krk mi lyon nfusu idare
etmek kabil midir (mmkn mdr).
Bir kere gzmz aalm, sair mmetlere bakp ibret
alalm. lngilizler komular olan Franszlarn sikkelerine
(paralarna) bile itimad etmezler. Ta'amlar (yiyecekleri)
1 53
adab- ek.leri (yemek yeme tarzlan) ve arabalan ve ara
baclan, elhasl (sonu olarak) hi bir adat (adetleri) ve
rsmlan (merasimleri) Franszlara benzemez.
Ve indlerinde (onlara gre) Franszlara ve sairlere
benzemek kadar byk kabahat yoktur. Eski millet
adat n terk etmek kadar byk gnah yoktur. Bunlar
eski kitaplara ve aar- atka (eski sanat eserlerine) dik
kat edip eski lngiliz adetleri kaldka ihya ederler (can
landrrlar) . Vaktiyle byle imiiz, imdi niin bozalm
diye kalkrlar, eskisi gibi icra ederler.
Medeniyet denilen ey bizim Osmanl memal i kine
ters tarafind
an
-
qn
z
iyade medeniyetli
-
sa
ylan me-
sel
a
n
ca
' da kiliseye gitmemek ve pazar gn dkkan
amak, yahut alveri etmek veya di ki dikmek pek
byk gnah saylr; Ve en serbest l ngil izler, irikab
edemezler. (Saylan ileri yapamazlar). Bizde ise adab-
diniye (dini kurallara) ve adat- atiky JbJr (eski <det
l
e
e hakaret etmek) p

ee1

eolunuyou_n_e__ters

_, =~ =a, , .
H
t
asa-i kelam (uzun szn ksas) u taklit maraz
bizi bitirmezden evvel biz onu bitirmek farzdr ( bizim
onu bitirmemiz farzdr) imdiye dek dinimizi. adetimizi.
milliyetimizi bozanlarn ark ettikleri tecavz (saldr)
yeter oldu. illallah.
(L Mukhbir, nr: 20, 18 Janvier (Ocak) 1 868 S. 34
ManFa Ha Z
Mslmanlar padiah bir kral gi bi itikad etmezler
(dnmezler). Kraldan ok byk itikad ederler. yle
ki peygamber postunda oturuyor, peygamber vekilidir.
derler. Halife, imam, emir' l-m'minin (mminlerin reisi)
hami-i din (dinin koruyucusu) tesmiye ederler (diye isim
15
\errter) . Padiah Mslmanlarn nazarlarnda o derece
der k Mslmanl padiah muhafza ediyor bilirler. Bu
cihetle imdi bizim padiahmz camilere gelse, minber
lere ksa Mslmanlar muharebeye davet etse ve bu
daveti ilan eylese, deil yalnz tebas, btn dnyada
Arabistan ve Trkistan ve Hi ndistan ve in' de hasl
(zetle) ark'a (douda) ve garbda (batda) tahmin olunan
iki yz milyon Mslman silahlanr, hepsi padiahn
bana toplanr. nk kendilerini cemaat ve padiah
imam bilirler. Padiah Londra'ya geldii vakit, Hintli bir
Mslman, lmam' l-Msliminin (Mslmanlarn imannn)
cemalini (yzn) grdm diye sevincinden alamt.
Hstiaan Pa Hakda Zn
Hristiyan teba'a padiah bir kral kadar itikad eder
ler. Fakat kendi cinslerinden (rklarndan) ve mezheple
rinden (dinlerinden) olan bir kal kadar byk kral itikad
edemezler.
(Sua)
Mslaman padiah acaba Mslman milletinin kendi
hakknda msellem olan (kabul edilen) zannndan m
daha ziyade istifade eder; yoksa teba' a-i muhtelifenin
(dier dinlere mensup vatandalarnn) zannndan m?
(Sua)
Padiah tarafndan teba'a-i muhtelifeye (dier Vatan
dalarna) msavat (eitlik) zere muamele olunmayp da
Hristiyanlara ziyade taltif ve riayetler (gzetmeler) olu
nur ve mahsus (zel) imtiyazlar (ayrlacaklar) verilir ve
Mslmanlara hakaret ve zlmedilirse ondan sonra
Mslmanlarn padiah hakknda eski itikad kalr m?
Padiah halifedir, imamdr, Mslman hamisidir (koruyu
cusudur) derler mi?
1 55
(Sual
Mslmalarn padiah hakndaki itikad ve zann bo
zulduktan sonra bu padiah Mslmanlar hi maye et
miyor diye Jellendikten sonra, acaba H ristiyanl arn
padiah hakknda bir kral derecesinde olan zann
Mslman padiah n senedinde (dayananda) i bkaya
(daim klmaya) kafi olabilir mi? ve ba'dema (ardndan)
Mslman devleti yaayabilir mi?
(Sual)
Padiah memurlarndan biri
353
Hristayanlara ziyade
riayet edip (uyup) Mslmanlar tahkir ve zlmederse,
Mslmanlarn padiah hakknda olan zannn bozmu
olmaz m?
Ve padiah hilafet derecesinden tenzil edip (indirip)
bir mtegal l i p (di ktatr) kral mertebesine i ndi rmi
olmaz m?
(Sual)
Hilafet ve Mslmanl himaye esaslarn hedm eden
(yok eden) bir memur devletin, milletin, dinin hukukunu
zayi etti, demek olmaz m?
(Sual)
Devleti ve milleti ve dini mahv eden bir memuru mah
keme-i adalete (adalet mahkemesine) ekp ksas etmek
(ldrmek) lazm gelmez mi? Byle bir mahi (aylk) me
murdan padiah hakkn istemez mi, din hakkn istemez
mi?
(Sual)
Eer bu ksas icra olunmazsa hilafet ve millet, dnya
ve airette mes'ul tutulmaz m? kyamete kadar kitaplar
da lanet olunmaz m?
(3) Metinde sz edilen memur, dnemin Sadrazam
A
l i Paa'dr.
1 5
5ua)
Gi rit' te baz H ristiyan, devletin itaati nden k p
vatan sahibi Mslman sekenenin (oturanlarn) malna,
rzna, canna hyanet ettiler.
Bunun zerine padiah tarafndan Sadrazam memuren
gnderi l di . (grevlendirildi) Sadrazam Gi rit' e geliyor
diye Mslmanlar iitince, biz Mslmanz dinimiz var
bu topraklarda hkmetimiz var devletimiz var. Bu dini
mizi bu hkmetimizi bu devletimizi muhafzaya memur
Peygamber veki l i , emiri' l-m' minin, imam- mslimin,
hami-i din-i mbin (yce dinin koruyucusu) padiahmz
var. ite bize olan zulm ve gadrlan (hainlikleri) rer ve
izale etmek (oradan kaldrmak) ve bizi himaye ve muha
faza eylemek iin sadrazamn gnderdi, zannetmediler
mi?
Bir de sadrazam Girit'e varp da asi ve gaddar ve zalim
Hristiyanlara hediyeler ihsanlar, ianeler (yardmlar) tal
tifler, riayetler edip gzetip nihayet hkmetin hakk
olan teklifleri (vergi leri) balayp, devletin milletin
hakk olan hkmeti dahi ellerine teslim ettikten sonra ve
buna mukabil (karlk) madur ve mazlum ve hilafetten
adalete muntazr (bekleyen) Msl manlara hakaret ve zul
medip hatta Mslman, Hristiyan kyafetine girmedi ke
ve Hristiyanlann arasna karp Mslmanln setr et
medike (gizlemedike) devletin vermi olduu ianeden
(yardmdan) mahrum brakp ve beyan- hal (durumunu bil
dirmek i i n) arzuhal (di l eke) tertip eden (yazan)
mu'teberan- slama (ileri gelen Mslmanlara) ikenceler
edip nihayet, ya Hristiyan hkmetine esir olmak yahut
milletini ve vatann terk edip hicret eylemekten baka,
Mslman iin bir are b rakmadktan sonra acaba
Mslmanlarn padiah haknda Halife ve Hami (koruyu
cu) itikad (inanc) kalr m?
1 57
(Sual)
Gi rit Mslmanlar hakk nda bu ilerin vuku' unu
(olduunu) her yerdeki Mslmanlar iitmediler mi?
Msl manl k Msl man hkmeti nazar nda
(hkmete) bir kabahat gibi medar- tahkir (hakaret se
bebi) addol unduunu anlamadlar m? Herkesin padiah
hakknda zann bozulmad m? Hilafet mahvolmak dere
cesine gelmedi mi?
(Sual)
Mslamanlann rabta-i kulp (kalp balan) ve medar-
ictima (bir araya gelmelerine sebep) olan hilafetin ve hi
maye itikadn mahv eden ve bu cihetle Mslman dev
letini imale eyleyen (ldren) Sadrazam Ali Paa'dan biz
zat padiah hakk n istemeyecek mi? Al i Paa'y bir
mahkemeye gndermeyecek mi? 'Ben halifeyim benim
medar-i hilafetim (halifeliime sebep, dayanak) muta'
(itaat olunan) ve mndat (bal olunan) ve mahbb (sevi
l en) ve hami ( koruyucu) olmakl mdr. Ben seni
teba' amn (vatandalarmn) bi r asi snf n itaate celb
etmek (armak) iin Girit'e memur ettim. Sen bunca
can, bunca mal telefen sonra dier snf ( Mslamanlan)
dahi bana buz ettirdi n (nefret etmelerini salad n) .
Zulmn i l e gcendirdi n. Hilafetime iman eden ve devle
timi tesir ve beka eyleyen milletimi bana asi etti n. Hila
fetim hukukuna dokundun. Esas devletimi ykt n. diye
dava etmeyecek midir? Padiah Ali Paa'y bilmuhakeme
(mahkeme ile) ksas ederek hilafeti, mesuliyetten ve
kyamete kadar lanetten kurarmayacak m?
(Sual)
Ali Paa kimlerdendir. Hangi sfatl hkmetin memu
rudur. Yani Ali Paa' nn hareket ve efali haki katte bizim
harekat ve ef alimiz (fiillerimiz, davranlarmz) demek
deil midir? Fransz mverrihleri, (tarihileri) o cihan-
1 5
girlik o kanaatsizl i k teden beri istiklal efaline Byk
Napolyon' un ef al idir nazaryla (gzyle) mi bakyorlar?
Yoksa Fransz ef' alidir itikadyla m nazar ediyorlar?
Mverrih-i mehur Teyr, tarihinin ahirinde (sonunda) 'Ey
Franszlar, geliniz u Birinci Napolyon' un efaline im'an-
nazar edi ni z ki (di kkatle bak n z) hakikatte bi zi m
efalimiz demektir' diyor.
Ey millet filan memurumuz yle yapt demek biz
yaptk demek deil midir?
(Sual)
Gi rit Mslmanlar vatann mecburen terk edecek.
Girit'te mal ve ml k sahibi olanlar Sahum' l ular Belg
rad' llar gibi lstanbul ve dier memleket sokaklar nda
dilenecek. Buna hangi yrek dayanacak?
B
undan sonra
hangi Mslman, Mslman himaye eden Halife var zan
nedecek? i bitecek, nokta-i itima (birleilen nokta)
hakkolunacak (silinecek) Bu meseleyi dost ve dman
kitaplar yazd vakit bu ii hangi hkmet, hangi mil
let yapt diye yazacak. phe yok lslam hkmeti yapt,
lslam mi l leti yapt diyecek. Bu ci hetle, bu ef' alden
hami-i lslam ( lslamn koruyucusu) olan hi lafet mesut
olduu gibi millet dahi mes' ul deil mi?
(Sual)
Millet bu mes' uliyetten ve kyamete kadar tevecch
edecek (ynelecek) lanetten nasl kurulacak?
(Sual)
Mi l let, bu mes' ul iyetten ve u lanetten kurulmak
iin Ali Paa'dan dava etmeyecek mi? Paa'y mahkemeye
kaldrmayacak m? Hilafetin, milletin, dinin, hukukunu
takip etmeyecek mi? er'an ve nizamen (eriat ve usul
gerei) Paa'y ksas eylemeyecek mi?
(Le Mukhbir, nr: 27 1 4 Mars (Mar), 1 868 S.4)
1 59
Msma Kaa Engel Dld5
Al l ah' m, bi zi Hz . Muhammed' i n di ni i l e
ereflendirdiin iin sana krler olsun. Bu din saye
sinde yar plak bedeviler, seksen yl ierisinde, 800
ylnda, Roma lmparatorluu'nu fethedecek kadar fetihle
rini genilettiler. Onlarn hakimiyeti lspanya' nn Tagus
nehirinden Hindistan' n Ganj nehrine kadar uzanyordu.
Bu mminler Kuruba, Grata, Msr, am, Badat, Basra,
Isfahan ve Semerkant' ilim ve sanat merkezleri yaptlar
ve buralardan dnyan n bir bandan bir bana ilim
yaydlar.
Frans z Papaz il. Sylvester, bu mminlerden i l i m
renmek i i n Endls'e gitti . Onlardan rendii cebir,
astronomi ve dier bilimlerle H ristiyan Avrupa'ya bili
min kapsn at . il. Sylvester, oradan getirdii kitaplar
la bir ktphane kurdu. Onun yapt model yer kresi
ve uzay gsteren temsili resimler, ekiller Avrupa' y
hayrette brakt.
Ayn bu Msl manlar, u anda dnyaya i l min
yaylmasn, kitaplarn oka baslmasn mmkn klan
kad icad ettiler. Fethettikeri diyarlar sayesinde yle
corafa kitaptan yazdlar, yle lkeleri tanttlar ki Av
rupallar ismini ve varln bile bilmiyordu. Bu lkeler
Msl manlarn gemilerine, yaptklar seferlere kar
koyamadlar. Onlar tarih ilmini dnyaya takdim ettiler.
Dnyada ilk defa, kurdukar niversitede cebir ve arit
metik okuttular. Avrupa'ya pusula kullanmasn ve barutu
(3) Bu yaz Muhbi r' in 7 Nisan 1 868 tari hl i .0. say s nda
yaynlanmtr .0 sayl Muhbir'i hi bi r yerde bulamadgmzdan
bu yazy aslndan veremiyoruz. Bu yaz Londra'da ya
y
nlanan
Public Opinlon gazetesi tarafndan Muhbirden alnarak
l
ngllizce
olarak yaynlanmtr. Biz yazy Publ i c Oplnlon' dan alarak
tercme ettik. Amacmz yazarn bu konudaki fkirlerini aktar
maktr.
16
onlar retti ler. Onlar tp i l mi ni gelitirerek modern
t bb kurdular. Girdikleri her l keye kendi dinlerini, sa
natlar n , i l imleri ni ve di l leri ni de takdim ettiler. Bu
Mslmanlar btn lkelerle ilikilerini srdrmekle be
raber, karakterlerinden taviz vermediler. Bu mminler,
tann, ticaret ve retimde o kadar mkemmel bir seviyeye
ulatlar ki baka hi bir lkenin onlarla ayn seviyede
olmas szkonusu bile deildi. yle ki u andaki Fransz
Eitim Bakan yazd tarih kitabnda "Valenciennes (Fran
sa'nn bir ehri) halknn Mslmanlardan rendii ziraat
rek alnmaldr. demektedir.
Durum byle olunca, imdiki neslin ecdad nn kabi
liyeti ni , kltrn ve bykln unutmalar doru
mudur? Fransz Bilimler Akademisi yelerinden bir tarih
profesr, tarih kitabnda diyor ki : ' Msl manlar,
zel l i kl e Araplar o derece bizim stadlarmzdr ki,
bugn bakasna ait olduunu zannederek okuduumuz
bir ok kitap grdmz bir ok icad onlara aittir. "
Msl manl ar dnyan n fati hl eri . i nsanl n
retmenleri iken Asya ve Afri ka' n n gzleri onlarn bil
gileri karsnda kamayor i ken Avrupa' nn ierisinde
bulunduu durum ne idi.
Tarih bize, bu tarihte Avrupallarn karanlk ve ceha
let ierisi nde gml olduklar n anlatr. Avrupallar,
Grnata'da Mslmanlar tarafndan retilen ipek ve ipek
rnleri ni almaya gelirlerdi. Kuruba'dan atlar na eer
ve ilenmi deri alrlard . Bunlar, nefret ettikleri slam
lkelerine getirir onlarn bin bir zorlukla bir araya ge
tirdikleri paralar na kar lk satarlard . Asya' dan, daha
sonra l kelerinde zel l i kl e aranan kymetli eyler
alrlard . Avrupallarn sanatkarlar gzlerini dr atlar.
Mslmanlar ise ulatkan yksek noktann rahatl ile
sanatlarn ihmal ettiler. Ta ki yle bir hale dtler ki
1 61
el l eri ndeki ynl eri ni , i pekleri ni , pamukl ar n Avru
pallara yok fiyatna satp daha sonra onlarn bunlarla
rettikleri rnleri elli kat fiyatna geri alr oldular. Bu
demektir ki , Mslmanlar arasnda bilim ve sanat yok
olunca refah da yok oldu.
Niin sanat ve bilim, dolaysyla refah, Mslmanlar
terketti . Biz bunun sebebini dnmek, bulmak zorun
dayz. Refah sanattan doar, sanat bilimden doar, bilim
bilgi biri kiminden doar, bilim gvenl i bir ortamda
olur, gven ancak iyi bir hkmet tarafndan, adil bir
idare tarafndan salanr. Adalet ise kanunlara saygl ol
makla sal anabilir. Kanunlara saygl ol unmas i i n
ynetimin sorumlu tutulmas ve halkn kanuni haklarna
sahip olmas ile olabilir.
Peki, biz meru haklarmz koruyor muyuz? u andaki
idaremiz icraatndan dolay sorumlu mudur? Peki eiata
sayg diye bir ey kalm mdr? Adalet nerede, adalet
siz bir idare yaayabilir mi? Gven diye bir ey var
mdr? Geleceinden emin kimse var mdr ki cann
diine takarak tahsil yapsn? Ki mi n bi r ey retecek
kadar bi ri kimi , bilgi si vard r? Kim kendi i pei ni ,
pamuunu kendisi ileyecek teknie sahiptir ki , bu
sayede karn byn elinde tutsun? Gelin ey hamiyet
li di ndalar, vazifemizde baarsz olmayal m, gel i n
dnyada var olmamz salayacak iyi bir idarenin kurul
mas iin halkn meru olan haklar n koruyalm.
(Public Opinion, nr. 3 1 April (Nisan) 1 8, 1 868 S: 399-400)
Tm
Trk, Trkmen, Mool. Tatar, zbek, Yakut hepsi bir
fami lyadand r. Heredot tarihinde grl en Taurique
Trk' dr:
1 62
Hicretin 350 tari hi nde Da Han ile 2000 familya
Mslman olmular i di . iptida onlara Trkmen (Trk
iman) denildi. Mool Trke mrekkeb (birleik) kelime
dir. Ahirindeki o gnl ma'nasnadr ki Mool Sade-dil
demektir. Oul ve Erurul ve bunlar gibi kelimelerin
ahirindeki ol lahikalan hep bu kabildendir. zbek (z
bey) Trklerdir. zhan, evladna imaret eden meraya
denir idi. z Han, Ouz Han, Goz Han hep birdir. Ouz,
Uygur, Ur, Hungur (Macar bu familyadandr) hep bir famil
yadandr. Trklerin bani-i medeniyeti ibu z Han' dr.
lbrahim Aleyhisselama muasr idi. (adat)
Heredot' un Dejoces dedii Cemid ile nice muha
berat vardr.
Heredot'un zi krettii Leipoxain Arpouz Han, Arpo
xa n, Kolouz Han Koloxain isimleri ni n layihalar olan
Oxain, Ouz Han' a benzer. Bir de Ohouzly-Bey olduu
gi bi isimlerin iptidalanna bulunan (Lipowetz) (Aparka)
kolu (Kolomna) ubeleri ni n Ouz Han' a nisbeti (ilgisi)
anla l r.
Heredot' un Yurk (l urque) diye zi krettii kavim dahi
Trklerdendir. Ve (yeteas) dedii evlad Yafes' dir ki
Trklerdir.
Milad- lsa aleyhisselamdan (Hz. lsa'nn doumundan)
sonra 4. asrda Avrupa'da bulunan ve stanbul kral\n ha
raca kesen ve Edime ve Yanya taraflanna hcum eden
Huns Trklerdir.
Eski Yunanilerin Huns Ephtalites dedikleri yani me
deniyetlerine ve hsn- ahlaklarna mebni beyaz, temiz
Hunlar diye tesmiye eyl edi kleri (i si ml endi rdi kl eri )
kavim Trklerdir. Navarin Kal'asn bina eden Avar kavmi
Trklerdendir. Milad n 562 tari hinde Avrupa'ya Custin
yen Krala sefir gnderen devlet Trklerden idi.
Trklerin bani-i medeniyeti (medeniyeti ni n koruyu-
1 63
cusu) olan z Han llham- ilahi ile muvahhid olduu (Tek
tannya inand), ecere-i Trki nam kitabda mezkrdur.
Hammer dahi yazmtr.
Trklerin Anadolu'ya defalarca getikleri Heredot'tan
anlalr ve Acemistan ve Suriye ve Anadolu'da hkmet
sren Seluki Trkler zhan neslindendirler. imdi
Trklerin padiah Abdlaziz Han dahi o familyadandr.
Bu bir byk familyad r ki l brahi m Aleyhisselam
asrndan beri yani bin ikiyz seneden beri ry- arzda
(yerznde) saltanat malumdur.
OSM
Baz Avrupa mverri hl eri (tari hi l eri ) derler ki,
Osman'n babas Erurul, ( (Merd-i Sadk (sadk adam) de
mektir)) Anadolu'ya dr yz hayme (adr) ile gelmiti.
imdiye dek bunlar dahi mahvoldu. Trk kalmad. Halbu
ki tefekkr etmezl er ki Konya' da hkmet eden
Selukileri n 223 sene mddetleri esnas nda Anadolu
Byk Trkistan' a ak bir hane hkmnde idi. Nice bin
lerce familyalar (aileler) nakl etmilerdi . Tarihler di kkat
lice okununca hicretin dr yz elli tarihinden bugne
gelinceye kadar sekiz yz otuz be seneden beri btn
Trkistan'dan Anadolu'ya ve Avrupa'ya her gn gelmekte
ve gittike oalmaktadrlar. Geenlerde Rusya'dan pek
ok Tatar geldi. ite imdi Rusya Buhara'y zapt etti. O
taraflarda bulunan Trkler dahi memalik-i Osmaniye'ye
(Osmanl lkesine) gelseler gerektir.
Hasl (ksaca) : Osman Anadolu'ya gelip Trk devletini
tami r ve tevsi etmitir (geniletmitir) . Bu suretle
Mslman Trk devleti dendii

vakit, Osman' dan itibar
etmeyip (balatmayp) ta Selukilerin ibtida-y zuhurun-
1 6
dan (Seluklularn Anadolu'da grnmesinden) itibar et
melidir. Londra'da baslan Saturday Review 30 mays ta
rihli nshasnda, 'Selukiler baka idi, Osman ile o famil
ya (aile) beyninde (aralarnda) bir mnasebeti karibe
(yak n i l i ki , akrabal k) yoktur" dedi . Hal buki
mnasebet pek oktur. Zira Kutalm Bin lsrail Bin
Seluk Alp Arslan ( (edid (ser)] arslan demektir) vaktin
de Anadolu' ya geldii vakit beraberinde getirdii
Trkmenler, Osman'n ab u ecdad idi (Dedeleri, nineler
idi ) . Bu davay (iddiay) bizzat Sultan Alaaddin Seluki
dahi tasdi k eder. yle ki : Hicretin 688 ( 1 299) tarihinde
Sultan Alaaddi n, Osman Gazi'ye verdii imaret Fer
mannda, Farisi i bare ile ( Farsa olarak) demiti ki
'Osman Gazi, ezcmle bahadran- asr ve pehlevaniyan-i
dehrest. Ve nisbet hukuk- sabka ba silsi le-i aliye
dared. Hemrah- ecdad azam- ma aba u ecdad u ez Turan
ba-yaran ve ez lran be ahlat ve Azerbeycan amedend ita
ahir. 355
Hususan mverri hi n (tari hiler) Osman
Gazi' yi Seluk Silsilesine (ailesine, hanedanna) idhal
ederler (dahil ederler) . Ezcmle (bu cmleden olarak)
Ahmet Kazvini Cihan-ara'da Osman Gazi' yi lsrail bin
Seluk evladndan addeder (sayar) ve erefnamede " Be
ittifak agah ber afak nist al-i ian bi-silsile-i Selaukiye
mntehi mi eved" Buna gre devl et-i Osmani yye
Selkiye'den baka bir ey olmayp ancak mceddedtir
(yeni l enmitir) .
Baz Avrupa mverri hl eri Trk' te zuhur eden
(yetimi) ulemay (alimleri) Arap ulemas zannediyorlar.
(.55) Osman Gazi zamann bahadrlarndan ve pehlivanlanndandr. Eski
hukuk gereglnce byk bir aileye mensuptur. Bizim yce ata
larmzla onun dedeleri Turan'dan (Ora Aya'dan)
t
rana,
i
ran'dan da
Azerbaycana ve Ahlat'a gelmilerdir (Ve devam ediyor).
1 65
Boye' ni n Arap diye yazd l bn-i Si na ki Avrupa
ul munun (ilimlerini n) menba- azimi (byk kayna)
idi. Kezalik (bunun gi bi) Farabi, Zemaheri ve dier
, ark'ta grlen kitaplarn ekser melliflerin Trk ve
bazs Fars olduunu bilmek isteyenler l bn-i Haldun' un
Mukaddimesi'nden Ulm bahsini mtalaa ederler. Boye
l ugat nda (szl nde) Trklerin ul ma istidatlar
olmadn dava eder (iddia eder) halbuki Avrupallar
zaman- cehalette (cahillik dneminde) i ken Trklerin
Niabur'da dar'l-fnunlan (niversiteleri) vard.
Saturday Review der ki , Sultan Orhan, bi raderi
Alaaddin kanunuyla H ristiyanlardan hums (bete bir)
esir alarak Yenieri askeri ni terip etti. Vaktiyle Avru
pa'y korkutan Yenieri askeri ni n asl ve kan Rum
olduundan Rumlar fahr ete (vnse) sezadr (yerinde
dir). Bunda alatlar (yanllar) vardr. Birincisi, yenieri
oca n terip eden Sultan Orhan olduu pek de sabit
deildir. Micloch l gatinde birinci Sultan Murad ihdas
etti ( kurdu) dedi . eref Han dahi tari hi nde der ki
i knci galat Alaaddin re'yiyle (teklifi ile) terip olun
du dediidir. Zira mttefik aleyhdir (bu konuda herkes
ayn grtedir) ki Kara Halil Paa re'yiyle (teklifiyle)
terip olundu. Fakat Kara Halil Paa sebeb-i teki li iin
(kurulu amac) yle byle dedi, diyen Shorach' n ve
Hammer' in tercmeleri btn yanltr. Hele Hammer o
derece cahil idi ki Halil Paa' nn Arapa syledii baz
kelam Kur'an zannederek tefsir etti. te Avrupa'ya ark
ahvalini ner edenlerin en alimini anlamal.
Micloch dahi ' iptida Yenieriler H ristiyandan on iki
bin kimse terip olundu' demesiyle galat etmitir (yanl
demitir). Hammer 'bin kmse idi" demitir. Fakat bunun
dedii bin kimse humstan ( bete birden) alnan Hris-
ok silik oldu9undan okunamad.
1 66
tiyan deil i di . Orhan vaktinde tekil olunan bir snf
asker idi.
nc galat vaktiyle Avrupa'y korkutan Yenieriler
Rum idi, demesidir. Heyhat bu korku eski bir ey olup ta
drdnc asr- mi l adi de Trkl er ( Huns) l stanbul
kralndan hara aldlar Avrupa'y garet ettiler (yama et
tiler) .
Malumdur ki devlet-i Osmaniyye'nin eski teribindeki
asker yal nz Yenierilerden ibaret deildi. Erturul ve
Osman Gazi' nin askerleri Trkmen svarisi idi. Sultan
Orhan on alay piyade tekil etti. Zabitleri onba,
yzba, binba idi. Muahhiren (sonradan) bu piyade
yirmi bin nefere kadar bali oldu (vard).
Yine marnileyh (Orhan Gazi) Svari'den baka mu
vazzaf iki bin beyz svari terip etti ki baz kere dr
bine bali olur idi. Halbuki aknc zb (denizci) ve sair
snf askerler baka. Yenierileri Mslmanlar evlat edi
nip kendisine haris (koruyucu) ve muhafz asker addeyle
diini mverrih (tarihi) Gibon dahi tasdik eder. Vuku
bulmu olan eski byk muharebeler (in) haritalarna
nazar olunsun ( baklsn) dman ile kavgay Trkler
ederler, yenieriler ta gerde padiah mu haf azada bulu
nurlar idi.
Avrupallar arka dair bir hal kefine tasaddi ettike
(karlatka) o hali her halde Garp haline kyas ederek
bahs edegeldiklerinden hala ark anlamadlar.
Bilmek lazmdr. ark ile Garp beyninde (arasnda) bir
1
mes'elede byk fark vardr. yle ki Avrupa'da Cinsli
davas ( l rk l k) vard r. Mesel a i mdi l ngi l i z
hkmetinde bir Fransz vezir olamaz. Kezalik (ayne
onun gibi) Cezayir Arab Fransz imtiyazna nail olamaz.
ite bu cinslik davas arkla yoktur. Tari hlere dikkat-
1 67
le nazar olunsun mesela mehur Mahmud Paa Trk deil
Hrat idi. Mahmud Paa Rum idi. Fatih'e sadrazam oldu
lar. lbrahim Paa Frenk idi Sultan Selim'e sadrazam oldu.
Ferhad Paa ve Ayaz Paa ve Ltf Paa ve Sinan Paa Ar
navud i di . Siyavu Paa ve Rstem Paa H rat ve
di erleri .
Trk devleti zuhur etti ama cinsl i k davasna itibar et
meyip her cinsten bulduu ehliyetlileri istihdam eyledi
(altrd ) .
Evet ark'ta cinslik davasna bedel tevhid davas
vardr. Yani Trklk hakim deildir. Mslmanlk hakim
dir. Avrupa'da ise din hakim deil. cinslik hakimdir.
ite ark ile Garbn fark budur. Nafile yere Avrupa
ktaptan ve gazeteleri 'Trk kalmad, filan gibi bahslar
la uramasnlar. Zira arkla 'Trklk' davas yok. Kald
ki Garb'n cinslik davas m daha ziyade bekaya medardr
(kalcdr), yoksa arkn Mslmanlk davas m?
Bu meselenin muhake1esine gelince el bette arkn
hali daha iyidir. Zira mesela Fransz franszlk davasyla
otuz mi lyon kadard r. Laki n Trkler Msl manl k
davasyla i ki yz mi lyondur. Ci ns mahvol abi l i r,
Msl manl k mahvolmaz. Bi naenaleyh hi bi r vakitte

Trker mahv olmayacaktr. ite mesele budur. Bahsimiz

cins ve millet meselesidir.
Ama siyasete gelince orada mesele mmete (nation) a
nakleder. mmet demek, Webter der ki, (memlekette
saki n olmakla, yahud kendi hkmdar n n veya
hkmetin idaresi altnda birlemeye tecemm etmi
(biraraya gelmi) halk demektir. Velev ki (hatta) ecnas-
muhtelifeden (eitli rklardan) mrekkep (meydana
gel mi ) i mi , mmetti r. ) i te siyasete memal i k-i
ma' lume sekenesine mmet-i Osmaniyye ta'bir olunur.
Yoka Saturday Review'in 'Osmanl Nation'u demek sahih
1 6
deildir' dedii lakrd stlah- siyasete (siyasi termino
lojiye) muvafk deildir. i mdi her mmetin hukuku,
idare-i hakimesinin (hakim olan idaresinin) himayesi
altndadr. Buna binaen Memalik-i Osmaniyye'de sakin
hangi cinsten ve hangi mezhepten olursa olsun eski ve
yeni memurlar ve vezirler bile bulunur.
The Mukhbir, nr.38 June (Haziran) 1 869 s. 1 -2
SA DER MM OSM
(O ee S)
lslam'da enfa' (hor grme) vardr, sanayi' den taazzz
eder (tenezzl etmez) dedikleri laf sahih olamaz (doru
olamaz). Zira lslam diyanete dahi sanayi'i makbul ve
muazzez (aziz) tutar. Her byk zat bir sanatla kesb ede
gelmi iti kad eyler ( inanr) Hadis-i erifte Hz. Adem
ifti ve Nuh neccar (Marangoz) ve lbrahim nessac (do
kumac) Davud zrh yapard. Sleyman zenbil rerdi. Ze
keriya dlgerlik ederdi (Salavatellahi aleyhi m ecme' in
Allah' n selam hepsinin zerine olsun) buyurulduktan
sonra ' bizzat peygamberimiz dahi deve gtmedi mi?'
varid olmutur. (sylenegelmitir) lslam her sanat bir
byk zata yani di nce byk bi r azize isnad eder
(dayandrr). Ve dkkan kaps zerine celi (byk) hat
ile 'El Kasi bu Habi bullah' (kazananlar Allah' n sevgili
kullandr) yazar. Ve hep kibar (i leri gelenler) ulema
(alimler) ve evliya birer sanata mntesiptir (mensuptur).
Yahut bir sani ' i n (sanatkarn) zrriyetinden (soyundan)
geldii iin mftehirdir (i ftihar eder) ve hala herbiri ni n
nam ve an bi r sanata nisbetle (balanarak) bakidir. Me
sela imam Hccet'l-lslam Gazali ve eyh Attar ve mam
helva'i ve hakeza, Bu nisbetlerden zahirdir (aktr) ki
slamn byklerinden hi biri sanayiden taazzz etmedi
1 69
(geri durad) ve sanata nisbetle yad olunuundan ar et
medi (utanmad). Belki iftihar etti.
Evet imdi lstanbul lslamnda san' attan istinkaf (geri
durma) grlyor. u derecede k pek fakir ve meskene
te dm (miskin hale gelmi) birine nasihat olarak bir
sanat tarif edilse, o san'ata teebbs kendisine mnasip
grmez, dzce ar eder. Bu ar mukteza-y islamiyetten
(islamn gereinden) yahut bazlarnn zu' mu (zann) gibi
minel-kadim (nceleri) politikaca hakimiyet icabndan
ne' et etmeyip (domayp) yakn vakitte dier sebepler
den zuhura gelmitir (meydana gelmitir) Bu sebeplerin
halli ise mkilatta deildir (zor deildir) yle k Reid
Paa idaresi, lstanbul ahalisi ni hazine-i devlete az
aacak bir halete koymutur. Hele o rtbeler o nianlar
(in) bezli (okluu) ok kmseni n sanayiden istinkafna
bais ol mutur ( sebep ol mutur) . Heri fi n bi r
kapcbalk ya bir dier rtbe alnca yahut bir nian
taknca nefsi ni erbab- hkmetten ( hkmet adam
larndan) addedip, eer ktabeti (yazs) var ise bir daha
pirin tccarna yazclk etmeye ya arzuhalcla te
nezzl etmez ve dlger ise sinesindeki nian ile icra-y
san' attan a eder, ve hakeza . . . .
Hel e o aklam (kalemler) ve mecalisin (meclislerin)
kesreti (okluu) pek ok esnafn zrriyetini hademe-i
hkmet etmitir. Trk'te teden beri "bir paa bir maa
darb- meseli (atasz) zebanzed i di (di ll erde i di ) .
imdik Trke "paa ok yaa" demektedir. Ya aalk ya
paal k meslei ma'azallah . . . . (Allah korusun).
Merhumdan sonra Al i Paa idaresi, o yolda idareyi
daha tevsi (geniletmi) ve hazineye az aanlar teksir
eylemitir (oaltmtr). Bundan yirmi otuz sene akdem
(nce ) "zaleme (zal i ml eri n) kap s na ayak basmak
gnaht r di yen Msl manl ar i mdi bei kteki
1 70
ocukanna ' katip olur maallah. paa olur inallah' diye
dua etmekteler. Ar k lstanbul ahlak bir reddeye te
nezzl etmitir k (inmitir k) ahalide erbab- hkmete
(devlet adamlanna) takarrpten (yakn olmaktan) baka
efkar ( fi ki r) yoktur. nk bu tari kle (yol l a)
gei nebi l i rler. Hani o batn- sab kda (geen nesilde)
sadrazamlara dayatan Trabzonlu Hac Ahmed Aa gibi
otuz krk gemi sahibi tccarlar, hani o mezalime itiraz
ile kyam eden (isyan eden) , daha dorusu esnafn hukk
mahsusa (zel hukuku) ve i mtiyazat- muhakkakasn
(elde edilmi haklar n ) mezalimden vikayeye (almaya)
mttefik (bir araya gelmi) olan esnaf kahyalar ve yiit
balar.
Hatta bu tenbi h ettiimiz nazarla lstanbul' a bakan
yle grecektir ki idare-i meru ha (szn ettii mi z
idare) eseri olarak lslamn hazineye az atndan beri
memlekete muhta olunan sanayi ve esnaflk H ristiyan
eline gemi ise de end (birka) seneden beri onlar
iin dahi hazineye medhal (kap) alvermi olduundan
imdilerde bu alan meskenet (miskinlik) H ristiyanlara
dahi mstevli olmutur (igal etmitir) . Onlar dahi erbab
hkmete atmak ve hazineden doyunmaa, az amak
mesleine girmeye balamlardr. ite bu giditen bir
doru hesap yaptmz halde, bugn elde kalm olan
manavlk, bakkal lk dahi bir batn (nesil) daha geer
gemez ecnebiler ellerine geecektir. Zira yerliler hep
Efendi , Bey, Aa olacak. (Aci b terakki ! ) =(Acai b
Kal knma)
Avrupa masnuatn (rettiklerini) atat vastasyla ucuz
kard ndan ve adete zerafet baka bi i ml ere
gi rdi i nden hususan (zel l i kl e) nakl- eyada
(tamac l kta) suhlet ( kolayl k) vesaitini (vastalarn)
tedarik eylediinden dier ktalara nisbetle ilerlediler.
1 7 1
Lakin Osmanllar acaba eski halinde mi kald? . . . .
Malum ola ki 1 228 ( 1 81 .) tarihinde lkodra'da, Tur
noy'da tlbent, sakankur (bir eit ince tl) tezgahlan
iki bin adet iken 1 257 ( 1 841 )'de i kiyzden i baret kalm
ve imdi ta'dada (saylmaya) layk olmayacak raddelerde
tenezzl etmitir (says azalmt r) .
1 264 ( 1 847) Selanik ipek tezgahlan 28 olduu halde
1 279 ( 1 862)'de 1 8 idi.
Hani o Diyarbakr ve Bursa'nn kadife ve atlas ve ipek
kumalar. imdi bu memleketler otuz sene akdemki
(nceki ) haslatl ar n n ( reti ml eri ni n) onda bi ri ni
yapmyorlar.
Badad bir zaman merkez-i sanayi idi. (Sanayi merkezi
i di ) Basmac l k, yazmac l k, dabbakl k (deri ci l i k)
mlekilik, kuyumculukta ve dier baz sanayide baka
memleketlere faik idi (stnd).
Hani Haleb' in krk bini mtecaviz (aan) tezgahlar,
hani bu tezgahlarn kard bez ve kuma ve zor-baft
(altn srmal kuma) ve sim-baf (gm srmal kuma)
ve engine (bir eit kuma) fi sene 1 27. ( 1 856 senesin
de) Halep tezgahlan 55-60 adetten i baret kalmt.
lstanbul' un srmakeli oyacl, kuyumculuu mukad
dema (nceleri) dahile yetiir (ierde yeterli olur) ve
ark' a ve Garb' n baz ktalarna nefais (gzellikler)
ihrac ederdi.
skdar atmalar ve Bilecik demeleri ne al a
(gzel) idi . Kbrs' n ipek boyas ve altn ii ve ine
ileri. Ankara sofu, Tokat basmas, Selanik ve Bursa
brdenlii (ci bi nl i k) ve tl ve havlular ve hamam
tak mlar ve kumalar, Derame oraplar, Samaku
eyyaklan, zmir ve Uak ve Grdes ve Kula hal ve sec
cade ve kilimleri dahile kafi olduktan baka harice dahi
1 72
kard .
Bunlar baklmadndan, devletin i nhisar lav etmek
(tekelcilii yok etmek) zu' muyla (amacyla) nufuz-
sunna' (sanatkarlarn nfzunu) mahv ettiinden eski
hallerinden keyfiyet (nitelik) ve kemiyete (sayca) ok
tenezzl etti (azald).
yle ise 'Avrupa terakki etmi" kaziyyesi (meselesi)
doru olup, ' biz eski halde kal mz' kaziyyesi doru
deildir. Yahu biz tenezzl ve teehhr eylemiiz (geriye
gitmiiz) teehhr!
(Ulm gazetesi, nr: 1 2 1 5 evval 1 286 ( 1 8 Ocak 1 870)
S: 727 - 7.2)
YEN OSMANIAR TARl'NEr
Muharremin on yedinci gecesi hava ak nur-
kamer (ay ) boaz gm varaklam, krekten su
flts kul ama hazi n hazin dokunmaya balad .
Dnmeye baladm k 'benim bu yerde topram olsun,
ben bu yerin en namuslular adadnda (arasnda) bulun
mak iddiasnda olaym, ya ben neden bu yerden mehcr
oluyorum (ayrlyorum) Acaba mrm vefa edip de ben
bu yerleri bir daha grebilecek miyim? Haydi bakalm,
takli bat- dehr (dnyann deiik halleri) oktur.
Kastamonu'ya gnderilirken Anadolu'da elsi neye (dil
lere) drmek kaydyla (artyla) sylemi olduum baz
e' ar (i i rler) ki Bol u' da Trabi, Serseri gi bi saz
aklarna tanzir ettirmitim (benzeri ni syletmiti m) .
Kaykta onlar okurdum. Aman u beyitim o gece bana ne
kadar ho gelirdi.
1 7.
ekerler tir-i cevr 35
6
sine-i gayrete357 lakn
B yolda tr-i cv sne gerek kl .
Azma gel eni de vezne sokard m. Azan- cmle
(szn ksas) o gece kaykta 'olmaktadr' 'olmaktadr'
diye uzun bireyler syledim ba yledir:
Dme ti ml e35 t u m
5
9 o
T u m et h nvor o W 3
id ml e b nefe olmaa ca verr
Byle b demde ia b olr . 3
1
(ita Ahir -devam ediyor-)
Bunlar sylemekten muradm ne seyahat- mecbu
riyelerden (mecburi seyahatler-srgnler) ne de o gece
kaykta titremeden hasl (ksaca) hi bir eyden renci
de-i hatr ( kskn) olmayp bilakis halim ve fikrim ile
mtelezziz idim. (lezzet alyordum) Sa'adet dedikleri de
rahat- balden (gnl rahatlndan) ibaret deil mi?
El bette o gece Ali Paa' n n kal binden Londra'da
kacak Muhbir'in ruhu ve sene sonra gelecek Ulm
gazetesi ni n nfuzu (tesiri) selb-i rahat etmiti. (rahat
karmt)
(3) Cefa okunu.
(.7) Gayretli insann sinesine.
(.) Milletin birlik baglar.
(.) Dar adan.
(3) Sevinmektedir.
(.1 l Devaml olmaktadr.
1 74
(Ulm, nr: 1 5, 923-925)
AVRUA'N VE AlRA'N NR rASRANET
CEMYETLER
(Avp ve Aer'nn Hsta Ya Cemyet
leri-Msyonerli)
Avrupa'nn her memlekette ner-i nasraniyet cemiyet
leri var. Yalnz Amerika'da tam l 000 cemiyet var ki her
cemiyet mi lyon mi lyon i nci t ve akaid-i Nessari
(Hristiyanlk inanc) ve mevaiz (vaaz kitaplar) tab edip
(basp) dnyann her tarafnda ner ediyorlar.
Bu fi ile en evvel mbaeret eden (nclk eden)
1 649 sal- miladide (miladi ylda) l ngiltere parlamentosu,
yani devleti i di . 1 698 Londra'da ner- akaid-i nasara
(H ristiyanl k inancn yayma) namyla bir ve l 70 1 Me
mal i k-i Sai reye Ner-i i nci t ( Dier l kelerde i nci li
yayma) nvanyla dier ve 1 750 Fukaraya Ner-i Ulm-
Nasraniyet (Fakirlere H rstiyanlk ilmini yayma) ismiyle
bir baka ve 1 780 Cemiyet-i incit ( i ncit Cemiyeti) ve
1 785 yine baka bir ve 1 792 bu yolda bir Fransz ce
miyeti tekil olunmu. Fi 1 8.4 sal- miladi (miladi yl)
Hall nam (Hall isimli ) mevkideki Cemiyet-i Nasraniyetin
matbaas nda kan aded-i Tevrat: (Tevrat Says )
2. 754 . .50 ve aded-i incit (incit says) 2.000. 000 imi.
Memalik-i saireye (dier lkelere) ner-i ncil ( ncil yay
mak) kasdyla Londra'da mevcut cemiyet f 1 804 tarih-i
mi ladi btn dnyaya ner-i Nasraniyet (H ristiyanl
yaymak) maksadyla byyp her trafta ubeler, hatta
bu cemiyet yedi bin ube am ve ita 1 855 (e kadar)
yani elli bir sene zarfnda 28. 000. 000 ktb-i diniye-i
Nasraniye (Hristiyanla ait dini kitaplar) tab" ve ner
etmi (basp yaym) ve bunun iin 1 00. 000. 000 Frank
sarfeylemi (harcam) ve cemiyetin senevi (yllk) vari
dat (geliri) . milyon Franka bali olmu ( ulam) ita
175
1 850 (e kadar) Mi ladi, Tevrat ve l ncil' i 1 66 l i sana
tercme etmi ve bu lisanlar zere tab ve ner eylemi.
Edi nburg' daki Cemiyet-i Nasraniye dahi byk ey
olup mesaisi Londra cemiyetinden pek az dei l .
Rusya' nn Petersburg'da olan Cemiyet-i Nasraniyesi
imdiye dek Tevrat ve lncil'i 3 1 lisanda tab' eylemi ve
bir milyon kadar nsha ner etmi.
Almanya' da mevcut cemiyetlerin en by Ber
lin' deki Prusya Cemiyet-i Nasraniyesi' dir. 1 805 te' sis
(kurulmu) ve 1 8 1 4 tedid ve te'yid olunmu (yenilenip
kabul edilmitir) imdiye kadar bir milyon Tevrat ve
yan milyon i nci t tab ve ner etmi, Almanya'da ner-i
Nasraniyet cemiyetleri hesapszdr. Hamburg ( 1 8 1 7) ,
Dresden ( 1 81 3) , Nrnberg ( 1 823) Lbeck ve Schleswig
( 1 836) Frankf ur, Bremen, Stuttgar- Marburg ve dier
memalik ve cemahirde (l ke ve cumhuriyetl erde) ce
miyetler bu gne dek ok mesai gstermiler. lsvire
Cumhuriyetinde cemiyet-i Nasraniye Biel ehrindedir.
lsve'te bu yolda i ki cemiyet var. Danimarka'da bir.
Paris'te 1 81 8 ve 1 833 tarihleriyle beda' etmi (kurulmu)
iki cemiyet ma'ruf (bilinir) .
Amerika Memalik-i Mttefikasnda (ABD) 1 000 ce
miyet olup, lngiliz ve Alman ve Porugal ve Arap ve Os
manl lisanlarnda mi lyon milyon ktb- di niyelerini
(dini kitaplarn) tab ve ner etmekteler. Ve dnyann
her tarafna papaslar ba's edip (gnderilip) trl vesait
ile halk Nasrani (Hristiyan) yapmaya altktan malum.
Hatta Fuad Paa' nn sadaretinde (Babakanl esnasnda)
lstanbul' da Protestanlarn vuku bulan (meydana gelen)
tuyanlar (taknlklar) zerine zuhr eden (meydana
gel en) vekayi-i resmiye ( resmi ol aylar) cml eni n
mehdu oldu (Herkese gzlendi).
Bugn dnyada Hristiyan nfusu 260 milyona bali
olmu (varm). nk cemiyetler imdiye dek Tevrat ve
1 76
lnci llerini 450 ve daha ziyade lisanlara tercme birle
( i l e) tab ve ner ettiler. Amerika' y btn btn
Hristiyan yaptlar. Afrika'da, Hint'te ok nfusu Nasrani
yaptlar. Halbuki imdi teshil-i vesait ve (vastalann ko
laylatrmas) ihtilat ile (grme, kanma ile) her yere
burunlarn soktular, alyorlar.
bret yahu ibret. H ristiyanlar ellerinde gayr- makul
( makul ol mayan) bi r di nleri var, bunu tervi ce
(yceltmeye) ne kadar alyorlar.
lslam makul olan dinini nere dair hi bir sebebe
teebbs etmedi. Zaruriyet-i diniyyeyi (mutlaka bilin
mesi gereken dini bilgileri) bildiren akaid ktaplarmz
camilerde edebiyat tarznda mntehi (mezun olmu) tale
beye mkafat ile tedris olunuyor (ders veril iyor) .
(Ulm, nr:22, 1 5 Temmuz 1 870. S. 1 31 31 31 5)
FI K Y AKII*
Fransz gazeteleri senedi r Prusya aleyhi nde
sylemedik lakrd brakmadlar. Prusya aleyhinde ilan-
harbe (sava ilanna) davetten geri duradlar. Bunlarn
nazarnda Napolyon' un en byk kabahat Prusya'ya
kut eylemesi idi. Nihayet bu kere ilan- harb oldu k o
gn millet meclisinde " muharebe muharebe' (sava
sava) diye barmaktan mzakereye vakit yoktu.
Paris'te ahali sokaklarda bayraklar ap 'Berlin' e gide
l i m, Prusya'y ykalm' diye bar bar bart klarn
grdm. Ve gazetelerinde bu muharebeni n derece-i
lzumuna (gereklilik derecesine) dair bahslar (konular)
okudum. 'Gare fatal ' (lme di kkat) namnda risal eleri
mtalaa eyledim.
imdi Prusyal galebe edip de (gal ip olup da) Napol-
1 870- 1 87 1 Fransz-Alman sava dolaysyla.
1 77
yon' u esir alnca gya muharebeden hi bir Fransz' n ve
bir gazetenin haberi ve re'yi (taraftarl) yokmu gibi
hep kabahat Napolyon'a yklendi.
Tenbi
u muharebeden akdem (nce) Fransz bir mertebe-i
kemal e ( bi r yksel me derecesi ne) eri mi ti ki
lngilizden Arap ve Trk ve Acem ve Moskofa varnca her
millet Fransz ni zamna ve uslne taklid birle (ile)
memleketlerini mamur ve zengin ve gzel etmek sev
dasna dtler. ite bunca milelin (milletlerin) taklide
heves ettii Fransz nizam ve idaresi Franszlarn
nazarnda fena bir ey gibi grnerek ykld. Bu nizam
muharebe ykmad fakat Napolyon' un esaretiyle 4 Eyll-
Frengi Paris zorbalarnn devleti hadm edileri (harap
edileri) ykt. Ne acep kavm imi ki nizamn rka' ettii
(salad) derece-i kemalin kadrini bilemediler.
Bu nshada ve gerek birinci nshada Franszlarn
ahlak ve bu defa mahade olunan harekat aleyhine
yazd m mesel el er gayet hal i sane ol arak
hemehrilerime nasihat iindir. yle ki imdi Fransz
evrak- havadisi (gazetel eri ) cumhuriyet ve itirak
( kat lm) ve ibahet (bir eyi merulatrma) namlaryla
ahlak- memi (genel ahl ak ) i fsada ( bozmaya)
altklarndan bizim memlekete mcerred Franszca
(sadece kitaptan renilen) okuyup da bu mezahib ve
arann (gruplar ve grlerin) haki katn (gereini ) bil
meyenler aldanrlar, diye korkarm. Bizim memleketimi
zin millet meclisinden baka usle ihtiyac yoktur.
178
la Aker ve Fas Aker
slam itikad udur ki, eer memleket-i islamiyye
zerine dman zuhur ederse, muharebe ve mukabele
farz- kifayedir, yani muharebe iin beslenen frka-i as
kriye (askeri frka) dmana mukabele eder, dier
mslmanlardan farz sakt olur (zerinden kalkar) ve eer
dman memleket-i islamiyyeye bir hatve (adm) atacak
olursa o halde muharebe farz- ayn (herkesin yapmas ge
reken farz) olur. Yani silah tutmaya muktedir olan (gc
yeten) ne kadar Mslman var ise herkesin zerine
farzd r ki silahn kapp dmana mukabele ede ( kar
koya) ite bizimki budur. Biz bunu hkm-i ilahi (Allah' n
emri) ki farz biliriz.
Mesel kitaplarnda okuduk ki, Franszlarca byle farz
filan olmayp 'Amour de la Patery" var imi yani hubb-
vatan (vatan sevgisi) yle ki Patery (vatan) diye bir nida
olunsa btn Franszlar ayaklanp vatan- azizi hfz eder
lermi. (korurlarm) Ne ala, rakb olsun da ne nam ile
olursa olsun. Lakin bu kere Fransa'ya Prusya askeri girdi.
Eski masallar fehvasnca (kavramnca) gerek memurin
(memurlar) ve gerek gazeteler hubb- vatan (vatan sevgi
si) diye iki aydr bantlar ve halk vatan namna davet
ettiler. Hani Fransa ayaklanmad. Paris muhasarasnda
beri ben Fransa'da iki yz elli fersah mesafe dolatm.
Gzm ile grdm ki seyahate muktedir olan her Fransz
kayor. Yakinen bilmi olunuz ki Fransa'dan kp da
yaamaya sereti kf olan bir Frenk kalmad.
Heman (yi ne de) l slam itikad zeval bul masn
(yaasn).
Muvakkaten Ulm Mterilerine
nr: 26 Terin-i evvel (Ekim) 1 870 s. 26-29
1 79
WR
Tarih-i Osmaniyye bize gsterir ki Devlet-i Osma
niyye' nin Onbirinci kurn- hicrete (Hicretin 1 1 . asrna
kadar) dek idaresi hakimiyet-mahkmiyet esas zre
nebni (dayal) idi. 1 1 02 ( 1 690) senesinde idi ki idarede
birinci slahat icra olundu. Islahatn temelini kuran zat
Kprl-zade fazl Mustafa Paa i di . Bu Faz l ' n u
slahata teebbsne bais olan (sebep olan) hal mahkum
lar bul unduklar hal et-i gayr- mer' adan (meru ol
mayan durumlardan) halas eylemek (kurarmak) idi. Bu
slahat esas zre bina k lnd. Bi'l-cmle teba' ann
(vatandalarn) can ve namus ve mal emniyeti. tarh-
tekalifin (vergi toplaman n) her snf zerine msavat
(eitlik) zre icras, askerli k hizmetine da'ir.
Islahat namyle yadettiimi z u ni zam adeta dine
gelen slahat kabilinden zannolunmamaldr. Haki kat-i
halde bu bir byk inklab- hkmet (revolsyon) (inki
lap) i di . Bu inkilab, cumhr- mverri hi n asarnda
(tari hi l eri n eserl eri nde) Ni zam- cedi d nam yl a
mezkrdur (ifade edilmitir). fakat bu slahatn bekasn
muhafazada vezir-i marni leyhin (ad geen vezirin)
hikmet ve faziletinden baka bir kefil konamad. nk
Fazl Paa lzumu kadar vakit bulamad.
Bir kurun sonra (bir asr sonra) Sultan Selim-i salis'in
( I I I . Selim' i n) ihyaya alt " Ni zam- cedid" bahset
tiimiz shalat mevadd-i esasiyyesini (esas maddelerini )
tecdidden (yenilemeden) i baret idi. Fakat, kurduunu
ikmale (tamamlamaya) frsat- tamme (tam frsat) bula
mad. Ba'de (sonra) Sultan Mahmd'dur ki bu Nizam- Ce
didi ihya in (canlandrmak iin) yalnz bir re' isin elin
den gelebilmesi mmkn olan sarfetti . Hasl Faz l' n
rahm-i madere (anne kamna) drd u Nizam k 1 53
1 8
yl ars ekildi sultan Abdlmecid merhmun eva' il-i
clsunda (tahta kt ilk zamanlarda) dodu. yle ki
1 255' de Gl hane' de kra'et olunan Hatt- Hmayn ile
mevadd- esasiyye-i selase ( esas madde) ner ihad
buyuruldu (yaynland ) .
1 272'de ( 1 856) i'lan olunan Islahat Ferman ki ol vakti
mu' avi n (yard mc ) mttefi ki mi z bul unan ngi l i z ve
Frans z devl etl eri ni n i htarat ( uyarmas ) zeri ne
H ristiyanlar hakknda Bab- ali' nin l 2 Mar 1 854 olan
va'd ve ta' ahhdn icradan i baret idi . te bu ferman
dahi eski Ni zam- cedi d ve Tanzi mat mevadd-
esasiyyesinden (esas maddeleri nden) emniyyet da'iresini
tafsilden (detaylandrmaktan) i baret idi.
1 277 cl s- Hmayn'da halen padiahmz Abdlaziz
Han' n hatt- humynu dahi " kaffe-i sekene-i Memal i k-i
mahrsamzn (lkemizde oturan herkesin) te' min-i can
rz mallar zmnnda (amacyla) te' sis olunmu olan
kaffe-i kavanin-i esasiyye-i adliyye (btn esas adli ka
nunlar) taraf mzdan tamamen te' kid ' te'yid kl ndn
(Kabul edildiini) cmleye i ' l an ederi m, i baresiyle Tan
zimat' tasdik eyledi.
l 282' de taksim-i idare-i memleket (lke idaresinin vi
layetlere ayrl mas) tebdil olunup (deitiri lip) mal m
vilayet nizam kabul olunarak taralar ahalisine ntihab
(Seme) hakk verildi. l 285 ra-y Devlet (Dantay) ve
Divan- ahkam- adliyye (Yargtay) meclisl eri tekil
kl nd . ra-y Devl et hi n-i kadnda (a l
esnasnda) sadr olan (verilen) nutk- Hmayn (padiahn
nutuku) saltanat- teri'i (kanun yapma yetkisini) ura-y
Devlete ve saltanat- tenfizi (i nfaz yetkisi ni ) Divan-
Ahkama tefri k ve havale eyl edi . Bu nutkun ba' z
cmlesini iradmz (okumamz) fa' ideden hali deildir. Ez
an-cml e (szn sonunda) buyurur ki (nk bi r
181
hkmetin vazifesi her bir ahvatde (durumda) ahalisinin
hukuk- hrriyetini (hrriyet hakkn) muhafaza emrinden
i baret ol up keza kaffe-i aciz (btn aciz) ve mazlminin
(mazl umlar n) mercii (yeri) ve zahiri (yardmcs) ve
medar- istinad (dayana) olan mahal ancak bab-
ma' del etdi r (adalet kap sd r) . Yoksa yal n z bab-
hkmet deildir ve keza ( . . . . . . ve Divan- ahkam- ad
liyye namyla bir meclis-i mstaki l (ayr bir meclis) daha
icad ol unarak an nl a dahi hkmet-i er' iyye ve
kanniyyenin (kanun yapc ile) hkmet-i icraiyyeden
(icra makamndan) tefrik (ayrlmas) esas vaz'edilmitir.
ra-y Devletin kanunlar vaz'etmek ve muvazene (gelir
gi der) defteri ni tedki k eyl emek ve dier veza' i fi
(grevleri) ve mnkasim olduu (ayr ld) be daire
ma' lumdur. Fakat uras cay-i dikkattir (dikkate deerdir)
ki a'zalan (yeleri) belde-i mahssadan (zel yerlerden)
zat- ahane' ni n i htiyaryle (terci hi yl e) nasbol unmu
(seilmi) zevatdan ibaret olmayp bir ksm eyaletler
den intihab edilmi (seilmi) mu' teberandr (ileri ge
lenlerdir) . Bi' l-cmle (btn) a' zas lslam' dan ve dier
edyandan (dinlerden) elli neferdir. Divan- ahkam hukuk
ve ci nayete nazar (bakar) ve i cra eder ki veza' i fi
(grevleri) ma'lumdur.
u hul asa (zet) tarikiyle (yoluyla) kaydeylediimiz
vakayi-i tarihiyeye (tari hi olaylara) burada htam ver
dikten (son verdikten) sonra istintac ederek (sonuca va
rarak) derim k Devlet-i Osmaniyye hkmet-i merta ve
mukayyededir (sorumlu ve merutidir) . Ve ra-y Devlet
hin-i kadnda (alnda) sadr olan (veri l en) nutk-
Hmayun bizim hrriyetimizi muhafazaca ngilizlerin
( Magna Chara)s kabi l inden bir senetdir. Ve bugn
memleketimizde ahlak ve efkarca (fikrlerde) grlen te
rak K.nz Kitab'da iddia olunduu gibi heman onbe
182
yirmi senel i k himmet-i mahssa (zel gayret) eseri ol
mayup belki Nizam- cedid vaz'ndan ber beslenegelen
terakkinin eseridir. Yani l 82 senelik himmetlerin neti
cesidir. Burada bir mhim sz ilave ederek hatm- makal
ederim. O u ki Reid Paa'dan akdem icra oluna gelen
slahat bata olan fazl zatlarn mcerret (sadece) hikmet
ve faziletleri sayesinde di. Reid Paa'dan sonra bugne
dek vuku'a gelen slahat Avrupa hkmetleri nin te'sir-i
nfziyle olmu ve olmakda. Lakn bugnki mmet-i Os
maniyye ne eskisi gibi yalnz bi r kafann faziletiyle ve
ne de Avrupa' nn nfuziyle i l erlemek istemez. Ancak
kendi hey'et-i mecm' asnn (btn halknn) kuvvetiyle
dahilden terakki etmek (ilerlemek) istiyor.
itti had, nr: L l 5 Mays l 869. S: l -3
OSMADAR'I STANUL'U FTHNEN DOLAY
AVRUA V SANI ONA NLER
BRLUDUK
?6
2
Sultan Osman Gazi' nin torunlarndan Sultan i l . Meh
med Hazretleri Avrupa' n n bir tarafn slah etmek iin
Allah tarafndan sei l i p tayin edi l mitir, deni l ebi l i r.
Allah, Sultan i l . Mehmed' i grevlendi rerek Osmanl' nn
lstanbul' a yerlemesini ve birok rktan meydana gelen
Avrupa' n n bir millet idaresi altnda toplanmasn ve
bylece Avrupa'da bar ve huzurun salanmasn nasi b
etti .
Bunun ispatn m istersiniz?
Eski Bizans i mparatorl uunun dzeni i ncelendii
zaman, bu i mparatorl uun bana geen imparatorlarn
hepsi ni n kay tsz arts z tahta getikleri grl r.
ncekinin yerine geen yeni i mparator da eskisi gi bi
(.2) Bu yaz Franszca'dan tercme edilmitir.
Voyage en Orlent, Cilt: 1, s s .56.
18
hakszlk ve zulmn devam ettirmeyi bir vazife kabul
ederdi.
Bugn gi bi. o zaman da Tuna, Boazii. Sultan Kalesi
ve Mesi na Boaz Avrupa' n n en byk giri k
kaplan ve hayat kaynaklar idi. Bu kaynaklar, Bizansn
srekli savalar ve eitli milletlerin srekli saldrlar
neticesinde adeta kurumu kal mt. Bundan baka
Ortaan Avrupa' daki soylu s n flar kendi i si m ve
hretlerini korumak ve daha ok menfaat temin etmek
amacyla kendi halklarnn huzurunu karan uygulama
larda bulunur ya da onlarn daha ok sefil ve telef olma
larndan baka ie yaramayan Hal ordular terip eder
lerdi .
Bu arada cehalet ve taassuptan doan mezhepler aras
atmalar hatta savalar unutmayal m.
ite bu fenalklar devam ederken Fati h Sultan Meh
med Hazretleri. byk toprak sahibi olup kendi kurduk
lar kuvvetlerle saa sola saldrman n (derebeyl i k
sipahilii n) gelecekte yok olacan gsterdi.
Evet. Sultan Fatih dnyann kk kk kabileler
halinde deil, byk devletler aras nda bllerek ra
hata kavuacan , medeniyetin yerleeceini isbat etti.
A ka syleyel i m ki . Arnavud, H rvat, Bul gar,
Bonak, Rumlar ve sair rklar arasnda barn salanmas
ve eitli din ve mezheplere mensup insanlar arasnda
huzurun temin edilmesi Fatih Sultan Mehmed sayesinde
olmutur. nk hala bu toplumlar Fatih' in torunu olan
Sultan' a itaat etmektedirler.
Osmanl l ar, Avrupa' da hkmetl eri n s k s k
deimesi ni n sebebi ni bi li r. Osmanl Devleti ' nde ise
alt yz yldan beri sekin olan bir hanedan hkm
srmektedir.
H ristiyanlar arasnda mezhep ayr l klar yznden
18
olan uurum, her trl saldr ve tecavz meru
k labilir. Eer H ristiyanlar tz. lsa' n n mezann ziyaret
ettikleri zaman hkmetin mdahalesi olmakszn kendi
hall erine brak l rlarsa orada bile hi akla gelmedi k
taknlklar yapabi l i rl er. Krm sava, tazret-i lsa' n n
mezannn anahtarlar (t ristiyan inancna gre) kimde
kalmas lazm gelecei meselesinden meydana gel di .
Byk devletlerin belki de istemeyerek girdikleri bu
anlamazlkta nerelere vardklar grld. Eer Osmanl
Sultanlar n n bir at alt nda toplad klar t ristiyan
rklarn datlp, her biri ni n bana bir kral tayin edil
mesi dnl rse i nereye varr?
Hereyden nce insanla hizmet etmek isteyen gaze
teciler Hristiyanlara Osmanl'nn uyunu buyunu anlata
caklarna Lamari ne' nin u ifadelerini aktarsnlar: "islam
dini insanlar iin i ki grev tayin etmitir. biri i badet,
ikincisi merhamettir.
Bu i ki byk fi kir her mezhebi n i ki byk
gereidir. lslamiyet bu i ki prensi bi hayata hakim
klmtr. Kutsal beldenin (Kuds' n) koruyucusu olan
Trker onu harap etmez kln havaya savurazlar. Hal
buki oray kutsal kabul eden t ristiyanlar huzurun
salanmasna yardmc olmaz, ihlal ederler.
Mslmanlar her mezhepten olan t rstiyanlarn ser
beste gelip Hz. lsa' n n mezar n ziyaret etmel erni ko
laylatrrlar. Eer Kuds' Mslmanlar deil de herhan
gi bir tristiyan mezhebi ele geirseydi, i mkan yok
dierlerinin gelip oray ziyaret etmelerine izin vermez
lerdi. Bazlarnn, Mslmanlann dier dinlere mensup
kmselere i badet hrriyeti tanmadklarn iddia etmele
rini aklm almyor. Halbuki Msl manlar kim ol ursa,
hangi dinden olursa olsun herkesin i badetine izin verir
ve Allah' a i badet eden herkesi severler. Onlardan daha
185
msamahakar din mensubu olamaz. Allah korusun ayet
H ristiyanlar Mekke ve Medi ne' yi el e geirmi ol
saydlar acaba oradaki kutsal yerleri olduu gibi brakr
ve dnyann her yernden Mslmanlarn oraya gelmele
rine msaade ederler miydi?'
Ancak Osmanl Devleti' nin Avrupa'ya yapt hizmet
l er sadece bunlar da dei l di . Sul tan i l . Mehmed
lstanbul ' da oturan Papa Schi smatique' Rusya' n n
ilerine gndererek Avrupa'y Roma mparatorl uu' nun
akbetine uramaktan kurtard . Bi r gn ad geen Papa
ve btn Avrupa, Mslmanlar mahvetmek iin ayaa
kalkmlard. Bunlarn bu Oraa taassubundan dolay
insanlk ne kadar zarar grm ne kadar kan akmtr.
Tabii ki ben Hal savalarn kastediyorum.
Bu Hal Savalar hakknda en ok bilgi sahibi olan
bir Osmanl alimine sorunuz kendisinden teferruat ala
mazs n z. Osmanl l ar n kitapl ar nda da bu Hal
savalarnn teferruatna rastlayamazsnz. renenler de
Avrupa kitaplarndan renmilerdir. Avrupallarn bu
kanl olaylar srekli ifade etmekten bkmam ol ma
larna teessf ederiz. Ama mid ederiz ki bir gn Avru
pal l ar Ortaa saval ar n n l nci l ' e uymad n
renirler. nk her dinde Allah asayii ve merhameti
emr eder.
(A Propos de L' Herzegovine, Paris, 1 875 s. 37-42)
MDD (BALAGI)
Vakla ki bildim, eriat- slamiyye (lslam eriat) u
gibi asrda mesalih ve siyasetten kasrdr (ileri yoluna
koyma ve devlet idaresinde yetersizdir) tevehhm olu
nuyor (zannedi liyor) Usl- ahkam cami (kanun yapma
18
metodunu iine alan) bir ktap telifini (yazmay) murad
ettim (istedim) . Hatta (ta ki) o kitap ile tebeyyn ede ki
(ortaya ksn ki) u tevehhmle (zanla) eriata muhalefet
etmeye cr'et eden her kimse siyasette (devlet idaresin
de) hudud- lahi' den (Allah'n gsterdii izgiden) enva
zlm ve bid' ata huruc etmi olur. (eitli zulm ve
dind eylere dm olur) Evet benim cem edeceim
(bir araya getireceim) Usl ulemamz (alimlerimiz) bey
ninde (arasnda) ma' lum olmu (bilinen) kavaiddir (kaide
lerdir) .
Laki n bu teliften garaz (ama) Trkeye ve Avrupa li
sanlarna tercme olunmay kabil (mmkn olan) bir
muhtasar (z) kitap ner etmektedir. Hatta onunla Avru
pa' da dahi zahir ola ki (aklk kazansn ki) Memalik-i
Osmaniye'de (Osmanl lkesinde) siyaset-i hamide (iyi
siyaset) icrasna baz ecnebilerin (yabanclarn) ve baz
cahil memurlann tenfrlerinden baka (nefret etmelerin
den baka) mani (engel) yoktur.
Teslim ederiz ki (itiraf ederiz ki) Avrupa ulemasndan
(ilim adamlarndan) bazlan bizden i l m-i fkh (hukuk)
tercme edip Avrupa'ya ner etmitir. Lakin Mu'tezile ve
lmamiyye kitaplann tercmesine me'haz (kaynak) ittihaz
ettii (al d ) i i n kitab kitaptan fark etmemi
(ayrmam) ve iin dorusunu bildirememitir. Fkhmz
(hukukumuzu) kendi f khlarna yalnz zan ile kyas edip,
istima (duyma) ve bahisle yakin tahsiline (inanmaya) mu
habbet etmeyen Avrupa cehelesine (cahi l l eri ne) ise
Hayreddin Paa' nn Akvem' l-Mesalik' te yazd maka
leyi irad birle (okumakla) i ktifa ederek (yeti nerek) ce
vaptan skut ederiz.
Mmaileyh (adgeen) der ki, u asrda grlen Avru
pa terakkisi, eski zamanda mevcud olmayp yakn vakit
lerde zuhur eyl edi. nk 4 76 sene-i miladisinde imal
1 87
(kuzey) barbarl arn n hcum ve Roma devleti ni n
skutundan (yklndan) sonra Avrupa tab'en (tabiat ola
rak) terakki (kalknma) hareketinden srar (daha hzl)
olan tenezzl (gerileme) yol unu tutarak vahi l i k ve
zulm ve cevrce pek fena hal zere idi. Ta Fransa kraln
768 tari hi nde Avrupa kral larnn a'zam (en by)
arlman zamanna dek ahaliyi Krallar ve Noblesse (soylu
lar) denilen kibar- zaleme' nin (soylu zalimlerin) esare
tinde kald .
arlman serir-i devlete (devlet tahtna) clusunda
(knda) ma'arif (eitim) ve sair esbab- medeniyete
(medeniyet vastalar ile) terakki (kalknma) hususunda
nasn (hal k n) ahval i ni (durumunu) slah iin sa' y-
mahss ile (zel gayretle) bezl- cehd eylemiti (gayreti
ni artt rmt ) . Onun vefat ndan sonra yine Avrupa
aada tafsili (detaylar) gelecei vecihle cehalete ve
zulm-i idareye ric'at ve kema fi's-sabk (nceden olduu
gibi) avdet etti (dnd). Avrupa ahalisinin imdi vasl ol
duklar ( ulatklar) zi rve-i terakki (kalk nma zirvesi)
meml eket l er i nde her eyi n mebzul i yeti nden
(bol l uundan) veya bul unduklar i kl i mi n itidal i nden
(yumuaklndan) yahut da diyanetleri asarndandr (so
nucudur) gibi bir tevehhm (zan) varid-i hatr olamaz
(hatra bile gelmez) . Zira krre-i arzn (dnyann) sair
ktalarnda hsb ( bol l uk) ve itidalca (yumuakl
ynyle) o iklime mmasil (benzer) ve daha ala yerler bu
lunur k oralarda u terakki yoktur. Dinleri bahsine gelin
ce filvaki Nasrani dini (bilindii gibi H ristiyanlk) dahi
adalete ve Ied'I hk (hkmen) msavata (eitlie) tergi b
eder (rabet gsterir) laki n o din tasarrufat- hkmete
(hkmetin icraat na) mdahale eylemez. Zi ra di n-i
i seviye' ni n ( H ristiyanl n) esas uzl et ve zhd
(Dnyadan el etek ekme) zerine kurulmutur. Hatta Hz.
18
sa Aleyhisselam " benim dnyada hkmetim yoktur.
eriatm (kanunum) rhaniyete (manevi ilere) karr,
cismaniyata (dnya ilerine) karmaz. diyerek dnya
siyasetine mteal l i k (ilgili ) umrda (ilerde) krallara
taarruzdan (saldrmaktan) eshab n (kendine yakn olan
lar) nehy eder idi (yasaklard ).
Roma'daki papa, Avrupa memalikinde (lkelerinde)
elyevm (bugn) cari olan (yrrl kte olan) terakkiyat-
cedideye (yeni gelimelere) iktidadan (uymaktan) imtina
ettii (kand) iin elyevm (bugn) memleketin girif
tar olduu (iine girdii) halel (bozulma) u dince irad
ettiimiz (ifade ettiimiz) mddeaya (iddiaya) pek ak
delildir. Ancak Avrupallarn u gayete (dereceye) ve
ulm- sanayi' ce (teknoloji k olarak) ta bu mertebeye
vasl olular adl-i siyasi (idari adalet) ve tarik-i sereti
(kazan yol unu) teshil (kolaylatrma) ve ilim ve ziraat
ve ticaretle defain-i arziyyeyi (yer alt zengi nl i kleri ni )
istihra (karma) zere messes (kurulu) olan tanzimat
(dzenleme) sebebiyledir. Bunlarn kaffesini (hepsini)
tutan, hfz eden (koruyan) usl ise memleketleri nde ark
tabiat olmu ( huy olmu) olan emniyet de adalettir.
Mlk-i ilahi de (Allah'n mlknde) Adet-i hakime-i Sub
haniye' nin (Allah' n hakim olan yce kanunu) u kaide
zerinedir ki adalet ve hsn-i tedbir (iyi idare) ve teri
bat-i mahfuza (koruma teribat) el bette emval (mallar) ve
enfas (nfus) ve semeratn (rnn) terakkisi (bymesi)
esbab ndand r (sebepl eri ndendi r) . Adal eti n z dd
zlmle eya-i mezkrede (yukarda saylan eylerde) te
nezzl (d) ve noksaniyet vuk' bulur (olur) . Nitekim
mesele bizim eriatmzdan ve tevari h-i slamiyeden
(slam tarihlerinden) ve ktub- saireden (dier kitaplar
dan) ma' lumdur (bilinir) . Hakikat (sallallahi aleyhi vesel
lem) Efendimiz buyurmutur "Adalet dinin izzetidir (hay-
1 89
siyetidir) Devletin selahi (kuruluu) ve havas ve avamn
(zengin ve fakirin) kuvveti ve reayann (vatandan) em
niyet ve menfaat adaletledir.
(Arabi bare Usul'l-Fkh Tercmesi, Londra, 1 868, s. 2-3)
HVE'DEr
H (Su)
Frans zl ar fi 1 288 ( 1 87 1 ) Suriye' de Katol i k
kardelerine gadr (hakszlk) olacakm diye ayaklandlar
ve " Partr (sefer) namesini alarak Beyrut' a asker
kardlar.
ngiliz fi 1 285 ( 1 868) bir iki nfus teba'asn Habe
hapsinden kurarmak iin asker sevk etti.
Bir vakit Msl manlar da yle yapmlard . Amu
riye'de (Ankara'da) esir dp 've mu'tesima" (imdad) diye
figan eden bir Mslmann feryad Badat'tan iitildi ve
seksen bin svan onu halas iin (kurtarmak iin) Anado
l u'ya girdi .
Al- Osman (Osmanl hanedan) dahi Kn Muharebesi
ne dek hep din kardalarnn nalesini (feryadn) iitirdi.
Hatta yle bir muharebenin gaileli zamannda bile Kan
dehar ve Kabi l karklna kuvve-i harbiye (sava
gc) ile mdahele eyledi.
Lakin o zamanlardan beri i deiti . Haliya (imdi) ca
mi l erde ve medresel erde kitapl ar n okuyup i ki
szlerini bellemekte iftihar edegeldiimiz ul ema (alim
ler) ve hkemann (bilgelerin, felsefecileri n) vatanlar
olan Maverannehi r' i Rusyal istila etti (igal etti ) .
stanbul, ry- teessf (teessf yz) bile gstermedi.
te Asya-y vasati' de (Orta Asya' da) yal n z bir Hive
Hanl kalmt . Ona da Rusya asker gnderdi. Bizim di
ni mizden, kavmimizden (rkmzdan) ve familyamzdan
19
(ailemizden) olan Tk Mslmanlar acaba ne haldedir . . .
Kimse iitmek bile istemiyor.
Benim gibi acizin elinden ne gelir. Bari tarihleri ve
bizimle geen ve mevcud olan alakalan unutulmamak
iin bildiimi yazd m. Bu yazdmdan fazla Hive' nin
bana ne gelirse okuyanlar bu kitabn ahirine (sonuna)
ilhak etsinler (ilave etsinler) .
(Hive F Muharrem 1 290, Paris, 1 87. s: 1 27- 1 29
VA (Ya)3
En byk hzn- i btila (znt) ve en azim (byk)
matem-i bel a ( bel a matemi ) ile i l an ederi m ki
Mneccimba Efendi' nin i btida-y senede (ylbanda)
haber vermi olduu byk adam dnyadan gt.
O byk adam ki bir gn ngiltere'de konanda
byk bir oda ap tabandan tavana kadar doldurmu to
marlan bana gstererek 'bu evrak millet-i Osmaniye iin
yazdm kitaplarn, gazetelerin, bendlerin (makaleleri n)
msveddeleridir' ( karalamalandr) demiti.
Elimi uzatp rastgele aldm bir paketin ibtidasnda
(banda) 'Avrupa' da namuslu bir adam iin sarf- fikir
(3) Davld Urquha'n lm zerine.
David Urquha.
Buradaki ksltmalar:
Ve man-nar illa mln indlllah (Zafer Ancak Allah'tandr) ve
l
ntensurllahe yensurukum (Siz Allah Yolunda olursanz Allah da size
yardm eder) eklindeki ayetlerden alnmtr.
Yazann Trk gazetelerinde yaynlanan yazlan byk ounlukla
balksz oldugundan sadece bu makalelerin yaynlandklan gazetele
rin tarih ve saylan belirtilmitir.
Giyotlyos' un Ahlaka dair 'Pinaks isimli esernin Ali Suavi
tarafndan yaplan tercmesi de Ruzname-i Cerde-i Havadisle
yaynlanmtr. Bu Tefrika' nn yaynlandg saylar burada belirtil
mitir.
Yazann "Ehemmiyet-! H fz- Mal' isimli eseri de bu gazetede tefrika
edil mitir. Tefrikann yaynlandg saylar burada belirtilmedi.
1 91
(fikir yormaya) deecek yalnz bir hakl i vardr. O dahi
Rusya'ya kar Osmanl padiahna hizmet etmektedir. '
meal i nde grdm fati ha (giri) hal en gzmn
nndedir.
O byk adam ki ngiliz doduu ve Avrupa' nn byk
diplomatlanndan bulunduu halde her ameli (davran)
Snnet-i Seniyye-i slamiyye (slam dinince emr edilen,
Hz. Muhammed' in yaama tarzna) kamilen (tamamen)
muvaf k ve mutab k (uygun) i di . Kendisi nden hi n-i
veda'da (ayr lk sras nda) iittiim en son kelam u idi
" en halis (samimi) ve en edip (edepli) Mslman iti
kadyla (inancyla) ve terbiyesiyle byttm olumu
yalnz Al-i pak- Osmaniyye (Yce Osmanoullarna) hiz
met eylemek iin yetitirdim. Mhendis yapm, mede
niyet ve ahlaka zirve-i terakkiyata (ykseliin zirvesine)
vas l ol mu ( ulam) ol an Osmanl n n yol gi bi ,
imendifer gibi baz maddiyatta (maddi konularda) geri
kald iindir.
Hele haremi hanm (ei) yle katip (yazp-izen) yle
fazl (faziletli) yle hayrhah (herkesin iyiliini isteyen)
kadn, kymeti tasavvur olunamaz (biilemez) Al-i Osman
(Osmanl Hanedan) hayrna yazlan ktup (kitaplar) ve
evrakta zevciyle hem-kalem idi (beraber yazyorlard).
Ne meclis idi, ne halet idi ol dem ve hengam ki Mont
reux'da sabahtan gece yarsna kadar zevci (kocas) bir
kede, zevcesi (hanm) dier kede bu aciz dahi bir
kede yaz yazardk.
Hersek ve sonra da Bulgar vekayi ' i (olaylar) zerine
Osmanly mdafaa iin benim onlara ref aketle yazdm
be kitap ve on dr mah (ay) aleddevam (devaml olarak)
be byk gazeteye bendler, onl ar n yazdklarna nis
betle pek azdr. Bir gn haremi hanm bana bakp dedi ki
u yatan adam ki m zannediyorsun" baktm hala o ih
tiyar, kuru kemik, bal mumu gibi sapsar gzlerini
192
aamaz hasta-i bimecal (mecalsz hasta) ve bihaber (ha
bersiz) gzmn nndedir. Hanm dedi ki, "Bu grdn
adam Urquhar* deildir, ehlu' llah' tr. Evet evliyadandr.
Zira Hda-y lemyezele (Baki olan Allah'a) kasem (yemin)
ederim kL benim kocam bugne dek Padiah- lslamn
(slam padiahnn) selametinden baka bir fikir etmedi.
Meyyit (l) grnen Urquhart, bir hareket-i gayr-i ih
tiyari (kendinde ol mayan bir hareket) ile kalkt ve hare
mine (eine) bakarak "nk yalnz o fikir hak idi" dedi.
Kuvveti kesildi, dt. Biz kszler gibi aalaya kaldk.
Yine alarm lnceye dek alar m.
Evet Urquhar vefat etti. Vefat eden byk adam Ur-
quhar'tr. Haremi hanma u mealde bir telgraf ektim.
Tercme-i telgraf (telgrafn tercmesi)
lsvire'de Montr'da Madam Urquhart'a
Madam,
Urquhar familyasndan (ailesinden) ve ehibbasndan
(dostlarndan) mfarakat etti (ayrld) . Urquhar lmedi.
Zira Urquhar olan lmez.
Madam,
evketl padiah m z efendi mi z hazretleri ni n sa' d
ire (en ycesinden) Urquhar'a selam i rsal buyurduunu
derhatr edi ni z ( hatrlay n z) . Mi l let-i Osmaniyye' ni n
padiahndan hamalna kadar Urquhar ma' l umdur (bili
niyor). Ne kendi, ne eseri, ne familyas (ailesi) ne yadi
garlar (hatralar) unutulmaz.
(Basiret, 23 Cemaiyelewel 1 294 (6 Haziran 1 877 nr:2l l 4)
( 1877-78 OSMl-RUS SAVAI ZR)
Vakit Mdr Efendi'ye
Elma'ruz,
Dnk Pazartesi Vakitle "yine sulh (bar) lakrdlar
193
nvanyla Ajans Havas tel egram zerine bir mtala' a
(deerlendirme) okudum.
Bir vakitte ki yz yirmi be bin ve belki imdiye dek
yz. elli bin Moskof Tuna vilayetinde lslamn malna ve
yeni mahsulata ekirge gibi dm, m, asf-
me'kul etmi (hakszca yemi) ve Osmanl lekeri (askeri)
ise asakir-i muavene (yedek askerler) ve erakeseyi
(erkesleri) arhalatrp (birletiri p) haliya (imdiye
kadar) balca bir muharebeye tutumam ve talib-i
cenk ve kavga (savaa gnll) ve tene-i hCm-i a'da bu
lunmu (dmann kanna susadklar) byle bir vakitte
msalahaya (barmaya) imkan olamayaca cmlenin
(herkesin) malumudur.
Bir de Rusya bugne dek iki milyar alt yz i ki mil
yon dr yz bin frank Umr- harbiye (sava ileri) se
bebiyle sarf ettiini (harcadn ) hesap edip bunu Os
manllara tazminat olarak ykleteceini ner eyleyip du
rurken Devlet-i Osmaniyye musalaha (bar) kelimesini
telaffuz bile etmeyecei, bina ve nabinaya (grene ve
greyene) den bir manadr.
Avrupa' da i ken Gl adstone' nun risalesi ne yazdm
Reddiye' de maliyece tehlike meselesine verdiim ce
vapta demitim ki, "Devlet-i Osmaniye' ni n maliyesinde
zdrap vardr, tehlike yoktur. Bir memleket ki lngiltere
gibi menabi-i serveti (zengi nl i k kaynaklar) alm,
ilenmi, tkenmi, o memleketin maliyesi tehlikededir.
Meml eket-i Osmaniyye ise menabi-i serveti deil
ilenmi, tkenmi, daha almam bile.
imdi de derim ki Devlet-i Aliyye' nin Rusya'ya kar
kard asker kavgaya tutumu bozulmu da perian
olmu deil ki na-mid olalm.
imdi bize lazm odur ki , Rusya nasl mesarif-i har
biyesini (sava harcamalarn ) ve teba' asnca zayiat n
194
(halknn kayplar n) hesab ediyorsa biz dahi onun gibi
ve bilcmle (btn) Avrupallar misll (gibi) bir mec
lis-i tazminat (tazminat meclisi) tekil edip Rusya'dan is
teyeceimiz milyarlarn hesap defterini tutalm.
Unutulmamaldr ki Edirne muahedesinde Rusya biz
den yz yirmi be milyon istedii gibi teba'asnn (va
tandalar n n) zayiat n ( kay plar n ) tazmi n iin bir
buuk milyar dka talep eylemi ve drt takside rabt
etmi idi (balamt ) . Ve hatta bu zayi'at yirmi dr sal
(yl) mukaddeminden (ncesinden) beri tutturup hesap
klm i di . imdi Rusya ettii isti krazat ( borlar)
kard ve karakta olduu evrak- nakdiyeyi (tahvil
leri) hesap eylediginden fazla mesela bir kye attmz
glleler zararndan dolay, bir kyde iki milyon drt yz
bin frank tahribat ve zayiat kayd ediyor.
Tazminat talebi iin defter laz m. Hani bizim defteri
miz. Defterimiz olmal. Hersek meselesinin bidayetin
den (balangcndan) beri hesap tutmal. Ettiimiz istik
razlar. (borlar), kardmz kaimeler (devlet tahvilleri)
topladmz ianeler (yardmlar) hep kayd olunmal. Bu
kere Tuna vilayetinde Moskofun ykt memleketlerin
ve hanelerin ve lslamdan gasb eyledii emlak ve emval
(mallar) ve mevaini n (meyve baheleri nin) kymeti ve
kestii rical (erkekler) ve anas ( kadnlar) ve s byan
(ocuk) kanlarnn bahas hep yaz lmal. Varidat- devle
te (devletin gelirine) ve ticarete ve zira'ate ve san'ata
sinin-i adideden beri ( belirti len yl lardan beri) Rusya
entri kas yznden gelen sekte hep hesaba girmeli.
Tekilini arz eylediim meclis-i tazminat (tazminat
meclisi) bu kere hanesi, mal, ml k, evlad ve yal
(ol uk ocuu) Moskof' un paymal olmu ( Moskofa
inenmi) ve yal nz cann kurtarabilerek kaabil mi
olan Mslim ve gayr- Mslim vatandalarmzn arz ede-
1 95
cekleri defterlere imdiden ak olmal.
i te Devlet-i Osmaniye' ni n musalahaya ( bara)
girimesi Rusya' nn bu ziyanlar mecmu' unu (btn bu
kayptan) tazmin eylemesine tevakkuf eder (baldr) .
(Vakit, nr: 6 1 9, 1 7 Temmuz 1 877)
( 1 877-78 OSll-RUS SAVAI ZR)
Vakit Mdr Efendi'ye
Harp zeri ne Mtal a' at- Mahssam ( ahsi
Dncelerim)
Bilcmle (btn) ehl-i ihtira'dan (icad edicilerden) in
saniyete (insanla) en ziyade mstahak olacak kimse
muharebeyi muhal klmaya (sava ortadan kaldrmaya)
vasl olabilecek ( ulaacak) kiidir.
Muharebeye i mkan brakmamak iin birden helak
edecek ihrak- ordu (ordunun yaklmas, mahvedilmesi)
ve tesmim-i hava (havann zehirlenmesi) gibi mhl ikatn
(ldrcleri n) terakkisine (yok edilmeleri konusunda
gelime) i ntizaren (bekleyerek) imdilik ben bir fenn-i
harb- ma'kil (kurallarna gre yaplan sava ilmi) zere
baz mtalaatm beyan edeyim.
Anahtar cebi nde olan ki mseni n kapy a k
brakndan o kapnn iyi kapatlmas mmkn olmad
sanki intac olunabilirmi (sonucuna varlrm) gibi bir
kurum bir alm ile " te aylar, ite dalar dahi
dmann tecavzne mani olamyor" deniliyor.
yi mdafaa, iddetli tecavzden (saldrdan) ibarettir.
196
Dman zerine hakiki ya tasavvuri (kabul edilen)
rhaniyet (stnlk) bah eden (sunan) itikad (inan),
ecaat- mevcdeyi (mevcut cesareti) tezyid etmez
(arttrmaz) ama eser gsterir (tesir eder). nk muhatara
(korku) vehmini zaifatrr. Ve galebe (galip gelme) ve
sai tine (vastalarna) haki kat, ilave-i vasta-i kaviyye
ider (kuvvetli vastalar ilave eder) .
Rhaniyet (stnlk) itikadn (inancn) tevlid eder
(douran) esbab- kesire (ok sebepler) vardr. Bazen i k
l i mi n ve dal k mahal l - tabi at n ( yerl eri n)
msebbebidir (sonucudur) . Bazen dahi idman edilen
san'at icabndandr. Laki n iman hususan (zellikle) iman
lslam ( i slam iman) her vakitte en byk itikad-
rchaniyet (stnlk inanc) bah eyler (sunar) .
Binaenaleyh elh-i islam (Mslmanlar) en muntazam
askerlere mukavemetten (kar koymaktan) korkmaz.
fevkalade itikad- rhan tevlid eden (douran) sebep
cenge galebedir. (Galip olma duygusudur). Galibin kuv
vetini mal bun kuvvetinden tenkis ettii (kard)
nisbetle tezyid eder (arttrr).
ite bu hi kmete mebni di r ki bu muaveneti n
(yard mlaman n) kymetini takdir etmeye mstaid olan
(edebilen) serdar (komutan) bir cengin hemen ipti
dasnda (banda) ne yaparsa yapar ve bir ey esirge
meyerek birinci galebeyi almak iin arpar.
Madem ki Avrupa'da muntazam kavimlerden (milletler
den) filann krk bin lekesi (askeri) flan kavmin on bin
askerine dayanamad vardr ve emr-i sabittir (kesindir).
Artk Beriyye (karac asker), Bahriyye (denizci), Svari
ve topu adedi ve alay ve tabur takimleri ve daha ister-
197
seniz niforma renkleri beyhude igal- ezhan (zihinleri
megul) eder ve tehdid-i akvamda (milletleri tehditte)
yanl tarifler verir.
Size derlerse ki 'hep gren ta'lim-i fennidir (tek
nik talimdir). Cevap veriniz ki, bu dava ikisi bir derece-i
msavatta (eit oranda) idman- harp (sava talimi) eyle
mi askerin (askerler) hakknda sahihtir (dorudur).
Fenn-i harpte mesele var ki fenn-i hesap (matematik)
meselesine benzer. Adedler kymet-i msaviyede (eit
deerde) olmadka nisbet vaz' olunamaz (bir araya geti
ri lemez) kald ki yeni azad Moskof meml klarndan
(klelerinden) i baret asker var ki aded-i sahih (gerek
rakam) deildir, ksrat hanesine konmak lazm gelir.
Kl ve bak ile cenge cesaret, ite asl cenkilik
bundan i barettir.
erkese ve Zeybee kumanda etmek erefine nail
olan bir zabit tfenk denilen eyi sngnn kabzas
imi gibi addetmelidir.
Top, atei atanlara daha muzr (zararl) olabilir. Topun
sahih (gerek) faydas iyi yaplm istihkam mdafaa
eder. Bir de Svari hcumunu tevkif eyler (kapatr) onda
dahi bir lahza (an) frsat vardr, onu kaybetmemek
aryla atlrsa.
Avrupa'nn mevcut nizam- cedid (yenidzen) aske
riyesi, i nsan min ekser' l-vcuh ( btn ynleriyle)
cenk makinesi yapmtr. Ve askeri bi-irade (iradesiz) is
tihdam eyler (altrr, kullanr).
Binaenaleyh asker taburlarna mahpuslar ve bulgar
lan dere (atmak) ve meze eylemekte (kattrmakta) beis
1 98
yoktur (zarar yok) .
Cenk etmek Arnavudlar ve erkezler. Swissler iin
bir sanattr. Bunlarn nazannda istimal- silah (silah kul
lanmak) sair sanayi gibi (sanatlar gibi) bir alet-i kesbdir.
(Bir kazan aracdr) Her ordugah onlar iin bir vatandr
ki tabiatlann, onda mevcut ni frma resm ve tayin eder.
iyi bak l r, iyi para veri l i rse haymegahta (adrda)
temkkn ve temeskn ederler (yerleirler, yaarlar) kim
gelirse, hususan (zel l i kl e) erkezler, hrriyetlerinin
dmanna kar iyi cenk ederler.
" i nsan n vatan doduu yer deil, doyduu yerdir'
diyen byle elh-i arzdan (dnyal) seksenbi n dilaverin
banda bir Osmanl Moskof ehrine kadar gider girer.
Bilmek Lazmdr ki dmann girdii yerlerde talep
edecei cerimelerin (demelerin) ve galip geldii halde
vaz edecei (isteyecei) tazminatn kymeti yle seksen
bin kozmopolit ile tecavz (saldn) masrafndan pek ok
ardr. Gambita eer yan milyar Frank istikraz (bor)
ede idi ve kullanmasn daha bile idi. Fransa be milyar
tazminat vermezdi.
Devlet-i Osmaniyye Rusya iin milyar Frank dyn
(bor) konsolide etmesini asla kabul etmeyecektir. As
keri velev (isterse) dahilde megul bul unsun, yevmiye
on frank cret alt ay, eer uzamas lazm gelirse,
Rusya'ya muharebe devlet-i Aliyye'ye u kadara mal olur:
72.000. 000 Frank 40.000 Amavuda
36.000.000 Frnk 20.000 erkeze
36.000. 000 Frank 20.000 lsvire ve lngiliz ve Ameri
kan Cenkilere.
19
Yz krk drt milyon Frank ite btn Rusya.
Byle bir gnde dahi lngiltere'ye yalnz ormanlarn
gsterse 30 milyon isti kraz etmeye muktedir bul unan
bir devlet-i azime (byk devlet) iin o kadarck para te
dariki bir ey deildir.
Byk kumandanlar lr
Lakin makamlar kalr/ fi 2 1 Temmuz
(Vakt nr: 637 4 Austos 1 877)
Vat Mdr Eendye.
E'
Bir takm kimseler Mekteb-i Sultani (Galatasaray Sul
tanisi) bozul mu, al afranga alt st olmu, kap n n
stndeki koca saat bile Osmanl'ya dnm ayi'alaryla
aleme velvele verdikleri, hele dersler azalm, Franszca
kalmam, Mekteb-i sultani, mekteb-i rdiye olmu gibi
szlerle kimlerin ve ne makule hazelenin (yzszlerin)
garazlarna hizmet eylemek istedikleri hep iitildi.
Aceptir (acaibtir) hal- alem (alemin halini) bilmeyen
syler, bilen syler. Mekteb-i Sultani ne idi, nedir?
Mekteb-i Sultani'de elli yedi Bulgar, be Moskof ve
otuz iki ecnebi (yabanc) mevcut idi (vard) . Moskoflar
yzdrld (atld ) . Dierlerinden ni zam vechile (nor
mal dzeninde) cret istenildi. Mektebi hazele (alaklar)
imareti ittihaz edip de (zannedip de) para vermek iste
m eye n l e r, nk hazi ne- i cel i l eden ( devl et
btesinden) crete muavenet (yardm) teba'a-i sad ka-i
devlet-i Osmaniye' ni n (Osmanl ' n n itaatkar vatan
dal ar n n) bi-i kti darl ar na ( faki rl eri ne) mahsus
olduundan o makuleler (gibiler) mndefi oldular (kovul
dular).
20
ite u yz kadar nfus (ahs) bana rahmet okuyacak
deil ya. Elbette cmlesi ve onlarn ainal ar (dostlar)
Moskof u ve ecani bi (yabanclar) seven en aa dr
be yz kmse aleyhimde bulunacaklar.
Mekteb-i Sultani'yi teden beri rtmeye alan ve
her sal (yl) bu mevsimde trl neriyat ile rekabet eden
Saint Banua Papaz mektebi ve mukaddema (daha nce)
Srp Mektebi denirken imdi Acem Mektebi nvan n
alm gule sahipleri (i sahipleri) ve taraftarlar en az
be yz itibar olunmaldr (kabul edilmelidir).
Mektebin saat alafranga idi. imdi deiti ri l di . Bir
mecma' da (toplanlacak yer) namaz vaktini kaybetme
di ke iler alafranga saatle tavkit (vakit tayin etme)
mmkn olmadndan ve namaz iza' e (zayi etmek) ise
caiz olamayacandan saat ber-vech- adet (adete gre)
gruptan (gn batmndan) itibar olundu (balatld).
lstanbul'da namaz hi hesaba katmayp da alafanga
olmal zanneden alafrangaclar on bin kadar tahminle
mezkur (ad geen) gruha ilhak ediniz (katnz).
teden beri her naslsa ve her ne sebeple ise
nahonudlar (honud olmayanlar) var.
UI Um ve Ma' ar i f ( ei t i m) t erakki si nden
( kal k nmas ndan) nahonud, mekteb-i sul tani ' ni n
ereflenmesinden nahonud, lslam usul ve ahlak n n
devam ndan nahonud, devl et-i Al i yye' ni n adam
yetitirmesinden nahonud, cebel-i terakkinin (kalknma
dan n) slam idaresi eline gemesinden nahonudlar
dahi ilhak ve ilave eyleyiniz.
Mektep nedir, ta' lim-i sani (ikinci kademe) derecesin
deki mekteplerde ne okunmaldr? Mektepten murad
(ama) yalnz okumak, yazmak mdr? Buralardan bihaber
baz ahmak, Frangistan' da (Avrupa' da) yle olurmu,
byle ol urmu diyen baz evrak- periana, (sradan
201
yayn organlarna) kasr nazarla (dar grl l kle) bir
apkal anp ii teslim etmeli. mektep olur, herey yo
luna girer zu' meden (zanneden) chela-yi ahlat- erbaay
(kan, salya, sara ve dalaktan meydana gelmi cahilleri
(sadece fiziki organlar olup muhakemesi olmayanlar)
dahi yukarki lere zam ediniz (ekleyiniz) .
Daha neler var inaallahu ta'ala (Allah isterse) herey
meydana kacaktr. Neler zuhur edecektir?
imdilik bu mallar dursun.
Hasl- kelam (szn ksas) Mekteb-i Sul tani' den
memnun edemediimiz on bin, on be bin, haydi yirmi
bin hane farz ediniz. Ne halt ederlerse etsinler. Cenab-
Hak sai rl ere ( di erl eri ne) zeval vermesi n. O
nahonudlarn (honut olmayanlarn) dr misli yalnz
lstanbul' da mevcuttur. Bir de o makule (gi bi ) hazele
(al aklar) i mdiye kadar ne yapt lar? Ne ma' rifet
gsterdiler? Pederane (babaca) iae ve ta' lim (besleme
ve eiti m) ve terbiye eden matbu-i mufahhami ne
( hkmdarlara) ne hi zmet eylediler. i mdiye kadar
ehadetname (diploma) alp kanlar elyevm ( bugn)
Rusya ve Yunan askerl i klerindeler. Bunlarn isimleriyle
ve kimlerl e mnasebet ve karabetleri (yak nl klar)
vardr, hretleryle (nvanlaryla) ispat ve ilama (bildir
meye) muktediriz (gcmz var) . Hasl (sonu olarak)
Mekteb-i Sultani'de bir ey bozulmad. u kadar ki baz
erar (erler) ahyar (hayrlar) ile tebdil ol undu (yer
deitirildi ) . Emsal inin dars bana.
(Vakit, nr:676, 1 2 Eyll 1 877)
202
TEEKRAME
stanbul ve etraf mahalatndan (yerlerden) bu hakri
hey' et-i mebusan (millet meclisi) azalna (yel ii ne)
min gayre' l-l iyakat (layk olmadm halde) mstahak
(layk) grp, intihap (seim) nizamnamesinin yirmi bi
rinci bendi (maddesi) mucibince (gereince) i mzalanan
ve ehremanet-i celilesine (yce Belediyeye) takdim
olunan mahzarlar (dilekeleri ) takdimlerinden akdem
( nce) taraf- aci ziye l effen ( kapal ol arak) ve
mrvveten (nezaketen) i raz buyurmanzla (bildirmeniz
le) grmtm ve birer suretini teberrken (uur saya
rak) almtm.
drt bin eshab- mhr (mhr sahibi) ve imza
miran- a'zam (en byk marealler) ve mvella-i ki ram
(saygdeer hakimler) ve mderrisin-i benam (nl med
rese hocalan) ve me' muri n (memurlar) ve esnaf ve amele
i zevil-ihtimam (dikkatli, uurl u iiler) cmleye (hepsi
ne) al a merat i bi hi m ( haddi nden fazl a) hakk-
akeranemde (beni m hakk mda) i zhar buyurduklar
(gsterdikleri) hsn-i zandan (gzel dnceden) dolay
teekkr ederi m.
Derece-i kranm (teekkrmn derecesi ni ) beyan
da u kadar diyebi l i ri m ki bu imzalar grdke ve
sandklara nam- aciziyi (ismimi) alanlan iittike vahda
niyet ( Al l ah' n bi rl i i ) hakk i i n alar m. Nas l
alamayaym.
Krk milyon teba'-i Osmaniyye' nin ve belki iki yz mil
yon islamn menfaati ni veya mazarratn (zarann) mntic
(netice verecek) re'y verecek olan bir hey' ete intihap
ediyorsunuz (seiyorsunuz).
Mntehi biniz (setii niz ahs) aciz-i naciz (el inden
bir ey gelmeyen zavall) hsn-i zannnzdan baka ser-
203
mayesi ma' dum (yok). Tevecchnzden gayr istinad
(dayana) mefkud (yok) i byk, yk ar, vakit dar,
zaman yaman, dman biiman (imansz) biaman (amansz).
Nusret-i ilahiyye (Allah' n yardm) kendi kendileri ne
nusret edenlere (yardm edenlere) mev'd (va'dedilmi)
Ve man-nasru ita ahire in tensurukum ia aheri.
(Vakit, nr: 746, 2 1 Terin-i simi (Kasm) 1 877)
EL lKM HU ALLA
(mALLA')
imdi hret bulmu bir ta' bir var. Hakimiyet-i halk
( hal k haki mi yeti ) diyorl ar. Bu kazi yye ( tabi r)
Franszca'dan tercme. Asl "Souverainete du peuple"
imdi biz u Franszca kelimenin manasn taharri ede
lim (aratralm) . "Souverainete" ne demek? Bu kelime
fil-asi (kken olarak) Latince "suprenus' lafzndan mehz
(tremi) ki manas dilediini yapar, hakim-i binnefs
(kendine hakim), amir-i mutlak (mutlak amir), fil-i muhtar
(istediini yapmakta serbest)
Peki kendiliinden hkm eden ve bil-cmle (btn)
eya zerine kudret-i kamilesini (mkemmel gcn) vaz'
eden (koyan, yrten) kimdir? Cenab- Allah'dan gayri
(baka) bu sfatla muttasf (bu sfata sahip) yoktur. ite
bu manaca insandan hi ferd yoktur ki "Souverainete'si
olsun. Zira kimse ne idrakinde ve ne iradesinde kendi
liinden dei ldir. Tabiatn taharriden (aratrmaktan)
fari olamad (vazgeemedii) usl ve kavaidin (kural
larn) ezeliyetini (eskiden beri var olduunu) kim inkar
edebilir ki onda phe eden dahi onu aramaktadr. Bize
derlerse ki u erh olunan (aklanan) mana 'souverai
nete. biz-zattr (kendisidir). insann bin-nisbe (nisbeten)
20
'souverainetesi' vardr. Evet yledir. nsan ne aklca ve
ne iradece ve ne de bunlarn semerat (rn) olan
ef alce (fillerce) dier insann tabi (bals) ve mahkmu
dei ldir. te insan n, ebna-y cinsi (kendi trnden
olan) insana nisbetle "souverainete"si vardr. Yani fl-asi
(esasen) muhtar- kamildir (hr irade sahibidir).
nsan yalnz yaayamaz. Onun yaps cemaat iktiza
eder. (gerektirir) . Cemaat- insaniyye (insan topluluu)
i kidir: Biri ehil (yaknlar) ki familya. Dieri cemaat-i
siyasiyyedi r (siyasi topl ul uk) ki mmet. Familya
cemaati ni n te'esssne (olumasna) ne usl (tarz)
lazmsa cemaat-i siyasiyyeye dahi bu usldur. Ve filhaki
ka (gerekten) familyay tesis eden (oluturan) usl ve
kavaid (kurallar) baka, cemaat- siyasiyyeyi te'sis eden
baka olmayp bunlar bir eydir. Daha dorusu ahs-
vahi d (tek bir ahs) farz olunsun (kabul edilsin) onda
dahi muhafza-i nefs (korunma) ve slah- hal (durumu
dzeltme) ve terakkinin (ilerlemenin) esas usl mevct
dei l mi? Bunlarsz insan mefhmu (kavram) nasl
mlahaza olunur? Cemaat-i siyasiyyenin esas usl dahi
bunlardan baka deildir. yle ise bu esaslar nereden
geliyor? Beyne' nas (insanlar arasnda) menaf-i maddiyye
(maddi menfaat) mnasebatndan (ilikilerinden) m te
vell d ediyor (douyor)? Yok, yok. Bu esaslar cmleden
ala (hereyden yce) vaci b' l-huz (herkesin nnde
eilmesi gereken) bir menba' dan (kaynaktan) gel iyor.
Yani bir ahkem' l-hakimin (hakimlerin hakimi ) var ki
onun kavanin-i ezeliyyesine (ezeli kanunlarndan) insan
lar mazhar- ilham ol uyor (ilham alyor) . te sebep bu
hkmi merhtur (aklanan hkmdr) ki slam ulemas
(aliml eri) ahlak ve tedbir-i menzil (ev ekonomisi) ve
siyaseti n bi rbi ri ne i rtibat n ( i l ikisi ni ) i z' an edi p
(kabul edip) , n birden hi kmet-i amel iyye (pratik
205
bi lgi ) tesmiye eylediler (isimlendirdiler) . Musi bdirler
(isabet etmiler). Zira insann ameli (davran ) ya
ahsna mte' alliktir (ahsyla ilgilidir) k ondan bahse
den ilme, ahlak derler, yahut ehl-i menzile mtealliktir.
(ev halkyla i lgilidir) k buna tedbir-i menzil (ev ekono
misi ) veya cemaat- siyasiyeye dairdir ki buna siyaset
ismi veri l i r. Herhalde, ul m- selaseni n ( i l mi n)
mevzu' u (konusu) ef'al-i ihtiyariyye (insann iradesiyle
yapt iler) ta' biriyle i fade olunabi lir. Yani ahlak ve
melekat (huylar) ile muttasf olan (sahip olan) insann
ef'al-i i htiyariyyesi dir. Beyne' s-selase ( arasnda
grlen ihtilaf- mevzu' u (konu ayr l ), tagayyr-i haki
kat- mevzu' dan (konunun gerei nin ayr olmasndan)
n e ' e t et meyi p b e l ki t evess ' n d e ndi r
(geniliindendir) .
Biz yine cemaatten bahsedel i m. El bette familya
cemaati nde hukuk- tabi iyye (tabii hukuk) var.
Binaenaleyh (bundan dolay ) ahkam- ilahiyye (ilahi
hkmler) var. familyann babas evladn el bette bir
takm kavanin (kanunlar) ile idare eder ki o kanunlann
asl adalet-i mutlakaya (Allah' n adaletine) raci' dir. (ait
tir) . u kadar ki familya cemaat mstemir (daimi)
deildir. Babann reis ve hakim ismi, akibet bir kuru
namdan ve perverdigarl ktan (ai l eni n ge m n
salamadan) ibaret kalr. Yani her ocuk byr, kendi is
tiklalini ( bamszln) alr. Cemaat-i siyasiyye, famil
yada olan zaruret-i tabi iyye (tabii zaruretler) kavaidiyle
(kurallaryla) te'esss eder (oluur), fakat nas (insanlar)
mevcd olduka mevcuddur. Daimi bir zarurettir. Bu za
ruret ise Kadir-i Hadi' nin (Allah' n) alem iin yapt tan
zimatn (dzenlemenin) muktezasndan (gerei nden)
baka bir ey deildir. ite imdi 'souverainete" kelime
si bir nc mana alr ki, o dahi cemaat- siyasiyyeyi
20
terkib eden ehasn hepsine hkumetten (idare etmek
ten) ibarettir. Hasl 'souveraiete'nin manas kt :
Biri bizzat; dieri bin-nisbe ki insann insana nisbetle
'souverainete si; nc mana ise tamamyle siyaset
istlahdr (terimidir). imdi bunu alalm. Peki u mana-y
siyasi zre (siyasi manada) 'souverainete' dediimiz
hkumet ne i yapacak? ey: l ) Kavanin (yasama), 2) O
kavanini icraya takayyd (kanunlan icraya koyma) 3) O
kavanini (kanunlan) bozmak isteyenleri men' (alkoymak)
ve te'dib (cezalandrmak) . Kanun yapmak ne demek? Emir
ve nehy etmekten i baret deil mi? Amir (emreden) ve
nahi (yasaklayan) olan me'mur (emredilen) ve menhiden
(alkonan) byk ve a' la (yce) olmak zaruret-i labd
(kanlmaz zaruret) deil mi? Pekala. ite ben insanm,
insanlara nisbetle "souverainete"' m var. Yani mstakil ve
muhtarm (hrm) . Sen de ylesin. Ebna-y cins beynin
de (insanlar arasnda) . Fil- asi (temelde) msavat (eitlik)
vardr. Bu surette hangi insandr ki senden benden a'la
(yce) imi de bize emir ve neyh edecekmi. Eer biz
amir ve nahi farz etmedike yaamayacak isek, o amir ve
nahi el bette insan deildir. insan ise bizimle msavi
olduundan elbette amir ve nahi deildir. Acaba cemaat
i siyasiyyeye emir ve nehy eden kimdir? Bir meclis
midir? Mutad (allm) meclislerden ok kere byk
bir cmle midir? (btn mdr) Haydi yle bir cmle
diyelim. O cmle bu bildiimiz eczadan (czlerden) yani
fil-asi (asl nda) her bi ri muhtar olan i nsanlardan
mrekkeb (olumu) dei l mi? Peki eczan n hin-i
ictima' nda (czlerin bir araya gelmesiyle) ne hasl ola
bilir (meydana gelebilir). Evet ulm- tabi'yye (tabi ilim
ler) bize gsteri r ki, bu hasl (meydana kan sonu)
nev' idir (eittir): Nev' -i evvel (birinci ks m), ictima' -
eczadan (czlerin birlemesinden), fakat bir ictima' hasl
207
olur. Mesela ahaddan (teklerden) hasl (meydana gelmi)
aerede (on'da) yalnz bir ictima (birlik) vardr. Bu nev'e
kelamda ey-i ma-ey (eyin eyi ) derler. Nev' -i sani
( i ki nci ksm), ictima' la beraber bir hey'et ve ictima'a
mte' al li k (heyet ve bir btnl kle ilgi l i ) bir vaziyet
hasl olur (meydana gelir).
Cdran ( duvar) ve sakf (tavan) i cti ma' ndan
(birlemesinden) hasl olan (meydana gelen) ekl-i beyt
(ev ekli) gi bi. Buna ey-i ey-i ma-ey (eyin eyin eyi)
denir. Nev-i salis, (nc ksm) ba' de' l-ictima' (bi r
araya geldikten sonra) mebde' ( balang) ve f' I (fiil) ve
istidat (kabiliyet) bir mizac hasl olur. Mvellidl humu
za (hidrojen) ile mvellid' I- ma' nn (oksijeni n) icti
ma' ndan (birlemesinden) ve sair (dier) besat (basit
maddelerin) terekkbnden (birlemesinden) hasl olan
(meydana gelen) emzice (kanmlar) gibi. Buna da ey'-i
min ey' i ma' (sudan olan eyin eyi) ismini verdiler.
imdi bakalm, fil-asi (aslnda) i htiyarca (iradece) msavi
(eit) olan ahad- nasdan (insanlardan) ictima' eden (topla
nan) bir cmle, hangi nev' idendir (ksmdandr)? phe
yok nev' i evveldendir (Birinci ksmdandr) . Sen bir kere
mevcdatn mmkinat (var olabilen) olduunu bildikten
sonra ahad- mmkineden (olabilir birlerden) zihninde
yaptn cmleyi (btn) vaci bu' I-vcd (Allah) tasav
vur edebi l i r mi si n? ite bu da byledi r. Her ferdi
me' mur (emredi l en) ve menhi (yasaklanan) bildikten
sonra, byle eftraddan (ferlerden) hasl olan (meydana
gel en) cml eye ( btne) el bette amir (emredi ci ) ve
nahidir (yasaklaycdr), diyemezsi n. Demek ki bu mec
lisler insan namna olarak bize emir ve nehy etmek kabil
deildir. Halbuki amir ve nahi ol mazsa cemaat- siya
siye ol mayacak. yle ise bize emir ve nehy eden kim
di r? i nsan yine kendisi kendisine kanun yapyor mu
20
di yel i m? l te bu teki nden ziyade hezeyand r
(samadr). lnsan dedik; onun manas me'mur (emredilen)
ve menhi (alkonan) demekti. imdi insan bir anda hem
amir-i a' la (yce emreden), hem de me'mur- edna (sradan
emredi l en) tasavvur etmek (kabul etmek) hi l af-
mantktr (manta aykrdr) . Yani mecnnanedir (delice
sinedir). Bir kere cemaat- siyasiyyenin tabiatna bak.
Hem de tarihine bak. insan kendi kendi ne dorudan
doruya kanun yapmak ve ceza etmek hakkna nasl
malik (sahip) olabilir? Bunu tasavvur, cemiyetin birinci
esasnn hedmini (harap ol masn ) tasavvur demektir.
lmdi. insan insana emir ve nehy ve ceza etmek tasavvuru
mmkn olmaynca u insanlarn byle toplanp cemaat-i
siyasiyye ekline girmesi acaba nasl vuku bul abil
mitir (gerekletiri l mitir)? Yani bize emir ve nehy
eden ki mdi r? Ha, cemaati terki b edenl eri n
(oluturanlarn) kaffesine (hepsine) hkmetten i baret
olan "souverainete" edecek (hkedecek) demitik yle
ise bu souverainete" nedir ve kimindir?
Elbette insann olmayp bir hakimindir ki o hakim
insan deildir. Cmleden alidir (ycedir). alimdir (bilgi
lidir), hakimdir (hi kmet sahibidir), Adildir, garazszdr,
demek ki Allah' tr. Fransa' n n siyaset ul emas ndan
(alimlerinden); mehur Guizot'un ta'rif ettii hakm-i hak
(gerek hakim) dahi ite budur. Tabiiyyn (materyalist
ler) dahi byle bir hakimden gayrisinin hkm altnda
yaamak ihtimali olmadn yine kendi tabiatlarnda
hissederler. Kald ki . biz siyasetten bahs ediyoruz. Bu
ilmin mevzu' u efal-i ihtiyaryyedir (hr irade ile ilenen
fi ill erdi r) . htiyar (i radeyi) mnker olan (inkar eden)
f rkal ar n bu i l i mden behresi yok ki . hatta
mugalatalarna (yanltmacalarna) es' ile-i varide (sorul
mu soru) hkm verilsin de, cevap ile itigal olunsun
20
(uralsn). ite eriat- Muhammediyye' nin ala sahibiha
ekmelu' t tahiyyat (sahibine en gzel selam ve tebrikler)
El hakimu huvallah (Hakim Allahtr) haberi dahi bu maz
mundur (anlamndadr). Fkh- slam (slam hukuku) tama
miyle bu esas zerinedir. Ktb-i usulden (usul kitap
lar ndan) "Telvih' de ve Keaf- lstilahat' l-Fnun' da
yle masturdur ( kaydedilmitir) : Hakim, usuliyyun
(fkh usul ile uraanlar) ve fukaha (fkhlar) indinde
(gre) Allah Taala' dr. Mahkumun aleyh (hkmedilen)
kendine hitap vaki' olan (olmu olan) mkelleftir (sorum
l udur) . Mahkumunbi h (onunl a mahkum) hitaben
mte' al l i kn-bih (onunl a ilgili)- ki fi'l-i mkellefti r (so
rumluluk fiilidir) . . . . ' te byle bir hakime insanlar hul
ken (tabiatlar gerei ) ve aklen itaat eder. Zira kendile
rini n aramaktan vaz geemedikleri adalet ve hsnn
menba' (kayna) kendilerinde olmayp, o mahkeme-i ad
liyyeden (adil mahkemeden) gelir. ite ancak byle bir
hakimin emir ve nehyine insanlar icabnda can verirler.
nk kendi meksblar (kazandkan) olmayp mcerred
(soyut) onun cani' b-i alisinden (yce katndan) veril
mitir. Bu esas- meruha mebnidir ( bu aklanan kural
dan dolaydr) ki insanlar her zamanda ve her mekanda
adaletin ezeli olduunu hissettiler. Kald ki hkmet Al
lahu Teala' nndr, kaziyyesinden (meselesinden) fiilen
(fiili olarak) hkumet nizamat (hkmet dzeni) Allahu
Taala' n n tesbih dizer gibi teribiyle tanzim ol unmak
lazmdr, diye iddia eden papalarn kavli (sz) sahi h
(doru) olmak lazm gelmez. Yani teribat- imamet (dev
let reisliini n ol uturulmas) mavera-y aklda (akln
tesinde) fevkalade usul ve kavaid (kurallar) zerine
deildir. Hkmet-i ilahiyye ( lahi hkmleri ) tabiat-
eyaya (eyann tabiatna) tamamyla uygun olan vech
(ekil) zre dzgndr ki tabiat- eyay (eyann ta-
21 0
biat n ) taharriden (aratrmaktan) ul umun varabildii
terti bat ( dzen) kagel mi ti r. Evet, kuvvet-i
hkmetten (hkmetin kuvvetinden) bil-fiil (fiili ola
rak) imamete aklen ve tab'en (tabiatiyle) bir gzer-gah
(yol) vardr. Demek k terekkb eden (bir araya gelen)
bir cemaat, akl ve i htiyaryla tertib-i imamet etmee
mkelleftir. Bu mkellefler kendilerinin zmni (gizli) ve
sarihi (ak) i htiyarlaryla (iradeleriyle) imameti (devlet
bakanln) bir zata ya ba'zna (bir heyete) tevcih eder
l er (veri rler) , yahut kudret-i i mameti n ( i mameti n
gcnn) cml e (herkes) zerinde icra olunmasyn o
cemaatin azas (yeleri) nezaret eder (kontrol eder). Yani
riyaset-i vahit (monari) ve riyaset-i ba'z (aristokrasi ) ve
cumhuriyet suretlerinden biriyle idare olunurlar.
Bu beyandan iki netice kar: Biri cemaat-i siyasiyye
zerindeki hkmet-i fi ' liyye (fiili hkmet) hkmet-i
ilahiyyenin mazhardr (ilahi hkmetten kmadr), yani
adalet-i ezeliyyenin (ezeli adaletin) mahall-i zuhurudur
(ortaya kt yerdir) . yl e ise i mamet dedii mi z
hilafettir. Madem ki hkmetin menba' (kayna ezeli
dir, elbette u imamet-i hadise (sz konusu bakanlk)
mertebe-i hi l afettir (hal i fel i k mertebesi di r) . Hi l afet
olduuyindur ki asl- ezeli kavaidine (Allahn ezeli
kurall ar na) tatbi k ol unarak cevaz (ol uml ul uu) ve
meru' iyeti (geerl i l i i ) aran r. yl e ise i mam,
zlluhlahdr (Allahn glgesidi r) . Evet, adalet-i ilahiyye
nin (Allahn adaletini n) teahhusu (kiide grnmesi)
gibi bir eydur. Padiaha "zllullah' ta' biri halk al dat
mak iin telkin olunmu (alanm) manasz bir lakrd
zannolunmasn. Bunu tabiat- insan ( nsan tabiat) vech-i
merh (akland ekilde) zre bulup, lisan- kasryle
(kusurlu diliyle) ylece zllullah tercme ve ifade ede
bil mitir.
21 1
Bu mese' leyi Msy Gui zot dahi bylece tabii bilir
ve erh eder.
ikinci netice: Madem ki cemaat ale' l-tlak (kesin ola
rak) bu mazhariyettedir (zelliklere sahiptir) ve baz
insann fi-nefsi' I emr (kendiliinden olarak) baz ahar
(dierler) zerine rchaniyeti (stnl ) yoktur, yle
ise tehis olunacak imamet, cemaatin sarihi (a) ya
zmni (gi zl i ) i htiyar ve tasdi kiyle ol mak l abddr
( ka n l mazdr) . Sarhi ve zmni i htiyar mes' elesi ni n
tafsil i (teferruat) Maverdi' de mebsuttur (i sbat edi l
mitir). imdi bize ite bir hlasa kt. u ki cemiyet
vaz'- i l ahidir (Allah tarafndan ortaya konul mutur) .
Hkmet i l ahidir. i nsanl ar msavat (eitlik) zre
mkel leftir (soruml udur) . yle ise bi r cemaat zre
hkmet de, eer cemaatn re'yleri (grleri) mesm'
(dinlenmi) deilse o hkmet meru' deildir. Hilafetin
meru' iyeti ara-y cema'atn (toplumun oylarnn) zmnen
(dolaysyla) olsun kabulne vabestedir (baldr) . Biz
zat Peygamber Aleyhisselam dahi ara-y cemaati kazan
mak ile me' mur (grevli) idi. 'Velev Kunte Fazzan galiza'
1-kalbi lenfaddu mi n hevlike' (Eer kalbi kat biri ol
sayd n, etraf ndan ayr l rlard ) ayet-i kerimesi amik
(deri n) mtalaa ol unmal d r. Hutbel er, mecl isl er,
meveretler hep kaziyye-i ara (oy meselesi) iindir. bu
ara (oylar) mes'elesi ise hakimiyet-i halktan (halkn haki
miyetinden) yani menba' hkmet (hkmetin kkeni)
cemaatta olmasndan ne' et etmeyip (kaynaklanmayp)
ancak hadis-i mevkufta (kaytl hadiste) ' Ma reah' I
mu' mi nne hasenen fehuve i nde' l l ahi hasenun"
(mmi nl erin gzel grd ey Al l ah kat nda da
gzeldir) ve eserde " El sinetl- Hakk aklam' I Hakk"
(hakkn dilleri onun kalemleridir)ve latince "vox populi
vox Dei" ve Franszca "La Voix dul peuple est la voix de
21 2
Dieu" (Halkn sesi hakkn sesidir) ve her akl ve lisanda
mevcd hi kmet-i ma' l meye ( bi l i nen sebepl ere)
mebnidir (dayanr) . Cemaatarin suret-i idarelerini (idare
eki l l er i ni ) i cab nda t ebdi l e ( dei t i rmeye)
selahiyetleri (yetkileri) ve bu hususa mte' allik (ait) me
sel el er hep bu hi kmetten kagel mi ti r. Kal d ki
cemaatten muradmz cemaat-i siyasiyyedir ki Avru
pal l arn "soci ete pol i ti que" dedi kl eri di r. Akademi
azas ndan ve Rouen mektebinin tarih ve corafya hocas
Msy Bachelet ibu l 869' da, " I stlahat- Siyasiyye" de
u i fadeyi yazmtr. " Bi r hkmetin fil-asi cevaz
(meruluu) 'Societe politique" zmni (dolaysyla) veya
sari hi (dorudan) i htiyaryledir ( i radesiyledir) . Yoksa
i htiyar- ppl ( peupl e) denmek meru dei l di r. "
Mumaileyhin bundan murad udur k "Peuple,, kelimesi
kavim ve mellit ve dier mevkil erde msta' mel ol up
(kullanlp), ancak imdi yeni kma bi r alay erbab- ih
tilafn (ayrl klarn) lisannda amele takm murad ol u
nuyor. Baz gazete muharriri ve millet meclisi azas
" Peupl e" e isnad ederek (dayanarak) syledii kel am
istizah olunsa (aklansa) ve " Peupl e" ta' biri istifsar
k l nsa (sorulsa) ayak takm ile tefsir ediyor. Filvaki
amel e tak m dahi cemaat-i siyasiyyedendir. Lakin
cemaat-i siyasiyye dei ldir. Kabul ve ihtiyar meselesi
ise cemaat-i siyasiyyeye aittir. Yoksa bir takma dei l .
Bi r cemaat-i siyasiyyede terib ol unan imametin hak
ve sel ahiyeti acaba ne derecel ere dek vasi ' di r
(genitir)? Bu mes' eleye cevabn nazariyat (teorisi) i ki
trldr. Birbirine mtekabil (karl k) grnr, ama iki
sinden bir netice kar. u netice ki i mam mutlaktr.
Demek ki hak ve selahiyeti (sorumluluu) gayr-i mahdud
dur (s nrs zdr) . Bu mes' eleni n tafsili (aklamas )
yledir ki , Avrupa'nn mtekaddimini (Avrupa'nn eski
21 3
aydnlar) derler idi ki, siyasetin mebadisi (k nok
tas) ahkam- i l ahiyyedir (ilahi hkml erdir) . Bundan
hari bir ey yoktur. Bu re'y (gr) slam ulemas indin
de ( slam alimlerine gre) merduddur (red edilir) . te
Seyyid-i erif Crcani (R. A. ) "erh-i Hi kmet' I -Ayn"
haiyesinde der ki" Hi kmet-i medeniyenin mlk (idare)
ve saltanata mteallik (ait) ksm ki ilm'i siyasettir (siya
set bilimidir) , eri'at- ilahiyye tarafndan deildir. Yani
bu ksm bi l mek eri' at- rabbaniyeden ( Al l ah n
eriatnda) ahz (alma) ve te'ellme (renmeyle) tevakkuf
etmez (snrl deildir)" . Demek ki hikmet-i amel iyyenin
( uygul amal fel sefeni n) mevzu' u ( konusu) ef"al -i
ihtiyariyyedir (hr davranlardr) . Cenab- Hakk' n insa
na vermi olduu akl ve i htiyar adalet-i mutlaka (mutlak
adalete) usul ve kavaidini (kurallarn ) taharri etmek
(aratrmak) ve usl zre tefri ve terib-i nizam eylemek
(ksmlara ayrarak dzeni tertib etmek) ile mkelleftir
(sorumludur) . Yoksa i l mi siyaset dediimiz insanlarn
akl ermiyecei kavaid-i fevkalade (olaanst kurallar)
zre mucizat (mucizeler) ile tertib olunmu gibi bir ey
deildir. Avrupa' nn mteahhirini (son zamanlarda gelen
ayd nl ar) dediler ki, hkmet cemaati ndi r. Hak ve
selahiyeti namahduddur. (snrszdr). Her iki nazara gre
fer ve ahs hukukunun bayla kurban oluyor.
Aya (acaba) bu alem- insanide (insanlk aleminde) bir
imamet-i fi' liyye (fiili bir devlet bakanl) ki onun hak
ve selahiyeti (sorumlulukar) na-mahdd (snrsz) olsun!
Bu olur mu? Her ne nama, (isme) isnad ol unursa
(dayandrlrsa) olunsun selahiyeti tahdid (snrlama) ge
rekir. Selahiyet-i gayr-i mahdde (s n rsz yetkiye)
dmez, kalkmaz, yanlmaz, armaz, garaz etmez bir
kudret-i kamileden (Allahtan) baka yerde nasl tasavvur
ol unabi l i r (dnl ebi l i r) ? te bu kudret-i kami l e
214
hkmet-i ulhiyyetdir.
Ehas- beyne'l-cemaat (toplumdaki kiiler) bir takm
ma'dud (sayl ve muayyen (belirl i ) hukuk h fz edegel
mil erdir. Bir kere bakal m ki i l m-i siyasetin esas
nedir? tkema-y mtekaddimin (eski felsefeciler) Efla
tun ve gayrehu ( dierl eri ) dedi l er ki . adaletti r.
Mte' ahhi ri nden (sonradan gel enlerden) tobbes ve
emsali (benzerleri) tabiiyyn (materyalistler) derler ki ,
menfaat-i halktr (halkn menfaatidir), hatta menfaate isal
etmek (ulamak) artyla her trl vesileyi (vastay) tec
viz eyledi ler (meru grdler). lslam ulemas Seyyid ve
gayrehu derler ki , siyasetin esas min haysi ' l-kaide (ku
raldan dolay) adalettir ve min haysi' I -maksad (amatan
dolay) menfaat-i cemaaattir. Pek dorudur. Buna gre
mesela kanunda olan te'dib (edeplendirme) ve mcazat
(ceza verme) elbette bazlarn zu' mu gibi (zann gibi) in
tikam almak veya istifade klmak gibi bir esastan ne'et
etmeyip, mcerred, (sadece) adalet-i mutlakann (mutlak
adaletin) icrasndan (yerine getirilmesinden) zuhr eder.
Bu i cradan gaye ise mrteki bi n (suu ileyeni n)
emsaline (benzerlerine) i brettir. imdi u esas- meruh
(aklanan esas) zre deriz ki , cemiyet-i siyasiyyenin
imamet-i fi ' l iyyesi ( fi i l i Devlet bakanl ) . Adalet-i
ezel iyye-i gayr-i mtegayyirenin (deimeyen ezeli ada
leti n) kavaidi (kurallar) zre tesis ol unup onl arla
teebbs ve takayyude (almaya) me' murlar ta' yin
kal nd kta, bu teebbs ne iindir? Elbette cemaatn
bir takm hukk-i mu' ayyene ve ma' ddesi (bel irli ve
say l hakl ar) i i ndi r. Bu hukuk unlardr: Ehasn
( ki i l eri n) can ve rz ve mal n te' mi n ve onlar n
s el ah i yet l e ri n i n ( yet ki l eri n i n ) t evess ' n
(geniletilmesi ni ) himaye ve fesad ve ihtilali men' ve
caiz olan menafi ' i n (menfaatl eri n) ki fayet derecede
21 5
istifas (yararlanlmas ) . tlasa-i kelam (zetle) cmlenin
ve her ferdin iyiliine al mak i i ndi r ki fi l-asi
(asl nda) tecemm' (bir arada olman n) ve idarenin
meriyetini tahkim eden (kuvvetlendiren) dahi budur.
ite undan dahi bir mes'ele kar. u ki idarenin caiz ve
meru' olmasyn mahall i ni n ( bul unduu yeri n) ih
tiyacat na (i htiyalarna) ve ahlakna ve derece-i kabi
liyetine (kabi l iyetinin derecesine) muvaffakatten ( uy
gunluktan) baka art yoktur. Sret-i hkumet (hkmet
eli) ister vahid (monari ), ister ba' z (aristokrasi), yahut
cumhuriyet olsun, bunlarn hepsi meriyete msavidir
(eittir) . Kezalik ( bunun gi bi ) bir hkmeti ykmak
suver-i selaseden ( ekilden) her hangi surette olursa
olsun cinayete msavidir.
Nasl insanlara amir ve hakim gibi vasflar hakiki
olmayp hasbe' l hilafet (hilafetten dolay) tebli-i emr
hkme (hkm ve emirlerin bildirilmesine) iddet-i itti
salleri (ar bal l klar) al akasyla mcazdr ( uygun
grlmtr) Amir hakim-i haki ki ancak kadir-i Mut
lak'tr (gerek hkmeden ve emreden ancak mutlak g
sahibi Allah'tr) .
Tarif olunan 'souveanete" ki hkmettir, ey yapa
cak: Kanun ve onu kaza ve kanuna muhalefet edeni men'
(al koyma) ve te' dib (yola getirme) demitik. Bunun
bizim fkhda misali (rnei) mfti ve kad ve validir.
Yani bir kimse mtfiden mesel eni n fetvasn alr,
gtrp kadya mucibince (gerei gibi) hkm ettirir ve o
hkm valiye yani icra memuruna gtrp icra ettirir.
Bunlar hin-i fiilde (yapld anda) birbiri nden ayr
tanka (yola) mnkasm (ayrlm) i ktidarlardr ki bir tarik
dierinin vazifesine mdahale edemeyecektir. Mesela
vali fetva veremeyecektir. Bizzat Sultan dahi iki hasm
( dman beyninde (arasnda) kaza ( uygulamaya) ve
21 6
hkm etmee er'an (eriata) me' zun (yetkili) deildir.
Yan etse hkm sahih olmaz (doru olmaz) . Maahaza (bu
nunla beraber) merci'-i vahide (tek yere) dayanmak zre
bu iktidar birbirine merbttur (bal dr) Yani fil-asi
icra hkme, hkm dahi fetvaya, fetva ise er' (eriat) ve
kanuna, er' ve kanun dahi adalet-i ezeliyye kavadine
(Allahn ezeli adaleti ni n kural larna) bal dr. Ve bu
rab taya mebnidi r ki (bu badan dolaydr ki) ktb-i
er' iyyede (eriat kitaplarnda) "Elumera hkkamun ale'n
nas va' I- ul emau hkkamun alel ' umerai va' l-i l mu
hakimun alel ulemai" (Emirler halkn hakimleri, alimler
emirlerin hakimleri, ilim ise alimlerin hakimidir) kaidesi
mastrdur (yaz ldr) . Nitekim bediheten (balangtan
beri) mebsttur (sabittir) . Her zaman ve her mekanda bu
kaideden ayr lmak ta' addi , i hudd' i er' iyye (eriatn
snrlar n zorlamak) addolunur.
ite vahdet-i i mamet (devlet bakanl n n teklii )
kaidesi, bu takrir ettii miz (ifade ettiimiz) rabtadan
(badan) kar gelir. Buna gre velev cumhuriyet olsun,
yine vahdet-i i mamet kaidesine teebbs etmedike
meru' deildir. Yine bu takrirden anlalr ki bir devlet
te mteaddid (birden fazla) meclisler terti bi ve o mec
lislerin hukukunun birbirinden tefriki (ayrlmalar ) ve
birbirlerini mdahaleden men' i kazayas (meselesi) vah
det-i imamete mnaf (aykr) deildir.
Bir hkmet tehis eyledii mizde onun hi zmetleri
nedi r? tr: l ) Dahi lden te' min ve muhafaza (i
gvenlik) 2) Haricten te'min ve muhafaza (d gvenlik)
3) Bu muhafazalardan makasd (ama) olan menafi' (men
faatleri) yal nz bir kimseye veya bir takma ait ol maya
cak ammeye ve cumhur-i nasa (herkese) raci' olacak
(ulaacak) surette tanzim-i idare (idareyi dzenleme).
Her hkmetin hi zmetleri bu eydir. Ne sret olur-
217
sa olsun, imdi bir hkmet ki , onun idaresi menafi-i
ammeye (kamunun menfaatlerine aittir) . yle hkmet
adildir. Ve flhakika (gerek u ki) cumhuriyet demektir.
Suret-i idare stlahta (terim olarak) ne olursa olsun,
yani riyaset-i vahid (monari) ve ba' z (Aristokrasi ) ve
Cumhuriyet, hasl tari hlerin gsterebildii ve insan
larn hayal edecei suretlerin hangisinden olursa olsun,
ite bu mtalaaya gre dnyada cumhuriyetten baka
hkmet-i meru'a olamaz denebilir ki, menfaat-i amme
ve cumhura nazar olunacak demektir. Bizde meraya
(amirlere) mdebbir-i umr-i cumhur (kamunun ilerini
idare edenler) ve emsali ( benzeri) vasflar, fil-asi
(aslnda) hep bu mtalaaya mebni (dayal olarak) itlak
olunmutur (konmutur), zannolunur. Demektir ki zalim
hkmet dendikte menfaat-i ammeye nazar etmeyen de
mektir. Yoksa zalim dediimiz yed-i vahid (monari) ve
ba'ze (aristokrasiye) mahsus bir sfat deildir. Ve filhaki
ka (gerek u ki) " Hkmet-i vahid yalnz hkmdara ve
hkmet-i ba'z yal n z zenginlere ve hkmet-i avam
yalnz fukaraya hizmet eder ve onl ara mahsus ve
msellem olursa (teslim olursa) mstefid olan (yararla
nan) taraf cebabireden olur. Keza f't- tercme (tercme
ile) . . . Hukuk- ummiyye (genel hukuk) bir hkmetin ya
usl ve kavaidi (kaideleri) zeri nedir, yahut usl ve
kavaidden mcerreddir (yoksundur) Eer mcerred ise
ona tasallut (satama) ve istibdat derler ki despotizm de
nilen ite budur. Bu trl istibdad ya tasallut ve kahr ile
(zorlama) , yahut imam ma'sum (kusursuz) itikad eden bir
cemaat iinde olur. Kur' an- azime gre caiz deildir.
incil 'ce dahi meru' deildir. Zira byle istibdat efrad-
cemaat (topl umun bireylerini) kul ve kle addeylemek
kai desine mebni (dayal) bir kahrdr. Yani ara-y cemaat
topl umun tercihi) tasal lutun semtine uramamtr. Ve
21 8
eer era-i hkmet (hkmetin icraat) usul ve kavaid
zerine olursa, bu halde i kiye taksim olunur. yle ki:
Bu trl hkmette hkmdar olan zatn usl kavaid-i
mevcdeden (mevcut kural lardan) haric fi ' i l i ne yani
ta' addisine (tecavzne) ya mani yoktur, yahut vardr.
Mani olmamak tasavvuru, usl ve kavaidin muhik (hakl)
olmadn tasavvur demektir. Zira yle bir usl-i muhik
ka (hakl) tasavvur olunamaz ki sultanlar, krallar, muaf
ve azade tutmu olsun. Binaberin (bundan dolay ) hkm
ederiz ki, her hangi hkmette ki usul kavaid-i muhik
ka vardr, yle hkmette ta'addiye mani vardr. mdi bu
mani nedir? kiden hali (bo) deildir. Ya manevidir,
yahut maddi. Mani' -i manevi indal' llah (Allahn yannda)
yani i nde' l-insaf (i nsafa) mesuliyettir. Mani' -i maddi
inde' n-nas dahi maddeten mesuliyettir. Her i ki halde
dahi bu trl hkmet adem-i ta'addi ile mert (artl)
ve mukayettir (snrldr) . Birinci mani' e bakarak yani
hkmdarn insafa ve inda' llah mesuliyetine nazaran
(gre) deriz ki, byle hkmette reis olan zat haki katte
hkmdar ol mayp mrebbi (terbiye edici) ve peder
(baba) menzilesindedir (yerindedir) . Yani kendisi gya
baba ve teba'a denilen halk onun evlad menzilesinde
dir. Bu sebepten imam ve emir ve papa isimlerini alr.
Sultan ve hkmdar ve kral gibi nvanlar kabul etmez.
Byle babalar hlefa-y islamiyye arasnda gemitir. Ve
Hristiyanlarda ve dier mil letlere dahi gelmitir. Ez an
cmle (bu cmleden olarak) papalardan yedinci Gregoire
kavaid-i hsn-i ahlak (gzel ahlak kurallar) zre icra-y
terbiye edip (terbiye verip) temeddn (medenileme) ve
tehezzbde (slah etmede) ok terakki eylemitir. Fransa
krallarndan dahi nice zevat, bu kavaid zre millet ve
memleketi bytm ve halk refah ire yaamaa saik
(itici g) olmutur. Byle merann (amirlerin) hikmet
21 9
ve takvas (dindarlklar) ta' addisine (hakszlklarna)
mani ' dir. Ve fi'l-vaki (gerekten) yle bir hakim (bilge)
ve mttakiye (dindara) tabi' olan mmet kadar bahtiyar
yoktur. Paris akademi azasndan Msy Renan dahi en ala
(yce) ve mahzuru az hkumet byle bir hakim idaresin
den i baret olduunu yazmtr.
Lakin bu i mamette imam olacak zat veraset (babadan
aula) ya intihab (seim) ile olacak deil mi? Her halef
(sonradan gelen) olann selefi (ncesi) gi bi hakim ve
mttaki zuhr etmesi nereden tesadf edecektir? Bu
alem-i ehvet (ekici atem) yle perhiz -karlan (kendine
hakim olanlar) yetitirir, durur mu? te bu mtalaaya
(dnceye) mebni (dayanarak) , usl ve kavaide ittiba
(tabi olma) kaziyesi (konusu) (hkmdara nisbetle) yalnz
insaf ve ind-Allah (Allahn yannda) mes' ul iyet mani' iyle
(engeliyle) takyid olunmak (snrlanmak) kafi grlemez.
Emirin meznn olan ta'addisine maddeten kar koyacak
bir kuvvet gerekir. Fakat bu kuvvet nedir? phe yok ki
cemaat-i siyasiyye iindedir. Yani her akil ve mkellef
zerine zalimin yed-i ta'addisini (hakszlk yapann elini)
tutmak farzdr. Fakat cemaat- siyasiyye ii gc brakp
bu farz eda ile megul bulunamayaca derkar (belli)
zahir (ak) olduundan farz kifaye denilmitir. Kur'an-
Kerim' de "ve' l-teknu minkum ummeten" (sizden bir
mmet olsun) ilh. min-i teb'id (ksml ara ayrmadan)
dahi bunu i fade eder. Cemaatten bir frka bunu icra
ederse, dierlerden farz sakttr (kal kar) . Peki bu frka
kimdir? phe yok ki usl kavaid-i hkumet nedir ve
bu usle riayet olunuyor mu (uyul uyor mu)? olunmuyor
mu ve olunmad ne derecelerdedir ve bu derecede
adem-i rayete (uyulmamaya) ne merebede kar konmak
fan olur ve bu farz edadan (yerine getirmeden) tekasl
(geri kal nd) ol unduu halde cml eye ait olacak
220
mhlike (helak olma) ne raddelerde byktr ve emr-i
bi ' l ma' ruf ve nehy-i an' i l -mnker ( iyil ii emretmek,
ktl menetmek) yalnz cmlenin (herkesin) selameti
niyetiyle olup garaz ve ivaz ( karlk bekleme) ve heves
ve ehvetten u yolda ne mertebe (derece) tenezzh
olunmak (kanmak) lazmdr? te buralar bilen zevat
(kiiler) demektir. Bu halde fukaha (fkh alimleri) demek
olur. Filvaki (gerekten) slamda bu kuvveti fukaha ha
mildi (tayordu). Sebep dahi bu idi ki, padiahlar bir i
icadyn cevaz (uygun) fetvasn almaa mecbur idiler.
Katl - i yeni ceri vak' as (yeni eri l eri n ortadan
kaldr l mas) dahi fetva i l e icra ol undu. Cml eni n
malumudur ki bizde fukaha resmen tasdik olunmu bir
tarik (yol) erbab (mensuplar) idi ki, o tarikin i btidas
(balangc) mlazemet (stajiyer di n grevl i si ) ve
intihas (sonu) meihattr. (eyhlislaml ktr) . Baz kitap
larda grldne gre Sultan Sleyman merhum u bah
settiimiz kuvveti vzera (vezirler) ve ulema (alimler)
meclisleri ni n ittifakna (oy birl ii ne) tevdi ' eyl emi
(vermi). Avrupa ehl-i siyaseti nden (siyasetilerinden)
bazlar dediler ki "bu kuvvet suver-i hkumetten
(hkmet eklinden) riyaset-i vahid (monari) ve ba' z
(aristokrasi) ve cumhuriyet usul ve kavaidinin birbirine
meze ve halt (birleip kaynamas) ile olmaldr. yle
ki: Bu sureti birbirine meze ile (birletirerek) suret-i
zahirede (grnte) bir hkumet ve nefsi' I- emrde
(aslnda) birbiri iinde hkumet yapmal . Yani bir
hkmdar olmal . Bunun el i ne icray vermel i . Ve
ahal i ni n bi l - i nti hab ( sei ml e) nasb edecekl eri
(seecekleri) vekiller meclisini bu hkmetin karsna
koymal ve u iki suret beyninde (arasnda) muvazene
(denge) ve muadeleyi (adaleti) h fz iin (korumak ii n)
ekabir (il eri gelenler) ve ayandan (senatrlerden) bir
221
meclis-i has (zel meclis) tekil etmeli. ite byle bir
suret-i mahl te ( kar t r l m ) v memzce
(birleti rilmi) i l e idare olunan hkumetin selahiyeti
maddeten takyd (snrlandrlm) olur. Ve hkmetin
i cras na bu kuvveti n bi rden i tti fak l abd
(kanlmaz) olunca istifade kaziyyesi (konusu) yalnz
bir ahsa, ya frkaya mnhasr (has) kalmayp ammeye ait
olur', derler ve bu trl suret-i hkmete' constitution
nel " (anayasal ) tesmiye ederler (ismini verirler) ki
mrekkebe ve memzce (kart rlm) demektir. "Gou
vernemer mixte" dahi denir. Byle halt ve mezci tahsin
edenlerden (venlerden) bazs, o derece mbalaa eyle
diler (ileri gittiler) k, mukayyed olan hkmet ancak bu
suretten i baret olup, byle olmayan mutlaktr, zu' m etti
l er (grnde ol dul ar) . Tahsi n etmeyenl erden
(beenmeyenlerden) bazlar dahi pek aleyhinde bulu
nup i frat eylediler (zt ynde, ileri gittil er) . Nasl ki
lngiltere'de bu mfritlerden (ileri gidenlerden) cemiyet
i mahsusa (zel cemiyet) vardr? i frat ve tefritten (iki
utaki arlktan) kat'- nazarla (kanp) bu suretin bir
ok mahzurlar ayan- mtalaa v tedkiktir (aratrlmaya
ve incelemeye deer) .
Msy Pradriye Fodre tukuk- Umumiye' de yazd ki
"Bu usuln (constitutionnel) mahzurlar, pek kark
oluu ve i mametin vahdet (tek) ve adem-i i nkisam
(blnmezlii) gibi kaide-i esasiyesini (esas kurallarn )
nakz ediidir (bozmasdr) . Bundan baka iradeleri bi r
derecede mutlak ve kavi (kuvvetli ol an) ve menafi' -i
muhtelifeleri (eitli menfaatleri) olduundan hkmete
birbirine zd kuvvetler vermesi lazm gelen, muhtelif
ahsiyet beyninde (aras nda) daima ittifak bul unmas
mkl grnr. Derler ki suret-i mertada (meruti sis
temde) Yani "constitutionnel" suret-i mahl utasnda idare
olunan mmet iin vahdet yoktur. Gya iinde bi rka
devlet vardr ki daima birbiri ni mahv etmee ve ifal
222
eylemee alr. Bu ise hem devletin za' fna sebep
olur, hem ahlak bitirir. Hal byle olunca Aristotales' i n
dedii gi bi kavaid-i hsn-i ahlak zerine messes olan
dan baka haddizatnda bahtiyar devlet yoktur. , i l h.
"Keza ft-terceme (tercme i le)
" Consti tuti onnel ' , yeni hkmet-i mahl tan n
( bi rleik hkmeti n) haki kat udur ki onda ekl-i
hkmeti ve hukuk- ahaliyi (halk n hukukunu) cami'
olan (iine alan) kavaid-i esasiyyeyi (esas kurallar)
bozmaa ne hkmdar, ne vkela, ne de meclis-i kanun
muktedir olamayacak (gc yetmeyecek) Ahalinin hukuk
i zatiyyesi (kendi hukuku) ki ahs ve efkar (fikirler) ve
i zhar- efkar ( fi kri a klama) ve tasarruf-i eml ak
(ml knde istedii gibi ileme) ve kisb (kazanma) ve
mesai, (alma) hrriyet ve i htiyar zere brak lmak
kazayasndan i barettir. te kavaid-i esasiyye bunlar
cami' ve hafz olacak (koruyacak) .
Acaba bu suret-i mahlta Eflatun' un tasavvur ettii
cumhuriyet kabilinden airane bir hayal midir, yoksa
dnyann bir tarafnda icra olunduu var mdr?
Hele Fransa'da f 24 terin-i sani (kasm) 1 860 ilan
namesiyle politikaca ve ekonomice nokta-i nazar (bak
as, i mparatorun ayn-i istiklal i ne tevfiz ol unmutur
(imparatorun hr olmas ile edeer grlmtr. )
Biz birinci ve ikinci nshalanmzda yazlan nabzeler
den (paralardan) bil istinta (sonu kararak) deriz ki,
mer 'olan hkmet ancak odur k, memleketin hacat
(ihtiyalar) ve ahlak ve derece-i temeddnne mnasib
(kalknma derecelerine uygun) buluna ve onda amir ve
mbair (ileri yapan) mes'ul tutula. Ne nev' (eit) ve ne
surette olursa olsun, ite kaideten (kural olarak) bundan
baka mes'ele yoktur.
22
Kald ki nazariyat- umumiyyeyi (genel teori l eri )
brakp bit-tahsis (zellikle) mesela Amerika'da yahut
l ngi l tere' de veya meml eket-i Osmaniye' de suret-i
hkmet nasl olmak lazm gelir, denirse, evet kaide-i
mezkreye (szn ettiimiz kaideye) nazar ederek (ba
karak) o mevki' -i mahssun (zel yerin) corafya ve
tari he hacat ve ahlak ve derece-i temeddn
( kal k nm l k derecesi ) kami l en ( en iyi eki l de)
bi l mtalaa ( i ncel eni rse) kabi l - i i cra ( uygulanmas
mmkn) bir ekl-i hkmetin an-asi (esasnda) terti bine,
(yani aralarda usul ve kavaid (kurallar) zre hkmet
olmad farz klnd surette) yahut oralarda mevcut ve
mretteb (terti p edi l mi ) olan ekal-i hkmeti n
( hkmet ekill eri ni n) mrr-i ezmine i l e (zaman n
gemesiyle) hangi tertipleri ne vechi le slaha muhtac
olduuna dair bahsetmek pek de mkil bir mes' ele
dei ldir. Ancak mevk' -i mahssun (zel yerin) tarih ve
corafya ve ahlak ve adatn (adetleri ni ) laykyla bil
meyenlerin yalnz nazariyat- ummiyyeden (genel teori
lerden) bil kiyas ( karlatrma ile) bahse karmalar
dahi, izhar- cehal etten (cahi l l i klerini sergi lemekten)
baka bir eyi netice vermez.
HATME
Mtal aa-y ktb-i siyasiyata (siyasi kitaplar incele
meye) rabet eden zevatn ezhannda (zihinlerinde) siya
set-i slamiyyenin nazariyatna (teorisine) dai r bir i l m-i
icmali (zet bir bilgi) hasl olsun.
Evvelen ( i l k olarak) : uras n bilmek lazmdr ki
suver-i hkmetten cumhuriyet, hkmet-i ba' z (aristok-
224
rasi) suretlerine dair efkar (fikirler) Garb'a mahsus olup,
ark mine' l-evvel (nceleri de) i le' I yevm (bugn de)
hkmet-i vahid (monark) fikriyle yaard' diye Avru
pa'da mevcud olan bahis yanl bir mes' eledir. ark'da
mine' l-kadim (nceleri) bu efkar (fikirler) mal um idi (bi
l i niyordu) Eski Fars' da yani Kayaniyan' da hkema-y
Fars' n ( Fars filozoflarn n) cumhuriyete ve hkmet-i
ba'za (Aristokrasiye) dair nice efkar ve mbahasat (ba
hisleri) vardr. Bu hkemann (filozoflarn) uzun uzad
mbahasat (bahisleri ) ve cumhuriyete dair hutbeleri
Heredot'da tamamyle mukayyeddir (yazldr) . Ama eski
Yunaniler inanmazlarm. Onlar bu yolda efkar erefini
kendilerine vermek isterler. ark'da bu efkar mevcd ve
mebhs (konuul uyor) idi. l bn-i Sina' nn l isan- peh
leviden Farsiye tercme ettii "Zafer-name" ve eski Fars
kitaplarndan 'Yadigar-name' gibi asar (eserler) dahi
ahidimizdir.
Saniyen (ikinci olarak): Mtenebbih olmak (uyanmak)
lazmdr ki lslamn hi lafet eyyamnda (gnlerinde) yani
otuz sene (ber fehvay- 'el- hilafetu ba'di selasune sene
ten.,) (hilafet benden sonra otuz yl devam eder) zarf nda
medeniyet, hususen Hazret-i mer (radiyal lahu anhu)
eyyamnda (zamannda) idare-i medeniyye (medeni idare)
Avrupa kitaplar nda bahs ol unan (anlat lan) suver-i
hkumetin (idare ekillerinin) hi birisinden deildir,
belki hi hkmet deildir.
Hsn-i ahlak (gzel ahlak) kaidesi zere msavat-
mutlakadan (mutlak eitlikten) i baret bir nezaret (bakma)
ve vasayetti r (emirdir) . Binaberin (bundan dolay) i btida
y hkhumet-i slamiyye (i slami hkmetin balangc)
Muavi ye' ni n ( R. A. ) sal tanat tari hi nden i bti daen
225
(balatarak) mtalaa (incelemek) lazmdr.
Salisen (nc olarak): Vakf olmaldr (bili nmelidir)
ki lslam ulemas (alimleri) hkmet-i ba' z (Aristokrasi
hkmet ekl i ) yani ta'addd-i resa (reislerin birden
fazla olmas) usln mehalik (zararlarna) ve mah
zuratna (mahzurlanndan) mebni (dolay) btn btn
vera-y zahr- bahse (kulak arkasna) attlar.
Cumhuriyet bahsini dahi yal nz bir sret-i idare (idare
ekli) zmnnda (eklinde) tasavvur etmediler. Ancak her
hkmetin borcu menfaat-i amme (kamunun menfaati) ve
cumhur- cemaate (btn topluma) nezaret (bakmak)
olduundan, byle nezaret ne suretle olursa olsun cum
huriyet demektir, mtalaa eylediler. Binaberin (bundan
dolay) Yunan ve Roma' n n mkz- fi tne ( fi tneyi
uyandran) ve mevki-i ihtilal (i hti l al i n yeri ) olagelen
suret-i cumhuriyetleri (cumhuriyet eki l l eri ) lsl am' da
meydan- bahse alarak (konuularak) tesvid-i evrak
edi l medi (hakknda bir ey yazlmad) . Evet, tesvid-i
evrak edilmee demediindendir. Yoksa Avrupal baz
siyasiynun (siyasetilerin) zann gi bi selatn (sultanlar)
ve mtegallibenin (hakim gcn) ceza ve zlm korku
sundan meskt-i anh (suskunlukla) geilmi deildir. Ve
baz ahann (sonradan gelenleri n) ark'a isnad eyledii
grenek muhafazasndan dahi deildir. ol mollalar ki
hulefa (halifeler) ve selatini (sultanlar) mehakime (mah
kemelere) ektiler ve en edid zalime en edid nasihat
lar yazdlar. Ve en zorlu mtegalli blerin yzlerine kar
zal i mi n hal ' i n (tahttan i ndi ri l mesi ) ya katl i n
(ldrlmesi) lazm gelir, deree korkmadlar. Bunlar m
imi ki cumhuriyet suret-i mes' elesinden bahs etmee
korkmular? ol ukala (ayd nlar) ki ammeni n i' tikad ve
226
adetine kar tezyif ve cerh (kk drc eyler)
yazdlar, trl bid'atlar ve mezhepler icad ettiler. Bunlar
mdr k adet ve grenek muhafazasyn suret-i cumhu
riyetten dem vurmamlar?
Rabian (drdnc olarak) : Di kkat gerekir ki slamda
hkumetin suver-i muhtelife-i muhtemelesi (ihtimal da
hilinde olan eitli ekilleri) mevki-i mtaalaya konarak
(incelemeye ap) inklabat (inklaplar) ve ihtilalata (ih
tilallere) sebebiyet vermekle itigal olunmayp (megul
olunmayp) ancak "en muntazam hkumet, mes'elesine
hasr- bahs edi l di (a rl k veri l di ) . Dier suretlerin
muhakeme-i vekayi'i (olaylarn muhakeme etmek) tarihe
b rak l d .
Hamisen (beinci olarak): iyice anlamak vacibdir ki
(gereklidir) yalnz salah- ma'ae (gei min dzene girme
sine) nazar eden kavanin (kanunl ar) kemal-i intizam zre
(mkemmel) bir hkumet yapamaz. Salah- ma'an dahi
kemali (mkemellii) el bette kavanin-i esasiyenin (esas
kanunlar n) salah- mi'ad (vadedilenleri yoluna koyma)
nazar n dahi cami' olmasna mtevakkftr (baldr) .
Hlasa (zetle) ahlaksz hkmet-i muntazama (muntam
hkmet) olmaz, dediler. Yani adalet menaf'-i cemaatin
(topl umun menfaatlerini n) mnasebat ve iribat ndan
mtevellid olmu (domu) bir hlasa (z) kabilinden
deildir, ancak, bil-cmle ezmine (zamanlar) ve emki
neyi (mekanlar) muhit (iine alan) bir sfat- ezel iyye
(ezeli olan) menba' ndandr (kayna ndandr) . yle k
mrn rahat ve lezzetle hadd-i kemale (olgunluk yana)
isal etmi (vardrm) olan bir adam bir nefsi bi -gayr-i
hakkn (hakk olmadan) kati edip de der-akab (hemen)
eceliyle vefat eylese hkmetten bir ceza grmemi
227
olur. Halbuki kati lin adaletten ceza grmesi kaideten
lazmdr. Demektir ki, eer adalet varsa Allah vardr,
ahiret vardr. Polis cezasndan kurulmaa frsat bulanlar
adalet cezasndan kurulmayacaktr. Binaberin (bundan
dolay) ictima' - medeniyet (medeni topl uluun) mua
melatn (dnya muamelelerini) ada.et zre balayacak
kavanin-i esasiyyenin (esas kanunlar n) salah- ma'a u
mi"ada (geim ve beklentilerin dzeni) nazaran vaz,
olunmu (oraya konulmu) olmas yine maiet (geim) ve
medeniyet salahiyn (selameti iin) dahi labddr (ge
rekli di r), derler. Ve bu mtalaadan "en muntazam
hkumet salah- ma'a u miada nazr kavanin-i esasiyyeye
malik (sahip) olandr. " kaidesini kardlar. u be ka
ziye (mesele) malum olduysa va'd- sabk zre (vadedil
dii gi bi) lslam' n ahlak ve hi kmet-i amel iyye (pratik
bilgi) ve f kh ve siyaset kitaplar ndan kabilecek
usul-i siyaseti (siyaset metodunu) ite imdi yazalm. Bu
usul muhta olunacak kadar tarifle erh ederek yazp
suln stlerini izdim.
) insan bittab' (tabiat gerei) medenidir. 2) Mede
niyet muamele ve adle (adalete) mtevakkf ol up
(balanp) muamele ve adi kavanin-i klliye-i esasiyyeye
(her ihtiyaca cevap verecek esas kanunlara) muhtatr.
"Constitution" (anayasa) k bu kavanin-i eriat (eriat ka
nunlar) tesmiye kln r (ad verilir) . eriat, l ugatte
mverrid-i ariye (takip edilecek kanun) demek olmakla
cemaatn msavat zre mntefi olaca (yararlanaca)
kanuna eriat tesmiye k l nmtr (ad verilmiti r) . Bu
kavanin-i kll iyyeyi (kapsaml kanunlar) layk vechile
vaz taknin edecek (kanun koyacak) ari' (kanun koyucu)
l azm gelip, eer bu ari, cemaat- siyasiyyeni n adeta
228
efradndan (ferlerinden) olacak olsa hadim-i medeniyet
(medeniyeti mahvedecek) olan here merc (kanklk)
zuhra gelir (meydana gelir), yle ise ari ' i n (kanun
koyucunun) nbvvet ( peygamberl i k) ve mu' ci ze ile
mmtaz (imtiyazl) ve i mtiyazyla mnkad (imtiyazna
boyun eilen) olmas labddr (lazmdr) . Binaenaleyh
(bundan dolay) 3) eriat Hazret-i Allah' dan olup onu
nebi-i zi-mu' cize (mucize sahibi peygamber) tebli eder.
eriat adalet-i ezeliyyenin (ezeli adaletin) icrasayla
nev'i (i nsanlar) muhafaza iin olup ehasn (kiileri n)
istila-y evkyle ( keyiflerini n istilasyla) muhakkar ol
mamak (hakarete uram olmamak iin) musib ve muti'e
(doru ve uydurma) ve musi ve asiye (isyan edene)
dnyevi ve uhrevi mkafat ve mcazat (ceza) va'd vaidi
(caydrc eyl er va' dedilmesi) gerektir. Ve bu va'd
vaidi tezkar (hatrlamas) iin eair (adetler) lazmdr, ki
taat (i badet) ve a' mal (ameller) tesmiye k lnr (ad veri
lir) . Bu halde 4) Peygamber halk hakka ve taat ve
inkyada daveti olmak lazmdr.
u usul-i erba'a (dr usul ) " arat"da bu vechile
mezkrdur (ifade edilmitir).
Tsi " arat" erhinde dedi ki ' Musannfn (yazar n)
eriat ve nbvvet ( Peygamberlik) umruna (ilerine)
dair beyan ettii zevabt (kaytlar) kavaid-i tabi iyye ve
zaruriyyeden (tabii ve zaruri kaidelerden) olmayp salah
maa ve mi' ad- umumi (genelin geimi, beklentilerin
dzeni) nizamnn kemali (en iyi olmas) iin kaidelerdir.
Bu salahn (diriliin) kemal-i intizam (mkemmel olmas)
kavaid-i mezbreye (ifade edilen kaidelere) muhtatr.
Yoksa insan iin ictima' zarurisi ni (zaruri beraberlii n)
h fz edecek bir nev' -i siyasetle (bi r eit siyasetle)
229
yaamak zaruretine kafidir. Bir nev'-i siyaset dediimiz
velev k tegallb (zorbalk) ve istibdat ile olsun. Bu ma
kalemize brhan (delil) ise, ite etraf- ma'mre sekene
sinin (kalknm evrelerde yaayan) siyasat- zaruriyye
(siyasi beraberl i k mecburiyeti ) ile yaamakta ol up
gittii di r . . 4
Demek oldu k 5) siyaset-i kmile (mkemmel siyaset)
hsn-i ahlak (gzel ahlak) ve iman-i mi'ad (va' dedilen
iman) ile olur. yle ise 6) Siyaset-i medeniyyenin esas
mcerred (sadece) hal k n menfaat-i maddiyesinden
(maddi menfaatinden) ibaret ol mayp, min haysi' I- kaide
(kaide olarak) adalet-i mutlaka (mutlak adalete) ve min
haysi' I -farz (farz olmas bakmndan) menfaat-i halktr
(halkn faydasdr).
Kavanin-i klliye (kapsaml kanunlar) halkn ictima'
ve teayyte (beraberliklerinde ve geimlerinde) salah-
ma'a u mi'adna (maddi ve manevi selametlerine) kefil-i
mebna (kefil olan yap) olup, bunu icraya msil olacak,
(koyacak) 7) Tedabir (tedbirler) ve teratib (dzenler) akl
ve tecrbe ile bulunur. Buna mebni (dayanarak) siyaset-i
medeniyyeni n (medeni siyasettin) ml k ve saltanata
mte' allik (ilgili) ksmnn mebadisi (prensipleri) akl ve
tecrbedendir, denilmitir. (Keza kale ts-seyid e-erif
f Havai erhi hikmet'/- ayn) ( Es-seyyid e-erif ' Hi kme
tu' I Ayn erhi i i n yapt haiyelerde ayn eyi
syl emitir. )
Hak bir, hkm bir, ari ' (kanun koyucu) bir olmas 8)
Vahdet-i imamet (tek bir devlet reisi) kaidesini intac
eder (sonucunu verir) 9) eriat Allah' dandr. Nebi onu
tebli etmitir. Makam- imamet (devlet bakanl )
nezarettir (bakanlktr). Madem k imamdr, nazrdr (ba-
2
kandr), tabi'dir (kanunlara tabidir), mkelleftir (sorumlu
dur) mes' uldr. yle ise vahdet-i imamet ve mes' uliyet
iin en mnasib olan suret-i idare O) Hkmet-i vahid
(Monark) kaidesi zre olandr.
Medeniyetin muamele ve adi (adalet) cz'iyatn (te
ferruat n ) zabt eden kavanin-i klliyye-i esasiyyenin
(kapsaml esas kanunlarn) daima mazbt (yazl) ve
mahfz (sakl ) kal abi l mesi havadis-i yevmiyye olan
(gnl k olarak meydana gelen) cz' iyattan (ufak-tefek)
her bir hadisenin bu kavanine (kanunlara) tatbik ve tev
fik olunduktan (uygulandktan) sonra kaza ve badehu
(sonra) icra kl nmas na mtevakkf bul unduundan
( bal bulunduundan) cemaat-i siyasette (siyasi toplum
da) mfi ve kad ve mbair (icra eden) bulunmak lazm
gelmiti r. Bu sebepten 1 1 ) Siyaset-i medeniyye ifta
(fetva verme) ve kaza (tatbik etme) ve mbaeretten (icra
etmeden) ibaret denilmitir.
Mbaeret (icra) kazann (uygulayann) aleti. kaza ise
i ftan n (fetva makam n n) yed-i tevfi ki nde (el i nde)
msahhar (uyumlu) kabilinden olduundan mbair ve
kadya (stlah- fkh zre) edep ve iftaya usl ve kavaid
(kaideler) ve zevabt (kaytlar) vaz'olunmak (oraya ko
nulmak) vacib olmu, hatta usl ve fur' (kan) tedvin
olunup (dzenlenip) bil cmle ulm (dier ilimler) gi bi
kavaid stlahat- mahssa (zel kaideler ve terimler)
zere ta' al l m ve tal ime (reni lme ve retil meye)
muhta snaattan (sanatlardan) olmutur. Binaberin (bun
dan dolay) l 2) Siyaset-i medeniyye (medeni siyaset).
usl fr' - fkha (ortaya konulmu f kh prensiplere)
muhta denilir.
(Ulum, s. 1 8-30, 79-89, 1 35- 1 43)
231
DEMOKS. HKMET-i HK (HK HMT),
MSAVAT (Eitl)
Malm ki, suret-i hkmet (hkmet ekli) ya monari
(padiahlk), ya aristokrasi (hkmet-i ayan), yahut de
mokrasi (hkmet-i halk, msavat) olur.
Evail-i slamda (islamn ilk yllarnda) ekl-i hkmet
demokrasi idi. Yani padiah sultan, melik yok. Msavat
var idi. slam hkmetini izah iin Halid Bin Velid (R. A. )
hazretinin u kelam kafidir.
Vakla ki Hraklit taraf ndan altyz, dier rivayette
yediyz bin asker ile Bahan nam serdar- Rm, Yermk'da
Ashab- Kiram (sahabiler) ile muharebeye tututular.
(R. H. ) Bahan msalahaya ( bara) dair mkal eme
(konuma) iin ve haki katte hile ile der-dest eylemek
(yakalamak) iin Halid Bin Velid' i otana da' vet etti.
Hal i d yz kadar di laverl er ile Bahan' n ad r na
vrdanda (vardnda) Bahan Arabi ibare i l e hutbeye
aaz edip (balayp) dedi ki ' Elhamdlillahi'l-lezi ce' ele
seyyidina El-Mesiha Efzele' l-Enbiyai ve melikena efze
le' l-ml ki ve mmetena hayre' l-memi" yani hamd ve
kr Allah' a ki seyyidimiz lsa'y efzal-i enbiya (peygam
berlerin en faziletlisi) ve melikimizi efzal- mlk (me
l i klerin en faziletlisi) ve mmet-i lseviyyemizi ( Hris
tiyanlar) hayr'I mem (mmetlerin hayrls) kld . . .
Bahan byl e bal ay nca Hal i d sabredemeyi p
merkmun (ad geenin) nutkunu kesti . Ve reddiye ola
rak yle bir hutbeye aaz etti (balad ).
' El hamdl illahi ' l-lezi ce' elena nu' mi nu bi nebiyyina
ve binebiyyukum ve bicemi' l enbiyay ve ce' ele emi-
22
rena el lezi velleynahu umrena recul en kesba' dina
levza'eme ennehu melikn aleyna ezelnahu umrena re
culen kesba'dina levza'eme ennehu melikn aleyna ezel
nahu feselna nera enne lehu aleyna fdlen illa enyukune
etkemina ve kad ce'elelahu ta'ala mmetena te'muru bil
maruf ve tenha an'I- mnkeri ve takarru bi'zzenbi ve tes
tegfiru mi nhu ve ta' budul l ahe ta' ale vahdehu l a
eri kel ehu'
Yani kr Allah' a ki bizi Muhammed Aleyhisselema
ve sizin peygamberiniz isa'ya ve cem'-i enbiyaya (btn
peygamberlere) m'min (inanan) kld. Ve bizim emirimi
zi, ki biz onu i htiyar mzla (i rademizle) umrumuza
(ilerimize) vali yaptk, bizim gibi bir adam kld . u
raddede (derecede) ki eer emi ri mi z kendi ni bizim
zerimize melik zu' m etse (zannetse) derhal azlederiz.
Emirimizin bizim zerimize asla bir meziyeti olduunu
zannetmeyiz. Meer ki bizden ziyade muttaki olan (Al
lahtan korkan) ya'ni inne ekremekum indellahi etkakum
(en deerli ni z, en takva olan nzdr) muktezas nca
(gereince) takva faziletine sahip ola) . . . . ilaahire (ve
devam ediyor) .
i te Ruml ar ve Ermeni l er ve Frenkl er mel i k
tandklar eyyamda (gnlerde) Allah adanlan ya'ni Halid
ve Ashab- ki ram ( sahabi l er) emi r' l -mmi ni n
(mminlerin emiri) (R.A. ) hakknda byle itikad ederler
di. (RH Olvakt emir mer b. el-Hattab idi. Demek ki ol
vakt hkmet-i slamiye (slam hkmeti) demokrasi idi.
Msavat (eitlik) vard .
u vak'a (olay) meseleyi izah eder. Yemen'den gelen
kumalar ashaba (sahabel ere) taksi m ol undukta
(payla lnca) her birinin hissesine ne miktar isabet et-
233
tiyse, emir'l mminin mer'e dahi o kadar dmt. Bir
gn mer arkasnda o kumatan bir entari olduu halde
minbere kp ashab cihada teviken nutkederken saha
beden biri kyam edip (ayaa kalkp) dedi ki: 'Ey mer,
bundan sonra biz seni dinlemeyiz. mer: 'niin' dedi.
Sahabi: 'Zira sen kendini bizimle msavi tutmayp, im
tiyazlandrd n. nk Yemen kuman hi n-i taksimde
(blme esnasnda) sen dahi bizimle beraber hissene
den paray al m t n. i mdi seni n zeri nde
grdmz rba, o paradan kmaz. Demek ki sen ol
vakt bizden ziyade almsn ki rba yaptn. ite bu ci
hetle imtiyazlandn' dedikte, (deyince) mer, olu Ab
dullah' a bakp 'Abdullah kalk bu adama cevap ver' dedi.
Abdullah kyam edip (ayaa kalkp) o adama cevap verdi
ki: ' Emi r' l mmi nin mer, hissesi ne isabet eden
paradan kendi si ne rba yapmak istedi . kuma
yetimedi. Ol vakt ben kendi hisseme isabet etmi olan
paray mer' e verdi m. ikisi bir yere gelince byle bir
rba kt o halde mu' teruz sahabi (itirazc ) : 'yle ise
biz mer' i dinleriz' deyip oturdu. (RH) ( Rdvanul lahi
te' ala aleyhim ecme' i n) (Allah' n rzas onlarn stne
olsun).
Demokrasi. hkmet-i halk ve msavat ne demek
olduu anlal dysa, imdi biz deriz ki o trl ekl-i
hkmet yle bir mevki'de yle bir kavimde idi ki onlar
yekdil, (tek gnl) yekcihet. (tekynl) sad k (doru) ve
abid (kul) ve muttaki (Allah' tan korkan) mmet-i vahide
den (tek mmetten) i baret idiler. Onlarda Allah korku
sundan baka korku yok, onlarda Allah yoluna hizmetten
baka i yok, onlarda hsn-i ahlaktan (gzel ahlaktan)
baka tanzimat (dzen) yok, hasl (zetle) onlar Allah
adamlar idiler. Eflatun' un hayalat (hayalleri) olan
msavat usl, onlarda fi il ve amele (pratie) kt .
imdi Franszlardan hrriyet ve msavat namyla
hergn armakta olan bir frka (grup), krall mahvedip,
demokrasi uslnde msavat yapmak istiyorlar. Fakat
ilerinde Allah adamlar yok, yani kulpta (kalplerde)
havf-i ilahi (Allah korkusu) gibi bir kuvve-i kahire (ezici
bir kuvvet) yok.
Bunlarca hrriyet demek, akna geleni sylemek ve
intifa'a isal edecek (menfaati ne gelecek) isteini bila
mani (engelsiz) icra etmek. ite bi rtakm Franszlarn
ak l larna geldi, canlar istedi, ibu 1 870 Mays i bti
dasnda Allah' i nkar etmek zere bir gazete kardlar.
(Paris' te) Allah' a iman edenlere kar kullandklar lisan
ne derece layksz, edepsiz olduu mtala' a edenlerin
malmu.
Bu kavmi n ki hrriyetlerini cemaat ire (topl um
iinde) tahdid edecek (s nrland racak) ahlak yok. Eer
byle bi r terbiyesiz memlekette hrriyet ve i htiyar
(i radeyi) tahdid eder (snrlandrr) bir kuvve-i kahire
(ezici bir kuvvet) bul unmazsa hat neye mncer olur?
phe yok u gzel Paris, u alemin taklide alt
mamr (bayndr) Fransa bir iki senede harab olur.
Demokrasi, msavat bir andeliptir ( bl bl dr) ki
gl i stan- ahl ak- hasenede ( gzel ahl ak q
glbahesinde) namesaz olur (ter) . Byle mezbele-
kulbda (kalp pl nde) byle andeli bi-i mahb
(sevgili bir blbl) ter mi?
Franszlarn demokrasi efkar (fikirleri) kendi mev
lerinde mahsur (hapsedilmi) kalmayp, matbuat (bas )
vastasyla ark (dou) ve garba (batya) ve imal (kuzey)
235
ve cenuba (gneye) mnteir olmakta (yaymlanmakta)
bulunduundan, istanbul' da ve Kahire'de ve Tahran'da ve
Buhara'da ve Kabil' de dahi bir gn olacak ki bu efkar
fitne engiz olacaktr. (fitneye sebep olacaktr) Binaena
leyh (durum byle olunca) bir de bizim taraflara doru
bakal m.
Bi zi m byk ehi rl er i mi zde ahl ak, Avru
pallarnkinden daha ktdr. Biz bir hale gelmiiz ki,
bir kan ile iki saat beraber oturup da nefsini zapt edebi
len adam, bizde parmakla gsterilir ve sahib-i keramet
(keramet sahibi) addol unur (kabul edilir). Kitaplarmzda
ve azlarmzda nevadir-i fevkalade (olaanst nadir
grlen birey) gibi sylenmez mi ki: "Ebussuud Efendi
bir kz ile bir gece bir odada bulunmuken nefsini zap
tetmi de kza dokunmam'
Avrupa'da bir erkek bir kar ile gn gece hal
vet-niin ol ur (yaln z kalr) ve belki hatrna bile gel
mez. Mahaza (byle iken) bu fiili adi (sradan) addolunur.
Medhe sezavar (vlmeye deer) bir amel grnmez.
Bizim memlekette u tugan (bozulma) gerek mevkiin ha
raretiyle (scakl ile) hararet-i ehvete hami olunsun
(ehvetin taknlna yklensi n) , gerek yrklerde ve
kyl l erde byl e sab rs zl k grnmedi i ci hetl e
ehirlerde setrin (rnmenin) verdii hrsa hami olun
sun, (yklenilsin) , her ne trl te' vil (yorumlama) kabil
ise (mmkn ise) edilsin ahlak- hamide ile teskn olun
mak kabil mi, deil mi? ite bahis burada. Her amelimiz
her halimiz ki bu ehvet meselesine mukayyestir (ben
zerdir). Tezhib-i ahlak (ahlak ss) ile terbiye ol unmak
elzemdir.
Bizim memleketler halknn istidad- hazr, (u anda-
2
ki ei l i mi ) hkmetten yal n z ihtiyacat- cismaniye
lerinin (maddi ihtiyalarn n) tesviyesine (yol una kon
masna) muntazr deildir (bakmyor). Bizim memleketle
rin istidad (eilimi) bir hkmet bekler ki , i htiyacat
maneviyelerini (manevi ihtiyalar n ) dahi istifa etsin
(yerine getirsi n) . Has l yed-i fevkani ile (hakim bir el)
halk hsn-i ahlaka (gzel ahlaka) bais eylesin (balasn) .
Bu yed-i fevkani (hakim, stte olan el ) monaridir, yani
padiahl k.
imdi bize mer dahi gelse ne yapar?
Mesela, biri kalkp da: "Karlar dahi insandr. Erkek
lerle ihtilat (karma) haklardr. Hatta sen karlan erkek
lerle beraber muharebeye bile gnderdin diyecek
olsa, mer: "O erkekler, o karlar siz deilsiniz, onlar
insan idi, siz deilsiniz' der. Ve drresini (incisini)
gsterir. Yani hrriyet ve msavat (eitlii) ksacak ni
zamlar vaz'na (koymaya) muhta olur.
Kim bilmez ki demokrasi, msavat usl nn en er'i
(eriata uygun) en ala hkmet olduunu? Ne are ki,
lstanbul halk hep Gmhaneli eyh dei l . yle bir
halk ki koca Cezayr gibi bir uzvu (organ) koptu da hi
hi ssetmedi . Semerkend ve Takent ve Buhara
grltlerini sivrisinek vz lts gibi iitti . zeri nden
otuz dokuz Al i Paa aracak derekelerde domald.
Biz yle bi r kavim ol muuz ki, drt mektep
ocuumuz bir yere gelse biri padiah olup dierlere
menasip (rtbeler) tevcihiyle (vermeyle) oyun oynarlar.
Drt sal sakall umr-dide (gngrm) ve sal-horde
(yal ) ri calimiz (erkeklerimiz) hi mmet namyla (ad
altnda) tecemm etse (bir araya gelse) herbiri riyasetini
(bakanln) ilan ile kumandan ol maya kalkr.
27
yle bir ahlakta olan halkta uhuvvet (kardelik) ve
msavat (eitlik) kaziyelerini, (meselelerini) kim satar
kim alr.
Daha geen gne kadar hrriyet ve hammiyyet
namyle bunca nfusun nne den Fazl Paa' nn Karn
kadar da zengin ve mansp (rtbe) ve i l tifat aliye
(hkmetin iltifatna) gayri muhta olduu halde, canna
bir meclis-i has azal (devlet bakanl) ot tkad. Ham
miyyet ve hrriyet namyla tei edip (cesaretlendirip)
Kbrs ve Rodos ve Akka Kal' alarna esir ettii bunca
el h-i i man n ah u enininden zerrece mteessi r
(olduuetkilendii) grlmedi.
Byle miskin, byle ahlaksz halkn yalnz ihtiyacat-i
cismaniyelerini (maddi ihtiyalar n ) dei l . ihtiyacat-
hul kiyelerini (ahlaki ihtiyalar n ) dahi tesviye edecek
hkumet laz m. mer gibi emir istenirse, Osman ve Ali
ve Halid gibi Allah adamlan olmal.
Demokrasi usln vaktiyle Haccac'a teklif ettiler.
Haccac dedi ki, Tebazer ete'ammeru lekum, yani "Siz
Ebu Zerr olunuz, ben de size mer olaym. Bu kelam
yal n z Haccac sylemiyor. Yeni Avrupa' n n siyaset
mellifleri dahi byle diyor. Jean Jacques Rousseau der
ki: 'Eer Allah adamlan varsa, bunlar demokrasi suretiy
le hkmet olunurlar.'
i bu sal -i cedi d (yeni y l ) mel l efat ndan,
(yaynlarndan olan) Usl-i lm' s - Siyaset (siyaset ilmin
de usul) nam (adl) kitapta (Msy Pario) der ki: "Cemaat-i
mtemeddi neden ekserin ( medeni topl uml ar n n
ounun) rahat iin demokrasi sureti-i hkmeti me
ziyellidir. Fakat bu suret, ezminenin (zamanlarn) ve
mevaninin ( engellerin) terbiye-i kamilesi (olgun ter-
2
biyesi) ile pimi ve kifayet derecede (yeter derecede)
ermi ve pek yolunda tanzim olunmu olmal .. ." (s. 382).
S:
Hrriyet ve msavat hukk- beeriyeden (insan huku
kundan) olmakla, sahih olan (doru) suret-i hkmet bu
hukuku kafil olandr (garanti altna alandr. ) Bu sret-i
hkmet ise demokrasidir.
Cvp:
Ne gzel nazar. (bak) Ne sahih (doru) netice. phe
yok bu byledir. Lakin bir kere de nazardan (teoriden)
amele ( uygulamaya) geelim. Bakal m demokrasi tekili
(kurulmas) u yerde mmkn m, deil mi? ite bahis
burada. nk ilm-i fkhta, (fkh ilminde), ilm-i siyaset
te (siyaset ilminde) sahih (doru) , dendiinde bunun
manas imkan- icra ve amel (yeri ne getirilmesi mmkn)
ve nafi (faydal ) manalanndan aynlmaz. Msy Pario
(s.386) der ki: "ddia olunan shhat (doruluk) ki, pimi
erimi deil dir, shhat deildir. Zira siyasette sahih
imkan ve amel ve naf' den ayrlmaz . .
Bizim fkhlardaki 'La yeczu' I -ifta'u bi' l-ekvalis sa
hihati' I -mahcureti' I -amel' (Uygulanmas terk edilmi
ancak doru olan szlerle fetva vermek caiz olmaz) kai
desi dahi buna racidir.
Memleket-i Osmaniye'de (Osmanl lkesinde) demok
rasinin adem-i imkan- icrasna (icra edilmesinin im
kanszl na) vech (sebep) yal nz ahl ak bozukluu
mudur? Biz bir misal olmaz zere ahlaktan bahsetmitik.
Meml eketin kta' at- muhtel ifede (eitli ktal arnda)
para para olmas ve vs'at (genilii) ve elsine (diller)
ve adat ve edyan- muhtelife (eitli dinler) ashab (men
subu) akvam- kesire (bir yn kavim) ile meskun (iskan
239
edilmi) bulunmas, hep demokrasi ve msavat nnde
birer seddir.
Hala dnyada amele gelmi (uygulamaya gemi) ne
kadar cumhuriyetler grnrse, mesela memleket-i Osma
niye gibi yerlerde msavat icras imkanna misal ola
mad ktan baka, belki adem-i imkann (imkanszln)
gsteri r.
imdi, nerede demokrasi var: Saint Marino'da deil
mi? O cumhur, millet-i vahideden (tek milletten) ibaret
olduu halde, topu topu sekiz bin nfustan ibaret. And
rew Cumhuru on sekiz bin nfus, Birem memalik-i
mttefkas (birleik lkeleri) nihayet doksan bin nfus,
Lbek, otuz bin.
Bunlar ve bunlara benzer, bizim kasabalar kabilinden
memleketlerde yle cumhuriyetle idareye mevkii ve
hallerince istidad cay-i bahs midir? (sze deer mi?)
Maahaza ( byleyken) bunlar devletler hi mayelerinde
yaamaktalar.
Avrupa'da en byk cumhuriyet svire k, bizim Tuna
vilayeti kadarca bir yerdir. i ki buuk milyon mfustan
i baret. Halbuki mevkii ve halce imdiki usl-i idareye
ne kadar mstaid ( uygun). Orada cumhuriyet, memalik-i
mteaddidenin (birden fazla memleketin) birbiriyle ahd
vifakndan (anlamasndan) ibaret. Yani lsvire'de her
memleket
k
endi imtiyaz ve idaresini muhafaza etmek
aryla ittifak etmiler. Yoksa bildiimiz demokratik
dei l . Oras bir memalik-i mttefka (birleik memleket
ler) k iki lisandan baka yok (Alman, Fransz). iki buuk
milyon nfus iinde, fakat drt bin Yahudi var,
Hri stiyanl ktan baka din yok. Maahaza (byle olunca)
memleketler Hristiyan mezahi b-i muhtelifesine (eitli
2
mezheplerine) mnkasm (blnm). Mesela Katolik ile
Protestan muhtelit (kank) dei l . Dokuz kanton srf Kato
lik, yedi kanton Protestana mahsus. Yirmi iki kantondan,
fakat alt mahal var ki, orada Katolik ve Protestanet muhte
lit (kank) bulunuyor. lsvire'de Hristiyanlar pek dindar,
sofu, demek ki orada ahlak var, Fransa gibi deil.
Kald ki lsvire' ni n tarifimiz gibi yirmi iki kantona
taksim k lnarak memalik-i mttefika (birleik devlet)
haline girmesi, klliyata (hepsine) nazar (bakmak) ii n.
Bem' de hkmet-i mttefika (birleik hkmetler) tayin
etmesi, ancak u sinin-i ahirededir (son yllardadr). Ak
demce (nceler) orada cumhuryet bir nam- bimanadan
(anlamsz bir isimden) ibaret idi. nk suret-i hkmet
bir ol mayp kanton kiizadelerle (derebeyleriyle)
idare olunur; aristokrasi, alt kanton demokrasi . . . Baki
memleketler bi-pari (parisiz) hani nerede msavat?
Evet, Yeni Dnyada (Amerika) bir byk cumhuriyet
iitil mektedi r ki Memal i k-i mttefi ka-i Amerika' dr
(A. B. D. di r). Bu ise bizim dnyamza hibir misal
gstermez. Amerika'da idare-i mezbre (ad geen idare)
birok eyalat- mstakilenin (mstakil eyaletin) ittifak
ve ittihadyla (birlik ve beraberliiyle) mn'akid olmu,
(olumu) o mevkie ve o mevkiin terbiye ve haline
mnasib (uygun) bir suret-i hkmettir. idaresi City, Ter
ritory ve District namlaryla memleket, kza ve nahiyeye
mnkasim (ayr l m) . Alt yz bin nfus olan mahalle
memleket denir. Her memleket idaresinde mstakil ve
imtiyaz- mahssu hafzdr (zel imtiyazlar n korumak
tadr) . Otuz be memleket olup. herbiri istiklal-i idare
(idari ba mszlk) ve imtiyazn muhafaza artyla ittifak
etmiler. Bu ittifakn Washi ngton ehrinde bir hkmet
241
var. Bu hkmet-i ittifakiye (birleik hkmet) senato ve
ura' nnvvab' dan (mi l l et mecl i si nden) mrekkep
(olumu) . Hkmet-i ittifakiye (birleik hkmet) reisi
dr sal iin (yl) intihab olunur (seilir). Bi r de reis ve
kili bul unur. Hkmet-i ittifakiye alt yz bin nfusu
olan yeri n, yani memleketin idaresine karmaz. Ancak
kazalarn idaresine bakar. Nahiyeler ise yakn olduu
yerden idare olunur.
u meseleden dahi skt olunamaz ki, demokrasi fil
hakika (gerekte) bir hayalden i barettir. nk, manas
hkmet-i Halk demek deil mi (Yunan'dan me' huzdur'ki
demos: halk ahali; kratos hkmet) Asl hkmet-i halk
odur ki, ne nizam ve ne karar yaplacaksa halk tecemm
edip ( bir araya gelip) bi' l-istiare (danma ile) karar ve
rirler. Nasl ki eyyam- hilafette (hilafet gnlerinde) ca
miye toplanrlard. Nfs- kalileden (azck nfustan)
i baret bir kk yerde yle halkn bi 't-tecemm (bir
araya gelerek) istiaresiyle hkmet mmkn ise de,
bycek yerlerde nasl ol ur? Efrad- ahali (topl umun
ferleri) daima nasl itima edebilir? Herkesin i i gc
yok mu? i htiyalarna nasl ve ne vakit sa'y ederler
(alrlar) .
ite bu nazara (teoriye) bi naen, (gre) katiyyen
hkmolunabilir ki sahi h (gerek) bir demokrasi tesisi
mmkn deildir.
Bu adem-i i mkana ( i mkans zl ktan) mebni di r
(dolaydr) ki , imdi dnyada grlen cumhuriyetlerde
halkn ictimaindan, (toplanmasndan) mebusan (milletve
ki lleri ni n) itimana (toplanmas na) udl ol unmutur
(dnlmtr).
Mebsan mecl i sl eri ni n (mi l l et meclisl eri ni n) en
242
dzgn lsvire' nindir. Orada her yirmi bin nfus bir
vekil intihab ile (seerek) meclise ba's eder (uzan r) .
Demek deil mi ki, yirmi binin nfusu re'y-i vahide (tek
oya) raci oluyor (dnyor) . Mahaza ( byle i ken) bu
mebusandan (vekillerden) mrekkep (olumu) meclisler
de ittifak ( bi rl i k) mual ( i mkans z) derecesi nde
olduundan ekseriyet-araya (ounlua) itibar lazm ge
lecei her yerde bi'ttecrbe (tecrbe ile) hissol unmu
bir kaziyedir (meseledir). Bunlarla beraber fakat, meclis
te hazr olan mebusann ekseriyet-arasna (ounluuna)
itibar kaide-i cariyedir (geerli kuraldr) .
Bu halde, huzzar- mebusann (hazr bulunan milletve
kllerinin) ekseriyet-aras ammeten (genel olarak) halkn
reyi ve hkumeti denilmek manasz kalmaz m? Ne are
ki imkan ile amel (uygulanan) ite bu raddelerde (dere
celerde) olabi liyor.
imdi bu mesele ile shhat ve haki kat- siyasiye (siya
setin doruluu ve gerei) bahsi (konusu) nazaryatta
(teoriye) ve amaliyatta (pratie) tefrik olundu (ayrld)
gi tti .
Fakat bu takrirden (anlattan) bi r mesele kt.
ayan- h fzdr ( kaydedilmeye deerdi r). u ki "Bir
hkumet ki ura-n-nvvab (mi lletvekilleri ) meclisini
kabul eder, mmkn'l-amel (uygulanmas mmkn) cum
huriyet suretinin ruhuna sahib olmu olur.
Demokrasi zerine geen u bahisler fehm olunduysa
(anlaldysa) imdi bakalm gene mesla memleket-i Os
maniye'de demokrasi, msavat nal mmkn olur. Bunca
ecnas ( rklar) ve edyan (dinler) mezahib (mezhepler) ve
elsine-i muhtelifeyi ( bir ok diller) cem (bir araya ge
tirmek) ve tevhid ( bi rletirmek) ne keyfiyetle (ne
23
ekilde myesser olur (mmkn olur).
Acaba Amerika ve svire gibi, usl-i ittifak (birleik
usul ) tekil olunabilir mi?
Bu teki l i n i mkanna zehab (inanmak) Avrupa'daki
Srbn, Afri ka'daki Msr ile Avrupa'da ve arktaki Bul
gar' n Afrika'da ve garptaki Tunus ile akd-i ittifak (birlik
kurmas) imkanna zehab (inanmak) demek ne hayaldr.
Bizim anlayabileceimiz mesele, mesela devlet-i Os
maniye bulunduu mevkiine ve haline ve cemaline salih
bir devlet ki padiahlk olmal .
Fransa'da ngiltere'de nerde olursa olsun cumhuriyet
efkan (fkirleri) her ne kadar kabarsa ne yapabilir? Ame
liyata (uygulamaya) bakmal . Vaktiyle l ngiltere' de ve
Fransa'da Cumhuriyetler yapt lar. Menba-i fesad- mem
(mmetlerin fesat kayna) muhill-i nizam- atem (alemin
nizamn bozan) oldu. Fransa cumhuriyetidir ki i btida
(ilk nce) arka tasallut etti (satat ) ve devl et-i Osma
niye'yi lngiltere ile ve Rusya ile pek muzr (zararl ) itti
faklara pa-pend olmaa (balanmaya) mecbr kld .
Maahaza ( byleyken) cumhuriyetleri ne kadar paydar
(kalc) olabil di .
Ne gari ptir ki, ngiltere'de, Fransa'da cumhuriyet ta
rafdaran (taraftarl ar) demokrasi den, msavattan,
hrriyetten bahsederl er. Laki n Kanada' y Hi nd' i ,
Cezayr'i Kaan in' ini elden brakmak istemezler. Hele
u Franszlar hrryet ve msavattan dem vururlar da hem
de Sezar gibi (Kayser) sahibkranlk (stnlk) isterler.
Mademki hrriyet ve msavat olacak, ne ci nsce
(rkta), ne dince, ne adetce, ne mevkiice kendilerine ka
tiyen mnasebeti olmayan Cezayr Araplarna sual et
si nl er (sorsunlar) bakal m, onl ar kendi emi rl eri ni
24
(hkmdarlar n) velev zalim olsun Fransz cumhuruna
tercih ederler mi etmezler mi?
Si
istanbul ' da imdiki idare-i hazra (mevcut idare)
bylece kalsn m?
Cevap: Kalmasn. -Ne yaplsn? Parlamento sureti,
yani usl- meveret zere hkmet-i muhtelite (karma
hkmet) sureti ki ibu l 870 sal-i hazr- miladide (mila
di olan bu ylda) Fransa dahi bu usl kabul etti. -Bu
usuln bize aid ciheti nedir?
-Hulasa (zetle) Bizdeki Meslis-i Ali tevsii ol unur
(genileti l i r). Bir de ahal i ni n intihabyla (seimiyle)
ra' n-nvvab (milletveki l l eri) meclisi alr, vzera
(bakanlar) mes' ul tutulur. Vzerann mesuliyeti demek
udur ki, vzerann siret-i siyaseti (siyasi tavr) ra'n
nvvabda ma'rez-i bahse konur (tarmaya alr). Orada
aza, ( yeler) mbahase ve mutaraha eder (zerinde
konuur ve ayr ntlarna ay rr), vzera (bakanlar) cevap
verirler. Nihayet eer siret-i vzera (bakanlarn tavr)
ekseriyet-ara ile (ounlukla) tahsin olunursa (iyi bulu
nursa) vzera mansblarnda (grevlerinde) kalrlar. Ve
ekseriyet-ara (ounl uk) siret-i vzerann ( bakanlarn
tavr n n) al eyhi ne karsa vzera mans bl arndan
(grevlerinden) derler.
S:
Bu tedabir (tedbirler) ile maliye derhal para bul uverir
mi? Devlet memalik-i vasasna (geni eyaletlerine) ve
emaretlere (emirliklere) hkmn yrtebilir mi?
Cvc:
Bu meseleler btn btn baka meselelerdir. Bizim
sylediimiz tedbir ile devlet-i Osmaniye, Rumeli' de ve
25
Anadolu' da a' ni (yani) bugnk gn dorudan doruya
asker ve vergi almakta olduu memal i k-i ma' dude ve
muayyenesinde ( belli bal eyaletlerde) devletini bir
esas- kavi (salam bir esas) zere tesis etmi (kurmu)
olur. ite bu kadar, Maliyeye areyi uzun uzun zaman
larn tedbir-i serveti (ekonomisi) bulur. Emaretlere
(emirliklere) tasal lut (stnlk) kuvvet-i kahire (byk
g) mes' elesidir. yle kuvvet-i kahireyi (byk gc)
lstanbul devleti i ktisab etmek (elde etmek) (benim z' m
mahssuma gre) (beni m kiisel grme gre)
gemitir. Buna ihtimal yoktur.
Afrika'ya baknca, Tunus, Trablusgarp, ve Msr,
birleip (eer ak l l ar n balar na toplayabil i rl erse)
dnyada en a' la ve en payidar ( kalc) bir devlet-i
l sl amiye ( sl am Devl eti ) tekil edecekl erdi r. Bu
olmad halde Avrupa' nn kuvve-i kahiresi (byk gc)
Afrikay zaptedecektir. O halde lstanbuL Cezayire
yapt kadarca bir protesto yapabilecektir. ite o kadar.
Bizim nazanmzda olanlarca (olup bitenlere gre) bu
emir mukadderdir. Ya'ni aresizdir. Ama lstanbul devleti
Afrika memalik-i mteaddidesini (eitli eyaletleri) tev
hid (birletirme) politikasn tutup da, bir Afrika devleti
tevl idine (dourmasna imdiden gz aarsa kendi
bekasna (kalclna) bir byk yardmc bulmu olur.
Ve elyevme' l-kyam (kyamet gnne kadar) hanedan-
Osmani (Osmanl hanedan) tarihlerde bu eref ile yad
olunur.
Vellahu a' l emu bi' s-sevab (Allah muhakkak ki en
dorusunu bilir)
(Ulm, nr. 1 8 s. 1 0831 1 07)
24
SON
Ali Suavi, Batllama dnemi Trk aydnlan arasnda
nemli bir yere sahiptir. Rdiye mezunu olan yazar,
ayn zamanda klasik islami ilimleri de tahsil etmitir. Bir
taraftan medreselerde banda sank ders verirken dier
taraftan rdiye ' muall i m-i evveli" ol mutur. Gen
ya nda Arapa ve Farsa' y renmekl e beraber
Franszca lngilizce ve Yunanca da bildii anlalyor.
Medresede matemati k dersleri okutan Suavi hem
renirken, hem de retirken modem eitim i l e klasik
medrese eitimini bir arada yrtm ve bu iki eitim
tarzn kendi ahsnda birletirmitir.
Suavi, yaad dnemin sosyal ve siyasi olaylan ile
yakndan ilgilenen bir eit di n adam kiml iiyle de
grnr. Cami krlerinde hal k kalabalklann l keni n
gidiat konusunda uyaran, aydnlatan Suavi, ayn anda
dili ile beraber kalemini de konuturutur. lstanbul'da
Muhbirle balayan gazetecilik faaliyeti dnemin keyfi
idarelerine kar bir muhalefettir.
Suavi Yeni Osmallar haeketinin ncesinde, hareke
tin iinde ve sonrasnda ok atak, fevr her an galeyen
halindeki "impulst kakeriyle bir ok devlet, siyaset
ve kltr adam i l e boumu ve bu yzden pek ok
dman kazanmtr.
Medrese hocal, rdiye mual lim-i evvellii, ticaret
mahkemesi reislii, tahrirat mdrl, vaizlik, gazete
cilik, okul mdrl yapan yazann diplomat olmas son
anda lngi l i z eliliince engellenmitir.
Ni hayet Suavi, son a Trk tari hi nde, raan
Vak'asnn tertipisi ve kurban olmak gibi daha batan
mitsiz ve sonusuz bir siyasi isyan hareketinin "sankl
247
ihtilalci"sidir.
Ali Suavi, stanbul Muhbirinde merutiyetle ilgili
net bir tavr ortaya koymazken, Londra Muhbiri nde
ateli bi r merutiyet savunmasydr. Bununla beraber
onun istedii meruti monari reji mi nde Padiah,
ngiltere kral ve kralieleri gibi sembolik deil, aksine
lslam hukukunun kendisine verdii on grevi yerine ge
tirmekle sorumludur. Suavi, slami olan bir idare siste
minde despotizmin yeri olmadn her frsatta belirt
mi , bu sistem i eri si nde devlet bakan n hem
snrlayan, hem de murakabe eden kontrol sistemlerine
dikkati ekmitir. Ancak o, 1 869' dan itibaren gelien
olaylar, David Urguhart ve Le Play' i n de tesiriyle ok
deiik rk, din ve dillerden oluan Osmanl Devleti'ne
Avrupai anlamda bir meruti idarenin faydadan ok zarar
getireceine inanm ve bu inancn makaleleriyle dile
getirmitir.
1 867 ylnda Avrupa'ya kaan Suavi tam anlamyla
ihtilalcidir. Londra Muhbiri ndeki yazlar nda "zal i m"
olarak niteledii Babali'yi ok sert bir slupla tenkit
etmekle kalmaz. , ayn zamanda muhtemel bir isyanla da
tehdit eder. Zalim olan idareci lere itaat edilmemesi ge
rektii yolundaki tezi ni slami kaynaklardan getirdii
delillerle besler. Onun bu davran l 872 ylnda Ali
Paa' nn bir nevi gnah defteri olan 'Defter-i Amal- Ali
Paa' isimli eseri yaynlayncaya kadar devam eder. Bu
tarihten sonra Suavi' ni n daha lml bir tavr sergile
diini ve kendisini daha ok kltr a rlkl konul ara
verdiini gryoruz. l 875- 1 876 yllar arasnda ise o,
tam anlamyla Osmanl devleti' nin yurt dndaki savunu
cusudur. Bu dnemde yazd eserleri ele alrken bel irt-
24
ligimiz gibi o, gerekten kendisinden nce ihmal edil
mi bir vazi feyi i mkanlar , bi rikimi ve kabil iyeti
orannda yerine getirmitir. l 876 ylnda yurda dnen
yazar, tam manasyla muhafazakar ve saltanatdr. Os
manl-Rus savann getirdii milli felaket. onun " Mek
teb-i Sultani"deki mdrlkten alnmasndan kaynakla
nan ferdi felaketiyle birleince o, uur altnda yatm
olarak duran ihtilalci tavr n tekrar taknm ve ragan
Saray' n bu ruh hali ierisinde iken basmtr.
Suavi de, dier yeni Osmanllar gibi lslam hukukunu
savunmutur. Ona gre Osmanl Devleti' nin skntlar ka
nunlanndan deil, bu kanunlan icra eden devlet memur
larndan kaynaklanyordu. O, Bat'dan tercme yoluyla
" kanun ithali' ne kar olduu gi bi. Fkhn Arapa keli
me oyunlan zerine bina edilmesine de kardr. Ona
gre, lslam hukuku her zaman ve zeminin ihtiyacna
cevap verecek esneklie sahiptir.
Suavi' ni n, zel l i kle dnyevi ilerle ilgili ve tefer
ruat ilgilendiren hkmleri n er'i olmad, bunlarn
siyaset ilminin konusu olduu yolundaki Seyyit erif
Crcani' den naklettii bir cmle, onun laiklii savun
duu eklinde yorumlanmtr. Gerekte Suavi' nin ne
dorudan, ne de i ma yoluyla laik bir idare istediine
dair bir ifadesine rastlanmaz.
te yandan o, Hilafet messesesi ile ilgili biribiriyle
elien fikirler ileri srmtr. Londra Muhbiri devre
sinde ve U/ m' daki baz makalel erinde padiah n
Allah'n adaletini yeryznde temin ve temsil eden ahs
olduunu sylerken, Um'daki bir dier yazsnda slam
halifesine sadece dnyevi bir lider olarak baklmas ge
rektii ni. slamiyette, Hristiyanl kta olduu gi bi. ruhani
249
reislik bulunmadn belirir. Ancak onun, her dnemde
hilafeti siyasi bir makam olarak grd aktr.
Suavi' nin kitaplannda ve makalelerinde en ok ele
alnan bir dier husus, milli ve dini kimlii olumsuz
ynde etkileyen manevi rahats zlklardr. Kendisi bun
lar "Emraz- Dahiliye" olarak nitelemektedir. Yazara
gre, dahi l i rahats zl klarn bi ri nci si , Ul ema' n n
nfzunun krlmasdr. Ulema' nn uyarc grevini yapa
mamas, idarenin babo olmasna sebep olmutur. te
yandan geim derdine den ulema, ilmi bir tarafa
brakm, bataki ler kendilerine itiraz etmeyecek olan
Ulema-y Rusm'u icat etmilerdir.
lslam dininden uzaklamay, stel i k Batl misyoner
ler harl hani alrken Mslmanlarn kendi dinlerine
sahip kmamalarn Suavi bir dier " Maraz' olarak nite
l er.
Medeniyet zannyla Bat grg kurallar n n taklid
edilmesini, lkede herkesin zerinde anlap yazt
bir resmi di l i n olmamas n, dalkavukluu, rveti de
birer manevi rahatszlk olarak gren yazar, Batnn Fen
ve teknol oji si ni n d nda Msl manl ardan stn
tarafnn bulunmadna inanmaktadr.
Yeni Osmanllar arasnda milli kavramlar zerinde en
ok duran Ali Suavi' dir. O, Avrupa' da kald sre
ierisinde evresinde bulunduu Trk dostlarnn da te
siriyle Trk milletine ynelik ithamlar 'Trk' balkl
makalelerle red etmi, Trkerin eski, asit ilme ve me
deniyete katklar byk bir mil let olduklarn isbat et
meye almtr. Ancak Ali Suavi' ni n fikriyatnda o
devir iin bir ideoloji olarak Trklkten sz etmek
mmkn dei l di r. O, Trk mi l l eti ni n l sl ami yeti
2
kabul nden sonra vcuda getirdii medeniyete hay
randr. slamiyetten nceki Trklerin Osmanllarla rk
ba n kabul etmekle beraber onl ardan zaman zaman
"Cengiziler" diye sz eder.
Suavi, Osmanl Hristiyanlar szkonusu olunca Os
manl c , Trk Mi lleti ni n horlanmas karsnda mi lli
deerlerin savunucusu, hal zihniyetine muhatab olun
ca ittihad- slamcdr ve meseleleri bu bak alaryla
tahlil eder. Ancak o islamn manevi birlii ideal i ne so
nuna kadar bal kalmtr.
Trke'yi dier birok dilden stn bulan Suavi, sa
dece dilde sadelik taraftar olmakla kalmam, bunun
bizzat pratii ni yapmtr. Onun eserlerindeki dil. baz
terkiplerin dnda gnmz Trkesinden pek farkl
deildir. Yazlarnda, gerekli olmad ka uzun terkipler
kullanmayan Suavi' nin kendisine has bir sl b ve sen
taksa sahip olduu muhakkaktr. Bizde 'terim' meselesi
nin nemini ilk defa kavrayan Ali Suavi'dir. O sadece me
selenin ehemmiyetini belirtmemi, ayn zamanda gerek
sosyal i l i mler, gerekse fen i l i mleriyle ilgili teri mleri n
Trke'ye mal edilmesinde uyulmas gereken esaslan da
belirlemitir. Bunlarn banda fen bilimleri terminolo
jisinde Avrupa teri mlerinin aynen alnmas fk vardr.
Arap alfabesi ni n Trk imlas ve telaffuzuna daha
uygun hale getirilerek muhafaza edi l mesi gerektii ni
syleyen Suavi, yeni okuma yazmaya balayanlar iin
yaz ve imlann kolaylat

rlmas gerektii ni bel i rtir.

Dilde tasfiyeci dnceyi red eden Suavi, Arapa ve
Farsa'dan kelime alnmasn tabii bulduu gibi vaktiyle
Arapa' n n i l i m di l i olarak kullanlm olmasn da
yadrgamaz. Nitekim imam- A zam n her kavmin kendi
251
dilinde i badete cevaz verdii ni , ancak hal eflerinin
lslam birlii ni zedel er dncesiyle bunu uygulat
madklann syleyen Suavi, onlann bu davrann doru
bul ur. Fakat bir kimsenin dinini renmek iin ille de
Arapa yazlm eserler okumak zorunda ol mad,
Trke yazlm pek ok deerli tefsirin bul unduu fikri
de ona aittir.
Suavi' nin slubu edebi bir slp deildir. Kendisinin
edebi bir eseri de yoktur. O Divan Edebiyat' n tabiat,
haki kat ve ahlak d bul ur. Onun istedii edebiyat
"sakiname" edebiyat dei l , cemiyete ynel i k ede
biyatt r.
Tanzimat dneminde " Ma'arir kelimesini en ok kul
lananlardan biri Suavi' dir denilebilir. O, gerek lstanbul
Muhbirindek dorudan " Maarif' balkl yazlarnda, ge
rekse Londra Muhbiri ve Ulm' da eiti min, ilmin bir
milletin hayatndaki ehemmiyeti zerinde srarla durur.
Ulm' da Osmanl Devleti ' ndeki Eitim faaliyetl eri ni n
tari hesini kaleme alan yazar, s byan Mekteplerinden
Medreselere kadar Osmanl Eiti mi ni n problemleri,
kmazlar ve slah imkanlar zerinde durur. i l kokullara
dahi gazete sokulmasn syleyen o olduu gibi medrese
hocalarn kapandklar dar dnyann dna karmak
i i n ' Ul ema" gazetesi ni n kar l mas gerekti i ni
syleyen de odur.
Suavi sadece din ilimleri okutulmasnn taassup, sa
dece fen i l i ml eri okutul mas n n ise pheci l i k, in
karclk yarataca dncesindedir. Fen ilimlerinin her
eidini zaruri gren yazar, bunun yaratabi l ecei
'tuan'a da dikkat eker.
Suavi , dinin kal k nmaya engel olduu dncesine
252
kar d r. O, l sl am di ni ni n, H ri stiyanl n z tt na
kal k nmay, i l erl emeyi, retmeyi emrettiini syler.
Msl manl ar n Bat al emi nden i l eri de ol duu
dnemlerden rnekler veren yazar, lslam dnyasnn geri
kalmln znden uzaklamasyla izah eder. Sanat ve
ti caretin terkedi l i p, devl et kap s ndan memuriyet
arayna kmay bir nevi dilencilik kabul eden Suavi,
dardan alnma borlarla kalknmann mmkn olamaya
ca dncesinden hareketle d borl anmaya da
iddetle kardr. Trkiye'nin kaynaklarnn el demeden
durduunu, bunl ar iletecek seferberl ii n devl et
taraf ndan organi ze edi l mesi gerektii ni , israf n
nlenmesini syleyen Suavi, tevekkl diye s n lan
tembellie de saldrr.
Osmanl Devleti'nin Tarzimat'tan beri d politikasn
tavizci bulan Suavi, zellikle Al i ve Fuad Paalarla tavi
zin teslimiyete dnt kanaatindedir. Islahat Fer
man n n Hrstiyanlar stn duruma getirdiine inanan
yazar, bunun Msl manlar kendi l kelerinde i kinci
snf vatanda durumuna soktuunu sk sk tekrar eder.
Bat' ya kar politikalarn Rus fobisinin tesiriyle tayin
eden Vkela'y Suavi zaman zaman "korkak", "kan gibi
szlerle vasflandrr. Ona gre, Osmanl d politikas,
dnya dengel eri de hesaba katlarak haysiyetli bi r
ekilde yrtlmelidir. Asl nda Osmanl devleti hereye
ramen ok gl dr, elinde ynla avantaj vardr,
ancak kendisine olan gvenini kaybetmitir. Zulmetme
melidir, fakat kendisine zulmedilmesine de msaade et
memelidir.
Sosyal ve siyasi meselelerin hemen hemen hepsinde
Suavi' nin k noktas slam dinidir. Ancak o baz konu-
25
larda zamannda imekleri zerine ekecek kadar Oro
doks lslam' dan, baka bir ifade ile, Ehl-i snnetten
ayr l maktad r. Kendi si resi ml i bi r ansi kl opedi
yay nlad gibi, resme hatta heykele de cevaz vermek
tedir.
Faiz, ri ba, bey' , ine gi bi kavramlar ele alan Suavi
lslam fakihlerinin " muamele-i er' iyye" dedikleri hadi
seyi faizin helal olduu eklinde yorumlam ve ta
biatyla byk tepki uyandrmtr.
Fevkalade zekas, geni bilgisi, mcadele azmi ve ce
saretiyle beraber Suavi' nin baz zaaflar vardr. vnme
ve kendisini vdrme onun hi de ho ol mayan bir
zelliidir. Midhat Paa' nn srlmesi zerine, fikirleri
ni ve icraatn beenmese bil e, onun Paa'ya kar
tak nd tavr bir 'zebnklk" rneidir. slami konu
larda zaman zaman bir mtehid edasyla itihadlara var
mas, fetvalar, vermesi zamannda da tenkit konusu
olmutur. Suavi de Batllama dnemindeki bir ok
ayd n gibi eksik grd hereyi adeta bir anda yakala
ma, elde etme acelesi ve tela vardr. Bu yzden o, de
ri nlemeden s k s k deiik konulara atlar, yazmaya
teebbs ettii bir ok konuyu yarda brakp dierine
geer. Ulm gazetesinde yan kal m onlarca tefrika
ancak byle izah edilebilir. Onun daha 1 866 ylnn son
larnda 1 27 eseri olduundan szetmesi kendisi ni n
geni bir kltr ve birikime sahip olduunu gsterdii
kadar bu aceleciliini ve birok eye birden el atma
taraf n da ortaya koyar. Zaten kendisi de bunl arn
ounun kk risaleler olduunu syler. The Times mu
habirinin ondan "Author of Pamphlets' (kitapk yazar)
diye bahsetmesi sebepsiz deildir. Gerekten de
2
Suavi' nin kitaplanndan ok kitapkar vardr. Bununla
beraber btn bu derinl etirilmeyen acelecilik ve ok
ynlln Trk kltr tarihinde bir anlam vardr. Tan1
zimat aydn her eyi bilmek ve pek ok eyi bilmeyen,
Bat'ya ve dnyaya yeni almaya balayan topluma ayni
anda her eyi retmek zorundayd . Hlasa eklektikti .
Ali Suavi Tanzimat'n bu eklektizmini en geni ekilde
temsil eder.
Kanaati mi zce, btn kusurlarna ramen Suavi
arlatan' damgasn hakketmemitir. zellikle sonradan
muhalifi olan Namk Kemal ve onun hayranlarnn kendi
siyle ilgili olarak i leri srdkleri fikirler son derece
hissi ve hakszdr.
Hele onun lngiliz ve Rus ajan olduu yolundaki id
di al ar n hi bi r dayana yoktur. Bunu tezi mi ze
koyduumuz ariv belgeleri a ka gstermektedir.
Onun hibir dnemde ve hi bir yazsnda devletini ve
mi l leti ni kk drc fi kirler i l eri srdne,
l kesini yabancl ara i kayet ettii ne rastlamyoruz.
Suavi' ni n samimi olduu, eserlerinde fi kirl erine yer
verdii Avrupal dostlan vardr. Ancak bunlarn hepsi
ayn zamanda Trk milletinin dostan olan, Trk'n ve
lslamn faziletlerini ink eteyen Btl aydnlardr.
Baz yaynlarda olduu gi bi. Suavinin adeta bir aziz,
kusursuz ve elikisiz bir i nsan olarak tantlmasn,
pein baz yarglara gre deerlendirilmesini de objek
tif bulmak mmkn deildir.
Ali Suavi de btn faniler gi bi ardndan baz izler,
baz hkmler brakarak gitti. phesiz k btn bun
larn msbet ve isabetli olduunu sylemek mmkn
dei l di r.
Mmkn deildir, zira Ali Suavi de bir insand.
255
BLOR A
Al Suav'n Eserler
1 - Giyotiyos' un Ahlaka Aid Risalesi' nin Trcmesi.
lstanbul 1 864.
2- Ehemmiyet-i Hfz- Mal (Tasvir-i Efkar'da tefrika ha
linde) 1 865.
3- Santorin Risalesi (Rzname-i Ceride-i Havadis' de
tefrika halinde) 1 866.
4- Arabi bare Uslu' I Fk Tercmesi. Londra 1 868.
5- Trkiye F 1 288 (Salname), Paris 1 87 1 .
6- Msr Fi 1 288 (Salname), Paris 1 87 1 .
7- Tacryr Ou Relation de Mohammed Efendi (ilaveler-
le), Paris 1 872.
8- Defter-i Amal- Al i Paa, Pars 1 87 1 -72.
9- Trkye Fi 290 (Salname), Paris 1 873.
1 0- Hive f Muharrem 1 290, Paris 1 873.
1 1 - L Khiva (Hive' nin Franszcas ) , Paris 1 873.
1 2- Nasr-ed-Din Chah D' IRN, Paris 1 873.
1 3- L Tableau de 5bes (ilavelerle), Paris 1 873.
1 4- Takvim't-Tevarih (ilavelerle), Paris 1 87 4.
1 5- A Propos de L'Herzegovine, Pars 1 875.
1 6- David Urquhar Efendi' nin Bu Kere Umur- Ecne
biye Komitelerinden New Castle Cemiyetini n Reisi Mis
ter Crawshay'e Yazd Tahrirat- Nesayih-ayatn Kendi
Kal emiyle olan l ngilizce Aslndan Lisan- Osmaniye
Trcmesi, Paris 1 875.
1 7- Huzr- evket- Mevfr- Padiahiye, l ngi ltere
Umr- Ecnebiye Komiteleri Canibinden Seksen Drt
Buuk Mi lyon Liralk Hakk- Dyn Layi has n Kabul
Niyazyla Arzuhal, Paris, 1 876.
257
1 8- il me A Propos de l' Herzegovine, Paris 1 876.
1 9- il me A Propos de l ' Herzegovine-Montenegro,
Paris 1 876.
20- Queastion of The Day-Turk or Christian, Landon
1 876.
2 1 - Hukku' -evari, stanbul 1 908.
Ali Suavi'nin Kendi kard Gazetelerin Dnda
T ve Yabnc c Ya Maleleri
Yabnc B
1e Diplomc Keview (Lndon)
"The Bulgarian lnsurrection, The New Repor of No
tables of Philippopoli" Vol : 24/4, October 1 876, s. 244-
2.
- "Revolutionar Documents Found Upon The Leaders
of The l nsurrection in Bulgaria" Yol: 24/4, October
1 876, s. 248-258.
" Letters By Ali Suavi Effendi No: 1 , To Yiscountess
Strangfrd", Vol: 24/4, October 1 876, s. 270-272.
"The Repor of Mr. Schuyler, To The Editor of The
" Memorial Diplomatique' Yol: 24/4, October 1 876, s.
273276.
Extrait du bulletin de La Sociate de Geographie
0l
'A Propos de La Mer D'Aral" Novembre 1 873, s. 528-
5.
25
L Mem Diploe (Fa)
" I nsurrection L'de Bulgarie, Piece Revol utionai rers
Treuvees sur Les Chefs Des Insurges en Bulgarie' nr. 35,
1 876, s. 561 -562.
- "Affaires de Bulgaria Lettre a lady Strangford" nr. 37,
1 876, s. 591 -592.
" M. Schuyler A. M. Le Directeur du Memorial Diplo
matique" nr. 38, 1 876, s. 607-608.
" Parallele Pol i ti que Entre L' Angl etterre et Le
Comite de Moscou.
A Monsieur Le Directeur du Memorial Diplomatique"
nr. 39, 1 876, s. 623-625.
"Klerck et Suttori na
A Monsieur Le Directuer de Memorial Diplomituqe"
nr. 39, 1 876, s. 702.
n M Po (Lon)
- 'Turkey and The Powers" 9 September 1 876, s. 5.
No
21 1 1
21 14
23
Suav'n Mle Yayan T
Gal T ve Sy ( )
B (/sbul)
20 Cemaziyelevvel 1 294 (3
Haziran 1 877)
24 Cemaziyelevvel 1 294 (7
Haziran 1 972)
8 Mar 294 (Rumi) (20 Mar
259
237
24
No
275
276
No
2
42
78
No
No
8
9
97
10
26
1 877)
1 l Mar l 294 (Rumi) (2. Mar
1 877)
7 Cemaziyelevvel l 295 ( 1 9
Mays 1 878)
El Cevalb (stanbul)
Tarih
1 4 evval 1 28. ( 1 9 ubat
1 867)
21 evval l 28. (26 ubat
1 867)
tyet (Lndra-Cenevre)
Tarih
4 Sanvier (Ocak) 1 869
1 2 Avril (Nisan) 1 869
20 Decembre (Aralk) 1 869
tUat (Pars)
Tarh
1 1 5 Mays 1 869
Msvat (/stanbul)
Tarih
l 7 ubat l 877
25 ubat 1 877
2 Mar 1 877
14 Mart 1 877
1 10
l l 7
No
351 7
No
6
6
73
74
75
76
77
78
79
8
81
82
No
452
455
1 8 Ma 1 877
26 Ma 1 877
Rae-i Crde-i Havadis (stabul)
tarih
27 Ramazan 1 294 (5 Ekm
1 877)
Sadakat
Tarh
1 2 Kann- Sani (Ocak) 1 877
27 Kann- Sani 1 877
2 ubat 1 877
3 ubat 1 877
4 ubat 1 877
5 ubat 1 877
7 ubat 1 877
8 ubat 1 877
9 ubat 1 877
1 0 ubat 1 887
i l ubat 1 877
1 2 ubat 1 877
Tasv-i E (sbul) . .
Tarh
1 l Ra 283/ 1 7 ubat
1 87
23 Ra 1 283/29 ubat
187
261
No
No
31
32
327
328
337
34
35
347
32
3
432
433
45
451
453
4
462
43
467
474
42
262
0m (lstanbul
Tarih
1 6 Terin-i evvel 1 294 (30
Ekim 1 877)
Va
Tarh
28 Austos 1 876
19 Eyl l 1 876
23 Eyl l 1 876
24 Eyll 1 876
5 Terin-i evvel (Ekim) 1 876
14 Terin-i evvel 1 876
1 5 Terin-i evvel 1 876
1 6 Terin-i evvel 1 876
22 Terin-i sani (Kasm) 1 876
28 Terin-i sani (Kasm) 1 876
28 Kann- sni (Ock) 1 81 7
1 2 Kann- sani 1 877
25 Kann- sani 1 877
30 Kann- sani 1 877
1 ubat 1 877
8 ubat 1 877
1 0 ubat 1 877
1 1 ubat 1 877
1 6 ubat 1 877
22 ubat 1 877
30 ubat 1 877
59 20 Mays 1 877
552 1 Mays 1 877
597 25 Hairan 1 877
61 30 Haziran 1 877
61 7 15 Temmuz 1 877
61 9 1 7 Temmuz 1 877
6. 2 Temmuz 1 877
6.7 4 Austos 1 877
64 1 1 Austos 1 877
676 1 2 Eyl l 1 877
679 1 5 Eyll 1 877
61 l 7 Eyll 1 877
6 20 Eyll 1 877
6 2 1 Eyll 1 877
6 22 Eyll 1 877
7. 5 Tern-i sani 1 877
7.2 7 Terin-i stmi (Kasm) l 877
7. 9 Terin-i sani 1 877
74 20 Terin-i sani 1 877
74 22 Terin-i sani 1 877
762 7 Kann-i evvel (Aralk) 1 877
76. 8 Kann-i evvel 1 877
26.
A SUAV'DEN BAHSEDEN ESERLER
A.
K
Abdu/hak famid, Mektuplar, lstanbul, 1 ..5.
Abdullah Cevdet, Kahriyat, Paris, 1 899
Abdurahman eref Tarih Musahebeleri, lstanbul,
1 ..9.
Ahmed Midhat, ss-i lnklab (1-11) lstanbul, 1 294-
1 295.
Ahmed Rasim, isti bdattan Hakimiyet-i Milliyeye (1-11)
lstanbul, 1 .42.
ilk Byk Muharrirlerden inasi, lstanbul,
1 928.
Ahmed Saib, Tarih-i Sultan Murad- Hamis, Kahire,
1 91 .
Ali (Basireti), lstanbul'da Yarm Asrlk Vekayi'-i
Mhimme, lstanbul, 1 .25.
Ali Fuad, Rical- Mhimme-i Siyasiye, lstabul, 1 928.
Ali Haydar, Beyan- Hakikat, lstanbul. 1 293.
Midhat Paa' nn Hayat- Siyaiyesi, Hide
mat, ehadeti, stanbul. 1 322.
Akst, Ali Kemali, Ablaziz' in Msr ve Avrupa Seya
hat, lstanbul, 1 944.
Akn, Pof Dr. mer Faruk, Namk kemal ' in Mektup-
265
lan, lstanbul. l 972.
Akyz, Pof Dr. Yahya Trkiye'de retmenlerin Top-
lumsal Deimelere Etkileri, Ankara, l 988.
Aold, Thomas W. , The Caliphate, Oxford, l 924.
Atay, falik Rf, Baveren inklap, lstanbul. l 95 l .
Berkes, Niyazi, Trkiye'de adalama, lstanbul.
1 978.
Bilgegil, Prof. Dr. Kaya, Trkiye'de Baz Yeni Os
manllarla Yeni Osmanl Taraftarlannn Bir Millet Mecli
si Kurma Teebbs, Erzurum, 97 4 ( Atatrk
niversitesi 50. Yl Araan, Say 2'den Ayn Basm).
Yakna Trk Kltr ve Edebiyat
zerinde Aratrmalar, Cilt: . Ankara l 976,
Cilt i l ,
Erurm 1 980.
- Ziya Paa zerinde Bir Aratrma, Ankara,
1 979.
ay, Do. Dr. Abdlhaluk, Ali Suavi' nin Hive Hanl
ve Trkistan'da Rus Yaylmas, lstanbul. l 972.
Danimend, /. Hami, Al i Suavi'nin Trkl, Ankara,
1 942.
Davison, Roderc H., Refor in The Ottoman Empire
856- 878, Princepton, New Jersey, l 963.
Deri Hma, Makber-i Ahrar, Cenevre, 1 90 1 .
Doan, Yrd. Do Dr. /smail, Tanzimatn ik ucu, Mm'f
Pa ve Ali Suavi Jstanbul-l 99 1
26
Dors, Oeores, Abdulhamid'in Time, Paris, 1 90 1
Ebuzziya Tevfk, Yeni Osmanllar Tarihi, ( ilavelerle
Yaynlayan: Ziyad Ebuzziya), Cilt: 1-11; lstanbul 1 97 3,
Cilt: i l i , lstanbul, 1 97 4.
- Salname-i Hadika, lstanbul, 290.
- Salname-i Ebuzziya, lstanbul, 1 296.
Emil, Do. Dr. Birl, Mizanc Murad Bey, Hayat ve
Eserleri, lstanbul, 1 979.
The Encyclopedia of lslam, Vol: i l , London, 1 954.
Eraylan, lsmail Hikmet, Trk Edebiyat Tarihi, Cilt: L
B, 1 925.
Fazl Necib, Klhani Edipler, stanbul, 1 930.
Ovsa, /. Alaattin, Trk Mehurlan Ansiklopedisi,
lstanbul, 1 946.
Hal Hald, A Diary of A Turk, London, 1 903.
Haniolu, k, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi,
lstanbul, 1 98 1 .
- Osmanl lttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn
Trklk, Cilt: L lstanbul, 1 989.
inal, lbnlemin M. K. , Son airler, 1 . Cz, stanbul,
1 93.
- Son Sadrazamlar, Cilt: i l (DgYay. ),
stanbul, 1 982.
skit Serer R 4 # Trkye'de Neryat Hareketlerine Bi r
Bak, lstanbul, 1 939.
267
Kanipaazade Ahmed Rifat, Hakikat- Hal Der Der-i
htiyat Paris. 1 870.
Kaplan, Dr. Mehmet Namk Kemal, Hayat ve Eserleri.
stanbul, 1 948.
Kaplan, Mehmet, nci Enginn, Birl Emil, Yeni Trk
Edebiyat Antolojisi. Cilt L stanbul, 1 97 4, Cilt: i l ,
1 978.
Kara/, Enver Ziya. Osmanl Tarihi. c: Vl l , Islahat fer
man Devri, 1 86 1 - 1 876. Ak, 1 956.
Kocaba, Hseyin, Ali Suavi Vak'as zerine Verilmi
Olan Fetva, Bursa, 1 949.
Kprl, Fuad, Milli Edebiyatn ilk Mbeirleri.
lstanbuL 1 928.
Kuntay, Midhat Cemal, Sarkl lhtilalc Ali Suavi.
stanbul, 1 946.
- Namk Kemal: Devrin Olaylan ve nsanlar
Arasnda, Cilt: L lstanbuL 1 949. Cilt: i l ,
lstanbuL 1 957.
Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanl mparatorluunda
inklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1 956.
Kutay, Cemal, rtl Tarihimiz. Cilt: 11-111. lstanbul,
1 979.
Levent, Agah Sm, Trk Dilinin Gelime ve Sade
leme Evreleri. T. D. K. Yaynevi. Ankara, 1 972.
Lewis, Berard, The Emergency of The Modem Tur
key. London 1 962 (Tercmesi: Modern Trkiye' nin
Douu. stanbul 1 984, Tercme Ed: Prof. Dr. Metin
26
Kratl ) .
Mahmud Celalettn Paa, Mir'at- Hakikat, Cilt: 111,
lstanbul, 1 327.
Mardin, erf The Genesis of Young Ottoman Thought,
Princepton, New Jersey, 1 962.
Mehmed Tahir (Bursal), Osmanl Mellifleri. lstanbul,
1 334.
Melek famm, Six Years in Europe, London, 1 872.
Mekteb-i Sultani (Mekteb-i Sultani' nin 50. sene-i dev
riye'yi tesisi mnasebetiyle yaynlanmtr),
lstanbul, 1 9 1 5.
Memalik-i Mahrsayi ahane'ye Dhl ve intiar
Memnu' Bulunan Ktp ve Resail- Muzirrann
Esasmisini Mbeyyin Cedveldir, Dar'l
Hilafetu' l-Aliyye, lstanbul, 1 3 1 7.
Mer, Cemil, Maaradakiler, lstanbul, 1 978.
Milman, Richard, Britain and The Eastem Question,
Oxfrd, 1 979.
Mitler, Louis, Ottoman Turkish Writers, Vol: 1 5, New
York, 1 989.
Moralzade Vassal Sultan Murad (Piye), stanbul,
1 327.
Mtolu, Mustaf, Yakn Tarihimizde Siyasi Cinayet
ler, Tanzimat Devri, stanbul, 1 987.
Nursi, Bedizzmn Said. ki mekteb-i Msibetin
ehadetnamesi veya Divan- Harbi r, stanbul, 1 960.
269
Pakaln, Mehmed Zeki, Son Sadrazamlar ve Ba
vekiller, lstanbul, 1 940- 1 948, 5 Cilt.
- Tanzimat Maliye Nazrlar, Cilt: 2, stanbul,
1 940.
Pears, Edwin, Foury Years in Constantinople, New
York, 1 91 6.
Redhouse Dictionar, Second Edition (Yay: Charles
Wells), London, 1 880.
Read, Suavi'ye Ta'ziye, Paris, 1 870.
Saffet Nezihi, Msebbib (Roman) lstanbul, 1 326.
Salname (Osmanl Devlet Salnamesi) 1 28 1 .
Sandkolu, Muhittn, Semendarolu, Fera, Galatasa-
ray Lisesi, stanbul, 1 974.
Seton, Waton, Disraeli, Gladstone and Eastem Ques
tion, London, 1 935.
Sevk, smail Habib, Trk Teceddt Edebiyat Tarihi,
stanbul, 1 340.
Soku, Ziya akir, V. Murad'n Hayat, stanbul, 1 943.
Sleyman Midhat, Ali Suavi Efendi (Piyes), Cenevre,
1 31 6.
Sleyanpaazade Sami, Sleyman Paa Mahkemesi,
Cilt: 1, stanbul, 1 328.
Tansel, Fevziye Abdullah, Namk Kemal' in Hususi
Mektuplan, Cilt: 1-11, T.T. Kurumu Yaynevi, Ankara,
1 967- 1 969.
Tanpnar, Ahmed Hamdi, XIX. Asr Trk Edebiyat Ta-
270
rihi, lstanbul, 1 976.
Tarus, ilhan, Suavi Efendi (Piyes), Ankara, 1 962.
Tarsusizade Mnil Zafer (iirler), stanbul, 19 4.
Tunaya, Tark Zafer, Trkiye'de Siyasi Pariler, Cilt: L
stanbul. 1 984.
Trkne Mmtaz'er, Siyasi deoloji olarak islamclm
Douu, lstanbul 1 99 1
Ttengi, Orhan Cahit. Yeni Osmanllardan Bu Yana
lngiltere'de Trk Gazetecilii, stanbul , 1 969.
lken, Hilmi Ziya, Trkiye'de ada Dnce Tarihi,
lstanbul. 1 979.
Vamber, Anninius, Westem Culture i n Eastem Lands,
Lndon, 1 906.
Washbur, Oeore, Fifty Years i n Constantinople and
Recollection of Rober Collage, New York, 1 909.
Wells Charles, The Literature of The Turks, London,
1 891 .
B. Meler
Abdurrahman Adil,
"
Hakimiyet-i Halk ve Ai Suavi',
Hadisat- Hukukiye, Cz 6, stanbul, 1 923, s. 73-74.
Osmanl Trkl eri nde lnklabat- Fi kriye'
Hadisat- Hukukye, Cz: 1 0, stanbul, Tem
muz 1 923, s. 1 29- 1 32.
271
- 'Ali Suavi' Hadisat- Hukukiye, Cz: 1 1 ,
stanbul, Eyll 1 923, s. 1 43- 1 47.
'Ali Suavi ve Efkar- Siyasiyesi" Hadisat-
Hukukye, stanbul, Terin-i sani 1 923, s.
167- 1 70.
Abdullah Cevdet, "nflak- Subh- l nklab' ltihad,
No: 1 0, 3 Austos 1 9 o.
- "Ali Suavi et Gapone' tihad, No: 3, ubat
1 905, s. 1 1- 1 2.
Abdurahman Hasan (Samipaazade) 'Ayetullah Bey ve
Yeni Osmanllar" Hadisat Hukukiye ve Tarihiye, Cz: 2,
Mays 1 34 .
Ahmed Kemal, ' Dorusz" Dorusz, No: 1 , Kahire
1 324, s. 1-3.
Aksoy, Mehmet, 'Mekteb-i Sultani ve Ali Suavi", Trk
Kltr, Yl: XIII, Say: 1 50- 1 51 - 1 52, s. 225-228.
Akyz, Prof Dr. Yahya, 'Galatsaray Lisesi' nin Islahna
ilikin Ali Suavi' nin Giriimlerini Gsteren Bir Belge",
Belleten, C: XLVI, Ocak 1 982, s. 1 22- 1 29.
- 'Okula Gazete Sokan Qretmen Ali Suavi ve
Gnmz Eitiminde Benzer rekler' Belle
ten, C: XLII, No: 1 67, 1 978,s.437-444.
Al Ekrem, 'Sehayif-i Hatrat', Yeni Gn, No: 304, Tef:
1 2,24 Kanun- Sai 920.
Ali Suavi Sultan Abdlhamid' i Nasl skat Edecekti"
Haftada Bir Gn, No: 1 2- 1 6, (Tefrika).
Atay, Neet Halil, "Ali Suavi Kendine Gre" stanbul
272
Mecmuas, Say: 25-33, 1 944 (8 saylk Tefrika).
Baykal, Bekir Stk, ' 1 877-78 Harbi ve Bununla ilgili
Meselelere Ait Vesikalar' Tarih Vesikalar, Cilt: il, No:
8, s. 1 48.
-"93 Merutiyeti" Belleten VI, No: 2 1 -22,
Ocak-Nisan 1 942, s.45-83.
Ovsa, lbrahim Alaattin, "Ali Suavi" Yedign, Cilt:
Xll, No: 300, 1 938, 1 2.
Gzler, Fethi, Ali Suavi'yi Tanmalyz' Trk Kltr,
No: 64, 1 968,s. 2-4.
/rem, Sleyan Kani, 'Saray ve Babali'nin lyz'
Akam Gazetesi, 8 Nisan 1 934, No: 260-268, (Tefrika).
lskit, Seret Rifat, ' Kaynar Bir Adam' Resimli Tarih
Mecmuas, Cilt: 4, Say: 42, s. 2374-2376.
Karahan, ProfDr. Abdlkadi, 'Bilinmeyen Bir Mektu
buna Gre Ali Suavi' nin Msr Ynetiminde Bir Afrika
Devleti Kurma Hayali', VI I . Trk Tarih Kongresine Sunu
lan Bildiriler, T.T.K. Yay. Cilt: i l , 1 973, s. 586-590.
-'Ziya Paa' nn Avrupa Mektuplar ve Yeni Os
manllar" Yeni Sabah, 23 Mays 1 96 1 .
Klrzolu, Fahrettin, 'Ali Suavi ' nin Hyva Kitab'
Orkun Derisi, 1 95 L No:25, s.4-6.
Kuran, rcment, 'Ali Suavi ' nin Hive Fi Muharrem
1 290 Balkl Kitab ve Osmanl Devleti ' nde Trk
ln Douu Turkestan Als Historischer Factor und Po
litische ldee Ferstschrif Fr Baymirza Hay tzu, Kln
1 988, s.97- 1 0 1 .
273
Mehmed Tahi (Bursal), 'Ali Suavi Efendi' Hadisat-
Hukukiye, Cz: 1 2, Terinisani 1 923, s. l 7 l - 1 72.
Murad Bey (Mizanc) 'Ali Suavi Merhum' Mizan, 28
Haziran 1 897, Cenevre, s. l -2.
Stratfr de Redcliffe 'Turkey' Ni neteeth Century, No:
1 -4, June 1 877, s. 707-728 ve No: 5, July 1 877, 729-752.
Sungu, Ihsan, 'Galatasaray Lisesi'nin Kuruluu' Belle
ten: C: Vll, No: 28, Ekim 1 943, s.31 5-34 7.
-"Tanzimat ve Yeni Osmanllar" Tanzimat L 1 940
stanbul. s. 777-857.
Tansel, Fevziye Abdullah, "Arap Harflerinin slah ve
Deitirilmesi Hakknda ilk Teebbsler ve Neticeleri'
Belleten, C: XVl l , 1 953 s. 223-249.
Uman, Abdullah, 'Ali Suavi', T. Diyanet Vakf lslam
Ansiklopedisi, Cilt: il, s. 445-448.
Urquhar, David, ' Conversation at Constantinople'
Diplomatic Review Januar 1 876, s. 32-34.
Uzunarl, /smail Nakk, . Abdlhamid'in lngiliz
Siyasetine Dair Muhtralar", l . . Edeb. Fak. Tarih Dergi
si, Cilt: Vl l , No: 1 0, 1 954.
-'Ali Suavi ve raan Vak'as' Belleten, C: VI I I ,
1 944, No: 29, s.7 1 - 1 1 8.
-v. Murad' Tekrar Padiah Yapmak isteyen K. Ska
liyeri Aziz Bey Komitesi', Belleten, Cilt VI I I , No: 30,
944, s. 245-340.
lken, Nilmi Ziya, "Tanzimat'tan Sonra Fikir Hareket
ler" Tanzimat L lstanbul 1 940, s. 757-775.
274
nver, Ord. Prf. Dr. Shel 'Ali Suavi' nin Gr ile
Trkler Ve Trklk' Hayat-Tarih, nr. 4, 1 974, s. 7-9.
Yntem, Ali Canib, 'Ali Suavi Nasl Bir Adamd' Yakn
Tarihimiz, Cilt iV, nr. 51 , 1 962, s.353-355.
YaaTezlr
Akgn, Adnan, Hrriyet Gazetesi'nin Sistematik Tahli
li, Marmara niv. Sos. Bil . Enst. lstanbul 1 990. (Doktora
Tezi)
elik Hseyin, 'Gen Kalemler Mecmuas'nn Siste
matik Tetkiki', Yznc Yl nivesitesi Sos. Bil. Ens.,
1 987 Yk. Lis. Tezi.
Kaplan, Behice, 'Ali Suavi' Trkiyat Enstits, 1 944
Mezuniyet tezi .
Sevk, Glen, 'Ali Suavi'nin Hive Adl Kitabnn Tet
kik ve Muasr Seyyahlann Malumatlar ile Mukayesesi,
l . . E. Fak. Tarih Blm Bitirme Tezi, 1 94 l .
Kollekiola Taa Ya G ve Dgler
Gan Ad
Pall Mail Gazette
k Yer
Londra
275
The Standar Londra
L' lnternational Londra
The Times Londra
The Economist Londra
The Diplomatic Review Londra
The Free Press Londra
The Morming Adverisor Londra
The Public Opinion Londra
The Moming Past Londra
The Portfolio Londra
The Newyork Times Newyork
L Memorial Diplomatique Paris
L Temps Paris
The Nineteenth Century Londra
Kolekyonan T T veya Ti ye'de
YaGat ve Drer
Gn
A
d
Ceride-i Havadis
Rzname-i Ceride-i Havadis
Tasvir-i Efkar
Muhbi r
L Mukhbir- The Mukhbir
276
Yer
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
Londra
Hrriyet
Ulm gazetesi
Muvakkaten Ulm Mterilerine
nkilab-L' Rovulation
itti had
Mmeyyiz
Kevkeb-i arki
aylak
stanbul-Ayi ne-i Vatan
Vakit
Basiret
Sadakat
Msavat
Sabah
Tercman-i ark
L Turquie ( Franszca)
The Levam Herald (Franszca-ng. )
Mi zan
Doru sz
ra-y mmet
Yeni Tasvir-i Efkar
Tevhid-i Efkar
Londra-Cenevre
Paris
Lyon-Marsilya
Cenevre
Paris
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
stanbul
Cenevre-Kahire
istanbul
Kahire
Kahire
stanbul
stanbul
277
Yeni Gn lstanbul
Akam (Yeni Harfli) lstanbul
Ulus (Yeni Harfli) Ankra
Yeni Sabah (Yeni Harfli) lstanbul
WA
l
iti had Kahire-l stan bul
Bahe Selanik
D lstanbul
Mehtap lstanbul
Hi kmet lstanbul
Gen Kalemler Selanik
278