LMSZLGE YOLCULUK:

ZLKARNEYN VE HIZIR
Gr.
niversitesi
Necatibey Fakltesi
Trke Blm
balikesir.cdu.tr
ZET: Makedonya'dan birok lkenin sonra,
Babil'de son bulan Byk gerek tarilli gerekse edebi eserlerde efsanevi
kendisinden sz edilen hkmdarlardan biri Onun bu efsanevi
zaman iinde Kur'an'da ve hadislerde kendisinden bahsedilen Zlkarneyn'le
ve de dahil birok zellik
Zlkarneyn'de n sonsuz
dnyaya hakim olma, dnyada ne kadar "garaip" ve "acayip" varsa ve nihayet
lkesindeki lmszlk suyuna arzusunu ortaya Bu
durmak bilmeyen hkmdann her tr ilme ona hep yol gsteren vezirleri
Aristo, Eflatun, Sokrat, Bokrat gibi. taraftaysa da stesinden
zor durumlarda eden, yolu gsteren, eden
bazen bir Arap, bazen bir veya ortaya Bu
Nizam1, Ahmed}, Hamzavi ve Ahmed-i gibi melliflerin
eserlerinde Iskender-i Zlkarneyn'le mnasebet ve
lmszlk zerinde
Anahtar Szckler: Zlkarneyn,
ABSTRACT: Alexander the great has been the subject of many histoncal and literal
works with his epic life which started in Macedonia and ended in Babylon. In due
course the story of Alexander' s ep i c life had been merged with the story of Zulkarneyn
mentioned in Kur'an and hadith and many characteristics together with several
extraordinariness combined in the same character called Iskender-i Zulkarneyn.
Alexander's unstoppable arnbitian merged with his curiosity forced him to pursue a
journey to see all the wonders of the world and finally to seek the water of immortality
in the lands of darkness. He had viziers who had all sorts of knowledge such as Aristotle,
Socrates, Hippocrates and Plato. On the other hand when these men stumbled and could
not guide Alexander there was Khidr who appeared sametimes as anArabian prince, as
a dervish and sametimes as a bird ete. accompanied him and showed him the way. In
this study the Khidr belief, the relationship between Iskender-i Zulkarneyn and Khidr
and the search for immortality in the works of various authors such as Firdevsi, Nizami,
Ahmedi, Hamzavi and Ahmed-i ete. are going to be analyzed.
Key Words: Iskendername, Iskender-i Zulkarneyn, Khidr.
28

maddenin hi grlmedik yerlerden
zellikteki kadar birbirinden birok konuda bilgiler veren,
Zlkarneyn'in ve efsanevi anlatan ve bu arada dnya tarihinden de
bahseden ierdikleri zengin malzemeyle olduka dikkat ekici
eserlerdir. Bu trde ilk eser Nizarni (l. 1214?)"nin iskendername'sidir.
ve iki kitaptan eseriyle konuyu derleyip
toparlayarak mstakil bir mesnevi haline nce edebi alanda
konu Firdevsi (l. 1020?)'nin bir blm olarak geer. burada
biri olarak Trk Ahmed! ( l. 1412-13 ),
Hamzavl (Ahmedi'nin [l. ?]), Ali Neviiyi (l. 1501), Ahmed-i (l.
1528-1539 Figiini (l. 1532) ve Sinan elebi
1
(XVI. bu
trde eser veren melliflerdir. Ahmedi'nin eseri Anadolu trn ilk
ve eserin melhfler zerinde ciddi bir etkisi Hamzavl'nin eseri yer yer
manzum ieren mensur bir eserdir ve bu ynyle
Bu mstakil eserler haricinde hikayesi, Ravzatii '1-Envar Hayiili
[15. (Niili Mehmed [l. 1675] ), Genelne-iRaz Yahya
[l. 1582] ) ve eserlerde bir blm olarak gemektedir. Konu kltrde
kadar szl kltrde de Azerbaycan ve zbekistan
olmak zere Trk blgelerinde Zlkarneyn'le ilgili
aniatmalar masal, efsane veya hikaye olarak
Konunun Azerbaycan eserlerini Farsa
aslen bir Trk olan Geneeli Nizaml'nin, zbekistan ise Ali
Nevayi'nin nemli bir etkisi
hayat, lmszlk ve konusu
zellikle mensur metinlerde bu konu daha fazla yer ab-
hayatJ bulmak iin lkesine gitmesi , bu sudan ierek lmszlk
kazanma ve bu yolculukta ona yol gstermesi bir blm olarak
mnasebeti sadece hayat vesilesiyle
aresiz Aristo olmak zere evresindeki
1
Sehl Bey ve Latlfi'nin bilgilere gre Sinan elebi, Nizarni'nin
hamsesini Trkeye tercme hamse sahibi bir melliftir. Mellifin Leyla vii
Mecnun ve Heft-Peyker mesnevileri eldedir. Hamseyi meydana getiren
mesneviler ise herhangi bir bilgi gibi sz konusu mesnevilerin
neler konusunda da ifadelere Bununla birlikte
hamsesini mesnevilerin Leyla vii Heft-Peyker,
Mihr ii ve tahmin edilmektedir (Demirel, trz: 3-4).
tahmin edilen ancak zamana kadar ele geirilemeyen sz konusu
eserlerden iskendername, Bnyamin yurt bulunan bir
ktphanede tespit ve Marmara niversitesinde doktora tezi olarak
halde bilinen ancak ele gemeyen tek
Karamanil Figanl'nin olarak grnmektedir.
29
haldmierin etmekte yetersiz birok olayda ve
durumdan
1. lmszlk, Hayat ve Dair
dnya tarihinde olduka eski bir "Kadim
lmsz ykiinerek arayan kahramanlar, mitolojik
ykiiierin gzde birisi 20 I 0: 148). lmszlk
fikrinin en ve en metinlerden biri M nc bin
Smerliler ortaya konulan Bu " ... en eski devir
efsaneler ile destanlardan belirgin evrenin ve gibi son derece
soyut ve genel konulardan ok, sonluluk yahut lm kalan insan
bireyinin ile bu insanda ihtiras,
sadakat, dostluk, ihanet, ve duygu biimde
2007: 12-3). Destan zetle te ikisi
te biri insan olan bir vcut ihsan ederler. O da Uruk Eanna
kurar. Ancak bir sre sonra zevke sefaya dalar, zulmetmeye
Uruk ahalisinin halkla vazgesin
diye soylu Enkidu'yu Enkidu, Uruk'a gelir ve ok
olurlar. Enkidu bir sre sonra lr. bu lmne ok
zlr ve lmszlk iin Uzaktaki diye aramaya
nk insanlar lmszlk sadece ona Byk mcadelelerden
sonra bulur. olan kentinde
grltsnden olurlar ve karar verirler. Ancak
Ea, durumdan haberdar eder ve ona
bir tekne yapar, btn ve ailesini tekneye Gece tufan
sulann bile korkar, gkyzne kaarlar. gn gece sonra
tufan sona erer. Gemi, Nisir zerine oturur. ve
insanlar olarak gn
yedi gece uyumadan durabi'Iirsen sana verebilecek der.
Ancak bunu yapamaz. Bu defa, "Suyun dikenli bir bitki var. o
bitkiden koparabilirsen geri gelecek." der. suya
dalar, bitkiden Ancak bir bitkiyi alarak kaar. buna ok zlr,
Uruk'a dner ve geen bu yazar. Sonra da
dnyadan ger 2007). Destanda
kendisine lmszlk verilen medet umar. Ancak o, ebedl hayata
gce de sahip kendisine ikinci yolu da bir
yznden Burada olan unsur
sonraki metinlerde "su" bir tr bitkidir, ancak onun da suyun
dikkat ekicidir. Sz konusu bu bitki , Ocak'a gre lmszlk
iin sonraki dnemlerde efsanesine olabilir. "nk M
3000-2000 kadar inen Mezopotamya destam efsanesinin
ebed! hayat veren suyu arama olarak girmesi ve
kltrel (Ocak, 2007: 57) .
Ebedi konu edinen metinlerde genellikle suda
Bu su, hayat", "bengisu", "hayat suyu", "lmszlk suyu", vs.
30
iin gerekli olan drt unsurun ilki su gre
suda tesadfi ve bunun zamanda sembolik bir
Suyun maruyetini kavrama olmayan insanlar onun
bakarak bu kuvvete kendilerine gre sonsuzluk, lmszlk
gibi anlamlar efsane ve rivayetler meydana Suyu sonsuzluk
verme iksiri olarak gren mitolojik konulu efsane ve rivayetlerden, sonraki ve
yazarlar oka ve (Hseyinova, 1999: 300).
Zlkarneyn'in birlikte lkesine aramaya
olmak zere eserlerde
"Grek kkenli bu eski efsane, hayli erken bir devirde btn milletlerince
benimsenip bir sokularak Bu sebeple birok Mslman
ve yazar, bu nl efsaneyi manzum ve mensur olarak defalarca kaleme
ebedi hayat iip birlikte
hikayelerini Bu efsanenin halk
temel telakkilerin ok byktr." (Ocak, 2007: 36).
kltrnde dal veya bol olan yer)
nemli bir yer tutar. Gerek szl gerekse edebiyat rnlerinde gizli bir kahraman
olarak " ... btn mit ve are/erin sona durumlarda
ve da mutlaka sonsuz gce sahip
sernavi bir (Ocak, 2007: 107). O, bazen bir
veya bir insan olarak, bazen bir ihtiyar veya bir Arap ortaya
Bu inan Zlkarneyn'le ilgili anlatmalarda da mevcuttur. bu
metinlerde ne zaman dara gelir, eder, yol gsterir. zelilde
sz konusu ve Zlkarneyn mnasebeti
daha da nem nk her ne kadar anlatan edebi rnlerde
sebeplerle ve bir araya gelse de bu iki ismin sembolik olarak
hayat zerindendir.
2. Zlkarneyn ve Mnasebeti
a) Hayat Yolunda Bir Rehber
Zlkarneyn'in iin aramaya
literatrnde nce Taberi'nin Milletler ve Hkmdarlar Tarihi'nde geer. Burada
verilen bilgilere gre nce yenerek Fars memleketini hkm
Tibet ile in'e sarup olduktan sonra ebediyet zere drt yz
kuzey kutbuna lkesine girer ve orada on sekiz gn iterler.
Sonra lkesinden memleketine dnerken yolda, bir
ri vayete gre otuz iken lr (Taberi, 1991 : III/840-l). Bu konu edebi alanda
ise Firdevsi'nin lmsz eseri Firdevsi,
biri olarak bahsederken onun aramaya
da (Kltral ve Beyreli, 1999: III/1476-86). lmszlk konusu
bir blm olarak ele konuyu,
ilk olan sonunda, 316 beyitte 2004: 382-400). Bu
blm, Ahmed! ve Ahmed-i eserlerinde
lmne yer (nver, 1983: 72a-74a; Ahmed-i 1500: A369b-387b).
31
beraber aramak iin lkesine ve
hayata Ali Nevayi'nin Sedd-i yoktur (Tren, 2001: 9).
MS 300 son alan hayatla ilgili efsanenin Greke ve Sryanice
metinleri zetlenebilir: insana ebedl hayat veren bir su
alimlerden Bu suyu aramak iin ordusuyla yol a bir yolculuk
yapar, askerlerinden zorunda sadece metinlerde bu
yemek iin bir Elindeki tuzlu
suya ve bu suyun hayat suyu anlar, bir miktar ier
ve geri dner. bu arar ancak bulamaz.
lazar ve ldrmek ister, ancak bir trl ldremez. Bu sebeple boynuna
denize bir deniz cinine ve ebedl devam eder
(Ocak, 2007: 55).
Ritter, bu hikayenin mstakil olarak tespit syler. Bu bilgiye gre
hikaye, tamamen bir Glaukos isminde bir
Bir gn l birinin bir ota grr. Kendisi de o
ottan yer ve bir lmszlk onun iin bir lanettir. Her sene
ah ederek bu lmszlkten kurtulmak ister. Ritter'in ifadesine gre
bu hikaye sonradan romaruna (Ritter, 20 ll : 120).
Konu benzerliklerle Kur'an'da zetle peygamberi Hz.
Musa bir gn bir genle birlikte, kendisiyle emredilen bir
zere yola yeri "mecmau'l-bahreyn (iki denizin
yer)"dir. Hz. Musa taruyabilmek iin yaruna olarak nk
bu suya bir Ancak gen sahilde
bir denize Hz. Musa'ya sylemeyi
yemek istediklerinde gen ve durumu Hz.
Musa'ya Bunun zerine Hz. Musa o yere dner ve
orada grr. Bu kendisine Allah rahmet ve gizli ilim
verilen bir kuldur. Hz. Musa hemen kendisini ve bildiklerini ona da
ister. O kul nce buna ancak dayanamaz,
ilgili soru sormamak Hz. yaruna Yolda kul bir gemiyi deler, bir
ldrr, kendilerine etmeyen bir toplumun yerde
zere olan bir Hz. Musa her sebebini sorar, o kul da
Hz. Musa'ya ters gelen bu tek tek hikmetini emriyle
ve :;onra Burada "kul" olarak geen hadis
ifade gre (Ocak, 2007: 45-6).
Mellifler, lmszlk suyunu aramaya gitmeden
nceki devletinin azameti zellikle vurgularlar. Zira o btn
yeryzn hkm herkes ona boyun Ancak bununla birlikte
bu devletin bir gn yok her bir da
bilmektedir ve bu yzden znt
Sikender grdi n devlet kemiilin
Tevakku' eyledi anun zeviilin
Bilrdi devletn olmaz
32
Yni ol yana
Riliirdi devleti irdi kemale
Dner irmege naks ile zevle
bu gussa derdine Sikender
Mbarek olur mkedder (Kltral ve Beyreli, 1999: IIU 1476)
bu zgn hali evresindeki hakimlerden birinin dikkatini eker ve bunun
sebebini ister. derdini hakim de onu teselli eder,
lkesindeki ele geirilmesi ok zor olan haber verir:
Var durur bir
zulmat ire nihan
Dirler anun ismine 'ayn'l-hayat
ien irmez memat
Her kim anun bir iim ie
lmeye dnyiida ile gee
Ilkin
Damen-i gl bigi to/u hardur (Ahmed-i 1500: A370alb)
kendisine lmszlk verecek olan hayat haberine ok sevinir.
yerine Aristo'yu da ona vezir tayin eder ve aramak
zere yola Yola da kendisine eder:
Giderken hem
idindi anda
D idi ki iy her derde derman
Giderem istey hayvan
Gerekdr sen bana olasrn
nmce yriyesin
Sznden senndr
Ben dermondeyem derman seniiiidr
Grinen hayrdur senden
Delll bana her hayr
Olup reh-ber ana peyem-her
Gider nince Sikender (Kltral ve Beyreli, 1999: IIU1478)
Buradaki ifadelere gre bir peygamberdir ve onu askerlerine komutan
kendisine rehber durumunda sznden
dair sz de vermekte, ferman senindir demektedir.
2
aramak
iin birlikte yola Yolda elbiseler giyen ve sadece sebze yiyen
bir halkla Kendisinden drt bin evvel olan
Zlkarneyn-i Evvel'in rastlarlar. Mezardaki levhaya Zlkarneyn-i Evvel
"Ey ben de senin gibi hkmm
aramaya ancak ona insana mutlaka memat
2
(peygamber, veli, melek vs.), bir bir peygamberi
kendisine ordu olarak tayin etmesi garabeti konusundaki iin bk.
(Ocak, 2007: 63-5).
33
Benim halim bir insan iin ibret olarak yeter.". Zlkarneyn.
kendisinden nce olan Zlkarneyn-i Evvel'in okuyunca ii
rperir, Buradan gre su, drt
bin evvel de Elbette bu tr metinlerde zikredilen zaman
hayalidir. Ancak
Zlkarneyn'e ders vermek niyetiyle de olsa gnderme nedeniyle
nemlidir.
buradan Yolda domuz devlerle, zehirleri gibi
ve kaplanlada hepsini helak ederler. Sonra by olan
gelirler. onun ve sihirle gnln
evresini evirirler.
ister. "Korkma, Hakk rahman ve rahimdir, ihlas ile dua
geri evrilmez." der, iin dua eder, bu duaya amin der ve
gkyzn bir bulut kaplar. Bir sre sonra bir ve yeryznde
eser kalmaz, de kurtulur. Bu olaydan da zere
sadece hayat suyunu bulma konusunda rehberlik yapmamakta, onu
hallerden de Bu durum, kltrnde
da uygun
ve askerleri yola devam ederler, sadece
gelirler. yaz dkmeyen ulu bir Bu
mabududur. dibinde bir su ocuk isteyen buraya gelip kurban
keserler, srtnrler, suda ve dokuz ay sonra bir olur.
Ahrnedi ve konuyu bu bu blmde byle bir
SZ edilmez. yerini tarif ederler.
oradan bir yere gelir. bu zulmat iinde
syler. yrmeye Bir sre sonra bir tufan kopar,
bir tarafa, bir tarafa gider, askerler lr,
kaybederler. Bir sre ilerlerler; lal , yakut dolu bir yere gelirler. Sonra
hayata fakat ona ararlar,
bulamazlar. ondan ier ve
Firdevsi, Ahmed! ve Ahmed-i eserlerinde konuyu bu
Nizarni'nin ise konu biraz daha geer. byk bir meclis
Meclisin ileri gelenleri mevzular aarlar, biri Horasan'dan,
Rey ve Isfahan'dan Bir in ve Harezm'i Keysur'dan,
Hindistan'dan sz edilir. birine gelir.
olarak hayat suyunu Mecliste herkes dikkat kesilir,
Buradaki bilgiye gre bu su kuzey kutbunda bir yerdedir. hayat suyundan
bahsedince artar ve bu suyu aramaya karar verir. kendisine
rehber yapar. bir at ve bir cevher verir. suyu
bulunca imesini, kendisine de yerini gstermesini ister. ordudan ilerler,
hayat suyunu bulur, ier ve suda Bylece ebedl hayata sudan
da iirir. Arkadan de gelip sudan isin diye su birden kaybolur.
anlar ki bu sudan mahrum da ortadan kaybolur.
Nizarni'nin gre Rumlu raviler bu de rivayet ederler.
34
Rivayete gre aramaya giderken bir
sofra kurarlar. Yemek olarak ellerinden suya ve
yzmeye Anlarlar ki hayat suyu de bu sudan iip
lmszlk gre ve bu sudan itikten
sonra biri karaya biri deryaya gider. de suyu ele geirmek iin binbir zahmetle
gn yol ancak suyu bulamaz, iinde bir melek
"Bu ele geirdin, ama byle hlyalara diyerek eline pul kadar
bir ve ortadan kaybolur. Gaipten bir ses, herkese veren kaderdir,
su ararken onu bulur." der. Bir ses, "Ey ehl-i
Rum, bu gzel lkede parlayan bir kum var, onu alan da almayan da olacak."
der. askerleri bu kumdan bakarlar ki
kum yakuttur. Az alan da almayan da. bir sre
dinlenir. Sonra ekmek iin terazi ister. Bir tarafa
tarafa koyarlar, ancak o pul kadar eker. Bu
gelir, terazinin kefesine bir avu toprak koyar ve terazi dzelir.
dair zmesine burada da oluyoruz.
Aradan zaman geer, bir meclis toplar, yenilir, iilir, sohbet edilir. bir
der: "Madem hayat suyunu bu lkede bir
bu de yce bir O yerde len yoktur. Yce zaman zaman
sesler gelir. O ses insanlara hitap edip Bunu duyan hemen sesin
tarafa gider, bir daha da geri gelmez. Hikmetini kadar
lmden kurtulmaksa o git.". bilicinin bu szleri
sarsar. Hemen ordudan birka o gnderir. "Sizi o ses
yerinizden bylece perdenin ortaya olup bitenleri
diye ernreder. Bu hemen girerler. Ancak
isteyenlerden sese gider, geri kalanlar dnp durumu
o zaman anlar ki lme are yoktur.
b) Bir Yolculuk ve Bilgelik
Bu blmde aramakta gibi
lmszlkle olmamakla birlikte, her yeri ele geirme ve
btn hkm alma gayesi gz nne bunun lmsz
bu dnyada sonsuza kadar hayal eden birinin ruh haliyle
grlr. durmak bilmeyen bu zaman
zaman ortaya yol ve bir anlamda
hayatla arzusunu
Sz konusu bu birliktelikle her tr bilgiye ve gce sahip bir olarak ortaya
zer, ona nasihat eder. Bu bazen bir peygamber,
bazen bir veya Arap bazen de nurdan bir olarak grnr.
Ahmed( ve Ahmed-i bu konuya dair ilk hikaye
hakimler bir geer.
FeylekGs'un lmyle tahta geince btn hikmet sahibi ilkilieri toplar ve onlara
maddenin feleklerin ve hali"ne dair sorular sorar.
Aristo, Bokrat, Eflatun ve Sokrat, cevap verirler. Bu ortaya
ve cevaplar, bunun dinini de onlara
35

Szlerini da birden ortadan kaybolur. ve hakimler bu
szlerini ok kabul ederler ve bu sonradan
anlarlar (nver, 1983: 6b-7a; Ahmed-i 1500: A30a-33b).
mnasebetinden bahseden bir hikaye hakimierin dnya tarihini
blmde geer. Hakimler sorusu zerine o zamana kadarki tarihi
bu defa kendisinden sonraki tarihi ister. Eflatun,
bu der:
Didi Efiatan ben bilmezem
Bilmedgm da'vl
(. .. )
Bu 'ulumun bilen
ile bu 'ukdenn hallin (Ahmed-i 1500: A33b)
Bu szlerden gre evresindeki hakimlerden
daha bilgilidir. kendisine verilen ilim yle ki, gelecekten de haber
vermektedir. Zira Eflatun'un bu szleri zerine hemen ve
gelecekte neler ondan dinler. Bu tarihi olaylar zamandan
15. asra kadar getirilir. hadiselerde gibi
birden kaybolur (nver, 1983: 50a-69a; Ahmed-i 1500: A33b-355a).
Hamzavl'ye ait mensur-manzum ilgili bu tr
blmler, manzum gre daha Abmedi ve
hayattan birka yerde mnasebetinden sz ederken Hamzavl
on iki yerde bu konuyu dair daha zengin malzeme sunar.
Hikiiyeler, uzun seferi peyderpey olaylara
Sz konusu bu hikiiyelerin ilkinde su minare
bir milin kpr olarak ekicin, milin dibindeki
ka kez ve ne temsili olarak bu metinde
gelen bir Arap" olarak tavsif edilir 1991 : 1 -5).
metinde kuvvetlerine bir stratejisi
gece tavsiye eder.
Onun bu tavsiyesi herkes Bu hikiiyede o, meclisinde
bulunan peygamber" olarak geer. peygamber ileri der:
"Ey Zlkarneyn! Hak Teaiii peygamberlerine mira verse veya evliyalara
keriimet gece iinde ve her isteyeni Hak Teaiii gece
Sen de zerine var, feth-i zafer bul ursun. Ey Zlkarneyn, gece olur.".
aleyhisselam byle deyip kaybolur. ve bu sz
anlarlar ki gelip eden 1991: 5-16).
nc hikiiyede konularda nasihat eder. Bu hikiiyede o, "su
glgesi bol bir beyaz elbise Arap
yzn Mekke bir olarak geer. Zlkarneyn'e
nasihati "ok mal isteme, ilim ve edep ahiret iin fani dnyaya
aldanma, her sze uyma, Bu szleri syledikten sonra ortadan
kaybolur. bu durum Sonra Aristo, "O
36
emriyle geldi ve sana nasihat edip kayboldu." der. Yolda giderlerken bir acayip
suya rastlarlar. Suda hayvan kokusu ve Su ok
geemezler. Dar bir yer su eksilmeye ve bir sre sonra kurur.
"Yedi gn susuz sekizinci gn de suyun geemiyoruz, bunun hikmeti
nedir?" diye sorar. Aristo cevap verir: "Ey peygamber sana
Allah'tan ok mal dileme, ok mal Hak Teala'dan diye nasihat
Nitekim bu olay da bunu gsteriyor. Suyun
grnce suyu geri der 1991: 64-72).
Drdnc metinde bir zmek zere gelir.
fiileriyle edememektedir. "Elinde bir mumla devesinin stne
bir olarak gelen ona bu
bu gre develere yklerler ve onlan yakarlar. Develer
fillere Filler de rkp zerlerindeki srcleri yere kaarlar, arkadaki
askerleri ldrrler. Bylece Zlkarneyn derya gibi Hindistan
stnlk 1991: 78-82).
metinde bir kuyuda ele geirilen Katil 'in hsrevanl kp
iine koyup konusundaki
gidermek zere "bir olarak ve nasihat eder: "Ey
Zlkarneyn, bir byle bir ele geirdikten sonra neden yiyip
yedirmeye ve sonraya Katil koydu gitti, sen de ayru
yapma.". O bu szleri syleyince birden kaybolur. o gibi
yapar, ordusuna 1991: 97-10 1). Burada gemez,
ancak bahsedilen
metinde Heftmin haber veren "bir
Zlkarneyn, Heftmin'i bir trl ele geiremez.
Gezerlerken imenlik bir yerin yuvarlak, kocaman siyah bir grrler.
Bu beline eline bir deste p bir gelir.
Kendisine ilgili soru sorulunca "Bu Katil
ok muhkem bir yer, buraya kimi hakim bana asi olur,
tekrar geri alarnam diye Bu sebeple kimse duymadan bir tnel
O tnelin bir budur, ise iinde Katil'in
der ve bir anda kaybolur. hakimleriyle bilirler ki gelen
peygamberdir ve ve verip askerleri o tnelleri
kullanarak Heftmin ele geirir 1991: 121-7).
Yedinci metinde ise o, "deniz yzne seecadesini oturan bir
Bu denizden seecadesini silkeler, sanki hi su
gibidir. Kendisindeki bu durumu bir olarak dnyaya
de bu yolda nasihat eder ve ortadan kaybolur.
Zlkarneyn vezirlerine dner ve, "Bu bize nasihat etti ve kayboldu,
kimdir?" der. Restetalis, "Ey alem, o peygamber"idi , geldi size nasihat etti ve
gitti ." der 1991 : 1 73-5).
Sekizinci metinde "nurdan bir olarak denizde
yolculuk yaparken deniz birden kaynar, gemileri yerinden Bulutlar her yeri
37
kaplar, olur, gk grler. Neredeyse gemiler batmak zeredir.
Zlkarneyn ellerini aar, Hak Teala'ya dua eder. Hak emriyle deniz yznden
nura benzer bir acayip nesne peyda olur, onun nuruyla her yer
bir tarafa ynelip uar, deniz de onu takip ederek sahile
sahile konunca silkelenip bir insana Sonra da birden kaybolur.
onu grnce anlar ki o peygamberdir 1991: 184-6).
Dokuzuncu metinde tehlikeden haberdar etmesi, bylece
askerleriyle birlikte yok olup gitmekten Bu haliyl e
her daim olan bir koruyucu elbiseler
bir Arap gelir ve Zlkarneyn'e, "Ey Zlkarneyn, benden korkma,
ben korkusundan Gafil olma, zerine geldi." der ve
birden kaybolur. Haldmierden gelen peygamberdir, sizi
haberdar etmek iin yorumlarlar. Onlar bu
Hanini bin aman bilmez erle hcuma geer. etin bir
olur, sonunda ordusu Haninl, askerlerini
dostu Kantur ile oradan kaar 1991: 216-9).
Onuncu metinde konularda nasihatte bulunur. O burada,
"deniz imen bir yerde, ynn Mekke bir
olarak Zlkarneyn'e nasihat eder: "Dnyaya kalma,
burada Nefsinin arzulanna uyma, uyarsan nefis nne
geer. O bir seni yutar. istersen kes.
Hakk'a dn, nk dnlecek yer O bu nasihat ettikten sonra
birden kaybolur. ve anlarlar ki bunlan syleyen
1991 : 317-9).
On birinci metin bir hikayeye olmayan, nasihatten ibaret bir metindir:
Zlkarneyn, in'den memleketine gitmek ister. Oralar in ve
Main hkmdan Tabga Han'dan bilgi gitmek iin hazineler gerekli
Askerler blk blk nnden geer. devletinin
grnce mutlu olur, ama olmaz, Hak Teala'ya nk
onun nasihatisi "Bir kim nasihat idicisi ola, var kim
Hak Teala kend kereminden ol vcudu ne mertebeye irr ... " 1991: 332-3).
Son metinde bir viraneden ibaret
nasihat eder. Hikayeye gre Mari'nin Tebbet
elinde harbe olan Arap bir nne "Ey bu
benimdir, buraya girme." der. "Kimsin, bu sana kim verdi?" diye sorunca
"Ey Zlkarneyn, sana Hak Teala bu kadar hala Bana
bir viran verdi, bunu ok mu gryorsun?" der. bu defa der: "Hak
bana mamurdur, seninki ". byle deyince
kahkaha atar ve "Sen marnur mu Yok seline bu cihan
viran bir saraya benzer, bir kervansaray gibidir. Btn cihan byleyken senin
olur da marnur olur." der ve kaybolup gider. Haldmierin kavlince
kaybolan peygamber Gelip remz ile
nasihat edip 1991: 370-2).
38
Bu metinlerde dikkati eken husus, beyaz elbiseler iinde bir
Arap olarak ortaya O, genelde bol bir yerde, bir ynn
Mekke'ye olarak Zaman zaman bir
tezahr etmesiyle birlikte da girebilmekte, bazen nurdan,
bir olarak da grnebilmektedir. Kaybolup gittikten sonra onun
peygamber O, ezelliklere sahip, her trl ilme bir
koruyucu, ne zaman onu
gafil hususunda O, bu haliyle, kltrndeki
hemen her ynyle temsil eder.
Sonu
Zlkameyn'in Makedonya'dan Hindistan'a kadar gidip Babil'de lmne
kadar geen zamandaki hareketli yn veren saikin ne eserlerde,
merak, dnyada ne kadar "garaip" ve "acayip" varsa ve
lkesindeki lmszlk suyuna arzusuyla ilgili
eseriere gz bu sebepterin bazen bazen de hepsinin
ortaya grlr. Aslen tarim bir ve etkileyici byklkteki
istila hareketinin lideriyken dirli bir kimlik de kazanan ve
efsanevl bir kahramana Zlkarneyn olarak
Byk Asya ve Avrupa literatrnde sonlu dnyada
zihinlerdeki temsilcisi olay
ya da iin etin bir Bu
yolculuk ona yapan hikmet sahibi bilge vezirler
engelleri bu vezirlerin kolayca Ancak
stesinden gelemedikleri durumlar olur. Byle durumlarda beyaz elbiseler
bir Arap olarak tavsif edilen ortaya ve eder.
Metinlerde bir peygamber olarak
"lmszlk" fikrini Zlkarneyn zelinde sadece hayat" zerinden
Zira o bauya istila hareketini, herkese
hkmetme, her sahip olma ve btn sonsuza kadar elinde tutma ya da
zannetme hayaliyle Byle bir hareket ise ancak lmsz
arzulayan bir iin olabilir. Gerek tarim
zaptetmeden nce ilahi olana vererek
kendisini Amon'un temsilcisi olarak grmesi gerekse bir avucunun
gznn arkada dair anlaulan efsane, lmszlk fikri bu
dnyaya bir Ancak hayata ramak kala ondan iemeyen ve
gen len Zlkarneyn'in cismani lm, bugn kendisiyle ilgili
izilenler ok da anlam ifade etmez. Zira o, efsanevi rnirasla
oktan
39
KAYNAKA
Ahmed-i (1500), Ankara niversitesi Dil ve Tarih
Fakltesi Ktphanesi, M. Con B. 20.
Demirel, (trz), Heft Peyker Mesnevisi,
http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/ l-2 1 5442/h/giris.pdf, ( 18.07.20 ll).
T. (2007), Tercme, Dergah
N. (1991), zerine Bir Yksek
Lisans Tezi), Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum.
Hseyinova, N. ( 1999), "mumi Trk Folklorunda lmszlk Konusu", Akta.ran:
A., Trk Dergisi, C. 3, ss. 297-302.
M. (2010), Bir Kahraman C. 55, Metro
Castro, ss. 148-50.
Kltral, Z. ve Beyreli, L. (1999), ve evirisi III, Trk Dil Kurumu
Ankara.
Nizilmi Geneevi (2004), Tercme: Abdulla Lider

Ocak, A. Y. (2007), Yahut Klt,

Ritter, H. (2011), Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Edebiyat
Metinleri, Editr: Mehmet Kanar,
Taberi (1991), Milletler ve Hkmdarlar Tarihi lll, evirenler: Ugan, Z. K. ve Temir,
A., Milli
Tren, H. (2001), All Nevayi Sedd-i Trk Dil Kurumu
Ankara.
nver, (1983), Ahmed! Trk Dil Kurumu
Ankara. "
40