You are on page 1of 672

KLTR BAKANLII YAYINLARI / 1194

Kltr Eserleri Dizisi / 150


TRKYE VE
RUSYA
Dr. Akdes Nimet KIRAT
Kapak Kompozisyonu : Dr. Ahmet
SINAV
ISBN 975 - 17 - 0703 - X
Kltr Bakanl! / 1990
Ya"#lar $a%r&'% Ba(kanl!nn )3*5*1990 tar%+ ,& 9)-*0-904 'a"l
#aka#
.na"na /a"al .larak0 $1n&r S&r#a"& 2(l&t#&l&r% 3&rk&4
3/rl!5n6&
)1*7*1990 tar%+ ,& 1990/101 'a"l #aka# .na" %l& 8%r%n6% /&9a
.larak 5*000 a/&t
NSZ
Trk%"& Tar%+%n%n '.n :"4 "l %:%n/&k% /&,r%#%n%n0 '%"a';, diplo-
#at%k ,& a'k&r; "1nl&r/&n0 &n #+%# k'#n0 R<'"a ile .lan
#<naa&8&tl&r% t&(k%l &t#&kt&/%r* Trk%"&5n%n geopolitik /<r<#< ve
Rusya tarihinin B"k =&tr.5/an %t%8ar&n tak%8 &tt%!% >&n%(l&#& ,&
9<t<+at '%"a'&t% %6a80 8< %k% $&,l&t ara'n/a0 8a(ta asker olmak
4&r&0 ?.k :&(%tl% kar(la(#alar ,<k<8<l#<(t<r* N%t&k%# Petro I* /an
%t%8ar&n !rkiye %l& R<'"a ara'n/a0 B%r%n6% $n"a Sava"# dahil, doku$
%!y!k sava" "a@l#(tr* B<nlar/an %k%'% +ar%: A1711 =r<t 'a,a(0 1-57
&#r#m 'a,a(B 8tn +ar@l&r/& Trk%"& yenilmi"tir. 'ilhassa &atarina II* ile
8a(la"an R<'-Trk 'a,a(lar0 XIX* "* "l sonlar#na kadar !rkiyeCn%n
8"k ara4% ka"@larna yol a(t#)# >%8%0 1-7- *u%at#nda R<' or/<larn ta
2'tan8<l '<rlarna ka/ar >&t%r#%(t%r*
A,r<@a t&kn%!%n%n R<' .r/<'<n/a 8a(ar %l& tat8%k &/%l#&'% n&-
t%6&'%n/& 'ratl& k<,,&tl&n&n R<'"a kar('n/a0 8%r tak# '&8&@l&r -
/&n 1tr 4aa9a /(&n D'#anl 2#@arat.rl<!<0 k&n/%'%n% #/a9aa
&/&#&4 8%r +al& >&l#%(t%* $a+a XEI* "4"l/a .rta"a k.nan
F3.'k.,a- :n6 R.#aF na4ar%"&'%0 8< /&9a >&l%(t%r%l#%( ,&
R<'"a5nn FB%4an'n ,ar%'%F .la6a! >1r( R<' siyasetinin ana
@r&n'%@lerinden %iri
.l#a!a 8a(la#(t* 2'tan8<l ,& B.!a4lar &l& >&:%r#&k0 ,&"a +%:
.l#a4'a Boazlar R<' k.ntr.l altna al#ak ta'ar' R<' /(
'%"a'&t%n%n ana @r&n'%8% +al%n& >&t%r%l#%(t%* B< a#a:0 8%l%n/%!%
,&:+%l&0 B%r%n6% $n"a Sa,a(nn :k#a'n/a #+%# 8%r r.l oynam#"t#r.
B%l+a''a FK:k Ka"nar6a Bar(FA1774B n/an '.nra0 D'#anl
2#@arat.rl<!<n<n Sla,larla #&'kGn k'#larn/a0 ,& <#<#%"&tl&
Drt./.k' k%l%'&'%n& #&n'<@ Fr&a"aF ara'n/a0 R<' n9<4< >%tt%k:&
"&rl&(t% ,& R<' ?arlarna 5k<rtar6F na4ar %l& 8akl#a"a 8a(lan/*
A"n n%'8&tt& R<'"a5nn B.!a4lar 4&r%n/&k% tal&@l&r% /& artt ,&
2'tan8<l 8< /&9a R<' t&+l%k&'%n& #ar<4 kal/* 3&+#&/ Al% =a(a
%'"an
4a#ann/a0 +attH0 ?ar N%k.la I* nn /.nan#a' ,& a'k&rl&r%0 2'tan8<l
B.!a4na Fk<rtar6F '9at"l& >&l/%l&r ,& *** na'l'a .ralar/an
:&k%l%@ >%tt%l&r* B< R<'* 8a'k' XIX* "l .rtalarna /.!r< 8'8tn
(%//&tl&n/% ,& an6ak 2n>%l%4 ,& Iran'4 #/a+al&'% %l& 1nl&n&8%l/%*
A"n ,&:+%l& 1-7- /& R<' a'k&rl&r% 2'tan8<l ka@larna ka/ar
%l&rl&#%(l&rk&n0 2n>%lt&r&Cn%n kar( k."#a'"l&0 R<'5lar :&k%l#&k
4.r<n/a kal/lar* A4 '.nra 8< 1nl&#& r.ln Al#an"a 4&r%n&
ala6ak ,& R<'"a5"a B.!a4lar Fka@ata6aktrF*
B.!a4lar R<'"a5"a Fka@tr#a#akF ".l<n/ak% B"k $&,l&tl&r%n
>a"r&tl&r%0 ,& a"n 4a#an/a aralarn/a '%"a'; ,& &k.n.#%k 'a+a/ak%
r&ka8&tl&r%0 Trk%"&5n%n k&n/%n% R<'"a5"a kar( k.r<#a'n/a :.k
8"k 8%r r.l ."na#(tr* R<'"a 8%r tara9tan a'k&r; 9aal%"&t "a-
@ark&n0 /%!&r "an/an '%"a'; ,& /%@l.#at%k +ar&k&tl&r%n& /& +4 ,&r-
#&kt& %/%* B.!a4lar #&'&l&'%n/&0 ##kn'& 2n>%lt&r& ,& A,<'t<r"a
%l& anla(#ak t&(&88'n/& 8<l<n#<(t<* Iakat 2n>%lt&r& 8<na
"ana(#a/! >%8%0 A,<'t<r"a /a0 R<'"a5nn ar4<larna >1r& +ar&k&t
&t#&k %'t&#&/%* R<'"a0 Al#an"a %l& /& 8< +<'<'ta 8%r anla(#a"a
,ar#ak %'t&/%"'& /&0 R<' tal&@l&r% kar('n/a B&rl%n /%@l.#at%k
#a+9%ll&r%0 St* =&t&r'8<r>5/an >&l&n t&kl%9l&r& "ana(#a/lar* A,r<@a
$&,l&tl&r% ara'n/a FB.!a4lar #&'&l&'%F "4n/&n :kan %+t%lH9lar ,&
F/%@l.#at%k @a4arlklarF0 Trk%"&5n%n %: ,& /( '%"a'&t% 4&r%n/&
t&@k%l&r "a@#aktan >&r% kal#a/* R<'"a5nn FB.!a4lar/a +ak%#%"&t
t&'%' &t#&'%n&F kar( /<ran $&,l&tl&r%n 8a(n/a0 &'k%/&n .l/<!<
>%8% 2n>%lt&r& >&l%".r/<*
N%+a"&t FB%r%n6% $n"a Sa,a(F 'ra'n/a 2n>%lt&r&-Iran'a-
R<'"a ara'n/a "a@lan >%4l% anla(#alarla0 FJark 3&'&l&'%F0 "an%
FTrkl&r%n A,r<@a/an k.!<l#alar %(%F +all&/%l#&k %'t&n#%(t%K
2n>%lt&r& ,& Iran'a0 "4"l/an 9a4la tak%8 &tt%kl&r% '%"a'&t%
/&!%(t%r&r&k0 R<'"a5nn Al#an"a %l& Fa"r 8%r 8ar(F ak/%n%
1nl&#&k ,& R<'"a5nn +ar@ >a"r&tl&r%n% ka#:la#ak #ak'a/"l&0
2'tan8<l ,& B.!a4larn R<'"a5"a 8rakl#a'na #<,a9akat &tt%l&r*
Iakat Lar8%n '&"r%0 8%l+a''a ?anakkal&C/&k% &('%4 Trk
ka+ra#anl! ,& 4a9&r% %l& Al#an /ar8&l&r% altn/a R<'"a5nn
#a!l<@ 8%r /<r<#a /(#&'%0 n%+a"&t 1917 J<8at A3artB n/a
R<'"a5/a F%+t%lHlF :k#a' %l& ?arlk R<' Lk#&t% ,&
3tt&9%kl&r%n%n 8tn +&'a@lar alt't .l/<* R<'"a "aln4 #a!l<@
/&!%l0 Dkt.8&r AMk%#B %+t%lHl% %l& %( 8a(na >&l&n B.l(&,%kl&r0 &'k%
3tt&9%kl&r%n& kar( /(#an6a 6&@+& al/lar ,& ?arlk R<'"a' %l&
2n>%l%4-Iran'45lar ara'n/a B.!a4lar5a ,& 2'tan8<l %l& Ana-
/.l<n<n tak'%#%n& a%t ak/&/%l&n >%4l% anla(#alar n&(r&t#&k
'<r&t%"l&0 ?arlk R<'"a'nn Trk%"&5"& kar( 8&'l&/%!% 8tn
&#&ll&r%n% ,&'%kalar"la .rta"a k."/<lar* B.l(&,%k +k#&t% a"n
anla(#alar tan#a/!#0 ,& R<'"a5nn 2'tan8<l 4&r%n/& +%: 8%r
+akk .l#a/!#0 2'tan8<l5<n 3'l#anlar A"an% Trkl&rB &l%n/&
kala6a!#F /a %lHn &tt%*
Trk%"& 8ak#n/an B%r%n6% $n"a Sa,a(nn &n #+%# ,& ka-
l6 ka4an6 R<'"a5nn Lar@ /( &/%l#&'% ,& F2'tan8<l %l& B.!a4lar
/an ,a4>&:#&'%F %/%* B<n<nla Trk%"& 4&r%n/& "4"llar6a /&,a#
&t#%( .lan R<' t&+l%k&'% ,& 8a'k' >%/&r%l#%( .l/<* B<n<n
n&t%6&l&r% ,& '&#&r&l&r% Trk%"&5n%n Sa,a(tan #a!l<@ .l<(<n/an
'.nra /a k&n/%n% >1't&r/%* 3%ll; #6a/&l& 8a(lark&n0 8< '<r&tl&0
arka#4/a 8%4& /(#an 8%r FLa(#&tl% R<'"aF 8<l<n#<".r/<*
B<n<n %'& K<rt<l<( Sa,a(nn ka4anl#a'n/a :.k 8"k r.l
.l#<(t<r*
Trk%"& %l& R<'"a ara'n/ak% #na'&8&tl&r& a%t0 +&r 'a9+a'n
a"/nlatan ,& +&r8%r 'a+a'n %+t%,a &/&n t.@l< 8%r &'&r +&n4
kal&#& aln#( /&!%l/%r* $.la"'%"l& Lan' 8&r'8&r>&r5%n Russlands
Orientpo- litik %n l&t4t&n 4N&% Oa+r+<n/&rt&n AB/* I* 8%' 4<# Ir&%/&n
,.n Oa''"B a/l &'&r% ASt<tt>art 1913B +alH &+&##%"&t%n% #<+a9a4a
&/%".r* R<'lar tara9n/an kal&#& alnan #<+t&l%9 &'&rl&r/&0
#&'&lH S* S* Tat%(:&,5%n Vnenjaya politika mp. Niolaya I. go A2#@arat.r
B%r%n6% N%k.la5nn /( '%"a'&t%B ASt* ='8> 1--7B0 ,&"a A* N*
J&8<n%n5%n Rossiya na Bliznem Vostoke AYakn $.!</a R<'"aB A3.'k,a
19)7B R<'-Trk #na'&8&tl&r%n%n trl 6&@+&l&r%n& t&#a'
&/%l#%(t%r* An6ak XEIII* "* "l '.n<n/an %t%8ar&n B%r%n6% $n"a
Sa,a( '.n<na ka/ar /&,r% %+t%,a &/&n t.@l< 8%r &'&r #&,6<t
/&!%l/%r* 2(t& 8< 8.(l<k /.l/<r<l#ak #ak'a/"l& FXEIII* "* "l
'.nlarn/an K<rt<l<( Sa,a(Fna ka/ar Trk%"& %l& R<'"a ara'n/ak%
#na'&8&tl&r% /%@l.#at%k k'#na 1n&# ,&r%l#&k 4&r&- %(8< &'&r
kal&#& aln#(tr* 3&'&l&l&r%n /a+a %"% anla(l#a' %:%n0 S<ltan
A8/l+a#%/ II* & ka/ar >&:&n 4a#an %:%n/&k% FR<' 8a'k'F nn 8%r
tar%+:&'% a"r 8%r 9a'l .larak k.n#<(t<r*
R<'"a5nn0 8%l+a''a ?ar N%k.la I* /an %t%8ar&n Trk%"&5"& kar(
tak%8 &tt%!%0 8a4&n0 8a'k 8a4&n /& F/.'tl<k @&r/&'%F altn/a
."ala"6 '%"a'&t%0 ,& 8< #ak'a/la "a@lan trl /%@l.#at%k ,&
'%"a'; '<ll&r%0 D'#anl %#@arat.rl<!<n< '14/& status quo '<n<
A8tnl!nB #<+a9a4a %'t&!%0 /a+a /.!r<'< /%!&r $&,l&tl&r&
Trk ara4%'%n/&n +%: 8%r (&"% ka@tr#a"arak0 &n F"a!l @ar:alarF
A8a(ta 2'tan8<l ,& B.!a4lar .l#ak 4&r&B k&n/%'%n& 'akla#ak
&'a'na /a"anan R<' '%"a'&t% ,& /%@l.#a'%'%n%n +&r 'a9+a'n
a"r6a %n6&l&#&k >&r&k#&kt&/%r*
Ta8%at%"l& 8< '%"a'&t%n 8a!lar FB.!a4lar #&'&l&'%Fn/&
EII
ar4< &/%l&n /<r<# +a'l .l#<( ,& 8tn B"k $&,l&tl&r%n
/.nan#alarna B.!a4lar ka@atl/! >%8%0 R<' +ar@ >&#%l&r%n& 8<nlar
a:l#(t* N%t&k%# B.!a4larn 8< 'tat'0 "aln4 1-33 t& ?ar N%k.la I*
,& .n<n 8tn +al&9l&r%0 tH ?ar N%k.la II* "a ka/ar0 F%/&al 8%r :14#
(&kl%F t&(k%l &t#&kl& kal#a#(0 1947 /a Stal%n /& a"n &'a'lar %a/&
&t#&k %'t&#%(t%* A#&r%kal =r.9&'1r =+%l%@ 3.'l&" tara9n/an Russian
Diplomacy and the Opening of the Eastern Question in 1818-3 ALar,ar/ 1934B a/%"l&
"a4lan #+%# &'&r/&0 LnkHr %'k&l&'% anla(#a' +k#l&r%n%n
R<'lar tara9n/an na'l k&n/% #&n9aatl&r%n& <"><n .larak t&9'%r
&/%l/%!% anlatl#(tr* B< #&'&l& 4&r%n/& a"r6a A#&r%kal =r.9&'1r O*
P* L<r&N%t40 /<r#<( ,& R<'larn FB.!a4 anla(#alarFn k&"9% .larak
na'l k&n/% l&+l&r%n& t&9'%r &tt%kl&r%n% >1't&r#%(t%r* B.!a4lar/a
R<'"a5nn tat8%k &t#&k %'t&/%!% r&Q%#0 1-57 ,& 1-77/7- /&
2n>%lt&r&Cn%n 9%%l% #/a+&l&'% %l&0 8altalan#(t* S14n k'a' R<'"a5nn
Ftar%+; &#&ll&r%n& ka,<(#a'naF 2n>%lt&r& 8."<na #an% .l<".r/<*
A"n% 2n>%lt&r&0 190- ,& 1911 "llarn/a R<'"aCnn F8ar(0 "an% #4a-
k&r& ".l< %l&F B.!a4lar/a %'t&/%!%n% &l/& &t#&'%n& /& #an% .l/<*
S<ltan A8/l+a#%/ II*0 $&,l&t%n 8tn 4H9na ra!#&n0 R<'"a
kar('n/a 8a(ta 2n>%lt&r&0 '.nralar Al#an"a5"a /a"an#ak '<r&t%"-
l&0 Trk%"&5n%n 8tnl!n ,& B.!a4lar 'tat'n #<+a9a4a"a
:al(#(0 ,& #<,a99ak ta .l#<(t<r* B< #ak'a/la0 +attH A8/l+a#%/
II* %n R<'"a %l& anla(#ak0 "an% R<'"a5"a F"akla(#akF '%"a'&t%n% 8%l&
/&n&/%!% 8%l%n%".r* Iakat0 R<'"a tara9n/an 8< >%8% t&(&88'l&r
#'8&t kar(lan#a#( ,& /.la"'%"l& 8<nlar/an +%: 8%r n&t%6&
:k#a#(tr*
R<'"a5/a B.l(&,%k %+t%lHl%n/&n '.nra0 ?arlk /&,r%n& a%t >%4l%
,&'%kalarn n&(r%"l& "&t%n%l#&"%@0 8< /&,%r& a%t 8%r:.k /%!&r
,&'%kalar/a >n (!na ka,<(t<r<l#<(t<r* B<nlar 8%l+a''a
FKra'n" Ar6+%,F AK4l Ar(%,B /&r>%'%n/& 8a'trl#( ,& 8%r:.!<
Trk-R<' #na'&8&tl&r% ,& a"r6a B.!a4lar ,& 2'tan8<l
#&'&l&'%n& a%tt%r* B<nlar/an0 1--) /& N&l%/.,5<n A'.nrak%
2'tan8<l &l:%'%B '<n/<!< ra@.r/an R<'larn na'l 2'tan8<lCa 8a'kn
"a@#alar +akkn/a @r.Q&/&n 8a(la"arak0 8< ka8;l ta'arlar /a+a
'.nrak% 4a#anlara a%t 8%r:.k ,&'%ka #&,6<tt<r* B< #&'&l& %l&
%l>%l% .larak FR<' %'t%(ar& 3&6l%'%Fn/& >1r(l&n 8%r tak# @r.Q& ,&
@lHnlar +akkn/a /a >&n%( 8%l>%l&r &/%n#&k ##kn .l<".r*
Lar8& t&ka//# &/&n "l ,& a"lara ka/ar R<'"aCnn FB.!a4lan
&l& >&:%r#&F ta'ar' ,& 8a'kn "a@#alar 9%kr%n/&n +%: 8%r ,ak%t
,a4>&:#&/%kl&r% /& #&"/ana :k".r* R<' +k#&t% 8< ta'ar'n
+III
'tn 8%r /<r<#a >&l#&'% ,& ta(t ,a'talarnn /a +a4rlan#a'F
'.n<n/a0 ta+#%n&n 1917 "ln/a0 B.!a4lar 8%r 8a'knla &l&
>&:%r#&k @lHnn 6%//; .larak t&'8%t &t#%( 8<l<n<".r/<*
2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%n%n Trk%"&5/& +Hk%# /<r<#a >&l-
#&'% ,& TalHt =a(a5nn %: ,& /( '%"a'&tt& #+%# 8%r r.l
."na#a"a 8a(la#a'n/an '.nra0 R<'"a %l& Trk%"& ara'n/ak%
#na'&8&tl&r/& +&r +an>% 8%r /&!%(%kl%k >1rl#&/%K R<'"a0 "%n&
F8a'k'Fna /&,a# &t#&kt&0 ,& Trk%"&5/& 'a+%@ .l/<!< n<9<4 ,&
%#t%"a4larn/an <9ak 8%r 9&/akHrlk "a@#ak n%"&t%n/& /&!%l/%K
8%lak%'0 FMr#&n% r&9.r#-F larn 8a+an& &/&r&k0 Trk%"&5n%n /.!<
&"al&tl&r%n/& ta# 8%r n<9<4 'a+%8% .l#ak '%"a'&t%n% tak%8
&t#&kt& %/%*
B<na kar(lk TalHt =a(a0 R<'"a5"a "akla(#ak ,& ##kn'&0 +attH
8%r F2tt%9akF ak/&t#&"% 8%l& /(n#(t* N%t&k%# 1914 3a"'n/a TalHt
=a(a0 Kr#/ak% L%,a/%a5/a ?ar N%k.la II* " 4%"ar&t &/&rk&n0 R<'
Lar%6%"& Na4r Sa4.n.,5a 8%r F2tt%9akF t&kl%9%n/& /a+% 8<l<n#<(0 9akat
Sa4.n., 8<na "ana(#a#(t* A"n% ,&:+%l&0 $n"a Lar8%n%n ta 8a(n/a0
Mn,&r =a(a0 AAl#an"a %l& 8%r F%tt%9akF %#4ala/! +al/&B R<'"a5nn
2'tan8<lC/ak% a'k&r% at&(&'% ,a'ta'"l& R<'"a5"a 8%r F%tt%9akF t&kl%9%n/&
8<l<n#<(t<* Iakat Sa4.n., 8<n< 6%//%"& al#a/* ?nk0 tann#(
S.,"&t R<' tar%+:%'% =.kr.,'k%"5n%n %4a+ ,&:+%l&0 81"l& 8%r %tt%9ak
"a@l/! tak/%r/&0 Mn,&r =a(a FR<'"a5nn &#r%n& Trk .r/<'<n< t&kl%9
&/%".r/<K +al8<k% R<' +k#&t% Trk .r/<'<n< /&!%l0 Trk @a"ta+tn0
"an% 2'tan8<l5< ,& B.!a4lar %'t%".r/<*F A,r<@a Lar8% :kn6a0 ,aka0
R<'"a0 Al#an"a5"a kar( 8tn k<,,&t%n% t&k'%9 &/&8%l#&k %:%n0
Trk%"&5"& kar( ##kn #&rt&8& <"'al >1rn#&k '%"a'&t%n& 8a(la/
%/%"'& /&0 8< an6ak >1't&r%(t&n %8ar&tt%* Lar@ '.n<n/a na'l'a
B.!a4lar ,& 2'tan8<l5< &l& >&:%r#&!& karar ,&r&n R<' +k#&t%0
Trk%"&5n%n +&#&n Lar8& >%r#&'%n% ar4< &t#&#%( ,& Trk%"&5"%
Fta+k%kF &/&6&k +&r +an>% 8%r +ar&k&tt&n :&k%n#%(t%* R<'"a5nn 8<
&#&ll&r%0 "an% 2'tan8<l ,& B.!a4lar 4&r%n/&k% /(n/kl&r% 2tt%+at ,&
T&rakk% +k#&t%n6& /& 8&ll% .l/<!<n/an -R<'"a0 <"'al /a,ran#a'na
ra!#&n0 Trk%"&5n%n 8a( /(#an .larak t&lHkk% &/%l#&kt& %/%* B< >1r(
Trk%"&5n%n Lar8& >%r#&'%n/& &n #+%# H#%l .l#<(t<r* N%t&k%# Lar@
&'na'n/a 2n>%lt&r&-Iran'a ,& R<'"a ara'n/ak% >&r&k 2'tan8<l ,&
B.!a4lar0 ,& >&r&k'& Ana/.l<5n<n tak'%#% +akkn/a ,arlan
anla(#alar- Trk '%"a'; ,& a'k&r; r%6al%n%n 8< +<'<'lar/a
/(n/kl&r%n%n %'a8&tl% .l/<!<n< t&"%t &t#%(t%r*
+III
R<'"a5/a B.l(&,%kl&r%n +k#&t% &l& >&:%r#&l&r%n/&n '.nrak%
Trk-R<' #na'&8&tl&r%0 8%l+a''a FBr&'t-L%t.,'k Bar(F
#4ak&r&l&r% &'na'n/a ta#a#%"l& "&n% 8%r 'a9+a"a >%r/%* R<'"a5"a
kar( Trk%"&0 =ar%' 3<a+&/&'%n/&n A1-57B '.nra %lk /&9a F#<4a99&r
8%r $&,l&t .larakF #4ak&r& #a'a'na .t<r#<( 8<l<n<".r/<* Ta8%%
Trk%"&5n%n 8< 4a9&r% Al#an"a5nn &'&r% %/%* 34ak&r&l&r &'na'n/a
TalHt =a(a0 B.l(&,%k /&l&>a'".n< (&9l&r%0 8%l+a''a L&, Tr.t'k%" %l&0
kar(la(t* K.#%'".n :al(#alarn/a S.,"&t-R<' +k#&t%n%n tak%8
&tt%!% '%"a'&t ,& &#&ll&r%n% "akn/an 1!r&n#&k 9r'atn 8<l/<*
/%!&r ka"naklar/a 8<l<n#a"an 8%r:.k ka"/ %+t%,a &t#&kt&/%r*
B<na 8%r /& E%"ana5/ak% Ar(%, #al4&#&'%n% kat#ak %6a8&/&r
ALa<'- L.9 <n/ Staat'ar6+%,0 Br&'t-L%t.,'kB* S.,"&t R<'"a
$(%(l&r% E&kHl&t% A3%n%'t&r't,.B tara9n/an 1970 /a n&(r%n&
8a(lanan Do!umnet" #ne$ney %oliti!i &&&R A$E=B a/l kll%"atta 8%4%
%l>%l&n/%r&n 8%r:.k ,&'%ka n&(r&/%l#%(t%r*
S.,"&tl&rl& #na'&8&tl&r%n 8a(la#a'n #t&ak%@0 &k.n.#%k
#na'&8&tl&r%n tan4%#% ,& &'%rl&r%n %a/&'% %(%n%n >1r(l#&'%
#ak'a/"l& =&tr.>ra/5/a :al(a6ak .lan F3<+t&l%t K.#%'".naF0
&'k% At%na &l:%'% Ral%@ K&#al% B&" AS1"l&#&4.!l<B >1n/&r%l#%(t%*
D0 a4 '.nra 3.'k.,a5"a Trk%"& &l:%'% .larak atan#( ,& .ra/a )3
N%'an 191- tar%+%"l& 9 A!<'t.' 191- tar%+%n& ka/ar kal#(tr*
R<'"a5/ak% 8< 9aal%"&t% +akkn/a0 Ral%8 K&#al% B&"
AS1"l&#&4.!l<B 30 sene 'ariciye hizmetinde ,& 3( sene siyasi hat"ralar"m
a/"la 8< /&,%r %:%n :.k #+%# %k% &'&r "a4#(tr* B< &'&rl&r/&n
,& a"r6a $(%(l&r% Bakanl! Ar(%,%n/&k% #al4&#&/&n Ral%@ K&#al%
B&"%n 3.'k.,a5/ak% 9aal%"&t% +akkn/a &tra9l 8%r 9%k%r &/%n#&k
##kn .l<".r* B< #na'&8&tl& k&n/%'%n%n 8%l+a''a R<'"a
3'l#anlar %l& %l>%l&n/%!%n% /& a"r6a >1rl".r*
R<'"a5/ak% 3'l#anlarn /a0 R<'"a5/ak% Trk &'%rl&r%n& na'l
"aknlk >1't&r/%kl&r%0 ,& 8"k #a//; "ar/#lar/a 8<l<n/<klar
8< /&,%r/& R<'"a5/a0 ,& 3.'k.,a5/a :kan Ka4an-Trk
>a4&t&l&r%n/&n a:k:a >1rl#&kt&/%r* 3aal&'&9 8< trl
>a4&t&l&r/&n an6ak F2lF a/n ta("ann/an 8%r ka: n'+a &l&
>&:%r&8%l/%k* $.la"'%"l& R<'"a 3'l#anlarnn Trk &'%rl&r%n&
"a@#( .l/<klar "ar/# +akkn/a ta# 8%r 8%l>% &/%n#&k ,& 8<ra"a
nakl&t#&k ##kn .l#a/* B%l+a''a A4&r8a"6anllar tara9n/an
k<r<lan FP&#%"&t-% La"r%"&F n%n Sarka#(0 Kar' ,& Mr4<r<#
:&,r&l&r%n/&k% Trk-2'lH# kar/&(l&r%n& ,& Trk &'%rl&r%n& :.k
8"k "ar/#lar /.k<n#<(t<r* 3aal&'&9 8<nlara a%t #al4&#&"%
&l& >&:%r&#&/%k* A"n ,&:+%l& Trk%"& %l& Trk%'tan0 A4&r8a"6an ,&
$a!'tan ara'n/ak% #na'&8&tl&r /& :.k a4 a"/nlatla8%l/%K
:nk 8<na a%t %'t&n%l&n #al4&#&"% &l& >&:%r&#&/%k* An6ak r&'#;
#a+%"&tt& 8a4 anla(#alar ,& Bat<# %l& Tra84.n K.n9&ran'na a%t
8a4 ka"tlar/an %'t%9a/& &/&8%l/%k* 3aal&'&9 8< 'a+a/a 8a'l#(
&'&rl&r /& +&#&n +&#&n +%: ".k >%8%/%r* 3&,6<t .lanlar/a /a
9a4la t&9&rr<at 8<l<n#<".r*
S.,"&t +k#&t%0 Trk%"&5n%n Ka9ka'lar/ak% 9aal%"&t%n% >%tt%k:&
artan 8%r &n/%(& %l& tak%@ &t#%(t%* B%l+a''a Ka9ka'lar/ak% Trk-2'lH#
a+al%n%n Trk%"&5"& kar( 8"k '&#@at% +%'l&r%"l& 8a!l
olular, ve Azerbaycan, Dastan ve dier yerlerde Trkiye'nin himayesi ve yardm
sayesinde buradaki ahalinin yerli hkmetler kurmak suretiyle, !ovyetlerin daha,
h"kimiyetlerini ellerine almalarndan bir ha#ta sonra $%&'( )asm '*'+ de, il"n
ettikleri -usya.daki milletlerin haklarna ait beyanname ile her milletin kendi
mukadderatn kendisi tayin hakkna sahi/ olduklar /rensi/lerini hayata 0e1irmee
balamalar zerine, !ovyet hkmet mah#illerinde dehetli bir korku balamt2
3nk bu devam ettii takdirde btn )a#kaslarn -usya'nn elinden 1kmas ve
bilhassa Bak4 /etrollerinin elden 0itmesi kuvvetle muhtemeldi2 !ovyet hkmeti
buna mani olmak i1in elinden 0eleni ya/maya 1alt2 )a#kaslara #evk"lade sal"-
hiyetlerle bir )omiser $5aumyan, 06nderildi2 !ovyetlerin arzular hil"#na Trkler
Bak4'yu i0al edince $'( 7yll '*'8,, !ovyet hkmeti kyameti ko/armaya,
N%+a"&t 8< &'&r% +a4rlark&n t&(&kkrl&r%#% '<n#ak >%8%
k,an: /<"a6a!# 'atrlara 'ra >&l#%( 8<l<n<".r* Mn 8a(ta0 8ana
8< &'&r% "a4ark&n +&r 8ak#/an #4a+%r .lan ,& 8%r:.k #a//% ,&
#an&,% 9&/akarlklara katlanan '&,>%l% &(%# La/%"& K<rat5a '.n'<4
t&(&kkrl&r%#% 8%l/%r#&l%"%#* D!l<# $.:&nt $r* Y<l<! T&k%n K<rat-
tan /a 8%r:.k +<'<'ta "ar/# >1r/#* M'&r%#%4%n +a4rlan#a'n/a
$(%(l&r% Bakanl!n6a >1't&r%l&n %l>% ,& #a//; "ar/# 8%l+a''a
8&l%rt%r ,& 8< #na'&8&tl& /&!&rl% $(%(l&r% Bakan#4 Sa"n 2+'an
Sa8r ?a!la"an>%l B&"&9&n/%"& 8%l+a''a t&(&kkr &/&r%#*
A#&r%ka B%rl&(%k $&,l&tl&r% kt@+an&l&r% ,& Ar(%,l&r%n/& .l/<!<
>%8% L.n/ra0 =ar%'0 B.nn0 L&l'%nk% ,& E%"ana kt@+an&l&r% ,&
Ar(%,l&r%n/& 8ana t&tk%katta 8<l<n#ak %#kHnn ,&r&n R.6k&9&ll&r
I.<n/at%.n5< %l& A#&r%ka $&,l&tl&r% Stat& $&@art&#&nt5na a"r6a
t&(&kkr &t#&l%"%#* Sa'+%n>t.n5/ak% Nat%.nal Ar6+%,&'0 L%8rar" .9
P.n>r&''0 Stan9.r/5/ak% L..,&r In't%t<t%.n A8a(ta =r.9* S* SN.ra-
k.N'k% .l#ak 4&r&B %/ar& a4alar ,& #&#<rlarna0 L.n/ra/ak%0 T+&
=<8l%6 R&6.r/ D99%6&0 Br%t%'+ 3<'&<#0 S6+..l .9 Sla,.n%6 St<- /%&'
A=r.9* R* L* B.l'.,&r %l& =r.9* L* S&t.n- Sat'.n5aB0 =ar%'Ct&k%
B%8l%.t+&T<& Nat%.nal& ,& Ar6+%,&' /< 3%n%'t&r& /&' A99a%r&'
Stran>&r&'0 ,& E%"ana5/ak% La<'-L.9 <n/ Staat'ar6+%, %/ar&
a#%rl&r% ,& #&#<rlarna .l/<!< >%8%0 L&l'%nk% n%,&r'%t&
Kt@+an&'% %/ar&6%l&r%n& ,& St.6k+.l#5/&k% $(%(l&r% N&4ar&t%
AUtr%k'/&@art&#&ntB #&#<rlarna ,& 8%l+a''a A#8a''a/.r $r*
R<nnar Oarr%n>5& t&(&kkr &t#&l%"%#* 2'tan8<l5/ak% Ba(8akanlk
Ar(%,% U#<# 3/r Ba" 3%/+at S&rt.!l< %l& Ba" T<r><t I(k'al5a
"ar/#larn/an 1tr a"r6a t&(&kkr &/&r%#* M'&r%n 8a'#
'ra'n/a +&r trl 4a+#&tl&r& #&#n<n%"&tl& katlanan Ankara
n%,&r'%t&'% Ba'#&,% 2(l&t#& J&9% Ba" A/&# Ba"kan %l& At1l"& J&9%
Ba" P.(k<n ?ra"5a ,& Ba- '#&,%n%n /%!&r %(:%l&r%n& a"r6a t&(&kkr
&t#&l%"%#* M'&r%n +a4rlan#a'n/a 8ana "ar/#6 .lan
a'%'tanlar#/an 2'#a%l Aka0 KH4# K.@ra#an0 R&(a/ R&n: ,& 3&l&k
S&t&5"% 8<ra/a 4%kr&t#&# >&r&kt%!% >%8%0 8< &'&r%n 8a'l#a'na
8ana %#kHn 'a!la"an $%l ,& Tar%+-P.!ra9"a Iaklt&'% %l>%l%
#aka#larna 8%l+a''a t&(&kkr &t#&k 8&n%# %:%n k,an:l 8%r
1/&,/%r*
)) N%'an 1970*
Ba!/at 6a//&'%0 S<a/%"&*
9 s t a n b u l
=r.9&'1r $r* Ak/&' N%#&t KURAT
+,,l
NDEKLER
VNSVW **************
KISALT3ALAR
E-XIII
XIE
:2TRK2YM WMR2NM YVNMLT2LMN RUS BASKISI EM TAR2L?MS2
R<' tar%+%n%n 8a(lan>6n/an B"k =&tr.5"a ka/ar A1-10B0 B"k
=&tr.
,& +al&9l&r% /&,r% A11-)4B0 Katar%na II* /&,r%0 K:k-Ka"nar6a
#<a-
+&/&'% ,& '.nra' A)4-10B0 R<'-Trk %tt%9aklar A40-5)B
*******************************************************************************************************
::2?AR N2KDLA I* $AN SULTAN AB$LLA32$5M KA$AR **** 53-91
1-)-/)9 R<'-Trk 'a,a( ,& M/%rn& 3<a+&/&'% A53-59B0 R<' k<,,&t-
l&r%n%n B.!a4a >&l%(l&r% ,& LnkHr %'k&l&'% #<a+&/&'% A59-75B0 K-
r# +ar8% ,& =ar%' #<a+&/&'% A75-91B*
:::2SULTAN AB$LLA32$ II* WA3ANIN$A TRK-RUS 3-
NASMBMTLMR2 ******************************************************************************** 9)-13-
R<'"a5/ak% 3'l#anlar k(krt#a ta'ar' A9)-97B0 S<ltan A8/l-
+a#%/ II* %n R<'"a5"a "akla(#a /&n&#&l&r% A97-111B0 Mr#&n%
kar>a-
(alklar ,& R<'larn 1-97/97 /& 2'tan8<l B.!a4AB.'9.rBna
8a'kn +a-
4rlklar A111-1)1B0 B.!a4lara kar( 1900 /&k% 8a'kn ta'ar'
A1)1-13-B*
:;23MJRUT2YMT52N 2LANIN$AN B2R2NP2 $NYA SAEAJINA
KA$AR TRK-RUS 3NASMBMTLMR2 ********************************************** 139-))4
B.!a45a AB.'9.rB kar( R<' ta(anlar ,& R<' +ar@ >&#%l&r%n&
'&r8&'t >&-
:%( 'a!la#ak t&(&88' A139-157B0 2'tan8<l5/ak% R<' &l:%'%
?ark.,5<n
B.!a4lara a%t t&(&88' A/&#ar6+&5B A157-171B0 Balkan +ar@l&r%
4a-
#ann/a R<'"a5nn t<t<#< ,& B.!a4lar5 &l& >&:%r#& ta'ar'
Ka9ka' 'nr0 Trk ,& R<' .r/<larnn /<r<#< A)59-)77B0
Sarka#(
taarr<4< ,& 9&lHk&t% A)77-)-3B0 $.!<-Ana/.l<5/a R<'
taarr<4lar ,&
%l&rl&"%(l&r% A)-3-)XB0 N&t%6&'%4 Trk taarr<4lar A)97-30)B0
Lar@
4a#ann/a R<'"a5nn 2'tan8<l ,& B.!a4lar 4&r%n/&k% &#&ll&r%
RUSYA
ALE
AL2
)59-
317
;::21917 RUS JUBAT EM MK23 ADKTDBMRB 2LT2LYLLMR2 ********************************** 317-
33-
FR&:%6% Lk#&tF /&,r%n/& 8ar( ".kla#alar A317-3)5B0 B.l(&,%k
2+t%lHl%n/&n '.nrak% >&l%(#&l&r A3)5-33)B0 Mr4%n6an 3tar&k&'%
A33)-
334B0 S.,"&tl&r ,& FTrk Mr#&n%'tanCF A334-33-B
;:::2BRMST-L2TDESK BARIJI *************************************************************************** 339-395
34ak&r&l&r A339 - 35)B0 Br&'t-L%t.,'k #4ak&r&l&r% A35) - 377B0
Br&'t-L%t.,'k5ta Trk ,& S.,"&t-R<' +&"&tl&r% ara'n/ak% #4ak&r&-
l&r A377-3-5B0 Trk%"&-Ukra"na 8ar( ,& /%@l.#at%k #na'&8&tl&-
r%n t&'%'% A3-5-395B*
:<2RAL2= KM3AL2 BMY52N 3DSKDEA ML?2L22 ************************************************* 397-457
=&tr.>ra/5/ak% kar#a k.#%'".n A397-399B0 Ral%@ K&#al% B&"5%n
3.'k.,a5"a >%/%(% A399Z413B0 R<'"a Trk-3'l#anlar ,& Trk%"&
B"k &l:%l%!% A413-430B0 FY&n% $n"aF Ra4&t&'% /.la"'%"l& Trk
Ml:%l%!%n%n S.,"&t Lk#&t%n% =r.t&'t.'< A430-440B0 R<'"a5/ak%
Trk
&'%rl&r% ,& "<r/a /1n/rl#&l&r% %(% A440-457B*
<2$DU-ANA$DLU5NUN KURTARILIJI EM KAIKASLAR*********************************** 45--494
Ka9ka'lar/ak% /<r<# A45--477B0 $.!<-Ana/.l<5n<n k<rtarl#a'
AR<' %(>al 81l>&'%B A477-477B0 Tra84.n K.n9&ran' A477Z473B0
Bat<# K.n9&ran' ,& Bar( A474-47-B Bak<5/ak% /<r<# A47--4-0B0
K<4&"- Ka9ka'"a A$a!'tanB ,& Trk%"& A4-0-4--B0 Ml,%"&-%
S&lH'&5n%n A: San6a!nB AKar'-Ar/a+an-Bat<#B Ana,atan5a %l+ak
A4--Z494B*
<:2TRK $IJ S2YASMT2 EM DLAYLARI************************************************************** 495-543
T<ran6lk A497-517B0 TalHt =a(a5nn B&rl%n S&"a+at% A517-5)7B0 Ba-
kG5n<n Trkl&r tara9n/an 4a@t ,& $a!'tan S&9&r% A5)7-539B0 A4&r-
SININ RMRR2NLMJ3MS2 EM KMS2L3MS2 ********************************************* 544-577
XIII* 3DN$RDS 3TARMKMS2 EM SDNR[LARI *********************************************** 57--597
MKLMR ********************************************************************************************** 599-714
B2BL2YDRRAIYA******************************************************************************** 715-7)4
U3U32 2N$MKS ******************************************************************************** 7)5-754
+VI
1
TRK2YM WMR2NM YVNMLT2LMN RUS BASKISI
EM YAYILIJININ TAR2L?MS2
-u s t a r i h i n i n ba l a n 0 c n da n By k =e t r o' ya ka da r
R<' $&,l&t%n%n F>18&!%F /a+a /.!ark&n 9 s t a n bu l $ e s k i R<'-
:a'"la FT'ar5>ra/F -FJ&+%rl&r%n (a+FB %l& 8a!lan#( >%8%"/%* B<
$&,l&t%n k<r<l<(<n/an A3* '* -7) "llarn/aB "ar# a'r 8%l&
>&:#&-
/&n -us-Ear&>5l&r%n FT'ar5>ra/Fa kar( '&9&rl&r% 8a(la#(t* B<na
a%t ta9'%lHt )estor *roni+inde (1"l& nakl&/%l#%(t%r\ FK%"&9 Kn&4% AB&"%B
Dl&>0 907 '&n&'%n/& >&#%l&r0 atlar ,& a'k&rl&rl& T'ar5>ra/
4&r%n&
"r/K >&#%l&r%n altna t&k&rl&kl&r k."#ak '<r&t%"l& T'ar5>ra/5n
'<rlarna "akla(t ,& (&+%r& +6<# &tt%* B%4an'llar an6ak :.k:a
@ara
1/&#&k '<r&t%"l& 8< R<' +6<#<n/an k<rt<la8%l/%l&r*F
1
B%4an'
ka"naklarn/a ka"/ >&:#&#&kl& 8&ra8&r 81"l& 8%r R<'
+6<#<n<n
"a@l#( .l#a' ##kn/r* Kn&4 Dl&>5%n K.n'tant%n.@.l%'
4&r%n&0
/a+a /.!r<'< B.!a45a "a@#( .l/<!< 8< 'al/r'0 XEII* "4"l
8a(larn/a 2'tan8<l B.!a4na 8"k (a"kalarla "a@lan 8%r R<'-
Ka4ak +6<#<n< +atrlat#akta/r*
K%"&9 R<'"a'nn k<r<l<(<n/an '&k'&n "l '.nra0 R<'-Ear&>
k<,,&tl&r%n%n B%4an' %#@arat.r<n<n F"ar/#Fna >%tt%kl&r% /a+%
8%l%n%".r* 3ak&/.n"a 'lHl&'%n%n #&(+<r %#@arat.r< Ba'%l II*
B<l>ar.kt.n.'5a AB<l>ar kat%l%B kar( B%4an' 8"kl&r%n/&n
=+.ka'
Bar/a' %'"an &t#%(t%* B%4an' %#@arat.r<n<n 8< a"aklan#an
1 Povest' vremennych let AR&:#%( "llarn +%kH"&'%B* 3&tn% 8a'k"a +a4rla"an\
$* S* L%- 6 +a: &,* 24/* Aka/* na<k* 3.'k,a-L&n%n>ra/ 1950* ?a't5 I* S* )3/)4*
-
B%4an' %#@arat.r<na "ar/#a >&l&6&!%n% 8%l/%r/%* K%"&9 Kn&4%n%n 8<
(artlan ka8<l &/%l%n6&0 9-- "lnn J<8at-3art a"larn/a0 7*000 k%(%l%k
8%r Ear&>-R<' k<,,&t% >&#%l&rl& 2'tan8<l B.!a4na >%r/% ,& Ana/.l<
'a+%ll&r%n& :karak A8"/.' "ann/a =+.ka' Bar/a'5n k<,,&tl&r%n%
'R&.r> D'tr.>.r'k% "0 Svyaloy Vladimir i Vizantiya AA4%4 Ela/%#%r ,& B%4an'B* Ela-
/%#%r'k%" S8.rn%k* R* E&rna/'k%" /&n nakl&n\ Kievan !ssia AYal& Un%,&r'%t"
=r&''0 194-B S 73F R* D'tr.>.r'k%"0 "eschichte des #yzantinischen Slaates$ SS )14-
)15* Ak/&' N%#&t K<rat0 !sya %arihi$ S* 30*
%Bkz2 Akdes >imet )urat, Karadeniz'in kuzeyindeki Trk kavimleri ve devletleri.
Ankara,
1970* #*"*
.
8a(n/a >&l#&kt&/%r* R<'"a5nn 3.!.l +Hk%#%"&t% /&,r%n/& /&
A1)4D- 14-0B R<' k%l%'&'% %l& 2'tan8<l =atr%k+an&'% ara'n/ak%
8a!lar /&,a# &tt%r%l/%* R<# @a@a4lar ,& ra+%8l&r 8< /&9a
R<'lar/an #a//; "ar/# %'t%"&r&k 3.'k.,a ".l<n< t<t#a"a
8a(la/lar* 3.'k.,a B"k Kn&4% I,an III* # B%4an' =r&n'&'% S.9"a
AW."aB =al&.l.> %l& &,l&n#&'% 4&r%n&0 3.'k.,a Kn&4%
:&,r&l&r%n/&0 3.'k.,a5nn B%4an'5a F+al&9F .la6a! >1r(
>&l%(t%r%l#&!& 8a(lan/K 8< >1r( a4 '.nra F3.'k.,a-:n6
R.#aF tar4n/a ta#a#%"l& '%"a'; 8%r ak%/& +al%n& >&t%r%l#&k
%'t&n&6&kt%r* B< na4ar%"&"& >1r&\ I* R.#a ,& II* R.#a
AK.n'tant%n.@.l%'B 8at#(trK FT&'l%'F ka%/&'%n& >1r& +&r
#<ka//&' (&"%n FU:F .l#a' >&r&kt%!%n/&n0 III* R.#a /a
-3.'k.,a5/r* $.- la"'%"l& F3.'k.,a- :n6 R.#aF '9at%"l&0
,akt%"l& +&r %k% FR.#aF >%8%0 /n"a5"a +Hk%# .la6aktr* B<n<n
n&t%6&'% .larak 3.'k.,a R<'- "a' B%4an'5n F+al&9%F .la6ak ,&
R<'lar /a 2'tan8<l5< 4a@t&/&6&kl&r- /%r*
B%r tara9tan /%n; 8a!lar0 1t& "an/an '%"a'; >1r(l&r %6a80 3.'k.,a
R<'"a5'n/a FT'ar5>ra/Fa A2'tan8<l5aB kar( %l>% /&,a# &tt%*
2'tan8<l5<n Trkl&r tara9n/an 4a@t R<'"a5/a >&n%( "anklar "a@t*
B%4an'5n t&'%r%"l& /a+a XI* "4"l .rtalarn/a K%"&9 R<'"a'n/a
8a(lanan ,ak5an,%'l%k0 R<'"a5nn #<+t&l%9 #&rk&4l&r%n/&0 #ana'-
trlar/a >&l%(t%r%l#%( ,& 8< '<r&tl& R<'"a tar%+% %:%n :.k 4&n>%n
ka"nak #al4&#&'% ,6</a >&t%r%l#%(t%0 %(t& 8< ka8;l
,&ka"%na#&l&r/&n XEI* "4"l .rtalarn/a tan4%# &/%l&n
FE.'kr&'&n'ka"a L&t.@%'5 F %l& a"n% a'r/a "a4lan FN%k.n.,'ka"a
L&t.@%'F5l&r/& 2'tan8<l5<n Trkl&r tara9n/an #<+a'ara' ,& 4a@t
a'ln/a R<' #&n(&l% .lan N&'t.r 2'k&n/&r tara9n/an "a4lan
&'&r/&n nakl&n t&9&rr<at%"l& anlatl#(tr*
1
Nakl&/%( tar4n/an
a:k:a >1rl/! 4&r& 8<n< kal&#& alan "a4ar Drt./.k'-
Lr%'t%"anl!n &n &'k% #&rk&4%n%n 3'l#anlarn &l%n&
/(#&'%n/&n 8"k 8%r 4nt /<"#akta %/%* Iakat 8< F4ntF -
FT'ar5>ra/F A2'tan8<lB # >nn 8%r%n/& R<'lar tara9n/an 4a@t
&/%l&6&!%n& a%t 8%r k&+an&t%n nakl% %l& "<#<(atl#ak %'t&n#&'%0 8<
'ralar/a R<' r<+an; :&,r&l&r% ,& '%"a'; #a+9%ll&r%n/&k% >1r(l&r%
/& .rta"a k."#ak 8ak#n/an 1n&#l%/%r*
Y<kar/a a/lar >&:&n R<' ,&ka"%na#&l&r%n& >1r&\
F3a/&#k% A=at&r5l%B 3&t+./%<' %l& L&k;# L&.n tara9n/an
%'tan8<l5<n 8a(na >&l&6&k 9&lHk&tl&r& a%t k&+an&tl&r%
1 Voskresenskaya &etopis'0 =*S*R*L*T* -* St='8> 1-590 SS 1)--144\ D ,4"at%%
T'ar&>ra/*
, l&t. 7S71* Poves'o %saregrade$ N&'t.r&-l'k&n/&r5&0 St*='8>0 1--7*
2'#a%l &,lH/larn A"an% 3'l#an-Trkl&r%B "&n&6&kl&r ,& "&/%
t&@&l% (&+r% A"an% 2'tan8<l5<B &'k% t&rt%8% 4&r& alarak0 .ra/a
+Hk%#%"&tl&r%n% k<ra6aklar/rF*
1
2'tan8<l5<n &n%n/&-'.n<n/a R<'lar
tara9n/an 4a8t&- /%l&6&!%n& a%t >1r(l&r%n R<' #ana'trlarn/a
#&"/ana >&l#%( ,& 8< F3.'k.,a-:n6 R.#aF na4ar%"&'%"l&
8a!lanarak F2'tan8<l5<n R<'lar tara9n/an alna6a! %nan6F
"aratl#ak %'t&n#%(t%r* N%t&k%# 8< >1r( 8%r #//&t '.nra /&r%n
k1kl&r 'ala6ak ,& R<'"a5nn k<,,&tl&n#&'%n% #t&ak%@0 F2'tan8<l5<n
4a@tF R<'"a tara9n/an tak%- 8&/%l&6&k 8%r ana '%"a'&t +al%n&
>&t%r%l&6&kt%r*
)
Iat%+ S<ltan 3&+#&/5%n 2'tan8<l5< al#a' ,& 8%r #//&t '.nra
8tn Kara/&n%4 :&,r&'%n%n Trkl&r%n &l%n& >&:#&'%n% #t&ak%@0 D'-
#anl $&,l&t% /&,r%n &n k</r&tl% 8%r $&,l&t% +al%n& >&l/%!% 'ralar/a0
3.'k.,a R<'"a' /a0 Ak'ak T%#<r5<n Altn Dr/<5"< "k#a' n&t%-
6&'%n/&0 'ratl& "k'&l#&k ".l<na >%r#%(t%* R<'larn0 /a+a 2'tan8<l5-
<n Trkl&r tara9n/an 4a@tn/an 1n6&l&r% B<r'a"a ka/ar >%/&r&k
D'#anl lk&l&r%n/& t%6ar&t "a@tklar 8%l%n%".r* 3.'k.,a5nn "k-
'&l#&'% 4&r%n& 8< t%6ar&t /a+a /a >&l%(&6&kt%r* A4ak ,& K&9&
4&r%n/&n "a@lan 8< t%6ar&t%0 Kr# Lan 3&n>l%>&r&"5%n ta,a''<t<
%l&0 9 va n l : : 2 ,& Ba"&4%t II* 4a#ann/a A149)B0 3.'k.,a %l& D'#anl
$&,l&t% ara'n/a '%"a'; #na'&8&tl&r%n%n k<r<l#a'n ##kn kl-
/*
3
3.'k.,a R<'"a' na4arn/a D'#anl $&,l&t% #<a44a# 8%r a'k&r;
k</r&t '9at"l& kar('n/a /a"anla#a"a6ak 8%r k<,,&t .l/<!<n/an0
%"% >&:%n#&k #&68<r%"&t% a(%kHr/* 3a#a9%+ D'#anl $&,l&t% %:%n
F3.'k.,a %l& %"% >&:%n#&kF /%"& 8%r #&'&l& ".kt<K :nk $&,l&t%n
esas '%"a'&t% Ak/&n%4 ,& Drta A,r<@a5"a "1n&lt%l#%(t% ,& 3.'k.,a
R<'"a' 6.!ra9; /<r<#< %t%8ar%"l& :.k <4aklar/a kal".r/<K FR<'
%(l&r%"l& Kr# Lanlar #&(><l .la6aklar/*F $.la"'%"l& D'#anl
/&,l&t a/a#lar R<'"a %l& a4 %l>%l&n#%(l&r ,& 8<n<n n&t%6&'% .larak
R<'"a +akkn/a +%: 8%r 4a#an "&t&rl% 8%l>% &/%n&#&#%(l&r/%* B<
/a,ran(n 8a(ka 8%r '.n<6< /a\ R<'"a5" Fk:#'&#&F .l#<(t<r*
Lal8<k% 3.'k.,a $&,l&t a/a#lar D'#anl $&,l&t%"l& %l>%l&n-
#%(l&r/%r* D'#anllarn na'l 8%r k<,,&t .l/<klarn "akn/an
>1r#(l&r ,& 3.'k.,a5nn '%"a'&t%n% /& .na >1r& a"arla#a!a /%kkat
&t#%(l&r/%* 3.'k.,a5/a0 'r9 /( %(l&r%"l& #&(><l .lan 8%r F$a%r&F A=.-
1 Y%n&0 S* 143/44\ R<''k%" 4& r./ ' @r&4/&'4/at&ln%#% ,'&>. 24#a%lta
@.8&/"at0 %
'&/#.k+l#a>. @r#<t ' @r&4/&4ak.n#% &>. % , n&# ,t'ar"at'"a* j(ikonovskaya
&etopis'$
) A* N* K<rat0 !sya %arihi$ S* 140/141*
3 A* N* K<rat0 !sya %arihi$ S* 117/11-*
/
'.l5'k%" =r%ka4-Ml:%l&r $a%r&'%B k<r<l#<(t<0 %(t& 8< F$a%r&Fn%n 8%r
8r.'< Trk%"&5"& a%t %/% ,& 8<ra/a FTrk '%"a'&t%F tan4%# &/%l%r/%*
B< '%"a'&t D'#anl =a/%(a+larn ."ala#ak0 ##kn #&rt&8& <"'al
>1rn#&k ,& "&r%n& >1r& al/at#aktan %8ar&tt%* B< +<'<'ta ?ar
3t+%( l,an 8%l+a''a t&#a"4 &t#%(t%r*
Ka4an ,& A'tar+an Lanlklarn al/ktan '.nra A155) ,& 1557
/aB0 k<4&" Ka9ka'lara '.k<l#ak '<r&t%"l& D'#anl lk&l&r%n& "ak-
la(#ak %'t&"&n ?ar K.rk<n: 2,an na4arn/a D'#anl $&,l&t% +&r
8ak#/an 1rn&k t<t<l#a' >&r&k&n 8%r '%"a'; t&(k%lHta #al%kt%*
$.la- "'%"l&0 8< t&(k%lHtn k<r<6<'< 'a"lan0 Iat%+ S<ltan 3&+#&/
II* /& 1rn&k 8%r +k#/ar/* 3.'k.,a5nn 8< F#t+%(F ?arnn Iat%+
S<ltan 3&+#&/5& kar( +a"ranlk +%'l&r% 8&'l&/%!% ,& 8%r:.k
+<'<'ta .n< takl%/ &t#&k %'t&/%!% /& 8%l%n%".r* ?ar5n F.t.kratF
>1r(l&r%n/& 8< +%'l&r%n%n t&'%r% .l/<!< anla(l#akta/r*
3.'k.,a5/a FStr&l&t'F Aat6larB ktalarnn t&(k%l% /& FY&n%:&r%Fl&r%n
takl%/% (&kl%n/& %4a+ &/%l#&kt&/%r*
Ka4an Lanl!nn R<'lar tara9n/an 4a@t %'tan8<l5/a 9a4la 8%r
"ank "a@#a/ %'& /&0 A'tar+ann R<'larn &l%n& >&:#&'% ,& 8%l-
+a''a R<'larn T&r&k 8."<na ka/ar '.k<larak D'#anl lk&'%n&
"akla(#alar ,& a"n 4a#an/a Trk%'tan/an >&l&n t66arlar ,&
+a6lara A'tar+an ".l<n<n ka@atl#a' - %'tan8<l5/a R<' &#&ll&r%
+akkn/a &n/%(&l&r& ".l a:#( ,& n%+a"&t 1579 /a FMQ/&r+an '&9&r%F
a/%"l& 8%l%n&n %lk R<'-Trk :at(#a'na >1tr#(tr* Ra"&t 9&na
t&rt%@ ,& %6ra &/%l&n 8< '&9&r D'#anllar %:%n ta# 8%r 9&lHk&tl&
n&t%6&l&n#%(t%*
1
3a#a9%+ A'tar+an kal&'%n%n 4a@t ,& Ka4an Lan-
l!nn /a k<rtarl#a' >&r:&kl&(t%r%l#&#&kl& 8&ra8&r0 3.'k.9-R<'
k<,,&tl&r% T&r&k 8."<n/an :&k%l#&!& 4.rlan#(lar ,& T&r&k 4&r%n-
/&k% R<' kal&'% "ktrl#(t*
)
R<' ?ar K.rk<n: l,an &l%n/&n >&l/%!%
ka/ar S<ltan S&l%# : : 2 % t&'k%n& :al(#( ,& 8< #na'&8&tl& :.k
<'ta6a 8%r /%@l.#at%k 9aal%"&t >1't&r#%(t%*
3.'k.,a5/a D'#anl k</r&t% kar('n/a 8."<n &!#&k 4ar<r&t%
ka8<l &/%l#&kl& 8&ra8&r0 R<'larn >nn 8%r%n/& 2'tan8<l5< &l&
>&:%r&6&kl&r% >1r(nn "a(a#akta /&,a# &tt%!% 8%l%n%".r*
K.rk<n: 2,an5n 1l#n/&n 8%r #//&t '.nra R<'"a5/a @atlak
,&r&n F9%tn&F 1&r 'ra'n/a0 3.'k.,a ta+tn &l& >&:%r#%( .lan
Sa+t& $#%t- r%n%n A1704-1707B0 F2'tan8<l5< 4a8t&t#&kF +l"alarna
ka@l/!
1 Ak/&' N%#&t K<rat0 %)rkiye ve dil *oy!$ S*
157 ,*/*
) A"n% &'&r0 S* 150/151
0
8%l%n%".r* B<na kar(lk0 D'#anl $&,l&t% tara9n/an0 R<'"a5nn
%:%n/& 8<l<n/<!< 4a9n/an %'t%9a/& &/&r&k0 #&'&lH0 A'tar+an5- n
4a@t >%8%0 Trkl&r% :.k "akn/an %l>%l&n/%r#%( .lan 8%r #&'&l&n%n
+all% 6%+&t% +%: /(nl#&/%!%n% >14 1nn& >&t%r%r'&k0 +&r %k% $&,-
l&t%n '%"a'; t<t<#< ara'n/ak% 9ark 8&ll% .l#akta/r*
1713 t& R<' ?arl! ta+tna >&:&n R.#an.,5lar 'lHl&'%n%n %lk
%k% ?ar .lan 3%6+a%l I&./.r.,%: ,& Al&k'&" 3%6+a"l.,%: 4a#an-
larn/a0 3.'k.,a +k#&t% na4arn/a D'#anl $&,l&t%0 &'k%/&n .l-
/<!< >%8%0 kar( /<r<l#a4 8%r k</r&t .larak t&lHkk% &/%l#&kt& %/%*
3.'k.,a R<'"a5'nn 6.!ra9; /<r<#< %6a8 D'#anl $&,l&t% %l&
'k #na'&8&tl&r%n %lk 'a9+alarn/a0 "<kar/a 8&l%rt%l/%!% >%8%0 an6ak
t%6ar&t 9aal%"&tl&r%n& #n+a'r kal#(t* 3a#a9%+0 /a+a 1515
"llarn/a 3.'k.,a5/a D'#anl $&,l&t%n%n k</r&t%n/&n
9a"/alanarak0 3.'k.,a5nn t&+l%k&l% 8at k.#(<'< L%t,an"a
$kal!na 8a'k "a@l#ak %'t&n/%!% 8%l%n%".r* B< #na'&8&tl&
+attH F%lk R<'-Trk 2tt%9akF n/an 8a+'&/%l#&k %'t&n#%(t%r*
2'tan8<l5a >1n/&r%l&n R<' &l:%'% K.r.8.,5a A1519 /aB0 S<ltan S&l%#
I*%0 L%t,an"a ,& Kr#5a kar( 3.'k.,a %l& 8%r %tt%9ak ak/%n& %kna
&t#&'% %:%n tal%#at ,&r%l/%!% anla(l".r* S<ltan S&l%# I* /&0 >"a0
?ar Ea'%l%" III* "& "a4/! 6&,a8n/a\ F%tt%9ak #&'&l&'%n% >1r(#&k
4&r& 3.'k.,a5"a 8%r &l:% >1n/&r&6&!%n%F 8%l/%r#%(t%* Iakat 81"l&
8%r %tt%9ak ak/&/%l#&/%K 2ran +ar@l&r% 8a+an& &/%l&r&k $&,l&t-%
al%""&6& 3.'k.,a %l& anla(#ak #&'&l&'% 8%r "ana 8rakl#(
.l#al/r* 3a#a9%+ 3.'k.,a5/a L%t,an- "a-=.l.n"a5"a kar( D'#anl
$&,l&t% %l& 8%r %tt%9ak ak/% >1r( :.k '.nralar 8%r /a+a &l&
alna6aktr*
1730 tar%+l&r%n/& 3.'k.,a R<'"a' %:%n &n 8"k t&+l%k&"%
8at k.#(<'< .lan L&+%'tan-L%t,an"a t&(k%l &t#&kt& %/%K $n&@r
AV4B 8."<n/ak% Ka4aklar /a +Hk%#%"&tl&r% altn/a 8<l<n/<ran
L&+ k- rallar 3.'k.,a5" /a n9<4lar altn/a t<t#ak0 +%: /&!%l'&
3.'k.,a- nn 8"#&'%n& #an% .l#ak #ak'a/"l& R<'"a5"a kar(
#t&#a/% #6a/&l& +al%n/& %/%l&r0 %(t& 8< #6a/&l&"% k&n/%
l&+l&r%n& :&,%r#&k #ak'a/"l& 3.'k.,a +k#&t% D'#anl
=a/%(a+ %l& L&+%'tana kar( 8%r %tt%9ak ak/&t#&k #ak'a/"l&
2'tan8<l5/a t&(&88't& 8<l<n/<* 1734 t& D'#anl @a"ta+tna
>1n/&r%l&n R<' &l:%'% K.r.8k%n5& 8< ".l/a 'ar%+ tal%#at ,&r%l/%* B<
'ralar/a0 Ka4aklarn D'#anl lk&l&r%n& +6<#lar "4n/&n
Trk%"& %l& L&+%'tan5n ara' :.k a:k .l/<!<n/an0 3.'k.,a5/a0
Trkl&r%n L&+%'tan5a kar( +ar&k&t& >&:%r%l&8%l&6&!% 'anl#(t*
Iakat R<'larn 8< ".l/ak% t&kl%9l&r% 2'tan8<l5/a #'8&t
1
la#a#(t* D'#anl r%6al%0 Ka4ak +6<#larn/a R<'larn /a
@ar#a! .l/<!<na kanaat >&t%r/%!%n/&n0 R<'larn 8%r %tt%9ak
t&kl%9l&r%n/& 'a#%#; .l#a/klar +k#n& ,ar/klar anla(l".r*
Ka4aklarn D'#anl lk&l&r%n& kar( "a!#a6lk
+ar&k&tl&r%n/& 3.'k.,a5nn /.!r</an /.!r<"a .l#a'a /a+%
/.la"'%"l& /a+l% .l/<!< a(%kHr/K :nk $.n 8."<n/ak% Ka4aklar5a
8%r #//&tt&n8&r% 3.'k.,a +k#&t%n6& '%lH+0 8ar<t ,& /%!&r
8%r:.k #a//; "ar/# "a@l#akta %/%* B< $.n Ka4aklarnn &'a'
#&(>al&l&r% /& D'#anl $&,l&t%n%n &n #+%# 1n karak.l< .lan
A4ak kal&'% ,& :&,r&l&r%n& Hn% +6<#larla "&t%n#&"%@0
A4ak/&n%4%n& ,& +attH Kara/&n%4& :karak0 Ana/.l< 'a+%ll&r%n%
/a+% "a!#a &t#&kt%* Trk #aka#lar tara9n/an 3.'k.,a
n&4/%n/& 8< Ka4aklar/an (%kH"&t &/%l/%!% ,& .nlarn 8< trl
+ar&k&tl&r%n& #an% .l<n#a' %'t&n/%!% 4a#an0 3.'k.,a +k#&t%\
FKa4aklarn k&n/% 8a(larna 8<"r<k .l/<klar0 3.'k.,a ?arlarnn
&#%rl&r%n& %taat &t#&/%kl&r%0 /.la"'%"l& Ka4aklarn +ar&k&t-
l&r%n/&n 3.'k.,a5nn '.r<#l< t<t<la#"a6a!F (&kl%n/& 6&,a@
,&r#&kt&0 ,& &l altn/an Ka4aklar k(krt#akta /&,a# &t#&kt&
%/%*
Ka4aklarn +6<#lar 8%l+a''a 1737 /& A4ak kal&'%n& Hn% 8%r
8a'kn ,& kal&n%n 4a@t%"l& :.k t&+l%k&l% 8%r +al al/* 1475 t&n8&r%
D'#anllarn a(a! $.n 8."< ,& Ka9ka' 'a+%ll&r% %l& K<8an
8."larn k.ntr.ll&r% altn/a t<t#akta 8"k r.l ."na"an ,& a"n
4a#an/a #+%# 8%r t%6ar&t #&rk&4% .lan A4ak kal&'%n%n0 D'#anl
$&,l&t% %:%n (%#al/&n 8&l%r&n R<' t&+l%k&'%n%n 1n6l!n "a@an
Ka4aklar tara9n/an 4a@t - $&,l&t-% al%""& %:%n %lk alar# :an %/%*
3a#a9%+ Ka4aklar 8<ra" D'#anl k<,,&tl&r%n& kar( &ll&r%n/&
t<ta#a"a6aklarn %"% 8%l%".rlar/K /.la"'%"l& 3.'k.,a ?arna
a/a#lar >1n/&r%@ A4ak kal&'%n% t&'l%# al#a'n ,& "&t&r #%ktar/a
a'k&r >1n/&r#&'%n% %'t&#&!& karar ,&r/%l&r*
A4ak kal&'%n%n Trkl&r%n &l%n/&n :k#a' ,& 8<rann 3.'-
k.,a5nn %/ar&'% altna k.n#a' %#kHn +a'l .l#a'0 3.'k.,a5/a
#&#n<nl<kla kar(lan#akla 8&ra8&r0 8<n<n #a+4<rlar /a #&"-
/an/a %/%\ B< "4/&n D'#anl $&,l&t% %l& +ar8% >14& al#ak >&-
r&k%".r/<* 3a#a9%+0 8"k Trk k<,,&tl&r%n%n A4ak kal&'%n&
kar( "a@tklar +6<#larn Ka4aklar tara9n/an @'krtl#&'%0
kal&n%n #<+a9a4a' ##kn .la6a! >1r(n k<,,&tl&n/%r#%(&
8&n4%".r* N%t&k%# 3.'k.,a +k#&t%n6& A4ak #&'&l&'%n%
>1r(#&k 4&r& 174) "l 8a(n/a 3.'k.,a5"a :a!rlan
FW&#'k%" S.8.rF AFY<rt T&#'%l6%l&r% 3&6l%'%FB "&l&r%n/&n
1n& 'r/l&rK 9akat Fr&al%'tF 8%r '%"a'&t tak%8&/&n 3.'k.,a
+k#&t :&,r&l&r%0 A4ak kal&'%n& a'k&r; k<,,&t%n (&,k%0 <4akl!
/.la"'%"l&0 :.k >: .la6a!n/an0 D'#anl $&,l&t%n& kar( 8"k
8%r 'a,a( >14& al#ak %'t&#&/%l&r* $.la"'%"l& Ka4aklara A4ak
kal&'%n%n 8.(altl#a' >&r&kt%!% 8%l/%r%l/%* Ka4aklar /a0 +%: ar4<
&t#&/%kl&r% +al/&0 3.'k.- ,a/an >&l&n 8< 8<"r<!a 8."<n &!#&k
4.r<n/a kal/lar ,& (&+%r/& &'a'l 8%r ta+r%8at "a@tktan '.nra0
:&k%l%@ >%tt%l&r* A4ak kal&'% a4 '.nra "&n%/&n D'#anl k<,,&tl&r%
1 Bk4* Ak/&' N%#&t K<rat0 !sya %arihi$ S* )30*
) Y%n&0 S* )3)/33*
2
lenecek ve imdiye kdr !t" snrndaki e# te$%ike%i d&m#" '%#
Kt'%ik(Le$ist#)"# !sk"s"#d# k*rt*%+kt"r. Ayn ,m#d -usya-
nn )rm -#%"."# ve d'%y"siy%e ?smanl Devletine kr" d +e/$e
%ms" i0i# strte1ik mevkii k*vvet%e#e+ektir.
R<'"a5nn '.l 'a+%l Ukra"na5" &l& >&:%r#&'%0 K%"&9 (&+r%n%n
%(>al%"l& 'a! 'a+%l Ukra"na5"a /a &l at#a' 2'tan8<l5/a +&#&n t&@-
k% "a@t* A"n 4a#an/a 'a! 'a+%l Ukra"na5/a 8< 'ralar/a 6&r&"an
&/&n ,akalar0 D'#anl $&,l&t%n%n #/a+&l&'%n& ".l a:t* L&t#an
$.r.(&nk.5n<n t&krar 3.'k.,a +%#a"&'%n& >%r#&'% 4&r%n&
Ukra"na-
"a 8%r '&9&r a:#ak #&68<r%"&t% +a'l .l/<* 177- "l "a4n/a Sa/ra-
4a# Kara 3<'ta9a =a(ann k<#an/a'n/ak% 8%r Trk .r/<'<0 Kr#
Lannn k<,,&tl&r%"l& 8%rl%kt&0 $.r.(&nk.5n<n 8a((&+r% .lan ?%+r%n
4&r%n& "r/l&r*
1
B< /&9a ?%+r%n%n #/a9aa' %:%n R<' k<,,&tl&r%
$.r.(&nk.5"a "ar/#a >&l/%l&r* B< '<r&tl& Ukra"na5/a %lk /&9a R<'
,& Trk k<,,&tl&r% kar(la(tlar* J%//&tl% :ar@(#alar/an '.nra
R<'lar
,& Ka4aklar "&n%l&r&k0 $n&@r n&+r%n%n /.!<'<na :&k%l/%l&r* ?%+r%n
kal&'% /& Trkl&r tara9n/an ta+r%@ &/%l/%kt&n '.nra0 Kara 3<'ta9a
=a(a .r/<'< 8a(n/a >&r% /1n/* B< '&9&r0 8%r D'#anl
Sa/ra4a#nn
k<#an/a'n/a Ukra"na %:l&r%n/& $n&@r n&+r%n& ka/ar 8"k 8%r
Trk .r/<'< tara9n/an "a@lan %lk ,& '.n '&9&r .l#<(t<r*
3.'k.,a +k#&t% $.r.(&nk.5n<n 'a! 'a+%l Ukra"na5/a t<-
t<n#a'na %#kHn .l#a/!n >1rn6& 8%r anla(#a"a ,ar#ak
".llarn
ara#( ,& #4ak&r&l&r& tal%@ .l#<(t<* B< #4ak&r&l&r Kr# Lan
%l& "a@la6aktK :nk D'#anl $&,l&t%n6& 1t&/&n8&r% tat8%k &/%l&n
<'<l& >1r& -R<' %(l&r% Kr# Lanlar ,a'ta'"l& /4&nl&n%".r/<*F
$a+a /.!r<'< D'#anl r%6al% R<' #<ra++a'lar"l& #4ak&r&l&r&
>%r%(#&!& Ft&n&44l &t#&kF %'t&#%".rlar/* N%t&k%# a4 '.nra
3.'k.,a
#<ra++a'lar Kr#a >1n/&r%l#%(l&r ,& Lan tara9n/an ta"%n &/%l&n
#%r4alarla #4ak&r&l&r& 8a(la#(lar/* Iakat 8< >1r(#&l&r +%: 8%r
n&t%6&"& 8a!lan#a/an %k% "l ka/ar <4a/* R<'larn 8%l+a''a Kr#
Lanna 1/&n& >&l&n "llk ,&r>%"%0 "an% Ft(F ,&r#&#&k +<'<'<n/a
/a"an/klar anla(l".rK :nk R<'lar na4arn/a 81"l& 8%r ,&r>%
1/&n/%!% tak/%r/&0 3.'k.,a a/&tH Kr# Lanl!nn ta8%%"&t%n% ka8<l
1 S%lH+/ar In/klk 3&+#&/ A!a %arihi$ I0
SS 774-7)3*
3
]"%r#% "llk 8%r F3tar&k&F ak/%n& #<,a9akat &tt%* B1"l&l%kl& %lk
FTrk-R<' Bar(F ak/&/%l#%( .l/<*
1
Ba+:&'ara"5/a R<' #<ra++a'lar %l& Kr# Lan ara'n/a ak-
/&/%l&n 8< anla(#a (< #a//&l&r% %+t%,a &/%".r/<\ %* 3tar&k& 3
D6ak 17-1 tar%+%n/&n 8a(la#ak 4&r& "%r#% "l #//&tl& .l<@0
Kr# Lanl! %l& R<'"a ara'n/ak% 'nr $n&@r n&+r% t&(k%l
&/&6&kt%rK Lan5a >&:&n : "ln ,&r>%'% A"an% Ft(FB 8%r/&n 1/&n&6&k
1 S%lH+/ar A!a %arihi$ I* S* 733K A* N* K<rat0 !sya %arihi$ S* )34/35*
1 Ba(8akanlk Ar(%,%0 Ta@< $&9t&r%0 Ka#an%:& &"al&t%*
-4
By k =e t r o v e h a l e # l e r i d e v r i
17-3
t&
E%"ana '<rlar /%8%n/& D'#anllarn "&n%l#&l&r% 4&r%n&
Trkl&r& kar( t&(k%l &/%l&n F3<ka//&' ;tt%9akFa AN&#'& ?a- 'ar5l!0
E&n&/%k ,& L&+%'tanB L&+ kral Yan S.8%&'k%5n%n 'rar 4&r%n& R<'"a
/a katl#(t* B<na #<,a99ak .l#ak %:%n Yan S.8%&'k%0 %l&r%'%n% +%:
/(n#&/&n0 L&+%'tann 8a4 +a"at; #&n9aatl&r%n/&n 3.'k.,a
R<'"a5' l&+%n& 9&ra>att& 8<l<n/< ,& 17-7 /& 3.'k.,a %l& 8%r
F&8&/; 8ar(F ak/&tt%* B< 8ar(la L&+%'tan FK%"&9t&n &8&/%"&n
,a4>&:t%!%n%F /& ka8<l &t#%(t%0 "an% R<'"a5"a 'a! 'a+%l Ukra"- na/a
+ar&k&t '&r8&'t%'%n% tan#(t* B<n<n kar(l!n/a R<'"a /a D'#anl
$&,l&t%n& +ar@ %lHn &/&6&k ,& 9%l&n +ar8& >%r&6&kt%* Anla(#a"a
<"arak R<' .r/<lar0 8< 'ralar/a 3.'k.,a5/a $&,l&t%n 8a(n/a 8<-
l<nan =r&n'&' S.9"a5nn >14/&'% =r&n' R.l%t'n5%n k<#an/a'n/a0
17-7 ,& 17-9 /a Kr#a %k% '&9&r a:tlar'a /a0 +&r %k%'%n/& /&0
8"k ka"@lara <!ra"arak >&r% :&k%l#&k 4.r<n/a kal/lar* B<
'<r&tl& 3.'k.,a- nn F3<ka//&' 2tt%9akF $&,l&tl&r%"l& a"n 'a9ta "&r
al#a'0 'a/&6& R<'larn "&n%l>%'%n& >1tr/* 3a#a9%+ 8< katl#ann
R<'"a %:%n 8"k 8%r 1n&#% ,ar/\ R<'"a0 tar%+%n/& %lk /&9a .l#ak
4&r& A,r<@al +r%'t%"an $&,l&tl&rl& a"n 6&@+&/& Trkl&r& kar(
8"k 8%r +ar8& %(t%rak &t#%( .l<".r/<* M'a' D'#anl k<,,&tl&r%n%n
N&#'& ?a'ar ,& E&n&/%kl%l&r& kar( 'a,a(#alar +a'&8%"l&0 R<'lara
kar( an6ak Kr# Lannn atllar ,& a4 #%ktar/a D'#anl a'k&r%
>1n/&r%- l&8%l/%!%n/&n0 'a,a(n R<' ara4%'%n& nakl% /& %#kHn'4/*
Iakat a4 '.nra R<'"a5/a ,<k<a >&l&6&k 8a4 /&!%(%kl%kl&r0 8< R<'-
Trk 'a,a(nn +%: 8&kl&n#&/%k 8%r %'t%ka#&tt& >&l%(#&'%n& ".l
a:a6aktr* B< /&!%(%kl%kl&r%n 8a(n/a /a0 R<' tar%+%n% "&@ "&n% 8%r
%'t%ka#att& '- rkl"&66k .lan\ =&tr.5n<n R<' ta+tna >&:#&'%
.la" >&l#&kt&/%r*
Na%8& S.9"a ,& >14/&'% R.l%t'n5%n /(#anlar 17-9 "l A!<'t.-
'<n/a =&tr.5"< ta+ta >&:%r#&"& #<,a99ak .l#<(lar/* 3.'k.,a/ak%
FAl#anlarnF t&'%r%"l& tH >&n:l%!%n/&n 8&r% FBat A,r<@aF "a kar(
+a"ranlk +%'l&r% 8&'l&#%( .lan =&tr.0 ta+ta >&:t%kt&n '.nra /a 8<
+a"ranl!n /&,a# &tt%r#%( ,& R<'"a5nn FBatlla(trl#a'F
".l<n/a 8tn &n&rQ%'%n% 'ar9 &t#&!& 8a(la#(t* B<nlarn 8a(n/a
/a A,r<@a '<l< "&n% 8%r .r/< t&(k%l &t#&k >&l%".r/<* B<n/an
8a(ka =&tr. F/.nan#aF "a@#ak +&,&'%n& k&n/%'%n% ka@tr#( ,&
--
nn F/&n%4l&r& :k#a'F >&r&kt%!%n& /& +k#&t#%(t%* R<'"a5"a n%'-
8&t&n "akn Baltk 'a+%ll&r% 8< /&,r%n &n k</r&tl% $&,l&t% .lan
2',&:5%n &l%n/& .l/<!<n/an0 R<'"a5nn 2',&:5& kar( +ar&k&t&
>&:#&'% 8a+%' k.n<'< .la#a4/* Lal8<k% R<'"a F3<ka//&' %tt%9akF
/.la"'%"l& Trk%"&5"& kar( +ar@ +al%n/& %/%* B<n<n %6a8 .larak
A4ak kal&'% R<'lar tara9n/an aln/! tak/%r/&0 Kara/&n%45&
<la(#ak %#kHnlar /a +a'l .la6akt*
1 Aka/* 3* 3* B.>.'l.,'k%"0 Petr I* P%l/ I0 SS*
)10-)71*
) Aka/* 3* 3* B.>.'l.,'k%"0 Petr I. P%l/ I* SS*
)-0 ,*/*
-.
+a'arna 8%44at katl/* R<' +%4#&t%n/&k% 2'k.:"al R.r/.n ,& 2'-
,%:r&l% L&9.rt %/ar&'%n/&k% R<' k<,,&tl&r% ,& >&#%l&r%0 kal&"% +&r
tara9tan 'k(tr#alarna ra!#&n0 Trk >arn%4.n< (%//&tl& kar(
k."#akta %/%* R<' ka#@na N&#'& ?a'ar tara9n/an >1n/&r%l&n
#t&+a''' t.@:< 4a8%tl&r% >&l/%kt&n '.nra/r k%0 R<' t.@:< at&(%
t&'%r%n% >1't&r/% ,& kal&n%n /a"ana#a"a6a! anla(l/* B< /<r<#
kar('n/a A4ak =a(a'0 19 T&##<4 1797 tar%+%n/& kal&"% F,&r&F
%l& R<'lara t&'l%# &tt%* B< '<r&/& Kara/&n%45%n Fk%l%/%F 'a"lan 8<
#+%# Trk kal&'% R<'larn &l%n& /(#( .l/<*
1
?ar =&tr.
A,r<@al k<#an/anlarn "ar/#"l& 8"k 8%r 4a9&r ka4an#( ,&
Kara/&n%45& :k#ak ".l<n/a %lk a/# at#( 8<l<n<".r/<* B<
4a9&r0 3.'k.,a5/a "a@lan ,& . 4a#ana ka/ar #%'l% >1rl#&#%(
.lan 8%r >1't&r% %l& t&'5%t &/%l/%* R<' k<,,&tl&r% a"n 4a#an/a
Kr#5a kar( /a +ar&k&t& >&:t%l&r'& /&0 9a4la 8%r 8a(ar &l/&
&/&#&/%l&r* An6ak0 $n&@r%n a(a!'n/ak% Ka/k&r#&n @alanka'
R<'lar tara9n/an 4a@t &/%l/% ,& $n&@r n&+r%n%n a(a! k'# 'a,a(
'a+n&'% +al%n& >&t%r%l/%K R<'larn 8<ralar/an Kara/&n%45& :k#ak
%'t&/%kl&r% anla(l".r/<*
A4ak kal&'%n%n ?ar =&tr. tara9n/an 4a@t D'#anl $&,l&t%n&
%n/%r%l&n F%lk 8"k R<' /ar8&'%F .l#a' %t%8ar%"l& a"r6a #+%#/%K
A'k&r; 8ak#/an 4a"9 t&lHkk% &/%l&n 3.'k.9larn 4a@t >: 8%r ka-
l&"% ala8%l&6&k ka/ar k<,,&tl&n/%kl&r% 8< '<r&tl& #&"/ana :k#(
.l/<* B< .la"n 2'tan8<l5/a &n/%(&l&r& ".l a:t! #<+akkak .l#ak-
la 8&ra8&r0 /a+a 70 "l &,,&l A1737B 8<rann Ka4aklarn &l%n& >&:-
t%!% ,& "&n%/&n D'#anllar tara9n/an %(>al &/%l/%!% +atrlanarak0
A4ak kal&'%n%n >&r% alna6a!na %nanl#( .l#a' ##kn/r*
Iakat 8< /&9ak% R<' +6<#< 1737 /&k% Ka4ak +6<#<na
8&n4&#%".r/<* $.n n&+r%n%n "<karlarn/an %n(a &/%l&n 30 ka/ar
+ar@ >&#%'%0 ,& R<'larn :.k 'a"/a a!r t.@ k<llan#alar
k&"9%"&t%0 R<'"a5/a a'k&r; 'a+a/a 8a(la"an 8"k /&!%(%kl%kl&r%
a:k:a .rta"a k."#<(t<* 3a#a9%+ Trkl&r na4arn/a R<'lar "%n&
/& 8"k 8%r a'k&r; k"#&t t&(k%l &t#%".rlar/K na'l'a .nlara
kar( /<r<la8%l&6&!% 4%+n%"&t% +Hk%#/%* M'a' D'#anl k<,,&tl&r%
N&#'& ?a'ar ,& E&n&/%!& kar"# 'a,a(tklarn/an0 R<'lara kar(
Kr# Lan ,& 4a"9 D'#anl ktalar a"rla8%l#%(t%* B<na ra!#&n
R<'lar kara/an 9a4la 8%r 8a(ar &l/& &/&#&/%l&rK ?ar =&tr. 8tn
>a"r&tl&r%n& 8ak#ak'4n Kr#5a '.- k<la#a/ ,& :.k ar4< &tt%!%
+al/& K&r: B.!a4n &l& >&:%r&r&k Kara/&n%45& a"ak 8a'a#a/*
Lal8<k% =&tr.5n<n D'#anl $&,l&t%n& kar( +ar8& >%r%(t%!% 4a#an
1 Y%n&0 I* 3)7 /& /&,a#*
-5
#<ra++a'lar %l& F3<ka//&' 2tt%9akF $&,l&tl&r% #<ra++a'lar ara'n-
/a Karl.9:a5/a "a@lan 8ar( #4ak&r&l&r%n/& R<'lar K&r: kal&'%n%n
k&n/%l&r%n& 8rakl#a' +<'<'<n/a 2'rar &tt%l&r'& /&0 #tt&9%kl&r%
tara9n/an /&'t&kl&n#&"%n6&0 ?ar =&tr. Karl.9:a5/a an6ak %k% "llk
8%r #tar&k& ak/%n& #<,a9akat &tt%* R<'"a %l& Trk%"& ara'n/ak%
&'a'l 8ar( 2'tan8<l5a >1n/&r%l&6&k #<ra++a'lar tara9n/an "a@la-
6akt*
?ar =&tr. %(t& 8< 2'tan8<l #4ak&r&l&r%n% 8a+an& &/&r&k0 K&r:
8.!a4n/an Kara/&n%4 ".l< %l& 2'tan8<l5a ka/ar 8%r R<' +ar@ >&#%-
'%n% >1n/&r#&k '<r&t%"l& %l&r%'% %:%n 8%r &#'al "arat#ak ,& 8<
'<r&tl& R<' +ar@ >&#%l&r%n& Kara/&n%45& :k#ak %#kHnn 'a!la#ak
%'t&#%(t%* Sr9 8< #ak'a/la E.r.n&4 t&r'an&'%n/& %n(a &/%l&n
FKr&@.'tF5 AKal&B a/l 8%r +ar@ >&#%'%0 #4ak&r&l&r %:%n 2'tan8<l5a
>%/&6&k .lan Ukra%nt'&,5% ,& #a%"&t%n% >1tr&6&kt%* N%t&k%# 8<
>&#%0 L.llan/al Ka@tan =&t&r =a#8<r>5<n k<#an/a'n/a0 )-
A!<'t.'/" M"ll 1799 tar%+%n/& K&r: 8.!a4n >&:&r&k Kara/&n%45&
a:l/ ,& % & ' % M"ll 1799 tar%+%n/& B.!a4 %:%n& >%r/%*
1
B< '<r&tl& +%:
8&kl&n#&/%k 8%r tar4/a 8%r R<' +ar@ >&#%'% Kara/&n%4% >&:&r&k
2'tan8<l B.!a4na >%r#%( .l<".r/<*
R<'larn 8< Fk'ta+lklarF Ba8Hl% tara9n/an 6%//%"& aln-
#a#( ,& +&r +al/& 8ar( #4ak&r&l&r% %:%n >&l&n R<'
#<ra++a'na 8< "4/&n #(klHt :karl#ak %'t&n#&#%(t%rK a"n
4a#an/a 8< R<' >&#%'%n& kar( /<"<lan t&6&''' ,& >&#%n%n
Fk:#'&n#&'%F /& 8%r /&r&6&"& ka/ar r.l ."na#( .l#al/r*
R<' >&#%'%n& T.@ka@ Sara" 1nn/& ASara" 8<rn<n/aB
/&#%rl&#&'%n& #'aa/& &/%l#%(t%* 2'tan8<l a+al%'%0 8%l+a''a
R<#lar ara'n/a0 8< R<' >&#%'%n%n 8"k 8%r #&rak <"an/r/!
anla(l".rK Sa/ra4a#n ,& +attH D'#anl =a/%(a+nn k&n/%'%n%n
A3<'ta9a II*B /a+% 8%r 'an/ala 8%n&r&k -us >&#%'%n%n &tra9n/a
/.la(tklar %//%a &/%l#%(t%r*
%'tan8<l5a ka/ar >&l&n 8< %lk R<' +ar@ >&#%'%n%n Sara"
8<rn<n/a kal/! '&k%4 a" 4ar9n/a AB.!a4/an Kara/&n%45&
+ar&k&t% 17/)7 3a"' 1700B0 L.llan/al Ka@tan =&t&r =a#8<r>5<n
k'ta+:a 8%r:.k +ar&k&t%0 >&r&kl% >&r&k'%4 >&#%/&n 8."<na t.@
attr#a' ,& 'ar+.(l<!< 'ra'n/a 8< t.@ at(larn 8'8tn
a4/r#a' >%8% 'a">'4 /a,ran(lar0 Trk '<larna >&l&n R<'
/.nan#a'nn F%lk ##&''%l%n%nF0 ?ar =&tr. I* n<n Trk%"&5"&
kar( 8&'l&/%!% >1r(l&r%n%n ta# 8%r %9a/&'% %/%* Yan% R<' ?ar
Trkl&r% +%:& 'a"#ak %'t%".r/<*
1 3* 3* B.>.'l.,'k%"0 Petr I. 6%l/ III* SS --9*
-/
2'tan8<l5/ak% 8ar( #4ak&r&l&r% &'na'n/a0 R<' #<ra++a'0
FKara/&n%45/&n R<' t%6ar&t >&#%l&r%n& '&r8&'t:& >%/%( >&l%( +akk
,&r%l#&'%n%F 'rarla %'t&/%"'& /&0 Ba8Hl% tara9n/an 8<na (%//&tl&
kar( k.n/<K Kara/&n%45%n D'#anl $&,l&t%5n%n 8%r F%: /&n%4%F
.l#a' +a'&8%"l&0 8<ralara +%: 8%r "a8an6 >&#%n%n
8rakla#a"a6a! >1r( anlatl#ak %'t&n%rk&n0 FKara/&n%45%n
=a/%(a+n +ar&#% >%8% t&lHkk% &/%l/%!%0 /.la"'%"l& .ra"a +%: 8%r
"a8an6nn >%r#&'%n& %4%n ,&r%l&#%"&6&!%F /& '1"l&n/%* N&t%6&/&
R<'lar 1700 8ar( %l& Kara/&n%45/& '&"r'&9&r +akkn &l/&
&/&#&/%l&r* B< 'ralar/a ?ar =&tr.0 2',&:5& kar( +ar@
ta'arla/!n/an0 2'tan8<l5/ak% #4ak&r&l&r%n 8%r an &,,&l
8%t%r%l#&'%n% &#r&t#%( ,& /.la"'%"l& Kara/&n%45/& '&"r'&9&r
#&'&l&'% 4&r%n/& 9a4la 'rar &t#&#%(t%* ?ar5a >1r&0 %l&r%/&
na'l'a 8<n<n 'ra' >&l&6&kt%*
3/13 T&##<4 1700 /& R<'"a %l& Trk%"& ara'n/a ak/&/%l&n
2'tan8<l 8ar(- R<'"a5nn Trk%"&5"& kar( ka4an/! %lk 4a9&r%n%n
8%r 8&l>&'%/%r*
1
B< 8ar(la Trk%"&0 A4ak >%8% #+%# 8%r kal&"%0 $.n
n&+r% #an'a8n/a 100 k#* ka/ar 'a+%l% ,& K<8an #an'a8n/a /a
>&n%( 8%r 'a+a" R<'"a5"a 8rak#ak 4.r<n/a kal#(t* B%r /&0
Ba8Hl% +%: ar4< &t#&/%!% +al/&0 2'tan8<l5/a /a%#; 8%r R<' &l:%l%!%
8<l<na6akt* D'#anl Sara"nn 8< 8a8tak% (@+&l&r% ta#a#%"l&
"&r%n/& %/%K 2'tan8<l5a >1n/&r%l&6&k .lan R<' &l:%'%n%n /%@l.#at%k
9aal%"&tt&n 4%"a/&0 D'#anl $&,l&t%n%n- %:%n% kar(tr#a!a #at<9 8%r
tak# +ar&k&tl&r/&n 8a(ka0 6a'<'l<kla /a #&(><l .la6a!
4ann&/%l#&kt& %/%* Ba8Hl%n%n 8< +<'<'ta "anl#a/!0^?ar =&tr. I*
tara9n/an 2'tan8<l5a ta"%n &/%l&n %lk R<' &l:%'% =* A* T.l't."5a
,&r%l&n ,& ?ar5n 8%44at /%kt& &tt%r/%!% (< tal%#atna#&/&n a:k:a
>1rl#&kt&/%r\
FT.l't."0 Trk%"&5/& 8%l+a''a (< #a//&l&r +akkn/a #alG#at
t.@la"a6ak ,& +k#&t%n& 8%l/%r&6&kt%\ D'#anl 2#@arat.rl<!<n<n
<#<#; /<r<#<0 a+al%'%0 %/ar& (&kl%0 /&,l&t r%6al%0 a'k&r; ,a4%"&t% ,&
t&(k%lHt0 "a8an6 /&,l&tl&rl& #na'&8&t%0 ,ar%/atn artrl#a' ,&
>%4l% a'k&r; +a4rlklarn k.la"la(trl#a' +<'<'<n/a alnan
t&/8%rl&r0 +ar@ +a4rlklar "a@l".r'a0 8<n<n k%#& kar( .l/<!<0
+an>% #%ll&tl&r& kar( '&#@at% 8&'l&n/%!%0 /&,l&t ,ar%/atnn
"&kGn<0 8<n<n t.@lan#a tar40 >&l%r%n &'k%'%n& n%'8&tl& artt! ,&"a
a4al/!0 2ran5la t%6ar&t%n ,a4%"&t%0 a'k&r%n #%k/ar ,& n&r&l&r/&
8<l<n/<!<0 +ar8& +a4r k<,,&tl&r%n 'a"' ,& +a4%n&/&n n& ka/ar
1 A+%/na#&-% 3.'k<l<* Ba(8akanlk Ar"ivi, Na#&-% L#a"<n $&9t&r% N. 1* SS 7-9
T* Y<4&9.,%:0 +ogovor, ossii s Vostokom. ASt ='8> 1-79B SS 1-11*
-0
maya6a)#, yap#la6aksa mevkii ve hangi ustalar tara,#ndan in"a edile6e)i, &er(
%o)a$#n#n tamamiyle toprakla doldurulmas# meselesi, e)er %una kara
verilmi"se - ne $aman i6ra edile6e)i, 7asar 8Alman9 har%inden sonra !rk
piyadesi ve s!varilerinin Avrupai ni$ama g:re talim ettirilip ettirilmedikleri,
eski usul!n devam edip etmedi)i, ;(akov 8:$!9, Akkerman 8urla !$erindeki9
ve &ili kalelerinin va$iyeti, eski !sule g:re mi, yoksa yeni tar$da m#, ta%ye
usul! ile mi tahkim edildikleri, %unun hangi ustalar tara,#ndan yap#ld#)#,
top(ular#n eski veya yeni ni$ama g:re talim yap#p-yapmad#klar#, kimler
tara,#ndan yeti"tirildikleri, eski m!hendislerin e6ne%i veya yerlilerden mi
olduklar#, top(u mekte%inin olup olmad#)#.<
-
olstoy %u maddelerin d#"#nda,
&ud!s Patri)inden %a"ka Ruslara ,aydal# ola%ile6ek kimseler hakk#nda %ilgi
vere6ekti. Rus el(isine h!k!metiyle ya$#"mas# i(in <"i,reli %ir al,a%e< de
verilmi"ti.
!rkiye=ye g:nderilen ilk Rus el(isinin %u suretle mutad diplomatik
,aaliyetinin d#"#nda ve hatt> %u s#,at# ile %a)da"am#ya6ak %ir(ok va$i,esi de
vard#. Nitekim olstoy %ilhassa h#ristiyan reaya aras#nda 7ar#n
propagandas#n# yapma)a :nem vermi" ve Ruslara 6asusluk yapa6ak kimseleri
de %ulma)a (al#"m#"t#.
Rus diplomatik usullerinden %iri de ;smanl# ri6aline %ilhassa k#ymetli
<k!rkler< olmak !$ere, <hediye< adiyle (ok(a <r!"vet< vermekti. Rus
diplomasisinde, $aten, yaln#$ !rkler ile de)il di)er !lkelerle de
m!nase%etlerde, <k!rk<lerin m!him rol oynad#)# %iliniyor. Rus k!rkleri ise
;smanl# saray#nda ve ;smanl# ri6ali aras#nda (ok %!y!k de)er ta"#makta
idi. !rkiye ile Rusya aras#ndaki ti6aretin i"te %u <k!rk<lerle %a"lad#)#
%iliniyor. ?stan%ul=dan <hassa t!66arlar#==, Saraya k!rk sat#n almak !$ere
s#k s#k Rusya=ya giderlerdi. Rus el(ileri ?stan%ul=a geldiklerinde sunulmas#
gereken mutad hediye aras#nda %ilhassa <k!rk<e ehemmiyet verirlerdi.
;smanl# ri6alinden gerekli %ilgi edinmek veya ar$u ettikleri i"leri halletmek
i(in, s:$de -hediye< "eklinde @k!rk<ler takdim ederlerdi. Sarayda,
'a%#>li=de, Ae"ihatta m!him makamlar# i"gal eden kimselerin (o)unun
k#ymetli sammur k!rkleri hep Rus men"eli idiB dolay#siyle <k!rk< deyin6e
hemen Rusya hat#ra gelirdi. ?stan%ul=da daim Rus el(ili)inin tesisinden
sonra, Rus <k!rkleri< olstoy=un ;smanl# ri6ali ile m!$akere ve
m!nase%etlerinde m!him rol oynam#"t#rB %u ka%ilden olmak !$ere olstoy
istan%ul=daki Crans#$ el(isi Cerriol=u da ka$anmak i(in kendisine <k!rk<ler
hediye etmi"ti. ;smanl# ri6alinin %u <k!rk< d!"-
' !2 !olov' yev, -sloriya ossii$ :::, '@%*A A2 >2 )urat, Pr!t Se'eri ve #ar,,$ :, 8' &8%2
-1
knl<!0 R<' +k#&t a/a#lar na4arn/a Trkl&r%n <#<#%"&tl&
Fr(,&tF /(knlkl&r%"l& %4a+ &/%l#%( ,& R<'lar /a Trkl&r%n 8<
4aa9n/an %'t%9a/&"& :al(#(lar/*
=&tr. I* n<n "<kar/a nakl&/%l&n FTal%#atna#&'%F "aln4
T.l't."
%:%n /&!%l0 /a+a '.nrak% R<' &l:%l&r% %:%n #<t&8&r t<t<l#<(
.l#al/rK
4%ra XIX* "4 "ln .rtalarn/an %t%8ar&n R<' &l:%l&r%n%n 2'tan8<l-
/ak% 9aal%"&tl&r%0 8< FTal%#atna#&F "& t@a t@ <"#akta/r* ?ar
=&tr. I* "< &n :.k %l>%l&n/%r&n #&'&l&\ Trkl&r%n "&n%0 "an%
FA,r<@a%F
n%4a# ka8<l &/%@ &t#&"%(l&r% %/%* ?nk0 Trk%"& A,r<@a n%4a#n
ka8<l &/&6&k .l<r'a0 t@k R<'"a >%8%0 'ratl& "k'&l#&k %#kHnna
ka,<(a6akt* Wat&n '.nralar R<' '%"a'&t%n%n 8a(l6a &#&l% /&\
Trk%"&-
n%n Bat n%4a#n ka8<l &/%@0 k<,,&tl&n#&'%n& #an% .l#akt* Trk-
l&r%n E%"ana '<rlar /%8%n/& 8"k #a!l<8%"&t& #ar<4
kal#alarn/an
'.nra0 "aln4 ?a'ara /&!%l R<'lara /a+% "&n%l#&l&r% -Trkl&r%n
#&,6<t
a'k&r; n%4a#lar ,& %/ar& (&k%ll&r%n%n artk %(& "ara#a/!n a:k:a
.rta"a k."#a'na ra!#&n0 2'tan8<l5/a "&n%l%!& /.!r< +%: 8%r
+ar&k&t
.l#a"(nn0 +&r k&(t&n 4%"a/& ?ar =&tr. I* "< #&#n<n &tt%!%n%
ta+#%n
&/&8%l%r%4* W%ra R<' ?arnn 2',&:5%n +&'a8n >1r/kt&n '.nra0 %lk
9r'atta0 Kara/&n%45& :k#ak %:%n Trk%"&5"& kar( +ar8& >%r&6&!%
#<+akkakt*
Wat&n A4ak kal&'%n%n 4a@tn/an +&#&n '.nra0 8< kal&/&n 70
k#*
#&'a9&/&k% Ta">an #&,k%%n/&0 R<'lar0 Ta>anr.> a/%"l& 8%r /&n%4
'' k<r#a!a 8a(la/lar* B<ra/a :.k >&:#&/&n A4ak/&n%4% R<'
$.nan#a'nn %n(a'na >%r%(t%l&r ,& :-/1rt "l %:%n/& 8%r:.k +ar@
>&#%'% /&n%4& %n/%r%l/%* B< 9aal%"&t%n #ak'a/ Ba8Hl%6& >a"&t %"%
8%-
l%n/%!%n/&n0 R<'lara Kara/&n%45%n ".l<n< ka@at#ak 4&r& K&r:
kal&'%n/&n 8%r a4 "<kar/a Y&n%kal& a/%"l& /a+a /a k<,,&tl% 8%r
kal&
%n(a &/%l/%*
?ar =&tr. Kara/&n%45& $n&@r n&+r%n% tak%8&n /& :k#ak %'t&-
-D
+ata ,& Jan''4lklar "4n/&n0 $&#%r8a( Jarl5n a'k&r; >6
&r%#%( ,& ?ar5a >al&8& :ala6ak %#kHnlar/an #a+r<# kal#(t*
1
3a#a9%+ 1709 La4%ran/T&##<4 a"larn/a 2',&: kral Kr#
Lan $&,l&t>&r&"5/&n ,&"a D'#anl $&,l&t%n/&n "ar/# al#(
.l'a"/0 )7 La4%ran/- T&##<4 1709 tar%+%n/& ,<k<8<lan =.lta,a
#&"/an #<+ara8&'%n%n ?ar =&tr. tara9n/an ka4anl#a' +a"l%
>: .la6akt* B< '<r&tl& R<'"a5nn &n kr%t%k 8%r 4a#ann/a0
1 R* 3* Latt.n0 .harles /II o' S!teden. L.n/.n A197-B @@ )3)-307*
) Bk4* Ak/&' N%#&t K<rat0 /VIII. y)zy,l*a, 01vr!pa !m2mi 3ar*i0 nde %)rkiye'nin
tara's,zl,4,. B&ll&t&n0 'a" )7* AAnkara 1943B0 SS )74057S*
-2
?ar =&tr.l0 %'& =.lta,a 4a9&r%n%n ,&r/%!% >,&nl& Trk%"&5"&
kar( +ar@ +a4rlklarn 8%r kat /a+a artr/K Ta>anr.>5/a R<'
/.nan#a'nn %n(a'na +4 ,&r%l/%!% >%8%0 $n&@r 8."<n/ak%
kal&l&r/& /& :.k #%ktar/a 6&@+an& ,& a'k&r "!na! "a@l/K
Ka4aklarn /a Kr# La# 'a+a'na >%r&r&k Tatarlara +6<#lar
,akalar artt* Btn 8<nlar R<'larn %lk 9r'atta Trk%"&5"&
'al/ra6aklarnn &#ar&l&r% %/%* Iakat R<'larn 2',&:5& kar(
+ar@l&r% +&n4 8%t#&/%!%n/&n0 kll%"atl R<' k<,,&tl&r%n%n 8%r
tara9tan R%>a5" #<+a'ara %l& #&(><l .l/<klar ,& /%!&r "an/an
k<4&" Al#an"a5/ak% 2',&: kal&l&r%n& kar( 'a,a(tklarn/an 1tr0
?ar =&tr. I* D'#anllara kar( +ar8% 8."<na >&6%kt%r#&kt& %/%*
Iakat 8< /&9a t&(&88' Trkl&r &ll&r%n& al/lar ,& 8%l+a''a
B&n/&r5/& 8<l<nan $&#%r8a( Jarl5n t&(,%k% ,& $&,l&t>&r&" Lann
/a 'rar 4&r%n&0 Ba8Hl% 1710 "l Ka'#n/a R<'"a5"a kar( +ar@
%lHn &tt%*
$&#%r8a( Jarl tara9n/an 2'tan8<l5a >1n/&r%l&n >&n: L&+
R&n&ral% =.n%at.N'k% Sara"/ak% n9<4l< k%#'&l&r& R<'larn $&,l&t-
% al%""& %:%n na'l 8%r t&+l%k& t&(k%l &tt%!%n% ,& ?arn %lk 9r'atta
Trk%"&5"& kar( +ar8& 8a(la"a6a! 6%+&tl&0 Ba8Hl%n%n /a+a &,,&l
+ar&k&t& >&:#&'% >&r&kt%!%n% anlat#a"a #<,a99ak .l#<(t<K 8<
'ralar/a Sara"/a &n n9<4l< k%#'& S%lH+/ar Al% =a(a A'.nrak%
'a/ra4a# $a#at Al% =a(aB %/%* S<ltan A+#&/ III* /& n%+a"&t 8<
>1r( 8&n%#'&#%(t%* $.la"'%"l&0 F8ar(n #<+a9a4a'n %'t&"&nF
?.rl<l< Al% =a(ann #&,k%% 'ar'l/ ,& &l%n/&n #+r alnarak
"&r%n& Balta6 3&+#&/ =a(a ta"%n &/%l/%* S<ltan A/#&/ III* %n
+<4<r<n/a Kr# Lan $&,l&t>&r&"%n /& katl#a'"l& ak/&/%l&n
F3&(,&r&t-% a4;#&F /& R<'"a5"a +ar@ %lHn karar aln/ ,& 8<
'<r&tl& 1711 /&k% =r<t '&9&r% ,<k<8<l/<*
R<'"a %:%n 8"k 1n&#% +a%4 .lan %',&: +ar8% +&n4 '.na &r-
#&/%!%n/&n0 ?ar =&tr. I* 8< 'ralar/a Trk%"&5"& kar( +ar8% a'la
/(n#&#%(t%* Iakat +ar@ ka:nl#a4 8%r +al aln6a0 =&tr. I*
k&n/%n& +a' &n&rQ%'% ,& 'rat% %l& 8< +ar8% '.n<:lan/r#ak kararn
al/* =.lta,a 4a9&r%n/&n '.nra0 R<' .r/<'<n<n :.k "k'&k 8%r
a'k&r; k</r&tt& .l/<!< >1rl/!n/&n0 ?ar0 Trkl&r& 'tn
>&l&6&!%n& %nan".r/<* R<'larn 8%r #//&tt&n8&r% Kara/a!llar0
Sr@lar0 B<l>arlar ,& 8%l+a''a M9lHk %l& B<!/an a+al%'%n%
k(krttklarn/an0 D'#anl =a/%(a+nn +r%'t%"an t&8a'nn ?ar
Fk<rtar6F '9at"l& kar(la"a6aklar /a #<+akkak >%8% %/%* R<'
ktalar 'ratl& +ar&k&t& >&:&r ,& T<na >&:%/%n% t<tarlar'a0
D'#anl Dr/<'<n<n +ar&k&t'%4 kala6a!na +k#&/%l#%(t%* B<!/an
-3
8<l<n#a' - ?ar =&tr. I* n<n 4a9&r& kar( %t%#a/n 8'8tn artr-
#(t* Iakat R<'larn +&'a@lan "anl( :kt ,& '&9&r ta# 8%r R<'
+&4%#&t%"l& n&t%6&l&n/%*
?ar =&tr. I* n<n 8%tk%n 8%r +al/&k% 30-40 8%n k%(%l%k .r/<'<0 )1
T&##<4 1711 tar%+%n/&0 =r<t n&+r% 8."<n/a0 +&r 8ak#/an 'tn
Trk ,& Tatar k<,,&tl&r% tara9n/an k<(atl/K R<'lar "a &'%r
/(#&k ,&"a ta#a#%"l& %#+a &/%l#&k t&+l%k&'% %:%n& /(tl&r*
A'k&r; 8ak#/an ?arn ,& .r/<'<n<n Trk :&n8&r%n% "ar@
:k#alarna %#kHn ,& %+t%#al ".kt<* $.la"'%"l& R<'"a5nn
#<ka//&rat ta#a#%"l& D'#anl .r/<'<n<n 8a(n/a /<ranlarn
&l%n& /(#( >%8%"/%* ?ar =&tr. I* ,& .r/<'< Trkl&r tara9n/an &'%r
&/%l/%!% ,&"a %#+a &/%l/%!% tak/%r/&0 R<'"a5/a >%r%(%l#%( .lan
#<a44a# FBatlla(#aF +a#l&l&r%n/&n 8a(ka0 1703 t& N&,a n&+r%
#an'a8nn R<'lar tara9n/an %',&:l%l&r/&n 4a@t0 ,& FA,r<@a"a
@&n6&r&F t&(k%l&/&6&k .lan St* =&t&r'8<r> (&+r%n%n t&'%'%0 M't.n"a
,& L%,.n"a >%8% Baltk &"al&tl&r%n%n %(>al% .l#ak 4&r& #<a44a#
ka4an:lar 8%r :r@/a &l/&n >%/&6&k ,& R<'"a t&krar Fk.#(<larna
4arar ,&r&#%"&6&k0 &'k% +al%n&F >&t%r%l&6&kt%* Iakat =r<t 8."<n/a
+&rk&'% (a(rta6ak0 k%#'&n%n akl &r#%"&6&k +all&r ,<k<8<l/< ,&***
?ar %l& .r/<'< Trkl&r tara9n/an 'al,&r%l/%l&r* B<n<nla =&tr. I*
R<'"a5/a 8a(la/! #<a44a# %6raata /&,a# &t#&k %#kHnn
8<l/<!< >%8%0 F%',&: #&'&l&'%n%F +all&t#&k %:%n /& >&r&kl% a'k&r;
k</r&t%n% #<+a9a4a &t#%( .l/<*
?ar =&tr. I* ,& #a%"&t% =r<t 8."<n/a Balta6 3&+#&/ =a(a/an
'<l+ %'t&#&k 4.r<n/a kal#( ,& >a"&t &l,&r%(l% (artlar k.(#<(t<*
Balta6 3&+#&/ =a(a0 8a(ta kH+"a' D'#an a!a %l& 8a4 /%!&r
r%6al%n t&lk%n% ,& t&'%r%"l& R<'larn 8ar( t&kl%9l&r%n% ka8<l &tt% ,&
+&#&n0 )) T&##<4 >n0 8ar( ak/&/%l/%* Bar( (artlar +ak%kat&n
D'#anl $&,l&t% %:%n :.k &l,&r%(l% %/%\ R<'lar A4ak kal&'%n% %a/&
&/&6&kl&r0 Ta>anr.> kal&'%n% "ka6aklar0 $n&@r 8."<n/ak% kal&l&r%
/& "ka6aklar ,& 8<n/an 81"l& L&+%'tan %(l&r%n&
kar(#a"a6aklar/K 2',&: kralnn /a #&#l&k&t%n& /1n#&'%n&
#an% .l#a"a6aklar/*
1
R<' .r/<'<n<n /(#( .l/<!< 8< 9&6% /<r<# >14 1nn/&
t<t<l<r'a0 =r<t Bar( %l& &l/& &/%l&n ka4an:lar0 D'#anllar %:%n
9a4la 8%r (&" %9a/& &t#%".r/<* ?ar =&tr. Trk :&n8&r%n/&n
k<rt<la8%l#&k %:%n0 (a"&t Trkl&r %'t&#%( .l'alar/0 FR<'"a5nn
"an'nF 9&/a &t#&!& +a4r/* Ta8%; 8tn 8<nlar 'a/&6& FkH!/
4&r%n/&F .la6akt* N%t&k%# "<kar/a nakl&/%l&n (artlar /a an6ak
1 Bk4* Ta9'%lHt %:%n\ Ak/&' N%#&t K<rat0 Pr!t Se'eri ve #ar,, II0 5)7 ,& /&,a#*
.4
"&r%n& >&t%r%l&6&!%n& a%t 6%//; 8%r >arant% ,&r%l#&/%!% >%8%0 #//&t%
8%l& *t&'8%t &/%l#%( /&!%l/%* Wat&n #%ll&tl&rara' #<a+&/&l&r
tar%+%n/&0 =r<t Bar(na 8&n4&r 8a(ka 8%r anla(#a"a
ra'tlan#a#akta/r*K 8< #<a+&/& +&r 8ak#/an n.k'an/r ,&
't&l%k Trk:&'%"l& R<':a' ara'n/a 9ark /a+% ,ar/r* Balta6
3&+#&/ =a(a ,& &tra9n/ak%l&r0 8< Bar(la 8"k 8%r 4a9&r
ka4an/klar 4&+a8na ka@l#(lar ,& ?ar5n .r/<'< 8a(n/a0
:&k%l%@ >%t#&'%n& #<,a9akat &t#%(l&r/%* N%t&k%# )3 T&##<4 1711
1!l&"& ka/ar0 R<'lar al&la6&l& :&k%l%@ >%t#%(l&r/%* ?ar =&tr. I* /a
8tn +a"at #//&t%n6& /(#( .l/<!< 8< &n 8"k 8a/%r&/&n
8< '<r&tl& 'a! ,& 'al%# k<rt<l#<(0 ,& /%!&r +ar@ 'a+alarn/a0
R<'"a %:%n /a+a /a #+%# .lan %(l&r% "&r%n& >&t%r#&k0 "an% 2',&:
+ar8%n% 8a(ar %l& 8%t%r#&k ,& R<'"a/a 8"k r&9.r# %(%n& /&,a#
&t#&k0 %#kHnlarna "&n%/&n ka,<(#<(t<* N%t&k%# ?ar =&tr. I* =r<t
8."<n/an +&#&n k<4&" Al#an"a5"a +ar&k&tl&0 .ra/a %',&:l%l&r&
kar( 'a,a(a +4 ,&r/%* B< '<r&tl& Balta6 3&+#&/ =a(ann
/%ra"&t'%4l%!% ,& 6&'ar&t'%4l%!% ,& &tra9n/ak%l&r/&n 8a4larnn
a+lHk'4l! "4n/&n0 Trk .r/<'< &l& >&:&n 8< #<a44a#
9r'attan %'t%9a/& &/&r&k0 D'#anl $&,l&t%n%n Fk1kn ka4#akF
#ak'a/"la >&l&n /(#an ".k &/&#&/%* B< "a@l/! tak/%r/&
FR<' t&+l%k&'%F &n a4 "ar# a'r ka/ar >&6%k#%( .la6ak ,& 8&lk% /&
$.!< A,r<@a AL&+%'tan0 Ukra"na0 R<'"aB ,& %',&: tar%+% 8'8tn
8a(ka 8%r "1n/& >&l%(&6&kt%*
=r<t 8."<n/a Balta6 3&+#&t =a(a ,& &tra9n/ak%l&r%n %(l&/%k-
l&r% 8%l>%'%4l%k ,& >a9l&t%n k&9ar&t%n% D'#anl $&,l&t% a4 '.nra :.k
@a+al .larak 1/&#&"& 8a(la"a6aktrK 8%l%n/%!% 4&r& tar%+-+%: 8%r
>a9l&t% a99&t#&#&kt&/%r0 8<n<n 6&4a' #<+akkak :&k%l#&kt&/%r*
D'#anl $&,l&t%n%n 8a(n/a /<ranlar0 =r<t '&9&r%n/& R<'lara
kar( 8"k 8%r 4a9&r ka4anl#a'na ,& 1713 t& M/%rn&
#<a+&/&'%"l& R<'"a %l& Trk%"& ara'n/a n.r#al
#na'&8&tl&r%n t&'%'%n& ra!#&n* ?ar =&tr. I* n<n %',&:5& kar(
&l/& &tt%!% 8a(arlarn &n/%(& %l& tak%8 &t#%(l&r/%* R<' ?arnn0
Trkl&r na4arn/ak% 8a4 a6a"%@ /a,ran(- lar0 t&8a'nn
F'a:larn0 'akallarn0 &l8%'&l&r%n% #aka'la k&'t%r#&'%F0 ,&"a
8%44at trl #a'karalklara katl#a'0 akl &r#&4 +ar&k&tl&r/&
8<l<n#a'0 k&n/%'%n& F$&l%F lHka8n ka4an/r#akla 8&ra8&r0 8<
F$&l%F ?arn %6raatnn k'a 8%r 4a#an %:%n/& R<'"a5" +&r
8ak#/an k<,,&tl&n/%r/%!% ,& "k'&ltt%!% /& +&r k&(:& ta'/%k ,&
ka8<l &/%l#&kt& %/%* 11 M"ll 17)1 /& R<'"a %l& %',&: ara'n/a
ak/&/%l&n N%(- ta/ #<a+&/&'%"l&0 R<'"a Baltk 'a+%ll&r%n/&k%
M't.n"a ,& L%,.n"a5" &l/& &tt%0 "an% F%',&: #&'&l&'%Fn%
,&:5& kar( 8< 4a9&r%n% 8tn /n"a"a %lHn &t#%( .l/<* B< +&r %k%
.la"n 2'tan8<l5/a 9&na t&'%r "a@t! #<+akkak .l#akla 8&ra8&r0
Ba8Hl% 8<nlar ka8<l &t#&kt&n 8a(ka 8%r (&" "a@a#a4/* D'#anl
$&,l&t% na4arn/a (%#/%"& ka/ar an6ak N&#'& ?a'ar F2#@arat.rF
%k&n0 8< /&9a a"n <n,an R<' ?arna /a ,&r%l#%( .l<".r/<* Ba8Hl%
=&tr. I* n<n "aln4 F2#@arat.rl<!<F n< ka8<ll& "&t%n#&/%0 +attH0
2ran5a kar( R<' ?ar %l& 8%rl%kt& +ar&k&t &t#&k 4ar<r&t% kar('n/a
kal/* Iran'a5nn ta,a''<t< %l& R<'"a %l& Trk%"& ara'n/a 17)1/)3
t& F2rann tak'%#%F %:%n 8%r anla(#a "a@l/K R<'larn t&k 8a(larna
8tn Ka9ka'lar &ll&r%n& >&:%r#&l&r%n% 1nl&#&k 4&r& Ba8Hl%
R<'"a %l& anla(#ak #&68<r%"&t%n% +%''&t#%(t%K R<'lar0 2ran5/an
3a4&n/&ran ,& R%lHn ,%lH"&tl&r%n% alrlark&n0 R&,an ,& :&,r&'%
Trk%"&5n%n &l%n& >&:#%(t%* R<'"a %l& 81"l& 8%r anla(#a
"a@l#a'na ra!#&n0 Trk /&,l&t r%6al% =&tr. I* n<n 9aal%"&t%n%
&n/%(& %l& tak%8- &t#&kt& %/%l&rK +&r an R<'larn 'al/r'na
<!ra#aktan k.rk<l#akta %/%* $.la"'%"l& F$&l% =&tr. I*F n<n 17)5
8a(n/a 1l# +a8&r% 2'tan8<l5a <la(n6a +&r k&'& ra+at 8%r n&9&'
al#(t*
Yakn R<' tar%+%n%n &n 8"k '%#alarn/an 8%r% .lan ?ar =&tr.0
R<' /( '%"a'&t%n& 8&ll% 8%r %'t%ka#&t ,&r#%(t%\ 2',&:0 Trk ,& L&+
#&'&l&l&r%n%n R<'"a5nn ta# %'t&/%!% 8%r tar4/a +all%* =&tr. I* >&r:%
Kara/&n%4& <la(a#a/ ,& /.la"'%"l& FTrk #&'&l&'%Fn% :14&#&/%K
9akat 2',&: ,& k'#&n L&+ #&'&l&l&r%n% +all&t#&k '<r&t%"l&
R<'"a5"a 8"k ka4an:lar 'a!la/* FTrk #&'&l&'%55 n%n +all%n% %'&
k&n/% +al&9l&r%n& 8%r kH>/ 4&r%n/& F,a'%"&tF &t#&'& /a+%0 %6raat
,& 9aal%"&t%"l& 8<n<n %'t%ka#&t%n% ta"%n ,& t&'8%t &t#%( .l/<*
1
N%t&k%# k&n/%'%n/&n '.nrak% ?ar%:& ,& ?arlar 8< '%"a'&t%
8&n%#'%"&6&kl&r ,& >&r:&kl&(t%r#&!& :al(a6aklar/r*
B"k =&tr. I* n<n +al&9l&r% 4a#ann/a A8%l+a''a k4 Anna ,&
Ml%4a8&tB $&,l&t %/ar&'%n/& Baltk Al#anlarnn n9<4lar :.k
8"kt* B<nlar/an B%r.n0 D't&r#ann ,& R&n&ral 3nn%6+0
R<'"a5nn %: ,& /( '%"a'&t%n% %'t&/%kl&r% >%8% "1n&t#%(l&r/%*
D't&r#ann0 $(%(l&r% na4r '9at"l&0 R<'"a5nn Trk%"&5"& kar(
+ar&k&t& >&:#&'% %:%n %lk 9r'at k<llan#( ,& 1737 /a0 R<'"a0
N&#:& ?a'arl!nn #tt&9%k% '9at"l&0 Trk%"&5"& kar( +ar8&
8a(la#(t* D't&r#ann5n D'#anl 2#@arat.rl<!<n<n Ftak'%#%F n%
ta'arla/! ,& 8< #na'&8&tl& 8%r @r.Q& /a+% +a4rla/!
#alG#/<r* B< +<'<'ta k&n/%'%n%n &n 8"k /&'t&k:%'%K R<'
1 =&tr. I* n<n D'#anl $&,l&t%n& kar( t<t<#<na a%t\ B* L* Peter the "reat and the 5t6
toman 7mpire$ D_9.r/ 1949*
..
t<* R<' +%4#&t%n/&k% 8< K<rlHn/al Al#an R&n&ral%0 Trkl&r& kar(
8"k 8%r 4a9&r ka4ana6a!n/an &#%n/%* N%t&k%# R<' k<,,&tl&r%
3nn%6+5%n %/ar&'%n/& Kr# 4&r%n& "r/l&r ,& Dr-Ka@'n al-
/ktan '.nra0 Kr#5n %:l&r%n& ka/ar %l&rl%"&r&k0 Ba+:&'ara"5 "ak-
tlar* B< '<r&tl& Kr# %lk /&9a R<' %'t%lH' ,& ta+r%8%n& <!ra#(
.l/<* R<'larn 4a9&rl&r% 8<n<nla /a kal#a/0 Trkl&r%n &n k<,,&tl%
kal&l&r% 'a"lan V4 AD:ak.,B /& 3nn%6+ tara9n/an 4a@t&/%l/%*
$%!&r "an/an A4ak kal&'% /& R<'larn &l%n& >&:t%* B< '<r&tl&
D'#anl $&,l&t% 8tn +ar@ 'a+alarn/a R<'lara #a!l<@ .l#<(t<*
Iakat N&#'& ?a'arna kar( ka4anlan 8"k 4a9&r ,& B&l>ra/
.5
)a t a r i n a : : 2 de vr i , )1 k - )a y na r c a
Bu a h e d e s i ve s o nr a s
K:k 8%r Al#an =r&n'%n%n k4 .lan Katar%na >a"&t %"% 8%r
t&r8%"& ,& ta+'%l >1r#(0 /&,r%n %6a8 #k&##&l Iran'46a
1!r&n#%(0
Iran'4 kltr r<+<n/a "&t%(t%r%l#%(0 '.nralar 3.nt&'T<%&< ,&
E.l-
ta%r&5%n &'&rl&r%n/&n /& %l+a# al#(t* Katar%na0 R<' ?an =&tr. III*
n<n
kar' '9at"l& F?ar%:&F .l#<(t<* =&tr. III* n<n +a(%n /a,ran(lar
,&
/%ra"&t'%4l%!%n/&n 8kan 't ta8aka R<' 4a8%tl&r% 8%r k.#@l. %l&
=&tr.
III* "< 1l/r/kt&n '.nra0 Katar%na5" ta+ta >&:%r/%l&r* B<n<nla R<'
ta+tna A,r<@a ta+'%l% >1r#( Fa"/nF 8%r ?ar%:& >&:#%( .l/<*
Katar%na II* 4&kH' ,& $&,l&t %/ar&'%n/&k% ka8%l%"&tl&r%n% >1't&r-
#&k %:%n R<'"a5/a 8"k %#kHnlar 8<l/<* N%t&k%# a4 '.nra0
R<'"a-
/a B"k =&tr. I* "< an/ran "&n% 8%r +a#l& 8a(la"a6aktr* B<
+a#l&
8%l+a''a R<'"a5nn L&+%'tan ,& Trk%"& +&'a8na >&n%(l&#&'%
(&kl%n/&
k&n/%n% >1't&r/%!%n/&n Trk-R<' #na'&8&tl&r% tar%+%n/& :.k
#+%#
8%r "&r t<t#akta/r*
B%l%n/%!% 4&r& FB"k $&,l&tF .l#ak ".l<na >%r&n +&r 8%r
$&,l&t0
k<,,&t ,& k</r&t% n%'8&t%n/& k.#(<lar +&'a8na >&n%(l&#&k '%"a-
'&t%n% tak%@ &t#&kt&/%rK +an>% tara9ta a4 #<ka,&#&t >1rr'&
.ra"a
/.!r< "a"l#akta/r* R<'"a5nn /a a"n (&"% "a@a6a! #<+akkakt*
./
r%"&t%n/& kal#(t0 %',&:5t&n '.nra0 R<'"a5nn F"a"l(F 'a+a'n L&-
+%'tan ,& D'#anl lk&'% t&(k%l &/&6&kt%r* ?nk +&r %k% $&,l&t /&
R<'"a na4arn/a F"<#<(ak 'a+aF t&lHkk% &/%l#&kt& %/%*
L&+%'tan $&,l&t t&(k%lHtnn +<'<'%"&tl&r% AFkrallarn
'&:%l#&'%FB0 R<'"a5"a 8%t%(%k 'a+a/a0 "an% L%t,an"a5/a0 Drt./.k'-
B&"a4 R<' n<9<'<n<n :.kl<!< ,& 8<nlarn +Hk%# <n'<r .lan
Kat.l%k-L&+ 8&"4a/&l&r tara9n/an F&4%l#&l&r%F - 3.'k.,a
+k#&t%n& L&+%'tan5a #- /a+&l& %:%n %#kHnlar ,&r#&kt& %/%*
Lal8<k% L&+%'tan5/a R<' n9<4< ,& +Hk%#%"&t%n%n "&rl&(#&'%
D'#anl $&,l&t% %:%n 8"k 8%r t&+l%k& 'anl/!n/an0 Ba8Hl%0
L&+%'tan5/ak% R<' ta+r%kHtna kar( :kt ,& n&t%6&/& %k% $&,l&t
ara'n/a 8&(-alt "l 'r&6&k .lan 8"k 8%r +ar@ 8a(la/*
=&tr. I* 4a#ann/an %t%8ar&n R<' $&,l&t a/a#lar ,& .r/<
&rkHn0 D'#anl $&,l&t%n%n 4H9a <!ra/!n 8%l%".rlar/* =&tr.5 /an
'.nra D'#anl $&,l&t% /a+a /a 4a"9la#(0 Trk .r/<'< R<' a'k&r;
k<,,&tl&r%n& n%'8&tl& 8'8tn /&!&r%n% ka"8&t#%(t%* Katar%na II*
%(t& Trkl&r%n 8< 4H9n/an %'t%9a/& &/&r&k0 D'#anl $&,l&t%n% F".k
&t#&k ".l<n/ak%F 8"k &#&ll&r%n& ,arla8%l&6&!%n& kanaat
>&t%r#%(t%0 %l&r/& >1rl&6&!% 4&r& 8<n<n %lk #&r+al&'%
FKara/&n%45& %n#&kF ,& FKr#5 R<'"a5"a %l+ak &t#&kF .la6aktK
/a+a '.nrak% 'a9+a/a /a B.!a4lar %l& %'tan8<l5< ,& M>&
/&n%4%n/&k% a/alar R<' +Hk%#%"&t% altna k."#ak A'14/& F8%r Rr&k
AY<nanB $&,l&t%F k<r#akB '<r&t%"l&0 D'#anl %#@arat.rl<!<na '.n
,&r%l&6&kt%*
1779-1774 R<'-Trk +ar8%n%n +<'<'%"&tl&r%n/&n 8%r% /&\ B< +ar@t&
R<' .r/<lar0 R<#"ant'&,0 =.t&#k%n0 S<,.r., ,& 8a(kalar >%8%
>a"&t /%ra"&tl% k<#an/anlar tara9n/an '&,k ,& %/ar& &/%l-
#%(l&rk&n0 D'#anl-Trk .r/<larnn /a :.k k'a 9a'lalarla 8%r8%r-
l&r%n% tak%8&/&n0 "a(l0 +a'talkl0 /%ra"&t'%4 ,& :.!< :&k%n>&n "&/%
Sa/ra4a# tara9n/an k<#an/a &/%l#&l&r% ,& #a!l<8%"&t&
'rkl&n#&l&r% .l#<(t<r* D'#anl $&,l&t% tara9n/an 8< R<'
+ar8%n& +a4rlk'4 >%r%l#%(0 L.t%n0 B&n/&r0 K%l% ,& /%!&r kal&l&r%n
ta+k%#% %+#al &/%l/%!%n/&n - R<'lar arka arka"a 8%r:.k 4a9&r
ka4an#(lar ,& 'nr/ak% Trk kal&l&r%n% &l& >&:%r#%(l&r/%* L&+
+</</<n/ak% &n #+%# Trk kal&'% .lan L.t%n t&/8%r'%4l%k
"4n/&n R<'larn &l%n& /(n6& B<!/an ,& M9lHk ".l< R<'lara
a:l#( .l/<* 1770 "l R<'lara /a+a 8"k 4a9&rl&r >&t%r/%\
R&n&ral R<#"ant'&, k<#an/a'n/ak% R<' k<,,&tl&r%0 'a"
8ak#n/an Trkl&r/&n 8%r ka: #%'l% a4 .l#alarna ra!#&n0 )7
T&##<4 1770 /a Lar>a5/a0 ,& 1) A!<'t.' 1770 /& Ka- !<l
.0
:.k #%k/ar/a >an%#&t al/lar* A4 '.nra K%l%0 Akk&r#an ,& 28ra%l
kal&l&r% /& R<'larn &l%n& /(tK 8< '<r&tl& R<' k<,,&tl&r% T<na
n&+r%n& ka/ar %n#%( .l/<lar* A"n 4a#an/a R<' ktalar A4ak ,&
Ta>anr.> 'a+alarn /a %(>al &/%n6&0 Katar%na II* Kara/&n%45&0
Kr# 4&r%n& ,& Ka9ka' 'a+%ll&r%n& /.!r< %l&rl&#&k %#kHnlarna
ka,<(t<*
R<' k<,,&tl&r% 8< '<r&tl& Kara/&n%45%n k<4&"%n/& 8"k +a#-
1 M* E* Tarl&0 8epmnskiy *oy i pervaya r!sskaya eskadra v 1rchipelage A?&(#& /&n%4 +ar8%
,& A/alar /&n%4%n/& %lk r<' 9%l.'<B 3.'k.,a-L&n%n>ra/ 1945*
.1
>a4# 4.rla"@ %'tan8<l5a /a+% +6<# &t#&l&r% ##kn/* Iakat0
8< 'ralar/a D'#anl +%4#&t%n/& 8<l<nan Bar.n /& T.tt tara9n/an
?anakkal& B.!a4nn 'ratl& ta+k%# &/%l#&'% 4&r%n&0 R<' +ar@ >&-
#%l&r% B.!a4 4.rla#a"a 6&'ar&t &/&#&/%l&r* R<' /.nan#a' /a+a
8%r #//&t M>&/&n%4%n/& kal/ ,& R<'lar 8a4 a/alar %(>al &tt%l&r*
LattH 3'r/a D'#anl =a/%(a+na kar( %'"an &/&n Al% B&"%
k(krtarak k&n/%'%n& "ar/# ,a/%n/& 8<l<n/<lar* B< '<r&tl& R<'
k(krt#alar "aln4 R<#lar ,& Kara/a!llara0 "an% +r%'t%"an t&8a"a0
#n+a'r kal#a"@0 3'ra /a+% t&(#%l &/%l#%(t%* 3a#a9%+ 8< R<'
k(krt#alarn/an 8%r n&t%6& :k#a/0 Al% B&" /& "akalanarak0 %/a#
&/%l/%*
D'#anl $&,l&t% %:%n 8"k "&n%l>%l&r/&n 8%r%0 ,& 8&lk% &n #-
+%#%0 1771 "l T&##<4<n/a Kr#5n R<'lar tara9n/an %(>al% .l/<*
Dr-Ka@'n 4a@t&/&n R<' ktalar Kr#5/a #<ka,&#&t >1r#&/&n0
%:&r%"& /.!r< %l&rl&/%l&r* K&9&0 K&r: ,& Y&n%kal& >%8% &n #+%# (&-
+%rl&r% /& &l& >&:%r/%l&r* B<n<nla Kr#5n R<'"a5"a %l+ak %:%n >&-
r&kl% a'k&r; /<r<# /a "aratl#( .l/<*
L&# kara/ak%0 +&# /&n%4/&k% "&n%l>%l&r 4&r%n& D'#anl $&,-
l&t%n%n R<'"a kar('n/a 9a4la /a"ana#a"a6a! anla(ln6a0 Ba8Hl%
R<'larla #4ak&r&l&r& >%r%(#&k #&68<r%"&t%n/& kal/* I.k(ana ,&
Bkr&(5t& 8a(lanan 8ar( #4ak&r&l&r% R<' tal&@l&r%n%n a!rl!
"4n/&n k&'%l#%(t%* Iakat "&n% Trk #a!l<8%"&tl&r% kar('n/a
Ba8Hl% t&krar #4ak&r&l&r& >%r%(#&k 4.r<n/a kal/ ,& n%+a"&t0
T<na n&+r%n%n >n&" k"'n/ak% K:k-Ka"nar6a k1"n/&0 10/)1
T&##<4 1774 tar%+%n/& #&(+<r FK:k Ka"nar6a 3<a+&/&'%F
ak/&/%l/%*
1
D'#anl 2#@arat.rl<!< tar%+%n/& 8%r /1n# n.kta'
t&(k%l &tt%!% #<+akkak .lan 8< FK:k-Ka"nar6a Bar(F - R<'-Trk
#na'&8&tl&r% 4&r%n/& 8"k 8%r t&'%r% .lan 8%r anla(#a/r* B<
#<a+&/& -R<'"a5nn $&,l&t-% al%""&5"& ka8<l &tt%r/%!% ,& :.k a!r
(artlar %+t%,a &/&n 8%r "&n%l>& ,&'%ka' .l#a' %t%8ar%"l& /&
#+%#/%r* I.k(ana ,& Bkr&( #4ak&r&l&r%n/& +a4rlan#a"a
8a(la"an ,& K:k-Ka"nar6a5/a '.n (&kl%n% 8<lan 8< anla(#a
#&tn%0
)
R<' /%@l.#at%k <'<ll&r% ,& 8a(arlarn .rta"a k."#a'
6%+&tl&r%n/&n /& 1n&#l%/%r* )- &'a' ,& ) a"r #a//&/&n %8ar&t
.lan 8< #<a+&/& %l& $&,l&t-% al%""&n%n R<'"a5"a 8raka6a! $n&@r
,& $n&'tr n&+%rl&r% ara'n/ak% >&n%( 8%r 'a+a" t&'- 8%tt&n 8a(ka0
K<8an n&+r%n%n 8<n/an 81"l& 'nr t&(k%l &/&6&!%0
1 B< 'a+a/ak% S.,"&t-R<' &'&r%\ M* 1* $r<4%n%na0 K)9)k Kaynar9iyskiy mir 1774 g
A1774 K:k-Ka"nar6a 8ar(B0 2l%#l&r aka/* 3.'k,a 1955*
) Ba(8akanlk Ar(%,% A2'tan8<lB R<'"a A+%/na#&'% /&9t&r%0 SS* 139-149* :!ahedat
:ecm!as,$ P* III* SS )54-)73*
.D
Kr# Lanl!nn F#'tak%l 8%r $&,l&t .la6a!F ,& 8%r /& FI'tan8<l-
/ak% R<' k%l%'&'%n%n R<'"a5nn +%#a"&'% altn/a 8<l<na6a!F >%8%
>a"&t #+%# #a//&l&r 8<l<n<".r/<*
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%Fn%n &n #+%# #a//&'% )* '%
.l<@\ Kr# Lanl!nn 8<n/an 81"l& ta#a#%"l& #'tak%l .la6a!0
"an% D'#anl $&,l&t%n%n +%#a"&'%n/&n :ka6a!na a%tt%* B<n<nla
Kr# Lanl!nn 1475 t&n8&r% /&,a# &/%@ >&l&n D'#anl
=a/%(a+na 8a!ll!na '.n ,&r%l#%( .l<".r/<* B<n/an 81"l& Kr#
Lanl!na >%r&n 8tn Tatarlar0 "an%\ Kr#0 B<6ak0 K<8an0
Y&/%'an0 Pan8."- l<k0 Y&/%:kl FTatarlarF0 FL%: 8%r "a8an6
$&,l&t& ta8% .l#a"a6aklar5 5 ,& FTatar ta"%9&'% k&n/% r&"l&r%"l&
P&n>%4 'lHl&'%n/&n .l#ak 4&r& k&n/%l&r%n& 8%r Lan '&:#&k
'<r&t%"l&0 &'k% kan<n ,& a/&tl&r% 4&r& #'tak%l 8%r $&,l&t .larak
"a(a"a6aklar/F* A"n% #a//&"& >1r&\ D'#anllara a%t .lan K&r: ,&
Y&n%kal& kal&l&r% R<'larn &l%n/& kala6ak0 Kr#5/a ,& Ak'< n&+r%
a!4n/a R<'lar tara9n/an %(>al &/%l#%( .lan kal&l&r %a/&
&/%l&6&kt%* R<'lar 8< '<r&tl& Kr#5 ,& K&r: B.!a4n k.ntr.ll&r%
altn/a t<t#ak %#kHnn &l/& &t#%(l&r/%* Kr# Lanl!nn F2't%klHl% F
tann#a' 8<rann R<'"a5"a %l+ak ".l<n/a atl#( %lk a/#/an
8a(ka 8%r (&" /&!%l/%*
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%Fn%n &n :.k 4&r%n/& /<r<lan ,&
trl t&9'%rl&r& ".l a:an #a//&l&r% 7* ,& 14* #a//&l&r% .l#<(t<r*
B< #a//&l&r%n R<'"a5"a D'#anl lk&l&r%n/&k% Drt./.k'-Lr%'t%"an
t&8a 4&r%n/& F+%#a"& +akkF tan/! ,& /.la"'%"l& R<'"a5"a Tr-
k%"&5n%n %: %(l&r%n& kar(#ak +akk ,&r/%!% (&kl%n/& t&9'%r &/%l&
>&l#%(t%r* Lal8<k% a4 '.nra >1rl&6&!% ,&:+%l& #&4kGr
F#a//&l&rF/& 8< +<'<'ta 8%r 'ara+at #&,6<t /&!%l/%r ,& 8<
".l/ak% t&9'%rl&r 'a/&6& #a//&l&r%n >a"&t #<!lHk .larak %9a/&
&/%l%(l&r%n/&n %l&r% >&l#%(t%r*
Trk%"& %l& 8ar( ak/%n& >%r%(%l%rk&n R<' #<ra++a'lar ,& 2'tan-
8<l/ak% R<' &l:%'% D8r&4k.,0 ta 8a(tan art n%"&tl&rl& +ar&k&/& R<'-
"a5"a Drt./.k' t&8ann F+%#a"&'%F n% 8ar( #&tn%n& k."/<r#ak
%:%n 8%r tak# +%l&l% ".llara 'a@#(lar/* La//% 4atn/a 8<n<n
&+&##%"&t'%4 8%r #&'&l& .l/<!< %nt%8an "arat#ak #ak'a/"l&
8<n< a"r %k% #a//& +al%n/& 1n& 'r#(l&r/%* 7* #a//& %l&\
F$&,l&t% al%""& +- r%'t%"an /%n%n% ,& k%l%'&l&r%n% ka,%""&n '%"an&tF
A+%#a"& /&!%lB &/&6&kt%* 14* #a//& %l& /& FR<' Ml:%l%!%n& Ralata5/a
<#<#; 8;r Drt./.k' k%l%'&'% "a@#ak +akk tanna6ak0 ,& R<'
&l:%'%n& /& 8< k%l%'&n%n ,& +%4- #&tkHrlarnn "ararna Ba8Hl%
n&4/%n/& %'t&kl&r/& 8<l<n#a!a %4%n ,&r%l&6&kt%*F Ba8Hl% /& 8<
.2
M+&##%"&tl&r%n/&n 1tr 8< #a//&l&r% a"n&n nakl&/%".r<4\
F3a//& 7* $&,l&t-% al%""&#%4 taa+/ &/&r k% Lr%'t%"an
/%"an&t%n%n +akkna ,& k%#'&l&r%n& Ak%l%'&l&r%n&B ka,%""&n '%-
"an&t &/&* E& R<'"a $&,l&t%n%n &l:%l&r%n& r<+'at ,&r& k% +&r
%+t%"a:ta >&r&k 14* #a//&5/& 4%kr.l<n<@0 3a+r<'&-% K.'tant%-
n%"&5/& 8&"an .l<nan k%n%'&-% #&4kGr& ,& >&r&k +a/&#&'%n%n
'%"an&t%n& %8ra4- t&9+%#at- #t&n&,%& &"l&"&0 ,& &l:%-%
#<#a%l&"+%n 8%r >Gna <r<4< $&,l&t-% al%"&#%n /.'t-< 'H9% ,&
+&#6%- ,ar .lan /&,l&t& #t&all%k a/a#- #<t&#&/%
tara9n/an ar4 ,& t&8l%! .l<n#a!la0 $&,l&t-% al%""&#%4
taraGn/an ka8<l &"l&#&l&r%n% $&,l&t-% al%""&#%4 taa++/
&/&r*F
B< #a//&n%n R<':a #&tn% a4 8%r 9arkla (1"l& %9a/& &/%l#%(t%r\
F$&,l&t-% al%""& +r%'t%"an /%n%n% ,& k%l%'&l&r%n% k<,,&/&
k.r<"a6a!n ,H/&/&r ,& a"n ,&:+%l& >&r&k A%(8<
#<a+&/&n%nB 14* #a//&'%n/& 4%kr.l<nan 2'tan8<l5/a
A"a@la6akB k%l%'&n%n ,& >&r&k A8< k%l%'&n%nB +%4#&tkHrnn
"ararna +&r +al kHr/a R<'"a %#@arat.rl<k Ml:%l&r%n& +&r
trl tak/%# ,& ar4/a 8<l<n#alarna %4%n ,&r%r ,& 8<nlar
k.#(< ,& 'a#%#; 8%r /&,l&t%n %t%#a/a lH"k ##&''%l%
tara9n/an "a@l#( 'a"arak0 /%kkat na4arna al#a" ,H/&/&r*F
14* #a//&/& 4%kr&/%l&n k%l%'&"& a%t (< +k#l&r 8<l<n<".r/<\
F$,&l-% 'a%r&"& k"a'&n k%l%'&-% #a+'<'&/&n #aa/a
Ralata tara9n/a B&".!l< na# #a+all&n%n ".l<n/a tar%k-%
H#/& R<'"a $&,l&t% 8%r k%l%'& 8%na &tt%r#&k 6a%4 .la* 2(8<
k%l%'& k%l%'&-% a,a# .l<@ $.'.>ra9a k%l%'&'% ta8%r ,& t&'#%"& ,&
%l&l&8&/ R<'"a $&,l&t%n%n &l:%'%n%n '%"an&t%n/& .l<@ +&r trl
taarr<4 ,& #/a+al&/&n &#%n ,& 8&r% +%ra'&t .la*F
Yan% 8< #a//& %l& R<'"a0 /%!&r $&,l&tl&r >%8% %'tan8<l5/a Ml-
:%l%kt& "a@tr/! +<'<'; k%l%'&/&n 8a(ka 8%r /& A/%!&r
$&,l&tl&r/&n a"r .larakB Ralata/a Drt./.k' a+al% A"an% R<#larB
%:%n <#G#; 8%r k%l%'& "a@tr#ak +akkn &l/& &t#%( ,& 8< k%l%'&
R<' Ml:%l%!%n%n +%#a"&'% altna k.n#<(t<* B%r /& R<' &l:%'%
>&r&k%r'& 8< k%l%'&n%n ,& .ra/a ,a4%9&l% .lanlarn "ararna Ba8Hl%
n&4/%n/& %'t&kl&r/& 8<l<na6ak ,& 8< %'t&kl&r /& Ba8Hl%
tara9n/an %"% n%"&tl& kar(lana6akt* 2(t& 7* ,& 14* #a//&l&r%n
+k#l&r% 8<n/an %8ar&tt%* B<ra/a a:k .larak R<'"a5nn D'#anl
lk&'%n/&k% Drt./.k'-Lr%'t%"an t&8a'n F+%#a"& &/&rF /%"& 8%r
+k# ".kt<* Iakat0 $&,l&t-% al%""& %l& L
.3
r%'t%"an $&,l&tl&r ara'n/a0 (%#/%"& ka/ar0 K:k-Ka"nar6a 3<a-
+&/&'%n%n 7* ,& 14* #a//&l&r%n& 8&n4&r +&r +an>% 8%r +k# .l#a-
/!n/an ,& 8%l+a''a 7* #a//& %l& >"a R<'"a $&,l&t-% al%""&5"%
FLr%'t%"an /%n%n% ,& k%l%'&l&r%n% k.r<#a'nF taa++/ altna k."/<r-
#akla0 #%ll&tl&r ara' anla(#a 8ak#n/an 8%r +ak ka4an#( >1r-
n".r/<* Lr%'t%"an /%n% /&n%n6& R<'"a5/a FDrt./.k' /%n%F anla(l-
/!n/an0 /.la"'%"l& R<'"a /a Trk%"&5/& FDrt./.k'lara 'a+%8F
:k".r/<* Anla(#a/ak% 7* ,& 14* #a//&l&r%n #<!lHk %9a/&'% R<'
+k#&tl&r%n& /a%#a a:k ka@ 8rak#( ,& R<'larn +&r 9r'atta
Trk%"&5n%n %: %(l&r%n& kar(#alarna ".l a:#(tr* N%t&k%# Katar%na
II* nn Trk%"& %l& 8ar(n ak/% #na'&8&t%"l& 19/31 3art 1775
tar%+%n/& n&(r&tt%!% F3an%9&'t.F /a 8%l+a''a 8< #a//&l&r 4&r%n/&
/<r#a'0 R<'"a5nn 8<n/an 81"l& Trk%"&5/&k% Lr%'t%"anlarn A"an%
Drt./.k'5larnB +H#%'% .la6a!n 8&l%rt#&'% - R<'larn %l&r%'% %:%n
8&'l&/%kl&r% &#&ll&r%n% a:!a ,<r#akta %/%*
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F n%n 11* #a//&'% %l& R<'"a D'-
#anl #&#al%k%n/& ta# 8%r t%6ar&t '&r8&'tl%!% &l/& &t#&kl&
kal#a#(0 8a(ta Iran'a ,& 2n>%lt&r& .l#ak 4&r& D'#anl
$&,l&t%n6& tannan ,& FKa@%tlH'".nlarF a/%"l& 8%l%n&n 8%r tak#
&k.n.#%k ,& a/l; %#t%"a4lar 8%r :r@/a &l/& &t#%(t%0 %'tan8<l5/ak%
R<' &l:%l&r% B&l>ra/ 3<a+&/&'%n/&n '.nra0 D'#anl lk&l&r%n/&k%
t%6ar&t& /a%r &tra9l 8%l>% t.@la#(lar ,& 8< ara/a FKa@%tlH'".nF
+k#l&r%"l& /& %l>%l&n&r&k 8< +<'<'ta St* =&t&r'8<r>5a ta9'%latl
ra@.rlar >1n/&r#%(l&r/% 8ar( #4ak&r&l&r% 'ra'n/a0 I.k(ana5/a
,& Bkr&(5t& R<' #<ra++a'lar tara9n/an "a@lan tal&@l&r/&
Iran'a ,& %n>%lt&r&5"& tannan &k.n.#%k ,& a/l; %#t%"a4larn
R<'"a5"a /a ,&r%l#&'%n% %'t&#%(l&r/%* N%t&k%# 8< tal&@l&r K:k-
Ka"nar6a 3<a+&/&'%n%n 11* #a//&'%n& k.n/< ,& 8< '<r&/& R<'"a
FKa@%tlH'".nlar +akkn &l/& &t#%( .l/<* LattH 8%r a/# /a+a 1n&
>%/&r&k Trk%"& %l& t%6ar&tt& F&n :.k #'aa/&"& #a4+ar .lan
#%ll&tF #<a#&l&'% %#t%"a4n &l/& &tt%* R<'"a 8< +ak ,&
%#t%"a4larn ta 1914 B%r%n6% $n"a Sa,a(na ka/ar #<+a9a4a
&/&6&k ,& an6ak ?arlk r&Q%#%n%n "kl#a'"l& FKa@%tlH'".nlarF
/an ,a4>&:&6&kt%r*
K:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%n%n 11* #a//&'%n& /a"anlarak
+a4rlanan %lk R<'-Trk FT%6ar&t anla(#a'Fna0 $&,l&t-% al%""&
tara9n/an Iran'a5"a tannan 1740 "ln/ak% Ka@%tlH'".nlar 1rn&k
t<t<l#<(t<* -1 #a//&/&n %8ar&t .lan 8< anla(#ann 47 #a//&'%
Iran'4 Ka@%tla'".nlarn/an .l/<!< >%8% aktarl#(trK kalan #a/-
/&l&r /& R<'-Trk t%6ar&t%n%n +<'<'%"&tl&r%n& a%tt%* 17-3 t&
ak/&/%l&n
54
8< FR<'-Trk T%6ar&t Anla(#a'F R<'"a5nn D'#anl lk&l&r%n/&
"a@#ak %'t&/%!% &k.n.#%k 9aal%"&t%n #a+%"&t%n% >1't&r#&kt& ,&
R<'larn 8%l+a''a Kara/&n%4 t%6ar&t%n& :.k 8"k 1n&# ,&r/%kl&r%n%
a:!a ,<r#akta/r* B< t%6ar&t anla(#a' a"n 4a#an/a Ka@%t-
lH'".nlarla R<'"a5"a tannan +ak ,& %#t%"a4lar /a 8%r&r 8%r&r 'a"-
#akta/r*
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%Fn/& FB.!a4lar #&'&l&'%Fn& /&
"&r ,&r%l&6&!% #<+akkaktK R<'lar Kara/&n%45%n 8tn k<4&" 'a-
+%ll&r%n%n @&k "akn/a &ll&r%n& >&:&6&!%n/&n &#%n .l/<klar >%8%0
R<' 4a+%r& t%6ar&t%n%n /& >&l%(&6&!%n& #<+akkak na4ar%"l&
8aktklarn/an0 R<' t%6ar&t >&#%l&r%n%n B.!a4lar/an '&r8&'t:&
>&:#&l&r%n% 'a!la#ak #ak'a/"l& 8< +<'<'< FBar( anla(#a'55
nn 11* #a//&'%n& k."/<r#<(lar/* Iakat R<' +ar@ >&#%l&r%n%n
Kara/&n%45/&n Ak/&n%45& :k#a'0 "an% 2'tan8<l B.!a4n/an
>&:#&'%n& Ba8Hl% a'la #<,a9akat &t#&/%K 2n>%l%40 Iran'4 ,& /%!&r
$&,l&tl&r%n +ar@ >&#%l&r%n& /& 2'tan8<l B.!a4n/an >&:%@
Kara/&n%45& >%r#&l&r%n& #'aa/& &/%l#&/%!%n/&n0 Ba8Hl% 8<
+<'<'ta /%r&n&8%l/%* B< '<r&tl&0 FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F %l&
/& R<'"a 8ak#n/an FB.!a4lar #&'&l&'%F "%n& /& +all&/%l#%(
.l#a/ ,& 8< n.kta R<' '%"a'&t% ,& /%@l.#a'%'% na4arn/a &n
#+%# @r.8l&# .l#akta /&,a# &tt%* 3a#a9%+ Katar%na II* FK:k-
Ka"nar6aF #<a+&/&'%n/&n +&#&n '.nra B.!a4lar #&'&l&'%F n% 8%r
:r@/a :14#&k %'t%"&6&k ,& 8< #ak'a/la #&(+<r FRr&k @r.Q&'%F n%
ta'arla"a6aktr*
R<'"a0 FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F %l& +ak%kat&n :.k 8"k
#&n9aatl&r 'a!la#( .l/<* Kara/&n%45& :k#ak ta'ar' +all&/%l-
#&#%( .l#akla 8&ra8&r0 8< ".l/a 6%//; a/#lar atl#(t* Kr#5n
R<'"a5"a %l+ak an6ak 8%r 4a#an #&'&l&'% .la6akt* R<'"a 8< 8ar(
%l& Trk%"&5"& kar( >&r&k '%"a'; ,& >&r&k &k.n.#%k 6%+&tl&r/&n
ta# 8%r 'tnlk 'a!la#( .l/<* N%t&k%# 8< #<a+&/& 8atl
t&tk%k:%l&r%n /& ka8<l &tt%kl&r% 8%8% FR<' /%@l.#at%k #a+ar&t%n%n ,&
Trk >a9l&t%n%n 8%r (a+ &'&r%/%rF* B< 8ar(a taka//# &/&n
I.k(ana ,& Bkr&( #4ak&r&l&r% %l& K:k-Ka"nar6a5/ak%
>1r(#&l&r 'ra'n/a R<'larn /%@l.#at%k 8&6&r%kl%kl&r% a:k:a
>1rl#(trK R<'lar #a//&l&r% 8%r8%rl&r%n/&n a"r#ak ,& #<!lHk
%9a/&l&r k<llan#ak '<r&t%"l&0 Trk #<ra++a'larn al/at#a"a ,&
Trkl&r%n >a9l&t%n/&n %'t%9a/&"& %#kHn 8<l#<(lar/r*
N%t&k%# #<a+&/&n%n ak/%n/&n a4 '.nra Ba8Hl% %(%n 9arkna
,ar/ ,& 8ar( #a//&l&r%n/&n 8a4larn "a ta/%l ,&"a k&n/%n&
>1r& t&9'%r &t#&k %'t&/%* B%l+a''a Kr#5n /<r<#< 2'lH# Z Trk
5-
4&r%n/& 8"k t&@k%l&r "arat#(t* B< #na'&8&tl& Ba8Hl% %l& 2'-
tan8<l/ak% R<' &l:%'% D8r&4k., ara'n/a >1r(#&l&r ,&
tart(#alar 8a(la/* B<n<n 4&r%n& R<'lar a!r 8a'arak Ba8Hl%5"%0
FK:k- Ka"nar6a 3<a+&/&'%F n% a:kla"an ,& t&"%/ &/&n 8%r
anla(#a ak/%n& 4.rla/lar*
1
10/)1 3art 1779 /a ak/&/%l&n FA"nal
Ka,ak 3<ka,&l&'%F %l& R<'lar "&n% 8%r /%@l.#at%k 4a9&r ka4an#(
' !2 !2 Tati1ev, Vnenyaya politika Imp. Sikolaya I. go.T2 :2 !2 CD+2
) T&9&rr<at %:%n\ E* A* Ul5"an%t'k%"0 +ardanelly$ #os'or % temoye more ! /VIII &*
AXEIII "* "* B.!a4lar ,& Kara/&n%4B* 3.'k,a 1--3 #* "*
5.
3a#a9%+ 8< FRr&k @r.Q&'%F a'ln/a h i 1 8% 6%//; &'a'a /a"an-
#".r/<K 81"l& 8%r FRr&k $&,l&t%Fn/& R<#larn 'a" %t%8ar %l&
k:k 8%r a4nlkta kala6aklar #<+akkak .l/<!< >%8%0 8a(ta
2n>%lt&r& ,& Iran'a .l#ak 4&r& A,r<@a $&,l&tl&r%n%n R<'"a5nn
B.!a4lan &l& >&:%r#&'%n& kar( k.,a6aklar /a a(%kHr/*
$.la"'%"l& Katar%na : : 2 8< >&n%( +l"alarn/an ,a4 >&:#&k0 ,&
(%#/%l%k Kn#5n R<'"a5"a %l+ak ,& Kara/&n%45& <la(#akla
"&t%n#&k 4.r<n/a kal/*
Trk-l'lH# a+al%'% na4arn/a FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F-
n%< 6n a!r (art Kr#5n &l/&n >%t#&'% %/%* U#G#; &9kHnn 8a'k'
altn/a Kr# #a//&'%n/& 8a4 ta/%ll&r %'t&n/%K K&r: ,& Y&n%kal&
kal&l&r%n%n %a/&'% +<'<'<n/a 8a4 t&(&88'l&r "a@l/ %'& /&
8<n/an +%: 8%r n&t%6& :k#a/* Bar( +k#l&r%n& <"><n .larak
Lan '&:%l&n $&,l&t>&r6" Trkl&r tara9n/an /&'t&kl&n/%!%n/&n0
R<'lar6a #ak8<l 'a"l#a/* B< /&9a R<'lar Jal%n>&r&"%n (a+'n/a
k&n/%l&r% %:%n &l,&r%(l% 8%r na#4&t 8<l/<lar ,& trl &ntr%kalar ,&
4.r k<llanarak k&n/%'%n% Krn ta+tna >&:%r/%l&r* Ba8Hl% %'&
Ja+%n>&r&"5%n Lanl!n tan#a/ ,& 8< "4/&n Kr#5/a %k%l%k
8a(la/* R<'lar /a kar(kl k l a r 8a'tr#ak 4&r& a'k&r ".lla/lar*
R<' 8a'k' altn/a Ja+%n- 0eey ta+tn/an 9&ra>at &tt% ,& Katar%na
: : 2 /a 8%r F3an%9&'t.F %l& Kr#5n R<'"a5"a katl/!n 8%l/%r/%*
17-3 "l '.nlar ,& 17-4 "l 8a(larn/a 6&r&"an &/&n 8< .la"larla
Kr# lk&'% ta#a#%"l& Trk%ye5n%n &l%n/&n :kt*
Kr# Lanl!nn .rta/an kal/rl#a' ,& R<'"a5"a %l+ak
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F n%n a:k:a 8.4<l#a' %/%* Iakat 8ar-
'n R<'"a tara9n/an %+lHl% "aln4 +< #a//&"& #n+a'r /&!%l/%*
R<' t%6ar&t >&#%l&r% B.!a4lar/an F'&r8&'t >&:%( lakkFn/an
9a"/alanarak0 M>& /&n%4%n/&k% a/alar/a "a(a"an R<#lara ,&
Kara/a!llara 8."<na ka:ak '%lH+ ,& #+%##at ta(#akta ,&
.nlan %'"ana k(krt#akta %/%l&r* B%r /&\ R<'lar Ka9ka'lar
tara9n/an /a D'#anl $&,l&t% %:%n t&+l%k&l% .l#a"a 8a(la#(lar/*
B< '<r&tl& $&,l&t% al%""& 4&r%n& "1n&lt%l&n R<' t&+/%/% :
%'t%ka#&tt& >&l%(#&kt& %/%\ T<na 8."lar0 Kara/&n%4 ,& Ka9ka'lar*
R<'larn Ka9ka'lara '.k<l<(larnn tar%+% &@&" &'k%/%r ,& 1557
/a A'tar+an Lanl!nn K.rk<n: l,an tara9n/an .rta/an
kal/rl#a' %l& 8a(lar* B< .la"/an a4 '.nra 1n6 R<' Ka4aklar
T&r&k n&+r%n& ka/ar >&l#%(l&r ,& "&rl&(#&!& 8a(la#(lar/* ?.k
>&:#&/&n 8<ra/a 8%r R<' kal&'% "a@l#ak '<r&t%"l& R<'lar k<4&"
Ka9ka'lar +Hk%#%"&tl&r% altna al#ak ".l<n/a %lk a/# attlar*
Iakat 1559 MQ/&r+an '&9&r%n% #t&ak%@0 R<'lar D'#anllarn
55
kal&"% "k#ak ,& .ralar/an :&k%l#&k 4.r<n/a kal/lar* 3a#a9%+
3.'k.,a %l& Ka9ka'lar/ak% Lr%'t%"an ka,%#l&r ara'n/a #na'&8&t
k&'%l#&/%K 8"k 8%r k'# Lr%'t%"an .lan Ka8ar/alar ,& 8%l+a''a
Rr6l&r 3.'k.,a5/an "ar/# >1r#&k '<r&t%"l& >&r&k Kr#
Lanlar ,& >&r&k'& D'#anl ,& 2ran 8a'k'na kar(
k."a8%l&6&kl&r%n% <#<".rlar/* N%t&k%# 175- /& Rr6
1 R<'larn Ka9ka'lara a"ak 8a'#alar ,& %l&rl&#&l&r%n& a%t 8%r:.k #al4&#&
n&(r&/%l#%(
,& R<':a &'&r "a4l#(tr* B<nlarn 8a(n/a R<' Ark&.>ra9% P&#%"&t% n&(r%"at
>&l#&kt&/%r*
1kt, S.8r* Ka,ka4 Ar6+ K.#* 13 P%l/ T%9l%'*0 Kavkazskiy S*onik )0 6%l/ T%9l%' 1-77-1-99
5/
R<'larn Ka9ka'lara a"ak 8a'#alar ,& "&rl&(#&l&r%n/& Rr-
6l&r%n r.ll&r% 8"k .l#<(t<r* Er c B&"l&r%n/&n 8a4lar0 Iran ,&
D'#anl $&,l&t%n%n 8a'k'n/an an6ak R<'"a5nn +%#a"&'% altna
>%r#&k '<r&t%"l& k.r<n#ak mmk n .la6a!n 'an#(lar/* B< ka-
8%l/&n .l#ak 4&r&0 "<kar/a /a '1"l&n/%!% >%8%0 Rr6 kral
Ta"#<- ra z 175- /& 3.'k.,a5"a >&l#%( ,& ?ar Al&k'&"
3%k+a"l.,%:t&n0 Rr6'tan 2ran ,& Trk%"&5"& kar( k.r<#a'n
%'t&#%(t%K 9akat 3.'k.,a +k#&t% . 'ralar/a 8<na 6&'ar&t
&/&#&#%(t%* )atarina II* ta+ta >&:%n6&0 8a4 Er c 8"kl&r%
t&krar "ar/# %'t%"&r&k m ra6aatta 8<l<n/<larK R<'"a5nn
"a"l#a' ".l<n/a +&r 9r'attan %'t%9a/&"& :al(an Katar%na II*
Rr6l&r%n %'t&kl&r%n% +&#&n /%kkat na4arna al/ ,& 8< ".l/a
>&r&k&n &#%rl&r% ,&r/%* Bun un 4&r%n&0 R<' +%4#&t%n/&k%
#a6&ra@&r&'t Al#an R&n&ral% T./tl&8&n0 1779 /a0 400 R<' a'k&r%
,& 4 t.@la0 k<4&" Ka9ka'lar/an0 Ka48&k /a!larnn &t&!%n/&n
Rr6'tana >%/&n ,& "&>Hn& ".l .lan >a"&t 'ar@ F$ar"alF
A$ar".lB >&:%/% 4&r%n/&n T%9l%'5& ka/ar >%tt%* Mrt&'% '&n&0 "an%
1770 /&0 arka/an 8%r #%k/ar R<' a'k&r% "&t%(%n6&0 T./tl&8&n 8<
/&9a0 D'#anl $&,l&t%n& ta8% 'a+a"a +6<#a >&:t%K k<,,&tl% 8%r
@alanka .lan Ba!- /a/6k5tan 8a(ka "4"%r#% "l/an8&r% Trkl&r%n
&l%n/& kalan K<ta- "%( kal&'% /& R<'5lar tara9n/an 4a@t&/%l/%*
R<'larn $.!< Ana/.l< 'nrn/a 'a,a(a 8a(la#alar 4&r%n&0
8%r:.k Trk k<,,&t%n%n Ka9ka'lara >1n/&r%l#&'% >&r&kt%!%n/&n0
T<na 8."larn/ak% 'a,a( 'a+a'na /a+a a4 tak,%"&
>1n/&r%l&8%l#%(t%* B<n/an 81"l& R<'"a5"a kar( +ar@0 "aln4 T<na
8."larn/a /&!%l0 Ka9ka' 6&@+&'%n/& /& "a@la6ak ,& /.- la"' %l&
Trk a'k&rl&r% :.k :&t%n (artlar altn/a #6a/&l& &t#&k 4.r<n/a
kala6aklar/r*
FK:k-Ka"nar6a 3<a+&/&'%F n%n )3* #a//&'% Rr6'tan ,&
In6r&t%"& A3%n>r&l"&B #&'&l&'%n& a%tt%r* ?.k #<!lHk .lan 8<
#a//&"& >1r&0 >&r:% -us a'k&rl&r%n%n 4a@t&tt%kl&r% kal&l&r% >&r%
,&r#&l&r% ,& Rr6'tan5/an :&k%l#&l&r% 8%l/%r%l#%('& /&0
Rr6'tan ,& 3%n>r&l"& AI#&r&t%"&B F&n &'k% 'a+%@l&r%F k%# %'&
.na a%t .la6a! 8&l%rt%l#%(t%* R<' t&9'%r%n& >1r&\ D'#anllarn
8<ralar/an ta#a#%"l& :&k%l#&l&r% %6a8&/%".r/<* Trkl&r& >1r&
%'&\ Rr6'tan ,& 8%l+a''a 3%n>r&l"& D'#anl $&,l&t%n& a%t .l#a'
>&r&k%".r/<0 %(t& 8< #<!lHk %9a/&/&n :.k >&:#&/&n R<'"a %l&
Trk%"& ara'n/a anla(#a4lk :ka6ak ,& %+t%lH9 8""&6&kt%r*
R<'larn "aln4 k<4&" Ka9ka'lar/a /&!%l0 F3a,&ra-% Ka9ka'F
ATran'6a<6a'%aBlar /a +Hk%#%"&tl&r% altna k."#ak %'t&/%kl&r%
50
+al%n& >&t%r%l/%* Ka9ka'lar/ak% R<' k<,,&tl&r% 8a(k<#an/an R&n&-
ral =a<l =.t&#k%n A#&(+<r =.t&#k%n5%n "&!&n%B5%n &#r% %l& 8%r
Al#an #+&n/%'-4a8%t%n "a@t! @lHna >1r& -00 R<' a'k&r%
:al(tnla- rak0 17-3 t& 8< ".l<n %n(a' ta#a#lan/* Ka48&k ,&
K.8% /a!lan ara'n/an >&:&n ,& >a"&t t&+l%k&l% .lan 8< ".l<n
k<4&" k'# D''&t%nl&r%n k.ntr.l altn/a .l<@0 /a%#a +<6<#lara
,& 8a'knlara #ar<4/<* R<'lar 8< /&9a #<a""&n #&'a9&l&rl& ".l
8."<n6a ta+k%#l% n.ktalar "a@#ak '<r&t%"l&0 ".l< ta# 8%r &#n%"&t
altna k."/<lar* A"n% 4a#an/a Ela/%ka,ka4 AKa9ka'lara +Hk%# .lB
a/%"l& 8%r kal& "a@trl/ ,& 8<ra' R<'larn a'k&r; /a"anaklan
,a4%9&'%n% >1r#&!& 8a(la/* R&n&ral =.t&#k%n %(t& 8< ".l<n0 17-3
"l Ka'#n/a0 Ela/%ka,ka45/an T%9l%'5& ka/ar )40 k%#* #&'a9&"%0
)700 #&tr& rak#a :kan 'ar@ ".llar/an /1rt 8&">%r k.(<l<
9a"t.n< %l& ra+at:a >&:&8%l#%(t%* FA'k&r;- Rr6 Y.l<F /%"& 8%l%n&n
8< F$ar"al Y.l<F ta#a#%"l& >&:%l&6&k 8%r +al& k.n/< ,& a'k&r;
&#n%"&t altna aln/* R<'larn Ka9ka'larn >n&"%n& 'ark#alar ,&
Trk%"&5"% t&+/%/& 8a(la#ala- nn/a 8< ".l 8"k 8%r r.l
."na#(tr*
Rr6'tan 17-3 "l T&##<45<n/a Katar%na II* tara9n/an %#-
4alanan 8%r 9&r#anla R<'"a5nn +%#a"&'% altna k.n#<(0 ,& Rr6
kral L&rakl% II* /& k&n/%'%n% ?ar%:&n%n F,a''a+F .larak tan#(- *
B< '<r&tl& Rr6'tan5n R<'"a5"a %l+ak ".l<n/a %lk 6%//; a/#
at%l#( .l/<* 17-3 Ka'#n/a %k% R<' @%"a/& ta8<r< /1rt t.@la "&n%
"a@lan F$ar"al ".l<F n/an >&:&r&k T%9l%'5& >&l/%l&r ,& #&ra'%#l&
(&+r& >%r/%l&r* Rr6'tan5n R<'"a5#n +%#a"&'% altna k.n/<!<na
a%t Katar%na II* nn 9&r#an T%9l%'5t& 17-5 J<8at a" 8a(n/a %lHn
&/%l/%"'& /&0 R<' ktalan a4 '.nra 8<ra/an :&k%l%@ >%tt%l&r* 3a#a9%+
Rr6'tan5n R<'"a5"a 8a!ll! Rr6 8&"l&r% ara'n/a
+.(n<t'<4l<k "arat#a!a 8a(la#(K :nk R<' +%#a"&'%n%n
(%//&tl% 8%r ta+akk# '%"a'&t%n& /a"an/! 8&ll% .l#<(t<*
Katar%na II* A,<'t<r"a %#@arat.r< O.'&@+ II* %l& anla(arak0
D'#anl $&,l&t%n& '.n /ar8&"% %n/%r#&k %:%n a'k&r; +a4rlklarn
+4lan/r#(t* B< #ak'atla 17-7 /& R<'"a %l& A,<'t<r"a ara'n/a
8%r anla(#a"a ,arl#(t* R<'larn +ar8& 8a(la#alar 4&r%n& A,<'-
t<r"a .r/<'< /a +&r&k&t& >&:&6&kt%* Katar%na II* Trkl&r% +ar8&
ta+r%k &t#&k #ak'a/"l& 8%r tak# a!r tal&@l&r/& 8<l<n#a!a
8a(la/\ Ba'ara8"a 4&r%n/& +ak %//%a &t#&kl& kal#a/0 14
AD:ak.,B kal&'%n%n R<'lara t&'l%#% /& %'t&n/%* R<'lar 8<n/an 8a(ka
M9lHk ,& B<!/an5/a a+al%"% %'"ana t&(,%kt&n /& >&r% kal#a/lar*
Kn#5# &l/&n >%t#&'% Trk-l'lH# a+al%"% +&"&6ana /(r#(tK 8<
/&9ak% R<'
51
tal&@l&r% %'& R<'lara kar( >al&"ann 8'8tn art#a'na '&8&@
.l/<K 8< 8a'k altn/a B"k $%,an 15 A!<'t.' 17-7 tar%+%n/&
R<'"a5"a +ar@ %lHn kararn aln6a0 R<'"a %l& Trk%"& ara'n/a
"&n%/&n +ar@ 8a(la/* B< +ar8& a4 '.nra A,<'t<r"a /a katln6a0
Trk%"& a"n 4a#an/a %k% 8"k /(#anla :ar@(#ak 4.r<n/a
kal/*
3a#a9%+ 2',&:5%n Trk%"& tara9n/a +ar8& >%r#&'%0 &'a' R<'
k<,,&tl&r%n%n Trk%"&5"& kar( >1n/&r%l#&l&r%n& #an% t&(k%l &tt%"'&
/&0 8< 'ralar/a Trkl&r& kar( 'a,a(an R<' ktalarnn 8a(na
S<,.- r., >%8% 8"k 8%r k<#an/ann >&t%r%l#&'% - R<' 4a9&r%n/&
#+%# 8%r H#%l .l/<* R<' a'k&r; tar%+%n%n &n 8"k0 F/a+%F
k<#an/anlarn/an 'a"lan 8< S<,.r.,0 17-3 t&0 k<4&"
Ka9ka'lar/a0 K<8an n&+r% 8."<n/ak% N.>a"lar #t+%( 8%r (&k%l/&
%#+a &t#&kl& a/ ka4an#(tr* A4 '.nra >1rl&6&!% 4&r& 8< F/a+%F
R<' >&n&ral%n%n &n 8"k #ar%9&t% /& Trkl&r ara'n/a katl%a#
"a@#ak .l#<(t<r* Dn<n @ar.la'\ L&r 9r'atta ##kn #&rt&8&
:.k Trk 1l/r#&kt%* R<'lar arka arka"a 'a"6a k&n/%l&r%n& :.k
'tn D'#anl-Trk k<,,&tl&r%n& kar( 4a9&r ka4an/lar* 17--
Aral!n/a V4 AD:ak.,B kal&'%n%n S<- ,.r.,5<n k<#an/a'n/ak%
R<'lar tara9n/an aln#a' ,& t&'l%# .lan Trk >arn%4.n< %l&
(&+%r/&k% 3'l#an a+al%n%n R<'lar tara9n/an katl%a#a ta8%
t<t<l#a' - Trkl&r %:%n &n a!r /ar8&l&r/&n 8%r%n% r&(k%l &tt%*
S<,.r., k<#an/a'n/ak% R<' k<,,&tl&r%n%n0 T<na 4&r%n/&k%
2'#a%l kal&'%n% +<6<#la al#alar ,& t&'l%# .lan Trk >arn%4.n< ,&
2'lH# a+al%"% kH#%l&n kl:tan >&:%r#&l&r% - R<' ,a+(&t%n%n "&n% 8%r
t&4a+r .l/<* R<'lara kar( 'a,a(n 8."<na "&n%l>%l&r& <!ra#a'
4&r%n&0 Ba8Hl% R<'larla 8ar( #4ak&r&l&r%n& >%r%(#&k 4.r<n/a
kal/ ,& 81"l&l%kl& )9 Aralk 1791 A&'k% 't%l %l&B Trk%"& %l& R<'"a
ara'n/a Ya( #<a+&/&'% ak/&/%l/%*
B< #<a+&/& %l& FK:k-Ka"nar6a Bar(F nn 8tn #a//&l&r%
ta'/%k &/%l/%!% >%8%0 R<'"a5"a "&n% ara4% /& 8rakl/* Kr#
Lanl!nn R<'"a5"a %l+ak Ba8Hl%6& tann/* V4 AD:ak.,B kal&'%
%l& B<! n&+r% AAk'<B #an'a8n/an $n&'tr AT<rlaB #an'a8na
ka/ar <4anan 'a+a /a R<'lara 8rakl/* R<'"a 8< '<r&tl&
Kara/&n%45& 'a!la#6a a"ak 8a'#( .l/<* K%"&9 R<'"a5'nn
k<r<l<(<n/an %t%8ar&n0 1n6&l&r% K%"&9 R<' Kn&4l&r% ,& '.nralar
3.'k.,a ?arlar tara9n/an 8&'l&n&n +a"all&r n%+a"&t
>&r:&kl&(t%* Kr#5/a0 &'k% 8%r Tatar k1" .lan Ak"ar #&,k%%n/&
t&'%' &/%l&n S&,a't.@.l5/&0 ,& B<! #an'a8n/an 70 k%#*
%:&r%/&k% K+&r'.n /&n%4 'l&r%n/& R<' Kara/&n%4 /.nan#a'nn
5D
Trk%"& a+,al%n% "akn/an tak%8 ,& Ba8Hl% 4&r%n& 8a'k
"a@n*-5k #ak'a/%"l& Katar%na II*0 %'tan8<l5a &l:% .larak R&n&ral 3*
K<t<- 4.,5< ta"%n &tt%K '.nralar A1-1)B /& Na@.l&.na kar( k."an
AR<' .r/<lar 8a(k<#an/anB R&n&ral 3* I* K<t<4.,0 Trk%"&
a+,al%n&0 8%l+a''a a'k&r; ,& &k.n.#%k /<r<#a a%t #+%# ra@.rlar
>1n/&r#%(t%r*
1
K<t<4.,5a >1r&\ Trk%"&5n%n %: "4 8&r8a// ,& 8<
(artlar %:%n/& Trk%"& R<'"a5"a kar( +ar@ "a@a#a4/*
Katar%na II* nn D'#anl %#@arat.rl<!<n< @ar:ala#ak ".-
l<n/ak% @r.Q&l&r% #alG#/<rK "aln4 8%r FRr&k $&,l&t%F n%n k<r<l-
#a' /&!%l0 Ka9ka'lar &l& >&:%r/%kt&n '.nra Ana/.l<5n<n /a+% R<'-
lar tara9n/an %'t%lH' ta'arlan/! 8%l%n%".r* B1"l& 8%r ta'ar
Katar%na II* nn 'altanatnn '.n "llarn/a0 Ta<r%/a-Kn# <#G#;
,al%'% =.t&#k%n tara9n/an +a4rlan#(t* B<na >1r&\ R<'
k<,,&tl&r% Balkanlar/a +ar&k&t& >&:%n6&0 %k%n6% 8%r R<' .r/<'< /a
Ka9ka'lar/an Ana/.l<5"a "r"&6&kt%K +&r %k% .r/< /a B.!a4lar/a
8%rl&(&6&kl&r ,& %'tan8<l5< 4a@t&/&6&kl&r/%K 8<n<nla D'#anl
$&,l&t%n& /& '.n ,&r%l#%( .la6akt* 1795 "+n/a FL&+%'tan5n
tak'%#%F '.na &r%n6&0 (%#/% 'ra =.t&#k%n5%n @r.Q&'%n%n tat8%k%n&
>&l#%( >%8%"/%* Iakat .t<4 : "l/r R<' ta+tn %(>al &/&n0 +&#
'%"a'; +&# /& 6%n'; a+lHk 8ak#n/an F:.k a4>nF .lan Al#an
#&n(&l% 8< R<' 2#@rat.r%:&'%n%0 17 Ka'# 1797 tar%+%n/& 1l#&'% -
Trk%"&5"& kar( "&n% 8%r R<' 'al/r(# 1nl&#%( .l#al/r*
Katar%na II* /( '%"a'&tt& =&tr. I* n<n @r&n'%@l&r%n% tat8%k& :a-
l(#(trK Trk%"&5"& kar( '%"a'&t%n/& =&tr. I* /an /a+a 8a(arl
.l#<(t<r* Katar%na II*0 FKara/&n%45& a"ak 8a'#akF ,& FL&+%'tan
.rta/an kal/r#akF %l& R<'"a %:%n 8"k #&n9aatl&r 'a!la#(tr*
D'#anl $&,l&t%n% +&# /(tan +&# /& %:t&n "k#ak ".l<n/a +&r
trl %#kHnlar &l& >&:%r#&kl&0 Katar%na II* +ak%kat&n Trk%"&5n%n
Fka8%r ka46'F .l#<(t<r* R<' tar%+:%l&r%0 R<' ta+tn/ak% 8< FAl#an
=r&n'&'%n%F 8%l+a''a 8< 8ak#/an 1,".rlar* Ba(ta N%k.la I* .l#ak
4&r&0 R<' ?arlar %:%n Katar%na II* nn FTrk '%"a'&t%F 8%r 1rn&k
t&(k%l &t#%(t%r*
R<'"a5#n Trk%"& +&'a8na 8%r/&n8%r& k<,,&tl&n#&'% ,& Ka-
ra/&n%45/&n Ak/&n%45& :k#ak '<r&t%"l& 2n>%lt&r&Cn%n FL%n/%'tan
".l<F n< t&+/%/& 8a(la#a' - %n>%lt&r&5/& &r>&: R<'"a5"a kar(
/(#an6a 8%r 6&r&"a#n 8&l%r#&'%n& ".l a:a6a! #<+akkakt*
Iakat R<'"a5nn Trk%"&5"& kar( 9<t<+at: t&(&88'l&r%n&
In>%lt&r&-
1 3* I* K<t<4.,0 +ok,tmmh$ @./ r6/* L* R* B&'kr.,n.>.* 3.'l6,a 1950* Ra4/&l
IE* =.'.l5't,. ,& K.n'tant%n.@.l5 A179)-1794B* SS 1-7-34)*
52
n%n %lk 1n6&l&r% '&' :kar#ak (1"l& /<r'<n0 #<4a+ar&t &tt%!%n%
"<kar/a >1r#(tk* 2n>%l%4 '%"a'; #a+9%ll&r%n/&0 8< 'ralar/a0
Trk%"&5"& kar( 9a4la %l>% .l#a#aktan 8a(ka0 8a4 #a+9%ll&r/&
FTrk /(#anl!F /a+% +k# 'r#&kt& %/%*
A#&r%kan K.l.n%l&r% %l& 2n>%lt&r& ara'n/a 'a,a( 8a(la/ktan
'.nra0 R<' +k#&t%n%n a:k:a A#&r%ka K.l.n%l&r%n% /&'t&kl&/%!%
8%l%n%".r* B< ka8%l/&n .l#ak 4&r&0 Katar%na II*0 )- J<8at 17-0
tar%+%n/& F#'&lla+ tara9'4lkF /&klara'".n<n/a 8<l<n#<(t<*
1
B<na >1r&0 t%6ar&t >&#%l&r%0 +ar8&/&n tara9larn l%#anlarna >%r%@
:ka8%l&6&kl&r/%* B< t%6ar&t >&#%l&r%0 k&n/%l&r%n% #/a9aa %:%n
'%lH+l .larak '&"r'&9&r &/&6&kl&r/%* R<' +k#&t%n%n 8<
F#'&llH+ tara9'4lkF /&klHra'".n<na 8%r:.k A,r<@al /&,l&t
katl/ ,& J%#al; A#&r%ka K.l.n%l&r% %l&0 2n>%l%4 a8l<ka'na ra!#&n0
t%6ar&t& /&,a# &tt%l&r* L&r +al/& R<' t%6ar&t%n%n 1n&#l% .l#a"(
>14 1nn/& 8<l<n/<r<larak0 2n>%l%4 +k#&t%n%n R<'"a5"a kar(
t<t<#<n/a 9a4la 8%r /(#anlk &'&r% >1rl#&/%* Iakat >&n:
EE%ll%a# =%tt5%n %( 8a(na >&:%r%l#&'% 4&r%n&0 2n>%lt&r&
+k#&t%n%n R<'"a5"a kar( tak%@&tt%!% '%"a'&tt& 8%r/&n8%r&
/&!%(%kl%k .l/<*
W&kH'0 8%l>%'% ,& /%na#%4#% %l& tannan ,& +&n4 )4 "a(n/a
8a( nH4r .lan F>&n:F S%ll%a# =%tt0 R<'"a5nn Kara/&n%4 'a+%l%n/&
"&rl&(#&'%n/&n0 2n>%lt&r&Cn%n #&n9aat%# +al&l/%r &/&6&k
n&t%6&l&r% +&#&n ka,ra#(t* R<'"a5nn Trk%"&5"% F"<t#a!aF
+a4rlan/! /a #&"/an/a %/%* Lal8<k% 2n>%lt&r&Cn%n #&n9aat% %6a8
FD'#anl %#@arat.rl<!<n<n 8tnl!F #<+a9a4a &/%l#&l% %/%*
R<' t&+l%k&'%n%n /<r/<r<l#a' %:%n =%tt Ba8Hl%5"% t&(,%k &tt%!% >%8%0
D:ak., AV4B kal&'%5n%n a'la R<'larn &l%n& 8rakl#a'nn /.!r<
.l#a"a6a! t&4%n% 'a,<n/<* )9 3art 1791 tar%+%n/&0 =arla#&nt./a
<4<n 8%r n<t<k '1"l&"&r&k0 2n>%lt&r&Cn%n %6a@ &/&r'& R<' t&+/%/%n%
kar(la#a' %:%n +ar8% /a+% >14& al#a' >&r&kt%!%n% 8&"an &tt%*
B<n<n 4&r%n& 2n>%l%4 =arla#&nt.'<n/a V4 AD:ak.,B kal&'%
#&'&l&'% <4<n tart(#alara ".l a:t*
)
Ba(,&k%l EE%ll%a# =%tt 8<
kal&n%n R<'"a5nn &l%n/& 8rakl/! tak/%r/&0 8< 8a'knn
#t&#a/%"&n rta6a!n ,& Ak/&n%45/&k% 2n>%l%4 t%6ar&t%n%n
+al&l/Hr .la6a!n A,& L%n/%'tan ".l< &#n%"&t%n%n /& t&+l%k&"&
/(&6&!%n%B %'@ata :al(#(t* Iakat =%tt5%n '%"a'; #<+al%9l&r% 8<
1 tstoriya diplomatii A$%@l.#'% tar%+%B @./ r&/* =.t&#k%na* ADRIW 3.'k,a T* I*
A1941B '* )90*
) Lar.l/ T&#@&rl&"0 7ngland and the j(ear 7ast. T;he .rimea. L.n/.n 1937* @*
44/45* L.r/ M,&r'l&"0 %he %!rkish 7mpire AL.n/.n 19)4B @@ )34/35*
53
,& *'%"a'&t a/a# .larak tannan I._ %l& "%n& 8< /&,r%n &n #+%#
'%#alarn/an .lan M/#<n/ B<rk&0 :.k '.nralar Rla/'t.n&5%n "a@-
t! >%8%0 ta# 8%r Trk /(#anl! r<+<n/a k.n<(t<lar ,& F8ar8ar
Trkl&r%n A,r<@a/an k.!<l#alar ,& R<'"a5#n 2'tan8<l5/a "&r-
l&(#&'%n/&n 2n>%lt&r&5n%n +%:8%r (&" ka"8&t#%"&6&!% ,& 8&lk% /&
ka4ana6a!#F %//%a &tt%l&r* N&t%6&/& =%tt0 =arla#&nt./a :.!<nl<k
t&#%n &/&#&/% ,& D:ak.,5<n R<'"a5nn &l%n/& 8rakl#a'na #<-
,a9akat &t#&kt&n 8a(ka 8%r :ar& kal#a/*
Iran'a 2+t%lHl% A17-9B ,& Na@.l&.n B.na@art&5n 'a+n&"& :k-
#a' %l& 'r5atl& >&l%(&n ,& /&!%(&n '%"a'; a+,al5%n %6a8 S%ll%a#
=%tt- %n R<'"a @.l%t%ka'na /a t&'%r%n% "a@t! >%8%0 FK:k Ka"nar6a
Bar(F A1774B ,& FYa( 3<a+a/&'%Fn/&n A1791B 8&r% Trk%"&5n%n
F6an /(#anF .l/<!<n/a artk +%:8%r (@+& kal#a"an R<'"a %l&
Trk%"& ara'n/ak% #na'&8&tl&r 4&r%n/& 8"k t&@k%'% >1rl/\
179- /& ak/&/%l&n R<'-Trk %tt%9ak 8<n<n &n 8"k #%'al%n% t&(k%l
&t#%(t%r* B< F>ar%@F .la" %'& Iran'4larn Ak/&n%45%n $.!< k'#la-
rna "1n&lt%l&n 9aal%"&tl&r% ,& Na@.l&.n B.na@art&5n 3'r S&9&r%
%l& %l>%l%/%r*
-u s - T r k i t t i # a kl a r , 179- ,& 1-05
Iran'a5/a 2+t%lHl 8a(la/ktan a4 '.nra0 D'#anl $&,l&t% 8< r&-
Q%#% tan#( ,& +attH Iran'a %l& Trk%"& ara'n/ak% #na'&8&tl&r
ta# 8%r /.'tl<k +a,a' %:%n/& >&l%(#%(t%* S<ltan S&l%# III*0 A,r<@a
#&'&l&l&r%n/& 2'tan8<l5/ak% Iran'4 &l:%'%n%n 9%kr%n% 1!r&n%r ,& .na
>1r& '%"a'&t%n% tak%@ &/&r .l#<(t<* Lal 81"l& %k&n0 Iran'4larn
1797 "l '.n<n/a0 Arna,<tl<k 'a+%ll&r% ,& 3.ra "aknn/ak% Y<nan
A/alarn AK.r9<0 K&9al.n"a ,*8* FY&/% A/aFB +Hk%#%"&tl&r% altna
k."#alar0 T.<l.n5/a 8"k 1l:/& 8a+r; ,& a'k&r; +a4rlklara
>%r%(#&l&r% Ba8Hl%5"% &n/%(&"& /(r&n 8%r:.k (a"%alara ".l
a:#(t* 179- "l T&##<4 8a(larn/a0 Iran'4 >&n&ral% Na@.l&.n
B.na@art&5n 3'r5a kar( +ar&k&t& >&:#&'% D'#anl $&,l&t%5n&
kar( a:ktan a:!a 8%r t&6a,4 n%t&l%!%n/& %/%*
Na@.l&.n %'&0 8< +ar&k&t%n a'la Trk%"&5"& kar( "1n&lt%l#&/%-
!%n%0 F3'r5/a ta4"%k >1r&n Iran'4 t66arlarnn +%#a"&'% ,& 3-
'r5/ak% 2n>%l%4 t%6ar&t%n% '&kt&"& <!rat#ak #ak'a/ %l& "a@l/!nF
%//%a &tt%"'& /&0 D'#anl r%6al%n/&n k%#'& 8<na %nan#a/K /.la"-
'%"l& Iran'4larn 8< +ar&k&t% %k% /&,l&t ara'n/a +ar8%n :k#a'na
".l a:t* Na@.l&.n5<n 3'r5 &l& >&:%r#&'% %l& FL%n/%'tan Y.l<F-
/4
n<n 2n>%l%4l&r& Fka@atl#a'F ,& +attH Ira''4larn L%n/%'tana
ka/ar >%t#&l&r%n& %#kHn ,&r&6&!% 6%+&tl&0 2n>%lt&r& %l& D'#anl
$&,l&t% ara'n/a Iran'a5"a kar( %(8%rl%!% "a@l#a'n 4ar<r;
kl#(t* Yaln4 8< ka/arla /a kaln#a/ \ R<'"a /a0 Iran'4larn
Ak/&n%45/&k% 9aal%"&tl&r%n/&n k&n/%'%n% t&+l%k&"& /(#(
a//&tt%!%n/&n0 Trk%"&0 2n>%lt&r& %l& Iran'a ara'n/ak% 'a,a(tan
k&n/%'% %:%n 8%r tak# #&n9aatl&r &l/& &t#&k ##kn .la6a!n
'an#(tK 8<n<n %6a8 .larak Ba8Hl% %l& 8%r %tt%9ak ak/% '%"a'&t%
>/l#&!& 8a(lan/*
Iran'4 2+t%lHl% A,r<@a5/ak% ka/ar .l#a#akla 8&ra8&r
R<'"a5/a /a "anklar "a@#( ,& /&,l&t% %/ar& &/&nl&r %:%n 8"k
8%r &n/%(& ka"na! .l#a!a 8a(la#(t* Saltanatnn 8a(n/a /&,l&t
%/ar&'%n/& Fr&9.r#F 1ar "a@l#a' >&r&kt%!%n& %nan#( >1rn&n
Katar%na II*0 '.nralar .t.krat%k r&Q%#% (%//&tl&n/%r#%(t%K
/.la"'%"l& Iran'4 %+t%lHl6%l&r% tara9n/an 1n& 'rl&n F+rr%"&t ,&
&(%tl%kF @r&n'%@l&r%n%n R<'"a5/a "a"l#a'na #'aa/&
&t#%"&6&kt%* L.<%' XEI*5n%n %/a# 4&r%n& Iran'a5"a kar( t&(&kkl
&/&n k.al%'".na R<'"a /a katl/* B< '<r&tl&0 Katar%na II* nn 1797
/a ,ak% 1l# 4&r%n& R<' ta+tna >&:&n .!l< =a,&l I* A1797-
1-01B0 Iran'a5"a kar( 6&@+& al#( /<r<#/a %/%* L&#&n +&#&n
+&r +<'<'ta ann&'%n%n %6raana kar( k."an =a,&l I*0 /( '%"&'&t
#&'&l&l&r%n/& ,& 8%l+a''a D'#anl $&,l&t%n& taall<k &/&n
6%+&tl&r/&0 Katar%na II*5nn ".l<n/an "r#&k %'t&r >%8% >1rn/*
3a#a9%+ ta8%at ,& karakt&r% %6a8 Hn% kararlarla R<'"a5#n '%"a'&-
t%n% +&#&n /&!%(t%r%,&r/%!% /& #alG#/<r*
Na@.l&.n B.na@art&0 k<4&" %tal"a5/a A,<'t<r"allar "&n&r&k0
1797 /& Pa#@. I.r#%. 8ar(5n ak/&tt%!% 4a#an0 E&n&/%k5& a%t
Y<nan A/alar AK.r9<0 K&9al.n"a ,*8*B %l& Arna,<tl<k 'a+%ll&r%
Iran'4 %/ar&'% altna k.n#<(t<* B<n<nla 3.ra Yar#a/a' ,&
<#G#%"&tl& D'#anl #&#al%k% Iran'4lar tara9n/an t&+/%t
&/%l#%( .l<".r/<* B< /<r<# ?ar =a,&l I*/& 8%r tak# &n/%(&l&r&
".l a:t ,& Iran'4lar/an &,,&l /a,ranarak0 Y<nan a/alarn &l&
>&:%r#&k '<r&t%"l& Ak/&n%4- /& 8%r R<' '' k<r#ak %#kHnlar
ara(trl#a!a 8a(lan/* 179- "lnn 2lk8a+arn/a Iran'4larn
T.<l.n l%#ann/a 8"k 1l:/& 8a+r; ,& a'k&r; +a4rlklara
>%r%(#&l&r% R<' ?an5n 8'8tn k<(k<lan/r/* %n+%tata "4
t<tan D'#anl $&,l&t%n& "akn 8%r 'a+a/a0 Iran'a >%8% k</r&tl%
8%r /&,l&t%n "&rl&(#&!& 8a(la#a' R<' ?ar na4arn/a
FKara/&n%4 'a+%ll&r%n%n /a+% t&+/%t &/%l#&'%Fn& ".l a:a6akt*
$.la"'%"l& 8< Iran'4 t&+l%k&'%n%n >%/&r%l#&'% ,& FR<' #&n-
/-
ka/arla /a "&t%n%l#&"%@0 +attH 3alta A/a'5nn /a+% R<' +%#a"&'%
altna k.n#a' /(nl&8%l%r/%*
Strat&Q%k 8ak#/an :.k 1n&#l% .lan 3alta A/a'0 15)) /&
Kan<n; S<ltan Sl&"#an tara9n/an R./.'5tan atlan0 O.- +ann%t
ALa'ta+an&B J1,al"&l&r%n%n &l%n/& 8<l<n<".r/< A1530 /an
%t%8ar&nB* FB"k M9&n/%F ARran/ 3a;tr&Bl&r%n%n %/ar&'%n/& &'k%
t&(k%lat ,& n%4a#larn #<+a9a4a &/&n 8< (1,al"&l&r%n Iran'a %+-
t%lHl% %l& .rta"a :kan 8%r tak# '%"a';0 a'k&r; ,& '.'"al >&l%(#&l&r
kar('n/a /a"ana#"a6aklar a(%kHr/* N%t&k%# Na@.l&.n 179- /&
3'r S&9&r%5n& >%/&rk&n0 3alta" %(>al &tt% A1)-13 La4%ranB ,& 8<
t&(k%lHt /a!tt* B< #na'&8&tl&0 A/a5/a 8<l<nan ,& >al%8a
Na@.l&.n5a kar( >&l#&k %'t&"&n R<' k.n'.l.'<n< /a t&,k%9 &tt%r/%*
B1"l& 8%r +ar&k&t =a,&l I* tara9n/an ta# 8%r +akar&t >%8% t&lHkk%
&/%l/%*
3alta J1,al"&l&r% %l& R<' ?ar ara'n/a 8%r #//&tt&n8&r%
#na'&8&tl&r%n /&,a# &tt%r%l/%!% anla(l".r* J1,al"&l&r/&n
t&(&kkl &/&n 8%r +&"&t St*=&t&r'8<r>5a >&l#%( ,& ?ar =a,&l I*5&
J1,al"&l&r%n FRran/ 3a;tr&F l%!%n% ka8<l &t#&'% t&kl%9%n/&
8<l<n#<(t<* =a,&l I* 8< t&kl%9% #&#n<n%"&tl& ka8<l &t#%( ,&
/.la"'%"l& 3alta A/a' R<'"a- nn +%#a"&'% altna k.n#<(
.l<".r/<* Iakat bu nu n >&r:&kl&(t%r%l#&'% %:%n 3alta5/an
Iran'4larn :karl#a' %6a8&/&6&kt%* B< '<r&tl& R<'"a5nn0
Ak/&n%45/& +ar&k&t& >&:#&'%n% >&r&kt%r&n 8%r:.k '&8&@ .rta"a
:k#( >%8% %/%* Iakat R<' /.nan#a'#n ,& R<' a'k&rl&r%n%n Y<nan
a/alar ,&"a 3alta5"a kar( +ar&k&t& >&:&8%l#&l&r% +&r(&"/&n
1n6& R<'"a %l& D'#anl $&,l&t% ara'n/a 8%r anla(#a0 8%r F%tt%9akF
ak/&/%l#&'% ,& R<' +ar@ >&#%l&r%n& B.!a4lar/an '&r8&'t:& >&:%t
+akk tann#a' %l& ##kn .la6akt* ?ar5n &#r% %l&0 8< ".l/ak%
R<' t&(&88'l&r% /a+a 179- "lnn J<8at5n/a "an% Na@.l&.n5<n
3'r S&9&r%n& 8a(la#a'n/an :.k &,,&l "a@l/!na ,& %'tan8<l5/a
8< ".l/a Trk-R<' #4ak&r&l&r%n& >%r%(%l/%!%n& >1r&0 R<'larn
Ak/&n%45& :k#a" 1797 "l '.n<n/a ta'arla#( .l/<klar 8%l%n%".r*
=a,&l I*5%n &#r% %l& 1797 '.nlarn/an %t%8ar&n Kara/&n%4 R<'
/.nan#a'#n +ar@ +a4rlklar +4la(trl#( ,& #<+t&#&l 8%r +&-
"&t% '&9&r%"&"& katl#ak 4&r& R<' a'k&r; 8%rl%kl&r%n%n t&(k%l%n& >%r%-
(%l#%(t%* Na@.l&.n5<n T.<l.n5/ak% 8a+r; ,& a'k&r; +a4rlklar
+a8&r%0 R<' 9aal%"&t%n% 'a/&6& :a8<kla(tr#(t* A"n 4a#an/a
Istan%ul- /ak% R<' &l:%'% K.:<8&"5&0 Ba8Hl% %l& #4ak&r&l&r&
>%r%(#&'% ,& R<' /.nan#a'nn B.!a4lar/an >&:#&'%n% 'a!la"a6ak
8%r anla"maya ,arl#a' /a &#r&/%l/%* B< ".l/ak% %lk t&#a'larn 1797
/.
(n/a "a@l/! anla(l".r*
1
B< 'ralar/a K.:<8&"0 St* =&t&r'8<r>5/a
#+%# 8%r ,a4%9&"& ta"%n &/%l#%( ,& R&%'lkttH@ Yt9 M9&n/% %l&
,&/ala(#a!a >&l/%!%n/& FA,r<@a5/ak% kar(k a+,al /4&l%n6&"&
ka/arF Trk%"& %l& R<'"a ara'n/a (%#/%"& ka/ar 'r@ >&l&n
/(#anl!n /.'tl<!a t&8/%l% >&r&kt%!%F +<'<'<n/a '14 a:#(t*
)
K.:<8&" tara9n/an /a+a &,,&l Ba8Hl%5"& R<'"a5#n Trk%"&5"&
kar( %"% n%"&tl&r 8&'l&/%!% +akkn/a t&#%nat ,&r%l/%!% /& anla(l".r*
Iran'a5nn Trk%"&5"% R<'"a5"a kar( k(krtt! ,& 40-50 8%n a'k&r
>1n/&r&r&k Trk%"&5"& "ar/# &/&6&!% +akkn/ak% (a"%alar0 R<'
&l:%'%n% &n/%(&"& /(r#(t* K.:<8&"0 Trk%"& tara9n/an
R<'"a5"a kar( 9&na n%"&tl&r 8&'l&n#&/%k:&0 R<'"a tara9n/an +&r
+an>%8%r /(#an6a +ar&k&t& t&,&''l &/%l#%"&6&!% +akkn/a
t&#%nat ,&r/%* R&%' M9&n/% /& 8< >%8% (a"%alarn a'l ,& &'a'
.l#a/!# '1"l%"&r&k0 R<' &l:%'%n% t&'k%n& :al(t* B< ".l/ak%
/%@l.#at%k t&#a'lar ,& kar(lkl t&#%nat 3a"'-La4%ran A179-B a
ka/ar0 "an% Na@.l&.n5<n 9%%l&n 3'r S&9&r%n& 8a(la#a'na ka/ar
/&,a# &tt%* Iran'4 /.nan#a' ,& a'k&rl&r%n%n 3'r5a /.!r<
+ar&k&tl&r% 4&r%n& Trk-R<' >1r(#&l&r% "&n% 8%r %'t%ka#&t al/*
1)13 W%l+%6665'% ALa4%ranB n/& R<' &l:%l%!% t&r6#an I.nt.n
R&%'lktta8 At9 M9&n/% %l& >1r(t!n/&\ FIran'4larn Ak/&n%45&
kll%"&tl% /.nan#a >1n/&r&6&kl&r% /<"<l/<!<n/an Kara/&n%4 6a-
n%8%n%n #<+a9a4a' A#/a9aa'B #ak'a/ %l&0 R<' ?ar5nn
/.nan#a'n +ar&k&t& >&:%r/%!% ,& Kr# %l& L.6a8&" AD/&''aB
ara'n/a tal%# &tt%r/%!% A#an&,ra "a@tr/!B ,& %6a8n/a 8<
/.nan#a" D'#anl $.nan#a' %l& 8%rlTt%r%@ Iran'4lara kar(
+ar&k&t& >&t%r&8%l&6&!%n%F '1"l&/%*
3
R&r&k &l:% K.:<8&"5%n ,& >&r&k'& #t&r6%# I.nt.n5<n
'14l&r%n/&n0 Iran'4larn $.!< Ak/&n%45& /.!r< +ar&k&t&
>&:#&l&r% ,& 8%l+a''a Iran'4 2+t%lHl% 9%k%rl&r%n% "a"#alar
/.la"'%"l&0 R<' ?arnn 8< >%8% 9aal%"&t% 1nl&#&k %'t&/%!% ,&
Trk%"& %l& 8%r %tt%9ak ak/%n% ar4<la/! anla(l#(t* 3a#a9%+ 8< .
ka/ar 8a'%t 8%r(&" /&!%l/%K Katar%na II* 4a#ann/ak% R<' +ar@l&r%
,& R<'"a5nn Trk%"&5"& kar( tak%@ &tt%!% /(#an6a '%"a'&t%n%n
+atralar +&n4 :.k ta4& %/%* Ba(ta S<ltan S&l%# III* .l#ak 4&r&
D'#anl r%6al% R<'"a %l& 8%r %tt%9aka k.la" k.la" "ana(#ak
%'t&#%"&6&kl&r/%K
4
:nk S&l%#
1 R<' &l:%'% %l& R&%'lk*ta8 ara'n/a 15 P&#a4* II A1)1)B >&6&'% ,<k<8<lan
8<
>1r(#&"& a%t\ Ba(8akanlk Ar(%,% Ak'alt#a'\ B B AB L* L* N. 7173 t& ta9'%lat ) P&,/&t %arihi EI0 )-5*
3 P&,/&t %arihi0 EI0 )-7*
4 Y%n&0 EI0 )-7*
/5
III* %n Iran'a5"a kar( a"r6a #&"l% ,ar/* Iakat Iran'4larn Y<nan
A/alarn &l& >&:%r#&l&r%0 Arna,<tl<k 'a+%ll&r%n& /a+% a"ak 8a'#a-
lar ,& 8%l+a''a 3'r5a t&6a,4& +a4rlan#alar kar('n/a0 Ba8Hl%
#a+9%ll&r%n/& Iran'a5"a kar( tak%8&/%l&n '%"a'&t &'a'n/an
/&!%(t%* 3a#a9%+ S&l%# III* +HlH R<'larla "aknlk t&'%'%n&
#<,a9akat &t#&k\ %'t&#%".r/<* Sa/ra4a# tara9n/an 8< ".l/a
k&n/%'%n& '<n<lan 8%r takr%r%n 8a(na S<ltan S&l%# III* tara9n/an
k.n<lan #&(r<+at a"r6a /%kkat :&k%6%/%r ,& (1"l& %9a/& &/%l#%(t%\
FB&n%# ,&4%r%#0 B.!a4 Kal&l&r% 8%nalar t&k#%l .l/<r#a` Ea45
.l<na6ak t.@lar ,& #+%##at t&k#%l#%/%r` L%:8%r (&" >&r%
kal#a"arak t&k#%l .l'<n* R&(%t M9&n/% 8a5/&5l-I"/ 8%r k&r& ,ar@
8ak'n0 8%nalar ,& n&9&rat ,& t.@ ,& 6&8&- +an& ,& 'a%r
l&,a4#attan +%:8%r (&" >%r kal#a'n*F
1
B<n<n 4&r%n&
B.!a4lar/ak% %'t%+kH#larn tak,%"& &/%l/%!% anla(l".r* Yan% R<'
/.nan#a'nn B.!a4lara Hn% 8%r 8a'knn/an &n/%(& &/%l#%( .l#a-
l/r* Iakat Iran'4larn 9aal%"&t% %l& >&l%(&n .la"lar0 Ba8Hl%"% R<'"a
%l& anla(#a"a 4.rla#(t*
A,r<@a5/ak% a+,al ,& Iran'a5"a kar( +ar@l&r0 k.al%'".nlar
,&"a 8ar( #4ak&r&l&r% /.la"'%"l& %'tan8<l5/a /a 8"k
/%@l.#at%k 9aal%"&tl&r 6&r&"an &t#&kt& %/%* Ba(ta A,<'t<r"a .l#ak
4&r& 2n>%lt&r&0 =r<'"a ,& R<'"a Ba8Hl%5"% Iran'a5"a kar( 6&@+&
al/r#ak %:%n %'tan8<l5/ak% &l:%l&r% ,a'ta'"l& 8a'k "a@#akta
%/%l&r* D'#anl r%6al%n%n ,& 8%l+a''a R&%'lktta8 M9&n/%5n%n %(t& 8<
'ralar/a/r k% F%'tan8<l5/a %6a/.l<nan /%@l.#at%k l%'anF
)
8&n%#'&/%kl&r% ,& D'#anllarn F%k%"4llkt&n +a44&t#&/%kl&r%
+al/&0 ,a4%"&t %6a8 F/%@l.#at%k /%lF k<llan/klar A"an% F"alan
'1"l&/%kl&r%FB anla(l#akta/r* B< F/%@l.#at%k l%'anFn %lk 1n6&
%'tan8<l5/ak% Iran'4 &l:%'%n& kar( k<llanl/! /a 8%l%n%".r* Iakat
Iran'4larn 3'r5a t&6a,4l&r% 4&r%n& 8< F/%@l.#at%k l%'anF
8rak@ #<ta/ <'Gll&rl& R<' ,& 2n>%l%4 &l:%l&r% %l& #4ak&r&l&r&
>%r%(#&k #&68<r%"&t% +a'l .l#<(t<*
) T&##<4 179- /& Na@.l&.n5<n ktalar 3'r5a :k#a!a 8a(-
la#(lar/* )- T&##<4/a /a 2'tan8<l5/a R<'-Trk #4ak&r&l&r%n&
>%r%(%l/%*
3
Ana/.l< Ka/a'k&r% ,& 'a8k 2'tan8<l M9&n/%'% M''&""%/
%'#&t B&" %l& R&%'lktta8 A+#&t A9 M9&n/% %l& R<' &l:%'% Ea'%l%
T.#ara ara'n/ak% F%tt%9akF ak/% %:%n "a@lan #4ak&r&l&r%n 8%r
n&t%6&"& 8a!lan#a' k.la" .l#a/* R<' /.nan#a'nn
1 A"n
) Y%n&*
3 P&,/&t %arihi$ EII0 )9*
//
8&rtara9 &/%l#&'% &@&" 'r/* 3a#a9%+ 8< +<'<'ta0 ta 8a(tan 8%r
@r&n'%@ anla(#a'na ,arl/! >1rl".rK :nk #4ak&r&l&r 8a(lar
8a(la#a4 8%r R<' 9%l.'<n<n 2'tan8<l B.!a4 >%r%(%n& >&l#%( .l#a'
8< +<'<'< a"/nlat#akta/r*
Trk #aka#lar tara9n/an ,&r%l&n +<'<'; #a+%"&tt&k% 8%r
%4%nl&0 R<' +ar@ >&#%l&r% 31 A!<'t.' A179-B tar%+%n/& A)4 R&8*I*
1)13B B"k $&r&5/& /&#%r attlar*
1
B< 9%l. 5 a/&t 8"k ka@ak
kal/rr kal".n %l&0 7 kta 9%rkat&"n ,& 8%rka: k:k >&#%/&n
%8ar&tt%* Tar%+t& %lk /&9a .l#ak 4&r& 8%r R<' /.nan#a' 2'tan8<l
B.!a45na >&l#%( 8<l<n<".r/<* Na@.l&.n5<n 3'r5a t&6a,4 8<
'<r&tl& R<' +ar@ >&#%l&r%n%n B.!a45a >%r#&'%n& '&8&@ .l#<(t<* 35
"/ '.nra A"an% 1-33 /&B0 "%n& 3'r %l& 8a!l .la"lar0 R<'
/.nan#a'nn t&krar B.!a45a >%r#&l&r%n& '&8&@ t&(k%l &/&6&!%n%
%l&r%/& >1r&6&!%4*
2'tan8<l5/a >%r%(%l&n #4ak&r&l&r& >1r&\ R<' /.nan#a' 2n>%l%4
,& D'#anl +ar@ >&#%l&r% %l& 8%rl%kt& +ar&k&t &/&6&kt%* B< +<'<'ta
R&%' M9&n/% %l& 2'tan8<l5/ak% R<' &l:%'% ara'n/a 8%r:.k >1r(#&l&r
"a@l/* Ba8Hl%0 2n>%l%4 ,& R<' >&#%l&r%n%n +&r (&"/&n 1n6&
2'k&n/&r%"& a:klarna >%/&r&k 2'k&n/&r%"&5"& a'k&r :kar#a %(%n&
katl#a'n ar4< &/%".r/<* R<' &l:%'% %'& al/! tal%#at 4&r%n&
FP&4a%r-% S&85aF AY<nan a/alarB tara9na >%t#&k t&4%n%
'a,<n#<(t<* Ea'%l%" T.#ara5- #n %//%a &tt%!%n& >1r&\ F2'k&n/&r%"&
a:klarn/a %n6& /.nan#a >&4/%r#&k #(kl/rK +al8<k%
Iran'4lar Arna,<tl<k ,& 3.ra tara9larna taarr<4 &/&8%l%rl&r
/%"&r&k R<' >&#%l&r%n%n D'#anl /.nan#a' %l& 8%rl%kt& . tara9lara
>%t#&'%n% tal&@ &t#%(t%*
)
3a#a9%+ 8< hu '<'ta 8%r <4la(#a"a ,arl/*
3'r5a kar( >1n/&r%l&6&k D'#anl /.nan#a'na 8%rka: R<' +ar@
>&#%'% /& katla6ak ,& 2n>%l%4 A#%ral%n%n k<#an/a'n/a +&@'% /&
+ar&k&t& %(t%rak &/&6&kl&r/%* Iakat R<' I%l.'<n<n &'a' k'#0
D'#anl /.nan#a' %l& 8%rl%kt& K.r9< tara9na +ar&k&t &/&6&kt%*
B< karar 4&r%n&0 19 M"ll 179- A- R&8%"lH+%r 1)13B
tar%+%n/& R<' 9%l.'< B"k/&r&5/&n kalk#( ,& B&(%kta(5tan
+ar&k&t &/&n 30 ka/ar D'#anl +ar@ >&#%'% %l& 8%rl%kt& Ka@</an
Ka/r% B&"5%n k<#an/a'n/a a:l#(t*
3
Y%n& %lk /&9a .l#ak 4&r&
8%r R<' 9%l.'< ?anakkal& B.!a45n/an >&:#%( .l<".r/<* Y&/%
A/a5nn aln#a'n/a "ar/# &/&6&k .lan R<' /.nan#a'0 8<
a/alar 4&r%n/& +%:8%r +ak %//%a &t#%- "&6&kt%* FP&4a%r-% S&85a
1A"n "* EII0 5-*
) Y%n&0 EII0 59*
3 P&,/&t %arihi$ EII0 13*
/0
a'ln/a D'#anl =a/%(a+nn +%#a"&'%n% tan"a6ak ,& =a/%(a+a +&r
'&n& 8%r #%ktar ,&r>% ".ll"a6akt* B%r #//&t %:%n R<'larn .ra/a
a'k&r 8<l<n/<r#alar +akk tann#(t*
1 3<a+&/&n%n Iran'46a &'a' #&tn%0 Trk:& ,& R<':a a'llar Ba(8akanlk
Ar(%,%n/& #a+9<4/<r\ L* L* N. 15757-P* Na#&% L#a"<n $&9t&r% N. 9* Sa"9a 37 ,& /&,a#*
:!ahedat :ecm!as,$ P* IE* '' 14-19* P&,/&t %arihinde %#4alan/! tar%+ )7R&66&@ 1)13-
4 D6ak 179- .larak >1'r&r%l#%(t%r AP* EII0 13B* B< %tt%9ak #<a+&/&'% : k'#/an
%8ar&tt%\ 1B &'a' #a//&l&r A14 #a//&B0 )B >%4l% #a//&l&r A13 #a//&B ,& 3B Kara
a'k&rl&r%n%n %a(&'% #&'&l&'%*
/1
k<<n/a +&r %k% tara9n &#n%"&t% 'a!lan#a/an ,& #<,a9akat% %'t%+'al
&/%l#&/&n0 8ar( ak/&/%l#&"&6&kt%* ;: : : 2 3a//& %l& +ar@ &'na'n/a
8tn a'k&r% +ar&k&tl&r +akkn/a .l/<!< >%8%0 (a"&t s u l l ak/-
&/%l&6&k'&0 8tn #4ak&r&l&r +akkn/a /a kar(lkl 8%l>%
,&r%l&6&kt%* IX* 3a//&0 "a@la6ak a'k&r; "ar/#0 t.@0 6&@+an& ,& %a(&
#&'&l&l&r%n& a%tt%* X* 3a//& "ar/#a >&l&6&k /.nan#a"a kar(
"a@la6ak +&r trl k.la"lk ,& 8%l+a''a 4a+%r& t&/ar%k%n& a%tt%* <: 2
3a//&0 +ar@ &'na'n/a alnan >an%#&t%n k%# al/ %'& .na a%t .la6a!
+akkn/a %/%* XII* 3a//&"& >1r&\ F%(8< %tt%9ak #<a+a/&'%n6 N&#'&
AA,<'t<r"aB %#@arat.r<0 2n>%lt&r& ,& =r<'"a krallarnn katl#a!a
da ,&t &/%l#&l&r%F 1n>1rl#(t* XIII* 3a//& 8< F%tt%9akF #<a+&/&-
'%n%n #//&t%n& a%t .l<@0 (< tar4/a kal&#& aln#(t* F3<a+&/&
ak/&/&n +&r %k% /&,l&t 8< #<a+&/&n%n mmk n .l/<!< #&rt&8&
<4<n 4a#an #<+a9a4a' +<'<'<n/a 'a#%#; ar4< ta(#akla 8&ra8&r0
4a#ann /&!%(%#% %l& ,<k<8<la6ak a+,al %6a8 %l&0 8a4 #a//&l&r%n
/&!%(t%r%l#&'% l4<#< #<+t&#&l .l/<!<n/an0 %(8< t&/a9% %tt%9aka
ta'/%kl% '<r&tl&r%n%n #8a/&l&'% At&at%'%B 0nnden %t%8ar .l<narak
'&k%4 '&n&l%k #//&t ta"%n%n& karar ,&r%l/%* B< #//&t%n '.n< y a k -
la(t!n/a . 4a#ann %kt%4a'na >1r& %(8< %tt%9akna#&l&r%n
"&n%l&n#&'% +<'<'< #<a+&/& ak/&/&n /&,l&tl&r6& #4ak&r&
.l<naF* <: ;2 3a//&0 #<a+&/&l&r%n D'#anl =a/%(a+ ,& R<'"a
2#@arat.r< tara9n/an ta'/%k &/%l&r&k0 %k% a"/a ,& ##kn'& /a+a
k'a 8%r z a ma n %:%n/& %'tan8<l5/a #8a/&l& At&at%B &/%l&6&!%n& a%tt%*
2tt%9ak #<a+a/&'%n%n 8%r /& 13 #a//&/&n %8ar&t F+<'<'; ,&
>%4l%F #a//&l&r% %+t%,a &/&n 8%r k'# /a ,ar/* Bu nu n : : 2
#a//&'%n& >1r&\ R<' +ar@ >&#%l&r% B.!a4lar/an '&r8&'t:&
>&:&8%l&6&kl&r ,& a yn ,&:+%l& Kara/&n%45/&k% R<' l%#anlarna
/1n&8%l&6&kl&r/%* : ;2 Ba d/&"& >1r& /& \ R<' ?ar0 R<'
/.nan#a'nn : : 2 #a//&/& ta'r%+ &/%l/%!% 4&r&0 B.!a4lar/an
Ak/&n%45& >&:%(% ,& Kara/&n%45/&k% R<' l%- #anlarna /1n(nn
%l&r%'% %:%n AR<'B /.nan#a'na B.!a4lar/an >&:%t +akk tann#a'
".l<n/a 8%r +ak t&(k%l &t#%,&6&!%n% A"an% e ms a l A@r1&//&ntB
.l#"a6a!nB ,H/&/&r0 ,& 8< >&:%( k&"9%"&t%n%n an6ak %(8< <#<#;
+ar@l& %l>%l% .l/<!<n< ta'/%k &/&r* Yan%0 179-/1799 anla(#a'"la
R<' >&#%l&r%n%n B.!a4lar >&:#&l&r%n%n %l&r%'% %:%n h uk uk F 8%r
/&!&r% .l#"a6akt* R%4l% anla(#ann 8a(ka 8%r #a//&'% %l& /&0 Ba-
8Hl% +&r %+t%#al& kar(0 A,<'t<r"a 'nrn /a &#n%"&t altna al#ak
%'t&#%(t%* B<na >1r&\ D'#anl $&,l&t%n/&n ,<k<8<la6ak 8%r tal&@
4&r%n& R<'"a0 '&k'&n 8%n k%(%l%k 8%r .r/<"<0 D'#anl k u-
#an/anl!nn &#r%n& ,&r%l#&k %:%n0 T<rla A$n&'trB n&+r%n%n
/D
>n&"%n& >&:%r&6&kt%* Anla(lan Ba8Hl% 8< 'ralar/a A,<'t<r"a ta-
ra9n/an +&r+an>% 8%r +6<# >&l#&'%n/&n &n/%(& &t#&kt& %/%*
S&k%4 "l #//&tl& ak/&/%l&n 8< FTrk-R<' %tt%9akF #a#a9%+
:.k a4 'r/ ,& 8%r "l %:%n/& k&n/%l%!%n/&n '<"a /(t*
Na@.l&.n5<n 9aal%"&t% %l& 'ratl& /&!%(&n a+,al ,& 8%l+a''a
2n>%lt&r&5n%n 3alta A/a'5n R<'lar5a t&'l%# &t#&k %'t&#&#&'%
"4n/&n R<' ?ar =a,&l I* %n Na@.l&.n %l& "akn #na'&8&tl&r
k<r#a!a 8a(la#a' ,& +attH L%n/%'ta# t&+/%t #ak'a/ %l& R<'
1 P&,/&t %arihi$ EII0 190*
/2
' BBA, >amci Gmayun De#teri >o 'H, ss %D-@%, G2 G2 >o +H(@2 :!ahedat :ecm!as, I2
:;2 ss @(-C' ve C'-CD2 -usya, bu muahedenin :;2 maddesiyle Jedi Ada Iumhuriyeti $Iezayiri
seb'a, zerindeki ?smanl devleti ile mterek himaye ve ke#aleti bahane ederek, kendi
0emilerine Boazlardan 0e1me hakkn elde etmiti2 Anlamann ;::2 maddesi ise, '+*8 yl
Aralk %@ anlamas ile ayni olu/ $:;2 madde, )aradeniz yabanc har/ 0emilerine ka/al
kalacakt2 Bir de ve en mhim cihet te, Boazlara kar yabana bir Devlet tara#ndan ya/lacak
bir hareket her iki Devlete $yani -usya ile Trkiye'ye, kar y6netilmi saylacak, ve Boazlarn
mda#aas mtereken ya/lacakt $Bkz2 :!ahedat :ecm!as,$ I2 :;2 ss CC-C(,2 Bu suretle -usya
tara#ndan Boazlarn mterek mda#aas tezi Bab- "liye kabul ettirilmi oluyorduA bu
/rensibin -usya'nn Boazlar meselesinde daima 06z 6nnde tutulduunu ilerde 06receiz2 Bu
devirdeki Jedi ada ve Boazlar meselesine aitK 7nver Liya )aral, %!nan adalar,n,n <rans,zlar
tara',ndan igali ve 5smard,6!s m)nase*eti. 7deb2 Mak2 Tarih !emineri Der0isi, '*@+ Iemal Tukin,
5smanl, devrinde #o4azlar meselesi$ 9stanbul '*C+, !2 'HD ve devam2
/3
iki de#a teda#i itti#ak akdetmek mecburiyetinde kalmt2 Bama#ih bu ikinci
itti#ak da ancak bir yl kadar srd ve -usya tara#ndan bar ve itti#ak
hkmlerinin mtemadiyen bozulmas yznden Bab"li iki de#a -us har/
0emilerinin Boaz'dan 0e1melerine izin vermyince anlama #eshedildi2 Bunun
zerine Trkiye ile -usya'nn aras a1ld ve iki devlet '8HD da birbirleriyle har/
halinde idiler2
-usya'nn bir tara#tan Tuna nehri'ne kadar snrn uzatmak istemesi
yannda, )a#kaslarda da ?smanl Devleti ni tehdide balad meydanda idi2
-uslarn Deli =etro ve )atarina ::2 zamanlarnda )a#kaslara nasl
sokulduklarndan yukarda bahsedilmiti2 Bu istikametteki -us yayl bilhassa
)atarina ::2 zamannda esasl olmutur2 Bu de#a 3ar, AleNsander :2 tara#ndan
'8H' de, Erc )iral Geraklius ::2 un vasiyetnamsine istinaden, Ercistan -us-
ya'ya ilhak edildi, Ti#lis'e -us askeri 06nderildi2 9ran ile -usya arasnda cereyan
eden kanl savalar neticesinde -uslar stn 0eldiler ve '8HC&( yllarnda Bak4,
>ah1ivan ve 7rivan Ganlklarn i0al edince, -us snr Gazar Denizi'nden
)aradeniz istikametinde 0elimi ve -us h"kimiyeti Baveray )a#kas'da
yerlemek suretiyle ?smanl Devleti Dou'dan da -uslar tara#ndan tehlikeye
maruz kalmt2 )a#kaslardaki bu 0elime de Bab"li tara#ndan endie ile taki/
edilmi, #akat bunu durdurmak yolunda :ran ile Trkiye arasnda hi1bir ibirlii
ya/lamamat2 >a/oleon ile 3ar Aleksander :2 arasndaki Tilsit'deki 06rmede
Mransa ile -usya arasnda Trkiye hesabna varlan anlamay mteaki/, Bab"li
in0iltere'ye daha 1ok yaklat2 (&'+ ?cak '8H* da 9n0iltere ile Trkiye arasnda
akdedilen ve )ale-i !ultaniye Buahedesi ad ile bilinen anlama ile
'
9n0iltere,
bar zamannda Boazlarn btn har/ 0emilerine ka/al olduu /rensibini
kabul etti2 Bu /rensi/ esas itibariyle -us har/ 0emilerinin Boazlar 0e1ilerini
6nlemek maksadna dayanyordu, 9n0iltere ve Trkiye bundan b6yle Boazlar
meselesinde daima bu /rensibi 6ne sreceklerdir2
'8HD da Trkiye ile -usya arasnda balyan har/te, hi1 olmazsa -uslarn
Tuna boyuna inmeleri durdurulmak istenmiti2 Makat bu savata da Trkiye
malu/ oldu2 Bama#ih tam o sralarda >a/oleon ile Aleksander :2 n aras artk
e/eyce a1lm ve Mransz--us 1atmas muhakkak sayldndan, 9n0iltere.nin
de -usya ile anlamas zerine, Trkiye ile -usya arasnda '8'' sonunda bar
akdi i1in mzakerelere 0iriilmiti2 Bu hususta Fbtanbul'daki 9n0iliz el1isinin
rol
' BetniK BBA >amei Gmayun De#2 >o 'H, ss 8%-8C2 G2 G2 >o2 'DHD
04
byk olmutur2 'D&%8 Bays '8'% tarihinde akdedilen Bkre Buahedesi ile
iki devlet arasnda normal mnasebetler yeniden kuruldu2
'D maddeden ibaret olan bu Bkre Buahedesi, akdi srasndaki ahval
06z 6nnde tutulursa, -usya i1in #evkalade elverili artlar ihtiva ettii 0ibi,
Devlet-i aliyye i1inde o nisbette bir 0a#let eseri idi2 Bir de iki 0izli maddesi
vard2 Bu anlamaya 06reK =rut nehri, ve =rut nehrinin mansabndan )aradeniz'e
kadar Tuna nehri -usya' nn snr olacakA yani -usya bu suretle Tuna' ya kadar
var/ dayanm ve Basarabya' y da idaresi altna almt2 Anlamada uzun
uzadya Gar/ esnasnda Devlet-i aliyye'ye kar dmanca harekette bulunan
tebann a##edilmesin den bahsedilmiti2 Bununla Balkanlardaki ?rtodokslar
olduu 0ibi Dou Anadolu'daki 7rmeniler de kasdedilmiti2 3nk bu har/
esnasnda bir1ok 7rmeni -uslarla ibirlii ya/mlard2 -uslar, bu madde ile
hakikaten Gristiyan tebann hamileri olduklarn i#ade etmek istemilerdi2
Eizli iki maddenin biriK Tuna buyundaki 9smail ve )ili kalelerinin
yklmasna aittiA ikincisi deK )a#kaslardaki -us-Trk hududuna ait hususF bir
anlama idi2 Buna 06reK -iyon $=h"se, nehrinin sa sahilinden iki saatlik,
Anakra' dan d6rt saatlik mesa#edeki, ne bir istihk"m ve ne de bir /alankann
bulunmad saha $daha i1erlerdeki -us sahasna, har/ malzemesi ve dier
0erekli eyann tanmasnda kolaylk olmak zere, -uslar tara#ndan
kullanlacaktrA burada daha har/ten 6nce -uslar tara#ndan ya/trlm olan
tahkimli de/oyu da -uslar muha#aza edeceklerdir2 Bu sahil boyu ise ?smanl
Devletinin mlkiyetinde kalacak, #akat burada her iki tara# da yeniden
istihk"mlar ya/mayacaktr2
'
3ok mulak bir i#ade ile kaleme ahnan bu madde ile, -uslar, -iyon nehri
boyunca, sahilde, ?smanl sahasna ayak basmak ve buray elde tutmak imk"nn
salamlard2 -uslar ilk #rsatta buralar hemen kendi lkelerine katmaya
1alacaklardr2 ?smanl murahhaslarnn Bkre Buahedesi ile bu kadar
#aka basmalarnn asl sebebi ne olmuturO Ger halde 9n0ilizlerin basklar ve
-uslara kar malubiyetler, bilhassa Devletin i1indeki dzensizlikler bir an
evvel bara zorlam olmaldr2 Joksa, >a/oleon, Bab"liyi harbin devamna
tevik etmi ve yalnz )rm'n deil krk yl i1inde -uslara terkedilen yerlerin
de 0eri alnabileceini Trklere telkine 1almt2 9ddia edildiine 06re ?smanl
ricali elde
' Garold Tem/erley, %he .rimea$ /2 C82
0-
0.
::
AR N9K2LA I. DAN SULTAN A3D4L-A5?DE KADAR
'8%8&%* -us - Tr k s a v a v e 7di r ne Bu a h e d e s i
>ikolay =avlovi1'n $yari >ikola :2, ehzadelii zamannda Aleksander :2 a
hale# olaca sanlmyorduA 1nk kendisinden byk kardei )onstantin
$)atarina ::2 nn 9stanbul'a Erek Devletinin bana 06ndermek istedii, resmen
veliahd il"n edilmiti2 Makat )onstantin tahttan #era0at edince, Aleksander :2
>ikola :2 nn kendisine varis olacan tesbit etmekle beraber bu husustaki
#erman $mani#esto, il"n edilmeden 6nce 6lmt2
>ikola' nn tahta 0e1mesi bahis mevzuu olmadndan, terbiye ve tahsiline
ayrca itina edilmemiti2 Tab'an kaba ve 1ok inat1 bir kimse olan >ikola,
askerlie merak etmi ve t am bir kla zihniyetin- de yetimiti2 )1k
subaylktan balayarak orduda #iilen hizmet etmi ve tahta 0e1tii sralarda
bri0adir $Albay, rtbesini haizdi2 =rusya )iral Mriedrich-;;ilhelm :::2 in kz
ile evlenerek, 1ok mes- ud bir aile hayat srmekte idi2 Tahsili kt, bil0isi az,
06rn kaba bir asker olan >ikolay =avlovi1'in devlet idaresi hakknda en
u#ak bir bil0isi yoktu2 Makat im/arator olarak ta1 0iydikten sonra, kendi
tabiatna uy0un bir rePu22 kurarak -usya'y tam otuz yl avucu i1inde tutmaa
muva##ak olmutur2
Tahta 0e1ecei 'C&%D Aralk '8%( tarihinde cereyan eden Deka- brisder
$merutiyet isteyen 0en1 zabit ve aydnlarn ayaklanmas, isyan >ikola :2 nn
kuraca rePime dam0asn vurmutuK 5iddete, Pandarma, /olis, 0izli /olise
dayanan ve 3ar'n tahtna kar uzanmak isteyen btn elleri kran, teb'alan
mutlak bir itFaat altnda tutan bir istibbad rePimi2 Bu rePim -uslar tara#ndan
>ikolayev1ina diye adlandrlmtr2 Bu rePimin icab olarak, devlet idaresini
05
daimF bir kontrol altnda tutabilmek maksadyle, tam manasyle merkeziyet1i bir
sistem ve 0eni bir memur kitlesi vcuda 0etirilmi, -usya'da bir brokrasi
nizam kurulmutu2 Ayn zamanda -us ordusunun /ro#esyonel bir ordu haline
0etirilmesi yolunda 0erekli tedbirler alnmt2 BuPikler-ser#lerden kur'a e#rad
olarak alnan soldat $asker, 'ar %( yl 0ibi uzun bir sre hizmet edeceklerdi2
-us ordusunda 1ok iddetli disi/lin tatbik edilmekte ve askerlerin bilhassa 1ok
sk talim ya/malarna 6nem verilmekte idi2 3ar >ikola :2'nn 0ayesi -us
ordusunu Avru/ann en kudretli ordusu haline 0etirmekti2 9lerde 06rlecei
zere >ikola :2 bu hususta e/ey muva##ak olmutur2 9te b6yle bir orduya
dayanmak suretiyle, Trkleri Avru/a'dan kovmak mmkn olacak sanlyordu2
0/
mmkn olmayacakt2 Galbuki Bsr valisi Behmed Ali =aa, bir mddettenberi
Mransz ve Qeh zabitleri tara#ndan talim ettirdii mkemmel bir askerF kuvvet ve
hatr saylr bir donanma vcuda 0etirmiti2 !ultan Bahmud ::2 da, 1aresiz
kalnca, bu de#a Behmed Ali =aa'dan Bora'ya asker ve donanma 06ndermesini
rica ettiA Behmed Ali =aa da, 1ok dirayetli bir asker olan olu 9brahim =aa'nn
kumandasnda, Bsr askeri ve donanmasn "si Junanllara kar 06nderdi2
Junan 1etelerinin datlmas ancak bir zaman meselesi idi2 Makat bu srada,
9n0iltere, Mransa ve -usya.nn ie karmalar durumu k6knden deitirdi2
Avru/a'da hem Mransz ihtil"linin hem de =hilhellenizm ad ile bilinen
eski Junanllara beslenen muhabbet tesiriyle ve ayn zamanda siyasF
ml"hazalarla Junanllara istikl"llerini kazanmalar yolunda her trl manevF
ve maddF yardm ya/lmaa baland2 Bir1ok Avru/a memleketinde asFl Junan
milleti nin barbar Trklerin zalim idaresinden kurtarlmas yolunda 0ayret
sar#ediliyordu2 Junan milletinin hi1 de asFl olmad, 1ok ksa bir zamanda
anlalmakla beraber, Trkler'e kar dmanlk zaten Avru/a'da 1ok eski
olduundan, bu de#a yeniden tazelenmiti2 ite 3ar >ikola :2 da bundan
#aydalanarak, -usya tara#ndan 6tedenberi tatbik edile0elen Trkiye'ye kar
bask ya/mak siyasetini ele ald2
)1k )aynarca Barndan itibaren -usya'nn ?smanl me- malikindeki
Gristiyan ?rtodoks teb'ann h"misi roln zerine aldn ve #rsat dtk1e
Bab"li nezdinde bu hususta baskda bulunmaa baladn 06rmtk2
-usya'nn bu de#a 7#l"k ve Budan zerinde 06z olduundan birdenbire ora
ahalisinin zulm 06rd ve ;oyvodalarn tayini hususunda -usya'ya hak
tannmas meselesi ortaya atlmaa baland2 Bir de Boazlardan -us ticaret
0emilerine tam bir serbest 0e1i hakk tannmas ve -us limanlarna 0elecek
yabanc 0emilere de bu hakkn verilmesi meselsi ortaya 1kt2
Jeni1eri ?ca'nn il0asndan az sonraki bir zamana rastlamas dolaysiyle,
!ultan Bahmud ::2 bu -us tale/lerini dikkat nazarna almak mecburiyetinde idi2
>eticede -uslarla yeni bir anlama imzalamak mecburiyeti hasl oldu2 %( 7yll &
+ 7kim '8%D tarihinde Akkerman'da imzalanan bu mukavele $Ionvention,
'
ile
-usya- ya birtakm yeni imtiyazlar tannd veya eskileri tasdik edildi2 Bir
' BetniK BBA >amei Gmayun De#teri >o 'H, ss @RH-@D(A :!ahedat :ecm!as, I2
:;2 ss C*-('2
00
mddet 6nce akdedilen Ticaret muahedesi maddelerine istinaden -us ticaret
0emilerinin Boazlardan serbest1e 0e1ilerine, Bab"li tara#ndan her han0ibir
mkilat 1karlmamas, ayn ekilde -us limanlarna 0itmek isteyen yabanc
ticaret 0emilerine de m"ni olunmamas kabul ve tasdik edildi2 Bir de !r/lar
ve 7#l"k- Budan'a ait -us istekleri de kabul edilmiti2 -usya bu suretle,
Devleti aliyye'ye isyan eden veya isyana hazrlanan teb'ann h"misi roln
a1k1a zerine alm bulunuyordu2 Bu rol bilhassa Junan isyan
mnasebetiyle bsbtn belli oldu2
9n0iltere'nin Junan 1etecilerini muhari/ s#atyle tanmas Mransa ve
-usya tara#ndan da tasdik edilince bu 1 devlet ile Bab"li'nin aras birdenbire
a1lm ve her 1 devletin de el1ileri 9stanbul'dan ayrlmlard2 Bunun zerine
9n0iliz Mransz ve -us har/ 0emileri, Junanllarn lehinde 06steri ya/mak zere
Bora a1klarna 06nderildi2 Bu srada ?smanl-Bsr donanmas da >avarin
limannda demirlemi, hareketsiz bir halde bulunuyordu2 Derken %H 7kim '8%+
tarihinde bu 1 devletin har/ 0emileri >avarin limanna 0elerek, ortada hi1bir
sebe/ yokken, ?smanl-Bsr donanmasna hcumla klliyen imha ettiler2
Bununla Junanllarn istikl"l kazanmalar ii birdenbire 0eliti2 3nk,
kendilerini tedi/ edecek askerF kuvvet kalmamat2 Bu #el"ket zerine ibrahim
=aa'nn kuvvetleri Bsr'a 0eri alnmlard2 Bab"li ise bu olay il0ili devletler
nezdinde iddetle /rotesto etti ise de her 1ne kar birden har/ a1acak bir
durumda olmadndan, muhtemel bir -us istil"sn 6nlemek maksadyle Tuna
boyuna asker evkine balad2 Bunun zerine -usya '8%8 yl >isan aynn
sonunda Trkiye'ye har/ il"n ile hemen askerF harekete 0iriti2 3ar >ikola :2'nn
0ayesi 9stanbul ve Boazlar ele 0e1irmekti2 >avarin'de Trk donanmas imha
edildii i1in )aradeniz tamamiyle serbest olduundan -uslar bu ii baara-
caklarn sanmlard2
Jeni1eri ?ca'nn il0asndan sonra yeni Trk ordusu henz teekkl
halinde olmasna ramen, Tuna boyunda -uslara iddetle mukavemet ettii 0ibi,
5umnu ve -us1uk kaleleri de -uslara mukavemetle dman byk kay/lara
urattlar2 Bama#ih -uslar Eeneral Diebi1 kumandasnda yine de Balkanlar
amaa muva##ak oldular ve %H Austos '8%* tarihinde 7dirne'yi i0al ettiler2
-uslar, )a#kas ce/hesinde de, Eeneral =askevi1 kumandasnda ?smanllara kar
byk za#erler kazandlar2 5uhum, )ars ve 7rzurum kaleleri -uslarn eline dt2
Bu suretle har/ tamamiyle Trklerin aleyhine
01
d6nm ve 9stanbul ile Boazlar dahi -us tehdidine maruz kalm 0ibiydi2
-omelideki ?smanl kumandanl, -us kuvvetinin 'HH2HHH kadar olduu ve
9stanbul'un da tehlikeye maruz bulunduu zehabna ka/larak, !erasker Gsrev
=aa'nn ikaz ve ihtarlarna ramen bar mzakerelerine 0irimek karar ald2
Galbuki b6yle bir karar tamamiyle yersizdiA %H-%( bin kiilik bir kuvvetle -uslar
7dirne'den at/ imha etmek ve harbin seyrini k6knden deitirmek iten bile
olmayacakt2 !ultan Bahmud ::2u ve Bab"li'yi bu bara zorlayan "miller arasnda
5eyhlisl"mn ve /anie ka/lan baz zmrelerin rol byk olmutur2 TabiF bu
husustaki en byk "mil bil0isizlik ve korkaklkt2 )ald ki Diebi1'in ordusu ancak
%H 2HHH kiiden ibaret olu/, bunlardan bir 1ou hasta ve sil"h bakmndan da
yetersiz bir durumda idi2 -us ordusunun bu /erian hali ile Boazlar'a kadar
ilerlemesi ve 9stanbul'u almas imk"nszd2 -uslar bar akdi tekli#ini hemen kabul
ettiler ve %& 'C 7yll '8%* tarihinde 7dirne'de bar imzaland2
'
7dirne Buahedesindeki -us artlar nisbeten ha#i#ti2 3ar >ikola :2 -us
askerleri tara#ndan ele 0e1irilen sahann hemen he/sini de ?smanl =adiahna
kar besledii samimF dostluk hislerinin i#adesi olarak iade eylemiti2 Trkiye
ile -usya snn eskisi 0ibi, =rut nehri olarak kalacakt2 Bab"li, -usya ile 9ran
arasnda 'H&%% 5ubat '8%8 tarihinde akdedilen Trkmen 3ay bar ile
-usya'ya braklan 7rivan ve >ah1ivan Ganlklarnn -usya'ya ait olmasn
tanyacakt2 Bir de 7#l"k ve Budan Beylerine tannan imtiyazlar da tasdik
edecekti2 Ayrca, ;::2 maddede, -us ticaret 0emilerinin 9stanbul ve 3anakkale
Boazlarndan 0e1ilerine ve tadklan eyaya hi1 bir ekilde mdahale
edilmiyecei hususunda etra#lca kaytlar da konmutu2 -us hkmetinin bu
meseleye bilhassa ehemmiyet verdii 06rlmektedir2 <2 madde ile Junan
istikl"linin Bab"li tara#ndan tannmas, yani 9n0iltere, Mransa ve -usya'nn bu
hususta aldklar karara Trkiye'nin de katlmas kabul edildi2 Bu surede,
-usya'nn mdahalesi, her eyden 6nce Junanllarn istikl"llerini
kazanmalarnda en mhim "millerden birini tekil etmi oldu2
Boazlardan -us ticaret 0emilerinin 0e1ilerine ait esaslar -usya
tara#ndan elde edilen yeni imtiyazlar itibariyle mhimdi2 Bama#ih, -us
ordulanmn 7dirneyi ele 0e1irmesine ramen /erian bir hale 0elmesi yznden,
esas 0ayeleri olan 9stanbul ve Boazlara kadar 0idemedikleri de bir hakikatti2
Garbin son sa#
' BetniK BBA >amei Gmayun De#teri >o2 'H, ss CH*-C'CA :!ahedat :ecm!as,$
I2 :;2 ss +H-8H2
0D
hasnda zuhur eden askerF 01lkler ve muhtemel milletleraras siyasF ve
askerF 0elimeler 06z 6nnde tutularak, 7dirne muahedeleri ya/ld srada,
3ar >ikola :2 nn Trkiye'ye kar takib edecei siyasetinde de esasndan bir
deiiklik hasl oldu2 Bu siyaset, -usya'nn yakn bir 0elecekte 9stanbul ve
Boazlar ele 0e1irmeyi deil, -usya'nn karsnda zay# bir ?smanl
Devletinin bulundurulmas ve Trkiye'nin btnlnn devam ettirilmesine
dayanacakt2
'
Bu 06r, o sralarda yedi kiiden teekkl eden, banda eski 9stanbul
el1isi )o1ubey ve aralarnda =rens Dakov ile >esselro- de'lerin de bulunduu
ve vazi#esinin -us d siyasetini tanzim olduu bir komisyonca te#erruatl bir
ekilde tesbit edilmi ve 3ar >ikola :2 tara#ndan da benimsenmiti2 Bundan
b6yle -usya, ?smanl 9m/aratorluunun btnln muha#aza ve mda#aa
roln zerine alacaktA bu siyaset icab ?smanl Devleti -usya.nn himayesi
altna konmu olacaktA bu dzen bozulacak olursa -usya i1in mdahele yollar
a1lacakt2 ?smanl Devleti yaknda 16kecek olursa, bu de#a Avusturya'nn Tuna
zerinden Balkanlara ve hatt" )aradeniz'e sarkmas, 9n0iliz ve Mransz do-
nanmasnn da )aradeniz'e 0irmesinden korkulmakta idi2 Dolaysiyle -usya'nn
men#aatlar icab 9stanbul ve Boazlarn zay# bir Trkiye'nin elinde bulunmas,
-usya'nn karsna Boazlarda ve :stanbulda kuvvetli devletlerin 1kmasna
tercih edilecei muhakkakt, ite bu siyaset icab, 3ar >ikola :2 kendisinin
?smanl =adiahnn en samimF dostu olduunu iddiaya balamu2
>itekim tasdikli bar metnini sunmak zere !t2 =etersbur0'a 0elen Galil
=aanm, /arlak bir askerF resmi 0e1idi mteaki/, !arayda kabul srasnda $i i
?cak '8@H,, 3ar >ikola :2, kendinin !ultan Bah- mud ::2 a kar besledii
hakikF dostluk hislerinden misal vermek isterken, $hakikatlere tamamiyle
aykr olarak, -us askerleri tara#ndan i0al edilen yerlerde Jeni1erilerin
bakaldrmalarna asla msaade edilmedii ve Gristiyan tebann dahi !ultan'a
kar bakaldrmasna asla msamaha 06sterilmediini s6ylemiti2 3ar >ikola
hatt", Galil =aa'y veda merasimine kabul ettii zaman, !ultan Bahmud ::2 a
kar besledii samimF hislerinin i#adesi olarak !ultan'a iletilmesi i1in, 6yle bir
mesaP her kesin huzurunda s6ylemekten dahi 1ekinmemitiK !ultan Bahmud ::2
un saltanat ve sl"lesinin devamnn en emin yolu, ="di"hn, teb'asnn ekseri
' T2 !chiemann, "eschichte !sslands !nter Kaiser :ikola!s :2 $Berlin '*H8, Bd ::,
@8+&88A G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 (+ $bilhassa not *(, /2 C'',2
02
yetinin dinini tekil eden Grrstiyanlk-?rtodokslua intisa/ etmesidir2 Jani,
>ikola :2, !ultan Bahmud ::2 a :sl"miyeti brak/ ?rtodokslua 0e1mesi
tekli#inde bulunmutu2
'
Ikiy!$ milyon Bslmann hali#esi ve isl"miyet
esaslarna 06re kurulan ?smanl Devleti'nin ="di"hna b6yle bir tekli#te
bulunabilmesi i1in, 3ar'n Trkiye hakkndaki bil0isinin ne kadar i/tidaF
olduunu a1k1a 06stermektedir2 3ar >ikola b6yle bir resmi kabul esnasnda bu
kabFl tekli#i ile en byk Bslman Devletinin hkmdarna kar say0szlk
06sterdiinin, bu tarzdaki kabal ile kendisini ve etra#ndakileri ne kadar 0ln1
bir mekie koyduunun #arknda bile deildi2 3ar'n bu yoldaki tekli#i mama#ih
rast0ele ya/lm deildiA o hakikaten Bahmud :l2un ?rtodokslua 0e1irilmesini
ciddF olarak tasarlamt2 Bir mddet sonra, Boaz'a 06nderilecek -us askerlerinin
bandaki Eeneral Buravyev'e >ikola :2 tara#ndan verilen talimat arasnda
?smanl =adiahn ?rtodokslua kazanmas maddesi de vard2 Galil =aa,
tabiatiyle 3ar'n bu mesaPn ciddiye almam ve !ultan Bahmud :l2a bundan tek
bir s6zle bahsetmemitir2 Bu hadise, -u s 3ar'nn ?smanl Imptaratorlu)unu
kendi himayesi altna almak i1in tasarlamad hi1bir eyi brakmadn da
06stermek itibariyle dikkat 1ekicidir2
-us ku vv e t l e r i ni n Bo a z a 0e l i l e r i v e Gn k" r i s ke l e s i Bu a h e d e s i
'8@% de Bsr valisi Behmed Ali =aa'nn isyan bayran kaldrmas,
5ark Beselesini hi1 beklenmedik bir sa#haya srklemiti2 ?smanl Devletini
-usya.nn himayesi altna koymas i1in >ikola :2 #rsattan #aydalanmak istemi,
di/lomatik ve askerF her 1areye bavurmutu, 6nce 0eneral Burav'yev, Behmed
Ali =aay korkutmak maksadyle Bsra 06nderilmiti2 Burav'yev sonra
:stanbula 0elmi, !ultan Bahmud ::2 ve Trk ricaline -usyadan yardm
istemeleri yollu telkinlerde bulunmutu2 Behmed Ali =aa'nn kabiliyetli bir
asker olan olu ibrahim =aa'nn kumandasndaki, mkemmel yetitirilmi
ordusu, ?smanl kuvvetlerini birka1
' Th2 !chiemann, ",schich= !sslands !nttr KaiserN,kola!s I. Berlin '*H8, B2 :2 @*HK
>ikolai ihm $?smanl #evkalade el1isi Galil =aaya, 0esa0t habeK das sicherste Bittel,
seiner Gerrcsha#t und seiner Dynastie dauernder Bestand zu 0eben, Sare #r den !ultan,
sich dem Elauben der Behrzahl seiner Tntertanen anzuschliessen, d2 h2 zum Ihristentum
berzutreten2 3ar >ikola :2 nn bunlar s6yledii /ek bilinmiyorsa da, sonralar Eeneral
Burav'yeve bu yolda talimat verdii biliniyor2
03
de#a yendikten sonra, Milistin ve !uriye'yi i0al etmi ve )onya zerine
yrm2 %' Aralk '8@% tarihinde )onya'da vukubulan meydan muharebesinde
?smanl ordusu k"milen datld ve !adrazam da esir dt2 Bununla ?smanl
Devleti'nin devam ve !ultan Bahmud ::2un tahtm muha#azas 0nn meselesi
oluverdi2
!ultan Bahmud ::2 Behmed Ali =aa tara#ndan ba06steren tehlikenin
#arkna varnca daha )onya hezimetininden evvel, yardm istiyerek 9n0iltere'ye
bavurmutuA bir 9n0iliz donanmasmn Akdeniz'e 06nderilmesini istemiti2
'
Makat
Gariciye n"zn s#atiyle Ingilterenin d siyasetini yrten $Qord, =almerston,
Bab"li'nin bu mracaana aldrmad ve sadece di/lomatik muzaherette
bulunacan bildirmekle yetindi2
%
Mransa'nn Behmed Ali ile 1ok yakn
mnasebetleri bilindii cihetle Bahmud ::2 yardm i1in bu devlete ricada
bulunmak istememiti2 ?rtada kala kala -usya vard2 Laten 3ar >ikola, daha
)onya hezimetinden 1ok 6nce !ultan Bahmud ::2 a yardm tekli#inde bu-
lunmutu2 Bu mnasebetle !aray mah#illerinde 1ok heyecanl anlar yaand ve
teredddler 0e1irildii biliniyor2 -us yardmm en 1ok iltizam eden Merik Ahmed
=aa olmutu2 !ultan Bahmud ::2 un tahtm kaybetmek korkusu -us yardmm
istemee zorlad biliniyor2
Bahmud ::2 bu -us yardmndan doacak neticelerin #arknda idi2
istanbul'daki 9n0iliz se#iri =onsonby !ultan'a bu tehlike zerine dikkati 1ekince,
=adiah $veya yaknndakileri, denize den, $boulmamak i1in, ylana $bile,
sarlr cevabn vermi ve bu s6zler istanbul'da hemen yaylmt2 Bahmud ::2
hakikaten denize dm ve boulmamak i1in ylana sanlmak' mecburiyetinde
kalmt2 )onya za#erinden sonra ibrahim =aa'nn kuvvetleri )tahya'ya doru
ilerlemiler, Anadolu'nun muhteli# yerlerinde ibrahim =aa'ya kar sem/ati
tezahrleri balamt2 Bab"linin elinde 9brahim =aaya kar koyacak kuvvet
yoktuA dolaysiyle istanbul'un da dmesi 0n meselesi 0ibiydi, ibrahim =aa
istanbul'a 0irince, !ultan Bah- 2mud ::2 un ve ?smanl h"nedamnm sonu 0elmi
olacakt, 9n0iltere ve Mransa bu durum karsnda seyirci kaldklarndan $ve hatt"
Mransa- nn Behmed Ali =aa'y tuttuu belli olduundan, -us 3ar'ndan 0elen
yardm tekli#ini kabul etmekten baka 1are kalmyordu2 >itekim !ultan Bahmud
::2, @ 5ubat '8@@ tarihinde, istanbul'daki
' G2 Tem/erley, The Irimea, /2 D@2
% Ayn y2 /2 D*2
14
-us el1isi Butenov vastasiyle 3ar >ikola :2ya "si Behmed Ali =aa'ya kar
yardm istiyerek yazl bir mracaatta bulunmutu2
'
!evasto/ol'de e/ey bir zamandanberi hazr bulunan Qazarev
kumandasmdaki -us donanmas hemen hareketle, %H 5ubat tarihinde 9stanbul
Boaz'na 0irdi ve Byk Derede demirledi2 Bunun zerine etekleri tutuan
Mransz el1isi Amiral -oussin, !ultan'a mracaatla -us #ilosunun derhal Boaz'
terkini istedi2 9n0iliz el1isi de ona kald2 !ultan Bahmud ::2 da Mransa'nn
Behmed Ali =aa'ya kar Devleti Aliyye'ye yardm edeceini taahht ederse
Bab"li'nin de -uslardan #ilolarn 1ekmelerini istiyeceini bildirdi2 Mransz
el1isi b6yle bir taahhtte bulunduktan sonra, Bab"li de -us el1isi vastasiyle,
donanmalarnn 0eri 1ekilmesini istemee balad2
Galbuki Mransz ve in0ilizlerden umulan yardm ve Behmed Ali =aa'ya
kar ya/lmas 0erken bask boyuna 0eciktiriliyordu, izmir'de 9brahim =aa'ya
katlmak i1in bir ayaklanma dahi olmutu2 Bunun zerine Bab"li -us
donanmasnn Boaz'da kalmasna ses 1karmad2 -uslarn zaten 1ekili/ 0itmee
hi1 niyetleri yoktuA bil"kis !e- vasto/ol'dan boyuna yeni har/ 0emileri ve asker
0elmekte idi2 % >isan tarihlerinde Boaz'n 0iriinde btn -us )aradeniz
Donanmas ydm bir halde idi2 Beykoz'a da '% bine yakn asker 1kanl- mt2
%
Bu suretle -usya Boazlan ve :stanbulu i0al edecek bir durumda idi2 Mransa ve
9n0iltere buna mani olmak i1in, Behmed Ali =aa'ya bask ya/lar,
donanmalarm Bsr sahillerine evkettiler2 Bunun zerinedir ki, Behmed Ali
=aa i1in 1ok iyi ardar dahilinde !ultan Bahmud ::2 ile bir anlama ya/ldA
Behmed Ali =aa'ya Bsr valilii ve daha baka yerlerin valilii tannd2 Bu
de#a 9n0iltere ve Mransa -us donanmasmn Boazlar'dan 1ekilmesini srarla tale-
be baladlar2 Bab"li de bu hususta teebbse 0e1ti2 -uslar da '' Temmuz '8@@
tarihinde 1ekili/ 0ideceklerini v"dettiler2
Makat -uslarn 1ekilmesinden 6nce 1ok 6nemli bir di/lomatik
mumeleolduK8 Temmuz '8@@ $%H !a#er '%C*, tarihinde Boaz i1indeki Gnk"r
iskelesi )6k'nde -usya ile Trkiye arasnda bir anlama imzaland2
'
?smanl
="di"h tara#ndan murahhas olan !erasker Gsrev =aa, Bir Mevzi Ahmed
=aa ve -eislktta/
' storiya DiplonuUii :2 C'(A G2 Tem/erley, T!e "rimea /2 D(2
% >2 >2 Burav'yev, !sskiye na #os'ore v >?@@ g. $-uslar Boazi1inde, '8@@ ylnda, $2;loskva
'8D*,2 m2 y2
@ Dileri Bakanl Arivi $ksaltmasK D9 A, -usya, muahedat ksm, Dosya >o2 CH(A G2
Tem/erley, %he .rimea$ /2 +H2
1-
Gac Behmed Aki# 7#endi, -us 9m/aratoru tara#ndan da #evkalade el1i )ont
Aleksi ?rlov ve 9stanbul'daki -us el1isi Butenev tara#ndan imzalanan bu
muahede, um4mF mahiyette alt maddeden ve 0izli bir maddeden ibaretti2 Bu
muahede ile, ?smanl Devleti ile -usya arasnda bar, dostluk ve itti#ak'
ebediyen srecekti2 Bu anlama aslnda teda#i bir itti#ak mahiyetinde idi2
Bunun mddeti sekiz yl olu/ $Badde ;2, '+*8&'+** daki itti#aktaki cmlelerle
i#ade edilmiti2 -usya, ?smanl 9m/aratorluunun devamn ve istikl"linin
muha#azasn arzu ettiini bildirmiti2
7n mhim madde ise 0izli madde idi2 Buna 06reK Ger iki devlet tehlike
vukuunda birbirine btn imk"nlar dahilinde yardmda bulunacaklard2 ?smanl
Devleti'nin -usya'ya maddF yardmda bulunmas hususunda mkl"tla
karlaaca 06z 6nnde tutularak Bab"li'nin -usya'ya ya/aca yardm
3anakkale Boaz'nn $-usya'dan baka, btn devletlere ka/atlmas eklinde
olacakt2 Jani Boazlar $har/ halinde, ancak -uslar'a a1k tutulacak, btn dier
devletlere ka/atlacakt2 Bu suretle 3ar >ikola :2 en 1ok arzu ettii anlamay
elde etmi bulunuyorduA
'
-us donanmasnn Boaz- lar'a 0irmesi ve 0e1mesi
hakkn almakla, -usya'mn 9stanbul ve Boazlar zerine h"kimiyetinin
salanmas i1in artk bir mania kalmyordu2
Bu mehur anlamann hazrlanmas i1in Bays balarnda 9stanbul'a
#evkal"de el1i s#atyle 06nderilen )ont Aleksi ?rlov'un byk 0ayretler
sar#ettii ve =adiahtan baka btn Trk byklerini rvet vermek veya c"zi/
tekli#lerde bulunmak suretiyle elde ettii s6ylenmektedir2
%
Bu iddiann ne
dereceye kadar doru olduu bilinmiyorA bilinen cihet %u sralarda ?smanl
ricalinden bir 1ounun, 9n0iliz ve Mranszlara kzarak, -usya ile anlamak yoluna
sa/m olmalardr2 Bir 1ou da belki '+*8&* ve '8H( -us-Trk itti#aklar nasl
hemen kaldnld ise, Dunun da ksa bir zamanda hkmsz kalacan
dnmt2 Makat ne olursa olsun 3ar >ikola :2 Behmed Ali =aa meselesinden
#aydalanmay bilmi ve Boazlar'a 0iren donanmas ile Beykozdaki '% bine
yaklaan askerine dayanarak,
(
Bab"li'yi b6yle bir anlama ya/maa zorlamt2
!ultan Bahmud
' Betternich, Gnk"r iskelesi muahedesi nin hakikF mahiyetini 6renince, 0ya, ?smanl
Devletinin bundan b6yle Bab"li deil Bevvab"li $Jksek ka/c, olduunu s6ylemiti2
% storiya diplomatii :, C'D2
@ #storiya diplomatii :, C'D2
1.
::2 ve mes'ul makamlardaki il0ili ahsiyetler de -us donanmas ve kuvvetlerinin
bir an evvel 1ekili/ 0itmelerini salamak i1in b6yle bir muahedenin akdine
muva#akat etmi olmaldrlar2 >itekim bir mddet sonra -us #ilosu ve askerleri
Boazlardan, 1ekili/ 0ittiler2
'% bine yakn -us askerinin Beykoz'da kalmasnn bir hatras olarak,
Boazn !elviburnu'nda ( arn boyunda, ',( arndan kalnca bir ta
dikmilerdi, zerine sadece 3ar >ikola :2nn doum 0nne rastlayan %(
Gaziran '8@@ tarihi -us1a olarak yazlm ve aasna =ertev 7#endi'nin u
ktas dahi kazlmtK
Bu sahraya misa#ir 0eldi 0itti askeri -usF Bu sen0-i k4h /eyker
y"di0"r olsun, nian kalsn, ;i#ak devleteynin b6yle dursun
sabit- muhkem Qisan dostanda dasitan 1ok zaman kalsn
'
3ar >ikola :2 tek bir -us askeri kaybetmeden 1ok byk bir di/lomak
za#er kazanm oldu2 Gnk"r 9skelesi Buahedesi ile ?smanl Devleti, -usya'nn
himayesi altna konmu oldu2 Bama#ih mesele o kadar basit deildi, 9n0iltere ve
Mransa'nn, 5ark Beselesinin bu tarzda halline ve -usya'nn Boazlar'n ye0"ne
hakimi olmasna asla msamaha etmiyecekleri aikard2 >itekim bu muahede
hkmlerinin tatbikine mani olmak i1in her iki devlet tara#ndan az sonra
harekete 0e1ildi ve Bab"li bu yolda zorlanmaa baland2
Gnk"r 9skelesi Anlamas in0iltere'de bir1ok te#sirlere yol a1m ve bu
mnasebetle 9n0iltere'nin Trkiye ve -usya'ya kar taki/ edecei siyaset
hakknda tarmalar olmutu2 Qiberal ekonomi siyasetinin tara#tarlan ve Lahire
)anunu $Iorn QaS, muhali#leri olarak tannan -ichard Iobden ile Uohn
Bri0ht'larn temsil ettii 06rK -usya'nn Trkiye'ye kar taki/ ettii siyasetine
asla mdahale etmemektiA -usya istanbul'u ele 0e1irse bile, bundan 9n0iltere.nin
Qevant ticaretinin haleld"r olmyaca iddia edilmekte idi2- Dier tara#tan
=arlamentoda byk 1ounluk ve 9n0iliz umumF
' =ertev 7#endinin bu ktas, Dnya 0azetesi '@ )asm '*DD tarihli nshasndan
iktibas edilmitir2 Ancak yerinde ya/tmz aratrmada bu Ta'n hal" orada bulunmad
anlalmtr2 Galihazrda !elviburnun'da Amerikan =etrol 5irketi Bobiloi='in byk
tanklar bulunuyor2 ?ra halkncaBosko# ta diye anlan bu Ta, orada uzun yllardan-
beri yaayan bir zatn i#adesine 06re, Birinci Dnya Garbi 1knca davul ve zurnalarla yerin-
den s6klm ve /ar1a /ar1a edilmitir2 Jani Ayaste#anos' $Jeilk6y, daki '8+8 e ait -us
abidesinin ykld 0ibi2
% storiya diplomatii :2 C%H2
15
e#k"r tara#ndan desteklenen ve Gariciye >azr =almerston tara#ndan 6ne
srlen 06r de bunun tamamiyle aksi idiK -usya'nn Trkiye'de n#uz
kazanmas ve 9stanbul ile Boazlarda h"kim olmas ile 9n0iltere.nin emniyeti ve
bilhassa Gindistan yolu nun tehlikeye decei iddia edilmekte idi2
Dolaysiyle =almerston, -usya'ya kar y6neltilen 9n0iliz siyasetinin ba
temsilcisi oldu2
'
=almerston, Gnk"r iskelesi Anlamasndan tabiatiyle memnun kalmam ve
bunun yrrlkten 1karlmas veya 0eniletilerek bu anlamaya 9n0iltere ve baz
dier devletlerin de katlmas suretiyle baka bir ve1he verilmesini tasarlyordu2
Tam bu sralarda, Behmed Ali =aa ile #azla yakn mnasebetler kurmas
yznden 9n0iltere ile Mransa'nn aras a1lm ve bundan 3ar >ikola :2 isti#adeye
kalkm, y"ni 9n0iltere ile anlama yollarn yoklamak istemiti2 '8@' ihtil"li ile
Mransada tahta 0e1irilen )ral Qouis- =hili//eten ne#ret etmesi dolaysiyle 3ar
>ikola :2 9n0iltere ile 5ark Beselesi zerinde anlaabileceini ummaya
balamt2 =almerston da bir aralk -usya'ya yaklar 0ibi oldu ve 9n0iltere,
Avusturya, =rusya ve -usya arasnda adet" Bukaddes :tti#akn yenilenmesi
mahiyetinde, '( Temmuz '8CH da Qondra'da bir anlama imzaland2 Galbuki
bundan az 6nce, :stanbuldaki Mransz el1isi, Gariciye >azr Thiers'den ald
talimata istinaden, -us tara#tan ve Behmed Ali =aa'nn amansz dman
olarak tannan ;eziriazam Gsrev =aann azlini Bab"li'den tale/ etmiti,
9n0iltere ile -usya ve Avusturya arasnda bir anlamann vukua 0elmesi Mransz
hkmetini Bsr valisine kar taki/ ettii siyasetini deitirmee ve byk
devletlerin siyasetine uymaa zorlamt2 Dolaysiyle, =almerston'un arzusu ve
di/lomatik mahareti sayesinde Gnk"r 9skelesi anlamas da 3ar >ikola :2nn
tasarladndan tamamiyle baka bir ekile kondu2
Gnk"r iskelesi Buahedesi 8 yl i1in akdedilmi olu/ '8C' Tem- muz'unda
sona erecekti2 Bunu nazar dikkate alan =almerston, bu anlamaya -usya'dan
baka 9n0iltere, Avusturya ve =rusya ile Mransa- nn katlmasna 3ar >ikola :2mn
muva#akatim almt2 3ar da, 9n0iltere ile baka meseleler zerinde anlamak
midiyle bunu ya/- m2 Laten buna muva#akat etmezse karsnda 9n0iltere,
Mransa ve Trkiye'yi bulacandan, ya anlamak veya harbi 06ze almak
' G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 +@&+CK Tnkiar !kellessi is a true turnin0 /oint
in the attitude o# 7n0lish statesmen tovvards -ussia2 :t bred in =almerston a #atal hostility
to -ussia2 -storiya diplomatii$ :, C'82
1/
klarndan bFri vard2 '@ Temmuz '8C' tarihinde, Qondra'da bir tara#tan
?smanl Devleti 6br tara#tan -usya, 9n0iltere, Avusturya, =rusya ve Mransa
olmak zere akdedilen bu yeni anlamaya 06re
'
K Trkiye har/te olmad
mddet1e 9stanbul ve 3anakkale Boazlar btn devletlerin har/ 0emilerine
ka/al kalacakt2 5ayet Trkiye harbe 0irerse, Bab"li men#aatlan bakmndan
uy0un 06rd devletle anlaarak har/ 0emilerini Boazlardan 0e1irebilecekti2
Bu suretle, -usya'mn Boazlar zerindeki inhisar kaldrlm oldu2 Bama#ih
3ar >ikola :2 bu durumdan yine memnundu2 3nk netice itibariyle Mransa'nn
son yllarda Jakn - Doudaki imtiyazl durumuna son verilmi ve 9n0iltere ile
-usya arasnda bir yaklama hasl olmutu2
) r m Ga r b i v e =a r i s Bu a he de s i
9n0iltere ile -usya arasndaki yaknlk bu sralarda 9n0iltere'de vukubulan
kabine deiiklii ile bsbtn 0elimi 0ibiydi2 Bu de#a iktidara 0elen
muha#azak"r bavekil -obert =eel -us tara#tarl ile tannmtA =almerston
yerine Gariciye >azr olan Qord Aberdeen de, 9n0iltere'nin bir1ok hususta
-usya ile anlaabilecei kanaanda idi2 9n0iltere'deki bu kabine deiiklii 3ar
>ikola :2 nn mitlerini bsbtn artrm ve Trkiye meselesinde 9n0iltere ile
anlamann kolaylaaca zannedilmiti2 3ar >ikola :2 nn ayet )rali1e
Jiktorya tara#ndan bir davet vukubulusa 9n0iltere'yi ziyaret edecei 6reni-
lince, 9n0iliz hkmeti tara#ndan resmF davet ya/lmt2
%
>ikola :2 maiyeti ile
birlikte @' Bays '8CC tarihinde Britanya Adas'na ayak bast ve byk bir
merasim ve samimiyetle karland2 )rali1e, lordlar, devlet adamlar, donanma
ve Irdu erk"n -us 3ar'na kar byk bir ihtimam 06sterdiler2
@
>ikola :2
bundan #evkal"de memnun kald ve b6yle samimF bir hava i1inde 9n0iliz
Gariciye nazr Qord Aberdeen'e Vindsor !aray'ndaki bir resmi kabul esnasnda,
Trkiye- ye ait 06rlerini a1maktan 1ekinmedi2 Gaziran'n ilk 0nlerinde
vukubulan bu 06rmede 3ar >ikola'nn Qord Aberdeen'e s6yledikleri, )rali1e
;iktorya ve =rens Albert'in yaknlarndan olan, Baron !tockmar tara#ndan
nakledilmitir2 3ar ile mlakattan hemen sonra Aberdeen'in kendisi tara#ndan
Baron !tockmar'a anlatlan
' #storiya diplomatii :, C%%A G2 Tem/erley, T!e "rimea /2 'CD&*
% G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 %(@&(CA Astoriya diplomatii$ :, C%@A72 ;2 Tarle,
Kr,mskaya voyna $)rm Garbi, $Boslcva '*C',, T2 :, s2 +C&+(2
@ G2 Tem/erley, %he .rimea /2 %((2
10
konuma 6yle olmuturK 3ar >ikola, Qord Aberdeen'e 6yle hita/ etmitiK
'Trkiye 6lm yatandadr2 Biz onun hayatn muha#aza i1in 0ayret
sar#edebiliriz, #akat bu ite muva##ak olamyacaz2 ? 6lme mahk4mdur ve
$muhakkak, 6lecektir2 9te b6yle bir zaman kritik olacaktr2 Ben $o zaman,
ordularm harekete 0e1irmek mecburiyetinde kalacam imdiden 06ryorum2 ?
zaman Avusturya da b6yle bir ey ya/acaktr2 Bu hareketi ya/arken ben
Mransa'dan baka hi1bir devletten 1ekinmem2 Mransa ne istiyecektirO )orkarm ki,
Mransa A#rika'da, Akdeniz'de ve 5ark'te kendisinde 1ok ey istiyecektir2 Ger halde
Ankona heyeti se#eriyesini hatrlarsnzO >eden Mranda b6yle bir heyeti
askeriyeyi mesel" Eirit'e veya 9zmir'e 06ndermesinO Jani bu suretle, -us ordusu,
Avusturya ordusu ve byk bir 9n0iliz donanmas o sahada to/lanabilir2 Atein
yaknnda bu kadar 1ok barut #1s olunca, kvlcmlarn bu barut #1larn tutu-
turmayacaklarn kim 0aranti edebilirO2
'
3ar >ikola :2 Aberdeen ile konumakla yetinmiyerek, Bavekil $ve -us
dostu, -obert =eel ile de bu hususta 06rmek #rsatn ka- 1rmad2 Trkiye
behemehal decektir diye s6zlerine balyan 3ar, 6yle devam etmitiK
>esselrode $-us Gariciye nazr, bu #ikirde deildir, ama ben buna kat'iyetie
kaniyim2 !ultan $Abdlmecid, bir d"hi deildir, o alel"de bir insandr2 ? her
han0i bir kazaya urarsa Trkiyenin ne olacan tasavvur edebilirmisiniz O Bir
1ocuk ve niyabet2 Ben Trkiyeden bir kar to/rak dahi istemem, #akat baka
birisinin de bir kar to/rak almasna msaade edemem2
=eel de buna 1ok el"stikF bir ekilde ceva/ vermi ve dolaysiyle
9n0ilterenin Bsr'da kuvvetli bir hkmetin yerlemesine msaade etmiyeceini,
1nk bu takdirde 9n0iltere'nin ticaret men#aatlerinin zedeleneceini i#ade
etmiti2 Jani =eel, Trkiye'nin muhtemel bir taksiminde 9n0iltere'nin Bsr
zerinde 06z olduunu anlatmak istemiti2
>ikola :2 da s6zlerine devamlaK Trkiye ile ne ya/lmas 0erektii
hususunda imdiden birey kararlatrmak doru deildir2 3nk bununla onun
6lm 1abuklatrlm olur2 Bundan dolay ben status guonun muha#azas i1in
elimden 0elen her eyi ya/acam2 Makat vuku bulabilecek ihtimalleri drst bir
ekilde 06z 6nnde bulundurmak, makul muhakeme yolu ile doru ve drst bir
an-
' 72 ;2 Tarle, Kr t mikaya voyna :, ss ++&+8 $Denkumrdigkeiten aus den $apieren
des %rei&
!erm "!. %. von Sto'kmar'a istinaden, ss @*D-@**,2
66
' amaya varmak 0erekecektir demiti2' Jani 3ar >ikola '2 Trkiye'nin
mukadderat hususunda -usya ile 9n0iltere arasnda behemehal bir anlamaya
varlmas lzumundan, 9n0iliz devlet adamlarna a1k1a bahsetmiti2
Eerek Qord Aberdeen ve 0erekse -obert =eel, 3ar'a balayc her han0i bir
i#adede bulunmamalarna ramen, >ikola :2 bu 06rmelerden #azlasiyle
memnun kalm ve 9n0iltere ile Trkiye meselesinde bir anlamaya
varlabileceine hkmetmiti2 9n0iltere'den bu hava i1inde d6ndkten sonra,
Qondra'dan alnan haberler 3ar'n bu 06rn teyid eder mahiyette
06rnyordu2 3nk ayn yln Austosunda Qord Aberdeen Qondra'daki -us
el1isi Brunnovv'e 9n0iltere ile -usya arasnda bir itti#akn akdinden bile $0er1i
bir aka kabilinden, bahsetmiti2
%
B6yle bir itti#ak, tabii Mransa'ya kar olacakt2
>itekim Mransa'da devlet idaresinin bana >a/oleon :::2'n 0e1mesi ile, bir
tara#tan Mransa ile in0iltere'nin dier yandan Mransa ile -usya'nn aras
adamakll a1lmt2
'8C8 ihtil"linden sonra Mransa'da ikinci Iumhuriyet il"n edilmiti2 Bu arada
=aris'te ba06steren aa tabaka ayaklanmasnn Eeneral Iavai0nac tara#ndan
kanl bir ekilde bastrlarak intizamn iadesi 3ar >ikola :2nn #azlasiyle
houna 0itmiti2 Mransa'da ya/lan Iumhurbakan se1imini, >a/oldon :2 n
ah#adndan /rens Qouis >a/oleon kazanmt2 Qouis >a/oldon bir hkmet
darbesi ile idareyi tamamiyle eline alm ve C Aralk '8(% tarihinde kendisini
>a/oleon :::2 ad ile 9m/arator il"n etmiti2
9n0iltere dahil bir1ok devlet, >a/oldon :::2 un 9m/arator nvann
tandlar2 Makat Beruiyet /rensi/lerinin en kudretli dayana olan -us 1ar
>ikola :2 ihtil"lci yollarla $yani umumF se1imle, iktidara 0eldikten sonra,
bana ta1 0iymi olan bir kimseyi 9m/arator olarak tanmak istemiyor ve
>a/oldon :::2 a resmF muhaberatta birader deil, sadece dostum diye hita/
hususunda srar ediyordu2 Avusturya ile =rusya da ilk 6nce 3ar bu hususta
destek- ledilerse de az sonra >a/oldon :::2 un biraderli0ini tandlar2 9te bu
nvan yznden >ikola :2 ile >a/oldon :::2 un aras 0ittik1e a1ld2
Bama#ih bu sralarda in0iltere ile Mransa'nn aras da iyi cl- maktan
uzaktA hatt" tekrar iktidara 0etirilen Qord Aberdeen, -us
' 72 ;2 Tarle, ayn y2
% G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 %(C2
1D
el1isi Brunnovv'a, >a/oldon'un 9n0iltere'yi istil"ya hazrlandndan' dahi
bahsetmiti2 Qondra'dan alnan bu 0ibi haberler, 3ar >ikola Q da 9n0iltere ile
Mransa'nn arasnn adamakll a1ld ve bu iki devlet arasnda bir yaklamann
mmkn olmayaca kanaatini bsbtn kuvvetlendirmiti2 -us 3an bir tara#tan
hakl idiA 1nk >a/oldon :::2 n Jakn 5arkta, bilhassa Milistin ve !uriye
zerinde emelleri olduu 0ibi, ?smanl mem"likinde imtiyazb bir durum almak
istedii biliniyordu2 Bu yzden 9n0iltere ile Mransa'nn men#aat- lar
1aacandan 9n0iltere'nin daha ziyade -usya'ya yaklamas uzak bir ihtimal
saylamazd2
istanbul ve Boazlar almak ve 6lecei muhakkak saylan hasta adamn
mirasna konmak arzusu 3ar >ikola :2 da bir idee fi,e haline 0elmi ve
saltanatnn sonuna kadar bu 06rn esiri olmutur2 '8%* se#erinde ve '8@@
deki Boazlara -us eks/edisyonu srasnda >ikola :2 mn bu arzusunun
0er1eklemesine ramak kalmt2 Makat ilk de#asnda -uslarn askerF kudretinin
tkendii, ikincisinde de in0iltere ve Mransa'ya kar koyacak kuvvete sahi/
olmay, 3ar'n katF netice almasna mani olmutu2 Bunun i1indir ki, '8@@
Gnk"r iskelesi anlamasndan sonra >ikola :2 var kuvvetiyle -us ordusunun
0elitirilmesine 0ayret etti2 '8C' de, Boazlarn yeni statsn tayin eden
Qondra Bukavelen"mesi srasnda -usya askerF bakmdan henz /ek kuvvetli
olmadndan, 3ar bu anlamaya kar sesini 1karmamt2
Galbuki '8C8 ihtil"li srasnda Bacarlarn ayaklanmalarm bastrmay
kendisi i1in bir #rsat bilen >ikola :2, '8C* da Bacaristan'a 0irerek, Gabsbur0
im/aratorluunu 16zlmekten kurtarm ve Avru/a'nn Pandarmas olduunu
is/at etmiti2 Bu de#a >ikola :2, yalnz -usya ve Avru/a'nn deil, btn
dnyann en kudretli hkmdan saylmakta ve korkulmakta idi2 >itekim '8(%
de !t2 =etersbur0 yaknlarnda icra edilen byk askerF manevralar ve resmi
0e1itler, >ikola :2 y ve maiyetini -usya'nn askerF kudretinin byklne
bsbtn inandrmt2 Ee1it resmi srasnda -us askerlerinin sert admlarla
yrmeleri ve btn hareketleri /rzsz ya/malar karsnda kendisini
heyecandan tuta- myan bir -us kumandan, 9m/aratora hitabenK B6yle bir ordu
ile Avru/a'nn canna okuruzW $Davay 7vro/u- ;er buraya Avru/a'y, diye
haykrmaktan kendini alamamt2
'
3ar >ikola :2 nn kendisinin de bu #ikirde
olduu muhakkaktA bu orduya 0venerek, 1ok-
' 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyna$ :, 'H+2
12
tanberi besledii ve 0er1ekletirilmesini 6zledii Boazlar ve 9stanbul'un
alnmas i1in harekete 0e1menin zaman 0eldiine hkmetmiti2
-us askerF mah#illerinde '8(% sonlarna doru Trkiye'ye kar har/
hazrbklan ya/lmak istenmiti, istanbul ve Boazlarn kolayca za/Tnn nasl
mmkn olaca zerinde durulmutu2 Bunun ancak "ni bir hcumla
ya/labilecei kanaana varlmt2 7er )aradeniz donanmasnn alelacele
takviye edilerek harekete 0e1irilmesine balanrsa, Adalar Denizi'ndeki 9n0iliz
amiralinin bundan haberdar olaca ve -uslardan daha 6nce Boazlara
yetiecei muhakkak olduundan, b6yle bir teebbsn yerinde olmayaca
hkmne varld2 3nk ?dessa'da balanan hareket hakkndaki haberlerin iki
0nde istanbul'a ve oradan da 1-d6rt 0nde Balta'ya ulaaca ve1hile,
istanbul'a yaklaan -us donanmas Trkler, in0ilizler ve belki de Mranszlarn
mukavemeti ile karlaacakt2 Bundan dolay )aradeniz donanmasn birden
deil, ayr #ilolar halinde hazrlamak ve "ni olarak Boaz'a 0irivermekle
istenilen netice elde edilebilirdi2 Jani meselenin halli "ni bir baskna bal
olacakt2
Bu "ni baskn 06r -us askerF 1evrelerinde 1ok cazi/ 06rnmt2 ;e
bunun hazrlklar '8(@ Gaziran'nda dahi ya/lmak istenmiti2 >itekim '8(@ yl
Gaziran'nda !evasto/ol'da, Boaz'a 1karlacak kuvvetlerin haztlna
0iriilmiti2 Bu kuvvet '(D(% ne#er, %H@% assubay, %H% subay, %D kurmay ve (
0eneralden terekk/ edecekti2 Bu 1karma kuvvetleri 'D ar ve 'D ha#i# to/la
te1hiz edilecekti2 Bu suretle '8(% yl sonu ve '8(@ yl bandan itibaren -us
hkmet ve askerF mah#illerinde Trkiye'ye kar harekete 0e1mek ii ciddF
olarak dnlmee balanmt2
'
Bama#ih 3ar >ikola :2, #iilen harbe balamadan 6nce -usya'ya kar ce/he
alabilecek devletleri as0arF hadde indirmek yolunda di/lomatik #aaliyete
0e1meyi lzumlu bulmutu2 Trkiye'ye kar a1lacak bir se#er esnasnda
Avusturya ve =rusya'nn -usya'ya kar ce/he almyacaklan muhakkak
saylyordu2 3nk her iki devlet de -usya'nn dediinden 1kmayacak
mtte#iktiler2 Gem in0iltere ile aras a1k olduu sanlan, hem de tahtnda /ek
salam oturmad zannedilen >a/oldon :::2 un da -usya'ya kar har/ il"n
edeceine ihtimal verilmiyordu2 Bu suretle ortada anlalmas 0ereken bir in-
0iltere kalyordu2 3ar >ikola :2 '8CC de Qondra ziyareti esnasnda
' 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya veyna, :, ''H2
13
karlat hsn kabul ve Bavekil -obert =eel ile Gariciye vekili Qord
Aberdeen ile ya/t konumalardan iyi intibalar edinmiti2 Bu de#a 9n0iltere'de
i bana -us dostu olarak tannan Qord Der- by'nin 0elmesi ve yine bir -us
dostu olarak bilinen Aberdeen'in tekrar Gariciye vekilliine 0etirilmesi >ikola
:2 da 9n0iltere ile anlamak mitlerini bsbtn kuvvetlendirdi2 9te bu
ml"hazalarn tesiriyledir ki, 3ar >ikola :2 !t2 =etersbur0'da, des 7lena
=avlovna !arav'nda * ?cak '8(@ akam ya/lan 0ayri resmF bir kabul $rout,
esnasnda, 3ar >ikola :2 ile 9n0iliz el1isi !ir Gamilton !eymour arasnda tarihF
bir konuma oldu2
'
Bu konuma hatt zatnda 3ar'n '8CC de ;;indsor
!aray'nda -obert =eel ve Qord Aberdeen ile ya/t yanda kalan mk"lemenin
bir devam idi2
Ior/s di/lomatiin 0elmesi beklendii bir srada 3ar >ikola :2 salona
0irmi ve oraya daha evvel 0elmi olan 9n0iliz el1isini bir kenara 1ekmi ve
6yle hita/ etmitiK Trkiye hasta bir adamdr2 Gereyin, hatt" ?smanl
9m/aratorluunun 16zlmesi dahi 06z 6nnde bulundurulmak 0erektir2
;ak'alarn "ni bastrmamas ve aknlk yaratmamas i1in 9n0iltere ve -usya'nn
vakti zamannda anlamalar icabetmektedir2 3ar 6nceleri /ek sarih bir 06r
beyan etmemekle beraber az sonra 9stanbul meselesine 0e1ti ve unlar s6ylediK
5imdi ben sizinle bir dost ve bir centilmen olarak 06rmek istiyorum2 7er
biz, y"ni ben ve 9n0iltere bir anlamaya varabilirsek, bakalarnn ne ya/tklar
veya ya/acaklar bence ehemmiyetsizdir, $/our le reste /eu m'im/orte,2 Jani
samimiyetle konumak zere $usant done de #ranehise,, ben unu a1k1a
bildirmek isterim ki, ayet 9n0iltere /ek yakn bir 0elecekte $un de ces Pours,
9stanbul'da yerlemek isterse, ben buna msaade etmiyeceim2 Ben sizin b6yle
bir #ikriniz olduunu 6ne sremem, #akat bu 0ibi hallerde her eyi a1k
konumak usul tercih edilmelidir2 Ben kendi tara#mdan da orada temelli olarak
yerlemek niyetinde olmadma ait teminat vermee mtemayilimA #akat 0e1ici
bir h"mi s#atiyle orada bulunmak ise baka bir meseledir $en de/ositaire Pe ne
dis /as,2 5ayet hi1 bir ey daha 6nceden dnlmemi ve her ey tesad#e
braklacak olursa zuhur eden vakalar beni 9stanbul'un i0aline zorlyabilir2
%
3ar bu yoldaki 06rlerini daha ileri 06trd2 ?nun s6ylediklerine 06reK
>e -uslar, ne 9n0iliz ve ne de Mranszlar 9stanbul'u ele
' G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 %+%A 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyna$ :, '''A Astoriya
diplomatii$ :, C@C2
% 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyna$ :, '''2
D4
0e1iremezler2 Ayn ve1hile Junanistan da oray alamaz, 1nk ben buna asla
msaade edemem dedikten sonra Trkiye'nin k1k Iumhuriyetlere de
b6lnmesine asla muva#akat etmiyeceini de s6zlerine il"ve etti2
3ar >ikola, 9n0iliz el1isine Trkiye meselesinin halli i1in u tekli#in
Qondra'ya bildirilmesini s6ylediK Tuna beylikleri $yani 7#l"k ve Budan, daha
imdiden #iilen mstakil bir durumda olu/, benim $yani -usya'nn, himayem
altndadrlar2 Bu durum bundan sonra da devam etmelidir2 Ayn ey !rbistan'a
da caridir2 Bul0aris- tanda yine 6yle olmaldr $yani -usya himayesi altnda bir
beylik olmaldr,2 9te bundan sonra 3ar meselenin 9n0ilitere i1in en cazi/ olduu
konuya 0elmi ve Bsr'n durumuna 0e1erek demiti kiK Bsr'a 0elince, ben bu
sahann 9n0iltere i1in ne kadar ehemmiyetli olduunu tamamiyle mdrikim2 Bu
hususta ancak u kadarn s6y- liyebilirimK ?smanl Devleti'nin yklndan
sonra miras b6lnd zaman 9n0iltere Bsr' i0al ederse, tara#mdan hi1bir
itiraz vukubulmyacaktr2 )andiye $yani Eirit adas, hakknda da ayn eyleri
s6yliyebilirim2 Bu da size daha 1ok yakacaktr ve ni1in oras 9n0iliz lkesi
olmasn 222
'
3ar >ikola :2, !ir Gamilton !eymour ile vedalarken dedi kiK 7vet,
hkmetinizi bu mesele hakknda ve ta#sil"tl bir ekilde 06rn bana
bildirmee tevik ediniz2 Gkmetiniz bunu hi1 bir tereddde mahal kalmadan
ya/maldr2 Ben in0iliz hkmetine itimat ediyorum2 Ben onlardan ne bir taahht
ve ne de bir anlama istemiyorumA bu sadece a1k bir 06r mbadelesidir ve
ayet lzumu olursa bir centilmen s6z olacaktr2 Bizim i1in bu yeter2
3ar >ikola :2 bu konumas ile istanbul ve Boazlar hakkndaki 06rn
ortaya atm ve bunun neticesinde )rm Buharebesi ad ile bilinen ve 3ar >ikola
:2nn yalnz malubiyeti ile deil 6lm ile de biten byk 1atma meydana
delmitir2 ?smanl im/aratorluu i1in bundan b6yle sk1a kullanlm olan hasta
adam tabiri de ite 3ar >ikola :2nn koyduu bir tehistir2
in0iliz Gkmeti, mama#ih >ikola :2nn #ikrinde deildiA bir kere ?smanl
im/aratorluunun dal/ 0itmesine ihtimal verilmiyordu2 Bir de tam o sralarda
>a/oldon :::2 tara#ndan 6ne srlen )uds'deki )amame )ilisesinin anahtarlar
meselesi 1kmt2 >a/oldon :::2 eski haklara dayanarak, )amame )ilisesinin
tamiri
' Ayn y2 s2 ''%2
78
ve anahtarlarnn )atoliklere, yani Mranszlara verilmesini tale/ ederken, 3ar
>ikola :2 da bu hakkn ?rtodokslara, yani -umlara ait olduunu 6ne srmekte idi2
Bab"li >a/oldon :::2un isteklerini kabul edince, 3ar >ikola :2 bunu kendisi i1in
bir hakaret tel"kki etti, ve Trk Gkmetini korkutmak maksadiyle ?dessa
b6l0esinde se#erberlik il"nyle, baz ktalar Trk snrna evkten baka, bir de
kalabalk bir maiyetle Bahriye nazn =rens Benikov'u Bab"li nezdinde baz
tale/lerde bulunmak zere istanbul'a 06nderdi2
'
=rens Benikov'a verilen talimatnamede )uds'deki mukaddes makamlar
zerinde )atoliklere tamnan haklarn 0eri aln/, bunlarn ?rtodokslara
verilmesi, mem"liki ?smaniyedeki Gristiyan ?rto- dokslarn -usya'nn
himayesi altnda olduklarnn tannmas ve -usya ile ?smanl ="di"h arasnda
bir teda#i itti#akn akdi 0ibi 0ayet mhim maddeler vard2 Bab"li bunlar kabul
ettii taktirde, Trkiye 3ar >ikola :2 nn himayesi altna 0irecek ?smanl
im/aratorluunun da sonu 0elmi olacakt2 3ar >ikola :2 zaten bu de#a istanbul
ve Boazlan ele 0e1irmeyi kararlatrdndan hem =rens Benikov 0ibi 0ayet
hain tabiatl birini #evkal"de el1i olarak se1mi hem de Bab"li'nin kabul etmesi
mmkn olmayacak tale/lerde bulunmutu2
=rens Benikov 5ubat balarnda $'8(C, istanbul'a 0eldi ve di/lomatik
mnasebetlerde misli 06rlmemi bir kabalk ve /ervaszlkla Bab"li nezdinde
tale/lerde bulunmaa balad2
@
Butad nezaket kaidelerini 1inemek suretiyle,
Benkiov !adrazam ziyaretinde /altosunu bile 1karmam
@
ve )amame
)ilisesinin anahtarlarn )atoliklere veren Gariciye nazr Muad =aa'y 06rmeyi
reddetmiti2 -us #evkal"de el1isinin iki devlet arasndaki mnasebetleri bir harbe
06trmek istedii aik"rd, istanbul'da Bab"li ile -us #evkal"de el1isi arasndaki
mzakereler uzadA 1nk Trk makamlar meselenin bar yolu ile hallini
istiyorlar ve mmkn mertebe -uslar teskine 1alyorlard2
'8(@ >isan'nda istanbul'a 0elen in0iliz el1isi !ir !trat#ord Iannin0 $o
sralardaki yeni nvaniyleK Qord de -edcli##e, bu krizde 1ok byk bir rol
oynamtr2
C
)endisi 6tedenberi 3ar >ikola
' 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyna, :, '%+ ve devamA G2 Tem/erley, %he .rimea$
/2 @HX2
% G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 @H8&@H*2
@ 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyna$ :, '%*&'@H2
t G2 Tem/erley, %he .rimea$ /2 @H(2
D.
:2 nn ahsF dman olarak tannmt2 3ok mahir bir di/lomat olan bu zatn
Bab"li ve !ultan zerinde n#uzu 1ok bykt2 )endisi Qord =almerston
tara#ndan tamamiyle desteklenmekte olu/, 9n0iltere'deki anti-rus siyasetinin ba
temsilcilerinden biri saylmakta idi2 9te in0iliz byk el1isinin destei ve
direkti#leri ile hareket eden Bab"li, =rens Benikov'un istanbul'daki #aaliyetini
' 72 ;2 Tarle, Kr,mskaya voyno$ :, '%*&'@H2
% )rm Garbi diye bilinen bu savaa ait bir1ok eser yazlmtr2 Buna ait malzeme
ve bibliyo0ra#ya bilhassa u iki mhim kita/ta 06sterilmitirK Garold Tem/erley, 7ng6
land and the Near 7sat$ the .rimea $ksaltmasK The Irimea,, $Qondon '*@D,A 72 ;2 Tarle,
Kr,mskaya voyna $)rm harbi, %2 cilt $Boskva '*C', $yeni tabK Boskva '*CC,2
D5
har/ sahnesi 7#l"k ve Budan'dan )rm'a nakledildi ve '8(C-'8(( $)rm
!ava, ad ile bilinen muharebe 1kt2 Bu muharebe esnasnda, )rm'a 1kan
Ymer =aa kumandasndaki ?smanl-Trk kuvvetlerinin -us mevzilerini basmas
ve -uslar ar kay/lara uratmas haberi !t2 =etersbur0'a ulanca, zaten bir
mddettenberi hasta olan 3ar >ikola :2 bu haber zerine kahrndan 6ld $% Bart
'8((, ve yerine Aleksander ::2 0e1ti $%2 Bart '8((
Z
U@ Bart '88',2
7yll '8(( de !evasto/ol'un dmesinden sonra -usya artk tamamiyle
yenilmi bulunuyordu2 Bu durum karsnda bar m- zakerlerine 0irimekten
baka bir yol kalmamt2 >itekim =aris'de balanan mzakereler neticesinde
'8&@H Bart '8(D tarihinde =aris Buahedesi akdedildi2 Bir tara#tan Trkiye,
D/
nin )aradeniz'de -us donanmas bulundurulmasn men'eden maddesinin
kaldrldn il"n etti2' Gi1 bir Devlet buna kar koymamt ve '8+' de $'@ Bart,
Qondra'da to/lanan bir kon#eransta akdedilen mukavelen"me ile -usya'nn bu
hareketi tasvi/ ve Boazlarn sulh esnasnda btn yabanc har/ 0emilerine ka/al
olduu teyid edildi2
%
Bu suretle -usya yeniden )aradeniz'de donanma bulundur-
mak hakkn kazanm oldu2 Dolaysiyle 1ok 0e1meden -usya tekrar 9stanbul'u ele
0e1irmek siyasetini takibe balad2
Bu siyasetin en hareretli tara#tarlar da, -usya'da 0ittik1e n#uz kazanan
=anslavistler oldu2
@
=anslavizm cereyan -usya'da <:<2 yzyl ortalarna doru
sr'atle 0elimiti2 Trklerin zulm altnda inleyen !lav kardelerini kurtarma
maskesi altnda hareket eden bu zmre mensu/larnn esas 0ayeleri -usya'nn
h"kimiyeti altnda btn !lavlar birletirmek ve istanbul'u ele 0e1irmektiA
=anslavistler bu maksadla Ayaso#yaya ha1 koymak slo0ann ortaya atm-
lard2 Bata -us hkmeti tara#ndan desteklenmiyen bu hareket 3ar Aleksander
::2 zamannda 0ittik1e kuvvetlendi ve -us siyasetine dahi tesirini icraya balad2
!iyasF sahadaki =anslavistlerden en mhimi '8DC de istanbul'a el1i olarak
06nderilen Eeneral >ikolay =avlovi1 F0nat'yev olmutur2
C
!onralar istanbul'daki di/lomatik #aaliyetleri ve bilhassa '8++- '8+8 -us
harbi are#esindeki entrikalar ve nihayet !an-!te#ano $Aya- ste#anos, Barnn
ba terti/1isi s#atiyle ad kazanan F0nat'yev, kariyeri itibariyle hem asker hem
di/lomatt2 '8(D da Qondra'da Bilitaire attachd olan F0nat'yev, 3in, Gindistan ve
:ran meseleleri ile yakndan me0l olmutu2 '8(+ de Balkanlarda ve Jakn-
5arkda bir 0ezi ya/tktan sonra, '8(8 de di/lomatik bir misyonla Give ve
Buhara'ya 06nderilmitiA [0nat'yev bu mnasebetle bu iki Ganln -usya'ya
ilhak i1in 0erekli bil0ileri elde etmiti2 Laten tam bu sralarda -usya Trkistan'
almak i1in harekete 0e1mi bulunuyordu2 Dolaysiyle F0- nat'yev'in elde ettii
bil0iler #azlasiyle ie yaramtr2
F0nat'yev '8(*-'8DH da muayyen bir vazi#e ile =ekin'e 06nderilmi ve
burada ya/tklar takdir edilerek 3ar'm yaverleri arasna
' storiya diplomaatii, :, C%'2
% Jine, s2 C%%2
@ Bkz2 Akdes >imet )urat, Panslavizm. D2 T2 I2 M2 Der0isi cilt <:2 say %ZC $Ankara
'*(@, ss %C'-%+8A B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans '8+H-'88H2 ?N#ord '*@+, //2 (D-88
ve devam2
C B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans, /2 @H not @2
D0
alnm, 0enerallie ter#i ettirilmiti2 '8D' de bir vazi#e ile istanbul'a 06nderilen
F0nat'yev, sonralar en 1ok me0ul olaca bir sahay yakndan 06rmek #rsatn
bulmutu2 Di/lomatik #aaliyette mhim bir tecrbe edinmi olmas hasebiyle
F0nat'yev -us hariciyesinin en mhim ubesi olan Jakn-5ark Basas bana
0etirilmi ve bu vazi#ede kald '8D' den '8DC ylna $yani d6rt yla yakn,
kadar Trkiye ileri ve dolaysiyle Balkan meseleleri ile yakndan me0ul olduu
0ibi, -usya'nn bu meselelerde siyaset ya/clanmn bana 0e1miti2 Bu
vazi#esinde iken, F0nat'yev artk tam bir =anslavist olmas hasebiyle,
Balkanlardaki !lavlarn, yani )arada, !r/ ve Bul0arlarn tamamiyle -usya'nn
n#uzu altna alnmalar, kiminin mstakil bir devlet, kimisinin ?smanl
!ultan'na bal muhtar bir beylik haline 0etirilmesi i1in 0ayret sar#etmee
balamt2 Bu sralarda -usya'da al/ yrmekte olan =anslavizm hareketinde
F0nat'yev, Madeev'den sonra bata 0elen liderlerden biri saylmakta idi2 ite b6yle
bir zat '8DC de istanbul'a -usyann el1isi olarak tayin edildi2
Jeni -us el1isinin istanbul'a 0eli tarz bile zihniyetini ve ?smanl
-/ayitahtnda ya/aca #aaliyeti a1k1a 06sterecek mahiyette idi2 F0nat'yev,
kendisini 0etiren -us 0emisinden Ealata rhtmna ayak bastnda, -us aPanlar
tara#ndan daha 6nce haber verilmek ve hazrlk ya/lmak zere kalabahk bir
-um, 7rmeni ve dier ?rtodoks teb'a tara#ndan byk bir tezahratla
karlanm ve 06steriler arasnda -us el1iliine kadar teyi edilmiti2 Bab"li
i1in hi1 te bo olmayan bu karlan tarzna Trk /olisi ve il0ili makamlar
sadece seyirci kalmak mecburiyetinde idiler2 >itekim :0nat'yev'in istanbul'a
ayak basar bazmaz, bata !lav kardeler olmak zere btn ?rtodoks teb'ann
h"misi roln zerine alm olduu derhal 06rld2
?smanl Devleti bu sralarda malF, idarF ve siyasF bakmdan byk
buhranlar i1inde bulunuyordu2 !ultan Abdlaziz'in bir takm 06sterili !aray
binalarna, saray isra#atma ve ie yaramayan donanmaya harcamak i1in bata
Mransa olmak zere dardan ald bor1 /ara sonunda, Devletin malF durumu
0nden 0ne u1uruma srklenmekte idi2 Byk =etro ve )aterina ::2
zamanlarnda balay/, >ikola :2 zamannda bsbtn hzn arttrm olan -us
kkrtmalar neticesinde )arada, !r/ ve Bul0arlar arasnda, Devleti aliyye'ye
kar ayaklanma hareketi alm yrmt2 Billiyet1ilikten ziyade ?rtodoksluk
bayra altnda ya/lan bu -us /ro/a0andas, Balkanlardaki ?smanl
h"kimiyetini k6knden sarsacak mahiyette idi2 Bilhassa )arada'n dalk saha
olmas ve denizden de sil"h alabilme
D1
imk"nlar buray -us kkrtmalarnn asl oca haline 0etirmiti2 Bosna,
Gersek'de balanan millF !r/ hareketi de, ?smanl Devleti i1in tehlikeli bir
0elime 06sterecek mahiyette idi2 Burann AvTisturya- Bacaristan'a bitiik
olmasnn Ayrca hususiyeti vardr2 ?smanl Devleti'nin banda bulunanlar,
!ultan Abdlaziz kendisi de dahil olmak zere, bu mkl artlarla ba edecek
ne kabiliyet ne de enerPiye sahi/tiler2 ?smanl devlet idaresi 1oktan ie
yaramyan birtakm messeseler manzumesinden baka bir ey deildi2
Dolaysiyle [0nat'yev ve baka bir1ok kimse bu Devletin /ek yaknda ykl/
' B2 G2 !umner, (ussia and t!e )alkans /2 'C(2
DD
Qivadia !aray'nda ziyaret ettiinde, -us-Trk dostluuna hizmet etmek
istemiti2
'
Qivadia !aray, -us 3arlarnn istirahat ettikleri bir yerdi2 Muad =aa,
maiyeti ile birlikte, in0iltere'de ya/lan 1ok lks !ultaniye yat ile Qivadia
' Bu ziyarete ait baz evrak Diler Bakanl Arivinde muha#aza edilmitirK D9 A,
-usya, )arton C*H, dosya >o2 %2
% D9A, -usya, )arton C*H, dosya >o2 %2
@ Ayni yerdeK =romemoria attribue au Eouvernemet :m/6rial sur la /rRendue allaince avec la
-ussie " '' occasion de la mission de Muad =ach" " Qivadia, '8D+2
C Ayni yerde2
( Jine2
D2
06sterilen bir nezaket ziyaretinden baka bir maksat tamyorduA yukarda da
belirtildii 0ibi, bu hususta -us bykel1isi 90nat'yev'in telkinlerinin de rol
olduu muhakkaktr2 Bu 1eit ziyaretlerin /hesiz ki, iki memleket arasndaki
mnasebetlerin dostluk havas i1inde 0elimesinde, daha dorusu Trkiye'de o
sralarda 0ittik1e artan -us n#uzunun kuvvetlenmesine hizmet edecei de
aik"rd2 >itekim bu kabFl Qivadia ziyaretleri sonralar da ya/lm ve bu
mnasebetle bir -us-Trk ltti#akndan bahsedilir olmutur2
90nat'yev'in de tahriki ile Balkanlardaki !lavlar arasnda kaynamalar
artmakta idiA zaten bu memleketlerdeki -us konsolosluklar tam manasiyle birer
casus ve tahrikat yuvas haline 0etirilmilerdi2 -usya'dan 1ok1a =anslavist aPanlar
akn etmekte, /ara ve sil"h yollanmakta, -usya'mn muhteli# ehirlerinde Trklere
kar !r/, )aradal ve Bul0ar yetitirilmekte idi2 Bu hareketin banda
-usya'nn 9stanbul el1isi [0nat'yev in kendisinin bulunmas ve 0erekli direkti#leri
vermekten 1ekinmcmesi ayrca 6nemli idi2 Tabiatiyle 1ok kurnaz ve hiylek"r bir
kimse olmas s#atiyle btn #aaliyetini 6rtbas etmesini bildiinden, Bab"li
makamlar kendisine kar a1k1a vaziyet alamyorlar, daha dorusu almaktan
1ekmiyorlard2
'8+( de Bosna'da 1kan isyan ve onu takiben )arada'daki ayaklanma ve az
sonra Bul0aristan ve !rbistan'daki isyan hareketleri, !rbistan'n oraya to/lanm
olan ve Takend #atihi Eeneral 3er- nyaev'in kumandasndaki -us 06nlllerinin
tevikleriyle Trkiye'ye kar harbe balamas, haddizatnda dorudan doruya
90nat'yev'in direkti#leri ve bil0isi altnda ya/lmt2 -us 06nllleri ve !r/ ordu-
sunun ?smanl kuvvetleri tara#ndan mthi bir dayak yemelerini mteaki/ !r/lar
tamamiyle mahvolu/ 0itmekten kurtaran da yine -usya olmutu2 Bu de#a -usya
tara#ndan yeni kkrtmalar ve !lavlarla mesk4n yerlerde re#ormlar ya/lmas
tale/ edilmee baland2 Buna Avusturya da kart2 Gatt" =rusya da il0ilendi2
Besele bytlerek bir Avru/a meselesi haline 0etirilmee baland2 Bu sralarda
Bul0aristan'da vukubulan ayaklanmalarn bastrlmasmdaki iddet, -us aPanlar
tara#ndan 1ok mbalaal bir ekilde Avru/a'da yaylm ve Trk dman
Eladstone'n ?smanl Devleti aleyhinde amansz bir kam/anya a1masna vesile
tekil etmiti2 Galbuki 9n0iltere'de iktidarda bulunan Disraeli $sonradan Qord
Becaons#ield, ?smanl tm/aratorluunu -us kkrtmalarna kar desteklemek
/rensibini siyasetinin esas olarak almt2 -uslarn Trkistan' ele 0e1irmee
balamalar, '8D( de Takent'in -uslar tara#ndan za/t,
D3
Buhara, Give ve Gokand Ganlklarnn -us istil"sna hede# tutulmas,
Gindistan'n -uslar tara#ndan tehdidi mahiyetinde olmakla, -us- 9n0iliz
mnasebetlerinin zaten bir mddettenberi a1lmasna 06trmt2 Laten bu
artlar altnda 9n0iltere'nin Trkiye'yi destek- liyecei 0ayet tabii idi2
Bir mddet 6nce !adaret makamndan uzaklatrlan Bahmud >edim =aa,
90nat'yev'in entrikalar ve tesiriyle '8+( Austosunda tekrar mevkiine
0etirilmitiA
'
1nk Bahmud >edim =aa Bosna- Gersek'te 90nat'yev'in tale/
ettii re#ormlar ya/acan v"detmiti2 Makat Balkanlardaki 0elimelerin vahim
bir istik"met almas ve -us basksnn 0ittik1e iddetlenmesi zerine 9stanbul'da
-usya'ya kar hareket belirdi2 Bunun neticesinde Bahmud >edim =aa '*
Bays '8+D da 1ekildi ve yerine Behmed -t =aa 0etirildi2 Bidhat =aa'nn
banda bulunduu bir kom/lo hareketi Abdlaziz'in hal'i i1in hazrlklar
ya/makta idi2 [0nat'yev bunu haber alm ve !ultan Abdlaziz'i iddet tedbirleri
almas yolunda tevik etmise de muva##ak olamamt2 %* Bays '8+D tarihinde,
Abdlaziz tahtndan #era- 0ata zorland ve yerine Burad ;2 tahta 0e1irildi2 C
Gaziran '8+D tarihinde de !ultan Abdlaziz'in ya intihar etmek veya 6ldrlmek
suretiyle hayat son bulmutu2
Balkanlarda balyan ve 90nat'yev'in de muhakkak dahli olduu
karklklar, bu suretle ?smanl Devleti i1inde byk buhranlara sebebiyet
vermiti2 !u/larn muhakkak yeni bir hezimetleri ve kat'F olarak har/ d
edilmeleri ancak -usya'nn mdahalesi ile mmkn olmutu2 Bu sralarda
?smanl tahtnda deiiklik oldu2 !ultan Abdlaziz'in, 6lmnden sonra tahta
0e1irilen !ultan Burat ;2 n aklF muvazenesinin yerinde olmad 0ibi,
shhatinin da tahtta kalmasna msaade etmedii anlalmt2 Bu de#a tahta
Abdlmecid'in olu Abdlhamid ::2 in 1kmas icabediyordu2 Eelimekte olan,
U6n- Trk $Een1 Trkler, hareketinin tesiriyle baz ?smanl =aalar da
merutF bir idarenin kurulmasn tasarlamaa balamlard2 Dolaysiyle bir
anayasa hazrlanacak ve bir Beclis-i Bebusan tesis edilecekti2 Bu hareketin
6nderi de Bidhat =aa idi2 Bidhat =aa ve tara#tarlar Abdlhamid ::2 ile temas
ederek mrutF idareyi kabul ettii takdirde kendisinin tahta 0e1irileceini
bildirmiler, o da muva#akat edince @' Austos '8+D tarihinde Abdlhamid ::2
tahta 1karlmt2 ite bu tarihten itibaren !1Pltan Abdlhamid ::2 Gan'n devri
balamaktadr2 Bu surede Abdlhamid ::2in tahta 1k zaman
' B2 G2 !umner, (ussia and t!e )alkans /2 'C(2
24
?smanl Devleti'nin 1ok buhranl bir devrine rastlamt2 Bosna\ Gersek'te
re#ormlar ya/lmas, !rbistan ile mtareke akdi meselesi ve Bul0aristan'daki
karlklarn 6nnn alnmas 0ibi birbirinden 1etin meseleler ortaya 1km
bulunuyordu2 Bata -usya olmak zere byk devletler kendi men#aatlar
y6nnden mdahale ediyorlard2 Bu buhran i1inde en 1ok sesi duyulan kimse ise,
/hesiz -us el1isi Eeneral [0nat'yev idi2
7kim '8+D ortalarnda !r/larla bir mtareke akdi ortaya 1kt2 -usya buna
kararak, !r/lar korumak ve -us isteklerini kabul ettirmek i1in @' 7kim '8+D
da Bab"li'ye bir ltimatom vermek suretiyle tehdid etti2
'
Bab"li bu talebi kabul
etti 2 Makat mesele bitmi deildiA ortada bir takm re#ormlar tasla vard2 Bu
hususta -usya yine srar ediyor ve ?smanl Devleti'ni i1ten ykacak tedbirlerin
tatbikini istiyordu2 Bab"li'nin buna kar 0elmesi zerine 9stanbul'da byk
devletlerin bir kon#erans to/lanmasna karar verildi ve %@ Aralk '8+D tarihinde
Tersane )on#erans adiyle bilinen to/lant resmen a1ld2 Bab"li'ye Bosna-
Gersek'te ve !lavlarla mesk4n dier yerlerde ya/mas 0ereken bir takm re-
#ormlarn taslaklar sunuldu2 [0nat'yev, yine bu mnasebetle kon#eransta en
byk rol oynamaa hazrlanyordu2 Makat tam bu srada byk devletlerin hi1
beklemedikleri bir h"dise oldu2
)on#eransta alnacak kararlarn asla Trkiye'nin lehine olmayaca ve ?smanl
Devleti'ni i1ten ykmak maksadiyle bir takm re#ormlarn Bab"li'ye zorla kabul
ettirilmek istenecei bilindiinden, 6nleyici baz tedbirlerin alnmas
0erekiyordu2 Bunlardan biri de Trkiye'de Berutiyet il"n olacakt2 >itekim
!ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan !adaret makamna 0etirilen Bidhat =aa Tr-
kiye'de bir Anayasa hazrlanmas, merutF bir idarenin kurulmas ve bunlarn
0er1ekletirilmesi i1in Beclis-i Bebusann tesisi bir md- dettenberi
tasarlanmakta ve bunun i1in 1allmakta idi2 >itekim Bidhat =aa'nn !adarete
0etirilmesinden sonra, 1ok 0izli bir ekilde bu yolda hazrlklara baland2 !ultan
Abdlhamid ::2 de buna muva##akat eder 06rnd2
>ihayet Tersane )on#erans nn 1almalar balam ve Bab"li'ye
tekli# edilecek re#ormlarn tasla hazrlanmt2 Bu hususta en 1ok #aaliyet
06steren -us el1isi Eeneral [0nat'yev oldu2 in0iliz murahhas Qord !alisbury
ise 1ekin0en davranmakla beraber, -usya-
' B2 G2 !umner, !ssia and 5!
#alkans$ /2 %%'2
2-
ya kar a1k1a ce/he almad2 )on#eransn resmen a1laca ve Bab"li'ye
ya/lacak re#orm tekli#lerinin a1klanaca 0n, %@ Aralk '8+D tarihindeki
oturumda Trk Gariciye nazn da vard2 Derken to/lar atlmaa baland2
Burahhaslar bunun ne demek olduunu birbirine sorarlarken, Gariciye nazn
bu to/ seslerinin !ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan merutiyetin il"nn haber
verdiini beyan etti2
'
>"zr s6zlerine devamlaK Berutiyetin il"n ile ?smanl
mem"- likinde Bslman ve Gristiyan teb'a arasnda #ark kalmyaca ve her
iki zmrenin de durumunu slah i1in bir takm tedbirler alnacandan,
)on#erans tara#ndan artk her han0i bir re#orm tekli# ve tavsiyesi
ya/lmasna lzum kalmadn beyan etti2
)on#erans yeleri, bata 90nat'yev olmak zere, merutiyet il"nna
aldrmak istemediler ve to/lantlarna devamla Bab"li'den tavsiyelerinin tatbiki
hususunda kararl 0ibi 06rndler2 Makat ?smanl makamlar buna yanamadlar2
Bu suretle, Berutiyctin il"n, byk devletler tara#ndan ya/laca muhakkak
sanlan bir basky 6nlemek maksadn tamakta idi2 >itekim Tersane )on-
#erans az sonra dald ve devletlerin basks da durdu2 Biraz sonra, tes/it
edilen muayyen usuller zerinde, alelacele se1imler ya/ld, Beclis-i Bebusan
to/land ve iyi-k6t bir Anayasa $Tekil"t- 7sasiye )anunu, hazrland2 Makat
1ok 0e1meden zuhur eden hadiselerin ve onu taki/ eden -usya'ya kar harb, bu
BerutF rePimin devamna ve Anayasa hkmlerinin tatbikine imk"n
brakmad2
9stanbul )on#erans'nn tam bir #iyasko ile neticelenmesi, daha dorusu
kendiliinden dalmas zerine, Eeneral [0nat'yev yeni bir takm entrikalar
/einde, ;iyana, =aris, Berlin ve Qondra'ya 0iderek, yeni terti/ler hazrlamaa
balad2
%
Byk devletlerin re#ormlar tale/ ederek Bab"li'ye mterek
dekl"rasyonda bulunma- lanm salad2 Makat Bab"li buna yanamak istemedi2
Bunun zerine -usya %C >isan '8++ tarihinde bir takm bahanelerle, Trkiye'ye
har/ il"n etti2
@
Bu suretle bir1ok askerF ve siyasF 0elimelere yol a1acak olan
'8++-'8+8 Trk--us sava balam oldu2
!avan ilk tesirlerinden biri de, !ultan Abdlhamid ::2 in zaten
istemiyerek il"n etmi olduu BerutF idareyi, yani Beclis-i Bebusan
kaldrmas oldu2 Makat Tekil"t 7sasiye )a-
' B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans$ //2 %** ve devam2
% B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans$ p. %DH ve devam2
@ Bu Garbin 1kna ait K Dr2 Julu Tekin )urat, '8++-'8+8 5smanl, !s 3ar*inin
se*e*leri. Belleten, Iilt <<;: $'*D%,, say 'H@, ss (D+-(*%2
2.
nuu resmen il0a edilmedi, ancak tatbiki 0eciktirildi2 Bama#ih, !ultan
Abdlhamid ::2, bu ilk ?smanl Beclis-i Bebusann datmakta hakl idiA
1nk Beclis'teki 0ayr-i mslim ve 0ayr-i Trk unsurun #aaliyet ve
davranlarnn Devleti ykc mahiyette olduu a1k1a belli olmutu2
-usya bu harbe karar vermeden 6nce Almanya'nn yani Bis- marck'n,
tara#sz kalacana ait teminatm almt2 Almanya bu suretle, -usya'nn '8+H-
'8+' Alman-Mransz harbinde muha#aza ettii tara#szln borcunu 6demi
oluyordu2 Byk re#ormlar ile tannan 3ar Aleksander : : 2 ise, -usya'da bu
sralarda sr'atle 0elien =anslavist yani 6venist-milliyet1ilerin tesirine
ka/lm ve !lav biraderleri kurtarmak i1in Trklere kar harbe balam
06rnyordu2 Makat esas maksat, !lav biraderleri kurtarmak deil, 9stanbul ve
Boazlar ya ele 0e1irmek veya hi1 olmazsa tamamiyle -usya'nn kontrol altna
koymakt2 Avusturyann da bu har/te tara#szl muha#aza edeceine
inanlyordu2 Bir de, 9n0iltere'de Trkiye- deki Bul0ar mezaliminden sonra
Eladstone'n a1t Trk dmanl kam/anyasnn e/ey tara#tar bulmas, -us
hkmetince kendi arzusuna uy0un te#sirlere yol a1m ve 9n0iltere'nin de
Barbar Trkleri himaye etmiyecei, yani harbe 0irmiyeceine hkmedilmiti2
-us ordusunun hem say hem de malzeme, talim, terbiye ve kumanda heyeti
bakmndan ?smanl-Trk ordusuna 1ok stn olduu ve bilhassa -usya'nn
ekonomik ve malF durumdan ?smanl Devleti ile mukayese edilemiyeceinden
Trkiye'nin ksa bir zaman i1inde malu/ olaca sanlyordu2
-us ktalar, daha harbin il"mndan 6nce, '8(* da tekil edilen -omanya'ya
0irdiler ve sr'atle ?smanl snrlarna yaklaarak mukavemete maruz
kalmakszn Tuna'y 0e1tiler2 -us ordusuna Aleksander ::2 in biraderi Erandk
>ikolay >ikolayevi1 kumanda ediyordu2 Eeneral Eurko'nun idaresindeki bir -us
kuvveti sr'atle ilerliyerek Balkanlardaki 5i/ka 0e1idini i0al etti2 -uslar i1in
7dirne ve istanbul yolu a1lm 0ibi idi2 Makat tam o sralarda !o#ya zerinden
=levne'ye 0elen ve burada alelacele to/rak tabyalar ina ederek =levne'yi kale
hane 0etiren ?sman =aa $Eazi ?sman =aa,nn CH 2HHH kiilik kuvveti, -us
saldrlarn durdurmak suretiyle, harbin seyrini deitirdi2 -us kumandanl bu
de#a stn -us kuvvetlerini =levne zerine evketti2 ?sman =aa'nn dahiyane
kumandas ve cesareti, Trk askerlerinin misli 06rlmemi kahramanlklar
karsnda, -uslar byk kay/lara uradlar2 Bunun
25
zerine -us karar0"hnda aknlk eserleri 06rlmee baladA hatt" bir de#asnda
bir /anik bile ba 06sterdi2 ?sman =aa'ya istedii yardm yetimi olsa idi,
-uslarn hezimete uratlarak, Tuna'nn 6br tara#na atlacaklar muhakkakt2
Makat yksek kademedeki dirayetsiz =aalar yznden =levne'ye her han0i bir
yardm 06nderile- medi2
)a#kas ce/hesinde de byk kuvvetlerle harekete 0e1en -uslar, bata baz
ilerleme kaydettilerse de, sonralar Buhtar =aa $Eazi Buhtar =aa,'nn
kahramanca kar koymas ile byk kay/lara uratlarak durduruldular2 Makat
-uslar 'D&%8 )asm '8++ tarihinde )ars kalesini bir hcumla almaa muva##ak
2/
Bama#ih ite bu birka1 adm atlmas byk bir mesele halini ald, 1nk
-uslarn karsna 9n0iliz donanmas dikilmi bulunuyordu2 Bab"li'nin
mracaat zerine harekete 0e1en 9n0iliz siyaset1ileri, nihayet -us tehlikesinin
vehametini 06rmler ve Bavekil Disraeli $sonraki Qord Beacons#ield,'nin taki/
ettii siyasete uy0un olarak, ?smanl 9m/aratorluu'nu -uslarn eline
dmekten kurtarmak i1in donanmay 9stanbul'a yollamak kararn almlard2
>itekim 9n0iliz #ilosu '( 5ubat '8+8 tarihinde Barmara'ya 0irerek, 9stanbul'a
yakn adalar karsnda demirledi2 -uslarn 9stanbul'a kar harekete 0e1me
teebbsleri, bu suretle, 9n0iliz donanmas tara#ndan durdurulacakt2 -usya'nn
buna teebbs ayn zamanda 9n0iltere ile -usya arasnda bir harbin 1kmasna
20
0emilere binecei yerlerin de tesbitine 1allmt2 Bu mnasebetle, 90nat'yev'in
bilhassa Bykdere zerinde durduu da biliniyor2 Jani, 0ya -usya'ya
0idecek olan -us askelerinin bir ksm, -us tat 0emilerine binmek maksad ile
Boaz'daki Bykdereye 0ideceklerdi2 TabiF bir mddet orada kalacaklar ve
her halde kendilerini emniyet altnda bulundurmak maksad ile etra#larm
tahkim edeceklerdi2 Bundan sonra -uslar' oradan 1karmak artk bir mesele
halini alacakt2 90nat'yev'in Bykdere zerinde srar etmesi muhakkak ki,
bunun i1indi2 Makat !ultan Abdlhamid ::2 buna asla yanamad ve -uslarn bu
tekli#ini reddetti2 Deniz yolu ile nakledilecek -us ktalarnn ancak Barmara
Denizi sahilinde, )- 1k1ekmece'ye yakn bir yerde olabilecei hususunda bir
anlamaya varlmt, ite bu misal dahi F0nat'yev ve etra#mdakilerin icabnda ne
0ibi hiylelere ba vurabileceklerini aydnlatmaktadr2
>ihayet -uslarn basks ve i0nat'yev'in tehdit ve arro0ance altnda '*
5ubat&@ Bart '8+8 tarihinde Ayaste#anos bar imzaland2
'
Bu bar,
haddizatnda tamamiyle i0nat'yev'in eseri idi, ve dolaysiyle Trkiye'ye 1ok ar
artlar ykletilmiti2 )arada ve !rbistan'n istikl"lleri Bab"li tara#ndan
tasdik edildikten sonra, Bul0aristan'a ait bir1ok madde konmutu2 Bul0aristan,
?smanl =adiahna bal bir beylik olarak braklmakla beraber, hudutlan 1ok
0eniletilmiti2 Bu snr 70e Denizi'ne ulat 0ibi, Qlebur0az Bul0aristan'da
braklmak zere, 9stanbul ve Boazlar da tehlike altna konmutu2 ?smanl
askerinin bulunmas yasak edilen b6yle bir Beyliin tamamiyle -usya'nn n#uzu
altna decei ve ksa bir zamanda istikl"lini il"n edecei de aik"rd2 Laten
i0nat'yev'in asl istei de bu idi ve hatt" kendisi orann beyi veya hkmdar
olmay dahi ka#asndan 0e1irmekte idi2 >etice itibariyle Bul0aristan,
Ayaste#anos Bar'na 06re Balkanlarn en kudretli bir beylii haline konmu
oluyordu2 Bul0aristan'da idarF tekil"t tamamlanncaya kadar -us i0ali iki sene
devam edecektiA bununla Bul0aristan'da -us n#uzunun salamca yerletirilmesi
ii emniyet altna konmu oluyordu2
'D2 Badde ile bir de Dou-Anadolu'daki 7rmenilerin durumu da nazar itibare
alnmt2 Bab"li, buralardaki 7rmenilere $har/ zamannda -uslarla ibirlii
ya/tklarndan 6tr, kar hi1 bir ta- kibatta bulunmyacak ve 7rmenilerin
durumunu dzeltmek maksa-
' B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans , // @**-C%CA )ont >2 =2 [ 0 n a t 'yev, San6
Ste'ano $=etro0rad '*'D, m2 y, A Ayaste#anos mzakereleri ve barna ait evrakK D9A -us-
sie, )arton ''* bis2
21
diyle re#ormlara 0iriecektiA bu husustaki #aaliyet hakknda il0ili devletlere
muntazam bil0i verilecekti2
Bu suretle 7rmeniler meselesi muahede metninde resmen yer alm
bulunuyordu2 Laten Ayaste#anos'ta mzakereler ya/lrken, yukanda belirtildii
0ibi, bir 7rmeni heyeti :0nat'yev'e mracaatla bir takm imtiyazlar talebinde
bulunmu ve bu hususta -uslardan teminat almt2 Bundan b6yle Trkiye ile
-usya arasndaki mnasebetler ve muahedelerde 7rmeni meselesi boyuna bahis
konusu olacaktr2 9leride 06rlecei 0ibi bu mesle mtamadiyen bytlecek ve
hatt" 9stikl"l Garbi zamannda Ankara- Boskova mzakerelerinde bir1ok
anlamazla yol a1acaktr2
Ayaste#anos Bar bir -us diktas mahiyetinde olmakla Boazlara ait
maddesinin de bilhassa -us men#aatini korumaa matu# olaca muhakkakt2
>itekim bu konu ile il0ili %C2 maddede u esaslar tesbit edilmitiK
9stanbul ve 3anakkale Boazlan, -us limanlarndan 0elen veya oralara
0iden tara#sz memleketlerin ticaret 0emilerine 0erek har/ ve 0erekse bar
zamanlarnda a1k bulunacaktr2
Jani bu madde ile -usya harbe katlmadk1a $Trkiye'ye kar
harbetmedik1e, -us ticaret 0emilerine Boazlar a1k olacakt2 Trkiye her han0i
bir devletle harbe 0irdii takdirde, demek ki, -us ticaret 0emilerine Boazlardan
0e1it verilecekti2 -usya'ya 0iden dier tara#sz devletlerin ticaret 0emileri de
serbest1e Boazlardan 20e1i/ 0ideceklerdi2 Jani -usya kendisi $Trkiye ile, har/
halinde bulunmadk1a, )aradeniz limanlan ile ya/lan -us ticareti asla haleldar
olmayacakt2 B6ylece -usya'nn ekonomik men#aati tamamiyle emniyet altna
konmu ve Bab"li'nin elinden Boazlar ka/atma hakk abnm oluyordu2
Ayaste#anos Bar ile ?smanl Devleti'nin -umeli'deki h"kimiyeti hemen
hemen tas#iye edildii 0ibi, 70e Denizi'ne 1kan Bul0aristan vastasiyle, -usya
da bir Akdeniz Devleti olabilecekti2 Byk bir Bul0aristan'n meydana
0etirilmesi ile -usya'nn Balkanlardaki n#uzu da birdenbire artm oluyordu2
Dolaysiyle Trkiye'nin -us n#uzu ve hatt" himayesi altna dmesi i1in btn
artlar hazrlanm 0ibiydi2 Batum, Ardahan ve )ars sancaklarnn -usya'nn
elinde braklmas ise Dou-Anadolu'yu tam bir -us tehdidine maruz bra-
kyordu2 Bir de Bayezid ehri ve 7lekirt ovas da -uslarn elinde kalacak olursa
-uslar i1in 9skenderun k6r#ezi'ne 0iden yol a1lm
2D
olacakt2 Ayaste#anos Bar olduu 0ibi tatbik edildii takdirde -usya'nn bu
kadar kazan1lar neticesinde 9n0iltere ve Avusturya-Baca- ristan'n men#aatlar
zedelenecekti2 Bunun i1indir ki, 9n0iliz donanmas 9stanbul'a kadar 0elmi ve -us
ilerleyiini durdurmutu2 Garbin sonlarna doru Avusturya'da da -usya'ya kar
bir takm hareketler belirmiti2 Ayaste#anos Bar akdedilmeden 1ok evvel, 0erek
Qondrada ve 0erekse ;iyana'da, -usya'nn alabildiine men#aatlar salamasna
kar tedbirler dnlmee balanmt22
Avusturya-Bacaristan Gariciye nazr -Andr"s!y $Andrai,, -us za#eri
belirdikten hemen sonra, yani '8+8 yl ?cak ortalarnda yeni durumu mzakere
i1in il0ili devletlerin bir to/lant ya/malar #ikrini ortaya att2 Bu 06r 9n0iltere
tara#ndan da benimsendi2 Ayaste#anos'da mzakerelerin balamas zerine,
Bab"li'ye kabul ettirilecek artlarn 1ok ar olaca muhakkak sayldndan,
9n0iltere bilhassa b6yle bir to/lant, yani )on0re zerinde 9srar etmekte idi2
>ihayet -usya da bunu kabul etti ve Bismarck'n bu ii ele almasn istedi2
Bismarck da muva#akatini verdi, #akat tam, namuslu bir komisyonculuk $a#i#-
dellal, ya/maktan baka bir rol olmyacam da belirtti2 Jani -usya'nn
beklediinin hil"#na olarak Almanya'nn -usya'ya tamamiyle mzaherette
bulunmayacam a1klam oldu2 Bama#ih )on0renin baarl olmas i1in,
9n0iltere ve -usya'nn daha 6nceden bir1ok hususta anlamalar 0erekmiti2
>itekim b6yle bir anlama @H Bays '8+8 de Qondra'da bir mazbata ile tesbit
edilmiti2 Ancak bundan sonradr ki, Bismarck'n arabuluculuu ile Berlin'de
bir )on0re to/lanmas temin edilebildi2 Bu )on0reye '8(D =aris
Buahedesi'ni imzalyan devletler katlacaklar ve dola- ysyle Trk--us ihtil"#,
bir daha umumF bir Avru/a meselesi haline 0etirilmi olacakt2
)on0re meselesi henz bir tartma sa#hasnda iken 9n0iltere ile Trkiye
arasnda da bir takm 0izli konumalar balamt2 Beselenin esas 9n0iltere ile
Trkiye arasnda -usya'ya kar bir itti#ak akdetmektiA yani 9n0iltere ?smanl
Devletinin -usya tara#ndan yutulmasna mani olacakt2 Bu yardmn karl
olarak da 9n0iltere'ye tabiatyle baz men#aatler salanacakt2 Bununla )brs
Adas'nn 9n0iltere tara#ndan i0ali meselesi ortaya 1kt2 '8D* da !vey
)analnn a1lmas ile Gindistan yolu bsbtn ehemmiyet kazanmt2
Galbuki -uslarn bir tara#tan Bul0aristan vastasiyle 70e Denizine 1kmak
zere olmalar, dier yandan )ars kalesini ele 0e1irmek ve 7lekirt ovas'na el
uzatmakla 9skenderun k6r#ezine, yani Akde-
22
nize sarkmak ihtimalleri belirmiti2 Dolaysiyle l0iltere'nin Akdeniz'deki
durumu ve Gindistan Jolu tehdit altna 0irmi oluyordu2 9n0iltere ite buna
mani olabilmek i1in )brs' i0al ile Adada bir askerF s tesisine karar
vermiti2 )brs yine ?smanl lkesi olarak kalcak ve Ada'dan alnan ver0i
yine ?smanl hazinesine 06nderilecekti2 -uslar ayet, )ars, Ardahan ve
Batum'u Trkiye'ye iade edecek olurlarsa, 9n0iltere'de )brs' i0ale son
verecekti2 9te bu artlar zerinde 9n0iltere ile Bab"li arasnda bir anlamaya
varld ve C Gaziran '8+8 tarihinde de )brs anlamas $Ionvention, imza-
land2 Bununla )brs Adas l0iliz i0ali altna kondu2 )arlnda da
9n0iltere -usya'nn Anadolu'daki muhtemel ilerleyiini durdurmay taahht
etti2 Bu suretle )brs'n 9n0iliz i0ali altna verilmesi dorudan doruya -us
basks ve tehlikesinin, yani '8++-+8 deki Trk malubiyetinin bir heticesi idi2
Tasarlanan )on0re, nihayet '@ Gaziranda Berlin'de to/lanarak tam bir ay
#aaliyette bulundu2
'
Buraya Disraeli, Eor1akov, Andras- sy, Bismarck ve
Vaddin0ton $Mransa hariciye nazr, 0ibi Avru/a'nn belli bal devlet adamlar
ve di/lomatlar 0elmilerdi2 Trkiye'yi de Behmed Ali =aa, )arateodori =aa
ve !adullal Bey $Berlin se#iri, temsil etmilerdi2
Bismarck'n riyasetinde to/lanan ve srasna 06re komisyonlar halinde
1alan )on0rede Ayaste#anos Bar'nn b t n maddeleri ve hemen hemen
he/si de -usya'nn aleyhine olarak deitirildi2 Bir kere Bul0aristan, Balkan
Dalar'nn kuzey'inde, !ultan'a bal bir beylik olarak tesbit edildi2 Balkanlarn
0neyindeki ksm da $5arkF -umeli, adyla bir muhtar lke haline kondu2
Bul0aristan'da -us askerlerinin iki yl deil, ancak * ay kalacaklar tesbit edildi2
)arada, !rbistan ve -omanya'nn istikl"lleri tannd2 )ars, Batum ve Ardahan,
?smanl har/ tazminat olarak -usya'ya brakld2 Makat Bayezit ehri ve 7lekirt
ovas 9n0iltere'nin srar ile Trkiye'ye iade edildi2 Berlin )on0resinin en mhim
maddelerinden biri de Bosna-Gersek'in ?smanl =adiahnn h"kimiyetinde
kalmakla beraber, Avusturya-Bacaristan'm idaresi altna konmasyd2 Bununla
?smanl 9m/aratorluunun /ar1alanmasna #iilen balanm oldu2 Ayn ve1hile,
Balkanlarda ?smanl idaresinde kalan yerlerde ve bilhassa Bakedonya'da
mahallF re#ormlarn ya/lmas ve bu suretle yerli G
' Berlin )on0resinde ait esas eser K V2 Bedlicott, %he .ongress o' #erlin and 1'ter
$Qondon '*@8, B2 G2 !umner, !ssia and the #alkans$ ss (H'-((@A Astoriya diplomatii$ ::,
CD-(H2
23
ristiyan ahalinin durumunun slah i1in bir takm tedbirlerin tatbiki de
kararlatrld2 Bununla, Bab"li muahedeye imzasn atan devletler
muvacehesinde bir takm taahhtler altna 0irmi oluyordu2
D 2 Badde ile de Bab"li, 7rmenilerle mesk4n yerlerde, hemen, vakit
kaybetmeksizin mahallF re#ormlara balyacak ve 7rmenilerin 3erkesler ile
)rtlere kar emniyetlerini salyacaktr2 Bu maksatla ya/lan re#ormlar
hakknda bu re#ormlara nezaret edecek devletlere, belli zamanlarda bil0i
verecekti2 Jani Bab"li bu madde ile, 7rmenilere tatbik edilecek re#ormlar
ya/lmasn taahht ediyor ve bu hususta da bu ie bakacak devletlere kar
mes'ul duruma konuluyordu2
34
3-
:::
!TQTA> ABD]QGAB9D ::2 LABA>:>DA
TRK9RUS 5NASE3ETLER
-u s y a d a k i Bs l ma nl a r k k r t ma t a s a r s
iki devlet ve millet arasndaki mnasebetlerin hakikF 1ehresi bilhassa har/
zamannda kendini belli eder2 ?rdular birbiriyle 1ar/rken, ce/he 0erisinde
karlkl bir takm, hakl veya haksz ithamlar ortaya athr, /ro/a0anda ya/lr,
a1k veya 0izli aPanlar #aaliyete 0e1erA her iki tara#n hkmetleri kendi halkna,
kar tara# mmkn mertebe k6tlemee 1alrA haksz tara# bu hususta 1ok
daha 0ayretlidir2 Gele, -usya ile Trkiye arasnda olduu 0ibi har/ler kronik bir
mahiyet almsa, karlkl /ro/a0anda bsbtn iddetlenmektedir2
'8++ harbi daha balamadan, -usya'da Trkiye'ye kar iddetli bir
kam/anya balamt2 )atkov, Madeev ve Ihomyakov 0ibi =anslavistlerden baka
Dostoyevskiy 0ibi tannm yazar, -us halkn Trklere2 kar kkrtmakta
birbirleriyle yar etmilerdi2 Danilevskiy tara#ndan yazlan ve =anslavistlerin
incil i saylan Rusya -e .-rupa adl eserde ortaya atlan 06rler, bir1ok -us
devlet adam, askeri ve aydn tara#ndan benimsenmitiA bu 06rler Trklerin
Avru/a'dan koulmas, !lav-Gristiyan kardelerin barbar Trklerin
boyunduruundan kurtarlmas, istanbul'un -uslar tara#ndan i0ali ve Aya-
!o#ya'ya ha1 konmas slo0anlar ile i#ade edilmiti2 Bu slo0anlar -us
matbuatnda da mtemadiyen tekrarlanmakta ve -us askerlerinin hakl bir dava
yolunda savaacaklar 06r -us halkna ve dolaysiyle Avru/a umumF
e#k"rna da alanmaa 1allmakta idi2 '8++ >isan'nda Trkiye'ye kar har/
il"n edilince, -usya'da, kiliselerde 1anlar 1alnm, "yinler terti/ edilerek din
3.
sizlere kar za#er bahetmesi i1in tanrya dualar edilmi ve btn -usya'da bir
Ga1l !e#eri havas esmee balamt2
Bata 9stanbul olmak zere, ?smanl memalikinin bir1ok yerinde -uslara
kar sava Bslman ahali arasnda heyecan uyandrmt2 Bosko# 0"vura
kar za#er kazanlmas i1in camilerde dualar edilmi, daha evvelki -us
har/lerinde ehit denlerin ruhlar i1in mevltler okutulmutu2 Bu suretle her
iki tara#n dinF hisleri k6rklenerek, dman tara#a kar kin ve ne#ret hisleri en
yksek bir dereceye 1karlmak istenmiti2 Bu hisler, daha evvelki har/ler
esnasnda terti/ edilen arklarla da takviye edilmekte idi2 Bunlardan bazlar
-us halk arklar arasna dahi 0irmiti2 =i- et /iet tsar turetskoy, /iet
russkomu tsar $Trk /adiah -us 1arna unlar yazmt, diye balyan bir
arkdaK Trk !ultannn -us 1arna mektu/ yazarak, Btn -usya'y
mahvedeceim ve sonra Boskova'da oturacam diye tehdit etmi olduu ve
Trklerin -usya'ya kar harbe baladklar $yani harbe sebebiyet veren Trk-
lermi, #akat -uslar tara#ndan yenilerek, /erian edildikleri anlatlmakta idi,
yani za#er -uslar tara#nda idi2
Laten har/ balamadan 1ok evvel Balkanlara -us aPanlan 06nderilmi,
Bul0arlar, !r/lar ve )aradallar ile -umlar Trklere kar ayaklanmalar i1in
kkrtlmalard2 '8+( deki Bosna ve Gersek isyan zerine Bel0rad'daki =anslavist
-us konsolosu )artsov !r/lar harbe sokmak i1in var-kuvvetiyle 1almt2
'
Daha
'8(8 de Boskova'da kurulan !lav yardm komitesi, '8+D yl )asm'na kadar
',( milyon ruble /ara yardmn !r/lara 06ndermiti2 -us hkmeti
=anslavistlerin bu 1eit #aaliyetlerine 06z yummak 6yle dursun, bilakis tevik
ediyordu2 -us askerleri arasnda Trklere kar dmanln artmas i1in her trl
telkinler ya/lmakta idi2 Bu /sikoloPi i1inde '8++ de harbe 0idecek olan -us
soldat larnn $ne#erleri, Trk to/raklarnda bir1ok vahet ve mezalim
ya/acaklar muhakkakt2 >itekim sonraki olaylar bunu teyid etmitir2
Trkiye'de ise -usya'daki #aaliyet ve kkrtmalarn onda biri dahi ya/lmas
imk"nszd2 Bir kere burada, -usya'daki intelli0en- tsia ve umumF e#k"r
or0anlar mevcut deildi2 ?lsa olsa dinF telkinlerle Bslman ahali Bosko#
0"vura kar 0ayrete 0etirile- bilicekti2 Laten eski har/lerin, istil" ve mezalimin
tesiriyle Anadolu ve -umeli'deki Bslman ahali zerinde, halkn her
zmresinde,
' B2 G2 !umner, (ussia and i!e )alkans /2 '8C2
35
k6yl ve ehirlide Bosko# 0"vura kar dmanlk hisleri derin bir k6k
salmt2 '8++ yl veya '%*@ harbinin balamas ile ahalideki bu -us dmanl
hisleri kolaylkla kam1lanabilecekti2
>itekim *@ harbi 1knca tsl"m ahalide -uslara kar dmanlk hisleri
hemen kendini 06steriA yediden yetmie kadar herkes Bosko# 0"vur'a kar
' Busa )undk $oy, =aann Trkiye'ye 0eliine kadarki hayatna ait bkz2 &es
memoires d! "eneral :o!ssa6Pacha K!nd!khov $'8@+-'8D(, $=re#ace de A$li, )antemir,
$7dition du Iaucase, =aris '*@*,2
% V2 72 D2 Ailen and =aul Burato##, .a!casian #attle'ields $Iambrid0e Tniversity =ress '*(@,,
/2 '%D2
3/
zerine -uslar 5uhum kalesi ve civarn boaltmak ve ayaklanmay bastrmak
i1in bir miktar muntazam -us askerini sevketmek zorunda kalmlard2
'
5uhum
1evresindeki Abazalar'n ayaklanmalar ve buralardaki -uslarn 1ekilmeleri
?smanl askerF mah#illerinde byk mitlere yol a1mt2 )a#kaslardaki
Bslmanlarn -uslara kar ayaklandklar takdirde, -uslar i1in mhim bir
durum yaratlabilecei kanaatini teyit etmiti2
Galbuki, Bslmanlar yalnz )a#kaslarda deil, -usya'nn i1inde de byk
bir kalabalk tekil ediyorlard2 9dil $;ol0a, nehri boyanda ve Trkistan'da
milyonlarca Bslman vard2 Bunlardan bir 1ounun -us idaresinden memnun
olmad da biliniyordu2 ;aktiyle Give, Gokand ve Buhara'nn -us istil"sna
kar koymak i1in ?smanl =adiahndan yardm istiyerek mracaatlar ya/ld
ve hatt" bir miktar askerF malzeme 06nderildiini !ultan Abdlhamid ::2 elbette
biliyordu2 Trkistan tara#ndan hacca 0itmek zere her yl istanbul'dan bir1ok
hac 0eli/ 0e1tiinden, ora ahalisinin durumu ve Trkiye'ye kar sem/ati
besledikleri bilinmekte idi2 5ayet Bslmanlarn bir ksm ayaklanacak olursa,
-uslarn mkl bir duruma decekleri ve Trkiye zerindeki -us askerF
basksnn ha#i#lemesi mmkn olacakt2 Bununla ayn zamanda -uslarn
Balkanlardaki !lavlar Trkiye'ye kar ayaklandrmalarnn karl da
ya/lm olacakt2 >itekim istanbul'da b6yle bir tasan zerinde durulduu
biliniyorK Aral Denizi 1evresindeki 061ebe )azak $)r0z,'lar -uslara kar
ayaklandrlmak istenmiti2
Aslen )azak Trklerinden olu/, ?renbur0 ehrinde yaayan ve cemaatn
mmtaz ahsiyetlerinden biri olan Buhammed -ahim adl bir zat, '8++ den bir
mddet 6nce -usya'dan Trkiye'ye iltica etmi ve 9stanbul'da yerlemiti2
3erkesler ve Abazalar'n 5uh um yaknndaki baarl ayaklanmalar zerine,
Buhammed -ahim 7#endi, )azak$)r0z,larn da -uslara kar
ayaklanabilecekleri #ikrini 0ayet mahrem olarak Dahiliye >ezaretine bildirmiti2
B6yle bir 06r hatt zanda bsbtn esassz deildiA -us idaresinden hi1 te
memnun olmayan )azak-)r0zlar, #rsat ve imk"n zuhur edecek olursa, -uslara
kar savamaktan 0eri durmayacaklard2 Ancak on- lan harekete 0e1irecek
6nderlere, /ara ve sil"ha ihtiya1lar vard, ite Buhammed -ahim 7#endi hayli
kalabalk olan $%-@ milyon, bu )azaklar harekete 0e1irmek iini zerine almak
istemi ve bu yolda Trkiye'nin mzaheretini tale/ etmiti2 )azaklara 1ok
sava1 olan
' V2 72 D2 Ailen, .a!casian #atllt'ields$ /2 '%+ ve devam2
Bakurtlar ve dier Bslmanlar da katlacak olursa, -uslarn bana hayli i
1karlmas mmkn olacakt2
Dahiliye >ezaretinde ve her halde askerF 1evrelerde de Buhammed -ahim
7#endinin bu yoldaki tekli#i 0ayet iyi karlanm ve kendisinin -usya'ya,
?renbur0 ehrine )azaklar kkrtmak, tekil"tlandrmak i1in 06nderilmesi
uy0un 06rlmt2 Buhammed -ahim 7#endi /he uyandrmamak i1in, tebdili
kya#etle oralara 0idecek ve kendisinin ?smanl Devleti tara#ndan
06nderildiini is/at i1in de Bakam Beihattan, yani 5eyhlisl"m'dan baz ne- -
sayih-i er'iyye'yi havi a1k bir mektu/ 06trecekti2 Basra#larn karlamak
zere de CHH altn harcrah ve 9stanbul'da kalacak aile e#rad i1in de her ay +HH
kuru maa tahsis edilecekti2
'+ Iemaziyelevvel '%*C $@H Bays '8++, tarihinde bu yolda ya/lan bir
muamele, tam !uhum'daki ayaklanma zamanna rastlamaktadrA daha dorusu
5uhum 1evresindeki
'
Abazalar'n -uslar'a kar kvamlar, -usya'daki dier
Bslmanlar da harekete 0e1irmek #ikrini uyandrmt2 !ultan Abdlhamid : : 2
i n bu hususta ne dnd bilinmiyorsa da,aslnda b6yle bir hareketi tesvi/
etmi olduu anlalyor2 Bama#ih Buhammed -ahim 7#endi'nin ?renbur0
1evresindeki )azak-)r0zlar kkrtmak zere yola 1karld /helidirA #akat
b6yle bir muamelenin cereyan etmi olmas dahi dikkati 1ekicidir2 -usya'ya kar
mcadelede, -usya'daki Bslmanlarn da celb- edilmek istenmesi, adet" 1ok
sonralar tatbiki dnlen Trk1lk veya Turanclk siyasetinin ilk
tezahrlerinden birini tekil etmitir2
Bama#ih, -usya'daki Trkleri-Bslmanlar ayaklandrmak tasars o zamanki
artlar i1inde imk"nsz bir eydi2 Aral Denizi'nin 6tesindeki 061ebe )azak-
)r0zlarn deil, Trkiye snrlarna 1ok yakn olan 3erkesler ve Azerilerin dahi
sil"ha sarlmalar 1ok mkld2 ?smanl =adiahnn, Bslmanlarn ruhanF
reisi, yani Ga- li#e-i ruy-i zemin s#atyle, )azak-)r0z bozkrlarnda,
Trkistan- da ve 9dil Boyu'nda ad ve san 1ok b y kt A #akat bu yolda besle-
nen say0 -uslara kar ayaklanmalar i1in k"#i deildi2 Bama#ih -us harbi
esnasnda -usya'daki Bslman ahalinin sem/atilerinin Trkiye ile olduunda
/he yoktur2 Makat -us ordusunda bir1ok Bslman soldat $asker,inin
bulunmas ve din kardeleri olan ?smanl Trkleri'ne kar savaa katlmalar da
ac bir hakikattiA bu durum )azan Trkleri, Bakurtlar ve )a#kas
Bslmanlarnn -us h"kimiyetinde yaamalarnn #eci neticelerinden biri idi2
' BBA Jldz 7vrak, Iemazielevvel '%*C2
31
!u l t a n Ab d l h a mi d : : 2 i n -u s y a ' ya ya kl a ma de n e me l e r i
!ultan Abdlhamid ::2 , *@ harbinin son sa#hasnda -usya'nn nasl bir
tehlike tekil ettiini -us meselesinin Trkiye i1in en byk bir /roblem
olduunu yakndan mahede etmiti2 Bu byk tehlikeyi mmkn mertebe az
zararla 0e1itirmek i1in !ultan Abdlhamid ::2in elinden 0eleni ya/mas
0erekiyordu2 -us ordularnn Balkanlar' amas ve 7dirne'ye 0irmeleri zerine,
!ultan Abdlhamid ::2, -uslar yumuatmak maksad ile 3ar Aleksander ::2 ile
hususF muhabereye 0irimitiA Ayaste#anos Bar akdi srasnda, -us Eran- dk
ve erk"nna !ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan Jldz !aray'nda /arlak bir resmi
kabul terti/ edilmiti2 Makat -uslar 6yle kolayca yumuayacak kimseler
deildi2 Ayaste#anos'daki mzakereler srasnda -uslarn siyasF emellerinin
mahiyeti a1k1a anlalmt2 Ayaste#anos bar ile, Balkanlardaki ?smanl
h"kimiyeti nerede ise tas#iye edilmi 0ibi idi2 )ars, Batum ve Ardahan
sancaklar ile Ba- yezit 1evresi ve 7lekirt ovas'nn -uslara braklmas ile
Anadolu da -us tehdidi altna konmu oldu2
Berlin )on0resinde Ayaste#anos Bar anlamas esasl bir deiiklie
tabi tutulmakla beraber, yine de Trkiye zerine ar hkmler yklenmitiA
ancak in0iltere'nin 9srar ile 7lekirt ovas ve Bayezit ehrinin Trklerin elinde
kalmas salanm, #akat har/ tazminat karl olmak zere 7lviye-i
!el"senin $yani )ars, Ardahan ve Batum sancaklarnn, -usya'ya braklmas
6nlenememiti2 Ayaste#anos bar'nn 'D2 maddesinde tesbit edilen 7rmenilerin
yaad sahada re#orm ya/lmas ciheti, Berlin )on0resi'nin D'2 maddesinde de
yer almt2 Trkiye bu madde ile Dou-Anadolu- da 7rmenilerle mesk4n alt
vilayette bir takm re#ormlar ya/may taahht etmiti2 Bu re#ormlar bata -usya
ve in0iltere olmak zere, Berlin Buahedesi'ni imzalayan byk devletler tara#n-
dan kontrole tabi olacaktA yani -usya bu hususta tam bir s6z sahibi idi2
Dolaysiyle -usya'nn 7rmeni re#ormlar mnasebetiyle Trkiye'nin i1 ilerine
kanmasna yol a1k braklm oluyordu2 '8+8 Berlin )on0resi, aslnda -usya
i1in byk bir di/lomatik malubiyet olmakla beraber, -usya'nn Trkiye
zerinde bask ya/masnn devamn asla 6nlemi deildi2
'8+8 yl 5ubat ve Bart'nda 9stanbul'un, -uslar'n eline dmesinin ancak
9n0iltere'nin mdahelesi ile 6nlendii mal4mdur2 Laten <:<2 yzyln bandan
itibaren ?smanl Devleti'nin ayakta durabilmesi,
3D
daha dorusu, 9stanbul vc Boazlar'n -usya'nn eline dmekten kurtulmas,
9n0iltere vc Mransa'nn -usya'nn bu emellerine kar kovmalar ile mmkn
olmutur2 ?smanl Devhti'nin btnlnn muha#azas, 9n0iltere ile -usya
arasnda, '8C' den sonra bir ka1 de#a tanzim edilen Boazlar !tats ile
salanmt2 -u anlamalar haddizatnda, bu i ki devlet arasndaki kuvvet
muvazenesinin, yani 9n0iltere'nin stnlnn bir neticesi idi2 !vey
&anah=n#n a1lmas $'8D*, ve bir mddet sonra )anal'n 9n0iltere'nin kontrol
altna 0e1mesi zerine, 9n0iltere -usya'nn Akdeniz'e 1kmasn 6nlemek i1in her
trl tedbire bavuracaktr2 Gele Bsr'n 9n0iliz i0ali altna konmasndan sonra
$'88%, 9n0iltere'nin -usya'ya kar siyaseti bsbtn kat'Fyet kesbetmitiA
Boazlarn -usya'nn eline 0e1mesine mani olunacakt2 Mransa'nn men#aati da bu
yolda 9n0iltere'yi desteklemesini icabettirmiti2
Byk devletler arasndaki bu rekabete asrn sonlarna doru Almanyada
karacak vc 1ok 0e1meden mhim bir rol oynamaa bas- lyacaktr2 !altanatnn
ta bandan itibaren di/lomasi inceliklerine n#uz eden !ultan Abdlhamid ::2,
byk devletler arasndaki bu rckabetten azamF derecede #aydalanmasn
bilmi vc 9stanbul- daki yabanc el1ileri birbirine drmek hususunda b y k
bir maharet 06stermitir2 Bu sayede ?smanl Devleti'nin btnln mu-
ha#aza ve muhteli# vesilelerle dardan 0elen ve bilhassa re#ormlarla il0ili olan
basklara kar koymak yolunda !ultan Abdlhamid ::2- in baarl bir siyaset
tatbik ettii de /he 06trmez bir 0er1ektir2
!ultan Abdlhamid ::2, yetitii muhit, ald terbiye ve 0elenekler icab
tam bir 5arkl idi2 ;ehimli, etra#ndakilere itimatszlk, kurnazlk ve
hiylek"rlk Abdlhamid ::2 in karakteristik vas#larn tekil etmekte idi2 5ahsF
temayl ve ?smanl !aray'nda hkm sren zihniyet icab, Abdlhamid ::2
key#F bir idareyi benimsemi ve btn bunlarn icab mstebit bir hkmdar
olmutuA !ultan Abdlaziz'in akbeti ve Ali !uavi vak'as daima 06z 6nnde
tutulduundan, kendi hayat bakmndan daimF bir korku i1inde yayan Abdl-
hamid ::2, herkesten ve her eyden /helendii cihetle, saltanat seneleri
ilerledik1e saylar 0ittik1e artan ha#iye $Purnalci,ler vastasiyle olu/ bitenlerden
ve teb'asmn temayllerinden haberdar olmak dzenini kurmak istemiti2 !ultan
Abdlhamid ::2, mutlakiyet ve merkeziyet1i /rensi/leri tatbikle devlet idaresini
tek elden yrtmek vc her hususta kendisi karar vermek usuln tatbike
1almtA dolaysiyle bu idare tam bir brokratik sisteme d6nmt2 !ultan
Abdlhamid
32
::2, 1ok 1alkandA byk k1k her meseleyi kendisi inceler ve kararn verirdi2
7tra#nda danmanlar da vard2 Abdlhamid ::2 devrinin sonlarna doru
bunlardan en ti/ii Ara/ izzet olmutur2 Bama#ih Abdlhamid ::2 in devaml
olarak muayyen bir ahsn tesiri altnda kald bilinmiyorA d siyasetin esas
itibariyle Abdlhamid ::2 in kendisi tara#ndan tesbit edilen esaslara 06re
yrtld bilinmektedir2 Bama#ih d siyaset hususunda Trkiye'nin belli
artlara bal kalmas, muayyen muahedelere 06re hareket etmesi ve bilhassa
-usya 0ibi byk bir devletin mevcudiyetini 06z 6nnde tutmas mecburiyeti
karsnda, !ultan Abdlhamid ::2in hareket serbestisi 0eni 6l1de tahdid
edilmiti2
'8(D =aris ve '8+8 Berlin )on0resi muahedeleriyle Trkiye byk devletler
camiasnn bir yesi s#atiyle, bilhassa Berlin )on0resinde kabul edilen esaslara
riayet etmek mecburiyetinde idi2 ?smanl Devleti'nin i1 ve d siyaseti bu
muahedenin artlarna 06re tanzim edilecekti2 !ultan Abdlhamid ::2 in -usya'nn
Boazlar ve 9stanbul zerindeki emellerinden hi1 bir zaman vaz0e1mediklerini
daima 06z 6nnde bulundurmas icabediyordu ve dolaysiyle en 1ok dikkat etmesi
0ereken cihetK -uslarn bir daha 9stanbul surlarna kadar 0elmelerini 6nlemekti2
Bunun i1in de mmkn mertebe -usya ile yeni bir harbe tutumaktan ka1nmak
icabediyordu2 >itekim saltanatnn sonuna kadar -usya ile Trkiye arasnda bir
harbin 1kmas hakikaten 6nlenmitirA zuhur eden anlamazlklar ise, -us
men#aatlerine aykn olmamak zere, di/lomatik yollarla 0iderilmee 1allmtr2
Bama#ih bu yoldaki baarlar sadece !ultan Abdlhamid ::2 in maharetinden deil
9n0iltere, Mransa ve sonralar Almanya'm desteiyle mmkn olmutur2 !ultan
Abdlhamid ::2 devrinde de daha 6nceleri olduu 0ibi, ?smanl Devleti'nin d ve
byk 6l1de i1 siyasetinde de -usya en mhim #akt6r olmakta devam etmitir2
-usya ile Trkiye arasndaki mnasebetler, her eyden 6nce, <;:::2
yzyldan itibaren -usya'nn sr'atle kuvvetlenmesi ve cora#F bitiiklii icab,
mtemadiyen zay# den ?smanl devleti hesabna 0enilemek istemesi ile tayin
ve tesbit edilmiti2 !cak denizlere 1kmak 6zleyii diye adlandrlan bu isteyi
ve siyasetin mahk4mu olan -us devlet adamlar, -us 0eneralleri ve 3arlarnn Tr-
kiye'ye kar taki/ edecekleri siyaset em/eryalizm diye adlandrlan siyasetin ta
kendisi idi2 Bu em/eryalizm' siyaseti -usya tara#ndan trl maskeler altnda
0izlenmekte ve -usya nn hakl bir
33
d"v" 0tt ileri srlmekte idi2 Bata Gristiyan teb'ann haklarn koruma,
sonralar ?rtodoks-!lav kardeleri Trk boyunduruundan kurtarma roln
zerlerine alan -us 3arlar, #tuhat emellerini bir takm ideoloPik #ormllerle
6rtmek isterlerken, ?smanl- Devleti'ni ykmakla adet" il"hF ve tarihF bir
misyon i#a ettiklerini iddia etmekteydiler2
)1k )aynarca Bar'ndan sonra Trkiye d6rt de#a -usya- ya yenilmi ve
0eni arazi /ar1alarn -usya'ya ka/trm, istanbul ve Boazlar' 06lkle
koruyabilmiti2 Dolaysiyle 9stanbul ve Boazlar, btn <:<2 yzyl boyunca,
daimF bir -us tehdidi altnda kalmtA bu mddet i1inde -usya bir1ok adlF ve
ekonomik imtiyazlara da sali/ olmutu2 -us siyasetinin en mhim
dayanaklarndan birini tekil eden =anslavist 06rler icab, Balkanlardaki
!lav kardeleri Trk boyunduruundan kurtarma istei -us halknn iar haline
0etirilmek istenmiti2 >itekim -usya'nn #iilF mdahelesi ve destei ile !r/lar,
Junanllar $yani !lav olmyan bir millet, birer mstakil devlet haline
0etirilmilerdiA imdi de Bul0arlarn ve )aradallarn kurtarlmas ii de
tamamlanmak zere idi2 Bama#ih Berlin )on0resinden sonra da -umeli'de
bir1ok Bul0ar, !r/ ve -u m hal" ?smanl idaresinde idiler2 Bir de Dou
Anadolu'da bir1ok 7rmeni mevcuttu2 Bu de#a sra 7rmenilere de 0elmi 0ibiydi2
Ayaste#anos'da mzakereler ya/lrken, 7rmeni ruhanF reisi -us
murahhaslarna ba vurarak muhtar bir 7rmeni lkesi ihdasn istemi,
F0nat'yev de buna muva#akat eder 0ibi olmutu2 Berlin )on0resi'nde 7rmeni
Bcselesinin 06rldn ve yukarda da belirtildii 0ibi D 2 madde ile
re#ormlara ait esaslar tesbit edildiini 06rmtk2 -usya bu 7rmeni re#ormlar
ile bilhassa il0ilenecekti, insanF ml"hazalarla deil, sr# siyasF men#aatler icab
bundan b6yle Trk--us mnasebetlerinde 7rmeni meselesi ehemmiyetli bir yer
alacaktr2
!ultan Abdlhamid ::2 Trkiye'si 3ar >ikola :2 nn dedii 0ibi, hakikaten
hasta bir adamd2 Jzyllarn ihmali, devri 0e1mi bir idare sistemi, dirayetsiz
hkmdarlar ve bil0isiz devlet adamlarnn elinde ?smanl Devleti tam bir
16kntye maruz kalmtA !ultan Abdlhamid ::2 in mstebit idaresi bu
16knty bsbtn hzlandrmt2 )a/itl"syonlar nizam ve '88' de tesis
edilen Dvun-u um4miye idaresi ile Trkiye Avru/a'l byk devletlerin yar
kolonisi haline 0etirilmiti2 Bundan 6trdr ki, ekonomik /otansiyel ve askerF
kudret bakmndan ?smanl 9m/aratorluu 3arlk -us-
-44
yas ile asla boy 6l1emezdi2 Bu -us kudreti '8++-'8+8 harbinde kendini bir
daha 06stermek #rsatn buldu2 Bu artlar i1inde !ultan Abdlhamid ::2in -usya
ile mnasebetler meselesinde bilhassa ihtiyatl ve titiz davranmas 0erekiyordu2
Laten tab'an 1ok ihtiyatl bir kimse olarak tamnan !ultan Abdlhamid ::2, -usya
ile mnasebetlerde ince bir di/lomatik maharet 06stermitir2 !rasna 06re -us-
ya'ya yaklamak ve dostluk mnasebetlerini kurmak yolundaki denemeleri de,
-usya'ya kar yrtlen siyaseti aydnlatmak bakmndan mhimdir2
?smanl Devleti i1in -usya tara#ndan ba06steren tehlike meydanda
olmakla beraber, Abdlhamid ::2 ve baz ?smanl ricali -usya ile yalnz bir
modus -i-endi bulmak deil, hatt" icabnda -usya ile anlamak, aradaki
dmanl 0idermek mmkn olacan zannetmilerdi, iki devletin birbirine
benziyen bir1ok tara#lar vard2 Ger eyden 6nce her iki devlet de monarik bir
sistem ve mstebit bir idareye sahi/tilerA -us 3arlarnn hameti, otokratik idare
tarzlar ve bilhassa Aleksander :::2 in des/otik rePiminin, !ultan Abdlhamid
::2in #azlasiyle houna 0ittii muhakkaktr2 Ger iki im/aratorlukta bir1ok din ve
rktan milletler yayordu ve her iki memleketin de halk tabakas medeniyet
bakmndan 1ok aa bir seviyede idilerA hem 3arlar hem de !ultanlar halk
ktlelerinin aydnlatlmasn asla arzu etmiyorlard2 Trkiye'nin de -usya'dan
kendisini rahat brakmaktan baka hi1bir talebi yoktu2 -us 3arlar da u mahut
!lav kardelerini kurtarmak ve Boazlarla istanbul'u ele 0e1irmek
sevdasndan vaz0e1erlerse, Trkiye ile -usya arasnda iyi komuluk
mnasebetleri ve hatt" dostluk bile kurulmas mmkn olacakt2 !ultan
Abdlhamid :l2in -usya'ya yaklama siyasetinde bu ml"hazalarn 06z 6nnde
tutulduuna hkm- etmeliyiz2
?smanl devlet ricalinden bazlarnn -us tara#tan olmasalar bile,
bilhassa in0iltere'ye muhale#et yznden, -usya ile iyi 0e1inmeyi dstur
edindikleri anlalyor2 Eittik1e artan -us tehlikesi- nin -usya'ya kar
dmanca bir siyasetle deil, dostlukla, -usya'y yumuatmakla 0iderilebilecei
dnlm olmaldr2 Bu 06r besleyen ?smanl ricalinin her devirde mevcut
olduu biliniyor2 Bu ti/ ricalin en tannanlarndan biri de !adrazam Bahmud
>edim Uraa'dr2 )endisinin -us tara#tan ve -us el1isi i0nat'yev'in kuklas
olduu iddia edilmitir2 Bilhassa Balkanlardaki re#orm hususunda Bahmud
>edim =aa'nn -us 06rn kabul ettii de bilin-
-4-
mektcdir2
'
Bosna vc Grrsek'teki isyan vc !r/larn -usya tara#ndan kkrtlmas
vc buna bir de, yine -uslar tara#ndan kkrtlan Bul0arlarn ayaklanmas vakas
ve Bul0arlarn 9stanbul'u alacaklarna d a i r ayialar yznden 9stanbul'da tel"
vc endienin azamF haddi bulmas zerine, halk arasnda -us dmanl da en
yksek bir dereceyi bulmutu2 !adrazam Bahmud >edim =aa, -uslarn her
istediini ya/an bir adam olarak tanndndan, halkn ne#retini zerine 1ekmi ve
hatt" >edimov diye anlmaa balamt2
%
Dier yandan Bahmud >edim =aa'y
dr/ verine !adrazam olma k isteyen $vc Tuna boyundaki bir1ok baarl
ekonomik #aaliyetleri ilr tannan, Bidhat =aa, Jeni ?smanllarn $yani sonraki
Een1 Trklerin, 06rleri vc /ro0ramlarn kabul etmi vc Trkiye'ye
merutF bir idare vani Tckil"t- 7sasiye )anunu vc Beclis-i Bcbusan 'a
dayanan bir sistem kurmak i1in 0ayret sar#etmekte idi2 Ba h mu d >edim =aa
vastasiyle !aray'da ve Bab"li'de -us n#uz un un adamakll yerlemesi,
9n0iltere'de endielere yol a1tndan, 9n0iliz hkmeti dc dolaysiyle Bidhat
=aa'y desteklemekte idi2
-uslar'a kar a r t a n ne#ret nilayct '8+D yl Bays ortalarnda istanbul
medresclerindeki el altndan kkrtlan so#talarn Bahmud >edim =aa ile
5eyhl-isl"mn azillerini isteyerek kyam etmelerine 06trd2 Galkn bir ksm da
ba katlnca, so#talar kyam by k bir hareket halini aldysa da, kan
d6klmedi2 Bunun zerine Bahmud >edim =aa '* Bays '8+D da azledilerek
Anadolu'ya sr0ne 06nderildi2 ?n 0n sonra da $%* Bays '8+D da, !ultan Ab-
dlaziz lal'edildi vc verine Burad ;2 0e1irildi2
Bahmud >edim =aa'nn yerine de !adaret makamna Btercim Behmed
-t =aa tayin edildi2 Bidhat =aa ise 5uray Devlet reisliine 0etirildi2
Bama#ih Bidhat =aa bu devrin en kudretli ahsiyeti rolnde idi2 >itekim Burad
J2 n hal'i ve Abdlhamid : : 2 i n tahta 0e1irilmesinde Bidhat =aa cn byk rol
oynamt2 '* Aralk '8+D da !adaret makamna 0etirilen Bidhat =aa, !ultan
Abdlhamid : : 2 tara#ndan %@ Aralk '8+D da il"n edilen Tekil"t- 7sasiye
)anununun ba hazrlayclarndand2 Bidhat =aa, ondan sonra $( 5ubat '8+D,
!adarete 0etirilen 7tlcm =aa ile az sonra bu ma ka ma atanan Ahmed ;e#ik
=aa'nn, bu sralarda cereyan eden vakalar ve
' 9nal, Fbnlemin Bahmut )emal, 5smanl, deninde son sadrazamlar. '-'C cz2 9s-
tanbul '*CH-'*(@2 s2 %*@2
% Avni y2 s2 @H*K !ultan Abdlaziz merhumun yalanc adamdr, vehham ve mte- levveindir'
dedii ve mecunane icraatndan dolay milletin tbni AlkanF ve >edimo# namlaryla yad ve
dman eyledii bir ademi, ammenin buuzu vc ne#retine ramen222
-4.
balyan -us harbi 06z6nndc tutulursa, -us tara#tar olamayacaklar aik"rd2
Bama#ih Bab"li ricalinin bazan 1ok " nF olarak dei- iverdikleri de 06rlmekte
idi2 Gar/ esnasnda Gariciye >azr olan !erver =aa, bir ara in0iltere'ye kzm
ve derhal -uslarla anlamak siyasetini tavsiyeye balamtA #akat bu yoldaki
beyanat kendisinin azline sebeb olmutu $5ubat '8+8,2 Turhan =aa'nn da
hararetli bir -us tara#tar olduu anlalyor2
*@ Garbi'nden bir mddet sonra -us tara#tar kimseler arasnda,
Bab"li'de mhim bir makam i0al eden !alih Bnir Bey de bulunuyordu2
)endisinin hatt" -us casusu olduu ve -uslardan /ara ald dahi iddia
edilmitir, ite adlar 0e1en bu 0ibi kiilerin telkini ile !ultan Abdlhamid ::2 in
-usya'ya kar mmkn mertebe yumuak bir siyaset takibine yanamak
istedii anlalyor2 Bama#ih bu yoldaki denemeler her eyden 6nce -usya'nn
tutumu ve in0iltere'nin ald durumlara bal kalacakt2
in0iltere ile Trkiye arasndaki mnasebetler esasnda dost1a olmakla
beraber, bazen 0er0inletii de olurdu2 Bu 0er0inleme, in0iltere'de i bana
0elenlerin Trkiye'ye kar taki/ ettikleri siyaset ve bilhassa ?smanl
im/aratorluunda ya/lmas istenilen re#ormlarla il0ili idi2 Berlin )on0resinin
D'2 maddesi ile Bab"li'nin 7rmenilerin durumunu dzelteceini taahht
ettiini 06rmtk2 '8+* yl !onbaharnda, yani Berlin )on0resinin hemen
akabinde, in0iltere Bab"li'yi bu taahhdn yerine 0etirmesi i1in tazyika
balamt2 !ultan Abdlhamid ::2 in bu hususta asla acele etmedii anlalnca,
Trkiye'ye bask ya/mak maksadyle bir 9n0iliz #ilotillas Beik )6r#ezi'ne
0elmitiA 9n0iliz har/ 0emilerinin 3anakkale Boazn zorlayacaklar dahi
sanlmakta idi2 Bu durum karsnda Ab- dhamid : : 2 in dehet ve heyecana
ka/ld ve in0iltere ile bir har/ 1kmasndan dahi endie ettii biliniyorA
kendisinin, Ali !uavi vak'- asnda olduu 0ibi, iddetli bir sinir buhran 0e1irdii
iddia edilmektedir2
'
Bu mnasebetledir ki, !ultan Abdlhamid ::2 in0iliz tehdi-
dinden kurtulma yolunun -usya ile anlamakta olduunu zannetmiti2
-usya'ya yaklamann ilk belirtisi Bahmud >edim =aa'nn sr0nden
0etirilerek Dahiliye nazrlna tayini oldu2 istanbul'daki -us el1isi =rens
Qobanov ile Jldz !aray arasnda sk bir mnase
' Qayard to !alisbury2 Ionstantono/le, A/ril C, '88H $>o2 CD',!ecret, =ublic -e-
cord ?#Tice $Qondra, Devlet Arivi- kslatmasK =2 -2 ?2,, Morei0n ?##ice $Dileri Bakanl-
ksaltmacK M2?2, Iabinett =a/ers @+&' >o2%2
-45
betin kurulmas da bu yeni siyasetin ikinci bir belirtisi idi2 Qobanov'- un adamlar
sk sk saraya 0iri/ 1kyorlar ve Abdlhamid ::2 ile Qo- banov arasnda karlkl
mesaPlar teati ediliyordu2 Tam bu sralarda, )rm'daki Qivadia saraynda istirahat
etmekte olan 3ar Aleksander : : 2 n =rens Qobanov tara#ndan ziyaret edilmesi,
-usya ile Trkiye arasnda bir yaklama olaca zannn artrmt2 Bu de#a,
!ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan >amk =aa'nn Qivadia'ya 06nderilmesi, bu
yoldaki tahminleri bsbtn kuvvetlendirdi2 >amk =aa'va verilen talimatn
muhteviyatnn 0erek !adrazamdan vc 0erekse Gariciye nazrndan 0izlenmi
olmas bu husustaki /helerin daha da 1oalmasna yol a1t2 !ultan Abdlhamid
: : 2 ile 3ar Aleksander : : 2 arasnda baz 0izli meselelerin 06rld
mu ha kk a k sanlmakta idi2
Bu temaslar dikkatle taki/ eden 9n0iliz el1isi Qayard, i ki memleket
arasnda, yazl olmasa bile baz hususlar il0ilendiren bi r a nlamaya
varldna ihtimal vermiti2
'
9n0iliz donanmasnn Trk sularna 0elmesi,
Trkleri in0iltere aleyhine kkrtmak i1in -uslar'a iyi bir #rsat vermi oluyordu2
Dier yandan 9n0iltere'nin 7rmeni slahat zerinde #azla 9srar etmeyii, belki
de bu Trk--us vak- lamas endiesinden ileri 0elmitirA 1nk 1ok 0e1meden
i n 0i l i z har/ 0emileri Beik )6r#ezi'ni terk etmilerdi2
Bama#ih '8+* sonunda Qivadia'ya 06nderilen >amk =aa'nn -u s 3ar'na
?smanl =adiah'nn sel"mn iletmekten baka bir vazi#esi olmad anlalyor2
Makat henz har/ten yeni 1kan iki hkmdar arasndaki bu nezaket olay -us-
Trk mnasebetlerini /he ile taki/ eden 9n0iliz hkmet mah#illerinde baz
kukulara yol a1maktan 0eri kalmamtr2
Galbuki -usya'nn Boazlar Beselesi'ndeki t u t u mu, Trkiye ile -usya
arasnda bir anlamaya imk"n vermeyecek bir mahiyette idi2 Bu husus !ultan
Abdlhamid : : 2 tara#ndan iyice bilindiinden !ultan'n kolayca -us alarna
dmesine ihtimal verilemezdi2 Dier yandan ?smanl =adiah 9n0iltere'ye de
0venemiyordu2 '8++-'8+8 ylndaki skntl anlarda in0iltere'nin taki/ etmi
olduu mtereddid siyaset, !ultan Abdlhamid ::2 i1in bir ibret dersi olmutu2
Makat Boazlar Beselesinde Trkiye'nin -usya'ya kar
' Qayard to !alisbiry, Ion-/le A/ril C, '88HK 9t is by no means im/ossible hat some
secret understandin0 vvas come to Sith -ussia, althou0h it may not have taken the #orm
o# a Sritten en0a0ement2
-4/
konacak kuvvetin ancak in0iltere olabilecei de meydanda idiA '8++- '8+8
harbinden sonra 9n0iltere'nin )brs Ada'sn i0ali, '88% de Bsr'a asker
1karlmas ile in0iltere'nin -usya'ya kar durumu bsbtn kuvvetlenmi ve
-us-:n0iliz rekabeti daha da artmt, in0iltere bu suretle Gindistan yolunu
-usya'ya kar tam bir kontrol altna alm bulunuyordu2 Bama#ih -us emelleri
yine de 9stanbul ve Boazlar zerinde teksi# edilmiti ve -usya'nn buralar ele
0e1irmek i1in ilk #rsatta harekete 0e1ecei muhakkakt2 Bu maksatla 3ar
Aleksander ::2 zamannda )aradeniz -us donanmasnn sr'atle inas ii ele
alnmt2
'8++&+8 de istanbul'da bir mddet maslahat0zar olan ve '88% de hususF bir
vazi#e ile :stanbulda bulunan ve =rens Qobanov'tan sonra el1ilie tayin edilen
>elidov
'
siyasF 06r itibariyle tamamen i0nat'yev'in akirdi olu/, 9stanbul ile
Boazlarn -usya tara#ndan ele 0e1irilmesinin en hararetli tara#tar idi2 >elidov,
el1i olmas hasebiyle Trkiye'deki ahvali yakndan biliyordu ve -us mdahalesi
i1in trl yollar aramakla me0uld2 Bu sralarda in0iliz kabinesinin banda
Trk dmanl ile tamnan Eladstone'n bulunmas da, -usya ayet Trkiye'ye
mdahele edecek olursa, in0iltere tara#ndan ciddF bir mukavemet 06rmeyecei
06rnn kuvvet bulmasna yol a1mt2 >elidov '88% de -usya'nn Boazlar'a
kar harekete 0e1mesi i1in durumun msait olduuna hkmetmi olacak ki, bu
hususta uzun bir ra/or kaleme alarak, !t2 =etersbur0'a yollad2 3ar Aleksander ::2
tara#ndan ve -us hariciyesince de tasvi/ 06ren bu ra/or, bu sralarda Boazlara
ait -us emellerini aydnlatmak bakmndan 6nemlidir2 Bu yaznn ana 1iz0ilerini
naklediyoruzK
%
Boazlarn ele 0e1irilmesi bizce $yani -usya'ca, tarihF bir
zarurettir2 !iyasF, ticarF ve askerF men#aatlerimizin icabdr2 Buralar
ele 0e1irmek to/raklarmz artrmak deil, sadece a1k denizlerin
ka/sn elde etmek meselesinden ibarettir2 Bu suretle btn
)aradeniz kylarna datlm olan mda#aa tesislerimizi bir
noktaya to/lamakla kuvvetlerimizi tasarru# etmi ve bat
snrlarmzda dahi
' A2 '2 >elidov '8++-+8 de 9stanbul'da -us maslahat0zar idiA Ayaste#anos mza-
kerelerinde :0nat'yevn sa kolu vazi#esini 0ordu2 '88@-'8*+ yllarnd 9stanbul'da -us
el1isi idi2
% A2 '2 > elidov, 5 B.anyatii Prolivov $Boazlarn i0ali hakknda,2 )rasny Archiv
$)zl Ariv-ksaltmasK )A, @ $CD, '*@', ss '8%-'8+A Khrestomatiya po istorii SSS :::
$Boskva '*(%,, s2 DC8&*A Jusus# Gikmet Bauyr, nk,lCp %arihi Iilt2 '2 %(% v2d2
-40
$Almanya ve Avusturya'ya kar, daha da kuvvetli oluruz2
Balkanlarla Asya arasndaki yollarn dm noktasn elde
bulundurmakla Balkanlarn ve )1k Asya'nn mukadderat zerinde
kat'F bir n#uz kazanrz2 Gristiyanlarn ve !lav kavimlerinin
korunmas meselesi kendiliinden hallolunur2 Avusturya'dan
Balkanlar'da korkumuz kalmaz ve h a t t " onu oradan tamamiyle
dar atmak midini dahi beslivebiliriz2
>elidov Boazlarn -uslar tara#ndan ele 0e1irilmesi i1in u tavsiyelerde
bulunmutuK
i- Bizimle $yani -usya, Trkiye arasndaki bir h a r / zamannda
kuvvet kullanarak zabtetmek2
%-Trkiye'de sk sk v uk ua 0elen isyan, hkmet darbesi,
Bslman taassubunun /atlamas veya u mu mF bir /anikten isti#ade
etmek ve lzumu halinde b6yle bir hadiseyi biz $yani -uslar, tahrik
ederek, denizden ya/lacak bir basknla 9stanbul ve Boazlar ele
0e1irmek2 7sasen Trkiye'nin durumu, byk devletleri onu
/aylamaya sevkedebilir ve bu suretle -usya Boazi1i'ne $Bos#or'a,,
Avusturya-!el"nik'e ve 9n0iltere de Bsr'a yerleebilir2
@-Dardan 0elen bir tehdit veya i1trdeki durumun istikrarszl,
veyahut tehlikelilemesi zerine ?smanl !ultannn -us yardm ve
itti#akn istemesi yolu ile, -uslarn 9stanbul'a 0irmeleri mmkn
olur2
>elidov'a 06re K
Boazlar'n bu suretle, ele 0e1irilmesi ?smanl Devleti' nin sona
ermesi demek olmayacaktr2 -usya, bu devletin kalan /ar1alarn
himayesi altna koyabilir ve bunu ya/tktan sonra, bu ayr
/ar1alardaki milletler yava yava kendi mukadderatlarna
braklmaldr $yani ?smanl 9m/aratorluu dalmaldr,2 -usya,
9stanbul'da h"kim s#atn zerine almamaldrA 9stanbul -us
himayesinde serbest bir ehir olarak kalmaldr2
9stanbul'daki -us el1isi >elidov tara#ndan kaleme alnan bu ra/or,
-uslarn Boazlar'a ait siyasetlerinde Birinci Dnya !avana kadar $ve hatt"
!ovyetler zamannda dahi, taki/ olunan siyasetin deimez /rensibini tekil
etmi ve ilerde 06rlecei zere Boaz
-41
lar' elde etmek veya Boazlardan -us har/ 0emileri 0e1irmek hakkna sahi/
olmak ve dier devletlere $bata 9n0iltere'ye, ka/atmak yolunda trl zamanlarda
teebbslere 0e1ileceini 06receiz2 Makat her de#asnda -usya'nn bunu baaracak
kudrette olmad anlalacak ve bu yoldaki tasanlar msait #rsat zuhur edinceye
kadar 0eriye braklacaktr2
>elidov'un ra/orunu sunduu '88+ ylnda, -us )aradeniz donanmas
henz balan01 sa#hasnda idi ve dolaysiyle, -uslarn Boazlar ele 0e1irecek
kuvvetleri de yoktu2 >elidov, tabiF bu durumu 0ayet iyi biliyorduA #akat
' Gilmi )"mil Bayur, Sadrazam KCmil Paa$ siyasi hayal,. $Ankara '*(C, ss @%&@@2
-4D
Bama#ih, 7them =aa'nn Qivadia'y ziyareti esnasnda -us hkmetince bir
itti#ak meselesi ortaya atlmadndan, bu h ususta her han0i bir 06rme de
ya/lmamt2 Bilindii zere, !adrazam )"mil =aa'nn siyaseti, 9n0iltere ile
anlamaya dayanyorduA #akat bu siyasette !adrazamlk makamn i0al eden
zatn temayllerine 06re deiikler olurdu2 Bsr'n '88% de 9n0ilizler tara#ndan
i0ali ve '88( de Berlin )on0resi esaslarnn tek tara#l bozularak 5arkF
-umeli'nin Bul0aristan'a ilhak srasnda 9n0iltere tara#ndan taki/ edilen siyaset,
?smanl =adiah ve devlet ricalinin 9n0iltere aleyhine d6nmelerini 0erektirmiti2
'88( ylnda, yani Trkistan'daki -us yayl neticesinde Gindistan'n da
tehdit edilmesi zerine, -usya ile 9n0iltere arasnda bir har/ tehlikesi belirdii
zaman ve 9n0iltere'de Eladstone 0ibi bir Trk dmannn i banda bulunduu
bir srada, !ultan Abdlhamid ::2 in -us 3ar ile anlaarak, in0iltere'ye kar -us
yardmn temine 1alt 06rlyor2 Makat -usya tara#ndan 0erekli karlk
alnamadndan ?smanl =adiah bu tasarsndan vaz 0e1mi ve bu de#a
dikkatini Almanya zerine 1evirmiti2 ;on der Eoltz'un riyasetendeki Alman
askerF heyetinin 9stanbul'a daveti ve ?smanl ordusunun Almanlar tara#ndan
slahna karar verilmesi, siyasetteki bu deiiklikle il0ili olsa 0erektir2 Bama#ih
bu sralarda teekkl eden 9n0iltere-9talya-Avusturya bloku ?smanl Devleti'ni
de kendi tesiri altnda bulundurmak istiyordu2 Buna karlk -usya da Trkiye'yi
kendi tara#na 1ekmeye urayordu2 !ultan Abdlhamid : : 2 ise 9n0ilizlere
0venini kaybettiinden -usya'ya mtemayil 06rnmekte idi2 ?smanl =adiah
bir tara#tan 3ar'n istibdad ile kendi idare tarz arasndaki benzerlikten #azlasiyle
memnun kald 0ibi, dier yandan -usya'nn azametinden dehet duyduu ve
-usya'y kzdrmaktan 1ekindii de muhakkaktr2 Bu suretle '88+-'8*H yllarnda
!ultan Abdlhamid : : 2 -usya ile mmkn mertebe iyi 0e1inmee 1alm ve
Bul0aristan meselesinde -us isteklerine kar 0elmemiti2 Makat bu durum 1ok
srmedi2 3nk -uslar az sonra Boazlar Beselesin^ kendi emellerine 06re
halletmek teebbsne 0iritiler2
Jrrlkte olan Boazlar !tatsne 06re Boazlar btn devletlerin har/
0emilerine ka/al idi2 -usya'nn emeli iseK Boazlarn btn devletlere ka/al
tutularak ancak -us har/ 0emilerine a1lmas idi2 '8@@ Gnk"r 9skelesi
anlamas bu hususta bir emsal $/recedent, tekil ediyordu2 -us di/lomasinin
yeni bir Gnk"r :ske-
-42
lesi anlamas akdi i1in yeni bir #rsat bekledii de aik"rd2 >itekim
9stanbul'daki -us el1isi >elidov '8*' de bu maksatla bir teebbste bulunmak
istedi2 '8*' yl Austosunda !ultan Abdlhamid ::2 ile >elidov arasnda
cereyan eden 0ayet 0izli konumalar muhakkak ki Boazlar Beselesi ile il0ili
idi2
'
!ultan Abdulhamid'in istei zerine bir -us Eenerali 3anakkaledeki
tahkimat te#ti etmitir2 !ultan'n bu mzakerelere sorumsuz baz kimseleri
kartrd da anlalyor2
%
iddia edildiine 06reK -us ve Mransz el1ilerine baz
1ok mahrem eyler !ultan tara#ndan 0ayri mes'ul kimseler vastasiyle
ulatrlmt2 Bama#ih >elidov'un bu yoldaki teebbsleri, yani Boazlar
!tats nde -usya lehine baz deiiklikler ya/lmak istenmesi Abdlhamid ::2
in muva#akat etmeyiinden 6tr bir neticeye balanamamt2 9n0iltere'nin
tasvibi olmadan Boazlar !tatsnde bir deiiklik ya/lamyacan 0ayet iyi
bilen ?smanl =adiahnn, bu hususta -usya'ya kar direndii muhakkaktr2
Bama#ih '8*% ylnn ilkbaharnda -uslarn "ni bir basknla Boaz' ele
0e1irmek istedikleri biliniyor2
@
Bu maksatla baz askerF hazrlklar ya/lmakta
olduu in0iliz istihbarat tara#ndan 6renilmiti2 Bildirildiine 06reK Jirmi bin
-us askeri Boazlar mntakas- na 1karlacak ve -us donanmas da bu harekete
katlacakt2 Bunun zerine in0iliz amirallii -uslarn bu yoldaki teebbslerinin
nasl 6nlenmesi 0erektii hakknda iki mtehasss zabitin #ikrini dahi sormutu2
8 Gaziran '8*% tarihindeki in0iliz kabinesinin to/lantsnda muhtemel bir -us
hareketi mzakere konusu olmutu2
C
Bu mnasebetle Bavekil Qord !alisbury
tara#ndan sunulan muhtrada -uslar'n hali hazrda istanbul'a kar harekete
0e1ebilmeleri i1in ne karada ve ne de denizde yeterli hazrlklar olmad cihetle
b6yle bir harekete ihtimal verilmedii belirtilmiti2
(
Bama#ih in0iltere
siyasetinin en az krk yldan beri -usya'nn istanbul'u ele 0e1irmesi-
' !ir V2 Vhite to !alisbury $!ecret, Ionstantino/le Au0ust %8,'8*'K Bost im/or-
tant _uestions under discussion very secretly betvveen the =alace, the Erand ;izier, and
Br2 >elidoSA : sholud say vvithout any hesitation that it Sas the _uestion o# !traits2 =2 -2 ?2
M2 ?2 &+82 Ayni y2 Iabinett =a/ers @+&@H2 !e/tember 8, '8*'2
% Vhite to !alisbury, Au02 %82 '8*'2 =2 -2 ?2 M2 H2&+82C BruNelles de Qe>ord
0azetesinde $%( Puillet '8*', 1kan ve -usya i1in hayatF meselenin Boazlarn baka Devletlere
ka/al tutulmas 0erektii iddias, Qondra siyasi mah#illerinin dikkat nazarm 1ekmi ve 9n0iliz
Gariciyesini harekete 0e1irmiti2
@ )A t2 C-( $'*@', s2 ('2
C =2-2?2&M2?2 Iabinett =a/ers @+&@' $'8*%,2
( Ayni y2 >o2 'H $Bost con#idential,2
-43
nc kar durmak esasna daynd cihetle, bu nd a n b6yle de bu hususta 1ok
dikkatli olmak 0erektii
'
zerinde durulmutu2 -uslar, hakikaten '8*% de
9stanbul'a " n i bir baskn i1in hazrlkl deillerdi2 Bu yoldaki teebbsn daha
sonraya braklmas uy0un 06rlm ve hazrlklar durdurulmutu2
-us hkmetinin '8*% den sonra, Trkiye'yi teskin edecek bir siyaset taki/
ettii 06rlyor2 9n0iltere'nin hil"#na olarak, 0aliba 7rmeni re#ormlar
zerinde Bab"li'yi tazyik etmiyordu2 !ultan Abdlhamid : : 2 in bundan memnun
kald ve -usya'ya bir daha yaklamak istedii biliniyor2
%
Bu yaklamak
siyasetinin birka1 vl 6nce -usya'nn mtte#iki oluveren Mransa vastasiyle ya/l-
mak istendii de anlalmaktadr2 9ddia edildiine 06reK !ultan Abd l h a mi d ::2,
-uslarla 1ok yakn bir mnasebeti olan !alih Bn i r Bey i =aris'e el1i
06ndermek suretiyle, bu yolda baar temin etmek istemiti2'
Bab"li'de mhim bir mevki i0al eden !alih B ni r Bey 1ok i yi Mranszca
bilirdi vc bir mddet 6nce =aris'e 06nderilmi ve orada baz Mransz 0azetelerini2
!ultan Abdlhamid ::2 aleyhinde neriyat ya/mamalar i1in satn almt2 !alih
Bnir Bey'in /ara karlnda -uslara casusluk ya/t da iddia edilmitir2
C
9te bu 0ibi bir kimsenin '8*( yl sonunda =aris'e el1i olarak 06nderilmesi,
9stanbul'daki di/lomatik mah#illerde bir1ok te#sirlere yol a1mtA 9stanbul'daki
s6ylentilere 06reK !ultan Abdlhamid : : 2 i n !alih Bn i r Bey'i =aris'e
06ndermesinin esas sebebi -u s hkmetince makbul bir kii olmasndan 6tr
idi2 Bama#ih, b6yle bir ml"haza yannda esas sebebin, !alih Bnir Bey'in
=aris'teki T r k el1iliini bir ha#iye merkezi haline kovmas istendii
muh a k ka kt r 2 >i t e ki m '*H8 ylna kadar devam eden el1ilii mddetince
!alih B ni r Bey'in tam raa-
' JineK Tle /roccion o# Ionstanlio/lc #ron -ussia co_uest has bee le urnin0 /oint
o# the /olicy o# tlis counlry #or at leas #orty years2 and 'H a certain eNQctt #or #orty years be#ore
hat222
% 9stanbul'daki 9sve1 el1isi !tenbock'tan 9sve1 Gariciye >ezaretine2 Ionslantiono/le, le @H
Decebre '8*(2 $!tockholm, -iksarkivet, Trcica '8*'-*,2 vol2 @2K :: n'v a /as de tole _ue
''attitude de la -ussie, _uclle soit /retnedites ou no a #ourni un a//ui moral res #ovl au !ultan _ui
n'est /as le seuW dans rc /avs " considerer _u'a/res tott la Tr_uie #erait bien en dernier cas de se
/later sos i'e1ide de la -ussie2
@ Ayni yerde2
C !tenbock'tan Gariciye >ezaretine, le @H decenbre '8*(K el etatit 0eneralemct cosidere
l'cs/ion /aye222
--8-
nasiyle !ultan Abdlhamid ::2 in Een1 Trkler zerindeki Purnalcisi s#atyle
hareket ettii bilinmektedir2
'
!alih Bnir Bey'in =aris'e 0ittikten sonra, Mransa vastasiyle Trk -us
mnasebetlerini dzeltmesi ve yaklatrmas yolunda her han0i bir #aaliyeti dc
mal4m deildir2 Bama#ih bunun i1in artlar da elverisiz bir istikamette
0elimiti2 Az sonra Trkiye'de balayan 7rmeni kar0aalklar Trkiye ile
-usya'nn arasnn bsbtn a1lmasna sebeb olmutu2
7 r me n i k a r 0 a a l k l a r v c - u s l a r n '8*D&+ d e 9 s t a n b u l
B o a z $ B o s # o r , n a b a s k n h a z r l k l a r
Dou-Anadolu vil"yetlerinde ve Adana 1evresinde, saylar bir milyonu
aan 7rmeni yaamakta idi2 Bunlar hi1 bir vil"yette ahalinin ' Py ini tekil
edecek kesa#ette deillerdiA
%
ancak baz 1evrelerde, mesel" Gar/ut'ta olduk1a
kalabalktlar2 !el1uklu #tuhatndan beri Trk h"kimiyeti altnda yaam olan
bu kavmin byk bir ksm ermcniccvi dahi unutmu, trk1evi Anadil olarak
benimsemiti2 8HH yldan #azla bir zaman yan yana yaamann tesiriyle bu
7rmeniler tamamiyle Trklemilerdi, ancak Ginstyanl $7rmeni-
Ere0oryen, muha#aza etmekle Bslmanlardar ayrlyorlard2 7rmeni al#abesini
kullanmak zere Trk dilinde neriyat ya/makta idiler2 Bama#ih Trk
snrlarnn dnda kalan ve uzun zaman 9ran'a tabi olan 71miyadzin ve 7rivan
1evresindeki 7rmenilerle, Bat Avru/a merkezlerinde ve bilhassa ;enedik'teki
7rmeniler kendi dillerini ve 0eleneklerini muha#aza etmilerdi2 7rmenilerin
ruhanF reisleri $)atolikos,'nin bulunduu 71medziyan ehri, din ve kltr
merkezi idi2
'8HC de 9ran ile sava mteaki/2 7rivan ve 1evresinin -usya'nn eline 0e1mesi
ile 7rmeniler zerinde -us h"kimiyeti balad2 -us hkmeti 7rmenilerin kendi
#tuhat emelleri i1in 0ayet iyi bir alet
' 9kdam 0azetesi $%8&8&'*H8, $!alih Bnir Beyin el1ilikten isti#as mnasebetiyle,
!e#irlik deil, devri istibdad ve sabkn =aris'te ha#iye acentah i#a eti olduunu
yazmt2
% !ir A2 G2 Qayard to lle !cretary o# !tate2 Iostontino/le A/ril %+, '88HK must
not be #or0otten tlat ley #orm lle miorily, and i aty distrits very snall minoriy
o# lle /o/ulaion2 =2 -2?2& :'2 ?2& +82 '8*2, te Atadoluun etno0a#ik durumuna aitK -e-
/on o# the `)a/ulatiou o# Asia Bior2 ''2 -2 ?2&M2 ?2 Iab2 l'a/ers @+&@8 $Qist o# Iabinett
=a/ers, @ba //2 ad na/s2
---E
olabileceklerinin ksa bir zamanda #arkna varm ve onlar bu yolda kullanmaa
balamt2 '8%8&'8%* -us-Trk harbinde -us kuvvetleri 7rzurum'a kadar
ilerledikleri ve 7rmenilerle mesk4n sahay i0alleri altna aldklar zaman,
Trkiye'deki 7rmenilerle -us makamlar arasnda ilk temas hasl olmutu2 Bu
mnasebetle -uslar, din bakmndan kendilerine yakn saydklar 7rmenileri
Trklere kar kkrtmaktan 0eri durmuyorlard2 Laten bu sralarda -us
ordusunda hizmet eden 7rmeniler de 1oktuA onlar da bu hususta -uslara vasta
oluyorlard2
Gele '8(C&'8(( -us-Trk $)rm, savanda -us kuvvetleri, 7rmenilerin
dc 1ok1a yaadklar )ars ehri ve 1evresini i0al ettikten sonra, -uslarla
7rmeniler arasnda yakn mnasebetler bsbtn artmt2 Laten sava balar
balamaz Trk tcb'as bir1ok 7r- meninin -uslar tara#na 0e1tii, -uslara
casusluk ya/tklar ve men#aat karl trl hizmetlerde bulunduklar biliniyor2
?nlarn bu halleri ise, ?smanl =adiahnn teb'alar olmalar hasebiyle, do-
rudan doruya ihanet mahiyetinde idi2 7rmenilerin bu ihanetleri karsnda
0erek yerli Bslman ahalide ve 0erekse hkmet makamlarnda, 7rmenilere
kar itimatszlk ve ne#ret hislerinin k6k salmaya balayaca tabii idi2
Anadolu'da k6y, kasaba ve ehirler ve bilhassa 9stanbul'da yaayan
7rmeniler, ?smanl Devleti'nde tatbik edilen usul ve nizam, hem de
1alkanlklarndan 6tr mre##eh bir hayat srmekte idiler2 Bir kere ?smanl
kanun ve nizamlarna 06re 7rmeniler dinleri ve yaaylar hususunda tam bir
serbestiye maliktiler2 Askerlik mkelle#iyetleri yoktu ve 7rmeniler'e konan baz
mkelle#iyetler ise 0ayet ha#i#ti2 Anadolu 9sl"m ahalisi, Trk k6ylleri,
askerlie alnarak devletin mda#aasnda hayatlarn harcarlarken, 7rmeniler
kendi k6y ve ehirlerinde i ve 01leri banda brakldklarndan, Trk ahaliye
nisbetle, maddF re#ahlar 1ok daha yksekti2 Jani onlar ayn yerdeki
Bslmanlarla mukayese edilemiyecek kadar rahat bir hayat yaamakta idiler2
Ticaretle ve her trl zanaatle me0ul olmalar hasebiyle, bilhassa 9stanbul'da
1ok zen0in 7rmeni tremiti2 9te b6yle bir re#ah i1inde bulunan ve yzlerce yl
Trk-Bslman- larla yan yana karde1e yaam olan bir zmrenin ?smanl
Dev- lcti'nc kar ihanete balamalar ciddcn alacak bir eydi2
?smanl Devletinin her sahada sukuta yz tutmaya balamas ve idarede
sakatlklarn belirmesini mteaki/, 9sl"m ahali 0ibi 7rmenilerin de ik"yet
edebilecekleri hallerin zuhur etmesi bir 0er1ekti2
---E
Devlet memurlarnn basks, rvet, baz haksz muameleler vuku- bulmakta
idiA #akat btn bunlar #azlasiyle Bslman ahaliye de amildiA Bslmanlar
da ayn hallerden ik"yet etmekte idiler2 Makat Bslmanlardan kimse Devlete
kar ihanet etmeyi aklnn ucuna bile 0etirmiyordu2 Bama#ih 7rmeniler
arasnda da ihanet hareketinin balamas ve 0elimesi, daha ziyade, dardan ve
bilhassa -usya'dan 0elen kkrtmalarn bir neticesi olduu bilinmektedir2
Dou Anadolu'da vuku bulan -us istil"s ve -us i0ali srasnda bu yoldaki
#aaliyetler i1in 1ok elverili bir zemin yaratlmakta idi2
Junan, !r/, )arada ve Bul0ar :htil"lcilerinin ?smanl Devleti'ne
kar ayaklanmalar 6rnek tutulmak suretiyle, bu de#a 7rmeniler arasnda da bu
0ibi hevesler belirmee balamt2 Bir tara#tan -usya'dan, dier yandan
Avru/a ve hatt" Amerika'dan 0elen tesirlerle, Anadolu'daki 7rmeniler arasnda
da ayaklanma hareketi balamt2 '8D% de Lcytun'da, '8D@ de ;an'da, ve '8D(
de 3arsancak'taki ayaklanmalar, 7rmeniler'in artk ?smanl idaresine kar
ka#a tuttuklarn 06sterecek mahiyette idi2
Ayn zamanda 7rmeniler arasnda, ?smanl idaresine kar koymak
maksadyle, 0izli tekil"t #aaliyetine 0e1ildi2 Bu kabilden olmak zere '8+% de
;an'da )urtulu Birlii adn tayan 0izli bir cemiyetin kurulmas bu 0ibi
#aaliyetin ilki idi2 -us aPanlar bir mddettenderi Trk 7rmenistan adn
verdikleri be vilayette k- k rtrna #aaliyetlerine lz vermilerdi2 >itekim
'8++&+8 -us-Trk sava 1knca bu kkrtmalarn hemen neticcsi 06rld2
Binlerce 7rmeni erkei -uslar tara#na ka1tlar ve Trklere kar savaa ka-
tldlar2 -us i0ali altndaki sahadaki 7rmeniler a1k1a -us makamlar ile
ibirlii ya/tlar ve Bslman ahaliye bir1ok zulm ve baskdan 0eri
kalmadlar2
7rmenilerin bu 0ibi hareketleri yerli Bslman ahali tara#ndan elbette
ho karlanamazd ve -uslarn 1ekili/ 0itmesinden sonra, 7rmenilerin te/ki
06sterecekleri beklenebilirdi2 9te bunu 6nlemek maksadyladr ki, -uslar,
0erek Ayaste#anos muahedesinde ve 0erekse Berlin )on0resinde, 3erkcslcr ve
)rtler tara#ndan 7rmenilere her han0i bir misilleme hareketi ya/lmamasn
sulh artna koy
---E
durmulard2 Bir dc 7rmenilerin bulunduu yerlerde Bab"li tara#ndan
re#ormlar ya/lmas maddesi dc mevcuttu2 -usya, 7rmenilerle mesk4n yerlere
yaknl dolaysiyle, bu re#ormlarla ayrca al"kadard2 -usya'nn bu il0isi,
/hesiz insanF hislerden deil, tamamiyle siyasF maksatlarndan neet etmitiA
zira, -usya'da durumlarnn dzeltilmesi vc insanca yaamalar i1in bir 1ok
re#orm ya/lmas 0ereken, -us muPikleri de dahil bu kadar 1ok millet duru/
dururken, -usya'nn )a#kas Dalarnn 6tesindeki zavall 7rmenileri
dnmesine ne hacet vardO
7rmeniler tara#ndan 7rzurumda '88' de 0izlice kurulan ;atan Bda#aa
Iemiyeti oradaki -us )onsolosluunun bil0isi dairesinde i 06ryordu2 Bu
tekil"tn maksadK Trk idaresine kar elde sil"h ile son damla kana kadar
mcadele etmekti2 >itekim Trk makamlar tara#ndan ya/lan aratrmalarda,
bu tekil"ta ait yerlerde sil"hlar ve /ro/a0anda evrak bulunmutu2 Trkiye'nin
baka yerlerinde de bu 0ibi tekil"tn kurulmasna balanmt2 Bunlar
birbirleriyle ve -us idaresindeki 7rmenilerle temas halinde idiler2 Amerika'ya
061 eden 7rmeniler arasnda da Trk dmanl balam vc onlar da
Trkiye'deki 0izli 7rmeni tekilatlar ile mnasebet kurmulard2 Makat
7rmenilerin asl kkrtma kayna yine eskisi 0ibi -usya idi2 -usya'nn esas
0ayesiK ?smanl Devleti i1inde boyuna karklklar 1karmak vc bundan
#aydalanarak Trkiye'nin i1 ilerine karmak olduundan, Trkiye'deki
7rmenileri kkrtmak #aaliyeti -us d siyasetinin ana /rensi/lerinden birini
tekil etmekte idi2
7rmeni kaynamalar, bilhassa '88+ dc kurulan En1ak vc '8*H da tekil
edilen Danaksutn $Danak, komitelerinin #aaliyete 0e1meleri ile hzland2
Bilhassa Danak1lar Trkiye'deki 7rmenileri de BillF 7rmeni bayra altnda
to/lamak maksad ile /ro/a0andaya 0iritiler, lltil"lci-kons/irati# bir tekil"t
olmas hasebiyle Danak1lar Trklere kar mcadelede iddet kullanmak, yani
sil"hl ayaklanmalar hazrlamak yoluna sa/tlar2 >itekim bunlarn tevikiyle
Anadolu'da, '8*( ylna doru 7rmeniler tara#ndan Bslman ahaliye kar
saldrmalar ve 6ldrmeler balad2 !ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan en yksek
mevkilere 1karlan vc hatt" 5uray Devlet azas olan baz 7rmenilerin bu yer
alt #aaliyetine katl
- - - E
dklar meydana 1karld2
'
Bu 7rmeni saldrlar Devlet tara#ndan
bastrldnda, iddet kullanmak mecburiyeti basl olmu ve bir 1ok 7rmeni de
6ldrlmt2 Bu mnasebetle, bata -us ve onu takiben Avru/a matbuatnda,
7rmeni )tali diye adlandrlan olaylardan #azlasiyle bahsedilir oldu2
Berlin )on0resi'nde kabul edilen 7rmeni re#ormlar bazen 9n0iltere vc
bilhassa -usya tara#ndan ele alnmas itibariyle, Bab"li zerine bir bask
konusu tekil etmesi y6nnden mhimdi2 Galbuki !ultan Abdlhamid ::2 ve
etra#ndakiler, tale/ edilen rc#ormlarn 7rmenilere tatbik edildii takdirde,
Bslman ahaliye nisbetle 1ok k1k bir zmre tekil eden bu Gristiyan
kavmin, 0eni imtiyazlara sahi/ olaca kanaatnda idiler2 Bu imtiyazlar elde
eden 7rmenilerin' 0it 0ide ?smanl Devletinden ayrlarak -usya'nn kucana
deceine de muhakkak nazar ile baklmakta idi2 Bama#ih !ultan Abdlhamid
::2, 7rmeniler'e baz slahat ya/mak tara#tar idi vc bu maksatla %H 7kim '8*H
tarihinde $G2 '@H8, bir irade sdar etmitiA #akat biraz 6nce s6ylenen
ml"hazalarla bu re#ormlar boyuna 0eciktirilmekte idi2
Galbuki -usya bunlar zerinde durmadan srar etmekte ve bu maksatla
7rmenileri boyuna kkrtmakta idi2 7rmenilerin arzu ettikleri slahat ya/lnca,
daha baka re#ormlar tale/ cdecckleri, sadcce re#aha kavumalar ile
durmayacaklar aik"rd2 7rmenilerle mesk4n Dou Anadolu'daki be vil"yetin
?smanl Devletinden ayrlmas yoluna 0idilecei de muhakkakt2 Bu
0er1ekletii takdirde yalnz 7rzurum deil ;an, Bu, Gar/ut vc Diyarbekir ve
hatt" Adana, Tarsus vc 9skenderun 1evrelerinin Trkiye'nin elinden 1kmasna
yol a1lacakt2 Bunun tatbikine 1alan 7rmeni ihtil"lcileri, Trk hkmeti ve
Trk ahalisi nazarnda yalnlc hain deil, ayn zamanda tehlikeli unsurdularA
bu s#atla vcutlarnn izalesi de bir zaruret halini almakta idi2
7rmci ayaklanmalar vc saldrlar bastrlrken, dolaysiyle 7rmenilere
kar iddet kullanlm ve bir 1ou 6ldrlmt2 Bu 0ibi hallerde arada
0nahlar olmayanlar da 0rltye 0idiyorlard2 9ki zmre arasnda dini ve
millF hislerin 0aleyana 0eldii ve bilhassa
' Talisin l'aa, 1*i!lhamit ,c D,ld,E hat,ralar,$
istanbul '*@', 111. y2
---E
ihanet su1u ortada bulunduu zamanda, #rsattan isti#ade edi/ zen0in
7rmenilerin mallarn ve kymetli eyalarn ele 0e1irmek imk"n hasl olunca,
su1lularla birlikte 0nahszlarn da ceza 06rmeleri ka1nlmaz bir hal olabilirdi2
Makat 7rmeni kar0aalklar ve 7rmeni ktallerindc asl su1, yine de
dardan, -usya'dan ve Avru- padan 06nderilen aPanlar, yani 7rmeni
ihtil"lcilerinde idi2
'
?smanl Devleti'nin banda duranlar, devletin
btnlne kasteden 7rmeni iltil"lcilerine kar zaten baka trl hareket
edemezlerdi2 >itekim dier memleketlerde de, bilhassa -usya'da bu 0ibi
hallerde, Trkiyc'dekinden birka1 misli kanl vakalar, tenkiller cereyan et -
mitir2 <;:::2 yzyldaki Bakurt kyamlarnn bastrlmas ve bilhassa '*'D da
Trkistan'daki )r0z vc )azak ayaklanmalarnn 1ok kanl bir ekilde tenkili,
veya '8(+&(8 dc Gindistan'da 9n0ilizlere kar ya/lan si/ahi $se/oy,
ayaklanmasnn kanl bir ekilde yattrlmas vakalar zikredilebilir2
Bama#ih '8*( deki 7rmeni kar0aalklar srasnda >elidov'un istanbul'a
baskn #ikrini tekrar 6ne srmesine ramen
%
-usya tara#ndan #azla bir /rotesto
sesi ykselmi deildi, 1nk o sralarda -us makamlar ile -us idaresindeki
7rmenilerin aras a1ktA buna sebeb dcK -usya'da tatbikine 1allan ?rtodoks
dini dnda kalan mezhe/lere kar bask siyaseti icab, 7rmeni-Ere0oryen
kilisesinin de -us-?rtodoks kilisesine katlmasnn istenmesi idi2 Galbuki 71-
miyadzin'dcki 7rmeni )atolikosu ve 7rmeni ruhanilerinden ileri 0elenleri
kendi mezhe/lerinde kalmak hususunda direndilerA bu yzden de 7rmenilerle
-us hkmetinin aras a1ld2
Bu de#a 7rmenilerden bir 1ou -us siyasetinin 7rmenileri yutmak yani
-uslar arasnda eritmek olduuna kanaat 0etirmilerdiA dolaysiyle -usya'y^
kar 0vensizlik belirmiti2 Bama#ih 7rmeni kilisesinin -uslar tara#ndan
rahat braklmas zerine aradaki soukluk 0iderildi ve eski scaklk iade edildi2
-us aPanlar yine eskisi 0ibi 7rmenileri ?smanl Dcvleti'ne kar kkrtmak
#aaliyetine 0iritiler2 Bu de#a Anadolu'daki 7rmeni saldrlar istanbul'a da sira-
yet etti vc 7rmeni ihtil"lcileri tara#ndan baz messeseler baslarak, 9stanbul'da
bir1ok Trk 6ldrld2 Bu ise d/e dz Devlete kar
' ;;illiam :22 Qan0er, +iploman o' Imperial!n. '8*H-'*H% !ecod cd2 >cS Jork
'*(H //2 '2J' vc devam2
% )A 2 d\ -( $'*@', s2 #\l2
---E
meydan okumakt2 9te bunun zerinedir ki, !ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan
7rmenilere kar 1ok zecrF tedbirler alnmas emredilmi ve '8*D Austos'unda
/heli 06rlen bir1ok 7rmeni 6ldrlmt2 Bu hadise yine 7rmeni ktali ad
ile 1ok mbal"al bir ekilde Avru/a ve -us basnna intikal etmi ve Trkler
aleyhine yine iddetli /ro/a0andalara sebebiyet vermiti2 Bata -us el1isi
>elidov olmak zere, istanbul'daki yabanc el1ilerden bazlar, 9stanbul'da
cereyan eden bu kanl hadiselerin ?smanl memalikin- de byk karklklara
sebebiyet verecei ve bunlar neticesinde de Trkiye'nin ykl/ 0ideceine ait
tahminlerde bulunmaa balamlard2
Galbuki bu karklklar >elidov'un tam istedii bir ey deil- mivdiO
Bunlar olunca -usya'nn her han0i bir bahane ile Trkiye'nin i1 ilerine
karmak ve hatt" ?rtodoks veya istanbul'daki -us teb'- asn himaye
bahanesiyle istanbul ve Boazlara -us askeri 06ndermek i1in #rsat zuhur etmi
olacakt2 >itekim >elidov tara#ndan bu 7rmeni karklklar srasnda !t2
=etersbur0'a 06nderilen ve 9stanbul Boaz'nn bir ksmnn -uslar tara#ndan
"ri bir basknla ele 0e1irilmesini tavsiye eden yazs ayrca zerinde durulacak
mahiyettedir2
>elidov'un daha '88% ylnda Boazlar "ni bir basknla ele 0e1irmeyi
tavsiye ettiini yukarda 06rmtk2 ?, bu 06rn daima muha#aza etmi ve
her #rsatta bunu 0er1ekletirmek istemitir2 '88% de -us )aradeniz
donanmasnn zay# olmas yznden bu tasarsnn tatbiki imk"nszdA halbuki
aradan on seneden #azla bir zaman 0e1tii i1in, bu mddet zar#nda
)aradeniz'de -uslarn arlk hatr saylr bir donanmalar olmas beklenebilirdi2
'8*( ve '8*D 7rmeni kar0aalklar srasnda in0iltere, Bab"li'yi tehdid
maksadyle 3anakkale azna donanmasn 06ndermitiA 9n0iliz har/
0emilerinin lcr an istanbul'a 0elmeleri uzak bir ihtimal say- lamzd2 >elidov
ite bu durumu bilhassa 06z 6nnde bulundurarak, 9n0ilizlerden 6nce -us har/
0emilerinin istanbul Boaz'na 0irmelerini tasarlayordu2 Bu tahakkuk ettii
takdirde, 3ar Aleksander :l:2n )asm '8*C dc vaki 6lmnden sonra tahta
0e1en >ikola :l2nn saltanatnn ikinci senesi, -usya'nn tarihF 0ayelerine ula-
mas 0ibi 1ok anl bir ekilde balam olacakt2 >elidov bu yoldaki 06rlerini
-us Gariciye nezaretine D&'8 7yll '8*( tarihli yazs ile bildirdi
'
ve meselenin
GususF 9stiare Beslisinde 06rlmesini istedi2
' Proekt zachmla #osFora v '8e g. $'8*D da Boazi1iin ele 0e1irilmesi tasars, )A t2
C-( $C+-C8, $'*@',, s2 ((-(H2
--D
Tam o sralarda -us Gariciye nazr =rens Qobanov'un 6lm zerine,
0e1ici olarak muavini 5ikin d ilerini idare etmekte idi2 5ikin 9stanbul 0ibi
ehemmiyetli bir merkezdeki el1iden 0elen bir tekli#i dikkat nazarna
almamazlktan 0elemezdi ve dolaysiyle bunu daha st kademelere ulatrd,
ileme koydu2 >elidov ise tavsiyelerinin bir an evvel 06rlmesini istiyordu2
3nk az 6nce 3ar >ikola ::2nn Qondra ve =aris'i ziyaretinde, 3ar'n -usya
men#aatlar bakmndan /ek de elverili olmayan bir takm maddelere
muva#akat ettii anlalmt2
'
3ar'n bilhassa =aris'teki temaslar hi1 de -us-
ya'nn lehine olmamt2
Mransa, Trkiye'deki byk malF men#aatleri icab ve bilhassa Trkiye'den
1ok alacakl bir devlet s#atyle, ?smanl 9m/aratorluunun btnlnn
muha#azasn istemekte ve byk devletlerle bu hususta Trkiye zerinde
mterek bir kontrol konmas siyasetini taki/ etmekte idi2 Bunun icab olarak
da, Trkiye'de hi1 bir devletin tek bana harekete 0e1memek /rensibini 3ar
>ikola ::2ya kabul ettirmi bulunmakta idi2 5ikin d meselelerde tecrbesi az
olmas hasebiyle, Mransa'nn bu oyununa 0elmiti2 Galbuki >elidov bundan
-usya'nn ne kadar zararl 1kacan, Boazlara kar harekette -usya'nn
elinin kolunun balanm olduunu hemen anlamt2 Dolaysiyle 3ar' ve -us
hkmetini b6yle bir taahhtten vaz 0e1irmesi 0erektiine hkmetmiti2
Mransa'dan baka 9n0il0ere de buna benzer bir siyaset taki/ etmekte idi2
9n0iltere'nin 9stanbul'daki el1isi, byk devletlerin el1ilerine nota 06ndererek,
?smanl memalikinde ya/lmas 0ereken re#ormlar 06rmek zere
9stanbul'da se#irler seviyesinde bir kon#erans to/lanmasn tekli# etmiti $%H
7kim '8*D,2 Bu to/lantda, ya/lacak re#ormlarn, !ultan'n baz sal"hiyetlerini
taldid eder mahiyette ve 0erekirse baz zorlamalar eklinde olmas kabul
edilecektiA yani icabnda !ultan Abdlhamid ::2 tehdid almda bu re#ormlar
kabule zorlanacakt2 9n0iliz tezine 06re bu tarzdaki re#ormlar sayesinde
?smanl 9m/aratorluunun btnln muha#aza etmek mmkn olacakt2
Jani re#ormlar ya/lmakla !ultan Abdlhamid ::2 in mstebit idaresine son
verilecek ve !ultan'n sal"hiyetleri elinden alnacakt2
%
Galbuki tam bu sralarda
Abdlhamid ::2 tamamiyle -us n#uzu altna dm ve 9n0iltere'ye ka#a
tutmaa balamt2 9n0iltere'nin istedii manada re#ormlar
' Ani y2 s2 (%2
% )A t2 C-( $'*@', s2 (@2
---E
ya/lacak olursa, !ultan'n -us tesirinden 1k/ yeniden 9n0iltere'ye yaklaaca
muhakkakt2 Dolaysiyle >elidov, b6yle bir kon#eransa muva#akat etmekle
beraber, !ultan'n sal"hiyetlerinin tahdidi ve re#ormlara zorlama konusunun
ele alnamyacam bildirince, to/lant #ikri kendiliinden suya dt2
>elidov, 9stanbul'daki durum ve alnmas 0ereken tedbirler hakknda
06rmek zere !t2 =etersbur0'a 1arlmasn bekledii halde, 3ar >ikola ::2 nn
buna ilk 6nce /ek de yanamad biliniyor2 Bama#ih 3ar'a istanbul ve
Boazlar'n ele 0e1irilmesinin cazi/ tara#lar anlatlnca ve bunun ya/labilecei
inandrlnca, >ikola ::2 >elidov tara#ndan 6ne srlen /roPeyi, '+&%* )asm
'8*D tarihinde tasvi/ etmiti2 Bunun zerine >elidov'un da !t2 =etersbur0'a
1arlmas kararlatrlmt2 7l1inin 0elmesi zerine (&'8 Aralk '8*D tarihinde
GususF 9stiare Beclisi nihayet to/lantya 1arld2 3ar'n bakanlk ettii bu
oturumda, hariciye nazr, maliye nazr $J;itte,, bahriye nazr vekili, erk"n
harbiye reisi, hariciye nazr vekili vc >elidov hazrdlar2
'
ilk 6nce >elidov'un D&'8 7yll '8*D tarihli ra/oru okundu ve o sralarda
istanbul'daki durum vebilhasssa in0iliz donanmasnn 3anakkale Boaz'n
0e1mesi ile hasl olacak 0elimeler zerinde durulduA sonraK -us har/
0emilerinin sratle hareket ederek, istanbul Bo- az'na $Bos#or'a, 0irmeleri ve
Jenik6y ile 3ubuklu arasndaki sahay $-us1a tabirle Jukar Bos#or'u, tutu/,
orada tahkimat ya/malar tekli# edildi2
>elidov, 9stanbul'da karklklarn balamas zerine, -us donanmasn
harekete 0e1irmek i1in )aradeniz donanmas kumandanlna dorudan doruya
tel 1ekmek ve donanmay harekete 0e1irmek yolunda kendisine sal"hiyet
verilmesini istemekte idi2 >elidov'un anlattklarna 06reK 9stanbul Boazn'daki
Trk bataryalar hem 1ok zay# hem de Trkler cesaret edemiyecekleri i1in -us
0emilerine ate a1amayacaklard2 Makat baannn en mhim artK -us do-
nanmasnn byk bir sratle harekete 0e1mesi ve btn bu ameliyenin bir
baskn eklinde ya/lmas idi2 Boaz'n yukar ksm ele 0e1irilince, -usya
9stanbul'u kontrol altnda bulundurabilecek bir stratePik stnlk elde etmi
olacakt2
>elidov tara#ndan ileri srlen bu /roPe, to/lant tara#ndan umumF bir tasvi/
06rmediA buna bilhassa maliye nazr )ont Vitte
' )A t2 C-( $'*@', s2 (@2
--3
itiraz etti ve K B6yle bir teebbsn -usya'nn bana bir1ok i a1acan, yani
9n0iltere, Mransa ve dier devletlerle harbe 0irmek tehlikesi douracan
s6yledi2
'
Bu tasary 0er1ekletirmek i1in lzumlu har/ ve tat 0emilerinin
yeterli olmad da ortaya 1kt2 Bilhassa, >elidov'un istedii sal"hiyete itiraz
edildi ve el1inin bir teli ile -us )aradeniz donanmasnn Boazlar'a kar
harekete 0e1irilmesinin doru olamyaca zerinde duruldu2 Donanmaya
hareket emrini ancak merkezin yani amiralliin verebilecei belirtildi2
Bama#ih >elidov'un 9stanbul'daki durumu dikkatle taki/ etmesi ve
' Ayn yerde, s2 DC&D(2
---E
B o a z l a r a k a r '*HH d e k i b a s k n t a s a r s
-usya'nn )rm Garbi'ndeki malubiyeti ve =aris Bar artlar ile
)aradeniz'de donanma bulundurmaktan mahrum edilmesinden sonra, -usya'nn
Boazlara sarkmas ve Balkanlarda n#uzunu kuvvetlendirmesi durmu deil,
ancak 0e1ici olarak 0evemiti2 -us askerF ve siyasF 1evrelerinin bu tarihF
0ayelerinden bsbtn vaz0e1melerine imk"n ve ihtimal verilemezdi2 -us #tu-
hat ve yayl i1in 9stanbul ve Boazlardan baka dier bir1ok cazi/ ve
0er1ekletirilmesi daha kolay olan sahalar mevcuttuK Tzak Dou ve Trkistan2
Trkistan'n kuzey bozkrlarnda ve ucu buca olmyan !ibirya'da zaten -us
yayh hi1 bir zaman braklmam, -us balk1lar, avclar ve -us )azaklar
vastasiyle kendiliinden $rus1a tabirleK stichiyno, devam etmiti2 3ou
zaman -us idare ve askerF makamlarnn artk -us i0ali altna 0irmi olan
sahada resmen bir nizam ve idare mekanizmasn kurmaktan baka ileri
kalmyordu2 Lay# 3in Devleti, bu tarzda cereyan eden -us yayln
durduracak bir halde deildi2
Trkistan Ganlklarnn da mukavemetleri k1k bir kuvvetle ve 1ok ksa
bir zaman i1inde krlabilirdi2 Bunun i1indir ki, =aris Barndan az sonra,
-us yayl tabiF mecrasn taki/ edermi 0ibi Tzak Dou ve Trkistan
istikametlerinde sratle 0elimeye balad2 Tzak Dou istikametindeki
ilerleme, -usya'ya =asi#ik ?kyanusu'na balyacak olan scak deniz'e $!ar
Deniz'e, ulamak arzusundan ileri 0elmise, Trkistan'n istil"s da, bir1ok
bakmdan zen0in ve 0eni bir lkeyi za/tetmek hevesi ve bilhassa Trkistan
/amuunun ele 0e1irilmesi isteinden domuturA yani -usya'nn tam bir
em/eryalist siyaseti ile bal idi2
3ar Aleksander ::2 zaman $'8((-'88', -usya'daki bir takm i1 re#ormlar
ve endstrinin 0elimesi ile temayz ettii 0ibi, Tzak Dou'da -usya'nn
mnhasran di/lomatik yollarla salamca yerlemesi ve bir de Trk-lsl"m
lkesi olan Trkistan' ele 0e1irmesi
-.-
ile de ehemmiyet kazanmtr2
'
Amerika'daki
u
i1 har/ dolaysiyle -usya'ya
/amuk ithal"t durmutu2 Galhuki -usya'da bu sralarda sratle 0elimee
balayan tekstil endstrisi i1in /amua iddetle ihtiya1 vard2 Trkistan'da bol
miktarda /amuk yetitii cihetle, bu de#a -us #abrikat6rlerinin de tevikiyle,
-us askerF 1evreleri, 1oktanberi 06zlerini diktikleri Trkistan' ele 0e1irmee
karar verdiler2 Laten bu istikamette daha '8(@ de baz askerF teebbsler olmu
ve !r Derya boyundaki Ak Bescit ehri alnm, -us mstahkem mevkileri
ya/lmt2 Makat hem )rm harbi dolaysiyle, hem de )a#kaslarda 5eyh
5amil'in a1t 0az" henz bitmediinden, -us kuvvetlerinin Trkistan'a
sevkedilmesi mmkn olmamt2
)a#kaslarn byk hrriyet mcahidi 5eyh 5amil'in $6l2 Bedine'de '8+'
de, idaresinde '8@* ylndanberi Dastan'da -us ilerleyiine kar devam eden
kahramanca mukavemet, buralara 1ok sayda -us askerini balamt2 3e1en,
?setin, Fn0u, Balkar ve dier zmrelerin mukavemeti nihayet '8(* da krlm,
5eyh 5amil -uslar'a teslim olmak mecburiyetinde kalm ve Dastan da tama-
miyle -uslarn eline 0e1miti2 Bu de#a serbest kalan -us kuvvetlerinin
Trkistan'a 06nderilmesine imk"n hasl olmutu2
Bu sralarda Trkistan'da 1 9slam-Trk Ganl vardK Buhara Give ve
Gokand2 Buhara Ganl bunlarn en by idi2 Buhara ehri, Bslman
skolastik zihniyetin yuvalar olan medrese leri ile mehurdu2 Timur'un
/ayitaht olan !emerkand ehri de 1ok mehur bir yerdi2 Iora#F durumlar ve
tarihF 0elimeleri icab bu Ganlklar Avru/a'daki teknik ve ilmF ilerlemelerden
tamamiyle habersizdilerA dePenerelemi eski bir medeniyet ve ?rta1alardan
kalma nizam ve mstebit hanlarn idaresindeki bir dzen i1inde yayorlard2
Dolaysiyle bu Ganlklarn askerF 01leri -uslarnki ile hi1bir surette mukayese
edilemezdi2 Btemadi niza ve itil"# ve birbirleriyle sk sk har/ halinde bulunan
bu Ganlklarn, dardan, mesel" 9n0iltere tara#ndan, kuvvetle
desteklenmedikleri takdirde, -us ilerleyiini durduracak durumda olmadklar
aik"rd2
>itekim '8D( de -uslar Trkistanm i1lerine doru sratle ilerlemee
baladlar2 Eeneral 3ernyayev'in kumandasndaki k1k bir -us kuvveti,
'HH2HHH n#uslu olan Takent ehrini kolaylkla za/tetti2 Bir
' Trkistan'n -uslar tara#ndan zabtna ait -us1a, 9n0ilizce, Almanca bir1ok eser
yazlmtr2 Bu husustaK -einer ?lsza&Eeor0e IleinoS, %)rkistan$ die /olitish- histo-
ricshen und vvirlscha#tlichen =robleme Lentralasiens $Qei/zi0 '*C%, adl eserde $ss C@Z'H@,
to/lu bir bil0i verilmitir2
ka1 yl i1inde !emerkand dahil, Trkistan'n bir1ok ehri -uslarn eline 0e1ti2
Bama#ih Buhara ve Give ehirleri -us istil"sna uramamlard2 -us #tuhat
ayn zamanda Dou Trkistan $3in Trkistan, istikametinde de 0eliti ve -uslar
3in'e tabi olan )ulca'ya 0irdiler2 -us tazyikine dayanamyan Buhara ve Give
Ganlklar, '8+@ tarihinde akdedilen muahede ile -us 3ar'nn himayesi altna
0irdiler2 Gokand Ganl da tamamiyle il0a edilerek, arazisi -usya'ya ilhak edildi2
-us ilerleyii Aleksander :::2 zamannda devam ettirilerek, -uslar '88( de Berv
ehrini aldlar2 Gatt" Gerat ve A#0anistan da -us istil"s tehlikesine maruz kald2
Bu yzden in0iltere ile -usya'nn aras 1ok 0er0inleti2 3nk Gindistan dahi -us
tehdidi altna dm oluyordu2 Gatt" bu yzden 9n0iltere ile -usya bir har/
tehlikesi bile 0e1irdi2
Bu suretle, -uslarn Trkistan' i0alleri, A#0anistan zerindeki basklar
neticesinde, 9n0iltere'nin en byk ve zen0in kolonisi olan Gindistan'n -us
istil"sndan korunmas meselesi ortaya 1km oluyordu2 Gindistan'a kar
y6neltilen bu -us tehdidi, uzun yllar boyunca 9n0iltere ve -usya arasndaki
mnasebetler zerinde daima tesirini 06stermitir2 Ancak '*H+ de, A#0anistan'n
9n0iliz n#uzu altnda kalmas -usyaca kabul edildikten sonra bu mesele biraz
yumu- amsa da, sonralar tekrar ele alnm ve bilhassa !ovyetlerin ilk
yllarnda byk bir 6nem kazanmtr2 Bu -us tehdidi Gindistan'n '*C* de
istikl"lini kazanncaya kadar yeni #ormller altnda devam ettirilmitir2
Bama#ih 9n0iliz--us rekabeti yalnz Trkistan-Gindistan meselelerine
mnhasr kalmad2 -uslarn Tzak Dou'daki scak denize ayak basmalar da
bu rekabetin bsbtn artmalna 06trd2 Bilindii ve1hile <:<2 yzyl
9n0ilteresi denizlerin h"kimi s#atyle, yeryznn her tara#ndaki
kolonilerini ve 9n0iliz men#aatlarn korumak yolunda byk bir titizlik
06stermekte idi2 3in sahillerine de el uzatm olan in0iltere, tabiatvle buralara
-usya 0ibi byk bir devletin yaklamasn istemiyecekti2 Galbuki -us yayl
=asi#ik ?kyanusu'na 1kmak yoluna 0irmiti2
Daha '+C' de -us' denizcilerinden $Alman meneli, Berin0 2Asya ile
Amerika ktalar arasndaki Berin0 Boazn ke#etmi ve -uslar Amerika
ktasna, Alaska'ya ayak basmlard2 Bama#ih bu buzlar ve karlar diyarnda
-us kolonizasyonu 0elimedi ve -us hkmeti '8*+ de Alaska'y Amerika
Birleik Dcvletlcri'ne +,( Bilyon dolara satmak suretiyle Amerika ktasndan
ayan 1ekmiti2
-.5
Makat -us ilerleyii !ibirya'nn 0neyine, scak deniz istikametinde 0eliti2 Bu
yoldaki -us yayl, -usya tarihinin ve #tuhatnn karakteristik vas#n tekil
eden nelirleri taki/ten baka bir ey deildi2 >itekim '8(H lerden az sonra bir
-us-)azak askerF eks- /edisyonu Amur nehrini taki/ ile Ua/on denizi sahillerine
ulat2 '8(8 de 3in ile ya/lan bir anlama 0ereince de Amur nehrinin sol
tara#, yani !ibirya'ya balayan 5imal ksm, tamamiyle di/lomatik bir yolla -us
h"kimiyeti altna 0irdi2 Galbuki bu saha 'D8* da $Deli =etro zamannda, 3in ile
-usya arasnda akdedilen >er1insk Buahedesi ile, -uslarn elinden alnarak
3in'e iade edilmiti2 Bu suretle -usya, '+H yl sonra tekrar vaktiyle ele 0e1irmi
olduu yerlere yeniden sahi/ olmutu2
-us ilerleyii Tssuri nehrini taki/le 0ney'e indi ve Tssuri'nin mansabnda
buz tutmayan bir liman olan yerde, '8DH da ;ladivos- tok $Dou'ya hakim ol,
ehri kurularak, buras bir deniz ss ve ticaret liman haline 0etirildi2 -usya bu
suretle har/ ya/makszn di/lomatik yollarla 1ok 0eni bir sahay ele 0e1irmi
bulunuyordu2 !ar Deniz vastasiyle =asi#ik ?kyanosu'na da ayak basm
oluyordu2 !ibirya'nn kolonizasyonu ve Tzak Dou'da -us h"kimiyetinin
salanmas ise buralarn i1 -usyadaki demiryolu ebekesi ile balanmasn
zarurF klmt2 >itekim Aleksander :::2 zamannda bu voldaki #aaliyet ele
alnm ve '8*' de Transsibirya Demiryolunun inasna balanmt2 Bama#ih
-usya'nn malF durumu buna elverili olmadndan, yol ya/m ii 1ok yava
0idiyordu2 Ancak maliye nezaretine, Gollanda aslndan olu/ bilhassa
Demiryollar idaresinde byk ihtisas sahibi olan, !2 Vitte 0etirildikten sonradr
ki, birtakm malF tedbirler neticesinde malF durumun sratle dzelmesi ile
Transsibirya demiryolunun inaatna '8*D dan itibaren hz verildi2
Bu demiryolu '*H% de tamamland2 Bunun ekonomik olduu kadar ve
belki de ondan daha #azla, stratePik 6nemi bykt2 Tzak Dou'nun elde
tutulmas ve 3in'in de -us n#uzu altna dmesi ite bu demiryolu ile mmkn
olacakt2 Makat bu de#a -usya'nn karsna, hi1 beklenmedik bir tara#tan
mukavemet belirdi2 Jkselmekte olan 0ne memleketi'' yani Ua/onya
-usya'nn karsna mthi bir raki/ olarak dikilmiti2
Ua/on Adalar'nda yz yllardan beri kendi ka/al hayatn srm olan ve
Tanr meneli mikadolar tara#ndan idare edilen Ua/onya, '8D+ &D8 ylnda
bata Amerikan donanmas olmak zere, in0iliz ve Alman har/ 0emilerinin zoru
altnda, memleketin ka/lan-
---E
n yabanclara a1mt2 Ua/onya'nn banda duranlar, ancak Bat tekniini
benimsemekle kendi varlklarn devam ettirebileceklerine kanaat 0etirmiler ve
hemen bu yola sa/mlard2 5alacak kadar ksa bir zaman i1inde Ua/onya,
Avru/a ve Amerika tekniini tatbike balam, endstrisini 0elitirmi, har/
0emilerini ve sil"hlarn kendi ya/maa balam, Bat usul ile ordusunu
tanzim etmiti2 Btn bunlar ya/arken, Ua/onlar kendi millF kltr, 0elenek ve
yaay tarzlarndan hi1 bir ey #eda etmemilerdi2 Bikado sarayndan en aa
halk tabakasna kadar lzumuna inanlarak 0iriilen bu Bat teknoloPisini
benimseme #aaliyeti neticesinde, Ua/onya '8*H yllarnda, yani otuz yl i1inde
yeni bir kuvvet olarak Tzak Dou'da sahneye 1km bulunuyordu2 B6yle bir
kuvvetin darack adalarda ka/an/ kalmas beklenemezdi2 7r 0e1 yaknlarndaki
)ore ve 3in karsndaki adalara doru yaylmas ve -usya'nn karsna raki/
olarak 1kmas muhakkakt2
>itekim '8*C&*( de vukubulan Ua/on-3in savanda, modern sil"hlarla te1hiz
edilen ve 1ok iyi talim 06rm olan Ua/on askerleri kendilerine nisbetle 1ok
byk rair kalabalk tekil eden 3inlileri yenmilerdi2 Ua/onya, bununla
)ore'deki n#uzunu salam oldu2 3in bu de#a '8*( de -usya ile 0izlice bir
itti#ak akdederek, Ua/onya'ya kar bir -us-3in ce/hesini vcuda 0etirmeye
muva##ak oldu2 Bu itti#aka 06reK 3in, Transsibirya Demiryolunun
Ban1urya'dan, yani 3in arazisinden 0e1irilmesini kabul etti2 Galbuki 3in daha
evvelki anlama ile, Ban1urya'nn tam 0neyindeki Qiatun0 Jarmadas'n ve
=ort Arthur $Dairen, limann Ua/onya'ya brakmay taahht etmiti2 Makat
Ua/onlarn buray i0aline -usya, Mransa ve Almanya mani oldular2
Bu de#a, =ort Arthur ehri ve liman '8*8 de -uslar tara#ndan i0al
edildi ve burada bir deniz ss kurulmaa baland2 -usya, bu suretle scak
denize daha da yaklam oldu2 Ayn senede 9n0iltere, Mransa ve Almanya
da 3in sahillerindeki muhteli# yerleri ** yl i1in kiralamak suretiyle i0al
ettiler2 9te bu trl yama zerinedir ki 3in'de Avru/allara kar
taknlklar balad2 Bokser isyan ad ile bilinen bu karklklarda bir1ok
Avru/al 6ldrld2 Makat, 3inliler, 9n0iliz, -us, Alman ve Mransz
donanmalar karsnda teslim olmak zorunda idiler2 Avru/allara bir1ok
tazminat 6demek suretiyle ve kiralanan yerleri de muha#aza art ile bu kar-
klklar sona erdi2 Bokser ayaklanmasn bastrmaya katlan yabanc
kuvvetler arasnda Ua/on har/ 0emileri ve askerleri de vard2
---E
=ort Arthur'un -uslar tara#ndan i0ali ve bir s haline 0etirilmesi,
Ban1urya zerinden -uslarn demiryolu ya/malar ve Bokser ayaklanmasndan
sonra, demiryolu hattnn -us kuvvetleri tara#ndan i0ali netisesinde,
Ua/onya'nn )ore'deki vc 3in'deki n#uzu -us tehdidi altna dmt2 Bu -us
ilerleyii ayn zamanda 9n0iltere i1in de tehlikeli olabilirdi2 Bununla
in0iltere'nin 3in sahilindeki men#aatleri muhakkak zedelenecekti2 9te bu
yzdendir ki, Ua/onya ile 9n0iltere arasnda, -usya'ya kar mterek bir ce/he
teekkl etti2 Bunun bir itti#ak haline 0etirilmesi ancak bir zaman meselesi
idiA nitekim '*H% de b6yle bir itti#ak akdedildi, tki sene sonra da, -usya'nn
malubiyeti ile neticelenen -us-Ua/on harbi 1kt $'*HC-'*H(,2 -usya'nn bu
malubiyeti, Ua/onlar tara#ndan =ort Arthur'un i0ali ve -uslarn Ban1uryadan
1ekilmeleri, dolaysiyle )ore'de -us n#uzunun yaylmasnn en0ellenmesi ile
neticelendi2 Bununla -usya'nn Tzak Dou'da yaylmasna set 1ekilmi oldu2
Ua/onya'nn bu yoldaki baarsnda 9n0iltere'nin destei de mhim rol
oynamakla beraber, en mhim "mil /hesiz Ua/onlarn byk bir askerF ve
bahrF kudret olarak -usya'nn karsna 1kabilmeleri olmutur2
-usya, Tzak Dou ve Trkistan'da yaylma ve #tuhatla me0ulken,
?smanl Devleti'nin d siyasetinde byk bir deiiklik hasl olmutuA !ultan
Abdlhamid ::2 in imdiye kadar d siyasette 9n0iltere ile muvazeneyi
bozmamak i1in bazen -usya'ya dayanmak siyasetini taki/ ettiini 06rmtk2
?smanl =adiah bu de#a, Avru/a'da veni beliren kuvvete, yani Almanya'ya
dayanmak yoluna sa/mt2 ?smanl =adiahn bu yola iten en byk "milin,
/hesiz, '88% de 9n0iltere'nin Bsr' i0ali olmutur2 !ultan Abdlhamid ::2 in
cora#F bakmdan 1ok uzaklarda olan Almanya'dan Trkiye'ye hi1bir zarar
0elmiyeceini de 06z 6nnde bulundurduu muhakkaktr2 '88( de ;on der
Eoltz $=aa,'nn Trk ordusunu slaha davet edilii, Almanya'ya yaklamann ilk
belirtisi idi2 Bunun sonraki en mhim tezahr de Almanlara Trkiye'de
ekonomik sahada 0eni imk"nlar verilmesi ve, imtiyazlar tannmas oldu2 Laten
!ultan Abdlhamid ::2 in d siyasetinde, yabanclara ekonomik imtiyazlar
tannmas daima byk bir rol oynamtr2 Jabanc devletler bilhassa Trkiye'de
demiryolu inas imtiyazn almaa 0ayret ediyorlard2 >itekim '88+ den
itibaren Anadolu'da demiryolu ya/mak imtiyaz Deutsche Bank'a verilmee
baland2 '8*8 de )ayzer Vilhelm ::2 in 5arka seyahati esnasnda !ultan
Abdlhamid ::2 ile istanbul'da 06rmesi, Alman )ayzer'inin 5am'da s6yledii
bir
---E
nutkunda kendisinin @HH milyon Bslmann h"misi olduunu beyan etmesi,
Trkiye ile Almanya arasndaki yaklamay bsbtn hzlandrmt2 '8** da
!ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan verilen bir irade ile Almanlar Badad
Demiryolunu ya/mak imtiyazn elde etmi oldularA
'
Almanya, bununla
Anadolu'da 1ok byk bir ekonomik #aaliyet sahas kazanm oldu2 Bu
ekonomik imtiyazlarn Almanlarn Trkiye'de siyasF n#uzlarnn da artmasna
yol a1 2ca aik"rd2
Almanlarn Trkiye'deki bu ekonomik baarlar -uslar tara#ndan ta batan
kuku ile taki/ edilmiti2 Badad Demiryolu imtiyaznn Deutsche Banka
vcrilecei ayias yaylnca, -us siyasF 1evrelerinde endie ba06stermitiK
Boazlarn da Alman kontrol altna dmesinden korkulmaa balanmt2 9te
buna mani olmak maksadyle, -us hkmeti Almanya ile Boazlara ait bir
anlamaya varmak istedi2 Bu maksatla '8** yl >isan'nda Alman hkmetine
resmF bir tekli# ya/ld2 Bu tekli#teK -us hkmetinin ?smanl me- malikinin
btnln arzu ettii bildirilmi, #akat Boazlarda yabanc bir devletin h"kim
bir duruma 0elmesinin -usya'nn men- #aatlar ile badaamyaca da
belirtilmiti2
%
Dolaysiyle Boazlar zerinde n#uz tesisine 1alan yabanc bir
devlete kar -usya'nn harekete 0e1mesi hakknn Alman hkmetince
tannmas istenmiti2 -usya, buna karlk Almanlarn Anadolu'da demiryolu
ya/malarna kar 0elmiyeceini beyan etmiti2 Alman kan1leri Blovv,
Almanya'nn -us isteklerini kabul edemiyeceini bildirdikten sonra, Almanlarn
Trkiye'deki #aaliyetlerinin sadece ekonomik sahaya mnhasr kalaca zerinde
bilhassa durmutu2
@
Bu mnasebetle cereyan etmi olan di/lomatik dcmarche'larn
Almanlar tara#ndan !ultan Abdlhamid ::2 e ulatrlm olmas kuvvetle
mmkndr, istanbul'daki Alman el1isi Barschall, 1ok mahir bir di/lomat s#a-
tiyle, Trkiye'de hem Alman n#uzunu yerletirmek, hem de in0iliz ve -us
n#uzlarn krmak hususunda byk bir 0ayretle 1almakta idi2 '*HH yllarna
doru 0ney A#rika'da in0iltere'nin bana byk bir dert 1kmas key#iyetinin de,
Trk-Alman yaklamasna hizmet ettii muhakkaktr2
' Badat demiryoluna ait bir1ok eser yazlmtr2 Bunlardan bazlar unlardrK
7dSard 7arle, %!rkey$ the great PoGers and the #aghdad rail,!ay$ >evv Jork '*%@A A2 f;ol#,
%he diplomatic history oj ll,e #agdadrailroad. Iolunbia, Bo '*@DA B2 )2 Iha/man, "reat
3ritain and the #a4dad HailGay '888-'*'C, >ortham/ton, Bass2 '*C82
% V2 Qa0er, +iplomacy o' Imperialism$ ::, DCHA -storiya diplomatii$ ::, '@+2
@ ;;2 Qa '' 0er, +iplomacy o' Imperialism$ ''2 DCH2
---E
Eney A#rikadaki 9n0iltere'ye tabi Transval Iumhuriyeti ile 9n0iltere'nin
arasnn a1lmas ve '8** da Boer harbi $Boer, Bur- Melemenk1e k6yl
demektir, ad ile bilinen byk 1atmann /atlak vermesi, btn dnyada
byk yanklar ya/mt2 Trkiye vc -usya dahil btn memleketler ve
hkmetler, hakszla urayan ve hrriyetleri urunda mcadele bayraklarn
kaldran Boer $Bur-k6yl, lere kar sem/ati beslemekte idiler2 Bama#ih hi1
bir hkmet 9n0iltere'ye kar a1k1a ce/he almaa cesaret edememiti2 9n0iliz
' %sarskaya diplomal,ya o zada9ach ossii m Vosloke $-usya'nn Doudaki 6devleri hakknda
3arlk di/ omasisi, )A, ( $'8, $'*%D,, ss D-*2
---E
ile elde tutulabilmesi mmkn olacakt2 Galbuki bunun i1in /ek 1ok /araya
ihtiya1 vard ve 9n0iltere ile bir har/ vukuunda b6yle bir ssn muha#azas da
mkl olacakt2 Binaenaleyh -usya'nn bu 0ibi ie kalkmamas 0erekiyordu2
)aradeniz sahillerinde, mesel" Bul0aristan'daki Bur0az'n bir -us bahrF ss
haline 0etirilmesinden de bahsedilmiti2 Buna baland takdirde, Bur0az'da
sadece %-@ har/ 0emisi bulundurmak k"#i 0elmez, !evasto/ol'daki -us donan-
masn da oraya nakletmek 0erekirdi2 Bu ya/ld takdirde, Trkler kendilerini
hemen tehdid edilmi sanacaklar ve 9stanbul Boazn sratle tahkime
balyacaklard2 Jani Bur0az'da bir -us bahriye ssnn tesisi netice itibariyle
-usya'ya #ayda salamyacakt2 3nk -usya b6yle bir teebbse 0iritiinde,
dier devletler de $bata tabiF 9n0iltere ve Mransa, 3anakkale Boaz
yaknlarnda kendilerine birer deniz ss ya/maa kalkacaklard2
Burav'yev, -usya'nn Trkiye'deki en yakn 0ayeleri konusunda
ezcmle unlar s6ylyorduK -usya'nn mukaddes tarihF vazi#esi :stabul
Boaz'nda yerlemesidir2 Bunun 0er1ekletirilmesi her itibarla hususF bir mana
tamaktadr2 Bunun muhakkak surette 0er1ekleecei ve bunun ya/lmas
lzumu herkesin uurunda o kadar yer etmitir ki, -usya'nn Boazlar elde
etmekten neler kazanacan isbata kalkmak beyhude yere 0ayeret sar#etmek
olur2
'
Makat Boazlar 0ibi mhim bir yerin ele 0e1irilmesinden sonra doacak
neticeleri de 06z 6nnde bulundurmak 0erektiinden, bu mesele hakknda dier
il0ili nezaretlerin de #ikrinin sorulmas icab- etmiti2 Burav'yev'in yazd
ve1hile burada serdedilen ml"hazalar hi1bir mnakaa 06trmez mahiyette idiA
1nk 9stanbul Boa- z'n ele 0e1irmek i1in her an hazr bulunmal ve oraya
raki/lerden daha 6nce varlmal idi2 Bsait bir #rsat zuhur eder etmez, veya
yabanc bir devlet tara#ndan 9stanbul Boaz'nm i0ali tehlikesi belirir belirmez,
-uslar, baarlarnda emin olarak, "ni bir basknla Boaz'da yerlemee bakmal
idiler2
Bunun 0er1ekletirilebilmesi i1in il0ili nezaretlerden u cihetlerin
a1klanmas istenmitiK
'29stanbul Boaz'nn $Bos#or, i0al edilebilmesi i1in askerF ve bahrF
hazrlklar nasl olmaldrO
%2Bu teebbsn "nF ve en emin tarzda yerine 0etirilmesi nasl olabilirO
' Ayn yerde, s2 *-''2
---E
@2 5imdiden ?dessa ile Bul0aristan arasnda, tabii -uslarn nezareti altnda
1alacak, bir te0ra# hattnn ya/lmas :zumlumucurO
Burav'yev, bundan sonra, Anadolu'nun )aradeniz sahillerinde, -us hududu
istikametinde demiryolu ya/lmamas ve hi1bir yabanc devlete imtiyaz
verilmemesi babnda -us hkmetinin Bab"li nezdinde teebbse 0irieceini
de kaydetmiti2 Bundan baka, 9stanbul Boaz'nn Trkler tara#ndan tahkim
edilmemesi yolunda 0erekli teebbsler ya/laca da belirtilmiti2
Bu muhtradan 06rld zere, -us hkmetinin rahatn bozan cihet
Badad Demiryolunun inas i1in !ultan Abdlhamid ::2 tara#ndan bir
iradenin verilmi olmas idi2 Galbuki, -us hkmeti, Almanya'ya Trkiye
tara#ndan tannan bu imtiyaz karl, Al- manyann da Boazlar meselesinde
-usya'nn stn durumunu tanmasn istemekte idi2 Makat -usya tara#ndan bu
yolda ya/lan bir mracaat, '8** >isan'nda Alman kan1leri ;on BloS
tara#ndan reddedildiini yukarda 06rmtk2 Buna bakmakszn -us hkmeti
bu hususta srara devametti2 )ayzer Vilhelm ::2 in babas, dedesi ve hatt"
)ayzer'in kendisi tara#ndan -us hkmdarlarna mteaddid de#a verilen v"dler
hatrlatlarak, Almanya'nn bu hususta muva#akati alnmak isteniyordu2 Bu
v"d 0ya, Boazlar'm mda#aas ve zaruret halinde istanbul Boaz'nn #iilen
i0ali hakknn ancak -usya'ya ait olaca tarznda i#ade edilmitiA yani )ayzer
Vilhelm ::2 0ya, vaktiyle istanbul Boaz'nn $Bos#or'un, -uslar tara#ndan
i0aline muva#akat etmiti2 5imdi ise bunun yeniden tasdiki istenecekti2
Demek ki, -us Gariciye nazr Burav'yev ve 3ar >ikola ::2, '*HH yl
banda 9n0iltere'nin 0ney A#rika'da me0ul olduu bir srada, "ni bir
basknla istanbul Boaz'nn i0alini ciddF olarak dnmlerdi, t/k '88% ve
'8*D da >elidov'un ya/t 0ibi2 Bama#ih il0ili nezaretlerden alnan ceva/lar
Gariciye nazrnn 06rlerini desteklemekten uzakt2 Bahriye nazr vekili
$Trtov,nden 0elen yazda u mtal"a beyan edilmitiK
'
istanbul Boaz'nda
tahkimat ya/lmamas, veya ya/lanlarn yktrlmas tekli#i biraz 0ari/ ka1a-
ca 0ibi, Trklerde bilakis /he uyandracaktrA 1nk buradaki tahkimatn
kime kar ya/ld meydandadr2 Bama#ih, mademki "ni bir basknla
Boaz'n i0ali dnlyorA bunun i1in en 6nemli ey to/larn ve atl
askerlerin nakli i1in elverili tat 0emilerinin
' )A, '2 ( $'8, $'*%D,, ss '*-%'2
---E
yeterli sayda hazrlanm olmas l"zmdr2 Bir de mayn 0emilerinin hemen
hazrlanmas arttr2 Galbuki Bahriye nezareti bunlar ya/tracak malF
imk"nlardan mahrumdur2 Bu hususta Garbiye nezareti ile sk bir ibirlii
ya/mak icabedecektir2 ;aktiyle smarlanan tat vastalar hal" ina edilmi
deildir2 Jani Bahriye nezaretinden 0elen u ceva/K B6yle bir hareket 1ok
muva#ktr, ama tat vastalar olmad i1in u anda ya/lmas imk"nszdr
merkezinde idi2
Garbiye nazr $sonralar Ua/onlara malub olan bakumandan, Eeneral
)uro/atkin ise 06rlerini u s6zlerle i#ade etmitiK Jirminci yzylda -usya
i1in en 6nemli 0er1ein 9stanbul Boaz'mn -usya tara#ndan temelli olarak
askerF i0al altna konmas olduu kanaatndaym2 Bunun i1indir ki, bu mhim
0ayenin 0er1eklemesi yolunda btn hazrlklar ve tedbirlere
bavurulmaldr2
'
Garbiye nazr bu hususta askerF hazrlklarn ne olacana temas etmemi
ve Trk hkmetinin 9stanbul Boaz'n -usya'ya terkine muva#akati i1in
hazrlanmasna bilhassa ehemmiyet verdii 06rlyor2 )uro/atkin'e 06re K Bu
yoldaki ilk admn Trklerin Boazlar daha #azla tahkim etmelerini
durdurmay kabulleri olacana da iaret etmiti2 Bama#ih, )uro/atkin i1in en
mhim mesele Almanya'nn tutumu ve )ayzer ;;ilhelm ::2 in Boazlar
zerinde -usya'nn hakkn tanyan v"di idi2 Garbiye nazr Boazlar
meselesinde muhakkak Almanya ile anlamak istiyordu2 Tzak Dou'da
-usya'nn Ua/onya ile bir har/ tehlikesi belirdii bir zamanda -usya'nn
Almanya ile anlamak isteyii taoiF idi2
Burav'yev'in sorularna en ciddF ve yerinde ceva/, mama#ih, -us maliye
nazr !2;;itte tara#ndan 0elmiti2 Gatrland zere, ;;itte '8*D daki
GususF 9stiare Beclisi to/lantsnda da >elidov' un Boazlar "ni bir basknla
i0al #ikrine kar 0elmiti2 ;;itte, bu de#a da ayn #ikirde idi2 ?na 06reK
-usya'nn 9stanbul Boaz'm ele 0e1irmesi ancak katF bir Avru/a harbi ile
veya -usya'nn dier sahalarda byk #ed"k"rlklar ya/mas /ahas ile
ya/labilecekti2
%
Jani, Vitte, -usya'nn Boazlar almas i1in byk bir harbi
$in0iltere veya -Almanya'ya kar, 06ze almas 0erektiini s6ylyordu2 ;;itte,
Almanlarn Badad Demirvolunu Basra'ya kadar uzatmalarna mani olmak
i1in harekete 0e1ilmesini de tavsiye etmiti2
' Ayn y2 s2 %%2
% )A t2 ( $'8,, s2 %C2
-5-
-us maliye nazrna 06reK -usya'nn elde etmek istedii ama1lar imdilik
-uslarn di/lomatik maharetine bal kalyorduA yani askerF hareket deil,
di/lomatik vastalara bavurmak icabediyordu2
-us hariciye nazr dier nezaretlerden 0elen ceva/lardan u anda 9stanbul
Boaz'na kar bir baskn hareketinin ya/lamyaca kanaatna varmt2 Makat
Burav'yev'e 06reK Trkiye'ye )aradeniz sahili boyunca demiryolu ya/mamay
kabul ettirmek, 9stanbul Boaznn tahkim edilmesini durdurmak suretiyle,
-usya i1in Boaz'n i0ali yolunda bir adm daha atlm olacakt2 Bunun elde
edilmesi de 9stanbul daki -us el1isinin maharetine bal olacakt,
-us hariciye nazr )ont Burav'yev'in bu muhtras '*HH ylnn tam
banda yani -usya'nn akti# olarak Tzak Dou ile me0ul olduu bir srada,
9n0iltere'nin 0ney A#rika'daki savandan #aydalanmak suretiyle, Boazlar
Beselesini bir 1r/da halletmek 0erektiini a1k1a 06stermektedir2 3ar >ikola
::2 tara#ndan da tasvi/ edilen bu tasar, mama#ih, -usya'nn o zaman buna 0c
yetmediinden, yani tat vastalar olmad 0ibi, 9n0iltere ile harbi 06ze
almaktan 1ekindiinden bu tasan bir yana konmutu2 Makat -usya, bundan sonra
da tarihF 0ayesini 0er1ekletirmek arzusundan asla vaz0e1mi deildi2 Bu
de#a, biraz evvel belirtildii 0ibi, di/lomatik vastalarla bu yoldaki #aaliyetine
devam edecekti2
Burav'yev'in muhtrasnda belirtildii zere, -us hkmeti Anadolu'nun
-us hududu istikametinde demiryolu ya/lmamas hususunda Bab"li nezdinde
teebbse 0e1ileceini bildirmiti2 Bununla, Almanlara verilen Badad
Demiryolu inas imtiyazna karlk olmak zere -usya'ya da bir taviz
verilmi olacakt2 >itekim 9stanbul'daki -us el1isi tara#ndan Bab"li'ye bu
hususta bir nota verilmi ve ksa sren mzakereler sonunda !ultan Abdlhamid
::2 '*HH yl >isan'nda -usya'y tatmin edecek bir taahhd imzalamak zorunda
kalmt2 Bu taahhtle2 ?n yl mddetle $yani '*HH den '*'H ylna kadar,
Trkiye tara#ndan )aradeniz sahilleri ve )a#kaslardaki -us snn istikametinde
demiryolu ya/trlmya- cakt, hi1bir yabanc devlete bu hususta imtiyaz
verilmiyecekti2 Bu suretle Ankara'nn 6tesinde, Anadolu'da, bundan b6yle
demiryolu inasna 0iriilmiyecekti2 Galbuki Mranszlar bir mddetten- beri
)aradeniz sahillerine bir demiryolu inas i1in imtiyaz almay tasarlamlardA
dolaysiyle bu yoldaki /roPelerden vaz0e1meleri icabediyordu2
---E
!ultan Abdlhamid ::2 imk"n mertebesinde -usya ile arasnn a1lmasn
arzu etmiyordu2 Gatt" bu kadarla da yetinmiyerek, -us kudretine dayanmak
suretiyle, 9n0iltere ve Mransaya kar hareket serbestisini elde etmeyi dahi
ka#asndan 0e1irdii olurdu2 Makat '*HC -'*H( -us Ua/on harbindeki -us
malubiyeti Abdlhamid- ::2 in -usya hakkndaki 06r ve 0venini
deitirdii anlalyor2 Bu malubiyet -usya'nn zannedildii kadar kuvvetli
olmadn ortaya koymutu2 Dolaysiyle -usya'ya dayanmak siyasetinin taki/
edilemiyecei dc anlalmt2 -usya'nn malubiyeti ile Boazlar ve Trkiye
zerindeki -us tehlikesinin hi1 olmazsa bir mddet i1in tavsvaca da
muhakkakt2 !ultan Abdlhamid ::2 ve Bab"li ricali bu bakmdan da rahat1a
ne#es almak imk"nna kavumulard2 Bama#ih, Ua/on yenil0esini taki/ eden
-us ihtil"li ve 3ar >ikola ::2- mn merutF idare kurmak zorunda kalmas,
!ultan Abdlhamid ::2 i muhakkak ki byk bir tel" i1inde brakmtr2
-us-Ua/on harbi Trkiye'de byk bir merakla taki/ edilmiti2 Tabiatvle
herkes Ua/onya'nn 0ali/ 0elmesini diliyordu2 >itekim Ua/onlarn za#erleri
hakkndaki haberler Bslman ahali arasnda sonsuz bir sevin1 uyandrmtA
#akat matbuata konan iddetli sansr ve -usya'y kzdrmamak endiesinden
6tr bu husus 9stanbul 0azerelerinde /ek belli edilmemi, matbuat mmkn
mertebe Avru/a meneli haberleri nakletmekle yetinmiti2 Bir de, )aradeniz
-us donanmasnn, Tzak Dou'ya 0itmek zere Boazlardan 0e1mesi meselesi
de byk bir /roblem tekil etmiti2
'*H( Bays ortalarnda, -us donanmasnn, 3uima'da Ua/on donanmas
tara#ndan klliyen imha edilmesine ait te#erruatl haberler 0azetelerde
neredilmi ve bu suretle -usya'nn tam bir yenil0iye urad da a1k1a
anlatlmt2 Ban1uri'deki -us malubiyetleri hakknda da yine Avru/a meneli
kaynaklardan te#erruatl bil0iler verilmekte idi2 Bama#ih, -usya'y tenkit veya
k1ltc herlan0i- bir yaz yazlmaktan 1ekinilmiti2
-usya'da ihtil"l 1knca, !ultan Abdlhamid ::2 in sansr bsbtn
iddetlendi2 9htil"l, $Berutiyet, s6zlerinin kullanlmas zaten yasak
olduundan, 9stanbul 0azetelerinde, -usya'daki olaylar hakknda hemen hemen
hi1bir ey yazlmyordu2 Bama#ih -us ihtil"li ve 3arln zaa#a uramas
hakkndaki haberlerin Bsr ve =aris'te 1kan trk1e 0azeteler ve yabanc
/ostalar' vastasiyle 0izlice Trkiye'ye sokulduundan, olu/ bitenler hakknda
etra#l bil0i edinilmekte idi2 '*H( -us ihtil"linin 0en1 Trkler ve Trkiye-
-55
deki !ultan Abdlhamid ::2 aleyhindeki kimseler arasnda mit uyandrd da
muhakkakt2 Dier yandan bu ihtil"lin Bab"li mah#illerinde de baz siyasF
nikbinliklere yol a1t da 06rlyorA -uslarn hi1 olmazsa bir mddet i1in
Trkiye'ye kar tecavzk"r maksatlarndan vaz0e1ecekleri sanlmt2 Galbuki,
-usya'da siyasF hava sk4net bulunca, -us askerF ve siyasF 1evreleri derhal eski
siyasete d6nmek ve Boazlar Beselesini halletmek yollarn aramaa ba-
ladlar2 Bir mddettenberi Avru/a'da teekkl eden bloklar -usya'nn bu
yoldaki #aaliyetini hzlandracak mahiyette idi2
!ultan Abdlhamid ::2 in tahta 0e1iinden bir ka1 yl sonra Avru/a'daki
byk devletler, bir ksm Almanya, bir ksm da 9n0iltere etra#nda olmak zere
iki bloka ayrlm durumda idiler2 Bu bloklama Abdlhamid ::2 in
saltanatnn sonlarna doru son eklini bulmutu2 Bu 0elimenin Trkiye'nin de
mukadderat zerine tesir ya/aca muhakkakt2 Almanya'nn sratle kuvvetlen-
mesi ve in0iltere'nin h"kimiyetini tehdide 0irimesi bu 0elimenin esas "milini
tekil etmiti2 Bismarck tara#ndan kurulan Alman im/aratorluu sratle
ilerleyen Alman endstrisi sayesinde, Avru/a'nn en kudretli askerF devleti
oluverince, bu halin Avru/a'nn mukadderat zerinde mhim tesiri olaca
aik"rd2 Almanya, '88% de Avusturya-Bacaristan ve 9talya ile bir 1l itti#ak
$:tti#ak- msellese, akdettiA bu itti#ak '88+ de yeniletirildiA mama#ih 9talya
i1in baz ihtirazi kaytlar kondu2
'8+H de Almanya'ya malu/ olan Mransa, siyasF yalnzlktan kurtulmann
1aresini 3arlk -usyas ile yaklamakta buldu2 Ger iki devletin men#aati ve
siyasF hesa/lar '8*@ de Mransa ile -usya arasnda bir anlamaya 06trd2 Bu
anlama, her iki memleketi Alman hcumundan korumak maksad ile
ya/lmt2 Dier yandan Almanya'nn sratle ykselmesi 9n0iltere'de endie
uyandrmaa balamt2 >itekim '8*8 de Alman -eichsta0'nn
$=arlemcntosunun, Donanma )anununu kabul, in0iltere'de byk te/kilere
yol a1t2 3nk bu kanun 0ereince '*'( ylnda Alman donanmas in0iliz
donanmasna kar koyacak kudrete 0elecekti, in0iltere, bunun zerine, eski
rekabeti bir yana koyarak, Mransa'ya yaklamak siyasetine 0iriti2 >eticede '*H@
de in0iltere ile Mransa arasnda 7ntente cordiale $samimF anlama, akdedildi2
Ayn zamanda, 0ittik1e byyen Alman kudreti karsnda, in0iltere ile
-usya arasnda da eski dmanlk ve rekabetler bir kenara itilerek anlamaya
varlma yolu tutuldu2 Bu kabilden olmak
---E
zere @' Austos '*H+ de akdedilen anlama ile A#0anistan ve 9ran
meselelerinde her iki tara# tatmin edecek esaslar tesbit edildi2 A#0anistan'da
9n0iliz n#uzu -usya tara#ndan tasdik edilmi ve 9randa iki n#uz sahasna
b6lnmt2 )uzey ksmnda -us, 0neyinde de 9n0iliz n#uzu h"kim olacakt2
Bununla hi1 olmazsa bir mddet i1in Gindistan zerindeki -us tehlikesi de
0iderilmi oluyordu2 9n0iltere ile -usya dier baz maddeler zerinde de
anlamaya vardlar2 Besel" '*H8 Gaziran'nda 9n0iliz )iral 7dvard ;::2 bir -us
liman olan -eval $Min k6r#ezinde,de 3ar >ikola ::2 ile bulutu2 Bu mnasebetle
9n0iltere ile -usya arasnda Balkanlardaki durum ve bilhassa Bakedonya'da
ya/lmas 0ereken re#ormlar zerinde durulduu ve anlamaya varld
sanlyor2 Bu re#ormlar tahakkuk ettii takdirde, Bakedonya'nn tam bir
muhtar lke haline 0etirilecek ve ?smanl Devleti'nden ayr dmesine yol
a1lmas mmkn olacakt2 -eval'de 9n0iliz ve -us hkmdarlarnn
06rmeleri Trkiye'deki yer alt #aaliyetlerinin hzla 0elimesine ve '*H8
Temmuz- undaki ihtil"='e yol a1t kuvvetle mmkndr2
-eval'deki -us-9n0iliz 06rmeleri ve anlamalar Trkiye'de byk bir
te/ki yaratt2 5imdiye kadar 1ou zaman Trkiye'nin yanbanda bulunan
9n0iltere'nin -usya ile anlamas, Trkiye'de 9n0iltere'ye kar itimatszln
balamasna ve bilhassa Trkiye ile Almanya'nn bsbtn yaklamasna byk
6l1de tesiri olmutur2 Bama#ih, -us-9n0iliz yaknl, aslnda Trkiye'ye kar
y6netilmi deildi ve Boazlar Beselesinde -usya'y tatmin edici hi1bir
maddesi yoktu2 9n0iltere $ve Mransa, mevcut Boazlar stats- n muha#azada
srar ediyorlar ve Boazlarn yabanc har/ 0emilerine ka/al kalmas /rensibini
bozmak istemiyorlardA yani -us har/ 0emilerinin Boazlar 0e1mesine ne
9n0iltere ve ne de Mransa muva#akat ctmiyeceklerdi2 Galbuki -usya'nn asl
0ayesi bu hususta kendi lehine bir deiiklik ya/makt2
-usya'nn '*H+ dc 9n0iltere ile anlatktan ve Ua/onya ile aradaki
0er0inlii 0iderdikten sonra, bir mddet i1in 0evetmi olduu Jakn Dou,
yani Boazlar ve 9stanbul siyasetine yaniden hz vermek niyetinde olduu
06rld2 %' ?cak ,'@ 5ubat '*H8 tarihinde, Gariciye nazr 9zvolski'nin
riyasetinde to/lantya 1arlan GususF 9stiare Beclisindeki 06rmeler bu
hususta bir #ikir verebilir2'
' B2 =okrovskiy, ;estnik )om2 lost2 del '*'*, >o2l2 ss '*-%(2 72 Adamov, Kons6
tantinopot'i proliv, $9stanbul ve Boazlar, Boskva '*%D2 0iri ksm2 s2 82
-50
Bu to/lantya banazr !tol/in $!toly/in,, harbiye nazn yardmcs
=olivanov, bahriye ve maliye nazr ile baz il0ili kimseler katlmt2 Gariciye
nazr :zvolski -us siyasetinin esaslar hakknda bil0i verdikten sonra,
Avusturya'nn Balkanlardaki n#uzunu tahkim ve yaymaa 1almasn anlatm
ve 0aliba, Boazlar Beselesi ne de temas etmiti, lzvolski'nin baz -us
0enerallerinin tazyiki altnda bulunduu anlalyorA 0aliba, 0eneraller
9stanbul'u ele 0e1irmek i1in durumun msait olduunu iddia etmiler ve
hariciyenin il0ili makamlar nezdinde teebbsle, Boazlarn i0ali maksadyle
hazrlklar ya/lmasn istemilerdi2 9te bu mesele ibu to/lant da 06-
rlecekti2
Garbiye nazr yardmcs 0eneral =olivanov, lzvolski'nin izahatn
dinledikten sonra K -us ordusunun istenilen dzende olmadn belirtti2
Bahriye nazr daK )aradeniz donanmasnn u anda Boazlara kar harekete
0e1ecek bir halde olmadn anlatmaa 1al2 ? sralarda, Trkiye'nin 9ran
snrnda baz askerF hareketlerde bulunduu haberi alnmt2 Baliye nazr da K
-usya'nn Fran yznden Trkiye'ye kar harbe 0irimesinin -us halk e#k"-
rnca iyi karlanmyacan 6ne srd2 Bunun zerine :zvolski tekrar s6z ald
ve to/lantda hazr bulunanlara u sualleri tevcih ettiK -usya, imdiye kadar
sadk kald, #akat bundan b6yle -usya i1in arzu edilmeyen neticeler
dourabilecei, kendini koruma siyasetini titizlikle devam etttirmeli miO Joksa,
men#aatlanm icabnda kat'F bir ekilde mda#aa etmesini bilen byk ve
kudretli bir devletin nazrna uy0un decek azimli bir dille konuabilmeli
midirO Jani, icabederse, -usya, Avusturya'ya $ve Trkiye ile Almanya'ya
kar, harbe kadar 0idebilecek miO diye sormutu2
Bu devrin en n#uzlu devlet adam olan banazr !tol/in, lzvolski'nin bu
sorusuna kat'F bir lisanla hayr cevabn verdi2 !toh/in, hali hazrda hariciye
nazrnn azimli $kat'F, bir siyaset 0tmesi hususunda $-us hkmetinden,
hi1bir destek 06remiyeceini s6ylemeyi kendisi i1in bir bor1 sayd cmlesi
ile balad s6zlerine 6yle devam ettiK Jeni bir se#erberlik bizim i1in henz
i1inden 1km olduumuz ihtil"l hareketlerine yeni 01 katacaktr2 B6yle bir
anda maceralara atlmak veya milletleraras sahada teebbslere 0irimek
olamaz2 Bir ka1 yl sonra, yani tamamiyle sk4nete kavuunca, -usya yeniden
eski dili ile konumaa balayacaktr2 Gali hazrda 0dlen kendimizi
---E
titizlikle koruma siyasetinin dnda bir siyasete kalkmak, anormal $akl
banda olmyan, bir hkmetin sayklamas olacaktr ve b6yle bir siyaset
sl"leyi dahi tehlikeye drecektir2 Bundan dolaydr ki, banazr !tol/in, u
ciheti a1k1a ve kat'F bir ekilde beyan etmeyi kendisi i1in bir vazi#e addetmitiK
$Azimli bir siyesetin harbe 06trmesi 06z 6nnde tutularak,, hali hazrda ne
ekilde olursa olsun her han0i bir se#erberliin ya/lmasna imk"n yoktur, dola-
ysiyle -usya'nn kendi men#aatlerini korumas baka yollarla temin edilmelidir2
Balkanlarda, ayet, ciddF 0elimeler vukubulursa, bunlarn 0iderilmesi sadece
-us hariciye nazrnn di/lomatik maharetinden beklenmelidir2 !tol/in'e 06reK
Gali hazrda hariciye nazrnn elinde dayanak noktas olmyan bir manivela
$kaldra1, bulunmaktadr2 Galbuki -usya'nn ne#es almaa ihtiyac vardrA ancak
bundan sonradr ki, -usya kuvvetlenecek ve kendisine l"yk bir ekilde byk
devletler srasnda yer alacaktr2'
!tol/in'in hu beyanat zerinde, mzakere edilecek bir ey kalmamt2
-usya'nn u anda harbe 0irmesi bahis konusu olamazd2 Bama#ih bu
to/lantdan sonra da baz askerF mah#illerde, Tkiye- ye kar har/ hevesinin
hal" yatmad 06rlyor2 Bir ha#ta sonra ya/lan baka bir to/lantda bu cihet
a1k1a belli olmutu2
%8 ?cak&* 5ubat '*H8 tarihinde Devlet Bda#aa 5urasnda Trkiye'ye
kar harbe hazrlk meselesi mzakere edildi2
%
9l0ili nezaretler ve makamlar
mmessillerinin s6zlerinden, bu sralarda Trkiye'ye kar harbin 1kmasna
imk"n olmad kanaati hasl oldu2 3nkK -us ordusunun maddF cihetlerinin
1ok bozuk olduu anlalmt2 Bundan bakaK -usya'nn i1 durumunun da bir
har/ i1in asla elverili olmad da belli olmutu2 DolaysiyleK !iyasF
karklklara yol a1mas muhtemel her han0i bir d kom/likasyon- lardan -us
hkmetinin mmkn mertebe ka1nmas 0erektii aik"rd2 Ancak -usya'nn
millF uuru ve 0ururunu a1k1a zedeleyerek, an ve ere#ini rencide edecek
yabanc bir devletin hareketleri -usya i1in bir har/ konusu tekil edebilecei
zerinde duruldu2 To/lantda bulunanlarn 1ou bu hususta hem#ikirdiler2
Bu suretle '*H8 yl banda, baz mah#illerin arzularna ramen, -us
hkmet makamlar, -usya'nn Trkiye'ye kar bir har/ a1masn doru
bulmamlard2 Gar/ balad takdirde -usya'da yeni
' 72 Adamov, Konslanli,topol' i proliv,$ Eiri ksm, s2 'H2
% Ayn y2
-5D
bir ihtil"l 1kmas endiesi bu hususta en byk en0el tekil etmekte idi2
Dier yandan -us ordusunun zay# bir Trkiye'ye kar harbe 0irecek kuvvette
olsa bile, b6yle bir harbe baka devletlerin de karacaklar endiesi $bilhassa
Almanya'ya kar savaa 0irimek korkusu, -uslarn daha ihtiyatl hareketi
ihtiyar etmelerinde mhim bir rol oynad muhakkaktr2 '*H8 Gaziran'nda,
-eval'deki -us- 9n0iliz 06rmeleri, mama#ih har/ tara#tan -us 1evrelerini
yeniden harekete 0e1irecek 6zellikte idi2 Bu de#a Avusturya-Bacaristan ve
Almanya'ya kar daha azimli davranmann mmkn olaca sanlyordu2
-eval ml"katmdan hemen bir ay sonra, -usya'nn Trkiye'ye kar
ihtiraslarn kam1layacak 0elimeler ba06sterdK '*H8 yl Temmuz ortalarna
doru, -umeli ve Bakedonya'daki Trk ordusu sa#larnda !ultan Abdlhamid
::2in mstebit idaresine kar ihtil"l hareketi balad2 Temmuz sonlarna doru
bu hareket 0alebe 1ald ve %@&%C Temmuz $'*H8, tarihinde de !ultan
Abdlhamid :l2in ?smanl lkesinde Berutiyet il"n ettii haberi, dnyann
her tara#na yayld2
'
Trkiye'deki bu byk deiiklik -usya i1in bilhassa
6nemli idiK -usya'nn Jakn Dou ve Balkanlardaki n#uzunu
kuvvetlendirmek ve yaymak i1in ye/yeni u#uklar a1lm olduu sanlyordu2
' '*H8 Trkiye'deki 9htil"le ait 9n0iliz Devlet Arivinde $=2 -2 ?2, 1ok kymetli
malzeme mevcutturK M2 ?2 @+'&(CC ve (C(2 ayrca -us1aK %!retskaya rtvol)lsiya $Trk ih-
til"li, '*H8 02 adyla :stanbuldaki ve ;iyanadaki -us el1ilerinin ra/orlar da neredilmi-
tirK )A C@ $'*@H,, CC $'*@', ve C( $'*@',2
---E
:
;
B75-TT9J7T9> 9Qg>:>DA> B9-9>I9 D]>JA
!A;A5:>A )ADA-
T]-) - -T! B]>A!7B7TQ7-9
B o a z ' a $ B o s # o r ' a , k a r s - u s t a s a r l a r v c - u s h a r /
0 e mi l e r i n e s e r b e s t 0 e 1 i t s a l a ma k t e e b b s
'*H( -us ihtil"linin Trkiye'de 6nemli te/kileri olduu muhakkaktr2 9htil"lci
hareketlerle -us 3an'nn taht sallandktan ve 3ar >ikola ::2nn merutiyet
il"nna zorlandktan sonra, ayn eyin Trkiye'de de ya/labilecei kanaati,
istibdada kar mcadele eden zmrelerde bsbtn kuvvet bulmutu2 Eerek
=aris'teki Een1 $U6n, Trkler ve 0erekse onlarn Trkiye'deki tara#tarlar-
9ttihat1lar, -usya'daki ihtil"l hareketini vc neticelerini merakla taki/
etmilerdi2 5iddetli sansr yznden Trkiye'deki matbuatta -us ihtil"li
hakknda hi1bir ey yazlamyorduA #akat Avru/a'dan ve Bsr'dan 0elen ve
0izlice datlan trk1e 0azete, mecmua ve brorler vastasiyle- -usya'da
olu/ bitenler hakknda bil0i edinmek mmkn oluyordu2 !ultan Abdlhamid
::2 ve yaknlar, Gariciye nezareti ve aPanlar vastasiyle -usya'daki kanl
olaylar, 0revler, merutiyetin il"n vc nihayet Duma $=arlemento,'nn
to/lantsna ait bil0i alabiliyorlard2 Gariciye nezaretinden bu hususta baz
eylerin 9stanbul- daki erk"n ve rical arasna da intikal etmi olmas
mmkndr2 9stanbul'daki yabanc /ostalarla, Avru/a matbuatnn 0eldii 06z
6nnde tutulursa -us ihtil"li ve -usya'daki olaylar hakknda bilhassa 9stan-
bul'daki aydn zmreler ve zabitlerin, yeter derecede haberleri olduu
muhakkakt2 9te bundan 6trdr ki, !ultan Abdlhamid ::2 in -us
ihtil"linden bilhassa kukuland ve endieye ka/ld da ai
-53
k"rd2 -usya'daki ihtil"l dal0asnn er-0e1 Trkiye'ye de sirayet edeceinden
korkulmaa baland2
Dolaysiyle !ultan Abdlhamid ::2in ihtil"le kar bir1ok tedbir ald ve
bilhassa Purnalcilii $ha#iye tekil"tn, bsbtn arttrd biliniyor2 -us 3ar
>ikola ::2nn da merutF idareye muva#akat etmesi zerine, monarik idarenin
tek hakikF mmessili olarak !ultan Abdlhamid ::2 Gan kalm bulunuyordu2
9in 0ari/ tara#, 3ar >ikola :l2nn, !ultan Abdlhamid :l2den medet umduu ve
-us ihtil"lcilerine kar Trk !ultanndan asker istiyerek mra- catta bulunduu,
baz -us sosyalist mah#illerce iddia edilmiti2 -us ihtil"line kar ye0"ne
kuvvet tel"kki edilen !ultan Abdlhamid ::2e ya/lan bu mracaattan 6tr,
Avru/a'daki -us ihtil"lci matbuatnda iddetli yazlar dahi 1kmt2 Bama#ih bu
yoldaki iddialarn asl esas olmad anlalyor2 Marz muhal 3ar >ikola ::2
tara#ndan bu yolda bir mracaat ya/lm olsa dahi, ?smanl =adi- ah'nn
bunu yerine 0etirmesine imk"n ve ihtimal verilemezdi2
'*H8 Gaziran'nda, 3ar >ikola ::2 ile )ral 7dSard ;::2 arasndaki -eval
ml"katnn, Bakedonya'daki re#ormlarn douraca neticeleri yznden U6n
Trkleri harekete 0e1irdii ve !e- l"nik 1evresinde ihtil"lci #aaliyetinin
hzland iddia edilmitir, ihtil"lin 0alebe 1almas ve %@&%C Temmuz '*H8 de
!ultan Abdlhamid ::2in, '8+D Tekil"t- 7sasiye )anununu yeniden
yrrle koymas ile, Trkiye'de ikinci Berutiyet devri balam oldu2
!el"nik ve Banastr 1evrelerindeki ?smanl birliklerinde kaynamalar
baladna ait !t2 =etersbur0'a 0elen haberler ve az sonra Trkiye'de ihtil"lin
0alebe 1aldna ait tel0ra#lar, !ultan Abdlhamid ::2in, %@&%C Temmuz'da
$'*H8, merutiyet il"n ettiine ait istanbul'dan alnan tel0ra#lar, -us hkmet
1evrelerinde aknlkla kark, heyecanla karlanmt2 Bama#ih baz
mah#illerin bundan memnun kaldklar biliniyorA 1nk ihtila#'in sebeb olaca
i1 karklklar -usya'mn mdahelesine yol a1acakt2 Dier yandan,
Trkiye'deki ihtil"l hareketinin -usya'da henz tamamiyle durulmam ihtil"lci
hareketlerini arttrmasndan endie edilebilirdi2
istanbul'daki -us maslahat0zar !el"nik ve istanbul'daki vakalar
hakknda, ta#silatl bil0iler yollamak suretiyle, -us hariciye nezaretini vakti
zamannda olu/ bitenlerden haberdar etmiti2 Bu husustaki bil0iler, bilhassa
;iyana'dan alman tel0ta#larla da tamamlanmakta idi2 Trkiye'deki rePim
deiimi, -us hariciyesinin Trkiye'ye kar imdiye kadar taki/ ettii
siyasetinde hemen bir dei
---E
iklik ya/lmasn 0erektirmemitiA bilakis, merutiyetsin il"nna tekaddm eden
ha#talarda tesbit edilen siyasetin devam ettirilmesi isteniyordu2 Bu kabilden
olmak zere, 9n0iltere ve dier byk devletlerle mutabk kalnan
Bakedonya'daki re#ormlarn devam ettirilmesi /rensibi -us hariciyesince kabul
edilmiti2 Gariciye nazr lzvolski'nin yardmcs ve Bakedonya mtehasss
saylan >2 3arkov $3arykov, sonralar 9btanbul el1isi, bilhassa bu 06r
savunmakta idi2 3arkov'un iddia ettiine 06reK '8+D da Bidhat =aa tara#ndan
hazrlanan Tekil"t- 7sasiye )anunun da $Bakedonya'daki, re#ormlar
hususunda sarahat vardA dolaysiyle merutiyetin il"nndan sonra da yabanc
devlet mahitlerinin bu re- #ormlara 06zclk etmeleri yerinde olacakt2
'
-us
hkmet mah#illerine yakn duran >ovoye ;remya 0azetesinde bu hususta
yazlar 1km ve hariciyenin 06r aksettirilmiti2 '*H( -us ihtil"l inde olduu
0ibi, bu de#a Trkiye'de de bir1ok meselenin sokaa intikal ettirilecei, yani
karklklar zuhur edecei 06r de -us hkmet dairelerinde yay0nd2
9zvolski bu son 06rn altnda, Trkiye'de zuhur etmesi muhtemel olaylar
karsnda -usya'nn ne 0ibi siyaset taki/ etmesi 0erektii ve icabnda ne 0ibi
tedbirlere ba vurmas icabedeceini tesbit maksadyle, %' Temmuz& @ Austos
'*H8 tarihinde, yani 9stanbul'da merutiyet il"nndan ancak on 0n sonra
GususF 9stiare Beclisinde meseleleri ortaya koydu2
%
Bu to/lantya u zevat
katlmtK Devlet kontrol6r $m#ettii, Iharitonov, harbiye nazr yardmcs
=olivanov, erk"n harbiye reisi Eeneral =oltsin, devlet mda#aa uras daimi
azas Eeneral 9vanov, bahriye nazr Dikov, bahriye nezareti erk"n harbiye
reisi 0e1ici 06revlisi )askov, maliye nazr yardmcs 3istyakov, =aris el1isi
$sabk 9stanbul el1isi, >elidov, 9stanbul el1isi Linov'yev2 Bu to/lantya, '*H8
?cak& 5u- bat'ndakidcn daha #azla ehemmiyet verilmitiA bilhassa iki el1inin
bulunmas ayrca dikkat 1ekici idi2
Gariciye nazr 9zvolski, oturumu a1tktan sonra, Trkiye'de cereyan eden
vakalar anlatt ve -usya'y baz tedbirleri almaa zorlayacak vakalarn
Trkiye'de her an vukubulmas ihtimali zerine to/lantdakilerin dikkat
nazarlarn 1ekti2 >azr, bu durum karsnda, mevcut maddF imk"nlar 06z
6nnde tutularak bir hare
' Br2 ?' Brienne to !ir 7dSard Erey, !t =etersbur0, Uuly %8, '*H8 =2 -2 ?&M2 ?2
@+'&(CC2
% )A D $C@, $'*@H,, ss CC-C(2
---E
ket /ro0ramnn tesbiti 0erektiine iaret ettiA bu hususta '8*D daki kararn
06z 6nnde tutulabileceini de hatrlatt2 ? zaman, !t2 =e- tersbur0'dan
0idecek ilk tale/ $emir, zerine -us kuvvetlerinin )aradeniz #ilosuna mensu/
0emilcbe bindirilmesini dnd ve bu 0emilerin hareketi tarihinin '8*+
yd Bart'na kadar 0eciktirilmi olduunu hatralarda tazelediA o zaman b6yle
bir hareket i1in 0erekli kredilerin de salanm olduunu da s6zlerine ekledi2
-us hariciye nazrnn belirttiklerine 06re, hadiselerin -us hkmetini "ni ve
akn bir halde yakalamamas i1in, -usya'nn kendi men- #aatlarn
mda#aaya hazr olmas 0erektiini beyan etti2
9zvolski, bunu mteaki/, u andaki durum ve siyasF 0elimeler hakknda
izahat verdi veK Gali hazrdaki durum /ek de -usya'nn lehine 0elimemekle
beraber, umumF siyasF 0elimenin -usya i1in $evvelkine nisbetle, daha da
msait olduunu bildirdi2 3nk, 9n0iltere 6nceleri -usya'nn Jakn Dou'daki
emellerini boyuna baltalamaa 1alm iken, bundan b6yle $yani -eval
mlakatndan sonra, -usya'ya kar 0elmiyecekti2 Gariciye nazr bu noktaya
ehemmiyet verdi2 -usya'nn, Trkiye'deki hareketlerinin dier devletlerle
anlaarak ya/labilmesi imk"nlarndan bahsederken, Avru/a devletler
camiasnn $yani 9n0iltere, Mransa ve -usya'nn, Avus- turya-Bacaristan ve
Almanya'ya itimat edemiyeceklerini de belirtti2 -usya'nn men#aatlar
06zetildii takdirde, Avru/a devletleri ile $Trkiye'ye kar, birlikte harekete
9zvolski de tara#tard2 Trkiye'de 1ok daha #ena eylerin vukuu mmkndrA
mesel" !ultan 6ldrle- bilir veya yabanc devletlerin teb'asn tehlikeye
drecek tam bir anari balyabilirA s6zn ksas vaktiyle 3in'de cereyan eden
hadiseler ?smanl memalikindc de cereyan edebilir2 9te bu 0ibi artlar hasl
olursa, birlikte hareket edilmesi i1in devletler tara#ndan ya/lacak bir davetin
kabul edili/ edilmemesi hususunun 16zlmesi 0erektii hariciye nazr
tara#ndan tekli# edilmekte idi2
Bunun zerine il0ili makamlarn 06r belirtildi2 Garbiye nazr, Baltk
Denizinden zrhl iki kruvaz6rn Akdeniz'e 06nderilebileceini, kn ise d6rt
0eminin devaml olarak Akdeniz'de barndrabileceini ve bunlar i1in ayrca
krediye ihtiya1 olmadn s6yledi2 Bu har/ 0emilerinin sava kabiliyetleri
durumu sorulunca, bahriye nazr tamamiyle hazrdrlar cevabn verdi2
Bama#ih, mzakereler sonunda, -usya'nn tek bana bir 1k
ya/amyaca ve ancak dier devletlerle birlikte harekete 0e1ilecei ve bundan
#azlasn ya/amyaca anlald2 Beselenin dikkat
---E
1ekici tara# daK 9stanbul Boaz'nn $Bos#or'un, yukar ksmmn $Bykdere
ve kar yakas, i0ali i1in imdiden hazrlklarn balamasnn tasvi/ edilmesi
oldu2 To/lantdakiler, hatt" bu yoldaki hazrlklarn hzlandrlmas
temennisinde bulundular2
9z volski'nin -usya'mn maceralara atlmasnn doru olmayaca
hakkndaki s6zleri to/lantda tasvi/ edilmekle beraber, 9stanbul Boaz'nn
yukar ksmnn i0alinin nasl ya/labilecei askerF temsilciler tara#ndan
te#erruatiyle izah edildi2 90al edilen mevzilerde -us ktalarnn nasl
tutunabilecekleri dahi anlatld2 Bama#ih b6yle bir hareketin Trkiye ile harbe
0iriildii takdirde baarlabileceinin /heli olduu da belirtildi2 To/lantda
bunun zerine, 9stanbul Boaz'nn, Trkiye'ye har/ il"n etmeksizin ve
Trklerin -us hazrlklarndan haberleri olmasna hi1 meydan vermeksizin,
bar $yani baskn, yolu ile i0ali i1in nasl hareket edilmesini tesbit edecek
ta#sil"tl bir /l"n hazrlanmas da karar altna alnd2 E6rlyor ki, '88% denberi
>elidov tara#ndan 6ne srlen "ni bir basknla Boaz' ele 0e1irme tasars
-us erk"n ve askerleri i1in 1ok cazi/ bir hal 1aresi ekli olarak ikide bir ortaya
atlyordu2
Bu suretle, Trkiye'de Berutiyet il"nndan hemen sonra, -usya,
9stanbul Boaz'n ele 0e1irmeyi iyice aklna koymutu ve bunun i1in msait bir
#rsatn zuhurunu beklemee balamt2 3ar >ikola ::2 da, kendisine tasdik i1in
sunulan bu to/lant mazbatasnn altna ( Austos $'*H8, 0n, tamamiyle
muva#k buluyorum $v/olne so0lasen, erhini koymu ve imzalamt2
'
Bu
karar 0ereince, il0ili -us kurmaylar, bilhassa bahriye dairesi, Boazlara kar
ya/lacak hareketin /l"nlarn hazrlamak emrini almlar ve hemen bu ie
koyulmulard2
!t2 =etersbur0'da alnan bu kararlardan ne 9n0iltere'nin ve lele ne de
Bab"li'nin hi1bir haberi yoktu2 Laten ?smanl makamlarnn bu sralarda -us
istihbarat ile me0ul olmas imk"nszdA 3nk yeni rePimin ve yeni
!adrazamn ya/malar 0ereken o kadar baka ileri vard ki, bunlar yannda d
meseleler arka /l"nda kalm 0ibiydi2 Berutiyetin il"nndan iki ay sonra,
!adaret makamna 0etirilen seksenlik )"mil =aa, ahsF temaylleri ve siyasF
ml"hazalar itibariyle bir An0lo#il di $9n0iliz dostu,2 Qondra'da uzun yllar
?smanl se#iri s#atyle bulunmas, 9n0iltere'yi yakndan tanmasna ve
beenmesine imk"n verdii 0ibi, ahsiyeti itibariyle de muhitinde
' )A D $C@, $'*@H, s2 C(2
-/5
1ok iyi bir tesir ya/m2 9n0iliz devlet adamlar ve )rali1enin tevecchlerini ve
hatt" itimatlarn kazanmt2 9te b6yle bir zatn !adrazam oluu, merutiyet
sonras Trkiye'nin nasl bir siyaset taki/ edeceini 06sterecek mahiyette idi2
Devletin siyasF kontroln henz ele 0e1irmemi olan 9ttihat ve TerakkF
Iemiyetinin d siyaset /rensi/leri teekkl etrri deildi2 Makat liberal bir
memleket olmas hasebiyle, 9ttihat1larn 9n0iltere'ye kar sem/ati besledikleri
aik"rd
Trkiye'de merutiyet rePiminin il"n 9n0iltere'de 1ok iyi karlandA
:stanbulda derin k6k salm olan Alman n#uzunun krla- bilecei zannedilmi
---E
ya/mak zere nereye 0ittiyse, ahali tara#ndan yolda hararetle alkland2 9n0iliz
el1isine kar ya/lan bu sem/ati 06sterileri !ultan Abdlhamid ::2 zamamnda
iyice yerlemi olan Alman n#uzunu da krmaa matu#tu2 >itekim 0azetelerde
bu yolda yorumlarda dahi bulunuldu2
Avusturya-Bacaristan'n Bosna ve Gersek'i ilhaka hazrland haberi -us
' Isterreich6=ngams 1!ssenpolitik$ '*H8-'*'C2 Di/lomatische Aktenstske des Yster-
reich- Tn0arischen Binisterium des Aussern2 f;ien ud Qei/zi0 '*@H2 Bd :2 >o2 +*, s2 8D
ve devam2
% -storiya diplomatii$ ::, '*'2
---E
Alman haricFye nazr, Almanya'ya baz tavizler verilmek karlnda
Almanya'nn bu -us isteine /ek de muhale#et etmiyece- ini m/hem
i#adelerle anlatmaa 1alt2 9zvolski, Almanya'dan 9talya'ya 0e1erek, Bilano
yaknndaki Desio kasabasnda, 9talyan hariciye nazr ile bulutu2 9talya bu
sralarda Trablus0arb' i0ale karar vermitiA ancak bu hususta dier byk
devletlerin tasvibini almak 0erekiyordu2 >itekim 9zvolski bu hususta tam bir
mzaheret 06sterdiA 9talya'nn da -usya'mn Boazlar zerindeki isteklerine kar
durmayaca hususunda mutabakat hasl oldu2 Bama#ih 9talya'nn muva#akati
aslnda 6nemli birey deildiA esas mesele 9n0iltere ve Mransa'nn tutumlarna
bal olacakt2 >itekim -us hariciye nazr bu devletlerin de muva#akatlarn
almak maksadyle Desio- dan =aris'e hareket etti2 ?radan Qondra'ya 0idecekti2
9zvolski =aris'e yaklarken bir istasyonda ald Mranszca 0azeteden,
Avusturya-Bacaristan'n Bosna-Gersek'i ilhak ettiini 6renince e/ey ardA
'
1nk Aehrenthal b6yle bir kararn katilemesin- den 6nce :zvolski'ye haber
vereceini v"detmitiA demek ki, Avusturya hariciye nazr :zvolski'yi atlatmt2
Avusturya'nn tek tara#l bu hareketi ve D 7kim '*H8 de Bosna-Gersek'i ilhak,
-us hariciye nazrnn Boazlar rePimindeki deiikliin behemehal ya/lmas
0erektii kanaatini bsbtn kuvvetlendirdi2
9zvolski, =aris ve Qondra'da Bosna-Gersek'in ilhak meselesi nin Berlin
)on0resi ni imzalayan devletler arasnda akdedilecek bir kon#eransta
06rlmesini tekli# edecektiA haddi zatnda b6yle bir tekli# Bab"li tara#ndan
6ne srlecek bir tekli#in desteklenmesi mahiyetinde olacakt2 Makat lzvolski'nin
bu yoldaki 0ayretlerinin esas 0ayesi, Boazlar rePiminin -usya lehine
deitirilmesi i1indi2 Jani, Boazlardan -us har/ 0emilerine 0e1it hakknn
tannmas istenecekti2
lzvolski'nin =aris'teki temaslar tam bir baarszla urad2 Mransz
hariciye nazr B2 =ichon, tatl ve samimF 06rnen s6zleri ile -us /l"nn
destekler 0ibi konutu ise de, bu hususta #iiliyatta hi1bir ey ya/amyacam,
meselenin ancak Qondra'da 16zlebileceini :zvolski'ye anlatmaya 1alt2 Jani
Mransann bu hususta tamamiyle 9n0iltere'ye tabi olaca anlalmt2
-us hariciye nazr, mama#ih =aris'te iken, di/lomatik bir hiy- leye ba
vurmaktan da kendini alamad, lzvolski'nin Avru/a memle
' Ayn y2 ::, '*%2
---E
ketlerinde dolaarak bir takm teebbsler ya/t ve bunun her halde Trkiye
$daha dorusu Boazlarla il0isi olduu, Bab"li'nin dikkat nazarndan
ka1mam olduu muhakkakt2 -us hariciye nazrnn bu temaslardan istediini
elde ettii kanaatim vermek maksadyle, 9zvolski, daha 6nceden hazrlanm
olan ve D 7kim '*H8 tarihini tayan bir muhtray =aris'teki ?smanl el1isi
>aum =aa'ya ulatrd2 Boazlar rePimi nin -usya lehine deitirilmesine ait
olan bu muhtra'y naklediyoruzK
22222222222222222-usya bir kar to/tak istemiyor ve Balkan
Jarmadas'nda hi1bir eyde 06z yoktur2 Trkiye'nin samimF
dostudur2 ?nun yaamasn ve kuvvetlenmesini arzu eder2 Tek
dilei, Trkiye ile anlam olarak, onun men#aatleri ile,
emniyetini bozmayacak bir ekilde Boazlara ait hkmlerin
sadece hukukF mahiyette deimesinden ibarettir2 Berlin
Buahesesi ile teyit edilmi olan bu0nk stat )aradeniz'e ne
0irebilen ne de 1kabilen -usya'ya kar sarih bir hakszlk tekil
etmektedir2 Bunu Ua/on savanda iyice anladk2 Bu durum devam
ederse bize $yani -usya'ya, 1 donanma ya/mak ve bulundurmak
i1in 1ok ar masra#lar yklenecektir2 Bana $yani :zvols- ki'ye,
6vlc 0eliyor ki, Trkiye dahil, )aradeniz'de sahilleri olan
devletlerin bu ite bir imtiyaz olmaldr ve Boazlar bu devletlerin
sava 0emilerine a1k olmaldr2 Gl"sa, Gnk"r 9skelesi
Buahedesi zamanndaki Trk--us mnasebetlerine 0eri d6nmek
istiyoruz2 Bu 0er1ekletii takdirde, -usya, 9stanbul ve Boazlarda
Trk h"kimiyetinin devamnda birinci derecede il0ili bir devlet
olacaktr ve ondan da artk oralara ne kendisinin, ne de baka bir
devletin yerlemesinde hi1 bir men#aati olmayacaktr2 Btn
bunlar 9stanbul'da iyice anlalmtr ve Trkiye i1in en iyisi, bu
srada taki/ edecei yol hakknda, -usya, Mransa ve 9n0iltere ile
samimF surette anlamaktr2 -usya, Trkiye i1in daha baka
tavizler verilmesine de hazrdr2 Besel" )a/itl"syon:ar ve
yabanc devletlerin murakabesi ilerinde $-umeli'de ve Dou
vilayetlerindeki slahat meselelerinde, Berlin Buahedesinin %@2 ve
D'2 maddelerinin tatbiki hususunda, -usya Trkiye'ye
$mzaherette bulunabilir,2'
' Jusu# Gikmet Bay ur, ink,lCp tarihi$ It :2 s2 %(%&(@2
---E
lzvolski'nin bu -muhtras, temas edilen noktalar hususunda Mransz ve
9n0iliz hariciye nezaretleriyle 06rtkten ve onlarn muva#akatlar alndktan
sonra, tanzim edilmi intiban yaratacak mahiyettedir2 Jani, Bab"li'nin bu
durum karsnda, -usya, Mransa ve 9n0iltere ile anlamaktan baka 1kar bir
yolu kalmad s6ylenmek istenmiti2 ;eyahut, -usya ile babaa, kar karya
mzakereye 0irimesi dc hatra 0elebilirdi ki, -usya'nn esas istedii de bu idi2
Galbuki, bu sralarda 9zvolski Mransz hkmetinden dahi her han0i bir ceva/
almad 0ibi, !t2 Uames kabinesi ile de temas balam deildi2 Bama#ih2 -us
hariciye nazr bu yalann cezasn 1ekti, 1nk Qondra'da d/edz bir red
cevab ald2
---E
Bunun zerinedir ki, 9zvolski, Bosna-Gersek acsn 1karmak maksadiyle,
Avusturya'ya kar Balkan devletlerini birletirmek i1in 0izlice #aaliyete 0iriti2
Bu yoldaki 0ayretleri '*' o dan itibaren hariciye nazn !azonov $9zvolski ise
=aris'e byk el1i olarak 0itmiti, tara#ndan devam ettirildi2 Bul0aristan ile
!rbistan arasnda Bakedonya yznden 1kan anlamazlk Balkan blokunun
teekkln boyuna en0ellemitiA bu blok ancak '*'% yl Bart'nda 0er1ekle-
tirildi2 Bama#ih b6yle bir bloktan ilk hamlede zarar 06ren Avusturya deil
Trkiye oldu2 3nk Balkan devletlerinin 06z diktikleri arazi Trkiye'nin
elinde idi2 '*H8 ihtil"linden sonra Trkiye- nin bsbtn zay# dmesi $veya
06rnmesi, Balkan devletlerinin ihtiraslarn kam1lamakta idi2 Az sonra
06rlecei iizerc, Balkan Bloku devletleri, -usya'nn kontrolnden 1karak,
kendi balarna hareket etmek yolunu se1tiler2 Galbuki -usya'nn Balkan Blo-
kunu tekil ederken, Trkiye'ye kar taki/ etmek istedii ve -usya'nn
men#aatlarn 06zeten bir tutumu olacakt2 '*H8 Trk ihtil"lini taki/ eden
olaylar ve ?smanl Devletinde sratle 0elien 16zlme hareketlerilc -us
siyasetinin 0erek Balkanlarda ve 0erekse Dou vil"yetleri meselesinde 6nem
kazand muhakkakt2
Trkiye'de rePim deiiklii, -usya'da 3ar'a yakn 1evrelerde, umumiyetle
muha#azak"r zmrelerde tasvi/ 06rmemitiA U6n Trklere 6tedenberi ihtil"lci
diye bakldndan, bu de#a Trkiyede n#uz sahibi olan lttihat1lara da ayn
06zle baklmakta ve kendilerinden /he edilmekte idi2 Makat -us liberal
1evrelerinde, mesel" )adetlerde $merutF demokratlar, ve sosyalistler
arasnda, Trkiye'de !ultan Abdlhamid ::2 in istibdat rePiminin yklmasndan
6tr memnunluk beyan edilmekte idi2 Gele Avru/a'daki -us sosyalistler-
mlteciler, Trk ihtil"lini byk bir sem/ati ile karlamlard2 Bu kabFlden
olmak zere, -us !osyal-Demokratlarn sol $bolevik, kanadn tekil eden
0urubun ba, ;ladimir Tl'yanov $Qenin,, 9svi1re'den bu hareketi tasvi/ eder
yazlar yazmt2 -us matbuatnda, sansrn nisbeten ha#i# olmas itibariyle,
Trkiye- deki hadiseler hakknda bir1ok yaz 1km ve -us aydnlar U6n
Trk ihtil"li hakknda bil0i edinmilerdi2 Trkiye'deki bu beyaz ihtil"l yani
kansz ihtil"l, -us um4mF e#k"rnda derin bir iz dahi brakm ve 0bta
uyandrmt2 -us ihtil"lci ve yazarlarndan baz kimselerin Trk ihtil"linin
nasl seyrettii ve baar kazandn yerinde 6renmek i1in 9stanbul'a 0eldikleri
ve ittihat ve Terakkinin ileri 0elenleri ile temas ettikleri dahi biliniyor2
---E
-esmF -us makamlar, bata hariciye olmak zere Trkiye'de yeni rePime
kar a1k1a vaziyet almak deil de bir mddet i1in bunu bilmemezlikten,
06rmemezlikten 0elmilerdi2 Makat siyaset icab ve bilhassa 9n0iltere ve
Mransa'nn aldklar durum karsnda, !t2 =etersbur0'da deiiklik kendini
06sterdi2 Gariciye nazr 9zvolski, Avru/a seyahatine 1kmadan 6nce -us
el1iliklerine birer sirkler 06ndererek, Trkiye'deki yeni rePim hakknda baz
msbet 06rlerde bulunmutu2 !irklerdekiK 7er Trkiye, Gristiyan teb'aya
yeni devir a1acak olan ve v"dedilen re#ormlar yerine 0etirirse, -usya
tara#ndan yalnz hayranlk deil, mzaheretini dahi 0aranti edecei kayd U6n
Trk 1evrelerinde -usya hesabna 1ok iyi bir intiba uyandrmt2
Makat -usya'nn destei muayyen artlara bal kalyorduA 6yle artlar ki,
Trk hkmeti bunlar istese bile yerine 0etirecek bir halde deildi2 3nk
-umeli'deki Gristiyan teb'a alabildiine 0emiyi azya alm ve her trl
kontrolden 1km bulunuyordu2 Bama#ih -us hariciye nazrnn bu yoldaki
beyanlar 9ttihat1lar arasnda ve Trk hkmet mah#illerinde -usya ile
anlamak mmkn olaca 06rn kuvvetlendirmiti2 !t2 =etersbur0'daki
?smanl se#iri Gsn =aa'nn azli ile $* Austos '*H8, yerine az sonra, -us
dostluu ile tannan Turhan =aa'nn tayini $%( Austos '*H8, de Bab"li'nin
-usya'ya kar iyi niyetler beslediini 06steriyordu2
Bu de#a -usya ile Trkiye mnasebetlerinin, daha dorusu iki komu devlet
atasnda iyi mnasebetlerin kurulmas 0erektiine ait 9stanbul ve !t2
=etersbur0'da 1kan 0azetelerde baz makaleler 06rlmee balad2 Bu yoldaki
ilk teebbs Trkler tara#ndan 0elmiti2 ikdam 0azetesinin ba yazar Ali
)em"lF Bey, '*H8 yl Austos ortalarnda 9stanbul'da bulunan mhim bir -us
ahsiyeti ile 06rm $ad bildirilmiyor, ve ?smanl merutiyetine kar -us-
yann tutumu zerinde uzun boylu konumutu2 Ali )em"lF Bey bu 06rmeyi
ayr bir makale halinde ikdam 0azetesinin '* Austos '*H8 tarihli nshasnda
neretmiti2 Bakaleye 06reK -usya'nnTrkiye'deki merutiyeti desteklemesi
0erektii ve iki memleket arasnda daha da yakn mnasebetlerin
kurulmasmn yerinde olacan belirtmiti2
Ali )em"lF Bey, ' 7yll '*H8 tarihinde de ikdam da Beru- tiyet-i
?smaniye ve -usya adiyle uzun bir makale yazd ve -usya'nn Trk
merutiyetini desteklemesi 0erektiini belirtti2 Bunun zerine bu konu !t2
=etersbur0'da 1kan yar resmF mahiyette olan >o-
---E
voye ;remya 0azetesinde ele alnd2 Bu 0azetede 1kan uzun bir yaz
9kdam tara#ndan aynen iktibas edildi $%% 7yll '*H8,2 >ovo- ye ;remya
da -usya, memalik-i ?smaniyede idare-i cedidenin tesssn kemal-i
hayrhah ile tel"kki eder, etmekle de mkelle#tir cmlesi ile balanan bu
makalede, -usya'mn sr# !lav kardelerin maruz kaldklar #ena artlardan
6tr Trkiye'ye kar harb- ettii anlaldktan sonra, )anunu 7sasF'nin
il"n zerine, !lavlarn durumu aslndan deieceinden, Bakedonya'da
slahat ilerine memur -us zabiderinin dahi 0eri 1arlmalar eklinde -us-
ya'mn iyi niyetini 06sterdii kaydedildikten sonra, 0azetede u cmleler
yazl idiK Gasl, slahat- l"zimeyi istikl"l ile, serbest serbest 6yle izzet-i
ne#ise 0Fran 0elir bir surette deil, #akat istedikleri 0ibi icra edebilmeleri i1in
ahrar- ?smaniyeye suhulet-i muktezay 06stermekten 0eri kalmadk2 Jani
-usya'nn Trkiye'deki yeni rePimi ve bilhassa Gristiyan teb'aya $bata tabii
!lavlara, ya/lacak re#ormlardan 1ok memnun kalaca belirtilmiti2 Btn
mesele ite bu re#ormlarn ya/labilmesine bal idi2
>ovoye ;remya bundan sonra, Trk--us mnasebetlerinin, 'C+( den
$yani ?smanllarn )rm' ele 0e1irmelerinden, itibaren 1ok ksa bir tarih1esini
naklettikten sonra, -us 3arlarnn 'C8D da ve 'D(( de ?smanl =adiahlarna
kar Bat'dan 0elen itti#ak tekli#ini reddettikleri anlatlm ve -uslarn, cenuba,
yani )aradenize doru yrmelerinin aslnda ?smanllara kar bir hareket
olmay/, sadece Tatar yamalarn bertara# etmek i1in olduu da kayde-
dilmiti2 Jine -uslarn daima /ayitaht !alnanat- ?smaniyeye doru muttasl
temaylleri imdiye kadar tebayi ?smaniyeden !lav kardelerimizin hkmet1e
uraya 0eldikleri muamelat- n"rev"- dan inbias eyledi ve -usya btn bu
ahvale mebnF Balkanlara kadar o suretle mdaheleye mecbur oldu denilmiti2
Jani btn kabahat Trk idaresinin k6tlnde idi2 -uslar sr#, !lavlarn
kurtanclan roln zerlerine almlard2 Bu -us 0azetesinin iddia ettiine
06reK 5ayet v"dedilen btn slahat ya/lacak olursa, Trk- ler--uslarda en
halis ve samimF dostlarn bulacaklard2 Bunu mteaki/, Trkiye'nin -usya'ya
bata meyve olmak zere bir1ok ticaret eyas 06nderebilecei, yani iktisaden
byk men#aatler salayabilecei zerinde durulmu, -usya'nn Trkiye'de
#azla ticarF men#aatlan olmamakla beraber, Boazlar dolaysiyle Trkiye'ye
kar il0isinin byk olduu da kaydedilmiti2 Bakalenin sonunda daK Trkiye
ile -usya arasndaki mnasebetlerin yalnz dostluk
---E
1er1evesinde kalmay/, hatt" bir itti#aka kadar 0idebilecei yazlm ve ayet
bu emeller kuru birer s6zden ibaret kalrsa, kabahatin artk sadece -uslara
at#edilemiyecei de belirtilmiti2
Bu suretle -us 0azetesinde Trkiye ile -usya arasnda 1ok yakn
mnasebetlerin kurulmas 0erektii ve bunun ya/labilecei 06r ortaya
atlm oluyordu2
>ovoye ;remyada bu konu tekrar ele alnm ve )asm '*H8 ortalarnda
buna ait tekrar uzun bir yaz 1kmt2 %H )asm '*H8 tarihli lkdamda
nakledilen bu yazdaK -uslar ile itti#ak ve itil"# arzusu ve ihtiyac hatt" bizzat
Trklerde de 0nden 0ne artmaktadr222 3nk Trklerin memleketlerini
asayie kavuturmalar i1in sk4nete ihtiya1lar vardr demek suretiyle, bu
sralarda Trkiye'de baz mah#illerde esmekte olan -us dostluu havasn da
aksettirmi oluyordu2
-usya ile anlama tavsiyeleri 9kdam dan baka, bu sralarda 1ok
okunan ve Dr2 Bahaeddin 5akir tara#ndan 1karlan 5u ra-yi ]mmet
0azetesinde olduu 0ibi, 9ttihat ve Terakki'nin or0an saylan Tanin
0azetesinde de bu 06r tervi1 edilmekte idi2 5ura-yi ]mmet 0azetesi, %8
7kim $'*H8, ve %' )asm $'*H8, tarihli nshalarnda Trkiye'nin -usya'ya
yaklamas 0erektii zerinde durmu ve bu 06r 6ne sren -us 0azeteleri
6vlmt2 Tanin 0azetesi de ayn 06r /aylamakta ve -usya ile aradaki
eski anlamazlklar braklarak, iki memleket arasnda bir yaknlk hasl olmas
0erektii belirtilmekte idi2
>ovoye ;remya 0azetesinde Trkiye konusuna ait yazlar devam
ettirilmiti2 %&'( )asm $'*H8, tarihli nshada, -us siyasetinin d6nm noktas
bal altndaki yazsnda, Trkiye'nin -usya, 9n0iltere ve Mransa ile itti#aka
idlal edilmesi temennisinde bulunmutu2 Ayn nshadaki Balkan itti#ak
adn tayan bamakaledeK Trkiye bata olmak zere btn Balkan
devletlerinin Avusturya'ya kar bir itti#ak akdetmelerinin zaruretinden
bahsedilmiti2 >ovoye ;remya nn (&'8 )asm '*H8 saysndaki bamakalede
deK 7er biz Trkleri tutmaz $desteklemez, ve anlamazsak, onlar tabiatyle
Avusturya'nn kucana atlacaklardr denmiti2 @H )asm&i% Aralk $'*H8, taki
bamakalede unlar yazl idiK 5imdiye kadar hasta adam olan Trkiye'nin artk
iyiletii 06rlyorA Trkler, btn dier milletler 0ibi kendilerine 0nein
altnda bir yer istiyorlar $yani haklarn tale/ ediyorlar,2
---E
-us 0azetelerinden >ovoye ;remyadan baka birka1 0azetede de Trkiye
ile dost1a 0e1inmee ait yazlar 1kmtA bu 0ibi yazlar neredilmesinin -us
hariciyesinin Trkiye'ye kar siyasetini esasndan deitirmesi demek deildi2
Gariciyenin bu hususta belli bir 06r vardK Trkiye ile dostluk veya
dmanlkla behemehal Boazlarn -us n#uzu altna konmasn temin etmek2
Ayn zamandaK Boazlarda byk veya k1k yabanc bir devletin #azla n#uz
kazanmasna veya yerlemesine mani olmak2 9te bu /rensi/lerin tatbiki ile
Trkiye'ye kar l"zm 0elen siyaset 0dlecekti2 !t2 =etersbr0- dan Trkiye
lehine ykselen en k1k bir ses dahi 9stanbul'da byk yanklar ya/makta idi2
>itekim hariciye nazr lzvolski'nin '%&%( Aralk '*H8 de Duma $=arlamento,
da s6yledii ve d siyasetle il0ili nutkunda Balkanlar ve Trkiye'ye ait
ksmlar, Trkiye'de 1ok iyi bir tesir ya/mt2
'
9zvolski, -usya ile Een1 Trkiye arasndaki mnasebetlerden bahsederken
unlar s6ylemitiK Trkiye'de icra edilen #aaliyet-i slahat/erver"neye 0elince,
0e1en Temmuz aynda vukua 0elen inkl"/, Balkan siyaset-i um4miyesinin hal
ve vaziyetini batan baa deitirmitir2 )anunu 7sasF mslim ve 0ayri
mslim btn ahalinin msavat- hukukunu temin eylemitir, izvolski,
Balkanlardaki duruma temasla unlar s6ylemiti K Bu 1 devlet $Bul0aristan,
!rbistan, )arada, kendi aralarnda ahlaki ve siyasF bir birliin tekili
hususunda kanaat 0etirmelidirler2 Eayemiz bu devletleri birbirleri ile
yaklatrmak, bunlarn mterek dertlerini tekil eden millF ve iktisadF
istikl"llerini mda#aaya ve Trkiye ile birlemee $anlamaa, sevketmektir2
%
Jani -us hariciye nazrnn bu s6zlerinden anlald ve1hileK -usya Balkan
devletlerinin Trkiye'ye kar deil, Trkiye ile birlikte harekete tevik
ediyordu2 D siyasetteki en sorumlu nir nazrn bu kabFl beyanat, Trkiye'de
il0ili makamlar ve matbuat tara#ndan 1ok iyi karlanm ve belki de Balkanlar-
da balyan Trkiye aleyhtar hareketin durduralabileceine hkmedilmiti2
Jukarda da iaret edildii zere, maalese#, -usya'mn himayesi altnda tekil
edilen Balkan Bloku ilk hamlede Trkiye'ye kar savaa balamtr2 Jani
lzvolski'nin '*H8 yl sonundaki beyanatnn hi1bir deeri olmadn
06stermitir2
Bama#ih Trkiyede ihtil"l ve merutiyeti il"n sonras bir1ok 0elimelere
yol a1t cihetle, bu hava -usya'y bak ve
' Andrh Bandelstam, &e ort de l'7mpire 5lloman$ $Qausanne-=aris '*'+, /2 ((2
% Ayn yerde, /2 ((2
---E
bekle $vvait and see, siyasetini takibe sevketmiti2 Baz hadiseler, bilhassa
!lav kardelerin tutumlan byk birader in $yani -usya'nn, dediklerinin
dnda cereyan etmekte idi2 -us hariciyesi Trkiye'deki siyasF 0elimeleri
dikkatle taki/ ederken, -us liberal ve sosyalist 1evrelerde Trk ihtil"lini 1ok
iyimser bir hava i1inde karlamakta idiler2 -us matbuatnda i1erde ve darda
$emi0rasyon- da, bu konuya ait yazlar eksik olmazd2 Duma'daki )adet 0uru-
bu 9stanbul'da Beclis-i Bebusan'm a1lmas $o Aralk '*H8, mnasebetiyle bir
tebrik tel0ra# 06ndermeyi ihmal etmedi2 Beclis-i Be- busan'daki 1almalar
hakknda da -us matbuatnda srasna 06re bil0i verilmekte idi2 Trkiye'deki
slahat1 #aaliyet -us aydn zmrelerince sem/ati ve bir dereceye kadar 0/ta
ile karlanmt2
Makat, 1ok 0e1meden Trkiye'de balayacak olan siyasF #rtnalar, bilhassa
Gristiyan teb'ann taknlklar, merutiyetin ilk aylarndaki Grriyet, Adalet,
Bsavat havasn yalnz bozmakla kalmad, Trkiye'yi u1uruma srkleyecek
0elimelere yol a12 Ba 06steren karklklar ve 16zlmelerden en bata
-usya'nn isti#adeye kalkaca aik"rd2 >elidov'un 1ok evvel s6yledii
mdaheleye bahane tekil edecek i1 karklklar veya yabanc mdaheleler
zaman 0elmi, 1atm 0ibi idi2
@' Bart $'*H*, vakasm mteaki/, !ultan Abdlhamid ::2 in tahttan
indirilmesi zerine $'@&%C >isan '*H*,, Trkiye'de istibdad rePiminin
mmessili olan !ultan'n saltanat, @@ yl devam ettikten sonra, nihayet
kalkmt2 Jerine 0e1irilen ve Behmed ;2 adn alan !ultan -eat, ancak ismen
hkmdard2 Trkiye'nin siyaseti, 0n 0e1tik1e sahneye 1kmaa balyan
ittihat ve Terakki Iemi- yetinin n#uzlu kimselerinin eline 0e1mek zere idi2
!ultan Behmed ;2 -ead'n tahta 0e1mesi ile, Trkiye'nin -usya'ya kar taki/
edecei siyaset de bu sralarda Trkiye ve Balkanlardaki 0elimelerle yakndan
il0ili olacakt2 Ayn zamanda ittihat ve Terakki Iemi- yetinin tutumu da
byk bir rol oynayacakt2
Iemiyetin Berkez-i TmumF azalar arasnda ve siyasete karmaa
balyan ordu erk"n $7nver Bey bata olmak zere, arasnda d siyaset
hakknda tam bir 06r birlii yoktu2 Berkez-i TmumF veya )omitenin en
n#uzlu azas saylan Tal"t Bey ile, ordu mmesssili 7nver Bey arasnda da bu
hususta tam bir anlama olmad anlalyor2 Bama#ih Tal"t Bey'in Beru-
tiyetin il"nndan sonra in0iltere'ye kar sem/ati duymu olmas
---E
muhtemeldirA ?smanl Beclis-i Bebusan azalarmn Qondra'ya =arlemento'nun
davetlisi olarak 0ittiklerinde, Tal"t Bey bu heyetin reisi idi2 Dier yandan baz
n#uzlu azalarn siyasF temaylleri belli idi2 Besel" Iavid Bey, daima
Mranko#il olarak tannmt2 Grriyet kahramanlarndan 7nver Bey ise, askerF
atee olarak 0ittii Almanya'dan tam bir Alman tara#tan olarak d6necektir2
Berkez-i TmumF azalanmn siyasF temayllerinin Trkiye'nin siyasF mnase-
betlerinde mhim bir rol olmakla beraber, '*'' de balyan 9talya ve '*'% de
1kan Balkan har/leri zamannda byk devletlerin Trkiye'ye kar taki/
ettikleri siyasetlerinin de, Trkiye'nin tutumu zerinde byk tesiri olmutur2 Bu
sralarda Avru/al byk devletlerin tekil ettikleri iki blok arasndaki 0ittik1e
artan 0er0inlik ve yaklamakta olan TmumF harbin bertileri de, Trkiye ze-
rinde tesirini ya/maktan 0eri kalmamtr2 !ultan Abdlhamid ::2 zamannda
olduu 0ibi, Berutiyet devrinde de -usya'nn, Trkiye'nin mukadderat
zerinde bir rol oynayaca da aik"rd2 Dolaysiyle -usya ile mnasebetlere
ayrca 6nem verilmekte idi2
Trkiye'de merutiyetin il"n ile istibdad rePimine son verildii 0ibi
9m/aratorluun btnlne de nihayet verilmi 0ibiydi2 t(z 6nce belirtildii
0ibi, Grriyet, Adalet, Bsavat slo0anlarnn neesi i1inde 0e1en ilk ha#talar
ve Bslman, Gristiyan, Jahudi #ark 06zetilmeksizin kendini her yerde belli
eden kardelik tezahrleri 1ok 0e1meden 1ehresini deitirdi ve bunun yerini
ayrlk cereyan ald, yrd2 Bul0ar, Junan, !r/ meneli teb'anm kendi
soydalar ile birlemek arzular 0n 0e1tik1e kuvvet buldu, ittihat ve Terakki
Iemiyeti'nce yrtlmek istenen ?smanllk siyasetinin sratle 16kt ve
onun yerine de Billiyet1i-Trk1lk /rensi/lerinin kabul edilmesi 0erektii
06rld2 Balkanlardaki durum, zaten, oradaki ahali arasnda kendi
milliyet1i'Bik cereyamn kuvvetlendirmi ve ilk #rsatta 0ayri Trk ahali, Trk
h"kimiyetinden 1kmak i1in hazrlklarn ya/m 0ibiydi2 Trkiye'de
merutiyetin il"n, )a- nun-u 7sasF nin her millete salad haklar, bu
cereyan bsbtn kuvvetlendirmi ve ?smanl Devleti'nin 16zlmesi
hareketini hzlandrmt2
Berutiyetin il"n zerinden 1 ay 0e1tikten sonra Bosna-Ger- sek'in
Avusturya tara#ndan ilhak $D 7kim '*H8, -umeli'de ?smanl h"kimiyetinin
16zlmesinde ilk byk adm mahiyetinde oldu2 Bunu dier 0elimelerin de
taki/ edecei muhakkakt2 Bul0aristan, daha evvel istikl"l ini il"n etmekle
kalmam, Bakedonya zerin
---E
deki eski tale/lerini 0er1ekletirmek maksadyle #aaliyete 0e1miti2 Ayn
zamanda !r/lar, )aradallar ve tabiatyle Junanllar da, ?smanl
h"kimiyetindeki kendi rkdalarn anavatana kavuturmak yolunda #aaliyete
0e1milerdi2 Trkiye'den bireyler ko/armak hususunda, mama#ih her
devletten daha evvel Ftalya davrand ve bir mddettenberi 06zn dikmi
olduu Bin0azi ve Trablus0arb' h"kimiyeti altna almak i1in harekete 0e1ti2
Laten italya bu hususta byk devletlerden bir1ounun muva#akatini $o arada
-usya'nn da, alm bulunuyordu2
9talyan hkmeti %8 7yll '*'' tarihinde, Trkiye'ye bir takm 0ayri ciddF
tale/ler 6ne srm ve bunun reddi zerine Trablus0arb' i0al maksadyle
harekete 0e1miti2 Donanmalarnn destei ile karaya asker 1karan 9talyanlar,
sahildeki belli bal ehirleri i0al edebildilersc de, Trk zabitleri tara#ndan
idare edilen Ara/ m#rezeleri tara#ndan i1erilere sokulmadlar2 Gar/ sahnesine
yetien hrriyet kahraman 7nver Bey, Busta#a )emal Bey ve dier bir1ok
Trk zabitinin kumandasnda 1ar/an Ara/ ve Trk kuvvetleri 9talyanlara ar
zayiat verdirdiler2 7nver Bey bu de#a Trablus kahraman olarak da tannd ve
eski anna yeni anlar katt ve ad btn islam dnyasnda byk bir kahraman
s#atyle anlmaa baland2
Bu de#a 9talyanlar, '*'% yl 7kim'inde 3anakkale'ye baarsz bir
bombardmanda bulundularA donanma stnlnden #aydalanarak ?niki
Aday $bata -odos'u, i0al ettiler, italyan harbi esnasnda, Trk hkmeti,
elindeki sal"hiyeti kullanarak, 3anakkale Boaz'n btn ticaret 0emilerine de
ka/att $har/ 0emilerine zaten boaz ka/al idi,2 Bununla bilhassa ?dessa'dan
hububat ykl -us ticaret 0emileri Akdeniz'e 1kamaz oldular2 Dolaysiyle -us
ticareti byk zararlara uram oldu2 Bu hal ise -us hkmetinin Boazlar
statsnn deitirilmesi yolunda, yeni bir teebbse, demarchea 0e1mesine
sebebiyet verdi2
9 s t a n b u l ' d a k i - u s el1isi 3 a r k o v ' u n B o a z l a r ' a a i t
t e e b b s $ d e ma r c h e ' ,
!ultan Abdlhamid :l2'in tahttan indirilmesi ve yerine Behmed ;2 -ead'n
0etirilmesi zerine, -us hkmeti istanbul'a yeni bir el1i tayinini mnasi/
06rm ve >2 3arkov'u bu makama tayin etmiti2 Jeni -us el1isi >ikolay
3arkov, to/rak ve ser#ler sahibi asilzade
---E
bir aileye mensu/ olu/, tahsilini askerF mekte/lerde ya/tktan sonra, bir mddet
orduda k1k zaoit rtbesi ile hizmet etmi, bilahare hariciyeye intisab etmiti2
Burada trl vazi#eleri baar ile ya/m, bilhassa Balkan meseleleri ile
yakndan il0ilenmi ve ayrca Bakedonya daki re#ormlar zerinde ihtisas
edinmiti2 Boazlar meselesi ile de yakndan il0ilenmi ve bu sahada
lzvolski'nin sa kolu olmutu2 E6sterdii baarlar ve ihtisas dolaysiyle,
3ankov, lzvolski'nin muavini derecesine ykseltilmek suretiyle, -us
hariciyesinin iki numaral simas olmutu2 Tabiat ve tavrlar cihetinden de tam
bir hariciyeci idi K !evimli ve cemiyet1i olarak tannmt2
>2 3arkov'un 9stanbul'a 0elii, Trkiye'de merutiyet il"nnn ikinci yl
d6nmne, yani '*H* yl 'H&%@ Temmuz'una rastlamt2
'
Dolaysiyle o 0n ve
0ece 9stanbul'da byk enlikler, #ener alaylar ve 06steriler ya/lmakta idi2
Jeni -us el1isinin :stanbul- daki ilk intibalar 1ok msbettiA daha ilk temaslar
sonunda baz msbet hareketleri mahade etmitiA bunlar arasnda !ultan Ab-
dlhamid ::2 zamannda e/eyce kuvvetli olan Alman n#uzunum azalm olduu
da 06rlmekte idi2 ;aktiyle Bakedonyadaki ce- #ormlar ile tannan ve
mkemmel bir ordu m#ettii s#atyle bili/cn !adrazam Gilmi =aa'nn Alman
n#uzu ve tesirinden tamamiyle azade olduunu
%
ve kendisinin 9n0iltere, Mransa
ve -usya ile ibirliine hazr olduunu 3ankov memnuniyetle mahede
etmiti2 2Ger halde, 3arkov'a verilen talimatnamede, 9stanbul'da Alman n#u-
zunu krmak yolunda 9n0iliz ve Mransz el1ileri ile teriki mesai etmesi maddesi
de vard2
3arkov, Austos balarnda !ultan -ead'a itimadnamesini sunarken
s6yledii nutkunda, esas vazi#esinin -sya ile Trkiye arasndaki dostluu
kuvvetlendirmek olduunu belirtmiti2
@
Ayn zamanda, 3ankov -us
konslosluklarna tamim $sirkler, 06ndererekK Trkiyede vazi#eli olan -us
memurlarnn Trklere kar iyi muamelede bulunmalar, bilhassa malF
meselelerde Trk makamlarnca uy0un esaslara riayet etmeleri 0erektiini 'de
hatrlatmt2
C
-us el1isinin bu sirkleri 9stanbul matbuatnda yanklar ya/m
ve yabanc el1ilerin kendi hkmetlerine 06nderdikleri yazlarnda da baz
te#-
' >2 ;2 Tcharykov, 5l!nps a' h,gh Pol,tics thro!gh Gar and peact. The autobio0ra/hy
o# >2 ;2 Tcharykov2 $Qondon '*@', /2 %+C2
% Ayn y2 /2 %+C2
@ Archives des A##aires 7lran0eres $iuai d'?rsay, Tur_uie, =ollti_ue 7tran0ere vol2 <; $>o
'8H, '*H*, /2 'D'
C Ay y2 /2 *+-*82
---E
srlere yol a1mt2 3arkov'un Trkiye ile -ustya arasnda bir yaklama
$ra//rochement,ya 1alt belirtilirken, bunun arkasnda baz niyetlerin
0izlendii de kaydedilmiti2
3arkov, tasarlad #aaliyetinde muva##ak olmak maksad ile 9ttihat1larn
n#uzlu ahsiyetleriyle temasa balamt2 Bu hususta kendisine -us 7l1ilii
batercman Bandelstam'n yardmc olduu biliniyor2 Trk1eyi 1ok iyi bilen
ve 0ayet becerikli bir zat olan Bandelstam'n, aslen Jahudi olmas hasebiyle,
9ttihat1larn en n#uzlu kiilerinden d6nme Iavid Bey ile 1ok yakn
mnasebet kurduu ve bu vasta ile dier kimselerle de temas ettii iddia
edilmektedir2 3arkov da bu temaslardan #aydalanm ve bilhassa Tanin
0azetesi bamuharriri Gseyin Iahid Bey ile yakn mnasebet kurmu ve
Gseyin Iahid Beyi -usya ile Trkiye arasnda iyi komuluk mnasebetleri
kurulmas 0erektii 06rne kazanmaa muva##ak olmutu2 3arkov
!adrazam Gilmi =aa ve dier hkmet erk"n ile temaslarnda, -usya'nn
Trkiye'ye kar en iyi niyetler beslediini anlatmaya 1almakta idi2
Bama#ih Gilmi =aa'nn sadareti 1ok srmedi2 9n0iltere ve Trkiye
arasnda Dicle nehri zerindeki seyr se#ain yznden 1kan bir ihtil"#n
sebebiyet verdii ve haddi zatnda ehemmiyetsiz olan bir mesele, Beclis-i
Bebusan'da 9n0iltere aleyhindeki cereyann kuvvetlenmesine yol a1t2 Gilmi
=aa kabinesi de #azla 9n0iliz tara#ls olmakla itham edilerek, reye 0e1ilince
sukut etti2 Mransa ise, Trklerin dostluunu kaybetmek i1in elinden 0elen
0ayreti 06steriyorduA mesel", bu sralarda Trkiye'nin 1ok muhta1 olduu /aray
bor1 olarak vermek 6yle dursun, 9n0iltere'nin de Trkiye'ye kredi a1masn
6nlemee 1alyordu2 Galbuki Alman Bankas $Deutsche Bank, hemen 0erekli
/aray bulmu ve bununla, Trkiye'de azalmaa yz tutan Alman n#uzunun
tekrar canlanmasna yol a1mt2 Bama#ih Alman n#uzunun yeniden
canlanmasnda , byk bir di/lomat olan Alman el1isi Gerr Barschall'n rol
bilhassa mhimdi2
Galbuki -us hkmeti Trkiye'de imdiye kadar /o/ler olmyan
durumunu dzeltmek ve eski k6t hatralar 0idermek yolunda birey ya/mak
6yle dursun, 1kan baz #rsatlar dahi ka1rmakta idi2 Bu kabilden olmak zere,
3ar >ikola ::2, 9talya )iralna iade-i ziyaret maksadiyle, italya'ya 0idecei
zaman, 3ar'n va/urla 9stanbul'dan 0e1mesi tasarlanmt2 -us hariciyesinden bu
mnasebetle
---E
3ankov'a 0erekli talimat dahi 06nderilmi ve Trk hkmetinin bundan
haberdar edilmesi istenmiti2 Bab"li'nin bundan 1ok memnun kalaca da
6renilmitiA Trk makamlarnn, 3ar' memnun brakmak i1in 9stanbul'dan
0e1ii srasnda hereyi ya/mak istedikleri de anlalmt2 !t2 =etersbur0'daki
muha#azak"r $yani Trk dmam, 1evreler, 3ar >ikola ::2 nn istanbul'u bir
#atih s#atyle ziyaretini tasarlarken, sadece bir turist olarak ehirde 0ezi/
0itmesini mnasi/ 06rmemilerdi2 Dolaysiyle >ikola ::2 nn istanbul zerinden
seyahati tasars terkedildi2 Galbuki 3ar'n bunu ya/mak istedii de biliniyor2
>ikola ::2 italya'ya demiryolu ile 0itti 0eldiA #akat azj daha bir suikasta
uruyordu2 3arkov'un iddia ettiine 06re -us 3arnn, 0ayri resmi bir ekilde
istanbul'u ziyareti iki memleket arasndaki mnasebetlerin dostluk
istikametinde 0elimesinde mhim bir rol olacakt2
3arkov, mama#ih ka1rlan bu #rsattan sonra da Trkiye ile -usya arasnda
yaknlk tesis etmek ve bu sralarda hayli 0erilemi olan -us n#uzunu tekrar
dirilmek i1in imk"nlar aramakla me0uld2 ?na 06re, bu yaknlk yalnz siyasF
sahada deil iktisadF sahada da kendini 06stermeli idi2 -us el1isi bu maksatla
-usya'daki ekonomi ve endstri 1evreleri ile temasa 0e1mi ve im/arator >i-
kola ::2 adm tayan byk bir -us 0emisinde bir -us endstri ser0isini
istanbul ahalisinin ziyaretine a1mt2 Bu mnasebetle, -usyann da Almanya,
Mransa ve in0iltere 0ibi Trkiye'ye bir1ok #abrika mamul"t verebilecei ve
bunun karh Trkiye'den de bir1ok ham madde alabileceini 06stermek
istemiti2 -us el1isi yukarda da belirtildii 0ibi Trk hkmet mah#illeri ve
ittihat ve Terakki Iemiyetinin n#uzlu azalar ile de yakn mnasebetler
kurmu, sk sk resmi kabuller terti/ etmek suretiyle 9stanbul yksek tabakasn-
da e/ey dost ve sem/atizan kazanmaa 1almt2
'
3arkov ?smanl ricali arasnda -uslara sem/atisi olanlarla yakn
mnasebetler kurmay da ihmal etmemiti2 Bu hususta aile balarndan da
#aydaland biliniyor2 Bu kabilden olmak zere 3arkov ile Gariciye nazr
-i#at =aa arasnda da bir ba kurulabilmiti2 -i#at =aann kars -us
Eenerali -iesenkam/'n kz idi2
' $9stanbul'daki 9n0iliz el1isi, QoSther to Qord Erey, Ionstantino/le, Uune '*'@2
=2-2?2M&?2 @+'&'+88, #iles (H%'K Br2 Tcharykov had throu0hout his /eriod o# o##ice
here, cndeavoured to /romote his /olicy by conciliatory means, and by a 0ood deal o# co-
_uettin0 vvith the Iommittee, and had undoubtedly endeavoured to /ersuade his Eovern-
ment that he could by these means succeed in 0ettin0 throu0h the !traits _uestion2
---E
3arkov'un kars hemen -i#at =aann kars ile yakn bir mnasebet kurmitu2
'
:stanbuldaki -us ateesi von Golmsen'in kars ile -i#at =aann hanm bilhassa
dosttularA birbirlerini 06rmeden duramazlard, her 0n 06rrlerdiA bu
dostluklar daha -i#at =aa Atinada se#ir iken balam ve 9stanbulda devam
ettirilmiti2 9te 3arkov bu kabFl aile dostluklarndan da #aydalanarak, -usya
ile Trkiye arasnda yaknlama i1in her trl 1areye bavurmutu2
3arkov, bu dostluk /erdesi arkasnda belli maksatlar 06z 6nnde
tutuyorduA bunlarn en mhimi Boazlar reiPminin -usya lehine deitirilmesi
idi2 lzvolski'nin '*H8 deki baarszlnn 9n0iltere'nin mukavemetinden ileri
0eldii mal4mdu2 5imdi ayn hatann ya/lmamas icab ediyordu2 Jani
Boazlar hususunda ilk 6nce dier devletlerin deil, Bab"li'nin muva#akati
alnmal ve Trkiye ile bir anlamaya varldktan sonra, 9n0iltere ve Mransa
olu/-bitti karsnda braklmal idi2 Bu teebbse 0irimek i1in msait bir
#rsatn zuhuru beklenecekti2 >itekim '*'% 7kim'inde, 9talya ile Trkiye
arasnda har/ 1knca, b6yle bir #rsat zuhur etmi bulunuyordu2
Bilindii zere, Boazlar stats '8C', '8(D, '8+' ve '8+8 yllarnda
akdedilen mukavele $convention, ve muahedelerine konan maddelerle tanzim
edilmiti2 Bu anlamalarn en mhim esasn Boazlarn btn har/ 0emilerine
ka/al oluu /rensibi tekil ediyordu2 Boazlar, ticaret 0emilerine a1k olmakla
beraber har/ vukuunda Boazlardaki seyr se#erlere tasarru# hakk ?smanl =a-
diahna aitti2 -usya, Boazlan kendisi i1in bir emniyet ka/s tel"kki ettiinden
bu ka/nn kendi kontrol altnda bulunmasn is- tiyecei muhakkakt2 -usya
i1in yalnz ticaret 0emileri deil, -us har/ 0emilerinin de serbest1e
0e1ebilmeleri arzu ediliyordu2 B6ylece, icabnda Baltk Denizi -us
donanmasndaki baz har/ 0emilerinin )aradeniz'e 0e1irilmesi mmkn olaca
0ibi, )aradeniz -us donanamsmn da Akdeniz'e 1kmas salanm olacakt2
Jukarda bir1ok de#a 06rld zere, -uslar tara#ndan ya/lan har/ler,
Trkiye'yi b6yle bir msaadeyi vermee zorlamak i1in olduu 0ibi, bar
zamannda da -usya birka1 de#a "ni bir basknla Boazlarda baz yerlerin
i0alini tasarlamt2 Bu kabilden olmak zere '*'' yl Bart'mda dahi, -us
bahriye erk"n har/ dairesinde bir istiare Beclisi to/lanarak Boaz'a "ni bir
baskn meselesini
' Barschall an AusS Amt2 'C ?ct2 '*'H2 Archiv d2 Ausfv2 Amts, Deutschland
>o '%8 Bd %2 >o2 (2
---E
06rmt2 Makat tat vastalarnn elverili olmay bu tasarnlri
0eciktirilmesini icabettirmiti2 Bu durum karsnda Boazlardan serbest bir
0e1it salamak iinin halli di/lomatik yollarla aranacakt2
9talya ile Trkiye arasnda harbin balamasndan bir mddet sonra, Trk
deniz makamlar 3anakkale Boaz'nn yabanc band- ral btn ticaret
0emilerine ka/atlmasna karar verdiler2 >itekim bu karar il0ili devletlerin
/rotestolarna ramen trl zamanlarda tatbik edildi2 Bunun neticesi olarak
buday ykl bir1ok -us 0emisi Gali1te yl/ kald2 Bunun -us d
ticaretinde 1ok byk tesiri 06rldA o seneki -us hububat ihracatnda eC@
-1-
3arkov'un iddias, mama#ih ksmen doru idi2 >itekim >era- tov
tara#ndan, (&'8 7kim 0 n tarihinde =aris -us el1isi :zvolski- ye 06nderilen bir
yazdaK -usya'mn Mas meselesinde Mransa'ya ya/aca di/lomatik destek
karl, Mransa'nn da Boazlar meselesinde -usya'y desteklemesi istenmi ve
hi1 olmazsa -usya'nn Boazlar ve bitiiindeki saha zerindeki tasarsnn
0er1eklemesine Mransa'nn kar koymamas 0erektii bildirilmiti2 Bu suretle
-usya'nn Boazlardan yalnz har/ 0emilerinin 0e1mesi deil, 9stanbul,
3anakkale, )ocaeli ve Eelibolu yarmadasn dahi ele 0e1irmeyi tasarlad
i#ade edilmiti2 Bama#ih ilk sa#ha olarak Mransa'nn, Boazlardan -us har/
0emilerinin serbest1e 0e1it hakk almalarna ses 1karmamas isteniyor ve
sonralar da Boazlar mntakasnn tamamiyle -usya'nn eline 0e1irilmesine de
Mransa'mn muva#akati tale/ edilecekti2 Mransa'mn muva#akati elde edildikten
sonra in0iltere'nin de tasvibi alnacakt2 Ayn zamanda Bab"li ile de mzakere
yolu ile bu hususta anlamaya varlmak istenecekti2
Mransz hariciyesi :zvolski'ye sarih bir ceva/ vermemekle beraber, bu
meselenin Mransa ile -usya arasnda dost1a ve tekli#sizce $intime,
06rlebilecei anlatlm, yani Mransa'nn bu hususta tasvi/k"r davranmas
l"zm 0eldii anlatlmak istenmiti, in0iliz hkmeti ile temas daha sonraki
tarihe brakld i1in, imdilik Qondra'daki -us el1isi Beckendor#'a bu hususta
hi1bir ey yazlmamt2
%&'( 7kim '*'' tarihinde 3arkov tara#ndan !adrazam !aid =aa'ya
sunulan Declaration, varlmas arzu edilen anlamann bir tasla mahiyetinde
idi ve u esaslar ihtiva ediyorduK
'
-us ve Trk hkmetleri karlkl men#aaderi ile bal baz
meseleleri dostluk ve iyi komuluk dnceleri i1inde halletmek
istediklerinden aadaki hususlarda anlamlardr K
' 3arkov'un demarchena ait Dileri Bakanl Arivinde kaln bir dosya vardrK
D:A -ussie, )arton C*'&'82 Bunlar arasnda Mranszca olarakK =2'esum^ histori_ue et
Puridi_ue de la _uestion des Detroits balkl 'C daktilo say#as tutan bir icmal ve =aris
!e#areti mstear -au# Ahmed Bey ile Qondra !e#areti mstear -a0/ -ai# Bey tara#ndan
tanzim olunan Boazlarn durumu ve meselesi hakknda Trk1e uzun bir layiha da
mevcuttur2 3arkov'un bu teebbsne ait :stanbuldaki Mransz ve Alman 7l1iliinin
te#erruatl ra/orlar olmutur2 Bilhassa :stanbuldaki Alman el1isi Barschall'in bu mna-
sebetle hkmetine ve )ayaser ;;ilhelm'e yazdklar 1ok mhimdir2 Bunlardan bazlar
matbudur, +ie grosse Politik d. e!rop. :Cchte Bd @H, :2 >r2 'H88(2 v2b2 Bu hususta ta#sil"tK
Gikmet Bayur tnkilCp %arihi$ I2 ::2 )sm :2 '@@-'+H2
-storiya diplomatii$ ::, ss2 %H8-%H*2
---E
'2 -us hkmeti '*HH deki taahhtname ile Anadolu'nun baz
yerlerinde ya/lacak demiryolu i1in -us sermayedarlarna tannm
olan imtiyazlardan vaz0e1er2
%2 )eza, -us hkmeti ibu yerlerde demiryolu ya/lmas i1in
0ereken sermayenin elde edilmesine kar koymayacaktr2 $Jani
Badat demiryoluna /ara arayan Almanya'ya kar 6ne srlen
01lkler, bu ie 0iriecek olanlara -usya tara#ndan mkl"t
1karlmayacaktr2, @2 Anadolu demiryolunun !amsun-!ivas-
Gar/ut-Diyar- bekir-Busul 1iz0isinin Dou'sundaki ksmnn
0elimesi iki tara#in karlkl ticaret men#aatleri ve iyi dostluk m-
nasebetleri i1in 1ok 6nemli olduundan, iki hkmet $yani Trkiye
ve -usya, daha 6nceden ibu men#aatleri koruyan ve iki lke
demiryollarnn balama noktalar ve bunun artlarn ihtiva eden
bir anlama ya/arak, aralarnda her trl zararl olabilecek
ihtil"#larn 6nne 0e1ilecektir2
C 2 Bundan baka -us hkmeti 9stanbul ve 3anakkale Boazlarnn
bu0nk nizamn $re0ime, ibka i1in ?smanl hkmetine messir
yardmda bulunmay zerine alrA $Boazlar, yabanc msell"h
kuvvetler tara#ndan tehdid edildii takdirde, ibu yardmn
bitiikteki to/raklara da temilini taahht eder2
Bu maddenin yrtlmesini kolaylatrmak i1in, ?smanl
hkmeti, 0erek bar ve 0erekse sava zamannda -us har/
0emilerinin Boazlardan 0e1melerine, bunlarn, ayrca bir anlama
olmadk1a, Boazlarda durmamalar art ile kar koymayacaktr2
'&'@ Bart '8+' tarihli Qondra mukavelesinin bu husustaki
yorumunun $inter/retation, yrtlmesi ibu mukaveleyi imza
etmi olan 6br devletlerin tasvibine bal olacaktr2
(2 -us hkmeti, ?smanl hkmeti ile Balkan devletleri arasnda
stalus quo temeli zerinde srekli dostluk mnasebetlerinin
kurulmasn kolaylatrmak i1in araclk edecektir2
'D@
D2 -us hkmeti ka/itl"syonlar meselesini incelemee ve
Bab"li'nin verdii ekonomik ve malF taanlar hsnniyetle karlamaa
hazrdr2
'
3arkov tara#ndan hususF olarak !aid =aa'ya sunulan bu muhtra
veya Declaration da, 06rnte Trkiye i1in 1ok cazi/ maddeler vard2 !ultan
Abdlhamid ::2 tara#ndan '*HH de demiryolu inaatna ait verilen taahht
$buna 06re Trkiye )aradeniz sahillerinde -us hududuna doru demiryolu
ya/mak hakkndan #era0at etmiti, den vaz0e1iyorduA Trkiye ekonomisini
k6knden bal- talyan ka/itl"syonlar nizamnn kaldnlmasnda -usya mza-
heret edecekti ve nihayet Trkiye, Balkan Bloku na dost bir devlet olarak
kabul edilecekti2 Btn bunlarn karlnda, Bab"li, Boazlardan -us sava
0emilerinin serbest1e 0e1mesi hakkn tanyacakt2 Bama#ih Boazlar stats
yine de muha#aza edilecekti2 $Jani dier devletlerin har/ 0emilerine Boazlar
ka/al kalacakt,A Trkiye yabanc bir devletin hcumuna urayacak olursa,
-usya Trkiye'nin yardmna koacakt2 !6zn ksasK -usya Trkiye'ye askerF
bir itti#ak tekli# ediyor ve bunun larlnda da Boazlarn -us har/
0emilerine a1k tutulmasn istiyordu2
!adrazam !aid =aa, tamamiyle hususF mahiyetteki bu muhtra veya
Declaration zerinde her han0i bir #ikir beyan edemezdiA 1nk 6ne srlen
tale/ler byk deiikliklere yol a1acak mahiyette idi2 3arkov'un bu muhtra
y sunarken, !adrazam kandrmak maksadiyle 0elii0zel bir1ok l"# da
sar#ettii anlalyorA bu temasn 0izli tutulmas istenmesi Ayrca manidard2
!aid =aa, bu muhtradan hariciye nazr Asm Bey'i hemen haberdar ettiA #akat
Asm Bey bundan haberi yokmu 0ibi davrandA 6yle ki, in0iliz el1isi Qovvther
ile 06rtnde, -uslarn har/ 0emilerini Boazlardan 0e1irmek yolunda
teebbse 0e1eceklerine ait baz ayialar dolatn s6yledikten sonra, ayet
bu yolda bir mracaatlar olursa, Bab"li'nin in0iltere'nin yardmna 0veni/
0venemi- yeceini bilmek istediini de s6zlerine katt2
%
QoSther, bu 06rme
ile il0ili, %( 7kim 0 n tarihli Qondra'ya 06nderdii bir yazsnda, !adrazamn
bu meseleyi Asm Bey'den sakladn kaydetmiti2
Asm Bey, in0iliz hkmetinin bu ba/taki cevabnn 0ecikmesinden zlr
06rnm ve Trkiye, ayet yalnz bana kalrsa, -us tale/lerine evet
demekten baka bir karhk ya/amyacam
' J2 Gikmet Bavur, nk,lCp tarihi$ Iilt ::2 )sm :2 ss '@D-'@*2
% ayn y2
---E
Qovvther'e anlatmaa 1almt2 Asm Bey s6zlerine devamla K Bu meseleyi
-usya'nn diledii 0ibi halletmek i1in 3arkov'un byk bir ihtiras beslediiniA
eer bunu baarrsa memleketinin en byk ahsiyetlerinden biri olarak
tannacan umduunu belirttikten sonra, ?smanl hariciye naznK Galbuki
Trkiye'de b6yle bir anlamay imzalayacak kimsenin vatan haini sanlacanda
/he yoktur demiti2'
Gakikaten !adrazam !aid =aa ve hariciye nazr Asm Bey 3ankov
tara#ndan sunulun muhtrann mahiyetini tamamiyle anlamlard2 Trk
hkmetini en 1ok kukulandran cihet iseK Bata 9n0iltere olmak zere -us
emellerine kar koyan devletlerin mzaheretinden mahrum olmak ve -usya ile
kar karya kalmakt2 Dolaysiyle Bab"li'nin bu yalnzla imk"n
vermemesi ve dier byk devletlerin mzaheretini salamak i1in azamF
0ayreti sar#etmesi 0erekiyordu2 Dier yandan -us hariciyesinde bu sralarda
h"kim olan zihniyete 06reK 7vvel" Trkiye'nin muva#akatini salamak ve sonra
Mransa ile 9n0iltere'nin tasvi/lerini elde etmekti2 Bama#ih 1ok 0e1meden -us
isteklerinde bab deiiklikler 06rld ve her halde bunlar Trkiye'yi #azla
rktmemek arzusundan ileri 0elmiti2 Bu deiiklik, 3ankov tara#ndan Asm
Bcy'e, resmen sunulan yeni bir muhtra $/ro-memoria, veya Declarationda
belirtilmiti2
3ankov tara#ndan %+ )asm '*'' tarihinde Asm Beye sunulan bu
muhtra, !aid =aa'ya sunulan muhtradakinin hemen hemen ayns olu/,
ancak C2 maddenin 1nc bendinde deiiklik vard2 Deien /ara0ra# 6yle
tanzim edilmitiK -us ve Trk hkmetleri meseleyi aralarnda
kararlatrdktan sonra, vaktiyle Boazlar anlamasn imzalam olan
devletlere bildireceklerdir2 Betindeki hu deiiklik Bab"li'yi kandrabilmck
veya #azla rktmemek maksadyle ya/lmt2 Jani -usya'nn hereyden 6nce
meseleyi Trkiye ile hahaa halletmek istedii aik"rd2
Buhtradaki C2 madde '2 benddeki bitiik to/raklara temil etmek
ibaresi olduk1a ka/al 0e1ilmitiA bununla ne kastedildii a1k deildi2
Galbuki -uslarn bundan ne demek istedikleri yukanda belirtildii zere,
>cratov tara#ndan ( 7kim '*'' de =aris'e :zvolski- ye yazlanlarda a1k1a
belirtilmitiK -usya bitiik to/taklarn i0alini istiyordu2
3arkov'un Asm Beye sunduu muhtrasnda, C2 maddesi ve @2
/ara0ra#ndaK -usya, Trkiye'nin evet cevabn aldktan sonra,
' Jusu# Gikmet Bayur, nk,lCp tarihi$ Iilt ::2 )sm :2 'CH vd2
---E
durumu dier devletlere bildirecekti2 Galbuki !adrazam !aid =aa'ya hususF
olarak sunulan muhtradaK -usya'mn har/ 0emilerinin Boazlardan serbest1e
0e1meleri hususunda 6nce dier devletlerle anlam olmasn tazammun
ediyordu2 >itekim, nazr yardmcs >era- tov'un imzas ile :zvolski'ye
06nderilen talimat bunu 06stermekte idi2 Az sonra Qondra'daki -us el1isi
Beckendor#'a bu cihet bildirilmiti2
Mransa'mn tutumu sarih olmamakla beraber, bu meselede -usya'ya
hayrhah 0ibi 06rnyordu2 Galbuki hariciye nazr Qord Erey ta batan /heli
bir tavr taknm ve '*H8 de beyan edildii 0ibi, in0iltere'nin -usya
tara#ndan Boazlar meselesini yeniden 06rmek istemesine /rensi/ itibariyle
muhale#et etmiyeceini bildirmiti2
'
-usya i1in Almanya ve Avusturya'nn da
alacaklar tavr 6nemli idi2 Bama#ih Alman hkmetinin bu hususta -usya'ya
/ek de mkil"t 1karmyaca tahmin ediliyordu Makat Alman hkmetinin bu
06rne istanbul'daki Alman el1ici Barschall iddetle kar koydu2 Alman
hariciyesine 06reK -usya'nn Boazlarda serbestlik kazanmasna in0iltere'nin
naslsa kar koyacandan, Alman hkmetinin bu hususta -usya'ya kar #azla
i0zarlkta bulunmasna lzum yoktu2 Galbuki byk el1i Barschall bu
kanaatta deildi2
Barschall, 3arkov'un 2Asm Beye muhtrasn sunmasndan hemen sonra,
bunun muhteviyatn 6renmitiA -us emellerinin mahiyeti ve bunun Almanya
i1in sebeb olaca tehlikeleri hakknda hariciye nazr )iederlen-;;achter'e, @H
)asm '*'' tarihinde, uzun bir ra/or 06ndermiti2 Alman byk el1isinin
belirttii ve1hileK -us zrhllar )aradeniz Boaz'ndan 0e1erse, -usya
istanbul'a h"kim olacaktr 22 2!ultanda yava yava Buhara emirinin mevkiine
decektir 22 2Trkiye'nin Avru/a'daki arazisi tamamen a la merci de la -ussie
$-usya'nn insa#na kalm, olacaktr2 Barschall yazsna devamla unlar
belirtmitiK 7er Almanya, -usya'nn bu isteklerine kar koymazsa,
Almanya'nn Trkiye'de /restiPi tamamen krlacak ve Trkiye de kolaylkla
:tti#ak- msellese tara#na 0e1ecektirA dolaysiyle yirmi yldan beri baar ile
tatbik edilen Alman siyaseti de i#l"s etmi olacaktr2
%
Byk el1inin bu yazsndan sonra da Alman hariciyesinin eski 06rn
muha#aza ettii, yani -usya'ya kar a1k1a vaziyet almak
' J2 Gikmet Bayur, nk,lCp tarihi$ Iilt ::2 )sm :2 '(( vd2
% += "rosse Politik$ Bd2 @H, :2 >o2 'H*8+2
---E
tan 1ekindii 06rld2 Barschall bunun zerine Bavekil Bethman- Gollvve0'e
uzun bir ra/or yazarak Almanya'nn bu meselede taki/ etmesi 0ereken siyaseti
anlatt2 Besele )ayzer ;;ilhelm :l2e intikal edince, )ayzer, Barschal=m
06rn desteklediK Jani Almanya, -us har/ 0emilerinin Boazlardan
0e1mesine msaade etmiyecekti2 Bama#ih Alman hkmetinin bu hususta
-usya'ya kar a1k1a vaziyet almasna lzum kalmadan, mesele kendiliinden
ka/and2
Asm Bey, Qondra byk el1isi Tev#ik =aa vastasiyle, 9n0iliz
hkmetini -us isteklerinden haberdar etmiti2
'
?smanl el1isi tara#ndan
Morei0n ?##ice'e $hariciyeye, sunulan bir tezkerede $aide- memoire,K
-usya'nn, Trkiye'ye belli artlar altnda bir itti#ak tekli# ettii yazl idi2
%
9n0iliz hkmeti de durumu bu a1dan incelemi ve u neticeye varmtK 5ayet
9n0iliz har/ 0emilerine de aym haklar tamnacaksa, yani onlarn da Boazlardan
0e1meleri kabul edilirse, 9n0iliz hkmetince -us sava 0emilerinin
Boazlardan 0e1melerine kar 0elinmiyecektir2 Bu 06r, '*H8 de Qord Erey
tara#ndan tzvolski'ye bildirilenin ayns idi2
Galbuki bu ekil -usya'nn iine asla 0elmiyordu2 3nk bununla
)aradeniz'den 9n0iliz donanmas tara#ndan tehdid edilmesine yol
a1labilecekti2 9n0ilizlerin bu tutumu, 9stanbul'da 3arkov tara#ndan 0iriilen
teebbsn $demarcle'n, baarszlkla biteceinin bir delili idiA dolaysiyle
-us hariciyesinin de bu teebbsten yzlerini 06zlerini bulatrmadan $yani
/restiPini kaybetmeden, syrlmas icabedecekti2 Laten tam o sralarda,
3ankov'un sunduu muhtrann cevab Bab"li tara#ndan resmen verilmiti2
!aid =aa'nn imzasn tayan 8 Aralk '*'' tarihli bu Trk cevabnda
unlar yazl idiK Berlin )on0resi tara#ndan da tasdik edilmi olan '8+' yl
Qondra Bukavelenamesine tev#ikan, 0erek sulh ve 0erekse lar/ zamannda,
-us donanmasmn Boazlardan 0e1mesine istisnaF olarak dahi, Devlet-i
aliyye msaade edemiyecektir2 ?smanl arazisinin dokunulmazln temin
maksadyle Boazlar zerindeki btn hak ve sal"hiyetlerinin ?smanl milleti
ve onun hkmdarna ait olduu da ayrca belirtilmiti2
@
Jani, Bab"li, 3a-
rkov'un muhtrasna sarih bir hayr cevab vermi ve yrrlk
' =2 -2 ?&M2 ?2 Iabinett =a/ers @+&'H8, #iles C8@D+2
% Aym y2 Iab2 =a/ers @+& 'H82 C(2A2
@ Jusu# Gikmet Bayur, ink,lCp %arihi$ Iilt2 ::2 )sm :2 '(H vd2
-1D
teki Boazlar rePiminin katiyen deitirilemiyeceini bildirmiti2
'
Bu red
cevab karsnda -usya'mn ya Boazlan zorlamak i1in Trkiye'ye kar
harekete 0e1mek veya bu meselenin zerine sn0er 1ekmek kk kalyordu2
-us hariciyesi ikinci kk tercih ettiA 1nk bu tarihlerde -usya harbe
balad takdirde, karsnda yalnz Almanya deil 9n0iltere'yi de bulmaktan
1ekinmiti2
Bu meselenin ka/atlmas 0ayet basit bir tarzda icra edildi2 3arkov'un
muhtrasn sunduu zamanda -us hariciye nazr !azonov hasta idi ve tedavisi
i1in 9svi1re'de bulunuyordu2 Dolaysiyle btn bu olu/ bitenlerden resmen
haberi yoktu2 !azonov, iyiletikten sonra, !t2 =etersbur0'a d6ndnde,
9n0iltere'nin men#F tutumu da anlalm ve Bab"li'den de red cevab
alnmt2 !azonov bu de#a btn bu Boazlar meselesinden kendisinin asla
haberi olmad ve btn bunlarn sr# 9stanbul'daki -us el1isi 3arkov'un ahsF
teebbs olduunu iddia ettiA yani bu meseledeki btn baarszlk 3arkov'un
omuzlarna yklendi2 !azonov, bu maksatla2 * Aralk '*'' tarihinde Qe Batin
0azetesinin !t2 =ctersbur0'daki muhabirine verdii beyanatndaK -usya'nn
Boazlara ait hi1bir tale/te bulunmadn s6ylemek suretiyle, 3ankov'un
demarehe- n klliyen ink"r etti2
%
Di/lomatik tarihte emsaline az rastlanr bu
ink"r, haddizatnda -usya'nn hem zaa# hem de di/lomatik baarszlnn bir
i#adesi oldu2
!t2 =etersbur0'daki di/lomatik mah#iller'e, 3arkov'un :stanbul- da
kendiliinden hareket ettii ve talimatlar aarak Bab"li nezdinde birtakm
tale/lerde bulunduu inandrlmak istenmiti2 Galbuki Alman, 9n0iliz ve Mransz
ve bilhassa 9stanbul di/lomatik 1evreleri bunun hi1 te 6yle olmadn 0ayet iyi
biliyorlard2 -us hariciye nazn yardmcs >eratov'un imzas ile =aris'e,
Qondra'ya ve 9stanbul'a 06nderilen yazlar meselenin i1 yzn aydnlatacak
mahiyette idi2 !azonov da meseleyi ka/atmak i1in, 3ankov'u 9stanbul'dan 0eri
1ard2 ?nun yerine de, -us hariciyesinde mhim bir mevki i0al eden ve
biraderi de ;iyana'da se#ir olan Bichail Eiers tayin edildi2
3arkov hatrat nda, bu demarche'J ya/arken, kendisine 06nderilen
talimatlar amasndan bahsediyorsa da, ahsn 6ne sr
' 9stanbul'da 1kan ve yar resmi saylan Jeni Eazetenin D Aralk '*'' tarihli
nshasndaK Gi1 bir ?smanl Gkmeti, ?smanl -Trk Devletinin -us vassal olabile-
ceini bir dakika bile dnemez ve dolaysiyle Bab"linin -us tekli#lerini kabul edemiyece-
i muhakkaktr s6zleriyle, 3arkov' un tekli#lerine red cevab verildiini a1klamt2
% Astoriya diplomatii$ ::, %H*&'H2
---E
dn ve baarszlk takdirinde -us hkmetinin mkl bir duruma
drlmemesi dnldn kaydetmektedir2
'
Bama#ih 3arkov'un b6yle
bir teebbse 0iriirken yalnz nazr yardmcs >eratov'un muva#akatma deil,
tedavi edilmekte olan !azonov'un da bil0isi altnda hareket etmi olmas l"zm
0elir2 3arkov, 0aliba, tarihF 0ayeye ulat takdirde $yani yeni bir Gnk"r
9skelesi Anlamas akdedildii takdirde, -usya'nn en byk ahsiyetlerinden
biri derecesine ykselmeyi hatnndan 0e1irmie benziyor2 7er b6yle
dnmse, 3arkov'un bu srada Trkiye'nin siyasetini idare edenleri hi1e
sayd ve onlar kolayca aldatabileceim zannetmi olmaldr2 Galbuki,
0erek !aid =aa ve 0erekse Asm Bey, 3arkov'un zannettii kadar ehliyetsiz
ve sa#dil kimseler deildi ve -us el1isinin oyununa 0elmemilerdi2
3arkov'un demarche bu suretle hi1bir netice vermeden ka/and ve
3arkov'u da yerinden olmasna 06trd2 Bama#ih bu -us teebbs
-usya'nn Boazlar zerindeki emellerinin ne olduunu bir de#a daha 06stermi
ve -usya'mn ilk #rsatta bunun halli i1in harekete 0e1ebileceini teyid etmiti2
Dier yandan, Mransa ve 9n0iltere'nin -usya ile dostluklarna ramen, Boazlar
meselesinde -usya ile tam bir anlama halinde olmadklar da 06rlmt2
3arkov'un yerine 0elecek olan el1inin, -usya'nn 9stanbul'da e/ey sarslm
olan /restiPini korumas /ek o kadar kolay olmayacakt2
Jeni 9stanbul el1isi Bichail Eiers, 3ar Aleksander :::2 zamannda,
3or1akov'dan sonra hariciye nazr olan ve aslen Minl"ndiya'daki isve1 meneli
>ikolay Eiers'in olu idi2 7rkenden hariciye mesleine intisab eden Bichail
Eiers, '8*( den itibaren trl memleketlerde -usya'y temsil etmitiA '8*( de
-io de Uaneiro'da, '8*8 den itibaren =ekin'de, '*H' de Bnich'te $Bavyera
)iral nezdinde, ve '*H% den itibaren dc Bkre'te -us el1isi idi2 Tzun zaman
Bkre'te kalmas hasebiyle, Balkan ve Trkiye meseleleri ile yakndan
il0ilenmek imk"nn bulmutu2 Biraderi de ;iyana'da -us el1isi idi2
B2 Eiers, kendisinden 6nceki -us el1isi 3arkov'a hi1 benzemiyordu2
Eiers'in her hali ve tavrndan sadec't siyasF meselelerle il0ilendii ve bunun
dnda hi1bir ey ile al"kadar olmad-06rlmekte idi2 3ankov ne kadar Trk
1evreleri ile d/^ kalkmay ve resmi kabuller tertibini sevmise, Eiers te o
nisbettc Trklerden uzak kalyor, onlara ehemmiyet vermiyor 0ibi bir hali vard2
)endi
' >2 ;2 Tcharykov, "lymps oj high Polilics$ /2 %+D2
-13
sinin zaten Trkleri hi1 sevmedii ve saymad, onlar hakknda daima men#i
06r sahibi olduu bilinmektedir2
'
9te b6yle bir zat, imdi Balkanlarda byk
meselelerin zuhur ettii bir srada en 6nemli ve en byk bir devleti 9stanbul'da
temsil etmekte idi2
Eiers 9stanbul'a 0eldii sralarda $Bart '*'%,, Trk-ltalyan harbi devam
etmekte idi2 Dolaysiyle, -us el1isinin bu har/le il0ili baz meselelerle me0ul
olmas ve Bab"li'ye -us 06rlerini ikide bir hatrtlatmas ve birtakm
tale/lerde bulunmas icabedecekti2 Luhur eden yeni meselelerin banda yine
eski Boazlar meselesi vard2 Bab"li'nin Boazlar ticaret 0emilerine
ka/atmas, -us el1isi tara#ndan /rotestolara sebebiyet vermekte idi2
3anakkale Boaz'nn '* >isan'dan '8 Bays'a kadar bir ay ka/al kalmas, -us
hububat ihracatn byk zarara uratm ve Eiers de Boazlarn a1lmas
hususunda byk 0ayretler sar#etmiti2
Dolaysiyle Eiers de 3arkov 0ibi Boazlar Beselesinde -usya'nn
lehine olarak bir 16zm yolu aray/ bulmal idi2 -us har/ 0emilerine serbest
0e1it hakk tannsa bile bu mesele halledilmi saylamazdA 3nk Trkiye
harbe 0irdii takdirde, ticaret 0emilerini Boazlardan 0e1irmiyebilirdi2 Gatra
0elen 16zm yollarndan biri de, belki Boazlarn tara#szl olabilirdiA yani
Boazlar zerinde milletleraras bir kontrol sisteminin tatbiki kabul edilebilirdiA
Trkiye'nin Boazlar tahkimine izin verilmeyecek ve Boazlar btn
milletlerin ticaret 0emilerine a1k tutulacakt2 Makat bu hal tarz da -usya'nn
iine yaramazd2 3nk Boazlarda mda#aa tertibat bulunmayndan isti#ade
ile, her han0i bir $byk, devlet buray el 1abukluu ile ele 0e1irebilirdi2 5u
halde -usya i1in tek bir 1are kalyorduK Boazlar ve bitiik sahay tamamiyle
-usya'nn i0ali altna koymak2 Bunun 0er1ekletirilmesi i1in ise ya Trkiye'ye
kar har/ a1arak Boazlar ve 9stanbul'u i0al etmek veya di/lomatik yollarla
tedricen buna zemin hazrlamak, Trkleri yumuatmak ve elverili #rsat zuhur
edince derhal harekete 0e1i/ bir olu/bitti yaratmakt2
' !ir Eetard QoSther to Qord Erey, Ionstantini/le Uanuary '(, '*'@2 -e/orts
on Geads o# Morei0n Bissions in Eonstantino/le2 =2-2?&M2?2 @+'&'+88, #iles (H%'K he
$Eiers, is -ussian to the backbone, and very anti-Turk, and never /retends to vieS a _ues-
tion #rom the /oint o# #airness, but only #rom that o# advanta0e to -ussia2 Ge a//ears to
have a s/ecial deli0ht in deliverin0 threats at the !ublime =orte2
---E
lzvolski'nin '*H8 de bu maksatla 0iridii teebbsn baarszlkla
neticelendiini 06rmtk2 3arkov'un '*'' 7kim'indeki demarchnn yine
9n0iltere'nin mukavemeti ile karlat az 6nce 06rlmt2 Bunun zerine -us
hariciye nazr !er0ey Dmitriyevi1 !azonov bu meseleyi 16zmek maksadyle
-us siyasetine yeni bir istikamet vermek niyetinde idiK Balkanlardaki devletleri,
Avusturya- Bacaristan'a kar bir itti#ak halinde birletirirken, Boazlarn da
-usya'nn eline 0e1mesi i1in 0erekli tedbirler alnm olaca sanlyordu2
B a l k a n h a r / l e r i z a ma n n d a - u s y a ' n n t u t u mu v e B o a z l a r
e l e 0 e 1 i r me t a s a r s
Bosna-Gersek'in Avusturya-Bacaristan tara#ndan ilhak, -usya'nn
Balkanlardaki siyasF emellerini alt-st etmiti2 Bunun zerine -us hariciye
nazr 9zvolski, '*H* dan itibaren, 1ok 0izli olarak, Bul0aristan ve !rbistan'
Avusturya'ya kar bir itti#ak akdine tevike balad2 Makat bu i o kadar kolay
deildiA 3nk Bakedonya meselesinde !r/lar ve Bul0arlarn anlamas
imk"nsz 0ibi 06rlyordu2 Bul0arlar, Bakedonya'nn tamamiyle kendilerine ait
olmas l"zm 0eldiini iddia ediyorlar, !r/lar da hi1bir ey vermee
yanamyorlard2 '*'H da lzvolski'nin hale#i olan !azonov, nihayet uzun
0ayretlerden sonra, bu iki karde milletin arasn buldu ve @H Bart '*'%
tarihinde Bul0aristan ve !rbistan arasnda bir itti#ak akdedildi2
'
Buna az
sonra )arda ve Junanistan da katlnca tam bir Balkan bloku teekkl etti2
Bu blok, 0ya, Avusturya'nn Balkanlarda daha #azla n#uz kazanmasn
en0ellemek maksadyle ya/lmtA #akat bunun en yakn 0ayesi ?smanl
h"kimiyeti altndaki sahay ele 0e1irmek ve /aylamakt2 >itekim o sralarda !t2
=etersbur0'u ziyaret eden Mransz bavekili ve hariciye vekili =oincard'ye bu
itti#akn metni 06sterildii zaman, oda bu anlamann l'instruman dc la 0uerre
s6zleriyle tam tehisini koymutu2
%
Gakikaten bu itti#ak tam bir har/ aleti
idi ve her eyden 6nce Trkiye'ye kar y6neltilmiti2 Bama#ih =oincar6,
Mransa'nn sr# Balkan meseleleri yznden bir harbe 0irmek istemedii ve
harbin ancak
' Astoriya diplomatii ,'', %%H2 Balkan anlamas i1in esas eserK $Bul0ar Babakan, B2
EePov, #alkanskiy soy!z$ vspominaniya i dok!menty$ =etro0rad '*'(A MranszcasK V1lliance
lialkaniJve$ =aris '*%'2
% +oc!ments diplomatiJ!es 2222222222 Qes A##aires Balkani_ues, T2 :2 /2 @82
-D-
Almanya tara#ndan bir hcum olduu takdirde 1kabilecei hususundaki
beyanat, -us siyasF ve askerF 1evrelerinde iyi karlanmamt2
Bama#ih !azonov'un bu Balkan bloku nu tekile 1alrken,
Balkanlardaki harbin hemen 1kmasn arzulamad anlalyor2 9in asl,
1kmas artk /ek muhtemel 06rnen Avru/a'daki um4mF harbe, -usya'nn,
Balkan bloku devletlerini de yanbana alarak hazrlkl bir ekilde harbe
katlmas isteniyordu2 Jani Almanya ve Avusturya-Bacaristan'a kar sava
balad zaman, -usya, otomatik olarak bu Balkan blokunu kendi tara#na
1ekecek ve Balkanlarda derhal stn bir durum salyacakt2 Bu ya/ld
takdirde de Trkiye'nin mukadderatn halletmek -usya i1in 0ayet kolay olaca
sanlyordu2 Galbuki -usya bu hesa/larnda yanld2 3nk Balkanlardaki
karde devleder aabeylerinin $yani -usya'nn, s6znden 1karak her biri kendi
men#aatlerini elde etmek maksa- diyle hemen harbe baladlar2 -usya ise bir an
evvel Trk-ltalyan harbinin bitmesi ve barn salanmasn arzu ediyor ve bunu
mteaki/, askerF hazrlklarna, bilhassa )aradeniz'deki donanma inaatna hz
vermek sratiyle, 0elecek byk harbe hazrlanmay tasarlyordu2 Gar/
hazrlklar bitirildikten sonradr ki, -usya, istedii tarzda harekete
0e1ebilecekti2 Makat Balkan bloku devletleri '*'% yl 7kim'in ikinci
ha#tasndan itibaren harbe balamlard2
9lk 6nce Blok'un en k1k devleti olan )arada * 7kim $'*'%, tarihinde
Trkiye'ye kar har/ il"n ettiA '+ ve '8 7kim tarihlerinde de Bul0aristan ve
!rbistan harbe baladlarA az sonra Junanistan da Trkiye'ye saldrd2
'
Trkiye
bu har/te tamamiyle 0a#il avlanmt2 Beselenin en ac tara#, merutiyeti
mteaki/ il0ili askerF makamlar, bata Garbiye nezareti, ordunun tekili, talimi
ve te1hizi cihetlerine 0erekli 6nemi vermemilerdi2 Almanya'dan 0etirilen 1ok
miktarda )ru// to/lar bulunmasna ramen, bunlar kullanacak doru- drst
zabit ve to/1u e#rat yoktu2 lhtil"lden sonra ordunun siyasetle uramasnn en
tabiF neticesi olarak, ordu har/ kabiliyetinden 1ok ey kaybetmiti2
?smanl ordusunun se#erberlii dahi ya/lamam ve har/ balar balamz
derhal aknlk ba06stermiti2 Bul0ar,!r/ ve Junan
' Garbin 1kma ait te#erruatK Jusu# Gikmet Bay ur, nk,lCp %arihi$ Iilt ::2 ksm :2
$Ankara, '*C@ s2 %8* ve devam2
---E
kuvvetleri derhal <mu$a,,erane< y!r!y!"e %a"lad#lar. ;smanl# ordusu, ./ Fki m
8 -3-.9 tarihinde 7orlu yan#nda 'ulgarlar tara,#ndan kat= "&n%l>&"&
<!ral/ ,& Trk k#talan %nt%4a#'4 %ir halde 7atal6a +attna :&k%l#&k
4.r<n/a kal/lar* B< '<r&tl& +ar8%n 8a(la#a'n/an %ir +a9ta .n >n
'.nra0 2'tan8<l ,& B.!a4larn B<l>arlar tara9n/an t&+/%/ &/%l#&'%0
/<r<#<n 9&6aat%n% a:k:a .rta"a k."#<(t<* Sr@lar ve Y<nanllar %l&
Kara/a!llar /a D'#anl t.@raklarna >%rdiler ,& 8%r:.k ka'a8a ,&
(&+%r &l& >&:%r/%l&rK #a#a9%+ Yan"a kal&'% /(#ana (%//&tl& kar(
k."/<K a"n ,&:+%l& M/%rn& /& B<l>arlara kar( 8a(ar %l& #/a9aa
&/%l#&kt& %/%* Iakat +ar8%n <#<#; >%/%(at D'#anl .r/<'<n<n ta#
8%r "&n%l>&"& <!ra#a' #&rk&4%n/& %/%* Gele B<l>arlarn 2'tan8<l5a
"akla(#alar0 "aln4 Trk%"&5/& /&!%l0 R<'"a5/a /a+%0 "aln4
8&kl&n#&/%k 8%r +al /&!%l0 8"k 8%r &ndi"e ka"na! .l#a!a
8a(la#(t*
B<l>arlarn B.!a4lara /.!r< Hn% %l&rl&"%(l&r% R<'"a5/a n&
ka/ar t&lH(a '&8&8%"&t ,&r/% %'& E%"ana ,& +attH B&rl%n5/& .
/&r&6&/& #&#n<nl<kla kar(lan#(t* Ba4 A,<'t<r"a ,& Al#an
>a4&t&l&r% B<l>arlarn 2'tan8<l5< &l& >&:%r#&l&r%n% t&#&nn% &/&r&k
"a4lar n&(r&tt%l&r* Balkanl k:k 8%r /&,l&t%n0 R<'"a5nn
#<,a9akat%n% al#a/an B.!a4lara +Hk%# .l#a'0 R<'"a5nn 8<
".l/ak% &#&ll&r%n% 8altala#a' %t%8ar%"l&0 E%"ana ,& B&rl%n5/&k% 8<
t<t<# a"r6a #an%/ar/* Lal8<k% R<'"a 8<na a'la #<,a9akat
&/&#&4/%\ B<l>arlarn B.!a4lara %n#&'%n& +%:8%r ,&:+%l& #'aa/&
&/%l&#&4/%*
N%t&k%# /a+a )0 Mk%# A191)B tar%+l&r%n/&0 "an% B<l>arlarn %lk
8a(ar +a8&r%n%n St* =&t&r'8<r>5a <la(#a'n/an +&#&n '.nra0
R<' 8a+r%"& na4r 2*K* Rr%>.r.,%:0 Kara/&n%4 /.nan#a' k<#an-
/anna t&l :&k&r&k0 F2'tan8<l5/a 8a(>1't&r#&'% ##kn .lan
kar(klklar /.la"'%"l& R<' +ar@ >&#%l&r%n%n +ar&k&t& +a4r
.l#alar >&r&kt%!%n%F 8%l/%r#%(t%* 26a8&/&r'& 8tn /.nan#ann
/a+% 2'tan8<l5a >n/6r%l&8%l666!% /6 ka"/&/%l#%(t%*
1
)4 Mk%#
A191)B ?.rl<5/ak% B<l>ar 4a9&r%n/&n +&#&n '.nra Ba+r%"& na4r0
?ar N%k.la Il*5"a t&l>ra9la #ra6aatla0 FKara/&n%4 /.nan#a'
k<#an/annn /.!r</an /.!r<"a 2'tan8<l5/ak% R<' &l:%'% %l&
t&#a' &/&r&k0 &l:%/&n alnan tal%#ata >1r& +ar&k&t &t#&'% ,&
>&r&k%r'& 8tn /.nan#ann 2'tan8<l5a >1n/&r%l#&'%F +<'<'<n/a
?ar5n #'aa/&'%n% %'t&#%( ,& 8< 8a@tak% #ra6aatnn R<'
+ar%6%"&'%n%n ta',%8% ,& 8a(na4rn 8%l>%'% /a%r&'%n/& "a@l/!n
' Ja2 Lakhrr2 Kontlanli,,opol' i prolin $9stanbul vc Boazlar,, )2A t2 D2 $'*%C, s2 ('2
i Ja2 Lakler, )2A l2 ] $'*%C, s2 ('2
'''\
191) "l Mk%# '.nlarn/a 2'tan8<l5a R<' /.nan#a'n >1n/&r#&k
kararn al#( 8<l<n<".r/<*
Ba+r%"& na4rnn 8< #ra6aat ?ar N%k.la II* " &@&" (a(rt-
#(tK :nk /<r<#<n 8< ka/ar n&4ak&t k6'8&tt%!%n/&n a'la
+a8&r% .l#a/! >%8%0 B<l>ar%'tan5n 8%r/&n8%r& 8< /&r&6&/&
8"#&'%n& +%:8%r ,&:+%l& #<,a9akat &/&#&4/%* A,<'t<r"a-
3a6ar%'tan5n B<l>ar%'tan5a kar( #'a#a+akHr 8%r ta,r al#a'nn
/a R<' #a+9%ll&r%n% &@&" '%n%rl&n/%r/%!% anla(l".rK :nk
A,<'t<r"a5nn0 B<l>ar%'tan5n FA"a't&9an.' Bar(F 'nrlarna ka/ar
>&n%(l&t#&'%n% ta',%@ &tt%!% '&4%l#&kt& %/%* ?ar N%k.la II* Ba+r%"&
na4rnn 8< #ra6aatn 8%ra4 /a '%n%rl% 8%r &/a %l& ta',%@ &tt% ,&
F#<,a9akat &/%".r<#F (&r+%n% k."/<* B<n<n 4&r%n&0 )7 Mk%#
191) tar%+%n/& /&0 %'tan8<l &l:%'% 3* R%&r'5%n0 >al%8a 8%r #//&t
1n6& k&n/%'%n& ,&r%l#%( .lan0 F%6a8n/a Kara/&n%4 /.nan#a'na0
St* =&t&r'8<r>5a '.r#ak'4n /.nan#a" tal&@ &t#&kF 'alH+%"&t%
/& t&"%/ &/%l#%(t%* B< '<r&tl&0 1-97 /& N&l%/.,5<n 8< ka/ar
ar4<la/! 81"l& 8%r 'alH+%"&t0 8< /&9a R%6r'5& ,&r%l#%( .l<".r/<*
B< tar%+l&r/& 3*R%&r'5& >1n/&r%l&n t&l>ra9ta &46#l& (<nlar
.k<".r<4\ FTrk .r/<'<n<n >a"r% #<nta4a# 8%r (&k%l/& :&k%l/%!%
4a#an %'tan8<l5/a ,<k<8<l#a' #<+t&#&l kar(klklar 'ra'n/a0
k&n/% +al%n/& "a(a"an Lr%'t%"an a+al%"% k.r<#ak 4ar<r&t% kar('n-
/a0 AR<'B /.nan#a'n :a!r#ak #&68<r%"&t% /.!a6a! >%8%0 8%r /&0
B<l>ar .r/<'<n<n 2'tan8<l5a >%r/%!% 4a#an0 +atr 'a"lr 8%r R<'
/.nan#a'nn 2'tan8<l '<larn/a 8<l<n#a' >&r&kt%!% #lH+a4a'
/a 81"l& 8%r :a!n/a 8<l<n#a" /a %6a8&tt%r&6&kt%rK 2'tan8<l ,& B.-
!a4lar5a /a%r karara ,arla6a! 4a#an0 R<'"a5nn #&n9aatl&r% %l&
8a!/a(a#"a6ak +k#l&r%n 8<l<n#a#a' +<'<'<n/a 8<
/.nan#a >&r&kl% 8a'k %6ra'na %#kHn ,&r&6&kt%r*F
1
Lal8<k% R<' +k#&t%n%n &'a' #ak'a/0 "aln4 2'tan8<l ,&
B.!a4lar +akkn/a R<' #&n9aatl&r%n& a"kr kararlarn 1nl&n#&'%
/&!%l0 :.k /a+a %l&r%"& >%/%".r/<* B< 6%+&t%0 R<' /&n%4 #aka#n/a
)0 Mk%# 191) tar%+%n/& tan4%# .l<nan 8%r ,&'%ka a"/nlat#akta/r*
B< #na'&8&tl& (< +<'<'lar ka"/&/%l#%(t%\ FI'"an8<l5/a kar(klk-
lar :kar'a0 .ra"a R<' +ar@ >&#%l&r%n%n >1n/&r%l#&'% %+t%#al% k<,-
,&tl%/%rK R<' &l:%l%!%n%n k.r<n#a' ,& <#<#%"&tl& R<' #&n9aatla-
nn# >14&t%l#&'% #ak'a/"l& kara"a 8%r #%ktar a'k&r :kar#ak /a
%6a8&/&6&kt%rK Akara"a :karlanB k.#an/.lar 4a"9 8rak#a#ak
' Ayn
y2 s2
(%2
'''\
%:%n /& >&#%l&r/& 8%r #%ktar #%tral"14 8%rl%kl&r%n%n 8<l<n/<r<l#a'
>&r&k&6&kt%r*
Ja"&t kara"a :karlan %lk ktalar a4 >&l%r ,& kar(klklar 8-
""&r&k ta# 8%r %+t%lHl +al%n% alr'a0 /%!&r /&,l&tl&r k&n/% #&n9aat-
l&r%n% k.r<#ak ,& t&85alarn +%#a"& &t#&k #ak'a/"l& 2'tan8<l
B.!a4na k<,,&t >1n/&r#&!& a6&l& &/&6&kl&r/%rK "an% ,akt%"l&
?%n- /& FB.k'&r a"aklan#a'Fn/a .l/<!< >%8%* R<'"a0
"aknl!n/an 9a"/alanarak0 B.!a45a /a+a :.k k<,,&t% /a+a
k.la"6a '&,k&/&8%l%rK 8%l+a''a /%!&r /&,l&tl&r/&n /a+a &,,&l
/a,ran#al ,& .ra"a /a+a &,,&l :.k:a k<,,&t >1n/&r#&l%"%4K
8<n<nla 8%4 AR<'"aB #4ak&r&l&r 8a(la/! 4a#an &n 1n/&k% 'a9ta
"&r ala8%l%r%4*
Mn k:k +a/%'&"% 8a+an& &/&r&k B.!a45a :.k:a a'k&r
>1n/&r%@0 #&'&lH B"k/&r&5"% %(>al &t#&l%"%4K 8<n<nla 2'tan8<l
%:%n/&k% a'k&r; 8%rl%!%#%4 /& k.r<n#<( .l<r ,& B"k/&r&5/&k% R<'
ktalar 2'tan8<l5<n %:%n/&k% R<' 8%rl%!% %:%n %+t%"at ,a4%9&'%n% >1rr*
B"k- /&r&5n%n :.k <4<n 8%r 4a#an %:%n %(>al% <4atla8%l%r ,&
81"l&6& 8%4&0 .ra/a 8'8tn kal#a#4a %#kHn 'a!lan#( .l<r*
B"k/&r&5"% %"%6& &l/& t<t#a#4 %'&0 artk :14l#&'% &l4&# .lan
B.!a4lar #&'&l&'%n%n "ar "ar"a l&+%#%4& +all&/%l#&'% .la6aktr*
M!&r +ar&k&t& >&:#&k %:%n #na'%@ 8%r ,&'%l& :k#a4'a0
8<n<n tara9#4/an '<n5; .larak "aratl#a' >&r&kt%rK (a"&t 8tn
B.!a4lar %(>al &t#&#%4 ##kn /&!%l'&0 B"k/&r&5n%n /a+%
R<'"a %:%n :.k 8"k 8%r 1n&#% .l/<!< >14 1nn/&
8<l<n/<r<l#al/r*F
1
B< ,&'%ka/an a:k:a anla(l/! 4&r&0 Kara/&n%4 R<' /.nan-
#a'nn0 191) Mk%# )0 l&r%n/& 2'tan8<l B.!a4na >%r#&'% ,& R<'-
larn FB"k/&r&F"% %(>all&r% n&r&/& %'& kararla(trl#( >%8%"/%*
B<n<n >&r:&kl&(&#&#&'% . 'ra/a 4<+<r &/&n "&n% >&l%(#&l&rl&
8a!l .l/<* M,,&lH0 B<l>arlar ?atal6a5/ak% ta+k%#l% +att
>&:&#&/%l&r ,& 8<ra/a :.k (%//&tl% 8%r Trk #<ka,&#&t% %l&
kar(la(tlarK /.la"'%"l& R<'larn 8&kl&/%kl&r% >%8% F%nt%4a#'4 8%r
Trk :&k%l%(% ,& 2'tan8<l5/a kar(klklar /aF 4<+<r &t#&/%* S.nra0
ta8%; #&'&l&n%n &n #+%# tara90 R<'lar 2n>%lt&r&5n%n
#/a+&l&'%n/&n :&k%n/%l&r* Iakat +&@'%n/&n /& 1n&#l% .lan +<'<'
/a\ B< ta'ar" A"an% 2'tan8<l5a a'k&r :kar#ak %(%n%B 8a(ar#ak
%:%n0 ,akt%"l& .l/<!< >%8%0 (%#/% /& R<'larn &l%n/& >&r&kl% ta(t
: Ja2 Lakher, )A t2 D2
$'*%C, s2 (@2
-D0
t%*
1
B<n/an 8a(ka0 Ka'# .rtalarn/a Trk%"& %l& Balkanl #tt&-
9%kl&r ara'n/a 8%r F#tar&k&F ak/% ,& 8ar( #4ak&r&l&r%n& >%r%-
(%l#&'% /&0 (%#/%l%k R<' #/a+&l&'%n% >&6%kt%r#%( .l/<*
3a#a9%+ R<' +k#&t% FB.!a4lar 4&r%n/&k% ta'ar'Fn/an
a'la ,a4>&:#%( /&!%l/%* B%lHk%' %lk 9r'atta 8<n<n
>&r:&kl&(t%r%l#&'%n& :al(a6akt* N%t&k%# 8< ".l/a @r.Q&l&r ,&
@lHnlar +a4rlan#a' %:%n %l>%l% /a%r&l&r&0 /&n%4 k<r#a" 4a8%tl&r%n&
>1r&,l&r ,&r%l/%* 2(t& 8< @r.Q&l&r/&n 8%r%0 Kara/&n%4 %k%n6% +ar&k&t
/a%r&'% 8a(kan /&n%4 k<r#a" 't&!#&n N&#%t' tara9n/an tan4%#
&/%l&n )5 Ka'# 191) tar%+%n% ta(#akta/r*
)
B< Fra@.rF /a+a
"k'&k ka/&#&/&k% 4a8%tl&r%n 8< ".l/ak% :al(#alarna &'a' t&(k%l
&t#%( ,& &n 't ka/&#&l&r/&0 Ba+r%"& n&4ar&t%n/& /a+% #ak8<l
t<t<l#<(t<r* Vn&#%n/&n 1tr 8< ra@.r<n ana +atlarn
nakl&/%".r<4*
't&!#&n N&#%t'0 R<'"a5nn B.!a4lar &l& >&:%r#&'%
l4<#<n<0 8< +<'<'ta k&n/%'%n/&n 1n6& ra@.rlar tan4%# &/&nl&r%n
+%lH9na .larak0 'trat&Q%k /&!%l0 ta#a#%"l& F&k.n.#%kF At%6ar;B
&'a'lara /a"an/!n %'8ata :al(#(t* B< +<'<'ta0 191)-1913
"llarn/ak% >&l%(#&l&r0 "an% 2tal"an ,& Balkan +ar@l&r% /.la"'%"l&
B.!a4larn Trk #aka#lar tara9n/an 'k 'k ka@atl#a'n/an
/.!an n&t%6&l&r%n t&'%r% k&n/%n% >1't&r#%( .l#al/r* Ra@.r5<n
"a4arna >1r&\ B1"l& 8%r /<r<#0 "an% B.!a4larn ka@atl#a'
k&"9%"&t%0 &n/'tr%l&(#%( +%:8%r /&,l&t%n ta+a##l &/&#%"&6&!%
ka/ar k:lt6 8%r #<a#&l&/%r* R<'"a5nn 8"k ,& k</r&t%% 8%r
/&,l&t ,& &n/'tr%'%n%n /& >&l%(#&kt& .l#a' kar('n/a (%#/%k%
n%4a#n &r ,&"a >&: /&!%(#&'% #<ka//&r/%r* $.la"'%"l& R<'"a5nn
+&r 4a#an %:%n A"an% +ar@ 4a#anlarn/a /aB B.!a4lar/a t%6ar&t
>&#%l&r%n& '&r8&'t >&:%t +akk t&#%n &t#&'% (arttr* N&#%t'0
R<'"a5nn 8<na <la(#a'nn0 B.!a4larn ,& 8%t%(%k 'a+ann R<'lar
tara9n/an t&#&ll% .larak %(>al% %l& an6ak 'a!lana8%l&6&!%
n&t%6&'%n& ,ar#(t*
J%#/%"& ka/ar R<'"a 8< +<'<'ta 2n>%lt&r& A,& '.nralarB Al-
#an"a5nn #<ka,&#&tl&r% %l& kar(la(#(trK 9akat0 R<'"a tar%+% >&-
l%(#&'% %6a8 #<+akkak 8"k A,& k</r&tl%B 8%r /&,l&t%n +akknn
na'l'a tanna6a!n/an &#%n .l/<!<n/an 8&kl&#&k
#&68<r%"&t%n/& 8<l<n<".r/<* Iakat0 N&#%t'5& >1r& \ S.n a"lar/a
ABalkanlar/aB +a'/ .lan ,a4%"&t R<'"a5nn "&n% 8%r +ar&k&t tar4n
al#a'na 4.rl"a6ak- tr* ?nk\ Balkanlar/ak% Sla, ka,%#l&r%n%n
' Ja2 Lakher, )A t2 D$'*%C, s2 (@2
% J'ine, ss2 (C-(+2
-D1
ta#a#lan#( 8<l<n<".r ,& 8&lk% /& +al% +a4r/a A,r<@a5/a 8%r
<Hmu#; Sla, %tt%9akF ak/%n%n &(%!%n/& 8<l<n<".r<4* R<'"a 81"l&
8%r >&l%(#&/&n 'a/&6& #&#n<nl<k /<"a6aktr* Iakat a"n
4a#an/a0 Trk B.!a4lar#a :14l#&'% >%8% 8"k 8%r '%"a';
#&'&l&n%n /& 'ra' >&l#%( 8<l<n<".r/<* B< %'& R<'"a %:%n 8%r
<#<#; Sla, /&!%l0 ta#a#%"l& R<' #&'&l&'%/%r* $.la"'%"l& 8<n<n
+all% /& 8< a:/an "rtl#&l%/%r*
3&'&l&n%n &'a' :14# (&kl%0 ta8%at"l& 2'tan8<l ,& ?anakkal&
' Ja2 Lakher, )A t2 D $'*%C, s2 (D2
-DD
:aktrK 9akat N&#%t'0 8<n<n an6ak 8a(ka 8%r /&,l&t%n A2n>%lt&r& ,&"a
Al#an"a5nnB ta,%4 .larak0 ?anakkal& B.!a45n &l& >&:%r#&!& kal-
k(#a' tak/%r%n/&0 "a@l#a'n ta,'%"& &t#%".r*
N&#%t'0 8< #lH+a4alarn (! altn/a (< n&t%6&"& ,ar".r\ J<
an/a /&,a# &t#&kt& .lan Sla,-Trk %+t%lH9nn ABalkan +ar8%n%nB
+all% 'ra'n/a0 R<'"a5nn '%"a'; >a"&l&r%n% (< &'a'lar 4&r%n/&
>&r:&kl&(t%r/%!% tak/%r/& tat#%n &/%l#%( .la6aktr\ R<'"a 8a(ka
+%:8%r A,r<@al /&,l&t%n /a+l% .l#ak'4n Trk%"& %l& ak/&/%l&6&k 8%r
#<a+&/& %l&0 R<' +ar@ >&#%l&r%n&0 %'t&n%l/%!% 4a#an A"an% +ar@
4a#ann/a /aB %'tan8<l ,& ?anakkal& B.!a4larn/an '&r8&'t >&:%t
+akk tann#a'K R<'"a5"a +ar@ >&#%l&r% %:%n0 %'tan8<l B.!a45n/a0
3ar#ara 'a+%ll&r%n/& ,& A/alar $&n%4%5n/& ta+k%#l% /a"anak
n.ktalar 8<l<n/<r#ak +akk ,&r%l#&'%K a"n 4a#an/a B.!a4larn
,& 3ar#ara 'a+%ll&r%n%n Trk%"&5n%n ta'arr<9<n/a kal#a'n/a 'rar
&t#&'%K 3ar#ara $&n%4%5n%n :k(n/a ,&"a 'a+%ll&r%n/& :n6 8%r
/&,l&t%n A''B .l#a'na #'aa/& &/%l#&#&'%K B.!a4larn
#%l&tl&rara' tara9'4 8%r +al& >&t%r%l#&'%n& kar( k.n<l#a' ,&
Ba8Hl%5/&n B.!a4larn ta+k%# &/%l#&"&6&!%n& a%t taa++t aln#a'0
B.!a4lar/a #a"n tarlalar "a@l#a#a' ,& Trk%"&5n%n /.nan#a
8<l<n/<r#aktan kll%"&n ,a4>&:#&'%*
Btn 8<nlar &l/& &/%l/%!% tak/%r/&0 N&#%t'0 R<'"a5#n FY<kar
B.!a4F k'#n/a Fta+k%#l% 8%r #&,k%F "a@#a' +akkn /a &l/&
&t#&'% >&r&kt%!%n% ka"/&t#%(t%K 9akat "<kar/a /a 8&l%rt%l/%!% 4&r&0
&!&r 8<na kar(lk 8%r ta,%4 ka8%l%n/&n0 %'tan8<l B.!a45nn 8%r k'-
#nn %(>al% ?anakkal& B.!a4 ,&"a A/alar/a 8a(ka 8%r /&,l&t ''
ala6ak'a0 R<'"a5nn 8< t&(&88't&n ,a4>&:#&'% /a+a #na'%@t%r*
Yan% N&#%t'0 B.!a4lar ,& .na "akn "&rl&r/& 8a(ka 8%r /&,l&t%n
A"an% 8%l+a''a %n>%lt&r& ,& Al#an"a5nnB 'l&n#&'%n& ".l a:#a#al
,& R<'"a 8<na +%:8%r ,&'%l& ,&r#&#&l%/%r* R<' n.kta% na4arn/an\
L%#n% ,& AB.46aa/aB AT&n&/.'B a/alarnn Y<nanllar tara9n/an
%(>al% #<,a9k /&!%l/%rK Im%ros AI#r&B a/a' %'& ta+k%#at "a@l#a-
#ak (art"l&0 Y<nan%'tan5a 8rakla8%l%r*
N&#%t'5%n ra@.r<0 8< '<r&tl&0 R<'"a5nn B.!a4lar/a ta# 8%r
+Hk%#%"&t 'a!lan#a'n ,& Trk%"&5n%n A8< +<'<' +%:
'1"l&n#&#&k- l& 8&ra8&rB R<'"a5#n +%#a"&'% altn/a 8%r /&,l&t
#&,k%%n& /(rl#&'%n% 1n& 'r".r/<* 3a#a9%+ 8< >1r( 8%r
8ak#/an "%n& #<t&/%l 'a"la8%l%r/%K ?nk N&#%t'5%n H#%r% .lan
R<' /&n%4 k<r#a" 8a(kan ,%6&-A#%ral =r&n' L%,&n0 )5 Ka'#
191) tar%+l% +ar8%"& na4r Rr%>.r.,%:5& '<n/<!< ra@.r<n/a\
FAna/.l<n<n ta#a-
-D2
#%"l&0 +attH Balkanlarn ,& M>& $&n%4%5n/&k% a/alarn /a R<'"a-
nn &l%n& >&:t%!% tak/%r/& an6ak R<'"a5nn Kara/&n%45/&n
Ak/&n%45& :k(nn ta# .larak +all&/%l#%( 'a"la8%l&6&!%F
kanaat%n% 8&l%rt#%(t%*
1
Iakat =r&n' L%,&n 81"l& #<a44a# 8%r
@lHnn >&r:&kl&(t%r%l#&'%n%n %#kHn'4l!n /a #/r%kt% ,& 8<n<n
%:%n/%r k%0 N&#%t'5%n +&r >1r(n ta'/%k &t#%( ,& B.!a4lar/a
8a4 "&rl&r%n (%#/%/&n &l& >&:%r%l%@ ta+k%# &/%l#&'%n%n0 R<'"a
%:%n +&r+an>% 8%r 9a"/a 'a!la#"a6a- ! >1r(n/& %/%K L%,&n5&
>1r&\ Ya +&@'% ,&"a +%:8%r (&" aln#a#al %/%* $.la"'%"l& R<'
/%@l.#a'%'%n& /(&n ,a4%9&0 B.!a4larn %l&r%/& R<'"a5#n l&+%n&
/(#&'%n% k.la"la(tra6ak 8tn %#kHnlarn (%#/%/&n
+a4rlan#a' %/%*
K:k rt8&l% .l#a'na ra!#&n R<'"a5nn B.!a4larla %l>%'% ,&
#ak'atlar +akkn/a N&#%t' tara9n/an tan4%# &/%l&n 8< Fra@.rF
#<+akkak k% 8%r:.k 8ak#/an /%kkat :&k%6%/%r* Iakat 1n& 'r/!
&'a' >1r(nn "anl( .l/<!< /a a(%kHr/r* N&#%t'0 191) N%'an-
3a- "'5n/a ?anakkal& B.!a45nn 8%r a" ka@atl#a'n na4ar
%t%8ar& alarak A"an% R<' +<8<8at ta("an >&#%l&r%n /<r/<r<l#a'
kar('n/aB B.!a4larn R<'"a %:%n F'trat&Q%kF /&!%l0 +&r (&"/&n
1n6& F&k.n.#%kF 1n&#% .l/<!<n< %//%a &t#%(t%* Lal8<k% B%r%n6%
$n"a Sa,a(na ka/ar0 R<'"a5nn B.!a4lar ,a'ta'%"l& "a@t!
t%6ar&t0 R<' >&#%l&r%n%n t.n%lHt.'< ,& <#G#%"&tl& R<'"a5nn
Trk%"& %l& &k.n.#%k 8a!lar0 N&#%t'5%n 8< %//%a'n ta'/%k
&t#&kt&n :.k <4aktr* Ml/& #&,6<t %'tat%'t%k 8%l>%l&r% 8<n< a:k:a
>1't&r%".r*
B%r k&r& Trk%"& %l& R<'"a ara'n/ak% t%6ar&t #na'&8&tl&r%
"akn k.#(<l<k ,& <4<n 8%r 'nr +att .l#a'na ra!#&n /%!&r
#&#l&k&tl&rl& #<ka"&'& &/%l%r'& :.k a(a! 8%r '&,%"&/&
8<l<n<".r/<* 1913-1914 "ln/a Trk%"&5n%n R<'"a5/an %t+alHt0
8tn %t+Hlatn an6ak X-07 'n t&(k%l &/%".r/<* B.!a4lar5/an
>&:&n trl /&,l&tl&r >&#%l&r%n%n t.n%lHt.'<0 B.!a4larn R<'"a
%:%n +&r (&"/&n 1n6& F&k.n.#%kF #a+%"&tt& .l#a/!n /a
>1't&r#&kt&/%r* J1"l& k%\
1907/- /& 8tn >&#%l&r%n t.nt%lHt.'< \ 15*333*0-3
1909/10 /6 8tn >&#%l&r%n t.nt%lHt.'< \ 17*597*543
'*''/& 8tn >&#%l&r%n t.nt%lHt.'< -*19*97-*409
'*'%/& 8tn >&#%l&r%n t.nt%lHt.'< \ 15*)9-*537
' Ja2 Lakher, )A t2 D2
$'*%C, s2 (8&(*2
-D3
B&ll% 8a(l #&#l&k&tl&r& >1r&\
1
Ban/ra T.n%lHt. 1909
/10
%
19
11
k&o
19
1)
V
*o
T.n%lHt.
%
1
*
%n>%lt&r& 5*370*7-1 3705 4)0
3
430
5
7*9)3*34
9
410
7
)
*
Y<nan%'ta
n
1*95-*)01 1307 170
4
150
3
)*939*00
4
170
7
3
*
A,<'t-3a-
6ar* 1*715*)93 1103 11 907 1*5)4*)9
9
90)
4
*
R<',a 1*4)-*435 10 705 704 1*151*90
0
7
5
*
Al#an ,a 733*700 501 303 303 5-4000
0
4
7
*
Iran'a 5))*730 4 303 303 5-4000
0
305
B< ta8l./an /a >1rl/! 4&r&0 B.!a4lar/an >&:#&k 8a+-
'%n/& R<'"a 4* 'ra" %(>al &t#&kt&/%r* Wat&n R<'"a5nn
Trk%"&5/&k% &k.n.#%k 9aal%"&t% an6ak 5* ,&"a 7* 'ra/a "&r
al#akta %/%* B<na kar(lk Al#an"a0 1910-1914 "llarn/a 4*
#&,k%/&n )* #&,k%& >&:#%(t%* Wat&n Al#an"a5nn 8< 9aal%"&t%
R<'lar 8%l+a''a rkt#(t* ?nk &k.n.#%k 9aal%"&t%n
arka'n/an '%"a'; #ak'atlar >&l&6&!%n& %nanl#akta %/%* B<
'<r&tl&0 R<'"a5nn B.!a4lan &l& >&:%r#&k %'t&"%(%n/&n a'ln/a
F'trat&Q%kF ,& F'%"a';F #ak'atlar &'a' H#%l% t&(k%l &t#%(t%* N%t&k%#
'.nrak% >&l%(#&l&r 8<n< a:k:a >1't&r#%(t%r*
13/)7 3art 1913 tar%+%n/& M/%rn&5n%n0 <4<n 8%r #<ka,&#&tt&n
'.nra0 B<l>arlar tara9n/an 4a@t0 R<'"a5/a t&krar &n/%(&l&r%n
<"an#a'na ".l a:t* B<l>arlarn "&n%/&n 2'tan8<l 4&r%n& "r#&-
l&r% ,& 2'tan8<l5/a anar(% ,<k<< 8a+%' k.n<'< .l#a!a 8a(la/K "an%
R<'"a5nn #/a+&l&'%n% >&r&kt%r&6&k .la"lar 6&r&"an &/&8%l%r/%*
N%t&k%# Sa4.n.,0 15/)- 3art A1913B tar%+%n/& 2'tan8<l &l:%'% 3*
R%&r'5& >1n/&r/%!% 8%r t&l>ra9la0 F2'tan8<l5/a kar(klklar 4<+<r<n-
/a0 /a+a 1n6& k&n/%'%n& tann#( .lan Kara/&n%4 /.nan#a'n
:a!r#ak 'alH+%"&t%n% k<llana8%l&6&!%n%F +atrlat#(t*
)
Yan% 8< ta-
r%+l&r/& R<' +k#&t% /&r+al B.!a4lara %n#&"% >14& al#( 8<l<n<-
".r/<* 3a#a9%+0 R%&r'5%n 8< 'alH+%"&t%n% k<llan#a'na #a+al kal-
#a/K :nk 8< tar%+l&r/&n a4 '.nra Trk%"& %l& Balkan
#tt&9%kl&r% ara'n/a "ar/a kalan #4ak&r&l&r t&krar 8a(la#( ,&
a4 '.nra L.n/ra5/a 8ar( akt&/%l#%(t%* A30 3a"' 1913BK
3
8<na
' ;2A2 Eurko-)ryaPin, #liiiniy Vostok i +erimi $Jakn 5ark ve Devletler, $Bosko-
va '*%(, s2 C*2
% Ja2 Lakher, )2A t2 D $'*%C, s2 D%2
@ Jine, s2 D%2
-24
+attnn 8at'n/ak% "&rl&r D'#anl $&,l&t%5n%n &l%n/&n :k".r0
/.la"'%"l& M/%rn& /& B<l>arlara 8rakl#( .l<".r/<* B< L.n/ra
Bar( /.la"'%"l&0 Trk%"& %:%n (%#/%"& ka/ar ak/&tt%!% &n a!r
(artlan %+t%,a &/&n ,& %44&t-% n&9%' 8ak#n/an /a &n k:lt6 8%r
8ar(t* N%t&k%# 8<n<n t&@k%l&r% :.k 8"k .l/< ,& 8%l+a''a ,atan-
'&,&r .r/< :&,r&l&r%n%n +ar&k&t& >&:#&l&r%n/& &n #+%# ,&
Fka#:l"laF 8%r H#%l t&(k%l &tt%*
Mn&4-3%/"& +attnn0 a'ln/a R<'"a tara9n/an t&kl%9 &/%l/%!%
,& B<l>arlar ##kn #&rt&8& 2'tan8<l5/an F<4ak t<t#akF #ak-
' Ja2 Lakher, )A t2 D $'*%C, s2 D@2
-2-
M/%rn&5n%n &l/&n >%t#&'%0 Mn&4-3%/"& +att#n B<l>ar%'tan5la
'#r t&(k%l &t#&'%"l&0 D'#anl $&,l&t% R<#&l%5/&n ta#a#%"l& :ka-
rl#( >%8%"/%* An6ak 2'tan8<l ,& +%nt&rlan/ Trk%"&5n%n &l%n/&
kal#(t* B< kalan k'#n /a @&k "akn 8%r >&l&6&kt& R<'"a5#n &l%-
n& >&:&6&!% +akkn/a0 "k'&k R<' #a+9%ll&r%n/& ta# 8%r kanaat
+k# 'r/! 8%l%n%".r* B< +<'<'ta R<' 8a+r%"& na4n Rr%>.r.-
,%:5%n 9/)) 3a"' 1913 tar%+l%0 Lar%6%"& na4n Sa4.n.,5a >1n/&r/%!%
8%r "a4 A"r6a /%kkat% :&k%6%/%r
1
K 8<ra/a (<nlar ,ar/\ FLal% +a4r/a
Trkl&r%n &l%n/& 8<l<nan A/a+a /.!r<'< kalanB B.'9.r AB.!a4%:%B
,& ?anakkal& B.!a40 &r>&: #<+akkak 8%r '<r&tt& R<'"a5nn
#lk .la6aktr0 :nk 8<ralar/an R<'"a5nn &n 8"k t%6ar&t ".l<
>&:#&kt&/%r K 8< ".l<n "a8an6larn &l%n& /(#&'% R<'"a %:%n
'a"l#akla tk&n#&4 8"k 9&lHk&tl&r& ".l a:#a' t&+l%k&'%
#&,6<tt<r* Trk B.!a4lan +akkn/ak% 8< a/%lHn& >1r(0 '.n
4a#anlar/a 2n>%lt&r& ,& Iran'a tara9n/an0 &,,&l/&n .l/<!< >%8%
a(l#a4 8%r #<ka,&#&tl& kar(lana#"a6a! anla(l".rK a"n
4a#an/a #%l&tl&rara' :&k%(#&l&r ,& A,r<@a/ak% .la"lar0 8<
AB.!a4larB #&'&l&n%n "akn 8%r >&l&6&kt& &l& alna6a!
#&rk&4%n/&/%r*F Ba+r%"& na4nna >1r&\ 3&'&l&n%n :14# %:%n +&r
(&"/&n 1n6& R<' /.nan#a'nn tak,%"&"& %+t%"a6 ,ar/r*
$.la"'%"l& t&r'an&l&r/& %n(a +al%n/& 8<l<nan R<' +ar@
>&#%l&r%n%n 'ra/& ta#a#lan#a' >&r&k#&kt&/%r* 2(t& 8<
'&8&8t&n- /%r k%0 Kara/&n%45/& R<' /.nan#a'nn k<,,&tl% 8%r +al&
>&l#&'%n/&n 1n6&0 R<'"a5nn B.!a4lar #&'&l&'%n% k<r6ala#a#a'
#&n9aat% %6a8/r*
B.!a4lar 3&'&l&'%n%n ta#a#%"l& +all% ,& 2'tan8<l5/a R<' n-
9<4<n<n k<,,&tl&n/%r#&'%"l& %l>%l% .larak0 1913 "l La4%ran5n/a
R<'lar5# 2'tan8<l5a "akn 8%r "&r/&0 'a+%l 8."<n6a0 Far'aF 'atn al-
#a" 8%l& /&n&/%kl&r% 8%l%n%".r*
)
2'tan8<l5a "akn 8%r "&r/&0 F#%r;F
ara4%/&n 8%r k'#nn 'atl!a :kanl/! +a8&r% R<' #aka#lar#a
k<la!na >%t#%(t%* B1"l& 8%r ar'ann 'atn aln#a' +<'<'<n/a R<'
#al%"& n&4ar&t% >&r&kl% @ara" /a+% ,&r&6&kt%* B< Far'aF aln/! tak-
/%r/&0 ta# 2'tan8<l "a#n/a0 R<' k<,,&tl&r% %:%n /a"anak .la8%l&6&k
8%r ara4% @ar:a' &l/& &/%l#%( .la6akt* Iakat 8< +a8&r%n "anl(
.l/<!< anla(// ,& R<'lar /.la"'%"l& Far'aF al#aktan ,a4>&:t%l&r*
B< .la" k&n/% 8a(na /a+%0 R<'larn 8< tar%+l&r/& 2'tan8<l ,& B.!a4-
lara '.k<l#ak %:%n n& >%8% /.la#8a:l ".llar ,& ,a'talara 8a( ,<ra-
8%l&6&kl&r%n% a:k:a >1't&r#&kt&/%r*
' Ayn y2 (2 D@&DC2
% Ja2 Lakher, )A, t2 D $'*%C, s2 DC2
-2.
$&#&k k%0 1913 "l %lk8akarn/a R<'"a5/a +Hk%# kanaata
>1r&0 Trk%"& 1911-1913 "llarn/a #ar<4 kal/! 8"k a'k&r;
#a!lG8%"&tl&r0 #al; ,& &k.n.#%k 'ar'ntlar '.n<n/a0 A,r<@al 8%r
/&,l&t .l#aktan :ka6ak0 +attH0 ta#a#%"l& ,&"a 8"k 1l:/&
:14l#&!& 8a!l"a6ak ,& "kl@ >%/&6&kt%* B<n<n %:%n/%r k%0
A,r<@al A8"kB /&,l&tl&r ara'n/a Trk%"&5"% @a"la(#a!a
>%r%(&6&kl&r% 4a#an0 R<'"a5#n #&n9aatl&r%n% +akk"l&
k.r<"a8%l#&'% %:%n +&r(&"/&n 1n6& Kara/&n%45/& k<,,&tl% 8%r
/.nan#a 8<l<n/<r#a' >&r&k%".r/<* B< '&8&8l&/%r k%0 R<'
+k#&t%n& /(&n &n #+%# ,a4%9& (< %k% #a//&/& t.@lan".r/<\
1B Mn k'a 8%r 4a#an/a Kara/&n%4 /.nan#a'nn %'t&n%l&n '&,%"&"&
:karl#a' ,& )B R<'"a5#n 8< 1l:/& k<,,&t ka4an#a'na ka/ar0
Trk%"&5/&k% status aa.n<n 8%l+a''a B.!a4lar/ak% /<r<#<n
#<+a9a4a'na >a"r&t &/%l#&'% %/%K (1"l& k%0 D'#anl lk&l&r%
81ln&6&!% 4a#an0 #%ra'n F&n %"% @ar:a'n t&(k%l &/&nF B.!a4lar
+%: 8&kl&n#&/%k 8%r (&k%l/& 8a(ka 8%r %//%a6nn AAl#an"a
ka'/&/%l%".rB &l%n& /(#&'%n*
1
Y<kar/a 8&l%rt%l/%!% 4&r&0 30 3a"' 1913 /& ak/&/%l&n FL.n-
/ra 8ar(F %l&0 Trk%"&5n%n R<#&l%5/& :.k a4 8%r "&r% kal#(t* B%l-
+a''a M/%rn&5n%n B<l>arlara 8rakl#a' Balkan #a!lG8%"&t%n%n &n
a6 n&t%6&'% .l<@0 Trk <#<#; &9kHn 8< 8"k ka"8 8%r trl
+a4#&t#&k %'t&#%".r/<* Iakat a4 '.nra #&"/ana >&l&n ,akalar
Trk%"&5n%n %#/a/na "&t%(t%* Balkanl #tt&9%kl&r ara'n/a
F>an%#&t%n @a"la(l#a'F "4n/&n :kan anla(#a4lk0 F2k%n6%
Balkan Lar8%F- n& >1tr/* B<l>ar%'tan0 a+al%'%n%n &k'&r%"&t%n%n
B<l>ar .l/<!<n< %l&r% 'r&r&k0 3ak&/.n"a 4&r%n/& +ak %//%a &tt%K
Sr@lar ,& R.#&nl&r B<l>ar tal&8%n& r&/ 6&,a8 ,&r%n6&0 B<l>arlar
1913 La4%ran5n/a Sr@lara kar( 'a,a(a 8a(la/lar* B<n<n 4&r%n&
Y<nanllar ,& R.#&nl&r /& B<l>arlara kar( +ar8& >%r%(t%l&r* FB%r%n6%
Balkan Lar8&n/& .l/<!% >%8% F2k%n6% Balkan Lar8%Fn/& /& R<'"a5nn
'%"a'; +&'a@lan alt-'t .l/<* F2k%n6% Balkan Lar8%F a'ln/a
R<'"a5nn B<l>ar%'tan5 t<t#a"(n/an0 R.#&nl&r%n +ar&k&t&
>&:#&l&r%n& #an% .l#a"(n/an0 %l&r% >&l#%(t%* B< +<'<'
B<l>ar%'tan5/a >a"&t %"% 8%l%n/%!%n/&n ,& (%#/%"& ka/ar /a R<'"a
tara9n/an 8%rka: /&9a Fatlatl#(F .l#a' +a'&8%"l&0 B<l>ar
'%"a'&t:%l&r% ,& +attH a+al% ara'n/a R<'"a5"a kar( (%#/%"& ka/ar
8&'l&n&n /.'t%<k +%'l&r% "&r%n& %t%#at'4lk ka%# .l#a!a 8a(la/*
B<l>ar%'tan5n &'k% #tt&9%kl&r% tara9n/an : 6&@+&/&n
ta4"%k& 8a(lan#a' kar('n/a Trk%"&5n%n /& '&"%r6% kal#a#a'
' Jusu# Gikmet Bayur, :p %arihi I2 ::2 ksm ::, @'@2
-25
:&kt%* Wat&n ?atal6a #'ta+k&# +att 8."<n6a 300*0005& "akn
Trk a'k&r% "!l#(tK 8< k<,,&tl&rl& 3&r%: n&+r%5n& ka/ar
%l&rl&#&k ,& M/%rn&5"% k<rtar#ak ##kn .la6akt* Lal8<k%
Sa/ra4a# Sa%/ Lal%# =a(a ,& ka8%n&/&k% /%!&r H4Hlar0 FR<'"a ,&
2n>%lt&r&5n%n #/a+al&'%n/&n &n/%(& &tt%kl&r%n/&nF a'k&r; +ar&k&t&
>&:#&!& 6&'ar&t &/&#%".rlar/* Lal8<k% Mn,&r B&" 8a(ta .l#ak
4&r&0 .r/<n<n >&n: 4a8%t 4#r&'%0 /&r+al +ar&k&t& >&:%l#&'%n%
'rarla tal&8& 8a(la/lar* 2(t& 8< %'t&!%n ##&''%l% '9at"l&0 Mn,&r
B&" ,& 8%rka: arka/a( +ar8%"& na4r I&r%k 244&t =a(a5"
'k(tr#a!a 8a!la/lar* 244&t =a(a /a FBa8Hl% 8a'knFn @&k %"%
+atrla/!n/an A. 4a#an +ar8%"& na4n NH4# =a(a 1l/rl#(tB0
Mn,&r B&"5%n 8< ".l/ak% tal&8%n% "&r%n& >&t%r/% ,& @a(k<#an/an
'9at"l& Trk .r/<'<na 3&r%: n&+r% %'t%ka#&t%n/& M/%rn&5"% >&r%
alnrak 4&r& "r"r &#r%n% ,&r/%*
B<n<n 4&r%n&0 Mn,&r B&"5%n k<#an/a'n/ak% 1n6 ',ar% kt-
alar 6&8r; "r"(l& %l&r% atlarak )) T&##<4 1913 tar%+%n/&0 /1rt
a"a "akn 'r&n /(#an %'t%lH'n/an '.nra0 M/%rn&5"% k<rtar/*
3H#a9%+0 B<l>arlar0 8<ra" #/a9aa &/&#%"&6&kl&r%n%
8%l/%kl&r%n/&n0 :&k%l%@ >%t#&!& +a4rlan#(lar/* Mn,&r B&" 8<
'<r&tl&0 &,,&lk% 8%r:.k '9atna 8%r /& FM/%rn& k<rtan6'F a/n
kat#ak '<r&t%"l& (an (1+r&t%n% 8'8tn artr#( ,& Trk%"&5n%n &n
:.k '&,%l&n0 'a"lan (a+'%"&t% '9a"l& F8%r n<#aralF a/a#
.l#<(t<*
Mn,&r B&" '.n alt a" %:%n/& Trk%"&5n%n '%"a'; +a"an/a /a &n
8"k r.l ."na"an k%(%l&r/&n 8%r%'% %/%* B%r%n6% Balkan Lar8%5n/&k%
9&6% "&n%l>%l&r Trk <#<#; &9kHnn #t+%( 8%r +&"&6ana ,& #%t-
'%4l%!& /(r#(0 Trk%"&5n%n >&l&6&!% +akkn/a :.k karanlk
>1r(l&r& ".l a:#(t* An6ak ?atal6a5/ak% #<ka,&#&t0 8a4
(evrelrde 4a"9 /a .l'a0 #%tl&r <"an/r#(t* Iakat 'a/ar&t
#aka#n/a KH#%l =a(a >%8% '&k'&nl%k 8%r %+t%t"ann 8<l<n#a' ,&
ka8%n&/&k% /%!&r na4rlarn /a %(& "ara#"a6ak =a(alar ,&
B&"l&r/&n t&(&kkl &t#&'%0 ,atan'&,&r #a+9%ll&r/& 8< ka8;l
F/&,l&t a/a#lanF %l& %(%n /a+a 9a4la "rtl&#%"&6&!% kanaat%
+Hk%# .l#a!a 8a(la#(t* J%#/%"& ka/ar @&r/& arka'n/a kal#a"
t&r6%+ &/&n F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%F0 /a+a /.!r<'< Fk.#%t&F
/& 8< /<r<#<n /a+a 9a4la /&,a# &/&#%"&6&!%n& kanaat >&t%r#%(
,& 4.r k<llanarak ka8%n&n%n /(rl#&'%n& karar ,&r#%(t%*
Lrr%"&t%n %lH#n/an 8&r% .r/<n<n ,& +alkn >14 8&8&!%
'a"lan0 9akat #t&#a/%"&n F@&r/& arka'nF/a kal#a" t&r6%+
&/&n Mn,&r B&"0 8< /&9a 'a+n&"& :k#( ,& )3 D6ak 1913 /&0
-2/
k<t<n< %nta: &/&n #&(+<r FBa8Hl% 8a'knF A6.<@/5&tatB #
"a@#(t*
1
Lar8%"& na4r Na4# =a(a5nn 1l#n& '&8&8%"&t ,&r&n
8< 8a'kn '.n<n/a 3a+#</ J&,k&t =a(a Sa/ar&t #aka#na ,&
Lar8%"& na4rl!na >&t%r%l#%(t%* 2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%5n%n &n
n9<4l< H4H' .lan TalHt B&" /& $H+%l%"& n&4ar&t%n& atan#(tK
3a+#</ J&,k&t =a(a0 2tt%+at:larn a/a# t&lHkk% &/%l/%!%n/&n0 8<
'<r&tl& Trk%"&5/&k% /&,l&t %/ar&'% a:k:a Fltt%+at:larFn &l%n&
>&:#%( .l/<* 3a#a9%+0 Mn,&r =a(a "%n& arka @lHna :&k%l/%0
+&r+an>%8%r n&4ar&t% al#a/* Iakat .r/<n<n ,& FK.#%t&Fn%n &n
n9<4l< (a+'%"&t% .l#a' +a'&8%"l&0 F+k#&tF k&n/%'% %l& /a%#a
+&'a@la(#ak #&68<r%"&t%n/& %/%*
F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%Fn%n a#an'4 #<+al%9% .lan F2t%lH9 ,&
Lrr%"&tF AL%8&ralB Irka'0 8< /&9a &ntr%kalarn ,& #6a/&l&'%n%
8'8tn a4/r/* F2t%lH9:larF 0 FL%8&ralF %'t%ka#&tl&r% %l& >"a
2n>%lt&r&5"& #t&#a"%l/%l&r ,& /.la"'%"l& KH#%l =a(a tara9n/an
>/l&n FAn>l.9%lF '%"a'&t%n% /&'t&kl&r >%8% >1rn".rlar/* Lal8<k%
2n>%lt&r&5n%n Balkan +ar8%n/& Y<nanllar ka"r#a' ta#a#%"l&
Trk%"&5n%n al&"+%n& 8%r '%"a'&tt%K 8< "4/&n0 F3&(r<t%"&tF%n
8a(lan>6n/ak% F2n>%l%4 /.'tl<!<F /<"><lar Trk <#G#; &9kHrn/a
>%tt%k:& a4al#( ,& 2n>%lt&r&5"& kar( /(#an6a >1r(l&r :.!al-
#a!a 8a(la#(t* B<n<n "&r%n& FAl#an /.'tl<!<Fn<n 4&#%n ka4an-
/! >1rl".rK Mn,&r B&" 8a(ta .l#ak 4&r& .r/<n<n >&n: 4a8%t-
l&r% ara'n/a Al#anlara kar( t&#a"ln k<,,&/&n/%!% #&"/an/a
%/%*
F2t%lH9:larFla F2tt%+at:larF ara'n/ak% #6a/&l& n%+a"&t F2t%-
lH9:larF tara9n/an t&rt%@ &/%l&n0 < La4%ran 1913 tar%+%n/&k% 3a+-
#</ J&,k&t =a(a5nn 1l# %l& n&t%6&l&n&n '<%ka'/a >1tr/*
B<n<n 4&r%n& Trk%"&5/&0 a/&tH F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%Fn%n
/%kta- t.r"a'na /a"anan 8%r r&Q%#%n tat8%k%n& 8a(lan/* B< r&Q%#0
"%n& /& @&r/& arka'n/a kalan0 Mn,&r B&" ,& arka/a(larna0 "an%
F.r/<F"a /a"an#akta %/%* Sa/ar&t #aka#na >&t%r%l&n L%/%,
2'#a%l =a(a5#n
' Bab"li bask'mn hakikF mahiyeti /ek vazh deildir2 J2 G2 Bayur, bu hususta
9ttihat1lar k6tlemektedir $Bkz2 nk,lap %arihi$ I2 ::2 k2 ::2 ss %(C-%+'A Belleten Iilt
<<< $'*'D, >o2 ''+K %eni *!l!nan *ir *elge dolay,siyle $ss 'H@-''C,2 Ahmed Bedevi )uran,
lnkilCp hareketleri $9stanbul '*(D, s2 (%H ve devam2 ?rtada bir hakikat varsa, o da bu
sradaki Byk kabine ve bilhassa 8( lik )"mil =aa kabinesinin tam bir aciz i1inde
bulunmas idi2 Jusu# Gikmet Bayur, )"mil =aann torunu ve 9ttihat1lara kar
besledii dmanlk hisleriyle bu Baskn dolaysiyle 9ttihat1lar mmkn mertebe
haksz 1karmaya 0ayret etmitir2 ? sralarda Trk um4mF e#k"rnn bu baskn memnun-
lukla karlad 06rlyor2
-20
a#6a' =r&n' Sa%/ Lal%# =a(a0 /a+a 4%"a/& t&#'%l; 8%r '9at +H%4/%K
ka8%n&n%n &n n9<4l< H4H'0 (@+&'%4 $a+%l%"& na4r TalHt B&" %/%*
Lar8%"& na4n .larak ka8%n&"& >%r&n I&r%k %44&t =a(a TalHt ,&
Mn,&r B&"l&r%n ar4<larna >1r& +ar&k&t &t#&k #&68<r%"&t%n/& %/%*
%(t& 8< (artlar %:%n/& F%k%n6% Balkan Lar8%F 8a(la#( ,& Mn,&r
B&"5%n t&(&88' %l& M/%rn& >&r% aln#(t*
M/%rn&5n%n >&r% aln#a'0 B%r%n6% Balkan Lar8%5n/&n #a!l<@ ,&
@&r%(an :kan Trk%"&5n%n "&n%/&n 6anlan#a'n ,&
k<,,&/&n#&'%n% 8tn /n"a +<4<r<n/a %'@at &t#%( .l#a'
8ak#n/an :.k 8"k 8%r &+&##%"&t% +a%4/%* M/%rn&0 "&n%/&n
6anlanan Trk%"&5n%n '&#8.l ,& Mn,&r B&" /&0 Trk #%ll&t%n%n
:.ktan 14l&/%!% ,& 8&kl&/%!% F#%ll; ka+ra#anF %/%* FLrr%"&tF0
FTra8l<'>ar8F ,& n%+a"&t FM/%rn& Ka+ra#anF '9at"l& Mn,&r B&"5%n
a/ "aln4 Trk%"&5/& /&!%l 8tn Trk ,& %'lH# Hl&#%n/& t&86%l
&/%l#&!& 8a(la#(0 6n<n a/ 8tn %'lH# /n"a'na "a"l#(0
Ka4an %l%n/&0 Trk%'tan/a0 L%n/%'- tan/a ,& K<4&" A9r%ka/a0 Mn,&r
B&"5%n a/# /<"#a"an k%#'& kal#a#(0 >a4&t&0 'alna#& ,&
tak,%#l&r/& :kan r&'%#l&r% 8"k 8%r 'a"> %l& /<,arlara a'l#a!a
8a(lan#(t*
. A!<'t.' 1913 tar%+%n/& ak/&/%l&n FBkr&( 3<a+&/&'%F %l&
Balkanlar/a "&n% 'nrlar t&'8%t &/%l/%!% 4a#an0 M/%rn&5n%n /& Tr-
k%"&5"& 8rakl#a' ka8<l &/%l#%(t%* Iakat FM/%rn& #&'&l&'%F 8a(ta
R<'"a .l#ak 4&r&0 8"k /&,l&tl&r% 8%r8%r%n& /(r&n ,&
anla(#a4lklar k1rkl&"&n 8%r #&'&l& .l#akta /&,a# &tt%* M/%rn&
#&'&l&'% 4at&n0 )3 D6ak 1913 FBa8Hl% 8a'knFna '&8&8%"&t ,&r&n
&n 8"k H#%l .l#<(t<* D4a#ank% D'#anl ka8%n&'% M/%rn&5n%n
B<l>arlar/a kal#a'n t&r,%: &/&r >%8% /a,ran/!n/an0 >&n:
4a8%tl&r%n ##&''%l% '9at"l& Mn,&r B&"0 8< FLk#&t /ar8&'%F n%
"a@#(t* B< /&9a0 M/%rn& Trkl&r tara9n/an >&r% aln#a'na
ra!#&n A,r<@al 8"k /&,l&tl&r/&n :.!< ,& 8%l+a''a R<'"a
M/%rn&5n%n Trk%"&5/& 8rakl#a'n 8%r trl ka8<l &t#&k
%'t&#%".rlar/* L.n/ra 3<a+&/&'% %l& M/%rn&- n%n B<l>ar%'tan5a
8rakl#( .l#a' k&"9%"&t% 1n& 'rl#&kt& ,& Trk%"&5n%n L.n/ra
3<a+&/&'%n% ta##a#ak +<'<'<n/ak% 'rarF0 H/&- tH Trk%"&5n%n
A,r<@a5"a ka9a t<t#a' (&kl%n/& %4a+ &/%l#&k %'t&n#&kt& %/%*
R<'"a ,& 8a4 A,r<@a /&,l&tl&r% na4arn/a Trk%"&5n%n FA,r<@a5"a
ka9a t<t#a'Fna #'aa/& &/%l#&#&'% >&r&k%".r/<K 8< >1r(
R<'"a5/an 8a(ka %n>%lt&r& ,& Iran'a5/a &@&" tara9tar 8<l#<(t<*
Trk k<,,&tl&r% M/%rn& 4&r%n& "r/!n/&0 8%r:.k @r.t&'t. ,&
t&+/%/ '&'l&r% "k'&l#&!& 8a(la#(t* A"n 4a#an/a &k.n.#%k
6%+&tt&n /& 8a'k "a@l#ak %'t&n#%( ,& FTrkl&r0 (a"&t M/%rn&-
'8D
/&n ,a4 >&:&6&k .l<rlar'a0 A,r<@a /&,l&tl&r% tara9n/an 8.r: ,&r%l-
#&k '<r&t%"l& "ar/#/a 8<l<n<la6a!F ,H/l&r% /a+% "a@l#ak %'t&n-
#%(t%* 3a#a9%+ 8< trl t&+/%/ ,& ,H/l&r Trk <#G#; &9kHrna t&'%r
"a@#aktan <4aktK 8%l+a''a .r/<n<n >&n: 4a8%t 4#r&l&r% 8&+&-
#a+al M/%rn&5n%n >&r% aln#a'n tal&@ &t#%(l&r/%*
Trk k<,,&tl&r%n%n A,r<@a5/an ,& 8%l+a''a R<'"a5/an
"k'&l&n '&'l&r& ,& t&+/%/l&r& 8ak#a/an M/%rn&5"% k<rtar/ktan
'.nra /a FM/%rn& #&'&l&'%F ka@an#( /&!%l/%* Trk%"&5n%n FL.n/ra
Bar(Fn +%:& 'a"#a' ,& FA,r<@a5"a ka9a t<t#a'F 8%l+a''a
R<'"a5/a %n9%al <"an/r#(t* Trk%"&5"% ".la >&t%r#&k %:%n
R<'"a5nn t&kl%9% \ B"k /&,l&tl&r%n Trk%"&5"& kar( 8%r /&n%4
>1't&r%'% "a@#alar %/%* B1"l& 8%r >1't&r%"& 2n>%lt&r&0 Iran'a ,&
Al#an"a5nn katla6a! 'anl".r/<* Lal8<k% Al#an"a5nn 8<na
"ana(#a#a' FA,r<@a 6a#%a' $&,l&tl&r%nF #(t&r&k
+ar&k&tl&r%n% 8.4a6ak #a+%"&tt& %/%* LattH Al#an >a4&t&l&r%n/&
Trk%"&5"% /&'t&kl&"&n "a4lar :kt ,& '#r +att#n 3&r%: n&+r%n&
ka/ar <4a#a'nn /.!r< .la6a! /a 1n& 'rl/* B< /<r<#
kar('n/a 2n>%lt&r& /& R<'"a5#n +%lH9na .larak0 F8%r /&n%4
>1't&r%'%F 9%kr%n/&n ,a4>&:t%* 3a#a9%+ 2n>%l%4 +ar%6%"& na4r L.r/
Rr&"0 "%n& /& Mn&4 - 3%/"& +attnn Trk 'nr .lark t&'8%t%
tara9tan %/%*
B< 'ralar/a Iran'a5/a +Hk%# kanaata >1r& \ Trk%"&5"& kar(
8%r /&n%4 >1't&r%'% "4n/&n A,r<@a5/ak% %k% FBl.kF A"an% Antanta
,& :l 2tt%9akB /&,l&tl&r%n% 8%r8%rl&r%n& kar( a:k:a 6&@+& al#alar
/.!r< .l#a"a6akt* B< /<r<# kar('n/a Iran'a5nn /a 8%r /&n%4
>1't&r%'%n/&n ,a4>&:#&'% %6a8&t#%(t%* Lal8<k% Sa4.n., #<tlaka
8%r /&n%4 >1't&r%'%n%n "a@l#a'n %'t%".r0 L.n/ra ,& =ar%'5t& 8<
+<'<'ta 'rar &/%".r/<* R<' +k#&t%n%n ar4<'<0 Trkl&r%n
M/%rn&5"% al#alar ,& &ll&r%n/& t<t#alarna #an% .l#aktK %6a8n/a
Trkl&r%n M/%rn&5"% 8.(alt#alar /a+% tal&@ &/%l&6&kt%* R<'
+k#&t% 8< +<'<'ta . ka/ar kararl >1rn".r/<k%0 (a"&t 1t&k%
/&,l&tl&r 81"l& 8%r >1't&r%"& katl#a'alar 8%l&0 R<'"a5nn t&k
8a(na 8<n< "a@a6a! 8%l/%r%l#%(t%*
Sa4.n.,5a >1r&0 Trkl&r% ".la >&t%r#&k %:%n Kara/&n%4 R<'
/.nan#a' B.!a45a /.!r< +ar&k&tl& "&t%n#&"&6&k0 a"n 4a#an/a
$.!< Ana/.l<5/a Mr#&n%l&rl& #&'kGn 'a+a"a R<' ktalar
>%r&6&kt%* St* =&t&r'8<r> +k#&t #a+9%ll&r%n& "akn /<ran
FN.,."& Er&#"aF >a4&t&'%n%n )) T&##<4 1913 tar%+l%
n'+a'n/a0 Trkl&r al&"+%n/& (%//&/% "a4lar :kt* FM/%rn&5n%n
+%:8%r (&k%l/& Trkl&r& 8rakl#a"a6a!0 &!&r Trkl&r 8<ra"
8.(alt#ak %'t&#&4l&r'& R<'"a5nn +ar8&
-2D
+a4rlan#a' >&r&kt%!%F "a4l/ktan '.nra0 FD'#anl 2#@arat.rl<-
!<n<n :14l#&'% @&k5"akn .l#a' +a'&8%"l&0 R<'"a5#n
%'tan8<l5<n #<ka//&ratn ta"%n% +<'<'<n/a >&r&kl% t&/8%rl&r&
8a(,<r#a' (art .l/<!<F /a 8&l%rt%l#%(t%* Sa4.n.,0 R<'"a5nn ,&
/%!&r A,r<@al /&,l&tl&r%n Trk%"& %l& /%@l.#at%k #na'&8&tl&r%n%
k&'#&'% >&r&kt%!% 9%kr%n/& %/%* Lal8<k% %n>%lt&r&0 8%l+a''a
L%n/%'tan5/ak% 3'l#anlar na4ar %t%8ar& alarak0 Trk%"&5"& kar(
(%//&tl% t&/8%rl&r& 8a(,<r#ak tara9tan /&!%l/%* B< '<r&tl&0 R<'"a0
M/%rn& #&'&l&'%n/& Trk%"&5"& kar( &n :.k /(#an 8%r /&,l&t
.l/<!<n< a:k:a 8&l%rt#%( .l/<*
'88
%n 8< tar%+t&n 8%r ka: >n '.nra R<' +ar%6%"&'%n& ,&r/%!% ra@.r/a\
FR<' /.nan#a'nn0 @lHnlan#( .lan %n(aat ta#a#lan/ktan
'.nra0 B.!a4lar ala8%l&6&k 8%r k<,,&t +al%n& >&l&6&!%n%F 8%l/%r#%(
,& 8<n<n /a 1917-1919 "llan ara'n/a >&r:&kl&(t%r%l&6&!%n% /&
a"r6a ka"/&t#%(t%*
1
N&#%t'0 /a+a '.nrak% 8%r ra@.r<n/a R<'"a5nn
B.!a4lara kar( 1917 /& +ar&k&t& >&:&8%l&6&!%n% 8%l/%r#%(t%*
N%t&k%# R<' +ar%6%"&'%0 1913 "l "a4 a"larn/a R<'"a5nn
FJarkF- ta0 "&n% +a'l .lan /<r<# #<,a6&+&'%n/& tak%@ &/%l#&'%
>&r&k&n '%"a'&t%n% >14/&n >&:%r/% ,& 8%rtak# "&n% &'a'lar
+a4rla/* Lar%6%"& na4r Sa4.n., 8< &'a'lar 8%r ra@.rla )3 Ka'#
1913 tar%+%n/& -ta',%@ %:%n ?ar N%k.la Il*5"a '<n/<*
M+&##%"&t%n/&n 1tr 8< ra@.r<n #<+t&,%"atn nakl&/&6&!%4*
)
Sa4.n1,5n 8< ra@.r<0 F2k%n6% Balkan Sa,a(Fn/an '.nra +a'l .lan
/<r<# ,& 8<n<n Ana/.l<5/a 8"k t&'%r% .l/<!< 6%+&tl&0 R<'
'%"a'&t%n%n na'l 8%r %'t%ka#&tt& >&l%(#&'% >&r&kt%!% +akkn/ak%
#lH+a4alarla 8a(la#akta/r0 F%k%n6% Balkan Lar8%Fn/&n '.nra0
Trk%"&0 >&r:%0 >&r&k 2'tan8<l ,& >&r&k'& B.!a4larn #/a9aa'
8ak#n/an /a+a %"% 8%r +al& >&l#%( ,& Y<nan%'tan5n /a /&n%4/&n
8%r t&+l%k& t&(k%l &t#&'% k&"9%"&t% 8&rtara9 &/%l#%( >%8%
>1rn".r'a /a0 Trk%"&5n%n %: /<r<#< ,& 8%l+a''a #al%"&'%n%n
:.k 9&na 8%r +al/& .l/<!<n< >14 1nn/& 8<l<n/<ran #(a+%tl&r0
8< /&,l&t%n A"an% D'#anl 2#@arat.rl<!<n<nB /a+a <4<n 4a#an
/&,a# &t#&'%n& (@+&l% 8%r na4arla 8ak".rlar* 2(t& 8<n<n %:%n/%r
k%0 D'#anl $&,l&t%5n%n @ar:alana6a! 8%r 'ra/a0 8%r:.k (&"
k.@ar#ak #ak'a- /%"l&0 Al#an"a0 2tal"a ,& +attH (%#/%"& ka/ar
Ana/.l< %l& +%:8%r %l>%'% >1rl#&#%( .lan A,<'t<r"a /a+%0 Ana/.l<
%l& alHka'n ,& 9aal%"&tl&r%n% arttr#( 8<l<n#akta/r*
D'#anl 2#@arat.rl<!<n<n %k%"4 "l/an 8&r% "kla6a! %//%a
&/%l%".r'a /a0 8< /&,l&t +alH a"akta /<r#akta/rK Trk%"&5n%n0
a'k&r; r&9.r#lara 8a(la/! 8%r 'ra/a /a%#a "&n%l>&"& <!ra#a'
a'k&r; 'la+at "a@a#a/!n >1't&r&6&k #a+%"&tt&/%r* Trk%"&0
/(ar/an >&l&6&k k<,,&tl% 8%r /ar8&"& a'la /a"ana#a4 A"an%
R<'"a ,&"a B<l>ar%'tan tara9n/an >&l#&'% #<+t&#&l /ar8&
ka'/&/%l%".rB* R<'"a5#n B.!a4lan &l& >&:%r#&'% ,& 8<n/an n&
>%8% #&n9aa/&r &l/& &/&6&!% #&'&l&'% 1t&/&n8&r% #naka(a
&/%l&>&l#%(t%r* R<'"a0 B.!a4lar/a 8a(ka 8%r /&,l&t%n A"an%
Trk%"&5n%n "kl#a'n #t&ak%@B "&rl&(-
' $=etro0raddaki 9n0iliz el1isi, !ir E2 Buchanan to Qord Erey !t2 =etersbur0, At-
n '8, '*'@, tel2 >o2 @H+2 =2 -2 ?2&M2? C+'&'8@82
% Jine2
-23
#&(%n& a'la #'a#a+a &/&#&4* Trk%"&5n%n +<k<k; ,& kltr
&'a'larna >1r& r&9.r#lar "a@#a!a #<kt&/%r .la#a"(0
(%#/%"& ka/ar R<'"a5#n %(%n& >&l#%(t%rK :nk +%lHl altn/a
"a("an Lr%'t%"an- Drt./._ t&85a#n R<'"a5"a kar(
t&#a"ll&r%n%n art#a'na '&8&8 t&(k%l &t#%(t%r k%0 8< 6%+&t
A,r<@a na4arn/a R<'"a5#n Jarktak% A"an% D'#anl
2#@arat.rl<!<n/ak%B /<r<#<n< k<,,&tl&n/%r&n &n #+%#
' Ja2 Lakher, )A t2 D $'*%C, s2 DD2
% Ayn y2 s2 D*2
-34
R<' t%6ar&t >&#%l&r%n%n 9aal%"&t& >&:#&l&r%n/&n 8&r% 70 "l .l/<!<
,& 8< ".l/a @&k :.k @ara +ar6an/! +al/&0 R<'"a5#n FB.!a4lar/a
"&rl&(#&'% #&'&l&'%Fn%n 8<l<n/<!< "&r/& kal/! /a 8&l%rt%l#%(t%*
1-95 /& FMr#&n% ktal%F 4a#ann/a R<'"a0 2n>%lt&r&5n%n #<,a9akat%
%l& I'- tan8<l<n %(>al%n% ta'arla/! +al/&0 ta(t ,a'talarnn %+t%"a6
kar(la"a6ak 8%r /<r<#/a .l#a"(n/an0 8<n/an 9&ra>at &t#%(t%K
191) /& /& 81"l& 8%r ta'an 4&r%n/& /<r<l#<(0 9akat %k%
k.l.r/<<n nakl% 8%l& an6ak %k% a" %:%n/& "a@la8%l&6&!%
anla(l/!n/an0 81"l& 8%r +ar&k&t%n F>%4l%l%!%F kal#"a6a! %:%n0
8<n/an /a ,a4>&:%l#%(t%*
La+ +a4r/a %'&0 Trk%"&5"& kar( 6%//; .larak +ar&k&t& >&:%l-
#&k (1"l& /<r'<n0 Trkl&r tara9n/an &l& a8nan 8a+r; @r.>ra#n
>&r:&kl&(t%!% tak/%r/&0 R<'"a5#n #/a9aa'nn 8%l& "&t&r'%4
.l/<!< anla(l#akta/r* ?nk0 trl ".llarla &l/& &/%l&n
%'t%+8arata na4arn\ Trk /.nan#a' 1914-1917 "llarn/a >&r&k
>&#%l&r%n%n ,a'9lan ,& >&r&k'& t.@larnn :.kl<!< ,& at&( k</r&t%
%t%8ar%"l&0 R<' Kara/&n%4 /.nan#a'n/an :.k /a+a 'tn 8%r
/<r<#/a .la6aktr*
Sa4.n.,0 Trk /.nan#a'nn 8< 1l:/& k<,,&tl&n#&'% kar(-
'n/a &n/%(&'%n% 'akla#".r ,& ra@.r<na (1"l& /&,a# &/%".r/<\
R<'"a0 "llar 8."<n6a 8< ka/ar :.k @ara +ar6a#a'na ra!#&n0
81"l& 8%r /<r<#a na'l ta+a##l &/&8%l%r` B<n<n t&k :ar&'%\ R<'
Kara/&n%4 /.nan#a'#n k</r&t%n% ##kn #&rt&8& 'r5at%&
"k'&lt#&k A,& 8<n<n %:%n >&r&k&n @ara" #al%"& n&4ar&t%n/&n
t&#%n &/&r&k 8a+r%"& n&4ar&t%n& /&,r&t#&kB %/%* Sa4.n., 8<
#ak'atla (< +<- '<'larn 8%r an &,,&l "&r%n& >&t%r%l#&'%n% ta,'%"&
&/%".r/< \ 1B Kara"a :kanla6ak a'k&rl&r%n A/&''antB
'&9&r8&rl%!%n%n :a8<kla(trl#a'0 )B Lar&k&t %:%n >&r&kl% ".llarn
%n(a'0 3B Kara/&n%4 /.nan#a'nn tak,%"&'%0 4B Kara/&n%45/& ta(t
>&#%l&r%n%n arttrl#a' ,& 5B Ka9ka'lar a(an /&#%r".l<n<n %n(a'*
Sa4an.,5a >1r& \ R<'"a Trk%"&5/& status quoyu ##kn #&r-
t&8& <4<n 8%r #//&t %:%n #<+a9a4a"a :al(#al/rK59akat
FB.!a4lar #&'&l&'%n%nF +all%0 an6ak A,r<@a <#G#; a+,al%n%n
kar(#a' %l& ##kn .la6a! a(%kHr/* A?k#a' k<,, &tl&
' !azonov, bu 06rn 1ok sonralar da tekrarlamtrK !2 D2 !azonov, <ate'!l
years '*H*-'*'D2 The -eminiscenes o# !er0e !azonov, -ussan More0n Bnister #or Morei0n
A##airs '*'C2 -us1adan tercme $Qondon '*%8,, /2 '%(K -ussian /olicy Sith re0ard
to Ionstantino/le and the !traits has been ins/ircd #or a 0reat many years by the #unda-
mental /rinci/leK the maintenance o# the stat!s J!o$ hoSeever disadvanta0eous it mi0ht
be, in many res/ects, #or -ussia2
-3-
na4arla 8akla8%l%r/%K an6ak 2n>%lt&r&5n%n /<r<#< @&k 'ar%+ /&!%l/%K
2n>%lt&r&5n%n R<'"a %l& "a 8%r %tt%9ak ak/&t#&'% ,&"a +a"r+a+ 8%r
tara9'4lk >/&6&!% 'anl".r/<* Balkanlar/a %'& R.#an"a %l&
B<l>ar%'tan5n ala6aklar /<r<#0 R<'"a 8ak#n/an :.k #+%#
.la6akt K /.la"'%"l&0 R<'"a0 8< +&r %k% Balkan /&,l&t%n% /& k&n/%
tara9na :&k#&!& 8ak#al %/%K 8%l%n&n 8%r (&" ,ar'a . /a0
B<l>ar%'tan5n FBkr&( 3<a+&/&'%Fn%n /&!%(t%r%l#&'%n% %'t&#&'% %/%*
3ak&/.n"a5nn B<l>ar%'tan5a %a/&'% 8a+a'na0 B<l>ar%'tan5n
F8tn Sr@lar +Hk%#%"&t% altna al#a' ".l<n/aF Sr8%'tan5a
"ar/# t&#%n &/&8%l#&l% %/% A"an% A,<'t<r"a-3a6ar%'tan5a kar(
+ar8& >%r#&l% %/%*B 2(t& 8tn 8< #&'&l&l&r%n >1r(l#&'% %:%n0
Sa4.n.,0 ?ar5n @&k "akn/a FL<'<'; 2't%(ar& 3&6l%'%Fn% t.@lant"a
:a!r#a'n %'t&/%* ?ar N%k.la II* /a0 Sa4.n.,5<n 8< ra@.r<n<
ta',%@ &tt% ,& FL<'<'; %'t%(ar& 3&6l%'%Fn% /& t.@lant"a :a!r#ak
%:%n >&r&kl% &#%rl&r% ,&r/%*
Sa4.n.,5<n0 )3 Ka'# 1913 tar%+%n/& ?ar N%k.la Il*"a '<n/<!<
8< ra@.r<0 R<'"a5nn FB%r%n6% $n"a Sa,a(Fna t&ka//%%# &/&n --.
a" %:%n/& tak%@ &tt%!% '%"a'&t%n% ,& 8%l+a''a Trk%"&5"& kar( al/!
t&/8%rl&r% a"/nlat#ak %t%8ar%"l& a"r6a #+%#/%r\ B< ra@.ra 8%r /&
FKara/&n%4 5/&k% 8a+r; k<,,&tl&r%#%4%n arttrl#a' l4<#<F
8a(l!n ta("an 8%r FMkF /& k.n#<(t<* B<ra/a (< +<'<'lar 8&l%r-
t%l#%(t% \ 1B 1913 /& Kara/&n%4/& 'tnlk R<' /.nan#a'na a%tt%r0
%,1914-1917 "llarn/a 'tnlk Trk l.nan#a'na a%t .la6aktr0
@,1917 /& /& R<' /.nan#a' Trk /.nan#a'na kar( +a9%9 8%r '-
tnlk &l/& &/&6&kt%r*
1
2(t& 8< /<r<# >14 1nn/& t<t<larak0 Trk
/.nan#a'nn >&:%6% .l'a /a+% 'tnlk &l/& &t#&'%n& #an% .l#ak
>&r&k#&kt&/%r* B< #ak'atla0 Trk%"& %:%n 2n>%l%4 t&r'an&l&r%n/&
%n(a +al%n/& 8<l<nan %k% 4r+lnn AS<ltan D'#an I* ,& S<ltan
R&(a/B Trk%"&5"& t&'l%#%n%0 /%@l.#at%k ".llarla0 ##kn #&rt&8&
>&6%kt%r#&k %:%n AR<'B +ar%6%"&'%n%n %n>%l%4 #aka#lar n&4/%n/&
t&(&88't& 8<l<n#a' >&r&k&6&kt%r* A"r6a 8a(lan#( .lan R<'
+ar@ >&#%l&r%n%n %n(aatnn @lHn/an 8%rka: a" &,,&l 8%t%r%l#&'%n&
>a"r&t &/%l&6&kt%rK 8%r /& +ar%:t&n 8%rka: +ar@ >&#%'%n%n /6 'atn
aln#a' /(nl#&l%/%r* R<' Baltk /.nan#a'nn 1914-1915 /&0
Trk%"&5"& kar( k<llan#ak 4&r&0 Ak/&n%45& >1n/&r%l#&'%
@r.>ra#a k.n#<(t<* S14n k'a' R<'"a0 B.!a4lar #&'&l&'%n%n
kat5; 8%r (&k%l/& +all%0 "an% R<'"a5#n k.ntr.l altna k.n#a'
#ak'a/"l&0 1917 "lna ka/ar 8tn /.nan#a %n(aatn
ta#a#la#ak +<'<'<n/a karar al#( 8<l<n<".r/<* B<n<n %:%n
9 ) A t2 + $'*%C, s2 @% ve devam2
'*%
'u s#ralarda !rkiye %l& Almanya aras#nda vaki olan anla"ma R<'"a5#n
Trk%"&5"& kar( >tt! '%"a'&t%n/& 8a4 '&rt :k(lara '&8&8%"&t
,&r/%\ Trk .r/<'<n<n 'la+ %:%n R&n&ral L%#an ,.n San- /&r'
r%"a'&t%n/& 8%r Al#an a'k&r; +&"&t%n%n >1n/&r%l#&'% %:%n0 Trk%"&
%l& Al#an"a ara'n/a 8%r anla(#a %#4alan#( ,& L%#an ,.n
San/&r' /& 14 Aralk 1913 tar%+%n/& 2'tan8<l5a ,ar#(t* B%r Al#an
a'k&r; +&"&t%n%n 2'tan8<l5a >1n/&r%l#&'% R<'"a5/a 8%r/&n8%r& '&rt
8%r t&@k% "a@t ,& R<'"a %l& Al#an"a ,& R<'"a %l& Trk%"&
ara'n/ak% #na'&8&/&r%n >&r>%nl&(#&'%n& ".l a:t*
D'#anl-Trk .r/<'<n<n Al#an 4a8%/&r% tara9n/an F/4&l-
t%l#&'%F 9%kr% "&n% /&!%l/%* B<n<n &n &'k%'% 1-35-1-40 "llarn/a
.l<@0 +&n4 "48a( rt8&'%n/& .lan L&l#<t+ ,.n 3.ltk&5n%n
a'k&r; 1!r&t#&n ,& ta+k%#at 4a8%t% .larak D'#anl .r/<'<n/a
+%4#&t &t#&'% %/%* S<ltan A8/l+a#%/ II. tara9n/an /a,&t &/%l&n
Al#an R&n&ral% ,.n /&r R.lt4 A=a(aB0 1--7-1-95 "llarn/a
Trk%"&5/& kal#( ,& D'#anl .r/<'<n<n 'la+n/a 8"k r.l
."na#(K 8%l+a''a a'k&r; #&kt&@l&r%n ,& FLar8%"&Fn%n
#./&rnl&(#&'%n/& ,.n /&r R.lt4 =a(a5nn r.l 8"k .l#<(t<r*
3a+#</ J&,k&t =a(a5nn 'a/ar&t% ,& +ar8%"& na4rl! 'ra'n/a
AD6ak 1913-La4%ran 1913B Al#an a'k&r; #t&+a'''larnn
:a!rl#a' 9%kr% t&krar &l& a+n/K Balkan Lar8%n5/&k%
8a(ar'4lklar 8< +<'<'ta &n 8"k H#%l t&(k%l &t#%(t%r* 3a#a9%+0
,.n /&r R.lt4 =a(a5/an %t%8ar&n Trk .r/<'<n/a FAl#an <'<lF
tat8%k &/%l#%( .l#a'na ra!#&n0 FB%r%n6% Balkan Lar8%n/&F Trk
.r/<'<n<n "&n%l>&/&n k<rt<la#a/! >14 1nn/& 8<l<n/<r<larak0
Al#an a'k&r; +&"&t%n%n :a!rl#a'n t&nk%t &/&nl&r ,ar/K 9akat
Mn,&r B&"5%n Al#an a'k&r; &!%t%#%n& +a"ran .l<(< Al#anlarn
/a,&t &/%l#&'%n% 'a!la#(t* N&t%6&/&0 R&n&ral L%#an ,.n
San/&r'0 4) k%(%l%k 8%r 4a8%t ka9%l&'% %l&0 1913 Aralk .rtalarn/a
%'tan8<l5a >&l/% ,& +&#&n Trk .r/<'<n<n 'la+ %:%n ,a4%9&'%n&
8a(la/*
1
Trk +k#&t% %l& Al#an"a ara'n/a ,arlan anla(#a"a >1r&\
L%#an ,.n San/&r' a"n 4a#an/a0 2'tan8<l5/ak% I* K.l.r/<n<n /a
k<#an/an .la6aktK 8< '<r&tl& %'tan8<l ,& B.!a4lar/ak% Trk
k<,,&tl&r% ta#a#%"l& 8%r Al#an R&n&ral%n%n k<#an/a' altna
k.n#<( .la6akt* B< +al %'& R<'"a5/a 8"k t&@k%l&r "arattK R<'
>a4&t&l&r%n/& Al#an"a al&"+%n/& "a4lar :k#a!a 8a(la/K
: Qiman von !anders, ?tto ;iktor )ari2 <2n' Kahre %)rkei. Berlin '*%%, C'% ss2 9n0i-
lizresiK <iveyears in %!rkey$ Anna/olis, T2 !2 >aval :nstitute, '*%+, @%D //A Trk1esiK Qiman
von !anders, %)rkiyede *eL sene$ Dersaadet '@@+2
-35
lar "a@l#a!a 8a(lan/* A"# 4a#an/a Trk%"& al&"+%n/& /& at&(
@'krl#&kt& %/%* B< /&9a Sa4.n.,0 Iran'4 ,& 2n>%l%4 +ar%6%"&'%
%l& /<r<#< #4ak&r& ,& >&r&kl% t&/8%rl&r aln#a' %:%n =ar%' ,&
L.n- /ra5/ak% R<' &l:%l&r%n& tal%#at >1n/&r/%* 2'tan8<l5/a 3*
R%&r'5%n Ba8Hl% 4&r%n/& 8a'k "a@#a' /a &#r&/%l/%*
L%#an ,.n San/&r'5%n /a,&t%n/&n :.k &,,&l0 Trk 8a+r%"& n&-
4ar&t% ?ngiltere=ye #ra6aatla0 Trk /.nan#a'#n 8a(n/a 8<l<n#ak
' )A, t2 + $'*%C, s2 C% vc CC2
% Ayn y2 s2 CD2
@ Jine, s2 C+2
-3/
8< t.@lant &'na'n/a R<' +ar%6%"&'% ,& a'k&r; #aka#lar
tara9n/an 1n& 'rl&n &'a' 9%kr%n\ 2'tan8<l ".l<n<n B&rl%n5/&n
>&:t%!% .l/<!< a:k:a >1rl#(t* Yan% B.!a4lar al#ak %:%n
8&+&#&+al Al#an"a- #n R<'"a tara9n/an "&n%l#&'%n%n (art
.l/<!< (@+& >1tr#&4 8%r (&k%l/& anla(l#( >%8%"/%*
3a#a9%+ 8< 'ralar/a Al#an"a +ar8& >%r#&"% +&n4 ta'arla-
#a#( .l/<!<n/an0 L%#an ,.n San/&r' #&'&l&'%n% 8"t#&/&n0
' )A, t2 + $'*%C, s2 ('2
% Ay, yerde, s2 (' ve devam2
-30
lan/a0 8a+r%"& na4r 1* Rr%>.r.,:0 <#G#; &rkHn +ar8%"& r&%'%
R&n&ral Ya* W%l%n'k%"0 2'tan8<l &l:%'% 3* R%&r'0 +ar%6%"& na4n "ar-
/#6' A* N&rat.,0 R&n&ral $an%l.,0 R&n&ral A,&r5"an&,0
8a+r%"& n&4ar&t% >&:%6% &rkHn +ar8%"& r&%'% N&nk.,0 +ar%6%"&
n&4ar&t% "akn Jark #a'a' #/r =r&n' Tr<8&t'k." ,&
8a+r%"& %k%n6% +ar&k&t /a%r&'% 8a(kan0 "<kar/a a/ >&:&n %k%n6%
/&r&6& "48a( N&#%t'0 +a4r 8<l<n<".rlar/*
Sa4.n.,0 t.@lant" a:ark&n\ F3%ll&tl&rara' /<r<#<n 8%rtak#
>&l%(#&l&r& >&8& .l/<!<n/an0 R<'"a5nn tar%+; >a"&'%n% t&(k%l
&/&n AB.!a4lar #&'&l&'%n%nB R<'"a5nn ar4< &tt%!% 8%r (&k%l/&
+all&/%l#&'% %:%n >&r&kl% t&/8%rl&r%n (%#/%/&n aln#a' %6a8&tt%!%n%F
8&l%rtt%kt&n '.nra0 F(a"&t B.!a4lar 4&r%n/&k% +Hk%#%"&t Trkl&r%n
&l%n/&n :kar'a0 R<'"a0 .ra/a 8a(ka 8%r /&,l&t%n "&rl&(#&'%n&
#'aa/& &/&#%- "&6&kt%r ,& /.la"'%"l& B.!a4larn %(>al% 4ar<r;
.la6aktrK '.nralan0 R<'"a5nn #&n9aatl&r%n& 6&,a@ ,&r&6&k 8%r
tar4/a 2'tan8<l ,& ?anakkale B.!a4larnn /<r<#< t&'8%t &/%l&6&kt%rF
/&/%* Yan% Sa4.n.,0 +&r +alkHr/a B.!a4larn #<+akkak R<'"a
tara9n/an %(>al &/%l&6&!%n% '1"l&#%( 8<l<n<".r/<* T.@lant/ak%l&r
8< >1r( ta#a#%"l& /&'t&kl&/%l&r* B<n/an 1n6&k% t.@lant/a A31
Aralk 1913- 13 D6ak 1914B Sa$onov=un B.!a4lara kar( +ar&k&t&
>&:#&k t&kl%9%n& K.k.,- t'&,5%n %t%ra4 &tt%!%n% >1r#(tkK . 4a#an
81"l& 8%r +ar&k&t%n Al#an"a %l& +ar8& '&8&8%"&t ,&r&6&!% 1n&
'rl#(t* J%#/%k% t.@lant/a K.k.,t'&, ".kt<0 artk ka8%n&/&
/&!%l/%K .n<n "&r%n& >&l&n #al%"& na4r ABark.,B %'& Sa4.n., %l&
+&#9%k%r/%K /.la"'%"l& +ar%6%"& na4rnn FB.!a4lar 4a@t&t#&kF
>1r(n& k%#'& kar( >&l#&/%*
T.@lant/a @r&n'%@ #&'&l&l&r% /&!%l0 B.!a4lara "a@la6ak a'-
k&r; +ar&kHtn t&9&rr<at 4&r%n/& /<r<l/< ,& #naka(alar "a@l/*
B< +<'<'ta &rkHn +ar8%"& r&%'% R&n&ral W%l%n'k%" %l& %k%n6%
/&r&6&/&k% "48a( N&#%t' ara'n/a ta# 8%r >1r( a"rl! 8&l%r/%*
R&n&ral W%l%n'k%"0 +ar@ :kt! tak/%r/& Bat5/ak% /<r<#a >1r&
A"an% Al#an ,& A,<'t<r"a -3a6ar%'tan 6&@+&'%n/&k% ,a4%"&t&
>1r&B 2'tan8<l5a kar( %k% k.l.r/< '&,k&/%l&8%l%r/%K "an% 2'tan8<l ,&
B.!a4lar5a kar( +ar&k&t an6ak Bat 6&@+&'%n/&k% 8a(ar '.n<n/a
&l& aln#al %/%* Lal8<k% "48a( N&#%t' 8< >1r(n "an+(
.l/<!<n<0 :nk F2'tan8<l ,& B.!a4lar0 Bat5/a #6a/&l& /&,a#
&/&rk&n "a8an6 /.nan#a' ,& .r/<larnn %(>al &/&8%l&6&!%n% ,&
8< /&,l&tl&r%n 2'tan8<l ,& B.!a4lar R<'"a5"a t&rk&t#%"&6&kl&r%n%F
-31
tan8<l 4&r%n& +&#&n k<,,&t '&,k&t#&k ,& .ralan &l& >&:%r#&k
(art .l/<!<n<F '1"l&/%*
1
3a#a9%+ t.@lant &'na'n/a R<'"a5#n +&r 4a#an .l/<!< >%8%0
8< /&9a /a B.!a4lar/a kara"a a'k&r :kar#ak %:%n >&r&kl% ,a'ta
,& 8%l+a''a ta(t %#kHnlarn/an ta#a#%"l& #a+r<# .l/<!<
#&"/ana :kt* Yan% +ar@ @atlak ,&r/%!% tak/%r/& 8< +a4rlklarn
1"l& k.la"6a ,& k'a 8%r 4a#an/a ta#a#lan#a'na %#kHn
.l#a/! anla(l/K /.la"'%"l& Sa4.n.,5<n :.k ar4<la/! 8<
Fkara"a :kar#aF A/&''antBnn 1"l& t&4 &l/&n "a@la#"a6a! /a
8&ll% .l/<* Iakat 81"l& 8%r +ar&k&t%n "a@la6a! #<+akkak
'a"l/!n/an0 +&#&n >&r&kl% +a4rlklara 8a(lan#a' /a
kararla(trl/* R<' 8a+r%"& &rkHn +ar8%"&'%n6& FB%r%n6% $n"a
Sa,a(Fnn 8a(la#'na an6ak : +a9ta kala "an% )4 La4%ran/ 7
T&##<4 1914 tar%+%n/& '<n<lan 8%r "a4/a \ Btn +a4rlklarn
1917 "ln/an '.nra 8%t%r%l&6&!% 8%l/%r%l/%*
)
Yan% R<'"a0 1917 /&
,&"a a4 '.nra0 B.!a4lan &l& >&:%r#&k %:%n +ar&k&t& >&:#&
kararn ,&r#%( 8<l<n<".r/<*
B< karar0 R<'"a5#n B.!a4lar5/a ,&"a Balkanlar/ak% #&n9aat-
l&r%n%n +al&l/ar .l#a/! %+t%#al% >14 1nn/& 8<l<n/<r<larak aln-
#(tK "an% Trk%"&5n%n status quo '< #<+a9a4a &/%l&6&k ,& +&r+an>%
8%r "a8an6 /&,l&t A8a(ta Al#an"aB 8< status quo "< k&n/% #&n-
9aat%n& /&!%(t%r#&!& kalk(#a/! #//&t 8."<n6a0 R<'"a
+ar&k&t'%4 kala6ak ,& 1917 "lna ka/ar +ar@ +a4rlklarn
ta#a#l"a8%- l&6&kt%* B<n< #t&ak%@ R<'"a5nn B.!a4lar &l&
>&:%r#&k ,& Ftar%+; >a"&'%Fn% +all&t#&k %:%n +ar&k&t& >&:#&'%
#<+akkak >%8%"/%*
Iakat +&r+an>% 8%r "a8an6 /&,l&t A8%l+a''a Al#an"aB 8< /<-
r<#< 8.4arak 2'tan8<l ,& B.!a4lan &l& >&:%r#&!& t&(&88'
&/&r'& ,&"a B.!a4lar k&n/% n9<4< altna k."#ak %:%n 9aal%"&t&
8a(lar'a0 kar('n/a R<'"a5" 8<la6ak ,& R<'"a5#n +&#&n +ar8&
>%r#&'%n& ".l a:la6akt* N%t&k%# 1914 "l La4%ran )- %n/& Sara"-
B.'na5/a A,<'t<r"a ,&l%a+/ I6r/%nan/5n 4&r%n& atlan k<r(<nlar
,& 8.#8a %l& FA,r<@a 8ar<t 9:'Fnn /a @atla#a' 4&r%n&0 R<'"a
%:%n /& FB.!a4lar 3&'&l&'%Fn%n +all%n%n :an :aln#( >%8% t&lHkk%
&/%l/%!%n% a4 '.nra >1r&6&!%4*
F2k%n6% Balkan Lar8%F a4 1n6& '1"l&n/%!% 4&r&0 B<l>ar%'tan5/a
R<'"a5"a kar( 8"k 8%r %n9%al <"an/r#(tK B<l>ar +k#&t #a+-
9%ll&r% ,& a'k&r; :&,r&l&r%n/& B<l>ar%'tan5n Trk%"& %l& kar( kar("a
' )A t2 + $'*%C, s2 (@2
% Ayn y2 s2 (@2
-3D
#a!a 8a(la#(t* N%t&k%# Trk k<,,&tl&r% /a+a M/%rn&5"& girmeden
1n6&0 '<l+ #4ak&r&l&r%n& >%r%(#&k 4&r& 2'tan8<l5a 8%r 'ulgar
#<ra++a' >&l/%K a4 '.nra /%!&r #<ra++a'lar /a >&l/%l&r ,& r&'#&n
#4ak&r&l&r& 8a(lan/* Trk +&"&t%n& /a+%l%"& na4n ,& F2tt%+at ,&
T&rakk% P&#%"&t%Fn%n &n n9<4l< a4a' TalHt B&" r%"a'&t &t#%(t%*
M/%rn&5n%n >&r% aln#a' ,& FBkr&( 3<a+&/&'%Fn%n ak/%0 B<l>ar%'tan
%l& Trk%"& ara'n/ak% #4ak&r&l&r% k.la"la(tr#(t* N%+a"&t 17/)9
' $:stanbuldaki 9n0iliz 7l1ilii mstear, Barlin0 to Erey, Ionstantino/le, ?ct2
%, '*'@2 P.R2?&M2?2 @+'&'8@82
-32
#&'% R<'"a5/a t&@k%l&r "a@#( ,& O1n-Trkl&r al&"+%n/&
>a4&t&l&r/& "a4lar :k#(t* 3a#a9%+ 8%r aralk0 FN.,."&
Er&#"aF >a4&t&'%n/&0 2'tan8<l5/ak% F2k/a#F ,& FTan%nF& kar(lk
.l#ak 4&r&0 /.'tan& 8%r-%k% "a4 /a :k#(t* 3a#a9%+ 8< /.'tl<k
+a,a' <4<n 'r#&/% ,& 8%l+a''a Balkanlar/ak% ,akalar ,&
R<'"a5nn tak%8& 8a(la/! FBalkan 2tt%9akF /.la"'%"l&0 Trk%"&
%l& R<'"a5nn ara' >%tt%k:& a:l/*
M'k% 'a/ra4a#lar/an L'&"%n L%l#% =a(a5nn 1910 N%'an5n/a
St* =&t&r'8<r>5< 4%"ar&t% &'na'n/a FN.,."& Er&#"aF >a4&t&'% ta-
ra9n/an 8%r 4%"a9&t t&rt%@ &/%l#%(t%* $a,&tl%l&r ara'n/a 8<l<nan
K.nt Drl.99 :&kt%!% n<tk<n/a O1n-Trkl&r& at#( t<t#<(t<*
Trk%"&5/&k% +Hk%# 4#r& +akkn/ak% R<' k.nt<n<n 8< '14l&r% +%:
t& +.( 8%r (&" /&!%l/%* N%t&k%# A+#&/ A!a.!l<0 2'tan8<l5/a :kan
FL&Q&<n& T<r6F >a4&t&'%n/& A)1 N%'an 1910B 8<na '&rt 8%r kar(lk
,&r/%*
R<'"a5#n +.(<na >%t#&"&n %k%n6% 6%+&t /&\ Trk%"&5/& '%"a';
%'t%krar'4l!n /&,a# ,& 8<n/an :ka6ak n&t%6&l&r%n R<'"a5#n
ar4< &t#&/%!% 8%r %'t%ka#&t al#a' %/%* )3 D6ak 1913 tar%+%n/&k%
FBa8Hl% 8a'knF ALk#&t /ar8&'%B ,& 11 La4%ran 1913 tar%+%n/&
/& Sa/ra4a# ,& +ar8%"& na4r 3a+#</ J&,k&t =a(a5nn 8%r
'<%ka't& k<r8an >%t#&'% >%8% ,akalar Trk%"&5/&k% %: /<r<#<n n&
ka/ar %'t%krar'4 .l/<!<n< >1't&r#%".r #< %/%` An6ak Mn,&r
=a(a5nn 4 D6ak 1914 tar%+%n/& Lar8%"& n&4ar&t%n&
>&t%r%l#&'%n/&n '.nra/r k%0 Trk%"&5/& .r/<n<n /&'t&!% %l& F2tt%+at
,& T&rakk% P&#%"&t%F '%"a'; #&'5<l%"&t% a:k:a 4&r%n& aln6a0
#&#l&k&t %'t%krara ka,<(#<(t<* B< /<r<# kar('n/a R<'"a5nn
#&,6<t n%4a#la +&'a@la(#a' >&r&k%".r/<*
R<'"a5nn 2tt%+at:lara kar( /(#an6a t<t<#<0 2'tan8<l5/a
R<' &ntr%kalar ,& 9aal%"&tl&r% +akkn/a 8%r:.k (a"%a"a ".l a:#(t*
B<nlar/an &n #+%#% /6 3a+#</ J&,k&t =a(a5"a kar( +a4rlanan
'<%ka't %l& %l>%l% %/%K 8< %(t& R<' @ar#a!nn .l/<!< /a 'rarla %//%a
&/%l#%(t%* Sanklar/an 8%r%'% .lan =r&n' Sa8a+att%n5%n '<%ka'tt&n a4
1n6& 8%r R<' >&#%'%n& 8%n%@ A,r<@a5"a ka:t! anla(l#(t*
1
Trk
/(#anl! %l& tannan R<' &l:%l%!% 8a( t&r6#an 3an/&l(ta#5n /a
8< '<%ka'tla alHka/ar .l/<!< '1"l&n#&kt& %/%*
)
Iakat R<'lara kar(
&n 8"k (@+& /&0 3a+#</ J&,k&t =a(a5nn kat%ll&r%n/&n 8%r%'%
' $:stanbuldaki Alman 7l1isi, ;;an0enheim'in Alman Gariciye >ezaretine tele0ra#,
'C Gaziran '*'@, tle0r2 >o2 8%%2 EMB&'H $Labt edilmi Alman vesikalar, mikro#ilm,
Vashin0ton, >ational Archives,
% Jine, tel2 %8 Unni '*'@2
-33
.l/<!< 'an/an Ka,akl 3<'ta9a a/l 8%r%n%n 2'tan8<l5a >&l&n 8%r
R<' >&#%'%n/& "akalan#a' +a/%'&'% .l/<*
Ka,akl 3<'ta9a5nn '<%ka'tt&n '.nra R<'"a5"a ka:t! 'an-
l".r* B%r #//&t '.nra /a0 Ka,akl 3<'ta9a0 D/&''a5/a 8%r R<'
>&#%'%n& 8%n&r&k 3'r5a >%t#&k 4&r& 2'tan8<l l%#anna >&l#%(t%
A30 Ka'# -3-3B* B<n< +a8&r alan Trk &#n%"&t #aka#lan0
3<'ta9a5" "akala#ak %:%n /&r+al +ar&k&t& >&:t%l&r*
1
$a+%l%"& na4n
TalHt B&" ,& &#n%"&t #/r P&#al B&"5%n &#r% %l& 8%r #%ktar
4a8ta #&#<r< R<' >&#%'%n& 8%n&r&k0 Ka,akl 3<'ta9a5" 4.rla al@
>1tr/l&r ,& . >&6& +&#&n 8.!arak 1l/r/l&r* R<' >&#%'%n/&n
8%r ".l6<n<n aln#a'n +a8&r alan R<' 8"k &l:%'% Ba8Hl% n&4/%n-
/& (%//&tl% @r.t&'t.lar/a 8<l<n/< ,& Ka,akl 3<'ta9a5nn +&#&n
%a/&'%n% tal&@ &tt%* 3a#a9%+ R%&r' 8< Sra/a 2'tan8<l5/a +%ta@ &/&-
6&k &n "k'&k #aka#lar 8<la#a#(t* ?nk %l>%l% na4r0 "an% Ta-
lHt B&" F#'ta6&l 8%r ,a4%9& %l&F M/%rn&5"& >%t#%( 8<l<n<".r/<*
)
R<' 8"k &l:%'%n%n +%//&t% 8%rka: >n 'r/ ,& #&'&l& k&n/%l%!%n-
/&n ka@an/*
D/&''a5/ak% R<' &#n%"&t #aka#larnn 3a+#</ J&,k&t =a(a-
nn katl%n& kan(an 8a4 k%#'&l&r% k.r</<klar 8%l%n%".r* B<nlar/an
8%r% /& #lH4# &,,&l Jak%r N%"a4% %/%*
3
B<n<n R<' &#n%"&t% tara-
9n/an +%#a"& &/%l/%!% ,& k&n/%'%n& Ka9ka'lar/ak% R<' .r/<'<n/a
,a4%9& /a+% t&kl%9 &/%l/%!% anla(l".r* D/&''a5/a ,& /%!&r "ehirlerde
Trk%"&5/&n ka:an F'%"a'; #lt&6%l&rF /&n /a+a k%#l&r%n 8<l<n/<-
!< @&k %"% 8%l%n#&#&kl& 8&ra8&r0 1914 /& +ar8%n :k(n/an a4
1n6& S%n.@5ta kal&8&n/ .lan 8%r:.k k%(%n%n Kr#5a ka:tklan ,&
R<'lar tara9n/an ka8<l &/%l/%kl&r% 8%l%n%".r* B<nlar ara'n/a :.k
'.nralar R<'"a5/a Trk K.#n%'t =art%'%5n%n 8a( .la6ak 3<'ta9a
S<@+% /& ,ar/* Trk +</</<na "akn 8a4 (&+%rl&r/&0 #&'&lH
Bat<#5/a /a F2tt%+at ,& T&rakk%F"& kar( 9aal%"&tt& 8<l<nan 8a4
Trk #lt&6%l&r%n%n 8<l<n/<!< ,& R<'lar tara9n/an +%#a"& &/%l/%!%
8%l%n#&kt&/%r*
1913 /&n8&r% 2'tan8<l5/ak% R<' &l:%l%!%n& 8a!l >%4l% 8%r R<'
2't%+8arat t&(k%lHtnn /a 9aal%"&tt& 8<l<n/<!< 8%l%n%".r* B<n<n 8a-
(n/a FR<' T%6ar&t Banka'Fn/a ,a4%9&l% Al&k'an/&r ?&rn.>.r.,%:
' Jine y2 Tele0rr2 >o2 @C*, @ Dez2 '*'@2
% Jine2
@ ?dessadaki Alman )onsolosluundan, '( A/ril '*'C, EMB&'H2 reel @*C,
.44
a/l 8%r% ,ar/*5 ?&rn.>.r.,%:5%n0 >"a 8anka %(l&r% #na'&8&t%"l&0
Trk%"&5/& 8."<na '&"a+at "a@t! ,& #alG#at t.@la/!0 8a(ta Mr-
#&n% ,& R<#lar/an .l#ak 4&r& 8%r:.k aQan .l/<!< /a
anla(l#akta/r* Ba4 Krt aQanlarnn /a R<'larla "akn
#na'&8&tl&r t&'%' &tt%!% 8%l%n#&kt&/%r*
Mn,&r B&"5%n : rt8& "k'&lt%l&r&k0 =a(a n,an %l& Lar8%"&
N&4ar&t%n& >&t%r%l#&'% AD6ak 8a( 1914B ,& /.la"'%"l& Trk%"&5n%n
&n k</r&tl% (a+'%"&t% .l<,&r#&'% k&"9%"&t%0 #a#a9%+0 R<' 8"k &l-
:%l%!% tara9n/an +%: t& 9&na kar(lan#a#(tK 8%lHk%'0 3* R%&r'5%n
Mn,&r =a(a %l& :.k %"% #na'&8&tl&r k<r#a!a :al(t! 8%l%n%".r* 2'-
tan8<l5/ak% R<' /%@l.#at%k #a+9%ll&r%n/& %//%a &/%l/%!%n& >1r&\
FMn,&r =a(a Trk%"&5/& 8%r /%kta r&Q%#% k<ra6ak ,& +attH D'#anl
'lHl&'%n% ,& +%lH9&t% kal/ra6akt*F Mn,&r =a(a5"a F>&l&6&!%n
a/a#F na4ar%"l& 8akl/!n/an0 k&n/%'%"l& ##kn #&rt&8& "akn
#na'&8&tl&r k<r<l#a' %'t&n%".r/<*
3a#a9%+ F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%F <#<#; #&rk&4%n/& 8<
'ralar/a Trk%"&5n%n /( '%"a'&t% +akkn/a 8%r >1r( .l#a/!
anla(l".r* N9<4 'a+%8% k%#'&l&r ara'n/a 8< +<'<'ta ." 8%rl%!%
.l#a/! #<+akkaktr* Mn n9<4l< k%#'& ,& F@%(#%( @.l%t%ka6F .lan
/a+%l%"& na4r TalHt B&"5%n 8< 'ralar/a r&n>%n% 8&ll% &t#&/%!%0
Antanta /&,l&tl&r%n% k<(k<lan/r#a#ak ,& %6a8n/a Iran'a %l&
2n>%lt&r&5/&n 8.r: @ara ala8%l#&k %:%n0 Trk%"&5n%n Al#an"a5"a
9a4la "akla(t!n >1't&r#&kt&n ka:n#( .l#a' /a ##kn/r*
Mn,&r =a(a5nn %'& >%tt%k:& Al#an"a5"a #&"l&tt%!% >1rl".r*
P&#al =a(a %'&0 Trk%"&5n%n #<ka//&ratnn "aln4 Al#an"a5"a
8a!lan#a'na #<+al%9t%* F3&rk64-% U#<#;F/& Iran'a ,& +attH
R<'"a %l& anla(#ak %'t&"&nl&r ,ar/* 3&'&lH Pa,%/ B&" FIrank.9%lF
.larak tann#(tK k&n/%'%n%n R<' &l:%6% R%&r' %l& /& :.k %"%
#na'&8&tl&r k<r/<!< 8%l%n%".r* Ka8%n& a4alan ara'n/a
2n>%lt&r&5"% +.( t<t#ak ar4<'<n<n 8%l+a''a k<,,&tl% .l/<!< /a
anla(l".r* Sa/ra4a# ,& +ar%6%"& na4r .lan Sa%/ Lal%# =a(a0
(a+'&n :.k 6&nt%l#&n 8%r k%#'& .l#akla 8&ra8&r0 ka8%n&/& n9<4
'a+%8% /&!%l/%K F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%Fn- 6& >/l&n '%"a'&t
%6a8 . 'ralar/a 'a/ar&t #aka#n/a 81"l& 8%r 4atn 8<l<n#a'
%6a8&t#%(t%*
Balkan Lar@l&r% n&t%6&'%n/& R<#&l%/&k% D'#anl t.@raklar-
nn 'a/&6& k:k /&,l&tl&r ara'n/a @a"la(l/! ,& 8"k
/&,l&tl&r%n 8<n/an 81"l& Balkanlar/a ara4% ka4ana#"a6aklar
>&r:&!%n%
' Alman vesikalar2 )onstantino/el, den %H Uan2 '*'C $Berichte-Anla0e,2
.4-
/& .rta"a k."#<(t<* Lar@ 'ra'n/a 2'tan8<l ,& B.!a4larn k:k
8%r /&,l&t%n &l%n&0 #&'&lH B<l>ar%'tan ,&"a Y<nan%'tan5n0 /(#&k
%+t%#al% /a+% 8&l%r#%(t%* B< +ak%katl&r ,& ,akalar kar('n/a R<'-
"a5nn Trk%"&5"& kar( tak%8 &t#&'% >&r&k&n '%"a'&t%n% >14/&n >&-
:%r#&'% >&r&kt%!% ,& FB.!a4lar 8a(ka 8%r /&,l&t& ka@tr#a#ak %:%n
t&/8%rl&r al#a' lH4# >&l/%!%n%F "<kar/a >1r#(tk* R<'"a5#n
tat8%k &/&6&!% ana @r&n'%@ Trk%"&5n%n F8tnl!n #<+a9a4a
&t#&'%F0 "an% status guonun /&,a# %/%* B<n/an /.la" Trk%"&5"&
kar( a/&tH 8%r F"<#<(a#aF0 8%r n&,% F"aknlkF >1't&r%l#&'% /a+%
%6a8&/&6&kt%*
L%#an ,.n San/&r'5%n r%"a'&t%n/&k% Al#an a'k&r; +&"&t%n%n
2'tan8<l5a >&l%(%n/&n '.nra Al#an n9<4<n<n 8'8tn >&l%(#&'%
4&r%n&0 R<'"a5#n0 a/&tH D'#anl $&,l&t%5n%n F8tnl!nF #<-
+a9a4a"a 8%l+a''a >a"r&t &tt%!% >1rl#(tK 8< >a"r&t%n %6a80 Al-
#an"a5nn 8%lak%' Trk%"&5"% @ar:ala#ak ,& 8<n/an 9a"/alanarak
Trk ara4%'%n/&n 8%r k'## A8&lk% /& B.!a4larB k&n/%n& %l+ak
&t#&k %'t&/%!% +akkn/a %//%alar /a+% .rta"a atl#(t* B<n<nla
2n>%lt&r& ,& Iran'a Al#an"a5#n kar('na :karl#ak %'t&n%".r/<*
B<n/an 81"l& R<'"a %l& Al#an"a ara'n/ak% :at(#a n.kta'nn /a
2'tan8<l ,& B.!a4lar t&(k%l &tt%!% %"%6& a"/nlan#( .l<".r/<*
N%t&k%# St* =&t&r'8<r>5/ak% Iran'4 P+ar>1 /5A99a%r&'5% $.<l6&t5%n
+k#&t%n& ".lla/! <4<n 8%r ra@.r/a0 2'tan8<l "4n/&n
#&"/ana >&l&n R<'-Al#an r&ka8&t% 4&r%n/& /<r<l#<( ,&
R<'"a5#n0 FAl#anlar arka @lHna %t#&k #ak'a/%"l& Trk%"& %l&
anla(#a' %#kHnlarn/anF 8a+'&/%l#%(t%*
1
Lal8<k% 2'tan8<l5/ak% Iran'4 &l:%'% 3* B.#@ar/5a >1r&0 R<'-
"a5nn Trk%"&5"& "akla(#a'0 3* $.<l6&t5%n ta+#%n &tt%!% ka/ar
k.la" .l#a"a6akt* Balkan Lar@l&r% '.n<n/a ,aka R<'"a5#n FSla,
kar/&(l&r%Fn% k<rtar#a' /%"& 8%r #&'&l& artk kal#a#( ,& R<' +-
k#&t% 8<n/an 81"l& Trkl&r& kar( "a@la6ak 8%r 'a,a(ta R<' +al-
kn +&"&6ana >&t%r#&k %:%n 8< k.n<"< %'t%'#ar &/&#%"&6&kt%* 3a-
#a9%+ FMr#&n%l&rF k.n<'< ,& Mr#&n%'tan5/ak% r&9.r#/an R<'"ann
k.la"6a ,a4>&:#&'%n& %+t%#al ,&r%l&#&4/%* Trk%"& %l& R<'"a ara-
'n/a 8%r anla(#a +a'l .l'a /a+%0 >&:#%(t&k% #%'all&r/&n a:k:a
>1rl/! ,&:+%l&0 8<n<n 9a4la 'r#%"&6&!% /& #<+akkakt* W%ra
R<'"a5#n Trk%"&5"& kar( %'t&r anla(#a ".l< %l&0 %'t&r 4.rla tat8%k
&tt%
' $:stanbuldaki Mransz el1isi, Bom/ard " B2 le Binistre Doumer0ue, =ira, le %' avril '*'C2
Archives du Biistere des A##aires 7tran0ires, Ior2=oliti_ues2 Tur_uie <<::2 /2 %%%2
.4.
!% '%"a'&tt& 8&+&#&+al R<'"a tara9n/an 1n& 'rl&n (artlarn ka-
8<l tal&@ &/%l#&kt& %/%*
1
B.#@ar/5a >1r&\ B< /<r<# kar('n/a
Trk%"& %l& R<'"a ara'n/a "akn 8%r >&l&6&kt& +&r+an>% 8%r
anla(#a-
"a ,arl#a'na %+t%#al ,&r%l&#&4/%*
7 r me n i r e # o r ml a r me s e l e s i
R<'"a %l& Trk%"& ara'n/ak% #na'&8&tl&r%n /!# n.ktala-
rn/an 8%r%n% /&0 XIX* "4"l .rtalarn/an 8&r%0 FMr#&n% #&'&l&'%F
t&(k%l &t#&!& 8a(la#(t* 3a,&rH"- Ka9ka'tak%0 Mr#&n%l&rl&
#&'kGn
'a+a/an 8%r k'#0 Mr%,an ,& M:#&/4%"an :&,r&l&r%0 1-04 t&
R<'"a5nn
&l%n& >&:t%kt&n '.nra0 R<' +k#&t% Mr#&n%l&r% Trk%"&5"& kar(
'%"a'&t%n/& 8%r Hl&t .larak k<llan#a!a 8a(la#(t* Mr#&n%l&r%n L-
r%'t%"an /%n%n& #&n'<@ .l<(lar0 R<'"a %:%n :.k &l,&r%(l% 8%r (&"/%*
$%n a"rl! ,& /(#anl!n/an 9a"/alanark0 Mr#&n%l&r/&n R<'
#&n9aatl&r% %:%n %'t%9a/& &t#&k ##kn .la6aktK &tra9tak%
A4&r%l&r0 Trkl&r0 3'l#an-Rr6l&r AA6arlarB ara'n/a 8.!<l<@
kalan Mr#&n%l&r0 R<'larn +%#a"&'% 'a"&'%n/& Fn&9&' ala8%l&6&kl&-
r%n%F <##<(lar/* N%t&k%# Mr#&n%l&r/&n 8%r:.!< :.k >&:#&/&n
R<' +%4#&t%n&0 .r/<"a ,& 8a(ka "&rl&r& >%r/% ,& 6anla-8a(la R<'-
lara "aran#a!a 8a(la/lar* 1-)9 /a Mr#&n%l&r%n /& "a(a/! Kar'
,& :&,r&'%n%n 8%r #//&t R<' %(>al%n/& kal#a'0 R<' #aka#lar
%l& Mr#&n%l&r ara'n/ak% "aknl!n art#a'na ".l a:#(t* 1-54-5
t& Kar'5n "&n%/&n R<'larn &l%n& >&:#&'% 4&r%n&0 8< "aknlk 8%r
/a+a k<,,&tl&n#%(t%*
D'#anl #&#al%k%n%n +&r tara9n/a 8a(>1't&r&n +<4<r'<4l<k
,& 8%l+a''a R<#0 Sr@ ,& B<l>arlar ara'n/a 8a(la"an a"rlk +ar&-
k&tl&r% &l8&tt& Mr#&n%l&r& /& t&'%r &/&6&kt%* 2'tan8<l5/a "4 8%n%
a(an 8%r Mr#&n% k%tl&'% "a(".r/<* 3a#a9%+ Ana/.l<5/a0 A,r<@a-
' Bom/ard i Doumer0ue, =era, le %' avril '*'C, ayni y2 /2 %%@K :: n'est /as certain
toute#ois _ue l'o/inion -usse, habituees de/uis si lon0tem/s k considerer l'?ttoman comme
l'ennemi traditionnel,se laiss"t aisement /ersuader _ue l'instant venu de reoncer auN
reves de eroisade et d'ado/ter #ranehement une totute autre attitude2 B2 Bom/ard, bir
mddet -usya'da da Mransz el1isi s#atyle bulunduu i1in, -usya'nn Trkiye'ye kar
besledii niyetlerini yakndan biliyordu2 >itekim o bu /olitikay u s6zlerle i#ade etmitirK
Dans un cas comme '' autrc, /ar la douceur ou /ar la violence, il s'a0it d'im/oser " la =orte
une volont# su/erieure et im/l(rieuse $Ger iki halde de, 0erek yumuaklk ve 0erekse zorla,
Bab"liye stn bir iradeyi ve buyuruu kabul ettirmek bahis konusudur,A yani -usya an-
cak kendi istei 1er1evesinde Trkiye ile anlaabilir2 $Tur_uie, cor2 /ol2 <<::2,
.45
la"&tt& AMr4<r<#0 Ean0 B%tl%'0 $%"ar8&k%rB Mr#&n%l&r0 .ra/ak% L-
r%'t%"an-N&'t<r; AA'<r;Bl&rl6 8%rl%kt& /a+%0 2'lH# a+al%"& n%'8&tl&
n9<'<n an6ak % /3 %n% t&(k%l &/%".rlar/* B< /<r<# kar('n/a Mr-
#&n%l&r%n B<l>ar0 Sr@ ,& Y<nanllar >%8% 8&ll% 8%r 'a+a" k&n/% "<rt-
lan A/&,l&tl&r%B .larak %lHn &t#&l&r% ,& 8%r FMr#&n% $&,l&t%F k<r-
#alarna %#kHn ".kt<* Iakat0 Balkanlar/a ,&"a L8nan5/a .l/<!<
>%8%0 "&rl% Lr%'t%"an a+al%"& >&n%( 8%r #<+tar%"&t ,&r%l#&'% ,& a+a-
l%n%n /<r<#<n< /4&lt&6&k r&9.r#larn "a@l#a'0 /%!&r 8%r ta8%rl&0
Mr#&n%l&r 4&r%n/&k% Trk +Hk%#%"&t%n% a4alta6ak0 ta+/%/ &/&6&k
,& '.nralar 8'8tn >%/&r&6&k .lan 8%r tak# %/ar; t&/8%rl&r%n
tat8%k% /(nl&8%l%r/%*
N%t&k%# Mr#&n% l%/&rl&r%0 8%r "an/an k%l%'& #&n'<@lan ,& 1t&
"an/an '%"a'; t&(k%lHt +al%n/& 9aal%"&t& >&:&n FTa(nak:larF A$a(-
nakt'tnB 8< ".l/a >a"r&t 'ar9&t#&!& 8a(la/lar* Y<kan/a ka"/-
&/%l/%!% 4&r&0 A"a't&9an.' #<a+&/&'% "a@lrk&n 8%l&0
2'tan8<l5/ak% Mr#&n% r<+an; r&%'%0 R<' 8a( #<ra++a' R&n&ral
I>nat5"&,5& #ra6aatla0 FMr#&n% #&'&l&'%n%F 8< #<a+&/&n%n 17*
#a//&'%n& k."/<r#a!a #<,a99ak .l#<(t<* B&rl%n 3<a+&/&'%n%n 7
1* #a//&'%n/& /& FMr#&n% #&'&l&'%F "&r al#(t* B< #a//& %l&
FBa8Hl%0 Mr#&n%l&rl& #&'kGn 'a+a/a a+al%n%n /<r<#<n<
/4&lt#&k %:%n 8%rtak# r&9.r#lar "a@#a" ,& 4a#an 4a#an 8<
+<'<'ta B&rl%n 3<a+&/&'%n% %#4ala"an /&,l&tl&r%0 ta8%% 8a(ta
R<'"a ,& ;n>%l"&r&5"%0 +a8&r/ar &/&6&!%n% taa++tF &t#%(t%*
$.la"'%"l& R<'"a0 a/&tH0 FMr#&n% r&- 9.r#lanFnn Fna4n0
#9&tt%(%F r.ln 8&n%#'&#%(t%* R<'"a5nn 8< +<'<'tak% >a"r&t%
%n'an; H#%ll&rl& /&!%l0 ta#a#%"l& '%"a'; &#&ll&r%n%n 8%r n&t%6&'% %/%0
:nk FTrk Mr#&n%'tanF 4&r%n/& >14 ,ar/*
2n>%lt&r& ,& R<'"a tara9n/an Mr#&n%'tan5/a Fr&9.r#F "a@l-
#a' %'t&n#&'%n& ra!#&n0 S<ltan A8/l+a#%/ II* 8< r&9.r#larn
arka'n/a n& 'aklan/!n 8%l/%!% %:%n0 8<nlar ##kn #&rt&8&
>&6%kt%r#&!& :al(#( ,& 8<na k'#&n /& #<,a99ak .l#<(t<*
?nk Mr#&n%l&r%n ara'n/a R<'"a5/an0 A,r<@a ,& +attH
A#&r%ka5/an >&l&n k(krt#alar t&'%r%"l& Trk%"& al&"+%n/& 8"k
ka"na(#alar .l#akta0 a"aklan#alar0 8%r tak# >%4l%
Fk.n'@%ra'".nlarF +a4rlan#akta %/%* B%l%n/%!% 4&r&0 D'#anl
%/ar&'%n/& 8%r:.k Mr#&n% trl #&#<r%"&tl&r/& ,a4%9& al#(lar0
+attH $&,l&t (<ra'0 na4rlklar >%8% /&,l&t%n &n "k'&k
#aka#larna /a+% ta"%n &/%l#%(l&r/%* Lal8<k% 8< "k'&k
#aka#/ak% Mr#&n%l&r%n /a+%0 D'#anl $&,l&t%5n& kar( +a4rlanan
k.#@l."a katl/klan #&"/ana :kanl#(t*
.4/
-230I1 da 2'tan8<l=da ,& Ana/.l<5/a Mr#&n%l&r%n 8a(la/klar
ta+r%kat0 S<ltan A8/l+a#%/ II* tara9n/an kanl 8%r (&k%l/& 8a'-
trl/! 4a#an0 A,r<@a ,& R<'"a5/a FMr#&n% ktal%F /%,a 9&r"atlar
"k'&l#%( ,& Ba8Hl% 4&r%n& 8a'klar "a@l#(0 Mr#&n% r&9.r#lar-
nn /&r+al tat8%k% %'t&n#%(t%* N%t&k%# S<ltan A8/l+a#%/ II* 8<
+<'<'ta 8a4 ,H/l&r/& 8<l<n#<(0 )0 Mk%# 1-95 tar%+%n/& 8%r F%ra-
/&F0 :kar#( ,& r&9.r#<n &'a'larn t&'8%t &t#%(t%* B< &'a'larn
%n>%lt&r& tara9n/an /a ta',%@ &/%l#%( .l/<!< anla(l".r* Iakat
"&n% Mr#&n% ta+r%kat0 t&+/%tl&r% ,& kar(klklar ,& "&n% 8%r
FMr#&n% ktal%F "4n/&n 8< r&9.r#lar "a@la#a#(t*
%n>%lt&r&5n%n >n&" A9r%ka5/a FB.&r Lar8%Fn/& #&(><l%"&t%0
1904/5 /& R<'"a5nn Oa@.n"a5"a "&n%l#&'% ,& 1905 t& FR<' %+t%lH-
l%F Mr#&n% r&9.r#lar %l& "akn/an %l>%l&n&n %k% /&,l&t%n 8< +<'<'ta
Trk%"& 4&r%n& 8a'k "a@#alarna %#kHn 8rak#a#(t* Lal8<k%
8< 4a#an 4ar9n/a Mr#&n%l&r ara'n/a %+t%lHl6% ,& '.'"al%'t
+ar&k&tl&r a/a#akll >&l%(#%( ,& Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r ara'n/a
k(krt6 9aal%"&tl&r 8'8tn art#(t* Trk%"&5/&k% A#&r%kan
#%'".n&rl&r%n%n '14/& Fa!art6F 9aal%"&tl&r% /&0 Mr#&n%l&r/& Trk-
3'l#an /(#anl!nn 8'8tn art#a'n/a #+%# 8%r r.l
."na#(t* B%l+a''a Ta(nak t&(k%lHtnn Trk%"&5/& +&r tara9ta
"a"l#a'0 Mr#&n% k%l%'&l&r%0 #&kt&@l&r%n%n 8%r&r '%lH+ /&@.'<
+al%n& >&t%r%l#&'% %l&0 Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r0 Trk /&,l&t%n%n F6an
/(#anF +al%n& >&t%r%l#%( 8<l<n<".rlar/* R<' aQanlarnn
@r.@a>an/alar t&'%r%"l&0 Mr#&n%l&r &n 8"k #&/&/% R<'
?ar5n/an 8&kl&#&kt& %/%l&r* B< '<r&tl& R<'"a5nn '%"a';
&#&ll&r%n& +%4#&t &/&6&k <n'<r Trk%"&5n%n %:%n/& #&,6<tt<0 %(t&
R<' +k#&t% 8< <n'<r/an r&9.r#lar 8a+an&'%"l& a4a#; /&r&6&/&
9a"/alan#ak %'t%".r/<*
R<'"a5/a F%+t%lHlF +ar&k&t% ta,'a"@0 /&,l&t r&Q%#% "&n%/&n
.t<r/<ktan '.nra0 R<' +k#&t%0 FB.!a4lar 3&'&l&'%F %l& 8%rl%kt&
ta8%at"l& FMr#&n% 3&'&l&'%Fn% /& &l& ala6akt* Mr#&n%
r&9.r#larnn +all% n%'8&t&n /a+a k.la"/0 :nk B&rl%n K.n>r&'%
%l& R<'"a5"a #<a""&n +aklar tann/! >%8%0 r&9.r# "a@la6ak
'a+a /a R<'"a5nn 8%t%(%!%n/& %/%* R<'"a5nn %:%n/& ta# . 'ra/a0
.l/<k:a kala8alk 8%r Mr#&n% 4#r&'%n%n 8<l<n#a'0 +attH
Mr#&n% r<+an; r&%'% Kat.l%- k.'5<n<n R<' 'a+a'n/ak%
M:#&/4%"an5/a "a(a#a'0 Mr#&n%l&r #&'&l&'%n/& R<'"a5nn a"r
8%r #&,k% al#a'na %#kHn ,&r#&kt& %/%*
Balkan Lar@l&r% /.la"'%"l& R<'"a ,& /%!&r /&,l&tl&r FMr#&n%
r&9.r#larF %l& "akn/an %l>%l&n&#&/%l&r* Iakat 1913 /& FBkr&(
.40
4&r%n&0 R<'"a Mr#&n% r&9.r#< #&'&l&'%n% "&n%/&n 1n& 'r/ ,&
8<n<n >&r:&kl&(t%r%l#&'% %:%n a"ak /%r&#&!& ,& Ba8Hl% n&4/%n/&
'rara 8a(la/* B&rl%n K.n>r&'%5n& #&/+al/ar /%!&r /&,l&rl&r /&
AIran'a0 Al#an"a0 2tal"aB FLr%'t%"an 8%r #%ll&t%n +al%n& 8%>Hn&
kal#a#akF &n/%(&'%"l&0 R<'"a5#n 8< t&(&88'n& katl/lar* B<
'<r&tl& Mr#&n% #&'&l&'% a/&tH A,r<@a /&,l&tl&r%n%n Trk%"&5"& kar-
( #(t&r&k 8%r 6&@+&'% +al%n% al#(t* Vt& "an/an0 2'tan8<l5/a Ta(-
nak:larn t&'%r%"l&0 2tt%+at ,& T&rakk% tara9n/an a4l&/%l&n 'a8k
Mr#&n% @atr%!% Dr#an"an0 FMr#&n% r&9.r#larF#n 8a( tak%@:%'%
r.ln 4&r%n& al#(t*
Ba8Hl% 4at&n k&n/%'% /&0 1t&/&n8&r% 8< ".l/a 8a4 'la+at
ta'arla#(t* B< ka8%l/&n .+nak 14&r&0 /a+%l%"& na4r R&(%/ B&"
tara9n/an0 k&n/%n& 8a!l n&4ar&tt& t&(k%l &tt%!% 8%r FI'la+at
K.#%'".n<Fn- /a 8a4 +a4rlklar /a "a@l#(t*
1
B<na >1r&\ Ba+%'
k.n<'< ,%lH"&tl&r %k% ><r<8a a"rl#(t* B%r%n6% ><r<8a\ B%tl%'0 Ean
,& Mr4<r<# >%r%".r/<K #&rk&4% /& 7rzurum .la6aktK %k%n6% ><r<8a
/a0 #&rk&4% Lar@<t .l#ak 4&r&0 S%,a'0 $%"ar8&k%r ,& Lar@<t
>%r&6&kt%* A/ >&:&n "&rl&r ,%lH"&t .l#aktan :k@ 'an6ak +al%n&
>&t%r%l&6&kl&r ,& +&r ><r<@ a"r 8%r&r k.#%'".n tara9n/an %/ar&
&/%l&6&kt%* B< k.#%'".nlar %k%(&r Mr#&n%0 %k%(&r 3'l#an ,& %k%(&r
"a8an6 AA,r<@alB- /an t&(&kkl &/&6&k ,& r&%'% /& 8%r &6n&8%
.la6akt* Oan/ar#a ,& =.l%'t& "a8an6 4a8%tl&r 8<l<na6ak ,& a/l%"&
#9&tt%(% '9at"l& /& &6n&8%l&r ta"%n &/%l&6&kt%* B< 'ra/a
Mr#&n%l&rl& #&'kGn "&rl&r%n @k 1-7- /& B.'na-L&r'&k5t& .l/<!<
>%8%0 R<'"a5#n #an/a' altna k.n#a' t&kl%9% /& A+&r +al/& R<'
&l:%l%!% tara9n/anB "a@l#(0 9akat Ba8Hl% 8< t&kl%9% r&//&t#%(t%*
Mr#&n% r&9.r#larnn 6%//%"& aln#a' +<'<'<n/a0 %n>%l%4 +-
k#&t%n%n /%r&kt%9% %l&0 &l:% S%r R&ral/ L.,,t+&r tara9n/an0 )1 N%-
'an 1913 tar%+%n/& Ba8Hl% n&4/%n/& #ra6aatta 8<l<n<l#<(t<*
)
B<n<n 4&r%n&0 L.n/ra5/ak% D'#anl &l:%'% T&,9%k =a(a0 a/ >&:&n
81l>&l&r/& ,& Tra84.n5/a ,a4%9& ala6ak "&/% Oan/ar#a 4a8%t%n%n
>1n/&r%l#&'%n% %'t%"&r&k 2n>%l%4 +k#&t%n& 8a(,<r#<(t<0 %'t&n%l&n
8< 4a8%tl&r/&n 8a(ka 8%r /&\ 2k% Oan/ar#a #9&tt%(%0 %k% a/l; #9&t-
t%(0 %k% 4%raat ,& .r#an #9&tt%(% ,& %k% na9%a #9&tt%(% %l& 8%rl%kt&
/a+%l%"& n&4ar&t%n/& ,a4%9&l% .l#ak 4&r& 8%r <#<#; #9&tt%(-
#(a- ,%r%n >1n/&r%l#&'%n% r%6a &t#%(t%* Ba8Hl% 8< Mr#&n%
r&9.r#larn/a
' Br2 Beaumont to !ir 7dvard Erey, Dec2 C, '*'C2 Turkey, annual -e/ort, '*'@2
=ubl2 -ec2 ?##ice $=2 -2 ?2, M2 ?2 @+'&%'@+2 Armenian re#orms2
% Ayn y2 /2 %D2
.41
8%l+a'''a 2n>%lt&r&5n%n #4a+&r&t% ,& ##kn #&rt&8& R<' #/a-
+al&'% ,& %(t%rak%n/&n ka:n#ak <'<ln tat8%k &t#&k %'t%".r/<*
3a#a9%+ 2n>%l%4 +k#&t%0 r&9.r# "a@la6ak 'a+ann 8%r k'#nn
ta# R<' 'nrn/a .l#a' +a'&8%"l&0 R<'larn 2n>%l%4 4a8%tl&r% ,&
#&#<rlan#n .ralar/a 8<l<n#a'n/an k<(k<lana6aklarn0 +%:
.l#a4'a /a+%l%"&"& 8a!l 8%r #(a,%r%n A<#<#; #9&tt%r#B %@tal
&/%l#&'% >&r&kt%!%n% 1n& 'r#(t*
2'tan8<l5/ak% R<' &l:%'% R%&r't&0 >%r%(%l&n t&(&88'l&r%
"akn/an tak%@ &t#%( .la6ak k%0 2'tan8<l5/ak% R<'0 2n>%l%4 ,&
Iran'4 &l:%l&r%n%n 8%r ara"a >&l&r&k0 "a@la6ak r&9.r#larn
&'a'larn t&'@%t &t#&l&r% 8a8n/ak% R<' +k#&t%n%n t&kl%9%n%
8%l/%r/%* 2n>%l%4 &l:%'% /& 8<na kar(lk0 al/! tal%#at 4&r%n&0 "aln4
a/ >&:&n /&,l&tl&r%n /&!%l0 B&rl%n K.n>r&'%5n& katlan 8tn
/&,l&tl&r%n 8< %(& katl#alar >&r&kt%!%n% 1n& 'r&rk&n0 a"#
4a#an/a0 2n>%lt&r&5n%n0 Mr#&n%l&rl& #&'kGn ,%lH"&tl&r/&k%
Oan/ar#a t&(k%lHtna 9a4la 8%r "ar/#/a 8<l<na- #"a6a!n /a
a:kla/* )4 3a"' A1913B tar%+%n/& /& 8< #na'&8&tl&
L.n/ra5/ak% D'#anl &l:%l%!%n& >1n/&r%l&n "a4/a\ F2n>%lt&r&n%n 8<
ka/ar :.k ,a4%9& ala6ak k%#'&n%n >1n/&r#&'% %l& 8a4 /&,l&tl&r%n
k<(k<lan#a' #<+t&#&l .l/<!< ,& 8< "4/&n Ba8Hl%- n%n
r%6alarnn "&r%n& >&t%r%l&#%"&6&!%n/&n 4nt /<"<l/<!<F 8%l-
/%r%l#%(t%* Yan% 2n>%lt&r&0 R<'"a5" k<(k<lan/r#ak %'t&#&/%!%n%
a:k:a %9a/& &t#%(t%* 3a#a9%+ 2n>%l%4 Oan/ar#a 4a8%tl&r% ,& #9&t-
t%(l&r%n%n ".llan#a'na0 +attH /a+%l%"& n&4ar&t%n&0 >a"r r&'#; .la-
rak0 8%r #(a,%r >1n/&r%l&6&!% /& ,H/&/%l#%(t%* B<n<nla 2n>%lt&r&-
n%n Mr#&n% r&9.r#larn/a0 R<'"a5"a #&"/an 8rakl#a#ak 4&r&0
t&r6%+ &/%l/%!% #&"/an/a %/%*
R<' &l:%'% 3* R%&r'0 )7 3a"'5ta A1913B0 R<' +k#&t%n%n 8<
FMr#&n% R&9.r#<Fna ,&r/%!% &+&##%"&t% anlatan 8%r #<+tra"
Ba8Hl%5"& '<n/<* B<na >1r&\ Mr#&n% r&9.r#< Ana/.l<5n<n 8a(ka
"&rl&r%n/& >%r%(%l&n r&9.r#lar/an ta#a#%"l& 8a(ka trl .l#al %/%*
3ak&/.n"a5/a .l/<!< >%8% "&rl% 8%r .t.n.#%"& >1tr#& t&+l%k&'%
ta 8a(tan 8&rtara9 &/%l&6&k* Sa4.n.,5<n 9%kr%n& >1r&\ Antan-
ta5"a /a+%l : /&,l&t 8< #&'&l&"% &l& al#a+ ,& #&,6<t (artlara &n
<"><n 8%r (&k%l/& 8%r 'la+at ta'la! +a4rla#al %/%l&r* B<n<n 4&-
r%n& 2n>%l%4 +k#&t%n%n /& #<,a9akat% %l& R<' &l:%l%!%0 81"l& 8%r
@r.Q& +a4rla#a" taa++t &t#%(t%*
N%t&k%# R<' &l:%l%!% 8a(t&r6#an 3an/&l(ta# 81"l& 8%r @r.Q&
ta'la! +a4rla/* B< "a@lrk&n0 ,akt%"l& 1-95 t&0 $&,l&tl&r tara9n-
/an Ba8Hl%5"& 8%l/%r%l&n #(t&r&k F#<+traF >14 Vnn/& 8<l<n/<
.4D
r<l#<( ,& R<'"a5nn #&n9aatl&r% na4ar %t8ar& alnarak 8<na 8%r:.k
#a//& katl#(t* B< "&n% R<' ta'ar'na >1r&\ R&9.r#lar alt
,%lH"&t& (H#%l .la6akt\ Mr4<r<#0 Ean0 B%tl%'0 $%"ar8akr0 Lar@<t ,&
S%,a'* B< alt ,%lH"&t%n 8a(na0 $&,l&tl&r%n #<,a9akat% aln#a'
'<r&t%"l& S<ltan tara9n/an 8%r Lr%'t%"an0 t&r6%+an A,r<@al0 8%r
<#G#; ,al% 8&( "l #//&t %:%n ta"%n &/%l&6&kt%* B< <#G#; ,al%n%n
'alH+%"&t% :.k >&n%( .la6akt* B< alt ,%lH"&tt&k% 8tn #&#<r ,&
+Hk%#l&r%n ta"%n ,& a4l&/%l#&l&r% .na a%t .la6aktK Oan/ar#a
81lkl&r% ,& #&4kGr ,%lH"&tl&r/& a'a"%(% 'a!la#ak %:%n >&r&kl%
8tn a'k&r; k<,,&tl&r .n<n k<#an/a' altn/a .la6aklar/* U#G#;
,al%"& "ar/#6 .l#ak 4&r& 8%r F2't%(ar& 3&6l%'%F k<r<la6ak ,&
8<na /a A,r<@al t&kn%k #(a,%rl&r katla6akt* M"al&t #&6l%'% %'&
a"n 'a"/a .l#ak 4&r& Lr%'t%"an ,& 3'l#an a4alar/an
t&(&kkl &/&6&kt% A"an% Lr%'t%"an a+al% <#G#; n9<'<n an6ak % /3 %
.l/<!< +al/&0 3'l#anlarla a"n 'a"/a #&6l%' %/ar& a4a'
:kara6aklar/B* =.l%' ,& Oan/ar#a %'& 8< ,%lH"&t "&rl%l&r%n/&n
.la6ak ,& "ar'n Lr%'t%"anlar t&(k%l &/&6&kt%* B< lk& a+al%'%0
a'k&rl%k +%4#&tl&r%n% 8< /a%r&n%n 'nrlar %:%n/& "a@a6aklar/K Krt
ALa#%/%"&B ',ar% ktalar %l>a &/%l&6&kt%* 3&#<rlara >&l%n6&0 "ar'
Lr%'t%"an0 "ar' 3'l#an .la6aktK "&rl% /%ll&r%n A"an% Trk:&0
Mr#&n%6& ,& Krt:&B a"n +akk +a%4 .l#alar %:%n >&r&kl% t&6r8&
"a@la6akt*
B< R<' @r.Q&'% ka8<l &/%l/%!% tak/%r/&0 Mr#&n%l&r ta#a#%"l&
%#t%"a4l 8%r /<r<#a >&l&6&kl&r/%* Sa" %t%8ar%"l& 3'l#an
a+al%"& ATrkl&r ,& Krtl&r&B n%'8&tl&0 8a4 na+%"&l&r/& an6ak % /30
8a4 "&rl&r/& 8<n/an /a+a a4 .l/<klar ,& 'a/&6& Lar@<t
:&,r&'%n/& n9<'<n "ar'n t&(k%l &tt%kl&r% +al/& Mr#&n%l&r&0
#&#<r%"&tt&0 #&6l%' %/ar& a4al!n/a0 Qan/ar#a ,& @.l%'l%kt&0
3'l#anlar %l& a"n +ak ,&r%l&6&k ,& Mr#&n% /%l%n%n /&,l&t
/a%r&'% ,& #a+k&#&l&r/& Trk:& %l& "an"ana "rtl#&'%
%'t&n&6&kt%* B<n<nla0 Mr#&n%l&r%n0 1n6& r&9.r#0 '.nra 8%r .t.n.#%
,& n%+a"&t Trk%"&5/&n ta#a#%"l& a"rl#alar %:%n t&/8%rl&r
aln#( .la6akt*
3-)4 T&##<4 1913 tar%+l&r%n/& Y&n%k1"5/&k% '&9%rl&r
t.@lant'n/a0 Al#an &l:%'% E.n San>&n+&%#0 8< R<' ta'ar'na
(%//&tl& #<+ale,et &tt% ,& 8<n<n 8%r FMr#&n% #<+tar%"&t%Fn& ,&
FD'#anl $&,l&t%5n%n @ar:alan#a'na >1tr&6&!%n%F 8&l%rtt%*
Iran'4 &l:%'% B.#@ar/ /a 8< R<' ta'ar'n ta',%@ &t#&/% ,& 8<
+<'<'ta #<+akak Ba8Hl% %l& t&#a' ,& anla(#a '.n<n/a 8%r
n&t%6&"& ,ar#ak l4<#<n< 1n& 'r/0 %'t%+/a# &/%l&6&k #&#<r
,& 4a8%tl&r%n /a+a 4%"a/& k:k /&,l&tl&r/&n aln#a'
.42
Iran'4 t&kl%9% /%!&r &l:%l&r tara9n/an /a^ ka8<l &/%l%n6&0 alt
/&,l&t &l:%'% A2n>%lt&r&0 Iran'a0 R<'"a0 A,<'t<r"a-3a6ar%'tan0
Al#an"a0 2tal"aB t&krar 8%r ara"a >&l/%kl&r%n/&0 Ba8Hl% tara9n/an
+a4rlanan t&kl%9l&r% &'a' .larak al/lar* Y&n% +a4rlanan @r.Q&"&
>1r& "a@la6ak r&9.r#lar0 'a/&6& Mr#&n%l&rl& #&'kGn 'a+a/a
.l#a"@0 <#<#; #a+%"&t ta("a6aktK #a#a9%+0 (%#/%l%k an6ak
"&/% ,%lH"&tt& tat8%k &/%l&6&kt%* R<'larn t&kl%9 &tt%kl&r% 8%r A,r<@al
<#G#; Vali #&''&'&'% .l#a"a6aktK 9akat #(a,%rl&r ,&
#t&+a'''lar ,a'ta'%"l& k.ntr.l %6ra' &'a' #<+a9a4a &/%l/%*
Krt ALa#%/%"&B ktalar %'&0 R<' t&kl%9% 4&r%n& la!,&/%l&6&kl&r/%K
Mr#&n%6& %l& Krt:&0 Trk:& %l& "an- "ana k<llanla6akt* 2/ar&
#&6l%'%n& %'&0 R<'larn t&kl%9 &tt%kl&r% >%8%0 "an "ar"a /&!%l0
a+al%n%n 'a"'na >1r& A"an% n%'8; <'<ll&B a4alar '&:%l#&'%0 8%l+a''a
Itt%9ak- 3'&ll&'& /&,l&tl&r%n6& 1n& 'rl#(tK #a#a9%+ 8<n<n
9%%l%"ata >&:%r%l#&'% 4.r >%8% >&l%".r/<* R<'larn %'t&/%kl&r% F#a+all;
a'k&r; +%4#&t <'<lFn& A,<'t<r"a ,& Al#an"a &l:%l&r% (%//&tl&
kar( >&l/%l&r* R1r(#&l&r '.n<n/a0 Trk t&kl%9%n& <"<larak0
r&9.r# "a@l#a' /(nl&n 8< alt ,%lH"&t%n %k% 81l>&"&
81ln#&'% ,& +&r ><r<8<n 8a(na /a0 /&,l&tl&r%n #<,a9akat% %l&
8%r&r "a8an6 <#G#; #9&tt%(%n ta"%n% ,& 8< #9&tt%(l&r&0 ,al%l&r
/& /a+%l .l/<!< +al/&0 8tn #&#<rlar ta"%n ,& a4%l +akk
tann#a' +<'<'<n/a #<ta8akata ,anl#(t*
B< ta'an Ba8Hl%56& /& #ak8<l >1rl/ ,& r&9.r#larn "a@l-
#a'na 8a(lan/* 2l>%l% ,%lH"&tl&r %k% 81l>&"& a"rl/\ %B Mr4<r<#0
Tra84.n ,& S%,a'0 )B Ean0 B%tl%'0 Lar@<t ,& $%"ar8&k%r* 2k% F<#G#;
#9&tt%(53n ta"%n% +<'<'<n/a Ba8Hl% tara9n/an /&,l&tl&r&
#ra6aatta 8<l<n<l/<K 8< #9&tt%(l&r& "k'&k #&#<rlar ,&
+Hk%#l&r%n ta"%n% +akk tanna6ak0 #a+all; %/ar& #&6l%'l&r%n/& /&
"&l&r%n 'a"' #'a,% .la6akt*
7 Mk%# A1913B tar%+%n/& Ba8Hl% F<#G#; #9&tt%(F #aka#na
%k% ln>%l%4% t&kl%9 &tt%* B%r #//&tt&n8&r% 2'tan8<l5/a #al%"& n&4a-
r&t%n/& "k'&k 8%r ,a4%9&/& 8<l<nan S%r R%6+ar/ Pra,,9.r/ %l& 3r*
R.8&rt Rra,&' 8< ,a4%9&"& >&t%r%l&6&kl&r/%*
1
Iakat R<'"a5nn %t%ra4
>14 1nn/& t<t<larak 2n>%l%4 +k#&t% 8< ta"%nl&r% ta',%@ &t#&/%*
3a#a9%+ 8< "4/&n /& r&9.r#larn tat8%k% %(% >&6%kt%r%l/%*
N%+a"&t Al#an ,& R<' &l:%l&r% @r&n'%@ ,& t&9&rr<at 4&r%n/&
#<ta8k kal/lar ,& %k% F<#G#; #9&tt%(l%kF %l& 8%rl%kt& %k%
F"a8an6F #(a,%r%n /& ta"%n% ka8<l &/%l/%* Ka'# A1913B a"n/a
' Br2 Bcaumot to Qord Erey, Dcc2 'C, '*'C2 Turkey, Annual -e/ord2 =2-2?&
M2?2 @+'&%'@+2 /2 %82
.43
al8a" LaNk&r0 Tra84.n5/ak% /1rt Qan/ar#a 81l! 8a(na >&t%-
r%l%rk&n0 8%r Iran'4 4a8%t% /& kalan : Qan/ar#a kta'na k<#an/an
na'8&/%l/%* Yan% +%:8%r R<' 4a8%t% ,a4%9& al#( /&!%l/%* B< ta'ar0 )7
D6ak / - J<8at 1914 tar%+%n/&0 R<'"a na#na #a'la+at>4ar
R<lk&,%: tara9n/an %#4alanan 8%r #<a#&l& %l&0
1
R<'"a ,& Trk%"&
ara'n/a 8%r anla(#a #a+%"&t%n& >%r/%* R<' +k#&t%0 +a4rlanan ,&
' 5ranievaya kniga $Turuncu kita/, $=etro0rad '*'C, !! '(8-'D'A vesika >o2 'C+,
vesika >o2 'C82 :elimarodn,ye otno'tniya v epoch! imperiyaliana $7m/eryalizm devrinde mil-
letleraras mnasebetler, $ksaltmasK B>?, !eriya :::2 t2 :2 m2y2
% B>?, !er2 :::2 t2 :2 i2 %(8-*2
.-4
R<lk%&,%:5n "a4'nn '.n k'# 8%l+a''a /%kkat :&k%6% %/% J
<'en A"an% R<lk%&,%:B R<'"a5#n tar%+; #<ka//&rat %6a8 2'tan8<l5a
'a+%@ .l/<!<n/a0 .ra/a0 ka:nl#a' ##kn .l#a"an R<#
<n'<r<na kar( #6a/&l&#%4/& A"an% R<'larn R<#larla
#6a/&l&'%n/&B 2'tan8<l5/ak% %k%"4 8%n Mr#&n%"&
/a"ana8%l&6&!%#%4 kanaatn/a"#*F Yan% 2'tan8<l5/ak% Mr#&n%l&r
R<'"a5"a #%nn&t +%'l&r% ,& 8a!6klarn 8< tar4/a %9a &/&6&kl&r ,&
2'tan8<l5/ak% Mr#&n%l&r&0 /a%#a R<'"a5nn #tt&9%kl&r% '9at"l&
8akl#a' /.!r< .la6akt* Ya4/a0 8< anla(#ann ,6<t 8<l#a' ,&
8a(ar %l& 8%t#&'%n/& &l:% R%&r' %l& 8a(- t&r6#an 3an/&l(ta#5n
8"k +%4#&tl&r% .l/<!< /a a"r6a ka"/&/%l#%(t%*
R<lk%&,%:5%n Mr#&n%l&r%n R<'"a5/a F#9r%/F @art%l&r& %nt%'a@-
larn/an (%kH"&t% "&r%n/& %/%K :nk S.'"al-$&#.krat A'.nrak% B.l-
(&,%kB @art%'%n%n %l&r% >&l&nl&r% ara'n/a Ja<#"an0 A,an&'., ,&
3%- k."an >%8% k%#'&l&r ?ar @.l%'%n6& >a"&t %"% 8%l%n&n ,& t&+l%k&l%
'a"lan k%(%l&r ara'n/a %/%*
3a#a9%+ 8< FMr#&n% r&9.r#larF +akkn/ak% R<'-Trk an-
la(#a'nn &'a'lar R<' #at8<atn/a n&(r&/%l#&'% #na'&8&t%"l&
8&l%r&n >1r(l&r/&n0 8<nlarn 8a4 Mr#&n% #a+9%ll&r%n% tat#%n
&t#&/%!% /& anla(/#(t* R<' Mr#&n%l&r% 8< r&9.r#larn /a+a
>&n%( 8%r 1l:/& "a@l#a'n ,& Mr#&n%l&r& /a+a (%#/%/&n
F#<+tar%"&tF t&#%n &/%l#&'%n% 8&kl&#%(l&r/%* B< #na'&8&tl&0
Mr#&n%l&r%n %l&r% >&l&nl&r%n/&n ,& R<' +ar%6%"&'%n& "akn /<ran
$r* Wa,r%"&,0 R<' +ar%6%"& n&4ar&t% Jark 3a'a' J&9% =r&n'
Tr<8&t'k."5< D6ak a" .rtalarn/a 4%"ar&t &t#%( ,& R<'
+k#&t%n%n FMr#&n% 'la+atF ,& Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r%n
#<ka//&rat +akkn/a 8%l>% &/%n#%(0 t&#%nat al#(t*
=r&n' Tr<8&t'k."0 R<' +k#&t%n%n 8< #&'&l&/&k% t<t<#<n<0
>al%8a0 (< #a//&l&r +al%n/& 'rala#(t\
',Mr#&n% #&'&l&'% R<'"a5"0 8%r /&,l&t '9at"l& &n :.k %l>%l&n-
/%r&n ,& #&n9aatl&r% 8ak#n/an /a 8"k &+&##%"&t% +a%4
.lan 8%r #&'&l&/%rK 8< @r.8l&# Trk%"& %l& R<'"a ara'n/ak%
#na'&8&tl&r/& &n #+%# "&r% %(>al &t#&kt&/%r*
)B R&9.r#larn >&r:&kl&(t%r%l#&'% %:%n >a"r&t 'ar9&/&rk&n0 R<'
+k#&t% ta#a#%"l& (<<rl< .larak +ar&k&t &t#&kt& ,& 8<
+<'<'ta 'ar%+ 8%r >a"&'% 8<l<n#akta/r*
3B M!&r0 +al% +a4r/a +k#&t 8a4 +<'<'lar/a r&9.r#<n
8tn 4&r%n/& ta,%4 ,&r#&k #&68<r%"&/n/& kal#('a0 8<
6%+&t Mr-
.--
#&n%l&r& 4nt t&(k%l &t#&#&l%/%r* Mn #+%# (&" %lk 1n6& r&-
9.r#larn t&#&l%n% at#aktrK '.nra 8<nlar >&n%(l&t%l&8%l%r*
C,R<'"a >&l&6&kt&0 "akn/an %l>%l&n/%!% 6%+&tl&0 r&9.r#larn
>&l%(#&'%n%0 "an% tat8%k%n%0 /%kkatl& tak%@ &/&6&k ,& 8<
#&'&l&"% &l/&n 8rak#a"a6aktr*
(,R<'"a5nn Mr#&n% <n'<r<na0 "aln4 Mr#&n%'tan 'a+a'n/a
/&!%l0 .n<n /(n/a /a &k.n.#%k n9<4<n< "a"#ak %:%n %+-
t%"a6 ,ar/r*F
1
B< '<r&tl&0 R<' +ar%6%"& n&4ar&t%n%n &n 'alH+%"&t/ar #&#<r<n-
/an 8%r% R<'"a5nn Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r% n& >%8% #ak'atlarla
/&'t&kl&/%!%n% a:k:a %9a/& &t#%(t%\ Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r% %l&r/&
Trk +Hk%#%"&t%n/&n :kar#ak ,&*** R<' %/ar&'%n/&k% Mr#&n%-
l%l&rl& birletiri/ R<' &>&#&nl%!% altna k."#akt*
)
Mr#&n% r&9.r#-
lar5n/a R<'"a5"a tannan +ak ,& %#t%"a4lar0 R<'"a5#n 8<
#ak'a/a /.!r< "r#&'%n% k.la"la(tra6ak #a+%"&tt& %/%*
R<'"a5#n Mr#&n%l&rl& %l>%l&n#&'%n%n &n #+%# H#%l%0 Ak/&-
n%45& :k#a' ar4<'<n/an n&(&t &t#&kt& %/%* FB.!a4larF
,a'ta'%"l& Ak/&n%45& :k#akta #t&#a/%"&n 8%r tak# &n>&ll&rl&
kar(la(an R<'"a0 Mr#&n%'tan 'a+a'n &l/& &tt%!% tak/%r/&0
2'k&n/&r<n k1r9&4% 4&r%n/&n Ak/&n%45& :k#ak ##kn .la6ak
,& 2'k&n/&r<n5/a 8"k 8%r R<' /&n%4 '' k<r<la8%l&6&kt%*
3
Mr#&n%l&r%n "a(a/! 'a+a Diyarbekir-A/ana-Tar'<' .l#a' +a'&8%"l&0
R<'"a 8<ralarla %l>%l&n&8%l&6&!%n% ta'arl".r/<* Kar'5n R<'larn
&l%n/& .l#a' >14 1nn/& t<t<l<r'a0 'trat&Q%k 8ak#/an R<'"a :.k
&l,&r%(l% 8%r /<r<#/a %/%* Ml&(k%rt .,a' 4&r%n/&n /& Ean >1l ,&
/a+a >n&"/&k% 'a+a"a 'ark#ak ##kn .la6akt* Mr#&n%l&rl&
#&'kGn "&rl&r %lk +a#l&/& /.!r</an /.!r<"a R<'"a5"a %l+ak
&/%l&#&4'& 8%l&0 R<' n9<4< altn/a k<r<la6ak #<+tar 8%r
Mr#&n%'tan0 R<'larn 8< ".l/ak% &#&ll&r%n% k.la"la(tra6akt* 2(t&
8< #ak'a/ar/r k%0 R<' +k#&t% >%4l% ,& a:k ".llarla $.!<-
Ana/.l<5/ak% Mr#&n%l&r% Lr%'t%"an
' $:stanbuldaki -us maslahat0zar, Eulkievi1'ten !azonov'a B>?, !er2 :::2 t2
:2 s2 %(*2 ' B>? !er2 :::2 t2 :2 ss '+'&+%2
% Bu 06r daha '88H de, 9stanbul'daki 9n0iliz el1isi !ir Genry Qayard tara#ndan
i#ade edilmitiK -ussia Sould /robably never /ermit an Armenian autonomous or inde/en-
dent !tate, and any attem/t to #orm one Sould only end in the absor/tion o# the Armenians
into the -ussian 7m/ire2 Qayard to 7arl o# Derby2 Ionstantino/le, A/ril %', '8++2 Ereat
Britain =arlamentary =a/ers2 Accounts and =a/ers '8++ vol2 <I::, /2 +2
@ $:stanbuldaki 9sve1 el1isi, Ankarsv!rd'den $Gariciye nazn, ;;allenber0'e2 9stanbul % >isan
'*'C2 !tockholom2 Ttrisksde/2 Arkiv $Turkiet,, En// ', a#d2 I2 mol 'C2
.-.
$!mreleri 8%ilhassa N&'t<r;l&r%B ,& +attH Krtl&r% D'#anl %/ar&'%n&
kar"# k#"k#rtmakta %/%*
B< ".l/ak% R<' 9aal%"&t% 191) "lnn '.nlarn/a 8%l+a''a art-
#(t* B%tl%'5t&k% Mr#&n% %'"ann/a R<'larn @ar#a! .l/<!< anla(-
l".r* N&'t<r;l&r%n r<+an; r&%'l&r% 3ar J<n<#5a R<' +%#a"&'% ,H/-
&/%l#%(t%* Krt a!alarn/an Sa/k5# /a R<'larla 'k 8%r #na'&8&t
k<r/<!< 8%l%n%".rK Ba4an (&"+%n%n /& R<'larla anla(#ak 4&r& .l-
/<!< #&"/ana :karl#(t* B< '<r&tl&0 FBalkan Lar8%Fn%n &n kr%t%k
4a#a#n/a R<'lar $.!<-Ana/.l<5/a 8%rtak# &ntr%kalar :&,%r#&kl&
#&(><l/l&r* Dnlarn0 8< &ntr%kalan0 )7 D6ak A- J<8atB 1914
tar%+l% FMr#&n% r&9.r#<F 4&r%n/&k% anla(#a/an '.nra /a /&,a#
&tt%r&6&kl&r% #<+akakt* 3a#a9%+0 a4 1n6& 8&l%rt%l/%!% >%8%0 8<
&ntr%kalara 4a#an kal#a/an FB%r%n6% $n"a Lar8%F >&l/% :att ,&
Mr#&n%l&rl& #&'kGn ,%lH"&tl&r :.k >&:#&/&n R<' %(>al% altna
/(#&k '<r&t%"l&0 a/&tH FMr#&n% #&'&l&'%F +all&/%l#%( >%8%
>1rn&6&kt%r*
R<'"a %l& Ba8Hl% ara'n/a Fr&9.r#larF +<'<'<n/a 8%r anla(-
#a"a ,arl/! 'ralar/a Trk%"& ,& R<'"a5/ak% Mr#&n%l&r ara'n-
/ak% FR<' +a"ranl!F &n "k'&k 8%r /&r&6&"% 8<l#<(t<* N%t&k%#
:.k >&:#&/&n '%"a'; +a,ann karar#a' ,& +ar8%n "akla(#a'
4&r%n&0 $.!<0 ,%lH"&tl&r%n/&k% Mr#&n%l&r/&n 8%nl&r6&'%0 Trk%"&5"&
kar( 'a,a(#ak #ak'a/"l&0 R<'"a5"a ka:#a!a 8a(la/lar* B<
ka:ak Mr#&n%l&r . 'ralar/a R<'lar tara9n/an tan4%#%n& >%r%(%l&n
FMr#&n% /r<4%naF A8%rl%kl&rBlarna katlarak0 a'k&r; tal%#&
8a(la#(lar/* R<'lar0 Trk%"&5"& kar( "a@a6aklar +ar@t&0
Mr#&n%l&r%n0 &n >,&n&8%l&6&kl&r% Fa/a#larF .la6aklarn/an
&#%n/%l&r* N%t&k%# '.nrak% .la"lar0 R<'larn 8< >1r(l&r%n%
9a4la'%"l& t&"%t &t#%(t%r*
)7 D6ak A- J<8atB 1914 tar%+l% FMr#&n% r&9.r#larFna a%t R<'-
Trk anla(#a'n/an '.nra R<'"a %l& Trk%"& ara'n/a artk
+all&/%l#&#%( t&k 8%r #&'&l& kal#( >%8%"/%\ D /a R<'"a5nn
F$"Gn-< U#G#%"& l/ar6'%Fn/6 H4Hlk %'t&#&'%"/%* B< ta+akk<k
&tt%!% tak/%r/& R<'"a +&r 8ak#/an Batl /&,l&tl&r /&r&6&'%n&
:ka6ak ,& Trk%"&5/& 8%rtak# &k.n.#%k %#t%"a4lara 'a+%@
.la6akt* $%!&r "an/an Trk%"&5n%n /& +all&t#&k %'t&/%!% 8%r
#&'&l&'% ,ar/ \ Ba8Hl% 8%r #//&t- t&n8&r% F>#rk tar%96'%Fn%
"k'&lt#&"% ta'arla#akta %/%* B< +<'<'ta R<'"a /a+%l0 8"k
/&,l&tl&r%n #<,a9akat%# al#a' >&r&k%".r/<* B< %( %"% 8%r '.n<6a
8a!lan/! tak/%r/& Trk%"& %l& R<'"a ara'n/a +&r+an>% 8%r %+t%lH9
kal#a"n6a0 8&lk% /& %k% /&,l&t%n 8%r8%r%n& "akla(#a' ##kn
.-5
ra9tan0 %'tan8<l5/ak% R<' #a'la+at>4ar R<lk%&,%:5%n R<' +ar%6%"&
n&4ar&t%n& '<n/<!<0 3/17 J<8at 1914 tar%+l% 8%r "a4 ,& /%!&r
"an/an 3art .rtalarn/a %'tan8<l5/a t&(k%l &/%l&n 8%r FTrk-R<'
/.'tl<k K.#%t&F'%n%n 9aal%"&t& >&:%(%0 8< >&l%(#&"% t&"%t &/%6%
#a+%"&tt& %/%*
B"k &l:% 3* R%&r' 8%r #//&tt&n8&r% R<'"a5/a %4%nl% .larak
8<l<n<".r ,& &l:%l%k %(l&r%n& /& #a'la+at>4ar '9at"l& #'t&(ar
R<lk%&,%: 8ak".r/<* R%&r'5%n ,a4%9&'% 8a(na /1n#&'% 4a#annn
' B>? !er2 :::2 t2 :2 >o2 %D*2 ss @@'-@@%2
.-/
k%"& %l& kar( kar("a >&l#&'% ,& #&'&l&l&r% k&n/% aralarn/a +all&t-
#&'% .l#al/r* W%ra Trk%"&5"& kar( "a@lan #(t&r&k t&(&88'l&r-
/& /%!&r /&,l&tl&r%n +ar&k&tl&r% 'a#%#; .l#<".r ,& +atta 8<
+<'<'ta R<'"a /.'tlar ,& #tt&9%kl&r%n& /a+% >,&n&#%".r* B< >%8%
A#(t&r&k t&(&88'l&r&B katlrk&n0 8%4 Trkl&r% k&n/%#%4/&n
%t%".r<4 ,& 4.rla .nlar Al#anlarn k<6a!na at".r<4* M/%rn&
#&'&l&'%n/&k% +ar&k&t%#%4 8<n< a:k:a >1't&r#%(t%r*
R<lk%&,%:5& >1r&0 +al% +a4r/ak% '%"a'; #na'&8&tl&r%n
t&#&l%n% &k.n.#%k 9aal%"&tl&r t&(k%l &t#&kt&/%r* Lal8<k% R<'
t%6ar&t #a+9%ll&r% 8< +<'<'ta :.k :&k%n>&n /a,ran".rlar ,&
+&r+an>% 8%r t&(&88't& 8<l<n#<".rlar* $%!&r "an/an0 '&r#a"&
%t%8ar%"l& R<'"a5/an :.k >&r%/& 8<l<nan 2tal"a /a+% 8< ".l/a
8"k 8%r >a"r&t 'ar9&t#&kt&- /%r* B< 6%+&t 2tal"anlarn Antal"a
tara9n/ak% 9aal%"&/&r% %l& 'a8%tt%rK R.#a5"a "akn Rr.tta R.''a
>%8% 8"k 8%r :%9tl%k 'a+%8% .lan 3.l%nar%.5n<n0 Antal"a "ak#n/a
.n 8%nl&r6& +&ktar ara4%/& 4%ra; t&(&88'l&r& >%r%(t%!%
ka"/&/%l#%(t%* 2tal"anlarn 8< ".l/ak% 9aal%"&tl&r%0 a"n 4a#an/a0
D'#anl #&#al%k%n%n 81ln#&'%n& 'ra >&l/%!% 4a#an0 k&n/%l&r%n&
8&ll% 8%r +%''&"% >arant% &t#&k #ak'a/n /a ta(#akta/r*
R<lk%&,%: 8%r /& Al#anlarn R<'"a5"a &k.n.#%k 'a+a/a /a
r&ka8&t& >%r%(t%kl&r%n% ka"/&/&rk&n0 Al#anlarn Mr&!l% ta(k1#r
,& Mr4<r<# "aknn/ak% 8akr #a/&nl&r% .6aklarn %(l&t#& %#t%-
"a4larn &l/& &tt%kl&r%n% /& "a4#(t* R<lk%&,%: "a4(# 8%t%r%rk&n0
R<'"a5nn tar%+; +akk /.la"'%"l&0 Trk%"&5/& 'a+%@ 8<l<n/<!<
/<r<#< A,& n9<4<n<B &'k% +al%n& >&t%r#&'% %:%n "&>Hn& :ar&n%n
Ba8Hl% %l& kar( kar("a #4ak&r&l&r& >%r%(#&k0 &k.n.#%k ,& t%6ar;
#na'&8&tl&r% >&l%(t%r#&k .l/<!<n< ka"/&t#&kt&/%r*
1
3a'la+at>4ar R<lk%&,%:5%n "a4'na Sa4.n.,5<n na'l 8%r ,a4%-
"&t al/! 8%l%n#%".r'a /a0 a4 '.nra 2'tan8<l5/a t&rt%@ &/%l&n 8%r
FTrk-R<' /.'tl<!< K.#%t&'%F n%n k<r<l#a'0 %k% #&#l&k&t ara'n-
/ak% #na'&8&tl&r%n F"akla(#aF "a /.!r< >%tt%!% %nt%8an <"an-
/r#(t*
' B>? !er2 :::2 t2 :2 /2 @@%K Ue conclusK /our ous re0a0ner une sitiation _ui nous
revient de droit histori_uement, /eut-etre le ehemin le /lus bre# " /areourir erait de nous
borner R des conversations k deuN avec les Turcs, conversations #ranehes et amicales, #orti-
#iies /ar une situation Ronomi_ue et commerciale attaehant la Tur_uie /lus solidement
R ous2
.-0
i s t an%ul = da <!r k- Rus dos t l uk &omi t e s i <ni n kur ul mas # ve
al >t 'e y= i n Ki vadi ya= da 7ar Ni kol a II.) y" $ i yar e t i
1914 "lnn 3art .rtalarn/a %'tan8<l5/a 8%r FTrk-R<'
K.#%t&'%F A/.'/<k 6&#%"&t%n%n k<r<l/<!< %'tan8<l #at8<an/ak%
"a4lar/an 1!r&n%l/%* B<n<n >a"&'%0 >a4&t&/&k% "a4lar/an
>1rl/! 4&r& %k% #&#l&k&t ara'n/ak% #na'&8&tl&r% kar(lkl
anla"( ,& /.'/<k %:%n/& >&l%(t%r#&!& +%4#&t &t#&kt%0 %'tan8<l5/a
8<na 8&n4&r 8a(ka 6&#%"&/&r /& ,ar/\ FTrk-Iran'4 P&#%"&t%F
8<nlar/an 8%r% %/%* B< FTrk-R<' K.#%t&'%Fn%n t&(k%l%n/& R<' &l:%l%!%
#'t&(ar R<l- k%&,%:5t& 8<l<n/<!<na >1r&05 +&r +al/& R<'
+ar%6%"& n&4ar&t%n%n 8%l>%'% altn/a ,& 8&lk% /& ta,'%"&'%"l&
#&"/ana >&l#%(t%* A"n (&" Trkl&r %:%n /& ,ar%tt%* B< +<'<'ta +&r
+al/& +k#&t%n /%r&kt%9l&r% 4&r%n& +ar&k&t &/%l/%!% #<+akaktr*
Trk #at8<atn/a 8< #na'&8&tl& :kan "a4lar 8<n< a:k:a
>1't&r%".r*
B< FR<'-Trk K.#%t&'%Fn%n 8a(n/a H"an a4a' ,& &'k% #al%"&
na4n Na%l; B&" 8<l<n/<!<na >1r&0
)
8< /&rn&!%n /a+a 4%"a/&
&k.n.#%k #&'&l&l&rl& #&(><l .la6a! anla(l".r/<* B< k.#%t&n%n
Trk "&l&r% ara'n/a (< 4&,at ,ar/\ Tan%n >a4&t&'% 8a( #<+arr%r%
L'&"%n Pa+%/0 Sala+ P%#6.40 %'#&t0 3a+#</ M'a/0 A+#&/
N&'%#;0 A+#&/ P&,/&t0 Na#k0 L'&"%n T.'<n0 I<at L<l<'; ,&
+ar%6%"&/&n &'k% At%na '&9%r% A+#&/ 3<+tar B&"l&rK L'&"%n L%l#%
=a(a /a 8< k.#%t&"& /a+%l/%* A+#&/ 3<+tar B&" 8< /&rn&!%n
kHt%8% %/%*
R<'lar tara9n/an /a \ Ml:%l%k #'t&(an R<lk%&,%:5t&n 8a(ka0
R<' 8a(k.n'.l.'< J&8<n%n0 &l:%l%k kHt%@l&r%n/&n ,.n E%4%n0
B<lat.,0 A"<kan/a a/ >&:&nB ?&rn.>.r.,%: A8< 'ralar/a
%'tan8<l5/ak% R<' /&n%46%l%k (%rk&tl&r% 8a(##&''%l%B0 2'tan8<l5/ak%
R<' Banka' #/r =&:&n&,0 %'tan8<l5/ak% R<' Ark&.l.Q %
Mn't%t' #/r =an- :&nk.0 FR<''k."& Sl.,.F >a4&t&'% #<+a8%r%
3a(k., ,& =&t&r'8<r>- /ak% R<' t&l>ra9 aQan ##&''%l%
Yan:&,'k%"* R1rl".r k%0 R<' "&l&r %'tan8<l5/ak% R<'
#&#<rlarnn kal8<r 't '%#alan %/%* Tan%n >a4&t&'%n%n 1- 3art
1914 tar%+l% n'+a'n/a 8< FTrk-R<' K.#%t&'%F #&/+&/%l#%( ,&
8<n<nla %k% #&#l&k&t ara'n/a /.'tl<k 8a!-
' !ir Ballet $:stanbuldaki 9n0iliz el1isi, to Qord Erey, Ionstantino/le, Barch '8,
'*'C2 =2-2?&M2?2 @+'&%'@%K The realization o# the /roPect is due /rimarily to Bonsieur
Eoulkevitch, the Iouncilor o# the -ussian 7mbassy2
% $9sve1 el1isi, Ankarsv!rd'den ;;allenber0'e, 9stanbul % >isan '*'C2 !tockholm, Ttriksde/2
Arkivet2
.-1
larnn t&'%'%n%n ##kn .la6a! "a4l#(tK
1
9akat 8< /&rn&!%n
Trk a+al%'% ara'n/a @.@l&r .la6a! :.k (@+&l% %/%* $.la"'%"l&
8< k.#%t&n%n an6ak r&'#; 8%r t&(&kkl '9atn/a kal#a'
##kn/*
B< FTrk-R<' K.#%t&'%Fn%n k<r<l<(< 2'tan8<l5/ak% /%@l.#at%k
#a+9%ll&r/& &@&" t&9'%rl&r& ".l a:t* 2',&: &l:%'%n%n #talHa'na
>1r& 8< ".l/ak% 9aal%"&t R<'"a5nn Trk%"&5"& kar( /a+a a4
t&6a,4kHr 8%r '%"a'&t tak%8%n%n 8a(lan>6 .la6akt*
)
B<n<n 8a4
&#ar&l&r% /& 8&l%r#%(t%\ Trk /(#anl! %l& tannan R<'
8a(t&r6#an 3an/&l(- ta#5n 2'tan8<l5/an alnarak =&t&r'8<r>
n%,&r'%t&'%n/& Trk:& +.6al!na ta"%n% 81"l& ".r<#lan#(t*
2'tan8<l5/ak% "&n% 2n>%l%4 &l:%'% 3all&t ,& Iran'4 &l:%'% B.#@ar/
81"l& 8%r k.#%t&n%n k<r<l<(<n/an 1tr #&#n<n kal#(lar/*
B.#@ar/5a >1r&\ R<'"a5nn Trk%"&5"& F"akla(#ak %'t&#&'%F0
R<'"a5#n Trk%"&5/& Al#an"a5"a kar( 6&@+& al#a(# %6a@
&tt%r&6&!%n/&n0 Iran'a5nn #&n9aatna "ara"a6akt* 3all&t5/&0 R<'-
Trk "akla(#a'n0 FAntantaF /&,l&tl&r%n%n Trk%"&5/& "&n% r&Q%#%n
tak,%"&'% .l#a' %t%8ar%"l&0 "&r%n/& 8%r +ar&k&t 'a"#(t*
3
2n>%lt&r&
+k#&t%0 R<'"a5nn /a Trk%"&5/& "&n% r&Q%#% t<t#a'n %'t%".r/<*
R<'"a %l& Trk%"& ara'n/ak% F"akla(#aF %'t&!%n%n 8a(ka 8%r
t&4a+r /& /a+%l%"& na4r TalHt B&"5%n r%"a'&t%n/&k% 8%r +&"&t%n0
L%,a/%a5/a 8<l<nan R<' ?arn 4%"ar&t% .l/<*
Kr#5/ak% L%,a/%a 'ara" 1t&/&n8&r% R<' :arlarnn %'t%ra+at "&r%
%/%* ?arlar 8<ra"a >&l/%kl&r%n/&0 S<ltan A8/la4%40 '.nra
A8/l+a#%/ II*0 4a#anlarn/a .nlar '&lH#la#ak %:%n0 8%r D'#anl
+&"&t% >1n/&r%l%r .l#<(t<* B< ka8%l n&4ak&t 4%"ar&tl&r%0 1-770
1-790 1--70 ,& 1-91 /& ,& '.n .larak 1911 /& R%9at =a(a
tara9n/an "a@l#(t* B< /&9a F%tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%F
+k#&t% /& a"n <'<l /&,a# &tt%r#&k 4&r&0 R<'"a5"a kar( %"%
n%"&tl&r 8&'l&/%!%n% >1't&r#&k %:%n 8%r 9r'at 8<l#<(t<* ?ar N%k.la
II* ,& a%l&'% A/a+a 4%"a/& ,&l%a+/n t&/a,% ,& %'t%ra+at #ak'a/%"l&B
1914 "l N%'an '.nlarn/an %t%8ar&n L%,a/%a5/a 8<l<n<".rlar/* 2(t&
8< #na'&8&tl&/%r k% 8%r Trk +&"&t%n%n ?ar5 '&lH#la#ak 4&r&
L%,a/%a5"a >%t#&'% kararla(trl/* 3a#a9%+ 8< 4%"ar&t &'na'n/a
'%"a'; >1r(#&l&r%n "a@l#a' ta'arlan#( .l#al/r* D 'ralar/a
L%,a/%a5/a R<' 8a(na4r R.r&#k%n ,& +ar%6%"& na4r Sa4.n.,5<n
' :stanbulda 1kan Qa Tur_uie 0azetesi, %( Bart '*'C2 Gseyin Iahit Bey ile m-
l"kat K Qe ra//rochement Turco-russe2
% Ankarsv!rd'den ;;'allcnber0'e, % >isan '*'C2
@ Bom/ard'dan Doumer0ue'e, le %' avril '*'C2
.-D
2'tan8<l5/ak% R<' &l:%'% R%&r'0 L%,a/%a5"a >%/&6&k Trk +&"&-
t%n%n 8a(n/a Sa/ra4a# Sa%/ Lal%# =a(a5nn Aa"# 4a#an/a +ar%6%-
"& na4n /a %/%B 8<l<n#a'n %'t&#%('& /&0
1
Sa/ra4a#n
>%/&#%"&6&!% anla(ln6a0 R%&r'0 TalHt B&"5%n A/a+%l%"& na4nB
>%t#&'%n/& 'rar &t#%(t%K :nk TalHt B&" FY&n% Trk%"&5n%n0 "an%
F2tt%+at ,& T&rakk% P&#%"&t%Fn%n &n n9<4l< '%#a' .l#a'
+a'&8%"l& Trk '%"a'b +a"atn/a 8%r n<#aral a/a#/* N%t&k%#
L%,a/%a5"a >%/&6&k +&"&t%n 8a(na TalHt B&" ta"%n &/%l/%K 244&t
=a(a /a k&n/%'%n& r&9akat &/&6&kt%* B< '&"a+at /.la"'%"l&0 TalHt
B&"5%n /a+a 1n6&/&n ta'arla/! R.#an"a '&"a+at%n%n
>&6%kt%r%l#&'% #&68<r%"&t% +a'l .l/<* Trk +&"&t%n%n 2'tan8<l5/an
a"nl#a'n/an 1n6&0 Sa/ra4a# Sa%/ Lal%# =a(a0 Al#an &l:%'% ,.n
San>&n+&%#5& ,&r/%!% 8&"anatta0 +&"&t%n * R<'larla +&r+an>%8%r
'%"a'; #4ak&r&"& >%r%(#&"&6&!%n% '1"l&#%(t%K #a#a9%+ 8<
".l/ak% '14l&r%n 'rt Al#anlan k<(k<lan/r#a#ak %:%n 'ar9&/%l/%!%
anla(l".r*
Trk +&"&t%n%n L%,a/%a5/a R<' ?arn 4%"ar&t% 2'tan8<l #at-
8<atn/a 8%r:.k "a40 ta+#%n ,& t&#&nn%l&r& ".l a:t* F2tt%+at ,&
T&rakk;F P&#%"&t%n%n .r>a# #a+%"&t%n/&k% FTan%nF >a4&t&'%n/&
A1) 3a"' 1914B L'&"%n Pa+%/ B&" FL%,a/%a 4%"ar&t%Fa/%"l& 8%r
#akal& n&(r&tt% ,&\ FL%,a/%a5"a >%/&n +&"&t& 8%l+a''a TalHt B&"%n
r%"a'&t &t#&'%n/&n 1tr #&#n<n%"&t%n%F 8%l/%r/%* L'&"%n Pa+%/
B&"5& >1r&\ Trk%"& '<l+ /&,r&'%n& >%r/%!% 6%+&t%&0 k.#(<'< R<'"a
%l& #na'&8&tl&r%n% t&'8%t &t#&'% >&r&k%".r/<K ?nk Trk%"&5n%n
R<'"a %l& :.k <4<n 'nr +att ,ar/ ,& %"% #na'&8&/&r +&r %k%
/&,l&t %:%n /& 9a"/al .la6ak* B%r /& A+#&/ A>a"&9 AA!a.!l<B
tara9n/an FT&r6#an- Lak%katF >a4&t&'%n/& A14 3a"' 1914B
FTrk%"& ,& R<'"aF 8a(l! %l& <4<n 8%r #akal& "a4l/ ,&
L%,a/%a5"a >%/&n Trk +&"&t%n%n %lk ,a4%9&'%n%n\ FR<'"a5/a0 R&n:
Trkl&r +akkn/a 8&'l&n&n 9&na >1r(l&r%n %4al&'%n& :al(#akF
.l/<!<n< 8&l%rtt% ,& TalHt B&"5%n +&"&t%n 8a(na >&t%r%l#&'%n%n :.k
%'a8&/% .l/<!<n< 8%l+a''a ka"/&tt%* A+#&/ A>a"&9 8A)ao)lu9 8<
"a4'n/a R<'"a %l& Trk%"& ara'n/ak% #na'&8&/&r%n 8%r ta+l%l%n%
"a@#( ,& Balkan +ar@l&r%n/&n '.nra0 FSla, kar/&(l&r%n
k<rtanl#a' 9aal%"&t%F '.na &r/%!%n/&n0 R<'"a5#n artk
Balkanlar/a #/a+&l&'% %:%n 8%r #&'&l& kal#a/! ,& /.la"'%"l&
Trk%"& %l& R<'"a ara'n/ak% #- na'8&tl&r%n ta#a#%"l& n.r#al ,&
' Ballet to Erey, Ionstantino/le, Bay %C, '*'C2 =2 -2 ?2 M2 ?2 @+' &%'@%2 vesika >o2
%%H@H2 Mransz el1isi Bom/ard, !adrazam !aid Galim =aann 0itmeyi kabul etmeyii zerine
Eiers'in Tal"t =aa zerinde 9srar ettiini bildiriyorK Bom/ard " Doumer0ue, tel02 8 mai
'*'C2 Tur_uie cor2 /ol2 <<::2 /2 %@(2
.-2
8%l&6&!%n% anlat#a!a :al(#(t* R&r&k FTan%nF ,& >&r&k'& FT&r-
6#an- Lak%katF ta0 TalHt B&"5%n R<' +k#&t% %l& 8%r "aknlk
t&'%'%n& :al(a6a!n ,& 8< ".l/a #<,a99ak .la6a! %9a/& .l<n#ak
%'t&n#%(t%* 3a#a9%+ A+#&/ B&" FL%,a/%a #lHkat#n %k% k.#(<
/&,l&t ara'n/a "&n% 8%r /&,%r t&(k%l &/&6&!%F +<'<'<n/ak%
>1r(n/& ta#a#%"l& "anl#(t* A+#&/ B&"5%n >a"&t %'a8&tl%
.larak %9a/& &tt%!% ,&:+%l&0 R<'-Trk #na'&8&tl&r%n/&k%
@r.8l&#l&r%n 8a(n/a FR<'"a5nn Trk%"&5"& kar( 'a#%#%"&t
>1't&r#&'%F %6a8&/%".r/< ,& R<'"a5nn Trk%"&5/&k% %l&rl&#&
+a#l&l&r%n& #an% .l#a#a' (artt* 3aal&'&9 R<' '%"a'&t%n/& 8<
+&r %k% <#/& #&,6<t /&!%l/%K 2(t& 8< "4/&n/%r k%0 R<'"a5nn
Trk%"& %l& anla(#a' %#kHn'4 8%r +al& >&l#%(t%* A4 '.nra 6&r&"an
&/&6&k >&l%(#&l&r 8<n< a:k:a >1't&r&6&kt%r*
TalHt B&"5%n L%,a/%a5"a >%/%(% 2'tan8<l5/ak% "a8an6 &l:%l&r
tara9n/an /a /%kkatl& tak%@ .l<n#<( ,& 8a4 t&9'%rl&r& ".l a:#(t*
2n>%l%4 &l:%'% 3all&t0 L%,a/%a5/a 8%r FTrk-R<' "akla(#a'Fna %+t%#al
,&r#&#%(t%* Lal8<k%0 L.n/ra5/ak% D'#anl &l:%'% T&,9%k =a(a 81"l&
8%r "akla(#a"a tara9tar/* T&,9%k =a(a5nn L.n/ra5/ak% Iran'4
'&9%r%n& '1"l&/%!%n& >1r&0 FTrk%"& (%#/%k% +al/& ta#a#%"l&
A'"a5+ 8%r /&,l&t .l#a' +a'&8%"l&0 8%l+a''a R<'"a %l&
+&'a@la(#ak #&68<r%"&t%n/& %/%* Trk%"&5n%n Ana/.l<5/a &n <4<n
'nr R<'"a %l& .l/<!<n/an0 8< /&,l&tl& %"% #na'&8&tl&r
k<r<l#a' Trk%"&- n%n #&n9aat% %kt%4a' %/%*F
1
2n>%l%4 /%@l.#at%k
#a+9%ll&r%n/&0 #a#a9%+ Trk%"& %l& R<'"a ara'n/a ,<k<8<la6ak
8%r "aknlk 9&na kar(lan#a"a6akt K 8<n<n Al#an"a5"a kar(
"1n&lt%l&6&!% ,& 2n>%l%4 #&n- 9aatlarna /.k<n#"a6a! na4ar %l&
8akl#( .l#al/r*
2'tan8<l5/a Iran'46a .larak :kan ,& /a+a 4%"a/& Al#an >1-
r(n ak'&tt%r&n FLl"./ Dtt.#anFn )0 3a"' 1914 tar%+l%
n'+a'n/a <4<n 8%r #akal& :k#(t* Ra4&t&/&0 FTrk%"& %l&
R<'"a5nn #&n9aatlarnn 8%r ara"a >&t%r%l#&'% :.k >: .l#a'
+a'&8%"l&0 81"l& 8%r "akla(#a"a %+t%#al ,&r%l#&/%!%F 4&r%n/&
/<r<l#<(t<* 3akal&/&\ FP&r#&n #&n9aatlarnn Ak% 8<na
2n>%lt&r& /& /a+%l/%B /a Trk%"& %l& R<'"a anla(#a'n/an
#<ta4arrr .la6a!0 :nk 81"l& 8%r anla(#ann '.n<n/a
R<'"a5nn Ak/&n%45& a:l#a'na >1tr&6&!%F ka"/&/%l#%(t%K FTrk
/&,l&t a/a#larnn '%"a'&tl&r%n%n >&:%6% +%'l&r& /&!%l Aa<_
' $Qondradaki Mransz el1isi, Iambon k B2 Doumer0ue, Qondres2 le %H mai '*'C2
Tur_uie, <<::2 /2 %C'2
.-3
,& #&#l&k&t%n &#n%"&t% &'a'larna /a"an#a' >&r&kt%!%F 4&r%n/&
/& /<r<l#<(t<*
B&rl%n '%"a'; :&,r&l&r%n/& TalHt =a(a5nn 4%"ar&t%
k:#'&n#&k %'t&n#%( ,& ta# . 'ralar/a FR.&8&nF
kr<,a41rnn Ak/&n%45& '&"a+at% 4&r%n/& /<r<larak0 Trkl&r%n ,&
R<'larn /%kkat na4arlar 8< Al#an +ar@ >&#%'%n& :&k%l#&k
%'t&n#%(t%* R<'lar ta8%at%"- l& FR.&8&n5%n 8< >&4%'% %l& "akn/an
%l>%l&n#%(l&r ,& 8<n<n '%"a'; t&@k%l&r%n% #&rakla 8&kl&#%(l&r/%*
2'tan8<l5/an 8%r Trk >&#%'%"l& A>al%8a Mrt<!r<l "atB +ar&k&t
&/&n +&"&t0 10 3a"' A1914B tar%+l&r%n/& L%,a/%a5"a ,ar/ ,& R<'-
lar tara9n/an >a"&t 'a#%#; 8%r tar4/a0 #<ta/ #&ra'%#l&
kar(lan/*
TalHt B&" ,& 244&t =a(a0 ?ar N%k.la II* tara9n/an #<ta/ #&-
ra'%#l& ,& n&4ak&t +a,a' %:%n/& ka8<l &/%l/%l&r* TalHt B&" D'-
#anl =a/%(a+nn '&lH#larn ,& ?ar5n (a+'na ,& a%l&'%n& &n %"%
t&#&nn%l&r%n% %l&tt%kt&n '.nra0 FTrk%"&5n%n R<'"a %l& %"% #na'&-
8&tl&r k<r#a"a0 "akn k.#(<l<!<n %6a80 /.'tl<k %:%n/&
"a(a#aktan 8a(ka 8%r ar4<'< .l#a/!0 8<n<n %:%n /& Trk%"&5n%n
'kGn ,& a'a"%(& %+t%"a6 .l/<!< ,& k<,,&tl% 8%r /&,l&t +al%n&
>&l#&'% >&r&kt%!%F ka8%l%n/&n '14l&r 'ar9&t#%( ,& '.nra0 (<nlar
'1"l&#%(t%\ FB%4%# 8<ra"a >&l%(%#%4 'a/&6& 8%r n&4ak&t 4%"ar&t% %:%n
/&!%l/%r0 '%"a'; a#a6 /a +a%4/%r0 8ar( ,& /.'tl<!<n %9a/&'%/%r* B%4
R<'"a %l& ##kn .l/<!< ka/ar 'a#%#; 8%r anla(#a .l#a'n
%'t%".r<4F An1tr& #%''%.n n5&'t @a' '&<l&#&nt /& 6.<rt.%'%&0 65&'t
<n& #%''%.n @.l%t%T<&0 <n& #%''%.n /& @a%_ &t /5a#%t%/* N.<'
'.<+a%t.n' <n& &nt&nt& a<''% 6.n9%- ant& T<& @.''%8l& a,&6 la
R<''%&BF
1
?ar N%k.la II* nn /a (< kar(l! ,&r/%!% nakl&/%l%".r\ FB%4
/& A"an% R<'"aB Trk%"&5n%n k<,,&tl% .l#a'n t&#&nn% &/%".r<40
:nk Trk%"&5n%n %'t%klHl%n% #<+a9a4a &t#&'% 8a(l6a /%l&!%#%4/%r0
%'tan8<l 8%4%# %:%n +a"at; &+&##%"&t% +a%4 8%r "&r/%rK A/.la"'%"l&B
Trkl&r%n k&n/% &,l&r%n& k&n/%l&r%n%n 'a+%@ .l#alar# %'t%".r<4K
Trk%"&5n%n n& (&k%l/& .l<r'a .l'<n Al#an"a5"a ta8% 8%r /<r<#a
/(#&'%n& #'aa/& &t#%"&6&!%4*F
)
TalHt B&"5%n /& 8<na (<
'14l&rl& #<ka8&l& &tt%!% anla(l".r\ FD'#anl +k#&t%
Al#an"a5/an t&kn%k #a+%"&tt& "ar/# %'t&#&k #&68<r%"&t%n/&/%r0
9akat ATrk%"&B +%:8%r '<r&tt& Al#an"a5"a '%"a'; %#t%"a4lar tan#a-
' $=etro0rad'daki Mransz el1isi, =aleolo0ue " B2 Doumer0ue2 =etro0rad, le '+
mai '*'C $con#identiel,2 Archives du Binistdres des A##aires 7tran0#eres, Tur_uie, <<::2
/2 %@*2
% Ayn yerde2
..4
.la8%l#&'% %:%n R<'"a5nn /.'tl<!<na >,&n&8%l#&'% (arttr*F Yan%
TalHt B&"0 R<' ?arna ,& &tra9n/ak%l&r& Trk%"&5n%n Al#an"a5/an
an6ak Ft&kn%kF A,& &k.n.#%kB #a+%"&tt& "ar/# >1r/!n0
'%"a'; 'a+a/a Al#anlara n9<4 tann#"a6a!n0 9akat 8<n<n %:%n
/& R<'"a tara9n/an /&'t&kl&n#&'% >&r&kt%!%n%0 "an% Trk%"& %l&
R<'"a ara'n/ak% #na'&8&tl&r%n %"% k.#(<l<k +a,a' %:%n/&
tan4%# &/%l#&'% >&r&kt%!%n% '1"l&#&k %'t&#%(t%*
1
?ar N%k.la II* tara9n/an D'#anl +&"&t%n%n ka8<l &'na'n/a0
Trk%"&5/&k% Mr#&n%l&r%n /<r<#<na /a t&#a' &/%l#%( ,& Trk +-
k#&t%n%n Mr#&n%l&r%n +al% %l& "akn/an %l>%l&n#&'% >&r&kt%!% +<'<-
'<n/a t&#&nn%l&r/& 8<l<n<l#<(t<* TalHt B&"5%n /& 8< +<'<'ta
tat#%n &/%6% '14l&r 'ar9&tt%!% anla(l".r*
)
Trk +&"&t%0 @r.t.k.l %6a8 ?ar tara9n/an "&#&!& /a,&t &/%l-
/%* R%,a"&t& >1r&0 ?ar N%k.la II* "&#&k &'na'n/a :.k ''l ,&
k"#&t/ar '.9ra tak#larn Akr%'tal 8ar/aklar0 ta8aklar0 :atal-
8:ak0 ka(k ,'*B >1't&r&r&k TalHt B&"5& +%ta8&n\ FB< '.9ra/a n&
>1r".r'an40 +&@'% R<'t<rF /%"&r&k 1,n#&k %'t&#%(t%* TalHt
B&"5%n /& 8<na\ FKa@%tlH'".nlar "4n/&n0 #aal&'&9 8%4/& 81"l&
/&!%l/%rF /%"&r&k ?ar5 F#atF &tt%!% nakl&/%l%".rK "an% Trk%"&5/&
tat8%k &/%l&n A,6 R<'"a5#n /a +%''&'% .lanB FKa@%tlH'".nlarF
r&Q%#%n%n 9&nal!n 8&l%rt#&k %'t&#%(t%*5
B< ka8<l &'na'n/a +a4r 8<l<nan Sa4.n.,5<n0 TalHt =a(a ta-
ra9n/an 1n& 'rl&n "akla(#a t&#&nn%'%n& kar(0 FR<'"a5nn Tr-
k%"&5"& kar( '%"a'&t%n%n %n>%lt&r& ,& Iran'a %l& anla(#ak '<r&t%"l&
tan4%# &/%l#%( .l/<!<n< ,& R<'"a5nn %k% #tt&9%k% tara9n/an ta'-
,%@ >1r#&/%k:& Trk%"&5"& kar( +%:8%r +ar&k&t& >&:&#%"&6&!%F
tar4n/a k.n<(t<!< 8%l/%r%l%".r*
4
B< '<r&tl& TalHt B&"0 Sa4.n.,5/an
6&'ar&t ,&r%6% 8%r kar(lk >1r#&#%(t%K #a#a9%+ 8<na ra!#&n0
Sa4.n., %l& "%n& /& %k% #&#l&k&t% %l>%l&n/%r&n #&'&l&l&r& t&#a'
&/%l#%( ,& R<' +ar%6%"& na4rn ".kla#a!a :al(l#(t*
Sa4.n.,5<n L%,a/%a5"a >&l%rk&n0 TalHt B&"5& kar( ant%@at%'% .l-
/<!< 8%l%n%".rK %'tan8<l &l:%'% R%&r' A D /a L%,a/%a5/a +a4r/B Sa-
4.n.,5a TalHt B&"5% #t&#a/%"&n k1tl&#%( ,& FTalHt B&"5%n +%:8%r
' Jine2
% Buchanan $=etersbur0daki 9n0iliz el1isi, to Erey, !t2 =etersbour0h, Bay '+, '*'C
$eon#idential, =2-2?2&M2?2 @+'&%'@%, vesika >o2 %'*8+2
@ Malih -#k A tay, Pazar kon!malar,$ Dnya 0azetesi, %% Bays '*DD2
C =aleolo0ue " B2 Doumer0ue, =etersbour0, '+ mai '*'C2
..-
'14n& %nan#ak 6a%4 .l#a/!nF '1"l&#%(t%*
1
Sa4.n.,5<n :.k
'.nralar AB.l(&,%k %+t%lHl%n% #t&ak%@ =ar%'5t& n&(r&tt%!% 8%r
k%ta8n/aB "a4/!na >1r&\ TalHt =a(a /n"a tar%+%n%n &n r&4%l
a/a# %/%*F
)
TalHt B&"0 F2tt%+at:F A,& /.la"'%"l& %+t%lHl6%B .l#a'
%t%8ar%"l& ?ar ,& &tra9n/ak%l&r tara9n/an 8&lk% /& %'t%'kal &/%l#&k
8%l& %'t&n#%(t%* 3a#a9%+ TalHt B&"5%n L%,a/%a5/ak% ka8<ll&r
&'na'n/a ?ar N%k.la II* ,& R<' /&,l&t a/a#lar 4&r%n/& (a+'&n
>a"&t %"% 8%r t&'%r "a@t! /a 8%l%n#&kt&/%r* K&n/%'%n& Al&k'an/&r
N&,'k%" n%(annn ,&r%l#&'% /& 8<na /&lHl&t &/&r*
Trk +&"&t% L%,a/%a5/an a"rl#a/an 1n6&0 FMrt<!r<lF "atn/a0
TalHt =a(a tara9n/an R<'lara 8%r ,&/a 4%"a9&t% t&rt%@ &/%l#%(t% A1)
,&"a 13 3a"' >n0 1914B* S.9ra/a Sa4.n., TalHt B&"5%n "ann/a
.t<r<".r/<* Y&#&k &'ana'#/a (<n/an 8<n/an k.n<(<l#<(t<* Ia-
kat 4%"a9&t%n &n '.n<n/a0 Sa4.n.,5<n '14l&r%n& %nan#ak lH4# >&-
l%r'&0 TalHt B&" Sa4.n.,5<n k<la!na &!%l#%( ,& k%#'&n%n
/<"#a"a6a! (&k%l/& al:ak 8% '&'l& FTrk%"& %l& R<'"a ara'n/a
8%r %tt%9ak ak/%F t&kl%9%n/& 8<l<n#<(t<* Sa4.n., >"a0 81"l& 8%r
t&kl%9% +%: 8&kl&#%".r/< ,& /.la"'%"l& 8<na +%: %nan#ak
%'t&#&#%(K +&l& 4%"a9&t%n '.n /ak%kalarn/a 81"l& 8%r t&kl%9%n
"a@l( R<' +ar%6%"& na4rn (a(rt#(tF* Sa4.n.,0 #&'&l&n%n
2'tan8<l5/a R%&r' %l& #4ak&r& &/%l&8%l&6&!% tar4n/a #<ka8&l&
&t#&kl& "&t%n/%*
3
Lal8<k% TalHt A=a(aB5n anlattklarna >1r&0 8< F%tt%9akF t&kl%9%
Sa4.n.,5<n ak'&tt%r/%!%n/&n ta#a#%"l& 8a(ka trl .l#<(t<r*
TalHt =a(a0 8< L%,a/%a 4%"ar&t%n/&n alt8<:<k "l '.nra A19)0 "l
Aralk 8a(n/a0 B&rl%n5/& %k&nB Sa4.n., %l& >1r(#&'%n% anlatrk&n
(<nlar '1"l&#%(t%\ Sa4.n., %l& #lHkat &'na'n/a AB.!a4lar ,& 8%l-
+a''aB ?anakkal& #&'&l&'%n& &tra9l6a t&#a' &/%l/%* TalHt =a(a0 8<
:.k :&t%n #&'&l&n%n0 B.!a4lar5n Trk%"&5n%n k.ntr.l altn/a kal-
#a' (&kl%n/& &n %"% 8%r +al :ar&'%n& ka,<(a6a!n anlat#a!a
:al(t ,& FB.!a4lar +%:8%r 4a#an R<'"a5"a ka@al .l#"a6aktrF
/&/%* Sa4.n., 8<na kar(/k0 F8< +al%n 8ar( /&,a# #//&t%n6&
/.!r< .l/<!<n<0 9akat Trk%"& %l& Y<nan%'tan ara'n/a 8%r +ar@
:kar'a0 B.!a4larn #&68<r%"&t altn/a ka@atla6a!#F '1"l&"%n6&0
' !2 D2 !azonov, Vspominaniya $=aris '*'+,2 9n0ilizcesiK %he 'ate'!l years $Qondon
'*%8,2 -us1as, s2 '(*, 9n0ilizcesi, /2 '@@2
% Ayni yerdeK -us1asndaki dnya tarihindeki s6zler 9n0ilizcesinde zamanmzda diye
tercme edilmitir2 !azonov, =etersbur0daki Mransz ve in0iliz el1ilerine Tal"t Bey hakknda #ena bir ey
s6ylememiti, bilakis 3ar >ikola ::2 nn ve -us devlet adamlarnn Tal"t Bey hakknda iyi intibalar
edindiini beyan etmiti2 M2?2 @+' &%'@%2 Bay '+, '*'C2
@ !2 D2 !azonov, Vspominaniya$ s2 'DCA 9n0ilizcesi, /2 '@+2
...
/& <%u #&'&l&n%n >&r:&k .larak +all% 8%r Rus-Trk %tt%9aknn ak/% %l&
##kn/rF /&#&'% 4&r%n& Sa4.n., >l/ A"an% ala" &tt%B ,&
#lHkat 8<n<nla '.na &r/%*
1
TalHt B&"5%n . 4a#an Sa4.n.,5a "a@t! anla(lan 8< F%tt%9akF
t&kl%9%n%n #a+%"&t% a:k:a t&'@%t &/%l&#%".r'a /a0 L%,a/%a 4%"ar&t%
&'na'n/a Trk +&"&t% r&%'% tara9n/an R<' +ar%6%"& na4rna 8<
".l/a 8%r t&kl%9 "a@l/! #<+akaktr* Iakat 8< 'ralar/a R<' /(
' 7nclosure in Qord D' Abernon's des/atch >o2 '%(* o# Dec2 '*%H2 Berlin Dec2 %,
'*%H, :ntervieS Sith Talat =asha2 =2-2?2&M2?2 @+'&('+@2 /2 'C'2
::;
../
;
BlRcNPc $NYA SAEAJI
T r k - - u s i t t i # a k t a s a r s 2 T r k i y e n i n h a r b e 0 i r i i
TalHt =a(a5nn L%,a/%a '&"a+atn/an /1n(n/&n 6.nra0 Trk
+k#&t%0 FA/alar #&'&l&'%Fn% +a%l %:%n Y<nan%'tan 4&r%n& 8a'k-
'n . /&r&6& arttr#(t k%0 +attH 8%r +ar@ :k#a' 8a+%' k.n<'< .l-
#a!a 8a(la#(t* ?nk anla(#a"a ,arl#a' ".l<n/a >%r%(%l&n
#4ak&r&l&r 8%r trl n&t%6& ,&r#%".r/<* Y<nan 8a(,&k%l%
E&n%4&l.' /%@l.#at%k ."<nlarla Trk +k#&t%n% ."ala#a!a
:al(".r/<* N%+a"&t TalHt =a(a %l& E&n%4&l.' ara'n/a
Br<_&ll&'5/& "a@la6ak 8%r k.n9&ran'ta 8< #&'&l&n%n
+all&/%l&8%l&6&!% <#<l<".r/<* LHk%n 8< #%tl&r 8.(a :kt ,& ta# .
'ralar/a ,<k<8<lan FSara"-B.'naF .la"0 Trk-Y<nan
#4ak&r&l&r%n%n ta#a#%"l& k&'%l#&'%n& '&8&8 .l/<*
A,<'t<r"a5nn 190- /& B.'na -L&r'&k5% %l+ak 4&r%n&
R<'"a5nn Balkanlar/ak% '%"a'&t%n%n ta#a#%"l& F=an'la,%'tF 8%r
#a+%"&t al/!n >1r#(tk* Sr8%'tan5/a FB"k Sr8%'tan
K.#%t&'%F a/%"l& >%4l% 8%r t&(k%lHt k<r<l#<( ,& A,<'t<r"a5nn
%/ar&'%n/&k% Sr@lar0 Sl.,&nl&r ,& Lr,atlar5n A,<'t<r"a
%/ar&'%n/&n :karl@ 8"k 8%r Sla, /&,l&t%n%n k<r<l#a' ".l<n/a
9aal%"&t& >&:%l#%(t%K 8< 9aal%"&t Sr@ +k#&t% tara9n/an >%4l%6&
/&'t&kl&n#&kt& %/%* 2(t& 8< t&(k%lHta #&n'<@0 =r%n6%@ a/l 8%r
n%,&r'%t& 1!r&n6%'%0 )- La4%ran 1914 tar%+%n/&0 Sara"&,. (&+r%n&
>&l&n A,<'t<r"a ,&l%a+/ Iran4 I&r/%nan/5 ,& 4&,6&'%n%
ta8an6a'"l& ,<rarak 1l/r/0 %(t& 8< '<%ka't FB%r%n6% $n"a
Sa,a(Fnn 8a(la#a'na 8%r ,&'%l& t&(k%l &tt%*
1
' Birinci Dnya !avann 1k ve cerayanna ait bir1ok eser ve makale yazlmtr2 Bu hususta
en iyi eser olarak bir tercih ya/mak 0ayet zordur2 B6yle olmakla beraber bu sahada standart eser
olarak, !2 B2 May'in %he origins o' the morld (Var adl kitab kabul edilmektedir $% vols, yeni tab', >eS
Jork '*@H,2 Alman 06r bakmndan K A2 von Ve- 0erer, +er 1!s*r!ch des Meltkrieges$ % Bde, Berlin
'*@*2 Trkiye'nin Garbe 0iriine ait bir1ok eser ve makale yazlmtrA 1ok te#erruatl ve bazen de /ek
ilmF olmamak zere Eeneral )"zm )arabekir tara#ndan K .ihan 3ar*ine neden girdik$ nas,l girdik$ nas,l
idare ettikO 9stanbul '*@+2 !on olarakK Dr2 Julu0 Tekin ) u r a t , 3oG %)rkE Gas dri'ted into Morld
'Var I. $Bedlicott Armaan,, '*D+2
..0
S<%ka'ttan '.nra A,<'t<r"a-3a6ar%'tan tara9n/an Sr8%'tan5a
,&r%l&n lt%#at.# A)3 T&##<4 1914B r&//&/%l%n6& A)- T&##<4
1914B /& +ar@ 8a(la/* B<n<n 4&r%n&0 #&,6<t %tt%9aklar ,&
taa++tl&r >&r&!%n6& F;tt%9ak- 3'&ll&'&F /&,l&tl&r% %l& F2t%lH9-
3'&ll&'&F /&,l&tl&r% kar(lkl +ar@ %lHn &tt%l&r* A1 A!<'t.'-
Al#an"a5nn R<'"a5"a0 3 A!<'t.' Al#an"a5nn Iran'a5"a0 4
A!<'t.' 2n>%lt&r&5n%n Al#an"a5"aB* An6ak 2tal"a tara9'4l!n %lHnla
+ar8& >%r#&/%* B<n<nla FB%r%n6% $n"a Sa,a(F 8a(la#( .l/<*
A,r<@a5/a <#<#; 8%r +ar8%n :ka6a! 4at&n 1t&/&n8&r% 8&k-
l&n#&kt& %/%K 8"k /&,l&tl&r%n %k% F8l.kF +al%n/& 8%r8%rl&r%n& kar(
/(#an6a ,a4%"&t al#( .l/<klar a@ a:k .rta/a %/%* 1914 "l
N%'an a"n/a0 A,r<@a >a4&t&l&r%n/& ,& .nlar tak%8&n 2'tan8<l
#at8<atn/a FAl#an"a %l& Iran'aF ,&"a FAl#an"a %l& R<'"aF
ara'n/a +ar8%n n&r&/& %'& :k#akta .l/<!<na a%t "a4lar n&(r&/%l-
#%(t%* B< #na'&8&tl& +attH 2'tan8<l >a4&t&l&r%n/& 8a4 t&9'%rl&r
/a+% "a@l#( ,& Trk%"&5n%n 'kGna %+t%"a6 .l/<!<0 +ar@
at&(%n/&n <4ak kal#a' >&r&kt%!% 8&l%rt%l#%(t%*
Lak%kat&n A,r<@a +ar8% Trk%"& %:%n :.k #&,'%#'%4 8%r 4a#an-
/a @atlak ,&r#%(t%* Balkan Lar8%5n%n :1kntl&r% ,& &k.n.#%k #al;
/4&n'%4l%kl&r%n 9&na t&'%rl&r% /&,a# &/%@ >%/%".r/<* Btn #%/&r
/(ar/an "ar/# al#a!a0 8"k 8%r 8.r: 'a!la#a!a 8a!l %/%* B<
8ak#/an #al%"& Na4r Pa,%/ B&"5%n Iran'a5/an 'a!la/! kll%"&t-
l% 8.r: Trk%"& %:%n +ak%kat&n 8"k 8%r n%#&t 'a"l#(t* 2n>%lt&r&
,&"a 8a(ka 8%r #&#l&k&tt&n0 8%l+a''a Al#an"a5/an :.k:a 8.r: al-
#ak '<r&t%"l& Trk%"&5n%n &k.n.#%'%n% 8%r /&r&6&"& ka/ar kalkn-
/r#ann ##kn .la6a! 'anl".r/<* Ana/.l<5/a 8%r tak#
&k.n.#%k kalkn#a @r.Q&l&r% +a4rlan#akta0 #aar%9 8a(ta .l#ak
4&r& 8%r:.k @r.Q&l&r%n tat8%k%n& 8a(lan#a' ar4< &/%l#&kt& %/%*
2(t& /<r<# 81"l& %k&n FB%r%n6% $n"a Sa,a(F @atlak ,&r/%*
Trk%"&5n%n a"akta /<ra8%l#&'%n%n an6ak k<,,&tl% 8%r .r/< %l&
##kn .la6a! +&rk&':& 8%l%n&n 8%r >&r:&kt%* Lal8<k% Balkan
Lar8%5n/& 8< .r/<n<n n& ka/ar 4a"9 .l/<!< 8tn 'ara+at% %l&
#&"/ana :k#(t* B<n<n %:%n/%r k%0 F2tt%+at ,& T&rakk%F +k#&t%
,& 8%l+a''a Mn,&r =a(a .r/<n<n 'la+ ,& k<,,&/&n/%r%l#&'% %(%n%
+&#&n &l& alarak0 L%#an ,.n San/&r' 8a(kanl!n/a 8%r Al#an
Fa'k&r; +&"&t%F n%n Trk%"&5"& >&t%r%l#&'%n% kararla(tr#(lar/* 4)
k%(%/&n %8ar&t 8< +&"&t 1913 "l Ka'#5n/a 2'tan8<l5a >&l#%( ,&
+&#&n .r/<n<n 'la+atna >%r%(%l#%(t%* A"n 4a#an/a .r/</a "a@-
lan t&n'%kat0 Fala"lF 4a8%tl&r%n ,& %(& "ara#4 =a(alarn t&ka/&
::6
' 9kinci Dnya Garbi zamannda mtte#iklerin eline den Alman vesikalarnn bir
ksm Amerika'da mikro#ilme alnmtr2 Vashin0ton, >ational Archives, Ia/tured Eerman
Documents2 Galihazrda bunlar Mederal Almanya'da, Bonn'da, Dileri Arivinde mu-
ha#aza edilmektedir2 Bizi il0ilendiren vesikalarK )urze Darstellun0 der Erundz0e der
Trkischen )rie0#hrun0 im ;;eltkrie0e '*'CZ'*'8 ksmmdadr2 Bunlardan bazlar A2 >2
)urat tara#ndan neredilmitirK $AlmancalarK Turcica, vol2 ::2 $'*D(, >, :2 s2 +8 ve de-
vam,2 Trk1esiK #irinci +)nya Sava,nda %)rkiye'de *!l!nan 1lman "enerallerinin raporlar,
$Trk )ltrm Aratrma 7nstits yaynlarndan2 Ankara '*DD,2 !2 %D&%+2 Galil
Benteenin 3at,ralar,$ Iumhuriyet 0azetesi, * )asm '*CD2
% Iari Bhlmann, Das deuts'!&trkis'!e +a,,en-ndnis im +eltkriege '*'C&'*'+2
:2ei/z0 '*CH,2 m2 y2
..D
/&n '.nra 2n>%lt&r& %l& R<'"a ara'n/ak% "akla(#a Trk%"&5n%n
8'8tn Al#an"a %l& anla(#a'na ".l a:#(t* Balkan +ar@l&r%
'.n<n/a R<'"a 8a(ta .l#ak 4&r& Antanta $&,l&tl&r%n%n
Trk%"&5"& kar( /(#an6a ta,rlar ,& #at8<atta Trk%"&
al&"+%n/&k% "a4/arn0 Trk%"&5n%n Al#an"a5"a "akla(#a'n/a
a"r6a t&'%r% .l#<(t<r* Iakat &n 8"k H#%l R<'"a kar('n/a
/<"<lan &n/%(&/%r* R<' t&+l%k&'%n/&n k<rt<l#ak %:%n "&>Hn&
:ar&n%n Al#an"a %l& anla(#ak .l/<!< >1r( 'tn >&l#%(t%r*
1
Mn,&r A=a(aB0 a'k&r; at&(& '9at"l& Al#an"a5/a 8<l<n/<!<
4a#an A%909-1911B Al#an a'k&r; k</r&t%n%n 8"kl!n& kanaat
>&t%r#%( ,& :ka6ak +ar@t& Al#an"a5nn >al%@ >&l&6&!%n& %nan#(-
t* FBa8Hl% 8a'knF A)3 D6ak >%3Bn/an '.nra Trk%"&5n%n &n n-
9<4l< k%#'&'% '9at%"l&0 Mn,&r B&"%n A,& 1914 "l D6ak 8a(n/an %t%-
8ar&n Lar8%"& Na4n '9at%"l& Mn,&r =a(a5nnB Trk%"&5n%n
#<ka//&rat 4&r%n/& 8"k t&'%r% .la6a! #<+akkakt* 3a#a9%+
/%!&r ka8%n& a4alar0 TalHt =a(a /a+%l0 "akla(#akta .lan +ar@t&
+an>% tara9la anla(#ak >&r&kt%!% +<'<'<n/a karara ,ar#(
/&!%ll&r/%* Ba+r%"& Na4r P&#al =a(a0 +attH0 Iran'a %l& 8%r F%tt%9akF
ak/%n% /&n&#&k %'t&#%(0 9akat Iran'4larn 8<na "ana(#a/klar
>1rl#(t* U#<#; ar4<\ 2n>%lt&r& %l& 'a,a(a >%r%(#&#&kt% ,&
2n>%lt&r&5n%n 4at&n 8%r +ar@ :kar'a0 'a,a(a katl#a"a6a!
'anl".r/<*
B"k /&,l&tl&r/&n +%: 8%r%n%n0 4at&n Trk%"&5"% k&n/% 'a9lar-
na al#ak %'t&#&/%!% /& #alG#/<rK 2'tan8<l5/ak% Al#an 8"k-
&l:%'% ,.n YEan>&n+&%# /a+% Trk%"& %l& Al#an"a ara'n/a 8%r
F%tt%9akFa #<+al%9t%0 :nk Trk%"& a'k&r; 8ak#/an +%:8%r k"#&t
%9a/& &t#%".r/<* Mn,&r =a(a5nn0 T&##<4 A1914B 8a(larn/a
Al#an"a5"a /a,&t% ,& Al#an &rkHn +ar8%"& r&%'% ,.n 3.ltk& %l&
>1r(t! 4a#an0 k&n/%'%n& +&r+an>%8%r F%tt%9ak ak/%F t&kl%9%
"a@l#a/! anla(l".r* Iakat a4 '.nra Ka"4&r S%l+&l# ,& Al#an
a'k&r; &rkHnnn 9%kr% /&!%(t% ,& Trk%"& %l& 8&+&#&+al 8%r %tt%9ak
ak/% >&r&kt%!%n& karar ,&r%l/%* B<n<n 4&r%n& ,.n San>&n+&%# %l&
' !adrazam !aid Galim =aa, Almanya ile ya/lacak ltti#akta Trkiye'nin mmkn mertebe 0e1
Garbe 0irmesi ve bir zaman tesbit edilmesini istiyordu, 1nk Trkiye Garbe ne kadar 0e1 katlrsa, Trk
ordusu o nisbette kuvvedenecek ve bununla ]1l ltti#aka daha 1ok hizmet edebilecekti2 !aid Galim
=aa bu husustaki 06rn, @' Temmuz veya ' Austos $'*'C, te istanbul'daki Avusturya el1isi Barkiz
=allavicini'ye i#ade etmiti2 =allavicini'den, ' Austos '*'C tarih >o2 +*%+ $stren0 0eheim, tel2 GG!A,
$;iyana, =olitisches Archiv, 0eheim, rot (%%2 Qiasse <Q;::2 Bu Trk-Alman $ve Avusturya, 9tti#aknn
ehemmiyetine aitK =allavicini'nin ( 7yll '*'C tarihli yazs2 GG!, rot (%%2 Qiasse <Q;::2 >o2 (( p A-
I2
%%8
8%rka: n9<4l< 4&,at ara'n/a >%4l% >1r(#&l&r '.n<n/a0 )
A!<'t.' A1914B tar%+%n/& Al#an"a %l& Trk%"& ara'n/a 8%r F%tt%9akF
ak/&/%l/%* B1"l& 8%r %tt%9akn ak/% an6ak Mn,&r =a(a0 TalHt B&"0
Sa/ra4a# Sa%/ Lal%# =a(a ,& 3&6l%'-% 3&8<'an r&%'% Lal%l B&"
1
tara9n/an 8%l%n%".r0 Ftr%<#,%ratFn 8%r "&'% 'a"lan P&#al
=a(a5nn /a+% 8<n/an +a8&r% .l#a/! anla(l".r*
)
3a#a9%+ 8< Trk%"& %l& Al#an"a ara'n/ak% F%tt%9akF +a//%-
4atn/a an6ak R<'"a5"a kar( +ar8% >14 1nn/& t<t#<(0 2n>%lt&r&
,& Iran'a %l& +ar8 +<'<'<na /&!%n#&#%(t%* 26a8n/a Trk%"&
+ar8& katl#aktan ka:na8%l%r/%* Iakat ta# . 'ralar/a 6&r&"an
&/&n .la"lar0 Trk%"&5"% +ar8& a/&tH 4.rla 'rkl&#%(t%r* B<nlarn
&n 1n&#l%'% 2n>%l%4 /.nan#a' tara9n/an k.,alan#akta .lan
FR.&8&nF ,& FBr&'la<F +ar@ >&#%l&r%n%n 10 A!<'t.' A1914B
tar%+%n/& ?anakkal& B.!a45n >&:%@ Trk '<larna >%r#&l&r%0 /a+a
/.!r<'< Trk #aka#lar tara9n/an ka8<l &/%l#&l&r% .l/<* 2l&r/&
>1rl&6&!% 4&r&0 8< %k% Al#an kr<,a41rnn Trk '<larna
>%r#&'% ,& %'%#l&r%n% /&!%(t%r&r&k AYa,<4B A3%/%ll%B Trk
/.nan#a'na aln#alar AAl#an k<#an/a' ,& #r&tt&8at %l&B
'.nrak% >&l%(#&l&r 4&r%n/& 8"k 8%r t&'%r "a@#(tr*
2n>%lt&r& ,& R<'"a Trk%"&5"% a'k&r; 8%r k<,,&t .larak
1n&#'%4 t&lHkk% &t#&kl& 8&ra8&r0 Al#an"a tara9n/a +ar8&
katl#a'n %'t&#%".rlar/* Trk%"& +ar8& >%r/%!% tak/%r/&0
R<'"a5#n Ka9ka' 6&@+&'%n/& 8%r #%ktar k<,,&t 8rak#a'
#&68<r%"&t% +a'l .la6a!n/an0 Trk%"&5n%n +ar8& >%r#&'% a'la
ar4< &/%l#%".r/<* $.la"'%"l& R<'"a5nn Trkl&r% &n/%(& &tt%r&6&k0
k<(k<lan/ra6ak +ar&k&tl&r/&n ka:n#a' %'t&n%r >%8% 8%r '%"a'&t
tak%8%n& 8a(lan/! >1rl/* Iakat 8<n<nla R<'"ann Ftar%+;F
&#&ll&r%n/&n ,a4>&:#&'% +%:8%r ,&:+%l& ,ar%t /&!%l/%* R<' '%"a';
,& a'k&r; &rkHn0 +ar8%n na'l'a ka4anla6a!na %nan/klarn/an0
+ar@t&n '.nra #tt&9%kl&rl& anla(arak FTrk #&'&l&'%n%n #<tlaka
R<'"a5nn /%l&/%!% 8%r (&k%l/& +all&/%l&6&!%n/&n &#%n
>1rn".rlar/* B< (artlar %:%n/& (%#/%l%k Trkl&r% 8.( "&r& ta+r%k
&t#&kt& +%:8%r 9a"/a #lH+a4a &/%l#%".r/<*
2n>%lt&r& /& Trk%"&5n%n +ar8& >%r#&'%n% %'t&#%".r/<* ?nk
Ak/&n%4 81l>&'%5n/& a'k&r ,& /.nan#a t.@la#a'na (< an/a
%#kHn ".kt<* Wat&n 8< 'ralar/a 2n>%lt&r& %l& Trk%"& ara'n/a
a:k:a %+t%la9l @r.8l&#l&r /& #&,6<t /&!%l/%* An6ak 2n>%lt&r&5n%n
R<'"a5nn #t
' GalilBentee, 3at,ralar,$ Iumhuriyet 0azetesi, * )asm '*CD2
% Ayni y2 Iumhuriyet 0azetesi, * )asm '*CD2
..3
t&9%k% .l<(< ,& 8%l+a''a 2n>%lt&r&5/& '#arlan@0 @ara' /a+%
1/&n#%( .lan ,& %n(a' 8%t&n %k% Trk 4r+l'nn AFS<ltan D'#an I*F
,& FS<ltan 3&+#&/ R&(a/ E*FB +ar@ t&+l%k&'% 4&r%n& 2n>%lt&r&
+k#&t% tara9n/an alk.n#a'0 Trk%"&5/& 2n>%lt&r&5"& kar(
8%r/&n8%r& /(- #anl!r 8a(la#a'na ".l a:t*
Mn,&r =a(a ,& &n "akn 'r/a(lar ATalHt B&"0 Lal%l B&"B
Trk%"&5n%n +&#&n +ar8& >%r#&'%n% %'t&#%".rlar/0 .r/<n<n k<,-
,&tl&n/%r%l#&'% ,& #'a%t 8%r 4a#an/a +ar&k&t& >&:%l#&'%n% ta-
'arla#( .l#al/rlar* B< ta'arnn #//&t% %'& (a+'lara >1r&
/&!%(#%(t%r* Mn,&r =a(a /a /a+%l .l#ak 4&r&0 8&lk% /& Trk%"&5"%
+ar8%n /(n/a t<ta8%l#&k %:%n 8a(ka k.#8%n&4.nlar /a /(n#&k-
t& %/%l&r* Ja"&t R<'"a ,& 2n>%lt&r& %l& Iran'a tara9n/an FTrk%"&-
n%n 8tnl! >arant% ,& A/alarn Trk%"&5"& 8rakl#a' t&#%n
&/%l%r'&F Trk%"&5n%n tara9'4 kal#a' /a0 8&lk%0 ta'arlan#akta %/%*
Mn,&r =a(a5nn +&r +al/& TalHt B&" ,& Sa/ra4a# Sa%/ Lal%#
=a(a5nn /a +a8&r% /a+%l%n/&0 R<'"a %l& 8%r %tt%9ak ak/% t&kl%9 &t#&-
'%0 8< ".l/ak% /&n&#&l&r/&n 8%r% .la8%l%r* Mn,&r =a(a5nn 8< F%tt%-
9akF t&kl%9%0 R<'-Trk #na'&8&tl&r%n/& H/&t%n /(n/a 8%r (&" .l-
#a' %t%8ar%"l&0 t&9&rr<at %l& nakl&/%l#&'% >&r&k%".r*
Trk%"&5/&k% '&9&r8&rl%k %6a8 Ka9ka' 'nrn/ak% I* ,& II* 9r-
kalarn tak,%"& &/%l#&l&r% #<+akkakt* 2(t& 8< /<r<#la %l>%l% .larak
R<' 8"k &l:%'% R%&r'0 R<' a'k&r; ata(&'% R&n&ral L&.nt5"&,5% 5
A!<'t.' tar%+%n/& Mn,&r =a(a %l& >1r(#&!& #&#<r &tt%* B< '<r&t-
l& %lk #lakat R<'larn ar4<'< 4&r%n& "a@l#(t* Ra"&t 'a#%#; 8%r
+a,a %:%n/& >&:&n >1r(#& &'na'n/a Mn,&r =a(a R<' ata(&'%n&
(< 8&"anatta 8<l<n/<\
1
F%* Trk '&9&r8&rl%!% a'la R<'"a5"a kar( "1n&lt%l#%( /&!%l/%r*
Trk%"&5n%n R<'"a5"a kar( +%:8%r taarr<4 n%"&t% ".kt<r*
Trk%"& R<'"a %l& :.k <4<n 8%r 'nr .l#a' +a'&8%"l&0
R<'"a %l& %"% k.#(<l<k #na'&8&/&r%n%n %/a#&'%"l&
ta8%at"l& %l>%l&n#&kt&/%r* Ja"&t R<'"a 8< +ar@t&n 4a"9
,& +attH #a!l<@ .larak :k'a /a+%0 "%n& /& Trk%"&5/&n
k<,,&/% ,& /a%#a Trk%"&5"& 4arar %"ka &/&8%l&6&k 8%r
+al/& .la6aktr*
)* Trk%"&0 #a#a9%+0 R<'"a5" Ka9ka' +</</<n/a ra-
+at'4 &/&8%l%r0 %"% n%"&tl&r%n% >1't&r#&k 4&r&0 Trk%"&
>&r:&k +ar&k&tl&r/& 8<l<n#a!a +a4r/rK (1"l& k%0 'nr
' B>? !er2 :::2 t2 :2 $Boskva '*@(, ss 8(-8*2
.54
d# !&t&# skeri !ir%ik%erim *,k%t"r"r<
y#i I=. ve =I. >"rk%r"#" 0eker ve sde+e
syii m*$>, i0i# 'rdki k"t%r"#"
s?r@ $dde i#dirir.
@2Trk%"&5/&k% '&9&r8&rl%k0 Trk%"&5n%n A%:%n/&
8<l<n/<!<B (artlar nn %6a8/r ,& +a4rlkl .l#a"(n
n&l&r /.!<ra8%l&6&!% "akn #a4%/& >1rl#(tr ABalkan
Lar@l&r% ka'/&/%l%".rB*
Balkan /&,l&tl&r% +alH 'kGn&t 8<l#<( 8%r +al/&
/&!%l/%rl&r ,& Trk .r/<'<n/ak% #(kl /<r<#/an
%'t%9a/& %l& +&r /ak%ka +ar&k&t& >&:&8%l%rl&r ,&
k.#(<larnn A"an% Trk%"&5n%nB +&'a8n >1r&8%l%rl&rK
Trk '&9&r8&rl%!%n% %k#al ,& #<a""&n 8%r 'a+a/a
t.@lan#ak %:%n a"lar6a 4a#ana %+t%"a: .l/<!< +al/&0
B<l>ar ,& Y<nan .r/<lar 8%rka: >n %:%n/& +a4r
.la8%l%rl&r*
Trk%"& #'&llH+ .larak0 .la"lar 'kGn&tl& tak%@0
,& ta8%at%"l& >&r&kl% 8%r an/a k&n/% kat5; '14n '1"l%"&-
8%l%r* Lal%+a4r/a %+t%lH9tan 8"k ,& k:k 8tn /&,-
l&tl&r%n k&n/% #&n9aatl&r% %:%n 8%r(&"l&r k.@ar#a!a :a-
l(a6aklarn/a (@+& ".kt<rK &!&r Trk%"& 8<n/an %'t%-
9a/& &t#&k %'t&#&4'& t<+a9 8%r (&" .l<rK 8a+<'<'k%0 #&-
'&l& ,akt%"l& Trk%"&5"& a%t 8%r 'a+a"a taallGk &/&6&k
.l<r'a* AMn,&r =a(a 8< +<'<'tak% >1r(n (< '14l&rl&
%9a/& &t#%(t%B \ FM!&r Trk +k#&t% 8<n< %+#al &/&r'&0
#%ll&t na4arn/a &8&/%"&n @r&'t%Q%n% ka"8&/&6&kt%r0 4%ra
Trk +alk >&:%r/%!% 8< ka/ar #<'%8&tl&r/&n '.nra
#an&,%"atnn "k'&lt%l#&'% %+t%"a6n /<"#akta/r*
3&'&l& (< ,&"a 8< @ar:a" >&r% al#aktan %8ar&t /&!%l/%rK
a+al%\ N&/&n '%4 8<n< /a+% al#a/n4` (&kl%n/& 8%r
#<+ak&#& "rt&6&k /& /&!%l/%r*F
F$&,l&t%n k</r&t% ,& &n&rQ%'%n%n +&n4 tk&n#&-
/%!%n% ,& "a(a#akta /&,a# %l& %l&r%"& /.!r< >%t#&k %kt%-
/arna 'a+%@ .l/<!<n< +alkn +%''&t#&'% lH4#/r*F
FB< %t%8arla 8%4 +attH :.k a4 (&"l&rl& "&t%n&8%l&6&-
!%40 an6ak 8<nlar 8%4& 1n6&/&n t&#%nat altna k.n#<(
.l'<n*F
C2LHk%# >1r(& ra!#&n Trk%"& +&n4 %tt%9ak /&,l&tl&-
r%"l& ,& 8%l+a''a Al#an"a %l& +&r+an>%8%r #<a+&/& %l&
8a!lan#( /&!%l/%r* B<n/an 1tr0 (a"&t R<'"a Trk%"&
.5-
4&r%n& /%kkat%n% :&k&r'&0 Trk%"& %l& anla(#a' %#kHn-
'4 /&!%l/%r* B<n<n %:%n an6ak R<' /%@l.#a'%'%n%n >&r:&k
8%r 4&#%n 4&r%n/& "r#&'% ,& Trk%"&5n%n /& #&n9a-
atlar# ,& %'t&kl&r%n% /%kkat na4arna al#a' >&r&k#&k-
t&/%r*
B< %'t&kl&r ta8%at%"l&0 Trk%"&n%n +&r (&"/&n 1n6&
8a4 ara4% &l/& &t#&'%n& 8a!l/r* B< 8a@ta Trk%"& a'-
ln/a :.k a4 8%r (&"l& "&t%n&8%lr\ M>& AA/alar $&n%4%n-
/&k%B,& B<l>ar Trak"a'n/an 8%r k'# ara4%n%n Trk%-
"&5"& %l+ak*
R<'"a 8< tal&@l&r& k.la"lkla katla8%l&6&kt%r0
:nk B<l>ar%'tan5a-3ak&/.n"a5"0 Y<nan%'tan5a-M@%r5%
,& Sr8%'tan5a /a B.'na-L&r'&k5% 8rak#ak '<r&t%"l& 8<
/&,l&tl&r ra+at:a tat#%n &/%l&8%l&6&kl&r/%r*
B<n< #t&ak%@ Trk%"&5n%n an6ak 8%r /%l&!% .la-
6aktr\ R<'"a %l& 5-10 '&n& #//&tl& t&/a9% 8%r %tt%9ak
,&"a anla(#a ak/&t#&kK 8< anla(#a Trk%"&5"&0 t&k
/<r#a" '&,#&"&n Balkan k.#(<lar tara9n/an ra+at'4
&/%l#&k'%4%n ,& t&+l%k&"& /(rl#&k'%4%n0 8ar( ,&
'kGn&t %:%n/& >&l%(#& %#kHnn 'a!la"a6aktr* B<
anla(#a0 (a"&t kar(lkl #&n9aatlara +%4#&t &/&6&k'&0
8<n<n ta8%at%"l& <4atl#a' ##kn .la6aktr*
B<n<n kar(l! .larak Trk%"& +&r (&"/&n 1n6&
(%#/%k% +ar@ 'ra'n/a R<'"a5"a #4a+&r&tt& 8<l<na-
8%l&6&kt%r* R&r:% Trk .r/<'< +al% +a4r/a 8"k /&!%l/%r
,& "&n%/&n t&(k%lHtlan#a %(%n% /& 8%t%r#%(0 t&kn%k 8a-
k#/an "&t&r /&r&6&/& #6&++&4 /&!%l/%rK 9akat 8<
k<,,&t "%n& /& 150-)00 8%n k%(%/&n %8ar&t .l#akla0
(%#/%k% .la"lar/a +%''&'%n& /(&n% "a@a8%l%r*
B< .r/<n<n +an>% %'t%ka#&tt& (&,k% %(% R<'"a5"a
a%t 8%r #&'&l& .la6aktr* Balkanlar/ak% /<r<# +&n4 ta-
karrr &t#%( /&!%l/%r* R.#an"a ,& Y<nan%'tan
'allan#akta/rlar0 ,& an6ak B<l>ar%'tan0 >al%8a :l
;tt%9ak5a katl#(tr* B< /<r<# kar('n/a Trk .r/<'<
R<' #&n9a- atlarna <"><n 8%r +al/& a"arla"6 ara:
r.ln ."na"a8%l%r*
Trk%"&5n%n R<'"a5"a katl#a'nn0 R.#an"a ,& Y<-
nan%'tan5n /a R<'"a5"a katl#a'na >1tr&6&!% k<,,&t
l& #<+t&#&l/%r0 8&lk% B<l>ar%'tan5 /a 8< ".la '&,k&/&rK
4%ra B<l>ar%'tan 8<n< "a@#a/! tak/%r/& ka"8&/&6&!%n%
%"% 8%l%r* B< '<r&tl&0 Balkan $&,l&tl&r%n%n A,<'t<r"a5"a
kar( +6<#lan +al%n/&0 Trk .r/<'< 8< /&,l&tl&r& 8%r
%+t%"at Ar&'&r,&B r.l ."na"a6aktr ,& A,<'t<r"a /a
#<+akkak #a!l<@ &/%l&6&kt%r*
Balkan $&,l&tl&r%n/&n +&r+an>% 8%r%'% (a"&t R<'"a-
"a kar( :kar'a0 Trk%"& 8< /&,l&t& kar( +ar&k&t&
>&:&r&k0 &l/& '%lH+la R<' #&n9aatlarnn 4arara
<!ra#a'na #an% .la6aktr* B< /&,l&t%n B<l>ar%'tan
.l#a' k<,,&tl& #<+t&#&l/%r ,& Sr8%'tan5a kar(
+ar&k&t& >&:#&'% 8&kl&n&8%l%r* B%r ka: >n 1n6&
B<l>ar%'tan5n Trk%"&5"& trl #ra6aatlar/a
8<l<n#a'0 8< %+t%#al% /a+a /a k<,,&tl&n/%r#&kt&/%r*
FN%+a"&t 8%r %+t%#al /a+a ,ar/rK 8tn Balkan
$&,l&tl&r% tara9'4l! #<+a9a4a &t#&k %'t&"&6&kl&r/%rK
8< +al %'& R<'"a5#n #&n9aat#a +%4#&t &/&6&kt%r0
A81"l& 8%r /<r<# :.k %"% .la6aktrB ,& 8%4 /& . 4a#an
ra+at 8rakl#( .la6a!4*F
(2R<'"a %l& anla(#a +&r %k% tara9a A"an% Trk%"& ,& R<'-
"a5"aB 'kGn&t t&#%n &/&6&kt%rK 8< "a@l/! tak/%r/&
Ka9ka'lar5/a 3'l#anlarn ,& Mr#&n%'tan5/a Mr#&n%-
l&r%n a"aklan#alar ta'a,,<r &/%l&#&4* B<n<nla +&r %k%
#&#l&k&tt& 'a/&6& a'a"%(% #<+a9a4a %:%n a/ >&:&n
81l>&l&r/& a4 8%r #%ktar/ak% a'k&rl& "&t%n#&k ##kn
.la6ak ,& Aa'k&r; k<,,&tl&r%nB /a+a 1n&#l% t&+/%t
altn/a 8<l<nan 'a+alar/a "!l#a'na %#kHn
,&r&6&kt%r*
D2B%r /& B.!a4lar #&'&l&'% kal".r* B< #&'&l& an6ak %k%
tara9n 8%r8%r%n& /(#an .l/<!< 4a#an ,& #<!lak
/<r<#lar/a +a/ 8%r (&k%l ala8%l%r* FB%r /&9a /.'tl<k t&'%'
&/%l%n6&0 8< #&'&l& ta8%at%"l& k&n/%l%!%n/&n kalk#(
.la6aktr*F
+2R<'"a %l& anla(#a#n >&r&k a+al% ,& >&r&k'& +k#&t
#a+9%ll&r%n/& #<+al&9&tl& kar(lana6a! #<+akkaktr0 9a-
kat 8< %(%n +all%n% Mn,&r =a(a 4&r%n& ala6aktr ,& 8<n<n
>&r:&kl&(#&'% @&k >: .l#a"a6aktr0 "&t&rk%0 #&'&l& 8%r
/&9a /.!r< 8%r ".la >%r#%( .l'<n* R<'"a %l& anla(#ann
Trk%"& %:%n 8%r:.k #&n9aat 'a!la"a6a! "&t&rk% +&rk&'
.55
tara9n/an tak/%r &/%l'%n ,& anla(l'nK . 4a#an +&rk&'
'&,%n:l& 8<na "ana(a6aktr*
B%r /& Al#an t&'%r%n% /& >14 1nn/& t<t#ak lH4#
>&l&6&kt%r* J%#/%k% +al/& 8tn +k#&t &rkHnna ,&
Mn,&r5%n k&n/%'%n& Al#an ,& A,<'t<r"a &l:%l%kl&r% Al#an
a'k&r; +&"&t% ,& <#G#%"&tl& /%!&r Al#an #a+9%ll&r% ta-
ra9n/an &n&rQ%k 8%r 8a'k "a@l#akta/r* 3a#a9%+ 8< .
ka/ar k.rk<la6ak 8%r (&" /&!%l/%r0 4%ra Trk%"&5"% k&n/%
tara9larna :&k#&k Al#anlarn #&n9aat% %6a8 .l/<!<
.5/
Ger halk"rda onlarn Trkiye'de kalmalar muvakkattir2
5ayet aramzda bir anlamaya varlrsa, ben Almanlar'a siz artk
bizim dmammzsnz ve uzaklamanz rica ediyorum demekte
bir dakika tereddd et- miyeceim2
-us askerF ateesi bu mnasebetle 7nver =aa'nn azndan 1kan
s6zleri de nakletmitirK
<F)er %en 8Fnver9 %:yle konu"uyorsam, h!sn!niyet sahi%i
!rklerin %eni tasvip ede6eklerini %iliyorum. Lstelik Sultan
6enaplar# %eni ordunun %a"#na ge(irmek l!t,unda %ulundular ve
dolay#siyle %en orduya dayana%ilirim<.
02 Gar%in muhtemel neti6eleri ve %unlar#n !rkiye !$erindeki
tesirleri hakk#nda da Fnver Pa"a "unlar# s:ylemi"ti J <*ayet
Almanya %u harpten mu$a,,er (#ksa dahi, !rkiye Almanya=mn
intikam#ndan korkmamaktad#r. Mira Almanya !rkiye=ye esasl#
%ir $arar dokundura6ak durumda de)ildir. ; 8Fnver9
ra%lus=daki "ahs te6r!%esiyle karadan s#mr# olmayan %ir
memlekete kar"# harp yapman#n ne kadar g!( %ir"ey oldu)unu
%iliyor. ra%- lus=da italyan asker heyetine kar"# %a"ar#h %ir
mukavemet te"kili m!mk!n oldu)una g:re, !rkiye=de %:yle %ir
mukavemetin daha da kuvvetli ola6a)#nda "!phe yoktur. Alman
men,aatlar#na g!ya, ihanetten :t!r! Almanlar !rkleri te6$iye
etmek isterlerse, Anadolu=da !rk halk#n#n mukavemeti (ok daha
kuvvetli ola6akt#r.<
Fnver Pa"a %!t!n s:ylediklerini tam %ir s!kNnetle ve inand#r#6# %ir
samimiyetle i,ade etmi"ti. Rus asker ata"esine ikin6i $iyaretinden sonra
8dairesinin9 merdivenlerine kadar te"yi etti)i $aman, her hal6e,
heye6anlanm#" ve %ir elini havaya kald#rarakJ <Allah vere de, gayretlerimi$
ha"an ile neti6elense< demekten kendini alamam#"t#.
Sadra$am Said Galim Pa"an#n ertesi g!n Rus el(isine Fnver Pa"an#n
dediklerini tasdik ederken <Rusya ile anla"mak imk>n#ndan< (ok memnun
kald#)# g:r!l!yordu. 'ununla Fnver Pa"a=n#n, !rkiye=nin mukadderat#m
elinde tuttu)u ve istedi)i tara,a sevkede%ile- 6ek %ir kuvvete sahip oldu)u
teyid edilmi" de)il miO 8diye ata"e Peneral Keont=yev soruyordu9. Rus
ata"esine g:reJ <'u de,a !rkiye-
.50
nin kat= olarak Rusya tara,#na d:nmesi %ahis konusu ola%ilirdi. Avrupa=daki
umum har%in "u veya %u "ekilde neti6elenmesi gi%i hayat %ir meselenin halli
%ahis konusu oldu)u %ir s#rada, Fnver Pa"a=n#n %u tekli,i ayr#6a :nemli idi.<
Rus asker ata"esi Peneral Keont=yev, Fnver Pa"a ile g:r!"t!kten sonra,
<d!"man# yenmek i(in< 8yani Almanya=y#9 hi( %eklenilmeyen %ir 6ihetten yeni
ve 6idd %ir "ans (#km#" oldu)una ihtimal vermi"tiJ Daima Rusya=ya d!"man
olan ve Almanla"t#r#lan !rkiye=den.
!rk ordusu haliha$#rda ne kadar $ay#, ve te"kil>ts#$ olursa olsun,
Keont=yev=e g:re, Rusya i(in -04-.44 %in ki"ilik %ir !rk ordusunun Rusya
tara,#nda veya kar"# tara,ta olmas# "#klar#ndan %irine kay#ts#$ kalama$d#.
Keontyev=e g:re %u hususta yaln#$ madd sonu(lar de)il, manev
neti6eler de g:$ :n!nde %ulundurmak i6a%ediyordu. !rkiye=nin Rusya
tara,#na ge(i"i (ok %!y!k moral tepkiler yarata6ak ve Almanya=ya %!y!k %ir
dar%e ola6akt#. 'elki de !rkiye=nin %u yoldaki karar# di)er devletlerin de
Almanya=ya 8yani me"um m!tte,iklerine9 kar"# ayaklanmalar# i(in umum %ir
i"aret rol!n! oynaya6akt#r.
Rus aker ata"esi, !rkiye ile asker %ir anla"ma gi%i 8m!him %ir
meselede9, sade6e %ir muahede akdi yeti"miye6e)i, esas meselenin %unun
tat%ikinin oldu)una i"aret etmi"ti. 'ununla ortaya yeni pro%lemler (#ka6ak ve
dolay#siyle %unlar#n halli i(in Rus 8diplomatik9 m!messilleri !$erine yeni
:devler y!klene6ekti. Rus diplomatlar#n#n %u hususta g:stere6ekleri ustal#k ve
ka%iliyet, !rkleri taahh!tlerini yerine getirme)e $orlaya6ak ve 8Rusya=n#n9
d!"manlar# tara,#ndan (evrile6ek her t!rl! entrika ve ,ena hareketleri
:nleye6ektir. Peneral Keont=yev=e g:re, %!t!n %u s:ylenenlerin
yap#la%ile6e)inin garantisi Fnver Pa"a tara,#ndan tam %ir mant#)a dayanan
m!l>ha$alar# te"kil ediyordu.
?stan%ul=daki Rus asker ata"esi v6 hatt> hi( de <!rk dostu olmayan<
%!y!kel(i Piers, Fnver Pa"a=n#n Rusya=ya %ir <itti,ak< tekli,ini 6idd
kar"#lam#"lar ve %unun yap#la%ile6e)ini ka%ul etmi"lerdi. Cakat %u husustaki
karar St. Peters%urg=a aitti. Gal%uki Rus Gari6iye na$#r# Sa$onov, %unu asla
ar$u etmedi)inden, ayn# ,ikirde de)ildi. Sa$onov ile Piers aras#nda teati
edilen telgra,lar, Sa$onov=un 8dolay#siyle Rus h!k!metinin9 %u meselede ta
%a"tan men,i %ir durum ald#)#n# g:stermektedir.
%@D
'u hususta ilk telgra, el(i Piers=ten Sa$onov=a .5 emmu$ $yeni stile
g:reJ 0 A)ustos9 -3-/ tarihlidir. Peneral Keont=yev ise Rus erk>n# harhiyesine
%u hususta ./ emmu$ I 1 A)ustos=ta %ir tel (ekmi"ti. <Poe%en< ve <'reslau<
harp gemilerinin 7anakkale 'o)a$#na yakla"malar# Rus h!k!metini epey
tel>"a d!"!rm!" ve %u hususta Piers=e %a$# talimat verilmi"ti. 'u arada, her
iki kruva$:r!n <!rk %ayra)#< asmalar# ve !rk donanmas# sa,#na
kat#lmalar# takdirinde, Rusya=n#n !rkiye=ye harp il>n etmesi !$erinde hen!$
#srarla durulmam#"t#. Sa$onov tara,#ndan 3 A)ustos 8yeni stil9 tarihinde
g:nderilen telgra,ta, <Poe%en< ve <'reslau< gemilerinin hareketlerini :nle-
mek i(in &aradeni$=de ted%irler al#nd#)#n#, ,akat %ununla !rkiye=yi tahrik
etmekten (ekinildi)i, (!nk! <"u anda Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# har%e
%a"lamas#n# mevsimsi$ addetti)ini< %elirtmi"ti. Demek ki, %u tarihlerde Rus
h!k!meti !rkiye=ye kar"# har%e %a"lamak istemiyordu. 7!nk!, Alman
satveti kar"#s#nda endi"e duymakta idi.
Rus ata"esi .D emmu$ I 3 A)ustos 8-3-/9 tarihinde tekrar Fnver Pa"a
ile g:r!"t!)!nde Fnver Pa"a, yine te,erruat# ile <!rk-Rus itti,ak#< !$erinde
durdu. Qukar#da da s:ylendi)i !$ere Keont=yev, Fnver Pa"a=mn tekli,lerinin
yerine getirile%ile6e)ine kanaat getirmi"ti, an6ak %u hususta Rus h!k!metinin
s!r=atle hareket etmesi gerekiyordu. '!y!kel(i Piers de %u g:r!"e kat#lmakta
idi. Nitekim aym g!n Sa$onov=a "u telgra,# g:nderdiJ
<Fnver 8Pa"a=n#n9 tekli,lerini hemen ka%ul etmeliyi$ ve %u
hususta $aman m!sait olmad#)#ndan, kimse ile :n6eden
anla"maya da l!$um yoktur 8yani ?ngiltere ve Cransa ile
dan#"maks#$#n9. F)er sava"tan mu$a,,er (#karsak, %i$ 8yani
Rusya9 daima Qunanistan ve 'ulgaristan=# m!k>-
,atland#ra%ile6e)i$. Gal%uki %i$im red 6eva%#m#$, !rkiye=yi
"!phesi$, d:nmeye6ek %ir "ekilde, d!"manlanm#- $#n ku6a)#na
ata6ak!r. *ayet Fnver samim de)ilse %ile, %i$im muva,akatimi$
8yani !rkiye ile %ir itti,ak akdini ka%ul!m!$9 durumu
ayd#nlata6akt#r. Mira durum "imdiki gergin hali ile muhakkak
%ir kri$e ve m!nase%etlerin kesilmesine g:t!re6ektir<.
-
'una kar"# Sa$onov=dan gelen telgra,ta <Fnver Pa"a ile m!$akerelere
devam edilmesi ve $aman ka$anmak l>$#m geldi)i< 8So,yadan al#na6ak 6eva%a
kadar9 %elirtilmi" ve Piers=e, Rusya=n#n !rklerin
' B>?, !er2 :::2 t2 ;:2 I2 :2 s2 CC2
.5D
harp il>n#ndan (ekinmedikleri de %ildirilmi"ti.
-
Sa$onov=a g:re -!rklerle
dost(a m!$akereler yapdmakla %era%er, !rklerin d!"manl#- )#ndan Ruslar#n
korkmad#klan ve %i$e 8Rusya=ya9 kar"# harekete ge(tikleri takdirde %!t!n
Anadolu=yu kay%ede6ekleri, $ira Rusya, Cransa ve ?ngiltere ile %irlikte sava"a
gire6e)inden, !rkiye=nin mev6udiyeti tehlikeye d!"e6e)i muhakak oldu)unun
!rklere anlatdmas#- m da< istemi"ti. Sa$onov %u suretle, !rkiye=yi
korkutmak siyasetini takipte #srar ediyordu.
Gal%uki Piers, Sa$onov=un g:r!"!ne kat#lm#yor, Fnver Pa"a=n#n tekli,inin
%ehemehal na$ar-# iti%are ahnmas# ve $uhur eden %u ,#rsattan ,aydalan#lmas#
gerekti)i ,ikrinde idi. Piers, Almanya=n#n Rusya i(in ne %!y!k %ir tehlike
te"kil etti)ini a(#k(a anlam#" ve her- "eyden :n6e %u Alman tehlikesini %ertara,
etmek i(in !rkiye=yi Rusya tara,#na (ekmenin l!$umlu oldu)u kanaat#na
varm#" gi%iydi. Piers %u g:r!"!n! Sa$onov=a (ekti)i .2 emmu$ I -4 A)ustos
-3-/ tarihli telgra,ta 6iddiyetle anlatmak istedi.
.
Cakat Piers=in %u tekli,ine
Sa$onov yana"mad#B Rus hari6iye ne$areti 8ve asker (evrelere g:re9 !rkiye
ile anla"man#n Rusya=ya hi( %ir"ey temin etmeye6e)i, %ilakis kay%ettire6e)i
kanaat#nda idi. ;nlar#n tahminlerine g:reJ 'u sava" sonunda Rusya=n#n tarih
emellleri olan <?stan%ul ve 'o)a$lar< meselesinin Rusya=n#n istedi)i "ekilde
halledilmesi 8yani Ruslar#n i"gali veya kontrollar#na ge(mesi9 an6ak !rkiye
ile harp halinde %ulunun6a m!mk!n ola6akt#. Maten <Poe%en< ve <'reslau<
harp gemilerinin de 7anakkale=den ge(i"leri ve ?stan%ul=a geli"leri, duruma
yepyeni %ir istikamet vermi" ve Rusya ile !rkiye=nin anla"mas#n# imk>ns#$
%ir hale koymu" san#l#yordu.
Fnver Pa"a=n#n, 0 A)ustos tarihinde Rus asker ata"esine yapt#)#
<itti,ak< tekli,inin ka%il-i tat%ik olup olmad#)# hakk#nda m!tal>ada
%ulunmak hakikaten m!"k!ld!r. . A)ustos -3-/ tarihinde !rkiye ile
Almanya aras#nda gi$li %ir <itti,ak< akdedildi)ine g:re, !rkiye art#k
mukadderat#n# Almanya=ya %a)lam#" %ulunuyordu. Dolay#siyle Fnver
Pa"a=n#n Rusya ile de %ir <itti,ak< yapmas# imk>ns#$d#. 'unu i(indir ki,
Rus-Sovyet tarih(ileri <Fnver Pa"a=y# d!ped!$ yalan6#, doland#r#6#< diye
vas#,land#r#yorlar. Di)er yandan Fnver Pa"a=mn Ruslara %u tekli,i yaparken
:ne s!rd!)! m!l>ha$alar#n#n (ok mant#k oldu)unu Rus ata"esi 8ve se,iri9
teslim etmi"lerdi. Rusya ile %ir anla"ma ,ikrinin !rk devlet adamlar#
aras#nda :te-
' Ayn y2 s2 CC2
% Jine J2 (@&(C2
.52
d6n%eri mev6ut olmas# m!mk!nd!r. Kivadia $iyareti esnas#nda al>t
8Pa"a9 Sa$onov=a dahi %:yle %ir tekli,te %ulunmu"tu.
Fnver Pa"a=mn %u <itti,ak< tekli,ini Ruslar 6iddiye alm#" olsalard#
a6a%a ne ola6akt#O Almanya ile %ir <itti,ak< yap#lmas#na ra)men <?ttihat ve
erakki Remiyeti< n!,u$lu kimselerinin ve %ilhassa !rk umum e,k>r#n#n
(o)unlu)unun har%e girmekte hi( hevesli olmad#)# %iliniyorduB ya %u har%e
hi( girilmeye6ekti veya m!mk!n merte%e ge6iktirile6ekti. "te %u durum
kar"#s#nda s#r, Rusya=y# oyalamak i(in Fnver Pa"a=mn 8al>t Pa"a ve
Sadra$am Said Galim Pa"an#n %ilgileri alt#nda9 Rusya=ya %:yle %ir tekli,
yapm#" olmas# hat#ra gelir. F)er Ruslar %unu ka%ul etseydiler, %elki de
m!$akerelere dahi giri"ile6ekti. Cakat Ruslar#n isteksi$li)i ve %ilhassa
<Poe%en< ile <'reslau< kruva$:rlerinin geli"i %u tekli,i <torpilledi<
Di)er yandan Almanlar#n Aarne ma)lu%iyetlerinden sonra 80--. Fyl!l
-3-/9 Almanya=n#n har%i ka$ana6a)# art#k "!phe uyan- d#rm#"t#. 'u durum
kar"#s#nda !rkiye=nin Almanya ile akdetti)i <itti,ak<# hi(e sayarak, Rusya
ile anla"mas#, %elki de m!mk!n ola6akt#B ta%i %u hususta Rusya=mn
muva,akati "artt#. 'u yap#ld#)# takdirde, !rkiye=nin %elki de <tara,s#$<
kalmas# m!mk!n ola6akt#. ':yle %ir anla"man#n meydana gelmesi i(in ise,
yukanda da %elirtildi)i gi%i, her iki tara,#n ve her"eyden :n6e Rusya=mn %unu
$arur ve her iki devlet i(in tek (#kar yol oldu)unu idrak etmi" olmalar# "artt#.
Gal%uki ne Rusya ve ne de !rkiye=de %u $aruret hisedilmi", anla"#lm#"
de)ildi. Rusya, m!tte,ikleri ?ngiltere ve Cransa ile Almanya=ya kar"# $a,eri
muhakkak ka$ana6a)#ndan emindi ve !rkiye har%e ister girsin, ister
girmesin 'o)a$lar meselesinin kendi ar$u etd)i %ir "ekilde hallede%ile6e)ine
kanaat getirmi"ti. !rkiye=deki en y!ksek makamlan i"gal edenler, yani Fnver
Pa"a ve al>t 'ey Almanya=n#n muhakkak har%i ka$ana6a)#na inanm#"lar ve
dolay#siyle Alman yard#m# sayesinde <e%ed ve e$eli< d!"man, olan Rusya=dan
kurtulman#n yeg>ne (arenin Almanya ile %irlikte hareket etmekte oldu)una
h!kmetmi"lerdi. Aym $amanda ?ngiltere ve Cransa da, !rkiye=yi yaln#$
<ka$anmak< de)il, hatt> <tara,s#$l#)#m< temin yolunda gerekli m!samahada
%ulunmad#klar#ndan, !rkiye=nin %!s%!t!n Almanlar sa,inda yer almas#na
>mil olmu"lard#.
Sonraki harp olaylar# Rusya=n#n, Sa$onov=un dedi)i gi%i, hakikaten
!rkiye=den korkmad#)#n# g:stermi"tir. Rus ordular# -3-0 y#h %a"#nda Do)u-
Anadolu=nun %ir(ok yerlerini $aptettiler. -3-1 da Rus ilerleyi"i Fr$in6an=a
kadar u$ad#. Cakat !rkiye=nin Almanya
:;A
tara,#nda sava"a kat#lmas#, neti6e iti%ariyle, Rusyan#n (:k!nt!s!nde %a"l#6a
>mil olmu"tur. 7anakkale=de ?ngili$ ve Crans#$ donanmas#mn ve ordular#n#n
yenilmesi sonunda, 'at# ve P!ney 6ephesindeki Rus askerlerine
m!tte,iklerinin v>dettikleri yard#m g:nderilememi" ve Rus ordusunun
Almanlar kar"#s#nda s!r=atle yenilmelerine yol a(#lm#"t#r. 'unun en %!y!k
neti6esi de Rusya=da ihtil>lin kopmas# ve Rusya=n#n Almanlar kar"#s#nda
tamamiyle yenilmesi olmu"tur. ;laylar %u "ekilde %ir%irlerine %a)lan#rsa,
Rusya i(in -3-/ A)ustos %a"lar#nda Fnver Pa"a tara,#ndan yap#lan tekli,in
(ok 6iddiye al#nmas# gerekmi" oldu)u anla"#l#yor. Cakat, I$volskiy ve Sa$onov
gi%i kodaman Rus diplomadan, <Rusya=mn tarih rol!n! oynamas#na mani
olmak istemediklerinden< 8yani ?stan%ul ve 'o)a$lar# ele- ge(irmek ,#rsat#n#
kay%etmeyi g:$e alamad#klar#ndan9 %u tekli,e ehemmiyet vermediler.
a%iat#yle Sa$onov ve di)er Rus erk>n# Rusya=n#n Almanya kar"#s#nda
ma)lup ola6a)#n# tahmin etselerdi, har%in e"i)ine %ile yana"ma$lard#. Cakat
devletlerin mukadderat#n# ellerinde tutan adamlardan %ir(o)unun <k:r< ve
<sa)#r< oldu)unu, tarih %i$e m!temadiyen yeni yeni misallerle teyid etmiyor
muO
Almanya ile Rusya aras#nda harp (#k#n6a, Rusya=daki ilgili !rk
makamlar#n#n, yani el(ilik, konsolosluk ve gi$li aSanlar#n, Rusva- daki durum
ve geli"meler hakk#nda ?stan%ul=a %ilgi g:ndermeleri i6ap ede6ekti. 'ilhassa
;dessa (evresindeki Rus asker ha$#rl#klar#n# :)renmek (ok m!himdi. 7!nk!
?stan%ul ve 'o)a$lara kar"# muhtemel Rus hareketine kat#la6ak askerlerin
;dessa asker %:lgesinde toplana6a)# a"ik>rd#. Ayn# $amanda &a,kaslardaki
durum da %!y!k ehemmiyeti hai$diB %ilhassa oradaki A!sl!man ahalinin
<Ruslar=a kar"# ayaklanmas#< ?stan%ul asker ve siyas (evrelerinde m!mk!n
san#ld#)#ndan, %u hususta da %ilgi elde edilmesi gerekiyordu. Aama,ih,
A!sl!manlar#n yaln#$ &a,kaslarda de)il, Rusya=n#n di)er !lkelerinde de
ya"ad#klar# ve %irka( y#ldan %eri ?stan%ul-!rk(! muhitlerinde, Rusya=daki
<!rk kavimleri< aras#nda !rkiye=ye kar"# %!y!k sempati %eslendi)i ve
hil>,ete kar"# da ora ?sl>m ahalisinin kuvvetli %a)lar# oldu)u 6ihetle %ir harp
vukuunda, Rusya=daki .0 milyon A!sl!mamn !rkiye sa,#nda yer almalar#
dahi d!"!n!le%ilirdi. ?stan%ul=daki !rk(!lerin Fnver Pa"a=ya %u hususta
k>,i dere6ede telkinatta %ulunduklar# ve Pa"a=n#n da onlar#n %u husustaki
,ikirlerini payla"t#)# anla"#lmaktad#r. Vaktiyle Rusya=mn 'alkanlarda yapt#)#
<Slav propagandas# ve Slavlar i(in sava"lar#n< "imdi de !rkiye tara,#ndan
&a,kaslarda ve %elki de daha :telerde yap#lmas# d!"!n!le%ilirdi.
./4
Nitekim harpten a$ sonra Rusya=daki i( durum, se,er%erlik ve ahalinin
reaksiyonlar# hakk#nda aganrog, ;dessa, Novorossiysk ve 'atum ile i,lis
konsolosluklar#ndan raporlar gelme)e %a"lad#. 'unlarda, !rk asker
makamlar# i(in i( a(a6ak ,a$la %ir"ey yoktuB %ilakis har%in, se,er%erli)in
Rusya=da %!y!k %ir heye6an yaratt#)# ve ahalinin 7arl#k tara,#nda s#ms#k#
durdu)u anlat#lmakta idi. 'ilhassa St. Peters%urg=daki ;smanl# se,areti
maslahtg!$ar# Cahrettin 'ey=den gelen, 5 Fkim -3-D tarihli telgra,#,
-
Fnver
Pa"a ve onun gi%i d!"!nenlerin ho"una gitmeye6ek mahiyette idi. 7!nk!
Cahrettin 'ey, olduk(a u$un olan %u telgra,#nda <Rusya=daki .0 milyon A!s-
l!man#n !rkiye ile Rusya aras#nda %ir harp (#kt#)# takdirde, !rkiye lehine
hi(%ir "ey yapmak ":yle dursun, -2D1 har%inde oldu)u gi%i, Rus ordusunda
!rklere kar"# <sava"a%ile6ekleri< %ildirilmekte idi<. Qani Cahrettin 'eye
g:re, ;smanl# h!k!metinin Rusya=daki !rklere asla g!venmemesi
i6a%ediyordu. 7!nk! oradaki A!sl!manlar <,akr-u $aruret ve meskenet
i(inde< ya"amakta ve a$ (ok tahsil g:renler de Rus mekteplerinden (#kt#klar#
i(in <Rusla"m#"< %ulunmakta idiler. !rkiye=ye sempatileri olan kimseler de,
a6i$lerini itira, etmekte ve !rkiye=nin kendilerinden hi(%ir "ey %ek-
lememesini a(#k(a itira, etmekte idiler. Velhas#l, St. Peters%urgdaki 8en %!y!k
me$iyeti sade6e <(ok g!$el %ri( oynamak< olan9 %u ;smanl#
maslahatg!$ar#n#n raporu Rusya !rklerini yere %at#rmakta ve ;smanl#
siyaset ve asker (evrelerini de ika$ etmekte idi. 'u raporun suretleri, Fnver
Pa"a=ya,-al>t 'ey=e ve di)er ilgili kimselere g:nderilmi" ve %u suretle
muhteviyat# onlar6a da :)renilmi"ti. Aama,ih Fnver Pa"a=n#n %u rapora pek
ehemmiyet vermedi)i ve yine eskisi gi%i &a,kaslardaki A!sl!manlar#n
!rkiye=yi destekleye6eklerine inanmakta devam etti)i %iliniyor.
Aaslahatg!$ar Cahrettin 'ey=den, son olarak gelen .0 Fkim -3-/ tarihli
telgra,ta da "u %ilgiler verilmi"tiJ Rus siyas mah,illerinde, !rkiye=nin
Rusya=ya kar"# yak#nda har%e gire6e)i kuvvet %ulmu"turB Ruslar %undan
endi"e duymamaktad#rlar. Rus Gar%iye Na$#r#n#n %ir ya%an6# asker ata"eye
s:yledi)ine g:reJ !rkler <Qavu$< $#rhl#s#n#n ate"i himayesinde Go6a 'ey=e,
8;dessa=ya9 asker %ir (#karma yapma)a ha$#rlanmakta imi"ler. Ruslar ise
kendileri tara,#ndan, !rkiye=ye kar"# taarru$da %ulunmaya6aklar#n# temin
edip duruyorlarm#".<
.
' D9A, -usya ksm, Bhimme kalemi >o2 %@**2
% D9A, -usya ksm, Bhimme kalemi >o2 %'''2
./-
Gakikaten %u tarihlerde, yani Fkim -3-/ sonlar#na do)ru, Ruslar
!rkiye=ye kar"# yak#nda har%e girmeyi ar$u etmemekte idiler. Cakat art#k
olaylar#n gidi"at# Ruslar#n ar$ular#na %a)l# de)ildiB ?stan%ul=da ve
'o)a$larda, har%e girmek i(in %ir m!ddetten%eri esen r!$g>r ,#rt#na halini
almak !$ere idi.
Rus-!rk Sava"#n#n %a"lamas#
Almanya ile akdedilen . A)ustos tarihli <?tti,ak muahedesi< gere)in6e,
<Rusya=n#n Almanya=ya kar"# har%e girdi)i takdirde, !rkiye=nin de har%e
girmesi "art#< konmu"tu 8.. maddeJ Dans le 6as o! la Russie interviendrait
par des mesures militaires a6tives et 6rderait par l> pour l=Allemagne le cas!s
'oederis vis->-vis de l=Autri6he-Gongrie,6e cas!s 'oederis entrerait dgalement en
vigueur pour la urTuie9. 5- emmu$=da Rusya=da il>n edilen umum se,er-
%erlik !$erine, Almanya, - A)ustos 8-3-/9 g
!n!
Rusya=ya harp il>n edin6e,
Alman-!rk itti,ak#n#n .. maddesi gere)in6e cas!s 'oederis mev6uttu ve
!rkiye=nin de hemen Almanya tara,#nda, Rusya=ya kar"# har%e girmesi
gerekiyordu. Aama,ih, yukar#da da %elirtildi)i gi%i, !rk ri6ali hemen har%e
kar#"mak istemiyorlard#, her"eyden :n6e ordunun har%e ha$#r olmas#na,
Almanya=dan gerekli mal$emenin gelmesine kadar, <tara,s#$l#)#< muha,a$a
a$minde idiler. Almanlar da !rk ordusunun durumunu %ildiklerinden,
!rkiye=yi hemen har%e sokmak i(in %ask#da %ulunmad#lar.
Cakat a$ sonra Almanya=mn tavr# de)i"ti. 7!nk! do)u 6ephesinde Ruslar
%!y!k %ir taarru$a %a"lad#lar ve 'at# 6ephesindeki geli"me de Almanlar#n
umdu)u gi%i (#kmad#. 'unun !$erine !rkiye=nin %ir an evvel har%e girmesi
ve d!"man kuvvetlerini !$erine (ekmesi istenme)e %a"lad#. !rkiye=ye sil>h
ve mal$eme sevkiyat# ve asker m!tehass#slar#n "evki h#$land#. Aym $amanda
!rk donanmas#na ka!lan <Poe%en< 8Qavu$9 ve <'reslau< 8Aidilli9
kruva$:rlerinin de Alman m!rette%at# ve Alman amirali Sou6hon=un
kumandas#nda, Rusya=ya kar"# har%e ha$#rlanmalar# hususunda gerekli
talimat g:nderilmi"ti.
?stan%ul=daki Alman %!y!kel(isi von Uangenheim Fnver Pa"ay# %ir an
evvel har%e girmesi i(in te"vik etmekte idi. Fnver Pa"a=mn kendisinin de
%unu, ar$u etti)i anla"#l#yor.
-
Cakat ka%inede (o)unluk
' Trkiye'nin Garbe 0irii zerinde 1ok durulmu ve trl 06rler 6ne srlmtr2
Bu hususta Iemal =aann 3at,ralar,nda, )"zm )arabekir =aann, .ihan 3ar*ine
./.
hemen har%e girmenin aleyhinde idiB Sadra$am Said Galim Pa"a, al>t 'ey
ve %ilhassa Ravit 'ey har%e girmekte a6ele etmiyorlard#. 'ahriye na$#r#
Remal Pa"a ve Galil 'ey de aym g:r!"te idiler. Aama,ih Fyl!l ortalar#ndan
iti%aren al>t 'ey, Remal Pa"a ve Galil 'ey, Fnver Pa"a=y# destekleyerek,
Almanya ile akdedilen <itti,ak#< yerine getirmek hususunda muta%#k
kald#larB yani Fnver Pa"a istedi)ini yapt#rm#" oldu. An6ak %ir meselenin
halledilmesi gerekiyorduJ !rkiye=nin masra,lar#n# kar"#lamas# i(in
v>dedilen paramn Almanya=dan gelmesi. 'u hususta da kat= teminat
al#nd#ktan ve para=n#n %!y!k %ir k#sm# istan%ul=a geldikten sonra,
!rkiye=nin art#k Rusya=ya kar"# har%e girmesi kat=yet kas%etmi" oldu.
Daha evvelden tasarland#)# !$ere, Amiral Sou6hon=un kumandas#nda <Qa-
vu$< ve <Aidilli< ile di)er !rk harp gemileri &aradeni$=e (#karak Rus
gemileri veya limanlar#na h!6um ede6ekler ve %u suretle harp %a"lam#"
ola6akt#.
ki Alh#an $#rhl#s#n#n !rk donanmas#na kat#lmas# 8$ahiren !rkiye
tara,#ndan sat#n al#nmalar# ile9 sonunda !rk donanmas# %irden%ire
kuvvetlenmi" ve &aradeni$=de Ruslarla %oy :l(!"e6ek hale gelmi"ti. --
Fyl!l=den iti%aren %u gemilere, muayyen "artlarla &aradeni$=in 'o)a$lara
yak#n sahas#nda manevra yap#lmas# i$ni verilmekle %era%er, %unlar#n
hareketleri !rk makamlar# tara,#ndan dikkatle takip ediliyordu. .4 Fkim
8-3-/9 de yap#lan mahdut ka%ine toplant#s#nda 8Fnver Pa"a, al>t 'ey, Remal
Pa"a, Galil 'ey9 Rusya=ya kar"# har%in a(#lmas#na karar verildi)i kuvvetle
muhtemeldir. .0 Fkim g!n! de F##ver ve Remal Pa"alar#n %ilgisi alt#nda Ami-
ral Sou6hon=a &aradeni$=e (#k#p, Rus sahillerini %om%ard#man etmesi i(in
emir verildi)i anla"#l#yor.
-
'u hususta %ilhassa Alman h!k!metinin
'erlin=den m!temadiyen Uangenheim=e direkti,ler verdi)i
nedeni girdik adl eserinde, Eeneral 9hsan !abis'id 3ar* 3at,ralar,m adh eserinde, Galil
Ben tee'nin 3at,rat,nda $Iumhuriyet 0azetesi 'D )asm '*CD,, Jusu# Gikmet Bayur'un
lnkilap %arihi nde $I2::2 ksm :2,, Ali Muat Trk0eldi'nin "Nr)p iittiklerim adl
kitabnda bu meseleye ait bir1ok bil0i nekledilmitir2 AyrcaK Iari Bhlmann, +er
de!tsch6t)rkischt Maj'er,*)ndnis im Meltkriege $Qei/zi0 '*CH, adh eserde $m2 y2,, baz mhim
malumat nakledilmitirA bir de !ovyet--us tarih1isi A2 Biller de bu maseleye ait makaleler
yazm ve son olarak 59erki noveyey istorii %!rtsii $Jeni Trkiye Tarihi tasla, $Boskva
'*C8, $ss %@-C(, adl eserinde kendi 06rn $-usya'ya kayrarak, serdetmitir2
' Tlrich Trum/eter, %!rkey's entry into MoHld Mar I. 1n asessement o' respon6 si*ilities. The
Uournal o# Bodern Gistory, vol2 <<<:;2 $Dec2 '*D%, >o2 C2 //2 @D*-@8H2 $Alman vesikalarna
06re, $0eniletilerek ayr bir eser halinde de baslmtr2, Bu meseleye ait son olarak K Dr2 Julu
Tekin )urat, 3oG %vrkey Gas dri'ted into Morld Mar F. $blcz2 !2 %%(, not '2,
./5
ve Alman %a"kumandanl#)#n#n da Amiral Sou6hon=a do)rudan do)ruya
telsi$le talimat g:nderdi)i anla"#l#yor, i"te %u iki tara,l# ta$yik ve ayn#
$amanda !rkiye=nin mukadderat#n# elde tutan !(- -d:rt ki"inin 8%a"ta
Fnver Pa"a olmak !$ere9 muva,akati ile Rusya=ya kar"# har%e %a"lanmas#
kararla"t#r#lm#" oldu. Nitekim, tam kur%an 'ayram# are,esinde, .2 Fkim
8-3-/9 7ar"am%a g!n!, Amiral Sou6hon=un kumandas#ndaki !rk
donanmas# Rus sahillerini %om%ard#man etmek !$ere &aradeni$=e a(#ld#.
Ayr# gemi kumandalar#na m!h!rl! emirler tevdi edilerek, :devleri %ildirildi.
'u emirlere g:reJ Qavu$ $#rhl#s# re,akat#ndaki, %ir m!ddet :n6e Amerika=da
in"a ettirilmi" olan, <Ae6idiye< gemisi ;dessa istikametinde yol ald#larB
di)er gemiler de Sevastopol ve Novorossiysk=a do)ru gittiler.
-
.3 Fkim 8-3-/9, &ur%an 'ayram# g!n!, erken saatlerde !rk harp
gemileri, ;dessa, Sevastopol ve Novorossiysk=i top ate"ine tuttular. 'irer saat
kadar s!ren %u %om%ard#manda, mama,ih umulan neti6e al#namad#. Ne Rus
harp gemileri ne de asker tesisler tahrip edile%ildi. An6ak %irka( sahil gemisi
%at#r#ld# ve ;dessa=daki limanda %a$# a##%arlara isa%et oldu. Rus kar"# ate"i v6
may#nlar %om%ard#man#n u$amas#na mani oldular. !rk donanmas# geri
d:nerken, rastlad#)# %ir Rus may#n gemisini %at#rd# ve %ir miktar esir alarak
'o)a$=a girdi.
.
!rk donanmas#n#n %ask#n "eklinde yapmak istedi)i %u hareketten
asker 6ihetten hi( %ir ka$an( elde edilemedi ise de, siyas %ak#mdan derhal
%!y!k geli"melere yol a(t#. !rk harp gemilerinin %u tahrik edi6i
hareketlerine, Rusya ve m!tte,ikleri tara,#ndan kar"#l#k verile6e)i
muhakkakt#. Nitekim Rusya, ?ngiltere ve Cransa=dan derhal "iddetli
protestolar ve talepler %a"lad#. !rk h!k!meti ise, hemen yay#nlad#)# %ir
%ildiri ile <&aradeni$=de Rus donanmas#n#n !rk gemilerine h!6um etti)i ve
%unun kar"#l#)# olarak Rus limanlar#n#n %om%ard#mana ta%i tutuldu)u< iddia
edildiB yani ka%ahat
' Trkiye'nin Garbe 0iriine ait $6ncesi, ve sava zaman i1in in0iliz Devlet Ari-
vinde $=2 -2 ?2, mhim malzeme mevcutturK M2 ?2 @+' &%'@8, %'C@, %'C(2 Ayni ve1hile Al-
man vesikalar da $Bonn, Dileri ;ekaleti Arivi, mhimdir2 Baalese# bizim arivlerin
bu ksmlar henz isti#ade edilememektedir2
% Alman Amirali !ouchon'un kumandasndaki Trk donanmas ?dessa, !evasto/olm vc
>ovorossisyk'i bombardmanna ait Javuz 0emisine re#akat eden daha k1k bir 0emide doktor
s#atyle bulunan Amerikal Dr2 !hirey'in $9n0iliz, -yan'a anlattklarK Bemorandum by Br2 -yan,
>ov2 8, '*'C $very cor#idential, =2 -2 ?2 & M2 ?2 @+' & %'C(2 -us1aK >ovoye ;remya '+&@H 7kim
'*'C2 bundan baka Trk har/ 0emileriyle bu harekete katlan baz Trk bahriyelileri de hatralarn
Iumhuriyet 0azetesinde yaynlamlard2
.//
tamamiyle Ruslara y!kletilmek istendi. Gal%uki hakikat %unun tamamiyle
aksi idi.
'u olay "im"ek h#$# ile ?stan%ul=a ve oradan %!t!n !rkiye=ye yay#ld#. 'u
%om%ard#man devlet erk>n# aras#nda dahi %!y!k %ir s!rpri$le kar"#land#B
(!nk! 5V/ ki"iden %a"ka, %unun yap#la6a)#ndan kimsenin ha%eri yoktu.
Devlet ri6ali ve y!ksek memurlardan %ir(o)u o g!n muayede 8%ayramla"ma9
i(in Dolma%ah(e Saray#=na gelmi"lerdi. ?"te orada %u olaydan ha%erdar
oldular. &imisi %una (ok !$!lm!", kimisi de %ilakis <!rk donanmas#n#n
Ruslara h!6uma ge(e6ek kadar 6esaret g:stermesinden memnun kalm#"t#<.
-
Cakat h!k!met a$as#ndan %ir(o)u, %a"ta Sadra$am Said Galim Pa"a olmak
!$ere, ka%ineden (ekilme)e karar vermi" gi%iydiler. Nitekim !( na$#r 8%unlar
aras#nda Aaliye Na$#r# Ravid 'ey de vard#9 ka%ineden (ekildiler. Said Galim
Pa"a, An6ak al>t 'ey ve Fnver Pa"an#n #srar# !$erine, isti,as#n# geri ald#.
'u %eklenmedik durumu g#ya <d!$eltmek< maksad#yle h!k!met(e %a$#
te"e%%!slere giri"ildi ve %a"ta Rusya olmak !$ere, ?ngiltere ve Cransa ile %a$#
"artlar alt#nda u$la"ma)a ha$#r oldu)unu %ildirdi. Cakat her !( devlet de,
her"eyden :n6e !rkiye=deki Almanlar#n u$akla"t#r#lmalar#n# ve iki harp
gemisi 8<Poe%en< ve <'reslau<9nin de sil>htan te6rit edilmesini talep ettiler.
'u talepler, ta%iatiyle !rk h!k!metin6e ka%ul edilmedi ve %unun !$erine
ilgili devletler Istan%uldaki el(ilerini geri (a)#rarak, !rkiye ile diplomatik
m!nase%etlerini kestiler.
Rus se,iri Piers ve maiyeti . &as#m 8-3-/9 tarihinde Istan%ul- dan
ayr#ld#. Ayn# tarihlerde Crans#$ el(isi 'ompard ve ingili$ el(isi Sir Aallet de
!rkiye=den gittiler. Rusya tara,#ndan !rkiye=ye harp il>n# 7ar Nikola
II.n#n %ir <Aani,esto<su ile Rus halk#na %ildirildi. 'irka( g!n ara ile ingiltere
ve Cransa da !rkiye=ye harp il>n ettiler. ':yle6e -. &as#m 8-3-/9
tarihlerinde !rkiye art#k %!t!n Antanta devletleriyle resmen harp halinde
%ulunuyordu.
!rkiye=nin har%e giri"i ve %unun sorumlular# %ir(ok tart#"malar ve
ara"t#rmalarda in6elenmi"tir.
.
'u s#ralarda !rkiye=nin mu
' Billi mcadele devrinin ikinci Gariciye vekili olan merhum Jusu# )emal Bey
$Ten0irek,in bana s6ylediklerinden2
% Gar/ baladktan sonra -us Gariciye >ezaretince neredilen Turuncu kita/ta
baslan vesikalarda bir1ok sahtek"rlk ya/ld da sonraki tetkiklerde is/at edilmitir2
Bkz2 Mriedrich !tieve, +as !ssische 5rcmge*!ch. ]ber den )rie0sausbruch mit der Trkei2
!eine M"lschun0cn ber das Earantie-An0ebot der 7ntentem"chte an die ?ttomani-
sche -e0ierun02 :m Au#tra0e des AusS"rti0en Amtes2 Berlin '*%D2 Jine, M2 !tieve, tara-
#ndan neredilmi olanK +er +iplomatischt Shri'l!,echsel Iz,volski's $C B"nde2 Berlin '*%C, adl
eserde -usyann nasl mtemadiyen 9stanbul ve Boazlar ele 0e1irmek istedii a1k1a 06-
rlmektedir2
./0
kadderat# Fnver Pa"a=n#n elinde %ulunuyordu. !rk ordusuna ,iilen kumanda
etmesi iti%ariyle <!rkiye=yi har%e sokan adam< s#,at#n# ta"#maktad#r.
Aama,ih %u mes=uliyet yaln#$ ona ait de)ildirB %u devrin iktidar#na kat#lan ve
en n!,u$lu kimseler olan al>t 'ey, Remal Pa"a ve Galil 'ey ayn# :l(!de
sorumludurlar. !rkiye=nin i(inde %ulundu)u "artlar ve Sultan A%d!lhamid
II.in saltanat#nda %a"layan Almanya=ya yakla"ma, Antanta devletlerinin ve
%ilhassa Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# takip ettikleri d!"man6a siyaset ve her-
"eyden :n6e %u %uhranl# $amanda !rkiyenin idaresini ellerinde tutan %ir ka(
ki"inin do)ru veya yanl#" kanaatleri %u neti6eye g:t!rm!"t!r. Di)er yandan
Ae"rutiyetten :n6eleri dahi !rk ordusun- daki h>kim $ihniyete g:reJ *ayet
Avrupa=da %ir harp (#karsa, !rk ordusunun %ehemehal Ruslara kar"#
Almanlarla %irlikte harp ede6e)i merke$inde idi. Fnver Pa"a i"te %u $ihniyetin
ter6!man# olmu"tur.
!rkiye na$ar#nda %a" d!"man, "!phesi$, Rusya idi. Dolay#siyle sava"lar#n
da en (ok Ruslara kar"# yap#la6a)# a"ik>rd#. Maten se,er%erli)in
%a"lang#6#ndan sonra Rus hududunda III. ;rduya ait 3. ve --. kolordular
takviye edilmi"ti. S#n#rdaki !rk muha,#$ k#talar# ve ad# ge(en iki kolordu
askerleri !rkiye=nin en iyi yeti"tirilmi", se(kin kuvvetlerini te"kil ediyor ve
say#lar# 34 %ine yakla"#yordu. 'u kuvvetlerin dayanak noktas# Fr$urum, daha
do)rusu Gasankale idiB %unlar#n an6ak top ve makinal# t!,ek %ak#m#ndan
kar"# tara,taki Rus k#talar#ndan a"a)# oldu)u %ilinmektedir.
Ruslar i(in, !rkiye=nin sava"a girmesi hi( te %eklenmedik %ir"ey
de)ildi. Maten Rus el(isi Piers, %ir m!ddetten%eri !rklerin Aln#an ta$yiki
alt#nda %ulunduklar#n# ve har%e do)ru gittiklerini ya$m#"t#. ?stan%ul=daki Rus
deni$ ata"esi de <Gar%in !rk donanmas#n#n %ir tahriki ile %a"laya%ile6e)ini<
%ildirmi"ti. Rusya=da %u s#ralarda !rkiye=ye kar"# har%e girmenin mevsimsi$
oldu)u ka%ul edilmekle %ere%er, %u harpten ,aydalan#larak <?stan%ul ve 'o-
)a$lar meselesinin< Rusya=n#n ar$u etti)i gi%i halledilmesi istenmekte idi.
'u)un i(indir ki, har%in !rklerin tahriki ile %a"lamas#, Rusya=da
memnunluk uyand#rm#"t#. 7ar Nikola II.n#n .4 FkimI. &as#m 8-3-/9 tarihli
<Aani,esto<sunda Rus emelleri a(#k(a i,ade edilmi"tiB :neminden :t!r! %u
tarih vesikay# naklediyoru$J
<anr# inatiyle %i$, %!t!n Rusya=n#n ?mparatoru ve mutlak
h!k!mdar#, Polonya 7ar#, Cinlandiya %!y!k %eyi ve saire, ve
saire, ve saire, ?&?NR? N?&;KA, %!t!n sad#k te%am#$a 8"u
%ildiriyi9 yay#nl#yoru$.
./1
Almanya ve Avusturya, kudretlerini %!t!n vastalarla
artt#rmay# ama( edindiklerinden, Rusya=ya kar"# "imdiye kadar
yapt#klar# %a"ar#s#$ m!6adelede ;smanl# h!k!metinin yard#m#na
%a" vurmu"lar ve g:$! g:rme$ olan !rkiye=yi %i$imle har%e
sokmu"lard#r.
Almanlar tara,#ndan y:netilmi" olan !rk donanmas#,
hainane %ir "ekilde, %i$im &aradeni$ k#y#lar#na h!6um etmek
k!stahl#)#nda %ulunmu"tur.
'unun !$erine %i$ 7argrad 8?stan%ul9 daki Rus el(isini ve
%!t!n el(ilik erk>n# ile konsolosluk memurlar#n#n !rkiye
s#n#rlar#n# terketmelerini emrettik.
G#ristiyan dininin ve %!t!n Slav kavimlerinin eski
e$i6isinin, kendisine kar"# %u yeni (#k#"#n# Rusya tam %ir
s!kNnetle ve ann=n#n yard#m#na g!venerek kar"#lamaktad#r.
Qi)it Rus sil>hl# 8kuvvederinin9 !rk y#)#nlar#n# yenmesi
ilk de,a olmad#)# 6ihetle, vatan#m#$#n %u k!stah d!"man#na %u
de,a da 6e$as#n# vere6ektir. !rkiye=nin ak#ls#$6a harp
hareketlerine %u tar$da %a"vurmas#n#n, kendisi i(in mukadder
olan geli"meleri h#$land#ra6a)#n# ve &aradeni$ k#y#lar#nda
e6dad#m#$ tara,#ndan vasiyet edilen tarih emellerimi$e
ula"mam#$# 8metindeJ arih meselelerin (:$!lmesini9
(a%ukla"t#ra6a)#na %!t!n Rus halk# ile %irlikte tam %ir
kanaatimi$ vard#r.
Nikola 8y9<.
-
W 7ar=#n %u <Aani,esto<su, Ruslar#n esas hede,inin ?stan%ul ve 'o)a$lar
oldu)unu, %u suretle, a(#k(a i,ade etmi" %ulunuyordu. Rus siyaset(ileri ve
askerleri ile milliyet(i Rus ayd#nlar#n#n (o)unlu)u da ayn# g:r!"! savunmakta
idiler. Nitekim Rus mat%ua! %u mani,estoyu tamamiyle tasvip etti ve ayn#
g:r!"leri %enimseyen ya$#lar yay#nlad#. 'u ka%ilden olmak !$ere Ruslar#n en
n!,u$lu ga
' >ovoye ;remya , %' 7kim $@ )asm, '*'C2 Bkz2 7kler2 =etro0rad'daki Mran-
sz el1isi =aleolo0ue, 3arn Bani#estosundaki $9stanbul'a, ait son cmlenin te#sirini
!azonov'un azndan 6yle nakletmitir2 >ous serons obli0^me re/ond-il $!azonov, de
#are /ayer cher " la Tur_uie son aberration d'auPourdh'ui222 :: nous #audra /rendre, sur
le Bos/hore, de solides 0aranties2 iuant " Ionstantino/le, Pe ne souite /as, /ereonellement,
_ue les Turcs en soient chass^s2 Ue leurs laisserais volontiers la vieille citl byzantine, avec
un 0rand /ota0er tout autour2 Bais /as /lus2 B2 =aleolo0ue, &a !ssie des %sars$ :, '8@2
./D
$etelerinden %iri olan <Novoye Vremya< 8Qeni Mamanlar9 ga$etesinin .- Fkim
85 &as#m9 -3-/ tarihli n!shas#nda, <7ar Renaplar#n#n Aani,estosu< adl# %ir
%a"makalede %u olay#n 8yani !rkiye=ye hap il>n#n#n9 :nemi %elirtildikten
sonra, "u g:r!" :ne s!r!lm!"t!J
<!rkiye=nin har%e giri"inden do)a6ak neti6e, yani k:t! kaderi
"imdiden tayin ve tes%it edilmi"tir. !rkiye=nin %undan %:yle
Avrupa k#tas#nda yeri kalmaya6akt#r. Vatanlar#n#n men,aatlar#n#
Alman alt#n#na satm#" olan %ir avu( serg!$est(i $!mre 8klik9 8yani
Fnver Pa"a ve parti arkada"lar# kastediliyor9 y#k#l#p gitme)e
mahkNmdurlar. '!y!k Rusya=n#n evladlar# olan %i$lere,
Avrupa=y#, hangi kisve alt#nda %ulunurlarsa %ulunsunlar, %u %ar-
%arlardan 8yani !rklerden9 kurtarmak gi%i tarih %ir va$i,eyi
tamamlamak kal#yor.
imparator 6enaplar#, <Aani,6sto<sunda %i$e <7ar- grad<
8istan%ul9=a i"aret ediyorlar. Fvet %i$im tarihimi$in t> ilk
sahi,elerinden %eri, Rus halk#n#n hat#ras#nda, <7argrad
kap#lar#na 8istan%ul=a9 as#lan kalkan< 834D y#l#nda &iye, &ne$i
;leg=in $aman# kastediliyor9 hi(%ir $aman unutulmu" de)ildir. 'i$
8Ruslar9 %irka( de,a istan%ul kap#lar#na kadar mu$a,,er olarak
gelmi"i$dirB e)er oradan (ekilmi"sek %u mu$a,,er ordumu$un
ka%ahati y!$!nden de)ildir. Piri"ti)imi$ %u m!6adelede e%ed
d!"man#m#$a 8yani !rkiye=ye9 kar"# ka$ana6a)#m#$ $a,erle
g:$lerimi$ parlasm......................................<
Pa$ete %a"ya$ar# Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# muhakak %ir $a,er
ka$ana6a)#n# ve istan%ul=un Ruslar=#n eline ge(mesinin muhakkak oldu)unu
%elirtmek istemi"ti. Ayn# ga$etenin .. 8/ &as#m9 -3-/ tarihinde (#kan
n!shas#nda J <*aradeniz !"y"lar"nda ecdad"m"z taraf"ndan /ize -asiyet edilen tarih0
emeller< adl# di)er %ir makale de "u 6!mle ile sona ermi"tiJ
<F)er Rus d#" siyasetinde e6dad tara,#ndan vasiyet %#rak#lan %ir
:dev varsa, o da 7argrad 8istan%ul9d#r<.
Qani Ruslar#n istan%ul=u almalar#, kendileri i(in %a%alar#, dedeleri
tara,#ndan vasiyet olarak ka%ul edilmeli idi.
'u g:r!" o $aman Rusya=da hakikaten geni" yank#lar yapm#" ve her
yerde ayn# nakarat tekrarlanm#"t#. 'u m!nase%etle "ehirlerle k:ylerdeki
kiliselerde ve katedrallerde >yinler tertip edilirken, Pe-
./2
tersbur0, Boskova, &iye,, &a$an=da oldu)u gi%i Lniversite tale%eleri ve
ahaliden toplanan g!ruhlar <ha(larla, sanemlerle< 7ar=#n resimleri ile
y!r!y!"ler tertiplemi" ve <?stan%ul=u ala6a)#$, Aya- so,ya=ya ha( ge(ire6e)i$<
ka%ilinden la,lan y!ksek seslerle tekrarlam#"lard#. Lniversite pro,es:rlerinden
%a$#lar# ve Ail!kov gi%i t an#nm#" siyaset adamlar# tara,#ndan verilen
kon,eranslardaJ <?stan%ul ve 'o)a$lar#n Ruslar tara,#ndan ele ge(irilmesi< "u
sloganlara %!r!nm!"t!. <Ayaso,ya=ya ha( koymak<, <Rusya=n#n tarih
gayesi<, <7arlar - e6dad#m#$#n vasiyetleri<, <kendi evimi$in anahtar#<. Rusya
tam manas#yle %ir 'i$ans sera%# i(inde ya"ama)a %a"lam#" ve %u harp
neti6esinde Rusya 7arl#)#n#n <'i$ans ?mparatorlu)u<- nun varisi ola6a)#na
Rus halk# inand#r#lmak istenmi"ti.
Aama,ih Rus k:yl!s!, muSi)inin, %!t!n %u <?stan%ul, Aya- so,ya<
l>,lar#ndan ,a$la %ir"ey anlad#)# ve ald#rd#)# da yoktuB Rus sosyalistlerinin de
%ir k#sm# %unlara :nem vermiyorlard#. Cakat Rus siyaset(ileri, Rus
ayd#nlar#n#n ve Lniversite tale%esinin (o)unlu)u, %ilhassa Rus ordusu erk>n#,
$a%itleri ve ne,erleri dahi %u gi%i propagandan#n tesiri alt#nda idiler. 7ar#n
mani,estosu %ir(ok yerde heye6anla kar"#lanm#" ve tasvi% g:rm!"t!. Rus
halk#n#n %!y!k %ir k#sm# <Rusya=n#n pek yak#nda tarih va$i,esini yerine
getire6e)i<, <?stan%ul ve 'o)a$lar# ele ge(ire6e)i< h!lyas#na kap#lm#"t#.
Gar%in %a"lang#6#nda her memlekette olan heye6an v6 resm makamlar ta-
ra,#ndan har%i hakl# g:stermek yolunda yap#lan telkinlerin tesiri ola6a)# ta%i
idi.
Di)er yandan Rusya=ya kar"# har%e %a"larken !rkiye=de de %una %en$er
%ir hava eser gi%i olmu"tu. a%i St. Peters%urg veya Aoskova=n#n $apt# %ahis
mev$uu de)ildi, ama <Aosko,=un Almanya kar"#s#nda muhakkak e$ile6e)i< ve
dolay#siyle Rusya=n#n !rkiye=ye de yenile6e)ine muhakak na$ar# ile
%ak#l#yordu. Ruslara kar"# %eslenen ne,ret umumi idiB %a$# "ehirlerde Rusya=ya
kar"# har%in %a"lamas# !$erine te$ah!rat dahi yap#lm#"t#. !rk donanmas#n#n
Rus limanlar#na h!6umu !rk 6esaretinin %ir te$ah!r! gi%i kar"#lanm#"t#.
Alman satveti kar"#s#nda Rus devinin muhakkak yenile6e)i kanaati !rkiye=nin
har%e giri"ini hakl# (#kar#r gi%i idi. ;rdudaki gen( $a%itlerin, ayd#n $!mreler ve
memurlar#n, ayd#n din adamlar#ndan %ir(o)unun Rusya=ya kar"# har%i
heye6anla ve inan(la kar"#lad#klar# %iliniyor. Aama,ih <?ttihat ve erakki<
muhali,leri ve her halde <?til>, ve G!rriyet< mensuplar#n#n %a"ka t!rl!
d!"!nenleri de a$ de)ildi. Cakat Fnver Pa"a ve al> 'eye kar"# kimse ses
(#karma)a
./3
6esaret edemedi)inden ve mat%uata da "iddetle sans:r kondu)undan har%e
giri" a(#k(a tenkit ve tak%ih edileme$di.
Gar%e giri" m!nase%etiyle Sultan Aehmed V. R("ad tara,#ndan #sdar
edilen <'eyanname< ;smanl# Devleti i(in <:l!m-kal#m< m!6adelesi
mahiyetini ala6ak olan %u mua$$am olay#n mahiyeti hakk#nda, o $amanki
resm makamlar#n g:r!"! ve tutumunu ayd#nlatmaktad#r. 'u <'eyannameyi<
aynen naklediyoru$J
<8u)ra9 'eyanname-i G!mayun 8suretidir9
;rduma, donanmama,
Diivel-i mua$$ama aras#nda harp il>n edilmesi !$erine her
daim nageh>ni ve haks#$ te6av!$lere u)rayan devlet ve
memleketimi$in hukuk ve mev6udiyetini ,#rsat(# d!"manlara kar"#
i6a%#nda m!da,aa ede%ilmek !$ere si$leri sil>h alt#na (a)#rm#"t#m.
'u suretle m!sell>h %ir %tara,l#k i(inde ya"amakta iken,
&aradeni$ 'o)a$#na torpil koymak !$ere yola (#kan Rus
donanmas#, talim ile me"gul olan donanmam#$#n %ir k#sm# !$erine
ans#$#n ate" a(t#. Gukuk-u %eynelmilele mugayir olan %u haks#$
te6av!$!n Rusya 6ani%inden tashihine inti$ar olunurken, gerek
me$kNr devlet, gerek ?ngiltere ve Cransa devletleri se,irlerini geri
(a)#rmak suretiyle devletimi$le m!- nase%at-# siyaslerini
kat=ettiler. A!teaki%en Rusya askeri *ark hududumu$a te6av!$
etti. Cransa, ?ngiltere donanmalar# m!"tereken 7anakkale
'o)a$#=na, ?ngili$ gemileri Aka%e=ye top att#lar. ':yle yekdi)erini
velyeden hainane d!"man#n asar# !$erine :teden%eri ar$u etti-
)imi$ sulhu terk ederek Almanya, Avusturya-Aa6aris- tan
devletleri ile m!tte,ikan mena,i-i me"ruam#$# m!da,aa i(in sil>ha
sar#lma)a me6%ur kald#k. Rusya devleti !( as#rdan %eri Devlet-i
aliyyemi$i miilken pek (ok $ararlara u)ratm#", "evket ve kudret-i
millyemi$i artt#ra6ak inti%ah ve te6edd!d asar#n# harp ile ve %in
t!rl! hiyel ve desais ile her de,as#nda mahve (al#"m#"t#r. Rusya,
?ngiltere ve Cransa devletleri $alimane %ir idare alt#nda inledikleri
milyonlarla ehl-i isl>m# diyaneten ve kal%en mer%ut olduklar#
Gila,et-i mua$$amam#$a kar"# hi(%ir vakit sui ,ikir %eslemekten
,ari) olmam#"lar ve %i$e m!teve66ih olan her musi%et ve ,el>kete
se%e% ve muhrik
.04
%ulunmu"lard#r. ?"te %u de,a tevess!l etti)imi$ <Rihad-# Fk%er<
ile %ir tara,tan, "an-# hil>,etimi$e, %ir tara,tan hukuk-u
saltanat#m#$a kar"# ika= edilegelmekte olan taarru$lara
in"allah!teala ilele%ed nihayet vere6e)i$. Avn-! inayet-i %ari ve
meded-i ruhaniyet-i peygam%eri ile donanmam#$#n &aradeni$=de
ve 6esur askerlerimi$in 7anakkale ve Aka%e ile &a,kas
hududunda d!"manlara vurduklar# ilk dar%eler hak yolundaki
ga$am#$#n $a,erle tetevv!( ede6e)i hakk#ndaki kanaaat#m#$#
te$yid eylemi"tir.
'ug!n d!"manlar#m#$#n memleket ve ordular#n#n
m!tte,iklerimi$in pay-i 6el>deti alt#nda e$ilmekte %ulunmas# %u
kanaatimi$i teyid eden ahvaldendir.
&ahraman askerlerimJ Din-i m!%inimi$e, vatan-# a$i$imi$e
kasdeden d!"manlara a(t#)#m#$ %u m!%arek ga$a ve 6ihad
yolunda %ir an a$im ve se%attan, ,edak>rl#ktan ayr#lmay#n#$.
D!"mana arslanlar %i%i savlet edini$. Mira hem devletimi$in hem
Cetva-i "eri,e ile <Rihad-# Fk%er<e davet etti)im 544 milyon ehl-i
isl>m#n hayat ve %ekas# si$lerin mu$a,,eriyetine %a)l#d#r.
Aes6itlerde, 6amilerde, &>%etullah=da, hu$ur-u Ra%%!l>lemn=e
kem>l-i ve6d ve isti)rak ile m!teve66ih 544 milyon masum ve
ma$lum mN=min kal%inin dua ve temenniyat# si$inle %era%erdir.
Asker evl>dlar#mJ 'ug!n uhdeni$e terett!% eden va$i,e "imdiye
kadar d!nyada hi(%ir orduya nasip olmam#"t#r. 'u va$i,eyi i,a
ederken, %ir vakitler d!nyay# titretmi" olan ;smanl# ordular#n#n
hayr!lhale,leri oldu)unu$u g:sterini$ ki, d!"man-# din ve devlet
%ir daha mukaddes topraklar#m#$a akmaya, &>%etullah=# ve
merkad-# m!nevver-i Ne%eviyi ihtiva eden ara$i-i m!%arek-i Gi-
6a$iyeyi ihl>le 6!r=et edemesin. Dinini, vatan#n#, namus-u
askeriyesini, silah# ile m!da,aa etmeyi, Padi"ah u)runda :lmeyi
istihkar eylemeyi %ilir %ir ;smanl# ordu ve donanmas# mev6ut
oldu)unu d!"manlara m!essir %ir surette g:sterini$. Gak ve adi
%i$de, $ulm-! udvan d!"manlar#m#$da oldu)undan,
d!"manlar#m#$# kahretmek i(in 6e- na%-# Xli-i mutlak=#n inayet-i
samdaniyesi ve Peygam- %er-i $"an#m#$#n imdad-# maneviyesi
%i$e yar v6 yaver ola6a)#nda "!phe yoktur. 'u 6ihaddan ma$inin
$arar-
.0-
larn tel"#i etmi anl ve kavi bir devlet olarak 1kacamza
eminim2 Bu0nk har/te birlikte hareket ettiimiz dnyann en
cesur ve muhteem iki ordusu ile sil"h arkadal ettiinizi
unutmaynz2 5ehidleriniz - leda-i sali#eye mPde-i za#er
06trsn2 !a kalanlarnzn 0azas mbarek, klc keskin olsun2
Mi .. Lilhicce -55., #i .3 Terinevvcl -5.4<.
-
( $'@ )asm
-3-/9
Bu Beyannamenin 7nver =aa vc Tal"t Bey'in dahli ile tanzim edild
K
i
muhakkaktr2 Dil bakmndan o zamana 06re 0ayet sade oluu, herkesin
kolayca anlamasn mmkn klmt2 9htiva ettii maddelere 0elinceK Garbin
1k olay tamamiyle tahri# edilmi vc -uslar mtecaviz olarak
06sterilmilerdi2 Laten resmF tebli dc 6yle idi2 Beyannamede -usya ba
dman olarak 06sterilmi vc -usya'mn T1vz yldanbcri ?smanl devletine
ya/t dmanlklar 06sterilmek istenmi vc bilhassa -usya'nn Trkiye'nin
te- akkF etmesine mani olmak i1in elinden 0eleni brakmad $tamamiyle
doru olarak, zikredilmiti2
?smanl Devleti'nin harbi kazanmak i1in Iilad il"n etmesi, 544 milyon
Bslmann manevF vc maddF yardmnn temin edileceine inanlmas ise tam
bir hayal eseri idi2 ;aka )a#kaslarda2 )azan ilinde vc Trkistan'daki
Bslmanlar-Trkler ?smanl hali#esine manen bal idilerA #akat bunlarn vc
umumiyetle dier Bslmanlarn, lclc Ara/larn hali#e namna sil"ha
sarlmalar 6yle dursun, Ara/lar ihanete hazrlanmakta idiler2 Bu suretle, be-
yannameyi hazrlayanlar 9sl"m Dnyasnn ayaklanmas hususunda tam bir
hayal $illzyon, i1inde idiler2 Beyannamede bu cihad'dan mazinin zararlarn
tel"#F etmi anl ve kavi bir devlet olarak 1kacamza eminim denmekle,
Trkiye'nin harbin sonunda, her halde elden 0itmi baz yerleri 0eri alacana
inanlyordu2 Bununla, )a#kas hududundaki saha $7lviyc-i sel"se, kasdedilmi
olmaldr2 Beyannamede her eyden 6nce ahalinin, askerlerin, dinF hislerine
hita/ edilmesi 0ayet tabiF idi2 Bir ?smanl =adiah2 Ga- li#enin, oduva ve
donanmaya hitab zaten baka trl olamazd2
Trk ordusuna asl heyecan vermesi beklenen Beyanname bu devrin
en yksek ahsiyeti, Garbiye nazr ve ordunun #iilen ba-
' Tercman- Gakikat 0azetesi, @' Terinevvel '@@H&'@
)asn '*'C2
kumandam olan ve hen!$ 50 ya"#na %asan Fnver Pa"a tara,#ndan yap#lan
%eyanname idi. 'u vesikay# da aynen naklediyoru$.
<8'a"kumandanl#k Vek>letinin %eyann>mesi suretidir.9
Arkada"lar,
Sevgili %a"kumandan#m#$ 8Sultan Aehmed V. Re"ad9
Gali,e-i $"an e,endimi$ ha$retlerinin irade-i seniyyelerini te%li)
ediyorum. Allah=#n inayeti, peygam%erimi$in imdad-# ruhanisi ve
m!%arek Padi"ah#m#$#n hay#r duas# ile, ordumu$, d!"manlar#m#$#
kahrede6ek- tir. 'ug!ne kadar karada ve deni$de $a%it ve asker
karde"lerimi$in g:sterdikleri kahramanl#klar d!"manlar#m#$#n
peri"an ola6aklar#na en %!y!k delildir.
An6ak her $a%it, her asker unutmamal#d#r harp meydan#
,edak>rl#k meydamd#r. ;rada hangi asker daha ileri at#l#r, hangi
asker d!"man#n "arapnel ve kur"unlar#ndan y#lmayarak ayak
direr, sonuna kadar se%at ederse, o asker mutlaka ka$an#r. arih
"ahittir ki, ;smanl# askerinden se%atl#, ;smanl# askerinden
,edak>r hi(%ir asker yoktur. Gepimi$ d!"!nmeliyi$ ki %a"#m#$#n
u6unda Peygam%erimi$in ve saha%e-i g!$n e,endilerimi$in
ruhlar# u(uyor. *anl# %a%alar#m#$ %a"lar#m#$#n u6unda %i$im ne
yapa6a)#m#$a %ak#yor. F)er onlar#n hakik evl>d# oldu)umu$u
g:stermek, %i$den sonra gele6ek l>netlerden kurtulmak istersek,
(al#"al#m.
Min6irler alt#nda inleyen 544 milyon isl>m ve eski
vatanda"lar#m#$ hep %i$im mu$a,,eriyetimi$e dua ediyor.
:l!mden kimse kurtulam#ya6akt#r. Ne mutlu ileri gidenlere, ne
mutlu din ve vatan yolunda "ehid olanlara.
?leri, daima ileri ki, $a,er, "an, "ehadet, 6ennet, hep
ilerde, :l!m ve $illet geridedir. A!%arek ve mukaddes "ehitlerin
ruhuna <Catiha<.
<Padi"ah#m (ok ya"a<
'a"kumandan vekili
Fnver<
-
' nTercman- Gakikat 0azetesi, @' Terini :2 '@@H& '@
)asn '*'C2
%(@
A!%al>)al# %ir tar$da din mahiyet ta"#yan %u beyanname, mama,ih,
Fnver Pa"a=mn $ihniyetini ve <harp usul!n!< a(#k(a aksettirmektedir.
<Arkada"lar< hita%iyle %a"layan %eyanname, demokratik %ir $ihniyet ta"#yan
%ir kumandan#n kaleminden (#k#yor. Garpte daima ileri parol>s#n#n tat%iki
gerekti)inin %ilhassa %elirtilmesi, Fnver Pa"a=n#n hi(%ir "eyi na$ar# iti%are
almadan, !rk ordusuna daima taarru$ emrini vere6e)inin a(#k %ir
i,adesidir. 'eyannamenin <*ehidlerin ruhuna Catiha< s:$leri ile %itmesi de
hay#r al>meti de)ildi. Aaalese, Fnver Pa"a, <gele6eklerin l>netir#den kur-
tulamam#"< ve hakl# veya haks#$, maru$ kalman y!$%inler6e askerin kay%# ve
har%in ma)lu%iyetle %itmesi dolay#siyle, sorumlu say#lm#" ve ismi %a$#
mah,iller6e <l>netle< an#lmak istenmi"tir.
Gar%in %a"lad#)# $aman Fnver Pa"a !rk ordusunun en m!mta$ simas#
ve en %!y!k vatanseveri olarak tan#n#yordu. ;nun vatanseverli)inden, ahlak
d!r!stl!)!nden ve %ilhassa 6esareti ile kahramanl#)#ndan kimsenin "!phesi
yoktu. <Ailliyet(ilik< ruhunun gittik(e kuvvetlendi)i %ir $amanda Fnver
Pa"a=mn %u 6ereyan#n d#"#nda kalmas# da imk>ns#$d#B mama,ih siyas %ir
"ah#s olmas# hase%iyle ayn# dere6ede <Panisl>mist< g:r!"!n! de %enimsemesi
ve !rkiye=nin d!"manlar#na kar"# hem !rk milliyet(ili)ini hem de ?sl>m
dinini %irer sil>h olarak kullanmas# gayet ta%i idi. Gar%in (#kmas# ile,
!rkiye=nin d#"#ndaki iki y!$ milyonu a"an A!sl!manlardan ve %ilhassa
Rusya=daki !rk-lsl>m $!mrelerinden geni" :l(!de ,aydalanmak m!mk!n
ola6a)# g:r!"! ile <Rihad< il>n edilmi" ve %ilhassa &a,kaslarda olmak !$ere
<!rk(!l!k< 8veya uran6#l#k9 esaslar#na dayanan %ir siyasetin
ger(ekle"tirilmesi istenmi"ti. Fnver Pa"a "ahs#nda her iki 6ereyan# toplamakla
%era%er, <!rk(!l!k< 8veya uran6#l#k9 ona daha 6a$ip gelmekte idi.
?kin6i Ae"rutiyet devrinden%eri, Selanik=te Miya P:kalp tara,#ndan, %ir
sistem haline konma)a %a"lanan <!rk(!l!k<,
-
!rk ayd#nlar# ve gen(
$a%itleri aras#nda s!r=atle yay#lm#"t#. 'alkan Garplerinde, ;smanl# Devleti
i(in <;smanl#l#)#n< art#k v!r!yemiye6e)i a(#k(a g:r!lm!" ve !rk devletinin
<!rkl!)e< dayanan <Aill !rk Devleti< olmas# gerekti)ini is%at etmi"
%ulunuyordu. ?"te %u %!y!k de)i"imler i(inde <!rk(!l!k< %ir me,kNre
haline gelmi" ve !rkiye=nin d#"#ndaki !rk-A!sl!man karde"lere kar"#
yak#nl#k hisleri artm#" ve sarih olmamakla %era%er, Miya P:kalp tara,#ndan,
nesir
' Liya E6kal/, %)rk9)l)4)n esaslar,$ Ankara
'@@* $'*%@,2
.0/
leri ve "iirleri
-
ile anlat#lma)a (al#"#lan <uran< !lkesi $ihinlerde yer alma)a
%a"lam#"t#. Miya P:kalp=# %ir(ok ya$ar ve "air takiple <!rk(!l!k< ve
<uran6#l#k< ruhunda ya$#lar ve "iirler ya$d#lar. 'elli %ir ideale susam#" olan
ve %u kadar musi%etlerden sonra !rk milletinin muhakkak 6anlana6a)#na,
kuvvetlene6e)ine inanan !rk ayd#nlan ve !rk ordusu mensuplar#n#n %!y!k
%ir k#sm# <!rk(!l!k< idealini %enimsediler. '!y!k Sava" (#k#n6a Miya
P:kalp tara,#ndan ya$#lan <&#$#l elma< destan# "u "iar# koymu"tuJ
<D!"man#n !lkesi viran ola6ak !rkiye %!y!y!p, uran
ola6ak< <uran< da Miya P:kalp=#n anlatt#)#na g:reJ
<Vatan ne !rkiye=dir !rklere ne !rkistan, Vatan %!y!k ve m!e%%et %ir
!lkedir-uran<
Pen( $a%itler ve %ilhassa yeni yeti"tirilme)e %a"lanan <?htiyat $a%itler<
8yedek su%aylar9 i"te %u <!rk(!l!k< ve <uran6#l#k< me,kNrelerini
%enimseyen !rk ayd#nlar# $!mresinden (#km#"lard#. 'unlar ya"lar# i6a%# (ok
ate"li idiler ve gerekirse %u ideal u)runda 6anlar#n# %ile ,eda etmekten
(ekinmeye6eklerdi. alimlerde, y!r!y!"lerde o $aman s:ylenme)e %a"layan "u
mar" !rk ordusunun nas#l %ir ruh ta"#d#)#n# a(#k(a g:stermekte idiJ
<!rk!$, ederi$ daim i,tihar Gilkatle %a"lar tarihimi$
var, &alplerde !rkl!k a"k ile (arpar,
Qok %i$e %a"ka y>r....................
Ynde san6ak, elde s!ng!, kalpte anr#m#$,
D!nyaya h>kim olmak isteri$,
A>%edimi$ !rk o6a)#, &>%emi$ de y!6e, parlak
uran=d#r
Gep, an6ak...<
.
'u <Aar"<#n, Rusya=ya kar"# har%in %a"lamas#ndan sonra, %ir mana
i,ade etti)i muhakkakt#J <uran=#n tahakkuku her"eyden :n6e, Rus idaresinde
ya"ayan on milyonlar6a !rk <karde"lerin< kurtanlmas# ile m!mk!n ola6akt#.
Fn yak#n <uran< !lkesi de, &a,kas s#n#r#nda %a"l#yor ve !rkistan=a kadar
u$an#yordu. 'unun ger(ekle"mesi i(in Rus 7arl#)#n#n yenilmesi gerekiyordu.
&o6a Rus
' Jine, K,z,l elma. 9stanbul2 Gayriye matbaas2
% 5evket !reyya Aydemir, S!y! arayan adam$ $Ankara '*(*,, s2 +82
.00
7arl#)#n#n yere serilmesi ise Alman ordular# ve &a,kaslardan da !rk
ordular#n#n m!"terek dar%elerinin eseri ola6akt#. 'unun i(in ise, !rkiye=nin
her %ak#mdan kuvvetli ve ha$#rl#kl# olmas# "artt#. '!t!n mesele a6a%a
!rkiye %unu yapa6ak kadar kuvvetli mi idiO Di)er yandan &a,laslarda
hemen (:k!nt! vere6ek kadar Rusya $ay#,m# idiO Art#k %a"lam#" olan
<Sava"<#n (ok ge(meden %u her iki suali de <men,i< %ir "ekilde
6evapland#ra6a)#n# a$ sonra g:re6e)i$.
'irin6i D!nya Sava"#nda Almanya ile %irlikte !rkiye=nin ma)lu%iyeti
ve %unu taki%en ;smanl# ?mparatorlu)unun tas,iyesi gi%i (ok a6# neti6eler
kar"#s#nda, !rkiye=nin -3-/ de Rusya, ?ngiltere ve Cransa=ya kar"# har%e
giri"inin <deli6e %ir hareket oldu)u< ve %u hususta herkesten $iyade Fnver
Pa"a=n#n sorumlu oldu)u m!temadiyen :ne s!r!le gelmi"tir. 'u ka%l
iddialara g:reJ !rkiye- nin muhakkak surette <tara,s#$ < kalmas# men,aati
i6a%# idi. 'u ve %una %en$er iddialar#n ne dere6eye kadar isa%etli oldu)unu
katiyetle s:ylemek imk>ns#$d#rB (!nk! !rkiye=nin hakikaten <tara,s#$l#)#
muha,a$a edip edemiye6e)i< de kat=yetle tes%it edilemiyor. *ayet
<tara,s#$l#)#< har%in devam# m!dd6tin6e muha,a$a ede%il- seydi, !rkiye=nin
%u har%e kat#lmamas# kadar isa%etli %ir karar olmaya6akt#. 'a$# kimseler i"te
!rkiye=nin <tara,s#$l#)#n#< devam ettiremeye6e)i g:r!"!n! savunmu"lard#r.
'unlardan %iri, <er- 6!man-# Gakikat< ga$etesi %a"ya$ar# ve Rusya=y#
yak#ndan tan#yan A)ao)lu Ahmed 'ey=dir. ?kin6isi ise !rkiye=de %ir m!ddet
erk>n# har%iye reisi va$i,esini yapm#" olan Alman Penerali Gans von
See6kt=dir ve !(!n6!s! de Remal Pa"a=d#r.
A)ao)lu Ahmed 'ey=e g:reJ !rkiye tara,s#$ kalsa %ile, Rusya Almanlar
tara,#ndan ,ena halde yenilme)e %a"lay#n6a, Rusya m!tte,iklerinden yard#m
ala%ilmek i(in 'o)a$lar#n a(#lmas#n# isteye6ektiB ?ngiltere ve Cransa da %u
tale%i destekliye6eklerdi. 'u durum kar"#s#nda !rkiye mev6ut muahedeleri
%o$arak 'o)a$lar# ya a(ma)a veya har%e girme)e me6%ur edile6ekti.
-
A)ao)lu, %u g:r!"!n! har%in %a"lamas#ndan a$ sonra ya$mas# iti%ariyle,
<?ttihat ve erakki< h!k!meti, daha do)rusu Fnver Pa"a=n#n karar#n#n %ir
m!da,aas# mahiyetinde olmakla %era%er, %!s%!t!n esass#$ de)ildir.
/ &as#m -3-2 tarihinde, yani <m!tareke<den %irka( g!n sonra
<!rkiye=nin ma)lu%iyetinin se%e%l6ri< adiyle %ir rapor tan$im eden Peneral
Gans von See6kt ise <!rkiye=nin %ehemehal Almanya ta
' Tercman- Gakikat @' 7kini '*'C2
%(D
ra,#nda har%e girmesi gerekti)i< ve tara,s#$ kalam#ya6a)# ,ikrini sa-
vunmaktad#r. !rkiye tara,s#$ kalsa dahi, harpten sonra m!tte,iklerin,
Rusya=n#n ?stan%ul=u ve 'o)a$lar# almas#na mani olam#ya6ak- lan ve Arap
memleketlerinin de istikl>llerini elde etmelerinin :n- lenemiye6e)ini de :ne
s!rmektedir. 'ilhassa tara,s#$ kalan Qunanistan=#n nas#l har%e $orland#)# da
%elirtilmektedir.
-
'ahriye na$#r# Remal Pa"a=ya g:re, !rkiye i(in Almanya ile aym sa,ta
sava"a kat#lmaktan %a"ka (are kalmam#"t#. 7!nk! Cransa ve ?ngiltere,
!rkiye ile anla"may# reddetmi"lerdi ve <tara,s#$< kal#nd#)# $aman eninde
sonunda Rusya=ya teslim olmak me6%uriyeti has#l ola6akt#. Remal Pa"a %u
g:r!"!n! <Gat# ra,#nda ":yle i,ade etmi"tir. <... .?ngili$ ve Crans#$ siyasetini
takip etmemi" oldu)umu$dan dolay# %i$i hamakat ve daha do)rusu 6inayetle
ittiham edenlere sorar#mZ 'i$i istemiyen devletlerle itti,ak#m#$ ne suretle
m!mk!n ola%ilirdi ki, %i$ de itti,ak etmi" olal#mO Deniliyor ki, tara,s#$l#)#m#$#
muha,a$a daha m!nasip olur. 'o)a$lar# seyr! se,ere ser%est %ulundurmak
"art#yle de)il miO ; halde %u umum harpten Rusya :yle %!y!k %ir $a,erle
(#ka6akt# ki, hatt> har%in sonunu %ile %eklemiyerek ?stan%ul=un ve *ark
Anadolu=nun i"galine imk>n %ula6akt#.
<Gem 'o)a$lar# kap#yal#m hem de tara,s#$l#)#m#$# muha,a$a edelim<
denile6ek olursa %una ne ahden hakk#m#$ vard#, ne de ?ngili$ ve Ruslar
m!saade ederlerdi. Ciil ta$yikler o kadar (a%uk %a"lard# ki, neti6ede <har%in
sonuna kadar 'o)a$lar# ve ?stan%ul=u i"galimi$ alt#nda %ulundural#m da
harpten sonra si$e iade ederi$< tar$#nda iddialar %a"g:sterir ve %il,iil i6ra
edilirdi. G!l>sa %i$im i(in iki ne6at par(as# vard#. Qa ?ngili$ler ve
Crans#$larla m!tte,ik olarak Ruslar=#n "iddetli %ir ma)lu%iyete u)ramalar#na
(al#"mak. Crans#$lar ve ?ngili$ler itti,ak#m#$# redderek hay#r ve %i$i 6an
d!"man#m#$#n men,aatine 'o)a$lar# a(#k %ulundurmak "artiyle tara,s#$l#)a
davet ediyorlard#.
Aerke$ ?mparatorluk ise hasm#m#$# e$e%ile6ek a$ametli %ir kudret
g:stermekle %era%er %i$i hasm#m#$#n isd,ade edemiye6e)i ted%irler ittiha$#na
me6%ur ede6ek "ekilde itti,aklar# dairesine al#yorlard#. 'u sayede %elki
hasm#m#$#n i$mihl>li memuld!. Qalm$ %ir ihtimal var ki, "ayet merke$
?mparatorluklar ma)lup olurlarsa %i$im i(in pek vahim %ir ak#%et
muhakkakt#.
' Eeneral Gans von !eeckt2 +ie "rimde des O!sammen*r!ches der %)rkei. Trk1esiK
#irinci +)nya sava,nda %)rkiye'de *!l!nan 1lman "enerallerinin raporlar,$ !2 @82
.0D
:yle ama "ayet ?til>, Devletlerinin istedikleri tar$da 'o)a$lar# a(#k
%ulundurmak "art# ile tara,s#$ kala6ak olursak, hasm#m#$#n kat= gali%iyeti ve
neti6ede %i$im hayat#m#$a da nihayet verilmesi de 6erh ve reddedilmesi ka%l
olmayan hakikatlerdendi.
'inaenaleyh kim ne derse desi## Rusya=n#n gali%iyeti neti6esinde
m!da,aas#$ $elil ve hakr Rus, ?ngili$ ve Crans#$ $ul!m ve kahr# alt#na
d!"mektense, merd ve 6esur kan#n#n son damlas#na kadar (arp#"arak,
neti6ede ya kat= gali%iyeti ihra$ ederek kurtulmak veyahut
?"te tara,s#$ kalsa idik, hem okadar adam :lme$di, hem de %u ,el>kete
u)rama$d#k demek suretiyle %ir de %!y!k kiyaset g:sterme)e kalkarlar.
;nlara kar"# vere6e)imi$ 6evapJ
A!da,aa ederek :lmekle, m!da,aas#$ :lmek aras#naki ,ark# takdir
etmeyenlere s:$!m!$ yoktur<.
-
Gans von See6kt=in s:yledi)i gi%i, !rkiye %ak#m#ndan <'irin6i D!nya
Sava"#<n#n en m!him neti6esi Rusya=n#n yere serilme- sidir. Qukar#da %ir(ok
de,a %elirtildi)i !$ere Rusya hakikaten !rkiye i(in <en %!y!k d!"man<
te"kil ediyor ve har%e de $aten <?stan%ul ve 'o)a$lar< ile %irlikte Do)u-
Anadolu=nun %!y!k %ir k#s#m#n# ele ge(irmek maksad#yle girmi"ti. Garp
$aman#nda ?ngiltere ile Cransa- mn, nihayet Rusya=n#n <?stan%ul ve
'o)a$lar< !$erindeki hakk#n# tan#malar# ve %u hususta Rusya=ya teminat
vermeleri Rus emellerinin mahiyetini %ir daha a(#k(a ortaya koymu"
oluyordu.
Rusya=n#n Alman dar%eleri alt#nda e$ilmesi sonunda -3-D *u%at ay#nda
<Ihtil>P=in (#kmas# ile !rkiye nihayet en %!y!k tehlikeden kurtulmu" oldu.
-3-2 Fkim sonunda ma)lup %ir !rkiye ile ingiltere ve Cransa aras#nda
<m!tareke< akdedildi)i $aman, <7arl#k Rusyas#< %ulundu)u takdirde,
!rkiye=nin ak#%etinin ne ola6a)#n# tasavvur etmek i(in k>hin olma)a ha6et
yoktur. <Aill A!6adele<- nin de %a"ar# ile yap#la%ilmesindeki >millerin
%a"#nda Do)u s#n#r#m#$da %ir <7arl#k Rusyas#<n#n %ulunmay#"# gelmektedir.
7arl#k Rusyas#=mn y#k#lmas#nda, !rkiye=nin de har%e girmesinin ve %ilhassa
7anakkale=yi m!da,aas#n#n %!y!k tesiri g:$ :n!nde tutulursa, 'irin6i D!nya
Sava"#=nda !rkiye=nin y!klendi)i va$i,esini hakk# ile i,a etmi" oldu)u ka%ul
edilmelidir.
' Iemal =aa 3at,rat,$ 9stanbul '@@* i'*%%, s2 2'H(2
%(8
V
I
RHSKARA &AR*I SAVA*KAR. ';[AMKAR AFSFKFS?
VF RHSQA AGVAK?
&a,kas s#n#r#, !rk ve Rus ordular#n#n durumu@
-3-/ deki !rk-Rus s#n#r#, -2D2 de <'erlin &ongresi<nde tes%it
edilmi"ti. !rkiye=nin Rusya=ya kar"# m!da,aa kalesi olan &ars, daha -2.2 de
8.5 Ga$iran9 ve -2DD de 8-2 &as#m9 Ruslar=#n eline d!"m!"t!. &ars, 'atum, ve
Ardahan "ehirleri ve (evreleri <'erlin &ongresi< mu6i%in6e Rusya=ya
%#rak#lm#"t#. Gudut hatt# 'atum=un g!neyinde, 7oruh #rma)#n#n a"a)#
me6ras#n#n -1--2 km. g!neydo)usundan Artvin=in a"a)#s#nda 7oruh
istikametinde gider ve ;ltu (ay#na muva$i olarak u$an#r, Nariman kasa%as#
yak#n#nda %u (ay# a"ard#. ;ltu kasa%as# Ruslara %#rak#lm#"t#. ;ltu=dan
Nariman, td, P!r6!%o)a$ !$erinden Fr$urum=a giden yol (ok m!himdiB
(!nk! %uradan Fr$urum=un ta%i m!da,aas# say#lan Deve %oynu ge(idinin
ku$ey-do)usundan arkas#na d!"erdi. &ars kesimindeki s#n#r ise, !rkiye=de
kalan Mivi ile, Ruslar#n hudut istasyonu olan &ara urgan aras#ndaki So)anl#
da)lardan, a"a)# ve yukar# Ae6in- kirt k:yleri aras#ndan ge(erdi. &ara
urgan=dan, yani Rus hududundan Fr$urum=a havadan <ku" u(u"u< 20 km.
tutard#. &ars ise huduttaki Rus kalesi olmu", esasl# %ir surette tahkim edilmi"
ve &a,kas :tesinin 8Aaver>-i &a,kas- ranskavkasia9 !rkler tara,#ndan
istil>s# yolunda en %!y!k mania te"kil etmekte idi.
m Maydalnlan beli bal eserlerK 7rk"n- Garbiye-i Tmumiye neriyatndanK #)y)k
3arpte %)rk 3ar*i. @2 ksm2 Askeri Batbaa2 72 Biralay Baki, #)y)k 3arpte Ka'kas .ephesi.
% Iilt2 Askeri Batbaa, '*@@2 Iommandant Baurice Qarcher, &a g!erre t!rJ!e dans la "!erre :ondiale.
=aris '*%DA V2 72 D2 Ailen and =aul Burato##, .a!casian #altle'ields. A Gislory o# the ;;ars on the
Turco-Iaucasian border2 '8%@-'*%'2 Iambrid0e Tniversity =ress '*(@A binba 5eri# $)6/rl,2
Sar,kam, ihata m!hare*esi$ istanbul '*%% $iddetle 7nver =aa aleyhinde,2
%(*
So)anl# da), !rkiye=nin m!da,aas# %ak#m#ndan :nemini kay%etmi" ve
dolay#siyle ilk !rk m!da,aa noktas# Fr$urum=a yak#n Pasin ovas#n#n her iki
k#sm#nda &:pr!k:y=de meydana getirilmi"ti. Ayaste,anos 8Qe"ilk:y9 %ar#"#na
g:re, Fle"kirt ovas# ve 'aye- $it "ehri de Ruslara %#rak#lm#"ken, ?ngilterenin
#srar# ile, 'erlin &ongresinde %uralar#n !rkiye=de kalmas# kararla"t#r#lm#"t#.
'u s#n#r Aras nehrini ge(ip &:kse da)a ve A)r# da)#ndan, g!neye ?ran
s#n#r#na u$an#rd#. Fle"kirt vadisi, Aurat-(ay vadisine ula"mas# hase%iyle,
&!rdistan, Van ve Au"=a giden yol !$erinde olmakla, (ok %!y!k strateSik
:nemi hai$di.
Ruslar, ele ge(irdikleri %u sahada -2D2--3-/ y#llar#nda asker mahiyette
%ir(ok yol in"a ettiler. i,lis=ten Aleksandropol=e 8P!mr!9 giden demiryolunu,
:n6e &ars=a sonra Sar#kam#"=a kadar u$att#lar. Arpa(ay=# taki%en in"a edilen
di)er %ir demiryolu da Alag:$ da)lar#n#n yama6#ndan Frivan ovas#na ge(ip,
Aras ovas#n# taki%en, *ahtaht#, Nah(ivan v6 Rul,a "ehirleri !$erinden ?ran
s#n#r#na, oradan da e%ri$=e ve Hrmiye P:l! kenar#ndaki *eri,l#ane=ye
%a)land#. Alag:$ istasyonundan &a)#$man=a 8yani !rkiye s#n#r#na yak#n %ir
yere kadar9 gayet munta$am %ir "ose yap#lm#"t#. Di)er yandan 'akN- i,lis
demiryolu da 'atum=a kadar u$at#lm#"t#. 'u suretle Rusya=n#n Aaver>-i
&a,kas sahas# Rusya=daki demiryollar# "e%ekesi ile %a)lanm#" v6 yer yer
!rkiye s#n#r#na kadar "ose yollar# yap#lmak suretiyle asker nakliyat i(in en
iyi "artlar ve imk>nlar sa)lanm#"t#.
'una kar"#l#k, !rk demiryolu, an6ak Ankara=n#n -44 km. do)usuna
var#rd#. 8Qah"#han=a kadar. ?stan%ul - Ankara hatt# -23. de yap#lm#"t#9 ve
do)uya gitmesine -344 de Sultan A%d!lhamid II. tara,#ndan Ruslara verilen
<taahh!tname< gere)in6e Rusya mani olmu"tu. Aama,ih Ankara=dan,
&ayseri ve Sivas !$erinden Fr$urum=a giden yol -3-/ de iyi6e tamir edilmi"tiB
&aradeni$ sahillerine ve ra%$on=a kadar giden yollar da tamir g:rmekle
%era%er %!t!n %u kara yollar# m!kemmel olmaktan (ok u$akt#. 'u suretle yol
ve ta"#t vas#talar# %ak#m#ndan Ruslar, "!phe g:t!rme$ %ir "ekilde !st!n
durumda idiler.
Rusya, asker 6ihetten de, %!t!n olarak !rkiye kar"#s#nda %ir dev devlet
durumunda idi. Cakat Alman tehlikesi kar"#s#nda Ruslar &a,kaslarda an6ak
mahdut kuvvetler %#rakmak $orunda idiler. &aradeni$=de esas iti%ariyle Rus
donanmas# !rk donanmas#na nis%etle "ok !st!n %ir durumda idi. An6ak
<Poe%en< 8Qavu$9 ve <'reslau< 8Aidilli9 kruva$:rlerinin !rk donanmas#na
kat#lma-
.14
lan ile 8-3-/ y#l# A)ustos=un ikin6i yar#s#9 muva$ene temin edilmi" oldu.
'alkan harpleri sonunda !rkiye=nin a)#rl#k merke$i Avrupa
k#sm#ndan Anadolu=ya ge(mi"ti. Aama,ih 'alkan har%indeki yenilgiler,
%!y!k madd kay#plar ve sars#nt#lara ra)men, manev %ir kalk#nmaya yol
a(m#"t#. Pen( !rkler=in iktidar# ele almalar# sonunda !rk ordusunda
yap#lan tas,iye, ehliyetsi$ $a%itlerin teka!de sevk- edilmeleriyle, !rk
ordusunun 6idd %ir "ekilde #slah#na giri"ilmi"ti. 'u maksatla -3-5 y#l# &as#m
ay#nda, Alman Penerali Kiman von Sanders- m %a"kanl#)#nda /. ki"iden
m!te"ekkil %ir Alman <asker heyeti< ?stan%ul=a gelmi"ti. 'u heyet aras#nda
sonralar# Fnver Pa"a=n#n yak#ndan i"%irli)i yapt#)# Al%ay 8Rolonel9 'ronsart
von S6hellendor, da %ulunuyordu. 'u suretle !rk ordusu, Alman ordusu
:rnek tutularak, Qeti"tirilme)e %a"lanm#"t#. A$ sonra -44 kadar Alman
su%ay#, ordu, olordu ve t!men kurmay %a"kanl#)# olmak !$ere, !rk
ordusunda !rl! kumanda mevkilerine getirildiler. Ayn# $amanda geri hi$met-
erin tan$imine de :nem verilmi"tiB %ilhassa demiryolu ve kara yolar# da
:nemle ele al#nd#. 'u ka%ilden olmak !$ere Fr$urum-&:p- uk:y yolu
%itirilmi", Fr$urum-'ay%urt-ra%$on yolu esasl# %ir "ekilde tamir g:rm!"t!.
Ankara-&ayseri-*e%inkarahisar-Fr$in6an- Fr$urum yolu da tamir edilmi"ti.
Cakat %u yollar#n k#" ve ,ena hava "artlar#nda kullan#lmas# g!(t!.
Asker kuvvetlere gelin6e, har%in %a"lang#6#nda !rk asker kuvvetleri
kolordu=lar olmak !$ere "u "ekilde da)#t#lm#"t#. I. &olordu- tstan%ul. II.
&olordu - Fdirne, III. -Silivri, IV. -i$mir, V.- Ankara, VI. -Galep, VII.
-Qemen, VIII. *am, I+. -Fr$urum, +.-Fr$in6an, +I.-Van, +II. Ausul ve +III.-
'a)dat. -3-/ y#l#n#n Fyl!l ortalar#nda 51 ,#rka har%e ha$#r %ir hale
getirilmi"ti. Askerin mev6udu 504 %in ki"i ve -444 kadar sahra topu vard#.
S!vari kuvvetleri ise an6ak . atl# ,#rkadan ve gayri munta$am Gamidiye &!rt
k#talar#ndan te"ekk!l ediyordu. Se(kin e,rattan te"kil edilen ve (ok iyi talim
g:ren \andarma m!,re$eleri ile, yine (ok iyi yeti"tirilen -0 ta%ur hudut
muha,a$a %irlikleri Do)udaki s#n#r %oyun6a da)#!lm#"lard#.
!rk ordusunun %a"kumandan# na$ar olarak Sultan Aehmed V.
kendisi idi. -3-/ y#l# o6ak %a"lar#ndan%eri Gar%iye na$#r# olan Fnver Pa"a,
%a"kumandan <Vekili< s#,at#yle, !rkiye=nin %!t!n asker kuvvetlerinin
>miri idi, ve ordu tamamiyle onun emrinde idi. &endisinin %ilhassa gen(
$a%itler aras#nda (ok <pop!ler< oldu)u muhakkakt#. ;rduya dayanmas#
hase%iyle Fnver Pa"a <ittihat ve erakki
.1-
Remiyeti< <Aerke$-i umumsi<nin de en n!,u$lu !yesi idi. Fnver Pa"a,
ordudaki tensikattan g:r!ld!)! ve(hile muhakkak ki, %!y!k %ir idar ve
asker ka%iliyet sahi%i, a$imk>r %ir te"kil>t(# idi. <'irin6i Rihan Gar%inde
ordunun g:sterdi)i 6esaret ve harp g!6!, Fnver Pa"an#n tesisine muva,,ak
oldu)u disiplin, te"kil>t ve idaredeki ka%iliyetinin %ir neti6esidir<.
-
Qukar#da
temas edildi)i ve(hile, harp %a"larken Fnver Pa"a, <uran6#l#k< siyasetine
heveset.r#i", hi( olma$sa &a,kaslarda !rk-lsl>m ahalinin ya"ad#)# sahalar#
,ethetmeyi d!"!nme)e %a"lam#"t#.
Garp (#kt#)# $aman ?stan%ul=daki I. ;rdu, Aare"al 8m!"ir9 Kiman von
Sanders Pa"a=n#n kumandas#nda idi. 'u ordu, I., II., ve III. kolordulardan
i%aret olup, g:revi ?stan%ul ve 'o)a$lar# m!da,aa etmekti. IV. ve V.
&olordulardan te"ekk!l eden II. ;rduya Remal Pa"a kumanda ediyordu. 'u
;rdu Aarmara Deni$inin Asya tara,#nda mevki alm#"t#. Rus s#n#r#nda da III.
;rdu %ulunuyorduB I+., +., ve +I. kolordulardan te"ekk!l eden III. ;rdunun
+. kolordusu Sivas ile &aradeni$ aras#nda, I+. ve +I. kolordular da Fr$urum
(evresinde idi. III. ;rdunun %a"#nda da Gasan ?$$et Pa"a gi%i. ihtiyatl# ve
ted%irli %ir kumandan olarak tan#nan %ir kimse %ulunuyordu. 'ir de IV.
;rdu te"kil edildi ve %a"#na da 'ahriye na$#r# ve <trium- virat< 8Fnver, al>t,
Remal9 a$as# olan Remal Pa"a getirildi. Fnver Pa"a=n#n tasar#s#na g:re Rus
s#n#r#ndaki III. ;rdu, <uran6#< !lk!y! ger(ekle"tirmekte %a" rol!
oynaya6akt#. Remal Pa"a=n#n da IQ. ;rdusu A#s#r ve di)er ?sl>m !lkelerinde
harekette %ulunarak <Panisl>mist< emellere hi$met ede6ekti.
Rus ordusuna gelin6eJ Almanya=ya kar"# m!6adelenin (etinli)i
kar"#s#nda, Rus y!ksek kumandanl#)# &a,kaslarda mahdut kuvvetlerle
yetinmek me6%uriyetinde idi. I. &a,kas 8Rus9 ordusu, II. !rkistan kolordusu
ile takviye edilmi"ti. 'u !rkistan kolordusu %a"l#6a Qedisu 8Semire(ye9daki
Rus muha6irlerinden i%aretti. -3-/ y#l# Fkim=inde &a,kaslardaki %u Rus
kuvveti nis%eten $ay#,t# ve !rk kuvvetlerine kar"# !st!n %ir durum
sa)laya6ak halde de)ildi. I. &a,kas ordusuJ 53. ve .4. piyade t!meni, ..
&a,kas tugay# ve top(ular# ile &a,kas k#talar#ndan i%aretti. '!t!n %u I.
&a,kas ordusu J -44 ta%ur, --D 8y!$l!k9 &a$ak ve .01 top kuvvetinde idi,
yani -44 %in piyade, -0 %in atl# idi. 'una il>veten - Fyl!l=de &a,kaslarda -04
%in ki"i sil>h alt#na al#nm#", I. &a,kas ordusunun ihtiyat# mahiyetinde idi. 'ir
de har%ten daha :n6e, Frmeni g:n!ll!lerinden te"kil
' Eeneral Ali Muat Iebesoy, :oskova hat,ralar,, 9stanbul '*((, s2 '+C2
%D%
edilen d6rt druna $her bir druiina biner kii, da askerF hareket lere
katlacaklard2 Ercler de bu kabilden iki druiina tekil etmilerdi2
'
Frmeniler Ruslar tara,#nda sava"larda %ilhassa gayret g:stermekte
idilerB $aten %u Frmeni g:n!ll!lerinden (o)u !rkiye=den ka(#p gelenler idi.
Rusya=dan, Avrupa=dan ve hatt> Amerika=dan gelen tahrikler ve %ilhassa
Frmeni milliyet(ilerinin te"kil>t# olan <Da"nakut$un<un 8Da"nak=6#lar9
!rkiye=deki Frmenileri k#"k#rtmalar# neti6esinde, Frmeniler Ruslar#
kurtar#6# olarak sanmakta idiler.
Rus &a,kas ordusunun %a"# na$ar olarak &a,kasya nai%i &ont
Vorontsov-Da"kov idi. Art#k epey ya"l# ve s#hhati de %o$uk olmas# hase%iyle,
kendisinin asker i"lerle me"gul olmas# imk>ns#$d#. Dolay#siyle
%a"kumandanl#k g:revi kontun muavini olan 8as#l mesle)i Rus harp
akademisinde Garp tarih(isi ve <Prut Se,erinin< tedkiki ile tan#nan9 Peneral
A#"layevskiy=e ait ola6akt#. Aama,ih %u $at#n yeti"mesi ve te6r!%esi$li)i
iti%ariyle kumandanl#k g:revini %a"ar# ile yapmas# "!pheli idi. Cakat I.
&a,kas ordusunun &urmay %a"kan# olan Peneral Qudeni(, her %ak#mdan
g:revinin adam# idiB hem te6r!%esi, hem de yorulmak %ilmeyen verimli
(al#"malar# ile ad ka$anm#"t#. Qudeni(, &a,kas ordusundaki %irka( y#ll#k
hi$meti esnas#nda kurmay su%aylar#ndan, kendisiyle (al#"a6ak esasl# %ir
kadro yeti"tirmi"ti. 'ir harp (#kt#)# takdirde, Peneral Qudeni(, Ruslar#n
&ars kalesine dayanarak, !st!n !rk kuvvetlerine kar"# m!,a,aada %ulun-
mak !$ere %ir pl>n ha$#rlam#"t#. Qani Ruslar !rk s#n#rlar#na h!6um
etmeye6ekler, savunma ile yetine6eklerdi. Cakat harp %a"lad#)# takdirde,
muhtemel %ir !rk ve %ilhassa &!rt h!6umlar#n# :nlemek maksadiyl6
Fle"kirt ovas#n#n Ruslar tara,#ndan i"gali de %u pl>na dahildi.
Garp tehlikesinin %a" g:stermesi !$erine &a,kaslardaki Rus makamlar#
A!sl!man ahali aras#nda kar#"#kl#klar (#kmas#ndan, <Frmeni- atar
katliam#n#n< -341 da oldu)u gi%i yeniden patlak vermesinden endi"e
edilmekte idi. 'u korku %ilhassa 'akN=da kuvvetli idi. Ayn# halin !rkiye
s#n#r#na yak#n 'atum (evresinde de olmas# m!mk!nd!B mama,ih %uradaki
?sl>m ahali s!kNnetini muha,a$a etmekte
' 5ayet 9skenderun'a 9n0ilizler 1karma ya/arlarsa, )ilikyadaki 7rmenilerin Trklere ka
savaacaklarna ai$ 7rmenilerin lideri Bo0hos >ubar =aa )ahiredeki 9n0iliz makamlarna teminat
vermitiK Iheeltam toErey, Iairo, >ov2 C, '*'C2 =2 -2 ?2&M2 ?2 @+' & %'CD
.15
idi. An6ak !rkiye hududuna 2--4 km. mesa,edeki <7oruh %ak#r
madenleri<ndeki durum, %uradaki !rk amelesinin i"ini %#rak#p !rkiye=ye
d:nmesi y!$!nden ,enala"m#", o6aklarda maden imal>thaneleri nerede ise
kapanmak !$ere idi. 'urada va$i,eli Amerikal# ve ingili$ m!hendisler durumu
endi"e ile takip etmekte idiler. 'atum=daki Rus mah,illerinde, Rus k#talar#n#n
Fr$urum=u i"gal ede6eklerine ait "ayialar (#km#"ken, ayn# $amanda <Poe%en<
$#rhl#s#n#n &a,kas sahillerini %om%ard#man ede6e)inden de korkulmakta idi.
'u "ardar i(inde hududun her iki tara,#nda ya"ayan ahali endi"e ve korku
i(inde har%in (#k#"#n# %eklemekte idi.
&ararg>h# Fr$urum=da olan III. ;rdu kumandan# Gasan i$$et Pa"a,
Fnver Pa"a ve etra,#ndakiler6e sevilmiyordu. Dolay#siyle !rk donanmas#n#n
;dessa=y# %om%ard#man ede6e)i ve %unun aka%inde de hemen harp
(#ka6a)#ndan ha%erdar edilmi" de)ildiB ?$$et Pa"a, %!t!n di)er Pa"alar gi%i
har%in (#k#"#n# <olup-%itti<den sonra :)rendi. &endisinin ihtiyatla hareket
eden ve her hususta ted%irli olmak isteyen %ir kumandan oldu)unu yukar#da
s:ylemi"tik. Fmrindeki kuvvetlerden +. kolorduyu Sivas ile &aradeni$
aras#na koymu", I+. kolorduyu tam s#n#rda, 7oruh !$erindeki ispir=e yerle"-
tirmi" ve +I. kolordunun %ir t!menini Aurat 7ay# !$erindeki u- tak=a
g:ndermi"ti. Seki$ %in kadar Gamidiye &!rt atl#lar# da Fle"kirt ovas#nda
%ulunuyorlard#. Gasan ?$$et Pa"a=n#n yan#nda, Fr- $urumda, d:rt piyade
t!meni ve %ir s!vari ,#rkas# vard#. Pa"a, III. ;rdunun Ruslara kar"# taarru$a
ge(e6ek kadar kuvvetli olmad#)# ve %ilhassa yakla"an k#" "artlar#nda %unun
yap#lamaya6a)# ,ikrinde idi. Dolay#siyle m!da,aada kalman#n en do)ru %ir
hareket ola6a)# kanaat#nda idi. Auhtemel %ir Rus taarru$u, Gasan ?$$et
Pa"a=ya g:re, Fr$urum hatt#nda durdurula%ile6ekti.
i,lis=deki Rus ordug>h#nda ise yap#la6ak asker hareketler hakk#nda
sarih %ir pl>n yoktu. &a,kas Rus y!ksek kumandanh)#n6a -1I.3 Fkim -3-/
tarihinde &a,kas ordusuna "u emir g:nderilmi"tiJ
<!rkler hainane %ir tar$da %i$im 8&aradeni$9 sahil "ehirlerine
ve &aradeni$ donanmas#na mensup gemilere h!6umda
%ulunmu"lard#r. Fn y!ksek makamdan 8yani 7ar tara,#ndan9
%ana %ildirildi)ine g:re, Rusya !rkiye ile harp halindedir ve
emrimdeki &a,kas ordusuna da s#n#r# ge(ip !rklere taarru$
etmesini emrediyorum.
Peneral-adSutant kont Voronstov-Da"kov=<
' >ovoye ;remya %' 7kim '*'C2 $@ )asm '*'C,2
.1/
'u emir umum mahiyette olup, muayyen %ir hareketin, %elli %ir
taarru$un yap#lmas#na ait de)ildi. Aama,ih s#n#ra yak#n %a$# Rus
generallerinden 8eskiden Rus generallerinin yapt#klar# gi%i9 kendi %a"lar#na
s!r=ade %ir hareket yaparak hemen %!y!k %a"ar# elde etmek isteyenler vard#.
'unlardan %iri de huduttaki kuvvederin kumandam Peneral 'ergman idi. ;,
nitekim har%in %a"lamas#ndan %ir iki g!n sonra, . &as#m 8-3-/9 tarihinde tan
a)ar#rken, kumandas#ndaki -00. 8&u%anskiy9 alay# ile !rk s#n#r#n# ge(erek,
s#n#rdaki ilk tahkimli mevki olan Mivin=e sald#rd#. S#n#rdaki !rk muha,#$lar#
ile k#sa s!ren %ir (arp#"madan sonra %uray# i"gal etti. Rus k#talar#, di)er
kesimlerde de hududu ge(tiler. 'aye$it ve Diyadin mevkileri Ruslar
tara,mdan i"gal edildi. 'ergman=#n kuvvetleri, s#mrdan 54 km. kadar
ilerleyerek Ardos-Gorasan hatt#n# tuttular. 'u hareketlere ait &a,kas
ordusunun ilk resm te%li)i ":yle idiJ
<&a,kas ordusu &urmayl#)#ndan,
'irliklerimi$den %ir k#ta Ardos=ta d!"mana >ni %ir h!6umda
%ulunduB !rkler yaral#lar#n# %#rak#p ka(t#lar. D!"man# ?d
mevkiinden h!6umla (#kard#ktan sonra, orada k!lliyatl#
miktarda yiye6ek stoku ele ge(irildi. ara,#m#$dan "u mevkiler
(arp#"malar sonunda i"gal edilmi"tirJ Alikilse, Gorasan ve
&arader%ent ge(idi. &a$ak y!$l!klerinden %iri y!r!y!" halinde
iken siperlere h!6umla !rk piyadesini k#l#(tan ge(irmi"tir.
8'a"ka 9 %ir %irlik de, (ok g!( da) yollar#ndan y!r!mek suretiyle
54 saatte 24 km. ilerlemi" A#sun ve Diyadin=de !rkler !$erine
>ni %ir h!6umda %ulunmu", :nemli &!rt kuvvetlerini da)#tm#"t#r.
Diyadin i"gal edilmi", esirler, sil>h ve harp mal$emesi ele
ge(irilmi"tir. .- Fkim 85 &as#m9 tarihinde de 'aye$it i"gal
edilmi"tir. Aukavemet etmek isteyen !rk kuvvetleri
da)#t#lm#"t#r<.
-
Ruslar#n %i$im hududu ge(i"leri ve yukar#da adlar# ge(en mevkileri ele
ge(irdiklerine ait resm !rk makamlan tara,#ndan %ilgi verilmemi"ti.
*iddetli sans!r y!$!nden asker hareketler hakk#nda ga$etelerde resm
te%li)lerin d#"#nda herhangi %ir ha%er ya$#lama$d#. &a,kaslardaki sava"lara
ait ga$etelerde (#kan ilk ha%er de "u idiJ
<D!n 8. &as#m -3-/9 ak"am ;smanl# aSans# tara,#ndan resmen
te%li) edilen malumattan, Ruslar#n &a,kasya
' >ovoye ;remya %@ 7kim & ( )asm '*'C2
.10
hududundaki k#taat#m#$a h!6um ettikleri %ildiriliyordu. 'u g!n
gayet mevsuk ve sel>hiyattar %ir men%adan vuku %ulah
istih%arata na$aran, Rus k#taat# !( noktada kemal-i
muva,,akiyetle de,edilmi" ve %ilhassa &eskin m#nt#kas#nda
tele,at-# k!lliyeye du(ar olmu"tur.<
0 &as#m g!n! Rus kuvvetleri !rk ara$isinin ilk m!him m!stahkem
mevkii olan &:pr!k:y=e do)ru ilerleme)e %a"lad#lar. '!t!n %u (evrede !rk
mukavemetiyle kar"#lanmad#)#ndan, Rus ilerleyi"i kolay olmu"tu. Cakat ?$$et
Pa"a, !rk askerlerinin moralini y!kseltmek i(in, kar"# taarru$a ge(mek
l>$#m geldi)i hakk#nda Fnver Pa"a=dan %ir emir alm#"t#. 'unun !$erine +I.
kolordudan iki ,#rka ile s!vari ,#rkas#n# Aras nehrini taki%en &:pr!k:y=e
g:nderdi. I+. kolordudan iki ,#rka ise 7ak#r%a%a s#rtlar#n# a"#p, &:pr!k:y=e
do)ru y!r!d!ler. 1 &as#m g!n! iki istikametten gelen !rk kuvvetleri
%irle"tiler. D &as#m g!n! erken saatlerde, Peneral 'ergman, 'adi- 6ivan
tepelerini i"gal i(in 1 ta%ur :ne s!rd! ise de, kuvvetli %ir !rk top(u ve
t!,enk ate"i ile Rus h!6umu geri at#ld#. Ruslar hi( %eklemedikleri halde
kuvvetli %ir !rk mukavemeti ile kar"#la"m#"lar ve epey $ayiat vermi"lerdi.
'u suretle, %a"lang#6#n#n %e"in6i g!n! Rus ilerleyi"i durdurulmu" oldu.
-- &as#m g!n! Gasan ?$$et Pa"a=n#n g:nderdi)i kuvvetler h!6uma
ge(tiler ve Ruslar# s#k#"t#rarak geri atma)a %a"lad#lar. Cakat arkadan yeti"en
Rus yard#m6# kuvvetleri sayesinde Rus (ekili"i %ir ka(#" haline gelmedi.
7arp#"malar -D &as#m=a kadar devam etti.
'u suretle 'ergman=#n <(a%uk %a"ar#< pl>n# suya d!"m!" oldu. Ruslar
%u hareketlerinde D %in :l! ve yaral# verdiler. 'i$im kuvvetler de %una yak#n
$ayiat verdiler se de, i$$et Pa"a %u ilk Rus ilerleyi"ini durdurmakla, !rk
askerinin moralini y!kseltme)e muva,,ak oldu. Gar%in ilk ha,talar#ndaki
hareketler her iki tara,#n ayn# dere6ede kuvvete sahip olduklar#n# meydana
koydu)u gi%i, Rus ilerleyi"inin de :yle kolay6a %a"ar#lam#ya6a)#n# g:stermi"
oldu. Maten k#" mevsimi de gelmi" ve %uralarda so)u)un erkenden %a"lamas#
!$erine, Gasan ?$$et Pa"a asker hareketlerin s!kNnet %ula6a)#na
h!kmetmi"ti. Gal%uki hakikat tam %unun tersi (#kt#. 'a"kumandan vekili
Fnver Pa"a, tam o s#ralarda, !rk ordusunun Ruslara >ni %ir %ask#n "eklinde
mua$$am %ir taaarru$a ge(mesi i(in pl>n ha$#rlamakla me"guld!.
.11
S a r # k a m# " a a r r u $ u v e C e l > k e t i 8.4 Aral#k -3-/ - -/ ;6ak
-3-09@
Rus kuvvetlerinden %ir k#sm#, Aurat 7ay# ovas#na do)ru harekete
ge(irilmi"ti. 'uralarda 'aratov=un &a$aklar#, ahir mevkiini ge(ip,
&arader%ent 'o)a$#na varm#"lard#. 'a"ka %ir Rus kolu da &#l#(-Pedik
'o)a$#n# a"m#"t#. Peneral 7erno$u%ov=un kuvvederi de ?ran A$er%ey6an#na
girmi"iler ve m!him %ir ge(it olan &otur=u i"gal etmi"lerdi. 'u hareket Irak
istikametinde olup Van ile Au" %:lgelerini tehdit eder mahiyette idi. Ruslar
an6ak 'atum kesimlerinde hareketsi$ kalm#"lard#. 'atum=da (ok $ay#, %ir
garni$on ve ka%iliyetsi$ %ir Peneral 8Qel"in9 %ulunuyordu, i"te %u durumdan
s#n#rdaki !rk kuvvetleri ve %ilhassa Ka$lardan te"kil edilen <milis<
kuvvetleri ,aydalanarak, 'atum=un g!neyinde, 7oruh 'ak#r madenleri o6ak-
lar#n# da tehdit etmek !$ere, &as#m ortas#nda harekete ge(tiler. 'atum
(evresindeki A!sl!man P!r6!ler-A6arlar#n da Ruslara kar"# d!"man6a
hareketlere %a"lad#klar# g:r!ld!. 'urada ya"ayan 14- D4 %in A6ar ve Ka$
$!mresi !rklere kar"# sempati %esliyorlar ve !rk kuvvetlerinin gelmesini
%ekliyorlard#. Gatt> Da)#stan 8isl>m9 ahalisinin de Ruslara sadakadan
"!pheli g:r!lmekte idi.
'e" %ini ge(en Ka$ ve &!rt k#talar#, %ir miktar munta$am !rk
%irliklerinin deste)i ile s#n#r# ge(erek 'atum istikametinde ilerlemekte idiler.
'atum=daki Rus garni$onunun $aa,# ve &aradeni$ Rus donanmas#n#n da %u
!rk ilerleyi"ini durdurmak hususundaki a6$i, Ruslar !$erinde (ok ,ena tesir
yapt#)# gi%i, i,lis=te dahi heye6an ve endi"eye se%e%iyet verdi. !rkiye=ye
kar"# %a"lanan har%in :yle (a%u6ak %itmeye6e)i de anla"#lma)a %a"lanm#"t#.
Payri munta$am Ka$ ve &!rtler ile a$ miktardaki munta$am %irliklerle
'or(ka, Artvin ve Ardanu( Ruslardan kurtar#ld# ve a"a)# 7oruh vadisi
!rklerin eline ge(ti. 'atum tara,#ndaki %u %a"ar# !rk ordusunda ve
%ilhassa Fnver Pa"a ve (evresinde %!y!k %ir sevin( yaratt# ve ilerisi i(in daha
da %!y!k !mitlere yol a(t#.
Rus 6ephesinden al#nan ha%er ve olaylara g:reJ Ruslar#n &a,kaslardaki
kuvvetleri $ay#,t# ve sava" ka%iliyetleri de pek y!ksek de)ildi. Ginden%urg
kumandas#ndaki Alman kuvvetleri annen- %erg=de Ruslar# ma)lup etti)i
$aman 8.1-54 A)ustos -3-/9, orada %ulunan !rk asker ata"esi, Fnver
Pa"a=ya %u meydan muhare%esi
m Balca u eserden #aydalnlmtrK J;2 72 D2 Ailen and Burato##, .a!casian
#a=le'ietds$ Iha/ter <<, ss %C*-%8(2
.1D
hakk#nda %ilgi verirken, Ruslar#n %ilhassa yan tara,tan ku"atma ma-
nevralar#ndan deh"et duyduklar#n# da ar$etmi"ti. Rus ordusu hakk#nda al#nan
%ilgilere g:reJ Ruslar#n &a,kas ordusunun esas k#sm# So)anl# yaylas#n#n g!ney
%at#s#nda, olduk(a ileri mevkide %ulunuyordu ve dayanak noktas# olan
Sar#kam#"tan 14 km. %ir mesa,ede olup, an6ak 7ak#r-%a%a s#rt#na muva$i
giden tek %ir yol ile %a)l# idi. 'u istih%arat !$erine Ruslar# yandan vurmak
,ikri Fnver Pa"a=n#n ka,as#nda %elirme)e %a"lam#"t#.
7ak#r-%a%a s#rtlar# iki tara, aras#nda kimsenin %ulunmad#)# saha
8Niemandsland9 olup, Ruslar, gali%a, %u s#rtlar# kendilerinin sa) kanatlar#m
koruyan %ir mania tel>kki etmekte idiler. Ayn# $amanda %u s#rtlar onlar#n
yan kanad#n# herhangi%ir h!6umdan da koruya%ile6ekti. &#" dolay#siyle
da)lar#n kal#n kar ta%akas# ile kapal# olmas# da, Ruslara emniyet kayna)#
te"kil etmi"ti. Gal%uki Fnver Pa"a %u durumdan isti,ade ile, Ruslara, %!y!k
neti6eler vere6ek %ir dar%e indire%ile6e)ine h!kmetmi"ti.
7ak#r-%a%a s#rtlar# :tesinde, Ruslar#n ;ltu=daki sa) kanatlar# Peneral
Istomin=in kumanda etti)i tek %ir tugay tara,#ndan korunmakta idi. ;ltu
m!him %ir kav"ak noktas# idi. F)er %uras# !rkler tara,#ndan %ir %ask#nla
al#na%ilirse, %uradan Ruslar tara,#ndan yap#lan m!kemmel %ir yolu taki%en
Aerdenik=e kadar ilerlemek m!mk!n ola6akt#, ki %u mesa,e D. km.
tutuyordu. Aerdenik=ten Ardahan=a an6ak /. km., &ars=a da /0 km. olup, yol
(ok iyi idi. !rkler, ;ltuyu ele ge(irirlerse Pasin ovas#ndaki Rus k#talar#na
nis%6ten &ars=a daha yak#n ola6aklard# 8RuslarJ - - 0 km., !rklerJ -4. km.9.
'ir de ;ltu- dan %ir ke(i yolu 'ardi$=den Sar#kam#"=a gidiyordu. ;ltu
al#n#n6a, Ardahan ve &ars=daki Rus kuvvetlerinin arkas#ndaki !rk kuvvet-
leri ile, P!r6istan ve i,lis !$erine hareket m!mk!n ola6akt#. &a,kas Rus
ordusunun imhas#n# &a,kaslardaki %!t!n !rk ve A!sl!man kavimlerinin,
A$er%ey6an ve Da)#stan=#n Ruslara kar"# ayaklanmalar# takip ede6e)i
san#l#yordu.
Fnver Pa"a %u pl>n#n ana hatlar#n# tes%it ettikten sonra, gali%a &as#m
ay# i(inde, Kiman von Sanders=in %u hususta ,ikrini :)renmek istedi. Alman
Penerali %:yle %ir pl>n#n a$ametini tasdik etmekle %era%er, mev6ut "artlar
i(inde %unun %a"ar#lam#ya6a)#n# %ildi)inden, Fnver Pa"a=n#n %u proSesini
tasvip etmedi ve hatt> %una te"e%%!s etmemesini s:yledi.
-
Cakat Fnver Pa"a
%una ehemmiyet vermedi,
' Qiman vo !anders, %)rkiye'de *eE sene, s2 @D&@+2 %)rk 5rd!s!n!n *!g)nk) d!r!m! $Birinci
Dnya !avanda Trkiyede bulunan Alman Eenarellerinin ra/orlar, s2 '82
%D8
1nk yksek r!t%eli %a$# Alman $a%itleri onun %u pl>n#n# desteklemi"lerdi B
%unlardan %iri de, Fnver Pa"a ile (ok yak#n m!nase%eti olan ve %u y!$den
III. ;rdu kurmay %a"kanl#)#na getirilen Al%ay 8!rk ordusundaki r!t%esi
general9 'ronsart von S6hellendor, idi. 'u tasar# hakk#nda %a$# di)er y!ksek
r!t%eli Alman $a%itlerinin de ,ikri sorulduB %unlar aras#nda herkes
tara,#ndan say#lan ve korkulan %in%a"# Celdmann da vard#. Almanlardan
%ir(o)u, her halde Fnver Pa"a=n#n da ho"una gitmek maksadiyle, %u tasar#ya
kar"# gelmedilerB ,akat %:yle %ir taarru$daki %!t!n sorumlulu)un tamamiyle
!rklerin kendilerine ait ola6a)#m da s:ylemekten geri kalmad#lar. 'u
suretle <Sar#kam#" taarru$u< adiyle %ilinen %u hareket, tamamiyle Fnver
Pa"a ve Frk>n-# Gar%iye ikin6i reisi Ga,#$ Gakk# Pa"alar#n ka,as#ndan
(#km#" ve ha$#rlanm#" %ir tasar# oldu.
?stan%ul=daki asker mah,illerde Fnver Pa"a=n#n %u ,ikrine kar"# gele6ek
kimse %ulunmuyordu. 'ulunsa %ile, Fnver Pa"a=y# karar#ndan
va$ge(ireme$di. 'u taarru$a %ir de,a karar verildikten sonra yap#lmas# "artt#.
Maten Fnver Pa"a=n#n har%in %a"lamas# m!nase%etiyle orduya hita%en
(#kard#)# <'eyanname< sinde <daima ileri< paro- l>s# kullan#d#)#na g:re,
Fnver Pa"a, harp hareketlerini <taarru$< "eklinde tat%ik ede6ekti.
'u %!y!k taarru$un idaresini an6ak g!venile%ilir kumandanlar
yapa%ile6eklerdi. 'undan :t!r! Fnver Pa"a III. ;rdunun kumandas#n# %i$$at
kendi eline alma)a karar verdi. 'u, esas#nda (ok 6!retli %ir karard#. 7!nk!
Fnver Pa"a "imdiye kadar %ir ordu de)il, %ir kolordunun %a"#nda dahi
%ulunmam#"t#. 'u %ak#mdan, taarru$a hem de k#"#n en a)#r "artlar# i(inde %ir
%ask#n hareketine ge(e6ek %ir ordunun kumandas#n# !$erine almas#, %!y!k
%ir 6esaretti, makul %ir hareket say#lama$d#. Cakat kendisinin %a"kumandan
olmas# hase%iyle, diledi)i tar$da hareket etmek sal>hiyetini hai$di, kimse
%una mani olama$d#. Maten III. ;rdunun kumandam Gasan i$$et Pa"a, Fnver
Pa"a=n#n itimad#n# hai$ de)ildiB I+., +. ve +I. kolordu kumandanlar#n#n
durumu ise, Fnver Pa"a tara,#ndan yerinde tedkik edile6ek ve ona g:re karar
verile6ekti.
&#"#n tam %a"lad#)#, karlar#n da)lar# kapatt#)#, so)uklar#n "iddetlendi)i
%ir $aman, da)lar, s#rtlar !$erinden Ruslara kar"# yap#la6ak %ir %ask#n
taarru$unun (ok $or %ir i" oldu)unu Fnver Pa"a el%ette takdir ediyordu.
Cakat, onun !rk askerine (ok g!vendi)i, s!r=atle hareket edilirse %unun
yap#la%ile6e)ine inand#)# da muhakkakt#r. Gele, %u %ask#n %a"ar# ile
neti6elendi)i takdirde, %unun
.13
sonu(lar# hakk#ndaki m!l>ha$alar, Fnver Pa"a=n#n g:$lerini kama"t#rm#" ve
muhakemesine tesir etmi" oldu)u da a"ik>rd#r. 'u iklim "artlar# i(inde ve
%ilhassa askerin so)u)a kar"# koruya6ak giyimi, ayakka%#lar# olmad#)# %ir
halde, ge(ile6ek yollar#n m!thi" $orlu)u kar"#s#nda, %:yle %ir taarru$a
te"e%%!s etmek, g:$! kapal# %ir kumara giri"mekten %a"ka %ir "ey olama$d#.
Cakat gen( %a"kumandan vekili, hayalinde %!y!tt!)! imk>nlar ve %a"ar#lar#n
h!lyasiyle %unun %ir kumar oldu)unun ,ark#nda de)ildi.
Fnver Pa"a, k>)#t !$erinde ve %a$en yanl#" rakamlarla, %u taarru$un
%irtak#m pl>nlar# ve hesaplar#n# yapm#" 8veya yapt#rm#"9 ve %unlar#n
ger(ekle"tirilmesi i(in emir verirse, %unlar#n %ehemehal yap#la6a)#n#
sanm#"t#. Aama,ih orduda %:yle d!"!nen yanl#] Fnver Pa"a olmad#)#
san#l#yorB %a$# y!ksek r!t%eli $a%itler ve %ilhassa gen( $a%itler en a)#r "artlar
i(inde d:)!"me)e ha$#rd#lar. Gele %:yle %ir sava" Aosko,-g>vura kar"#
yap#l#rsa, !rk askerinin gayretinin kat kat arta6a)#na "!phe yoktu.
<Ael#met(ikler<in kumandanlar# nereye sevkederlerse, %ir dakika teredd!d
etmeden hede,e do)ru at#la6aklar#nda en u,ak %ir "!phe yoktu. Fnver Pa"a,
orduda h>kim olan %u havay# iyi %ildi)inden, en a)#r "artlar i(inde %:yle %ir
taarru$a ge(mekte teredd!t etmedi. ;rdunun %a"#nda %i$$at kendisinin
%ulunmas#n#n da, asker ve $a%itler aras#nda heye6an v6 "evkin artmas#na-
se%6% ola6a)#na inanm#" olmal#d#r.
I. kolordudan 5. ,#rka &as#m sonlar#nda ?stan%ul=dan gemilere
%indirilerek, gi$li6e Gopa liman#nda karaya (#kar#ld#. 'u t!men Artvin-
Ardanu6 yolunu taki%en Ardahan !$erine y!r!ye6ekti. Iraktan Aurat (ay#
ovas#na gelen 5D. ,#rka da III. ;rdu=nun sa) kolunda harekette %uluna6ak ve
51. ,#rka ile ?ran s#n#r#na yakla"a6akt#.
Fnver Pa"a maiyetinde &urmay %a"kan# Peneral von 'ronsart ve
%irka( !rk ve Alman $a%iti oldu)u halde, 1 Aral#k 8-3-/9 tarihinde
ra%$on=a geldi ve oradan da hemen Fr$urum=a giderek kumandanlarla
temasa %a"lad#. III. ;rdu kumandan# Gasan i$$et Pa"a, Fnver Pa"a=n#n %u
taarru$ pl>n#n# tasvip etmedi)i i(in isti,as#n# verdi. I+. ve +. kolordu
kumandanlar# da %a"kumandan vekili ile aynr ,ikirde olmad#klar# i(in
yerlerinde kalamad#lar.
I+. kolordu kumandan# Ahmed Cev$i Pa"a 8sonraki Aare"al Cev$i
7akmak9 da taarru$un Fnver Pa"a=n#n tasarlad#)# gi%i yap#la- m#ya6a)#
,ikrini savundu. ;na g:reJ Ger"eyden :n6e askere k#"#n s#6ak tutan giyim
l>$#md#B %undan %a"ka iki ,#rkan#n 6el%i gerekiyor
.D4
duB an6ak m!kemmel %ir ha$#rl#ktan sonra %:yle %ir harekete %a"lamak ve
%a"armak m!mk!n ola6akt#. Fnver Pa"a= %unu ka%ul etmeyin6e, I+.
kolordunun %a"#na ihsan Pa"a=y# getirdi. +I. kolordu kumandam Palip Pa"a
da tasarlanan pl>n# ka%ul etmedi)inden (ekildi ve yerine A%d!lkerim Pa"a
tayin edildi. +. &olordu kumandan# da de)i"tirildi, ve yerine Fnver Pa"a=n#n
(ok %e)endi)i ve takdir etti)i Ga,#$ Gakk# Pa"a getirildi. Ga,#$ Gakk# Pa"a
hakikaten (ok de)erli ve dinamik %ir kumandand#B %u %ak#mdan %ask#n
taarru$unu yapma)a mi$a6# elveri"li idiB !stelik kendisinin <!rk(!l!k<
ideallerini %enimsedi)i ve !rk illerinin kurtar#lmas#n# "iddetle ar$u etti)i
de %iliniyor.
Fnver Pa"a=n#n tasar#s#na g:reJ I+. ve +. kolordular Ruslar# yandan
vurma hareketine giri"irlerken, +I. kolordu ve \andarma %irlikleri, s#n#r
muha,#$lar# ile takviye edilerek, Ruslar#n Pasin ovas#n daki mevkilerine
6epheden h!6uma ge(e6eklerdi. 'ununla Ruslar#n dikkati 6epheye (ekile6ek
ve !rk kuvvetlerinin %ask#n hareketleri kolayla"a6akt#.
'u taarru$a kat#la6ak !rk kuvvetlerinin say#s#, Gopa=ya (#kar#lanlar
dahil, -.4--.0 %in ki"i idi. I+. kolordu daha :n6eki sava"larda epey
h#rpalanm#"t#B ,akat +I. kolordu 50 %in ki"i ve te(hi$at# ile (ok iyi %ir halde
idi. Rus kuvvetlerine gelin6eJ Ruslar#n 6ephedeki %a"kumandan# Peneral
'ergman=#n kumandas#nda 6em=an 1/ %in ki"i vard#. 'unlardan 04 %in piyade
ve / %in atl# olup, ;?\u=da da 2 %in piyade ve %irka( %:l!k &a$ak atl#s#
mev6uttu. 'ir de -/ %in ki"ilik ihtiyat kuvveti &ars=da %ulunuyordu. 'u
suretle !rk kuvvetleri Ruslardan iki misli ,a$la idi. oplara gelin6e, iki
tara, %u %ak#mdan m!savi idi.
-3-/ y#l# Aral#k ay# %a"lar#nda I+. kolordunun -D., .2. ve .3. ,#rkalar#,
&:se-Portanos (evresindeki ileri mev$ilerdeki 8!rk9 k#talar#n#n arkas#nda
yer alm#"t#. Gasankale=den &u$et=e giden %ir patika yolu, &:se-Portanos=tan
ge(ip ;ltu (ay# ovas#na iner ve %uradan 7ak#r-%a%a s#rt#na u$an#r, s#rt#n tam
!st!nden ge(erdi. 'u <ke(i yolu< ta%iatiyle (ok (etin %ir yolduB ,akat k#"
mevsiminde, derin kar ta%akas# ile kapah da) ge(itlerine ve kuytu derelere
inmedi)inden, %inek hayvanlar ve yaya ge(enler i(in %ir dere6eye kadar
elveri"li idi. Maten, vaktiyle 8daha evvelki sava"larda9 hayvanlara y!klenmi"
6e%el toplar# %uradan ge(irildi)i i(in %u yola <top yolu< ad# verilmi"ti.
Da)lar#n s#rt#nda esen "iddetli r!$gar y!$!nden %u <top yolu<nda kar
%ar#nama$ veya nis%eten a$ olurduB dolay#siyle
.D-
ge(ilmesi de kolayla"#rd#. Gasankale=nin ku$eyindeki &:se &oyu n- den ge(en
%u <top yolu< /4 km. kadar :tede, Rus s#n#r#ndaki 'ar- di$=in yukar#s#nda ise
7ak#r-%a%a s#rt#ndan So)anl# yaylas#na ula"#rd#. 'ardi$=in ku$eyinde 8-4--.
km9 Allahuek%er Da)lar# %a"lar ve &ars#n hi$as#na kadar u$an#r.
Fnver Pa"a i"te %u <top yolu<nu %ask#n hareketi i(in se(mi"ti. 'ir
iddiaya g:re ona %u ,ikri veren Al%ay &ont S6hulen%erg olmu"tu. &ont
S6hulen%erg, vaktiyle, u$un $aman i,lis=te Alman konsolosu s#,atiyle
%ulunmu" ve av6#l#k merakiyle &a,kaslar#n her tara,#n# ve !rk s#n#r#n#
dola"m#", topogra,yas#n# m!kemmel :)renmi"ti. Alman <asker heyeti<nde
Al%ay r!t%esi ile !rkiye=ye gelen S6hulen%erg, g!ya, %u yol hakk#nda ve
%undan <%ask#n< i(in ,aydalan#la%ile6e)ine ait Fnver Pa"a=ya %ilgi vermi"ti.
Ruslara kar"# yap#la6ak %u %ask#n hareketinin pl>nlar# ha$#rlan#rken, &ont
S6hulen%erg= in de m!him rol! oldu)u anla"#lmaktad#r. Aama,ih %u <top
yolu< gi$li %ir yol de)ildi. Ruslar her ihtimale kar"# %u yolun ge(ti)i s#n#rdaki
'ardi$ k:y!ne %ir muha,#$ k#tas# koymu"lard#. Cakat, Ruslar %u mevsimde,
yani k#" %a"lay#n6a da)lar# ve s#rtlar# :rten kar !$erinden ve %ilhassa s#,#r
alt#nda .4 dere6e so)ukta, !rklerin %u yoldan ge(melerine imk>n ve ihtimal
vermiyorlard#.
Rus 'a"kumandanl#)# %ir ka( g!n sonra %a"laya6ak olan !rk
taarru$undan hi( %ir ha%eri yoktu. 'u s#ralarda Rus 6ephesinde tam %ir
s!kNnet h!kiim s!r!yordu. 7ar Nikola Il.n#n .4 Aral#k 8-3-/9 tarihinde
Sar#kam#"a geli"i, sonra !rk sahas#ndaki Rus ileri mev$ilerini $iyaretle Rus
askerlerinden %ir(o)unu m!k>,atland#rmas#, 6ephedeki askerlerin <vodka<
porsiyonlar#n#n art#r#lmas# ile kutlanm#"t#. !rk taarru$u, "ayet 5-/ g!n :n6e
%a"lan#" olsayd#, %elki 7ar#n hayat# %ile tehlikeye d!"e%ilirdi. Aama,ih !rk
ordugah#nda Rus 7ar#n#n 6epheyi $iyaretinden kimsenin ha%eri voktu.
J
!rk taarru$u .. Aral#k 8-3-/9 g!n! %a"laya6akt#. .3. ve -D.
t!menlerin, pl>na g:re, .5 Aral#k ge6esinde 7ak#r-%a%a s#rtlar#na varm#"
olmalar# gerekiyordu..2 t!men de d !$erinden giderek, <top yolu<ndan
7atak=a vara6akt#. Q!r!y!"e kat#la6ak k#talar an6ak 6e%el toplar#
g:t!re6ekler ve a)#rl#k asgar hadde indirile6ekti. F,rada da)#t#lan kumanya
da pek a$d# ve hemen hemen kuru yu,kaya m!nhas#r kalm#"t#. Askerlerin
!st!nde so)uktan koruna6ak giyim, kal#n kaputlar veya k#sa go6uk, %a"l#k,
s#6ak tutan postal ve y!n (oraplar nam#na hemen hemen hi(%ir "ey yoktu.
Ayakka%#lar#
.D.
k:yl!lerin giydi)i (ar#ktan i%aretti. Askeri %u tar$da, k#"#n, so)u)un
"iddedendi)i %ir s#rada, hele ge6eleri insanlar# delip ge(en so)uk r!$-
g>rda,da)lara t#rmanma)a sevketmek, hi(%ir %ar#nak olmadan ge6eleri ve
g!nd!$leri da)lar %a"#nda kalmak suretiyle, dara6#k %ir yoldan 6e%r
y!r!y!" yaparak, d!"mana kar"# taarru$a ge(irmek, en ha,i, %ir ta%irle
insa,s#$ %ir hareketti.
.2. ,#rkan#n ge(e6e)i yol %ilhassa (etindi. Cakat Fnver Pa"a
Sar#kam#"=taki Rus kuvvetleri ile, ;tyu=daki Rus tugay#n#n aras#na %u !rk
,#rkas#n# sokmakla, %!y!k %ir ka$an( elde ede6e)ini ummu"tu. .2. C#rkay# da,
+. kolordudan 5-. t!men takip ede6ekti. +. kolordudan 54. ve 5.. t!menler de
harekete kat#la6aklard#. 'u iki ,#rka, %irka( g!n :n6e gi$li6e Fr$urum=dan
harekede, gayet ,ena yollardan ge(erek, ortum=a varm#"t#. 'u kuvvetier ;ltu
istikametinde ilerleye6eklerdi. Ali Cethi 'ey kumandas#ndaki %u %irlik de
ortum (ay# :tesinden Gask:y=e, ;ltu=nun -4 km. %at#s#na vara6akt#. Fnver
Pa"a=n#n tasar#s#na g:re %!t!n %u hareketler sonunda .5. Aral#k tarihinde
;ltu=daki Rus tugay# imha edilmi" ve ;ltu kasa%as# da ele ge(irilmi" ola6akt#.
'unu m!teakip .0 Aral#k g!n! de I+. kolordu Sar#kam#"=a h!6um
ede6ekti. 'u harekette +. kolordudan yard#m g:r!le6ekti. 'ir de Ardahan=a
kar"#, Alman %in%a"# Stange=nin kumandas#nda, 5.. t!menden iki alay ve
seki$ top, %ir de iki %in Ka$ harekete ge(e6ek, 'or(ka=dan iti%aren, 'atum-
Ardahan "osesi takip edile6ekti. Qerine getirilmesi gereken %!t!n %u
hareketler, Fnver Pa"a=mn im$as# alt#nda -3 Aral#k -3-/ tarihini ta"#yan ve
.. Aral#k g!n! i6ra edilmesi gereken %ir <g!nl!k emir< ile %ildirilmi"ti. 'u
emirdeki y!r!y!" hesaplar#n# yapanlar asl#nda, Alman %in%a"#s# Celdmann,
Al%ay 8Peneral9 'ronsart von S6hellendor, olmak !$ere hep Almanlard#.
Gaddi$at#nda makul olan %u hesaplar#n aksayan tara,# k#" "artlar#nda asker
y!r!y!" imk>nlar#n#n ve vuku%ulmas# muhakkak olan ge6ikmelerin na$ar#
iti%are al#nmam#" olmas# idi.
Rus 6ephesine gelin6eJ Aral#k ay#n#n ilk yar#s#nda herhangi%ir hareket
olmam#" ve 'ergman=#n kuvvetleri 7ak#r-%a%a s#rt#ndan, Aras nehrine ve
oradan da Dram-Da)=a kadar m!da,aa va$iyetinde kalm#"lard#. Peneral
Qudeni(=in 6epheyi te,ti"ini m!teakip, Rus k#talar#n#n durumunda %ir(ok
iyilik g:r!lm!"t!. 'u ka%ilden olmak !$ere Rus e,rad#na k#"#n s#6ak tuta6ak
giyimler g:nderilmi" 8%ilhassa koyun go6uklar#9 ve askerin s#hh durumu ile
daha (ok ilgilenilme)e %a"lanm#"t#. -3 ve .4 Aral#k g!nlerinde ilk de,a (ok(a
kar ya)m#"t#B
.D5
ayn# g!n Rus n:%et(ileri ;ltu (evresinde, d=e yak#n kesimde %ir tak#m !rk
asker hareketlerinin g:r!ld!)!n! %ildirdiler.
7ok ge(meden, 'ergman=#n Ae6inkirt=teki ordug>h#nda da alarm ha%eri
al#nd#. ;ltu=daki Rus kumandan# stomin, %a"lanan !rk hareketinin
mahiyetini se$erek ona g:re yard#m istediyse de, 'ergman %una ald#rmad#. ..
Aral#k g!n! 'at# 6ephesindeki Rus %a"kumandanl#)# kararg>h#ndanJ Qa%an6#
aSanlardan al#nan telgra,lara g:re Fnver Pa"a=n#n Fr$urum=da %ulundu)u
&a,kastaki Rus kararg>h#na %ildirilmi"ti. Son g!nlerde %eliren !rk asker
hareketleri de !rklerin %!y!k %ir taarru$a ha$#rland#klar#n# g:stermekte
idi. 'unun !$erine i,lis=deki Rus umum valisi nai%i Peneral A#"layevskiy ve
kurmay %a"kan# Peneral Qudeni(, 6ephe %a"kumandan# olan Peneral
'ergman=#n kararg>h# olan Ae6inkirt=e hareket ettiler 8.5 Aral#k9. 'u suretle
Rus kumandanl#)#, Fnver Pa"a=n#n ha$#rlad#)# ve art#k %a"lam#" olan
taarru$unu kar"#lamak !$ere ted%irler almak i(in 6epheye gitmi"
%ulunuyorduB yani taarru$ %ir s!rpri$ olmaktan (#km#" gi%iydi.
Fnver Pa"a=n#n verdi)i emre g:re, .. Aral#k=ta !rk k#talar#n#n
y!r!y!"! %a"lad#. Cakat %u y!r!y!" ta %a"#ndan iti%aren gayet (etin "artlar
i(inde olduB dolay#siyle (ok yava" geli"mekte idi. 5-. t!men, (ok yorgun %ir
halde ge6eyi 8..I.5 Aral#k9 Nariman=da ge(irdi. 54. ve 5.. t!menler de (ok
%!y!k $orluklarla ilerlemi"ler ve %!t!n %ir g!nde an6ak -1 km.
gide%ilmi"lerdiB hal%uki yap#lan pl>na g:re 54.km. gitmeleri l>$#md#. 'u
ge6ikmeden ;ltu=daki Rus kumandan# isti,ade etti ve :n6eden tahkim edilmi"
olan mevkileri tuttu. .5 Aral#k g!n! ;ltu=da (arp#"malar %a"lad#B ,akat yine
Ruslar#n "ans#na 5-. ve 5.. !rk ,#rkalar# sis y!$!nden %ir%irlerini tan#-
mam#"lar ve d!"man $ann#yle %ir%irleriyle (arp#"ma)a %a"lam#"lard#. 'u
(arp#"ma esnas#nda, maalese, !rk askerleri kar"#l#kl# olarak %in ki"iyi
:ld!rd!lerB sis %ira$ y!kselin6e an6ak yanl#"l#k anla"#ld# ve (arp#"ma durdu.
Aama,ih !rk %ask#n# alt#nda stomin, ;ltu=yu tahliye etmek $orunda kald#
ve Ardahan=a do)ru (ekildi.
.5 Aral#k g!n!, !rk kuvvetlerinden .3. ve -D. t!menler (ok %!y!k
$orluklarla y!r!y!"lerine devam ede%ildiler. .3. t!men Rus s#n#r#ndaki
'ardi$=e yakla"m#"t#B -D. t!men ise %!y!k g!(l!klerle 7atak=a varm#"t#B .2.
t!men de 7ak#r-%a%a s#rtlar#ndan, her tara, karla :rt!l! olmak !$ere, Pitgir
(i,tli)inde %ulunuyordu. Fnver Pa"a kendisi ise 6epheye gitmi", :n hareketi
%i$$at idare etmek istemi"ti ve .5I./ Aral#k ge6esini Id mevkiinde ge(irmi"ti.
.D/
./ Aral#k g!n! s!rekli ya)an kar, !rk k#talar#n#n ilerleyi"ini %!s%!t!n
ge6iktirdi. ; g!n Rus generalleri, A#"layevskiy ve Qudeni(, 'ergman ile
kararg>h#nda g:r!"m!"ler ve Sar#kam#"=#n tehlikede oldu)unu anlam#"lard#.
'unun !$erine Sar#kam#"=#n m!da,aas# i(in gerekli ted%irleri almak !$ere
pl>nlar ha$#rlad#lar. 'ilhassa general Qudeni( her ihtimali d!"!nm!" ve ona
g:re gereken emirleri vermi"ti.
Peneral A#"layevskiy=in 6ephe %oyunda otomo%ille %ir a$ dola"mas# ve
%a$# %ilgiler toplamas# sonunda var#lan kanaat#na g:reJ Sar#kam#" %ehemehal
Ruslar#n elinden (#ka6akt#B dolay#siyle o %:lgedeki k#talar# geri (ekmek i(in
%a"ka %ir yol aramak i6a%ediyordu. Aras nehri %oyun6a &arakurt=a ve
oradan da "oseyi taki%en &ars=a gitmek m!mk!n ola6akt#. A#"layevskiy %u
husustaki g:r!"lerini 'erg- man=a %ildirdiB 'ergman da ayn# ,ikirde
oldu)undan, yani Sar#kam#"=#n kay%edile6e)ine kanaat has#l etti)inden, .0I.1
Aral#k ge6esi kendi kesimindeki k#talara umum (ekili" emrini vermek
hususunda kararl# idi. 'u suretle &a,kas Rus kararg>h#nda da durum (ok
kritik $annedilmi" ve nerede ise umum (ekili" %a"lamak !$ere idi.
Ruslar %u s#rada Sar#kam#"=ta hummal# %ir "ekilde m!da,aa terti%at#
almakla me"guld!ler. 'uradaki Rus kuvvetleri haddi$at#nda :nemsi$di.
Ruslar#n (ok %!y!k %ir "ans#na Sar#kam#"ta tesad!,en %#rak#lm#" iki sahra
topu vard#B i"te %u iki top Ruslar#n i"ine (ok yarad#. 'in ki"ilik Ailis
kuvvetleri 8sivil Rus ve Frmenilerden te"ekk!l eden9 "ehrin d#"#nda,
'ardi$=den gelen yol !$erinde mev$i ald#lar. .5 Aral#k sa%ah# !rk
kuvvetlerinden .3. ,#rka 'ardi$=i ge(ip Sar#kam#" !$erine y!r!me)e %a"lad#.
; g!n (ok so)uktu ve kar ya)#yordu. 'ununla k#talar#n y!r!y!"! %!s%!t!n
yava"lad#. Ruslar %ir m!ddet kar"# durmak istedilerse de, (arp#"ma
neti6esinde geri (ekildiler. Cakat erkenden hava karard#. Ruslar Sar#kam#"=a
(ekildiler. !rk askerleri de da) s#rtlar#nda, a(#kta, s#,#r#n alt#nda yirmi
dere6edeki hava "artlar# alt#nda ge6eyi ge(irmek $orunda idiler. 'ereket
versin ki, da)larda (al# (#rp# (oktu ve dolay#siyle ate" yak#p #s#nmak
m!mk!nd!. Nitekim da) s#rtlar# !rk askerlerinin #s#nmak i(in yakt#klar#
ate" k!meleriyle doldu.
Sar#kam#"=taki Rus kuvvetlerine Al%ay 'ukretov kumanda ediyordu.
i,lis=ten demiryolu ile ve 6epheden Sar#kam#"=a s!r=atle yard#m
yeti"tirilme)e (al#"#l#yordu. .0 Aral#k sa%ah#nda 'ukretov=un kumandas#nda
-044 asker, -444 ki"ilik milisten %a"ka demiryolu
%+(
personeli ve i"(ilerinden te"kil edilen %ir kuvvet de vard# ve saat ge(tik(e
Sar#kam#"=a Rus askeri gelmekte idi. Di)er yandan, .0 Aral#k sa%ah#, so)ukta
da) %a"#nda ge6eyi ge(iren .3. !rk ,#rkas# askerinden y!$ler6esi donmu",
:lm!"t!B sa) kalanlardan %ir (o)u da %ar#nak arayarak etra,taki (i,tlik ve
k:ylere da)#lm#"t#. .3. !men hareketin %a"#nda 2444 ki"i iken "imdi ilk hatta
an6ak /444 mev6udu kalm#"t#.
!rk k#talar# %u (ok a)#r "artlar i(inde 2 6e%el topu getire%ilmi"lerdi.
Fnver Pa"a, Sar#kam#"ta tek %ir Rus topu %ulunmad#)# $an- n#nda idi.
Gal%uki orada, yukar#da s:ylendi)i gi%i ve %ir tesad!, eseri olarak iki sahra
topu vard#. !rk toplar# Sar#kam#"=a top ate"i a(#n6a, Rus toplar# hemen
kar"#l#k verdiler ve daha %!y!k (apta olduklar#ndan !rk toplar#n#
susturdular. 'undan %a"ka Ruslar !rk hatt#na "iddetli makinal# t!,ek ate"i
a(t#lar. Sar#kam#" sava"# %ununla %a"lam#" oldu. Fnver Pa"a=n#n verdi)i emre
g:re, .0 Aral#k g!n! di)er !rk k#talar#n#n da Sar#kam#" yan#na gelmi"
%ulunmalar# i6a%ediyordu. Cakat kar ve so)uk y!$!nden gelmesi gereken
%irlikler yeti"emediler. I+. kolordu, vak#a Sar#kam#"=#n :n!ne varm#"
%ulunuyordu, ,akat %u kolordu (ok sars#lm#" %ir halde idi. 'ir ha,ta :n6e .0
%in mev6udu ve %ir(ok 6e%el topu %ataryalar# ile m!6ehhe$ken, "imdi an6ak
-4 %in ki"i kalm#"t#B onlar da %itkin %ir halde idilerB an6ak .4 kadar 6e%el
topu kalm#"t#B onlar da 'ardi$ ile Sar#kam#" aras#nda idiler. Aama,ih Fnver
Pa"a yine de !mitsi$ de)ildiJ 'at#dan +. kolordunun yeti"mesi her an
%ekleniyor ve +I. kolordunun enerSik taarru$u kar"#s#nda Ruslar#n
Sar#kam#"=a 6epheden dal#p ayr# %ir kuvvet g:nderemiye6ekleri
$annedilmekte idi. Gal%uki durum maalese, Fnver Pa"a=n#n umdu)u gi%i
(#kmad#.
+. kolordu kumandan# Ga,#$ Gakk# Pa"a, en gerekli %ir $amanda, yani
en kritik .0 ve .1 Aral#k g!nlerinde Sar#kam#"=a gelemedi. 7!nk! .5
Aral#k=ta ;ltu=yu $aptetmi", sonra Rus kuvvetlerini taki%en Ardahan=a do)ru
y!r!m!"t!. Ruslar %u sava"larda epey kay#p vermi"lerdi. Ga,#$ Gakk# Pa"a
.0 Aral#k g!n! Penek=i i"gal etti ve oradan da 'ardi$=e gittiB sonra Aerdenik
!$erine y!r!d!B maksad# %ir an evvel Ardahan=# ele ge(irmekti. Cakat Fnver
Pa"a=dan ald#)# %ir emir !$erine Ardahan=a hareketi durdurarak, Sar#kam#"
istikametinde y!r!me)e %a"lad#. 'unu yaparken 5444 rak#ml# ve (ok sarp %ir
da) olan Allahuek%er da)lar#ndan ge(meyi tasarlad#. &ahraman !rk
askerleri %una da katland#lar, ,akat %u y!r!y!" Ga,#$ Gakk Pa"a=ya (ok
pahal#ya mal oldu. *imdiye kadar gayet iyi %ir haldt olan 54. ve 5 - . t!menler
%u y!r!y!" esnas#nda m!thi" kav#plara
.D1
u)rad#lar. Ga,#$ Gakk# Pa"a .1 Aral#k ge6esi Fnver Pa"a ile %ulu"tu ve
durum hakk#nda %ilgi edindi.
'u ge6ikmeler sonunda Ruslar, demiryolu sayesinde Sar#kam#"=a %oyuna
asker ve mal$eme y#)a%ilmi"lerdi. Cakat !rk h!6umu .D ve .2 Aral#k
g!nleri de %!t!n "iddeti ile devam etti. Sar#kam#"=#n yukar# mahallesi iki de,a
el de)i"tirdi ve sonunda !rklerin elinde kald#. 'a$# atl# !rk m!,re$eleri
&ars=a giden demiryoluna (#k#p, Qeni- selim istasyonundaki raylar# havaya
u(urdularB %ununla Sar#kam#" ile &ars aras# kesilmi" oldu.
.D Aral#k g!n! %!t!n !rk h!6umlar# Ruslar tara,#ndan geri at#ld#ysa
da, Ruslar Sar#kam#" i(in tehlikenin (ok %!y!k oldu)u $ann#nda idilerB (!nk!
hakik !rk kuvvetlerinin miktar#n# %ilmiyorlar, oldu)undan (ok ,a$la
tahmin ediyorlard#. 'ir de "u iki hadise Ruslar# tel>"a d!"!rd!J Ardahan=#n
!rklerin eline d!"t!)! ve oraoa %!y!k %ir !rk kuvveti %ulundu)u ha%eri
al#nm#"t#. Sonra &a$aklar#n eline !rk .2. ,#rka kurmay %a"kan# esir
d!"m!"t!B &urmay=#n evrak# aras#nda Fnver Pa"a=n#n yukar#da $ikredilen
<g!nl!k emir<- inin de %ir sureti vard#. 'u emir tetkik edildikten sonra,
Peneral A#"layevskiy !rk taarru$unun mahiyetini :)renin6e deh"etler
i(inde kald#. A#"layevskiy %u taarru$ hareketinin devam etmekte oldu)u
,ikrine sapland# ve hatt> umum (ekili"e karar verilir gi%i oldu. An6ak %u
yap#lmadan :n6e Ae6inkirt=te 'ergman ve Qudeni( ile dan#"t#. Qudeni(
(ekili"e "iddetle kar"# koydu ve %u suretle Peneral A#"layevskiy Rus
k#talar#na umum (ekili" emrini vermekten va$ge(ti. .2 Aral#k g!n! durum
a(#k(a Ruslar#n lehine d:nm!" gi%iydiB (!nk! art#k (ok y#pranm#" olan !rk
askerlerinin o g!nk! h!6umlar# eskisi gi%i tesirli olam#yordu.
Sar#kam#" i(in en (etin sava" .3 Aral#k g!n! yap#ld#. .2 Aral#k=ta !rk
kuvvetlerinin +. kolordudan .2. ,#rka h!6um ha$#rl#klar# yapm#", 5-. t!men
de urnagelin yama(lar#nda, sol kanad# ile demiryolu %oyun6a Qa)#sasan=a
dayanm#"t# 8Sar#kam#"=#n 1,0 km. ku$ey do)usunda9. .2I.3 Aral#k ge6esi 54.
,#rka demiryolunu ge(ip Sar#kam#"=#n g!neyindeki Aliso,u=yu i"gal etti. 'u
suretle Ruslar#n &ars ile irti%at# kesilmi"ti. Cakat Sar#kam#"=# saran !rk
kuvvetleri art#k (ok $ay#,t#. +. kolordunun iki t!meni an6ak -. %in ki"i, I+.
kolordu da an6ak 1 %in ki"i kuvvetinde olup her iki kolordu aras#ndaki irti%at
da g!(l!kle yap#la%iliyordu. !rk kuvvederi %ilhassa top %ak#m#ndan
Ruslara na$aran (ok $ay#, %ir durumda idiler.
.DD
'una kar"#l#k Rus kuvvetlerinin say#s# s!r=atle artm#" ve -5--/ %in
mev6udu olmu"tu. 5/ top ve (ok(a makinal# t!,ek Rus ordusunun ate"
kudretini artt#rm#"t#. Lstelik Rus askerleri iyi giydirilmi", iyi ye- dirilmi"-
i(irilmi"tiB ge6eleri de !st! kapal# mevkilerde idiler.
.3 Aral#k g!n! "iddetli (arp#"malar oldu. !rk askerleri a( ve yar#
(#plak ve yorgun olduklar# halde arslanlar gi%i d!"mana sald#r#yorlard#.
Cakat Ruslar da "iddetle kar"# koydular. Rus muka%il taarru$u da %i$im
askerler tara,#ndan "iddetle geri at#ld#. 7ok kanl# s!ng! h!6umlar# yap#ld#.
Fnver Pa"a %u (arp#"malar# yak#ndan takip ve idare etti. Cakat o g!n %i$im
askerler Sar#kam#"=# alamad#lar. Fnver Pa"a ise ne pahas#na olursa olsun
muhakkak %ir neti6e elde etmek istiyor ve Sar#kam#"=# %ehemehal ele
ge(irme)e a$metmi" gi%iydi. 'a"kumandan vekili emri ile %ir ge6e %ask#n#
sonunda, Sar#kam#"=#n ku$eyine d!"en <&artal Quvas#< mevkii, Ruslardan
geri al#nd# ve %i$im askerler Sar#kam#"=#n i(ine girdiler. Cakat ge6e
karanl#)#nda 6ereyan eden m!thi" %ir s!ng! sava"# sonunda !rkler "ehirden
geri at#ld#larB %u esnada /44 kadar esir de verildi. Fnver Pa"a %u durum
kar"#s#nda, 54 Aral#k g!n! 5444 kadar !rk askeri gelip kat#ld#)# halde,
h!6umun yenilenmesi, i(in emir vermedi.
Gal%uki o g!n, yani 54 Aral#k, Ruslar#n durumu %!s%!t!n d!$eldi.
Ae6inkirt=den getirilen 1 havan topu ile !rklerin mev$ii tesirli %ir "ekilde
d:)!lme)e %a"lanm#"t#. 'u Rus top ate"inin tesiri alt#nda !rk kuvvetleri, %u
kadar inatla m!da,aa ettikleri <Qukar# Sar#kam#"< mahallesini %o"altmak
$orunda kald#lar. 'u suretle h!6um te"e%%!s! tedri6en Ruslar#n eline ge(mek
!$ere idi.
Aama,ih Ruslar i(in tehlike ve kri$ hen!$ %!s%!t!n giderilmi" de)ildi.
.3 Aral#k g!n!, Peneral 'ergman durumu tehlikeli sanarak, Ae6inkirt=ten
umum %ir (ekili" yapmak karar#n# almak istemi"ti. Cakat yine Peneral
Qudeni( onu %u karar#ndan va$ ge(irme)e muva,,ak olduB an6ak %a$#
k#talar#n %ir miktar geri al#nmas# ile yetinildi. .3 ve 54 Aral#k tarihlerinde
Qudeni(=in k#talar# !rk +I. kolordusuna kar"# 6ephe alm#"t#. 54 Aral#k g!n!
Ruslar#n durumunu d!$elten %ir olay daha olduJ Ruslar s!ng! h!6umu ile
Sar#kam#" yan#ndaki, Ahurera$ ve Qayla 'ardi$ (i,tliklerini ele ge(irdiler.
'unun !$erine Rus top(usu tara,#ndan Sar#kam#"=a yakla"an !rk k#talar#n#n
ate"e tutulmas# m!mk!n oldu. Nitekim Ruslar hemen harekete ge(tiler. ;
arada &ars=tan ve i,lis=ten %oyuna yard#m gelmekte oldu)undan, Ruslar
Sar#kam#"=ta art#k "!phe g:t!rme$ %ir !st!nl!k sa)lam#"lard#.
%+8
-;6ak 8-3-09 g!n!, Fnver Pa"a, art#k tasarlam#" oldu)u %u mua$$am
taarru$unun, Sar#kam#" yak#n#nda tam %ir %a"ar#s#$l#)a u)rad#)#n#
g:rm!"t!. !rk kuvvetleri %una %akmaks#$#n - ve . ;6ak g!nlerinde de
(arp#"malara devam ettilerse de, hi(%ir neti6e elde edemediler.
*a"#la6ak 6ihetJ !rk askerlerinin %u kadar $ayiat vermelerine, daha
do)rusu so)uktan, a(l#ktan ve yorgunluktan :lmelerine ra)men, hal>
(arp#"maya devam etmeleri idi. ;n g!n m!temadiyen a(#kta, s#,#r#n
alt#nda .4 dere6eye d!"en so)ukta, giyimsi$, s#6ak yemek de)il, so)uk
yemek %ile %ulamadan, m!temadiyen y!r!y!" ve sava" halinde %ulunan
%u insan!st! tahamm!l!, !rk askerinden %a"ka hi( %ir milletin askeri
g:stereme$di. Cakat %u m!thi" m!6adelede !rk askerinden on
%inler6esi so)uktan dondu, :ld!. 'u durum kar"#s#nda . ;6ak g!n!
art#k durum tamamiyle sarahat kes%etmi"tiJ !rk kuvvetlerinin
Sar#kam#"=# almalar# imk>ns#$d#. Dolay#siyle, %u taarru$un as#l hede,ini
te"kil eden hareket de yap#lam#ya6akt#J ?leri mev$ilerde %ulunan Rus
&a,kas ordusunun (ekili"ine mani olup %u d!"man kuvvetlerini imha
etmek ve &a,kaslara do)ru !rk ilerleyi"ini sa)lamak. Aksine,
Sar#kam#"=a kadar ilerleyen !rk kuvvetleri "imdi Ruslar tara,#ndan
imha edilmek tehlikesine maru$dular.
.;6ak g!n! Fnver Pa"a, m!teeessir %ir halde, ,akat hissiyat#n# %elli
etmeyerek, 6epheden ayr#ld#. &#$#lkilise yan#nda a$ kals#n %ir Rus
m!,re$esinin eline d!"!yordu. Fnver Pa"a 5 ;6ak g!n!, +I. kolordu
kumandan# A%d!lkerim Pa"a=n#n kararg>h#ndan ge(ti ve Fr$urum=a
gitti. ;radan da hi(%ir "ey olmam#" gi%i, istan%ul=a d:nd!. Sar#kam#"
yan#ndaki (arp#"malar ise -D ;6ak g!n!ne kadar devam etti ise d6
%unlar#n art#k :nemi kalmam#"t#. !rk k#talar# tedri6en geri (ekildiler
v6 yine so)uktan, dondan, a(l#ktan m!thi" $ayiata u)rad#lar. Ardahan
ve ;ltu yeniden Ruslar tara,#ndan i"gal edildi.
Sar#kam#" taarru$u !rk ordusunun (ok %!y!k kay#plar vermesine
se%e%iyet verdi. Askerin ekserisi d!"man kur"unu ile de)il, so)uktan donarak
veya a(l#ktan :ld!. 'ir k#sm# ise esir d!"t!. I+. kolordu &umandan# Ali ihsan
Pa"a ve ikiy!$ kadar $a%it ve %irka( %in ne,er esir edilmi"ti. Mayiat#n kat=
%ir rakamla tes%iti imk>ns#$d#rB hareketin %a"#nda, yani taarru$a %il,iil
i"tirak eden 34 %in asker varken, geri d:nenlerin say#s#n#n -4--. %in ki"i
oldu)u anla"#lmaktad#r. 'unlardan -0 %ini esir oldu)una g:re, geriye kalan
D4-D0 %in asker, maalese, so)uktan veya sava"tan :lm!" veya yaralanm#"t#.
Ruslar#n kay%# da a$ de)ildiJ -1 %in :l! ve yaral# -. %in hasta idiB %unlar#n
(o)u donma)a maru$ kalm#"t#.
.D3
'u suretle Fnver Pa"a=n#n har%in ta %a"#ndaki %u <asker ma6eras#<
!rk ordusunun en g!$ide unsurunun l!$umsu$ yere har6anmas#, isra,# ile
sonu(land#. 'u manas#$ taarru$da kay%olan asker %irliklerin yerine %ir daha
o kalitede asker konamad#. 'unun a6# neti6eleri de kendisini g:stermekte
ge6ikmedi J Sar#kam#" taarru$unda %u kadar m!him kuvvet, s#n#r# m!da,aa
eden %irlikler har6and#ktan sonra, Fr$urum, Do)u-Anadolu ve &aradeni$
sahili %undan %:yle Rus taarru$una a(#kt#. A$ sonra 7anakkale 'o)a$#=na
y:neltile6ek olan ?ngili$ ve Crans#$ deni$ ve kara taarru$u, %!t!n !rk
kuvvederinin oralara 6el%ini gerektirdi)inden, ?stan%ul ve 'o)a$lar#n
m!da,aas# en hayat %ir pro%lem olmu", &a,kas s#n#r#na ta$e kuvveder
g:nderilmesi imk>ns#$ hale gelmi"ti.
Sankam#" taarru$una ait, "iddetli sans!r dolay#siyle ?stan%ul
mat%uat#nda hemen hi(%ir ha%er (#kmad#. An6ak %a$# %a"ar#lar hakk#nda
k#sa6a %ilgi verilmekle yetinildi. Aesel> ;ltu=nun al#nmas# ve Ardahan=#n
%i$im kuvvetler tara,#ndan i"gali iri har,lerle ya$#lm#"!. '!y!k ga$etelerden
%irinde, hatt>, <&a,kaslara do)ru< adiyle %a"makale (#km#" ve %ununla !rk
taarru$unun esas hede,i g:sterilmek istenmi"ti. Cakat !rk hareketinin
durdurulmas# ve %!y!k kay#plar verilmesi hakk#nda ga$etelerde hi(%ir ha%er
(#kmad#. Aama,ih %a"ar#s#$ %ir taarru$ ve m!thi" kay#plar hakk#ndaki "ayi-
alar a)#$dan a)#$a s:ylenmi" ve her tara,a yay#lm#"t#. Cakat %undan a(#ktan
a(#)a konu"ma)a kimse 6esaret edemiyordu. Repheden d:nen !rk ve Alman
$a%itlerinin de olup-%itenler hakk#nda %ir(ok kimseye ha%er verdikleri
anla"#l#yor. Alman $a%itlerinin kendi asker 6ihetlerine %una ait mu,assal
rapor sunduklar# da muhakkakt#.
Aama,ih %ir k!l halinde !rklerin &a,kaslardaki %u he$imetlerinin
Almanlar i(in ,a$la %ir :nemi yoktuB (!nk! %u %a"ar#s#$l#)#n Rus-Alman
6ephesine tesiri olmaya6akt#. Ruslar ise Sar#kam#" olaylar#n# ve Rus $a,erini
te,erruat# ile ga$etelerde yay#nlad#lar. Al#nan !rk esirlerinin resimlerini
%ast#larB %u m!nase%etle !rklerin maru$ kald#klar# $ayiat hakk#nda da %ilgi
verildi. Ruslar vas#tasiyle m!tte,ikleri de %u olaylardan ha%erdar oldular ve
?ngili$, Crans#$, ga$ete ve me6mualar#nda Sar#kam#" ,el>keti hakk#nda %ir(ok
ya$# ve resim ne"rettiler. 'u suretle %u m!thi" olaydan ha%erdar edilmeyen
sade6e !rk halk# oldu. An6ak 6epheden geri d:nen ve %u elm vakalara "ahit
olan asker ve $a%itler, ,#s#lt# halinde %undan %ahsetmi"ler ve orduda
yaym#"lard#. 'u ,e6i olaydan y#llar sonra dahi %unun a6# hat#ralar# askerler ve
$a%itler aras#nda yava" sesle ve #$d#rap (ekilerek anlat#lmakta idi.
.24
'u ,a6ian#n en (ok sorumlusu olan ve hen!$ 50 ya"#na %asan <Damad-#
"ehriyar<, 'a"kumandan vekili, Fnver Pa"a=ya g:reJ <Almanlar neti6e
vere6ek kat= meydan muhare%elerine do)ru y!r!rken %i$leri 8!rkleri9
ataletle ithama %a"lam#"lard#. 'u se%eple Sar#kam#" taarru$u tamamen asker
%ir l!$um !$erine yap#lm#"t#r<.
-
Fnver Pa"a %!t!n %u olup %itenleri asker %ir
hareket ve harpte <ola)an "eyler< diye tel>kk etmi" ve %u m!thi" ,el>ketten
:t!r! hi(%ir tel>" veya pi"manl#k eseri g:stermemi"tir. Gatt> %undan gerekli
%ir ders dahi almam#"t#r. 'u gi%i taarru$lara te"e%%!s etmeden :n6e, %unun
%a"ar#l# %itmesini sa)lamak i(in %!t!n gerekli ted%irlerin al#nmas#
gerekti)ini, her hususu adamak#ll# :l(mek-tartmak "art oldu)unu, %a$#
kimselerin %en$ettikleri <Napoleon tasla)#< %u gen( kumandan#n Gar%in
devam# %oyun6a anlayamad#)# iddia edilmi"tir. Fnver Pa"a=n#n
vatanperverli)i, sonsu$ 6esaretinden kimsenin "!phesi yoktuB ,akat %u
Sar#kam#" taarru$u, kendisinin %ir kumandan olarak ka%iliyetini %ir (ok
mah,ilde "!pheye d!"!rm!" oldu)u muhakkakt#r. Aama,ih %u "!phe o
$aman asla i,ade edilememi"ti. Sar#kam#" ,el>ketinden sonra da Fnver
Pa"a=n#n prestiSi eskisi gi%i sars#lmadan devam etmi"tir.
Fnver Pa"a=mn <Sar#kam#" taarru$u< %a$# mah,illerde "iddetle tenkit
edilmi"tir. 'u taarru$ esnas#nda Fnver Pa"an#n yan#nda, &urmay %a"kan#
si,at#yle %ulunan, general 'ronsart=#n %ildirdi)ine g:reJ <!rk pl>n#n#n
%a"ar#s#$l#)a u)ramasrndaki %a"l#6a se%e%iJ !rk kolordular#n#n ayr# ayr#
hareket etmeleri idi. Di)er yandan !rk k#talar# %:yle %ir taarru$u yapa6ak
"ekilde ha$#rlanmam#"lard#.< 'ronsart=#n dediklerine %ak#l#rsa <Alman
$a%itlerinin %ulunmad#klar# %irliklerde (ok (a%uk disiplinsi$lik %a"g:stermi"
ve so)uktan korunmak kaygusu ile k#talar toplu halde ormanlara da)#lm#"lar-
d#. ':yle6e I+. kolordu darmada)#n#k olmu"tu.
.
Sar#kam#" hareketi i(in
kuvvetlerden %ir k#sm# Iraktan 8yani s#6ak iklimli %ir yerden9 getirildi)i
6ihetle,
5
hareket esnas#ndaki m!thi" so)uklara dayana6ak ka%iliyette
de)illerdi. I+.n6u kolordu kumandan# Ali ?hsan Pa"an#n emriyle, askerler
<a)#rl#k olmas#n< diye kaputlar#n# ve (antalar#n# geride %#rakm#"t# - %u
askerler s#,#r#n alt#nda .4 dere6e so)ukta :lme)e mahkNmdular. Sovyet Rus
harp tarih(isi &orsun ise !rk taarru$ pl>n#n# k!(!msememi", ve %ununla
Ruslar#n 6iddi %ir
t Ali Muat Iebesoy, :illt m)cadele hCt,ralar,$ 9stanbul '*(@, s2 '+2
% ;on J;an0enheim an AusS2 Amt2 =era2 %@ Uan2 '*'(2 tel, >r2 '**2
@ Uose# =omiankoSski, +er O
!stmm
en*r!ch des 5ttomanischen eiches$ s2 'HC2
.2-
tehlikeye maru$ kald#klar# %elirtilmi"tir.
-
Di)er yandan, %u hareketin
%!s%!t!n yap#lmaya6ak gi%i olmad#)# da %ilinmektedir. Gareket esnas#nda, hi(
umulmayan hadiselerin $uhuru, 8mesel> Sar#kam#"=ta tesad!,en %#rak#lan iki
sahra topu %ulunmas#B veya Ga,#$ Gakk# Pa"a=n#n harp sahas#na iki g!n ge(
gelmesi9 %a"ar#s#$l#)#n %a"l#6a se%e%leri tel>kki edile%ilir. Rus asker
mah,illeri- de, %a"ta Peneral A#"layevskiy ve Peneral 'ergman olmak !- $ere,
!rk taarru$u kar"#s#nda korkuya d!"m!"ler ve a$ daha Rus k#talar#na
umum (ekili" emri vermek istemi"lerdi. 'u yap#ld#)# takdirde !rk
taarru$unun tam Fnver Pa"a=mn tasarlad#)# gi%i geli"mesi m!mk!nd!. Cakat,
(ok daha realist olan ve durumu so)uk kanl#l#kla m!talaa eden Peneral
Qudeni(, Ruslar#n (ekili"ine mani olmu"tu. Di)er yandan !rkiye=deki Alman
<asker heyeti< %a"kan# Peneral Kiman von Sanders, %u <Sar#kam#" harekeri-
ni<hakl# (#karman#n harp tarihi %ak#m#ndan imk>ns#$ oldu)unu iddia etmi" ve
dolay#siyle Fnver Pa"a=y# su(lam#"t#r.
.
;na g:re, "ayet !rkler Sar#kam#"=#
alm#" olsalar %ile, &ars=# d!"!rmek i(in ellerinde kuvvet ve imk>nlar# yoktu.
Dolay#siyle !rk taarru$u &ars=ta yine de Ruslar tara,#ndan durdurulmu"
ola6akt#.
Sar#kam#"=taki Rus $a,erinin, %a"ka harp sahas#nda yank#s# oldu)u da
iddia edilmektedir. !rklerin S!vey" kanal#na h!6um te"e%%!sleri, A#s#r=da
ve di)er A!sl!man !lkelerde <Panisl>mist< siyaset ve <Pihad-# ek%er< i6a%#
?ngiltere=ye dar%e indirmek istemeleri, ingiltere=de, !rkiye=nin %ir an :n6e
harp d#"# edilmesi gerekti)i kanaatini kuvvetlendirmi"ti. 'u i"in, %a"ta
Rhur6hill olmak !$ere, 7anakkale=yi donanma ile $orlamak ve istan%ul=u ele
ge(irmekle m!mk!n ola6a)# san#l#yordu. Sar#kam#"=taki !rk ma)lu%iyeti
%:yle %ir te"e%%!s! kolayla"t#ra6ak gi%i idi. Nitekim -3-0 *u%at=#nda ?ngili$
ve Crans#$ donanmalar# 7anakkale 'o)a$#na kar"# hareket i(in ha$#rl#klara
giri"tiler ve %u husustan Rus h!k!metini de ha%erdar ettiler. Rus
donanmas#n#n da %u te"e%%!se m!$ahareti istendi.
Ruslar##n m!$ahereti, &aradeni$ donanmas#n# istan%ul 'o)a$#na kar"#
sevketmek veya 'o)a$a yak#n %ir yerde karaya asker (#karmakla ola%ilirdi.
Aama,ih Rus h!k!met mah,illerinde ?ngili$lerin %u te"e%%!sleri ve
m!$aheret ri6alar# pek ho" kar"#lanmam#"t#. Ruslar, ta %a"tan 'o)a$lara kar"#
harekete Qunan donanmas# ve askerlerinin i"tirak ettirilmemesini talep
etmi"ti. Mira, istan%ul ingili$lerle
' >2 )orsun, Sar,kam,ps,kaya operatsiya$ Boskova '*@C, s2 *2
% Bkz2 yuk2 s2 %D82
%8%
%irlikte Qunanl#lar tara,#ndan i"gal edile6ek olursa, eninde sonunda oran#n
Qunanistan=a %#rak#lmas#ndan korkuluyordu.
Aama,ih Rus &aradeni$ donanmas#, yine de, ?ngili$ hareketini
desteklemek !$ere, 'o)a$lara do)ru a(#la6akt#B hatt> Rus askerlerinin
m!tte,iklerle %irlikte ?stan%ul=u i"gale kat#lmalar# i(in gerekli ted%irler de
al#na6akt#. 'u maksatlad#r ki, Rus %a"kumandanl#)#n6a, -3 *u%at -3-0
tarihiyle, &aradeni$ donanmas# kumandan# Amiral F%erhardt=a %ir emir
g:nderilmi"ti. 'u m!nase%etle ;dessa=daki ve &#r#m=daki VII. Rus
ordusunun harekete ha$#rlanmas# yolunda emir dahi verilmi"ti. Aama,ih %u
<ha$#rl#klar< daha $iyade %ir g:steri" mahiyetinde olup !rkleri tehdide ve
aldatma)a matu,tu. Rus %a"kumandanl#)# %u s#ralarda 8ve sonralar# da9
'o)a$lar#n yak#n#na karaya asker (#karmay# 6idd olarak hi(%ir $aman
d!"!nmemi" ve %unu m!tte,iklerine dahi %ildirmemi"tir. A!tte,iklerin ve
Ruslar#n hesaplar# Almanlar#n Rus ordusuna indirdikleri "iddetli dar%elerle
%o"a (#km#"t#. Dolay#siyle Rus %a"kumandanl#)# m!temadiyen Alman ve
Avusturya 6ephelerine yeni kuvvetler sevketmek me6%uriyetinde idi.
'o)a$lara kar"# giri"ile6ek ?ngili$ ve Crans#$ donanma hareketi %ir yandan
!rkiye=yi har% d#"# etme)e matu, ise, ayn# $amanda, Alman asker dar%esi
alt#nda sars#lmaya %a"layan Rusya=ya yard#m ede%ilmeyi g:$ :n!nde
%ulunduruyordu. Rus yenilgileri dolay#siyle ;dessa=dan veya &#r#m=dan
?stan%ul yak#nlar#na Rus askerinin g:nderilmesi imk>ns#$ idi. Cakat,
;dessa=da yine de Rus asker ha$#rl#klar# yap#l#r gi%i g:sterilere %a"vurulmu"
ve %ununla !rkler aldat#lmak istenmi"=ti. !rk %a"kumandanl#)#nda da %u
hareketler 6iddiye al#nm#" ve 'o)a$lar#n m!da,aas# i(in m!him6e !rk
kuvvetleri ?stan%ul=da al#konmu"tu.
D o ) u A n a d o l u = d a R u s t a a r r u $ l a r # v e i l e r l e y i " l e r i @
Sar#kam#" %o$gunundan sonra 8!rk9 III. ;rdusu an6ak .4 %in ki"ilik
%ir kuvvete inmi"tiB %u ordunun yeniden te"kil>tland#r#lmas# me6%uriyeti
vard#. 'u i"e de)erli kumandanlardan Ga,#$ Gakk# Pa"a memur edildi. Cakat
Ga,#$ Gakk# Pa"a=n#n -3-0 Aart=#nda Fr$urum=da ti,ustan :lmesi ile, Rus
6ephesindeki !rk ordusu gen( ve enerSik %ir kumandan#ndan mahrum
kald#. Aama,ih !rk ordu
m Maydalanlan esas eserK f;2 72 D2 Ailen and =oul Burato##, .a!casian #nltle',elds$
s2 @H% ve devam2
%8@
sunda de)erli %ir(ok Pa"a ve daha a"a)# r!t%ede kumandanlar mev6uttu.
'unlardan %iri de Fnver Pa"a=mn am6as# Galil Pa"a idi. Galil Pa"a, 5D. ve 52.
t!menler ve \andarma %irlikleriyle takviye edile6ek ve Diyar%ekir=den
hareketle, ?ran A$er%ay6an#=na gire6ek, Ruslar tara,#ndan %o"alt#lm#" olan
e%ri$=i i"gal ede6ekti. 'ununla, Fnver Pa"a=n#n tasarlad#)# <!rk illerini
,etih< pl>n#ndan hi( olma$sa %ir k#sm# ger(ekle"mi" ola6ak, &a,kaslardaki
!rk-A!sl!man unsurlar# harekete ge(irmek imk>n# has#l ola6ak
san#l#yordu.
Gar%in %a"#ndan iti%aren ;smanl# Devletinin %!t!n erkek n!,usunun
askere al#nmas# h#$la tat%ik edilmi"ti. Dolay#siyle ordudaki asker say#s#
s!r=atle artm#"t#. - 3 - 0 *u%at=#nda !rk ordular# /4 ,#rkadan, yani 044 %in
ki"iden i%aretti. Ayn# y#l#n &as#m ay#nda !rk kuvvetleri 0. ,#rkaya
(#kar#lmak suretiyle en y!ksek merte%eyi %ulmu"tuJ 1/4 %in asker, ..2 %in
hayvan, -./D seyyar top ve 0.4 kale topu vard# 8%a"ka %ir l#esa%a g:reJ 244
%in asker9. 7anakkale sava"lar#nda ve ondan :n6e Sar#kam#"=ta !rk ordusu
(ok kay#p vermekle %era%er 87anakkale=de .44 %in ki"i9, orduda e,rat
%ak#m#ndan s#k#nt# (ekilmiyordu. '!t!n mesele yeter dere6ede harp
mal$emesi ve askere giyim temin etmekti. 'ulgaristan=#n da Almanya
tara,#nda har%e girmesini m!teakip 8-/ Fkim -3-09, !rkiye ile Almanya
aras#nda karadan da irti%at temin edilin6e, (ok miktarda sil>h ve harp
mal$emesi gelme)e %a"lad#.Cakat daha :n6e !rk ordusunda %u %ak#mdan
%!y!k %ir s#k#nt# (ekilmi"ti.
Fnver Pa"a=n#n gayesi, Sar#kam#" ,iyaskosuna %akmaks#$#n Ruslara
kar"# yine de %ir $a,er ka$anmakt#. Galil Pa"a da i"te %u gaye ile e%ri$=e
g:nderilmi"ti. Cakat Ruslara gale%e (almak, Fnver Pa"a=n#n tasarlad#)# gi%i
kolay %ir i" de)ildi.
Sar#kam#"=taki yenilgiden sonra harp te"e%%!s! &a,kas 6ephesinde
Ruslara ge(mi"ti. Ruslar#n %undan %:yle m!da,aada kalmay#p taarru$
ede6ekleri a"ik>rd#. Sar#kam#" sava"lar# Ruslar i(in (etin %ir imtihan te"kil
etmi", onlar da %unu %a"ar# ile vermi"lerdi. An6ak, ka%iliyetsi$li)i meydana
(#kan 6ephe kumandan# Peneral 'ergman %a"ka %ir g:reve nakledilmi",
yerine de ka%iliyetli ve enerSisi ile tan#nan Peneral Qudeni( tayin
edilmi"ti.'undan %:yle Peneral Qudeni( &a,kas 6ephesinde !rklere kar"#
sava"an Rus ordusunun kumandan# s#,at#yle en :nemli sava"lar# idare
ede6ektir. Peneral Qudeni( $aten, Sar#kam#" sava"lar#nda asker hareketlerde
oldu)u gi%i te"kil>t(#l#)# ile de ka%iliyetini g:stermi"ti. Sava"ta maru$ kal#nan
kay#plar# tel>,i i(in hemen ,aaliyete ge(ti. 'ilhassa askerin giyindiril-
.2/
me"ine, ia"esine v6 s#hh 6ihetlere ayr#6a :nem verdi. Ayn# $amanda yollar#n
tamirine (al#"t#. 'u suretle Ruslar#n &a,kas ordusu, -3-0 y#l# ya$#n#n sonunda
tamamiyle taarru$a ha$#r %ir hale gele6ekti. Aama,ih Rus hareketi daha
evvel %a"lad#.
Rus taarru$unun %a"lang#( kesimi 'atum oldu. 'uran#n kumandan#
Peneral Kyakhov adl# (ok at#lgan %iri idi. 'atum=da ,a$la %ir kuvvet yoktu,
me6muu -. ta%ur, 2 top v6 iki P!r6! <dru$inas#<ndan i%aretti. &endisinin %u
mahdut kuvvetlerle a"a)# 7oruh ovas#n# ele ge(irmesi yolunda, Qudeni(
tara,#ndan ;6ak 8-3-09 %a"#nda emir verildi. Aama,ih oradaki !rk
kuvvetleri d6 a$d#J Ardahan=dan (ekilen -044 munta$am asker ve iki !(
hudut muha,#$ ta%uru ve %ir miktar gayri munta$am Ka$ ve A6ar %irlikleri
vard#.
;6ak ortalar#ndan sonra, Peneral Kyakhov harekete ge(ti. *iddetli
(arp#"malardan sonra Ruslar Gopa=y# ald#lar. Sava"lar *u%at ay#nda
yava"lad# ve Aart ay# i(inde Ruslar sahil %oyun6a an6ak -4 km. kadar
derleye%ilmi"lerdiB !rk mukavemeti kar"#s#nda Ruslar durmak
me6%uriyetinde kalm#"lard#. 'ilhassa Ka$ g:n!ll! k#talar# "iddetle
(arp#"#yorlard#. .D Aart tarihinde de Artvin, (etin %ir sava"tan sonra
Ruslar#n eline d!"t!. Ruslar gayretlerine ra)men 7oruh ovas#n# ellerine
ge(iremediler.
Rus kumandanl#)# o s#ralarda en (ok, !rklerin ve A!sl!manlar#n
<ta%i d!"man#< tel>kk etti)i, Frmenilerle me"gul olmakta idi. Frmenilerin
%ulundu)u sahan#n %ir an evvel Ruslar tara,#ndan i"gali hem siyas hem de
strateSik m!l>ha$alarla :n pl>nda yer alm#" %ulunmakta idi. 'u ka%ilden
olmak !$ere, Van g:l! (evresinin Ruslar tara,#ndan i"gali i(in ha$#rl#klar
yap#lma)a %a"land#. Maten %inler6e Frmeni erke)i harp (#kmadan :n6e
Rusya=ya ka(m#", Rus ordusuna girmi" veya Rus $ahitlerinin kumandas#nda
ayr# Frmeni <druina<lar# 8-444 er ki"ilik %irlik9 te"kil etmi"lerdi. Frmeni
k#talar#na aslen Frmeni olan ve Rus ordusunda general r!t%esini alan
Na$ar%ekov kumanda etmekte idi. Na$ar%6kov, gerek Frmeniler meselesinde
ve gerekse A$er%ay6an v6 Van (evresindeki hareketlerde Qudeni(=in %a"
m!"aviri v6 yard#m6#s# idi.
%8(
'ilindi)i !$ere, !rk s#n#rlar# i(inde Van v6 Au" (evrelerindeki "ehir ve
kasa%alarda epey Frmeni ve Nesturi unsuru mev6uttuB ,akat %unlar hi(%ir
ve(hile A!sl!man ahalinin yar#s#n# dahi te"kil etmiyorlard#. Cakat
Frmenilerin <Da"nakutsiyun< 8yahut sade6e Da"- nak(#-Frmenil6r9 te"kil>t#
her yerde gi$li6e kurulmu", gi$lK.sil>h depolar# meydana getirilmi" ve
d#"ardan gelen tahrik ve k#"k#rtma ile !rk devletine kar"# tam %ir d!"man6a
,aaliyete %a"lam#"lard#. Frmeniler %oyuna Ruslara 6asusluk yap#yorlar v6
!rk kuvvetlerinin durumu, hareketleri hakk#nda Ruslara ha%er veriyor-
lard#. ?"te %!t!n %u tahrikler neti6esinde ;an=daki Frmeniler -5- -/ Nisan
8-3-09 tarihinde ayakland#larB 6amiler6, h!k!met dairelerine, %ankalara ve
hastahan6l6r6 %om%alar att#larB A!sl!man ahaliyi kesme)e %a"lad#lar.
*iddetli (arp#"malar sonunda Van "ehri Frmenilerin eline d!"t!. ?"te %u olay
da Rus asker hareketinin Van !$erine y:neltilmesinde m!him rol aynad#.
Di)er yandan Galil Pa"a=n#n A$er%ay6an=a y!r!y!"! de Ruslar#n kar"#
hareketlerini te"vik etmi"ti. Nitekim Qudeni( tara,#ndan ?ran A$6r%ay6an#=na
g:nderilen &a$ak %irlikleri e%ri$=i yeniden ele ge(irdiler. 'u suretle ?ran
A$6-%ay6an=# yeniden Rus i"gali alt#na girmi" oldu. 'u de,a, Ruslar#n
(oktan%eri g:$lerini diktikleri ve <Frmenistan< diye tesmiye ettikleri Do)u-
Anadolu=nun Van, Au" v6 'itlis (evrelerini ele ge(irmek maksad#yle, Rus
kuvdetleri -3-0 Ga$iran=#nda %u istikamete do)ru harekete ge(tiler.
Frmenilerden m!$aheret g:ren Ruslar, kolay6a Van=a kadar ilerlediler v6
%uray# i"gal ettiler. 'ununla Do)u-Anadolu ve Diyar%ak#r sahas#, Van g:l!
tara,#ndan Rus tehdidine maru$ kald#. 'u t6l#did ayn# $amanda Irak=a da
y:neltilmi"ti. Diyar%ak#r Ruslar#n eline g6(e66k olursa, ?skenderun dahi Rus
tehdidi alt#na d!"e%ilirdi. Qukar#da da %elirtildi)i ve(hile, Rus asker
mah,illeri v6 siyaset(ileri, ?skenderun k:r,e$ini ele ge(irmek suretiyle
Akdeni$=e ayak %asmay# tasarlamakta idiler. 'u suretle mevda##a getirile6ek
%ir -'!y!k Frmenistan< yaln#$ Do)##-Anadolu=yu de)il, vaktiyle <&!(!k Fr-
menistan< diye tan#nan &ilikva=y# da i(ine almak suretiyle, ta%ii Rusyan#n
himayesinde, tlal#a do)rusu idaresinde %ir !lke ola6akt#. Frmenistan=#n
i"galinde. Van v6 Au" istikametindeki asker hareket-
:BC
6
lerin arka pl>n#nda i"te %u (ok u$aklara varan siyas ve iktisad emeller vard#.
Ruslar#n %u emelleri, tam olmasa %ile, %ir dere6eye kadar !rk devlet
adamlar#n6a malNmdu. StrateSik %ak#mdan Van ve Au" (evresinin Ruslar#n
elinde %#rak#lmas# asla do)ru olmaya6akt#. 'unun i(indir k i , %u Rus
ilerleyi"inin durdurulmas# ve geri at#lmas# gereki- vordu. 'u va$i,e I+.
kolordu kumandan# A%d!lkerim Pa"a=ya verildi. A%d!lkerim Pa"a III.
;rdudan ve di)er kolordulardan al#nmak suretiyle te"kil edilen D4 %in ki"ilik
%ir kuvvetle, Ruslara kar"# harekete ge(ti.
Ruslarla !rkler aras#ndaki "iddetli sava"lar#n ilk sa,has# -4- -1
emmu$ 8-3-09 tarihlerinde Aala$girt yan#nda 6ereyan ettiB ,akat hi( %ir
neti6e al#namad#, ikin6i sa,has# da .4-.1.6mmu$ g!nlerinde 6ereyan etti ve
%u de,a Ruslar#n yenilgisi ile sonaWrdi. Ruslar %u yenilgi neti6esinde -D
Aay#s=ta i"gal ettikleri Aala$girt "ehrini .1 emmu$=da %o"altt#lar. . A)ustos
tarihlerinde de Rus kuvvetleri %u 6ephede tam %ir (ekili" halinde idiler. 'u
durum kar"#s#nda Van=daki Frmeni %irlikleri de tutunama$lard#B onlar da /
A)ustos 8-3-09 g!n! Van "ehrini terkettiler. Ruslar, Fle"kirt ovas#nda kendi
s#n#rlar#na do)ru (ekilirlerken, A%d!lkerim Pa"a onlar# takip etmekte idi.
'u Aala$girt $a,eri ?stan%ul=da %!y!k sevin(ler ve !mitlere yol a(t#. 'u
$a,erin !rk ilerleyi"ini Aras nehrinin :tesine, yani Rus ara$isine
g:t!re%ile6e)i dahi d!"!n!lme)e %a"land#. Nitekim A%d!lkerim Pa"a=n#n
kuvvetleri hakikaten Fle"kirt ovas#na girdi ve A)r# da)# eteklerinden
ilerleme)e %a"lad#lar. Cakat Qudeni(=in kar"# taarru$u !$erine "iddetli
(arp#"malar %a"lad#. 'u (arp#"malarda, art#k epey yorgun d!"en !rk
k#talar# a)#r kay#plara u)rad#lar, -4 %in :l! ve yaral# ile 1 %in esir verildi. 'u
durum kar"#s#nda III. ;rdunun taarru$ hareketinden, m!da,aaya ge(mesi
me6%uriyeti has#l oldu. Aama,ih Ruslar da ,a$la Slerleyemediler, Ahlat-
Aala$girt hatt#n# tutmakla yetindiler.
!rkiye=ye kar"# yap#la6ak asker hareketle Ruslar, ?ran=#n %ir k#sm#n#n
i"gali ve Van-'itlis (evrelerinin de ele ge(irilmesini kararla"t#rm#"lard#.
'unun hem asker hem de siyas :nemi %!y!k ola6akt#. 7!nk! Rusyan#n
emperyalist emelleri aras#nda iran=#n, -34D de ingiltere ile anla"mas#
gere)in6e, Rusya=ya %#rak#lan <n!,u$ sahas#n#n ilhak# ve <Frmenistan=#n da
Rus imparatorlu)una kat#lmas# %ahis konusu idi. Garp %itti)inde %u yerlerin
%il,iil Rus i"gali alt#nda %u
.2D
lundurulmas# "artt#. *:yle k#=, %ar#" akdi s#ras#nda ?ngiltere ve Mransa olup-%itti
kar"#s#nda %ulunsunlar ve o sahadaki Rus h>kimiyetini tasdik etsinler. 'ir de
?ran=da !rk ve Alman aSanlar#n#n ?ran=# kendi tara,lar#na (ekme)e (al#"t#klar#
da malNmduB !stelik !rk kuvvetlerinin 9ran Azerbaycan' na girmek isteyileri de
Ruslar i(in muhakkak %ir tehlike mahiyetinde idi. 'undan :t!r! Ruslar#n
&u$ey ?ran# %ehemehal i"gal ile, Rus men,aatlerini korumalar# i6ap ediyordu.
Peneral Qudeni( $ikredilen Rus emellerini ger(ekle"tirmek mak- sadiyle,
A%d!lkerim Pa"a=n#n Fle"kirt ovas#ndan (ekili"inden hemen sonra, %ir &a$ak
alay#na Frmeni k#talar#n# da katarak, -3-0 y#l# A)ustos ortalar#nda Van
"ehrini yeniden i"gal ettirdi. 'u s#ralarda &a,kas umum valili)ine ve
dolay#siyle &a,kas ;rdular# 'a"kumandanl#)#na Prand!k Nikola getirilmi"ti
87ar Nikola II. da Rus ordular# 'a"kumandanl#)#n# %i$$at !$erine alm#"t#9.
Prand!k=!n %a"ar#s# olmak !$ere, iran=#n ku$ey k#sm# Ruslar tara,#ndan
i"gale %a"land#. 'una vesile olarak da, ahranda Almanlar ve !rkler lehine
%ir ayaklanma ha$#rlanmas# te"kil etmi"ti. 'u maksatla 'aratov=un
kumandas#nda %ir miktar Rus kuvveti 8%a"l#6a &a$aklar9, deni$ yolu ile -.
&as#m 8-3-09 da Fn$eli liman#na (#kar#ld#lar ve &a$vin !$erine y!r!d!ler.
Rus hareketi, hakikaten ahran=daki Alman-!rk tara,tarlar#n#n
ha$#rlad#klar# <G!k!met dar%esi<ni %o"a (#kard#. Rus k#talar#n#n hareketi
-3-1 y#l# %a"lar#na kadar devamla, &um ve &>"an=a kadar ilerledi. Sultan
'ulak ge(idi ve Men6an mevkileri de 'aratov=un &a$aklar# tara,#ndan i"gal
edildi. &irman"ah, Devlet- >%ad ve Sultan>%ad ile &>"an=a Rus-&a$ak k#talar#
kondu ve %:ylelikle iran=#n ku$eyi ve A$er%ay6an k#sm# Rus kontrol! alt#na
al#nm#" oldu.
Aama,ih Qudeni(=in esas maksad#, 7anakkale=de m!tte,iklerin
(ekilmesi 8.4 Aral#k -3-09 !$erine %o" kala6ak !rk k#talar#n#n &a,kas
6ephesine nakilleri %itmeden :n6e Fr$urum=a kar"# taarru$a ge(mekti. !rk
,#rkalar#n#n Rus 6ephesine gelmeleri ise Aart- Nisan aylar#nda
tamamlanm#" ola6a)#na g:re, Ruslar#n daha :n6e harekete ge(meleri
gerekiyordu. 'u s#ralarda Aahmud &>mil Pa"a=n#n kumandas#ndaki III.
;rdu, --4 kim. kadar tutan 6ephe hatt#nda, Fr$urum m!stahkem
mevkilerine dayanmakta idi. !rk kuvvetlerinin say# D4 %in kadard#.
Rus kumandanl#)#, !rk +I. kolordusu ile +. kolordusunun %ir%irlerine
%iti"tikleri Pasin ovas# ve ;ltu (ay# ovas#n# ay#ran s#rtlardan >ni %ir
taaru$la, !rk 6ephesini yarmak pl>n#n# kurdu.
.22
Rus askerlerinin k#" mevsiminde so)uktan donmamalar# i(in ted%irler al#nd#B
askerlere k#sa go6uk 8koyun postundan -polu"u%ok9, s#6ak tutan pantalon ve
ke(eden (i$me ve k!rkl! "apka 8%a"l#k9, eldivenler verildiB %ir de hareket
esnas#nda ge6eleri ate" yakmak i(in her %ir asker iki-!( odun par(as#
ta"#ya6akt#. Qani Sar#kam#"=a tamamiyle ha$#rl#ks#$ h!6um eden !rk
askerlerinin tam hil>,#na olarak, Rus <soldat< 8ne,er9lar#nm so)uktan
donmalar#na kar"# al#nmas# l>$#m gelen her ted%ire %a" vurulmu"tu.
Qudeni(=in kumanda etti)i Rus ordusunun taarru$ ha$#rl#klar# 5- Aral#k
8-3-09 tarihinde tamamlanm#"t#. aarru$ ise -4 ;6ak 8-3-19 tarihinde
%a"laya6ak ve ilk hareketler II. !rkistan kolordusu tara,#ndan yap#la6akt#.
'u k#" taarru$u !rkler i(in hi( %eklenmedikZ %ir "ey oldu. III. ;rdu
kumandan# Aahmud &>mil Pa"a o s#ralarda i$inle Istan- %ulda %ulunuyordu.
&urmay %a"kan# 'in%a"# Puse 8Alman9 de, ti,!s hastal#)# sonras#, nekahat
i(in Almanya=ya gitmi"ti. !rk ordusu gali%a D4-D0 %in ki"i kuvvetinde olup
-.4 topu vard#. Rus tarru$u ha%erini al#n6a Aahmud &>mil Pa"a a6ele
Fr$urum=a d:nd! ve Ruslar# kar"#lamak !$ere gereken emirleri verdi. Au"
ve 'itlis 6ephesinin m!daa,as# an6ak 51. ,#rka tara,#ndan yap#la6akt#.
Ruslara kar"# m!da,aan#n esas %a"lang#( noktas#n# da &:pr!- k:y
m!stahkem mevkii te"kil ediyordu.
Peneral Qudeni( !rk kuvvetlerini oldu)undan daha (ok sanm#"t# 824
%in ki"i ve -24 top9. Rus yarma hareketi iki"er g!n olmak !$ere !( sa,hada
ger(ekle"tirilmek !$ere te,erruat# ile pl>nla"t#r#l- m#"t#. Aama,ih Rus tarru$u
%ir g!n ge6ikti. -- ;6ak 8-3-19 yap#lan Rus h!6umlar# "iddetli !rk
mukavemeti ile kar"#land# ve Ruslar, dolay#siyle, ilk g!n tasarlad#klar#
%a"ar#y# elde edemediler. Cakat Rus %ask#s# "iddetlendi ve pl>na g:re
geli"me)e %a"lad#. +. kolordu kumandan# A%d!lkerim Pa"a, "iddetli kar"#
h!6umlarla Ruslar# %a$# kesimlerde geri atm#"t#. Cakat Peneral Qudeni( -/
;6ak g!n! %!t!n ihtiyat kuvvetlerini de ate" hatt#na soktu. 'unun !$erinedir
ki -0 ;6ak g!n! Ruslar ilk neti6eleri alma)a %a"lad#lar ve yer yer !rk
6ephesini gerileme)e $orlad#lar. -D ;6ak g!n!, ilk kuvvetli tahkimli mev$i
&:pr!k:y Ruslar#n eline d!"t!.
-3 ;6ak g!n! Rus &a$aklar# Gasankale=ye h!6umla "iddetli %ir
(arp#"madan sonra, %uray# da ele ge(irdiler. 'u suretle <&:pr!k:y
muhare%esi< Ruslar#n gale%esi ile sona erdi ve Fr$urum yolu Ruslar i(in
a(#lm#" oldu. !rk ordusu %u muhare%elerde %!y!k kay#plara u)ram#"t#J
#s%in:l!, yaral# ve donan, 0 %in esir ve %ir de 0 %in ka(ak.
.23
'u tarihten iti%aren !rk ordusunda, %ilhassa III. ;rduda ka(aklar#n say#s#
gittik(e arta6ak ve %u mesele !rk ordusunda :nemli %ir pro%lem helini
ala6akt#r. 'u kay#plar neti6esinde, III. ;rdunun, Rus taarru$unun
%a"lang#6#nda 10 %in mev6udu varken, Rus tarru$unun ikin6i ha,tas#nda /4
%ine inmi"ti. Rus kay%# da a$ de)ildiJ - o %in :l! ve yaral# ve . %in hasta 8(o)u
donmu"tu9. Aama,ih Rus askerlerinin so)uktan korunmalar# i(in ahnan
ted%irler sayesinde, donup :lenlerin veya dondan muta$arr#r olanlar#n say#s#
nis%eten a$d#. !rk ordusu %u de,a Fr$urum m!stahkem mev$iinin arkas#nda
yer alm#" ve %uray# Rus sald#r#s#na kar"# m!da,aaya ha$#rlanm#"t#.
Ruslar#n hede,i %u de,a Fr$urum kalesi idi. !rk ve Rus kuvvetleri
a"a)# yukar# ayn# say#da idilerJ Ruslar D4 %in, !rkler 10 %inB an6ak Ruslar#n
sahra toplar# (ok ,a$la idiJ .54 top, !rklerinkiJ -44 top. Di)er yandan !rk
askerleri Fr$urum (evresindeki kuvvetli ta%yalara dayan#yorlard#. Peneral
Qudeni(=in yarma hareketi, Vi- rintap ile 7illig!l da)# aras#nda toplad#)# 50
%in ki"ilik %ir kuvvetle yap#la6akt#. &:pr!k:y muahere%elerinde verilen
kay#plar# s!r=atle tamamlayan Qudeni(, -- *u%at 8-3-19 tarihinde
Fr$urum=un 7o%an- Dede, Dalan-P:$ ta%yalar#na a)#r toplar#n ate"i ile
tarru$a ge(ti. 'ununla Fr$urum i(in sava" %a"lam#" oldu.
Fn kritik sava"lar -/ *u%at g!n! 6ereyan etti. !rk ordusundan
Ruslara ka(an hain %ir top(u !rk $a%iti, %ataryalardaki top mev$ilerinin
pl>nlar#n# Ruslara vermi"se de
-
Rus ate"inin tesiri pek ,a$la olmam#"t#. 8'u
hain !rk $a%iti, gali%a, sonralar# A$er%ay6an milliyet(ileri tara,#ndan idam
edilmi"tir.9 Ruslar A)-Da)dan ve P!r6!-'o- )a$dan ge(ip "iddetli s!ng!
h!6umlar# ile a,et ta%yas#n# ele ge(irme)e muva,,ak oldular. Ruslar#n eline
%urada -044 esir ve .4 top d!"t!. Durum gittik(e !rklerin aleyhine d:nme)e
%a"lad#.
-0 *u%at 8-3-19 g!n! !rk k#talar# Deve-'oynu mev$iinden (ekilme)e
%a"lad#lar. Nihayet -1 *u%at g!n! Fr$urum "ehri Ruslar#n eline d!"t!. *u%at
ay# $aten, Fr$urum i(in "anss#$l#k getiren %ir ay olmu"tuJ -2D2 de de Ruslar
Fr$urum=a *u%atta girmi"lerdi 82 *u%at9B 8mama,ih -2.3 da Fr$urum=un
Ruslar#n eline d!"mesi .0 Ga$iranda olmu"tu9. 'u suretle -3-1 da Fr$urum
!(!n6! de,a Ruslar#n eline d!"m!" oluyordu. 'u de,a Fr$urum=da 5.D top ve
0 %in kadar esir kald#. III. 8!rk9 ;rdusunun %u sava"lardaki kay%# ise -4
%indiB Rus kay%# ise (ok a$ olup sade6e -444 :l! ve / %in yaral# idi. 'u suretle
!rk
' V2 72 D2 Ailen and =2 Burato##, .a!casian #att='!lds$ s2 @(82
.34
lerin, Do)uda Ruslara kar"# en kuvvetli dayanaklar# olan Fr$urum kalesi (ok
k#sa %ir $amanda ve nis%eten a$ Rus kay%# ile, d!"man#n eline d!"t!. 'u olay
!rkiye %ak#m#ndan (ok %!y!k %ir kay#pt# ve (ok !$!6! idiB Ruslar i(in de
%!y!k %ir $a,erdi. Nitekim Rus ga$eteleri %u Rus $a,erini iri har,lerle te%6il
ettiler ve kiliselerde >yinler yap#ld#. Fr$urum=un kay%#, haddi$at#nda ge(en
sene Sar#kam#" taarru$unda l!$umsu$ yere har6anan en g!$ide !rk
kuvvetlerinin heder edilmesinin %ir neti6esi idi. Fr$urum elden gittikten
sonra, III. ;rdunun kararg>h# Fr$in6an=a nakledildi.
Ruslar#n sade6e Fr$urum=u almakla yetinmeye6ekleri >"ik>rd#. Nitekim
di)er 6ephelerde de Rus ilerleyi"i g:r!ld!. Fr$urum=un d!"t!)! g!n, yani -1
*u%at=ta Rus &a$aklar# Au"=u ele ge(irdiler. Van=dan ve Au"=tan takviye
alan Ruslar, 5 Aart tarihinde 'itlis=e girdiler. 'u suretle Van-Au" ve 'itlis
(evresi de, yani Ruslar#n iddialar#na g:re Frmenilerin (ok(a ya"ad#klar#
yerler, Ruslar#n ve Frmeni (ete6ilerinin eline ge(mi" oldu. !rk asker
durumu %ak#m#ndan %u suretle, -3-1 y#l#n#n ilk !( ay#, m!temadi
ma)lu%iyetlerle ge(mi" ve (ok kay#plara yol a(m#"t#.
-3-0 y#hndaki Rus he$imetleri, Almanlar#n Polonya ve &ur- l>ndiye=yi
i"galleri, 'rest-Kitovsk gi%i kuvvetli %ir kalenin dahi d!"mesi, Rusya=n#n
Alman satveti kar"#s#nda u$un $aman dayanamaya6a)#n# a(#k(a g:stermi"ti.
7anakkale=deki ?ngili$-Crans#$ donanmas#n#n ma)lup edilmesi ve karaya
(#kan Antanta kuvvetlerinin de m!temadiyen %a"ar#s#$l#)a u)ramalar# art#k
Ruslara 'o)a$lar yolu ile m!tte,iklerden yard#m al#namaya6a)#n# da ortaya
koymu"tu. Rusya=n#n %u "artlar i(inde Almanya=ya kar"# %a"ar#l# %ir harp
yapa6a)# ":yle dursun, Rusya=n#n tam %ir yenilgiye gitti)i de a"ik>rd#, i"te %u
"artlar i(inde, 'at# 6ephesindeki ordular#n %a"#nda duran Rus generalleri
aras#nda, Fr$urum=un $apt# ve &a,kaslardaki $a,erlerden ,aydalanarak,
!rkiye ile <ayr# %ir %ar#"< akdi imk>nlar# d!"!n!lmekte idi. 'u hususta
:nayak olan, 'at# 6ephesi Rus ordular# kumandan# Peneral Al6ks6y6v=in
kararg>h#ndaki diplomatik daire direkt:r! Peneral Prens N. A. &uda"ev
8&ouda6he,,9 idi. Peneral Alekseyev ve Peneral Danilev=l6rin d6 <!rkiye ile
ayr# %ir sulh< yapmak ,ikrini makul %ulduklar# ve hemen harekete
ge(ilmesini istedikleri anla"#l#yor.
'u g:r!"!n, Fr$urum=un Ruslar tara,#ndan al#nmas#ndan 8-1 *u%at9
hemen sonra :ne s!r!ld!)! %iliniyor. Prens &uda"ey, 'a"kumandan 8vekili9
Peneral Alekseyev ile de muta%#k kald#ktan sonra, ordu erk>n#n#n ,ikirlerini
Gari6iye na$#r# Sa$onov=a %ir muht#ra
.3-
halinde sunmu"tu.= 'u muht#rada "u esaslar %elirtilmi"tiJ *imdiki "artlar
i(inde Rusya=n#n Almanya=y# yenmesi imk>ns#$d#rB %unun i(in Rusy =n#n
kuvvetlerini tek %ir 6ephede 8yani %at# 6ephesinde9 toplamas# "artt#r. 'undan
:t!r!, &a,kaslarda elde edilen %!y!k $a,erleri ,#rsat %ilerek, !rkiye ile
<ayr# %ir %ar#" akdetmek< yoluna gidilmeli dir. Stat!s J!o ante *tll!m esas#na
g:re yap#la6ak %:yle %ir sulh ile !rklere, Ruslar tara,#ndan i"gal edilen saha
geri verile6ektir. 'u durum kar"#s#nda her halde !rkiye de %una muva,akat
ede6ektir. 'ar#" yap#ld#)# takdirde &a,kaslarda $a,er ka$anan "anl# k#talar
hemen 'a! 6ephesine nakledile6ek ve 8orada maneviyat# d!"!k olan9 Rus
k#talar#n#n da kuvvei maneviyelerini y!kselterek Almanlara kar"# $a,er
ka$an#l nas#nWa hisseleri %!y!k ola6akt#r.
!rkiye ile <ayr# %ir %ar#"< akdedilirken, vak#a, Rusya=n#n <tarih
gayeleri<nden 8yani 'o)a$lan ve ?stan%ul=u ele ge(irmekten9 va$ ge(ile6ekti.
Aama,ih %undan va$ge(i" muvakkat ola6akt#B Almanya=ya kar"# $a,erle
neti6elene6ek %ir harpten sonra, Rusya Napoldon harplerinden sonra oldu)u
gi%i, siyas meselelerin (:$!m!nde %!y!k rol oynaya6ak ve <Fdirne 'ar#"#<
8-2.39 ile <G!nk>r ?skelesi Anla"mas#< 8-2559 gi%i tamamiyle Rusya=n#n
lehine olan muahedeler ahk>m#m yeniden koymas#na kimse mani
olmaya6akt#. Di)er yandan, Almanya=ya kar"# yap#lan %u (etin sava" devam
ettik(e, Rusya 'o)a$lara kar"# %ir"ey yapamaya6a)# gi%i, harpten sonra dahi
%a"anlar elde ede%ile6e)i "!pheli idi. Dolay#siyle Rusya=n#n "imdilik %u (ok
6a$ip gelen <tarih gayesi<nden ,eragat etmesi ve hemen !rkiye ile %ar#"
akdi i(in Rus diplomasisinin ,aaliyete %a"lamas# l>$#m geliyordu. 'u hususta
m!tte,iklere 8yani ?ngiltere ile Cransa=ya9 ha%er verme)e dahi l!$um yoktuB
onlan %ir olup-%itti kar"#s#nda %#rakmak ve Rusya=n#n en %!y!k d!"man#
olan Almanya=ya kar"# %ir $a,er ka$anmak i(in %u yolu se(ti)ine inand#rmak
i6a%ede6ekt#. A!tte,iklerin de %unu ka%ul ede6ekleri muhakkakt#.
Prens &uda"ev=in, Peneral Alekseyev ve di)er Rus generallerinin
g:r!"lerini %u tar$da anlatan <muht#ras#< Gari6iye na$#r# Sa$onov=a, *u%at
-2 den sonra ula"t#r#lm#"t#. Cakat %u tekli, Sa$onov ve Pet- rograd 8eski
Peters%urg9 daki y!ksek mah,iller6e asla ka%ul edilmedi Rusya=n#n har%e
giri"inin en m!him ama6#n# te"kil eden <'o)a$lar
' S*omik sekretn,ch dok!mentov iz Archiva bv2 Bin-tva 9nostrannch Del $7ski Gariciye
>ezareti Arivinden 0izli vesikalar, =etro0rad, dek2 '*'+2 ;esika >o2 (2 ss2 '%-'C2 !onrak
neriK Konstantimpol'i 'rroliv, $istanbul ve Boazlar, T2 :2 s2 %'%-'(A MranszcasK +oc!menti
secrels de Vancien :inistire des 1F'aires 7trangires de !ssie. % vols2 =aris '*@H, vol :, '%D-@H
.3.
ve ?stan%ul<dan va$ge(mek manas#na gelen <!rklerle ayr# %a"#r akdi< Rus
hari6iyesinin takip etti)i d#" siyasete esas iti%ariyle ayk#r# idi. Dolay#siyle
Prens &uda"ev=den geldi)i a^ila"#lan %u ,ikirlere hi( ehemmiyet verilmedi ve
Prens &uda"ev da %a"ka %ir g:reve nakledildi. Rus kararg>h#ndan
g:nderilen %u muht#ra (ok gi$li tutulmu" ve %undan ne m!tte,ikler ve ne de
kar"# tara, ha%er ala%ilmi"ti. 'u muha%ere an6ak 'ol"evik ihtil>lini
m!teakip, 7arl#k Rusyas# Gari6iy6 vek>letinin gi$li anla"malar# v6 vesikalar#
ne"redildi)i $aman ortaya konmu"tur.
Sa$onov=un <!rkiye ile ayr# %ir %ar#" akdetmek< g:r!"!ne kar"#
durmas#ndaki se%eplerden %irini de &a,kaslarda Rus kuvvetlerinin %a"ar#
arkas#ndan %a"ar# elde etmelerinde aramak i6ap eder. 7!nk! Ruslar
Fr$urum, Van, Au" ve 'itlis=i ele ge(irmekle yetinmediler, ra%$on
istikametinde de harekete ge(tiler. 'u hareket 'atum=daki kuvvetlerin
&umandan# Peneral Kyakhov tara,#ndan idare edilmekte idi. Ruslar :n6e
Atina kasa%as# yak#n#nda karaya asker (#kard#lar ve 2 Aart tarihinde Ri$e=yi
i"gal ettiler. Rus kumandan# ra%$on=a h!6um i(in ha$#rl#klar#n#
tamamlad#ktan sonra, -5 Nisan 8-3-19 tarihinde harekete ge(ti. Ahu-Da)
yan#ndaki "iddetli (arp#"malarda Ruslar -444 :l! ve yaral# verdilerB mama,ih
%u a)#r kay#plara %akmaks#$#n Ruslar tarru$lar#na devamla, !rk munta$am
kuvvetlerini ve Ka$ g:n!ll!lerini (ekilme)e $orlad#lar, - 0 I - 1 Nisan ge6esi
"ehir tahliye edildi. ra%$on=daki Rumlar=#n, Rus kararg>h#na %ir heyet
g:nderip "ehre davet etmeleri !$erine -3 Nisan 8-3-19 tarihinde Kyakhov=un
%irlikleri "ehire girdiler. 'u suretle Do)u-Anadolu- --un en :nemli liman#
olan ra%$on da d!"man tara,#ndan istil>ya u)rad#. ra%$on ve (evresi
asker idaresinin %a"#na Alman men"eli general *vart$ getirildi.=
ra%$on=da :teden%eri %ir miktar Rum ya"amakta idi 8-3-1 &as#m
istatisti)ine g:reJ !rk-lsl>m ./.04., Rum -.. 5D2, Frmeni
' Trabzon ve 1evrsi tamamiyle askerF bir idareye tabi tutuldu2 Bama#ih Belediye idaresine bir
ka1 Bslman da tayin edildi2 Ja/lan istatistie 06re Trabzon ve 1evresinin n#usu D%,D** kii idi2
Bunlardan C%,%@@ Bslmand, -umlar ise - %H,@H' ve 7rmeniler de 'D( kii idi2Trabzon'da hemen
-us1a bir 0azete 1karlmaya 0iriildiK Tra/ezuntskiy voyen- ny listok $Trabzon askerF
ya/raklan,2 3ok sonralar, '*'+ ?cak aynda Busta#a !rrF adnda biri Trk1e olarak Trabzon
0azetesi 1karmak iznini aldA Busta#a !rrF'nn vaktiyle 9ttihat1lar tara#ndan takibata urad
anlalyor2 -us idaresi esnasnda oradaki -umlar kendi nu#uzlarn kurmak i1in byk #aaliyete
0irimilerdi2 Bu hususta Tra/ezuntskiy voyenny listok ta e/ey bil0i bulmak mmkndr2 Bu
-us1a 0azededen CH-(H nshas British Bu- seum'da mah#uzdur $Iolendale Qibrary, M2 mise2 %(H,2
.35
-.39. 'u Rumlar da <Gelen milliyet(i< hareketinin tesiriyle !rk devletine
kar"# d!"man6a hislerle dolu idilerB harpten :n6e %a"layan Rus dostlu)u ve
Ruslarla m!nase%etler harp $aman#nda alm#" y!r!m!"t!B dolay#siyle ra%$on
Rumlar# Ruslar#n geli"ini d:rt g:$le %eklemi"lerdi. 7o)u ti6aretle me"gul olan
%u Rumlar aras#nda epey $enginler vard#B $aten etra,taki Rum k:yleri de
!rk k:ylerine nis- %etle daha $engindi. Ruslar#n "ehri i"gallerini m!teakip
Rumlar hemen ,aaliyete ge(tiler ve <mill haklar#n#< tat%ike giri"tiler. 'u hu-
susta Ruslardan a$am m!$aheret g:re6ekleri ta%i idi. ra%$on=da daha
Pontus ?mparatorlu)u devrinde 8-.4/--/129 in"a edilen ve !rkler tara,#ndan
6amie (evrilen yedi kilise m6v6uttu. Ruslar %u eski kiliselerde %undan %:yle
nama$ k#l#nmas#n# yasakla, %unlar# eski sahipleri Rumlara iade ettiler. 'u
<eski kiliselerin< duvarlar#ndaki eski G#ristiyan ,reskleri ve mo$ayikle#inin
meydana (#kar#lmas# i(in hemen ,aaliyete ge(ildi. ra%$on=daki Rum 6emaat#
Ruslarla yak#n i"%irli)i yaparak, !rklere, A!sl!manlara ellerinden gelen
e$iyetleri %#rakmad#lar. Gal%uki ra%$on=un Rus asker valisi ve >miri olan
Peneral *vart$ 8Alman %o$mas#9 tara,#ndan verilen ve rus(a-rum6a- t!rk(e
ya$#l# emire 8il>na9 g:reJ <Rus kanunlar# kar"#s#nda herkes e"itti ve hangi
milletten olursa olsun, hi( %ir kimsenin %a"kas#na tasallut etmeye hakk#
yoktu<.
-
Gal%uki hakikat tamamiyle %una ayk#r# olup, gerek Rumlar ve gerek
Frmeniler Ruslar#n g:$leri :n!nde A!sl!manlara yapmad#klar#n#
%#rakmam#"lard#. !rk d!"manl#)#n# Rus soldatlar#n#n s!ng!lerinin u6unda
getiren Rus istil>s# ve Rus idaresinin $aten %a"ka t!rl! olmas# da tasavvur
edileme$di.
Fr$urum=un sukutu !$erine Fnver Pa"a, III. ;rdu kumandan# Aahmud
&>mil Pa"a=y# a$lederek, yerine 7anakkale muhare%elerinde %!y!k
yararl#klar# g:r!len Vehi% Pa"a=y# tayin etti. 7ok enerSik ve gen( %ir kimse
olan Vehi% Pa"a=n#n ilk va$i,esi III. ;rduyu s!r=atle takviye etmekti. Sonra,
?d-'ay%urt m#ntakas#nda, &arasu ile &aradeni$ aras#nda Rus ilerleyi"ini
durdurmas# emrini alm#"t#. 'a"ka %ir !rk kuvveti de Garput ile Diyar%ak#r
%:lgesinden, 'itlis=teki Ruslara kar"# g:nderile6ektiB %unlar#n %a"#na da, yine
7anakkale=de %!y!k %ir ad yapm#" olan Austa,a &emal Pa"a tayin edildi.
Aay#s 8-3-19 sonlar#nda &a,kas 6ephesindeki !rk kuvvetleri -54 %in ki"i
olup, .44
' Eeneral 5vartz tara#ndan -us1a, -umca vc Trk1e olarak yaynlanan bir il"ndaK
Trabzon'da -us kanunlarnn tatbik edilecei ve btn eski nizalarn unutulmas 0erektii,
kanunlara kar 0elenlerin iddetle cezalandrlacaklar bildirilmiti2 Bu il"n, Trabzon'daki
Amerikan )onsolosu V2 Q2 Uenkins tara#ndan =etro0rad vastasiyle hkmetine 06nderil-
mitir2 >ational Archives $Vashin0ton, Bikro#ilm, -eel D2 >o2 @(@2
.3/
to/la mcehhezdi2 -uslarn ise mevcudu %HH bin kii olu/ CHH to/ vard2 Bu
suretle -uslar, hem askerlerinin says hem de to/ bak mndan Trk
kuvvetlerine nisbetle 1ok stn bir durumda idiler2
Eeneral Judeni1 Gaziran aynda, Bayburt ve 1evresini za/tetmek ve
7rzincan istik"metinde de ilerlemek i1in bir taarruz tasars hazrlarken, ;ehib
=aa, -uslarn hi1 beklemedikleri bir srada taarruza balad2 Bays $'*'D,
sonlarnda Trk kuvvetleri Bamahatun 1evresinde harekete 0e1tiler2 Bu hcum
haddizatnda, 7nver =aa'nn Bays balarnda 7rzincan ve Gar/ut'taki ktalar
te#tiinin bir neticesi idi2 >itekim 'D2 )olordu kumandan Busta#a )emal
.30
bir taarruza 0e1mesini imk"nsz klm 0ibiydi2 Emhane, )elkit ve
7rzincan'n -uslarn eline dmesiyle, Anadolu'nun i1lerine doru yeni bir
taarruz i1in stratePik stnlk saladklar 0ibi, 7rzurum'a kar byk bir Trk
tarruzunu imk"n dnda brakmlard2
> e t i c e s i z T r k t a a r r u z l a r
'*'D yh Temmuz bandan itibaren -uslara kar ya/lan 1etin savalar
sonunda ;ehib =aa'nn elinde mahdut kuvvetler kalmtA ce/he boyunca
ancak 'HH kadar to/ mevcuttu2 Trk ordusunda balayan asker ka1aklar
bsbtn 1oalm ve :::2 ?rdu i1in en 6nemli bir /roblem haline 0elmiti2
Bama#ih 7nver =aa, :::2 ?rdu'nun bu #eci durumuna bakmakszn, Diyarbakr
ve Gar/ut 1evresinde bulunan ::2 ?rdunun -uslara kar taarruza 0e1mesi /l"n
ile me0uld2 Bu taarruzun esas maksad 7rzurum'u yandan vurmak ve bu
suretle -uslar 7rzincan-7rzurum sahasndan 1ekilmee zorlamakt2 B6yle bir
taarruzun baar ile ya/labilecei 7nver =aa'ya bilhassa etra#ndaki Alman
mavirleri tara#ndan telkin edilmi ve bu hareketin te#erruatl /l"nlar da
Alman kurmaylarnca hazrlanmt2 Dolaysiyle bu ba/taki btn mes'uliyet
de onlara raci olacakt2
::2?rdunun bu tarruzu % Austos $'*'D, tarihinde balayacakt ve
:::2?rdu tara#ndan desteklenecekti2 ::2 ?rdunun bu taarruz /l"nlan
hazrlanrken :::2 ?rdunun maruz kald darbeler meydanda idi2 Makat bu
cihet 7nver =aa tara#ndan ve Alman kurmaylarnca asla nazar itibare alnm
deildi2 Ger halde :::2 ?rdunun sr'atle takviye edilecei dnlm
olmaldr2
Bu sralarda ::2 ?rdunun banda Trk ordusunun en tannm
kumandanlarndan birisi olan Bareal Ahmed izzet =aa bulunuyordu2 Makat
ya/lacak taarruzun /l"nlar az 6nce s6ylendii 0ibi :stanbul- da Almanlar
tara#ndan hazrlanmt2 Taarruza balayabilmek i1in karlalan en 01
/roblem deK Garekete 0e1irilecek ktalarn vakti zamannda Gar/ut-Diyarbakr
sahasna nakledilmesi idi2 Jollarn bozukluu, mesa#enin uzakl, bilhassa
nakil vastalarnn yokluu yznden mtemadiyen en0eller 1kmakta idi2 Bu
harekete katlacak birliklerden biri de Busta#a )emal =aa'nn kumanda ettii
<;:2 kolordunun 82 Mrkas idi2 -us askerF istihbaratna 06reK 'D2 kolordu
kumandan Busta#a )emal =aa, 0en1-Trk e#leri arasnda en /o/leri olu/,
cesur, kabiliyetli, enerPik ve tamamiyle mstakil 06
.31
r!"l! idi. Ihttihad ve erakki Remiyeti esaslar#n# ka%ul etmekle %era%er,
<&omite< te"ekk!l!n! %e)enmiyordu. Fnver Pa"an#n da en %!y!k raki%i
idi.<
-
!rk taarru$u ;)not istikametinde geli"ti ve :n6eleri %a$# %a"ar#lar
elde edildi ise de, .3 emmu$ 8-3-19 da %a"lanan kar"# Rus h!6umlar# ile
!rk ilerleyi"i durduruldu. Ruslar ;)not=u geri ald#lar. 'u de,a, Austa,a
&emal Pa"a=n#n kumandas#ndaki 2. ,#rkaya Au" ve 'itlis !$erine y!r!mesi
%ildirildi. Austa,a &emal Pa"a=n#n Ruslarla ilk temas# i"te %u 6ephede oldu.
&anl# (arp#"malar sonunda 2. ,#rka, D ve 2 A)ustos tarihlerinde Au" ile
'itlis "ehirlerini geri almak suretiyle %!y!k %ir %a"ar# elde ettiler. 'u %a"ar#
ayn# $amanda, !rk askerlerinin olduk(a %o$uk olan morallerini
y!kseltmek iti%ariyle %ilhassa ehemmiyetli idi.
Di)er yandan Ahmed ?$$et Pa"a tara,#ndan 5 A)ustos g!n! %a"lanan
umum taarru$ ;)not istikametinde geli"ti ve %!y!k sava"lara yol a(t#.
'ilhassa &i)i (evresinde kat# sava"lar yap#ld#. Cakat Peneral Qud6ni(=in .4
A)ustos 8-3-19 tarihlerinde %uralara ta$e kuvvetler 6el%etmesiyle !rkler
geri (ekilmek $orunda kald#lar. -4 Fyl!l=den iti%aren &i)i 6ivar#ndaki !rk
mev$ilerinin mukavemeti k#r#lm#" ve geriye (ekili" %a"lam#"t#. Gavalar#n
%irden%ire so)umas# ve .1 Fyl!l=de de kar#n %a"lamas# ile II. ;rdunun
tarru$u da durdu. Dolay#siyle Rus %ask#s# alt#nda, hi(%ir "ey elde edilmeden,
yani Fr$urum=a yakla"madan, taarru$dan :n6eki (#k#" mev$ilerine d:nmek
me6%uriyeti has#l oldu. 'u arada Au" "ehri de, Fyl!l sonunda %o"alt#lm#" ve
%uras# yeniden Ruslar tara,#ndan i"gal edilmi"ti.
7ok (etin %ir 6o)ra, sahada ve tamamiyle ha$#rl#ks#$ olarak yap#lan II.
;rdunun %u A)ustos-Fyl!l 8-3-19 tarru$u, Sar#kam#" gi%i %ir ,el>ketle
%itmemekle %era%er, yine de (ok %!y!k kay#plara se%e%iyet vermi"ti.
Garekete kat#lan -44 %in ki"iden 54 %in :l! ve yaral# vard#B mama,ih
esirlerin say#s# a$d#B Ruslar an6ak 5 %in kadar !rk esiri ala%ilmi"lerdi.
So)uktan donanlar da olmam#"t#B (!nk! "iddetli so)uklar hen!$
%a"lamam#"t#. 'ir de <ka(aklar< da pek a$d#B (!nk! Dersim &!rtleri gi%i
ha"in ta%iatl# kimseler aras#nda ve (#plak da)larda ka(aklar#n %ar#nmalar#
imk>ns#$d#. 'u suretle, %ilhassa Alman kurmay $a%itlerinin telkini ile
yap#lan ve idare edilen II. ;rdunun
: -uslar tara#ndan Mransz askerF cihetlerine verilen istihbarattan2 Mransz AskerF Arivi2
$=aris, Ihateau de ;incennes, 72B2A2 %2 Boureau, Iarton >o %82 A/er1u !uccint sur l'ctat
actuel des #orces armces Tur_ues2 >o 8'C, le 8 avril '*'+2
.3D
%u taarru$u, yine %o" yere %u kadar 6an ve mal kay%#na yol a(maktan %a"ka
%ir i"e yaramad#. Gele III. ;rdudan %u taarru$ esnas#nda ,aydalan#lmas# ve
i" %irli)i yapdmas# tasar#s# hi(%ir "ekilde tat%ik edilemedi. 7!nk!, yukar#da
da g:r!ld!)! ve(hile, III. ;rdu tam %u s#ralarda Ruslar tara,#ndan "iddetle
h#rpalanm#" ve hen!$ hi(%ir takviye de alm#" de)ildi.
Fnver Pa"a, Ruslara kar"# yap#lan tarru$larda hi(%ir neti6e elde
edememesine ve %oyuna %!y!k kay#plara u)ramas#na ra)men, harpte
<te"e%%!s!< elde tutmak ve <daima ileri< parol>s#n# tat%ik etmek
sevdas#ndan h>l> va$ge(mi" de)ildi. ;, her halde ya karakteri veya asker
inan6# y!$!nden, !rk ordusunu daima hareket halinde tutmak ve %!y!k
kay#plara %akmaks#$#n Ruslara kar"# herhangi %ir 6ephede h!6umda
%ulunmak takti)ini kullanmak istiyordu. Aahiyetini a$ %ildi)i <uran6#l#k<
hayalleri ile dolu idi ve %unun tahakkukunun !rk kuvvetlerinin yeniden
iran=a girmeleri ve A$er%ay6an=# ele ge(irmeleri ile m!mk!n ola6a)#n#
san#yordu, i"te %unun i(indir ki, Fnver Pa"a iran=#n !rklerle meskNn
k#sm#na kuvvet g:ndermek i(in %ir pl>n ha$#rlad#.
'u yoldaki karar, -3-1 y#l# Aay#s=#nda, Fnver Pa"a, Galil Pa"a ve
Alman Penerali von Kossovv aras#nda, 'a)dat=da vuku%ulan %ir g:r!"me
esnas#nda al#nd#. 'u maksatla VI. ;rduya mensup Irak=taki %a$# ,#rkalardan,
Ali ihsan Pa"a=n#n kumandas#nda %ir de VIII. kolordu te"kil edildi. 'ir
miktar Gamidiye &!rt %irlikleri ve A$er%ay6anl# 8iran=daki9 g:n!ll!lerle
takviye edilmek suretiyle hat#r# say#l#r %ir kuvvet meydana getirildiB .0 %in
yaya ve %irka( %in atl# askerden i%aret olan %u kolordu iran=a girmek i(in
ha$#rl#klar#n# %itirmek !$ere idi.
Nitekim Ali ihsan Pa"a 8sonraki Sa%is9 -3-1 y#l# Aay#s sonlar#nda, ?ran
s#n#r#na yak#n Gankin=den, Iran hududu :tesindeki &asr#"irin=i ge(ip,
'aratov=un kumandas#ndaki Rus &a$aklar#na h!6um i(in y!r!y!"e %a"lad#.
'ir(ok (arp#"ma ve Ruslar#n neti6esi$ kalan kar"# h!6umlar#ndan sonra,
!rk kuvvetleri !st!n gelerek Ruslar# &ir- man"ah=# %o"altma)a $orlad#lar.
'a"ka %ir !rk kolu da Ruslar# di)er %ir kesimde yenilgiye u)ratt# ve
Gemedan=a do)ru (ekilme)e $orlad#. Aama,ih Ali ihsan Pa"a iran=#n i(lerine
sokulmak istemiyorduB (!nk! ia"e ve mal$eme tedariki gittik(e g!(le"iyordu
!rk kuvvetleri %ir m!ddet duraklad#ktan sonra, II. ;rdunun umum
h!6uma ge(ti)i 5 A)ustos g!n!, tekrar ileri harekete %a"la
.32
d#larB Rus &a$aklar# da bu Trk h!6umu kar"#s#nda gerilediler. -4 A)ustos
tarihinde Ali ?hsan Pa"a Gemedan=a girdi. 'irka( g!n sonra da Ruslar,
strateSik :nemi olan Ruvandi$ mevkiini terkettiler. Ayn# $amanda Nesturlerle
meskNn sahadaki Rus k#talar# da (ekildiler. 'u suretle Ali ?hsan Pa"a=n#n ?ran
i(ine y!r!y!"! tam %ir %a"ar# mahiyetinde idi. Ruslar#n, %ilhassa Irak-Ausul
s#n#r#ndan u$akla"malar#, ?ngili$ hareketinin %a"lad#)# %ir s#rada (ok %!y!k
ehemmiyeti hai$di. Aaalese, Ali ?hsan Pa"a=n#n kuvvetleri daha ku$ey=e (#ka-
mad#larB dolay#siyle ?ran=#n "imali ve !rklerle meskNn saha, A$er%ay6an,
eskisi gi%i yine Rus i"gali alt#nda kald#. Neti6ede, Fnver Pa"an#n %u ileri
y!r!y!"ten %ekledi)i ve umdu)u <uran6#l#k< semereleri elde edilemedi.
-3-1I-D k#"# %ilhassa so)uk olmu"tu. Fkim ay#nda !rk ve Rus k#talar# k#"
durumuna ge(irildilerB her tara,ta asker harek>t durdu. &#"#n so)u)u
%ilhassa !rk II. ve III. ;rdular#nda kendini hissettirdi ve k#talardaki
mev6udun %oyuna a$almas#na, erimesine se%ep oldu. III. ;rduda ka(aklar
artm#" v6 mev6udu 54 %ine inmi"ti. 'ir de ti,!s hastal#)# %irliklerde %!y!k
tahri%at yapt#. 'u de,a :::2 ;rduda yeni %ir te"kil>tlanma yap#lm#", eski V.,
I+., ve +I. kolordular l>)vedilerek, (ok iddial# %ir "ekilde, iki yeni <&a,kas<
kolordusu te"kil edilmi"ti. Ger kolordu !(er ,#rkadan i%aretti. 'u yeni
te"kil>tta eskiden ,arkl# olarak, top(u parklar# artt#r#lm#", Alman ve
Avusturya 6e%el toplar# ile takviye edilmi"ti. I. &a,kas kolordusu &arasu
!$erindeki &emah ile *e%inkarahisar aras#nda, II. &a,kas kolordusu da
&elkit ile &aradeni$ sahilindeki ire%olu %:lgesinde %ulunuyordu. III.
kolordunun kararg>h# da, *e%inkarahisar=da olup, Aare"al Ahmed i$$et
Pa"a, Anadolu=daki ordular guru%unun kumandan# idi. II. ;rdunun
kumandanl#)#na da Austa,a &emal Pa"a getirildi.
II. ;rdunun mev6udu 8Fkim -3-19 1/ %in ki"i idi. Cakat %ulundu)u
saha, Dersim Da)lar# dolay#siyle k#"#n "iddetinden (ok muta$arr#r olmu",
%ilhassa yiye6ek s#k#nt#s# kendini g:stermi"ti. Rus istil>s# ve m!temadi
sava"lar sonunda, Anadolu=nun Do)u vil>yetleri ahalisinin _ D0 i a$alm#"
!rk-lsl>m $!mreleri 'at# istikametinde g:( etmi", Frmenilerden kimi
teh6ir edilmi", kimi Ruslara ka(m#"t#. Aama,ih Rus i"gali alt#ndaki
%:lgelere Frmeniler geri d:nm!"ler ve di)er %ir(ok Frmeni de Ruslar
ara,#ndan Rus sahas#ndan al#n#p oralara yerle"tirilmi"ti.
Aurat-7ay# ovas# yerle"ik ahaliden %o"al#n6a, %u de,=a Dersim &!rtlerinin
%ask#nlar# (o)alm#", !rk asker %irlikleri dahi %unlar#n
.33
h!6umlar#na maru$ kalmakta idi. ?a"e ve emniyet m!l>ha$alariyle Ahmed
$$et Pa"a, II. ;rduya Dersim ve 'ing:l da)lar#ndan (ekilmesini ve Garput
ile Diyar%ak#r (evresine gitmesini emretti. Sa) kanatta ise V. ,#rka, 'itlis=te
%ulunuyordu. -3-D ilk%ahar#nda te"kiline %a"lanan <Q#ld#r#m ;rdusu< na,
II. ;rdudan %ir(ok %irlik al#nm#"t#. Ayr#6a hastal#klar y!$!nden de %ir(ok
asker :lm!"t!. Neti6e iti%ariyle II. ;rdu -3-D Aart=#nda an6ak 54 %in
ki"iden i%aretti. Anadolu ;rdular# Puru%u ise la)vedildi)inden hem Aare"al
Ahmed i$$et Pa"a, hem de Austa,a &emal Pa"a %a"ka va$i,elere nakledil-
diler. -3-D Aart aylar#na do)ru III. ;rdu %!s%!t!n kuvvetten d!"t!, ve Rus
6ephesine kar"# ayakta an6ak .4 %in sil>hl# asker tuta%iliyordu. Gele
ka(aklar#n say#s# m!thi" %ir s!r=atle artm#"t#.
-3-1I-D k#"# ve *u%at aylar#nda !rk-Rus 6ephesinde ke"i,
harekederinden %a"ka %ir hareket olmad#. Garp adet> durmu" gi%iydi. Rus
ve !rk ga$etelerinde de durum <&a,kas 6ephesinde ,a$la %ir"ey yoktur<
6!mlesiyle i,ade edilmekte idi. !rk 6ephesine kar"# mev$i alan Rus %irlikleri
i(in, ra%$on=da Rus(a olarak %ir ga$ete (#kar#lmakta ve harp olaylar# ile
%irlikte di)er olaylardan da ha%er verilmekte idi. <rape$untskiy Voyenmy
Kistok< 8ra%$on Asker Reridesi9 ad#n# ta"#yan %u ga$etede !rk 6ephesi,
!rkiye=nin durumu, har%in neti6eleri ve !rk ordusu hakk#nda %a$an %ilgi
verilmekte idi. 'u ga$etenin -. *u%at -3-D tarihli ve 34 numaral#
n!shas#nda, Vitaliy im$as#m ta"#yan ve %a$# k#s#mlar# sans!r tara,#ndan
(#kar#lan <Repheden mektuplar< %a"l#kl# %ir ya$#da, <Gar%in sonunda
kendini g:stere6ek meselelere temas edilmi" ve Almanya=n#n pek yak#nda
ma)lup ola6a)#< ya$#ld#ktan sonra, Ruslar#n kar"#s#nda sade6e 'ulgaristan ve
!rkiye=nin kala6a)# ve Rusya=mn da %u iki memleketi kolay6a yenerek,
istan%ul=un Ruslar#n eline d!"e6e)i iddia edilmi"ti. 'u iddia, Ruslar#n 'at#
6ephesinde Almanya=ya kar"# tam %ir $aa, i(inde %ulundu)u %ir s#rada :ne
s!r!lmesiyle, tam manasiyle g!l!n(t!. Ayn# ya$ar 8her halde %ir $a%it9 ayn#
ga$etenin -3 *u%at -3-D tarih ve 31 numaral# n!shas#ndaJ <!rk Rephesi<
ad#n# verdi)i %ir ya$#s#nda %ir(ok enteresan %ilgi nakletmi"ti. 'ilhassa !rk
6ephesinde h!k!m s!ren tam %ir sessi$lik dolay#siyle Ruslarda uyanan merak
ve %unun neti6elerini %elirten ya$ar %u hususta "unlar# ya$m#"t#J
<!rk 6ephesinde hi(%ir hareket g:r!lmeyin6e, Ruslar durumu
:)renmek maksadiyle ke"i, kollan g:ndermi"lerdi. Derken Rus hatlar#na
do)ru erkek ve kad#nlardan i%aret olmak !$ere %ir(ok Rum <!rkler,
!rkler< diye %a)#ra %a)#ra gelme)e %a"lam#"lard#. ;nlar
544
yak#ndaki k:ylere !rk askerlerinin geldi)ini s:yl!yorlard#. Nitekim Rus
askerleri o k:ye gidin6e iki !rk askerini yakalay#p esir s#,at#yle getirdiler.
'irka( g!n sonra yeniden %ir miktar !rk esiri Ruslar#n eline d!"m!"t!.
?"te %u !rk esirlerinin i,adelerine g:reJ !rk ordusunda askerde
kuvve-i maneviye nam#na hi(%ir"ey kalmam#"t#. Fsirlerin dediklerine g:reJ
'u harp herkesi %#kt#rm#" ve kimse %undan vatan i(in hi(%ir ,ayda
%eklemiyordu. So)uk ve a(l#k y!$!nden !rk askerlerinden (o)u
k#talar#ndan ka(#yorlar ve (ok gerilere gidiyorlard#. Cakat <ka(aklar#<
Sandarmalar yakal#yor ve adamak#ll# k#r%a(la te6$iye edildikten sonra onlar#
Sivas=a yolluyorlar ve oradan yeniden 6epheye g:nderiliyorlard#.
Pa$ete muha%irinin verdi)i malumata g:reJ !rk askerinin a(l#k
dere6esi kendilerine Rus askerleri tara,#ndan verilen ekme)i yeyi"lerinden
g:r!l!yordu. Qa$ar %u m!nase%etle "u s:$leri d6 sar,- etmekten kendini
alam#yorJ <'en hi(%ir $aman 8ekmek yerken9 etra,#na "!kran ve sevin( dolu
g:$lerle %akan parlak %ak#"lar# unutamam.< 'ir !rk esirinin s:yledi)ine
g:re J 8P!ya9 "ayet !rk askerleri Ruslar#n !rk esirlerini %u tar$da
kar"#lad#klar#n# %ilseydiler, %!t!n !rk ordusu Ruslara esir d!"erdi. a%i
%!t!n %unlar, Rus askerlerini te"6i etmek v6 !rklere kar"# kat= $a,erin pek
yak#n oldu)una inand#rmak maksadiyle ya$#lm#"t#.
Rus v6 !rk siperleri aras#nda %a$en kar"#l#kl# g:steriler de oluyordu.
!rk askerleri <%ar#"<-a susad#klar#n# %elli etmek i(in siperlerin !st!ne
rus(a olarak <%ar#"< 8mir9 ya$#l# pl>ka koymu"lar ve Ruslar da %ununla alay
ederek !( parmaktan i%aret %ir i"aret koymu"lard#. !rk askerleri d6 %u
Rus i"aretini t!,ek ate"i ile delik de"ik etmi"lerdi. '## v6 %una %en$er
sahnelerin 6ephede 6ereyan etti)i anla"#l#yor. Qorulan, harpten %#kan yaln#$
!rk askerleri de)il, Rus askerleri d6 ay### ruh haletinde idiler.
!rk ordusu hakikaten, -3-D *u%at=#nda (ok kritik %ir l#alde idi.
Derken Rusya=da ihtil>l oldu 8.D *u%atI -- Aart -3-D9. ?"te %u Rus ?htil>li
!rkiye=nin Rusya kar"#s#nda yeni %ir ma)lu%iyet ve %elki de (:$!lmesini
:nledi. -3-D ilk%ahar#nda veya ya$#n yap#la6ak olan %ir Rus tarru$una kar"#
koya6ak ne takat, ne d6 kudret kalm#"t#. Cilistin, Suriye v6 Irak
6ephelerindeki !rk kuvvetleri de tam %ir (ekili" halinde idiler.
-3-D y#l# Aa#t=#nda %!t!n !rk ordusunun mev6udu /44 %in ki"i
tahmin edilmektedir. 'unlardan %ir k#sm# ?stan%ul v6 'o)a$lar#n
54-
m!da,aas#na ayr#lm#", %ir k#sm# Pali(ya=ya Ruslara kar"# sava"a g:nderilmi",
kalan kuvvetler de Anadolu=daki Rus 6ephesinde ve Do)u s#n#r#nda idiler. H(
y#l s!ren har%in se%ep oldu)u ekonomik s#k#nt# %!t!n "iddeti ile kendini
g:stermekte idi. Gar%in %a"#ndan%eri 7a- nakkaledeki %!y!k kanl# sava"lar
ve m!thi" kay#plar 8:l! ve yaral# .44 %in ki"i9 hari(, !rk ordular#n#n en (ok
sava"t#klar# ve $ayiat verdikleri 6ephe Rus 6ephesi olmu"tu. -3-1 y#l# ya$
aylar#nda %!t!n !rk ,#rkalar#n#n adedi 0. olup, %unun yar#s#, yani .1 s#
Ruslara kar"# sava"makta idi. -3-0 y#l# &as#m=#ndan -3-D y#l# Aart=#na kadar
!rk kay#plar# /44 %in ki"i olarak addedilmektedir. Sar#kam#"=ta D0 %in,
Fr$urum ve di)er sava" sahalar#nda -44 %in kadar kay#p verildi)ine g:re,
Rus 6ephesindeki !rk kay%#n#n .44 %ine yakla"t#)# san#l#yor. 'unun 14-D4
%ini esir, kalan# :l! ve yaral# idi.
Rus istil>s# :n!nde do)u illerinden %at#ya g:( eden ahalinin say#s# %elli
de)ildir. Cakat milyonlar# ge(ti)i muhakkakt#r. 'ir de Rus i"gali alt#ndaki
illerde Frmeni me$alimine u)rayan ve :ld!r!lenlerin say#s#n# an6ak Allah
%ilir. 'u suretle Rusya ile sava" !rkiye- ye (ok %!y!k 6an ve mal
kay#plar#na se%e%iyet vermi" ve do)u vil>yetlerinin tamamiyle harap
olmas#na g:t!rm!"t!r. Rus istil>s# ve i"gali s:$!n tam manasiyle !rkiye i(in
%!y!k %ir ,el>ket olmu"tur. 'undan :t!r!d!r ki, <Rus-Aosko,< ad#, her%ir
!rk-A!sl!man#n na$annda deh"et sa(an %ir me,hum olmu" ve kalplerde
derin yaralar a(m#"t#r. 'u deh"et, !rkiye=de eski Rus istil>lar#n#n %#rakt#)#
tesirler ve a6# hat#ralarla, !( y#l %oyun6a !rk-lsl>m ahali !$erinde %ir k>%us
gi%i devam etmi"ti. -3-D y#l# Rus ihtil>li tam vaktinde vu- ku%ulmu" ve I(-
Anadolu, do)u illerinin maru$ kald#)# %un6a ,el>ketlere d!"mekten
kurtulmu"tu.
Garp $aman#nda Rusya=n#n ?stan%ul ve 'o)a$lar !$erindeki emelleri ve
?ngilterenin muva,akati
Ruslar t> har%in %a"#ndan iti%aren Alman 6ephesinde %!y!k
ma)lu%iyetlere u)rad#lar. 'ilhassa .1-54 A)ustos 8-3-/9 tarihlerinde Do)u-
Prusya=daki annen%erg yan#nda Alman Penerali Gind6n%urg- un
kumandas#ndaki Alman kuvvetleri Ruslar# %!y!k he$imetlere u)ratt#lar.
Aym y#l#n 1--0 Fyl!l tarihlerinde de Rus ordular# <Aa$urya 'atakl#klar#nda
imha edildiler. 'u Rus ma)lu%iyeti -3-0 y#l#nda daha %!y!k :l(!de geli"ti ve
Almanlar Rus Kehistan#=n#, &url>nda ve Kit- vanya=y# k>milen ele ge(irdiler.
'!y!k Rus kaleleri olan Novo-
54.
georgy6vsk 8Aodlin9 v6 'rest-Kitovsk Almanlar tara,#ndan i"gal edildi.
'rest-Kitovsk kalesi .0 A)ustos=ta 8-3-09 Almanlar#n eline d!"m!"t!. 'u
suretle har%in %a"lamas#ndan %ir y#l sonra Rus asker kudreti Alman
dar%esi alt#nda (ok %!y!k kay#plara u)ram#", %ir milyondan ,a$la esir
Almanlar#n eline d!"t!)! gi%i, :l!, yaral# olarak da milyondan ,a$la
$ayiat verilmi"ti. Lstelik 6ephane, m!himmat ve sil>h noksanl#)# kendini
g:stermi" ve Rusya=n#n yenilgiye u)raya6a)# %elli olmu"tu. *ayet Rusya,
m!tte,ikleri ?ngiltere ve Cransa tara,#ndan yard#m g:rme$se, Rusya=n#n
daha da %!y!k yenilgilere u)raya6a)# muhakkakt#. Maten har%in %a"#ndan
iti%aren Rus h!k!meti m!tte,ikleri ne$dinde yard#m tale%inde %ulunma)a
%a"lam#"t#. An6ak Rusya=ya yard#m imk>nlar# a$ oldu)u gi%i, ?ngiltere ve
%ilhassa Cransa kendiside "iddetli %ir Alman %ask#s# alt#nda %ulunmakta
i(liler.
Ruslar#n, -3-/ A)ustos ve Fyl!l=!nde Do)u Prusya=da maru$ kald#klar#
%!y!k ma)lu%iyetler, ?ngiltere ve Cransa=da endi"elere yol a(m#"t#. Alman
ordular#n#n Paris !$erine y!r!d!kleri %ir s#rada, Ruslar#n Do)u Prusya=ya
taarru$lar#ndan %!y!k %ir ha,i,leme uman Crans#$ v6 ?ngili$ asker
mah,illeri, %u !mitlerinde yan#lm#"lard#. 'ununla %era%er, me"hur Aarne
muhare%esi s#ras#nda 80--. Fyl!l -3-/9 Almanlar, Rus %ask#s# alt#nda yine
de iki kolordular#n# 'at#dan Do)uya g:ndermek me6%uriyetinde kalm#"lard#.
Ginden%urg kumandas#ndaki Alman kuvvetlerinin dar%e arkas#ndan dar%e
ile Rus ordular#n# h#rpalamalar# sonunda, Rusya=da har%in gidi"at# hakk#nda
"!phe uyana6a)# v6 !mitlerin k#r#la6a)# ve %elki de Almanya ile <ayr# %ir
%ar#"< akdetmek yoluna sap#la6a)# u$ak %ir ihtimal olmad#)#ndan, %u de,a
?ngili$ h!k!meti Ruslar#n maneviyat#n# y!kseltmek l!$umuna kanaat
getirmi" ve %u hususta harekete ge(ilmi"ti. 'unun en iyi (aresi de harp
sonunda <?stan%ul ve 'o)a$lar#n Rusya=ya %#rak#la6a)# hakk#nda teminat<
olmasa %ile, !miderini artt#ra6ak s:$ler s:ylenmesi ola6akt#.
?"te %u maksatlad#r ki, ?ngili$ Gari6iye na$#r# Kord Prey, Pet-
rograd=daki ?ngili$ el(isi Sir P. 'u6l#anan=a -/ &as#m -3-/ tarihli %ir ya$#
ile, ?stan%ul v6 'o)a$lar meselesinin Rus isteklerine uygun %ir "ekilde
halledile6e)ine ait ?ngili$ h!k!metinin g:r!"!n! Sa$onov=a %ildirmesi
yolunda %ir talimat g:ndermi"ti.
-
'u talimat hakk#nda %!y!k %ir gi$lilik
muha,a$a edilmi"ti. Rusya=n#n $aten har%e girerken %u hede,leri g:$ :n!nde
tuttu)u %iliniyordu ve %u Rus 6m6l-
' !ir E2 Buchanan, :y :ission to !ssia and other +iF,lomatic :emories $Qondon
'*%@,2 vol2 :2 %%(2
545
lerinin hi(%ir gi$li tara,# yoktu. Sa$onov %ilhassa %u yoldaki gayretlerin :n
sa,#nda duruyordu. 'u6hanan=#n h!k!metinden ald#)# talimat#, Sa$onov=a nas#l
ve ne $aman ula"t#rd#)# %ilinmiyorB o her halde %unun i(in m!sait %ir ,#rsat
kolluyordu. Aama,ih Sa$onov=un a$ sonra %u yolda %a$# te"e%%!slere
%a"lamas#, her halde 'u6hanan=dan ald#)# %ilgiler !$erine olmal#d#r.
'u ka%ilden olmak !$ere, Sa$onov 2I.- Aral#k -3-/ tarihinde Rus
%a"kumandanl#)# erk>n# har%iye reisi Peneral Qunu"kevi(=e g:nderdi)i ve
<,evkal>de gi$lidir< diye i"aretledi)i ya$#s#nda 'o)a$lar meselesini ele
alm#"t#. Sa$onov=a g:reJ Rusya=n#n men,aatlan i6a%# ve %u harpte maru$
kald#)# %!y!k kay#plar kar"#s#nda, har%in sonunda Rusya=n#n %ehemehal
her iki 'o)a$# da 8yani istan%ul ve 7anakkale 'o)a$lar#m9 ele ge(irmesi ve
Akdeni$=e ser%est (#k#" imk>nlar#m sa)lamas# "artt#.
-
Sa$onov, Rusya=n#n
Almanya ve Avusturya=ya kar"# mu$a,,er olsa dahi, %ununla <*ark
Aeselesi<ni ar$u etti)i gi%i halledemiye6e)i ,ikrinde idi. Mira, !rkler
ihtiyar olarak 'o)a$lar# %#rakmaya6aklar ve %uralar# ele ge(irmek i(in
Rusya=n#n kuvvet kullanmas# i6ap ede6ekti, i"te %u gi%i m!l>ha$alarla
Sa$onov, 'a"kumandanl#ktan, $aman# kat= olarak tes%it edilmemekle
%era%er, %u yolda ne gi%i asker ha$#rl#klar yap#la%ile6e)ini :)renmek
istiyordu.
Sa$onov=un %u ya$#s#na kar"#l#k 'a"kumandanl#ktan al#nan 6evaptaJ
<'at#daki d!"mana 8yani Almanya ve Avusturya9 kar"# kat= %ir $a,er elde
edilmeden, 'o)a$lara kar"# herhangi%ir hareket d!"!- n!lemiye6e)i<
merke$inde idi.
.
'at#da neti6e al#nd#ktan sonrad#r ki, 'a"kumandanl#k
'o)a$lar meselesi ile me"gul ola%ile6ekti. F)er %u mesele diplomatik yollarla
halledilme$se, o $aman %unun i(in ayr# %ir asker hareket d!"!n!le6ektiB
,akat %unun mahiyeti "imdiden kestirileme$di. Qani Rus 'a"kumandanl#)#
"u anda 8-.I.0 Aral#k -3-/9 an6ak Almanya=ya kar"# harp i"i ile me"gul
olmak istiyor, 'o)a$lar meselesini (ok sonraki %ir mesele olarak tel>kki
ediyordu.
Cakat Sa$onov %a"ka t!rl! d!"!n!yor ve %u meselenin "imdiden
<sa)lam ka$#)a %a)lanmas#n#< ar$u ediyordu. 'ilhassa ?ngiltere ve
Cransa=n#n 7anakkale 'o)a$#=n# $orlamak maksadiyle harekete ge(e6ekleri
ha%eri, Sa$onov=u tel>" ve endi"eye sevketmi"ti. Petrograd- daki ingili$ el(isi
Sir P. 'u6hanan DI.4 ;6ak -3-0 tarihinde, (ok gi$li %ir "ekilde, <Rusya=n#n
&a,kaslardaki ta$yikini ha,i,letmek ama-
' B>? !er2 :::2 T2 ;:2 s2 %C' $vesika >o2 D+(,
% Ayn yerde, ;::2 32 '2 s2 %(+ $vesika >o2 '*D,
54/
6iyle ?ngiltere ve Cransa=n#n 7anakkale 'o)a$#=n# $orlamak !$ere
!rkiye=ye kar"# %ir deni$ hareketine %a"laya6aklar#n#< Sa$onov=a
%ildirmi"ti.
-
'u m!nase%etle Ruslardan da gerekli ha$#rl#klar yap#lmas#
istenmi"ti. Rus h!k!meti %u suretle ;6ak ay#n#n !(!n6! ha,tas#nda 8-3-09
?ngili$ Na$#r# 8Amirallik lordu9 `Vinston Rl#ur6hill tara,#ndan :ne s!r!len
<7anakkale harek>t#<na %a"laya6a)#n# %u suretle :)renmi" oldu. 'u
harek>t#n esas gayesini ?stan%ul ve 'o)a$lar=#n ele ge(irilmesi te"kil
etti)inden, Rusya %ak#m#ndan %ilhassa %!y!k :nemi hai$di. ?"te %unun
i(indir ki, Rus h!k!metinin derhal tale%lerde %ulunmas#, 'o)a$lar ile
?stan%ul !$erindeki haklar#n# :ne s!rmesi ve ayn# $amanda Rus umum
e,k>r#n# da harekete ge(irmesi i6ap etmekte idi.
Nitekim, 3 *u%at 8-3-09 tarihinde <Duma< 8Parlamento9 yeniden a(#ld#)#
g!n, <'o)a$lar ve ?stan%ul< meselesi %ahis konusu oldu. Rus %a"na$#r#
Porem#kin=in <!rkiye ahvali< hakk#ndaki %eyanat# ve tehditleri me%uslar
tara,#ndan alk#"larla kar"#land#. Porem#kin %u %eyanat#ndaJ <?stan%ul
surlar#n# y#kayan deni$ !st!nden Rusyan#n gele6e)i i(in parlak "a,ak s:kmek
!$ere oldu)u<nu s:ylemi", yani ?stan%ul ve 'o)a$lar#n muhakkak Rusya=n#n
eline d!"e6e)ini m!Sdelemek istemi"ti. 'ir(ok hatip de ayn# mealde l>,
etmi"ler ve ?stan%ul=un muhakkak Rusya=ya ait olmas# l>$#m geldi)ini %elirt-
mi"lerdi. 'ilhassa Vorone$ me%usu &ovalevskiy %u m!nase%etle (ok ate"li
%ir nutuk (ekmi" ve <'o)a$lar evimi$in anahtar#d#r< diyerek, &adetler
,#rkas# %a"# Ail!kov=u teyit etmi"ti.
?ngili$ ve Crans#$ donanmas#n#n 7anakkale=ye kar"# ha$#rlad#klar#
h!6um Rus 'a"kumandanl#)#nda endi"e uyand#rm#" ve Ruslar# harekete
ge(irmi"ti. Prand!k Nikola, -I-/ *u%at -3-0 tarihinde Rus
' B>? !er :::2 t2 ;::2 32 %2 $vesika >o C@,K >aval action a0ainst Turkey in order
to relieve -ussia in the Iaucasus222 to #orce the /assa0e o# the Dardanelles2 Burada -usya'ya
askerF yardm ve malzeme yardm ya/lmas bahsedilmiyor2 -us di/lomatik $ve askerF,
yazarlar 9n0ilizlerin '*'( Baysnda 3anakkale Boazna kar 0iritikleri deniz $ve az sonra,
kara hareketlerinin sr# -uslardan 6nce Boazlar ele 0e1irmek amacn 0ttn 6ne sr-
mektedirler2 3nk, onlarn iddia ettiklerine 06re, -us taarruzlar Eali1yada baar ile 0e-
limekte ve -uslarn Buda/ete'yi almalar ve Avusturya-Bacaristan har/ d ederek2 Bal-
kanlara 9stanbul istikametinde sarkacakalarn zannetmilerdi2 Ayni ve1hile -us Bakuman-
dan vekili Eeneral Alekseyev, Btte#iklerin !elanie deil, tzmire 1kmalarn ve Doudan
ilerleyerek )us kuvvetleriyle birlemelerini tekli# etmiti2 -uslarn bu tekli#i de 9n0iliz ve
Mransz askeri mah#illerce reddedilmitir2 9te btn bunlar, 0ya, 9n0iliz ve Mranszlarn
-usyaya kar besledikleri k6t niyetleri 06stermektedir2 72 Adamov, stanbul ve Boazhr,
0iri2
@H(
'a"na$#r# Porem#kin=e g:nderdi)i %ir ya$#da, Gari6iye na$#r# Sa$onov=a daha
:n6e g:nderilen maddeleri tekrarlad#ktan sonra, <'at#l# kom"ularla
8Almanya, Avusturya9 hesap g:r!ld!kten sonra 8yani onlar ma)lup
edildikten sonra9 an6ak <'o)a$lar meselesi=nin ele al#na%ile6e)i, ,akat daha
evvel %!y!k %ir diplomatik ,aaliyetin yap#lmas# gerekti)ini, 8ilerde9
'o)a$lara do)ru y!r!ye6ek %ir Rus ordusunun hi(%ir m!"kil>tla
kar"#la"madan 'ulgar limanlar#ndan %irisine (#kmas# i6ap ede6e)i, ve %u
ordunun ikmal i"lerinin de Romanya demiryollar# vas#tasiyle yap#lmas#
gereke6e)ini< %ildirilmi"ti. Prand!k Nikola, meslenin 7ar Nikola II. ya
anlat#lm#" oldu)unu ve 7ar=#n da <?stan%ul ve 'o)a$lar#n Rusya=n#n elinde
kalmas# meselesinin g:r!"!lmesi uygun ola6a)# ,ikrini i$har etti)ini<
%ildirmi"ti.
'unun !$erine 2I.- *u%at 8-3-09 tarihinde Gari6iye Ne$aretinde,
Sa$onov=un %a"kanl#)#nda <'o)a$lar meselesi< ile ilgili %ir toplant# yap#ld#.=
'unaJ Peneral &uropatkin, el(i Piers, yard#m6# Ne- ratov, %aron *illing,
m!ste"ar Pulkievi( ve &lemm, sekreterlerden %a$#s# kat#ld#lar. Peneral
&uropatkin, haliha$#rdaki durum ve harpten ,aydalanarak, Rusya=mn
muhakkak %ir surette istan%ul ve 'o)a$lar# ele ge(irmesinin "art oldu)unu
%eyan etti. 'u maksatla Rus kuvvetlerinin "u yerleri i"galleri l>$#m gele6ektiJ
Fne$-Aidye hatt#n#n istan%ul 'o)a$# ve 7anakkale 'o)a$#na kadar, Asya=da
da Sakarya nehrine kadar ve 'al#kesir !$erinden Aidilli &:r,e$ine kadar
u$anan hat. Rumeli tara,#nda 7atal6a m!stahkem hatt#na dayan#larak
'o)a$a kadar %irin6i s#n#, %ir kale v!6uda getirilmeli idi. 'u kalenin %ir
k#sm# da 'olay#r m!stahkem hatt#ndan 7anakkaleye dayana6akt#. 'uralara
kona6ak d:rt Rus kolordusu, ;dessa=d>ki Rus asker ha$#rl#klar#n# epey
ha,i,lete6ekti. *ayet, istan%ul=un Rusya=ya ilhak# (ok %!y!k g!(l!kler
yarata6ak olursa, o halde %u "ehrin <ser%est "ehir< stat!s!ne konmas# ve
<ser%est %ir ti6aret liman#< 8porto ,ran6o9 haline getirilmesi i6ap ede6ekti.
Fski istan%ul el(isi Piers, &uropatkin=in %u tekli,ine itira$ etti, ve "ehrin
%ehemehal Rus idaresi alt#na konmas#n# istedi. S:$!n k#sas# %u toplant#ya
kat#lanlar, ?stan%ul ve 'o)a$lar#n yak#nda Rusya=n#n eline ge(e6e)ine
inanm#" gi%iydiler.
Frtesi g!n, yani 3I.. *u%at -3-0 g!n! <'o)a$lar ve istan%ul meselesi<
Rus %a" na$#r# Porem#kinin riyasetinde yap#lan %ir <Gusus isti"are
Ae6lisi<nde %ahis konusu oldu. 'u m!nase%etle Prand!k Nikola=dan al#nan
8ve Sa$onov=a ya$#lan#n ayn# olan9 ya$# okundu ve
' B>? !er2 :::2 t2 ;::2 32 '2 s2 @H(&D2 $vesika >o %@%,2 baslmtrK Konslanli,,apol' i
proliv,$ ::, '%D2
541
m!$akere edileli, <ingili$ ve Crans#$ donanmas#n#n 7anakkale 'o)a$#n#
ge(ip istan%ul=a yakla"t#klar# takdi#de ne ola6a)#< meselesi g:r!"!ld!. 'u
meselenin Rus 'a"kumandanl#)# kararg>h#nda da hararetli konu"malara
yol a(t#)# anla"#l#yorB %unlar sans!r dolay#siyle mat%uata intikal
ettirilmemi"ti. A.n6ak <Siyas Aasa< m!d!r! Prens &uda"ev=in
m!tte,iklerin %a"ar#lar# hakk#nda pek de nik%in olmad#)# %iliniyor. Prens
&uda"ev=e g:re 8m!tte,iklerin donanmalar# 'o)a$# $orlasalar %ile9 !rkler
:yle kolay6a teslim olmaya6aklar, mukavemet ede6eklerdir, ingiltere ve
Cransa da iktisad men,aatlar# i6a%#, !rklerle sulh yapa6aklard#. &uda"ev,
ya$#s#na devamlaJ Gakikatlere g:$ yummak kadar ,ena %ir"ey yokturB his
ile de)il, muhakeme 8mant#k ve ak#l9 ile hareket edilmelidir. -4I.5 *u%at
-3-0 de g:nderilen %u ya$# "u 6!mlelerle son %ulmu"tuJ <'i$im
tara,#m#$dan 8yani Rusya=n#n9 istan%ul=un al#nmas# ise, hali ha$#rda (ok
m!sait d#" durum has#l oldu)u halde 8yani harpte ?ngiltere ile m!tte,ik
olundu)u 6ihetle9, ne "imdi ne de (ok u$un $aman daha sonralar# m!mk!n
olmaya6akt#rB $ira %unu yapmam#$a %i$im 8yani Ruslar#n9 ne manev ne de
asker kudretimi$ m!sait de)ildir<.= Prens &uda"ev, %u suretle Rusya=n#n
istan%ul=u 8ve 'o)a$lar#9 ele ge(irmesine hi(%ir imk>n ve ihtimal olmad#)#n#
a(#k(a i,ade etmek istemi"ti. ;nun %u s:$leri, ta%iatiyle Sa$onov ve onun
gi%i d!"!nenler !$erinde %ir so)uk du" tesiri yapm#"t#. Qukar#da anlat#ld#)#
ve(hile, Prens &uda"ev, !rkiye ile <ayr# %ir %ar#" akdi< g:r!"!n! :ne
s!rm!" ve dolay#siyle "imdilik <Rusya=n#n tarih gayeleri< inden 8?stan%ul
ve 'o)a$lardan9 va$ge(ilmesini tavsiye etmi"ti. ;, %u y!$den Rus
'a"kumandanl#k masa "e,li)inden u$akla"t#r#la6akt#r.
Cakat Petrograd=daki diplomatik ve siyas mah,iller, Prens &uda"ev=in
,ikrinde de)illerdiB onlar istan%ul ve 'o)a$lar#n mutlaka Rusya tara,#ndan
al#nmas#n# istiyorlar ve %u yolda gayret sar,ediyor- lard#. Sa$onov %u
siyasetin %a" temsil6isi idi. ingili$lerin 7anakkaleye hareketleri %a"lamas#
!$erine Sevastopol=daki Rus donanmas# da, -0I.4 *u%at -3-0 tarihli %ir
emirle 'o)a$lara hareket i(in ha$#r %ir duruma getirilmi"ti. 'o)a$lar#n ve
?stan%ul=un tehdit edilmesi !$erine, Sa$onov, gali%a !rkiye=nin hemen
sulha talip ola6a)#n# sanm#"t#B yani !rklerin asla mukavemet
edemiye6ekleri $annedilmi"ti. Nitekim -0I.2 *u%at 8-3-09 tarihli talimatla
Paris ve Kondra el(ilerine, %ar#" akdinden :n6e !rklerden istene6ek "artlar
%ildirilmi" ve ":yle s#ralanm#"t#J -. Alman gemilerinin teslimi, .. '!t!n
Alman $a%itleri v6 as-
' B>? !er2 :::2 t2 ;::2 32 '2 ss @'D-'+ $vesika >o %C(,2
54D
kerterinin teslimi, 5. 'o)a$lardaki toplar#n teslimi. An6ak %undan sonra
!rklerle m!$akerelere %a"lanmal# idi.= 'u suretle, Sa$onov=a g:reJ ?ngili$ ve
Crans#$ donanmalar#n#n 7anakkale 'o)a$#n# ge(melerinden :n6e, <?stan%ul ve
'o)a$lar meselesi<nin m!tte,ikler ile %elli %ir "ekile, ,orm!le %a)lanmas#
"artt#B yoksa, %elki de ge( kal#nm#" ola6akt#. Sa$onov=un %u meseleyi, her halde
en ge( Aart %a"lar#nda 7ar Nikola=ya a(t#)# ve 7ar=# kendi g:r!"!ne kat#lma)a
ikna etti)i anla"#l#yor.
5 Aart -3-0 tarihinde, Petrograd=daki Crans#$ se,iri A. Paleologue
tara,#ndan, se,irin yaveri Peneral KaTui6he, 7ar=a takdim edilirken, 7ar
Nikola II., Crans#$ Peneraline, <istan%ul ve 'o)a$lar< meselesini a(m#" ve
%uralar#n muhakkak Rusya=n#n elinde kalmas# gerekti)ini s:ylemi"ti.
.
'ununla Rus h!k!metinin m!tte,ikleri ne$dinde %ir te"e%%!se ge(e6e)i
anla"#lm#"t#.
Sa$onov -3 *u%atI/ Aart 8-3-09 tarihinde 7ar Nikola II. ile %u
meseleyi 8%ir daha9 g:r!"m!" ve hareket tar$# i(in tasvi%ini alm#"t#. Nitekim
ayn# g!n :)leden sonra, Sa$onov Petrograd=daki ?ngili$ ve Crans#$ el(ilerini
yan#na davetle, %irlikte %ir <aide mdmoire< 8muh!ra9 tan$im etmi"ti. 'u
muht#ra ?ngili$ ve Crans#$ h!k!metlerine tevdi edile6ekti. Auhteviyat# da "u
idiJ
<Gar%in ar$ etti)i geli"meler kar"#s#nda 7ar Nikola, 'o)a$lar ve
?stan%ul meselesinin Rusya=n#n y!$y#llardan %eri ar$ulad#)# %ir tar$da
kat= olarak (:$!lmesi gerekti)i ,ikrindedir. F)er istan%ul "ehri,
istan%ul 'o)a$# ve Aarmara sahilleri, Fne$-Aidye hatt# Rusya=ya
%#rak#lmaya6ak olursa, %u mesele halledilmi" say#lama$. Ayn# ve(hile
strateSik m!l>ha$alarla Asya k#sm#nda Sakarya nehrine kadar ve ?$mit
&:r,e$ine kadar u$anan saha ile Aarmara deni$indeki adalar ve ?mro$
ve 'o$6a 8enedos9 adalar# da Rusya imparatorlu)una kat#lm#"
olmal#d#r. Adlar# ge(en %!t!n %u yerlerde ingiltere ve Cransa=n#n
y!ksek men,aatleri Rusya tara,#ndan tamamiyle dikkat na$ar#na
al#na6akt#r. Rus h!k!meti m!tte,ik h!k!metleri tara,#ndan yukar#da
say#lan isteklerin sempati ile kar"#lana6a)#n# ummaktad#r. A!tte,ik
h!k!metler, ;smanl# ?mparatorlu)unun %a"ka yerlerinde tat%ikini
tasarlad#klar# pl>n
' Ayn yerde vesika >o %DD2
% B2 =aleolo0ue, &a !ssie des %sars, ::, @'C K Qa ville de Ionstantino/le et la
Thrace miridionale devront itre incor/or^es R mon em/ire2
542
lar# ve talepleri hususunda, Rusya imparatorluk h!k!meti tara,#ndan
an6ak %ir destek g:re6ektirB A!tte,ik h!k!metler %u hususta
tamamiyle emin ola%ilirler<.
-
Sa$onov, %u suretle, e)er ingiltere ve Cransa istan%ul, 'o)a$lar ve
(evrelerinin Rusya=ya %#rak#lmas#na muva,akat ede6ek olurlarsa, ;smanl#
imparatorlu)unun :%!r k#s#mlar#nda istedikleri gi%i hareket
ede%ile6eklerini, ar$u ettikleri gi%i payla"a%ile6eklerini a(#k(a i,ade etmi"
oluyordu. 'u suretle Rus hari6iye ne$areti tara,#ndan istan%ul ve 'o)a$lar
meselesinin, Rusya=n#n ar$u etti)i %ir "ekilde hallini temin i(in ingiltere ve
Cransa ne$dinde harekete ge(ilmi"ti. 'u muht#ra Paris ve Kondra Rus
el(ileri tara,#ndan Gari6iye na$#rlar#na verilmi" ve %u suretle <muamele<
%a"lam#"t#. Sa$onov, ?ngiltere ve Cransa h!k!metlerine g:nderdi)i %u
talepte, Rusya=n#n muhakkak tatmin edilmesi gerekti)ini %ildirmi", "ayet %u
olma$sa kendisinin isti,a etmesi i6ap ede6e)i ve yerine gelen yeni na$#r#n,
<L( ?mparator sistemine< d:ne%ile6e)i tehdidini de savur- mu"tuB yani
Rusya=mn Almanya ve Avusturya ile <ayr# %ir %ar#"< akd6de%ile6e)ini de
ima etmi"ti. ?ngili$ ve Crans#$ h!k!metleri d6 7anakkale 'o)a$#na kar"#
giri"e6ekleri mua$$am %ir deni$ ve asker hareketten :n6e Rusya=n#n %u
isteklerine kar"# anlay#" g:stermeleri "artt#. A!tte,ikler ile Rusya aras#ndaki
%a)larda en k!(!k %ir gev"eklik olmamas#na dikkat edilmeli idi. Qani
<istan%ul ve 'o)a$lar< !$erindeki Rus taleplerine hi( olma$sa na$ar olarak
muva,akat etmek me6%uriyeti has#l olmu"tu. 'u yap#lmad#)# takdirde
Rusya=n#n Almanya ile <ayr# %ar#"< akdi 6ihetine gitmesi de m!mk!nd!.
A!tte,ikler, 7anakkale hareketinden Ruslar# ha%erdar etmek ve imk>n#
nis%etind6 Ruslarla i"%irli)i yapmak istediklerini de %elli etmi"lerdi. 'u
ka%ilden olmak !$ere, .4 *u%atAart 8-3-09 te al#nan %ilgiye g:re, ingili$
amirali 7anakkale 'o)a$#n# ge(meden d:rt g!n :n6e, m!tte,ikler donanmas#
ile %irlikte harekete kat#la6ak Rus harp gemisi <Askol=d< vas#tasiyle,
&aradeni$ Rus donanmas# ile muha%erede %uluna6ak ve Rus donanmas# da
ona g:re hemen istan%ul 'o)a$#=na do)ru a(#la6akt#.
.
Rus erk>n# har%iyesin6e tan$im edilen %ir pl>na g:reJ A!tte,iklerin
7anakkale=de harekete %a"lamalar# !$erine, istan%ul=un
' B>? !er :::2 t2 ;::2 32 '2 ss %*%&@2 MranszcasK .ons=mlinople et +etro,ls , T2 '2
//2 '+(&+D2 $Bkz2 7kler, +oc!ments on #ritish <oreign Policy$ '*'*-'*@* Mirst series2
;ol2 :;, D@(&D2
% B>? !er '''2 t2 ;::2 32 '2 s2 @*C2 $vesika >o2 @H'
543
ve 'o)a$lar#n i"gali i(in %ir miktar Rus askeri de ha$#rlana6akt#. Qani
?stan%ul ve 'o)a$lar, ?ngili$, Crans#$ ve Rus kuvvetleri tara,#ndan %irlikte
i"gal edile6ekti. 7anakkale 'o)a$# ?ngili$ler tara,#ndan tutula6a)#na g:re,
Rus kuvvetleri de ?stan%ul 'o)a$#=nda, Rumeli yakas#nda, ;rtak:y=! ve
Anadolu yakas#nda da &u$gun6uk=a kadar olan yerleri i"gal ede6eklerdi.
?stan%ul "ehri i(inde de, Gali(=in g!ney k#sm#, yani ?stan%ul, Cener ve 6ivar#
Rus askerlerinin elinde ola6akt#. Crans#$lar -aksim, 'eyo)lu, Palata,
Gask:y ve Adalar=#B ?ngili$ler deJ Lsk!dar &ad#k:y, Gaydarpa"a, Aoda,
&artal=# i"gal ede6eklerdi. ?stan%ul ve 'o)a$lar#n pek yak#nda i"gal
edile6e)ine muhakkak na$ar# ile %ak#ld#)#ndan, Rus kumandanl#)#n6a,
demek ki %:yle %ir pl>n ha$#rlanm#"t#.
-
Ruslar# endi"e ettiren an6ak %ir husus vard#J Qunan donanmas# ve
askerlerinin de 7anakkale hareketine i"tirakleri ve %unun sonunda
?stan%ul=un i"galine de Qunan kuvvetlerinin kat#lmas# idi. ?stan%ul=da -44
%inden ,a$la Rum %ulundu)u ve Qunanl#lar#n :teden%eri <?stan%ul !$erinde
g:$leri oldu)u< 8yani 'i$ans# ihya etmek h!lyas#na kap#ld#klar#9 %elli
oldu)undan, Ruslar hi(%ir ve(hile Qunanl#lar#n %u i"e kar#"mas#n# ar$u
etmiyorlard#.
?ngili$ h!k!meti, nihayet Rusya=ya <'o)a$lar ve ?stan%ul< hakk#nda
teminat vermek $aman# geldi)ine h!kmetmi" ve Kord Prey, .D *u%atI-.
Aart 8-3-09 tarihinde %u hususta Peters%urg=daki ?ngili$ el(isi Sir P.
'u6hanan=a %ir talimat g:ndermi"ti. 'u talimat, Sa$onov tara,#ndan tan$im
edilen / Aart 8-3 *u%at9 tarihli muht#raya %ir 6evap mahiyetinde idi. Sir P.
'u6hanan tara,#ndan, Sa$onov=a takdim edilen %u ya$#l# teminat, ayn#
$amanda ?ngili$ h!k!metinin <taahh!d!< mahiyetinde idi.
.
'u ?ngili$
muht#ras#nda %!t!n Rus isteklerinin ka%ul edildi)i %ildirilmi"ti. Qa$#da
%elirtildi)i !$ereJ <?stan%ul ve 'o)a$lar, %u harpteki ka$an(lar#n en
k#ymetlisi<ola6akt#. Qani ?ngiltere m!tte,iki Rusya=n#n hat#r# i(in %:yle
k#ymetli %ir par(adan ,eragat ediyordu. ?ngiltere=nin ar$usu, sade6e
?stan%ul=daki ?ngili$ ti6aretine m!"kil>t (#kar#lmamas# merke$indeydi.
Crans#$ el(isi A. Paleologue da, Cransa=n#n <?stan%ul ve 'o)a$lar
!$erindeki Rus haklar#n# ve isteklerini< ka%ul ede6e)ini Sa$onov=a %ildirdi.
5
'u suretle m!tte,ik h!k!metler, nihayet Rusya=n#n Istan%ul-
' Ayni y2 s2 C'C&( $vesika >o2 @%H,
% B>? !er2 :::2 t2 ;::2 32 l22s2 C(%&@ $vesika >o2 @(%,2 Bkz2 ekler2 +oc!menls
on #ritish <oreign Policy$ :;, D@D-D@82
@ B2 =aleolo0ue, &a !ssie des %sars$ ::, @'(2
5-4
'o)a$lar, Aarmara Deni$i, Peli%olu Qar#madas#, Do)u-rakya 8Fne$-Aidye
hatt#na kadar9 ve Asya k#sm#nda da Sakarya nehrine kadar ?$mit (evresi ile
?mro$ ve 'o$6a adalar#n#n Rusya=ya %#rak#lmas#na muva,akat etmi"
%ulunuyorlard#. 'u muva,akat ger(i ?ngili$ el(isinin sade6e %ir notas#,
<muht#ras#< "eklinde vuku%ulmu"tuB yani %unun !$erinde ?ngili$ hari6iye
na$#r# Kord Prey=in im$as# dahi %ulunmuyordu. Cakat %u "ekil dahi Sa$onov
i(in yeterli tel>kki edilmi" ve %u <muht#ra< yeter dere6ede %ir teminat
olarak ka%ul edilmi"ti. 'u olay Sa$onov i(in %!y!k %ir diplomatik %a"ar#
mahiyetinde idi. <?stan%ul ve 'o)a$lar meselesi<nde "imdiye kadar Rus-
yaya kar"# en (ok engel (#karan ve kar"# duran ingiltere, %u suretle nihayet
%u hususta taki% etmi" oldu)u siyasetini terketmi" v6 Rusya=n#n isteklerine
%oyun e)mi"ti. *imdi sade66, 7anakkale 'o)a$#n#n $orlanmas# ve istan%ul ile
'o)a$=#n ele ge(irilmesi i"i kalm#"t#. Cakat -2 Aart -3-0 g!n! ingili$ ve
Crans#$ donanmalar#n#n denedikleri 7anakkale 'o)a$#=n# ge(me te"e%%!s!,
e"si$ !rk kahramanl#)# kar"#s#nda tam %ir %a"ar#s#$l#)a u)rad# ve %ununla,
ingili$lerin, Crans#$lar#n ve %ilhassa Ruslar#n %esledikleri g!$el h!lyalar#
y#k#ld# gitti. Peli%olu Qar#madas#=na yap#lan (#karma hareketleri ve Austa,a
&emal 8Pa"a9 tara,#ndan idare edilen e"si$ m!da,aa harpleri ve nihayet
m!stevlilerin (ekilip gitmeleri sonunda Ruslar#n istan%ul ve 'o)a$ h!lyalar#
%!s%!t!n suya d!"t!.
Di)er yandan, ingiltere ve Cransa, !rkiye=nin muhakkak ma)lup
ola6a)#n# g:$ :n!nde tutarak kendi aralar#nda, ;smanl# memalikini
<payla"mak< i(in %ir anla"ma akdettiler. Sovyet-Rus ya$arlar#n#n
iddialar#na g:re, Ausul v6 Suriyen
B
n ku$ey k#s#mlar#n#n Ruslar#n eline
ge(mesinden endi"e ederek ingili$ler v6 Crans#$lar Asya !rkiyesinin
<payla"#lmas#< hususunda alela6ele %ir anla"ma yapm#"lard#.= 3 Aart -3-1
tarihini ta"#yan v6 <Sykes-Pi- 6ot anla"mas#< diye %ilinen %u ?ngili$-Crans#$
anla"mas#nda, ingiltere ile Cransa=ya %#rak#la6ak saha tes%it edildikten
%a"ka, %irde Anadolu=da Rusya=n#n hissesine d!"e6ek yerler de %elli edil-
mi"ti. *u %:lgeler Rusya=ya %#rak#la6akt#J ra%$on ve 'at# istikametlerinde
&aradeni$ sahili %oyun6a %ir miktar ar$iJ Fr$urum, 'aye$it, Van, 'itlis ve
(evreleri ile &!rdistan=#n %ir k#sm#. 'u suretle, Do)u-Anadolu=da Rus i"gali
alt#na gire6ek olan saha tamamiyle Rusya=ya %#rak#lm#" ola6akt#, istan%ul ve
'o)a$lar#n Rusya-
' >2 )orsun, 7rz'!m Skaya ekspedic,ya$ B2
'*@C, s2 C&(2
@''
ya %#rak#la6a)# h!km!, -. Aart -3-0 deki <muht#ra< ya g:re y!r!rl!kte
kal#yordu. Cransa h!k!meti, -3-D y#l# %a"#nda %u hususu resm %ir nota ile
teyit etmek l!$umunu hissetmi"ti.
Diplomatik kanallarla Rusya ahvali hakk#nda %ilgiler
Rusya=ya kar"# <har%<in %a"lamas#n# m!teakip, Rusya=daki ahval ve
geli"meler hakk#nda en iyi istih%arat imk>n#, !rkiye=nin Sto6kholm el(ili)i
vas#tasiyle m!mk!n oluyordu, isve(=in har%e girmeyi"i, Sto6kholm=!n
Rusya=ya yak#nl#)# %u imk>nlar# ,a$lasiyle temine yarayordu. Vak#a ilgili
Rus makamlar#, Almanya ve m!tte,iklerinin istih%arat "e%ekesinin, isve(
vas#tasiyle Rusya=da ,aaliyette %ulunmas#na kar"# %ir(ok ted%irler
alm#"lard#. Cakat Sto6kholm, yine de Rusya hakk#nda ha%er almak i(in en
iyi %ir merke$di. Ayn# $amanda isve( ga$etelerinde (#kan %a$# ya$#larda da
Rusya ahvaline ait %ilgi verilmekte idi. Dolay#siyle isve(=teki !rk el(isinin
Rusya ahvalini ayd#nlata6ak ya$#lar#n#n ?stan%ul=da ehemmiyeti k!(!m-
seneme$di. 'u s#ralarda Sto6kholm=de orta el(i olarak Revad 'ey adh %iri
%ulunuyordu. &endisinin s#radan %ir diplomat oldu)u anla"#l#yor.
Revad 'ey -3-1 y#l# %a"#ndan iti%aren Rusya hakk#nda %a$# m!him
%ilgiler ula"t#rmakta idi. 'u ka%ilden olmak !$ere, Sto6kholm- den . ;6ak
-3-1 tarihli %ir ya$# ile %a$# m!him %ilgiler vermi"ti. Revad 'ey=in dedi)ine
g:re %u %ilgiler <yak#nlarda Peters%urg=dan d:nen, <"ayan# itimat, mevsuk
!l-kel>m< %ir $attan alm#"t#. 'u $at#n naklettikleri de m!him ve m!tene,,i$
%ir Rusyal#n#n verdi)i malumata dayanm#"t#. 'ildirildi)ine g:reJ Rusya=da
ki%arlar salonunda dahi, ge(en &as#m ve Aral#k 8-3-09 aylar#ndan %eri
har%in tahamm!l edilme$ %ir hal ald#)# s:ylenmekte idi. L(-d:rt ay
evvelkine nis%etle, sulh ar$usu alm#" y!r!m!"t!.
-
Peters%urg=da umum
e,k>r, har%in neti6elerinden (ok endi"e etmekte idi. 'ir(ok mahrumiyet ve
s#k#nt# %a"g:stermi"ti. Galiha$#rda Rusya=da harp dolay#siyle servet iktisap
edenlerden %a"ka, har%in devam#n# ar$u eden kimse yoktur denirse
m!%ala)a edilmi" olma$d#. Durumu 6iddiy6tl6 tetkik eden her%ir Rus har%in
kendileri i(in kay%edilmi" oldu)u kanaat#nda idi.
' D9A, G2 T2
)arton >o2 '%@2
5-.
Ayn# $at#n anlatt#)#na g:reJ Rus h!k!meti ile ahali aras#nda %ir g:r!"
%irli)i yoktuB an6ak Almanya ve m!tte,iklerinin yenilmesini istemek %a%#nda
g:r!"ler %irle"iyordu. Garpten sonra ?ngiltere=nin tesiriyle Rusya=da
demokratik esaslar#n tat%ik edile6e)ine inan#lmak isteniyordu. Rusya=da
iktisad hayat, %ilhassa k:m!r a$l#)#, amele yoklu)u y!$!nden, (ok m!"k!l
%ir durumda idi. R!"vet alm#" y!r!m!"t!B %ilhassa $ahire meselesi (ok ,ena
idiB r!"vet alan memur servet toplamakla me"guld!. *imend!,er nakliyat# ve
%ilhassa vagonlar#n %ulunmas# 8yani ti6aret i(in9 an6ak r!"vetle m!mk!n
ola%iliyordu. 'ilhassa hu%u%at nakliyat# r!"vetsi$ olamayordu. Ve %u y!$-
den %!y!k "ehirlere $ahire g:nderilemiyordu. Ft, ya), ga$ %uhran# %a"lam#"
ve pahal#l#k alm#" y!r!m!"t!. Ne,yedilmek ve u$ak yerlere s!r!lmek
korkusu ile, muhta( ahaliden kimse "ik>yete 6esaret edemiyordu.
-
'u $at#n
s:yledikleri aras#nda en m!him ha%er de "u idiJ <Peters%urg=da i6ra edilen
tevki,at (o)almakta ve %ir ihtil>l vukuundan endi"e edilmekte idi<.
.
'u
suretle, Rusya=da %ir <ihtil>l< olmas# ihtimali !rk el(ili)i vas#tasiyle
?stan%ul=a hari6iye ne$aretine ula"t#r#lm#" %ulunuyordu.
Aama,ih, Alman istih%arat kanallar# vas#tasiyle de ?stan%ul=a Gar%iye
Ne$aretine ve Fnver Pa"a=ya Rusya ahvaline ait %ir(ok malumat verildi)i
muhakkakt#r. 'unlar vas#tasiyle Rusya=da ahvalin g!n ge(tik(e 6iddiyet
kes%etti)i :)renilmi"ti. Rusya=da durumun <k:t!den daha ,enaya< do)ru
gitti)i, Gari6iye na$#r# Sa$onov=un isti,as# ve yerine, saraya yak#nl#)# %ilinen
St!rmerin tayin edildi)i :)retilmi"ti. Gar%in %a"lamas#nda %!y!k hissesi
olan ve %ilhassa ?ngiltere ile Cransa=ya %a)l#l#)# ile tan#nan Rus hari6iye
na$#r# Sa$onov -3-1 y#l# emmu$ .4 lerinde isti,a etmi"ti. 'u isti,a, Rus
hari6iyesinin %a"ar#s#$l#)#na del>let etti)inden, %ir(ok te,sire yol a(m#"t#.
-3-0- -3-1 da Rus ordular# Alman 6ephesinde %!y!k yenilgilere maru$
kalm#"lar, Kehistan ve 'alt#k ey>letlerinden %!y!k %ir k#sm# Alman i"gali
alt#na d!"m!", 6ephede %a"g:steren sil>h ve m!himmat s#k#nt#s#, Rus
ordular#mn durumunu gittik(e ,enala"t#rm#"t#. Maten Rusyan#n i(inde de,
%a"ta yiye6ek olmak !$ere %ir(ok s#k#nt# %a"- g:stermi" ve har%in Rusya i(in
%ir ,el>kete yol a(t#)# g:r!"! yayg#n %ir hal alm#"t#. 'u durum kar"#s#nda
7ar=a yak#n duran (evrelerin, %ilhassa 7ar#n kar#s# Aleksandra Ceodorovna
ve %ir(ok tan#nm#" kimselerin, el alt#ndan Almanya ile ayr# %ir %ar#" akdini
ar$u ettikleri "ayi
' Ayni yerde
% Jine2
@'@
as# dola"makta idi. Sa$onov=un isti,as# ve yerine St!rmer=in tayini %u
"ayialar# %!s%!t!n artt#rm#"t#.
-
'u m!nase%etle isve( ga$etelerinde %ir(ok ya$# (#kt# ve Revad 'ey de
%unlardan l!$umlu yerleri alarak, ,rans#$6a ter6!melerini istan%ul=a
g:nderdi. 'u ya$#lara g:reJ Sa$onov=un (ekili"inin hakik se%epleri pek
%ilinmemekle %era%er, "u noktalar !$erinde durula%ilirdiJ Fvvel> Sa$onov
'alkan siyasetinde %a"ar#l# olmad#)#ndan :t!r!, ikide %ir muahe$e edilmekte
idiB %ilhassa 'ulgaristan=#n Rusya=ya kar"# har%e giri"i Sa$onov=un. mevkiini
sarsm#" ve hatt> a$line ramak kalm#"t#. Prand!k Nikola 87ar#n am6as#9
kendisini sevmedi)i 6ihetle, Sa$onov saraydaki Prand!k tara,tarlar#n#n
entrikalar#na maru$ kal#yordu. Nihayet, yak#nlarda Rusya ile \aponya
aras#nda akdedilen %ir anla"ma, %ir tak#m Rus ileri gelenleri tara,#ndan
tasvip edilmemi"ti, (!nk! onlar#n ,ikrine g:re, Sa$onov \aponlara kar"# ,a$la
m!samahal# davranm#"t#. Son olarak da Sa$onov, Crans#$ ve ingili$
emellerine pek $iyade hi$met etmesi dolay#siyle Rus muha,a$ak>rlar
guru%unu memnun etmemi"ti. Sa$onov=un isti,as# ve yerine St!rmer=in
getirilmesi %a$# mah,illere g:re, Rus h!k!metinin Almanya ile ayr# %ir %ar#"
akdine yol a(a6a)#n# tahmin etmelerine ra)men, isve(li m!"ahitler, %u
iddialar#n mevsimsi$ oldu)u kanaat#n- da idiler.
Di)er tara,tan Revad 'ey=in ya$d#)#na g:reJ Almanya=n#n Rusya ile
ayr# %ir %ar#" akdi i(in gayret etti)i :teden%eri malNmdu.
.
Sto6kholm=deki
Alman el(isi 'aron &ut$ius %u hususta pek !mitli idiB Sa$onov=un isti,as#n#n
sulhun yakla"makta oldu)una del>let etti)ini s:ylemekte idi. Rusya=dan %u
hususta teyit edi6i %a$# ha%erler de al#nm#"t#. Ruslar# %ar#"a $orlaya6ak en
m!him (are, Revad 'ey=e g:re, Almanlar#n 6ephelerdeki %!y!k %a"ar#lar#
ola6akt#. Aama,ih, Revad 'ey=e g:reJ <Anadolu vil>yetlerinden !(-
d:rt=!n!n Rus istil>s# alt#nda %ulunmas# key,iyeti, !rkiye=nin Rusya ile
sulh esaslar# hakk#nda anla"mas#na %ir engel te"kil ede6ekti ve hayli m!"k!l
ola6akt#<.=
'u suretle -3-1 %a"lar#ndan iti%aren, Rusya ile ayr# %ir %ar#" akdi
meselesi, diplomatik muha%erede m!him rol oynamakta idi. 'erlin=deki
;smanl# %!y!kel(isi Gakk# Pa"a da, her halde, %u hususta
' Almanya'nn '*'( yl i1inde ve sonralar -usya ile bir ayr bar akdi i1in teeb-
bse 0iritii ve bu maksadla trl vastalar kulland biliniyor2 Bkz2 Astoriya diplomatii$
::2 %*%&@2
% DlA G2 T2 -usya, karton >o2 '%@2
@ D9A G2 T2 -usya, karton >o2 '%@2 $Ievad Beyin mektubu, @ Austos '*'D,2
5-/
9stanbul'a 0erekli bil0ileri 06ndermekten 0eri durmamt2 Makat btn bu
mitlere ramen -us hkmet mah#illeri Almanya ile ayr bir bar akdine
yanamadlar2 Bil"kis 3ar >ikola, -3-1 yl Aralk aynda, -us ordular
bakumandan s#atyle 06nderdii bir tamimle -usya'mn, Almanlar'm i0al
ettikleri sahadan tamamiyle 1ekilmeleri ve ya/tklar zarar ve ziyan
6demelerine kadar, savaa devam edeceini bildirmiti2
'
3arn bu bildirisi,
ayn zamanda o sralarda bar akdi i1in Amerikan Iumhurbakan Vilson
tara#ndan 0iriilen teebbse bir ceva/ mahiyetinde idi2
%
'u suretle -3-1 yl
sona erer ve byk olaylarla dolu olan -3-+ yl 0irerken, Almanya ve
mtte#iklerinin -usya ile bir ayr bar akdetmeleri imk"n henz belirmi
deildi2
-3-1 y#l# sonlar#na do)ru, Sto6kholm vas#tasiyle gelen ya$#lardan,
Rusya ahvaline ait %ir(ok m!him %ilgi edinilmi"ti. 'unlar aras#nda %ilhassa,
Rus devlet Duma=s#n#n, 8Parlamentosu9 tan#nm#" Rus siyaset(ilerinin har%e
ve %ilhassa !rkiye=ye kar"# tutumlar#n# g:steren nutuklar# ve %eyanatlar#
da vard#. Garp (#k#n6a, Rus Dumas# h!k!met tara,#ndan ikide %ir u$un6a
s!ren tatile g:nderilmi"ti. 7ar h!k!meti, har%in i6a%#, gittik(e artan %ir
%ask# ile memleketi idare etmekte ve Duma=y# kendisi i(in tehlikeli
addetmekte idi. -3-1 ya$#nda h!k!metin %a"#na getirilen repov gi%i
reaksiyonerler, Duma=daki <&adet< 8Ae"rut-monar"ist9 ve %ilhassa <sol6u<,
yani Fs-Frve Sosyal-Demok- ratlar, rudovik=ler ile daim %ir (eli"me
halinde idiler. Rus ordular#n#n ma)lu%iyeti, i(erde %a"g:steren yiye6ek,
i(e6ek, giye6ek s#k#nt#lar#, Rus h!k!met makamlar#n#n ve %ilhassa har%iye
ne$aretinin dirayetsi$liklerini a(#)a vurmu"tu. '!t!n %u hususlar <Duma<
a(#k oldu)u $aman, u$un %oylu m!naka"alara se%e%iyet veriyordu.
'u de,a <Duma< yeniden -3-1 &as#m %a"lar#nda toplant#ya
(a)#r#lm#"t#. ; s#ralarda Rus mahall idareleri 8Memstvo9nin umum %ir
toplant#s# Aoskova=da yap#la6akt#. 'u kongrede memleketin i(inde
%ulundu)u durum ve $ahire s#k#nt#s# da %ahis konusu ola6a)# anla"#l#n6a,
Dahiliye Ne$areti %u kongreyi menetmi"ti. 'unun !$erine ga$ete
s!tunlar#nda ve %ilhassa <Duma<da h!k!met tenkit edilme)e %a"land#. 'u
ka%ilden olmak !$ere -1I.3 Aral#k 8-3-19 tarihindeki <Duma< 6elsesinde
<&adet<lerin s:$6!s! ve (ok tan#nm#" %ir siyaset adam# olan Ail!kov,
k!rs!den h!k!meti a)#r s:$lerle tenkit
' -us1a -e1 0azetesi, '+ dek2 '*'DA The Times 0ezetesi '@ Dec2 '*'D2
% Bakan ;;ilson'un za#ersiz bar tekli#i tara#sz Devletler vastasiyle %' Aralk
'*'D $eski sti ile 8 Aralk, tarihiyle a1klanmt2
5-0
etmi"ti. -Re(< ga$etesinin -DI54 Aral#k 8-3-19 tarihli n!shas#nda %u
konu"malar ne"redilmi"ti. Di)er hatiplerden, a$ sonra (ok me"hur ola6ak,
&erenskiy de h!k!meti tenkit ettiB ayn# ve(hile men"evik 8Sos- yal-Demokrat9
P!r6! 7henkeli de h!k!mete veri"tirenler aras#nda idi. 'urada %i$i
ilgilendiren s:$ler, Rusya=n#n i( durumunun, Ail!kov=un %eyanat#ndaki
<Rusya=mn -340 de oldu)u gi%i (ok m!him olaylara ge%e oldu)u< s:$leri idi.
Ail!kov=a g:re, Rusya=n#n <?stan%ul ve 'o)a$lar# ala%ilmesi i(in Rus
milletinin yeni %ir hamle yapmas# "artt#. Qani Ail!kov, Rusya=n#n ?stan%ul ve
'o)a$lar !$erinde hakk# oldu)unu iddia etmekte idi. Ail!kov=a g:re,
?stan%ul ve 'o)a$lar#n al#na%ilmesi i(in Rus milletinin tam %ir %irlik halinde
olmas# gerekiyordu. Gal%uki <sol6u< hatipler, %a"ta P!r6! 7henkeli olmak
!$ere, Rusya=ya 'o)a$lar#n hi( l!$umu olmad#)#n# iddia etmi"ti. 'u suretle
-Duma< da h!k!metin hi( de ho"una gitmiyen g:r!" ve s:$ler de
sar,edilmekte idi. Dolay#siyle <Duma<, Noel m!nase%etiyle u$un %ir tatile
g:nderilmi" ve an6ak durumun gittik(e vehamet kes%etmesi !$erine, *u%at
ortalar#nda yeniden oturuma (a)#r#lm#"t#.
5-1
;
:
:
-3-D RHS *H'A VF F&?A 8;&;'FR9 ?G?KXKKFR?.
<Pe(i6i G!k!met< devrin de %ar#" yoklamalar#
-3-D y#l#, .D *u%at 8yeni takvime g:reJ -. Aart9 ta Petrograd=da patlak
veren ve s!r=atle Rusya=n#n di)er "ehirlerine de yay#lan <ihtil>le ait
ha%erlerin, istan%ul=a resm makamlara, %u olaydan %irka( g!n sonra
yeti"mi" oldu)u muhakkakt#r. Ger halde Gar%iye Ne$areti, elindeki mev6ut
istih%arat imk>nlar# ile ve %ilhassa Almanya !$erinden, telgra,larla
Rusya=daki %u geli"melerden ha%erdar edilmi"ti. An6ak, asker sans!r ve
m!l>ha$alar ile, %u ha%erlerin mat%uata intikali i(in %ir m!ddet $aman
ge(mi"ti. A$ sonra g:r!le6e)i ve(hile, istan%ul mat%uat#nda <Rus ihtil>li<
hakk#nda ilk ya$#lar an6ak .4 Aart tarihlerinde (#kma)a %a"lam#"t#r.
Garp i(inde Rusya=daki ahvale ait %ilhassa Sto6kholm el(ili)inden, se,ir
Revad 'ey vas#tasiyle, %ilgi al#nd#)#m yukar#da g:rm!"t!k. Revad 'ey,
Isve(=liler veya tara,s#$ el(ilik mensuplar# ile temaslar# ve isve( mat%uat#
vas#tasiyle, Rusya ahvaline ait %ilgi toplama)a (al#"makta idi. Aama,ih
kendisinin %u hususta ,a$la %ir %a"ar# veya %e6eriklilik g:sterdi)i iddia
edileme$. 'a$en (ok yaa#l#" te"hisler koydu)u da g:r!lmektedir. 'u ka%ilden
olmak !$ere, -3-D y#h .D ;6ak tarihli, yani ihtil>lden %e" ha,ta :n6eki %ir
ya$#s#nda, "u sat#rlar# okuyoru$J <Rusya=da dahil %uhran h!k!m s!rmekle
%era%er, durum, dahil %ir isyan olmaya6a)# merke$indedir. 7!nk!J Kiva-i
isyan alt#nda toplana%ile6ekler 6ephe-i harpte veya 6ephe-i harp ve
Si%irya=ya g:nderilmekte olduklar# gi%i, 7ar ve h!k!met-i m!ste%idesi ve
ordusu ve Duma=daki muva,#k ve muhali, ,#rkalar da har%e devam etmek
a$mindedirler. 'ina%erin kat= %ir he$imet-i askeriye gi%i
@'+
,evk>lede %ir hal vuku%ulmad#k(a, Rusya=daki isti%dad ve h!rriyetin
%ug!nk! m!6adelesinden kom"u d!"man#m#$#n an kari% m!tte,iklerini
terketmesi ihtimali %ulundu)u neti6esini (#karmak hata olur<.
-
Aama,ih, Rusya=da a$ %ir $aman sonra ihtil>lin patlak vere6e)ini,
kimse kat=yetle kestirememi"ti. V>k#a, daha -3-1 %a"lar#nda dahi, %a$# ?sve(
mah,illerinde ve Rusya=da, ihtil>lden %ahsedenler olmu"tuB ,akat %unun ne
$aman ola6a)# kat=yetle kestirilemiyordu. Nitekim <?htil>l< sahas#nda en
%!y!k <m!tehass#s< say#lan Rus 'ol"evikleri lideri Kenin dahi, ?svi(re=de
iken, -3-D *u%at=#nda Rusya=da %ir ihtil>lin yak#nda (#ka6a)#m tahmin
edememi"ti. Ayn# ve(hile, Kondra- da (#kan me"hur <imes< ga$etesi dahi
-3-D y#l# ;6ak %a"lar#nda yay#nlad#)# <Rusya ve Garp< adl# %ir makalede,
Rusya=da i( %uhran#n "iddetli oldu)unu ka%ul etmekle %era%er, 7ar=#n $a,er
ka$an#l#n6aya kadar har%ede6e)i iddia edilmi"ti. Aama,ih, tngili$ siyasetine,
Rusya=da %ir ihtil>lin asker $aa,a g:t!re6e)i %ilindi)ine g:re, %:yle %ir
ihtil>lin temenni edilmedi)i de a"ik>rd#.
Aama,ih, Rusya=dan *u%at %a"lar#na do)ru gelme)e %a"layan
malNmata g:re, Rusya=da durumun gittik(e kar#"t#)# ve ahalinin %ilhassa
7ari(e ile 7ar=a kar"# d!"manl#k %eslemekte oldu)u :)renilmi"ti. Revad 'ey,
.2 *u%at 8#giD9ta, Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey=e g:nderdi)i %ir
ya$#s#nda, <Rusya=daki ahvalin kar#"mak !$ere oldu)unu ve ?ngili$lerin
te"vikat ve te$viratlar# ile 6!retleri $iyade- le"en <Duma< me6lisindeki
h!rriyetperver>n ekseriyet kitlesi, h!k!met ve idare-i mutlakaya kar"#
tehdid >mi$ %ir va$iyet ald#)#< ha%erinin Sto6kholm=e ula"t#)#n# %ildirmi"ti.
.
Aama,ih, %u ha%er, sade6e *u%at sonlar#nda toplant#ya (a)#r#lan <Duma<da
Ail!kov ve di)er %a$# hatiplerin h!k!meti "iddetle tenkitlerinin ve %u
m!nase%etle ga$etelerde (#kan ya$#lar#n yank#lar#ndan %a"ka %ir"ey de)ildi.
Rusya=da hen!$ <?htil>l< havas# yoktu. Aama,ih <lhtil>l<in patlak
vermesinden sonra dahi, Sto6kholm=deki !rk el(isinin %una ihtimal
vermeyi"i, ?sve( siyas mah,illerinde Rus ihtil>linin hakikaten >ni olarak
patlak vermesinin %ir s!rpri$ te"kil etmesi ile ilgilidir.
Revad 'ey=den gelen -5 Aart 8-3-D9 tarihli ve -/- numaral# telgra,ta
Rusya ahvali hakk#nda "unlar ya$#l# idiJ <?"%u ay#n 8yani Aart=#n9 seki$inde
ve onunda Peters%urg=da i)ti"a" $uhuruna, kuvay-# askeriyenin ahali !$erine
sil>h istimal eylemesi ile, k#tal vuku%ul- du)una, %ir(ok ,a%rikalarda <terk-i
i"gal< 8yani grev9 il>n edilmi"
' D9A G2 T2 -usya )arton >o2 '%@2
% D9A G2 T2 )arton >o2 '%@2
@'8
oldu)una, di)er %!y!k Rus "ehirlerinde de %una %en$er vakalar tahad- d!s
etti)ine, h!l>sa Rusya=da ihtil>l %a"lam#" idi)ine dair Garparanda 8Rus-
Norve( hududunda %ir "ehir9 "ehrinden m!%al>gak>rane havadis varit
olmu"tur. Ahiren, Rusya=da kesretle kar ya)#p, m!nakal>t tavakku, etti)i
6ihetle, %!y!k "ehirlere $ahire "evki m!mk!n olmad#)#ndan, ahali ve %ilhassa
kad#nlar sokaklarda m!6temian te$all!m v6 "ik>yete tesadd etmi"
olduklar#ndan, sil>h istimali ile karga"al#k %ast#r#lm#"t#r. Sel>hiy6ttar
#naha,ilde hakikatin %u merke$de oldu)u ve vukuat# mesture haddi$at#nda
ehemmiyetle manidar addedilmekle %era%er, v>si miktarda ve m!rettep %ir
ihtil>l %a"lang#6# olmad#)# ,ikrinde %ulunuldu)u maru$dur<.
-
Gal%uki Pet#ograd=da %a"l#yan ve <ekmek ,#kdan#< y!$!nden yap#lan
halk %irikintileri,kad#n ve (o6uk y#)#nlar# .D *u%atI-. Aart g!n!, asker
%irliklerin de halka kat#lmas# ile, tam %ir <?htil>l< "eklini alm#"t#. Rusya=da
tam %ir <?htil>l< %a"lad#)#na ait ilk %ilgi gali%a -0 Aart 8-3-D9 ta 'ern=den
el(i Cuad 'ey=in telgra,# ile al#nm#"t#r. Crans#$6a ya$#lan %u telgra,taJ Rus
aSans#n#n %ildirdi)ine g:re, Pet#ograd=da %!y!k %ir ihtil>l patlak vermi"ti.
'!t!n na$#rlar ve 7ar kendisi de hapiste idiler. <Duma< a$alar#ndan
Ail!kov da dahil, -. ki"iden i%aret <ge(i6i %ir h!k!met< kurulmu"tu.
Petrograd garni$onu da %u h!k!meti desteklemekte idi.
.
Kahey=deki !rk el(isi Nusret 'ey=den de ayn# mahiyette %ir telgra,
gelmi" ve Petrograd garni$onunun 54 %in ki"i oldu)u %ildirilmi"ti. 'erlin
%!y!kel(isi Gakk# Pa"a=dan gelen ve -0 Aart -3-D tarihini ta"#yan telgra,ta
"unlar vard#J <'ug!nk! istil#%arat-# mev- sukaya na$aran, Rusya=da ihtil>l
kes%-i "iddet etme)e %a"lam#"t#r. Duma me6lisi a$as#ndan %ir k#sm#, %a"ta
me%us Fngelhard t oldu)u halde, %ir <G!k!met-i ihtil>liye< te"ekk!l etmi"
ve %u ihtil>le 54 %in kadar da asker kat#lm#"t#r. Qine Gakk# Pa"a=n#n
%ildirdi)ine g:reJ <'u Rus ihtil>li daha $iyade ?ngili$ler tara,#ndan tertip
edilmi"ti. 7!nk! 7ar ve yak#nlar# son $amanlarda Almanya ile anla"mak
meyli g:stermi" ve g!ya ?ngiltere de %una mani olmak i(in ihtil>l hareketini
k:r!klemi"ti<.
5
'u devir ;smanl# diplomatlar#ndan en dirayetlisi olarak
tan#nan Gakk# Pa"a dahi %u hususta tamamiyle yan#lm#", daha do)rusu, tek
tara,l# Alman istih%arat#na ,a$la itimat etmi"ti. Patlak veren %u Rus
ihtil>linde ?ngili$ parma)# yoktuB Fngelhardt
' DtA G2 Q'2 -usya2 )arlon >o2 '%@2
% Ayn yerde
@ Jine
5-3
adl bir mebus da bir 9htil"l hkmeti kurmu deildi2 Bama#ih, ;iyana'daki
Trk el1iliinden 0elen tel0ra#ta da bu -us ihtil"linde 9n0ilizlerin byk rol
olduu belirtilmiti2 Demek ki, o 0nlerde Berlin ve ;iyana'da umumF 06r bu
merkezde idi2 Bir de -usya ile Ayr bartan da bahsedilmee balanmt2
A$ sonra, Sto6kholm=den Rus ihtil>line ait daha sarih ve geni" %ilgiler
gelme)e %a"lad#. 'u %ilgiler daha $iyade ?sve( mat%uat#na dayanmakta idi.
'u ka%ilden olmak !$ere, ?ngili$ ve Rus el(ilikleri ile yak#n m!nase%etlerde
%ulundu)u %ilinen ?sve( sosyalistlerinin %a"# 'ranting tara,#ndan (#kar#lan
<So6ial Demokraten< ga$etesinin -3 Aart -3-D tarihli n!shas#nda <Rus
?htilali< adiyle 'ranting=in u$un %ir makalesi (#km#"t#. Revad 'ey %u ya$#y#
,rans#$6aya (evirtmi" ve ?stan%ul=a g:ndermi"ti. 'ununla gali%a ilk de,a,
?stan%ul Gari6iye ne$aretinde ilgili kimseler Rus ihtil>li hakk#nda etra,l#
%ilgi edinmi" oldular. Ayn# $amanda &openhag=daki !rk el(isinin, .4 Aart
-3-D tarihli %ir ya$#s#nda, Rusya=da, ihtil>l hareketi sonunda, Rusya=n#n
<m!n,erit %ir sulh< akdede6e)i g:r!"! de vard#. 'u suretle, ihtil>lin ta
%a"#ndan %ir <ayr# sulh akdi< g:r!"! ortaya at#lm#"t#. ':yle %ir sulh!n
!rkiye %ak#m#ndan %ilhassa ar$u edildi)i muhakkakt#. Sto6kholm=den gelen
ha%erler, Rus ihtil>linin m!temadiyen geni"ledi)ini g:stermekte idi. 'u de,a
7heid$e adh %irinin riyaseti alt#nda %ir <Amele komitesi< kuruldu)u da
%ildirilmi"ti. 'u <Amele komitesi< haddi$at#nda Rus ihtil>linde (ok %!y!k
rol oynaya6ak olan ve h>kimiyetin 'ol"eviklere ge(mesinde en m!him >mili
te"kil eden, me"hur <Asker ve Amele Aurahhaslar# Sovyeti< idi. Revad
'ey=in, ta%i %:yle %ir komitenin mahiyetinden ha%eri yoktu.
-3-D y#l# *u%at .D de 8Aart -. de9 Petrograd=da patlak veren <Rus
ihtil>li<ne ait ha%erler ?stan%ul mat%uat#nda hayli ge( (#kt#. 'u devrin en
%!y!k ga$etelerinden olan <?kdam<, <asvir-i F,k>r<, <Vakit<, ve <anin<
de an6ak Aart=#n yirmilerine do)ru Rus ihtil>li hakk#nda ya$#lar %as#lmakla
%era%er, Rusya olaylar# hakk#nda do)ru d!r!st malNmat verilememi"ti. ;
s#ralarda !rkiye=de tat%ik edilen asker sans!r %ir yandan, ha%erlerin
Almanya ve Avusturya s!$ge6inden ge(mesi :te yandan, Petrograd=da
vuku%ulan %u :nemli hadiselerin ?stan%ul=da l>y#k# ile :)renilmesine engel
te"kil ediyordu. Cakat "u 6ihet a"ik>rd#J !rkiye=nin <e%ed d!"man#<
say#lan 7arl#k Rusyas# %!nyesinde mua$$am %ir (atlak peyda olmu"tuB %una
ait ha%erler de !rkiye=de herkeste, Rum ve Frmeniler hari(, sonsu$ %ir
sevin( ve !mit uyand#rm#"t#. Gerkeste %eliren !mitJ Gar%in !rkiye
5.4
i(in nis%eten kay#ps#$ ve $arars#$ sona erdirilmesi, ?stan%ul ve 'o)a$lar#n
Ruslara kapt#r#lm#ya6a)#n#n anla"#lmas# idi.
7arl#k Rusya=s#mn ?stan%ul ve 'o)a$lar !$erinde h>kimiyet iddias# ve
!rkiye=nin har%e i"te %una mani olmak i(in kat#lm#" olmas# herkes(e %ilinen
%ir hakikatti. Nitekim <Rus ihtil>li<nin !rkiye i(in :nemi %u a(#dan
in6elenme)e ve %u konuda ga$etelerde ya$#lar (#kma)a %a"lad#. 'ilhassa
Qunus Nadi 'ey=in ya$#lar# <asvir-i F,k>r<da 8veya o s#ralardaki adiyleJ
esvir-i F,k>r=da9 Rusya- daki olaylara hasredilen %a"makaleleri %ir%irini
takip etti. 'u ya$#lardaJ <Rus ?htil>linin mahiyeti< ve <!rkiye i(in :nemi<,
<!rkiye=nin 7arl#k Rusyas# tehlikesinden kurtulmas# !mitleri< %elirtilmi"ti.
Aama,ih Qunus Nadi 'ey=in %u %aptaki tahminleri veya dileklerini tasdik
ede6ek her hangi %ir emare mev6ut de)ildi. 7!nk! Petrograd=da te"ekk!l
eden <Pe(i6i h!k!met<in tutumunda, eski h!k!mete nis%etle, her hangi %ir
de)i"iklik g:r!lm!" de)ildi.
Daha do)rusu Rusya=da s!r=atle %ir%irini takip eden olaylar hakk#nda
?stan%ul=da do)ru d!r!st ha%er al#namad#)#ndan, <Pe(i6i h!k!met<in <%ar#"
ve harp< meselelerinde ne yapa6a)# kestirilemi- yordu. 'ununla %era%er
'a%#>li mah,illerindeki h>kim kanaata g:re <ka%ul oluna%ile6ek esaslar<
dahilinde Rusya=daki yeni h!k!met ayr# %ir %ar#" akdine yana"a%ile6ekti. 'u
hususta 'erlin=den ve Viya- na=dan al#nan ha%erlere dayamld#)#
anla"#lmaktad#r. 'ilhassa Avusturya=n#n Rusya ile hemen %ir %ar#" akdine
istekli oldu)u da %ilinmekte idi. Nitekim Avusturya %a"na$#r# &ont R$ernin
Aart sonlar#nda 'erlin=e gitmi" ve Alman Gari6iyesi ile u$un %oylu
g:r!"m!"t!. Sadra$am al>t Pa"a da, <Garp ve 'ar#"< meselelerini ve %ir(ok
di)er pro%lemleri d6 g:r!"mek !$ere 'erlin=e gitmeyi d!"!nmekte idi. D:rt
g!nden ,a$la 'erlin=de kalam#ya6a)# i(in Gakk# Pa"a=n#n Alman Gari6iyesi
ile "imdiden temas etmesi ve ha$#rl#k g:r!"melerinde %ulunmas# i6ap
ediyordu.
'erlin=deki !rk el(isi Gakk# Pa"a=dan 1 Nisan -3-D tarihinde al#nan
telgra,ta, %u hususta etra,l# %ilgi verilmi"ti. Alman hari6iyesine g:reJ
Rusyadaki ihtil>lin %ar#"#n akdini (a%ukla"t#ra6a)# muhakkakt#. Cakat
Rusya=da hal-i ha$#rda Ail!kov ve Pu(kov gi%i devlet ri6alinin tutumlar#
har%e "iddetle devam oldu)undan, 8Almanya=n#n9 ,a$la %ir sulh temay!l!n!
i$har etmesi m!nasip d!"meye6ekti. Rus ahalisinin samimiyetle sulh istedi)i
de muhakkakt#. 'u durum kar"#s#nda Rus 6ephesinde te6av!$ hareketlerinde
%ulunmamak, ahalinin h!k!met !$erine tesirinin artmas#n# %eklemek
siyasetinin taki%i
@%'
uygun ola6akt#. 'erlin=de Avusturya h!k!metinin sulha ,a$la tehal!k
g:stermesi iyi kar"#lanmam#", dolay#siyle al>t Pa"a=n#n <anin<
muha%irine verdi)i %eyanattaki itidali Almanlar6a iyi kar"#lanm#"t#. Ruslar
sulha talip olurlarsa, sulh akdi i(in <m!mk!n merte%e uyu"ulmak 6ihetine
gidile6e)i< muhakkakt#. Cakat %:yle %ir %ar#"#n hangi "artlarla yap#la6a)#
"imdiden %elli olmad#)#ndan, %u hususta ha$#rl#klarda %ulunmak da
m!mk!n de)ildi. ?%rahim Gakk# Pa"a, %ir m!ddet sonra, Almanya, Rusya,
?talya ve Cransa=daki i( durum daha da a(#klana6a)#ndan %ar#"
imk>nlar#n#n artmas# ihtimalinin kuvvet %ula6a)#n# da kaydetmi"ti.
Dolay#siyle al>t Pa"a=n#n 'erlin=e gelmesi (ok iyi ola6akt#. An6ak %unun
vaktini iyi se(mek i6ap ediyordu. Viyana=daki !rk el(isi Gilmi Pa"a=dan
al#nan ve -0 Nisan -3-D tarihini ta"#yan telgra,ta, Avusturya hari6iyesinin
<Rusya ile ayr# %ar#"#n< nis%eten yak#n oldu)u Ail!kov ve Pu(kov=larm
yak#nda h!k!metten (ekile6ekleri ve dolay#siyle Rusya=da sosyalist %ask#n#n
arta6a)# ve askerler aras#nda (:$!lme hareketinin artt#)# 6ihetle, art#k
har%in ,a$la devam edemiye6e)ine inan#lmakta idi. Aama,ih Gilmi Pa"a
%!t!n %u nik%in g:r!"lere pek ihtimal vermiyordu.
Aama,ih Nisan ay#nda 8-3-D9 Rus ihtil>li hakk#nda ?stan%ul=da daha
geni" ha%er almak m!mk!n olmu"tu. Pa$etelerde Rusya olaylar# hakk#nda
ta,sil>tl# ya$#lar (#karken, yeni adlar ve yeni ta%irlere de rastlanmakta idi.
'unlar aras#nda J <Kenin< ad# ve <Rus Amele ve Asker Remiyeti< gi%ileri de
vard#. Kenin ad# ilk de,a <asvir-i F,k>r<- de -2 Nisan -555 8-3-D9 tarihinde
$ikredilmi"ti. ?svi(re=den Almanya !$erinden Rusya=ya d:nen 54 Rus
ihtil>l6isi aras#nda Kenin ve Mi- novyev=lerin %ulunduklar# ha%eri verilmi"ti.
Ayn# ga$etenin -3 Nisan tarihli n!shas#nda <Kenin=in ?sve(=teki Sosyalistlerle
g:r!"mesi<nden %ahsedilmekte idi.
-
Qunus Nadi 'ey, <asvir-i F,k>r< m -2 Nisan 8-3-D9 tarihindeki
say#s#nda <Qeni Rusya=da Amele ve G!k!met< adiyle %ir %a"makale
ne"retmek suretiyle Rus ihtil>linin en :nemli konusuna dokunmu"tu. ;na
g:reJ Amele, Rusya=da h>kim duruma gelme)e %a"lam#"t#B dolay#siyle
Rusya=n#n %undan %:yle ara$i ilhak#n# istememesi i6ap ede6ekti. 'u temenni
haddi $at#nda her !rk!n ar$u etti)i ve <Rus lhtil>li<nden en (ok %ekledi)i
%ir "eydi. Demek ki, Rusya=da
' $!tockholm el1isi, Ievad beyin '( >isan '*'+ tarih ve %C8 numaral tel0ra# Gari-
ciye nazr Ahmed >esimi beye 06nderilen bu tel0ra#ta, Ievad Bey, Qenin'in @H kadar -us
sosyalisti ile $ki doru idi, he/si Qenin ile @% kii idiler, 9svi1re'den Almanya zerinden 0el-
dikleri ve =etro0rad'a 0ittikleri anlatlm, ve Qenin'in bar akdi tara#tar olduu belir-
tilmiti2
5..
%eliren <duruma amelenin h>kim olma)a %a"lamas# 6ereyan#< !rkiye i(in
,aydal# %ir hareket ola6akt#.
Nitekim a$ sonra, &openhag yolu ile Rusya=dan gelen %ir aSans
ha%erinde Qunus Nadi 'ey=in %u g:r!"lerini teyit eder %a$# esaslar
%elirmi"ti. Kenin, h>kikaten, <## Nisan te$i< adiyle %ilinen g:r!"lerini
Petrograd=daki %ir toplant#da a(#klarken, <Rusya=n#n herhangi %ir ara$i
tale%inde %ulunmamas# gerekti)ini< de %eyan etmi"ti. ; s#ralarda
Petrograd=da ve umNmiyetle her%ir "ehir ve kasa%ada mitingler tertip
edilmekte, <?htil>l ve lnkil>%<a ait nutuklar (ekilmekte idi. Ayn# $amanda
ihtil>l6i unsurlar da te"kil>tlanma)a %a"lam#"lard#.
'u te"kil>tlar aras#nda en :nemlisi, daha ihtil>lin %irin6i g!n!
Petrograd=daki garni$on ve amele m!messillerinden meydana getirilen <Asker
ve Amele A!messilleri Sovyeti< 8*uras#9 idi. Qine ihtil>lin ta %a"#ndan iti%aren
<Pe(i6i G!k!met< ile yan yana i6ray# ,aaliyette %ulunan ve kendi %a"#na %ir
h!k!met olan %u <Sovyetler< 8*ura9in Rus ihtil>lindeki rol! gittik(e :nem
ka$anmakta idi. 'ilhassa asker, amele ve ihtil>l6i ayd#nlar i"te %u <Sovyetler<
in tesir ve n!,u$u alt#nda idiler. Aama,ih %u <Sovyetler<in %!y!k (o)unlu)u
<Aen"evik=lerden te"ekk!l etmekte, %a"#nda Kenin=in durdu)u <'ol"evikler<
ise k!(!k %ir a$#nl#kta idiler. Cakat %u k!(!k a$#nl#k, i(inde "iddetli %ir
disiplin s!ren te"kil>t#, Kenin=in ne yapmak istedi)ini ve %ilhassa %elli %ir gaye
!$erinde kudretini teksi, etmesini %ilmesi sayesinde, geni" amele kitlesi ve
ihtil>l6i ayd#nlar i(in 6a$ip %ir hale gelmi" ve %u partinin !yeleri s!r=atle
artmak yolunu tutmu"tu. Rus ihtil>linin ilk g!nlerinden iti%aren <Amele ve
Asker Sovyetleri< ad# s#k s#k ge(mekte idiB a$ sonra %u ta%ir d#" memleketler
mat%uat#nda da yer alma)a %a"lad# ve a$ sonra !rk ga$etelerine de girdi. 'u
ta%ir ilk de,a yine <asvir-i F,k>r< ga$etesinde kullan#ld# 8/ Aay#s -3-D9
8&openhag vas#tasiyle al#nan %ir aSans ha%erine istinaden9. <Kenin ve Asker
Amele Remiyeti< %a"l#)# ile (#kan %ir ya$#da, Qunus Nadi 'ey, Kenin=in Rus
askeri ve amelesi !$erindeki gittik(e artan n!,u$undan %ahsetmi"ti. 'undan
%:yle Kenin=in ad# ve <Asker-Amele Remiyeti< ta%irine !rk mat%uat#nda s#k
s#k rastlana6akt#r. 'u 6emiyetin ileri s!rd!)! g:r!"lerin !rkiye i(in ,aydalar#
ola6a)# kanaati yerle"me)e %a"lam#"t#.
Qine Qunus Nadi 'ey tara,#ndan <asvir-i F,k>r<da 8-3 Aay#s -3-D9
ya$#lan <Rusya 'uhran ?(inde< %a"l#kl# %ir makalede Rus ?htil>linin (#kma$a
girdi)i anlat#ld#ktan sonra, "u neti6eye var#l-
5.5
ini"tiJ <Aama,ih amele ve asker 6emiyetinin siyaseti galip ve na,i$ olmakla
devam ede6ek gi%i g:r!n!yor.< 'u te"his tam o aylar i(in isa%etli
olmamakla %era%er, sonralar# i(in do)ru idi. Daha do)rusuJ <Amele ve
Asker Remiyeti< siyasetinin !rkiye i(in $arars#$ ola6a)# tahmin
edildi)inden, %u 6emiyetin, yani Sovyetlerin gale%esi ?stan%ul=da ar$u
edilmekte idi. 7!nk!, Ail!kov 8d#" i"leri vekili9 ve Pu(- kov 8har%iye vekili9
tara,#ndan m!kerreren :ne s!r!len <Ma,ere kadar sava"< sloganlan ve
'o)a$lar#n Rusya=ya ait olmas# gerekti)i iddias# kar"#s#nda 'a%#>li=nin,
<Pe(i6i Rus G!k!met<ine kar"# sempati %eslemesine imk>n yoktu.
?stan%ul ga$etelerinde nihayet <'ol"evik< ta%iri de kullan#lma)a
%a"land#B %una ilk de,a, gali%a yine <asvir-i F,k>r< ga$etesinde rastl#yoru$.
5 emmu$ -3-D tarihli say#s#nda Rusya ahvali hakk#nda malNmat verilirken,
":yle %ir ta%ir ge(mi"tiJ <Kenin tara,tarlar# %eyannamesi<. 'irka( g!n
mukaddem telgra,namelerin Peters%urg=dan ald#)# malNmata na$aran
<'ol"eviki<lerin 8'ol"eviki- 'ol"evik=in 6emidir9 %!y!k n!mayi"lerde
%ulunduklar#n# ve h!k!met-i muvakkatenin %u n!mayi"lere kar"# istimal-i
6e%re me6%ur kalm#" oldu)unu ih%ar etmi"lerdi. 'u n!mayi"ler a$ sonra
Petrograd=da -3-D emmu$=unda %uku%ulan <'ol"evik ayaklanmas#<n#n ilk
te$ah!r! idi. 'ol"eviklerin ilk k#p#rdamalar# &erenskiy h!k!meti tara,#ndan
$or kullan#larak %ast#nlm#" ve Kenin kendisi de, tevki, edilmekten kurtulmak
i(in, gi$lenmek me6%uriyetinde kalm#"t#. '!t!n %u olaylar m!nase%etiyle
?stan%ul ga$etelerinde <'ol"evik< ta%irine rastlamak m!mk!n oluyordu.
&erenskiy=nin har%i devam ettirmek isteyi"i Rus halk# tara,#ndan iyi
kar"#lanmam#"t#B herkes har%in %ir an evvel %itmesini istiyordu. 54 Ga$iran-
-- emmu$ tarihlerinde Avusturya 6ephesine kar"# yap#lan Peneral
'russilov kumandas#ndaki taarru$ te"e%%!s!, %irka( g!n %a"ar#dan sonra,
durdurulmu" ve Ruslar#n yenilgisi ile %itmi"ti. 'u durum kar"#s#nda har%e
isteksi$lik %!s%!t!n artm#"t#. &erenskiy=nin emri ile Rus ordusunda ger(ek-
le"tirilen <demokratla"t#rma< hareketi de Rus ordusunda disiplinin
%!s%!t!n a$almas#na yol a(m#"t#. '!t!n %unlardan Kenin ve arkada"lar#
a$am dere6ede ,aydalanarak askerleri ve halk# ka$anmak imk>n#n#
%ulmu"lard#. 'u de,a Peneral &ornilov tara,#ndan aksi- ihtil>l6i ayaklanma
83--/ Fyl!l -3-D9 hareketi &erenskiy=yi 'ol"eviklerin ku6a)#na atm#" ve
'ol"eviklere kar"# kullan#lan %!t!n yasaklar kald#r#lm#"t#.
Kenin yeniden ihtil>l6i ve k#"k#rt#6# ,aaliyetlerini yapmak imk>n#n#
%ulmu"tu. <Pe(i6i G!k!met< o $aman Rusya=da h!k!m s!ren
5./
"artlan hi( na$ar# iti%are almadan, %ir tara,tan <$a,ere kadar sava"< ve di)er
yandan <toprak meselesinin an6ak <&uru6u Ae6lis tara,#ndan halli<
parol>lar#na sad#k kalm#"t#. 'una kar"#l#k sol Fs-Fr=ler ve %ilhassa
'ol"evikler <derhal %ar#"#n akdi ve har%e son verilmesi< ve <topra)#n derhal
k:yl!lere da)#t#lmas#< gi%i sloganlarla propagandalar yapmakta ve halk
kitlelerini ka$anmakta idiler. Rus askeri, amelesi, k:yl!s! ta%iat#yle %u
sosyalist sloganlar# %enimsiyorlar ve %unlar#n tat%ikini talep eden partileri
destekleme)e ha$#rd#lar. 'ol"evik tahrik(ilerin tesiriyle $aten Rus ordusu
art#k tam %ir (:$!lme halinde idi. Askerler kitle halinde 6epheyi %#rak#p,
sil>hlar# ellerinde evlerine d:nmekte idiler. &:yl!ler de etra,taki %!y!k
(i,tliklerin ara$isini kendiliklerinden $aptetme)e %a"lam#"lard#. '!t!n %u
olaylar 'ol"eviklerin gittik(e (o)almalar# ve n!,u$ ka$anmalar#na yol a(t#.
Nitekim Fyl!l sonlar#nda Petrograd <Sovyeti<nde (o)unluk art#k 'ol"evik
partisinde idiB dolay#siyle Petrograd=daki <Asker, Amele ve &:yl!ler Sovyeti<
<Pe(i6i G!k!meti< tamamiyle g:lgede %#raka6ak %ir hale gelmi"ti.
<Sovyet< s:$!ne !rk mat%uat#nda ilk de,a yine <esvir-i F,k>r<
s!tunlar#nda rastlanmaktad#r. 'u ga$etenin .2 Fyl!l 8-3-D9 tarihli say#s#ndaJ
<Sovyet Nihayet Sulh Qapa6ak m#O< %a"l#)#n# ta"#yan ya$#daJ <Sovyet<in
yani <Rus Amele ve Asker Remiyeti<nin sulha do)ru temay!l>t# kes%-i
kat=yet ediyor< denmi", Kenin ve etra,#ndakilerin sulh(u siyasetleri
%elirtilmek istenmi"ti. <Pe(i6i G!k!met<in <Garp(i Siyaseti<, Ail!kov ve
Pu(kov=lar#n <?stan%ul ve 'o)a$lar# istemekte< #srarlar# ve &a,kas
6ephesinde Rus ke"i, hareketlerinin devam ettirilmesi kar"#s#nda, !rk
mat%uat#n#n, <Sovyet<in %u %ar#"(# siyasetini memnuniyetle kar"#lamas#
gayet ta%i idi. Kenin tara,#ndan vaktiyle il>n edilen <ilhaks#$ ve ta$minats#$
%ar#"< parol>s# en (ok !rkiye=nin i"ine yar#ya6ak!.
<'ol"evik< ?htil>linden sonraki geli"meler
Kenin=in idare etti)i &om!nist-'ol"evik Partisi, .0 Fkim I D &as#m
-3-D tarihlerinde Petrograd=da yapt#klar# %ir h!k!met dar%esi ile <Pe(i6i
G!k!met<i 8&erenskiy=yi9 devirerek iktidar# ele ge(irdi. 'irka( g!n i(inde,
%a"ta Aoskova olmak !$ere, Rusya=n#n %elli- %a"l# "ehirlerinde devlet
idaresi 'ol"eviklerin eline ge(ti. 'unu m!teakip Rusya=n#n her tara,#nda
Sovyetler 8*uralar9 sistemine dayanan,
5.0
<&om!nist 8'ol"evik9 Partisi<nin tahakk!m! alt#nda %ir reSim kurulma)a
%a"land#.
-
'u sistemin en y!ksek organ#, %a"#nda Kenin=in durdu)u <Galk
&omiserleri Sovyeti< idi 8Sovnarkom9. Rus &om!nist Partisi=nin esas gayesi
<d!nya ihtil>li< yapmakt#B Rusya=daki Sovyet reSimi %unun i(in an6ak %ir
%asamak rol!n! oynaya6akt#. Nitekim mahiyeti iti%ariyle %!t!n d!nyay# alt-
!st ede6ek olan %u <;kto%er ?htil>li< hakk#ndaki ha%erler, nis%eten k#sa %ir
$aman i(inde ?stan%ul=a dahi ula"t#.
Rusya=da %ir <'ol"evik ?htil>li< vuku%ula6a)#na ait ilk kat= %ilgiler
Sto6kholm=deki masl>hatg!$ar Fsat 'ey tara,#ndan verilmi"ti. 5 &as#m
8-3-D9 tarihli u$un %ir ya$#s#nda Fsat 'ey "unlar# %ildirmi"tiJ <'ol"eviklerin
kudret ve n!,u$lar# gittik(e te$ay!t etmekte olup, mevki-i iktidara gelmeleri
muhtemel %ulundu)unu muhteli, mena%iden istihsal eyledi)im malumata
at,en ar$eylemi" idim< dedikten sonra, 'ol"eviklerin iktidara geldikleri
takdirde takip ede6ekleri siyaseti %ildirmi"tiB <ta$minats#$ ve ilhaks#$
sulhun< %a"ta geldi)i %ilhassa %elirtilmi"ti.
.
Di)er yandan &openhag el(ili)inden gelen 8el(ili)i idareye memur Sa,a
'ey tara,#ndan9 ya$#lar, 'ol"eviklerin iktidara iki !( ay i(inde gele6eklerini
%ildirmi"ti. Sa,a 'ey=in, D &as#m 8-3-D9 tarihinde yollad#)# ve <Danimarka
h!k!metinde m!him %ir mevki i"gal eden v>k#, %ir $attan ald#)# malumata<
g:reJ <&erenskiy=nin durumu g!nden g!ne ,enala"#yor. A)le%-i ihtimal iki-
!( aya kadar Aaksimalistler 8yani 'ol"evikler9 ile sair i,ratperver>n#n ,#rka
saireye gale%e ve tahakk!m ederek, memlekette vaktiyle Cransa ?htil>li
ke%irinde \ako%inler tara,#ndan i6ra edilen me$alim 8terreur9 ne$ire olarak
hun$irane ve m!ste%itane %ir idare tesis eylemeleri kaviyyen memuld!r.
Auha,a$ak>rlar tara,#ndan %ir aksilamel i6ras# varid-i hat#r olmakta ise de
%unun ihtimali pek 6!$= ve her halde ahd-! kari%de hemen muhaldir.
Rusya=n#n %ug!nk! hali 6idden vahimdir.< denmi"ti.
5
Sa,a 'ey, an6ak
<'ol"evik lhtil>li<ni iki-!( ay sonraya koymakla yan#lm#"t#rB di)er yandan
%u reSim hakk#ndaki te"hisi (ok isa-
' -us-Bolevik ihtil"line ait -us1a ve dier dillerde /ek 1ok eser yazlmtr2 9n0ilizce
olarak u iki kitab zikretmekle yetineceizK ;;illiam G2 Ihamberlain, %he !s6 sian evoF!lion$
'*'+-'*%'2 % vols2 >eS Jork '*@( $yeni tab' K '*(%,A 7dvard G2 Iarr, 1 3islory o' So,iel !ssia$
vols '-D2 Qondon '*(H-DH2 $'*'+-'*%D yllar ihtiva etmektedir,, :::, cildiK %he #olshevik evol!tion.
P D9A G2 T2 -usya, )arton >o2 '%C $!tockholm @ )asn '*'+, >o (((&+D%2,
@ Ayni yerde2
@%D
hetli olmu ve -usya'da bir terreur $dehet, rePiminin kurulacan 1ok
6nceden belirtmitir2
-usya'da Bolevik Fhtil"linin ya/ldna ait, 0aliba ilk resmF haber,
!tockholm el1iliinden, maslahat0zar 7sat Bey'den 0elmitir ve 6yledirK
!tockholm, 8 >ovembre '*'+ >o +D*2
Qds /rdvisions contenues dans mes divers ra//orts et teld0rammes dont
i D9A G2 T2 -usya, )arton >o2 '%(2 $5i#re kalemi, 'H )asm '*'+, >o2 %%8*2,
I +ok!,nenly ,mtjii'y poliliki SSS $!ovyetler Birlii d siyasetine ait vesikalar, $ksalt-
mas DJ=2 Iilt :2 $Boskva '*(+,, vesika >o % $ss :: 'CA2
@%+
6a$ip gelmekte idi. 'ir(ok 6eph6de ma)lup olan, ordusu tamamiyle y#pranan
ve %!y!k ekonomik s#k#nt#lara maru$ kalan !rkiye=de har%in sonu ve
%ar#"#n akdi sa%#rs#$l#kla %eklenmekte idi. a%iatiyle herkes !rkiye=nin
ara$i kay%etmeden ve harp ta$minat# :demeden %u %!y!k %adireden
kurtulmas#n# istiyordu. ?ngiltere ve Cransa=n#n 8ve "ayet ma)lup durumda
olmasayd# Rusya=n#n da9 !rkiye=ye (ok a)#r "artlar ka%ul ettirmek
isteye6eklerinden kimse "!phe etmiyordu. Gal%uki %u de,a Rusya=dan
y!kselen <ilhaks#$ ve ta$minats#$ %ar#"< tekli,i, !rkiye=de sonsu$ %ir
memnuniyet uyand#rd#. 'u g:r!" hemen mat%uatta yank#lar yapt#.
Qunus Nadi 'ey tara,#ndan <esvir-i F,k>r< ga$etesinin i o &as#m
-3-D tarihli say#s#nda <'ol"evik ?htil>li< ad# ile %ir ya$# (#kt# ve Rusya=da
m!,rit sulhperverlerin mevkii iktidara geldikleri %elirtildi. Kenin tara,#ndan
tekli, edilen <derhal %ar#"#n akdi< parol>s#, Qunus Nadi 'ey tara,#ndan
tamamiyle tasvip edilmekte idi. Qine ayn# ya$ar#n kaleminden (#kan ve <Sulh
emelinin gale%esi< ad#n# ta"#yan %a"ya$#da tasvipk>r 6!mlelerle "unlar i,ade
edilmi"tiJ <?nk#l>p(# Rus Demokrasisi kanlar, ate"ler i(inde, dahil ve hari6
,#rt#nalar aras#nda, daha %idayet-i ihtil>lde makul ve mutedil program#n#
il>n etti<. esvir-i F,k>r<da 8-. &as#m -3-D9 yine Qunus Nadi 'ey=in ya$d#)#
<Rus ?htil>linde ek>m!l< adh %a"makalede, Kenin=in %ar#"(# prensipleri
u$un u$ad#ya :v!ld!. 'u suretle <;kto%er ?hti- l>li<nin gale%esinden %irka(
g!n sonra, ?stan%ul ga$etelerinin %elli %a"l# ya$arlar#, %u ihtil>li
%enimsemi"ler ve 'ol"evik idaresinin kuru6usu Kenin=in %ar#"(# i6raat#n#
sempati ile kar"#lam#"lard#. Aesele, ta%i ideoloSik de)il, tamamiyle siyas idiB
(!nk Kenin <%ir an evvel %ar#" akdini< talep ediyordu. G!k!met
mah,illerin6e %u hususta herhangi %ir %eyanat yap#lmamakla %era%er, ilgili
ki"ilerin Rusya=dan y!kselen %u gi%i sesleri dikkatle takip ettikleri
muhakkakt#.
Sovyet h!k!metinin, Rusya=n#n 7arl#k devrinde m!tte,ikleriyle
8?ngiltere ve Cransa ile9 akdetti)i <gi$li diplomatik anla"malar<#n
yay#nlana6a)#n# il>n etmesi ve hakikaten %unlar# <Sar# &itap< adiyle ne"re
%a"lamas#, ?ngiltere ve Cransa=da oldu)u gi%i !rkiye=de de %!y!k %ir
heye6an yaratm#"t#.= Rus ihtil>l6i h!k!metinin, hakikaten
' Bu anlamalar, Qev Trotskiy'nin nezaretinde :zvestia 0azetesinde baslmaya ba-
land2 ''&%C )asm '*'+ tarihli nshada Trkiyeye ait ksmlar 1kmt2 Bunlar, !tock-
holm'de Mranszcaya 1evrilmi ve 9stanbul'a, Gariciye nezaretine 06nderilmiti2 Bu suret-
le 9stanbul'da il0ili makamlar bunlardan haberdar olmulard2 !onralar !ovyet makam-
lar bu vesikalar, 72 Adamov'un 0iri ile, ayr kita/ halinde nerettilerA 1ok 0e1meden
bunlarn Mranszcas da basld2 Gseyin -ahmi Bey tara#ndan 01nadol!n!n taksimi adiyle
Trk1e tercmesi de 1kt $9stanbul '*%D,2
328
!rkiye=ye kar"# hay#rhah %ir h!k!met oldu)u ve g!tt!)! siyasetin 7arl#k
devrinden tamamiyle ayr#ld#)# g:r!lme)e %a"lam#"t#. Dolay#siyle Rus ihtil>li
ve liderlerine kar"# !rkiye=de merak g!n ge(tik(e artmakta idi. 'ilhassa %u
ihtil>lin %a"# olan Kenin=e ait ya$#lar dikkatle okunmakta idi. <Vakit< te 8-.
Aral#k9, ?sve( ihtil>l6ilerinden Sigvard \ohnson=un Kenin ile m!l>kat#
hakk#nda u$un %ir ya$# (#kt#. Qine ayn# ga$etede 8-D Aral#k -3-D9
<'ol"evikler ve Kenin< ad#n# ta"#yan %a"ka %ir ya$#da, 'ol"evikli)in mahiyeti
ve %unun liderlerinden %ahsedildi. 'u m!nase%etle verilen %ilgiler hakikati
i,adeden u$ak olmakla %era%er, %unlar !rk okuyu6ular# i(in 6a$ip gelmi"ti.
Kenin, art#k !rk mat%uat#n#n ya%an6#s# de)ildi. Qunus Nadi 'ey=in
<'ol"evikli)e< <Kenin<e ve Rus ?htil>line ait ya$#lar# %ir%irini takip etmekte
idi. <asvir-i F,k>r<#n .4 Aral#k -3-D tarihli say#s#nda, %irin6i sahi,ede,
<Kenin ile m!l>kat< adh u$un %ir ya$#da, ilk de,a Kenin=e ait ta,sil>t ilk elden
verilmi"ti. 'u m!nase%etle "unlar ya$#lm#"t#J <Dar!lmuallimin-i Aliyeden olup,
?svi(re=de %ulundu)u m!ddet(e Kenin ile %irka( kere m!l>kat eden A$i$
'ey=den al#nan malumatJ Qusu, Ak(ura 'ey=le %era%er, -3-1 senesi
Ga$iran=#nda Ko$an=da in=ikad eden milel-i mahkNme kongresinde
%ulunuyorduk. ;rada %a$# Rus sosyalistleri ile tan#"t#k. 'unlardan Mi,eld 8O9
isminde gen( %ir adam %i$i Kenin ile g:r!"t!rme)e vas#ta oldu. M!ri6h=te
g:r!"t!rd!ler, Kenin=in oturdu)u k!(!k ve sade %ir otelde, Kenin=in !st!-%a"#
temi$di 8ekseri Rus sosyalistlerininki gi%i, pis, peSm!rde de)ildi9B Parisli gi%i
Crans#$6a konu"uyor ve (ok iyi %ir tesir yap#yordu.< <esvir-i F,k>r< #n ./
Aral#k -3-D tarihli say#s#nda, ilk sahi,ede, Kenin=in resmi ilk de,a !rkiye=de
%as#lm#" %ulunuyordu. Viyana=dan suret-i mahsusada <asvir-i F,k>r< i(in
getirildi)i %ildirilen %u resmin alt#ndaki ya$#daJ <Kenin=in hakik resmi<
dendikten sonra, "unlar vard#J <'!t!n d!nyada %ir inkil>%-# a$m v!6uda
getire6ek dere6ede e,k>r-# ne6i%e ve insaniyetperver>ne sahi%i olan Rus Ahali
&omiserleri reisi Kenin=in hakik resmi.< Kenin=in %u tar$daki tavsi,i, o ta-
rihlerde ?stan%ul ayd#n (evrelerinde 'ol"evi$min hakikaten insan mahiyet
ta"#d#)#na inan#ld#)#n# g:sterir.
Sovyet G!k!meti tara,#ndan ne"redilen %eyanat ve <dekret<- lerde,
yaln#$ derhal %ar#"#n akdi de)il, ayn# $amanda <Rusya=da ya"ayan milletlerin
haklar#<ndan da %ahsedilmekte idi. . 8-09 &as#m -3-D tarihini ta"#yan %:yle
%ir <%eyanname<
-
8de6laration9 deJ Rusya=da ya"#yan milletlerin 8yani o arada
.4 milyon !rk-lsl>m
' D;= vol2 :2 vesika @2 $ss 'C-'(,2
5.3
ahalinin de9 %undan %:yle <kendi mukadderatlar#n# kendilerinin tayinde
tamamiyle h!r ola6aklar# ve isterlerse, hatt> Rusya=dan %!s%!t!n
ayr#la%ile6ekleri< de il>n edilmi"ti. Ruga"vili 8Stalin9 ve Kenin tara,#ndan
im$alanan %u %eyannameye g:re Rusya=daki milletler, 7arl#k Rusya=s#n#n %ir
t!rl! halledemedi)i <milletler pro%lemi<ni %ir (#rp#da (:$m!" oluyordu.
Qani ahalinin yar#s#ndan ,a$las#n# te"kil eden <gayr-i Rus< milletlere
<h!rriyet< ve hatt> <istikl>l< hakk# tan#nm#" oluyordu.
'u %eyanname ile ilgili olarak <asvir-i F,k>r< da 8./ Arahk -3-D9 %ir
harita konmu" ve me$kNr prensi%e g:re Rusya ?mparatorlu)unun nas#l
par(alana%ile6e)i dahi g:sterilmi"ti. Kenin ve Stalin tara,#ndan im$alanan %u
<dekl>rasyon< tat%ik edildi)i takdirde, <asvir-i F,k>r<#n ya$arlar#na g:re,
ta%iatiyle Rus 7arl#)# :l(!s!ndeki %ir devletten eser kalmaya6akt#B !rkistan
ve &a,kaslarda ayr# !rk- lsl>m devletleri kurula%ile6ektiB &aradeni$=in
ku$eyinde de m!stakil %ir Hkrayna te"ekk!l ede6ekti. ':yle %ir siyas
man$ume !rkiye- nin g!venli)i ve istik%ali %ak#m#ndan, "!phesi$, en (ok
ar$u edilen %ir "eydi. Qunus Nadi 'ey de, Kenin=in hakikaten %:yle %ir
<par(alanmay#< diledi)ini sanm#" olmal#d#r ki, 'ol"evik liderinin %u yoldaki
g:r!"lerini !rk okuyu6ular#na m!Sdelemek istemi"ti. Gal%uki ne Kenin ve
ne de Stalin, hi(%ir $aman, Rusya=daki <milletlere< hakik %ir <h!rriyet< ve
<istikl>l< tan#mak ve %unun neti6esinde Rusya=y# par(alamak niyetinde
de)ildiler. <Ailletlerin hakk# Dekl>rasyonu<nun da, t#pk# <'ar#" dekreti<
gi%i, tamamiyle siyas mahiyette olup, s#r, propaganda maksadiyle kaleme
al#nm#" vesikalardan %iri oldu)unu, sonraki geli"meler a(#k(a g:stermi"tir.
Aama,ih %u s#ralarda, 'ol"e- vi$min mahiyeti hi( %ilinmedi)i 6ihetle, Qunus
Nadi 'ey=in ve di)er !rk ga$ete6ilerinin Kenin hakk#nda koyduklar# te"histe
yan#lmalar# m!samaha ile kar"#lanmal#d#r.
Kenin=in <'ar#" dekreti<nden a$ sonra, Sovyet G!k!meti Almanya ile
har%i sona erdirmek i(in m!$akerelere giri"mek yollar#n# arama)a %a"lad#.
?lerde g:r!le6e)i !$ere, Arahk ay# sonunda Almanya ile Rusya aras#nda
<m!tareke< akdedildi)i, har%in durdururuldu)u ve nihayet Almanya ve
m!tte,iklerininRusya ile %ar#" m!$akerelerinde %ulunmak !$ere 'rest-
Kitovsk "ehrinde %ulu"a6aklar# ha%erleri ?stan%ul ga$etelerinde iri
puntolarla il>n edildi.
-3-D *u%at ?htil>li %a"lad#)# $aman, Do)u-Anadolu=nun m!him %ir
k#sm# Ruslar#n i"gali alt#nda idi. Fr$urum, ra%$on, Fr$in6an gi%i m!him
"ehirler Ruslar#n elinde oldu)u gi%i, Van P:l! ve (evresi de
554
k"milen dman istil"s altnda idiA Bitlis ve Bu vil"yetlerinin byk bir ksm
da -us i0alinde idi2 9htil"lden sonra -uslarn hareketi tavsadA ancak arada bir
ya/lan kei# hareketlerine mnhasr kald2 Trk kuvvetleri en 1ok !uriye ve
Milistin ce/helerinde bulunduundan ve aym zamanda 9htil"lci -us kuvvetleri
kkrtlmak istenmediinden, -uslara kar her han0i bir hareket
ya/lmayordu2 Ayn zamanda, 9htil"li mteaki/, -uslarn artk tehlike tekil
etmi- yeceklerine de inanlmakta idi2
Rus ordusunun 'at# 6ephesinde s!r=atle geli"en (:$!lme hareketlerinin
&a,kas 6ephesine de sirayet ede6e)i muhakkakt#. Nitekim -3-D y#l# ya$
aylar#nda &a,kas 6ephesindeki Rus askerleri de siperleri terketme)e
%a"lad#lar. 'a$an Rus siperleri !st!nde, !rklere hita%en ya$#lan <%i$ art#k
'o)a$lar# 8Dardanell#-7anakkale 'o)a$#9 istemiyoru$< 8A# ne 6hotim
Dardanell9 gi%i pl>kalar eksik olma$d#. Aama,ih %u 6ephedeki (:$!lme 'at#
6ephesindeki kadar de)ildi. 'ol"evik ?htil>line kadar Anadolu=daki Rus
6ephesi nis%eten %o$ulmaks#$#n devam etti.
-
Cakat Sovyet h!k!metinin
<ilhaks#$ %ar#"<# istemesinden sonra, %u 6ephenin u$un s!rmeye6e)i
>"ik>rd#.
Di)er yandan, Rus 6ephesinin gerilerinde, *u%at ihtil>linden a$ sonra
%a"layan mill k#talar te"kili hareketi &a,kaslarda da kendini g:stermi",
Frmeni ve P!r6! k#talar#n#n te"kiline %a"lanm#"t#. Rus ordusunda (ok
miktarda Frmeni ve P!r6!ler vard#. ?"te %unlar Rus k#talar#ndan al#narak
kendi %a"lar#na %irlikler te"kil etmekte idiler. Rus makamlar#, siyas
ama(larla, %ilhassa <Frmeni %irlikleri< v!6uda getirme)e (al#"#yorlard#B
nitekim k#sa %ir $aman i(inde Frmenilerden %ir(ok %irlikler meydana
getirildi. 'unlar Frmeni ve Rus $a%itlerinin kumandas#nda ve Rus sil>hlar#
ile m!6ehhe$ olarak, i"gal alt#ndaki Rus sahas#nda va$i,e almak !$ere idiler.
'u durum !rk-lsl>m ahali i(in hakikaten endi"e veri6i idi.
Sovyet h!k!meti, -5 8.19 &as#m -3-D tarihinde Alman ;rdular#n *ark
Rephesi &umandanl#)#na m!ra6aatla, derhal %ir m!tareke akdini istedi.
.
'u iste)in ka%ul! !$erine -3 &as#m 8. A.ral#k9 da %a"-
' -us ce/hesindeki :::2 Trk ?rdusu )umandanlnca, -uslarla nk"lemede
bulunmak zere, yanlarna tercmanlar katlarak, zabitler 06nderilmekte idi2 Bunlara ait
ra/orlar da Garbiye >ezaretine, 7nver =aa'ya 06nderilmekte idi2 Bu ra/orlardan bazlar
1ok 0izli iaretiyle Gariciye >ezaretine de bil0i edinmek i1in 06nderilmiti2 Bu kabilden
olmak zere '+ Bays '*'+ de ya/lan bir mk"leme' de -us askerlerinin artk harbetmek
istemediklerini 06steren bir1ok i#ade vard2 $DtA, )arton '%C,
% D;=, T2 :2 vesika '' $s2%(,A Bunvan and Misher, %he #otshevik e,ol!tion '*'+-
'*'8 $!tan#ord '*@C,A M2 G2 Iarr, %he #olshevik e,ol!tion $vol2 '''2, /2 %DA Uohn V2
J;heeler-Bennett, #rest6&itovsk$ the 'orgotten pen9e $Qondon '*@8,, /2 8@A BetniK ;esika
>o %+ ve %82
55-
layt!# m!$akereler sonunda, .- &as#m 8/ Aral#k9 -3-D tarihinde Rep-
henin %u k#sm#nda olmak !$ere, %ir m!t>reke akdedildi. A!$akereler
geli"tirilerek, nihayet . 8-09 Aral#k -3-D tarihinde 'rest-Kitovsk "ehrin-
de, Almanya, Avusturya, 'ulgaristan, ve !rkiye %ir tara,tan, di)er
tara,tan da Rusya aras#nda m!tareke akdedildi.
-
;n%ir madde halinde
olan %u m!tareke !rkiye ad#na, 'erlin=deki asker ata"e Meki Pa"a
tara,#ndan im$aland#B Ruslar-'ol"evikler tara,#ndan daJ A. \o,,e, K.
&amenev ve 'itsenko im$alad#lar. 'u u$la"ma !rkiye ile Sovyet Rusya
aras#nda im$alanan ilk resm vesika idiB Meki Pa"a da %u suretle
Sovyetlerle yap#lan %ir anla"maya im$as#n# atan ilk !rk m!messili oldu.
'u <m!tareke anla"mas#<na ek olarak ayn# tarihte im$alanan %ir
protokole g:reJ 'ir an evvel sivil esirler ve malNllerin hemen 6ephe
!$erinden iadeleri ve %ilhassa kad#nlarla -/ ya"#na kadar (o6uklar#n geri
g:nderilmelerine gayret edile6e)i de kararla"t#r#ld#. Xkit tara,lar, kendi
ellerinde %ulunan harp esirlerinin durumunun iyile"tirilmesi %a%#nda a6ele
ted%irler ala6aklard#. 'unun her iki tara, i(in de en :nemli %ir madde oldu)u
%elirtildi. 'undan %a"ka ekonomik ve k!lt!rel m!nase%etlerin kurulmas#
i"ine de de :nem verile6e)i kaydedildi.
Fr$in6an A!tarekesi, 0I-2 Aral#kI-3-D 8-5559
'rest-Kitovsk=da var#lan anla"ma gere)in6e, !rkiye ile Rusya
aras#ndaki harp haline ,iilen nihayet vermek ve &a,kas 6ephesindeki
m!tareke ahk>m#n# tayin ve tes%it etmek !$ere ayr# %ir u$la"ma ya-
p#lmas# gerekiyordu. 'u maksatla Ruslar#n i"gali alt#nda %ulunan
Fr$in6an "ehrinde !rk ve Rus murahhaslar# kar"#la"t#lar. !rk
heyeti III. ;rdu &urmay %a"kan# Al%ay 8Airalay9 Ymer K!t,i
'ey=in riyasetinde, III. ;rdu hareket *u%esi m!d!r! 'in%a"# G!srev
'ey ve III. ;rdu ter6!man# Q!$%a"# Qakup 'ey=den te"ekk!l ediyor-
du. 'una kar"#l#k Rus heyeti asker ve sivil kar#"#k olup, <Sovyet ?h-
til>li< nin karakterini ta"#makta idi. Geyetin %a"#nda &a,kas ;rdusu
&urmay 'a"kam Peneral-maSor Vi"inskiy %ulunmaktaB heyetin
di)er !yeleri deJ -01. Fli$avet Piyade Alay# kumandan# Airalay...,
' D;= T2 :2 vesika '% $ss %D-%8,A Die Au#zeichnun0en des Eeneral maPors BaN Go##mann
$Berlin '*%*, ::, '*+-%'8A U2 f;heeler-Bennett, #rest6&itovsk$ /2 *@, 9n0ilizce metniK A//endiN ::2
55.
' Baddi zatnda bu 7rzincan mtarekesi Berkezdeki !ovyet hkmeti ile deil,
=etro0rad asla tanmad Bavera-i )a#kas )on#edarasyonu tara#ndan akdedilmiti2
Bama#ih Berkez !ovyet hkmetinin bu sralarda Bar siyasetini iddetle taki/ ettii
cihetle, )a#kas ce/hesinde de ale kesilmesine kar durmamt2 Dier yandan, =etro-
0rad'daki !ovyet -Bolevik liderlerinin )a#kas ce/hcsinin muha#aza edilmesini, -us as-
kerlerinin ce/heyi brak/ 0itmemelerini Orzu ettii de bilinmektedir2 Trk 7rmenistar-
ndaki 7rmeni ahalinin kendi kendisini idare etmek imk"nlar temin edilinceye kadar
-us i0al sahasnda -us kuvvetlerinn kalmas ve Trklerin buralar i0allerine kar durul-
mas istendii muhakkaktr2 Makat, -us askerleri, bu arzya uymamlar ve ce/heyi 1/lak
brakmlard2
% 7rzincan mtarekesi nin metni K D;= T2 :2 vesika @H vc @', ss (@-(+2 Trk1esiK Gar/
Tarihi Dairesi Arivindedir $Ankara,2
@@@
mesi. &!rtler tara,#ndan d!"man6a hareketler vukuu takdirinde Rus
kuvvetleri tara,#ndan, me$kNr s#n#r hatt# i(indeki &!rtlere kar"# hi(%ir
ahk>m tan#m#yan e"kiya muamelesi tat%ik edilmesi.
-.. Ger iki tara,#n i"%u m!tarekeyi tamamlay#6# veya de)i"tiri6i
mahiyette tekli,te %ulunmak hakk#n# hai$ olmas#.
-5. Garp halindeki devletler aras#nda &aradeni$=de m!tareke ak
dedile6ektir. 'una ait te,erruat her iki tara,#n donanma m!te-
hass#slar#n6a tes%it edile6ektir. Garp gemileri, sahillere -4 Verst 8-4,0
km.9 den daha yak#n %ir mesa,eye sokulam#ya6aklard#r.
-/. i"%u u$la"man#n !rk ve Rus dillerinde kaleme al#nm#" oldu)u ve her iki
dilde ya$#lan ve murahhaslar#n im$as#n# ta"#yan n!shalardan %irer
tanesi teati edile6ektir.
8im$alarJ !rk murahhaslar#9 8Rus murahhaslar#9
Fr$in6an m!tarekesinin akdi m!nase%etiyle, Anadolu=da !rk.
makamlar# ilk de,a Rus-'ol"evik makamlar# ile temasa gelmi"lerdi. 'u
u$la"ma gere)in6eJ Ger iki tara,#n kuvvetleri aras#nda, tara,s#$ %ir saha
%#rak#lmak !$ere, %ir s#n#r (i$gisi 8demarkasyon hatt#9 tespit edile6ekti.
Nitekim %:yle %ir hat !rk erk>n-# har%iyesin6e %ast#r#lan %ir harita
!$erinde tes%it edildi ve m!tarekeyi akde memur komisyon tara,#ndan
im$aland#. 'ununla komisyonun va$i,esi sona ermi" ve .3 Fkim -3.-/
tarihinde %a"lam#" !rk-Rus sava"# da %u suretle 5 y#l 04 g!n sonra 0I-2
Arahk -3-D tarihinde ,iilen %itmi" oldu.
Sovyetler ve <!rk Frmenistan#<
-3-D Fkim=inde idareyi ele ge(iren 'ol"evik h!k!metinin 8daha do)rusu
Kenin=in9 t> ilk g!nden iti%aren <'!t!n Rusya :l(!s!nde< hareket etti)i
derhal %elli olmu"tu. Qani Sovyet h!k!meti, %irtak#m <dekret<ler ve
<dekl>rasyonlara %akmaks#$#n kendisinin 7arl#k Rusyas#n#n hale,i oldu)unu
yaln#$ m!drik de)il, ayn# $amanda %unu a(#)a vurmaktan da (ekinmiyordu.
'u 6ihet 'ol"evik h!k!metinin !rkiye=ye kar"# takip etti)i siyasette ve %il-
hassa <Frmeni meselesi<nde hemen kendini g:sterdi. Qukarda %ir(ok de,a
%elirtildi)i !$ere 7arl#k Rusyas#, Do)u Anadolu=yu ele ge(irmek siyaseti ile
%a)l# olarak, %ilhassa <Frmenilerin koruyu6usu< rol!n! !$erine alm#"t#. Rus
i"gali alt#nda %ulunan Do)u Anadolu vil>yetlerine (ok miktarda Frmeni
nakledilmi", veya muha6eretteki
@@C
Frmenilerin geri d:nd!r!lmelerine (al#"#lm#" ve %uralar#n harpten sonra
%ehemehal %ir <Frmeni !lkesi< haline getirilmesi i(in . %ir(ok ted%ir
al#nm#"t#. 'unlar#n %a"#nda da yerli ve (o)unluk te"kil eden !rk-slam
ahaliye %ask# yapmak, onlar# yerlerini ve yurtlar#n# te#ke i6%ar etmek ve
Frmenilerin (eteler te"kili suretiyle !rklerin imhas# yoluna gitmek gi%i
davran#"lar vard#.
'ol"evik h!k!metinin de hemen <Frmeniler=in h>misi< rol!n!
!$erlerine almalar# ile ihtil>l6i Rusya=n#n %u hususta tamamiyle eski 7ar
Rusyas# siyasetine tevar!s etti)ini g:stermi"ti. Kenin ve etra,#ndakiler,
!rkivenin nas#lsa Antanta=ya ma)lu% ola6a)#n# sand#klar#ndan, "imdilik
!rkiye ile kat= %ir %ar#"#n akdinden :n6e <!rk Frme- nistan#<n#n 8va##i
Rus i"gali alt#nda %ulunan sahan#n9 mukadderat#n# Rusya=n#n m6n,aat#na
g:re tayini hususunda gerekli karar al#nmas# hususunu $aruri %ulmu"lard#.
Sovnarkom 8Sovyet h!k!meti9 reisi Kenin ve %ilhassa <Ailliyetler komiseri<
ve men"e iti%ariyle P!r6! olan \ose, Ruga"vili-Stalin, Frmeni pro%lemini
yak#ndan %iliyorlard#. Rus sosyalistleri ve 'ol"evikleri aras#nda %ir(ok
Frmeni de vard#. 'ol"evik liderleri Avrupa ve Am6rika=daki sosyalistlerin
g:$!ne girmek maksad# ile <!rk %oyunduru)u< alt#nda %ulunan <$avall#<
Frmenilerin haklar#n# korumay# kendileri i(in %ir va$i,e tel>kki etmi"
g:r!nm!"lerdi. Qukarda %elirtildi)i !$ere Frmenilerin yapt#klar#
ayaklanmalar ve %unu takip eden katliamlar haddi $at#nda d#"ardan gelen ve
%!y!k %ir k#sm# <sosyalist< men"eli olan k#"k#rtmalar#n eseri idi. 'u
<ma$lum Frmenilerin< kurtulu"u, Sovyet tel>kkisine g:re an6ak !rk
idaresinden (#kmalar# ile m!mk!n ola6akt#. Dolay#siyle <!rk
Frm6nistan#<nda Frmenilerin kendileri tara,#ndan idare edilen %ir reSim
kurulmas# gerekiyordu. Kenin ve etra,#ndakiler %u hareketleri ile <'at#-
Avrupa ve Amerikadaki i"(i s#n#,#n# da tatmin etmi"< ola6aklar#n#
san#yorlard#. Di)er yandan Kenin=in Frmenileri koruma siyasetini hemen ele
almas#n#n %a"l#6a se%eplerinden %iri deJ 'ol"evik partisinin 6n n!,u$lu
a$alar# aras#nda %ir(ok Frmeni=nin %ulunmas# idiJ *aumyan, Avanesov ve
Aikoyan en tan#nm#"lar# idiB %ilhassa Aerke$ &omitesi sekreterlerinden
Avanesov ile *avmyan=#n Kenin=e %u hususta tesir yapt#klar# anla"#l#yor.
. 8-09 &as#m -3-D de il>n edilen <Rusyadaki Ailletlerin Gaklar#<
%eyannamesinde %elirtildi)i ve(hile her%ir milletin kendi mukadderat#n#
kendisinin tayin hakk# ola6ak, yani oto-determinasyon hakk# verile6ekti.
Ayn# haklar#n Rus i"gali alt#ndaki !rk Frmenistan=#na da verilmesi ve
Rus-!rk s#n#r#nda %ir Frmenistan=#n %ulunmas#, el%ette Rusya men,aatleri
%ak#m#ndan (ok l!$umlu g:r!l!yordu. Mira %:yle %ir
@@(
Frmenistan=#n !rk %ask#s# ve tehdidi kar"#s#nda -usya'ya %a)lanmas#
muhakkakt#. 'rest-Kitovsk=ta %a"lanan %ar#" m!$akereleri s#ras#nda %u gi%i
m!l>ha$alarla hareket eden 'ol"evik liderleri, %ar#"#n kat= %ir esasa
%a)lanmas#ndan :n6e <Frmeni meselesi<ni kendi $aviyelerinden halletmek
yolunu tuttular ve !rkiye=yi adet> %ir olup%itti kar"#s#nda %#rakmak
istediler. 'u maksatla, Galk &omiserleri Sovyeti 8Sovnarkom9, .3 Arahk
-3-D tarihinde 8yeni stile g:reJ -- ;6ak -3-29 <!rk Frmenistan#< na ait "u
<dekret<i 8kararname9 il>n ettiJ
-
<Rusya=n#n i"gali alt#nda %ulunan <!rk Frmenistan<- #ndaki
Frmenilerin kendi mukadderatlar#n#, hatt> tam %ir istikl>le var#n6aya
kadar, ser%est(e tayin hususundaki haklar#n# <Rusya Amele ve &:yl!
G!k!meti<nin destekledi)ini, Galk &omiserleri Sovyeti Frmeni
halk#na il>n eder. Galk &omiserleri Sovyet=ine g:re %u haklar#n
ger(ekle"tirilmesi an6ak Frmeni halk#n#n ser%est(e re,erandum
yapmas#n# sa)laya6ak %irtak#m garantilerin :n6eden al#nmas# ile
m!mk!n ola6akt#r. 'u ka%il garantileri Galk &omiserleri Sovyetin6e
":yle ola6a)# ,ikrindedirJ
-. 8Rus9 ;rdusunun <!rk Frmenistan#< sahas# d#"#na (#kmas# ve
<!rk Frmenistan#<#ndaki ahalinin "ahs mal ve m!lk!n!n emniyetini
korumak maksadiyle hemen %ir Frmeni Galk Ailisinin te"kili.
.. Frmeni muha6irleri ve t!rl! memleketlerde da)#lm#" olan Fr
meni m!lte6ilerinin <!rk Frmenistan#< !lkesine herhangi%ir engelle
kar"#la"madan geri d:ne%ilmeleri.
5. Garp esnas#nda !rk makamlar#n6a !rkiye=nin i( eyaletlerine $orla
g:nderilmi" olan Frmenilerin < !rk Frmenistan#<na
: Betni D;= T2 :2 vesika >o C@ $ss +C-+(,A bu dektet, !ovyetlerinin :::2 )urul-
tay $s'yezd, tara#ndan 7rmeni Boleviklerin Trk 7rmenistan diye adladklar, -us
i0ali altndaki Trk to/raklarn, bir #orml bulu/, s6zde 7rmeni aslnda -us-Bolevik
idaresinde alkoymak istedikleri aik"rdr2 Billetlerin kendi mkedderatlarn kendileri
tayin hakk diye adlandrlan bu #orml tatbik edilince, -us askerF i0ali altndaki sahada,
buraya hzla celbedilen bir1ok 7rmeninin reyi ile mesele bu tarzda Bolevik liderlerinin
arzu ettikleri 0ibi halledilecek, ve Trkiye'nin bu olu/-bittiyi kabul etmekten baka
ya/aca bir ey kalmayacakt2 Bunun i1indir ki, Bolevik liderler ve bihassa 5aumyan bata
olmak zere 7rmeni Boleviklerini, )a#kas ce/hesindeki -us ktalar, -us askerlerinin
0eri 1ekilemeleri, ce/heyi terk etmiyerek2 yerlerinde kalmalarm istiyorlardA bunu temin
i1in de 5aumyan'a 0eni sel"hiyetler verilmiti2 Makat 5aumyan bu sel"hiyetlerini
kullanamadan -us ktalar ce/heyi brak/, 0itmeye balamlard2
@@D
ser%est(e d:nmelerinin m!mk!n k#l#nmas#B !rk makamlar# ile %ar#"
m!$akereleri akdedilirken Galk &omiserleri Sovyeti %u mesele !$erinde
#srarla dura6akt#r.
/. <Frmeni Galk A!messilleri *uras# 8Sovyeti9< adiyle <!rk
Frmenistan#<nda ge(i6i %ir idarenin kurulmas#. &a,kas ?"leri Pe(i6i
Cevkal>de Galk &omiseri Stepan *aumyan, < !rk Frmenistan#<
ahalisine, .. ve 5. maddelerin tat%iki ve <!rk Frmenistan#< sahas#ndan
8Rus9 askerlerinin (#kar#lmas# 8madde I.9 i"ini tan$im ede6ek karma
komisyonun te"kili hususlar#nda her t!rl! m!$aherette %ulunmakla
va$i,elendirilmi"tir. Ga"iyeJ <!rk Frmenistan#<n#n 6o)ra, s#n#rlar#n#,
demokratik esaslara g:re se(ilen Frmeni halk murahhaslar# ile, %iti"ik
ve m!naka"al# 8?sl>m ve %a"ka9 eyaletlerin ahalisinden demokratik
esaslara g:re se(ilen murahhaslar#n &a,kas ?"leri Cevkal>de Pe(i6i &o-
miseri ile %irlikte tayin ve tes%it edile6ektir.
Galk &omiserleri Sovyeti 'a"kan V. Hl=yanov 8Kenin9 Ailletler ?"i Galk
&omiseri \. Ruga"vili 8Stalin9
Galk &om. Sov. &alem AmiriJ V. 'on(-'ruevi(
Galk &om. Sov. SekreteriJ N. Por%unov
'u <dekret< hen!$ te"ekk!l etmi" olan Sovyet h!k!metinin !rkiye ile
Rusya aras#nda 'rest-Kitovsk=ta akdedile6ek %ar#"ta Frmeni meselesinin ne
"ekilde halledilmesi gerekti)ini a(#k(a tespit etmi"ti. Ailletleraras# hukuk
kaidelerine g:re ya%an6# %ir !lke say#lan <!rk Frmenistan#< !$erinde,
Sovyetlerin tasarru,a kalk#"malar# ayr#6a dikkat na$ar#n# (eki6i idi. Kenin ve
arkada"lar#n#n %u meseleye verdikleri :nem "u hadise ile de %elli olduJ
Sovyetler ?6ra &omitesi 8tspolkom9 %a"kan# Sverdlov 8aslen Qahudidir9
tara,#ndan 0 8-29 ;6ak -3-2 tarihinde Petrograd=da toplanan 8ve ayn# g!n
'ol"evikler tara,#ndan $orla da)#t#lan9 Rusya &uru6ular Ae6lisi 8H(reditel=-
noye So%raniye9nin a(#l#" oturumundaki nutkunda %u <Frmenistan=a ait
dekret< !$erinde duruldu ve %:yle %ir <dekr6t<in ka%ul!, Sovyet
h!k!metinin m!s%et i6raat# olarak g:sterilmek istendi. 'u suretle, ?6ra
&omitesi reisi, Ae6lis k!rs!s!ndenJ 'ol"eviklerin <Frmeni Aeselesi<nde
8eski 7arl#k Rusyas#ndan hi( de geride kalmad#klar#n#9 %elirtmi" ve adet>
%!t!n Rus ":venistlerini memnun
55D
etmek istemi"ti. ?leride de g:r!le6e)i !$ere, 'ol"evik-Rus murahhaslar# gerek
'rest-Kitovsk 'ar#"# m!$akerelerinde ve gerekse, (ok sonralar# Ankara
h!k!meti ile m!$akerelerde, -Frmeni meselesi<nin kendi isteklerine g:re
halli i(in (ok gayret "adede6eklerdir.
Sovvet h!k!metin6e (#kar#lan %u -!rk Frmenistam=na ait dekret<
hakk#nda ?stan%ul ga$etelerinde hi(%ir "ey ya$#lmad#. Resm "ahsiyetlerden
%a"ka, gali%a %undan kimsenin ha%eri olmam#"t#. *ayet %una ait her hangi
%ir %ilgi -asvir-i F,k>r<, -Vakit< ve %ilhassa -?kdam< ile <anin<
ga$etelerine ula"m#" olsayd#, "imdiye kadar %oyuna :)!len Kenin ve
h!k!meti aleyhine "iddetli ya$#lar (#kmas# i6ap ede6ekti. 'ilindi)i gi%i,
<Frmeni meselesi< !rk halk# ve h!k!metinin en hassas noktalar#ndan %irini
te"kil etti)i gi%i, Do)u- Anadolu=nun Frmenilere %#rak#lmas#n# istihda, eden
%:yle %ir Sovyet <dekret< inin !rk h!k!meti ve halk#n6a hi(%ir ve(hile
tasvip edilmesi imk>ns#$d#. Nitekim 'rest-Kitovsk 'ar#"# m!$akerelerinde %u
-dekret<in !rk murahhaslar# tara,#ndan Rus-'ol"evik murahhaslar#
ne$dinde "iddetli protestolara yol a(a6a)#m a$ sonra g:re6e)i$.
<!rk Frmenistan# dekret<inde %ildirildi)i !$ere, Sovyet makamlar# Rus
i"gali alt#ndaki sahada derhal %ir Frmeni Ailisi te"kiline Wiri"tiler. 'u milis
s:$de Frmenileri &!rtlerin h!6umlar#ndan korumak maksadiyle yap#lm#"t#.
Cakat esas gaye, %ir an evvel Frmenileri sil>hland#rmak ve Rus $a%itlerinin
yard#m# ile %ir Frmeni ordusu meydana getirmekti. Ayn# $amanda <Frmeni
Galk Sovyetleri< de te"kil edile6ekti. '!t!n %u meselelere Kenin tara,#ndan
(ok %!y!k %ir :nem verildi)i %iliniyor. *aumyan gi%i %ir Frmeni
'ol"evikinin geni" sel>hivetlerle &a,kas i"lerini y!r!tme)e memur edilmesi
de %unu g:stermi"ti. <!rk Frmenistan#<n#n, hakik sahipleri olan !rklere
devredilmemesi i(in Sovyet G!k!meti elinden gelen her "eyi yapmak
istemi"tir. Cakat %unu %a"armak i(in asker g!6! olmad#)#ndan, nihavet
%!t!n %u iddialar#ndan va$ge(mek $orunda kala6akt#r.
@@8
V
I
I
I
'RFS-K?;VS& 'ARI*I A!$akereler 8.4 A r a l # k -3-D-5 Aa r t -3-29
'ol"evik liderler, <Pe(i6i G!k!met<e kar"# m!6adele ederlerken, Rus
askerleri ve k:yl!s!n! ka$anmak maksadiyle %ilhassa "u sloganlar# ortaya
atm#"lard#J <Gar%e son vermek< 8Doloy voynu9, <opra)#n derhal k:yl!lere
da)#t#lmas#<. 'u sloganlar, "!phesi$ harpten %#km#" ve topra)a "iddetle
ihtiya6# olan asker-k:yl!ler aras#nda gereken tesiri yapmaktan geri kalmad#.
Cakat 'ol"eviklerin esas maksad#, kendilerine kar"# kullan#lmas# m!mk!n
olan Rus ordusunu m!mk!n merte%e demorali$e etmek, (:$mek ve askerleri
6epheyi terke te"vik etmekti. Nitekim 'ol"evikler propaganda yolu ile
maksatlar#na ermi" gi%iydilerJ Fkim ihtil>linden :n6e Rus ordusu tam %ir
(:$!lme halinde olup, askerler kitle halinde siperleri %#rak#p, evlerine
d:nme)e %a"lam#"lard#.
Aama,ih yine de 6ephe vard# ve Riga &:r,e$i=nden %a"layarak, g!neye
do)ru, Romany # s#n#r#na, &aradeni$ istikametine u$anan .444 km. lik %ir
6ephe h>l> mev6uttu. &#talardan %ir(o)u, %ilhassa &a$aklar, $a%itlerin
kumandas#nda, 'ol"evik propagandas#na kap#lm#" de)illerdiB %u gi%iler h>l>
<vatana sadakatla hi$mete< ha$#rd#lar. 'ol"evikler i"te %u t!rl! %irliklerden
ve $a%itlerden endi"e ediyorlard#. Dolay#siyle Sovyet reSiminin devam#n#
garanti alt#na almak i(in, vaktiyle yapm#" olduklar# v>dleri yerine getirmek
$orunda idilerB yani %ir an evvel <har%e son vermek< ve <%ar#" akdetmek<,
<topra)# k:yl!lere da)#tmak< gi%i o devir Rusyasm#n en m!him meselelerini
ele almak ve halletmek me6%uriyetinde idiler.
Cakat %ar#" akdedilirken Rusya=y# tamamiyle ma)lup %ir duruma
sokmu" gi%i g:r!nmek istemiyorlard#B m!mk!n merte%e Rus halk#n#
553
tatmin etmek ve Rusya=n#n harpten (ok a$ %ir"ey kay%etmesini sa)lamak
$arureti vard#. Akdedile6ek %ar#" her "eyden :n6e Rusyan#n %ir devlet olarak
hayat men,aatlar#n# g:$ :n!nde tutmal# idi. 'unlar yap#lmad#)# takdirde,
hen!$ pek yeni olan Sovyet reSiminin, kar"# guruplar tara,#ndan devrilmesi
de imk>n dahilinde idi.
?"te %u gi%i "artlar i(inde Rusya=da iktidar# ele ge(iren Kenin v6
partisinin 8'ol"evikler9, v>dlerini tuttuklar#m g:stermek maksadiyle,
ihtil>lin hemen ertesi g!n!, yani .1 Fkim 82 &as#m9 -3-D tarihinde <'ar#"
dekreti< 8kararnamesi9 adiyle %ir %eyanname yay#nlad#klar#n# yukar#da
s:ylemi"tik. 'una g:reJ <'!t!n muharip devletler hemen har%e son vermeli,
m!tareke akdedilmeli, hi(%ir ara$i par(as# ilhak etmeksi$in ve harp
ta$minat# :demeksi$in, tam manasiyle demokratik ve >dil %ir %ar#"
akdetmeliydiler.< ?lhaktan ne kasdedildi)i de a(#klanm#"t#J <Gi(%ir devlet,
ya%an6# %ir halk# $orla tahakk!m! alt#nda tutamaya6ak ve her millete kendi
mukadderat#na kendisi sahip olma hakk# tan#na6akt#<.
-
Kenin tara,#ndan kaleme al#nan %u <%ar#" dekreti< haddi$at#nda,
samim olmaktan u$akt# ve her"eyden :n6e propaganda mahiyetini ta"#makta
idi. Sonraki Sovyet siyaseti %u %ar#" dekretinde %elirtilen prensiplere ta%an
ta%ana $#d oldu)unu g:stere6ektir. Cakat -3-D y#l# Fkim=i ve &as#m=#nda,
harpten %#km#" ve usanm#" olan 'at#-Avrupa amele, asker ve halk#m <harp(i
h!k!metleri<ne kar"# ayakland#rmak i(in %u ka%l sloganlara ihtiya( vard#.
Kenin ile arkada"lar# %unlar vas#tasiyle Avrupa umum e,k>r#na tesir
yapa6aklar#n# sanm#"lard#. Maten %u <'ar#" dekreti< h!k!metlerden $iyade o
memleketlerin ahalisine hitap etmekte idi. ; tarihlerde hi(ir devlet Sovtet
h!k!metini tan#mad#)# i(in muharip ve tara,s#$ devletlere resmen
m!ra6aatta %ulunmak ve 6evap almak da imk>ns#$d#. Nitekim Sovyetlerin %u
m!ra6aat ve %eyanatlar#na hi(%ir tara,tan 6evap gelmedi. Cakat %u <dekret<
'ol"eviklerin %ar#" hakk#ndaki g:r!"lerini ayd#nlatmak iti%ariyle m!himdi.
Perek <Pravda< ve <I$vestia< ga$etelerinde ve gerekse radyo-telgra, ile
yap#lan yay#nlar vas#tasiyle %u dekret Rusya=da ve Rusya=n#n d#"#nda %elli
olmu", ya%an6# merke$lerde gayr-i resm olarak $aptedilmi"ti.
-3-D ;kto%er ?htil>li $a,eri, ne"esi ve g!veni i(inde %ulunan 'ol"evik
Partisi ileri gelenleri %a"ta Almanya olmak !$ere, 'at#- Avrupa=n#n k#sa %ir
$aman i(inde ihtil>llere sahne ola6a)#na inan-
# DVP . I. s. -..
5/4
makta idiler. ; s#ralarda Avusturya ve Almanya=da vuku%ulan %a$# amele
k#p#rdanmalar#, %a$# grev te"e%%!sleri, 'ol"eviklerin %u g:r!"lerini hakl#
(#kar#r gi%i olmu"tu. Sovnarkom=un 8Sovyet G!k!meti9 d#" i"leri komiseri
olan me"hur ihtil>l6i Keon rotskiy 8Qahudidir9, d#" i"leri komiserli)i d#"
propaganda %!rosu "e,i 8yine me"hur %ir ihtil>l6i ve Qahudi olan9 &ari
Radek, Kenin=den sonra en m!him ideolog say#lan 'ukharin ve Kenin %i$$at
kendisi, <D!nya Ihtilali<- nin pek yak#n oldu)u kanaatini %eslemekte idiler.
Sovyet Rusya, daha do)rusu Petrograd, ihtil>lin esas o6a)# idiB g!n ge(tik(e
%u o6a)#n alevleri daha kuvvetle parlaya6ak, etra,# sara6ak, 'at#-Avrupa ve
Amerika kapitalist d!nyas#n# yak#p y#ka6akt#. Neti6ede Sovyetlerin gayretiyle
yery!$!nde <demokratik %ir sulh, >dil %ir d!$en< kaim ola6a)# san#l#yordu.
Demokratik ta%irine <'ar#" dekret< inde :nem verilmesi, %ilhassa Amerika
halk#n# ka$anmak i(indiB ayni ve(hile 'a"kan VVilson, Amerika=n#n
Almanya=ya kar"# har%e giri"i m!nase%etiyle irad etti)i nutkunda,
<Amerika=n#n %u harpten hi(%ir ara$i ,!tuhat# veya harp ta$minat#
%eklemedi)ini< de s:ylemi"ti. Dolay#siyle <ilhaks#$ ve ta$minats#$ %ar#"<
prensi%i VVilson tara,#ndan da %enimsenmi"ti.
-
<'ar#" dekreti<nden %eklenen neti6e (#kmay#n6a, Sovyet h!k!meti %u
de,a, Rusya=n#n m!tte,iklerinin muva,akati al#nmadan, kendi %a"#na Almanya
ile m!tareke akdi i(in harekete ge(ti. .. &as#m 8-3-D9 tarihinde Rus ;rdular#
'a"kumandan# Peneral Dukho- nin=e Almanlarla m!tareke akdini g:r!"mek
!$ere parlamenter 8m!$akere6i9ler g:ndermesi emredildi. Dukhonin=in %unu
reddetmesi !$erine, a$ledilerek yerine e)men &r#lenko 'a"kumandan tayin
edildi.
.
'-- de,a &r#lenko=nun emri ile .1 &as#m -3-D tarihinde Rus
parlamenterleri 6epheyi a"arak, Alman 'a"kumandanl#)#na m!ra6aatta
%ulundular. Ruslar#n m!tareke talepleri Alman *ark Rephesi
&umandanl#)#n6a ka%ul edildi. 'unun !$erine, Alman, Avusturya-
Aa6aristan, !rk ve 'ulgar asker ata"eleri ile Rus murahhaslar# 'rest-
Kitovsk "ehrinde kar"#la"arak .8-09 Arahk -3-D tarihinde ge(i6i %ir m!tareke
im$alad#lar ve <'ar#" m!$akereleri<nin %a"lamas#n# kararla"t#rd#lar. 'ar#"
m!$akerelerine ha$#rl#k yap#l#rken, ge(i6i m!tareke %ir m!ddet i(in u$at#ld#.
'u arada, yukar#da te,erruat# %ildirilen Rusya ile !rkiye aras#nda <Fr$in6an
A!tarekesi< d6 akdedilmi"ti 80I-2 Arahk -3-D9.
' BkzK Ecor0e M2 )ennan, !ssia leaves the Gar $=rinceton '*(D, /2 'CH vc devam2
% D;= T2 :2 vesika +2 s2 %H2
@C'
Sovyetlerin esas maksatlar# %ir an evvel %ar#" akdetmek ve Rusya=da
Sovyet reSimini sa)lamla"t#rmak i(in Almanya ile harp haline son vermekti.
Rusya, resmen m!tte,iklerle %ir sa,ta say#ld#)#ndan %:yle %ir %ar#"a
m!tte,ikleri de sokmak ve Rusya=y# <ayr# %ar#"< 8separate pea6e9 akdetmek,
suretiyle m!tte,iklerini y!$ !st! %#rakmak t:hmetinden kurtarmak
i6a%ediyordu. 'u maksatlad#r ki, Kenin, ihtil>lin hemen ertesi g!n!, %!t!n
muharip devletleri %ar#" akdine davet etmi"ti. 'irka( g!n sonra
Petrograd=daki m!tte,ik el(ilerine sulha kat#lmalar# i(in resmen m!ra6aatta
%ulunuldu.
-
Cakat m t- te,iklerden hi(%ir devlet %u m!ra6aatlar# 6iddiye
almad#. Sovyetler tara,#ndan 3I.. &as#m -3-D tarihinden iti%aren 7arl#k
Rusyas# ile ya%an6# devletler aras#nda akdedilen gi$li diplomatik vesikalar#n
ne"rine %a"lanmas#,
.
?ngiltere ve Cransa=da %ilhassa d!"man6a %ir hareket
diye ,etsir edilmi" ve Sovyet h!k!metine kar"# itimats#$l#k havas# %!s%!t!n
artm#"t#. A$ sonra %u itimats#$l#k havas# do)rudan do)ruya d!"manl#)a
(evrile6ek ve Sovyetlerle Antanta Devletleri aras#ndaki %ir tak#m
komplikasyon ve <Fntervansiyon<a 8m!dahaleler9 yol a(a6akt#r.
'ar#"a kat#lma hususunda m!tte,iklerden m!s%et %ir 6evap
gelmiye6e)ini Kenin ve etra,#ndakiler (ok iyi %iliyorlard#. Cakat Sovyet
h!k!metinin %u ka%l m!ra6aatlar# sade6e $evahiri kurtarma)a matu,tu.
Nitekim DI.4 Arahk -3-D tarihinde 'rest-Kitovsk "ehrinde Almanlar ve
m!tte,ikleri ile Ruslar aras#nda %ar#" m!$akerelerine %a"land#. Alman
heyetine, Do)u ;rdular# kumandan# Peneral Aa^ Go,,man riyaset
ediyordu. !rk heyetine de, 'erlin '!y!k Fl(isi ?%rahim Gakk# Pa"a
%a"kanl#k ediyordu ve %a"m!"aviri de 'erlin=deki !rk asker ate"esi Meki
Pa"a idi. Sovyet-Rus murahhas heyeti ise, <?htil>l etiketi< i6a%# (ok <renkli<
idiB <meslekten< ihtil>l6ilerden %a"ka <i"(i, asker, %ahriye ve k:yl!<
m!messillerinden i%aretti. Geyetin %a"#nda, <lhtil>l6i<lerd6n Al,red \o,,e
8Qahudi9, yine %ir Qahudi olan &amenev, %ir <?htil>l6i< ve Qahudi olan
Sokol=nikov, v6 Frmeni <lhtil>l6i<si olan &arahan %ulunuyorlard#.
-
Qine
Rus ?htil>linin i6a%# olarak %ir kad#n da temsil edilmi"tiB vaktiyle Aoskova
valisini ta%an6a ile :ld!rm!" olan ve %u y!$den onyedi y#ldan%eri hapiste
%ulunan 'ayan 'itsenko da heyete dahildi. Cakat 'ol"evik murahhas
heyetinin en <a6ayip< a$alar# da alel>d6 %ir i"(i, %ir ne,er,
' D;=2 T2 :2 vesika >o ( $s2 'D-'+,
% Buna ait !ovyet Dileri )omiseri Qeon Troyski'ynin beyanat $*&%% )asm '*'+,,
D;= T2 :2 vesika >o28 $ss %'-%%, $Batbu eserde Trotksiy'nin ad konmamtr, 1nk !talin
zamannda Trotskiynin adn anmak ve basmak yasakt,2
5/.
%ir %ahriye ne,eri ve g!r sakall ya"l#6a %ir muSik-k:yl! idi. 'unlar#n heyete
kat#lmalar# 'ol"evik ?htil>linin i6a%# v6 g:steri" tara,# idiB 'ol"evik ?htil>li
<i"(iler ve k:yl!ler< ad#na yap#lm#" de)il mi idiO ?"te %u $!mrelerin de %ar#"
m!$akerelerinde temsil edilmesi gerekiyordu.
Gele %u k:yl! <murahhas#n< nas#l se(ildi)ine ait (ok e)lendiri6i %a$#
kay#tlar muha,a$a edilmi"tir.
-
Qukarda adlar# ge(en <ayd#n< ?htil>l6iler
tayin edildikten, ve alela6ele %ir ne,er, %ahriyeli ve %ir i"(i de %u heyete
kat#ld#ktan sonra, heyet 'rest-Kitovsk=a gitmek !$ere Petrograd=da otomo%il
ile Var"ova ?stasyonuna do)ru yol al#rken, %ir de %ir <k:yl! m!messili<nin
%ulunmad#)#n#n ,ark#na var#l#r. Peri d:n!p Kenin=den %ir <muSik< istemek
i(in vakit yoktur. 'unun !$erine, ya"l#6a %ir k:yl!n!n, omu$undaki (uval#
ile gitti)i g:r!l!r. ;tomo%il durdurularak %u muSik ara%aya al#n#r v6...
<murahhas< ola%ile6e)i kanaat#na var#l#r. 'u suretle Sovyet murahhas
heyetine Rus <halk#<n#n m!messilleri de kat#lm#" oldular. 'u <murahhas<-
lar#n m!$akereler esnas#nda tamamiyle passi, %ir rol oynad#klar#, kimse
tara,#ndan 6iddiye al#nmad#klar# a"ik>rd#rB ,akat <ihtil>l6i etiket< i6a%#
%unlara protokole g:re yer verilmesi i6a%etmi"tir. Gele %ir $iya,et
m!nase%etiyle %una nas#l riayet edildi)ini a$ sonra g:re6e)i$.
.4 Arahk 8-3-D9 ak"am#, Alman ;rdug>h# 'a"kumandan# 'a- varya
Prensi Keopold tara,#ndan, 'rest-Kitovska gelen murahhaslara %!y!k %ir
$iya,et 8ak"am yeme)i9 verilmi"ti. 'u $iya,ette, Sovyet murahhaslar#, i"(i,
ne,er, %ahriye ne,eri ve muSik, Alman Peneralleri, !rk Pa"alar# ile yan
yana oturtulmu"lard#B hal%uki Sovyet heyetine asker m!"avir s#,at#yla
kat#lan Rus Amirali Altvat6r Peneral Samoylo ve Al%ay Cokke, ikin6i odada,
heyetin k!(!k r!t%eli kimselerinin yan#na oturtulmu"lard#. Miya,et esnas#nda
Rus i"(isi ne,eri ve %ahriyelisinin (ok s#k#ld#klar#, (atal, %#(ak, %ardaklar#
nas#l ve ne $aman kullanmak hususunda "a"#rd#klar# anlat#lmakta, ,akat
<g!r sakall#< k:yl!-muSi)in, %ir ka( kadeh "araptan sonra, tamamiyle
a(#ld#)#, ne"e i(inde %oyuna "arap kadehlerini yuvarlad#)#, "apur "upur
yedi)i ve $#r-$urna sarho" olmakla %era%er, <k#$#l delege<lik
' Brest-Qitovsk bar mzakerelerine ait resmF !ovyet neriyat '*%H 1kmtrA Alman,
Avusturya-Basaristan ve Trk Devlet Arivlerinde de buna ait 1ok 1a malzeme mevcuttur2
Bundan baka Amerikan Devlet Arivinde de bir1ok vesika bulunuyor2 Bunlara iat Brest-
Qitovsk'in Brest-Qitovsk, U2 Vheeler-Bennett, %he 'orgotten Peace $Qondon '*@8, yeni
tab '*D@, adl eserde malzeme ve bibliyo0ra#ya 06sterilmitir2
% Ta#silatK U2 J;'heeler-Bennett, #resi6 &ilovsk$ /2 8D ve ''@&'C2
5/5
s#,at#n# da pek ,a$la $edelemedi)i de %ildirilmektedir. WQa$arlar#n %irine
g:re, %u k:yl! <murahhas< art#k k:y!ne d:nd!kten sonra kim %ilir neler
anlata6akt#.
?"te %u heyet ve %u hava i(inde m!$akerelere %a"lanm#"t#. \o,,e,
m!$akerelere esas olarak Sovyet te$inin, yani <ilhaks#$, ta$minats#$ %ar#"<
ve <Ailletlere ;to-determinasyon< 8auto-determi- nation9 prensiplerinin
tat%ikini istedi. 'u esaslar#n ?ngiltere ve Cransa tara,#ndan da ka%ul!
"artiyle, Almanlar %una muva,akat ettiler. Cakat %una Antanta Devletlerinin
muva,akatlar#n# almak imk>ns#$l#)# kar"#s#nda, Sovyet heyeti hi( %ir "ey
yapa6ak durumda de)ildi. 'u prensipler !$erinde m!$akereler %ir ka( g!n
devam etti. \o,,e ve arkada"lar# kendi g:r!"lerini Almanlara ve
A!tte,iklerine ka%ul ettirmek maksad#yla %oyuna nutuklar (ekmekte idilerB
,akat kar"#dakiler %una %ir t!rl! yana"mak istemediler. \o,,e=nin %u
tar$daki <?htil>l6i< nutuklar#ndan %#kan Almanlar, nihayet kendi
g:r!"lerini, husus olarak, Peneral Go,,man vas#tasiyle \o,,eye a(#klad#lar,
ve 'alt#k eyaletlerinden say#lan Kivonya, &url>nda ile i"gal alt#ndaki
Kehistan=#n Almanlar tara,#ndan tahliye edilemiye6e)ini anlatt#larB gali%a
Almanlar#n %ar#" "artlar# %ir harita !$erindeki %ir (i$gi ile dahi
g:sterilmi"ti. Qani Almanlar <?lhaks#$< %ar#" "artlar#n# asla ka%ul
etmiye6eklerdi. Dolay#siyle <Alman asker i"gali alt#ndaki Kehistan ahalisi,
Kitvanyal#lar ve &url>ndiyeliler, Almanlarla anla"mak suretiyle, kendi
mukadderatlar#n# kendileri tes%it ede6eklerdi<. 'u talep, haddi $at#nda hi(
de a)#r %ir "art say#lama$d#. 'ir kere Rusya ,iilen ma)lup %ir durumda idi ve
%ura ahalisi de aslen Rus de)ildi. Cakat %u "artlar Sovyet heyeti !$erine %ir
"ok tesiri yapt# ve -3-/ y#l# s#n#rlar#n# elde etmek hayallerini %ir anda
y#k#verdi.
Sovyet murahhas heyeti !yeleri %u Alman tekli,i kar"#s#nda "a"#r#p
kalm#"lard#. ;nlar, <demokratik ve >dil %ar#"<#, Rusya=n#n -3-/ y#l#ndaki
hudutlar#n# iade etmek "eklinde tel>kki etmekte, yani Rusya=n#n %u Garpten
hi( %ir ara$i kay%etmesine muva,akat etmemekte idiler. ?"te Almanlar#n %u
tutumu kar"#s#nda, h!k!metine i$ahat vermek !$ere &amenev Petrograd=a
hareket etti.
&amenev, 5- Aral#k -3-D tarihinde Petrograd Sovyetleri ve 'ol"evik
Partisi Aerke$ &omitesinin m!"terek oturumuna, m!$akerelerin gidi"at# ve
neti6esi hakk#nda ve Alman tekli,lerine ait u$un %oylu i$ahatta %ulundu.
'unu m!teakip yap#lan m!$akereler sonunda, Almanlarla %ar#"
konu"malar#n#n Sto6kholm=e nakli hususunda Almanlara %ir tekli, yap#lmas#
kararla"t#r#ld#. P!ya %ununla
@CC
Almanlarn ar tale/leri, Alman amele ve sosyalist mah#illerine du-
yurulacaktA onlar da kendi hkmetlerine bask ve tesir ya/acaklar ve !ovyet
-usya'dan ar tale/lerde bulunmaa imk"n vermiyecek- lerdi2 Bir de,
Almanlarla mzakereye 06nderilen heyete d ileri komiseri Qeon Trotskiy'nin
riyaset etmesi de kararlatrld2 Trotskiy- ye d /ro/a0anda e#i )ari -adek
' Bu mehur lhtilalcinin daha 6nceki #aaliyetleri, bir ara Alman !osyalist-Demok-
rat =artisinden koulmas, ve hatt" Dresden'deki saat hrszl yznden ha/ise atldna
ait baz enteresan kaytlar, Avusturya /olisi tara#ndan tanzim olunmu ve )ari -adek'in
biyo0ra#isine eklenmitir2 ;;'ien, Gaus-Go# und !taatsarchiv $ksatlmasK GG!A, )rie0,
Brester )anzlei, =2 A2 rot 'H+8, // ''@-'%%2
@C(
rotskiy=nin guru%u 8\o,,e, &amenev ve D$er$inski9 <D!nya ihtil>line :nem
vermek ve <ihtil>l6i harp yoluna sapmak< tara,tarlar#. 'u m!$akere ve
m!naka"alar esnas#nda, t!rl! yollar arand#, her iki guru%u u$la"t#ra6ak orta
%ir yol %ulunmak istendi. rotskiy, mutad ve(hile %irka( de,a ,ikrini
de)i"tirdiB Ke##in kendisi de %a$en rotskiy- ye yakla"#r gi%i oldu. Aama,ih
rotskiy ve tara,tarlar# Almanya=da ihtil>lin (ok yak#n oldu)unu iddia
ettikleri halde, Kenin=in %u hususta tam %ir kanaat sahi%i olmad#)#
anla"#l#yor. A!$akereler sonunda rotskiy=yi tatmin edi6i %ir tekli, ka%ul
edildi. 'una g:reJ Almanlarla m!$akerelerde m!mk!n merte%e oyalama
takti)i kullan#la6ak ve aym $amanda Almanya=da ihtil>lin (#kmas# i(in gayret
sar,edile6ekti. rotskiy %u yoldaki talimatla 'rest-Kitovsk=a hareket etti.
A!$akerelere, 54 ;6ak -3-2 tarihinde 8ve o s#ralarda 'rest- Kitovsk=ta
%ulunan9 Sadra$am al>t Pa"a=mn riyasetinde %a"lan#n6a, rotskiy yeniden
eski g:r!"lerini tekrarlama)a ve ihtil>l6i nutuklar (ekme)e %a"lad#. Cakat
Almanlar ve m!tte,iklerine %unlar#n hi(%ir tesiri g:r!lmedi. Di)er yandan 2
*u%at tarihinde Almanya 8ve m!tte,ikleri9 ile Hkrayna <Rada<s# aras#nda
tam %ir anla"maya var#lm#" ve anla"malar im$alanm#"t#. 'u suretle
Hkrayna=n#n istikl>li tamnm." ve Rusya=dan ayr# d!"mesi tasdik edilmi"ti. 'u
durum Sovyet heyeti !$erine %!y!k %ir tesir yapt# ve art#k 'rest-Kitovsk=ta
Sovyetlerin diledikleri esaslar !$erinde m!$akereler yap#lam#ya6a)#n# da
ortaya koymu"tu.
'rest-Kitovsk 'ar#" A!$akereleri -4 *u%at -3-2 tarihindeki oturumda
rotskiy=nin dramatik %ir (#k#"# ile son %uldu. rotskiy, Sovyet heyeti ad#na,
kar"# tara, murahhaslar#na hita%en "u %eyanat# okuduJ
<Ara$i ilhak#na dayanan %ir %ar#" muahedesini im$alamay#
reddederken, Rusya=n#n 8kendi tara,#ndan9 Almanya, Avusturya-
Aa6aristan, !rkiye ve 'ulgaristan ile harp halinin sona ermi"
oldu)unu, Rus Cederati, Rumhuriyetinin <Galk &omiserleri Sovyeti<
ad#na %i$imle harp halinde %ulunan h!k!metler ve milletlerinin,
%i$imle m!tte,ik ve tara,s#$ memleketlerin h!k!met ve milletlerinin
%ilgisine i"%u surette ar$ ve %e- yanederim<.
-
' :im,ye peregovor, v #rest6&,lovske $Brest-Qitovsk'ta bar mzakerelerio !ovyet Dileri
)omiserliinin resmF neriyat2 $Boskva '*%H, :, %H+-%H8A Proceedings o' the #rest6&i6 tovsk Peace6
.on'erence $T2 !2 A2 !tate De/artment, Vashin0ton D2 I2, //2 '+%-'+@A U2 Vhee- ler-Bennett,
#rest6&itovsk, /2 %%+2
5/1
rotskiy=nin %u %eyanat#J <Si$ ne yaparsan#$ yap#n#$, %i$de harp
%itmi"tirB %i$ si$in taleplerini$ kar"#s#nda harp yapm#ya6a)#$, ,akat sulh da
akdetmiye6e)i$<
-
demekti. rotskiy=nin %u %eyanat# kar"#s#nda Almanlar#n
epey "a"#rd#klar# <nl a"#l#yor. Mira her iki tara,#n iyi niyetlerle yapt#klar#
diplomatik m!$akerelerde %:yle %ir tekli, ve hareket %ekleneme$di ve
usulden de de)ildi. rotskiy, diplomatik m!$akerelerde dahi %ir <ihtil>l<
yapmak istemi"ti. Cakat i"in esas#nda Sovyetler tara,#ndan hi(%ir h!sn!niyet
yoktu ve %u m!$akereler $oraki yap#lmakta ve an6ak Alman asker
%ask#s#n#n i6aplar#ndan say#lmakta idiB %ar#" akdedilse dahi %unun
ahk>m#n#n ilk ,#rsatta %o$ula6a)#na h!kmedilmekte idi. rotskiy=nin %u
%eyanat# !$erine Peneral Go,,man=#n sade6e <Hner- h:rt< 8hi( duyulmam#"
%ir "ey9 diye muka%eleden %a"ka %ir s:$ sar,et- medi)i %iliniyor.
.
Almanlar#n
%u "a"k#n halleri Sovyet murahhaslar# tara,#ndan adet> %ir $a,er gi%i tel>kki
edilmi" ve hatt> <I$vestia< ga$etesinde %u yollu %ir ya$# dahi (#km#"t#. Cakat
durumun hi( de Sovyetler i(in %ir $a,er olmad#)#, Almanlar#n kendi
isteklerini sil>h g!6! ile ka%ul ettirme)e a$imli olduklar# k#sa %ir $amanda
anla"#lm#"t#. rotskiy, 'rest-Kitovsk=ta %irka( ki"iyi %#rakarak hemen o g!n,
yani -4 *u%atta Petrograd=a gitmek !$ere yola (#kt#. A!$akereler de %u
suretle kesilmi" oldu.
Alman &umandanl#)#, -D *u%at 8-3-29 tarihinde, Ruslara tarru- $a
ge(e6eklerini %ildirdiler. 'u ha%er Petrograd=da sonsu$ %ir heye6an ve
endi"e uyand#rd#. Durum hakikaten (ok na$ik ve tehlikeli idiJ ;rdusu$,
g!(s!$ %ir Sovyet Rusya, mua$$am Alman asker kudretinin tehdidi alt#nda
%ulunuyordu. Sovyet reSimi ve 'ol"evik-&om!nist tahakk!m!n!n ortadan
kalkma tehlikesi apa(#k meydanda idi.
Durumu m!$akere etmek !$ere toplant#ya (a)r#lan 'ol"evik Partisi
merke$inde -3 *u%at 8-3-29 g!n! hararetli tart#"malar oldu. Kenin her ne
pahas#na olursa olsun, Almanlar#n iste)ini ka%ule tara,tard#. 'u yap#lmad#)#
takdirde, Kenin=e g:re, 'ol"evik ?htil>linin %!t!n ka$an(lar# yok ola6akt#.
Stalin ve Minovyev de ayn# ,ikirde idiler. Aama,ih Stalin %ir de,as#nda
Kenin=e kar"# gelmi" ve Almanlar#n taarru$undan %ir neti6e (#kmaya6a)#m
iddia etmi"ti. Aama,ih tekrar Kenin=i desteklemi"ti. rotskiy ve 'ukharin,
\o,,e, Radek, &amenev ise %u g:r!"! ka%ul etmiyorlar, Alman taarru$unun
neti6esi$ kala6a)#m s:yl!yorlard#. Gal%uki Alman taarru$u s!ratle geli"ti,
' UA;heeler-Bennett, #rest6&itovsk$ /2 %%+&%82
% U2Vheeler-Bennett, #rest6&itovsk$ /2 %%+2
@C+
Pskov ve hatt> Petrograd istik>metine y:neltilmi" gi%iydi. Hkrayna=da
Almanlar s!r=atle ilerliyorlard#.
Kenin meselenin ar$u etti)i "ekilde halli i(in %a$# tekli,lerde %ulunduB
,akat ilk :n6e, reye ge(ildi)i $aman kay%etti. Gatt> Kenin, i"gal etti)i
sorumlu mevkilerden isti,a ile tehdit etti. Almanlar#n i"i 6iddiye ald#klar#nda
"!phe kalmay#n6a, %u de,a rotskiy ,ikrinden va$ge(erek Kenin=e kar"#
a(#k(a va$iyet almaktan (ekindi. Nihayet Kenin=in tekli,i !$erine Almanlarla
derhal %ar#" akdi tekli,i ka%ul edildi. 'u hususta Alman kumandanl#)#na %ir
tel (ekildi. Aama,ih Almanlar %una 6evap vermekte a6ele etmediler. 7!nk!
asker hareket %a"lam#"ken %a$# :nemli strateSik mevkileri ele ge(irmek isti-
yorlard#. .5 *u%at tarihinde Almanlardan al#nan muva,akat 6eva%#nda yeni
Alman talepleri de vard#B %u eskisinden (ok ,arkl# olup, %u de,a Kivonya ve
Fstonya=n#n da Ruslar tara,#ndan terki isteniyordu. Sovyet h!k!metinin %u
Alman tale%ini ka%ul etmekten %a"ka yapa6a)# %ir"ey yoktu.
; g!nlerde durum hakikaten Sovyetler i(in (ok na$ik %ir hal alm#"t#.
Maten .- *u%at g!n! Sovyet G!k!meti <Vatan#n tehlikede oldu)unu< il>n
etmi" ve eli sil>h tutan herkesi Almanlara kar"# mukavemete davet etmi"ti.
Ayn# $amanda, art#k (:$!lm!" %itmi" olan eski 7ar ;rdusu yerine yeni %ir
ordu te"kili de $aruret halini alm#"t#. 'u i"e Gar%iye &omiserli)ine getirilen
Keon rotskiy memur edildi. Dolay#siyle .5 *u%at g!n! <&#$#l ;rdu<nun ilk
%irlikleri te"kil edildiB i"te o g!n, yani .5 *u%at, Sovyet Rusya=mn <&#$#l
;rdu< g!n! olarak ka%ul edilmi" ve her y#l %u g!n!n kutlanmas# yap#lma)a
%a"lanm#"t#r.
Alman tehlikesinin %a"ka %ir tepkisi deJ Sovyet %a"kentinin Pet-
rograd=dan Aoskova=ya nakli oldu. *u%at sonlar#ndan iti%aren Devlet
daireleri, Sovnarkom ve Parti Aerke$i Aoskova=ya ta"#nma)a %a"land#. A$
sonra Aoskova &#$#l Rusya=n#n &#$#l 'a"kenti oldu ve &remlin de Parti ve
Devlet idaresinin merke$i haline getirildi.
'u de,a 'rest-Kitovsk=a g:nderilen Sovyet heyetinin %a"#nda
Sokol=nikov %ulunuyordu. Di)er !yeleri P. Petrovskiy, D#"i"leri &omiseri
Auavini 7i(erin ve &arahan idiler. 7i(erin %u suretle, ilk de,a akti, %ir
diplomatik g:rev yapmak imk>n#n# %ulmu"tuB m!$akereler esnas#nda arka
pl>nda kalmakla %era%er, kendisinin yine de m!him rol oynad#)# anla"#l#yor.
7i(erin=in !rk murahhaslar# 8Gakk# Pa"a ve Meki Pa"a9 ile ilk temas# %u
suretle 'rest-Kitovski=ta vuku- %ulmu"tur.
@C8
.D *u%at=ta %a"lanan m!$akereler s!r=atle ilerledi. !ovyet murahhaslar#
art#k hi(%ir tekli, ve "arta itira$ etmiyorlard#. 9htil"lci nutuklar da
(ekilmedi. Almanlar tara,#ndan tes%it edilen ve .5 *u%at 8!ltimatom9 una
g:re (i$ilen yeni <hat< 6ldu)u gi%i ka%ul edildi. 'una g:re Riga ve Vilno
"ehirleri de Almanlar tara,#nda kal#yor ve 'rest-Kitovsk=a do)ru %ir hat
u$an#yordu. Kivonya ve Fstonya ahalisine de kendi mukadderatlar#n#
kendilerinin tayini hakk# tan#n#yordu. !rkiye i(in de, %a$# ihtira$
kay#tlarla -2DD-D2 s#n#r# tan#n#yordu.
A!$akereler sona erin6e %ar#" metni ha$#rland#. Sovyet murahhaslar#
%u %ar#"#n %ir <dikta< oldu)unu %elirtmek i(in metni okumay# %ile
reddettiler ve heyetin %a"kan# Sokol=nikov, %u muahedenin $or alt#nda 8,or6e
maSeure9 yap#lm#" oldu)undan :t!r! resmen protestoda %ulunduktan sonra,=
nihayet 5 Aart -3-2 tarihinde %u muahede im$aland#.
.
'rest-Kitovsk 'ar#"#=n#n 6n m!him ahk>m# aras#nda, Sovyetlerin
Hkrayna=n#n istikl>lini ve tamamiyetini tan#mas# ve %uradan &#$#l k#talar#
(ekmesi, Hkrayna=da 'ol"evik propagandas# yapmamas# gi%i Rusya i(in
%!y!k %ir kay#p te"kil eden maddeler vard#. Sonra, %!t!n 'alt#k eyaletleri
de Rusya=n#n tahakk!m!nden (#kmakta ve ora ahalisine, Ketonya, Kitvanya
ve Fstonya=l#lara mill %ir devlet kurmak hak ve imk>nlar# sa)lanmakta idi.
'rest-Kitovsk 'ar#"# ile, %ir kere <!rk Frmenistan=#nda %ir Frmeni devleti
kurmak art#k %ahis mev$uu de)ildiB %il>kis <Flviye-i sel>se<nin, yani &ars,
'atum ve Ardahan san6aklar#n#n Anavatana-!rkiye=ye ilhak#n# sa)l#ya6ak
maddeler konmu"tu. Aama,ih %u ka$an(, a$ sonra g:r!le6e)i !$ere, 'rest-
Kitovsk m!$akerelerinin en son sa,has#nda elde edile%ilmi"ti.
'ar#"#n im$as#ndan sonra Alman taarru$u durmu" ve Sovyet Rusya
!$erine (:ken %!y!k tehlike de %ertara, edilmi"ti. 'u suretle 'rest-Kitovsk
'ar#"# Rusya=da Sovyet reSimi ve &om!nist Partisinin tahakk!m!n!n
devam# ve reSimin sa)lamla"t#r#lmasma imk>n vermi" oldu - 'rest-Kitovsk=ta
'ar#"#n im$alanmas# !$erine Aoskova- daki Sovyet h!k!meti, &a$an=daki
!rk-atar mill te"kilat#n# da
' :im,ye peregovor, v #rest6&itovske$ T2 :2 ss %%*-%@'A Proceedings 2 2 2 //2 '8(-'8+A
D;=2 T2 :2 vesika >o2 ++ $ss ''+-''8,2
% 72Iarr, %he #olshevik e,ol!tion$ /2 C'A U2Vheeler-Bennett, #rest6&itovsk$ /2 %'*2 BetinK
$Be dilde yazlan metin $Trk1e, Almanca, -us1a, Bul0arca ve Bacarca, Babakanlk Arivinde,
Buahedeler ksmnda mah#uzdur2 -us1a metinK D;=2 T2 :2 vesika +8 $ss ''*-'%C,A 9n0ilizcesiK U2
f;heeler, #rest6&itovsk$ A//endiN ;2 //2 CH@-'H82
5/3
)#tmak ve &a$an=da Sovyet idaresini kurmak i(in, 'ir mikdar asker
kuvvet 8544 %ahriyeli9 g:ndermek imkan#m %ulmu"tu. Almanlarla anla"ma
yap#lmad#)# takdirde, Aoskovadan &a$an=a <&#$#l kuvvtler< g:dermek
":yle dursun, &a$an=da mev6ut <&#$#l kuvvetler<in Aosko- vaya 6el%i
gereke6ekti. 'u surette idil %oyunda, &a$an !rkleri ilinde Sovyet
reSiminin kurulmas#nda dolay#siyle 'rest-Kitovsk %ar#"#n#n tesiri olmu"tur.
Nitekim Ao"kova=dan gelen &#$#l %ahriyeli lerin yard#m# ile, &#$#llar, .2
Aart -3-2 tarihinde <'ulak ard# Rumhuriyeti< diye adland#r#lan Ailliyet(i
!rk-atar te"kil>t#n# da)#tmaya muva,,ak oldular.
'rest-Kitovsk 'ar#" ahk>m#n#n devam# ise, ta%iatiyle Almanya=n#n
Antanta Devletleri=ne kar"# har%i ka$an#p ka$anam#ya6a)#na %a)l# idi. Rusya
ile %ar#"#n akdi Almanlara %ir(ok ekonomik men,a- atlar temin etti)i gi%i,
Do)u 6ephesindeki kuvvetlerin %!y!k %ir k#sm#n# 'at# 6ephesine nakle imk>n
vermek suretiyle, m!him men,aatler de sa)lad#. 'u yeni "artlar i(inde, -3-2
y#l# Aart %a"lar#nda, har%in kat= sonu6u hakk#nda kat= %ir h!k!m vermek
hen!$ erkendi.
Qukarda g:r!ld!)! ve(hile, Almanya ile :n6e m!tareke ve sonra %ar#"
m!$akereleri yap#lmas# v6 %ilhassa Almanlar#n 8Rus tel>kkisine g:re9 <sert
%ar#" "artlar#< :ne s!rmeleri, Sovyet h!k!met makamlar# ve Parti !st
kademelerinde %!y!k %ir ,ikir ayr#l#)#n# ortaya koymu"tu. rotskiy,
'ukharin, D$er$inski, Radek, &amenev=den %a"ka %ir(ok kom!nist ileri
gelenleri ve onlar# destekleyen kala%al#k &om!nist !ye Kenin=in <Almanlarla
hemen sulh akdetmek< siyasetini tasvip etmek istememi"lerdi. Kenin=in %u
tutumuna kar"# Rusya=mn her tara,#ndan ve %a$an en y!ksek &om!nist
te"kil>tlar#ndan, asker ve ameleden 'rest-Kitovsk Auahedesini tasvip
etmeyen, %ar#" "artlar#n# protesto eden %ir(ok telgra, &remlin=e gelmi"ti. 'u
telgra, ve ya$#lar#n (oklu)una %ak#l#rsa, Rus halk#, Sovyet makamlar#,
&om!nistlerin %ir(o)u 'rest-Kitovsk %ar#"#=n# ka%ul etmek istemiyordu.
Gal%uki Kenin=in g:r!"! tamamiyle %una ayk#r# idi ve mev6ut "artlar i(inde
mutlaka %u %ar#"#n tasdiki l>$#m geldi)i merke$inde idi.
Aart -3-2 tarihinde im$alanan 'rest-Kitovsk 'ar#"#=n#n tasdiki
meselesini g:r!"mek !$ere, VII. Parti &ongresi toplant#ya (a)#r#ld#. Aesele 1
Aart 8-3-29 g!n! konu"uldu. Auhale,et edenler, yine eskisi gi%i yukar#da
$ikredilen arg!manlar# tekrarlad#lar. 'u m!nase%etle yeniden hararetli
m!naka"alar oldu. Aama,ih, art#k ihtil>lin ilk ha,talar#nda h!k!m s!ren
mu$a,,er>ne y!r!y!" havas# epey tavsam#"t#B sert realitelerin an6ak pek kat#
(al#"mak ve sil>h-
@(H
lanmakla kar"#lana%ile6e)i anla"#lm#"t#B dolay#siyle itidal tara,tarlar#n#n sesleri
gittik(e y!kselmekte idi. Auhali,lerin %a"#nda yine rotskiy %ulunmakla
%era%er, o a(#k(a Kenin=e kar"# gelmek istemiyordu. Nitekim reyini kullan#rken
Kenin=e kar"# gelmekten (ekindi. Kenin=in <'ar#" Auahedesini asdik< tekli,i
ise, Parti Aerke$ &omitesin6e 3 a kar"# .2 reyle ka%ul edildi.
'u neti6e !$erine, Auahedenin tasdikini g:r!"mek !$ere toplant#ya
(a)#r#lm#" olan IV. '!t!n Rusya Sovyetleri &ongresine %ar#"#n tasdiki
meselesi sunuldu. -1 Aart -3-2 tarihindeki oturumda %u madde
g:r!"!l!rken, tekrar lehte ve aleyhte hararetli konu"malar oldu. Kenin kendi
g:r!"!n! savunurken u$un ve ikna edi6i %ir nutuk s:yledi. &ar"# gelenlerden
%u g:r!"leri ayn# kuvvetle 6erhede6ek kimse (#kmad#B oylama neti6esinde,
%ar#"#n tasdiki D2/ lehte ve .1- aleyhte olmak !$ere ka%ul edildi. 'u suretle,
Kenin en m!him %ir meselede yeni %ir $a,er ka$anm#" oldu.
'rest-Kitovsk 'ar#"# m!nase%etiyle :ne s!r!len ve var#lan neti6eler,
Sovyet d#" siyaseti %ak#m#ndan %a$# yeni ,enomenlerin ortaya konmas#
iti%ariyle de :nemlidir. Sovyet reSiminin dayand#)# iddia edilen marksi$m
akidesin6e, esas prensipJ '!t!n kapitalist reSimler ve devletler Aarksist %ir
devlet i(in ayn# dere6ede d!"man idiler. 'u devletlerden herhangi %irisiyle
<ayr# %ir %ar#"< akdedileme$di. Gal%uki 'rest-Kitovsk 'ar#"#, kapitalist
devletlerden %iri veya %irka(# ile <ayr# %ar#"< 8separate pea6e9 akdinin
m!mk!n ve hatt> Sovyet men,aatlar# %ak#m#ndan $arur oldu)u hakikatini
ortaya koymu"tu. 'u prensip a$ sonra Sovyetlerin d#" siyasetlerinde m!him
%ir unsur olarak yer alm#" ve s#k s#k tat%ik edilegelmi"tir.
Ne Almanya, ne Sovyet Rusya 'rest-Kitovsk 'ar#"# "artlar#n# tam olarak
tat%ik edemediler. 'ar#"#n akdinden hemen sonra %unun %ir(ok ahk>m#
%o$ulma)a %a"land#. Ruslar, %ilhassa propagandan#n yasak edilmesi
"artlar#na asla riayet etmedilerB ayn# ve(hile sil>hl# k#talar#n da terhisleri
l>$#mken, yapmad#lar. Almanya, 'at#da giri"ti)i son mua$$am taarru$-
y!$!nden, Do)u=da Ruslara kar"# gerekli kuvvetleri %ulundura6ak %ir halde
de)ildiB dolay#siyle Sovyetler !$erinde %ask# yampaki(in gerekli kuvveti
yoktu. Nihayet -3-2 &as#m ay#nda Almanya ma)lup oldu. 'unun !$erine
'rest-Kitovsk 'ar#"# Sovyet G!k!meti tara,#ndan hemen h!k!ms!$ il>n
edildi. !rkiye- nin Fkim sonundaki ma)lu%iyeti !$erine 'rest-Kitovsk
'ar#"#n#n &a,kas s#n#r#na taallNk eden maddeleri de ortadan kalkt#. 'u
suretle <'rest-Kitovsk 'ar#"#< ahk>m# an6ak 2 ay gi%i k#sa %ir $aman i(in
50-
tat%ik edile%ilmi"ti. Aama,ih %u k#sa $aman i(inde, %ilhassa Trkiye
%ak#m#ndan, %u %ar#"#n %!y!k tepkileri olmu", !rk k#talar#m Bak4-
ya ve hatt> Da)#stan=a kadar ilerleten olaylar 6ereyan etmi"tir. <Fl-
viye-i sel>se<nin yeniden Anavatana kavu"mas# ise, %uralar#n ilerisi
i(in, !rkiye s#n#rlar# i(inde kalmas#n# ha$#rlamak iti%ariyle (ok b-
y!k %ir :nemi hai$dir. Dolay#siyle <'rest-Kitovsk 'ar#"#< !rkiye=nin
diplomasi tarihinde %!y!k %ir %a"ar# oldu. !rkiye=nin yeniden
kuruldu)u $amanda 'rest - Kitovsk 'ar#"#n#n dolays#yle tepkileri
olmas# iti%ariyle de (ok m!himdir.
' r e s t - K i t o v s k = t a ! r k - S o v y e t m! $ a k e r e l e r i
Sovyet h!k!meti tara,#ndan ?htil>lin hemen ertesi g!n! d!nyaya yay#lan
<%ar#" dekreti< nin %ir diplomatik m!ra6aattan $iyade %ir <?htil>l
'eyannamesi< oldu)u a"ik>rd#. Aama,ih ilgili devletler ve %ilhassa !rkiye
%u <dekret< !$erinde durmu"lar ve Sovyederin hemen %ar#" akdine giri"mek
istediklerine v>k#, olmu"lard#. Sovyet h!k!meti %u <'ar#" dekret<inde
<ilhaks#$, ta$minats#$, >dil ve demokratik %ir %ar#"< akdi i(in en a$ !( ayl#k
%ir m!tarekenin akdini derhal tekli, ve talep ediyordu. Sovyetlerin %u tar$
tekli, ve m!ra6aatlar# hi(%ir devlet tara,#ndan <resm %ir m!ra6aat<
say#lamaya6a)#ndan, muameleye konama$d#. Perek <D:rtl! ?tti,ak<
devletleri ve gerek ?til>, 8Antanta9 devletleri, Sovyetlerin %u %ar#" d6kretini
6iddiye almam#"lard#. Aama,ih %u <%eyanname< Rusya=da iktidar# ele
ge(iren yeni h!k!metin <harp ve sulh< hakk#ndaki g:r!"!n!n ne oldu)unu
a(#klamak iti%ariyle :nemli idi. Maten Kenin ve etra,#ndakiler iktidar# ele
almadan :n6e de %u husustaki g:r!"lerini a(#k(a i,ade etmi"lerdiB ,akat %u
de,a Kenin ve maiyetindekiler Rusya h!k!meti ad#na konu"uyorlard#.
&erenskiy h!k!metinin hil>,#na olarak, %a"#nda Kenin=in durdu)u
Aaksimalistler 8'ol"evikler i(in %u ta%ir 'at#=da ve !rkiye=de s#k s#k
kullan#lmakta idi9 h!k!meti, <har%in hemen durdurulmas#, hi(%ir devlet
herhangi %ir ara$i ilhak# yapmaks#$#n ve harp ta$minat# talep etmeksi$in<
%ar#"#n derhal akdini talep etmekte idi. 'u %eyanname ayn# $amanda
Ruslar#n art#k har%e devam etmek istemediklerinin de a(#k %ir i,adesi idi.
Di)er h!k!metler gi%i %u <'ar#" dekreti<nden !rkiye h!k!meti de,
gayri resm olarak, muttali olmu"tu. 'u hususta resmen her hangi %ir
m!tal>a veya %ir i"lem yap#lmas# m!mk!n olmamakla %era%er, %u Sovyet-
Rus istekleri ve g:r!"lerinin !rk devlet adamla
@(%
r#n# ,a$lasiyle memnun etti)i muhakkakt#. 7!nk! !rkiye=de art#k herkes
harpten %#km#", Ruslara ve ?ngili$lere %u kadar ara$i kay%edilmi",
ekonomik (:k!nt! "iddetle kendini %elli etmi"ti. 'u durum kar"#s#nda Rus
Aaksimalistlerinin <ilhaks#$ ve ta$minats#$ %ir %ar#" akdi< talepleri,
!rkiye=nin i"ine el%ette gelmekte ve en ehven "artlarla Rusya ile %ir sulh
akdi imk>mm vermekte idi. !rk h!=!meti, $aten -3-D Rus htil>li=nin
%a"#ndan%eri %:yle %ir am d:rt g:$le %eklemekte idi. Nihayet %:yle %ir an
gelmi" %ulunuyordu. a%iatiyle Sovyetlerin %u yoldaki m!ra6aatlar# !rk
umum e,k>r#n6a sempati ile kar"#land#. An6ak %u devirdeki "iddetli sans!r
i6a%# %u yoldaki ha%erler !rk mat%uat#na (ok ge( ula"m#"t#. 'una ait ilk
ya$# <Vakit< ga$etesinin ./ Arahk 8-3-D9 tarihinde (#kt#. Di)er yandan,
Gari6iye mah,illerin6e 'erlin, Viyana ve %ilhassa Sto6kholm el(iliklerin6e
%u <'ar#" dekreti<, oralarda (#kan ga$eteler vas#tasiyle hemen :)renilmi",
?stan%ul=a, Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey=e %ildirilmi"ti. Aym $amanda
al>t ve Fnver Pa"a=lar#n da %undan hemen ha%erdar edildikleri
muhakkakt#r. 'u durum kar"#s#nda Ruslarla akdedile6ek %ar#"#n
ha$#rl#klar#na giri"ilmesi i6ap ediyordu.
?stan%ul=da ;smanl# Gari6iye Ne$aretinde %u husustaki ilk
g:r!"meler=in Avusturya h!k!metinden gelen tekli,lerle ilgili oldu)u
anla"#l#yor. 'una %a"l#6a se%ep deJ Avusturya=da i( d!$enin gayet ,enala"m#"
olmas# ve har%in %ir an evvel sona erdirilmek istenmesi idi. Ruslar#n %u
yoldaki m!ra6aatlar#ndan ,aydalamlarak ,#rsat#n ka(#r#lmamas# isteniyorduB
dolay#siyle Avusturya h!k!meti %u yolda Almanya ve !rkiye=yi de te"vik
etmek ar$usunda idi. Aama,ih Avusturya=n#n ?stan%ul=daki el(isi Aarki$
Pallavi6ini=nin 'a%#>li- yi %una te"vike l!$um dahi yoktuB !rk ri6ali %ar#"
m!$akerelerine %a"lama)a (oktan ar$ulu idilerB an6ak !rk men,aatlar#n#n
l>y#k# ile dikkat na$ar#na ahnmas# "artt#. 'u %ak#mdan !rkiye ile
Avusturya h!k!metleri aras#nda g:r!" ,ark# ola%ilirdi. Nitekim :ylede oldu.
Avusturya=n#n ?stan%ul=daki el(isi Aarki$ Pallavi6ini, h!k!metinden
ald#)# talimat !$ere, -. &as#m 8-3-D9 tarihinde 8yani mahut %ar#" dekretinin
ne"rinden an6ak d:rt g!n sonra9 Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey=i
$iyaretle u$un %ir g:r!"me yapt#.
-
&onu"ma konusu, ta%iatiyle, Sovyetlerin
<'ar#" dekreti< ve %u hususta Viyana ka%inesinin g:r!"! idi. Fl(inin
s:ylediklerine g:re, Avusturya
' D9A G2 T2 Dosya >o2 *8 Gariciye >azr Ahmed >esimF Beyden Berlin B2 7l1isi 9brahim
Gakk =aaya vc ;iyana B2 7l1isi Gseyin Gilmi =aaya2 Tm2 >o2 *'+ $'@ Ter2
::2 '@@@,2
505
Gari6iye Na$#n &ont R$ernin, %u Rus
u
%eyannamesi<nin hayal ka%ilinden
%ir(ok "ey ihtiva etti)inden, ger(ekle"tirilmesini imk>ns#$ tel>kki etmekte
idi. Cakat %u <'ar#" dekret<i "u hakikati de ortaya koymu"tu ki, Aerke$
Devletleri 8yani Almanya, Avusturya ve m!tte,ikleri9 isa%etli %ir "ekilde
hareket eder ve Rusya ile m!$akerelere giri"irlerse, Rusya=y# ?til>,
Devletlerinden ay#r#p m!n,erit %ir %ar#" akdine sevketmeleri m!mk!n
ola6akt#. 'unun i(indir ki, m!tte,ikler 8Almanya, Avusturya, !rkiye ve
'ulgaristan9 yeni Rus h!k!metinden gelen %u tekli,in ka%ul edildi)ine dair
m!mk!n merte%e s!r=atle 6evap vermeli idilerB %ununla itil>, Devletleri m!"-
k!l %ir duruma d!"!r!lm!" ola6aklard#.
&ont R$ernin, %u Sovyet tekli,ine !rk h!k!metin6e verile6ek 6evapta
"u esaslar#n %elirtilmesinin yerinde ola6a)#n# san#yorduJ
-. !rkiye yeni Rus h!k!metini tan#maktad#r.
.. Qeni Rus h!k!metinin Rusya=n#n i( i"lerini idaresinde istedi)i
gi%i hareket etmesini de ka%ul ve tasdik etmektedir. Rusya=n#n s#n#rlar#
i(inde ya"ayan %!t!n milletlerin idare tar$lar#n#n kendileri tara,#ndan
tan$im edilme hakk#n# tan#m#" oldu)unu da kaydeder.
5. &anun-u Fsas=nin %ah"etti)i esaslar dairesinde %i$ler tara,#ndan
da, 8yani !rkiye ve m!tte,ikleri9 kendimi$in tat%ik etmekte oldu)umu$
idare sisteminin kar"# tara,(a da 8yani Sovyetler6e9 tan#nmas# ve tasdik
edilmesi talep olunmal#d#r. 8Qani Sovyetlerin, kar"# tara,taki h!k!met
ve idare tar$#n# de)i"tirmek yolunda ,aaliyette %ulunmamalar#
istenmelidir.9.
/. Qa%an6# memleketlerin ara$isini ilhak etmeksi$in ve harp ta$minat#
:demeksi$in %ir 'ar#" yolundaki Rus tekli,i ka%ul edilmelidir.
'ar#"#n akdini temine yaraya6ak !( ayl#k m!tareke de
mak%uld!r ve m!$akerelere %a"lamak !$ere, tara,s#$ %ir !lkeye
m!messiller g:nderilmesine de muva,akat edile6ektir.
-
&ont R$ernin=in tekli, ve tavsiyeleri 6iddiye al#nm#" ve %unlar al>t
Pa"a, Fnver Pa"a, Nesim 'ey ve Galil 'ey %a"ta olmak !$ere ka%inede
in6elenmi"tiB Avusturya h!k!meti tara,#ndan gelen tavsiyelerin 'a%#>li6e de
tasvip edildi)i anla"#l#yor. G!k!metin %u husustaki g:r!"leri, 'erlin=deki
'!y!kel(i Gakk# Pa"a ile Viyana=daki el(i
: D9A G2 T2 Dosya >o2 *8, >o2 *'+2
@(C
Gilmi Pa"a=ya, -5 &as#m -555 8-3-D9 tarihinde Ahmet Nesim 'ey tara,#ndan
<gayet mahremdir< i"aretli %irer telgra,la %ildirilirken, kendilerinin %u
husustaki ,ikirleri de sorulmu"tu. ?stan%ul=daki Avusturya el(isi Aarki$
Pallavi6ini ile Alman el(isi 'ernsto,,=a da h!k!metin %u hususta ald#)#
kararlar %ildirildi. Demek ki, !rk h!k!meti de t#pk# Avusturya gi%i,
Sovyet-Rusya ile hemen m!$akerelere giri"me)e ha$#rd#.
Gari6iye Na$#r# Nesim 'ey, 'erlin=e Gakk# Pa"a=ya g:nderdi)i
ya$#s#ndaJ ?stan%ul=daki Alman el(isi ile %u meseleyi g:r!"t!)!n! ve
Rusya=y# m!tte,iklerden ay#rmak i(in $uhur eden %u ,#rsat#n ka(#r#lmamas#
gerekti)ini i,ade etmi" ve Alman h!k!metinin %ir an evvel Ruslar=la
m!$akereye giri"mesi yolunda Gakk# Pa"a=mn da gayret sar,etmesi
istenmi"ti.
Aama,ih "u hususlar 'a%#>li=yi endi"eye d!"!rmekte idiJ *ayet ?til>,
Devletleri Sovyet h!k!metinin m!tareke tekli,lerini ka%ul ederlerse, o $aman
durum !rkiye ve m!tte,iklerinin aleyhine ola6akt#rB (!nk! m!tareke devam
ederken 8yani !( ay $ar,#nda9 kar"# tara, Amerika=dan istedikleri gi%i er$ak,
m!himmat ve asker %ile nakletmek imk>n#n# %ula6aklard#r. Aama,ih ?til>,
Devletleri %u Sovyet tekli,ini ka%ul etseler dahi 8mama,ih %una ,a$la ihtimal
verileme$di9, o $aman m!tareke "artlar#n#n tespitinde muayyen esaslar
!$erinde #srar edile6ek, murake%e taleplerinde %ulunula6ak ve di)er %a"ka
m!"kil>t (#kar#lmak suretiyle m!tareke maddelerinin tamamiyle ortadan
kald#r#lmas# m!mk!n ola6akt#. Aama,ih, ?til>, Devletlerinin Sovyetlerin
tekli, ettikleri esaslar !$erinde %ir m!tarekeyi ka%ul etmeleri ihtimali (ok
$ay#,t# ve 'a%#>li=nin %u husustaki endi"eleri yersi$di. 'u durum kar"#s#nda
!rk h!k!metinin tasvip ede6e)i en do)ru siyasetJ Rusya ile ?til>, Devletleri
aras#m %o$mak ve Rusya ile ayr# %ir %ar#" akdetmekti. Maten %u mesele
'erlin=de halledile6e)ine g:re, Gakk# Pa"a=n#n Alman Gari6iyesi ile temas
ederek, Alman G!k!meti ve 'a"kumandanl#)#n#n %u %aptaki g:r!"lerinin ne
oldu)unu :)renmesi ve %unlar# en k#sa %ir $amanda ?stan%ul=a ula"t#rmas#
istenmi"ti.
Gakk# Pa"a, Ahmet Nesim 'ey=in ya$#s#n# daha almadan, Alman
Gari6iyesi ile s#k# %ir temasta %ulunmu" ve son g!nlerin geli"meleri hakk#nda
esash ve etra,l# %ilgi edinmi"ti. Gakk# Pa"a=n#n %u devir ;smanl#-!rk
diplomatlar#n#n en se(kin simalar#ndan %iri olmas# hase%iyle, Alman
h!k!meti ne$dinde %!t!n maharetini kullana6a)# a"ik>rd#. Nitekim Nesim
'ey=in -5 &as#m -555 8-3-D9
500
tarih ve 34D numaral# <gayet mahremdir< i"aretli ya$#s#na kar"#l#k, -0 &as#m
-3-D tarih ve 31. numaral# <gayet mahremdir< i"aretli telgra,# al#nm#"t#.
-
'u
telgra,taJ Rusya ahvali ve Sovyetlerin <%ar#" dekreti<, Avusturya D#"i"leri
Na$#r# R$ernin=in 'a%#>li=6e de mak%ul say#lan tavsiyelerine temas edilmi"ti.
'ir deJ *ayet Sovyetler ayr# %ir %ar#" yapa6aklarsa, !rkiye tara,#ndan :ne
s!r!lmesi gereken "artlar da $ikredilmi"ti.
Gakk# Pa"a, %u telgra,#nda, 'erlin=deki Alman siyas mah,illerinde
Rusya ve ?talya ahvalinin sulh akdi imk>nlar# %ahsini yeniden
ta$elendirdi)ini kaydettikten sonra, <%u hususta ,a$la !mitlere mahal
olmad#)#nida ya$m#"t#. 7!nk! Rusya=da hal-i ha$#rda i( harp %a"lam#"
%ulunuyordu. Peneral &ornilovun ayaklanmas# %ast#r#ld#ktan sonra
&erenskiy duruma h>kim olmu", ,akat "imdi <Aaksi- malistler< 8yani
'ol"evikler9 Peters%urg=da iktidar# ele ge(irmi"lerdi. &erenskiy de g!( halle
ka(#p kurtulmu" ve "imdi <%!y!k %ir asker kuvvetle P6rers%urg !$erine
y!r!m!"< ve <%u de,a yine galip gelmesi a)le%i ihtimaldir< denerek,
&erenskiy=nin 'ol"evikleri %ertara, ede6e)i kanaati %elirtilmi"ti.
.
Aama,ih
Gakk# Pa"a %u hususlarda tamamiyle yan#lm#"t# ve her halde, telgra,#m
g:nderirken Rusya=dan al#nan eksik malNmata dayanm#"t#. &erenskiy=nin
'ol"eviklere krr"# %!y!k asker kuvvetler sevkederek galip gelmesine art#k
imk>n ve ihtimal yoktu. Cakat, Gakk# Pa"a %ir dere6eye kadar hakl# idiJ ;nu
8ve Almanlar#9 endi"eye d!"!ren 6ihet, &erenskiy=nin galip gelmesi ile,
Ruslar#n, ?til>, Devletleri s#ras#nda har%e devam etmeleri idi. *ayet
<Aaksimalistler< iktidar# ellerinde tuta%ilirlerse, o $aman %ir %ar#" akdi i(in
imk>nlar arta6akt#.
Gakk# Pa"a "u hususlara da i"aret etmi"tiJ Almanyadaki umum
kanaata g:re, Rusya=daki asker ve ahaliye %ar#" ar$usu adamak#ll# a"#lanm#"
oldu)undan, Rus ordusu %ir daha ,aaliyete giri"emeye6ek, har%e devam etse
dahi, an6ak $evahiri kurtarmak i(in yap#la6ak ve Ruslardan %undan %:yle
gayrete gelmeleri %eklenmeye6ekti. 'u te"his tamamiyle do)ru idi. Maten,
<Aaksimalistler<in gale%e (almas#nda i"te asker aras#nda %u %ar#"
ar$usunun 8rus(as#J Air9 umum olmas# da %!y!k %ir rol oynam#"t#.
'erlin %!y!kel(isi, Sovyetlerin <'ar#" dekreti< hakk#nda Alman
ga$eteleri vas#tasiyle ve Alman Gari6iye Na$#r# &!hlmann=dan k>,i dere6ede
%ilgi edinmi"ti. Alman Gari6iye na$#r#na g:reJ Peters%urg
' D9A G2 T2 Dosya >o2 *82 Tel2 >o2 *D%2
% D9A G2 T2 Dosya >o2 *82 tel2 >o2 *D%2
501
8Petrograd9 daki Sosyalist %ir h!k!metin iktidarda kala%ilmesi hayli "!pheli
idi. Almanya ve m!tte,iklerinin %ar#"a - hemen a"ina g:r!nmelerinin ise
,aydadan $iyade $arar# dokuna%ile6ekti. An6ak ga$etelerde (#kan %ir
<'eyanname< !$erine Almanya=n#n resm %ir i"leme %a"lamas# imk>ns#$d#.
Aama,ih, "ayet Rusya=da %ar#"(# %ir h!k!met takarr!r ederse, yani iktidar#
elde tutmakta devam ederse, %:yle %ir h!k!met tara,#ndan yap#la6ak resm
veya yar# resm %ir ar$u !$erine ayr# %ir %ar#" akdi i(in m!$akerelere
%a"lamak m!mk!n ola6akt#. Qani, Alman G!k!meti Sovyetlerin istikrar
ka$anmalar#m %ekliyor 8ve ar$u ediyordu9B &!hlman,l, Viyana ka%inesinin
Sovyetler tara,#ndan yap#lan tekli, !$erine, %ar#" akdi i(in tehal!k
g:stermesinin 'erlin=de ho" kar"#lanmad#)#n# da %elli etmi" ve %u hususta
daha temkinli hareket edilmesi gerekti)ini s:ylemekten de kendini alama-
m#"t#.
Gakk# Pa"a=n#n kendi kanaa!na g:reJ Rusya ile ayr# %ir %ar#" akdi
ihtimali her 6ihetten artm#"t#. 'undan %:yle !rkiye tara,#ndan Ruslara
sunula6ak "artlar "imdiden in6elenmeli ve %ir karara %a)lanmal# idi. 'erlin
'!y!kel(isi Ruslardan "u taleplerde %ulunulmas#n# tekli, etmi"tiJ
-
-. ?ran=#n istikl>l ve toprak %!t!nl!)!n!n tan#nmas# ve Ruslar#n
i"gal ettikleri yerleri %o"altmalar#.
.. ;smanl# ara$isinin tahliyesi 8yani harpte Rus i"gali alt#na d!
"en vil>yetler9.
5. Rusya ile arada akdedilmi" olan %!t!n muahede ve mukavele
lerin ,eshedilmesi ve %u suretle !rk demiryollar#na ait kuyut- lar#n
%ahis konusu olmamas#, 8eski9 ta$minat-# har%iye %akayas#n#n
aranmamas# ve <kapit!l>syon< ve eski !6aret muahedelerinden
%undan %:yle %ahsedilmemesi ve yeni esaslar !$erinde adl ve ti6aret
anla"malar#n#n akdi istenmesi. 'o)a$lar meseles
iB
%elki de, /. maddeye
ithal edile%ilir. Gakk# Pa"a=ya g:reJ *ayet Ruslar %u hususta hi(%ir "ey
deme$lerse, %u meselenin !rkiye tara,#ndan ortaya at#lmas#na l!$um
yoktur. *ayet mesele %ahis konusu olursa o $aman %u %ahsiJ P!ney-
Rusya ve &aradeni$ ti6aretinin di)er devletlerle harpte %ulundu)umu$
$amanlarda, suret-i katiyede temini noktas#nda 8yani Rus ti6aret
gemilerine i$in verilmek suretiyle9 hasr ve i6ra etmek l>$#md#r. Cakat
harp gemilerine, en k!(!)!ne dahi muhakkak 8'a%#>li=den9 m!saade
istenmesi "art# konulmal#d#r.
' D9A G2 T2 Dosya >o2 *82
tel2 >o2 *D%2
Gakk Pa"a, 'o)a$lar meselesindeki g:r!"!n!, vaktiyle ?stan%ul=da
%ulundu)u $aman ":yle i,ade etmi"tiJ Ja 'o)a$lar#n kapat#lmas#n# %ir
Avrupa meselesi addetmek, veya %unun sr# !rkiye=nin h>kimiyeti ile
hallede6e)i %ir i( mesele halinde m!tal>a etmekti. 'irin6i "#k en emin ve en
a(#k %ir yoldu 8"ahrahd#r9. Paris ve 'erlin muahedelerinin ,eshine dair
notalarda, 'o)a$lara dair ayr#6a mev6ut Kondra mukavelesinden
%ahsedilmesinden :t!r!, %u 6ihetin varl#)# ka%ul edile%ilir. 'u yolda
'o)a$lar#n kapat#lmas# i"inde, !rkiye=ye hatt>, %ug!nk! d!"manlar#
aras#ndan 8%ilhassa ?ngiltere kasdediliyor9 tara,tarlar $uhur ede%ilir. Gakk#
Pa"a, <hali ha$#rda ya gele6ekte Rusya=n#n ta$yikine kar"# %ir (are
%uluna6akt#r< dedikten sonra, 'a%#>li- nin dikkatini %ilhassa "u noktaya
(ekmi"tiJ <Rusya, %ug!nk! halde $aa,a d!"m!" ise de %i$e kar"# daima
mehi% %ir d!"mand#r ve a$ vakitte eski "evke,6ve iktidar#n# %ulmak ihtimali
galiptir<.
-
Rusya=n#n y#llar6a sonra ve tamamiyle %a"ka "artlar i(inde,
!rkiye i(in <mehi% ve en tehlikeli %ir d!"man oluverdi)ini< hat#rlarsak,
Gakk# Pa"a=n#n %u s:$lerinin ne kadar yerinde kullan#lm#" oldu)unu tasdik
etmemek m!mk!n de)ildir.
'o)a$lar#n hassaten !rkiye tara,#ndan kapat#lmas# konusu ise,
eskiden%eri tat%ik edilegelen Ailletleraras# hukuka ayk#r# d!"t!)!nden,
%unun m!da,aas# g!( ola6akt#. Gal%uki %u gi%i hallerde, %!y!k devletler
dahi g!(l!k (ekmekte olduklar#ndan, !rkiye=nin tek %a"#na %una g!6!
yetmeye6ekti. Gakk# Pa"a=ya g:reJ G!k!metin, "u Rusya ile m!n,erit sulh
meselesini ele almas# ve "imdiden ha$#rlanmas# gerekiyordu. Rusya=ya
sunulmas# i6ap eden tekli,ler aras#nda <Flviye-i sel>se< 8&ars, Ardahan ve
'atum san6aklar#9nin istenmesine ait Gakk# Pa"a tara,#ndan en k!(!k %ir
telmihin dahi %ulunmay#"# ayr#6a dikkati (ekmektedir. Demek ki,
'erlin=deki siyas ve diplomatik hava, !rkiye=nin Rusya=dan ,a$la
taleplerde %ulunmamas# merke$inde idiB olsa olsa Rus i"gali alt#ndaki -3-/
s#n#rlar# dahilindeki ara$inin geri al#nmas# istene%ilirdiB %unun d#"#nda ara$i
tale%i o $aman i(in gayr# varit g:r!lmekte idi.
al>t ve Fnver Pa"a=lar#n, ka%ine !yeleri ile, Rusya ile ayr# %ir %ar#"
akdi meselesini gali%a, en ge( -. &as#m 8-3-D9 tarihinden iti%aren, m!$akere
ettikleri anla"#l#yor. 'u arada Ruslarla hangi esaslar !$erinde %ar#"
akdedilmesi gerekti)inin d6 %ahis mev$uu oldu)u muhakkakt#r. Qukarda da
%elirtildi)i gi%i, Sovyet makamlar# tara,#ndan -5 8.19 &as#m=da Almanlar=la
%ir m!tareke akdi tale%i n#!s-
' D9A G2 T2 Dosya >o2 *82 tel2 >o2 *D%2
@(8
%et sonu( vermi" ve -3 &as#m=da 8. Aral#k9 m!$akerelere %a"lanm#", .-
&as#m=da 8/ Aral#k9 6ephenin %ir k#sm#nda ate" kesilmi"ti. Rephenin di)er
kesimlerinde ve Rus-!rk 6ephesinde ise .8-09 Aral#k 8-3-D9 tarihinde umum
m!tareke akdedilmi" ve %u suretle her tara,ta ate" kesilmi"ti.
Alman 6ephesinde akdedilen m!tareke gere)in6e 'rest-Kitovsk "ehrinde
%ar#" m!$akerelerine %a"lana6akt#B dolay#siyle !rk h!k!metinin de oraya
murahhaslar#n# yollamas# i6ap ediyordu. Ayr#6a, iktisad meseleler, esirlerin
durumu ve %a$# di)er konular g:r!"!lmek !$ere Petrograd=a d:rt m!tte,ik
devletin murahhaslar# Ruslar=la %ir <&arma komisyon< halinde
toplana6aklard#. 'rest-Kitovsk=taki 'ar#" m!$akereleri !rkiye i(in (ok
%!y!k :nemi hai$di. 'unun i(in Sadra$am al>t Pa"a %i$$at kendisi heyetin
%a"#nda %ulunmak istedi. A!$akerelerin teknik, yani diplomatik 6ihetleri,
ta%i Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey veya 'erlin=deki %!y!kel(i ?%rahim
Gakk# Pa"a tara,#ndan y!r!t!le6ekti. Geyete, asker meselelerin m!tehass#s#
olarak Aare"al Ahmed ?$$et Pa"a ve 'erlin=deki asker ata"e Meki Pa"a
kat#la6aklard#B %ir de &aradeni$ pro%lemleri de g:r!"!le6e)inden %ahriyeden
eski <Gamidiye< kumandam s#,at#yle ad ka$anan G!seyin Rau, 'ey ve %a$#
di)er kimseler i"tirak ede6ekti.
Gakk# Pa"a ile Meki Pa"a=ya gerekli talimat g:nderilmi" ve Alman
Gari6iyesi ile yak#n temasta %ulunmalar# ve 'rest-Kitovsk=a gitmeleri
%ildirilmi"ti. Ahmed Nesim 'ey, maiyyeti ile %irlikte -1 Aral#k 8-3-D9
tarihinde ?stan%ul=dan hareket etti. &endisine Adliye Na$#r# Galil 'ey vek>let
ede6ekti. al>t Pa"a ise %ir m!ddet sonra 'rest-Kitovsk=a gide66k, heyete
riyaset ede6ekti.
&a%ine !yeleri aras#nda v6 siyas mah,illerde Ruslarla yap#la6ak %ar#"
ve :ne s!r!le6ek talepler hakk#nda a(#k %ir g:r!" olmad#)# anla"#l#yor. Rus
ihtil>linden sonra rahat %ir ne,es almak imk>n#n# %ulan !rk devlet adamlar#
ve !rk umum e,k>r#n#n, en (ok Rus i"gali alt#ndaki sahamn Rus=lardan
kurtar#lmas#n# hede, tuttuklar# anla"#l#yor. 'u yap#ld#)# takdirde dahi Rusya
ile %ar#" (ok %a"ar#l# say#la6akt#.
Aama,ih, di)er yandan, ,#rsat $uhur etmi"ken, Rus i"gali alt#ndaki
ara$inin geri al#nmas#ndan %a"ka, daha :n6eleri Ruslar#n eline d!"m!" olan
yerleri de, %ilhassa <Flviye-i sel>se<yi de kurtarmak hevesi %elirmi"
olmal#d#r. 'ilhassa Fnver Pa"a=n#n %u hususta :nayak oldu)u kuvvetle
muhtemeldir. 'u suretle, %iri <minimum< ve di)eri <maksimum< olmak
!$ere "artlar iki k#s#mdan i%aretti. a%iatiyle
503
:n6e asgari talepler :ne s!r!le6ektiB (!nk! en m!him "ey %ir an evvel
Ruslarla %ir %ar#" akdetmektiB %unun i(in de t> %a"tan ,a$la talepler :ne
s!rerek Ruslar# ku"kuland#rmaktan %a"ka, %ir de Almanlar# da !rk!tmemek
i6ap ediyordu. Vak#a Alman el(isi von VVangenheim, har%in %a"#nda,
<!rkiye=nin hudutlar#n#n geni"lemesine Almanya- n#n yard#m ede6e)i<
taahh!d!nde %ulunmu"tuB ,akat %:yle %ir taahh!t Alman h!k!metin6e
resmiyete d:k!lm!" de)ildi. 'u suretle 'rest-Kitovsk 'ar#" m!$akerelerine
giden heyet <Flviye-i sel>se< meselesi hakk#nda hi(%ir talimat almam#"t#. 'u
yoldaki tale%in, m!$akerelerin geli"mesi ve Almanlar#n muva,akati al#nd#ktan
sonra, m!sait %ir ,#rsat $uhur edin6e ortaya at#lm#" olmas# kararla"t#r#lm#"t#r.
':yle %ir karar gali%a, an6ak Fnver Pa"a, al>t Pa"a ve Galil 'ey=den %a"ka
kimseye malNm de)ildi.
G!k!met(e ka%ul edilen esaslar hakk#nda resm makamlar tara,#ndan
,a$la %ir "ey a(#)a vurulmad#. Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey, 1 Arahk
-3-D tarihinde Ae6lis-i Ae%usan=da %u mesele ile ilgili %eyanatta %ulunurken,
<Rusya ile iyi kom"uluk esaslar#n# temin ede6ek %ir %ar#" akdedile6e)ini<
s:ylemi", ,akat !rk taleplerinin mahiyeti hakk#nda hi(%ir ip u6u vermemi"ti.
Nesim 'ey ile %irlikte 'rest-Kitovsk=a gide6ek heyete verilen talimatnamenin
pek sarih olmad#)# anla"#l#yor ve "u maddeleri ihtiva etmesi m!mk!n
%ulunuyordu.
-. Ruslar tara,#ndan i"gal alt#nda tutulan yerlerin hemen %o"al
t#lmas# tale%i.
.. &apit!l>syonlar#n kald#r#lmas# meselesinin halli.
5. Rus murahhaslar#, "ayet 'o)a$lar meselesini %ahis konusu ede
6ek olurlarsa, d:rtl! itti,ak de,letleri delegeleri ile %u mesele :n6e
g:r!"!lmelidir, ,akat kat= %ir "ekile %a)lanmamal#d#r.
/. !rkiye, Rusya=dan hi(%ir ara$i ilhak# tale%inde %ulunmaya6akt#rB
mama,ih %:yle %ir talep 8!rkiye=nin9 m!tte,ikleri tara,#ndan yap#ls#n.=
'uraya nakledilen maddeler, Gari6iye Na$#r# Vekili Galil 'ey tara,#ndan
Avusturya el(isi Pallavi6ini=ye %ildirilmi"ti. Pallavi6ini de, Galil 'ey=e,
Almanya ve Avusturya=n#n Rusya=dan $or alt#nda ara$i tale%inde
%ulunmaya6aklar#n# s:ylemi" ve harp durumunda
' :stanbuldaki Avusturya-Bacaristan el1isi Barkiz =allavicini'den $Gariciye >azr,
)ont Izemin'e '8 Dez2 '*'+2 Gaus-Go# und !taatsarchiv $GG!A, $;;ien, Brester )anz-
lei2 >o2 'H8H2
514
8yani har%i g:steren haritada9 !rkiye ile Almanya ve Avusturya aras#nda
,ark oldu)una 8yani !rkiye ara$isinin geni" :l(!de d!"man tara,#ndan istil>
edildi)ine9 dikkat na$ar#n# (ekmi"ti. Qani Pallavi- 6ini !rklerin Rus=lardan
,a$la %ir talepte %ulunmamalar# i6ap etti)ini s:ylemek istemi"ti. Galil 'ey ise
%:yle %ir durumu ka%ul etmeye6e)i kar"#l#)#n# vermi" ve vaktiyle, Gari6iye
Na$#n iken :ne s!rd!)! te$ini tekrarlam#"t#J Galil 'ey=e g:re, %u harp hep
%irlikte yap#lan %ir %!t!n olmas# hase%iyle 8m!tte,iklerden %irinin9 ara$i ka-
$an6# temin etti)i takdirde, ayn# esas#n !rkiye=ye de tat%ik edilmesi "artt#.
Pallavi6ini=ye g:re, Galil 'ey %unu s:ylerken, Rusya=dan $iyade
Romanya=y# kasdetmi"tiB (!nk! 'ulgaristan, m!tarekede tes%it ve
v>dedilenden ,a$la ara$i ka$an#rsa, mesel> Do%ru6a veya &avala=y# al#rsa,
!rkiye=nin %a"ka %ir y:nden m!k>,atland#r#lmas# gerekmekte idi. Aarki$
Pallavi6ini Galil 'ey=le %u hususta m!naka"aya giri"mekten (ekinmi", ,akat
"u anda, yani -3-D y#l# Aral#k ortalar#nda, en :nemli meselenin Rusya ile %ir
an :n6e %ar#" akdetmek oldu)unu ve %unun !rkiye i(in en :nemli %ir mesele
oldu)unu ve di)er %!t!n m!l>ha$alar#n %ir yana itilmesi gerekti)ini %ilhassa
%elirtmek istemi"ti.
-
Qani, Avusturya el(isi, !rk h!k!metin6e, Rusya=dan
,a$la taleplerde %ulunulmamas#m tavsiye ediyordu. Aama,ih, yukar#da
g:r!ld!)! ve(hile Ahmed Nesim 'ey=e verilen <talimatname< de ,a$la %ir"ey
yoktuB hatt> <Flviye-i sel>se<nin geri al#nmas# hakk#nda en k!(!k %ir ima
dahi %ulunmuyordu. Di)er yandan, her halde Nesim 'ey=e "i,ah olarak %u
hususta %a$# talimat verilmi" olmas# m!mk!nd!rB yani ,#rsat $uhur ederse %u
!( san6a)#n da anavatana ilhak# talep edile6ekti.
!rk h!k!meti, her halde, Flviye-i sel>se=yi Ruslardan talep ede6e)ini
gi$li tutmakta idi. *:yle ki, Pallavi6ini, .. Aral#k 8-3-D9 tarihinde Sadra$am
al>t Pa"a ile g:r!"t!)! $aman, !rkiye=nin Rusya=dan isteye6e)i esas
maddenin <Ruslar#n i"gali alt#ndaki sahan#n !rkiye=ye geri verilmesi
oldu)unu< %elirtmi"ti.
.
Pallavi6ini de %una kar"#l#k kendi 8yani el(inin9
,ikrin6e, hali ha$#rda en m!him
' =allaviciniden Izemin'e, '8 Dez2 V'+2 GG!A Brester )anzlei >o2 'H8HK leh vvollte
mich in keine Diskussion einlassen ber diese#r hiesi0e Bentailt"t characteristischen Aus-
lassun0en und 1rvviederte nur mit dem 0r6ssten >achdrucke, dass es Petzt Gaut/sache sei,
durch einen m60lichst rasehen Mrieden mit -ussland dasselbe auszuschalten, Sas eminent
trkisehes :teresse sei, aile bri0en Mra0en mssten Sarten2
% Ayn y2 Baron Bller, Vien, %% Dez2 '*'+2
51-
"ey m!mk!n merte%e s!r=atle Ruslar=la %ir %ar#" akdetmekti.
-
Avusturya
el(isine g:reJ Rusya=da "imdi iktidar# ellerinde tutanlar#n, m!6erred
8konktret9 m!l>ha$alardan $iyade, na$ar 8teoretik9 prensiplerle hareket
etmeleri m!mk!nd!B ve "imdiki Rus idare6ilerinin :ne s!rd!kleri g:r!", her
iki tara,#n da i"gal alt#ndaki ara$ide ya"ayan ahalinin kendi mukadderat#n#
tayin hakk#nda tam %ir ser%estiye sahip olmalar#d#rB ve Ruslar=#n %u
prensipleri i"gal alt#ndaki !rk ara$isinde de tat%ik etmek istemeleri
m!mk!nd!r. Sadra$am al>t Pa"a %una kar"#l#k olarakJ <Ruslar#n %u
prensiplerini i"gal alt#ndaki !rk sahas#nda tat%ik edemiye6eklerini< s:yledi.
.
7!nk! al>t Pa"a=ya g:re, %u yerlerde ahalinin %!y!k (o)unlu)unu !rk-
A!s- l!man halk# te"kil etmektedir. Frmeniler hi( %ulunmamaktad#r ve
&!rtler de Rus istil>s# kar"#s#nda i(eriye (ekilmi"lerdir. Aama,ih
Pallavi6ini=nin %u %aptaki s:$leri, al>t Pa"a=ya muhtemel Rus talepleri
hakk#nda %ir ,ikir vermek %ak#m#ndan :nemli idi.
Ruslarla yap#la6ak m!$akereler ve %ar#" "artlar# meseleleri ile en (ok
me"gul olan $at#n, %u devir !rkiye=sinin %ir numaral# adam# olan Gar%iye
Na$#r# ve 'a"kumandanl#k vekili Fnver Pa"a oldu)u muhakkakt#. Rusya=ya
kar"# har%in t> %a"#ndan iti%aren, Rus meselesi Fnver Pa"a na$ar#nda,
"!phesi$ en m!him pro%lem te"kil etmekte idi. Sar#kam#" taarru$u, II.
;rdunun %a"ar#s#$ taarru$u, Fr$urum, ra%$on ve Fr$in6an=#n Ruslar#n eline
d!"mesi, III. ;rdunun peri"an hali muhakkak ki, Fnver Pa"a=y# en (ok
rahats#$ eden olaylard#. Nihayet !rkiye=nin %u peri"anl#)# i(inde Rus
?htil>linin patlak vermesi, onu taki%en Rusya=da <'ol"eviklerin< iktidar# ele
ge(irmeleri ve nihayet <m!tareke< yampak i(in m!ra6aatlar#-!rkiye=nin
Rusya kar"#s#nda muhakkak %ir ma)lu%iyetten kurtulmas#na yol a(m#"t#. Rus
ihtil>li ve geli"melerinden Fnver Pa"a=n#n sonsu$ dere6ede memnun kald#)#
muhakkakt#r. Rusya=da %a"g:steren kar#"#kl#klar ve %unun i6a%# kendini %elli
eden asker $aa,, Fnver Pa"a gi%i, geni" hayalleri ve %!y!k <uran6#l#k<
gayeleri olan kimseleri harekete getire6e)i de a"ik>rd#. Aama,ih hen!$
harekete ge(mek i(in durum m!sait de)ildiB olaylar#n geli"mesini %eklemek
l>$#md#. &a%inede %u hususta Fnver Pa"a=y# <,ren<leyenler oldu)u ve
Rusya=dan ilk :n6e <asgar< taleplerin istenmesi g:r!"!n!n !st!n geldi)i
anla"#l#yor.
' GG!A, Brester )anzlei >o2 'H8H2 Baron Bller'den, %% Dez '*'+
% 7nver =aadan >esimF Beye, '8 )"n2 :2 '@@@2 DtA dosya >o2 *82 Garbiye >azr
ve Bakumandan vekili 7nver =aadan Gariciyc >azr Ahmed >esimF Beye2 '8 )"n :2
'@@@2 5ube >o2 %2 numara (%@*+&'H@*H $0ayet mahrem,2 DtA dosya >o2 *82
51.
Fnver Pa"a, Sovyetlerin m!tareke tale%inde %ulunduklar# ha%erini
al#n6a, %ir tara,tan 'erlin=deki asker ata"e Meki Pa"a=dan m!temadiyen yeni
%ilgiler istemekte ve kendisine gerekli talimat# g:ndermekte idi. Aym
$amanda da Alman %a"kumandanl#)# ile de daim temas# muha,a$aya
(al#"makta ve Kudendor,,=a s#k s#k telgra,lar yollamakta idi. Fnver Pa"a,
'rest-Kitovsk=ta Rus=lardan istene6ek "eyleri !( madde halinde Meki Pa"a=ya
%ildirmi"tiB ayn# maddeler Gari6iye N>$#r# Ahmed Nesim 'ey=e de
ula"t#r#lm#"t#. 'unlar "unlard#J i. &aradeni$=de ti6aret gemilerinin ser%est(e
seyr!se,erlerine %a"lamalar#. .. ?ran=#n her iki tara,(a da 8yani Rus ve
!rkler9 %o"alt#lmas# ve 5. Ruslar#n !rkiye s#n#rlar# i(inde istil> ettikleri
sahay# hemen %o"altmalar#. <Flviye-i sel>se< hakk#nda yine tek %ir s:$ yoktu.
a%iatiyle en :nemli mesele istil> edilen yerlerin %o"alt#lmas# meselesi
idi. Fnver Pa"a ve !rk h!k!meti, %unun derhal sa)lama %a)lanmas#n# ve
%ar#" akdedilir edilme$ tat%ikini istemekte idiB %u maddenin hatt> m!tareke
"artlar# aras#na konmas# Fnver Pa"a tara,#ndan talep edilmi" ve %u husus,
mu6ip se%eplerle, Alman %a"kumandanl#)#na dahi %ildirilmi"ti. Cakat
Almanlar, %u "artlar#n m!tareke "artlar# aras#na konamaya6a)#m, an6ak
%ar#" m!$akereleri esnas#nda %ahis konusu ola%ile6e)ini s:yleyerek, Ruslara
%u yolda %ir tekli,te %ulunamaya6aklar#n# %ildirmi"lerdi.
Meki Pa"a=mn 'erlin=den ya$d#)#na g:reJ Ruslar $annolundu- )undan
daha m!"k!lpesent g:r!nmektedirler ve kendilerine %u yolda %ir tekli,te
%ulunulursa, %elki de m!tarekenin %o$ulmas#na dahi gide6eklerdir. Meki
Pa"a=n#n ya$d#klar#na %ak#l#rsaJ <Gal%uki Ruslarla %ir de,a m!tareke
akdedildikten ve %ar#" m!$akerelerine %a"land#ktan sonra, !rkiye=in ar$u
etti)ini elde ede%ilmesi m!mk!n ola6akt#r. Garp yeniden %a"larsa %ile, Rus
ordusunun maneviyat# sars#lm#" oldu)undan, 8!rk harp hede,lerinin9 elde
edile6e)i san#lmakta idi.E Meki Pa"a=n#n %u g:r!"!ne, 'rest-Kitovsk=a gide6ek
Alman heyetinin %a"# 8Do)u ordusu kumandan#9 Peneral Go,,man da i"tirak
ediyordu. A!tareke im$aland#ktan sonra, Meki Pa"a, Peneral Go,,man ile
%irlikte, istil> alt#ndaki ara$ide ya"ayan A!sl!man ahaliye Frmeniler
tara,#ndan yap#lan me$alime son verilmek !$ere, %u sahamn %o"alt#lmas# i(in
Ruslara %ir tekli, yap#lmas#n# da karar alt#na alm#"t#. Meki Pa"a, Fnver
Pa"a=dan ald#)# yeni %ir emir !$erine, Peneral Go,,man=dan <Ruslar
tara,#ndan istil> edilen yerlerin %o"alt#lmas#< "art#n#n <m!tareke< maddeleri
aras#na konmas#n#
515
%ir daha istediyse de, Peneral Go,,man, <Alman 'a"kumandanl#)#ndan %u
hususta hen!$ emir almad#)#ndan %u meselenin Ruslarla husus surette
konu"ulmas# gerekti)ini< %ildirdi.
-
Meki Pa"a, nitekim -1 Arahk -3-D g!n! sa%ah#, o s#ralarda 'rest-
Kitovsk=a gelmi" olan Rus heyeti !yesinden K. &amenev ile husus olarak
g:r!"t!.
.
Sovyetlerle !rkler aras#nda ilk temas %u suretle %a"lam#" oldu.
&onu"ma mev$uunu, Rus i"gali alt#ndaki sahan#n durumu te"kil etmi"ti.
&amenev=in s:$lerine g:reJ Sovyetler prensip iti%ariyle i"gal alt#ndaki !rk
ara$isinin %o"alt#lmas#n# ka%ul ediyorlard#B ,akat %unun an6ak %a$# "artlar
alt#nda yap#lmas# m!mk!n ola6akt#. *:yle kiJ ;ralardan hi6ret etmi" veya
%a"ka tara,lara sevkedilmi" 8yani !rkler tara,#ndan teh6ir edilen9
kimselerin, milliyet ve me$hep 8din9 ,ark# g:$etilmeksi$in eski vatanlar#na
d:nmeleri gerekiyorduB ve tara,lar6a te"kil edilen %ir komisyonun %una
ne$aret etmesi ve ahaliyi yerle"tirdikten sonra, !rkiye=ye %a)l# kalmak veya
muhtariyetle idare edilmek hususlar#nda %elli ede6ekleri ar$uya g:re, %ura
ahalisinin idare "ekli !rkiye h!k!meti tara,#ndan garanti edilmesi l>$#m
gelmekte idi.
5
&amenev=in %u <prensipleri< yukar#da ad# ge(en 8mama,ih ota rihlerde
hen!$ ne"redilmemi" olan9 <!rk Frmenistan=#na ait dekret< teki g:r!"!n ta
kendisi idi 8ne"riJ -- ;6ak -3-29I Qani, Sovyet-Rus asker i"gali alt#ndaki
!rk ara$isinde Fr$urum=dan Fr$in6an=a kadar, Au", 'itlis ve Van
vil>yetlerinde, her tara,tan Frmenileri 6el% ile kala%al#k %ir Frmeni kitlesi
meydana getirmek ve yap#la6ak %ir <re,erandum< ile %urada <muhtar %ir
Frmenistan< 8ta%iatiyle daha sonraki %ir re,erandum ile Rusya himayesi
ka%ul edile6ekti9 kurmay# tasarlamakta ve neti6ede istil> edilen sahan#n
!rkiye=ye iadesi de %u suretle :nlenmi" ola6akt#.
Dolay#siyle, Sovyet h!k!metinin, iktidar# ele al#r alma$ t> ilk g!nlerden
iti%aren, 7arl#k devrinin emperyali$m siyasetini 8%a"ka %ir ad alt#nda ve
suret-i haktan g:r!nerek, <milletlerin kendi mukadderatlar#n# kendilerinin
tayin hakk#< s!s! verilerek9 tevar!s etmi" oldu)u ve %ilhassa !rkiye
hesa%#na Rusya=y# geni"letmek istedi)i a(#k(a <%elli olmu"tu. Meki Pa"a,
Fnver Pa"a=dan ald#)# talimat mu6i%in6e, Frmenilerin i"gal sahas#ndaki
A!sl!man ahaliye yapt#klar#
' Ayn y2
% Jine2
@ 7nver =aadan >esimF Beye '8 )"n :2 '@@@2 DtA dosya >o2 *82
C Bkz2 yk2 ss2 @@D-@@+2
51/
me$alimi ta,silat#yle anlatm#" ve %unlar#n %ir an evvel durdurulmas#n#
istemi"ti. &amenev de %u hususta Sovyet h!k!metinin dikkatini (eke6e)ini
v>detmekten %a"ka %ir"ey yapamam#"t#. 'u suretle, <Rus i"gali alt#ndaki
sahan#n %o"alt#lmas# meselesi< Sovyet murahhas# tara,#ndan hemen tasvip
edilmemi" ve %unun hallinin %irtak#m "artlara %a)lana6a)# anla"#lm#"t#.
'u durum kar"#s#nda !rk h!k!metinin asker ted%irlere %a"vurmaktan
%a"ka %ir (aresi kalmad#)# >"ik>rd#. Nitekim Fnver Pa"a, Meki Pa"a=dan ald#)#
%ilgi !$erine, III. ;rdu kumandam Vehi% Pa"a=ya ayr#6a %ir telgra, (ekerek,
&a,kas 6ephesi Rus 'a"kumandanl#)# ne$dinde %u gi%i Frmeni me$alimine son
verilmesi i(in gerekli ted%irlerin al#nmas#n#n istenmesini %ildirmi"ti. 'u
s#ralarda Fr$in6an- dan %a"layarak Rus i"gali alt#ndaki sahada Frmenilerin
A!sl!man ahaliye yapt#klar# me$alim g!n ge(tik(e "iddetlenmekte idiB (!nk!
Rus askerlerinin disiplini kalmam#", %unlardan %ir(o)u, hatt> Frmenilerle %ir
olup, isl>m ahaliye ala%ildi)ine sald#rmaktan ger t durmuyorlard#.
Frmenilerin de, yap#lmas#n# umduklar# <re,erandum< da, isl>m ahalinin
say#s#n# a$altmak i(in ellerine ge(en ,#rsattan isti,ade etmek istedikleri
muhakkakt#. Nitekim, Frmeni milliyet(i e"kil>t# <Da"naksut!n< 8Da"nak9
sistemli %ir imha siyaseti tat%ik etmekte idi.
A!sl!man-!rk ahalinin %u ,e6i hali, ta%iatiyle Fnver Pa"a ve h!k!met
i(in %!y!k %ir endi"e kayna)# idi. Frmeni me$aliminin %ir an :n6e :n!n!n
al#nmas#n#n, i"gal sahas#n#n sorumlulu)unu ta"#yan Rus asker makamlar#ndan
istenmesi el%ette yerinde idi. 'unun i(indir ki, Fnver Pa"a %uralar#n hemen
tahliyesini ayr# %ir madde olarak <m!tarekeye< koydurmak istemi"tiB ,akat
Almanlar#n Ruslar# ku"kuland#rmamak maksadiyle %u tekli,e yana"mad#klar#n#
yukar#da s:ylemi"tik.
%ar#" m!$akerelerine kat#la6ak murahhaslar 'rest-Kitovsk=a -0 Aral#k
8-3-D9 tarihlerinde gelme)e %a"lam#"lard#. Gari6iye Na$#r# Ahmed Nesim 'ey
gelin6eye kadar 'erlin %!y!kel(isi Gakk# Pa"a ile asker ata"e Meki Pa"a
!rkiye=yi temsil ede6eklerdi. Alman heyetine de Do)u ;rdular# 'a"kumandan#
Peneral Go,,man riyaset ediyor ve yak#nda Alman Gari6iye Na$#r#
&!hlmann=m da gelmesi %ekleniyordu. A!$akerelere .4 Arahk tarihinde
%a"lanm#", ,akat ilk oturumlarda tara,lar aras#nda prensip %ak#m#ndan %ir
anla"maya var#lmam#"t#. Qukar#da da %elirtildi)i !$ere A. \o,,e, <'ar#" dekreti<
prensiplerinin ka%ul!n! istemi" ve u$un %oylu nutuklar (ekmi"ti.
510
Peneral Go,,man Alman tekli,ini .:ne s!r!n6e, \o,,e ve &amenevW talimat
almak !$ere, Petrograd=a gitmi"ler, m!$akerelere %ir m!ddet i(in ara
verilmi"ti. Rus murahhaslar# 'rest-Kitovsk=a d:nd!kleri $aman, Ahmet
Nesim 'ey ve maiyeti de gelmi" %ulunuyorlard#.
Ahmed Nesim 'ey=in, Alman Gari6iye Na$#r# &!hlmann=dan <i"gal
alt#ndaki !rk ara$isinin %ir an evvel %o"alt#lmas#< i(in Ruslara %ask#
yapmas#n# istedi)i %iliniyor. Gal%uki %u prensip ka%ul edilirse, Alman i"gali
alt#ndaki Rus ara$isinin d6 Almanlar tara,#ndan terki i6ap etti)i
m!l>ha$asiyle, !rk Gari6iye Na$#r#n#n %u tekli,i ka%ul edilmemi"ti. Ahmed
Nesim 'ey, Ruslar tara,#ndan :ne s!r!len tekli,ler aras#nda, <Ruslar#n %a"ka
memleket ahalisi aras#nda k#"k#rt#6# hareketleri< !$erinde %ilhassa durulmas#
gereken %ir madde oldu)unu, %undan do)a6ak tehlikeleri %elirtti ve %unlar#n
:nlenmesi gerekti)ini istedi. 'u hususta Avusturya=n#n !rkiye=ye nis- %etle
(ok daha na$ik %ir durumda oldu)unu da s:ylemekten geri kalmad#. 'u
suretle Ruslar#n ka%ul ettirmek istedikleri prensipler !$erinde dikkatle
durulmas# gerekti)ini Alman ve Avusturya murahhaslar#na anlatma)a (al#"t#.
Almanlar#n %unlara ,a$la ehemmiyet vermedikleri, ,akat Avusturya
murahhaslar#n#n %u noktada endi"e duyduklar# anla"#lmaktad#r. Ahmed
Nesim 'ey, Rus muarahhas Geyetinin, i"gal alt#ndaki sahada, 8yani Do)u
Anadoluda,9 %ir re,erandum tekli,ini kat= %ir surette reddetti ve !rkiye=de
%ir <Frmeni meslesi< olmad#)#n# ve ora vilayetlerindeki meselelerin !rk
kanunlar#na g:re halledile6e)ini s:yledi.
Gari6iye Na$#r# Vekili Galil 'ey ve Gar%iye Na$#r# Fnver Pa"a, 'rest-
Kitovsk=taki !rk heyetinden m!$akerelerin gidi"at# hakk#nda %ilgi
al#yorlard#. 'ir de Alman ve Avusturya ga$etelerinde (#kan ha%erler de
%unlar# tamamlamakta idi. Pa$etelerden %irindeJ <Ruslar#n i"gal alt#ndaki
sahadaki ahali aras#nda yap#lmas#n# lalep ettikleri re,erandum meselesini
tetkik i(in ayr# %ir komisyon te"kil edile6e)ine< ait %ir ha%er de vard#. Galil
'ey ve al>t Pa"a %u ha%er !$erine endi"eye kap#lm#"lard#B (!nk! %u
yap#ld#)# takdirde Rus i"gali alt#ndaki !rk ara$isinin %o"alt#lmas# i"i
ge6ike6ekti. Gal%uki %uralar#n %ir an evvel Anavatana ilhak# meselesi ayn#
$amanda h!k!metin devam# v6 prestiSini muha,a$as# i(in de gerekli idi. Mira
halk aras#ndaki s:ylentilere g:re <!rkiye %u %ar#"ta yine elleri %o" olarak
(#ka6akt#<, yani hi( %ir "ey elde edilemiye6ekti.
-
' =allavicii'nin tel n\ra# $Baro Bller, %%2 Dez2 '*'+,, GG!A, Brester )anzlei
>o2 'H8H2
@DD
?"te %u gi%i s:ylentiler kar"#s#nda h!k!met erk>n#, yani Fnver ve >l>t
Pa"alar, Galil 'ey ve etra,#ndakiler, $uhur eden %u ,#rsatlardan a$am
dere6ede ,aydalanmak istiyorlar, yaln#$ Rus i"galindeki sahan#n %o"alt#lmas#
ile yetinmeyerek, %u de,a <Flviye-i sel>se<nin de, yani -2DD-D2 de elden giden
!( san6a)#n da geri al#nmas# meselesini ele alm#" %ulunuyorlard#.
-
'u suretle,
me$kNr !( san6a)#n geri al#nmas# meselesi ortaya (#km#" oluyordu. 'u yeni
taleplerin Almanlara da ka%ul ettirilmesi i(in 'rest - Kitovsk=a Sadra$am
al>t Pa"a=n#n %i$$at gitmesi muva,#k ola6akt#. al>t ve Fnver Pa"alar, gali%a
Ahmed Nesim 'ey ve Gakk# Pa"a=n#n 'rest-Kitovsk=ta, yeter dere6ede
enerSik davranmad#klar# endi"esi i(inde idiler. Nitekim al>t Pa"a, hareketini
evvel6e tes%it etti)i tarihten :ne alm#" ve - ;6ak -3-2 g!n! 'erlin=e
m!teve66ihen ?stan%ul dan hareket etmi"ti.
Aarki$ Pallavi6ini, al>t Pa"a=n#n hareketinden :n6e kendisi ile
g:r!"m!" ve <Flviye-i sel>se< nin !rkler tara,#ndan geri al#nmas#n#
imk>ns#$ tel>kki etmi" ve %u yoldaki gayretlerin %o"una sar,edile- 6e)ini
sanm#"t#.
.
Daha do)rusu, Avusturya el(isi !rklerin %u gi%i m!%al>)al#
taleplerde %ulunarak, Ruslar#n %ar#" akdinden va$ge(melerine se%ep
olmalar#ndan endi"e ediyordu. Di)er yandan al>t Pa"a=n#n %ir an evvel
'rest-Kitovsk=a gidi"inin as#l se%e%inin ne oldu)unu, Pallavi6ini, her halde
%iliyordu. Fnver Pa"a=n#n da %u hususta #srar etti)i muhakkakt#.
' r 6 s t - K i t o v s k = t a ! r k v e S o v y e t - R u s G e y e t l e r i
a r a s # n d a m ! $ a k e r e l e r
al>t Pa"a 'erlin=de k#sa tevakku,tan sonra 'rest-Kitovsk=a hareket etti
ve 2 ;6ak ge6esi oraya vard#. &endisinin ilk :n6e Avusturya %a"murahhas# ve
Gari6iye Na$#r# &ont R$ernin ile g:r!"t!)! %iliniyor.
5
'u m!nase%etle al>t
Pa"a=n#n %ir an :n6e Rusya ile %ar#"#n akdini ar$u etti)i, ,akat Almanya ile
herhangi %ir anla"ma$hk (#karsa, arka pl>nda kalarak Avusturya Gari6iye
Na$#r#m :n sa,a itmek istedi)i de anla"#lm#"t#.
/
R$ernin=e g:re <al>t Pa"a
8!rkler aras#n
' =allavici'nin tele0ra#, % Uan2 '*'82 $Baron Mlotovv, Vien C Uan2 '*'8, GG!A =2A2
rot 'H++2 )rie0, Brester )anzleiK '*'+2
% =allavici'nin % Uan2 '*'8 tarihli tele0ra#2 GG!A, Brester )anzlei, >o2 'H8H2
@ ?ttokar-Izernin, Im Meltkriege. Berlin-f;ien '*'*, s2 @'+2
C Ayn y2
@D+
da9 en ka%iliyetli ve enerSik %ir devlet adam# idi<. 'u s#ralarda 'erlin=den
Alman Gari6iye Na$#r# &!hlmann ve maiyeti de 'rest-Kitovsk=a gelmi"
%ulunuyorlard#. al>t Pa"a, Alman ve 'ulgar delegasyonlar# ile de temasa
ge(mi" ve !rkiye men,aatlar#n# korumak yolunda g:r!"melerde %ulunmu"tu.
a%i her "eyden :n6e Alman hari6iyesi ile anla"maya varmas# gerekiyordu.
-1 ;6ak 8-3-29 tarihinde al>t Pa"a, Ahmed Nesim 'ey, ?$$et ve Gakk#
Pa"alarla %irlikte &!hlmann ile u$un %oylu g:r!"t!ler.
-
&onu"man#n esas#n#,
Fnver Pa"a=dan al#nan v6 Rus i"galindeki !rk ara$isinin durumu, yani
%o"alt#lmas# meselesine ait telgra, te"kil etmi"ti. &!hlmann=a %u %aptaki !rk
g:r!"! u$un %oylu i$ah edilmi" ve Fnver Pa"a=n#n telgra,# da aynen ter6!me
edilmi"ti. Alman Gari6iye Na$#r# &!hlmann, Ruslar-'ol"evikler ile esas
iti%ariyle %ir %ar#" akdedil- mesine imk>n g:rm!yorduB onun s:ylediklerine
g:reJ Pek yak#nda durumda de)i"iklik ola6ak 8yani m!tareke sona ere6ekti9
ve dolay#siyle Rus i"galindeki !rk ara$isinin geri al#nmas# i(in asker
harekete ge(mek m!mk!n ola6akt#B %u suretle ortada siyas %ir engel
kalmaya6akt#. 'u g:r!"menin tesiriyle ola6ak, al>t Pa"a, ?stan%ul=a derhal
%ir telgra, g:nderdi ve <Fnver Pa"a=n#n hemen Alman umum kararg>h# ile
temasa ge(erek !rk ordusunun i"gal hareketini hakk# ile %a"ara%ilmesi i(in
"imdiden ha$#rl#)a %a"lanmas# i6ap etti)ini< %ildirdi. &aradeni$=deki Rus
donanmas#n#n 'ol"evik e,rad# elinde %ulunmas# hase%iyle, deni$ emin de)ildi
ve %u 6ihetin dikkate al#nmas# gerekiyordu. al>t Pa"a, %ilhassa Frmeni
k#talar#na kar"# 6idd %ir tar$da ha$#rlan#lmas# gerekti)ini ayr#6a %elirtmi" ve
<maa$allah-u teal>, Frmenilere kar"# adem-i muva,,akiyet, 6ihana kar"# pek
(irkin ve neti6esi memleketimi$ i(in vahim olur< demekten kendini ala-
mam#"t#.
&!hlmann ile al>t Pa"a, %a"lanan sulh m!$akereleri ve ona %a)l#
meseleler hakk#nda da ,ikir teatisinde %ulundular. '!t!n %u temaslardan
sonra al>t Pa"a=n#n inti%a# "u merke$de idiJ Al#nanlarda 'ol"eviklere kar"#
kat=yen g!ven yokturB Almanlar 'ol"e- viklerde hi(%ir h!sn!niyet
olmad#)#na, Viyana ve 'erlin=de grevler ve hatta ihtil>ller (#kararak
gayelerine ula"mak istediklerine kanaat getirmi"lerdi. al>t Pa"a ve !rk
heyetinin di)er !yeleri de Almanlar#n %u g:r!"lerine kat#lm#"lard#B (!nk!
m!$akerelerin 6ereyan tar$#, 'ol"evik murahhaslar#n#n (ektikleri u$un
nutuklar, %ilhassa
' !adrazam Tal"t =aadan Bakumandan ;ekili 7nver =aaya, Brest-Qitovsk, @
)"n2 ::2 '@@C $'D ?cak '*'8,2 'D%@ numaral i#redir2 DtA dosya >o2 *82
512
Viyana ve 'erlin=de %a"layan grevler -%!t!n %unlar 'ol"evik emellerinin ne
oldu)unu g:stermekte idi.
'ol"evik-Ruslar#n, %ar#"#n akdinden sonra, Almanya ve Avus- turya-
Aa6aristan=# kendilerine %en$etmek 8yani 'ol"evik ihtil>li (#karmak9
istedikleri a(#k(a anla"#lmakta idi. 'unun !$erinedir ki, Almanlar, hem Rusya
ile sulh yapm#" olmak, hem de 'ol"eviklik tehlikesini :nlemek maksadiyle,
Hkraynal#lar# destekleme ve milliyet(i Hkrayna=ya el alt#ndan yard#m yapmak
karar#n# ald#lar. Gatt> Romanya &iral#n#n dahi elde edilmesine (al#"#lmakta
idiB %u maksatla Avusturya ?mparatoru tara,#ndan %ir $a%itin gi$li6e
Romanya &iral#na g:nderildi)i :)renilmi"ti. &ont R$ernin al>t Pa"a=ya %u
hususta malNmat vermi"ti.
'ir kere Hkrayna ile %ar#" akdedilin6e, Almanlar 'ol"evik Rusya=y# sulh
akdine $orlamak i(in Petrograd !$erine y!r!mek niyetinde olduklar#n#
a(#klad#lar. Gatt> %unun i(in gerekli ha$#rl#klar yap#lma)a dahi %a"lanm#"t#.
!rk heyeti meselenin %u tar$da halledilmesinin kendi men,aatleri
%ak#m#ndan da elveri"li ola6a)#na kanaat getirdiler. al>t Pa"a=n#n dedi)ine
g:reJ 'ol"eviklerin programlar#n#n alt#nda %a"ka "ekilde ve ,akat yine eski
'!y!k Rusya=n#n ihyas# vard#r.
-
'ol"eviklerin, %ir Rus 'irle"ik Rumhuriyeti
te"kil etmek suretiyle Cinl>ndiya ve Hkrayna=n#n istikl>llerine h!6um
etmeleri, onlar#n hakik maksatlar#n# ortaya koymu"tu. Qine al>t Pa"a=ya
g:reJ A!stakil %ir Hkrayna te"ekk!l ederse, &#nm=da da %ir h!k!met
kurula%ile6ek ve sonralar# &a,kasyada da %ir ?sl>m devletinin te"ekk!l!
m!mk!n ola6akt#. al>t Pa"a 'rest-Kitovsk=ta iken, &#r#m !rklerinin ileri
gelenlerinden 8her halde A!,ti 7ele- %i6ihan ve Ra,er Seydahmed=den9
&#r#m=daki hareket ve gayeler hakk#nda -. adet mektup alm#" ve %unlar#
Fnver Pa"aya yollam#"t#. 'u mektuplardan &#r#m=da %ir !rk-lsl>m h!k!meti
kurulmakta oldu)u anla"#lm#"t#.
al>t Pa"a, Hkrayna ile ayr# %ir anla"ma yap#lmas# i"ine ayr#6a :nem
vermi"ti. *ayet d:rt-%e" g!n i(inde Hkrayna ile %ar#" akdedi- lirse,
Hkrayna=ya ilk yard#m olmak !$ere Almanya=da %ulunan /4 %in Hkrayna=l#
esir, Hkrayna h!k!metine teslim edile6ekti. Hkray- na=l# murahhaslar
aras#nda %!y!k kararlar vere%ile6ek ka%iliyette "ahsiyetlerin %ulunmay#"#,
al>t Pa"a=y# %ira$ endi"eye d!"!rm!"t!.
' !adrazam Tal"t =aadan, Bakumandan vekili 7nver =aaya @&'D ?cak '*'82
DtA2 dosya >o2 *82
513
Hkraynal#lara %ir nevi <Hkraynal# Veni$elos< %ulmak ve %:yle %rine,
?ngili$lerin Qunanistan=da yapt#klar# gi%i, Alman asker yard#m# g:sterilmek
suretiyle i" %a"#na getirmek m!mk!n ola6akt#. al>t Pa"a %u ,ikrini
&!hlmann ile R$ernin=e ve Peneral Go,man=a s:ylemi", ,akat onlar#n
dediklerine g:reJ <Hkraynal#lar %:yle %ir hareketi vatanlar#na ihanet tel>kki
ede6eklerinden< %una yana"malar# "!pheli idi.
-
al>t Pa"a da, t#pk# Alman murahhaslar# gi%i, Rus-'ol"eviklerin %ar#"
akdinde asla samim olmad#klar# kanaat#na varm#" ve Ruslar# sulha $orlamak
(arelerine %a"vurmak me6%uriyeti oldu)una kanaat getirmi"ti. 7!nk! Sovyet
heyetinin tutumu ve %ilhassa %unun %a"#nda %ulunan Keon rotskiy=nin
davran#"# ve ihtil>l6i nutuklar#, Almanlar#n ve !rklerin "!phesini %!s%!t!n
artt#rm#"t#. Ruslarla normal usuller dairesinde %ir %ar#"#n akdinin m!mk!n
olmaya6a)# a"ik>rd#.
'rest-Kitovsk=a gelen 'ol"evik-Rus murahhaslar#n#n, Anadolu- daki Rus
i"gali alt#ndaki saha hakk#ndaki g:r!"leri ve davran#"lar# !rk heyetini
%!s%!t!n "!pheye d!"!re6ek mahiyette idi. Qukar#da da %elirtildi)i
!$ere,Sovyet h!k!meti .3 Arahk -3-DI-- ;6ak -3-2 tarihli %ir <dekret< ile
<!rk Frmenistan#< hakk#nda %a$# kararlar alm#" %ulunuyordu. 'ununla
oradaki Frmenilere hemen asker ve sivil te"kil>t kurma imk>nlar#
sa)lanm#"t#. 'u dekret tamamiyle !rkiye=nin aleyhinde olup, millederaras#
hukuka da ayk#r# idi. !rk murahhas heyeti, %u de,a Sovyet h!k!metinin %u
dekretini m!$akere konusu yapt#.
Ahmed Nesim 'ey -2 ;6ak 8-3-29 g!n! Keon rotskiy ile u$un %ir
g:r!"mede %ulundu. <Auhtelit &omisyon<da %ulunan Palip &emal 'ey=den
Petrograd=dan Sovyet h!k!metinin <!rk Frmenis- tam=na ait< 8-- ;6ak
-3-29 tarihli <dekret< hakk#nda 'rest-Kitovsk=- taki !rk heyetine telgra,
gelmi"ti. 'u telgra,tan ve %elki de 'rest- Kitovsk=a ula"an <I$vestia< ga$etesi
vas#tasiyle Ahmed Nesim 'ey -Sovyet h!k!metinin i"gal alt#ndaki Do)u
vil>yetlerini ellerinde tuta%ilmek maksadiyle giri"tikleri kom%ina$onlar#n
mahiyetini anlamakta ge6ikmemi"ti. Rus k#talar#n#n (ekilmesi !$erine
Frmenilerden te"ekk!l ede6ek milis kuvvetleri ve kurula6ak <mahall
Sovyetler< idaresiyle, Frmenilerin yerli !rk-lsl>m ahalisi !$erinde 6e%ir ve
"iddet kullana6aklar# da muhakkakt#. Ahmed Nesim 'ey, rotskiy=- ye %:yle
%ir dekretin ka%ul ve ne"rinden dolay# "iddetli %ir
' Ayn yerde2
5D4
protesto=da %ulundu ve %undan do)a6ak ,e6 neti6elerin %!t!n so-
rumlulu)unun Sovyet h!k!metine ra6i ola6a)#m %eyan etti. !rk Gari6iye
Na$#r# %u m!nase%etle Sovyet D#"i"leri &omiseri 8rotskiy9 ne "unlar# s:ylediJ
<Rusya=ya mensup olmayan %ir memleketin 8yani !rkiye ara$isinde9
ahalisini sil>hland#rmak, istikl>l il>n#na sevk ve i6%ar etmek, Rus ink#l>%#n#n
ileri s!rd!)! ve Rus murahhaslar# tara,#ndan m!da,aa ve i$ah edilen
maksatlara ve esaslara dahi uygun de)ildir<.
-
Nesim 'ey s:$lerine devamlaJ
<Auhare%enin sonuna kadar m!tte,ik devletlerin %!t!n hudutlar# %ir k!l
te"kil edi%, Rusya tara,#ndan Asya k#tas#nda kay#ts#$ ve "arts#$ !rkiye=ye
geri verile6ek ara$iye kar"#hk, Rusya=ya ait olup, Avrupa=da Almanlar#n i"gali
al,anda %ulunan saha da kay#ts#$ ve "arts#$ hemen Ruslara iade edile6ekti<.
Aama,ih Ahmed Nesim 'ey=in %u s:$leri do)ru de)ildiB Almanlar Rus
ara$isini geri vermek de)il, oradaki ahalinin ar$u etti)i reSimi kurmak
niyetinde idilerB an6ak !rk ara$isindeki ahalinin %!y!k (o)unlu)u !rk-
A!sl!mand#B Alman i"gali alt#ndaki Rus ara$isi ise tamamiyle <gayri Rus<tu
ve Rusya=mn elinde %#rak#lmas# 6ai$ de)ildi.
Ahmed Nesim 'ey=e g:reJ <!rkiye ve m!tte,ikleri ile sulh
m!$akerelerine giri"en Rusya Rumhuriyeti idare6ileri, %u tar$da, Do)u-
Anadolu=daki Frmenileri te"kil>tland#rmakla 8!rkiyeye kar"#9 d!"man6a %ir
siyasete a(#k(a %a" vurmu" oluyorlard#. ;nlar, %ununla ar$u edilen sulhun
akdine mani ola6aklard#. 'u gi%i meselelerin evvel> !rkiye ve Rusya
tara,#ndan g:nderile6ek murah- haslar6a in6elenmesi gerekiyorduB o sahadaki
ahalinin %!y!k (o)unlu)unu te"kil eden 8A!sl!man unsurun9 sosyal
m!esseseleri ve tarih m!nase%etlerine %akmaks#$#n, mukadderatlar#n# key,,
daha do)rusu, $or kullan#larak de)i"tirme)e ve !rkleri olup-%itti kar"#s#nda
%ulundurma)a kalk#"mak, neti6eleri pek m!essi, %ir tak#m olaylar#n
$uhuruna se%e%iyet vere%ile6e)inin d!"!n!lmesi i6ap ederdi<. Nesim 'ey
rotskiy=ye, <Sovyet h!k!metinin %u ka%l te"e%%!slerinden va$ ge(mesinin,
8Rus9 ink#l>%#n#n il>n eyledi)i prensiplere daha da uygun ve muva,#k
d!"e6e)ini< s:yledi ve, !rk Frmenistan#=na ait <dekret< hakk#nda di)er
m!l>ha$alar#n# da ortaya koyarak, rotskiy ile m!l>- kat#n#n as#l se%e%inin
%u t!rl! m!essi, hadiselerden 8yani %:yle %ir dekretin ne"rinden9 do)a6ak
,e6i olaylar !$erine Rus murahhaslar#n#n dikkati na$arlar#m (ekmek
oldu)unu %ilhassa %elirtti.
' D9A G2 T2 dosya no2 *82 Brest-Qitovsk mzakereleri ve bar !adrazam Tal"t
=aadan Gariciye >azr vekili Galil Beye2 Brest-Qitovsk, '* ?cak '*'82 5i#re kalemi >o2 '8+2
5D-
Sovyetlerin D#"i"leri komiseri Keon rotskiy, ta%iatiyle, %u dekreti hakl#
(#karma)a gayret ede6ekti. ;na g:reJ <Frmenilere, m!sell>h &!rtlerin
h!6umlar#na kar"# kendilerini m!da,aa ede%ilmeleri i(in gerekli sil>hlar
verilin6e, &!rtlerin onlara %ir"ey yapam#ya6aklar# meydana (#ka6ak ve
&!rtler de Frmenilerle anla"ma $emini aramak ve onlarla iyi ge(inmek
$orunda kala6aklard#<. Aama,ih, Nesim 'ey=in %u <dekret< y!$!nden
(#ka%ile6ek m!essi, hadiseler !$erine, na$ar# dikkatini (ekti)inden :t!r!
rotskiy, te"ekk!rde dahi %ulunmay# ihmal etmedi.
Nesim 'ey s:$lerine devamla, <harpten%eri o %:lgelerde ahvalin
tamamiyle de)i"ti)ini, Frmenilere kar"# harekete ge(e6ek &!rtlere %undan
sonra tesad!, edilemiye6e)ini ve %u hususta Ruslar#n tamamiyle m!sterih
olmalar# gerekti)ini, !rk h!k!metinin Frmeniler hakk#nda (ok iyi niyetlerle
%a$# ted%irleri almak !$ere oldu)unu da< s:ylemekle rotskiy=yi memnun
etme)e (al#"m#"t#. 'unun !$erine g:r!"me nis%eten dost(a %ir hava i(inde
6ereyan etti. rotskiy, <?stan%ul=a ait eski 7ar h!k!meti tara,#ndan akdedilen
gi$li muahedeleri en evvel kendisinin reddeyledi)ini ve %undan dolay#
Cransa=dan %ile (#kar#ld#)#n#, !rkiye=ye kar"# dostane hisler ta"#makla
%era%er, kendisinin muayyen prensipler ve malNm olan oto-determinasyon
esaslar#ndan ayr#lmas#n#n m!mk!n olamaya6a)#n# ve aym prensiplerin daha
a)#r "artlar alt#nda, yani asker i"gale son verilmeksi$in, &url>ndiya ve di)er
ara$ide !rkiye=nin m!tte,ikleri tara,#ndan tat%ikinde #srar edildi)ini<
s:yledi,
-
ve m!essi, vakalar#n (#ka%ile6e)ine dikkatini (ekmi" olmas#ndan
Nesim 'ey=e tekrar te"ekk!r etti.
rotskiy=nin %u s:$lerine Nesim 'ey=de, <!rkiye=ye kar"# %esledi)i
dost(a hislerinden :t!r!< te"ekk!r etti ve <rotskiy=nin Petrog- rad=dan
avdetinden sonra, !rk ve Rus delegelerin6e %u mesele hakk#nda yeniden
g:r!"!le6e)i ta%i oldu)undan, Sovyet h!k!metinin Frmenilere tat%ik etmek
istedi)i ted%irlerin "imdilik durdurulmas# gerekti)ini< #srarla s:yledi.
'undan sonra konu"ma &a,kasya ahvaline nakledildi. rotskiy, &a,kaslarda
%ir(ok h!k!metin te"ekk!l etmekte oldu)unu, ,akat "imdiye kadar %unlardan
hi( %irinin merke$deki Sovyet h!k!metin6e ka%ul ve tasdik edilmedi)ini,
mama,ih &a,kasyadaki Rus ordusunun tamamiyle Sovyet h!k!metinin em-
rinde oldu)unu da %eyan etti. 'u son s:$ler, daha $iyade !rk h!k!metine
g:$da)# vermek maksadiyle s:ylenmi"ti. Ahmed Nesinr
' D9A G2 T2 Dosya >o2 *82 !adrazam Tal"t =aadan Gariciye >azr ;ekili Galil
Beye Brest Qiiovsk '* ?cak '*'82 i#re kalemi >o2 '8+2
@+%
'ey rotskiy ile %u konu"mas#n# al>t Pa"a=ya ta,sil>tiyle anlatm#" ve >lat
Pa"a da Fnver Pa"a=ya hemen %unu telgra,la %ildirmi"ti.
Nesim 'ey=in rotskiy ile %u u$un konu"mas#ndan sonra al>t Pa"a=da
has#l olan kanaat "u idiJ Ruslar Do)u-Anadolu=dan (ekilirlerken Frmenileri
sil>hland#rm#" ola6aklar ve %u sahay# geri almak i(in Frmenilere kar"# kuvvet
sevketmek me6%uriyeti has#l ola6akt#. 'unun i(in "imdiden asker ha$#rl#klara
%a"lanmas# gerekiyordu. al>t Pa"a, %undan %a"ka Hkrayna=hlarla yap#lan
m!$akereler hakk#nda da Fnver Pa"a=y# ayd#nlatmak istemi"tiB ?stan%ul=a
g:nderdi)i telgra,lar#nda g:r!ld!)! !$ere, %u m!$akereler de her hangi %ir
m!"k!l>ta maru$ kalmadan, gayet dostane %ir tar$da devam etmekte idi.
Qukar#da da %elirtildi)i gi%i, Sovyet murahhaslar#, g!y>, <;to-
determinasyon< prensi%ine dayanarak, &url>ndiya v6 sair ara$inin Almanlar
tara,#ndan %o"alt#lmas#n# talep ediyorlard#. Almanlar ise %una asla
yana"m#yorlard#. 'unun !$erine, yukarda da s:ylendi)i gi%i, Peneral
Go,,man, 0I-2 ;6ak 8-3-29 tarihinde Ruslara %ir !ltimatom vererek,
Almanlar6a tes%it edilen s#n#r hatt#n#n ka%ul!n! istemi"ti. 'unun !$erinedir
ki, rotskiy -3 ;6ak=ta durumu anlatmak ve yeni talimat almak makdadiyle,
Petrograd=a gittiB rotskiy=nin .3 ;6ak=ta tekrar d:ne6e)i s:yleniyordu. 'u
$aman $ar,#nda Rus heyetine A. \o,,e %a"kanl#k ede6ekti.
'u de,a, !rk asker heyetinin %a"# Aare"al Ahmed ?$$et Pa"a, &a,kas
6ephesinde Ruslar#n sil>hl# Frmeni k#talar# te"kilini protesto ederek, .4 ;6ak
tarihinde A. \o,,e=ye ya$#l# %ir m!ra6aatta %ulundu. \o,,e de %una aym g!n
8ve rus(a olarak9 k#sa %ir 6evap verdi. 'rest- Kitovsk=ta resm 8ve ya$#"ma9 dili
olarak Alman6a, Crans#$6adan %a"ka Rus(a da ka%ul edildi)inden, 'ol"evik
Rus delegasyonu, ya$#lar#n# Rus(a olarak kaleme almakta idi. \o,,e, ?$$et
Pa"a=dan gelen ya$#n#n, muhteviyat# i6a%#, Rus Sil>hl# kuvvetleri
%a"kumandanl#)#na %ildirildi)ini s:yledikten sonra, %u Frmeni %irliklerinin,
Ruslar#n &a,kas 6ephesindeki kuvvetleri <millle"tirme< hareketinden %a"ka
%ir"ey olmad#)#n# da kaydetmi"ti. 'u suretle Rus delegasyonu %a"kam,
&a,kaslarda ve Rus i"gali alt#ndaki !rk ara$isinde hakikaten Frmeni
%irliklerinin te"kil edildi)ini de itira, etmi" %ulunuyordu.
!rk h!k!metini en (ok ilgilendiren mesele %ar#"#n %ir an evvel akdi ve
dolay#siyle m!$akerelerin kesilmemesi idi. al>t Pa"a=ya g:re, Peneral
Go,,man=#n !ltimatomundan sonra da Almanlar m!$akereleri kesmi"
de)illerdiB Sovyetler ya Alman tekli,ini ka%ul ede6ekler, veya
5D5
,rotsky %a"ka %ir ,orm!l ile d:ne6ekti.
-
Di)er yandan Avusturya Gari6iye
na$#r# R$ernin, &!hlmann=a her g!n %ask# yaparak, Ruslara ,a$la a)#r "artlar
konmamas#n# istiyor ve m!$akerelerin %!s%!t!n kesilmesini :nleme)e
(al#"#yordu. Cakat Alman Gari6iye na$#r# %una kulak asm#yor, %ildi)ini
okuyordu. Alman h!k!meti ve Alman kararg>h# Ruslara konan taleplerde
#srar edilirse, %a"ar# elde edile6e)i kanaat#nda idiler. *ayet durum
m!nase%etlerin kesilmesine kadar g:t!r!le6ek olursa, o $aman R$ernin=in
<,eryada %a"laya6a)#< anla"#lmakta idi. R$ernin=i tel>"a d!"!ren 6ihetlerden
%iri deJ 'rest-Ki- tovsk=ta <Ruslara kar"# "iddetle davran#ld#)#ndan :t!r!<
Viya- na=da i"(i grevlerinin %a"lam#" olmas# idi.
al>t Pa"a=ya g:reJ R$ernin=in ,eryad# asl#nda rotskiy=nin avdetinden
sonra %a"laya6akt# ve %elki o $aman Avusturya delegasyonu ile Alman heyeti
aras#nda m!naka"alar dahi (#ka6akt#. !rk heyeti ise %u m!naka"al#
meseleye, yani Ruslara kar"# :ne s!r!len Alman talepleri ve %unlar !$erinde
#srar hususuna kan"mak istemiyordu. 7!nk! R$ernin %u i"i ,a$lasiyle
yap#yordu. Durumun 6iddiyetini muha,a$a etmesi se%e%iyle Al#m6d Nesim
'ey, Sadra$am al>t Pa"an#n %ir m!ddet daha 'rest-Kitovsk=ta kalmas#nda
#srar etmi"tiB (!nk! %a$# hayat :nemi hai$ kararlar vermek i6ap ede6ek ve
mesa,e dolay#siyle ?stan%ul=dan talimat al#n6aya kadar, $aman#n ge6ikmesi de
m!mk!nd!.
Gal%uki al>t Pa"a, %ir an evvel ?stan%ul=a d:nmek istiyorduB hem
h!k!metin %a"#ndan u$un $aman i(in u$akta kalama$d#B hem de %!t!n
ihtimalleri Fnver Pa"a ve di)er ka%ine arkada"lar# ile 8al>t Pa"a=mn ta%iri
ve(hile %eynerr!,eka9 m!$akere edip karara var#lmas# gerekiyordu. al>t
Pa"a=y# ?stan%ul=a d:nme)e $orlayan >miller aras#nda ;smanl# Ae6lis-i
Ae%usan=m#n hitam# yakla"t#)#ndan, %!t(e ve reSi m!$akerelerinde ha$#r
%ulunmak v6 m66lis hakk#nda %ir karar vere%ilmek gi%i ayr#6a ehemmiyetli
meseleler de vard#. al>t Pa"a %!t!n %u hususlarda Fnver Pa"a=mn ne
d!"!nd!)!n! :)renmek istemi" ve %u hususlar# telgra,#nda %elirtmi"ti. Di)er
yandan 'rest- Kitovsk gi%i, harp $aman#nda adamak#ll# tahri%e u)ram#" v6
k#"#n tam "iddetli %ir $amana rastlamas# iti%ariyle de (ok #ss#$ %ir yerde u$un
$aman kalmak ayr#6a s#k#6# idi.
Aama,ih al>t Pa"a i(in "u anda en m!him mesele 'rest-Kitovsk
m!$akerelerinin istenilen %ir neti6eye ula"mas# idi. 'unun i(indir ki,
' D9A, G2 T2 Dosya >o2 *82 !adrazam Tal"t =aadan Gariciye >azr vekili Galil
Beye2 Brest-Qitovsk C 5ubat '*'82 tel2 5i#re kalemi >o2 @'@2
522
rotskiy=nin geri d:nmesini %ekleyerek %ir m!ddet daha orada kalmaya karar
verdi. 'u s#ralarda heyetler %!s%!t!n %o" kalmam#"lard#. rotskiy ise,
yukar#da %elirtildi)i gi%i, Petrograd=dan gerekli talimatla -1I.3 ;
6a
k 8-3-29
tarihinde 'rest-Kitovsk=a d:nd!. 'unun !$erine m!$akerelere yeniden
%a"land#. Gatt> ilk toplant#, 54 ;6ak 8-3-29 g!n! al>t Pa"a=mn riyasetinde
yap#ld#. Aama,ih, rotskiy=nin durumu ve taleplerinde ,a$la %ir de)i"iklik
yoktu. ; yine eskisi gi%i ihtil>l6i nutuklar#m (ekmekte ve Almanlar# <ilhak(#<
taleplerinden :t!r! "iddetle tak%ih etmekte idi.
5 *u%at 8-3-29 g!n! ak"am# al>t Pa"a=n#n riyasetindeki !rk heyeti ile
rotskiy=nin %a"kanl#)#ndaki Rus delegasyonu aras#nda yeni %ir g:r!"me
yap#ld#. 'una %a"l#6a se%ep deJ Fvvel6e ha$#rlanan %ar#" maddelerinden
%a$#lar#n#n daha da a(#klanarak, muahede metninde kat= %ir "ekil almas#
istenen %ir proSenin Ruslara takdim edilmesi te"kil etmi"ti. Ayn# $amanda
<m!tareke ahk>m#na ayk#r#< olarak, &a,kaslarda Frmeni ve P!r6!=lerden
te"ekk!l eden %irliklerin i"gal alt#ndaki sahadan (ekilen Rus %irlikleri yerine
konmalar# ve i"gal alt#ndaki vil>yetlerde Frmeniler tara,#ndan ta%urlar te"kil
olunmas# suretiyle, 6ephenin asker durumunda has#l olan %!y!k
de)i"ikliklerin umum emniyeti haleldar etti)i ve A!sl!man ahaliye kar"#
tat%ik edilegelen $ul!m ve k#tallerden :t!r! protesto edilmesi ve "ayet %u hale
%ir an evvel nihayet verilme$se, !rk h!k!metin6e gerekli ted%irlere
%a"vurmak $arureti has#l ola6a)#na ait %ir <%eyanname<nin Ruslara
sunulmas# idi.
;smanl#-!rk heyetin6e yeni %a"tan ha$#rlanan proSenin, sonralar#
ayr#6a kat= %ir muahede akdine l!$um %#rakmaya6ak mahiyette oldu)u
Ruslara anlat#lmak istendi. .. Aadde deJ &a,kas 6ephesi ve gerisindeki
yerlerde !$!6! hadiselerin %ir an evvel :n!n!n al#nmas# hususunda #srar
edilmesi ile ilgili idi.
Rus-'ol"evik murahhaslar# %u noktalara 6evap vermeden :n6e, esasa
m!teallik %ir-iki sual sormak me6%uriyetinde olduklar#n# s:ylediler.
'unlardan %irin6isiJ Hkrayna ile d:rtl! m!tte,ik devletler aras#nda ayr# %ir
%ar#" akdi meselesi idi. rotskiy, %ilhassa %una mani olmak istiyordu. ?kin6i
madde deJ !rkiye=nin <&a,kas< <Radas#< 8h!k!metleri9 ile 8her halde
Da)#stan=daki A!sl!manlar kasdedil- mi"ti9 m!$akerelere giri"tiklerine ait
ha%er al#nd#)# ve %unun ne dere6eye kadar do)ru oldu)unu %ilmek istemeleri
idi.
Hkraynal#larla !rk heyeti aras#nda m!$akerelere %a"larken, Sovyet
delegasyonu %una muva,akat etmi"tiJ An6ak Hkraynal#larla
5D0
yap#la6ak muahede metninin Rus halk &omiserleri *uras#n6a 8Sov- narkom9,
yani 8Sovyet h!k!meti9 tasvip edilmesi "art#n# koymu"lard#. 'u de,a Sovyet
delegasyonu, !rkiye=nin Hkrayna ile ayr# %ir anla"ma im$alamas#na itira$
ediyor ve !rkiye=nin an6ak Rus- Sovyet Rumhuriyeti ile %ir muahede
akdede%ile6e)im, Hkrayna ile m!$akerelerden amel %ir neti6e
(#kmaya6a)#n# iddia ediyordu.
Ruslar#n %u iddias#na !rk heyetin6e verilen 6evap "u olduJ Sovyet
delegasyonu ta %a"tan Hkraynal#larla m!$akerelere muva,akat etmi"tiB
Hkrayna meselesi d:rtl! m!tte,iklerin hepsi ile de ilgili olmas# hase%iyle,
umum toplant#da %ahis konusu ola6akt#r. &a,kas <Radas#< ile !rkiye
aras#nda her hangi %ir m!$akereye giri"ilmi" de)ildir. Gakikaten %u s#ralarda
&a,kas A!sl!manlar# ile !rkiye aras#nda her hangi %ir m!$akere yap#lm#"
de)ildi.
Ruslar ise, hali ha$#rda Rada=ya ta%i %ir Hkrayna kalmad#)#n# iddia
etmekte idiler. <Hkrayna<n#n Rusya=dan ayr# d!"mesi ve d:rtl! m!tte,iklerle
ayr# %ir %ar#" akdetmesi Sovyet-Rus murahhaslar#n# %ilhassa endi"eye
d!"!rm!"t!. rotskiy ve maiyyetinin !$erinde durduklar# ikin6i mesele de
<milletlerin kendi mukadderatlar#n# kendilerinin tayini< hakk# idi. 'u
prensi%in, .0 Arahk 8-3-D9 tarihindeki m!"terek oturumda, di)er !( devletle
%irlikte !rkiye tara,#ndan da ka%ul edildi)i Ruslar tara,#ndan :ne s!r!lmek
istendi. !rk heyeti de %una kar"#l#k, <m!tte,iklerle %era%er, umum sulh!
temin maksadiy- le ka%ul edilen %eyannamede i6a%#nda her memleketin kendi
anayasas# ahk>m#na tev,ikan halledilmek !$ere, %u hususun 8yani milletlere
kendi mukadderat#n# kendilerinin tayin etme haklar#n#n tan#nmas#
prensi%ini 9 tamamiyle 8her memleketin9 i( meselesi oldu)unu< ileri s!rerek,
%u Rus iddias#n# reddettiler, ve Ruslar#n %u hususta yanl#" g:r!"lere
kap#lmamalar# gerekti)ini de %elirttiler.
!rk heyeti, Ruslara 8yeni9 %ir muahede proSesi ile Frmeni me$aliminin
hemen durdurulmas# l!$umunu %ir daha teyit ettiler. Ayr#6a Frmeni
%irliklerinin te"kili ile, m!tareke ahk>m#na ayk#r#, Rus-&a,kas ordusunda
de)i"iklik has#l oldu)unu ve Ruslar#n %u tar$da harekette %ulunma)a haklar#
olmad#)#n# :ne s!rd!ler. Vakit de ge( oldu)undan, gele6ek ha,ta yeni %ir
toplant# yap#lmas# kararla"t#r#ld#ktan sonra, m!$akereler nihayet %uldu.
!rk ve A!tte,ik heyetlerinin her g!n Hkraynal#larla m!$akerelerde
%ulunmalar#, Rus-Sovyet h!k!metini (ok ku"kuland#rm#"t#B ta%iatiyle
konu"ulan her "ey hususunda ha%er al#n#yorduB dolay#siyle m!$akerelerin pek
yak#nda %ir anla"ma ile %ite6e)i tahmin edilmekte
@+D
idi. Hkrayna murahhaslar#, "ayet Avusturya idaresindeki Pali(ya=da
Hkrayna=l#lara %ir muhtariyet teminine muva,,ak olurlarsa, Hkrayna <Radas#<
n#n n!,u$unun Rusya=da ,evk>lade artmas# ihtimali, Sovyet murahhaslar#n#
endi"eye d!"!rmekte idi. 'irtak#m na$ar prensipler :ne s!rerek, Rusya
ahalisinin "iddetle ar$ulad#)# %ar#"#n akdine yana"mamalar# !$erine,
'ol"eviklerin Rus halk# tara,#ndan tenkit edile6e)i de muhakkakt#. 'u
se%epten, Hkrayna Rada=s# ile D:rtl! A!tte,iklerin %ir anla"maya varmalar#na
mani olunmal# idi. Sovyet Geyeti, $aten ortada %:yle %ir Hkrayna Radas#
olmad#)#n# dahi iddiaya %a"lad#. Nitekim, rotskiy, D *u%at 8-3-29 tarihinde
%!t!n delegasyon %a"kanlar#na ve Rus(a olarak g:nderdi)i %ir ya$# ileJ <Sovyet
askerlerinin -1 8.39 ;6ak 8-3-29 tarihinde &iye, "ehrine girdiklerini ve
&iye,=teki 8Aill9 Hkrayna Radas#=n#n d!"!r!lm!" oldu)unu ve %undan %:yle
Hkrayna ile Sovyet Rusya aras#nda ,ederati, esaslar dahilinde %ir %irlik
meydana getirildi)ini< %ildirmi"ti. 'u ya$# ile !rk delegasyonu da durumdan
ha%erdar edilmi" say#l#yordu. Rus delegasyonunun iddia etti)ine g:reJ <!rk
murahhaslar# &iye, Radas# ile m!$akere etmekte iseler de, %u Rada=n#n %ug!n
tamamiyle s>kit ve yerine, k:yl! ve asker me6lisleri 8Sovyetler9 kaim oldu)u
6ihetle, %undan %:yle de Hkraynal#lar ile m!$akerelere devam edilip
edilmiye6e- )inin %ilinmesi< isteniyordu. Cakat Sovyet heyetinin %u yoldaki %!-
t!n gayretleri %o"a (#kt#, ve 2 *u%at 8-3-29 tarihinde m!$akereler Hkrayna
Rada=s# ile %ir anla"ma akdi "eklinde sona erdi.
!rk heyeti ile Rus delegasyonu aras#nda yeni %ir &omisyon (al#"mas# 3
*u%at 8-3-29 tarihinde yap#ld#. Rus heyeti, ge(en toplant#da 8yani 5 *u%at
-3-29 !rk heyetinin Frmeni me$alimini ve Frmeni milis %irliklerinin te"kili
ile asker durumda de)i"iklik has#l oldu)una ait !rk "ik>yetlerini
6evapland#rmak istiyordu. Ruslar#n dediklerine g:reJ &ey,iyet Rus
'a"kumandanl#)#na %ildirilmi" ve al#nan 6evapta da, <&a,kas 6ephesinde her
hangi %ir asker artt#rma 8(o)alma9 yap#lmad#)#< merke$inde idi. Rus
?htil>linin tat%ik etmekte oldu)u <milletlerin mukadderatlar#n# kendilerinin
tayin hakk#< i6a%#, muhteli, milletlerden ayr# asker %irliklerin te"kili
gerekmekte idiB %una %inaen &a,kas 6ephesinin gerisindeki %:lgelerde Frmeni
8ve P!r6!9lerden m!te"ekkil ayr# k#talar meydana getirilmi" olmakla %era%er,
askerin umum say#s#nda her hangi %ir de)i"iklik 8yani art#"9 olmam#"t#.
Dolay#siyle Rus-Sovyet h!k!meti m!tarekeye ayk#r# her hangi %ir harekette
%ulunmam#"t#. F)er A!sl!man ahali me$alime maru$ kalm#"sa, %unun
:n!n!n al#nmas# i(in Rus 'a"kumandanl#)#na gerekli emirlerin de
g:nderile6e)i %elirtildi.
5DD
Aama,ih Rus murahhaslar#n#n da itira, ettikleri ve(hile, muhteli,
yerlerde korsanlar 8yani e"k#ya9 tara,#ndan ahaliye te6av!$ ve taarru$
vakalar# oldu)una ait %ir(ok telgra, al#nd#)#n# ve %u hususta ta,silatl# %ir
protesto sunmak hakk#n# muha,a$a ettiklerini de s:ylediler. !rk heyeti %una
kar"#J <Rus heyetinin verdi)i i$ahat#n, ;smanl# murahhaslar#n#n "ik>yetlerini
mu6ip olan ahvali itira, mahiyetinde oldu)unu< :ne s!rd!ler. !rklerin
dediklerine g:reJ A!tarekenin esas maksad#, 6ephenin asker "ardar#n#n
de)i"tirilmemesi oldu)u halde, Ruslar kuvvetlerini artt#rmam#" olsalar %ile,
A!sl!manlara kar"# d!"man6a hisler ve sald#rganl#k ar$usunu ta"#mayan
hakik Rus kuvvetleri yerine, tamamiyle %unun aksi hislerde olan 8yani
!rklere te6av!$ ve taarru$ niyetleri %esleyen9 unsurlar#n konuldu)unu Rus
heyeti itira, etmi"tirB dolay#siyle i"gal ordusunun mahiyeti %!s%!t!n de)i"mi"
oldu)undan "!phe edilmemektedir ve Rusya h!k!metinin i"gal alt#ndaki
sahada milliyet prensi%inin tat%ikine hakk# yoktur ve me$alimin %ir an :n6e
durdurulmas# gerekmektedir. !rk heyeti %ilhassa %u son madde !$erinde
?srar etmi"ti.
!rk heyetinin ,ikrin6eJ Rus i"gal %:lgesinde Rus ordusunun
durumunda has#l olan de)i"iklik neti6esinde meydana gelen $ul!m ve
kar#"#kl#klarla Rus h!k!metinin %a"a (#kamaya6a)# g:r!lmektedirB !rk
h!k!meti i"te %u durumdan, %ilhassa endi"e duymaktad#r. Aev6udiyetinden
"ik>yet edilen korsanlar 8yani e"k#ya9#n milliyeti, hareket sahalar# ve ne
yapt#klar# hakk#nda Ruslar i$ahat vere6ek olurlarsa, !rk makamlar#
tara,#ndan tahkikat yap#la6a)# da Rus delegasyonuna %ildirildi.
'ol"evik murahhaslar !rk iddialar#n# %ir t!rl! ka%ul etmek
istemiyorlar ve <askerin asla (o)alt#lmad#)#, m!tareke ahk>m#na kar"# hi( %ir
"ey yap#lmad#)#, in$i%at ve asayi"in muha,a$as# i(in yerli ahalinin
sil>hland#r#lmas#n#n, askerin (o)alt#ld#)# manas#na ge- lemiye6e)i ve "ayet ayr#
asker k#talar6a her hangi %ir asker harekette %ulunulmu"sa, %u gi%i iddialar
do)ru (#kt#)# takdirde Rus 'a"kumandanl#)#ma gerekli ted%irlere
%a"vurula6a)#< tekrarlanm#" durulmu"tu.
!rk heyeti ise Ruslara "u kar"#l#)# vermi"tiJ <A!tareke ahk>m#n6a
yaln#$ kuvvetlerin (o)almas# de)il, asker te"kil>!n dahi de)i"tirilmesi
memnudur, ve m!tareke y!r!rl!kte olduk(a, milliyet esas#n#n asker k#talara
tat%ikine te"e%%!s edilemeye6ektirB Rus i"gali alt#ndaki ;smanl# ara$isinin,
Rusya h!k!metinin elinde %ir vedia oldu)undan, oray# key, %ir "ekilde
tasarru,a kalk#"mak ve
5D2
mevcut messeseyi milliletirmek, ahalisinden bir ksmn sil"hlandrmak ve
ahalisinin hissiyatn takdir ve tahkik etmek 0ibi hususlara -us hkmetinin
sal"hiyeti yokturA 7rzincan'daki byk camiin bomba ile havaya u1urulmas
hadisesi -us memurlarnn 06zleri 6nnde cereyan eden bir vaka olarak
zikredilebilir2
Rus-'ol"evik makamlar#, hakikaten Anadolu=daki i"gal sahas#nda, !rk
makamlar#n#n $ikrettikleri gi%i sistemli %ir "ekilde Frmenileri koruma
siyesetini tat%ik etmekte ve %uralarda tam %ir Frmeni ni$am# kurmak
istemekte idiler. Frmeni asker k#talar#, Frmeni milis %irlikleri ve Frmeni
memurlar# ile %uralar# tam %ir Frmenistana (evrilmi" gi%iydi. Frmeniler
tara,#ndan !rk-A!sl!man ahaliye, yani %uralar#n hakik sahiplerine kar"#
yap#lan me$alim kar"#s#nda, Rus- Sovyet asker makamlar# seyir6i kalmakta
idiler. 'rest-Kitovsk=taki !rk heyeti i"te %!t!n %u yolsu$luklara son
verilmesini Sovyet delegasyonundan tam %ir 6iddiyetle talep etmi"ti.
Ruslar da %u itira$ ve "ik>yetleri kendilerine g:re 6evapland#rmak
istemi"lerdi. ;nlar#n dediklerine %ak#l#rsaJ <A!tareke ahk>m#na g:re
6ephedeki kuvvetleri (o)altmak memnudurB hal%uki Rus kuvvetleri (o)alt#lm#"
de)ildir. !rk heyeti, 8Rus9 i"gali alt#ndaki ;smanl# ara$isi ile, 8Alman9 i"gali
alt#nda %ulunan Rus ara$isini %a"ka %a"ka reSimlere ta%i k#lmak istiyorB
mahall milis te"kil>t# kurmak d!"man6a %ir hareket de)ildir, %unu i"gal
alt#ndaki Rus ara$isi i(in de 8Ruslar9 ka%ul ediyorlar<. !rk heyetinin %una
6eva%# "u olmu"tuJ <A!tareke ahk>m#n6a, mev6ut sistemden ,arkl# %a"ka %ir
usul, asker %ir te"kil>t yap#lama$B %!t!n Rus askerlerinin (ekilip gitmesi ve
yerlerine Frmeni %irliklerinin konmas# key,iyeti de, sevk!l6ey" durumunun ma-
hiyetini esasl# %ir surette de)i"tirmekten geri kalmamaktad#r. Ve i"gal alt#ndaki
;smanl# sahas#nda Rus h!k!metinin asker k#talar# millile"tirme)e hakk#
yoktur.<
!rk heyetinin kanaat#na g:reJ <8Alman9 i"gali alt#ndaki Rus ara$isi i(in
%a"ka esaslar konulmas# hususundaki itira$a gelin6e, herkes kendi
taahh!d!nden mes=ul olup, Rus h!k!meti, Rusya=y# te"kil eden memalikten her
%irine gerek muhtariyet ve gerekse Rusya=dan tamamiyle ayr#lmak hususunda
ser%est olduklar#n# %eyan etmesiyle, Rusya=dan ayr#lmak ar$usunu eskiden %eri
i$har etmi" olan %:lgelerin mukadderat#n#n, ora ahalisinin reyi ile tayini
hususuun Rusya ile Almanya ve Avusturya-Aa6aristan aralar#nda
kararla"t#rm#"t#r. Gal%uki Devlet-i Aliyye, ;smanl# memaliki i(in %:yle %ir
kaidenin tat%ikini hi(%ir $aman ka%ul etmemi"tirB dolay#siyle Rus h!k!meti
5D3
nin ar$ulad#)# idare tar$#n# i"gal alt#ndaki !rk ara$isinde tat%ike asla
sal>hiyattar de)ildir.<
!rk heyeti, Ruslar#n <korsanl#k< 8e"kiyal#k9 hususundaki "ik>yetleri
!$erine tahkikat yap#la6a)#n# v>detmekle %era%er, Fr$in6an=daki 6amiin
%om%alanmas# hadisesine kar"# Rus asker makamlar#n#n g:$ yummalar#mn,
i"gal alt#nda ya"ayan ahali na$ar#nda iyi %ir :rnek olamaya6a)#n# ayr#6a
%elirttiler.
'unun !$erine, ge(en 6elsede !rk heyeti tara,#ndan Rus delegasyonuna
verilen <proSe<deki maddelerden %a$#lar# ele al#nd#ysa da, vaktin hayli ge(
olmas# y!$!nden, %unlar#n in6elenmesi gele6ek oturuma %#rak#ld#. Cakat
'rest-Kitovsk=taki !rk ve Rus delegeleri, al>t Pa"a, Ahmed Nesim 'ey ve
rotskiy=nin hu$urunda %ir daha %ulu"amad#lar. 7!nk! 3 *u%at tarihinde
Hkrayna ile var#lan anla"madan :t!r! siniri (ok %o$ulan Keon rotskiy, -4
*u%at 8-3-29 tarihinde, yukar#da da %elirtildi)i gi%i, me"hur %eyanat#n# okudu
ve <Rusya=n#n tek tara,l# olarak har%e son verdi)ini %ildirdi<. 'u %eyanat
Rus(a olarak !rk delegasyonuna da g:nderilmi"ti. rotskiy ve heyetin
sekreteri A. &arahan=#n im$as#n# ta"#yordu. 'u suretle, 'rest-Kitovsk=ta A.
&arahan, ilk de,a !rk diplomatlar# ile temas etmi"ti. &endisinin (ok
sonralar#, Ankara h!k!meti m!messilleri ile, yak#n %ir temas# ola6a)# ve -3.4-
-3.- y#llar#nda !rk-Rus m!nase%etlerinde (ok akti, %ir rol oyn#ya6a)#n#
ilerde g:re6e)i$. 'u hadise !$erine 'rest-Kitovsk=ta m!$akereler kesilmi",
rotskiy talimat almak !$ere Petrograd=a hareket etmi"ti.
'u durum kar"#s#nda Sadra$am al>t Pa"a ve Gari6iye Na$#r# Ahmed
Nesim 'ey, Aare"al Ahmed ?$$et Pa"a=n#n 'rest-Kitovsk=ta %ulunmalar#na
art#k l!$um da kalmam#"t#. 'ir(ok meselenin %undan %:yle m!$akere yolu ile
de)il, asker kuvvete %a" vurularak halledile6e)i de a"ik>rd#. Nitekim Peneral
Go,,man %u hususu daha evvel %elirtmi"ti. Aama,ih al>t Pa"a=mn 'rest-
Kitovsk=ta kalmas# %ir(ok %ak#mdan ,aydal# olduB o %ir kere yeni Sovyet-Rus
idare6ilerinden en m!himlerini, mesel> rotskiy=yi yak#ndan g:rm!", Sovyet
siyas emelleri ve usullerini yak#ndan tan#mak ,#rsat#n# %ulmu"tu. Qeni
Rusya=n#n %u %ak#mdan eski Rusya=dan pek de ,arkl# olmad#)#n# da anlam#"t#.
'ol"eviklerin %ilhassa Frmeni meselesindeki tutumlar# %unu a(#k(a
g:stermi"ti. 'rest-Kitovsk=ta, Ruslarla m!$akere edile6ek olursa, 'erlin
'!y!kel(isi ?%rahim Gakk# Pa"a ile Meki Pa"a %u i"i yapa6aklard#. al>t Pa"a,
Ahmed Nesim 'ey ve Ahmed ?$$et Pa"a ise ?stan%ul=a d:nmek !$ere hareket
ettiler.
@8H
Sovyet-Rus heyetinin %u ka%l diplomatik usullere ayk#r# ve <"a"#rt#6#<
hareketi, Almanlar i(in oldu)u gi%i !rkler i(in de hareket ser%estisi vermi"
oldu. ;rtada siyas engeller ve diplomatik ,orm!ller kalmad#)#ndan, halli >6il
meselelerin hemen ele al#nmas# gerekiyordu. !rkiye i(in %u gi%i meselelerin
%a"#nda -i"gal alt#ndaki sahamn %ir an evvel kurtar#lmas#< geliyordu.
-
Nitekim Fnver Pa"a, 'rest-Kitovsk- taki (#kma$dan ha%er al#n6a, III. ;rdu
kumandam Vehi% Pa"a=ya, Fr$in6an istik>metinde ilerleme emrini verdi.
'unun !$erine -. *u%at 8-3-29 de asker harekete %a"land#. al>t Pa"a,
istan%ul=a d:n!n6eye kadar, i"gal alt#ndaki sahan#n %!y!k %ir k#sm#
kurtar#lm#" %ulunuyordu.
Maten Alman kuvvetleri de -D *u%at tarihinden iti%aren taarru$a
ge(mi"ler ve Rus sahas#n# i"gale %a"lam#"lard#. 'u durum kar"#s#nda Sovyet
h!k!metinin ihtil>l %l:,lerini %ir yana %#rak#p, Almanlarla 6idd %ir "ekilde
%ar#" akdetmeleri me6%uriyeti has#l oldu. 'u de,a 'rest-Kitovsk=a
Sokol=nikov=un riyasetinde yeni %ir heyet g:nderildi. 'una, sonralar# !rk-
Rus m!nase%etlerinde m!him rol oynaya6ak olan, D#" i"leri &omiseri
muavini Peorg 7i(erin de dahildi.
'rest-Kitovsk=taki m!$akerelerin %u tar$da sekteye u)ramas#, haddi
$at#nda !rkiye=nin lehine oldu. *imdiye kadar Ruslardan -,a$la taleplerde<
%ulunmaktan (ekinilmi"tiB %ir yandan Almanlar#n muva,akati al#nmad#)#
gi%i, di)er yandan ,a$la taleplerle m!$akerelerin kesilmesine se%e%iyet
vermek istenmiyordu. Rus heyetinin m!$akereleri akim %#rakmas# !$erine,
"imdi !rk heyeti, Almanlar# taki%en istedi)i talepleri :ne s!re%ilirdi. 'u
suretle, Ruslarla yeniden m!$akere %a"lad#)#nda 8ki %undan kimse "!phe
etmiyordu9 -a$am talepler< konmas# i(in m!sait $emin ha$#rlanm#" oluyordu.
Nitekim al>t Pa"a ve Nesim 'ey, istan%ul=a d:ner d:nme$ meseleyi
ka%ine toplant#s#nda ar$ettiler. P:r!"meler sonunda Almanlar#n Ruslara
vere6ekleri yeni %ir !ltimatom ile aym $amanda, !rk heyeti tara,#ndan da
Ruslara <!ltimatom< mahiyetinde "u "artlar kona6akt#J
-. Ruslar#n i"gali alt#nda %ulunan Do)u-Anadolu=nun derhal Rus
kuvvetleri tara,#ndan %o"alt#lmas#.
.. -2DD-D2 y#l#nda ;smanl# devletin6e, Garp ta$minat# kar"#l#)#
olarak, Rusya=ya %#rakmak $orunda kalman sahan#n, yani &ars,
Ardahan ve 'atum san6aklar#n#n Rus ;rdusu ve &#$#l k#talar
' Blu2 yuk2 !2 @C+2
52-
tara,#ndan tahliyesi ve %uralarda asayi" ve ni$am#n tesisine kadar !rk
polisi 8ve Sandarmas#9 tara,#ndan i"gali.
5. *imdiye kadar Rusya ile akdedilmi" olan %!t!n muahedeler ahk>m#n#n 8ve
%ilhassa ekonomik mahiyetteki anla"malar#n9 ilgas#.
'u maddeleri ihtiva eden talimat derhal 'rest-Kitovsk=a, Gakk# Pa"a=ya
g:nderildi.
!rk h!k!meti, &a,kas tara,#nda hita%ede%ile6ek %ir Rus h!k!met
makam# kalmad#)#n# tes%it etmi" %ulunuyordu. Ayn# $amanda &a,kasta
8gali%a i,lis=teki Aaver>-i &a,kas &omiserli)i9 tara,#ndan 8veya P!r6!ler
tara,#ndan9 ;smanl# devleti ile %ir %ar#" akdi yolunda yoklama ve
m!ra6aatlar da yap#lm#"t#. ?stan%ul=daki Alman el(isi 'ernsto,,=##n
%ildirdi)ine g:re, <!rk h!k!meti, di)er sahalarda da elden (#kan ara$iyi
8Cilistin, Suriye ve Irak9 &a,kaslarda tel>,i etmek ar$usunda idi. Fnver ve
al>t Pa"alar, !rklerin Almanlarla %irlikte, 'atum-'akN demiryolu
!$erinden. -Asya=da 8yani !rkistan ve ?ran=da9 ekonomik ,aaliyette
%uluna%ile6eklerini iddia etmekte idiler<.
-
Demek ki, 'rest-Kitovsk 'ar#"#
hen!$ akdedilmeden :n6e, Fnver ve al>t Pa"alar !rk ilerleyi"inin 'aku=ya
kadar u$amas#n# d!"!nme)e %a"lam#"lard#., 'unun tahakkuku i(in ise, ve
%ilhassa ilerde Rus tehdidini %ertara, etmek !$ere &a,kaslardaki %!t!n
A!sl!manlar#, !rkiye=nin himayesi alt#nda %ir <?sl>m Devleti< halinde
%irle"tirmek gerekiyordu. Gakk# Pa"a=ya %u yolda da, Fnver Pa"a tara,#ndan
%a$# talimat g:nderildi)i anla"#l#yor.
'rest-Kitovsk=ta m!$akerelere yeniden .D *u%at tarihinde %a"land#. 'u
de,aki %ar#" esaslar#, Almanlar#n .5 *u%at=ta Ruslara verdikleri yeni %ir
!ltimatomda tespit edilmi"tiB %unlar evvelki "artlara nis%etle daha da
a)#rd#lar ve Fstonya dahil %!t!n 'alt#k !lkelerinin Rusya=dan Ayr# d!"mesini
ta$ammun ediyordu. Gakk# Pa"a=ya g:nderilen talimata ra)men, .5 *u%at
tarihinde !rk heyetin6e, yeni talepleri ihtiva eden %ir !ltimatomun Rus-
Sovyet h!k!metine tevdi edilmedi)i anla"#l#yor. Rus murahhaslar# art#k eskisi
gi%i <ihtil>l6i< nutuklar (ekmiyorlar ve Almanlar tara,#ndan :ne s!r!len
"artlara a$ (ok itira$dan sonra ka%ul ediyorlard#. Dolay#siyle m!$akereler
s!r=atle ilerledi ve umum %ir metnin ha$#rlanmas#na s#ra geldi.
' :stanbuldaki Alman se#iri Bernsto##'dan Alman Gariciye >ezaretine2 =era $Beyolu, den %'
Mebr2 '*'82
52.
'u de,a !rk heyeti Ruslara kar"# yeni taleplerle ortaya (#kt#. 'unlar#n
%a"#nda <Flviye-i sel>se<nin !rkiye=ye %#rak#lmas# geliyordu. 'u saha, $aten
vaktiyle <ta$minat-# har%iye< kar"#l#)#nda Rusya=ya %#rak#ld#)# i(in ve
Sovyetlerin de ta$minat# tan#mad#klan 6ihetle, %u !( san6a)#n !rkiye=ye
iadesine itira$ etmemeleri i6a% ediyordu. Cakat Rus murahhaslar# %u tale%e
itira$ etmek istediler. Almanlar da %u de,a !rkleri desteklediklerinden 8daha
do)rusu %una mani olmak istemediklerinden9 Ruslar %u "art# da ka%ul etmek
$orunda kald#lar. An6ak, <milletlerin kendi mukadderatlar#n# kendilerinin
tayini hakk#n#n< %u !( san6ak ahalisine tat%iki gerekti)i, yani %ura ahalisinin
%ir <re,eranduma< ta%i tutulmalar#, %ar#" maddesinde a(#k(a %elirtile6ekti. 'u
sahan#n daha :n6e !rk \andarma kuvvetlerin6e i"gali kararla"t#r#ld#)#ndan,
Gakk# Pa"a %:yle %ir re,eranduma itira$ etmedi. T1 san6a)#n !rkiye=ye
ilhak#na imk>n vere6ek %u maddenin ka%ul!nden :t!r! Gakk# Pa"a
$iyadesiyle memnun kalm#" ve (ekti)i %ir nutukta <%u suretle Sovyet ve !rk
murahhaslar#n#n ayn# gaye !$erinde %irle"tiklerini< %elirtmi", (!nk! <her ikisi
de esas d!"manlar# olan 7arl#k Rusyasm# yenmekle %unu is%at ettiler<
demi"tiB
-
pek de yerinde olmayan %u espri, Sovyet murahhaslar#n#n hi( de
ho"una gitmemi"ti. 7!nk! %u !( san6a)#n !rkiye=ye %#rak#lmas#, Sovyet
heyeti tara,#ndan, <Rusya=ya ka%ul ettirilen en a)#r "artlar< diye
vas#,land#r#lm#"t#.
!rk heyeti %u de,a, yaln#$ !( san6a)#n !rkiye=ye ilhak# ile yetinmek
istememi", Rusya=mn ilerisi i(in !rkiye=ye tehlikeli %ir kom"u olmas#n#
:nleye6ek ted%irleri almak te"e%%!s!nde %ulunmu"tu. 'u yoldaki tekli,in
%ilhassa Fnver Pa"a tara,#ndan geldi)i anla"#l#yor. 'una g:reJ !rkiye=ye
%iti"ik &a,kas sahas#nda %!y!k %ir <?sl>m Devleti< kurulmal# idiB %u devlet
Rusya ile !rkiye aras#nda %ir tampon devlet rol!n! oynaya6akt# 8'u devlete
A$er%ay6an ve Da)#stan=#n dahil olmas# d!"!n!l!yordu9. Ruslar %u tekli,e
"iddetle itira$ ettilerB Almanlar da kendi men,aatlar# %ak#m#ndan %:yle %ir
<?sl>m Devleti< ni muva,#k %ulmad#klar#ndan, !rk tekli,ini desteklemediler,
neti6ede %u tekli, ka%ul edilmedi. Aama,ih, Ruslar &a,kaslardaki
A!sl!manlara geni" haklar tan#ya6aklar#n# v>dettiler.
!rk heyetinin %undan %a"ka da talepleri vard#. Qaln#$ &a,kaslardaki
de)il, Rusya=daki %!t!n A!sl!man-urklerin %ir nevi ;s- manl#-!rk devleti
himayesi alt#na konmas# isteniyordu. 'u ka%ilden
' E2 !okol'nikov, #rstskiy mir $Brest bar,, Boskva '*%H, s2 %'2
525
olmak !$ere Rusya=daki !rklere geni" siyas ve medenF haklarn tan#nmas#
talep ediliyor ve %unlar#n tat%ikinin %ir nevi !rkiye tara,#ndan kontrol
edilmesi d!"!n!l!yordu. Devletleraras# %ir %ar#" m!$akeresi esnas#nda,
Rusya=daki !rklerin ve A!sl!manlar#n haklar#n#n tan#nmas# meselesi %u
suretle ilk de,a %ahis konusu olmu"tu. Bu yoldaki !rk talepleri Almanlar
tara,#ndan makul g:r!lmemi" ve dolay#siyle hi( desteklenmemi"ti. a%iatiyle
Ruslar %undan isti,ade ederek, %u yoldaki !rk taleplerini reddettiler.
Aama,ih yine de Rusya=daki !rk-A!sl!manlara ait %ar#" metnine %a$#
"eyler konduB mesel>J Rusya A!sl!manlar#ndan !rkiye=ye hi6ret ede6eklere
Sovyet h!k!metin6e hi(%ir m!"kil>t (#kar#lmaya6akt#.
-
'u suretle, Sovyet
h!k!meti %ir dere6eye kadar !rkiye=nin Rusya=daki A!sl!manlarla
ilgilenmesini ka%ul ve tasdik etmek me6%uriyetinde kalm#"t#.
Ayr# maddeler !$erinde anla"maya var#ld#ktan ve m!"terek %ir metin
ha$#rland#ktan sonra, nihayet Ayaste,anos %ar#"#ndan g!n! g!n!ne tam k#rk
y#l sonra, 5 Aart -3-2 tarihinde 'rest-Kitovsk 'ar#"# im$aland#. Sovyet
murahhaslar#, %u %ar#"#n <%ir dikta< oldu)unu %eyan ile resmen protestoda
%ulunduktan sonra, im$alad#lar. !rkiye ad#na %u %ar#" ?%rahim Gakk# ve
Meki Pa"alar tara,#ndan im$aland#. 'u suretle, !rkiye=nin tarihinde, -D--
y#l#ndaki <Prut< ve -201 daki <Paris< muahedesinden sonra ilk de,a Rusya=ya
kar"# %ir <$a,er vesikas#< im$alanm#" %ulunuyordu. 'u %ar#" ile !rkiye,
Do)u-Anadolu=da Rus i"gali alt#ndaki sahay# ele ge(irdikten %a"ka, <Flviye-i
sel>se<yi de geri almak imk>n#n# %ulmu"tu.
'u $a,er vesikas#, !rk mat%uat#nda %!y!k yank#lar yapt# ve %u
m!nase%etle %ir(ok ya$# (#kt#. Gerkes y!$y#llar %oyun6a ;smanl# Devleti=nin
!st!ne (:km!" olan <Rus k>%usu<ndan kurtulman#n rahatl#)# i(inde geni" %ir
ne,es alm#"t#. 'ar#" metnindeki maddelerin yerine getirilmesi de u$un
s!rmediJ !rk askerleri (ok ge(meden &ars, Ardahan ve 'atum=a girmek
suretiyle, -2DD y#l# s#n#r#na vard#lar. Qap#lan re,erandum ile de !( san6ak
resmen !rkiye=ye ilhak edildi.
'rest-Kitovsk 'ar#" m!$akerelerinin diplomatik m!nase%etler
%ak#m#ndan :nemiJ !rk ve Sovyet murahhaslar#n#n kar"# kar"#ya gelmeleri
idi. 'ir tara,tan al>t Pa"a gi%i !rkiye=nin iki numaral# "ahsiyeti, G!seyin
Rau, 'ey gi%i !nl! %ir deni$ su%ay# ve di)er yandan rotskiy, &ari Radek
gi%i, tan#nm#" ihtil>l6iler ve 7i(erin ile &arahan gi%i Sovyet diplomasisinde
m!him rol oynaya6ak "ahsiyet
' Brest-Qitovsk Bar $Trk --us ksm, uadde <:2, Bkz2 7kler2
52/
ler, i"te 'rest-Kitovsk=ta %ir%irini tan#mak ,#rsat#m %ulmu"lard#.
'unlardan %a$#lar#, %ir m!det sonra ve tamamiyle %a"ka "artlar i(in-
de, tekrar kar"#la"a6aklar ve !rk-Sovyet-Rus m!nase%etlerinde
m!him rol oynaya6aklard#r. Aama,ih, Sovyet-Rus murahhaslar#,
Sadra$am al>t Pa"a ve maiyetini <emperyalist ve kapitalist %ir
devletin m!messilleri< s#,atiyle, kendileri i(in d!"man tel>kki ettik-
ten %a"ka, 'rest-Kitovsk=ta Rusya=ya a)#r "artlar#n ka%ul ettirilmesinde,
%unlar#n rol!n!n %!y!k oldu)unu da hi(%ir $aman unutmaya6aklard#.
'rest-Kitovsk 'ar#"#, <!rkiye i(in %!y!k %ir $a,er< ve Sovyet-Rusya
i(in de %ir <he$imet< vesikas# olmak iti%ariyle, tara,lar#n %ir%irlerine
kar"# durumu ve tutumunun ayn# olmas# $aten imk>ns#$d#. 'rest-
Kitovsk 'ar#"#, do)rudan do)ruya <Alman $a,erinin %ir neti6esi<
olmas# hase%iyle, Sovyet-Ruslar, !rkiye=yi sade6e Alman emperya-
li$minin %ir <kuyru)u< tel>kki etmekte idiler. Dolay#siyle %u %ar#"#n
devam#n#n da <Au$a,,er %ir Devlet s#,at#yla Almanya=n#n ayakta
kalmas#na< %a)l# oldu)u a"ik>rd#.
! r k i y e - H k r a y n a ' a r # " # v e d i p l o ma t i k
m ! n a s e % e t l e r i n t e s i s i
'rest-Kitovsk 'ar#" m!$akereleri m!nase%etiyle, Almanlar#n, Sovyet-
Rusya=y# yola getirmenin en tesirli (aresi olarak Hkrayna <Radas#< ile ayr#
%ir %ar#" akdini g:rm!" oldu)unu yukar#da g:rm!"t!k. Nitekim %u siyaset
%a"ar# ile y!r!t!lm!" ve 3 *u%at 8-3-29 tarihinde Hkrayna ile %ir <%ar#" ve
dostluk anla"mas# im$alanm#"t#.
-
!rk heyeti ile Hkraynal#lar aras#ndaki
m!$akereler de (ok dost(a %ir hava i(inde 6ereyan etmi" ve 3 *u%at 8-3-29 ta
iki memleket aras#nda %ir %ar#" akdedilmi" ve %ununla resm m!nase%etler
kurulmu"tu. 'ununla, %ir $amanlar 8-10--0/, -113--1259 ;smanl#
Padi"ah#n#n y!ksek himayesi alt#nda %ulunmu" olan Hkrayna ile !rkiye
aras#nda, %u de,a tamamiyle %a"ka "artlar i(inde, yeniden yak#n m!nase%etler
kurulmu" oldu.
Say#lar# 54 milyonu ge(en Hkraynal#lar, Rusya=mn g!neyinde,
&aradeni$=in &u$eyi, Avusturya-Aa6aristan=#n idaresindeki Pali(-
' Btte#ik Devletlerle Tkrayna $-adas, arasndaki mzakerelere ait te#erruatK V hee ler-
Ben ne '', #rest6&itovsk, ss 'DD-8, '+'-+C ve m2 y2 BetniK Ayn yerde, A//endiN :;2 ss @*%-*C2
Trkiye ile mzakereler ve bara iatK D9A G2 T2 )arton >o2 ''C, yine )arton >o2 'DD&*2 Bonn,
Ausvv2 Amt, =olitisches Archiv, Akten betre##end Mriedensverhand- lun0en mit -ussland Bd2 %
$'*'8,
520
ya=dan %a"layarak, Don nehri %oylar# ve A$ak Deni$i sahillerine kadar
u$anan geni" %ir sahada ya"ayan, Do)u Slavlar#n %ir %uda)#n# te"kil
ediyorlard#. Dil, antropoloSik hususiyetler ve k!lt!r ile gelenek %ak#m#ndan
Hkraynal#lar Aoskova Ruslar#ndan epey ,arkl# idiler. An6ak ortodoks
me$he%inde olu"lar# ve aralar#nda ku$ey=den gelen %a$# Rus $!mrelerinin
%ulunmas# hase%iyle, Hkraynal#larla <'!y!k Ruslar< 8Velikorus9 aras#nda
%a)lant#lar (oktu. 'ir de &atolik Kehlilere kar"# m!6adele Hkraynal#lar#
Aoskova=ya yakla"ma)a $orlayan en m!him >millerden %irini te"kil etmi"ti.
Hkraynal#lar#n devleti and#ran ilk siyas te"ekk!lleri an6ak +VII. y!$y#l
ortalar#nda %elirmi" ve Getman 'ogdan 8'ohdan9 &hmel- nitski=nin Kehlilere
kar"# m!6adelesi ve &#r#m Ganl#)#n#n deste)i ile meydana gelmi"ti. 'ogdan
&hmelnitski %ir m!ddet ;smanl# Padi"ah#n#n himayesini ka%ul etmi"se de
8-10-9, umdu)u yard#m# alamay#n6a -10/ de Aoskova 7arl#)#n#n himayesi
alt#na girmi"ti. Aama,ih a$ sonra, Getman Petr Doro"enko, Hkrayna=y#
yeniden ;smanl# himayesi alt#na koydu ise de, %u himaye tekrar %eklenen
neti6eyi vermedi)inden, Hkrayna %ir daha Aoskova=ya %a)lanm#"t#. Hkray-
nal# %a"%u)lar ve n!,u$ sahi%i kimseler Aoskova 7arl#)#na %a)lan#rken kendi
memleketlerinin, t#pk# ;smanl#lar $aman#nda oldu)u gi%i, i( i"lerinde
tamamiyle m!stakil ve muhtar ola6aklar#n# sanm#"lard#. Gal%uki Aoskova
h!k!meti Hkrayna=y# tam %ir Rus eyaleti haline getirmeyi t> %a"tan
tasarlam#"t#. 'u y!$den (ok ge(meden Hkraynal#larla Ruslar aras#nda
anla"ma$l#k %elirdiB gitgide %u anla"ma$l#k tam %ir d!"manl#k haline geldi.
Rus Hkraynas#n#n %a"kenti &iye,=tiB ikin6i %!y!k "ehir d6 &harkov=du.
Avusturya Hkraynas#, Pali(ya olup, %a""ehri ahalisinin %!y!k (o)unlu)u
Kehlilerden i%aret olan, Kaoa 8Kem%erg9 idi. Avusturya idaresi Rus idaresine
nis%etle mukayese ka%ul edilmeye6ek dere6ede m!samahal# oldu)undan,
%uradaki Hkraynal#lar +I+. y!$y#l i(inde mill harekete %a"lamak imk>n#n#
%ulmu"lard#. Gal%uki Rus idaresinde Hkrayna dili ve k!lt!r! ile %a)l# her
t!rl! hareket "iddetle menedilmi" ve Hkraynal#lar#n tamamiyle
<Rusla"t#r#lmalar#< i(in Rus h!k!meti tara,#ndan "iddetli %ask# yap#lm#" ve
her t!rl! vas#talara %a" vurulmu"tu. Nitekim Rus mekteplerinde tahsil g:ren
Hkraynal#lar, ister isteme$ Rusla"makta idiler. 'unlardan %iri de me"hur Rus
ya$ar# N. V. Pogol=d!r.
Aama,ih halk aras#nda mill Hkrayna dili kay%edilmeden, devam edip
gitmekte idi. i"te %u halk aras#ndan (#kan 8ve hatta ser,
521
olan9 "air ara" *ev(enko 8-2-/--21-9 Hkrayna milliyet(ili)inin %ayraktar#
olmu"tu. +I+. y!$y#l sonlar#na do)ru Hkrayna=da milliyet(ilik 6ereyan#
gittik(e kuvvet %uldu. 'ilhassa -340 ihtil>linden sonra, Hkraynal#
milliyet(iler ,aaliyete ge(mi"lerdi. 7arl#k h!k!meti %u harekete kar"#
durdu)u gi%i, Aaksim Porkiy gi%i <sol6u< ya$ar dahi <ayr# %ir Hkrayna
dilini< tan#mak istememi"ti. Qani ileri g:r!"l! Rus ayd#nlar# dahi Hkrayna
milliyet(ili)ine kar"# gelmekte idiler. Cakat Avusturya idaresindeki
Pali(ya=da Hkrayna mill hareketi s!r=atle geli"mek imk>n# %ula6a)#ndan,
Kaoa "ehri Hkrayna k!lt!r hareketlerinin merke$i haline gelmi"ti. 'uradan
&iye,=e ve di)er Hkrayna "ehirlerine de tesir edilmekte idi. &!lt!r ve ilim
hareketleri #"#)# alt#nda Hkraynal#lar, kendilerinin Ruslardan ayr# %ir millet
olduklar# "uuruna sahip olma)a %a"lam#"lard#. 'u hususta %ilhassa %!y!k
>lim ve tarih(i A. Gru"evski 8Pru"evski9=nin tesiri dokunmu"tur. !rl!
merke$lerde kurulan muhteli, ilim ve sanat dernekleri <Hkrayna
milliyet(ili)ini< geli"tirmek ve yaymak yolunda ,aaliyete ge(tiler. 'unun
i(indir ki, -3-D Rus ?htil>li %a"lad#)# $aman Hkraynadaki mill 6ereyanlar
(ok kuvvetli %ir hale gelmi" %ulunuyordu. Ayn# $amanda Hkrayna=da
sosyalist 6ereyanlar# da kuvvetlenmi" ve %u hususta %ilhassa Almanya=n#n
tesiri g:r!lm!"t!. Maten Hkrayna milliyet(ileri de daha $iyade li%eral
g:r!"leri %enimseyen kimselerdiB %u %ak#mdan <Ailliyet(i< lerle
<Sosyalistler< aras#nda ,a$la %ir ayr#l#k da yoktu. Dolay#siyle her iki $!mre
de, Hkrayna=n#n istikl>lini hi(e sayan Sovyet-Rus idare6ilerine ve 'ol"eviklere
kar"# kolay6a an- la"a%ilmi"lerdi.
Rusya=da ihtil>l (#k#n6a, Hkrayna ahalisinin t!rl! $!mrelerini temsil eden
dernekler derhal harekete ge(mi"ler ve &iye, "ehrinde 0 Nisan -3-D tarihinde
ilk mill Hkrayna kurultay#n# toplam#"lard#r. 'u toplant#ya 244 delege
kat#lm#" ve %ununla Hkrayna Parlamentosu anlam#na gelen <Rada< te"kil
edilmi"ti. 'u <Rada< da Hkraynal#lardan %a"ka a$#nl#kta olan Ruslar,
Kehliler ve Qahudiler de vard#. <Rada< parti mensu%iyeti %ak#m#ndan daha
$iyade mutedil sosyalistti ve 'ol"evik kom!nistlerden tek %ir !ye
se(ilememi"ti. 'u suretle &iye, "ehrinde te"ekk!l eden Hkrayna <Rada<s#,
mill Hkrayna hareketinin ve Hkrayna halk#n#n hakik m!messili s#,at#n#
ta"#makta idi. Rada=mn <merke$ sekreterli)i< de, hen!$ te"ekk!l etmemi"
olan, <Hkrayna Aill G!k!meti< g:revini yapmakta idi.
Hkrayna Radas#, Rusya=da ihtil>lin il>n etti)i hakik <demokrasi<
prensiplerini %enimsedi)ini ve <Rusya Demokratik Rumhuriyeti<
52D
(er(evesi i(inde, Rusya ile ,ederal sistem halinde %irlikte ya"ama)a karar
verdi)ini, yani Rusya ile siyas ve ekonomik %a)lar#m muha,a$a ede6e)ini il>n
etmi"ti. 'u hususta, %a"#nda &erenskiy=nin durdu)u, <Pe(i6i G!k!met< ile de
%ir anla"maya var#lm#" ve %u %aptaki anla"ma Petrograd=da 54 Ga$iran -3-D
tarihinde im$alanarak resmiyet kes%etmi"ti. 'una g:reJ &erenskiy h!k!meti,
Hkrayna=n#n geni" :l(!de muhtar %ir !lke oldu)unu resmen tan#m#" ve tasdik
etmi"ti. 'ol"evi$m 6ereyanlar#na k:k!nden kar"# koyan Hkraynal# sosyalist ve
milliyet(iler Petrograd=da iktidar#n 'ol"eviklerin eline ge(mesi !$erine,
Rusya=dan ayr#lma)a karar verdiler. <Rada< tara,#ndan 3 &as#m -3-D
tarihinde ne"redilen ve III. say#l# %eyanname 8uni- versal9 ile <Hkrayna=n#n
Rusya ile ,ederal %a)lar#n# kesmi" oldu)u< %ildirilmi"ti.
Gal%uki 'ol"evik Rus liderler, Hkrayna=y# muhakkak Sovyet- Rusya=n#n
idaresi alt#nda tutma)a karar vermi"ler ve %u yolda asker kuvvet kullanma)a
%a"lam#"lard#. Sovyet-Rus idare6ilerinin iddialar#na g:reJ &iye,=teki Rada,
Hkrayna ahalisinin m!messili olmay#p, sade6e <$enginler, (i,tlik sahipleri,
%urSuva s#n#,#n#n organ#< idi. Sovyetlerin iddias#J <Hkraynal# i"(i, k:yl!,
asker ve hakik sosyalist 8yani 'ol"evik9 $!mrelerin ar$ular# Petrograd=daki
gi%i %ir Sovyet reSimi< kurmakt#. 'unu ger(ekle"tirmek !$ere Petrograd=daki
Sovyet makamlar# &iye, "ehrini ele ge(irmek i(in asker "evkine karar,
verdiler. Nitekim aslen Polonya=h %ir Qahudi olan Gu$arski ve %ir Rus olan
Aurav=yev=lerin kumandas# alt#nda &#$#l k#talar Hkrayna "ehirlerini i"gal i(in
harekete ge(irildi. Gal%uki Rada=n#n hen!$ asker te"kil>t# tamamlanm#"
de)ildi. 7ok a$ say#da <Hkraynah asker< vard#. 'u durum kar"#s#nda
Rada=ya %a)l# kuvvetlerin say#6a ve sil>h(a kendilerine (ok !st!n olan &#$#l
k#talara kar"# koymas# imk>ns#$d#. Nitekim a$ %ir $aman i(inde Hkrayna=n#n
%ir(ok k:y!, kasa%as# ve "ehri &#$#llar tara,#ndan i"gale %a"land#. -1 ;6ak
-3-2 tarihinde de &iye, "ehri &#$#l askerler tara,#ndan i"gal edildi. Rada da
%u durum kar"#s#nda &iye,=ten gitmek $orunda kald#.
'!t!n %unlar olup %iterken, yukar#da da %elirtildi)i ve(hile 'rest-
Kitovsk=ta %ar#" m!$akereleri %a"lam#"t#. Hkrayna Radas# da %undan isti,ade
ederek, Almanya ve m!tte,ikleri ile ayr# %ir %ar#" akdetmek ve &#$#l Rus
%ask#s#ndan kurtulmak i(in te"e%%!se giri"mi"ti. 'u maksatlad#r ki, <Rada<
3I.. ;6ak -3-2 tarihinde / say#l# %ir %eyanname 8universal9 ile <Hkrayna=n#n
istikl>lini< il>n etti.
-
' D9A G2 T2 )arton 'DD&*2 '( ?cak '*'8 tarihli resmF yaz2
522
'unun !$erine tamamiyle m!stakil %ir devlet s#,at#yle, 'rest-Kitovsk- ta
Almanya, Avusturya-Aa6aristan, !rkiye ve 'ulgaristan ile %ar#"
m!$akerelerine giri"ti. P:r!"meler s!r=atle neti6elenmi" ve 3 *u%at -3-2
tarihinde muahedeler im$alanm#"t#.
Var#lan anla"ma gere)in6eJ !rkiye, Hkraynay# tamamiyle m!stakil %ir
devlet olarak tan#yor ve %unun i6a%# olarak da kar"#l#kl# diplomatik
m!nase%etler kurula6ak ve el(iler g:nderile6ek, konsolosluklar tesis
edile6ekti. &aradeni$=in ku$eyinde m!stakil %ir Hkrayna kurulmas# !rkiye
i(in %!y!k %ir :nemi hai$di. 'ununla ?stan%ul ve 'o)a$lar !$erine y!$ler6e
y#l %oyun6a (:ken Rus tehdidi giderilmi" ola6akt#. Hkrayna hen!$ te"ekk!l
halinde olmas# hase%iyle, %u devlet !rkiye i(in hi(%ir tehlike konusu
olmaya6akt#. ;smanl# Devleti, &#r#m=da te"ekk!l ede6ek %ir atar 8!rk9
devletini de desteklemek ve gerekirse !rk kuvvetlerini &#r#m=a dahi g:nder-
mek suretiyle, Hkrayna=n#n &aradeni$=deki mutlak h>kimiyet te"e%%!s!ne
daima kar"# koya6ak %ir halde idi. 'ir de Hkrayna ile !rkiye aras#ndaki
tarih %a)lar da kuvvetli olup, Hkraynal#lar#n %ir(o)u !rkiye=ye kar"#
sempati %eslemekte idiler. ?"te %!t!n %u m!l>ha$a ve m!tal>alarla 'rest-
Kitovsk=ta Hkrayna ile akdedilen anla"ma ?stan%ul=da ve !rk mat%uat#nda
(ok iyi kar"#lanm#"t#.
Almanya ve Avusturya=dan asker yard#m almak suretiyle, Hkrayna=n#n
%elli %a"l# yerleri &#$#l Rus k#talar#ndan temi$lendi ve &iye, "ehri yeniden
%a"kent olmak !$ere Hkrayna <Galk Rumhuriyetinin Aill h!k!meti
kuruldu.< Aama,ih ?htil>lin %a"#nda ve &#$#llar#n idaresi $aman#nda yap#lan
a"#r# <sosyali$m< denemeleri ve ter:r reSimi, Hkraynal#lar aras#nda "iddetli
tepkiler yapm#" ve Hkrayna=da asayi"in temini ve normal hayat sa)lanmas#n#n
an6ak kuvvetli %ir idare ile m!mk!n ola6a)# kanaati has#l olmu"tu. 'u ka-
naatin sonu6u da idarenin %a"#na Peneral Paul Skoropadski=nin ge(mesi ve
diktat:rl!k reSiminin kurulmas# oldu.
Getman 8%a"kumandan9 Skoropadski devlet %a"kan# s#,at#yle Hkrayna=da
d!$enli %ir idare kurmak g:revini !$erine ald#. Aama,ih %unun %a"ar#lmas#
ve asayi"in sa)lanmas#, %ilhassa 'ol"evik propagandas# ve ayaklanmalar#
y!$!nden, hayli $or %ir i"ti. Gar%in yaratt#)# s#k#nt#lar ve %ilhassa &#$#llar
idaresindeki m!sadereler neti6esinde Hkrayna=da yiye6ek darl#)# a$am
dere6eyi %ulmu", ekonomik durum tamamiyle %o$ulmu"tu. Ayn# $amanda
Almanlar#n %ask#s# ve %ir tak#m madd talepleri 8$ahire ve ham madde9,
ku$ey=den Aoskova- Sovyet kuvvetlerinin daim tehdidi, Hkraynada normal
durumun
523
tesisine imk>n vermiyordu. 'undan dolay# Getman Skoropadski, iktidar#
elinde tuta%ilmesi i(in her "eyden :n6e Almanlara, yani yahan6# kuvvetlere
dayanmak me6%uriyetinde kalm#"t#.
'rest-Kitovsk=taki anla"ma gere)in6e Hkrayna=n#n ?stan%ul=a %ir
diplomatik m!messil g:ndermesi gerekiyordu. 'u g:reve Aikola Kevitskiy
ad#nda %iri 8ge(i6i m!messil-resident9 olarak atand#. Hkrayna h!k!metinin
%u karar#, Hkrayna6a olarak kaleme al#nan 8ve Crans#$6a ter6!mesi de
le,,edilen9, 2 Nisan -3-2 tarihli %ir ya$# ile Sadra$am al>t Pa"a=ya %ildirildi.
-
Kevitskiy 54 Aay#s 8-3-29 tarihinde ?stan%ul=a gelmi" ve a$ sonra resmen
va$i,esine %a"lam#" oldu. Kevitskiy an6ak ge(i6i m!messil oldu)undan, daim
%ir el(inin tayini i6ap ede6ekti. Nitekim %u va$i,eye Sokrokin 8Sorokin O9
ad#nda %ir kimse atana6akt#. Cakat, .3 Fkim -3-2 de ?stan%ul=a Hkrayna
el(isi olarak atanan Sokrokin 8O9, Aondros A!tarekesi 854 Fkim -3-29
!$erine va$i,esi %a"#na gidemedi. A!tarekeden sonra, $aten !rkiye ile
Hkrayna aras#ndaki m!nase%etler kesildi. Di)er yandan Almanya=n#n
ma)lu%iyeti neti6esinde Skoropadski=nin reSimi de (:km!" ve Hkrayna
yeniden &#$#llar#n istil>s#na u)ram#"t#. Aill Hkrayna G!k!meti de %:ylelikle
ortadan kalkt# ve milliyet(i Hkraynal#lardan %ir (o)u <siyas m!lte6i<
s#,at#yle 'at#-Avrupa, &anada ve Amerika 'irle"ik Devletlerine s#)#nd#lar.
Hkrayna=ya !rkiye tara,#ndan da diplomatik m!messiller ve
konsoloslar g:nderildi. &iye,=e el(i olarak ilk :n6e, harp %a"larken St.
Peters%urg=da maslahatg!$>r olan Cahreddin 'ey=in tayini d!"!n!lm!"t! 8-3
Aay#s -3-2 tarihlerinde9B ,akat Cahreddin 'ey oraya g:nderilmemi" ve
yerine de s>%#k Atina el(isi v6 hari6iye ne$aretinin eski memurlar#ndan olup
/2 ya"#ndaki Ahmed Auhtar 'ey &iye,=e diplomatik m!messil s#,atiyle tayin
edilmi"ti. Ahmed Auhtar 'ey=in &iye,=e hangi tarihlerde gitti)i %ilinmiyorB
an6ak oraya muvasalat# m!nase%etiyle, &iye,=te Hkrayna dilinde, (#kan
<Novo Rada< ga$etesinin -1/. say#s#nda 8-/ Fyl!l -3-29 u$un %ir ya$# (#km#",
Hkrayna ile !rkiye aras#ndaki m!nase%etlerin samimiyet v6 :nemi !$erinde
durulmu"tu.
Ahmed Auhtar 'ey=in, -. Fkim -3-2 tarihinde Getman Skoropadski
tara,#ndan parlak %ir merasimle ka%ul! ve kar"#l#kl# dostluk nutuklar#
(ekilmesi, !rkiye ile Hkrayna aras#ndaki dostluk %a)lar#n#n ne kadar
samim oldu)unu %ir kere daha g:stermi"ti.
' D9A G2 T2 )arton >o2 ''C2, BkzK 7kler2
@*H
'u nutuklarda hem ma$ideki yak#nl#k hat#rlanm#" ve hem de gele6ek i(in
!mitler %eslenmi"ti. Aaalese, gele6ek i(in !mitler %o"a (#kt#, (!nk! %u resmi
ka%ulden iki ha,ta 8daha do)rusu -2 g!n9 sonra !rkiye, ma)lN%iyet
m!tarekesini im$alam#"t#.
&iye,=teki %u ilk ;smanl#-!rk m!messili (ok k#sa %ir $aman
kala%ildi)inden, $ikre de)er her hangi %ir ,aaliyette %ulunmas# imk>ns#$d#.
Aama,ih iki ay kadar &iye,=te %ulundu)u $aman $ar,#nda yine de Hkrayna ve
Rusya ahvali hakk#nda %ir(ok "eyi yak#ndan g:rm!" olmas#, Ahmed Auhtar
'ey i(in yine de k#ymetli %ir te6r!%e olmu"tu. 'u te6r!%esi ona sonralar#,
Ankara=daki Aill G!k!met $aman#nda (ok ,aydal# ola6akt#r. &endisinin
-3.. de Aoskova=ya Ankara G!k!meti '!y!kel(isi s#,atiyle tayin edildi)i
$aman, %!s%!t!n ya%an6#l#k (ekmedi)i de muhakkakt#r.
Ahmed Auhtar 'ey, Aondros A!tarekesi=nden sonra ?stan%ul=a
d:nm!" ve a$ sonra siyas hayata at#larak -3 ;6ak -3-3 da ?stan%ul=dan
me%us se(ilmi"tir. Ae6lis-i Ae%usan=#n ?ngili$ler tara,#ndan da)#t#lmas#
!$erine 8-1 Aart -3.49 Ahmed Auhtar 'ey Ankara=ya ge(mi" ve Aill
A!6adele $amamnda Gari6iye vek>letinde %!y!k hi$metlerde %ulunmu"tur.
Qusu, &em>l 'ey yerine Gari6iye Vekili vekilli)ini yapan Ahmed Auhtar
'ey, a$ :n6e %elirtildi)i gi%i, Aoskova=ya se,ir olarak g:nderilmi"tir.
&iye,=de <diplomatik m!messillik< ten %a"ka %ir de konsolosluk ihdas
edilmi"ti. 'a"konsolos olarak Ahmed Cerid 'ey 8sonraki ek9 atanm#"t#.
Cerid 'ey=in &iye,=e en ge( emmu$ 8-3-29 ortalar#nda varm#" olmas# l>$#m
gelir. Garkov "ehrinde de Ruh 'ey ad#nda %ir konsolos vard#B ayr#6a Go6a
'eyde 8;dessa=da9 %ir !rk konsolosu vard#.
Hkrayna=da durum %ir t!rl! istikrar %ulamam#"t#. 'una ait
'a""eh%end6r 8konsolos9 Ahmed Cerid 'ey=in, 0 Fyl!l -3-2 tarihli &iye,=den
g:nderdi)i "u rapor %u tarihlerde Hkrayna=daki durum hakk#nda a(#k %ir
%ilgi vermektedir. Raporu aynen naklediyoru$J
<8Gari6iye Ne$aretine9 Hkrayna=da hen!$ mukarrer %ir h!k!met
teess!s edememi"tir. Fn y!ksek kudret-i siyasiye Alman i"gal
ordusunun elindedir. '!t!n Hkrayna=da Alman ve Avusturya=l# .04-544
%in asker vard#rB yaln#$ &iye,=de 54 %in Alman askeri vard#rB "ehrin
6ivar# da ayr#6a / ta%ur Alman askeri ile muha,a$a edilmektedir. Di)er
Hkrayna "ehirlerinde de asker (okturB Almanlar $evahire g:re pek
$iyade m!teyakk#$ davran#yorlar. Ger
53-
tara,ta g:$!ken (i,te nev%et(i ve t!,enk u6unda s!ng!d!r. 'unun se%e%i
Hkraynal#lar#n $aa,# ve h!k!mete ehil olmamalar#d#r.
Hkraynal#lar kendilerini memleket dahilinde .0 milyon
addetmektedirlerB %>ki -0 milyonu da '!y!kruslar ve di)er milletlerin
te"kil eyledi)ini iddia ediyorlar. Hkrayna i(in en m!him dertlerden %iri
de %u k#lleti n!,ustur 8hal%uki Cerid 'ey %u hususta yan#lm#"t#B
Hkraynal#lar hakikaten .0 milyon idiler. A. N. &.9. ?kin6isiJ Gars noktai
na$ar#nda, %ug!ne kadar millet-i h>kime de)il, millet-i mahkNme olmak
hase%iyle idareye ademi liyakattir. Aemleketi %asit %ir surette idare i(in
%ile k>,i dere6ede Hkraynal# anas#r %ulunmamaktad#r. Hkraynal#ya
Alman yard#m ederse %ir "eye %en$iyorB etme$se muhakkak Ruslar#n
ianesine muhta( kal#yor. Ruslar da %u kuvvetlerinden isti,ade ediyorlar.
'ug!n heyet-i v!kel>dan iti%aren en k!(!k memuriyete kadar %!t!n
te"kil>t %u illet ile malNl %ulunuyorJ Hkraynal# ve '!y!krus 6idali.
Geyet-i v!kel> riyasetinde Rus tara,tar# %ir $at mev6uttuJ
Pospodin Ki$ogu%, $eki ve <souple< olan %u $at daima Rus
kon,ederasyonundan %ahseylemektedir. Hkrayna heyet-i v!kel>
riyasetinde %undan %ahsetmek, kailin temay!l! hakikisini iraeye k>,idir.
'undan sonra gelen ka%ine a$alar# da yar# yar#ya Rus ve
Hkraynal#lard#r. Gari6iye Na$#r# Doro"enko ve Aaari, Na$#r# Vasilenko
m!,rit Hkrayna6#lard#r. 'unlar#n ne$aretlerinde resmen Hkraynal#
lisan# m!stameldirB %una muka%il mesel> ia"e na$#r# Par%er 8O9
ga$etelerde resmen ne"retti)i %ir tamimde, Rus(a ya$#lmayan istidalar#n
y#rt#l#p at#la6a)#n# payitahttan il>n eylemi"tir. 'u ihtil>,a ra)men,
ka%ine yine %il>m!naka"a devam ediyor. Cakat devam etmek demek i"
yapmak m>nas#nda demek de)ildir. Gi(%ir dairede hi(%ir i"
g:r!lmemektedir. Neti6ede %ir(ok g!r!lt! ve kala%al#k. i6aret N>$#r#
%endeni$e, posta ve telgra,#n Dahiliye Ne$>retine mer%ut oldu)unu
s:yledi. Gal%uki Posta ve telgra, Aesai Ne$>retine mer%ut. Istitl>at#ma
g:re N>$#rlardan %ir(o)unun i"i mena,ii "ahsiyelerini temin eylemektir
8Vagon ve nakliye ti6areti %urada pek ,a$la reva( %ulmu"tur9. 'unun
i(indir ki, Na$#rlar s#k s#k yerlerini di)er arkada"lar#na tevdi ediyorlar.
?dare te6r!%esi$lerin elindedir. Gi( %ir i" i(in yorulmak istemiyorlar. Ve
en adi %ir i"i mutlaka %irka( ki"i ile takip ettirerek yapt#ra%iliyorlar.
?nti$am ve insi6am o kadar me,kuddur.
53.
Hkrayna ordusu hen!$ munta$am %irka( alaydan i%arettir. 'una
<Getman Askeri< diyorlar. Hkraynal#lar ;rduda Alman yard#m#n#
hissiyat-# millyelerine muhali, %ularak, reddediyorlar. 'endeni$e
Almanlar da %u inti$am# te"vik etmiyorlar gi%i geliyorB ;rdunun
%a"#nda Peneral Ragu$a isminde ya"l#6a %ir $at var ki, pek dirayetli
olmad#)# umumen rivayet olunmaktad#r.
'!t!n na$#rlar#n "iddetle i"tigal ettikleri yeg>ne %ir i" vard#rJ
&iye,=te adam yat#ra6ak yer %ulmak. 'e" tane ayr# ayr# komisyon.
'unun hari6inde Almanlar ve Avusturyal#lar <tek>li,-i har%iye< usul!
ile va$=#yer hakk#n# hai$ %ulunmaktad#rlar. &imse %ir ge6e yatt#)#
yerden ertesi g!n dairelerden %irinin emri ile soka)a at#lm#ya6a)mdan
emin de)ildir. Aama,ih %u yedi daireden %irka(# u)ra"t#)# halde, el=an
%endeni$e d:rt odal#k %ir daire %ulamad#lar.
Rusya=n#n her tara,# anar"iye maru$ %ulundu)u i(in <%!y!k< ve
<k!(!k< Rusya=n#n her tara,#ndan herkes %uraya s#)#nm#"t#r. .04 %in
ki"ilik "ehirde elyevm %ir milyondan ,a$la halk meskNn %ulunuyor. 'u
umum %ir rahats#$l#kt#r ve Hkrayna h!k!meti i(in de %!y!k %ir gaile
te"kil etmektedir. Rusluk, Hkraynal#l#k ve 'ol"eviklik ser%est(e
(arp#"a%#lselerdiB kavi olan di)erini e$er ve olduk(a payidar %ir "ekl-i
h!k!met teess!s ederdi. Gal%uki Alman i"gali %u 6idali yar# yolda
%#rakm#"t#r. 'unun i(in %!t!n "u temay!ller k!l alt#ndaki ate" gi%i i(in
i(in yan#yor ve her dakika ,everana m!heyya %ulunuyor. &iye,=in i(inde
k!(!k pat#rd# olun6a, %!t!n ahali ka(ma)a %a"layor. 7!nk! mev6ut
6idal-i ha,iyi herkes i"idiyor, %iliyor ve hissediyor ve her dakika ihtil>l
%ekliyor. P!r6! se,areti te%as#n# hakikaten teslih eylemektedir.
Son g!nlerde, "ekl-i h!k!metin te%edd!l ede6e)i ve Get- man=#n
h!k!metten (ekilerek, yerini Rus tara,tarlar#na %#raka6a)# rivayet
edilme)e %a"land#. 'endeni$ %unu mevsuk addetmiyorsam da, "ehir
dahilinde mus#rren rivayet ediliyor. Cilhakika Getman 'erlin=e
giderken, %a"vekil Ki$ogu%=a %ir mektup ya$arak, gay%u%etinde
kendisini reis-i h!k!met ve Vasilenko=- yu muavin tayin eyledi)ini ve
Senato=dan dahi iki a$an#n intihap edilmesini emretmi" idi. Senato
intiha%#n# m!teakip, Ki$ogu% ne"reyledi)i %ir %eyannamede, devlet idare
koleSinin kendisinin riyasetinde, >yandan u"enko ve har%iye na$#r#
Ragu$a=- dan m!rekkep olup, Getman Almanya=da oldu)u m!ddet(e,
ve
535
yahut hastalan#r, :l!r veya her hangi %ir se%eple avdet etme$se, memleketi
i"%u <devlet koleSi<nin idare ede6e)ini il>n ettirmi"ti. Getman=#n avdet
etmiye6e)i hakk#ndaki "ayia da %uradan ikti%as etmi" olsa gerekir.
Ger halde hen!$ mill te"ekk!l ve tekevv!nde %ulunmaktad#r.
Hkraynal#lar#n %ir devlet te"kil ede%ile6eklerine itimat me,kuttur. Gele
Hkrayna=n#n Rusya=dan ayr# ya"aya%ile6e)ini tasavvur eden %ile
%ulunmuyor. Hkrayna=n#n %ug!nk! "ekli, 'ol"evik isyan#ndan
kurtulmak i(in ka%ul edilmektedir. Qoksa Rusya=n#n ve Hkrayna=n#n
hakik ve en kuvvetli 6idali sermayi, vesa=i, ve amel, nam-# di)erle Rusluk
ve 'ol"eviklik 6idalidir. Hkrayna "u 6idal-i hakiki=de ge(i6i %ir rol
oynayana %en$iyor.=<
)iye# 'a""eh%enderi Ahmed Cerid 'ey=in Hkrayna=daki duruma ait, hi(
de i( a(#6# olmayan %u raporu hakikaten o $amandaki (ok kar#"#k ahval
hakk#nda ayd#nlat#6# %ilgi vermi"ti. Hkrayna <mill< veya <Getman
8Skoropadski9 G!k!meti< i(ten asayi"i sa)laya6ak imk>n ve vas#talara sahip
de)ildiB an6ak Alman i"gal kuvvetleri sayesinde ayakta dura%iliyordu.
Aama,ih Hkrayna h!k!metinin kendi memleketi d#"#nda, mesel> &#r#m=da
hak iddia etti)i %iliniyor. 'unun !$erine &#r#m G!k!meti Adliye Na$#r# Keh
A!sl!manlar#ndan A6h- matovi(, !rkiye se,iri Auhtar 'ey ile g:r!"m!" ve
m!$aheretini istemi"ti.
.
Hkrayna=daki va$iyetin Almanya=n#n ma)lu%iyete git-
mesiyle %!s%!t!n (#)#r#ndan (#ka6a)# muhakkakt#. Nitekim Hkrayna <mill
%ir h!k!met< olarak devam edemedi ve -3-3 y#l# *u%at %a"lar#nda &iye,
'ol"eviklerin eline d!"!n6e, <Aill Hkrayna< da %ir devlet olarak sona erdi.
'rest-Kitovsk 'ar#"#=ndan Aondros A!tarekesine kadar ge(en seki$ ay
gi%i (ok k#sa %ir $aman i(inde Hkrayna ile !rkiye aras#nda yap#lan
diplomatik m!nase%etler, &iye,, Garkov ve ;dessa=ya g:nderilen m!messiller
ve konsoloslar, ?stan%ul=a gelen Hkrayna G!k!metinin temsil6ileri sayesinde
iki memleket aras#nda dost(a m!nase%etlerin %a"lasaas# ve geli"mesine yol
ha$#rlanm#"t#. Cakat mev6ut a)#r "artlar ve har%in seyri %u m!nase%etlerin
gerekli %ir "ekilde geni"lemesini engelledi. Aama,ih %u kadar k#sa %ir $aman
i(inde ?stan%ul=dan %a$# kimselerin, %unlar aras#nda Rel>l Nuri 'ey gi%i
tan#nm#" %ir ga$ete6inin, Hkrayna=ya seyahat ettikleri %iliniyor.
' D9A G2 T2 )arton >o2 '%(2
% Ayn yerde2
53/
'u seyahatlar dolay#siyle oradaki "artlar# yerinde g:rmek m!mk!n olmu"tu.
Aym $amanda Hkrayna ve Rusya=daki umum durum ve 'ol"evik hareketleri
hakk#nda da %ilgi edinmek m!mk!n olmu"tu. ;dessa ile ?stan%ul ve
&aradeni$ Kimanlar# ile &#r#m aras#nda yeniden vapur se,erlerine %a"lanmas#
da, a$ da olsa ti6aret ,aaliyetine imk>n vermi"ti.
!rkiye=nin ma)lu%iyeti, ?stan%ul ve &aradeni$=e ?ngili$ ve Crans#$
donanmalar#n#n gelmesi, Hkrayna=da &#$#llar#n h>kimiyetinin kurulmas#
!$erine !rkiye ile Hkrayna aras#ndaki m!nase%etler tamamiyle kesildiB
an6ak ka(ak e"ya ta"#yan takalar vas#tasiyle (ok mahdut :l(!de Anadolu
sahi%i ile &aradeni$=in ku$ey sahilleri aras#nda m!nase%etler yap#lmakta idiB
%u (e"it gidi"-geli"ler %ilhassa 'ol"evik propagandas#n#n yay#lmas#nda epey
rol oynad#)# gi%i, sonralar#, Aill A!6adele $aman#nda Rusya=dan ka(ak sil>h
ta"#makta da %!y!k hi$meti dokunmu"tur.
-3-2 de, 'rest-Kitovsk 'ar#"#=n# m!teakip !rkiye ile Hkrayna
aras#ndaki yak#n m!nase%etler (ok a$ s!rmekle %era%er, %unun yank#lar#
Hkraynal# milliyet(iler aras#nda u$un $aman devam etmi"tir. Ailliyet(i
Hkraynal# mah,iller %u <mes=ud g!nleri< her ,#rsatta anmaktan geri
kalmamakta, ve o $aman !rkiye tara,#ndan g:sterilen yak#nl#)# "!kranla
yadetmektedirler. 3 *u%at -3-2 tarihinde 'rest- Kitovsk=ta Hkrayna ile
!rkiye aras#nda akdedilen <'ar#" ve dostluk muahedesi< hakikaten her iki
memleketi %ir%irine %a)layan ve kar"#l#kl# olarak en samim hislerle akdedilen
%ir anla"ma idi. Gal%uki (ok sonralar#, Ankara G!k!meti ile <Sovyet
Sosyalist Hkrayna Rumhuriyeti< aras#nda akdedile6ek olan <Dostluk ve
karde"lik muahedesi<nin %!t!n g:steri"lere ra)men, 'rest-Kitovsk=taki
anla"man#n yerini tu- tam#ya6a)#n# ilerde g:re6e)i$.
530
I+
PAKbP &FAAK? 'FQlN A;S&;VA FK7lKlRI
P e t r o g r a d = d a k i & a r ma & o mi s y o n
Sovyet h!k!metinin -5I.1 &as#m -3-D tarihinde Almanlara m!tareke
akdi i(in yapt#)# ilk m!ra6aattan sonra . I - 0 Aral#k -3-D tarihinde 'rest-
Kitovsk=ta ge(i6i %ir m!tareke akdedildi)ini ve %unun u$at#larak %ar#"
m!$akerelerine %a"land#)#m yukarda g:rm!"t!k. 'u m!tareke ile %!t!n
6ephelerde ate" kesilmesinin h!k!mleri tes%it edilmi"ti. 'ir de m!tarekeye
il>ve olarak, esirlerin m!%adelesini, ekonomik ve k!lt!r m!nase%etlerinin
tan$imi i(in de, ilgili %!t!n devletler m!messillerinin i"tiraki ile Petrograd=da
%ir <&arma &omisyon< te"kil edile6ekti. 'rest-Kitovsk=ta %a"lana6ak olan
%ar#" m!$akerelerinin neti6eleri %eklenmeden Alman ve Avusturya h!k!-
metleri Petrograd=a hemen delegelerini yollamak i(in harekete ge(tiler.
;smanl# devletinin de m!tte,iklerini takip ede6e)i a"ik>rd#. Nitekim
istan%ul=da Petrograd=a gide6ek heyetin te"kiline giri"ildi.
!rk heyetinin %a"#na eski Atina el(isi Palip &emali 'ey 8sonraki adiyle
S:yleme$o)lu9 getirildi. A>l ve iktisad meselelerle ilgilenmek ve
m!$akerelere kat#lmak !$ere maliye ne$areti m!,etti"lerinden urhan 'ey
tayin edildi. 'ir de, o s#ralarda !rk esirleri i"leri ile me"gul olmak !$ere
<Gil>l-i Ahmer< tara,#ndan &openhag=a g:nderilmi" olan Qusu, Ak(ura 'ey,
al>t Pa"a=mn 'erlin=de iken verdi)i emri ile %u heyete kat#ld#. Qusu, Ak(ura
'ey=in hangi tarihlerde Petrograd=a vard#)# %ilinmiyorB an6ak kendisinin -
Arahk -3-D tarihinde &openhag=dan %ir rapor yollam#" oldu)una g:re,
Petrograd=a %u tarihten (ok daha ge( vard#)# anla"#l#yor. Maten, al>t Pa"a,
'erlin=e ;6ak ay#n#n 8-3-29 ilk ha,tas#nda, 'rest-Kitovsk=a giderken
u)ram#"t#B demek ki, Qusu, Ak(ura 'ey de ;6ak %a"lar#nda &openhag=dan
veya 'erlin=den hareket etmi"tir.
@*D
Maten Palip &emali 'ey de ?stan%ul=dan an6ak .3 Aral#k 8-3-D9
tarihinde hareket etmi" ve 'alkan treni ile Viyana !$erinden 'erlin=e
varm#"t#. 'urada 'rest-Kitovsk=taki !rk heyetine %a"kanl#k ede6ek olan
al>t Pa"a ile de g:r!"m!" ve gerekli tamamlay#6# malNmat# alm#"t#. Palip
&emali 'ey, Sto6kholm !$erinden Petrograd=a gitmi" ve oraya vard#)#nda
Alman ve Avusturya heyetlerini %ulmu"tu. <Auhtelit &omisyon<un ilk
toplant#s# - ;6ak 8-3-29 tarihinde yap#lm#", ,akat %una !rk delegesi
kat#lamam#"t#. Petrograd=da %u s#ralarda ;kto%er ?htil>linden sonraki
'ol"evik iktidar#n#n %a"lang#( havas# esiyordu. Qiye6ek s#k#nt#s# ve di)er
yoksulluklar adamak#ll# %a"lam#"t#. *ehirde s!kNnet ve asayi" h!k!m
s!rmekle %era%er, anar"inin :n! tamamiyle al#nm#" de)ildi.
Palip &emali 'ey, ta%iatiyle, Sovyet h!k!metinin !rkiye ile ilgisi olan
,aaliyetlerini de takip ede6ekti. Nitekim, tam onun Petrograd=a muvasalat#
s#ras#nda, Sovyet G!k!meti tara,#ndan .3 Aral#k - 3 - D I - - ;6ak -3-2
tarihinde !rk Frmenistan#=na ait %ir dekret 8ni$am9 yay#nlanm#" ve %ununla
Rus i"gali alt#nda %ulunan !rk ara$isindeki Frmenilere kendi %a"lar#na
te"kil>tlanma ve <kendi mukadderatlar#n# kendilerinin tayin hakk#n#
tan#d#)#n#< resmen il>n etmi"ti. Sovyet h!k!metinin %u karar# do)rudan
do)ruya !rkiye- nin haklar#na m!dahale mahiyetinde idi. Palip &emali 'ey
%u hususta hemen 'rest-Kitovsk=a, Sadra$am al>t Pa"a=ya %ir tel (ekerek
durumdan ha%erdar etti.
-
<&arma &omisyon< iki komisyon halinde (al#"a6akt#. 'iri esirlerin
durumunu ele ala6ak ve %unlar#n halini iyile"tirmek i(in gerekli ted%irlere
%a"vura6akt#. ?kin6i &omisyon da, mal ve iktisad meselelerin, al#"-veri"
m!nase%etlerinin d!$enlenmesi !$erinde dura6aklard#. Rus-'ol"evik
murahhaslar# ilk toplant#da 8-3 ArahkI - ;6ak -3-29 (ok isteksi$
davranm#"lard#B onlara g:reJ 'rest-Kitovsk m!$akereleri ge(i6i mahiyette idi
ve har%in tekrar %a"lamas# kuvvede muhtemeldi. 'u durum kar"#s#nda
&omisyon=un an6ak malNl esirlerin m!%adelesi i"i ile me"gul olmas#
gerekmekte idi. Dolay#siyle mal ve iktisad meseleler geriye %#rak#la6ak,
an6ak posta ve telgra, ile demiryolu m!nakal>t#n#n yola konmas# meselesi ele
al#na6akt#.
.
Anla"#lan %u <&arma &omisyon<a kat#lan Rus murahhaslar#,
Kenin=in :ne s!rd!)!, <hemen %ar#" akdi<ni %enimseyenlerden de)illerdi.
' D9A G2T2 DosyalarK '%@, '%C ve '%(A )artonlar ''C, 'DD2 % Turhan Beyin =etro-
0rad'dan @' )"n2 ::2 '*'8 tarihli mektubu D9A G2 T2 )arton >o2 'DD2
% Eali/ )emali Beyden Gariciye >azr Ahmed >esimF Beye, Berlin2 Adlon ?teli, % >isan
'*'8 tarihli mektubu2 DlA2 G2 T2 Dosya >o2 *%2 )ayt >o2 *'82
53D
A!$akerelerin en :nemlisi,- ta%i, Almanlar ile Ruslar aras#n- dakileri
idi. !rkiye ile posta v6 telgra, muha%eresi i"i %irtak#m g!(l!kler
ar$ediyordu. &aradeni$ tariki ile yap#la6ak nakliyat, esirlerin ta"#nmas# ve
postalar#n "evkine m!nhas#r kala6akt#. Anla"maya var#lamayan meseleler
aras#nda %a"ta para havalesi, yani ru%le=nin tahvili i"i geliyordu. Ruslar,
ru%le=nin harpten :n6eki rayi6inin esas tutulmas#n# talep etmi"lerdi. Gal%uki
m!tte,ik heyetler %una yana"mad#larB (!nk! ru%le (ok d!"!kt!. Aama,ih
Almanlar ile Ruslar aras#nda %u hususta %ir ,orm!l %ulunmu" ve hemen tat-
%ikine giri"ilmi"ti.
Petrograd=a g:nderilen !rk heyetinin <paras#$l#k< y!$!nden %!y!k
s#k#nt#lara maru$ kald#)# anla"#l#yor. 7!nk! kendilerine g:nderilen tahsisat
vaktinde yeti"memi"ti. Ayr#6a %ir ,evkal>de tahsisat da verilmemi"ti. Lstelik
para tahvili i"i de Rusya=daki "artlar i(inde (ok m!"k!ld!. 'u durum
kar"#s#nda Palip &emal 'ey=in kendi 6e%inden %ir(ok masra, yapt#)# 8044
lira9 %iliniyor.
!rk heyeti ad#na m!$akerelere kat#lan urhan 'ey=in i,adesine g:reJ
Ruslarla yapdan %u (al#"malar sonunda vardan kararlar#n tat%ikinde %ir(ok
m!"k!l mev6uttu. 'unlar "unlard#J -. Fski 7arl#k reSimi memurlar#n#n
sa%otaS ve isti,alar# y!$!nden 8Petrograd=daki9 Sovyet G!k!meti idareyi
y!r!te6ek unsur %ulmakta g!(l!k (ekiyordu. .. Petrograd=daki <Aerke$
G!k!met< her ne kadar %u anla"may# akdetmi"se de, kendisine ta%i
vil>yetlerdeki mahall h!k!metlerin 8idarenin9 merke$den gelen emirlere
kulak asmad#klar# g:r!l!yordu. 5. Rusya hal-i ha$#rda hemen hemen her
tara,ta, da)#lm#" 8desagrdgd9 %ir halde olup, s#n#rlarda te"ekk!l eden
h!k!metlerin 8Hkrayna, &#r#m, ;dessa, Don &a$aklar#, &a,kaslardaki t!rl!
h!k!metler9 (o)unun Peters%urg h!k!metini tan#mamalar# ve %a$#lar#n#n da
merke$deki h!k!metle harp halinde %ulunmalar#. 'u suretle, o s#ralardaki
Rusya=n#n istikrars#$ %ir halde %ulunmas#, Petrograd=da var#lmak istenen
anla"malar#n tat%ikini g!( %ir hale koymu"tu. 'unun i(indir ki, esirlerin
m!%adelesi, posta ve telgra, muha%eresi, vapur nakliyat#na ait g:r!"lerin
m!s%et %ir sonu( vermesi "!pheli idi. 'ununla %era%er, %u anla"ma yine de
im$alanm#" %ir vesika idi
-
. 'rest-Kitovsk=ta akdedilen %ar#" ile di)er %ir(ok
mesele halledilmi"ti.
Petrograd=daki <&arma &omisyon< tara,#ndan ka%ul edilen maddeler
aras#nda an6ak <malNl esirlerin hemen m!%adelesi< k#sm#
' Ealib )emalF !6 y l e me z o l u , Ga t r a l a r m, ss 'CH-'C+2
532
tat%ik edile%ilmi"tir. 'una istinaden %irka( y!$ malNl !rk esiri Cinlandiya
ve ?sve( yolu ile yurda d:ne%ilmi"lerdi. 'unun d#"#nda yap#la6ak %a"ka %ir i"
de olmad#)#ndan <Auhtelit &omisyon< a$alar# Petrograd=dan hareketle
'erlin=e gelmi"lerdi.
Geyet !yelerinin ?stan%ul=a d:nd!kten sonra Rusya=daki ahval ve
'ol"evik reSiminin hakik mahiyeti hakk#nda ilgili y!ksek makamlara etra,l#
rapor sunduklar# ve "i,aen de %ilgi verdikleri muhakkakt#r. 'unlar vas#tasiyle
al>t ve Fnver Pa"alar ile Gari6iye ne$areti mensuplar# Rus-Sovyet
h!k!metinin karakteri hakk#nda oldu)u gi%i, Rusya=n#n o $amandaki asker
ve ekonomik $aa,#na da muttali olmu"lard#. Rusya=ya kar"# tat%iki tasarlanan
siyasette %u (e"it %ilgilerin ,aydas# ola6a)# da a"ik>rd#.
P a l i p & e m a l ' e y = i n Ao s k o v a = y a g i d i " i
5 Aart -3-2 tarihinde im$alanan 'rest-Kitovsk 'ar#"#, -2 Aart -3-2
tarihinde III. Sovyetler &ongresin6e Aoskova=da tasdik edilmi"ti. Alman
Rei6hst>g=# da %unu a$ sonra tasdik etmi"ti. ;smanl# Ae6lis-i Ae%usan#n6a da
%u %ar#" metni .2 Aart -3-2 tarihli 6elsede tasdik edildi. asdikli n!shalar
'erlin=de teati edildikten sonra muahede y!r!rl!)e girdi. Anla"ma gere)in6e
kar"#l#kl# diplomatik m!messillerin tayini l>$#m geliyordu. Almanya=n#n
Aoskova el(isi olarak &ont von Air%a6h tayin edildiB Sovyetlerin de
'erlin=deki el(isi A. \o,,e oldu.
!rkiye=nin d6 Aoskova=ya %ir %!y!kel(i g:ndere6e)i muhakkakt#. Rusya
ile m!nase%etlerin :nemi ve %ilhassa Fnver ve al>t Pa"alar#n %ir
m!ddetten%eri g!tmekte olduklar# <!rk(!l!k< 8ve hatt> uran6#l#k9 siyaseti
i6a%#, Rusya=da ya"ayan .4 milyonluk !rk- lsl>m ahali ile !rkiye aras#nda
%a)lar#n kurulmas# ar$usu, Aoskova=ya g:nderile6ek el(inin ,aaliyetine
ayr#6a %ir hususiyet vere6ekti. Qukanda da %elirtildi)i gi%i, 'rest-Kitovsk
muahedesinde <Rusya=daki A!sl!manlara !rkiye=ye hi6ret hakk#< dahi
tan#nm#" ve ayn# $amanda !rkiye=nin Rusya A!sl!manlar# ile ilgilene6e)i
ortaya konmu"tu. 'undan %:yle Aoskova=daki !rkiye %!y!kel(ili)inin
Rusya=daki !rkler ve A!sl!manlarla ilgilenmesi muhakkakt#. !rkiye=nin
d#" siyasetinde %u pro%lem !$erinde ehemmiyetle durulma)a %a"lanm#"t#.
Dolay#siyle Aoskova=ya g:nderile6ek $at#n her- "eyden :n6e <!rk(!< olmas#
"artt#.
533
Fski Atina el(isi olup, Petrograd=daki <&arma &omisyon< da %ulunan
Palip &emal 'ey=in 8sonraki adiyleJ S:yleme$o)lu9 Aoskova=ya g:nderilmesi,
yukar#daki vas#,lan ta"#d#)#na del>let eder. &endisinin <!rk(!< ve %ilhassa
al>t Pa"a ile Fnver Pa"alar#n itimad#m ka$anm#" oldu)u anla"#l#yor. Palip
&emal 'ey=e, gali%a daha Petrograd=a gidi"inden :n6e, Aoskova=ya se,ir
tayin edile6e)i s:ylenmi" ve oradaki ,aaliyeti hakk#nda al>t Pa"a tara,#ndan
gerekli talimat verilmi"ti. 'unlardan %a$#lan Rusya A!sl!manlar#na ait olup
tamamiyle mahrem mahiyette idi. Auhtelit &omisyondaki (al#"ma-, lar#ndan
sonra Palip 'ey ?stan%ul=a d:nm!" ve Petrograd=daki ,aaliyetini Sadra$am
al>t Pa"aya ve Fnver Pa"aya ta,sil>tiyle anlatm#"t#.
-
istan%ul=daki
ha$#rl#klar#n# tamamlad#ktan ve gerekli talimat ald#ktan sonra, . Aart -3-2
tarihinde 'erlin=e m!teve66ihen Istan%uldan hareket etti.
al>t Pa"a tara,#ndan Palip &emal 'ey=e a)#$dan verilen talimat
aras#nda <Rusya=daki A!sl!manlarla m!nase%eder kurmas#, onlar# ir"ad
etmesi, !rkiye tara,#na 6el%e (al#"mas#< v.%. gi%i na$ik hususlar da vard#.
Gatt> i6a%#nda, dahile, yani, A!sl!man ahalinin ya"ad#)# yerlere adamlar,
memurlar g:ndermesi, al>t Pa"a tara,#ndan emir ve tavsiye edilmi"ti.
Aoskova=ya gide6ek heyete ata"e olarak Rem$i Pa"a tayin edildiB esirlerin
i"leri ile me"gul ola6ak <Alman Geyeti< nde g:rev almak !$ere Aaliye
Ne$areti avukatlar#ndan Ali Gaydar 'ey tayin edildi@
Palip &emal 'ey, ?stan%ul=dan ayr#lmadan :n6e, ka%inenin en n!,u$lu
!yelerinden %iri olan Adliye Na$#n 8ve Ahmed Nesim 'ey 'rest-Kitovsk=ta
iken Gari6iye Na$#n Vekili9 Galil 'ey 8sonraki Aente"e9 ile de g:r!"m!" ve
%ilhassa mal meseleleri halletmek istemi"ti. Aoskova=da %!y!kel(ili)in
verimli (al#"a%ilmesi i(in Petrograd=da :n6e yeter dere6ede tahsisat
%ulunmas#na %a)l# idi. Fl(ilik tahsisat# d#"#nda %ir de, esirlere har6anmak
:$ere, Palip &emal 'ey, Fnver Pa"a=dan, yani Gar%iye Ne$aretinden 04 %in
lira tahsisat alm#" ve %unu 'erlin=de Alman mark#na (evirmi"ti.
Palip &emal 'ey ve maiyeti %irka( g!n sonra 'erlin=e varm#"lar ve
Adlon ;teli=nde kalm#"lard#. !rk heyetinin %u de,a dikkatini (eken 6ihetJ
Almanlar vaktiyle Rusya=ya diplomatik misyon g:nderme)e pek a6ele ettikleri
halde, "imdi nedense Aoskovaya %!y!kel(i
' Ealib )ema Be y $ !6 y l e me z o l u , di/lomatik hizmetlerine ait hatra-
larm nemretmitirK @Q senelik sijasR hal,ralartm @, cild istanbul '*(@ $)sm :,2
/44
g:ndermek i"ini yava"tan al#yorlard#.
-
Ger halde Rusya ahvalinin kar#"#kl#)#
%una se%ep te"kil etmi"ti. 'erlin=e gelen ha%erlere g:re Rusya=da ihtil>l
aleyhtar# yeni yeni hareketler ha$#rlanmakta idiB %u "artlar i(inde Rusya=ya
heyet g:ndermek asl#nda tehlikeli tel>kki edilmekte idi.
Palip &emal 'ey=i en (ok d!"!nd!ren meselelerden %iri de el(ilik i(i##
munta$am %ir tahsisat#n temini idi. Petrograd=da %ulundu)u s#ralarda %u
hususta (ekilen $ahmetler ve s#k#nt#lar hen!$ pek ta$e idi. Palip &emal 'ey
%u yolda Ahmed Nesim 'ey ne$dinde "u ri6ada %ulunmu"tuJ i. 'ir ayl#k
maa"#n pe"in olarak el(ili)e g:nderilmi" olmas#, .. &alem 8kan(al>rya9,
ter6!me, mat%uat, hademe ve- sair i"ler i(in ayr# %ir tahsisat konmas#, 5.
<Hmur-u m!himme< 8yani gi$li masra,lar i(in9 "imdilik 54-/4 %in mark
g:nderilmesi. 'u maddeler i(in istenilen me%l>) vakt-i $aman#nda temin
edildi)i takdirde, Aoskova=da do)ru d!r!st i" g:rmek m!mk!n ola6ak
san#l#yordu.
Palip &emal 'ey ve maiyyeti 'erlin=de %ir m!ddet kalarak Alman
hari6iyesi ile de temas ettiler. Aoskova=ya tayin edilen Alman %!y!kel(isi
&ont von Air%a6h=a tahsis edilen trenle !rk misyonu da seyahat ede6ekti.
Ger iki heyete de %irer salon-vagon verildi. 'erlin- den -3 Nisan -3-2
tarihinde hareket eden el(ilik heyetleri, Rus hududu say#lan 'aranovi(i=de
Rus vagonlar#na ge(tiler ve kendilerine yine %irer salon-vagon tahsis edildi.
.5 Nisan 8-3-29 tarihinde Aoskova=ya varan !rk ve Alman el(ileri, mutad
asker merasimle kar"#land#lar.
.
Alman h!k!meti tara,#ndan :n6eden yap#lan
talep !$erine Alman %!y!kel(ili)i i(in Sovyet h!k!metin6e, Aoskova=n#n
merke$inde <kaya gi%i mua$$am< %ir %ina ha$#rlanm#"t#. Cakat !rk heyeti
i(in %:yle %ir %ina ha$#rlanm#" de)ildiB dolay#siyle !rk el(ilik heyeti
%ak#ms#$ %ir halde olan *eremet=iyev=lerin saray#n#n %ir k#sm#nda ge(i6i
olarak kalmak $orunda idiler. 'u hal dahi Sovyet h!k!metinin !rkiye=ye
,a$la %ir :nem vermedi)inin %ir i,adesi idi. Palip 'ey ve maiyeti i(in m!nasip
%ir %inan#n ha$#rlanmay#"#n#n se%e%ini, D#" ?"leri &omiserli)i mensuplar#,
<!rk heyetinin geli"inden ha%erleri olmad#klar#< "eklinde i$aha kalk#"t#lar.
!rkiye %!y!kel(isi Aoskova=ya var#n6a, hemen D#" ?"leri &omiseri
Peorg 7i(erin ile temas ettiB %u ilk g:r!"melerde, 7i(erin=in muavini olan 8ve
'rest-Kitovsk=ta da %ulunan9 &aral#an da ha$#rd#.
' :it "ra' :ir*ach in :oska!$ ;on Mreiherr )ari von Bothmcr $Tbin0en '*%%,,
s2 C2 Ealib )emalF Bey Berlin'deki ikametine a i t 3at,ralar,nda$ ta#sil"t vermitir2
. :it "ra' :ir*ach in :oska!$ s. D.
/4-
7i(erin=in dedi)ine g:reJ 'rest-Kitovsk anla"mas#n#n ;sman% dev-# letin6e
tasdik edildi)ine ait ya$#h her hangi %ir muamele "imdiye kadar al#nmam#B ve
%unun i(indir ki, Aoskova=ya %ir !rk el(isinin gele 6e)i :)renilmemi"d.
'elki 7i(erin=in %u s:$leri do)ru idi ve '>%#ali. Aoskova=ya 8hi( olma$sa
'erlin yolu ile9 'rest-Kitovsk %ar#"#=n#n tasdik edildi)i ve yak#nda Aoskova=ya
%ir %!y!kel(i g:nderile6e)ini ya$# ile %ildirmemi"ti. 'elki de %u diplomatik
kusur y!$!nden !rk el(i heyeti, %ina hususunda Aoskova=da ta ilk g!nden
%ir tak#m s#- k#ntdara maru$ kalm#"t#. Aama,ih Sovyet makamlar#n#n m!-
nasip %ir %ina %ulmalar#, her halde, pek g!( %ir mesele te"kil etme$diB %u
hususta g:sterilen kay#ts#$l#k, Sovyet h!k!metinin !rkiye=ye ,a$la k#ymet
vermedi)i tar$#nda da te,sir edile%ilirdi.
Sovyet h!k!metinin ?stan%ul=a %ir el(i g:ndermesi hususunda her hangi
%ir i"lem yapt#)# da %elli de)ildi. 'rest-Kitovsk muahedesinin tasdikli
suretinin teatisinden sonra ?stan%ul=a %ir el(i g:ndermesi %eklene%ilirdi.
Palip &emal 'ey, Ahmed Nesim 'ey=e Aoskova=dan g:nderdi)i ilk
ya$#lar#ndan %irindeJ 'irka( g!n i(inde itimatnamesini Sovyetlerin i6ra
komitesi 8ispolkom9 %a"kam 8yani Reisi6umhur kar"#l#)#9 Sverdlov=a
suna6a)#m %ildirdikten sonra, Sovyet h!k!metinin en y!ksek makamlar#n#
i"gal edenler hakk#nda k#sa6a %ilgi vermi"ti. Kenin, halk &omiserleri *uras#
8Sovnarkom9 reisi, rotskiy de Gar%iye ve 'ahriye &omiseri idiB her ikisi de
%u devir Rusya=s#n#n en :ndeki "ahsiyetleri idi. Stalin=den tek %ir kelime ile
%ahsedilmemesi, o s#ralarda Stalin=in hen!$ geni" kitleler6e pek
%ilinmedi)inden ileri gelmi"tir.
n
Palip &emal 'eyin resmen el(ilik va$i,esine %a"lamas# i(in Sovyetlerin
<Rumhurreisi< olan, ?6ra &omitesi 'a"kan# Sverdlov=a itimadnamesini
sunmas# gerekiyordu. 'una ait ta,sil>t, Palip &emal 'eyin eserinde
verilmi"tir. Aoskova=n#n hen!$ paytaht oldu)u %u g!nlerde, &remlin=in
havas#n# g:stermesi %ak#m#ndan ilgi (eken %u sahi- ,eyi naklediyoru$J
-
<Ruma .1 Nisan -3-2J A:sy: Sverdlov tara,#ndan %ug!n resmen ka%ul
oluna6a)#m#$ hakk#nda Gari6iye &omiserli)inden d!n te$kere geldi. *ehirde
otomo%il %ulunmad#)#ndan saat !(e (eyrek kala Gari6iye &omiserli)inden %ir
otomo%il %i$i ala6ak idi. Pelen memura nas#l el%ise giyile6e)ini sual ettim.
Alel>de g!ndelik el%ise ile gelirsini$ dedi. 8Alman Fl(isi Air%a6h=ta ayn#
g!nde Sverdlov
' Ealib )e ma l i $ !6 y l e me z o l u , @Q senelik siyasi hat,ralar,m,n )9)nc) cildi
)sm : '*'8-'*%% $9stanbul '*(@, s2 %C2
/4.
tara,#ndan ka%ul edile6ekti9, kendisine ne giye6e)ini sorun6aJ <Fn eski
kost!m!m! giye6e)im< 6eva%#n# verdi. Ger halde %ir devlet reisi ile resm
m!l>kat vaki ola6a)#ndan, siyah %ir 6eket ve (i$gili pantalon giydim, ve yan#ma
Rem$i Pa"ay# da ald#m. ; g!n g!ya Petrograd=da oldu)u gi%i, Ruma nama$#n#
te%err!ken ?sl>m 6emaatiy- le %irlikte k#la6ak idik. a%i :n!m!$deki
Ruma=ya kald#. Saat !( oldu)u halde otomo%ilden eser yok idi. Gemen Gari6iye
&omiserli)ine tele,on ettik <Qanl#"l#k olmu", "imdi geliyor< dediler. 'ir (eyrek
sonra eski ve a(#k %ir otomo%il geldi. *o,:r!n yan#nda %ir de sil>hl# asker var
idi. Rem$i Pa"a da g!ndelik asker el%isesini giymi"ti. 'ir a$ sonra me"hur-i
>lem &remlin saray#n#n y!ksek %ir sur ile muha,a$a alt#na al#nm#", etra,# geni"
hendekli kap#lar#ndan %irisine geldik. *oseden oraya %ir k:pr! ile ge(iliyor idi.
;tu$ metre u$unlu)undaki %u k>rgir k:pr!y! ge(erek a(#k olan iki kanadl#
%!y!k %ir kap#n#n :n!ne gelin6e, n:%et(iler otomo%ili durdurdular.
Qan#m#$daki askerin elinde %ir k>)#t var idi. ;nu okuduktan sonra iki sil>hl#
asker de otomo%ilin sa) ve sol sahanl#klar#na %indiler, :yle6e kap#dan i(eriye
girdik.
; kap#n#n devam# olan u$un %ir kemer alt#ndan ge(tik ve saray#n, daha
do)rusu, &remlin kalesinin i( avlusuna dahil olduk. Yn!m!$ ve sa)#m#$ %irer
meydan, kar"#m#$da ise u$un %ir %ina var idi. &alenin kemerlerinden ge(ip de
%i$ sola do)ru yol al#n6a, i(inde Hmur-u *arkiye m!d!r! %ulunan, yine eski6e
%ir limo$inle kar"#la"t#k. Ae)erse &ont Air%a6h=# %#rakm#", "imdi %i$i alma)a
geliyormu". 'i$imkinden inip onun otomo%iline %indik. A!d!r ge( kald#)# i(in
iti$ar etti. <Nutuk s:yleye6ek misini$O< dedi. <K!$umu olmad#)#n#
s:ylemi"lerdi, isteriseni$ $emin ve $amana uygun k#sa %ir "ey s:ylerim< dedim.
Lst! a(#k %ir avlu medhalinden ge(erek, %irka( %asamak u$un %ir merdivenin
:n!nde durduk. 'uras# %elli ki, sonradan yap#lm#", %elki de imparator geldi)i
$aman maiyeti erk>n#na mahsus, %!y!6ek %ir %ina idi. 'ir s!r! koridordan
ge(ip, merdivenden (#kt#ktan sonra, yine %ir hayli y!r!d!k, ve %ir kap#dan
i(eri girdik. am o s#rada solu- mu$daki kap#dan &ont Air%a6h=#n m!ste"ar#
(#k#yor idi. ; da %enim gi%i siyah %ir veston giymi"ti. 'i$ o odaya girer iken,
sa)da %ir kap# a(#ld#. Seki$, on, sar# sa(#n %!t!n dere6elerini temsil eden kad#n
ka,as# ve m!te6essis, onun iki misli mavi, ye"il g:$ !$erimi$e dikildi. Solda
a(#lan, sa)a ve sola do)ru u$un6a %ir odaya girdik. ;rtas#nda !$eri ye"il
:rt!l! u$un d:rt ayakl# %ir masa var idi. Arkas#nda esmer sivri sakall#,
g:$l!kl!, olduk(a (irkin y!$l! %ir $atJ Reisi6umhur Sverdlov ayakta duruyor
idi. Sa)#nda ayakta ve masan#n %i$im tara,#m#$da Ga
/45
ri6iye &omiseri 7i(erin ile &arahan, :te tara,ta da tan#mad#)#m ve
tan#t#lmayan !( d:rt ki"i ayakta duruyorlar idi. Gari6iye Na$#r#m#$#n takdim
mektu%u $ar, i(inde elimde idi. Aektu%u Rumhurreisine u$att#m ve <?ki
kom"u devlet aras#nda m!slihane ve dostane m!na- se%at tesisi va$i,esiyle
geldi)imden dolay# memnun ve m!,tehir %ulundu)umu ve %u yolda %!t!n
gayretimle (al#"a6a)#m#, kendisinden ve h!k!metinden samim yard#m
g:rmekle m!%ahi ola6a)#m#< s:yledim. Daha s:$lerim tamamlanmam#" idi
ki, Sverdlov s:$e %a"lad#, veJ <Dostluktan %ahsediyorsunu$, ,akat
ordular#n#$ &a,kasyada harek>t-# askeriye yapmakta devam ediyor. 'u nas#l
i"O G!k!metini$e ya$#n#$ da m!nase%at-# dostaneye ayk#r# hareketlerden va$
ge(sin< dedi.
<'ir a$ evvel tevdi eyledi)im mektu%u vermek !$ere %i$$at %urada
%ulunmakh)#m, h!k!metimin, h!k!metini$ ile m!nase%at# dostane tesisine
yaln#$ ehemmiyet de)il, karar verdi)ini is%at eder. *ik>yet etti)ini$ harek>t-#
askeriyeden ha%erim yoktur. *ayet yap#l#yor ise !( ay evvel Petrograd=da
&omisyon toplant#s#nda "ik>yet etmi" oldu)um Frmeni (etelerini takip ile,
oralarda kalm#" olan ehl-i ?sl>m=#n k#talden kurtula%ilenlerini %elki
mahvolmaktan kurtarmak i(indir. Ger halde derhal 'a%#>liye ya$ar, ve %u
%a%ta malNmat ve i$ahat isterim< dedim. A:sy: 7i(erin ile &arahan=#n
ellerini s#karak, (#kt#m.<
Palip &emal 'ey, Sovyetler ?6ra &omitesi 'a"kan# 8yani Is- polkom
reisi9 Sverdlov 8aslen Qahudidir9un, itimadnemesini sunan %ir el(iye %u
tar$da konu"mas#, tam %ir ka%al#kt#, ve diplomatik usul ve ada%lara asla
uygun de)ildi. Palip &emal 'ey=in va$i,esine resmen %a"lamas#, %u suretle
a)#r %ir hava i(inde 6ereyan etmi"ti.
Palip &emal 'ey=in Aoskova=dan g:nderdi)i ve ,rans#$6a olarak
kaleme ald#)# .D Nisan -3-2 tarihli ilk telgra,#nda, Petrograd=daki
anar"istlerin ayaklanmalar#n#n Sovyetler tara,#ndan "iddetle %ast#r#ld#)#n#,
,akat durumun yine de %!t!n memleket :l(!s!nde istikrars#$ oldu)unu
%elirtmi"ti. 'u telgra,ta %undan %a"ka Aoskova=ya derhal %ir konsolos
memurunun g:nderilmesi, mutad ve murad#n d#"#ndaki masra,lar#n
kapat#lmas# i(in gerekli i"lemin yap#lmas#n# da dilemi"ti.
Sovyet-Rusya %a"kentine g:nderilen ilk ;smanl#-!rk %!y!kel(isini
me"gul eden meselelerden %iri de, ald#)# talimata uygun olarak, Rusya=daki
A!sl!manlar#n durumu ve 'ol"eviklerin onlar6 kar"# tat%ike %a"lad#klar#
siyaset idi. 'u hususta kendisini ayd#nlatanlar#n Aoskova=daki &a$anl# ve
A$er%ay6anl# ve di)er !rk !lkelerinden
/4/
el(ili)i $iyarete gelen kimseler oldu)u anla"d maktad#r. Aoskova=ya %ir !rk
el(isinin geli"inin, say#lar# .4-54 %ini ge(en Aoskova=da ya"ayan 8&a$an as#ll#9
A!sl!man-!rkleri %!y!k %ir sevin( ve heye6an i(inde %#rakt#)# muhakkakt#.
Nitekim onlar Palip &emal 'ey=i ve maiyetini ilk g!nden iti%aren $iyaretle,
ellerinden gelen her t!rl! madd yard#mda %ulunmak suretiyle el(ilik
mensuplar#n# %ir(ok s#k#nt#dan kurtarm#"lar ve el(ilik mensuplar#na ikide %ir
$iya,etler terti% etmi"lerdi.
; s#ralarda Rusya=n#n t!rl! yerlerinden Aoskova=ya %ir(ok !rk-
A!sl!man <r!esas#< gelmekte idiB %unlardan %a$#lar# s#r, !rkiye
%!y!kel(isini $iyaret maksadiyle Aoskova=ya seyahati ihtiyar etmi"lerdi.
Maten %uran#n <%a"kent< olu"u, idare ve parti makamlar#n#n Petrograd=dan
%uraya ta"#nmas# veya yeni m!esseselerin kurulmas# -Aoskova=ya y!$ler6e
&a$an=i#, A$er%ay6anl# ve !rkistanl# %!y!klerin ve ayd#nlar#n, idarede veya
partide va$i,e alan ki"ilerin gelmelerine se%ep olmu"tu. Aoskova=da oturan
A!sl!man 8atarlar9#n %!y!k %ir k#sm# mal-m!lk sahi%i, t!66ar ve i" adam#
olup, hali vakti iyi olan $!mreye mensuptular. 'unlar %ilhassa 'ol"evik
reSiminden muta$arr#r olmu"lar, mallar# ve m!lklerini kay%etmek !$ere
idiler. 'unlar aras#nda %!y!k servet sahi%i olanlar da vard#. ?"te %!t!n %u
$!mreler, $enginler 8daha do)rusu eski $enginler9 ve ayd#nlar hepsi de Palip
&emal 'ey=i adet> %ir <kurtar#6#< gi%i kar"#lam#"lard#.
'u s#ralarda Sovyet idaresi <%urSuva< $!mresine kar"# %ask#s#n#
art#rmakta, mal ve m!lklerini m!sadere i(in dekretler (#karmakta ve "ahs
m!lk m!essesinin kald#r#lmas# dolay#siyle $enginlerin evleri, mallar#
m!sadere edilmekte idi. Dolay#siyle %undan %ir(ok A!sl!man t!66ar#, esna,#
ve mal-m!lk sahi%i %!y!k $ararlara u)ramakta idiler. '!t!n mill ve din
m!esseseler de ayn# ve(hile 'ol"evikler tara,#ndan taki%ata u)ram#"
%ulunuyordu. 'u suretle Rusya=daki A!sl!manlar#n durumu g!n ge(tik(e
$orla"makta idi. Palip &emal 'ey=e, al>t Pa"a tara,#ndan verilen talimata
g:re, <Rusya=daki A!sl!manlar#n haklar#n#n korunmas# l>$#m geldi)i<
6ihetle, hemen %u meselelerle ilgilene6e)i a"ik>rd#. Nitekim Aoskova=dan
g:nderilen ilk ya$#lar#nda %u hususta %ir(ok %ilgi verilmektedir.
Palip &emal 'ey=in hari6iye ne$aretine Aoskova=dan g:nderdi)i .3
Nisan -3-2 tarihini ta"#yan ilk mektu%unda &a$an !rkleri ile ilgili olaylar
hakk#nda %ir(ok dikkat (eki6i %ilgi verilmi"ti. 'u m!nase%etleJ
<8'ol"eviklerin9 &a$an=daki 8Gar%9 *uray# ve A!sl!
405
man k#talar#n# da)#tt#klar# ve Aoskova=da 'ol"evik prensiplerini ka%ul
eyleyen %ir heyet 8A!sl!man &omiserli)i9 kuruldu)unu ve 8Aul- lanur9
Vahidov adh %irinin A!sl!man &omiseri tayin edildi)i< %ildirilmi"ti. SonraJ
<Aen,aat-i sl>miyeyi "iddetle m!da,aa eden <ti< ga$etesinin 8(#karan Aya$
?shak 'ey idi9 kapat#ld#)# ya$#lm#" ve <Rusya ve %ahusus !rkiye dahilinde
'ol"eviklik ,ikirlerini tamim maksadiyle <Qeni D!nya< ad# ile Aoskova=da
!rk(e %ir ga$ete (#kmakta oldu)u< anlat#lm#" ve %u ga$eteden "imdiye kadar
(#kan iki n!shas# da yaW, ile %irlikte Gari6iye ne$aretine g:nderilmi"ti.
Palip &emal 'ey, <Qeni D!nya< ga$etesinin, Aahmud *evket Pa"a=n#n
sadra$aml#)# $aman#nda ?stan%ul=da (#kan <I,ham< ga$etesinin
muharrirlerinden olup, Aahmud *evket Pa"a=n#n katli m!nase%etiyle Sinop=a
s!r!len ve oradan da Rusya=ya ka(an 8veya ka(#r#lan9 Austa,a Suphi 'ey
ad#nda %iri tara,#ndan (#kar#ld#)#n# da %ildirmi"ti. 'u suretle, !rkiye
%!y!kel(isinin Aoskova=ya geldi)inde, <!rkiye=de 'ol"evikli)i yaymak ve
;smanl# Devleti=ne kar"# propaganda yapmak< maksadiyle, Sovyet
h!k!metin6e verilen madd imk>nlar ve te"vikle, !rk(e %ir ga$ete ,aaliyete
ge(mi" %ulunuyordu. Gal%uki 'rest-Kitovsk anla"mas#na g:re, Sovyet
h!k!meti !rkiye h!k!meti aleyhine herhangi%ir propaganda ,aaliyetinde
%ulunmak hakk#n# hai$ de)ildi. 'u husus Palip &emal 'ey=in hemen
dikkatini (ekmi" ve ileride ta,sil>tiyle g:r!le6e)i ve(hile, %u ,aaliyeti durdur-
mak i(in derhal harekete ge(mi"ti.
Palip &emal 'ey=in mektuplar#ndan g:r!ld!)! !$ere, kendisini
$iyarete gelenler aras#nda yaln#$ Aoskova=l# A!sl!manlar olmay#p, &a$an,
H,a ve hatt> urgay 8!rkistan9 dan gelenler de vard#. 'unlardan %iri de,
yeni te"ekk!l etmi" olan &#rg#$ 8&a$ak9 Rumhuriyeti, <Aill &omiseri< Ali
'ey idi. Miyaret(iler hepsi de !rkiye=ye kar"# %esledikleri %a)l#l#k hislerini
i,ade etmekte, !rkiye h!k!metinden madd ve manev yard#m %eklediklerini
%ildirmekte ve Palip 'ey=in kendilerini himaye etmesini istemekte idiler.
urgay <Ailli &omiseri< Ali 'eyJ <1-D Ailyonluk %ir kitle te"kil eden <&#rg#$
Rumhuriyeti<nde mill te"kil>t kurmak ve mekteplerin geli"tril- mesi i"inde
!rkiye=den yard#m %ekledi)ini< ayr#6a %elirtmi"ti. 'u ve %una %en$er
m!ra6aatlar ve ri6alar Palip &emal 'ey i(in hakikaten sevindiri6i "eylerdiB
Rusya A!sl!manlar#n#n !rkiye=ye nas#l %a)l# olduklar# hemen g:r!lmekte
idi. 'u ka%l m!ra6aatlara kar"#hk Palip &emal 'ey, <mill te"kilat ve
m!esseselerin 6anland#r#lmas# ve geni"letilmesi, Rusya=daki %!t!n
A!sl!manlar aras#nda %irlik ve i"
/41
tirak ,ikrirun tesisine (al#"malar#< yolundaki tavsiyelerden %a"ka "imdilik
,6,6la %ir"ey yapa6ak durumda de)ildi. '!y!kel(inin $aten %unlar d#"#nda
tavsiye ede6e)i %ir"ey yoktu. Rusya A!sl!manlar#- !rklerin o s#ralarda en
(ok muhta( olduklar# <madd< 8yani asker9 yard#m hususunda Palip &emal
'ey hi(%ir v>dde %ulunama$d#. ;smanl#-!rk se,iri olsa olsa, Rusya
A!sl!manlar#n#n haklar#n# korumak i(in Sovyet h!k!meti ne$dinde %a$#
te"e%%!slerde %uluna%ilirdi.
Palip &emal 'ey=in ya$d#)#na g:reJ <8&a$an9 atarlar#n# en $iyade
i"gal eden mesele 'ol"evik ni$am#n#n atarlar#n mal ve m!lklerine yapa6a)#
$ararlard#. 'u hususta !rk el(isinin Sovyet h!k!meti ne$dinde m!dahalesi
istenmekte idi<. 'ir de <'ol"eviklerin, ./ Aart 8-3-29 tarihinde 8mektupta
yanl#"l#kla .. Aart denmi"9 %ir <atar- 'a"kurt Rumhuriyeti< il>n etmeleri
de !rk el(isinin dikkatini (ekmi"ti. Palip &emal 'ey=in %u ilk mektu%unda
&a$an !rkleri ve 'a"kurtlar hakk#nda dikkat (eki6i "u m!l>ha$a
y!r!t!lm!"t!J <Va$iyet h!l>sa edilmek l>$#m gelirse, !( ay evvel ne"e-i
h!rriyet ile Rusya Rumhuriyetinin il>n eyledi)i prensipler 8Kenin ve Stalin=in
5 Aral#k -3-D de Rusya A!sl!manlar#na %eyannameleri kasdedilivor9 samim
ve kendi muhtariyet idarelerini hakik $anneyleyen atar, *ark ve *imal
!rklerinin elyevm ellerinde madd ve manev hi(%ir kuvvet kalmad#)# ve
'ol"eviklerin her yerde idareyi ellerine alarak, "imdilik umur-u diniyeden
gayri hi(%ir hususta milel-i Isl>miyeyi ser%est %#rakmamakta olduklar#n#
$ikreylemek k>,idir.<
Palip &emal 'ey=in %u yoldaki g:r!"!n!n, Aoskova=daki &a$an=l#
<milliyet(i<lerin i,adesine dayand#)# a"ik>rd#r. !rk Fl(isinin hu t!rl!
s:$leri,her halde %a"#nda Stalin=in %ulundu)u <Ailliyetler &omiserli)i<ne
%a)l# <A!sl!man &omiserli)i<ndeki atar v6 'a"kurt kom!nistlerinin
g:r!"leri de)ildi. Maten kom!nist ge(inen atar ve 'a"kurt ayd#nlar#n#n
!rkiye el(ili)i ile m!nase%etleri ve temaslar# olmad#)# da %iliniyor. Palip
&emal 'ey 'ol"evikli)in, Rusya=daki !rkler-A!sl!manlar i(in nas#l %ir
y#k#6# 6ereyan oldu)unu t> %a"tan anlad#)#ndan, kendisinin an6ak
<milliyet(i<- lere g!ler y!$ g:stermesi i6ap ederdi. Dolay#siyle !rkiye
'!y!kel(ili)inden himaye %ekleyenler an6ak milliyet(i $!mreler idi. <&om!-
nist< 8'ol"evik9 ge(inen unsurlar na$ar#nda Palip &emal 'eyin, emperyalist
ve %urSuva %ir devletin m!messili s#,atiyle, sempati ka$anmas#na $aten imk>n
yoktu.
Pali% &emal 'ey=in Aoskova=ya geli"inden :n6e Anadolu=daki !rk-
Rus 6ephesinde esasl# de)i"iklikler olmu"tu. Maten <Fr$in6an
CH+
A!tarekesinden sonra 8-0 Aral#k -3-D9 Rus k#talan %irer %irer 6epheyi
terketmi"lerdi. Cakat onlar#n gidi"inden :n6e <asayi"i muha,a$a<
%ahanesiyle, Rus ordusunda say#lar# (ok olan Frmeni askerlerinden milisler
ve %irlikler kurulmu", %ol miktarda sil>hland#r#lm#"- lard#. 'u Frmeni
k#talar# (ok ge(meden !rk-lslam ahaliye me$alime %a"lad#larB yukar#da da
%elirtildi)i gi%i, hatt> Fr$in6an=daki %!y!k 6ami dahi onlar tara,#ndan
%om%alanarak tahrip edilmi"ti. ?"te %u Frmeni me$alimini :nlemek
maksadiyle !rk kuvvetleri -. *u%at 8-3-29 tarihinde harekete ge(erek, Rus
i"gali alt#ndaki sahay# kurtarma)a giri"mi"lerdiB evvel> Fr$in6an i"gal edildiB
-. Aart -3-2 tarihinde de Fr$urum kurtar#ld# ve ./ Aart tarihinde de !rk
kuvvetleri -3-/ y#h s#n#r#na vard#lar.
'rest-Kitovsk 'ar#"#=na g:re !rkiye=nin s#mr# -2DD-D2 y#l#ndaki s#n#r
ola6akt#. 'unu ger(ekle"tirmek !$ere !rk k#talar#n#n ileri hareketi devam
ettirildi. -. Nisan=da %a"layan y!r!y!" neti6esinde -/ Nisan=da 'atum
P!r6!lerden, &ars da .5 Nisan tarihinde Frmenilerden al#nd#. Fr$urum ve
&ars=#n !rklerin eline ge(mesi !$erine, Rusya=daki Frmeni ve onlar# taki%en
Sovyet mat%uat#nda, <!rkler tara,#ndan Frmenilere yap#lan m!thi"
katli>mlardan< %ahsedilmek suretiyle, eski Rus hissiyat# ve d!"manl#)#
yeniden 6anland#r#lmak istendi. Sovyet mat%uat#, g!ya, <ma$lum %ir milletin
8yani Frmenilerin9 hakk#m m!da,aay#< kendine "iar edinmi" ve %u slogan
alt#nda !rkiye=ye kar"# d!"manl#k kampanyas# a(#lm#"t#. Ne ya$#kki, aym
$amanda, Austa,a Suphi tara,#ndan (#kar#lan <Qeni D!nya< ga$etesi ise
sade6e !rkiye=deki <Pa"alar idaresine< h!6um etmekte, yani hakik !rk
topraklar#n#n anavatana ilhak#n# ho" g:rmemekte ve !rk esirleri aras#nda
'ol"eviklik ,ikrini yayma)a (al#"makta idi.
'rest-Kitovsk Anla"mas#na g:re &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#n#n
mukadderat#, yap#la6ak %ir <re,erandum< ile tayin edile6ekti. Sovyet
h!k!metinin maksad#, ne yap#p yap#p Frmenistan=# ihya etmek ve <Flviye-i
sel>se<nin !rkiye=ye %#rak#lmas#na mani olmakt#. Nitekim %u mesele Palip
&emal 'ey=in 7i(erin ile yapt#)# ilk g:r!"mesinde 854 Nisan -3-29 konu"ma
mev$uu oldu. 7i(erin %u m!nase%etle !rk el(isine, Sovyetlerin d#"
siyasetlerinin esas#n# ve prensiplerini anlatmak ,#rsat#n# %ulmu"tu.
Sovyet D#" i"leri &omiserine g:reJ <Demokratik< Rusya=n#n esas gayesi,
umumiyetle <&apitali$m<e ve hususiyetle <Avrupa %!y!k sermayesine kar"#
m!6adele etmekti. 7!nk! %unlar a$ geli"en memleketlerin ekonomisini ele
ge(irdikleri gi%i, %u !lkeleri kendi
/42
siyas n!,u$ ve h>kimiyetleri alt#na almakta idiler. 'u %ak#mdan !rkiye ve
Rusya aym durumdad#rlar ve dolay#siyle her iki memleketin de ya%an6#
%oyunduru)undan kurtula%ilmek i(in %ir%irlerine yard#m6# olmalar#, her
ikisinin de hakik men,aatleri i6a%#d#r 8... ctant done un intdret rcel > se
solidariser pour se soustaire au Soug Wtranger9. 7i(erin=in iddias#na g:reJ
Rusya=mn %!t!n hareketleri $alimlere kar"# olup, ihtil>l6i Rusya=mn %!t!n
sempatisi de h!rriyetleri i(in m!6adele eden milletlerle %era%erdi. 7i(erin
s:$lerine devamlaJ <?"te %u prensiplere uygun olarak kendisinin Frmenilerden
s:$ a(may# yerinde %uldu)unu< %elirtmi" ve ge(enlerde &ars=ta 8!rkler
tara,#ndan9 yap#lan katliam#n umum e,k>r !$erine yapm#" oldu)u ,ena
tesirleri i,ade etmek istedi)ini Palip &emal 'ey=e s:ylemi"ti.
Palip &emali 'ey de 7i(erin=in %u s:$lerine "u kar"#l#)# verdiJ <!rkiye,
Rusya ile hesaplar#n# tan$im etmi" %ulunuyor 8yani 'rest- Kitovsk anla"mas#
kastediliyor9 ve "imdi yeni esaslara g:re m!nase%etleri geli"tirmek
niyetindedir.< Palip &emal 'ey=e g:reJ Ger iki devletin men,aatlar#
kar"#l#kl#, samim ve dost(a m!nase%etler kurulmas#n# i6ap ettirmektedir 8un
intdret rdel et immense engage les deu^ voisins > s=assurer une amitid
rd6iproTue, sin6ere et loyale9. Palip &emal 'ey, g!ya, %unlar# s:ylerken
(o"mu" ve kendisinin !rkiye ile Rusya aras#ndaki dostluk m!nase%etlerini
geli"tirmek maksadiyle Aoskova=ya geldi)ini iddia etmi" ve heye6anlaJ <'eni
i" %a"#nda g:re6eksini$< demi"ti 8Vous me verre$ > l=oeuvre9.
-
Palip &emal 'ey %u konu"ma esnas#nda Rusya A!sl!manlar#
meselesine de temas etmi"ti. ;nun dediklerine g:reJ ;smanl# Devleti %ir
!rk-lsl>m devleti olmas# hase%iyle, <her yerde !rk v6 A!sl!manlar#n
mukadderat# ile manen al>kadard#rB onlar#n re,ah i(inde ya"amalar#ndan ne
dere66de memnun kal#rsa, ren6ide edilmeleri halinde o nis%ette m!teesiir
ola6akt#r. Palip &emal 'ey=e g:reJ <!rkiye ile Rusya aras#ndaki dostluk
m!nase%etlerinin tesisi ve derinle"tirilmesinde en m!him >mili Rusya
A!sl!manlar# te"kil etmekteydilerB Rus 8Sovyet9 h!k!metin6e A!sl!manlara
ne kadar iyi mua
' Dileri )omiseri 3i1eren'in '( 5ubat '*'* tarihli, ?smanl hkmetine 06nde-
dii Bemorandum $Boscou2le '( #evrier '*'*, >o2 ;2 tl02 C-%@-D(, D9A2 Bkz2 7kler2
3i1erin'den Eali/ )emali Beye, Boscou, le %8 mai '*'8, >o2 '8++K I' est avec la /lus
0rande satis#aclion _ue nous avons iterativemant constate mutuellement /endant nos
ontretiens et e/anchements avec ;ous le desir des /eu/les de la -ussie et de la Tur_uie de
conserver " l'avenir entre euN les realtions les /lus amicales et les /lus bienveillantes2 U'a2i
lOte tres heureuN d'entendre de ;otre boche _ue ;ous ;ous /osez comme but de ;otre
activit# en -ussie de resserrer #ermement et solidement les liens unissant nos /eu/les 2 2
/43
mele edilirse ve imk>nlar %ah"edilirse, !rk h!k!meti de o nis%ette memnun
kala6akt#r ve dolay#siyle iki memleket aras#ndaki dostluk da o nis%ette
sa)lamla"a6akt#r.<
Palip &emal 'ey s:$lerine devamlaJ <Rusya ahalisinin /4-04 milyonu
8si69 A!sl!mand#r ve !rkiye onlara kar"# sempati %eslemektedirB %u olay
kendi %a"#na iki memleket aras#ndaki gayet ta%i %ir %a) mahiyetindedir. Qeni
Rusya %u 8A!sl!man9 ahalinin k!lt!r, teknik ve din sahada durumlar#m ne
nis%etle iyile"tire6ek olursa, 8!rkiye de Rusya=ya9 o nis%ette yak#nl#k
duya6akt#r<. &ars=ta iddia edilen !rklerin Frmenilere yapt#klar# s:ylenen
katliam=a gelin6e, Palip &emal 'ey %unlar hakk#nda hi(%ir %ilgisi olmad#)#m,
%ildi)i %ir "ey varsa, o da !rk Do)u eyaletleri tahliye edilirken Rus asker
makamlar#n6a yerli 8A!sl!man9 ahalinin Frmeni "iddet ve $ulm!ne kar"#
hi(%ir ted%ir al#nmam#" oldu)udur ve !rk k#talar# ilerledik(e, sade6e yang#n
ve hara%elerle kar"#la"t#klar#n# ve sade6e Fr$in6an=da kad#n ve (o6uklardan
244 6eset %ulundu)unu da s:yledi. Palip &emal 'ey=e g:reJ &ar#"#kl#klar ve
katliamlar daima Frmeniler tara,#ndan tertip edilmekte ve onlar#n te"kil>tlar#
oldu)u i(in her yerde %u %apta ilk yaygaray# onlar koparmakta idilerB yani
&ars=ta iddia edilen <Frmeni k#tali< sade6e %ir <Frmeni yaygaras#<ndan
%a"ka %ir"ey de)ildi.
Palip &emal 'ey=in 7i(erin=e yapt#)# %u a(#klamalar#, !rkiye=nin
Rusya=daki A!sl!manlarla 8!rklerle9 yak#ndan ilgilendi)ini resmen i,ade
mahiyetinde idi. 'ununla Fnver ve al>t Pa"alar#n Rusyada tat%ik etmek
istedikleri <!rk(!< ve <Isl>m6#< siyasetleri dile getirilmi" oluyordu. Gal%uki
Sovyet h!k!meti !rkiye=nin %u siyasetini kendisi i(in (ok tehlikeli tel>kki
etmekte idi ve %una elinden geldi)i kadar mani olma)a (al#"a6a)# da
muhakkakt#. Maten Palip &emal 'ey=in Aoskova=ya gelir-gelme$ Rusya
A!sl!manlar# 8ve %ilhassa &a$an !rkleri ile9 s#k# %ir temas tesis etti)i,
Sovyet makamlar#n#n dikkat na$arlar#m (ekmi" ve !rkiye el(ili)i s#k# %ir
tarassut alt#na al#nm#"t#. Gal%uki Palip &emal 'ey 'rest-Kitovsk Auahede-
sinin %ir maddesine g:re 8tamamlay#6# anla"ma, madde --9 kendisinin Rusya
A!sl!manlar# ile yak#ndan ilgilenme)e hakk# oldu)u ka- naat#nda idi. Cakat
Sovyet hari6iyesi ve h!k!met makamlar# ise %u maddeyi asla na$ar# iti%are
almak istemiyorlard#, ve <A!sl!manlar#n< alelade %ir Sovyet <vatanda"#<
s#,at#yle, sade6e Sovyet kanunlar#na ta%i olmalar# gerekti)i kanaat#nda idiler.
Palip &emal 'ey 7i(erin ile %u g:r!"mesi esnas#nda, tamamiyle husus
mahiyette, Sovyet h!k!metinin ?stan%ul=a %!y!kel(i olarak Dr.
/-4
-akovskiy'i 06ndermeyi tasarladm 6renmiti2 -akovskiy, '*H8 de,
-omanya bavekili Bratiani'ye kar terti/ edilen bir suikasde dahil olmakla
su1landrlm ve tevki# edilmiti2 Bu zatn sonralar bir mddet 9stanbul'da
kald da biliniyor2 Eali/ )emalF Bey Boskova'ya 0eldii sralarda Dr2
-akovskiy Tkrayna ile bar mzakerelerine katlmak zere )ursk ehrinde
bulunuyordu2 Bama#ih !ovyet hkmetince ne -adovskiy ve ne de baka biri
istanbul'a el1i olarak 06nderildi2 Bu hususta B"bali tara#ndan srar edilmedii
anlalyor2 Belki de Tal"t ve 7nver =aalar 9stanbul'da bir !ovyet el1isinin
bulunmasna #azla 6nem vermemiler ve hatt" mahzurlu 06rmlerdir2
;kto%er 8Fkim9 Ihtil>li=nden soma Rusya=da ilk de,a kutlanan ve
<Sovyetlerin #ydi ek%er-i millsi< olan <- Aay#s< g!n!n!n <kemal-i
de%de%e< ile te=s=id edildi)ini Palip &emal 'ey yak#ndan seyretmek ,#rsat#n#
%ulmu"tu. &endisi, Sovyet h!k!metin6e tahsis edilen %ir otomo%ille, "ehrin
muhteli, semtlerini ge$mi", n!mayi"lere kat#lan guruplar# yak#ndan g:rmek
imk>n#n# %ulmu"tu. Palip &emal 'eyin i,adesine g:reJ <'!t!n Avrupa
payitahtlar#nda ,evkal>de teda%ir-i ihtiyatiye ve %a$en a$ (ok vekayi-i ,e6ie
ile ge(en %u g!n!n Aoskova- da %ir h!k!met tara,#ndan resmen tes=id
edilmesi, halk kitlesinin g!ya h>kimiyet-i mutlakas#n# g:stermek iti%ariyle
pek $iyade "ayan-# tema"a ve te,ekk!r idi<.
-
Palip &emal 'ey=in ya$#s#nda,
<Aoskova ahalisinin, esas iti%ariyle, %u g:steriler esnas#nda hi( %ir harek>t#
tasvip- k>rane yapmad#)#<da kaydedilmi", yani Rus halk#n#n 'ol"evikli)i asla
%enimsemedi)i %elirtilmek istenmi"ti. Resmi ge(ide kat#lan yeni n!mune
alaylar#n 8&#$#l ;rdu %irliklerinin9 y!r!y!" ve tav#rlar#n#n nis%eten
munta$am oldu)u, top(u e,rad# ve toplar#n ise iyi %ak#lmad#klar# %elli oldu)u
ve %ilhassa atlar#n (ok $ay#, ve %ak#ms#$ olduklar# Palip &emal 'ey=in
dikkatini (ekmi"ti.
7i(erin ile yap#lan %u ilk g:r!"mede kararla"t#r#ld#)# !$ere, Palip
&emal 'ey, Alman %!y!kel(isi &ont von Air%a6h ile yine ayn# g!nde, .1
Nisan -3-2 tarihinde, &remlin=e giderek, Sovyetler ?6ra &omitesi 8Ispolkom9
'a"kam Sverdlov=a itimatnamesini sundu)unu g:rm!"t!k. Yn6e &ont
Air%a6h, ondan sonra da Palip &emal 'ey ka%ul edilmi"lerdi. 7ok sade %ir
tar$da yap#lan %u merasim esnas#nda Gari6iye &omiseri Peorg 7i(erin,
muavini &aral#an, gayet k:t! ,rans#$6a konu"an *ark "u%esi m!d!r!
ter6!man s#,at#yle ha$#r %ulunmu"lard#.
.
' Eali/ )emali Beyin Gariciye >ezaretine Boskovadan % Bays '*'8 tarihli tel0ra#2 D9 A
G2 T2 dosya >o2 *82
% Eali/ )emalW Beyin @ Bays '*'8 tarih CC numaral tele0ra# D9A dosya >o2 *82 5i#re
kalemi >o2 'H*%2 Bcz2 Juk2 ss CH'-CHC2
C''
'ol"evikler iktidara gelin6e, 7arl#k devrindeki Gari6iye te"kil>t# muha,a$a
edilmi" ve %ilhassa <*ark ?"leri Aasas#<na %akan ve <koyu Rus milliyet(ileri<
olan memurlardan %ir(o)u yerinde %#rak#lm#"lard#. 'unlardan %a$#lar# !rk
d!"manl#)# ile tan#nan kimselerdi.
Palip &emal 'ey, Aoskovaya geli"inin ilk g!nlerinden iti%aren, Sovyet
h!k!meti ve 'ol"evik reSimi hakk#nda men, %ir g:r!" edinmi"ti. &#$#l
idare6ilerin A!sl!manlara kar"# tat%ik etmekte oldu)u %ask# siyaseti onun %u
g:r!"!n! g!n ge(tik(e kuvvetlendirmekte idi. Rus ahalisinin dahi 'ol"evikli)i
%enimsemedi)i !rk el(isinin dikkati na$ar#m (ekmi"ti. Hmum
memnuniyetsi$lik kar"#s#nda Sovyet makamlar#n#n "iddet kulland#klar# ve
ahali !$erindeki %ask#n#n %oyuna artmakta oldu)u da g!n ge(tik(e %elli
oluyordu. Palip &emal 'ey, al>t Pa"a=dan ald#)# talimata g:re %ilhassa
Rusya A!sl!manlar# ile ilgilene6ekti. 'u hususta kendisine %ilgi veren ve yol
g:sterenler aras#nda Qusu, Ak(ura 'eyin de %ulundu)u anla"#l#yor. Qusu,
Ak(ura 'ey, <Gilal-i Ahmer< m!messili s#,atiyle !rk esirlerinin durumunu
tetkik ve vatana d:nmelerine yard#m etmek maksadiyle Aoskova=ya gelmi"tiB
kendisinin aslen Rusyal# 8&a$an !rklerinden9 olmas# ve -340--342 y#llar#nda
&a$an=da ede%, ilm ve siyas ,aaliyetlerde %ulunmas# hase%iyle, Rusya
!rkleri aras#nda (ok sevilen ve say#lan %ir kimse idi. &endisinin tam %u
s#ralarda Aoskova=ya geli"i, !rkiye Fl(ili)inin Rusya A!sl!manlar# ile
temaslar# %ak#m#ndan (ok ,aydal# ola6a)# "!phesi$di.
!rk el(ili)i %u s#ralarda &a$an=l# ve di)er !rk men"eli $iyaret(ilerle
dolup ta"makta idi. Palip &emal 'ey %unlar vas#tasiyle A!sl!manlar#n
Rusya=da maru$ kald#klar#, din, iktisad ve mal %ask#lar, kendilerine kar"#
y:neltilen %irtak#m ta$yik ve taki%at hakk#nda etra,l# %ilgi edinmek imk>n#n#
%ulmu"tu. Sovyet h!k!meti o s#ralarda yeni %ir <veraset kanunu< (#karm#" ve
miras#n <umum e,rad-# millete< 8yani Sovyet h!k!metine9 ait oldu)unu il>n
etmi"ti. 'u kanun, say#lar# (ok olan Aoskova, &a$an, H,a, ;ren%urg, roysk
ve di)er "ehirlerdeki mal ve m!lk sahi%i A!sl!manlar i(in %!y!k %ir dar%e
mahiyetinde idi. ':yle %ir kanun asl#nda Isl>miyetin prensiplerine de ayk#r#
idi.
Maten %ir m!ddet :n6e Sovyet h!k!metin6e <mal ve m!lk ha6$i<
8kon,iskatsiya9 kanunu (#kar#lm#" ve tat%ikine ge(ilmi"ti. Veraset kanununun
tat%iki ile %u de,a hali vakti yerinde olan pek (ok A!sl!man ahali muta$arr#r
ola6akt#. 'unun !$erinedir ki, Aoskova=daki
/-.
A!sl!manlar#n %ir(o)u Palip &emal 'ey=e m!ra6aatla, haklar#n#n
korunmas#, Sovyet h!k!meti ne$dinde te"e%%!se ge(mesi dile)inde
%ulundular. 'u m!ra6aatlar !$erinedir ki, Palip &emal 'ey yerli
A!sl!manlara %a$# v>dlarda dahi %ulunmu" ve %u hususta ?stan%ul- dan
yeni talimat istemi"ti.
!rkiye %!y!kel(isinin Sovyet h!k!meti ne$dinde Rusya A!sl!manlar#
hakk#nda te"e%%!ste %ulunmas# i(in %a"ka %ir ,#rsat da (#km#"t#. H,a=daki
?dil-Hral sahas# !rklerinin <Aill ?dareleri< Nisan ortalar#nda 'ol"evikler
tara,#ndan da)#t#lm#" ve an6ak <Diyanet ?"leri *u%esi< %#rak#lm#"t#. 'u de,a,
her halde Qusu, Ak(ura 'ey=in te"viki ile, <Aill ldare<nin reisi Sadri
Aaksud 'ey, A!,ti Alim6an 'arud ve !yelerden &ur%angaliye,, Sovyet
h!k!metine %ir muht#ra 8memorandum9 sunmak maksad# ile Aoskova=ya
gelmi"lerdi. 'u heyet, her halde, Qusu, Ak(ura 'ey ile %irlikte Palip &emal
'ey ile temasa ge(mi" ve Rusya A!sl!manlar#n#n haklar#n#n korunmas#n#
istemi"lerdi.
-
Sovyet h!k!meti tesis edileli hen!$ (ok a$ $aman ge(mi"ti. Dolay#siyle,
%u reSimin mahiyeti de pek sarih de)ildi. Hmum kanaata g:re, Aoskova=dan
u$aktaki yerlerde, mesel> &a$an ve H,a=da, mahall <parti organlar#< ve
Sovyet makamlar# kendi %a"lar#na <%uyruktular, ve key, hareket etmekte
idiler. Aerke$in %unlardan %ir (o)u hakk#nda %ilgisi olmad#)#
$annediliyordu. <Aill ldare<nin de %u tar$da da)#t#ld#)# san#lmakta idi.
Gal%uki Aoskova=daki merke$ idare ve &om!nist Partisi=nin merke$
%!rosu, %!t!n %u olup-%iten- leri yaln#$ %iliyor de)il, %u hususta gi$li6e
talimat g:ndermekte ve <mill< te"kil>tlar# yok etmek i(in her t!rl!
ted%irlere %a" vurmakta idi.
R u s y a ! r k - A ! s l ! m a n l a r # v e ! r k i y e ' ! y ! k
F l ( i l i ) i
Rusya=da -340 Ihtil>li=nden sonra Rusya A!sl!manlar# aras#nda %a"ta
&a$an !rkleri 8atarlar#9 ve A$eriler oldu)u halde, k!lt!r geli"meleri
h#$lanm#" ve <mill "uur< te"ekk!l etmi"ti. &a$an !rkleri aras#nda
ekonomik ,aaliyetler neti6esinde (ok say#da $engin t!66arlar, milyonerler ve
,a%rikat:r $!mresi, hali vakti yerinde orta-
' Eali/ )emali Beyin 'X Bays '*'8 tarihli yazs2 DtA dosya >o2 *8 $kavd >o
+C*, +(',2
C'@
sn# %urSuva $!mresi meydana gelmi"ti. A$er%ay6an=da Petrol sanayiinde
y!kselen ve %!y!k servet sahi%i olan kimseler (oktu. &#r#ml# ?smail 'ey
Paspral#=n#n 8Pasprinskiy9 %a"latt#)# <Hsul-! Redid< hareketi neti6esinde,
&a$an !rkleri %a"ta olmak !$ere, &#r#m ve A$er%ay6an- da yeni tip
mektepler ve medreseler sayesinde okuma-ya$ma %ilenlerin say#s# s!r=atle
artm#" ve umumZ %ilgi seviyesi de y!kselmi"ti. 'ir tara,tan Rus
mekteplerinde okuyanlar (o)ald#)# gi%i, ayni $amanda ?stan%ul, 'eyrut ve
A#s#r=da tahsil g:renler de (oktu. 'u suretle ?sl>m >lemindeki yeni ,ikir
hareketleri Rusya !rkleri aras#nda da yay#lma)a %a"lam#"t#.
'!y!k din ve tarih >limi &a$anl# *eha%eddin Aer6an 8:l. -2239 den
%a"ka, !nl! ?sl>m ,ikir adamlar# olan A#s#rl# *eyh Auhammed A%duhu ve
A,ganistanl# 8aslen !rk olan9 *eyh Remaled- din=in g:r!"leri ve ?sl>m
D!nyas#n#n mutlaka <'at# terakkisine ayak uydurmas#< gerekti)i yolundaki
tavsiyeleri Rusya=daki ulema aras#nda da tara,tarlar %ulmu" ve terakkiperver
%ir ulema $!mresi meydana gelmi"ti. 'u yeni tip ulema dinde hura,ata kar"#
m!6adele ve modern hayata inti%ak g:r!"!n! temsil etmekte, ve %u ,ikirleri
%ilhassa <Hsul! Redid< mektepleri ve yeni tip medreseler vas#tasiyle yayma)a
(al#"makta idi. 'u hareket &a$an ilinde k:y imamlar#na kadar n!,u$ etmi"ti.
&a$an ulemas# aras#nda %u 6ereyan#n en %!y!k m!messilleri R#$aeddin
Cahreddin, Ausa Rarullah 8'igi9, Miyaeddin &emal, k#smen Alim6>n 'arud
ile <'u%i 'iraderler< A%dullah ve H%eydullah idiler.
-23---230 y#llar#nda ?stan%ul=da tahsillerini yapm#" olan <'u%i
'iraderler<in &a$an=a yak#n Aamad#" ka$as#ndaki <'u%i< k:y!nde a(!klar#
mektep-medrese, <Hsul! Redid< sisteminin en iyi :rne)ini vermi" ve %u
y!$den Rus-7arl#k idaresi 8ve kara9 g!ruh, yani <geri6i<, atar ulemas#
tara,#ndan "iddetle %ask#ya maru$ kalm#" ve nihayet kapatt#nlm#"t#.
&a$an=daki <Aedrese-i Auhammediyye<, H,a=daki <Aedrese-i Aliyye< ve
%ilhassa ;ren%urg=daki 8Ahmed ve Pani 'ay 8milyoner9lar#n paras# ile in"a
ettirilen ve ,aaliyette %ulunan9 <Aedrese-i G!seyniyye=@ gi%i e)itim
m!esseseleri, programlan ve kadro- lan ile Rusya A!sl!manlar# aras#nda en
iyi ir,an o6aklar# idiler.
Rus mekteplerinde, gimna$yum 8lise9 ve hatt> !niversitelerde tahsil
yapm#" &a$anl#lar da (oktuB %unlar aras#ndan tan#nm#" avukatlar da (#km#"t#.
Sadri Aaksud 8somakiJ Arsal9 gi%i tek-t!k Avrupa=da okuyanlar da vard#.
Sadri Aaksud &a$an=da medrese tahsilini m!teakip, Rus-atar
Dar!lmualliminde okuduktan sonra Paris=e giderek
/-/
hukuk tahsili yapm#" ve &a$an=a d:nd!kten sonra %ir m!ddet <Duma=ya
se(ilmi", sonra avukatl#kla me"gul olmu"tu. Rus ordusunda hi$met eden
y!ksek r!t%eli $a%ilter ve hatt> Vis-Amiral r!t%esinde &a$an !rkleri vard#.
-340 ten -3-D ye kadar ge(en $amanda <Duma< 8Rus Parlamentosu9 ya
mahdud say#da olsa dahi A!sl!manlardan me%us se(ilmi"ti. 'ununla, yine
mahdud :l(!de olsa dahi, &a$an !rkleri ve A$er%ay6anl#lar i(in siyas
,aaliyetlere imk>n verilmi"ti. A$eriler ve &a$an !rkleri %a"ta olmak !$ere
Rusya=daki !rk-A!s- l!manlara, modern hayat "artlar#na g:re geli"mek
yollar# a(#lm#"t#.
'ilhassa -3-D *u%at ihtil>lini m!teakip, Rusya A!sl!manlar# aras#nda <siyas
,aaliyet< %irden%ire artm#"t#. am %ir <h!rriyet< havas# i(inde mill
te"ekk!llerin kurulmas#na %a"lanm#"t#. Qer yer kongreler akdedilerek Rusya
A!sl!manlar#n# ilgilendiren %ir(ok mill, meden ve siyas pro%lemler
g:r!"!lm!" ve kararlar al#nm#"t#. 'u ka%l &ongrelerin en %!y!)! ve en
:nemlisi, "!phesi$, ---- Aay#s -3-D de Aoskova=da toplanm#" olan <Rusya
A!sl!manlar#n#n 'irin6i &ongresi< olmu"tu.
-
'u m!nase%etle, Aoskova=ya
Rusya=n#n t!rl! !lkelerinden gelen 244 kadar delege, %ir arada toplanarak
kendilerini ilgilendiren %ir(ok mesele hakk#nda g:r!"m!"ler, kararlar
alm#"lard#. &onular#n %a"#nda Rusya A!sl!manlar#n#n 7arl#k reSimindeki
durumlar# i6a%#, %ilhassa din ve meden meseleler gelmi"ti. Siyas ve
ekonomik meseleler ise ikin6i pl>nda kalm#"t#. Aoskova=daki %u <&urultay<
m!nase%etiyle, Rusya A!sl!manlar# aras#nda siyas ve meden sahada
,aaliyette %ulunma)a muktedir y!$ler6e ki"inin mev6udiyeti, !rk-A!sl!man
kavimleri aras#nda art#k <mill "uur<- un (ok kuvvetli oldu)unu a(#k(a
g:stermi"ti. Aama,ih %u <&urultay< m!nase%etiyle Rusya !rkleri aras#nda
siyas sahada tam manasiyle :nderlik yapa6ak "ahsiyetlerin pek a$ oldu)u ve
%!t!n !rkleri %irle"tire6ek %ir pl>t,ormun hen!$ %ulunmad#)# da meydana
(#km#"t#. 'u yetersi$lik Rusya A!sl!manlar# aras#nda m!"terek %ir 6ephe
kurulmas#na engel te"kil etmi" ve %irlikte mill varl#klar#n#n m!da,aas#nda
%a"ar# ka$an#lmas#n# :nlenmi"tir, engel olmu"tur.
Gen!$ yeni te"ekk!l etmi" olan &a$anl#, A$eri, !rkistanl#
<intelligentsia< 8ayd#nlar9 $!mresinin esas iti%ariyle <milliyet(i< ve ?sl>m
din esaslar#nda olmak !$ere <ileri6i< %ir g:r!" ta"#d#)# da "!phe g:t!rme$
%ir hakikatti. Ayd#nlar aras#nda, mama,ih Sosyalist- Revol!syoner 8Fs-Fr9
6ereyan# reva(ta olmakla %era%er, <Aarksi$m<-
' Bu )rultayn zabtlar Busa Iarullah Bi 0 i tara#ndan neredilmitir, =et-
ro0rad '*'+2
/-0
in 1eitli ekilleri, !osyal-Demokratlar ve hele, Bolevikler hemen
hemen hi1 yoktu2 '*H( ten ve bilhassa '*H8 deki 9kinci Berutiyet ten
sonra Trkiye'deki #ikir hareketleri tesiriyle, -usya Trkleri $ve yine )azan
bata olmak zere, Trk1lk cereyann benimsemiler ve o nisbette de
Trkiye'ye kar ballk artmt2 Bu yaknlk bilhassa Balkan Gar/leri
zamamnda kendisini belli etmi, )azan Trklerince Gil"l-i Ahmere 1ok1a
/ara yardm ya/ld 0ibi, Trk ordusunda hizmet 06rmek zere 06nll
asker ve hemireler dahi 0itmiti2 Bu sralarda 7nver =aa, )azan
Trklerinin de millF kahraman olarak tebcil edilmi ve 7dirne'nin 0eri
alnmas )azan ilinde byk bir bayram olarak tes'id edilmiti2
Dnya !ava zamannda -usya Bslmanlarnn btn sem/atileri
Trkiye $ve dolaysiyle Almanya, ile beraberdi2 3anakkale- deki Trk za#eri,
-usya Bslmanlar arasnda sonsuz bir sevince sebe/ olmutu2 -usya'daki
Trk esirlerine )azan Trkleri tara#ndan 1ok1a yardm ya/lm, ve esirlerin
bulunduklar her yerdeki Bslman cemaat derhal harekete 0e1erek, esirlerin
halini dzelt mee 0ayret etmilerdi2 !avata -usya'mn behemehal yenileceine
ve Trkiye'nin de za#er kazanacana inamlmakta ve harbin byk neticeleri
sabrszlkla beklenmekte idi2 -usya, hakikaten yenildi ve /atlak veren 9htil"l
sonunda 3arlk rePimi de ykld 0itti2 -usya Bslmanlarna bu 9htil"l ile
0eni u#uklar a1lm 0ibiydi2
'*'+ 5ubat 9htil"linden sonraki hrriyet aylarnda, -usya Trkleri
arasnda Trk1lk cereyanlar bsbtn kuvvet bulmutu2 Bunun en bariz
delili deK Boskova )on0resinde kabul edilen kararlar arasnda -usya'daki
Trk-Bslman mekte/lerinde, ?rta okul ve Qiselerde, Trkiye Trk1esi
mecburF bir ders olarak okutulacak, ve yksek tahsil, niversite tahsili,
mnhasran Trkiye Trk1esi ile ya/lacakt2 Jani, 9smail Bey Eas/ral
tara#ndan ortaya atlan dilde, #ikirde, ide birlik umdelerinin tatbiki
kararlatrlmt2 Bu ise Trk1ln ta kendisi idi2
Boskova )on0resinde Bslman-Trk lkelerindeki mahallF idare
hakknda 06r birlii yoktu2 )azan'l ve )uzey )a#kasl murahhaslarn 1ou,
-us demokratik Iumhuriyeti i1inde millF ve medenF muhtariyet
/rensi/lerinin tatbiki ile yetinmek isterlerken, Azerbaycan, Bakurt ve
Trkistanl mmessiller de to/rakl muhtariyet, yani snrlar belirli sahada
kendilerine ait bir idare kurulmas ve -usya ile #ederal sistemle balanmasn
arzu etmekte idiler2 Bu son 06r stn 0eldi2 Makat Bslman-Trk unsurunun
1ounluk
C'D
tekil etmedii yerlerde BillF ve medenF muhtariyet esasnn tatbikinden baka
bir 1are bulunamad da meydana 1kt2
Boskova )on0resinden sonra -usya Bslmanlar arasnda mahallF
tekil"tlanma hareketi hzland2 Bu hususta en elverili durumda bulunan
Azerbaycan'd2 Azerbaycan, '*'+ ?ktober $7kim, :htil"li'nden sonra,
)a#kasya'da teekkl eden Bavera-i )a#kas Mederasyonuna $Transka#kasya,
$Azerbaycan, Ercistan ve 7rmenistan, dahil olmuA sonralar Trkiye ile
ya/lan Trabzon ve Batum Bar )on0relerini mteaki/, bu Mederasyon
dalm ve 2Azerbaycan $Ercistan ve 7rmenistan 0ibi, %8 >isan '*'8 de
/-D
Bu BillF 9dare 1 ubeden ibarettiK i2 DinF $reisiK B#t Alimcan
BarudF,, %2 BalF ve @2 Baari#2 Bu millF tekil"tn tatbiki i1in de ayr bir
anayasa kabul edildi ve tekil"tlanma iine baland2 Bir de to/rak1larm
tekli#i zerine muayyen snrlar olan muhtar bir lkenin tesisi de
kararlatnldA bu lkeye 9dil - Tral 5tat- lar ad verilecekti2 9te bu 9dil-
Tral 5tatlarinn statsn hazrlamak zere bir komisyon se1ilerek )azan'a
06nderildi2 Durum b6yle iken '*'+ ?ktober 9htil"li /atlak verdi ve -usya'da
iktidar Boleviklerin eline 0e1ti2 )zllar sr'atle -usya'nn her tara#nda idareyi
ele almaa baladlarA o arada )azan'da ve T#a'da Bolevik-!ovyet rePimi
kuruldu2 Bu de#a btn millF tekil"tlar datlmaa baland2 Bu kabilden
olmak zere %8 Bart '*'8 Tarihinde )azan'daki millF $Tatar-Bslman,
tekil"tlan )zl ktalar tara#ndan datld ve bununla millF #aaliyete son
verildi2 T#a'daki BillF 9dare ise '@ >isan '*'8 de Tatar ve Bakurt
Bolevikleri tara#ndan datld2 Ancak siyasete karmamak artiyle Diyanet
9leri 5ubesi brakld2 )a#kas ve )rm'a Bolevikler henz n#uz ede-
mediklerinden oralarda ve Trkistan'da millF tekil"tlar #aaliyet halindeydiler2
-usya'daki Bolevik-!ovyet rePimi, k1k, #akat tekil"th ve ne ya/lmas
0erektiini 0ayet iyi bilen bir zmrenin, hkmet darbesi ile $cou/ d'etat,
iktidan ele 0e1irdikten sonra, zor ve cebire ba vurarak, kendi idare sistemini
kurmay ve devam ettirmeyi baarmt2 Makat rePim her tara#ta, milliyet ve din
#ark olmakszn, ahaliden her zmrenin ne#retini muci/ olmutuA tatbik edilen
dehet rePimi herkesi korku i1inde brakmt2 9sl"m ahalinin byk 1ounluu
)zllardan ne#ret etmekle beraber Boleviklik baz mah#illerde tara#tarlar
bulmutu2 3nk bu rePimin mevcut artlar i1inde Bslmanlar i1in tam bir
hriyet 0etireceine inananlar da vard, #akat esas halk kitlesi tamamiyle
Boevikliin aleyhinde idi2 Bunun sebebleri oktu2
Bir kere Bslmanlar arasnda amele ve sosyalist zmrelerin 1ok az
olmas hasebiyle, Boleviklerin sun'i olarak yaratmak istedikleri, sn#
mcadelesi diye birey yoktu2 ;aka )azan Trkleri ve Azer
' )azan Trklerinin bu devirdeki milli hareketlerine ait Abdullah Battal- Ta y ma s 2 Kazan
%)rkleri. 9kinci basm Ankara '*DD $Trk )ltrn Aratrma 7ns titiis yaynlandan, s2 '*' ve
devamA Eerhand von Be n d e , +er nalionale Kamp' der !ss6 landt)rken, $Berlin '*%D, ss '%H-'@8A
AleNandre Be n n i 0 s e n et Ihantal iu e l _ u e P a y 2 &es mc!nemenls naliona!S chez les :!s!lmans de
!ssie. $=aris '*DH, // D@-D*, +8-8%2
C'8
baycanllar ve Yzbekler arasnda kalabalk bir burPuva sn# mevcuttu ve )azan
Trkleri, daha Fdil Bul0arlar devrinden kalan 0elenekler icab tam manasiyle bir
tccar kavimdi2 Makat bu )azanl Tccar-burPuva sn#, ekseriyetle terakki/erver
kimselerdi ve millF meselelere kar byk bir il0i 06stermekte idiler2 )azan
Trklerinden e *H k6ylerde yayorduA mama#ih bu k6yler he/si de byk olu/
mekte/leri, medreseleri ve baz yerlerde kt/haneleri dahi vard2 )6ylerde
imamlar dinF ve medenF bakmdan 6nder rolnde idiler ve bunlarn 1ou ileri
06rl kimselerdiA 1ounun tahsili iyi idi2
9stismar eden ve edilen diye bir sn#lama k6ylerde hemen hemen yoktuA
Aa karl olan kulak $yumruk, zmresi )azan Trkleri k6ylerinde /ek
azd2 Bu yolda Boleviklerin sonralar ya/tklar iddialarn he/si de yersizdir2
'*'+ 9htil"linden sonra )azan 9lindeki Bslman k6ylerinde millF hareket
sr'atle 0eliti2 9te bu halde bulunan )azan Trkleri ve dier Bslmanlarn
ileri 0elenleri, aydnlar, mulla $molla,lar, 6retmenler ve bilhassa i
adamlar, tccarlar ve esna#, Bolevikler tara#ndan millF tekil"tlar datl/,
millF #aaliyet imk"nlar kalmaynca, btn mitlerini Trkiye'ye baladlar2
>itekim Ealib )emalF Beyin Boskova'ya 0elii, oradaki )azan Trklerince
sonsuz bir sevin1le karland2 7l1ilik mensu/larna ikide bir ziya#etler
1ekilmee baland2 D Bays tarihinde Boskova Bslmanlar tara#ndan
1ekilen yz kiilik ziya#ette, karlkl nutuklar irad edildi, ve -usya
Trklerinin Trkiyeye ballklar dile 0etirildi2 Boskova'daki Trkiye
Bykel1ilii -usya Bslmanlar i1in Bolevizmin 0etirdii 0vensizlik
zamannda en byk istiuad0"h tel"kki edilmekte idi2 Dolaysiyle 7l1ilie
-usyann her tara#ndan mracaatlar balad2 Eali/ )emalF Bey de bu
mracaatlar karsnda Brest-Qitovsk Bar 1er1evesinde -usya Bs-
lmanlarnn haklarm tantmak ve korumak i1in !ovyet Dileri )omiserlii
nezdinde teebbslerde bulundu2
Jukarda da belirtildii zere, Brest-Qitovsk Anlamasnn $tamamlayc
anlama, <:2 maddesine 06reK -usya Bslmanlarndan arzu edenler, mal ve
mlklerini satarak Trkiye'ye 061 edebilecekler ve bunlar kolayca Trk
tabiyyetine alnacaklard2 Bu 0ibilere !ovyet hkmetince her han0i bir
mkil"t 1karlmayacakt2 >itekim Boleviklerin basks 1oalnca Trk
tabiyyetine 0e1mek i1in mracaatlar artt2 Bu mracaatlarn yerine 0etirilmesi
i1in il0ili !ovyet makamlarnn muva#akati 0erektiinden, Eali/ )emalF Bey
'8 Bays $'*'8,
C'*
tarihinde 3i1erin'i ziyaretle bu hususta bir nota verdi2 Bu notadaK Trk
tabiyetine 0irmek i1in mracatta bulunan !ovyet vatanda Bslmanlarn bir
listesinin yaknda tanzim edilecei yazldktan sonra, henz mracaat
ya/mayan Bslmanlarn haklarnn mah#uz tutulaca da belirtildi2
'
Jani
-usya Bslmanlarndan herkes, istedii zaman b6yle bir mracaatta
bulunabilecekti2 Trk hkmeti, -usya Bslmanlarnn kitle halinde
Trkiye'ye muhaceretlerini arzu etmiyordu ve bu yolda her han0i bir tevik de
ya/lm deildi2 Makat Eali/ )emalF Bey'in, 9stanbul'a, Gariciye nezaretine
bildirdii 0ibi, -us hkmetince $yani Bolevikler tara#ndan, bir
mddettenberi Bslmanlara kar tatbik edilmekte olan bask siyaseti,
Bslman ahalivi kendiliklerinden muhacerete sevk etmekte idi2
%
Bu konuma esnasnda Eali/ )emalF Bey 3i1erin'eK Trkiye- nin
!ovyet--usya ile hakikaten dost1a mnasebetler tesis etmek azminde
olduunu belirtmi ve bunun -usya Bslmanlar zerine ya/lan basknn
durdurulmas ile mmkn olacam hususF olarak s6ylemiti2 Bunun i1in de,
3i1erin'den tamamiyle dinF ve millF bir messese olan $T#a'daki, BillF
9dare nin #aaliyetine izin verilmesi veyahut $Boskova'daki, Bslman
)omiserlii ne $yani !talin' in banda durduu Billiyetler )omiserliinin
bir ubesi olan ve Bullanur ;ahitov 0ibi bir Tatar Bolevikinin banda
durduu Bslman )omiserlii, Bslman ahalice se1ilen bir heyetin 0eti-
rilmesi tavsiyesinde bulundu2
Eali/ )emalF Bey'in bu yoldaki tekli#i ve tavsiyeleri kendisinin ya
-usya'daki ahvale hi1 vak# olmadn 06sterirA veya kendisine bu yol da
hareket etmesini isteyen )azan'l $veya Azerbaycanl, ahslarn s6zlerine 06re
hareket ettii anlalyor2 Eali/ )emalF Bey, 3i1erin'e !ovyetler tara#ndan
ahk"m er'iyeye muhali# kanunlar 1karl- dndanda ik"yet etmi ve
bunlarn deitirilmesi ve hi1 olmazsa Gakk- verasetin eriat ahk"mna
muva#k olarak tanzimi ve nik"h ile talak $boanma,m 9sl"m ahk"mna 06re
tatbiki l"zm 0eldiini belirttikten sonra, !ovyetlerin bu ba/taki kanunlarnn
9sl"m ahali arasnda heyecan yarattndan, -usya'daki Bslman ulemasnn
bu ba/ta mtal"as, !ovyetlerce 1karlan kanunlarn kaldrlmas 0erektiini,
samimF olarak temennide bulunmutu2
' Eali/ )emali Beyin '* Bays '*'8 tarihli tele0ra#2 D9A G2 T2 dosya no *82 i#re
kalemi no '%C82
% Jine
/.4
7i(erin, !rk el(isinin %u s:$leri ve temennilerini dikkatle dinler gi%i
g:r!nm!" ve <%unlar#n ilgili Sovyet makamlar#n6a !$erinde durula6a)#m<
s:yledikten sonra A!sl!man &omiserini 8yani Aul- lanur Vahitov=u9
kendisine 8yani Palip &emal 'ey=e9 g:ndere6e)ini de %ildirmi"ti. Cakat !rk
el(isinin s:$leri ne dikkat na$ar#na al#nd#, ne de Aullanur Vahitov !rk
el(ili)ine geldi. 7i(erin sade6e red 6eva%# vermemek i(in %:yle %ir takti)e
%a"vurmu"tu. Nitekim Palip &emal 'ey=in 7i(erin ile konu"mas#ndan hi(%ir
neti6e (#kmad#B ne <hakk-# veraset kanunu< de)i"ti, ne de nik>h ve
%o"anmada tsl>m ahk>m#n#n tan#na6a)# %ildirildi. An6ak !rkistan=da Sovyet
n!,u$unun hen!$ pek tat%ik edilemedi)i yerlerde, eskisi gi%i isl>m ahk>m#
y!r!rl!kte kald#. 'una %akmaks#$#n, Palip &emal 'ey Rusya A!s-
l!manlar#n#n haklar#n# m!da,aa yolunda, Sovyet D#"i"leri &omiseri
ne$dindeki m!ra6aat ve te"e%%!slerine devam etti. 'unun i(in daima her
hangi %ir ,#rsat veya vesile $uhur etmekte idi.
Qukarda da %elirtildi)i !$ere, eski <Aill idare< heyetinden Reis Sadri
Aaksud 'ey, A!,t! Alim6an 'arud ve !yeden &ur%an- galiye,, Aoskova=ya
gelmi"ler ve <Aill dare<nin da)#t#lmas#n#n, Sovyetlerin 5 Arahk -3-D de
ne"rettikleri <'eyanname< 8A!sl!manlara hita%en ya$#lan ve onlar#n %!t!n
h!rriyetlerini tan#yan meshur- hitapname9
-
prensiplerine tamamiyle ayk#r#
oldu)undan %unun merke$ h!k!met(e d!$eltile6e)ini ummu"lard#. Ae$kNr
<%eyanname<de <Rusya A!sl!manlar#n#n %undan %:yle kendilerinin ar$u
ettikleri mill ve meden sistemi tayinde tamamiyle ser%est ola6aklar#< %il-
dirilmi"ti. Maten tdil-Hral sahas#ndaki A!sl!man ahali de <Aill ?dare<
sistemini tamamiyle h!r olarak %enimsemi"ti. Gal%uki 'ol"evikler (ok k!(!k
%ir atar-'a"kurt %ol"evik $!mresi vas#tasiyle <Aill ldare<yi da)#tm#"lar ve
%una da <atar ve 'a"kurt halk#n#n ar$usu ile yap#ld#)#< s!s!n! vermi"lerdi.
'unun !$erinedir ki, <Aill ?dare< nin %a"kan# ve iki !yesi %u olay# merke$
Sovyet h!k!meti ne$dinde protesto etmek i(in Aoskova=ya gelmi"lerdi. 'ir de
Sovyet
' Betni D;= T2 :2 vesika '82 $ss @C-@(,2 Trkleri ve :stanbulu da il0ilendiren bu
BeyannameTrk1e olarak Bak4da 1kan A1k !6z 0azetesinde baslm $'C Aralk '*'+,
ve bu 0azete naslsa !tockholmdeki Trk 7l1iliine $her halde Mil"ndiyadaki Trkler vas-
tasiyle, 0elmi, ve oradan 9stanbul'a Gariciye >ezaretine 06nderilmitir2 Ayrca, Bos-
kovada )azan Trk1esiyle 1kan '' 0azetesinde de bu beyanname baslmt $>o *',
* Aralk '*'+,A bu metin ?smanl Trk1esine 1evirilerek @' Aralk '*'+ de 9stanbul'a
06nderilmitir2 Bunlar ehemmiyetine binaen Batbuat Tmum BdGne sevkedil- miti2
Boleviklerin Bslman milletlere kar aldklar bu hayrhah davran, 9stanbul matbuatna da
aksettirilmitir2 Iel"l >uri Bey Ati 0azetesinde $'( ?cak '*'8 Bolevikleri ve Bolevizmi 6verek
06klere 1karmt2 Betin i1in Bkz2 7kler2
/.-
liderlerine 8Sverdlov ve Stalin=e9 sunulmak !$ere %ir muht#ra 8memorandum9
ha$#rlam#"lard#.
-
Aill dare %a"kan# Sadri Aaksud 'ey, A!,t! Alim6an 'arud ve
&ur%angaliye,=in Aoskova=ya geli"leri, gali%a -4 Aay#s tarihlerine
rastlamaktad#r. -4 Aay#s 8-3-29 tarihinde Palip &emal 'ey "ere,ine
Aoskova A!sl!manlar# tara,#ndan tertip edilen %!y!k %ir $iya,ette H,a=dan
gelen heyetin %ulunup %ulunmad#)# %ilinmiyorsa da, heyetin hemen !rk
el(isi ile g:r!"t!kleri ve durumu ta,sil>t#yle i$ah ettikleri %iliniyor. 'ilhassa,
Aill idare Reisi Sadri Aaksud 'ey, Palip &emal 'ey=e &a$an !rklerinin
durumu ve -3-D ihtil>linden sonraki ,aaliyetleri hakk#nda etra,l# %ilgi
vermi"ti. Sverdlov ve Stalin=e sunula6ak <muht#ra<n#n ,rans#$6a %ir sureti
8her halde Sadri Aaksud 'ey tra,#ndan kaleme al#nm#" olmal#d#r9 Palip
&emal 'ey=e verilmi"ti.
.
H,a heyetinin Palip &emal 'ey=i $iyaretinden %irka( g!n sonra, -2
Aay#s tarihinde, el(inin 7i(erin ile vaki m!l>kat# esnas#nda, H,a=daki <Aill
?dare< nin da)#t#lmas# protesto edilmi" ve A!sl!manlar#n haklar#n#n
korunmas# istenmi"ti. Cakat, yukar#da da %elirtildi)i !$ere, Palip &emal
'ey=in %u tale%inden hi(%ir neti6e (#kmad#. Sovyet h!k!meti A!sl!manlar
hakk#nda kendi %ildi)ini okuma)a devam etti.
<Aill ?dare< !yeleri Sverdlov=dan sonra ?(i"leri &omiseri Sto- l#pin=e
8O9 8herhalde Ailliyetler komiseri Stalin=e9 de muht#ra sundular. Ayn# g!n
8-3 Aay#s9 Palip &emal 'ey=in 7i(erin=i %ir daha $iyareti %ir tesad!, eseri
de)ildi. 'ir tara,tan H,a=dan gelen A!sl!man heyetinin, di)er yandan
!rkiye %!y!kel(isinin ayn# $amanda yapt#klar# m!ra6aatlar#n Sovyet
h!k!metine tesir yapa6a)# san#lm#" olmal#d#r. Cakat, a$ :n6e s:ylendi)i gi%i,
%u $iyaret ve m!ra6aatlar#n hi(%ir tesiri g:r!lmedi. Sovyet h!k!meti
<Ailliyetler &omiserli)i<- nin tes%it etti)i prensiplere uygun olarak,
A!sl!man halklara tat%ik edilen siyasetine devam etti. Aill ldare=nin
yeniden ihyas# %ahis konusu olama$d#. Sovyetleri %u yoldan an6ak
!rkiye=nin 8veya Almanya=n#n9 asker m!dahelesi va$ ge(ire%ilirdi. Gal%uki
Fnver Pa"a, Rusya !$erine asker %ir %ask# yapa6ak kudrete malik de)ildi.
' Bunun Mranszca hl"sas, Eali/ )emalF Bey tara#ndan, 9stanbul'a Gariciye
>ezaretine 06nderilmiti2 '' Gaziran '*'8 tarihli mektu/2 D9A )arton >o2 '%C2 Ayrca
EO2lib )emalF $!6ylemezolu, 3at,ralar, ss D'-D(2
% Eali/ )emalF Beyin '% Bays '*'8 tarihli mektubu >o2 (@2 D9A )arton >o2 '%C2
/..
'u "artlar i(inde Palip &emal 'ey=in protestolar# an6ak kuru l>,tan i%aret
kalma)a mahkNmdu.
Sovyet h!k!meti, A!sl!man meselelerini Palip &emal 'ey=in ta%iri
ve(hile, <'ol"eviklerden daha %ol"evik olan< A!sl!man &omiserli)ine
getirilen Aullanur Vahitov ve r!,ekas# vas#tasiyle y!r!tmekte idiler.
A!sl!man !lkelerini <'ol"evikle"tirmek< i(in a$am gayret sar,edilmekte ve
%una kar"# gelmek isteyenler merhametsi$6e tepelenmekte idiler. 'u ka%ilden
olmak !$ere Aoskova=da (#kan <?l< ga$etesi sahi%i ve muharriri 8&a$an
!rklerinin ilk %!y!k edi%i ve tan#nm#" ga$ete6i9 Aya$ bshak 'ey, Sovyet
h!k!metin6e Di- van-# har%e verilmi", ,akat yakalanmam#", ka(m#"t#. ttihad-
# isl>m tara,tarl#)# ile tan#nan &a,kasya=l# Doktor Revdet ise, %ir atar ko-
m!nisti tara,#ndan :ld!r!lm!"t!. Qine &a,kasyal# tan#nm#" milliyet(ilerden
'ahaeddin adl# %ir $at, ka(mak suretiyle tevki, edilmekten kurtula%ilmi"ti.=
Aoskova=n#n ikin6i mahalle imam# iki g!n mevku, kald#ktan sonra
%#rak#lm#"t#. '!t!n %u hareketler !rk el(isinin g:$leri :n!nde ve kendisinin
A!sl!manlar lehinde 7i(erin=e m!ra6aatta %ulundu)u %ir $amanda
yap#lmakta idi.
Aoskova A!sl!manlar#ndan %a$# 8ve di)er "ehirlerden de9 $enginlerin
yard#m isteyerek Palip &emal 'ey=e %a"vurduklar# da %iliniyor.
Menginlerden %a$#lar#n#n, hatt> m!6evherat ve di)er k#ymetli e"yalar#n# ve
alt#nlar#n# !rk el(ili)ine teslim ve d#"ar#ya (#karmak (arelerini arad#klar#
anla"#l#yor. Cakat Rusya=n#n d#"#na para g:nderilmesi imk>ns#$ oldu)u
6ihetle, !rk el(ili)i %u hususta her hangi %ir yard#m yapa6ak durumda
de)ildi. ;lsa olsa %ir miktar p#rlanta 8ve di)er k#ymetli ta"lar9 kurye
vas#tasiyle al#n#p g:t!r!n le%ilirdi. Cakat %unun yap#lmas# (ok tehlikeli
oldu)undan 8Sovyet makamlar#n#n kuryeleri de aray#p taramalar# her an
m!mk!nd!9, %undan ,eragat edildi)i anla"#l#yor. 'elki yine de %a$# "ah#slar#n
p#rlanta ve elmaslar# el(ilik(e teslim al#nm#"t#r. Palip &emal 'ey %u 6ihetleri
de ?stan%ul=a maliye ne$aretinden sorulmak !$ere, m!ra6aatta %ulunmu" ve
talimat istemi"ti, istan%ul=dan gelen 6evaptaJ <A!sl!man ahaliden nukud-u
me$kNreyi ah$ etmeden mukaddem al>kal#lar#n her hangi %ir surette
muta$arr#r olmamalar#na kar"#, ilerde h!k!met-i ;smaniyeyi mes=uliyetten
ve ta$minat itas#ndan kurtara6ak vesait ve teda%ire m!ra6aat edilmesi
gerekti)i< %ildirilmi"ti.
.
'a$# iddialara g:re, !rkiye el(ili)ine o $aman veya
daha sonralar#
' Eali/ )emali Beyin %H Bays '*'8 tarihli mektubu D9A )arton >o2 '%(2
% Eali/ )emalF Beyin @H Bays '*'8 tarihli mektubu D9A )arton >o2 '%C2
C%@
Rusya A!sl!manlar#ndan %a$# kimseler tara,#ndan tevdi edilen k#ymetli e"ya
8m!6evherat, p#rlanta v.%.9 kay%olmu", sahiplerini %!y!k $ararlara u)ratm#"
ve %irtak#m dedikodulara yol a(m#"t#r. 'u gi%i hallerde vas#ta olanlar#n
,#rsattan isti,adeye kalk#"m#" olmalar# m!mk!nd!r.
Sovyet liderleri, Rusya=da ya"ayan A!sl!man ahaliye tam %ir <ser%esti<
verdiklerini d!nya umum e,k>r#na g:stermek maksadiyle ./ Aart -3-2
tarihinde %ir <atar-'a"kurt Rumhuriyeti< kurduklar#n# il>n ettiler. 7i(erin
de, Sovyetlerin A!sl!man ahalinin haklar#na nas#l riayet etti)ini %elirtmek
!$ere, i"te %u <atar-'a"kurt Rumhuriyetin<den ve Aoskova=daki
<A!sl!man &omiserli)i<nden :)!nerek %ahsetmi"ti. Gal%uki her ikisi de
Sovyet idare6ilerinin elinde %irer aletten %a"ka %ir"ey de)illerdi. Palip
&emal 'ey %!t!n %u hususlar# gayet iyi anlam#" ve ?stan%ul=a g:nderdi)i
raporlar#nda %u 6ihetleri %elirtmi"ti. 'u ka%ilden olmak !$ere .4 Aay#s
8-3-29 tarihli, Ahmed Nesim 'ey=e hita%en ya$d#)#, mektu%unda Rusya
A!sl!manlar#n#n durumlar# hakk#nda "u %ilgileri vermi"tiJ
<*imdiye kadar vaki me"hudat, mahsusat, i6ra eyledi)im te,ah- hustan
istin%at eyledi)ime na$aran, esasen h!k!met 8yani Aoskova h!k!meti9
umum Rusya dahilindeki milel-i muhteli,e##in usul! idaresinin te%dil ve tesis
hakk#n# vermi" olmakla %era%er, %unlar# imk>n-# madd olduk(a, 'ol"evik
kavanin ve idaresine ta%i k#lmak meslekini takip etmi" ve ediyor. Nitekim
hi(%ir yerde %ir kitle-i vahide yahut m!himme halinde %ulunmayan *imal
!rklerinin 8yani &a$an atarlar#n#n9 %ir arahk il>n ettikleri muhtariyet
idaresini pek suhuletle ilga etmi" ve elde etti)i !(-%e" men,aatperest ve
gara$k>n A!sl!man umur-u Isl>miye &omiserli)ine isad ile A!sl!man kitle-i
ki%ar ve a)niyas#n ve e$kiyayi milleti anlar vas#tasiyle e$mekte %ulunmu"tur.
Aerkumanise mena,i-i ammeyi kat=iyen d!"!nmedikten mada, ag- ra$-i
"ahsiyetlerinin dahi istimalinden ve muhali, $anneyledikleri e"has hakk#nda
en a)#r mukarrerat tat%ikinden (ekinmemektedirler<.
-
Palip &emal 'ey %u hakikatleri g:rmekle %era%er, Sovyet h!k!metinin
tutumu hakk#nda kendini %a$# ill!$yonlara kapt#rmaktan da
kurtulamam#"t#r. ;na g:reJ Sovyet h!k!meti !rkiye ile ho" ge(inmek ister
gi%i g:r!n!yor ve dolay#siyle gerek kendisinin ve gerekse Sadri Aaksud ile
Alim6an 'arud=nin yapt#klar# m!ra6aattan %a$# ,aydalar elde edile6e)ini
!mit etmi"ti. 'rest-Kitovsk Auahedesi
' Ealib )emalF Beyin %H Bays '*'8 tarihli mektubu2 DA )arton <o2 '%C2
/./
tasdik ve ya$#l# n!shalar#n teatisihden sonra Sovyetlerin ?stan%ul=a
g:ndere6ekleri el(ileri Doktor Rakovskiy=e 'a%#>li=nin Rusya=daki
A!sl!manlar ile !rkiye=nin ne kadar ilgilendi)i anlat#l#rsa, %unun ,aydalar#
dokuna6a)# da i$har edilmi"ti. Gal%uki Palip &emal 'eyin %u yoldaki
!mitleri tamamiyle yersi$di. Sovyet liderlerinin A!sl!man ahaliye, istisna
%ir muamele yapmalar# ve kendi prensipleri d#"#na (#kmalar# imk>ns#$d#.
!rkiye, "ayet yapa%ilirse, an6ak kuvvet kullanarak Sovyet h!k!metini %una
$orlaya%ilirdi. Gal%uki, yukar#da da s:ylendi)i gi%i, !rkiye %una muktedir
de)ildi.
Palip &emal 'ey, Petrograd=da <Auhtelit &omisyon< da !rk heyetinin
reisli)ini yapt#)# $amanda, oradaki ?sl>m 6emaati 8&a$an !rkleri9 ile yak#n
m!nase%etler kurmu"tu. ; s#ralarda Petrograd=da deh"etli yiye6ek s#k#nt#s#
h!k!m s!rmesine %akmaks#$#n, %!y!k %ir k#sm# t!66ar olan, %u &a$an
!rkleri, !rk heyetine s#k s#k $iya,etler (ekmekte ve heyetin yiye6eklerini de
temin etmekte idiler. Petrograd- da olup %itenler ve 'ol"evik reSimi hakk#nda
!rk heyetine %ilgi vermekte idiler. Petrograd=da, 'uhara Fmrinin
masra,#yle yap#lan %!y!k %ir 6ami vard#. Rami=in idaresi ise &a$an
!rklerinin elinde idi ve imam da &a$anl# ulemadand#. Palip &emal 'ey ve
!rk heyeti a$alar#, her Ruma g!n! %u 6ami=e giderek Ruma nama$# dolay#s#
ile de yerli A!sl!man 6emaati ile s#k# temaslar#n# devam ettirmekte idiler.
Petrograd=daki &a$an !rkleri ve Rusya=n#n di)er yerlerinden gelen
A!sl!man ahali, hepsi de !rkiye=ye kar"# derin %a)l#l#klar#n# i,ade etmekte,
ve !rk h!k!metinin Rusyadaki !rkler-A!sl!man- larla yak#ndan
ilgilene6e)i hususundaki !mitlerini i$har etmekte idiler. Palip &emal 'ey
Petrograd=dan ?stan%ul=a d:n!n6e, %!t!n %unlar# al>t Pa"aya ve Fnver
Pa"aya anlatm#"t#. Rusya !rklerinin !rkiye=ye kar"# sempatileri ve
yak#nl#klar# !rk h!k!meti mah,illerini $iyadesiyle memnun etmi", ve
dolay#siyle al>t ve Fnver Pa"alar#n <uran6#l#k< siyasetlerinin %!s%!t!n
kuvvet %ulmas#na tesir etmi"ti.
Palip &emal 'ey %u de,a Aoskova=ya el(i tayin edilin6e, Is- tan%uldan
hareketinden evvel, Fnver Pa"a=ya, <Petrograd=daki %!y!k 6amiye g!$el %ir
hal#< hediye edilmesinin oradaki A!sl!manlara (ok iyi %ir tesir yapa6a)#n#
s:ylemi"ti. Fnver Pa"a da %unu derhal ka%ul etmi" ve Palip &emal 'eye,
gayet g!$el %ir hal# ile, elya$mas# k#ymetli %ir &uran da g:ndermi"ti.
-
'u
hediyelerin iletilmesi i(in Pa- li% &emal 'ey, .. Aay#s 8-3-29 tarihinde
Aoskova=dan Petrograd=a
' Te#errut Ealib )emalF $!6ylemezolu, 3at,ralar,m s2 (&D
/.0
hareket etti. Gah ile &uran=# Petrograd imam#na teslim etti. !rk Fl(isinin
Petrograd=a gelerek, sl>m Remaati hu$urunda Fnver Pa"an#n hediyelerini
takdim etmesi, !rkiye=nin Rusya A!sl!manla- r#na kar"# taki%e %a"lad#)#
yeni siyas tutumunu g:stermek iti%ariyle de %!y!k %ir ehemmiyeti hai$di.
Sovyet reSiminin hen!$ te"ekk!l etti)i ve 'rest-Kitovsk 'ar#"#=n#n tat%ik#na
%a"land#)# %ir s#rada 6ereyan eden %u m!him hadise, Palip &emal 'ey
tara,#ndan "u sat#rlarla 6anland#r#l#t##"t#rJ=
<Sultan Re"ad nam#na ihda %uyurmu" olan ne,is hal#y# Petrograd=a
g:t!rmek !$ere, .. Aay#s=ta, &a$an A!,t!s! Alim6an F,endi, Qusu,
Ak(ura ve Nuri 'eyleri alarak Aoskova=dan hareketle ertesi ak"am
Petrograd=a vas#l olduk. Aaksad#m Ruma g!n! hal#y# 6amii "eri,e
,er"etmek idi. a%i muvasalat#m#$ tarihini telegra,la 6amii "eri,
imam#na %ildirmi"tim.
Per"em%e .5 Aay#sta Petrograd=a muvasalat ettik. Parda !rk,
atar, P!r6!, Polonyal# A!sl!manlardan m!rekkep %e"- y!$ ki"iden
,a$la %ir heyet tara,#ndan istik%al olunduk. Do)ru6a %i$im i(in
ha$#rlanm#" %ulunan, imparatorun nedimelerinden me"hur Prens
;rlo,=un %ir saray yavrusu olan hanesine misa,ir olduk. Saray k#smen
i"gal alt#nda idi. Cakat %!y!k k#sm# oldu)u gi%i muha,a$a edilmi", hatt>
%a"ta Aetrdotel ile Cam d: "am%r olan kar#s# %ulundu)u %ir ka( hademe
de el>n yerlerinde idi. Ne yapa6a)#n# %ilmeyen ve mesle)inde mehareti
k>milesi %ulundu)una "!phe olmayan, %ir ka( lisana da a"ina %u $avall#
Aetrdoteli Aoskova=ya avdetimde kar#s# ile %irlikte g:t!rd!m. Se,aretin
adamak#ll#, m!6erre% ellerde idare edilmesini %unlar vas#tas# ile temin
ettim.
Ruma ./ Aay#s -3-2J Saat onikide Qusu, Ak(ura ve Nuri 'eyle-
A!,t! F,endi imam F,endiye misa,ir olmu"lard#- 6amii "eri,e gittik.
'a"ta A!,t! Alim6an F,endi, Remaat-i Gayriye reisi sa%#k Rus
generallerinden A%d!la$i$ 8onlar <Pa"a< diyorlar idi9 oldu)u halde, pek
kala%al#k temi$ %ir halk kitlesi tara,#ndan kar"#land#k. Ramii "eri, *ark
ve Gind tar$-# mimarisinde yap#lm#", d#"ardan ne kadar sempatik ise,
i(erden de o kadar ,erah veri6i idi. Gatt> %i$im selatin 6amisi terti%i %ir
de %!y!k ve %oydan %oya 6evi$den Ara% tar$#nda yap#lm#" ka,esli gi%i
%ir mah,eli de var idi. &u%%esi y!ksek ve mihra% k#sm#nda d:rt direk
var idi. ;raya varmadan evvel u$unlu)a giden %ir 6emaat yeri ayr#lm#"t#.
Aihra% gayet m!$eyyen ve min%er ise mermer ve 6evi$dendi. Maten d!n
garda 6emaatin kal%leri ihti$a$e getiren
' Jine s2 C@-C(
/.1
%ir hu"u aras#nda hal#y# imam e,endiye teslim etmi"tim. Gah 6amii
"eri,in i(erisine nakledilmi" ve hen!$ a(#lmam#" idi. Demin tari, etti)im
d:rt direk aras#na yayd#k. Suphanallah, g!ya ki :l(! ile sipari" etmi"i$
gi%i oras#n# tamamen kaplama$ m#O 'unu m!teakip %irlikte getirmi"
oldu)um Fnver Pa"an#n hediyesi-ki 7em"ir Ga,#$#n elya$#s# ile --5-
tarihinde ya$#lm#" ve 30 numaral# idi-olan ena,isi asardan &uran=i
kerimle sede,li rahleyi de Nuri 'eyin elinden al#p &uran=i kerimi
:pt!kten sonra A!,t! Alim6an F,endiye teslim ettim. A!,t! F,endi de
:p!p imam F,endiye verdi. Rahle mihra%#n yan#na konuldu. 'en $aman
ve $emine muva,#k %irka( s:$ s:yledim. Remaat-i sl>miye reisi
A%d!la$i$ Pa"a 8Peneral9 6evap verdi. A!,t! F,endi gayet g!$el %ir
hut%e irad ettikten sonra, Ruma ve :)le nama$lar#n# k#ld#k. Pek samim
dualar yap#ld#ktan sonra 6amii "eri,in m!"temil>t#n# ge$dik, ve kap#n#n
:n!nde %!t!n 6emaatle %irlikte %ir ,oto)ra, (ektirdik. Ramii "eri,e
muttas#l imam e,endinin hanesinde 6emaat tara,#ndan terti% edilmi"
%ulunan k#rk ki"ilik %ir :)le $iya,etinde atar, Da)#stan, P!r6istan,
A$er%ay6an, &a,kas ve Polonya A!sl!manlar# tara,#ndan ate"in
nutuklar s:ylenerek, %u tarih hadisenin ehemmiyeti te%ar!$ ettirildi.
Fnver Pa"aya hita%en %ir te"ekk!rname kaleme al#narak, ha$irun
tara,#ndan im$a edilip, Istan%ula g:nderilmek !$ere %ana verildi. Qusu,
Ak(ura tara,#ndan gayet muhrik %ir nutuk irad edildi. <'ir millet ki,
h!viyetini unutmu"tur, ink#ra$a mahkNmdur. F,endiler, si$ *imal
!rkleri, <atar< de)il <!rks!n!$, !rk<. 'unu unutmu" olmakt#r ki,
si$i esarete mahkNm etmi"tir< dedi. Nihayet 6!mlesine %irden k#sa6a %ir
6evap vererek, Rena%-# Gakk#n %u hay#rl# vesile ile %uraya tekrar
gelmeyi %ana nasip %uyurdu)undan ve 6!mlesi ile tan#"t#)#mdan dolay#
mestur ve m!,tehir oldu)umu s:yledim, ve Rusya=da mukim %!t!n
dinda" ve #rkda"lar#m#$#n saadet ve sel>meti i(in dua ettim.<
Palip &emal 'ey ve yan#ndakiler o ak"am treni ile Petrograd- dan
Aoskova=ya hareket ettiler. Palip &emal 'eyin %u Petrograd seyahati,
Cinl>ndiya=deki, 044 aileyi ge(en Rus te%as# A!sl!manlar 8&a$anl#9 i(in de
%!y!k %ir ehemmiyeti hai$ olmu"tu. A$ :n6e te"ekk!l eden Cinl>ndiya
Devleti=nin %a"#nda duranlar, Cinl>ndiya=dan Ruslar# (#karmak maksad#yle
%!t!n Rus te%as#n#n Cinlandiya=dan gitmelerini emretmi"ti. Pali% &emal
'eyin Petrograd=a gele6e)ini :)renen Gelsinki=deki A!sl!manlar Petrograd=a
%ir heyet g:ndermi"ler, ve !rk h!k!metinin, Almanya vas#tasiyle, Cin
h!k!metine m!ra6aat ederek, Cinl>ndiya=daki A!sl!manlar#n, Cinl>ndiya=da
C%+
%#rak#lmalar#m ri6a etmi"lerdi. Pali% &emal 'ey de, Aoskova=ya d:nd!kten
sonra, .2 Aay#s 8-3-29 ?stan%ul=a %u hususta %ir telgra, (ekti. Gari6iye
Ne$areti de %u meseleyi Alman Gari6iyesine ula"t#rd#. Alman h!k!meti de
%unu destekledi ve Cin h!k!metine %unu %ildirdi. Cin h!k!meti de %u -ve %a$#
di)er- ri6alar# na$ar# iti%are alarak, Cinl>ndiya=daki A!sl!manlar#n
Cinlandiya=da kalmalar#na m!saade etti. 'u A!sl!manlar 8hali ha$#rda -.444
ki"i9 hal> oradad#rlar.
Palip &emal 'ey Rusya A!sl!manlar#n#n hali ile ilgilenmekte devam
etti. Rus ihtil>linin ar$etti)i yeni geli"meler, Rusya=da i( sava"#n %a"lamas#,
&u$eyden ?ngili$lerin harekete ha$#rlanmalar#, ?dil-Hral !lkesinde, yani
&a$an !rklerinin ya"ad#klar# sahada, 7ekoslovaklar#n &#$#llara kar"#
ayaklanmalar# ve yer yer 'ol"evik reSiminin y#k#lmas# ile has#l olan durumu
Palip &emal 'ey dikkatle takip etmekte ve olup %itenler hakk#nda ?stan%ul=u
ayd#nlatma)a (al#"makta idi. 'u m!nase%etle %a$en muhtemel geli"meler
hakk#nda kendi g:r!"lerini de %elirtmekte idi.
'u ka%ilden olmak !$ere, .3 Ga$iran -3-2 tarihinde <gayet mahrem ve
m!sta6el< i"aretle g:nderdi)i %ir telgra,ta,
-
Rusya=daki umum durum
hakk#nda %ilgi verilmi" ve al>t Pa"a ile Fnver Pa"a=dan talimat istenmi"ti.
'u telgra,ta e$6!mle "u meseleler %ahsedilmi"tiJ &a$an !rklerinin mill
te"kil>tlar#n#n 'ol"evikler tara,#ndan la)v#ndan sonra, A!sl!manlar#n
durumunun $orla"t#)# ve 'rest-Kitovsk muahedesinin --. maddesine istinaden
kendisinin A!sl!man ahaliyi koruma)a (al#"t#)#, A!sl!man &omiseri
Aullanur Vahitov ve "!rekas#n#n %una "iddetle kar"# koyduklar#. Demek ki,
Palip &emal 'ey=in A!sl!manlar# korumas#nda en (ok m!"kil>t (#karan
<A!sl!man &omiseri< Au?lanur Vahitov olmu"tu.
Palip &emal 'ey=in edindi)i %ilgiye g:reJ Si%irya, H,a ve &a$an
tara,lar#nda ?til>, Devletleri 8yani ?ngiltere ve Cransa9 n#n tan#d#klar# yeni %ir
Rus h!k!meti te"ekk!l etmi"ti 8Amiral &ol(ak h!k!meti kasdediliyor9B %ir de
*imalden, Aurmansk=dan ?ngili$lerin harekete ge(tikleri ha%eri de al#nm#"t#.
*u halde g!neyden ilerliye6ek Almanlarla yeni te"ekk!l eden Rus h!k!meti ve
?ngili$ kuvvetleri (arp#"a6aklard#. Palip &emal 'ey=e g:reJ 'u durum
kar"#s#nda, say#lar# 2--4 milyona varan !rk 8A!sl!manlar#n9 seyir6i kalma-
lar# imk>ns#$d#. Vaktiyle oradaki A!sl!man ahali sade6e din ve ilm
' Ealib )emali Beyin %* Gaziran '*'8 tarihli tele0ra#2 5i#re kalemi >o2 '(D(2 D9A2 )arton
>o2 '%C2
/.2
8yani meden9 %ir mill idare kurmakla yetinmi"lerse de, o $aman- dan%eri
Rusya=n#n ahvali epey de)i"mi" oldu)undan, yeni (arp#"- malar vukuunda
A!sl!manlar#n kendi %a"lar#na %ir siyas te"kil>t kurmalar# m!mk!n
ola6akt#. *:yle ki, Astarhan=dan H,a=ya kadar, yani Hral da)lar# ile Volga
aras#ndaki sahada 8yani Hral-dil=de9 yans# A!sl!man, yar#s# G#ristiyan
87irmi", 7uva", Ar9lardan i%aret -0-.4 milyonluk %ir 8si69 ?sl>m h!k!metinin
kurulmas# m!mk!n ola6akt#.
Palip &em>li 'ey=e g:reJ Almanlar#n o tara,lardaki hareketlerinde %u
A!sl!man ahalinin m!$aheretleri kar"#l#)#nda, *imal !rklerinin gi$li6e
te"kil>tlanma)a %a"lamalar# m!mk!nd!. *imal !rkleri, gerekirse,
m!$akerelere giri"mek !$ere 'erlin=e %ir heyet g:ndere6eklerdir. Do)u ve
g!ney-Rusya=da Alman n!,u$u mute%er oldu)u 6ihetle, "ayet ;smanl#-!rk
men,aat#na ayk#r# d!"me$se, %u mesele hakk#nda Alman h!k!meti ile (ok
mahrem tutulmak suretiyle, "imdiden kar"#l#kl# g:r!"melere, g:r!"
m!%adelesine giri"ilmesi ve Alman ileri gelenlerinin %u g:r!"!
%enimsemelerine (al#"#lmas# gerekmektedir. Palip &emal 'ey %u hususta
kendisine sal>hiyet verilmesini istemi"ti.
;na g:re :nemli maddelerden %iri deJ &ar"# tara,#n, yani ?til>,
Devletlerinin A!sl!man ahaliye %ir tak#m v>dlerle, onlar# i),al etmeleri
m!mk!nd!B ,akat <dinen, kal%en, ra%#ta-i men,aatleri %i$imle olan !rklerin
hamiyetlerinin %una m!manaat# kaviyyen muhtemeldir< ve <$uhur eyleye6ek
,#rsat# ,evt etmek inkisar# hayallerini mu6ip ola6a)# maru$dur< diyerek,
!rk-lslam ahalinin !rkiye=ye kar"# %a)l# kala6aklar#n# teyit etmek istemi"ti.
Palip &emal 'ey %u suretle, her halde Aoskova=da %ulunan &a$an=l#
milliyet(i $a%itlerden, o arada 7arl#k ordusunda k!(!k r!t%eli $a%itlerden
olup <Gar% *ura<da m!him rol oynam#" olan ;sman ukum%et ve
Au$a,erov=lar#n telkinleri ile, Alman kuvvetlerine dayanarak, <?dil- Hral=da
%ir !rk-lsl>m Devleti< kurulmas# ihtimalini dahi d!"!nm!" oluyordu. al>t
ve Fnver Pa"alar#n <!rk(! siyasetleri< %ilindi)i ve(hile, %u g:r!"e onlar#n
da ka$an#lmas# istenmesi ta%i idi. Nitekim %ir m!ddet sonra ;sman
ukum%et 'erlin=e gitmi" ve Alman Gari6iyesi ve Frk>n-# Gar%iyesi ile temas
etmi" ve u$un %ir rapor dahi sunmu"tu. ;sman ukum%et 'erlin=den
?stan%ul=a dahi gitmi" ve orada da ilgililerle, *imal !rkleri meselesini
g:r!"m!"t!.
Cakat Alman h!k!meti 8daha do)rusu kumandanl#)#9, ?dil- Hral=a kadar
%ir harekete %a"lama)a yana"mad# ve ;sman ukum%et=e
/.3
bu yolda her hangi %ir !mit de vermedi. Maten Rusya=n#n i(inde 6e-
reyan eden olaylar ve ayn# $amanda !rk kuvvetlerinin 'akN=ya
do)ru harekete ge(meleri, !rk-Sovyet m!nase%etlerinin s!r=atle
%o$ulmas#na yol a(t#. Palip &emal 'ey=in tasarlad#)# %!y!k proSe,
dolay#siyle hi(%ir neti6e vermedi.
Palip &emal 'ey=in Aoskova=ya var#r varma$ me"gul oldu)u
meselelerden %iri de Rusya=daki esirler aras#nda yap#lma)a %a"lanan
<&om!nist propagandas#< n#n :n!n! almak oldu. Ayn# $amanda !rk
esirlerinin %ir an evvel anayurda g:nderilmeleri i"i de :nemli idi ve
%unun ger(ekle"tirilmesi i(in, Almanlarla %irlikte hemen harekete
ge(mek me6%uriyeti vard#. 'u hususta yava" davran#l#rsa, Rusya=da
%a"layan i( sava" !rk esirlerinin %ir(o)unun Si%irya=da kalmalar#na
veya !rkiye=ye d!"man kuvvetlerin eline d!"melerine yol a(a%ilirdi.
< Q e n i D ! n y a < P a $ e t e s i d o l a y # s i y l e ! r k
F l ( i l i ) i n i n S o v y e t h ! k ! me t i n i p r o t e s t o s u
'rest-Kitovsk muahedesinin .. maddesi mu6i%in6e, >kid tara,lar
kar"#l#kl# olarak yekdi)erinin h!k!met, devlet ve asker tesisleri hakk#nda
tahrikat ve propagandada %ulunm#ya6aklard#. 'u madde ":yle ,orm!le
edilmi"tiJ
<Aadde II. Akid tara,lar, kar"# tara,#n h!k!meti veya devlet ve
askeri m!essese ve ni$amlar#na kar"# her t!rl! tahrikat ve
propagandadan i(tina% ederler. D:rtl! itti,ak Devletlerinin i"gali
alt#ndaki sahada dahi Rusya %u hususa riayet me6%uriyetindedir.<
A!tte,ikler, 'rest-Kitovsk m!$akereleri s#ras#nda Sovyet-Rus
murahhaslar#n#n ihtil>l6i propagandaya ne kadar :nem verdiklerini yak#ndan
m!"ahede etttiklerinden, muahedenin ta %a"#na, yani ikin6i madde olarak,
'ol"evik ihtil>l6i propagandas#n# :nlemek maksadiyle %:yle %ir madde
koymak ihtiya6#n# hissetmi"lerdi. Aama,ih %unun i,ade "ekli pek sarih
de)ildi. Rus-'ol"evik ihtil>l6i propaganday# kat= olarak durdurmak i(in %u
maddedeki ,orm!l yeter dere6ede a(#k, kesin de)ildi. Nitekim Sovyet-Rus
mat%uat# 'rest-Kitovsk m!$akereleri s#ras#nda oldu)u gi%i, %ar#"#n akdinden
sonra da, kar"# tara,a, yani emperyalist h!k!metler ve m!esseselerine
ala%ildi)ine h!6uma devam ettiler. 'u ne"riyatta Almanya, A.vusturya-Aa6a-
/54
ristan ve !rkiye h!k!metlerinin ad# a(#k(a $ikredilmemekle %era%er, onlar
da yine <emperyalist< ve <kapitalist< tara,a dahil olmalar# hase%iyle, %u
propaganda ayn# $amanda onlara da "amildi.
Sovyetlerin d#"#ndaki %!t!n memleketlerin, yani Almanya ve !rkiye
=de dahil olmak !$ere, amelesi, k:yl!leri, askerleri ve halk#n#n mev6ud
ni$am#n# y#k#p, Sovyet Rusya=da oldu)u gi%i yeni d!$en 8Sovyet reSimi9
kurmalar# i(in k#"k#rtmalar#, tahrikat ve propagandan#n ta kendisi de)iimi
idiO Aoskova=da Rus(adan %a"ka Alman6a, Cran- s#$(a, ?ngili$6e ve di)er
dillerde 'ol"evik g:r!"!n! yayan ihtil>l6i ne"riyata %a"lanm#", ga$ete ve
dergilerin ta%=#na h#$ verilmi"ti. 'ilhassa Rusya=daki harp esirleri aras#nda
'ol"evik propagandas#na :nem verilmekte idi. 'u ka%ilden olmak !$ere !rk
esirleri aras#nda da 'ol"evik propagandas# yapmak ve esirleri !rkiye=ye
d:nd!kten sonra 'ol"evik ihtil>li (#karma)a te"vik etmek maksadiyle,
Aoskova=da -3-2 y#l# Nisan sonunda <Qeni D!nya< ad#nda %ir ga$etenin
ne"rine %a"land#. 'u ga$ete, yukar#da ad# ge(en Austa,a Suphi tara,#ndan
idare edilmekte idi.
Austa,a Suphi=nin Rusya=daki <&om!nistlik ,aaliyeti<ne ilerde temas
edile6ektir. &endisi -3-/ y#l# %a"lar#nda Sinop=tan Rusya=ya ka(t#ktan 8ve
%elki de ka(#r#ld#ktan9 sonra, gali%a %ir m!ddet &#r#m=da veya ;dessa=da
kalm#"t#. Garp %a"lay#n6a ;smanl# te%=as# s#,atiyle &aluga "ehrinde interne
edilmi"ti. 'at# istik>metinden Almanlar#n ilerlemesi !$erine, &aluga=daki
!rk harp ve sivil esirleri 8ve o arada Austa,a Suphi de9 ;ren%urg
yak#mndaki Hral=sk "ehrine nakledilmi"lerdi. Austa,a Suphi=nin %urada yerli
&a$an !rkleri ayd#nlar# ile temas tesis etti)i, daha do)rusu oradaki &a$an=l#
$enginlerden madd yard#m g:rd!)! anla"#l#yor. &endisi g!ya %urada iken
Rus sosyalistleri ile de tan#"m#" ve iddia edildi)ine g:re, -3-0 de <Sosyal-
Demokrat< 8'ol"evik9 ,#rkas#na intisap etmi"tir. -3-D ?htil>li %a"lay#n6a
Austa,a Suphi=nin %ilhassa &a$an=l# ayd#nlarla d!"!p kalkt#)# da %iliniyor.
;ren%urg, H,a ve &a$an "ehirlerine de gitmi" olmas# l>$#m gelir. Aama,ih %u
tarihlerdeki, gerek milliye(i ve gerekse Sosyalist atar mat%uat#nda
kendisinden hi( %ahsedilmedi)ine g:re, her hangi %ir ,aaliyette %ulunmad#)#
anla"#l#yor.
;kto%er ?htil>linin ilk aylar#nda kendisi hakk#nda %ilgi yokturB gali%a
!rk esir kamplar#nda vaktini ge(irmi" ve &a$an=a giderek atar
'ol"evikleri ile 8%a"ta Airseyit Sultangaliye, olmak !$ere9 temas tesis
etmi"tir. Hralsk "ehrinde kald#)# $aman &a$an t!rk(esini iyi6e :)rendi)i de
anla"#l#yor. Ger halde %ira$ rus(a da :)renmi"tir.
/5-
Aama,ih Austa,a Suphi=nin &a$an=da yap#lan <A!sl!man Sosyalist
&omitesi< ,aaliyetlerine kat#ld#)# %ilinmiyor. Rusya=da 'ol"evik reSiminin
kuvvetlenmesi ve yerle"mesi !$erinedir ki Austa,a Suphi de %u harekete
kat#lmak suretiyle, <!rkiye Sosyalistler,=nin 8'ol"eviklerin9 :nderi olmak
maksadiyle ,aaliyete ge(mi"tir. *u%at sonlan veya Aart %a"lar#nda 8-3-29
Aoskova=ya gelmi" ve A!sl!man &omiserli)i ile temastan sonra, oradaki
A!sl!man komiserlerle 8Aul- lanur Vahitov, *eri, Aanatov, Alim6an
?%rahimov9 anla"m#" ve derhal %ol"evik propagandas# yapmak !$ere harekete
ge(mi"tir. Austa,a Suphi %u s#ralarda 50 ya"lar#nda idi.
-
<A!sl!man &omiserli)i<, %a"#nda Stalin=in %ulundu)u <Ailliyetler
&omiserli)i< nin %ir "u%esi idi. A!sl!man komiseri de &a$an !rklerinden,
psikiatri enstit!s!nde %ira$ tahsil yapm#" olan, hen!$ 54 ya"lar#ndaki
Aullanur Vahitov idiB muavinleri deJ &a$an !rklerinin tan#nm#"
ya$arlar#ndan Alim6an ?%rahimov ve 'a"kurtlardan *eri, Aanatov idi. *eri,
Aanatov da %ir m!ddet psikiatri enstit!s!nde %ulunmu" ve 'alkan Gar%i=nde
&a$an !rkleri tara,#ndan ?stan%ul=a g:nderilen <Gastahane< eki%i ile
!rkiye=ye gelmi" ve %ir m!ddet orada kalm#", t!rk(e :)renmi"ti. Sonralar#
?svi(re !$erinden Rusya=ya d:nd!)!nde, M!ri6h=te Kenin ile tan#"m#" ve %u
tan#"#kl#)#n saiki ile sonralar# 'ol"evik olmu"tu.
Austa,a Suphi, <A!sl!man &omiserli)i<nde ilk :n6e i"te %u *eri,
Aanatov ile tan#"m#" ve maksad#n#n <?htil>l6i %ir sosyalist ga$etesi< (#karmak
oldu)unu anlatm#"t#. Maten ?stan%ul=da <I,ham< ga$etesinin m!d!r! olmas#
hase%iyle ga$ete6ilik mesle)ine v>k#,t#. *eri, Aanatov ve arkada"lar#, Austa,a
Suphi=nin <kendi adamlar# oldu)unu< (a%u6ak anlam#" ve hemen Stalin=e
takdim ederek, "e,in muva,akatini alm#"lard#. 'unun !$erine <Qeni D!nya<
ad# ile, ha,tada %ir de,a (#kmak !$ere, ;smanl# t!rk(esinde <Aerke$
A!sl!man Sosyalistler,=nin ,ikirlerini yayan %ir ga$ete (#kar#lmas#
kararla"t#r#ld#B Austa,a Suphi %u ga$eteyi idare ede6ek ve %a"muharriri
ola6akt#. 7#kar#lan ga$ete, ta%i, A!sl!man &omiserli)i, yani Sovyet
h!k!metinin deste)i ve paras# ile ne"redile6ekti. <Qeni D!nya<n#n ilk say#s#,
-/I.D
' Busta#a !u/hi'ye aitK %8-%* )"nunus"ni '*%' )aradeniz kylarnda /ar1alanan Busta#a
!u/hi ve yoldalarnn ikinci yl d6nm $Boskova, )zl 5ark matbaas '*%@,, Ali JazcK :!sta'a
S!phinin tercitmei hali ve siyasi ahsiyeti6$ Birseyit !ultan0aliye#, :!sta'a S!phi iyego ra*ota, ss @-+
$Busta#a !u/hi ve #aaliyeti, Lizn' natsiyonal'nostey Der0isi >o2 'C $''%, $Boskva '*%', Ari#
Iemil, ttihat ve %erakki r)esas,n,n diyar6' g!r*et maceralar, Tevhid-i 7#k"r 0azetesi, + Gaziran
'@@8 $'*%%,, te#rika >o2 'D2
/5.
Nisan -3-2 de, yani Palip &emal 'ey=in Aoskova=ya geli"inden 8.5 Nisan
-3-29 an6ak d:rt g!n sonra (#km#"t#.
<Qeni D!nya< ga$etesi, hadd-# $at#nda Aoskova=da Aerke$ A!sl!man
Sosyalistler &omitesinin !rk(e n>"ir-i e,k>r# idi. Pa$etenin sa) tara,#nda,
kal#n ve %!y!k puntolarla, !rk(e olarak <Qeni D!nya< ad# ve sol tara,ta da
rus(a olarak <Nov#y Air< ya$#l# idi. 'eher n!shas# 54 kapek=tiB adresi deJ
Aoskova, &remlevskaya na%ere$naya,NoJ3idi.
Pa$etenin an6ak rus(a %a"l#)#ndan <ha,tal#k< oldu)u anla"#l#yor ve
a%onman il>m da &a$an !rk(esi ile ya$#lm#"t#. <Qeni D!nya<- n#n ilk %a"
makalesi <Renuptaki !rk yolda"lar#na, !rk karde"lerine< %a"l#)#n#
ta"#makta idi ve Austa,a Suphi tara,#ndan kaleme al#nm#"t#. Pa$etenin :n
sahi,esini tamamiyle i"gal eden %u u$un makalede, Austa,a Suphi, <ittihat ve
erakki Remiyeti<ne ve h!k!metine "iddetle h!6um etmi", onlar#
<idealsi$lik< ve <kuvvet ve 6esaretten mahrum yani asa%iyetsi$lik< ile itham
etmi"ti. -4 emmu$ 8-3429 ink#l>%# !$erine ge(en -4 y#l i(inde <ittihat ve
erakki Remi- yeti<nin %ilgisi$6e siyaseti y!$!nden, !rkiye=nin ne gi%i
%!y!k ,el>ketlere maru$ kald#)# say#l#p d:k!lm!"t!. !rkiye=nin hali ha-
$#rda <Alman end!strisinin (elik yumru)u alt#nda son h!rriyet !mitleri ile
ya"ad#)#< kaydedildikten sonra, Austa,a Suphi makalesine "u 6!mlelerle
devam etmi"tiJ
<*u korkun( va$iyetten !rkiye=yi, !rk milletini kurtara6ak yol, yine
h!rriyet, yine ink#l>p... Cakat %u se,er %ir ni(e 8ka(9 $a%it ve Pa"an#n
apoletlerinde parlayan %ir ink#l>p de)il, halk#n ruhundan ,#rt#nalarla kopan,
g:n!llerinde yang#nlar (#karan, hakik ink#l>p, hakik h!rriyet..B &!(!k
Asya halklar#, ma$lum !rkler, ,akir k:yl!ler. Art#k uyan#n#$, kanun-i
esasinin si$lere verdi)i i(tima= haklar#m talep edini$, %irle"ip s:yle"ini$< ve
%u !slupta makalenin sonuna kadar tam %ir <amele< hareketi ve <ink#l>%#<
8daha do)rusu ihtil>li9 yapmak ede%iyat# nakledilmi"ti. S:$!n k#sas#
<Arnavut as#ll#< oldu)u s:ylenen d:rt-%e" y#l evvelki %u istan%ul (ele%isi, vali
mahdumu, "imdi tam %ir <proletarya "ampiyonu< kesilmi"ti.
<Qeni D!nya<nm %u ilk n!shas#nda Austa,a Suphi, hatt> %ol- "evik-
Rus :nderlerin tat%ik ettikleri siyaset ve usNlleri mutedil %uluyor ve daha
$e6r hareketiere davet ediyordu, <iktisad Revo- l!tsiya< 8Ih!l>l9 ad#m
ta"#yan ilk sahi,edeki u$un ya$#da Aarks=#n g:r!"leri aktar#lm#" ve <iktisad
ihtil>l<in seyretmesi gereken yol (i$ilmi"ti. <Qeni muhtedi< s#,atiyle Austa,a
Suphi=nin hakikaten (ok k#$#l %ir kom!nist rol!nde g:r!nme)e gayret etti)i
a"ik>rd#.
/55
<Qeni D!nya<mn %u ilk n!shas#nda Rusya=daki A!sl!manlara ait (ok
m!him %ir ya$# 8-3-D ihtil>linden sonraki olaylar9, <atar- 'a"kurt
Rumhuriyeti< nin il>m !$erine g:r!"ler, 85 Arahk -3-D9 tarihinde ne"redilen
<Rusya ve *ark A!sl!manlar#na hitap< gi%i- Sovyetlerin !rk-lsl>m >lemini
ka$anmak yolundaki gayretlerine ait ya$#lar (#km#"t#. Aama,ih, ga$etenin %u
n!shas#ndaki ya$#lar, sonrakilere nis%etle ihtiyatl#d#r. 'ilhassa 5.
n!shas#ndan iti%aren !rkiye=deki reSim ve "ahsiyetlere kar"# "iddetle
tenkitlere %a"lanm#" ve !rkiye=deki reSimi y#kmak yolunda propagandaya
giri"ilmi"tir.
'u ga$ete, <A!sl!man &omiserli)i< ne$areti alt#nda ve Sovyet
h!k!metinin paras# ile (#kt#)# 6ihetle, Sovyet h!k!meti ve &om!nist
Partisinin %ir orgam idi. 'a"ta !rk esirleri olmak !$ere, A!sl!manlar
aras#nda Sosyalist 8yani 'ol"evik9 ,ikirlerin yay#lmas# ama6#m ta"#yordu ve
esirlere, ilgili dairelere paras#$ da)#t#lmakta idi. !rkiye dahiline
g:nderilmesi de t> %a"tan tasarlanm#" olmal#d#r. Cakat ilk $amanlarda %una
maddeten imk>n yoktu.
Austa,a Suphi, <Qeni D!nya<n#n !(!n6! say#s#nda ga$etesinin, <Rusya
A!sl!man Sosyalistleri &omitesi< himayesi alt#nda (#kan husus %ir yay#n
oldu)unu s:yledikten sonra, ga$etenin, <meslek iti%ariyle &ari Aarks=#n ilm
na$ariyat#m m!revve( %ir Sosyalist ga$etesi< oldu)unu il>n etmi"ti. Cakat
muhteviyat# iti%ariyle tamamiyle di)er 'ol"evik ga$eteleri tar$#nda idiB ve
kar"# tara,# 8yani kapitalist %urSuva $!mreleri9 tenkit ve te"hirde 'ol"evik
metodlar# kullan#lmakta idi. Austa,a Suphi, <?ttihat ve erakki
Remiyeti<nin ve %ilhassa ?ttihat(#lar tara,#ndan Sinop=a kale%ent edilmesi
hase%iyle, al>t ve Fnver Pa"alar#n amans#$ %ir d!"man# idi. Dolay#siyle, ;s-
manl# G!k!meti onun ta%iri ve(hile <Pa"alar G!k!meti< idi. ?"te %u <Pa"alar
G!k!meti< aleyhinde Austa,a Suphi ga$etesinin ilk say#s#ndan iti%aren
ya$#lar ne"rine %a"lad#. 'u ka%l ne"riyat Palip &emal 'ey=in hemen dikkati
na$ar#m (ekmi" ve %:yle %ir ,aaliyetin 'rest-Kitovsk Auahedesi ahk>m#na
ayk#r# d!"mesi hase%iyle, !rkiye el(ili)inin ilgili Sovyet makamlar# ne$dinde
harekete ge(erek, %u ne"riyat# durdurmas# i6ap ediyordu.
Palip &emal 'ey, nitekim .. Aay#s 8-3-29 tarihinde Sovyet D#"i"leri
&omiserli)ine hita%en ya$d#)# %ir nota ile <Qeni D!nya< ga$etesindeki
;smanl# G!k!meti ve !rkiye=deki ni$am aleyhindeki ne"riyat dolay#siyle
protestoda %ulundu ve %u ka%l ne"riyB in 'rest- KitoVsk anla"mas#n#n ..
maddesine ayk#r# oldu)u 6ihetle durdurulmas#n# talep etti. Gari6iye
&omiserli)i, hemen ertesi g!n 8yani .5
/5/
Aay#s -3-29 NoJ D/ ya$# ile kar"#l#k verdi ve ;smanl# se,irinin %u yoldaki
tale%inin yersi$ oldu)unu iddia etti.
-
'u m!nase%etle Sovyet notas#nda
%ir%irini tutmayan g:r!"ler serdedilmi"ti.
7i(erin=in ya$#s#ndaJ <Gari6iye &omiserli)inin A!sl!man Sos-
yalistlerinin= ,aaliyeti ve <Qeni D!nya< ga$etesi ne"rinin, ;smanl# Devleti=nin
i( ve d#" politikas#n#n tenkidinin el(inin ho"una gitmeyi- "inden :t!r!
duyuldu)u !$!nt! %eyan edildikten sonra 8nous e^- primons n:tre regret en
vue de la 6ir6onstan6e Tue l=a6tivite du Ro- mit: Rentral des So6ialistes
Ausulmans et de son organ vous a ddplu9, <Sovyet h!k!metinin siyasetini
"iddetle tenkid eden mat%uat#n Sovyet !lkesinde h>l> mev6ut oldu)u< da
ya$#lm#"t#. Sovyet 6eva%#na g:reJ <!rk el(isinin :ne s!rd!)! 'rest-Kitovsk
'ar#"#=ndaki .. maddenin %u <Qeni D!nya< yay#n# ile hi( %ir ilgisi olama$d#.
Mira me$kNr madde >kid tara,lar#n sade6e mev6ut siyas m!esseseler
aleyhinde tahrikat ve propaganda yapmamalar#na aittiB ,akat %ununla
mat%uat hi(%ir suretle tahdit alt#na konama$d#. S:$!n k#sas# Sovyet h!k!meti
<Qeni D!nya< ga$etesinin ne"rine mani olamaya6a)#n# a(#k(a i,ade etmi"ti.
?"in tuha, tara,#, Gari6iye &omiserli)i Palip &emal 'ey=in %u m!ra6aat#n#
Sovyet mat%uat#na da aksettirmi" ve .5 Aay#s tarihli Sovyet ga$etelerinde,
;smanl# el(isinin %u %aptaki notas# %as#lm#"t#.
Austa,a Suphi de %unu ,#rsat %ilerek, <Qeni D!nya< n#n 54 Aay#s
8-3-29 tarih ve 5 numaral# n!shas#nda <;smanl# Se,irinin Notas#na Revap<
adiyle %ir %a"makale ya$d#. Gem Austa,a Suphi- nin hem de ga$etesinin
mahiyetini g:stermek iti%ariyle %u ya$# dikkat (eki6idirB %unu aynen
naklediyoru$J
<.5 arihli mat%uatta !rkiye se,iri Palip &emal 'ey
tara,#ndan Aoskova=da inti"are %a"l#yan <Qeni D!nya< ga$etesi
hakk#nda Rusya *uralar h!k!metine verilen protesto notas#n# hayret
ve teess!,lerle okudum.
Palip &emal 'ey protestinde, !rkiye h!k!meti aleyhinde reva
g:r!lmeye6ek tar$da ve sistematik surette tahrik>tta %ulunan <Qeni
D!nya< n#n 'rest-Kitovsk muahede namesinin .. maddesine istinaden,
sed ve %endini talep ediyor.
<Qeni D!nya<, Rusya A!sl!man Sosyalistleri &omitesi
himayesi alt#nda tara,#mdan ne"rolunan husus %ir ga$ete olmak
iti%ariyle, 'rest-Kitovsk muahedesinin ma$munu ile al>kadar ol
' D9A )arton >o2 '%C2 Bkz2 7kler2
C@(
madi)i gi%i, se,irin tale%i her t!rl! hukuk-siyas esaslardan
mahrum ve yaln#$ ?stan%ul h!k!metine kar"# %ir ta%iiyet ve
sadakat mani,estosundan i%aret %ir mahiyette ise de, "u
m!nase%eti ile mat%uatta gerek <Qeni D!nya< ya dair, gerekse
%i$$at kendi hakk#mda %a$# malNmat y!r!t!lm!" oldu)undan,
k#sa6a i$ahat verme)e me6%uriyet hissediyorum.
<Qeni D!nya< evvel emirde, meslek iti%ariyle &ari Aarks=- #n ilm
na$ariyat#n# m!revve( %ir sosyalist ga$etesidir. at%ikat-# siyasiye
noktai na$ar#ndan iseJ Seviye-i medeniye ve i(timaiyesi di)er milletler
dere6esinde olmayan, ekseriyeti ,akir ve ma$lum i"(i ve ekin6i
halklardan m!rekkep olan A!sl!man hayat-# i(timaiyesinin ha$#rki
medeniyet d!nyas#nda, samimi ve riyas#$ yeg>ne hal>sk>r kuvvet olan
Sosyalist inkd>p(#lar# ile kat#"arak ve %u gi%i inkil>p hareketlerine
m!mk!n merte%e yard#m ederek, Avrupa=n#n kan i(i6i emperyalist ve
koloniyal tasallutundan di)er ma$lum %en-i nevileriyle %era%er
kurtulmas# maksatlar#n# takip eder.
<Qeni D!nya<n#n "u iktisad meslek ve siyas maksad# hari6inde
de)il ve ,akat %unun hi$as#nda olarak, !rkiye h!k!metine kar"#
hakikaten g:$e (arpa6ak dere6ede h!6umlara gelin6eJ 'unun se%eplerini
<Qeni D!nya<dan $iyade ;smanl# h!k!metinin ahval ve harek>t#nda
aramak l>$#m gelir. 'u h!6umlar do)rudan do)ruya, !rkiye=de
h!k!metin m!rte6i, Pen( !rkler elinde en ,e6i ve karanl#k %ir alet-i
isti%dad olmas#ndan ileri geliyor.
Pen( !rkiye nam# alt#nda me"rut %ir h!k!met addolunan
%ug!nk! ;smanl# idaresi, %ir Sosyalist A!sl!man ga$etesi i(in de)il, en
sa) ve en muha,a$ak>r %urSuva$iye s#n#,lar# tara,#ndan %ile tahamm!l
edilemiye6ek %ir mahiyet alm#"t#r.
!rkiye=de on sene evvel A%d!lhamid=den istirdat olunan
<&anun-u Fsasi<, hukuk-u %e"ere taalluk eden ,ikir s:$ ve i(tima
h!rriyetlerine ait en iptida maddeleri %ile g!n g:rmeden militari$m-
emperyali$m hummalar# i(inde mahv-! na%ut olmu"tur.
Gal-i ha$#rda !rkiye mat%uat#nda her hangi %ir ,ikir ve itikad-#
siyas ne"retmek m!mk!n olmad#)# gi%i halk i(inde ge$ip tahrik>tta
%ulunmak da devr-i sa%#kda oldu)u gi%i- %ir 6!r!m te"kil ediyor,
istan%ul=daki Ae6lis-i Ae%usan ise #smarla
/51
ma me%uslarla doludur. Ne mat%uatta, ne de Aeslis-i Ae%usan- da vas,#
,arikal# %ir simaya tesad!, oluna%ilir. '!t!n ga$etelerde ve %!t!n
me%uslarda yaln#$ al>t Pa"a=n#n ve kumpanyas#n#n sima-i siyassini g:rmek
m!mk!nd!r.
<Qeni D!nya< i(in Rusya Galk *uralar# Rumhuriyetine protest
notas# veren Palip &emal 'ey, o milyonlar6a ma$lum ;smanl#
halklar#n# temsil iktidar#nda %ir !rkiye=nin de)il, i"te %:yle %ir
<Pa"alar G!k!meti<nin se,iri s#,atiyle Istan%uldaki l#!rriyetperver
mat%uat gi%i, %u g!n ta Rusyalarda (#kan <Qeni D!nya<y# da kapatmak,
%u kadar u$aklardan gelen $ay#,, an6ak h!r %ir sesi de k#smak istiyor.
Cakat %i$im evvel6e !rkiye=de ne"retti)imi$ ga$etelerde nas#l
talep etti isek, "imdi de Rusya=da, yar#n da %elki Gindistan=da 8si69 ve
daha %a"ka yerlerde talep ede6e)imi$J Galk i(in <G!rriyet, medeniyet ve
saadet<ten %a"ka "ey de)il.
Pa$etemi$in her sat#r# %una ayan ve a"ik>r %ir "ahittir.
*u halde !rkiye se,iri %i$leri ;smanl# san6a)#n#n h>kim olmad#)#
Rusya=da %ile h!rriyet ve medeniyet istemekten men etmek davas#nda m#
%ulunuyorO ;nun i(in %i$ Palip &emal 'ey=e, <sema ve ar$da, si$in
,else,eni$de hatt> tahayy!l olunm#- yan hakikatler %ulundu)unu<
%ildirmek isteri$.
'u hakikatler, aras# (ok ge(meden !rkiye=de patlak vere6ek olan
taraka-i ink#l>% ile kendini %i$$at g:stere6ektir. Cakat "imdilik %i$,
ka%ahati, mensup oldu)u millet i(in h!rriyet ve saadet istemekten i%aret
olan %ir ga$eteyi susturmak kasdiyl6 yirmin6i as#r medeniyetinin
ortalar#na do)ru, tan$im olunan %ir !rk notas#na kar"# yine %ir !rk
h!rriyetperveri s#,atiyle ve %!t!n medeniyet ve insaniyet >lemi
hu$urunda protesti 8si69 vi6dan %ir ,a$i,e addediyoru$.
?stan%ul i6aret Aekte%i >lisi <Gukuk-u
Aedeniye< ve Dar!lmuallimin-i >liye <iktisat<
m!derrisi ve mesdud <t,ham< ga$etesi m!d!r-!
siyassi
Au s t a , a S u p h i
Austa,a Suphi=nin %u ya$#s# %ir(ok gariplikler, te$atlar ve daha do)rusu
<%ilmeme$li)e gelmeler<i ihtiva etmektedir. <Qeni D!nya<
C@+
ga$etesinin husus %ir ga$ete oldu)unu iddia etmesi gara%et ve yalamn ta
kendisidir. 'u tarihlerde art#k Sovyetler !lkesinde husus ga$etelerin
(#kar#lmas# imk>ns#$d#. Austa,a Suphi=nin (#kard#)# %u ga$ete, do)rudan
do)ruya <A!sl!man &omiserli)i<nin %ir organ# idi. <?htil>l tarakas#mn pek
yak#nda !rkiye=de patlak vere6e)i<ni s:yledi)ine gore, Austa,a Suphi
!rkiye=de tam %ir <'ol"evik ?htil>li< tasarlamakta ve %unun propagandas#n#
yapmakta idi. Gindistan=da dahi <h!rriyet< 8?htil>l9 ,ikirlerini yaya%ile6e)ini
ummas# kendisini (ok geni" h!lyalara kapt#rd#)#m g:stermektedir. Fn gari%i
deJ Sovyet-Rusya=d a sanki tam %ir h!rriyet varm#" gi%i, al>t ve Fnver
8Pa"alar9 reSimindeki isti%dad ve h!rriyetsi$likten "ik>yet ediyordu. Austa,a
Suphi=nin %u ya$#s#, daha evvelkiler gi%i, ;smanl# h!k!metine ve Devlet
ri6aline kar"# a(#k(a tahrik ve propaganda mahiyetinde olup, 'rest-Kitovsk
anla"mas#na g:re, Sovyetler !lkesinde %:yle ya$#lar#n (#kmamas# i6ap ederdi.
Palip &emal 'ey, Sovyet makamlar# ne$dinde protestoda %ulunmakta
tamamiyle hakl# idi.
Austa,a Suphi=nin, ayn# $amanda, ?stan%ul Q!ksek mekteplerindeki
<m!derrislik< 8yani pro,es:rl!klerini de istismar etmek ve %ununla
kendisinin !rkiye=de %!y!k "ahsiyet oldu)unu %elirtmek :$entisi de g:$e
(arpmaktad#r. Gal%uki adlar#n# $ikretti)i her iki mektep an6ak ismen
y!ksektiler ve pro)ramlar# da an6ak lise seviyesinde idi. Austa,a Suphi=nin
ilm ,aaliyeti ise sade6e %ir ,rans#$6a kita%#n ter6!mesine m!nhasr kalm#"t#.
Cakat, Rusya=da ;kto%er ihtil>linden sonra, <'ol"evikle"en< Austa,a Suphi,
%!t!n di)er 'ol"evik ve sol6u sosyalistler gi%i, kendisini <Aarks=#n ilm
na$ariyeleri ile m!6ehhe$ %ir h!rriyet kahraman#< ve %a"kalar#n# da <6ahil
ve ga,il kimseler< diye tel>kki etmekte idi.
Palip &emal 'ey, <Qeni D!nya< ga$etesinin n!shalar#n# ?stan%ul=a
Gari6iye Ne$aretine g:nderirken, %ilhassa yukar#da nakledilen makale
!$erine, ilgililerin dikkat na$arlar#n# (ekmi"ti.
Palip &emal 'ey, .. Aay#s tarihli notas#na ald#)# kar"#l#kla asla tatmin
edilmemi" ve 5 Ga$iran 8-3-29 tarihinde 7i(erin=e yeni %ir nota g:ndererek,
%u mesele !$erinde te,erruat# ile durmu" ve Sovyet iddialar#n# %rrsr %irer
(!r!tme)e (al#"m#"t#. Palip &emal 'ey=e g:reJ <Aerke$ A!sl!man Sosyalist
&omitesi< hadd-# $at#nda resm %ir Sovyet m!essesi idi ve dolay#siyle Sovyet
h!k!meti %u komitenin ;smanl# h!k!metine kar"# tahrikat ve
propagandas#na mani olmas# gerekiyordu. *ayet 8Sovyet9 Rusya sahas#nda
Sovyet h!k!metini <"iddetle tenkit eden< mat%uat#n mev6udiyetini :ne
s!rerek muay
/52
yen %ir siyas partiye mensup %ir varak 8par(as#n#n9 d!"man6a ve a$imkar
ne"riyat#n# nas#l hakl# (#kara%ilirdiO Palip &emal 'ey <Qeni D!nya<
ga$etesinin resm %ir s#,at ta"#d#)#na "!phe olmad#)# !$erinde durdu. *:yle ki,
e)er %u ga$ete m!stakil veya husus %ir ne"riyat olsa dahi, devletin
kontrol!nden kurtulama$d#. 7!nk! 8iddia edilen9 mat%uat h!rriyetine
%akmaks#$#n onlar6a ga$ete ve dergi s#k s#k 8Sovyet h!k!metin6e9
kapat#lmaktad#r, hatt> mahall makamlar dahi %unu yapmaktad#rlar.
<Qeni D!nya< ga$etesine gelin6e, %urada g!n!n olaylar# ile ilgili her
hangi %ir makale ve muayyen %ir ya$#n#n (#kmas# de)il, sistemli %ir "ekilde
tahrikat ve propaganda yap#lmas# key,iyeti %ahis konusudur. 7!nk! %u
varak 8par(as#9 !rkiye=de mahkNm iken Rusya=ya s#)#nm#" olan %ir kimse
tara,#ndan idare edilmektedir. 'u ga$etenin idarehanesi de <Ailliyetler
&omiserli)i<nin %ulundu)u %ina ile ayn# saka, alt#ndad#rB %u ga$etenin
(#kar#lmas# i(in gereken #nadd kaynaklar#n da nereden ne"et etti)inin
tahmini g!( %ir "ey de)ildir. Nihayet, %u varak 8par(as#9 munta$aman !rk
esirlerin kamp#na g:nderilmekte, esirlere da)#t#lmaktad#r.
Palip &emal 'ey %u notas#n#n sonunda Sovyet D#"i"leri &omi-
serli)inden "u hususlar# talep etmi"tiJ Sovyet h!k!meti otoritesini kullans#n,
%ar#" ve dostluk muahedesini im$alam#" oldu)u %ir devlete kar"# kendi
ara$isinde %ir tahrikat ve propaganda yuvas#n#n meydana gelmesine mani
olsun. Sovyet h!k!meti %unu yapt#)# takdirde iki memleket aras#ndaki
%a)lar#n kuvvetlenmesine (al#"t#)#n# da ,iilen g:stermi" ola6akt#r. Nota=nm
sonunda, Sovyet h!k!metinin, !rk el(ili)inden gelen %u temennileri yerine
getire6e)ine inan#ld#)# da %elirtilmi"ti.
Palip &emal 'ey, 5 Ga$iran tarihli notas#nda ya$#l# maddeleri teyid
maksadiyle 1 Ga$iran g!n! 7i(erin=i yeniden $iyaret etti, ve yukar#da
nakledilenleri %ir daha tekrarlad#. 'u suretle, <Qeni D!nya< ga$etesinin
ne"riyat# !( ha,ta i(inde !( de,a protesto edilmi" oldu. Palip &emal 'ey=e
ula"an ha%erlere g:re, D#"i"leri &omiserli)i Austa,a Suphi=yi davet etmi" ve
%u ka%l ,aaliyetinden :t!r! g!ya mu- aha$e etmi" ve ga$etesinin <tadil-i
lisan ve meslek eylemesini< ten%ih etmi"ti. 'unun do)ru oldu)u (ok
"!phelidirB olsa olsa 7i(erin 8daha do)rusu *ark *u%esi A!d!r!9 Austa,a
Suphi=ye %ir m!ddet i(in ;smanl# h!k!metine ve !rk devlet ri6aline a(#k(a
h!6umda %ulunmamas#n# s:ylemi"tir.
!rk el(ili)inin !( de,a protestosuna ra)men, <Qeni D!nya< ga$etesi,
!rkiye aleyhinde, <Pa"alar G!k!meti<ne kar"# y:neltilen
439
ya$#lar# ile (#kmakta devam etti. Qine eskisi gi%i %u ga$ete !rk esir-
leri kamp#na paras#$ olarak g:nderilmekte idi. !rk esirleri aras#n-
dan %u ga$etede (al#"a%ile6ek kimseler dahi aranmakta idi. Austa,a
Suphi <Qeni D!nya< ga$etesini !rkiye=ye g:ndermek i(in de (areler
d!"!n!yordu. Fsir kamplar#nda, %a"ka !rk(e ga$ete %ulunmad#)#n-
dan, Qeni D!nya=n#n %ir(ok ki"i tara,#ndan okundu)u anla"#l#yor.
'a$# !rk askerlerinin <&#$#l k#talara< kat#ld#klar# ve s:$de <'ol"evik<
oldu)u da %iliniyorB %a$# ihtiyat $a%itlerin 8%ilhassa Auallim Aekte%i
me$unlar#n#n9 de <&#$#lla"t#klar#< ve <Qeni D!nya< ga$etesini takip
ettikleri anla"#l#yor. Cakat esas iti%ariyle !rk esirleri ve %ilhassa
!rk $a%itlerinin 'ol"evik propagandas#na asla kap#lmad#klar# ve
Sovyet reSiminin !rk-lsl>m ahalisi i(in %!y!k %ir ,el>ket te"kil et-
ti)ini yak#ndan g:rd!kleri ve i%ret dersi ald#klar# da muhakkakt#.
Dolay#siyle <Qeni D!nya< ga$etesi, Austa,a Suphi ve A!sl!man
&omiserli)inin %!t!n gayretleri ve (a%alar#na ra)men, kendisinden
%eklenen tesiri i6ra etmekten u$akt#.
!rkiye Fl(ili)inin, Sovyet D#"i"leri &omiserli)i ne$dinde yap-
t#)# %!t!n te"e%%!sler, %u suretle %o"a (#km#" ve <Qeni D!nya< ga$etesi
<!rk &om!nist Partisi<nin resm organ# ola6ak ve %inler6e n!shas#,
gi$li6e !rkiye=ye sokularak, 'ol"evik propagandas# ,aaliyetlerine
y:n vermek istiye6ektir.
R u s y a = d a k i ! r k e s i r l e r i v e y u r d a
d : n d ! r ! ? m e - e r i i " i
-3-/ y#l# .3 Fkim tarihinde &a,kas 6ephesinde %a"lanan ve -3-D y#l# -0
Arahk tarihinde ,iilen son %ulan sava"larda Ruslar#n eline d!"en !rk
esirlerinin say#s# (ok a$d#rJ 14 %in kadar !rk esirinin Ruslar#n eline d!"t!)!
tahmin ediliyor. Gar%in ta %a"lar#nda, Fnver Pa"a tara,#ndan yap#lan ve
,el>ketle %iten Sar#kam#" tarru$unda -0 %in kadar !rk askerinin esir
d!"t!)!n! yukar#da g:rm!"t!k. I+. &olordu kumandam ihsan Pa"a ile
%irlikte .44 kadar $a%it ve di)er k#talardan da -44 kadar $a%it o $aman
Ruslar#n eline esir d!"m!"t!. Ruslar#n Fr$urum=a ve ra%$on=a taarru$lar#
ve II. !rk ;rdusunun -3-1 taarru$unda Ruslar#n eline epey esir d!"m!"t!.
Sar#kam#"=ta esir olan !rk askerlerinin halleri pek peri"and#B k#"#n
so)u)unda, giyimleri ve ayakka%#lar# olmayan %u askerlerden %ir(o)unun
%ak#ms#$l#ktan :ld!)! anla"#l#yor. !rk esirlerinden %ir k#sm#n#n 'akN
CCH
"ehri kar"#s#ndaki Nargen adas#ndaki kampa, %ir k#sm#n#n da Rusya=n#n i(
"ehirlerine nakledikdikleri %iliniyor. Ma%itlerin ise Si%irya- daki esir
kamplar#na yolland#klar# anla"#l#yor. ?hsan Pa"a da Si%ir- ya=daki Irkutsk
"ehrine g:nderilmi" olmal#d#r.
Garpten :n6e &aradeni$ sahilleri ahalisinden ve %a"l#6a ra%$on ve
Ri$e (evresinden olmak !$ere, %inler6e ki"i, Novorossiysk, ;dessa ve di)er
Rus "ehirlerinde (al#"#yordu. 'unlar, ti6aret, pasta6#l#k ve %a"ka t!rl! i"Serle
me"gul olmakta idilerB ,#r#nlar adet> %unlar#n inhisar# alt#nda idi. Kimandaki
iskelelerde a)#r i" yapanlar da (oktu. 'unlardan %a"ka %ir(ok !rk amelesi
de t!rl! Rus "ehirlerinde (al#"makta idi. Ayr#6a, %a"ta 'atum ve ;dessa
olmak !$ere, !rkiye- den ka(an ve <?ttihat ve erakki< reSimine kar"#
duran %ir miktar siyas m!lte6i de Rusya=da %ulunmakta idi.
Garp (#k#n6a, Anavatana d:nmek imk>n#n# %ulamayanlar veya d:nmek
istemiyen !rk te%=as#, Ruslar tara,#ndan enterne edildiler, ayr# kamplara
sevkedildilerB %unlar#n %!y!k %ir k#sm# Aoskova=n#n g!neyindeki &aluga
"ehrindeki kampa nakledildiler. Almanlar#n Rusya=n#n i(lerine do)ru
ilerlemelerinin %a"lamas# !$erine, sivil !rk esirlerinin (o)u, ;ren%urg=a
yak#n Hralsk "ehrindeki kampa g:nderildiler. 'unlar#n say#s# D44 ! a"m#"
olmal#d#r. 'unlardan i"(i ta%urlar# te"kil edilmi" ve t!rl! i"lerde
kullan#lm#"lard#r.
Ardahan, &ars ve 'atum san6aklar#ndaki A!sl!man ahaliden, Ruslar6a
"!pheli tel>kki edilen %ir(ok kimse de ( Rusya=ya, Hralsk=a ve Si%irya=ya
ne,vedilmi"ti. '!t!n %u sivil esirlerin say#s# %ini ge(mi" olmal#d#r.
Asker esirlerin nerelerde %ulunduklar# :n6eleri %ilinmiyordu.
'unlardan %ir k#sm# 'akN=ya yak#n Nargen adas#ndaki esir kamp#nda idiB
,akat %!y!k %ir k#sm# ?( Rusya=daki Si%irya=daki ve Qedisu 8!rkistan9
daki kamplarda idi. Ma%itlerin ise ka(malar#n# :nlemek maksadiyle, daha
$iyade Si%irya=da 7in hududuna yak#n, rkutsk=a g:nderildikleri
anla"#l#yor. ?hsan Pa"a=mn ve %a$# $a%itlerin Irkutsk=ta kald#klar#
%ilinmektedir. Si%iryada=ki !rk esirlerine, orada ya"ayan &a$an=l#
A!sl!manlar#n, imk>n nis%etinde yard#mlar#na ra)men, hallerinin (ok
m!"k!l oldu)u da %ilinmektedir.
Rusya=daki harp esirlerinin durumlar# umumiyetle (ok ,ena idi.
Ailletleraras# anla"malar gere)in6e tat%iki l>$#m gelen kaide erin Rus
makamlar# tara,#ndan yerine getirilmedi)i de %ir hakikatti. Fsir $a%itlere,
r!t%elerine g:re verilmesi i6ap eden ayl#klar# ve ne,erlere de
//-
Rus askerlerine verilen istihkak#n yans# dahi hi(%ir kampta verilmiyordu.
Aama,ih, kamplardaki durumun kamp kumandanlar#n#n dirayeti ve
ar$ular#na g:re de)i"ti)i de %iliniyor. Fsirlere %akma hususunda Rus
makamlanmn isteksi$liklerinden $iyade dirayetsi$likleri y!$!nden, esir
kamplar#na gereken itina g:sterilemedi)i muhakkakt#r. Maten kendi yaral#
askerlerini %akamlyan ve /4-04 %in yarah askerin kolay6a tedavisi maksadiyle
elleri kollar# %a6aklar# kesilen %ir memlekette 8yani Rusya=da9 d!"man asker
esirlerine daha iyi %ir %ak#m yap#lmas# pek %ekleneme$di. Aama,ih, ne kadar
,ena olursa olsun, harp esirlerine yine de yiye6ek ve giye6ek verilmekte idi.
-3-1 y#l# ya$ aylar#na kadar, Rusya=daki harp esirlerinin durumu ve
miktan hakk#nda ilgili Rus makamlar#ndan her hangi %ir %ilgi edinmek
m!mk!n olmam#"t#. Garp (#k#n6a, Rusya=da !rkiye=nin men,aatlerini
koruma i"ini !$erine alan ?spanya se,areti vas#tasiyle Ruslardan esirlerin
durumu hakk#ndaki m!ra6aatlara hi(%ir 6evap al#namam#"t#. Sto6kholm=den
8gali%a Gil>l-i Ahmere %a)l# olan9 Rag#p 'aki 'ey ad#nda %ir $at, gali%a -3-1
da, Petrograd=a g:nderilmi" ve ?spanya el(ili)i ile s#k# %ir temas halinde
esirlerin durumu ile me"gul olmu"tu. Rag#p 'aki 'ey=in Sto6kholm=a yollad#)#
raporlardan, Rusya=daki !rk esirleri hakk#nda %ir(ok k#ymetli %ilgiler
edinmek m!mk!n oluyor.
Rusya=da harp esiri olarak en (ok Avusturya-Aa6aristan ve Al-
manya=l# esirler vard#. Ayn# ve(hile Almanya ve Avusturya=da da Rus esirinin
say#s# pek (oktu. -3-1 da Almanya=daki Rus esirlerinin iki milyonu a"t#)#
%iliniyor. Alman h!k!meti %u de,a Rusya=daki Alman esirlerinin durumu ile
me"gul olmak ve &#$#l Ga( vas#tasiyle onlara gerekli yard#mda %ulunmak i(in
yollar aramakta idi. Rusya=daki Alman 8ve Avusturya9 esirlerinin (ok ,ena %ir
durumda olduklar# anla"#l#n6a, Alman h!k!meti, Rus esirlerine de ayni
muamele yap#la6a)# "eklinde tehditlerde %ulundu ise de, Ruslar %u gi%i
tehditlere hi( ald#rmam#"lar ve esirlerin durumunu d!$eltmek yoluna
gitmemi"lerdir. ArkanSel 8Ar6hangelsk9 demiryolu in"aat#nda istihdam edilen
Avusturya esirlerinden .4-54 %in ve Alman esirlerinden -4 %in ki"inin k#sa %ir
$amanda :ld!kleri ha%eri de al#nm#"t#. 'ereket versin oralarda !rk esirleri
(al#"t#nlmam#"lard#. ?"te %u durum kar"#s#nda, Alman h!k!metinin #srar#
!$erine, Danimarka &#$#l Ga(=ma mensup %ir heyet -3-1 ya$#nda Rusya=daki
esir kamplar#m $iyaret i(in m!saade alm#"!.
//.
<Danimarka &#$#l Ga(#< ile %irlikte Almanya ve Avusturya-
Aa6aristan=#n y!ksek ailelerine mensup #o kadar hem"ire 8seurs de 6harite9
de Rusya=ya gelmi"ti. Geyet aras#nda Danimarka=l# Aa- dame la 'aronne F.
von Pagern=in, %ilhassa !rk esirleri ile ilgilendi)i %iliniyor. Rag#p 'aki 'ey,
?spanya se,areti vas#tasiyle, esir kamplar#n# $iyaret ede6ek %u Danimarka=l#
&#$#l Ga( heyeti a$alar#na, !rk(e sualler ya$#l# varaklar vermi" ve %unlar#n
doldurularak geri getirilmesini dilemi"ti. Nitekim, %u heyet Alman ve
Avusturya-Aa6ar esir kamplar#m $iyaretleri s#ras#nda, !rk esirleri ile de
ilgilenmi"ler ve %u !rk(e varaklar# da doldurtmu"lard#. Ayn# $amanda !rk
esirlerine de hediyeler da)#tm#"lard#. ?"te %unu m!teakip esirlerin durumu
d!$elme)e %a"lam#"t#.
-3-D y#l#ndan iti%aren Petrograd=daki ?sve( se,iri Peneral 'ranstr:m=un
k#$# <?sve( &#$#l Ga(< a$as#ndan, mademoiselle Flse 'ranstr:m de <?sve(
&#$#l Ga(#<n#n g:nderdi)i heyetle Si%irya- daki esir kamplar#m, o arada
!rk esirlerini de $iyaret etmi" ve onlara %ir(ok yard#mda %ulunmu"tu. ?sve(
se,areti eski m!ste"ar#n#n kar#s# Aidame de Gendensteim de !rk esirlerine
pek (ok yard#mda %ulunmu"tu. ?sve( el(isi Peneral 'ranstr:m kendisi de
hem !rk esirleri, hem de !rk men,aatlerini koruma yolunda %!y!k
gayretler sar,etmi" ve ?sve( se,areti %u %ak#mdan ?spanya se,aretinden (ok
daha ,a$la i" g:rm!"t!. ?spanya el(ili)i ata"e militaire=i %in%a"# FnriTuo
H$TuiTuo, !rk esirlerine yard#m hususunda (ok gayret g:stermi"tiB ,akat
para imk>nlar# mahdut oldu)undan, esirlere gere)i gi%i yard#m
yap#lamam#"t#. 'ir de ;dessa=daki ?spanya %a"konsolosu Sem- per, %ir !rk
$a%itinin ka(mas#n# kolayla"t#rmak i(in kendisine ?spanyol pasoportu
vermi"ken, %u sahte pasaport meydana (#kar#lm#" ve Semper va$i,esinden
u$akla"t#r#lm#"t#.
!rk esirleri ile temas eden <&#$#l Ga(< mensuplar#, Rus $a%itleri ve
%ilhassa adlar# ge(en Danimarka=l# %ayan ve ?sve(=li mademoiselle
8'ranstr:m9 in, !rk esirleri hakk#nda (ok m!s%et inti%alar# vard#. ;nlara
g:reJ <D!nyada !rk $a%itan ve e,rad# kadar h!sn-! ahl>ka sahip, insan
me$iyetlere malik, ter%iyeli, na$ik, halim, selim, ayn# $amanda
haysiyetlerini muha,a$aya mukdim hi(%ir ,erde tesad!, edilemiyordu<.
&#$#l Ga( heyeti a$alan %u !rk esirlerine yard#mdan hakiki $evk
ald#klar#n# s:yl!yorlard#.
-3-D ?htil>linden sonra, esir kamplar#ndaki durumun daha da
k:t!le"ti)i g:r!l!yor. 7!nk! Rus asker mekani$mas# %o$ulmu"tu ve esir
kamplar#na munta$am yiye6ek ve giye6ek g:nderilememekte idi.
//5
Fsirlere !rkiye=den (ok a$ yard#m g:nderile%ildi)inden, durumlar# gittik(e
,enala"m#"t#. Aama,ih Rusya=daki A!sl!manlar#n ve %ilhassa &a$an !rkleri
ile A$er%ay6anl#lar#n !rk esirlerine ellerinden gelen yard#m# yapt#klar#
%iliniyor. 'u maksatla esirlerin %ulunduklar# "ehirlerde yard#m komiteleri
kurulmu" veya ga$eteler vas#tasiyle yard#m kampanyalar# a(#lm#"t#. 'una dair
a$ ilerde ta,sil>t verile6ektir. ?spanya se,areti vas#tas# ile ise, asker ve sivil
esirlere yap#lan yard#m#n ne kadar mahdut oldu)u "u listeden a(#k(a
g:r!lmektedirJ
-/4 ki"iye ;ren%urg=daki 8sivil esire9 ayda 0--0 ru%le aras#nda
munta$am yard#m yap#lm#"t#r. 8Pali%aJ Hralsk "ehrindeki esirlere
ola6ak9.
/ ki"iye Ar6hangelsk vil>yetinde, %ir kere -44 ve %ir kere de -44
ru%le.
-4 ki"i Aoskova=ya gelmi"ler ve k#"l#k el%ise alm#"lar 85444 ru%le
kadar9.
/4 ki"iye Hral=da %ulunan .444 esirden, muka%elel-i %ilmi- sil
tariki ile tevki, olunan /4 ki"iye %ir de,a 24 er ru%leB ?sve(liler vas#tasiyle
Saratov=da %ir de,a /44 ru%leB ?sve(liler vas#tasiyle Vladivostok ve
Irkutsk havalisinde / 044 ru%le Amerikal#lar vas#tasiyle.
P:r!l!yor ki, !rk esirlerine yap#lan madd yard#m hakikaten (ok a$d#.
Aama,ih, %unun d#"#nda esirlerin yerli A!sl!man ahali tara,#ndan g:rd!kleri
yard#m sayesinde, durumlar#n#n %ir dere6eye kadar d!$eldi)i %iliniyor.
Fsirlerin kamp hayat# hakk#nda %ilgimi$ (ok a$d#r. An6ak %a$# !rk
$a%itlerinin esir Alman ve Aa6ar $a%itlerine !rk(e ders verdikleri ve
kendilerinin de Alman6a :)rendikleri %iliniyor. Fsarette %ulunan Aa6ar
t!rkologlar#ndan Kudvvig Cekete, !rk $a%itierinden ders almak suredyle
;smanl# !rk(esini (ok ilerletmi" ve sonralar# ;smanl#-!rk vesikalar#m
tetkik sahas#nda en %!y!k m!tehass#s olmu"tur. !rk $a%itleri aras#nda her
halde rus(ay# :)renenler de vard#. Rusya=da ihtil>l %a"lay#n6a, %ir(ok !rk
$a%iti <!rk(!l!k< me,kNresi saikiyle, !rkistan=a, ?dil 'oyu=na giderek yerli
!rk ir,an m!esseselerine girmi"ler ve %ilhassa maari, i"lerinde %!y!k
hi$metler yapmak imk>mm %ulmu"lard#. 'unlardan %a$#lar# yerli !rk
k#$lar# ile evlenip, %!s%!t!n oralarda dahi kalm#"lard#r.
Si%irya=daki !rk esirlerinden, %ilhassa y!ksek r!t%eli $a%itlerden
%a$#lar#, %unlar aras#nda ?hsan Pa"a, &a$an=l# !rkler vas#-
///
tasiyle 7in=e ka(#r#lm#"lard#. Gatt> %u y!$den %a$# &a$an=l# t!66arlar#, mesel>
rkutsk=taki *a,iullin ve yak#nlar#, Rus h!k!metin6e taki%ata u)nyarak
"iddetli 6e$alara (arpt#r#lm#"lard#. 7in=e ka(ma)a muva,,ak olan !rk
$a%itlerine, Gar%in imam# nayetullah 8Ga$retin9 %!y!k yard#m# dokundu)u
da %ilinmektedir.
A$ :n6e %elirtildi)i gi%i, !rk $a%itleri de $uhur eden ilk ,#rsatta Rusya
A!sl!manlar#na manev ve s#ras#na g:re asker sahada hi$mette
%ulunmu"lard#r. Gatt>, -3-1 da !rkistan=da (#kan Ruslara kar"# %!y!k
ayaklanmada, sonralar# Fnver Pa"a ile %irlikte %ulunan, 'in%a"# Ga6# Sami
'ey ve gali%a di)er %irka( $a%it, &a$ak, &#rg#$larla %irlikte Ruslara kar"#
sava"m#"lard#. Fsaretteki !rk $a%itlerinin !rkistan, ;ren%urg, H,a ve
&a$an=daki ,aaliyetleri an6ak -3-D ihtil>linden sonraki $amana aittir.
-3-D *u%at Ihtil>li=ni m!teakip !rk esirlerinin durumunda her hangi
%ir de)i"iklik olmamakla %era%er, yerli A!sl!man-!rk 6emaatlar#n#n
kendilerine yard#m imk>nlar# artm#" ve kamplardan ayr#lmas# gittik(e
kolayla"m#"t#. 'undan ,aydalanarak esaretten ka(anlar#n say#s# da (o)alm#"
olmal#d#r. Di)er yandan Rusya=da %a"layan kar#"#kl#klar ve devlet d!$eninin
sars#lmas# ile esir kamplar# %!s%!t!n %ak#ms#$ kalm#"t#. Fkim 8;kto%er9
?htil>li patlak verin6e esirler art#k sahipsi$ %ir halde idiler. Aym $amanda
esir kamplar#nda &#$#l aSanlar tara,#ndan <'ol"eviklik< propagandas# da
%a"lam#"t#. 'a"ta Aa6arlar olmak !$ere %u propagandaya kap#lanlar da
(o)alm#"t#B %u gi%i propagandalar#n !rklere tesir etmedi)i de %ir kakikattir.
An6ak tek t!k ihtiyat $a%itlerinden %a$#lar#n#n <k#$#lla"t#)#< anla"#l#yor. !rk
esirlerinden hepsi de %ir an evvel anavatana d:nmek i(in 6an at#yorlar ve
%unun i(in ilk ,#rsattan ,aydalanmak istiyorlard#. 'rest- Kitovsk %ar#"#ndan
sonra %u imk>nlar#n sa)land#)# san#lm#"t#.
-3-D ?htil>lini m!teakip !rkistan=da mill hareket ve te"kil>tlanman#n
%a"lamas# !$erine, %ir(ok !rk $a%iti esir kamplar#ndan ayr#larak
!rkistan=a gelmi"ti. a"kent, 'uhara, Semerkand, Gokand ve Give=de %u
$a%itlerden %ir(o)u yerli mill harekette akti, rol oynad#lar. 'unlardan
%a$#lar#n#n -3-2--3.4 y#llar#nda oralarda :nem- l! h!k!met g:revleri
ald#klar# ve gayet %a"ar#l# i"ler g:rd!kleri %iliniyor. Aaari, hi$metlerinden
%a"ka asker ve te"kil>t sahas#nda %u esir !rk $a%itlerinin %!y!k hi$metleri
g:r!lm!"t!r.
-3-D y#h sonunda Rusya ile har%in sona ermesi ve 'rest-Kitovsk
muahedesinin akdi !$erine, !rk esirlerinin yurda d:nmelerine resmen
imk>n a(#lm#"t#. An6ak Rusya=n#n her tara,#nda h!k!m s!ren
CC(
kar#"#k "artlar i(inde, esirlerin yurda d:nmeleri i"i hayli g!(t!. I(- Rusya,
Si%irya ve !rkistan=a da)#t#lm#" %ulunan ve ihtil>lden sonra t!rl! yerler ve
"ehirlerde kendi %a"lar#na dola"an !rk esirlerinin tes%iti ve vatana
g:nderilmeleri i(in i"%irli)i yapa6ak Rus makamlar# da kalmad#)# 6ihetle, %u
i" %!s%!t!n $orla"#yordu. Garp devam ederken esirlerin hali ile me"gul
olmak !$ere <&#$#l Ga(< ve <Gilal-i Ahmer< te"kil>rlar#nda ?svi(re=ye
komisyonlar, m!messiller g:nderilmi", hasta veya malNl harp esirlerinin
m!%adelesi yap#la%ilmi"ti.
-3-D y#l# &as#m ay#nda, <!rk Qurdu< me6muas#n# (#karmakla ad
ka$anan ve aslen &a$an !rklerinden olan Qusu, Ak(ura 'ey, <Gil>l-i
Ahmer< tara,#ndan &openhag=a g:nderilmi"ti. Qusu, Ak(ura 'ey, Rusya=daki
!rk esirleri hakk#nda %ilgi toplaya6ak ve onlar#n yurda d:nmeleri i"i ile
me"gul ola6akt#. &endisinin, Gari6iye ne$aretine hita%en ya$#lan ve - Arahk
-3-D tarihini ta"#yan ya$#s#ndan <Rusya=daki !rk esirlerinin durumlar#n#n
,ena ve yurda d:nmeleri i"inin de hayli g!( oldu)u< anla"#lm#"t#. -5 Aral#k
8 -3-D9 tarihli ya$#s#nda da ayn# "eyleri %ildirmi"ti. Sovyetlerin m!tareke
talepleri ve 'rest-Kitovsk=ta m!$akerelerin %a"lamas# !$erine, Petrograd=a
%ir heyetin gitti)ini yukar#da g:rm!"t!k. al>t Pa"a=n#n iste)i !$erine %u
heyete Qusu, Ak(ura 'ey de <Gil>l-i Ahmer< m!messili olarak ka!lm#"t#.
Petrograd=daki %u m!$akereler esnas#nda esirlerin durumu da g:r!"!lm!",
an6ak malNl esirlerin m!%adelesi maddesinde %ir anla"maya var#la%ilmi"tiB
%unun !$erine, gali%a %irka( y!$ malNl !rk esiri Cinl>ndiya ve ?sve(
tarikiyle yurda g:ne%ilmi"lerdi. 'rest- Kitovsk muahedesi im$alan#n6a
esirlerin vatana d:ne%ilmeleri i(in ,aaliyete ge(mek imk>n# has#l olmu"tu.
Petrograd=daki <Auhtelit &omisyon< !yeleri *u%at %a"lar#nda 8-3-29
?stan%ul=a gitmek !$ere Petrograd=dan ayr#ld#klar#nda, Qusu, Ak(ura 'ey
esirlerin i"i ile me"gul olmak !$ere Rus 'ol"evik h!k!metinin muva,akati ile
?spanya se,areti ne$dinde <Gil>l-i Ahmer< murahhas# olarak %#rak#lm#"t#.
Say#lar# %irka( y!$ %ini ge(en Alman ve Avusturya-Aa6ar esirlerinin
d:nmeleri i(in Almanlar tara,#ndan hemen %!y!k %ir <Lse- r> &omisyonu<
kurulmu" ve ,aaliyete %a"lam#"t#. !rkiye Gar%iye ne$areti de kendi
tara,#ndan %u Alman komisyonu ne$dinde %ir murahhasl#k tesis etti 8ad#J
;smanl# Gar%iye Ne$aretinin Alman Lse- r> &omisyonu Ne$dindeki
Aurahhasl#)#9. ;smanl# %a"murahhas da 'erlin=den g:nderilen Reni$i Pa"a
idi. 'ir de, hem %u komisyonda (al#"mak, hem de Rusya ahvali hakk#nda %ilgi
toplamak ve %unlar# ilgili makamlara ula"t#rmak !$ere, Aaliye Ne$areti
avukatlar#ndan
//1
Ali Gaydar 'ey de tayin edilmi"ti. Ali Gaydar 'ey 'ulgaristanl# olup,
%ulgar6a ve rus(aya vak#, olmas# 6ihetiyle, Rusya=daki olaylar# yak#ndan
takip ede6e)i san#lm#"t#. Nitekim Ali Gaydar 'ey esirler hakk#nda %ilgi
toplarken Rusya=daki olaylar# da i$lemekte ve Gari6iye Ne$areti ile Gar%iye
ne$aretine u$un raporlar yollamakta idi. &endisinin, Palip &emal 'ey ve
di)er !rk m!messilleri gi%i 'ol"evik- lerden asla ho"lanmad#)# ve &#$#llar#n
ter:r sisteminden deh"et duydu)u g:r!lmektedir.
Rusya=daki !rk esirlerinin durumu ile ilgilenmek ve yard#m yapmak
!$ere, %a"ta Aoskova, Petrograd, &a$an, H,a ve ;ren%urg olmak !$ere,
&a$an !rkleri tara,#ndan komiteler te"kil edilmi"ti. 'unun en ,aali
Aoskova komitesi idi. Reisi Ali R#$a Auhammedov adl# %ir &a$anl#, serk>ti%i
deJ Revad Ali R#$a 'ey adl# %ir !rk idi. A!,etti"ler va$i,esini de, esirlerin
m!messili Q!$%a"# Gam$a ?$$et Gakk# i,a ediyordu. Aoskova=n#n ikin6i
mahalle imam# Miynetullah Nas#rov da %u yard#m komitesinde m!him %ir
g:rev alm#"t#. 'u komiteler mahalli <Aill *uralar<#n ne$areti alt#nda i"
g:r!yorlard#. 'a$# "ehirlerde hatt> !rk esirleri i(in hastahaneler dahi
a(#lm#"t#. 'unlardan %iri de Aoskova=n#n "imalindeki &ostroma "ehrinde idi.
!rk esirlerine yard#m i(in &a$an !rklerinin %elli-%a"l# ga$eteleri
8Aoskova=da Aya$ ?shak 'ey tara,#ndan (#kar#lan <?l< ga$etesi, &a$an=da
Gadi Aaksud 'ey tara,#ndan (#kar#lan <Q#ld#$<, ;ren%urg- daki <Vakit<
v%.9 tara,#ndan yard#m kampanyalar# a(#lmakta ve esirlere yard#m edenlerin
adlar# ne"redilmekte, esirlere ait ha%erler verilmekte idi.
Qusu, Ak(ura 'ey, ;smanl# <Gil>l -i Ahmer<i murahhas# s#,atiyle, -/
Aart 8-3-29 tarihlerinde Petrograd=dan Aoskova=ya gelmi" ve
Aoskova=daki yard#m komitesi ile g:r!"t!kten sonra ayn# ge6e !rk
esirlerinin %ulundu)u &ostroma "ehrine gitmi"ti. <?l< ga$etesinin ayn#
n!shas#nda Qusu, Ak(ura 'ey tara,#ndan !rk esirlerine hita%en %ir <a(#k
mektup< ta %as#lm#"t#. ; $amanki durumu ayd#nlatmas# iti%ariyle m!him
olan %u mektuplar# naklediyoru$J
<Rusya=daki ;smanl# !seras#naZ
Sulh m!$akerat#ndan m!tevellit %a$# mesailin halli i(in
Petrograd=a gelmi" olan ;smanl# Geyeti Se,areti 8Auhtelit &omisyon
denmek isteniyor9 <Gil>l-i Ahmer< murahhas# olmak !$ere %eni
Rusya h!k!metinin m!saadesi ile Petrograd ?spanya se,areti
ne$dinde %#rakt#.
CC+
*imdiye kadar Aoskova vil>yeti ile ona 6ivar vil>yetler- deki !ser>
kararg>hlar#nda %ulunan ;smanl# esirlerine dair %a$# malum>t
al#na%ildiB ,akat Si%irya ile Volga ve &ama nehirleri hav$as#ndaki ve
Hkrayna=daki !rk !ser>s#nm %ug!nk! mikdar, ahval ve ihtiya6at#na
#tt#la has#l olunamad#. ?"%u a(#k mektu%umla me$kNr m#ntakalar#n !ser>
kararg>hlar#nda yahut kararg>h hari6inde ya"ayan asker ve %a"#%o$uk
;smanl# esirlerine m!ra6aat ediyorum ve %ulunduklar# mahalleri,
mikdar- larm# 8$a%it, ne,er %a"#%o$uk mikdar#n# ayr# ayr# g:stererek9,
ahval ve ihtiya(lar#n# a"a)#daki adresle %ana (a%uk %ildirmelerini ri6a
ediyorum.
Petrograd=da <Gil>l-i Ahmer< Aurahhas#
Rus(a olarakJ ?spanya Se,areti ne$dinde !rk
&#$#lay Aurahhas#, Petrograd, Aoyka.
Qusu, Ak(ura 'ey, %undan %a"ka !rk esirlerine ga$ete, me6mua ve
kitap g:ndermeleri i(in &a$an !rkleri ga$ete idarehanelerine de "u a(#k
mektu%u g:ndermi"ti. 8<?l< ga$etesinin aym n!shas#nda9J
!rk-atar dilinde (#kan ga$ete ve !rk-atar dilinde kitap satan
ti6arethane m!d!rlerineZ
G!rmetli 8'ey9 F,endiler,
Fsirlerin yurt yerlerinden, karde" uru)lar#ndan u$ak, karanl#k ve
kederli g!nlerinde maneviyatlar#m kuvvetlendirip, %ilgilerini art#ra6ak,
6an s#k#nt#lar#n# a$altarak, onlara teselli vere6ek en iyi il>( okumakt#r.
Fsirlerin kita%a, me6mualara, ga$eteye (ok ihtiya(lar# vard#r. 'a"ka
milletler, mesel> Almanlar, kendi esirlerine %!y!k k!t!phaneler tan$im
ettiler. ;smanl#- !rk esirlerine manev g#da yeti"tirmek hususunda %en
si$in "e,kat ve hamiyetini$e elimi u$at#yorum. &amplarda veya
ser%estide %ulunan !rk esirlerine atar6a kitap, me6mua, ga$ete g:n-
dermek m!mk!n olma$ m#O Aill ve vil>yet "uralar# %u hususta vas#ta
ola%ile6eklerdir diye d!"!n!yorum. ?"itti)ime g:re "imdiye kadar %a$#
mill ga$ete idarehaneleri %a$# esirlere ga$ete g:ndermektedirler. 'u
hay#rl# i" daha da geni" mikyasta tutulsa iyi olurdu. &itap ti6arethaneleri
ve ga$ete idarehanelerinin %ir miktar kitap ve ga$eteyi !rk esirlerine
hediye olarak g:ndere6eklerini !mit ederim. 'ir miktar#n# da u6u$
,iyatla yoll#ya%ile-
//2
(eklerini $annederim. Ger iki hususun da a"a)#daki adrese a6ele ya$# ile
%ildirilmesini ri6a ederim.
Petrograd <Gil>l-i Ahmer< Aurahhas# 8?spanya
Se,areti ne$dinde, Petrograd9
'u m!ra6aat !$erine, !rk esirlerine t!rl! ga$ete idarehaneleri ve
ti6arethanelerinden %ir(ok ga$ete ve kita%#n !6retsi$ olarak g:nderilme)e
%a"land#)#n# tahmin etmeliyi$.
<?l< ga$etesinin .- Aart 8-3-D9 tarihli n!shas#nda, -2 Aart 8-3-D9
tarihinde Aoskova=da <!rk Fsirlerine yard#m "u%esi< nin yap!)# %ir
toplant#s# hakk#nda (ok ilgi (eki6i "u malumat ne"redilmi"ti J
!rk esirlerine yard#m i"i hakk#nda malumat almak ve onlar#n
durumunu iyile"tirmek maksadiyle, <Aoskova Aill *uras#< 8yani
Aoskova=daki A!sl!manlar#n mill te"kil>t#9, esir !rklere yard#m
"u%esi te"e%%!s! ile, me$kNr *u%e hu$urunda yard#m m!esseselerinin
-2 Aart tarihinde %ir toplant#s# yap#ld#. 'u toplant#ya <GH>l-i Ahmer<
murahhas# Qusu, Ak(ura 'ey de kat#ld#. oplant#da ha$#r olan
murahhaslar, esirlerin hallerinden ve yap#lan yard#mlar hakk#nda %ilgi
verdiler. 'unlardan anla"#ld#)# !$ere, %ir(ok yerde me$kNr 8yard#m9
"u%eleri tara,#ndan, ianeler toplanarak, esirlere ekmek ve s#6ak
yemekler verilmi" ve m!mk!n oldu)u kadar esirlerin !st %a"lar# da
temin edilme)e (al#"#lm#"t#r. A!sl!man ahalinin ya"ad#)# yerlerde !rk
esirlerinin hallerinin ,ena oldu)u anla"#lm#"t#. 8Rus h!k!metin6e9
verilmesi l>$#m gelen ayl#k 8maa"lar9, 'ol"evikler h>kimiyete gelin6e
durdurulmu"tuB %u durumda ne,erler d#"arda (al#"arak mai"etlerini
temin ede%ilmi"lerse de, $a%ider, kamplardan hi(%ir yere
%#rak#lmad#klar#ndan tamamiyle, a(l#)a mahkNm edilmi" va$iyette
idiler.
!rk esirlerinin vatanlar#na d:nmeleri i"ine %a"lanmas# !$erine,
<Qard#m *u%eleri<nin %u hususta ne gi%i yard#mda %uluna%ile6ekleri
meselesi de m!$akere ed!mi"ti. 'u hususta resm heyetlerle i"%irli)i
yap#lmas#na karar verildi. Qusu, Ak(ura 'ey, <Gil>l-i Ahmer< 6emiyeti
ad#na %irka( murahhasa -044 er ru%le para da)#tt#.
Fsir karde"lerine Rusya A!sl!manlar#n#n harp %a"lad#)#ndan %eri
yard#mda %ulunduklar# herkes(e malNmdur. Cakat
//3
eski hkmet zamannda $yani 3arlk devrinde, bu iin ancak 0ayri resmF
bir tarzda ya/lmas mmkn olduundan, yardm ii istenilen dereceyi
bulamamt2 Eerek trl cemiyetler ve 0erekse ayr ahslar $esir,
kardelerine yardm ettiler2 BillF ve BedenF Buhtariyet il"n edildikten
sonra $%% Temmuz '*'+, millF uralar tekil ve mezk4r 5uralar nezdinde
mahsus 7sirlere yardm ubeleri tesis edildi2 Gali hazrda u ehirlerde
Trk esirlerine yardm ubeleri a1lmtrK Boskova, >iiniy- >ov0orod,
)ostroma, =erm, T#a, Tralsk, Jekaterinbur0, !aratov, Astarhan,
3elyabinsk, 3uhlama ve Buy2 $Jani '@ ehirde yardm ubesi vard,2
7sirlerin vatanlarna 06nderilmesi balaynca, bu Jardm 5ubeleri nin
byk #aydalar 06rlecektiA esirler to/lanma merkezlerine kadar teyi
edileceklerdi2 5imdiden muhteli# kam/lardan 0erekli istatistik bil0iler alnmakta
idi2 Bu istatistik malzemenin 0azetelerde neri de arzu edilmekte idi2
Boskova'daki Jardm 5ubesi merkez roln zerine aldndan, yardm
ubelerinin materyallerini Boskova'ya 06ndermesi 0erekli idi2
Boskova 5ubesine 0elen malumata 06re hali hazrda $yani '*'8 yl Bart
ortalarnda, u yerlerde Trk esirleri bulunuyorduK
Jeri Labit >e#er Doktor !ivil
Boskova 'H %(H @
Tambov
-
%@+ ' *@
>izniy->ov0orod + 'H8 %
-
Tral sk
- - -
D%(
)ostroma 'HD %(
- -
;etlu0a ** %+
- -
)an0ri# $O, D CC
- -
>ir/uhta $O, (H %H
- -
3uhloma (D
U
+
- -
;annavin $O, D' G
- -
Buy
-
*D
- -
;aluyka
-
'H+ :
-
?rlov +D '8
- -
>ikolsk :?: %@
- -
;olo0da
-
'H
- -
!aratov
-
CHH @@ CH
!tantsiya Qi/ovka 8H
- - -
/04
Jeri
Labit >e#er Doktor !ivil
Ttma 14
Z Z Z
!tantsiya Danilovo (8
- - -
Qadinoye /ole $O, -.1
- - -
!tantsiya !ar/ovo $O, ..4
- - -
Tula -4/
- - -
Jekaterinbur0 .04
- - -
Astarhan -.-
- - -
=ereyaslav $O, -2-
- - -
)azan askerF dairesi .1 ''H
- -
3ita %* @H @
-
Berezovka @(
- - -
)rasnoyarsk //4 .1-
- -
>i!niy Tdinsk ''
- - -
lrkutsk ''
- - -
Jek4n .5./ '+*@ C@ +D*
Bu liste, ancak esirlerin $ne#erlerin, bir ksmn ihtiva etmekte ve tam
olmaktan uzakt2 Labitlerin bilhassa !ibirya'daki kam/larda 1ok olduu
06rlmektedir2 Trk esirlerinin kam/lardaki skntlara tahamml edemiyerek,
bir an evvel vatana d6nmek maksadiyle kam/lar terkettikleri ve yola
koyulduklar da anlalmakta idi2 Galbuki -usya'da bu sralarda her tara#ta
mthi anari hkm srmekte ve esirlerden bir1ou yol zahmetlerine
katlanamyarak, hastalanmak veya 6lmek tehlikesi karsnda idiler2 Bunun
zerinedir ki, Jusu# Ak1ura Bey esirlerin kam/larnda kalmalar ve yaknda
yurda d6nmeleri i1in hazrlklar ya/lacam )azan Trkleri 0azetelerinde bir
bildiri ile yaynlamt2 9l 0azetesinin ./ Bart $'*'+, tarihli nshasnda
1kan bu bildiriyi aynen naklediyoruzK
]ser" )arar0"hlarnda bulunan ?smanl esir zabitan ve e#radnaW
?smanl esir, zabitan ve e#radndan bazlarnn kara0"h- larn hod-
be-hod terk ile Boskova ve =etro0rad 0ibi merakize doru hareket
etmekte olduklar istihbar olundu2 !ouun iddetiZ melbusatn
ki#ayetsizlii, yollarn intizamszl, menku- l"t tedarikinde du1ar
olunabilecek suubet ve mkil"t b6yle hareketlerin neticesini /ek vahim
klabilir2 )endiliklerinden yola 1kan zabitan ve e#radn yollarda kalmas
ve hatt", Allah esir
/0-
0esin, souk, hastal#k ve a(l#k tesiriyle yollarda ve,at etmesi %ile
muhtemeldir. 'inaenaleyh tahliye-i umumiye takarrup edip, muayyen
k#tat halinde kararg>hlardan a$imet emri gelmeden hi(%ir $a%it veya
e,rad#n kararg>h#na terk etmemesi tavsiye ve ri6a olunur.
'u tavsiyemi$in maluliyet veya saire i6a%# ile Rus h!k!meti
memuriyeti tara,#ndan sevk olunan $a%itan veya e,rada "umulu
olam#ya6a)# ta%iidir. Ma%itan veya e,rad#n hayat ve men- ,aatlar#n#
temin kasdiyle edilen tavsiyemi$e kemal-i itina ile tat%ik ve hareket
olunmas# tekrar ri6a edilerek, ar$# sel>m olunur.
=etro0rad ' da Gil"l-i Ahmer< murahhas# !rk-atar6a (#kan
baka 0azetelerde de der6i ri6a olunur.
Qusu, Ak(ura 'ey=in %u %ildirisinin ne dere6eye kadar tesiri oldu)u
tes%it edilemiyor. 'ilinen "ey, Qusu, Ak(ura 'ey=in a$ sonra Aoskova=dan
hareketle, &a$an, H,a ve Si%irya yak#nlar#ndaki esir kamplar#n# %i$$at
$iyaretle, oradaki !rk esirlerinin miktar#n# tes%it etmek isteyi"i ve %ir an
evvel yurda g:nderilmelerini temine (al#"mas#d#r.
&a$an !rkleri=nin, ;smanl#-!rk esir karde"lerine, ta har%in %a"#ndan
iti%aren yard#m yapt#klar# %ir vak#ad#r. Cakat %u yard#m#n te,erruat# tes%it
edilemiyor. 7!nk! Rus 7arl#k h!k!metin6e %unlar#n a(#klanmas# yasak
edilmekte idi. An6ak -3-D *u%at ?htil>linden sonra %u yard#m a(#k(a
yap#la%ilmi" ve %u hususta ga$etelere %ilgi verilme)e %a"lanm#"t#. ; $aman
&a$an ilinde (#kan ga$etelerin elde edilmesi imk>ns#$l#)#ndan, %u yard#m
hakk#nda da tam %ir malumat vermek m!mk!n de)ildir. An6ak tesad!,en ele
ge(en %a$# ga$etelerden, mesel> Aoskova=da inti"ar etmi" olan ve Nisan
%a"lar#nda 'ol"evikler tara,#ndan kapa!lan <?l< ga$etesinde %u hususta (ok
m!him %ilgiler %ulmak m!mk!n oluyor.
Ae$kNr ga$etenin .. Aart 8-3-D9 tarihindeki n!shas#na g:reJ An6ak
d:rt-%e" &a$anh !rk ailesi %ulunan, Si%irya=daki 'uy "ehrindeki
A!sl!manlar y!$e yak#n !rk esiri %eslemekte idiler. am%ov "ehrindeki
A!sl!man mahallesi (ok k!(!k oldu)u halde, 044 e yak#n !rk esirini yedirip
i(irmekte idiler. Niiniy Novgorod=da da A!sl!manlar a$ olduklar# halde 544 e
yak#n malNl !rk esirini %esliyorlard#. &ostroma "ehrindeki %ir avu(
A!sl!man -04 !rk esirine her t!rl! yard#mda %ulunmakta idiler. ki
mahallesi olan Aoskova A!sl!manlar# ise alt# aydan%eri etra,taki %!t!n
!rk esirlerine %inler6e ru%le
/0.
yard#mda %ulunmu", mesken meselesinin (ok m!"k!l olmas#na %akmaks#$#n,
esirlerin %ar#nmas# i(in mesken %ulmu"lar ve 24 ki"ilik %ir has- tahane dahi
a(m#"lard#. Aoskova=da ekmek karne ile ve g!nde an6ak .44 gr. verildi)i %ir
$amanda Aoskova A!sl!manlar# !rk esirleri i(in a"haneler a(m#"lard#.
Aoskova yard#m "u%esi, !rk esirlerine iki !( ha,ta $ar,#nda 04 %in ru%le
gi%i m!him %ir iane toplam#"t#, i"te %!t!n %u misaller, &a$an !rklerinin
!rk esirlerine nas#l yard#m yapt#klar#m a(#k olarak g:stermektedir.
'undan %a"ka ga$etelerde, !rk esirlerine yap#lan yard#m#n listeleri,
adlar# ve ianenin miktar# da der6edilmekte idi. <?l< ga$etesinin .. Aart
8-3-D9 tarihli say#s#nda %u m!nase%etle "u %ilgi verilmektedirJ
am%ov "ehrinden 044 malNl 8invalid9 !rk esirleri ,aydas#na gelen
ianelerJ
Vologda- Nikolaye,=te ;smanl# esir $a%itlerinden ve doktor
lar#ndan 6em edip, Doktor 'aheddin 'ey vas#tasiyle gelen
yard#m ......................................................................................... -42 Ru%le
o%olsk-!men=den 8Si%irya9 A. 'a%ikov vas#tasiyle ........ -4D d
Isterlitamak -H%eydullah Nogaye, ......................................... -44 d
F6i karyesi, Sad#k 'urna"e,=ten .............................................. -44 d
Fndi6an 8!rkistan9 A%d!lkerim 'a%ikov ........................... -44 d
Akmolla 8&a$akistan9 .............................................................. -44 d
Akmolla -Giy%etullah Cey$ullin=den ...................................... -44 d
Fski a"kent=ten Mereho6a Ga6iye,=ten ................................ -44 d
Vorone$=den Qunus Idris=ten ................................................. -44 d
Hral -'urhan Divetov=dan ...................................................... -44 d
Perm -K!t,ullah Ahmetov=dan ............................................... -44 d
&arnin "ehri imam# ve muallimi vas#tasiyle .... D5 d
&as#m "ehri han#mlar#ndan tekrar e"ya ve para . D4 d
am%ov vil>yeti arhan imam# Aya$ vas#tasiyle . 02 d
Stantsiya Murn 8O9, a"kent yolu, A. Qan%ulatov 00 d
Pulavadar 8O9, Nurullah Salihov=tan .................................... 04 d
&u$netskiy ka$as#, Aehmed *akir Qarl#kaye,=ten . 04 d
Aan(urya=dan, A. 'aye$idov vas#tasiyle .............................. 04 d
a"kent=ten !66ar Go6a &as#mho6a=dan ........................... 04 d
a"kent=te Rahim Ymer ?shak=tan ....................................... 04 d
Kivonskiy Ca%rikas#, A!sl!man komitesinden ... 04 d
Mar(iki Slo%oda=s#ndan, . o$muhammedov=dan 04 d
C(@
Ba0atul'den, Jahya Gscyinden 22222222222222222222222222222222222222222222 04 d
)aratbe, Alimcan Bamin'den 2222222222222222222222222222222222222222222222 (H n
Tver'den, Mahrettin Buhittinov vastasyle 2222222222222222222222222 C(
!zran'den Behmedcan Ak1urin vastasyle 222222 C( p
Boskova, >asib Jayov'dan22222222222222222222222222222222222222222222222222222 C
'
\
)uznetskiy kanad, muallim Jarlkaye# vastasiyle %+ p
7ndican, Bahmudcan !alihbaye#'tan22222222222222222222222222222222222222 %+ p
!taova, Junus )islov'tan 222222222222222222222222222222222222222222222222222222 %( ,,
Ba0atul'den 7mbitullah 7#endi 22222222222222222222222222222222222222222222222 %( p
>esirada !tatntsiya'sinden Bulla ?sman Tsta
Ymer'den 22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222 %( p
)ala1'tan Ali ?sman'dan 222222222222222222222222222222222222222222222222222222222 %( p
)ala1'tan, Ali ?sman'dan $tekrar, 222222222222222222222222222222222222222222222 'H p
!iznyatin 5akir Tacettinov'dan 22222222222222222222222222222222222222222222222 %( p
!tantsiya La/utsin, )emalettin Gamilcanov 22222222222222222222222222222 %H p
Tver', Abdldiyan >umanov'dan 222222222222222222222222222222222222222222222 %H p
Mahrettin Buhittinov'dan $tekrar, 2222222222222222222222222222222222222222222 '8 p
!emi/alat, Fnrahim )uti# vastasiyle 22222222222222222222222222222222222222 'H p
)almkov'dan Ahmedcan Bariye#ten 22222222222222222222222222222222222222 'H p
-ezinskiy Ma#rikas, Bahaeddinov'tan 222222222222222222222222222222222222 'H p
!tantsiya Tyincan, !el"hattin Gasanov'dan 222222222222222222222222222 ( p
=erm'den, A#zalettin :badullin'den 222222222222222222222222222222222222222222 ( ,,
Jek4n 222222222222222222222 'H@D' -uble
9sterliba, Azize hanm Jukayuva'dan 222222222222222222222222222222222222 eya
Tver', Mahrettin Buhittinov'dan, tekrar eya
!tn1'den, Gseyin Divatov'dan 22222222222222222222222222222222222222222222222 eya
)asm hanmlarndanK 1ay, eker ve trl eya 22 $tekrar,
)almyuk, Gac >imetullah 7#endi'den 2222222222222222222222222222222222 eya
!tansiya stro0in, Behmedcan Janbayuv'dan 22222222222222222222222222222222222222eya
Astarhan, B2 Aytov'dan 2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222 eya
Bundan baka T#a vil"yeti tara#ndan 0elen eyalar Turmu 0azetesinde
il"n edilecek
)azan vil"yetinden 0elen ianenler, bilhassa sayn Matiha hanm Aytova
vastasiyle, tekrar birka1 de#a tel0ra#la 0elen ianeler Jldz 0azetesinde
il"n edilir2
!imbir vil"yetinden 0elen ianeler Iumhuriyet 0azetesinde il"n edilir2
9ane sahi/lerinin herbirine ayr ceva/lar yazmtkA
/0/
"ayet almam#"larsa tekrar ya$ar#$, %ildirsinler. ?anede %ulunan me$kNr
"ah#slara 044 malNl 8invalida6i$9 ve (aresi$ !rk esirleri ve yard#m
komitesi ad#ndan (ok te"ekk!rlerimi$i sunar#$.
'u kadar himmetli milletimi$ varken, %i$ ?sl>mlar hi(%ir vakit hor ve
hakir olmay#$.
Remiyet-i Gayriye m!hr! ile tasdik edilmi"tir.
'urada nakledilen yard#m listesi Rusya A!sl!manlarmdan her
$!mreden ve Rusya=n#n her tara,#ndan !rk esirlerine nas#l yard#m
yap#ld#)#n# en ve6i$ %ir "ekilde g:stermektedir. 'u yard#m iste)i de Rusya
A!sl!manlar# ve %ilhassa &a$an !rkleri=nin !rkiye=ye kar"# %a)l#l#k
hislerinin ne kadar kuvvetli oldu)unu %elirtmektedir. 'urada nekledilen liste
an6ak tesad!,en muha,a$a edilen %ir ga$eteden al#nm#"t#r. Gal%uki %u gi%i
yard#m listeleri m!temadiyen tekrarlanm#" ve di)er ga$etelerde %as#lm#"t#r.
Rusya=da 'ol"evik reSiminin yerle"mesi ve a$ sonra i( har%in %a"lamas# ile,
;smanl#- !rk esirlerine A!sl!man ahali tara,#ndan yap#lan yard#m tama-
miyle durmn"tuB (!nk! A!sl!manlar#n kendileri de m!thi" s#k#nt#lara maru$
kalm#"lard#. Aama,ih %u s#ralarda !rk esirlerinden %!y!k %ir k#sm#
anavatana d:nmekte idiler. 'u hususta Qusu, Ak(ura 'ey=in ve
Aoskova=daki esirlerin yurda d:nmelerine %akan %!ronun ,aaliyeti semereli
olmu"tu.
Qusu, Ak(ura 'ey=e gelin6e, Aoskova=da %ir m!ddet kald#ktan sonra,
!rk esirlerinin yerlerini ve say#lar#n# tes%it etmek !$ere &a$an, 'ug!lme,
H,a ve ;ren%urg tara,lar#na gitti)i g:r!l!yor. 'elki de 'at# Si%ir=e kadar
gitmi"tir. Cakat %u s#ralarda %a"layan 7ekoslovak ayaklanmas# ve &#$#llar ile
'eya$lar aras#nda i( m!6adelenin geli"mesi !$erine, Si%ir=deki !rk esir
kamplar#n# $iyaret edememi"tir. Amiral &ol(ak=#n idaresindeki 'eya$ Rus
h!k!metinin kurulmas# ve &#$#llar ile i( sava"#n "iddetlenmesi !$erine Qusu,
Ak(ura 'ey Aoskova=ya d:nm!" ve -3-3 Fyl!l=!nde ?stan%ul=a avdet
etmi"tir.
Qard#m &omitesi reisi
Serk>tip
Ga$nedar
Fmniyet A$as#
J Ali R#$a Auhammedov J
Revad Ali R#$a 'ey J
A%d!la$i$ Auratov J *ehir
imam# Miynetullah Nas#rov
Hmum esirler tara,#ndan
A!,etti"
J Q!$%a"# Gam$a ?$$et Gakk#
C((
Aoskova=daki <Alman Hser> &omisyonu< ne$dindeki !rk
murahhasl#)# ,aaliyetine devamla, %ir(ok esir !rk $a%it ve e,rad#n#, %a$an
(ok iyi "artlar i(inde, yurda g!ndere%ilmi"ti. Cakat Rusya=daki ahval
esirlerden (o)unun tes%iti ve yola (#kar#lmas#na imk>n vermeye6ek kadar
,enala"m#"t#. &omisyonda %ir m!ddet Rem$i Pa"a %ulunmu", ondan sonra da
yerine %in%a"# Gakk# 'ey g:nderilmi"ti. Qukarda da s:ylendi)i gi%i, Ali
Gaydar 'ey de %u komisyonda g:revli idi. Ali Gaydar 'ey=in .4 Fyl!l -3-2
tarihli Gari6iye ne$aretine yollad#)# %ir mektu%undan anla"#ld#)#na g:re,
Rusya=daki esirlerin durumu ve yurda g:nderilmeleri i"i "u merke$de idiJ
Rusya=da esir olanlar#n say#s#J
Ma%it ........................ . .444
F,radB ve %a"#%o$uk -D444 olarak
g:sterilmi"tir.
Fsirleri m!%adele komisyonu tara,#ndan yurda sevkedilen ve en iyi
"artlar i(inde seyahatleri temin edilen 8yatakl# ve restoranh vagonlarda,
"eker, (ay ve t!t!n istihkaklar# da verilmek !$ere9 esirler deJ
Ma%it .....................................05D
F,rad ve %a"# %o$uk 5/4. idi
Gar%in %a"#ndan %eri ve sonralar#, Rus ihtil>linden isti,ade ederek,
&a,kas, ran ve Hkrayna !$erinden husus ve gayri resm surette vatana
d:nenler 8tahminen9J
Ma%it 144
F,rad ve %a"# %o$uk /444 idi.
Qurda d:nmek istemeyenler ve :lenler (#kar#l#rsa, -3-2 y#l# Fyl!l=!nde,
Ali Gaydar 'ey=e g:re, Rusya=daki !rk esirlerinin say#s# ":yle tahmin
edilmi"tiJ
Ma%it ................................... /44 - 144
F,rad ve %a"#%o$uk .. /444 - 1444
Fsirlerin %ulunduklar# yerler de "uralard#J *amara 8%ug!nk! &uy%#"ev9,
H,a, !rkistan, 7elya%insk, 'aku, Vorone$, Rya$an= ve %ilhassa Si%irya.
Rusya=mn Avrupa k#sm#ndaki "ehirlerinde, %a"h6a &aradeni$ sahillerinde ve
A"a)# Don k#y#s#nda 8Rostov na Donu9 ve Novorossiysk=te %ir miktar harp
esiri ve sivil !rk esirleri vard#. 'unlardan ekserisi hayatlar#m ka$anmakta
ve !rkiye=ye d:nd!kleri takdirde <askere al#na6aklar# i(in<, yurda d:nmek
istememekte idiler.
/01
Ali Gaydar 'ey tara,#ndan nakledilen %u rakamlar hakikatin
(ok a"a)#s#nda olsa gerektir. <Gil>l-i Ahmer< murahhas# s#,atiyle Rus-
ya=da t!rl! yerlerde %ilgi toplam#" olan Qusu, Ak(ura 'ey, Fyl!l
-3-3 da ?stan%ul=a d:nd!kten sonra, <Sa%ah< ve <!rk D!nyas#<
ga$etelerinde 8. Fkim -3-39 ne"retti)i <Rusya=da %ulunan esirlerimi$<
%a"l#kh u$un %ir ya$#s#nda %u hususta "u %ilgileri veriyorJ ;na g:re,
Rusya=daki !rk esirlerinin say#s# 04-14 %in imi". ?htil>lden sonra
esirlerin (o)u t!rl! vas#talarla yurda d:ne%ilmi", -3-3 Fyl!l=!nde
ise Rusya=da "u say#da esir kalm#"t#rJ
Sovyetlerin 8yani Aoskova=n#n9 h>kim oldu)u saha
da ...................................................................................................... /44
Si%irya=da ........................................................................................ 1444
*imali &a,kasya ve Don &a$aklar# sahas#nda ........................... .444
Hkrayna=da...................................................................................... -244
!rkistan=da ................................................................................... 544
QekNn ................................... -4044
'u hesa%a g:re -3-3 Fyl!l=!nde Rusya=da -4 %in kadar !rk esiri
kalm#"t#. 'unlar#n geri d:nmesi i"i, Aondros A!tarekesinden sonra,
te"kil>ts#$ olarak devam ettirilmi", %ir(ok esir de Rusya=da i( sava"
$aman#nda t!rl! yerlerde kalm#" ve Sovyet reSimi yerle"tikten sonra nihayet
yurda d:ne%ilmi"tir. Aama,ih, i( sava" $amamnda, kolay#n# %ulup, ;dessa,
&#r#m ve Novorossiysk "ehirlerine gele%ilen esirlerden %ir(o)u tesad!,en
rastlad#klar# gemilere %inerek yurda d:nd!kleri gi%i, &#r#m ve &a,kas
sahillerinden de ra%$on, Ri$e, Samsun ve Sinop gi%i limanlardan ka(ak
olarak gelen takalarla da yurda d:nenler olmu"tur.
!rk esirlerinden %ir(o)u <&#$#l ;rdu< ya intisa%la Rus i( sava"#na da
kat#lm#"t#. 'unlar ideoloSik tesirlerle de)il, s#r, se,aletten kurtulmak i(in
orduya ya$#lm#"lard#. 'eya$lardan $aptedilen %a$# "ehirlerde, $enginlerin
ma)a$alar#, evleri ya)ma edilirken, %unlar <s#n#, d!"man#n#n< de)il de <Rus
g>vurun mah hel>ldir< $ihniyetiyle hareket etmekte idiler. 'unlardan (o)u
&#$#l ;rdu=dan ilk ,#rsatta ayr#larak, vatana d:nm!"lerdir. Aama,ih
%a$#lar#n#n 'ol"evik propagandas#na kendilerine kapt#rm#" olduklar# ve
!rkiye=de de %a$# ,aaliyederde %ulunduklar# anla"#l#yor.
D<E7
+.
D;[H-ANAD;KH=NHN &HRARIKI*I VF &AC&ASKAR
& a , k a s l a r d a k i D u r u m
Rus <ihtil>l6ileri< aras#nda P!r6!ler ve Frmeniler :nemli rol
oynamakta idiler. Rus <Aen"evik=lerinin liderleri aras#nda %ilhassa P!r6!ler
%a"ta geliyordu. seretelli, 7heid$e, Pege(kori, \ordaniya, Adievani,
7henkeli gi%i Rus Sosyalist hareketinde en :n sa,ta duran P!r6!
<Aen"evikleri<, &a,kas milletlerinin siyas ve sosyal hareket- lerin=e
:teden%eri m!essir olmu"lard#. P!r6!ler aras#nda <Aen"evik=lerin te"kil>t#
(ok kuvvetli idi ve <Duma< 8Rus Parlamentosu9ya serilen me%uslar 8deputat9
yaln#$ P!r6!ler aras#nda de)il, %!t!n Rusya :l(!s!nde m!him "ahsiyetlerdi.
'u ka%ilden olmak !$ere, seretelli ve Pege(kori, <Duma<da Rus
sosyalistlerinin 8Aen"eviklerin9 en %elirmi" simalar# s#,atiyle k!rs!ye (#karlar
v6 7arl#k idaresini tenkid ederlerdi.
-3-D *u%at ?htil>lini m!teakip Petrograd=da te"kil edilen ve <Pe(i6i
G!k!met< ile yan yana kendi %a"#na %ir h!k!met olan <Amele ve Asker
A!messilleri *uras# 8Sovyet9< 8Sovyet ra%o(i6h i sol- datski6h deputatov9n#n
ilk %a"kan# P!r6! men"evi)i 7heid$e olmu"tu. Aen"evik Partisi i,lis=te ve
P!r6!lerin meskNn oldu)u sahalarda kuvvetli %ir te"kil>t haline getirilmi"ti.
'u parti P!r6!ler aras#nda en (ok tara,tar %ulan# idi. Aama,ih <'ol"evikler<
sa,#nda da P!r6!lerden (ok kimse vard#B \o$e, DSuga"vili 8Stalin9 ve
;rdSonokid$6 en tan#nm#"lar#ndand#.
Frmenilere gelin6e, onlardan da <Aen"evik< ve <'ol"evik< partilerinde
%ir(ok ki"i vard#. <Aen"evik< olanlar#n ekserisi, koyu milliyet(i Frmeni
te"kil>t# olan <Da"naksut!n=V mensuptular. Aama,ih Frmeni sosyalistlerinin
(o)u, P!r6!lerin hil>,#na, <'ol"e-
'a8
vik<tiB %unlardanJ *aumyan, Avanesov, &arahan, Aikoyan %elli %a"ldar# idi.
A$er%ay6anl#lar ise, li%eral-%urSuva $!mresine mensup <Ailliyet(i
A!savat C#rkas#< m desteklemekte idiler. 'u partinin en m!mta$ simalar#
aras#nda Resul$ade Fmin 'ey ve Alimerdan op(#%a"# %ulunuyorlard#.
<Sol6u< A$eriler de yok de)ildi. <Gimmet Partisi< etra,#nda toplanan %u
<sol6u< A$erilerden Dr. Neriman Nerimanov ve *ahtahtinskiy tan#nm#"
kimselerdi. &a,kaslarda ve %ilhassa amelesi (ok olan 'aku=da Rus <?htil>l6i<
hareketleri (ok 6anl# idi. Dolay#siyle gerek <Aen"evik< ve gerek <'ol"evik<
P!r6!, Frmeni ve k#smen A$eriler Rus ihtil>l6ileri hareketine kat#lmak
imk>mn# %ulmu"lard#. &a,kaslar#n, Peters%urg, Aoskova ve di)er I(-
Rusya=daki "ehirlere nis%eten polis ve Sandarma %ask#s#ndan a$ade olmas# ve
&a,kas milletlerinin <konspirati,< 8gi$li yer alt# ,aaliyeti9 hususunda daha %e-
6erikli olmalar#n#n, %uralardaki ihtil>l6i ve sosyalist hareketlerin daha
%a"ar#l# olmas#na yol a(t#)# anla"#l#yor.
-3-D *u%at ?htil>li (#k#n6a, Aaverayi &a,kasta 8rasnska,kasya9 P!r6!
<Aen"evik=leri :nder rol!n! !$erlerine ald#lar. Rus ihtil>linin h!rriyet ve
demokrasi i(inde geli"e6e)i ve Rusya=mn da <demokratik ve ,ederal %ir
Rumhuriyet< olarak kurula6a)# g:r!"!n! en (ok P!#6! sosyalistleri
savunmu"lard#. ?htil>li m!teakip, 7arl#k idaresinin yerine ge(mek !$ere,
<Pe(i6i G!k!met< tara,#ndan Petrograd=daki me%uslardan 8deputat=lardan9
%ir <Aaverayi &a,kas &omitesi< 8;MA- &;A- ;so%#y Maka,ka$skiy
&omitet9 te"kil edildi ve i,lis=e g:nderildi. 'u komitede P!r6!ler en m!him
mevkileri i"gal etmekte idiler. &omitenin <Pe(i6i G!k!met<e, &erenskiy=e
%a)l# oldu)u v6 sad#k kald#)#n# ayr#6a %elirtme)e l!$um yoktur.
?htil>lin ortaya koydu)u prensiplere ayak uydurmak !$ere, P!r6!,
Frmeni ve A$er%ay6anl# ayd#nlar aras#nda, sosyali$mle %irlikte
<Ailliyet(ilik<te alm#" y!r!m!"t!. 'u hususta <Da"nak- sut!n< te"kil>t#
%ilhassa ,aaldi. Maten Rusya ile !rkiye aras#ndaki harp y#llar#nda Frmeni
mill hareketi Rus makamlar# tara,#ndan desteklendi)i 6ihetle, Frmeni
milliyet(i te"kil>t#n#n ,aaliyetlerini h#$- la"t#rmak i(in %!t!n "artlar ve
imk>nlar elveri"li idi. 'u te"kil>t#n gayesi, yukar#da %ir(ok de,a %elirtildi)i
gi%i, %ir <'!y!k Frmenistan< kurmakt#. 'unun sahas# da ha$#rd#J <!rk
Frmenistan#< denilen saha Rus k#talar# tara,#ndan i"gal edilmi"ti.
Fsasen Rus idaresinde %ulunan Frivan 8Revan9 ve P!mr!
8Aleksandropol9 ve &ars "ehirlerinden %a"ka, Frmenilerin %ulunduk
/03
lar# Fr$urum, Fr$in6an, Au", Van ve 'itlis "ehirleri de sava" esnas#nda
Ruslar tara,#ndan i"gal edilmi"ti. 'ir de tarihte <&!(!k Frmenistan< ad# ile
%ilinen oros Da)lar#n#n eteklerindeki &ilikyada %ir miktar Frmeni ya"ad#)#
6ihetle, Frmeniler %uralarda da hak iddia ediyorlard#. Demek ki, Aersin,
arsus, Sili,ke ve hatt> Adana=n#n de Frmenilere verilmesi isteniyordu.
Rusya=mn haddi $at#nda, %:yle %ir =='!y!k Frmenistan<# destekledi)i ve
%unun kurulmas#mn Rusya=mn emellerine muva,#k oldu)unu yukar#da
g:rm!"t!k. 'ununla Rusya=mn ?skenderun &:r,e$i=- ne (#kmas#, yani
Akdeni$=e ayak %asmas# m!mk!n ola6ak san#l#yordu. a%iatiyle %:yle %ir
<'!y!k Frmenistan< Rusya=mn himayesi alt#nda %uluna6akt#. Aeselenin en
(ok dikkati (eken tara,# da iktidar# ele ge(iren 'ol"evik-Sovyet liderlerinin
Frmenistan hususunda 7arl#k Rusya siyaset(ilerine (ok yak#n %ir tav#r alm#"
olmalar#d#r. 'u de,a, Sovyet liderleri vak#a <'!y!k Frmenistan< l>,#m
etmemi"lerdirB ,akat Ru" i"gali alt#ndaki !rk Frmenistan# ad#n# verdikleri
sahaya kitle halinde Frmenilerin yerle"tirilmesi ve ?sl>m ahalinin imha edil-
mesi i(in %!t!n ted%irleri alm#"lar ve ha$#rl#k yapmak istemi"lerdi.
Rus istil>s# :n!nde, $aten, ?sl>m ahalinin %ir k#sm# 'at#=ya hi6ret etmi"tiB
,akat yine de oralardaki ahalinin %!y!k (o)unlu)u A!sl!- man-!rkt!.
Ruslardan ka(mayan &!rt a"iretleri ise da)lara s#)#nm#"lard#. Sava"#n %ir Rus
$a,eri ile sonu(land#)# takdirde, !rk Fr- menistam=mn !rkiye=nin elinden
(#ka6a)# muhakkakt#. Rusya=mn Almanya kar"#s#nda yenilmesi ve <Ihtil>P=in
%a"lamas#na %akmaks#$#n Rus asker makamlar# Frmeni (etelerini
sil>hland#rmak, sonralar# Frmeni Ailis %irlikleri ve asker k#talar# meydana
getirmek yolunda gayret sar,ettiler. Qukar#da da %elirtildi)i gi%i, Sovyet
h!k!meti 8Sovnarkom9 ## ;6ak -3-2 tarihinde (#kard#)# %ir <dekret< ile !rk
Frmenistan# ahalisine, yani Frmenilere, <kendi mukadderatlar#n# kendilerinin
tayin etme hakk#m< tan#m#"t#. 'rest-Kitovsk m!$akerelerinde %u esas#n
muha,a$as# istenmi" ve k#smen muva,,ak da olunmu"tu.
'irin6i D!nya Sava"# %a"lamadan :n6e dahi Rus ordusunda hi$met
etmek !$ere Frmeni ve P!r6!lerden ayr# k#talar 8dru!na9 8ta%ur9 te"kil
edildi)ini ve Frmeni generali Na$ar%ekov=un kumandas#nda / %in kadar
Frmeni askerinin !rklere kar"# sava"t#klar#n# yukarda g:rm!"t!k. Rus i"gali
alt#ndaki yerlerde ya"ayan Frmenilerden %ir (o)u harp $aman#nda g:n!ll!
olarak Rus ordusuna girmi"lerdi. 'u suretle &a,kas Rus ordusunda say#lar#
-4 %ini ge(en Frmeni erat ve %ir(ok $a%it vard#.
/14
'*'+ 9htil"linden sonra -us ordusunda millF birlikler tekili cihetine
0idilince, 7rmeni ve Erclerden de hemen kendi millF birlikleri tekiline
0iriildi2 A$ sonra 7rmeni ve P!r6! taburlar meydana 0eldi2 -us ordusunun
da)#lma ve 16zlme hareketi art nisbette, 7rmeni ve P!r6! k#talar#n#n
te"kili h#$la"t#. '*-D yl &as#m aynda =etro0rad'daki Aerke$ Sovyet 'ol"evik
liderlerinin ar$ular#n#n hil>,#na olarak &a,kas-Rus-!rk 6ephesindeki Rus
as#ll# askerlerin kide halinde eve d:n!"e %a"lamalar# %!s%!t!n artt#. Rus
ordusunda art#k disiplin kalmam#", 6ephe gerisindeki askerler %a"# %o"
dola"makta ve <'ol"evik< propagandas#na kap#larak %ir(ok yolsu$luk
yapmakta idiler. 'unlardan %ir(o)u Frmeni (eteleri ile %irle"erek A!sl!man
k:ylerini ve kasa%alar#n# %asmaktan ve ya)ma etmekten, erkek ve kad#nlar#
:ld!rmekten geri kalm#yorlard#.
Fr$in6an A!tarekesini m!teakip 8-2 Arahk -3-29 6epheden (ekilip
giden Rus %irliklerinin yerini ekseriyetle Frmeni %irlikleri alma)a
%a"lam#"lard#. 'ir de i( asayi"i korumak %ahanesiyle %ir <Frmeni Ailis<
te"kil>t# da kurulmu"tu. Aahall organlara Rus asker makamlar# tara,#ndan
Frmeni memurlar tayin ediliyordu. *ehir ve kasa%alarda idare tamamiyle
Frmenilerin eline verilmi"ti. 'u suretle Rus kuvvetlerinin, 'rest-Kitovsk
muahedesine g:re, Do)u-Anadolu- dan (ekilmeleri sonunda, %u sahada %ir
<Frmeni Devleti<nin kurulmas# i(in %!t!n ha$#rl#klar yap#lm#" %i%iydi. Kenin
ve etra,#ndaki Frmeni 'ol"evikler, Rus askerleri daha tamamiyle (ekilmeden
Frmenilerin idareyi ele almalar# ve %uralar#n !rklere iadesini mani olmay#
tasarlam#"lard#.
Frmeniler %u de,a, vaktiyle !rkler tara,#ndan maru$ kald#klar#
%ask#lar ve %ilhassa -3-0 de yap#lan teh6ir ve iddia iettikleri <katliam<
lar#n :6!n! almak maksadiyle, Rus i"gal %:lgesindeki A!sl!man ahaliye
kar"# imha hareketine giri"tiler. ; s#ralarda h!k!m s!ren kar#"#k durum ve
Rus kuvvetlerinin (ekili"lerinden isti,ade ederek Frmeni ve G#ristiyan
k:ylerine &!rtler tara,#ndan yap#lan %ask#nlar %ahane edilerek, A!sl!man
k:yleri Frmeniler tara,#ndan tahri%ata u)ramakta ve k:y halk#
:ld!r!lmekte idi. Lstelik (ekilip gitmekte olan %a$# Rus k#talar# da
Frmenilerle %irlik olup !rk k:y ve kasa%alar#n# ya)ma etmekte ve ahaliyi
:ld!rmekte idiler. 'u suretle Rus i"gali alt#ndaki sahada A!sl!man-!rk
ahalinin 6an ve mal emniyeti kalmam#"t#. Frmeni (eteleri ve disiplinsi$ Rus
askerlerinin ta"k#nl#klar#na kar"# koya6ak %ir Rus asker idaresi de mev6ut
de)ildi.
Aoskova-Sovyet h!k!meti ve Gar%iye &omiserli)inin %u tara,larda hele
hi( h!km! yoktuB olsa %ile Aoskova idare6ilerinin Rus
/1-
i"gali %:lgesindeki !rk unsurunun durumu ile ilgilenmeleri dahi "!pheli idi.
'u Frmeni me$alimi ve Rus makamlar#n#n a6$i veya ilgisi$likleri kar"#s#nda,
Sovyet h!k!metinin kendili)inden !rk makamlar#na m!ra6aatla, %ir an
evvel harekete ge(erek, asayi"i tan$im ve ahalinin mal v6 6an emniyetini
korumas#n# istemesi gerekirken, %unun hil>,#na tamamiyle s6yir6i kald#. 'u
"artlar i(inde !rk asker kuvvetlerinin harekete ge(mesi hakl# ve $aruru idi.
'ol"eviklerin, .0 Fkim 8D &as#m9 - 3 - D tarihinde Petrograd=da iktidar#
ele ge(irmeleri key,iyeti <Aaverayi &a,kas &omit6si=n6e tasvip edilmediJ ayn#
ve(hile i,lis=teki <Amele v6 Asker A!messilleri *uras#< 8Sovyeti9 <Sosyal
Demokrat< 8Aen"evik99 ve <Fs-Fr< 8Sosyal R6vol!syoner9 te"kil>tlar# da %u
olay# %enimsemedi. Adlar# ge(en <&omite< v6 parti te"kil>tlar#n#n m!"terek
toplant#s#nda <Aa- veravi &a,kas< i(in ayr# %ir idare organ# yap#lmas#na
karar verilerek i@, .2 &as#m 8-3-D9 tarihinde <Aaverayi &a,kas
&omis6rli)i<nin te"kili il>n edildi.= 'u <&omiserlik< P!r6!, Frmeni ve
A$er%ay6an m!messillerinden kurulan %ir nevi <Cederasyon< idi. Aahalli ida-
reler her kavmin kendi elinde %ulunmakta ve merke$i i,lis olmak !$ere %ir
h!k!met organ# meydana getirilmi"ti.
<Aaverayi &a,kas &omiserli)i< Petrograd=daki Sovyet h!k!metini
tan#mad#)#n# il>n etmekle %era%er, Rusya ile %a)lar#n# %!s%!t!n kesmi"
de)ildiJ kendisini <'!y!k Rus Rumhuriyetinin %ir par(as#< tel>kki etmekte
idi. 'ol"evik iktidar#n#n (ok s!rmeye6e)ine inan#lmakta v6 yak#nda
toplanmas# gereken <Rusya &uru6ular Ae6lisi< 8H(r6dit6l=noye So%raniv69
nd6 Rusya=y# ilgilendiren %!t!n meselelerin me"ru yollarla halledile6e)ine
inan#lmakta idi.
'ol"eviklerin 5I-2 ;6ak -3-2 tarihinde, Petrograd=da toplanan
<&uru6ular A66lisi<ni $or kullanarak da)#tmalar# !$erine, %u yolda
%eslenen %!tiin !mitler %o"a (#kt#. Aama,ih <Aaverayi &a,kas &omiserlimi<
yine de kendisinin <Rusyan#n %ir par(as# oldu)u< g:r!"!n! muha,a$a etti.
An6ak merke$deki Sovyet h!k!meti ile ili"iklerini kesti. Ayr#6a, <&uru6ular
Ae6lisi<ne se(ilmi" olan <deputat< 8me%us9 I6rd6n te"ekk!l etmek !$ere %ir
<Diyet Ae6lisi< 8Sevim9 meydana getirildi. 'u <Ae6lis<, <Aaverayi &a,kas
&omiserli)i< nin en y!ksek te"rii organ# oldu. &omiserlik 8yani h!k!met9 %u
S6ym=d6 al#nan kararlar# tat%ik etmekle m!kelle,ti. Perek &omiserlik ve
gerek Seym=d6
I KTnk!mnl, i tnnlrr'ynh po nteney politikt -j,km6kazyn i tir!zii $Bavcrai )a#kas ve Eiir-
l iinta lll sivasrinc ait vesikalar vc malzeme, Ercstan Dileri ;ek"letince tanzim
i'#iiliti2 TiGim lWGO ksaltmasK DB&EA ;esika >o2 $i $s2 +-8A
C'2%
P!r6!ler 8Aen"evikler9 :nder rol!nde idilerB hem &omiserli)in hem de
Seym=in %a"kanlar# P!r6!lerdi.
<Aaverayi &a,kas &on,ederasyonu< i(inde her !( millet, yani P!r6!,
Frmeni ve A$eri kendi i"lerinde tamamiyle m!stakil idiler. 'unlardan her
%iri kendi men,aatlerine en uygun tel>kki ettikleri tar$da mill te"kil>dar#n#
kurmu"lar ve mill gayelerini ger(ekle"tirmek yolunu tutmu"lard#. 'u
hususta, ta%ii en arkada kalan A$erilerdiB (!nk! hem te"kil>t, hem de asker
%irlikler %ak#m#ndan %unlar en $ay#, durumda idiler. 'u !( milletin mill
hareketleri (o)u $aman %ir%irine ayk#r# idiB <&on,ederasyon< dolasy#siyle
ger(eklerden u$ak ve %ir me6%uriyet alt#nda meydana gelmi" olan %ir
organd#. Ger !( millet de kendisini destekleye6ek %ir kuvvet, %ir %!y!k devlet
aramakta idi. Frmeniler, ne olursa olsun, Rusya=ya veya Antanta Devletlerine
dayanmak ar$usundayd#lar. P!r6!ler ise, i6aplara g:re ya Rusya veya
Almanya veya ?ngiltere=yi destek edinmek niyetinde idiler. A$er%ay6anl#lar,
ta%iatiyle !rkiye=den %a"ka %ir destek %ulam#ya- 6aklar#na inanm#"lard#. 'u
"artlar ve $ihniyet i(inde <Aaverayi &a,kas &omiserli)i<nin durumunun
sa)lam olmaktan (ok u$ak oldu)u ve ilk %!y!k sars#nt#da %u
<&on,ederasyon<un da)#la6a)# muhakkakt#.
-3-2 Q#l# %a"lar#nda Frmenilerin tam te"kil>th %ir kolordular# vard#. 'u
kolordu iki ok(u 8t!,ek(i9 t!men, !( g:n!ll! tugay, %ir s!vari tugay# ve %irka(
milis tugay#ndan te"ekk!l etmi"ti.
-
;k(u t!menler, Rus ordusunda hi$met etmi"
olan Frmeni <dru!na< 8ta%ur9 lar#ndan i%aret olup, sava" $aman#nda epey i"
g:rm!"lerdi. &a,kas 6ephesinde Peneral Qudeni( kumandas#ndaki Rus
%irliklerinde Frmeni e,rat (oktu. 'unlar#n ekserisi, Rus i"gali alt#ndaki !rk
sahas#ndan, Fr$urum, Fr$in6an, Van ve Fle"kirt vadisi halk# olup, Rus
ordusuna ve oradan da Frmeni k#talar#na g:n!ll! olarak kat#lm#"lard#. Rus
ordusunda Frmeni $a%itleri de (oktuB onlar da kendi mill k#talar#nda va$i,e
ald#lar.
?htil>lden sonra (:$!len Rus ordusunun sil>hlar#, %ilhassa a)#r makinah
t!,ekleri, Frmenilerin eline d!"t!. Frmeni asker kuvvetleri -1. 444 piyade,
-.444 s!vari ve /.444 milisten i%aretti. P!r6!lere gelin6eJ ;nlar#n an6ak
-4.444 ki"ilik %ir asker kuvvete malik olduk- lan %iliniyor.
.
Aama,ih
i,lis=teki Rus harp mal$emesi P!r6!lerin eline d!"t!)!nden, sil>h ve
mal$eme %ak#m#ndan P!r6!ler en iyi
' V2 72 D2 Ailen and /2 Burto##, .a!casian #attle'ields$ /2 C(82
% Ayni yerde /2 C(*2
D6;
durumda idiler. 'u Frmeni ve P!r6! %irliklerinin harp ka%iliyeti %ak#m#ndan
,a$la de)erleri yoktu ve 7arl#k Rusyas# ordusunun yerini tutmalar# %ahis
mev$uu olama$d#. ?htil>li m!teakip, disiplinsi$ Rus k#talar#n#n yerini alan %u
Frmeni ve P!r6! askerleri, %u suretle !rk ordusunun kar"#s#nda dikilmi"
gi%i idiler.
Sovyet h!k!meti -5I.1 &as#m -3-D tarihinde m!tareke akdi i(in Alman
karag>h#na m!ra66at etmi" ve yap#lan m!$akereler sonunda .- &as#m 8/
Arahk9 -3-D tarihinde de k#sm m!tareke im$alanm#" ve .I-0 Arahk 8-3-D9ta
%!t!n 'at# 6ephesinde ate" kesilmi"ti. &a,kas 6ephesinde $aten %ir
m!ddetten%eri muhasemat olmad#)#ndan, 6ephede s!kNnet h!k!m s!r!yordu.
Rus siperlerinden $aman $aman <7anakkaleyi istemiyoru$, 'o)a$lar#
istemiyoru$<, <har%e son verin< ya$#l# pl>kalar y!kselmekte ve !rk
askerlerine kar"# dostluk hisleri i$har edilmekte idi. Alman 6ephesinde
%a"l#yan 6ephedeki (:$!lmenin &a,kas 6ephesine de sirayet ede6e)i
muhakkakt#.
'u s#ralarda Rus ordu karag>h# Fr$in6an=dan Fr$urum=a nakledilmi"ti.
&a,kas 6ephesi Rus ordular# kumandan# da 8Qudeni(=in ayr#lmas#ndan sonra9
Peneral Pr$eval=skiy, &urmay %a"kam da Peneral Ke%edinskiy idiler. III.
!rk ;rdusu kumandan# Vehi% Pa"a, -DI54 &as#m 8-3-D9 tarihinde Rus
Penera! Pr$eval=skiy=e %ir mektup g:ndererek, <m!tareke< akdi tekli,inde
%ulundu.
-
'u tekli, !$erine Peneral Pr$eval=skiy, Peneral Ke%edinskiy ile
%irlikte i,lis=e giderek, durumu <Aaverayi &a,kas &omiserli)ine<
%ildirdiler. &omiserli)in me$kNr generallerle %irlikte yapt#)# .- &as#m I/
Aral#k 8-3-D9 tarihindeki toplant#da m!tareke akdi meselesi g:r!"!ld! ve
%unun ka%ul! kararla"t#r#ld#.
.
'u yolda Vehi% Pa"a=ya %ir mektup g:nderildi
ve <Rus A!tareke Geyeti< %a"#na Peneral V#"inskiy atand#B di)er !yeler de
tayin edildi ve %u m!nase%etle ihtil>l prensiplerine uygun olarak heyete %ir
ne,er ve %ir do(ent dahi kondular. Qukanda ta,si- l>tiyle anlat#ld#)# !$ere, 0I-2
Arahk -3-D tarihinde Ruslarla !rkler aras#nda Fr$in6an=da <m!tareke<
im$aland#.
5
'u surede, <Fr$in6an A!tarekesi< Petrograd=daki Sovyet h!k!meti ile
de)il i,lis=teki <Aaverayi &a,kas &omiserli)i< ve &a,kas 6ephesi Rus ordusu
kumandanh)# ad#na akdedilmi"ti. ;smanl#- !rk 'a"kumandanl#)# %u
m!tarekeyi im$alarken, %u suretle <Aaverayi &a,kas &omiserli)ini< %ir
h!k!met olarak tan#m#" oluyordu.
' DBLE s2 ''2
% Ayni y2
@ Jukarda
/1/
'u de,a Fnver Pa"a, me$kNr h!k!metin vas,#m ve %ar#" akdi hususunda
d!"!nd!klerini yerinde tetkik etmek !$ere i,lis=e %ir heyet g:ndermek
niyetinde idi.
Vehi% Pa"a, Fnver Pa"a=mn %u iste)ini, o s#ralarda &a,kas kuv-
vetlerinin kumandas#n# ,iilen elinde tutan P!r6! Penerali ;di"elid- $e=ye
-I-/ ;6ak -3-2 tarihli %ir ya$# ile %ildirdi. 'u s#ralarda art#k P!r6! ve
Frmeni %irlikleri te"ekk!l etmi" ve ,iilen hi$mete girmi" olmalar# hase%iyle,
P!r6! Penerali ;di"elid$e Rus kararg>h#nda ikin6i %a"kan olmas# hase%iyle,
,iilen %!t!n kuvvetlerin kumandan# mevkiinde idiB dolay#siyle Vehi% Pa"a
kendisine m!ra6aatta %ulunmu"tu. i,lis G!k!meti, Fnver Pa"a=n#n %ir !rk
heyed g:ndermesi tekli,ini ka%ul etmedi.
-
7!nk! Petrograd=da toplana6ak
olan <&uru6ular Ae6lisi<nde %ar#"a ait kararlar tasvip edilin6eye kadar %u
hususta !rkiye ile her hangi %ir temasa giri"mek istemiyordu. Cakat
<&uru6ular Ae6lisi<nin 0I-2 ;6ak 8-3-29 de 'ol"evikler tara,#ndan
da)#t#lmas# !$erine <Aaverayi &a,kas Seym<inde u$un m!naka"alardan
sonra, Vehi% Pa"a=ya tekli,i hakk#nda 6evap verilmesi i(in !( ha,tal#k %ir
m!hlet istenmesi karar# al#nd#.
Rus ordu kararg>h#n#n Fr$in6an=dan Fr$urum=a naklinden sonra
Fr$in6an ve (evresinde Frmenilerin A!sl!man ahali !$erindeki %ask# ve
$ul!mleri %irden%ire artm#"t#. Vehi% Pa"a %u durumu protesto ederek, Rus ve
P!r6! asker makamlar#na ya$#lar g:nderme)e %a"lad#B %u ka%ilden ilk
ya$#s# 3I.. ;6ak 8-3-29 tarihli idi.
.
Vehi% Pa"a Frmeni me$aliminin hemen
durdurulmas#m talep ediyordu. Ayn# mealde %ir ya$#, -3 ;6ak I - *u%at -3-2
tarihinde Peneral Pr$eval=skiy=ye de g:nderildi. Vehi% Pa"a .3 ;6akI--
*u%at -3-2 de Frmenilerin A!sl!man ahaliye $ul!mlerinin durdurulmas#
i(in Peneral ;di"elid$e=ye %ir tel (ekti.
5
'u me$alim %ilhassa 'ay%urt ve
ra%$on (evresinde yap#lmakta idi. Peneral ;di"elid$e=nin 6eva%#nda,
<Vehi% Pa"a tara,#ndan :ne s!r!len me$alim hakk#ndaki iddialar#n (ok
m!%ala)al# oldu)u< %elirtilmekle %era%er, <A!sl!man ahalinin koruna6a)#<
hakk#nda teminat verilmi"ti.
;di"elid$e=nin %u teminat#na ra)men Frmeni me$alimi durmad# B Rus
ve P!r6! makamlar# Frmenileri itaat alt#na alam#yordu ve Rus i"gali
alt#ndaki sahada A!sl!man !rk ahali i(in mal ve 6an emniyeti kalmam#"
gi%iydi. Gal %:yle iken, tam o s#ralarda, -4 *u%at
' DBLE, vesika >o2 'D2 s2 %(&%D2
% DBLE, vesika %D, s2 C'&C%2
@ Ayni yerde, vesika %*, ss CC-CD2
/10
8-3-29 tarihinde Ruslar#n Almanlar#n taleplerini ka%ul etmek istemeyi"leri
!$erine, 'rest-Kitovsk=ta m!$akereler kesilmi" ve yukar#da te,erruat# ile
anlat#ld#)# !$ere, rotskiy Petrograd=a gitmi"ti. 'unun !$erinedir ki, Alman
%a"kumandanl#)# Rusya=ya kar"# asker %ask# tat%ikine karar vermi" ve -D
*u%at=ta taarru$a %a"lana6a)# il>n edilmi"ti.
Fnver Pa"a da %u durum kar"#s#nda Rus i"gali alt#ndaki sahan#n an6ak
asker kuvvetle kurtar#la6a)#na h!kmetmi" ve %u hususta Vehi% Pa"a=ya
gerekli emirleri g:ndermi"ti.
D o ) u - A n a d o l u = n u n k u r t a r # l ma s # @ 8 R u s i " g a l % : l g e s i 9
III. ;rdu kumandan# Vehi% Pa"a, Fnver Pa"a=dan ald#)# emir !$erine,
-. *u%at -3-2 tarihinde hareketin %a"lanmas# i(in %!t!n ha$#rl#klar#
yapm#"t#. Nitekim o g!n erken saatlerde !rk askerleri, -Fr$in6an
A!tarekesi< ile tes%it edilen <demarkasyon hatt#n# a"arak, Fr$in6an
istik>metinde ilerleme)e %a"lad#lar.=
Vehi% Pa"a=n#n harekete ge(mesi !$erine, i,lis=teki <Aaverayi &a,kas<
Seym=i 8Diyet Ae6lisi9 8%a"kan# P!r6! men"evi)i 7heid$e idi9 durumu
m!$akere etmek i(in hemen toplant#ya (a)#r#ld#. -1 *u%atIi Aart 8-3-29
tarihinde toplanan <Seym< -3 *u%atI 5 Aart tarihinde !rkiye ile
m!$akerelere giri"mek karar#n# ald#.
.
Cakat ertesi g!n, yani / Aa#t=ta 'r6st-
Kitovsk=tan Sovyet heyeti !yesi &a- #al#an=dan gelen v6 &ars, Ardahan ve
'atum=un !rkiye=ye %#rak#la6a)#na ait %ir telgra, !$erine, !rkiye ile %ar#"
m!$akerelerine %a"laya6ak olan heyetin seyahati durduruldu.
<Aaverayi &a,kas< h!k!meti, &aral#an=dan ald#)# %u telgra,tan
,evkalade !$!nt! duymu" v6 %a"ta Petrograd olmak !$ere, Kondra, Paris,
'erlin ve ?stan%ul=a telgra,lar (ekerek <'rest-Kitovsk< %ar#"#n# tan#mad#)#n#
%ildirmi" v6 %u olay# protesto etmi"ti. '!t!n meseleJ &ars, Ardahan ve
%ilhassa 'atum=un muha,a$as# idi ve %uralar#n !rkiye=ye %#rak#lmas#na
mani olmak isteniyordu. .0 *u%atI-4 Aart tarihinde Vehi% Pa"a=danJ &ars,
Ardahan ve 'atum=un tahliye edil-
m Buna ait esas eserK Eeneral )"zm )arabekir, 7rzincan ve 7rz!r!mtm k!rt!l!!$
)ahul '*@*, %+( ss2
' V2 M-2 D2 Alle and T2 Burato##2 .a!casim #attle'iehh, /2 CDH&CD'2
% DBLE vesika CD2 *8@&8C2
D66
me"ine ait radyo-telgra,la %ir mesaS# al#nd#. 'ununla durum %!s%!t!n
6iddiyet kes%etmi"d.
Fski stil ile 54 ;6ak, yeni takvime g:re -. *u%at=ta harekete ge(mi" olan
!rk kuvvetleri, kar"#lar#nda hemen hemen hi( %ir mukavemet g:rmeden
ilerlemekte idiler. -5 *u%at g!n! Fr$in6an kurtar#ld#, Fr$in6an isl>m ahalisi,
kendi askerlerini %!y!k %ir heye6anla ve sevin(le kar"#lad#lar. !rklerin
:n!nden (ekilen Frmeni k#talar#n#n A!sl!man-!rk ahalisine yapt#klar#
$ul!m haddini a"m#"t#B y#k#lan ve yak#lan k:y ve kasa%alar#n say#s# pek (oktuB
%inler6e (oluk-(o6uk kad#n ve erkek :ld!r!lm!"t!. Frmeni kuvvetleri
Fr$urum yak#nlar#nda !rk ilerleyi"ini durdurmak te"e%%!s!nde
%ulundularsa da, dayanamad#lar ve (ok miktarda kay#p vererek geri at#ld#lar.
-. Aart tarihinde Fr$urum "ehri de Frmenilerin elinden al#nmak suretiyle
kurtar#ld#B -1 *u%at -3-0 tarihinde Ruslar#n eline d!"m!" olan %u kahraman
!rk kalesi, . y#l .0 g!n d!"manlar#n elinde kald#ktan ve pek (ok ,el>ketlere
u)rad#ktan sonra, yeniden :$ sahiplerinin eline d!"m!", anavatana kavu"mu"
oldu. !rk k#talar#n#n y!r!y!"leri devamla, 6idd %ir mukavemet g:rmeden
-/ Aart -3-2 8-55/9 tarihinde, -3-/ y#hndaki !rk-Rus s#n#r#na var#ld#.
-
'rest-Kitovsk anla"mas#na g:re s#n#r hatt# -2DD-D2 y#l#ndaki gi%i
ola6akt#. Dolay#siyle &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#ndan da Ruslar#n
(ekilmeleri i6ap ediyordu. Nitekim Vehi% Pa"a, .0 *u%atI -4 Aart tarihindeki
%ir radyo-telgra, mesaS# ile <Aaverayi &a,kas< h!k!metinden %u sahan#n
%o"alt#lmas# ve Frmeniler ile P!r6! k#talar#n oralardan al#nmas#n# talep etti.
.
'u s#ralarda !rkiye ile m!$akerelerde %ulunmak !$ere Seym tara,#ndan
g:nderilen kala%al#k %it heyet, P!r6! 7henkeli=nin %a"kanl#)#nda, -4 Aart
g!n! 'atum- dan vapurla ra%$on=a gelmi" ve ilk temaslara %a"lamadan :n6e
gemide kalmay# ter6ih etmi"ti. Airalay G!seyin Rau, 'ey=in riyasetindeki
;smanl#-!rk heyeti de -. Aart g!n! ra%$on=a gelmi" %ulunuyordu.
r a % $ o n & o n , e r a n s #
8-/ Aart - -/ Nisan -3-29
Payri resm ilk g:r!"meden sonra, &a,kas heyeti karaya (#km#" ve
kendilerine tahsis edilen %inalara yerle"mi"ti. <&a,kas Rumhuriyeti< sulh
heyeti, reis 87henkeli9 dahil oldu)u halde on%ir murahhas a$a,
' V2 72 D2 Ailen and =2 Burato##, .a!casian #attle'ields$ /2 CD@2
% DBLE vesika C*, s2 8D2
/1D
seki$ asker a$a, di)erleri mal. ti6ar ve s#na m!"avirler v6 ter6!manlar,
k>tipler ve emir $a%itleri olmak !$ere k#rk!( ki"iden i%aretti. 'unlar
aras#ndaki A!sl!manlar da "unlard#J R6sul$ade Aehmed Fmin %ey 8m!"avir9
?%rahim Gaydarov 8murahhas Duma=da 'akN me%usu olup, hali ha$#rda
Da)#stan ad#na Seym=de me%ustue, Gaydar 'ey Aya"ind$e 8murahhas, A6ar9
Galil 'ey Gas-Auhammedov 8murahhas9, Aehmed Gasan Ga6#nskiv
8murahhas9, Ak%er A)a *evh!lisl>mov 8murahhas9, Air Qaku% Aehdive,
8murahhas9.
-
Geyetin reisi 7h6nkeli=nin <itimatnamesi<, yani m!$akereleri
y!r!tme)e sel>hiyeti oldu)una ait vesikan#n metni de ":yle idiJ
<NoJ D ?timadname. G>mil-i vesika Akakiy Ivanovi(
7h6nkeli=nin <Aaverayi &a,kas G!k!meti< Diyet m66lisinin
!rkiye ile m!kalemat# sulhiyede %ulunma)a memur olan Geyeti
Aurahhasa reisi oldu)u tasdik olunur<
i,lis, .- *u%at -3-2 ?m$alarJ Diyet Ae6lisi Reisi
N. 7heid$e &>ti%J G!k!met k>ti%i \. *uma"6r
G!s6yin Rau, 'ey, Gari6iye Ne$aretine a66l6 %ir tel (ekerek <&a,kas
Geyeti Aurahl#asas# reis ile a$as#n#n k#sm# a$aminin ,rans#$6a
%ilmediklerinden, rus(aya %ihakk#n >"in> %ir ter6!man v6 %ir "i,re k>ti%i ile
,rans#$6a "i,re mi,tah#n#n ilk vas#ta ile g:nderilmesini< istedi. 'unun !$erine
Gari6iye Ne$areti d6 gerekli tayini yapt# ve a6ele ra%$on=a g:nderdi.
-5 Nisan g!n! !rk v6 &a,kas murahhaslar# aras#nda takdim
merasiminden sonra, m!$akerelerin resmen -/ Nisan=da yap#lmas#
kararla"t#r#lm#"t#. Ayn# $amanda, &a,kas heyetindeki %a$# A!sl!man
murahhaslarla v6 ra%$on=da %ulunan Da)#stanl# %a$# "ah#slarla da gi$li66
g:r!"!lerek, umum durumun g:$den ge(irilmesi i6ap etmi"ti. 'u ka%ilden
olmak !$ere -5 Aart g!n! ak"am#, gi$li %ir surette <&a,kas G6y6ti<nd6n
Da)#stan me%usu '6nd6rli ?%rahim 'ey Gaydarov v6 Air Qakup
Aehdive,=ten %a"ka, *eyh *>mil ah,ad#ndan ve Da)#stan e"ra,#ndan Austa,a
'ey ile G!seyin Rau, 'ey aras#nda %ir g:r!"me yap#lm#"t#.<
' Ayni yerde, vesika @C, s2 'H+2
P Biralay -au# $Gseyin, Bcyi Gariciye nazr vekili Galil >eve 2a n2ral 'K'
Bart '*'*, tarihli i#resi2 D9A )arton '%C2
D6F
A$er%ay6an ve Da)#stanl# m!messillerin anlatt#klar#na g:reJ Gangi
,irkadan olursa olsun tekmil &a,kas A!sl!manlar# ;smanl#- !rk ordusunun
&a,kaslara girmesini umuyorlar ve %ekliyorlard#. A!sl!manlar aras#ndaki
ni$a ve itil>,lar#n sona erdirilmesi i(in !rk kuvvetlerinin mutlaka &a,kaslara
y!r!mesi l>$#m geldi)ini a(#k(a i,ade etmi"lerdi, ingili$lerin Frmenileri
te"kik>tland#rd#klar#, &a,kaslardaki 'ol"evik n!,u$unun geli"mesinin oradaki
A!sl!manlar i(in %!y!k %ir tehlike te"kil ede6e)i de anlat#lm#"t#. Air Qakup
'ey Aehdiye, <%ar#" m!$akerelerinin an6ak "imdiki &a,kas h!k!metinin
kendisini resmen m!stakil %ir h!k!met olarak< il>n etmesi ile m!mk!n
ola6a)#m s:ylemi"ti. G!seyin Rau, 'ey de %u g:r!"! tamamiyle tasvip etmi"tiB
<A!sl!man, P!r6! ve Frmenilerden m!rekkep %ir <&a,kas Rumhuriyeti<nin
te"ekk!l ve devam# m!mk!n g!r!lm!yordu.
-
-/ Aart g!n! G!seyin Rau, 'ey=in riyasetinde %a"lanan ilk resm
oturumda, k#sa s!ren a(#h" nutuklar#ndan ve itimatnamelerin teatisinden
sonra, m!$akerelerin esas# tes%it olundu. A!sl!man murahhaslar#n verdikleri
gi$li malumata g:re <&a,kashlar daha "ekl-i h!k!metlerini tayin etmedikleri
gi%i, atiyen Ruslardan yard#m ala%ilmek !midiyle, Ruslar# "imdiden
g!6endirmemek i(in il>n# istikl>l etmiyorlard#<. A!sl!manlar, G#ristiyanlarla
%irlikte h!k!met tesis edemiye6eklerine kani %ulunduklar#ndan, ra%$on=a
gelen A!sl!man murahhaslar !rk heyetine kar"# son dere6ede %a)l#l#k g:ste-
riyorlar, kendilerinin sil>hlar# ve $a%itleri %ulunmad#)#ndan, !rk ordusunun
%ir an evvel harekete ge(mesini temenni ediyorlard#. G!seyin Rau, 'ey,
m!$akerelerin m!s%et %ir neti6eye ula"mas#n# temin maksadiyle, her "eyden
:n6e <&a,kas Rumhuriyeti< nin resmen durumunu %eyan etmesini istemi" ve
&a,kas heyetine "u ya$#y# g:ndermi"ti J
<Geyet-i Aurahhasa-i ;smaniye, G!k!met-i seniyyenin, te"ekk!l
etmekte olan, <Aaverayi &a,kas Rumhuriyeti< ile m!- nase%at-# hasene-
i hem6#var# tesis etmek ar$usu halisinde oldu)unu %eyan ile kes%-i ,ahr
eyler ve Rumhuriyet-i me$kNrenin h!viyeti ve "ekli ve te"kil>t-# siyasiye
ve idariyesi hakk#nda &a,kasya heyet-i murahhasas#n#n %eyanat#
sarihede %ulunmas#n# ri6a ve hukuk-u d!vel kavaidin6e %ir devlet i(in
hai$ olmas# l>$#m gelen "eraiti i,a edip etmedi)ini sual eder.<
Airalay G. Rau,
' Aym yerde2
CD*
;smanl#-!rk heyeti, <&a,kas Geyeti nit# hareketleri v6 istekleri
hakk#nda, A!sl!man murahhaslar vas#tasiyle daima ha%er almakta v6
m!$akereleri ona g:re ayarlamakta idi. Nitekim A!sl!man murahhaslardan
al#nan mevsuk %ilgilerden <&a,kas Geyeti Diyet Ae6lisi< nin karar# ile
sull#!n akdi i(in "u tekli,lerde %uluna6akt#J
i . *erait-i mev6uded6n dolay# <Aaverayi &a,kas, Diyet Ae6lisi< kendisini
!rkiye ile ak6li sulha sal>hiyattar addeder.
. A!$ak6rat-# sull#iy6y6 %a"laya6ak, <Aaverayi &a,kas Diyet Ae6lisi<
!rkiye ile kat=i surette akdi sulh a$mindedir.
S f -3-/ senesinde harpten evvel !rkiye ile Rusya aras#nda mev6ut hudut
addoluna6ak mual#ed6-i sulhiye esas#n# te"kil etmelidir.
- . Akl#n#n#m *ark Anadolu dahilinde %ulunan milletlerin kendi
mukadderat#n# tayin etmek hakk#n# istihsale ve al6lhusus, !rkiye
dahilinde %ulunmak "artiyle, <!rkiye Frm6nistan#<na muhtariyet elde
etme)e sa=i etmek.
Nitekim, resm m!$akerelerin t> %a"#nda, 7henkeli, heyeti %as#naJ
<Aaverayi &a,kas Rumhuriyetinin 'rest-Kitovsk 'ar#"#=n# tan#mad#)#n# v6
dolay#siyle -3-/ s#n#rlar#n#n m!$akerelerin esas#n# te"kil etmesi gerekti)ini
%eyan etti. &a,kas mu#ahhaslar#na g:reJ <'rost-Kitovsk Auahedesinin
&a,kaslara ait k#sm# hukuku d!vel nokta i na$ar#ndan h!k!ms!$ idi<.=
G!seyin Rau, 'ey %una kar"#l#kJ <'rest-Kitovsk 'ar#"# akd6dil- di)i
$aman &a,kas h!k!metinin te"ekk!l etmemi" vc istikl>lini tasdik ettirmemi"
oldu)undan, %u yoldaki iddian#n tamamiyle mesnetsi$ oklu)unu s:yliyerek,
7h6nk6li=ni## iddias#n# reddetti. Aama,ih 7l#6##k6li, G!seyin Rau, 'ey ile
gi$li6e g:r!"erek %a$# hususlar# ayd#nlatmak v6 ;smanl# heyetini
yumu"atmak istemi"ti. P!r6!ler %ilhassa 'atum=un kendilerinde kalmas#n#
ar$u ediyorlard#. 'ir d6, <Flviye-i sel>s6<de Frmenilere muhtariyet nevinden
%a$# m!samahada %ulunulmas#n# v6 %u yap#l#rsa Frmenilerin %!s%!t!n ?ngi-
li$lerin ku6aklar#na at#lmalar#na mani oluna%ile6e)ini d6 i,ade 6t- t##i"ti.
ra%$on=daki m!$akereler %u suretle esas pro%lemlerde anla"#lmaya
var#lamad#)#ndan, ta %a"tan %ir (#kma$a gitmekte idi. -2 Aart tarihindeki
umum toplant#da &a,kas heyeti tara,#ndan :ne
' Biralay -au# Bcydc Gariciye >ezaretine, >o2 +2 'C,,'l, Bail '*''i2 D9A )aiu
>o2 '%CA DBLE vesika (D, s2 9lli2
170
s!r!len %eyanattaJ <'rest-Kitovsk Auahedesinin, Rusya &uru6ular
Ae6lisinin da)#tdd#)# %ir $amanda aktedildi)i 6ihetle, ka%ul edilmesine
imk>n %ulunmad#)#, Devlet-i Aliyye=nin sulh m!nase%etleri tesisi yolunda
Aaverayi &a,kas h!k!metine %irka( de,a m!ra6atta %ulundu)u, 'rest-
Kitovsk 'ar#"#n#n protestosunun Auahedenin im$as#ndan :n6e vuku%uldu)u
ve &a,kas heyetinin ra%$on=a gelmesinin me$kNr muahedeye ehemmiyet
vermedi)ini is%at etti)ini, ve m!$akerat#n merke$ s#kleti <"ekli m!naka"at-#
hukukye olmad#)#ndan, tek>li,-i sulhiye m!$akerat#na i%tidar olunmas#n#<
%ir tak#m delillerle teyide (al#"m#"lard#.
'u iddiaya kar"# ;smanl# heyetin6e verilen ya$#l# 6evaptaJ
<Auva,,akiyetle neti6elenmiyen ihtil>llerin m!nase%at-# hari6iyeye tesiri
olam#ya6a)#ndan, Rusya h!k!meti ha$#ras#n#n akdetti)i mua- hedat#n %!t!n
Rusya6a mer=i oldu)u ve 'rest-Kitovsk muahedesini protestonun h!k!ms!$
%ulundu)u ve mer=iyetinde #srar edildi)i v6 kendileriyle muahede im$as#ndan
evvel "ekl-i h!k!metlerini tayin ile il>n-# istikl>l etmeleri l!$umu<
%elirtilmi"ti.
-
;smanl# heyetinden al#nan %u ya$#ya kar"#l#k, &a,kas heyeti .- Aart
tarihinde, g:nderdi)i 6eva%#ndaJ <'rest-Kitovsk Auahedesi hakk#ndaki
g:r!"!n! muha,a$a etti)ini, yani tan#mad#)#m ve -3-/ y#l# s#n#r#nda #srar
etti)ini< %ildirmi"ti. 'u durum kar"#s#nda m!$akerelerin k#sa %ir $aman
i(inde sona ermiye6e)i anla"#lm#" ve &a,kas heyetinden %a$# kimseler 8o
meyanda Frmenilerin %a"murahhas# &a(a$nuni, Resul$ade Fmin 'ey ile Air
Qakup Aehdiye,9 i,lis=e hareket ettiler. 'unlar Diyet Ae6lisinden yeni
talimat ala6aklar, Resul$ade Fmin 'ey ile Air Qakup Aehdiye, i,lis=te !rk
te$ini savuna6aklard#.
ra%$on=a gelen heyet i(inde Frmenilerin ileri gelenlerinden Gatisov
8sonraki Frmeni Rumhurreisi9, G!seyin Rau, 'ey=e gi$li6e adamlar
g:ndererek, mahremane g:r!"mek ar$usunda oldu)unu %ildirmi"ti.
Gatisov=un g:nderdi)i mesaSa g:reJ Flyvem, &a,kasya=da memalik-i
;smaniyeden ka(an /44 444 Frmeni %ulunmakta idi. 'unlar Frmeni ri6alini
ta$yik etmekte ve kendilerinin mukadderat#n# tayin ve hail hususunda #srar
etmekte idiler. Gatisov, %u Frmenilerin eski yurtlar#na d:nmeleri ve ;smanl#
idaresinde <hakk# hayat< elde etmeleri ile meselenin halledile%ile6e)i ,ikrinde
idi. 'u yap#l#rsa, Frmenilerin <Flviye-i sel>se<nin ;smanl# devletine ilhak#na
muva
U Ayni yerde, vesika DD, ss '@C-'@D2
/D-
,akat ede6eklerini ve %u hususta P!r6!lere de tesire (al#"a6aklar#n#
v>dediyordu. G!seyin Rau, 'ey "imdiki "artlar i(inde Gatisov ile g:r!"meyi
m!nasip %ulmad#)#ndan, m!l>kat yap#lamad#.
-
ra%$on=da yap#lan %ar#" m!$akerelerinin (#kma$a girmesinin tesiri ile,
<Aaverayi &a,kas Rumhuriyeti< nde yeni h!k!met te"kiline l!$um has#l
olmu", ve .1 Aart=ta P!r6! Pege(kori=nin %a"kanl#)#nda yeni h!k!met
kurulmu"tu. ra%$on=daki heyetin %a"# olan 7hieid$e de Gari6iye vekili tayin
edilmi" ve kendisine %u s#,atla m!$akerelerde geni" sal>hiyetler tan#nm#"t#.
&a%inede %e" A!sl!man vekili 8minister9 de vard#B ,akat eskisi gi%i yine de
P!r6!ler ve Frmeniler en m!him mevkileri i"gal ediyorlard#.
i,lis=e g:nderilen murahhaslar a$ sonra ra%$on=a d:n!n6e
m!$akerelere yeniden %a"land#. Aama,ih &a,kas heyetinin durumunda ,a$la
%ir de)i"iklik g:r!lmedi. 'rest-Kitovsk muahedesini tan#mamakta #srar
ediyorlard#. An6ak, Ardahan ve %a$# yerlerin !rkiye=ye %#rak#la%ile6e)i,
,akat 'atum=un muhakkak P!r6!lerin elinde kalmas#n# ve &ars=#n da
Frmenilere verilmesini istiyorlard#. !rkiye=ye kar"# sempatileri olan ve
samimiyetlerinden hi( "!phe edilmeyen %a$# A!l!man murahhaslar, masel>
Galil 'ey Gasmu- hammedov, <P!r6!lerle Frmenilerin %irle"melerini ve
&a,kaslarda A!sl!manlara kar"# tek %ir 6ephe kurmalar#m :nlemek i(in
<'atum "ehri ve liman#n#n P!r6!lere %#rak#lmas#n#n muva,#k ola6a)#n#, G!-
seyin Rau, 'ey=e anlatma)a (al#"m#"lard#.
Gal%uki ;smanl# Geyeti, 'rest-Kitovsk muahedesi "artlar#na uygun
olarak !( san6a)#n tamamiyle !rkiye=ye kat#lmas# !$erinde #srar ediyor ve
'atum=dan asla va$ ge(mek isyemiyordu. Nitekim G!seyin Rau, 'ey, 1 Nisan
8-3-29 tarihinde &a,kas Aurahhas heyetine !ltimatom mahiyetinde %ir ya$#
g:ndererekJ <Gem 'rest- Kitovsk %ar#"#n#n tan#nmas#,
.
hem de !rkiye ile
kat= m!$akerelerde %uluna%ilmek i(in, Aaverayi &a,kas Rumhuriyetinin
kendini m!stakil %ir devlet olarak, Rusya=dan ay#rd#)#n# kesin %ir "ekilde il>n
etmesini< talep etmi"ti. An6ak %unlar yerine getirildikten sonrad#r ki, &a,kas
Geyeti !rkiye ile m!$akerelere giri"e%ile6ekti. 'u !ltimatom !$erine &a,kas
murahhaslar, toplant#ya (a)#r#lan <Seym< 8Diyet Ae6lisi9 de %ulunmak
!$ere, ra%$on=dan i,lis=e hareket ettiler.
' Biralay -au# Beyden Gariciye >ezaretine, >o2 + $%( Bart '*'8, D9A )arton
>o2 '%C2
% DBLE vesika +%, s2 '((&(D2
/D.
i,lis=te hemen toplant# akdeden Seym=de Frmeniler, P!r6!ler ve
%ilhassa A$er%ay6anhlar aras#nda "iddetli m!naka"alar oldu. &ar"#l#kl#
%ir%irlerini itham ettiler. A$er%ay6anl# ve A!sl!man me%uslar, a$ %ir istisna
ile, !rkiye=yi ilti$am etmi"ler ve G!seyin Rau, 'ey tara,#ndan ileri s!r!len
taleplerin derhal ka%ul!n! istemi"lerdi. P!r6!ler ve Frmeniler, !rkiye=ye
kar"# Almanya=ya istinatla !rk taleplerini kar"#lamay# :ne s!rm!"lerdi.
i,lis=te m!naka"alar ve m!$akereler devam ederken, III. ;rdu
kumandan# Vehi% Pa"a, ald#)# emir !$erine asker harekete yeniden %a"lad#. 0
Nisan=da Frmenilerden Sar#kam#" al#nd#.
-
Frmeni kuvvetleri Qeni Selim
mevkiinde mukavemet te"e%%!s!nde %ulundular- sa da, -3 Nisan g!n! %!y!k
%ir he$imete u)rad#lar ve geriye at#ld#lar. .0 Nisan 8-3-29 tarihinde &ars
kalesi !rk kuvvetleri tara,#ndan hemen hemen hi( %ir mukavemet g:rmeden,
i"gal edildi.
.
Gal%uki &ars, Ruslar tara,#ndan al#nmas# g!( %ir kale haline
getirilmi", i(mede (ok miktarda mal$eme, top ve m!himmat konmu"tu. 'u
suretle, -2 &as#m -2DD tarihinde Ruslar#n eline d!"m!" ve /4 y#l 0 ay .0 g!n
d!"man elinde kalm#" olan %u :nemli !rk kalesi de anavatana kavu"mu"
oldu. 'ir ka( g!n sonra da !rk kuvvetleri -2DD-D2 s#n#r hatt#na ula"t#lar.
Cakat asker hareketin en m!himlerinden %iri de -/ Nisan tarihinde !rk
kuvvetlerinin 'atum "ehrini $aptetmeleri oldu. 'uras# da Ruslar tara,#ndan
(ok iyi tahkim edilmi" %ir kale haline getirilmi"ti. a%yalarda (ok miktarda
top, sil>h ve m!himmat mev6uttuB !stelik deni$den &aradeni$ Rus
donanmas#mn m!dahalesi de ola%ilirdi. Gal%uki 'atum=da da !rk askerleri
hemen hemen hi( %ir mukavemet g:rmediler. 'atum=da (ok miktarda harp
mal$emesi ve %ilhassa petrol stoklar# ganimet olarak !rk makamlar#n#n eline
ge(ti. 'u suretle Nisan sonlar#nda !( san6ak sahas#, k>milen !rk kuvvetleri
tara,#ndan i"gal edilmi" oldu.
!rk asker hareketlerinin %ask#s# ve olup %ittiler alt#nda, i,lis Seym=i,
ra%$on=da !rk heyeti tara,#ndan konan "artlar# ka%ul etmek
me6%uriyetinde kald#. Nitekim, -- Aay#s -3-2 tarihinde <Aaverayi &a,kas
Rumhuriyeti< kendisini m!stakil %ir devlet olarak il>n etti. G!k!met %a"kan#
ve hari6iye vekili 7henkeli=nin riyasetindeki %ir heyet !rkiye ile kat= %ir
sulh akdetmek !$ere 'atum=a gitti. 'u de,aki m!$akereler 'atum=da
yap#la6akt#.
' V2 72 D2 Ailen and Burato##, .a!easiaa #atlle'ields s2 CDC2
% Ayni yerde, s2 CD+2 7rmeni Eenerali >azarbekov'un ra/oruK DBLE vesika '%@,
n2 %(@-%((2
/D5
' a t u m & o n , e r a n s # v e ' a r # " #
8 # # Aay#s - / Ga$iran -3-29
;smanl#-!rk murahhas heyetine adliye na$#r# Galil 'ey 8sonraki
Aente"e9 riyaset etmekte idi. A!$akerelere -- Aay#s=ta %a"land#.
-
Galil 'ey,
'atum=a gitmeden evvel, nas#l hareket etmesi gerekti)i hakk#nda Sadra$am
al>t Pa"a=dan ta,sil>tl# talimat alm#"t#. ;smanl# heyetine Gari6iyeden Ahmet
Auhtar 'ey de dahildi. al>t Pa"a ayr#6a 'atum=a, Galil 'ey=e tamamlay#6#
talimat g:ndermi" ve %ilhassa Frmenilere kuvvetli %ir devlet yapmak imk>n#
verilmemesini ten%ih etmi"ti. !rkiye=nin hududunda an6ak $ay#, %ir
Frmenistan=a m!samaha edile%ilirdi. Frmeniler kendi hallerine %#rak#ld#)#
takdirde, d!nyan#n her tara,#ndan Frmenilerin %uraya muha6eretle, k#sa $a-
manda %e" milyonluk %ir Frmenistan=#n te"ekk!l ede%ile6e)i ve onlar#n
Rumeli=de <'ulgaristan rol!n! oynamak< istiye6ekleri %elirtilmi"ti.
.
<Fn iyisi
(#%an#n k:k!n! ka$#makt#<. Cakat %u yap#lamad#)# takdirde, m!mk!n
merte%e $ay#, %ir Frmenistan yarat#lmas#na gayret edile6ekti. Galil 'ey, %u
talimat# a$am :l(!de yerine getirme)e (al#"a6akt#. Qaln#$ Frmenistan=#n
de)il P!r6!stan=#n da kuvvetli olmamas# gerekiyordu. 'u de,a !rk heyeti
yeni %ir talepte %ulunduJ Ah#sha ve Ahalkelek nahiyelerinin !rkiye=ye ilhak#
istendi. Ahalisi esas iti%ariyle A!sl!man P!r6!ler 8A6arlar9 ve !rklerden
te"ekk!l eden Ah#sha ve Ahalkelek nahiyeleri halk#, -5I.1 Nisan 8-3-29
tarihinde ald#klar# toplu %ir kararla 8yani Sovyetlerin il>n ettikleri oto-
determinasyon hakk#ndan isti,ade ile9 !rkiye=ye kat#lmak istediklerini
%ildirmi"lerdi.
5
'uralar# -2.3 da Fdirne Auahedesi ile, Rusya=ya
%#rak#lm#"t#B ,akat ahalisi hi(%ir surette Rus idaresine #s#nmam#"t#. 'ilhassa
'atum ve (evresinde k#sa s!rmesine ra)men mahiyetini g:steren 'ol"evik
tedhi"leri, %ura ahalisini !rkiye- nin himayesini arama)a sevketmi"ti. Gatt>
'atum "ehrinde %ile !rk askerleri yerli Rus halk# ve askerleri 8%ilhassa
$a%itler, generaller9
' DBLE vesika '@', ss @'%-@'D2 !ovyet hkmeti Batum'da balayan )on#eransa,
bilhassa Dastan murahhaslarnn da katlmalarn Boskova'daki Trk 7l1ilii nezdinde
iddetle /rotesto etmiti2 3i1erinin @H Bays '*'8 tarihli notas2 D;=2 vesika %'', @@(-
(82 Dier yandan !ovyet -usya, Almanya'nn basks altnda Ercstan mstakil bir
Devlet olarak tanmt2 Ayn zamanda Almanya'nn tavassutu ile Batum )on#eransnda
bir mahit bulundurmak yolunda teebbse 0e1ti ise de, Trkiye'nin kat'F red cevab
zerine, buna muva##ak olamamt2
% D9A G2 T2 )arton >o2 '%C2 Bkz2 7kler
@ DBLE vesika 'DH, ss @'H-@'%2
C+C
tara,#ndan kurtar#6#lar s#,atiyle alk#"lanm#"lard#. 7!nk! 'atum=daki
'ol"evik me$alimi an6ak !rk askerlerinin gelmesi ile son %ulmu"tu.
Ah#sha ve Ahalkelek nahiyelerinin !rkiye=ye ilhak# istemeleri i(in
hukuk ,orm!l mev6uttuJ Sovyetlerin .1 FkimI2 &as#m 8yeni stile g:re9 -3-D
de il>n ettikleri <'ar#" dekreti< ve %ilhassa . I - 0 &as#m -3-D de il>n edilen
<Rusya=daki milletlerin haklar#na ait deklarasyon 8%eyanname9<. 'u iki
%eyanname ile <Ailletlerin kendi mukadderatlar#m kendilerinin tayini hakk#
tan#nm#"t#.< Demek ki, %u iki nahiye ahalisi !rkiye=ye ilhak karar#n# al#rsa,
Sovyet h!k!meti 8ve dolay#siyle Aaverayi &a,kas G!k!meti de9 %una kar"#
gelmiye- 6eklerdi. <Aaverayi &a,kas G!k!meti< Sovyetlerin %u %eyanname-
lerini resmen kald#rmad#klar# 6ihetle %unlar# mute%er say#yor demekti.
Ah#sha ve Ahalkelek nahiyesi halk# u$un %ir muht#ra ve im$al#
k>)#tlarla ;smanl# h!k!metine m!ra6aat etmi"ler ve onlar#n %u karar# ka%ul
edilmi", Galil 'ey de %u de,a me$kNr iki nahiyenin ;smanl# Devleti=ne
%a)land#)#n#, &a,kas Rumhuriyeti murahhaslar#na %ildirmi"ti. P!r6!
murahhaslar# %unu asla ka%ul etmek istemediler ve %u karar# protesto
ettiler. Galil 'ey iseJ &ar"# tara,#n 8yani P!r6!ler ve Frmenilerin9 se%e%iyet
verdikleri <d:k!len kan kar"#l#)#< 8A!sl!man ahaliye kar"# yap#lan P!r6!
ve Frmeni me$alimi kasde- diliyor9 %u de,a yaln#$ 'atum=un de)il, Ah#sha ve
Ahalkelek nahiyelerinin de !rkiye=ye %#rak#lmas#n# talep etti. &a,kas
murahhaslar# da %unu ka%ul etmek $orunda kald#lar. 'u suretle !rk
talepleri 'rest-Kitovsk=ta tes%it edilen s#n#r# a"m#" oluyordu.
'atum &on,erans#na Sovyet h!k!meti de kat#lmak istemi" ve hi(
olma$sa %ir g:$eti6i %ulundurmak ar$usunu i$har etmi"ti. 7i(erin -1 Aay#s
-3-2 tarihinde, Aoskova=daki Alman el(isi &ont von Air- %a6h=a %u yolda
%ir nota vermi" ve S-syet h!k!metinin <'atum Anla"mas#n# tan#m#ya6a)#n#
da< notas#nda ayr#6a %elirtmi"ti.
-
Sovyet h!k!metinin &a,kaslardaki
olaylarla yak#ndan ilgilendi)i ve %ilhassa Aaverayi &a,kas meselelerinin
halli ve !rkiye ile &a,kasl#lar aras#ndaki m!$akereleri endi"e ile takip etti)i
mukakkakt#. Sovyetleri en (ok 'atum "ehri ve liman# ilgilendirmekte idiB
%uralar#n !rkiye=ye
' Dileri )omiseri 3i1erin, Boskovadaki Alman el1isi )ont Birbach'a '@ Bays '*'8
tarih ve '@+* numaral notas2 '( Bays '*'8 tarihli notada 3i1erin !ovyet hkmetinin Batm
)on#eransna bir mahit 06ndermee hazr olduunu bildirmele beraber, bununla 0erek
Baverai )a#kas hkmetini ve 0erekse Batum )on#eransnda alnacak kararlar ve varlacak
anlamalar asla tanmayacan a1k1a i#ade etmiti2 D9A G2 T2 )arton >o2 'D*2
C+(
%#rak#lmas#n# 'rest-Kitovsk=ta ka%ul ettikleri halde, yine de %una mani
olunmak isteniyordu. <%ar#" dekret<i ve <Rusya milletlerinin haklar#
dekl>rasyonu< hadd#$a!nda hi(%ir "ey i,ade etmiyordu. Aoskova=daki
Aerke$ Sovyet h!k!meti, Rusya s#n#rlar#n#n -3-/ y#l#nda oldu)u gi%i
muha,a$as#m d#" siyasetinin esas prensi%i olarak ka%ul etmi"ti. 7i(erin %unun
i(indir ki, <'atum &on,erans#<nda Sovyet Rusya=n#n sesini gayri resm
olarak duyurmak istemi"ti. Gal%uki ne !rkiye ve ne de Aaverayi &a,kas
Rumhuriyeti %u Rus m!ra6aat#m na$ar# iti%are almad#lar. 7i(erin %unun
!$erine Aaverayi &a,kas h!k!metine %ir tel (ekerek <'atum=da al#nan
kararlan tan#m#ya6a)#m< %ildirdi.
Galil 'ey m!$akerelerin gidi"i hakk#nda Sadra$am al>t Pa"ay#
m!temadiyen ha%erdar etmi" ve kendisinden de yeni talimat alm#"t#. ./ Aay#s
8-3-29 tarihinde al>t Pa"a=dan gelen telgra,ta, Galil 'eyin %a$# m!tal>alar#
tenkit edilmi" ve Almanlar#n &a,kaslardaki tutumundan has#l olan endi"e
giderilmek istenmi"ti. al>t Pa"a=ya g:re <Rusya eski deh"eti ile mev6ut olsa
idi, ta%iatiyle !rkiye=nin &a,kaslarda %ir"ey yapmas# imk>ns#$d#B ,akat "im-
diki durumda 8Rusya=n#n kudreti kalmad#)# 6ihetle9, !rkiye=nin m!mk!n
oldu)u kadar kuvvetli olmas#n# sa)lamak ve &a,kasya 8da9 talih siyasetinin
g:stere6e)i inki">, dairesinde hareket etmek i6a%ediyordu.< Qani $uhur eden
,#rsattan a$am dere6ede ,aydalamlmas# tavsiye edilmi"ti.
-
'atum=da vanlan kararlar, yani 'rest-Kitovsk 'ar#"# esaslar#nda %ar#"#n
akdi 8'atum=un ve hatt> iki nahiyenin terki9 maddeleri Seym tara,#ndan
tasdike vakit kalmadan ortaya yeni meseleler (#kt#. <Aaverayi &a,kas
Rumhuriyeti< nin istikrarl# %ir devlet olmad#)# anla- "#lm#"!B %u 6ihet $aten ta
%a"tan %elli idiJ P!r6!ler, Frmeniler ve A$erilerin %ir arada %ir devlet
man$umesi i(inde ya"amalar# imk>ns#$d#. 'u durum kar"#s#nda, !rkiye ile
yap#la6ak kat= %ar#"#n devaml# ve esasl# olmas#n# temin i(in <&on,ederasyon<
te"kil eden her !( $!mrenin ayr# %irer m!stakil devlet haline gelmeleri "artt#.
'u g:r!" ;smanl# h!k!meti tara,#ndan :ne s!r!ld! ve an6ak %u tahakkuk
etti)i takdirde kat= %ir %ar#" akdedile%ile6e)i <&a,kas murahhas Geyeti<ne
%eyan edildi.
'unun !$erine <Aaverayi &a,kas Rumhuriyeti< Seym=i 8diyet me6lisi9
i,lis=te yapt#)# son toplant#s#nda 8.1 Aay#s -3-29 kendini ,eshetti ve Aaverayi
&a,kas Rumhuriyetinin sona erdi)ini %ildirdi.
.
' Jine, )arton >o2 'D*2
% DBLE vesika 'D%, s2 @@H2
/D1
Bu karar#n al#nmas#ndaki %a"ka %ir %!y!k >mil deJ am o tarihlerde !rk
kuvvetlerinin Frmenilere ait P!mr! 8Aleksandropol9 "ehrini i"galleri ve
i,lis !$erine y!r!melerinin ihtimali dahi, Seym=i %:yle %ir karar# a6ele
alma)a sevketmi"ti. Cakat mesele %ununla da %itmediB Seym=in da)#ld#)# g!n,
gayet :nemli di)er kararlar da al#nm#"t#.
.1 Aay#s -3-2 g!n! <P!r6istan< istikl>lini il>n etti.
-
Aym g!n
Frmeniler de kendi m!stakil devletlerini il>n ettiler. Nihayet A$er%ay6an da
.2 Aay#s g!n! istikl>lini il>n etti. P!r6istan=#n %a"kenti i,lis, Frmenistan#n
ki Frivan ve A$er%ay6an=#n ki 'akN ola6akt#. Cakat 'aku "ehri, daha 5-
Arahk - 3 - D de <&a,kas Cevkal>de &omiseri< olarak Petrograd=dan
g:nderilen ve Frmeni &om!nistlerinin en ileri gelenlerinden olan
*aumyan=#n d!$enledi)i %ir h!k!met dar%esi ile, m!savat(# A$erilerden
al#narak -2 Aart -3-2 tarihinde &#$#llar#n eline d!"m!"t!. 'undan dolay#
<A!stakil A$er%ay6an=#n %a"kenti ge(i6i mahiyette Pen6e 8Qeli$avetopol9
oldu.
&a,kaslardaki siyas geli"me ve d!$en Sovyet Rusya=mn adem-i
muva,akati ve Almanya=n#n kar"# gelmek te"e%%!s!ne %akmaks#$#n
.
nihayet
tam !rkiye=nin istedi)i gi%i olmu"tu. 'u m!stakil devletlerle, yani
P!r6!stan, Frmenistan ve A$er%ay6an ile 'atum=da / Ga$iran -3-2
tarihinde ayr# ayr# %ar#" muahedeleri im$a edildi. P!r6!stan %ar#"# ile
5
!rkiye, 'atum "ehri ve san6a)#ndan %a"ka Ah#sha ve Ahalkelek nahiyelerini
almak suretiyle, s#n#r hatt# -2.2 y#l#ndakine ula"t#. 'u ise 'rest-Kitovsk
%ar#"ma ayk#r# idiB -2DD-D2 y#l#ndaki s#n#r hatt# da Frmenistan
/
ve
A$er%ay6an
0
ile !rkiye aras#ndaki s#n#r oldu. 'unu m!teakip &a,kaslarda
harp hali sona ermi" ve normal m!nase%etler %a"lam#" oluyordu.
'atum m!$akerelerinde !rkiye ile A$er%ay6an aras#ndaki yak#nl#k
%!s%!t!n artm#" ve A$er%ay6an ;smanl# Devleti ile %a$# gi$li anla"malar
dahi akdetmi"ti. Anla"man#n IV. maddesine g:reJ A$er%ay6an h!k!meti
dahilde asayi"i sa)lamak !$ere !rkiye=den asker yard#m istemek hakk#m
hai$di. 'u suretle !rkiye ile &a,
' DBLE, vesika 'D(, ss @@D-@@82
% E2 U"schke, +er %!ranism!s der K!ngl)rken$ Die f;elt des :slams2 Band %@, Ge#t
'&% $'*C', s2 C@2
@ Trkiye ile Ercstan arasndaki barn -us1a metni $C Gaziran '*'8, Batm,K DBLE
vesika '+%, ss @C@-C*A il"veleri, ayni yerde ss @C*-@D(A Mranszca metniK D9A )arton no 'D*2
C Trkiye ile 7rmenistan arasnda akdedilen barn metniK $Mranszca, DtA )arton 'D*A
matbuK -evue des 7tudes Armeniennes, $=aris, :;, @+-(H2
( Trkiye ile Azerbeycan arasndaki barn metni D9A )arton >o2 'D*, BkzK 7kler2
/DD
kaslardaki kom"u devleder olan P!r6!stan, Frmenistan ve A$er%ay6an
aras#nda %ar#" muahedesi akdedilmi" ve ihtil>,l# meseleler h>l- edilmi" oldu.
P!r6!stan ve Frmenistan ile yap#lan muahedelere g:re, i,lis=te ve Frivan=da
%irer <A!,t!< %uluna6ak ve hut%elerde, <Gali,e< s#,at#yle ;smanl#
Padi"ah#n#n ad# $ikredile6ekti. P!r6!stan ve Frmenistan=daki <A!,t!l!)e<
ait, Auahedeye te,erruatl# <Il>ve<- ler eklenmi"ti.
-
'ir de !rkiye ile
P!r6!stan ve A$er%ay6an aras#nda %ir <Petrol Anla"mas#< da im$aland#.
.
%ununla 'akN=den 'atum=a, ne,t=in pipe line8%oru9ler vas#tasiyle aktar#lmas#
garanti edilmekte idi.
P!r6istan ve Frmenistan h!k!metleri %u anla"man#n %ask# ve $or
alt#nda yap#ld#)#m a(#k(a iddia ettilerB ,akat %unu de)i"tirmek i(in ellerinde
madd imk>nlar# yoktu. 'ilhassa 'atum "ehrinin kay%# P!r6!ler i(in %!y!k
%ir dar%e oldu. 'unun i(indir ki, !rk %ask#s#na kar"# dura%ilmek i(in
Almanya ile yak#n m!nase%etler kurma yoluna gidildi ve a$ sonra 'erlin=e %ir
heyet g:nderildiB P!r6!leri Frmeniler taki%ettiler. Almanlar da %unu kendi
men,aatlar#na uygun %ulduklar#ndan, P!r6istan=#n h>misi rol!n! oynama)a
%a"lad#larB hatt> P!r6istan=a %ir miktar asker dahi "evkettiler 8:n6e 0 %in,
sonralar# %u mikdar -. %ine (#kar#ld#9. Aama,ih, Almanlar i(in 'atum=un
kendi %a"#na :nemi yoktuB i,lis de Almanya i(in her hangi %ir de)er i,ade
etme$di. Fsas mesele 'aku petrolleri idi. &a,kaslardaki Alman siyasetinin ana
prensi%iniJ 'akN petrollerinden m!mk!n merte%e (ok(a isti,adeyi sa)lamakt#.
Qani petrol!n sade6e !rklerin kontrol! al!na konmas#na muva,akat
edilmiye6ekti. Almanlar %u m!l>ha$alarla P!r6!leri destekleme)e
%a"lam#"lar ve %u y!$den, ileride g:r!le6e)i !$ere, !rklerle (arp#"malara
kadar gidile6ektir.
' a k N = d a k i d u r u m
'akN her "eyden :n6e Rusya, yani Sovyetier h!k!meti i(in sonsu$ %ir
:nemi hai$di. 'akN petrol! olmaks#$#n, $aten (:km!" olan Sovyet
ekonomisinin ayakta durmas#na imk>n yoktu. 'ilhassa i( sava"#n %a"lamas#
!$erine, akaryak#t &#$#llar i(in en hayat %ir madde haline gelmi"ti. 'undan
:t!r!d!r ki, daha Sovyet idaresi kurulur
' DLBE vesika '+(, s2 @(@-@(+ $Ercstan ile bara il"ve ::: ?smanl =adiah-
nn Gali#e s#ayle hutbelerde ad zikredilmesiK Ercstan bar muahedesi, madde ;:2
% DLBE vesika '+8, s2 @DC2 D9A G2 T2 )utu (D'2
C+8
kurulmaz )a#kaslarn ve ayrca Bak4'nun elde tutulabilmesi yolunda !ovyet
liderleri tara#ndan hemen 0erekli tedbirlere bavuruldu2 Bu kabilden olmak
zere, aslen 7rmeni olan ve )omnist ileri 0elenlerinden saylan !te/han
5aumyan, #evk"lade sel"liyetlerle )a#kas'- ya'ya 06nderilmiti2
5aumyan, Ti#lis'teki Erc meneviklerinin n#uzlar ve #aaliyetleri
karsnda Baverayi )a#kas'ta Bolevik idaresini kuramad2 Bunun i1indir ki,
btn dikkatini Bak4 zerinde teksi# etti2 Bak4- daki /etrol kuyularnda 1alan
binlerce -us amelesinden baka kalabalk bir 7rmeni kitlesi de mevcuttu2
Ie/heden d6nmekte olan bir1ok -us askeri de ehirde babo dolamakta idi2
Bak4'daki 7rmenilerin ekserisi Danaksutn tekil"tna mensu/ kimselerin
tesiri altnda olmakla beraber, Bslmanlara $Azerbaycanllar, bura tabiri ile
Tatarlar, kar dmanlk btn 7rmenileri ayn ce/hede to/lamakta idi2
Bolevik =artisi BakF'da olduk1a kuvvetli idi ve Bolevik /ro/a0andas
-us ameleleri ve askerleri arasnda olduu 0ibi, 7rmeniler arasnda bir1ok
tara#tar kazanmt2 Azerbaycan msavat idaresi ise, dayanacak askerF kuvveti
olmadndan, 7rmeni ve Bolevik tah- rik"t karsnda aciz bir durumda idi2
>itekim, 5aumyan Bak4'daki 7rmenilere ve -us askeri ve amelelerine
dayanarak '8 Bart '*'8 tarihinde bir hkmet darbesi ile idareyi ele ald ve
Bak4'da bir )zl Iumhuriyet kurdu2 Bak4'daki Amele, Asker Burahhaslar
!ovyeti nin yelere mnhasran 7rmeni ve -uslardan teekkl etmi ve
5aumyan da bunun bakan s#atiyle btn idareye h"kim olmutu2
Bu )zl idare tamamiyle Bslman ahaliye kar y6neltilmiti2 '8 Bart
ile ' >isan tarihleri arasnda Bak4'da 7rmeniler tara#ndan Azerilee kar
katliamlar ya/ld ve '% bin kadar Bslman $erkek, kadn ve 1ocuk, 6ldrld2
Bu katliam esnasnda Bak4'daki Bslman ahalinin yars ehirden ka1t2 Bu
vahete dair )zl matbuatta, =ravda ve Fzvestia bata olmak zere, tek bir
kelime 1kmad2 Galbuki !ovyet 0azetelerinin 7rmenilere kar ya/ld iddia
edilen mezalim hakknda hemen stunlar dolusu yazlar 1kardklarn ileride
06receiz2
Bak4'nun )zllar elinde kalmas, bilhassa Astarhan'dan yardm alnmas
ile mmkn oluyordu2 Astarhan'a ise ;ol0a $9dil, nehri yolu ile, Tsaritsn
$!onraki !talin0rad, bu0nk ;ol0o0rad, ve dier ehirlerden mtemadiyen
yardm 06nderilmekte idi2 Baku'dan da
/D3
Astarhan'a ve oradan da yukarya ne#t ve /etrol sevkiyat mtemadiyen devam
ettirilmekte ve bu suretle [1--usya, Boskova ve =et- ro0rad'n akaryakt ihtiyac
06rlmekte idi2
Bu suretle merkez !ovyet hkmeti, Bak4'yu elde tutmak ve /etrolden
isti#ade etmek hususunda tam bir baar kazanmt2 Bak4- daki Bolevik
tekil"t ayn zamanda Baverayi )a#kas ve Dastan'daki )omnist
/ro/a0andasn 0elitirmek yolunda da mhim rol oynayacakt2 Bslmanlar
karsnda Bak4'daki -us halk 7rmeniler, amele ve asker, din ve /arti #arkna
bakmakszn bir ce/he halinde 5aumyan'n )zl idaresini destekliyorlard2
Bundan #aydalanan 7rmeniler de, Azerilere alabildiine zulm ya/makta idiler2
Bu #eci durumdan Bslmanlar ancak Trkiye'nin kurtarabileceine btn
Bslman ahali inanmakta ve Trklerin Bak4'ya 0elmelerini d6rt 06zle
beklemekte idiler2
) u z e y ) a # k a s y a $ D a s t a n , v e
T r k i y e
Trkiye'den yardm bekleyen, mama#ih yalnz Azerbaycan deildi2
)a#kaslarn Gazar denizi sahilleri, Dastan ve Terek nehrine kadar uzanan
yerlerde yaayan 3e1enler, ?setinler ve bilhassa )umuk, Balkar ve )ara1ay 0ibi
Trk meneli ve he/si de Bslman olan kavimler, ?smanl =adiahndan,
Bslmanlarn ruhanF reisi olan Gali#e-i ruy-i zeminden, yardm beklemekte
idiler2 -us tahakkm altna 0ireli henz DH-+H sene olan )uzey-)a#kaslarda,
5eyh 5amil'in idaresi altnda -uslara kar kahramanca mcadeleleri hatrlardan
henz silinmi deildi2 Ahalinin byk 1ounluu k6ylerde $avul- larda,
yayorduA mama#ih ehirlerde oturanlar da vard2 Balca ehirler unlardK
;ladikavkaz, >asran, Timur Gan-5ura, =etrovsk ve Derbent $eski B"b l-
7bvab,2 5imalF )a#kas ve Dastan ahalisi '*'+ ihtil"li srasnda C milyon kii
olarak hesa/lanmaktadr2
BunlardanK @ milyon %%8 bini 3erke, Trk ve Fran meneli kavimlerdi2
3e1en ve Fn0u'lar ' milyondan #azla olmakla en kalabalk zmreyi tekil
ediyorlard2 ?nlardan sonra ?setinler ve Avar- lar 0eliyordu2 )umuk, Balkar,
)ara1aylar ve >o0aylar Trk 0urubuna dahildiler2 Bir miktar da -us ve )azak
zmresi vard2 Jedi ayr kavimden teekkl eden 5imalF )a#kas ahalisini
birletiren en mhim ba 9sl"m dini idi2 Laten 5eyh 5amil'in mcadelesi de din
namna ya/lmt ve kendisi 9mam s#atiyle, )a#kas-Dastan ka
480
vimlerinin hem dinF hem de askerF devlet reisi idi2 Bu askerF-dinF devlet tekil"t
mridizm diye tannmtr2 Laten 5imalF )a#kaslarda k6y ve kasabalar halknn
dinF hisleri 1ok kuvvetli idi2 Dolaysiyle eyhler, hocalar ve din adamlarnn
n#uzlar 1ok bykt2 Timur Gan-5ura'daki ve dier baz yerlerdeki
medreselerde din dersleri 6nemle okutulmakta ve hatt" -usya'nn dier
ksmlarndan talebeler $akirtler, celbetmekte idi2 Gocalar arasnda byk din
"limleri ve tasavvu# ehli arasnda tannm eyhler vard2
Ayn zamanda )uzey-)a#kasllardan, -us ordusunda hizmet 06ren ve
yksek rtbelere ulaan bir1ok zabit de 1kmt2 -us 0im- nazyumlar ve
niversitelerinde tahsil 06renleri 1oktu2 Bunlardan bir1ok hukuk1u, doktor ve
dier meslek sahibi olanlar da vard2 Bu zmre daha ziyade yksek tabakay
temsil etmekte idi2
-us messeselerinde tahsil ya/mak mnasebetiyle 5imalF )a#- kasl
0en1ler arasnda -us-!osyalist cereyanlarna katlanlar da olduA bunlardan biri
de, ?setin meneli, Ahmed Bey Tsalik$ov, idiA kendisi hukuk tahsili ya/mt ve
Benevikler arasnda mhim bir mevkii vard2 Boskova'daki Birinci -usya
Bslmanlar )on0resinde$- i Bays '*'+, Ahmed Bey Tsalikov )on0re
bakan se1ildii 0ibi, ayn )urultayda tekil edilen -usya Bslmanlar
Berkez 5uras nn $'( kiiden ibaretti, da reisi se1ilmiti2 Bolevik ihtil"linden
sonra, !talin kendisini davet ederek, Bslman )omiserliinin bana
0e1mesini tekli# etmise de, Ahmed Bey Tsalikov bu tekli#i reddetmi, ve
Boleviklere kar hayatnn sonuna kadar mcadele etmitir2
-usya'da ihtil"l 1knca, kuzey )a#kas ve Dastandaki zabit ve aydnlar
Ee1ici Gkmeti desteklemilerdi2 Makat )erenskiy'nin 0ittik1e sola kaymas
zerine, )a#kas Bslmanlar ona kar ce/he almaa baladlar2 >itekim
muha#azak"r bir rePim kurmak maksadiyle ya/lan Eeneral )ornilov'un hareketi
balca )a#kasl kuvvetlere dayanmt2 Eeneral )ornilov'un C Austos '*'8
tarihinde, =etro0rad zerine yrd zaman, Birinci Dnya !avanda 5imalF
)a#kas- llardan teekkl eden vahi tmen $dikaya diviziya, byk bir rol
oynamt2 =etro0rad'dan 06nderilen Bslman nasihat1lar bunlar hkmete
kar harbetmemee kandrdktan sonradr ki, )orni- lov ayaklanmas
bastrlabilmiti2 Bunu mteaki/ vahi tmen in e#rad memleketlerine
d6ndler2
7kim ihtil"linden sonra kuzey )a#kaslarda da karklklar ba06s- terdi2
Bu mnasebetle Bslman ahali bir yandan )zllar ve dier yandan da Terek
nehri boyundaki -us )azaklar ile savamak zorunda
/2-
kalmlard2 -us )azaklar ve -us muhacirlerinin says (HH bin kadardA #akat
bunlarn elindeki arazi, ( milyona yaklaan Bslman ahalinin elindeki araziden
iki misli #azla idi2 9htil"l 1knca, ?setinler, 9n0u- lar ve bakalar, vaktiyle, 3ar
hkmeti tara#ndan kendilerinden zorla za/tedilen ve -uslara datlan arazinin
hi1 olmazsa bir ksmm 0eri almak istediler2 Bu yzden iki zmre arasnda
mcadele balad2 )azaklar, zaten askerF bir tekil"ta sahi/ ve 1ok1a sil"ha
malik olmalar hasebiyle Bslmanlara stn durumda idiler2 Bama#ih Bolevik
tehlikesi bir mddet i1in )azaklar ve Bslmanlar bir araya 0etirdi ve 0e1ici
olarak 1ar/malar durdu2 Bama#ih bu hal 1ok az srd ve iki zmre arasnda
iddetli 1ar/malar yeniden balad2
?ktober :htil"2'nden az sonra 5imalF )a#kas Bslmanlar Dastan
)avimleri Birlii adiyle bir tekil"t kurdular2 Bunun banda, eski 3ar ordusu
zabitlerinden Ta/a $Abdlmecid, 3ermoye# ve Gaydar Bammat $ov, ile =emaho
)otsev 0ibi tannm ahsiyetler bulunuyordu2 5eyh 5amil'in en yakn
mritlerinden birinin olu ve byk din "limi, DH yalarndaki >ecmeddin
Eotsinski, 5imalF )a#kaslarn imam, yani dinF reisleri olarak se1ildi2 DinF
tassubu ile tannan ve byk bir n#uz sahibi olan Tzun Gac da, yeni imamn
byk destek1isi oldu2
Boleviklere amansz bir dman saylan Terek )azaklar da kendilerine
bir ataman $babu, se1tiler ve 5imalF )a#kas Birliine katldklarn il"n
ettilerA bu suretle )zllara kar bir Terek- Dastan bloku teekkl etmi
oldu2 Makat bu blok 1ok az devam ettiA yukarda da iaret edildii zere,
)azaklar #azla to/raklarn Bslmanlara vermek istemedilerA bu yzden iki
zmre arasnda yeniden kanl 1ar/malar balad2 Bu de#a -us )azaklar ve -us
muhacirleri, )zllara yani Boskova Boleviklerine sndlar2 B ndan isti#ade
eden Bolevik kuvvetleri ;ladikavkaz' aldlar ve burada !ovyet rePimi kurdular2
Dolaysiyle )a#kaslarda Bslman ahali mstevlF -uslarn yeniden tehdidine
maruz kald2 Bu suretle -uslarn Beyaz ile )zl arasnda #ark olmad bir
daha meydana 1km oldu
5imalF )a#kas Bslman Berkez Tekil"t bu de#a kendinin mstakil bir
devlet olduunu il"n ile Trkiye'den yardm istemee karar verdi2 Brest-
Qitovsk'taki bar mzakereleri ve neticeleri bunun i1in msait bir zemin
hazrlamt2 Dastan Iumhuriyeti ad ile kurulacak olan bu devlet Baverayi
)a#kas )on#ederasyon'na da 0irecekti2 Bunu temin maksadiyle, Dastan
namna Behmed )ar
C8%
Di%iro, ile Gaydar 'ey 'ammat8ov9, 7e(enler nam#na da A%d!l- me6id
7ermoye,, Nisan %a"lar#nda ra%$on=a geldiler ve !rk murahhas heyeti %a"#
Airalay G!seyin Rau, 'ey ile temasa ge(tiler. Verdikleri malumata g:re &u$ey
&a,kaslardaki olaylar#n 6ereyan# ve hali ha$#rdaki durum ":yle idiJ
-
<'ol"evik ink#l>%#ndan sonra *imal &a,kasl#lar m!stakil %ir muhtariyet
il>n etmi"ler ve &a$aklarla ayr#6a %ir itti,ak akdeylemi"- lerdi. Soma, erek
&a$aklar# ile A!sl!man olan ?ngu"lar aras#nda toprak kavgas# %a"lay#n6a,
<*imali &a,kas Aerke$ &omitesi< da)#lm#", k>milen A!sl!man olan Da)#stan,
7e(enler, ?ngu"lar ayr# ayr# kendi me6lis-i millleri ile idare-i h!k!met
eylemeye %a"lam#"lard#. 'u de,a, ra%$on=a gelen $evat, Aaverayi &a,kas
h!k!metinin va$iyetini anlamak ve onlarla 'ol"eviklere kar"# %ir itti,ak akdini
kararla"t#rmak maksadiyle resmen i,lis=te <Aaverayi &a,kas< Seym=ine
8Diyetine9 ve ayr#6a da husus olarak ?stan%ul=a giderek, G!k!met-i ;smaniye
ile temas ve tale%-i muavenet etmek !$ere ra%$on=a gelmi"lerdi. Da)#stan
m!,t!s! Ne6mettin F,endiden Sadra$am al>t Pa"a ve Gar%iye Na$#r# Fnver
Pa"a=ya mektup da getirmi"lerdi.<
Da)#stan=daki duruma gelin6e, murahhaslar#n verdikleri malumat "u
merke$de idiJ Da)#stan=da mahall dil !rk(edirB %unun ;smanl# t!rk(esi,
?stan%ul leh(esi yap#lmas#na karar verilmi"tir. Qaln#$ din dili arap(a
kala6akt#r.
Da)#stanl#lar P!r6!lerle iyi ge(inmeyi ar$u ederler. Ro)ra, mevkilerinin
elveri"li olmas# iti%ariyle onlar %a$# imtiya$lara sahiptirler. *:yle kiJ Der%ent,
Vladikavka$, Alagird=den ge(en, Da)#stan, P!r6! ve ;setin asker yoluna
h>kim olmalar# sayesinde <Aaverayi &a,kas< h!k!metini 'ol"eviklerle
%irle"tirmekten menediyorlar. 'inaenaleyh *imal &a,kas A!sl!manlar#n#n
Aaverayi &a,kasl#- larla m!tte,ik olmalar# veya %ir %irlik te"kil eylemeleri i(in
"art olarak Rusya=dan ayr#lmalar# 8yani Aaveray# &a,kas Rumhuriyetinin
kendisini Rusya=dan tamamiyle ayr# m!stakil %ir devlet olarak il>n etmesini9
ve 'ol"eviklerle muhare%ede madd ve manev yard#mda %ulunmalar#
istenmi"tir.
Aurahhaslar#n s:ylediklerine g:reJ P!r6!ler, Da)#stanl#lara %a"ta para
yard#m# yapmay# deruhte etmi"ler ve ;smanl#larla harp
' Biralay -au# Beyden Gariciye >ezaretine, ( >isan '*'8 tarihli yazs D9A G2 T2
)arton >o2 'D*2
/25
olma$sa asker ve m!himmat g:ndermeyi v>detmi"lerdi. As#l 'ol"eviklerle
%irle"me)e tara,tar olan <Aaverayi &a,kas G!k!meti< reisi Pege(kori=nin
dahi Da)#stanhlar#n "art#n# ka%ul etti)i anla"#lmaktad#r.
Da)#stan heyetinin ra%$on=a geli"lerinin esas gayesi iseJ <Aaverayi
&a,kas< ile %ir itti,ak yapmadan ;smanl# h!k!metinin ,ikrini :)renmekti
Da)#stanl#lar#n s:ylediklerine g:reJ Gal-i ha$#rda en muhta( olduklar# "ey
madd yard#md# ve %unu da !rkiye=den %eklemekte idiler. ?lk yapa6aklar#
i"in istikl>lin il>n# ve &a$aklar# *imale tardetmeleri oldu)unu ve sonra
'ol"evik taarru$una kar"# ha$#rlanmalar# oldu)unu s:yl!yorlard#. !rkiye
tara,#ndan yap#la6ak yard#m#n sil>h ve 6ephane ka(ak(#l#)# tar$#nda olmas#n#n
hi(%ir ,aydas# dokunmaya6a)#, (!nk! &aradeni$ iskelelerinden %ir"ey alman#n
kendileri i(in m!mk!n olmad#)#n# da %elirtmi"lerdi. An6ak Aaverayi &a,kas
ile anla"t#ktan sonra, demiryollar#ndan ve iki %!y!k asker "oseden ser%est
olarak nakliyat#n temin edilmesi $arureti oldu)unu s:yl!yorlard#. 'u
yollardan isti,ade imk>n# sa)land#ktan sonra ;smanl# h!k!metinden
kendilerine top, mitraly:$ ve %unlar# kullana6ak $a%it ve k!(!k $a%it ile %a$#
e,rat ile 6ephane g:nderilmesini ri6a ediyorlard#.
Da)#stan murahhaslar#n#n anlatt#klar#na g:reJ akri%en 544 kilometrelik
%ir 6ephede 7e(enler &a$aklarla ve 53. &a,kas C#rkas# aksam# ile harp halinde
idiler. ?"te %u "artlar i(inde, %ilhassa ;smanl# h!k!metinden yard#m
al#nmas#n# temin ve Da)#stan=a naklini sa)lamak i(in her "eyden evvel
P!r6!lerin ka$an#lmas#, %unlar#n Ruslardan !mitlerini kesip !rkiye=ye
dostane %ir surette %a)lanmalar# gerekti)ini de te%ar!$ ettirdiler. 'unun i(in
!rkiye=nin P!r6!lere a$am m!samahay# g:stermesinin yerinde ola6a)#n#
istirham ediyorlard#. Qani ad#n# s:ylememekle %era%er, 'atum "ehrinin
P!r6!lerde %#rak#lmas# ile %u i"in yap#la%ile6e)ini i,ade etmek istemi"lerdi.
Da)#stan heyeti %ir m!ddet ra%$on=da kald#. Sonra 'atum=a gittiler.
Nisan %a"lar#nda Fnver Pa"a 'atum=a geldi)inde, Da)#stan heyetini ka%ul etti
ve u$un %ir konu"ma oldu. Da)#stanhlar#n diledikleri Fnver Pa"a=n#n siyasetine
tamamiyle uygun idi. 'u hususta daha te,erruatl# g:r!"mek ve madd
imk>nlar# aramak i(in al>t Pa"a ve ka%inenin di)er a$alar# ile de dan#"mak
i6ap etti)inden,
/2/
A%d!lme6id 7ermoye,, Gaydar 'ammat ve Aehmed &ar# Di%irov=- lar, Fnver
Pa"a ile %irlikte, gemi ile istan%ul=a gittiler.
-
'u seyahat esnas#nda &a,kaslarda kurula6ak %ir <isl>m Devleti< ve
!rkiye=nin yapa6a)# asker yard#mlar hakk#nda u$un %oylu g:r!"meler
yap#lm#" olmal#d#r. Da)#stan heyeti istan%ul=a vard#ktan sonra, ?stan%ul
ga$etelerinde Da)#stan ile ilgili ya$#lar (#kma)a %a"lad#. <asvir-i F,k>r< da 82
Aay#s -3-29 heyetin ?stan%ul=a geli"i m!nase%etiyle "u %ilgi verilmi"tiJ <*imal
&a,kasl#larm h!k!metimi$den istirham#J !rkiye=deki &a,kasya-y# *imal
ahalisi nam#na anas#r# muhteli,eden m!rekkep %ir heyet makam-# Sadaret-i
u$maya ve %a"kumandanl#k vek>let-i 6elilesine m!ra6aatla, *imal &a,kasya-
n#n Rusya=dan ,ekk-i iti%ariyle, G!k!met-i ;smaniye ve ahaliyi mahalliyenin
>mal ve mena,iine muva,#k %ir tar$-# idareye ma$har olmas#na muavenet ve
m!$aheret %uyurulmas# istirham#nda %ulundu)unu %eyan etmi" ve %u <pek
muhakk ve m!him m!ra6aatlar#n istinad etti)i es%a% ve >mal-i siyasiyei
tarihye ve dinyei m!%in mu,assal %ir muht#ra tevdi eylemi"tir.<
Pa$etede an6ak %ir yanl#" vard#J Pelen heyet !rkiye=de ya"ayan *imal
&a,kasl#lar ad#na de)il, Da)#stan=dan gelen heyetti. 'elki de siyas m!l>ha$alar
ya$#n#n %u tar$da (#kmas#n# i6ap ettirmi"ti. 'u suretle *imal &a,kasya heyeti,
m!ra6aatlar#n# <tarih ve din= %a)larla takviye etmi"lerdi. Gakikaten %u
%a)lar (ok eski ve kuvvetli idi. Daha -024 tarihlerinde ;smanl# ordular#
Da)#stan=a kadar gitmi" ve oralarda ;smanl# h>kimiyeti %ir m!ddet s!rm!"t!.
'ilhassa *eyh *amil $aman#nda &a,kaslar ile Devlet-i Aliyye=nin (ok yak#n
m!nase%etleri ve madd yard#mlar# olmu"tu. &a,kaslara Ruslar#n taarru$u ve
tahakk!m! %a"lay#n6a ;smanl# memalikine &a,kaslardan %ir(ok 7erke$,
7e(en, ;setin ve &umuk ile tngu" hi6ret etmi"lerdi. 'unlar aras#nda %!y!k
aileler de vard#. Ausa Pa"a %unlardan %iri idi.
;set=lerin <agaur< $!mresi %eylerinden olup Rus ordusunda y!ksek
r!t%eyi hai$ olan Ausa &undukh8ov9 ailesi ve maiyeti ile %irlikte -203 da
Fr$urum !$erinden !rkiye=ye hi6ret etmi"ti.
' 7nver =aann bu Batum seyahati, )a#kaslardaki Trk askeri ilerleyii yznden
1kan Alman-Trk ihtil"#n yattrmak maksad ile Alman Eenerali von !eeckt ile bir-
likle olmutu2 Buna ait $mama#ih ihtil"#a hi1 temas edilmeksizin, von !eeckt Tara#ndan
uzun bir !eyahatname yazlmtr $0ayri matbu,K ;om Eeneral von !eeckt, UGei et6
ten nach #at!m$ A/ril und Uuni '*'82 7le 0e1irilen Alma vesikalar $Ia/tured Eerman Do-
cuments, $Vashin0ton, >ational Archives2 EMB&'H2 Geersarchiv2 =otsdam2 Qa0er >o
'8DC2,
C8(
;smanl# devleti tara,#ndan %!y!k %ir h!sn! ka%ul g:ren Ausa &un-
dukh8ov9=a <Pa"a< r!t%esi ile %irlikte, okat=a yak#n 'atman"ah k:y!
6ivar#nda %!y!k %ir (i,tlik de ihsan edilmi"ti. &endisi ile gelen kavimda"lar#na
da ara$i tahsis edilmi" ve orada yerle"tirilmi"lerdi. Ausa Pa"a=dan sonra,
yak#n akra%a ve dostlar#ndan, Rus ordusunda $a%it olan, di)er %a$# kimseler
de !rkiye=ye hi6ret ettilerB %unlardan %a$#lar# ;smanl# ;rdusunda Pa"a oldu.
;smanl# ;rdusunda $aten 7erke$ $a%itler ve Pa"alar (oktu ve %unlar -2DD-D2
;smanl#-Rus sava"#nda %!y!k yararl#k g:sterdiler. Ausa Pa"a ise -2D2 de
ve,at etmi"tir. E
Ausa Pa"a=n#n o)lu 'ekir Sami 'ey, &a,kaslarda do)mu"tu ve
!rkiye=ye geldi)inde %ir ya"#nda idi. Palatasaray Kisesi ve Paris=te tahsil
yapt#ktan sonra ;smanl# Devleti hi$metinde %!y!k memuriyetler i"gal etmi",
valiliklerde %ulunu"tu. Garpten :n6e 'eyrut=ta vali idi. Aill m!6adeleye ilk
kat#lanlardan %iri olmu"tur. 'ekir Sami 'ey=in &a,kaslardaki #rkda"lar# ile
yak#n m!nase%etlerde %ulundu)u ve <Da)#stan Rumhuriyeti<nin kurulu"u ve
geli"mesini dikkatle takip etti)i anla"#lmaktad#r. ;)lu *evket F,endi m!l>$im
r!t%esi ile, -3-2 y#l# Son%ahar#nda Der%ent kalesi=ne kadar giderek, %uradaki
hem"ehrileri ile temas etmi"tir. &endisinin %u temaslar# mill m!6adele
$aman#nda da devam ede6e)ini ve %unun %a$# te,sirlere yol a(a6a)#n# ileride
g:re6e)i$.
'u suretle ;smanl#-!rk h!k!met mah,illerinde ve ;smanl#- !rk
ordusunda &a,kaslarla ilgi daima mev6uttuB (!nk! 7erke$ men"eli memur ve
$a%itler hi(%ir $aman eksik de)ildi. 'unun i6a%# olarak !rkiye ile Da)#stan
aras#ndaki %a)lar devam ettirilmi"ti. 'ilhassa %ir m!ddetten%eri !rkiye=nin
takip etmek istedi)i <Panis- l>mist< politika, *imal &a,kas ahalisi ile yak#n
m!nase%etlerin kurulmas#n# gerektire6ekti. 'u de,a Fnver Pa"a=n#n
&a,kaslarda %ir <isl>m Devleti< kurmak ve !rkiye ile Rusya aras#na %ir set
(ekmek siyaseti ile <Da)#stan Rumhuriyeti< nin ,iilen desteklenmesi akt!el %ir
mesele haline gelmi" %ulunuyordu. *imal &a,kasl#lar aras#nda !rkiye ile
yakla"ma 6ereyan#n#n kuvvetli olmas# ve m!mta$ simalardan m!te"ekkil %ir
heyetin istan%ul=a kadar gelerek !rkiye=den yard#m istemesi key,iyeti, Fnver
Pa"a=n#n %u yoldaki siyasetinin ve emellerinin %!s%!t!n temelsi$ olmad#)#n# da
g:stermekte idi.
<*imal &a,kasya Rumhuriyeti< -- Aay#s -3-2 tarihinde il>n edilmi" ve
key,iyet %!t!n devletlere telgra,la %ildirilmi"ti. 'u olay !rk mat%uat#nda
%!y!k yank#lar yaratt# ve ga$etelerde %u m!na
C8D
se%etle %ir(ok ya$# (#kt#. <esvir-i F,k>r< ga$etesinin 8-/ Aay#s -3-29 tarihli
n!shas#nda, <*imal &a,kasya il>n-# ?stikl>l etti< %a"l#)# ile u$un %ir ya$# (#kt#.
'ura n!,usunun 8m!%ala)al# olarak9 1 540 444 ki"i oldu)u ve <*imal
&a,kasya ahalisi asliye ittihad# h!k!meti ;smanl# Devletine g:nderilen
murahhaslar#J A%d!lme6id 7ermoye, ve Gaydar 'ammat8ov9 tara,#ndan
;smanl# Devleti=nin %u h!k!meti tasdiki i(in %ir nota verdiklerini< de
kaydetmi"ti. Qunus Nadi 'ey ertesi g!n 8-0 Aay#s -3-29 tarihinde <esvir-i
F,k>r< da, <*imal &a,kasya=n#n istikl>li< ad# ile %u yeni h!k!meti te%rik ve
%unun ;smanl# Devleti i(in (ok m!him oldu)unu %elirterek u$un %ir %a"-
makale ya$d#. *imal &a,kasya Rumhuriyeti hemen 'a%#>li tara,#ndan resmen
tan#nd# ve Fnver Pa"a da gerekli asker yard#m yap#la6a)#na ait murahhaslara
teminat verdi.
<*imal &a,kasya Rumhuriyeti<nin !rkiye tara,#ndan tasdiki Sovyet
-Rusya h!k!metin6e (ok ,ena kar"#land#. 7!nk! %ununla !rk n!,u$u ve
h>kimiyetinin ta ku$ey &a,kaslara kadar yay#lmas#na yol a(#la6ak ve %ununla
Rusya=n#n hayat men,aatlar# haleldar ola6akt#. 'ilhassa 'akN=nun durumu,
yukar#da da %elirtildi)i gi%i, Rusya i(in (ok :nemli idi. *imal &a,kaslar %ir
kere Rusyan#n kontrol!nden (#k#n6a, %!t!n &a,kaslar#n Rusya=n#n elinden
gitmesi m!mk!nd!. 'undan :t!r!d!r ki, 7i(erin, 54 Aay#s -3-2 tarihli %ir
nota ile, Aoskova=daki !rkiye %!y!kel(isi Palip &emal 'ey=e %u tasdik
olay#n# protesto etti.
-
<*imal &a,kasya ad#na ?stan%ul=a gelen heyetin yerli
ahaliyi temsil etmek hakk#n# kat=yen hai$ olmad#)#n#< ya$d#ktan sonra, *imal
&a,kasya ahalisinin <Sov- yet-Rusya=dan hi(%ir $aman ayr#lmak istemedi)ini<
teyid maksadiyle Sovyet makamlar# tara,#ndan tan$im edilen %ir tak#m
vesikalar# dahi !rk el(isine takdim etti. Notada, Sovyet h!k!metinin <*imal
&a,kasya Rumhuriyeti< diye hi(%ir te"ekk!l! tan#mad#)# da a(#k(a i,ade
edilmi"ti. *imal &a,kasl#lar#n <Rusya=dan ayr#lmak istemedik lerine ait<
vesikalar, oradaki %a$# 'ol"evik tara,tarlar#n6a tan$im edilmi" olmal#d#r. 'u
gi%ilerin %a"#nda da Rel>l &orkma$o, ad#nda %ir sol Sosyalist, yani %ir
'ol"evik %ulunuyordu. 'u $at# sonralar#, Aill A!6adele s#ralar#nda Sovyet-
!rk %ar#" m!$akereleri m!nase%etiyle yeniden g:re6e)i$.
Sovyet h!k!metinin %u yoldaki protestosu ta%iatiyle dikkat na$ar#na
al#nmad# ve 6evap dahi verilmedi. 'a%#>li kendi men,aatine uygun g:rd!)!
siyaseti devam ettirdi. *imal &a,kas murahhaslar#
' D9A )arton >o2 '%C2
/2D
ile, 'atum=da 2 Ga$iran 8-3-29 tarihinde %irde <dostluk< anla"mas#
im$aland#.= 'u anla"ma gere)in6eJ !rk h!k!meti, <*imal &a,kas
Rumhuriyeti<ne asker yard#mda %ulunmay# ve d#" tehlikelerden 8yani Rus
&a$aklar# ve 'ol"eviklerden9 korumay# !$erine alm#"t#. Nitekim, <*imal
&a,kas Rumhuriyeti< te"ekk!l!nden hemen sonra, &a$aklar ve 'ol"eviklerin
h!6umuna u)rad#.
Qukar#da da %elirtildi)i gi%i Vladikavka$ "ehri &#$#llar#n eline ge(ti ve
<*imal &a,kas Rumhuriyeti< merke$inin Nasran kasa%as#na nakletmek
me6%uriyeti has#l oldu. Cakat / A)ustos 8-3-29 tarihinde *imal &a,kas
kuvvetleri kar"# taarru$a ge(erek, 'ol"eviklerle -5 g!n "iddetle (arp#"t#ktan
sonra Vladikavka$=# geri ald#lar. Aama,ih %u de,a tehlike %a"ka %ir y:nden
kendini g:stermi"tiJ 1 A)ustos 8-3-29 tarihinde 'akN yan#ndan kalkarak,
*imale kendi kavimda"- lar# yan#na d:nmekte olan &a$ak Al%ay# 'i(erakov=un
kuvvetleri 8%unlar %ir m!ddetten%eri ?ran=da idiler ve ?ngili$lerin 'aku=ya
kar"# hareketleri m!nase%etiyle 'akN yan#na nakledilmi"lerdi9 Der%ent ve
Petrovsk "ehirlerini i"gal etmek suretiyle, <*imal &a,kas Rumhuriyeti< ni
g!neyden tehdit etmi"ti. 'u tehlikeli durum, ilerde de g:r!le6e)i ve(hile, an6ak
!rk kuvvetlerinin m!dahalesi ile %ertara, edilmi" ve <*imal &a,kas
Rumhuriyeti< ne %ir m!ddet daha ayakta kala%ilme imk>n# sa)lanm#"t#.
< F l v i y e - i s e l > s e < n i n 8 ! ( s a n 6 a ) # n 9 8 & a r s , A r d a h a n ,
' a t u m 9 A n a v a t a n a i l h a k #
'rest-Kitovsk muahedesinin <Flviye-i sel>se< 8!( san6a)a9=ye ait maddesi
8A!"terek muahede, madde /9 ":yle ,orm!le edilmi"tiJ <Rusya h!k!meti
Anadolu Vil>yet-i *arkiyesinin tahliyesi ve Devlet-i Aliyyei ;smaniyeye suret-i
munta$amada iadesinin temini i(in sar,-i mahasal mukadderat eyleye6ektir.
Ardahan, &ars ve 'atum San6aklar# dahi %il> i,ate-i vakit Rus asakiri
tara,#ndan tahliye edile6ektir. Rusya h!k!meti i"%u san6aklar#n hukuk-u
umumiye ve hukuku %eynedd!vel noktai na$ar#ndan iktisa% ede6ekleri hal-i
6edide m!dahale eylemeye6ek ve hsususiyle %unlar#n ahalisini i"%u hal-i 6edidi
m!6avir h!k!metler ve %etahsis Devlet-i Aliyyei ;smaniyye ile %ilitil>, tayini
hususunda muhtar %#raka6akt#r.<
' BkzK 7kler2
488
Qani %u anla"maya g:reJ Rusya, D:)u-Anadolu vil>yetlerinin en (a%uk
%ir "ekilde tahliyesini sa)lamak 8o%espe(it= skorey"ee o(i"- (eniye9 ve %unlar#n
d!$enli %ir halde !rkiye=ye iadesi yolunda elinden gelen her "eyi yapmay#
taahh!d ediyordu. Ayn# madde ileJ <Ardahan, &ars ve 'atum san6aklar#ndan
da hemen Rus askerlerinin tahliye edilmesi< kararla"t#r#lm#"t#. Aama,ih Rus-
Sovyet murahhaslar#n#n #srar# ile %u madde "u "ekilde i,ade edilmi"tiJ <Rusya
%u %:lgelerde devletler hukuku ve milletleraras# hukuk %ak#m#ndan tan$im
edile6ek yeniden te"kil>tland#rma i"ine kar#"maya6ak, ve kom"u devletlerle ve
%ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle yeni ni$am#n d!$enlenmesi 6iheti %u
%:lgede ya"ayan ahaliye %#rak#la6akt#r.<
'u suretle Ardahan, &ars ve 'atum san6aklar#n#n do)rudan do)ruya
Rusya=dan ayr#lmas# ve hemen !rkiye=ye ilhak# hakk#nda %u maddede hi(%ir
h!k!m yoktu. Cakat %u madde asl#nda %u !( san6a)#n yine de !rkiye=ye
ilhak# demekti. Nitekim, Sovyet D#"i"leri muavini 7i(erin 8esas komiser hal>
rotskiy idi9 -/ Aart -3-2 tarihinde, IV. Sovyetler &ongresi hu$urunda
<'rest-Kitovsk 'ar#"#< hakk#nda i$ahat verirken, Ardahan, &ars ve 'atum=a
ait maddenin, <ilhak#n< 8anneksiya9 kapal# %ir tar$da i,adesinden %a"ka %ir
"ey olmad#)#n#< %elirtmi"ti. Qani, Sovyet Rusya, asl#nda %uralar#n !rkiye=ye
terkini ka%ul etmi"ti. &arar#n %u tar$da i,ade edilmesi, $ahiren, Sovyet
murahhas heyetinin #srarla !$erinde durduklar# <Rusya i(indeki 8ve hatt>
Ruslar veya Almanlar#n i"gali alt#ndaki yerlerde dahi9 kendi mukadderat#n#
kendilerinin tayin hakk#< 8auto- disposition, auto-determination9na %ir nevi
tavi$ mahiyetinde idi. 'una uyularak %u !( san6akta ahali aras#nda yap#la6ak
<re,erandum< 8ple%is6it9 ile yerli ahali, !rkiye=ye mi ilhak edilmek veya
%a"ka %ir tar$da idare mi istiye6e)ini kendisi tayin ve tes%it ede6ek ve %una
Rusya asla kar#"maya6akt#. An6ak %a"ta !rkiye ve di)er kom"ular
8P!r6!ler, Frmeniler ve gali%a ?ran kasdedilmi"ti9 %u ple%is6ite ne$aret
ede6eklerdi.
Qukar#da da %elirtildi)i gi%i, Ardahan, &ars ve 'atum hakk#ndaki talep,
Ruslara an6ak m!$akerelerin son sa,has#nda 8gali%a .5 *u%at -3-2 de9
Almanlar#n sunduklar# !ltimatoma il>veten ve onu taki%en, !rk heyeti
tara,#ndan %ir ek olarak :ne s!r!lm!"t!. 'rest- Kitovsk m!$akerelerinde
Sovyet murahhaslar# art#k her "eyi ka%ul etmek prensi%ini tes%it ettiklerinden,
!rk heyetinin %u tale%i de %a$# itira$ ve ihtira$ kay#tlarla, ka%ul edilmi"ti.
&arahan, daha 'rest-Kitovsk=ta iken, yukar#da s:ylendi)i ve(hile %u !(
san6a)#n ter
/23
kinin, Rusya i(in <elem veri6i %ir kay#p< oldu)unu, telgra,la <Aaverayi
&a,kas &omiserli)ine %ildirmi"ti. 7i(erin de, -/ Aart tarihindeki i$ahat#nda,
<Sovyet heyetinin %u tale%i protesto ile kar"#lanm#" oldu)unu< ayr#6a
%elirtmi"ti. 'u suretle, Sovyet-Rusya h!k!meti, te"ekk!l!n!n ta %a"lar#nda,
%u !( san6a)# <Rusya=n#n ayr#lma$ %ir par(as#< tel>kki etmi" ve %u
san6aklar#n !rkiye=ye iadesine g:t!re6ek h!km! an6ak $or alt#nda ka%ul
etti)ini daima %elirtmi"ti.
Auahedenin IV
D
. maddesinde, Rus askerlerinin %u !( san6aktan <hemen
(ekilip gitmeleri gerekti)i< ya$#l# iken, %unun $aman# kat= olarak tes%it
edilmemi"ti. Maten, Rus k#talar# daha 'rest-Kitovsk %ar#"# im$alanmadan :n6e
Do)u-Anadolu=dan, &ars ve Ardahan %:lgelerinden (ekilip gitme)e
%a"lam#"lard#. Cakat onlar#n yerine, Ruslar tara,#ndan te"kil>tland#r#lan ve
sil>hland#r#lan Frmeni ve P!r6! %irlikleri konmu"lard#. 'u hususun !rk
heyeti tara,#ndan 'rest-Kitovsk=ta Sovyetler ne$dinde "iddetle protesto
edildi)ini yukar#da g:rm!"t!k.
Sovyet-Rus h!k!meti, 'rest-Kitovsk %ar#"#n# im$alayan ve muayyen
taahh!tlerini !$erine alm#" olan %ir h!k!met s#,atiyle, Do)u- Anadolu
vil>yetlerinin ve Flviye-i sel>se=nin tahliyesi yolunda Frmeni ve P!r6!
%irliklerine u,ak %ir %ask# yapm#" de)ildiB aksine, kendi siyas m!l>ha$alar# ile,
Frmenilerin !rkiye=ye ait sahada temelli olarak yerle"meleri ve kalmalar#n#
temin i(in %ir tak#m siyas ve asker ha$#rl#klar# ihmal etmemi"ti. Sovyet-
Rusya, yine, Do)u-Anadolu vil>yetlerinin d!$enli %ir halde iadesini taahh!t
etmi"ken, %una asla :nem vermemi" ve %uralarda %a"layan Frmeni me$alimini
durdurmak i(in en u,ak %ir te"e%%!se ge(memi"ti. 7!nk!, Rus k#talar# daha
(ekilip gitmeden :n6e, %unlar#n yerine gelen Frmeni %irlikleri ve Frmeni
(eteleri, yerli A!msl!an ahaliye kar"# m!thi" %ask# ve $ul!m yapma)a
%a"lam#"lar ve yukar#da da %elirtildi)i gi%i, Rus asker makamlar# %unlara
seyir6i kalm#"lard#. Fr$in6an=daki %!y!k 6ami Ruslar#n g:$leri :n!nde Frmeni
tedhi"(ileri tara,#ndan %om%a ile havaya u(urulmu"tu.
'u durum kar"#s#nda, %ahis konusu olan yerlerin !rk askerleri
tara,#ndan kurtar#lmaktan %a"ka %ir (aresi kalmad#)#n# ve ona g:re hareket
edildi)ini yukar#da g:rm!"t!k. 'u de,a, <Flviye-i sel>se<nin ayn# man$ara
ar$etti)i ve orada da Frmeni ve k#smen P!r6! %irliklerinin duruma h>kim
olmak istedikleri g:r!ld!)!nde, <Flviye-i sel>se< de Vehi% Pa"a=n#n emri ile
i"gal edilmi" ve -2DD-D2 s#n#r#na
C*H
ula"#ld#ktan mada, Ah#sha ve Ahalkelek nahiyeleri de !rkiye=ye kat#lm#"t#.
Aama,ih i" %ununla %itmi" de)ildiB 'rest-Kitovsk anla"mas#na g:re !(
san6akta %ir <ple%is6it< 8re,erandum9 yap#lmas# gerekiyordu. ?stan%ul=dan
al#nan emir !$erine !rk asker makamlar# %u re,eranduma ne$aret
ede6eklerdi. Frmeni ve P!r6! (etelerinin hareketlerini :nlemek maksadiyle !(
san6ak sahas#nda <:r, idare< il>n edildi. Dolay#siyle yerli idare asker
makamlar#n elinde idi. Vak#a / Ga$iran 8-3-29 da 'atum=da Frmenistan,
P!r6istan ve A$er%ay6an ile %ar#" muahedesi im$alanm#" ve normal
m!nase%etlere %a"lanm#"t#. Cakat %u mmtakalarda hal> %ir(ok (ete6i ve
%a"#%o" dola"anlar oldu)undan, asayi"in an6ak asker idare ile m!mk!n
ola6a)# a"ik>rd#. 'u "artlar alt#nda yap#la6ak %ir re,erandum, asl#nda 'rest-
Kitovsk %ar#"#nda tes%it edilen esaslara ayk#r# idiB (!nk! sade6e !rk
makamlar#n#n ne$areti alt#nda yap#lm#" oluyordu.
Ple%is6it ha$#rl#klar# Ga$iran ve emmu$ aylar#nda tamamlanm#"t#.
;ndoku$ ya"#n# %itiren erkekler oy sahi%i ola6aklard#. 'unlar#n listeleri, iddia
edildi)ine g:re, eski Rus kay#tlar#na g:re tan$im edilmi"tir. 'u hususta her
mahallenin m!messilleri tara,#ndan %ir $a%#t tutulmu"tur. Ple%is6it=i yapa6ak
komisyonlar da te"kil edilmi", <evet< ve <hay#r<# i,ade etmek !$ere iki renkli
pusula ha$#rlanm#" 8evet i(in %ir renk, hay#r i(in %a"ka %ir renk9 ve rey hakk#
olanlara da)#t#lm#"t# 8veya ha$#r %ulundurulmu"tu9. Pi$li oyla yap#lmas#
gereken %u ple%is6it, ta%i oradaki mev6ut "artlar ve imk>nlar i(inde i6ra
edilmi"ti. Ne$aret an6ak %ir tara,l# oldu)u i(in, her hangi %ir m!daheleye
imk>n verilmemi"ti. 'elirli %ir $aman i(inde i6ra edilen %u %le%is6itin neti6esi
A)ustos ay# i(inde il>n edildi. !rk resm makamlar#na g:re "u rakamlar
al#nm#"t#J
-
Ardahan san6a)#ndaJ ./- A!sl!man, .- Rum ve 5 Rus
Aolokan k:y! vard#B %unlar#n n!,usu 12 2D5 A!sl!man ve
-0 44D gayri m!slim olmak !$ere me6muuJ 25 224 ki"i idi. 'un
' Gariciye >azr Ahmed >esimF Beyin Btte#ik ve tara#sz Devlerler nezdindeki se#irlerine
sirkler, ' 7kim '*'8 tarih, umumF >o2 'HC*H, hususi >o2 'H%2 D9A G2T2 )arton '%C2 7leviye-i
sel"sede ahali hakknda mu#assal ra/or $istatistik bil0iler,A oralara 06nderilen Dahiliye >ezareti
mstear Busta#a Abdlhalik $sonralarK -#enda, Bey tara#ndan sunulmutur2 %C Temmuz '@@C
$'*'8,2 D9A G2 T2 )arton no2 'HH2 Ahmed >esimF Bey, !ovyetlerin %H 7yll '*'8 tarihli radio-
tele0ra#n cevab olarak D 7kim '*'8 tarihinde 06nderdii cevabi notasnda, bu 1 sancaktaki umumF
n#usun @'*,*%D kii olduunu ve bunlardan %+@,D*' kiinin de Bslmanlar tekil ettiini bildirmiti2
:zvestia $0azetesi, '' 7kim '*'8, $BkzK 7kler2,
/3-
lardan A!sl!man erkek n!,us, 50 21D ve gayri m!slim erkek n!,us da 1 30.
olup hepsi /. 2-3 ki"i idi. 'u son rakamdan .. 10/ ! oy sahi%i idi. 'unlardan
an6ak 0/ ki"i ;smanl# Devleti=ne ilhak#n aleyhine oy vermi"ler ve .. 144 ki"i
evet pusulas#n# kullanm#"lard#.
;ltu 7evresindeJ -/D k:y olup, %unun 1 s# Rum idi. A!sl!manlar
-2 .41, gayri m!slimler de -222 ki"i idi. Frkek n!,usJ A!sl!man 3 4D4,
gayri m!slim de 3.0 olup, hepsi 3330 ki"i idi. Se(im hakk#n# hai$ olan 0
.D3 ki"i hepsi itti,akla <evet< demi"ti.
&ars ':lgesine gelin6eJ ?sl>m ahali 10 ./2 ve gayri m!slim
-1D0 n!,us olup, hepsi 11 .35 ki"i idi. 'undan erkekler 55 441 A!sl!man,
2/4 gayri m!slim, hepsi 55 2/1 ki"i idi. Rey hakk# olanlarda -3 //1 ki"i
olup, %unlardan an6ak Aagar6#k-Aolo- kan k:y!ndeki D4 Rus (ekimser
kalm#"t#.
&a)#$manJ Nahiyesinde .2 5D. A!sl!man ve - -4D gayri m!slim
olup, .3 013 ki"i vard#. Frkek n!,us, A!sl!man -/ 14D ve 034 gayri
m!slim olup, me6muu -0 -3/ ki"i idi. Rey hakk# olanlar 2 -32 ki"i olup,
%unlardan an6ak 'a"k:y=de ve Gorasan=da ya"ayan -/4 Rum (ekismer
kalm#"lard#.
ArtvinJ (evresinin isl>m ahalisi 50 33. ve gayri m!slim
.-3/ olup, yekNnu 1/ 4.2 ki"i idiB %unun erkek n!,usu .D .2. ki"i
A!sl!man ve 5 005 gayri m!slim olup, hepsi, 54 205 ki"i idi, rey sahi%i de
-1 5-D ki"i idi. 'unlardan -1 543 <evet< ve 5 ki"i de <hay#r< pusulas#
kulland#.
'atumJ "ehrinde / 5-. ki"i rey hakk#n# hai$di 8erkek n!,us 3 1/1
ki"i9. 'unlardan . 113 ki"i <evet< ve -14 ki"i <hay#r< demi" ve -/25 ki"i
de (ekimser kalm#"t#.
Hmum neti6eye gelin6eJ 'u !( san6aktaki erkek n!,usun say#s#J -52 02.
A!sl!man ve .5 5.1 gayri A!slim olup, me6muu -1- 342 ki"i idi. ;y sahi%i
olanlarJ 2D 4/2 ki"i idi. 'unlardan 20 -.3 ki"i <evet<, //- ki"i <hay#r< demi" ve
-135 ki"i (ekimser kalm#"t#.
'u suretle yap#lan ple%is6it ?sl>m ahalinin kahir ekseriyet te"kil etmesi
hase%iyle, <Flviye-i sel>se<nin !rkiye=nin ilhak#na karar verilmi"tiB ayn#
neti6e, kom"ular, yani Frmeni, P!r6! ve ?ran m!messillerinin ha$#r
%ulunduklar# ve 'rest-Kitovsk muahedesi maddesinin har,iyen yerine
getirildi)i takdirde de de)i"meye6e)i muhakkakt#. 7!nk! !rk-lsl>m ahalisi
hi(%ir "!phe g:t!rme$ (o)unlukta idi ve kendilerinin !rk idaresinden %a"ka
%ir idare istemediklerinde en
/3.
u,ak %ir "!phe yoktu. Nitekim onlar %u ar$u ve a$imlerini oylar# Ge a(#k(a
i,ade ettiler.
Ple%is6it=in nas#l yap#ld#)#na ait ?stan%ul ga$etelerinde mu,assal %ilgi
verilmi" ve istatistikler de nakledilmi"ti. 'ilhassa Qunus Nadi 'ey=in
(#karma)a %a"lad#)# <Qeni P!n< ga$etesinin %u maksatla 'atum=a g:nderdi)i
husus muha%iri, A%d!la$i$ al>t tara,#ndan. <Fski hudutlar#m#$da %ir
6evelan< %a"l#)# ile ya$#lar (#km#" ve ple%is6it=in 'atum=da nas#l yap#ld#)#
ayr#6a %ildirilmi"ti.
-3-2 y#l# A)ustos=unun sonunda <Flviye-i sel>se<nin !rkiye- ye ilhak#n#
istemek, daha do)rusu tekemm!l ettirilmek !$ere %ir heyet ?stan%ul=a geldi.
'u m!nase%etle istan%ul ga$etelerinde, %a"ta <Qeni P!n< olmak !$ere 8NoJ -.
. Fyl!l -3-29, %ir(ok ya$# (#kt# ve anavatandan /4 y#l ayr# kalan %u
san6aklar#n yeniden anavatana geri al#nmas# olay#, istan%ul=da, ve umumiyetle
%!t!n yurtta %!y!k %ir memnuniyet uyand#rd#. 'rest-Kitovsk muahedesinin /.
maddesinde tes%it edilen h!k!mler, %u suretle yerine getirilmi", Ardahan,
&ars ve 'atum san6aklar# meselesi halledilmi", yani !rkiye=ye ilhak
olunmu"tu.=
Cakat %u ple%is6it %a"ta Frmeni, P!r6! ve onlar# taki%en Rus- Sovyet
mat%uat#nda, hatt> k#smen Alman mat%uat#nda, tenkitlere ve %a$# te,sirlere
yol a(t# ve iyi kar"#lanmad#. 'irkere, P!r6! h!k!meti %unu resmen protesto
etti ve neti6elerini tan#mad#)#n# %ildirdi. Frmeniler ise %u pel%is6it=in 'rest-
Kitovsk anla"mas#na tamamiyle ayk#r# oldu)unu iddia ettiler. 'u iddialara
g:re, !rkiye %u ple- %is6it=i kom"ular#na 8yani P!r6istan, Frmenistan ve
Iran9 ha%er vermeksi$in ve onlardan g:$6!ler istemeksi$in, tek %a"#na, %ir ta-
ra,l# olarak yapm#"t#rB %ir de %u ple%is6it :r, idarenin h!k!mleri alt#nda ve
asker %ask# ile i6ra edilmi"tirB ilhaka kar"# gelenler, g!ya tes%it edilerek,
taki%ata u)ram#"lard#r.
'!t!n %u ka%l yolsu$luklar hakk#nda, g!ya ple%is6it yap#ld#)# yerlerdeki
%a$# A!sl!man e"ra,#n 8%elki de A6arlardan, yani A!sl!man P!r6!lerden
ola6ak9 dahi "ik>yetleri Sovyet makamlar#n#n eline kadar ula"m#"t#r. Aama,ih
ilhak karar# tekemm!l edin6e, Sovyet h!k!meti sesini (#karmam#" ve %u
hususta Aoskova=daki !rk el(ili)ine her hangi %ir protestoda %ulunmam#"t#r.
Cakat !rk kuvvetlerinin 'aku=ya kar"# harekete ge(meleri ve -0 Fyl!l=de
'akN-
' Batum, )ars ve Ardahan sancaklarnn Devlet-i aliyyeye ilhakna ait ' Gatt-
Gmayun 8 Lilk '@@D $'(-%8 Austos '*'8, tarihli idi2 ? 0nk istanbul 0azeteleri2
/35
nun !rkler tara,#ndan i"gali !$erinedir ki, Sovyet h!k!meti !rkiye aleyhine
"iddetli ne"riyata giri"mi" v6 .4 Fyl!l -3-2 tarihinde %ir nota ile !rkiye=nin
'rest-Kitovsk %ar#"#n# protesto ederken, Ardahan, 'atum ve &ars
san6aklar#nda yap#lan ple%is6it m!nase%etiyle s:$de i"lenen yolsu$luklar
say#l#p d:k!lm!"t!.
;smanl# h!k!meti, P!r6! v6 Frmenilerin %u ka%l protestolar#na :nem
vermeksi$in %u san6aklar#n ilhak#n# tamamlad#B harpten sonra %!y!k
$ararlara, tahri%ata u)r#yan %u yerlerde nihayet normal hayat#n iadesi i(in
gereken ted%irler al#nd#, sivil memurlar tayin edildi. 'u ka%ilden olmak !$ere
'atum=a mutasarr#, olarak Remil 'ey 8sonrakiJ 'ilsel9 tayin edildi.
'atum=un durumu ayr#6a m!himdi. Ruslar tara,#ndan, &aradeni$=in en
iyi limanlar#ndan %iri haline getirilmi" olan %u g!$el "ehir, i,lis ve 'aku=ya
demiryolu ile %a)land#)# gi%i, 'akN petrollerinin %uraya <pip6-line<
8%orularla9 ak#t#lmas# iti%ariyle ayr#6a :nem ka$anm#"t#. Ahalisi %ak#m#ndan
%uras# art#k %ir !rk "ehri de)ildiB %ilhassa 'ol"evik ihtil>li ve &a,kas
6ephesinden Rus askerlerinin (ekili"i neti6esinde 'atum=da kala%al#k %ir Rus
kitlesi toplanm#"t#. P!r6!ler ise %uraya hak iddia ediyorlard#B (!nk! %uras#
P!r6istan=#n ekonomik hayat# v6 &aradeni$=deki limanlar# olmas# hase%iyle,
onlar i(in (ok m!him tel>kki ediliyordu. *ehrin (evresinde, %ir(o)u A!sl!man
olmak !$ere kala%al#k P!r6! ahali mev6uttu. Di)er yandan Aoskova
h!k!meti, 'atum=u <Rusya=n#n ayr#lma$ %ir par(as#< tel>kki etmekte ve ilk
,#rsatta %uray# yeniden ele ge(irmek istiye6e)inde hi(%ir "!phe yoktu. 'u
durum kar"#s#nda 'atum=un muha,a$as# !rk idaresi i(in, hakikaten %ir(ok
pro%lemlerle %a)l# g:r!lmekte idi.
'rest-Kitovsk %ar#"#n#n /. maddesi ile Ardahan, &ars ve 'atum san6aklar#
hakk#ndaki ,orm!l!n sade6e $evahiri kurtarmak i(in oldu)unu yukar#da
g:rm!"t!k. Sovyet h!k!metinin %uralar# ilele%et !rkiye=nin elinde %#rakmak
istemiye6e)i ta %a"tan %elli idi. Nitekim Sovyet h!k!meti, yukar#da $ikredilen
.4 Fyl!l -3-2 tarihli notas#nda <%urada yap#lan ple%is6iti< tan#mad#)# ve
pl6%is6it=in yenilenmesini istemi"ti. Ayn# g:r!" (ok sonralar#, -0 *u%at -3-3
tarihli Sovyet notas#nda, ;smanl# h!k!metine g:nderilen %ir muht#ra 8memo-
randum9 da tekrarlana6akt#r. Sonralar# Ankara h!k!meti ile yap#lan 'ar#"
m!$akerelerinde 'atum meselesi m!him %ir pa$arl#k konusu olmu" ve nihayet
%uran#n Sovyet-Rusya=ya %#rak#lmas# $arureti has#l oldu)unu ilerde g:re6e)i$.
C*C
+I
LR& DI* S?QASF? VF ;KAQKARI u r a n 6 # l # k
'!y!k Crans#$ ihtil>linin tesiriyle ;smanl# ?mparatorlu)unda ya"ayan
'alkan G#ristiyanlar#, yani S#rp ve Qunan 8onlar# taki%en (ok sonralar#9
'ulgarlar aras#nda %eliren milliyet(i hareketler h#$la geli"mi" ve Rusya ile
Avrupa devletlerinin ,il te"vik ve destekleri neti6esinde, Qunanl#lar ve S#rplar
istikl>llerini ka$anm#"lard#. Qunan, S#rp ve 'ulgar milliyet(ili)inin tepkisinden
%a"ka siyas ve asker he$imetlerinin tesisi ile ;smanl# !rkleri aras#nda da %u
6ereyan#n er ge( %a"laya6a)# muhakkakt#. Nitekim -342 deki <Pen( !rkler<
ink#l>%#ndan sonra %unun i(in elveri"li %ir $emin ha$#rlanm#" %ulunuyordu.
Aama,ih %unun k:kleri +I+. y!$y#l ortalar#na ve hatt> (ok daha :n6esine
kadar (#kmaktad#r.
-214 y#llar#ndan iti%aren dile getirilme)e %a"lanan <Vatan<, <Aillet< ve
<!rkistan< 8!rkiye anlam#nda9, ++. y!$y#l %a"lar#ndan iti%aren milliyet(i
8nasyonalist9 h!viyetini alm#" ve sonralar# <!rk(!l!k< ad# ile %ilinen
6ereyan#n meydana gelmesine yol a(m#"t#.
-
S!r=atle (:$!lme)e y!$ tutan
;smanl# ?mparatorlu)unu ayakta tuta%ilmek i(in yeni g:r!"ler ve prensiplerin
%ulunmas# "artt#. *imdiye kadar devletin temelini <;smanl# 6amias#< $ihniyeti
ve <?sl>m, dini< te"kil etmi"se, %undan %:yle %unlar#n k>,i gelmedi)i anla-
"#lma)a %a"lam#"t#. ;smanl# Devletinin m!da,aas#nda %elkemi)i va$i,esini
g:ren Anadolu ve Rumeli=nin esas halk#n#n, yani !rklerin, "uurlu %ir millet
halinde ve <!rk Ailliyet(ili)i< %ayra)# alt#nda sahneye (#kmas# gerekti)i
g:r!"! g!n ge(tik(e kuvvet %ulmu"tu.
' Jusu# Ak1ura, %)rk9)l)k. Trklk #ikri, Trk1lk cereyan, Trk ocaklar2
Turk Jl '*%8 $9stanbul, ss %8*-C((A Gseyin >amk ?rkun, %)rk9)l)4)n tarihi, Ankara
'*CC2 ;2 B i n o r s k y2 %!ranc,l,k 9sl"m An liklo/edisi2
/30
'u g:r!", yaln#$ !rkiye=de ya"ayan !rklerde de)il, !rkiye- nin
d#"#ndaki 8ve say#lar# !rkiye=deki !rklerden daha (ok olan ,akat t!rl!
isimler alt#nda %ilinen9 %ir(ok !rk men"eli kavmiler aras#nda %!y!k %ir
6ereyan haline gelmekte idi. Peni" manadaki <!rk(!l!k<, !rklerin eskiden
ya"ad#klar# sahan#n ad# ile %a)lanarak <uran6#l#k< ismi alt#nda %elirme)e
%a"lam#"t#. ?lk :n6e Aa6arlar tara,#ndan kullan#lan <uran6#l#k<, siyas
manasiyle <!rk men"eli %!t!n kavimlerin !rkiye=nin h>kimiyeti 8veya
himayesi9 alt#nda %irle"meleri ve siyas %ir %irlik kurmalar#< demekti. 'unun
di)er %ir ad# da <Pant!rki$m< olup <Panslavi$m< 8veya Pangermani$m9 in %ir
%en$eri idi. Siyas manada <Pan ura- ni$m< ?ngili$ler tara,#ndan kullan#lm#"
ve %ilhassa !rkiyenin har%e girmesini m!teakip %u ta%ir :nem ka$anm#"t#r.
!rklerin %ir tara,tan ?ran A$ar%ey6an#na giri"leri, &a,kaslarda, A!sl!man-
!rk kavimlerini dahi harekete ge(irmek ihtimalleri, ve nihayet %u 6er- yan#n
A,kanistan ve Gindistan#n &u$eyine kadar yay#lma ihtimal- leri-lngili$
<Intelligen6e Servi6e< dairesini !rk kavimleri ve !rkl!k 8Pan-uranism9
6ereyanlar# ile me"gul olmaya sevketmi"ti. 'unun i6a%# olarak ilgili
m!tahass#slar6a raporlar ha$#rland# ve %ast#r#larak ilgili makamlara da)#t#ld#.=
Siyas ve asker olaylar#n %ir%irini s!r=atle takip etti)i ++. y!$y#l#n
%a"lar#ndan iti%aren <!rk(!l!k< kolay6a <uran6#l#)a< g:t!re6ekti. 7!nk!
%u 6ereyan yaln#$ !rkiye=de de)il, Rusya !rkleri aras#nda da alm#"
y!r!m!"t!B !stelik !rkiye=nin &a,kas s#n#rlar#nda <!rk diyar#<
%ulunmakta idi. Asl#nda !rk(!l!k "uurlu olarak Rusya=daki !rkler
aras#nda %a"lam#"t#B %u g:r!"!n %a$# esaslar# &#r#ml# Paspral# ?smail 'ey
8-20---3-/9 tara,#ndan tes%it edilmi" v6 tat%ikine giri"ilmi"ti.
.
;nun tara,#ndan
-224 tarihlerinde ortaya at#lan, 8!rk kavimleri aras#nda9 <Dilde, ,ikirde ve
i"te %irlik< g:r!"!, Rusya=daki !rk kavimleri aras#nda s!r=atle yay#lm#"t#.
5
Rusya !rkleri aras#nda geli"en %u <!rk(!l!k< hadd-# $at#nda Rus Pans#la-
vi$minin %ir tepkisi idi. !rkiye=de de %una %en$er hareket, yine edipler ve
"airler, m!te,ekkirler ve >limler tara,#ndan dile getirilme)e %a"lam#"t#. *air
Aehmed Fmin 8Qurdakul9 %u hareketin ilk
' eporl on the Pan6%!ranian movement. ?ctober '*'+2 :ntelli0ence Burcau De/t o#
:n#ormation >o2 %2
% Ia#er !eyidahmed )nner, "aspral, smail #ey$ 9stanbul '*@C2
@ A2 Ararni i G2 Eabidllin, 59erki Panislamizma i Pant)rkizma v ossii $B2 '*@',A !er0e A2
Lenkovsky, Pan6%!rkism and slam in !ssia $Garvard Tniversity =ress '*DH,2
0-4
m!%e""irlerinden %iri idi. Cakat %u g:r!"! %ir me,kNre hali##e getirmek ve %ir
sistem haline sokmak yolunda %a"ard# ,aaliyet g:steren Miya P:kalp oldu.
<!rk(!l!)!n< "u>#ull! ve %!t!n !rk kavimlerini i(ine alan %!y!k %ir
6ereyan haline gelmesinde ise Rusyal# !rk ayd#nlar#n#n hissesi %!y!k
olmu"tur. Paspral# ismail 'ey ile %a"layan 6ereyan geni"lemi", &a$an,
A$er%ay6an ve !rkistan=a kadar yay#lm#"t#. Rusya=da Rus nasyonali$mi ve
"oveni$mi ve onu taki%en Panslavi$m 8ve neo-Panslavi$m9 hareketleri kuvvet
%uldu)u nis%ette, Rusya- daki !rk ayd#nlar# ve ileri g:r!"l! din adamlar#
<!rk(!l!k< ve hatt> <Pant!rki$m<i kendileri i(in k!lt!r ve siyas doktrin
olarak %enimsemek yoluna sapm#"lard#r. Alman ve ?talyan milliyet(ilerinin
tesiri ile de meydana gelen %u <!rk(!l!k-Ailliyet(ilik< hareketinde, tahsilini
!rkiye ve Cransa=da yapm#" olan 8aslen &a$an !rklerinden9 Qusu, Ak(ura
ile, tahsilini Rus mekteplerinde 8#% ,ak!ltesinde9 yapan A$er%ay6anl# Doktor
G!seyin$ade Ali 'eylerin %!y!k hi$metleri dokunmu"tur. Qine A$er%ay6anl#
A)ao)lu Ahmed 'ey=in 8tahsilini &a,kasta ve St. Peters%urg=da yapt#ktan
sonra, Paris=te okumu"tur9 %u yoldaki hi$metleri (ok :nemlidir. Rusya men"eli
%u !( $at#n, !rkiye=de yerle"tikten sonra, ya$#lar# ile ve kon,eranslar# ile
!rk(!l!k ,ikirlerinin yay#lmas# ve derinle"mesinde %!y!k hi$metleri
olmu"tur. Cakat %u 6ereyan#n %elli %ir sisteme konmas# ve %ir me,kNre haline
getirilmesi, muhakkak, ki Miya P:kalp sayesinde m!mk!n olmu"tur. <Qeni
Ae6mua< da ve %a$# di)er ne"riyatta (#kan ya$#lar ve %ilhassa %)rk9)l)4)n
7saslar, adl# eserde Miya P:kalp !rk(!l!)!n ne oldu)unu !rk ayd#nlar#na
tan#tm#"t#r.
Gamdullah Suphi 'ey 8anr#:ver9 tara,#ndan kurulan <!rk ;6aklar#<
ve %unun organ# olan <!rk Qurdu< me6muas# 8Qusu, Ak(ura 'ey tara,#ndan
-3-- de (#kar#lma)a %a"lam#"t#r9 !rk(!l!k me,kNresinin yay#lmas#nda
:nderlik rol!n! %!y!k %ir %a"ar# ile !$erine alm#"t#. <!rk Qurdu<nda d#"
memleketlerdeki ve %ilhassa Rusya=daki !rkler hakk#nda geni" %ilgiler
verilmek suretiyle, !rkiye ayd#nlar# %u konuda %ir(ok %ilgi sahi%i olmu"lard#.
ra%lus-u Parpte italya=ya kar"# har%in (#kmas# ile, Ailliyet(ilik ve !rk(!l!k
6ereyan# daha da kuvvet %uldu. -3--I -. y#llar#nda !rkiye=de her ayd#n art#k
<Ailliyet(i< ve %ir(o)u da <!rk ;6a)#< !yesi olmu"tu. <!rk(!l!k< en
:)!n!le6ek s#,atlardan say#lmakta idi. !rk(!l!k prensipleri <?ttihat ve
erakki Remiyeti<n6e de desteklendikten ve Miya P:kalp=in <Aerke$-i
Hmum<a$al#)#na al#nmas#ndan sonra,
/3D
%u g:r!" !rkiye h!k!metinin adet> resm %ir g:r!"! mahiyetini alm#"t#. 'u
durum ise !rk(!l!)!n %!s%!t!n kuvvetlenmesi ve tara,tarlar %ulmas#na yol
a(m#"t#r.
Fnver Pa"a ve onu taki%en al>t 'ey ile Galil 'ey8Aente"e9- ler gi%i,
?ttihat ve erakki=nin en m!mta$ simalar#n#n !rk(!l!)! %enimsemeleri ve
Fnver Pa"a=n#n (ok ge(meden <uran6#l#)#< d#" siyasette tat%ik yoluna girmesi
ile, %u 6ereyan %!s%!t!n :nem ka$and#. Rus ihtil>l, 7arl#k Rusyas#n#n
(:$!lme)e %a"lamas# gi%i %!y!k olaylar Fnver ve al>t Pa"alar ile %irlikte
%ir(ok !rk asker ve devlet adamlar#n# %u yola sevkederken, !rk mat%uat# ve
umum e,k>r#n#n %!y!k (o)unlu)u da %u siyaseti %enimsemi"ti.
<uran6#l#k< g:r!" ve inan6#n#n, yaln#$ Fnver ve al>t Pa"alarla <?ttihat
ve erakki Remiyeti< ileri gelenlerinin "ah#slar#na m!nhas#r olmad#)# da
a"ik>rd#. 'u devrin hemen hemen %!t!n tan#nm#" ya$arlar#, "airleri,
siyaset(ileri ve ga$ete6ileri de ayn# g:r!"! payla"makta idiler. Galide Fdip
8Ad#var9, Ymer Sey,ettin, A. Gikmet, Rel>l Sahir, Aka P!nd!$ ve Qakup
&adri v.%. gi%i devrin en tan#nm#" kalem sahipleri <!rk(!l!k< ve
<uran6#l#)#n< en hararetli m!da,ii idiler. Miya P:kalp ve &:pr!l!$ade
Aehmed Cuat !rk(!l!)!n ilm esaslar#n# i"lemekle me"guld!ler. Ne6ip As#m
'ey de !rk dili !$erinde ilm tedkikleriyle !rk k!lt!r!n!n en m!him
unsurunu ele alm#" %ulunuyordu. Aektep ve medrese tale%eleri, $a%itler ve
ayd#n $!mre, -3-/ de Rusya=ya kar"# %a"lanan %!y!k sava"a i"te %u
milliyet(ilik ve !rk(!l!k hatt> uran6#l#k me,kNreleri ve heye6an# i(inde
girmi" ve %!y!k me,kurenin ger(ekle"e6e)ine inanm#"t#.
Rusya=ya kar"# har%in %a"lamas# !$erine !rk mat%uat#nda Rus 7arl#)#
aleyhinde %ir(ok ya$#n#n (#kmas# ta%i idi. 'undan %a"ka, <?ttihat ve erakki
Remiyeti< tara,#ndan, -- &s#m -3-D tarihini ta"#yan %ir <%ildiri< 6emiyetin
%!t!n "u%elerine g:nderildi. 'u %ildiride "u 6!mleler vard#J <Vatan#m#$#n ve
milletimi$in mill idealleri %i$i Aosko, d!"man# imhaya davet etmektedirB
%:ylelikle 8Rusya=daki9 %!t!n #rkda"lar#m#$# i(ine alan, onlarla %irle"memi$e
imk>n vere6ek ta%i hudutlar#m#$ elde edilmi" ola6akt#r.=< Qani sava"#n gayesiJ
Rusya=daki <!rk karde"leri< kurtarmakt#B ta%i hudut olarak da her halde
&a,kas da)lar# silsilesi kasdedilmi"ti.
' E2U "schke, +er %!ranism!s der K!ngl)rken$ Die ;;elt des :slams2 Band %@ Ge#t ' ('l $Berlin
'*C', s2 '%2 $Tekin Al/-Boiz Iohen, %!rkism!s !nd Panl!rkism!s$ Vcimar '*'(, s2 (H ye istinaden,2
/32
Nitekim Fnver Pa"a, harp (#kar (#kma$ %u ideali ger(ekle"tirmek istemi"
ve mahut Sar#kam#" taarru$unu yapm#"t#. Sar#kam#" ,el>ketine ra)men, yine de
gerek Fnver Pa"a=n#n ve gerek ?ttihat ve erakki erk>n#ndan %ir(o)unun
<uran6d#k< emelleri hi(%ir suretle eksilmi" de)ildi. A!sait ,#rsat (#k#n6a
%unun derhal tat%ikine giri"ile6e)i muhakkakt#.
Fnver Pa"a Sar#kam#" taarru$una %a"larken, Ruslara kar"# &a,kaslarda
A!sl!man ve hatt> A!sl!man olmayan kavimlerin, mesel> P!r6!lerin,
ayaklana6aklar#na inand#rdm#" olmahd#r. Vaktiyle, !rk-Rus harplerinde
%:yle ayaklanmalar olurduB ,akat hepsi de kanl# %ir "ekilde Ruslar tara,#ndan
%ast#r#lm#" ve %undan ;smanl# !rk kuvvetlerine ,ayda dokunmam#"t#. -3-/
y#l# Fyl!l %a"lar#nda Keo &eresselid$e adl# %ir P!r6!n!n %a"kanl#)# alt#ndaki
<Aill P!r6! &omitesi< tara,#ndan !rk h!k!metine gi$li6e %ir m!ra6aat
yap#lm#" ve <A!stakil %ir P!r6istan=#n kurulmas# i(in yard#m istenmi"ti.
-
'u
yoldaki m!$akereler nihayet -1 Fyl!l -3-0 de %ir "ekle %a)lanm#"t#B P!r6!
%ey$adelerinden Peorg Aaka%elli, <S#n#rlar# da tes%it edilmek !$ere,<
m!stakil %ir P!r6istan< m kurulmas# hususunda Fnver Pa"a=n#n muva,akatini
alm#"t#.
Aama,ih har%in t> %a"lang#6#nda, !rk kuvvetlerinin P!r6!lerin
sahas#na girmesine ra)men, her hangi %ir ayaklanma g:r!lmediB sade6e
A6arlar, yani A!sl!man P!r6!ler, sil>ha sar#ld#lar ve ;ltu- Ardahan
(evresinde Ruslara kar"# "iddetle sava"t#lar. !rk ordusu (ekilirken,
A6arlardan 14 %in ki"i 8%u rakam %elki de m!%al>)al#d#r9 Ruslar#n intikam
almalar# korkusu ile, !rk topraklar#na s#)#nd#lar. !rk h!k!metinin ve
%ilhassa 'a"kumandanl#)#n <!rk(!< ve <uran6#< 8ve di)er y:nden de
Panisl>mist9 siyaseti, her "eyden :n6e Rusya=daki !rk ve A!sl!man
kavimlerin i" %irli)ine dayana6akt#. Fn %a"ta A$eriler gelmekte idiler.
A$er%ay6an !rklerine kar"# ya- k#nhk, !rkiye=de har%in %a"lamas#ndan (ok
evvel %elirmi"ti. A$er%ay6anl# %ir(ok !rk ?stan%ul=da ve di)er "ehirlerde
yerle"mi"tiB G!seyin$ade Ali 'ey, A)ao)lu Ahmed 'ey ve %a"ka kimselerin
ya$#lar# ve kon,eranslar# sayesinde, !rkiy
r
eli ayd#nlar ve h!k!met
mah,illerinde A$er karde"lere kar"# yak#nl#k hisleri kuvvet %ulmu"tu. Ayn#
$amanda ?ran A$er%ay6am ile de ilgi %a"lam#"t#B -341 da ?ran ?htil>li s#ras#nda
e%ri$=de %ulunan Ymer Na6i 'ey, %u hareketi yak#ndan takip etmek ,#rsat#m
da %ulmu"tu. 'u de,a Airalay Ymer Na6i 'ey, Fnver Pa"a tara,#ndan A$eri
!rkleri ile m!nase%et kur
' E2 U"schke, ayn makale, s2 '@2
/33
mak ve onlar# te"kil>tland#rmak i"ine memur edHdi. -/ ;6ak -3-0 tarihinde
Ymer Na6i 'ey=in kumandas#ndaki %irlikler e%ri$=i i"gal ettiler ve orada %ir
m!ddet kald#lar. 'u s#ralarda ?ran A$er%ay(an# ve Do)u &a,kaslarda, Ruslara
kar"# ayaklanmalar %a"lad#B hareketin merke$i Pen6e 8Qeli$avetopol9 idi.
Pen6e=de <D#,ai< ad# ile %ir gi$li te"kil>t vard#.
-
'u te"kil>t#n m!messili
olarak, -3-0 y#l# *u%at=#nda, Fmir Arslan Gan Goyski ad#nda %iri Fr$urum=a
gelerek, !rk makamlar# ile temasta %ulundu. &endisi tara,#ndan yap#lan
tekli,e g:re &a,kaslarda, %ir(ok milleti i(ine alan svi(revari m!stakil %ir
devlet kurulmas# m!mk!n ola6akt#. Fnver Pa"a %u g:r!"! muva,#k %uldu. 'u
suretle, &a,kaslarda, !rkiye ile Rusya aras#nda %!y!k %ir tampon devlet
kurulmas# g:r!"! ortaya at#lm#"t#. Cakat !rk ordusunun Ruslar kar"#s#nda
m!temadi ma)lu%iyetleri, %:yle %ir proSenin ger(ekle"mesini %oyuna
ge6iktirmekte idi.
Fnver Pa"a=n#n &a,kaslardaki 7erke$lerin ayakland#r#lmas# i"i ile de
yak#ndan ilgilendi)i %iliniyor. Daha -3-/ y#l# A)ustos=unda, Fnver Pa"a=n#n
te"viki ile 87erke$9 A!"ir Cuat Pa"a, 7erke$leri Ruslara kar"#
ayakland#ra%ile6e)ini ummu"tu. A!"ir Cuat Pa"a, Garp %a"lad#ktan sonra
!rkiye=de ya"ayan &a,kas ve Da)#stanl# %a$# m!mta$ ki"ilerden <!rk S#hh
Aisyonu< ad# alt#nda %ir &a,kas komitesi kurmu"tu. 'u komite &a,kaslarda,
%irka( muhtar !lkeden m!te"ekkil %ir devlet te"kilini ve %unun %a"#na da %ir
;smanl# prensinin ge(irilmesini dahi tasarlam#"t#.
'ir de Do)u &a,kaslarda Ruslara kar"# %ir isyan (#kardmas# da
d!"!n!lm!"t!. ':yle %ir ayaklanman#n ?ran !$erinden A,ganistan ve hatt>
Gindistan=a kadar yayda%ile6e)i umuluyordu. 'ilhassa ?ran, A,ganistan ve
Gindistan ayaklanmalar#na Fnver Pa"a :nem vermi" vg -3-0 y#l# sonunda %u
yolda ,aaliyette %ulunmak !$ere %a$# ha$#rl#klar dahi yap#lm#"!. ?ran=daki
hareketi Alman $a%itlerinden von der Polt$ idare ede6ek, A,ganistan=daki
hareketin %a"#na da G!seyin Rau, 'ey ge(e6ekti. Fnver Pa"a=n#n %u tasardan,
adet> kendisinin Aakedonyadaki Da)a (#k#"#, Sultan A%d!lhamid II.e meydan
okuyu"u ve muva,,ak olundu)u tar$#nda %ir hareket gi%i d!"!nm!" olmas#
m!mk!nd!r. Cakat %u yoldaki te"e%%!slerden hi(%ir neti6e al#namad# ve
Ruslar#n asker m!daheleleri ile durduruldu. 'unun !$erine G!seyin Rau,
'ey=in idaresindeki misyon 8heyet9 iran=dan geri d:nmek me6%uriyetinde
kald#. 'a"ar#s#$l#)#n en m!him >millerinden %iri de
' E2 Uschke, +er %!ranisrrm der K!ngt)rekn$ s2 'D2
044
A$eri !rklerinin hi(%ir asker ha$#rl#k ve te"kil>tlar# olmay#"# ve kendilerini
<kurtarma)a gelen< ;smanl# !rklerine her l#angi %ir yard#mda
%ulunmay#"lar#, yani sil>ha sar#lamay#"lar# idi.
Fnver Pa"a=mn ar$u etti)i ve ger(ekle"tirme)e (al#"t#)# <uran6#<
siyasetin muva,,ak ola%ilmesi i(in her "eyden :n6e 7arl#k Rusyas#nm %u
sava"ta yenilmesi ve (:$!lmesi gerekiyordu. Alman 6ephesindeki Ruslar#n
%!y!k he$imetleri !rkiye=de, Rusya=mn ma)lu%iyeti ve (:$!lmesi yolundaki
!mitleri art#rm#"t#. Cakat !rk asker kuvvetlerinin <Rusya=y# y#kmak<
hususunda hi(%ir "ey yapamaya6aklar# da t> har%in %a"#nda %elli olmu"tuB
an6ak &a,kas 6ephesinde kala%al#k Rus askerlerinin %a)l# kalmas#, Alman ve
Avusturya 6ephelerine Rus %ask#s#n#n veya mukavemetinin a$almas#na yard#m
ede6e)i muhakkakt#.
Ruslar Alman 6ephesinde -3-0 de %!y!k yenilgilere u)rad#lar. 'u
he$imetler neti6esinde Polonya sahas# Ruslar#n elinden (#kt#B &url>ndiya da
Almanlar#n eline ge(me)e %a"lad#. Rusya=n#n art#k %ir ma)lu%iyete do)ru
gitti)i anla"#lm#"t#. 'u durum kar"#s#nda Fnver Pa"a=n#n ve ka%inedeki di)er
$evat#n oldu)u gi%i %a$# kumandanlar#n da &a,kaslarda <uran6#l#k<
siyasetinin %ir m!ddet sonra ger(ekle"mesinin m!mk!n ola6a)#na inanm#"
olduklar# g:r!l!yordu. Almanlar#n -3-1 y#l#ndaki $a,erleri Fnver Pa"a=n#n %u
yoldaki !mitlerini %!s%!t!n kuvvetlendirdi. -3-0 Aart=#nda ingili$ ve Crans#$
donanmas#mn 7anakkale=yi ge(emeyi"leri ve Peli%olu yar#madas#na (#kar#lan
ingili$ -An$ak kuvvetlerinin kanl# sava"lardan sonra geri at#lmalar#
neti6esinde Rusya=ya &aradeni$ yolu ile m!tte,iklerinden asker yard#m
gelmeyin6e, Rusya tam %ir ma)lu%iyete gitmi" ve -3-D de ihtil>l patlak
vermi"ti. 'unun !$erine <uran6#l#k< siyasetinin 6idd olarak ele al#nmas# i(in
elveri"li "artlar has#l olmu" gi%i idi.
Rusya=ya kar"# harp %a"lad#ktan a$ soma, <Rusya=daki A!sl!man ve
!rk kavimlerinin, meden ve siyas haklar isteyi"lerinin< sesini d#" >leme
duyurmak maksadiyle, ?stan%ul=da %a$# ,aaliyetler yap#ld#. 'u maksatla, aslen
Rusya=l# olan ve %u s#ralarda !rkiye=de ya"ayan %a$# kimseler tara,#ndan
%irka( <dernek< kuruldu. 'unlardan %iri de <Rusya A!sl!manlar# !rk-
atar milletleri A!da,aayi Gukuk Remiyeti< idi.
-
Ad#ndan da g:r!ld!)!
!$ere %u Remiyet siyas mahiyette olup, Rusya=daki !rk as#ll# kavimlerin
siyas haklar#n# m!da,aa ede6ek ve %unlar#n elde edilmesine (ah"a6akt#.
' E2 U"schke, ayn yaz !2 '+2
(H'
'u <Remiyeti< kuranlar#n %a"#nda, yukar#da da %elirtildi)i !$ere, aslen
Rusya=l# 8&a$an=l#9 olup, k!(!k ya"#ndan %eri !rkiye=de %ulunan
8Gar%iye=den me$un olduktan sonra, Sultan A%d!lhamid II. tara,#ndan
ihtil>l6i hareketlerinden :t!r! Ci$an=a s!rg!ne g:nderilen ve oradan da
ka(arak Paris=e gittikten sonra, <Siyas 'ilgiler Aekte%i<nde 8F6ole des
S6ien6es PolitiTues9 tarih tahsili yapm#" olan9 Qusu, Ak(ura 'ey ile
A$er%ay6anh Doktor G!seyin$ade Ali 'ey %ulunuyorlard#. Ger ikisinin de
<!rk(!l!k< hareketlerinde %!y!k hi$metleri dokundu)unu g:rm!"t!k.
&a,kasyal# ulemadan olduklar# anla"#lan Auhammed Fsad Fsseli%$ade ile
Aukimeddin 'eyt"au da %u 6emiyete dahildiler. Adlar# ge(en %u d:rt ki"iden
m!rekkep %ir heyet, -3-0 y#l# sonlar#nda, Rusya A!sl!manlar#n#n hukukunu
m!da,aa ve %unlar# Aerke$ Avrupa Devletleri h!k!met erk>n#na anlatmak
maksadiyle, istan%ul=dan Avrupa=ya hareket ettiler.
-
Geyet, :n6e 'udape"te=ye
oradan da Viyana, 'erlin ve isvi(re=ye gide6ekti. 'u seyahatin !rk
h!k!metin6e tasvip ve hatt> te"vik edildi)i ve masra,lar#n#n da h!k!met(e
kar"#land#)# muhakkakt#r.
<&omite= ad#na, Qusu, Ak(ura ve G!seyin$ade Ali 'ey tara,#ndan teli,
edilen ve <Rusya A!sl!manlar#n#n alepleri< ad#n# ta"#yan %ir risale,
'udape"te=de Alman6a olarak %ast#r#lm#"t# 8-3-09.
.
'ir muht#ra
8memorandum9 mahiyetini ta"#yan %u risale, devlet adamlar# ve ileri gelen
"ahsiyetlere ve isvi(re=deki Rus sosyalist liderlerine sunula6akt#. Auht#radaJ
Rusya A!sl!manlar# 8!rk- atarlar9 hakk#nda k#sa6a %ilgi ve istatistik
malumat verildikten sonra, %u kavimlerin siyas ve meden haklar#n#n
tan#nmas# gerekti)i !$erinde durulmu"tu. Siyas haklar ,asl#ndaJ 'uhara ve
Give Ganl#klar#n#n h!k!mranl#k haklar#n#n geni"letilmesi, &a$an Ganl#)#n#n
ihyas#, Volga 8idil9 nehrinin tara,s#$ %ir hale konmas# ve ;smanl# himayesinde
olmak !$ere <&#r#m Ganl#)#<nm da 6anland#r#lmas# gi%i dikkat (eki6i
maddeler vard#. Rusya A!sl!manlar# &omitesi Aa6ar 'a"vekili &ont issa
tara,#ndan (ok iyi %ir "ekilde ka%ul edilmi" ve %u m!nase%etle %a$#
konu"malar 6ereyan etmi"ti. 'ilindi)i gi%i Aa6arlar <uran6#l#kla< ayr#6a
ilgileniyorlard# ve hatt> %ir <uran< 6emiyeti kurulmu"tu ve Aa6ar devlet
adamlar# %u meseleye ehemmiyet veriyorlard#. 'udape"te=de siyaset
adamlar#ndan %a"ka, Lniversite pro,es:leri ile de temas ettikleri %iliniyor. 'u
m!nase%etle Aa6ar ga$etelerinde %a$# ya$#lar da (#km#" olmal#d#r.
' E2 U"schke, ayn y2 s2 @@ ve devaml2
% Aktsc'hura olu Uussu#2 +ie gegen,vaertige &age der mohammedanischen %!rko6%atare,,
!sslands !nd ihre #estre*!ngen. Merd2 ;;yss ;erla0, Bern '*'D, '% ss2
(H%
'udape"te=den Viyana=ya ge(en heyet, orada da 'a"vekil ve D#" ?"leri
na$#r# tara,#ndan ka%ul edildi. Avusturya devlet adamlar#na da ayn# mealde
muht#ra sunuldu ve kendilerinden %u hususta m!$aheret istendi. 'undan sonra
'erlin=e gidilmi" ve Alman makamlar# ile temasa ge(ilmi"ti. Almanlar#n
ala6aklar# tav#r ayr#6a :nemli idi. Maten uran6#l#)#n 8veya Rusya
A!sl!manlar#n#n meden ve siyas haklar#n#n elde edilmesinin9 an6ak
Almanya=n#n m!$ahereti ile m!mk!n ola6a)# a"ik>rd#. Dolay#siyle %u meseleye
Almanlar#n dikkat na$arlar#n# (ekmek, Alman 'a"vekili ve daha $iyade Alman
'a"kumandanl#)#n#n tasvi%ini almak, desteklerini temin etmek gerekmekte idi.
'erlin=de ve di)er "ehirlerde heyet a$alar# l!$umlu temaslar yapm#"lard#. ?lgili
makamlara ve "ahsiyetlere muht#ralar sunulmu"tu. Aama,ih %u hususlarda
te,erruat %ilinmiyor.
<Rusya A!sl!manlar# !rk-atar Ailletlerinin A!da,aayi Gukuk
Remiyetinin< as#l ,aaliyeti, tara,s#$ %ir !lke olan ?svi(re=de yap#lmas#
gerekiyordu. Nitekim heyet %uraya da gelmi" ye %a$# temaslarda %ulunmu"tu.
?svi(re=de %ir(ok !rk tale%esi tahsilde %ulundu)u 6ihetle, %u temaslar#n
kolayl#kla yap#ld#)# anla"#l#yor. -3-1 y#l# Ga$iran .D-.3 tarihlerinde
Kausanne=da <Rusya=daki a$#nl#kta olan 8ve e$ilen9 milletlerin %ir kongresi<
toplanm#"t#. Qusu, Ak(ura ve G!seyin$ade Ali 'ey=in %u kongreye kat#ld#klar#
anla"#l#yor. &ongre a$alar#na da)#tmak ve gerekli kimselere de verilmek !$ere
Qusu, Ak(ura 'ey tara,#ndan, daha :n6e 'ern=de 8-3-19 <Rusya=daki A!s-
l!man !rk-atarlarm %ug!nk! durumu ve onlar#n ama(lar#< %a"l#)# ile
k!(!k %ir risale %ast#r#lm#"t#. Aama,ih %u risalede, yukar#da ad# ge(en
muht#radan ,arkl# olarak, <Rusya A!sl!manlar#n#n k!lt!r muhtariyetinden
%a"ka %ir istekleri %ulunmad#)#< ve sade6e kendi varl#klar#n#n muha,a$as# i(in
m!6adele ettikleri %elirtilmi"ti.
-
Siyas haklara dokunulmam#"t#. 'u de)i"iklik,
her halde "imdiye kadar Avrupa=da yap#lan temaslar#n tesiri ve %ilhassa Rus
sosyalistlerini !rk!tmemek endi"esinden ileri gelmi"ti.
?sv i(re=de %ir(ok Rus siyas m!lte6i ve ihtil>l6isi ya"amakta idi. 'ol"evik
Partisinin lideri Vladimir Hl=yanov 8Kenin9 ve arkada"lar#ndan %ir(o)u da
M!ri6h=te %ulunuyorlard#. Qusu, Ak(ura 'ey, yukar#da temas edildi)i !$ere,
re,akatinde ?svi(re=de tahsil yapan A$i$ 'ey ile %irlikte Kenin=i M!ri6h=te
$iyaret etmi" ve her halde
' Ayn y2 $J;nsche der Turko-Tataren ksmnda,K l,ie Turko-Tataren -usslands
vvollen nichts als kltrelle Autonomie, sie k"m/#en nur #r ilre 7Nistenz und hailen sich
dabei au# den 0esetzlichen ;;e0en2
045
%ast#rd#)# %ro"!r! de vermi"ti. P:r!"me esnas#nda Rusya=daki A!s-
l!manlar#n durumunun %ahis konusu oldu)u da muhakkakt#r. Kenin=in
kendilerini (ok iyi kar"#lad#)#, dikkatle dinledi)i %ilinmektedir. Aama,ih,
kendisinin %u hususta a(#k %ir g:r!"! olmad#)# ve umum mahiyetteki s:$lerle
yetindi)i anla"#l#yor.
'u <!rk-atar Geyeti< ?svi(re=den, ?ngiltere, Cransa ve di)er
memleketler h!k!metlerine de telgra,lar (ekerek, onlardan <Rusya
A!sl!manlar#n#n haklar#n#n tan#nmas#< ri6a edilmi"ti. Ayni ve(hile 3 Aay#s
-3-1 tarihinde, A%d!rre"id ?%rahim 8Re"id &ad#9 tara,#ndan, Sto6kholm=den
ayn# mealde, %a"kan Uilson=a %ir telgra, (ekildi)ine g:re,
-
demek ki, Re"id
&ad# da %u s#ralarda ?skandinavya=da siyas ,aaliyette %ulunuyordu. Di)er,
yandan A)ao)lu Ahmed 'ey, Qusu, Ak(ura- o)lu ve G!seyin$ade Ali 'eylerin
im$as# ile, -2 Aay#s -3-1 tarihinde 'a"kan Uilson=a ayn# mealde, yani <Rusya
A!sl!manlar#n#n haklar#n# m!da,aa ri6as#< ile %ir telgra, daha (ekilmi"ti. 'u
telgra,larda, <Rusya A!sl!man !rk-atar kavimlerinin siyas ve meden
haklar#n#n tan#nmas#< istenmi"ti.
Aama,ih Amerika 'irle"ik Devletleri 'a"kan# VVilson=a %u yoldaki
m!ra6aatlardan hi(%ir "ey %ekleneme$di. 'ir kere kendisi Rusya
A!sl!manlar# hakk#nda %ir "ey %ilmedi)i gi%i, <!rk< ve <A!sl!man<
adlar#n#n dahi kendisine ,ena tesir yapa6a)# muhakkakt#. 7!nk! !rkler
tara,#ndan Frmenilere yap#ld#)# iddia edilen me$alim ve katliam hakk#ndaki
propagandalarla kulaklar# dolu idi. Dolay#siyle kendisinden A!sl!manlara
kar"# her hangi %ir destek istenmesi onu %!s%!t!n !rk!te%ilirdi. <atar< ad#
ona tarihte $ul!m yapan %ir kavmi hat#rlatmakta idi. 'a"kan Uilson=un %una
muka%il <ma$lum< Slav kavimlerine, %ilhassa 7ek ve Slovaklara kar"# $aa,
dere6esinde sempatisi vard#. 7!nk! 7ek ve Slovaklar#n :nderleri Pro,es:r
Aassaryk ve 'ene", 'a"kan VVilson=u yak#ndan tan#yorlar ve kendi
milletlerinin Alman 8Avusturya9 tahakk!m!nden kurtar#lmas# yolunda
Amerikan Rumhur%a"kan#ndan m!$aheretini temin etmi"lerdi. Gal%uki Uash-
ington=da, 'eya$ Saray=a n!,u$ ede%ile6ek her hangi %ir !rk veya atar
pro,es:r! veya devlet adam# mev6ut de)ildi. ; s#ralarda 'a"kan 8ve Pro,es:r9
Uilson=un (evresinde !rk as#ll# kimseler %ulunsa idi, %elki de %u telgra,lar#n
tesiri %ir dere6eye kadar g:r!l!rd!. Aama,ih %u ihtimal de (ok $ay#,t#, (!nk!
Amerika=n#n o s#ralarda Rusya ahvali ile ilgisi hemen hemen hi( yoktu.
' E2 U"schke, ayn yaz s2 '82
(HC
Aama,ih %u telgra,lar#n ve muht#ralar#n yine de %ir dere6eye kadar
tesiri oldu. ?lk de,a olmak !$ere Rusya A!sl!manlar#n#n sesleri d#" >leme de
duyurulmu"tu. Garp g!r!lt!leri aras#nda, vak#a %u $ay#, seslerin duyulmas#na
pek ihtimal verileme$diB %!y!k devletlerden hi( %iri, hatt> en yak#n ilgisi
olmas# gereken Almanya=n#n dahi, %u m!ra6aatlara :nem vermesi
%ekleneme$di. Dolay#siyle %unlardan %ir neti6e (#km#ya6a)# a"ik>rd#. Cakat %u
m!ra6aatlar yine de %ir yank# yapt#J Paris=te (#kan %!y!k ,rans#$ ga$etesi <Ke
emps< in -/ Arahk -3-0 tarihli n!shas#nda <Ao)ollar aras#nda< %a"l#kl# %ir
ya$#da 8M!ri6h men"eli ha%erler aras#nda9 <'udape"te=ye gelen !rk-atar
heyetinin temaslar# ve taleplerinden< %ahsedilmi"ti. <Ke emps<m %u ya$#s#
!$erine, Rus ?(i"leri ne$areti, H,a, *amara 8"imdiki &uy- %#"ev9 ve Astarhan
valiliklerine %irer sirk!ler 8te$kere9 g:ndererek, ad# ge(en %u %:lgelerden her
hangi %ir heyetin d#"ar#ya gidip gitmedi)inin tetkikini emretmi"ti. Vil>yet
makamlar#ndan al#nan 6evapta J ':yle %ir heyetin olsa olsa <Qusu, Ak(ura ve
!rkiye=de ya"ayan di)er %a$# $evattan te"ekk!l etmesi gerekti)i<
%ildirilmi"ti.
-
<Rusya A!sl!man !rk-atar kavimlerinin A!da,aayi hukuk
Remiyeti< ad#na Avrupa=ya giden heyetin seyahatinin ne kadar s!rd!)!
%ilinmiyor. Qusu, Ak(ura 'ey, %elki de <Gil>l-i Ahmer< tara,#ndan esirlerin
durumunu tetkik maksadiyle &openhag=a g:nderilmi" ve oralarda kalm#"t#.
Ae"hur seyyah ve <6emaat h>dimi< A%d!rre"id ?%rahim F,endi 8Re"id &ad#9
ise %u s#ralarda Almanya- ya esir d!"en Rusya !rklerinden 8&a$an !rkleri
ve 'a"kurtlardan9 ?ngili$ler ve i6a%#nda Ruslara kar"# da sava"mak !$ere
g:n!ll! k#talar#n te"kil>t# ile me"guld!. Nitekim a$ sonra %unlardan %ir ta%ur,
8Asya a%uru9 Irak6eph6sinde sava"mak !$ere !rkiye=ye gelmi"ti. 'u suretle
&a$an !rkleri, <!rk(!l!k< ve <?sl>m6#hklar#nJ< ,=il hareketleri ile de is%at
etmi"ler ve Irak 6ephesinde %ir(ok "ehit de vermi"lerdir.
-3-D Rus ?htil>li !rkiye=de sonsu$ %ir heye6an yaratt#. Nerede ise
kay%olma)a %a"layan !mitler tekrar 6anland#. !rk(! "air Aehmed Fmin
<?dil 'oyu<nun, <&a,kas ve !rkistan<#n kurtar#lmas#n# terenn!m etmekte
idi. ?stan%ul ve Anadolu ga$etelerinde Rusya=daki karde"lerden %ahseden
ya$#lar (#kmakta idi. Rus ihtil>li !$erine %u konular yeniden ele al#nd#.
a%iatiyle en (ok ilgi (eken konu, !rkiye=nin kap# kom"usu olan &a,kaslar ve
A$er%ay6an idi. -3-2 y#l# -. *u%at=#nda %a"layan <Do)u ?llerinin &urtar#l#"#<
ve %ilhassa <Flviye-i sel>se<nin Anavatana ilhak# daha da %!y!k %a"ar#lar#n
' A2 Araruni ve G2 Eabidullin, s2 (o&+2
040
m!Sde6isi gi%i ka%ul edilmekte idi. &urtardan ve ilhak olunan yerlere ?stan%ul
ga$eteleri tara,#ndan muha%irler g:nderilerek o yerlerin hususiyetleri
tan#t#lma)a %a"land#. Ahmed Rasim 'ey=in <esvir-i F,k>r< da -1 Ga$iran
8-3-29 dan iti%aren &a,kaslardan, 'atum=dan, P!r6!lerden %ahsetti)i seyahat
inti%alar#, okuyu6ular aras#nda %!y!k %ir heye6anla takip olunmakta idi.
Qukar#da da %elirtildi)i ve(hile Aay#s %a"lar#nda ?stan%ul=a Da)#stan
heyetinin geli"i de ?stan%ul ga$etelerinde %!y!k yank#lar yaratm#"t#.
?stan%ul=un d#"ardaki !rk ve ?sl>m >lemi i(in %ir dayanak noktas# oldu)u
sarahaten g:r!lmekte idi. 'ir de Rusya=n#n u$ak %ir k:"esi, t> ?dil-Hral
8&a$an9 !lkesini temsil eden !( ki"ilik %ir heyet Ga$iran ortalar#nda 8-3-29
?stan%ul=a geldi. 'u heyetin %a"#nda, &a$an=daki Gar% *ura=n#n ikin6i
%a"kan#, 7ar ordusu $a%itlerinden, ;sman ukum%et %ulunuyorduB di)er iki
!yesi de $a%itlerden Au$a,,erov ve Cuad adh %iri idi. ;sman ukum%et, mill
meseleler ve %ilhassa &a$an ilindeki 'ol"evik me$alimi dolay#siyle, Aoskova-
da Palip &emal 'ey ile temas etmi", sonra 'erlin=e gitmi"ti. 'erlin=de Alman
%a"kumandanl#)#na <?dil-Hral !lkesinde m!stakil %ir devlet< kurmak
hususunda mu,assal %ir rapor vermi" ve %unun ger(ekle"tirilmesinin Alman
asker yard#m# ile m!mk!n ola6a)#n# ar$etmi"ti. Aama,ih Almanlar %u mesele
ile ilgilenmediler. 'unun !$erine ;sman ukum%et ve arkada"lar# ?stan%ul=a
gittiler.
Nitekim Fnver ve al>t Pa"a=lar#n %u heyet ile yak#ndan ilgilendikleri
g:r!ld!. Geyet, .1 Ga$iran g!n! Fnver Pa"a tara,#ndan ka%ul edildiB %u
m!nase%etle dilekleri dinlendi, ve Rusya=daki ahval, %ilhassa 'ol"eviklerin
!rk-atar kavimlerine kar"# yapt#klar# me$alim ve siyasetleri etra,l#6a
anlat#ld#. Ger halde, !rkiye=nin Rusya A!sl!manlar# ile daha da yak#ndan
ilgilenmesi yolunda %a$# ri6a ve temennilerde %ulunuldu)u da muhakkakt#r.
Fnver Pa"a=n#n kendilerine neler s:yledi)i ve v>detti)i %ilinmiyor.
&a$an !rkleri 8veya *imal !rkleri9 heyetinin ?stan%ul=a geli"i
mat%uatta yine yank#lar yapt#B ga$ete6iler ;sman ukum%et ve arkada"lar# ile
g:r!"t!ler ve edindikleri %ilgileri ga$etelerde ne"rettiler. 'u ka%ilden olmak
!$ere <asvir-i F,k>r<da .1 Ga$iran 8-3-29 ve <annide 8ayn# tarihte9 <?dil-
Hral< !lkesinin %ir haritas# ile <Aill ve Aeden Auhtariyet< hakk#nda ya$#lar
(#kt# ve H,a=daki <Aill ldare<nin 'ol"evikler tara,#ndan nas#l da)#t#ld#)#
anlat#ld#. 'ir de Ataullah Ahund tara,#ndan Rusya=n#n i( ahvali hakk#nda %ir
seri ya$# ne"redildi. 'u suretle ?stan%ul ve Anadolu !rk ayd#nlar# &a$an
(HD
ilinde olu/-bitenler hakknda ksaca da olsa baz bil0i ve Bolevik idaresinin
mahiyetinin ne olduu hakknda bir #ikir edinmi oldular2
Ga$iran ortalar#nda 8-3-29 A$er%ay6an <Aill Ae6lis< reisi Resul$ade
Fmin 'ey Riyasetinde %ir heyet ?stan%ul=a geldi. Geyetin esas gayesi, 'akN=yu
&#$#llar#n elinden kurtarmak i(in asker yard#m istemekti. Nitekim %u hususta
Resul$ade Fmin 'ey tara,#ndan daha evvel resm m!ra6aat yap#lm#"t#.
'atum=da im$alanan 8/ Ga$iran -3-2 de9 !rk-A$er%ay6an muahedesinin IV.
maddesine g:reJ !rkiye, A$er%ay6an=a asker yard#mda %ulunmay# deruhte
etmi"ti. Resul$ade Fmin 'ey=in istan%ul=a gelmesi m!nase%etiyle <!rk
;6a)inda %!y!k %ir resm ka%ul yap#ld# ve <!rk(!l!k< ruhunda ate"li
nutuklar (ekildi. Resul$ade Fmin 'ey=in <A$eri gen(li)inin daima !rkiye ile
%era%er ola6a)#< hakk#ndaki %eyanat# s!rekli alk#"larla kar"#land#. Fnver
Pa"a=n#n A$er%ay6anl#lar#n dile)ini ka%ul etti)i ve 'aku=ya kar"# !rk asker
harek>t#n#n %a"lana6a)#na ait teminat verdi)i anla"#l#yor. Nitekim a$ sonra %u
hareketlere %a"lana6a)#n# g:re6e)i$. 'u suretle -3-2 y#l# Ga$iran ortalar# ve
emmu$ %a"lar#nda istan%ul=da ve %!t!n !rkiye=de <!rk(!l!k< ve hatt>
<uran6#l#k< havas# esmi" ve %u ruh en y!ksek merte%eyi %ulmu" gi%i idi.
?stan%ul !rk mat%uat# %u ruh haletini %ir(ok ya$#larla akset- tirmi"ti.
Gele &a,kaslarla m!nase%et ve A$er%ay6an konular# ga$etelerde s#k s#k
g:r!lme)e %a"lad#. Qunus Nadi 'ey- <asvir-i F,k>r< da 8 / emmu$ -3-29
<&a,kasya ve !rkiye< adh u$un %ir makale ya$arak, &a,kaslar#n !rkiye
i(in :nemini %elirtti. an#nm#" tarih(i ve ya$ar Ahmed Re,ik 'ey d6 'atum=a
%ir seyahat yapm#" v6 inti%alar#ni <anin< ga$etesinde %irka( makale ile
anlatm#"t# 8anin, -/ ve -3 Ga$iran -3-29. <anin< d6 .1 Ga$iran 8-3-29
tarihinde A$er%ay6an=a ait u$un %ir makale (#kt#. '!t!n %unlar !rk umum
e,k>r#n#n A$er%ay6an ve %ilhassa 'akN ile yak#ndan ilgilendi)ini g:stermekte
idi.
A$er%ay6an Devletinin istikl>lini il>n# 8.2 Aay#s -3-29 !rkiye
tara,#ndan hemen resmen tan#nm#", ve yukar#da anlat#ld#)# gi%i / Ga$iran=da
'atum=da iki devlet aras#nda %ir <dostluk muahedesi< im$alanm#"t#. A$ sonra
istan%ul=da A$er%ay6an Devletinin el(ili)i de tesis edildi. 'u suretle Rusya
!rkleri aras#nda istikl>lini il>n eden ilk !rk devleti A$er%ay6an olmu"tu. 'u
hususta en %!y!k rol! oynayan devletin !rkiye oldu)unu da yukar#da
g:rm!"t!k.
'atum m!$akereleri s#ras#nda &#r#m=dan Ra,er Seyidahmed 'ey
ra%$on=a gelmi"ti. 'u $at hen!$ gen( %ir ya"ta olmas#na ra)men &#r#m=da
ihtil>li m!teakip, %!y!k rol oynam#" ve &#r#m=da kurulmas# denenen %ir
<?sl>m G!k!meti<nin Gari6iye vekili olmu"tu. Ra,er Seyidahmet 'ey
ra%$on=dan istan%ul=a g:nderilmi" ve orada Fnver ve al>t Pa"alarla temas
ederek, &#r#m=daki <Isl>m-!rk< devletinin tan#nmas# ve yard#m edilmesi i(in
m!ra6aatta %ulunmu"tu. A$ sonra *imal &a,kas ahalisi tara,#ndan g:nderilen
%ir heyet de ayn# m!ra6aatta %ulundular. 'u suretle !rkiye, Rusya A!sl!man
!rklerinin en %!y!k h>misi rol!n! !$erine alm#" %ulunuyordu. Rusya
!rklerinden ve A!sl!manlardan gelen m!ra6aatlar, ora ahalisinin !rkiye=ye
kar"# %esledikleri %a)lar#n (ok kuvvetli oldu)unu g:sterdi)i gi%i, !rkiye=nin
,iilen asker yard#mda %ulunarak, istikl>llerini temine yard#m edilmesini de
istemekte idiler. !rk askerleri oralara n!,u$ ettikleri takdirde ora ahalisinin
ellerinde sil>hla !rk kuvvetlerine kat#la6aklar# da muhakkak gi%i g:r!nmekte
idi. 'u suretle, Fnver ve al>t Pa"alar#n ve !rkiye=de %ir(ok kimsenin
tasarlad#)# <uran6#l#)#n< tahakkuku i(in (ok m!sait %ir $emin ha$#rlanm#" ve
%unun tam $aman# da gelmi" gi%i idi.
!rkiye=nin %u yolda %a"ar# elde etmesi i(in, her "eyden :n6e 'aku=yu
A$er%ay6anl#lara iadesini temin etmek, *imal &a,kasl#lara da istedikleri
asker yard#m#, %ilhassa sil>h ve m!himmat g:ndermek l>$#m geliyordu.
'undan sonra, Ga$ar Deni$i=nin :tesindeki geni" !rk !lkeleri olan !rkistan
ile ilgilenmenin s#ras# gele6ektir. Aama,ih !rkiye=nin <uran6#l#k< siyaseti
dendi)i $aman daima "u 6ihet g:$ :n!nde tutulmal#d#rJ Fnver ve al>t Pa"alar
8ve di)er uran6#lar9, !rkiye=nin 'rest-Kitovsk 'ar#"# ile tes%it edilen, daha
do)rusu / Ga$iran -3-2 de 'atum=da P!r6istan, Frmenistan ve A$er%ay6an ile
akdedilen s#n#r#n :tesinde her hangi %ir ara$i ilhak#n# tasarlam#" de)illerdi.
An6ak &a,kaslarda ve m!mk!n ise daha :telerde !rkiye ile %a)l# 8veya
himayesinde9 m!st>kil Isl>m-!rk devletleri kurulmas# isteniyordu. 'ilhassa
&a,kaslarda %!y!k %ir <isl>m Devleti< meydana getirilirse, %:yle %ir Devlet
!rkiye ile Rusya aras#nda %ir tampon va$i,esini g:re6ek ve !rkiye Rus tehli-
kesinden korunmu" ola6akt#. <A!stakil %ir Hkrayna< n#n da ayn# va$i,eyi
g:re6e)ine inan#ld#)#n# yukar#da %elirtmi"tik. 'u suretle !rk devlet ri6ali ve
askerlerinin <uran6#l#klar#< asl#nda %ir ,!tuhat de)il, !rkiye=nin Rusya=dan
korunmas# ama6#n# ta"#makta idi.
Gar%e tekadd!m eden y#llardan (ok evvel istan%ul=da 'uhara,
Sem6rkand, Give ve hatt> Do)u !rkistan 8&a"g>r, Gotan ve Qar-
042
kent9 ile s#k# m!nase%etler tesis edilmi" ve oralardan istan%ul=a tale%eler
gelme)e %a"lam#"t#. 7ok say#da ha6#lar da istan%ul=dan ge(ip gitmekte ve (o)u
$aman istan%ul=da kalmakta idiler, istan%ul=da (oktan %eri %ir <'uhara
ekkesi< dahi vard#B %uras# !rkistanl#lar i(in %ir <Gan< 8;tel9 va$i,esini
g:rmekte idi. <!rk Qurdu<ndave %a$# ga$etelerde 8mesel> Ikdam=da9
!rkistan hakk#nda %ir(ok ya$# (#km#" ve <!rk(!l!k< me,kNresinin a"kent,
'uhara ve Semerkand=da dahi kuvvetle yay#ld#)# :)renilmi"ti, istan%ul=a gelen
!rkistanl# tale%elerin (oklu)u $aten %unun a(#k %ir delili idi. 'u suretle
!rkiye ile !rkistan aras#nda <k!lt!r %a)lar#< kurulmu" ve geli"mi" %ulu-
nuyordu. 'u %a)lar#n siyas mahiyet almas# i(in Rusya=da (#kan ihtil>lden %elki
,aydalanmak m!mk!n ola6akt#. Cakat %unun ger(ekle"mesi, yine de, ora
ahalisinin gayretlerine ve ka%iliyetlerine %a)l# idi. !rkiye onlara an6ak
:nderlik va$i,esini yapa%ilirdi.
!rklerin <uran6#< siyasetleri, yani &a,kaslara ve hatt> daha :teye
gitmek istemeleri Almanya=y# ,a$la ilgilendirmiyordu. Gatt> Alman
men,aatlar# %ak#m#ndan %u gidi" $ararl# dahi telakk edilmekte v6 dolay#siyle
!rklerin %u yolda ,a$la ileri gitmemeleri i(in ted%irler dahi d!"!n!lmekte
idi. Nitekim 'rest-Kitovsk m!$akereleri %a"larken, Alman Gari6iyesi ve
'a"kumandanl#)#, !rk heyetine daima itidal tavsiye etmi" ve <Flviye-i sel>se<
nin ilk %a"ta Ruslardan istenmesine dahi tara,tar olmam#"t#. An6ak
m!$akerelerin son sa,has#nda ve $aruret kar"#s#nda, Almanlar %u !( san6a)#n
!rkiye=ye ilhak#na muva,akat etmi"lerdi.
&a,kaslarda Almanlar#n, "!phesi$, kendi men,aatlerine uygun emelleri
vard#B %unlardan 6n m!himi, 'akN petrollerinden a$am dere6ede
,aydalanmak imk>nlar#n# sa)lamakt#. Dolay#siyle 'akN=nun tek %a"#na
!rklerin eline d!"mesi Alman %a"kumandanl#)# ve h!k!metin6e ar$u
edilmiyordu. Ahalisinin %!y!k (o)unlu)u !rk olan 'akN !rklerin eline
d!"e6ek olursa, petrollerin de kay#ts#$ "arts#$ !rkler tara,#ndan
kullan#la6a)#ndan korkuluyordu. 'unun i(indir ki, 'akN=nun !rkler
tara,#ndan i"galini :nlemek ve %una mani olmak maksadiyle Almanlar %a$#
ted%irlere %a"vurmu"lard#. Almanlar olsa olsa %uray# !rklerle %irlikte ele
ge(irmek istiye6eklerdi.
!rklerin &a,kaslarda yeg>ne h>kim duruma gelmeleri, Almanlar#n
&a,kas milletleri ile m!nase%etleri ve ekonomik ,aaliyetleri %ak#m#ndan da
$ararl# ola%ilirdi, i"te %u se%eplerden :t!r!d!r ki,
543
&a,kaslarda takip edile66k siyaset ve asker hareket y!$!nden !rklerle
Almanlar aras#nda anla"ma$l#klar (#kmas# pek m!mk!nd!.=
!rklerin g:$lerinin &a,kaslarda oldu)u, hatt> 'aku=yu %ile ele
ge(irmek istemeleri, yani <Pant!rkist< emelleri, Alman hari6iyesi ve
%a"kumandanl#)#n6a el%ette %iliniyordu. 'u de,a Rusya=daki ?htil>lden Fnver
Pa"a=n#n a$am dere6ede ,aydalanmak istiye6e)i de muhakkakt#. Almanlar
%unu da %iliyorlard#. 'atum=un !rkler tara,#ndan i"gali, Alman siyaset(ileri
ve askerleri tara,#ndan iyi kar"#lanmad#)# gi%i, P!r6istan istikl>lini il>n etti)i
$aman 8.1 Aay#s -3-29 yap#lan merasimde, i,lis=te y!ksek r!t%eli Alman
$a%itleri, g:steri"li %ir surette h>mi rol!n! oynamak istemi"lerdi.
.
Gatt>
'atum-i,lis demiryolu kamilen Alman k#talar# ve Alman personelinin
kontrol! alt#na konmu"tu. '!t!n %unlar !rklere kar"# hi( de dost(a %ir
hareket de)ildiB %ir m!tte,ikten %:yle "eyler %ekleneme$di. Cakat Almanlar
kendi men,aatlerini her"eyden !st!n g:rd!klerinden, P!r6istan=# kendi
himayeleri alt#na koymakla, ilerisi i(in &a,kaslarda n!,u$lar#n# garanti alt#na
koymak istemi"lerdi. Cakat Fnver Pa"a, Almanlara %akmaks#$#n 'akN ve
*imal &a,kas meselelerinde kendi siyasetini taki%e ve tat%ike kararl# idi. A$
sonra !rk asker harek>t#n#n %u istik>mette yap#lmas# i(in gerekli
ha$#rl#klara %a"lan#lm#"t#.
Almanlar, yaln#$ P!r6!lerle anla"makla yetinmediler. Gatt> !rk
h!k!metinin ha%eri olmaks#$#n, 'akN hususunda Sovyet-Rusya ile dahi
anla"ma $emini arad#lar ve %uldular. 'erlin=deki Rus-Sovyet %!y!kel(isi \o,,e,
'aku=ya ait endi"elerini, yani oran#n <!rk tehdidine maru$ kald#)#m< ve
%undan do)an neti6eleri Alman hari6iyesine anlatma)a (al#"m#"t#. \o,,e=ye
g:reJ !rkler 'akN !$erine y!r!ye6ek olurlarsa, iran=daki ingili$
kuvvetlerinin de oraya gele6ekleri ve $aptede6eklerini s:yl!yordu. 'akN
Sovyetlerin elinde kald#k(a, Almanlara istedikleri miktarda petrol 8ne,t9
verile6e)i de temin edilmi"ti. Almanlar#n $aten istedikleri de %u idi. Ga$iran
sonlan ve emmu$ %a"lar#nda Sovyetlerle Almanlar aras#nda %u hususta %ir
an
' Alman Dou ?rdular Bakumandan Bareal Gindenbur0'un 7rk"n Garbiye
-eisi ve Alman Ba )arar0"hnn en n#uzlu Eenerali olan Qudendor##, 7nver =aayaute-
addid de#a mracaatla )a#kaslarda, Brest-Qitovsk barnca tesbit edilen hattn Trk kuv-
vetleri tara#ndan 0e1ilmemesii tale/ etmiti2 Bu ie hatt" Gindenbur0 bizzat kart-
rlmt2 Buna ait ta#silatK Iari Bhlman, +as de!tsch6t)rkische VVa''en*)ndnis im Mell6
kriege $Qei/zi0 '*CH, ss '*8-%H%2 Makat 7nver =aa bunlara ehemmiyet vermedi ve yine
kendi bildiini okumaya devam etti2
% DBLE vesika '+%2 V2 72 D2 Alle and =2 Burato##, .a!casian #alllc'ields$ s2 CD8&CD*2
0-4
la"ma i(in $emin ha$#rland#. A!$akereler son "eklini al#n6aya kadar
A)ustos=un sonlar#n# %uldu. Nihayet .D A)ustos 8-3-29 tarihinde 'rest-Kitovsk
muahedesine ek %ir anla"ma 'erlin=de im$aland#.
'u ek anla"man#n -/. maddesine g:re 8!rk kuvvetlerinin9 &!r nehrini
a"mamalar#, yani A$er%ay6an sahas#na girmemeleri ve %u nehri ge(en
kuvvetler varsa onlar#n geri al#nmas# derpi" edilmi"ti. Qani Almanlar, %u
suretle, !rk kuvvetlerinin 'akN !$erine y!r!melerine mani ola6aklar#n#
taah!t etmi" %ulunuyorlard#. Maten !rklerin "imdiye kadar 'akN=ya kadar
gidemeyi"lerinin esas se%e%ini de Almanlar#n 'atum-i,lis-'akN
demiryolundan !rklere asker mal$eme ve askerlerin ge(irilmesine m!saade
vermeyi"leri te"kil etmi"ti. Perek emmu$ sonlar#nda ve gerekse 0 A)ustos=ta
!rk k#talar#n#n 'akN :n!nde %a"ar#s#$l#)a u)ramalar#, mal$eme nok-
sanl#)#ndan il6#i gelmi"ti. e%ri$ !$erinden yeter dere6ede mal$eme
getirildikten sonrad#r ki, !rk kuvvetleri, -/I-0 Fyl!l 8-3-29 tarihinde
'akN=yu ele ge(irme)e muva,,ak olmu"lard#.
Rusya=daki ?htil>lden ,aydalanarak, &#r#m, &a,kasya ve !rkistan=da
!rkiye=nin n!,u$unu sa)lamak ve hatt> !rkistan=#n !rkiye=ye ilhak#n#
temin i(in, -3-2 y#l# %a"#ndan iti%aren te"e%%!se ge(ildi)i anla"#l#yor. Palip
&emal 'ey, -3-2 y#l# %a"#nda Petrograd=da <Auhtelit &omisyon< da va$i,eli
iken, istan%ul=a ya$d#)# .- ;6ak -3-2 tarihli %ir mektu%unda <Rusya=da esir
%ulunan $a%itan-# ;sma- niyeden %a$#lar#n#n l#idemat# muhteli,ede istihdam
edilmek !$ere, &#r#m, &a,kasya, %ahusus !rkistan=da %#rak#lmas# hat#r#
a6i$aneme geliyor. 'unun ne de# e6ey6 kadar m!mk!n ve musi% ve m!essir
ola%ile6e)inin tayin ve takdiri h!k!met-i seniyenin karar# vuku,k>ranasine
ma##uttur< diye ya$m#"t#. Qani Rusya=daki !rk $a%itlerinden %ir k#sm#n#n
!rkistan=da %#rak#lmas# ve ala6aklar# direkti,lere g:re ,aaliyette %ulunmalar#
d!"!n!lme)e %a"lanm#"t#. Maten !rkistan=#n t!rl! yerlerinde esir $a%itlerden
%a$#lar# %u tarihlerde t!rl! va$i,eler alm#"lar ve %ilhassa maari, hi$metleri
g:rmekte idiler. Cakat %unlar# %elli %ir gaye etra,#nda toplaya6ak her hangi%ir
te"kil>t mev6ut de)ildi. *imdi s#ra %:yle %ir te"kil>t#n kurulmas#na gelmi"
gi%iydi.
-3-D Rus ihtil>linden a$ sonra %u meselenin, h!k!met, daha do)rusu
ittihat ve erakki C#rkas# Aerke$ te"kil>t# tara,#ndan ele al#nd#)# anla"#l#yor.
?lk hede,, A$er%ay6an ve umumiyetle &a,kaslarda !rkiye lehine ,aaliyette
%uluna6ak te"kil>t#n kurulmas# idi. 'u
t Betni D;= '2, vesika @'*, ss CC@&C2
(''
maksatla %ir <?ttihat ve erakki C#rkasinm <&a,kas *u%esi< kurulmu" ve
%unun %a"#na da Gasan Ru"en 'ey getirilmi"ti. Gasan Ru"en 'ey yaln#$
A$er%ay6an=da de)il !rkistan=daki ,aaliyeti de idare ede6ekti. 'u maksatla
kendisinin -3-2 Aart=#nda 8%elki de daha evvel9 'aku=ya g:nderildi)i
anla"#l#yor. <!rkiye N!mayendesi< 8A!messili9 s#,atiyle Gasan Ru"en 'ey
derhal ,aaliyete ge(mi" ve 8gali%a $a%itlerden9 Aehmed Fmin F,endi=yi te"kil>t
kurmak !$ere !rkistan=a 8her halde a"kent=e9 g:ndermi"ti.
Aehmed Fmin F,endi=nin a"kent=e var#r varma$ !rkistan
milliyet(ileri ile temasa ge(ti)i ve hemen te"kil>t kurma)a %a"lad#)#
anla"#l#yor. 'unun neti6esi olarak, !rkistanl#lardan %ir gurup, mill
te"kil>tlar#n# kurmak ve !rkistan=da idareyi ele almak i(in !rkiye=den
yard#m istemek maksad#yle A%id6an F,endi adh %ir $at#, 'aku=ya, Gasan
Ru"en 'eye g:ndermi"lerdi. A%id6an 8Aahmud9 F,endi tara,#ndan, Gasan
Ru"en 'eye sunulan ve yard#m istenmesine ait olan <ar$uhal< 3 ;6ak -3-2
tarihini ta"#maktad#r ve aynen ":yledirJ
<!rkiye n!mayendesi Gasan Ru"en 'eye,endiye,
!rkistan umur-u dahiliyesinin #slah# ve mill %ir kuvvet te"kili
i(in !rkiye=nin muktedir adamlar#na "iddetli ihtiya6#m#$ vard#r. ara,-#
>lilerinden !rkistan=a g:nderilmi" olan Aehmed Fmin F,endinin
del>leti ile M>t-# >lini$den talimat ve adam almak i(in !rkistan
n!mayendesi s#,atiyle %endeni$ !rkistanl# milletda"larm#$ tara,#ndan
'aku=ya geldim. K!t,en Gi- l>,et-i k!%ran#n siyasetine ve milletimi$in
men,aat#na muva,#k programlar ve %!t!n i"lerimi$i g:re6ek adamlar
vermeni$i ri6a eylerim e,endim.
3 Qanuar -3-2 !rkistan n!mayendesi
<'al>daki ar$uhal ayniyle ayr#6a muharrer ve m!m$a %ana
yeti"tiJ !rkiye n!mayendesi Gasan Ru"en<.
-
!rkiye=den adam ve yard#m isteyerek, muhakkak ki, !rkistan=dan
%a"ka m!ra6aatlar da yap#lm#" olmal#d#r. Ara"t#rmalar sonunda onlar#n da
meydana (#kar#la6a)# %eklene%ilir.
Gasan Ru"en 'ey tara,#ndan !rkistan n!mayendesi A%id6an
8Aahmud9 'ey=e hita%en ya$#lan ya$#dan anla"#ld#)#na g:re, !rkiye=nin
!rkistan=da tat%ik etmek istedi)i siyaseti ve ,aaliyeti ":yle tasarlar#n
' D9A G2 T2 )arton no '%C2 Bkz2 7kler2
0-.
m#"t#J Ru"en 'ey, !rkistan n!mayendesi A%id6an 'ey ile %irlikte
!rkistan=a, !rkiye m!messili 8n!mayendesi veya komiseri9 olarak eski
'ay%urt kaymakam# Qusu, Miya 'ey=i ve %ir miktar !rk $a%itini
g:ndere6ekti. ;nlar, !rkistan=a 8a"kent=e9 var#n6a hemen %ir <!rkistan
?ttihat ve erakki C#rkas#< kura6aklar ve !rkistan=#n !rkiye=ye %a)lanmas#
i(in hemen ,aaliyete giri"e6eklerdi. 'u maksatla !rkistanl# murahhaslardan
%ir heyet se(ile6ek ve %unlar, Qusu, Miya 'ey ile suretleri g:nderilen
protokol=e g:re, ma$%atalar tan$im ede66kler ve !rkistan=#n ;smanl#
Devleti=ne ilhak#n# ri6a i(in ?stan%ul=a gide6eklerdi. 'u heyetin 'akN=dan
?stan%ul=a kadar seyahatini da Ru"en 'ey !$erine al#yordu. ?lgili !rk devlet
adamlar#n#n %u s#ralarda !rkistan=#n her "eyden :n6e ?ngili$lerin eline
d!"mesine mani olmak ve !rkistan=daki mill ve asker te"kil>t# %u maksatla
geli"tirmek istedikleri anla"#l#yor. Dolay#siyle !rkistan=a g:nderile6ek !rk
memurlar# ve $a%itleri %ilhassa ?ngiltere aleyhinde ,aaliyette %uluna6aklard#.
'akN=daki !rkiye n!mayendesi Gasan Ru"en 'ey, !rkistan- dan gelen
%u m!ra6aat# (ok iyi kar"#lam#" ve hemen gerekli ted%irlere %a"vurmu"tu. ?lk
olarak, !rkistan=a %ir n!mayende 8m!messil9 g:nderilmesi i"ini ele alm#" ve o
s#ralarda 'akN=ya gelmi" olan eski 'ay%urt &aymakam# Qusu, Miya 'ey=i
<n!mayende< tayin etmi"ti. Qusu, Miya 'ey, anla"#lan, -3-1 y#l# %a"lar#nda
'ay%urt=ta Ruslara esir d!"m!" ve 'akN=nun kar"#s#ndaki Nargen adas#ndaki
esir kamp#na g:t!r!lm!"t!. -3-2 y#l# %a"#nda esir kamp#ndan ka(an Qusu,
Miya 'ey 'akN=ya gelmi" ve Gasan Ru"en 'ey ile %ulu"mu"tu. Ate"li %ir
<!rk(!< oldu)u anla"#lan ve esarette kald#)# $aman Rusya ve !rkistan
ahvali hakk#nda da %ilgi edinmi" olmas# l>$#m gelen %u eski kaymakam#n
!rkistan=da gerekli te"kil>t yapmas# i6a%ede6ekti. asar#ya g:re
!rkistan=da her "eyden :n6e asker te"kil>t ve mill kadrolar meydana
getirile6ekti. 'u maksatla oraya !rk $a%itleri ve sivillerden de muktedir
kimseler yollana6akt#. Ayn# $amanda !rkistan=da <?ttihat ve erakki
C#rkas#< "u%eleri kurula6ak ve oralardaki ,aaliyetler %u ,#rka tara,#ndan sevk
ve idare edile6ekti. !rkistan ahalisi tara,#ndan se(ilen m!messiller
<!rkistan=#n ;smanl# Devletine ilhak#n#< istemek !$ere ?stan%ul=a
gide6eklerdi. '!t!n %u hususlar 'akN=daki te"kil>t, yani Gasan Ru"en 'ey
tara,#ndan ida#e edile6ekti.
Nitekim Qusu, Miya 'ey ile %irlikte !rkistan=a gide6ek doku$ $a%it de
tes%it edilmi"ti. 'unlar#n adlar# da "unlard#J Ahmed o)lu Dervi" F,endi-
Q!$%a"#B Rasim o)lu Palip F,endi- Q!$%a"#B ?%rahim
E8;
o)lu G!seyin F,endi- A!l>$#m-# evvelB Galil &>mil o)lu Ne6ati F,endi-
A!l>$#m-# saniB 'ekir o)lu &as#m F,endi -A!l>$#m-# saniB ?smail o)lu
Ne6meddin F,endi- A!l>$#m-# evvel ve ;sman o)lu Ravit &em>l F,endi-
A!l>$#m-# evvel.
-
Aama,ih, !rkistan=a Qusu, Miya 'ey ile giden $a%itlerin
say#s#n#n doku$ de)il yirmi oldu)u %iliniyor. An6ak hepsinin adlar# tes%it
edilemiyor.
Qusu, Miya 'ey, gerekli talimat ve protokol suretlerini ald#ktan sonra,
yirmi $a%itin re,akatinde 'akN=dan &rasnovodsk=a gitmi" ve oradan da
a"kent=e varmak !$ere Semerkand=a kadar gelmi"ti.
.
Cakat %u s#ralarda
!rkistan=da durum (ok kar#"#kt#. 'ir kere a"kent- te ve (evresinde &#$#llar
idareyi ellerine alm#"lar ve !rkistan=#n di)er k#s#mlar#nda da kendi
h>kimiyetlerini yaymak !$ere ,aaliyete ge(mi"lerdi. 'u s#ralarda !rkistan=da
50-/4 %in kadar Rus askeri %ulunuyordu. 'unlar -3-1 &a$ak-&#rg#$lar
aras#nda (#kan %!y!k ayaklanmay# tedip i(in g:nderilmi"lerdi. -3-D ?htil>li
%a"lad#)# $aman, %u suretle !rkistanda %!y!k Rus kuvvetleri tah"id edilmi"
durumda idi. &#$#l propaganda %unlar aras#nda s!r=atle yay#lm#"t#. a"kent
demiryolunda da %inler6e Rus amelesi vard#B onlar da &#$#l propagandaya
kap#lm#"lard#. &#rg#$istan=daki Rus g:(menleri de 'ol"eviklerle i"%irli)i
yapmakta idiler. 'u suretle !rkistan=da Rus ad#na kim varsa hepsi de &#$#l
reSimi %enimsemi" gi%iydiler. Dolay#siyle !rkistan=daki A!sl!man ahalinin
%a"lad#)# milliyet(i hareketler %u Rus ve 'ol"evik k!tlesi tara,#ndan
%ast#r#lmak isteniyordu.
Nitekim *u%at %a"lar#nda 8-3-29 Gokand=a kar"# &#$#llar a"kent=ten
kuvvetler 6el%ederek, %!y!k harekete ge(tiler. D ve 2 *u%at 8-3-29 tarihlerinde
Gokand "ehri tam %ir tahri%at ve katliama u)rad#. <Gokand Ca6ias#< ad# ile
%ilinen %u vah"i6e hareket sonunda Gokand=- daki mill te"kil>t da)#ld#.
5
!rkistan=#n di)er "ehirlerinde de &#$#llar tara,#ndan insa,s#$6a %ask#nlar
yap#ld#. 'uhara ve Give Ganl#klar#nda da &#$#llar harekete ge(tiler. 'uhara
Fmrinin mutaass#p idaresine kar"# ileri ,ikirli 'uharal#lar da m!6adele
%ayra)#n# kald#rm#"lard#. 'ir de ?ran=#n ku$eyinden ?ngili$ler de Ae"hed ve
A"ka%ad
' G2 -uenF Beyden Trkistan nmayendesi Abidcan'a $Bak4, %( -eb2 ::2 '@@D
$8 5ubat '*'8,2 D9A G2 T2 )arton no '%C2 Leki ;elidi To0an'm eserinde zikredilen V#!6
g)nk) %)rkistan ve yak,n tarihi $9stanbul '*C%-C+, ss C@@, Trk ihtiyat zabitlerinden G-
seyin !u/hi, ml"zm sani !abir Ahmed ve !arn ismail Gakk Beylerin Trkistana yakn
esir kam/larndan 0eldikleri anlalyor2
% Jusu# Liya Beyin Eali/ )emalF Beye mektubu2 Takent 'D Gaziran '*'82 DtA G2 T2 )arton
'%C2 Bkz2 7kler2
@ '' 0azetesi, Boskva *&'% Bart '*'82
('C
!$erinden, !rkistan=a girmek !$ere idiler. ?"te %u kar#"#k durum i(inde
!rkiye=den g:nderilen m!messil 8n!mayende9 ve $a%itlerin ,a$la %ir i"
yapamaya6aklar# kanaati has#l oldu. 'unun i(indir ki, Qusu, Miya 'ey,
yan#ndaki $a%itleri %in%ir m!"kil>tla geri 'akN=ya g:ndermi", kendisi <%ir
%u(uk ay kadar Semerkand=da, %ir ay 'uhara=da, %ir %u(uk ay kadar A"ka%ad
ve 6ivar#nda pek serseriyane, se,il>ne hayat ge(irdikten sonra, ;ren%urg=a
m!teve66ihen hareket etmi", ,akat oradan tekrar a"kent=e d:nm!"t!<.
-
'u de,a a"kent=te <Aill e"kil>t< kurmak i(in %a$# te"e%%!sler oldu ve
hatt> %a$# gi$li te"kil>t dahi yap#ld#. Qusu, Miya 'ey, !rkistan=daki durumu
anlatmak ve !rkiye=den vard#m temin etmek maksadiyle, Aoskova=ya,
!rkiye el(isi Palip &emal 'ey yanma gitmek te"e%%!s!nde %ulundu ise de,
kar#"#kl#klar y!$!nden yine a"kent=te kalmas# i6ap etmi"ti. Qusu, Miya 'ey %u
de,a a"kent=ten, Aoskova=ya !rkistanl# %ir m!messil g:nderdi. Israil6an
?%rahim- 6an o)lu ad#n# ta"#d#)# %ilinen %u !rkistan=l# m!messil, Palip &emal
'ey=e Qusu, Miya 'ey=den mektuplarla %irlikte ayr#6a !rkistanl#lar ad#na
!rkiye h!k!metine hita%en ya$#lan ar$uhaller de getirmi"ti. 'u ar$uhallerde,
!rkistanl#lara yard#m yap#lmas#, adam g:nderilmesi istenmi" olmal#d#r.
.
Palip &emal 'ey=in "ahsen, !rkistan=a hemen yard#m yap#lmas#
tara,tar# oldu)u anla"#l#yor. 'u %aptaki g:r!"lerini ?stan%ul=a %ildirmi" ve
Israil6an=#n getirdi)i ar$uhalleri de Sadra$am al>t Pa"a=ya yollam#"t#. ;na
g:reJ <'akN "ehrinin !rk askerleri tara,#ndan i"galini m!teakip,
&rasnovodsk tarikiyle, !rkistan=da mill te"kil>t kurmak ve ?ngili$lerin
oralar# i"galine kar"# durmak maksadiyle, muktedir %e"-on $a%it ve miktar#
k>,i esliha ve 6ephane g:nderilmesi ve oralarda kuvvetli olmad#)# s:ylenen
'ol"evikleri tard ile muhtariyet il>n#< m!mk!n ola6akt#.
5
Aama,ih, %u i"in
Palip &emal 'ey=in tahmin etti)i gi%i kolay olmad#)#n#, !rkistan=daki olaylar
g:stermi"tir.
Ru"en 'ey=in ve %u meselelerle ilgili !rk "ahsiyetlerinin !rkistan
ahvali hakk#nda ,a$la %ilgileri olmad#)# muhakkakt#r. ;nlar, daha $iyade (ok
kuvvetli mill hisler ve romantik g:r!"lerle hareket etmekte idiler. !rkistan
gi%i %!y!k %ir !lkeye, hem de %!y!k %ir
' Jusu# Liya Beyden Boskva B2 7l1isi Eali/ )emalF Beye, 'D Gaziran '*'8 tarihli
mektubu2 D9A )arton no2 '%C2 BkzK 7kler2
% Te#erruatK E2)2 ! 6 y l e m e z o l u , 3at,ralar,m$ ss **-'HC2
@ Eali/ )emalF Beyden Gariciye >azn Ahmed >eisimF Beye, Boskova '* Temmuz '*'82
TmumF >o @%*, hususF >o '@'2 D9A )arton '%C2
0-0
,aaliyeti idare etmek !$ere, sade6e %ir sa%#k kaymakam#n m!messil 8komiser9
olarak tayin edilmesi ve !rkistan=a g:nderilen $a%itlerden sade6e ikisinin
y!$%a"# r!t%esinde, kalanlar#n#n m!la$im-i evvel veya sani r!t%esinde olmalar#
dahi, %u i"in pek 6idd tutulmad#)#na del>let eder. Ger halde Ru"en 'ey=in
elinde %a"ka imk>nlar olmas# gerektir. 'u gi%i ,aaliyetlerde %ilhassa paraya
ihtiya( oldu)u a"ik>rd#. ?ngili$ alt#nlar#na kar"# !rk aSanlar#n#n %ir miktar
lira har6amalar# "artt#. Gal%uki Ru"en %eyin elinde (ok mahdut para oldu)u
anla"#l#yor. 'u (ok mahdut imk>nlarla, <!rkistan=#n ;smanl# Devletine
?lhak#< gi%i mua$$am %ir ,aaliyete giri"mek ise her "eyden :n6e !rkistan
ahalisine kar"# %eslenen sonsu$ %ir itimattan ileri gelmi" olsa gerektir.
!rkistan=#n ?sl>m ahalisi, hakikaten !rkiye=ye kar"# (ok %!y!k sempati
%eslemekte idiler. 'unlardan hi( olma$sa %ir k#sm#n#n derhal !rkiye=ye ilhak#
da ar$u ettikleri muhakkakt#r. Cakat, !rkistan=da %u ar$uyu tahakkuk
ettirmek i(in madd imk>nlar#n %ulunmay#"#, %ir tara,tan te"kil>tl#, sil>hl# Rus
&#$#l idaresi, di)er yandan ?ngili$ kuvvetlerinin !rkistan=a girmeleri
kar"#s#nda, !rkiye lehindeki gayretlerden hi(%ir neti6e (#km#ya6a)# a"ik>rd#.
!rkistan=#n !rkiye- ye ilhak#n# temin i(in, 'akN=dan, &ransnovodsk
!$erinden Semer- kand, 'uhara ve a"kent=e, en a$ m!kemmel te"kil>tl# ve
te(hi$atl# !(-d:rt !rk ,#rkas#n#n g:nderilmesi "artt#. 'u yap#lmad#)# takdirde,
%e"-on $a%it, %ir-iki memur g:ndermekle, hi(%ir "eyin elde edilemiye- 6e)i de
meydanda idi. Nitekim Qusu, Miya 'ey=in -3-2 y#l# Ga$iran=#nda a"kent=ten
Aoskova=ya, Palip &emal 'ey=e g:nderdi)i mektuplar# %unu a(#k(a teyit
etmektedir.
'ir kere 'akN !rk kuvvetleri tara,#ndan al#nd#ktan sonra, &rans-
novodsk tarikiyle !rkistan=a muktedir adamlar ve $a%itler g:nderilmesi
m!mk!n olmad#. !rkistan=daki olaylar tamamiyle !rkiye=nin aleyhine
geli"ti, %ir tara,tan ?ngili$ler, :te yandan da &#$#llar ,aaliyete ge(tiler. Maten
Aondros A!tarekesinden sonra 854 Fkim -3-29 art#k !rkiye=nin !rkistan
ahvali ile ilgilenmesine imk>n kalmam#"t#. Aama,ih !rk esirlerinden %a$#
$a%itler, Give, 'uhara ve di)er !rkistan "ehirlerinde, %ilhassa maari,
i"lerinde hi$met g:rm!"ler ve !rkistan=#n mill sahada y!kselmesine yard#m
etmi"lerdi. 'u ,aaliyet, hatt> <'uhara Galk Rumhuriyeti< devrinde %ile devam
ettirilmek istenmi"ti. Cakat !rkistan=#n s!r=atle &#$#lla"t#r#lmas# ve Aoskova
kontrol! alt#na konmas# ile, %u gi%i ,aaliyetlere son verildi. -3.- de Fnver
Pa"a=n#n !rkistan=daki <'asma6#lar<la %irlikte &#$#l Rus kuvvetlerine kar"#
yapt#)# m!6adelesi 8ve / A)ustos -3.-
0-1
tarihinde "ehit d!"mesi9,
-
!rkiye tara,#ndan g!d!lm!" olan <uran6#l#k<
emellerinin son perdesini te"kil etmi"tir. <G!rriyet kahraman#<, 'irin6i D!nya
Sava"#n#n ;smanl#-!rk ;rdular#n#n <'a"kumandan Vekili< ve !rkiye=nin
<'ir numaral# adam# olan Fnver Pa"an#n, <uran !lkesinde< <uran6#l#k
!lk!s!< u)runda 6an#n# ,eda etmesi- kendisinin %u me,kNreye 6andan %a)l#
kald#)#n#n a(#k %ir i,adesidir.
a l > t P a " a n # n ' e r l i n S e y a h a t i
81-./ Fyl##l -3-29
!rk kuvvetlerinin &a,kaslardaki hareketleri v6 %ilhassa 'aku
!$erine y!r!meleri ve di)er yandan har%in %a"lang#6#nda 'ulgarista-
na %#rak#lan P!miil6!ne (evresinin geri al#nmas# y!$!nden, meydana
gelen !rk-Alman anla"ma$l#klar#n#n halli i(in, Sadra$am al>t Pa"a-
n#n -3-2 y#l# Fyl!l %a"lar#nda 'erlin=e gitmesi $arureti has#l olmu"tu.
Qol6ulu)unu Viyana !$erinden yapmak suretiyle, al>t Pa"a 1
Fyl#l=de 'erlin=e vard#. Alman Gari6iyesinden von Gin$e ile hemen
m!$akerelere giri"ti.
.
al>t Pa"a ilk :n6e <Almanya ile Rusya ara-
s#nda &a,kaslar meselesinde %ir anla"ma yap#l#rken, !rkiye=nin
%undan ha%erdar edilmemi" olmas#ndan :t!r!< "ik>yette %ulundu.
Von Gin$e de, %una kar"#l#k olmak !$ere, <!rklerin s:$lerinde
durmamalar# ve v>adlerini %o$malar#< ile itham etti. Qani, !rkler
'akN !$erine y!r!meye6eklerine ait s:$ vermelerine ra)men, %u
istikamette asker hareketlerini devam ettirdiklerini s:ylemek istemi"ti.
al>t Pa"a da 'akN hakk#nda %ilmeme$likten geldi. &endisini %u
s#ralarda daha (ok 'ulgaristan ile ihtil>, ilgilendirmekte idi. P:-
r!"meler %u suretle, so)uk %ir hava i(inde %a"lam#"t#.
' 7nver =aann Trkistandaki #aaliyetleri ve ehit dmesine aitA Ahmed Leki ;c- lidi
Toan, #!g)nk) %)rkistan ve yak,n %arihi $9stanbul '*C%-C+, ss C@C-C' ve C('-(@A 7nver =aann
yaveri Buhiddin Beyin hatratndanK ;akit 0azetesi, '*%@ !on TerinA Meridun )andemir, 7nver
Paan,n son g)nleri $9stanbul '*CD,A yineK 7nver =aann 6lm -esimli Ay Becmuas 9stanbul
'*(H >isan2 7nver =aann Trkistandaki mcadelesi ve ehadetine ait Leki ;elid $Toan, ve
Abdlkadir Ilkbay $:nan,larn Trkiye Gariciyesine ra/orlar2 D9A2 @C&A '' $k,2
% Buna ait evrak 7le 0e1irilen Alman vesikalarnda mevcutturK Bikro#ilmler EMB& D
-eci '%82 Ginze'nin yazsK + !e/ '*'8 A2 @+D'D2 Dileri Bakanl Arivinde de bu meseleye ait
byk bir dosya mevcutturK )arton no 'HC2 G2T2 (@@2 !adrazam Tal"t =aann Berlindc
Almanlara icra eyledii mzakere ile ya/lan mukabele ve /rotokoller ve evrak saire, Erc
meselesi2
('+
Vaktiyle 'ulgaristan=#n har%e kat#lmas#n# temin i(in, Aeri( nehrinin
g!neyindeki P!m!l6!ne (evresi, ahalisi m!nhas#ran !rk olmas#na ra)men,
%ir anla"ma ile 'ulgaristan=a ilhak# kararla"t#r#lm#" ve devredilmi"ti. 'u de,a,
Almanya=n#n muva,akati ile, Do%ru6a=- n#n Romanya=dan al#narak
'ulgaristan=a verilmesi kararla"t#r#- l#n6a, al>t Pa"a, P!m!l6!ne=nin
!rkiye=ye iadesini istiyordu. Cakat 'ulgarlar %una yana"mayorlard# ve %u
y!$den ihtil>, (#km#"t#. 'u sahan#n geri al#nmas# meselesi !rkiye=de %ir
h!k!met kri$i do)ura6ak mahiyette idiB ka%ine arkada"lar#, P!m!l6!ne
(evresinin 'ulgaristan=a %#rak#lmas#n# vaktiyle "iddetle tenkit etmi"lerdi ve
"imdi de %u hatan#n d!$eltilmesini istiyorlard#. 'u durum kar"#s#nda al>t ve
Fnver Pa"alar#n, hatt> ka%ineden (ekilmeleri dahi %ahis konusu olmu"tu.
Dolay#siyle %u meselede Almanlar#n muva,akatini temin etmek ve onlar
vas#tasiyle 'ulgaristan=a tesir yapmak gerekiyordu. 'unun i(indir ki, al>t
Pa"a &a,kaslar meselesinde Almanlara kar"# nis%eten yumu"ak g:r!nmek
me6%uriyetini hissetmi"ti. Maten 'akN- nun i"gali Almanlar#n muva,akati olsa
da olmasa da halledilmek !$ere idi.
'u m!$akereler m!nase%etiyle al>t Pa"a tara,#ndan Alman hari6iyesine
#o Fyl!l 8-3-29 tarihinde %ir <muht#ra< sunuldu. 'u vesika siyas emellerini
ayd#nlatmak iti%ariyle m!himdir. <Auht#ra< "u maddeleri ihtiva ediyorduJ
-
-. al>t Pa"a, 'rest-Kitovsk anla"mas#ndan sonra, Ruslar#n i"gal
alt#nda %ulundurduklar# yerlerden ve !( san6aktan 8Ardahan, &ars,
'atum9 (ekildikleri ve orada Ruslardan hi(%ir i$ kalmad#)#n# %ildirmi"ti.
.. ;smanl# h!k!meti, Rus k#talar# tara,#ndan i"gal edilen vil>yet
ler %o"alt#l#n6a, orada Rus sil>hlar# ile m!6ehhe$ Frmeni (etelerini
%uldu)u gi%i, <Aaverayi &a,kas< ta !( san6ak da dahil olmak !$ere,
P!r6!ler, Frmeniler ve A$er%ay6anl#lardan te"ekk!l eden %ir ,ederal
Rumhuriyetin mev6udiyetini tes%it etmi"tir.
5. ;smanl# h!k!meti %u i"gal alt#ndaki vil>yetleri Frmeni (etelerinden
temi$lemek "artiyle geri almak $orunda kalm#" ve <Aaverayi &a,kas
Rumhuriyeti< nin <Rusya ile harp halini tevar!s etti)ini< resmen
%ildirmesi ve 'rest-Kitovsk %ar#"#n# tan#may# reddetmesi !$erine, %u !(
san6a)# asker kuvvetle i"gal etmek $orunda kalm#"t#r.
' Ambassade :m/eriale ?ttomane $Berlin, 'H&*&'*'82 Aide nemoire2 7le 0e1irilen
Alman vesikalar2 Bikro#ilm EMB&D -eel '%82 Bkz2 7kler2
('8
/d AskerF hareketleri taki/ eden bar mzakereleri esnasnda
8'atum m!$akereleri kasdediliyor9 Aaverayi &a,kas ile !rkiye
aras#ndaki s#n#r %elli noktalarda tashihe u)ram#" ve %u hususta Alman
%a"kumandanl#)#n#n muva,akati al#nm#"t#r.
0. 'a%#>li, ne A$er%ay6an=da, ne de *imali &a,kaslarda ve ne de
Aaverayi &a,kasm her hangi %ir yerinde ,!tuhat yapmak ar$usunda
de)ildirB ve ara$i 8s#n#r9 meseleleri art#k ad# ge(en %u !( 6umhuriyet ile
halledilmi" %ulunmaktad#r.
1.Rusya=n#n d#" geli"meleri g:$:n!nde tutulursa ve %u Devletin !rkiye=ye
('*
etmektedirB %undan :t!r! gerek !rkiye=nin ve gerekse m!tte,iklerinin
de ,aydas#na olmak !$ere, &a,kaslardaki ve !rkistan=daki geni" insan
k!tlelerinden ,aydalanmay# d!"!nmektedir. 'a%#>li, Alman
?mparatorluk h!k!meti :n!ne %u meseleleri a(#k(a sermi" ve Alman
h!k!metinden, !rkistan=#n siyas ve asker %ak#mdan yeni %a"tan
tan$im edilmesi i"inde geni" ve verimli %ir "ekilde yard#mda %ulunmas#n#
dilerken, !rk h!k!metine %u !lkede, yukarda, %elirtilen gayesinin
tahakkuku yolunda tam %ir ser%esti tan#nmas#n# ar$u etmektedir.
'u m!nase%etle "u 6ihet de g:$ :n!nde %ulundurulmal#d#rJ
8!rkistan=da9 te"kil edile6ek kuvvetlerin, i6a%# halinde, Gindistan
s#n#r#na sevk# ile, ?ngiltere !$erine %ask# yap#lmas# m!mk!n ola6akt#r.
;smanl# h!k!metinin tel>kkisine g:re sava" en :nemli %ir sa,haya
girmi" %ulunmaktad#r ve aradaki en k!(!k anla"ma$l#klar kar"# tara,(a
D:rtl! ?tti,ak#n $aa,# olarak ka%ul edile6ektir ve dolay#siyle !rkiye=nin
kendisi i(in hayat tel>kki etti)i yukar#da ad# ge(en meselelerde
m!tte,ikleri tara,#ndan desteklenmesi gerekmektedir. 'u yap#ld#)#
takdirde !rkiye 'ulgaristan=la ihtil>,l# meselenin halledile6e)ini
ummaktad#r. !rk h!k!meti "unu da hat#rlatmay# yerinde %ulurJ Arada
hi(%ir anla"ma yap#lmamas#na ra)men, !rkiye Do%ru6a=ya %ir kolordu
g:ndermi", %unlar# m!temadiyen takviye etmi" ve vuku%ulan
muhare%elerde tam .5,444 ki"i kay%etmi"tir.
;smanl# ordusu tara,#ndan yap#lan %u kadar hi$metlerin kar"#l#)#
olarak Alman ?mparatorluk %a"kumandanl#)#, vaktiyle Almanya=n#n
tavsiyesi !$erine 'ulgaristan=a %#rak#lan P!m!l6!ne ve havalisinin
!rkiye=ye geri verile6e)ini ve s#n#r#n -3-0 y#l#ndaki haline getirele6e)ini
v>detmi"ti. ;smanl# h!k!meti, Do%ru6a=da yapm#" oldu)u %u kadar
,edak>rl#)#n kar"#l#)# olarak, hasseten A!sl!manlar tara,#ndan meskNn
olan P!m!l6!ne san6a)#n#n kendisine iadesini istemektedir. Gali
ha$#rdaki durumda D:rtl! m!tte,ikler aras#nda anla"ma$l#k (#kmamas#
gerekti)i endi"esi ile hareket eden ;smanl# h!k!meti, -3-0 s#n#r#
tan#nmak suretiyle, 'ulgaristan ile aradaki ihtil>,#n halledile6e)i inan6#n#
ta"#maktad#r.
Sadra$am al>t Pa"a ile Alman Gari6iye ne$areti aras#ndaki g:r!"meler
i"te %!t!n %u meseleler !$erinde 6ereyan etmi"ti. 'u maddelerden a(#k(a
g:r!ld!)! ve(hile !rkiye, esas iti%ariyle, hi(%ir
(%H
<Pant!rkist< 8uran6#9 gaye ile hareket etmiyordu, sade6e kendi gele6e)ini
emniyet alt#na koymak maksad#n# g!tmekte idi. !rkiye- nin %!t!n ar$usu ve
kaygusu gele6ekte kendisini Rus tehlikesinden korumak i(in arada %!y!k %ir
<?sl>m Devleti< meydana getirmekti. Ayn# $amanda !rkistan#n da Rusya=dan
ayr# d!"mesini sa)lamak i(in, Almanya=n#n da deste)i ile, !rk asker ve sivil
personelini g:nderip, !rkistan=#n yeni %a"tan te"kil>tlanmas#na yard#m
etmekti. Qani !rkiye, <'atum 'ar#"< m!$akerelerinde tes%it edilen sahan#n
d#"#nda her hangi %ir ara$i ka$an6# pe"inde de)ildiB A$er%ay6an ve *imal
&a,kaslar !$erinde asla g:$! yoktuB an6ak %uralar#n kurtar#lmas# ve
te"kil>tlanmas#na ,iilen yard#m etmek istiyorduB t#pk# vaktiyle Rusya=n#n
'alkanlardaki <Slav karde"lere ve ;rtodoks h#- ristiyanlara< yapt#)# gi%i.
Gal%uki Alman h!k!meti al>t Pa"a=n#n :ne s!rd!)! isteklerden hemen
hemen hi( %irini tasvi% etmedi. Gatt> %ununla da kalmad#B 'erlin=deki Sovyet
el(isinin %u !rk istekleri hakk#ndaki g:r!"lerini :)renmek 8ve ona g:re
hareket etmek9 yolunu tuttu. Alman Gari6iyesinin ilgili m!d!r! 8gali%a doktor
&riege9 n Fyl!l g!n! \o,,e ile temas etmi", ve gali%a al>t Pa"a=n#n muht#ras#n#
8veya %ir k#sm#n#9 kendisine g:stermi" ve Sosyet el(isinden %u hususta ,ikrini
sormu"tu.
Sovyet '!y!k el(isi \o,,e=nin al>t Pa"a=n#n talepleri hakk#ndaki
m!laha$alar# "u maddeler halinde i,ade edilmi"tiJ
-
-. 8Aaddeye ait9J <Aaverayi &a,kas=tan Rus k#talar#n#n geri (e
kilmesi ve idare mekani$mas#n#n (al#"ma$ %ir hale gelmesi kev,iyeti, %u
sahan#n devlet hukuku %ak#m#ndan stat!s! !$erinde hi(%ir h!km!
olmad#)# gi%i, !rk asker %irliklerinin oraya girmesi ve milletleraras#
m!nase%eti tesisine de hak vermemektedir. 8yani !rkiye Aaverayi
&a,kas Rumhuriyeti ile %ar#" akdedeme$ deniliyordu9.
.. <Aaverayi &a,kas Rumhuriyeti< denen devlet ne Rusya Sovyet
h!k!meti ve ne de %a"ka %ir h!k!met tara,#ndan tan#nm#"t#r ve
dolay#siyle %uralar# evvelden oldu)u gi%i, "imdi de Sovyet- Rusya ara$isi
addolunmaktad#r.
5. !rk ordusu 8&umandanl#)#9 Rus k#talar#n#n munta$am %ir
"ekilde (ekilmelerini sa)lamak !$ere hi(%ir m!hlet koymam#" ve sade6e
ilerleyivermi"tir.
' Abschri#t A2 @8'CD2 EMB&D -eel '%82 B22z2 7kler2
0.-
/f !rkiye=nin <Aaverayi &a,kas<taki h!k!metlerle vard#)# an
la"malar Sovyetler tara,#ndan tan#nmamaktad#r.
0. Sovyet h!k!meti, !rkiye ile Rusya aras#nda %ir &a,kas dev
leti %ulunmas# g:r!"!n! memnuniyetle ka%ul etmektedir.
D, 2, 3 . ':yle %ir A!sl!man devletinin kurulmas# i(in *imal ve Renup
&a,kaslardaki atar 8yani A!sl!manlar#n9 %ir araya getirilmesini ise
Sovyet h!k!meti ka%ul etmemektedir. Rus-Sovyet h!k!metin6e ka%ul
edildi)i !$ere m!stakil %ir P!r6!, Frmeni ve A$eri Devletleri kurulmak
suretiyle kasdedilen %ir tampon devlet meydana gelmi" ola6akt#r ve %u
k>,idir.
Sovyet el(isi %u m!nase%etle, Do)u-&a,kasta, 'aku=yu da i(ine alan %ir
devletin te"kiline imk>n olsayd#, Alman h!k!meti %una itira$ etmiye6ekti
demi", ,akat <!rklerin milletleraras# hukuka kar"# hareketleri y!$!nden,
%:yle %ir te"ekk!l!n meydana gelmesini, Almanlar#n :nlediklerini< de
%ildirmi"ti. Qani Do)u &a,kaslarda %!y!k %ir <?sl>m Devleti<nin
te"ekk!l!n!n hem Almanya=n#n hem de Rusya=n#n- m!"terek men,aatlar#na
ayk#r# d!"t!)! hat#rlat#lm#"t#.
Almanya=n#n &a,kaslarda !rk h>kimiyeti ve n!,u$unun ala%ildi)ine
geni"lemesini istemedi)ini yukar#da de,atle s:ylemi" ve %unu P!r6!stan=da ,iil
hareketler ile de g:sterdiklerini kaydetmi"tik.
-
;nlar#n %u tutumlar#, %u de,a,
al>t Pa"a ile m!$akerelerde a(#k(a ve resmen ortaya konmu" oldu. Nitekim,
Alman hari6iyesi, !rk Sadra$am#n#n tekli,lerinden hi(%irini tasvip etmemi"ti.
Alman h!k!metinin an6ak Sovyet-Rusya=nm ka%ul etti)i esaslar# destekliye-
%ile6e)i anla"#lm#"t#. Gem de !rkiye=ye, yani %!t!n harp %oyun6a, en %!y!k
,edak>rl#kla Almanya=n#n yan# %a"#nda kalan %ir m!tte,ikine kar"# Alman
h!k!meti en k!(!k %ir tavi$de %ulunmak istememi"ti. Almanlar#n tutumu,
Sadra$am al>t Pa"a tara,#ndan sunulan <muht#rasina yap#lan kar"#
m!tal>alarda "u maddeler halinde tes%it edilmi"tiJ
.
i . ve . . Alman h!k!meti, maalese,, Rusya=n#n da muva,akati ile Frmenistan
ve atar &a,kas#n#n 8yani A$er%ay6an=#n9 tasdik ve tan#mlar#n# hakl#
(#kara6ak hi(%ir milletleraras# hukuk esaslar# olmad#)#ndan, %unlar#
tan#ya6ak durumda de)ildir. 7!nk! 'rest-Kitovsk m!$akerelerinde de
a(#k(a anla"#ld#)# !$ere, Sovyetler tara,#ndan il>n edilmi" olan
<Ailletlerin
' Buna ait te#erruatK E2 U "schke, +er %!rar,ism!s der Kmgt)rken$s. @D ve devam,
% EMB&D -eel '%82 Bkz2 7kler2
(%%
kendi mukadderatlar#n# kendileri tayin ve hatt> ayr# d!"meleri hakk#<
sade6e Sovyet h!k!meti ile ilgili milleder aras#nda halledile%ilir ve
d#"arda duran her hangi%ir millet %una kar#"ama$. Qani eski Rusya
Devleti dahilindeki milletler an6ak Sovyet h!k!meti ile %ir anla"maya
varmak "artiyle Rusya=dan ayr#la%ilirler. 'u esasa D:rtl! ?tti,ak
devletleri tara,#ndan riayet edilmi"tir 8Cinl>ndiya, Hkrayna,
&url>ndiya, Kitvanya, Kehistan, Fstonya, Kivonya ve P!r6istan9
vak=alar#nda oldu)u gi%i.
Frmenistan=a gelin6eJ 'uradaki 8'erlin=deki9 Sovyet el(isi ile
yap#lan temaslardan al#nan intihalara g:re, "ayet Frmenistan, Sovyet
Rusya=dan ayr# d!"mek tale%inde %ulunursa, %u dikkat na$ar#na
al#na6ak ve %u yap#ld#)# takdirde Alman h!k!meti de Frmenistan=#
tan#ya6akt#r.
Do)u &a,kaslarda %ir 8?sl>m Devleti9 meselesine gelin6e, Alman
h!k!metin=in g:r!"! "u idiJ Sovyet h!k!meti, %uralara !rk k#talar#n#n
girmesi endi"esi ile tamamiyle men, %ir durum tak#nmaktad#r. 'ilindi)i
!$ere, Sovyet h!k!meti !rklerin 'akN- dan muayyen mesa,eyi
ge(memeleri hakk#nda Alman h!k!metinin muva,aka!n# istihsal
etmi"tir 8.D A)ustos anla"mas# kasdediliyor9. 'u durum kar"#s#nda, yani
Rusya=n#n muva,akati olmaks#$#n, Alman h!k!meti 8A$er%ay6an#9
m!stakil %ir devlet olarak tan#ya6ak durumda de)ildir. *ayet, %u
hususta milletleraras# hukuk kaidelerinin tat%ikini m!mk!n k#la6ak
"artlar has#l olursa, Alman h!k!meti %uradaki devleti ve 'akN "ehri de
dahil olmak !$ere, tasdike her an ha$#r ola6akt#r. 'unun tahakkuku i(in
her "eyden :n6e, !rk k#talar#n#n Rusya ile .D A)ustos anla"mas#nda
tes%it edilen hatt#n %eri tara,#na (ekilmi" olmalar# "artt#r. Ayn# ve(hile
!rk i"gali alt#nda %ulunan sahada !rk i"gal kuvvetlerinin asgar
hadde indirilsin ve %u suretle ora ahalisine Rus h!k!meti ile kar"#
kar"#ya kalarak, kendi mukadderatlar#n# kendileri ser%est(e tayin etmek
imk>nlar# %ulsun, deniliyordu.
Alman ?mparatorluk h!k!meti, ;smanl# h!k!metin6e :ne s!r!len insan
kaynaklar#n#n tamamlanmas# g:r!"!n! ve %unun sa%#k Rusya
sahas#ndaki A!sl!manlarla ikmal edile%ile6e)i ,ikrini memnunlukla
kar"#lar. Cakat %unun an6ak, Almanlar#n, Rusya=daki kolonistlere tat%ik
etti)i usulle yap#la%ile6e)i kana- at#ndad#r. Qani oradaki A!sl!manlar#n
:n6e !rk ta%iiyetine girdiklerini %eyan etmeleri gerekmektedir. 'unun
i(in iseJ <!rkistan=da siyas ve asker %ir yeni ni$am#n kurulmas#<
l!$umunu
(%@
Alman h!k!meti payla"mamaktad#r. Alman h!k!meti, %ununla !rk
h!k!metinin a(#k(a neyi kasdetti)ini %ilemiyor. F)er %:yle %ir hareket
!rkistan=da Rus h!k!metinin haklar#n# tahdit ede6ek mahiyette ise,
Alman h!k!meti, hi( olma$sa Do)u 6ephesinde sava" y!k!n! ha,i,letmek
kaygusiyle Rusya ile iyi ge(inmek me6%uriyetinde oldu)undan, maalese,,
!rkiye tara,#ndan tekli, olunan esaslar# ka%ul ede6ek durumda de)ildir.
Aama,ih Alman h!k!meti, !rkiye=nin %u yoldaki karar ve
te"e%%!slerini engelleye6ek de de)ildir. 8!rkistan=da9 ?ngiltere=ye kar"#
%ir 6ephe yarat#lmas#na gelin6e, Alman h!k!meti %unu ta%ii memnunluk-
la kar"#lar. Cakat harp ve ihtil>lden yorgun d!"en %ir ahali ile %!y!k
:l(!de %ir kuvvetin te"kili "!phelidir. Alman h!k!meti Antanta
Devletlerinin !rkistan=daki ,aaliyetlerine kar"# !rkiye ile %irlikte
hareket etmeyi ve her t!rl! yard#mda %ulunmay# teke,,!l eder. Alman
h!k!meti ayn# ve(hile, Rusya=daki A!sl!man ve !rk-atar
kavimlerine, <dinleri ve milliyetlerini muha,a$a yolunda ser%esti temini
hususunda< t#pk# oradaki Alman kolonistlerine yap#ld#)# gi%i, !rkiye
h!k!metine m!$aherette %ulunma)a ha$#rd#r.<
Anla"#lan, al>t Pa"a, 'erlin=de Alman Gari6iyesi ile Rusya=daki
A!sl!manlar ve gali%a %ilhassa &a$an !rklerinin durumu hakk#nda da
g:r!"melerde %ulunmu" ve %a$# tekli,ler yapm#"t#. Ayn# $amanda al>t ve
Fnver Pa"alar, !rkistan ahalisinden alman e,rat ile !rk ordusundaki
kay#plar# kapatmay# da tasarlam#"lard#. 'u yoldaki tasar#lar# ise, kendilerinin
!rkistan ahvali hakk#nda en k!(!k %ir %ilgileri olmad#)#n# a(#k(a
g:stermektedir. 7!nk! !rkistan ahalisi Rus idaresinde hi(%ir asker hi$mete
ta%i tutulmad#klar#ndan, %unlar#n asker talim ve ter%iyesi ayr#6a m!him %ir
mesele te"kil ede6ekti ve k#sa %ir $amanda halledilmesi imk>ns#$d#.
'u suretle, Alman Gari6iyesinin tutumu, al>t Pa"a tara,#ndan :ne
s!r!len maddeler hususunda, !rk h!k!metini hi(%ir ve(hile tatmin edi6i
de)ildi. Aama,ih Almanlar %ir %ak#mdan hakl# idiler. 'at# 6ephesinde
sava"lar#n en kritik an# yakla"t#)# %ir andn 'rest- Kitovsk muahedesi "artlar#na
titi$likle riayet eder gi%i g:r!hmeleri ve Sovyet-Rusya=y# hi(%ir "ekilde
g!6endirmemeleri i6ap ediyorduB Sovyetlerin memnun ve tatmin edilmesi
6ihetleri dahi ihtiyar edilmi"ti. 'rest-Kitovsk %ar#"ma ek olarak 'erlin=de
akdedilen .D A)ustos tarihli anla"madaki -/. madde 8&a,kaslara ait9 %unun en
%ari$ misalini te"kil etmi"ti.
(%C
Alman hkmeti, Tal"t =aa'nn to 7yll $'*'8, tarihli $muhtras
$memorandum, na, -. 7yll 8-3-29 tarihinde ceva/ verdi2
'
Bu ceva/ta, Alman
hkmeti, ?smanl hkmetinin )a#kaslarda mstakil ve hayatiyeti olan
devletleri kurma arzusunu tamamiyle takdir etmekle beraber dendikten sonraK
'2 Ercistan hkmeti $ve onun tannmas,, .. 7rmenistan, Azerbaycan ve
5imalF )a#kaslar $vebunlarn tannmamas,, 5. Trkistan meselesi ve nihayet
Bul0aristan ihtil"#na da temas edilmiti2 Bu ceva/, tabii Tal"t =aa'y tatmin
etmekten uzakt2 Makat, Trk hkmeti u anda Almanlara bask ya/acak
durumda olmadndan mzakerelerin uzamasnda #ayda yoktu2
al>t Pa"a 'erlin=de iken Sovyet el(isi \o,,e ile de g:r!"t! ve o s#ralarda
:nem ka$anan <'akN Aeselesi<ni m!$akere etti. 'akN, al>t Pa"a=n#n tam
'erlin=de %ulundu)u s#rada, -/I-0 FylNl=de !rk ve A$eri k#talar# tara,#ndan
i"gal edilmi"ti. 'u olay, Sovyet h!k!met mah,illerinde %!y!k %ir in,ial yaratt#.
Durumu al>t Pa"a ile g:r!"mesi ve <'akN=nun !rkler tara,#ndan Sovyet
makamlar#na teslimini temin i(in< \o,,e=nin 'erlin=de m!$akerelere giri"mesi
emredildi. Aama,ih %u g:r!"melerden %ir neti6e (#kmad#. Maten al>t Pa"a,
asker durum ve memleketteki hu$ursu$luk i6a%#, 'erlin=de daha ,a$la
kalama$d# ve ./ Fyl!l tarihinde ?stan%ul=a gitmesi i6a%ediyordu.
Fnver ve al>t Pa"alar#n <Pant!rkist< veya <uran6#< %ir ,aaliyet takip
ettiklerini s:ylemek ne dere6eye kadar isa%etlidirO 'u hususta kat= %ir "ey
s:ylemek m!"k!ld!r. 'ilindi)i !$ere <Pant!rkist< ta%iri siyas manada ilk
:n6e ?ngili$ler tara,#ndan kullan#lm#", onlar# taki%en Ruslar %unun !$erinde
durmu"lard#r. <Pant!rkist hareket< tahakkuk etti)i takdirde, Rusya=y# oldu)u
gi%i, ?ngiltere=yi de tehdit etmekte idi. !rkistan=da te"ekk!l ede6ek %!y!k %ir
<Isl>m-!rk Devleti< A,ganistan !$erinden Gindistan=# da tehlikeye
d!"!re6ektiB (!nk! A,ganistan=da ve Gindistan=#n ku$eyindeki !rk men"eli
kavimlerin de %u hareketle ilgilenmeleri m!mk!nd!. ?ran=daki !rk
ka%ilelerinin de %u harekete kat#lmalar# m!mk!nd!. ?ran=da da !rk
ka%ilelerinin (oklu)u, %uran#n da <Pant!rkist< harekete katdmas#n# i6ap
ettire6ekti. Dolay#siyle, 'ritanya ?mparatorlu)unun men,aatlarm# korumak
i(in Pant!rkist hareketin %ehemehal ta %a"lang#(ta %o)ulmas# i6a%ediyordu.
' Abschri#t @+*++2
EMB&D -eci '%82
0.0
?ngili$ diplomasisi ve aSanlar# %u yolda harekete ge(irildi ve Ruslarla
%irlikte ayn# maksatlarla i"%irli)i yap#ld#. ?ngili$ aSanlar# tara,#ndan !rk
kavimleri hakk#nda %ilgi topland# ve <g:revde kullan#lmak !$ere<
ne"redilerek, ilgililere da)#t#ld#.
-
'a$# ?ngili$ ilim adamlar# da !rkler
konusunu ara"t#rma mev$uu olarak in6elediler.
.
'!t!n %u ,aaliyetin esas# ilm
olmaktan $iyade siyas idi. Ayn# $amanda y#k#lmas#na ve da)#lmas#na
muhakkak na$ar# ile %ak#lan !rkiye=nin harpten sonra ala6a)# durumu tes%it
i"in de %u gi$li %ilgilerden ,aydalan#la6a)# san#lmakta ve !rk d!nyas#n#n
umum durumu kar"#s#nda ?ngiltere=nin takip etmesi gereken siyasetin ne
ola6a)#n# tes%itte %unlar#n i"e yar#ya6a)# $annedilmekte idi.
Gal%uki, Rusya=daki A!sl!man-!rk 8atar9 kavimlerinin !rkiye=ye
kar"# sempatileri ve !rkiye=deki !rklerin de onlar# yak#n g:rme)e
%a"lamalar#, her iki tara,ta uyanm#" ve "uurla"ma)a %a"lam#" olan
<Ailliyet(ilik< hareketinin %ir i,adesinden %a"ka %ir"ey de)ildi. S#rplar#n,
Rumlar#n, 'ulgarlar#n, 7eklerin, Kehlilerin ve Frmenilerle Araplar#n ve
P!r6!lerin mill hareketleri ho" kar"#land#)# ve %unlar#n ayr# %irer devlet
kurmak te"e%%!s ve hareketleri ?ngiltere, Cransa, Almanya ve di)er Avrupal#
devletlerle Amerika- da hem umum e,k>r hem d6 h!k!metler tara,#ndan
desteklendi)i halde, !rk-A!sl!man kavimleri %u yolu ihtiyar edin6e i"
de)i"mi"ti. 'u de,a, !rk kavimleri ya <Pant!rkist< veya <Panisl>mist<likle
itham edilmi"lerdi. 7!nk! %u hareketler Avrupal# %!y!k devletlerin
men,aatlerine ve emperyalist emellerine kar"# gelmekte idi. Dolay#siyle
%unlar#n k:t!lenmesi ve %o)ulmas# i6a%ediyordu.
Qukar#daki misallerden a(#k(a g:r!ld!)! !$ere, Fnver ve al>t Pa"alar#n
&a,kaslardaki siyasetleri, <!rkiye=nin idaresinde %ir ?sl>m Devleti< kurmak
de)ildi. &a,kaslarda takip edilen esas gayeJ Rusyan#n "errinden kurtula%ilmek
i(in %!y!k %ir tampon devlet kurmakt#. 'unun ise !rk askerlerinin 'aku=yu
&#$#llar#n elinden veya %a"ka %ir d!"man#n elinden kurtarmakla m!mk!n
ola6a)# a"ik>rd#. 'akN- dan sonra !rk k#talar# daha ku$eye Da)#stan=a kadar
ilerleyerek, orada da, taahh!tlerini yerine getire6ek ve tasarlanan <?sl>m Dev-
leti< kurulduktan sonra, !rk askerleri, kendi s#n#rlar#na (ekile6eklerdi.
' Bzk2 yuk2 s2 C*D2
% B2 A2 I z a / ' i c k a, %he %!rks o' .entral 1sia in 3istory and the Present +ay.
?n#ord '*'8
0.1
' a k N = n u n ! r k l e r t a r a , # n d a $ a p t # 8 - / I - 0 F y l ! l
- 3 - 2 9 v e D a ) # s t a n S e , e r i 8 1 F k i m - 1 & a s # m - 3 - 2 9
!rk ordusunun &a,kaslardaki hareketi, -2DD-D2 y#l# s#n#r#na vard#ktan
sonra da durmad#, devam etti. 'una o s#ralarda &a,kaslarda h!k!m s!ren
durum ve olaylar se%ep oldu. !rk h!k!metinin, yukar#da %elirtildi)i !$ere,
esas ama6# &a,kaslarda Rusya ile !rkiye=yi %ir%irinden ay#ran %!y!k %ir
<?sl>m Devleti< kurmakt#. 'unun i(in her "eyden :n6e ahalisi A!sl!man olan
sahalar#n Rus k#talar# veya &#$#llar#n tahakk!m!nden kurtar#lmas#
gerekiyordu. Gal%uki -3-2 y#l# Aart ay#n#n ortalar#ndan %eri A$er%ay6a=#n
%a"kenti 'akN "ehri &#$#llar#n, daha do)rusu &#$#llarla %irlikte Frmenilerin
eline d!"m!"t!B P!r6!stan=da ise Alman kontrol! kaim olmu"tuB %ununla
Aaverayi &a,kasta !rk nu,u$unun yerle"mesi ve geli"mesi imk>nlar#na set
(ekilmi" oluyordu. 'u durum ise !rk men,aatlerine ayk#r# d!"t!)!nden
%ehemehal de)i"tirilmesi i6a%ediyordu.
Nisan sonlar#nda !rk asker %irlikleri -2DD y#l# s#n#r#na ula"t#klar#
$aman, %u kuvvetlerin i6a%ederse A$er%ay6an=# dahi kurtarmalar# i(in, ileri
harekete giri"meleri m!mk!nd!. 'akN=nun petrol kaynaklar# da %:yle %ir
hareketi l!$umlu k#la6akt#. 'akN=nun !rk kuvvetleri tara,#ndan i"galine ne
$aman karar verildi)i tes%it edilemiyor. &a,kas 6ephesinde Rus (:k!nt!s!
%a"lay#n6a Fnver Pa"an#n %u hususu d!"!nme)e %a"lad#)# m!mk!nd!r.
Aeselenin 6idd olarak ele al#nmas#, her halde, 'atum &on,erans# $aman#nda
olmu"tur. Perek A$er%ay6an ve gerek *imal &a,kasyal# murahhaslar ve di)er
"ah#slar 'atum=da Galil 'ey=e m!ra6aatla %ir an evvel <'akN=nun
kurtar#lmas#n#< istedikleri muhakkakt#r. Gatt>, &a$an !rklerinin <Aill
?dare< reisi Sadri Aaksud 'ey, -4 Aay#s -3-2 tarihinde Aoskova '!y!k
Fl(isi Palip &emal 'eyi $iyaretinde, <!rkistan=#n en %irin6i kap#s# olan
'akN=nun her6e %>d-a%>d maa depo hemen i"gal edilmesini ehemmiyetle
tavsiye etmi"ti.< Palip &emal 'ey de %unu hemen Istan%ula %ildirmi"ti.
-
'u
suretle yaln#$ ;smanl#-!rk Gar%iye Ne$aretinde de)il, &a,kaslar ve hatt>
Rusya=da, &a$an !rkleri ve muhakkak ki, !rkistan !rkleri arasmda da
'akN=nun %ir an evvel !rk kuvvetleri tara,#ndan ele ge(irilmesi "iddetle ar$u
edilmekte idi. Cakat 'akN istikametinde asker %ir hareketin
' D9A )arton >o2 '%C2
0.D
yap#la%ilmesi i(in 'akN=ya giden 'atum-i,lis-'akN demiryolundan asker ve
mal$eme nakli gereke6ekti. 'u suretle Trk askerF makamlar#n#n bu
demiryollar#ndan ,aydalanmak meselesini %ir an evvel halletmeleri
i6a%ediyordu.
'atum=da %ar#" m!$akereleri devam ederken, 8Aay#s %a"lar#nda9 !rk
asker 6ihetleri tara,#ndan Frmenilere %ir !ltimatom g:nderilerek, i,lis-'akN
demiryolu !st!nde m!him %ir istasyon olan P!mr! 8Aleksandropol9 "ehrinin
%o"alt#lmas#n# talep etti. Demiryolunun %uradan, ?ran hududundaki Rul,a=ya
da gitmesi hase%iyle, 'akN istik>metinde yap#la6ak asker ve m!himmat nakli
i(in %!y!k %ir :nemi hai$di. Qukar#da da i"aret edildi)i !$ere, 'atum-i,lis
hatt# Almanlar#n elinde oldu)undan, demiryolunun %u kesiminden !rklerin
,aydalanmas# imk>ns#$d#.
!rklerin P!mr!=y! i"gal etmek isteyi"lerinin %a"ka %ir se%e%i de vard#J
'urada k!lliyatl# Frmeni askeri %ulunmakta ve !rk s#n#r#n# tehdit etmekte
idiler. 'unlar#n s#n#r %:lgesinden u$akla"t#r#lmalar# !rk asker men,aatleri
i6a%# idi. P!mr!=de .4 %in kadar Frmeni askeri oldu)u halde, %unlar 54 %in
ki"ilik !rk kuvvetleri kar"#s#nda hi(%ir mukavemet g:stermeden (ekildiler ve
-0 Aay#s 8-3-29 ta P!mr!=y! 8Aleksandropol=9 !rkler i"gal ettiler. 'u de,a
!rk k#ta lan, demiryolu !$erinden m!him %ir istasyon mevkii olan &arakilise
istikametinde y!r!d!ler. ./-.D Aay#s 8-3-29 g!nlerinde %uralarda kanl#
sava"lar 6ereyan etti ve Peneral Na$ar%ekov=un kumandas#ndaki Frmeni
ordusu, y#k#6# %ir yenilgiye u)rad# ve k!lliyen imha edilmekten g!(l!kle
kurtuldu. 'u tarihlerde Frivan (evresinde de !rklerle Frmeniler aras#nda
sava"lar %a"lam#"t#.
!rk kuvvetleri .4 Aay#s=ta ?)d#r=# $aptetmi"lerdiB ,akat Frmeniler
%uralara k!lliyatl# asker yollad#ktan sonra, kar"# h!6uma ge(erek !rkleri
(ekilme)e $orlad#lar ve Serdara%ad kasa%as#n# geri ald#lar. Aama,ih %u
kesimde sava"lar yava"lad# ve / Ga$iran 8-3-29 tarihinde Peneral Na$ar%ekov
ile !rk kumandanl#)# aras#nda %ir m!tareke akdedildi ve ate" tamamiyle
kesildi.
Gal%uki Frivan=#n g!neyindeki Frmeni kuvvetleri %u m!tarekeyi tan#mak
istemediklerinden, sava"lar o kesimde yeniden %a"lad#. Aama,ih, !rk
kuvvetleri Rul,a Demiryolu !$erindeki Serdara%ad ve F(miad$in
istasyonlar#n# i"gal etmelerine ra)men daha ku$eye gidemediler. A!tareke
ahk>m#n#n %u 6ephede de tat%iki !$erine, !( ha,ta s!ren !rk-Frmeni sava"#
da sona ermi" oldu. Frmenilerin Frivan=#n g!neyindeki mukavemetleri,
mama,ih %uralarda
0.2
!rk h>kimiyetinin yay#lmas#n# durduramad#. An6ak %r m!ddet i(in
ge6iktirmi" oldu. Cakat as#l ge6ikme, Almanlar#n 'atum demiryolundan
!rklere ,aydalanmak imk>n#n# vermemelerinden ileri gelmi"ti. 'u y!$den
!rk asker makamlar# ile Almanlar#n aras# ada,t#- ak#lh a(#ld# ve hatt> yer yer
(arp#"malar dahi oldu. Aradaki ihtil>,# yat#"!rmak i(in Fnver Pa"a ile %irlikte,
;smanl# ordusu &urmay %a"kan# 8Alman generali9 von See6kt=in de, Ga$iran
ay#nda 'atum=a gelmesi $arureti has#l olmu"tu.
-
am %u s#ralarda III. ;rdu kumandan# 8!rk-&a,kas kuvvetleri
kumandam9 Vehi% Pa"a, P!mr!=deki !rk %irliklerine i,lis !$erine
y!r!melerini emretti. #o Ga$iran 8-3-29 da harekete ge(en %irlikler,
kar"#lar#nda P!r6!-Alman kuvvetlerini %uldularB vuku%ulan (arp#"ma
sonunda !rk kuvvetleri Alman ve P!r6!leri geri att#lar, hatt> %ir miktar
Alman esir edildi. Alman 'a"kumandanl#)#n#n Fnver Pa"a=ya m!ra6aat#
!$erinedir ki, mesele yat#"t#r#ld#. Alman esirler tahliye edildiler ve !rk
kuvvetlerinin i,lis !$erine y!r!y!"! durduruldu.
.
'u suretle i,lis-'akN
Demiryolundan isti,ade yine de m!mk!n olmad#. 'u durum kar"#s#nda Fnver
Pa"a, 'akN=yu ele ge(irmek i"ini %a"ka yollarla halletmek (aresini aramak
me6%uriyetinde kald#.
Di)er yandan &a,kaslardaki geli"meler ve her %ir !rk asker hareki
Aoskova=da Sovyet h!k!metin6e dikkat ve endi"e ile takip edilmekte idi.
Sovyetler, en (ok !rk kuvvetlerinin &a,kaslar#n i(lerine do)ru
ilerlemelerinden ve ayr#6a 'akN=nun !rklerin eline d!"mesinden endi"e
etme)e %a"lam#"lard#, i"te %unun i(indir ki, P!mr!n!n 8Aleksandropol=9 -0
Aay#s 8-3-29 tarihinde !rkler tara,#ndan i"gali ha%eri Aoskova=ya ula"#n6a,
D#"i"leri &omiserli)i, !rk ileri harek>t#m durdurmak maksad#yle,
Aoskova=daki !rk '!y!k Fl(ili)i ne$dinde harekete ge(ti.
7i(erin=in im$as#n# ta"#yan .2 Aay#s -3-2 tarih ve -2DD numaral# %ir nota
Palip &emal 'eye verildi.
5
7i(erin, %u ya$#s#nda Sovyet h!k!metinin, 'rest-
Kitovsk muahedesiyle &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar# gi%i 8Rusya i(in9
:nemi %!y!k olan %ir sahan#n !rkiye=ye %#rak#lmas# ve %u yapd#rken %!y!k
,edak>rl#klara katlan#lm#" oldu)u 8Nous avons ,ait > 'rest-Kitovsk le grand
sa6ri,i6e des terriroires si importants pour nous9, <,akat %undan %:yle ;smanl#
Impara-
' Eeneral von !eeckt, UGei ,isen nach #at!m im A/ril und Uuni '*'82 EMB&D
% V2 72 D2 Ailen and =2Burato##, .a!casian #att='ields$ /2 C++&+82
@ D9A G2 T2 )arton no '%C2 Bkz2 7kler2
0.3
torlu)una hi( %ir ara$i par(as# %#rak#lam#ya6a)#< %elirtilmi"ti. Nota devamlaJ
<Gal-i ha$#rda !rk kuvvetlerinin P!mr!=y! 8Aleksand- ropol=i9 ald#klar# ve
'akN istikametinde ilerledikleri :)renildi)inden<, Sovyet h!k!metinin, yeter
dere6ede a)#r olan 'rest-Kitovsk 'ar#" "ardarm#n %u tar$da ihl>l edilmesini
kat= olarak protesto etti)i< %ildirilmi" 8Nous protestons de la ,a(on la plus
dnergiTue 6ontre 6ette violation du raitd, ddS> su,issamment ondreu^, de
'rest-Kitovsk9 ve %u harek>t#n durdurulmas#n# istemi"ti.
-
Sovyet h!k!meti %u
suretle, Aay#s sonlar# 8i3i29ndan iti%aren 'akN meselesini ortaya atm#"
%ulunuyordu. 'u s#ralarda Sovyetlerin elinde asker kuvvetleri mahdut oldu)u
i(in, an6ak diplomatik vas#talara m!ra6aattan %a"ka %ir (aresi yoktu. Palip
&emal 'ey 6eva% ya$#s#nda %:yle %ir hareketten hi( %ir ha%eri olmad#)#n#
anlatmaya (al#"t#. Gakikaten Aoskova Fl(ili)ine %u hususta her hangi %ir %ilgi
g:nderilmi" de)ildi ve Palip &emal 'eyin hi( %ir "eyden ha%eri yoktu.
/ Ga$iran -3-2 tarihinde 'atum=da, m!stakil A$er%ay6an Devleti ile
!rkiye aras#nda akdedilen muahedenin /. maddesi gere)in6e, !rkiye
i6a%#nda A$er%ay6an=a asker yard#mda %ulunmay# taahh!t etmi"ti. 'una
istinaden A$er%ay6an h!k!metinin 'akN=yu d!"man istil>s#ndan kurtarmak
i(in asker yard#m tale%inde %ulundu)unu s:ylemi"tik. 'u m!nase%etle
A$er%ay6an Ae6lisi reisi Resul$ade Aehmed Fmin 'ey ?stan%ul=a gelmi" ve
Fnver Pa"a ne$dinde gerekli te"e%%!slerde %ulunmu"tu.
!rk ordusunun do)rudan do)ruya m!dahalesi Almanlar tara,#ndan
mukavemetle kar"#la"a6a)#ndan, %u de,a ;smanl#-!rk 'a"kumandanl#)#nda
%a"ka %ir hal tar$# %ulundu. 'una g:reJ A$er%ay6an sahas#nda <?sl>m
;rdusu< ad# ile yeni %ir kuvvet te"kil edile6ek ve %unun esas n!vesi munta$am
!rk %irliklerinden ola6ak, A$er%ay6anl# g:n!ll!ler ile de takviye edile6ekti.
Ayn# $amanda, ?ngili$lerin, e%ri$=e ve A$er%ay6an=a girmelerine mani olmak
maksad#yle, Qakup *evki Pa"a=n#n kumandas#nda I+. ;rdu adiyle yeni %ir
kuvvet te"kil edile6ekti, isl>m ;rdusu ve I+. ;rdu harekete ge(in6e, 'akN=nun
al#nmas# ve &a,kaslarda Fnver ve al>t Pa"alar#n tasarlad#klar# d!$enin
ger(ekle"tirilmesi m!mk!n ola6akt#, <isl>m ;rdusu<na A$er%ay6an ve !rk
g:n!ll!lerinden te"ekk!l etti)i s!s! verilmekle, Almanlar#n m!dahalesi de
:nlenmi" ve %u su
' D9A G2 T2 )arton no2 'DD&*2
05,;
retle $evahir kurtar#lm#" ola6akt#. Ger iki ordunun dayanak ve ikmal noktas#
P!mr!-Rul,a demiryolu ola6akt#.
-
<?sl>m ;rdusu< nun (ekirde)i, I+. ;rdu=dan 0. &a,kas ,#rkas# ola6akt#B
,akat e,rad#n (o)unu yerli A$erilerden alman g:n!ll!ler te"kil ede6ekti. 0.
&a,kas ,#rkas#, i,lis-'akN demiryolu !$erindeki ve o s#ralarda A$er%ay6an
h!k!metinin kald#)# Pen6e 8Qeli$aveto- pol=9 "ehri !$erine y!r!d!. Rul,a=dan
-14 km. kadar tutan %ir mesa,eyi Frmenilerden hi(%ir mukavemet g:rmeden
ge(ti ve .4 Ga$iran 8-3-29 tarihinde Pen6e=lilerin %!y!k te$ah!rat# aras#nda
"ehire girdi, isl>m ;rdusu=nun kumandan# da Fnver Pa"a=n#n !vey %iraderi
Nuri 8Pa"a9 ola6akt#B kendisine s#r, %u maksatla Fnver Pa"a tara,#ndan
<,eriklik< 8Aare"al9 unvan# verilmi"ti. Cerik Nuri Pa"a, %ir(ok ma6eradan
sonra, Pen6e=ye gelmi" ve kendisine verilen kuvvetlerin %a"#na ge(mi"tiB
maiyetinde, ta%i meslekten yeti"me %ir(ok kurmay $a%iti vard#.
0. &a,kas ,#rkas#=n#n mev6udu 1 %in kadard#B %una k#sa %ir $aman i(inde
-4--. %in kadar A$eri g:n!ll!s! kat#ld#, <isl>m ;rdusu< %u suretle m!stakil
A$er%ay6an Devleti=nin asker kuvvetlerinin temelini te"kil etmekte idi. 'u
ordu, Deli6an ve Aksta,a istasyonuna giden gayet iyi %ir "ose yolu !$erinden,
I+. ;rdu tara,#ndan takviye ala%ile6ekti. Dolay#siyle "imdi!k, 'atum-i,lis-
'akN demiryolundan ,aydalan#lmas#na %ile ihtiya( kalmam#" gi%i idi. <isl>m
;rdusu<nun te"kilinden esas maksat 'akN=yu, Frmeni komiseri *aumyan=#n
%a"#nda durdu)u &#$#l idareden kurtarmak ve "ehri esas sahipleri olan A$er-
%ay6anl#lara teslim etmekti. 'u suretle <isl>m ;rdusu<, Nuri Pa"a=n#n
kumandas#nda 'akN !$erine y!r!mek i(in ha$#rl#klara %a"lam#"t#.
'akN "ehrinin, -2 Aart -3-2 tarihinden iti%aren, vaktiyle Aoskova=dan
<&a,kaslar Cevkal>de &omiseri< s#,atiyle ve (ok %!y!k sel>hiyetlerle
g:nderilen Frmeni Stepan *aumyan=#n %a"kanl#)#ndaki 'akN Sovyetinin elinde
%ulundu)unu ve A!sl!man ahaliye kar"# m!thi" %ir $ul!m tat%ik edildi)ini
yukar#da g:rm!"t!k. Aoskova Aerke$ h!k!meti ve %ilhassa <Ailliyetler
&omiseri< \o$e, Stalin, 'akN=nun <Rusya=dan ayr#lma$ %ir par(a te"kil
etti)ini< ve %uran#n her ne pahas#na olursa, olsun Rusya=n#n elinde muha,a$as#
gerekti)i
' Bu askerF hareketlere aitK 72 )aymakam -t2 #)y)k 3arpte #ak2 yollar,nda. (2
)a#kas /iyade #rkas2 AskerF Becmua2 !ay @C $'*@C, 72 )urmay Jrb2 !leyman 9zzet2
Byk har/te $'@@C-'*'8, '(2 /iyade tmeninin Azerbaycan ve 5imalF )a#kasyadaki hare-
ket ve muharebeleriA V2 72 D2 Ailen, and =2 Burato##, .a!casian #attle'ields$p. C+8 ve
dqvam2
(@'
hakk#nda, *aumyan=a s#k s#k talimat vermekte idi. *aumyan da %una g:re
"ehirde (ok s#k# ted%irler alm#" ve %ilhassa A!sl!manlar#n ayaklanmalar#n#
:nlemek maksadiyle, onlara kar"# imha siyaseti tat%ik etmekte idi. &endisini
%u hususta yaln#$ "ehirdeki Ruslar de)il, %ilhassa Frmeniler desteklemekte
idiler.
*aumyan=#n en (ok korktu)u !rklerin 'akN=yu ele ge(irmeleri idi.
Aama,ih tehlike tamamiyle %a"ka %ir y:nden %elirdiJ ?ran=daki ?ngili$
kuvvederinin 'akN=yu $aptetmek i(in harekete ge(tikleri :)renilmi"ti. 'akN=da
Ga$iran %a"lar#ndan iti%aren "ayia halinde ?ngili$lerin gelmeleri ihtimalinden
%ahsedilme)e %a"lanm#"t#. 'unun !$erine I+. ;rdu kumandam Qaku% *evki
Pa"a, ingili$lerin yolunu kesmek maksadiyle, yani e%ri$ !$erinden
A$er%ay6an=a y!r!melerine mani olmak i(in, Hrmiye P:l! 6ivar#n# ve e%ri$=i
i"gal etti. A$ sonra !rk kuvvetlerinin ve <isl>m ;rdusu< nun 'akN !$erine
hareketleri %a"lad#.
'akN Sovyeti "ehrin m!da,aas# i(in elinde mev6ut %!t!n ted%irlere
%a"vurdu. 'uran#n m!da,aas# art#k %ir reSim meselesi olmaktan (#km#",
Ruslar#n Frmenilerle %irlikte, !rklere ve A!sl!manlara kar"# m!6adelesi
"eklini alm#"t#. 'akN=daki Rus ameleleri ve ahaliden alela6ele &#$d k#talar
te"kil edildi ve petrol o6aklar#ndaki %!t!n Rus ve Frmeni amelesi se,er%er
edildi. Fli sil>h tutan %!t!n Frmeniler sil>h alt#na (a)#r#ld# ve %!t!n %unlar
sayesinde -4--. %in ki"ilik gayri munta$am %ir kuvvet te"kili m!mk!n oldu.
'akN=da yeter miktarda top ve t!,ek vard#B %ir(ok da makinal# t!,ek
8mitraly:$9 mev6uttu. 'u suretle 'akN=nun !rklere kar"# m!da,aas# esas
iti%ariyle Frmeniler taral#ndan yap#la6akt#.
'u k#talar, "ehirden (#karak, <isl>m ;rdusu< ve A$eri g:n!ll! k#talar#na
kar"# taarru$ te"e%%!s!nde dahi %ulundular. Cakat 'akN- ya yak#n Deli6an
mevkiinde, .1 Ga$iran 8-3-29 g!n!, munta$am !rk m!,re$elerine var#p
(arp#n6a, a)#r kay#plara u)rayarak geri (ekildiler. Aama,ih !rk kuvvetleri
de 0 emmu$ 8-3-29 tarihlerinde duraklad#lar ve P:k(ay istasyonundan daha
ileriye gidemediler. i"te tam %u s#ralarda Altay istasyonu yan#nda, ingili$lerle
%irlikte hareket eden ve harp s#ras#nda iran=a g:nderilmi" olan, Al%ay
'i(erakov=un &a$aklar#, karaya (#km#"lar ve !rk 6ephesine kar"# mevki
alm#"lard#.
&a,kaslardaki geli"meleri dikkatle takip eden ?ngili$ %a"kumandanl#)#,
Irak=taki kuvvetlerden %ir k#sm#n# ran=m "imaline g:ndermek karar#n#
alm#"t#. 'ununla !rklerin ve Almanlar#n 'akN petrollerini ele ge(irmeleri
:nlenmi" ola6akt#. Gal%uki Iran-A$er%ay6an
(@%
yolu, !rklere sempati %esleyen &!(!k Gan adl# %irinin (ete6ileri tara,#ndan
tutulmu"tu. S#k# ormanlar -6ingal=de 8ingili$6e <Sungle< %uradan geliyor9- dan
ge(en %u yol &!(!k Gan=#n kontrol! alt#nda idi ve !stelik e%ri$ de !rkler
tara,#ndan i"gal edilmi"ti. 'unun i(in ?ngili$ler %a"ka (areler aramak ve
%ulmak me6%uriyeti kar"#s#nda idiler.
'akN=nun !rklerin 8ve Almanlar#n9 eline ge(mesi ingili$ler i(in ,e6i
neti6eler do)ura%ilirdi. Almanlar ve !rkler 'akN petrollerine sahip olduktan
sonra, ne,t %orularla 'atum=a ak#t#lmak suretiyle Alman harp ekonomisi
%!y!k men,aatler elde etmi" ola6akt#. 'ir de Fnver Pa"a=n#n <Pant!rkist<
emellerinin ger(ekle"mesine de yol a(#la6ak, !rklerin 'akN=dan !rkistan=a
s#(ramalar# ve Gindistan=# tehdide %a"lamalar# imk>n dahiline gire6ekti.
'unun i(in 'akN=nun %ehemehal !rklerin eline ge(mesi :nlenmeli idi.
'unun !$erinedir ki, ?ngili$ k#talar#, iran=#n Ga$ar deni$i sahilindeki
Fn$eli liman#na 8%u g!nJ 'ender-i Pehlevi9 gitmeleri emredildi. Say#lar# a$
olmas#na ra)men ingili$ler Fn$eli=ye kolayl#kla girdiler, (!nk! oradaki Rus
k#talar# onlara hi(%ir mukavemet g:stermediler. A$ sonra Al%ay 'i(erakov=un
&a$aklar# da oraya vas#l oldular. 'u kuvvetlerin %a"#nda ingili$ generali
Dunsterville %ulunuyordu.
-
'i(erakov=un &a$aklar# gemilere %indirilerek
'akN yak#n#nda %ir yere g:nderile6ekler ve orada karaya (#ka6aklard#B
Peneral Dunsterville de kendi k#talar# ile arkadan gele6ekti. ; s#ralarda
Fn$eli=de %ir(ok Rus harp ve nakliye gemisi mev6uttuB $aten %u iskele harp
$aman#nda Rus asker makamlar# tara,#ndan i"gal edilmi"ti ve onlar#n
emrinde idi. thtil>lden sonra da %u gemiler orada kalm#"t#. ?"te "imdi %unlar
i"e yaraya6akt#. 'unun i(indir ki, 'i(erakov=un &a$aklar# atlan ve sil>hlar# ile
kolay6a nakledile6eklerdi. Nitekim :yle oldu da.
'i(erakov=un &a$aklar# emmu$ %a"lar#nda 'akN=nun g!neyindeki,
demiryolu istasyonu Altay=a yak#n %ir yerde karaya (#kt#lar ve hemen
!rklere kar"# 6epheyi tuttular, i"te %u y!$dendir ki, Nuri Pa"a tasarlad#)#
halde, emmu$ %a"lar#nda 'akN=yu ele ge(irememi"ti. 7!nk! <isl>m
;rdusu<nun sil>h ve 6ephane %ak#m#ndan %!y!k s#k#nt#s# vard#. 'atum-i,lis
yolu kapal# oldu)undan gerekli mal$eme ve sil>h#n getirilmesi imk>ns#$d#.
Noksan ha$#rl#kla "ehre
' Bu 9n0iliz harek"tna aitK Een2 Dunsterville, 1dvent!res o' +!nsler'orce $Qondon '*%HT V2
72 D2 Ailen and =2 B urato##, .a!casiar, #attle'ields, /2 C*H vc devam2
055
bir hcum ya/mak ise tehlikeli neticeler dourabilirdi2 Bama#ih >uri =aa yine
de bir teebbste bulundu ve o Temmuz $*8, 0n Trk ktalar hcuma
0e1erek )azaklar ve 7rmenileri 0eri /skrttlerse de #azla ilerliyemediler2
Balzeme azl yznden Temmuz sonlarna kadar Bak4 ce/hesinde #azla
hareket olmadA ancak Trk ve Azeri halkas ehrin etra#n 0ittik1e sarmakta
idi2 o Temmuz tarihinde >uri =aa adna Bak4 ahalisine bir Beyanname
06nderilerek ehrin teslimi tale/ edildi2 Bu beyannamede Trklerin barbar
olmadklar, bil"kis ehrin barbarlardan, yani )zllardan kurtarlaca
belirtilmiti2 5aumyan bakanlnda Bak4 !ovyeti, >uri =aa'nn bu teslim
talebini reddetti2
Bak4 ehri hristiyan ahalisi 9n0ilizlerin 0elmesini d6rt 06zle beklemekte
idi2 )zl idarenin tedhi rePiminden usanan ahali, yani 7rmeniler ve -uslar,
ancak Trk korkusu karsnda )zllara kar ses 1karamyorlard2 Makat
7rmeni Danaksutn mensu/lar ve Benevik zmreler ile esna# behemehal
9n0ilizlerin bir an evvel 0elmesini arzu etmekte idiler2 Bu mnasebetle
mtemadiyen bir1ok ayia yaymakta ve 9n0ilizlerin /ek yaknda Bak4'ya
0eleceklerini herkese duyurmaa ve inandrmaa 1almakta idiler2 Bu de#a,
halkn tazyiki altnda, .0 Temmuz 8-3-29 0n Bak4 !ovyetinin 0eniletilmi
bir to/lants ya/lm ve Bolevik yelerin $veya Boleviklere sem/atisi
olanlarn, ..1 reyine kar .03 rey ile $7s-7r'lerin sa kanad ve Benevikler,
ehrin mda#aas i1in 9n0iliz askerlerinin davetine karar verilmiti2 5aumyan ve
arkadalar buna iddetle kar koymak istedilerse de, muva##ak olamadlar2
Eeneral Dunsterville'e bir heyet 06ndererek, hemen Bak4'ya 0elmesini dilediler2
? sralarda Tsaritsin $sonrakiK !talin0rad, bu0nkK ;ol- 0o0rad, ehrinde
bulunan ve o 1evrelerin mda#aas i1in tertibat almakla me0ul olan Uoze# !talin,
5aumvan'a tel arkasndan tel 1ekerek, Bak4'nun muhakkak elde tutulmasn,
9n0ilizlerin kat'Fyen davet edilmemelerini emretmiti2 !talin, her halde,
Bak4'ya, 9n0ilizler bir de#a 0irince, oradan bir daha 1kmayacaklarn
zannediyordu2 Galbuki, #araza, ehir Trklerin eline dse dahi, onlarn ve
Almanlarn harbi naslsa kaybedeceklerine muhakkak nazar ile bakldndan,
bu i0alin #azla srmeyeceine inanlyordu2 ]stelik Almanlarn da Trkleri
Bak4'dan 1karmalar ihtimal dahilinde idiA nitekim !ovyetlerle Almanlar
arasndaki .D Austos tarihli anlama ile Almanlar bir takm taahhtlere
0irecckler ve Trklerin Bak4'yu clc 0e1irmelerine muva#akat etmeyeceklerini
bildireceklerdir2 Bu suretle,
(@C
!talin'in kanaatna 06re, Bak4=ya hi1bir suretle in0ilizler sokulmamal idi2
Cakat Stalin=in emri hil>,#na <'akN Sovyeti< ingili$leri davet etmi"
%ulunuyordu. 'unun !$erine 'akN=da hemen <iktidar de)i"ikli)i< olmu",
%a"ta *aumyan olmak !$ere %ir(ok 'ol"evik komiseri hapse at#lm#"t#B
Aikoyan da %unlar aras#nda idi. 'akN Sovyetinde "imdi Aen"evikler ve Fs-Fr
ve Da"nak(#lar 8yani Frmeniler9 h>kimdi.
. A)ustos 8-3-29 tarihinde !rk kuvvetleri yeni %ir hamle yapmak
istedilerse de, ha$#rl#klar ,ena oldu)u i(in, tesirli olamad#lar. !rk kuvvetleri
daha :n6e 'ala6ar# ve Fy%at istasyonlar# aras#nda mevki alm#"lard#.
'i(erakov=un &a$aklar# oraya yakla"#n6a, !rkler (ekildiler, ,akat, &a$aklar
%u de,a 'akN istik>metinde de)il de, "imale, Da)#stan=a do)ru harekete
ge(tiler. Anla"#lan Al%ay 'i(e- rakov, 'akN=daki ihtil>l6i reSime ayak
uydurmak istememi" ve %unun yerine kendi vatan#na, erek %oyuna gitmeyi
ter6ih etmi"ti. 'i(era- kov &a$aklar#n#n s#v#"#p gidi"leri 'akN=daki G#ristiyan
ahali !$erinde (ok ,ena tesir yapm#" ve adet> %ir panik havas# yaratm#"t#.
Aama,ih / A)ustos g!n!, 'akN liman#na ingili$ k#talar#n#n gelme)e %a"lamas#
!$erine, "ehirdeki ruh haleti yeniden 6anlanm#"t#. Nitekim 0 A)ustos
tarihinde, yine noksan ha$#rl#kla yap#lan %ir !rk h!6umu geri at#ld# ve 'akN
%u de,a da !rkler tara,#ndan al#namad#.
<isl>m ;rdusu< ve A$eri g:n!ll!lerinin takviye edilmeden "ehri ele
ge(iremiye6ekl6ri iyi6e anla"#lm#"t#. 'u s#ralarda 0. &a,kas ,#rkas# an6ak 5 %in
mev6utlu idiB %u durum kar"#s#nda Qakup *evki Pa"a kuvvetlerinden 51.
&a,kas ,#rkas#n#n yeti"mesini %eklemek me6%uriyeti has#l oldu. Romanya=dan
deni$ yolu ile 'atum=a nakledilen -0. Piyade ,#rkas#n#n da P!mr! !$erinden
'akN=ya gitmesi emredilmi"ti. 'atum=dan i,lis-Pen6e yolu Almanlar
tara,#ndan tutuldu)u i(in %u kuvvetin de 6epheye yeti"mesi ge6ikmi"ti.
'akN=nun $apt#na Fnver Pa"a %!y!k %ir :nem vermekte ve %unun
muhakkak %a"ar#lmas#n# istemekte idi. 'u s#ralarda, te"ekk!l eden <*ark
;rdular# Puru%u< kumandanl#)#na da Fnver Pa"a=n#n am6as# ve &utulamare
,atihi Galil Pa"a tayin edilmi"ti. Galil Pa"an#n, 'akN=nun $apt# i"i ile %ilhassa
ilgilenmesi emredildi. 'u suretle 'akN=nun $apt# i"i adet> <Fnver Pa"a ve
ailesi e,rad#< n#n i"i mahiyetini alm#" gi%i idi.
ingili$lerin 'akN=ya gelmesi ile, "ehrin ele ge(irilmesi hususu %!s%!t!n
:nem ka$anm#"t#, ingili$lere 'akN=da u$un m!ddet kalmak
(@(
ve mevkilerini sa)lamla"t#rmak i(in $aman %#rak#lmamas# gerekiyordu.
'unun i(in asker ha$#rl#klara h#$ verildi. Fnver Pa"a, Galil ve Nuri Pa"alara
emir g:ndererek, 'akN=ya taarru$u %i$$at idare (t- melerini %ildirdi.
Di)er yandan, .D A)ustos tarihli Alman-Sovyet anla"mas#n#n mahiyeti de
?stan%ul=da malum olmu" ve Almanlar#n 'akN meselesinde Sovyetleri
tuttuklar# :)renilmi"ti. 'u anla"ma maddeleri ?stan%ul=da Almanlara kar"#
a)#r tenkitlere yol a(t#)# gi%i, Fnver Pa"a=da 'akN i"inin kendi %a"#na
halledilmesi gerekti)i kanaatim %!s%!t!n kuvvetlendirmi"ti.
'akN ve A$er%ay6an meselesi y!$!nden, !rkiye=de <'ol"evikler< ho"
g:r!lmeme)e %a"lanm#"lard#. Gatt> Qunus Nadi 'ey, "imdiye kadar %ir(ok
makaleleri ile 'ol"evikleri :vm!"ken, <Qeni P!n< ga$etesinin / Fyl!l 8-3-29
tarihli n!shas#ndaJ <'ol"eviklerin h!k!meti< ad#n# ta"#yan %ir %a"makale
ya$m#" ve 'ol"evikleri "u 6!mlelerle tenkit etmi"tiJ <'ol"evik h!k!meti ne
emindir, ne de u$undur. Gerhangi m!l>ha$a ile olursa olsun, 'ol"evik
h!k!metine ,a$la istinat etmeyi ilti$am eyleyenlerin hayli (!r!k %ir tahtaya
%asm#" olduklar#n# "imdi olsun anlamaya %a"lam#" olduklar# !mit oluna%ilir.<
Pa$etenin %u ya$#s#ndan anla"#ld#)# ve(hile, demek ki, %u tarihlerde
?stan%ul=da dahi <'ol"eviklerle anla"mak isteyenler< vard#. Qunus Nadi 'ey
de 'ol"eviklerin A$er%ay6an=da daha do)rusu 'akN=daki hatt# hareketlerin %u
gi%ilere %ir ihtar mahiyetinde oldu)unu s:ylemek istemi"ti. Aama,ih, %u
tarihlerde 'akN=da art#k 'ol"evik reSimi olmad#)#, gali%a, ?stan%ul=da
%iliniyordu.
'akN=n!n k!(!k %ir ?ngili$ k#tas# tara,#nda i"gali ve yerli Ruslarla
Frmeni=lerden te"kil edilen %irlikler sayesinde "ehirde %ir dere6eye kadar
asayi" sa)lanmakla %era%er, &#$#llar#n tahakk!m! $aman#nda A!sl!man
ahaliye kar"# tat%ik edilen %ask# yine de devam etti. 'ilhassa Frmeniler
ta"k#nl#k yapmakta, A!sl!manlar#n d!kk>nlar#n# ya)ma ve t!rl! e$iyet
etmekte idiler. *ehirde %!y!k %ir yiye6ek s#k#nt#s# h!k!ms!rmekte idi, ne
ekmek, ne et ve ne de meyva %ulunmamakta idi.
'u durum kar"#s#nda 'akN=daki A!sl!man ahali kurtulu"=un an6ak
;smanl#-!rk askerlerinin gelmesiyle 6an ve mal emniyetinin an6ak !rkler
sayesinde m!mk!n ola6a)#na kanaat getirmi"ler ve dolay#siyle !rk
askerlerinin geli"ini d:rt g:$le %eklemekte idiler. !rk kuvvetlerinin geli"ini,
mama,ih yaln#$ A$eriler de)il, ku$ey
(@D
)a#kas'lardan balayarak Ercstan'a kadar her 1eit dindeki btn milletler,
hatt" -uslar dahi, sabrszlkla beklemekte idilerA 1nk )zllarn zulmnden
kurtulmamn ye0"ne 1aresinin Trklerin 0elmesiyle mmkn olaca a1k1a
anlalm bulunuyordu2 Temmuz $'*'8, Trk askerF hareketinin Bak4'ya
yaklat sralarda, Azeriler arasnda sonsuz bir sevin1 belirmitiA #akat Trk
ordusunun ilerleyii duraklaynca, endieler balamt2 Bslman ahalinin
Trk askerlerini nasl beklediklerini, Bak4'da 1kan A1k s6z 0azetesi
bayazarlarndan Talibzade Abdullah 5ayik u msralarla dile 0etirmiti K
'
' A1k !6z 0azetesi $Bak4, '@ Lilhicce '@@D $+&%H 7yll '*'8,2
05D
Azeri 06nllleri de D-+ bin kadard2 Ar makinal t#ekler ve bir miktar to/ ve
havan to/u da 0etirilmiti2 Bak4'daki kuvvedere 0elince, az sayda 9n0iliz askeri
vard $birka1 yz, ve 7rmeni--us milis ktalar da +-8 bin kadard2
Trk hcumu 'C 7yll 0n balad2 >uri ve Galil =aalar hareketi bizzat
idare ediyorlard2 Trk hcumu sr'ade 0eliince Eeneral Dunsterville ehirde
' 72 )aymakam -t, #ak2 yollar,nda$ s2 '*+ ve devamA V2 72 D2 Ailen and =2
Brato##, .a!casian #attle'ields$ /2 C*(A 72 )urmay Jrb2 !leyman 9zzet2 #)y)k 3arpte
$'@@C-'*'8, '(2 Piyade %)meninin 1zer*aycan ve Wimal' Ka'kasyadaki 3areket ve :!hare*eleri.
Askeri Becmua Tarih ksm2 !ay CC $'*@D,2
052
Bak4'ye Trk ordusunun 0irmesi zerine Biralay >azm Bey ehrin
kumandan tayin edildi ve derhal sivil $mlkF, idarenin tanzimine baland2
Bak4'nun eski Belediye bakan llkin ve Belediye Beclisi yelerine vazi#eleri
bana d6nmeleri emredildiA 1ou Bslman olmak zere yeni yeler de se1ildi2
Bir ka1 0n i1inde ehirde normal hayat baladA dkk"nlar a1ld, yiyecek
sknts sratle 0iderildi2 Trk ordusunun ehire 0irmesinden 6nce bir /ud $'D
kilo, un #iyeti 8HH ruble iken, imdi 'HH-'(H rubleye dtA %H rubleye 1kan
ve zorlukla bulunan koyun eti de D ruble'ye dt2 9n0iliz'ler ve )zllar
zamannda ehirde hi1 bulunmayan zm, kar/uz ve dier meyvalar 0ayet ucuz
#iyatla /azarda satlmaya balandlar2 Bu suretle Trk askerlerinin kontrol
altnda Bak4 asaya ve ekonomik re#aha kavumak yoluna 0irdi2
7n mhim cihet te Bak4'ya BillF Azerbaycan Gkmetinin Eence'den
0elmesi oldu2 Bak4 ehri )zllarn elinde iken, BillF Azerbaycan Gkmeti
0e1ici olarak Eence'de yerlemiti2 Bak4'nun kurtarlmas zerine, Methali Gan
Goyski'nin reisi olduu millF hkmet derhal Bak4'ya 0eldi, ve bu suretle
Azerbaycan BillF Devleti, 6z bakentine kavumu oldu2 BillF Gkmet
tara#ndan +&%H 7yll '*'8 tarihinde durum u il"nla bildirildiK
A,er!y+# -&k&meti#i# %G#"
=aytahti olan Bak4'ye taze varid olmu Azerbaycan G- kmet-i
Iumhuriyesi bununla ehirde ve etra#ta yaayan umum ahaliye
bil"#ark din ve millet emrediyor kiK Azerbaycan hkmetinin taht-i
tabiiyetinde yaayan hi1 bir millete te#avt koyulmayarak, canileri,
0aret0erleri, katilleri ve cemaatin asayiini bozanlar hkmet
byk cezaya, idama varncaya kadar du1ar edecektir2 Ahali bunu
bilmelidir ki, Trk millet-i necibesinin kahraman ve #atih
askerlerine emir verilmidir ki, cinayete ve katl-i 0a- rete me0ul
olanlar nerede 06rseler 0elebaran etsinler2 Trk Azerbaycan
hkmetinin an ve ere#ine yaramaz ki onun /aytahtinde 0nahsz
adamlarn hak ve hukukuna tecavz olunsun2
Azerbaycan Geyet-i ;kel"s -eisi
M$ethali, G$an, Goyski'
' A1k !6z 0azetesi, + 7yll '*'82
053
Bu il"nn ve tabii bata Trk askeri kontrolnn tesiriyle Bak4'da sratle
emniyet yerlemi, asayi temin edilmi ve BillF Azerbaycan Devletinin
salamlamas i1in esiz bir #rsat zuhur etmiti2 ?smanl- Trk askerleri AzerF
kardelerine kar tarihF byk vazi#elerini i#a etmek zere Bak4'da bulunuyorlar
ve bu millF uur i1inde Bak4'ya 0elen her bir Trk askeri ve siviller canla, bala
sonsuz bir evk i1inde 06revlerini ya/makta idiler2
Bak4'nun Trk kuvvetleri tara#ndan za/t, 9stanbul Trk matbuatnda
ta#sil"t ile anlatld ve sevin1 dolu yazlarn 1kmasna vesile tekil etti2 Jeni
En 0azetesinin %' 7yll $'*'8, tarihli saysnda bu mnasebetle, Azerbaycan
tamamiyet-i mlkiyesini temin etti balkl uzun bir yaz 1kt2 Baka 0azete ve
mecmualarda da buna benzer makaleler intiar etti2 Bak4'nun alnmasndan en
1ok memnun kalan /hesiz Bakumandan vekili, Garbiye >azr 7nver =aa ol-
mutu2 =aa, bu haberi o sralarda 9stanbul'da bulunan, Azerbaycan Billet
Beclisi -eisi -esulzade Behmed 7min Beye bizzat telo#onla haber veri/
mPdelemiti2
Bak4'nun Trklerin eline 0e1tii 0n baka bir hadise daha cereyan etti2
9n0ilizlerin Bak4'ya 0elilerinden soma, eski )zlm idare- cilerin ele balarnn
ha/sedildikleri s6ylemitik2 Bak4 ehri Trklerin eline derken, bu mevku#
komiserler bir 0emiye nakledilmilerdi ve 0aliba Astarhan'a 06nderileceklerdi2
Makat 0eminin ka/tan, 0emiyi, 9n0ilizlerin i0ali altnda bulunan, Trkistan
sahilindeki )rasno- vodsk ehri limanna 06trm ve oradaki beyaz -uslara
teslim etmiti2 Beyaz -uslar da $tabii 9n0ilizlerin haberi ve muva#akat^ ile, %D
)omiseri )rasnovodosk'dan biraz 6tedeki bir istasyonda kuruna dizmilerdi2
Yldrlenler arasnda 5aumyan da vard2 Bu sralarda Bak4'da )zllar arasnda
mhim rol oynam olan Bikoyan $az 6nce !ovyetlerin Iumhurbakan idi,
naslsa bu badireden sa-esen kurtulmutur2
'
Trk ordusunun askerF hareketi Bak4'yu kurtarmakla bitmi deildi2 5imalF
)a#kas Iumhuriyetinden bir heyet 9stanbul'a 0iderek, 7nver =aa'dan askerF
yardmda bulunmasn rica etmiti2 Bu de#a Trk kuvvetlerinden bir ksmnn
Dasan'a 06nderilmesi kararlatrld2 (2 Mrka Bak4'da kalacak ve ehirdeki
asayii temin ile Azeri askerF tekil"tnn 0elimesine yardm edecekti2
' I2 G2 7llis, 5perations in %ranscaspia >X>?6>X>X and the PS .ommissars case. !t
Antony's =a/ers, >o DK !oviet A##airs, >umber tvvo2 Qondon '*(*2
(CH
Bu sralarda Albay Bi1erakov'un )azaklar Derbent ve =etrovsk ehirlerini
ele 0e1irmiler ;e 5imalF )a#kas Iumhuriyetini tehlikeli bir duruma
koymulard2 Bi1erakov'un kumandas altnda kendi )azaklarndan bir1ok
7rmeni ve Boleviklerden ka1an -us zabideri ve askerleri vard2 Trk kuvvetleri
ite bunlar tardedecekti2 5imalF )a#kaslarda bulunacak kuvvederin bana Jusu#
' Dastandaki Trk askeri hareketlerine aitK $9smail, Berkuk, #)y)k 3arple $@@C,
Wimali Ka'kayadaki 'aaliyetlerimiz ve >Y inci ',rkan,n harekCt, ve m!hare*eleri. AskerF Bec-
mua Tarih ksm, say *C2 $istanbul askerF matbaa '*@C,A 72 )urmay Jrb2 !leyman 9z-
zet, >Y. Piyade t)meninin 1zer*aycan .. s2 D' ve devam2 V2 72 D2 Ailen and =2 Burato##,
.a!casian #attle'ields$ /2 C*(2
0/-
baycan'da hem de Dastan'da mstakil iki devlet kurulmu oldu2 Jani 7nver
=aa'nn 6tedenberi tasarlad ve Trkiye'nin ilerdeki emniyeti bakmndan
zarurF 06rd byk bir 9sl"m Devletinin temelleri atlm bulunuyordu2 Bir
mddet sonra Azerbaycan ile Dastan'n, Trkiye'nin teviki ile bir #ederasyon
halinde birlemeleri mmkn olacakt2 Buna belki de 9ran Azerbaycan da kat-
lacak ve bu suretle ahalisi o milyonu aan byk1e bir Trk-lsl"m Devleti
meydana 0elmi olacakt2 Dolaysiyle 7nver ve Tal"t =aalarn Turanclk
$veya =antrkist-=anislamist, siyasetleri msbet semere vermi olacakt2 ;e bu
yoldaki tasarlarn hakikaten msait artlar zuhur ettiinde, 0er1ekletirilmesi
mmkn olacan da isbat etmi olacakt2
0/.
' 72 )aymakam -Pt, #ak2
yollar,nda.. 2s2 %'D2
ED;
<
:
BA)] J]L]>D7> !?;J7T--T!JA 9Q7 T]-)9J7>[> A-A!:>:>
E7-E9>Q75B7!9 ;7 )7!9QB7!9
'*'8 yl Gaziran sonlarnda Trk kuvvetleri ve AzerF 06nlllerinin
Bak4'ya yaklatklar ve %+ Gaziran'da Delican mevkii yannda Bak4'dan 0elen
7rmeni ve -us milis ktalarn 0eri attklarn yukarda 06rmtk2 Bak4
!ovyeti, Trk askerF hareketi hakknda Boskova Berkez hkmetine telsizle
haber vererek durumun ciddiliini anlatm ve yardm 06nderilmesini istemiti2
!ovyet hkmetinin elinde yeter derecede kuvvet bulunmadndan ve bilhassa
mesa#enin uzakl yznden, Bak4'ye yardm 06nderecek durumda deildi2
Ancak di/lomatik kanallarla burann Trklerin eline dmesine mani olmaa
1allacakt2 !ovyet--usya hkmeti Bak4 ehrinin -usya'mn ayrlmaz bir
/ar1as olduunu iddia etmekte ve buraya Trk ktalarnn taarruzunun, Brest-
Qitovsk anlamasna aykr bir hareket olduu kanaatnda idi2 Bu noktaya
Boskova'daki Alman bykel1iliinin dikkati 1ekilmiti2 3i1erin, Alman hk-
metinin derhal mdahalesini istemiti2 Alnan ceva/ da teskin edici mahiyette
idi2
Trk ktalarnn ( Temmuz tarihlerinde ileri harekederii durdurmalar ve
Bak4'nun tehlikeden kurtulmas, 0aliba bu Alman mdahalesine at#edilmiti2
Makat %H Temmuz'dan sonra Trk askerF hareketi yeniden balaynca, !ovyet
hkmeti tekrar tel"land ve ii resmF kanala d6kerek, %( Temmuz $'*'8,
tarihinde Boskova- daki Alman bykel1iliine bir nota verdiA bu notadaK
Alman- Trk ktalarnn Bak4 zerine yrdkleri ve 5emaha'ya vardklarna
ait bil0i alnd anlatldktan sonra, Alman hkmetinin daha 6nce v"dettii
ve1hile bu hareketi durdurmas istendi2
'
3i1erin, Berlin'deki !ovyet el1isi Uo##e
ve hususF mmessil -akovskiy'e tel 1ekerek Alman-Trk ktalarnn Bak4'ya
yaklatklarm ve hemen
' D;: T2 :2 vesika %8C2
0//
Alman h!k!meti ne$dinde %u hareketin durdurulmas# i(in te"e%%!ste
%ulunulmas# gerekti)ini< %ildirdi. Perek \o,,e ve gerekse Rakovskiy- den
teskin edi6i 6evap al#nd#)# anla"#l#yorB Alman h!k!metinin <meseleyi ele
ald#)# ve %u hareketi durdura6a)# hakk#nda teminat verildi)i< 7i(erin=e
%ildirilmi" olmal#d#r.=
'u de,a, 'akN=da %ulunan <&a,kas ?"lerini tedvire memur ,evkal>de
murahhas< 8ve o s#ralarda 'akN Sovyetinin reisi9 Stepan *a- umyan=dan
al#nan .D emmu$ tarihli telgra,ta, <6ephedeki durumun gittik(e ,enala"t#)#<
anlat#ld#ktan sonra, <'akN Sovyetinin sa)6# kanad#n#n k!(!k %ir (o)unlukla
?ngili$leri davete karar verdi)ini< !$!lerek %ildirmi" ve 'akN !$erine
y!r!yen kuvvetlerin munta$am !rk %irlikleri oldu)u, aralar#nda Alman
$a%itleri 8instrukt:r9nin de %ulundu)unu %elirttikten sonra, 'akN=nun
m!da,aas# i(in I(- Rusya=dan a6ele asker yard#m g:nderilmesinin $arur
oldu)unu da %ildirmi", va$iyetin vehametini aksettirmi"ti.
.
Cakat Sovyet
h!k!metinin 'akN=ye her hangi %ir kuvvet g:ndermesi imk>ns#$d#. 7!nk!
;rta ?dil %oyunda %a"lanan 7eko-Slovak ayaklanmas#, 'ol"eviklere kar"#
halk ordusunun harekete ge(mesi kar"#s#nda, 'akN=nun de)il, ?dil %oyunun
%ile &#$#llar#n elinde tutula%ile6e)i "!pheli idi. saritsin ve Astarhan
"ehirlerinin m!da,aas# %ilhassa :nemli oldu)undan, %uralar#n m!da,aas#n#
te"kil>tland#rmak i(in, Aerke$ Sovyet h!k!metin6e Parti kademesinde
%!y!k %ir yer tutan Stalin, saritsin=e g:nderilmi"ti. ?"te Stalin de %uradan
*aumyan=a telsi$le m!temadiyen talimat veriyor ve 'akN=nun her ne
pahas#na olursa olsun muha,a$as#n# ve m!da,aas#n# talep ediyordu.
-
Durumun 6idd %ir sa,haya girmesi !$erine, 7i(erin, 'erlin- d6ki Sovyet
%!y!kel(isi \o,,e=ye s#k s#k telgra,la talimat verme)e %a"lad#. \o,,e de
Alman hari6iyesi ile temasa ge(erek, ald#)# 6evaplar# Aoskova=ya
ula"t#rmakta idi. 7i(erin=den .3 emmu$=da al#nan telgra,a g:reJ <Alman-
!rk kuvvetlerinin geri al#nmas# ile an6ak 'akN- nun tehlikeden
kurtar#lmas# m!mk!n ola6akt#.< 'unun !$erine \o,,e, hari6iyeden Gerr
'us6he=yi g:rm!" ve meseleyi m!$akere etmi"ti. Gerr 'us6he kendisinden
:n6e hari6iye na$#r# Gin$e=nin de
' Qenin, daha + Temmuz $'*'8, tarihinde, Tsaritsin $sonraki !talin0rad- bu0nk ;ol0o0rad,
da bulunan !talin'e tel0ra# 1ekerekK Berlin'deki !ovyet el1isi Uo##e'nin, Bak4 /etrollerinden bir
ksmnn Almanlara braklacan 0aranti ederek, Trklerin Baku zerine yrmemeleri hususunda
Almanlarn mdahelesini istiyeceini bildirmiti2 D;: T2 :2 vesika %(D s2 @('2
% D;= T2 :2 vesika %8+, s2 C''-C'%2
@ D;: T2 :2 vesika %+D, s2 CH'-%2
(C(
s:yledi)i gi%i, <Sovyet D#"i"leri &omiserli)ine gelen ha%erlerin katiyen
do)ru olmad#)#n#< tekrarlam#"t#.
-
'us6he=nin dedi)ine %ak#l#rsa, <gerek
?stan%ul ve gerek i,lis=ten ald#)# telgra,lardan, !rklerin Alman taleplerine
%oyun e)erek ileri harekederini durdura6aklar# ve %undan sonra da 'akN
!$erine y!r!meye6eklerine ait s:$ vermi"lerdi.< Alman hari6iye mensu%u
gerek kendisinin ve gerekse hari6iye na$#r#n#n Gin$e=nin %u %aptaki
%eyanat#n#n tamamiyle g!veni%r mahiyette oldu)u hakkmda teminat vermi"
ve <*ayet Sovyetlerin dedikleri do)ru (#karsa, Almanlar#n !rkleri geri
d:nme)e $orl#ya6aklar#n#< s:$lerine eklemi"ti. 'us6he=nin dedi)ine g:reJ
<?stan%ul 8h!k!metinin9 %u hususta taahh!d! vard#.=<
\o,,e=nin 'erlin=den, i A)ustos 8-3-29 tarihinde %ildirdi)i ve(hileJ A$
:n6e Alman karag>h#ndan d:nm!" olan Gari6iye ne$areti "u%e
m!d!rlerinden &riege, ?stan%ul=daki Alman el(isi &ont '6rnsdor,,
kanal#ndan ve 54 emmu$ tarihini ta"#yan %ir telgra,# \o,,e=ye g:ndermi"ti.
'u telgra,ta <Fl(inin 'akN hakk#nda elde etti)i %ilgiler !$erine, Fnver Pa"a
ve Sadra$am al>t Pa"a=dan %a"ka Gari6iye n>$#n Nesim 'ey ile de
g:r!"t!)!< ve hepsinin de Nuri Pa"a=ya 'akN !$erine y!r!memesi i(in kat=
%ir emir g:nderildi)i hakk#nda teminat verdikleri ya$#l# idi.
.
?stan%ul=daki Alman el(isine g:reJ <!rklerin 'akN !$erine y!-
r!ye6eklerine ait gelen ha%erler as#ls#$d#.< 'u telgra,tan anla"#ld#)# ve(hile,
Alman h!k!meti ?stan%ul=daki el(isine talimat vererek, meseleyi Fnver
Pa"a, al>t Pa"a ve Nesim 'ey ile g:r!"mesini ve %u yolda !rk
h!k!metine %ask# yapmas#n# istemi"ti. ?lgili !rk devlet adamlar# ise !rk
kuvvetlerinin 'akN !$erine y!r!y!"leri hakk#nda resmen %ilmeme$likten
gelmi"ler ve tevil yoluna sapm#"lard#. ;nlar, gali%a, %:yle %ir te"e%%!s!n
olsa olsa Nuri Pa"a=mn kendi %a"#na ve A$er g:n!ll!leri ile yapmak
istedi)ini de s:$lerine il>ve etmi"lerdi.
\o,,e=den al#nan malNmat, 7i(erin=i, gali%a, %ir m!ddet i(in oya-
lam#"t#B (!nk! 0 emmu$=dan sonra !rk hareketleri %!s%!t!n durmu" ve
'akN 6ephesinde A)ustos %a"lar#na kadar endi"e veri6i %ir ,aaliyet
g:r!lmemi"ti. / A)ustos=ta 'akN=ya ?ngili$lerin gelmesi ile !rk asker
hareketinin, gali%a, %!s%!t!n dura6a)# san#lm#"t#. 'u arada 'akN=dan
Aoskova=ya d:nen <maru, %ir 'ol"evik simas#
' :zvestia * 7kim '*'8 $Uo##e'den 3i1erin'e @H Temmuz '*'8,2
% :zvestia * 7kim '*'82
0/1
8kim oldu)u s:ylenmiyor, an6ak herkesin %ildi)i deniliyor9 'akN=ya kar"#
y:neltilen !rk taarru$lar# hakk#nda etra,l# %ilgi vermi"ti.
-
'unun !$erine
7i(erin -2 A)ustos 8-3-29 tarihli %ir telgra,la \o,,e=yi durumdan ha%erdar
etti. 7i(erin, <!rklerin 'akN=ya kar"# yeniden harekete ge(e6eklerini,
Almanlar#n ya Sovyetleri aldatt#klar# veya kendilerinin aldand#klar#n#<
ya$m#" ve \o,,e=nin %u mesele !$erine %ir daha dikkatini (ekmi"ti. Ayn#
telgra,a g:reJ <54 emmu$ tarihlerinde !rk kumandan# *evket Pa"a 8her
halde Nuri Pa"a ola6ak, veya *evki Pa"a=n#n ad# yanl#"l#kla kar#"t#r#lm#"t#r9
ad#na 'akN=ya %eyannameler at#lm#" ve "ehrin <kay#ts#$ "arts#$ teslim
olmas#< istenmi"ti.
am %u s#ralarda, Aoskova=daki !rk el(isi Palip &emal 'ey=in,
<'rest-Kitovsk muahedesi ahk>m#n#n tat%ikiB< hususunda D#"i"leri
&omiserli)i ne$dinde te"e%%!sleri olmu"tu. Ger halde istan%ul=dan ald#)#
talimata g:re hareket eden '!y!kel(i, 'rest-Kitovsk muahedesinde
Sovyetler6e Almanlara tan#nan en $iyade ma$- har# m!saade devlet 8the most
,avored nation9 esaslar#n#n %!t!n "u- mul! ile !rkiye=ye de tan#nmas#n#
istemi"ti. 7i(erin ise %unu ka%ule yana"m#yor, an6ak, <ti6aret ve seyr! se,er<
sahalar#nda %unun tat%ikinin m!mk!n ola6a)m# s:yl!yordu. Anla"#lan 'akN
meselesi y!$!nden D#"i"leri &omiseri !rkiye=ye kar"# so)uk %ir durum
alm#" %ulunuyordu.
Nitekim 7i(erin, Palip &emal 'ey=e 2 A)usyos tarihlerinde 'akN
meselesini a(t# ve <!rklerin 'rest - Kitovsk anla"mas#na ayk#r# olarak Rus
topraklar#na girdikleri ve Rus askerleri ile harp ettikleri %ir s#rada, %u %ar#"
ahk>m#n#n daha da geni"letilmesinden %ahsetmenin yersi$ ola6a)m#<
s:ylemekle, Palip &emal 'ey=e ser$eni"te %ulunmu"tu.
.
Palip &emal 'ey de
%una kar"#hk olarakJ <Auahede ahk>m#n#n Devlet-i Aliyye tara,#ndan de)il,
'ol"evik h!k!metinin kendisinin ihl>l etti)ini ve 7i(erin=in 6ereyan eden
olaylar hakk#nda sarih %ir %ilgisi olmad#)#n# ve !rk hareketlerinin Frmeni
(ete6ilerini %ast#rmak, ;smanl# te%=as# ve esirleri ile A!sl!man ahaliyi
korumak maksadiyle ihtiyar edilmi" ola%ile6e)ini<
5
:ne s!rd! ki, !rk
el(isinin %u iddias# an6ak k#smen do)ru idi. P:r!"me de so)uk %ir hava
i(inde sona erdi.
' Ayni y2 $3i1erin'den Uo##e'ye, '8 A2 '*'8,
% D9A G2 T2 )arton no2 '%C2
@ Ayni y2
0/D
Palip &emal 'ey=e g:re Rusya=n#n i(i (ok kar#"#kt# ve %u "artlar
alt#nda muahede ahk>m#mn tat%ikine imk>n g:r!lm!yordu. 'u durum
kar"#s#nda kendisinin Aoskova=da kalmas#na l!$um ve ihtiya( yoktu ve pek
yak#nda %uradan ayr#lmas# i6ap ede6ekti. Alman el(isi von Air%a6h=#n 1
emmu$ g!n! %ir Rus Fs-Fr=i tara,#ndan :ld!r!lmesi, her halde Palip
&emal 'ey=e (ok tesir yapm#" ve kendisinin de ayn# ak#%ete u)r#ya6a)#ndan
endi"e etmi"ti. 7!nk! Aoskova=daki A!sl!man 'ol"evikleri arasmda 8%a"ta
Austa,a Suphi olmak !$ere9 %ir(ok d!"man# oldu)unu ve kendisinin Sovyet
h!k!metin6e asla %e)enilmedi)ini de %iliyordu. Nitekim Palip &emal 'ey,
Alman ve Avusturya el(ileri ve maiyyetlerinden (o)unun yapt#klar# gi%i,
Gari6iye &omiseri 7i(erinle k#sa s!ren %ir vedala"madan sonra, 3 A)ustos
g!n! Aoskovadan ayr#ld# ve !rkiye=ye gitmek !$ere yola (#kt#. Fl(ilik
memurlar# da kendisini takip etmi"lerdi ve Aoskova=da resmi s#,at# hai$
hi(%ir !rk kalmam#", an6ak esirler komisyonunda, yani Alman heyeti
ne$dinde, Rem$i Pa"a i"ine devam etmi"ti. Palip &emal 'ey=in Aoskova
el(ili)i %u suretle 3 A)ustos 8-3-29 tarihinde sona ermi" oldu.
-
Palip &emal 'ey, -3-2 y#l# Nisan=#nda Aoskova=ya geldi)inde %ir(ok
!mitler %eslemekte idiB %ilhassa Rusya=daki !rk ve A!sl!man kavimlerin
<Aill ve Aeden ve Siyas< geli"melerinde yard#m6# olarak, 'rest-Kitovsk
muahedesinde de tes%it edildi)i !$ere, onlar# himaye ede6ek ve %u kavimlerin
!rkiye ile %a)lar#n# kuvvetlendirme)e gayret ede6ekti. Nitekim Aoskova=ya
J
gelir gelme$ %u meselelerle yak#ndan ilgilenmi" ve Rusya A!sl!manlar#,
!rk-atar kavimlerinin ileri gelenleri tara,#ndan yak#n %ir alak> g:rm!" ve
!rk el(ili)i adet> A!sl!manlar#n merke$i haline gelmi"ti. Cakat onun %u
hareketi Sovyet h!k!metin6e (ok ,ena yorumlara yol a(m#" ve !rk el(ili)i
ile temas edenler taki%ata u)ram#"lard#.
Rusya=n#n i(indeki geli"meler, 'ol"eviklerin %!t!n mill hareketleri
%ast#rmalar# ve tedhi" siyasetine giri"meleri sonunda Rusya A!s-
l!manlar#n#n durumlar# g!nden g!ne ,enala"t#. Palip &emal 'ey=in onlara
yard#m etmesi i(in elinde hi( %ir imk>n yoktuB $aten Fnver ve al>t Pa"alar
%u hususta %!t!n iyi niyetlerine ra)men, Rusya !rklerine yard#m ede6ek
durumda de)ildilerB en yak#n %ir karde" millet olan A$erilere yard#m
te"e%%!s!, 'akN=ya y!r!y!" hareketi, Sovyetler ve Almanlar ne$dSnde %u
kadar tepki yaratm#"t#.
' Eali/ )emali ! 6 y l e me z o l u ,
3at,ralar,m$ s2 '@C2
(C8
'u suretle Palip &emal 'ey, !$erine ald#)# misyonun yerine
getirilmesinin imk>ns#$l#klar# kar"#s#nda, hayal k#r#kl#)#na u)rayarak,
Aoskova=dan ayr#lm#"t#. &endisinin gidi"ine en (ok !$!lenler, "!phesi$,
Aoskova=daki Rusya A!sl!manlar# - &a$an !rkleri ve %a"ka !lkelerin
!rkleri olmu"tu.
7i(erin, yukar#da s:ylendi)i !$ere, 'aku=dan gelen <maru, $attan<
olaylar hakk#nda esasl# %ilgi edinmi" %ulunuyordu. 'unun !$erine,
Aoskova=daki Alman %a"konsolosu Dr. Gaus6hild=e 8Aoskova=da Alman
%!y!kel(isi %ulunmuyordu, Fl(ilik kapat#lm#"t#9 -3 A)ustos 8-3-29 tarihinde
u$un %ir nota g:nderdi ve 'akN yak#n#ndaki !rk asker hareketlerini
anlatt#ktan sonra, *evket Pa"a 8Nuri Pa"a ola6ak9n#n %eyannamesinden
%ahsetti. 7i(erin, <!rk ve Alman h!k!metlerini verdikleri v>dleri
tutmamakla itham ediyor ve 'akN=nun !rkler tara,#ndan i"galinin tam %ir
,el>ket 86ata- stropl#e9 ola6a)#n# ve k#ymetli "eylerin geni" :l(!de tahri%ata
u)raya6a)#n# s:yledikten sonra<, <'akN=nun petrol!n!n Rusya=n#n v6 Rusya
ile ekonomik m!nase%etlere giri"e6ek olan memleketler 8yani %a"ta
Almanya=n#n9 i(in %!y!k %ir :nemi hai$ oldu)unu< ayr#6a %elirtmi"ti.=
Sovyet h!k!met mah,illerindeki h>kim kanaata g:re, Almanlara 'akN
petrollerinden muayyen %ir hisse v>dedilirse, Almanlar 'akN=n!n !rkler
eline d!"mesini :nleye6eklerdiB Alman h!k!metine, $aten %u yolda,
Aoskova=dan ald#)# talimat !$erine \o,,e tara,#ndan teminat verildi)i de
anla"#l#yor. 7i(erin -3 A)ustos=taki Alman konsolosuna tevdi etti)i
notas#ndan sonra, 'akN meselesinde yine %ir gev"eme g:r!ld!, (!nk! !rk
asker hareketi yine durmu"tu. 'u m!ddet $ar,#nda \o,,e d6 'erlin=de
gerekli temaslarda %ulunmakta idi.
Nitekim, \o,,e=den -/ Fyl!l tarihinde 8yani 'akN=ya !rk h!6umu
%a"lad#)# g!n9 Aoskova=dan alman telgra,ta, <!rklerin 'akN- ya kar"#
hareketlerinin Almanlar tara,#ndan muhakkak durdurula6a)# hakk#nda
teminat< verilmi"ti.
.
\o,,e=nin -1 Fyl!l tarihli telgra,# 'akN=ya ait ,a$la
%ir"ey %ilinmedi)i merke$inde idi. Gal%uki 'akN %ir g!n :n6e, yani -0
Fyl!l=de !rk ve A$er k#talar#n#n eline d!"m!"t!. 'una ait ha%erler de o
s#rada Aoskova=ya ula"m#" %ulunuyordu.
'akN=n!n d!"t!)!n! :)renen 7i(erin derhal harekete ge(ti ve #g Fyl!l
8-3-29 de \o,,e=ye olup %itenler hakk#nda u$un %ir tel (ekti
' D;= T2 :2 vesika @HD, s2 C%8&%*2
% :zvestia * 7kim '*'8 $Uo##e'den 3i1erin'e, 'C2*2'*'8,
0/3
ve 'akN=da !rk askerleri tara,#ndan i"lenen <g:r!lmemi" vah"etler<
!$erinde ayr#6a durdu ve %una Almanlar#n dikkatini (ekmesini istedi.
7i(erin=e g:reJ <'akN=nun !rkler tara,#ndan $apt#, !rkiye=nin 'rest-
Kitovsk anla"mas#n# ka%a %ir "ekilde %o$mas#< demekti= ve %undan :t!r!
<Sovyet h!k!meti %undan %:yle kendisini !rkiye ile %ar#" halinde
saym#yordu<.
'u s#ralarda Aoskova=da %ir !rk el(isinin %ulunmad#)#n# ve Palip
&emal 'ey=in 3 A)ustos tarihinde Rus payitaht#ndan ayr#ld#)#n# yukar#da
g:rm!"t!k. Maten Almanya ile S:vyet-Rusya=mn aras# da %u g!nlerde iyi
de)ildi. 1 emmu$ 8-3-29 g!n! &ont von Air%a6h=#n %ir Fs-Fr tara,#ndan
:ld!r!lmesi !$erine, a$ daha Almanya ile Rusya aras#nda harp (#k#yordu.
Almanlar#n Hkrayna=da ilerleyi"leri, &aradeni$ sahilleri ve hatt> &a,kaslara
do)ru gidi"leri Sovyetler tara,#ndan endi"e ile takip olunmu" ve yer yer
Ruslarla Almanlar aras#nda (arp#"malar dahi yap#lm#"t#. ..D A)usyos
tarihinde 'erlin=de, Almanya ile Sovyet-Rusya aras#nda %ir anla"maya var#l-
mas#na ra)men iki memleket aras#ndaki m!nase%etler an6ak $ahiren
d!$elmi" gi%iydi.
Alman h!k!meti 'at#=daki sava"lar#n kat= %ir sa,haya girdi)i ve kat=
neti6enin yakla"t#)# %ir s#rada Rusya ile u)ra"mak istemiyorduB $evahiri
kurtarmak i(in m!mk!n merte%e 'rest-Kitovsk muahedesine riayet eder
gi%i g:r!n!yordu. Alman %!y!kel(isinin :ld!r!lmesinden sonra da,
m!nase%etler kesilmemi", Aoskova=da %ir %a"konsolos %#rak#lm#"t#B resm
m!nase%etler %u kanalla y!r!t!lmekte idi. !rkiye ile Sovyetlerin
m!nase%etleri, a$ :n6e i"aret edildi)i gi%i, 'akN y!$!nden had %ir sa,haya
girmi" %ulunuyordu. Nitekim Sovyet h!k!meti %u y!$den m!nase%etlerin
kesilmesi ve 'rest-Kitovsk muahedesinin !rkiye=ye ait k#sm#n#n ,eshine
karar vermi" %ulunuyordu.
Sovyet h!k!metini tel>"a d!"!ren %ir husus da, yar# resm %ir ga$ete
olan <Norddeuts6he Allgemeine Meitung< ve <Kokal An$eiger< da
<'akN=nun !rk k#talar# tara, ndan $apt#ndan :t!r!< memnuniyet i,ade
eden ya$#lar#n (#kmas# oldu. 7i(erin. .- Fyl!l 8-3-29 de, Aoskova=daki
Alman %a"konsolosu Gerr Gaus6hild=e %ir nota vererek, Alman
ga$etelerinde %u yolda ya$#lar (#k#"#ndan :t!r! protestosunu %ildirdi ve
'akN=daki olaylar#n Almanya ile Sovyet Rusya aras#nda .D A)ustos=ta
akdedilen anla"maya tamamiyle ayk#r# oldu)unu
' :zvestia 'H 7kim '*'8 $3i1erin'den Uo##e'ye, '* 7yll '*'8,
004
ve Alman h!k!metinin 'akN meselesinde gerekli ted%irleri almay# ihmal
etti)ini ve %undan do)a6ak neti6elerin sorumlulu)unun tamamiyle Alman
h!k!metine ait oldu)unu< da kaydetmi"ti.
-
\o,,e de %u hususta Alman Gari6iyesine .- Fyl!l de sert %ir nota verdi.
Sovyet idare6ileri Rusya=daki h>kimiyetleri sahas#ndaki mat%uat# tam %ir
%ask# alt#nda tuttuklar#ndan, Alman h!k!metinden de ayn# "eyi yapmas#n#
istemekte ve %eklemekte idiler. Sovyet D#"i"leri &omiserli)inde, %u ka%l
ya$#lar#n Alman h!k!metinin g:r!"!n! i,ade etti)i endi"esi vard#.
Sovyet h!k!meti 'akN=nun !rkler tara,#ndan $apt !$erine, !rkiye ile
m!nase%etlerin kesmek karar#n# Alman h!k!metine %ildirmi" ve %una ait
'a%#>li=ye g:ndere6e)i notay# .4 Fyl!l 8-3-29 tarihinde, gali%a, radyo -
telgra,la ,rans#$6a olarak yay#nlam#",
.
notan#n metni !rk makamlar#na da
ula"t#rm#"t#. 'u notada %ilhassa "u noktalara temas edilmi"ti J <'rest -
Kitovsk 'ar#"# ile Rusya ve !rkiye aras#nda yeni esaslara g:re ara$i ve
siyas hususlar#n# tan$im etmi" olduklar# &ars, Ardahan ve 'atum
(evrelerinin, kom"u devletler ve %ahusus !rkiye=nin i"tiraki ile yeni ni$am#n
kurulmas# tes%it edildi)i halde, !rkiye %uralar# asker i"gal alt#na ald#ktan
sonra, tek tara,l# %ir ple%is6it yapm#"t#. Sovyet h!k!meti %u ple%is6itin
mev6ut %ar#" ahk>m#na ayk#r# oldu)u kanaa- t#ndad#r ve %unu
tan#mamaktad#r ve %ura ahalisinin kendi mukadderatlar#n# tayin hakk#n#
muha,a$a ettiklerini< %eyan eder.
Nota devamlaJ <'ar#" akdi ile !rkiye ve Rusya aras#nda harp hali
sona ermesine ra)men, %ar#"#n hemen akdinden (ok a$ %ir $aman ge(mi"ken,
!rkiye asker ha#ek>t# %a"lam#" ve %u harek>t#n# "u ana kadar devam
ettirmektedir. Aunta$am !rk kuvvetleri, e"k#ya (eteleri ile %irlikte
8A$er%ay6an g:n!ll!leri kasdediliyor9 Sovyet ara$isini i"gal alt#nda
tutmaktad#rlar. *ehirleri ve k:yleri ya)ma ve G#ristiyan ahaliye kad#n ve
(o6uklara her t!rl! %ask# ve e$iyet yapmaktad#rlar.
Sovyet h!k!meti, !rkiye tara,#ndan giri"ilen %u asker hareketlerden
:t!r! %ir(ok de,a protestoda %ulunmu" ise de %unlar hi( dikkat na$ar#na
al#nmam#"t#r. Nihayet %u ydm emmu$=unda, !rk ordusu 'akN=ya kar"#
harekete ge(mi" ve Sovyet askerlerinin kahra
' lzvestia 'H 7kim '*'82
% Bu notann metniK D;= T2 :2 vesika @CD, ss C*H-C*%2 Mranszcasnn Dileri Bakan-
l Arivinde olmas lazm0elir2 Bu !ovyet notasna Ahmed >esimi Bey D 7kim '*'8 tari-
hinde ceva/ vermitir2 Bkz2 7kler2
(('
man6a mukavemetine ra)men, !ovyet--usya Rumhuriyetinin en m!him
"ehirlerinden %iri olan 'akN=ya girmi"tir.
Sovyet h!k!metinin %u yoldaki %!t!n protestolar# ya olaylar# ink>r ve
red ile kar"#lanm#" veya 'akN !$erine harekette %ulunan kuvvetlerin yerli
ahaliden te"ekk!l etmi" gayr-i munta$am k#talar tara,#ndan yap#lm#" oldu)u
iddia edilmi"tir. Gal%uki "ehir munta$am !rk %irlikleri tara,#ndan
al#nm#"t#r v6 !rk askerlerine kat#lan atar 8A$er9 e"k#ya (ete6ileri ile
%irlikte 'akN ya)ma edilmi" ve tahri%ata maru$ kalm#"t#r. '!t!n %u
hareketlerle, 'rest-Kitovsk %ar#" muahedesi !rk h!k!meti tara,#ndan
sistemli %ir "ekilde haleld>r edilmi"tir. !rk h!k!meti %u davran#"# ile,
'rest-Kitovsk anla"mas#n#n art#k h!km! kalmad#)#n# ka%ul etti)ini de ortaya
koymu" %ulunmaktad#r. 'u durum kar"#s#nda Sovyet h!k!meti de ;smanl#
Devleti=nin %u ka%l davran#"lar# ile Rusya ve !rkiye aras#nda akdedilmi"
olan 'rest- Kitovsk muahedesindeki %ar#" h!k!mlerini ,iilen kald#rm#"
oldu)unu tan#mak me6%uriyetinde oldu)unu %eyan eder.< 8?m$aJ D#"i"leri
komiseriJ 7i(erin9.
Sovyet-Rusya %u suretle .4 Fyl!l -3-2 tarihli notas# ile, hem <Flviye-i
sel>se< nin 8&ars, Ardahan, 'atum san6aklar#9 !rkiye=ye ilhak#m
tan#mad#)#n# hem de 'rest-Kitovsk muahedesinin de ,eshedilmi" oldu)unu
%ildirmi"ti. Sovyet siyas prensipleri ve usullerine uygun olarak %u geli"me
ve al#nan kararlar hakk#nda Sovyet mat%uat#nda, !rkiye aleyhine olmak
!$ere, "iddetli %ir kampanya a(#lmas# da verilen kararlar aras#nda idiB
mama,ih %u sonun6u karar el alt#ndan ilgili ki"ilere %ildirilmek !$ere tat%ik
edile6ekti.
'ilindi)i !$ere Sovyet Rusya=da mat%uat tamamiyle Devletin yani
<&om!nist 8'ol"evik9 Partisi< nin kontrol! alt#nda idi. Maten mat%uat diye
%ir "ey de yoktu. An6ak resm mahiyette iki ga$ete (#kar#lmakta idiJ Parti
organ# olan <Pravda< 8Gakikat9 ve h!k!met organ# olan <l$vestia<
8Ga%erler9. '!tiin di)er ga$eteler, eyalet merke$lerinde ve daha k!(!k
"ehirlerde hep %u iki ga$etenin kopyesi mahiyetinde idiler. Sovyet
mat%uat#n#n d#" propaganda, k#sm#n#n %a"#nda, asl#nda Po- lanya=l# %ir
yahudi olup, Dresden=de %ir vakitler, <saat h#rs#$l#)#ndan< hapse at#lan ve
Alman Sosyalist 8&o.n!nist9 hareketine de kat#lm#", &ari Radek 8as#l ad#J
So%elsohn9 gi%i, yaman ve hayas#$ %ir ihtil>l6i ve ayni $amanda (ok kudretli
%ir ga$ete6i %ulunuyordu. &ari Radek, 'rest-Kitovsk m!$akerelerinde Rus
heyeti ile %irlikte %ulunmu", Alman askerlerine propaganda %ro"!rleri
da)#tmak ve m!$akereler
00.
esnas#nda Alman generalleri ile alay etmekle me"hur olmu"tu. ?"te %:yle %ir
$at, "imdi !rkiye aleyhindeki kampanyay# idare ede6ekti.
<l$vestia< ga$etesinin .- Fyl!l 8-3-29 tarih ve .40 8/139 say#l#
n!shas#nda, <!rkiye< diye %ir makale (#kt#B ya$an &ari Radek=tiB ,akat
ga$ete6ilikte %a$an kulland#)# <Viator< 8ulak, m!"ahit9 takma ad#n#
koymu"tu. 'u makalede, &ari RadekJ <'akN=nun !rkler tara,#ndan al#nm#"
oldu)unda art#k "!phe kalmad#)#<n# %elirttikten sonra, "unlar# ya$m#"t#J <'u
hareket A$eriler tara,#ndan de)il, munta$am !rk k#talar# ve top(usunun
i"tiraki ile yap#lm#"t#r.< Aakale devamla "u hususlar# %elirtmi"tiJ <!rk
har%iye na$#r#, Alman militari$minin tale%esi ve tap#6#s# olan Fnver Pa"a,
gali%a, ma$lum milletleri kurtarma i"inde !statlar#ndan geride kalmamaya
kararl#d#r.< Sonra, <!rklerin gerekli yerlerde de)il de, l!$umsu$ %ir yerde
$a,er ka$anmalar#< ile de alay etmi"tiB %ununla !rklerin Cilistin=de ?n-
gili$ler kar"#s#ndaki ma)lu%iyetleri kasdedilmi"ti. Aakalede, <!rklerin,
hatt> &#r#m !$erinde g:$leri oldu)u da< ya$#lm#"t#. &ari Radek ya$#s#na
devam ederekJ <!rklerin k!stah politika6#lar# ya Rusya=n#n ge(i6i olarak
i(inde %ulundu)u $aa,#ndan ,aydalanmak veya Antanta 8yani ?ngiltere ile9
anla"may# g:$ :n!nde %ulundurarak 8yani ?ngili$lere 'akN=yu pe"eke"
(ekerek, ?ngili$lerle m!sait "artlar alt#nda %ar#" akdetmek !midi ile9
'akN=yu i"gal etmi"lerdi. 'akN meselesinde Almanya=n#n gerekli enerSiyi
g:stermedi)ine de temas edilmi" ve <'akN Rusya=n#n elinde kal#rsa,
Almanya=n#n 'akN ne,tinden 8petrol!nden9 daha da (ok isti,ade ede%ile6e)i<
de kaydedilmi"ti.
'ununla Almanlara tesir yap#lmak istendi)i muhakkakt#. Aakalenin
sonundaJ <!rkiye=nin %u davran#"# ile, 'rest-Kitovsk muahedesini y#rtm#"
oldu)u ve %u m!nase%etle Almanya=n#n, m!tte,iklerinin hatt# hareketlerini
kontrole muktedir olamad#)# hakikatinin de ortaya (#kt#)#< %elirtilmi" ve
ya$# !rklerle ?ngili$ler aleyhine %ir tak#m ithamlarla son %ulmu"tu.
<l$vestia< ga$etesinde &ari Radek=in %u makalesi (#kt#)# s#ralarda, o
tarihte 'erlin=de %ulunan ve Alman Gari6iye ne$areti ile %ir tak#m meseleler
!$erinde m!$akereler yapan, Sadra$am al>t Pa"a ve Ahmed Nesim 'ey,
'akN pro%lemini Sovyet el(isi \o,,e ile m!$akere konusu ettiler.
Sovyet h!k!metinin .4 Fyl!l 8-3-29 tarihli notas# ile <!rkiye ile Rusya
aras#nda m!nase%etlerin kesilmesi ve 'rest-Kitovsk muahedesinin
!rkiye=ye ait k#sm#n#n ,eshedilmesinin %ildirilmesi !$erine,
((@
\o,e hemen Alman Gari6iye na$#r# Gin$e ile g:r!"m!" ve. durumu
%ildirmi"ti. \o,,e, %u m!nase%etle Sovyet h!k!metinin !rkiye=ye harp il>n
etmesi gerekti)ini de s:ylemekten geri kalmam#"t#.
-
'u de,a meselenin
'erlin=deki !rk devlet adamlar# ile g:r!"!lmesi kararla"t#r#lm#" olmal#d#r.
.- Fyl!l ak"am#, al>t Pa"a ve Ahmed Nesim 'ey Sovyet el(ili)ine
gittiler ve \o,,e ile u$un %ir konu"ma yapt#lar.
.
al>t Pa"a, %u suretle, 'rest-
Kitovsk=tan sonra ikin6i de,a Sovyet-'ol"evik diplomatlar# ve devlet
adamlar# ile temas etmi" oldu. al>t Pa"a=n#n ,ikrine g:reJ <'akN meselesi,
%ar#", yani m!$akere yolu ile halledilmeli idi. al>t Pa"a, %u m!nase%etleJ
<!rkiye=nin Rus ara$isini asla ilhak etmek niyetinde olmad#)#n#< %eyan
etmi" ve 'akN=nun i"galinde munta$am !rk k#talar#n#n mev6udiyetini
ink>r etmi", Nuri Pa"a=mn da resm %ir s#,at ta"#mad#)#n# ve %u i" ile resmen
g:revlendirilmedi- )ini de #srarla iddia etmi"ti. ; ak"amki konu"malar (ok
u$un s!rm!", hi(%ir neti6eye var#lamam#" ve meselenin halli gele6ek
g:r!"meye %#rak#lm#"t#.
Frtesi g!n, yani .. Fyl!l ak"am# al>t Pa"a ve Ahmed Nesim 'ey \o,,e
ile tekrar %ulu"tular ve m!$akereye devam ettiler. \o,,e, %u m!nase%etle
!rklerin 'rest-Kitovsk anla"mas#n# m!temadiyen %o$duklar#n# anlatmaya
(al#"t# ve %ir (ok misal getirdi. 'unlar#n %a"- l#6alar# "unlard#J !rkiye,
Sovyet h!k!metin6e tan#nmayan <A>ve- rayi &a,kas Rumhuriyeti<ni
tan#m#" ve %ununla yeni hudut tes%it etmi"tiB !rk k#talar# Rus ara$isine
girerek, Rus askerleri ile (arp#"m#"lard# ki, %unun her %iri harp vesilesi
86asus %elli9 ola6ak mahiyette idi. K>kin, Sovyet h!k!meti %oyuna
sa%retmi"ti. Cakat %u de,a 'akN=nun !rkler tara,#ndan i"gali !$erine,
Sovyetlerin sa%r# t!kenmi"ti.
H$un konu"malardan sonra al>t Pa"aJ <!rkiye=nin &a,kas i"lerine
hi(%ir surette kar#"m#ya6a)#na ait resmen ya$#l# %ir garanti verme)e ha$#r
oldu)unu< %ildirdi. al>t Pa"a=n#n hem har%in sonunun yakla"t#)#na 8ve
!rkiye=nin ma)lup ola6a)#na9 art#k akl# ermi" oldu)undan ve %ilhassa
Almanlar#n &a,kaslardaki !rk siyasetini desteklemediklerini yak#ndan
:)renmi" %ulundu)undan, Sovyetlere kar"# %a$# tavi$lerde %ulunmak ve
yumu"ak davranmak me6%uriyetinde kald#)# anla"#l#yor. ;smanl#
Sadra$am# daha da ileriye
' lzvestia 'H 7kim '*'8 $Uo##e'den Qenin'e, 3i1erin'e, %' 7yll '*'8,
% !adrazam Tal"t =aann Berlin'de !ovyet--us el1isi Uo##e ile 06rmelerine ait
dosyalar Dileri Bakanl Arivinde muha#aza edilmitirK G2 T2 )arton no '%(&(+DK
)a#kasya mesailine dair Bolevikler ve Berlin se#iri Ju#e $Uo##e, ile vaki olan mzakerat2
00/
giderekJ <!rkiye=nin Rusya hesa%#na asla ara$i geni"letmek niyetinde
olmad#)#n# ve &a,kaslardan !rk kuvvetlerini hemen (eke6e)ini< dahi
%eyan etti. \o,,e, al>t Pa"a=n#n %u tekli,lerini yeterli g:rmemi" ve
'akN=daki %!t!n !rk k#talar#, g:n!ll! 8yani A$er %irlikleri dahil9 ve
asker mal$emenin de geri al#nmas#n# istediler. al>t Pa"a %una da
muva,akat etmi" ve <!rkiye=nin Rusya ile %ar#" i(inde ya"amak ar$usunda
oldu)unu ve 'akN ihtil>,#n# %u suretle tatl#ya %a)lamak istedi)ini< s:$lerine
katm#"t#. \o,,e de %!t!n %u konu"ulanlar# ve !rk Sadra$am# ve Gari6iye
na$#r#n#n tekli,lerini hemen Aoskova=ya %ildirdi.
-
Aama,ih Sovyet D#"i"leri &omiseri 7i(erin, al>t Pa"a=n#n %u
tekli,lerini yeterli %ulmad#. \o,,e=ye verdi)i 6evapta 8.. Fyl!l9J <.4 Fyl!l
notas#n#n ne"redilmesine de radyo-telgra,la yay#nlanmas#na ra)men, %unun
!rklere resmen sunulmas#n#n ge6iktirilmesi yerinde ola6a)#n#<
.
8\o,,e
anla"#lan al>t Pa"a ile m!$akerelere devam ede%ilmek i(in %u notan#n !rk
el(ili)ine resmen sunulmas#n#n ge6iktirilmesini istemi"ti9 %ildirdikten sonra,
al>t Pa"a tara,#ndan yap#lan tekli,lerin Sovyet h!k!metin6e mak%ul
say#la%ile6e)ini, ,akat %una <'akN=nun !rk k#talar# tara,#ndan Sovyet
makamlar#na teslimi maddesinin< il>vesini "art ko"tu.
0
Qani !rk asker
makamlar# 'akN=yu ?ngili$lerden ve (o)unu Aen"evikler te"kil eden 'akN
Sovyetinden ald#klar# halde, 'uray# Sovyet makamlar#na, yani &#$#llara
teslim etmeleri gerekiyordu.
al>t Pa"a 8ve Nesim 'ey9 ./ Fyl!l=de yeniden %ulu"tular. \o,,e,
'akN=nun !rkler tara,#ndan tamamiyle %o"alt#lmas# ve meydana gelen
$arar ve $iyan#n :denmesi gerekti)ini ve 'akN=nun %ehemehal Sovyet
makamlar#na teslimi gerekti)ini< talep etti. al>t Pa"a da <!rklerin her
hangi %ir sahay# 8territory9 Sovyet Rusya=ya teslim edemiye6eklerini, (!nk!
&a,kaslardaki milletlerin i( i"lerine asla ka- r#"am#ya6aklar#n# 8yani
A$er%ay6anl#lar#n i"lerine kar#"m#ya6aklar# kasdediliyordu9< kat'F %ir lisanla
i,ade etti.
Gakikaten, 'akN=yu kurtarm#" olan !rk k#talar#ndan %uray# yeniden
Sovyetlere teslimi tale%i gi%i manas#$ %ir "art olama$d#. \o,,e ise, 7i(erin=den
ald#)# talimat !$erine, yeni taleplerinde #srar etti. al>t Pa"a ise, !rk
askerleri ve sivil personeli 'rest-Kitovsk
' lzvestia 'H 7kim '*'8 $Uo##e'den 3i1erin'e, %% 7yll '*'8,
% Ayni yerde2
@ lzvestia 'H 7kim '*'8 $3i1erin'den Uo##e'ye, %% 7yll '*'8,2
000
muahedesinde tes%it edilen hatta 8yani !rk g:r!"! ile Flviye-i sel>se de
dahil olmaS6 !$ere9 -2DD y#l# s#n#rlar#na kadar ve gali%a Ah#sha ve Ahalkelek
nahiyeleri de !rkiye ara$isi say#lmak "artiyle, (ekme)e ha$#r oldu)unu ve
%undan ,a$las#n# yapam#ya6a)#n# %eyan etti.
;smanl# Sadra$am# ./ Fyl!l g!n! 'erlin=den ?stan%ul=a hareket
ede6e)inden, 'akN ihtil>,#n#n niha %ir karara %a)lanmas# i(in, m!$akereler
maksadiyle %ir Sovyet heyetinin ya ?stan%ul=a g:nderilmesi veya %unun
'erlin=deki !rk %!y!kel(isi R#,at Pa"a ile g:r!"!lmesi ve R#,at Pa"a=ya %u
hususta gerekli talimat g:nderile6e)ini de s:y- liyerek, yeni tekli,te %ulundu.
\o,,e, 'erlin=de g:r!"meyi ter6ih etti. al>t Pa"a ve Nesim 'ey ile \o,,e
aras#ndaki g:r!"meler %ununla sona erdi. al>t Pa"a, %u suretle, %iri 'rest-
Kitovsk=ta di)eri de 'erlin=de olmak !$ere iki de,a Sovyet m!messilleri ile
kar"#la"mak ,#rsat#n# %ulmu" ve dolay#siyle Sovyet diplomasi usulleri ve
Sovyetlerin !rkiye hakk#ndaki g:r!" ve emelleri, &a,kaslarda tat%ik etmek
istedikleri siyasetleri hakk#nda %ilgi edinmi" oldu. ;, (ok sonralar#, %u
te6r!%esinden isti,ade etmek isteye6ektir. \o,,e ise, %u g:r!"melerin #"#)#
alt#nda, !rkiye=nin a"a)#da maddeleri nakledile6ek, esaslar !$erinde
Sovyet-Rusya ile anla"a%ile6e)ini 7i(erin=e %ir telgra,la %ildirdiJ
-.!rkler %!t!n munta$am ve gayr-i munta$am k#talar# ile
asker mal$emeyi, sivil personelini de almak suretiyle, 'rest-
Kitovsk=ta tes%it edilen hatt#n %eri tara,#na (ekile6ektir.
..?ka edilen $arar ve $iyan#n :denmesi hususunda milletleraras#
%ir komisyon te"kiline muva,akat ede6ektir.
5.*artlar#n yerine getirilmesi hakk#nda Almanya=n#n teminat#
al#na6akt#r. Sovyetlerin %u !lkeyi 8yani 'akN ve hatt>
A>verayi &a,kas9 ,iilen ele ge(irmeleri hareketi %itin6eye
kadar, Alman kuvvetleri %elli noktalarda yerle"tirile6ek ve
8!rk kuvvetlerinin taahh!tlerini yerine getirdiklerine9
ne$aret ede6eklerdir.
\o,,e, yine .4 Fyl!l 8-3-29 notas#n#n !rklere verilmesinin ge6ik-
tirilmesinin yerinde ola6a)#n# ve %u suretle, m!$akere kap#lar#n#n a(#k
%#rak#lmas# gerekti)ini de %ildirmi"ti. 7i(erin de 6eva%#ndaJ <Sovyet
h!k!metinin !rklerden 54 FylNl=de kat= 6evap %ekledi)ini ve daha ,a$la
ge6iktiremiye6e)ini ve %u m!ddet i(inde 6evap gel
((D
me$se, m!nase%etlerin kesilmi" say#la6a)#n#< %ildirdi.
-
\o,,e, hemen !rk
el(isine m!ra6aat etmi" ve 6eva%#n %ir an evvel %eklendi)ini %ildirmi"ti.
7i(erin, !rklerin 'akN=dan :yle kolay6a (#k#p gide6eklerini hi(
sanm#yordu. Nitekim Palip &emal 'ey=in gidi"inden sonra, !rk esirleri
i"iyle me"gul olmas# iti%ariyle, %ir nevi !rk m!messili say#lan Rem$i Pa"a,
Fyl!l sonlar#na do)ru Aoskova=dan 'erlin=e gitmesinden :n6e, 7i(erin ile
g:r!"m!"t!.
.
'u $iyaret esnas#nda 8%ir tesad!, eseri mi, yoksa D#"i"leri
&omiserli)i tara,#ndan mahsus oraya getirilenler miO9 Gari6iye
&omiserli)inde, !rkistan=dan geldikleri s:ylenen iki 'ol"evik vard#.
'unlardan %iri, A!sl!man olup, Qusupov adl# idiB di)erinin ad# da rotskiy,
yani Rustu. Rem$i Pa"a, 7i(erin ile g:r!"meden, onlarla konu"tu. 'u iki
!rkistanl# 'ol"evik 'akN- nun !rkler tara,#ndan i"gali !$erine,
!rkistan=#n ,evkal>de muhta( oldu)u ne,t 8petrol9 in !rkler tara,#ndan
verilip verilmiye6e)ini ve !rkistan 'ol"eviklerinin ?ngili$lere kar"#
sava"mak i(in asker te"kil>t yapmakta oldu)unu s:ylemi"lerdi. 8Gakikaten
%u s#ralarda ?ngili$ler A"ka%ad=da idiler9. 'ir deJ !rklerin &rasnovodsk
tarikiyle !rkistan=a n!,u$ edip etmeye6eklerini de :)renmek istemi"lerdi.
'!t!n %u meseleleri g:r!"mek maksadiyle 7i(erin=i $iyaret ettiklerini de
%ildirmi"lerdir.
Demek ki, yaln#$ 'akN=nun de)il, !rkistan=#n dahi !rkler tara,#ndan
i"gali ihtimali 'ol"eviklerin hat#r#na gelmekte idi ve %u y!$den endi"e
duyulmakta idi. Rem$i Pa"a=mn %u !rkistan=l# 'ol"eviklere ne s:yledikleri
%ilinmiyorB mama,ih o kendisi de %!t!n %u suallere 6evap vere6ek durumda
de)ildiB %ildi)i %a$# "eyleri de orada hemen6ik s:yleyeme$di.
A!l>kat esnas#nda 7i(erin Rem$i Pa"a=yaJ <F)er !rk h!k!metinin
ne,te ihtiya6# varsa, Sovyet h!k!metinin %u hususta A$er%ay6anl#lar
ne$dinde 8yani 'akN=da &#$#l idare te"ekk!l ettikten sonra, sanki oradaki
A$er &#$#llar petrollerin hakik sahipleri ola6aklarm#" gi%i9 te"e%%!ste
%uluna%ile6e)ini, %u mesele y!$!nden m!"kil>t (#km#ya6a)#n#< s:yledikten
sonra, ne,t pro%lemi m!him olmakla %era%er, 'akN=nun Ruslara ait oldu)u
8yani Rusya=n#n ayr#lma$ %ir par(as#n# te"kil etti)i9 ve !rklerin 'akN ve
ne,t !$erinde hi(%ir haklar# olmad#)#n# ve oradan hemen (#k#p gitmeleri
gerekti)ini
' lzvestia '' 7kim '*'82
% D9A G2 T2 )arton '%C2 $-emzi =aadan, Berlin ' 7kim '*'8,
((+
%elirtti. Sovyet D#"i"leri &omiseri, Aoskova=dan !rk el(ili)i ayr#ld#)#
hase%iyle, hitap edile6ek resm %ir !rk makam#n#n kalmad#)#n# %ira$
hayretle s:yledi.
Rem$i Pa"a da son noktada 7i(erin=in ,ikrinde idi. ;na g:reJ
Aoskova=da muhakkak %ir !rk memurunun %ulunmas# "artt#. Nitekim
Alman ve Avusturya el(ilikleri gittikleri halde, i"leri takip ede6ek %irer
konsoloslar# kalm#"t#. Gal%uki !rkiye ile ilgili %ir(ok i" her g!n
(#k#vermekte, her tara,tan t!rl! m!ra6aatlar yap#lmakta ve %ilhassa Rusya
A!sl!manlar#n#n m!ra6aat# (ok olmakta idi. Rem$i Pa"a, %u durum
kar"#s#nda hi( olma$sa ve <"ayet ahvali si- yasiyede %!y!k %ir te%edd!l yok
ise, de)erli %ir konsolos ile %irka( memurun tayininin m!nasip oldu)u<
,ikrinde idi.
Gal%uki, Rem$i Pa"a=n#n 'erlin=den g:nderdi)i ve i Fkim#g#S tarihini
ta"#yan ya$#s# ?stan%ul=a ula"t#)# $aman, <ahval-i siyasiyede< (ok :nemli
de)i"iklikler olmak !$ere idi. al>t Pa"a, art#k har%in kay%edildi)ine kanaat
getirmi"ti, (!nk! Aakedonya=da 'ulgar 6ephesi (:km!" ve Almanya ile
!rkiye aras#ndaki irti%at#n kesilmesi de g!n meselemi haline gelmi"ti. al>t
ve Fnver Pa"alar iktidardan (ekilmek karar#n# vermi"lerdi. 'u durum
kar"#s#nda Aoskova=ya her hangi %ir konsolos veya memurun tayini %ahis
konusu olama$d#.
al>t Pa"a ve Nesim 'ey ?stan%ul=a Fyl!l=!n sonunda d:nd!ler.
-
'akN
meselesi her halde &a%ine toplant#s#nda g:r!"!ld! ve %elki de kat= karara
%a)lanamad#. al>t Pa"a=n#n da, %u y!$den \o,,e=ye v>detti)i 6eva%# ge6ikti.
R#,at Pa"a ise, kat= 6evap m!ddetinin . Fkim tarihine kadar u$at#lmas#n#
istemi"ti. \o,,e ise Alman Gari6iyesi vas#tasiyle %oyuna %ask# yap#yordu.
!rk h!k!meti ve 'a"kumandanl#)#, hal%uki, !rk kuvvetlerinin 'rest-
Kitovsk hatt#na (ekilmesi esas#n# ka%ul etmi" ve %u yolda ha$#rl#klara dahi
giri"ilmi"ti. !rkiye=nin art#k ma)lup ola6a)#na h!kmedildi)inden, %u k#talar
nas#lsa er ge( geri al#na6aklard#. 'unlar# daha evvel (ekme)e %a"lamakla,
hem $evahir kurtar#la6ak, hem de Ruslardan son dakikada, %elki %a$#
men,aatler sa)lanm#" ola6akt#. ':ylelikle, hi( olma$sa Rusya ile !rkiye
har%in sonunda d!"man olarak ayr#lm#" olmaya6ak lard#. Alman el(isi
'ernsdor,, ta, ?stan%ul=da 'akN meselesini al>t ve Fnver Pa"alarla
g:r!"t!)!nde, <!rk k#talar#n#n (ekile6e)ini ve %ir de R#,at Pa"a=ya
te,erruatl# %ir talimatnamenin g:nderilmekte ol
' Tal"t =aann Berlinden :stanbula d6nne ait te#erruatK Ealib )emali ! 6 y -
l e me z o l u 2 3at,ralar,m$ ss2 'D+-'D*2
((8
duunu :)rendiB Alman Gari6iyesi %unlar# \o,,e=ye %ildirdi. \o,,e de
:)rendiklerini 5 Fkim tarihinde 7i(erin=e ula"t#rd#.
-
5 Fkim tarihinde \o,,e, ayr#6a 'erlin=deki !rk el(isi R#,at Pa"aya u$un
%ir ya$# g:ndererek, <al>t Pa"a ile yap#lan g:r!"meleri, var#lmak istenen
esaslar#, Sovyet h!k!metinin talepleri ve al>t Pa"a=n#n muka%il tekli,lerini
te,erruat# ile sayd#ktan ve !rk kat= 6eva%#n#n en ge( 54 Fyl!l=e kadar
verile6e)i ve %unun . Fkim=e kadar ge6iktirildi)i< kaydedildikten sonra,
"unlar# ya$m#"t#J <Alman Gari6iyesi vas#tasiyle :)renildi)ine g:re, !rk
h!k!meti asker kuvvetlerinin 'rest-Kitovsk hatt#na kadar (ekilmelerini
emretmi" ve %u (ekili" %a"lam#"t#r. Gal%uki gayr-i munta$am k#talar#n da
(ekilip (ekil- miye6ekleri sualine, !rk el(isi talimat# olmad#)# 6ihetle tatmin
edi6i %ir 6evap verememi"tir. Sovyet h!k!meti %u durum kar"#s#nda "u
g:r!"tedirJ !rkiye=nin A$er%ay6an, P!r6!stan ve Frmenistan dedi)i
devletlerle 'atum=da akdetmi" oldu)u muahedeye g:re, P!r6!lere ait
mua$$am ara$i par(alar# 8si69 !rkiye=ye ilhak edilmi"tir. Gal%uki Sovyet
h!k!meti ile yap#lan m!$akereler gere)in6e, 8yani 'erlin=de al>t Pa"a ile
yap#lan m!$akereler kasdediliyor9 !rkiye, 'atum anla"mas#n# de)il, 'rest-
Kitovsk anla"mas#n# tat%ik etmelidir. Qani %a"ta Ah#sha ve Ahalkelek ile
P!mr! %:lgesinin iadesi talep olunuyordu. Sovyet h!k!meti, !rkiye=nin
$ay#, duruma d!"mesinden hemen ,aydalanarak, diplomatik te"e%%!s! eline
alm#" %ulunuyordu. R#,at Pa"a, ta%ii %!t!n %u taleplere 6evap vere6ek
durumda de)ildi. Aama,ih tam %u s#ralarda %eklenen talimat da gelmi"ti.
'u talimat gere)in6e R#,at Pa"a, \o,,e ile ":yle %ir protokol im-
$al#ya6akt#J
<..8R#,at Pa"a ve \o,,e=nin adlar# ve g:revleri say#ld#ktan sonra9
&a,kaslardaki asker durumu tan$im maksadiyle "u
anla"maya var#lm#"t#rJ
-. Aunta$am !rk k#talar# ve gayr-i munta$am %irlikleri,
instr!ktorler 8muallimler9 ve memurlar dahil oldu)u halde,
derhal &a,kaslardan (#ka6aklard#rB an6ak 'rest-Kitovsk
muahedesinin /. maddesinin 5. paragra,#nda ad# ge(en saha
%una dahil de)ildir. '!t!n askerin ve mal$emesinin
(#kar#lmas# %u protokol!n im$as#ndan sonra d:rt ha,tada
tamamlanm#" ola6akt#r.
' lzvestia '' 7kim '*'82
003
..-usya tara#ndan ileri srlen, )a#kaslardaki Trk askerF
hareketinin sebebiyet verdii zarar ve ziyann 6denmesi meselesi
muhtelit bir komisyon tara#ndan ya/lacak incelemeler esasna
06re tanzim olunmak zere, sonraya braklacaktr2
5.Rus ve !rk h!k!metleri, -. ve .. maddelerle $ikredilen
anla"malar#n yerine getirilmesi ve !rk askerlerinin Ga$ar
' lzvestia '' 7kim '*'8 $Uo##e'den 3i1erin'e, ( 7kim '*'8'
% lzvestia '' 7kim '*'82 $Ahmed >esimF Beyin notas D 7kim '*'8 tarih ve '+(
numaral idi2 Bkz2 7kler2,
(DH
P!r6!, Frmeni ve A$erilerin meydana getirdikleri %ir te"kil>tla kar"#-
la"m#"lard#. Rus h!k!meti, oralarda emniyeti muha,a$a ede6ek %ir durumda
olmad#)#ndan, ;smanl# kuvvetleri &ars, Ardahan ve 'atum (evrelerini de
i"gal etmek me6%uriyetinde kalm#"lard#. 'rest-Kitovsk muahedesinde tes%it
edildi)i ve(hile %uradaki ahali aras#nda %ir ple%is6it yap#lm#" ve %unun
neti6esinde %uralar# ;smanl# Devletine ilhak edilmi"ti. ;smanl# h!k!meti, %u
ple%is6itin yolsu$lu)u hakk#nda Sovyet h!k!meti tara,#ndan ileri s!r!len
iddialar# ka%ul etmiyordu, (!nk! Sovyet iddialar# hi( %ir esasa
dayanm#yordu. Ahmed Nesim 'ey, Sovyet h!k!meti "ayet kendisinin il>n
etti)i <milletlerin kendi mukadderatlar#n# tayinde haklar# oldu)u<
prensi%inde samim ise, %unu &a,kaslardaki milletlere de tat%ik etmesinin
gerekti)i ,ikrinde idi.
Nota devamlaJ &a,kaslardaki !rk asker hareketleri oralardaki
geli"melerin %ir neti6esi idi. ?ngili$lerin 'aku=dan (#kar#lmalar#, !rkiye=nin
asker emniyetinin i6aplar# oldu)u 6ihetle, !rklerin 'akN=yu i"galleri
tamamiyle yerinde idi. !rklerin 'akN=da ya)ma ve me$alim yapt#klar#na ait
iddiaya gelin6e, %unlar hi(%ir esasa dayanm#yordu. &a,kaslardaki !rk
asker hareketleri sade6e (ete6ilere ve ?ngili$lere kar"# idi.
Nesim 'ey notas#n#n son k#sm#nda, <!rk h!k!metinin Sovyetlerle
dostluk i(inde ya"amak istedi)ini ve hi( %ir $aman 'rest-Kitovsk
muahedesine ayk#r# hareket etmedi)ini< de %elirtmi" ve <;smanl#
h!k!metinin asker hareketlerinin an6ak !rkiye=nin mev6udiyetini
tehlikeye d!"!ren sil>hl# 8Frmeni9 (eteleri ve ?ngili$lere kar"# y:neltilmi"
oldu)unu< s:yledikten sonra, <%u maksatlar elde edilin6e 8yani tehlike
giderilin6e9 ;smanl# h!k!meti, asker k#talar#n, asker mal$emenin ve
memurlar#n#n 'rest-Kitovsk hattma (ekilmelerini emretmi" ve (ekili" hemen
%a"lam"t#r< diyerek notaya son vermi"ti.
Ahmed Nesim 'ey=in %u notas#mn %a" k#s#mlar# 8ple%is6it, (etelere
kar"# asker hareket me6%uriyeti9 do)ru idi. Cakat 'akN=ya kar"# yap#lan
asker hareket k#sm#, %ir(ok tevillerle doldurulmu"tu. Nota, umumiyetle (ok
yumu"ak %ir !slNpta ya$#lm#" ve !rkiye=nin Rusya ile anla"mak istemesinin
%ir i,adesi idi. 'u nota, art#k (:kmekte olan %ir Devletin, pek yak#nda
isti,as#n# vere6ek olan %ir h!k!metin Gari6iye na$#r#n#n kaleminden (#km#"
ve &a,kaslardaki muahedelerin h!km! kalmaya6a)# anla"#ld#)# %ir
$amandaki siyasetin %ir i,adesi idi. 'u nota ayn# $amanda, ;smanl#
?mparatorlu)u h!k!metinin, Devlet-i Aliyye=nin, Sovyet-Rusya=ya g:nderdi)i
son diplomatik vesika idi.
(D'
&ari Radek, <l$vestia< da 83 Fkim -3-29 8NoJ .-3 8/259 !rkiye
aleyhinde u$un %ir makale ile,Ahmed Nesim 'ey=in iddialar#n# 6e-
6apland#rma)a gayret etmi"ti. &ari Radek, ya$#s#nda %ilhassa Frmeniler
meselesi !$erinde durmu" ve makalenin sonunda <!rkler derhal 'akN=yu
%o"altma$lar, Sovyet-Rusya=ya iade etme$lerse, Sovyet h!k!meti Frmeni
meselesini %!t!n geni"li)i ile, yaln#$ Rus Frmenileri de)il, !rk ara$isindeki
Frmenilerin de ortaya kona6a)#< tehdidini savurmu"tu. Qani Sovyet-Rusya
!rk sahas#ndaki Frmenilerin ayr# %ir devlet kurmalar#m ve !rkiye=den
ayr#lmalar#n# talep ede6ekti. !rkiye=ye kar"# %:yle %ir tehdit sonralar# da
Sovyetler tara,#ndan, Ankara h!k!metine kar"# da kullan#lmak istene6ektir.
Sovyet D#"i"leri &omiseri, <Ke" %ulmu" %ir karga gi%i< Nesim 'ey=in
notas#na hemen 6evap verdi. -4 Fkim -3-2 tarihini ta"#yan ve !rk notas#
u$unlu)unda olan %u Sovyet 6eva%#ndaJ <Sovyet D#"i"leri &omiserli)inin
!rk notas#na :ne s!r!len g:r!"lerle ayn# ,ikirde olmad#)# ve !rk noktai
na$ar# ile Sovyetlerinki aras#nda ,arklar oldu)u< %ildirildikten sonra,
<!rklerin, Rus makamlar#na hi( ha%er vermeden ve muayyen %ir m!ddet
de tes%it etmeden &ars, Ardahan ve 'atum (evrelerini asker i"gal altma
ald#klar# ve %ura ahalisine kar"# y#rt#6# hayvanlar gi%i davrand#klar#< da
iddia edilmi"ti. Sonra, <vak#a, Sovyet h!k!metinin hi(%ir r#$as# olmadan
Aaverayi &a,kasta, i,lis=te, >si %ir h!k!met te"ekk!l etmi" ve ;smanl#
Devleti %u >si h!k!metin kanunsu$ hareketlerini Sovyetlere kar"# itham
mev$uu olarak kullanama$ ve orada yap#lan yolsu$luklardan da Sovyet
h!k!metine hi(%ir sorumluluk d!"me$. Sovyet h!k!meti, &ars, Ardahan ve
'atum %:lgelerinde !rkler tara,#ndan yap#lan ple%is6it hakk#ndaki
g:r!"!n! muha,a$a etmektedir, yani %unu tan#mamaktad#r. !rklerin 'akN
!$erine y!r!meleri ve oray# i"gallerini hakl# (#kara6ak hi(%ir se%ep yokturB
(!nk! !rkler 'akN=ya taarru$ ederken ?ngili$ler hen!$ oraya
gelmemi"lerdi< denmi"ti.
Sovyet notas#n#n sonlar#na do)ru "u iddialar vard#J ;smanl#
h!k!metinin &a,kaslardan asker %irliklerini (ekmesi ve Sovyet h!k!meti
ile dostluk i(inde ya"amak ar$usuna gelin6eJ Sovyet h!k!metinin %u
husustaki g:r!"! "u idiJ !rk askerlerinin (ekildi)iIiilen g:r!lmektedirB
,akat %u k>,i de)ildir. F)er !rk h!k!meti Sovyet- Rusya ile, 'rest-Kitovsk
muahedesi "artlar#na g:re dostluk i(inde ya"amak istiyorsa, 'akN=ya ve
Almanya tara,#ndan tan#nan P!r6!stan s#n#rlar#na kadar ve 'rest-
Kitovsk=ta tes%it edilen hatta kadar A>verayi &a,kas=# 8%una Sovyet
iddialar#na g:re Flviye-i sel>sedeki
,h 1.
ple%is6iti tan#mad#klar#na g:re9 -3-/ y#l# hudutlar#na kadar olan sahay#
Sovyetlere teslim etmesi gerekiyordu. Veya, !( san6aktan !rk asker
kuvvetleri (ekilerek, yeni %ir ple%is6it i(in terti%at al#na6akt#. An6ak %unlar
yerine getirildikten sonrad#r ki, Sovyet-Rusya ile !rkiye aras#nda normal
8ve dostluk9 m!nase%etleri kurula%ile6ekti.<
7i(erin %u notas#nda %elirtti)i ve(hile, munta$am ve gayr-i munta$am
!rk k#talar#n#n ve %!t!n !rk personelinin, yaln#$ Da)#stan, ve
A$er%ay6an=# de)il, <&ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#n#< da %o"altmas#
l>$#m geliyordu. &ars ve Ardahan=#n Frmenilere, 'atum=un da P!r6!lere
devredile6e)i, ,akat %uralarda kurula6ak m!stakil devletlerin Sovyet-
Rusya=dan tam %ir tahakk!m! alt#na kona6a)# da a"ik>rd#. 7i(erin=in %u -.
Fkim 8-3-29 tarihli notas# 6evaps#$ kald#. 'u nota Sovyet h!k!metinin, harp
%itmeden :n6e ;smanl# ?mparatorlu)u adresine yollad#)# son notas# oldu. 'u
nota, Sovyetlerin &a,kaslardaki emellerini ve !rkiye=ye kar"# tutumlar#n#
a(#)a vurmak %ak#m#ndan :nemli idi.
7i(erin=in %u notas#ndan sonra, Sovyet mat%uat#nda !rkiye
aleyhindeki ne"riyata daha "iddetli %ir "ekilde devam edildi, <l$vestia< de 8-0
Fkim -3-29 <!rklerin Vah"eti 8$verstvo turok9 %a"l#)# alt#ndaki %ir ya$#da,
Vladikavkas=dan al#nan %ir ha%ere g:reJ Frmenilerin ,e6i durumda
olduklar#ndan %ahsedilmi" ve Fr$in6an yak#n#ndaki dara6#k %ir sahada alt#
y!$ %in Frmeninin toplanm#" oldu)u ve %unlar#n a(l#ktan ve sari
hastal#klardan, ve%adan kitle halinde :ld!kleri %ildirilmi"ti.
<l$vestia< n#n dedi)ine g:reJ <!rkler, i"gal ettikleri Frmeni ara$isinde
ahalinin yar#"#m :ld!rm!"lerdiB ,akat ga$etenin iddia etti)ine g:re,
<Frmeniler %ir(ok yerde !rklere kar"# kahraman6a sava"#yorlard#<
<Frmenilerin Sovyet-Rusya=dan yard#m %ekledikleri de< ayr#6a %elirtilmi"ti.
A$er%ay6an=da ve !rklerin h>kim olduklar# di)er yerlerde g!ya ara$i
tamamiyle (i,tlik sahiplerine iade edilmi", eski ni$ama d:n!lm!"t!.
<l$vestia<n#n en !st k#sm#nda da iri har,lerle "unlar ya$#l# idiJ <!rklerin
&a,kaslardaki Vah"etiJ .4 'in Frmeni ve ?"(i 8!rkler tara,#ndan9 vah"iyane
%ir "ekilde :ld!r!lm!"lerdir.< Qani Sovyet ga$eteleri, t#pk# eski 7arl#k
Rusvas#nda oldu)u gi%i, !rklerin Frmeni me$aliminden %ahisle, Rus
ahalisini ve &a,kasl#lar# !rklere-A!sl!manlara kar"# kin ve ne,ret
%esleme)e davet etmi"lerdi. <?$vestia<y# &a,kaslarda ve di)er yerlerdeki
ga$ete ve hatt> Austa,a Suphi=nin (#kard#)# <Qeni D!nya< taki%etmi"ler ve
!rkiye aleyhinde ne"riyata %a"lam#"lard#.
(D@
Gal%uki -2 Aart- i Nisan 8-3-19 tarihlerinde, 'akN=da *aumyan- #n
%a"#nda %ulundu)u &#$#l idare ve Frmeniler tara,#ndan -. %in A!sl!man
vah"iyane %ir "ekilde katledikdikleri $aman, Aerke$ Sovyet ga$etelerinde ve
di)er ga$etelerde hi(%ir ses y!kselmemi", %u ,e6i olay tam %ir kay#ts#$l#kla
ge(i"tirilmi"ti. ; $aman 'akN=da :ld!r!lenler, g!ya aksi inkil>p(#lar,
milliyet(iler, A!savat ,#rkas# mensuplar# idi.
!rkiye=nin yenilmesi ve %ar#"a $orlanmas# hakk#ndaki k#sa %ir ha%er
<l$vestia< n#n 54 Fkim 8-3-29 tarihindeki say#s#nda (#kt# ve . &as#m=da da
<!rkiye=nin m!tareke akdetti)i ve m!tte,ik donanman#n 'o)a$lar# ge(ip,
&aradeni$=e girdi)i< ha%eri verildi. 'u son ha%er, mama,ih Sovyetler i(in hi(
de sevindiri6i de)ildi. 'u de,a $ay#, %ir !rkiye yerine, Sovyet-Rusya=n#n
kar"#s#na, %u s#ralarda Sovyet reSimine amans#$ %ir d!"man olan, ?ngiltere ve
Cransa %uluna6aklard#.
!rkiye=nin yenilmesi olay#n# - her halde i(ten gelen %ir sevin(le- &arl
Radek <$vestia<de 8-- Fkim -3-29 yorumlamak maksadiyle u$un %ir makale
ya$d#. <?ttihat ve erakki Remiyeti ve Pen( !rkleri Almanya ile %a)lar
kurmak ile itham<la %a"layan %u ma)lu%iyetin <!rkiye=nin sonunun
%a"lang#6#<d#r dedikten sonra, &ari Radek, Fnver ve al>t Pa"alarla alay
etmi"ti. al>t Pa"a=mn vaktiyle Sel>nik=te %ir telgra, memuru olmasiyle
istih$a edilmek istenirken, &ari Radek kendisinin de %ir <saat h#rs#$l#)#ndan
hapise at#ld#)#m< unutmu" g:r!n!yordu. !rkiye=nin %ilhassa Rus korkusu
ile har%e girdi)ini ve 'o)a$lar#n Rusya=n#n eline d!"mesine mani olmak i(in
Almanya tara,#nda har%e kat#ld#)# %elirtilmi"ti ki, do)ruydu. &ari Radek=e
g:reJ <Pen( !rkler, Almanlardan, A%d!lhamid devri memurlar#ndan daha
(ok r!"vet ald#klar# i(in, Almanya tara,#na d:nm!"lerdi.<
&ari Radek a6# s:$lerle <?ttihat ve erakki Remiyeti ve Pen( !rkleri
itham etmi" ve %u devrin 8tamamiyle haks#$ olarak9 kara %ir ta%losunu
(i$mi"ti. Sonra harp devrine ge(ilmi" ve &a,kaslardaki !rklerin e"k#ya6#
pl>nlar#n# Alman militari$mi desteklemi"ti 8Gal%uki hakikat tam %unun
aksine idi9B &ari Radek=e g:re, !rkiye=nin yenilmesi mukadderdi.
*imdiki 8yani m!tarekeden sonra9 !rkiye tamamiyle m!tte,ik
8Antanta9 Devletlerinin elinde olup mukadderat#m onlar tayin ede6eklerdi.
&a%inenin %a"#nda duran ?$$et Pa"a 8'rest-Kitovsk=ta %u
01/
lunmu"tu9 &ari Radek=e g:re, %ilgisi, enerSisi olmayan eski %ir m!r- te"idir<
8&ari Radek %unu a6a%a nereden :)renmi"tiO9. &ari Radek, !rkiye=nin
yenilmesinin asl#nda y#rt#6# 8hayvanlar#n9 8yani Antanta Devletlerinin9 yeni
%ir $a,eri oldu)unu ve 8A!tte,iklerin9 'o)a$lar vas#tasiyle Rusya !$erine
y!r!ye6eklerini ve %unu yaparken de 8mutadlar# ve(hile9 <demokrasi ve
insanl#k nam#na hareket ede6ekleri< iddia oluna6a)#n# alayl# %ir dil ile
ya$arak makalesine son vermi"ti. alihin 6ilvesi olarak %u kadar alay etti)i
ve k!(!k g:rd!)! al>t 8ve Fnver9 Pa"alar %ir y#l sonra 'erlin=de &ari
Radek ile kar"#la"a6aklar ve Radek=in Alman hapsinden (#kar#lmas#nda
m!him rol oynaya6aklard#r.
'ir tara,tan ?stan%ul=daki ;smanl# h!k!meti, galip devletlerin %ask#s#
alt#nda gittik(e %ir kukla h!k!met durumuna d!"m!"ken, ayn# s#ralarda,
-3-3 *u%at aylar#nda Aoskova Sovyet h!k!metinin de durumu <parlak<
olmaktan u$akt#. Rusya=n#n her tara,#nda <i( harp< %a"lam#" ve an6ak I(-
Rusya ve !rkistan=da %a$# m!n,erit yerler Sovyet idaresinde kalm#"t#.
Si%irya=da &ol(ak, P!ney-Rusya- da DenikinB Don, &u%an ve erek
nehirleri %oyunda &a$aklar ve Petrograd=a yak#n sahada, kendisini vaktiyle
&a,kas Rus ordusunun kumandan# olarak %ildi)imi$ Peneral Qudeni(=in
kuvvetleri harekete ge(mi"lerdi. ?"in ,ena tara,#, galip Antanta Devletleri
Sovyetlere kar"# harp eden <'eya$lar#< desteklemekte ve hatt> %a$#
yerlerde, mesel> *imalde, Aurmansk=a ve Ar6hangelsk=e ?ngili$ kuvvetleri
dahi (#km#"t#.
'u "artlar i(inde Sovyet h!k!metinin devam edip etmeye6e)i dahi
"!pheli idi. 'at# Avrupa=da, Amerika=da ve Rusya=n#n i(inde, %ir(ok kimse,
Sovyet reSiminin mutlaka y#k#la6a)# kanaat#nda idi. Cakat, o $aman
Rusya=n#n i(inde %ulundu)u "artlar ve !( y#l s!ren harp esnas#ndaki
yolsu$luklar ve %ilhassa <'eya$ Penerallerin< ve idare6ilerinin
%e6eriksi$likleri ve tarih saatinin yelkovan#n# geriye (evirmek istemeleri ve
ayn# $amanda 7arl#k devrinde e$ilmi" olan A!sl!man kavimlerinden
%ir(o)unun &#$#llar# tutmalar#, ve ta%i, her "eyden :n6e Kenin ve
arkada"lar#n#n (ok gayretli ,aaliyetleri sonunda, 'ol"evikler muva,,ak
oldular. Cakat, -3-3 *u%at=#nda Sovyetlerin durumu (ok tehlikeli ve reSimin
devam# da "!pheli idi. ?"te hal %:yle iken Sovyet h!k!meti, her halde
kendisinin milletleraras# durumunu ve %ilhassa Fmperyalist devletler
tara,#ndan amans#$ %ilinen *ark ?sl>m alemi ahalisine ho" g:r!nmek
maksadiyle, ;smanl# h!k!metine %ir <muht#ra < 8memorandum9
g:ndermek l!$umunu
(D(
hissetmi"ti. -0 *u%at -3-3 tarihini ve 7i(erin=in im$as#n# ta"#yan %u muht#ra
%ir(ok %ak#mdan dikkat (eki6idir.
-
Fvvel>J 'rest-Kitovsk=tan sonra ;smanl# Devleti ile Sovyet Rusya
aras#ndaki m!nase%etlerin k#sa %ir muhase%esi yap#lm#" ve !rklerin Flviye-
i sel>sedeki ple%is6it=in yolsu$luklar# te,erruat# ile anlat#lmak istenmi" ve
nihayet Palip &emal 'ey=in Aoskova=daki el(ili)i ve kendisinin <%ir
diplomat#n va$i,esinin s#n#r#n#n d#"#na (#karak< Rusya=daki A!sl!manlarla
,a$la me"gul oldu)u "iddetle tenkit olunmu"tu. a%i 'akN hareketi
!rkiye=nin emperyalist emeli gi%i g:sterilmi"ti.
Art#k y#k#lma)a (ok yak#n olan %ir devletin yapt#)# %u ka%ahat- lar#
7i(erin=in hat#rlatmas#ndan %a"l#6a maksat, gali%a, ilerdeki !rk
h!k!metlerinin 8"ayet !rkiye ayakta kala6aksa9 neleri yapmamalar# ve
Rusya=ya 8ta%ii Sovyet-Rusya9 kar"# nas#l davran#lmas# gerekti)i hakk#nda
esaslar tes%it edilmek istenmi" olmal#d#r. 'u esaslar ayr#6a dikkati (eki6idir.
7i(erin %u m!nase%etle Sovyet Rusya=n#n d#" siyasetinin prensiplerini de
ortaya koymak istemi"ti.
Sovyet D#"i"leri &omiserine g:reJ Sovyet h!k!meti !rkiye v6 %!t!n
di)er devletlerle an6ak %ar#" i(inde ya"amay# ar$u etmektedir. <!rk halk#
ile Rus halk#n#n aras#nda, 7i(erin=e g:re, an6ak dostluk h!k!m s!rmelidir
ve !rk milletinin u$ata6a)# dostluk elini Rus halk# samimiyetle s#ka6akt#r<
demek suretiyle, <Rusya=n#n !rkiv6- ve kar"# hi(%ir ,ena niyet ta"#mad#)#<
hakk#nda teminat vermek istemi"ti. 'u Sovyet memorandumu, adet> %ir y#l
sonra %a"l#ya6ak olan, ,akat ?stan%ul h!k!meti tara,#ndan, de)il,
Ankara=daki mill m!6adeleyi ve mill kurtulu"r temsil eden ve %a"#nda
Austa,a &emal Pa"an#n %ulundu)u <!rkiye '!y!k Aillet Ae6lisi
G!k!meti<nin takip ede6e)i siyasette m!him %ir yer tuta6ak olan <m!"terek
maddeleri< ihtiva ediyordu.
'u Sovyet muht#ras#, %elki de, ?stan%ul=da Gari6iye Ne$aretine mensup
olup, sonralar# Ankara Gari6iyesinde d6 va$i,eli ola6ak %a$# kimseler6e
%iliniyordu, 8mesel>J 'aturn kon,erans#nda %ulunan ve &iy
r
e,=de se,ir olan
Ahmed Auhtar 'ey v.%9. 'elki de, %ir(ok kimse Anadolu=ya ge(meden :n6e
Aill A!6adele=de, <Deni$e d!"en y#
' Qe '( #evrier '*'*2 >o ;2 Boscou2 Tele02 C-%@-D( bal ile 06nderilen bu ra-
dio-ele0ra# !ovyet -usyann ?smanl Devletine 06nderdii son di/lomatik vesika olmak
itibariyle dc mhimdir2 Betni D9A ve Ealib )emali ! 6 y l e me z o l u , 3at,ralar,m$ ss.
'(C-'D'2 Bkz2 M2kler2
@DD
lana sar#l#r< deyimini taki%eden, e6dad d!"man# iken, ,akat "u anda
!rklerin en %!y!k d!"man# say#lan Antanta Devletleri ve %ilhassa
?ngiltere=nin d!"man# oluveren Aosko,-Ruslarla i"%irli)i yap#la%ile6e)ini
d!"!nmeye %a"l#yanlar, %elki de %u muht#ray# g:rm!"lerdi. Sovyetlerin,
<%ar#", ma$lum milletleri himaye, emperyalistlere kar"# m!"terek
m!6adele< ka%ilinden yuvarlak s:$leri, !rkiye=nin i(inde %ulundu)u a)#r
"artlar tesiriyle %a$# kimselere 6a$ip g:r!nm!" ola%ilir. Demek ki,
!rklerin Ruslarla anla"malar# m!mk!n ola%ile6ekti. Nitekim, Ankara
h!k!meti tara,#ndan ve <Aemorandum<un son k#sm#ndaki dostluk elini
u$atmak tekli,inin ,iiliyat sahas#na nas#l kondu)u, !rk ve Sovyet
yak#nl#)#n#n tesis edile6e)ini ilerde ta,sil>tiyle g:re6e)i$.
7i(erin=in %u -0 *u%at -3-3 tarihli Aemorandum=u ?stan%ul
h!k!metin6e, her halde 6evaps#$ %#rak#lm#"t#r. Maten 7i(erin=in de %una
6evap %eklemedi)i m!mk!nd!r. 'u gi%i ya$#lar Sovyet h!k!metin6e
propaganda karakterini ta"#makta idi. ?stan%ul=da art#k Sovyet-Rusya ile
m!nase%et esaslar#n# d!"!ne6ek imk>n ve ihtimal kalmam#"t#. Qaln#$,
Antanta Devletlerini memnun etmek maksadiyle, 'ol"evikli)e kar"#
d!"man6a %ir va$iyet al#nm#" ve 'ol"evikli)in her "eyden :n6e <?sl>m dinine
ayk#r# oldu)u< is%ata (al#"#lma)a %a"lanm#"t#. 7i(erin %elki de %u havay#
yumu"atmak maksadiyle yukar#daki Aemorandum=u g:ndermek ve Sovyet
Rusya=n#n, iddia edildi)inin hil>,#na A!sl!man halklar#na ve %ilhassa <!rk
milletine kar"# an6ak dostluk hislerini %esledi)ine< inand#rmak istemi"ti.
01D
=II
B?>D-?! B]TA-7)7!9 ;7 !?>-AQA-:
'rest-Kitovsk 'ar#"#ndan sonra, Almanya=n#n Rus 6ephesinden
kuvvetlerinden %!y!k %ir k#sm#n# 'at# 6ephesine (ekmesi m!mk!n olmakla
%era%er, Almanlar, Crans#$ ?ngili$-Amerikan ordular#na kar"# !st!nl!k elde
edemediler. 'una %akmaks#$#n Alman 'a"kumandanl#)# kat= neti6e almak
maksadiyle arka arkaya %!y!k taarru$larda %ulundu. .- Aart 1 Nisan 8-3-29
tarihlerinde Arras ve Ka Cere aras#nda Pi6ardie=de yap#lan %!y!k taarru$
%a"lang#(ta iyi geli"ti ve 34 %in ingili$ esir al#nd# ise de, sonra durduruldu. 1
Nisan -3-D tarihinde Amerika=n#n Almanya=ya harp il>n# !$erine, (ok
ge(meden A!tte,ikler hem asker say#s#, hem de mal$eme %ak#m#ndan s:$ g:-
t!rme$ %ir !st!nl!k elde etme)e %a"lad#lar. 'ir de %una ingili$ler tara,#ndan
kullan#lmaya %a"layan <ank<lar da kat#ld#. Aama,ih Alman
'a"kumandanl#)# Amerikadan daha (ok asker gelmeden :n6e ?ngili$-Crans#$
6ephesini yarmak maksad#yle arka arkaya %ir ka( deneme yapt#. 'unlar#n
sonun6usu -0--D emmu$ 8-3-29 g!nlerinde yap#lan %!y!k Alman taarru$u
oldu. 'u da %a"ar#s#$l#kla %itti. 'undan %:yle te"e%%!s! Crans#$-tngili$-
Amerikan kuvvetleri ele ald#lar. Gele ?ngili$ler tara,#ndan (ok say#da
kullan#lmaya %a"layan <$#rhl# anklar<, Almanlar i(in %!y!k %ir s!rpri$
te"kil ettiB (!nk! Almanlarda %:yle %ir sil>h yoktu. Maten A!tte,ik
kuvvetlerin kat= neti6e almalar#ndan i"te %u <ank=Aar m!him rol
oynam#"t#r.
Peneral Co6h=un kumandas#ndaki A!tte,ik kuvvetlerinin -2
emmu$=da %a"lad#klar# umum taarru$ !$erine, Almanlar kendi s#n#rlar#na
do)ru (ekilmeye $orlanddar. 'ilhassa 2--- A)ustos tarihlerinde Amiens
yan#nda 6ereyan eden harpler Almanlar i(in (ok kanl# ve Kudendor,,=un ta%i-
i ve(hile, <Alman ;rdusu=nun kara g!n!< oldu. 'unun neti6esinde Alman
kuvvetleri kendi hudutlar#ndaki Sieg,ried m!stahkem hatt#na, m!da,aaya
(ekildiler. Art#k Gar%in Almanya i(in kay%oldu)u a"ik>rd#. Maten Alman
y!ksek kumandan
(D8
l#)# da %una kanaat getirmi" ve -/ A)ustos 8-3-29 tarihinde Spa=da yap#lan
%ir toplant#da, Gar%in devam#nda ,ayda m!l>ha$a edilmedi)i g:r!"!n! ka%ul
etmi"ti. .4 Fyl!l 8-3-29 tarihinde, 'irin6i D!nya Sava"#nda en !nl! Alman
Peneralleri olan Aare"al Ginden%urg ile Peneral Kudendor,,, derhal
A!tareke akdini istemi"lerdi. 'una %ir ha$#rl#k olmak !$ere Alman
*ans:lyesi de)i"tirilmi" ve 'aden Prensi Aa^ %u makama getirilmi"ti. 'unun
!$erine Almanya=n#n Amerika Rumhur 'a"kan. Uilson=un 2 ;6ak -3-2 de
il>n etti)i <-/ madde< esaslar# !$erinde 'ar#" akdine muva,akat ede6e)i
%ildirildi. Cakat Uilson=dan gelen 6eva%#n, Almanya=n#n "an# ve "ere,i ile
ka%il-i teli, olmad#)# anla"#l#n6a, asker mukavemetinin devam#na karar
verildi.
Cakat Almanlar#n art#k asker takadan t!kenmi" ve 'ol"evik- Rus
propagandas#n#n da tesiriyle orduda .ve %ilhassa 'ahriyede ?htil>l6i
6ereyanlar yaydm#"t#. Nitekim 5 &as#m 8-3-29 &iel=de %a"layan Alman
%ahriyelilerinin ayaklanmalar#, di)er %irliklere de sirayet etmek istidad#n#
g:sterdi. Rephenin gerisinde ?htil>l6i hareket %a" g:sterdi. 'unun !$erine
Alman 'a"kumandanl#)# m!tareke tale%ine me6%ur kald# ve -- &as#m 8-3-29
tarihinde <A!tareke< akdedilerek Gar%e son verildi. 'u suretle d:rt y#ldan
,a$la s!ren m!thi" %ir m!6adeleden sonra Almanya ve A!tte,ikleri ma)lup
oldular ve %u ma)lu%iyetin hesa%#n# vermek $orunda kald#lar. Almanya ve
A!tte,iklerine y!kletile6ek %ar#" "artlar#n#n (ok a)#r ola6a)#, $aten,
<A!tareke "artlar#<ndan ta %a"tan %elli idi.
Almanya=n#n yenilmesi mama,ih A!tte,iklerinden daha ge( oldu. ?lk
(:ken 6ephe 'ulgar 6ephesi idi. 7anakkale ve Peli%olu ma)lu%iyetlerinden
sonra ?til>, Devletleri, 'alkanlarda %ir 6ephe a(mak karar#n# vermi"ler ve
Sel>nik=e asker (#kararak, Crans#$ Penerali d=Fspere=in kumandas#nda
'ulgarlara kar"# Aakedonyada %ir 6ephe a(m#"lard#. ?ngili$, ?talyan, S#rp ve
a$ sonra Qunan kuvvetleriyle de takviye edilen Crans#$ kuvvetleri, -0-.4
Fyl!l 8-3-29 tarihlerinde 'ulgar 6ephesini yar#n6a, 'ulgar ordusunda panik
%a"lam#" ve Aakedonya 6ephesi (:km!"t!. Maten 'ulgar h!k!meti %ir
m!ddetten- %eri Garpten (ekilme yollar#n# aramakta idi. Garp y#llar#n#n %a"-
na$#r# Radoslavov=un yerine getirilen Aalinov, har%in key%edildi- )ine
kanaat getirmi" ve Antanta Devletleri ile anla"maya ha$#rlanm#"t#. 'ulgar
ordusunun tam (:$!ld!)! s#ralarda, Sadra$am al>t Pa"a, 'erlin
seyahat#ndan d:nerken So,ya=ya u)rad#)#nda, Aalinov ile g:r!"m!" ve hatt>
'ulgar 6epl#ssini takviye i(in iki !rk t!meni yollamay# %ile tekli, etmi"ti.
Cakat Aalinov %una yana"mad# ve 54
013
Fyl!l 8-3-29 tarihinde 'ulgarlar <A!tarekeyi< im$alayarak Garpten
(ekildiler. 'ununla !rkiye ile Almanya aras#ndaki 'alkan yolu da kesilmi"
oldu. 'ulgarlarm harp d#"# edilmelerinin !rkiye=de %!y!k %ir tesir yapa6a)#
muhakkakt#. Di)er yandan Avusturya=n#n da mukavemetinin sona erdi)i
meydanda idi. 'u "artlar alt#nda !rkiye=nin de Gar%i daha %ir m!ddet
devam ettirmesi imk>ns#$d#. Rus ?htil>linden ,aydalan#larak, vak#a
&a,kaslarda %!y!k ka$an(lar temin edile%ilmi"ti. Cakat Cilistin, Suriye ve
Irak=#n tamamiyle elden (#kmas# ile neti6elenen %!y!k kay#plar, !rkiye=nin
ma)lu%iyetini m!- h!rlemi"ti.
ingili$ler, deni$ h>kimiyeti ve t!kenme$ kaynaklara sahip olmalar#
sayesinde A#s#r=da %!y!k kuvvetler toplad#lar ve -3-D y#l#n#n &as#m
%a"lar#nda, Peneral Allen%y=in kumandas#nda, S!vey" &anal# !$erinden
Cilistin istikametinde taarru$a ge(tiler. 2 Aral#k 8#giD9ta &ud!s ingili$ler
tara,#ndan i"gal edildi. Ae"hur ingili$ 6asusu Kavvren6e=nin a( g:$l! Arap
"eyhlerini alt#nlarla kand#rmas# ve <Arap milliyet(ili)i< ni istismar etmesi
sonunda, Araplardan %ir(o)u ingili$lere kat#lm#"lar ve !rkleri arkadan
vurmaya %a"lam#"lard#. A!kemmel ikmal yollar# ve harp mal$emesine sahip
olan ?ngili$ kuvvetlerine kar"#l#k, !rk kuvvetlerinin durumu g!n ge(tik(e
,enala"m#"t#. ek %ir yolla %eslenen ve her %ak#mdan yoksulluk i(inde
%ulunan !rk kuvvetlerinin ingili$ ve Arap sald#r#lar#na mukavemetleri
imk>ns#$d#. Nitekim -3 Fyl!l -3-2 tarihinde Qa,,a=daki !rk 6ephesi yar#ld#
ve !rkler %!y!k kay#plara u)rat#larak pek (ok esir verdiler ve ku$eye
(ekilmek me6%uriyetinde kald#lar. A$ sonra *am, 'eyrut ve Galep "ehirleri
de elden (#kt#. '!t!n %u kanl# m!6adelelerde, an6ak sa%#k VII. !rk ;rdusu
kumandan# Austa,a &emal Pa"a kendi %irliklerini munta$am %ir "ekilde geri
(eke%ilmi"ti. 'una ra)men, Cilistin-Suriye 6ephesinde !rk kuvvetleri tam
%ir ma)lu%iyete u)ram#" durumda idiler, ingili$ler, yaln#$ Cilistin-Suriye
6ephesinde de)il Irak 6ephesinde de %!y!k %a"ar#lar elde etmi"lerdi. Irak
6ephesinin ?ngili$ler i(in ayr#6a :nemi %!y!kt!J Ausul Petrollerini elde
etmek Gar%in gayelerinden %irini te"kil etmekte idi.
?ngili$ler daha #g#1 da 'asra k:r,e$inden hareketle 'a)dadi ve
Ausul=daki petrol sahas#n# ele ge(irmek istemi"lerdi. 'uralara, Peneral
ovvnsend kumandas#nda -0 %in ki"ilik %ir kuvvet sevkedil- mi"ti. Cakat
Fnver Pa"an#n am6as# Galil Pa"a=n#n kumandas#ndaki <Irak=#n k#$g#n
(:llerinde her t!rl! harp vas#talar#n yoksullu)u i(inde u)ra"an< 5 %in ki"ilik
%ir !rk kuvveti, ingili$=leri &ut!lamara=da
(+H
ku"atm#" ve .3 Nisan -3-1 tarihinde -. %in askeriyle %irlikte Peneral
ovvnsend=i esir alm#"t#. Aama,ih %u $a,er, !rklerin ?ngili$lere kar"# ilk ve
son $a,erleri olarak kalm#"t#r. 7!nk! ?ngili$ler Gindistan=dan yeni kuvvetler
6el%ettikten sonra, yeniden taarru$a ge(tiler ve (etin sava"lardan sonra, r#
Aart -3-D 'a)dadi ald#lar.
'u de,a 'a)dadin geri al#nmas# meselesi ;smanl# ;rdusunun adet> %ir
prestiS meselesi haline geldiB Alman Penerali Calkenhayn kumandas#nda
<Q#ld#r#m ;rdusu< adiyle, vuru6u %ir kuvvet olarak yeni %ir ordu=nun
te"kiline giri"ildi. 7ok iyi %ir "ekilde te(hi$ edilen ve en se(me %irliklerden
meydana getirilen %u <Q#ld#r#m< ordusundan, mama,ih, %ir "ey (#kmad#.
7!nk! 'a)dadin geri al#nmas# i(in yap#lan ha$#rl#klar ?ngili$ler6e %elli
olun6a, onlar Cilistine y:neltilen yeni %ir taarru$la kar"#l#k verdiler.
Dolay#siyle %a"taki tasar#n#n hil>,#na <Q#ld#r#m ;rdusu< %irliklerinin Cilistin
6ephesine g:nderilmesi i6ap- etti.= 'u s#ralarda Suriye=deki VII. ;rdu=nun
kumandan# olarak, 7anakkale kahraman#, Au" ve 'itlis=i Ruslardan geri
almakla da ad ka$anan Austa,a &emal Pa"a %ulunuyordu. &endisinin daha
.4 Fyl!l -3-D tarihinde, yani Aandros A!tarekesinden -5 ay evvel,
Galep=ten, Fnver ve al>t Pa"alara hita%en <umu ahval ve ;rdu=unn
durumu< hakk#nda verdi)i u$un raporda, ;rdunun peri"an halinden ve e)er
gerekli ted%irler al#nm#ya6ak olursa <Garp devam etti)i halde kar"#s#nda
%ulundu)umu$ en %!y!k tehlike her tara,tan (!r!yen mua$$am %ina-i
saltanat#n %ir g!n dahilen %irden%ire ve hep%irden (:kmesi ihtimalinden<
%ahsetmi"ti.
.
Austa,a &emal Pa"a=n#n s:yledi)i gi%i, hakikaten Gar%in
tesirleriyle memleketin hali (ok harap %ir halde idiB %u durum -3-2 de daha
da k:t!le"mi" ve idar, ekonomik ve asker (:k!nt! her hususta kendini %elli
etmekte idi. Araplarla meskNn eyaletlerin ve %ilhassa $engin Suriye=nin elden
(#kmas# ;smanl# Devleti i(in %!y!k %ir dar%e te"kil etmi"ti.
!rkler tara,#ndan yap#lan %a$# muka%il te"e%%!sler hi( %ir neti6e
vermedi. ;smanl# Penel &urmay 'a"kan# Peneral von See6kt=in deste)i ve
Alman 'a"kumandanl#)# da tasvi%i ile, #g#2 y#l# %a"#nda Fnver Pa"a
tara,#ndan giri"ilen ve 'a)dadi kurtar#lmas#n# ama( %ilen, Hrmiye g:l! ve
e%ri$ asker harek>t#ndan istenilen neti6e al#namad#. Kiman von Sanders=e
g:reJ <'ununla !rkiye=nin asker (:k!nt!s! m!h!rlenmi" oldu.<
0
7!nk!,
ikmal imk>nlar#ndan
' Qiman von !anders Alman Eenerallerinin ra/orlar s2 8'2
% Busta#a )emal =aann sanadidi 9ttihada kar muhale#etinin bir vesikas2 Tas-
vir-i 7#k"r '( Terinievvel '*'* $'@@(,2
@ Qiman von !anders, 1tman "eneralinin rapor!$ s2 8@2
mahrum sahada, Cilistin ve A$er%ay6an- Aesopotamya gi%i merke$den u$ak
%ulunan iki 6ephede, ayn# $amanda %a"ar#l# %ir asker harekette %ulunulmas#
m!mk!n de)ildi. Nitekim, Hrmiye g:l! ve ?ran A$er%ay6an# !$erinden
'a)da=da kar"r %a"ar#l# %ir i" yap#lamad#, %il>kis ?ngili$lerin Ausul
!$erindeki %ask#lar#n#n artmas#na se%e%iyet verildi. Aama,ih, di)er yandan
?ran A$er%ay6an=#na !rk kuvvetlerinin girmesi ile ?rak=taki ?ngili$
kuvvetleriyle, ?rana sarkm#" olan Rus kuvvetlerinin %irle"mesine mani
olunmas# 6ihetle, !rkiye %ak#m#ndan %u hareketin %ir dere6eye kadar
,aydal# oldu)u da ink>r edileme$.
Qukarda da %elirtildi)i gi%i, Rus ihtil>li, &a,kas 6ephesinde !rk
ordusunun yeniden 6anlanmas# ve te"e%%!s! ele almas#na yol a(m#"t#. Nerede
ise Fnver Pa"a=n#n <!rk(!< siyaseti ve hayallerinin ger(ekle"mesi m!mk!n
gi%i g:r!lmekte idi. -0 Fyl!l -3-2 de 'akN- nun !rkler tara,#ndan i"gali ve
hatt> Da)#stan=a kadar gitmeleri ile, &a,kas A!sl!man ve !rk $!mreleriyle
!rkiye aras#nda (ok yak#n %a)lar kurulmu", gerek Frmeni (ete6ilerine kar"#
m!6adeleler esnas#nda ve gerekse !rk askerlerinin %ulunduklar# s#rada
yerli A!sl!man ahaliye (ok(a sil>h da)#t#lm#"t#. Almanlar#n m!mk!n
merte%e !rklerin &a,kaslara girmek te"e%%!slerim :nlemeke (al#"t#klar#n#,
,akat Fnver Pa"an#n %una %akmayarak kendi pl>nlar#n# ger(ekle"tirme)e
muva,,ak oldu)unu yukarda g:rm!"t!k. Fnver Pa"anm %u s#ralardaki en
m!him, ve neti6eleri iti%ariyle de (ok ,aydal# ola6ak, ,aaliyetlerinden %iri de
&a,kas s#n#r#nda I+. ;rdu adiyle %!y!k %ir !rk asker kuvvetini te"kil
etmesi olmu"tur.
Almanlar# tatmin etmek maksad#yle, &a,kas s#n#r#nda ,aaliyette
%ulunan III. ;rdunun kumandas# Vehi% Pa"a=dan al#nm#"t#. 'u de,a III.
;rdunun, 0., 3., 51. ve --. &a,kas t!menleriyle -.. Piyade t!menlerinden
Qakup *evk Pa"a=n#n kumandas#nda I+. ;rdu te"kil edilmi"ti. Ruslar#n
%#rakt#)# %ol harp mal$emesi ile te(hi$ edilen %u yeni ;rdu, yaln#$
&a,kaslardaki hareketlerin dayana)#m te"kil etmekle kalmaya6ak, Fnver
Pa"an#n tasar#s# ile gele6ekte de %elli %ir g:rev ala6akt#. Fnver Pa"a, %ilhassa
-3-2 ya$ aylar#ndaki 'at# 6ephesindeki Alman yenilgileri kar"#s#nda, Gar%in
kay%edildi)ine kanaat has#l etme)e %a"lam#" ve Palip kuvvetlere kar"# Do)u
Anadolu=da %ir mukavemet yuvas# te"kiline karar vermi"ti. I+. ;rdunun
meydana getirilmesindeki >millerden %iri de %u idi. Nitekim kendisi,
somalar#, -3.4 de Aoskova=da, '!y!k Fl(i Ali Cuat Pa"a=ya %u hususta
"unlar# s:ylemi"tiJ <'ir ma)lu%iyet ,el>ketinden
(+%
sonra ne d!"manlar#m#$#n >ti,etine ve ne de %i$den sonra 8yani ?tti-
hat(#lardan sonra ?stan%ul=da9 te"ekk!l ede6ek h!k!metlerin sadakatle
(al#"arak harpten asgar $ararla (#ka6a)#m#$a inamyordum. &a,kaslardaki
ordular#m#$#n kuvvetine g!venerek merke$i 'akN=da 8si6, her halde &ars
ola6ak9 olmak !$ere, muvakkat %ir h!k!met te"kil ede6ektim.
D!"manlar#m#$#n yapa6aklar# ta$yik ve %i$e tekli, ede6ekleri sulh "artlar#n#n
a)#rl#)# dere6esine g:re ana vatan# kuvvetlerimle restore etme)e
(al#"a6akt#m.=< ?"te %u maksatla Fnver Pa"a I+. ;rdu=yu m!mk!n merte%e
(ok sil>h ve te(hi$atla takviyeye :nem vermi" ve hakikaten Gar%in sona
erdi)i tarihlerde &a,kas s#n#r#nda her iti%arla m!kemmel olan iki t!men
mev6uttu. 'u ha$#rl#k ise sonralar# (ok hay#rl# olmu" ve &>$#m &ara%ekir
Pa"a=n#n, <Aill A!6adele< %a"lang#6#nda kumanda ede6e)i -0. &olordu, i"te
%u I+. ;rdu %irliklerinden te"kil edilmi"tir.
.
-3-2 y#l# A)ustos-Fyl!l aylar#nda !rk kuvvetlerinin &a,kaslardaki
%a"ar#lar#, !( y#ll#k %!y!k m!6adelenin son (#rp#nmalar#ndan %a"ka %ir "ey
de)ildi. Almanya da $aten mukavemetinin son raddesine gelmi"
%ulunuyordu. Qukarda da %elirtildi)i gi%i 'ulgarlar daha 54 Fyl!l tarihinde
m!tareke akdederek harp d#"# edilmi"lerdi. S#ra nihayet !rkiye=ye gelmi"
%ulunuyordu.
'ulgarlar#n harpten (ekilmeleriyle !rkiye=nin $aten ,ena olan durumu
%!s%!t!n k:t!le"ti. Rephenin her kesiminde (:k!nt! %elli oluyordu. 044 %ine
yak#n asker ka(a)# vard#B %unlardan %ir(o)u m!selleh (eteler halinde
memleketin i(inde soygun6uluk yapmakta ve memleketin asayi"ini
gidermekte idiler. Fkonomik (:k!nt! ise a$am dere6eye ula"m#"t#. ?htik>r
ve her t!rl! yolsu$luk alm#" y!r!m!"t!. Asker ma)lu%iyetler ve memleket
i(indeki $or durum kar"#s#nda ittihat ve erakk Remiyetinin ve %ilhassa
Fnver Pa"a=n#n prestiSi epey sars#lm#"t#. al>t Pa"an#n Sadarete gelmesini
m!teakip, mat%uata tan#nan nis% %ir h!rriyet tesiriyle, istan%ul
ga$etelerinde, h!k!met i6raat# tenkit edilme)e %a"lam#" ve %a$en sert ya$#lar
dahi inti"ar etmekte idi. Gatt> Fnver Pa"a=n#n "ahs#na kar"# y:neltilen
ya$#lar dahi (#kmakta idi. al>t. Pa"a=n#n 'erlin seyahatmdan d:nmesi ve
%ilhassa 'ulgar 6ephesinin (:kmesi !$erine durumun %!s%!t!n karard#)#
a"ik>rd#. 'u. m!nase%etlerle, umum durumu g:r!"mek !$ere %ir ka%ine
toplant#s# yap#ld#. Fn m!him mesele, ta%iatiyle,
' Ali Muat Ie b e s o y , :illi :)cadele hat,ralar,m$ 9stanbul '*(@, y2 C%&C@2
% Ayni y2 s2 C@2
E7;
Gar%in devam# meselesi idi. 'u hususta ka%ine !yeleri aras#nda ,ikir %irli)i
yoktu, %ir k#sm# Gar%in %ir m!ddet devam ettirilmesini, %ir k#sm# da hemen
<A!tareke< akdi tara,tar# idiler. Adliye na$#r# Galil Aente"e 'ey, Aaari,
Na$#n Dr. Na$#m 'ey ve %ilhassa Fnver Pa"a, Gar%in devam#n# istemekte
idiler. Cakat ka%inenin (o)unlu)u %una kar"# idi ve al>t Pa"a da (o)unlu)a
kat#l#n6a, %ir an evvel m!tareke akdine giri"ilmesi kararla"t#r#ld#.
al>t Pa"a ka%inesi, her t!rl! $orluklara ra)men, "imdiye kadar
Almanya ile muahedeye sad#k kalm#" ve <ayr# %ar#" yap#lmamas#< "art#na
tam %ir sadakada %a)lanm#"t#. Cakat %undan %:yle %u "artlar#n muha,a$as#
imk>ns#$d#B $aten Almanya=n#n da teslim olmas#n#n da pek yak#n oldu)u
a"ik>rd#. !rkiye=nin <A!tareke<ye tali% olmas# %ir <ihanet< say#lama$d#.
&a%inede ka%ul edilen kararJ UiIson=un <-/ maddesi< prensipleri !$erinde
%ir sulhun akdine muva,akat etmekten %a"ka %ir "ey de)ildi. Nitekim %u
yolda hemen te"e%%!se ge(ildi ise de, ?$mir valisi Rahmi 'ey vas#tasiyle
?ngili$lere yap#lan m!ra6aat %ir neti6e vermedi.
Gar%in sonu yakla"mas# !$erine al>t Pa"a, <A!tareke< akdi ve yeni
"artlar i(inde Devletin idaresinin yeni %ir ka%ine tara,mdan yap#lmas#
gerekti)ini ka%ul etmi" ve 2 Fkim 8-3-29 tarihinde &a%inesinin isti,as#n#
Sultan Vahid6ddine sunmu"tu. Qeni &a%inenin te"ekk!l!ne kadar, mutad
ve(hile, eskisinin i"leri y!r!tmekte devam etmesi gerekmekle %era%er, %u
isti,a ile <?ttihat ve erakki Remiyeti< h>kimiyeti ve onun %a" m!messilleri
olan al>t Pa"a, Fnver Pa"a, Remal Pa"a=larm <saltanatlar#< da %u suretle
sona ermi" oldu. 'ununla ayn# $amanda, !rkiye tarihinin -342 Ihtil>liyle
%a"layan ve pek (ok heye6anl# olaylara, %!y!k m!6adele ve Garplerle dolu
olan %ir devri d6 kapanm#", ve !rkiye=de aki%eti me(hul ve herkesi endi"eye
d!"!ren %ir devir de %a"lam#" oluy
r
ordu.
Sultan Aehmed Re"ad#n :l!m! !$erine, 5 emmu$ -3-2 de VI. Aehmed
a6hyle ;smanl# taht#na ge(en Sultan Vahideddin, %a"ta Fnver Pa"a olmak
!$ere <Ittihat(#<lara kar"# ne,ret hisleri %eslemekle %era%er, al>t Pa"a=n#n
vatanperverli)i ve d!r!stl!)!n! teslim etmek me6%uriyetinde kalm#"t#B
dolay#siyle ka%inenin isti,as# !$erine .Sultan Vahideddin yeni ka%inenin
kimin tara,#ndan kurulmas# gerekti)i hakk#nda al>t Pa"a=n#n ,ikrini
sormay# muva,#k %ulmu"tu. al>t Pa"a iki isim verdiB %irisi A!"ir Ahmet
?$$et Pa"a, di)eri de eski Kondra el(isi ve art#k epey ya"l# olan ev,ik Pa"a.
Cakat ?$$et Pa"a !$erinde durduB Vahideddin ise ev,ik Pa"a=y# ter6ih etti ve
y
r
eni ka%ine kurmaya onu memur etti.
022
ev,ik Pa"a, ka%inesini kurmak i(in temaslar yapmakta idi al>t Pa"a,
ispanya vas#tasiyle, Amerikan Rumhur%a"kan# QVilson=a m!ra6aat yaparak,
!rkiyenin muharip Devletlerle, Uilson prensipleri !$erinde, sulha talip
oldu)unu %ildirmi", ve %u hususta Amerikan#n tavassutunu istemi"ti.= Gayli
ge( al#nan 6evap Amerikan Gari6iye Vekili Kansing=in :devi %u iste)i ilgili
Devletlere ula"t#rmaktan i%aretti. Maten %una 6evap geldi)i $aman art#k
<A!tareke< akdedilmi" %ulunuyordu. Amerikan#n %u tar$daki davran#"#,
!rkiye=ye kar"# hi( %ir iyi niyet %eslemedi)ini g:steriyordu.
ev,ik Pa"a=mn ka%ine kurmas# i"i %ir(ok g!(l!klerle kar"#la"t#B %:yle
%uhranl# %ir anda ka%ineye girmek isteyenler a$d# ve kendilerine tekli,
yap#lan %a$# m!him "ahsiyetler ise %u tekli,i red- ettiler. 'unun !$erine,
Sultan Vahideddin ister isteme$ A!"ir Ahmed ?$$et Pa"a=y# yeni ka%ine
kurma)a memur etti. 'u %uhranl# g!nlerde, #o Fkini 8-3-29 tarihinde, yeni
<Ae6lisi Ae%usan<da a(#lm#" ve Sultan Vahideddin <Ae"rutiyet idaresine
&anun-u Fsasiye sad#k kala6a)#na< yemin etmi"ti. ?$$et Pa"a da -3 Fkim
8-3-29 tarihinde yeni ka%inesini Ae6lise takdim etti. !yeler aras#nda Gayri
F,endi 8*eyhisl>m9, Ravid 'ey 8Aaliye na$#r#9, Cethi 'ey 8Dahiliye na$#r#9 ve
Rau, 'ey 8'ahriye na$#r#9 gi%i ya do)rudan do)ruya koyu <ittihat(#< veya
al>t ve Fnver Pa"alarla yak#n m!nase%etleri olan kimselerin de %ulunmas#,
<?ttihat(#lar#n< hal> %!y!k tesir i6ra eylemekte oldu)unu g:steriyordu.
;rdu=nun Fnver Pa"aya %a)l# $a%itlerin elinde olmas# hase%iyle, Sultan
Vahideddin ka%inedeki %u tayinlere "imdilik ses (#karmam#"t#. ?"te %u yeni
ka%ine=nin te"ekk!l! ve tasdikinden sonra, yani -3 Fkim tarihinden iti%aren
al>t Pa"a ve Fnver Pa"a ile Remal Pa"a, ,iilen h!k!metten (ekilmi" oldular.
Qeni ka%inenin ilk i"i <A!tareke< akdetmek ol6akt#.
al>t Pa"a=mn ?$mir valisi Rahmi 'ey vas#tasiyle m!tareke akdi i(in
m!ra6aat#ndan %ir "ey (#kmad#)#n# :)renen '!y!k Adadaki esir ingili$
Penerali o`vnsend, %u de,a, kendi ara%ulu6ulu)unu tekli, etti. G!k!met de
%unu muva,#k g:rd! ve %unu %ildirmek !$ere ev,ik 'ey adh %ir deni$
su%ay# ile %irlikte Peneral oans- end, i$mir=den, ?ngili$ Amirali
Ralthrope=in yanma gitti. 'u de,a- ki !rk m!ra6aat# ka%ul edildi ve ?ngili$
Amirali ile <A!tareke< "artlar#n# g:r!"mek ve im$alamak !$ere 'ahriye
na$#r# Rau, 8;r%ay9 'ey, Gari6iye m!ste"ar# R6"ad 'ey ve VIII. ;rdudan,
&urmay 'a"
' Q2 !2 A2 !tatcde/t2 Morei0n -eiations o# T2 !2 '*'8 !u/l '2 Mile >o2 +D@ +%''*& %(@% Tlc
!/anish Ambassador $-iao, to =resident ;;ilson2 Vashin0ton Dccemb2 'C, '*'82
(+(
kan# Qar%ay Sadullah 'ey, Aondros=a giderek, Amiral Ralthrope ile 8.D
Fkim -3-29 tarihinde m!$akerelere giri"tiler. 54 Fkim tarihinde de,
Agamemnon $#rhl#s#nda <Aondros A!tarekesi< im$aland#.
-
-0 maddeden i%aret olan ve (ok a)#r h!k!mleri ihtiva eden %u
<A!tareke<nin, -. maddesine g:reJ ?til>, Devletler donanmas#na derhal
'o)a$lar a(#la6ak, 'o)a$lar istihk>m# onlar tara,#ndan i"gal edile6ek ve
donanmalar# &aradeni$e ge(e%ile6eklerdi. -0. madde ile 'atum=un i"gali ve
'akN=nun i"galine <;smanl# Devletinin itira$ etmiye6e)i< h!k!mleri
konmu"tu. Fn a)#r "artlardan %iri de D. madde olup, <A!tte,ikler,
emniyetlerini tahdit ede6ek va$iyet $uhurunda, her hangi %ir asker sevk ve
idare noktas#n# i"gal hakk#n# hai$ ola6aklard#< --. madde ile deJ ?ran=#n
&u$ey k#sm# ve A>verayi &a,kastaki ;smanl# kuvvetlerinin derhal harpten
evvelki s#n#r geri sine 8yani -3-/ hudutlar#na9 (ekilmeleri gerekiyordu. ./.
madde ile deJ Alt# vil>yette 8Do)uda, Frmenilerle meskNn saha kasdediliyor9
kar#"#kl#k (#kt#)#nda, ad# ge(en vil>yetlerin her hangi %ir k#sm#n#n i"gali
hakk# ?til>, Devletlerine tan#nm#"t#. S:$!n k#sas# %u <A!tareke< tam
manas#yle !rkiye=nin m!stakil %ir Devlet olarak mev6udiyedne son vere6ek
mahiyette olup, ilerde !rkiye=ye ka%ul ettirile6ek sulh "artlar#n#n
mahiyetini "imdiden ortaya koymu" %ulunuyordu. Aama,ih, g!ya, %u
"artlar# <yumu"atmak< maksad#yle, Rau, 'eyin ?srar# !$erine, Amiral
Ralthrope 'o)a$lardaki istihk>mlar#n an6ak ?ngili$ ve Crans#$ askerleri
tara,#ndan i"gal edile6e)i, ?$mir=e asla Qunan kuvvetlerinin sokulmaya6a)#na
ait, %ir ka( de,a "i,ah teminat vermi" ve s:$lerini husus mahiyette %ir
mektupla da teyit etmi"ti. Cakat Amiral=- in %u s:$leri ve teminat#n#n hi( %ir
h!km! yoktu ve, ilerde g:r!le6e)i !$ere, asla dikkat na$ar#na al#nmam#",
?ngili$ h!k!meti kendi %ildi)ini okumaya %a"lam#"t#r.
'u suretle, <Aondros A!tarekesi< nin im$as# ile, 5- Fkim -3-2
tarihinde !rkiye ile ?til>, Devletleri aras#ndaki muhasamata son verilmi" ve
%ununla -/02 g!n devam etmi" olan, yani / y#ldan an6ak . g!n eksik olan,
8Ruslarla Garp dikkat na$ar#na al#n#rsa / y#ldan D g!n ,a$la olan9 'irin6i
D!nya Sava"# ,iilen sona ermi" oldu. 'u harpteki ;smanl#-!rk kay#plar#
hakk#nda "u istatistik %ilgi verilmektedirJ
.
' Bondros Btarekesine ait vesikalarK =blic -ecord ?##ice $Qondon,2 V$ar, ?$##ice,
'HD&'C@@2 The Turkish Armistice2
% ?smanl ?rdusu T/ merkezi neriyatna istinadenK The Times 0azetesi Mebr '+,
'*%%2
(+D
8:l!, yaradan veya hastal#ktan :lenler9.................................. 04- .43-
Qara veya hastal#ktan :t!r! hastanede tedavi
edilenler...................................................................................... 5 .403 ..40
Gastaneden ta%ur6u edilmi" .................................................. ..-1D.2/-
AalNller .................................................................................... 23- .51/
Auhteli, 6ephelerdeki :l!ler say#s#J
&a,kas 6ephesinde ......................................................... .-2.2D2
7anakkalede ................................................................... -4- .-/D
Cilistine 6ephesinde 8gali%a Allen%y
ordusuna kar"#9 ............................................................. 24.D1/
Irak=ta.............................................................................. //-D.-
?$mir ve Antalya=da 8amele ta%urlar# (o)u
s#tmadan9 ....................................................................... 3..--
Pali(ya=da....................................................................... / ..D.
Romanya ve Do%ru6a=da.............................................. /.-11
Gi6a$=da 8Aekke, Aedine, Qemen9 ........................... /.-11
Aakedonya=da .............................................................. 2D2
!rl! 6ephelerde 8&a,kaslar, 'akN, Da)#s-
tan v.%9 ........................................................................... D/-20.
Gar%in hitam#nda -24,.01 yaral# ve hastanelerde hasta olarak 14,--1
hasta vard#. -2 milyon tutan ;smanl# Devleti n!,usundan %u suretle Garp
esnas#nda !( milyon insan, :lm!", yaralanm#", sakatlanm#", kay%olmu"tu.
'undan %a"ka Do)u illerinden %at#ya ka(an m!ha6irlerden milyonlar6as#
mahvolmu"tu ve y!$%inler6esi Rus i"galinde Frmeniler tara,#ndan
:ld!r!lm!"t!. Qa%an6#lar#n iddialar#na g:re<344 %in kadar Frmeni de
!rk makamlar# tara,#ndan teh6ir dolay#siyle imha edilmi"ti. Ayr#6a
Ayval#k m#nt#kas#ndan ve di)er %a$# yerlerden (#kar#lan -44 %in kadar
Rum da mahvolmu"tu. !rklerden har%e gidenlerden . I5 k:ylerine
d:nmemi", 6ephede :lm!", esir d!"m!", veya hastal#ktan :lm!",
kay%olmu"tu.
-
;rdunun say#s#na nis- %ede esirlerin say#s# a$ olu"u
8Rusyada 04-14 %in, ingili$lerin ve Crans#$lar#n elinde -44 %in kadar9-
!rk askerlerinin sava"taki kahramanl#klar#n en %ari$ :rne)i
say#lmaktad#r. Gar%in en a6# tara,lar#ndan %iri de %a"ta 7anakkalede,
Peli%olu=nun m!da,aas# s#ras#nda en se(kin !rk ayd#n $!mresinin ihtiyat
$a%itleri ve gen( su%aylar#n "ehit d!"meleri idi. 'ununla $aten a$ olan
!rk ayd#n $!mresine m!thi" %ir dar%e indirilmi"ti. Di)er yandan
Anadoluda do)umun a$almas#, ve $iraatin gerilemesi ekonomik
(:k!nt!n!n en m!him amil
' Ayni yerde2
0DD
lerini te"kil etmi"ti. Gar%in en %!y!k a6# neti6esi ise !rkiyenin Palip
Devletlerinin merhametlerine %#rak#lmas# oldu. Gal%uki %u Devletlerin,
%ilhassa ?ngiltere=nin asla <merhamet< ede6e)i yoktu. Aama,ih %u ,e6i
durumda tek %ir teselli 6iheti vard#B o daJ !rkiye=nin en %!y!k d!"man#
say#lan 7arl#k Rusya=s# -Palip d!"manlar# sa,#nda olmay#"# idiB Anadolu=yu
tehdid ede6ek 7arhk-Rus kuvvederinden art#k eser kalmam#"t#.
!rkiye=nin harpten ma)lup (#kmas# !$erine t!rl! g:r!"ler :ne
s!r!lm!" ve %unun se%epleri i$ah edilmek istenmi"tir.
-
'u hususta, ta%iatiyle
en %irin6i >mil, !rkiye=nin kaderini %a)lam#" oldu)u Almanya=n#n ma)lup
olu"udur. 7!nk! Gar%in kat= neti6esinin 'at# 6ephesinde ahna6a)# a"ik>rd#.
!rkiye, Gar%in sonunda ma)lup va$iyette olsa dahi, Alman $a,eri tahakkuk
etti)i takdirde !rkiye=nin elinden giden yerleri geri ala6a)# da muhakkakt#.
Aaalese,, Garp Almanyan#n ve dolay#siyle !rkiye=nin de ma)lu%iyetiyle
neti6elendi.
!rkiyenin 'irin6i D!nya Sava"#ndaki durumundan %ahsedilirken dost
ve d!"man#n itti,ak etti)i "u nokta vard#rJ Rephedeki !rk askerleri, ne,er
ve $a%itleri tam manas#yle va$i,elerini yapm#"lar ve kahraman6a sava"
etmi"lerdiB dolay#siyle !rkiye=nin asker "ere,i tamamiyle korunmu"tu. Gele
7anakkale=nin m!da,aas# ve m!stevlilerin deni$e at#lmalar#, tarihin
kaydetti)i en %!y!k kahramanl#klar aras#nda yer alm#"t#r. Gar%in tam
are,esinde Fnver Pa"a tara,#ndan <gen(le"tirilen< ve yeni %a"tan
te"kil>tland#r#lan !rk ;rdusunda, %a"ta Austa,a &emal olmak !$ere
%ir(ok ka%iliyetli ve vatanperver gen( kumandanlar#n va$i,e alm#"
%ulunmalar# -!rk ;rdusunun 6ephelerdeki sava"larda hem kahraman6a
d:v!"meleri hem de %!t!n yoksulluklara ra)men d:rt y#l gi%i u$un %ir
$aman dayanmalar#nda en m!him >mil te"kil etmi"tir.
Aa)lu%iyetle %iten %ir harpten sonra, ta%iatiyle <%:yle %ir Gar%e
girmek do)ru de)il< yollu m!tal>alar :ne s!ren (ok ola6akt#r. Qukarda
anlat#ld#)# !$ere, Gar%e girmeden :n6e <tara,s#$ kalmak< yani Gar%e
girmemek, veya hi( olma$sa m!mk!n merte%e ge( girmek g:r!"!n! :ne
s!renler (ok olmu"tu. Gatt> ?ttihat ve erakki Remiyeti Aerke$inde de %u
g:r!"!n tara,tarlar# vard#. Cakat Fnver Pa"a=n#n, Alman %ask#s# alt#nda,
Gar%in ,iilen %a"lamas#n#, tasarlad#)#ndan daha evvelki %ir tarihe koydu)u
anla"#l#yor. Gaki
' Bu hususta en sal"hyetli yaz ?smanl ?rdususnun 7rk"n- Garbiye -eislii ya-
/an Eeneral von !eeckt tara#ndan kaleme alnmtrK +ie "r)nde des Z!sammen*r!ches
der %2rkei. Bkz2 AE-2
(+8
katen, Gar%e, mesel>, -3-2 Aart#nda veya daha ge( girilse idi, asker
geli"melerin %a"ka istikamet almas# m!mk!n ola%ilirdi. Cakat, tarih olaylar
<olsayd#< ya g:re de)il, <oldu<ya g:re m!tal>a edildi)inden %u yoldaki
%!t!n m!l>ha$a ve m!tal>lar#n de)eri yoktur. ;rta da "u a6# hakikatler
%ulunuyorJ !rkiye -3-/ y#l# .3 Fkiminde Gar%e girmi", ve, maalese,,
Garpten ma)lup olarak (#km#"!r.
Gar%in sevk ve idaresinde %!y!k hatalar i"lenmi" oldu)u da %ir
hakikattir. Sonsu$ %ir heye6an ve 6esaret sahi%i olan Fnver Pa"a,
<'a"kumandan 8yani Sultan=#n9 vekili< ve Gar%iye na$#r# s#,at#yle asker
hareketlerin hepsinden sorumlu idi. '!t!n hareketler onun planlan emri ve
tasvi%i ile yap#lmakta idi. Nitekim Sar#kam#", ve daha sonraki %!t!n
taarru$lar onun emriyle yerine getirmi" ve Sar#kam#" harek>t#nda
kumanday# %i$$at eline alm#"t#. Sar#kam#" ve ondan sonraki &a,kas
6ephesindeki %a"ar#s#$l#kla ve %!y!k kay#plarla %iten taarru$lar, %elki de,
l!$umsu$ yere yap#lm#"t#. !rk kuvvetlerinin %uralarda m!da,aa har%i ile
yetinmeleri gerekirdi. Ayni m!tal>a S!vey" kanal# harek>t# i(in de varittir.
Garp esnas#nda !rk kuvvetlerine d!"en va$i,e ise, m!mk!n merte%e (ok
d!"man askerini 6el%etmek ve 6ephelere %a)lamakt#B %ununla 'at#
6ephesinde Almanlara kar"# mukavemet kuvveti a$alm#" ola6akt#. Nitekim
!rk ordusu %u va$i,eyi tamamiyle yapm#" ve -,0 milyona yak#n d!"man
kuvvetlerini %a)la m#"t#. 'u suretle, !rkiye Almanya=ya kar"# va$i,esini
,a$lasiyle yerine getirmi"ti.
Gar%in !rkiye %ak#m#ndan en ka$an(l# neti6elerden %iri, "!phesi$
Rusya=mn harp d#"# edilmesi idiB %u hususta en %!y!k rol! Alman dar%eleri,
%!y!k Alman $a,erleri ovmad#larB ,akat 7anak- kaledeki !rk $a,eri
sonunda ?til>, Devletlerinin Rusya=ya yapa6aklar# yard#m, tahakkuk
ettirilmemek suretiyle, Rusya=daki yenilgilerin ?htil>le g:t!rd!)! her kes
tara,#ndan ka%ul edilmektedir. 'u suretle Rusya=da ?htil>l (#kmas#nda !rk
mukavemetinin de rol! %!y!kt!r. !rkiye=nin kay%olan %ir Garpten ve
<Aondros A!tarekesi< ile mukadderat#n# gaddar galip Devletlerin key,ine
tesliminde sonra, <!rkiye Gar%e girmemeli idi, tara,s#$ kalmal# idi<
ka%ilinden iddialarda %ulunmak kadar kolay %ir "ey yoktur. Qukarda da
%elirtildi)i gi%i, -3-/ te !rkiye=nin Gar%e s!r!klenmesi daha evvelki
gidi"at v6 %a$# tesad!,lerin %ir neti6esidir. 'u mesele !$erinde m!tal>a
y!r!t!l!rken, o devirdeki %!t!n "artlar ve %ilhassa !rk ordusunun gen(
$a%itleri ve geni" halk kitlesi aras#nda h!k!m s!ren ruh haleti de dikkat
na$ar#na al#nmal#d#r. Fnver Pa"a=n#n Gar%e giri"te hissesi
(+*
%!y!k olmakla %era%er, %!t!n sorumluluk ta yaln#$ ona ait olmad#)#m
s:ylemek yerinde olur. Cransa ve ?ngiltere ile anla"ma kap#lar# s#m-s#k#
kapand#ktan ve Rusya=ya kar"# koruna6ak %a"ka imk>nlar kalmad#ktan
sonra, !rkiye=yi idare edenlerin sel>meti Almanya ile anla"makta arad#klar#
%ir hakikattir.
!rkiye=nin %!t!n talihsi$li)i, ya%an6#lar#n ekonomik ve siyas
%ask#lar#ndan kendini kurtararak, madd ve manev sahada kalk#nmak i(in
ihtiya6# oldu)u %ir s#rada, ve 6idden vatanperver ve ahl>k sahi%i olan al>t
Pa"a ve Fnver Pa"a ile arkada"lar# gi%i hamiyetli kimselerin de i" %a"#na
geldikleri %ir devirde, Avrupa '!y!k Devletleri aras#nda %u %!y!k
m!6adelenin patlak vermesi oldu. 'ununla !rkiye=nin "iddetle ihtiya6#
oldu)u s!kNnet ve %ar#" $aman# (ok k#sa s!rm!" oldu. A!thi" %ir girdap
"eklini alan '!y!k Devletlerin m!6adeleleri $ay#, %ir !rkiyeyi de
s!r!kl!ye6e)i muhakkakt#B !rkiye tara,s#$ kalsa %ile, %u tara,s#$l#)#n#
koruya6ak kuvvedere malik de)!di. Dolay#siyle !rkiye=nin de %u girda%a
s!r!klenmesi kendi elinde de)ildiB olsa olsa %unu %ir a$ daha ge(iktire%ilirdi.
Gar%in yenilge ile %itmesinin %!t!n sorumlulu)u <Ittihad ve erakki
Remiyeti< ne y!kletile6e)i a"ik>rd#. Maten daha "imdiden %una ait ya$#lar
ga$etelerde (#kmaya %a"lam#"t#. Dolay#siyle Remiyetin mukadderat#
hakk#nda a6ele %ir karar vermek, ve ?ttihat(#lar#n %u de)i"en "artlar i(inde
nas#l hareket etmeleri i6a%ede6e)i meselesinin de %ir karara %a)lanmas#
gerekiyordu. ?ttihat(#lardan %ir(o)u, Remiyetin art#k, <arih va$i,esini i,a
etmi" oldu)unu, esas g:revini te"kileden <!rkiyede Ae"rut %ir idarenin
kurulmas# i"ini< yerine getirmi" oldu)unu, ve dolay#siyle %undan %:yle
Remiyete l!$um kalmad#)# 6ihetle, ,eshedilmesi gerekti)i<ni s:yl!yorlard#.
-
A$alardan %ir k#sm# da, <A!tarekeyi m!teakip memleketin i(ine d!"t!)!
umNm %ir tehlike :n!nde memlekette mutlaka toplu %ir "ekilde (al#"a6ak %ir
te"kil>t#n %ulunmas# gerekti)i< ,ikrinde idiler. ?"te %u g:r!"lerin #"#)# alt#nda
al>t Pa"a, yak#n arkada"lar#n#n ar$usu !$erine, i &as#m -3-2 tarihinde
<?ttihat ve erakki Remiyeti< nin ,evkalade &urultay#n# toplant#ya (a)#rd#.
Ayandan, me%uslardan, ?stan%ul=da %ulunan murahhaslar ve tan#nm#" eski
?ttihat(#lardan -.4 kadar delegenin kat#lmasiyle <?ttihat ve erakki
Remiyeti< nin %u son &ongresi yap#ld#. &urpltay#n 'a"kanl#)#na ?smail
Ran%ulat se(ildi, ikin6i 'a"kan da *emsettin 8P!naltay9 idi.
' Iel"l Ba y a r , #en de yazd,m$ :2 y2 '%@&'%CA Ari# Iemil, lltiha' ve %erakki neslinin ai6
yar6, g!r*ette maceralar,. Tevhid-i-7#lc"r, 'C Bays '*%%2
(8H
al>t Pa"a, lider s#,atiyle Gar%in %a"mdan%6ri ?ttihat ve erakki
Remiyeti 8C#rkas#9 n#n takip etti)i siyaseti ve %ilhassa D!nya Savar "#na nas#l
girildi)i hakk#nda u$un u$ad#ya %ilgi verdi. Qap#lan i"ler hakkmda her
hususta hesap verme)e ha$#r oldu)unu %eyan etti. Delegeler de derin %ir
sessi$lik i(inde ve tam %ir 6iddiyetle al>t Pa"ay# dinlediler. Do)rudan
do)ruya kendini itham eden kimse (#kmad#. Cakat ilerisi hakkmda %ir(ok
g:r!"ler ortaya at#ld# ve hararetli m!naka"alar oldu.
Y)leden sonraki oturumda "u g:r!"ler etra,#nda %irle"ildi)i anla"#ld#J
-.Remiyetin, Ae"rutiyetin tesisi !$erine, ,aaliyetine ihtiya(
kalmad#)# ve l>)vi gerekti)i,
..<?ttihat ve erakki Remiyeti< nin !rkiye=nin her k:"esine
yay#lm#" olmas# iti%ariyle %u te"kil>ttan memleketin hay#r#na
kullanmak yerinde ola6akt#r. Dolay#siyle %u te"kil>ta yeni %ir
ad vererek ,aaliyetine devam etmelidir. ,
?kin6i g:r!" delegelerin (o)unlu)un6a ka%ul edilin6e, <e6ed- d!d
C#rkas#< adiyle yeni %ir Parti kurulmas# ve ?ttihat(#lar#n da %u 6amia i(inde
i" g:rmeleri kararla"t#r#ld#. Qeni Partinin kuru6ular# ve :nderleri de tes%it
edildi. 'ununla son on y#l i(inde !rkiye=nin mukadderat#nda %!y!k rol
oynam#" olan <?ttihat ve erakki Remiyeti< kendi kendini ,eshetmi" ve
,aaliyetine resmen son vermi" oldu.
A!tarekeyi m!teakip <Garp mesulleri<ne kar"# ?stan%ul mat%uat#nda
ve %ilhassa Rum ve Frmeni ga$etelerinde "ideetli h!6umlara ge(ilmi" ve
%unlardan hesap sorulmas# istenme)e %a"lanm#"t#. 'ilhassa Frmeni
<k#talleri< ve Rum <teh6ileri< !$erinde duruluyordu. 'u durum kar"#s#nda
Fnver ve al>t Pa"a ile ?ttihat erk>n#ndan %a$#lar#n#n !rkiyede kald#klar#
takdirde emniyet i(inde ya"aya%ilmeleri (ok "!pheli idi. Dolay#siyle al>t ve
Fnver Pa"an#n en vakm arkada"lar# ve hay#rhahlar# kendilerinin
memleketten u$akla"malar# l!$umu kanaat#nda idiler. Gal%uki gerek al>t
ve gerekse Fnver Pa"a d#"ar#ya gitmeyi asla istemiyorlard#. al>t Pa"a,
saklanmay# dahi muva,#k %ulmuyor, <Aukadder olan ak#%ete katlan#r#$<
diyordu.
-
Cakat al>t Pa"an#n en yak#n arkada"lar# %u hususta ?srara %a"lad#lar.
8&ara &emal9 'ey al>t Pa"ayn yaln#$6a g:rerek, <Iti-
' Iel"l Ba y a r , #en de yazd,m. :, '%'2
02-
l"# Devletlerinin memleketi i"gal ede6eklerini, ve Pa"an#n Rum ve Frmeni
unsuru tara,#ndan hakaretlere maru$-kala6a)#n# ve kar#"#kl#klar (#kmas#na
se%ep ola6a)#n#< :ne s!rerek, Pa"an#n mutlaka gitmesi gerekti)ini
s:yliyerek, nihayet muva,akatini ald#.
-
Gal%uki, al>t Pa"a, siyas hayat#n#n
hesa%#n# vere%ilmek i(in yurtda kalmakta ?srar ediyordu. &emal 'eyin
,ikrine g:re, hesap vermek i(in kap# her $aman a(#kt#B m!sait $aman#
%eklemek l>$#md#B ileride %ir g!n, liderin "ahs#na da ihtiya( ola%ilirdiB
gitmeleri, hem gittiklerinin herkes tara,#ndan %ilinmesi, kendileri ve geride
kalan arkada"lar# i(in hay#rl# ola6akt#. al>t ve Fnver Pa"alar#n gitmeleri
husus, hatt>, Sadra$am Ahmed ?$$et Pa"a=ya sorulmu"tu. ;ndan 6evap
al#n#n6aya kadar &emal 'ey Fnver Pa"ay# da g:r!p, onu da gitmeye iknaa
(al#"makta idi.
Fnver Pa"a da asla memleketi terketmek niyetinde de)ildiB %u tar$da
gidi" adet> <ka(mak< gi%i ola6akt#B hal%uki o :mr!nde <ka(m#"< %ir kimse
de)ildi. Pa"a, tasarlad#)#na g:re, :n6e %ir m!ddet Adapa$ar# 6ivar#nda
saklana6ak, sonra ha$#rlad#)# %ir (ete ile &a,kasya=ya ge(e6ekti. &a,kaslarda
ha$#rlad#)# I+. ;rdu %irliklerine g!veniyorduB (ok(a 6ephanesi, sil>h# ve her
t!rl! te(hi$at# oldu)u %u munta$am kuvvetlerle Fnver Pa"a, *imali &a,kas
8Da)#stan9 ve A$er%ay6an ahalisine de (ok(a sil>h da)#t#lm#" oldu)undan,
onlardan te"kiledile6ek kuvvetlerin de deste)iyle, ?ngili$ 8veya di)er m!stev-
lilere9 kar"# mukavemet ede6ekti. Yn6e Frmenistan=# e$e6ek, sonra ?til>,
Devletlerinin kolay6a yeti"emiye6ekleri da)l#k m#ntakada %ir yerde, mesel>
&ars=ta ge(i6i %ir h!k!met kurula6ak, ve %uradan siyas durumun geli"mesi
%eklene6ek, ona g:re ted%irler al#na6akt#. Qani, Fnver Pa"a, !rkiye=nin
mill haklar#n# m!da,aa maksad#yle. Do)u Anadoluda u$un ve (etin %ir
guerilla har%ine %a"lamay# d!"!n!yordu. &emal 'ey, Fnver Pa"a=y#,
Adapa$ar# tara,#na gitmek ,ikrinden va$ge(irmi" ve al>t Pa"a ile %irlikte
memleketi terk hususunda muva,akatini alm#"t#.
.
?$$et Pa"a=dan al#nan 6evapta da ?ttihat ve erakki erk>n#n#n
memlekette kalmalar#ndan hi( %ir ,ayda temin edilemiye6e)i, %elki de $ararl#
ola6a)# %elirtilmi", ve i6ap ederse hesap vermek i(in ilerde memlekete
d:ne%ile6ekleri anlat#lm#"t#. Sadra$am#n %u ,ikri al>t 'eyin gitmek
karar#n# vermesinde tesiri oldu)u san#lmaktad#r.
5
' Ayni eser s2 '%@2
% Iel"l Ba y a r , #en de yazd,m. :2 s2 '%C2
@ Gseyin Iahit Ja l 1 n , %alCt Paa. Jedi0n neriyat 9stanbul '*C@2 s2 C*2
02.
?ttihat ve erakki Remiyeti Hmum Aerke$i a$alar# aras#nda yap#lan %ir
toplant#da 8&urultay devam etti)i s#rada9J al>t Pa"a, Fnver Pa"a, Dr.
Na$#m, Dr. 'ahaeddin *akir 'eylerin memleketi terketme- leri l!$umuna
karar verilmi"ti. Nitekim ad# ge(en "ah#slar, ve onlarla %irlikte Remal Pa"a,
eski valilerden A$mi 'ey, ?stan%ul Polis A!d!r! 'edri 'ey ve Rusuh 'ey
olmak !$ere, seki$ ki"i, &urultay devam ederken, i I. &as#m ge6esi, %ir
Alman torpido %otuna %inerek, tehlike ve ma6eralarla dolu, ve %ir(o)unun
:l!mleriyle neti6elenen gur%et yol6ulu)una (#kt#lar. Pi$li6e %indikleri
Alman torpido %otu onlar# Sevastopol=e getirerek karaya (#kard#.
al>t Pa"a=n#n, ?stan%ul=dan ayr#l#rken yan#nda an6ak -,044 lira kadar
paras# vard#. Sadra$am iken %iriktire%ildi)i 5 %in liradan, yar#s#n#
?stan%ul=da kalan kar#s# ve k#$ karde"ine %#rakm#"t#. al>t Pa"an#n %u -044
lira ile 'erlinde k#t-kanaat ge(indi)i ve sonralar# s#k#nt# i(inde ya"ad#)#
%ilinmektedir.
Fnver Pa"an#n ve di)er e"has#n yanlar#nda ne kadar paralar# oldu)u
%ilinmiyor. Ger halde her %irinin %ir miktar paralar# vard#. Almanya=ya
<ka(anlar< hakk#nda ?stan%ul mat%uat#nda %ir(ok dedikodu ve ithamlar
yap#lmakta idi. Gatt> <evhid-i F,k>r< ga$etesinde Fnver Pa"an#n nas#l
<tahsisat-# mesture=Vi suistimal edi"inin %ir :rne)i olarak, < 044 liran#n dil>
kimseye verilmesi emredilen %ir pusul>< n#n ,oto-kopisi %ast#r#lm#"t#. Gele
Rum ve Frmeni ga$eteleri hem memleketi terkeden hem de kalan ?ttihat(#lar
aleyhinde ya$mad#klar#n# %#rakm#yorlard#. Aama,ih Fnver Pa"a=n#n <suyi
istimali<ne ait iddialar da esass#$d#. ;, nihayet ala ala, o da gayet u6u$ %ir
,i- yetle, 'elgrad ;rmanmdaki A%raham 7i,tli)ini, -0 %in liraya sat#n alm#"
ve %unun i(in de $ev6esi Na6iye Sultan#n m!6evharatm# satmak me6%uriyeti
has#l olmu"tu.
Fnver Pa"a ise, memleketi terkederken, &#r#m=dan &a,kaslara ge(mek
ve oradaki !rk kuvvetlerine dayanarak, mukavemeti de- vamettirmeye
kararl# idi. Cakat, Alman makamlar# Fnver Pa"an#n %u tasar#s#n# do)ru
%ulmam#"lar ve <%o" yere kan ak#tmamak maksad#yle< Fnver Pa"an#n
&#r#m=a gitmesi i(in %ir vas#ta vermeyi redetmi"lerdi. Gal%uki Fnver Pa"a
%u hususta kararl# idi ve alelade %ir yelkenliye %inerek &a,kas sahillerine
varmak i(in deni$e a(#lm#"ken, deh"etli %ir ,#rt#naya tutulmu", ve g!( hal
geri d:ne%ilmi"ti. 'u m!nase%etle kendisini !"!tt!)! ve a)#r %ir hastal#)a
tutuldu)u %iliniyor. 'u durum kar"#s#nda yan#ndaki arkada"lar#ndan
%ir(o)u da !rkiye=ye geri d:nmeyi ter6ih etmi"lerdi. H$un %ir hastal#ktan
sonra iyile"en Fnver Pa"a
(8@
'erlin=e giderek, al>t Pa"a=ya m!l>ki olmu" ve onunla %irlikte tekrar
,aaliyete giri"mi"tir. ?ngili$lere kar"# <%!t!n ?sl>m alemini ayakland#rmay#<
ka,as#na koyan Fnver Pa"a %u yolda Rus-'ol"eviklerle anla"ma yolunu
tutturmu" ve ayn# $amanda Anadoluda %a"layan <Aill A!6adeleye< de
m!$ahir olmak istemi"tir. Aama,ih, ilk ,#rsatta, Anadoluya d:nmek ve
A!6adeleye %il,iil kar#"may# da tasarlam#"t#. 'u niyederle Fnver Pa"a -3.-
y#l# A)ustosunda Aoskova=ya gitmi" ve Sovyet-Rus h!k!meti ile s#k# %ir
temas tesis etmi"tir.
Ahmed ?$$et Pa"an#n ka%inesinde Ravid 'ey, Gayri F,endi ve Cethi
'eylerin %ulunmalar# Sultan Vahideddin=in hi( te ho"una gitmedi)ini
yukarda s:ylemi"tik. Cakat o m!nasip %ir $amana kadar susmay# ter6ih
etmi"ti. A!tarekeyi m!teakip ?ttihat(#lar#n art#k hi( %ir h!k!mleri
kalmad#ktan ve %ilhassa al>t ve Fnver Pa"alar#n memleketi terkleri !$erine
?stan%ul mat%uat#nda yaygaralar kopun6a, Vahideddin sesini y!kseltmeye
karar verdi ve ?$$et Pa"a=ya adlar# ge(en kimseleri ka%ineden u$akla"t#rmas#
i(in %ask#ya %a"lad#. 'unun !$erine Ahmed ?$$et Pa"a %!t!n ka%inesiyle
isti,a etti ve ev,ik Pa"a yeni ka%ineyi kurma)a memur edildi. 'ir
m!ddetten%eri perde arkas#nda ,#r#ldaklar (evirmekle me"gul olan Damad
Cerid Pa"an#n da telkin ve tesiriyle, ev,ik Pa"an#n ka%inesine (ok $ay#,
kimseler atand#. -5 &as#mda te"ekk!l eden %u yeni ka%inede, Damad Cerid
Pa"a, Devlet *uras# reisi s#,at#yla, ka%inenin ta%ii !yesi oldu. !rkiye=nin en
%uhranl# %ir an#nda, Palip Devletlerin <A!tareke< ahk>m#na tat%ike
giri"i6ekleri %ir s#rada -%:yle $ay#, %ir &a%inenin i" %a"#na gelmesi,
!rkiye=de %ir%irini taki%ede6ek talihsi$likler silsilisenin ilk halkalar#ndan-
%iri mahiyetinde idi.
-5 &as#m 8-3-29 7ar"am%a g!n!, puslu %ir hava i(inde, ?ngili$, Crans#$,
?talyan ve hatt> Qunan $#rhl# ve muhriplerinden m!rekkep %ir d!"man
donanmas# ?stan%ul 'o)a$#na gelerek Saray %urnu ile 'e%ek aras#nda
demirledi. D!"man harp gemilerinin, geli"i ?stan%ul !rk- lsl>m ahalisi
tara,#ndan, <kadere %oyun e)me< inan6#n#n verdi)i emniyet ve tevekk!l
i(inde, tam %ir s!kNnetle kar"#land#B i(te saklanan ne,ret ve kin hisleri, ve
<nas#l geldilerse :yle giderler< 6!mlesiyle i,ade edilen, ,akat %a)#rarak
s:ylenmiyen inan(lar, dua ve niya$lar i(inde ?stan%ul A!sl!man halk#
%undan sonraki geli"meleri sa%#rla %eklemeye %a"laya6akt#r. tslam-!rk
ahalisinin %u s!kNnet ve vekar#na kar"#l#k Frmeni ve %ilhassa Rum a$#nl#klar
(#lg#n6a te$ah!rata %a"lad#lar. Rum, Frmeni ve Qahudi evlerinin 'o)a$a
%akan pen6erelerinden itil>, Devletleri %ayraklar# sallanmakta ve r#ht#mda
toplanan
(8C
a$#nl#klar (#lg#n6a %a)#r#"#p-(a)#r#"makta, gelen d!"man# sel>mlamakta idiler.
'eyo)lu 6addelerinde %ilhassa Qunan %ayraklar# sallanmakta ve !rk
polisi %una seyir6i kalmak me6%uriyetinde idi. ?stan%ullu Rumlar tam %ir
%ayram havas# i(inde ya"#yorlard#. Ralthrope=in s:$ vermesine ra)men,
Qunan harp gemilerinin de Istan%ula gelmelerine m!saade edilmi"ti. 'u
de,a istan%ullu Rumlar, motorlar ve sandallarla Qunan harp gemileri
etra,#nda (#lg#n6a te$ah!rat yapmakta idiler. A!tareke ahk>m#, $aten ilk
g!n!nden iti%aren (i)nenme)e %a"lam#" ve %ilhassa Qunanl#lar#n istan%ul=a
geli"leri %!y!k endi"elere yol a(m#"t#.
Aondros A!tarekesinin i. maddesine g:re itil>, Devletleri
Donanmasm#n &aradeni$=e (#kmas# sa)lanm#"t#. Nitekim -5 &as#m g!n!
%a$# ingili$ harp gemileri hemen &aradeni$e ge(mi" ve 'atum=a do)ru yol
alm#"lard#. ;nlar# taki%en Crans#$ ve Qunan gemileride &aradeni$e
(#kma)a %a"lad#lar. Dolay#siyle 'o)a$lar stat!s! tamamiyle %o$ulmu" ve
%ununla %ilhassa Sovyet-Rusya=n#n &aradeni$ sahilleri de tehlikeye maru$
kalm#" oluyordu. Nitekim (ok ge(meden Crans#$lar, ;dessa=ya asker
(#karmak suretiyle 'ol"evik-&#$#l kuvvetlerine kar"# harekete ge(e6eklerB
ingili$ler de Sevastopol=i i"galle &#$#llar# &#r#m=dan (#karmaya
giri"e6eklerdir.
A!tarekenin -0. maddesine g:re 'akN=nun de ingili$ler tara,#ndan
i"galine muva,akat edilmi"ti. Sovyet Rus iddialar#nda :ne s!r!ld!)! gi%i,
'akN=nun ?ngili$lere teslimi hususunda !rk h!k!meti ile ingili$ler
aras#nda her hangi %ir anla"ma yap#lm#" de)ildi ve $aten yap#lama$d# da.
!rk h!k!meti 'akN=yu hakik sahi%i olan A$er%ay6an Rumhuriyeti
h!k!metine teslim etmi" ve $aten istese %ile %uraya ingili$lerin girmesine
mani olama$d#. Sovyet Rusya=ya teslim ise, A$er%ay6an h!k!metine
<ihanet< mahiyetinde ola6akt#.
A$er%ay6an=daki !rk kuvvetleri kumandamna, 'akN=nun tahliyesi ve
ingili$lerin girmelerine kar"# durulmamas# hususunda gereken emir
g:nderilmi"ti, ingili$lerin 'akN=yu i"gallerini m!teakip A$er%ay6an
Devletinin <istikl>lini< muha,a$a edip etmiye6e)i de %elli de)ildi. ;rtada,
ta%iatiyle %ir(ok "ayia dola"makta ve A$er%ay6anda %!y!k %ir heye6an ve
endi"e h!k!m s!rmekte idi. 'u de,a, A$er%ay6an, h!k!meti Reisi Ceth Ali
Gan, Sadra$am i$$et Pa"aya m!ra6aatla, durum ve hareket hakk#nda %ilgi
ve tavsiyeler istedi.=?$$et Pa"a tara,#ndan kendisine g:nderilen <mahrem<
%ir 6evapta 8-- &as#m
(8(
#g#2, yani ev,ik Pa"a ka%inesinin te"ekk!l!nden %ir g!n evvel9 <!rk ve
isl>m Devleti olarak te"ekk!l!ne %a"lanan A$er%ay6an=#n "ayet varsa,
m!mk!n merte%e gi$li ,aaliyetierden (ekinmesi, kom"u lar#yla 8yani %ilhassa
Frmenilerle9 ve ayr#6a ingili$lerle iyi ge(inmesi, her hususta anla"malar#<
tavsiye edilmi"ti.
-
Maten, A$er%ay6an h!k!metinin %a"ka t!rl! hareket etmesi
iml>ns#$d#. A$er%ay6an Devleti ve h!k!metinin her hususta ?ngili$lerle
anla"mak sayesinde kendi <istikl>l< ve devam#n# temini m!mk!n ola6akt#B
%ahusus 'akN=da %ulunan ve her tara,tan gelen Rus unsuru=nun %:yle %ir
<atar h!k!meti<ne kar"# koya6aklar# a"ik>rd#.
'akN=daki !rk k#talar#, Islam-!rk ahalinin g:$ ya"lar# aras#nda "ehri
terkettiler
.
ve -2 Fyl!l tarihinde de, Peneral homson=un kumandas#ndaki
%ir ingili$ ,#rkas# "ehire girdiB onlara "imalden gelen 'i(erakov
&a$aklar#ndan 044 kadar asker de kat#ld#.
5
Aama,ih A$er%ay6an
h!k!metinin se(imle i" %a"#na gelmi" olmas# ve %ir <Par- lamento<nun
%ulunmas# hase%iyle, Peneral homson, h!k!metinden ald#)# talimat !$erine,
Aill A$er%ay6an idaresini yerinde %#rakt#. 'u suretle yerli A$er%ay6an
h!k!meti ingili$ i"gali alt#nda i6raat#na devam ede%ildi. A$ sonra, Paris=te
toplana6ak olan <'ar#" &on,erans#na m!messil g:ndermek ve %ilhassa
A$er%ay6am resmen tan#mak i(in ?til>, Devletleri ne$dinde te"e%%!ste
%ulunmak !$ere, Ali- merdan op(#%a"# 'eyin riyasetinde %ir heyet istan%ul
yolu ile Paris=e hareket ede6ektir.
&a,kaslardaki !rk kuvvetlerinin geri (ekilmeleri, ?ngili$ asker
makamlar#yle var#lan anla"maya g:re, 54 Aral#k -3-2 tarihinde sona ermi"
ola6akt#. Nitekim %u %o"altma hareketi, %a$en l!$umsu$ h#$ ve tehal!kle
yap#lm#" ve %u y!$den gereksi$ s#k#nt#lar ve hatt> kay#plara maru$ kalm#"t#.
'u tar$ hareket oradaki kumandanlar#n karakterleri ve davran#"lar#n#n %ir
eseri idi. Gal%uki %a$# kumandanlar, tes%it edilen m!hleti u$atmak ve %u
y!$den !rk- ?sl>m ahali i(in %ir(ok men,aatler sa)lamak imk>n#m
%ulmu"lard#. 'unlardan %irisi de I+. ;rdu kumandan# Qakup *evki Pa"a idi.
Ahalisi A!sl!man olan sahan#n hem elde tutula%ilmesi, hem de
korunmas# i(in %a$# te"e%%!slerde ge(ilmi" ve ayni $amanda ahalinin gi$li6e
sil>hland#r#lmas# da yap#lm#"t#. Qakup *evk Pa"an#n %il
' D9A, G2 T2 kutu (@@2 Bkz 7kler2
% 7m2 )ur2 !leyman 9zzet2 >Y. piyade %)meninin 1zer*aycan ve Wimali Ka'kasyadaki
hareket ve m!hare*eleri$ /2 %CH2
@ V2 Ai l e n and =2 Bu r a t o # # , .a!casian #atlleFields$ s2 C*+2
021
gisi dairesinde oralarda %ir(ok gi$li sil>h depolar# yap#lm#" ve %ir(ok !rk
$a%iti de gi$li ,aaliyet i(in %#rak#lm#"t#. Qakup *evk Pa"a, 'akN=daki ?ngili$
Peneralinin protestolar#na ra)men, &ars=#n !rk kuvvederi tara,#ndan
%o"altdmas#m, tes%it edilen tarihten, yani 54 Aral#k -3-2 den, iki aya kadar
%ir $aman i(in ge6iktirmeye muva,,ak olmu"tu.
-
'u m!ddet $ar,#nda %ir
tara,tan gi$li ,aaliyetlerin ha$#rl#)# yap#lm#", di)er tara,tan da <VVilson
prensipleri<ne dayanarak yerli A!sl!man ahalinin te"kil>tlanmalar# ve yerli
%ir <h!k!met< kurmalar# i"ine giri"ilmi"ti. 'ilindi)i ve(hile, Uilson prensip-
leri <her millete kendi mukadderat#n# kendisi tayin hakk#n#< tan#yordu B
&ars ve yak#n#ndaki vil>yetlerdeki A!sl!man ahalinin %undan
,aydalanmalar# tamamiyle haklar# idi. ?"te %u prensiplere istinaden &ars=da
olmak !$ere, yerli A!sl!man ahalinin, P!mr! 8Aleksandropol=9 Ah#sha ve
Ahalkelek (evreleri ahalisi murahhaslar#ndan te"ekk!l eden %ir Ae6lis
toplanm#" ve <Aill ?sti"are Ae6lisi< adiyle -. ki"iden i%aret <h!k!met<
te"kil etmi"ti. 'u <Aill Geyet<- in a$alar#, hakikaten vatanperver, ve 6esur
kimselerdi, ve &ars ile (evrelerinin Frmeni ve P!r6! idaresi alt#na
d!"memesi i(in hemen elde sil>hla m!6adeleye giri"mi"lerdi.
?ngili$lerin 'atum=a ve 'akN=ya gelmeleri, !rk kuvvetlerinin
(ekilmeleri ile A>verayi &a,kastaki siyas ve asker durum k:k!nden de)i"ti.
?ngili$ler %ilhassa Da"nak(# Frmenileri himayeleri alt#na ald#lar. Aen"evik
P!r6!ler de ?ngili$lerin himayesi alt#nda idiler. 'atum "ehri ise derhal
P!r6!lere %#rak#lm#"t#B ,akat "ehirde ve limanda ?ngili$ kuvvetleri ve
donanmas# %ulunuyordu. Frmeniler ise, ?ngili$lerin deste)iyle, m!mk!n
merte%e (ok ara$i ele ge(irmek hevesiyle, hemen harekete ge(tiler. Cakat
kar"#lar#nda &ars=ta te"ekk!l- eden <h!k!met<e %a)l# A!sl!man-!rk
(ete6ilerini %uldular.
P!mr! (evresi ve Arpa (ay# %oyundan munta$am !rk kuvvetleri
(ekilirken, yerli A!sl!man-!rk ahaliden (eteler te"ekk!l etmi", ve %unlara
!rk $a%itleri tara,#ndan (ok(a sil>h %#rak#lm#"t#. &ars- taki <Aill Ae6lis<
%u (ete6ileri hemen harekete ge(irmi" ve Frmenilere kar"# koymu"tu. Server
'ey ve D#kanl# Ga,#$ 'eyin kumandas#ndaki 044 ki"ilik %ir (ete, Ah#sha ve
Ahalkelek=i Galit Pa"adan teslim alm#"t#. 'u (ete6iler P!r6!leri -2.2 s#n#r#na
kadar (ekilme)e $orlam#"lard#. P!r6! ve Frmenilere kar"# m!6adele
&a)#$man, &ars, ;ltu ovas#, ;ltu ve a"a)# 7oruh ahalisi tara,#ndan hararetle
desteklenmi"lerdi.
' Ayni
yerde s2
C*+2
02D
Ger tara,ta g:n!ll!lerden %irlikler meydana gelmi"ti. &#sa %ir $aman i(inde
&ars=taki <h!k!met< in emrinde 2 %in ki"ilik %ir asker kuvvet toplanm#"t#.
'u a)#r "artlar ve %uhranl# anlarda %u kadar %ir kuvvet te"kil edile%ilmesi,
!rk-sl>m ahalinin kendi varl#)#n# muha,a$a ve m!da,aa yolundaki
m!6adele a$minin %ir te$ah!r! ve adet> <Aill A!6adele< nin %ir
<m!Sde6isi< olmak iti%ariyle %!y!k %ir ehemmiyet ta"#makta idi.
<Aill ?sti"are Ae6lisi<ne me"ru %ir stat! sa)lamak ve devam#m temin
etmek maksadiyle ?ngili$ asker makamlar# ve Frivan=daki Frmeni
<h!k!meti< ile temasa ge(mek ve kendilerini tasdik ettirmek te"e%%!sleri hi(
%ir neti6e vermedi. 'unun !$erine &ars=ta ikin6i <Aill &urultay< 8&ongre9
toplanm#" ve -DI-2 ;6ak -3-3 ge6esi, <Aill ?sti"are Ae6lisi<-<P!ney-'at#
&a,kas Pe(i6i G!k!meti< olarak yeniden te"kilatland#r#lm#"t#. 'u suretle,
&ars "ehri merke$ olmak !$ere, Flviye-i-sel>seyi i(ine alan, A$er%ay6an
sahas# d#"arda kalmak !$ere, 'atum ile Nah(evan aras#nda, A!sl!manlar#n
ya"ad#klar# yerde yeni %ir :sl"m-!rk Devleti< meydana gelmi"
%ulunuyordu. 'u <h!k!met< in %a"#na Cahrettin Pirio)lu ge(irilmi"ti.
Uilson prensiplerine dayanarak, yerli ahali <kendi mukadderat#n# kendisi
tayin etmek hakk#n#< kullanmak ve kendisinin ar$u etti)i idare tar$#m
kurmaktan %a"ka %ir iddias# da yoktu.
?ngili$ler, hal%uki, <Uilson prensiplerini< an6ak kendilerinin i"lerine
geldi)i $aman ve sahada tat%ikine tara,tard#lar. P!r6! ve %ilhassa Frmeniler
durup dururken, Isl>m-!rk ahalinin haklar# g:$etilmesi ?ngili$ler i(in %ahis
konusu olama$d#. Nitekim P!r6!ler ?ngili$lerin deste)i ile hemen harekete
ge(erek Ah#sha ve Ahalkelek nahiyelerini ele ge(irdiler. Ayni $amanda
?ngili$lerin asker yard#mlar# ile Frmeniler de te6av!$lerini art#rd#lar. -3
Nisan 8-3-39 tarihinde ?ngili$ kuvvetleri &ars=a girerek, <P!ney-'at# &a,kas
h!k!meti< Ae6lis %inas#n# ku"att#lar ve <h!k!met< !yelerini tevki, ederek
Aaltaya g:nderdiler. 'u suretle an6ak !( ay s!ren %u <h!k!met<- in i6raat#
da sona ermi" oldu. Aama,ih h!k!met reisi Cahrettin Pirio)lu ile &a)#$manl#
Ali 'ey ka(arak Fr$urum=a s#)#nma)a muva,,ak olmu"lard#.
-3-3 y#l# Aay#s#nda da Frmeni Penerali ;se%yan, Frmeni h!k!meti
ad#na &ars=# ?ngili$lerden teslim ald# ve %u suretle &ars resmen de
Frmenilerin eline ge(mi" oldu. ?ngili$lerin g:$leri :n!nde &ars=ta ve
(evresinde ?sl>m ahaliye kar"# %!y!k :l(!de katliamlar yap#ld# ve her t!rl!
$ul!m i"lendi, %inler6e A!sl!man :ld!r!ld!.
022
&endilerini <medeniyet d!nyas#n#n %a" m!messili< sayan ?ngili$ler %u
vah"et kar"#s#nda seyir6i kald#lar, ve %unlar# durdurmak yolunda en u,ak
%ir harekette %ulunmad#lar. Aondros A!tarekesini m!teakip !rkiye=yi
%ekleyen ,a6ialar silsilesi %u suretle Do)u illerinde %a"lam#" oluyordu.
Sultan Vah#deddin=in ar$usuna g:re kurulan ihtiyar ev,ik Pa"an#n
ka%inesi hi( %ir i" yapa6ak durumda de)ildi. Palip Devlederin taleplerine
kar"# koymas# asla %ekleneme$diB ka%ine !yeleri tam %ir <teslimiyet< ruh
haleti i(inde idiler. ?ngili$lere kar"# ne kadar <yumu"ak< davraml#rsa, o
nis%ette <ehven "artlarla sulh akdedile6e)i< san#l#yordu. Sultan Vahideddin
kendisi de tam a6i$ ve %ilgisi$lik i(inde olup sade6e kendi "ahs#n# korumak
ve taht#n# muha,a$a etmek kaygusunda idi. 'unun da an6ak ?ngili$leri
tatmin etmekle m!mk!n ola6a)#n# $annediyordu. ?ttihat(#lar $aman#nda
se(ilen ve #o Fkim 8-3-29 de (al#"malar#na %a"layan %ir <Ae6lis-i Ae%usan<
el%ette Sultan#n i"ine gelme$diB nitekim Ae6lis, Sultan=a tan#nan hakka
istinaden, .- Aral#k 8-3-29 tarihinde ,eshedildi, ve <imk>n husul!ne kadar
intiha%at#n yap#lmaya6a)# ve Sulhun in=i- kad#n# m!teakip intiha%ata
%a"lanmas#< il>n edildi. Ae6lisin ,eshini m!teakip ev,ik Pa"a ka%inesi
%!s%!t!n desteksi$ kalm#" ve h!k!met Palip Devletlerin %ir oyun6a)# haline
gelmek yolunu tutmu"tu. Aama,ih idare organlar# ve %ilhassa Gar%iye
Ne$aretindeki te"kil>tta, ;rduda, Anadoludaki asker %irliklerde mev6ut
ni$am#n muha,a$as#, ve i" %a"#nda %ir(ok vatanperver memurlar ve
askerlerin %ulunmas# gele6ek i(in %ir !mit kayna)# te"kil etmekte idi.
'u arada ev,ik Pa"amn ka%inesinde de)i"iklikler yap#ld# ise de, %ir
neti6e (#kmad#. !rkiye=nin men,aatlerini korumak yolunda yap#lan
tenkitler !$erine ka%inede isti,alar %a"lam#" ve Sultan Vahideddin *u%at
8-3-39 ay#nda yeni na$#rlar tayinle meseleyi halletmek istemi"ti. Cakat
%undan da hi( %ir ,ayda has#l olmad# ve nihayet Sultan Vahideddin 5 Aart
-3-3 tarihinde, Damat Cerit Pa"ay# yeni ka%ine te"kiline memur etti. 'u
suretle %u devir !rkiye tarihinin en men,i simalar#ndan %irisi olan Damat
Cerit Pa"a i" %a"#na getirilmi" oldu. Dahiliye Ne$aretine de Ali &emal 'ey
atand#. Damat Cerit Pa"a ka%inesi, %a"ta ?ngiltere olmak !$ere Palip
Devletlerin %!t!n isteklerine %oyun e)mek suretiyle !rkiye=yi tam %ir
u(uruma do)ru s!r!klemek siyasetini tat%ike %a"lad#.
'u devrin en tipik i6raat#ndan %iri de Garp eesnas#nda vuku%ulan
Frmeni ve Rum teh6irleri esnas#ndaki <k#taller<-in
023
mesuliyetini al>t Pa"a ka%inesine y!klemek suretiyle, g!ya, %u <su(lardan<
!rk milletini korumak maksad#yle, %u <k#taller< de dahilleri olan %a$#
ki"ileri 6e$aland#rmak oldu. 'u ka%ilden olmak !$ere, Frmenilerin talep ve
tahrikleri ile 'o)a$l#yan kaymakam# ve Qo$gad mutasarr#,# vekili &emal
'eyin, Divan-# Garp karar#yle idama mahkNmiyeti, ve %u karar#n *eyh!l-
isl>m Sa%ri F,endinin ,etvas# ve Vahideddin=in tasdiki sonunda, idam edil-
mesi oldu. Cerit Pa"a, %ununla, ?ngili$leri tatmin ede6e)ini sanm#"t#. Aym
$amanda <Garp su(lular#< olarak ittihat(#lar#n da muhakemesine
%a"lanm#"t#. 'u m!nase%etle ga$etelerde %ir(ok ya$# (#km#", isti6va% edilen
ittihat(# erk>n#ndan %ir(o)unun i,adeleri ahali tara,#ndan sempati
toplamakta ge(ikmemi"ti. Dolay#siyle %u <Aahkeme< olay# Cerit Pa"a
ka%inesinin i6raat# aleyhinde ahali aras#ndaki 6ereyan#n %!s%!t!n
kuvvetlenmesine yol a(m#"t#. Cakat %u ka%ineyi en (ok g:$den d!"!ren
key,iyet ise, Palip Devletlerin <A!tareke<nin ilk g!nlerinden iti%aren
<A!tareke< ahk>m#na riayet etmeyi"leri ve key, hareketlerde %ulunmalar#
idi.
A!tareke "artlar# mu6i%in6e 7anakkale ve ?stan%ul 'o)a$lar# ingili$ ve
Crans#$ askerleri tara,#ndan i"gali ile yetinilmemi", sahil %oyundaki %ir(ok
di)er yerlere de d!"man k#talar# (#kar#lma)a %a"lanm#"t#. .- &as#mda i"gal
edilmi" olan %!t!n &aradeni$ sahilleri tam %ir ?ngili$ kontrol! alt#na
konmu"tu. Lstelik Qunan askerleri de gelme)e %a"lam#"t#. 'unlar, g!ya,
;dessa=ya, 'ol"eviklere kar"# g:nderile6eklerdiB nitekim a$ sonra iki Qunan
t!meni Crans#$lara kat#larak, Rus-'ol"evik kuvvetlerine kar"# sevkedildilerB
,akat %ir k#s#m Qunan kuvvetleri 'eyko$ yan#nda %#rak#ld#. 'u s#ralarda, Al-
manlar#n Hkraynadan (ekilmeleri !$erine Hkraynada ve g!ney Rusya=da
&#$#llarla %eya$ Ruslar aras#nda m!6adeleler %a"lamak !$ere idi.
?til>, Devletleri ise, Sovyetlerin 'rest-Kitovsk 'ar#"#n# kendilerine kar"#
<ihanet< diye ka%ul ettiklerinden, 'ol"eviklere kar"# a(#k(a 6ephe alm#"lar ve
&#$#llarla m!6adeleye giri"en 'eya$ Ruslar# destekleme)e ve ,iilen
m!6adeleye kar#"mak maksad#yle ;dessa=ya Crans#$ ve &#r#ma da ?ngili$ler
harp gemileri ve %ir miktar asker g:ndermi"lerdi. A!tte,iklerin 'ol"eviklere
kar"# m!6adelerinde ?stan%ul=daki kuvvetlerle desteklene6e)i ve hatt>
!rklerden 04 %in ki"ilik %ir kuvvet istene6e)i dahi s:ylenmekte idi.
-
Damat
Cerit Pa"a
' :stanbuldaki Alman mstear Valdbur0un, '% Teni '*'* tarihli tazs2 EM B&
'H, @*@2
034 .
h!k!meti de, ?ngili$ ve Crans#$lar# tatmin maksad#yle <amans#$ %ir 'ol"evik
d!"man#< kesilmi" ve gali%a &#$#l Ruslara kar"# m!6adele elinden gele6ek her
t!rl! yard#m ve mu$ahereti yapmaya ha$#r oldu)unu da %ildirmi"ti. Aama,ih
?til>, Devletlerinin <!rk yard#m#na< yaln#$ ihtiya(lar# de)il, ayni $amanda
<itimadlar#< da yoktu, istan%ul=da %ulunan Palip Devletlerin asker
makamlar#, %ir aral#k, hatt> !rk <meselelerini< %ir yana koyarak %!t!n
dikkatlerini Rus- yadaki geli"meler !$erine (ekmi" gi%iydiler. ?ngiltere ile
Cransa aras#nda g!ney Rusya=n#n <tesir sahas#<n# tayin %a%#nda %ir
anla"maya var#ld#)# dahi g:r!lm!"t!. &aradeni$ "imal sahilleri ve a"a)# Don
%:lgesinde Crans#$larB &a,kaslarda da ?ngili$lerin h!km! 6ari ola6akt#. 'u
s#ralarda Rusya=dan %a$# m!him siyas "ahsiyederin ?stan%ul=a geldikleri
g:r!ld!B %unlardan %iri de Ail!kov idi.
Rusya=daki eski <&adet< Partisinin lideri, &erenskiy=den :n6e <Pe(i6i
h!k!met<in D#"i"leri na$#r#, ve <?stan%ul=un Rusya ait oldu)u< g:r!"!n!n
me"hur m!messili Pavel Ail!kov, 1 Aral#k 8-3-29 tarihinde
-
, 7arl#k devrinin
tan#nm#" diplomatlar#ndan Viyana se,iri *e%eko ile %irlikte, %ir Rus vapuru
ile, ?stan%ul=a geldiler. ;nlar, A!tte,iklerden 'ol"eviklere kar"# sava"ta
asker yard#m#n temini i(in Paris=e gide6eklerdi. alihin 6ilvesi olarak,
Ail!kov, ?stan%ul=a %ir <Catih< s#,at#yle de)il, %ir <Ri6a6#< olarak gelmi"
%ulunuyordu. Ail!kov ve *e%eko Paris=te I$volskiy ve Sa$onov=larla
%ulu"tuktan sonra, Paris 'ar#" &on,erans#na %ir <Auht#ra< sunarak,
<?stan%ul ve 'o)a$lar !$erinde 7arl#k Rusya=s#n#n haklar#n#n korunmas#<n#
isteye6ek kadar garip hareketlerde %ulunu6aklard#r.
Rusya=da ise -3-2 y#l# Aay#s=#ndan%eri, 7ekoslovak k#talar#n#n
ayaklanmalar# ile %a"layan, kanl# i( m!6adele geni"lemekte idi. 'u
7ekoslovak k#talar#, Garpte Avusturya ;rdusundan esir d!"en ve asl#nda
<Slav< olan askerlerden te"ekk!l etmi", ve 'at# 6ephesine Almanlara kar"#
sava"a g:nderilmeleri ha$#rl#klar# yap#lm#"t#. 'ol"evik ihtil>linden ve
%ilhassa 'rest-Kitovsk 'ar#"#ndan sonra %u k#talar#n an6ak K

$ak Do)u,
yani Vladivostok tarikiyle Cransa=ya g:nderilmesi m!mk!n ola6akt#. 'u
maksatla say#lar# /4 %ini tutan 7ekoslovak k#talar# Pen$a 8Volgan#n
%at#s#nda9 dan 7elya%insk 8'at# Si%iryada9 aras#ndaki demir yolu %oyunda
katarlarda %ulunuyorlard#. 7ok ge(meden onlarla 'ol"evik makamlar#
aras#nda anla"ma$l#klar %a" g:stermi" ve 'ol"evik d!"man# unsurlar#n da
tesiriyle Aav#s sonlar#nda
1
Y%
n
&*
03-
7ekoslovak=lar 'ol"eviklere kar"# ayaklanm#"lard#. )sa bir zaman i(inde
*amara 8%ug!nk! &uy%#"ev9 'at# Si%irya'ya kadar uzanan saha onlar#n eline
ge(ti. 'u suretle Rusya=n#n do)u k#sm#nda ( Gar/ %a"lam#" oldu. 7ekler
&a$an "ehrini de ele ge(irin6e, Aoskova h!k!meti i(in tehlike %!s%!t!n
artt#. 7ekoslovaklara kide halinde <'eya$ Ruslar< da kat#ld#lar. Antanta
Devletleri ve %ilhassa Cransa 'ol"eviklere kar"# m!6adelenin %a" "ampiyonu
8pehlivan#9 rol!n! !$erine ald#. ;dessa=ya Crans#$ kuvvetleri (#kar#ld# ve
harp gemileri g:nder!di. &#r#ma da ?ngili$ k#talar# gelerek, %uradaki
Sovyet-Rus idaresini da)#tt#lar.
-3-2 Fyl!l=!nde, rotskiy=nin toplad#)# &#$#l kuvvetler, &a$an
6ephesinde taarru$a ge(erek, 'eya$lar# geri (ekilme)e $orlad#lar. 'u s#rada
7ekoslovaklar, 6epheyi %#rakm#"lar ve Vladivostoka gitmekte idiler. ;nlar#n
yerini alan <'eya$ Rus< kuvvetleri Amiral &ol(ak=#n kumandas#nda
'ol"eviklere kar"# geni" %ir 6ephede 8'ol"eviklere g:reJ Do)u 6ephesi9 sava"a
giri"tiler. Amiral &ol(ak, <Rusya=n#n y!ksek idare6isi< il>n edilmi" ve ;msk
"ehri merke$ olmak !$ere %ir <h!k!met< kurmu"tu. Adet> eski 7arl#k
reSiminin iadesini istiyen %u reSim, hakikaten (ok muha,a$ak>rd#, ve
%ilhassa gayr-i Rus milledere hi( %ir hak tan#mad#)# gi%i, k:yl!lerin toprak
meselesinde de, hi( %ir tavi$de %ulunmak istemiyordu. ?"te %undan :t!r!
'ol"evikler tara,#ndan yap#lan propagandalar, (ok ge(meden semere
verme)e %a"laya6ak ve neti6ede &ol(ak ordusunun ma)lu%iyetine
g:t!re6ektir. Cakat -3-3 ilk %ahar#nda &ol(ak=#n kuvvetleri taarru$a
ge(mi"ler ve &a$an=# dahi tehlikede %#rakm#"lard#.
Ayni $amanlarda, &#$#llar i(in Rusya=n#n %ir(ok k#sm#nda %!y!k
tehlikeler %a"g:stermi"ti. A"a)# Don %oyunda Peneral &rasnov- un
kumandas#nda, 'ol"evik idaresinden asla memnun olmayan, Don
&a$aklar#ndan m!him %ir kuvvet toplanm#"t#. ;nlar, Almanlar (ekilirken,
Almanlardan (ok(a sil>h ve te(hi$at ald#klar#ndan, hakikaten m!him %ir
asker kuvvet te"kil etmi" %ulunuyorlard#. 'ir de, &u$ey &a,kaslarda,
Peneral Denikin=in kumandas#nda, (o)u eski $a%itlerden olmak !$ere
<P:n!ll! ;rdu< te"ekk!l etmi" ve &u%an nehri ile Volga=ya do)ru &#$#llar#
s#k#"t#rma)a %a"lam#"t#.
Almanya=n#n -- &as#m g!n! <A!tareke< im$alayarak ma)lu%iyeti
ka%ul! !$erine, Aoskova=daki Aerke$ Sovyet h!k!meti, -5 &as#m -3-2
tarihinde 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n h!k!ms!$ oldu)unu il>n etti ve Alman
kuvvetlerinin %o"altt#)# yerlerde Sovyet idaresinin kurulmas# i(in harekete
ge(ti. Nitekim, ;dessa ve &#r#m dahil olmak !$ere
03.
&aradeni$=e kadar %ir(ok yerde Sovyet idaresi kuruldu. Cakat, &iye, te,
Petl!ra=n#n kumandas# alt#nda toplanan Hkrayna=l# kuvvetler, Hkrayna=n#n
%at# k#sm#nda <Aill ldare<lerini tesise muva,,ak oldular. Petl!ra, yard#m
istiyerek Cransa=ya m!ra6aat etmi" ve Crans#$lar da %u m!ra6aat#
desteklemek !$ere, yukarda da %elirtildi)i gi%i, ;dessa=ya asker
(#karm#"lard#. 'unun !$erine ;dessa ve (evresinde Sovyet idaresi kald#r#lm#"
ve &#$#l kuvvetler "imale (ekilmi"lerdi. Aama,ih %u durum (ok s!rmiye6ek,
Crans#$ askerleri ve %ilhassa %ahriyeliler aras#nda yap#lan 'ol"evik
propagandas# ile Crans#$ %ahriyelileri aras#nda 'ol"eviklerin de ayaklanmas#
!$erine Crans#$ kuvvetlerinin geri (ekilmesi me6%uriyeti has#l ola6akt#r.
;raya g:nderilen iki Qunan t!meni ise, &#$#l ;rdu tara,#ndan adam ak#ll#
h#rpaland#ktan sonra, geri al#narak, 'o)a$lara nakledile6eklerdir.
Sovyetler i(in hem ekonomik hem de strateSik %ak#mdan en m!him
noktalardan %irisi de saritsin 8sonraki Stalingrad, %ug!nk! Volgograd9
"ehri idi. 'uras# hem $ahire nakliyat#, hem de a"a)# Vol- gadan, daha
do)rusu 'aku=dan gelen, ne,t 8petrol9 nakliyat# i(in (ok m!himdi. Gal%uki
-3-2 A)ustosunda iti%aren %uras# 'eya$ kuvvetler tara,#ndan tehdid
edilme)e %a"lanm#"t#. Aerke$ Sovyet h!k!meti, i"te %uran#n m!da,aas#na
Stalin=i memur etti. Stalin=in <asker< sahadaki %a"ar#s# %urada %a"lam#"t#r.
Nitekim o, gayet enerSik davranarak, %uran#n 'eya$lar#n eline d!"mesini
:nlemi"tir.
-3-3 ilk %ahar#nda 'ol"evik Rusya her tara,tan (en%er i(ine al#nm#"
gi%iydi. Do)uda -&ol(ak, Petrograd=a - Qudeni(, Don %oylar# ve P!ney
Rusya=da, gittik(e kuvvetlenen Denikin=in <P:n!ll! ;rdusu<, ve %ir de tam
"imalde, Ar6hangelsk ve Aurmansk=ta ?ngili$ kuvvetleri tara,#ndan tehdid
edilmekte idi. 'u <'eya$< kuvvetlerin tam %ir i"%irli)i halinde hareket
ettikleri takdirde, &#$#llar# e$meleri pek m!mk!nd!. Cakat, 'ol"eviklerin
"ans#na, 'eya$ Peneraller aras#nda anla"ma olmad#)# gi%i, ya%an6#
<m!dahelesi< 8in- tervention9 da gayet mahdut gayelerle ve (ok a$
kuvvetlerle yap#ld#)#ndan, pek 6iddiye al#na6ak %ir hareket say#lama$d#.
Di)e#Wyandan 'ol"evik liderleri 8Kenin, rotskiy, Stalin v.%.9 (ok %!y!k %ir
gayret ve ka%iliyet g:sterdiler ve kurduklar# ni$am# m!da,aa yolunda,
idareleri alt#ndaki ahaliyi $orla m!6adeleye sevkederek, amans#$ ve "iddetli
ted%irlerle sava"a devam ettiler. 'ol"eviklere <'eya$lar#n< "uursu$6a
hareketleri ve Rus ?htil>linden hi( %ir <ders almam#"< olduklar# da, yard#m
etti. 'ol"evik propagandas# 'eya$ ;rdular sa,#nda (:$!lmelere yol a(t#.
Cakat 'ol"eviklerin dayanmas#na
035
en mhim "mil, Beyaz Eenerallerinin ayr hareket etmeleri, ve -usya'y
kurtarc rolnn her kesin ancak kendisi tara#ndan oynanmak istedii
olmutur2 >eticede, bir merkezden idare edilen, Bolevik-)zl kuvvetler,
dmanlarn birer birer te/elemek imk"nm bulacaklardr2
'ol"eviklerin niha $a,eri ka$anmalar#nda yaln#$ Rusya=n#n i(inde de)il,
Rusya=n#n d#"#nda da yapt#klar# propagandamn tesiri olmu"tu. 'at#
Avrupa=da, Cransa ve %ilhassa ?ngiltere=deki amele te"kil>tlar#, Rusya=ya
kar"# asker "evkini :nlemek i(in grevlere %a"lam#"lar ve h!k!metlerine %ask#
i6ra etmi"lerdi. Crans#$ kuvvetlerinin ;dessa=dan (ekilip gidi"lerinde %u
'ol"evik propagandas#n#n nas#l %ir rol oynad#)#n# a$ :n6e g:rm!"t!k.
'rest-Kitovsk muahedesinin Sovyet h!k!metin6e, yukarda g:r!ld!)!
ve(hile, .4 Fyl!l -3-2 tarihinde g:nderdi)i %ir nota ile h!k!ms!$ oldu)unu
il>n# !$erine, Sovyet Rusya ile !rkiye aras#nda siyas m!nase%etler
kesilmi"ti. <Aondros A!tarekesi< im$alanmas#ndan sonra, <l$vestia< da
&ari Radek tara,#ndan, !rkiyenin yenilmesi m!nase%etiyle, ?ttihat ve
erakki erk>n#, al>t Pa"a ve Fnver Pa"a %a"ta olmak !$ere, itham dolu %ir
ya$# (#kt#)#n# yukarda s:ylemi"tik. Sovyetleri en (ok endi"eye d!"!ren 6ihet
&aradeni$e A!tte,iklerin donanmas#n#n giri"i ve %ir de 'akN=nun ?ngili$ler
tara,#ndan i"gali idi. 'ununla g!ney Rusya ve &a,kaslar tehlikeye d!"m!" ve
'eya$ kuvvetler i(in %!y!k destekler ha$#rlanm#" oluyordu.
Sovyet h!k!meti %!t!n %u geli"meleri dikkatle takip etmekte ve elinde
kalan en tesirli (areyi-propaganday# %!y!k %ir maharetle kullanmakta idi.
'u ka%ilden olmak !$ere, D#"i"leri &omiseri 7i(erin tara,#ndan -0 *u%at
-3-3 tarihinde, ;smanl# h!k!metine hita%en radyo-telgra,la g:nderilen u$un
%ir notada 8Auht#rada9, ;smanl# h!k!metinin 'rest-Kitovsk 'ar#"#nda
say#ld#ktan sonra, <Rus halk#n#n, !rk halk# tara,#ndan u$at#la6ak dostluk
elini< s#kmaya ha$#r oldu)u, ve Sosyet-Rusya=n#n !rkiye ile <%ar#" i(inde
ya"amaktan %a"ka niyeti olmad#)#< %elirtildi)ini yukarda $ikretmi"tik.
'ol"evik h!k!metini ve Sovyet reSiminin en tehlikeli %ir an ge(irdi)i s#ralar-
da kaleme al#nan %u Sovyet <Auht#ras#< 6idden dikkat (eki6i idi. Aama,ih
ev,ik Pa"a ka%inesinin ve hele ondan sonra gelen Damat Cerit Pa"a
ka%inesinin %u Sovyet <Auht#ras#< !$erinde durmaya ne niyeti ne de imk>n#
vard#. 'il>kis %u s#ralarda ;smanl# ka%inesinden y!kselen ses=er Sovyet-Rus
'ol"eviklere kadar amans#$ %ir m!6adeleye giri"mek merke$inde idi. 'u
s#ralarda, ?stan%ul h!k!metini 8ve
(*C
%!t!n !rkiye=yi9
en
7gk ilgilendiren husus, Sovyet Rusya=daki olaylar ve
'ol"eviklerle m!nase%etler de)il, Palip 'atd# Devletlerin !rkiye=ye
y!kleye6ekleri sulh "artlan idi.
Cakat Palip Devleder i(in !rkiye ile de)il, Almanya ile 'ar#"#
tamamlamak meselelerin en m!himi tel>kki edilmi" ve Paris=te toplanan
<'ar#" &on,erans#< ge6e g!nd!$ %unun m!$akereleriyle me"guld!. Garp
sonras# d!nyan#n mukadderat# Crans#$ 'a"%akan# Rle- men6eau, ?ngili$
'a"%akan# Kloyd Peorge, Amerikan 'a"kan# Uil- son=un elinde say#l#yordu.
'u $evat#n !rkiye=nin lehinde olmak ":yle dursun, !rk Devleti ve milletini
ortadan kald#ra6ak ted%irler d!"!nd!kleri, -0 Aay#s -3-3 da ?$mir=in
Qunanl#lar tara,#ndan i"galine m!saade etmeleriyle, a(#k(a anla"#lm#"t#.
.0 Ga$iran -3-3 tarihinde, 'a"kan Uilson=un Paris=teki evinde, Kloyd
Peorge, Rleman6eau, Sonnino 8?talya9 , Aakino 8\aponya9- lar#n i"tirakiyle
yap#lan husus mahiyetteki %ir toplant#da, 'a"kan VVilson=un Anadolu=da
%!y!k %ir Frmenistan yaratmak istedi)ini, Irak ve Suriye ile Cilistin=in de
;smanl# Devletinden ayr#la6a)#n# i,ade etmekle kalmay#p, <!rkiye
meselesini u$un y#llardan%eri tetkik etti)ini ve !rklerin ?stan%ul=dan
ko)ulmalar# gerekti)i kanaatinin y#l ge(tik(e kendisinde kuvvet %uldu)u<nu
%eyan etmesiyle, kendisinin !rkiye hakk#nda neler d!"!nd!)!n! a(#k(a
ortaya koymu"tu.
-
'u toplant# esnas#nda, sulh m!$akerelerine kat#lmak
!$ere, Damat Cerit Pa"a=n#n maiyetinde Paris=e gelen ;smanl# delegasyonu
tara,#ndan, akdedile6ek %ar#"#n esas#n# te"kil etmesi gereken, .5 Ga$iran
-3-3 tarihli %ir <Auht#ra< da 'a"kan QVilson=a okunmu"tu. Damat Cerit
Pa"a %u <Auht#ra< da, ;smanl# imparatorlu)unun -3-/ y#l# s#n#rlar# i(inde
kalmas#n# tekli, ederken, ne kadar ahmak(a ve (o6uk(a %ir hareket
yapt#)#n#n ,ark#na varmaya6ak kadar ga,let i(inde idi. !rkiye=yi par(alay#p
vurmaya ha$#rlanan Paris=teki %u Palip Devletler delegasyonu "e,leri, Damat
Cerid Pa"an#n %u tekli,i !$erinde %ir l>h$a %ile durmad#lar, ve ;smanl#
delegasyonunu gerisin geriye ?stan%ul=a yollad#lar. Cakat !rkiye=nin
mukadderat#, art#k ne %u ahmak Cerit Pa"a ne de VVilson, Kloyd Peorge ve
Rlemen6au=nun elinde idi. !rkiye=nin mukadderat#n# Anadolu=da Austa,a
&emal Pa"a=n#n idaresinde %a"lam#" olan m!6adelesi ile !rk milleti kendi
eline alm#" %ulunuyordu.
<Aondros A!tarekesi< akdedilirken, !rk s!ng!leri ile <(i$ilen<
s#n#rlar, a$ %ir istisna ile, mill !rk Devletinin s#n#rlar# ola6akt#.
' DocumentP on British Morei0n =olicy, '*'*-'*@*2 Mirst series :;, DCC2
030
'unlar#n m!da,aas# i(in $aten -3-2 y#l#n#n sonlar#ndan iti%aren Do)u@
Anadolu=daki A!sl!man !rk ahali sil>ha sar#lm#" ve m!stevli Frmenilere
kar"# m!6adeleye %a"lam#"t#. Aerke$i Fr$urum=da olan, I+. ;rdu %akayas#
iki t!menden ,a$la munta$am !rk kuvvetleri de, !$erine d!"en va$i,eyi
g:rmeye ha$#r %ir durumda idi. Rus ihtil>linin meydana getirdi)i yeni siyasi
d!$en i6atu, <A!tareke< akdi s#ras#nda, !rkiye, <ha"medi %ir Rusya<
tara,#ndan art#k tehdid edilmiyor, onun yerine &a,kaslarda te"ekk!l etmi"
olan %ir tak#m k!(!k <Rumhuriyet< ler vard#. 'unlardan %iri de karde"
A$er%ay6an idi. Vak#a 'atum=a ingili$ kuvvetleri (#kar#lm#" ve ingili$lerin
himayesine Frmeniler &ars=# dahi ele ge(irmi"ler, !rkiye=nin do)u
eyaletleri !$erine (:ken tehlike artm#"t#. Cakat, 'ol"evik-Rusyas# ile itil>,
Devlederi aras#ndaki m!nase%etlerin tam %ir d!"manl#k havas# i(inde
geli"mesi, ve Rusya=da, ?ngiltere ve Cransa aleyhinde kuvvetli sesler
y!kselme)e %a"lamas#, <emperyali$me kar"# m!6adele %ayra)#n# kald#rm#"<
olan !rk milletinin, as#rlar %oyun6a d!"man olan, ,akat hali ha$#rda, ke$a
<Fmperyalist< lerle amans#$ %r har%e tutu"an <&#$#l< Ruslar ile, ayni sa,ta
yer almalar# m!mk!n ola6akt#. 7i(erin tara,#ndan, -0 *u%at -3-3 tarihinde
;smanl# h!k!metine g:nderilen nota=n#n son k#sm#nda %u hususta dile
getirilen g:r!"ler, %:yle %ir ihtimalin pek u$ak olmad#)#n#n %elirtisi idi.
EA6
F & K F R
F
&

N
o

i
.
AQASFCAN;S 'ARI*INA PYRF <FKV?QF-? SFKXSF< N?N GARP
AMA?NAI ;KARA& RHSQA=QA 'IRA&IKAASI
8'. S u mn e r , !ssia and the #alkans$ p. 1559
Art. -3.- Kes indemnitWs de guerre et les pertes imposWes > la Russie, Tue
Sa AaSestd K=Fmpereur de Russie rd6lame etTuela Su%- lime Porte s=est
engagWe > lui rem%our6er, se 6omposent deJ
.... otalJ mille Tuatre 6ent di^ millions de rou%les.
Prenant en 6onsideration les em%arras ,inan6iers de la urTuie, et
d=a66ord ave6 le diir de S. A. le Sultan, I=Fmpereur de Russie 6onsent >
rempla6er le paiement de la plus grande partie des sommes Wnum:rdes dans le
paragraphe prd6Wdent par les 6essions territor- iales suivantesJ a9....
%9 Ardahan, &ars, 'atoum, 'aya$id et le territoire SusTu=au Soganlough.
Fn traits gcncrau^, la ligne ,rontiere....
8!rk(esiJ Rusya ?mparatoru 6enaplar#n6a 'a%#>liden talep- edilen ve
'a%i>li=6e ka%uledilen harp ta$minat# ve kay#plar#n kar"#l#)#n#n tutar#
":yledirJ ....
Hmum yekNnJ 'in d:rty!$ on milyon ru%ledir.
!rkiye=nin i(inde %ulundu)u mal s#k#nt#lar# g:$ :n!nde tutularak,
AaSeste Sultan=#n da ar$ular#na uygun olamak !$ere Rusya ?mparatoru %u
harp ta$minat#n#n kar"#l#)#n#n %!y!k %ir k#sm# i(in a"a)#da g:sterile6ek
ara$inin Rusya=ya %#rak#lmas#na muva,akat ederJ a9 .... , %9 Ardahan, &ars,
'atum ve So)anl#)a kadar 'aye$id ve (evresi. 'uradaki hudutlar 8sonralar#
ayr# %ir &omisyon tara,#ndan tan$im edile6ektir9.
033
'o)a$lara ait Aadde
Art. ./.- Ke 'osphore et les Dardanelles resteront ouverts, en temps de
guerre 6omme en temps de pai^, au^ navires mar6l#ands des ctats neutres,
arrivant des ports russes ou en destination de 6es ports. Ka Su%lime Porte
s=engage en 6onsdTuen6e > ne plus eta%lir dori#avant, devant les ports de la
mer Noire et de 6elle d=A$ovv, un %lo6us ,i6ti, Tui s=d6atrerait de l=esprit de
la Dd6laration signde > Paris le /--1 Avril -201.
8?stan%ul ve 7anakkale 'o)a$lar#, gerek harp ve gerekse %ar#"
$aman#nda, Rus limanlar#ndan gelen veya oraya giden tara,s#$ devletlerin
ti6aret gemilerine a(#k kala6akt#r. 'a%#>li %undan %:yle &aradeni$ ve
A$akdeni$ limanlar# !$erinde, /--1 Nisan -201 Paris anla"mas# ile uygun
g:r!len s:$de a%luka sisteminden dolay#siyle tamamiyle va$ge(mi"
%ulunmaktad#r.9
F& No .
'AHA F*RACININ ?NP?KFRF=QF ALRARAAI,
8Pu%li6 Re6ord ;,,i6e. Kondon. C. ;. D2I.D349
- Ga$iran -2D2.
?ngiltere Devlet-i ,ahimesi Dersaadet Se,aret-i Relilerine
Rusya Devletinin 6ihangirlik li%as#n# giyip, Avrupa=n#n l#>kimi- yet-i
mutlakas#n# ka$anmak tasavvurat-# isti%dadk>renesiyle :teden%e- r!
!rkistan=a 8yaniJ !rkiye=ye9 g:$ dikmi" ve ,#rsat %ulduk(a %ir vesile-i
gayr-i me"rua tedar!kiyle memalik-i ;smaniyeye taarru$at ve teha6umat-#
gaddar>nede %ulundu)u ne$d-i se,iranelerinde m!s- tagniy-i %eyan ve
te$k>#d#r.
i"te o tasavvurat#n il6aatiyle %u se,er 'ulgar kavminin g!ya g:rmekte
olduklar# me$alimden istihl>slar# %ahanesiyle a(m#" oldu)u muhare%ede
asakir ve e,rad-# ;smaniyenin "e6aatsi$ ve metanetsi$liklerinden de)il,
m!6erred %a$# sui ted%ir eseriyle her nas#lsa has%ilkader ni"ane-i $a,er
Rusyaluda kalmas#ndan dolay#, D6v- let-i aliyyeyi istedi)i gi%i sulha i6%ar
eylemesiyle, ol%a%ta akdolunan muahede mukaddemat#nda vatan#m#$ olan
'atum san6a)# dahi ta$mi- nat-# har%iye namiyle eyadiy-i tasallut ve
istil>s#na ge(irmek istedi)i kemal-i ese, ve hayretle i"idilmi", ve :yle gaddar
%ir devletin pen(e-i
DHH
tahakkmne 0irmek bizim, i1in muhal olduundan, alem-i siyasette hakkaniyeti
msellem olan Devlet-i #ahime-i matbualarna arz olunmak zere baz ahval ve
e#k"r- "cizanemizin Lat- se#iranelerine beyanna mecburiyet 0elmitir2
Rusya Devletinin, il>nat-# m!kerreresine na$aran, %u se,erki harpten
gare$ ve murad# tevsi-i m!lk olmay#p, g!ya 'ulgaristan h>mili)ini i6ra etmek
maksad#ndan i%aret oldu)u, ve 'atum mevkiin6e %ir g!ne gale%eye ma$har
olamayup, %il>kis he$imet-i m!kerrereye u)rad#lm#" id!)i, ve ?slah ahvalini
ar$u eyledi)i 'ulgar ve Slavlardan 'atum san6a)#nda sakin kimseler
olmay#p, hatt> "imdiye kadar oralarda %ir 'ulgar temekk!n %ile etmemi", ve
ger(i Kivane ka$as#nda Frmeni milletinden d:rty!$ hane kadar h#ristiyan
var ise de, %unlar ise Slav olmad#klar# gi%i, ?sl>m vatanda"lar# ile h!sn-!
mua"eterleri 6!mlenin malNmu %ulundu)u halde, "imdi %ir tak#m ta$minat-#
,ahi"e perdesi alt#nda memleketimi$in istil>s#na te"e%%!s etmesi %i$im i(in
tahamm!l olunma$ %ir a,et-i a$imedir.
Rusya Devleti, d!vel-i ,ahime-i saire misilli h!rriyet-i me$he%iyeye
kat=en riayet etmey!p, taht-# ta%iyetine ald#)# ?sl>m ve G#ristiyan ve akvam-#
saireyi her kangi suret 6e%ir ve imk>nla olur ise olsun, m!6er- red Rus etmek
kasd-# na%e6as#nda oldu)undan, "imdiye de)in istil> eyledi)i mahaller
ahalisini ve hatt> 6ivariyet m!l>%esesiyle 6!mlemi$in me"hud ve malNmu
oldu)u !$ere, Ah#sha ve *uhum halk#n#n ekserisini kahren ve 6e%ren te%dil-i
din ve me$he%e i6%ar ve %u yolda enva=# hile Ve gadir irtik>% ve ihtiyar ile
Rus etmek oldu)u ve %unu ka%ul etmiyen nu,usun her %irini t!rl! t!rl!
i"ken6elerie ne,yi v6 idam edegeldi)i ve gerek din-i isl>m ve gerek edyan-#
sairenin mu- ha,a$e-i #r$# ve6i%eden iken, $ir-i tahakk!m!ne giren ehl-i ?sl>m
ile akvam-# sairenin #r$lar#n# paymal eylemekte ve hatt> "u meselede dahi
Rumeli ahalisinin Rusyaludan g:rm!" olduklar# %un6a ,el>ketlerle %era%er,
ni6e muhadderat#n #r$ ve namuslar#n#n hetkedildi)i ve ni6e masuminin
%igayr-i hakk#n katil ve idam, ve ni6elerini dahi esiren ve 6e%ren memalikine
i$am ettirmi" olduklar# g:$!m!$!n :n!nde %ulundu)u halde, %:yle %ir
h!kNmet-i $alimenin ta%iyetini ka%ul etmek tavk-# %e"erin hari6indedir.
Gususiyle %un6a as#rlardan%eri, Rusya=n#n Devlet-i aliyye ile a(t#)#
muhare%elerin ihtidalar#na hudud %a"#nda %ulunmak hase%iyle vatan#m#$
tesad!, ederek, asakir-i ;smaniye ile %era%er evl>d-# vatan#n ki%ar ve sigari
%irlikte m!da,aa-- hukuk-u vatana gayret etmi"
6H8
oldu)una ve "u gayretle "imdiye kadar vatan#m#$a ayak %ast#r#lma- d#)#na
me%ni, Rusya=n#n esas h!k!meti ile %era%er, "u y!$den husumeti her
%irimi$e %irer suretle (evir ve e$a ve enva= hakaret ve i"ken6elerle t!rl!
6e,alar ederek, 6!mlemi$i mahvede6e)i "!pheden >ri, ve e)er hi6rete k#yam
edilse, Rumelinin ahval-i muha6irini derpi"-i m!tal>a edin6e, %u suretle de
ekserimi$ tele, ola6a)#m#$ kaydi $unun- dan %eri idig!ne ve e)er(i %ir
meded-i resen olmaya6ak olur ise, nihayete kadar mukavemet %i$6e me,kud
id!)i a"ik>r ise de, :yle iki suretle de %eyhude mahv ve tele, olmaktan ise,
%ari asr#m#$#n mu,- tehir oldu)u medeniyete d!nyalar durduk(a %erda)-#
durunu olsun %#rakmak !$ere "u u)urda ,idai 6an ederek, hi( olma$ ise
vatan#m#$# e6sad-# hNn alNd#m#$a ka%ristan etmek kendimi$e el%ette daha
$iyade mu6i%-i teselliyet ve ma,heret %ilmek addeyledik.
7!nk! g:$ g:re g:re :yle %ir h!kNmet-i $alimeye teslimiyet %i$im i(in
muhal oldu)undan, Devlet-i aliyyenin %u %a%ta me"ine #$t#- rar# olarak
muhale,etle, vatan#m#$#n %ir ka%$a topra)#n d!"man aya)#n# %ast#rmamak
i(in, (oluk-(o6u)umu$u m!da,aaya "evkiyle, i%tida anlar#n al kanlar#yle
vatan-# mukaddesemi$in h>kini al renklere %oyad#ktan ve 6!mlesinin kemal-i
h!$!n ve hasretle helak ve me- matlarini g:rd!kten sonra, %ir ne,erimi$ sa)
kalmamak !$ere 6!m- leten terk-i hayata ha$#rlanm#" oldu)umu$ %edihdir.
Ve %u %a%ta %!t!n Anadolu ahalisinin dahi %i$imle hemhal ola6aklar#
muhakkakt#r.
*u s#ralarda >6i$leri 'atum liman#n#n dere6e-i ehemmiyeti ile Rusya=n#n
"u vas#ta ile husul-u maksad#n#n ne dere6elerde teshil ede6e)ini :)retmek
e,k>r#nda olmayup, %i$6e "u tasdiata m!6aseret es- %a%-# me%sutaya me%na
6an#m#$ tende iken Rusya=n#n ta%iiyetine girmek m!mk!n olmad#)#n# ve
'atum=un m!6erred ta$minat=# ,ahi"e-i har%iye namiyle terkine Devlet-i
aliyye6e muva,akat me6%ur ve $arur ise "u halde %ari 'atum=un "iraen
veyahut suver-i uhra ile muha- ,a$a-i ar$ ve me$he% ve himaye-i h!rriyetimi$
i(in, emniyetimi$ %erkemal %ulunan ?ngiltere Devletinin 6enah-# himayeti
alt#na al#nmas# 6!mle-i amalimi$den id!)ini ar$eylemekten i%arettir.
G!l>sai kel>m envar-# hakkaniyetin inti"ar eylemi" oldu)u ":yle %ir
as#rda %:yle %ir h!kNmet-i m!ste%idenin husul-u tamamyi-!- tagall!% ve
tahakk!m! i(in esnai harpte %u kadar nu,usun tele,inden %a"ka, "imdi de
ikiy!$%in nu,usu "amil olan Ka$istan san6a)#n#n %a"tan %a"a kanlar i(inde
%#rak#lmas#na ve %elki %!t!n ra%$on
DH%
vil"yeti ahalisiyle bisseraye he/ Anadolu ahalisinin al kanlara boyanmasna hi1
bir Devlet ve millet-i mtemaddinenin rzas olmayaca misill, hami-yi asayi-
i alem-i medeniyet olan Devlet-i #ahime-i metbualar bu hal-i ese#-i itimale rza
vermiyecei kat'Fyen meczu- mumuz olduundan, ve Devlet-i ?smaniyenin zir-i
cenah saltana- tmda asude niin olmak hube-i amalimiz olu/, bunun imk"n
mn'- adim olduu halde, Batum'un Devlet-i marnileyha tara#ndan
alnmasna sel"met-i atiyemizin teminini mveddF olaca misilli, minelkadim
hakkmzda muhabbet ve hsn- tevecchn diri buyurmam olduu umum
?smanllarca msellem olan 9n0iliz Devlet ve millet-i muazzamasnn ibu
istidamz nazar- mrvvet ve merha- metiyle tel"kki ederek, insaniyet ve
medeniyet namma mededreslik hasletini hakkmzda ibraza sezavari-yi inayet
buyuracaklar itikad' kavisinde bulunduumuzdan, lt#en ite buralarnn
insaniyet ve asa- let-i msellime-i se#ireleri icabnca, Devlet-i #ahimeyi
metbualarna arz ve beyanla, ve ehemmiyet-i acile-i maslahattan dolay, ibu
mah- zar- umumF-yi acizanemizin serian takdimiyle u dahiye-i uzmadan
istihl"smz hususunda msadei #ahimaneleri ayan buyurulmasn um4m ahali
tara#ndan istida ederiz2
-3 Bays, sene 3/ -umF ve ' Gaziran -2D2 Miren0F
3rksu era#ndan
Erczade Behmed
Burad
Batum'da )nye e-
ra#ndan Gaczade
Bahmud
Batum'da )nyeden
Gaczade
Ahmed
Batum'da Qivane e-
ra#ndan Berdzade
llhami
Batum'da Qivane
era#ndan Bul0u-
vaze zade Gicri
Baum era#ndan
Gaczade Beradidli
$Bhr okunamyor,
7) >o 5
B7-Q9> )?>E-7!9>7 EY-7 7Q;9J7-' !7Qg!7 ;7 B?-
rALQA-, -5. Temmuz -2D2
$B2 ! u m m e r, !ssia and the #alkans$ /2 DD8,
Art2 02- Qa !ublime =orte chde " l'7m/ire -usse en Asie les
territoires d'Ardahan, )ars et Batoum avec ce dernier /ort, ainsi
145
#6rinnan #"r variden kanske u//le#va ett n"rmande mellan Tyskland och 7n0land2
An 6 k a r s v > r d
F& No D a
$Tercmesi,
Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# taki%etti)i siyasetine daha a$ sald#rganl#k
havas# verilmek istendi)ine ait %ir(ok %elirti g:r!lmektedir. 'u %elirtiler
%a$en artmakta, %a$en a$almaktad#r. 'u hususta %ilhassa 'ay 7ar#kov=un
%!y!k Fl(ili)i s#ras#nda, 'alkan Itti,ak#=n#n akdi ve %u Itti,ak=#n !rkiye=ye
kar"# de)il, !rkiye=yi de i(ine almas# i(in gayret sar,etmesi olmu"tur. ;
$amandan%eri 'alkanlarda durum k:k!nden de)i"mi" ve %!y!k Devletler
Anadolu 8&!(!k Asya9 meselesinde taki% ettikleri siyasetleri i6a%#,
!rkiye=ye ve daha $iyade %ir%irlerine kar"# tutumlar# :nem ka$anm#"t#r. A$
:n6e St. Peters%urg=a Pro,es:rl!k makam#na getirilen 8eski %a"ter6!man9
Aandelstam=#n yerine tayin edilen yeni Rus %a" ter6!man#n#n te"e%%!s! ile
kuruldu)u s:ylenen <Rus-!rk &omitesi< nin tesisi - Rusya=n#n !rkiye=ye
kar"# %esledi)i dostlu)unun i,adesi olarak tel>kki edilmektedir. Pratik ne-
ti6eleri %ak#m#ndan %u <&omite< nin ehemmiyeti ,a$la olmamakla %era%er,
%unun tesis edilmesi ayr#6a m!himdirB Nail 'ey gi%i Aaliye Na$#r# olan %ir
kimsenin &omitenin !rk s:$6!s! olmas# da ayr#6a dikkat (eki6idir.
7ok iyi istih%arat sahi%i olan mah,illerin %elirttiklerine g:re
8?stan%ul=daki9 Rus %!y!k el(isi de Piers, %ir%u(uk aya kadar Gari6iye
Na$#r# Sa$onov=a hale, ola6akt#r ve 8Piers9 "imdiden taki%ede6e- )i *ark
siyasetinin temellerini ha$#rlamakla me"guld!r. 8Piers9 kendisinin yak#nda
St. Peters%urg=a (a)#r#la6a)#na ait Alman meslekta"#na 8von QVangenheim=e9
imalarda %ulunmu"turB %u ise, haddi $at#nda (ok ihtiyatl# ve i(ine (ekilmi"
%ir diplomattan gelmesi, ayr#6a "ayan-# dikkattir. 'unlar, ger(ekle"ti)i
taktirde, i( a(#6# "eylerdirB $ira de Piers=in dost(a %ir siyaset ve umum
%ar#"#n muha,a$as#na yaraya6ak ,aaliyet sar,etmek istedi)i anla"#l#yor.
Asl#nda, Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# ilerisi i(in %esledi)i emellerinde %ir
de)i"iklik yapa6a)#na kimse inanm#yorB ,akat Rusya=n#n "u anlarda
!rkiye=ye kar"# te6av!$e ge(mek istemedi)i de anla"#l#yor. Mira
8Anadolu=da9 $ay#, %ir !rkiye yerine, 8Rusya9 gittik(e kuvvetlenen ve
sald#r#6# olan Alman Devletiyle kar"#la"a6akt#rB Rusya, Almanya ile ihtil>,a
d!"erse-
687
!rkiye=nin payla"#lmas# l>$#mgele6ektir. 8Rusya9 ise %u meselenin hen!$
olgunla"mad#)# kanaat#ndad#r. 'undan %a"ka Rusya, di)er Devletler gi%i,
%a"ka men,aatleri, %ilhassa d#" ti6aret sahas#nda, g:$etmektedir. Siyas
%ak#mdan Do)u Anadolu=nun Ruslar tara,#ndan $a%t#, Almanya=n#n 'a)dad
demir yolu %oyun6a Anadolu=nun i"galine yol a(a6akt#r. 'u olun6a, Rusya,
8$ay#, %ir9 !rkiye yerine, 8Anadolu=da9 Almanya ile yeni %ir u$un s#n#r hatt#
(i$mek ve ayn# $amanda Akdeni$=deki Suriye sahilindeki ?skenderun=a da
ula"maktan mahrum edilmi" ola6akt#r. 'u ad# ge(en yer, Akdeni$=deki Rus
donanmas#n#n !ss! olarak tasarland#)# iddia edilmektedir. Rusya=n#n %u
emellerine kavu"a%ilmesi ise, Rusya=n#n %!t!n *ark siyasetine h>kim olan
ama6#n#n, yani ?stan%ul ve 7anakkale 'o)a$lar#n#n Rus donanmas#na a(#k
%ulundurulmas#yle m!mk!n ola%ilir. Cakat ?skenderun meselesinde
Rusya=mn ?ngiltere=nin mukavemetiyle kar"#la"a6a)# da muhakkakt#r.
'ilinen "u hususun g:$ :n!nde tutulmas# gerektirJ ?ngiltere i(in Gindistan
deni$ yolunun ehemmiyeti ve ?skenderun=da !slenmi" olan %ir Rus
donanmas#n#n S!vey" kanal# i(in tehlikesi. An6ak %ir Avrupa Gar%inden
sonra %:yle %ir mesele halledile%ile6ektir, ve %!t!n %u siyas emellerin
ger(ekle"tirilmesinden :n6e, %elki de Almanya ile ?ngiltere aras#nda %ir
yak#nl#k husule gele6e)ini d!nya m!"ahade ede6ektir.
8?m$aJ An6karsv>rd9
F& No 2
?SAN'HK=DA&? CRANSIM FK7?S? ';APARD=- DAN GAR?R?QF
VF&?K? D;HAFRPHF=F
8Paris, Ar6hives du Ainistere des A,,aires Ktrangeres, urTuie,
PolitiTue etrangere. Dossier gi#cral. Rela- tions ave6 les puissan6es. ++II,
pp ...-..1.9 No .05. Pdra, le .- Avril -3-/.
\e remer6ie Votre F^6ellen6e d=avoir %ien voulu me 6ommuni- Tuer dans
le dernier envoi 6olle6ti, le rapport dans leTuel n:tre Rhargd d=A,,aires en
Russie retra6e ave6 une 6lartd et une prd6i- sion remarTua%le, les di,,drentes
phases de la rapide dvolution par- 6ourue en 6e deu^ dernieres anndes par la
politiTue russe > l=dgard de l=Allemagne et re6her6he les 6auses Tui
e^pliTuent l=antagonisme
D'8
D Ke present a6te sera rati,ie par Sa AaSeste l=Fmpereur de
l=Allemagne, Roi de Prusse et Sa AaSestd l=Fmpereur des ;tto- mans, et les
rati,i6ations seront e6hangees dans le delai d=un rnois > partir de la date de
la signature.
2
R
Ke present a66ord restera se6ret et ne pourra etre rendu pu%- lie
Tu=> la s!ite d=un a66ord 6on6lu entr6 les deu^ hautes parties 6ont-
ra6tantes.
Fn ,oi d6 Tuoi les deu^ pld##ipotentiaires ont signe present a66ord et y
ont appose Ieurs s6eau^
Mangenheim
Said 3aliv,
jAetnin oriSinali 'onn=da Almen D#"i"leri 'akanl#)#
Ar"ivinde muha,a$a edilmektedirJ Ausvv>rtiges An#t,
Politis6h6s, Ar6hiv, Deuts6hland -.2 No. 0. 'd. /.k
F& No -. a LR&-AKAAN ??CA&I, . A)ustos -3-/
-.Gal-i ha$#rki Avusturya-Aa6aristan ile S#r%istan aras#ndaki ihtil>,
kar"#s#nda her iki akid Devlet tam %ir tara,s#$l#)# muha,a$ay#
ta$ammun eyler.
..Rusya, "ayet, asker ted%irlerle m!dahele eder ve %ununla
Almanya=y#, Avusturya-Aa6aristan=a kar"# itti,ak taahh!tlerinin yerine
getirilmesi durumu has#l olursa, %u itti,ak ve6i%eleri ayn# $amanda
!rkiye i(in de y!r!rl!)e gir66ektir.
5.Garp vukuunda Almanya, Asker Geyetini !rkiye=nin emrine
%#raka6akt#r.
!rkiye ise %u Asker Geyeti, Fkselans Gar%iye Na$#r# ile ve Fksel>ns
Asker Geyetin %a"# aras#ndaki do)rudan do)ruya vuku%ulan anla"ma
gere)in6e, ;rdunun umum idaresinde m!essir tesir i6ra hakk#n#
tan#ya6akt#r.
/.Almanya, ;smanl# Devleti tehdid edildi)i takdirde, !rkiyenin
m!da,aas#na sil>hla yard#m ede6ektir.
0.Ciil %ir (at#"ma halini almas# m!mk!n g:r!len milletleraras#
anla"ma$l#klar muva6ehesinde, iki ?mparatorlu)u ihtil>tlardan
15-
korumak maksad#yle akdedilen i"%u anla"ma, a"a)#da adlar# g:sterilen
sal>hiyetli murahhaslar#n im$alar#m koyduktan sonra, m!"a%ih kar"#l#kl#
taahh!tler (er(evesinde olmak !$ere, y!r!rl!)e gir66ek ve 5- Arahk -3-2
tarihine kadar devam ede6ektir.
1.Q!ksek >kid tara,lar#ndan %irisi taral#ndan inki$as#, yukarda tes%it
edilen $aman#n %itiminden alt# ay evvel ha%er verilme$se, %u muahede
kendili)inden 0 y#ll#k yeni %ir devre i(in mute%er ola6akt#r.
D."%u muahede Sa AaSeste Almanya ?mparatoru, Prusya &ral# ve Sa
AaSeste ;imanl# Sultan# tara,a#ndan tasdik olun6a ve im$alanmay#
taki%eden %ir ay i(inde tasdikli n!shalar# teati edile6ektir.
2.?"%u muahede gi$li tutula6ak ve %u hususta y!ksek >kid tara,lar6a
%ir anla"maya var#lmadan, a(#klanmaya6akt#r.
asdikan lilmekal v.s. v.s.
F& No -5
?SAN'HK=DA&? ?NP?K?M FK7?S? AAKKF=DFN INP?KbM GAR?R?QF
NAMIRI PRFQ=F
8Kondon, Pu%li6 Re6ord ;,,i6e, C. ;. 5D- I.-529
Ronstantinople, Septem%er r, -3-/
Ainister o, Aarine 8Remal Pa"a9 6alled on Russian Am%assador last
night and assured him that he aas aorking hard ,or neutrality, that he
vvould send aaay Perman sailors in ,ortnight, and that .44 vvere leaving to-
day, truth o, ahi6h ae shall 6erti,y. Ge may only %e gaining time. Russian
Am%assador and I are stili o, opinion that ae should play a vvaiting game
and not engage in an adv6ntur6 herr until our prospe6ts are elearer
elsevvhere.
8Ron,idential9 Ge 8yari Rus el(isi9 %et#ay6d a sligl#t un6asinet@ to-day
lest our ,leet a#d Preek ,leet should attempt #o ,or6e l9.u danelles vvithout
6onsulting Russia and vvithout 6om%ini##g a itli # l u n J
Preek am%itions here have alSays eNcited sus/icion ot y -ua- sian
6olleague, and it vvould be necessarv to lake tlis into account, ,or division o,
spoils might 6ause serious divcr0cnce u# oipinion. Italian interests and
designs should also not be overlooked.
A a -- e t
15.
EK No 15
8RHS D?PK;AAKARININ LR&?QF ?KF AQRI 'lR 'ARI*
A&D? DFNFAFKFR?9
&HDA*FV=DAN SAM;N;V=A
8Fski Gari6iye Ne$areti Ar"ivlerinden Pi$li Vesikalar Kev
rotskiy=nin :ns:$! ile. Petrograd -3-D9.
8*ahsa mahsustur9 7ar ;rdusu &arag>h#, 0 I - 2 *u%at -3-1.
Sayg# de)er Sergey Dmitriyevi(,
Peneral Alekseev 8'a"kumandanl#k &urmay 'a"kan#9in daveti !$erine,
Fr$urum=un $a%t#n#n en iyi %ir tar$da nas#l ,aydalana%ile6e)i hususunu d!n
kendisiyle g:r!"t!m.
':yle %ir %a"ar# ile %i$im lehimi$e muayyen %ir psikoloSik durumun
has#l oldu)u %ellidir ve %unun ka(#r#lmas# do)ru olmaya6akt#r. *ayet,
!rklerle %ir %ar#" akdi ,aydal# ola6a)# g:r!"! ka%ul edilirse, %:yle %ir
m!sait va$iyet yeniden pek kolay6a $uhur etmiye6e)ini de g:$ :n!nde
%ulundurmak l>$#mgelir, ve m!$akerelerin, 8hali ha$#rda9 elde edilen
%a"ar#lar#n tesiri alt#nda y!r!t!lmesi daima ,aydal#d#rB (!nk! %u gi%i halde
8%a"ar#s#$l#)a u)rayan d!"man 8yani !rkler9, o an i(in vukuu m!mk!n
olmad#)# halde, daha %a"ka ,el>ketler gele6e)ini tasarlamaktad#r.
&a,kas ordumu$un %u parlak %a"ar#s#n#n, sade6e kendisinin asker
,aaliyeti %ak#m#ndan geli"tirmesi, ta%ii, d!"!n!le%ilir. Cakat %unun pek te
kolay %ir i" olmad#)# da meydandad#r, (!nk!, asl#nda esas 6epheye, 8yani
'at# 6ephesine9 na$aran ikin6i pl>nda kalan &a,kas 6ephesinde geni" :l(!de
8yeni9 hareketlerde %ulunulmas# i(in, Peneral Alekseev=in dedi)ine %ak#l#rsa,
%a" harp sahas#ndan tek %ir ne,erin al#nmas# 8ve &a,kas=a g:nderilmesi9
imk>ns#$d#r.
!rkiye ile %ar#"#n muhakkak yap#lmas# gerekti)inin avukat# rol!n!
!$erine almak istememekle %era%er, Peneral Alekseev, %u m!nase%etle %a$#
g:r!"lerini Si$e %ildirmeye %eni memur ettiB ":yle ki, %a"ar#m#$la meydana
gelen durum in6eden in6eye tetkik ve %i$im i(in en iyi %ir "ekilde isti,ade
edilsin. Rus noktai na$ar#ndan 8%u9 Gar%in ama6#n#n ne oldu)u daha da kat=
ve tam olarak tayini %i$im i(in en :nemli %ir mesele mahiyetindedir. 'u
hususun i$ah#nda
D@D
&urmay 'a"kan#n#n "u veya %u g:r!"! 8%ir dere6eye kadar9 ,aydal# ola%ilir,
,akat kat= v6 son olarak 8ta%i9 %u 6ihet yaln#$ h!k!metin kendisinin
hallede6e)i %ir meseledir
'u husustaki m!tel>alardan "u neti6elere var#lm#"t#rJ !rkiyenin %u
har%e girmesinden isti,ade ile, %ar#"#n akdinde !rkiye hesa%#na kendimi$i
m!k>,atland#rmak hususundaki !mitlerimi$ ve hesaplar#m#$ ne olursa
olsun, %u hesaplar#n tahakkuk etmedi)ini, ve %u harp $aman#nda pek
tahakkuk ede6e)ine de %en$emedi)ini ka%ul etmek me6%uriyetindeyi$. 'u
harp ne kadar u$un s!rerse, %unun sonunda %i$im i(in yeni ve %elli
te"e%%!slere giri"memi$ o nis%ette daha da g!( ola6akt#r. 'u hususta
Peneral Danilov ile Peneral Alekseev- lerin g:r!"leri aynidir 8Danilov=un
g:r!"! hakk#nda -/ Arahk - 3 - 0 tarihli mektu%u hat#rlaya%ilirsini$9.
'i$im i(in en :nemli "ey, esas gayenin elde edilmesidirB esas gayeyi ise %a"
d!"mana kar"# $a,er ka$an#lmas# te"kil etmelidir. Devlet s#n#rlar#m#$#n eski
haline konmas#, kay%edilen ara$inin geri al#nmas# i"te %:yle %ir $a,ere
%a)l#d#r. 'i$im %a" d!"mamm#$ Almanya=d#rB %i$im i(in mesel> 'o)a$lan ele
ge(irmekten $iyade, &url>ndiya=n#n geri al#nmas# daha m!him olmas#
hase%iyle, %i$im esas :devimi$ Almanya=n#n yere serilmesidir.
'u :dev okadar $or %ir i"tir ki, %unun %a"ar#lmas# i(in %!t!n
gayretlerin sar,# ve %!t!n ,edak>rl#klar#n yap#lmas# gerekmektedir.
Cedak>rl#klardan %iri de %a$# !mitlerimi$den va$ge(memi$ olmal#d#r.
!rkiye ila ayr# %ar#" %i$e ne vere%ilirO Gakik men,aatlerimi$e halel
getirmeden 8ve 'o)a$lar# ele ge(irmek i"ini sade6e %ir a$ ge6iktirmek
suretiyle9 %i$ %u hususta stat!s J!o ante *ell!m 8y>ni harpten :n6eki durum9,
kapit!l>syonlar#n ve %!t!n di)er muahedelerle sa)lanan hak ve
imtiya$lar#m#$#n ihyas# esaslar#nda %ir tekli,te %uluna %iliri$. 'u
m!nase%etle, !rkiye=den Almanlar#n u$akla"t#r#lmas# talep edile6ek, ve
Almanlar#n "ayet !rkiyeye %ask# ve h!6umlarda %uluna6ak olurlarsa,
!rkiye=nin korunmas# v>dedilmelidir. F)er %u esaslar !$erinde !rkiye ile
%ar#" yap#la6ak olursa, "anla dolu ve $a,erler y!$!nden y!ksek maneviyat#
ve yeni mu6i$eler g:stermeye ha$#r olan &a,kas ordumu$ ser%est kala6akt#r.
'u ordu 'asara%ya- ya g:nderilirse, %ununla 8kim %ilir9 Rumany# da
8har%e9 s!r!klemek m!mk!n olurB e)er !rkiye tara,#ndan m!ra6aat vaki
olursa, %u ;rdu istan%ul=un m!da,aas# i(in g:nderile%ilir. A#s#r se,eri ve
isl>m memleketlerinde ayaklanmalar tehlikesi ortadan kalk#n6a, ?ngiltere
daha rahat ne,es ala%ile6ektir, ingiltere, %u de,a, A#s#r ordusunu 8doku$
,#rka9 Sel>nik=e ve &avala=ya g:ndere%ile6ektirB ve 'ulgarlar#
D@+
kat= %r "ekilde durdurarak, ihya edilen S#rp ordusu, Crans#$lar ve
?talyan=larla %irlikte S#r%istan=# kurtara%ile6ektir. !rkiye=nin %i$im
d!"manlar#m#$ sa,#ndan (#kmas# 'alkanlarda her "eyi %i$im lehimi$e
d:nd!re6ektirB %i$e A!tte,iklerimi$le temas tesis etmemi$i sa)laya6akt#r,
%i$e Avrupa=n#n g!ney yolunu a(a6akt#r. Qani 8s:$!n k#sas#9 !rkiye ile ayr#
%ar#" yapman#n ,aydalar# say#p %itirile- me$. 'unun sonunda da, %!t!n
A!tte,ikler i(in har%in tek %ir gaye olan Almanya=n#n yere serilmesi i"i
ger(ekle"mi" ola6akt#r. 8'u yap#l#rken9 ta%iatiyle hem %i$im hem onlar#n
8A!tte,iklerin9 %a$# g!$el h!lyalar#m#$# ,eda etmemi$ l>$#m gele6ektir....
Aama,ih, %u gi%i h!lyalar# gele6ek i(in saklamam#$a %i$e kimse mani
olma$. !rkiye ile harp devam ederken, %i$i sil#irleyen h!lyalar#m#$#n yak#n
gele6ekte ger(ekle"e6e)ini $annederek, kendimi$i sade6e aldatmak sureti ile
8%elki k>r etmi"9 gi%i g:r!n!r!$. !rkiye ile har%e son verildi)i takdirde, %i$
%u ka%l h!lyalar#m#$#n tahakkukunu sade6e yeni %ir ,#rsat $uhuruna kadar
geriye atm#", ge6iktirmi" ola6a)#$, ve %unun yerine de Almanya=ya kar"#
$a,er ka$anm#" ola6a)#$B yani %i$lerin ve m!tte,iklerimi$in (ok ar$ulad#klar#
gaye elde edilmi" ola6akt#r. An6ak Almanya=ya kar"# ka$an#la6ak %ir $a,erle
hepimi$ sa)lam %ir %ar#"a kavu"a%iliri$ ve %ununla Rusya=n#n Avru- pa=daki
siyas, asker v6 manev 8!st!nl!)!9 sa)lana6akt#r. F)er Almanya=ya kar"#
$a,er sonunda, Napoleon harplerinden sonraki duruma %en$er %ir geli"me
olursa, Fdirne, G!nk>r ?skelesi gi%i "anl# muahedelerin akdi olaylar# neden
tekrar vuku%ulmas#nO 'u yap#l#rken, ta%ii, %i$im yeniden 'at#l# 8Devletlerle9
(at#"mamak, ,akat Rusya=n#n hakik men,aatlerine 6evap vermek suretiyle,
makul hareket etmemi$ gereke6ektir.
P:r!l!yor ki, %en general Alekseev=in g:r!"lerini kendimin- kileriyle
kar#"t#rd#m ve kendi ,ikirlerimi a(#k(a dile getirdim. Per(i Peneral Alekseev
!rkiye ile %ar#" akdinin "iddetli m!da,ii v6 m!te"e%%isi rol!n! !$erine
almak istemedi)ini s:v!yorsa daW eminim ki, i(inden %:yle %ir %ar#"#n en iyi
%ir "ey oldu)u kanaat#ndad#r.
':yle %ir %ar#"#n akdinde g!(l!klerin a$ olmad#)# muhakkakt#r. Cakat
hangi %!y!k i" m!"k!l>t olmadan yap#lm#"t#rO Hmum e,k>ra, her "eyin
%irden yap#lam#ya6a)# 8elde edilemiye6e)i9nin i$ah# i6a%- ede6ektir. Rusya=y#
Alman egemenli)i alt#na d!"mekten kurtarmak, 'alt#k eyaletlerini ve Rus
ara$isini geri almak ve ayn# $amanda da ?stan%ul=u elde etmek i"i ise - %unun
$a%tiyle %a)l# siyas ve manev %ir(ok meselelerin halline giri"mek demektir
8her halde A!tte,iklerle
D@8
(at#"mak imk>nlar# kasdediliyor9. 'ar#" tekli,i yap#l#rken !rkleri de yola
getirmek i6a% ede6ektir. Cakat onlara mant#k delilleri ve para g!6! ile tesir
etmek m!mk!n ola6akt#r. *ayet, !rkler, %ir de,a, paytahtlar#n#n
kay%edilmesi tehlikesinin giderildi)ine kanaat getirirlerse, Almanlar#n
kendilerini sade6e istismar ettiklerine-inand#rmak g!( olmaya6akt#r. F)er
mant#k delilden anlayamayanlar %ulunursa, o $aman 8!rkiyede9 ananevi
%ir kuvvet olagelen, madd men,,at delillerinden 8yani r!"vetten9
anlaya6aklar %uluna6akt#r.
Aama,ih %u hususlardaki ta,sil>t hakk#nda s:$ y!r!tmek hen!$
erkendir. *imdi ise en m!him olan "eylerJ i9 Gar%in hakik maksad#m ne
te"kil etti)inin tayin ve tes%itiB .9 'u ama( tes%it edilirken, $uhur eden
elveri"li ,#rsat# ka(#rmamak !$ere, !rkiye ile %ir ayr# %ar#" akdi meselesinin
halli ve 59 Hmum e,k>r# 8Devlet <Du- mas#< 8Ae6lisi9 yar#n toplana6akt#r9 ve
A!tte,iklerimi$i i"lerin %u yola sapa6a)# hakk#nda ayd#nlatmak i(in
ha$#rl#klar yap#lmas# gerekmektedir.
'u u$un mektu%un sonunda "unu da il>ve etmeliyim ki, gerek Peneral
Alekseev ve gerek %en, %!t!n Ruslar#n ?stan%ul hakk#nda %esledikleri ilham
dolu his ve g:r!"lerini tamamiyle payla"maktay#$, ve Rusya=n#n <>rihi
gayesi< say#lan <*ark meselesi< nin halline kar"# kay#ts#$ davran#"#m#$dan
:t!r! %:yle %ir g:r!"!n! :ne s!rmedi)imi$i de %elirtmeliyi$B %i$ hali
ha$#rda, 8ve !mit ederi$ ki, an6ak "imdilik9 pratik olarak neyin yap#l#p
yap#lamaya6a)#n# ortaya koymak ve siyas kararlar#n da hislerden $iyade
mant#k ve ak#l m!eyyidelerine ta%i olmas# gerekti)i g:r!"! ile hareket
etmi"i$dir.
7ok say#n, Sergey Dmitriyevi( en derin h!rmetlerimin
ka%ul!n! ri6a ederim.
) u d a e v
F& N; -1
';[AMKAR VF ?SAN'HK AFSFKFSt- RHSKARIN AKFPKFR?
/ Aart - 3 - 0
[:ezd!narodn,ye otno(eniya v epoch! imperializma. Pod. red.
A. N. Pokrovskogo. Seri III. om. VII. Aoskva -350-
Fmperyali$m devrinde milletleraras# m!nase%etler9-
D@*
8er6!mesi9
8'!y!k 'ritanya h!k!meti '. Fl(ili)inin ?mparatorluk h!k!metine -.
AartI.D *u%at -3-0 tarihiyle takdim ile "ere, duydu)u muht#raya a"a)#daki
hususlar# i"aret eylemek !$ere &raliyet h!k!metinin '. Fl(ili)i talimat
alm#"t#r.
?mparatorluk h!k!meti tara,#ndan -3 *u%atI / Aart -3-0 tarihiyle
verilen muht#rada talep edilen hususlar %undan %ir ka( ha,ta :n6e A:sy:
Sa$onov tara,#ndan i$har edilen talepleri pek $iyade a"maktad#r. Niha
sulhun akdi halinde di)er mahallerde kendi hususi isteklerinin neden i%aret
ola6a)#m &raliyet h!k!meti hen!$ i$aha muva,,ak olamadan, Rusya
h!k!meti %!t!n har%in en k#ymetli ka$an6#n# te"kil ede6ek olan %ir
m#ntakada kendisine %elli v>dde %ulunulmak suretiyle ar$usunun tatmin
edilmesini dilemektedir. Dolay#siyle yukarda ad# ge(en muht#rada temas
edilen "artlar ka%ul edilmek suretiyle &raliyet h!k!metinin ?mparatorluk
h!k!meti hakk#nda en %!y!k ve en m!him dostluk eserini g:stermi"
oldu)unu ve %undan daha %!y!k dostlu)una "ehadet ede6ek %ir"ey yapmak
imk>n#n#n elinde olmad#)#n# A:sy: Sa$onov=un dikkat na$ar#na ala6a)#n# Sir
F. Prey !mit etmektedir. 'u vesika 8Auht#ra9 &raliyet h!k!metinin ananevi
siyasetinin k:k!nden de)i"mesine "ehadet etmekte ve %ir $amanlar
?ngiltere=de h>kim %ulunan ve elan %ile mev6ut olan g:r!"lere ve hislere
do)rudan do)ruya te$ad te"kil etmektedir. 'undan dolay# Sir F. Prey !mit
ediyor ki, a$ $aman :n6e A:sy: Sa$onov=a verilmi" olan m!"terek teminat#n,
kemal-i sadakatle ve tamamiyle yerine getirilmi" oldu)unu ?mparatorluk
h!k!meti ka%ul etmektedir. ?"%u muht#ras#n# takdim ederken, %ug!nk!
$amanda &raliyet h!k!meti inan#yor ve !m!t ediyor ki, tekli, ve tasarlanan
anla"ma ger(ekle"in6e Rusya ile '!y!k 'ritanya sa)lam %ir dostluk temin
edilmi" ola6akt#r.
'!y!k 'ritanya h!k!metinin muht#ras#ndan "unu da istihra( etmek
l>$#md#r ki, &raliyet h!k!metinin ar$ulan, d!nyan#n di)er k#s#mlar#nda
?ngiltere h!k!meti i(in her ne gi%i %ir ehemmiyeti hai$ olsalar dahi, / Aart
-3-0 tarihli Rus Auht#ras#nda tasvir ve i$ah edilen ara$i !$erindeki Rus
h>kimiyetini m!"k!l>ta u)rata6ak hi( %ir "art# ihtiva etmiye6ektir.
?stan%ul "ehri g!ney-do)u Avrupa ve &!(!k Asya 8Anadolu9 i(in her
vakit %ir ti6aret iskelesi olarak kala6a)# 6ihetle, Rusya h!k!meti %u "ehire
dahil oldu)u vakit, orada, Rus olmayan memleketler
1.0
aras#nda teati edile6ek emtian#n transit suretiyle nakli i(in ser%est %ir liman
tesis eylemesini &raliyet h!k!meti ri6a ede6ektir. Qine, A:sy: Sa$onov
tara,#ndan v>dedildi)i ve(hile 'o)a$lardan ge(e6ek olan ti6aret gemileri i(in
ser%esti temin edilmesini dahi &raliyet h!k!meti ri6a ede6ektir.
Gali ha$#rda tamamiyle a(#k olarak anla"#lm#"t#r ki, 7anakka- leye
tev6ih edilen ?ngili$ asker hareketleri yaln#$ m!tte,ikler %u harek>t#n
neti6esi ne kadar %a"ar#l# olursa olsun sulhun akdi $aman#nda &raliyet
h!k!meti i(in %ir ,ayda temin etmiye6ektir. F)er harp muva,,akiyetli %ir
"ekilde sona ere6ek olursa, %u harek>t#n do)rudan do)ruya meyvelerini
toplaya6ak yeg>ne Devlet Rusya ola6akt#r. 'inaenaleyh &raliyet
h!k!metinin ,ikrine g:re %u hareketin %a"ar# ile %itirilmesine medar ola6ak
surette m!tte,iklerin harek>t#na kat#lmay# tekli, ede6ek her hangi %ir
h!k!metin makul "artlar dahilinde takdim ede6e)i yard#ma Rusya h!k!meti
g!(l!k (#karmamal#d#r. 'o)a$larda harek>ta kat#la%ile6ek yeg>ne h!k!met
Qunanistand#r. Amiral &arden, Donanma 'a"kumandanl#)#ndan kendisine
daha muhare%e gemileri g:nderilmesini dilemi"se de, istenilen %u gemiler
art#k yoktur. 'inaenaleyh, m!mk!n olsayd#, Qunan ,ilosunun yard#m#
&raliyet h!k!meti i(in pek $iyade k#ymetli ola6akt#.
&raliyet h!k!metin6e 7anakkale harek>t#na te"e%%!s edildi)i $aman,
&raliyet h!k!metinin dikkat na$ar#na ald#)# %a"l#6a maksad- lardan %irisi
de, tara,s#$ 'alkan h!k!metlerinin m!tte,iklere kat#lmalar#n# tahrik ve
te"vik etmekti. Rusya=n#n ?stan%ul ve 'o)a$lar# elde etmesi kendileri i(in
mah$urlu ola6a)#n# d!"!nmekte olan 'ulgaristan ve Romanya=n#n i"%u
"!phelerini gidermek i(in Rusyan#n elinden gelen her "eyi yapa6a)ma
&raliyet h!k!meti !mitvard#r. Qine, %u h!k!metlerin i"%irli)ini temin
yolunda, onlar#n ta%iatlar#na m!l>yim gele6ek surette 6el% i(in Rusya
h!k!meti her t!rl! (arelere %a"vura6a)#n# da &raliyet h!k!meti !mit
etmektedir.
Gali ha$#rda !rkiye Asya=s#nda mev6ut olan %!t!n ?ngili$ ve Crans#$
m!stak%el men,aatlerinin dikkat na$ar#na al#nmas# l!$umu %itta%i= takdir
edile6e)ini Sir F. Prey i"aret etmektedir. &raliyet h!k!meti ;smanl#
?mparatorlu)una ait istek ve emellerini tes%it i(in Rusya h!k!meti ile oldu)u
gi%i, Cransa h!k!metinin ile de g:r!"e6ektir. Qaln#$ "uras# %ilinsin ki,
har%in sonunda Rusya ?stan%ul=u ald#)# gi%i, %!t!n muahedeler ve
m!$akereler esnas#nda, A!sl!man mukaddes %eldelerinin ve Ara%istan=#n ne
t!rl! haller $uhur ederse etsin, mutlaka m!stakil %ir A!sl!man h!k!meti
idaresi al
1.1
t#nda kalmas# key,iyetinde &raliyet h!k!metinin ?srar ede6e)ini Sir F.-
Prey "imdiden %eyan eylemek ister.
?ngili$ ar$ular#n#n her hangi %ir noktas# hakk#nda Sir F. Prey hen!$
"imdilik muayyen %ir tekli, yapa6ak %ir durumda de)ildir. Cakat %u
ar$ular#n %ir noktas#, -34D ?ngili$-Rus anla"mas#n#n ?ran hakk#ndaki
8maddeleri9 k#smen yeniden in6elene6e)i ve de)i"tirile6e)i ve %urada "imdiki
halde tara,s#$ say#lan %:lgenin ingili$ n!,u$una kat#lmas# ola6akt#r.
Aama,ih m!tte,ikler o $amana kadar 'alkan h!k!metlerine ve
%ilhassa 'ulgaristan ve Rumanya h!k!metlerine kendi s#n#rlar# yak#n-
lar#nda %ulunan ve kendileri tara,#ndan elde edilmesi pek $iyade istenilen
ara$inin m!"terek durumu hakk#nda memnun edi6i %ir teminat verme)e
muktedir olm#ya6aklarB ve o $amana kadar niha sA?h i(in ingili$ ve
Crans#$ ar$u ve emellerini daha muayyen %ir surette tes%it etme)e
muva,,akiyet elde edi!n6eye kadar, "imdi Cransa, Rusya ve ?ngiltere
aras#nda elde edilen anla"man#n gi$li tutulmas#n#n ,a$lasiyle ar$u edildi)ini
Sir F. Prey i,ade eylemi"tir....<9
F& No -D
SQ&FS-PIR; VFQA PAKF;K;PHF-SAM;N;V ANKA*AASI
[+oc!ments an #ritish. <oreign Policy ,g,g 6 >X@X Cirst Series voK IV. 8-3-39
Kondon -30.. pp ./--./59
I. Rus D#"i"leri Nas#r# A. Sa$onov=tan Petrograd=daki Crans#$ Fl(isi A.
Pakologue=e, Petrograd, -5I.1 avril, -3-1.
A. K= Am%assadeur,
Fn m6 rd,t#ant au^ aide-memoir6 adresses par le Ainistere Imp,rial
des A,,aires ,6tranger6s > l=Am%assade de Cran6e en date d6 / I - D 6 t 2 I . -
mars, annee 6ourant6, S=ai l=honneur de ,aire 6onna- tre > Votre F^66ll6n6e
Tu=> la s!ite des entretiens Tue S=ai eus ave6 A. Peorges Pi6ot, ddlegud
spW6ial du Pouvernement ,ra##(ais relati- v6ment > la r66onnaissan6e d6
l=a66ord T u i "erait eta%li entre la Cran6e et l=Angleterr6 pour la
6onstitution d=un Ftat ou d=une ,e- 8&ration d=Ktats ara%eE et > l=attri%ution
des territoires de la Syr.e, d6 la Rili6ie et de la Aiopotami6, le
Pouvernement Impdrial est pret > sanetionner rarrangement dta%li sur les
Tui lui ont ete in- dkSu:es au^ 6onditionE suivantesJ
(A<
Fn 66 Tui 6on66rn6 les institutions, administrations, dta%lisse- ments
religieu^, s6olair6s, ete., revelant des deu^ nations, ils 6onti- nueront k Souir
des privileges SusTu=i6i par les traitds, a66ords et 6on- trats 6on6lus ave6 le
Pouvernement ottoman. II demeure, toute,ois, entendu Tu=en stipulant une
telle reserve les deu^ Pouvernements n=ont pas voulu 6^iger pour l=avenir le
maintien des droits de Suri- di6tion, du proteetorat religieu^ et des
Rapitulations dans les r1- gions Tui seraient ainsi ann6^des > la Russie et > la
Cran6e, mais seu- l6ment assurer la s##rvivan6e des institutions et
:ta%lissements a6tu- 6llem6nt 6^istant 6t ouvrir la voie, apres la 6on6lusion
de la pai^, > un6 n6go6iation dont l=amitid des deu^ pays ne permet pas d6
mettr6 en dout6 l=hereus6 solution.
Fn,in, les d6##^ Pouvernements admettent en prin6ipe Tu6 6ha- 6un des
,itats Tui ann6^erait des territoires tur6 devrait parti6ipier ait se#`i66 de la
D6tl6 ottomane.
Qeuill6$, ete.
P a l e o l o g u e
8er6!mesi9
8'k$. 1nadol,,n!n taksimi$ s. .43-.-.9
-D Aart ve .- Aart -3-1 tarihli ?mparatorluk h!k!meti Gari6iye
Na$#r#n#n muht#ralar#na $6yl olarak Mat#d6vl6tlerinin na$ar-# i itil>lar#na
sunmakla kesh-i "ere, eylerim ki, %ir Arap devletinin veya %irle"ik 8,ederal9
Arap devletlerinin te"kili, v6 Suriye, ve &ilikya ve Irak ara$isinin hangi
tara,a ait olmas#n#n tayinine dair Cransa ile ?ngiltere h!k!metleri aras#nda
akdedile6ek anla"man#n tan#nmas# hakk#nda Crans#$ h!k!metinin husus
murahhas# A:sy: \ o # S Pi6oB 8Piko9 ile g:r!"melerim sonunda,
?mparatorluk h!k!meti kendisim- te%li) edilen esaslar dairesinde, i"%u
anla"may# a"a)#daki "artlar#n temini halinde tasvi%e ha$#r oldu)unu %eyan
ederJ
-9Rusya h!k!meti Fr$urum, ra%$on, Van v6 'itlis vil>yetlerini,
ra%$on gar%inde &aradeni$ sahilinde tayin edile6ek %ir noktaya
kadar ilhak ede6ektir.
.9Van ve 'itlis=in 6enu%una do)ru, Au", Siirt, Di6le vadisi, ve Re$iyr6i
?%n Ymer ile Hmadiv6=y6 h>kim %ulunan da)lar#n aras#nda kalan
&!#distan m#ntakas# ile Aergev6r m#ntakas# Rusya=ya %#rak#la6ak, ve
Rusya dahi %unun muka%ilinde, Alada) ile &ayseri. Akda), Q#ld#$da)
v6 Mara, Fkin ve Garput aras#ndaki ara$inin Cran
1/5
sa=ya aidiyetini tasdik eyleye6ek. 'undan maada, Aergever m#nta- kas#ndan
%a"layan Arap devletinin hududu, hali ha$#rda ;smanl# ara$isini ?ran
ara$isinden ay#ran da)lar hatt#n# taki% ede6ektir.
'u hudutlar %urada umum hatlar#yle i"aret edilmi" olup, ta,sil>t ve
te,erruat# ileride mahallinde tetkikat yap#lmas# i(in te"kil edile6ek &omisyon
tara,#ndan tes%it edile6ektir.
'undan maada, Rusya h!k!meti, Rusya=ya %#rak#lan ;smanl#
ara$isinde, evvel6e ;smanl# h!k!meti tara,#ndan Crans#$ te%as#na verilen
demiryolu ve saire imtiya$lar#n muha,a$as#na m!saade eyleme)i ka%ul eder.
F)er ?mparatorluk h!k!meti sonralar# ?mparatorlu)un kanunlar# i6a%#
olarak i"%u imtiya$lar# kald#rmak ar$usunu i$har ede6ek olursa, %u
de)i"iklik an6ak Rumhuriyet h!k!metinin m!saadesi ve muva,akati ile
ola6akt#r.
'u iki millete ait, m!esseseler, idareler, din, ir,an ve "i,a 8s#hh9
m!esseseler v6 saireye gelin6e, %unlar evvel6e oldu)u gi%i, mev6ut ve %u
$amana kadar kendilerine ;smanl# h!k!meti ile akdedilen muahedelerle,
anla"malar ve mukavelelerle temin edilen muahedelerle, itil>,namelerle ve
kontratolarla temin edilen imtiya$lardan isti,ade ede6eklerdir. Aama,ih her
iki h!k!met Cransa ve Rusya tara,#ndan ilhak edilen ara$ide adl ve din
himayelerle &apit!l>syonlar# devam ettirmiye6ekler, an6ak m!esseseler ve
idarelerin ilerisi i(in devam ede%ilmeleri 6ihetlerini temin ile m!stak%elde iki
h!k!met aras#nda %u hususta i6ra edile6ek m!$akerelere yol a(a6aklard#r.
Nihayet !rk ara$isini i"gal eden her iki h!k!met ;smanl# Duyun-u
umumiyesinin hi$met te"kil>t#na i"tirak eyleme)i ka%ul ede6eklerdir. .1
Nisan - 3 - 1
P a l e o l o g u e
F& No -2
GAK& &;A?SFRKFR? S;VQF? 8S;VNAR&;A9 RF?S?
KFN?N VF A?KK?QFKFR &;A?SFR? RF?S? SAK?N=?N
RHSQA VF *AR&A&? FAF&7? ALSKLAANKARA
G?A'I.
.4 &as#mI5 Arahk -3-D.
V+ok!ment, Vneney. PolitikT SSS . I. vesika No. -2.
ss @C-@(s
1/3
Arkada"lar, &arde"ler.
Rusya=da %!y!k vakalar 6ereyan etmektedir. 'a"kalar#n#n !lkelerini
taksim etmek i(in %a"lanan kanl# har%in sonu yakla"maktad#r. '!t!n d!nya
milletlerini %oyunduruk alt#na alm#" olan y#rt#6#lar#n h!k!m ve saltanatlar#
y#k#l#yor. Fski mahkNmiyet ve $ul!m m!esseseleri Rus ?nk#l>%#n#n dar%eleri
alt#nda (atlak vermi"tir. Re%ir ve tahakk!m d!nyas# son g!nlerini ya"#yor.
Qeni %ir d!nya, emek(ilerin ve a$adl#k isteyenlerin d!nyas# do)uyor. 'u
?htil>lin %a"#nda Rusya=n#n k:yl! ve i"(ileri h!k!metiJ Galk &omiserleri
Sovyeti duruyor. ,
'!t!n Rusya=da i"(i, asker ve k:yl! m!messilleri ihtil>l6i Sovyetleri
yay#lm#"t#r. Aemelekette h>kimiyet halk#n elindedir. Rusyan#n emek(i halk#
tek %ir ar$u ile yan#p-tutu"maktad#rJ *ere,li %ir sulhun akdini sa)lamak ve
%!t!n d!nyadaki mahkNm milletlere h!rriyelerini elde etmelerine yard#m6#
olmak.
Rusya %u mukaddes i"te yaln#$ de)ildir. Rus ?htil>linden (#kan %!y!k
kurtulu" (a)#r#"# 'at# ve Do)udaki %!t!n emek(iler tara,#ndan
desteklenmektedir. Avrupa=n#n harpten yorgun d!"en halk#, %ar#" yapmak
suretiyle art#k %i$e el u$at#yor. 'at#n#n i"(ileri ve askerleri, sosyali$m %ayra)#
alt#nda emperyali$min kalelerine h!6um ediyorlar. H$ak Gindistan,
y!$y#llardan %eri Avrupa=n#n <ayd#n< y#rt#6#lar# tara,mdan e$ilmekte olan
Gindistan kendi m!messillerinden Sovyetler te"kil etmek ve men,ur k:lelik
$in6irini k#rmak suretiyle k#vam %ayra)#m kald#rm#" ve *ark#n e$ilmi"
milletlerini kurtulu" sava"#na (a)#rmaktad#r.
&apitali$min 6e%ir ve ya)ma6# saltanat# y#k#l#yor. Fmperyali$m
al(aklar#n#n ayaklar#n#n alt#ndaki dayanaklar (:k!yor.
i"te %u %!y!k olaylar kar"#s#nda %i$, Rusya=n#n ve *ark=#n na- si%si$
emek(ilerine m!ra6aat ediyoru$.
Rusya A!sl!manlar#, Volga %oylar#n#n, &#r#m=#n atarlar#, Si%irya ve
!rkistan=#n &#rg#$lar# ve *artlar#, &a,kas :tesi 8Aaverai &a,kas9 !rkler
ve atarlar# 8yani A$eriler9, &a,kaslar#n 7e(enleri ve Da)l#lar# 8yani
Da)#stanl#lar9. Rus 7arlar# $alimleri tara,#ndan 6amileri, min%erleri
y#k#lm#", dinleri, >detleri (i)nenmi" olanlar, %i$ si$lere hitap ediyoru$.
'undan %:yle si$in akide ve >detlerini$, mill ve meden %!t!n
m!esseselerini$ h!r ve her t!rl! taarru$dan masun oldu)u il>n olunuyor.
Qani mill hayatlar#n#$# h!r ve m!manaats#$ olarak tesis
104
edini$. Si$in %una hakk#n#$ vard#r. 'ilini$ ki, gerek si$lerin ve gerekse %!t!n
Rusya=da ya"ayan milletlerin haklar# ihtil>lin %!t!n kudreti ve onun organ#
olan i"(i, asker ve k:yl! m!messillerinin Sovyetleri tara,#ndan
korunmaktad#r.
'u inkil>%a ve onun h!k!metine yard#m edini$. 8Fy9 *ark
A!sl!manlar#, A6emler, !rkler, Araplar, Gindular, as#rlardan%eri
hayatlar#, m!lkleri, h!rriyet ve vatanlar# Avrupal# al(ak simsarlar#n ti6aret
emtias# olan ve harplere %a"layan ya)ma6#lar tara,#ndan memleketleri
payla"#lmak istenen herkes.
istan%ul=u ele ge(irmek i(in taht#ndan indirilen 7ar tara,#ndan
akdedilmi" ve &erenskiy tara,#ndan tasdik edilmi" gi$li muahedelerin
%undan %:yle h!k!ms!$ oldu)unu il>n ediyoru$ 8muahedeler y#rt#lm#" ve
yok edilmi"tir9. Rusya Rumhuriyeti ve onun h!k!meti olan Galk &omiserleri
Sovyeti 8*uras#9, ya%an6# memleketlerin i"galine kar"#d#r, istan%ul
A!sl!manlar#n elinde kalmal#d#r.
iran=#n taksimine ait muahede de y#rt#lm#" ve yok edilmi"tir. Garp
hareketleri %iter %itme$ askerler ?ran=dan geri (ekile6ek ve A6emlere kendi
mukadderatlar#m tayin hakk# temin edile6ektir.
8&e$alik9 !rkiye=nin taksimine ve ondan Frmenistan=#n kopar#lmas#na
ait muahede 8Sykes-Pi6ot anla"mas# kasdediliyor9 nin de y#rt#ld#)#n# ve
yokedildi)ini il>n ederi$. .Asker hareketler %iter %itme$ Frmenilere
kendilerinin siyas mukadderatlar#n# kendilerinin ser%est(e tayin hakk#
temin edilmi" ola6akt#r.
Rusya=dan ve onun ?htil>l6i h!k!metinden kulluk ve esaret si$i
%ekleme$B kulluk ve esaret, si$in vatanlar#n#$# ya)ma ile s:m!rme haline
sokan al(ak Avrupa emperyali$minden gelir.
Aemleketlerini$e k:lelik getiren %u ya)mak>rlar# de,edini$ 8%a"#n#$dan
at#n#$9. Sava" ve y#k#mlar# eski d!nyan#n temellerini sarst#)#n#, emperyalist-
istil>6#lara kar"# %!t!n d!nyan#n ne,ret ate"leri tutu"tu)u karga"al#)#n her
k#v#l6#m#n#n ?htil>lin g!(l! %ir alevi haline geldi)i, hatt>, ya%an6#lar#n esaret
%oyunduru)u alt#nda e$ilip inlemekte olan Gind A!sl!manlar-n#n kendi
$alim m!ste%idlerine kar"# ayakland#klar# %ir $amanda susmak olma$. Vakti
kay%etmeyin v6 memleketlerini$i y!$y#llar %oyun6a gas%etmi" olanlar#
omu$lar#n#$dan silkip at#n#$. &endi :$ o6aklar#n#$#n ya)ma ve talan
edilmesine imk>n vermeyini$. &endi memleketini$e kendini$ sahip
olmal#s#n#$. &endi hayat ve mai"etini$i kendi ar$u ve %!nyeni$e g:re tan$im
edini$. Si$in %una hakk#n#$ vard#rB (!nk! si$in mukadderat#n#$, kendi
elini$dedir.
D('
Arkada"lar, &arde"lerZ
D!r!st ve demokratik %ar#"a do)ru sert ve a$imli ad#mlarla y!r!yelim.
'i$, %ayraklar#m#$la %!t!n d!nyan#n ma$lum milletlerine h!rriyet
g:t!r!yoru$.
Rusya A!sl!manlar#Z
Do)u illeri A!sl!manlar#Z
D!nyan#n yenilenmesine g:t!re6ek olan %u yolda %i$ si$den duyguda"l#k
8sempati9 ve yard#m %ekliyoru$.
Ailliyetler &omiseri Ru g a " v i l i 8 S t a l i n 9 Galk &omiserleri *uras# Reisi
V. Hl = y a n o v 8 K e n i n 9
F& No -3
'RFS-K?;VS& AHAGFDFS? 8A!"terek Aetin9 I. 8'a"%akanl#k Ar"ivi,
istan%ulB +ok!ment, vner,ey politiki SSS. . I . s . - . - 9
AaddeJ IV
<8?kin6i %end9 Do)u-Anadolu eyaletlerinin %o"alt#lmas# ve %unlar#n
asayi"inin sa)lanmas# yolunda Rusya, yapma)a muktedir oldu)u her "eyi en
k#sa %ir $amanda i,a ede6ektir.
Ardahan, &ars ve 'atum m#ntakalar# da hemen Rus askeri tara,#ndan
%o"alt#la6akt#r. 'u mmtakalar#n yeni te"kil edile6ek idar- hukuk ve
milletleraras# hukuk i"lerine Rusya kar#"maya6ak ve %u m#ntakalar
ahalisine, kom"u devletler ve %ilhassa !rkiye ile muta%#k kal#nmak
suretiyle, yeni idare "eklini 8tar$#n#9 kurmas#na muva,akat edile6ektir.<
II. 'RFS-K?;VS& AHAGFDFS? !rk Rus Anla"mas# V+ok!m Vne. polit
SSS. %.I. s. -33-.4/9
5ddeI I
A!"terek muahede metninin IV. maddesi ve ikin6i %endinde %ahis mev$uu
olan sahan#n tahliyesi 8evakuasyon9 ve geri verilmesi
10.
hususunun te,erruat#n# tes%it ve tan$im maksadiyle a"a)#da nakledilen
kararlar ittiha$ edilmi"tirJ
-.'u maksatla Rusya Rumhuriyeti, me$kNr eyaletlerde mev6ut %!t!n
kuvvetlerini harpten :n6eki s#n#rlar#n %u tara,#na (ekmeyi taahh!t
ederB aym "ekilde %!t!n sivil ve asker g:revliler de geri al#na6akt#r ve
%u taahh!t muahedenin im$as#ndan sonraki 1 il> ' ha,ta i(inde
ger(ekle"tirile6ektir.
...Asya 6ephesindeki Rus ve !rk se,er kuvvetlerinin %a"ku-
mandanlar#, i. %endde $ikredildi)i ve(hile, %:yle %ir tahliye ve Rus
askerlerinin s#n#r#n :te tara,#na ge(irilmesi i"inin- tar$ ve usulleri ve %u
ordunun emniyetini sa)l#ya6ak ted%irleri tes%it ederler.
5.t"gal edilmi" olan yerlerin tahliyesi $aman#nda, Rusya Rumhuriyeti,
%uralar#n !rk kuvvetleri tara,#ndan tekrar i"galine kadar emniyeti
sa)lamay# taahh!t eder. 8Rusya Rumhuriyeti9 intikam vak- kalar#,
ya)ma, 6inayet ve di)er hukuk ve ni$ama ayk#r# olaylara yer vermemek
i(in gerekli ted%irleri al#r. Yyleki yukar#da $ikredilen sahada mev6ut
%ina ve tesisat, %u arada asker 6ihetlere ait olanlar dahil, ayni suretle
m:%le ve eml>k, sapasa)lam kals#n, tahrip edilmekten korunsun.
Auahede akdeden tara,lar#n ordu kumandanlar# %u m!him meseleleri
mahallinde hallede6eklerdir.
'u yerlerde in"a edilmi" olan m!nakale yollan ve di)er demir- yollar ve
vagon, lokomoti,leri, k:pr!ler dahi, ahalinin ia"esini kolayla"t#rmak
maksadiyle olduklar# gi%i muha,a$a edile6ektir. Ayn# "ey asker m!esseselere
de ">mildir.
/.Rusya Rumhuriyeti s#n#r %oyunun muha,a$as# maksadiyle her %ir -04
km. i(in takri%en -. t!men asker kullana6akt#r. ;rdunun kalan k#sm#n#
terhis ve memleketin i(ine sevkedile6ektir.
0.Rusya Rumhuriyeti gerek Rusya=da ve gerek i"gal edilen !rk
eyaletlerinde, !rk ve Rus te%as# Frmeni (ete6ilerinin terhisini taahh!t
eder ve %u gi%i (eteleri tamamiyle ,esheder.
1.'ar#" akdeden her iki tara,, me$kNr eyaletlerde normal durum iade
edilin6eye kadar, halk#n ia"e meselelerini tan$im maksadiyle %ir
anla"ma yaparlar.
D.Hmum %ar#"#n akdine kadar, Rusya Rumhuriyeti, kendi hudutlar#nda
veya &a,kaslarda, talim maksadiyle dahi olsa, %ir t!menden ,a$la
kuvvet tah"it etmiye6ektir.
105
*ayet, i( emniyet m!lal#a$asivl6, %:yle %ir tah"it gerekiyorsa, %u %apta
d:rtl! itti,ak devletlerine :n6eden ha%er vermek $arurdir.
'una kar"#l#k, !rkiye di)er has#mlar#na kar"# har%i devam ettirmek
me6%uriyetinde oldu)undan, ordusunu harp durumunda %#rakmak
$orundad#r.
AaddeJ II
?"%u muahedenin tasdikinden sonra !( ay $ar,#nda iki muhtelit karma9
!rk-Rus komisyonu te"kil edile6ektir. 'irin6i komisyonun g:revi !rkiye
i l e Rusya=y# %ir%irinden ay#ran s#n#r hatt#n# tes%it etmektirB %unun
%a"lang#( noktas# her !( hududun, !rk, Rus ve BVrm s#n#rlar#n#n %ir araya
geldi)i yerden %a"l#yarak, !( san6a)#n, yani &ars. Ardahan ve 'atum
san6aklar# hududuna kadard#r. &omisyon.%u mesele !$erinde, harpten :n6#
ki s#n#r hatt#n# na$ar# iti%ar6 alarak hareket eder. Garp $aman#nda tahrip
edilen hudut i"aretleri, t=02o y#l# s#n#r komisyonun6a tan$im edilen harita v6
$a%#tlara uygun olarak, tekrar yerine konur ve tamir edilir.
? k i n 6 i komisyon ise, m!"terek %ar#" metninin C2 maddesinin %2 %i
ndine uygun olarak Rusya Rumhuriyetin6e tahliyesi l>$#m gelen ii1 sancak
i l e Rusya aras#ndaki hududu tes%it 6d666ktir. ;radaki snr hatt# '8++-+8
Rus-!rk har%inden :n6eki s#n#r#n ayn# ola6akt#r.
Aadde III
Akid tara,lardan %ir "ah#sa veya 6emaata ait mal veya gayr-i menkul
e"ya hududun :%!r tara,#nda kal#rsa, %u gi%ilere %u mal v6 m!lkten isti,ade
veya istismar etmek veya i6ara vermek ve umumiyetle %unlar# "ahsen veya
mutemedler vas#tasiyle i"letmek veya i6a%#na %akmak l#akk# tan#n#r.
'u gi%i e"has#n veya 6emaat m!messillerinin pasaportlar#n# i%ra$ etmek
suretiyle hududu ge(melerinde her hangi %ir m!"kil>t (#kar#lma$B
pasaportlar ise mahall makamlar6a verilir v6 kar"# makamlar6a v i $ e
edilir.
Gududu ge(erken, me$kNr e"hasa v6 6emaat temsil6ilerine, %e-
ra%erlerinde g:t!rd!kleri mahsulleri, $iraat aletleri, ge(imleri i(in $arur
yiye6ek maddeleri, g!%re, tohum, in"aat mal$emesi ve i"te kullan#lan
davar=u# g!mr!k resminden mua, tutulmalar# yolundaki hak tan#n#r.
10/
Qukar#daki iki %6ndd6ki kararlarda mev6ut te,erruat# tan$im i(in,
akid tara,lar %ilahare ayr# %ir anla"ma akdi hakk#n# muha,a$a
etmektedirler.
BaddeK :;
Akid tara,lar i"%u muahedenin tasdikinden sonra hemen %!t!##
limanlar, "ehirler veya di)er meskNn yerlerde, ilgili %a"konsoloslara veya
vis-konsoloslara e^eTuatur 8tan#ma hakk#9 verile6ektirB an6ak me$kNr
kimselerin %#rak#lmas# m!mk!n olmayan yerler %undan istisna edile6ek ve
%u gi%i istisnalar %!t!n ya%an6# devletlere de tat%ik edile6ektir.
Ae$kNr e"has#n, 1. maddede tes%it edilen, ge(it devrindeki imtiya$ ve
sal>hiyetlerine gelin6e, %u gi%ilere, ayn# durumdaki kimselere en $iyade
ma$har-# m!saade hakk# tan#nan milletlerin stat!s! tat%ik edile6ektir.
AaddeJ V
Akid tara,lardan her %iri. l#arp esnas#nda, kendi sahalar#nda, va$i,eli
%ulunan kimseler veya ahali tara,#ndan, konsoloshane %inalar#na veya
e"yas#na ve ayn# "ekilde kar"# tara,#n resm "ah#slara v6 konsoloslukta
hi$met edenlere ika edilen $arar v6 $iyan# ta$min etmeyi taahh!t ederler.
AaddeJ VI
Akid tara,lar aras#nda :n6e mer iyette olan %!t!n mukaveleler,
anla"malar v6 di)er u$la"malar har%in $uhuru ile kendiliklerinden 8ipso
,a6to9 h!k!ms!$ %ir hale gelmeleri ile, hukuk m!nase%etleri tan$im
maksadiyle, Rusya Rumhuriyeti h!k!meti ile ;smanl# Devleti h!k!meti
aras#nda konsolosluk mukavelesi 86onvention 9 ve l!$umlu g:rd!kleri di)er
anla"malar akdetmek me6%uriyetindedirler. 'u mukaveleler m!"terek
muahedenin ti6arete ve seyr-! se,aine ait 0 numaral# $eylinde tes%it edilen
$aman $ar,#nda y
r
ap#hr. /. Aaddenin sonun6u %endindeki kararlar#n
tat%iki ile %a)l# ge(i6i devir ve ayni ve(hile her iki tara,ta tan#nan ih%ar
8denoun6iation9 hakk#, ad# ge(en $6ylde nas#l ise, :yle ola6akt#r.
AaddeJ VII
?"%u muahede tasdikinden hemen sonra Rusya Rumhuriyeti v6
;smanl# Devleti aras#ndaki Posta ve telgra, muha%ereleri yeniden
tesis edile6ektir ve %u hususta heyn6lminel 8posta v6 telgra,9 %irli)inin posta
ve telgra, mukaveleleri v6 anla"malar#ndaki ni$amname ne ise, aynen tat%ik
edile6ektir.
5dde VIII
A!"terek %ar#" metninin VII. maddesinde a(#klanan prensi%e g:re, her
iki akid tara,, ?ran=da n!,u$ sahas# ve m!stesna men,aatlar temini
maksadiyle, daha :n6e akdedilen milletleraras# her t!rl! anla"malar#n
h!km! kalmad#)#n# ka%ul ederler. Ger iki devlet ?ran ara$isinden kendi
askerlerini tahliye ede6eklerdir. ;nlar %u maksatla ?ran h!k!metiyle temasa
ge(erek, tahliyenin te,erruat# v6 ted%irleri !$erinde anla"maya var#rlarB :yle
ki, %unlar i6ra edilirken tran=#n siyas ve ekonomik %a)#ms#$l#)# ve ara$i
%!t!nl!)!ne %a"ka devletler tara,#ndan da riayet edilmesi i(in gereken
"artlar temin edilmi" olsun.
5ddeI I=
Akid tara,lardan %irine ait ara$ide harp $aman#nda, kar"# tara,#n
te%as#na tat%ikle %unlar#n "ahs hukukunu haleldar eder harp $aman#
kanunlar, m!"terek muahedenin tasdiki !$erine y!r!rl!kten kalka6akt#r.
'ir tara,#n (#kard#)# mahall kanunlarla, di)er tara, milliyetine mensup
oldu)u ka%ul edilen h!km "ah#slar ve 6emaatler o di)er tara,#n vatanda"lar#
olarak tel>kki edilirler.
5dde =
Akid tara,lardan %irine ait vatanda"lardan, husus "ah#slar ve
6emaatlerden kar"# tara,#n ara$isinde %ulunanlar, harpten :n6eki stat!lerine
iade edile6eklerdir.
Ger iki tara, vatanda"lar#n#n %or(luluk m!kelle,iyetlerini, 'rest-
Kitovsk=ta 5 Aart -3-2 de im$alanan Rus-Alman anla"mas#n#n .. v6 5. %end.
D. madde 8%a% !(9 ve -4. maddedeki ahk>m#n ayn# ola6akt#r.
Ger iki tara,#n vatanda"lar#ndan harp olaylar# se%e%iyle veya kendi
haklar#n# m!da,aa i(in $aman#nda is%at-# v!6ut edemiyenlerin,
men,aatlerinin korunmas# yolunda akid tara,tan her %irinin, korunmas#n#
,aydal# g:rd!)!, %ir(ok mua,iyetten isti,ade ede6ektir.
101
5ddeI =I
Rus t6%as# olan ?sl>m ahali, "ahs mal ve m!lklerini tas,iye ve
servetlerini %era%erlerinde g:t!rmek suretiyle !rkiye=ye muha6eret
ede%ilirler.
5ddeI =II
I +. Aaddede $ikredilen asker kanunlara g:re $arara u)rayan
kimselerin imk>n# merte%esinde, eski hukuklar# iade edilir.
?"%u muahedenin tasdikinden sonra, her iki tara,, me$kNr kanunlara
g:re m!sadere ve $a%t edilen mal ve m!lk!n geri verilmesine ayni $amanda
giri"irler.
at%ik edilen tas,iye, ha6i$, m!sadere, $a%tolunan veya $or kullan#larak
ellerinden menkul v6 gayri menkullerin al#nmas# tar$#nda vuku%ulan haller
n6ti6esind6 hayatlar# ve s#hhatlerine halel gelen kar"# tara,#n vatanda"lar#n#n
$arar ve $iyanlar# ayn# $amanda ta$min etmeyi akid tara,lardan her %iri
taahh!t eder. Qukar#da $ikredilen durumda vukua gelen $arar ve $iyan v6
%una taalluk eden di)er meselelerde ve %u maksatla taki%edilmesi ve %u gi%i
hallerde uyulmas# gereken usul v6 muamele, her iki akid tara,(a, 5 Aart
- 3 - 2 tarihli Rus-AIman tamamlay#6# anla"mas#n#n -/, -0 ve -1 8/. %a%9n6#
maddelerine g:re tan$im edilir.
5ddeI =III
'!t!n harp esirleri, malNller veya asker hi$mete yaramayanlar, hemen
vatanlar#na geri g:nderile6eklerdir. '!t!n di)er esirler veya asker ve
i(tima m!l>ha$at dolay#siyle al#konmu" olanlar, en k#sa %ir $aman i(inde
m!%adeleye ta%idirler. ':yle %ir m!%adele i"%u anla"man#n tasdikinden
hemen sonra, her iki tara,(a, s#r, %u i" i(in tayin edilen komiserler vas#tasiyle
i6ra edile6ektir.
Fsirlerin, gemiye %indirile6ekleri limana veya hududa kadarki nakil
masra,lar#, %unlar# esir alan memlekete aittir.
Sivil esirler hemen "er%et %#rak#la6aklard#r. 'u sivil esirleri tevki, veya
enterne eden tara,, %unlar# %ulunduklar# veya enterne edildikleri mevkiden
al#nd#klar# yere kadar nakil masra,lar#m !$erine al#r.
D(+
5ddeI =IV
Akid tara,lardan her %iri kendi ara$isinde %ulunan harp ve en-
terne edilen sivil esirlere ve ke$a kar"# tara,#n vatanda"lar#na, 'rest-
Kitovsk=ta 5 Aart - 3 - 2 tarihli Rus-Alman tamamlay#6# anla"mas#n#n
umum a,,a ait .5. maddesindeki esaslar tat%ik edilir.
BaddeK <;
?"%u tamamlay#6# anla"ma, yeniden %a"ka %ir "ey karar alt#na
al#nmad#)# takdirde, 5 Aart - 3 - 2 tarihinde 'rest-Kitovsk=ta im$a-
lanm#" olan m!"terek %ar#" muahedesi ile ayn# $amanda y!r!rl!)e
girer, 8i"%u anla"ma9 tasdik edile6ek ve %unun teatisi yukar#da ad#
ge(en m!"terek muahedenin m!%adelesi ile ayn# $amanda 'erlin=de
i6ra edile6ektir.
'unlar#n tasdiki %a%#nda her iki tara,#n murahhaslar# i"%u ta-
mamlay#6# akdi im$a etmi"lerdir.
'rest-Kitovsk, 5 Aart - 3 - 2
P. S o k o l = n i k o v
K. &a r a h a n - . Ga k k #
P. P e t r o v s k i v M e k i
P. 7i ( e r i n
?%rahim Gakk# Pa"a-Sa%#k Sadra$am, Senat:r ve 'erlin '!y!kel(isi
Meki Pa"a-S!vari Pa"as# ve Sultan=#n yaveri
P. \ak. Sokol=nikov-Amele, Asker ve &:yl! Sovyetleri Aerke$ &o-
mitesi !yesi
K. Aikh. &arahan - Amele, Asker ve &:yl! Sovyetleri Aerke$ &o-
mitesi !yesi
P. I. Petrovskiy - ?(i"leri Galk &omiseri
P. V. 7i(erin - D#"i"leri Galk &omiseri Auavini.
3rest(Lit'vsk m*$edesi#i# tetisi
'onn. Au"vv. Amt, Politis6hes Ar6hiv. Akt6n 'd ./.
Pro6es - Ver %al.
Kes soussignes Pldnipotentiaires d6 la urTui6 et de la Russie
se sont rdunis auSourd=hui au Departem6nt des A,,aires Ftranger6s
#22
r
a8
Fn remer6iant > l=avan6e le Pouvernement Imp>rial ;ttoman de
l=a66ueil %ienveillant Tu=il voudra %ien ,aite > n:tre 6nvoye nous le prions de
%ien vouloir lui a66order son prd6ieu^ appui dans l=a66omplissement de sa
haute mission.
Nous pro,itons de la 6ir6onstan6e pour prier le Pouvernement Imperial
;ttoman d=agreer les voeu^ Tue nous ,ormons pour Sa prosperitd et 6elle de
CFmpire de Sa AaSeste le Sultan.
8?m$alar9 ve A!h!r.
8Hkravna6adan ter6!me9
F& No .- &AC&AS SINIRI AFSFKFS?
&ararg>h-# umum
elgra,
2 Aay#s -55/ 8-3-29
;smanl# Geyet-i Aurahhasas# Reisi
Devletl! Galil 'ey F,endi Ga$retlerine
8D#" ?"leri 'akanl#)#, Dosya No -./9
Perek Sadra$am Pa"a ha$retleriyle ve gerek kararg>h-# umum ile iyi6e
g:r!"!lerek, %i$im &a,kas G!k!metleri ile tayin edile6ek hududumu$
hakk#ndaki nokat-i na$ar# Mat-# s>milerine ve ta,sil>t# Vehi% Pa"a
Ga$retlerine ya$m#"t#m. Gududun %u suretle temdit edilmesi, %i$i ... *ark
A!sl!manlar# ile %irle"tirme)e ve gerek askerin ve gerek istik%al i(in siyas
metali%imi$i temine hadim olmak iti%ariyle ,evkalade m!himdir. ?"%u
hududu g:sterir %ir haritay# da yar#n %uradan hareket ede6ek olan gan%otla
g:nderiyorum. Gari6iye ne$aretine ke"ide %uyurulan telgra,# g:rd!m.
Reva%# Ne$aret-i m!"ar!nileyh tara,#ndan verile6ektir. Aaaha$a "uras#n#
ar$etmek isterim ki, P!mr! 6ivar#nda "imend!,er hatt#n#n i"gali hakk#nda
I I I . ;rduya ya$d#)#m telgra,a %irin6i se%epJ Fsasen Ar pa(ay#=na - km.
kadar ve gayet a$ mesa,ede %ulunan "imend!,er hatt#n#n %ir mahallinin
i"gali ile Rul,a- P!mr! demiryolu !$erindeki mal$emey-i m!teharrikenin
ka(#r#lmamas#n# temin etmek idi. 'unun m!salahay# i"k>l ede6e)i %ir ma-
hiyette olmad#)# ve m!$akerata mani ola6ak %ir va$iyet de tevlit etmiye6e)i
%edihidir. 'u olmad#)# takdirde, ister m!sal>ha dolay#siyle %u hat %i$de
kalarak, isterse muhare%eye devama me6%ur olarak elimi$e %ehemehal
ge(e6ek olan %ir hat !$erindeki %!t!n mal$eme-i m!teharrike ve vesait-i
nakliye i,lis=e (ekilmi" ola6ak ve %u y!$den
DDH
%i$im %u hattan isti,ademi$ tamamiyle ne$=edilmi" ola6akt#r k i ,
6enupta ?ngili$lere kar"# %u hat sayesinde suhuletle yapa%ile6e)imi$
hareket tamamen du(ar-# akamet ola6akt#r. 'inaenaleyh %urada konu-
"uldu)u ve(hile &a,kasl#larla kat= tek>li,le sulhun istedi)imi$ tar$da
ve s!r=atle akdine muva,,ak olarak avdet %uvurula6a)#na iman etmek-
te oldu)umu tekrar ar$eder ve g:$lerini$den :perim.
'a"kumandan vekili
7 n v e r
F& No .. &AC &AS K AR AFSFKFS?
elgra, al>t Pa"a=dan 'atum=daki
./ Aay#s -55/8-3-29 Aurahhas Geyeti Reisi Galil 'ey=e
D#"i"leri 'akanl#)#, Dos. No. -./.9
F##vor Pa"a ile Nesim 'ey=in S6,ir=6 8?stan%ul=daki Alman Se,iri
'ernsto,,=a9 gittiklerini g666 ar$etmi"tim. Se,ir m!"ar!nileyh !ltimatoma
muva,akat etmi"tir v6 Kssoa=a da o yolda talimat ita ede6e)ini i,ade
eylemi"tir. 'inaenaleyh yirmi d:rt saatlik %ir !ltimatom itas#na m!tte,ikimi$
tara,#ndan mani kalmam#" oldu)undan, derhal i6ra-i i6a%#na riayet
%uyurursan#$, Almanlar#n muva,akati olmak "a#- tiyl6 tasl#il#-i lu#dut
meselesinde di)er r!,eka da m!ttehittirler. A!l>- l#a$at-# devletlerini tekrar
okudum. F)er Rusya eski d6h"etiyl6 mev6ut olsa idi, %uyurdu)unu$
&a,kasya=y# te"kil etmek i(in her t!rl! ,edak>rl#)#n i6ras# mus% olurduB
takat %!t!n %i$im d!"!ne6e)imi$ 6ihet o 6ivarda kuvvetli olmak, vesait-i
umraniyeden isti,ade etmek, ve &a,kasya talil#-i siyasetinin g:stere6e)i
inki">, dairesinde hareket etmektir. Frmenilerin %ir h!k!met halinde
te"ekk!l etm6
B
in6 kat=iyen tara,tar de)ilimB k!(!k %ir Frmeni muhtariyeti
%e" sene sonra 0 milyon n!,uslu %ir Frmeni Devleti haline gele6ek, ve %!tan
&a,kasya'ya h>kim ola6ak, ve *ark=#n 'ulgaristan=# haline gele6ektirB ?randa,
Amerika=da %ulunan %!t!n Frmeniler orada i(tima= ede6ek, ve
%uyurdu)unu$ gi%i ?ngili$ v6 Crans#$lar tara,#ndan her suretle ma$har-#
muavenet olarak, ve ileride G#ristiyan P!r6!lerle ve pek suhuletle A6em=lerle
aleyhimi$e hareket 6yliy66eklerdir. *u halde m!mk!n olsa (#%an# k:k!nden
temi$lemek en hay#rl# 6ihettirB m!#n-
DD'
k!n olmad#)#na g:re, gayet $ay#, ve ya"am#ya6ak "ekilde te"ekk!l etmesi
$aruridir. 'endeni$, %u kadar ayr# i(tihat=da %ulunam#ya6a- )#n#$ ve ,akat
ayr#l#)#n %una mani oldu)u kanaat#nday#mB yoksa %ir%irimi$i muhakkak
ikna eder idik. Lltimatom !$erine vere6eklerin 6eva%a makina %a"#nda
inti$ar oluna6a)#n# ar$ ile g:$lerinden :perim. A)ao)lu Ahmet 'ey %en6e
"ay>n-# itimad olmad#)#ndan, m!$akereye m!dahele ettirilmemesi muva,#k
olur.
Sadra$am
T a l " t
F& No .5
I. AMFR'AQRAN bKF DFVKF-b AK?QQF ARASINDA&? AHAGFDF
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton No 0149
'ismillah-ir-rahman-ir-rahim,
Saltanat-# Seniyye-i ;smaniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rum-
huriyesi %eyninde m!nakid muhadenet muah6denamesiJ
'ir tara,tan G!k!met-i ;smaniyye, di)er tara,tan ahiren il>n-# istikl>l
eden A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi, siyas, hukuk, iktisad ve ,ikr
sahalarda memleketleri aras#nda m!nase%at-# dostane ve hem6ivar tesisi
hususunda itti,ak ettiklerinden, murahhaslar# olmak !$ereJ
Saltanat-# Senivyei ;smaniyye
Adliye na$#r# ve *ura-i Devlet Reisi Devletl! Galil 'eye,endi
Ga$retleriyle &a,kas 6ephesi ;smanl# ordular# kumandan# Cerik
devletl! Vehi% Pa"a Ga$retleri
Ve A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi
Gari6iye n>$#r# Aehmed Gasan 'ey Ga6inski Ga$retleriyle
Ae6lis-i Aill Reisi Resul$ade Aehmed Fmin 'eye,endi Ga$retlerini
tayin etmi"ler ve m!"ar!nileyhim alelusul tan$im olunan ruhsatnamelerini
tedkik v6 teati ettikten sonra mevad-# atiyeyi kararla"t#rm#"lard#r J
3iri#+i 5dde
G!k!met-i Seniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi aras#nda
daimi m!salemet ve m!stakar muhadenet h!k!m,erma ola6akt#r.
DD%
3iri#+i 5dde
Atideki hatt-# hudut Aemalik-i ;smaniye ile A$er%ay6an, P!r6!stan,
Frmenistan Rumhuriyetlerinin memalikini te,rik eylerJ
Gudut &aradeni$=de 7olok nehri mansa%#nda %a"l#yarak *av- na%ud
da)#na kadar 3 5 I D 2 har%inden evvelki hududu takip eder. *avna%ud
da)#ndan sonra hat %al>lar# taki%en Galhama da)#na, oradan Ae(iskaru
da)#na gelir, %uradan 6enu%a d:nerek Qirsadag da)#ndan ve A%astuman=#n
iki kilometre 6enu%undan ge(er, %uradan *imal-*arkiye ge(erek &arhul
da)#na ve oradan %e" kilometre *i- mal-*a.rkive, %adehu Renu%i-*arkiye
d:nerek Purkal !$erinden Atshur#n iki kilometre 6enu%undan &ur nehrini
ge(er ve hat %al>lar !$erinden &aya%a"#, Artavav# da)lar#n#n $irvelerine
gelir, %uradan sonra yine hat %al>lar !$erinden &ara &aya da)# !$erinden
Ailita &ilisesi 6enu%unda apishurska g:l!ne m!laki olur. Aolita manas-
t#r#n#n hemen 6enu%undan muka%il sahilde g:l!n *imal u6unun %ir %u(uk
kilometre Renu%i-*arksinde k>in vas#l olan hatt#n 6enu%unda kalan g:l!n
k#sm# ara$iyi ;smanivede kalmak !$ere me$kNr g:l! %ilmurur avkutal#
da)#na gelir. 'uradan 6enu%a inerek *avna%ud da)#-&araku$u da)#-Samsal
da)#n#n $irvesine gelir. Gudut %undan sonra hat %al>lar# taki%en 'a"krran,
Nurrahman da)#ndan sonra 6enu% istikametini taki%e devam ederek ve
daima hat %al>lar#ndan ge(erek, Ak%ulak mevkiinin %e" kilometre gar%#nda
Aleksandropol- i,lis "imend!,enini kateder. 'urada yine hat %al>lar# takip
ederek Ganvali mevkiine gelir. Ganvali mevkiinden sonra %ir hatt# m!stakim
istikametinde olarak Alag:$ da)#n#n en m!rte,i noktas#na ve yine %ir hatt-#
m!stakim takip ederek F(miyad$in=in yedi kilometre gar%#nda, F(miyad$in-
Servera%ad 6addesine m!l>ki olur. Ve F(miyad$in=in yedi kilometre
etra,#nda dola"arak ve Aleksandropol-Rul,a "imend!,er hatt#n#n takri%en alt#
kilometre "imalinden, %u "imend!,er hatt#na muva$i olarak gider. Ve
'a"k>ran mevkiinden "imend!,er hatt#na gelen 6addeyi keser. Gudut %undan
sonra Renu%u - *arkye d:nerek, A"a)# &ara%a)lar k:y!n!n %ir kilometre
gar%u#dan *a- ga%lu, &araha(, A"a)# 7anak(# mevkilerinden ge(erek
Flpin(ay=a m!l>ki olur ve %u (ay# takip ile Arpa mevkiine gelir. Arpa=dan
sonra hudut "ark istikametinden Arpa(ay#=n# takip ederek &ayal# mevkiine,
ve &ayd (ay#n# taki%en Reliyan (ay# vadisine gelir ve %u (ay me6ras#n# takip
ederek A$a mevkiinin 6enu%unda Ali6in mevkiinde eski Rus-lran hududuna
m!l>ki olur.
DD@
]1nc
Badde
Azerbaycan Gkmct-i Eumhuriyesiylc 7rmeni Gkmet-i Iumhuriyesi
beyninde hudutlarn tayini i1in akdolunan /rotokol Gk- met-i !eniyye'yc
tebli olunacaktr vc bu /rotokol ibu maddenin bir
6!$!l>v!n,6kunu te"kil 6d666ktir.
D6rdnc Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi tara,#ndan talep v ukuunda
G!k!m6t-i ;smaniyye inti$am ve asayi"i dahilnin temin v6 iadesi i(in
l6deli6a% sil>h kuvveti ile muavenette %uluna6akt#r.
Beinci Badde
A$er%ay6an G!k!meti Rumhuriyesi kendi hududu dahilinde hi(%ir
(etenin te"kil ve teslihin6 meydan vermemek ve oraya ilti6a ede6ek %!t!n
(etelerin d6 sil>hlar#n# almay# ve onlar# da)#tmay# taahh!t eyler.
Altnc Badde
ara,6vn-i akideyn ten$il>tl# tari,eler va$ ve tat%iki suretiyle
demiryollar# nakliyat# hususunda yekdi)erine t6shil>t-# miimkine i%ra$
etmeyi taahh!t eyler.
Gususiyle demiryollar#n#n in"as#na, i"letilmesine ve tami#at-#
m!temadiye=in6 ve vahul di)er umuru na,ian#n k>,,esine mukte$a leva$#m#n
nakli hususunda ten$il>tl# mahsus tari,eler tat%ik oluna6akt#r. ara,eyn-i
akideynr a i t demiryollarda 6devat-# m!teharrike- nin m!%adelesi %u %a%ta
%eynedd!vel mer=i kavai6le tevki,an i6#a oluna6akt#r. ara,eyn-i akideyn
ahk>m-# ani,enin te,erruat#n# karah- - a"t#rmak !$ere hemen m!$akerata
giri"ile6ektir.
Yedi#+i 5dde
Dcvlet-i Aliyyei ?smaniyye ile Azerbaycan Gkmet-i Iumlc- iycsi
arasnda bir 04na muahede, mukavele, suret-i tesviye, itil"#hamc2 ve saire
mevcut bulunmamasna binaen tara#cvn-i akideyn bir ehbenderlik
mukavelenamesiyle, bir ticaret muahedenamesi ve raii- nascbat- hukukiye ve
iktisadiyyelerinin tanzimi i1in l"zm addedecekleri senedat saireyi akdetmek
hususunda itti#ak etmilerdir2
1/5
*eh%enderlik, mukavelenamesi i"%u muahede tasdiknamelerinin teatisi
tarihinden iki sene $ar,#nda akdoluna6akt#r. "%u devrei muvakkate $ar,#nda
tara,eyn-i akideynin %a""eh%enderleri, "eh%enderleri ve "eh%ender vekilleri,
imtiya$ ve va$i,elerin6e hukuk-u umu- mive-i d!vel ve muamele-i m!teka%ile
esaslar#na tev,ikan <en $iyade nail-i m!saade millet< muamelesinden m!ste,it
ola6aklard#r. &e$alik hukuk-u umumiye esas#na m!steniden %u ti6aret
muahedesinin akdi i(in vaki ola6ak m!$akeret %ir tara,tan Devleti Aliyye ve
di)er tara,tan kendisiyle hali harpte %ulunan di)er devletler %eyninde m!sa-
lahan#n akdini m!teakip %a"laya6akt#r. ; $amana ve her halde -550 senesinin
&>nun-u evvelinin 5-. g!n!ne kadar i"%u muahedeye mer%ut <%ir< i"aretli
m6l,u, her iki tara, 6ani%inden tat%ik oluna6akt#r. Ae$kNr mel,u,un 54
Ga$iran 550 tarihinden iti%aren me,suhiyeti il>n oluna%ile6ek ve %unun
netavi6i alt# ay sonra 6ereyan ede6ektir.
'erren m!varedet i"%u muahedenam6 tasdiknameleri teati olunur
olunma$ %a"l#ya6akt#r.
!ekizinci Badde
ara,eyn-i akideyn=den %irine mensup ahali ve nevahiden hududun
di)er tara,#nda k>in emval-i gayri menkule !$erinde hakk# temell!k ve inti,a#
%ulunanlar# %unlardan inti,a etmeye, onlar# i"letme)e veyahut ilti$ama
verme)e, onlar# idare veyahut %i$$at veya vekilleri mari,etiyle %ey=i etme)e
haklar# ola6akt#r.
Gi( kimse men,aat-i amme olmad#k(a ve evvel6e ta$minat verilmedik(e
me$kNr emval-i gayr-i menkul! !$erindeki hakk-# temell!k!nden mahrum
edilmiye6ektir. Ahali ve merri$ikir nevahi vekilleri mukim %ulunduklar#
mahaller devairi tara,#ndan mu=ta ve tara,-# di)er devair-i 6ani%inden
musaddak yol te$kereleri i%ra$ etmeleri "art# ile hududun :%!r tara,#na
ge(melerine asla m!maanet edilmiye6ektir.
Guduttan murur ve hudutta 6ivar yerlerdeki ah$-# ve ita husu- sat#nda
teshil>t ve m!saadat-# mahsusa i%ra$ oluna6akt#r.
Ahk>m# ani,enin te,erruat# i"%u muahedenameye mer%ut <iki< i"aretli
m6l,u, ile tan$im olunmu"tur.
Dokuzuncu Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Ailliyesinin <'eynelmin6l< posta telgra,
ittihatlar# mukavel>t#na dahil olmas#na inti$aren Devlet-i
110
Aliyye-i ;smaniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi aras#nda posta
ve telgra, m!nas6%at# i"%u muahede tasdiknamelerinin teatisinden iti%aren
<%eynelminel ittihat< posta v6 telgra,a m!teallik mukavel>t, itil>,at ve
ni$amat-# mukarr6rat#na tev,ikan tesis edile6ektir.
?nuncu Badde
'rest-Kitovsk=ta. Devlet-i ;smaniyye ve m!tte,ikleriyle Rusya aras#nda
akdolunan muahedat-# m!"tereke ve m!nkas#m6 ahk>m#ndan i"%u
muahedenameve muhali, olmayanlar akideyn %eyninde mute%er ola6akt#r.
?nbirinci Badde
?"%u muahedename tasdik oluna6ak v6 tasdiknameleri %ir ay veyahut
m!ddet-i kesire-i m!mk!ne $ar,#nda De#saadette teati oluna6akt#r. asdikan
lilmakal murahhas i"%u muahedenameyi im$a v6 m!l#iirleriyle tai#tim
eylemi"lerdir.
/ Ga$iran -55/ Aehmed Gasan Ga 6 i n s k i Ga l i l
Re s u l $ a d e Aehmed Fmin Q e h i %
I I . AMFR'AQRAN ? K F AHAGFDF 8?KXVF9
'ismillahi-rrahman-ir-rahim,
G!k!met-i Senivye ile A$er%ay6an G!k!m6t-i Rumhuriyesi harpten
m!tevellit ve do)rudan do)ruya kendilerine m!teallik %a$# mesail-i
askeriyeyi halletmek ar$usunda %ulunduklar#ndan, muvakkat %ir muahede-i
mun$ama akdine karar vermi"lerdir. Ve %u %a%ta murahhaslar# olmak !$ere
Saltanat# Senivye-i ;smaniyyeJ
Adliye n>$#n v6 Sura-# Devlet Reisi Devletl! Galil 'eye,endi Ga$retleri
Ve &a,kas 6ephesi ;smanl# ;rdular# kumandan# Cerik devletl! Vehi%
Pa"a Ga$retleri A$er%ay6an G!k!met-i RumhuriyesiJ
Gari6iye n>$#r# Aehmed Gasan 'ey Ga6inski Ga$retleriyle Ae6lis-i Aill
Reisi Resul$ade Aehmed Fmin 'ey Ga$retlerini tayin etmi"ler v6
murahhasan-# m!"ar!nileyhim alelusul tan$im olunan me$uniyet-i k>mile
vesikalar#n# t6dkik ettikten ve usul!ne muva,#k %ulduktan sonra m6vadd#
atiyyeyi kararla"t#rm#"lard#rJ
DDD
3iri#+i 5dde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Devlet-i Aliyye veya m!t-
te,ikleriyle muharip %ulunan h!k!metlerin veyahut onlarla akd-i itti,ak
etmi" olan devletlerin $a%itan ve memurin-i m!lkiyesini memleketten te%=id
etmeyi ve har%-i umumiyenin devam# m!ddetin6e yeniden %u gi%ileri ordu ve
h!k!met hi$metlerine almamay# taahh!t eder.
ki#+i 5dde
.A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi %il6!mle hutut-u l#adi- diyesi
!$erinde ;smanl# ordusunun her t!rl! nakliyat# askeriye 8k#taat, ikmali
6,radi, e"ya ve mal$eme-i har%iye er$ak ve 6ephane vs.9 yapmas#na
muva,akat eder.
]1nc Badde
..;smanl# ;rdusu tara,#ndan tayin oluna6ak %ir komisyon A$er%ay6an
G!k!met-i Rumhuriyesinin %ir komisyonu ile m!"tereken A$er%ay6an
hututunun a$am ka%iliyetine na$aran %irin6i ,#krada $ikredilen
nakliyat-i askeriyenin esasat ve te,erruat#n# ih$ar ve takdir ede6ektir.
'u nakliyat-# askeriye ;smanl# &omisyonu reisinin, ;smanl# ;rdu
kumandanl#)#ndan ala6a)# emir !$erine vere6e)i talimat mu6i%in6e
A$er%ay6an "imend!,er idaresinin memuru ve mal$emesi vas#tasiyle
i6ra oluna6akt#r.
5.?ki tara, "imend!,er komisyonlar#n#n m!"tereken tayin ede6ekleri
m!him istasyonlarda naklolunan ;smanl# k#taat#n#n ia"e ve
istirahatlerinin temini ve nakliyat hakk#nda verilmi" olan seyr! se,er
6edveli ve talimat#n#n ;smanl# ordusu mensu%nine temin ve tat%iki
va$i,esiyle muva$$a, %ir ;smanl# $a%iti maiyetine l!$umu kadar memur
ve e,rat tayin oluna6akt#r. 'u $a%it, istasyon memurininin va$i,e
i"lerine m!dahale etmiye6ektir. Naklolunan ;smanl# k#taat#n#n ia"esi
i(in mumaileyh $a%itin m!mk!n olan yerlerde i6ra ede6e)i
m!%ayaat# .A$er%ay6an G!k!meti teshil ve mumaileyh $a%ite muavenet
ede6ektir.
/.?ki, !( numaral# ,#kralarda $ikrolunan komisyonlar i"%u muahedenin
tarih-i im$as#ndan nihayet %ir ha,ta sonra, "imdilik Pen6e=- d6 i,ay-#
va$i,eye %a"l#ya6aklard#r.
11D
.A$er%ay6an G!k!meti "imend!,erler idaresi %u $amana kadar
"imend!,er komisyonlar#na l>$#m olan malNmat# %ilhassa hututtan mal$emei
m!teharrike mikdariyle, hututun ahvali ve mal$eme-i sa%itesi hakk#nda
l>$#m gelen malNmat# 6em=i ve i$har etmi" %uluna6akt#r.
0..A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi gerek %i$$at hatt# ve gerek
mal$eme-i sa%ite ve m!teharrikesine daima h!sn! halde %ulundurmay#
ve %unlar# gerek m!teadd ve ari$ her t!rl! tahri%ata kar"# muha,a$a
ve avari$i s!rati m!mk!ne ile i$ale ve tel>,i etmeyi taahh!t eder.
1.A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi kendisinin dahi mer$isi
hil>,#nda olarak her hangi %ir suikasdm $ayiat v6 tahri%ata se%e%iyet
vermemesi i(in ;smanl# nakliyat# i6ra edile6ek hututun i6a% eden
noktalar#m askeri ile taht-# emniyete ala6akt#r. 'u muha,a$a hututun
her hangi %ir k#sm#nda her hangi %ir se%eple A$er%ay6an G!k!meti i(in
m!mk!n olmad#)# takdirde, i"%u muha,#$-# askeriye G!k!met-i
m!"ar!nileyl#a ile %ilitil>, ;smanl# ordusu tara,#ndan deruhte olu-
na6akt#r.
D.;smanl# ordusu nakliyat-# askeriyesinin m!saadesi nis%etinde
A$er%ay6an G!k!meti hututu !$erinde G!k!meti m!"ar!nilevhan#n
her t!rl! nakliyat#na halel getirmeme)e (al#"a6akt#r.
D6rdnc Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Devlet-i Aliyye-i ;smaniv- ye6e
talep vukuunda 'akN liman#ndaki m!essesat ile 'ahr-i Ga$erd6 %ulunup,
kendisine ait olan se,ain ve di)er vesaiti nakliyeyi makasid-i askeriye
u)runda istimal eylemek !$ere ;smanl# h!k!metinin emri alt#na va$= etmeyi
taahh!t eyler.
Beinci Badde
G!k!m6t-i ;smaniyye ikin6i ve !(!n6! maddeler mu6i%in6e hai$
oldu)u haktan m!tte,iki %ulunan h!k!metlerin ordular#n# da isti,ade
ettire%ilir.
Altnc Badde
G!k!meti ;smaniye A$er%ay6an G!k!meti Rumhuriyesi dahilinde
%ulunan yollardan nakliyat-# askeriye i(in isti,ade ede%ile6ektir.
DD8
3iri#+i 5dde
i"%u muahedename tasdik ve tasdiknameleri %ir ay veya miiddet-i
kasirei m!mk!ne $ar,#nda Dersaadet=te teati oluna6akt#r. asdikan Iilmakal
murahhaslar i"%u muahedenameyi im$a ve m!h!rleri ile tahtim etmi"lerdir,
i"%u muahedename iki n!sha olarak 'atum=da tan$im olunmu"tur.
/ Ga$iran -55/ Ga l i l Aehmed Gasan Ga 6 i n s k i
Ve h i % Aehmed Fmin Re s u l $ a d e
III. AMFR'AQRAN=IN LR&?QF=DFN AS&FRb ALDAGAKF ?SFAFS?
D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton -./
A. 'atum &on,erans#na memur ;smanl# Geyeti Aurahhas# A$er%ay6an
G!k!meti Geyet-i Reisi Devletl! Galil 'ey Aurahhaslar# F,endi
....... -55/ Ga$retlerine
No -.
G!k!met-i met%uamdan ald#)#m evamir-i sarihe !$erine a"a)#daki
istidam#n s!rat-i m!mk!ne ile G!k!met-i Seniyyeye %ildirilmesini ri6a
ediyorum.
Son g!nlerde istikl>lini il>n ile Devleti Aliyyei ;smaniyye ile
muhadenet al#idnamesi %a)hyan A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi, Rusya
?htil>linin neti6esi olarak dahilde %!y!k m!"kil>ta maru$ %ulunuyor.
A$er%ay6an ara$isinden %!y!k %ir k#sm# isyan %ayra)# kald#rm#" ve
kendilerine <'ol"evik< ad#n# takm#" olan e"k#ya (eteleri memleketin merke$-i
idaresi, men%a-# servet saman#, %ir s:$ ile 6an noktas# %ulunan 'akN=yu,
"ehir ile %era%er 'akN vil>yetini dahi ellerine ge(irerek ahaliyi ya)ma
ediyor, A$er%ay6an Rumhuriyetinin h!k!metini tan#mamakla, %inalar#n#
sars#yor, kendilerine ta%i olmayanlar# ise ate" ve k#l#(la istisal ediyor, "ehri
yak#yor, mamureleri y#k#yor, ahaliyi katliam ederek, servet ve saman#m
tara( ediyorlar. Vil>yet merke$i olan 'akN=dan maada *emal!, &a%a,
Kengiran gi%i san6aklarla, san6ak merke$leri %ulunan "ehirler dahi merkum
e"k#yan#n 6e%ir v6 istil>s#na maru$ kalarak Pen6e vil>yeti ke$a taht# teh-
didde %ulunuyor. P!nden g!ne kuvvetlenmekte, *imalde %ulunan
113
m!tte,ikleri ile ?ran=da entrikalar i6ra eden ?ngili$lerden her $aman
yard#mlar almakta olan %u $!mre-i m!,sidenin istisali, yeni tess!s etmi" olan
Rumhuriyetin imk>m hari6inde m!"k!l %ir emirdir. Gal%uki memleketin
narahat ve m!lk! gayriden isti,adeye d!"k!n %ulunan anas#r-# ,aside
!$erinde tahripk>rane tesirler i6ra eden ve avamil-i ,aside %aki kald#k(a
m!"kil>t-# a$imeyi %adi olup, ortal#k ihtil>le verilmi" oluyor.
A!l>ha$at-# me$kNreden dolay# 'akN vil>yetinin %ir an evvel 'ol"evik
nam#ndaki e"k#ya (etelerinden kurtulu"u, A$er%ay6an G!k!metinin ilk
va$i,esini te"kil ediyor. 'u mesele yak#n %ir $amanda "ekl-i matlupta hail
olunma$sa Rumhuriyetin mev6udiyeti %!y!k "!pheler alt#nda kalmakla
%era%er, ahalinin hayat# dahi neti6esi havsalaya s#)ma$ ,el>ketlere maru$
%uluna6akt#r ki, %u 6ihet muhteli, $amanlarda A$er%ay6an ahalisi nam#na
G!k!met-i Seniyyeye vaki olan m!teaddid m!ra6aatlardan dahi malNm-u
s>mileri olsa gerek.
Qukar#da me$kNr tehlikenin v!6udu ve Saltanat# Seniyye-i ;smaniyye
ile A$er%ay6an Rumhuriyeti meyan#nda %a)lanan muhadenet muahedesinin
d:rd!n6! maddesine %inaen, Mat-# Devlederine m!ra6aatla, G!k!met-i
Seniyye=nin kuva-i askeriye-i ;smaniyye vas#tasiyle 'ol"evik e"k#ya
(etelerinin tenkil ve tedi%i %a%#nda h!k!met-i met%uama yard#mda
%ulunmalar# istidaya 6esaret ederim. A$er%ay6an ahalisinin muktedir ve
hay#rhah hemsayeleri %ulunan !rkiye Devlet-i Aua$$amas#na kar"# vaki
olan %u istimdadlar#n ka%ul edile6e)ine kanaatimin %erkemal oldu)u ile
ihtiramat-# ,aikam#n ka%ul!n! ri6a ederim.
A$ar%ey6an G!k!meti Rumhuriyesi Gari6iye
N>$#r# Aehmet Gasan Ga 6 i n s k i
'. ;smanl# Geyet-i Aurahhasas# Reisi Devletl! Galil 'ey
F,endiye, No -5
A$er%ay6an *ura-i Aillsi, memleketinde $uhur eden e"k#ya (etelerinin
tenkil ve istisali %a%#nda A$er%ay6an G!k!meti Rumhuri- yesine muavenet
i(in kuva-i askeriye-i ;smaniye 6el%ini istidaya karar vermi"tir.
D+H
&arar-# me$kNrun es%a%-# mu6i%esi A$er%ay6an G!k!meti Gari6iye
Na$#r# Aehmed Gasan Ga6inski Ga$retlerinin %u %a%ta $at# devletleri
vas#tasiyle G!k!met-i seniyyeye vaki m!ra6aatlar#nda %er- ta,sil i$ah
edilmi"tir.
A$er%ay6an ahalisini temsil eden *ura-i Aillnin ar$u-i umu- miyeye
ter6!man olarak ald#)# karar !$erine vaki olan %u istidan#n G!k!met-i
seniyye6e ma$har-# ka%ul ola6a)# !mid-i kavisi ile i"%u m!ra6aat#m#$#n
'>%#>li=ye isali i(in vas#ta olmalar#n# ri6a ile ar$-# istir - amat eylerim
F,endim.
A$er%ay6an *ura-i Aill Reisi
Aehmed Fmin Re s u l $ a d e
F& No ./
F *?AAKb &AC&AS GL&LAF?N?N LR&?QF=QF ALRARAAI
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton No -./9
Aakam-# Relil-i Sadaret-i H$maya,
Aaru$-u (akiranemi$dir ki,
Rusya=da $uhur eden ?htil>l !$erine <*imal &a,kasya< A!sl!man
ahalisi reyi>m usuliyle tem"iyet-i umur $#mn#nda %ir h!k!met te"kil etmi" ve
milletin ekseriyet aras#na istinad eyliyen h!k!met-i me$kNre dahi
memleketin tarih hududu dahilinde istikl>liyetini il>n ve %u husustaki
vesika-i resmiyeyi ahiren G!k!m6t-i S6niyy6-i ;smaniyeye ve di)er
h!k!metlere te%li) eylemi"ti.
?mdi %u suretle mukadderat-# l#a$#ra ve atiyesinin sevk ve idaresini
kendi yeddi kudretine ge(irmi" olan *imal &a,kasya A!sl!man ahalisi
memleketin saadet ve re,ah#n# temin ve istikl>l hissinin il6asiyle v6 6ihet-i
6ami-i isl>miye al>ka-i kudsiyesiyl6 mer%ut oldu)u Gila,et-i k!%ra-i ?sl>miye
ve Saltanat-# seniyye-i ;smaniye ile %u kerre %ir itti,ak-# muhadenetk>rane
akdini talep ile kes%-i i,tihar eylemektedir. An6ak Rusya=da kudreti h!k!met
'ol"eviklerin eline ge(ti)i g!nden iti%aren, merkumunun il>n ve iddialar#
ve(hile, memlekete saadet ve re,ah getirmek ":yle dursun eski ?mparatorluk
%aka-i ara$iyesini hun ve ate" i(ine att#klar# ve %u $ul!m ve i)ti"a" alevleri-
nin Renu% &a,kasya=n#n 'akN ve havalisine oldu)u gi%i, *imal
&a,kasya=n#n %!t!n manat#k#na sirayet ve alt# aydan %6rial6lumum
D+'
?sl>m unsurlar# ile meskNn 6ihat# v6 %ill#usus < erek< vil>yetini mal#v-i e,na
v6 neh%-i garet emelleri ile, %ir(ok (etelerin mul#a66mat# n#iit6- valiyede
%ulunduklar# %!t!n 6ihana malNm %ir hakikat oldu)undan,
hem"ehrilerimi$in tahlid-i 6an v6 mal-# $#mn#nda ar$etti)imi$ itti,ak-#
muhadenetk>ranenin "6k-li resm v6 kat= almas#n# %ekleme)e $aman ve
imk>n %#rakmamakta ve G!k!m6t-i S6niyy6-i ;smaniy6yi derhal muavenet-i
askeriye v6 siyasiyesini talep v6 istirhama sevk eylemektedir. Cilhakika
*imal &a,kasya h!k!metinin hen!$ pek gen( te"- kil>t-# ha$ire-i askeriyesi
gayr-i m!kemmel ve elde mev6ut esli ha ve 6ephanesinin d6,=S saile gayr-i k>,i
%ir dere6ede %ulunmas#, #nit#6l- kadim mer%ut oldu)umu$ Gil>,et-i
Aua$$ama v6 D6vl6t-i Aliyy6-i ;smaniye h!k!metinin %:yle l#akl# %ir tale%i
%:yle tarih %ir g!nde diri) eyley6miy666)ini $an ve iman eylemeye k>,i %ir
delil %ulunmakla, her ne suret v6 tarik ile olursa olsun, d6r666-i k>,iyede
#niir6t- te% v6 m!6ehhe$ %ir kuvve-i askeriyenin derhal *imal &a,kasya=ya
ge(irilmesini ve key,iyetten $irde $avi-!l-im$a v6 h!k!metimi$in sal>l#iyet-i
k>mile ve itimad-# tam#n# hai$ ve *imal &a,kas A!sl!man ahalisinin
maksad-# samimisini talip murahhaslar#n l!t,en ha%erdar %uyurulmas#n# ar$
ve istirham eyleri$. ;l %a%ta kati%e-i ahvalde emr-! ,erman ha$reti min
leh!lemrindir.
Dersaadet -. Aay#s -55/
*imal &a,kas G!k!meti Aurahhas# *imal &a,kas
Gaydar ' a mma t o v yerine G!k!meti A u r a h l# a s -
Aehmed &ar# A%d!lme6id 7ermoye,
I I . *?AAK? &AC&AS ?KF LR&?QF ARASINDA AHAGFDF
82 Ga$iran -3-29
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &utu No 0149
'ismillah-ir-rahman-ir-rahim,
Saltanat-# S6niyye-i ;smaniyye ile &a,kasya Ri%alivun-u ?ttihad#
G!k!meti %eyninde m!nakid muhadenet muahedenamesi.
'ir tara,tan G!k!m6t-i ;smaniyye, di)er tara,tan ahiren il>n#
istikl>l eyliyen &a,kasya Ri%aliyun-u ?ttihad# G!k!meti, siyas, hukuk,
iktisad ve ,ikr sahalarda m!nase%at-# dostane tesisi hususunda itti-
1D.
,ak ettiklerinden, murahhaslar# olmak !$ere Saltanat-# Seniyye-i ;s-
maniyye J
Adliye Na$#r# ve *urai Devlet Reisi, Devletl! Galil 'eyeiendi
Ga$retleriyle, &a,kas Re%hesi ;smanl# ;rdular# kumandan#,
Cerik Devletl! Vehi% Pa"a Ga$retlerini
&a,kasya Ri%aliyun ?ttihad# G!k!metiJ
Gaydar 'ammatov Ga$retleri
A%d!lme6id 'ey 7ermoye, Ga$retleri
M!%eyr 'ey imurhano, Ga$retleri
Ali Gan &antemiro, Ga$retlerini
tayin etmi"ler ve m!"ar!nileyhim usul!ne muva,#k g:rd!)! me$u-
niyet-i k>mile vesikalar#n# tedkik ettikten sonra mevad-# atiyeyi karar-
la"t#rm#"lard#rJ
Birinci Badde
G!k!met-i Seniyye ile &a,kasya Ri%aliyun-u ?ttihad# G!k!meti
aras#nda daimi m!salemet ve m!stekar muhadenet h!k!m,erma ola-
6akt#r.
9kinci Badde
&a,kasya Ri%aliyun ?ttihad# G!k!meti tara,#ndan talep vuku-
unda G!k!met-i ;smaniye inti$am ve asayi"-i dahilnin temin ve ia-
desi i(in ledeli6a% sil>h kuvveti ile muavenette %uluna6akt#r.
]1nc Badde
8A$6r%ay6an muhedesinin yedin6i maddesinin ayni9
D6rdnc Badde
8A$er%ay6an muahedesinin doku$un6u maddesi gi%i9
Beinci Badde
8A$er%ay6an muahedesinin onun6u maddesi gi%i9
Altnc Badde
?"%u muahedename tasdik oluna6ak ve tasdiknameleri %ir ay
veyahut m!ddet-i kasire-i m!mk!ne $ar,#nda Dersaadet=te teati olu-
na6akt#r. asdiken lilmakal murahhaslar i"%u muahedenameyi im$a
v6 m!h!rleri ile tahtim etmi"lerdir.
D+@
?"%u muahedename 2 Ga$iran -55/ tarihinde iki n!sha olarak 'atum=da
tan$im olunmu"tur.
Ga l i l Gaydar ' a m m a to v
Ve h i % apa 7e r mo y e ,
Alihan &a n t e mi r
M!%eyr e m i r h a n
Aehmed &ar
F& No .0
LR&?SAN S?QASF?NF A? VFS?&AKAR 8D#"i"leri 'akanl#)#,
G. H. &arton No 0419 '2 Trkistan nmayendesi Abidcan Bey'e G2 -uenF
Bey'den
NoJ 55 !rkistan n!mayendesi A%id6an 'ey F,endiye,
!rkistan=#n umur-u dahiliyesini isl>h ve kuvve-i milliyesini te"kil i(in
!rkiye memurlar#ndan ve $a%itlerinden %irka( e,endinin !rkistan=a i$am#
ve Gil>,et-i k!%ra=mn siyasetine muva,#k d!stur memnuniyetle okundu. Mat-#
>lileriyle muhterem !rkistan=l# karde"lerimi$in %u parlak te"e%%!s!
kal%imde %!y!k !mitler ve derin meserretler do)urdu. Devlet ve milletim
nam#na si$i te%rik eder v6 muva,,akiyetini$i Rena%-# Gakdan temenni
eylerim.
Ar$unu$u yerine getirmek i(in Devlet-i Aliyye=nin 'akN=da %ulunan en
k#ymetli memurlar#ndan sa%#k 'ay%urt &aymakam# Qusu, Miya 'ey, %!t!n
!rkistan=#n siyas v6 idar i"lerini tan$im etmek !$ere M>t-# >lini$e re,akat
ede6ektir. Gil>,et-i k!%ra=mn ve Devlet-i Aliyye-i ;smanivye=nin ar$usuna ve
siyasetine muva,#k olan program ve talimatname ile %ir siyas protokol ve %ir
itimadnam6 n!munesi Miya 'ey=e verilmi"tir.
'u program mu6i%in6e &a,kas=ta yap#ld#)# gi%i, Miya 'ey=in yard#m# ile
!rkistan=da da %ir <?ttihat ve erakki C#rkas#< te"kil oluna6ak, v6
!rkistan=#n Gil>,et-i k!%ra=ya ilhak#na (al#"#la6akt#r. Ayn# $amanda
<C#rka<n#n te"ekk!l!n! m!teakip, !rkistan=#n ilhak ar$usunu mukaddes
Gali,emi$e resmen s:ylemek ve !rkistan=#n ihtiya(lar#m tesviye etmek
!$ere, %!t!n !rkistan=#n nam#na n!ma- y6ndeler se(ilip me$kNr protokol ve
itimatname ile ?stan%ul=a g:n
D+C
derile6ektir. N!mayendelerini$in 'aku=dan iti%aren rahat(a ?stan%ul=a
gitmelerini %endeni$ temin ede6e)im.
'undan %a"ka, !rkistan=da $a%it yeti"tirmek i(in %ir = Gar%iye
Aekte%i< a(mak, te"kil>t-# askeriye yapmak ve mill alaylar te"kil etmek i(in
a"a)#da isimleri say#l# $a%itler de g:nderildi. Ma%it e,endiler %il> kavd ve "art
<?ttihat ve erakki C#rkas#<na itaat ede6ek ve yaln#$ asker i"lerle me"gul
ola6akt#r. 'u suretle (al#"#ld#)# takdirde %!y!k muva,,akiyetlere ma$har
ola6a)#n#$# !mit eder ve !rkiye=nin her ve(hile !rkistan=l# karde"lerimi$e
yard#m ede6e)ini v>d ve teyid eylerim. F,endim.
.0 Re%. II. -551 82 Aart -3-29
!rkiye n!mayendesi G. Ru " e n
NoJ .5. ?"%u im$a !rkiye=nin resm n!mayendesi Gasan Ru"en 'ey=in
im$as# oldu)u <&a,kas ?ttihat ve erakki C#rkas#< tara,#ndan
tasdik k#l#nd#.
ReisJ A. A"ir Re%i 8O9
A!h!rJ &a,kas ?ttihat ve erakki C#rkas#
I I . Tiirkistana nmayende olarak 06nderilen 7ski Bayburt )aymakam Jusu#
Liya Bey den Boskova'daki Trkiye bykel1isi Eali/ )emali Bey e
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi. &arton NoJ 0419
a"kent, -1 Ga$iran - 3 - 2
Aoskova=daki !rk Se,aret-i 6ani%-i >lisine,
Ar$-# ihtiramk>ranemdir.
Alt# ay mukaddem Nargen 6e$iresi !ser> kararg>h#ndan ,irar etmi"
idim. 'ir m!ddet 'akN=da kald#ktan sonra, memuriyet-i mahsusa ile 'akN=da
%ulunan Ru"en 'ey=in tekli, ve tavsiyesi !$erine, yirmi kadar $a%it ile
!rkistan 6ihetin6 geldim. Semerkand=a muvasalat eder etme$ Gokand
l#adise-i ,e6iasi vuku%uldu. An#, 'uhara, A"ka%at vekayii taki% eyledi.
Qekdi)erini velyeden %u vekayi program#m#$# alt-!st eyledi)inden, %in
m!"kil>t ile $a%itan# 'akN=ya iade eyledim. 'ir %u(uk ay kadar
Semerkand=da, %ir ay 'ul#ara=da, %ir %u(uk ay kadar A"ka%at ve 6ivar#nda
pek serseriyane, se,il>ne hayat ge(irdikten sonra ;r6n%urg=a m!teve66ihen
hareket eyledim. ;ren%urg=a
muvasalat etme$den, &a$aklarla 'ol"evikler aras#nda yeniden vuku%ulan
m!sademe, "imend!,er nakliyat#na i6ra-i tesir eyledi)inden, a"kent=e avdet
eyledim. 'urada, k!nyeleri $rde muharrer $evat tara,#ndan te"kil edilmi"
olan 6emiyete dahil oldum. Ael,u, evrak m!tal>as#ndan da m!ste%an
%uyurula6a)# !$ere, %u <C#rka< tara,#ndan 'a%#>li=ye %ir heyet intihap ve
i$am edildi. 'endeni$ de %u heyet re,akatinde Aoskova=ya gelmek, ve
!rkistan hakk#nda ar$-# malumat eylemek ,ikrinde idim. Aaateess!,
yollarda yeniden $uhur eden kar#"#kl#klar hareketime mani oldu.
Geyet Aoskova tarikiyle !rkiye=ye ge(e6eklerdir. Qedlerine <'ay%urt
&aymakam# Qusu, Miya 'ey< im$as#n# havi %irer pusula verilmi"tir. Mat-#
devletlerine m!ra6aatlar#nda mel,u, evrak#n kendilerine teslimini ve
hareketlerinin teshilini ar$ ve istirham eylerim.
F,k>r-# umumiye !rkiye lehinedir, ve ,akat ?ngi!$ alt#nlar# %u
6er6yan#n :n!ne ge(e%ilir. G!k!metin !rkistan hakk#ndaki siyaseti her
nekadar %i$6e m>lum de)ilse de, on milyonu m!te6avi$ !rk evl>d#n# 6ami
%u k#tay# her halde hat#rdan (#karma$ !midindeyim. 'inaenaleyh l#6r ne
olursa olsun, %urada terakki etmekte olan ?ngili$ 66reyan#na kar"# hareket
etmek !$ere, l!$umu kadar memur ile mikdar-# k>,i para g:nderilmesi
ehemm ve el$emdir. 'uhara G!k!meti ?ngili$lerle m!nase%et peyda etmi"tir.
Ayni $amanda Vehi% Pa"a ile de tesis-i m!nase%et eyledi)i ha%er al#n#yor.
!rkistan=da mev6ut h!k!met siyaset-i hari6iyeye kar"# pek l>-
kaydane hareket etmekte oldu)undan, ?ngili$ vekilleri pek ser%est %ir surette
va$i,elerini i,a ediyorlar. 'akN ?ran konsolosu Ahmed veya Auhammed Gan,
A"ka%at konsolosu Revad Gan %erik!lere pek alen %ir surette muavenet
etmektedirler. 'inaenaleyh !rkistan ahalisinin ruhu pek d!"k!nd!r.
'unlar#n Ruslara kar"# hareketleri ihtimali yoktur. 'u k#tay# her hangi %ir
h!k!met i"gal ederse, ona itaat ve ink#yad ede6ek ruhtad#rlar. Hlema 'uhara
ile m!ttehittir. 'unlar her halde ?ngili$ tara,#n# ilti$am etmektedirler.
G!k!metimi$ %uray# i"gal ,ikrinde ise, %ir an evvel hareket etmesi pek
muva,#k olur $annederim.
'endeni$ %ir m!ddet daha %urada kalmak me6%uriyetindeyim. 'urada
%ulunduk(a %itta%i uhdeme terett!p eden va$i,eyi i,a ede6e)im. *u kadar ki,
%a$# m!lte6i kimseler kendilerine !rkiye memuru mahsus s!s! vererek,
l#alk# i),al ve muta$arr#r eyledi)inden, !rklere kar"# halk tara,#ndan i$har
olunan h!rmet ve itimat a$ (ok du(ar-#
D+D
inkisar olmutur2 Binaenaleyh heyet meyannda bulunan bir zat Boskova'dan
buraya avdet edeceinden, bu husustaki talimat ve mtala"t- devletlerinin
mumaileyh vastasiyle irsalini rica ile tak- dimi-i ihtiram eylerim e#endim2
Bayburt )aymakam
$tmza, J u s u # L i y a
8Arkada9J G!viyetim Mat-# >lilerine %itta%i me(huld!r. 'iraderi >lileri
S!leyman *e,ik Pa"a ha$retleriyle !( %u(uk sene kadar Asirde 8 O 9
%ulundum. Flv6vm Suriye valisi ahsin 'ey ile Vehi% Pa"a ha$retleri
maiyetinde epey6e m!ddet i,ayi hi$met eyledi)im, %eriki mesaildeki dere66i
D++
m!ddet daha %uralara memurlar g:nderilme$, te"kil>t i6ra edilme$se her
halde neti6e pek de mu6i%-i memnuniyet olma$, ingili$ vekilleri pamuk
m!%ayaa ediyorlar. Ae"h6d, A"ka%ad tarikiyle %u tara,lara ingili$ kuvveti
gele6e)i s:yleniyor. Gamil-i ar#$a Mat-# devletlerine ait evrak# takdimden
sonra avdet ede6ektir. Aumailyeh ile talimat# devletlerine inti$ar eylerim.
Fvvel ve ahar ar$eyledi)im ve(hile %uraya muktedir memurlar ile %ir miktar
para irsali mena,ii atiyei h!k!met noktai na$ar#ndan ehemm ve el$em
%ulundu)u maru$dur. Ihtiramat-# a6i$anemin ka%ul! m!sterhemdir.
'ay%urt &aymakam# Qu s u , M i y a
F& No .1
QFN? DLNQA PAMFFS? AFSFKFS?
)arahan $!ovyet Dileri )omiseri Buavini, dan Boskova Byk 7l1isi Eali/
)emalF Bey'e
= Aos6ou, le .5 mai -3-2. NoJ D/
Aonsieur le Ainistre,
Fn reponse > votre lettere du .. mai, dans laTuelle vous vous plaigne$
de l=agitation menee par l=organ musulman so6ialist6 <\enidunya<, nous
e^primons n:tre regret en vue de la 6ir6onstan6e Tue l=a6tivitd du Romitd
Rentral des So6ialistes Ausulmans et de son organe vous a ddplu de meme
Tue la 6ritiTue a6er%e de set organe 6ontre la politiTue e^t1rieure et
interieure de l=Fmpire ;ttoman, mais il nous est impossi%le de 6hanger les
vues des so6ialistes musulmans ou de les empe6her de les e^primer. Sur n:tre
territoire il e^ist6 une presse Tui 6ritiTue d=une ,a(one plus a6er%e en6ore la
politiTue du gouvernement des Soviets.
K=arti6le . du traitd d6 'rest n=est pas appli6a%le en 6ette o66a- sion,
6ar il stipule Tue les parties 6ontra6tantes dviteront toute agi- tation 6ontre
les institutions politiTues respe6tives, mais ne limite au6unement la li%ertd de
la presse dans 6es pays.
) a r a h a n Ke
Rempla(ant du Rommissaire du Peuple pour
les A,,aires Ftrangeres
D+8
en avant l=alldgaton Tue soidisant des %andes irreguliere=s lo6ales opdrten
seuls devant 'akou, tandis Tu=en rdalitd l=armee reguliere turTue attaTuait
'akou et le 54 \uillet le Pdn:ral Rhdvket Pa6ha adressa au^ ha%itants de la
ville la proposition de se rendre sans 6onditions. A6tuellement Tuand la 6itd
de 'akou est prise et Tuand l=armde turTue se trouve au 6oeur de la ville,
Tuand la population sans de,ense et toute la (ite sont l=o%Set Sour apres Sour
de toutes les horreurs du pillage, des massa6res et des a6tes de violen6e de la
part des troupes turTues 6onSointement ave6 les %andes tartares Tui se sont
Sointes > elles. K=allegation des representarts ottomans Tue soidisant l=attaTue
diri)e 6ontre 'akou ne ,ut l=oeuvre Tue de %rigands loa6au^ ne peut etre
6onsiddrd Tue 6omme une manoeuvre 6on- traire > la vdrit: destinee a
6ouvrir les a6tes de violen6e de la urTuie sous la voile de la Tuelle la
violation systdmatiTue du traitd de 'rest- Kitovsk a lieu ainsi Tue le rapt
dire6t et le pilllage des territoires de la RWpu%liTue Russe.
Ke Pouvernement ;ttoman durant les si^ mois Tui viennent de s=d6ouler
a 6onstammanet violl le traite de 'rest-Kitovsk malgrd toutes les
protestations du Pouvernement des Soviets. Ft maintenant en,in, pour
6ouronner 6es a6tions il a saisi et il a soumis > une ruine a,,reuse une des
6itds les plus importantes de la Rlpu%liTue Russe. Par 6ela le Pouvernement
;ttoman a ddmontrd Tue le traitl de 'rest- Kitovsk entre la Russie et la
urTuie n=est plus en vigueur. Ke Pouvernement de la Rdpu%liTue So6ialiste
Cdddrative Russe des Soviets est o%ligd > re6onnatre Tue les a6tes du
Pouvernement ;ttoman ont de ,ait annuld l=a6tion du traitd de 'rest-Kitovsk
entre la Russie et la urTuie Tui instituait les realtions de pai^ entre 6es deu^
Ftats.
8signd9 s 6 h i t s 6 h e r i n e .
F& N; 54 a 'A&m AFSFKFS?
D#"i"leri &omiseri 7i(erin=den Gari6iye Na$#r# Ahmet Nesim 'ey=e, .4 Fyl!l -3-2
8<I$vestiya< .- Fyl!l -3.-B No .40 80139 DVP . I. vesika No. 5/1 s
/34-/3..9
Brest-Qitovsk'ta @ Bart '*'8 tarihinde akdedilen Bar anlamas ile -usya
ile Trkiye arasnda yeni arazi ve siyasF durumu $mnasebetleri, tesbit edilmiti2
D*H
'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n /. maddesi ile, daha evvel Rusya Rumhuriyeti
s#n#rlar# i(inde olan &ars, Ardahan ve 'atum 8san6aklar#9 ahalisine <6ivar
devletler ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle yeni %ir ni$am kurmalar#
hakk#< tan#nm#"t#.
Ad# ge(en %u san6aklar#n mukadderat# ve milletleraras# hukuk
%ak#mdan durumlar#, %ura ahalisinin oylar#na m!ra6aatla takdir edile6ekti.
Gal%uki muahedenin akdini hemen m!teakip %u %:lge !rk kuvvetleri
tara,#ndan i"gal edilivermi" ve oralara asker i"gal reSimi tat%ik edilmi", yerli
ahali kanunsu$ ya)malara ve $ulme maru$ kalm#"t#r. !rk idaresinin
tat%ikine %a"lanmas#vle %irlikte, -3 ya"#ndan vukarki erkek n!,us asker
hi$mete me6%ur k#l#nm#"t#r.
Qeni ni$am#n ser%est oy vermesi "eklinde i,adesi gereken 8yerli9 ahali, ta
%a"tan tethi"lere maru$ kalm#" ve %u "artlar i(inde, %ura ahalisine tan#nan
hak, onlarla a(#k(a alay edilmesi "eklinde te$ah!r etmi"tir. Re,erandum
are,esinde, reyleri !rkiye lehinde olmad#)# %ilinen sayg# de)er vatanda"lar
8e"ra,9, ya oradan s!r!lm!"ler, veya tevki, edilmi"ler, hatt> (o)u $aman
kur"una di$ilmi"lerdir. ;y verme i"i a(#k(a !rk makamlar#n#n kontrol!
alt#nda i6ra edilmi"tirB %u yap#l#rken 8ilerde9 intikamlar# al#na6ak, ta$yik ve
"iddete ta%i tutula6ak kur%anlar tes%it edilmekte idi. 'u "artlar alt#nda
re,erandumun sonu6unun daha %a"tan kestirile6e)inin %elli olmamas#
imk>ns#$d#.
Rusyadan ayr#l#p al#nan %u %:lge ahalisi !$erindeki %u ka%l
$orlaman#n, 8'ar#"9 muahedesinin /. maddesinin ihl>li oldu)una h!kmeden
Sovyet G!k!meti 8i"%u9 notas# ileJ &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#
ahalisinin s:$de yapt#)# re,erandum=un sonu6unu tan#mad#)#n# %eyan ile,
%ura %:lgeleri ahalisinin yeni ni$am# kurmak hakk#n# kullanmam#"
oldu)unu, ve %uradaki yeni ni$am meselesinin hal> a(#k oldu)u 8yani
halledilmemi" oldu)u9 g:r!"!ndedir.
'ar#" muahedesiyle Rusya ile !rkiye aras#nda harp hareketleri
durdurulmu"tu. Gal%uki %ar#" akdedildikten hemen sonra, !rkiye
tara,#ndan asker ,aaliyetlere giri"ildi ve %u asker hareket "u ana kadar
devam etmektedir. Aunta$am !rk kuvvetleri, e"k#ya (ete6ileriyle itti,ak
halinde, Sovyet Rumhuriyeti ara$isini i"gal alt#nda %ulunduruyorlar,
"ehirleri ve k:yleri tahrip ve ya)ma ediyorlar, kad#nlar ve (o6uklar istisna
edilmeksi$in, h#ristiyan ahali ya kur"una di$iliyor veya her (e"it $ul!me
maru$ %#rak#l#yor.
D*'
!rkiye tara,#ndan yap#lan %u asker hareketlerden :t!r! Sovyet
h!k!meti %ir ka( de,a protestoda %ulundu ise de, %u protestolar hi( %ir
neti6e vermedi. Nihayet, %u senenin emmu$ ay#nda !rk ;rdusu 'akN
!$erine se,er a(t#, ve Sovyet askerlerinin, say#6a kendilerine (ok !st!n olan
!rk kuvvetlerine kar"# kahraman6a kar"# koymas#na ra)men, d!"man,
Rusya Rumhuriyetinin en m!him "ehirlerinden %iri olan %u "ehire 8'akN9
yolu $orlad# 8yani girdi9. Sovyet G!k!metinin %!t!n protestolar#na, ;smanl#
G!k!meti m!messilleri, ya !rk h!6umunun ,iilen mev6ut olan vakay#,
sade6e ink>ra, veya 'akN etra,#nda an6ak yerli ahaliden te"ekk!l eden gayri
munta$am (etelerin ,aaliyetleri yolundaki s:$lerle savu"turmaya (al#"t#larB
hal%uki hakikat halde 'akN=ye h!6um munta$am !rk kuvvetlerin6e i6ra
edilmi", ve 54 emmu$ g!n! *evket Pa"a, "ehrin teslim edilmesini taleple
ahaliye m!ra6aatta %ulunmu"tur.
Gali ha$#rda 'akN "ehri art#k 8!rk askerleri tara,#ndan9 al#nm#" !rk
kuvvetleri "ehrin i(inde %ulunmaktad#rB kendisini m!da,adan a6i$ ahali ve
%!t!n "ehir %irka( g!n %oyun6a !rk askerleri ve onlara kat#lan atar 8yani
A$er9 (ete6ileri tara,#ndan, tahri%at#n ve ya)ma6#l#)#n %!t!n deh"etine
maru$ kalm#"ken, 'akN=ye kar"# taarru$da an6ak yerli e"k#yan#n dahil
oldu)u !rk m!messillerin6e :ne s!r!lmesi, hakik vakalara ayk#r#
d!"mekte, !rkiye tara,#ndan i"lenen %u $orlamalar#n :rt-%as edilmesi
mahiyetindedirB ve %u $orlama perdesi alt#nda m!temadiyen 'rest-Kitovsk
'ar#"# sistematik %ir tar$da ihl>l edilmekte ve Rus Rumhuriyet ara$isi
8sahas#9 ya)malara maru$ kalmaktad#r.
;smanl# h!k!meti, Sovyet G!k!metinin %!t!n protestolar#na
%akmaks#$#n, ge(en alt# ay i(inde 'rest-Kitovsk 'ar#"#m m!temadiyen ihl>le
devam etmi"tir. *imdi ise, nihayet, %!t!n %unlar yeti"miyormu" gi%i, 8!rk
G!k!meti9 Rusya Rumhuriyetinin en m!him "ehirlerinden %irini i"gal etmek
suretiyle en korkun( tahri%at ve ya)malara maru$ k#ld#. ;smanl# G!k!meti
%ununla Rusya ile !rkiye aras#nda 'rest- Kitovsk muahedesinin art#k
mev6ut olmad#)#n# g:stermi" oldu. 8a(#)a vurmu" oldu9. ;smanl#
G!k!metinin %u ka%l hareketi kar"#s#nda, Rus Cedaral Sovyet Rumhuriyeti
G!k!meti, Rusya ile !rkiye aras#nda sulh tesis eden ve %u iki devlet
aras#nda akdedilmi" olan 'rest-Kitovsk anla"mas#n#n ,iilen y!r!rl!kten
kalkm#" oldu)unu key,iyetini tan#mak $orunda %#rak#lm#"t#r. 8'u
m!nase%etle....9
D#"i"leri Galk &omiseri 7i ( e r i n
13.
F
&

N
o

5
-
'A&L AFSFKFS? Ahmet >esimF Bey'den 3i1erin'e
el. No. -D0. ?stan%ul, 1 Fkim -3-2
<?$vestiya<, -- Fkim -3-2, No. ..- 8/209
Devlet-i aliyye Gari6iye Ne$areti, Rus D#"i"leri Galk &omiseri
tara,#ndan .4 Fyl!l -3-2 tarihinde yay#nlanan radiyo-telegra- ,#n#n al#nm#"
oldu)unu %ildirmekle kes%-i "ere, eyler. 'u tetegra,ta, Devlet-i aliyyenin,
'rest-Kitovsk muahedesi ahk>m#na kar"# davran#"# hakk#nda Sovyet
h!k!metin6e %aI.# m!tal>a :ne s!r!lm!"t!r. Vakalar#n do)ru ola6ak
ayd#nlat#lmas# maksad#yle Devlet-i aliyye Gari6iye Ne$areti a"a)#daki
m!l>ha$alar# serdetmek hususunda a6ele ederJ
5 Aart - 3 - 2 tarihli 8'rest-Kitovsk=taki9 m!"terek sulh muahedesi
h!k!mlerinin /. paragra,, .. %endindeJ <Anadolunun do)u eyaletlerinin
%o"alt#lmas# v6 %u yerlerin d!$g!n %ir "ekilde !rkiye=ye iadelini m!mk!n
k#lmak i(in Rusya=n#n elinden gelen her "evi va- pa6a)#< tes%it edilmi"tir.
Di)er yandan, ayni tarihte akdedilen !rk- Rus il>ve %ar#" anla"mas#n#n -.
maddesindeJ 8RusB i"gali alt#ndaki sahan#n tahliye i"inin te,erruat# v6 !rk
idaresine devrini yukardaki m!"terek muahedenin /. maddesine istinaden
tes%it eden di)er mevad aras#nda %ir deJ <Asya 6ephesindeki hareket halinde
%ulunan !rk ve Rus ;rdular#n#n 'a"kumandanlar# %u tahliyenin tar$#n#
tes%it ede6ekler, v6 Rusya Rumhuriyeti i"gal ah#rdaki sahan#n tahliyesi
s#ras#nda, %uralar#n ;smanl# kuvvetlerin6e i"galine kadar, emniyeti temin
ede6ek, ve 8Rus9 Rumhuriyeti, :6 almak 8intikam9 v6 ya)ma etmek
olaylar#n#n v##ku%ulmamas# i(in gerekli ted%irlere %a"vura6akt#r, v6 nihayet,
gerek Rusya s#n#rlar# i(inde v6 gerekse i"gal alt#ndaki yerlerde %ulunan
(eteleri da)#tmay# 8taahh!t9 ede6ektir< denilmektedir.
Cakat, Rus h!k!meti %u h!k!mlere g:re hareket 6de66)i yerde, i"gal
alt#ndaki sahadan asker kuvvetlerini (ekiverdi v6 oralarda gayr-i munta$am
(eteler %#rakt#B %u (eteler oradaki ?sl>m ahalisinin hayat#, namusu ve mal-
miilklerine kar"# yapt#klar# her t!rl! 6aniane hareketlerine son vermediler.
8'u durum kar"#s#nda9 Devlet-i Aliyye, kendine ait olan eyaletleri sil>h
kuvvetiyle geri almak me6%uriyetindi
de kalm#", ve %u (eteleri oralardan tardederken, "imal-"ark s#n#r#nda,
P!r6!stan, Frmenistan ve A$er%ay6an milletlerin6e te"kil edilen %ir
<&on,ederasyon< ile kar"#la"m#"t#r. 'u &on,ederasyon, Rusya ile 8!rkiye
aras#nda9 'rest-Kitovsk=ta akdedilen %ar#" anla"mas#n# tan#mak istememi",
ve Rusya=dan harp halini tevar!s etmi" oldu)unu iddia ederek, yukarda
$ikredilen u( %:lgenin 8yani <Flviye-i sel>se<- nin9 tahliyesine kat= surette
kar"# gelmi" ve %u 8Cederasyon9 ;smanl# Devleti ile har%e %a"lam#"t#r.
&a,kaslarda olup %iten %u olaylar muva6ehesinde, y!klenmi" oldu)u
taahh!tlere ra)men Rus h!k!metin6e g:sterilen umursama$l#k !$erine,
iadesi gereken ve 'ar#" anla"mas#n#n %a"l#6a "artlar#ndan %irini te"kil eden
&ars, 'atum ve Ardahan san6aklar# sahas#n#n, ;smanl# ordusun6a i"gali
tamamiyle kanun mahiyette oldu)u gi%i, %u yeni Cederasyona kar"# kendini
m!da,aa etmesi, ve me$kNr !( san6ak ara$isinde asayi"in temini i(in de
8%:yle %ir harekete $aruret has#l olmu"tur9. 'u yerlerde %ulunan ;smanl#
askerlerine kar"# y:neltilen haks#$ ithamlar hi( %ir esasa dayanm#yorB %ilakis
%u asker lerin oralarda %ulunmas#n#n %a"l#6a gayesi, i"te %u (eteler tara,#n-
dan i"lenen yolsu$luklara %ir so## vermekti.
Qerli ahalinin $orla orduya 6el%i, re,erandum yap#l#rken 8yerli ahaliden
%a$#lar#n#n9 tevki,i veya kur"una di$ilmesi gi%i tethi" siyasetine
%a"vurulmas#, halk#n kendi iradesini i,ade etti)i $aman 8!rk9 makamlar#
tara,#ndan kontrol ve %ask# yap#lmas# gi%i vak=larm 66- reyan etti)i Sovyet
h!k!metin6e iddia edilmi"tir. Gal%uki %u yoldaki ithamlardan hi( %iri
hakikata uygun de)ildir. &ars, 'atum ve Ardahan ahalisi ;smanl#
makamlar#n#n hi( %ir %ask#s# olmaks#$#n tamamiyle h!r %ir "ekilde reylerini
i$har etmi"lerdir. ?lhaka kar"# rey verenler ise, %u siyas kanaatleri
y!$!nden hi( %ir %ask#ya maru$ kalmaks#$#n orala-da ya"amaktad#rlar.
'undan %a"ka, %u !( san6ak ahalisinin %!y!k (o)unlu)unun !rk v6
A!sl!man olu"u 85-3,331 n!,ustan .D5,13- ki"i A!sl!mand#r9 m!dahele
,ikrini mantik olarak gereksi$ k#lmaktad#r, (!nk! %:yle %ir m!dahele her
iti%arle ,u$ul ola6akt#.
Rus h!k!metinin, m!"terek anla"ma metninin /. maddesi uyar#n6a,
<'u %:lgelerde has#l olan yeni duruma hi( kar#"maya6a)#n# ka%ul etmi"
olmas#< iti%ariyle, amme 8pu%li69 ve milletleraras# hukuk %ak#m#ndan, ve
%ura ahalisinin 6ivar devletler ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle, %u
yeni ni$am# kurmak hakk#n# 8Rus h!k!meti9 tan#m#"ken, <%uralar# ile ilgisi
olmaya6a)#na ait< %eyanat#ndan
D*C
sonra, %u 8!( san6akta yap#lan9 re,erandumu tasvip edip etmeyi"i hakk#na
sahip oldu)u hususunda hangi hukuk mesnedlere dayand#)#n# tayinde,
;smanl# Gari6iye Ne$areti g!(l!k (ekmektedir.
;smanl# asker harek>t#, sa%#k Cederasyon ve &a,kas Devletlerinin
d!"man6a ,aaliyetlerinin %ir neti6esi, ve d!"man kuvvetlerinin
h!6umlar#ndan, s!kNnet i(inde ya"ayan yerli halk# m!da,aa kaygu- sundan
ileri gelmi"tiB %u tar$ hareket kanun %ir m!da,aa mahiyetinde olup, %ar#"
"artlar#m ihl>l edi6i olarak vas#,land#r#lama$. Fski 7arl#k Rusyas#
milletlerine ser%esti sa)lamak prensiplerine sad#k oldu)u halde, 8Sovyet-Rus
h!k!meti9, 'rest-Kitovsk 'ar#" muahedesinin tes%it etti)i resm "ekillerin
hil>,#na &a,kas Devletlerine, kendilerinin ar$u ettikleri hareket hatt#n#
!rkiye=ye kar"# da tat%ikini muva,#k g:r!yorsa, o halde !rkiye de, gerek
%u &a,kas Devletlerine ve gerekse, &a,kaslarda yeni 6ephe a(mak yolunda
%!t!n gayretlerini sar,eden 'at#l# d!"man Devletlere kar"# 8?ngiltere
kastediliyor, A. N. &.9 kendini m!da,aada tamamiyle hakl# oldu)u
kanaatmdad#r.
'u m!l>ha$alar#n #"#)# alt#nda, ?ngili$lerin 'akN=den tard-
6dilmelerinin asker %ir me6%uriyet oldu)unun i$ah# ,u$uldir. ;smanl#
askerleri tara,#ndan %u "ehirde 8yani 'akNde9 $ul!m ve tahri%at yap#ld#)#
iddias# ise, yukardaki ithamlar gi%i, tamamiyle esass#$d#r. '!t!n %u
i$ahattan sonra, ;smanl# Gari6iye Ne$areti, Cederal Rumhuriyet
h!k!metinin 8Rusya=n#n9, kendine ula"an ha%erlerin do)ru olmad#)#na
kanaat getire6e)ine inand#)# gi%i, Devlet-i aliyy6- nin, 'rest-Kitovsk 'ar#"
anla"mas#na daima riayet etmeye (al#"t#)# ve 8Rusya9 ile dost(a
m!nase%etlerin devam#n# ar$u etti)ine inanmas# gerekti)ini 8%ildirir9 ve
&a,kaslardaki asker hareketlerin de an6ak ;smanl# sahas#n#n asayi"ini
tehdid eden (etelere ve ?ngili$ kuvvetlerine kar"# yap#lm#" oldu)unu
%elirtmek ister. 'u gayeler elde edilir edilme$, ;smanl# h!k!meti kendi
askerlerine ve o meyanda iddia edildi)ine g:re "ayet %:yleler varsa- ;smanl#
;rdusuna kat#lan g:n!ll!lere de, %!t!n asker mal$emeyi %era%erlerinde
alarak 'rest- Kitovsk 'ar#"# hatt#na, yani ;smanl# hududuna kadar
(ekilmeleri emri verilmi"tir.
*imdiden k#smen yerine getirilen ve en yak#n %ir gele6ekte sonuna
erdirile6ek olan %u ted%ir- ;smanl# Devleti h!k!metinin 8Rus Cederal
Rumhuriyetine kar"#9 halisane ve sad=kane i6raat#n#n en %ari$ %ir i,adesidir.
8'u m!nase%etle en derin ve samim h!rmetlerimin ka%ul!n! ri6a ederim....9
Gari6iye Na$#r#J Ah me d Ne s i m
D*(
F
&

N
o

5
.
&AC&ASKAR VF 'A&L AFSFKFS?
Dileri )omiseri 3i1erin'den Gariciye >azn Ahmed >esimF Bey'e
8< I$vestiya<, -. Fkim -3-29 Aoskova, -4 Fkim - 3 - 2
D#"i"leri Galk# &omiserli)i, ;smanl# Gari6iye Na$#r#n#n, 1 Fkin. -3-2
tarihli radyo-tel6gra,#n# alm#" oldu)unu %ildirmekle kes%-i "eret eyler. 'u
telegra, Galk &omiserli)inin, .4 Fyl!l 8-3-29 tarihindeki radyo-tel6gra,#n
6eva%# mahiyetindedir. Aaalese,, Galk &omiserli)i, ;smanl# Gari6iye na$#r#
'eye,endi tara,#ndan :ne s!r!len m!l>ha$alar#n yeter dere6ede inand#r#6#
olmad#)#n# ve dolay#siyle, !rkiyenin hareket tar$# v6 %undan do)an
neti66ler hakk#ndaki Galk &o- mis6rli)in66 i,ade edilen g:r!"leri
d6)i"tiremiye6e)ini de %elirtmek oldu)una i"aret etmeden ge(eme$. &ars,
Ardahan ve 'atum 8san6aklar#n#n9 !rk makamlar#na devr-i tesliminde
'rest-Kitovsk 'ar#"# karalar#n#n, Sovyet h!k!metin6e %!t!n te,erruatiyle
yerine getirip getirmemesi meselesinin hi( %ir de)eri yoktur, (!nk! !rk
asker kuvvetleri, 'ar#" "artlariyle hi( h6sapla"maks#$#n, hi( %ir m!hlet te
tes%it etmeden ve Rus makamlar#yl6 de anla"madan, &ars, 'atum ve
Ardahan %:lgelerine $orla girme)e %a"lam#"lard#r. Ve %uralarda yerli
ahalinin en "iddetli %ir "ekilde 8Rus(as#J vah"i hayvan6as#na9 hesa%#n#
g:rme)e kalk#"t#lar. '#6st-Kitovsk anla"mas#n# takip eden devirde Aav6ra-i
&a,kas#n P!r6!lerle meskNn yerlerinde, geni" halk kitlelerinin ar$ular#n#n
hil>,#na olarak, Sovyet h>kimiyetine kar"# duran >siler olduk(a kuvvet
ka$anm#"lar v6 >si %ir h!k!met te"kil etmi"lerdiB %u 8s:$de9 h!k!met,
mama,ih, :n6eleri 'rest-Kitovsk 'ar#"#n# hesa%a katmak istememi"ti. Gal
%:yle iken Sovyet h!k!metinin, i,lis=te tutunmakta olan >rilere, hareket
hatlar#ndan do)a6ak %!t!n n6ti66lerden hi( %ir sorumlulu)u !$erine
alamaya6a)# hususunda ihtarda %ulunmu"tu. Cakat ;smanl# h!k!metinin,
kendi hareket hatlar#n# hakl# (#karmak i(in i,lis=teki >silerin kanuna
uymayan davran#"lar#n# se%ep g:sterme)e hele hi( %ir hakk# yokturB $ira
!rk h!k!meti onlarla m!$akerelere giri"mek suretiyle %i$$at kendili %u
>silere ilk olarak siyas destekte %ulunmu" ve Rusya Rumhuriyeti ile mev6ut
dost(a m!nase%etler hil>,#na, %u >silere, muahede akdetmek hakk#n# hai$
<sal>hiyetli< %ir Devlet olarak tan#m#"t#r. !rk h!k!metinin hele %u >si
hareketleri desteklemesi ve %unlar# k#"k#rt
D*D
mas# g:$ :n!nde tutulursa, Sovyet h>kimiyetine kar"# ayaklanan Aavera-i
&a,kas ahalisinin %ir gru%un ,aaliyetlerinin mesuliyetini Sovyet h!k!meti
!$erine y!kletme)e hi( %ir hakk# yoktur.
Qapma6#k olarak !$erlerine yerli h!k!met rol!n! alm#" olan ve %u
s#,atla istan%ul=a m!ra6aat eden ve orada kendilerine her (e"it yard#m
g:sterilmi" olan %u sahte-d!$me6elerin hareketlerinden :t!r! in,iallerini
i,ade ve protestolar#n# %eyan ile &a,kaslar#n gerek g!neyinden ve gerekse
ku$eyindeki t!rl! yerlerden (ok say#da delegeler Sovyet h!k!meti kat#na
gelmi"lerdi. &ars, 'atum ve Ardahan san6aklar#ndaki yerli ahalinin
re,erandum ile ilgili hususlarda, Sovyet h!k!metinin %ir de)erlenmede
%ulunam#ya6a)#na ait ;smanl# Gari6iye Ne$aretinin g:r!"lerinin %ir esasa
dayand#)# da ka%ul edileme$. 'rest-Kitovsk 'ar#" muahedesinde, hi( %ir
"!phe g:t!rme$ sarahatle ka%ul edildi)i ve(hile, %u !lkelerin ahalisi, kom"u
devletlerin ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle, ,akat hi( %ir suretle
yaln#$ !rkiye ile de)il, kendi gele6eklerine ait kararlar# kendileri
vere6eklerdi. 'rest-Kitovsk muahedesinde, Rus devletinden %u re,eranduma
m!dahele edilmemesinin tale%i ise, %u re,erandum Rus h!k!meti veya
aSanlar#n6a hi( %ir %ask# yap#lmamas# veya umumiyetle %una kar#"mamas#n#
temin i(indiB %u hususa ise tamamiyle riayet edilmi"tir. Dahas# var, yerli
A!sl!man ahali m!messilleri a6# "ikayetlerle Rus h!k!metine m!ra6atta
%ulundularB 8onlar#n %u m!ra6aatleri9 hakikaten 6ereyan eden vakalara ait
(ok say#da delil ile 8metindeJ mal$eme9 desteklenmekte ve tasdik
olunmaktad#rB %uradaki 8yani &ars, 'atum ve Ardahan9 ahalisinin
mukadderat#n# tayin maksadiyle yap#lm#" olan %u halk#n iradesini 8%elirtti)i9
esnada, yani s:$!m ona, re,erandum s#ras#nda, ka%ul edilme$ tahri,ler i"-
lendi)i 8%ildirilmi"tir9. Hmumiyetle, %u yerlerdeki gerek !rk makamlar#n#n
hareket hatlar#, gerekse !rklerin %!t!n Aavera-i &a,kas- taki siyas
tutumlar# ile asker ,aaliyetleri@ 'rest Kitovsk 'ar#"#n#n ve Rusya
Rumhuriyeti ile dost(a m!nase%etleri m!temadi %ir ihl>l mahiyetindedir.
'akN !$erine se,er ise, !rkiye=ye hem6ivar yerlerin, ahalisinden %a$#
gruplar#n davran#"lar#ndan ileri geldi)i hususundaki iddialarla hi( %ir
surette hakl# (#kar#lama$, $ira 'akN=deki durum 8iddia edilen9 %u
hareketlerle hi( %ir ilgisi yoktur. ;smanl# Gari6iye Na$#r#n#n, 'akN=da
?ngili$ k#tas#n#n %ulunmas#yle !rk ;rdusunun harekete ge(ti)i hakk#ndaki
iddias# ise, "u %asit hakikatle do)ru de)ildir ki, !rk ;rdusunun 'akN=ya
kar"# harekete ge(mesi, oralara tek %ir
D*+
?ngili$in ayak %asmas#ndan (ok :n6e %a"lam#"t#, ve daha emmu$un sonunda
*evket 8*evk Qakup9 Pa"a tara,#ndan 'akN=l!lere teslim olmalar# talep
edilmi"tiB 'akN=ya ?ngili$ k#taat# an6ak A)ustos=ta girmi"tir. Maten 'akN
"ehrine !rk ;rdusunun yakla"mas# ile "ehir !$erine :l!m tehlikesi (:kmesi
sonundad#r ki, o $amana kadar Sovyet h!k!metine sadakatini sars#lma$ %ir
"ekilde muha,a$a ettirmi" olan %ura ahalisi aras#nda, ?til>, Devletleri
tara,#ndan 8r!"vetle9 elde edilmi" olan >silerin yalan6# s:$lerine kulak
verenler (o)alm#", ve 8%u >siler de9 'akN=ya %ir mikdar ?ngili$ askerini
(a)#rm#"t#r. 'akN=ya giren ?ngili$ k#taat# an6ak !rk h!k!meti ve aSanlar#na,
'akN=ya h!6uma ge(mek hususunda g!ya m!nasip %ir %ahane te"kil etmi"B
,akat %u k#ta "ehri m!da,aa ede6ek durumda de)ildi ve 'akN=ya !rk
h!6umu %a"lay#n6a hemen "ehirden (ekilip gitmi"tir.
;smanl# Gari6iye Na$#r# 'eye,endi, !rk asker kuvvetlerinin i"gal
etmi" olduklar# !lkenin %o"alt#lmas#na %a"lad#klar#n# %eyan ediyorlar.
Aaalese,, %u emrin ,iil neti6eleri %i$6e hen!$ malNm de)ildir ve %u yerlerden
hi( %irisi, gerek munta$am !rk kuvvetleri ve gerekse onlarla %irlikte
hareket eden gayr-i munta$am (eteler tara,#ndan %o"alt#lm#" de)ildir. Rusya
ile akdedilen muahedelerin riayet edildi)ine ve dost(a m!nase%etlerin, !rk
h!k!metin6e hakikaten ar$uland#)#na ait hi( %ir vak=a Rus h!k!metin6e
malNm de)ildir. ;smanl# h!k!meti Rus Rumhuriyetine %u !lkede 8yani 'akN
%:lgesinde9 i"lemi" oldu)u ,enal#)# k#smen olsun d!$eltmek suretiyle an6ak
%:yle 8%ir dostluk9 ar$usunda oldu)unu is%at ede%ilirB %u ise an6ak !rk
makamlar#n#n, $or kullanarak i"gal etmi" olduklar# 'akN "ehrinin ve 'rest-
Kitovsk anla"mas# ile tes%it edilen s#n#ra kadar olan sahan#n resmen 8Sovyet
makamlar#na9 devir ve teslimiyle m!mk!n ola6akt#r. 8'u devir ve teslim
muamelesi9 Rus Sovyet makamlar#na ve hususiyetle %u maksadla
tara,#m#$dan tayin 6dile6ek murahhaslar vas#tasiyle i6ra edile6ektirB
ta%iatiyle, !rk l#u6umu neti6esinde has#l olan $iyan ve $arar tamamiyle
tediye edile6ektir. ?"te an6ak %unlar yerine getirildi)i taktirde ;smanl#
Gari6iye Na$#r#n#n telgra,#n#n sonunda s:ylediklerinin is%at edilmi" oldu)una
Rus h!k!metin6e kanaat edilmi" ola6akt#r. 'akN "ehrinin ve Almanya
tara,#ndan tan#nan P!r6!stan=#n ;smanl# s#n#r#na kadar ki saha ile 'rest-
Kitovsk 'ar#"#nda tes%it edilen Aavera-i &a,kastaki ;smanl# s#n#r#na varan
yerleri %i$im 8yani Sovyet9 makamlar#na devir ve teslim ederken, ;smanl#
h!k!meti ta%idir ki, %u sahalardaki %!t!n munta$am ve !rk kuvvetleriyle
%irlikte oralarda ,aaliyette %ulunan gayri munta$am (eteleri, instr!kt:r
8talim personeli9 ve kumandanlar#n# al#p g:t!re-
D*8
(ektir. An6ak %unlar yerine getirildi)i takdirde, 'rest-Kitovsk 'ar#"#
ile %u %:lgelerde ihdas edilmi" olan durum, eski haline iade edilmi"
say#la%ilir. 8'u m!nase%etle en iyi temennilerimin ka%ul!n! ri6a
ederim9
D#"i"leri &omiseri
7i ( e r i n
F& No 55
;SAANKI DFVKF? ARACINDAN AMFR'AQRAN
GL&LAF?NF ALARF&F AG&XAINA A?
?stan%ul, &as#m -3-2.
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi. G. H. &utu No. 0559
8Mat, mahrem9
;smanl# ;rdu-yu G!mayunu
'a"kumandanl#k Vek>leti
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Reisi
Cethi 8Ali9 Gan Ga$retlerine
'ilme6%uriye m!tarekeyi talep etmekli)imi$ !$erine A$er%ay-
6andaki k#taat#m#$# geri (ekmek ve A$er%ay6an=da kalmak isteyen $a-
%itan#m#$#n ;rduy-u ;sman ile art#k kat=# irti%at eylemeleri l!-
$umunu il>na me6%ur olduk.
D!vel-i ?til>,iye nam#na ?ngili$lerle yapt#)#m#$ m!tarekenin
%ir maddesinde ?ngili$lerin 'akN=yu i"gal eylemelerine mutari$ ol-
maya6a)#m#$# taahh!d ettik ve %u %a%ta &a,kasta=daki ;rdu &u-
mandanlar#m#$a da emir verdik.
G!k!met-i ?sl>miye ve !rkiye olmak !$ere te"ekk!l etme)e
(al#"t#)#n#$ "u %uhranl# avanda, e)er mev6ut ise ha,i te"e%%!sat
ve i6raattan tevakki ederek, kom"ular#n#$la h!sn-! mua"erete %!t!n
kuvvetini$le (al#"man#$# ve %!t!n 6ihan#n hak ve adalet esas# !$e-
rine i(tihad etti)i esnada, %u prensiplere tamamen riayetk>r ol-
man#$# ?ngiltere Devleti ile h!sn-! m!nase%et tesisine 6ehd ve ikdam
%uyurulmas#n# tavsiye ve ri6a eder, ve muka%eleten ihda-isl>m
ve meveddet eylerim. ; 6ihetlere ait m!tareke mevadi %erve(hi
>tidir.
-- e"rinisani 55/ 8-- &as#m -3-29
Sadra$am
Ah me d ? $ $ e t
D**
Tue par l=appui etranger 6ontre la volonte des masses populare>. Ka Russie
Sovietiste n=aspire Tu=> vivre en pai^ ave6 tous ses voisins 6t ave6 le peuple
tur6 6omme ave6 les autres peuples de -= Furope et de l=Asie. Ka urTuie n=a
> 6raindre au6une agression de la part de la Russie Sovietiste. Rien ne divise
le peuple russe et le peuple tur6, et 6e dernier n=agira Tue 6on,ormWment >
ses verita%les intdrets en tendant une main d=amitie et de ,raternite au
peuple russe, 6omme 6elui-6i le desir depuis longtemps. Ke Pouvernement
Sovietiste russe s=inspire et s=inspirera touSours dans les Tuestions relatives >
6es r\6 gions 6omme dans toutes les autres par les int:rets, les aspirations et
la volonte des grandes masses ouvrieres et paysannes, pour la %ien de 6es
dernieres, pour sa propre re6onstru6tion intdrieure et l=immense travail de
regWneration so6iale Tu=il a devant lui. Ke Pouvernement Sovietiste russe
souhaite avant tout la pai^ ave6 tous les peuples et espere Tue la urTuie y
repondra par les memes sentiments et Tue dan l=avenir la pai^ 8entre9 6es
deu^ pays restera solide et inal- tera%le.
Ke Rommissaire Du Peuple Pour Kes
A,,aires Ktrangeres
P. 6 h i t 6 h e r i n e
F& No 5/ a
-0 *u%at -3-3. No V.
Aoskova, eleg. /-.5-10.
5*$t"r
8;smanl# Devleti G!k!metine, ?stan%ul9
Sovyeder Rumhuriyeti te"ekk!l etti)i s#ralarda, !rkiye, ,u- tuhat(# ve
m!te6avi$ Alman emperyali$mi ile i"%irli)i halinde idi.
'rest-Kitovsk %ar#"# ile &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#, Sovyet
h!k!metin6e !rkiye=ye terk edilmi"ti. 8Sovyet h!k!meti9, ;smanl#
h!k!metinin 'rest-Kitovsk=ta tes%it edilen taahh!tlere sad#k kala%ile6e)ini
ummakta idi.
Aaalese, %u !mitler tamamiyle %o"a (#kt#. &a,kas meselelerine ait iki
!lke murahhaslar# aras#nda ya$#n yap#lan m!$akereler esnas#nda, ;smanl#
m!messili, m!temadiyen devam eden 8!rk9
7H7
taaru$lar#n#, terkedil(n sahan#n %o"alt#lmas#na ait 'rest-Kitovsk=ta tes%it
edilen esaslar#n, g!ya, Rusya tara,#ndan=yerine getirilmemi" olmas#ndan ileri
geldi)i tar$#nda i$aha kalk#"m#"t#. &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#nda
!rk idaresinin kurulmas# meselesi Sovyet idar makamlar#n6a har,iyen
yerine getirip getirilmedi)i 6ihetinin hi( %ir :nemi yoktur, (!nk! %ar#"#n
akdinden hemen sonra, her hangi %ir tar$da kar"#l#kl# taahh!de
giri"ilmeksi$in vaktinden (ok evvel ve Sovyet makamlar# ile %u hususta e##
u,ak %ir anla"ma yap#lmaks#$#n, &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#n# !rk
k#talar# istil> etmi"ler ve yerli ahaliye kar"# a"#r# %ar%ar6a "iddet ve %ask#
yap#lm#"t#r.
Aavera-i &a,kas#n P!r6!lerle meskNn sahada, 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n
akdini taki%eden devirde, Sovyet h>kimiytine kar"# isyan edenlerin m!him
%ir kuvvet haline gelmi" olduklar# do)rudurB %u 8>siler9 geni" halk
kitlelerinin muva,akatlar# olmaks#$#n, s:$!m ona Aavera-i &a,kas
h!k!metini te"kil etmi"ler ve %u h!k!met sonralar#, "imdiye kadar
devametmekte olan P!r6! h!k!metine m!nkalip olmu"tur. Sovyet
h!k!metine d!"man olan 8ve asl#nda9 geni" l#alk kitlelerine de)il, sade6e
nis%eten k!(!k %ir $!mreye dayanan %u h!k!met, :n6eleri 'rest-Kitovsk
'ar#"#n# tan#may# red etmi"ti. P!r6! Aen"eviklerden te"ekk!l etmi" olan %u
topluma, 'rest-Kitovsk 'ar#"#na kar"# tutumlar# dolay#siyle Sovyet h!k!meti
tara,#ndan ihtarda %ulunulmu", ve %u y!$den do)a6ak neti6elerin hi( %ir
sorumlulu)unu !$erine alamaya6a)#n# %ildirmi"ti. ;smanl# h!k!metinin
kendi hareket tar$#n#n, i,lis=teki anti-'ol"eviklerin ,aaliyetlerinin %ir
neti6esi oldu)unu :ne s!rme)e hi( %ir ve(hile hakk# yokturB $ira, haddi
$at#nda, "!phesi$ sosyal ni$am m!l>ha$alar#yle hareketle, aksi-ink#l>p(#
$!mreler6e ho" g:r!ld!)!nden :t!r! ;smanl# h!k!meti %u >silerle resm
m!nase%etlere giri"mek ve onlara muahede akdetmek sal>hiyetini tan#mak
suretiyle hakikaten ilk deste)i yapm#" ve Rusya ile dost(a m!nase%etlerin 8%u
tar$ hareketlerle9 %a)da"amaya6a)#n# 8d!"!nmemi"ti9.
Qaln#$ P!r6!standa de)il &a,kaslarm g!neyinde ve k#smen ku$ey
&a,kaslarda dahi %u tar$ ,aaliyeti ve ayaklanmalar# destekledikten ve te"vik
ettikten sonra ;smanl# h!k!metinin Aavera-i &a,kas=ta Sovyet h>kimiyetine
kar"# siyas m!6adelede %ulunan gruplar#n ,aaliyederinin sorumluluklar#m
Sovyet h!k!meti !$erine y!kletme)e hi( %ir suretle hakk# yoktur. Sovyetlere
kar"# d!"man ve aksi-inki- l>p(# Alman $!mreleri ve ;smanl# h!k!meti de
%:yledir. Ayni ve(hile, kendi !lkesinde hakik temelden mahrum ve halk
kitlesi tara,#n
+H8
dan ne#retle baklan s6zm-ona )a#kas Dallar Beclisi denen bir kurul da
kendi sinesinde ancak halka zulm ya/anlarn mmessillerini barndrm
bulunuyorduA bu kurul hemen ?smanl hkmetince tannm ve bu s6zm-ona
hkmete siyasF ve dier destekler ya/lmtr2
&a,kaslar#n t!rl! yerlerinden %ir(ok delege Sovyet h!k!meti ne$dine
gelerek, %u doland#r#6# aksi-inkil>%6#lar#n hareketlerinden :t!r! enerSik %ir
surette in,iallerini i,ade etmi"lerdiJ 8%u ak- si-inkil>p(#lar#n9 sahtek>rl#kla
s:$!m-ona %ir h!k!met te"kiline 8muva,,ak olarak9 ?stan%ul=a m!ra6aat
ettiklerini ve oradan her t!rl! yard#m g:rd!klerini anlatm#"lard#r. 'u
devirde ;smanl# h!k!metinin ve onun tara,#ndan g:nderilen aSanlar#n,
asker k#talar#n#n, &a,kaslardaki resm temsil6ilerinin %!t!n ,aaliyetleri
sistemli %ir "ekilde aksi-inkil>p(# olup, Sovyet h!k!metine ve Sovyet reSimine
kar"# y:neltilmi"ti. Yn6eleri, anti-'ol"evik ve anti-Sovyet P!r6!, Frmeni ve
%a"kalar#n#n elleriyle i"lenen ve Rus Sovyet h!k!metinin r#$as#na ayk#r#
d!"en ,aaliyetleri ;smanl# h!k!metinin, Rus Sovyet Rumhuriyetine ve onun
idaresinde kalan &a,kas eyaletlerine kar"# !rkiye tara,#ndan giri"ilen yeni
taarru$lar# hakl# (#karmak %ahanesiyle :ne s!rmesi tamamiyle yersi$ ve
haks#$d#r. ;smanl# h!k!meti m!messilleri, ayni mahaldeki h#ristiyanlar
tara,#ndan A!sl!manlar#n :ld!r!lmesi gi%i %elli m!essi, vakalar !$erinde
duruyorlar, 8hal%uki9 Aavera-i &a,kas#n u$ak %:lgelerinde A!sl!manlar
tara,#ndan %u devirlerde m!6adeleler yap#l#rken daha (ok say#da h#ristiyan
:ld!r!lm!"t!r, ve 8dolay#siyle9 ;smanl# h!k!metinin 8%u :ld!r!len
A!sl!manlar#n9 mesuliyetini Sovyet h!k!meti !$erine y!klemesi hi( %ir
surette m!mk!n de)ildir.
'una %en$er iddia ve delillerin, an6ak !rkiye=nin -3-2 ya$#nda
giri"ti)i ,utuhat(# devirde !rk m!messillerinin a)#$lar#ndan (#kt#)#n# da
hat#rlamak yerinde olur. 8-3-2 y#l#9 ilk %ahar#nda ;smanl# h!k!meti Palip
&emal 'eyi Aoskova=ya el(i olarak g:ndermi"ti. 8Palip &emal 'ey9 kendini
takdim i(in D#"i"leri &omiserli)ine geldi)inde, kendisini !rkiye ile Rusya
aras#nda de)i"me$ dostluk %a)lar#n#n kurulmas#na hi$met etmek !$ere ayr#6a
g:revlendirilmi" oldu)unu %elirtmi" ve <'eni i" %a"#nda g:re6eksini$< diye
heye6anla hayk#rmaktan 8kendini tutamam#"t#9. ;,8%u m!nase%etle9 Sovyet
h!k!metinin veya aSanlar#n#n !rkiye tara,#ndan yeni %ir d!"man6a hare-
ketlerine se%e%iyet vere%ile6ek her hangi %ir ,aaliyetleri hakk#nda
!rkiye=nin "ikayetlerini i,ade eden tek %ir kelime s:ylememi"ti.
+H*
Do)rusu s:ylenmek l>$#m gelirse 'rest-Kitovsk 'ar#"# !rkiye
na$ar#nda mev6ut tel>kki edilmemi" ve 8!rkiyenin9 ,aaliyeti devaml# olarak
%u anla"may# ihl>l etmek olmu"tur. 8!rkiye9, Sovyet Rus Rumhuriyetine ait
eyaletlerin, yaln#$ hemhudut olan yerlerde de)il, anti-Sovyet s:$de %ir
h!k!met kurdurmak ve onu desteklemek suretiyle, &a,kas Da)lar#n#n
ku$eyindeki olaylara kar#"mak suretiyle 8%u anla"may#9 ihl>l etmi"tir.
!rkiye %u anla"may# m!temadi te6av!$ ve istil>lariyle %o$du)u gi%i,
kendine terkedilmi" olan vilayetlerde dahi %u muahedeyi ihl>l etmi"tir. 8*:yle
ki9, 'rest-Kitovsk anla"mas#n#n %u %a%taki kararma g:re, &ars, Ardahan ve
'atum 8%:lgeleri9 ahalisi kendi gele6e)ini, kom"u devletler ve %ilhassa
!rkiye ile anla"mak suretiyle, ,akat sade6e !rkiye ile de)il, kendisinin
tayin etmesi gerekmekte idi. 'rest-Kitovsk 'ar#"#nda Rusyan#n ahalinin
oyunu kullanmas#nda m!dahele etmemesi "art#n#n konmas# ise, %u oy verme
i"inde Sovyet h!k!meti veya aSanlar#n#n her hangi %ir %ask# veya tesirden
u$ak olmas#n# temin i(in idi. 'u karara Sovyet Rus h!k!meti titi$ %ir "ekilde
riayet etmi"ti. Asl#nda, %u %:lgelerin A!sl!man ahalisi Rus h!k!metine
m!ra6aat ederek (ok a6# "ik>yetlerde %ulunmu"lar ve 8"ik>yetlerini9 %ir(ok
vesikalarla desteklemi"ler, ve ahalinin kendi gele6e)ini tayin hususunda
s:$de yap#lan oylama esnas#nda yap#lan sahtek>rl#klar# %elirtmi"lerdi.
'ar#" muahedesinin im$as#ndan hemen sonra, &ars, Ardahan ve 'atum
;smanl# k#talar# tara,#ndan i"gal edilmi" ve oralarda asker idare tat%ikine
%a"lanm#" ve ayn# $amanda, ya)ma, $iyank>rl#k ve kendi halinde ya"ayan
ahaliye kar"# her t!rl! $ul!m yap#lm#"t#r. ;smanl# idaresinin kurulmas# ile
%irlikte, halk#n r#$as#na ayk#r# olarak, yerli ahaliden erkek n!,usun -3 ya"tan
yukar#s# $orla asker hi$mete al#nm#"t#. Ahali devaml# %ir "ekilde %ask#ya
maru$ kalm#", korkutulmu", ve %ununla kendi gele6e)ini tayin hakk# sade6e
%ir komedi haline getirilmi"ti. ;y verme are,esinde, reyleri !rkiye lehine
olmad#)# %ilinen e"ra, ya oralardan s!r!lm!", veya tevki, edilmi", hatt>
onlardan %ir(o)u kur"una di$ilmi"tir. ;y verme i"i a(#k(a !rk
makamlar#n#n dikkatli kontrolleri alt#nda i6ra edilmi"tirB %u yap#l#rken
8ilerde9 intikamlar# al#na6ak ta$yik ve "iddetlere maru$ k#l#na6ak kur%anlar
da tes%it edilmekte idi. 'u "artlar alt#nda oylaman#n sonu(lar# ta %a"tan %elli
idi.
Rusya tara,#ndan terkedilen %u %:lgeler ahalisinin maru$ kald#)# %u
(e"it $orlamalar#n, 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n /. maddesin esasl# %ir "ekilde ihl>l
mahiyetinde oldu)u key,iyetini Sovyet Rus h!k!
+'H
meti el%ette dikkat nazarna almadan ge(eme$di. D#"i"leri &omiserli)i %H
7yll $'*'8, tarihli notas#nda, &ars, Ardahan ve 'atum %:lgeleri ahalisinin
kendi gele6e)ini tayin hususunda kendisine tannm olan hakk# kullanmam#"
oldu)unu ve oralarda kurula6ak meselesinin halledilmemi" oldu)unu %eyan
etmi"ti.
!rkiye el(isi Palip &emal 'ey Aoskova=da %ulundu)u $amanda,
Rusya=mn do)usundaki A!sl!manlar aras#ndaki t!rl! sosyal ta%akalar
aras#nda 6ereyan etmi" olan m!6adele muva6ehesinde, mutad diplomatik
,aaliyet s#n#rlar#n# ,a$lasiyle a"an %ir ilgi g:stermi"tir. Rusya=da geni" halk
kitlelerinin kendilerini tam %ir kurtulu" 8eman6ipation9 gayretleri,
A!sl!man halk kitlelerini de ayni yola sevketmi"tiB yani Rusya=n#n
do)usundaki atarlar da, h#ristiyan kom"ular# gi%i 8%u harekete
kat#lm#"lard#9. Peni" halk kitlelerinin kurtulu"lar# ve daha iyi %ir gele6ek i(in
giri"tikleri m!6adelenin, kat= mahiyetteki tarih kri$ler devrindeki sert %ir
karakter almas# ka(#n#lma$ %ir hal idi. A!sl!manlarla meskNn sahalardaki
halk Sovyetleri, %!y!k halk kitlelerinin i"tiyaklar#n#n 8umutlar#n#n9 ve
onlar#n 8halk kitlesinin9 A!sl!man ahalinin e$i6i ve emi6i 8istismar6#9 lerine
kar"# yap#lan m!6adelede 8halk#n9 m!messili idiler. 'u e$i6i ve emi6i
$!mreler !rk el(isi Palip &emal 'eyin "ahs#nda, kendilerini %a)layan
ra%#talar %uldular. ;nlar m!temadiyen 8Palip &emal 'eye9 m!ra6aatla
"ik>yetlerini %ildirdiler ve a6#lar#n# anlatt#lar. Qa%an6# diplomatlar#n
usullerine ayk#r# olmak !$ere, A!sl!man atar $!mrelerinden emi6i
8istismar6#9 unsurlar %!y!k halk kitlelerine kar"# m!6adelelerinde Palip
&emal 'ey 8emi6ilerin9 h>misi kesildi. Aay#s 8-3-29 ay#nda A!sl!manlar#n
Sovyetleri &ongresi toplan#p, atar ve 'a"kurtlar#n ya"ad#klar# eyaletlerde
geni" %ir yerli muhtariyet tesis edilmek istendikte, istismar6# $!mreler,
kitleler !$erinde n!,u$lar#n# tesisle, Do)u Rusya=daki A!sl!man halk#n#n
%:yle yeni %ir ni$am kurmas#n# %altalamak yolunda ellerinden geleni
%#rakmad#lar. Palip &emal 'ey 8%u istirmar6#lar#n9 "ik>yetlerinin ter6!man#
olmak :devini !$erine ald# ve D#"i"leri &omiserli)ine gelerek, A!sl!manlarla
meskNn sahalardaki geni" halk kitlelerinin 8istismardan9 kurtulmak i(in i"(i
ve k:yl!lerin y!r!tt!kleri siyaseti engellemek istedi. *u husus ta %ilhassa
%elirtmelidir ki, %ir atar- 'a"kurt eyaleti 8Auhtar !lkesi9 kurulmas# v6 %u
yeni idare ni$am#n#n istismar6# $!mrelerin h>kim oldu)u eski ni$am yerine
ge(mesi ,ikri, geni" A!sl!man sosyal ta%akalar#ndan gelmi", ve A!sl!man
&omiserli)i de %u ,ikri ger(ekle"tirmek g:revini !$erine ald#)# $aman,
D--
Bslman halk kitlelerinin dileklerini yerine 0etirmekten baka bi ey
ya/mamt2
Bu sralarda, -usya'da kabul edilen )ilisenin Devletten ay rlmas key#iyeti
umumF mahiyette olmak hasebiyle, bakalara olduu 0ibi, Bslmanlara da
tatbik edilince, Dou -usya'daki 9sl"m ahali nin muha#azak"r unsurlarnn
bir1ok ik"yetlerine yol a1m, ve bu ik"yet1iler ve dierleri Eali/ )emalF
Beyin ahsnda sadk h"milerinF bulmulard2
Doru ve halisane s6ylemek l"zm 0elirse, !ovyet -us hkmetinin
$taki/ettii, cidden halkn yararna olan siyasetin sonu1lar, Bslman ahaliye
tatbik edilmi olan siyasette tamamiyle hakl olduunu 06stermitir2 3eko-
!lovak isyann mteaki/ -usya'nn dou ksmn delik deik eden kanl
mcadeleler srasnda, )zl ?rdu'da yalnz Bslmanlardan ayr alaylar tekil
edilmi ve bu $Bslman, alaylar, reaksiyona ve aksi-inkl"/1lar kar savata
ve !ovyet rePimini mda#aada en cesur en sadk askerler arasnda idiler2
Eali/ )emalF Beyin Boskovada iken #aaliyetlerinin en byk ksmnn,
Dou -usya'daki Bslman ahalinin st tabakasnn men#aatlerini korumadan
ibaret olduunu s6ylemek yerinde olurA $-usya- daki, mcadcle zamannda bu
yksek tabakann tekil"tlandrlmas iine $Eali/ )emalF Bey, mtemadiyen
karmtr2
!onralar, bu iki Devlet $Trkiye ve -usya, arasnda daha byk ve daha
traPik mahiyetteki meseleler rol oynamtr2 '*'8 ylnn ilk aylarnda -usya'nn
)a#kas eyaletleri 01 bir devreyi yaamakta iken, !e yet hkmeti, tamamiyle
kendi idaresinde kalan eyaletlerde, yerli ahalinin birbirlerine dman olan
zmrelerini bartrmak ve buralarda asayii, dzen ve 0veni tesis etmek zere,
!ovyetler esasnda muntazam ve enerPik bir idare kurmak istemiti2 Bak4
hkmeti kendisinin h"kim olduu 1evrede 0eni Bslman sosyal tabakalar
tara#ndan olduu 0ibi, hiristiyan tabakalarn- ca da desteklenmiti2 Trkiye'nin
Bak4'ya kar tecavz ve taarruzu hi1 bir eyle hakl 1karlamaz ve yeni #utuhat
ya/mak arzusundan ileri 0eldiinden baka bir ey deildir2 5evket =aa ve >uri
Beyin ordular, !ovyet rePimine sadk kalan vil"yetlere 0irdiler ve ilerledilerA
buralara hasaret ve /erianlk 0etirdiler2 !ovyetlerin Bak4- daki k1k bir
ordusu iki ay zar#nda, mstevlilerin 1ok stn kuvvetlerine kar emsali
06rlmiyen bir kahramanlkla kar koyduA
D-.
#akat, $mstevlilerin, Trklerin, byk kuvvetleri karsnda mukavemetin uzun
zaman devam etmesi imk"nszd2 !ovyet hkmeti, Trkiye tara#ndan 0iriilen
bu haksz tecavz bir ka1 de#a /rotesto ettiyse de, daima neticesiz kald2 !ovyet
hkmetinin btn bu /rotestolarna ?smanl hkmetinin 0erek Boskova'daki
0erek Berlin- deki, ve Almanya vastalyla -usya'nn mracaatta bulunduu 9s-
tanbul'daki mmessilleri, daima, ya bu taarruz key#iyetini tamamiyle ve basit bir
ekilde ink"r etmek yoluna sa/mak, veya Bak4 6nnde ancak yerlilerden
teekkl eden 1etelerin #aaliyeti bulunduklar tarznda tevil ve yalan ihtiyar
ettiler2 5evket =aa, @H Temmuz $'*'8, tarihinde, ehrin kaytsz ve artsz
teslim olmas i1in tekli#te bulundu2 Austos ay banda, ehri Trklere kar
D-5
D-/

You might also like