Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011, p. 707-726, TURKEY

ANADOLUDA BZANS-SASAN ETKLEM (IV.-VII. YZYILLAR)
Grhan BAHADIR

ZET
Bizans ve Sasani Devletleri yaklak yzyl Anadolunun dousunda snr komusu
olarak hkimiyet kurmulardr. yz otuz ylnda Bizans Devletinin kuruluundan balayp
yedinci yzyln ortalarnda III. Yezdigirt dneminin sona ermesine kadar devam eden dnem,
Sasanilerle Bizansllar arasnda iddetli dmanln yaand zaman dilimi olarak bilinir.
Anadolunun dousunda Bizans ve Sasani ordular yzyl boyunca karlkl aknlar
yapmalarna ramen Bizans ve Sasani Devletleri birbirlerinin eitliini kabul ederek
yzyllarca yan yana yaadlar. Bu makalede bu sre aklanrken Anadolunun dou snrnda
yzyl boyunca bir arada yaam iki toplumun benzerlikleri ve karlkl etkileimi de
tartlmtr. Ayrca Bizans ve Sasani Devletleri arasnda dini, kltrel ve siyasi durumlarnn
farkllklar da vurguland. Bu makalede IV ile VII. yzyllar arasnda Anadoluda Bizans-
Sasani Devletleri tarihi, siyasi ve askeri etkileim, dini ve kltrel etkileim, ve iktisadi
etkileim olmak zere balktan olumaktadr.
Anahtar Kelimeler: Bizans, Sasani, Anadolu Tarihi.


BYZANTINE AND SASANIAN INFLUENCE IN ANATOLIA (IVth - VIIth CENTURIES)
ABSTRACT
Nearly three centuries of Byzantine and Sasanid States ruled eastern Anatolia which
separated the foundation of Byzantine state, in the middle of the seventh, have long been
viewed as a period of bitter enmity between the Byzantine and Sasanid States. Byzantine army
and Sasanid army raided between themselves in eastern Anatolia during three centuries.
Despite these overt proclamations of hostility, the two empires survived side by side as
acknowledged equals and also had the points of resemblance and mutual influence. Two
adjacent worlds struggled themselves in eastern Anatolia. However they were torn between
their religions and intellectual tradition, to come to rest in either sphere or to achieve political
stability between them. Byzantine and Sasanid history in Anatolia between fourth and seventh
century, subject of this article consists of three sections, which are political and military
influence, religion and cultural influence, and economical influence.
Keywords: Byzantine, Sasanian, History of Anatolia.

Giri
Anadolu, yzyllar boyunca Asya ile Avrupa kltryle Batda gelien kltrler arasnda
bir kpr grevi grm ve her dnemde imparatorlarn ve kavimlerin ilgi oda olmutu. Nitekim
Anadolu Hititler, Persler ve Bizansllar tarafndan alar boyunca paylald. Bu gler zaman
zaman tm Anadoluyu egemenlikleri altna aldlar, hatta sadece yarmaday ele geirmekle
yetinmeyip, Suriye, Irak ve Msr da hkimiyetleri altna aldlar. nceleme dnemimiz olan IV ile
VII. yzyllar arasnda Anadolu, Bizansllar ile Sasaniler arasndaki mcadelenin merkezi
konumuna geldi.

Yard. Do. Dr., M.K.., Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, elmek: gbahadir@mku.edu.tr
708 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Bizans Dnemi'nde Anadolu, Kk Asyann batsnda bulunan bir blgeye (Thema)
verilen isimdi. Dier yandan bugnk tarihi corafyada Anadolu, Orta Asyann bat uzants
olarak nitelendirilir. IV ile VII. yzyl Anadolusuna hkim olan devletler Bizans ve Sasanilerdi.
Bizans ve Sasani Devletleri arasndaki etkileim erken dnem slm dnyasna kadar tanmt.
almamzda iki devletin birbirleriyle olan etkileimleri ele alnarak dnemin nemli iki byk
gcnn birbirlerini nasl ve ne ekilde etkiledii incelenmitir. Bizans-Sasani etkileimini
anlayabilmek iin bu devletlerin tarihini ksaca aklamak gerekir. Romadan Bizansa gei sreci
Anadolu ve Dou Akdeniz blgelerinin Romadan nceki kltrn ve tarihin, Roma
mparatorluunun i gelimelerinin ve d siyasi olaylarn bir sonucudur. Bizans Devleti ad
altnda M.S. 330dan 1453 ylna kadar devam eden devlet, aslnda Dou Roma mparatorluudur.
mparatorlar kendilerini Baselius yani, Roma mparatoru olarak adlandrmlar, halka ise Romaioi
yani, Romallar denmitir. Drdnc ve yedinci yzyllar aras Anadolu tarihinin temel kaynaklar
erken dnem Bizans ve Sryani tarih kitaplardr.
1

Bizans adn ise Rnesans dneminde Batllar, bu devletin tarihini ve kaynaklarn
incelemeye baladktan sonra kullanmaya balamlardr.
2
Bizans Devleti eski mperium
Romanumun sadece bir devamdr. Bizans, bilindii gibi bizim Bizansl dediimiz kiilerin
bilmedikleri daha sonraki devrin bir addr.
3
Bizans Devletinin ortaya kmasnda drt temel unsur
bulunmaktadr. Bu temel unsurlar Roma devlet tarz, Grek kltr, Hristiyan inancnn Dou
Roma mparatorluunda yaylmas ve Kostantinapolis (stanbul) ehrinin kuruluudur.
Sasani dnemi, ran tarihinin en nemli ve etkili dnemlerden biri olarak kabul edilir. Bu
dnem, Pers medeniyetinin en nemli baarlarna tanklk etmi ve rann Mslmanlar tarafndan
fethedilmesinden nceki son byk dnem olmutur. Sasani ismi I.Ardairin baba tarafndan
dedesi olan Sasan (Zazan)dan gelir. M.S.220 civarnda Pabagn lmesiyle Ardair en byk
kardei olan apurla bir g mcadelesine girdi. apurun 222 ylnda vefatndan sonra kardei
Ardair, Part hkmdar oldu. Bylece 400 senelik Part mparatorluu sona ererek, drt asrlk
Sasani hkimiyeti balad. Babek olu I. Ardair, randa hkm sryordu.

1
Bu kaynaklarn belli ballar unlardr. Michael Whitby, The Emperor Maurice and His Historian:
Theopylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare, Clarendon Press, Oxford, 1988.
VII. yzyl Bizans tarihisi Theophylakt Simokkattesin yazd kitapta Sasani resmi belgelerine dayal Sasaniler
ile ilgili bilgiler bulunmaktadr. Bu adan IV ile VII. yzyllar arasnda Anadoluda Bizans-Sasani etkileimi konusu iin
bu kitap nemlidir. Theophones, The Chronicle of Theophanes Confessor: Byzantine and Near Eastern History,
A.D. 284-813 translated by Cyril Mango and Roger Scott, Oxford University Press,1997. Konuyla ilgili dier nemli
Bizans kaynaklarndan biri de Theophanesin vekyinamesidir. Kei Theophanesin 810 ve 814 yllar arasnda kaleme
alm olduu kronii 284ten 813e kadar olan devreyi kapsamaktadr. Theophanesin daha eski kaynaklara dayanan eseri
IV ile VII. yzyl boyunca Anadolu tarihi iin fevkalade bir neme sahiptir. Malalas, The Cronicle of John Malalas
(Translated by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys and RogerScott), Australian Association Byzantine Studies,
Melborne, 1986. Bu dnemde Anadolu tarihi iin nemli bir dier kaynak eser ise muhtemelen 491-578 yllarnda
Antakyada yaayan John Malalasn dnyann yaratlndan 565 ylna kadarki zaman kapsayan tarih kitabdr. Eserin
son blmlerinde konumuzu ilgilendiren ve yazarn zamannda vuk bulan olaylarla ilgili bilgiler yer almaktadr.
Nikephoros, Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History, (Translated b Cyril Mango), Dumbarton Oaks
Research Library and Collection, Washington D. C., 1990. Bizans kaynak eserlerinden bir dieri ise Nikephorosun
kroniidir. Nikephoros (patriklik dnemi 806-815), 602-769 yllarn kapsayan kitabnda yedinci yzyln balarnda
Bizans-Sasani mcadelesinden bahsetmektedir. Gregory Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi( ev.mer Rza Dorul) I.
cilt. T.T.K yaynlar, Ankara, 1937. Erken dnem Anadolu tarihi iin Bizans kaynak eserlerinin yannda bir de Abul-
Farac Tarihi olarak bilinen Sryani kayna bulunmaktadr. Abul-Faracn yazd Abul-Farac Tarihi adyla bilinen
Sryani kayna umumi bir tarih kitab olmasna ramen erken dnem Anadolu tarihi iin nemli eserlerden biridir.
Bahsedilen Bizans ve Sryani kaynaklar IV ile VII. yzyllar arasnda Anadoluda Bizans-Sasani etkileimi konusunun
temel kaynaklardr.
2
Melek Delilba, Trk Tarihinin Bizans Kaynaklar, Cogito, Say 17, Yap Kredi Yaynlar, s. 339-351
3
Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), T.T.K., Yaynlar, Ankara, 2006. s.25.
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 709

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
randa Sasaniler adn tayan hanedanlk M.S 224 ylnda Sasani Devletini ynetmeye
balad ve bu hanedanlk 416 yl hkm srd. Mslman Araplar, bu hanedanla M.S.640 ylnda
son verdiler.
4

Sasaniler, rann eski krallarn soyundan geldikleri dncesiyle kendilerini
Ahamenidlerin varisi olarak gryorlard. Bu dnceden dolay Romallar, Sasanilerin geleneksel
dmanlar olma konumlarn devam ettirdiler. Bu dmanla ramen iki imparatorlukta
birbirlerinin eitliini kabul ederek yan yana yaadlar. Bu durum ise modern ilme bir tutarszlk
olarak yansmtr. Son dnemler de yaplan aratrmalarda Bizans-Sasani Devletlerinin, atma
halini aklarken bu iki devlet arasndaki benzerlikler ve karlkl etkileimler de tartlmtr.
Bizans ve ran arasndaki bu benzerlikler ve etkileimler, daha ok; Saray seronomileri, sanat,
askeri, ynetim ve ticari alanlarda grlmtr.
5
Sasaniler, zelliklede snr komular olan Bizans
byk lde etkilemilerdir. Bizans Devletinin oluumundan Anadoluda slm hkimiyetinin
balamasna kadar geen zamanda siyasi ve kltrel adan Anadoluda etkileim kuran Bizans ve
Sasani Devletleri bulunmaktayd. Anadoluda yzyl boyunca Bizans-Sasani Devletleri
arasndaki etkileim sonucunda ortaya kan kltrel ve siyasi yap erken dnem slm dnyasnn
ekillenmesinde de etkili oldu.
Siyasi ve Askeri Etkileim
Bizans Devletinin 11 Mays 330 tarihinde teekklnden nce Anadoluda bir yzyl
boyunca devam etmi olan Roma-Sasani mcadelesi Anadolu tarihinin nemli dnemlerinden
biridir. Bu dnem Sasani Devletinin kurulmasyla balad. I. Ardair, M.S.224 ylnda Sasani
Devletini kurduunda Sasaniler, rann eski krallarn soyundan geldikleri dncesiyle
Anadoluda Part mparatorluunun sahip olduu topraklar geri almak iin byk bir orduyla
M.S. 231 ylnda Sasani Hkmdar I. Ardair komutasnda ran ordusu Anadoluya girdiinde
Roma mparatoru Severus Alexander, Sasani tehlikesine kar byk Roma ordusuyla Antakyaya
geldi. Bylece III. yzyln ortalarnda Anadoluda Roma-Sasani mcadelesi balam oldu.
6

M.S. 231 Anadoluda balayan Roma-Sasani mcadelesi karlkl aknlarla 260 ylna
kadar devam etti. M.S. 260 ylnda Sasani Kral I.apur ile Roma mparatoru Valeriann
Edessa(Urfa) yaknlarnda yaptklar savata Roma imparatorunun Sasanilere esir dmesiyle
Anadoluda Roma-Sasani mcadelesi doruk noktasna ulat. Anadoluda 260-298 yllar arasnda
devam eden Roma-Sasani mcadelesi, 298 ylnda Roma mparatoru Galeriusun Sasanilere kar
kazand zaferle balayan krk yllk bar dnemiyle son buldu. Yllarca sren bu mcadelede
kentler byk zarar grd ve Anadolunun dousunda yaayan halklar madur oldular. Hatta
savalarn olmad zamanlarda bile olumsuz etkilendiler. nk ordular iin daima buralardan
asker toplanyor, takviye birlikler burada oluturuluyor ve yedekler buradan savaa
gnderiliyordu.
7

I. apurun olu Narses, M.S. 293 ylnda Sasani kral olduunda babas dneminde
Anadolunun dousunda doruk noktasna ulaan Roma-Sasani mcadelesini devam ettirdi. Sasani
Kral Narses, M.S. 297 ylnda Sezar Galeriusu yenerek Anadolunun dousunu hkimiyeti altna
ald.
8
Bunun zerine Roma mparatoru Diokletian, bozguna uram Sezar Galeriusun ordusunu
da yanna alarak, M.S. 298 ylnn k aynda Anadolunun dousunda Sasani ordusuna saldrd ve

4
GregoryAbul-Farac, Abul-Farac Tarihi(ev.mer Rza Dorul) I. cilt. T.T.K yaynlar, Ankara, 1937. s.30.
5
P. R..L. Brown, Persia History and Heritage, Parthians and Sasanians, Henry Melland Limited, London,
1978, s.24-25.
6
Alessandro Bausani, The Persians, Elek Books Ltd.,London, 1971,s. 48-49.
7
Elmar Schwetheim, Antikada Anadolu,(ev.Nuran Batu), Kitap Yaynevi, stanbul, 2009, s.95.
8
Michael Whitby, The Emperor Maurice and His Historian: Theopylact Simocatta on Persian and Balkan
Warfare, Clarendon Pres, Oxford, 1988, s.203.
710 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
bozguna uratt. Bu savatan sonra Antakyaya gelen Roma mparatoru, dou snrndaki Sasani
tehlikesi geinceye kadar Antakyada kald.
9
Sasani Kral Narses, ald bu ar malubiyetten
sonra Sezar Galerius ile bar yapmak istedi. Bu arya olumlu yant veren Sezar Galerius, Sasani
kral ile Nisibis (Nusaybin) antlamasn yapt. Bu antlamayla Roma istediklerini alarak Roma-
Sasani snrnn gvenlii saland.
10
Roma-Sasani Devletleri arasndaki bar dnemi II. apurun
IV. yzyl ortalarnda Bizans mparatoru Konstantine yazd bir mektupla sona erdi.
II. apur, Bizans mparatoru Konstantine yazd mektupta Bizansn Makedonya snrna
kadar hkmettii topraklarn kendi atalarnn miras olduunu ve hatta Bizansn bakenti
Konstantinopolisin de bu mirasn iinde olduunu belirterek bu topraklarn iade edilmesi
gerektiini belirtti. Bizans mparatoru Konstantin, Sasanilerden stn olduklar dncesinden
dolay bu durumu ciddiye almad. Bizans, M.S. 314 ylnda Ermenilerin Hristiyan olmas ile
Anadolunun dousunda Sasanilere kar yeni bir g kazanm oldu. Ayrca M.S. 320 ylnda
Sasani Kral II. apurun kardei Hrmzn Bizansa snmas ile de Sasanilere kar daha da
glendi. II. apur, Bizans mparatoru Konstantine eli gndererek bar antlamas yapmak
istemise de imparator buna yanamad.
11

Konstantin, devlet iindeki sorunlar dzenledikten sonra dou snrnn gvenliini
salamak iin askeri yaplanmaya nem verdi. mparator Konstantinin imparatorluun son
yllarnda dou snrnda Sasani tehlikesi belirmeye balad. M.S. 336 ylnda II. apur
komutasnda Sasani ordusu, Anadolunun dousundan girerek Anadoluda hzla ilerledi. Bylece
mparator Konstantinin imparatorluunun son ylnda imparatorluk dnemi boyunca salad
Bizans-Sasani bar Sasani ordusunun Anadoluya girmesi ile bozuldu. mparator Konstantin,
Sasani tehlikesi iin daha nceden hazrln yapmt ve sava iin hazr durumdayd. Bu srada
mparator Konstantin Nikomedia(znik)da bulunmaktayd. Bizans mparatoru byk bir orduyla
Sasani ordusuyla savamak iin znikten ayrld; fakat yolda hastalandndan bu seferden
Konstantinopolis (stanbul)a dnen imparator Konstantin 22 Mays 337 tarihinde stanbulda
ld.
12

Bizans mparatoru Konstantinin M.S. 324 ylnda tek bana imparator olmasndan sonraki
on yllk imparatorluk dnemi, dnya ve Roma tarihinin dnm noktalarndan biriydi.
Konstantinin Bizans Devletinde brakt en belirgin zellikler Hristiyanln devlet tarafndan
tannmas ve 11 Mays 330 tarihinde stanbulun Roma mparatorluunun dousunda yeni bakent
olmasyd. Bizans Devletinin ortaya k Konstantinopolisin M.S. 330da Roma
mparatorluunun ikinci bakenti olarak kurulmasyla gereklemiti. Konstantinin stanbulu
kurmasndan sonra Romann dousunda yzyllarca sren Roma- ran ordular arasndaki savalar
yeni bir ekil alarak devam etti. M.S.330da yeni bir ekil alarak Anadoluda balayan Bizans-
Sasani mcadelesi 636 ylnda slm ordularnn Anadoluya girmesiyle son buldu.
13
mparator
Konstantinin vefatndan sonra olu Konstantin(337-361) yirmi drt yl Bizans Devletini ynetti.
mparator Konstantinin imparatorluunun ilk ylnda dou snrndaki denge deiti. II. apur
komutasnda Sasani ordusu, Bizans Devletinde imparator deiimindeki boluktan yararlanarak

9
Glanville Downey, A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arap Conquest, Princeton University
Press, New Jersey, 1961, s. 318.
10
Michael H. Dodgeon,Samuel N. C. Lieu, Geoffrey Greatrex,The Roman Eastern Frontier and the Persian
Wars, Biddles Ltd. London,1991. s.131.
11
Whitby,
12
Theophones, The Chronicle of Theophanes Confessor:Byzantine and Near Eastern History, A.D. 284-813
translated by Cyril Mango and Roger Scott, Oxford University Press,1997, s.54. Ayrca bkz. Downey, s.335.
13
A.A. Vasiliev, Bizans mparatorluu Tarihi (ev.A.Mfid Mansel), Ankara Maarif Matbaa, 1943, s.71.
Ayrca bkz.Ostrogorsky, s.25.
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 711

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Anadolunun dousunda Mezopotamya blgesine saldrd ve 63 gnlk Nisibis (Nusaybin)
kuatmasndan sonra Bizansn askeri ss Nisibise girdi. Sasaniler, Bizansn dou snrna 10 yl
boyunca saldrlarda bulundular.
14

Sasani ordusu, on yln sonunda 349 ylnda Anadoluda ilerleyerek Amid (Diyarbakr)e
iddetli hcumda bulundu. II.apur komutasnda Sasani ordusu Amidi aldktan sonra ilerlerken
ar bir sele maruz kalmasayd Bizans Anadolusunun ilerine kadar ilerleyecekti.
15
Bizans ordusu,
350 ylnda Singarada Sasani ordusunu ar bir malubiyete uratt. Bu tarihten sonra Bizansn
dou snrnda Bizans-Sasani mcadelesi karlkl aknlarla 361 ylnda Julianusun Bizans
mparatoru olmasna kadar devam etti.
16

Bizans mparatoru Julianus (361-363) yzyllar boyunca sregelen anlamazlk ve son
yllarda artan Sasani saldrlarna son vermek iin 5 Mart 363te, 65.000 askerden oluan bir
orduyla Antakyadan Anadolunun dousunda Bizans-Sasani snrna doru hareket etti. mparator
Julianusun bu sefere kmaktaki asl amac Sasani ordusuna byk bir darbe vurarak dou snrn
gvenlik altna almakt. Sasani Kral II. apur, eli gndererek mparator Julianusun bu seferini
durdurmak istemise de mparator, Sasani elisiyle grmedi. mparator Julianus komutasndaki
Bizans ordusu Sasani bakenti Ktesiphonu kuatt. Fakat Bizans ordusunun bu kuatmas 26
Haziran 363te Sasani askerlerinin her ynden saldrya gemesiyle baarszlkla sonuland. Hatta
bu kuatmada Bizans mparatoru Julianus da ld.
17
Bizans mparatoru Julianosun Sasani ordusu
ile yaplan savata ldrlmesinden sonra, varisi olmamasndan dolay, imparatorun kim olaca
sorunu belirdi.
Sava srasnda basz kalan ordu, kendi iinde Hristiyan komutan Jovian imparator
seerek imparatorluk sorununu zd. Yeni imparator Jovian, Sasanilerle, Bizans iin hi de uygun
olmayan koullarda bar yapt.
18
mparator Jovian, ordudan ayr olarak 22 Ekim 363 tarihinde
Antakyaya geldi. Burada, Sasanilere taviz vererek antlama yapmas sebebiyle ho karlanmad.
mparator Jovian Antakyadan stanbula doru yola kt ve yolda Kasm aynda ld.
19
mparator
Joviandan sonra imparator olan Valens (364-378) dneminde II. apur komutasnda Sasani
ordusu, 370 ylnn k aynda Anadoluya girdi.
20
Bizans mparatoru Valens, Sasani ordusunun
Anadoluya girdiini haber alnca Magister Militumper Orientem(Bakumandan) Prokopiosu
byk bir orduyla Sasani ordusunun Anadoluda ilerlemesini durdurmak iin gnderdi.
Bizans-Sasani ordusu kar karya geldiinde Sasani Kral II. apur, Bizans komutan
Prikopiosa mektup gndererek Btn ordunun savamas yerine benim setiim bir asker
dvsn ve kimin askeri galip gelirse o ordu sava kazanm saylsn. Sava kazanan devletin
lehine elli yllk bir bar da yapalm. eklinde bir teklifte bulundu. Her iki tarafta bu teklifi kabul
etti. II. apur, Ardazanes adnda bir askeri seerken Bizans komutan Prokopios, Areobindos
adnda bir askeri seti. Bu dvten Areobindos galip geldi ve bylece bu sava Bizans ordusunun
kazand varsaylarak Bizansn lehine elli yllk bar antlamas yapld. Bu savan galibi olarak
Bizans Komutan Prokopios ve asker Areobindos stanbula dndler.
21


14
Theophones, s.56.
15
Theophones, s.65-66.
16
Whitby, s.204
17
Nezahat Baydur, mparator Julianus, Arkeoloji ve Sanat yay. stanbul, 1999, s.103-109
18
Michael Grant, From Rome To Byzantium, New York, 1998, s.126
19
Downey, s.398
20
Grant, s.127
21
Malalas, The Cronicle of John Malalas (Translated by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys and Roger Scott),
Australian Association Byzantine Studies, Melborne 1986, s.198-199
712 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Bizans mparatoru I. Theodosios, M.S. 395 ylnda byk olu Arkadiosu devletin dou,
kk olu Honoriosu ise bat yarsna imparator tayin etti. mparator I. Theodosiosun yapt
taksim aslnda hi de yeni bir ey deildi. Ancak nemli olan husus, bu taksimden sonra Bat Roma
mparatorluunun ortadan kalkna kadar devletin iki ksma ayrlm olarak kalm olmasdr.
Bununla beraber devletin birlii dncesi devam ediyordu. Ortada iki devlet deil, bir devletin iki
imparator idaresinde bulunan iki paras vard. I. Theodosios (379-395)un imparatorluk
dneminde Bizans Devletinde Hristiyanlk resmi din olarak kabul edilirken Bizans-Sasani
mcadelesi yeni bir ekil ald.
22

Bizans Devletini yneten Arkadios ldnde sekiz yanda olan olu II. Theodosios
(408-450) imparator oldu. mparator Arkadios, 408 ylnda vefatndan nce ocuklarnn kk
yata olduundan dolay Sasani Hkmdar I. Yezdigirt (399-421)i vasi brakt. I. Yezdigirt,
memnuniyetle bu vasilii kabul etti ve II. Theodosiosa bakmak iin kendi hanesinden bir mrebbi
gnderdi. Daha sonra Sasani Hkmdar I. Yezdigirt, Bizans erafna nameler gndererek ocua
ihanette bulunduklar takdirde onlara kar sonu gelmeyen bir muharebe aacan bildirdi. II.
Theodosios, Bizans imparatoru olana kadar Sasani Hkmdar I. Yezdigirtin korumas altndayd.
mparator II. Theodosios, henz sekiz yanda imparator olduundan ve amcas Honoriosun olu
olmadndan imparatorun ihtirasl ablas Pulkheria, Bizans Devletinin ynetiminde etkili oldu.
I. Yezdigirt (399-421), Bizans Devleti ile iyi ilikiler kurmasyla hkmdarl dneminde
Hristiyanlara kar dini tolerans uygulad. Hristiyanlarn eziyet grmelerine engel oldu. stelik
bunun aksini uygulayan asilleri ve rahipleri de cezalandrd. Bizans ile uzun sren bir bar
antlamas imzalad. Bu yzden Hristiyanlk ranllar arasnda yayld ve bu konuda Maiperkat
23

Piskoposu Marutha ara bulucu olarak alyordu.
24

Sasani Kral I. Yezdigirtin krallnn son yllarnda Bizans-Sasani bar uzun yllar
bozulmad iin Bizans ynetimi Anadolunun dousunun ekonomik ve siyasi yaplanmasyla
ilgilendi ve bu i iin dou ordusu komutan Anatoliusu grevlendirdi. Dou ordusu kumandan
Anatolius, Garin ehrine Bizans mparatoru II. Theodosiosun onuruna Theodosiopolis (Erzurum)
25

adn verdi. ehri geni bir hendekle evirdi, duvarlarn temellerini ok derinlere att ve surlarn
zerine muhteem kuleler dikti; bu kulelerden ilkine imparatorun onuruna Theodosia Kulesi ad
verildi.
ehrin ortasnda, bir tepenin stnde, ok sayda silah deposu ina etti ve buraya
Augusteum adn verdi. ehri silahlarla ve askeri birliklerle doldurdu. Bizans, bar dneminde bu
ekilde dou snrn glendirdii srada Bizans mparatoru II. Theodosiosun vasisi olan Sasani
Kral I. Yezdigirt, 421 ylnda ld.
26
Yerine olu V. Behram, geerek 17 yl hkm srd.
27
V.
Behram, babas I. Yezdigirtin kurmu olduu ve hkmdarl boyunca devam ettirdii Bizans-

22
Ostrogorsky, s.55.
23
Maiperkat Piskoposu Marutha olarak Abul-Faracn yazd bu kii Maiperkatta piskopos idi. Abul-Farac,
kitabnn 143. sayfasnn dipnotunda Maiperkat, ehrinin Anadolunun dousunda slm dneminde Meyyafarkn ehri
olduunu belirtiyor. Meyyafarkn, gnmzdeki Silvan ehridir.
24
Abul-Farac, s. 142-143. Ayrca bkz. Downey, s.450.
25
Gnmzdeki Erzurum isminin ortaya k iin bkz. Ahmet Demir, slmn Anadoluya Gelii, Kent Yay.,
stanbul, 2008, s. 207de Bugnk Erzurum ad ise yredeki Erzenin Seluklu emirleri brahim Ynal ve Kutalm
tarafndan yklmasndan sonra, oradan ekilen Hristiyan halkn Kalikalaya gelmeleri zerine oraya da Erzen denilmesi
daha sonra da bu ismin Erzuruma dnmesi ile olumutur. Ancak bu Erzenin Silvan ve Siirt arasndaki Erzenden ayr
olduunun anlalmas iin buraya Erzen el-Rum, Arz- Rum ad verildi ki bu ad, sonradan imdiki Erzuruma
dnmtr.
26
Rene Grousset, Balangcndan 1071e Ermeni Tarihi, (ev. Sosi Dolanolu), Aras Yay. stanbul, 2005,
s.176
27
AbulFarac, I. cilt, s.43
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 713

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Sasani barn bozdu. Sasaniler, uzun yllar devam eden bar antlamasn bozarak Bizans snrna
saldrya getiler; fakat sonu alamadan dndler. Ancak bu sava herhangi bir snr deiiklii
getirmedi ve 422 ylnda, yz sene srmek zere, aslnda bir yl bile devam edemeyen bir bar
antlamas yapld.
Bizans ynetimi Sasani Devletinden bar antlamasnn art olarak ykl miktarda para
talep etti. V. Behram babasnn dneminde salanan Bizans-Sasani dostluunu bozduundan dolay
yksek miktarda tazminat ieren bu antlamay kabul etti. Bizans ynetimi Sasani Devletinden
sava tazminat olarak ald paray Anadolunun dousunda Bizans-Sasani snrndaki kaleleri
tahkim etmek iin kulland.
28

Sasani Kral V. Behram, malubiyetin intikamn almak iin Sasani ordusunu,
Anadolunun dousunda Bizans snrna gnderdi. Anadolunun dousunda Bizans-Sasani snrnda
yaplan savata Sasani ordusu tekrar Bizans ordusu karsnda malup oldu. Bu savatan sonra
Bizansllar, Anadolunun dousunda Arzan
29
blgesinden 7000 esir aldlar. Amidli (Diyarbakrl)
Piskopos Acacius, kiliselerin altn ve gm amdanlarn satarak lazm gelen paray tedarik
etmesiyle Arzan blgesinden alnan 7000 esirin serbest kalmasn salad. Sasani krallarndan V.
Behram dnemi Hristiyanlara basknn artt dnem olarak bilinir.
30
Sasani Kral II. Yezdigirt
(438-457) hkmdarlnn balarnda farkl uluslardan oluan byk bir orduyla Bizans-Sasani
snrn aarak Bizans lkesine saldrd. Sasani ordusu Theodosiopolis (Erzurum)i zapt etti.
31

Bizans ordusunun kumandan, II. Yezdigirtin kampna gelerek bar arsnda bulundu.
441 ylnda Sasani Kral II. Yezdigirtin kampnda yaplan grmeler neticesinde Bizans-
Sasani Devletleri karlkl olarak Anadolu snrnda istihkm oluturmayacaklarna dair sz
verdiler. Sasani-Bizans Devletleri arasnda yaplan bu bar, ksa ve nemsiz birka snr atmas
dnda V. yzyla kadar bozulmad.
32
I. Kavadn ikinci hkmdarlndan sonra Sasani Devleti
Bizansa kar stn konuma geldi. Sasani Kral I. Kavadn 502 ylnda Mezopotamya blgesine
gnderdii byk Sasani ordusu Anadolunun dousunda byk metropol ehirler olan Amida
(Diyarbakr) ve Theodosiopolis (Erzurum) ehirlerini Sasani hakimiyeti altna ald. Sasani ordusu
Theodosiopolis ehrine girdiinde ehri savunan Bizans generali Konstantin de esir alnd.
Bunun zerine Bizans mparatoru Anastasios, dou ordusu komutan Heyepatios
komutasnda byk bir Bizans ordusunu Sasani ordusuna kar gnderdi. Anadolunun dousunda
yaplan iddetli savatan sonra Amida (Diyarbakr) ve Theodosiopolis ehirleri tekrar Bizans
hkimiyeti altna alnd. Bu savatan sonra altnc yzyln balarna kadar Anadolunun dousunda
devam eden Bizans-Sasani Devletleri arasndaki atmalar sebebiyle Suriye-Mezopotamya
blgelerinde bulunan snr eyaletlerinin surlar salamlatrld.
33

Bizans-Sasani snrnda bulunan snr ehirleri Dara,
34
Amida ve Nisibis (Nusaybin) Bizans-
Sasani egemenlii altnda bulunan snr blgesinde kurulmutu. Darann stratejik nemi ok
bykt. nk Bizans Mezopotamyas ve tesine Kuzey Suriyeye ya da kuzeybat ynnde
Anadoluya giden bir ana gzergh kontrol altnda tutmaya yaryordu.
35
I. Justin, Bizans

28
Whitby, s.205-206
29
Arzan Batmann gneyinde bulunan ehrin addr. Bkz. L. M. Whitby Arzane in the Late Sixth Century,
Armies and Frontier in Byzantine, (Editr: Stephen Mitchell), 205-219, BAR International Series 156, England, 1983, s.
218.
30
Abul-Farac, I. cilt, s.143-144
31
Abul-Farac, I. cilt, s.149
32
Whitby, s.206
33
Malalas, s.223-224
34
Mardin kent merkezinin yaklak 30 km. gneydousundadr.
35
John Haldon, Bizans Tarih Atlas( ev. Ali zdamar), Kitap yaynevi, stanbul, 2007, s.51. Ayrca bkz.
Ernest Honigman, Bizans Devletinin Dou Snr(ev.Fikret Iltan), stanbul niv Yay. stanbul, 1970, s.9-10
714 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
mparatoru olmadan nce Sasani savalarnda Bizans komutan olduundan M.S. 518 ylnda
Bizans imparatoru olduunda Bizans-Sasani snr blgesini yeniden yaplandrarak snr ehirleri
takviye etti ve Bizans snr blgesini Sasani ordusunun saldrlarna kar glendirdi. Bu ekilde
takviye edilerek byk surlara sahip olan snr ehirlerine uzun bir sre Sasani ordusu giremedi. Bu
dnemdeki saldrlar yle ar ve duraan saldrlar eklinde olmam, karlkl aknlar eklinde
gelimiti. Her iki ordu da eit gce sahipti.
36

mparatoru I. Justin, 1 Austos 527 tarihinde vefat ettiinde yeeni Justinianos, Bizans
mparatoru oldu. Justinianos, Bizans Devletinin tahtna oturan son Latin kkenli imparatordur.
Ona gre Evrensel iktidar iin savamann temelinde sadece Romallk deil, ayn zamanda
Hristiyanlk da vard. Bizans byk Roma mparatorluu yapma politikasn uygulamaya
balayan mparator Justinianos, Bizans Devletinin btn hazinesini kullanarak hem douda hem
batda savaa giriti.
37
Hkmdarlnn drdnc ylnda, Sasani Kral I. Kavad ld ve onun
yerine olu Anurirvan (Ebedi Ruh) ismiyle bilinen I. Hsrev (531-579) Sasani Kral oldu.
38

mparator Justinianos, dou snrnda gvenlii salayp batda seferler yapabilmek iin
Sasani Devletine hara demek pahasna Sasani Kral I. Hsrev ile Ebedi bar antlamas yapt.
Ancak daha 538 ylnda I. Hsrev komutasnda Sasani ordusu ebedi bar bozarak Anadoludaki
Bizans snrna saldrya geti. Ayn yl iinde Sasani ordusu Frat nehrini geerek Anadolunun
gneyine doru ilerledi.
39

Bizans, bu saldrya hazrlksz yakaland. Frat blgesinde ok az askeri vard ve Sasani
ordusu ile bir meydan savana girmesi mmkn deildi. Nitekim yaplan savata byk bir darbe
yedi. Ordusunu bizzat yneten I. Hsrev, Mezopotamya mevkilerini kuatmaktan uzak durup
Anadolunun gneyine ynelerek Suriye blgesindeki en zengin ve en nemli kentlerden biri olan
Antakyaya saldrp ele geirmeyi baard.
40
Antakya, Halep ve Apameay da aldktan sonra
Anadolunun ilerine doru hzla ilerledi.
41
Bu durum karsnda daha nce yaplan Ebedi bar
antlamasndaki tazminat miktarn ykseltmek yoluyla Justinianos, be yllk bir bar antlamas
salad. Bu antlama iki defa uzatldktan sonra ancak 562de kalc bir bar antlamas haline
getirildi. Bu barn maliyeti haracn tekrar ykseltilmesiyle fazla oldu; fakat Bizans mparatoru
Justinianos, hi olmazsa Anadolunun gneyinin Sasaniler den boaltlmasn salayabildi. Bu
tarihten sonra iki devletin snr blgelerinde Sasani Devletinin etkinlii ve nfuzu artm, Bizans
ise ikinci planda kalmtr.
Bizans mparatoru Justinianos politikasnn Bizans halkna ykledii ar ykler gittike
artt ve byk askeri teebbsler ile imparatorun ok canl inaat faaliyeti yznden btn lke
mali bakmdan bitkin bir hale geldi.
42
mparatoru Justinianos, batda yapt fetihler sebebiyle
douda ar tazminatlar karlnda bar antlamalar yapt. Bizans-Sasani bar dneminde
Anadoludaki Bizans-Sasani snrn yaplandrarak snr blgesini takviye etti ve bu snr blgesi
Sasanilere kar glendirildi.
43
Bizans Devletinin stratejisi, mstahkem mevkiler ve byk
kaleleri birbirine balayarak n savunma hattn oluturmasna dayanyordu. Bu hat snrn

36
John Julius Norwich, Byzantium; The Early Centuries, Penguin Books Ltd. London, 1990, s.195. Ayrca
bkz. Downey, s.525
37
Norwich, s.191.
38
Mesudi, Muruc ez-Zeheb(ev. Ahsen Batur), Selenga Yay. stanbul, 2004, s.156
39
Abul-Farac, I cilt, s.152-153
40
M. V. Levtchenko, Bizans Tarihi(ev. E. Berktay), Milliyet Yay. stanbul, 1979, s.78
41
Abul-Farac, I.cilt, s.152-153
42
Ostrogorsky, s.66-67
43
Norwich, s.195
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 715

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
arkasndaki vilayetler boyunca garnizon kasabalarnda ve kalelerde bulunan askeri birimlerden
oluan ikinci bir hat tarafndan destekleniyordu.
Bu ekilde oluturulan Anadolunun dousunda Bizans-Sasani snr, siyasi ve askeri
ncelikler ortaya ktka ve yeni tehditler gelitike, V. yzyln sonundan Justinianosun
hkmdarlnn bana kadar byk lde salamlatrld. Anadolunun dousunda bu tr
abalara tipik bir rnek Dara Kalesi idi. Trke ad Ouz Ky
44
olan bu kale Bizans mparatoru
I. Anastasios tarafndan 505-507 yllarnda Bizans-Sasani snrnda askeri s olarak ina edilmi
olan Dara ehri Anastasiopolis olarak da ismlendirildi.
Ayrca Mezopotamya dukas 527-532 yllarnda burada karargh kurmutu. Muhtemelen
Magister Militiumper Orientem de (Dou Komutanl) 540tan, kentin Sasaniler tarafndan
alnd 573e kadar buradayd. Anadolunun dousundaki savunma yaplarn karakterize eden
bunun gibi byk kaleler, bir askeri yol ebekesiyle birbirine bal ok sayda kk kalenin ve
savunulan ileri karakollarn ayakta kalmas iin ina edilmiti.
45

46

Dara Kalesi Nisibis (Nusaybin) ve Marde (Mardin) yolu zerinde Nisibisin 15 km. kadar
kuzeybatsndayd ve k mevsimlerinde aaya daha gneydeki Habur ayna akan kuru bir su
yatann banda bulunuyordu. Byk blm eitli s kuru su yataklar ve zaman zaman
ykseltiler tarafndan paralanan inili kl bir ovadan oluan blgenin arazisi epeyce
verimsizken, Darann stratejik nemi ok bykt; nk Bizans Mezopotamyas ve tesine,
Kuzey Suriyeye ya da kuzeybat ynnde Anadoluya giden bir ana gzergh kontrole

44
Mardin kent merkezinin yaklak 30 km. gneydousundadr.
45
Malalas, s.224.
46
Bizans mparatoru Justinianos dneminde Bizans Devletinin snrn gsteren harita, John Haldon, Bizans
Tarih Atlas, s.45ten alnmtr.
716 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
yaryordu.
47
mparator Justinianosn vefatndan sonra yeeni II. Justin 565 ylnda imparator
olunca Sasani Devletine her yl verilen vergiyi vermeyi reddetti. Bunun zerine Bizans-Sasani
Devletleri arasnda dmanlk tekrar balad.
Bizans mparatoru II. Justin, 570 ylnda Sasani Devleti ile balayan dmanlk zerine
dou ordular komutanna haber gndererek Sasani savana hazrlk yapmasn istedi. Sasani Kral
I. Hsrev, Adharman komutasnda Sasani ordusunu Anadoluya gnderdi. 573 ylnda Bizans-
Sasani snrn aan Sasani ordusu Anadoluda hzla ilerleyerek Antakya surlarnn nne geldi.
Antakya surlarn aan Sasani ordusu, ehre girerek mehur Julian Kilisesi dhil olmak zere btn
ehri yakp ykt.
48
Sasani istilasn takip eden yllarda Bizans mparatoru II. Justin, Sasani
saldrlarn durdurmak iin gelecekte imparator olacak Tiberosu ordunun bana getirdi. Tiberios,
Bizans ordusunu glendirmek iin Sasanilerle 575 ylna kadar bar antlamas yapt.
Bizans ordu komutan Tiberios, Bizans mparatoru II. Justinin lmnden sonra 578
ylnn Eyll aynda Bizans imparatoru oldu. Tiberios, Bizans imparatoru olduktan sonra II. Justin
dneminde devletin urad zararlar telafi etmeye alt. Bu dorultuda Justinian adnda bir
komutan dou ordular komutanlna getirdi. Dou ordusu komutan byk bir orduyla Daraya
gitti. Bunu haber alan Sasani Kral I. Hsrev, Tomkosroes komutasnda Sasani ordusunu Bizans
ordusunun Anadolunun dousunda ilerlemesini durdurmak iin gnderdi. Bu ekilde balayan
Bizans-Sasani sava yl devam etti. yl sren karlkl aknlara bar yaplarak bir sreliine
ara verildi.
49
Bizans ordu komutan Mavrikios, bar srecini deerlendirerek Bizans ordusunu
yeniden glendirdi.
581 ylnda Bizans ordusu komutan Mavrikios, 15 000 askerden oluan Bizans ordusu ile
Bizans-Sasani barn sona erdirerek Sasani snrna saldrd ve Sasani ordusuna ar bir darbe
vurduktan sonra zafer kazanm ordu komutan olarak stanbula geldi. Bizans senato yeleri 582
ylnda Tiberiosu imparatorluktan indirdirerek Mavrikiosu Bizans imparatoru yaptlar.
Mavrikiosun Bizans imparatoru olmasndan sonra imparator II. Justin dneminde balayan ve 20
yl boyunca eitli aralklarla devam eden Bizans-Sasani sava geici de olsa bir sre durdu.
50

Sasani kral, 590 ylnda generallerinden olan Bahram azletti. General Bahram I. Hsrev
(Anuirvan)n torunu II. Hsrevin hamisi konumundayd. Bunun zerine gen prens II. Hsrev
Bizansa snd. Gen Prens Hsrev, Bizans imparatoru Mavrikiosun yanna gelerek tahtn almak
iin yardm istedi.
mparator Mavrikios, Bizans ordusu desteiyle gnderdii Prens II. Hsrevin tahta
gemesini salad. Bu olay zerine Bizans mparatoru Mavrikios ile Sasani Kral II. Hsrev
arasnda 591 ylnda bar antlamas yapld. Bu bar Bizans mparatoru Mavrikiosun Bizans
tahtndan indiriliine kadar devam etti. 602 ylnda Bizans ordusunda bir isyan patlak verdi. syanc
askeri birliklerin bana geen Phokas, stanbul zerine yrd. Mavrikios, Bizans tahtndan
indirildi ve senatonun tasvibiyle Phokas, Bizans imparatoru ilan edildi.
51

Phokas, 602 ylnda Bizans imparatoru olduunda zellikle izledii Ortodoks kilise
siyasetinin monofizitlerin ve Yahudilerin kanl takibata uratlmasna sebep olduu Anadoluda
gittike artan bir nefrete muhatap oldu. Bizansn izledii siyaset sebebiyle Anadolunun her
tarafnda i isyanlar balad. Anadoluda tam bir askeri k vuku buldu. ldrlen Bizans

47
W.M.Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas (ev. Mihri Pekta),Milli Eitim Basmevi, stanbul,1960,
s.500
48
Downey, s.561.
49
Theophones,s.371-372. Ayrca bkz. Ostrogorsky, s. 73-74.
50
Theophones, s. 373-374.
51
Ostrogorsky, s. 76.
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 717

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
mparatoru Mavrikiosun intikamcs olarak ortaya atlan Sasani Kral II. Hsrev Bizansa kar
byk bir taarruza giriti. ten sarslm Bizans Devletinin savunma gc ve iradesi yldan yla
geviyordu. Snr blgesindeki mukavemet krlp mstahkem Dara Mevki 605 ylnda dtkten
sonra Sasani ordular Anadolu topraklarnda sratle ilerleyerek Kayseriyi aldlar. Hatta bir Sasani
askeri birlii Kadkye kadar ilerledi.
52
Sasani Kral II. Hsrev, bat blgeleri komutan ahbaraz
Bizansla savamaya gnderdi.
53
ahbaraz ordusuyla gelip Antakyada kamp kurdu. Bizans
mparatoru Phokas ile Sasani Kral arasnda yazmalar devam ediyordu. Bu durum Bizans
mparatorunun ahbarazla sava kabul edip ordusuyla yola kna kadar srd. Bizans
mparatoru hazinelerini bin gemiyle nden gnderdi. Fakat gemiler Antakya sahilinde frtnaya
tutuldu ve hepsi de ahbaraza ganimet oldu. ahbarazda bu hazineyi Sasani Kral II. Hsreve
gnderdi. Bylece bu hazineye Frtna hazineleri ad verildi. 606-607 yllarnda Sasani
ordusunun Anadoluda yapt hcumlar ile Anadolunun dousu tamamyla Sasanilerin igaline
urad.
54

610 ylnda Bizans Devleti, iktisadi bakmdan kmt. Anadolunun kalbine Sasaniler
girmilerdi. Anadolunun birok ehri Sasaniler tarafndan igal edilmiti. Bizans Devleti k
srecinde bir kurtarc beklerken Herakleios, Phokasn korku rejimine sratle son vererek 5 Ekim
610 tarihinde byk bir donanmayla stanbula geldi. stanbul Patrii Sergios tarafndan kurtarc
olarak talandrlan Herakleios, eski imparator Phokas yakalayp Mavrikosu ve ocuklarn
ldrdnden dolay onu ldrmek isteyince bakumandan Krispos buna engel oldu. Bu olaydan
sonra Bizans mparatoru Herakleios, bakumandan Krisposu byk bir Bizans ordusunun banda
Kapadokyaya Sasanilerle savamak zere gnderdi. Bizans tarihinin en byk hkmdarlarndan
biri olan Herakleios, iktidar ele aldnda devlet bir harabe halindeydi.
55

Sasani ordusu, 611 ylnda Bizans-Sasani snrn aarak Anadolunun ilerinde hzla
ilerledi. mparator Herakleios, Bizans ordusunun ve maliyesinin km olmasndan dolay Sasani
saldrsn durduramad. Sasani Generali ahbaraz komutasndaki Sasani ordusu, 616 ylnda
Antakya yaknnda Bizans ordusunu byk bir yenilgiye uratt.
56
Kuzeyde Kilikya yolunu aarak
nemli bir merkez olan Tarsus kalesini aldlar.
Bizans ordusunun malup edilmesinden sonra Sasaniler, Anadolu ve am blgesinde hzla
ilerlemeye baladlar. Gneye ilerleyen Sasaniler, Dmak (am) igal ettiler. Anadoluda birok
ehir ve am blgesinin igal edilmesiyle birlikte Bizans, moral bakmndan zellikle kuvvetli bir
darbeye 616 ylnda mukaddes Kuds ehrinin haftalk bir muhasaradan sonra Sasanilerin eline
gemesiyle maruz kald. Byk Konstantin tarafndan ina ettirilen Kutsal Mezar Kilisesi
alevler iinde kald. Bunun Bizanstaki tesiri, hele kutsal emanetlerin en deerlisi olan Hz. sann
gerilmi olduu ha da galiplerin eline dp Ktesiphona gtrld cihetle maneviyat krc
oldu.
57
Bizans ordusunda yaanan yozlama ve Sasani istilalar, Anadolunun, Filistinin ve Msrn
igali, Avar-Slav aknlaryla birlikte imparatorluun son derece tehlikeli bir konuma srklendii
haberini vermekteydi. Sasaniler, 617 ylnda Anadoluya yeniden aknlar yapmaya baladlar.
Sasani Kral II. Hsrev, Saitos komutasnda byk bir orduyu Bizans zerine gnderdi. Bir

52
Abul-Farac, I. cilt.s.167.
53
Bizans-Sasani savann sebebi hususunda bkz. Mesudi, s.170de Bizans generallerinden Phokas adl birisi
Sasani Kral II. Hsrevin hamisi ve halaskar Bizans mparatoru Mavrikiosa kar bir devlet darbesi gerekletirerek
Bizans mparatoru oldu. II. Hsrev, bu olay renince, hamisinin ldrlmesinden dolay ok sinirlendi ve Bizans
zerine ordular gnderdi.
54
Mesudi, s.170.
55
Nikephoros, Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History, (Translated by Cyril Mango),
Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D. C., 1990, s. 38-39.
56
Norwich, s. 285.
57
Ostrogorsky, s.88.
718 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Sasani birlii tekrar Boazii kylarna kadar ilerledi. stanbul surlarnn nlerinden gneye inen
Sasani ordusu, Anadolunun gneyini Sasani Krallnn hkimiyeti altna aldktan sonra
skenderiyeye doru hareket etti. 617 ylnda Msra giren Sasani ordusu, 619 ylnda
skenderiyeyi alarak Msrn tamamn ele geirdi. Sasani ordusunun Bizans topraklarn igal
etmesinden 628 ylnda Bizansa iade edilmesine kadar devam eden zamanda bu topraklar Sasani
hkimiyeti altnda kald.
58
Herakleios, hkmdarlnn ilk on ylnda Bizans Devletinin ynetim,
mali ve ordu yapsn dzeltti. Bu dzenlemelerin neticesinde Bizans-Sasani mcadelesinde 620li
yllarda tam bir deiiklik vuku buldu.
59
Herakleios, Hazar Hakanndan Sasani hkmdar II.
Hsrev ile savamak iin krk bin asker gndermesini rica etti. Hazar Hakan te ordu Derbent
Geidin (Caspian Gate)den hareket ediyor, istediin yerde sana katlacaktr. diye cevap verdi.
60

Herakleios, 627 ylnn sonbaharnda byk bir orduyla Sasani seferine kt. Aralk ay banda
Ninive nnde yaplan savata Sasaniler yenildi, Herakleios komutasnda Bizans ordusu ilerlemeye
devam etti.
628de II. Hsrev tahtan indirilerek ldrld ve II. Hsrevin olu Kavad yeni Sasani
hkmdar oldu.
61
Sasani hkmdar Kavad dokuz ay hkimiyet srdkten sonra ld ve yerine
olu Ardair iki sene hkmdarlk yapt. ahbaraz, Ardairi ldrp kendisi hkmdar oldu. M.S.
628 ylnda Herakleios ynetiminde Bizans ordusu, Sasanilere kar Anadoluda pe pee zaferler
kazand.
62
Herakleios ile Sasani generali ve daha sonra kral olan ahbaraz, 629 ylnn Haziran
aynda Kapadokyadaki Arabissosta bar artlarn konumak zere bulutular. Yaplan
antlamada ahbaraz am, Filistin, Msr ve Mezopotamya blgelerinden Sasani kuvvetlerini
ekme taahhdnde bulundu. Sasanilerin blgeyi terk etmelerinden sonra Bizansllar blgede
tekrar hkimiyetlerini kurdular. Bizans-Sasani arasndaki mcadele her iki imparatorluu da
zayflatm ve bir bakma yolu slm ordusu iin hazrlamt.
63

Yzyllarca karlkl iddetli savalardan yorgun den Bizans Devleti, VII. yzyln
banda slm fetihleri ncesinde Batda Slavlarla Douda Sasani Devleti ile iki byk sava
yapt. Bu iki savatan galip kan Bizans ordusu, yllar sren savalardan yorulmutu. Bu dnemde
Anadolunun gneyinde yaayan Araplar, Ortadouda devaml birbirleriyle savaan siyasi
birlikteliklerini salayamam kabileler eklinde yayorlard. VII. yzyln ortalarnda Araplar
siyasi birlikteliklerini salayarak Arabistan llerinde slm Devleti kurdular. slm Devleti,
Ortadouda tam hkimiyet kurduktan sonra Anadoluya girerek yzyllarca devam eden Bizans-
Sasani mcadelesine son verdi. slm Devletinin VII. yzyln banda Bizans ve Sasanileri
yenmesi, bu iki devletin karlkl iddetli savalar sonucunda yorgun dmelerinin bir sonucudur.
64


58
Nikephoros, s. 45. Nikephoros, Sasani komutannn ismini Saitos olarak yazarken Mesudi, ise bu komutan
ahbaraz eklinde yazyor.
59
Norwich, s. 285.
60
Sryani Mihail Vekyinmesi (Trke terc.Hrant.D. Andreasyan), Ankara, 1944 (T.T.K. ktphanesi
No:44de yaynlanmam tercme).s. 6.
61
ahin Uar, Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi, aret Yay. stanbul,1990. s.56.
62
Sryani Mihael Vekyinmei, s.10
63
Walter E. Kaegi, Bizans ve ilk slm Fetihleri (ev.Mehmet zay),Kakns Yay., stanbul, 2000, s .56.
64
John Bagot Glubb, The Great Arab Conquests, J.B.G. Ltd.,London, 1963, s.20.
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 719

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
65

Dini ve Kltrel Etkileim
Bizans-Sasani Devletleri arasnda kltrel etkileim Bizans Devletinin Hristiyanl resmi
din olarak kabul etmesiyle yeni bir ekil ald. znik man formlnn ateli bir taraftar olan I.
Theodosios, Ortodoks inancn btn kudreti ile takviye ederek gerek putperestlii gerekse ayr
itikatta olan Hristiyan mezheplerini acmasz bir ekilde takibata uratt. Ancak onun hkmeti
devresinde, devletin Hristiyanlamas oluumu tamamland. Ortodoks Hristiyanlk, devletin resmi
dini olarak tek bana kald; btn dier inanlarn yaama haklar ellerinden alnd. Hristiyanlk
Bizansn resmi dini kabul edilerek Bizansta Hristiyanla kesin ve son eklini veren stanbul
Ekmenik Konsili, 381 ylnda kabul edildi.
Bizans Devletinin dini yapsnn ekillenmesinde ve mezhepler atmasnn kmasnda
stanbul Konsilini tamamlayan Kadky Konsili etkili oldu. Bizans mparatoru Markianos (450-
457) kiliseler arasndaki liderlik ekimelerinden lkenin byk zararlara uradn grd. Hem
lkede dini btnl salamak hem Apostolojik Ekmenik Kiliselerin (Kuds, Roma, Antakya,
skenderiye) etkinliini krmak, hem de Bakent Kilisesini glendirerek ipleri ele geirmek zere
451 ylnda Kadkyde bir Ekmenik konsil toplamaya karar verdi. mparator konsilde istedii
neticeyi elde edebilmek iin konsile bakanlk yapt.
66
Bizans mparatoru Markianos gerek protokol
zarureti asndan ve gerekse imparatorluk asndan, Bakent kilisesinin patriklik statsne
karlmasn zaruri gryordu. Kadky Konsilinde mparatorun bizzat verdii nergeyle 28.
maddeyle stanbul Kilisesi Umumi Patrik olarak kabul edildi.
67
Kutsal kilise kanunlarna aykr

65
Altnc yzylda Bizans-Sasani snrn gsteren harita, Nina Garsion, Byzantium and the Sasanians , the
Cambridge History of Iran (Editr; EhsanYarshater), 568-592, s.572den alnmtr.
66
Aziz S. Atiya, Dou Hristiyanl Tarihi(ev. Nurettin Hiylmaz) Doz Yay. stanbul, 2005, s.198
67
Bu tasarruf znik konsilinin VI. maddesine aykr idi.
720 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
bu tasarrufu Apostolojik Ekmenik Kiliseler (Kuds, Roma, Antakya, skenderiye) hibir zaman
kabul etmedi.
68

mparator Markianos lkede dini birlii temin etmeye alrken Hristiyan leminde bir
daha birlememek zere byk paralanmalara sebep oldu. 7 ubat 452 tarihinde imparatorun
emriyle bakent halkna ve ruhanilere son bir tamim yaynland. Bu tamimde Kadky Konsili
kararlarnn imparatorlukta titizlikle uygulanaca ve hibir kimsenin ilahiyat tartmalarna
girmemesi gerektii vurguland.
Bununla beraber Kadky kararlarna uymayanlarn ise iddetle cezalandrlaca
belirtildi.
69
Devletin Kadky kararlarn uygulamak iin kuvvete bavurmas Msr, Filistin ve
Antakyada kanl olaylara sebep oldu. Bakent Kilisesi ile Hristiyan dounun Monofizit Kiliseleri
arasndaki ztlk Kadky Konsili kararlarndan sonra erken Bizans Devletinin kilise ve devlet
sorunlarndan birisi oldu.
70

Bizans Devleti, resmi dini (Ortodoksluk)ni baskyla kabul ettirme yolunu denemesiyle
Anadoluda ve Suriye blgesindeki Monofizit Hristiyanlar Sasani blgesine g ettiler.
Anadolunun iinden ve Suriye blgesinden g eden Hristiyanlar, asla ran kltrn
kabullenemediler. Ayn zamanda inanlar onlar istenmeyen adam yaptndan bir eit lke dlk
durumunu her iki lkede de koruyorlard. Bizanstan g eden Hristiyan toplum ile Sasani toplumu
sk bir iliki ierisindeydi ve Anadolunun dousundaki akademilerden elde ettikleri bilgiyi
paylayorlard.
71
Sasani Kral I. apurun 363 ylnda Nisibis kentini ele geirmesinden sonra,
Osrhoene eyaletinin bakenti Edessa (Urfa)ya giden Mor Afram burada Urfa Akademisini kurdu.
Orada on yl yaadktan sonra Urfa Akademisinde Nasturiliin yaylmas nedeniyle okul Bizans
mparatoru Zenon tarafndan 489 ylnda kapatld. Bu tarihten sonra Bizans Devletinin dou
Hristiyanlarna kar uygulad bask sebebiyle Urfa Akademisi Bizans blgesinden Sasani
blgesinde bulunan Nisibis (Nusaybin)e geti. Nusaybin Akademisi, Urfa Akademisinin
kapatlmasyla Dou Sryanilerinin Nasturilerin- en nemli kalesi haline geldi ve bu durum
Bizansn dousunda bulunan Nusaybin Akademisini dier akademilerden ayrcalkl kld.
72

Kadky Konsilinden sonra Anadolunun dousunda artan basklardan dolay Sasani
blgesine g hareketi balad. nanlarndan dolay g eden bu Hristiyanlar, I. Hsrev
(Anurirvan, 531-579) tarafndan hogr ile karlandlar ve onlara yurt verilerek himaye
edilmeleri saland. Bununla beraber bu dnemde Bizans mparatoru Justinianos (527-565), 529
ylnda Atina Akademisini kapatt ve pagan filozoflar Atinadan gnderildi.
Sasani Kral I. Hsrev Hristiyanlara kar uygulad hogry pagan filozoflara da
gstererek bu filozoflar Sasani ehirlerine yerletirdi. Sasani ehirlerine yerletirilen bu filozoflar,
Greke kitaplar tercme etmek iin yerel okullar kurdular. Benzer ekilde Gundiapurda Nasturi
mlteciler tarafndan mehur salk okulu kuruldu. Bylece Anadolunun dousunda yaayan
Bizans toplumuyla balar salamlat ve ran blgesinde yaayan Hristiyanlar da Sasani
ynetimine sadakatle hizmet ettiler. Bizans blgesinden gelen Monofizit Hristiyanlarn ran da
hogryle kabul edilmesiyle beraber bu Hristiyanlarn kraln kralna sadk kalmas, Sasanilerle
beraber yaamalarn salad. Bylece Sasani yneticileri de yanl dnceden kurtarldlar. Bunun
yannda Sasani Krallarndan I. Yezdigirt, I. Hsrev (Anurirvan) ve zellikle II. Hsrev, Sasani

68
Adrian Fortescue, The Ortodoks Eastern Church, London, 1908, s.36-37
69
W. H. Freen, The Rise of the Monophsite Movement: Chapters in the History of the Church in the Fifth
and Sixth Century, Cambridge Univ. Press, 1979, s.142
70
Ostrogorsky, s.55
71
Garsion, s.588
72
Aday er, Nusaybin Akademisi (ev. Nesim Doru), Yaba Yay., stanbul, 2006, s.21
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 721

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
Devletine snan Hristiyanlara hogryle yaklamalar sebebiyle randa Monotheizme doru
kar konulmaz gidii saladlar; fakat bu olay slamiyetin yaylmasnn kaderini tayin etti.
73

En yksek resmi seviyede karlkl temaslar kapsaml diplomatik protokol araclyla
korunuyordu. Elilikler sadece bar grmeleri ve antlamalarda karlkl gidip gelmelerde ayn
zamanda sava zamanlarnda bile resmi bildiri getirmeye devam ettiler. Bizans-Sasani elileri
normal olarak ok kapsaml olarak arland. Hatta normal bir merasim kastl meydan okuma
olarak alglanabilirdi. Grmeler sklkla snrda yaplrd. Ama 561 bar antlamasnn bir
maddesi elilerin iki krallk tarafndan salanan kamu posta sistemi vastasyla yolcu edilmeleri
artn kouyordu ileri gelen I. Hsrevin bro amirleri, Patrik Peter gibi ahsiyetler eliine verilen
yksek makamlarla sivrilmi kiilerdir.
74

Bizans ve Sasani Devletleri ticaret ve hukuki komisyonlarca ortak hareket ediyorlard ve
iki krall tehdit eden kuzeyli gebelerin hcumlarna kar Kafkas geitlerinin savunmas iin
ortaklklar yapld. ki dil konuan tercmanlar her iki taraftan da imzalanan antlama metinlerini
doruluunu onaylyordu. Snr komisyonlarnn bize vermi olduu grnt Sasani valisinin
Bizans blge bakomutann ve mahalli piskoposlar da iine alan nemli ahsiyetlerin bir araya
geldii ortak bir zemin salanddr. Bunlar ihtilaf meselelerini yattrmak iin bir araya gelir ve
srecin sonucu olaraktan yaknlklar meydana getirilirlerdi.
Bizans-Sasani ortaklnn en yakn ve en iyi rnei kaak Prens II. Hsrevin krallk
ekimesinden dolay Bizansa sndnda ok saygn bir ekilde karlanmas ve mparator
Mavrikiosun askeri ortak bir mdahale ile II. Hsrevin tahtna tekrar gemesini salamasdr.
Ayrca Mavrikios, II. Hsrevi desteklemek yoluyla randaki bir i savatan akllca kar salad.
Sava sona erdiinde ve II. Hsrev Bizansllarn yardmyla dmanlarn yendiinde, iki
imparatorluk arasndaki bar dzenlemelerinde Bizansllar dllendirildi. nceki atmalarda
kaybedilmi eitli toprak paralar ve bir dizi kale kendilerine geri verildi.
75

Bizans mparatoru Justinianosun Sasanilerle yapt bar antlamalar sonucunda Bizans
Devleti Anadolunun dousunda Sasani Devleti karsnda ikinci devlet konumuna dt. Bizans
mparatoru Herakleios, 620li yllarda Sasanilere kar kazand zaferden sonra Bizans mparatoru
Justinianosun yapt hatay tekrarlamad. mparator Herakleios, Sasani Devleti ile uzun yllar
geerli olacak bir antlama yerine 591 Bizans-Sasani snrnn tekrar izildii ve Sasani ordusunun
bir daha bu snr gemeyecei bir antlama yapmak istedi. Sasani Kral ahbaraz, 8 Nisan 628
tarihinde bu antlamay kabul etmesiyle antlama yrrle girdi. Bu tarihten sonra 640 ylnda
Sasani Devletinin slm hkimiyetine girmesine kadar Bizans-Sasani ordusu kar karya
gelmedi.
76

Bizans ve Sasani toplumlarnn IV. ve VII. yzyllardaki komuluklar tesadf deildi.
Onlar bu yzyllar arasnda birbirlerini tamamlayarak evrensel dengeyi ve dzeni en iyi ekilde
salyorlard. Bu ekilde onlar birbirlerinin glerini denk olarak kabul ediyorlard. Bu durum II.
Hsrevin Bizans mparatoru Mavrikiosa yazd resmi mehur mektupta vurguland.
Balangtan beri Dnyay aydnlatmak iin ve ilahi dnya dzenini korumak iin iki gz
vard. Bizans Devleti ve Sasani lkesi en akll yneticiler tarafndan ynetildi. Yllarca savam
olan bu iki sper g bu savalarda ok insann kaybetmiti. Ayn dnce Sasani bykelisi

73
Nina Garsion, Byzantium and the Sasanians , the Cambridge History of Iran (Editr; EhsanYarshater), 568-
592, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1983, s.575-576
74
Garsion, s.577-578
75
Haldon, s.48
76
Andreas N. Stratos, Byzantium in the Seventh Century (602-604), (Translated by Marc Ogilvie- Grant),
Adolf M. Hakkert Publisher, Amsterdam, 1968, s. 237.
722 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
tarafndan da teyit edildi. Bir imparatorluun dnya dzenini salamak iin saysz olaylar kendisi
tek bana gerekletirmesi mmkn deildir. Btn halklar baaryla iyi bir ynetim altnda
tutmak gibi, gne de btn halklar nlaryla bir arada tutmaktadr.
77

ktisadi Etkileim
Bizans-Sasani Devletleri arasndaki etkileimde ticaret ve tarm nemli rol oynad.
Devletler arasnda fiili bir atma olmakszn geen uzun dnemler olsa da Bizansllar daima
Doudan gelen tehdidin farkndaydlar ve snr blgesini kontrol altnda tutmak iin nemli
kaynaklar ayrdlar. Ayn nedenle, keza Sasaniler de, kendi snrlarn korurken maden kaynaklar,
zellikle altn ve dier metaller bakmndan zengin Anadolunun dousu iin Bizansa meydan
okurken hatr saylr harcamalar da yaptlar.
78

IV ile VII. yzyllar arasnda Anadolunun iktisadi yapsnda birinci derecede tarm, ikinci
derecede ise madencilik etkiliydi. Bu adan Anadolunun dousunda sulu tarm yaplan
Mezopotamya blgesine hkim olmak iin Bizans ve Sasani Devletleri drt yzyl boyunca
birbirleriyle savatlar. Sasaniler dneminde Mezopotamya blgesinde tarmdan elde edilen rnler
Bizansn dou snrnda yaayan halklar tarafndan Araplara ve Sasani Devletinin vatandalarna
satlmaktayd. Tarmsal ticaret sayesinde Bizansllar ve Sasaniler arasnda etkileim geliti. Frat ve
Dicle nehirlerinden sulama kanallar alarak Mezopotamya topraklar suland ve tarmsal verim
btn blgeye yetecek kadar artt.
79

Bizans ile Sasani devletleri arasndaki ticari etkileim dnem dnem devam eden ticari
anlamalar sayesinde salanmaktayd. nemli ticaret mal olan in ham ipeinin bu ticari
etkileimde ok zel bir yeri vard. Bizansn lks endstrisi iin ipek ok nemliydi. pek yolu
Sasani Devletinin snrlarndan getiinden dolay ipek ticareti Sasanilerin elindeydi. Ayrca
Bizans vatandalar dou rnlerini kullanmaya almlard ve bu geleneklerinden
vazgeemiyorlard.
80
pek ticari bir meta olarak ok zel bir yere sahip olup Sasanilerin
tekelindeydi. eitli diplomatik temaslara ramen Bizans ipek yolunu kendi kontrolne
alamyordu.
81
Sonunda Bizans, 552 ylnda ipek retimin yolunu kaaklk ve hile ile kefetti.
Bizansl keiler, inden kozalar salayarak ipek bcei yetitirmenin srrn elde ettiler.
Bizans mparatoru Justinianos dneminde bir rahip ine giderek ipek bcei kozasn bambu
aacnn iine gizleyerek stanbula getirdi. Bu olaydan sonra Bizans Devletinde ipek retimi iin
iklimi en uygun yer olarak Bursa ve Antakya belirlendi. Bylece Bursa ve Antakyada dut aalar
ekildi ve imalathaneler kuruldu. pek sanayi devlet tekeli altna alnd ve Bizans Devletinin
gelirlerinin en byk kaynaklarndan biri haline geldi.
82

Ortaa Anadolusunun ekonomisinde ncelikle tarm etkili olurken bunun yannda
madencilik, cam ilemecilii, ticaret, ipek ve pamuktan kuma yapmyla birlikte bina yapmnda
kullanlan ta oymacl da etkilidir. Bizans-Sasani Devletleri arasnda yzyllarca sren
atmalardan Suriye-Mezopotamya blgesinde iki devleti ayran snr eyaletleri askeri ve iktisadi
ynden ok etkilendiler. Ticari antlamalar birka snr ehriyle snrlandrld. Bu snr ehirlerine

77
Theophanes, s.415-416. Ayrca bkz. Garsion, s.580
78
D. S. Wallace-Hadrill, Christian Antioch: A study of Early Thought in the East, Cambridge Univ. Press,
1982, s.26
79
C. E. Bosworth, Some Remarks on the Terminology of rrigation Practices and Hydraulic Construction in the
Eastern arab and ranian Worlds in the third-fifth centuries A. H, 78-85, Journal of Islamic Studies no. 1. Oxford, 1991,
s.80
80
W. Heyd, Yakn Dou Ticareti Tarihi, (ev. Enver Ziya Karal), T.T.K. Yay., Ankara, 2000, s.59
81
Garsion, s.571
82
Auguste Bailly, Bizans Tarihi(ev. Haluk aman), stanbul, tarihsiz, s.98
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 723

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
gmrk brolar oluturuldu ve altnc yzyl banda Bizans ynnde Nisibis (Nusaybin)de
kurulan gmrk sayesinde Bizans tccarlar ve Sasani tccarlar arasnda ticari balantlar
gelitirildi.
561 ylnda yaplan bar anlamasna zel olarak koyulan bir maddede kaaklk
durumunda uluslararas dava ama hakk veriliyordu. Bizans-Sasani ordular Suriye ve
Mezopotamya blgelerine ok fazla akn yapyorlard. Bu aknlar sonucunda elde edilen rehineler
ancak fidye karlnda serbest braklrd. 422 ylndaki Bizans-Sasani savanda, Bizansllarn
Arzan blgesinde esir ald 7000 kii, Amidli (Diyarbakrl) Piskopos Acaciusun kilisenin altn ve
gm amdanlarn satp, paray tedarik etmesiyle serbest kalabildiler.
83

Sasani Kral I. Hsrev (531-579) zamanndaki savalar sonrasnda Suriye blgesinden zorla
getirilen Suriyeliler yeni kurulmu ehirler olan Gundiapur ve veh-Ardaire yerletirildiler. Bu
yeni ehirlere yerletirilen Suriyeliler, becerikli ve sanatkrlard. Sasanilerin bu ehirlerin
oluumunda bu sanatkrlara ihtiyac vard. Suriye blgesinden getirilen ipek iileri ran ehirlerine
yerletirildiler. Sasaniler, ipek iilerinden bu ii kendilerine retmelerini istediler.
84
Sasani Kral
I. Hsrev; Knnesrin, Menbi, Haleb ve Antakyay fethettiinde bu ehirler iinde en ok
Antakyay beendi. Anadolu seferinden geri dnen I. Hsrev, randa caddeleri, ars ve her
eyiyle Antakya gibi bir ehir ina etme almasna balad.
Antakyadan getirttii ta ustalarn bu ehirde iskn ederek ehrin yapmnda almalarn
istedi. I. Hsrev, bu ehrin adn Rundehusra koyarken Araplar, bu ehre el-Rumiye adn
verdiler.
85
Bizans-Sasani Devletleri tarihleri boyunca ilikileri gergindi. Devletler arasnda fiili bir
atma olmakszn geen uzun dnemler olsa da Bizansllar daima Doudan gelen tehdidin
farkndaydlar.
Bizans ve Sasani Devletleri Anadolunun dousundaki snr blgesini kontrol altnda
tutmak iin nemli kaynaklar ayrdlar ayn nedenle keza Sasaniler de kendi snrlarn korurken
maden kaynaklar, zellikle de altn ve dier metaller bakmndan zengin olduundan Anadolunun
dousu iin Bizansa meydan okurken hatr saylr harcamalar da yaptlar.
86
Bizans-Sasani
devletleri snr komusu olduundan etkileimler sklkla askeri alanda oldu. III ile VII. yzyllar
arasnda Bizans-Sasani ordular Anadolunun dousunda devaml sava halinde bulunduklarndan
askeri sistemleri, savunmalarn ve silahlarn gelitirmek zorundaydlar. Bizans-Sasani ordularnn
ikisinin de silahlanma ekli ayn deildi. Her zaman nemli olan yay, eski alardan beri ranllarn
karakteristik silahyd ve bu silah Sasani dneminde daha ok kullanma girdi. Sasanilerin
kulland yay, Bizansn gelitirdii yaya gre daha az delici ve hafif silaht.
Bizans ve Sasani Devletleri arasndaki ticarette VI. yzyln bir dneminde bir deiiklik
yaand. Bizans mparatoru Justinianos (527-565) politikas erevesinde Bizans-Sasani bar
salanmasyla gemie duyulan bir zlem balad. Eski dnemde Anadolunun dousuna yerleen
Romal ve Persliler korkmadan bir arada yaayabiliyorlard. Hatta onlar bir arada yaayarak ticaret
yapp, tarmsal rnleri birbirlerine satabiliyorlard. Daha sonraki antlamalarda snr blgesindeki
sk denetimle bu ticaret snrlandrld.
87
Bizans Devletinin ekonomi tarihinde Diokletian vergi
sisteminin olumlu ve olumsuz yanlar grld. Diokletianun zamannda vergi sistemi tek bir kalp

83
Abul-Farac, I. cilt, s.143-144
84
Garsion, s.575
85
bn Adim, Bugyetu't-taleb f tarihi haleb, (thk. Sheyl Zekkar), I. cilt, Dru'l-Fikr, Beyrut, 1989, s.91. Ayrca
bkz. Mesudi, Muruc ez-Zeheb, s.157de I. Hsrevin 540 ylnda Antakyaya ordusuyla girdiinde bu ehrin aynsn
randa yapmak istediini yazyor.
86
Haldon, s.52
87
Garsion, s.575
724 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
eklinde uygulanmad gibi eyaletten eyalete farkl ekillerde yaplandrld. Diokletian
ynetiminin zel karakteristik sisteminde Roma-Suriye kanun ve messeseleri bulunurdu.
Sasani Kral I. Hsrevin vergi yaps yerel Suriye geleneinin devam eden basit bir
sistemiydi. Sasanilere ait bu vergi sistemi slam hkimiyeti altnda yaamn ve geliimini devam
ettirdi. slamiyet vergi sisteminin Bizans-Sasani Devletlerinden kopya edildii veya nemli bir
blmnn alnd kesin olarak tanmlanamaz; fakat slam Devletlerinin bu vergi sisteminden hi
etkilenmemi olduu da sylenemez.
88

SONU
IV ile VII. yzyllar arasnda iki rakip olarak dnya ynetimini paylaan Bizans ve Sasani
Devletleri dnya tarihine yn vermi olan iki devletti. Bu iki devlet arasnda askeri, siyasi ve
diplomatik ilikiler bulunmaktayd ve zellikle nazik diplomatik sylemlerin arkasnda derin
dmanlk yatmaktayd. V. yzyldan sonraki Sasanilerin Hristiyanla kar olan hogrsndeki
farz edilen art iki din arasndaki srtmeyi azaltmayp arttrd. zellikle VI. yzyln sonlarnda
Bizans mahkemeleri, siyasi savalar Hal seferlerine evirdi. Sasani Kral I. Hsrevin, 540
ylnda Kuds ele geirip kutsal ha Ktesiphona getirmesi Bizansllar asndan onur krc bir
olayd. Buna karlk Bizans ordusunun Azerbaycandaki Ganzakta bulunan kutsal atein
bulunduu tapna ykmas Kudse kar bir misilleme olarak yaplmt.
Bizans ve Sasani Devletlerinin birbirlerini karlkl etkiledikleri hala tartlmaktadr.
Yaplan aratrmalarda etkileimin sonular net bir ekilde reddedilmedi; nk etkileimle ortaya
kan tarihi olaylar bize bu etkileimin olduunu ispatlamaktadr. Bu iki devlet IV ile VII. yzyllar
arasnda Anadolunun dousunda yan yana yaayan iki sper g olarak evrensel dengeyi ve
dzeni salyordu. Fakat bu ekilde yaam iki sper g yzyl boyunca belli aralklarla devam
eden savalarda ok insanlarn kaybettiler.
Btn devletler gemi tarihleriyle vnmeleriyle birlikte bu devletlerin hepsi, kendi
kltrlerinin dier kltrlerden daha stn olduuna inanrlar ve dmanlarndan ders almay
kesinlikle kabullenmezler Bizans-Sasani Devletleri tarihi bu durumun aksine bir rnek tekil
etmitir. Dnya tarihinde ilgin bir durum olarak grnr ki Sasaniler, Bizansllardan gemi
dnem iinde Bizans kltrn alarak kendi kltrlerine adapte ettiler ve bu kltrn slam
dnyasna yaylmasna yardmc oldular.
KAYNAKA
Abul-Farac, Abul-Farac Tarihi (ev. mer Rza Dorul), T.T.K yaynlar, Ankara, 1937.
Aday er, Nusaybin Akademisi (ev. Nesim Doru), Yaba Yay., stanbul, 2006.
ATYA Aziz S.,Dou Hristiyanl Tarihi(ev. Nurettin Hiylmaz) Doz Yay. stanbul, 2005
BALLY Auguste, Bizans Tarihi(ev. Haluk aman), stanbul, tarihsiz.
BAUSAN Alessandro, The Persians, Elek Books Ltd.,London, 1971.
BAYDUR Nezahat, mparator Julianus, Arkeoloji ve Sanat yay. stanbul, 1999.
BOSWORTH C. E., Some Remarks on the Terminology of rrigation Practices and Hydraulic
Construction in the Eastern arab and ranian Worlds in the third-fifth centuries A. H, 78-85,
Journal of Islamic Studies no. 1. Oxford, 1991, s.80

88
Garsion, s.602
Anadoluda Bizans-Sasani Etkileimi 725

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
BROWN P. R..L., Persia History and Heritage, Parthians and Sasanians, Henry Melland
Limited, London, 1978.
DELLBAI Melek, Trk Tarihinin Bizans Kaynaklar, Cogito,Say 17, Yap Kredi Yaynlar
DEMR Ahmet, slmn Anadoluya Gelii, Kent Yay., stanbul, 2008.
DOWNEY Glanville, A History of Antioch in Syria from Seleucus to the Arap Conquest,
Princeton University Press, New Jersey, 1961.
DODGEON Michael H., The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars, Biddles Ltd.
London, 1991.
FORTESCUE Adrian, The Ortodoks Eastern Church, London, 1908.
FREEN W. H. The Rise of the Monophsite Movement: Chapters in the History of the Church
in the Fifth and Sixth Century, Cambridge Univ. Press, 1979.
GARSON Nina, Byzantium and the Sasanians, the Cambridge History of Iran (Editr;
EhsanYarshater), 568-592, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1983.
GLUBB John Bagot The Great Arab Conquests, J.B.G. Ltd., London, 1963.
GRANT Michael, From Rome To Byzantium, New York, 1998.
GROUSSET Rene, Balangcndan 1071e Ermeni Tarihi, (ev. Sosi Dolanolu), Aras Yay.
stanbul, 2005.
HALDON John, Bizans Tarih Atlas( ev. Ali zdamar), Kitap yaynevi, stanbul, 2007.
HEYD W. Yakn Dou Ticareti Tarihi (ev. Enver Ziya Karal), T.T.K. Yay., Ankara, 2000.
HONGMAN Ernest Bizans Devletinin Dou Snr(ev. Fikret Iltan), stanbul niv Yay.
stanbul, 1970.
bn Adim, Bugyetu't-taleb f tarihi haleb(thk. Sheyl Zekkar), Dru'l-Fikr, Beyrut, 1989.
KAEG Walter E., Bizans ve ilk slm Fetihleri (ev.Mehmet zay), Kakns Yay., stanbul,
2000.
LEVTCHENKO M. V. Bizans Tarihi(ev. E. Berktay), Milliyet Yay. stanbul, 1979.
MALALAS The Cronicle of John Malalas (Translated by Elizabeth Jeffreys, Michael Jeffreys
and Roger Scott), Australian Association Byzantine Studies, Melborne 1986.
MESUD Muruc ez-Zeheb(ev. Ahsen Batur), Selenga Yay. stanbul, 2004.
NKEPHOROS Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History, (Translated by Cyril
Mango), Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington D. C., 1990.
NORWCH John Julius. Byzantium; The Early Centuries, Penguin Books Ltd. London, 1990.
OSTROGORSKY George, Bizans Devleti Tarihi(ev. Fikret Iltan), T.T.K., Yaynlar, Ankara,
2006.
RAMSAY W.M., Anadolunun Tarihi Corafyas(ev. Mihri Pekta),Milli Eitim Basmevi,
stanbul, 1960.
SCHWETHEM Elmar, Antikada Anadolu(ev. Nuran Batu), Kitap Yaynevi, stanbul, 2009.
Sryani Mihail Vekyinmesi (Trke terc. Hrant.D. Andreasyan), Ankara, 1944 (T.T.K.
ktphanesi No:44de yaynlanmam tercme).
726 Grhan BAHADIR

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 6/1 Winter 2011
STRATOS Andreas N., Byzantium in the Seventh Century (602-604), (Translated by Marc
Ogilvie- Grant), Adolf M. Hakkert Publisher, Amsterdam, 1968.
THEOPHONES The Chronicle of Theophanes Confessor:Byzantine and Near Eastern
History, A.D. 284-813 translated by Cyril Mango and Roger Scott, Oxford University
Press,1997.
UAR ahin, Anadoluda slm-Bizans Mcadelesi, aret Yay.,stanbul,1990.
VASLEV A.A., Bizans mparatorluu Tarihi (ev.A.Mfid Mansel), Ankara Maarif Matbaa,
1943.
Wallace-HADRLL D. S., Christian Antioch: A study of Early Thought in the East, Cambridge
Univ. Press, 1982.
WHTBY Michael, The Emperor Maurice and His Historian: Theopylact Simocatta on
Persian and Balkan Warfare, Clarendon Press, Oxford, 1988.
WHTBY L. M., Arzane in the Late Sixth Century, Armies and Frontier in Byzantine, ( Editr:
Stephen Mitchell), 205-219, BAR International Series 156, England, 1983.