Cartoghrpya Ortodhrom Loksodhrom

Yldz Teknik niversitesi - naat Fakltesi - Harita Mhendislii Blm
Kartografya Anabilim Dal

http://www.yarbis.yildiz.edu.tr/gokgoz

Kartografya 1 Blm 1

Do.Dr. Trkay Gkgz (www.yarbis.yildiz.edu.tr/gokgoz) 1-1

BLM 1:
GR

Kartografya 1 Blm 1


NDEKLER

1.1 Kartografyann Tanm............. 1-3
1.2 Haritann Tanm... 1-5
1.3 Haritalarn Snflandrlmas.... 1-7
1.4 Haritadan Beklenen zellikler................................................................................ 1-8

Kartografya 1 Blm 1


1.1 Kartografyann Tanm

Kartografya kelimesi, Latincede sert kat anlamna gelen carta, charta kelimeleri
ve yazmak, izerek betimlemek anlamna gelen graphia kelimelerinin
birlemesinden meydana gelmitir ve kat zerine resmetme anlamna gelir. lk
alardan beri kullanlan ve bat dillerinde de ayn kke dayanan (rnein
ngilizcede chart, Franszcada carte, Almancada karte) bir kelimedir [3].

Kartografya, btn tarih boyunca kelime anlamn korumu ve harita yapma
teknii ve sanat anlamnda kullanlmtr [3].

Uluslararas Kartografya Birlii (International Cartographic Association - ICA)
tarafndan yaplan kartografya tanm: Kartografya haritalara ilikin bilimsel
verilerin ilenmesi ve sanat almalarn kapsayan harita yapm sanat, bilim ve
teknolojisidir. Her hangi bir lekteki her eit harita, plan, deniz haritalar ve
bunlarn blmleri, yeryzne ve gkyzne ait herhangi bir cismi gsteren
boyutlu model veya kreler haritalarn bu kapsam iine girer [7].

Kartografyann tarih boyunca ok eitli tanmlar yaplmtr. rnein, Alman
kartograf Max Eckert, Kartografya, bir bilim ve sanat karmdr: Bir taraftan byk
bir duyarlkla matematik ve geometri problemleri ile urar, dier taraftan gze
hitap eden bir sanattr. demektedir [3].

Bir baka kartograf Raisz ise bu konudaki grlerini yle aklamaktadr:
Kartografyann amac, yeryznn eitli blgelerindeki yzey ekillerine ait l
ve bilgileri toplayarak onlar analiz etmek ve sonra da bu ekillerin rahata
grlebilecei bir lee indirerek grafik yolla gstermektir [3].

Amerikan Sivil Mhendisler Kurumunun Arazi lmeleri Szlnde Esas olarak
kartografya, harita yapma sanat ve bu sanatn dayand bilimdir. Kartografya,
yeryznn fiziki karakterinin bir kopyasn gstermek amacyla astronomlarn,
matematikilerin, kaif ve topograflarn baarlarn bir araya toplar. denilmektedir
[3].

Gelien elektronik arlkl bilgi teknolojisi sayesinde, saysal veri tabanlar ve
ekranda oluturulan haritalar gibi bilgisayar destekli rnlerin gndelik kullanma
girmesi ile kartografya tanm deimitir. Youn harita kullanm, haritalarn
iletiim ilevinin artmas, datmlarn kolaylamas ve harita kullanmnn nem
kazanmas nedeni ile yeni bir kartografya tanmna gerek duyulmutur [12].

ICA Bilgisayar Destekli Kartografya Aratrma ve Gelitirme Komisyonu raporunda
yer alan tanma gre kartografya; corafi gerek mekann ok ynl bir modeli
Kartografya 1 Blm 1


olarak tanmlanabilecek boyutlu veri tabann temel alan bir bilgi transferi
ilemidir. Bu nitelikteki boyutlu veri taban, eitli verileri derleyen ve bunlardan
bilgi retimini salayan tm Kartografya almalarnn merkezi esidir. On yl
gibi ksa bir sre ierisinde Kartografya tanmndaki dinamik gelime dikkat
ekicidir [12].

Kartografya alanndaki hzl gelimeler konu ile ilgili bilimcileri, kartografyann
amac, kapsam ve hedef kitlesinin belirlenmesi ynnde zorlamtr. Btn bu
nedenlerle ngiliz Kartografya Birlii (BCS) yeni bir tanm yapma zorunluluu
duymutur: Kartografya; boyutlu bilginin -genellikle grafik olarak-
organizasyonu ve iletiimidir. Bilgi toplamadan sunmaya kadar olan tm ilemleri
kapsar [12].

1991de ICA tarafndan Bournemouthda gerekletirilen 15. Uluslararas
Kartografya Konferansnda kartografik tanmlar zerinde alan komisyon, harita
ve kartografya tanm nerileri gelitirmitir. Bu tanmlara gre Kartografya; corafi
bilginin grsel, saysal, kabartma formunda sunulmas, iletiimi, organizasyonu ve
kullanlmasdr. Kartografya harita bilgilerini toplamadan kullanmaya kadar olan
tm retim ilemlerini ve her trl harita kullanmn ierir [12].

Kartografya, kapsad almalara gre teorik ve pratik kartografya olarak
snflandrlabilir [11].

Teorik kartografya,

Projeksiyon esaslar (Matematiksel Kartografya)
Haritadaki ekillendirmenin esaslar, kaynaklar ve yntemleri
Haritalarn deerlendirilmesi
Kartografyann tarihi

ile urarken, pratik kartografya harita teknii ile urar ve harita taslandan
baskya kadar olan btn ilemleri kapsar [11].

Kartografya, yaplacak haritann kkenine gre de resmi ve zel kartografya
olarak snflandrlabilir. Resmi kartografya, kanun ynetmelik ve artnamelere bal
olarak yaplan kartografik almalardr. rnein topografik haritalar, kadastro
haritalar vb. gibi almalardr [11].

Dier bir snflandrma da haritann zelliklerine gre tematik ve topografik
kartografya olarak yaplabilir [11].

Kartografya 1 Blm 1


1.2 Haritann Tanm

John B. Harleye gre harita, her eyden nce aynen yaz gibi bir bilgi depolama ve iletiim
aracdr [5].

Biritanya Milli Corafya Komitesinin 1966 ylnda yaynlad bir szlkte, harita
yle tanmlanmtr: Harita: Dnyann veya herhangi bir gk cisminin yzeyiyle
ilgili seilmi nesnelerin veya soyut zelliklerin normal olarak lekli bir ekilde ve
bir dzlem zerinde allm ekilde temsili. Burada, haritann yalnz yerin deil,
herhangi bir gk cisminin arzu edilen bir yerinin temsili olabilecei, bu temsilin de
normal hallerde lekle dzlem zerine yaplaca grlyor. Dzlem zerine
olmayan temsillere rnek olarak akla hemen kreler geliyor: Yerkreler, gkkreler.
Dzlem harita veya kre zerine izilenlere bir de yerekillerini temsil eden
kabartma ilave edilirse, nc boyut ok detayl olarak bir yontu eklinde temsil
edilmi olur [5].

Wilhelmynin tanm ise yledir: Harita, mekanla ilgili bilgilerin bir dzlem
zerinde, lee bal olarak genelletirilmi, ve ierik olarak snrlandrlm bir
modelidir [5].

Haritann daha gncel tanm ise ICA tarafndan yle yaplmtr: Harita, corafi
gerekliin soyutlanmas veya sunulmasdr. Corafi bilginin grsel, saysal ya da -
grme zrller iin- kabartma yoluyla sunulmasn salayan bir aratr [12].

Ksaca harita kelimesinin deiik kltrlerde ve dillerde nerden tretildiine bir
gz atalm [5]. Avrupa dillerinden ngilizceyle balayalm: Bu dilde harita map
kelimesiyle ifade edilir. Map kelimesi, ngilizceye (karlnn benzer kelimelerle
ifade edildii spanyolca, Portekizce, hatta Lehede olduu gibi) ge Latince
mappa, yani kuma kelimesinden girmitir. Dier pek ok Avrupa dilinde ise,
harita kavram iin Latince herhangi bir dokman anlamna gelen carta
kelimesinden treyen carte (Franszca), karte (Almanca), Kharta (Rusa) ve
benzeri szckler kullanlmtr. Bir ge Latin kelimesi olan carta, Yunanca papirs
anlamna gelen kelimesinden tretilmitir. Anlald gibi, harita, bilgi
tayan herhangi bir dokuman olarak grld gibi, bu dokumann zerine
nakedildii kuma, papirs vs. gibi malzemeyi de dile getirmektedir. Harvey,
benzer bir durumu Avrupa dndaki kltrlerde de gzlemitir. Mesela incede
harita anlamna gelen tu, ayn zamanda herhangi bir diyagram veya resim de
olabilir. Pek ok Hint dilinde Arapa nakah kelimesi harita anlamna geldii gibi,
resim, genel bir tasvir hatta resmi rapor anlamna bile gelebilir [5].

Kartografya 1 Blm 1


ten daha fazla boyutlu nesne veya kavramlar haritalarla temsil edilemezler mi?
ekil 1.1, bugnk ini oluturan iki temel eleman olan Kuzey ve Gney in
bloklarnn erken Kambriyen Devrinden (gnmzden yaklak 550 ile 530 milyon
yl ncesi) ge Permiyen Devrine (gnmzden yaklak 255 ile 245 milyon yl
ncesi) kadarki zaman dilimi ierisinde kre zerinde nasl yer deitirdiklerini
gstermektedir. in bloklarnn ve krenin boyutlu nesneler olduklar
dnlrse, bu haritada bir de yatay eksenle ifade edilen drdnc bir boyutun,
yani zamann temsil edilmekte olduu grlr [5].

ekil 1.1: Kuzey ve Gney in bloklarnn eski enlem konumlar. Yatay izgilerle
gsterilen kayalarn ortam verilerinden, dey kaln izgilerle gsterilen eski kaya
manyetizmasna gre [5]

Harita yaplr m, yoksa yazlr m? Yapld kesin de haritalarn, yazlmadklar
kesinlenebilir mi? Bir dile dayanr bir kere, her harita: izgilerin, renklerin, imlerin,
saylarn, hesaplarn rd bir dildir bu. Kendine zg bir dilbilgisi, szdizimi
zellikleri, szl, noktalama iaretleri zaman iinde olumu, gelimi,
evrensellemitir [9].

Bir dilden sz edebildiimize baklrsa, her haritay bir metin (kimilerini bir roman,
bir iir) olarak grmemek iin nedenimiz kalmyor pek. Harita yazclar, yazarlar
nasl adamlar, kadnlar acaba: Onlarn huylarn, saplantlarn, tercihlerini yaptklar,
yapmay setikleri haritalarndan karmak elde mi? [9]

Kartografya 1 Blm 1


1.3 Haritalarn Snflandrlmas

Harita serisi: Bir ama iin yaplm ayn lekli harita (rnein 1:25,000 lekli
topografik haritalar) albmdr. Bunlarn her bir paras Pafta olarak
isimlendirilir [11].

Atlas haritalar: Deiik konular ieren sistematik ve genellikle kitap eklinde bir
araya getirilmi kk lekli haritalar (rnein iklim haritalar, siyasi ve fiziki
haritalar, vb.) albmdr [11].

Duvar haritalar: Eitim veya konferans iin hazrlanm haritalardr. Uzaktan
grnmeleri amaland iin byk formatldrlar. Ayn zamanda kk
leklidirler [11].

Orijinal haritalar: Dorudan llere dayanarak hazrlanan haritalardr [11].

Folya haritalar: Orijinal veya daha byk lekli folya haritalardan tretilen daha
kk lekli haritalardr [11].

Ada harita: Belli bir blgenin ada baznda yaplan haritalardr [11].

ereve haritalar: Genellikle kare, dikdrtgen veya yamuk ekiller ile snrlandrlm
haritalardr. Bu haritalar genellikle haritann karesel a (koordinat a, karelaj, grid)
ile snrldrlar [11].

Plan: Byk lekli haritalara plan denilmektedir. Ayrca i plan, ev plan gibi
deiik anlamlarda kullanlmaktadr [11].

Bunlardan baka haritalar leklerine, konularna ve ait olduklar blgelere gre
snflandrlabilir [11].

leklerine gre haritalar:

Byk lekli haritalar: 1:10.000 ve daha byk
Orta lekli haritalar: 1:10.000den 1:300.000e kadar
Kk lekli haritalar: 1:300.000den daha kk

Konularna gre haritalar:

Topografik haritalar: Gl, deniz, akarsu gibi doal nesneleri; yol, bina, eme
gibi yapay nesneleri; arazi ekillerini, bitki rtsn, vb. konu alan
haritalardr.
Kartografya 1 Blm 1


Tematik haritalar: Yeryznde dorudan grnmeyen durumlar veya olaylar
konu alan haritalardr. rnein, nfus dalm, scaklk veya iklim, ekonomi,
vb. haritalar bu snfa girer.

Ait olduklar blgelere gre haritalar:

Yer haritalar
Gk haritalar
Deniz haritalar
vb.

1.4 Haritadan Beklenen zellikler

Her haritadan aadaki zellikler beklenir.

Doruluk: Haritalar geometrik, nitelik ve nicelik alarndan doru olmaldrlar.
Geometrik doruluk ile kastedilen, 1) jeodezik doruluk, 2) topografik llerin
doruluu, 3) projeksiyon ynteminin doruluu, ve 4) izimde doruluktur. Nitelik
(kalitatif) doruluk rnein yollar iin gsterimin yol snflar asndan
doruluudur. Nicelik (kantitatif) doruluk ise rnein ykseklik erilerinin veya
scaklk derecelerinin rakamlarnda aranan doruluktur [11].

Tamlk: Haritalarda bir kltme sz konusudur. Bundan dolay her eyi olduu gibi
gsterme olana yoktur. Ancak haritann amacna uygun olarak noksansz olmas
gerekir [11].

Aklk ve anlalabilirlik: Harita, kullanclar tarafndan anlalabilmelidir. Bunun iin
zel iaretlerin mmkn olduu kadar aslna uygun bir ekille belirtilmesi,
renklerinde bir birine uygun decek tonlarn seilmesi ve konulara uygun renk
tonlarnn kullanlmas gerekir [1].

Kolay okunabilirlik: Harita zel iaretleri bir insann rahata grebilecei byklkte
ve okumay kolaylatrc aralkta olmal ve ayrca da haritalar zel iaretlerle
boulmamaldr. Bir haritann okunabilme nitelii zel iaretlerinin uygun dalm,
yaz ve basksnn mkemmelliine baldr [1].

Gzellik: Bir haritaya genel olarak bakldnda verdii iyi etki o haritann gzellik
(estetiklik) lsdr. Bu iyi etki ise haritadaki btn elemanlarn birbirine uygun
harmonize edilmesiyle elde edilir. Renk tonlarnn zevke uygun seimi, yaz
puntolarnn uygun byklkte oluu ve iyi bir bask teknii gzellik iin esas olan
unsurlardr [1].
Kartografya 1 Blm 2


BLM 2:
KARTOGRAFYANIN TARHES

Kartografya 1 Blm 2


NDEKLER

2.1 Kartografyann Tarihesi... 2-3
2.1.1 Tarih ncesi a haritalarndan rnekler... 2-3
2.1.1.1 atalhyk Haritas. 2-3
2.1.1.2 Magourata Maarasndaki gkbilim betimlemesi.. 2-7
2.1.1.3 Maikop Vazosu zerindeki resim harita.......... 2-7
2.1.1.4 Seradinadaki kaya zerine kazma harita........... 2-8
2.1.1.5 Bedolina Maarasndaki kaya zerine kazma harita............. 2-8
2.1.2 Tarihi a haritalarndan rnekler... 2-9
2.1.2.1 Yorgan Tepe kil tableti haritas 2-9
2.1.2.2 Nubiadaki altn madeni haritas. 2-10
2.1.2.3 Umma kil tablet haritas.. 2-11
2.1.2.4 Babil kil tablet haritas. 2-11
2.1.3 Eski ada kartografya. 2-12
2.1.3.1 Tarihte yapan bilinen ilk dnya haritas 2-12
2.1.3.2 Yer krenin boyutu iin yaplan ilk lm ve hesap.......... 2-15
2.1.4 Romallarda kartografya 2-16
2.1.5 Orta ada kartografya 2-16
2.1.6 slam Dnyasnda kartografya.. 2-17
2.1.7 Yeni ada Kartografya 2-18
2.2 Trk Kartografyasndan rnekler... 2-19
2.2.1 Bilinen en eski Trk haritas.. 2-19
2.2.2 Mrsiyeli brahim Haritas 2-20
2.2.3 Piri Reis Haritalar... 2-22
2.2.4 Ali Macar Reis Atlas.. 2-25
2.3 Modern Trk Haritacl. 2-33

Kartografya 1 Blm 2


2.1 KARTOGRAFYANIN TARHES

2.1.1 Tarih ncesi a haritalarndan rnekler

Yaplan aratrmalara gre harita olarak benimsenebilecek ilk izimler Tarih ncesi
(yaznn bulunmasndan nceki) alarn Orta Ta dnemine kadar uzanmaktadr.
Bu izimler yeryznn yalnzca nehir, da, yol gibi birka ayrntsn gsteren ilkel
izimlerdi. Bunlar Tarih ncesi a haritalardr (Prehistorik Maps). Tarih ncesi
a haritalar duvar, maara duvar, kayalar gibi duraan veya anak mlek
yzeyi, deri, post, kemik gibi tanabilir eyalar zerine izilmitir. izimler ya o
dnemlerin bir tr yazs olarak tanmlayabileceimiz duygu ve dncelerin resimle
yanstlmas olan resim yaz (pictographic) biiminde veya ta kaya gibi yzeyler
zerine kazlm kazma resimler (petroglyphs) biiminde yaplmtr [7].

Yakn tarihte yaplm aratrmalara gre Tarih ncesi alarna ait olan 57 harita
belirlenmitir. Bu haritalar Orta Ta a, Yeni (Cilal) Ta a ve Maden a olup
37si Fransada, 7si talyada, 2si Maltada, 2si Danimarkadadr. Birer adet de
Bulgaristan, Almanya, Irak, rdn, Fas, Cezayir, Msr, Grcistan ve Trkiyededir.
Trkiyedeki harita atalhykte bulunmutur [7].

(Bilindii gibi yazy Gney (Aa) Mezopotamyada yaayan Smerler icat
etmitir. lk yaz benzeri iaretler iin M 8000 yllarna kadar iniliyorsa da, yaznn
icadnda M 3500 yllar genel olarak kabul gren tezdir.)

2.1.1.1 atalhyk Haritas

Tarih ncesi alarda yaplm olup harita olarak yorumlanabilecek izimlerin biri
dnda hemen hemen hepsi, yeryznn belli bir blgesinde bulunan birka
ayrnty ieren grnmlerdir. Dolaysyla bunlara harita olmaktan ok, harita
olarak yorumlanabilecek tasvirler gzyle bakabiliriz. Ancak bunlardan biri, hem de
M 620097 ylnda yaplm biri, harita olarak nitelenebilecek tek eserdir.
Radyokarbon 14 yntemiyle ya saptan bu eser atalhyk haritasdr. Haritaclk
tarihi zerindeki deerli aratrma ve almalar olan Catherine Delano Smithde
Cartography in the Prehistoric Period in the Old World: Europe, Middle East and
North Africa balkl incelemesinde Tarih ncesi ve Tarihi a haritalarna ilikin
ok anlaml ve zetleyici bir izelge hazrlamtr (ekil 2.1). Bu izelgede de Tarih
ncesi alara ilikin izimlerden harita olarak nitelenen ilk eserin atalhyk
Haritas olduu grnmektedir [7].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.1: Tarih ncesi a haritalarna ilikin izelge [7]

Carl Moreland ve David Bannister de Antique Maps adl yaptlarnda zl bir
deerlendirme yapmlardr. Bu biimde betimlenen en eski belge, yaklak M
6100-6300 yllar arasnda yaplm 9 fit (2.75 m) uzunluundaki bir duvar resmidir.
Resim, Anadolunun Tarih ncesi a yerleim yerlerinden biri olan atalhykte
bulunmutur. Bir ehir plan olan resmin d izgileri ok ak biimde 80 binay,
arka planda byk olaslkla patlayan bir volkan ile birlikte gstermektedir. Tarih
ncesi alarn bu ilk haritas da ayn dnemde izilmi benzeri almalarda
olduu gibi, yaznn bulunmasndan nce yapld iin, yazl bilgileri
iermemektedir. atalhyk, Orta Anadoluda Konya il merkezinin gney
dousundaki (kara yoluyla Konyaya 54 km) umra lesinin 12 km kuzeyinde,
Kkkyn hemen gneyindeki (1 km) iki hyk zerine kurulmu olan Cilal Ta
a (Yeni Ta a Neolitik a) yerleim yerinin addr. Bu harita, 1963 ylndaki
atalhyk kazlarnda VIIinci katmanda 14 numara ile iaretlenen kutsal yerin
duvarlarnda bulunmutur. Harita bulunduunda arkeologlar tarafndan ekilen
fotoraf aadadr (ekil 2.2) [7].
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.2: atalhyk haritasnn kutsal yerin duvarlarnda bulunduu gnlerde
ekilmi resim [7]

J. Mellaart, haritann duvardan karlmasndan nce, haritann aada gsterilen,
lekli siyah-beyaz bir izimini yapmtr (ekil 2.3). J. Mellaart, haritann
bulunmasndan sonra yazd kitapta, bu gzel eseri yle anlatmaktadr: n
planda deiik boyutlarda gsterilmi olmalarndan ve i yaplarnn getirdii
arma gre aka atalhyk evleri olduu belli olan bir ehir grlmektedir.
Her evin kendi ayr bir duvar bulunmaktadr ve evler aralarnda ak alan
bulunmayacak biimde birbirine bitiik olarak yerletirilmilerdir. Ev dizileri
hyn tepesine doru sra sra ykselmektedir. ehrin tesinde, eteinde paralel
izgiler ve stnde benekler bulunan sanki ok uzaktaymasna daha kk
yaplm iki zirveli bir da ykselmektedir. Daha yksekte olan tepesinden daha
fazla izgiler fkrmakta ve dan sa yamacnn dnda beklenmi biimde,
tepenin stnde ise yatay sralar eklinde pek ok benek bulunmaktadr. Yine
tepenin civarnda oraya buraya serpitirilmi yatay ve dey izgiler vardr. Bu,
pskrtmekte olan bir volkann olduka zor yaplabilen bir tasviridir. Tepeden
darya ateler kmakta, kraterden etee lavlar akmakta, volkann yamalarna,
oraya buraya yamakta olup tm bunlar bu resimde bir araya getirilmitir. Sz
konusu ykselti Orta Anadolunun tek ikiz tepeli volkan olan ve Konya Ovasnn
dousunda uzanan ayn zamanda atalhykn gr alan iinde bulunan Hasan
Dadr [7].
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.3: Harita bulunduunda ekilen resimlere gre kuzey ve dou duvarndaki
paralar [7]

Ankarada Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmekte olan paralardaki
(ekil 2.4deki 1, 2 ve 3 paralar) tm harita ayrntlar 1-1.5 cm kalnlndaki
perdahlanm krem rengi duvar svas zerine kmz boya kullanlarak gsterilmitir
(ekil 2.5). Binalarn olsun, pskrmekte olan yanardan gsterilmesinde olsun
krmzdan baka renk kullanlmam, ekillerin d izgileri dahil tm ayrntlar
krmz boyann ak, koyu tonlarnn oluturulmasyla, baka renkler kullanlmadan
gsterilmitir. Binalar, bu gnk ehir planlarnda olduu gibi damlarnn
izdmlerine gre deil, binalarn oda, kiler gibi i blmlerini de yanstan damsz
dikey grnmlerine gre izilmitir [7].

ekil 2.4: Kuzey duvarndaki haritann paralanma biimi [7]

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.5: Mzede sergilenmekte olan harita (kuzey duvarndaki drt parann
paras) [7]

2.1.1.2 Magourata Maarasndaki gkbilim betimlemesi

Bir maara resmidir. Tun veya Demir anda yaplm olduu sanlmaktadr.
Gne ve gnein altndaki iki izgi aka grlmektedir. Bu izgiler ufku ve
izgilerin altndaki iaret de teki dnyay betimlemektedir (ekil 2.6) [7].

ekil 2.6: Bulgaristanda Magourata Maarasndaki gkbilim betimlemesi [7]

2.1.1.3 Maikop Vazosu zerindeki resim harita

M 3000 ylndan ksa bir sre nce yapld dnlmektedir. Arka planda
Kafkaslar olduu sanlan da silsilesinden kp gelen iki akarsu ile aslan, boa, kei
gibi hayvan izimleri grnmektedir. Sol st kenarda aaca benzer ekiller, nehir
kenarlarnda baz bitkiler ilenmitir. Gm vazonun zerine kazma yoluyla
yaplm harita 10-12 cm yksekliindedir (ekil 2.7) [7].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.7: Kuzey Kafkasyada bulunan gm vazo (Maikop Vazosu) zerindeki
resim harita [7]

2.1.1.4 Seradinadaki kaya zerine kazma harita

Tarih ncesi a haritalarnn ilgin rneklerindendir. Kaya zerine kaznarak
yaplm olan harita 4590 cm boyutundadr. Haritada yerleim yerlerindeki binalar
ve bunlar arasndaki balanty salayan yollar ak biimde grlmektedir.
Noktalarla gsterilmi ayrntnn bir tarla veya avlu olduu dnlmtr (ekil
2.8) [7].

ekil 2.8: talyada Seradinadaki kazma harita [7]

2.1.1.5 Bedolina Maarasndaki kaya zerine kazma harita

Tam bir kaya gravrdr. lkel harita izimlerinin ilk rnekleri arasnda yer
almaktadr. Bulunduu ilk gnlerde dnyann ilk topografik haritas olarak kabul
grmtr. 2.304.16 m boyutunda olup M 2500-2000 yllarna aittir. Yol olarak
Kartografya 1 Blm 2


kabul edilen izgilerle balanan bloklar ev veya evler olarak yorumlanmaktadr
(ekil 2.9) [7].

ekil 2.9: talyada Bedolina Maarasndaki kazma harita [7]

2.1.2 Tarihi a haritalarndan rnekler

Tarihi a haritalarnn en byk zellikleri izimlerin yazl aklamalarla
pekitirilmi olmasdr. Bu nedenle haritalarn yorumlanmas daha gereki
olmaktadr. Aada Tarihi a haritalarna birka zgn rnek verilmektedir [7].

2.1.2.1 Yorgan Tepe kil tableti haritas

Kerkk yaknlarndaki Yorgan Tepedeki kazlarda bulunmu bir kil tablet
zerindeki bu harita Akad dnemine aittir. M yaklak 2300 ylnda yaplmtr.
Dnyann en eski topografik harita rnekleri arasnda yer alan harita 6.87.6 cm
boyutlarndadr. Haritada iki da silsilesi, bunlarn arasndan geen bir akarsu, baz
ekiller ile bunlara ait ivi yazs ile yaplm aklamalar bulunmaktadr (ekil 2.10).
Yazlarn zmlenmesinden, haritann ortasndaki blgenin 354 iku (yaklak 12
hektar) byklnde bir arazi paras olduu belirlenmitir. Arazinin sahibinin
adnn Azala olduu da yazlmtr. Haritann hangi blgeyi gsterdii
saptanamamtr. Dicle ile Zap suyu arasndaki bir tarm arazisi olduu
sanlmaktadr. Belki bir kadastro, belki de bir sulama a haritasdr. Drt ana yn
yazlarla da belirtilmitir. Ancak kuzey, tabletin sa kenarna, dou st kenarna, bat
alt kenarna yazlmtr. Yani kuzey ters yne konmutur [7].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.10: Yorgan Tepe Kil Tablet Haritas [7]

2.1.2.2 Nubiadaki altn madeninin haritas

Msrllar daha M 3000 yllarnda arazi lmleri amacyla geometrik ekiller
oluturmaya balamlardr. Bu dnemde yaptklar ve lkenin gneyindeki
Hamamat Vadisinin dousundaki Nubia altn madeni ve civarn gsteren aadaki
harita, Msrllarn en nl haritalar iinde yer alr (ekil 2.11). Harita iki paradan
olumaktadr. Aadaki ikinci parann resmidir. Gneye doru ynlendirilmi olup
Kzldenizden Nil Nehrine kadar uzanan blgeyi gstermektedir. Haritann
stnde ve altnda pembeye alan krmz renkte gsterilmi tepelerin yaknlarndan
geen birbirine paralel izilmi iki yol bulunmaktadr. Alttaki yol, kurumu ve talar
ortaya km bir nehir yata grnmndedir. stteki yol alttaki yola, kavisli
apraz bir yol ile balanmtr. Balant yolundan sola doru ayr bir ikinci yol
uzanmaktadr. Hireatic yaz ile yollarn uzand ynler ve haritaya ait aklamalar
verilmitir. Haritann en nemli yeri olan altn madenlerinin bulunduu sivri tepeler
krmzya boyanm ve yazl aklama konmutur. Haritann ortasndaki koyu renkli
parann sol stndeki siyah blgede kuyular, beyaz blgede de Firavun 1. Setosun
ant bulunmaktadr. Haritann sa stnde, madende alan iilerin (esirlerin)
evleri, evlerin stnde yazyla Temiz Tepe olarak adlandrlan tepede Amon
Tapna gsterilmitir. Ramses dneminde yapld anlalan haritann tarihi, kimi
aratrmaclara gre 1. Ramsese gre yorumlanarak M XIV. yzyl olarak, kimi
aratrmaclara gre M XI. yzyl olarak belirlenmitir [7].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.11: Nubaidaki altn madeninin haritas (ikinci paras) [7]

2.1.2.3 Umma kil tablet haritas

En eski haritalar iinde yer alan kil tablet haritann Umma kentinin ehir plan
olduu sanlmaktadr. M 2200 ylnda yaplm olup, Mezopotamyada bulunan
nl yaptlarn iinde yer alr (ekil 2.12) [7].

ekil 2.12: Umma kil tableti [7]

2.1.2.4 Babil kil tablet haritas

Asl Londradaki British Museumda sergilenen bu tablet M 612-528 yllarn
kapsayan Babil dnemine aittir. Babili merkez olarak alan bir dnya haritas olduu
sanlmaktadr (ekil 2.13). zerinde bulunan eski tablete gre yazs, ilk zgn
haritann daha nceki yllarda yapldn gstermektedir [7]. Babil dnya
Kartografya 1 Blm 2


haritasnda bizi daha sonra ortaya kacak kavramlar asndan ilgilendiren ksm,
dnyay evreleyen okyanus nehridir. zerinde yaanan karalarn (Yunanllarn
kmenesi) tamamen sularla evrili olduu lk ada ok popler bir varsaymd.
Bu varsayma biz hem M VI. yzyldan kalan bu haritada, hem de Ortadou
mitolojilerinde rastlyoruz. Bu harita, gzlemsel kartografya ile kuramsal corafyay
birletiren bir trdr. Buradaki kuramsal corafya, zamann yaratl ve genel
kozmorafya bilgilerini ieren dinsel retilerin bir paras olduundan, binlerce yl
deimeden bir nesilden dierine aktarlmtr [5].

ekil 2.13: Babilde bulunmu kil tablet zerindeki dnya haritas

2.1.3 Eski ada kartografya

Eski a medeniyetinin kurucular eski Yunanllar, bugnn kartografya esaslarn
koymulardr. Corafya ve kartografya bilimine byk katklar olan bu eski bilim
adamlarndan bazlar unlardr: Anaksimandros (M 611-547), Pitagoras,
Aristoteles (M 350), Dikaiarkos (M 350-290), Eratosthenes (M 276-196),
Poseidonius (M 130-51), Hipparkhos (M II. yy), Stabo (M 60 - MS 24), Batlamyus
(MS 90-168) [3].

2.1.3.1 Tarihte yapan bilinen ilk dnya haritas

M VI. yzyln sonlaryla V. yzyln balarnda izildii eldeki tarihsel verilerden
karlabilen, tarihte yapan bilinen ilk dnya haritas ne yazk ki elimize
gememitir. Ancak mahiyeti hakknda eldeki verilerden baz fikirler retmemiz
Kartografya 1 Blm 2


mmkndr. Haritann en detayl tasviri Hypotyposis Geographias (Corafya
Risalesi) adl eserin yazar olan Agathemeros tarafndan verilmitir. Bu yazarn ve
eserinin tarihleri hakkndaki bilgilerimiz, yazarn ilk Roma mparatoru Augustus
zamannda yaam olan Bergamal corafyac Menippostan bahsetmesinden
ibarettir. Agathemeros kitabnda Anaksimandros ve haritas hakknda, muhtemelen
Eratosthenesin otoritesine dayanarak, u bilgileri vermektedir: Thalesin rencisi
Miletoslu Anaksimandros, meskun dnyay bir harita zerinde ( )
gsteren ilk kiiydi. ok seyahat etmi bir kimse olan Miletoslu Hekataios ondan
sonra haritay hayranlk duyulan bir ey olacak kadar doru bir ekle soktu.
Eskiler dnyay yuvarlak olarak, ortada Hellas, onun da merkezinde Delphoi olmak
zere izerlerdi, nk o dnyann gbeini ( ) ierir. ok
tecrbeli bir insan olan Demokritos dnyann eklinin uzunluu geniliinin bir
buuk misli olacak ekilde uzunca olduunu ilk fark eden kimseydi [5].

Bunlardan unlar reniyoruz: 1) Anaksimandrosun haritas da Babillilerin haritas
gibi yuvarlakt ve 2) merkezinde Delphoi bulunuyordu [5].

Anksimandros gibi yonyal (Halikarnassoslu, yani Bodrumlu) olan ve Tarihin
Babas sfatn tayan Heredotos da bize dolayl yoldan Anaksimandrosun haritas
hakknda bilgi veriyor ve Agathemerosun dediklerini doruluyor: Pek oklarnn
gemite izdii fakat akla yakn bir ekilde aklayamad dnya haritalarna bakp
glyorum. Bunlar okyanusu bir pergelle izmiesine yuvarlak olan dnyann
etrafnda akar gsteriyorlar ve Asyay Avrupaya eit yapyorlar [5].

Burada Heredotostan, kendisinin bildii ve ilk rnei Anaksimandros tarafndan
izilen yonya tipi dnya haritalarnn Agathemerosun dedii gibi yuvarlak
olduunu, etrafnda okyanusun aktn ve Avrupa ve Asya paralarnn birbirine
eit byklkte temsil edildiini reniyoruz [5].

Heredotos ayrca, M 499-498 yllarnda doudan Pers tehlikesi grndnde,
Mietos tiran Aristagorasn Spartaya yardm aramaya giderken, Sparta kralna
tehlikenin corafi konumunu anlatabilmek iin beraberinde bir de harita
gtrdn sylyor. Bu haritann byk bir olaslkla Hekataiosun haritas
olduu sanlmaktadr. Heredotos, bu haritann dnyann tm evresini, btn
denizi ve tm nehirleri gsterdiini sylyor. Gerekten, Anaksimandrosun
hayatn yazan Diogenes Laertius da onun karalarn ve denizin evresini izen ilk
insan olduunu sylemektedir [5].

Anaksimandrosun haritasnn ekli ve ierii hakknda daha baz kaynaklardan da
ufak tefek bilgiler edinebiliyoruz. rnein, Boltonun, Phasis nehrinin Aiskhylos
zamannda Avrupa/Asya snr kabul edildiini, ancak bu nehrin daha sonra Phasis
denilen Rioni deil de Don nehri olduu iddias, Platonun Phaidonunda
Pindarosu, hatta Prokonnesoslu Aristeasn Arimaspeasn izleyerek uygarln
Kartografya 1 Blm 2


snrlarn batda Herkl Stunlar, douda da Phasis nehri olarak gsterilmesiyle
birletirilince, ortaya bir yanda Phasis, dierinde Cebelitark Boazyla ayrlan
simetrik bir dnya resmi kyor ki bu mesela Heredotosun tasviriyle tam bir uyum
gsteriyor. engr (2000) yukardaki bilgileri ve ok dank olan klasik literatrden
toplayabildii dier baz verileri kullanarak Anaksimandrosun haritasnn ekil
2.14de grld gibi bir batan kurma denemesini yapmtr. Bu haritada u
zellikler gze arpmaktadr: 1) Dairesel evre, 2) bu evreyi kuatan Okyanus
denizi, 3) yaklak yarm daire eklinde dou-bat ynnde uzanan ve Deniz ad
verilen bir deniz yoluna nazaran simetrik iki kta, 4) iinde Apollonun mehur
tapnann ve kahininin bulunduu Delphoinin dnyay oluturan diskin
merkezini tekil etmesi ve 5) iki ktadaki nehirlerin ayn denizel eksene nazaran
simetrik konumu. Bu harita, ekil 2.13de gsterilen ve kendisiyle aa be yukar
ayn yata olan Babil haritasna nazaran nemli bir gelimeyi temsil ediyor muydu?
Doal olarak Anaksimandrosun haritas kayp olduu iin buna kesin bir cevap
vermek olanakszdr. Ama, bu harita zerinde iki ktann resmedilmi olduu
tahmini, ekil 2.14de grlen batan kurma denemesinin ekil 2.13de grlen ilkel
haritadan daha gelimi bir temsil eklinde izilmesini inta etmitir. Fakat,
Anaksimandrosun haritasnn, ekil 2.13de grlen Babil dnya haritas dzeyinde
olduunu farzetsek bile, onun Yunanca konuan kltr alannda at rn, Babil
ve tm Ortadou haritaclk geleneinden ok farkl bir karakter tad
muhakkaktr. Niin? nk bu harita, Agathemerosnu bize bildirdii gibi, daha
Anaksimandrosun hemehrisi ve meslekta Hekataios tarafndan daha iyisi
yaplmtr. Fakat Hekataiosun haritas da tek kalmam, ona benzer pek ok harita
retilmitir. O kadar ki, yonyal Heredotos, bu tr haritalardan artk bir tr olarak
bahsetmi ve bunlar yukarda verilen satrlarnda iddetle eletirmitir [5].

yonya, Ortadoudan rendii haritacl ilk defa bir bilim haline getirmi, her
yaplan harita derhal iddetli eletirilere maruz kalm, bu eletiriler nda yenileri
yaplm, onlar da eletirilerek daha gelimi haritalara doru gidilmitir [5].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.14: Anaksimandrosun haritasnn batan kurulmas denemesi. Burada u
parametreler gz nne alnmtr: 1) Herodotos haritann dairesel olduunu ve
evresinde Okeanosun bulunduunu bildiriyor, 2) Phasis ve Cebelitark Boaznn
haritann dou ve bat ular olduunu eitli kaynaklardan tahmin edebiliyoruz, 3)
Delphoi haritann tam merkezinde olmal, 4) Azov denizi (Palus Maiotis, yani
Maiotis Batakl) Karadenizin kuzeyinde deil, dousunda dnlmeli, 5) Harita
olabildiince simetrik olmal [5].

2.1.3.2 Yer krenin boyutunun belirlenmesi iin yaplan ilk lm ve hesap

Eratosthenes (M 276-196) yerkrenin boyutu iin deer tespiti yapan ilk kiidir.
skenderiyede ktphane mdrl yapmtr. Bilimsel ve felsefi pek ok eser
yazm ve kartografyaya byk katklarda bulunmutur. skenderiye ile Assuan
arasnda gerekletirdii llere dayanarak bugne gre %14lk bir hata ile
dnyann evresini hesaplamtr. 21 Haziranda Assuan ehrinde bir kuyunun
dibinde gnein yansyan grntsnden, bu tarihte gne nlarnn bu ehre dik
geldiini tespit etmitir. Bir yl sonra ayn tarihte Assuan ehri ile ayn meridyen
zerinde bulunan skenderiye ehrinde gnein zenitle (dey dorultu) yapt
ay lm ve 712 olarak bulmutur (ekil 2.15). Assuan ve skenderiye ehirleri
arasndaki mesafe o gnk l birimi ile 5,000 stadia (1 stadia = 184.8 metre) olarak
belirlenmitir [3].

Buna gre bir orant kurarak

R
AS
2 50
1
360
2 1 7

den

Kartografya 1 Blm 2


dnyann evresini 000 , 250 000 , 5 50 50 2 AS R stadia olarak hesaplamtr.
Bu ise metre biriminde 45,052,000 mye karlk gelmektedir [3].

ekil 2.15: Eratosthenes tarafndan yerkrenin boyutu iin yaplan l ve hesaplar
[3]

Bu hesap yaplrken Assuan ile skenderiye aras 5,000 stadia alnmtr. Oysaki
dorusu 4,530 stadiadr. Ayrca bu iki ehir ayn meridyen zerinde kabul edilmitir.
Mesafe doru alnm olsayd, meridyen boyu 41,675 km olarak geree daha yakn
bulunmu olacakt [3].

2.1.4 Romallarda kartografya

Romallarda kartografya iyice gerileme gstermitir. Romallar zamann byk
medeniyetlerini oluturduklar halde corafyaya ilgisiz kalmlardr. Disk eklindeki
dnya haritalarnda imparatorlua ait ehirler okyanuslarla evrili olarak
gsterilmitir. Bu haritalarda dou-bat yn yukar gelecek ekilde belirlenmi ve
ortada Akdeniz yukardan aaya doru yerletirilmi ve Asya ktas stte, Afrika
sada ve Avrupa solda olmak zere kta gsterilmitir. Roma imparatorluunun
en nemli kartografik rnlerinden biri olarak, boyu 30 cm ve uzunluu 6.5 m olan
rulo halindeki Peutinger tablosu gsterilebilir. Bu tabloda imparatorlua ait btn
yollar ayrntl olarak gsterilmitir. Aradaki deniz ve kara paralar ise leksiz
olarak gsterilmitir [3].

2.1.5 Orta ada kartografya

Orta ada kartografya Hristiyanln koyu basks altnda kalarak hi gelime
gsterememitir. Bu aa ait 600 kadar harita ve taslak ele geirilmitir. Bunlar 3 cm
ile 1.5 m arasnda deien kk harita ve emalardr. Orta an dnya haritalar
oval ve yuvarlak tarzda yaplm ve daha ok felsefi dnceye dayal eyler
izilmeye allmtr. Hristiyan dnyas daha ok tekerlek ve ortas T eklinde
olan sembolik haritalar yapyordu. Dnya evresini de okyanuslarla evrili
Kartografya 1 Blm 2


gsteriyorlard. Bunlar cennet-cehennem dncelerini sembolize ediyordu. an
sonlarna doru tccar ve gezginlerin kullanmaya baladklar rehber ve deniz
haritalar olduka doru bir karakter kazanmaya balamtr [3].

2.1.6 slam Dnyasnda kartografya

slam dnyasnda kartografyaya byk katklar yaplmtr. Hristiyanln karanlk
devirlerinde Arap, Trk ve ranl bilimciler, corafya ve kartografya bilimine byk
katklarda bulunmulardr. Batda Endlse kadar yaylan slam dnyasnda
matematik, felsefe, geometri ve astronomi biliminde byk ilerlemeler
kaydedilmitir. Batlamyusun projeksiyon sistemlerini benimsemiler, gelimesini
salamlar ve daha doru koordinat sistemine dayal haritalar meydana
getirmilerdir. Yine de baz lek hatalar yapmlar ve haritalarda abartl ekiller
kullanmlardr. Orta an basit disk eklindeki ematik haritalarndan da
yapmlardr [3].

IX. yzyln ikinci yarsnda, Batlamyus tarafndan yaplan llerin kontrol ve 1
derecelik meridyen yaynn doru olarak llmesi amacyla, Halife al-Mamun
devrinde iki blgede ller yaptrlmtr. Tadmur-Rakka blgesinde 1 derecelik
meridyen yay uzunluu al-Marzavi ve Sanad Bin Ali tarafndan 57 Arap mili (112.5
km) ve Sincar ovasnda Buhtari tarafndan usturlap ile 56.25 Arap mili (110.9 km)
olarak bulunmutur. Bu iki deerin ortalamas (56.5 Arap mili) 1 derecelik meridyen
yaynn uzunluu olarak kabul edilmitir. Buna gre dnyann evresinin (meriden
boyunca) 39,000 km olduu sonucuna varlmtr. Yine ayn halife devrinde, yaplan
lleri kontrol etmek amacyla, Ebu Reyhan al-Biruni (973-1048) Hindistanda
ller yapm ve dnyann yarapn hesaplamtr. Buna gre, bir ovaya hakim bir
noktaya (A) km ve ovada bulunan bir dier nokta (B) ile arasndaki ykseklik
farkn lmtr (ekil 2.16). Bulunduu A noktasndan ufuk istikametine bakarak,
ufuk derinlik as olarak isimlendirilmi olan asn usturlap denilen o gnk a
lme aletiyle lmtr [3].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.16: Ebu Reyhan al-Biruni tarafndan yaplan dnyann yarapn hesab [3]

ACM geninde

AB R
R
cos

cos 1
cos
AB
R

olduu iin dnyann yarap R=3,333 Arap mili (6576 km) olarak bulunmutur.
Dnya evresi ise 41,196 km olarak hesaplanmtr. Ebu Reyhan al-Biruni kreyi
dzlem zerine aktarma hesaplar ile de uramtr [3].

2.1.7 Yeni ada kartografya

Rnesansla balayan Yeni ada kartografya alannda da olduka byk atlmlar
yaplmtr. Orta an kilise etkisiyle geriletilmi gr ve yanllar terk edilmitir.
Bu alanda byk gelimelerin olduu Eski an gr ve tekniklerine geri
dnlmtr. Batlamyusun tekrar kefi, haritaclkta bask ve yeni tekniklerin
bulunmas bu alanda byk atlmlar yaplmasna neden olmutur [3].

Batlamyusun Greke olan Geographia adl eseri 1410 ylnda talyanlar tarafndan
Latinceye tercme edilmitir. Batlamyusun bu eserine ait bilgiler ksmen deierek
Araplardan Bat dnyasna gemitir. Batlamyusun bu eseri 1477de 26 haritas ile
birlikte yeniden baslmtr. Tahta ve bakr oyma klieler zerine basl rnekleri
halen Batda pek ok kitaplkta bulunmaktadr. Uzun yllar Batlamyus
haritalarndaki hatalar zaman zaman dzeltilme yoluna gidilerek ve bu haritalara
deiik ilaveler yaplarak basklar srdrlmtr [3].
Kartografya 1 Blm 2


Bu ada bask tekniinin gelimesi yannda byk keiflerin yaplmas da harita
alannda byk atlmlar meydana getirmitir. Orta an sonlarnda, Afrika ktasn
dolaarak ve devaml batya giderek Uzakdouya varma fikri ile pek ok lke ve bu
arada Amerika ktas kefedilmi ve btn bu yeni keifler o zamanki dnya
haritasna yeni yeni gelitirilen projeksiyon teknikleri ile aktarlabilmitir. 1492de
Kristof Kolomp, Bahama adalar ve Kbaya varm ancak bunlarn yeni bir kta
olduunu kaif Amerika Vespoci dnmtr. 1507de Alaskal kartograf
Waldseemller yeni bir projeksiyon ve yeni bir kanava sistemi uygulayarak yapt
1.352.40 m boyutlarndaki haritasnda Kuzey ve Gney Amerika ktalarn ayn
isimle gstermitir. 1522de Magellann dnya turu ile kartografya bilimi byk
gelimeler kaydetmitir. 1529da spanyol Diego Riberonun yapm olduu dnya
haritas olduka moderndir. Bu tarihten sonra Batlamyus gr terk edilmitir.
Amerika ktas gerek yerine oturtulmu ve Pasifik okyanusu da gerek
bykln bulmutur [3].

Bu devirlerde bir ok model kre de yaygndr. Nrenbergli Schner, kreci olarak
bilinir. 1515 ve 1520de iki model kre zerine yapm olduu dnya haritalar
olduka tannmtr [3].

Yine bu devirde Kozmorafya ad verilen ve yeni kefedilen lkeler ile bunlara ait
harita ve corafi bilgileri aktaran kitaplar ok yaygndr. Corafya, astronomi, tarih
ve doa bilimlerine ait blgesel ve yeni tekniklere dayal bilgileri ieren kitaplardr.
En tannmlarndan biri, Peter Apianusun (1495-1554) 1524de yaynlanan ve en az
15 defa basks yaplan Liber Cosmographicus isimli eseridir [3].

Ktalarn dnya zerinde dal konusunda kilise dncesine uyan arz (yeryz)
paraldr fikrine kar, Yeni an balarnda yaplan yeni keiflerden sonra
gelien arz drt paraldr fikrine uygun olarak, yeni kefedilen ktalarn etrafnn
okyanuslarla evrili olduu dncesi ortaya kmtr [3].

XVI. ve zellikle XVII. yzyl sonlarndan itibaren kartografya biliminde byk
gelimeler olmutur. XVIII. yzyl Fransz, ngiliz ve Alman ekol harita yapma
sanat, aletler ve bilgiler, gerek ve ok salkl haritalar yapabilme imkan vermitir
[3].

2.2 Trk Kartografyasndan rnekler

2.2.1 Bilinen en eski Trk haritas

Kagarl Mahmudun ant eseri Divan Lugatit-Trkte yer alan harita (1072), Trk
Dnyas ile ilgili olarak yaynlanan ilk haritadr. Haritada; dalar krmz, denizler
Kartografya 1 Blm 2


yeil, rmaklar mavi, kumluk alanlar sar renkle gsterilmitir. Trklerin oturduklar
blgeler ve komularnn isimleri zenle belirtilmitir (ekil 2.17) [8].

ekil 2.17: Bilinen en eski Trk haritas (1072). Kagarl Mahmudun ant eseri
Divan Lugatit-Trkten [9].

2.2.2 Mrsiyeli brahim Haritas

1461 ylnda Trablusgarpta Mrsiyeli brahim tarafndan ceylan derisi zerine
yaplm Akdeniz haritasdr. Seyir hizmeti grecek ekilde tasarlanm Akdeniz, Ege
ve Karadenizin tm ile Bat Avrupa kylar ve ngiliz Adalarn ierir. Bu alan
yaklak 27 derece - 54 derece kuzey enlem, 12 derece bat, 42 derece dou boylam
daireleri arasnda kalr. 1:6.200.000 leindedir ve boyutlar 53x89cmdir (ekil 2.18)
[10].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.18: Mrsiyeli brahim Haritas [2]

Kartografya 1 Blm 2


2.2.3 Piri Reis Haritalar

Keifler devrinde yaam ve dou dnyasnn temsilcisi olan Piri Reisin de
haritaclk konusunda byk nemi ve yeri vardr. Piri Reisin Akdeniz kylar ve
adalar hakknda geni bilgi ve haritalar ieren Kitab- Bahriye isimli rehber kitab
olduka tannmtr. Ancak Piri Reisin tannml esas olarak -yalnz Atlas
okyanusuna ait ksmlar mevcut olan- bir dnya haritas yapm olmasndandr
(ekil 2.19 ve 2.20) [3].

Ceylan derisi zerine renkli olarak izilmi olan Piri Reisin bu haritas 1513de
Geliboluda yaplm ve 1517de Msr seferi srasnda bizzat kendisi tarafndan
Yavuz Sultan Selime teslim edilmitir. Bu haritann orijinaline ait bir paras da
1929da Topkap Saraynn mze olarak dzenlenmesi srasnda bulunmutur. Daha
sonra Alman Dou bilimcisi Kahlenin bu konuda yapm olduu incelemelere ait
yaynlar byk ilgi uyandrmtr. Ad geen haritann dou ksmnn kopmu
olduu, aslnn Asya, Avrupa ve Afrika ktalarn da iine alan bir dnya haritas
olduu anlalmtr. Bugn mevcut parasnda Atlas Okyanusunun dou ve bat
kylarnda o tarihte kefedilmi yerler isimleri ile birlikte numaral ve aklamal
olarak gsterilmitir. Bu ksmlarn gsteriminde Kristof Kolompun kaybolan
haritasndan yararland anlalyor. Piri Reis aklamalarnda, amcas Kemal Reisin
elinde bulunan ve Kristof Kolomp ile Amerika seyahatlerine katlm bir spanyolun
haritasn anlatr. Ve yine notlarnda, Portekizlilere ait haritalardan ve bu arada ok
eitli haritalardan faydalandn da syler [3].

Harita postulan tarznda pusula glleri ve kerteriz hatlarndan olumaktadr. ehir
ve kaleler krmz renkte izgilerle, talk ve kayalk yerler siyah noktalarla, s ve
kumluk yerler krmz noktalarla belirtilmitir. Bu haritann oluturulmasnda ok
deiik lekli haritalar kullanlm olmasna ramen, Piri Reisin haritasnda hepsi
ayn lee dntrlerek birletirilmitir [3].

Daha sonra Piri Reisin haritasnn sol st kesine ait olan bir harita daha
bulunmutur. Gney-bat kesinde Orta Amerika olduka detayl bir ekilde
izilmitir. Byk Okyanusun bir ksm ve Antil adalar da yerlerinde gsterilmitir
[3].

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.19: Piri Reis Dnya Haritas [4]

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.20: Piri Reis Dnya Haritas (Trke aklamal) [4]

Kartografya 1 Blm 2


2.2.4 Ali Macar Reis Atlas

Topkap Saray Mzesinde bulunan Ali Macar Reis Atlas Trk kartografyasnn en
baarl dnemini yaand XVI. yzyla (1567) aittir. Boyutlar 3122 cm olup,
kahverengi bir deri ile ciltlenmitir [6].

Ali Macar Reis Atlas boyutlar 3144 cm (karlkl iki sayfa) olan altlklara izilmi 7
harita iermektedir. Pafta evreleri 2 mm kalnlnda siyah izgiden olumaktadr.
Tm haritalarn izim alan boyutlar 2943 cm olarak dzenlenmitir [6].

Sadan balayarak atlasta bulunan haritalar gsterimini yaptklar blgelerde
belirtilerek aada sralanmtr [6].

1. Harita: Marmara Denizi, Kuzey Anadolu Kylar, Karadeniz, Krm. lek ~
1:4.500.000 (ekil 2.21)
2. Harita: Dou Akdeniz, Ege Denizi, Balkan Yarmadas. lek ~ 1:4.500.000
(ekil 2.22)
3. Harita: Orta Akdeniz (talya, Adriyatik Denizi, Kuzey Afrika Kylar). lek ~
1:4.500.000 (ekil 2.23)
4. Harita: Bat Akdeniz (Korsika ve Sardunya Adalarnn dousundan batda
berik Yarmadasnn tm). lek ~ 1:4.500.000 (ekil 2.24)
5. Harita: Bat Avrupa Kylar, Byk Britanya Adalar. lek ~ 1:4.500.000
(ekil 2.25)
6. Harita: Ege Denizi, Marmara Denizi, Yunanistan ve Bat Anadolu Kylar.
lek ~ 1:3.000.000 (ekil 2.26)
7. Harita: Tm Yeryuvar. lek ~ 1:80.000.000 (ekil 2.27)

Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.21: Marmara Denizi, Kuzey Anadolu Kylar, Karadeniz, Krm. lek ~ 1:4.500.000
[2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.22: Dou Akdeniz, Ege Denizi, Balkan Yarmadas. lek ~ 1:4.500.000 [2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.23: Orta Akdeniz (talya, Adriyatik Denizi, Kuzey Afrika Kylar). lek ~ 1:4.500.000
[2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.24: Bat Akdeniz (Korsika ve Sardunya Adalarnn dousundan batda berik
Yarmadasnn tm). lek ~ 1:4.500.000 [2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.25: Bat Avrupa Kylar, Byk Britanya Adalar. lek ~ 1:4.500.000 [2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.26: Ege Denizi, Marmara Denizi, Yunanistan ve Bat Anadolu Kylar. lek ~
1:3.000.000 [2]
Kartografya 1 Blm 2


ekil 2.27: Tm Yeryuvar. lek ~ 1:80.000.000 [2]

Kartografya 1 Blm 2


2.3 Modern Trk Haritacl

1895: Trk subaylar ve Fransz harita uzmanlarndan oluan Taksim-i Arazi
Komisyonu, Baz ve Nirengi esasna dayanan modern haritaclk almalar yapmak
zere tekilatlanmtr. Bu tarih Modern Trk Haritaclnn balad tarih olarak
benimsenmektedir. lk modern almalar Vardar havzasnda kk apta Kadastro
ls yaplarak balamtr.

1896: Trk subaylar ve Fransz harita uzmanlar Eskiehirde baz ekmiler, bir
noktada azimut ve yerekimi lmler, baza dayal 1:50.000 leinde Eskiehir ve
Aapnar paftalarnn nirengi ve topografik btnlemesi, 1:10:000 lekli Eskiehir
plan yapmlardr. Hesaplamalar 1880 Clark elipsoidi stnde yaplmtr.

1900: zmir ve Aliaa limanlarnn hidrografik haritalar ve zmirin 1:500 lekli
plan yaplmtr.

1900: ngiliz haritalar Osmanlca olarak Kasmpaadaki Deniz Matbaasnda bakr
stne kaznarak baslmtr.

1903: Basra Krfezinin hidrografik haritas yaplmtr.

1909: Fransada haritaclk eitimi gren Ahmet evki (ler) Trkiye'ye dndkten
sonra Harita Komisyonu kurmutur. Bu komisyon daha sonra Osmanl Genel
Kurmaynn Harita ubesi olmutur.

1909: Trk hidrografisi iin Mesaha-i Bahriye ve Seyrisefain Dairesi kurulmutur.

1909: Ayasofya kupesinden geen meridyenin Paris gzlem evinden olan boylam
fark 263844 olarak belirlenmitir. 44
g
dan geen paralel, Rumeli ve Anadolu iin
ortalama paralel olarak kabul edilmitir.

1909: 1:25.000 lekli haritalarn yapmna Bakrky paftas ile balanmtr. Baz
ekilmitir. Astronomik rasat ve enlem tayini yaplmtr. 12 paftalk nirengi
denmi ve 10 pafta tamamlanmtr.

1909: stanbulda ilk kadastro almalar balam ancak Balkan Harbi nedeniyle
yarda kalmtr.

1911: Edirne Karaaada ikinci baz ekilmi ve 12 paftalk nirengi denmitir. Bir
baz da Adapazarnda llmtr.

Kartografya 1 Blm 2


1911: Genelkurmay Dairesi Harita ubesine bal bir Harita izim Okulu almasna
karar verilmitir. Bu amala, 1911 tarihinde Harita izim Okulu Talimat
hazrlanarak yrrle konulmutur. Ancak bu okul, Harita Alm ve izim Okulu
(Harita Ahz-u Tersim Okulu) ad altnda, 1916 ylnda retim ve eitime
balayabilmitir [14].

1911-1929: stikaf haritalar olarak bilinen 1:200.000 lekli topografik haritalar
yaplmtr. Balang meridyeni olarak Ayasofyann kubbesindeki aleminden geen
meridyen olarak seilmi, Bonne projeksiyon yntemi kullanlm ve Clark elipsoidi
esas alnmtr. Ayrca bu haritalardan faydalanarak Gauss-Krger projeksiyon
ynteminde 1:500.000 ve 1:800.000lik Trkiye haritalar da tamamlanmtr.

1912: Erzurumda bir baz daha llmtr.

1915: Alman uzman Kraye yardm ile stanbulun bir ksmnn kadastrosu yaplm
ancak Birinci Dnya Harbi nedeniyle yarda kalmtr.

1921: Milli Savunma Bakanlna bal Harita Dairesi kurulmutur.

1923: Sava durumu ve atekes nedeniyle, Harita Alm ve izim Okulunun
stanbul'da ynetimine olanak bulunmadndan ve gerekte yeni hkmet,
Ankara'da kurulmaya baladndan geici bir sre kapatlmtr [14].

1925: Tapu Mlkiyeti Umumiyesi ad altnda bugnk Tapu ve Kadastro Genel
Mdrln kurulmutur.

1925: Milli Savunma Bakanlna bal Harita Genel Mdrl kurulmutur.

1925: Harita Alm ve izim Okulunun bir devam olarak, Harita Yksek Okulu ad
ile tekrar bir okul almtr [14].

1929: Harita Yksek Okulu, yetitirdii eleman saysnn yeterli grlmesi zerine
kapatlmtr [14].

1929: Harita Genel Mdrlnde, haritaclk bilgilerini kazandrma ve aratrma
iin eitli kurslar almas yoluna gidilmitir. Birliklerde eitli snflardan istekli
olan subaylardan snavla seilenler, 14 aylk bir staj sresinin sonunda Harita
Snfna geirilmilerdir.

1930: Harita Genel Mdrl stikaf Haritalarn tamamladktan sonra 1:25.000
lekli topografik haritalarn yapmna enternasyonel elipsoid ve Gauss-Krger
Projeksiyonu temel alnarak balamtr.

Kartografya 1 Blm 2


1938: lk kez Harp Okuluna Harita Snf iin Asker Liselerden snavla renci
alnmtr.

1940: Harp Okulundan mezun olan subaylar, iki yl Topu Okulunda renim
grdkten sonra Harita Okuluna gelmilerdir [14].

1946: Trkiye bir NATO lkesi olunca zorunlu olarak UTM sistemine geilmitir.

1949: lk mhendislik eitim ve retimi stanbul Teknik Okulu (Yldz Teknik
niversitesi) bnyesinde Harita ve Kadastro Mhendislii (Jeodezi ve
Fotogrametri Mhendislii, Harita Mhendislii) Blmnde balamtr.

1950: Deniz harita ilerini yrtmek zere Seyir ve Hidrografi Dairesi kurulmutur.
Gnmzde, Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi olarak grevini srdrmektedir.

1968: Karadeniz Teknik niversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii (Harita
Mhendislii) Blmnde eitim-retime balanmtr.

1969: stanbul Teknik niversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii (Geomatik

1969: Harita Okulunun ad MSB Harita Yksek Teknik Okulu olarak deitirilmitir
[14].

1970: Harita Yksek Teknik Okulu ilk defa yllk retim program uygulamaya
balamtr [14].

1971: MSB'lna bal Harita Yksek Teknik Okulu, Harp Okulu zerine yl
retim sreli yksekokul olarak Mill Eitim Bakanlnca tescil edilmitir [14].

1973: KDMMA (Konya Seluk niversitesi) bnyesinde Harita ve Kadastro
Mhendislii (Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii, Harita Mhendislii)
Blmnde eitim-retime balanmtr.

1977: Kara Harp Okulunda Harita Blm almtr.

1982: Harita Genel Mdrl, Harita Genel Komutanlna dntrlmtr.

1983: Harita Yksek Teknik Okulu, Trk Silahl Kuvvetlerinin ihtiya duyduu
Harita Mhendisi subaylar yetitiren Kara Harp Okulu zerine iki yl retim sreli
bir yksekokul olarak bugnk statsn almtr [14].

Kartografya 1 Blm 2


1994: Zonguldak Karaelmas niversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii
(Harita Mhendislii) Blmnde eitim-retime balanmtr.

1995: Erciyes niversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii (Harita

1997: Ondokuz Mays niversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii (Harita

.: Afyon Kocatepe niversitesi Harita Mhendislii Blmnde eitim-retime
balanmtr.

Kartografya 1 Blm 3


BLM 3:
MATEMATKSEL KARTOGRAFYA - TANIMLAR

Kartografya 1 Blm 3


NDEKLER

3.1 Bir Haritann Matematiksel ats........... 3-3
3.1.1 lek.. 3-3
3.1.1.1 Kesir lek 3-3
3.1.1.2 Grafik lek.. 3-4
3.1.1.2.1 izgi lek. 3-4
3.1.1.2.2 Geometrik lek. 3-5
3.1.1.2.3 Deiken lekler... 3-7
3.1.1.3 Uzunluk birimleri ile ifade edilen lek... 3-8
3.1.1.4 lek ve alan ilikileri.. 3-8
3.1.2 Harita a.. 3-11
3.1.3 Grid 3-12
3.1.4 izim alan snrlar. 3-12
3.2 Yeryznn ekli ve Boyutlar 3-14
3.2.1 Jeoid... 3-14
3.2.2 Kre ve bask krenin geometrisi. 3-15
3.2.2.1 Kre. 3-16
3.2.2.2 Bask kre.. 3-17
3.2.3 Kre mi, bask kre mi?............................................................................. 3-18
3.2.4 Kre mi, dzlem mi?.................................................................................. 3-22
3.3 Corafi Koordinatlar.. 3-23
3.3.1 Enlem..... 3-24
3.3.2 Kutup mesafesi.... 3-25
3.3.3 Boylam.. 3-25
3.3.4 Paralel ve meridyenler.... 3-26
3.4 Dzlem Koordinat Sistemleri... 3-27
3.4.1 Dzlem kutupsal koordinatlar.. 3-27
3.4.2 Dzlem Kartezyen dik koordinatlar..... 3-28

Kartografya 1 Blm 3


3.1 Bir Haritann Matematiksel ats

3.1.1 lek

Harita zerinde gsterilen iki nokta arasndaki uzunluun, ayn noktalarn arazi
zerindeki uzaklna oranna lek diyoruz [3].

lek genellikle byk lekli haritalarn topografik haritalar- her yerinde sabittir
[3].

Haritalar zerinde lek kesinlikle gsterilir. Bu gsterili genelde ekilde olur [3]:

Kesir eklinde
Grafik olarak
Uzunluk birimleri ile ifade edilerek

3.1.1.1 Kesir lek

Harita zerinde lek bir kesir eklinde ifade edilir. Harita zerindeki uzunluk, 1
birim olarak kesrin paynda ve bu uzunluun arazi zerindeki karl olan
uzunluk, kesrin paydasnda gsterilir. Bu bir orandr. Birimi yoktur. rnek olarak
1:25.000 leini alrsak, harita zerinde 1 metrelik mesafe, arazi zerinde 25.000
metreyi gsteriyor demektir [3].

: lek
: Arazideki uzunluk
: Haritadaki uzunluk

N
H
L
L
M

H
N
L
L
M
1

m
L
L
H
N
(lek Says)

m
M
1

Kartografya 1 Blm 3


lek says () deeri daima 10un katlar eklindedir [11].

Soru:
lekleri farkl iki harita zerindeki ayn uzunluun oran nedir?

zm:
1
1
m
de
1
1
m L L
H N

2
1
m
de
2
2
m L L
H N

1
1
m L
H
=
2
2
m L
H

1
2
2
1
m
m
L
L
H
H

3.1.1.2 Grafik lek

lein sabit olduu byk lekli haritalarda, blmlere ayrlm bir izgi
zerinde, arazideki karlklar gsterilir. Bu grafik lek haritann kesir leine
gre meydana getirilir. lein byk ve sabit olduu kadastro haritalarnda veya
topografik haritalarda, harita zerinde gerek uzunluu daha salkl
belirleyebilmek iin kullanlan geometrik lek ile birlikte geni sahalar iine alan
kk lekli haritalarda ki bu haritalarda lek sabit deildir ve haritann yerine
gre deiiklik gsterir- geree daha yakn deeri bulmak iin kullanlan deiken
lekler de grafik lekler arasnda saylabilir [3].

3.1.1.2.1 izgi lek

Haritalarn genellikle ereveleri altnda gsterilmi olan blmlendirilmi bir doru
parasdr (ekil 3.1). izgi zerinde belirtilmi uzunluklar, arazi zerindeki
karlklarn ifade eder. izgi zerinde bir (sfr) balang noktas vardr. Bu
noktann sana doru ana birim uzunluklar (km, kara mili, vb. gibi) gsterilmitir.
Sfrn solunda ise bu ana birimin daha kk birimleri gsterilmitir. Harita
zerinde llen bir pergel aral bu lek izgisi zerine konularak iki nokta
arasnn arazi zerindeki gerek uzunluunun ne kadar olduu bulunur.

Kartografya 1 Blm 3


izgili grafik lek u ekilde hazrlanr: 12-15 cm uzunluunda ince bir izgi izilir.
izgi 1 cm aralkl entiklerle blnr. Haritann kesir leine gre 1 cmlik
uzunluun arazide ka metreyi gsterdii bulunur. rnein, 1:100.000 lei iin,
kesrin pay ve paydasndan iki sfr atlarak 1 cmnin arazide 1000 m veya 1 kmyi
gsterdii belirlenir. Buna gre izgi zerindeki cm blmleri, balangtan bir
sonrakine 0 (sfr) deeri verilerek saa doru sra ile 10 cmye kadar
numaralandrlr. Sfrn solundaki 1 cmlik ksm 10a blnerek kmnin ksurat
gsterilir [3].

3.1.1.2.2 Geometrik lek

Byk lekli harita zerindeki uzunluklarn arazi zerindeki gerek uzunluklarna
daha salkl bir biimde evrilebilmeleri amacyla dzenlenir (ekil 3.2) [3].

ekil 3.2: Geometrik lek [3]

Geometrik lekte ana blmler aras mesafe , yatay blm says
ve dey
blm says
olmak zere, okunabilecek en kk deer aadaki bant ile

hesap edilebilir [11]:

2 1
n n
d
e

Geometrik lek u ekilde hazrlanr:
Bir lek izgisi alnr ve deerine gre blmlendirilir.
Sfr balang izgisinin solunda kalan ksm
saysna blnerek uzunluk

birimlerinin ksurlar elde edilir.

ekil 3.1: izgi lek
Kartografya 1 Blm 3


Blmlendirme izgisi taban alnarak her km noktasndan yukarya doru
dikmeler klr ve bu dikmeler
saysna blnerek bu blm noktalarnn

her birinden tabana paralel izgiler izilir.
st izgideki sfr balangcnn solundaki ksm da
saysna blnr ve bu
blm noktalar en alttaki sfr balangcnn solundaki blm noktalar ile
birer kaydrmal olarak yukardan aaya birletirilir. Son olarak,
numaralandrlarak lek tamamlanm olur.

rnein ekil 3.2deki lekte okuma ise yle yaplr: Pergel aya harita zerinde
iki nokta aras kadar alr. Bu aklk ekilde grld gibi lek zerine
yerletirilir. Sfr dey izgisinin sanda kmler, solunda ve yatay izgi zerinde
100 mler ve dey izgi zerinde 10 mler okunarak toplam mesafe daha salkl bir
biimde belirlenmi olur [3]. Buna gre (1), (2) ve (3) numaral izgilerin arazideki
karlklar aadaki gibi hesaplanr.

(1): 4,100 m = 4 km + 100 m
(2): 2,170 m = 2 km + 100 m + 70 m
(3): 3,540 m = 3 km + 500 m + 40 m

Soru:
1:25.000 lekli harita iin yle bir geometrik lek oluturunuz ki,
a) 1/4 mmnin lee gre karl olan deer geometrik lekten dorudan
doruya okunabilsin.
b) Harita zerinde llen 24.25 mmlik uzunluun arazideki karln
bulunuz.

zm:
Harita zerinde llecek 1/4 mmlik bir uzunluun 1/25.000 leine gre arazideki
karl olan deerin (e) geometrik lek izgisi zerinde dorudan okunabilmesi
isteniyor. Buna gre;

e=(1 / 4) mm=(1 / 4) x 25000=6250 mm=6.25 m

Balang noktasnn sanda yer alan ana blmlerin arazide hangi deere karlk
gelecei lee uygun olarak keyfi seilir. Burada; d=250 m olarak seilebilir.

Kartografya 1 Blm 3


2 1 2 1
250
25 . 6
n n n n
d
e

Yatay blm says ya da balang noktasnn solunda yer alan ve ana blm
paralarn okumak iin gelitirilen ksmdaki blm says keyfi olarak seilir. Biri
seildiinde dieri hesapla bulunur. kisinin de tamsay olmas gerekir. Burada;
yatay blm says 5 olarak seilirse,

8
5 25 . 6
250
1
2

en
d
n

olarak bulunur.

Harita zerinde llen 24.25 mmlik uzunluun arazideki karl ise

24.25 x 25000=606.250 m
500+93.75=593.75+12.50=606.25 m

olarak bulunur.

3.1.1.2.3 Deiken lekler

Geni sahalar iine alan kk lekli haritalar zerinde kltme oran sabit
olmayabilir. Bu durumda deiken lek yardmyla belli ynlerde ve belli oranlarda
deiik olan izdm mesafeleri daha gereki bir ekilde bulunmu olur. Aada
rnek olmak zere iki deiken lek ekli gsterilmitir (ekil 3.3) [3].
Kartografya 1 Blm 3


ekil 3.3: Deiken lek rnekleri

3.1.1.3 Uzunluk birimleri ile ifade edilen lek

Bu tarz lekler genellikle byk lekli topografik haritalarda kullanlr. rnein
Amerikan topografik haritalarnda;

ifadesi haritann uygun bir yerine yerletirilmektedir. Bu ifade, 1 in 1 mili gsterir
anlamndadr. Trkiyede eski 1:25.000 lekli topografik haritalarda;

eklinde bir lek ifade ekli vard. Bylesi bir lek ifadesi, deiik l birimleri
kullanan lkeler iin anlalmas g olur ve de kullanl deildir [3].

3.1.1.4 lek ve alan ilikileri

lek ile haritann kapsad alan arasnda sk bir iliki vardr. Bunu iki rnekle
aklamaya alalm [3].

Belli byklkte bir alan ele alalm. Bu alan byk ve kk lekli iki harita
zerinde inceleyelim. Bu alan byk lekli harita zerinde daha geni, buna karlk
kk lekli harita zerinde daha dar bir alan kaplayacaktr. Bir dnya haritas
1:85.000.000 lekli bir atlas sayfasnda (0.300.45) m
2
lik bir alan kaplad halde,
Kartografya 1 Blm 3


ayn dnya alan 1:15.000.000 lekli (1.702.55) m
2
boyutlarnda bir duvar
haritasnda gsterilebilecektir. Demek ki lek byd oranda izim alan da
bymekte ve buna bal olarak harita zerindeki detayn daha incelikle
gsterilmesi mmkn olabilmektedir.

Bu defa boyutlar ayn olan biri byk, dieri kk lekli olmak zere iki harita ele
alalm. Kk lekli haritann arazi zerinde gsterdii alan, byk lekli
haritann arazi zerinde gsterdii alandan daha byk olacak ve kk bir izim
alanna daha byk bir araziyi sdrm olduu iin de arazi yzeyi harita zerinde
daha detayl grlemeyecektir. Anlalyor ki, harita lei ile haritann gsterdii
alan arasnda byklk bakmndan belli bir oran mevcuttur.

Alanlar arasndaki oran aadaki gibi belirlenebilir [11].

: Arazideki alan
: Haritadaki alan

lekleri farkl iki harita zerindeki ayn alann birbirine oran ise aadaki gibi
belirlenebilir.

1
1
m
de
2
1
1
m F F
H N

2
1
m
de
2
2
2
m F F
H N

2
1
1
m F
H
=
2
2
2
m F
H

2
1
2
2
2
1
m
m
F
F
H
H

Kartografya 1 Blm 3


1:25.000 ve 1:50.000 lekli iki harita ele alalm (ekil 3.4). Her ikisinin de boyutlar
ayn olsun. 1:25.000 lekli haritann kaplad S alan (45) cm
2
dir. Bu S alann
1:50.000 lekli harita zerinde gstermek istersek boyutlar (22.5) cm
2
lik bir alan
kaplayacaktr. Bu durumda 1:25.000 lekli S alanndan 4 adedini 1:50.000 lekli
harita zerine yerletirmek mmkn olacaktr. Demek ki, haritann leini
klttmz zaman ierisine sdrlabilecek alan bymektedir. Yukardaki
rnekte olduu gibi lek orannda kltldnde, ayn boyutlar ierisine
sdrdmz alan 4 kat (
) bymektedir.

ekil 3.4: lek ve alan ilikileri

Sonu 1: Herhangi bir harita zerinde gsterilebilecek alan, lek deiiklii
orannn karesi ile ters orantldr.

Kltme lek Haritadaki uzunluun Haritadaki alann
oran arazideki karl arazideki karl
1/1 1:100.000 1 cm = 1 km 1 cm
2
= 1 km
2

1/2 1:200.000 1 cm = 2 km 1 cm
2
= 4 km
2

1/5 1:500.000 1 cm = 5 km 1 cm
2
= 25 km
2

1/8 1:800.000 1 cm = 8 km 1 cm
2
= 64 km
2

1/10 1:1.000.000 1 cm = 10 km 1 cm
2
= 100 km
2

Sonu 2: Byk lekli haritalarda doal ve yapay objeler (tek evler, sel ayrntlar,
kaya diklikleri, yarmalar, vb.) daha ayrntl olarak gsterilebilir. Ayrca btn bu
detaylarn doadaki yerlerine uygun olarak yerletirilmeleri mmkndr.

Sonu 3: Kk lekli haritalarda dar bir yzeye daha geni bir alan sdrmak
zorunluluu vardr. Detayn harita zerinde gsterilmesi mmkn olamaz. Bu
haritalarda sadeletirmeye ve genelletirmeye gidilir. Birok obje abartl olarak
gsterilir. Yollar, kanallar, akarsular vb. objeler lekle orantl olarak izilmeyebilir.

Kartografya 1 Blm 3


3.1.2 Harita a

Harita a, haritann gvdesinde gsterilen bir izgiler adr. Bu izgilerin bir grubu
paralelleri, dier grubu meridyenleri gsterir (ekil 3.5).

Her bir harita a belli bir harita projeksiyonuna dayanr ve projeksiyon seimine
gre:

izgiler dz ya da eri olabilir,
izgiler paralel ya da yaknsak olabilir,
izgiler arasndaki boluklar sabit olabilir ya da noktadan noktaya farkllk
gsterebilir,
Bir paralel ve meridyenin kesiimi ile meydana gelen a herhangi bir deerde
olabilir (ekil 3.6).

ekil 3.5: Uzunluk koruyan konik projeksiyon (Standart paralel=30
kuzey)

ekil 3.6: Harita alar
Kartografya 1 Blm 3


3.1.3 Grid

Bir haritadaki grid, birbirini dik kesen dz izgiler sistemidir (ekil 3.7). Yeryznn
bir parasna karlk geldii varsaylan bir dzlem yzey zerinde llen mesafeler
yardmyla yeryzndeki konumu belirlemeye yarar. Birok lke, zellikle bu ama
iin tasarlanm bir ya da daha fazla yerel grid zerinde haritaya aktarlyor. stelik,
yeryznn byk bir blmn sistematik bir biimde iine alan grid sistemleri de
(rnein Universal Transverse Mercator Grid) vardr.

3.1.4 izim alan snrlar

Bir haritann izim alan snrlar, tm harita detaylarn iine alan ve bu nedenle
haritada gsterilen alann limitlerini tanmlayan izgilerdir.

eit izim alan snr vardr:

Byk lekli ve baz orta lekli haritalarda izim alan snr izgileri grid
izgileridir. Sonu olarak, haritann format daima kare ya da dikdrtgendir
(ekil 3.8).
Kk lekli ve birka orta lekli haritalarda izim alan snr izgileri,
harita ann iki paralel ve iki meridyeniyle belirlenir. Bunlar, dz ya da eri
izgiler olabilir ve genellikle haritann corafi kuzeye yakn kenar, ekvatora
yakn kenarndan daha ksadr (ekil 3.8).

ekil 3.7: Grid a
Kartografya 1 Blm 3


izim alan snr izgileri; ne grid ne de harita a ile ilikisi olmayan ve srf
haritada gsterilebilecek alan, benzer boyutlara sahip bir dizi dikdrtgene
ayrmaya yarayan istee bal dz izgilerdir. stee bal izim alan snr
izgileri, nadiren dzensiz ekli olan bir lkeyi uygun bir biimde kapsar.
ekil 3.9, bir lkeyi minimum sayda haritaya sdrmaya almak iin
kullanlan baz yntemleri gstermektedir. Bu problemler, atlas
kartografyasnda da kendini gsterir. nk birok atlas haritas istee bal
izim alan snrlarna sahiptir.

ekil 3.8: (1) Grid izim alan snrlar ve (2) harita a izim alan snrlar

ekil 3.9: stee bal izim alan snrlar
Kartografya 1 Blm 3


3.2 Yeryznn ekli ve Boyutlar

Eer yeryznn haritalar yaplacaksa, yeryznn ekli ve boyutlar hakkndaki
bilgi nemlidir. Yeryznn bilinen lekte haritalarn yapmak iin boyutunu
bilmek gerekir. Yeryznn ekli, onun bir dzlem yzey zerinde haritasn
yapmak iin gerekli olan matematiksel izdm trn etkiler.

3.2.1 Jeoid

Yeryznn ekline ilikin ayrntl bilgi eitli kaynaklardan (jeodezik lmeler;
gravite deiimleri ile ilgili almalar; astronomik yntemler yapay uydularn
yrngelerinin izlenmesi) elde edilmitir. Bu yntemlerin tm, Jeoid olarak bilinen
biraz dzensiz bir yzeyi tanmlamaktadr. Jeoid ve kre arasndaki esas fark,
jeoidin kutuplara doru bask oluudur (ekil 3.10).

Kutuplardaki basklktan dolay, jeoid, ekvator ap (byk eksen) yaklak 6,378 km
ve kutupsal yarap (kk eksen) yaklak 6,357 km olan bir dnel elipsoide ok
yaklamaktadr. Bu ekil, bir elips kesitinde gsterilebilir (ekil 3.11).

ekil 3.10: Yeryznn ekli
Kartografya 1 Blm 3


Bir elipsoidin baskl ile tanmlanabilir ve kesri olarak ifade
edilir. Yeryz iin dir. Byle kk baskl olan bir elipsoid bask
kre (spheroid) olarak da isimlendirilir. Aadaki ekil, baskln hemen
hemen dairesel bir elips meydana getirdiini gstermektedir (ekil 3.12). Bu nedenle,
bask kreyi (spheroid) gsteren ekillerin tm biraz abartlmaktadr.

3.2.2 Kre ve bask krenin geometrisi

ki farkl eklin geometrisini aadaki gibi karlatrabiliriz:

ekil 3.11: Elips

ekil 3.12: yarapl bir daire ve byk yar ekseni olan eitli basklk
miktarlarna sahip elipslerin lekli izimi. Dairenin baskl dr. Baskl
olan elips hemen hemen daire ile akktr. ekilden de anlalabilecei
gibi baskl olan ve yeryznn referans ekline karlk gelen elipsi
daireden ayrt etmek mmkn olmayabilir.
Kartografya 1 Blm 3


3.2.2.1 Kre

Bir krenin yzeyindeki tm noktalar, krenin merkezinden eit uzaklktadr. Bu
nedenle, merkezi () yzeydeki herhangi bir noktaya () birletiren dz izgi,
yarap () gsterir (ekil 3.13).

Krenin merkezinden geen herhangi bir dzlem kesit, yarapl bir daire ile
gsterilebilir. Bu, bir byk daire olarak bilinir. Krenin merkezinden gemeyen
herhangi bir kesit, merkezine ve Rden daha kk yarapna sahip bir kk
daire yardmyla gsterilebilir (ekil 3.13).

Kresel yzey zerindeki yay mesafesi, ve noktalarna izilen iki yarap
arasnda krenin merkezinde meydana gelen a ile llr. Verilen
herhangi bir deeri iin yaynn uzunluu, krenin yzeyindeki konumuna
baklmakszn sabittir.

Bir kre yalnz bir yarapa () sahiptir.

ekil 3.13: Byk daire ve kk daire

ekil 3.14: Kresel yzey zerinde yay, yay gren merkez a ve kre yarap
Kartografya 1 Blm 3


izgisi gibi, kre yzeyine herhangi bir teet, deme noktasna izilen yarapa
diktir, yani as derecedir.

3.2.2.2 Bask Kre

Bask krenin yzeyindeki noktalar, merkezinden farkl uzaklklarda yer alr. En
by ve en k dir.

Bask krenin merkezinden geen bir kesit bir istisna ile- elipstir. stisna, yarapl
bir daire olan ve ve noktalarndan geen ekvatoral kesittir.

Asal mesafe ye karlk gelen yay uzunluu, bask krenin farkl yerlerinde
farkldr. Bu nedenle, ekvatora yakn olan yay , corafi kuzeye yakn olan yay
den daha ksadr.

ekil 3.15: Kreye teet doru

ekil 3.16: Bask kre kesitleri
Kartografya 1 Blm 3


Bir bask kre, yeryzndeki her bir noktada iki erilik yarapna sahiptir ve bu
yaraplar noktadan noktaya farkllk gsterir.

Boylamsal erilik yarap , noktasndan geen meridyen boyunca
alnan eliptik kesitin yarapdr. Bu yarapa karlk gelen izgi nn
bask krenin merkezinden gemediine dikkat edilmelidir.
Enine (transverse) erilik yarap , dan geen fakat meridyene dik olan
eliptik kesitin yapapdr. Bu yarap izgisine karlk gelir.

teetine dik ya da normal olan izgi bask krenin merkezinden gemez. ekilde,
bu izgi, deil, dr.

3.2.3 Kre mi, bask kre mi?

Kartografik Yaklam 1:

Yeryznn byk bir ksmnn kk lekli bir haritada gsterilecei durumda,
haritadan alnacak deerlerin prezisyonu, referans yzeyinin elipsoid yerine kre

ekil 3.17: Bask kresel yzey zerindeki yaylar, yaylar gren merkez alar

ekil 3.18: Bask kreye teet doru
Kartografya 1 Blm 3


alnmas halinde ortaya kacak farklardan daha byk olaca iin yeryznn ekli
kre alnr.

Bir haritada iki nokta (A ve B) arasndaki uzakl (L) okuma hatas, normal bir
gzn ayrma gc 0.2mm kabul edilerek, ortalama hata bants ile aadaki gibi
hesaplanabilir.

[]

Burada:
: A noktasndaki standart sapma
: B noktasndaki standart sapma
: Ortalama hata

Buna gre rnein haritann lei 1:1,000,000 ise okuma hatasnn arazideki karl

olur ki, yeryz eklinin kre ya da elipsoid alnmas ile doacak fark bu deere
ulaamaz.

Kartografik Yaklam 2:

ki referans ekil yzeyinde birbirine karlk gelen ikier nokta gz nne alalm
(ekil 3.19). Bunlar kre yzeyinde
ve
; elipsoid yzeyinde
ve
noktalar
olsun.
ve
yaylarn ve bu yaylarn sabit bir dorultu (rn. meridyen) ile

yaptklar alar ayr ayr kre ve elipsoid yzeyinde hesaplayabiliriz. ki uzunluk ve
iki a arasnda farklar ortaya kacaktr. nk bu noktalarn corafi koordinatlar
(kresel ve elipsoidal) farkldr ve ayrca
bir byk daire yay iken,
bir
jeodezik eridir. Ksacas, iki referans ekil birbirinden farkl olduu iin iki referans
ekil yzeyinde hesaplanan deerler de farkl olacaktr. Burada aratrlacak olan
konu, harita okuma ya da yararlanma (kartometri) bakmndan bu farklarn haritaya
anlaml yansmalar olup olmaddr. Bunun iin ncelikle
ve
kre
yzeyinden,
ve
ise elipsoid yzeyinden ayn projeksiyon yntemine gre iki

ayr harita dzlemine aktarlarak
ve
noktalar elde edilir. Eer
ve

sabit kabul edilerek iki harita aktrldnda
ve
de akk gibi gzkyorsa,

yani
ve
arasndaki fark 0.2mmden kk ise kre ile elipsoid arasndaki fark

Kartografya 1 Blm 3


haritaya yansmam demektir ve bu durumda yeryznn ekli kre kabul
edilebilir. Aksi durumda, yeryznn ekli elipsoid alnmaldr.

Bylesi durumlarda kullanlacak krenin yarap aadaki ekillerde
hesaplanabilir.

a) Referans elipsoidinin yar eksenlerinin ortalamas eklinde,

Bu deer Hayford elipsoidine gre R=6,371,229.315m bulunur.

b) Alan, referans elipsoidinin alanna eit olacak ekilde,

(

Bu deer Hayford elipsoidine gre R=6,371,227.711m bulunur. Burada e, birinci
eksantrisitedir ve

bants ile hesaplanr.

ekil 3.19: Kre, bask kre ve jeoid
Kartografya 1 Blm 3


c) Hacmi, referans elipsoidinin hacmine eit olacak ekilde,

Bu deer Hayford elipsoidine gre R=6,371,221.266m bulunur.

Jeodezik Yaklam:

lke haritalarnn yapmnda lke yzeyini kaplayan nirengi a tesis edilir. Nirengi
noktalar, lkenin ortalarnda bir noktada ekl sapmas sfr olacak ekilde (o
noktadaki elipsoid normali ile ekl dorultusu akk olacak ekilde) yerletirilen
bir elipsoid yzeyinde dnlr. Nirengi noktalarnn bir koordinat sisteminde
(rnein elipsoidal corafi koordinatlar ile) belirlenebilmesi ama bilinir. Ayrca,
nirengi noktalarnn oluturduu genlere ilikin hesaplamalar deiik amalar iin
gerekli olmaktadr. Elipsoid yzeyinde gen hesab mmkn olmakla birlikte,
olduka kark ve zaman alcdr. te yandan dnya elipsoidi kreye olduka yakn
olduu iin bilhassa ksa kenarl genler, genin bulunduu blgede erilii
elipsoid eriliine yakn bir kre zerindeymi gibi dnlp, kresel gen hesab
eitliklerine gre zmlenir. Elde edilen deerlerde -elipsoide kyasla- ortaya kan
farklar, rnein uzunluklarda ya da koordinatlarda, mm mertebesinde kalr. Bylece,
uygulamada nem tamayan farkl sonular elde edilmesine karlk,
hesaplamalarda byk kolaylklar salanm olur. Ksacas, jeodezik almalar
yaplacak bir blgenin alannn yaklak 140km yarapl bir daire alanndan byk
olmamas halinde blge iin yeryznn ekli bir Gauss kresi olarak alnabilir.
Gauss kresinin yarap
aadaki bant ile hesaplanr.

Burada:
M: Meridyen (boylamsal) erilik yarap
N: apraz (enine) erilik yarap
c: Kutup noktasnda meridyen elipsinin erilik yarap
Kartografya 1 Blm 3


: Blgenin ortasnda bir noktann corafi enlemi

a: Seilen elipsoidin byk yar ekseni
b: Seilen elipsoidin kk yar ekseni
: kinci eksentrisite

Bunun yannda arazinin dar bir erit halinde dou-bat dorultusunda uzanmas
halinde, bu blge iin Soldner kresinin de kullanlmas mmkndr. Soldner
kresi, yarap
olan bir kredir. Soldner kresi, blgenin ortasnda seilen

noktadan geen paralel daire yay boyunca elipsoide izgisel teettir. Gauss kresi
ise blgenin ortasnda seilen noktada elipsoide yzeysel teettir.

3.2.4 Kre mi, dzlem mi?

Burada incelenmesi gereken, aadaki ekilde grld gibi bir blgenin en uzak
iki noktas arasndaki mesafe, bir byk daire yaynn uzunluu ve bir doru
parasnn (kiri) uzunluu
olarak hesaplandnda ortaya kan farkn

anlaml olup olmaddr. Bu fark mm mertebesinde olduunda anlaml deildir ve
yeryznn ekli dzlem kabul edilir. Aksi durumda, kre kabul edilir.

ekil 3.20: Kre mi, dzlem mi?

)

Kartografya 1 Blm 3


rnein iin

olur. Grld gibi iin fark mm mertebesindedir. Bu nedenle, bir
blgenin alannn 10 km yarapl bir daire alanndan byk olmamas halinde blge
iin yeryznn ekli dzlem kabul edilebilir.

3.3 Corafi Koordinatlar

Yeryzndeki konumu belirtmenin en iyi bilinen yolu, enlem ve boylam alarndan
yararlanmaktr. Enlem ve boylam alar corafi koordinat sistemini meydana getirir.
Kre ya da bask kre zerinde lldnde, enleme ilikin tanmlarda nemli
farklar ortaya kar. Boylam tanm her iki referans ekil iin de ayndr.

Kartografya 1 Blm 3


3.3.1 Enlem

Kre enlemi, ekvator dzlemi ile yzeydeki bir noktaya izilen yarap arasnda
yerkrenin merkezinde llen adr. ekilde, P noktasnn enlemi POE asdr.

Ekvator, enlem lm iin balangtr ve bu nedenle deeri atanr. Bu
balangtan itibaren gneye ve kuzeye doru, enlem, kuzey kutbunda kuzey ve
gney kutbunda gney olana kadar artar. Corafi koordinatlar kullanlarak
yaplan hesaplamalarda, kuzey enlemi ve gney enlemi varsaylr. Krede
enlem (bask kredeki jeodezik enlem gibi) harfi ile gsterilir.

Bask krede enlemi lmek iin iki farkl a kullanlabilir:
Yermerkezli enlem , ekvator dzlemi ile dz izgisi arasnda eklin
merkezinde llen asdr.

ekil 3.21: Corafi koordinatlar

ekil 3.22: Enlem
Kartografya 1 Blm 3


Jeodezik enlem , noktasndaki bask kresel yzeyin normalinin ekvator
dzlemini kestii noktasnda llen asdr.

ve arasnda kk bir fark vardr ve bask kre yzeyinde nin konumuna gre
deiiklik gsterir. Yermerkezli enlem, kredeki enlem tanmyla daha ok rtyor
gibi grnse de daha ok jeodezik enlem kullanlr.

3.3.2 Kutup mesafesi

Baz hesaplamalarda asnn kullanm enleminden daha uygundur.
bir dik a olduundan, dir ve kutup mesafesi olarak bilinir. Bu
iareti ile gsterilir. Bask krede dir. Burada , jeodezik enlemdir.

3.3.3 Boylam

ekil 3.24, her ikisi de yerkrenin merkezinden geen ve her ikisi de ekvatora dik
olan iki dzlemi gstermektedir. Sonu olarak, iki dzlem, (yerkrenin dnme
ekseni) boyunca kesiirler ve onlarn evreleri birer byk dairedir. dzlemi
noktasn iermektedir. Dier dzlem , boylam lm iin balang olan
noktasn iermektedir. Boylam, yerkrenin merkezinde, noktasn ieren dzlem
ile balang dzlemi arasnda llen a olarak tanmlanabilir. Bu nedenle boylam,
asdr. Bu a, balang dzleminden itibaren douya ve batya doru
llebilir ve dou boylam ya da bat boylam olarak kaydedilir. Hesaplamalarda,
dou boylam , bat boylam dir. A, harfi ile gsterilir. y, iki dzlem
arasndaki boylam farkn gstermek iin kullanrz.

ekil 3.23: Yermerkezli ve jeodezik enlem
Kartografya 1 Blm 3


2.4.4 Paraleller ve meridyenler

Ayn enleme sahip tm noktalarn ortak yeri, kresel ya da bask kresel yzeyde bir
daire ortaya karr. Bu daireyi ieren dzlem, ekvatora paraleldir ve bu nedenle
evresi enlemin paraleli ya da ksaca paralel olarak isimlendirilir. Dzlem, ekvatora
paralel olduu iin, yerkrenin merkezinden gemez ve bu nedenle bir paralel, bir
kk dairedir. enlemindeki paralelin yarap, dik geninden kolaylkla
hesaplanabilir.

sin R r FG

90
cos R r

ekil 3.24: Boylam

ekil 3.25a: Bir paralelin yarap (r)

ekil 3.25b: Paraleller
Kartografya 1 Blm 3


ekil 3.24te, ayn boylama sahip tm noktalarn ortak yeri (ki bu noktalarn hepsi
ayn dzleminde yer alr), bir krenin yzeyinde bir yarm daire ya da bir bask
krenin zerinde bir yarm elips meydana getirir. Dzlem, yerkrenin merkezinden
getii iin, bir byk daire yaydr ve meridyen olarak bilinir. dzleminin
evresi, iki kutup noktas ve de yi kestii iin, tm meridyenler kutuplarda
kesiirler.

Ekvator dzlemi eksenine dik olduu iin, tm meridyenler ekvatoru dik a
altnda keser. Bununla birlikte, tm paraleller ekvatora paralel olduu iin, tm
paraleller ve tm meridyenler, kre ya da bask kre yzeyinde dik a altnda
kesiirler. Corafi kutuplar, tm meridyenlerin birbirini kestii iki istisna noktadr.

3.4 Dzlem Koordinat Sistemleri

Bir haritann matematiksel iskeletini izmek iin dzlem koordinat sistemi
kullanmak istenir. Genelde kullanlan iki sistem vardr: Dzlem kutupsal
koordinatlar; dzlem kartezyen dik koordinatlar. Bu sistemlerin ikisi de harita
projeksiyonlar kuram ile ilgili almalarda sklkla kullanlr, fakat bir haritann
izimi ile ilgili pratik almalarda hemen her zaman kartezyen dik koordinatlar
kullanlr.

3.4.1 Dzlem kutupsal koordinatlar

noktas, llerin yaplaca orijin olarak seilir. izgisi, eksen ya da
balang izgisi olarak seilir. Herhangi bir noktasnn konumu, yarap vektr
ya da dz izgi mesafesi ve vektrel a ya da as yardmyla bu
orijine ve eksene balanabilir. nin konumu, iki deer ( ) ile kaydedilir.
Matematikte as, balang izgisinden itibaren saat ibresinin tersi ynnde
llr. lme, navigasyon ve kartografyada ise alar saat ibresi ynnde llr.

ekil 3.25c: Meridyenler

ekil 3.25d: Paralel ve meridyenler
Kartografya 1 Blm 3


3.4.2 Dzlem kartezyen dik koordinatlar

Bunlar, kartezyen koordinatlar ya da sadece dik koordinatlar olarak da
isimlendirilebilir. Herhangi bir noktasnn konumu, iki dik eksen boyunca orijinde
kesitirilen iki dorusal l ve yardmyla sistemin orijini ya
balanabilir. izgisine apsis ve ya ordinat diyoruz. Yaygn olan apsisin -
ekseni olarak isimlendirilmesi ve gibi bir dorusal mesafenin olarak ifade
edilmesidir. Ordinat, -ekseni ve mesafesi olarak isimlendirilir. nin
konumu ( ) olarak tanmlanr. Alar kartografyada saat ibresi ynnde
lldnden, ordinat -ekseni ve apsis -ekseni olacak ekilde eksenler yeniden
isimlendirilir. Aadaki iki ekil, her bir durumda ann ekseninden itibaren
pozitif dorultuda lldn gstermektedir.

Her iki sistem iin ya da harflerini kullanmak karkla neden olacandan,
lmecilerin ve kartograflarn alk olduu biimde, (saa deer iin) ve (yukar
deer iin) harflerini kullanmak daha iyi olacaktr. Bu terimler, bir grid referans
meydana getirmede kullanlr. rnein, noktas, ( ) koordinatlarna sahiptir.

Not: Haritaclkta eksenler yer deitirmitir, nk haritaclkta alar saat ibresi
ynnde llr. Eksenleri yer deitirerek, trigonometrik fonksiyonlarn saat ibresi
ynnde llen alar iin de matematiksel deerleri vermesi salanmtr. Yani

ekil 3.26: Dzlem kutupsal koordinatlar

ekil 3.27: Dzlem kartezyen dik koordinatlar
Kartografya 1 Blm 3


nin sins matematikte de haritaclkta da 1dir. Eer eksenler yer

deitirmeseydi; matematikte 1, haritaclkta 0 (sfr) olurdu.
Kartografya 1 Blm 4


BLM 4:
KRE ZERNDE ZEL ERLER

Kartografya 1 Blm 4


NDEKLER

4.1 Ortodrom Erisi..................................... 4-3
4.2 Loksodrom Erisi... 4-13

Kartografya 1 Blm 4


4.1 Ortodrom Erisi

Krenin merkezinden geen,
ve
noktalarn iine alan dzlemin

arakesiti
yay olup bu yay
noktalar arasndaki ortodrom erisini belirler.

Ortodrom erisinin uzunluu en ksa uzunluktur.

nin uzunluu,
kresel geninden yararlanlarak hesaplanabilir. Kresel

gende:

(1)
(2)

(3)

Kenar kosins teoremine gre:

( ) 4 ) cos( cos cos sin sin cos
) cos( ) 90 sin( ) 90 sin( ) 90 cos( ) 90 cos( cos
cos sin sin cos cos cos
1 2 2 1 2 1
1 2 2 1 2 1
2 1 2 1

+ =
+ =
A + =
S
S
KP KP KP KP S

elde edilir.

1
Kartografya 1 Blm 4


kinci yol olarak Neper formllerine gre:

2
cot
2
cos
2
sin
2
tan
2
cot
2
sin
2
cos
2
tan
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1
2 1

o o

o o
A
+
A
+
=
+

eitlikleri yazlabilir. Eitliklerden
ve
hesaplandktan sonra sins teoremi

uygulanarak aranan kenar,

A =
A =
sin
sin
cos
sin
sin
sin
cos
sin
1
2
2
1
S
S

eitlikleriyle kontroll olarak hesaplanr. Bulunan deeri a birimi cinsindendir.
Bunu uzunlua evirmek iin,

R
S
S
u
=

eitlii kullanlr.

Hatrlatma:

)
200
(
200
)
180
(
180 200 180
) (
) (
t
o
o
t
o
t
o
o
t
o
o o
t
o

o
o
o o
= = =
=
= = =
=
=
= = =
g
g
g
g
g
g
g
r r r y
r yaricap
y yay

Ortodrom erisinin bir harita zerine izilebilmesi iin eri zerinde bir dizi
noktann koordinatlarnn hesaplanmas gerekir. Ortodrom erisi ekvatoru bir
noktasnda keser. noktasnn boylam
olsun. Ayn eriye kutup noktasndan

dik olarak geirilen dzlemin arakesit erisi, ortodrom erisini noktasnda keser.
ve yaylar olduu iin, bu yaylar arasnda kalan as
,
yayna eittir.
Kartografya 1 Blm 4


Hatrlatma: (1) Kresel gen kenarlar, krenin merkezini iine alan dzlemlerle
krenin arakesitleri (birer byk daire yay) olduu iin krenin yzeyinde gen
kenarlar arasndaki a dzlemler arasndaki aya eittir. (2) Bir byk daire
yaynn kre zerindeki uzunluu (a cinsinden, rnein 90 derecelik yay) bu yay
gren merkez aya eittir. Sonu olarak,
, ve dzlemleri arasndaki adr

ve bu a krenin merkezinde yayn grmektedir. Bu nedenle yay,
derece
uzunluunda bir yaydr.

Buna gre:

( ) ( ) 6 90 5 90 + = =
t h t h
ve o

olur.
kresel dik geninde kotenjant (drt para) formlne gre:

( )
) (
( ) 7 tan tan ) sin(
tan tan ) ( 90 cos
tan
cos
sin
) 90 ( cos
) 90 cot( ) sin( ) 90 cot( sin ) cos( cos
cot sin cot sin cos cos
1 1
1 1
1 1
0
0
1 1 1
o
o
o
o

o o
t t
t t
t
t
t
h t h t
IV II I III II III
=
=
= +
=
=

_

bants elde edilir.
kresel dik geninde de ayn yol izlenerek;

2 2
tan tan ) sin( o
t t
= (8)

bants yazlr. Bu iki bant taraf tarafa blnrse:

) sin( tan ) sin( tan
tan tan
tan tan
) sin(
) sin(
2 1 1 2
2
1
2
1
t t
t
t
t
t

o
o

= =

bulunur. fadeler alrsa ) sin cos cos sin sin ( b a b- a (a-b) = :

Kartografya 1 Blm 4


t t t t
t t t t

sin cos tan cos sin tan sin cos tan cos sin tan
) sin cos cos (sin tan ) sin cos cos (sin tan
2 1 2 1 1 2 1 2
2 2 1 1 1 2
=
=

eitlii elde edilir. Bu eitliin her iki taraf
ile arplrsa:

( ) 9
cos tan cos tan
sin tan sin tan
tan
sin tan sin tan ) cos tan cos (tan tan
sin tan sin tan tan cos tan tan cos tan
tan cos tan sin tan tan cos tan sin tan
) tan cos tan cos sin (tan
cos
1
) sin cos tan cos sin (tan
cos
1
1 2 2 1
1 2 2 1
1 2 2 1 1 2 2 1
1 2 2 1 1 2 2 1
2 1 2 1 1 2 1 2
2 1 2 1 1 2 1 2

=
=
=
=
=
t
t
t t
t t
t t
t
t t
t

elde edilir ve eitlikten
hesaplanr. Hesaplanan
(7) ve (8) nolu eitliklerde yerine

konularak:

( )
2 2
1 1
cot ) sin( tan
10 cot ) sin( tan
o
o
t t
t t
=
=

biimde kontroll olarak
as bulunur. Yukardaki eitlikler ortodrom erisi

zerindeki
noktalar (yryen nokta) iin de doru olmaldr. Yani:

( ) 11 cot ) sin( tan
i t i t
o =

dir. Bu eitlik
ve
lere gre tekrar dzenlenirse:

( )
( ) 13 tan tan ) sin(
12 ) sin( cot tan
i t t i
t i t i
o
o
=
=

eitlikleri elde edilir. lk eitlik ortodrom yolu zerinde sabit
boylam deerine
karlk gelen
enlemini hesaplamaya yarar. kinci eitlikle de sabit
enlemine
karlk gelen
boylam deerleri hesaplanr. Bylece ortodrom yolu zerinde

istenilen sayda
noktasnn koordinatlar bulunmu olur. Noktalar, bulunan

corafi koordinatlardan yararlanlarak herhangi bir haritaya geirilebilir.

Ortodrom erisi dnyann merkezine gre bir dzleme yaplan merkezi izdmde
doru olarak gsterilir.

Kartografya 1 Blm 4


Soru 1: Corafi koordinatlar bilinen ve noktalar arasndaki ortodrom erisinin
uzunluu ile bu eri zerindeki boylam
olan noktasnn enlemini; enlemi
olan noktasnn boylamn hesaplaynz.

0 0 0 0 45 0 0 0 0 36 B
0 0 0 0 26 0 0 0 0 42 A
Nokta
' ' ' ' ' '
' ' ' ' ' '

zm:

84 . 0 4 3 5 15 89467892 . 15
9617667481 . 0 cos
) 26 45 cos( 36 cos 42 cos 36 sin 42 sin cos
) cos( cos cos sin sin cos
' ' ' = =
=
+ =
+ =
S
S
S
S
A B B A B A

km S
S
R
S
S
u
u
u
130 . 1767
6370
29578 . 57
89468 . 15
=
=
=

31
) sin( cot tan
= =
=
C i
t i t i

o

93801456 . 92
15 . 3 4 3 0 87 06198544 . 87
48443448 . 19 tan
26 cos 36 tan 45 cos 42 tan
26 sin 36 tan 45 sin 42 tan
tan
cos tan cos tan
sin tan sin tan
tan
2
1
=
' ' ' = =
=
=
t
t
t
t
A B B A
A B B A
t

T1 noktasna gre,

61928371 . 45
021854142 . 1 tan
)) 06198544 . 87 ( 26 sin( 42 cot tan
) sin( cot tan
1
1
1
1 1
=
=
=
=
t
t
t
t A A t
o
o
o
o

Kartografya 1 Blm 4


61928371 . 45
021854142 . 1 tan
)) 06198544 . 87 ( 45 sin( 36 cot tan
) sin( cot tan
1
1
1
1 1
=
=
=
=
t
t
t
t B b t
o
o
o
o

6 4 8 4 40 81280 . 40
8635667451 . 0 tan
)) 06198544 . 87 ( 31 sin( ) 61928371 . 45 cot( tan
) sin( cot tan
1 1
' ' ' = =
=
=
=
C
C
C
t C t C
o

96425076 . 39
0357492 . 140
97376377 . 52 06198544 . 87
97376377 . 52
97376377 . 52
79835985 . 0 ) sin(
38 tan ) 61928371 . 45 tan( ) sin(
tan tan ) sin(
tan tan ) sin(
1
1
1
1
1 1
1 1
=
=
+ =
+ =
=
=
=
=
=
D
D
D
t D
t D
t D
t D
D t t D
i t t i

o
o

Soru 2: 1 numaral soruda verilen ve noktalarnn deerlerini kullanarak, ve
noktalar arasndaki ortodrom erisini, bu eriyi drt eit paraya blen 3 noktas ile
belirleyiniz.

zm:

( aras ortodrom erisi uzunluu)

Kartografya 1 Blm 4


97367 . 3 783 . 441
4
4
130 . 1767
= = =
=
=
km
S
s
s S
km S

61928371 . 45
06198544 . 87
=
=
t
t
o

II
II III I- III
IV
IV II I- III II= III
sin
cos cos cot sin
cot
cot sin cot sin cos cos
=

Not: Drt para teoremi hem saat ibresi ynnde hem de saat ibresinin tersi
ynnde uygulanabilir.

02 . 5 0 4 5 105 9013949 . 105 09860512 . 74
510202931 . 3 tan
) 26 45 cos( 42 sin 36 tan 42 cos
) 26 45 sin(
tan
cos sin tan cos
) sin(
tan
sin
cos ) 90 cos( ) 90 cot( ) 90 sin(
cot
' ' ' = = =
=

=
A
=
A
A
=
A
A
A
A B A
A B
A
A B A
A
o
o
o

o

o

Aklama:
bir semt asdr. Yani, ortodrom yolunun kuzeyle yapt adr.

ve noktalarnn konumlarndan
asnn ikinci blgede olmas gerektii aktr.

Kartografya 1 Blm 4


Ya da Neper formllerinden:

02 . 5 0 4 5 105 901395 . 105 80279 . 211 2
84273 . 43
96006 . 167
4024306344 . 0
2
26 45
tan
1
2
36 42
cos
2
36 42
sin
2
tan
2
cot
2
cos
2
sin
2
tan
482570201 . 9
2
26 45
tan
1
2
36 42
sin
2
36 42
cos
2
tan
2
cot
2
sin
2
cos
2
tan
A
' ' ' = = =
= +
= +
=
+
A
+
=
+
=
+
A
+
=
+
o o
o o
o o
o o

o o
o o

o o
A
B A
B A
B A
B A
B A
B A
B A
B A
B A
B A

3 0 3 0 31 05085 . 31
26 05085 . 5
05085 . 5
5 0883829974 . 0 tan
90140 . 105 cos 42 sin 97367 . 3 cot 42 cos
90140 . 105 sin
tan
cos ) 90 cos( cot ) 90 sin(
sin
tan
sin
cos cos cot sin
cot
' ' ' = =
+ =
=
=

=

=
=
C
C
A C
A C
A C
A A A
A
A C
s
II
II III I- III
IV

o
o

75 . 7 5 7 4 40 79938 . 40
8631578305 . 0 tan
)) 06199 . 87 ( 05085 . 31 sin( 61928 . 45 cot tan
) sin( cot tan
1 1
' ' ' = =
=
=
=
C
C
C
t C t C
o

Kartografya 1 Blm 4


Alternatif: geninden kenar bulunur, den karlrsa, noktasnn
si bulunmu olur.

84 . 4 2 4 5 35 90690 . 35
26 90690 . 9
90690 . 9
1746520284 . 0 ) tan(
90140 . 105 cos 42 sin 94734 . 7 cot 42 cos
90140 . 105 sin
) tan(
cos ) 90 cos( ) 2 cot( ) 90 sin(
sin
) tan(
' ' ' = =
+ =
=
=
=

=
D
D
A D
A D
A D
A A A
A
A D
s

o
o

48 . 2 1 3 2 39 38690 . 39
8210235124 . 0 tan
)) 06199 . 87 ( 90690 . 35 sin( 61928 . 45 cot tan
) sin( cot tan
1 1
' ' ' = =
=
=
=
D
D
D
t D t D
o

11 . 7 2 3 3 40 55753 . 40
26 55753 . 14
55753 . 14
2596891217 . 0 ) tan(
90140 . 105 cos 42 sin 92101 . 11 cot 42 cos
90140 . 105 sin
) tan(
cos ) 90 cos( ) 3 cot( ) 90 sin(
sin
) tan(
' ' ' = =
+ =
=
=
=

=
E
E
A E
A E
A E
A A A
A
A E
s

o
o

73 . 0 5 6 4 37 78079 . 37
7751417724 . 0 tan
)) 06199 . 87 ( 55753 . 40 sin( 61928 . 45 cot tan
) sin( cot tan
' ' ' = =
=
=
=
E
E
E
t E t E
o

NOKTA
A 0 0 0 0 42 ' ' ' 0 0 0 0 26 ' ' '
C 75 . 7 5 7 4 40 ' ' ' 3 0 3 0 31 ' ' '
D 48 . 2 1 3 2 39 ' ' ' 84 . 4 2 4 5 35 ' ' '
E 73 . 0 5 6 4 37 ' ' ' 11 . 7 2 3 3 40 ' ' '
B 0 0 0 0 36 ' ' ' 0 0 0 0 45 ' ' '
Kartografya 1 Blm 4


Not: Ortodrom problemleri zmek iin 9, 11, 12 ve 13 numaral eitlikleri
kullanmak art deildir. Ortodrom erisiyle meydana gelecek gen, bir kresel
gen olaca iin rahatlkla kresel gen zm yaplabilir.

Sins Teoremi:

C
c
B
b
A
a
sin
sin
sin
sin
sin
sin
= =

Kenar Kosins Teoremi:

C b a b a c
B c a c a b
A c b c b a
+ =
+ =
+ =

Kotenjant (Drt Para) Teoremi:

cot sin cot sin cos cos IV II I- III II= III

Not: Numaralandrmaya kenardan balanr ve yn nemli deildir.

Neper Formlleri:

2
cot
2
cos
2
sin
2
tan
2
cot
2
sin
2
cos
2
tan

o o

o o A
+
=
A
+
=
+
b a
b a
b a
b a
b a
b a

Kartografya 1 Blm 4


4.2 Loksodrom Erisi

Corafi koordinatlaryla bilinen
noktalarn birletiren eri

meridyenlerle sabit bir as yapyorsa bu eriye loksodrom erisi denir. Eri
zerindeki her noktann kuzeyle yapt a deimedii iin eriye sabit pusula
as altnda gidilen yol denir. Loksodrom erisi zellikle deniz trafiinde
nemlidir. Gemiler yolculuklarn sabit pusula as altnda ve loksodrom erisi
zerinde yaparlar.

Kre zerinde, birbirine diferansiyel anlamda yakn ve noktalar alnsn.
Noktalarn corafi koordinatlar , ve , bilinmektedir. noktasndan geen
paralel daire noktasnn meridyenini
noktasnda keser. ve noktalarn

birletiren yay loksodrom erisi olup kuzey as ( dr.
diferansiyel
geninin kenar ,
kenar ise kadardr. genin noktasndaki as

( ) dr. Gz nnde bulundurulan krenin yarap olduuna gre
asnn uzunluk cinsinden deeri:

R d R
d
P P
= = '
0

paralel daire yaynn uzunluu da

cos cos
0
R d R
d
PP = =

olur. Formllerdeki , ve noktalarnn boylam farkdr ( ).

diferansiyel geni dik bir dzlem gen kabul edilebilir. Buna gre:

0
0
) 90 cot(
P P
PP
'
= o
Kartografya 1 Blm 4


yazlr.
0
PP ve
0
P P' deerleri yerine konursa:

o
cos
tan
cos
tan
cos
tan
d
d
d
d
R d
R d
= = =

diferansiyel bants elde edilir. Bu son bantnn entegrali alndnda,

(
+ + =
=
} }
c
d
d
)
2
45 tan( ln tan
cos
tan
o

bulunur. loksodrom erisi zerinde bulunan
ve
noktalar iin son eitlik

yazlrsa belirsizlik giderilmi olur.

(
+ + =
+ + =
(
+ + =
)
2
45 tan( ln )
2
45 tan( ln tan
)
2
45 tan( ln tan
)
2
45 tan( ln tan
1 2
1 2
2
2
1
1

o
o
c
c

Bantdan tan yazlabilir:

)
2
45 tan( ln )
2
45 tan( ln
tan
1 2
1 2

o
+ +
=

(
1 2
) fark derece cinsinden ( ) o o = , tabii logaritma da adi logaritma cinsinden
|
|
.
|
\
|
= = = = = x x
x
x
e
e
x
x log
1
ln , 434294 . 0
ln
log
log ,
log
log
ln
yazlrsa:

( )
( )
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log
tan
)
2
45 tan( log
1
)
2
45 tan( log
1
tan
1 2
1 2
1 2
1 2

o
+ +

=
+ +

=

Kartografya 1 Blm 4


elde edilir. Bant, loksodrom erisinin kuzey asn hesaplamak iin kullanlr.
Erinin zel durumlar u ekilde sralanabilir:

1)
ise ya da olur. Yani loksodrom erisi
ve

noktalarndan geen paralel daire yay olur.
2)
ise olur. Yani loksodrom erisi
ve
noktalarndan geen
meridyen yaydr.
3)
ise
fark sonsuz olur (
kuzey kutbunu tanmlar ve

kutup noktalarnn boylamlar sonsuzdur). Bu durumda, spiral biimindeki
loksodrom erisi kutup noktasnda asimptot olur.
ve
noktalar arasndaki loksodrom erisi iin bulunan tan bants, ayn eri
zerinde bulunan
noktalar iin de doru olmaldr. Yani,

( )
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log
tan
1
1

o
+ +
=
i
i

olur. Bu bant srasyla
ve
iin ayr ayr dzenlenirse:

( )
(
+ + + =
+ + = +
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
)
2
45 tan( log cot )
2
45 tan( log
1
1
1
1

o

i
i
i
i

bulunur. Birinci bant herhangi bir
boylamna karlk olan
deerini; ikinci
bant da herhangi bir
deerine karlk gelen
deerini hesaplamaya olanak

salar. Bylece loksodrom erisi zerinde bulunan noktalarn corafi koordinatlar
hesaplanm olur ve bu noktalar herhangi bir haritaya kolayca geirilebilir.

Loksodrom erisinin iki nokta arasnda kalan uzunluu da hesaplanabilir.

diferansiyel dik geninden,

o
o
d R
ds
P P
ds
cos
cos
0
=
'
=

yazlr. Diferansiyel bantnn
ve
snrlar iinde entegrali hesaplanrsa:

Kartografya 1 Blm 4


1 2
cos
cos
cos
2
1
1
2
=
=
=
} }
R
S
R
S
d R
ds

bulunur. Formlde (2-1) fark a cinsindendir.

Loksodrom erisi Mercator projeksiyonunda bir doru olarak gsterilir.

Soru 1:
ve
noktalar corafi koordinatlaryla bilinmektedir.

a)
ve
arasndaki loksodrom yolunun kuzey asn (sabit pusula as)

hesaplaynz.
b)
ve
arasndaki loksodrom yolunun uzunluunu bulunuz.

c)
ve
loksodrom yolunun kuzey enlemini kestii noktasnn

boylam deeri ile boylamn kestii noktasnn enlem deerini
hesaplaynz.
0 0 0 0 41 0 0 0 0 45 P
0 0 0 0 32 0 0 0 0 36 P
Nokta
2
1
' ' ' ' ' '
' ' ' ' ' '

zm:

43 . 6 4 0 1 37 17956488 . 37
7584793176 . 0 tan
)
2
36
45 tan( ln )
2
45
45 tan( ln
5585053607 . 0 7155849934 . 0
tan
7155849934 . 0
29577951 . 57
41
, 5585053607 . 0
29577951 . 57
32
)
2
45 tan( ln )
2
45 tan( ln
tan
2
2
1
1
1 2
1 2
' ' ' = =
=
+ +
=
= =
= = =
=
+ +
=
o
o
o

o

veya
Kartografya 1 Blm 4


( )
3 . 06 31 41 43 . 6 4 0 1 37 17956488 . 37
)
2
36
45 tan( log )
2
45
45 tan( log
32 41
29577951 . 57
4342944819 . 0
tan
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log
tan
1 2
1 2
cc c g
= ' ' ' = =
+ +
=
+ +
=
o
o

o

km S
S
R
S
856 . 1255
29578 . 57
36 45
) 43 . 6 4 0 1 37 cos(
6370
cos
1 2
=
' ' '

=

o

cc c g
A
A
i
i
A A
54 83 39 6 . 6 0 1 5 35 85183401 . 35
)
2
36
45 tan( log )
2
40
45 tan( log ) 43 . 6 4 0 1 37 tan(
4342944819 . 0
29577951 . 57
32
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
? 40
1
1
= ' ' ' = =
(
+ + ' ' ' + =

(
+ + + =
= =

( )
( )
1 . 25 48 43 34 . 3 0 8 0 39 13425982 . 39
56712991 . 64
2
45
3228146423 . 0 )
2
45 tan( log
)
2
36
45 tan( log ) 43 . 6 4 0 1 37 cot( 32 35
29577951 . 57
4342944819 . 0
)
2
45 tan( log
)
2
45 tan( log cot )
2
45 tan( log
? 35
1
1
cc c g
B
B
B
B
i
i
B B
= ' ' ' = =
= +
= +
+ + ' ' ' = +
+ +
= +
= =

Kartografya 1 Blm 4


Loksodrom erisinin zel durumlar u ekilde sralanabilir:

1) Eri arasnda anlamldr ve belirlenebilir.
2) kuzey kutbunu, gney kutbunu tanmlar. Kutup
noktalarnn boylamlar () sonsuzdur. Baka bir ifadeyle, kutup noktalar
sonsuz sayda meridyene sahiptir. nk -teorik olarak- geirilecek sonsuz
sayda meridyenin hepsi de kutup noktalarnda birleir. rnein, boylam
olan nokta kuzey kutup noktasdr. Dolaysyla kuzey kutup
noktasnn enlemi de dir. Bu nedenle, loksodrom erisi, kutup
noktalarna sonsuzda teet olma karakteristiine sahiptir. Yani, loksodrom
erisi, kutup noktasnda sonsuza uzanan spiraldir.
3)
ise ya da olur. Yani loksodrom erisi
ve

noktalarndan geen paralel daire yay olur.
4)
ise olur. Yani loksodrom erisi
ve
noktalarndan geen
meridyen yaydr.
Sonu olarak; loksodrom erisi iki noktas (balang ve son noktas) ile mevcuttur.
Bu noktalar:

1)
ve
ise, loksodrom erisi, kuzey ve gney kutup noktalarna

sonsuzda teettir. Bylesi bir eri teorik olarak mevcuttur ancak pratikte bir
anlam yoktur.
2)
(: Herhangi bir enlem deeri) ve
ise eri,
noktasndan
balar ve kuzey kutup noktasna sonsuzda teet olur. Bylesi bir eri, yine
pratikte anlamszdr (ya da faydaszdr).
3)
ve
ise, eri,
noktasndan balar ve gney kutup noktasna

sonsuzda teet olur.
4) ve ise, eri
noktasndan balar ve

noktasnda son bulur. Eri, denklemi ile mevcuttur ve anlamldr.

Kartografya 1 Blm 4


Soru 2: 1 numaral soru da verilen
ve
noktalar arasndaki loksodrom erisini

drt eit paraya blen noktann (, ve ) corafi koordinatlarn bulunuz.

zm:

NOT: Burada, bir kenar loksodrom erisi olmak zere oluturulacak genler,
kresel genler olmayacaktr. nk kresel genin kenarlar, birer byk daire
yay olmaldr.

6 4 0 1 37 17956 . 37
964 . 313
856 . 1255
' ' ' = =
=
=
o
km s
km S

0 0 5 1 38
36 29578 . 57 964 . 313
6370
17956 . 37 cos
cos
cos
cos
1
1
1
' ' ' =
+ =
+ =
=
=
C
C
i
i
i
s
R
s
R
R
s

o

55 . 6 2 8 0 34 14071 . 34
)
2
36
45 tan( log )
2
25 . 38
45 tan( log 17956 . 37 tan
43429 . 0
29578 . 57
32
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
1
1
' ' ' = =
(
+ + + =
(
+ + + =
C
C
i
i

Kartografya 1 Blm 4


0 0 0 3 40 50000 . 40
25 . 38 29578 . 57 964 . 313
6370
17956 . 37 cos
0 0 0 3 40 50000 . 40
36 29578 . 57 928 . 627
6370
17956 . 37 cos
cos
2
cos
1
' ' ' = =
+ =
' ' ' = =
+ =
+ = + =
D
D
D
D
C D D
s
R
da ya s
R

o

o

57 . 5 5 0 2 36 34877 . 36
)
2
36
45 tan( log )
2
5 . 40
45 tan( log 17956 . 37 tan
43429 . 0
29578 . 57
32
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
1
1
' ' ' = =
(
+ + + =
(
+ + + =
D
D
D
D

veya

57 . 5 5 0 2 36 34877 . 36
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
' ' ' = =
(
+ + + =
D
C D
C D

0 0 5 4 42 75 . 42
3
cos
1
' ' ' = =
+ =
E
E
s
R

89 . 5 5 7 3 38 63219 . 38
)
2
45 tan( log )
2
45 tan( log tan
1
1
' ' ' = =
(
+ + + =
E
E
E

.89 5 5 7 3 38 0 0 5 4 42 E
.57 5 5 0 2 36 0 0 0 3 40 D
.55 6 2 8 0 34 0 0 5 1 38 C
0 0 0 0 32 0 0 0 0 36 P
Nokta
1
' ' ' ' ' '
' ' ' ' ' '
' ' ' ' ' '
' ' ' ' ' '

Kartografya 1 Blm 5


BLM 5:
MATEMATKSEL KARTOGRAFYA
HARTA PROJEKSYONLARI KURAMI
Kartografya 1 Blm 5


NDEKLER

5.1 Harita Projeksiyonlarnda Deformasyon.... 5-4
5.1.1 Harita projeksiyonunda lek 5-4
5.1.2 Deformasyon elipsi (Endikatris) 5-5
5.1.3 Dorultu as deformasyonu.... 5-8
5.1.4 Uzunluk deformasyon oran.. 5-10
5.1.5 Alan deformasyonu..... 5-11
5.1.6 Deformasyon eitliklerinin kullanm... 5-11
5.1.7 Paralel ve meridyen boyunca deformasyon oranlarnn....................... 5-13
5.2 Projeksiyon Yzeyleri ve Konumlar... 5-14
5.3 Projeksiyon Yntemlerinin Snflandrlmas..... 5-15
5.4 Temel Projeksiyon Eitlii. 5-17
5.5 Gerek Projeksiyon Yntemleri 5-18
5.5.1 Dzlem projeksiyonlar 5-18
5.5.1.1 Uzunluk koruyan normal teet dzlem projeksiyon... 5-18
5.5.1.2 Alan koruyan normal teet dzlem projeksiyon.. 5-19
5.5.1.3 A koruyan normal teet dzlem projeksiyon (Stereografik Proj.) 5-21
5.5.1.4 Gnomonik projeksiyon................. 5-25
5.5.1.5 Ortografik (paralel) projeksiyon.. 5-26
5.5.1.6 zet: Normal teet dzlem projeksiyonlar.. 5-27
5.5.1.7 Eik teet dzlem projeksiyonlar. 5-28
5.5.1.8 Enine (transversal) teet dzlem projeksiyonlar. 5-29
5.5.2 Konik projeksiyonlar... 5-30
5.5.2.1 Uzunluk koruyan normal konik projeksiyonlar... 5-31
5.5.2.1.1 Uzunluk koruyan normal teet konik projeksiyon... 5-31
5.5.2.1.2 Uzunluk koruyan normal kesen konik projeksiyon... 5-32
5.5.2.2 Alan koruyan normal konik projeksiyonlar......... 5-33
5.5.2.2.1 Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu
alan koruyan normal konik projeksiyonlar.. 5-33
5.5.2.2.1.1 Bir paralel dairenin uzunluunun
korunduu alan koruyan normal kesen konik projeksiyon.. 5-34
5.5.2.2.1.2 Bir paralel dairenin uzunluunun
korunduu alan koruyan normal teet konik projeksiyon... 5-35
5.5.2.2.2 ki paralel dairenin uzunluunun korunduu
alan koruyan normal kesen konik projeksiyon. 5-36
5.5.2.3 A koruyan normal konik projeksiyonlar... 5-37
5.5.2.3.1 A koruyan normal teet konik projeksiyon 5-38
5.5.2.3.1 A koruyan normal kesen konik projeksiyon........... 5-39
5.5.3 Silindirik projeksiyonlar..... 5-40
5.5.3.1 Uzunluk koruyan normal silindirik projeksiyonlar. 5-41
5.5.3.1.1 Uzunluk koruyan normal teet silindirik projeksiyon. 5-41
5.5.3.1.2 Uzunluk koruyan normal kesen silindirik projeksiyon. 5-43
Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.2 Alan koruyan normal silindirik projeksiyonlar... 5-44
5.5.3.2.1 Alan koruyan normal teet silindirik projeksiyon.... 5-44
5.5.3.2.2 Alan koruyan normal kesen silindirik projeksiyon... 5-45
5.5.3.3 A koruyan normal teet silindirik projeksiyon (Mercator Proj.).. 5-46

Kartografya 1 Blm 5


5.1 Harita Projeksiyonlarnda Deformasyon

Yrtma dncesi, dnya haritasnn snrn gsteren bir kenara sahip herhangi bir
haritada anlalabilir. Bu kenar tamamen yapay bir snrdr. nk kresel yzey
tm dorultularda sreklidir ve hi kenar yoktur. Bir harita projeksiyonu, ayn
paralel ya da ayn meridyenin haritann birden fazla yerinde gsteriminden
kaynaklanan ilave kenarlara sahip olabilir. ekil 5.1, byle bir rnei gstermektedir.
15
, 45
ve 75
kuzey ve gney paralelleri ikier kez grlyor ve 180
meridyen
paralar on farkl yerde grnyor. Eer yeryzn bir meyvenin kabuu gibi
varsayarsak ve bu haritada gsterilen yerlerinden kesersek, kabuun eri yzeyi bir
dzlem zerine olduka iyi bir biimde serilebilir. Bylece, bu tr bir harita
projeksiyonu, eritlerde az miktarda deformasyona sahip olur. Bununla birlikte,
srekli olan kresel yzeyi birok bolukla gstermek uygun deildir. Bunu srekli
bir gsterim haline getirmek iin her bir paray kuzey-gney ynnde birbirlerine
kavuana dek ekmek gerekir. Bu ilem yaplabilir ancak ekme ilemi kuzey-gney
ynnde haritann leini deitirir ve lein deime miktar, haritann
merkezinden itibaren dou ve bat kenarlarna doru giderek artan bir biimde
deiir. Baka bir deyile, uzatma ilemi lein deimesi sonucunu dourur.

5.1.1 Harita projeksiyonunda lek

lein en yaln tanmndan hareketle, haritalar zerinde llen mesafeler
hakknda aadaki kabuller yaplabilir:

- Haritann lei, tm mesafeler iin sabittir. O halde, eer 1:25.000 lekli
haritada 40 mm 1 kmye karlk geliyorsa, 80 mmnin 2 kmye, 20 mmnin 500
mye karlk geleceini de kabul ederiz.

ekil 5.1: Polikonik projeksiyonda dnya haritas. Kk dairelerin nasl
elipslere dntne dikkat edilmelidir.
Kartografya 1 Blm 5


- Haritann lei, haritann her yerinde sabittir. Baka bir deyile, 40 mm
uzunluundaki bir izginin, ister haritann ortasna isterse de kenarna
izilmi olsun, yeryzndeki karl 1 kmdir.
- Haritann lei, haritadaki tm dorultular iin sabittir. Bu nedenle, 40 mm
kuzey-gney dorultusunda, dou-bat dorultusunda ya da herhangi bir
dorultuda 1 kmyi gsterir.

Bu kabullerin hibiri doru deildir!

Deformasyonsuz harita olamayaca iin, lek, noktadan noktaya ve ayn noktadaki
farkl dorultularda farkl olmak zorundadr. ekil 5.1deki iki haritada grld
gibi, meridyenler boyunca germe ilemi, meridyenler boyunca lein bymesine
neden olmutur. Fakat meridyenler aras mesafeler her iki haritada da ayndr. Bu
durumu bylesi kk lekli bir dnya haritasnda tespit etmek kolaydr. Fakat bir
byk lekli haritada grnmeyebilir ya da llemeyebilir. rnein, 1:25.000
leinde, izginin uzunluu, konumu ya da dorultusundaki lek deiimini fark
etmek imknszdr. nk bylesi bir alandaki (100-200 km) deiimler
llemeyecek kadar kktr. Fakat bu, olmad anlamna gelmemektedir.

lein en yaln tanm, byk ya da orta lekli haritalar iin dorudur. Ancak
1:1.000.000 ya da daha kk lekli haritalar iin pek geerli deildir.

5.1.2 Deformasyon elipsi (Endikatris)

zdm (projeksiyon), kre zerinde corafi koordinatlar (enlem-boylam deerleri)
ile bilinen bir noktann, dzlem ya da anm dzlem olan bir yzey zerindeki
karlnn belirlenmesidir. Kre zerindeki (yani yeryzndeki) her obje (rnein
bir lkenin snrlar) bu ekilde (yani objeyi meydana getiren noktalar izdrlerek)
harita da gsterilebilir. Bu, iin bir yndr. Dier yn ise bu ekilde elde edilen
haritalarn kullanlmas, yani bu haritalardan uzunluk, a ve alan gibi temel
bilgilerin elde edilebilmesidir. Ancak bu dnld kadar kolay deildir. Bu
bilgiler dorudan elde edilemez ya da bu bilgileri elde etmek iin tek bana lek
yetmez. nk yukarda ifade edildii gibi bylesi kk lekli haritalarda lek
sabit deildir. Eer sabit olsayd, kre zerindeki her bir daire haritada gene bir
daire olarak grlr. Baka bir ifadeyle, yeryzndeki dairelerin yaraplar hep ayn
oranda klerek izdmedikleri iin haritada birer elips olarak grnmektedir.
stelik haritann farkl yerlerinde farkl eksen uzunluklarna sahip elipsler olarak.
te bu nedenle, kk lekli bir harita zerinde llecek bylesi temel
byklklerin (uzunluk, a, alan) arazideki karlklar (kre zerindeki karlklar
ya da gerek deerleri) dorudan elde edilemez, ancak bu byklklerin hangi
oranda deiecekleri, daire ile elips arasndaki deiime baklarak yani, daire
yarap ile elips eksenler arasndaki deiim oranlarna gre hesap edilebilir. Yani
biz eer yeryzndeki bir noktadaki dairenin yarapnn en az ve en fazla hangi
Kartografya 1 Blm 5


oranlarda deierek (deforme olarak) elipsin eksenlerine dneceini hesap
edebilirsek, o noktadaki temel byklklerdeki deiim (deformasyon) oranlarn da
hesap edebiliriz.

ekil 5.2de dtaki daire kre zerindeki yarapl birim daireyi, elips (kesikli izgi)
ise onun izdim karln (deformasyon elipsi) gstermektedir. Aralarndaki iliki
dz yaz eklinde yle ifade edilebilir:

- , meridyen dorultusunda orannda deforme olmu (ksalm ya da
uzam) ve uzunluuna dnmtr ( ).
- , paralel dairesi boyunca orann da deforme olmu (ksalm ya da uzam)
ve uzunluuna dnmtr ( ).

ekil 5.2: Kre zerindeki birim daire ile izdmdeki karl (deformasyon elipsi)
arasndaki iliki

1

Kartografya 1 Blm 5


Hatrlatma:

Herhangi bir elips aadaki yntemle izilebilir (ekil 5.3).

1) Elipsin byk ve kk ekseni hesap edilir.
2) ve yarapl iki daire izilir.
3) stenen aralklarla dorultular izilir.
4) Her dorultusunun dtaki daireyi kestii noktadan dik drlr.
5) dorultusunun iteki daireyi kestii noktadan, bir nceki admda belirlenen
dike dik drlerek kestii nokta belirlenebilir. Bu nokta, elips zerinde bir
noktadr.

ekil 5.3: Elips izim yntemi

3
4
5

Kartografya 1 Blm 5


5.1.3 Dorultu as deformasyonu

1
2 2
1
1
1
1 1
tan
tan
P O
P P
P O
P P
u
P O
P P
u
'
'
=
'
' '
= '
'
'
=

Taraf tarafa blnrse;

2 2
1 1
2 2
1
1
1 1
tan
tan
tan
tan
P P
P P
u
u
P P
P O
P O
P P
u
u
'
'
=
'
'
'
'
'
=
'

u hr P P
hr b
u b P P
u kr P P
kr a
u a P P
sin
sin
sin
sin
2 2
2 2
1 1
1 1
= '
=
= '
= '
=
= '

u
k
h
u
h
k
u
u
u hr
u kr
u
u
tan tan
tan
tan
sin
sin
tan
tan
= ' =
'
=
'

h
k
u
u
u
u
=
'
'
sin
cos
cos
sin

Paydan payday karp, paydaya pay eklersek,

h k
h k
u u u u
u u u u
+
=
' + '
' '
cos sin sin cos
sin cos cos sin

Kartografya 1 Blm 5


Hatrlatma:

| o | o | o
| o | o | o
sin cos cos sin ) sin(
sin cos cos sin ) sin(
+ = +
=

) sin( ) sin(
) sin(
) sin(
u u
h k
h k
u u
h k
h k
u u
u u
' +
+
= '
+
=
' +
'

Son eitlik, dorultu as deformasyon miktarlarn hesaplamaya yarar. Bu eitlikte
(k-h)/(k+h) deeri sabit, ' deikendir. Bu nedenle, dorultu as
deformasyon miktar ' fonksiyonunun deerine baldr. Bu fonksiyon ise
0 ile 1 aras deerler alabilir. Dolaysyla bu fonksiyonun deerinin 1 olduu
dorultuda deformasyon maksimum demektir. Bu fonksiyon yalnz 90 iin 1
deerini verir. Yani, ' olduu durumda dorultu as deformasyonu
maksimum demektir.

' iin '
) arcsin ) (
) sin(
max
max
h k
h k
( u u
h k
h k
u u
+
= '
+
= '

Kartografya 1 Blm 5


5.1.4 Uzunluk deformasyon oran

P O
P P
u
OP
P P
u
u P O u kr
u P O P O
P O
P O
u
u kr P O
kr a OP
u OP P O
OP
P O
u
'
' '
= '
'
=
' ' =
' ' = '

'
'
= '
= '
= =
= '
'
=
1
1
1 1
1
1
1
1
1 1
1
1
sin
sin
cos cos
cos cos
cos

cos cos

Taraf tarafa blnrse:

1 1
1 1
sin
sin
P P
P O
OP
P P
u
u
' '
' '
=
'

u hr u b P P P P
kr a OP
u kr u a P P
sin sin
sin sin
2 2 1
1
1 1
= = ' = ' '
= =
= = '

u P O u hr
u hr
P O
kr
u kr
u
u
' ' =
'
=
'
sin sin
sin
sin
sin
sin

( )
( ) u P O u r h
u P O u r k
' ' =
' ' =
2 2 2 2 2
2 2 2 2 2
sin sin
cos cos

( )
( ) ( )
sin cos
sin cos
sin cos
) sin (cos sin cos
2 2 2 2
2 2 2 2
2 2 2 2 2 2
1
2 2 2 2 2 2 2 2 2
u h u k
OP
P O
r
P O
u h u k r P O
u h u k r P O
u u P O u r h u r k
+ =
'
=
'
+ = '
+ = '
' + ' ' = +

Kartografya 1 Blm 5


5.1.5 Alan deformasyon oran

2

2

kh
r
khr
e alan Birim dair
alan Endikatris
F n masyon ora Alan defor = = = A =
2
2
t
t

5.1.6 Deformasyon eitliklerinin kullanm

Deformasyon hesaplarnda:

- daima meridyen boyunca deformasyon orandr.
- daima paralel boyunca deformasyon orandr.
- daima endikatrisin byk eksenidir.
- daima endikatrisin kk eksenidir.

Yukardaki bantlar, endikatrisin yatay, yani byk ekseninin paralel dairesi ile
akk olmas duruna gre kartlmtr. Ancak bazen projeksiyonlarda endikatris
dey, yani byk ekseni meridyen dairesi boyunca akk olur. Bylesi
durumlarda yukardaki formllerde yerine , yerine yazlmaldr. Endikatrisin
yatay m dey mi olduunu anlamak iin ise ve nn deerlerine baklr. Eer

- ise endikatris yatay (paralel boyunca uzanan)

ekil 5.4: Yatay endikatris

- ise endikatris dey (meridyen boyunca uzanan) dir.

ekil 5.5: Dey endikatris

Kartografya 1 Blm 5


Ksacas, eer

- ise yukardaki formller geerli,
- ise yukardaki formllerde yerine , yerine getirilmelidir.

nk;

- Yatay durumda ,
- Dey durumda ,
- Formller ve eksenlerine gre ve ve nin yukardaki karlklar
yazlarak kartlmtr.

Kartografya 1 Blm 5


5.1.7 Paralel ve meridyen boyunca uzunluk deformasyon oranlarnn
hesab

ekil 5.6:Kre zerindeki birim daire (sol) ve izdmdeki karl elips (sa)

o

sin cos
cos
cos
R
mn
R
mn
k
d R
m nd
k
R R
nd d
d R
m d
k
d R r
m d a
r
a
k
= =
=
= '
= '
'
'
=
' =
' =
=

( ) ( ) o
f
R
F
R
m
R
h
d
dm
R
h
Rd
dm
h
Rd r
dm b
r
b
h
' = ' = ' =
=
=
=
=
=
1 1 1
1
Kartografya 1 Blm 5


5.2 Projeksiyon Yzeyleri ve Konumlar

Harita dzlem bir yzeye sahiptir. Buna gre projeksiyon yzeyleri ancak dzlem
veya anm dzlem olan yzeyler olabilir. Anm dzlem olan yzeyler de koni ve
silindirdir. Buradan projeksiyon yzeylerinin yalnz

- Dzlem
- Koni
- Silindir

olabilecei anlalmaktadr.

Projeksiyon iin bu yzeylerin dnyaya gre konumlar olduka nemlidir. Bu
konunun incelenmesi iin dnyann ekli olarak daha nceki blmlerde ulalan
sonulara gre kre olarak alnacaktr. zdm yzeylerinin kreye gre konumlar
genel anlamda aadaki gibi zetlenebilir.

1) zdm yzeyleri ile krenin hibir ortak noktas bulunmamas (ekil 5.7de
a konumu)
2) Dzlem ile krenin bir ortak noktas olmas; koni ve silindirin ise bir daire
boyunca kreye teet olmas (ekil 5.7de b konumu)
3) Dzlem, koni ve silindirin kreyi kesmesi (ekil 5.7de c konumu)

ekil 5.7: Projeksiyon yzeylerinin kre ile konumlar

(a)
(b)
(c)
(c)

(b)

(a)
(a)
(b)
(c)
Kartografya 1 Blm 5


Koni ve silindirin konumlarnda (harita projeksiyonlar iin) bir artn gereklemesi
gereklidir. Bu yzeyler dnel yzeylerdir. Harita projeksiyonlar iin dnme
eksenlerinin daima kre merkezinden getii dnlr. ekil 5.7de ifade edilen
a konumu harita projeksiyonlar esasna aykrdr, uygun deildir. Buna gre
izdm yzeylerin harita projeksiyonu iin yalnz teet ve kesime konumu
uygundur.

Tanm 1: Dzlemin teet olduu; koni ve silindirin dnme eksenlerinin kreyi
deldii noktalara asal noktalar denir.

Tanm 2: Asal noktalardan geen ve kre merkezini ieren dairelere asal daireler
denir.

Tanm 3: Asal dairelere dik konumda bulunan dairelere yatay daireler denir.

Bu tanmlara gre harita projeksiyonlarnda kullanlan konumlar genel olarak u
ekilde zetlenebilir.

- Normal Konum: Dzlemin kutuplarda teet olmas; koni ve silindirin dnme
ekseninin krenin dnme ekseni ile akk olmas.
- Transversal (Enine) Konum: Dzlemin ekvatorda teet olmas veya ekvator
dzlemini dik bir konumda kesmesi; silindir ve koninin eksenlerinin ekvator
dzleminde kalmas ve krenin merkezinden gemesi kaydyla teet olmas
veya kesmesi.
- Eik Konum: Bu iki konumun dnda kalan konumlar. Bu konumda koni ve
silindirin dnme eksenlerinin kre merkezinden geme art da vardr.

5.3 Projeksiyon Yntemlerinin Snflandrlmas

Harita projeksiyonlar eitli zelliklerine gre aadaki gibi snflandrlabilir.

Projeksiyon yzeylerine gre;

- Dzlem projeksiyonlar
- Konik projeksiyonlar
- Silindirik projeksiyonlar

Projeksiyon yzeylerinin konumuna gre;

- Normal projeksiyonlar
- Transversal (enine) projeksiyonlar
- Eik projeksiyonlar
Kartografya 1 Blm 5


Endikatrisin ekline (deformasyon durumuna) gre;

- ise a koruyan veya konform projeksiyonlar
- ise alan koruyan projeksiyonlar
- veya ise uzunluk koruyan projeksiyonlar
- ve 1 den farkl bir deer alyor ise ortografik projeksiyonlar

Not: Uzunluk koruyan projeksiyonlarda ya meridyen ya da paralel daireleri
boyunca uzunluk korunmaktadr. Meridyen daireleri boyunca uzunluk koruyan
projeksiyonlar esas itibariyle uzunluk koruyan projeksiyonlar olarak alnr. Bunun
dnda projeksiyon paralel daire boyunca uzunluk koruyorsa o zaman bu zellik
bu projeksiyon paralel daire boyunca veya dorultusunda uzunluk koruyor diye
belirtilir. Buna gre uzunluk koruyan projeksiyon dendiinde genel olarak meridyen
daireleri boyunca uzunluk koruyan projeksiyon anlalr.

Harita anda,

- Meridyen daireleri, kutupta birleen dorular eklinde; paralel daireleri,
kutup merkez olmak zere e merkezli daireler ya da daire yaylar eklinde
veya
- Paralel ve meridyen daireleri birbirini dik kesen dorular eklinde

grnyorsa ve ayrca projeksiyon yntemi deformasyon trnden yalnz
birinden arndrlmsa, bylesi projeksiyonlara gerek (hakiki) projeksiyonlar
denir. Bahsedilen bu zelliklerden bazlarn kaybetmi veya baz ilave zellikler
kazandrlm, ksacas deiiklie uram projeksiyon yntemleri de gerek
olmayan (itibari) projeksiyonlar olarak isimlendirilmektedir.

Kartografya 1 Blm 5


5.4 Temel Projeksiyon Eitlii

ekil 5.8deki teet koninin anmnn yapldn kabul edelim. Koninin tepe as
anm sonras olmaktadr. Anmnda koninin tepe as, yarapl dairenin
yayn grmektedir. yay ise koninin teet olduu yatay dairenin evresidir. Yatay
dairenin evresi ise merkez a cinsinden 360 veya 400
g
dr.

ekil 5.8: Teet koni ve anm
Buna gre;

t o
t o
t t
o o
sin 2
cos 2 cot
cos 2 2
cot
=
=
= ' =
= =
R R
R R y
R m y
m

Bu eitliin anlam udur: Kre zerindeki nin (360 veya 400
g
n) izdm
karln bulmak iin ile arpmak gerekir. O halde, kre zerindeki bir
asnn izdm karln bulmak iin de gene ile arpmak gerekir. Bu
durumda eitlik aadaki gibi yeniden dzenlenebilir.

sin = '

sin = n
n = '

Bu eitlik, projeksiyonlarn temel eitliidir. Burada;

iin (Koni silindire dnr.)

iin (Koni dzleme dnr.)
iin (koni)

Grld gibi dzlem ve silindir, koninin zel halleridir. Buna gre koni iin
nerilecek baz kaideler dzlem ve silindir iin de geerlidir.

B

A

Kartografya 1 Blm 5


5.5 Gerek Projeksiyon Yntemleri

5.5.1 Dzlem projeksiyonlar

5.5.1.1 Uzunluk koruyan normal teet dzlem projeksiyon

ekil 5.9: Uzunluk koruyan normal gerek teet dzlem projeksiyon

'

'

R m
P N m
NP
o =
= ' =

( )
1
1
1
=
=
' =
h
R
R
h
f
R
h o

o
o
o
o
o
sin
sin
1
sin
=
=
=
k
R
R
k
R
mn
k

- , yani endikatris yataydr.
- Deformasyon eitlikleri aynen geerlidir.

,

,
nin uzantsnda deildir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.2 Alan koruyan normal teet dzlem projeksiyon

ekil 5.10: Alan koruyan normal gerek teet dzlem projeksiyon

'

'

noktasnn zerinde yer ald paralel dairesi ile snrl kre kapann alan, bu
paralel dairesinin izdm olan dairenin alanna eit olmaldr.

2

2

2

2
sin
2
sin
geninde
2
sin 2
2 2
sin
geninde
o
o
o o
H
NP
NP
H
N NP
R NP
R
NP
NPS
= =
'
= =
A
A

/

/ /
/
/
,
,
nin uzantsnda deildir.

Kartografya 1 Blm 5


Taraf tarafa arparsak

2
sin 2
2
sin 2
2
sin
2
sin
2
2
sin
2
sin 2
2
2
2
2
o
o
o
o
o
o
R m
Rm m
m H
NP H
P N m NP m
RH NP
H
R NP NP
=
=
=
=
= =
=
=

( )
2
cos
2
cos
2
1
2
1
1
o
o
o
=
=
' =
h
R
R
h
f
R
h

2
cos
1
2
cos
2
sin 2
2
sin 2
2
cos
2
sin 2 sin
sin
1
2
sin 2
sin
o
o o
o
o o
o
o
o
o
=
=
|
.
|
\
|
=
=
=
k
k
R
R
k
R
mn
k


Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.3 A koruyan normal teet dzlem projeksiyon (Stereografik Proj.)

Bu projeksiyon da izdm merkezi gney kutbudur. noktasn gney kutbuna
(dzlemin teet olduu kutbun karsndaki kutup) birletiren dorunun dzlemi
deldii nokta noktasnn, dzlemdeki izdmn (') verir.

ekil 5.11: A koruyan normal gerek teet dzlem projeksiyon (Stereografik Proj.)

'

'

I. Yol:

( )
2
tan
2
tan ln ln
ln
2
tan ln ln
sin
sin
1
sin sin
1 1
o
o
o
o
o
o o
o o
o
o
c m
c m
c m
d
m
dm
R
m
d
dm
R
R
m
R
mn
k
d
dm
R
f
R
h
=
|
.
|
\
|
=
+ =
=
=
= =
= ' =
} }

/
nin uzantsndadr.
,
,

Kartografya 1 Blm 5


Sabitinin Belirlenmesi: Dzlem projeksiyonlarda ' olduundan,
noktas a koruyan bir noktadr. Ayrca noktasnn izdm yine bir noktadr,
yani bu noktada uzunluk deformasyon oran 1e (bir) eittir.

( )
2
cos
1
2
2
sec
2
1 1
1
2
2
o
o
o
R
c
h
c
R
h
f
R
h
=
=
' =

2
cos
1
2
2
cos
2
sin 2
1
2
cos
2
sin
2
cos
2
sin 2
2
cos
2
sin
2
cos
2
sin 2 sin
sin
1
2
tan
sin
2
o
o o o
o
o o
o
o
o o
o
o
o
o
R
c
k
R
c k
R
c
k
R
c
k
R
mn
k
=
=
=
|
.
|
\
|
=
=
=

noktasnda uzunluk korunduuna gre,

2
cos 2 1
2
cos
1
2
2
cos
1
2
1
2
2 2
o
o o
R c
R
c
R
c
k h
= = =
= =

Kartografya 1 Blm 5


noktasnda
olduuna gre,

2
tan 2
2
tan
2
o
o
R m
c m
R c
=
=
=

Bu projeksiyonun (yani olan) dier ad da STEREOGRAFK projeksiyondur.

Kartografya 1 Blm 5


II. Yol: noktasnn izdm ', noktasnn uzants yani, noktasnn
dzlemin teet olduu kutup noktasnn karsndaki kutup noktasna birletiren
dorunun dzlemi kestii nokta olduu iin izdm yarap aadaki gibi
dorudan yazlabilir.

2
tan 2
o
R m =
( )
2
cos
1
2
cos
1
2
1
2
1
1
2
2
o
o
o
=
=
=
h
R
R
h
f
R
h

2
cos
1
2
cos
2
sin 2
1
2
cos
2
sin
2
2
cos
2
sin 2
2
cos
2
sin
2
2
cos
2
sin 2 sin
sin
1
2
tan 2
sin
2
o
o o o
o
o o
o
o
o o
o
o
o
o
=
=
=
|
.
|
\
|
=
=
=
k
R
R k
R
R
k
R
R
k
R
mn
k

- k h = , yani kre zerindeki daire gene daire olarak izdmtr.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.4 Gnomonik projeksiyon

Bu projeksiyonda kre merkezi projeksiyon merkezidir. Kre zerindeki bir noktay
krenin merkezine birletiren dorunun dzlemi deldii nokta ('), kre zerindeki
noktann () izdmn verir. Bu projeksiyonun en nemli zellii, byk
dairelerin daima doru olarak izdmesidir. Bu nedenle ortodrom erisi de doru
olarak izder.

ekil 5.12: Gnomonik projeksiyon
'

'

( )
o
o
o
2
2
cos
1
cos
1 1
1
=
=
' =
h
R
R
h
f
R
h

o
o o
o
o
o
o
o
o
o
cos
1
sin
1
cos
sin
sin
cos
sin
sin
1 tan
sin
=
=
=
=
=
k
k
k
R
R
k
R
mn
k

- , yani endikatris deydir.
- Deformasyon eitliklerinde ve yer deitirmelidir.

nin uzantsndadr.
,
,

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.5 Ortografik (paralel) projeksiyon

Bu projeksiyonda izdm merkezi sonsuzdadr.

ekil 5.13: Ortografik (paralel) projeksiyon

'

'

( )
o
o
o
cos
cos
1
1
=
=
' =
h
R
R
h
f
R
h

1
sin
1 sin
sin
=
=
=
k
R
R
k
R
mn
k
o
o
o


,
,

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.6 zet: Normal dzlem projeksiyonlar

Temel projeksiyon eitlii dir. Bunun anlam udur: Boylam alar gerek
deerleriyle gzkr.

Meridyenler izdmde kutup noktasnda birleen dorular eklindedir.
Bu iki zellikten kan sonu ise, bu projeksiyonlarda kutup noktas ayn zamanda
a koruyan bir noktadr.

Paralel daireleri kutup merkez olmak zere e merkezli daireler eklindedir. Paralel
dairelerin izdm yaraplar () nn fonksiyonlardr ( ).

Dzlem projeksiyonlar ile yalnz yarm krenin haritalar yaplabilir. Genellikle
kutup blgelerinin haritalarnn yapmnda kullanlr.

Deniz ve hava yollar haritalarnda astronomi haritalarnda kullanld da
grlmektedir.

Stereografik, gnomonik ve ortografik projeksiyonda merkezsel bir izdm sz
konusudur. zdm merkezi, stereografik projeksiyonda kutup noktalarndan biri;
gnomonik projeksiyonda krenin merkezi; ortografik projeksiyonda sonsuzdur. Bu
nedenle bu projeksiyonlar Gerek Perspektif Projeksiyonlar olarak isimlendirilir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.7 Eik teet dzlem projeksiyonlar

ekil 5.14: Eik teet dzlem projeksiyonlar

dzlemin teet olduu noktadr.

( ) ( ) ( ) ( )
( )
|

o
o
|
|
|
sin
sin cos
sin
sin
90 sin
sin
sin
cos cos cos sin sin cos
cos 90 sin 90 sin 90 cos 90 cos cos
0 0
0 0
A
=
=
A
A + =
A + =
P
P
P P
P P

Eik konumlu dzlem projeksiyonlarn izdm yaraplarn bulmak iin normal
konumlu dzlem projeksiyonlar iin karlan eitliklerde yerine
, yerine de
yazmak yeterlidir. Buna gre,

- Uzunluk koruyan eik dzlem projeksiyon iin

R m | =

- Alan koruyan eik dzlem projeksiyon iin

2
sin 2
|
R m =

- A koruyan eik dzlem projeksiyon iin

2
tan 2
|
R m=

Deformasyon eitlikleri de bunlara gre yeniden dzenlenir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.1.8 Enine (transversal) teet dzlem projeksiyonlar

ekil 5.15: Enine (transversal) teet dzlem projeksiyonlar

Bu konum, eik konumun zel bir halidir. Yani, dzlem kreye ekvatorda teettir.
Bu nedenle
dr.

|
|
A =
A + =
cos cos cos
cos cos cos sin sin cos
1
0
0
0
P
P P

( )
|
o
o |
o | |
sin
sin
cos
cos sin sin
cos sin 90 sin cos 90 cos 90 cos
1 0
P
P
P
=
=
+ =

Kartografya 1 Blm 5


5.5.2 Konik projeksiyonlar

ekil 5.16: Konik projeksiyonlar

Teet ise

Kesen ise
1
,
2

1

Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.1 Uzunluk koruyan normal konik projeksiyonlar

Meridyen dairesi boyunca uzunluk korunur.

5.5.2.1.1 Uzunluk koruyan normal teet konik projeksiyon

ekil 5.17: Uzunluk koruyan normal teet konik projeksiyon

( )
o
o
o o
o
o
o

sin
1
1 1
tan
tan
cos sin
0
0
0
0
0 0
0 0
R
mn
k
m
R
f
R
h
R m m
R R m
R m
n
n
kutup
=
= ' = ' =
=
=
=
= =
= '


Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.1.2 Uzunluk koruyan normal kesen konik projeksiyon

ekil 5.18: Uzunluk koruyan normal kesen konik projeksiyon

2
2
1 2
2 1
0
o o
c
o o
o
=
+
=

R m m
R m
o o
c o c
=
=
0
0
0 0
cot tan

c
o c

0
cos sin
=
= '
n
n

o sin
1
R
mn
k
h
=
=

- 1 ) (
1 2
< > > k ite o o o , yani endikatris deydir ve deformasyon
eitliklerinde ve yer deitirmelidir.
- 1 ) (
1 2
> < < k dista o o o , yani endikatris yataydr ve deformasyon eitlikleri
aynen geerlidir.

2

Kartografya 1 Blm 5


NOT: Koninin tepe as, koninin teet olduu paralel dairenin evresinin
grmektedir. Koninin anmnda tepe as, () asna dnmektedir ki, bu a ayn
zamanda radyan cinsinden veya a cinsinden 360 veya 400
g
a karlktr. () as
yarapl dairenin; koninin teet olduu paralel dairenin evresine eit yay
gren, merkez adr.

n
R m
m
R
n
t o
t o
o
t
o
2
sin 2
tan
cos 2
0
0 0
0
0
=
=
=
=

5.5.2.2 Alan koruyan normal konik projeksiyonlar

5.5.2.2.1 Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal konik
projeksiyonlar

Bu projeksiyon iki ayr ekilde gerekletirilebilir.

a) Koni teet alnr ve bu durumda kutup noktas artk nokta deildir.
b) Kutbun nokta olarak gzkt konum: Bu konumda koni; artk teet
deildir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.2.1.1 Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal kesen konik
projeksiyon

ekil 5.19: Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal kesen
konik projeksiyon

2
cos
2
cos
2
cos
2
cos
2
cos
2
sin 2
2
tan 2
2
cos
0
0
0
0
0
0 2
o
o
o
o
o
o
o
o

=
=
=
=
=
= '
k
h
R
m
R m
n
n

- o o <
0
ise , yani endikatris deydir ve deformasyon eitliklerinde ve
yer deitirmelidir.
- o o >
0
ise , yani endikatris yataydr ve deformasyon eitlikleri aynen
geerlidir.

Not: Koninin kreyi kestii paralel zerindeki her noktada ve dir. Yani
bu noktalarda hem paralel hem de meridyen boyunca uzunluk korunur ve
dolaysyla ekil korunur ancak diferansiyel anlamdadr (paralel dairesi boyunca
hari; yani, paralel dairesi boyunca kuramsal olarak da pratikte de uzunluk
korunur).

m
0

Kutup noktas
Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.2.1.2 Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal teet konik
projeksiyon

ekil 5.20: Bir paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal teet
konik projeksiyon

0
coso

=
= '
n
n

0 0
2
0
2
0 0
cos
cos 2
cos
cos 1
tan
o
o
o
o
o
+
=
=
R m
R m

o sin R
mn
k =
( )
k
f
R
h
1 1
= ' = o


Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.2.2 ki paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal kesen konik
projeksiyon

Projeksiyon aadaki temel artlara dayanmaktadr
- Kutup mesafeleri 1 ve 2 olan paralel dairelerin uzunluklarnn korunmas,
- Bu iki daire arasndaki alann korunmas,
- Snrlarndan biri uzunluu korunan paralel dairelerinden biri olmak
kouluyla bir kre eridinin alannn korunmas.

ekil 5.21: ki paralel dairenin uzunluunun korunduu alan koruyan normal kesen
konik projeksiyon

2
sin
2
sin 4
2
sin 4
2
cos
2
cos
2 2 1 2 2 2 2
2 1 2 1
o o o
o o o o

R nR c
n
n
+ =
+
=
= '

: Herhangi bir kutup mesafeli paralel dairesi dzleminin koni yzeyinden ayrd
dairenin yarapdr.

n
R
m
n
R
m
R
n
R
n
m
n
c
m
2
2
1
1
2 2 2 2 1 2 2
2
sin
sin
2
sin
4
2
sin
2
sin
4
o
o
o o o
=
=
+ =
=

1

Kartografya 1 Blm 5


o
o
sin
sin
R
mn
k
mn
R
h
=
=

- Paralel daireler arasnda , yani endikatris deydir ve deformasyon
eitliklerinde ve yer deitirmelidir.
- Paralel daireler dnda , yani endikatris yataydr ve deformasyon
eitlikleri aynen geerlidir.

5.5.2.3 A koruyan normal konik projeksiyonlar

2
tan
100 90
2
tan
o
o
o
n
e
g
n
m m
c m
k h
=
= =
=
=

(Entegral sabiti=Ekvator izdm yarap)

Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.3.1 A koruyan normal teet konik projeksiyon

ekil 5.22: A koruyan normal teet konik projeksiyon

o
o o
o
o
o
o
o
o

sin
2
tan
2
tan
2
tan
tan
2
tan
tan
tan
cos
0
0
0
0
0 0
0
R
mn
k h
m
R
m
R
m
R m
n
n
n
e
n
n
n
e
= =
= =
=
=
=
= '

- olduu iin endikatris dairedir ve deformasyon eitlikleri aynen
geerlidir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.2.3.1 A koruyan normal kesen konik projeksiyon

ekil 5.23: A koruyan normal kesen konik projeksiyon

2
tan
2
tan
log
sin
sin
log
2
1
2
1
o
o
o
o

=
= '
n
n

2
tan
2
tan
sin
2
tan
sin
sin
sin
2
2
1
1
2
2
1
1
o
o
o
o
o
o
o
n
e
n n
e
m m
n
R
n
R
m
n
R
m
n
R
m
=
= =
=
=

: Ekvatorun izdm yarap

o sin .
.
R
n m
k h = =

- olduu iin endikatris dairedir ve deformasyon eitlikleri aynen
geerlidir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.3 Silindirik projeksiyonlar

Normal konumdaki silindirik projeksiyonlar aadaki zellikleri gsterir:

a) Ekvator, yatay doru ve teet olmas durumunda uzunluu korunarak
izdrlr. Ekvatorun izdm, dik koordinat sistemi iinde ordinat ekseni
olarak alnr.
b) Paralel dairelerin izdmleri de doru izgilerdir ve ekvatorun izdmne
paraleldir. Ancak btn paralel daireler, ekvatorun izdm uzunluunda
izder. Bunlarn ekvatordan uzunluklar ise, dik koordinat sistemi iin apsis
olarak alnr.
c) Kutup noktas artk nokta olarak izdmez. Ekvator uzunluunda doru bir
izgi eklindedir.
d) Meridyen dairelerinin izdmleri eit uzunluklu dorulardr ve ekvatora dik
konumdadrlar.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.1 Uzunluk koruyan normal silindirik projeksiyonlar

5.5.3.1.1 Uzunluk koruyan normal teet silindirik projeksiyon

Dier projeksiyonlarda olduu gibi bu projeksiyonlarda da uzunluk korumaktan,
meridyen daireleri boyunca uzunluk korunaca anlalr. Dier art ise, Ekvator
uzunluunun korunmasdr. Buradan kan sonu projeksiyonun ayn zamanda teet
silindirik projeksiyon olduudur.

ekil 5.24: Uzunluk koruyan normal teet silindirik projeksiyon

R x
R y
=
=

olduu iin Kare lmikli Projeksiyon olarak da tannr.

( ) ( )
( )
t
t
o
o
cos
1
cos 2
2
sin
1
1
1
1 1
=
=
= =
= =
' =
' = ' =
k
R
R
k
nca iresi boyu Paralel da
unca) airesi boy (Paralel d
luk ndeki uzun kre zeri
unluk rindeki uz harita ze
R
mn
k
R
R
h
x
R
h
F
R
f
R
h

Kartografya 1 Blm 5


NOT: Bu projeksiyonda paralel daireleri ekvatorla ayn uzunlukta izdtkleri iin
noktasndan geen paralel dairesi de ekvator uzunluu kadar yani kadar
izder. Oysa ayn paralel dairesi kre zerinde yani
kadardr.
Ayrca, eer koni teet ise; ister alan, ister a, ister uzunluk koruyan olsun R y = ve
/ deimez ve deeri deiir.

Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.1.2 Uzunluk koruyan normal kesen silindirik projeksiyon

ekil 5.25: Uzunluk koruyan normal kesen silindirik projeksiyon
R x
R
x
R y
R R
R
R
y
R
y
t
=
=
=
= '
' =
'
=
=
'
360 2
cos
cos
360
2
360 2
0
0

( ) ( )
t
t
o
o
cos
cos
cos 2
cos 2
uzunlugu zerindeki kre paralelin geen den
uzunlugu zerindeki harita paralelin geen den
sin
1
1
1
1 1
0
0
=
=
= =
= =
' =
' = ' =
k
R
R
k
P
P
R
mn
k
R
R
h
x
R
h
F
R
f
R
h

Bu projeksiyonda a ilmikleri dikdrtgendir. Bu nedenle projeksiyon ayn zamanda
Dikdrtgen lmikli Projeksiyon olarak da tannr.

,

.
Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.2 Alan koruyan normal silindirik projeksiyonlar

5.5.3.2.1 Alan koruyan normal teet silindirik projeksiyon

ekil 5.26: Alan koruyan normal teet silindirik projeksiyon

R y
R
y
t
= =
360 2

t
t
t
sin 2
sin
2
2
2
R F
R H
RH F
R x F
KreSeridi
KreSeridi
Harita
=
=
=
=

t t
cos
1
1 cos
1 .
cos cos
1 1
sin sin 2 2
2
= =
= = A
= = ' =
= =
=
k k
olmal k h F
h R
R
x
R
h
R x R R x
olmal F F
K H

Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.2.2 Alan koruyan normal kesen silindirik projeksiyon

Silindirin kreyi kestii paralel dairelerinin
) uzunluklar korunmaktadr.
Ayrca, bu paralel daireleri arasnda ve bu paralel daireler ile herhangi bir paralel
daire arasnda kalan alanlar korunmaktadr.

ekil 5.27: Alan koruyan normal kesen silindirik projeksiyon

0
cos
360 2

t
R R y
R
y
= ' = =
'

0
2
0
2
0
cos
sin
sin 2 cos 2
sin 2 sin 2 2
cos 2
t t
t t t
t
R x
R R x
F F
R RR RH F
R x F
K H
K
H
=
=
=
= = =
=

0 0
cos
cos
cos
cos
1 1
= = ' = h
R
R
x
R
h

cos
cos
1
0
=
= = A
k
hk F

Kartografya 1 Blm 5


5.5.3.3 A koruyan normal teet silindirik projeksiyonlar (Mercator Proj.)

ekil 5.28: A koruyan normal teet silindirik projeksiyonlar (Mercator Proj.)

R y
R
y
t
= =
360 2

olmal (a koruyan olduu iin)

c R x
d
R dx
d
dx
R
R
R
k
d
dx
R
x
R
h
+ + =
=
=
= =
= ' =
} }
)
2
45 tan( ln
cos
cos
1 1
cos
1
cos 2
2
1 1

t
t

0
0 1 ln
1 45 tan
)
2
0
45 tan( ln
0
=
=
=
+ + =
=
x
c R x
iin

Kartografya 1 Blm 5


Dolaysyla olmaldr. nk c bir sabittir. iin deeri ne ise herhangi bir
enlem iin de ayn olmaldr.

)
2
45 tan( log
1
log
1
ln
log
+ =
=
=
R x
x x
e

t
t
cos
1
cos
1
cos 2
2
=
= =
h
R
R
k

Bu projeksiyonda loksodrom erisi doru olarak izder.
Kartografya 1 Blm 6


BLM 6:
OK YZEYL VE TBAR PROJEKSYONLAR
Kartografya 1 Blm 6


NDEKLER

6.1 ok Yzeyli Projeksiyonlar...... 6-3
6.1.1 Polikonik projeksiyon. 6-3
6.1.2 Polieder projeksiyon 6-5
6.2 tibari (Gerek Yzeyli Olmayan) Projeksiyonlar...... 6-6
6.2.1 Bonne projeksiyonu. 6-6
6.2.2 Sanson-Flamsteed projeksiyonu (Sinsoidal Projeksiyon) 6-8
6.2.3 Stab-Werner projeksiyonu.. 6-9

Kartografya 1 Blm 6


6.1 ok Yzeyli Projeksiyonlar

ok sayda koni veya dzlem yzey kullanlarak oluturulan bu projeksiyonlar
gerek projeksiyonlardr, yani kre zerindeki bilgiler ok sayda yzeylere belirli
matematiksel veya geometrik kurallara gre aktarlr.

6.1.1 Polikonik projeksiyon

Polikonik projeksiyon konik projeksiyon prensiplerine dayanr. Ancak projeksiyon
yzeyi olarak tek koni yerine ok sayda koni yzeyinden yararlanlr.

lem Admlar:
1. Kre eit enlem aralklarna blnr.
2. Bu enlemlerden geen her bir paralel
dairesine teet olacak ekilde bir koni
yerletirilir.

Kartografya 1 Blm 6


3. Orta meridyen uzunluu korunacak ekilde bir doru paras olarak izilir.
4. Eit enlem aralklar orta meridyen zerinde iaretlenir.
5. Hesaplanan izdm yaraplarna gre izdm merkezleri belirlenir.
=tan
6. Bu merkezlere gre paralel daireleri izilir.
7. Projeksiyon zelliine gre paraleller zerinde meridyen yaylarnn yerleri
iaretlenir.
8. rnein, paralel boyunca uzunluk koruyan polikonik projeksiyon iin
=cos
9. aretlenen noktalar bir eri ile birletirilerek meridyen yaylar elde edilir.
10. Ekvator bir doru paras ile gsterilir.

zellikleri:
Paralel boyunca uzunluk koruyan veya alan
koruyan veya a koruyan olabilir.
Orta meridyen uzunluu korunur.
Paralel daireler e merkezli izilmediinden
orta meridyenden uzaklatka, paralel
daireler birbirinden almaya balarlar,
dolaysyla bu blgelerde deformasyonlar
fazlalar.
Paralel ve meridyenler birbirini dik kesmez.
Kutup noktas yine bir nokta olur.
Meridyen boyunca uzanan ve genilii fazla
olmayan lkelerin haritalarnn yapmnda kullanlabilir.
Kartografya 1 Blm 6


6.1.2 Polieder projeksiyon

Yeryznn eit enlem aralkl (6) kuaklara ve eit boylam aralkl (10) dilimlere
blnd dnlsn. Ardk paralel ve meridyen yaylarnn oluturduu drt
kenarl yzey parasnn drt kesinden getii varsaylan bir dzlem zerine bu
blgenin izdm yaplmaktadr.

Bu projeksiyonun belirli snrlar ierisinde olmak zere hem uzunluk, hem alan ve
hem de a koruma zellikleri tad varsaylr.

Avrupann eitli lkelerinde planete ile yaplan byk lekli toporafik
haritalarnda kullanlm bir projeksiyon trdr.

Kartografya 1 Blm 6


6.2 tibari (Gerek Yzeyli Olmayan) Projeksiyonlar

Bundan nceki blmlerde ele alnan projeksiyonlar dzlem, silindir ve koni gibi
gerek yzeyler zerine matematik veya geometrik prensiplere gre yaplan
projeksiyon trlerini iermektedir.
Gerek bir yzey kullanlmadan da harita projeksiyonlar gerekletirilmitir. Bu
gruba giren projeksiyonlar gerek yzeyli harita projeksiyonlarndan esinlenerek
veya baka bir deyile, o projeksiyona itibar edilerek gelitirilmitir. Bu nedenle
elde edilen projeksiyonlara itibari projeksiyonlar ad verilir.
Genellikle atlas haritalarnn veya ok kk lekli corafya haritalarnn
yapmnda kullanlan bu projeksiyonlarn ok deiik trleri vardr. Aada konik,
silindirik ve dzlem projeksiyonlardan esinlenerek gelitirilmi itibari
projeksiyonlardan birer rnee yer verilmitir.

6.2.1 Bonne projeksiyonu

Bonne projeksiyonu uzunluk koruyan konik projeksiyondan esinlenerek gelitirilmi
alan koruyan bir harita projeksiyonudur.
Daha nceleri de bilinen bu projeksiyon Fransz Rigobert Bonne tarafndan 1782
ylnda kullanlmasndan sonra bu isimle tannmtr.

Kartografya 1 Blm 6


lem admlar:
1. Koni kreye bir paralel dairesi boyunca teet olacak ekilde yerletirilir.
2. Orta meridyen kendi uzunluunda bir doru olarak izilir.
3. Paralel daireler hangi aralklarla izilecekse orta meridyen o aralklarn gerek
uzunluklarna gre blnr.
4. Teet paralel daire uzunluu korunarak S merkezli bir daire yay olarak
izilir.
0
=tan
0

5. Dier paralel daireler yine uzunluklar korunarak ve teet paralel ile e
merkezli olarak izilir.
m=m0+R(-0)/
6. Meridyenler hangi aralklarla izilecekse paraleller o aralklara gre blnr.
=(Rsin)/m
7. Ayn meridyene ait noktalar bir eri ile birletirilerek meridyen yaylar elde
edilir.

zellikleri:
Alan koruyan projeksiyondur.
Orta meridyenin uzunluu
korunur.
Tm paralel dairelerin uzunluu
korunur.
Paralel ve meridyenler birbirini dik
kesmez.
Kartografya 1 Blm 6


Bonne projeksiyonu Trkiyenin 1:200,000 lekli istikaf haritalarnn yapmnda
kullanlmtr. Bu haritalarda teet paralel olarak 0=44
g
(393600) kuzey paralel
dairesi, balang meridyeni olarak Ayasofyann kubbesinden geen 0=285821
dou meridyeni kullanlmtr.

6.2.2 Sanson-Flamsteed projeksiyonu (Sinsoidal Projeksiyon)

Sanson-Flamsteed projeksiyonu uzunluk koruyan silindirik projeksiyondan
esinlenerek gelitirilmi alan koruyan bir harita projeksiyonudur.
Genellikle ok kk lekli dnya haritalarnn yapmnda ve atlas haritalarnda
kullanlmaktadr.

lem admlar:
1. Orta meridyen uzunluu
korunak bir doru
eklinde izilir.
2. Paralel daireler hangi
aralklarla izilecekse orta
meridyen o aralklarn
gerek uzunluklarna gre
blnr.
3. Ekvator ve dier paralel daireler orta meridyene dik ve uzunluklar korunarak
birer doru eklinde izilir.
4. Meridyenler hangi aralklarla izilecekse paraleller o aralklarn gerek
uzunluklarna gre blnr.
5. Ayn meridyene ait noktalar sins erileri ile birletirilerek meridyenlerin
izdmleri elde edilir.
Kartografya 1 Blm 6


zellikleri:
Alan koruyan
projeksiyondur.
Orta meridyenin
uzunluu korunur.
Ekvatorun ve tm
paralel dairelerin
uzunluu korunur.
Paralel ve
meridyenler birbirini
dik kesmez.

6.2.3 Stab-Werner Projeksiyonu

Stab-Werner projeksiyonu uzunluk koruyan dzlem projeksiyondan esinlenerek
gelitirilmi alan koruyan bir harita projeksiyonudur.
Yaklak 1500 ylnda Johannes Stabius (Stab) tarafndan gelitirilmi olan bu
projeksiyon 1514 ylnda Johannes Werner tarafndan yaynlanmtr.

Kartografya 1 Blm 6


lem admlar:
1. Orta meridyen uzunluu korunarak bir doru eklinde izilir.
2. Orta meridyen istenen enlem aralklarna blnr.
3. Paralel daireler kutup noktas merkez olmak zere izilen daire yaylar ile
temsil edilir.
=/
4. Paralel daireler istenen boylam farklarna blnr.
=( sin)/
5. Ayn meridyene ait noktalar erilerle birletirilir.

Kartografya 1 Blm 6


zellikleri:
Alan koruyan projeksiyondur.
Orta meridyenin uzunluu korunur.
Paralel ve meridyenler birbirini dik kesmez.

Kartografya 1 Blm 7


BLM 7:
ULUSAL STANDART TOPOGRAFK HARTA
PROJEKSYONLARI
Kartografya 1 Blm 7


NDEKLER

7.1 Ulusal Standart Topografik Haritalarda Yeryz ekli ve Projeksiyon ... 7-3
7.1.1 Byk lekli harita yapm ynetmeliklerinde yeryz ekli ve
projeksiyon ... 7-3
7.1.2 1:25,000 lekli standart topografik haritalar . 7-4
7.1.3 1:50,000 1:250,000 lekli standart topografik haritalar.. 7-6
7.1.4 1:500,000 lekli standart topografik haritalar 7-6
7.1.5 1:1,000,000 lekli standart topografik haritalar. 7-7
7.2 Transversal Mercator Projeksiyonu......... 7-8
7.3 Gauss-Krger Projeksiyonu ......... 7-11
7.4 Universal Transversal Mercator (UTM) Projeksiyonu ..... 7-12
7.4.1 lek faktr (m0).... 7-15
7.5 Uluslararas Grid Sistemi (Pafta Blmlemesi) ..... 7-16
7.5.1 Bir grid blgesindeki paftalar ... 7-21
7.5.2 Trkiye 1:100,000 lekli pafta indeksi (Lambert konform konik
projeksiyonda gsterim).. 7-22
7.5.3 1:5,000 1:500 aralnda pafta ke koordinatlarnn hesab (ematik
gsterim).... 7-27
7.5.4 35 numaral dilimde rnek pafta blmlemesi (lekli gsterim)... 7-29
7.6 Farkl Dilimlerde ki Paftann Birlikte Kullanm ..... 7-42
7.7 Lambert Konform Konik Projeksiyonu ...... 7-44

Kartografya 1 Blm 7


7.1 Ulusal Standart Topografik Haritalarda Yeryz ekli ve
Projeksiyon

7.1.1 Byk lekli harita yapm ynetmeliklerinde yeryz ekli ve
projeksiyon

Ynetmelik Tarih Yeryz ekli Projeksiyon
1:2,500 ve Daha Byk
lekli Harita ve
Planlarn Yapmna Ait
Teknik Ynetmelik
10.04.1974 Dzlem Yok
1:5,000 lekli
Standart Topografik,
Fotogrametrik Harita
Yapmna Ait Teknik
Ynetmelik
17.01.1976 Elipsoit
(Uluslararas
elipsoit 1924 /
Hayford Elipsoidi
1909)
Gauss-
Krger
Byk lekli
Haritalarn Yapm
Ynetmelii
31.01.1988 Elipsoit
(Uluslararas
elipsoit 1924 /
Hayford Elipsoidi
1909)
Gauss-
Krger
Byk lekli Harita
ve Harita Bilgileri
retim Ynetmelii
15.07.2005 Elipsoit (GRS 80
elipsoidi)
Transversal
Mercator

Kartografya 1 Blm 7


7.1.2 1:25,000 lekli standart topografik haritalar

Tarih Yeryz ekli Datum Projeksiyon
- 1995 Elipsoit
(Uluslararas
elipsoit 1924 /
Hayford
Elipsoidi 1909)
ED50 UTM
1995-2003 Elipsoit
(Uluslararas
elipsoit 1924 /
Hayford
Elipsoidi 1909)
ED50 (ED50den WGS84e
koordinat dnm ve
ykseklik dzeltmesi
bilgileri de mevcut.)
UTM
2003 - Elipsoit (WGS
84)
WGS84 (WGS84den
ED50ye koordinat
dnm ve ykseklik
dzeltmesi bilgileri de
mevcut.)
UTM

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.1.3 1:50,000 1:250,000 lekli standart topografik haritalar

1:50,000 lekli standart topografik haritalar 1:25,000 lekli standart
topografik haritalardan genelletirme yoluyla tretilmektedir.

7.1.4 1:500,000 lekli standart topografik haritalar

Yeryz ekli Datum Projeksiyon
Elipsoid (Uluslararas elipsoit 1924 /
Hayford Elipsoidi 1909)
ED50 Lambert Konform
Konik

Kartografya 1 Blm 7


7.1.5 1:1,000,000 lekli standart topografik haritalar

1:1,000,000 lekli standart topografik haritalar 1:500,000 lekli standart topografik
haritalardan genelletirme yoluyla tretilmektedir.

Yeryz ekli Datum Projeksiyon
Elipsoid (Uluslararas elipsoit 1924 /
Hayford Elipsoidi 1909)
ED50 Lambert Konform
Konik

Kartografya 1 Blm 7


7.2 Transversal Mercator Projeksiyonu

Transversal Mercator projeksiyonunun kresel formu
1772 ylnda Johann Heinrich Lambert tarafndan
herhangi bir isim verilmeksizin yeni bir projeksiyon
tantlmtr. 19. yzyln ikinci yarsndan sonra
Transversal Mercator Projeksiyonu ismiyle anlmaya
balanmtr.

Silindir, referans yzeyine bir meridyen ve onun kart meridyenine teet olacak
ekilde (transversal) yerletirilir.

Konform (ekle sadk / a koruyan) bir
projeksiyondur. Btn konform
projeksiyonlarda olduu gibi bir noktada her
dorultudaki lekler ayn ve dolaysyla
yeryzndeki kk arazi ekilleri ve sahalar
harita zerindekine benzer ve ortalama bir
lek dahilinde kltlm olarak gsterilir.
Fakat bir noktada her dorultuda lek ayn
olmakla beraber, noktadan noktaya deimektedir. Bir noktada her dorultuda
lein ayn olmasndandr ki arazi ve harita zerinde bir noktadaki alar birbirine
eittir. Bunun bir sonucu olarak btn konform projeksiyonlarda paralel ve
meridyenler birbirine daima dik olurlar.

Gerhardus Mercator
(1512 - 1594)
Kartografya 1 Blm 7


Mercator Proj. (Normal Konumlu) Mercator Proj. (Transversal Konumlu)

Referans yzey: Kre Referans yzey: Kre
Deformasyon zellii: Konform (ekle
sadk / a koruyan)
Deformasyon zellii: Konform (ekle
sadk / a koruyan)
Ekvator, uzunluu korunarak yatay doru
paras eklinde izder ve dzlem
Kartezyen dik koordinat sisteminin ordinat
(y) ekseni olur.
Ekvator, uzunluu korunarak yatay doru
paras eklinde izder ve dzlem
Kartezyen dik koordinat sisteminin
ordinat (y) ekseni olur.
Dier paraleller, ekvator uzunluunda ve
ekvatora paralel doru paralar eklinde
izder.
Dier paraleller, komplike ve kapal
eriler eklinde izder.
Orta meridyen, doru paras eklinde
izder ve dzlem Kartezyen dik
koordinat sisteminin apsis (x) ekseni olur.
Orta meridyen, doru paras eklinde
izder ve dzlem Kartezyen dik
koordinat sisteminin apsis (x) ekseni olur.
Dier meridyenler, orta meridyene paralel
ve orta meridyen uzunluunda izder.
Orta meridyenin 90 dou ve batsndaki
meridyenler, kutup noktalarnda birleen
ve ekvatora paralel doru paralar
eklinde izder.
Dier meridyenler, komplike eriler
eklinde izder.
Paralel ve meridyenlerin izdmleri
birbirlerini dik keserler.
Paralel ve meridyenlerin izdmleri
birbirlerini dik keserler.

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.3 Gauss-Krger Projeksiyonu

Transversal Mercator projeksiyonunun elipsoidal
formu ilk olarak nl matematiki Carl Friedrich
Gauss tarafndan 1822 ylnda analiz edilmi ve
daha sonra Louis Krger tarafndan 1912 ve 1919
yllarndaki almalarnda formlleri
yaynlanmtr.

Byk lekli (1:500 1:5,000) harita retiminde
yaygn olarak kullanlr.

Silindirin teet olduu meridyenin 1.5 dou ve
batsndan geen meridyenlerle 3 genilikli dilimler oluturulur ve her dilimin
izdm ayr bir silindir ile gerekletirilir. Dilimler numaralandrlmam olup
orta meridyenleri ile anlr.

Bir noktann boylam biliniyorken, o noktay ieren dilimin orta meridyeninin
boylam (0),

0=3((+1.5)/3)

bantsyla elde edilir.

Gauss-Krger projeksiyonunun deerleri gerek deerlerdir. Bu projeksiyonun
a koruma zellii, gerek deerleri deitirilerek salanr. Bu nedenle
deerleri yeryzndekinden byk olur. Bu durumda 3 lik dilim snrndaki
(balangtan 1.5 uzakta) 1 km lik gerek uzunluk projeksiyonda 20 cm daha byk
olur.

y
x
Kartografya 1 Blm 7


7.4 Universal Transversal Mercator (UTM) Projeksiyonu

Tm dnyann askeri haritalarnn retimi iin 1947 ylnda Amerika Birleik
Devletleri silahl kuvvetleri tarafndan tasarmlanmtr.

kinci Dnya Savandan sonra btn dnya milletleri iin ortak bir harita
projeksiyonu gelitirilmesi dncesiyle gelitirilmitir.

Gauss-Krger projeksiyonu esas alnarak gelitirilmitir.

180 meridyeninden balamak zere yeryz 6 boylam aralkl 60 dilime ayrlmtr.
Dilimler 1 den balamak ve douya doru artan srada olmak zere 1 ile 60 arasnda
numaralandrlmtr.

Bir dilimde ekvatorun 84 kuzeyi ile 80 gneyi arasnda kalan ksmn projeksiyonu
yaplr.

Kutup blgelerinin haritalar UTM projeksiyon sisteminde deil, Universal Polar
Stereografik (UPS) denilen a koruyan normal konumlu dzlem projeksiyon
sisteminde retilir.

Kartografya 1 Blm 7


Silindir dilim orta meridyeni boyunca dnyaya teet alnr. Bylece bir orta
meridyenin 3 sa ve 3 solu ayn dilim iinde yer alr.

Dilim orta meridyenleri 3, 9 15, dou ve bat meridyenleridir.

Her dilim bir projeksiyon
sistemini belirtir.

Dilim ekseninin solunda kalan
noktalarn ordinatlarnn eksi
deerden kurtarlmas iin m
0

lek faktr (uzunluk
deformasyon oran) ile
kltlen Y
g
(Gauss-Krger
ordinat) deerlerine 500,000
metre eklenir. Pozitif yaplan
ordinatlara hangi dilimde
olduunu gstermek zere o
dilimin numaras tantc rakam
olarak ba tarafna eklenir.

X
g
(Gauss-Krger apsisi)
deerleri kuzey yarmkrede
pozitif olduundan sabit bir
deerin eklenmesine gerek
yoktur, yalnzca m
0
ile
kltlr. Ancak gney yarmkre iin m
0
ile kltlen X
g
deerlerine 10,000,000
metre eklenir.

Bylece elde edilen koordinat deerlerine SAA ve YUKARI isimleri verilir.

Kartografya 1 Blm 7


SAA=(DN)(m
0
Y
g
+500,000)
YUKARI=m
0
X
g

Projeksiyon diliminin numaras (DN) biliniyorken, o dilimin orta meridyeninin
boylam (0),

0=[(DN)6-3]-180


Bir noktann boylam biliniyorken, o dilimin orta meridyeninin boylam (0),

0=6int(/6)+3


Bir noktann boylam biliniyorken, o noktay ieren dilimin numaras (DN),

DN=int(/6)+31


SAA ve YUKARI koordinatlar UTM projeksiyonunun dik koordinat sistemindeki
deerleridir. Bu deerlerle sadece izim yaplr. Noktalar arasnda uzunluk, alan,
dorultu gibi byklklerin hesaplanmas gerektiinde SAA ve YUKARI
deerlerden geri giderek sz konusu noktalar iin Y
g
ve X
g
Gauss-Krger
koordinatlarnn bulunmas ve bu deerlerle hesaplarn yaplmas gerekir.

UTM projeksiyon sistemi 1:25,000 ve daha kk lekli haritalarn retiminde
kullanlmaktadr. 6 lik dilimlerde dilim snrndaki (balangtan 3 uzakta) 1 km lik
bir uzunluk, projeksiyonda 84 cm daha byktr. Bu fark kadastro, imar gibi teknik
iler iin fazladr. Bundan dolay teknik iler iin (daha byk lekli haritalar iin)
Gauss-Krger (Transversal Mercator) projeksiyonu kullanlr.

Kartografya 1 Blm 7


7.4.1 lek faktr (m0)

6 dilim geniliinde, dilim ekseninin snr noktaya uzakl ekvatorda 340 km kabul
edilirse,

iin olsun isteniyor.

Buna gre,

elde edilir.

Kartografya 1 Blm 7


7.5 Uluslararas Grid Sistemi (Pafta Blmlemesi)

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.5.1 Bir grid blgesindeki paftalar

Kartografya 1 Blm 7


7.5.2 Trkiye 1:100,000 lekli pafta indeksi (Lambert konform konik
projeksiyonda gsterim)

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.5.3 1:5,000 1:500 aralnda pafta ke koordinatlarnn hesab
(ematik gsterim)

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.5.4 35 numaral dilimde rnek pafta blmlemesi (lekli gsterim)

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.6 Farkl Dilimlerde ki Paftann Birlikte Kullanm

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


7.7 Lambert Konform Konik Projeksiyonu

Konform konik projeksiyonlar, ilk defa Johann
Heinrich Lambert tarafndan 1772 ylnda ortaya atld
ve Lambert Konfor Konik Projeksiyonu adn ald.
Lambert, hiperbolik fonksiyonlar bulan ve bilimsel
olarak harita projeksiyonlarna uygulayan ilk kiidir.

Johann Heinrich Lambert
(1728-1777)
Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Rus Kartograf Kavraisky bir blgeye en iyi uyacak kesen konik projeksiyonlarn
standart paralellerinin belirlenmesinde aadaki bantlar nermitir.

blgenin en kuzeyinin,
ise blgenin en gneyinin enlemini gstermektedir.

K katsays:
Dou bat ynnde geni, kuzey gney ynnde dar blgelerde, K=7
Dikdrtgen biimli, kuzey gney ynnde daha uzun blgelerde, K=5
Daire ya da elips biimli blgelerde, K=4
Kare biimli blgelerde, K=3

Bir baka yaklama gre; standart paraleller arasndaki meridyen boyunca olan
mesafe, alma blgesinin enlem snrlar arasndaki meridyen boyunca (kuzey-
gney) olan mesafenin te ikisi ve alma blgesinin meridyen snrlar arasndaki
enlem boyunca (dou-bat) olan mesafenin altda biri kadar olmasna dikkat edilir.

Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Blm 7


Kartografya 1 Kaynaklar

Do.Dr. Trkay Gkgz (www.yarbis.yildiz.edu.tr/gokgoz) K-1

KAYNAKLAR


[1] Kartografya, Ders Notu, Harita Yksek Teknik Okulu, Harita Genel
Komutanl, Ankara.
[2] zdemir, K. (1992). Ottoman Nautical Charts The Atlas of Ali Macar Reis,
Creative Yaynclk ve Tantm Ltd., stanbul.
[3] zdemir, T. (1995). Kartografya ve Harita Bilgisi, Ders Notlar, Uluda
niversitesi, Balkesir Mhendislik Fakltesi, Balkesir.
[4] Piri Reis Haritas, Deniz Kuvvetleri Komutanl Hidrografi Neriyat, DS 15-
H/D E, stanbul, 1966.
[5] engr, A.M.C. (2000). Ben Neredeyim, Sen Neredesin, O Nerede?, Yeryz
Suretleri, F. Muhtar Katrcolu (Edt.), Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk,
ISBN: 975-08-0207-1, 11-29.
[6] Ucar, D., ve Ulutekin, N. (1987). Ali Macar Reisin Ege Havzas Haritas,
Harita Dergisi, 98: 81-91.
[7] lkekul, C. (1999). 8200 Yllk Bir Harita atalhyk ehir Plan, Dnence,
ISBN: 975-7054-05-0, stanbul.
[8] http://www.dilimiz.com/dil/kasgarlmahmut.htm
[9] Batur, E. (2000). Corafyaszlar iin Haritalar, Yeryz Suretleri, F. Muhtar
Katrcolu (Edt.), Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, ISBN: 975-08-0207-1, 6-
10.
[10] http://www.dzkk.tsk.mil.tr/muze/turkish/Koleksiyon/KGiris.htm
[11] Seluk, M. (1982). Kartografya Ksaltlm Ders Notlar, YT, stanbul.
[12] Bidirici, .., Uar, D., ve Ulutekin, N. (2005). Kartografya Ek Ders Notlar,
Seluk niversitesi, Konya.
[13] http://www.netyorum.com/ei/20001005.htm
[14] http://www.hgk.mil.tr/hyto/hyto/Tarihce_int.asp
[15] zdilek, . (1973). zdm Bilimi Kartografik ve Geodezik zdmler,
Harita Genel Mdrl Matbaas, Ankara.
[16] Maling D.H. (1993). Mathematical Cartography, Basic Cartography, Anson,
R.W., and Ormeling, F.J. (Edts.), Elsevier, London, 19-64.


[17] Ate, T., (1958). Harita, Tarihcesi ve Trkiyede Harita leri, Harita Dersgisi,
54-55-56: 16-53.
[18] Kran, H., (2002). Gauss-Krger Projeksiyonunda Blgesel Katsaylar ile
Hesaplamalar, Yldz Teknik niversitesi, ISBN: 975-461-214-5, Istanbul.
[19] Koak, E., (1999). Harita Projeksiyonlar, Zonguldak Karaelmas niversitesi,
ISBN: 975-7137-10-3, Zonguldak.
[20] Maling, D.H., (1973). Coordinate Systems and Map Projections, George Philip
and Son Ltd., 2nd ed., Pergamon Press, Oxford.
[21] Yldrm, F., (2004). Dilim Esasna Dayal UTM Sistemi iin Alternatif zm
Yntemlerinin ncelenmesi Doktora Tezi, Karadeniz Teknik niversitesi,
Trabzon.
[22] Hekimolu, . Jeodezi Ders Notlar, YT, stanbul.

Cartoghrpya Ortodhrom Loksodhrom

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cartoghrpya Ortodhrom Loksodhrom

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yldz Teknik niversitesi - naat Fakltesi - Harita Mhendislii Blm

Kartografya Anabilim Dal

olmak zere, okunabilecek en kk deer aadaki bant ile

saysna blnerek uzunluk

saysna blnerek bu blm noktalarnn

: A noktasndaki standart sapma

: B noktasndaki standart sapma

yaylarn ve bu yaylarn sabit bir dorultu (rn. meridyen) ile

bir byk daire yay iken,

ise elipsoid yzeyinden ayn projeksiyon yntemine gre iki

noktalar elde edilir. Eer

de akk gibi gzkyorsa,

arasndaki fark 0.2mmden kk ise kre ile elipsoid arasndaki fark

aadaki bant ile hesaplanr.

: Blgenin ortasnda bir noktann corafi enlemi

olan bir kredir. Soldner kresi, blgenin ortasnda seilen

olarak hesaplandnda ortaya kan farkn

nin sins matematikte de haritaclkta da 1dir. Eer eksenler yer

noktalarn iine alan dzlemin

yay olup bu yay

noktalar arasndaki ortodrom erisini belirler.

kresel geninden yararlanlarak hesaplanabilir. Kresel

hesaplandktan sonra sins teoremi

olsun. Ayn eriye kutup noktasndan

, ve dzlemleri arasndaki adr

kresel dik geninde kotenjant (drt para) formlne gre:

kresel dik geninde de ayn yol izlenerek;

(7) ve (8) nolu eitliklerde yerine

as bulunur. Yukardaki eitlikler ortodrom erisi

noktalar (yryen nokta) iin de doru olmaldr. Yani:

lere gre tekrar dzenlenirse:

enlemini hesaplamaya yarar. kinci eitlikle de sabit

boylam deerleri hesaplanr. Bylece ortodrom yolu zerinde

noktasnn koordinatlar bulunmu olur. Noktalar, bulunan

olan noktasnn enlemini; enlemi

olan noktasnn boylamn hesaplaynz.

( aras ortodrom erisi uzunluu)

( aras ortodrom erisi uzunluu)

( aras ortodrom erisi uzunluu)

bir semt asdr. Yani, ortodrom yolunun kuzeyle yapt adr.

asnn ikinci blgede olmas gerektii aktr.

noktalarn birletiren eri

noktasnda keser. ve noktalarn

kenar ise kadardr. genin noktasndaki as

paralel daire yaynn uzunluu da

noktalar iin son eitlik

ise ya da olur. Yani loksodrom erisi

ise olur. Yani loksodrom erisi

fark sonsuz olur (

kuzey kutbunu tanmlar ve

noktalar iin de doru olmaldr. Yani,

iin ayr ayr dzenlenirse:

boylamna karlk olan

deerine karlk gelen

deerini hesaplamaya olanak

snrlar iinde entegrali hesaplanrsa:

noktalar corafi koordinatlaryla bilinmektedir.

arasndaki loksodrom yolunun kuzey asn (sabit pusula as)

arasndaki loksodrom yolunun uzunluunu bulunuz.

loksodrom yolunun kuzey enlemini kestii noktasnn

' ' '

+ + ' ' ' + =

ise ya da olur. Yani loksodrom erisi