Berfin Yaynlar : 10

An Dizisi : 2
erkes Ethem : Anlarm
lk Bask : 1962 (Dnya Yaynlar)
Sadeletirilmi Birinci Bask : Austos 1993 (Berfin Yaynlar)
erkes Ethem
ANILARIM
"Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarla
Mondros Atekesini kabul ettirmesine ramen, galip dev-
letler atekes hkmlerini bozmaya balaynca, Osmanl
Devleti ve halk adna zgrlk ve bamszl korumak
amacyla zmir'de kurulan gizli cemiyetin kararyla ben
ilk isyan bayran tam iki buuk yl nce amtm. Ve
imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce fikren
hazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman
geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine mil-
leti, zmir'e doru sevk ve tahrik ile igalci orduya kar
vatan savunmaya giderken yine bu kyden gemitim.
O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle,
genel kurtuluu salayacak o hakl davamz baaryla
sona erdirmek zere bulunduum bir srada, manen ve
maddeten perian bir halde yine bu muhite dm
bulunuyordum.
Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir ol-
mazlard.
Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar
zarfnda dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beri
btn varlmla koruduum baz siyasi rakiplerimin
amansz husumetine maruz, kalm bulunuyordum.
Uursuz hastalm da bunun zerine binmiti. Bilemi-
yordum, talih bana niye ksmt? Neden yz
evirmiti?"
erkes Ethem
Ben Kimim?
Ben kimim? Ben emlak ve arazi sahibi, mesut ve mreffeh ya-
ayan ve ayn zamanda "Ekmeinin hasm" denecek kadar cmert
bir ailenin evladym. Merhum babam Ali Bey, malikanesinin bu-
lunduu Bursa vilayetinde eref ve haysiyeti ile tannm kimsey-
di. Ben, babamn ok sevdii en kk olu, aabeyimin de evlat-
larna tercih ettii bir kardeiydim.
Subay ve kurmay deilim. Askerlik mesleine girmeyi ocuk-
lukta ok istedimse de rahmetli babam iki byk kardeimin asker
olmalarn yeter grm olacak ki, beni bu ereften mahrum etti.
Bununla beraber ben ayn hevesle on dokuz yamda babamn be-
del-i nakdi vermesine meydan brakmadan stanbul'a kam, ne-
fer olarak svarilie girmi, okur yazar olduumdan pek de zor-
lanmadm halde talimhanelerde staj grmtm. Terhis
tezkeremi baavu olarak aldm. Daha sonra Balkan Sava sra-
snda stanbul'a geerek Bakrky'de bulunan svari subay mekte-
bine ayrlm ve bir mddet geince de svari subay vekili olarak
rksulu Mahmut Paa kolordusunun karargah muhafz bl-
nde bulunmutum. Bu kolordunun Bulgarlarla ongri'de yapt-
sava yakndan grerek o kargaalk arasnda mensup oldu-
um karargahla atalca'ya dnmtm. Daha sonra blmle
tekrar tatbikat mektebine gittim. Orada birka ay kalarak Bandr-
ma'da ailemin yanna geldim. Fiili olarak askerlik hayatm bundan
ibarettir. Teorik olarak ise iki byk kardeim Harbiye mektebin-
den her sene izinli olarak geldiklerinde beraberlerinde getirdikleri
askerlik kitaplarn, iftlikte okurdum.
Birinci Dnya Sava'nn ilk senesinde byk kardeim Reit
Bey'in kendi bana askeri ve politik bir amac olan, Krtlerden ve
baka milletlerden toplanm "Tekilat- Mahsusa" kuvvetleri ile
Ruslara kar, daha sonra ran'n gneyinde ngiliz blgesinde ve
Efgan sefer heyetinde bulundum. Pek uzun srecek olan bu mace-
ralardan bahsetmeyeceim.
Ben kuvvetlerim iin talim ve terbiye frsat bulamadm. Fakat
onlar kahramanca dtrmeye altrdm. Ve devaml olarak
silah elimde yaadm. Askerlerim de her zaman silahl idiler. Hele
Birinci Dnya Sava bozgunundan sonraki milli blnme, fikir
7
deitirme, silah azl dikkate alnrsa, ahslar semekte ne ka-
dar isabetli olmak gerektii meydana kar.
Bana kar iki itham ileri srlmtr. dam cezalan vermek
ve hara almak. Kuvvetlerimin bulunduu yerlerde irtikap, rvet,
gasp, hrszlk pek az olurdu. Bunun sebebi, sulular ara sra seh-
pay- adalete havale etmekliimdir. Ne gibi hallerde nasl cezalar
verdiimi, Yozgat ve Dzce isyan hareketleri srasnda anlataca-
m. syan olan yerlerde greve yolladm baz mfreze komu-
tanlar uygunsuzluk yapm olabilirler. Bunu da kaydederim.
Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaelerini kendi yntemlerimle
temin ederdim. Bir yerde kaldmz zamanlarda da zmir'in Yu-
nanllar tarafndan igalinden nce Mdafaa-i Hukuk, ve igalden
sonra da Redd-i lhak ve daha sonralar Mdafaa-i Milliye cemi-
yetleri vastasyla askerlerimi besletirdim.
Maalarm da bu cemiyetler vastasyla verirdim. galden
nce Yunan tehlikesi belirdii zaman zmir Valisi Rahmi Bey'den
elli bin lira ve isyanlar bastrma srasnda Adapazar tccarlarn-
dan Arapzade bilmem kimden elli bin lira, bir de Karacabey era-
fndan birisinden be bin lira almtm. Cepheleri tekil etmek,
kuvvetlerimi tutmak, itilaf devletlerinin igalindeki Afyon ve K-
tahya mhimmat depolanndan gizlice cephane alabilmek iin bana
para lazmd.
Ktahya-cephaneliinin karlmas mcadelemiz iin byk
kayp olmutur. Hafz Bey komutasnda Akhisar ve Salihli'den
yolladm bir svari birliinin nmayii ile Ktahya'daki ngiliz-
leri rkterek cephanelii kendi nezaretimiz altna almtk. Fakat
Hafz bana lazm olduundan kendisini geri aldm.
Bir mddet sonra cephaneliin ngilizler tarafndan zmit'e ta-
ndn haber alarak beynimden vurulmua dndm. Bana bu
haberi veren alay komutan "Gebe" lakapl Haydar bir ay sren
nakil iini bizden gizli tutmutu. Bu cephanelik bylece elden git-
ti.
Birgi:
1919 Kasm sonlarna doru Sivas'tan Ankara'ya gelen Heyet-i
Temsiliye'nin de tamimi ile zmir milli cephesi merkezlerinde ve
btn Anadolu vilayetlerinde milletvekili seimlerine balanm-
8
t. Yunan ordusu da tam bu srada demi'den kuzeye doru Boz-
da yaylalarn hedef tutan bir askeri harekete girimiti. Yunanl-
larn bu taarruzdan maksatlar Nazilli'den idare edilen gney cep-
hesi ile merkezi Salihli olan bat ve merkez cephesi arasndaki
dalk ve az meskun yerleri elde ederek hem Kuva-y Milliye
aleyhine kkrtmak, hem de bir seneden beri sren savalar so-
nunda Avrupa ve Yunan gazetelerinde tek tk grlen baarszlk
haberlerinin tesirini gidermekti.
Yunanllar Bozda' igal edecek olurlarsa Yunan ordusu geri-
lerini tehdit eden aknc kollarmz desteksiz brakacaklar, kendi-
lerini de O grnmez tehlikeden kurtarm bulunacaklard.
Yunanllar demi'in kuzeydousunda Birgi nahiye merkezini
iki piyade taburu ile igal ettiler. Zaten demi ilk zamanlarda
Yunan eline dm bulunuyordu. Birgi, merkezi Salihli olan bat
cephesi ile gney cephesinin birleme noktasn tekil eden bir
yerde olup Bozda yaylasna yakndr ve Demirci Efe'nin adamla-
rndan Mestan Efe'nin idaresinde bulunuyordu.
Demirci Efe ile muhabere ederek Yunan birliklerine kar or-
tak bir harekete gemeyi kararlatrdk. Ben Salihli'den drt yz
mevcutlu bir mfreze yolladm. Bu mfrezenin bana tecrbeli
arkadalardan Gavur Ali'yi tayin ettim. Harekete o zamana kadar
Kuva-y Milliyeci grnen Alaehirli Mustafa Bey de katlacakt.
Bozda grup komutan Sar Efe(Albay Edip Bey) demi'in kuze-
yindeki Salihli cephesinin sol kanadna hcum eden bir baka Yu-
nan kolu ile arpyordu.
Birgi zerine taarruz eden birliklerimiz ilk basknda Yunanlla-
n kovmay baardlarsa da geriden yetien imdat kuvvetlerine
kar yenilerek ekildiler. Birgi Sava'nda ehit olanlardan ba-
ka Gavur Ali Bey de dahil olmak zere on be kadar arkadamz
yaral olarak esir dmlerdi. O gnlere kadar Yunanllarn eline
esir den subay ve askerlerimiz zmir'e gtrlr, basit bir soru -
turmadan sonra kuruna dizilirdi. Biz de doal olarak birliklerimi-
zin esir ettii Yunan subay ve askerlerini ldrrdk. Ben iki taraf
iin de insanlk d olan bu duruma engel olmak iin adn hatr-
layamadm, Salihli'ye kontrol iin gelen ve zmir'e serbeste se-
yahat edebilen bir Fransz subay vastasyla Yunan olaanst
komiseri skirkiyadis'e haber yollamtm. Fransz subay, olaa-
nst komiserin Yunan bakomutanl ile muhabere ederek m-
badele usuln kabul ettirmeye alacan vaadettiini syledi.
Fakat bu teebbs hayli zaman nce olmutu.
9
Hl da iki taraf esirleri ldrmeye devam ediyordu. Birgi Sa-
va'nda esir den arkadalarm, zellikle Gavur Ali Bey, na-
muslu ve fedakar savalar olduu iin ok zlmtm. Fransz
subayn tekrar karargahma ardm. Ayn gn "Sart" tarafnda
bize esir den ve henz karargahma gelen yaral bir Yunan s-
vari subay ile iki Yunan askerini kendisine gstererek mbadele
hakkndaki eski teebbslerini tekrarlamasn rica ettim. Yaral
Yunan subay olaanst komiserin akrabas olduunu da syl-
yordu.
Fransz subaynn bu yaral subay da alarak zmir'e gtrmesi-
ne izin vermitim. te bylece aramzda ilk defa esir mcadelesi
balamtr. Ertesi gn idam edilecek olan Gavur Ali Bey ve ar-
kadalar trenle bize iade edildiler.
Poyraz Ve Alaehir eteleri:
Tam bu srada Salihli merkez cephesi yaknlarnda ve gerile-
rinde bir uygunsuzluk bagsterdi. Silahl olarak muhalefete ge-
en "Poyraz" ve "Alaehir" eteleri beylii sorunu kt.
Bunlar milli cephemize hizmet edeceklerini syleyerek teek-
kl etmiler ve birka defa da bizimle savalara katlr gibi grn-
mlerdir. Birka gn devam eden hastalmdan yararlanarak
vaziyet aldlar. Mevcutlar beer yz kiiden bin silahl, ksmen
Alaehir erafndan Mtevellizade Mustafa Bey'le, Poyraz era-
fndan Hac Ali Bey namlanndaki iki fesatnn idaresindeydiler.
Aralarna baz kimlikleri mehul subaylar da katlmt. Hatta
Poyraz asilerinin komutan Ahmet Bey isminde bir binba ben
hasta iken, Salihli'ye girerek karargah kurmu, baz eraf kandr-
m, gizli toplantlar tertiplemiti. Alaehirli Mustafa Bey ise, ay-
n zamanda kandrarak kendi tarafna ektii bir kuvvetle Alae-
hir'e ekilerek orasn merkez tayin etmi, kuvvetini arttrmaya
alyordu. Ben evvelce bunlarn baz hallerinden pheye d-
mtm ve bu pheyi halletmek istemitim. Fakat aabeyim Re-
it Bey'in mdahalesi bu teebbsme engel olmutu. Bunlar Re-
it Bey'i samimi vatansever olduklarna kandrmlard.
Hastalktan kalktktan sonra bunlar kesin olarak cezalandrma-
ya karar verdim. Ancak karar ve tertiplerimi Reit Bey'e hissettir-
medim. nk hl aabeyimi kandrabilmekteydiler. Oysa Salih-
10
li'ye sokulup ayr ayr yollarla kandrmakta olan Poyraz komutan
yanmdaki adamlarm ve cephedeki baz kimseleri dahi kandra-
rak kendi taratma ekmeye alyordu. Maiyetimden ona katlan-
lar olmuyor deildi.
Bu kurnaz muhaliflerimin gizli amalarn renmek, ne yap-
mak istediklerine iyice vakf olabilmek iin sadk adamlarmdan
bazlarn bana isyan etmi ekilde gsterip aralarna soktum.
Hatt bunlar arasndaki en dirayetli iki arkadam da karargahlar-
na kadar girdiler. Btn srlarn renebilecek bir duruma girdi-
ler. Artk her karar ve gizli teebbslerinden haberim oluyordu.
Anlaldna gre bu muhalefet zmresi stanbul Ferit Paa
Hkmeti ve ngiliz Muhipler Cemiyeti ile ilikideydi. Ve hemen
hepsi de ttihat ve tilaf zihniyetinin esiriydiler. Kstah ve kimlii
mehul bu isyan karargahndan son szan bilgi sonucu, zmir yo-
luyla Uak tarafna gemi bulunan yzba Rfat (hatrmda kal-
dna gre) ve polis bakomiseri olduu anlalan ve ad hat-
rmda kalmayan dier bir arkada da Uak civarnda bir kereste
bksnda fesat samakla megulken yakalanmlar ve mahfuzen
Salihli'ye karargahma gnderilmilerdi.
Suikast Giriimi:
Bu "muzr tekilatlarn cephemizi iten datmaya uratk-
lar anlalyordu. Son plan ve tertibatlarndan biri de beni ldr-
mek suretiyle maskeyi atmakt. Bu suikast plan, Salihli'den karar-
gaha hastalm srasnda bir baskn yapmak suretiyle
balayacakdysa da, her naslsa buna cesaret edemedikleri anla-
lyor. Herhalde ihtiyatl hareket dncesi ve tedbirleri buna uy-
gun deildi.
Nihayet iyiletim ve kalktm. Kurnaz (!) muhalifler aradaki
yanl anlamann kaldrlmas iin, beni, kardeim Reit ve ka-
rargah komutanm Yusuf Beyleri bir ziyafete davet ettiler. Davet
ars geldi. Reit ve Yusuf Beyler daha nceki temaslarnda bu
davete katlmak konusunda ikna edilmiler. Onlar da katlacaklar
cevabn vermiler. Reit ve Yusuf Beyler bu davete gitmemiz
iin ok srar ettiler. Ben hastalktan yeni kalktm, doktor tara-
fndan yemek ve imekten men edildiimi ileri srerek her ikisin-
den de zr diledim, affetmelerini rica ettim. Fakat onlar srardan
11
vazgemiyorlard. "Biz sizi bu davete getireceimize dair sz ver-
dik. Gitmemeniz ok ayp olur, biz szmz yerine getirememi
durumuna deriz" diye sylendiler. Buna ramen ben asla gitme-
yeceimi bildirdim. Ve kendilerine de unu syledim: "Tedbirli
olunuz ve hatt davet saatinden bir saat sonra gidiniz." Onlar be-
nim bu szlerime hayret ettiler. Dudak bkerek bir ey anlamadk-
larn sylediler. Fakat ilerine de bir phe dm olacak, ki
tedbirli olmalar nerime de uymay ihmal etmediler.
Halbuki ben konuurken, btn suikast plann oktan ren-
mitim. Davet, her mz de ldrmek iin hazrlanmt. Ben
ise buna kar tertibatm oktan aldrm bulunuyordum. Bu iki
yzl suikast kumpanyasnn plan yleydi:
Davet akam karargahlarnn bulunduu kmaz sokaktan ge-
erken, yani davete giderken, sol taraftaki cami mezarlnn du-
var arkasnda pusuya drlecektim. Burada Kel mer, Gebeli
Osman, allky'den baka bir Osman ve Tekeinli bilmem kim
bana ate aacaklard. Eer planlan baarl olmazsa sofra ban-
da ldrlecektim.
Bize pusu kuracak olanlar gerekten cretli ve ok cesur adam-
lard. Komplo baarl olursa ve onlar ilerini tamamlayabilirlerse
kendilerine hem ykl maa balanacak, hem de ayrca nakit ola-
rak dl verilecekti. Garip olan taraf u ki, bunlar bizim ekmei-
mizi yemilerdi. zellikle ikisi Genel Sava sralarnda Reit
Bey'in himayesine snarak cepheden kurtulmulard. Salihli'de
iftlikte koruculukla urayorlard.
Pusu yerinin tam karsnda iki katl bir han vard. Buras kuv-
vetlerimizin erzak deposu gibi kullanlyordu. Suikast tertibini -
renince, oraya Halil Efe ve Ali avu namnda gvenilir iki arka-
damn idaresinde on kiiyi bir gn nce gizlice yerletirmitim.
Suikastlar mezarlk arkasnda pusuya girince, bunlar han pence-
relerinden ani bir ate aarak onlar ldreceklerdi. Bundan sonra-
ki durumun ne olaca da dnlmt.
Reit ve Yusuf Beyler yarim saatlik bir gecikme ile yola kt-
lar. Fakat onlar sokaa girmeden nce, suikastlar baskna ura-
m, silahlar patlamt. Bu yaylm ateinden sonra bir sokak sa-
va balad. Halil Efe grevini tam zamannda baarm,
suikastlar daha ilk yaylm ateinde imha edilmilerdi. Biraz
sonra ben de makineli tfekle donalm olarak maiyetimle birlik-
te derhal ehre girdim. Zaten ehir, karargahma ok yaknd. B-
12
tn endiem, Reit ve Yusuf Beylerin tehlikeli durumda bulunma-
larndan ileri geliyordu. Fakat ikisini de selamette buldum. Yzleri
glyordu. Yarm saatlik gecikme onlar lmden kurtarmt.
Akam zeri balayan ehir iindeki atma sabaha kadar
srd, iki taraf ta epey kayp verdi. Cepheye buradan telefon ettim.
Bir svari mfrezesi istedim. Bu kuvvet geldikten sonra asileri e-
hir kenarna srdk. Orada savunmaya getiler. Ayn zamanda
Alaehir'de bulunan asi taraftarlarnn imdatlarna geleceini d-
nerek Alaehir yolunu kestirmitim.
Bir mahalleye sktrlan asileri her taraftan bir ate emberi
iine aldmz srada, Ahmetli cephesinden bir Yunan mfrezesi-
nin ileri harekete getii haberini aldm. Bu, bizim iki ate arasn-
da kalmamza neden olacakt. Bereket versin, ehirde skanlar
atekes talebinde bulunmulard. Beni, ehir ileri gelenlerinin
araya girmesi deil, cepheden gelen haber atekes teklifini kabule
mecbur ediyordu. Bu arada asilerin komutan olan binba Ahmet,
karargahnda Reit ve Yusuf Beylerin eline esir dmt. Asile-
rin atekes tekliflerine raz olduktan sonra ehirden serbeste -
kp gitmelerine mani olmadk. Onlar da ylece gittiler.
ehirde skunet salannca ben hemen cepheye gittim. Yunan-
llar, "Bin Tepeler"de kanl bir savatan sonra Ahmetli'ye ekil-
milerdi. Bunu grdkten sonra yz elli kadar svari ile Salihli'ye
dndm. Asileri tutan ve onlar bizim aleyhimize tevik eden iki
kiinin evlerine ate ettirdim. Evlerini yaktm. Ele geenleri ceza-
landryordum. Mfrezemle geri kalan firari asilerin pelerine
dtm. Gece Alaehir'e gelen ve giden yollara pusular kurdum.
Poyraz grubu ile temas eden Alaehir'den Hac Mustafa ile drt
arkada pusularmza dtler. Alaehirli Mustafa Bey kuvvetle-
rinin de hazrlandklar, ancak savunma tertibat almakta olduklar
anlalyordu.
Mfrezem ertesi gn asileri Poyraz dalarnda iddetle takip
etti. Kar koymakta devam edenlerin evlerini yakyordum. Niha-
yet af istediler. "Silahlar ile gelsin teslim olurlarsa af ederim" de-
dim. Kabul ettiler, teslim oldular. Bunun zerine de ben Salihli'ye
dndm.
"Alaehirli Mustafa Bey de gelsin, bize snsn" diye haber
yolladm. Ancak baz artlarm vard: Cephede bizimle beraber
Yunanllara kar dmeliydi! Alaehir'de gadrine urayanla-
rn tazminatn tamamen vermeli, mallarn iade etmeliydi. Ve bu,
13
onlarn rzas alnmak suretiyle yerine getirilmeliydi. Alaehir'de
tyler rpertici cinayetler ilediini de iitiyordum.
Mustafa Bey yant vermedi, bununla beraber cepheye de gel-
medi. Bir gn bir subaymzn muhafazas altnda getirttiim cep-
hane sandklarmza Alaehir istasyonunda Mustafa Bey'in adam-
lar tarafndan el konulduu haberi geldi. Artk bunlarn da ba
ezilmeliydi! Bu zorunluydu.
Alaehir, Salihli cephesinden yedi saatlik bir mesafede ve geri-
mizde bulunuyordu. Son aldm haberlere gre Afyon tmeninin
Alaehir'deki nokta ve irtibat memuru Gebe Haydar Bey adnda-
ki askeri kaymakam ile mlkiye kaymakam da Mustafa Bey'in re-
zalet ve cinayetlerine boyun emi, gz yumuyorlard. Alae-
hir'deki milli heyet yeleri bu durum zerine birer ikier
Salihli'ye snyorlard.
Kuvvetlerine ok gvenen Mustafa Bey'e kar bir akam ze-
ri harekete getim. Sabaha kar ehri kuattm. Doal olarak
Mustafa Bey tertibatsz deildi. Nitekim bir subay komutasmda
80 kiilik bir karakol mfrezesiyle karlatk. Fakat silah kul-
lanmalarna frsat brakmadan tesirsiz hale getirdik; Bu 80 kiiyi
hesap edemedikleri bir tertiple bylece yakalamtk.
Bomba ile donanm sekin 150 kiiden oluan bir hcum
mfrezesinin ehre hcum etmesiyle, ehir iinde ve kenarnda
atma balad. Kuvvetlerinin zayf dtn grmesi zerine
Mustafa Bey ehrin da tarafndan krk kadar maiyetiyle kat.
Sonradan rendiime gre Afyonkarahisar'a kadar firar eden
Mustafa Bey orada kyafet deitirerek soluu stanbul'da alm!
Buradaki atmay da kazanmtm. Asilerin birou yaka-
lanm, aman dileyenlerin pimanlklar kabul olunmu, askeri
kaymakam Gebe Haydar ile kaza kaymakam da tevkif edilmi-
lerdi. Bu isyan belas da bylece kapand.
adli icraat safhasna gelmiti. Afyon'da bulunan tmen ko-
mutan mer Ltf Bey, telgrafla Gebe Haydar'n serbest bra-
klmasn rica ediyordu. Ricasn kabul edip braktm. Kaza kay-
makam da mahkemede beraat etti.
Alaehir'de, para vermedikleri iin yataklarnda boulan kan-
koca, rzlarna tecavzden sonra ldrlp gmlen kzlarn ve
baz Akehirlilerin cesetlerini gml bulunduklar yerlerden -
karttk. Bu arada gaspedilen para ve mcevherler de yine gml-
dkleri yerlerden karld.
14
Btn bunlar yapanlar, Mustafa Beyle adamlarndan Alae-
hirli reji kolcubas Salih ve yirmi be kiiydiler. Salih ile on
adam atma srasnda ele geirilmilerdi. Bir ksm ldrl-
m, bir ksm da Mustafa Bey'le kamlard. Cinayet eserlerini
kendi elleriyle kuyulardan karttm. Ondan sonra da idam sehpa-
larnn bana getirttim. Bunlar aslmak suretiyle idama mahkum
olmulard.
lerinden en metin grneni Salih'ti. p nce bunun boynuna
taklacakt. Cellat bir eliyle Salih'in bal koluna yapm, dier
eliyle de ipi tutuyordu. Salih'e "Son szn nedir, syle?" denilince
kolcuba sandalye zerine metanetle kt ve yksek sesle yle
dedi:
"Ey, beni grmeye gelenler! Ben bu cezaya ve bu kt sona
oktan mstehak olmutum. Yoldan ve insanlktan kmtm. Ba-
na insanlk, vatanseverlik telkin edecek yerde yoldan kmama
neden olanlara da lanet ediniz, komuluk hakkn helal ediniz."
Salih, szlerinin bittiini celladn yzne bakarak anlatt ve bu-
nun zerine ipi ekildi. Bunu dierlerinin iplerinin ekilmesi izle-
di.
Bundan sonra teslim olanlardan bir mfreze kurdum ve hemen
Cepheye gnderdim. O zamanlar iin suu hafif olanlara ceza, cep-
heye gndermekti. Drt gn sonra kuvvetlerimle Salihli'ye dn-
dm.
zmir'den trenle gelen ve geen yolcularn kontroluna daha
ok nem vermek gerekiyordu. zmir'den karargahm ziyaret et-
mek iin, zel izin isteyen baz yabanclara izin verirdim. Tam bu
zamanda idik ki, skoyal bir ngiliz albay ikinci defa Salihli'ye
geldi ve karargahmda iki gn kadar misafir kald, dnd.
Yunan genelkurmay Birgi'yi igalden sonra Bozda cihetin-
den dnd plann uygulamaya devam ediyordu. Nihayet
baz mhim mevkilerimizi eline geirdi ve Salihli merkez cephesi-
ni sol taraftan tehdide balad. Edip Bey grubu tepeler'e ekil-
mi, merkezden Ahmet'i cephemizin sol kanadn korumaya al-
yordu. Bu arada, karargah Afyon'da bulunan dzenli tmenin
komutanlarndan kaymakam mer Ltf Bey'den de yardm gr-
meye balamtk. Yunan birliklerinin aldklar son tehditkar du-
rum zerine, svari kaymakamlarndan Arif Bey.'in komutasnda
bir piyade mfrezesini yardmmza gnderdi. Bu mfrezeyi Sa-
lihli merkez cephesinin sol kanadn tehdit eden ve Bozda yayla-
15
sn igal etmi bulunan Yunanllarn karsna sevkettim.
Fakat, nce grevini iyi yerine getiren Arif Bey'in birka gn
sonra bir Yunan hcumu karsnda savunma noktalarn braka-
rak Alaehir'e ekildii haberini aldm.
Doal olarak bu ricat Yunanllarn iine ok yaramt. lerle-
yen ve cephemizin sol geri kanadna den Yunan svarileri ile
keif birliimiz arasnda Salihli'nin dou ve yakn istikametinde
atma balad. Bunu hayretle grdk. Bu svariler ayn gn
pskrtld ise de, daha gerilerde geceden hakim noktalar elleri-
ne geimi bulunan dmann piyade birlikleri yerlerinde sebat-
la mukavemet ettiler. On be kilometre ilerdeki Ahmetli cephemi-
zi tehlikede brakm olduklarndan, ova ksmn savunan
birliklerimizi geri ekmeye mecbur kaldk. Hatt bir mddet
iin Salihli'yi bile boaltmaya mecburiyet hasl olduysa da, geride
tuttuumuz hattn tehlikesi karsnda dman birlikleri ehre
giremediler.
O gnlerde Alaehir'e gelmi olan mer Ltf Bey'e bir telg-
raf ekerek, Arif Bey'in kandan dolay tevkifi gerektiini bil-
dirdim. mer Ltf Bey bunun zerine karargahma geldi, ald-
m vaziyetin iyi olduunu syledi. O da kaymakam Arif Bey'in
cepheden kana teessf ediyordu. Mfrezesiyle kaan ve bu
zor durumu yaratan Arif Bey'in tevkifine hal ve durum gerei
yanaamayacan ifade ediyordu. Halbuki ben daima bu gibi
hogrlerin aleyhinde bir ruh ve fikir sahibi idim. Ve emsaline
ibret olmas iin hata sahiplerinin derhal cezalandrlmas fikrini
savunurdum. Bununla beraber mer Ltf Bey'in szlerine kar
ses karmadm. nk karmzda dman vard, kaybedilecek
frsatlarn telafisi lazmd. Birlikte hareket ederek Salihli ehrini
yakndan tehdit eden Yunan birliklerini ricata mecbur ettik. Bir
gn sonra da beraberce ehre girdik. Bu sefer ehrin be kilomet-
re gneyinde savunma hatlarmz tekil ettik. Fakat gerek Yunan-
llarn ve gerek karlarnda bizim tuttuumuz hatlar ve askeri du-
rum her iki taraf iin emniyet verici halde deildi. Bintepe
grubumuz eski durumunu koruyor, Yunan hatlarn daima yan
ate altnda tutuyordu.
Beri yanda ise Salihli ehri bile dman top mermilerinin te-
siri altndayd. Den mermiler tahribat yapyordu. Yunanllar
yan ateten kurtulmak amacyla birka gn sonra Papasl tarafn-
dan Bintepe grubumuza kar taarruza getiler. iddetli ve kanl
bir sava ile bu taarruzu krdk. Dman birlikleri geri srld.
16
Bintepe grubu ile ova cephemiz arasndaki Gediz nehri bir fasla
ve engel tekil ediyordu. Baarszlklar zerine Yunanllar Sart
hattn kendiliklerinden braktlar, ova ksmndan da Ahmetli ve
Mersin dere hattna ekildiler. Bu, eski vaziyetlerine girileri de-
mekti. Bozda gney yaylalarn ise daha bir mddet brakmad-
lar.
Anzavur Ahmet:
Bu sralarda stanbul Hkmeti adna Anadolu'da seim sona
irmi, milletvekilleri stanbul'da toplanmak zereydiler. Karde-
im Reit Bey de Manisa milletvekili seilmiti. Ve stanbul'a
hareket etmiti. Tmen komutan mer Ltf Bey de grevinden
ayrlmt. Yerine genelkurmay kaymakamlarndan Ar Bey t-
men komutanlna tayin edilerek gnderilmiti. Tmeni de Af-
yondan Alaehir'e nakledilmiti. Bu, dzenli bir tmenin ilk ola-
rak cephemize yaklatrlmas demekti ve bu tmen, cephemizin
yedek kuvvetini tekil ediyordu.
stanbul'da Meclis-i Mebusan ok devam edemedi. Yabanc
igal kumandanlnn fiili mdahalesiyle 16 Mart 1920'de da-
tld, gal kuvvetleri bir yandan Meclis-i Mebusan' datrken,
Vahdettin'in iradesiyle tekrar sadrazam olan Damat Ferit, hk-
metine eyhlislam olarak ald Drri Zade Abdullah Efendi'ye,
Kuva-y Milliyecilerin ekiya olduklarna dair fetva kartm,
bunu oaltarak her tarafa datm bulunuyordu. Ve Anadolu'ya
da on binlerce fetva sureti gelmiti.
stanbul Hkmeti, halk milli hareket aleyhine tahrik ve te-
vik ediyor, bir yandan da Anzavur Ahmet'i, Marmara'nn gney
blgesine sevketmi bulunuyordu. Bununla milli kuvvetler cephe-
sinin kuzeyden ve arkadan tehdit altna girmesi tehlikesi bagste-
riyordu. Anzavur ilk olarak Biga ve civarn kolaylkla igal etti.
Ve Biga'da tekilat vcuda getirmekle megul bulunan eski Edre-
mit kaymakam Hamdi Bey'i, ve arkadalarn ldrtt. Hamdi
Bey Biga'ya tekilat kurmak zere gnderilmi bulunuyordu. Ka-
ra Hasan adnda birisi, etrafna toplad baz kimselerle bu mn-
tkaya hakim olmutu. Hem milli kuvvetlere, hem de stanbul H-
kmeti'ne taraftar grnd. Mesleksiz bir insand. Hamdi Bey ise,
Ayvalk ehrini Yunanllara kar savunan kaymakamlardan bi-
17
riydi. Biga'ya gidince nce Kara Hasan temizlemi, ehri onun
errinden kurtarmt. Bir ara bir miktar maiyetiyle Gelibolu'ya da
geerek Franszlarn igali altnda bulunan Osmanl askeri silah
depolarn basm, hayli silah ve cephaneyi Biga'ya geirmeyi ba-
armt. Anzavur Biga'ya doru yrrken btn bu silah ve cep-
haneleri yaktrm. Anzavur ile savanda yenilip de esir dn-
ce ldrlmt.
Yine bu sralarda stanbul'da Sleyman efik Paa'nn komu-
tasnda Halife ordusu Kuva-y nzibatiye tekil olunarak zmit'e
gnderilmi, asker ve sivil bir ksm insanlar, yine Ferit Paa H-
kmeti tarafndan Anadolu'ya tekilat iin yollanmt. Yabanc-
larn bu tekilatn vcuda getirilmesi iin Bab- Ali emrine bir
milyon verdikleri syleniyordu.
Anadolu'ya datlan tekilat kiilerin yer yer isyanlar -
kartmay baardklar grld. Ve bu ayaklanmalar ksa zaman-
da bymek ve yaylmak eilimim gsterdi. Durum zorlayor-
du. Ankara'da yeni toplanan Millet Meclisi, dier taraftan
cephelerde Yunanllara kar den milli kuvvetler birbirlerine
yardm etmek suretiyle isyanlar bastrmak iin ellerinden gelen
btn abalan esirgemiyorlard. Fakat bu isyanlarn sndrlmesi
mmkn olmuyor, tersine Anadolu vatansever hareketini dehete
salyordu. Her tarafta endie ve tela vard. Benden yardm iste-
yen telgraflar karsnda iin dehetini gryordum ve moralim
sarslyordu.
syanlarn en kuvvetlisi gney Marmara mntkasndayd. Bu-
rada stanbul'dan gnderilen tekilat ahslar rollerini iyi baar-
mlard. zmit, Adapazar, Gerede, Dzce, Mudurnu, Bolu isyan
mntkasnda idi. zmit'e gnderilen Kuva-y nzibatiye de burada-
ki isyan takviye ediyordu. Dier baz yerlerde de isyan belirtileri
vard. Suriye snrnda airet reisi brahim Paazadeler ayaklan-
mt. Fakat bu isyan Viranehir kaymakam Hseyin Bey tara-
fndan genilemesine meydan verilmeden bastrld.
Biga'y ve civarn ele geirmi bulunan Anzavur'un zerine
Balkesir ve Bandrma'dan Yusuf zzet Paa kolordusundan yedi
bin kiilik bir kuvvet gnderilmise de, bu kuvvet yenilmi, top-
larm Anzavur'a brakarak ricat etmi, kuvvetin banda bulunan
Kurmay binba Dervi Bey ile svari kaymakam Sleyman Sa-
mi Bey, pek az bir maiyetleriyle Balkesir'e dnmlerdi.
Bu baar Anzavur'a byk bir cesaret vermiti. Bu srada ku-
18
zey cephesi komutan albay Kazm Bey(General Kazm zalp.
Ed.)'in mracaat zerine kendisine imdat olarak Edip Bey'in (Sar
Efe.Ed.) komutasnda drt yz mevcutlu bir svari mfrezesini
Salihli'den Balkesir'e yolladm. Benim cepheden ayrlp Anzavur
zerine yrmem isteini ise yerine getiremiyordum. Bunu gecik-
tiren neden uydu: Salihli cephesinin kuruluundan beri fiilen
dayanacak yerleri bulunan Uak, Kula, Demirci, Borlu, Alaehir
vs. Mdafaa-i Milliye cemiyetleri benim cepheden ayrlmamam
istiyorlard. Sekiz ay nce Anzavur'un birinci isyan hadisesi sra-
snda cepheden bir buuk ay kadar ayrlm zerine, Yunanllar
Salihli cephesine mevzii bir taarruzda bulunmular, hem cepheyi
ve hem de gerisini tehdit etmilerdi. Bu arada bir iki baar da
elde etmilerdi.
Kuzey cephemiz ve 28. tmen komutam albay Kazm
Bey'den acil ve ifreli bir telgraf aldm, yle diyordu:
Salihli Komutan Ethem Beyefendiye
10 Mart 1920
Her tarafta, hatt cephemize yakn ve geri mntkalarnda vazi-
yet had ve vahim bir ekil almtr. Biga civarnda kuvvetlerimizi
bozmay baaran Anzavur melunu birka gn nce Gnen zerine
ilerleyerek kaymakam Rahmi Bey alayn yenmi, alay komutan
Rahmi dahil olduu halde baz subaylarn ehit olmas zerine
alay dalm, dier asiler Gnen ehrine ve civarna hakim ol-
mulardr. Anzavur, bu sefer ustaca ve kurnazca hareket ediyor.
Esir etlii subaylar ve askerleri halife adna yemin ettiriyor, son-
ra serbest brakyor. Bylelikle zihinlerini kartryor ve Kuva-y
Milliye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gren kolordu ko-
mutanmz Yusuf zzet Paa Bandrma'dan ekilmi, Anzavur ise
direnmesiz bulduu Bandrma 'ya girmitir. Hatt Bandrma'da
kalan baz subaylar ve bir ksm halk tarafndan Anzavur kar-
lanmtr.
Anzavur kuvvetleri imdi iki koldan Bandrma zerine ynel-
milerdir. Bir kolu Balya istikametinde ilerlemektedir. Bu kuvvet-
ler Gavur mam'n komutasndadr. Bunlarn karsnda Edip
Bey, kuvvetlerinin maneviyatszlndan szlanmaktadr. Dier
koldan yani bizzat Anzavur'un emrinde bulunan asilerin bir mfre-
zesi dn Karacabey'i igal etmitir.
Yusuf zzet Paa ile ekilmeyen ve Bandrma'da kalan baz su-
19
baylarn tmenime katlmalar gerektiini, aksi taktirde iddetle
cezalandrlacaklarn kendilerine bildirdim. Ben civardaki bir-
likleri Balkesir'e toplamakla megulm. Yusuf zzet Paa'nn
Bursa'ya ani olarak ekilii, tmenimizin durumunu tehlikeye d-
rd gibi bu, moral zerinde de fena tesirler yaratmtr. Bize,
ne Bekir Sami Bey tmeninden, ne de bir baka taraftan yardm
olana olmadn biliniz.
Asilerin Balkesir'i ellerine geirmeleri, Yunanllarla iliki kur-
malarna olanak salayacakt ki, bunun ne kadar vahim bir sonu
douracan tahmin edebilirsiniz. Geri ben son itaat eden nefe-
rim kalncaya kadar deceim. Vaziyeti Balkesir'de savunma-
ya ve yle bir hale meydan vermemeye alacam. nk ama
kiisel eref deil mterek ve mukaddes bir davadr. Durum
tehlikelidir. Bu yzden bizzat ve herhalde kafi bir kuvvetle ve s-
ratle Balkesir'e hareket ediniz. Kuvvetlerinizin Akhisar istasyo-
nundan trenle Balkesir'e kadar sevki mmkndr. Ve sratle gel-
menize yardm eder. Telgraf banda kabul yantnz
bekliyorum.
Bu telgraf aldktan iki gn sonra karargahmla Salihli'den ay-
rldm. Kuvvetlerimi trenle ksm ksm Balkesir'e sevkettim.
Kardeim Tevfik Bey ile baz subaylarm da kuvvetlerim arasn-
daydlar. Bir ksm kuvvetlerimi de alay komutan Ar Bey'in
dorudan komutasna braktm.
Balkesir'e vardktan sonra yaylmakta olan isyanlar hakknda
aldm resmi ve zel bilgilere gre, durum ok ar, tehlike b-
ykt. Bir an nce Anzavur kuvvetlerini yenip datmakla, dier
mntkalardaki asilerin de maneviyatlar krlacakt. Durum o ka-
dar feciydi ki, Balkesir'in iinde bile Anzavurun lehinde propa-
gandalar yaplyor, kamuoyu zehirleniyordu. Bu arada Anzavur'u
karlamak zere gizli hazrlklar da bulunuyordu. Bunlardan An-
zavur haberdar edilmiti bile!
Balkesir'de ancak iki gn kalabildim. Fazla zaman geirmeye
imkan yoktu. Albay Kazm Bey ile birlikte birliklerimizi tefti
ettikten sonra, Balkesir'den Susurluk'a gitmek zere ayrldk. Bu
srada Anzavur, Karacabey'i igalden sonra ilerleyerek Kirmast
kasabasn savunmaya memur ve 56. tmene mensup kaymakam
Osman Bey'in alay ile arparak datm, Kirmast'ya girmi
ve daha da ilerlemiti.
20
Albay Kazm Bey, Anzavur kuvvetleriyle sava dorudan
doruya benim ynetmemi teklif etti, kabul ettim. Kendisi ufak
bir mfrezeyle sol ve geri kanadmza den Manyas isyan mnt-
kasndan gelmesi mmkn tehlikeye kar rtme ve emniyet g-
revini yapmak zere geride kald. merky istasyonu merkez ol-
mak zere gerekli yerleri tutacakt. Albay Kazm Bey, tmenine
mensup birliklerin ounu, Susurluk'a emrime gndermiti. Su-
surluk'a varmzn ertesi sabah, Anzavur kuvvetleriyle temasa
gelmek ve savaa tutumak iin, Susurluk'un kuzeydousuna sev-
kettiim ileri birliklerimizin sevk ve komutasn byk karde-
im Tevfk Bey zerine almt. ehrin 4-5 kilometre kuzeydou-
sunda Takpr hattnda Anzavur kuvvetleriyle karlald.
Sava, gn doarken balamt. Anzavur kuvvetlerinde mitral-
yz ve top vard. Kanl mcadele gittike iddetlendi. Aralksz 9-
10 saat srd. phesiz iki taraf da top ve mitralyzlerini kullan-
yor, btn kuvvet ve varln sarfediyor, hasmm yenmek husu-
sunda elinden gelen gayreti sarfediyordu.
Sonuta Anzavur kuvvetleri fena halde bozuldu, dald. Top
ve mitralyzleri elimize geti. Bu derece hezimetleri svarilerimin
arkadan yldrm gibi zerlerine saldrmalaryla gerekleti. Anza-
vur'un kuvvetlerinden bir ksmm esir etmitik. Bir ksm da son-
radan piman olarak bize katldlar. Bu sava srasnda paala
terfi ettiini rendiim Anzavur ise alt arkadayla Bandrma'ya
doru kat ve yakasn kurtarabildi.
Anzavur Paa'nn bizim elimizden yakasn kurtarmasyla teh-
like bitmi saylmazd. Zira, ellerine geirdikleri mntka ok ge-
niti. anakkale dahil -Bursa'nn ii hari- btn gney Marmara
mntkas igalleri altndayd. Bandrma'da bulunan kolordunun
mhimmat depolarn da almt. Bu itibarla kat yerlerde bu
mhimmattan ve zehirledii insanlardan faydalanr ve yine kar-
mza kabilirdi. Buna meydan brakmamak gerekirdi. Ceza bir-
liklerimiz sratle takiplerine devam etmeliydi. Birliklerimiz bu
nemli grevini yapmakta kusur etmedi. Ceza kuvvetleri Kir-
mast ve Karacabey ehri ve yresinin emniyet ve asayiini geri-
ye brakt ufak mfrezelerle iade ve temin ederken, byk kuv-
vetler sratle Bandrma'ya girdiler. Sokak savalanyla yeniden
toplanmaya balayan Anzavur kuvvetlerini dattlar, Bandrma'y
geri aldlar. Anzavur buradan da, on kiilik maiyetiyle atl olarak
Gnen ve Biga istikametine ka't.
21
Kirmast'da geen garip bir olay burada nakledeyim:
Anzavur, Takpr hezimetinden sonra, Kirmast nnde ileri
mfrezelerimize kar direnirken, kardeim bunlar yenerek eh-
re girmi, ehri ikiye ayran kpr zerinde kurulmu sehpa
grm.
Bunlarn altnda da, Anzavur'un divan- harbi tarafndan idama
mahkum edilen kii elleri kollar bal durmaktadr. Bunlardan
biri kuvvetlerimizden olup Anzavur'a esir denlerdendir. Karde-
im Tevfik Bey, her nn de yarm saat nce idama mahkum
edildiklerini, divan- harp heyetinin henz ehirde bulunduunu
renmi, aratrma sonunda da divan- harp heyeti ele geiril-
mitir. Bu heyetin reisi askeri kaymakamlardan Tatar Hasan
Bey'dir. Genel Sava srasnda Bandrma'da rvet suundan do-
lay askerlik mesleinden uzaklatrlmtr. Bu uzaklatrma ka-
rarn veren de aabeyim Tevfik Bey'dir. Kendisini grnce, artk
uzun uzadya inceleme gerei duymadan, ayn sehpada idam ettir-
mitir. Tatar Hasan'n ipini, yarm saat nce idama mahkum ettii
kiiden biri ekmitir.
Susurluk baarsndan sonra albay Kazm Bey memnun olarak
Balkesir'e dnmt. Tmenine mensup emrime vermi olduu
taburlar da kendisine yolladm. Zaten bu taburlar savaa sokma-
mtm.
Bandrma'y da almak bizim iin pek zor olmad. Ancak bura-
da karmza baka aprak bir sorun km.
Anzavurcularn bir ksm Bandrma hezimeti zerine, limanda
demirli bulunan galip devletlere ait bir sava gemisine snm-
lard. Kaarlarken bindikleri sandallardan sahildeki takipilerimize
kar ate anca, bizimkiler de karlk vermilerdi. Mfrezemi-
zin hedefini aran baz mermileri ksmen baz gemilere ve ge-
milerin gvertelerinde bulunan mrettabatna isabet etmiti.
Filo komutan bunu tarafmzdan bilerek yaplm bir hareket
kabul edip filosuna emir vermi, ehre ve bize kar tehdit edici
vaziyet aldrmt. Ayn zamanda tercmann bana gndererek
kendi gemilerine silah atmzn nedenini renmek istemiti.
Amiralin bizim ilerimize karmasn gerektiren bir baka ne-
den daha grlyordu. O da uydu:
Anzavur'un milli kuvvetlere kar baarlarna dl olmak
zere paalm bildirmek amacyla stanbul'dan gelen drt su-
22
baylk zel bir heyet, Anzavur'un Susurluk yenilgisi zerine Ban-
drma'ya dnm, burada da arkadan yetien takip mfrezelerimiz
tarafndan yakalanarak ayn gn seyyar divan- harbimiz tara-
fndan verilen karar zerine Bandrma Belediye Meydan'nda
idam edilmilerdir. ngiliz amirali, bu idamlara engel olmak ze-
re eitli giriimlerde bulunmusa da, bu mdahalesi dikkate
alnmayarak, idam hkmleri infaz olunmutur.
Tercman, amiralin benimle konumak istediini bildirdi. Ge-
mide bir ay ziyafetine davet ediliyordum. Buna kar, denizden
ok korktuumu, kendisi ile sahildeki hkmet konanda konua-
cam, tenezzl ederse terif etmesini rica ettim. Amiral bunu ka-
bul edip sahile kt ve konaktaki bulumamzda aramzda u ko-
numa geti:
Amiral: Sahillerinizdeki grevimiz, antlama hkmleri gere-
ince tefti ve Hristiyan ahalinin can ve mallarna bir tecavz
vuku bulup bulmadn anlamak, st makamlarmza bilgi ver-
mekle beraber, bu tecavze engel de olmaktr. Komutanzdaki bir-
liklerin Bandrmay igali arpma ile olmasna ramen, asker-
lerinizin silahl kartlarnzdan bakasna tecavz etmemesi,
heyecan yattrmtr. Asayie nem vermeleri ise takdire ayan
grlmtr. atma srasnda denizcilerimize isabet eden mer-
milerin kastl atlmadna dair zr dilemenizi de kabul ediyo-
rum. unu da bildirmek isterim ki, sava gemilerimize snan
hasmlarnz kabul ve himaye etmek medeni grevimizdir. Onla-
rn yerinde sizler olsaydnz ayn muameleyi grecektiniz.
Ben: Takdirinize teekkr ederim ve az hata etmekle iftihar
ederim. Milli gururumuzu inemek isteyen istila ordularna kar
milli varln ve bamszln korumaya azimli bulunan bu mil-
let pek hakl olarak galeyandadr. Milletin bu meru savunmasn
ihlal iin hakimiyeti stanbul'la snrl, daha dorusu esareti kabul
etmi Bab- Ali hkmetinin bize saldrtt gayesizler, hibir za-
man milleti azminden eviremeyecektir. Genel Sava'n ac sonu-
cu olarak elimizde kalan topraklarda anari yaratmaya gayret
eden bir fesat zmresini siyasi mlteci olarak himaye etmeniz do-
ru olmasa gerek. Amiral cenaplar bizim onlardan korkumuz yok-
tur.
23
Bundan sonra amiralle el skarak ayrldk. Ve ertesi gn
Bandrma'dan birliklerimle ayrldm. Edincik ve Gnen'e direni
grmeden girdim ve getim. nk Anzavur'un izini bulmu ve
takibine koyulmutum. nc gn Anzavur'un Biga civarnda
kurduu savunma hattnda tekrar savaa tututuk. Anzavur burada
saattan fazla dayanamad. Hile ve evirme harekatlarmz kar-
snda yine hezimet bagsterdi. Kuvvetinin bir ksmn esir al-
dk. Geri kalan perian bir halde dald, yeni toplar ele geirdik.
Anzavur yine yakasn kurtarmt. Karabiga limannda demirli
bulunan yabanc filosu arasndaki bir stanbul vapuruna binerek
stanbul'a kamt.
Cezalandrma kuvvetlerimiz bu direnii de dattktan sonra,
o blgede adli icraat yaparken, dier taraftan da Gavur mam' ta-
kibe koyulmu, Ezine taraflarnda yakalayarak hepsini tepelemi,
son bir sahra topunu da almtk. Anzavur'dan aldmz silah ve
mhimmatn miktar bir kolorduyu silahlandrabilecek miktarday-
d. Bunlarn ounu arabalarla Biga'dan Balkesir'e ve dier gere-
ken mntka komutanlarna gnderttim. Bir ksmyla da birlikle-
rimize yeni mfrezeler ilave ederek onlar silahlandrdm. Adil ve
msamahasz olan icraatmz sonucu geici olarak karargah kur-
duum Biga ehrine de kapsaml bir af ilan ettirdim.
Artk herkes iine gcne dnmt. Bir taraftan da Ankara'ya
gnderilmek zere milletvekili seimlerine giriilmiti. Tam bu
srada Genelkurmay Bakam Albay smet Bey'in(smet n-
n.Ed.) beni telgraf bana artt haberi geldi. Bunun zerine
Biga telgrafhanesine gittim. Aramzda yle bir grme geti:
smet Bey: Merhaba Ethem Bey, naslsnz, iyisiniz inallah.
Gazanz mbarek olsun.
Ben: Merhaba efendim. Teekkr ederim. Ben iyiyim, siz nasl-
snz?
smet Bey: Genel durumumuz iyi deil. Mustafa Kemal Paa
ve Reit Bey yanmdalar. Makine bandayz. Size genel durumu
izah ederken baz ac haberler de vereceim.
Ben: Syleyiniz efendim. Ac da olsa gerei bilmek daha iyi-
dir.
smet Bey: Sizinle u grmeyi temin edebilmek iin ok zor-
lua uradk. Baz yerlerde imendifer tellerinden yararlandk.
24
Birok yerlerle irtibatmz hemen hemen yoktur. Merkezde ise kuv-
vetimiz kalmad. Albay Mahmut Bey tmeni Hendek Boaz'ndan
Dzce'ye geerken, asilerin hcumuna urad.
Mahmut Bey ve baz subaylar ehit ve bir ksm da esir dt.
Tmenin silahlar, mhimmat ve hayvanlar asilere geti.
Ankara'nn kuzeybat cihetindeki dier isyan sahasna gnder-
diimiz kaymakam Arif Bey'in komutasndaki bir mfrezemize ait
felaket haberi de geldi: Arif Bey nce asilere kar Gerede'de bir
iki mevzi baar elde etmiti. Fakat sonraki yenilgi zerine Anka-
ra'ya doru ekilirken, bir suikasta kurban gitti. Mfrezesinden bir
ksm isyanclara katld, bir ksm da dald. Geyve Boaz'n
asilere kar savunan 22. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'nn da
durumu tehlike gstermekte ve gnden gne sktrlmaktadr.
Byle bir srada baarnz byk bir gzel tesadftr. Sizi teb-
rik ederiz. Bulunduunuz yerde ikinci derecedeki ileri tmen ko-
mutan Kazm Bey'e brakarak en kestirme yolla ve svari birlik-
lerinizle birlikte Geyve Boaz'nda Ali Fuat Paa'nn yardmna
komanz rica ederiz. Durumu Ali Fuat Paaya bildirmek iin
sizin onaynz bekliyoruz.
19 Nisan 1920 tarihindeki bu grmeye kar karar ve yan-
tm u oldu:
"Yarn Geyve'ye hareket edeceim."
Nitekim yle de yaptm. te yandan albay Kazm Bey'e de me-
seleyi telgrafla bildirdim. Biga mutasarrflna(Tanzimattan sonra
ynetim blmlerinde ileyle il arasndaki idare birimi. Ed.) da
Balkesir'de bulunan jandarma albaylarndan Avni Bey'in gnde-
rilmesini istedim, ki Gnen'de kendisiyle karlatm.
Gnen'den getikten sonra yolumuza sapa dmesine ramen,
Manyas mntkasna uramak ve orada nezaretim altnda icraatta
bulunmak zorunluydu. nk bu havaliye Susurluk savandan
kaan ve Anzavur'dan ayr den kimseler snmlard. Bu An-
zavur dkntleri, benim Anzavur'dan korkarak Manyas'a girme-
diimi yayarak halk tehdit ve teciyle ayaklanma hazrlna gi-
rimilerdi. Bunlara hadlerini bildirmek istiyordum. Kendilerini
merhametsizce cezalandrmak kararllndaydm. te bu ama
ve mecburiyetle Biga'dan Gnen'e vardm zaman albay Kazm
Bey'e u telgraf ektim:
25
"Ufak iken byk olmak ihtimalini tayan Manyas muhitini ce-
zalandrmak iin Gnen'den oraya hareket ettim. Burann kuzey
ve dou cihetlerini sk kordon altna aldrnz."
Albay Kazm Bey gerekli noktalara mfrezeler gnderirken,
biz de kuvvetlerimizle ve bir gece yryyle bat ynnden
Manyas'a girdik. Hemen icraata baladk. ki gn sren tazyikimiz
sonucunda at ve silahlaryla 600 kii bize snd ve katld. Ben
asl reislerini aryordum. Bunlardan bir ksm ldrlm, bir ks-
m da kamay baarmt. Saylan 40-50 olan bu kaaklar Kara-
cabey'e bal Emreler kynde babamn evini, dier emlakini ve
deirmenlerini yaktlar, iftlikte bulduklar 3-4 adammz ldr-
dler ve stanbul'a firar ettiler.
Manyas'da bize teslim olanlardan kurduum svari mfrezesiy-
le toplam kuvvetim 5000 kiiyi geiyordu. Yeni svari mfrezesi-
nin bana arkadalarmdan evket Bey'i komutan tayin ettim.
500 mevcutlu piyade taburundan baka, dier kuvvetlerimin hepsi
atl idiler, tehizatlar mkemmeldi. Edip Bey mfrezesini Biga ci-
vannda brakmtm.
Manyas'a varmzn nc gn sabahleyin erkenden Bur-
sa'ya doru yola ktk. Karacabey kazas merkezinde geceledik.
Burada Balkesir heyet-i merkeziye yelerinden Vehbi Bey ile Ka-
racabey erafndan baz kimseleri bir arada buldum. Vehbi Bey,
Karacabey'de yardm toplamaya gelmiti. Kendisine Karacabeyli
zenginlerin nasl davrandklarn sordum. Elindeki bir listeyi bana
uzatt. Bazlarn ahsen tandm kimselerin isimlerini dikkat-
lice gzden geirince grdm ki, burann en zengin adamlarndan
biri olan Arnavut Galip Paa'nn ismi hizasnda 150 rakam yaz-
lyd. Bu parann altn m, yoksa kat m olduunu sordum. Veh-
bi Bey:
"Nerede altn verecek hamiyetli zengin" diye hayfland. Para-
nn hepsi katt. Vehbi Bey bunlar toplarken bile itirazlarla kar-
latn, bin minnetle bu rakamlar kabul ettirebildiini bana
gizlice syledi. Halbuki milli kuvvetler adna byle bir yardm
teklifiyle Karacabeyliler ilk kez karlayorlard.
Galip Paa toplulukta hazr bulunuyordu. Kendisine dedim ki:
"Paa, bu her zamandan ok himmet, hamiyet ve gayret za-
mandr. Millet yaamak ve bamszln korumak uruna kan
26
ve ate iinde rpnyor. Byle bir zamanda herkes, vatann sela-
meti ve kurtuluu iin varln feda etmelidir. Sen ise, teessfle
gryorum ki, servete senden ok aa durumda olanlara fena
bir rnek olmakta devam ve srar ediyorsun. Kald ki ben senin
gemiini de ve seni de pek iyi biliyorum. Haksz bir davay ka-
zanmak iin onbinlerce lira rvet veren bir adamsn. 50 lira gibi
az bir paray stanbul birahanelerinde, Bursa'da bir gecede harca-
yan hovarda bir insansn. Vatan urunda bu cimriliin hayret ve
nefrete ayan deil midir?"
Galip Paa bu szlerime ok sinirlendi. Fakat bunu belli et-
memeye alarak u yant verdi:
"Beyim bu bir yardmdr. Ve yardm da arzuya ve istee ba-
ldr. Ve ben de fazlasn veremem."
Galip Paa'nn bu szne fena halde kzdm ve hemen yanm-
da duran adamlarma kendisini tevkif edip gtrmelerini emrettim.
Paa tela ve korku iinde dar karld. Bir gece hapiste kald.
Ertesi sabah erkenden kendisinin ilerine bakan bir adam beni ge-
lip grd ve Paann namna 5 bin liray teslim etti. Bu paray al-
dm. Adamna bir makbuz verdim. Bunun zerine Paann da ser-
best braklmasn bildirdim.
Karacabey'deki dinlenmeden soma cebri yrye geip ak-
am zeri Bursa'ya vardk. Piyade hcum taburumuz Karaca-
bey'den itibaren beygir arabalaryla bize yetiebiliyorlard. Ar-
zum, birliklerime Bursa'da iki gn olsun istirahat vermekti. Ben,
bu dncedeyken, Ali Fuat Paa'dan aldm bir telgraf btn
dnce ve planlarm alt st etti. Paa mfrezelerin dinlenme ih-
tiyacn kabul etmekle beraber, durumun vehameti dolaysyla
durmakszn Geyve'ye ulamamz istiyordu.
Bu mhim ifrenin tarihi 27 Nisan 1920'ydi. 27-28 Nisan gece-
si Ali Fuat Paa'ya u telgrafla yant verdim:
Yarn Bursa'da bize katlmasn beklediim bir mfrezinin geli-
ini mteakip Bursa'dan Geyve'ye hemen hareket edeceim.
Salihli Cephesi ve Kuva-y Tedibiye Komutan
Ethem.
Ertesi gn Bursa'dan ayrlarak Geyve'ye vardk. Aym gece Ali
27
Fuat Paa ile grtm. Kendisinden aldm bilgi zerine arka-
dalarmla da mzakerede bulundum. Kar taraftaki Halife ordu-
su Geyve Boaz'na hakim bir durum almak zereydi. Arkadala-
rmzla vardmz sonu, bunlara kar hemen ertesi sabah
taarruza gemekti. Bunu Ali Fuat Paa'ya da syledim. Paa ise,
byle acele bir taarruzun, baarsndan tamamyla phe ediyor-
du. Ankara'da Genelkurmayn baka bir plan ve kararndan bah-
sediyordu. Bunun zerine Genelkurmay Bakan smet ve Musta-
fa Kemal Paa ile geceleyin telgraf banda grtk. Onlarn
plan ve kararlar yleydi:
Onlar Boaz'dan dorudan doruya saldrya gememize taraf-
tar deildiler. Yn deitirmemiz ve 3 gnlk bir yryten son-
ra isyan blgesinin kuzeydou tarafndan ve Ankara ynnden h-
cum etmemiz daha doru olacakt. Bu plan bizim iin de nispeten
daha tehlikesizdi. Fakat kuvvetlerimiz iki gn cebri yryte bu-
lunurken karmzdaki hasmlarmz Geyve Boaz'n tamamen
ele geirebilirlerdi ve biz onlara bu yrymz mddetince fr-
sat vermi olurduk. Taarruz bizim iin ar kayplara neden olsa
da sratli ve kati teebbse ve crete mutlak ihtiya vard. Bundan
baka her frsattan yararlanmaya hazr olan Yunan igal ordusu-
nu ve onun karsnda braktmz boluu da hesaba katmak
gnn zaruret ve gereklerindendi. Ben bu dncelerime dayana-
rak taarruzda srar ettim.
Sonuta bunu onlara da kabul ettirdim ve ertesi sabah erkenden
Geyve Boaz'nn bulunduumuz gney giri noktasndan itibaren
gerekli emniyet tertibat ile kuvvetlerimi, Kuva-y nzibatiye, yani
Halife birlikleriyle yardmcs olan babozuklar zerine taarruza
geirdim. Boazn bat k noktasnda iddetli bir kar koyma-
ya ramen kuvvetlerim hasmlarn bozguna urattlar ve bu ilk
baar srasnda bize kar kullanlan iki da topuyla eitli maki-
neli tfekler, bir blk saysnda esirle birlikte elimize geti. Bir-
liklerimiz takiplerine ufak tefek kar koymalar krarak durmak-
szn devam etti. Dman tam bozguna uramt. Elimize
yeniden bol miktarda mhimmat ve silah gemi bulunuyordu.
Akam zeri Adapazar ile Sapanca ve civarlar da temizlenmiti.
arpmada Kuva-y nzibatiye'ye mensup bir ksm subaylar-
la asi reisleri yakalanp, Adapazar'nda kurulan seyyar harp diva-
nna verilmi ve yarglanmalarna balanmt. Geyve Boaz
sava ile Marmara'nn kuzey mntkas Ankara'nn bat ve kuzey-
28
batsndaki isyan gailesi esas itibariyle sndrlm saylabilirdi.
Geni bir mntkann elimize gemesi sonunda birbirlerinden ayr-
lan ve dolaysyla manevi kuvvetleri krlm bulunan Sleyman
efik Paa komutasndaki snrl kuvvet zmit limanndaki yaban-
c sava gemilerine snmaya mecbur ve daha nceki frsatlar
zerine Gerede ve Mudurnu ynnden Ankara civarlarna kadar
ilerlemi bulunan asi kollan basz ve dayanksz kaldklarndan
kendi kendilerine dalmlard. Bu ileri karakollar idare eden s-
tanbul'dan gnderilmi teviki subaylarn hepsi de sonradan ya-
kay ele vermi maiyetlerindeki yzlerce asi bize katlmt.
Adapazan'nda bize esir den baz subaylar ben o sralarda
divan- harbe vermeyerek affa ayan olduklarna dair ellerine bel-
geler vermi Ankara'ya gndermitim. Bu gen subaylarn orduya
faydal olacaklanna kanaat getirmitim. Adapazan askerlik ube-
si bakan ile bir piyade binbas Adapazar'nda jandarma blk
komutan yzba Mustafa Efendi, halk camilerdeki vaizleriyle
Kuva-y Milliye aleyhine kkrtan bir hoca ve dier muhalefet
efleri divan- harp karar ile asldlar. Bunlarn saylan on ikiyi
buluyordu.
Adapazan'n ilk igal ettiimiz srada sivil bir ngiliz, karsy-
la birlikte savuurken yakalanp karargahma getirilmiti. Kadn
byk bir korku iinde titriyordu. Bu ngiliz kadnn haline ok
acdm. Kocasn yanndan ayrmayarak bir beygir arabasna bin-
dirdim. kisini de zmit'e gnderdim. Oraya salimen vardklar ha-
berini adamlarm bir gn sonra getirdiler. Bu ngilizleri serbest b-
rakrken tercmanm aracyla kendilerine yle demitim:
"Grdklerinizi arkadalarnza ve byklerinize syleyiniz.
Bir daha da bizim i ilerimize karmaynz."
Kuvvetlerimin byk bir ksmyla Adapazar'nda kaldmn
ikinci gn gecesi Dzce telgrafhanesinden acele olarak makine
bana arldm. Bana bu haberi getiren bir telgraf memuruydu.
"Beni kimler aryor?" diye sordum.
"Bilmiyorum" dedi.
Merakla kalkp gittim.
Benimle konumak isteyenlerin kimler olduunu sordum. Bun-
lar Dzce ihtilal merkez heyeti bakan Safer Bey'le dava vekili
Abdlvehap Bey'mi. Konumalarnn zeti uydu:
"Biz Ankara ile iliki kurduk, anlamak zereyiz. Bakn biz size
29
haber vermeden daha ileriye doru kuvvet gndermeyiniz. Zira
kuvvetlerinizin byk tehlikeye girmesine neden olursunuz. Bu tek-
lifimizin dnda bir yol tutmayacanza dair kesin cevap ve temi-
natnz makine banda bekliyoruz."
Ben bu szlerin iyi niyet ve samimiyetine inanmadm. Fakat
onlar da kukulandrmamak iin, ok tereddt etmeden yle bir
yant verdim:
"Gsterdiiniz byle makul bir talep karsnda vatanda kan
dkmeyeceime emin olabilirsiniz. u kadar ki olumlu veya olum-
suz kararnz vakit geirmeden iki gn iinde mutlaka bildirmeli-
siniz. "
Adada kaldm bu gnler zarfnda daha ileriye doru ak ve
gizli keiflerde bulunmu, birliklerimin sevkini ihmal etmemi-
tim. htilal hareketini idare eden reislerle subaylarn stanbul'a ka-
larna engel olmak amacyla Karadeniz sahilinde ve boazn
Anadolu sahillerindeki Akaehir ve sair iskele geit noktalarna
mfrezeler sevketmi, gzetleme ve haber alma ekiplerini grev-
lendirmitim. Bunlardan her gn bana ayrntl raporlar geliyordu.
Telgrafhanede Dzce ile konumam bittikten sonra binadan
kmak zereydim ki, konumamza tank olan telgraf memuru
merdivenlerden inip arkamdan yetiti ve u cmleyi tayan bir
kad elime tututurdu:
"Sakn bunlarn szlerine inanmayn. Bunlar dier taraftan
Hendek Boaz'na kuvvet gndermeye alyorlarm".
Memur sonra kulama eilerek unlar fsldad:
"Okuduun u ifade Dzce telgraf muhabere memurunun bana
makine ile yazdrd kelimelerdir. Haberin olsun!"
Ben bu telgrafya teekkr ederken, tekine de ayn teekk-
r iletmesini rica ederek karargahma geldim. Albay Mahmut
Bey'le arkadalarnn daha birka gn evvel ayn ihtilalcilerin
oyunlarna nasl kurban gittiklerini pek iyi biliyordum. Ayn gece-
nin yarsndan sonra kuvvetlerimle Hendek ynnde harekete ge-
meye karar verdim ve bu kararm da uyguladm. Cezalandrma
kuvvetlerimizin bundan sonraki faaliyet hedefi Hendek nahiyesini
ele geirmek, boazdan geip Dzce ve Bolu taraflarn tetkik et-
mek olacakt. Sabaha kar nahiye merkezini hibir direni gr-
meksizin ele geirdik. Boazn gneyden giri noktalarna da
mfrezeler yerletirdik. Nahiye mdr ile maiyeti memurlar ka-
30
amamlard. Yakalandlar.
Albay Mahmut Bey tmenine ait birka makineli tfek ile m-
himmat da hkmet konann alt katnda depo edilmi olarak
bulduk. Tmenin dier eyalar ile hayvanlarn civar kylerden
toplattk. Birka saatlik duraklamadan sonra, Mahmut Bey tmeni-
ni yiyen boaz, iki tarafl hakim noktalarn tarayarak getik ve
ertesi sabah yine atmasz Dzce'ye girdik. Buraya vardktan
soma rendik ki, asilerin amac Mahmut Bey tmenine yaptk-
lar gibi bize de ihanette bulunmakt. Geri bu suikast zerinde
Dzce merkez heyeti yeleri henz tamamyla anlaamam bulu-
nuyorlard. Bununla beraber byle bir suikaste kurban gitmemiz
kuvvetle muhtemeldi.
Dzce'ye girdiimiz gnden itibaren bize katlmak arzusunu
gsteren, heberler yollayan silahl asi kafileleri oalmt. Bunlar
ya teker teker veya guruplar halinde geliyorlard. Bunlardan kuv-
vetlerimiz arasna katlmasnda fayda grdklerimizi silahlaryla
birlikte kuvvetlerimiz arasna sokuyor, kimisini de silahlarn elle-
rinden aldktan soma serbest brakyorduk.
Bu mfrezelerden biri Rfat Bey adnda birisinin komutasn-
dayd. Svari olan bu mfrezenin mevcudu iki yz kiiyi ayor-
du. Dier bir mfreze ise Mehmet Bey isminde birinin komutasn-
dayd. Bunun mevcudu da yz kiilikti. Bu yzba Mehmet
Bey sonralar Yozgat isyann bastrmakta ve daha sonra da Yu-
nanllar karsnda deerli hizmetlerde bulunmakla kendini gs-
terdi. Kendisi Genel Sava srasnda Irak'ta bulunan orduda g-
revliydi. Ordu Badat'n kuzeyine ekilirken kendisi bir noktann
savunmasnda bulunuyordu. Az bir kuvvetle bu noktay savunma-
ya teebbs etmi, fakat binbas bu savunmann aleyhinde bulu-
nunca, onu asarak mevkiini ay tutmutu. Dman bu direni
karsnda kendisine bir slam heyeti gndermi, ordusuna katl-
mas hususunda vaatte bulunmu, bylelikle direnii nlenmitir.
Badat'a getirilen yzba, igal komutan tarafndan takdir
edilmi olmasna ramen, Hindistan'da bir esir kampna
sevkedilmitir. te bu yzbay mfrezesiyle birlikte aramza
aldm.
Anszn Hendek Boaz'ndan Dzce ovasna indiimizi gren
ihtilal reislerinden bir ksm kaabilmi olmalarna ramen bir
ksm da arp kalmlar ve elimize dmlerdi. Bunlarn
arasnda Safer ve Abdlvehap da vard. Adapazar'ndan
31
balayarak aldmz tertipler karsnda geri ekilme hatlarnn
kesildiini anlayan Gerede ve Bolu cihetlerinden stanbul'a firara
teebbs eden baz ihtilal reisleri birka subay, sahili kordon
altna alan mfrezelerimizin kucana dmler, Dzce'ye
gnderilmilerdi. Hayri Bey adnda bir kurmay kaymakam, bir
binba, drt subay, Dzceli Abdlvehap ve Safer, Bolu
milletvekili Vehap yarglanarak idam olundular. Yakalananlardan
beraat edenler de vard.
Biz Dzce'ye girmeden nce, asilerin eline gemi bulunan
kurmay kaymakamlarndan ve Ankara Byk Millet Meclisi
yesi Hsrev Bey, svari yzbas Avni Bey, Lazistan
milletvekili Gen Osman ve daha baz Kuva-y Milliye taraftan
kimseleri esaretten ve hakaretten kurtardk. Hsrev Bey ve
arkadalar nasihat heyeti ad altnda isyanclan tuttuklar yoldan
vazgeirmek amacyla gnderilmilerdi ve kendileri sonra ta
yamuruna tutulduktan sonra yakalanp hapse atlmlard. Bu
arada Hendek Boaznda ehit den albay Mahmut Bey tmeni
subaylarndan bir ksmnn hakaret ve ikence iinde
ldrldklerini de rendik. Asiler, Mahmut Bey'in cesedini
gmmemiler ve bir dereye atmlard. Vahi hayvanlar cesedi
paralamlard.
dam hkm benim yaadm zamanlarn zorunlu
nlemlerindendi. Bununla beraber ben ikinci, nc derecedeki
sulularn idam edilmelerine asla taraftar olmazdm. Daha ok
slah edilmeleri gereine nem verirdim. Dzce ihtilal heyeti
yelerinden Safer Bey iin baz efaatlar bana gelmilerdi.
Kendilerine yantm; "Hkm ve af keyfiyeti, vicdanndan baka
bir ey tanmayan divan- harbe aittir" olmu ve divan- harbin
adli olan idam hkmn imzalamtm.
Halide Hanmefendi ile hemfikir olarak, Safer Bey'in idam
sorunu dolaysyla beni ar bulanlara ve hemcins katili diyen
hemerilere, Kafkasllarn daima iftihar ettikleri eyh amil
merhumun cihad- vataniyyesine dair hayat tarihini okumalarn
tavsiye ederim. Ve sonra ben srf fikri muhalefetinden dolay o
olaanst hal zamanlarnda bile hibir vatanda kahren ve
cebren kendi fikrime teslim olmaya alm deilim. Daima
vatandalarma o zamanki stanbul hkmetinin ald olumsuz
politikaya aldanmamalarn bilvasta veya dorudan doruya rica
ederdim. Saiderun baz erkeslerin merkez-i hilafet olmak
32
itibaryla, stanbul'a ynelik eilimlerine ve samimi ballklarna
erkes olmam nedeniyle vakf bulunuyordum. Halbuki vatann ve
heyet-i itimaiyenin bamszln kaybetmek zere bulunduu
bir memlekette, tercihan yce hilafet makamnn arkasnda
komann manas kalr myd? Bu garip eilim ve anlay o
zamanlar yalnz erkeslerle snrl deil, geneldi. Ve daima
padiahn etrafnda toplanmay tavsiye eden yaynlarn adedi pek
oktu. Ve ayrca muhalefetin banda yer alan hkmet dahi,
millet huzurunda eski bir gelenee dayanarak meruiyet arz
ediyor, yahut da halk yle kabul ediyordu.
te bu nedenle de vatann varl aleyhinde bir durum ihdas
eden u efkara ben sadece klla deil, halk uyarma ve
aydnlatma cihetlerine de pek ok nem verirdim.
te bu fikir ve mlahazaya binaen idi ki, ezcmle zmit,
Adapazar, Dzce muhitlerinde sakin Mslmanlar arasnda icap
eden zevat uyar amacyla Yunan istila ordusu karsnda ilk
milli cepheleri tekil ve tesise alrken, mesai arkadalarmdan
Yusuf Bey'i Salihli'den zel bir grevle sz konusu havaliye
gndermitim. Oralarda temas edebildii kimselere vatann
savunmasna ve milli cephelere komalar gereini, bu da olmazsa
hi olmazsa tarafsz kalmalar, silahl olarak muzr bir duruma
gememeleri yolunda nerilerde bulunmutum.
Geri Anzavur Ahmet Bey, zmit mutasarrf bulunduu
cihetle Yusuf Bey o havalide bu aydnlatma ve bildirimi ky ky
dolaarak uygulamay baaramamsa da yine de memleket
grevini yapabilmitir.
Bu srada stanbul Hkmeti'nin kaytsz ve artsz mutasarrf
bulunan Anzavur, Yusuf Bey'i takibe koyulmutu. Bu Yusuf Bey
ki, bu gezisinden sene sonra Ankara'dan stanbul'a getii
gnler boyunca, yakn arkada Bigal smail Bey'le beraber
otelde ah smail adnda serseri bir erkes tarafndan
ldrlmt. Suu ise, vatann savunmasz kald zamanlardan
beri ounlukla aydn erkesler arasnda ve milli mcadele
saflarnda fikren ve fiilen hizmetinin gemesiydi.
Siyasetinde iflas etmi olan stanbul Hkmeti ve muhalefeti,
ah smail'e o srada icra ettirdikleri bu cinayetle sanki bu zavall
hamiyetli erkeslerden intikam almtlar. Geri ah smail, u
suretle cezasz braklmamt: Adliye nezaretinde yarglanrken
dier taraf erkesler, yani akrabalar tarafndan hakim huzurunda
33
ldrlmt. nk o zaman stanbul'u igalleri altnda
bulunduran yabanclarn tesiri ve nfuzuyla, stanbul Hkmeti ve
muhalefetin yoldan k ve yol gstermesiyle hakimler heyeti
ah smail'in beraatine karar vermiti.
Bu mnasebetle u hususu da burada ksaca aklamay bir
gerekseverin grevi bilirim.
Ben Kuva-y Milliye'den ayrldktan sonra, ah smail rnei
az da olsa baz mesleksiz hemerilerin dahilde ve harite
yaptklar gibi, ihtilal zamanlarnda Trkiye'de sakin erkesler
ounlukla hibir zaman Kuva-y Milliye'miz aleyhinde
bulunmamlardr. Ksmen tarafsz ve ounlukla milli harekete
hadim ve taraftardlar ki, ben bu ciheti en zor zamanlarda ve
Anadolu'da cezalandrma kuvvetleri genel komutanl grevini
baaryla yerine getiren bir ahs sfatyla kantlayabilirim.
Aksini iddia edenler ise, o vatanda sakin karde unsurlar hesabna
tarihsel kurtulu ve bamszln insafl adaletine tecavz
etmi olurlar.
Aslan Safer Bey, evresindeki kiisel nfuzunu stanbul
Hkmetinden ald telkinlere kaytsz artsz balanmak
suretiyle o kadar gayretkelik etmitir. Ve daha da devam etmek
eilimini korumakta olduu grlmt. Bilhassa bu husus affa
ayan ve ho grlemedii, bu zavall cahil hemeri sadece
stanbul'un olumsuz siyasetine kt bir alet olmakla da kalmam,
albay Mahmut Bey ve Ferzek Sait Bey ve arkadalar gibi samimi
erkeslik ruhuyla donanm hemerilerine kar, lml
grnerek, onlar kallee ldren bir grubun atmalarnda
birinci dereceden ilgili bulunmutur. te bu affa layk
olmadn, kendisinin asla hogrlemeyecek derecede zararl
bir insan olduunu ortaya koymutur. Ben ise yle makul olmayan
hogrlere zaten daha nceki ac tecrbeler sonucu veda
etmitim. Zira bu gibi hogr sonucu iflas eden, baarl
olamayan dava arkadalarmdan baz komutanlarn ac son ve
yenilgisi gzmn nndeydi.
Geri ben o adil icraatmla hem vatanma ve hem de yalnz
Trk unsuruna deil, erkes vatandalarma da hizmet ettiime
eminim. Ve bu vatan grevini yerine getirirken, erkes olsun veya
olmasn, taraftar veya aleyhtar iki taraftan hayatn feda edenlerle,
iki tarafn birer suretle imha ettikleri, mukayese ve mukabele
edilecek olursa, herhalde benim nisbeten ok insafl ve lml
34
olduum aa kar. Her neyse olaylara geelim:
Yozgat'ta apanoullar syan:
Kuvvetlerimin Dzce'den daha ileriye, yani Bolu vs. gibi
isyanclarn daldklar mntkalara gitmesine gerek kalmamt.
Hatt evvelce karlarnda bulunan isyanclar cephesinin
daldm haber alan Refet Bey(General Refet Bele, Ed.) ve
kaymakam Ayc Arif Beyler de mfrezeleriyle Dzce'ye geldiler
ve bizimle konutular. Son duruma gre, Kuva-y Milliye'nin
genel durumunu cidden tehlikeye sokan bu Anadolu isyan belalar
artk ortadan kalkm saylabilirdi. Fakat Ankara'dan Ali Fuat
Paa araclyla bana ekilen yeni bir telgraf, Yozgat ve Zile
taraflarnda bir isyandan sz ediyordu: apanoullar Yozgat'ta
ayaklanm ve Yozgat' ele geirmilerdi. Buras bir
mutasarrflkt. Bu isyan mnkasma gnderilen baz mfrezeler
asiler tarafndan yenilmiti. Ankara, bu kez dou tarafndan tehdit
olunuyordu.
Bu telgraf kardeim Reit'in Adapazar'na gelmesi takip etti.
Benim acele Yozgat mntkasna gemem isteniyordu. Ben ise
Dzce'den doruca zmir cephesine, yani asl grevim olan
dman karsna gitmeyi dnyordum.
nk cepheden aldm haberler, Yunan ordusunun bir ileri
harekete hazrlandn ve Salihli cephesini kendisine braktm
kaymakam Air Bey komutasndaki dzenli tmenin cephe
ilerine hakim olmadm bildiriyordu. Dzce'den cepheye
dnmem gerektiini gerek Ankara'ya, gerekse zmit civarnda
bulunan kolordu komutan Ali Fuat Paa'ya bildirmitim.
Cephedeki duruma ilikin ilk ikayet telgrafn Bursa'dan
Geyve'ye hareket edeceim srada almtm. Geyve Boaz'n
takip eden baarszlklar sonucu olarak Ali Fuat Paa ile
Adapazar'nda grrken, kendisine cephe durumunun nemli
olduunu bildirmi, zellikle cephelere ait birlik ve zapt- raptn
temini ve salamlatrlmas hususunda Bat Cephesi Genel
Komutanl'nn oluturularak bu grevi kendisinin kabul
etmesini rica etmitim. Ali Fuat Paa, hamiyet gerei, bu teklifimi
kabul edeceini sylemiti. Fakat Demirci Mehmet Efe ile albay
35
Kazm Bey'in itirazlarna meydan brakmamam da benden
istemiti ki bu ciheti ben temin eylemitim. Ali Fuat Paa ile
kararlatrdmz bu sorun zerine, o merciine mracaat ederek,
uygundur yantn da almt. u kadar ki, zmit krfezinde
gemilerin himayesinde kalan Kuva-y nzibatiye'nin arta kalanlar
nnde mcadele grevini, uhdesine devretmek zere davet ettii
kaymakam Atf Bey'i bekliyordu. Bu nedenle Ali Fuat Paa
zmit, Adapazar havalisinden henz hareket etmemi
bulunuyordu. te bu srada paa vastasyla millet meclisi
namna, Mustafa Kemal Paa'dan u telgraf aldm:
Ada'da Kolordu Komutan
Ali Fuat Paa Hazretlerine
Ankara 2 Mays 1920
Ethem Bey kuvvetlerinin Eskiehir'de toplanmalar
hususundaki grlerinize katlyoruz. Baarlar ve hizmetleri
kurtulu tarihimizde en parlak satrlar igal edecektir.
Pek samimi tebrik ve teekkrlerimizin btn millet meclisi
namna kendilerine ulatrlmas hususunda delalet-i
devletlerinizi rica ederiz efendim.
Dzce'de Cezalandrma Kuvvetleri Komutan
Ethem Beyefendi'ye
12-13 Mays 1920
Byk Millet Meclisi bakanlk makamndan gelen tebrik ve
teekkrleri tayan telgraf suretini aynen iletirim. Ben de sizi
tebrik eder, vatana daha byk hizmetlerde bulunmanz temenni
ederim.
Ada'da Kolordu Komutan
Tugeneral Ali Fuat
Mays'm ortasnda Dzce'den dndk. Ayc Arif Bey'i
mfrezesiyle orada brakmtm. Btn kuvvetlerimle
Adapazar-Bilecik yolu ile Eskiehir'e geldim. Buradan bizim iin
herhangi iki pheli taraftan kabilecek bir tehlikeyi daha
kolaylkla karlamak mmkn olabilecekti. nk Eskiehir'den
36
gerek Salihli'ye, gerek Ankara yolu ile Yozgat civarna kadar
imendiferle gereinde kuvvetlerimi sevkedebilecektim. Bu
nedenle hem durumu incelemeye, hem de ok yorgun olan
birliklerimi burada birka gn istirahat ettirmeye frsat bulmu
gibiydim.
Eskiehir'de, stanbul'dan ve stanbul yoluyla Avrupa
aleminden zel ve genel bilgi almak, gazete bulup okumak da
mmkn olabiliyordu. Bu nedenle, Eskiehir'de kaldm birka
gn zarfnda, resmi ve gayri resmi elde edebildiim i ve d
durumumuza ilikin bilgilere gre, baaryla birbirini takip eden
cezalandrma harekatmzn her tarafta ok iyi tesirler yapt
anlalyordu. Hele gerek Damat Ferit Hkmeti'nin ve gerek
koruyucusu olan yabanclarn, harekatmz aleyhinde mitleri
snm gibiydi. D politikamza dair bunu dorulayan
haberlerden biri de, birka gn ncesine kadar, Ankara'dan Avrupa
alemine gnderilen siyasi temsilcilerimizin uzatt elleri
tutmaktan ekinen yabanc siyasi kurullar, imdi aym elleri
tutmaya, hatt hararetle skmaya balam bulunduklar keyfiyeti
idi. Bundan baka, Anadolu milli hareketini karalayarak yaz
yazmakta devam edegelen stanbul'da kan ve yabanc ajanl
yapan hemen btn gazeteler az deitirmilerdi. Bar ve
barmadan aksi halde genel tehlikenin geleceinden, Anadolu
Kuva-y Milliye'sinin kuvvetlendiinden, her eyin kendisinden
beklenen Yunan ordusunun gittike zor duruma dtnden
bahsediyorlard. Kilikya sorununu bar yoldan zmek zere
Fransz heyeti de bu arada Ankara'ya gelmi bulunuyordu. Bu
heyet atekes ve bar istiyordu.
Uygun i ve d duruma ramen, Ankara Genelkurmay
Bakanl ve Byk Millet Meclisi Hkmeti bir Yozgat derdine
dm, szlanp duruyorlard.
Ben Eskiehir'e varmn Beinci gn birliklerimden hcum
taburu bata olmak zere, piyade ve svari iki bin miktarnda
bulunan bir ksm kuvvetimi trenle Salihli cephesine
gndermitim. nk ben Yunan ordusunun bir taarruza
hazrlandna inanyordum. Ankara Hkmeti bu sevkyatm
haber alnca telaland ve Yozgat isyan zerine tekrar dikkatimi
ekti.
Cepheye olan bu asker sevkimin genel olmadn Ankara'ya
izah etmemitim. Bundan amacm ise, hissi mecburiyetle Ankara
37
merkezini dua edici halinden kartp bir gayretle onlara, Yozgat
isyannn sndrlmesi grevini grdrmek ve Ankara'y faaliyete
altrmakt. Ve bu suretle de btn kuvvetimle cepheye dnerek
olabilecek Yunan genel taarruzunu yerinde ve zamannda
karlamak istiyordum.
Maalesef Ankara'ya gidip durumu, Ankara'daki aresizlie
yklenen moral bozukluunu, Ankara'nn deil mevzi bir yresel
isyan, hatt kuvvetlice bir ekiya etesini cezalandrma ve
bastrmadan aciz bulunduunu grm ve anlamtm.
Israrl davetler zerine Eskiehir'den trene binerek Ankara'ya
vardm. Orada bata Mustafa Kemal Paa olmak zere mazhar
olduum karlamalar ve kaldm birka gn boyunca grdm
iltifatlar denilebilir ki haddinden kat kat stnd. Bu iltifat ve
gsteriler bana hibir gurur vermiyordu. Hatt bunlardan
utanyordum bile.
Ankara istasyonunda, beni ayakta karlayan baz zevatla el
sktktan sonra, Mustafa Kemal Paa beni otomobiline ald ve
doruca Ziraat Mektebi'ne vardk ve indik. Bu bina
Genelkurmay'n ve Milli Savunma Bakanl'nn dairesi
yaplmt. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi Paalar da ayn binada
alr ve geceleri de orada kalrlarm. Nitekim ilk gece de beni
orada alkoydular.
O binaya vardmzda kanepelerle deli bir odada Mustafa
Kemal Paa ile kar karya oturmutuk. Az mddet sonra
bulunduumuz odaya, Milli Savunma Bakan Fevzi ve
Genelkurmay Bakan albay smet Bey ve byk kardeim
Tevfik Bey birlikte odaya girdiler. Ben etrafmda oturan ve ltfen
gereinden fazla tevazu gsteren bu zevatla yz yze ilk defa
gryor ve merref oluyordum. Ve bu grme
mnasebetiyle onlar da benim kadar ve belki daha ok memnun
grnyorlard. smet Bey, ok zaman kaybna meydan brakmad
ve bana hitapla yle dedi:
"stirahata olan ihtiyacnza ramen, ziyaretiler meden,
mevcut nemli sorunlar hakknda ltfen grmelere
balayalm. Bilhassa malum olan u isyan meselesi hakknda
yolumuzu ve kararmz tesbit edelim ki, istiharat-i kalp ve
skunet-i fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de dier
musahabemize sra gelsin."
smet Bey yant vermemi beklemeden unlar ilave etti:
38
"Son istirhammz zerine, Eskiehir'den cepheye
sevkiyatnzn geri braklmasna dair emir vermeyi herhalde
unutmamsnzdr."
Ben kendisine u yant verdim:
"Evet, cepheye olan asker sevkimiz zaten genel deildi. Yozgat
cihetine ilikin dncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin ounu
Eskiehir'de tutuyorum. Zaten Ankara'y ziyaretten maksadm da,
daha ok benim nemsiz grdm ve sizin pek ok nem
verdiiniz Yozgat cihetlerindeki isyann derecesini hakkyla
anlamak, sonra Yunan cephesine dair istihbarat ve tehlike arzeden
phelerimle mukayese ederek, ona gre ok nemlisini tercih
ederek yahut mmkn mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerek
hataszca bir karar vermemiz iindir."
Mustafa Kemal Paa, tam bir skunet iinde dinliyor. Fevzi
Paa ise, ara sra benim ve smet Bey'in szlerine "Evet efendim"
demek suretiyle her iki tarafa da hak veriyordu. Fevzi Paa bir ara
sze kararak yle konutu:
"Biz hi ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi bir
taarruzu karsnda bulunmu olalm. Eer Yunanllarn yle bir
niyeti ve yetenei olsayd, bu taarruzu aydr devam eden i
ihtilallerimizin iddetli geen safhalar srasnda yapmalar
lazm gelirdi."
smet Bey, tekrar sz ald, konumasna devam etti:
"Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftar
deiliz. Asl gaye ve amacmz, vatan dman ayandan
temizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu byle olmakla-
beraber, i sorunlar da ok nemli bir esas tekil eder. Bizim
Yozgat ve civarndaki isyan kknden sndrmeye maalesef bir
kuvvetimiz kalmamtr. Bu gerekleri ac da olsa, aramzda itiraf
etmeliyiz. Evet, Yozgat cihetindeki bela, nemsizdir denilebilir.
Fakat birlikleriniz gibi morali yerinde olan bir kuvvet iin.
Hamdolsun, i durumumuzla beraber d politikamz da
memnuniyet verici bir safha gsteriyor, ezcmle Franszlar ilk
defa olarak milli hkmetimizle atekes yapmay ve tutsak
deiimini istiyorlar. galleri altnda bulundurduklar Adana ve
civarn boaltmak istiyorlar. Anlalan u ki, yabanclar her
eyden ok mide dren i uygunsuzluklarmz, kar
ihtilallermi.
Gerekten ben de diyorum ki, Yozgat ve civarndaki isyan
39
sorunu dier bastrmay baardmz malum isyan mntkasna
gre halen dediiniz gibi, nemsiz olabilirse de, son vaatlerde
daha ok genileme istidadn gsterdii son gelen telgraf
haberlerinden anlalmaktadr. Yozgat mutasarrfln ve
civarn igalleri altnda bulunduran isyanclar Konyallar drt
gzle beklemekte, ve imdiki bu isyan muhitinin bir ucu
Ankara'nn dou cihetinden Krehir'e kadar yaylm
bulunmaktadr. Hatt Byk Millet Meclisi azasndan bulunan ve
kendisinden istifade edilir midiyle isyan mntkasna evvelce
gnderilen Krehir milletvekili Keskinli Rza Bey'in de durumu
pheli grnmektedir. Ben Genelkurmay Bakan sfatyla
grlerimi ve durumu akladm. Yani kanaatim, bu isyan
belasn tamamyla ortadan kaldrmadan, ne sizin ve ne de
kuvvetlerinizin cepheye dnmenizin doru olmayaca
merkezindedir."
Albay smet Bey bu suretle szlerine son vermi bulunuyordu.
Meclisimizde bulunan Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paa ise,
gzlerini gzlerime dikmi, vereceim yant sabrszlkla
beklediklerini hal ve tavrlar ile gsteriyorlard. Fakat ben
onlarca istenen ve beklenen yant geri brakarak, bundan nce
ortaya yle bir sual attm:
"Hayret ediyorum ki, Sivas'ta Heyet-i Temsiliye ve Ankara'da
Millet Meclisi sfatyla toplanma ve teekkl olunal bir seneyi
getii halde, bu sre boyunca koca Anadolu'da milli hareketimiz
adna neden esaslca bir hareket grlemedi. Ve niin merkezinizi
takviye eylemediniz? Ve sonra en mhim ve esas olan cephelere
ait imdiye kadar bir eseri himmet ve desteinize dahi ahit
olamadk, desem itiraf buyurulur, zannederim. Nihayet bizleri
dman cephesinden gerilere ayrlmaya ve srf gerilerde size
den grevlerle bizi igale mecbur braktnz.
Simdi gryor ve siz de itiraf buyuruyorsunuz ki, Orta
Anadolu'da ve bir kede hibir yabanc ve stanbul Hkmeti ile
irtibat kalmayan Yozgat isyann sndrmekten acizsiniz.
Anladm udur ki, balangtan beri hl durumu
kavrayamadnz ve yahut kiisel ve daha nemsiz eylerle
urayorsunuz. Ve belki de Heyet-i Temsiliye ve Ankara
Hkmeti namna yaptnz tamimlerle, teblilerle,
konferanslarla her ey olup bitiverecek sandnz ve aldandnz. Af
buyurursunuz, bu serzeniten muradm, bu gafletler tekerrr
40
etmesin dileine yneliktir. Ben bu kalan isyan meselesini de
emriniz zerine, uhdeme alyorum. Ve sizleri bu beladan
kurtaracam sanyorum.
Fakat ben bu grevi yerine getirip dnnceye kadar Yunan
cephesinin sorumluluunu nzden biriniz kabul
buyurmaksnz. u artla ki, nefsi Salihli'de bulunmak, cephe
komutan Ali Fuat Paa'ya tabi olmak zere. Zira, bir nsezi,
diyeceim, u gnlerde Yunan ordusu tarafndan bir taarruz
hareketi bagsterse gerektir. Ve ayan- hayrettir ki, imdiye
kadar bu i sorunlarmzdan yararlanamadlar."
Ben bu konuda byle konutum. Ve bu konuma zerine
tartma ald. Tetkikat devam etti. Bu geen uzun saatler
zarfnda Mustafa Kemal Paa bir ey sylemiyor, sadece
dinliyordu. Ve nihayet yle dedi:
"Yozgat yresindeki isyann mahiyeti ve nemi ne olursa olsun,
himmetinize ok ihtiyac var demektir. Bu zahmeti de kabul
buyurduunuza gre, daha nce olduu gibi be on gn zarfnda
bastracanza eminim. Bu tip hareketinizin devam sresince
zmir milli cephemizin nezaret ve teftii grevini Fevzi Paa
hazretlerinin sorumluluuna vermemiz ve ltfen bunu zerine
almalar pek uygun olur kanaatndaym. Fevzi Paa hazretlerinin
zeka ve iktidarlarndan, nfuz-u nazar ve liyakatlerinden siz de
emin olabilirsiniz.
Ve inallah cephede Yunanllarn lehinde yeni bir gelime
olmadan baaryla dnersiniz de, ondan sonraki btn
abalarmz elbirliiyle Yunan ordusuna kar boy lmemiz
keyfiyeti olacaktr.
Evet, bugn ve gemie ait eylemsizliimizi hedef tutan
ikayetinizde hakknz yok deildir. nk kendileri ile i
grmeye altmz arkadalar ve Millet Meclisi yelerinin
ounlukla ne derecelere kadar tereddtkar, mklpesent, hatt
bir ksmnn fesatlkla malul olduuna vakf deilsiniz. Millet
Meclisi yelerinin arasnda kalben stanbul Hkmeti'ne taraftar
ve olumsuz bir siyaset takip eden halifeye bal kimseler de vardr.
Vatansz ve baml Hilafet makamnn manaszln
kavramaktan aciz kimseler, eski ve alelade zamanlara ait kanunlar
dnda hareket edilmemelidir, diyorlar. Hatt oktan beri zorunlu
grdmz Vatana hanet Kanunu'nu kabul ettirinceye kadar
gbeimiz atlad. Bereket versin ki, ayn kanunlara temas
41
eyleyen, sratli bastrmalarnz ve hayrl sonularnn tesiri
altnda sz konusu kanunu nihayet ve henz kabul ettirebildik.
Kar taraf da btn varlyla ve her vastaya bavurarak,
meru savunmamz ierden ve dardan felce uratmak iin en
kt ihanetleri yapyorlar. Son fetvalar ile ve fesat hareketleriyle
imdiye kadar az ok tekil ettiimiz kuvvetleri dattlar.
Faaliyetimizi sekteye urattlar. Onun iin sizin kuvvetlerinizi
cepheden ayrmaya mecbur ettiler. D dmanlarn i
durumumuza ok nem verdikleri meydandadr. Zaten bu pek
doal deil miydi? Birliimizin temini, btn baarmzn esasn
tekile biricik are olacak ve ierde en ufak bir uygunsuzluk, bizi
daima gayeden uzaklatracaktr. Bundan da fesatlar mide
decektir."
Mustafa Kemal Paa, szlerini bylece bitirdikten sonra Fevzi
Paa konutu, kendisine nerilen yeni ve geici grev teklifini
kabul ettiini syledi.
imdi burackta bir duru yapalm: u bahsettiimiz zor
artlar iinde bu ekilde acizlerini gsteren Mustafa Kemal Paa,
nutkunda o zamanlardan bahsederken yle diyor:
"syanlarn mthi olan ve aylarca devam eden boucu
dalgalar, Ankara'daki karargahmzn duvarlarna arpyordu.
Bu ihtill hareketlerini sndrmek iin, drt aydan fazla kan ve
ate iinde rpndk. Vatana hanet Kanunu'nu ortaya koyduk.
Komutanlarmza yetkiler verdik. stiklal Mahkemelerini ihdas ve
tekil ettik. Nihayet stiklal Mahkemeleri isyanlarn
bastrlmasnda byk hizmetler grmt."
Buna yantm stiklal Mahkemelerinin tesis tarihi ve tekilinin
ihtilallerden sonra olduudur. hanet-i Vataniye Kanunu'nun
Meclis tarafndan kabul tarihi ise bellidir. Bir de o nutukta "Yeil
Ordu"dan bahsediyor. Ve biz kardeler hakknda yle diyor:
"Yeil Ordu tekilatn memlekete ve gayeye yararl olur
dncesiyle beraber tekil etmitik. Fakat bu tekilat Ethem ve
kardeleri yava yava nfuzlar altna aldlar. Bu nedenle
Yeil Ordu tekilatnn datlmasna mecburiyet hasl oldu.
Bununla beraber Ethem ve kardeleri bu tekilat yine bir hafiye
tekilat eklinde beslediler ve genilettiler."
Bu namda Kuva-y Milliye'nin bandan sonuna kadar,
herhangi bir safhas arasnda bu nam ve isimde, resmi, zel, gizli,
ak bir tekilat ve teekkln kaydna ve izine rastlanmaz.
42
Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ile bulumamza gelelim:
Benim, Yozgat isyann bastrmay kabul ediim kendilerini
pek sevindirmiti. Bu karar sonucu olarak Eskiehir'deki ceza
birliklerinin hemen zel trenlerle Ankara'ya sevkedilmeleri
hakknda smet Bey'in kaleme ald telgraf orackta imzaladm.
Bu telgraf hemen telgrafhaneye gnderildi. Milli Savunma Bakan
Fevzi Paa da derhal Salihli'ye hareket edeceini syledi ve
cepheleri tefti ettikten sonra alaca bilgileri telgrafla bana
bildireceini vaadetti.
Gizli toplantmz bittikten sonra, odaya ilk olarak Halide
Hanm girdi. smet Bey ile kardeim Tevfik Bey, haritaya bakmak
zere yandaki odaya gemilerdi. Fevzi Paa da hareket hazrl
yapmak iin ayrlmt. Ben, Mustafa Kemal Paa ve Halide
Edip Hanm odada yalnz kalmtk. Halide Hanm ile ilk defa
tanyordum. Evet, hatrmdayd, stanbul'da ve en uursuz
zamanlarda Anadolu'da ve ilkel halde bulunan vatanperver
harekatmz teci amacyla Sultanahmet meydanndaki mitinge
nclk etmi olduunu duymutum ki, o zamandan beri
kendisine kar gyaben hrmet beslemekteydim. Bu hrmetim
Ankara'y ziyaret ve kendisiyle konutuktan sonra daha ok
artmt. Bunun da nedeni, Ankara'da bulduum moralsizlie
ramen, o moralini sarsmam, gelecekten emin bir halde idi.
Eskiehir'deki kuvvetlerimin Ankara'ya sevki hakkndaki
telgrafnameyi imzaladmda Mustafa Kemal Paa ile albay smet
Bey'in yzlerindeki sevinci grdm zaman kendi kendime
hayret etmitim. Sonradan rendiime gre, smet Bey,
kardeim Tevfik Bey'e bir ara, "Tevfik, kardeini Yozgat meselesi
hakknda ikna etmezsen ite bavullarnz" demi. Hatt bu hayret
nedeniyle onlardan taan sevinler karsnda kendi kendime
dnyordum ki, acaba ben bu zevat mzakere srasnda
kabalmla fazla m rktmtm diye bir an iin dnmekten
kendimi alamamtm. Bugn ve gemie ait onlar eylemsizlikle
itham eklindeki serzeniim, ne kendinden gsze acma ve ne
de hakaret kasdyla deildi.
Her neyse, Halide Hanm bir saat kadar kaldktan sonra aynld.
Bu srada Millet Meclisi yelerinden bazlar da gelmi, onlarla
da grlmt. Akam olduu iin zaten ziyaretilerin de
arkas kesilmiti.
Yemee davet edildik. Yemek srasnda bilmem neden gerek
43
grdler. Mustafa Kemal Paa ile smet Bey, birbirleriyle yar
edercesine karmda oturan Fevzi Paa'nn iktidar-
askeriyesinden, nfuz-u nazarndan bahsettiler. Bu, herhalde
benim Yunan cephesine ait endiemden uzaklamak iin olacakt.
Ve haylice bu bahsi dinlettiler. Gerekten, bu zeki dostlar o
gnlerde btn fikrimi igal eden eyin cephenin durumu
olduunu kefetmilerdi. Evet ilerdeki izahtan anlalaca zere,
ceza kuvvetlerim bu son grevini de yerine getirmi bulunacaksa
da, maalesef cephelere dair korkularm gerekleecek, Milli
Savunma Bakan Fevzi Paa'nn bu tarihten bir hafta sonra
cepheler hakknda bana Yozgat cihetinde iken, "Cephede bir
tehlike tasavvur etmeyiniz. ayet Yunanllar saldrrlarsa defe
muktediriz." anlamnda bana ekmi olduu telgrafm takiben
gerekleen olaylar btnyle Fevzi Paa'nn tahminlerinin ve
keiflerinin aksine tecelli edecei ilerde grlecektir.
Ertesi gn sabahleyin erken Ziraat Mektebi'nden bana tahsis
edilen otomobille Ankara ehrine indim. Eskiehir'deki
kuvvetlerimizin bir ksm ilk trenle gelmi, geri kalan ksmnn da
yola karlmak zere olduu hakknda elime bir telgraf
verilmiti.
Ben bundan sonra, yani Yozgat'a hareketimden nceki
gnlerimi Tahan'da oturan Diyarbakr Milletvekili Hac kr
Bey'in zel dairesinde geiriyor ve geceleri de Meclis binas
iinde bana ayrlan odada kalyordum. Bu birka gnlk
misafirliim srasnda Byk Millet Meclisi yelerinden nceden
tandm ve tanmadm birok kimselerle grtm. Bunlarn
ou sohbet srasnda Mustafa Kemal Paa'nn halinden ikayet
ediyorlard. te tarafn da onlardan ikayeti olduklarn daha
nce sylemitim. Herhalde ben her iki tarafn da birbirleri
aleyhindeki ikayetlerini ihtiyatla kaydediyor ve btn bu
dedikodularn, Ankara'da dikkatimi eken moralsizlikten ileri
geldiini tahmin ederek, kendilerini teci ve teselli ediyordum.
Bu dankln giderilmesi hususunda, zerime aldm
Yozgat isyannn bastrlmasn nemli gryor ve bu gaileyi
hemen bastrp cepheye dnmeyi arzuluyordum. Temennim de bu
idi. Evet, Ankara'da samimi birok dava arkadalar da
bulmutum ki uygun bir zamann gelmesini can- gnlden
istiyorlar ve dua ediyorlard. O zamanki haliyle Ankara, her
eyden ziyade tehlikelerden uzak kalmak isteyen kimselere adeta
44
bir snak manzaras gstermekteydi.
Yine Ankara'da kaldm birka gn boyunca grtm
dou illeri milletvekillerinin ifadelerine gre dou ordumuz
birliklerinin mevcutlar firarlar yznden eksilmekteydi. Eer
Orta Anadolu'daki isyanlar birka gn iinde bastrlmazsa,
Sivas'n dou taraflarna da yaylacak olursa Kazm Karabekir
Paa'nn dahi zor durumda kalacandan dolay zlyorlard.
Ksacas Ankara'da dert ve dertli oktu. mit ve kurtulu
nazarlar ise, hep cezalandrma birliklerinin zerinde toplanmt.
Her neyse 19 Haziran 1920 tarihinde Ankara'da beklediim
ynak tamamlanm ve 20 Haziranda Ankara'dan isyan
mntkasna hareket etmitim. Bu isyan mntkasnn durumu
hakknda Genelkurmay Bakanl'nn bana gnderdii resmi
yaz udur:
Ankara'da Cezalandrma Kuvvetleri Genel Komutan
Ethem Bey'e
19 Haziran 1920
1) Yozgat, Zile mntkasndaki son isyan durumu yledir:
A: Akdamadeni, Yozgat, Alaca mevkileri isyanclarn
elindedir. Yenihan, Tokat, Mecitz, orum, Sungurlu, Keskin,
Mecidiye mevkileri bizim elimizdedir,
B: Fevzi Bey adnda birinin komutasnda bulunan asiler 14
Haziranda Sivas-arkla arasndaki Kayadibi nahiyesini
basmlardr. Bu Fevzi Bey, Yenihan olaynn balad tarihte
asilerle birlikti. Sonra "Direi" nahiyesinde ve "i" nahiyesinde
hkmet erkann ifal ederek, gya lehimize asayi temini
amacyla krk be atl toplam, ondan sonra nahiye mdrn,
iki jandarmay ve bir polisi de beraber alarak Kayadibi nahiyesini
basmlardr.
C: Yozgat'n dmesinden sonra asiler Mecidiye istikametine
sarktlar. Mecidiye'ye bir saat mesafeye kadar yaklatlar. Fakat
Mecidiye'ye giremediler. Mecidiye halk bata kaymakam olmak
zere asilerle direnie hazrlanmlardr.
D: Tokat civarnda Glbahar kynde Tokat'a taarruz etmek
zere toplanan iki yz akn asi, Zile'den gnderilen takip
mfrezemiz tarafndan kuatlarak, reisleri ele geirildi ve
askerlerden evvelce aldklar silahlar ksmen geri alnd.
45
E: orum'un Ortaky nahiyesinde toplanan asiler zerine
Zile'den gnderilen topu binbas Mehmet Bey kumutasndaki
svari mfrezesi "ayky" ve "pek" kylerinde 17 Haziranda
asilerle attktan sonra "Cevizlik" e ekilmeye mecbur
olmulardr. orum'dan Alaca'ya bir miktar asker ve jandarma
gnderilmesine teebbs olunmutur.
F: Yozgat'n asiler tarafndan igal ekli ile igalden sonra
cereyan eden hallere, tertipi ve tevikiler hakknda Yozgat
milletvekilleri tarafndan Kayseri'den yazlan telgraf sureti ile en
son alnan raporlar ekli olarak gnderilmitir.
2) syan mntkasnda ve dorudan doruya Genelkurmay
Bakanl'nn emrinde bulunan kuvvetler unlardr:
A: ankr'da, iki yz piyade, alt makineli tfek, elli svariden
ibaret 59. alay komutan Vasfi Bey'in emri altnda bir mfrezemiz
vardr. Albay Refet Bey, 18 Haziranda iki yz atl ile erkes'ten
ankr istikametine hareket edeceini bildirmitir.
B: Zile'de 5. tmen komutan Cemil Cahit Bey emrindeki ekip
mfrezelerimiz ve birliklerimiz vardr. Bunlardan bir svari
mfrezesi Ortaky kuzeyinde Cevizlik'tedir. Geri kalan ksmen
Zile ve ksmen Tokat civarndadr.
C: Boazlyan'da altm atldan oluan Kl Ali mfrezesi
vardr. Saray ve Yenihan taraflarnda da milli mfrezelerimiz
bulunmaktadr.
3) Cezalandrma Birliklerimiz 20 Haziran 1920 sabah
Ankara'dan hareketle Yahihan-Sekili umumi istikametinden
Yozgat'a gitmeleri grevleri gereidir.
4) Cezalandrma Birlikleri Genel Komutanl'nn grevi,
isyan mntkalarnda toplanm olan asi kuvvetleri datp genel
asayii temin ve iade, fesat tekilatn esasndan imha ile asilerin
tahrikiye tevikilerini cezalandrmaktr.
5) Mfrezeler iin Ankara'dan verilen iki gnlk erzak ve yem
ihtiyat olarak beraber tanacak, Yahihan mevkiinde Kllar ve
Keskin'de mfrezelerin iaesi iin lazm olacak erzak ve hayvanlar
iin yem depo edilmektedir.
6) Harekat hakknda gerektike Genelkurmay Bakanl
irtibatn muhafazas iin, telgraf hatlarnn kesik bulunduu
yerlerde en yakn telgraf merkezlerine haber gnderilmek ve
telgraf merkezlerinin dnda seyyar makineden istifade olunmak
lazm geldiinin gerekli yerlere emir ve ihtar ve her gn birer
46
rapor verilmesi rica olunur.
Byk Millet Meclisi Genelkurmay Bakan
smet
Genelkurmay Bakanl'nn isyan mntkas hakkndaki bu
resmi tebligatnn yanl istihbarata ve noksan bilgilere
dayandn, o blgedeki harekatlarmz srasnda renmi,
grmtk. Hatt baz yerlerin belirtildii gibi Kuva-y Milliye
elinde olmayp asilerin elinde olduunu, resmi yazda saylan
birlikler komutanlarnn ksmen tehlikesiz grdkleri yerlere
ekilmi bulunduklar ve hatt asiler nnde dalm
bulunduklarn da anlamtk. Ezcmle Boazlyan'daki Kl Ali
Bey'in komutasnda bulunan piyade taburu ile atl kuvvetleri,
Boazlyan civarnda zayf bir asi topluluu tarafndan tamamen
datlmt.
orum'dan Alaca'ya gnderilmek zere olduu bildirilen
mfreze gerekten sevkedilmi, fakat Alaca'nn yaknnda
mfrezenin komutan bulunan bir binba da dahil olduu halde
bir tek kii kurtulmamak zere hepsi asiler tarafndan imha
edilmilerdi. Albay Refet Bey de yz kiilik milli ve zeybek
mfrezesiyle orumun iinde gizlenmi bulunuyordu. Ve bu
havalideki cezalandrmalarmza en ufak bir destekte
bulunmamt.
Yalnz Zile ve Tokat civarlarnda bulunan Cemil Cahit Bey'in
yararlklar grlm ve bu komutan isyann douya doru
genileyip yaylmasn nlemiti. Bereket versin ki, cezalandrma
kuvvetlerimiz, Genelkurmay Bakanl'nn raporunu ihtiyat
kaydyla kabul etmi, baka bir birliin desteini beklemenin
bouna olacan anlam, ona gre tecrbelerine ve kendi
soruturmalarna dayanarak isyan mntkasna girmilerdir.
Ankara'dan ayrlmzn nc gn, leden sonra ilk
olarak Yozgat ehri civarnda asilerin ilk topluluu ile temas
edilmi, ok kanl bir sava sonunda asiler perian edilmi, bu
atma gnnn gecesi de sokak savalar yaplmak suretiyle
ehir ksa zamanda asilerden temizlenmitir.
Bu ehri kendilerine merkez sayan ve bu hal isyann idare
edenlerin banda apanolu Celal ve Edip Beyler bulunuyordu.
Bununla beraber Yozgat'taki bu ilk mcadeleye bizzat
yetiememilerdi, civarlardan kuvvet topluyorlarm. Ertesi gn
47
vakit geirmeksizin Yozgat ehrinde Kuva-y Tedibiye Divan-
Harbi kurulurken ve bu adli uygulamasn sratlendirirken, dier
taraftan da kuvvetlerimizin bir ksm daha kuzeyde bulunan
asilerin byk kuvvetleriyle temasa gemek ve keiflerde
bulunmak zere harekete geirilmiti.
Yozgat ehrinde ele geirilen teviki ve tahrikilerden 12
kiinin yarglamalar yaplp asldlar. Bunlar arasnda Yozgat
kads ile kuvvetlerimiz arasna Dzce'de yalvarlar kabul
edilerek alnm bulunan Abaza Rfat Bey mfrezesinden drt
kii de bulunuyordu. Bunlardan baka, bizzat Abaza Rfat Bey
dahil olmak zere, drt kii de sank olarak tutuklanmlard.
Rfat Bey mfrezesinden idam olunanlarn suu, ehir iinde
ilk atma gecesi kargaalktan yararlanarak, Rfat Bey'in izniyle
baz evlere girip sahiplerini tazyik etmek ve bu suretle birka yz
lirasn almakt. Ayn zamanda bir Ermeni kznn da kzln
bozmakt.
syan dolaysyla divan- harbimizin tutuklad dier kimseler
arasnda mahalli savc ile Yozgat'a biz girdikten sonra, gizlendii
yerden kp geldiini syleyen Yozgat mutasarrf da
bulunuyordu. smini" hatrlayamadm bu mutasarrfn isyan
merkezi olan Yozgat'ta haftalarca gizlenmeyi baarmas pheli
grlm ve o nedenle tutuklanmt.
Yozgat'a ilk girdiimiz gece, biraz ne ad geen Kl Ali
Bey'in Boazlyan'daki hezimeti hakknda bana Kayseri'den
telgrafla verdii bilgi meselesi yledir:
Karargahmla gece Yozgat'a girip de hkmet konana
indiim zaman bir telgraf memuru geldi ve "Kl Ali Bey sizi
Kayseri'den makine bana davet ediyor" dedi. Bu haberin
getirildii srada ehirde hl yer yer atmalar oluyor ve silah
sesleri duyuluyordu. Ben derhal telgrafhaneye gittim.
Hazr bulunduumu telgraf memuru Kayseri'ye syledi. Kl
Ali Bey yle diyordu:
Kl Ali Bey: Efendim, mfrezemin bilinen ihaneti sonucu
Boazlyan'daki atma srasnda bozuldum. Snrl birka
yardmcmla Kayseri'ye geldim. Gerek svari mfrezem ve gerek
bundan baka Boazlyan'da bulunan piyade taburu tamamen
bozuldu.. Ksmen asilere katld. Halen Boazlyan asilerin eline
dm bulunuyor.
Ben: Teessf edilecek bir hezimet! Fakat ben bu gibi
48
rezaletlerden bktm. Elinizdeki top ve tfeklerle sopal asileri
donatyor, martyorsunuz. Size ne gibi bir emir vereyim?
midim iki gne kadar bu yrede asayiin temin edileceidir. Bu
yzden doruca Ankara'ya git!
Sz daha fazla uzatmayarak telgraf grmesini kestim.
Yozgat ehrinden ilerilere kadar takip ve keif iin gnderilen
mfreze komutanlarndan gelen raporlara uyularak, ikinci gn
kuvvetlerimin btn mevcudu ile, Yozgat'tan hareket ederek kuzey
ve kuzeydou taraflarm taradk ve bir gece Alaca'y ablukaya
aldrdm. Sabahleyin hcuma getik ve iki saatlik bir arpma
sonunda ehre girdik. Burada bize kar koyan asilerden pek az
kurtulmutu.
Bundan sonra gerekli keiflerde bulunmak zere civarda
braktm keif kollarmz dnda btn birliklerimi Alaca'da
topladm. Yozgat'n iinde yalnz iki yz kiilik bir mfreze
brakmtm. Alaca'da keiflerin ve istihbaratn sonucunu almak
iin iki gn kaldk. Bu iki gn boyunca Alaca ile orum ve
Sungurlu arasnda tahrip edilmi bulunan telgraf hatlar tamir
edildi.
Bu srada Celal ve Edip Beyler idaresindeki asi topluluklarnn
Alaca'nn kuzeydou taraflarndaki Arap Seyfi Boaz'na yakn
yerlerde toplandklar gelen raporlar ve zel istihbaratmzla
anlalyordu. Zaten Alaca'daki iki gnlk bekleyite asl
amacmz asilerin toplanmasna meydan ve frsat vermek, heyet-i
umumiyesine bir arada ldrc bir darbe indirmek suretiyle ksa
bir mddet zarfnda buralarda kkleen isyan belasn kknden
koparp atmak, sndrmekti.
Tahminlerimize gre, apanoullarnn bu son toplanmadan
amalar kendi hesaplarna gre yle olabilirdi: Bir
mfrezeleriyle bizim geride braktmz Yozgat merkezine
gstermelik bir saldn yapmak suretiyle Alaca'da bulunan byk
kuvvetimizi Yozgat tarafna dnmeye mecbur etmek ve Arap
Seyfi Boaz'ndan geerken btn kuvvetleriyle birliklerimize
saldrmak, ani ve kesin bir darbe indirmek, bizi datmak ve
mahvetmekti. Bunu byle kestirmitik.
Gerekten Arap Seyfi Boaz mhim ve mthi bir yerdi, ve
yle bir olay karsnda bizim oradan geiimiz ve Yozgat'a
yetimeye teebbsmz zorunluydu. Ben bu boazdan Alaca'ya
gitmek iin geerken mevkiin nemini anlamtm. Fakat en
49
mhim ahsiyetlerin bir zayf taraf bulunabilecei gibi, bu pek
mhim mevkinin de gaflet etmemek artyla gerektiinde bizler
iin yararlanmaya deer yerleri yok deildi.
Alaca'da kaldmz ikinci gn akamna kadar aldm
haberlerde, asilerin Arap Seyfi Boaz etrafndaki ynann
bitirilmek olduu anlalyordu. Bu yzden kendi planlarm
tatbike meydan brakmayarak, nc gn afakla beraber, btn
kuvvetlerimizle Alaca'dan hareket ettik. Arap Seyfi, Yozgat ile
Alaca'nn ortasnda bir mevkidir. Bir ksm birliklerimizi boazn
bat giri yerinden ieriye doru sevkettik. Bu kolumuz gnein
domasyla birlikte asilerle hemen arpmaya balamt.
Boazn giri noktasnda arpan mfrezelerimiz, asilerin btn
dikkatlerini plan dahilinde kendi zerlerine ekmeye
alyorlard. Ayn zamanda her iki tarafn toplar kendi
askerlerini desteklemekteydi.
Boazda savan devam ettii ikinci saatin sonlarna doru
daha nce boazn arka ve kuzey tarafndan sevkettiimiz kuvvetli
iki mfrezemiz, asilerin nemli bir ksmn arkadan sarm, asiler
bylece iki ate arasnda kalmt. Bu sava pek kanl bir ekilde
devam ederken, drdnc saatte asilerde bozgun balad ve biraz
sonra da perian bir halde top ve makineli tfeklerini bize
terkederek bozularak daldlar. Sava alannda birka yz esir,
yaral ve l brakan apanoullar birka maiyetleri ile firar
etmiti. Yarallarn sylediklerine gre, apanolu Edip Bey
yaralyd. Kardei Celal Bey ise drt Uzunyaylal erkes
svarisi ile ayr bir istikamete kamt. Birka gn sonra Celal
Bey hakknda baz erkes beylerinin bana telgraf ekerek af
isteinde bulunduklar anlald. Ben bu af isteini kabul ettim ve
bu hususu ayn zamanda Ankara'ya da bildirdim.
Bu Arap Seyfi Sava somas sonucu Ankara'ya ve gerekli
makamlara da bildirmitim. Ve dalan asilerin takibi iin srat ve
iddetle mfrezeler gnderilmiti. Burada u dncemi
kaydedeyim. Vatandalar arasnda oka dklen bu emsali
kanlarn vicdan yakc bir manzara azedecei ok doal deil
miydi? Bu gibi vakalarn bizzat yapan ve tan olabileceimden
dolay ben kalben daha fazla zgndm. Arap Seyfi sava alann
dolatm ve mcadelenin doal sonucu olan yzlerce ruhsuz
vatanda arasnda ah ve eninim dinlediim ve iittiim ve bu
sonlarn grdm zaman, sahnenin galip bir komutan sfayla
50
bu manzaradan zevk duymak yle dursun, gayri ihtiyari
gzlerimden damlayan yalar arkadalarmdan gizlemek iin
hayli zahmet ekmitim.
Buna ramen Celal ve Edip Beylerin tahriki sfatyla
cesetlerinin l ve yarallar arasnda bulunmadn anladm
anda, ihtiyata riayet ederek iddet ve sratle takipleri hakknda
derhal icap edenlere emir vermekten kendimi alamamtm. Doal
olarak byle bir durum iinde byle bir emrimi kabul eden
arkadalarm arasnda kalben benim iin ne kadar gaddar ve
insafsz diye dnenler bulunabilirdi. Ve sonra elbette benim
hibir zaman zorunluluk olmadan zellikle vatanda kan
dkmeye taraftar olmadm takdir edenler de bulunurdu. Evet,
bana o kanl rolleri oynatan olaylar oluyordu. Btn emelim, vatan
ve milleti maruz kald fitne ve fesattan kurtarmak, vatanmz
dman ayaklarndan temizlemekti.
Her neyse, Arap Seyfi Boaz'ndan itibaren bu mcadeleden
somaki cereyan eden olaylara geelim. Bizzat kendim dahi byk
kuvvetlerimle Arap Seyfi Boaz'ndan kuzeye doru Ortaky ve
Zile mntkalarna gittim. Tahkikatmzn ve tatbikatmzn
sonucuna gre, Arap Seyfi zaferi Orta Anadolu'da aylardan beri
cereyan eden mzmin isyan belasn temizlemeye yeter, kahredici
bir darbe olduuna phe brakmamtr. Bunun zerine
kuvvetlerimle Alaca'ya ve oradan da Yozgat'a dndm.
Dier istikametlere yolladmz birlik komutanlarndan ve
civar merkezlerden durum ve asayi hakknda birbirini takiben
gelen bilgiler de istenilen ve arzu edilen derecelerdeydi. u halde
Ankara'nn bu mntka isyanna verdii neme gre, cezalandrma
kuvvetlerimizin be on gnlk bu mesai sonucu olaanst
denilebilirdi. Bu hususta Ankara'dan alm olduum telgraflardan
birinin suretini kaydetmekle yetineceim:
Alaca Havalisinde
Kuva-y Tedihiye Genel Komutan
Ethem Beyefendi'ye
28 Haziran 1920
Son Arap Seyfi Boaz'ndaki stn baarnzdan dolay
ahsnz ve yiit arkadalarnz yrekten tebrik ederiz.
Bozularak dalan dank asilerin mntkalarnda takipleri iin
orum'da Refet Bey'e, Zile'de Cemil Cahit Bey'e buradan da emir
51
verildii arz olunur efendim.
Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
Alaca erafndan Alevilerin ruhani lideri Dede Galip Bey'in
gemi olan bu isyan hareketlerinde ilikisi olduu bizce
anlalmsa da, ben bu ahs siyaseten ve idareten divan- harbe
vermemitim. Buna karlk o da drt yz kiilik bir svari
mfrezesi oluturdu, silah, hayvan donanmn kendisi
tamamlad, bana da olu Gazi Bey'i verdi. Alaca ad konulan
bu mfrezeye de ben komutan olarak arkadalarmdan yzba
Ethem Bey'i tayin ettim.
Yozgat'a dn tarihinden sonra, Anadolu'da isyan olaylarnn
sona erdiini bildiren bir bildiri kaleme aldrdm ve Anadolu milli
cemiyetlerine ve belediye heyetlerine gnderdim. erii ksaca
yleydi:
syanlarn bitirildii, bundan sonra Kuva-y Milliye'nin ve
Byk Millet Meclisi'nin ve hkmetinin aleyhinde kimsenin fesat
propagandalarna aldanmamasn, Byk Millet Meclisi'nin
meruiyetini, Kuva-y Milliye'nin teekkl nedeninin ise
vatanmz drt taraftan kuatan ve milli bamszlmz tehdit
eden igalci yabanc ordularndan vatan temizlemek gibi ok
erefli ve icras zorunlu bir davay gttn ifade ediyordum.
mzam tayan bu bildiri Anadolu'daki btn gazeteler tarafndan
yaymlanmt.
Bu bildiriyi yaymladm gnler iindeydi ki, zmir
cephelerim tefti ederek Ankara'ya dnd anlalan Milli
Savunma Bakam korgeneral Mustafa Fevzi Paa'nn cephelerimiz
ve dmann durumu hakknda u telgraf geldi:
Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye
Genel Komutan Ethem Beyefendi'ye
29 Haziran 1920, Ankara
ayan- kran baarlarnz tebrik ederim. Cepheleri tefti
ve durumu yakndan grp gereken emirleri verdikten sonra
bugn Ankara'ya dndm. Cephede dmann ahval ve durumuna
dair de bilgi aldm. Yunanllarn yaknda taarruz olasl yoktur,
cephelerimiz ani bir taarruzu tard etmeye muktedir bir haldedir.
52
Bu yzden kalb istirahat ile cezalandrmalarnza devam
edebilirsiniz. Ltfen raporlarnzn geciktirilmemesini icap
edenlere emir buyurunuz.
Milli Savunma Bakam korgeneral Mustafa Fevzi'nin bu
telgraf endiemi bir dereceye kadar giderdi, buna sevindim de..
nk Yozgat'ta toplanmakta olan ve drt aydan beri geceli
gndzl kan ter iinde savaan birliklerime be on gn istirahat
verebilecektim. Ankara'da Mustafa Kemal Paa ve smet Beylerin,
Fevzi Paa'nn gayet nfuz-u nazar sahibi, isabet-i fikre malik bir
kurmay olduu hakknda birbirlerini dorulayc szler, bende
emniyet ve itimat izleri brakmt.
Yozgat'ta hkm icra eden divan- harbimizin sorguya ektii
ve ismi hatrmda kalmayan mutasarrfn itiraflar, ele geen
sava belgeleri, tanklarn szleri, mutasarrfn Yozgat isyammn
sorumlularndan biri olduu, hatt mutasarrfn aleyhinde tecelli
eden zan ve sorumluluun Ankara Valisi Yahya Galip Bey'e ve
Mustafa Kemal Paa'ya amil olduu tahakkuk etmi derecelerine
varyordu. te bu hususun da temyiz ve tesbitine bizim iin vakit
hasl olmu demekti. Adli olan bu sorun hakknda divan- harp
heyetinin kararyla vali Yahya Bey'in su yeri olan Yozgat'ta
sorguya ekilmesi gerekiyordu. Keyfiyetin Ankara'ya ilgili
makama duyurulmas divan- harp tarafndan benden istenmi,
ben de ileri Bakanl'na hitaben u telgraf ekmitim:
Ankara'da ileri Bakanl Makamna
Kuva-y Tedibiye Genel Komutanl Divan- Harp Heyetinin
verdii karar zerine Ankara Valisi Yahya Galip Bey'in Yozgat'ta
Divan- Harpe sorgulanmas gerektiinden derhal sevki arz ve
beyan olunur efendim.
Kuva-y Tedibiye Genel Komutan
Ethem
Bundan baka, ayrca ve usulne uygun olarak ayn ierikte
meclis ve hkmet bakan Mustafa Kemal Paa'ya da vali
Yahya Galip Bey hakknda telgraf ekilmiti. ileri
Bakanl'ndan cevap olarak u telgraf geldi:
53
Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye
Genel Komutanlna
Kuva-y Tedibiye Divan- Harbince Yozgat'a sevki istenilen
Ankara Valisi Yahya Galip Bey'in ilk telgrafnz zerine grevine
son verilmitir. Ancak kendisinin yol meakkatlerine
dayanamayacak derecede hasta olduu doktor raporu ile
anlaldndan gnderilemeyecektir.
Bunu takiben Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa da u
telgraf gndermiti:
Kuva-y Tedibiye
Genel Komutanlna
Sabk vali Yahya Galip Bey hakkndaki emir ve yaznz zerine
kendisinin derhal sevki lazm geldii hakknda ileri
Bakanlna emir verilmitir.
Mustafa Kemal
Bu telgraflar Haziran sonunda aramzda gemiti. Fakat
Ankara'da sorumlu olmayan baz kimselerden gelen haberler ve
zel ihbarlara gre, Yahya Galip Bey hasta deildir. Kendisine
yaplan zel telkinler sonucu evinden kmamaktadr. Doktor
raporu da bir tertiptir.
Yine ayn zel telgraflardan ve muhaberelerden kardmz
manalara ve sonradan anlaldna gre, Mustafa Kemal
Paa'nn btn telana neden, Yahya Galip Bey'i ve tutuklu
Yozgat mutasarrfn korumaktan ziyade, Yahya Galip Bey'in
ifadesine bavuracak olan yetkili ve adil bir divan- harp heyetinin
sonradan kendisini, Mustafa Kemal Paa'y da sorgu altna
alacan bildii ve hep sorumluluun doal olarak kendisine
yklenecei ve yneleceinden korktuu anlalmt. Esasen bu
hususlara vakf olan ve Yozgat'ta bulunan baz kimseler divan-
harp heyetim en ince ayrntsna kadar aydnlatmlard.
Divan- harp heyeti, Ankara'daki ilgili makamlarn
sktrlmasn benden istemekteydiler. Millet Meclisi nezdinde
54
de yeniden teebbste ye tebligatta bulunmam talep
olunmaktayd. ayet Millet Meclisi de, infaz ve icray adalete
yeten bir vasta deilse, o taktirde dorudan doruya kuvvet ve
iddet kullanmam, adalet adna benden srarla istemekteydi.
Ben divan- harp heyetinin bu srarl isteine hak verip, istenilen
harekete ve tazyike balamak zereydim.
Mustafa Kemal Paa, Bursa'da izinli bulunan byk kardeim
Reit Bey'i belirsiz, fakat vatani bir meseleden bahsedeceini
bildirerek acele Ankara'ya arm, o da Paa ile grtkten
sonra, aada aklayacam dnceleriyle, Mustafa Kemal
Paa'y himaye konusunda demirden bir siper tekil etmekte
gecikmemiti. Reit Bey, bir gece beni Ankara'dan telgraf bana
istedi. unlar sylyordu:
"zinli olarak Bursa'daydm. Mustafa Kemal Paa'dan aldm
acele bir telgraf zerine Ankara'ya geldim. Paa bata olmak
zere baz milletvekili ve samimi dostlarn ricas zerine sizinle
grmeyi gerekli buldum. Sabk Ankara Valisi Yahya Galip Bey
sorununu ve buna ilikin mahkemeyi msamaha ile
geciktirmenizi, eer zorunluysa yalnz mutasarrfn
cezalandrlmas ile yetinilmesini gnn hal ve artlar
bakmndan gerekli buluyorum. Mustafa Kemal Paa'nn bu
konuda bana olan itiraf, ikayetleri, nihayetsiz ve samimiyete
dayanmaktadr.
Evet o havali isyannn arifesi, gnlerinde Yozgat halknn,
mutasarrf vali Yahya Galip Bey'e ve hkmete ikayet
etmelerine ramen, Mustafa Kemal Paa'nn mutasarrfn yerinde
braklmasna tesir ve delalet ettii, hatta vali Galip Bey'in,
mutasarrf hakkndaki ikayetleri dikkate almak istedii halde
Mustafa Kemal Paa, yine tesir nfuzuyla valiyi bu yasal
takibattan alkoyduu bir gerek ise de, Mustafa Kemal Paa'nn
iltimas iyi niyete dayanmakta olup asla bir ihanet veya
menfaatten ileri gelmediini kabul etmek lazm. Bunlar olaanst
hal gerei olan hatalardan saylabilir. Bunlarn, arkadalar
arasnda bazen msamaha ile geitirilmesi de "mrvvet-i
insaniye" icabndan kabul olunmaa uygun hallerdendir.
Ve sonra siz kardelerim, vatanmzda rical ktl iinde
bulunduumuzu takdir eylemeli, ve her fesatnn szlerine
aldanmaktan kanmalsnz. Mustafa Kemal Paa'y ve sadk
arkadalarn temin ve msterih klacak muvafakat cevabnz
55
telgraf banda bekliyorum. unu da hatrlatrm ki, ordaki adli ve
inzibati ilerinizi, mahalli hkmet ve adliyesine brakarak, daima
bir isyan hareketine eilimli grnen Konya yolunu takip ederek,
cepheye yetimenizi ok uygun buluyorum. Gerekte halen her
tarafta skunet hasl olmusa da Konyallarn bizzat sizi ve
kuvvetlerinizi yakndan grmeleri iyi tesir brakmaktan geri
kalmaz."
Reit Bey'e yantm u oldu:
"gal karsnda ve tehlikeli durumlar iinde savunmaya
altmz u mlk ve devletin felaket nedeni, kt niyet
erbabndan ziyade, sorumluluk fikri dncesinden mahrum iyi
niyet sahibi grnen zorba fikirli kiiler bulunduu aka ortada
iken, neden bize af ve hogr nerisinde bulunuyorsunuz?
Bununla beraber vicdanm raz olmayarak ve son defa olarak
isteinize uyarak kararn iptaline uyacam vaadediyorum.
Bizim iin Konya yolundan gemeye gerek grmyorum. u
kadar ki merkezi Ankara olan milli idare heyeti ve hkmeti her
eyden fazla adalete kuvvet ve nem vermelidirler. Haksz
davranlardan kendilerini ve memurlarn ayrmaldrlar."
Reit Bey'i bu yanmla temin ettikten sonra, yarglamann
geri braklmas veya iptali hakknda divan- harp heyetini ikna
etmek gerekmiti. Bu konuda divan- harp heyeti yeleriyle
arkadaa konuarak teebbslerde bulundum. Kardelerimden
binba Tevfik Bey'i kandrmakta hayli zorlandm. Bunun zerine
tutuklu bulunan mutasarrfn azliyle yetinildi ve men-i
muhakemesine karar verildi. ileri Bakanl'yla temas ettikten
sonra, yerine samimiyet ve dirayetine inandmz askeri
kaymakamlardan erif Bey mutasarrf olarak tayin olundu.
Btn bunlara ramen, yani Reit Bey araclyla verdiim
teminata ramen, Mustafa Kemal Paa'nn hl bu gemite kalan
meseleye dair sorumluluktan kendisini emin bulamad ve
kukuland anlalyordu. phesiz baz dedikodular buna
neden tekil ediyordu:
"Ethem Ankara'dan geerken adalet sehpasn Meclis binas
nne kurmak niyetindeymi" gibi szler bunlarn arasndayd.
Gerekten, Mustafa Kemal Paa bir iyi niyetle de olsa, Yozgat ve
havalisi isyannn bymesine neden olmu, bunun yaratcs
kendisi bulunmu! Yahya Galip iin doktor raporu dzenlettirmesi
tela ve heyecanndand, bunda da pek haksz deildi.
56
Evet, hep biz bunlar hogryle geitirmitik. Fakat bunlar
vicdanmzda bir ukde, bir gvensizlik halinde kalabilirdi.
Kuva-y Tedibiye Divan- Harbi hem geni yetkiler tayor, hem
de kararn uygulamaya kudretli, zamann en mhim ve
imtiyazl bir icra kuvvetine ve vastasna dayanyordu. Bu
gnlerde zmir cephesinde balayan Yunan genel taarruzu ve
milli cephemizin hezimeti olay adli de olsa bize bu gibi
sorunlarn ihmaline balca neden tekil edecektir.
Cephelerde Durum:
Yunan taarruzundan bahseden gizli ve acil ifreli telgraflar
birbirini takip ediyordu. Bunlarn en ayrntls u ekildeydi:
Yozgat'ta Kuva-y Tedibiye Genel Komutan
Ethem Beyefendi'ye
3 Temmuz 1920
Yunan ordusunun ani taarruzu sonucu cephelerimizi bozmaya
baararak ileri harekete getiini bundan nceki ifreli telgrafla
bildirmitim. Genelkurmaya gelen son sava raporlarna gre,
hibir tarafta ciddi direni gsteremeyen nizami ve milis
birliklerimiz dman ilerledike erimekte ve dalmakta,
savunmay zayf bulan dman ordusu da iki koldan ileri
hareketine devam etmektedir. Bir kolu Balkesir'i, dier kolu da
Alaehir ve civarn igal etmi bulunuyor. Eer Yunanllara
herhangi bir taraftan bir darbe indirmeyi baaramazsak
durmadan ilerleyecekler, Kuva-y Milliye'nin can damarlarn
tekil eden mhim noktalar ellerine geireceklerdir. Bu, pek
doaldr. Bundan kacak fenaln ve tehlikenin nn almak u
durumda bizler iin sonradan mmkn olamayacaktr. Henz yeni
ortadan kaldrlm tehlikeler phesiz yeniden canlanacaktr.
Byle bir direnii, byle mhim bir grevi zerine alp
baarabilecek olan kuvvet, ancak sizin morali krlmam
mfrezelerinizdir. Bu yzden tedipleri sona eren Yozgat
havalisinin asayiine geri kalan ufak tefek meselelerle megul
olmak zere albay olak brahim Bey'e Ankara'dan Yozgat'a
57
hareket etmesi emrini imdi verdim.
Genelkurmay Bakan
Albay smet
Cepheler hakknda bu sn ac olaya dair ne Mustafa Kemal
Paa'dan ve ne de Milli Savunma Bakanl'ndan bir tebligat
alamyordum.
Milli Savunma Bakan elbette bir noktas isabet etmeyen
raporundan dolay mahcup bulunuyordu. Sava durumu hakknda
albay smet Bey'den baka gereken aklamay verecek ne Milli
Savunma Bakan Fevzi'yi grebilmi ve ne de Mustafa Kemal
Paa'y bulabilmitim. Ankara'da ilgili dostlarn ifadesinden
anladma gre Fevzi Paa utanc nedeniyle olsa gerek Ankara'da
bulunmasna ramen benimle grmemi, Mustafa Kemal Paa
dahi Yozgat'tan hareket ettiimi telefonla sorup anladktan sonra,
Ankara'ya varmdan iki saat nce trenle Eskiehir'e hareket
etmi. Gya beni Eskiehir'de bekleyecekmi.
Cepheler hakknda Genelkurmayn verdii bilgi cidden
rktcyd. Yozgat'tan Ankara'ya gelecek birliklerimin trenle
vakit geirmeden nn'ne gnderilmeleri hususunu
Genelkurmaya brakarak gece treniyle Eskiehir'e indim. Bat
Cephesi komutan olan tugeneral Ali Fuat Paa ile ertesi gn
nn'de grtm. Kuvvetlerimizin gelmesini beklemek
zorunluluu karsnda o gn orada geirdik. Konuma srasnda
Ali Fuat Paa'ya;
"Mustafa Kemal Paa'nn fikrinden yararlanamyoruz,
nerededir?" dedim.
u yant verdi:
"O, reyini bize brakarak iki saat nce Afyonkarahisar'a gitti."
Gerek nedenin ne olduunu sorunca, Paa dedi ki;
"Biz imdi durumu ve ne yapabileceimizi inceleyelim.
Dman hakknda gelen bilgi ok tehlike gsteriyor. Ben henz
Garp Cephesi'nin genel durumunu kavramaya vakit bulmadan
dman taarruza balam bulundu. Cezalandrma kuvvetleriniz
Allah vere de abuk yetiseler.
Cephelerden gelen raporlara gre durum yledir:
Yunan ordusu bir kolu ile dn Bursa'y igal etti. negl ve
Yeniehir taraflarnda zayf da olsa baz birliklerimiz var.
58
Gneybat tarafndan dmann dier bir saldr kolu da
Elvanlar Kprs'n gemek zere, hedefi Uak-Afyonkarahisar
olsa gerek! Karsnda Air Bey, dzenli tmeniyle ve baz milis
mfrezeleri dmana zayf direnilerle ekilmekte, daha dorusu
Salihli cephesinden beri dala dala ricat etmektedir.
Bu iki koldan baka, dmann bir tmen miktarndaki dier
bir kolu da, Borlu'dan Demirci ynne doru ilerlemektedir. Bu
dman kuvveti nnde zayf bir halde bile dman birliklerini
megul edebilecek kuvvetimiz yok gibidir. Bu durumda burada,
Uak'ta, Afyon'da ve Ktahya'da bulunan yedek kuvvetlerimiz
undan ibarettir:
Afyonkarahisar ve ilerisinde albay Fahrettin Bey kolordusuna
mensup bir ksm kuvvet bulunsa da nemsizdir. Malum ya, birlik
kadrolar noksan. smi var, cismi yok gibi!
Ktahya'da milis tekilatnn dzenlenmesinde smail Hakk
Bey, adnda bir zatn altn haber aldm ki, bu sizin
adamnzm. Benim dorudan doruya emrimde burada, yani
nn'de mevcut kuvvetlerim de Bursa'da nn'ne doru
ilerlemek isteyecek dman kuvvetini gnlerce megul edip
durmaya muktedir deildir. nn'nn corafi vaziyetinden ve
nispeten bol bulunan top ve makineli tfeklerimizden azami
derecede yararlanmaya ve btn varlmzla dman ileri
geirmemeye alacaz."
Grlyor ki, Ali Fuat Paa szl olarak en doru bir hesap
ve ifade ile durumu ksaca izah etmi demekti. Yunan ordusunun
istikametten ilerleyen kuvvetleri, yedekleri dnda, alt piyade
tmeni miktarnda tahmin ediliyordu. Yunan tmenleri onar bin
kiilik olduuna gre, saldran dman birlikleri 60 bin kii
civarndayd.
Yunanllar Nazilli tarafndan taarruza gememilerdi. Bu genel
taarruzdan maksatlar; smet Bey bana Yozgat'ta iken ektii
telgraftan da anlalaca gibi, dman Afyonkarahisar',
Ktahya'y ve Eskiehir'i zaptederek Kuva-y Milliye'nin belini
krma, Anadolu imendifer ana hattnn bu nemli merkezim ele
geilmekti. Byle bir vaziyet yaratmakla, Anadolu'da isyan
hareketlerini destek ve tahrik etmeyi de baarabilirlerdi. Bu srada
zorlu bir yryle Yozgat'tan iki gnde Ankara'ya yetien ceza
kuvvetlerimiz, derhal trenlerle ileriye sevkedilmiti..
59
nn'de Ali Fuat Paa'nn bakanlnda bir sava meclisi
kurularak durumu grtk. Verdiimiz karar u oldu:
1. Ali Fuat Paa emrindeki birlikler, Bursa'dan Eskiehir'e
ilerlemek isteyecek olan dman birliklerine kar nn'de
kesin bir savunma savan kabul edecek.
2. Gneyde Afyon istikametinde bulunan albay Fahrettin
Bey'in yerine Mustafa Kemal Paa bizzat dman igal ve
savunma zorunluluunu zerine alacak, Air Bey tmenini
takviye ettirecek.
3. Ben de ortadan, Demirci tarafndan ileri hareketine devam
eden dman kolu zerine kar taarruza gemek suretiyle bu
dman koluna kesin bir darbe indirmekle grevli olacam.
Bu karar, yeni ve geici grevi Afyon'da bulunan Mustafa
Kemal Paa'ya, Ali Fuat Paa tarafndan ifre ile bildirildi. 8
Temmuz tarihinde, bu defa yine en ar grevi zerine alan bense
komutam altndaki birliklerimle nn'den Ktahya yoluyla
Demirci'ye hareket ettim. ayn gnn akam Ktahya'ya vardk.
Oradan Ktahya'ya daha nce, yerel milli tekilatn
kuvvetlendirmek amacyla gndermi bulunduum yzba
smail Hakk Bey'i greviyle megul buldum.
Ktahya ve buraya bal yerlerde bulunan hapisanelerde yatan
mahkumlarn bir hayli yekun tuttuunu mutasarrfla konuurken
renmitim. Bunlardan faydalanmay dndm, kendilerine
haber yolladm, baz artlar ileri srdm. Bunlardan drt yz
kadar suluyu ertesi gn serbest braktrdm. Hepsini Ktahya'da
topladm. Kendilerine silah ve cephane verdim. Bunlardan baka
gnll olarak kurulan 150 kiilik bir kuvveti de hapisanelerden
kanlara katarak bir tabur oluturdum. Komutan olarak da
tecrbeli komutanlarmdan Teselyal Hafz Bey'i tayin ettim.
htiyat subaylarndan gerektii kadarn da maiyetine verdim.
Taburun ounluu yllarca tutuklu kalan canilerdi. Bunlara
vaadim, dmanla fedakarane savatklar taktirde, en yakn ve
uygun zamanda geri kalan mahkumiyet srelerini affettirmekti.
Herkesin nnde kendilerine yle hitap etmitim:
"Namusluca hizmet edenleriniz, tam zamannda vatana hizmet
etmi bulunacak, phesiz btn gnahlarnz da Allah
affedecektir. Sonra dmanla savarken ehit olmann da
herhalde mahpushanede esaret ve sefaletle lmekten daha ok
erefli, erdemli bir son olduunu da daima hatrlaynz!"
60
Tabur, Ktahya'da kaldm gece ile ertesi gn leye kadar
hazrln tamamlamt. Yllarca tutuklu kalan bu insanlarn
yaya olarak bizim hzmza ayak uyduramayacaklarn dikkate
alm, Ktahya ve Eskiehir ile civarndan telgrafla kafi miktarda
beygir arabalar getirtilerek bunlara bindirilip yola
karlmlardr.
Ktahya'dan hareket eden toplam kuvvetim yleydi: 4500 atl
ve silahl subay ve asker, 550 miktannda beygir arabalar ile
sevkedilen sz konusu piyade taburu, drt da topu, 14
mitralyz, bunlardan baka erzak kolu ve mekkareciler de vard.
Fakat shhiye tekilatmz noksand. Erzak, yedek mhimmat ise
boldu.
Ktahya'dan ayrldmzn nc gn ve sabah Simav
ehri kuzeyinde birliklerimiz toplanm ve durmaya gerek
grmemiti. Nedeni de uydu: Gece Gediz'den geerken
beklenmedik garip bir olay, daha ilerde rastgeldiimiz binba
Aziz Bey'le Simav Mdafaa-i Milliye cemiyetine mensup baz
kimselerin ifadeleri ile dorulanmt. Yunan birliklerinin
Demirci'yi ve civarn igal ettiini haber alan Simavllar,
Kuva-y Milliye aleyhinde isyan bayran amlar, Aziz Bey'le
arkadalar kendilerini zorlukla Simavllarn ellerinden
kurtarabilmitir. Simavllarn, ehire yaklam bulunan Yunan
birliklerine ileri karakol grevi yaptklar da gnderdiimiz keif
kolu tarafndan bize bildirilmiti.
Bu duruma gre, yeni treyen asiler yolumuzu kesmi
bulunuyor, bizi yine Mslman kam dkmeye mecbur edecek gibi
grnyorlard. in en fena taraf, bunlarla olacak bir arpma,
iki saat teye kadar ileri karakollarn gndermi bulunan
dman ikaz etmi olacakt. Bu ise dmanlar dalk arazi
iinde gafil avlamaktan bizi mahrum brakacakt. Bunu dnerek
hemen bir nasihat heyeti kurdum. Ve silahsz olarak asiler tarafna
gnderdim. Arzu etmezlerse Simav'a bile girmeyeceimizi, sadece
ileri geeceimizin kendilerine anlatlmasn istedim. Gerekten,
kuvvetimiz iin baka bir istikametten geebilmek zordu. Dalk
yerleri ve Simav gln kuzeybat tarafndan dolamak
gerekecekti ki Demirci'yi zaptetmi Yunan tmeninin ald
durum ve askeri bakmdan bu ikinci yolu kabul gerekiyordu.
Simavllardan gelen yant olumsuzdu. Ben zaten gafil ve asi
Simavllarn bu yant verebileceklerini dnerek nasihat
61
heyetini yollarken iki hcum mfrezesini de piyade olarak
hazrlamtm.
Simavllar "hayr' deyince iki mfrezem, karmzda tepeler
zerinde grnen silahl Simavllara kar hcuma geti. atma
ok srmedi, bir saat sonra asiler tepelerden atlm, ehire
tklmlar sktrlmlard. Bu hcumda yzba Ethem Bey
yaraland, birka da ehit verdik. Simav'da sokak arpmalar
devam ederken, Tevfik Bey komutasnda gelen byk kuvvetimiz
de ehir ile gl arasnda alan yolu takip etmiti. Bylelikle hem
asi Simavllarla Yunan birliklerinin aras alm, hem Simav
ovacnn batsndaki hakim noktalar igal etmi bulunan
Yunan ileri karakollaryla savaa balanmt bile.
Ben bizzat karargahmla Simav'a girdim ve acele bir inceleme
heyeti kurdum. Mahalli hkmet mensuplarn toplayarak 2-3 saat
orada kaldm. Bu ihanet olayn Yunanllarn emriyle tertip edenin
algamoullar lakabyla anlan Mehmet Aa isminde biri
olduunu, arpma esnasnda topumuzun bir defaya mahsus
olmak zere att bir tek mermiyle paralandn rendik. Bu
olayn sorumlusu olup tutulanlar da vard. Simavllar baarmz
grnce memnun kaldklarn syleyerek mazeret beyan ettiler.
U kii dndakiler iin de ben bir af ilan ettim. Karargahmla
ileri getim.
O zamana kadar ileri birliklerimiz ilk karlatklar Yunan
karakollarm ksmen imha etmi, ksmen de bulunduklar
yerlerden kartm, Demirci zerine taarruz hareketini
hzlandrmt. Demirci'ye bir saat mesafeye varncaya kadar
direnisiz denecek bir biimde ilerledik. Ondan sonra Yunan esas
kuvvetleriyle temasa geildi. Sava balad. Direni nem
kazanmt. leri birliklerimizi takviye ettirdim. Sonuta, akama
dein Yunan byk kuvvetlerinin bulunduu Demirci ehrinin iki
buuk kilometre mesafesindeki dman asli mevzilerine hakim
olan mhim noktalar tarafmzdan zaptedilmi bulunuyordu. Biri
Faik Mehmet, dieri Mehmet Ali avu isminde iki kymetli
mfreze komutam dahil olmak zere 15 ehit, 30 kadar da yaral
verdik. Kyl kyafetinde Demirci ehrine sokulan casuslarmzn
getirdikleri haberlere gre, Yunanllarn karmzda 10000
mevcutlu Ayvalk isimli bir piyade tmeni bulunuyordu. Buna
gre, ertesi gn olacak savan ne kadar dehetli olaca
anlalyordu.
62
Dman ilk gn gafil avlanmt. Sabahleyin erkenden
birliklerimizin Yunan siperleri zerine yapaca ilk taarruz
hareketine mahpushane piyade taburunun katlmasn emrettim.
Hafz Bey buna gre, geceden taburunu dman siperlerine
yaklatrmt.
afaktan sonra bizim taarruzumuzla sava tekrar balad.
Yunan askerleri siperlerinde iddetli direni gsteriyorlard.
Katiller taburu, dier kuvvetlerimizle adeta rekabet ediyordu.
Hafz Bey savan drdnc saatinde, sonunda lmne neden
olacak derecede ar bir yara alm, taburunun subay ye
askerlerinden ou da ehit dmt.
Savam altnc saatinde Yunan askerleri geriden gelen iki
piyade taburunun yardmyla kar taarruza kalkt. Fakat kayp
veren dman siperlerine ekildi. Bu arada ksmen de panik
gsterdiler. Ancak Yunan subaylar iddet gstererek paniin
nn aldlar.
Sava alam karlkl taarruz dalgalar iinde alkalanrken,
topularmz mermi azlndan ikayete baladlar. Genelkurmay
grevini gren ve drbnle topu mevziinden dman hatlarn ve
gerilerini gzleyen baz arkadalarm dahi, dman tmenine
tekrar bir imdat kuvvetinin gelmekte olduunu bana haber
verdiler. Geri ekilmek zorunda olduumuzu bildirdiler.
Arkadalarmn bu tekliflerine, inat ve kavgac bir karaktere
sahip olan aabeyim Tevfik Bey dahi katlmt.
Halbuki topu mevziimizden btn harekat grlen ve
aprak bir vaziyet alm bulunan bu kanl sahne iinde geri
ekilme emri vermek kuvvetlerimiz iin byk tehlike olaca
gibi, bu, mukaddes davamzn iflasna doru da byk bir adm
demek olacakt. Bunu grmektense lm tercih ederek son
himmet ve gayreti harcamak gerekiyordu.
Bu dnce ile ben 100 kiilik svari mfrezemizin dnda,
btn yedek kuvvetimizi sava hattnn takviyesi emrine verdim.
Ve bunu takiben ben de topu mevkiinden ileri getim.
Dman siperleri zerine taarruza kalkmalar hakknda ate
hattndaki komutanlarma ya bizzat veya emirber avularn
vastasyla emirler verdim. Bu srada Parti Pehlivan alay, dman
hatlarn sa kanadndan geri ve yan ateine alabilecek hakim bir
vaziyet kazanm bulunuyordu. Emrimi alan birliklerimiz hemen
fedakarane bir biimde hcuma kalktlar. ok vakit gememiti
63
ki, dman cephesi yarld ve dman siperlerinden bir ksmn
zaptettik. Baarlar birbirini takip ediyordu. Bilhassa evket
Bey'in emrinde ve cephe merkezinden taarruza kalkan efradn
fedakarl bir harikayd. Yunan tmeni cephesini ta ortasndan
yaran bu kahraman alay 'Manyas' namyla tannyordu.
Sabahleyin balayan bu sava dokuz saat devam etmi,
sonunda Yunan birlikleri dank halde kamaya balamlard.
Savan son saatlerinde dman tmen komutam albay
Otneos'un yaralanp maiyeti tarafndan glkle cephe gerisine
gtrldn rendik. Bu komutan Venizelos'un yerine geen
hkmetin Savunma Bakanym.
Yunan hatlarnda bozgun nce merkezde bagstermi, sratle
sa kanada sirayet etmi, burada hayatn kurtarabilen pek az
kimse olmutu. Sava alam, siperler yaral ve llerle doluydu.
Bu kanl manzara arasnda, zaferimizi salamak iin kahramanca
dp ehit olan baz subay ve askerlerimizin dman
askerleriyle kucak kucaa ruhsuz dtklerini grdk. Yunan
topular sava hattnn birka kilometre gerilerinde toplarnn
tanesini dahi kaarken derelere atmlard.
Bu savata dikkatimi eken garip bir olay yazmadan
geemeyeceim:
Yunan askerlerinin, lm esarete tercih ettikleri grlyordu.
Vahi hayvanlar kementle tutmak gibi zorlukla elimize
geirdiimiz 80 kadar Yunan esirini sorguya ektik. Bunlarn
anlattklarna gre, esirler arasnda yaral olarak bulunan inat,
kurnaz olduu yznden okunan bir komutan askerleri
yreklendirmek iin, "Ethemistlere esir olursanz ayaklarnza
hayvan nal aklacan daha bin bir eit ikenceler iinde
leceinizi unutmaynz" diyormu.
Yine mitsiz durum iinde iken bile dmesi dikkatimi
eken bir Yunan subayn ben sorguya ektim. Bandan akan ve
gzlerini kapayan kanlan silerek bana dikkatlice baktktan sonra:
"Sen Ethem misin?" diye sordu.
"Evet, benim" deyince:
"Size esir olmamn sonu hakaret iinde lmek deil midir?"
eklinde yant verdi.
Dman tmenine ait olarak sava alannda ve Demirci
ehrinde elimize geen silah ve mhimmat otuz kz arabasn
64
doldurmutu. Bunlar Eskiehir'e gnderttim. O uralarda yeni
kurulmakta olan dzenli birliklerin iine bu silah ve mhimmat
ok yaramt. Bu, orduya bir nevi hediyemiz de olmutu.
Yunan esirlerinin bir miktarn, aleyhimize propagandalara son
verilmesi amacyla serbest braktm. Dierlerine de iyi muamele
edilmesini, yaral olanlarn yaral gazilerimizle birlikte
tedavilerine zen gsterilmesini bildirdim.
Demirci ve civan tamamyla geri alndktan sonra, btn
yorgunluuna ramen, birliklerimiz daha ilerilere atlm, perian
ve dank Yunan tmenim, Borlu'nun gney ve Alaehir
ovasnn kuzey eteklerine kadar takip ederek Uak-Afyon ynne
ilerleyerek dier Yunan kolunun ricat hattn tehdit etmiti.
Bu savata kaybmz l ve yaral olarak 500' geiyordu.
Akrabalarmdan Karacabey mfrezesi komutan Safer ile birka
subay ehitler arasndayd.
Zaferle sona eren bu Demirci Sava'nn ilk ve buhranl
saatlerinde genel durum hakknda Afyon telgrafhanesinden
Mustafa Kemal Paa'nn ektii u telgraf aldm.
Demirci Havalisinde
Ethem Beyefendi'ye
Afyonkarahisar
13 Temmuz 1920
Gz daima ilerde olan saldrgan dman birliklerinin
younluu orannda buralarda kuvvet bulamadm. Elden geldii
kadar takviye ettirdiim Ar Bey tmeni son bir abayla Uak
nnde savunma halindedir. Btn dikkatler ve mit, tecrbe
grm mfrezelerinizin atllar sonucuna evrilmitir. stenen
topu mhimmat size sratle ulatrlmak zere yola
karlmtr.
Afyon'da Byk Millet Meclisi Bakan
Mustafa Kemal
Bu telgraftan birka saat nce aldm haberlere gre, Yunan
kuzey kolunun Bursa'dan ileriye gnderdii bir birlik
Yeniehir'deki milli mfrezemizi atarak orasn igal etmi ve
ileri harekete gemiti. Geri merkezlerdeki bozulmu morali
65
kuvvetlendirmesi ve kamuoyunu teselliye yarar dncesiyle
Demirci Sava'nn baarl sonucunu btn askeri merkezlere ve
Ankara'ya ifresiz olarak telgraflarla bildirdim.
14 Temmuz gn sabahleyin, Demirci ve civarnda Yunan
uaklar utu ve birliklerimiz zerine birka bomba att. Fakat
isabet ettiremediler.
Ayn gn leden nce, Demirci'nin gneyinden bir Yunan
piyade alaynm Demirci'ye doru ilerlemekte olduu keif
kollarmz tarafndan bildirilmiti. leden sonra Demirci'nin 15
kilometre gneyinde, bu dman alayna kar bir savunma hatt
kurduk. arpma yine balad. Bu srada Kula ve Uak
istikametinden bir baka Yunan kuvvetinin de Demirci'ye doru
ilerledii grld. Bu kuvvet, savunma haramzn tam gerisi ve
byk kuvvetimizin sol kanadna doru ilerliyordu. Bu kuvveti de
bir alay kadar tahmin etmitik. Bunun zerine Demirci'nin
gneyindeki savunma hattmz biraz geri ekmeyi uygun buldum.
Dou. ynnden bize yaklam olan dman alayna kar da bir
kuvvet aynnca, arpma burada da balam bulunuyordu. te
bu srada Mustafa Kemal Paa'nn bir gn nceki telgrafnda
bahsettii topu mhimmat Demirci'ye yetimiti.
Birinci savunma hattmzdan birliklerimizin geri ekildiini
sanan bu marur Yunan askerleri gafilane ileri atldlar. Oysa ki
karlarnda pusu kurmu olan Ktahya alay komutan Halit
Bey'in kucana dtler. Bir blk miktarndaki Yunan kuvveti
zayiata urayarak, katlar. Eerli drt subay hayvan ve otomatik
silahlar braktlar. Bu kk baarnn dmana verdii aknlk
ve durutan yararlanarak, dier taraflarda arpan ve baz
mevzileri ellerinden karan kuvvetlerimizi derhal takviye ettik.
Dou cephemize hakim tepeleri elde etmek zere bulunan dman
birliini kar taarruzla iki kilometre geri attk. Yunan kolunun da
hzn bylece krmtk. Ve Demirci civarnda bagsteren bu
askeri durum ve atma iinde Mustafa Kemal Paa'dan u
telgraf gelmiti:
Demirci Havalisinde
Ethem Beyefendiye
Afyon
14 Temmuz 1920, Acil
66
Demirci'yi geri alan kahraman mfrezelerinizin aralksz
kahramanca hcumlar ile bozulan ve askeri durumlarn slah
derdine den Yunan ordusu ileri hareketinin durduu ve
gevedii anlalyor. Sol kanadnz tehdit eden yeni dman
kuvvetinin bu cephede geri alnd ve Kula yoluyla zerinize
gnderildiini haber aldk. Yardmnza bir askeri birliin
gnderilmesini Uak civarndaki tmen komutanna emrettim.
Benim Ankara'ya dnmem mecburiyeti hasl oldu. Nedenini
aklamak ifre ile dahi doru deildir. Bu hususta szl bilgi
vermek zere Tevfik Rt Bey'le, Hsrev Sami Bey imdi hareket
ettiler. Gzlerinden per, baarlarnz tebrik ederim.
Bu telgraf, ayn zamanda Demirci'nin gney ve gneydou
taraflarnda hasl olan duruma dair ektiim acil, ifreli telgrafa
yant tekil ediyordu. Bu telgraf ayn gn gne batarken alm
bulunuyordum.
Bu Yunan taarruzunun asl amac ve hedefi Afyonkarahisar ve
Eskiehir hattn tutmak ve igal etmekti. Fakat Yunan ordusunun
Kuva-y Milliye aleyhindeki bu mthi ve o zaman iin ldrc
plann biz alt st ederek suya drmtk. Evet, artk iyice
anlalyordu ki, taarruza geen Yunan genel kuvvetleri o ana
kadar igal etmi bulunduu kuzeyden Yeniehir ve negl
civarn dahi boaltarak Bursa'ya ekilmi, ehrin kuzey ve
dousunda savunma nlemi alm, dier bat kolu da Uak
hattnda durmu, ileri harekete imkan grememise de, Yunan
birliklerinin bu son savunma hatlarnda olsun tutunabilmesi iin
Demirci'nin gneyinde savaa devam eden kuvvetlerimizi
muhafaza ettikleri tehditkar ve hakim vaziyetinde brakmak, hasl
durum gerei ve askerlik noktasndan Yunanllar iin asla emniyet
verici grlemezdi.
Bunu temin etmek iin Yunan kurmaylar yeni bir plan
tertibine balamt. Srf bizim cephemizi hedef tutarak, cepheden
ve kanatlardan yeni kuvvetlerle yeniden taarruza gemilerdi.
Cevizlik Sava adm tayan bu savata da yine bozulmulard.
15 Temmuz akam zeri Demirci'nin dousundaki dmana,
yine bir birliin Kula yoluyla gelip katldn grdk. Bu hi
houma gitmemiti. Zira bu dman kolunun kuvvetlenmesi ve
sol geri kanadmzda bir stnlk kazanabilmesi, birliklerimizi
fena bir hale sokabilirdi. ki taraftan kar taarruz hazrlklar
67
gren ve takviye olunan dman nnde ayn durumda kalmann
bizim iin tedbirsizlik olacan dndm. Demirci ehrini
boalttm. ki kilometre kadar geri ekildik. Gece yaplan bu
hareket sonucu geri mevzilere girmitik.
Ertesi gn, dman birlikleri braktmz yerleri igal ederek
ilerlediler. Demirci yaknndaki savunma cephemize,
kuvvetlerimiz zerine taarruz gsterileri yapmaya baladlar.
Fakat savunmasz Demirci ehrini igale cesaret edemedikleri
grlyordu. Bugn Yunan birliklerinin ruhsuz ve tedbirli devam
eden taarruzlarm kolaylkla pskrtyorduk. ayn gn, yani 16
Temmuz 1920'de Mustafa Kemal Paa'nn Afyon'dan ayrl
zerine, tekrar o cephenin komuta sorumluluunu alan kolordu
komutam albay Fahrettin Bey'e bir telgraf ekmi, bir iki
uamzn Afyon'dan Demirci civarnda uurulmasn
istemitim. Son durumumuzu da kendisine bildirdiim gibi,
Mustafa Kemal Paa'nn yardmmza sevkettiini bildirdii imdat
birliinin sratle gelmesini ve benimle irtibat kurmasn da ad
geen birlik komutanna tekrar ihtar etmesini bildirmitim.
mdat kuvveti eer yolunu armsa, herhalde bugn
akama kadar bize kavuacaktr. Geri, o sralarda byle canl ve
faal bir kuvvetin bulunacana pek de inanmyorsam da, bilindii
gibi, iddetli arzu ve ihtiyalar nnde insanlar bazen hayalle
teselli bulmak isterler. Akama doru idi, Fahrettin Bey'den ifreli
bir telgraf aldm. Hatnmda kaldna gre yle diyordu:
Demirci Cephesinde
Ethem Beyefendi'ye
Yunan taarruzunun durmu bulunmasna ramen, Uak
cephesinde o zamana kadar hasl olan durum gerei Air Bey
tmeni tarafndan ufak bir atma sonucu, Uak ehrinin
boaltlmasna mecburiyet hasl olmutur. Bu yzden Gediz
ynnden ekilme hattmzn tehlikeye dt, Uak'n
kuzeyinde, bize mensup ekilirken rtme grevini yapacak hibir
kuvvetimizin bulunmad, iki uamzn isteinize uygun olarak
hemen uurulmasn emrettiimi bildiririm. Evvelce emrinize
gnderildii Mustafa Kemal Paa tarafndan bildirilen 1000
mevcutlu birliin imdiye dein sizinle irtibat temin ettiini mit
ederim.
68
Son iki gnden beri karmzda toplanm bulunan Yunan
birliklerine henz ykl bir darbe indirmeyi baaramadmz
halde, bu yeni Yunan birlikleri de taarruzlarnda isteksiz ve
moralsiz grnyorlard. Demirci civarnda bozulan Ayvalk
isimli tmenlerinin gmlememi askerlerinin her yerde fazlasyla
grlen kokmu cesetleri, bu askerlerin zerinde ok fena bir tesir
brakm olabilirdi. Ve bundan da doal bir ey olamazd!
Yunan birliklerinin cepheden tazyikleri nemli olmamakla
birlikte albay Fahrettin Altay Bey'in telgraf bize daha tedbirli
bulunmamz zorunlu klyordu. Uak'n dman eline gemi
bulunmas, Demirci civarnda savaan kuvvetimizin vaziyetini
tehlikeye drebilirdi. Uak ve Gediz hattn asgari derecede
olsun rtebilmek iin o tarafa bir kuvvetin ayrlmas, tmen
komutan Air Bey'le, albay Fahrettin Bey'e den grev iken,
hatt Air Bey, Uak' boaltmaya mecbur olmusa bile, Afyon
ynne dein, Uak'n kuzeyine, yani Gediz ynne ekilmesi
tercihe deer ve zorunlu bir askeri tedbir ve zel durumumuz
gereiydi. krolunur ki, btn bu hatalara ramen Uak' son
saatte savunmasz bulduu iin igal edebilen Yunan birlikleri
geriden yeni kuvvet almadka, Uak'tan kuzeye ilerleyerek Gediz
hattn tutmaya ve ekilme hattmz kesmeye ne manen, ne de
maddeten muktedir olamayacak bir hale dm bulunuyordu.
nk Uak'n igalinden nce, Demirci'nin gneyinde, kendi
ricat hatlarn tehdide balayan birliklerimizin sol kanadna Uak
dman kolundan baka, Yunan genelkurmay mhim bir kuvvet
ayrmaya mecbur kalmt.
Gediz'i dmana kaptrmak hi iimize gelmezdi. Bu yzden
Demirci civarndaki kuvvetlerimizi tekrar Demirci'nin 10
kilometre kadar kuzey ve kuzeydousunda Cevizlik mevkiine,
yani Simav glnn, Ovack'n gneybatsna ekmeye karar
verdim ve ekilmezden nce orada siperler kazdrdm. ekilme,
Temmuzun 16. gn akam balad.
Ertesi sabah, Yunanllar, boalttmz bu yerleri igal edip
Cevizlik'teki siperlerimize iki koldan yklendiler ve sava ta
bylece balad. Savunma hatt olarak setiimiz bu saha ksmen
dzlk ve byk ceviz aalaryla kapl genie bir ovayd. Ne
bizim, ne de Yunan uaklarnn buradaki arpmalarda nemli
bir tesirleri ve isabetleri olmamt. Hatt Afyon'dan uurulan ve
Cevizlik ufuklarnda bir sre dolaan uamz sava srasnda
69
birliklerimizi dman sanarak zerimize bombalar atmak gibi bir
de aknlk gstermiti.
Cevizlik'te mevzilerimize taarruza balayan dman piyade
alaylar Demirci'den itibaren birbirlerine paralel fakat arzal
yerlerden gemek suretiyle ayn Cevizlik mevkiine ulaan iki yolu
takiben savunma hatlarmza sokulmular, yakn mesafeden
balam bulunan sava birdenbire iddetlenmiti. Saldran
dman kuvveti be tabur piyadeden ibaretti. Da toplar da
eitli yerlerden kuvvetlerini destekliyordu.
Demirci civarnda kalan dier Yunan taburlarn bu savaa
katlmaktan men eden, ayn gn Demirci'nin dou ve kuzey
istikametinden Yunanllara grnen snrl destek birliinin
dman zerine yapt tesir nedeniyle olduu sonradan
anlalmt. Evet, gnlerden beri beklediimiz bu imdat
kuvvetinin bu kadarck olsun hizmeti gemiti.
Cevizlik'teki bu savata karmzdaki Yunan kuvvetleri yine
aldanm oldular. Siperlerimiz nnde krldklar bir srada
ormanlk araziden faydalanarak arka ve kanatlardan taarruz eden
fedakar bir ksm kuvvetimizin hcumu karsnda, arpmann
beinci saati sonunda dman kuvvetleri panie kaplm, birok
kayp vermi, tekrar Demirci istikametine yz evirmi,
kayordu. Kuvvetlerimiz dman takibe devam ettiler. Demirci
ehrine tekrar hakim bir vaziyet aldlar.
Bu savata, teyzezadem Halit Bey'le, Alaca mfrezesi
subaylarndan Msrl Yusuf Bey byk fedakarlk gstermilerdi.
Bunlardan Halit Bey, Demirci srtlarnda ehit dmt. Bu
savataki kaybmz 40 ehitle 60 yaral kadard.
Byk kuvvetlerimizin ihtiyaten bulunduu bu Cevizlik
mevkiinde gereinde Gediz istikametine, Uak'tan Yunanllarn
gsterecei bir hareketi ok gecikmeden karlama
zorunluluunda kalmasaydk (esasen Cevizlik'e ricatmzn gerek
nedeni de oydu) dmann bu hezimetinden en geni ekilde
faydalanmak birliklerimiz iin pek mmkn olurdu. Ne are ki,
btn dncem ve gzm arkada. Kaan dmana kar
kuvvetimi ve fikrimi kullanamamakta! Maalesef kaymakam Air,
albay Fahrettin Beylerin Uak' boalttklar zamanki hatalar,
bizi dmann u son hezimetinden hakkyla faydalanmaktan
men edecek kadar bykt. Daha nce Uak'tan yardmmza
gnderilen birlik olsun vaktiyle yetiseydi? Fakat heyhat ok
70
gecikmiti. Bu destek birlii komutam olan ismini
hatrlayamadm yzba, i iten getikten sonra Cevizlik'te
bize katlmt. Cevizlik Sava'nn sona erdii srada, Tevfik
Rt, Eskiehir milletvekili Hsrev Sami Beyler karargahma
geldiler. Bunlarn sylediklerine gre Mustafa Kemal Paa'nn
Afyon'dan Ankara'ya dnmesini gerektiren sorun uymu:
Gya Ankara'da Millet Meclisi yeleri arasnda Yunan
taarruzunu durdurmaya cephelerde imkan kalmad eklinde
olumsuz propaganda alm, yrm. Bu arada benim Demirci
Sava'nda yaralandm da yaylm. Mustafa Kemal Paa ite
bu hususlarda gerekli aklamay yapmak ve heyecan yattrmak
iin acele Ankara'ya dnmeye mecbur kalm! Halbuki
Ankara'dakiler benim cepheden ektiim telgraflar gryor ve
okuyorlard.
Bu yzden aka olarak iki zata dedim ki:
"Gereksiz zahmete sevkedildiniz. Mustafa Kemal Paa eer
beni memnun etmek istiyorsa, doktor ve shhiyeci gndermeli."
Tevfik Rt Bey, Mustafa Kemal Paa'nn bana kar son
derece mteekkir bulunduunu, arkamdan methettiini syledi,
konu kapand.
Ankara'ya vardktan sonra Mustafa Kemal Paa'nn Meclis
krssnde yapt aklamay o zaman Ankara'da kan
gazetelerde okumutum. Yorumu yleydi:
"Sava durumu her tarafta lehimize dnd. Yunan taarruzu
krld, durduruldu. Bu hususta Ethem Bey kuvvetlerinin himmet
ve fedakarl cidden byktr. Ethem Bey gayet ustaca yapt
bir plan ve manevra ile Demirci civarna ylan dman
alaylarna kar kahredici bir darbe daha indirmitir. Hatt
bugn kuvvetlerimiz Demirci'nin gneyinde sava durumunda ve
taarruzundadrlar."
Bu sava hakknda Berlin elisi Kemalettin Sami Paa ise
yle diyor:
"Yunanllarn birinci genel taarruzu milli harekatmz ve
Ankara milli hkmetini ok zor bir durum karsnda brakmt.
Ankara Hkmeti, Kuva-y Seyyare komutan Ethem Bey'e
Uak'n savunmasn emrettii halde kendisi Demirci tarafndan
yanl ie balayarak dmann Uak' igal etmesine neden
olmutur."
Kemalettin Sami Paa, beni Yunan ordusu nnde ricat eden
71
komutan olarak gsteriyor. Benim kuvvetlerimin bu taarruz
srasnda nerelerde bulunduunu ve benim nasl mutlak bir ihtiya
iin cepheye dnmekten vazgeirildiimi tekrar aklamaya gerek
grmyorum.
Demirci Sava hakknda o zamanki Yunan komutam
Paraskepulos'un Demirci yenilgisini tevilen ilan eden resmi teblii
yleydi:
"Elvanlar Kprs'n geen ve askeri harekata devam eden
birliklerimiz baaryla Uak' igal etmitir. Demirci'den bir
mfrezemizi ricate mecbur eden ve dalk arazide gizlenmi
bulunan ve fakat gayri muntazam keif kuvvetlerini tard etmek
zere yeni kuvvetler gnderilmitir."
Uak' igal etmi bulunan dman koluna ait son gelen
bilgilere gre, kendilerinin zmir'den trenle gnderilen birliklerle
takviye olunduklar merkezindeydi. ayn zamanda Uak'n
kuzeyine, yani Gediz ynne keif kollar gnderdikleri de gelen
bilgi arasndayd.
Karmzdaki Demirci tarafna ricat eden Yunan kuvvetleriyle
birliklerimiz arasnda skunet hkm srmeye balamt.
Demirci ehri bu sefer ne bizde, ne de onlardayd. Bu durumda
kuvvetimize den en mhim grev, Uak'tan Gediz'e doru bir
ileri harekete geme belirtileri gsteren dman birliklerine kar
bir durum almak iin, vakit geirmeden Cevizlik'te bulunan byk
kuvvetlerle hareket etmek olduundan, Demirci civarnda skuneti
gerekli grm, dmana kar bir rt vazifesi yapmak zere
yzba Hamit ve Sami Beylerin komutasnda yeterli kuvvet
brakarak, geri kalan kuvvetimize geceleyin sratle hareket emri
verilmiti. Ve ertesi sabah erkenden Gediz'in 10 kilometre
gneyinde Kprhan mevkiine vanlmt.
Gezici kuvvet, Yunan birlikleriyle temasa gemek zere
Kprhan'dan gneye, yani Uak ynne ilerlemeyi bir hedef
olarak kabul etmi, bundan sonra Kuva-y Seyyare komutasm
Manisa milletvekili kardeim Reit Bey'e teslim edip,
baarlarm tebrik ve teekkre gelen milletvekili heyetiyle
birlikte, Gediz yoluyla Ktahya'ya hareket etmitim.
Hastalanyorum.
Ayrlmn nedeni ise uydu: Demirci Savalarnn son
72
zamanlarnda midemdeki sanclar artarak dayanlmaz bir hal
alnt. Dinlenme ve tedaviye ihtiyacm vard. Grevden
ayrlmam bu hastalm zorunlu klmt.
Ben Yunanllarn Uak'tan Gediz'e doru ciddi bir harekete
geeceklerine inanmyordum. Duyduumuza gre, dman
hazrlklarnn Demirci civarndan bizim ekilmemizi temin iin
bir aldatmaca, ruhsuz bir deneme ve son bir tecrbeye dayand
kanaatinde idim. Hatt Uak'n gecikmeden yaplacak bir
hareketimizle geri alnmasn mmkn gryordum. Maalesef
bizzat bu denemeyi uygulamaktan beni shhatim engellemiti. Bu
hususu Fahrettin Bey'le muhabereden sonra, temine almasn,
grevimi kendisine braktm kardeim Reit Bey'e nermitim.
Ktahya'ya varnca tedavi altna girdim. Milletvekilleri de
Ankara'ya dnmlerdi.
Sonraki gnlerde cepheden Reit Bey'den aldm bilgi, Yunan
birlikleriyle Kuva-y Seyyare arasnda ufak tefek atmalardan
baka ciddi bir arpmann olmad, Yunanllarn Uak'n 25
kilometre kadar kuzeyinde savunma hatt kurmaya altklar,
kuvvetlerimizin pek yorgun bulunmas yznden bir savunma
hat tesisini uygun bulmakla ona gre tertibat alnd
merkezindeydi.
Ben, bundan sonra da grlecei gibi bir taraftan hastalkla
peneleirken, dier taraftan ilgili makamlar ve Mdafaa-i Milliye
Cemiyetleriyle muhabere ediyor, Kuva-y Seyyare birliklerinin
noksanlklarm ve kaybm gidermeye aba gstermelerini, yeni
kuvvet gndermelerini tavsiye etmekteydim. Bu arada
Eskiehirlilerin bir svari alay kurmaya baladklar ve yine
Karakeili aireti merkezi tekil etmek zere Ktahya ve yine
Eskiehirlilerin katlmyla bir piyade milis taburu tekilini kabul
ettikleri bildirilmiti. Az zamanda ortaya karlan bu yeni
kuvvetler yararl grlyordu. Kuva-y Seyyare'nin takviyesine
btn millet ve makamlar henz taraftar bulunmakta ve
grnmekteydi. Bu iki birliin kurularak donatm konusunda
Eskiehirlilerle Bat Cephesi Komutan Ali Fuat Paa'nn
gayretlerini duyduka hasta yatamda teselli buluyordum.
durumumuz fitne ve fesattan kurtulmu, bu frsattan
faydalanmak isteyen dman krlarak durdurulmu, askere alma
ubeleri her tarafta dzenli birliklerin arttrlmas hususunda
gayreerde bulunuyorlard.
73
Salk durumuma gelince, aylardan beri strabn ektiim
halde nem vermediim, daha dorusu vatan savunmas yznden
tedavisine imkan bulamadm ve geciktirdiim uursuz
hastalmdan ileri gelen sanclar o kadar iddetlenmiti ki, beni
iimden ve arkadalarmdan ayrmakla kalmyor, ehit den
arkadalarmn ailelerine birka satrlk teselli mektuplar bile
yazmama engel oluyordu. ehit olanlarn aileleri iinde yardma
muhta olanlar vardr. Onlar da dnyordum. Doktorlar ise
bana fikir meguliyetinden, her eyden uzak yaamam tavsiye
ediyorlard.
Ktahya'da bir ay kadar kaldm. Bu gecelerde grdm
ryalar iki yllk etin mcadele hayatma ait eitli safhalar
adeta bir sinema eridi gibi gsteriyordu. ehit dm
arkadalarmn vasiyetlerini dnyordum. Cephedeyken
okumaya az frsat bulduum stanbul'da kan muhalif gazeteleri
zel olarak baz dostlarm getirtiyor, veya gnderiyor, onlar
okuyordum.
Bir gazetenin uydurma haberine am, kalmtm. Gya
Simav isyann bastrmak iin, ben Simavllarn bazlarn bir eve
doldurtmuum ve evin etrafna gaz dkerek tututurmu, bunlar
evle beraber yanarken bir aacn glgesinde marur ve sevinli
olarak bu faciay seyretmiim. Hatt nargile bile imiim.
Ankara'ya Gidiyorum.
Bir ay kadar sonra midemde iyilie doru bir gelime oldu.
Fakat vcudum zayflamt. Bununla beraber sanclar hafif
olarak devam ediyodu. Doktorlar ancak trenle seyahat tavsiye
ettiler. Ben de zaten Bat Cephesi merkezi bulunan Eskiehir'e ve
Ankara'ya gitmeye, cepheler hakknda ve gayeler hususunda
gerekenlerle grmeye karar vermitim. Nihayet birka
arkadamla trene binerek Eskiehir'e gittim.
Ali Fuat Paa faaliyetinden memnundu. Dzenli birliklerin ve
yedek birliklerin talim ve terbiyeleriyle, tmen manevralaryla
yalandan megul oluyor, ayrca Eskiehir Mdafaa-i Milliye
Cemiyetini, Mervari Alayn ve piyade taburunu bir an nce
tamamlamalan hususunda teci ediyordu. Grevi Milis Svari
Hakk Bey zerine alm, yardmclna da genelkurmay
74
yzbalarndan Eskiehirli Necip Bey tayin edilmiti. Piyade
milis taburu ise milis yzbalarndan smail Hakk Efendi'nin
komutasna verilmiti.
Eskiehir'de benim iin hazrlatlan yerde birka gn kaldktan
sonra Ankara'ya getim. Dostlarmdan tccar Arif Aslan Bey'in
Keiren'deki kkne misafir oldum. Burada kaldm sre
iinde Mustafa Kemal Paa ve baz dostlarm beni ziyaret ettiler.
Gelirler, grrdk. Salm msaade ettike ben de kendilerini
grmeye giderdim. Ankara'nn havasndan ve suyundan hayli
yararlandm. Eer Ankara'daki dostlar ve milletvekilleri arasnda
birbirleri aleyhine dedikodular da beni rahatsz etmeseydi,
istifadem daha da ok olacakt.
ileri Bakanl Sorunu:
Bu gnlerde ileri Bakanl boalmt, buraya bir zatn
getirilmesi Meclis'de sz konusu oluyordu. Bu sorun etrafnda
Meclis'de olduka mcadele ve mnakaann bydn,
sonuta Meclis Bakan olan Mustafa Kemal Paa'nn arzusunun
aksine olarak ileri Bakanl'na Tokat Milletvekili Nazm
Bey'in seildiini bir gece beni ziyarete gelen milletvekili
dostlarmdan bazlar haber verdiler. Bunlarn sylediklerine gre,
Mustafa Kemal Paa, ileri Bakanlna albay Refet Bey'i
setirmeye gayret etmi, fakat baaramam. Ziyaretime gelen
milletvekillerinden birka dierleri Mustafa Kemal Paa'y hakl
gryorlard.
Grme devam ederken, kapnn nnde bir otomobil durdu.
Mustafa Kemal Paa gelmiti. Yannda Diyarbakr milletvekili
Hac kr Bey vard. Salona girince etrafnda bulunduumuz
byk masann bana onlar getiler. Mustafa Kemal Paa zgn
grnyordu, bir sre sonra konuyu at. Nazm Bey'in krtasiyeci
bir adam olduu hakknda konutu. ileri'nin henz nazik ve
nemli bir safhada bulunduunu syledi ve bana bakarak
Meclis'deki milletvekillerini ikayet etti. Herhangi bir i
karklktan ve uygunsuzluktan dolay sorumluluk kabul
edemeyeceini, gerekirse Meclis Bakanlndan istifaya da hazr
bulunduunu ima etti.
Ben, Tokat Milletvekili Nazm Bey'i tanmyordum. Onun
75
yerine Mustafa Kemal Paa'nn iltimas ettii albay Refet Bey'i son
tertipler srasnda ve ondan daha evvel Demirci Mehmet Efe'nin
yannda grm, konumutum. dare kabiliyetinin derecesini
doallkla bilemiyordum.
Hazr bulunanlar ounlukla yine Mustafa Kemal Paa'nn
tarafn tutuyorlar, zel olarak bu soruna mdahale etmemi
istiyorlard. Ricalar yleydi:
"Eer Nazm Bey'e selam gnderirseniz onun istifa etmesi pek
mmkndr."
Ben byle bir selam ve tarafmdan yaplacak bir tavsiyenin
tehdit manasn tayacan dnerek kendilerine dedim ki:
"u halde ben yarn kendisini yerinde ziyaret eder, mnasip
surette istifasn rica ederim."
Muhataplarm ise buna yle karlkta bulundular:
"Bir kere greve baladktan sonra olacak bir istifa hem
kamuoyuna, hem de kendisine fena tesir yapar. Buna meydan
brakmamak iin, Hac kr Bey ayn zamanda Nazm Bey'in
kiisel dostlarndandr, selamnz ve grnz bu geceden
kendisine ulatrrsa ok uygun olur kanaatindeyiz."
Israrlar karsnda Hac kr Bey'i selammla beraber Nazm
Bey'in evine gnderdim ve yle konumasn da tenbih ettim:
"Tamamyla ortadan kalkmayan olaanst hal yznden,
zellikle ileri Bakanl gibi bir grevde bazen sratli emir ve
icraata gitmek ok muhtemeldir.
Birtakm zorunluluklar olacak. Kendisinin yeterliliine ve
iktidarna btn arkadalar gibi benim de gvenim olmakla
beraber, bugn bu grevi kabul etmemesini uygun bulanlardanm.
Kendisini ilerde daha byk makamlarda grmek temennisiyle
imdilik yeni grevinden istifa ederek meclis yeleri arasnda
grevine devam etmesini uygun buluyorum. Bununla beraber
karar yine kendisinindir."
Mustafa Kemal Paa vakit geciktiinden bahsederek ayaa
kalkmt, giderken Hac kr Bey'i Ziraat Mektebi'nde
brakabileceini syledi ve ikisi de salondan ayrldlar. Gerekten
vakit ok ilerlemiti, dier misafirler de gittiler. Ben de odama
karak yatama uzandm. Bir saat gemiti ki, bulunduum
kkn kaps alnd. Az sonra ev sahibiyle birlikte Hac kr
Bey grnd. Cebinden bir kat kartp uzatt, alp okudum.
Nazm Bey, Meclis Bakanlna hitapla yeni grevinden istifa
76
ettiini bildiriyordu.
Hac kr Bey'e yle dedim:
"Arkada, bu istifann benim szlerimi aynen sylemeyip bir
tehdit sonucu olduunu anlarsam iddetle protesto ederim."
Yant u oldu:
"Tersine, gayet nazikane tebligatta bulundum. Eer byle
deilse yarn Ankara'ya indiiniz zaman, zaten kendisi de sizi
grmek istediini syledi, grp anlarsnz, noksan veya
abartma var m?"
Nazm Bey'in bu istifasm Mustafa Kemal Paa'ya gtrp
vermesini syledim, kt. Ben de uyudum.
Mustafa Kemal Paa bu istifanameye dayanarak Meclis'de
Refet Bey'in ileri Bakanl'na getirilmesi gereini tekrar konu
yapm ve sonuta baarl olmutu. Meclis'de bu grme
devam ederken ben de Tahan'da kr Bey'in odasnda
bulunuyordum. Nazm Bey ieri girdi. Benim saf ve temiz
kalbimden bahsetti, uzun uzun konutuk. Onun szleri doal
olarak Mustafa Kemal Paa ile kendisini tutmayan milletvekilleri
hakkndayd. Bu gibi szler samimi olsun veya olmasn, bende
birtakm phe ve tereddtler uyandryor, ayrca azaba
sokuyordu. Halbuki te yanda doktorlar, hereyden ok huzur-u
kalp ile dinlenme neriyorlard.
Gediz'in gali:
te yanda karargah Gediz'de bulunan ve 100 kilometre
uzunluktaki geni bir cepheyi korumak zorunluluuyla kar
karya bulunan Kuva-y Seyyare'nin subaylar ve efrad ezgin ve
yorgundu. Bu kuvvetin hzla takviyesine mutlaka ihtiya vard.
Aksi takdirde dmann ciddi bir taarruzu karsnda grevim
hakkyla yapamayaca ihtimali de zihnimi daima megul
ediyordu. Yeni kurulmu dzenli tmenlerin mevcudiyetinden
istifade olunarak kuvvetlerimizin biraz geri alnp istirahat
ettirilmeleri lazmd. O zaman dncelerimden biri azalm
olacakt. Bunu Genelkurmay Bakan smet Bey ile grmeyi
uygun bularak kendisini ziyaret ettim. Bunu syledim. smet Bey,
Kuva-y Seyyare'nin geri ekilmesi eklini uygun bulmad.
77
Eskiehir'den cepheye gnderilmek zere hazrlanmakta bulunan
iki milis birliinin baka dier bir dzenli alay ile
kuvvetlendirilmesini tercih etti ve Bat Cephesi Komutan Ali Fuat
Paa ile grmemi nerdi.
Bunun zerine Ankara'dan tekrar Eskiehir'e gittim. Ankara'da
tedavime zen gstermek zere yanma zel bir doktor verilmiti.
Doktor Zeki, hakikatli, fakat gen ve tecrbesizdi. Ben mide
strabndan ve ba arlarndan ikayet ettike bol bol aspirin
yutturuyordu. Bunun ne kadar zararl olduunu sonradan
Almanya'da tedavim srasnda rendim.
Eskiehir'de Ali Fuat Paa ile Kuva-y Seyyare'nin
kuvvetlendirilmesi konusunu konuurken, Yunan ordusunun
anszn Uak'tan Gediz'i igal ettiini rendik. Gediz ise her iki
taraf iin ehemmiyet tayan askeri bir yer saylrd. Yunanllar
bu suretle tekrar Demirci, Simav ve civarna hakim olmulard.
Hareket noktasndan haylice uzaklaan bu Yunan tmeninin
komutan Kondilis adnda bir albayd. Bu dman tmeni Gedizi
igalden sonra da ilerlemek isteyerek bir mddet adeta Ktahya'y
tehdidi baarmsa da Gediz'in kuzeyine ekilmi bulunan
Kuva-y Seyyare birliklerinin aralksz baskn hcumlar
karsnda Gediz srtlarna ekilmi, oralarda tahkimat yaparak
yerlemiti.
Bu ise, Kuva-y Milliye'mize ve Ktahya'ya kar srekli bir
tecavz ve tehdit edici bir mahiyette idi. Acele olarak
Eskiehir'den Ktahya'ya gittim. Ara sra ehemmiyet alan Gediz
Cephesi'ni tefti ve birlikleri teci iin mide strabmnn iznine
tabi olarak gider gelirdim. Birliklerimizin komutas Reit Bey'in
sorumluluu altndayd. 1920 senesinin Eyll aynda Ali Fuat
Paa benimle grmek zere Ktahya'ya geldi. Konuurken
Gediz'de ayr bir vaziyette bulunan ve etraf tehdit eden Yunan
birliine elbirlii ile kesin bir darbe indirmek ve oradan da
defetmek teklifinde bulundum. Ali Fuat Paa, Genelkurmay
Bakanl ile grtkten sonra bana sonucu bildireceini
syledi. Ali Fuat Paa'nn bu seyahatten amac, yeniden tesis
edilen ordunun kadrosu iine, Kuva-y Seyyare'nin dolgun bir
svari tmeni ekil ve itibarnda alnmasnn eklini tesbit iini
grmekti. Ben buna tamamyla onay verdim. Mutabk kaldk.
Kuva-y Seyyare'ye son gnlerde katlan Eskiehir Milis
Svari Alaynn mevcudu 600, dier piyade milis taburunun
78
mevcudu ise 500 idi. Bu hale gre, Kuva-y Seyyare'mizin genel
mevcudu yine be bini bulmutu. Bundan baka da bir piyade
nizamiye alay, Kuva-y Seyyare emrine cepheye gnderilmiti.
Mustafa Kemal Paa'nn Mektubu:
Bu arada Mustafa Kemal Paa'nn bana tarihsiz olarak
gnderdii bir mektubundan bahsedeceim:
Mustafa Kemal Paa bu mektubunda "Muhterem Ethem
Beyefendi" diye balyor sonunu "Muhterem Yolda" diye
bitiriyordu.
Paa'nn mektubu yleydi:
"Muhterem Ethem Beyefendi,
Dou snrlarmzdaki Ermeni belas lehimize kesin zaferle
sona ermitir. Bize pek uygun bir ekilde aramzda antlama
batlanmak zeredir. Bundan baka geen de bildirdiim gibi,
dier taraflardaki d vaziyetimiz dahi fevkalade memnunluk
verecek haldedir. Bunu teyiden mjdelerim. Eskiehir'de kan
"Yeni Dnya" gazetesinin bundan sonra Ankara'da karlmasn
biz arkadalar pek uygun bulmaktayz. Hakk Behi Bey'in
mektubunda gereinden fazla bilgi verildiinden buna dair bahsi
uzatmayacam.
Yalnz urasn bildirmek gerekir ki, III. Enternasyonale bal
Ankara'da bir genel merkez kuruldu. Bu cemiyet merkezine ben,
sen ve Refet Bey dahi alndk. Yeni Dnya gazetesi ite bu
cemiyetin fikirlerini yayacaktr. Hakk Behi Bey, cemiyetin genel
sekreteri olmutur. Buna ciddi bir surette almak, bilimsel ve
pratik gayret lazmdr. nk genel karlarmz bunu
gerektiriyor. Hazrlanmakta olan program tamamland anda
size de gnderilecektir. O zaman okur ve derhal gereken merkez ve
mevkilerde ubeler almasna ltfen aba ve yol gsterirsiniz.
Matbaann hemen Ankara'ya tanmasn buyurunuz. Hac kr
Bey matbaann tanmasna memurdur. Hakk Behi Bey
kardeimizin hamiyetine ve beceri derecesine benim kadar sizin de
emin bulunduunuza inanyorum. Shhat ve afiyet, muhterem
yolda."
79
Boleviklerle Dostluk:
Gerekten Rus Sovyet merkezinin maddi ve siyaseten ok ciddi
ve samimi grnen yardmlarna mazhar oluyorduk. Ankara'mzn
Moskova devrim merkeziyle dostluk ilikileri gnden gne
artyordu. Boleviklerin, lehimize mhim, hatt nakdi yardmlar,
gizli ve ak bizi iltizam eden dostluklar inkar edilemeyecek
kadar meydandayd. Geri, o zaman iin bu dostluk her iki taraf
iin zorunluydu. Bu yanlar hepimiz takdir etmekle beraber,
Moskova yoldalar Trk devrim ileri gelenleri arasnda daha ok
beni emin buluyorlard ve bu kanaatlerini aka ortaya
koymutular. Lenin'in ilk ilan ettii, milletler hakknda zgrlk
ve serbestlie ilikin yksek ve ekici prensipler yine onlar
tarafndan rtlene kadar, ben Sovyet dostluunun hararetli ve
samimi taraftarlarndan bulunuyordum. Fakat ok gemeden, bu
yksek ve insani prensipler az zaman zarfnda, Kafkasya'daki
milletler aleyhinde bozulmaya balanm bulunuyordu.
Mustafa Kemal Paa'nn mektubundaki cemiyet sorunu
hakkndaki dncemi, program okuduktan sonra olumlu veya
olumsuz verebileceimi Hac kr Bey'e syledim.
Eskiehir'deki Yeni Dnya matbaasnn Ankara'ya tanmasna ve
orada yaymlanmasna devam etmesine izin vermi, Arif Oru
Bey'e de durumu bildirmitim.
Yeni Dnya gazetesinin imtiyaz sahibi ve bayazar olan Arif
Oru Bey'i, cephede Kuva-y Seyyare saflar arasnda bulmutum.
Bu gen ok vatansever ve hamiyetliydi. Ayn zamanda dnce
zgrlne sahip bir gazeteciydi. Mesleiyle vatan hizmetinde
bulunmas iin kendisine az ok maddi yardmda bulunmay
esirgememitim. Matbaay arzusu zerine ben satn almtm.
Arif Oru bir gn bana, matbaasnn Anadolu'daki matbaalarn en
iyisi olduunu syledii zaman yle yant vermitim:
"nallah zafer sonunda bu matbaa size hediyem olacaktr. Bu
milleti dnce zgrlne sahip olarak yetitirmek urunda,
kararllnda ve srarnda devam edeceksin."
O da bana u karlkta bulundu:
"Vatan ve millet bir defa drld fena vaziyetten
kurtarlsn. Milletin o mutlu gnleri ncesinde vatann son
kurbanlar arasnda ben de kurban olsam, ne bahtiyarm. ayet
hayatta kalrsam btn almalarm, bu millete hkmet nedir,
80
millet nedir, ite bunlar anlatmak urunda hayatm
adayacam."
Gazetenin nitelii Sosyal Demokratt. Grevi devrim
durumunda ve igal tehlikesi iinde bulunan Trkiye'deki karde
vatandalar Kuva-y Milliye ve Byk Millet Meclisi etrafnda
toplamaya almak, milli birlii temin etmek, devrimci hkmete
de adalet ve zgrlk esaslar dahilinde hareket etmek gereini
ihtar etmekti. Arif Oru ve arkadalar devrim dnemlerinde
kendilerine den grevleri baardlar. Kendisini ara sra
cephelerde Kuva-y Seyyare arasnda tehlike ve zahmetler iinde
de grrdm.
Venizelos Hkmeti Zor Durumda:
Yine bu sralarda d politikada ortaya kmakta olan nemli
bir sorun da, Yunanistan'da Venizelos hkmetinin bizi iddetle
ilgilendiren politikasnn aleyhinde muhalefetin kuvvetlenmi
bulunmasyd. Eskiehir'de elimize geen bir Yunan gazetesinde
buna dair bir haber bana tercme edilmiti. Gazetede yle
yazlyordu:
"Kk Asya'da bulunan ordumuzun son taarruz hareketine
dair hkmetin verdii bilgiye dayanarak, baz meslekdalarmz
ordumuzun her yerde baarlarndan bahsediyorlar. Bizim zel ve
inanlr istihbaratmz ise, ordumuzun son gnlerde dehetli kar
koymalarla karlat ve birok kayp verdii merkezindedir.
Hatt Ayvalk tmenimizin bozuluundan sonra, zavall asil
Yunan asker evlatlarnn cesetleri Demirci dalarndaki ku ve
vahi hayvanlar doyuracak ve havay bozacak kadar ok
olmutur. Herhalde yeni bir milletvekili seimine gitmek lazm.
Politik ve askeri vaziyetimiz tehlike ve ciddiyet gsteriyor."
Yunan Tmenine Saldryoruz.
Gediz'de bulunan Yunan tmeni hakknda Ali Fuat Paa ile
aramzdaki konumadan sonra, ben Yunan tmeninin durumunu
tetkik ederek bana bildirmesini kurmay bakanm Halil Bey'den
81
istedim. Halil Bey birka gn sonra Ktahya'ya gelerek raporunu
verdi. Buna gre, tek bana bulunan bu Yunan tmeninin ricat
hatt kesilmek ve Kuva-y Seyyare'ye katlacak iki piyade
tmeninin yardmyla yaplacak bir taarruzla imhas mmkndr.
Bu keif sonucunu Ktahya'dan Eskiehir'e giderek bizzat Ali
Fuat Paa'ya bildirdim. Ve bu arada, "Ordu emrinde ve ilerisi
dnlerek tekilat tamamlanm bulunan dzenli tmenler de
bu suretle savaa altrlm, tecrbe edilmi olur" dedim.
Paa bu dncelerimi ylece yantlad:
"Gvenilir grdm sekizinci ve on birinci piyade tmenleri
ihtiya olarak bugn ordu emrinde hazrdr. Gerekte Gediz'de
ayr bir halde bulunan bir tmenlik Yunan kuvvetine yapacamz
kati bir baskn taarruzuyla iyi bir sonu alnacana ben de
inanyorum. Genelkurmay Bakanl bu arzumuza muhalefet
ettiyse de, baz dncelerimde srarm zerine onaylad. Bu
hareketin nasl yaplaca hakknda Alayunt istasyonunda tmen
komutanlarnn huzurunda bir sava meclisi toplar ve taarruz
gnn kararlatrrz. Ben imdi icap edenlere iki gn sonra
Alayunt'da bulunmalar gereini bildirdim. br gn, yani
aramba gn siz de bulunursunuz, konuuruz."
Ayn gn akam trenle Ktahya'ya dndm. Telefonla Halil
Bey'i cepheden ardm ve aramba gn beraberce Alayunt
istasyonuna indim. Sava Meclisi topland. Katlanlar unlard:
Bat Cephesi Komutan albay Ali Fuat Paa, Grup komutan albay
Kprl Kazm Bey, Sekizinci Tmen komutan zzettin Bey, On
Birinci Tmen komutan kaymakam Arif Bey, Kuva-y Seyyare
komutan olarak ben ve kurmay bakanm Halil Bey.
Sava Meclisi ald. Ali Fuat Paa toplanma nedenini anlatt.
Bu arada kendisine toplantdan nce gelen bir telgraftan
bahsederek, Konya'da bir isyann ortaya ktn, bunu bastrmak
zere de benim kuvvetlerimle acele Konya'ya hareketimin
gerektiinin bildirildiini syledi. Bana dnerek bu konuda fikrimi
sordu, benim yantm ise u oldu:
"Konya'da nemli bir ayaklanma bulunmad kansndaym.
Basit bir vaka iin dman karsnda bulunan ne Kuva-y
Seyyare'nin ve ne de cephe yedek kuvvetlerinden ufak bir
parasnn Konya'ya gnderilmesi, dmana frsat verecei iin,
doru deildir. Ankara'da, Afyonkarahisar'da bulunan geri
birliklerle bu grev yerine getirilmek zere Ankara Hkmeti
82
bakan birisini grevlendirmelidir. rnein albay Refet Bey'i
ter cihan ileri Bakanl'na getirmekten amacmz, bu gibi
iilerde fiilen bir hizmetinin gemesi deil miydi? Esasen byle
bir sefere salmn da uygun olmadn gryorsunuz."
Kprl Kazm Bey'in beni dorulayan dncesi yeterli
grld. Ali Fuat Paa Ankara ile muhabereye balad. Bu srada
ileri Bakan Refet Bey'in Konya isyann bastrmaya memur
edildii ve fakat Kuva-y Seyyare'den bir birliin hemen Refet
Bey emrine ve Afyon'a gnderilmesi gerektii bildirildi. Bu emir
Merine iki piyade tmeninden birer taburla, kuvvetlerimden 300
kiilik svari mfrezesinin Refet Bey emrine gnderilmesi
kararlatrld.
Sava Meclisi ayn zamanda Gediz'de bulunan Yunan
tmenine kar dnlen taarruz plann izmi, her tmene
den grev de esas olarak tayin ve tesbit olunmutu. u kadar ki,
bunun yaplaca gn, Konya olayna dair alnacak bilgiye
braklmt.
gn iinde gelen haberlerden anlald ki, bu isyan Deliba
namnda bir serserinin ayaklanmasyla meydana gelmitir. Ve srf
Konya ehrine zg ve nemsizdir. Nitekim Refet Bey'in ve
cezalandrma kuvvetlerinin isyan yerine ulamasyla beraber
Konya asilerden geri alnmtr. Bu isyan da ancak be alt gn
srmtr.
Refet Bey'in emrine gnderilen birliklerimizin dnn
beklemeden bizzat Ali Fuat Paa'nn komutasnda 23 Ekim
I920'de Gediz'deki Yunan tmenine kar iddetli bir taarruza
getik. Topularmz gece dmandan habersiz gerekli yerlere
yerletirilmiti. Sabah erkenden iddetli topu ateiyle piyade
birlikleri cepheden dmana atldlar. Kuva-y Seyyare birlikleri
dman ana mevzilerinin sekiz kilometre gney ynnde Yunan
tmeninin ricatn imkansz brakacak ve Uak tarafndan gelecek
olan dman imdat kuvvetlerini dahi durduracak bir durum
almt. Btn telgraf hatlar kesilmiti. Kuva-y Seyyare,
Kprhan mevkiindeki kuvvetlice bir dman irtibat kolunu
temizlemi, elimize geen tutsaklar kendilerinden bilgi alnr
dncesiyle Ali Fuat Paa'nn karargahna gndermitik. Bu
arada ekili hattnn kesildiini anlayan ve evrilmi bir
durumda kaldm gren dman komutam, keif grevini
yapmak zere Gediz'den Kprhan'a bir svari mfrezesi
83
gndermiti. Bunu da pusuya drerek ar kayba uratarak
karttk.
Kuzey ynmzdeki mcadeleye bakarsak durum uydu:
Yunan komutan nce hazrlatt boy siperlerine gvenerek
piyadelerimize kar inat bir direni gstermektedir. Arazinin
uygun bulunmasndan yararlanarak savunma hatlarnn ilerlerinde
pusular kurmutur. Bu pusulardan birine 2. tmen birliklerinden
iki blk dt. Ve dman bunlar tutsak ald. Dmann bu
baarsna savam ilk anlarnda balayan sis neden oldu.
Ormanlk olan bu yerde sisli bir havada 10 adm ilerisini bile
grmek mmkn olamyordu.
Piyadelerle Kuva-y Seyyare arasndaki mesafenin
uzaklndan ok, bulunduumuz arazinin sarp ve ormanlk
bulunmas dolaysyla irtibat ve haberlememiz ancak svari
postalaryla oluyordu. Dman tmenini aramza almamza
ramen, durum ve arazi bizi, yani Kuva-y Seyyare'yi bamsz bir
halde brakmt. Aslnda Kuva-y Seyyare'nin grevi de
snrlyd. Dman tmeninin ekili yolunu tkamak, Uak
tarafndan yetiecei doal olan imdat kuvvetlerini Kprhan'n
gney srtlarnda karlamak, durdurmak veya ekilmeye mecbur
etmekti. Birinci grevimizi tam yapmtk. kinci ve daha
nemlisi de dman imdat kuvvetlerinin gelmesini bekliyorduk.
Sava 7-8 saattir devam ediyor, kuzeydeki arpmann
lehimize sonulanmas isteimize dair Ali Fuat Paa'dan ne yazl
ne de yazsz bir haber gelmiyordu.
Yalnz svari mfrezelerimizin raporlarna gre, dzenli
tmenlerin ama ve planlarnda baar gstermedikleri
anlalyordu. Keif mfrezelerimizden biri, 2. tmenden kaan
birka askeri bana getirdiler. Bunlar, baz dzenli birliklerin
dman mevzileri nnde krldn ve bozguna uradklarm
anlattlar. leden sonra kuzeyden gelen silah sesleri, dmann
kar taarruza getiini bildiriyordu.
Bunun zerine derhal Ali Fuat Paa'ya yle bir rapor
gnderdim:
"Uak'ta beklenen dman imdat kuvvetlerinden henz
meydanda henz bir eser yok. imdiye kadar istenen sonucu
alamadnz grlyor. Sava durumuna dair ne kesin bir bilgi
ne de emir almadm. Son durumunuzu olumsuz olarak tahmin
ediyorum. Birlikleriniz savunma durumu alr, dman cepheden
84
megul ederse ve bize hzla emir gnderirseniz, yedek
kuvvetlerimle dman mevzilerine kar arkadan taarruza
gemeye hazrm, bekliyorum."
Gerekten tarafmzdan yaplacak byle bir hareketin tesirli ve
faydal olacan dnerek yedek kuvvetlerimi de
hazrlamtm. Kuzeydeki silah seslerinin kesildii gece
karanlnn bastrd bir srada, Ali Fuat Paa'dan gelen bir
rapor unu emrediyordu:
"Piyade birliklerimiz durum gerei kuzeydou ynne doru
olan ricatlar zerine, Kuva-y Seyyare'nin dahi yerlerini
brakarak geri ekilmesi zorunluluu bildirilir."
Bu emir gereince mevkimizi brakarak kuzeydouya doru
uzaklamak deil, bir mitle kuvvetlerime Kprhan'n
dousundaki yakn bir vadiye ekilmelerini emrettim. Esasen ok
yorgun dm birliklerimi bir de gece yry ile daha fazla
yormay gereksiz buldum.
Bu savata kararllk ve sraryla, piyade birliklerimize, kar
taarruzla stnlk gsteren dman komutam albay Kondilis, hi
phe yok ki, tmenini muhakkak bir tutsaklktan kurtarm
bulunuyordu. Buna ramen byk kayp vermiti. Durumu
tehlikeliydi. Daha emniyetli bir durum almas gerekirdi. Geceden
yararlanarak Gediz'i boaltmas ihtimali hatra gelirdi.
O gecenin sabah afakla birlikte Kprhan istikametinde
braklan svari keif kolumuzun dmana dair gnderdii rapor
bize u bilgiyi veriyordu:
"Gediz gece boaltlmtr. Kprhan'n gneyine ekilen
Kondilis tmeniyle Uak'tan gelen iki piyade alay miktarndaki
Yunan kuvvetleri birlemitir. Kprhan mevkiini tekrar
gnderdikleri kuvvetli bir piyade birliiyle imdi igallari altna
atmak zeredirler."
Bu raporu, bulunduum vadinin kuzeydou taraflarnda geceyi
bizim gibi ak karargahnda geiren Ali Fuat Paa'ya bildirdim.
Ek olarak dedim ki:
"Yunan kuvvetleri tekrar Gediz'i igal etmek isteyeceklerdir.
Kuva-y Seyyare'miz kesin olarak Gediz'i savunmaya ve Kprhan
kuzeyinde sava kabule karar vermitir. Morali yerinde olan
dzenli tmenlerimizden bir destek birliinin hemen emrime
gnderilmesini rica ederim."
Buna yant olarak albay Kazm Bey imzasyla aldm bilgiye
85
gre, Ali Fuat Paa bizzat tmenin biriyle merkezi bir durum
almaya gerek grerek geceden Ktahya'ya doru ekilmitir.
Nedeni de, Gediz civannda fazlaca devam eden sava dolaysyla
kuatlan birliklerinin ykn hafifletmektir. Ayrca Yunanllarn
Bursa tarafndan nn'ne bir taarruzlar olasl vardr. Bununla
beraber, kendi elinde kalan dier nizamiye birlikleriyle albay
Kazm Bey bizzat Gediz'in kuzeyine gelerek yedek kuvvetimizi
tekil etmi, iki da topu bulunan bir nizamiye birliini de ate
hattna, dorudan emrime gndermiti. Birliklerimiz bu vakte
kadar Kprhan'n kuzeyinde Gediz'i savunma hususunda tertibat
alm, keif kollarn dmanla temas iin ileri gndermiti.
leden nce Yunanllar Gediz'e kar ileri harekata getiler
ve aramzda iddetli ve kanl bir sava balad. Sava gne
bancaya kadar devam etti. Tam akam zereydi, karmzda
bulunan dman birliklerinin Uak'tan gelen bir birlik ile takviye
edildii grld. Bir mddet sessizlikten sonra Yunanllar, geceye
ramen tekrar taarruza getiler ve kuvvetli saldrlaryla
hatlarmz zorlayarak birliklerimizi Gediz'e doru kilometre
gerideki savunma hattmza ekilmeye mecbur ettiler.
Bu savunma hattmz bizim iin ok uygundu. Bununla beraber
albay Plastiras'n emrinde bulunan Efzun alay st ste hcumlar
yaparak lmekten ve ldrmekten ekinmediler. Birliklerimiz ise,
zerlerine atlan bombalan patlamadan yine dmana
gndermekte, bazan iki taraf boaz boaza gelmekte, bu karanlk
iinde Trke ve Rumca kfrler, bouk ve ac lklar, iniltiler
birbirine karmaktayd. Bunlar savan dehet ve iddetini
gsteriyordu. Yunanllar gece bile aralksz toplaryla
mevzilerimize ate yadryor ve isabet ettiriyorlard. Biz de
savalarmzn moralini dikkate alarak imkan nisbetinde topu
mukabelesinde bulunuyorduk. Yunanllarn bol topu atlaryla
durmakszn kullandklar aydnlatma tabancalarnn klarndan
yararlanyorduk. Efzunlarn afak skerken yaptklar son bir
hcum, savunma hattmz nnde byk kaypla pskrtld.
Fakat vatan kurtarmak iin son abalan harcayan birliklerimiz
yeni bir dman hcumunu ayn mevzilerde defetmeye muktedir
olamayacak derecede yorgun dm bulunuyordu. Gece
yznden kaybmz tesbit edemiyorduk. u kadar ki yaralar
sarlp geriye gnderilenlerin says dehet vericiydi. Bu kanl
gece savann sonucu ne olacak? Sava ans hangi tarafa yz
86
evirecekti? Bu da bizce henz bilinmiyordu. Sabaha kar
merkez savunma haltmz kars sakinletiyse de sa ve sol
kanatlarmzda bazan hafif bazan sanak eklinde arpmalar
devam ediyordu.
Sava meydanlarnda, ou zaman hkmn gsteren esrar ve
mphemliktir ki, sonu zerinde nemli roller oynar. Dman,
dmann halini bilmez derler. te bu esrar, bu gece savann
son safhalarnda hkmn icra ediyordu. afak skm, gne
domutu ki, biz o zaman Yunan birliklerinin bozulup ekilmekte
olduklarn anladk. Halbuki dmann tekrar merkezden kuvvetli
bir taarruza geeceini sanarak afakla beraber yle bir vaziyet
almaya balamtk:
Merkez ve sa kanattaki savunma hatlarmzda hafif bir rt
kuvveti brakarak, geri kalan kuvvetlerimizin ounu Gediz'in
gneydousundaki ormanlk ve arzal yerlere ekmi
yerletirmitik. Eer dman yeniden taarruz ederse, rt
kuvvetlerimiz bu hcum karsnda yava yava Gediz'e doru
ekilecek, topumuz dahi ekildii Gediz nndeki yeni
mevziinden hem ekilen kuvvetlerimizi koruyacak, hem de hcum
eden Yunan kuvvetlerine byk kuvvetlerimizin o ynde
bulunduu kanaatini verecek, dmann dikkatini o tarafa
ekecekti. Dman bylece ilerledikten sonra vakti gelince, yan
ve gerilerinden byk kuvvetlerimiz dman zerine
ykleneceklerdi. Bu, kuvvetlerimizin son ve mmkn olan
fedakarln tekil edecekti. Bu tertibi tamamlarken Gediz'in
kuzey srtlarnda yedek kuvvetimizi tekil etmekte bulunan albay
Kazm Bey'den bir rapor aldm. yleydi:
"Bat Ordusu komutan Ali Fuat Paa'dan aldm acil bir
emir zerine, birliklerimle hemen Ktahya istikametine gidiyorum.
Nedenine gelince, Yunan genelkurmaynn Gediz civarndaki
savataki stnlmz gidermek ve kltmek iin Bursa
cephesinden nn'ne doru taarruz yryne
balamalarndan ileri geldii anlalyor."
Evet. Ali Fuat Paa'nn hayalinde daima besledii byle bir
hareket gereklemi olacakt. Esasen ben bu son Gediz
savunmasna hibir tarafn ciddi ve tesirli olacak bir desteini mit
ederek balam deildim. Btn gece devam eden sava sonunda
sava ans bize glmt.
u kadar ki dmanm bu yenilgisinden mmkn olduu kadar
87
faydalanmaya yeter derecede din bir birliimiz olsun kalmam
bulunuyordu. Eer byle bir kuvvet bulunsayd, karmzda
ekilmekte olan ve sonu olarak Uak imendifer hattna
dayanarak daha gerilerde tutunabilen bu yenik dman birliklerini
daha uzun zaman Uak'n gney tarafna atabilmek gibi bir frsat
ortaya kmt. Bununla beraber 26.9.1920 gn dmann
hezimet derecesindeki bu ekiliini svarilerimiz yine de takipte
kusur etmemi, dman Uak'n be kilometre kuzeyindeki asl
mevzilerine kadar kovalam.
Gediz Zaferi Venizelos Hkmetini Dryor.
Yunanllardan geri alnan arazi yalnz Gediz ve etraf olarak
kalmayarak, sonralar Simav ve Demirci ehirleri de dahil olduu
halde askerlik noktasndan nemli ve geni bir mntka tekrar
elimize gemiti.
Kuva-y Seyyare'nin bu galibiyeti Yunanllar zerinde byk
bir tesir yaratm, Venizelos hkmeti dm, hatt Venizelos
ki Kk Asya Yunan istilasnn balca sorumlusydu,
Yunanistan'da tutunamayarak Avrupa'ya kamt. Evet,
Venizelosu ve inat komutanlarn elinde bulunan bu Yunan
birliklerinin yenilgisi, Yunanistan'daki genel seimlere tesadf
etmi, muhalif partiler iin bu yenilgi bir koz, bir hcum nedeni
olmutu. Venizelos taraftarlar da tereddte dm, velhasl
Anadolu'ya ait ucuz ve kolay istila tahminleri ve kanaatleri bu
yenilgiyle sarslm, sonuta Venizelos hkmeti dmt.
Venizelos dtkten sonra yerine Kral Konstantin gelmi,
Anadolu'daki Yunan ordusunun idaresi kralc subaylar ve
komutanlara devredilmi, bylelikle tecrbeli komutanlarm
yitiren karmzdaki ordu iinde atmalar hararetlenmiti.
Doallkla bu yzden ordu da askeri kuvvetini kaybetmiti.
Gediz Savanda kaybmz tesbit ettik:
200 ehit, 500 yaral vermitik. ehitler arasnda Eskiehir
milis svari alayndan kurmay yzba Necip, akrabalarmdan bir
mfreze komutam olan brahim Bey ve on be kadar dier
mfreze komutanlar vard.
88
Gediz Sava Konusunda ahsma Ynelik Baz
Sulamalar:
Kemalettin Sami Paa hatralarnda bu Gediz Sava'n
bambaka bir ekle sokarak diyor ki:
"Ali Fuat Paa, Ethem Bey'in arzusuna bal olarak Gediz'deki
Yunan tmenine taarruz ettiler. Dank ve babozuk birliklerle
baarl olamayarak dmana frsat verdiler. Bunun iin Ali Fuat
Paa'y alarak albay smet Bey'i onun yerine Bat Cephesi ordu
komutanlna gnderdik. Gediz Savann icrasna
Genelkurmay Bakanl zaten raz deildi."
Buna yant olarak unu sylerim ki, Gediz iin dtm,
millete ve orduya Gediz'le birok eyler kazandrdm. Birinci
gn dzenli birliklerin yenilgisine neden, daha ok havann
fenalyd. Geri Ali Fuat Paa'nn birinci gn hemen
ekilmesini ben de nce doru bulmamtm. Somalar
duygularma malup olmakta devam etmeyerek makul dndm
ve pek de haksz olmadna karar verdim. nk Ali Fuat Paa,
nn'n ve dier nemli noktalan gz nnde tutmaya mecburdu.
nk kendisi cephe komutanyd. Ben ise yalnz Gediz ve
civarn dmandan geri almay dnen bir tmen
komutanydm. daremdeki kuvvetlerle de bu amacm fazlasyla
yerine getirmitim.
Bu savatan birka gn sonra, Kuva-y Seyyare komutan
yardmcs olan Tevfik Bey, Grdes ehrini dahi ufak bir
arpma sonunda dmandan geri almt. te byle iyi bir
sonuca ulam savatan dolay, "Ali Fuat Paa'y azlettiklerine
ikiye ayrlan Bat Cephesine albay smet ve albay Refet Beyleri
tayin ettik" diye izahatta bulunan Mustafa Kemal Paa ve
arkadalar demek istiyorlar ki, szde Ali Fuat Paa'nn
zamannda ve bu savan zarar veren sonular dolaysyla, Yunan
ordusunun lehinde bir durum olumu ve bu yzden hakl olarak
bu yeni komutanlarn tayinlerine gerek grlm. Halbuki bu
tayinlerin nedenleri bu deildi.
Komutan deiikliinin gerek nedenine gelince, ondan
sonra cereyan eden haller dahi bize anlatr ki, smet ve Refet
Beyler, Mustafa Kemal Paa'nn, uygun zamanlarn gelmesinden
faydalanarak, Ethem ve kuvvetleri aleyhindeki dncesine ve
planna tamamyle vakf bulunuyorlard. Ali Fuat Paa'da ise,
89
byle bir plana itirak kabiliyeti bulamamlard.
Peki ben neden zararl grlmtm? Bu zatlar niin aralarn-
da anlamlard? Bunlar gryorlard ki, bundan sonra Kuva-y
Milliye namna i ve dta pek elverili durumlar olacak. Et-
hem'in ve etrafnn kamuoyunda kazand mevki ve gven saye-
sinde kendilerinin her teebbsne engel tekil edecektim. Evet,
Kuva-y Milliye'miz iin Anadolu'da milli misak uurlarmz da-
hilinde halledilmesi zor hibir sorun kalmam gibiydi. Avrupa
devletleri adeta birbirleriyle rekabet edercesine lehimize dnm-
lerdi.
D politikamz uygun bir durum gsteriyordu. Dou snrlar-
mzda Ermeni belas oktan baaryla ve arzuya uygun ekilde
halledilmitir. Adana ve yresinde snrl bir sahada kalm bulu-
nan Franszlarla atekes yaplm, tutsaklar alnp verilmitir.
galleri altnda bulunan arazimizi de boaltmaya hazr bulunduk-
lar belli olmutur. Hepsinin banda bulunan ngilizlerin ise, Yu-
nan ordusuna dayanan mitleri boa kmtr. Genel Sava'ta ga-
lip gelen devletlerin i durumlar da gittike berbatlayordu.
Bizim iin esas sorun, Anadolu'ya ktna oktan piman olmu
bulunan bir Yunan ordusuydu ki, maddi ve manevi bakmdan bu-
nun da bir enkazdan ibaret olduuna iaret eden haller oktu.
Bana yneltilen iftiralardan biri de yleydi:
"Ethem serke, emir dinlemez, danma kabul etmezdi. Dzenli
ordu kuruluuna muhalefet eder, ordunun kuvvetlendirilmesine
kar kordu."
Bu doru deildir. Ethem ve evresi deilmiydi ki, iin ban-
dan beri ordu ve dzenli tekilat temsil eden birlikler, zorluklar
nnde daldka toplam, millet arasnda birlii salamakta va-
sta olmu, orduya erefini kazanma frsatlarn temin etmiler-
dir.
Gediz Savana gelince, ben rahatszlma ramen Ali Fuat
Paa'nn arzu ve sraryla savaa bizzat katlm bulunuyordum.
Birka gn devam eden meakkat ve yorgunluk midemin rahatsz-
ln arttrm, Kuva-y Seyyare cephe idaresini byk kardeim
Tevfik Bey'e brakm, tekrar istirahat ve tedavi amacyla Ktah-
ya'ya gitmitim. Bundan sonra ara sra zel olarak davet edilmek
suretiyle veya kendi arzumla Ankara veya Eskiehir'e gidip geli-
yordum.
90
Kuva-y Seyyare Aleyhine Giriimler:
Cepheden Ktahya'ya dnmn aras pek gemeden, Ali Fu-
at Paa'nn yerine Bat Cephesi komutanlna Genelkurmay Ba-
kan smet Bey tayin olunarak Eskiehir'e .gelmiti. ki aydan beri
Konya'da bulunan ileri Bakan albay Refet Bey'e ek olarak G-
ney Cephesi komutanl ihdas edilerek verilmiti.
Kendisinin Konya yresinde yeni atl piyade tekilat ile me-
gul bulunduunu renmitim. Bu zat, lzumsuz ihdas edilen G-
ney Cephesi Komutan sfatyla Afyonkarahisar cephesinde vazi-
yet alm bulunuyordu. ileri Bakanl'nn da uhdesinde
kalmas garip grlmt.
Cephe komutanlarnn deitirilmesinin mahiyeti ok geme-
den eserleriyle meydana kverdi. Kuva-y Seyyare ve ahsm
aleyhinde bir plann uygulanna doru ilk admlar bylece atl-
m bulunuyordu. Evet, bu deiikliin gerek nedeninin byle
olduunu dorulayan propagandalar da aras ok gemeden yayl-
maya balamt. Birka gn ncesine kadar milli kahraman diye
alklayan ve hl da yzme kar glen ve beni okayanlarn
bana kar oldu bittiler yaratmaya altklar haberleri geliyordu.
Ve bunlar birer suretle dorulanyordu.
ncelikle ordu arasnda ropagandalar yaylyordu, ve bunlarn
yaylmasna memur edilenlerin banda Bat Ordusu babaytar
albay Galip Bey vard. Bunlarn mahiyeti esas olarak yleydi:
"Kuva-y Seyyare komutam Ethem Bey'in, hastaln bahane
ederek cephenin ilerini kardei Tevfik Bey'e brakarak gerilerde
baka eylerle urat anlalyor. Evet, asla rahat duruyor
sanmaynz. Ethem Bey szde tedavide, halbuki hi durmadan
merkez ve ehirlerde mahiyeti belirsiz birtakm zel tekilatla gizli
ve ak almaktadr. Millet ve Meclis nezdinde her istediini
yaptrabilecek bir nfuza sahip! Ali Fuat Paa'nn hogrl ta-
raftarl kendisini gereinden fazla martt. Evet, zaman ve
olaylar da bunun sivrilmesine yardm etti. Ethem Bey'in hizmetle-
ri inkar edilemez. Ama acaba amac vatanperverane ve sadkane
midir? Son tutumlar dnlmeye deer. Albay smet Bey'in ko-
mutanlna itiraz ediyor. Refet Bey'i hi istemiyor. nk bunlar
Ali Fuat Paa gibi Ethem Bey'in tesiri altna girmeyecek ve istedi-
i gibi oyun oynamasna meydan vermeyecekler. Kardei Tevfik
Bey ise kstah. Geen gn telefonla cepheden emir vermi. Ktah-
91
ya merkez komutan vastasyla Ktahya mutasarrf vekilini evin-
den hakaretle aldrp ehirden uzaklatrmtr. Bunun kabahati,
gya asker kaaklarn koruyormu. Hatt takipler hususunda
hogrl davranyormu.
Ankara Hkmeti, bu mutasarrf vekilini grevine geri gnder-
mek isteyince Tevfik Bey telgrafla Ankara'ya u yant vermi:
'Bu fesaty geri gnderirseniz asarm.'
Kuva-y Seyyare subay ve efrad, dzenli birliklerin komutan
ve askerleriyle kyas edilemeyecek kadar fazla maa alyorlar. B-
tn Mdafaa-i Milliye cemiyetleri Ethem'in nfuzu altnda. stedi-
i paray derhal gnderiyorlar.
Kuva-y Seyyare'de erkesler oalyor. erkes subay ve efra-
dna daha fazla imtiyaz veriyor. Bunlarn nazarnda bakalar s-
fr. Halbuki Kuva-y Seyyare nam altnda balangtan imdiye
kadar Ethem Bey'in emrinde len, kan dken ounlukla Trkler
deil mi? Byle olduu halde nam, hret ve eref bakalarnn."
Yksek rtbeli iki komutan beni dolayl olarak uyardlar. Bun-
lardan baka sevenler de her propaganday bana yetitiriyorlard.
Biri yle diyordu:
"Ethem Bey, Meclis vastasyla tehlikelerin nne gemekte ih-
malkar davranmasn."
Bu neri zerine Ktahya telgrafhanesinden Ankara'da bulunan
byk kardeim milletvekili Reit Bey'i makine bana arttm.
Aramzda u konuma geti:
Ben: "Ordu arasnda zel grevliler vastasyla aleyhimizde
fesat propagandalar tevil kabul etmez bir halde, vefaszca de-
vam ediyor. Gn getike mzminleen bu durumu tamir edileme-
yecek bir dereceye gelmeden, Byk Millet Meclisi'nin ak gr-
mesine gtrnz. Bu hususu size daha nce de sylemitim.
Anladm ki siz hl kandrlabiliyorsunuz. Fakat iyi niyete daya-
nan bu ihmalinizin ac sonular yznden sonralar siz de pi-
manlk duyacaksnz. Bilmeyerek alet oluyor, onlara frsat kazan-
dryorsunuz. Ben her eyden ok una teessf ederim ki, Kuva-y
Milliye'miz arasnda kacak bir uygunsuzluk, karmzda bulu-
nan Yunan ordusuna yeniden cesaret, mit ve hayat verecektir."
Reit Bey: "Bu sorunun Meclisin ak grmesine getirilme-
sinde siyasi sakncalar bulunduunu iddia eden samimi dostlar
var. Bu, yabanclara yansr, ierdeki fesatlar bundan faydala-
nr, diyorlar. Artk ben de kanaat getirdim. Mustafa Kemal Pa-
92
a'dan srarla icraat isteyeceim. Eer yine vaadde devam ederse
gizli celse isteyeceim. Siz sabrl olunuz. Sonucu bildiririm."
Sonradan haber aldm. Mustafa Kemal Paa, Reit Bey'i yine
ikna etmi. Meclisde gizli de olsa bu konuda bir celse yaplmasna
gerek kalmad. Ben ise, sanclar iinde kvranyor, mitle iyi so-
nular bekliyordum. Oysa ki aleyhimdeki propagandalar artyordu.
Refet Bey'in Bana Kar Olan Hazrlklar:
ileri Bakam Refet iki buuk aydan beri Konya yresinde ba-
na kar birlikler hazrlyordu. Beri tarafta Kuva-y Seyyare'nin
Uak cephesine bitiik mntkasndaki Refet Bey'in emrine giren
Kolordu Komutam Albay Fahrettin Bey zel olarak Refet Bey'den
ald emre uyarak, kuvvetlerimiz arasna gnderdii adamlar va-
stasyla Trklk-erkeslik cereyanm yaratmak, uyandrmak gay-
retindeydi. O Refet Bey ki, daha nce anlattm gibi, benim yol
gstermemle ileri Bakanl'na gelebilmiti. Refet Bey bir ve-
him ve sorumluluk korkusuyla bana kar vaziyet alyordu. Refet
Bey'in ileri Bakam olmasna yardm etmitim. Fakat bir md-
det sonra bir sava srasnda cephede vuku bulan bir karar dolay-
syla, Refet Bey'in daha nceki bir hatas meydana kmt. Ve
buna ait evrak Eskiehir stiklal Mahkemesi'ne gndererek, Refet
Bey'in derhal muhakeme edilmesini istemitim.
yle ki, Kuva-y Tedibiye komutanlmn son devrelerinde
Yozgat'tan ayrlm srasnda Refet Bey ufak bir mfrezeyle o-
rum'da kalmt. Bir mddet sonra Ankara'ya dnerken Alaca ve
Yozgat'tan gemi, buralarda kendisine olaanst bir komutan
ss vererek, bastrlm isyanlar dolaysyla bana silahlarm tes-
lim etmi bulunan halka kar, nmayi mahiyetinde tehditler sa-
vurmu. Bu arada kendilerini affedip ellerine belgeler verdiim
baz kimseleri yanna artp vesikalar tetkik ettii srada, "Bun-
lar Ethem Bey'in yetkisi dndadr, ama sizinle sonra grece-
iz" gibi birtakm boboazlklaryla, bilhassa btn Anadolu'daki
Alevilerin ruhani reisi bulunan Dede Galip'i ve evresini pheye
drmt.
Geri Galip Bey isyanla nc, belki de ikinci derecede ilgi-
liyse de bu zata cephede hizmet grdrmek zere 500 mevcutlu bir
svari mfrezesi kurdurmu, silah ve cephanelerini, tehizatn
93
kendisine tedarik ettirmi, mfrezeyi kendi olu Gazi Bey'in ida-
resinde birlikte alp cepheye getirmitim. Hatt Demirci Sava-
'nda bu mfrezenin yararl bile grlmt.
Dede Galip Bey, teekkr ve iltifatmdan ok memnun kal-
mt. Kendisinden milli davamza hararetli bir taraftar olaca va-
adini de almtm. Alevi tayfas gibi Orta Anadolu'da yaayan
kuvvetli bir topluluu davamza daha ok balamak hususuna
ehemmiyet vermek istiyordum. Fakat bunu yapamamann znt-
s iindeyken, Refet Bey'in bu hareketi uygun deildi elbet. Tu-
haftr ki, o zamanki cezalandrma gnlerinde Refet Bey pek uzak-
ta olmad halde Alaca'nn semtine bile uramamt. Kendisinin
Alaca'da syledii szler bir mddet sonra cephede tesirini gster-
di. Dman karsnda bulunan mfrezesine bu szleri aksetmi
ve Yunan tmeninin ilk Gediz'i igal ettii srada Alaca mfreze-
sinden 150 kiilik bir grup, "Madem ki gemie ait bir isyan dola-
ysyla affedilmeyeceiz, madem ki evlerimizde oluk ocuumuz,
dedemiz hakaret gryorlar, neden Yunan karsnda bu kadar
zahmet ve meakkat arasnda lelim?" diyerek sava gn karga-
alktan faydalanarak kamlar. Soma tekrar Alaca'ya giderek
asayii bozmaya balamlar. Bunun zarar oldu, bu mfrezeye
braklan bir ky ve hatt Gediz'i dman kolaylkla zaptetti.
Aylarca nce yzlerce kilometre gerilerde Refet Bey'in bir ha-
tasnn zararlar bylece grlmt. 150 kiinin firarna bu sz-
lerin neden olduu tesbit edilince, hazrlanan evrakla beraber,
ileri Bakan Refet Bey'in muhakeme edilmesini, bu gibi sorun-
larla dorudan doruya ilgisi bulanan Eskiehir stiklal Mahkeme-
sine bildirmi, usulen durumdan Meclis Bakanln da haber-
dar etmitim.
Eskiehir mahkemesi soruna nem verdi. Refet Bey'i ararak
sorguya ekme gereini duydu. Meclis Bakanlna bir tezkere
yazarak Refet Bey'in Eskiehir'e gnderilmesini istedi. Bunun
zerine araya Mustafa Kemal Paa ile smet Bey girdiler. smet
Bey o srada Genelkurmay Bakanyd. Ayr ayr bu iin mahke-
meye gitmemesini, mahkemenin buna bakmaktan sarf- nazar et-
mesini istediler. Bu olmazsa mahkemenin bir mddet tehirini dile-
diler. Ben de bunun zerine muhakemenin bir mddet geri
braklmasn kabul ettim. Bylelikle de muhakeme geri kald.
te bu geri brakma mddetinin sonlarndaydk ki mahkeme-
den beraat etmesine imkan gremeyeceini anlayan ve unun bu-
94
nun vastasyla benden af dileyen Refet Bey balayclar tara-
fndan bir oldu bitti suretiyle Garp Cephesi komutanlna tayin
edilmi bulunuyordu. Mahkemede evrak bulunan bir sann
ileri Bakanl'nda braklmas kanuna aykr iken, bir de buna
ilaveten geni bir yetkiyle gereksiz olarak ihdas olunan bir cephe
komutanlna gnderilmesi nasl doru olabilirdi?
Kuva-y Seyyare ise karargah Gediz olmak zere, dmanla
kar karya temas halinde bulunuyordu. Son Gediz Sava'ndan
beri zerinde kalan Uak'n kuzeyinden balayp da Grdes'in ba-
tsna kadar uzanan cephede vatan grevindeydi. Bana kar ter-
tip hazrlayanlara gelince, beni adeta felli gibi Ktahya'da bulun-
duran hastalm onlara cesaret veriyordu. Hayatmn en ie yarar
yllarn ve tesadfn bana bahettii uygun zeminleri temiz kalp-
le vatann kurtuluuna, davann elde edilmesine harcam, daya-
nlmaz vatan hizmeti urunda vcudumu ypratm, manen ve
maddeten zayf ve bitkin dm bir haldeydim. Herkesi d ha-
liyle kabul etmek, temiz kalple hakkndan vazgemek kadar, yani
btn varln tedbirsizce sarfetmek kadar zavalllk yokmu.
Ben bunu artk anlam gibiydim. Fakat can huyun altndadr, der-
ler. Ben bunu bilerek aldanmaktan kendimi alkoyamyordum.
Mustafa Kemal Paa ile smet Bey'in hatay dzeltmeye altk-
larndan bahseden haberleri, Ankara'dan Ktahya'ya birbiri pei
sra gnderilmekte olan milletvekili heyetleri takip ediyordu.
smet Bey'le Gryorum.
Srf tertipleri tamamlamak hususunda vakit kazanmak iin
gnderdikleri sonralar pek ac bir biimde anlalan sz konusu
heyetler arasnda, bana bal olan ve samimi insanlar da vard.
Kardeim Reit Bey ve Eskiehir milletvekili Eyp Sabri Bey
bunlarn banda geliyordu.
Reit Bey, teden beri Mustafa Kemal Paa'nn lehinde d-
nyor ve konuuyordu. Onun, bu dncelerine uygun hareketle-
ridir ki, Kuva-y Seyyare gibi kurtarc bir kuvveti zor duruma
drmtr. Diyebilirim ki, Mustafa Kemal Paa esas tekil
eden bu husustaki baarlarn Reit Bey'e borludur.
Bat Ordusu komutanlna geldii zamandan beri hareketleri
szlerine hi uymayan albay smet Bey'in fiilen bir dman olaca-
95
zamandan nceki u gnlerde, Eskiehir'den bir otomobil gn-
dermiti. Ksa telgrafnda da, ara sra cepheyi teftie gitmem ge-
rektii zaman, bu otomobilin iime yarayacan bildirmiti. Hal-
buki te yandan cereyan eden aleyhtarlk elle tutulacak kadar
akt.
Alkanlm dnda olarak, ben bu gnlerde 15 kadar muha-
fzmla ve zel doktorumla trene binerek Ktahya'dan Eskiehir'e
gittim. Amacm ordu komutam smet Bey ile kar karya gelip
ihtilafl sorunlar hakknda yz yze kendisiyle grmekti. Bun-
dan sonra da Ankara'ya geip Mustafa Kemal Paa ve dier icap
edenlerle konumak istiyordum. Bu temaslarla pek uygunsuz bir
ekle girmekte olan aradaki u hale son vermek imkannn mev-
cut olup olmadn aratrmak gayemdi. Akamdan nce Eskie-
hir'e vardm. Orada belli olan yerimde dinlenirken Kuva-y Seyya-
re'de yzba smail Hakk Efendi akam zeri kageldi. Kendisi
izinli olarak Eskiehir'de bulunuyormu. Kendisine u emri ver-
dim:
"Git, bak, ordu komutan smet Bey makamndaysa anla, ken-
disini gr, ziyaretine gideceimi heber ver."
Yzba gitti, bir saat sonra geldi. Gne batmt. Bana u
yant getirdi:
"Karargah komutann grdm. Ordu komutan Paa megul-
mu. Bu akam kimseyi kabul etmeyiniz, diye emir vermi. Yarn
gelirlerse Paa'y grebilirler, dedi komutan."
Bu yant beni byk bir hayrete drd. Dnceye dald-
m gren ve henz yanmda ve ayakta duran yzba, beni u
szleriyle uyandrd:
"Efendim, orduda Kuva-y Seyyare'mizin irtibat subay ile dn
konumutum. Onun sylediine gre, smet Bey, bugnlerde has-
taneden km Kuva-y Seyyare subaylarna tesadf ettii za-
man onlara tekdir ve hakaret etmek iin bahane aryormu. Ben
de karargah subayndan usul d nezaketsizce bir davran gr-
dm. "
Bu szler, strab altnda inlediim hastaln gerdii asabm
zerinde yle bir krba tesiri yapt ki hibir tarafta samimiyet ve
ciddiyet eseri grnmeyen bu ortak hayata mutlaka nihayet verme-
liyim, bu artk karlmamas lazm bir frsatt, yeter ki smet Bey
ile karlaaym, hele bana kar da ufak bir nemsememe gre-
yim, diye dndm. Ve iimden byle bir hal karsndaki kara-
96
rm da vermitim. Gnl heyecan ile oturduum yatamdan fr-
ladm. Arkadalarma seslendim:
"Arkamdan gelin!"
Hep beraber sokaa frladk. Karargaha doru yrdk. Karar-
gah oturduum eve uzak deildi. Yrrken en gvendiim arka-
dalarmdan ikisine baz talimatlar verdim. Karargah kapsna
yaklatk. ifte nbet bekleyen askerler emir alm olacaklar ki:
"Yasaktr efendim, nbeti subayna haber verelim" dediler.
Birisi zili ekmek istediyse de, engellendi. Nbetilerin yanna
arkadalarmdan drdn brakarak dierleriyle nizamiye kapsn-
dan ieriye daldm. Bu atakla smet Paa karargahnn kaps bi-
zim idaremize gemi demekti.
Hzla smet Paa'nn bulunduu ikinci kata ktk. Yaver ve
kurmaylara mahsus odann kapsna bakan merdivenin bana iki
nbeti diktikten sonra, koridorun sonunda bulunan komutanlk
odasnn kapsnda kendimi buldum. smet Paa'nn kapsn vur-
mamla beraber ap ieri girmem bir oldu. Dier arkadalarm
beklenmedik bir duruma kar ve koridorda emrime hazr durum-
da braktm. Bu ufak ihtiyat tedbiri hibir szltya meydan verme-
den, adeta bir makine hz ve dzeniyle alnmt.
smet Paa koltuktayd. Karsnda ayakta levazm reisi duru-
yor, yksek sesle kendisine bir eyler sylyordu. Reisin en son
iittiim sz Kuva-y Seyyare idi.
Odaya girmemle beraber levazm reisi ban evirerek beni
grmt. smet Bey daha sonra grd. arm bir halde ayaa
kalkarak ksa bir tereddt an geirdi. Soma gergin admlarla bana
doru geldi, yzndeki aknlk tebessme evrilmiti.
Ellerimi tutarak, nabzm yoklayarak, kollarm okayarak:
"Ne vakit terif buyuruldu? Sizi ateli ve skntl buldum. Ra-
hatszlnz nasl oldu?" diye beni masaya doru ekti. Kar
karya oturduk. Levazm reisi ayakta akn bir halde bizi seyre-
diyordu.
smet Bey'e hitap ettim:
"Beyefendi, izin veriniz de levazm reisi bey bizi yalnz brak-
snlar."
smet Bey iaret edince, reis elindeki katlar masa zerine b-
rakp kt. Ve ben hemen smet Bey'e unlar syledim:
"Samimiyetten eser kalmayan ve sizinle ortak olan hayatmza
97
son vermeye geldim. u gnlerde cereyan eden maskeli ve maske-
siz aleyhtarlklardan ama nedir? Eer bana ve Kuva-y Seyya-
re'ye artk gerek kalmamsa bunu aka syleyiniz, derhal bu fe-
dakar kuvveti datmaya hazrm. Gryorsunuz ki, hastaym.
Fikren ve bedenen istirahate muhtacm. Beyefendi ben sizinle ak
ve ciddi gryorum ve yle yant istiyorum."
smet Bey u yant verdi:
"Allah u fesatlarn cezasn versin. Samimiyetle sylyorum
ki sizi Ali Fuat Paa'dan fazla seviyorum. Takdir ediyorum. timat
ediniz, emin olunuz, memleket savunmasnda size ve kuvvetlerinize
gerek kalmad kanaatinde deilim. Fakat gryorum ki bire bin
ilave eden mnafklar sizi hakkmda tereddde sevketmiler. B-
tn bu anlaamamazlklarn giderilmesini, eskisi gibi samimiyet
ve dostluun iadesini arzu ediyorum. Bundan sonra da sizden ba-
ka ekilde hizmetler bekleniyor. Ben sizin gibi arkadalarn feda-
karlna gvenerek ordu komutanln kabul edip geldim. Sizinle
ba baa verip anlamak iin frsat aradm halde ilerin oklu-
u yznden ve dedikodulardan frsat bulamadm. ncelikle unu
syleyeyim ki, hizmetinizle mtenasip bir askeri niforma iinde
sizi grmek isterim. Rtbenin derecesini tayin size ait. Karar ve
emri almak benim grevimdir.
Albay Refet Bey sorununa gelince, stiklal Mahkemesi'ne verdi-
iniz evrak geri aldrnz. Ve bu muhakemenin iptaline gayret
ediniz. Bunu rica ederim. Emin olunuz. Refet Bey sizi daima takdir
edenlerdendir. Sizden istediiniz yerde zr dileyecektir. Hatt is-
terseniz elinizi ptrrm. Refet Bey gelecekte ok iimize yaraya-
cak, her ikimizin de samimi ve gizli bir arkadamz olacaktr. Siz-
den bu samimi szlerime kar vereceiniz yant bekliyorum."
smet Bey kulaklarn avucunun iine alarak ve gzlerini gzle-
rime dikerek vereceim yant bekliyordu. yle konutum:
"ahsma gsterdiiniz ilgiye teekkr ederim. ncelikle unu
syleyeyim ki, ben rtbe merakls deilim. Ben atekes sonlarn-
daki olaanst hal iinde savunmasz kaldn grdm vata-
nn savunmas iin ortaya atldm. Sras dt ki, zararl grd-
m baz vatandalar, hatt diyebilirim ki, baz akrabamn adli
icraat srasnda msamahaszca idam kararlarn imza ettim. Rt-
be alsam halk nazarnda klrm. Halk hakl olarak diyebilir
ki, Ethem bu insafsz ve gaddarca icraatn vatann kurtuluundan
ziyade rtbe ve mevki kapmak iin yapmtr. Kuvvetlerim arasn-
98
da terfi ve taltife layk birok subay var. Ben bu ltfu onlara layk
grrm.
Refet Bey'in muhakemesine gelince, o zatla hibir ahsi alve-
riim yoktur. Bu, bir adli meseledir ki, genel hukuku ilgilendirir.
Olaanst hal gerei bu gibi sorunlar da takip ve tetkike stiklal
Mahkemesi memurdur. Bu muhakemenin gereksizliini iddia ve
Refet Bey'e ait evrakn geri alnmasna teebbs ise, mdahale
mahiyetinde olur. Bu Suretle de, stiklal Mahkemesinin anlam
kalmaz. Hem nasl olur anlayamadm. Mahkemede beraat etmesi-
ne imkan grlemeyen bir sann ileri Bakanl yeterli bir
hala iken ona bir de Gney Cephesi Komutanl verilmesi! Yarn
Ankara'ya geeceim, dnte tekrar grmek isterim. Karargah
komutannz da uyarmanz rica ederim, beni bu akam size kar-
biraz nezaketsizce harekete sevkeden onlar olmutur."
Dedim ve kalktm, smet Bey'in konumas tasavvurlarm de-
itirmeme neden oldu. Szleri arasnda, ahsma ait olanlar iin-
de samimiyet yok deildi. Fakat bunlar entrika gereiydi. Veda
ederken hararetle elimi skan smet Bey'in son sz uydu:
"Ankara dn her halde yine grelim. Ordu iinde propa-
ganda yaptn sylediiniz kimselerin de cezalandrlmalar so-
rununu o zaman konuuruz."
Arkadalarmla beraber smet Bey'in karargahndan ayrlp is-
tirahat ettiim eve geldim. Ertesi gn de Ankara'ya gittim. Orada
Meclis binas nnde, koridorlarda, milletvekillerinin bize ait de-
dikodu ettiklerini, mnakaalarda bulunduklarn grdm ve duy-
dum. Baz Meclis yeleri gemie ait ve yerine harcanmam ol-
duu imdi meydana kan gvenim dolaysyla beni
eletiriyordu. Kimisi de bu sorunlardan dolay kederliydiler. Bir
ksmna gre kabahat kardeim Tevfik Bey'de idi.
Tevfik Bey daima zorluklar kartyormu. Bu milletvekilleri,
byle diyerek fikirleri aleyhimize tahrik ediyorlard. Ne gariptir ki
milletvekilleri dedikoduyla urayorlard da, bir tanesi olsun
mzminleen bu sorunu Meclis'e getirmeyi dnmyordu. Ken-
disiyle grtm Mustafa Kemal Paa ise, bu halden ahsen
gayet zgnm gibi grnyor, ihtilaf yaratan sorunlarn halline
altn ima ederek yle diyordu:
"Siz Ktahya'dan ayrldktan sonra Bat Ordusu komutan s-
met Bey ile Kuva-y Seyyare komutan Tevfik Bey arasnda anla-
mazlk artmtr. Bu yzden sizin acele Ktahya'ya dnmenizi rica
99
ederim."
Mustafa Kemal Paa sratle dnmem gereini zorunlu klmaya
delil olarak bana bir telgraf gsterdi. Bu telgrafn altnda kardeim
Tevfik Bey'in imzas vard ve smet Bey'e ekilmiti. te telgraf
uydu:
Gediz Kuva-y Seyyare Karargahndan
Eskiehir Bat Cephesi Komutan smet Paa'ya
20 Aralk 1920
Gereksiz ve bize_ haber vermeden Kuva-y Seyyare cephesi mn-
tkasna gnderdiiniz kaymakam brahim Bey'i, emrindeki svari
mfrezesiyle beraber size gnderdim. Buna asl neden, Garp Or-
dusu komutanl namna birlikte getirdii ve mntkamz dahilin-
de baz yerlere astrd grlen bildiriler olmutur. Bu bildiriler-
de Kuva-y Seyyare'yi idare eden ellerin gvenilmez olduu
bildirilmektedir. Fesat yaratan bildirileri toplattm. Kuva-y Sey-
yare'ye ve bize erefsizlik isnat eden sizin gibi bir komutan bun-
dan sonra merci olarak tanmakta mazurum. Ve sizinle ilikilerimi
kestiimi bildiririm.
Ayn gn bu sorun hakknda bana da bir telgraf gelmiti. Bun-
da smet Paa'nn onur krc davranndan bahsettikten sonra
zetle yle diyordu:
Ankara'da Kuva-y Seyyare Komutan
Ethem Bey'e
Aylardan beri cephemiz gerisinde ve kanatlarnda cereyan
eden ve gittike mzminleen yakksz hale bir son vermek iin
Ankara'da ciddi ve resmi giriimlerde bulunmanz rica ederim.
Biz karmzdaki dmanla m, yoksa arkamzda ve yanlarmzda-
ki komuta mevkiine getirilenle mi uraacaz? Ben bu artlar al-
tnda vekaleten zerime aldm bu greve devam etmekte mazu-
rum. Ya durumu dzeltiniz, yahut cepheye gelip grevi zerinize
alnz. Bir taraftan Gney Cephesi komutanl tarafndan birlik-
lerimiz arasna gnderilen propagandaclar, subay ve efradmz
bozmaya alyor sonra savuuyorlar. Fakat bundan sonra gele-
cek ve ele geecek olan bu gibi fesatlarn yakalanarak, kararga-
100
hma gnderilmesini komutanlarma bildirdim. Muhakemesiz ve
kaytsz ve artsz kendilerini idam ettireceim:
Kuva-y Seyyare Komutan Vekili
Tevfik
Demirci Mehmet Efe'nin Telgraf:
Bu telgraf aldmn gecesi idi. Nazilli'den Demirci Mehmet
Efe'nin ars zerine telgraf bana gittim. Mehmet Efe yle
diyordu:
"Kardeim Ethem Bey, bildiiniz gibi bundan iki buuk ay n-
ce Konya isyan zerine bir miktar kuvvetimle isyan yerine gnde-
rilmitim. Albay Refet Bey'le grev yaptktan sonra Nazilli'ye dn-
dm. Vcuta istirahate ihtiyacm vard, kendi kymde kaldm,
emrimdeki birlikleri cepheye gndermitim. Yanmda kalan birka
arkadamla hibir ie karmyordum. Fakat Konya'dan dn-
mden beri apak gryorum ve anlyorum ki, ahsm hedef
tutan birtakm entrikalarla evrilmi bulunmaktaym. Hatt ok
yaknm bulunanlar birer suretle aleyhime tahrik edilmektedir. Ve
hayatma suikast iin ihanete sevkolunmaktadrlar. Refet Bey'den
dn bir telgraf aldm, tekil ettiim askeri birliklerden birine ko-
muta etmek zere Konya'ya geliniz bekliyorum, diyordu. Bu pek tu-
haf deil mi?
Bir defa benim bulunduum yer, cepheye Konya'dan daha ya-
kn, sonra dzenli birlik idare etmek iin davet edilmekliim, ne
mnasebet? Biz vatann savunmas iin silaha sarlm ve bugn-
k frsat hazrlam kimseleriz. Ben bunda bir samimiyet grm-
yorum. Bilmem siz nasl buluyorsunuz? phesiz duruma daha iyi
vakfsnzdr."
Telgraf banda u yant verdim:
"Kardeim Mehmet Efe! Refet Bey'in davetine gidip gitmemek-
te serbestsin. O zat benden daha iyi tanman lazm. nk yakn
zamana kadar sizinle beraber bulunmutur. ikyet ettiin hal ile
ben de kar karyaym. Tedbirli bulunmak gereini ihtar etmek-
le beraber, hanerini vatann barna sokmakta srar eden Yunan-
llara frsat verebilecek her hareketten saknmanz neririm. Za-
ten ben Ankara'ya bu esef verici sorunu Meclis vastasyla
101
halletmeye gelmitim.
Fakat Meclis'de bir boluk ve aknlk var. Buna karn Mec-
lis yeleri arasnda bu hallerden zgn olanlar yok deil. Ben bu
uygunsuzluklara yine tam bir son vermeden yarnki posta ile K-
tahya'ya dnmeye mecburum. nk yeni Bat Cephesi komutan
smet Bey'le Uak cephesindeki biraderim Tevfik Bey'in arasnn
pek ok gerginletii, Ankara'ya son gelen telgraflardan anlal-
yor. Sratle dnm bir fenala meydan vermemek iindir. Refet
Bey'i geri aldrmak ve azlettirmek suretiyle sorunu bar iinde
halletmeye uraan milletvekilleri var. Refet Bey aslnda eski bir
hatas sonucu stiklal Mahkemesi'nde sanktr. Yakn gnler soru-
nun ne olacan ortaya koyacaktr.
Yrk Ali ile aranz nasldr? Birka gn nce zel bir adam
araclyla bir mektup almtm. Henz yant veremedim. Yaza-
cam yantta size sadk kalmasn nereceim. Vatann zor za-
manlar geti. Her neyse yine grrz. Gzlerinden perim."
Her eyin dzene konulaca vaadi ve teminat karsnda er-
tesi gn Ktahya'ya dndm. Eskiehir'den geerken smet Bey'in
karargahnda bulunmadn haber almtm. Ktahya'dan telefon-
la Gediz Cephesinde bulunan Kuva-y Seyyare komutan yardmc-
s ve kurmay subay Halil Bey'den izahat istedim.
"Birliklerimiz arasnda son gnlerde bir deiiklik var m?" di-
ye sordum. Halil Bey; "Ne birliklerimiz arasnda bir deiiklik
yaptm, ne de cephemizde bir olaanstlk yok. Yalnz kayma-
kam brahim Bey sorununa dair tekrar ikayette bulundular" dedi.
Zaten Gediz'den geri gnderilen kaymakam brahim Bey K-
tahya'da beni bekliyormu. Gelerek dedi ki:
"Efendim, biz askeriz. Kuva-y Seyyare mntkasna ordu ko-
mutannn szl ve yazl emrine dayanarak gelmi ve Gediz'e ka-
dar gitmitim. Talimata uygun olarak greve baladm srada
Tevfik Bey'in cepheden gnderdii bir subayn talimatna uyarak
emrimdekilerle birlikte derhal Ktahya'ya dnmeye mecbur ol-
dum. Sizi beklemek iin burada kalmtm. Eskiehir'e dneyim
mi? Ne emredersiniz?"
Ve szlerine ilave etti:
"Ben Tevfik Bey'i de ok haksz bulmadm. Aradaki anlamaz-
lk eskice ve byke imi."
Kendisine u yant verdim:
"Efendim fikir anlamazln aan bir uygunsuzluk var orta-
102
da. Byk Millet Meclisi yelerinden birok kimselerle hkmeti
temsil eden baz zevat bu uygunsuzluu iyi bir biimde halletmeye
alyorlar. Bunu kendileri sylyor. mit ederim ki, hallederler.
Eer smet Paa, Kuva-y Seyyare mntkasna mahsus bir yenilik
yapmaya gerek grmse, nce bizimle grp yazmal deil
miydi? Herhalde izzet-i nefsimizin krlmasna sebebiyet verdiin-
den dolay nce smet Paa'ya ve sonra da Tevfik Bey'e kar z-
gn ve krgnm. sterseniz ordu komutanndan izin alarak Eskie-
hir'e dnnz. Arzu ederseniz sonuca kadar Eskiehir'de
bekleyiniz ve benim hrmetli bir misafirim olarak kalnz."
Bu konumadan sonra kendisi izin istemi, Eskiehir'e dn-
m, bir gn sonra da smet Paa'dan bir telgraf almtm. Ksaca
yle diyordu:
"Tevfik Bey'in cephe meguliyetine ilave edilen geri vazifesini
kolaylatrmak amacyla gnderdiim kaymakam brahim Bey so-
rununu Tevfik Beyefendi fenaya yormu. Daha nce bunu ve bildi-
riler hakkndaki bilgiyi vermeyiim benim hatam yzndendir."
stanbul Heyeti:
Bundan gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn imzasn ta-
yan ve aramzdaki zel ifre anahtaryla almas gereken u telg-
raf aldm:
Ktahya'da Kuva-y Seyyare Komutan
Ethem Beyefendi'ye
25 Aralk 1920
stanbul'dan Ankara'ya gelmek zere yola ktklar bildirilen
Sadrazam Ahmet zzet Paa heyetinin karlanmasna Meclis ye-
lerinden bir heyetin gnderilmesi ve bu heyet arasnda da sizinle
benim de bulunmaklm arkadalar tarafndan uygun ve muvafk
grlmtr. Rahatszlnza ramen zel trenle acele Ankara'ya
dnmenizi bekliyorum.
Byk Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
Bu telgraf zerine Eskiehir'e gnderilen zel trene binerek on
be kadar adammla Ktahya'dan Ankara'ya gittim. Yolda harare-
tim ykselmiti. Trenden iner inmez Meclis binas yaknnda bu
otelde Hac kr Bey'in yatana uzandm. Biraz sonra hkmet
ileri gelenlerinden ve Meclis yelerinden bazlar ziyaretime geldi-
ler. Biraz sonra da Mustafa Kemal Paa ile doktor Adnan Bey gel-
diler. Adnan Bey beni muayene etti. Hararetimin yksek olduu-
nu, istirahat etmem gerektiini syleyerek baz tavsiyelerde
bulundu.
Mustafa Kemal Paa ayakta bunlar dinliyordu. Adnan Bey'e
bu arada unlar sylediini iittim:
" drt saat sonra, yani akam zeri trenle gelecek heyetle
bizim de gitmemiz gerekli ve zorunludur. 0 zamana kadar harareti
drecek areler bulunuz. Trende yatakl ve zel bir yerin Ethem
Bey iin hazrlanmasn temin ediniz. Bilecik'e kadar uzanacak bu
tren seyahati beyin zerinde iyi tesir yapar. Gelen heyet herhalde
Ethem Bey'i de aramzda grmelidir."
Mustafa Kemal Paa bunlar syledikten sonra bir sreliine
veda edip gitti. Bu defa Paann yznde bir gayrtabiilik gzme
arpar gibi oldu. Acaba gelen heyete fazla bir ehemmiyet mi veri-
yordu? Yoksa iinde bana kar dncelerinden ileri gelen bir te-
zahr myd? Bunu derin dnemeyecek kadar halsiz ve musta-
riptim. Adnan Bey'in tedavisi ateimi drm bulunuyordu bir
mddet sonra!
Boa kan Komplo:
Mustafa Kemal Paa gittikten sonra gelen baz milletvekilleri
beni uyaryorlard. ahsm hedef tutan bir plandan hi phe et-
mek istemiyorlar gibiydiler. Gerekten bir gn sonra Eskiehir'e
vardmz zaman bu mehul halledilmiti.
Mustafa Kemal Paa'nn, Ankara'da benden ayrlmasndan
drt saat sonra yaveri geldi, Paa ile birlikte hareket etmek zere
hazrlanmam syledi. Hazrlandm ve biraz sonra da istasyona
inerek Mustafa Kemal Paa ile bulutuk ve Eskiehir'e doru ha-
reket ettik.
stanbul'dan gelecek olan heyeti karlamaya giden milletvekili
heyeti unlardan ibaretti: Mustafa Kemal Paa, ben, Eskiehir
milletvekili Eyp Sabri, Diyarbakr milletvekili Hac kr, Hak-
104
k Behi, Manisa milletvekili Reit ve Celal, Antep milletvekili
Kl Ali Beyler. Ayn trende Mustafa Kemal Paa'nn elli kiilik
sivil bir maiyet mfrezesi, benim ise on be kii kadar efradm ve
yaverim vard. Bunlar ayr ayr kompartmanda geliyordu. Ayakta
durarak shhatimi soruyor, birka dakika bylece vakit geirdikten
sonra ayrlp gidiyordu. Yzlerinde bana kar iltifatlarnn sami-
mi olmadn gsteren baz emareler sezinliyor idiysem de derin-
liine varamyordum. Geri szleri eskisi gibi dostane ve iltifatkar
olmasna ramen sabit bakl gzlerinden bu szlerinin zayfl-
n okuyordum.
Her neyse tren gne doarken Eskiehir istasyonuna girdi.
Trenin burada su ve dier ihtiyalarm gidermek iin bir md-
det duracam tahmin ediyor ve biliyordum. Bilecik'e yetimek
iin aceleye gerek yoktu. Tren iin vakit oktu. Bu srada trenden
inen yaverim dnp geldi, nizamiyeden iki subayn beni zel ola-
rak grmek istediklerini syledi ve devam etti:
"Tren burada en aa 2-3 saat kadar kalacak. Bu mddet zar-
fnda daha iyi istirahat edebilmeniz iin ehirdeki makamnza git-
meniz uygun olmaz m? Ayn zamanda sizi grmek isteyen su-
baylarn ne demek istediklerini de renirsiniz."
Bunu uygun bularak trenden adamlarmla birlikte indim. ehir-
de herkese malum bulunan yerime geldim. Kendi subaymz is-
tedim.
"Ne var ne yok?" dedim.
Subay, onlarn mensup olduklar birliklerin numaralaryla be-
raber isimlerini de syledi.
"Beni niin grmek istiyorlarm?" diye sordum.
u yant verdi:
"Efendim, Ankara'ya getiiniz gnden beri ordu birlikleri ara-
snda gze arpan bir olaandlk, deiiklik, tertibat var. Dn
gece zel bir trenle nn'den hcum taburunu Eskiehir'e naklet-
tiler. Ayn zamanda baka bir piyade alay da Ktahya yolu ze-
rindeki Porsuk nehri kprs civarnda bir yere yerletirildi. Bat
Cephesi Ordusu Komutan smet Paa iki gnden beri bizzat Bile-
cik taraflarnda bulunuyor. Fevkalade gizli tutulmak istenen bir
faaliyet var. Mahiyet ve nedenleri mehul bu durumun farkna va-
ran Eskiehir halknda da bir tela ve heyecan mevcut. Hatt aca-
ba cephe mi bozuldu, Kuva-y Seyyare ne oldu, gibi merakla ben-
den haber isteyenler de ok oluyor. Ben de tabii cephelerde
105
skunet var diyorum. Baz vefal nizamiye subaylarndan szan
bilgiye gre bu fevkalade tertibatn hepsi sizin iindir. Bu iki su-
bay da ite bu amala sizi grmeye ve uyarmaya gelmiler. Bana
biraz aldlar. fadeleri arzettiim kanaatlar doruluyor. Emre-
derseniz kendilerini getireyim de bizzat grnz."
ki subayla grtm. Aldm bilgiye gre kanaatim uydu:
Maharetle tertip edilen bu tren yolculuunda, herhangi bir nok-
tada almna getirilebilirse, ben ve icap ederse saylan az olan
adamlanm ortadan kaldnlacak. Buna yolda imkan bulunamazsa
bu taktirde Bilecik istasyonuna vardmz srada seme bir mf-
reze ile muayyen bir yerde ben ve adamlanm evrilecek, diri ola-
rak teslim olmazsam l olarak ele geirilecekmiim. Eskiehir'e
getirilen hcum taburunun grevi muhtemel bir halk ayaklanmas-
na kar imi. Porsuk kprs civarna dikilen piyade alaynn g-
revi de, Kuva-y Seyyare Eskiehir'e yrrse onu karlamakm!
Ben bu bilgiyi ve ayrntlar rendikten sonra, ii ansa b-
rakmay uygun bulmadm. Bilecik yolculuuna katlmam husu-
sundaki srarn dosta olmadn anlamtm. Derhal yanmdaki
gvenilir arkadalarmdan birini odama ardm, u talimat ver-
dim:
"Dikkati ekmeyecek ekilde aranzdan akgz bir arkada
silahsz olarak imdi istasyona gnder. Grevi, bizi getirmi olan
treni gz altnda bulundurmak. Mustafa Kemal Paa ile hariten
gelip kimlerin temas ettiini sk bir ekilde gzlemek! Dikkati e-
kecek ufak bir hal oldu mu hemen bana bilgi yetitirmek olacaktr.
kinci bir arkada da yanna gnder. Ve u emrimi tebli ve takip
etsin: Kuva-y Seyyare'ye mensup izinli olarak burada bulunan ve-
ya tedavi amacyla gelip iyilemi ve cepheye dnmek zere bulu-
nan gvenilir kimselerden 5-6 kiiyi bulup silahlandrarak buraya
getirecek, bunlar bize iltihak edecektir. Her an toplu ve harekete
hazr burada bulunmalsnz."
Bu iki nemli grevi verdiim arkadalarm salona kararak
gzmn nnde yolladktan sonra, odama tekrar dnp oturdum.
Bu ufak hazrlktan amacm ve kararm kesin olarak uydu: stas-
yona sratle dnmek, Mustafa Kemal Paa ile lazm geldii ekil-
de grmek kendisini kapana sokmakt!
Aras ok gemeden, trende braktm karlama heyetimiz
yelerinden, Eyp Sabri, Hakk Behi, Celal ve Hac kr Beyler
toplu olarak odama geldiler. Bunlarn arasndan ikisi birbirlerini
106
dorular ekilde yle konutular:
"Rahatszlnz artt iin trenden ktnz merak ederek
geldik, Mustafa Kemal Paa da meraktadr."
"Ben iyiyim, tren iki saate kadar ancak hazrlanabilecei
iin evde daha iyi istirahat edebileceimi dnerek trenden k-
tm" yantn verdim. Bunlar ayn zamanda endieli ve dnceli
grnyorlard. Hakk Behi Bey bu arada dedi ki:
"Biraz ehre uradk. Ayak st baz dostlarla grtk.
Halkda az ok bir heyecan hissediliyor. Haklar da yok deil. Ne-
dir mahiyeti anlalmaz bu mehul hareketler?"
Ben konuyu deitirmek istedim. itmemezlikten ve anlama-
mazlktan geldim. Az sonra bu milletvekillerinden biri kalkp ya-
nma geldi. Bulunduumuz odann salonuna bakan ak kapdan
ieriye girdikleri grlen iki silahly iaret ederek kulama fsl-
dad:
"Adamlarnzda bir olaandlk hissediyorum. Arkadalar-
nza katlan u keratalarn gzleri velfecri okuyor. Hem de aks-
yorlar. Galiba yaralar dd iyi olmam."
Ben bu zattan emindim. Hatt kendisine teklif edecek olsam,
hemen bize katlacakt. Ancak karmzda duranlarn nnde fis-
koslarndan memnun olmamtm. Bunu anlayan zat da szn
kesti.
Biraz sonra, Kl Ali Bey de ieri girdi, usulen selam resmini
ifa ettikten sonra:
"Paa Hazretlerinin selam var, tren hazrdr buyursunlar di-
yor," dedi.
Ben oturmakta olan arkadalara:
"u halde siz buyurunuz, ben de sizi takiben hemen geliyorum,"
dedim.
Kl Ali Bey ayakta, ayn zamanda merakl baklarla oturan
arkadalarm, bilhassa beni tetkikten geiriyordu. Ben gayr ihti-
yari kendisine kar biraz souk davranmtm. Bu srada Kl
Ali ortaya yle hitap etti:
"Maazann birinde Paa Hazretlerinin bir siparii var. Onu
alp doruca istasyona geerim. ok ge kalmaz,siz de yava ya-
va terif edersiniz."
O, kp gitti, biraz sonra dier arkadalar da kalktlar, istasyo-
na gittiler.
107
Ben de hemen salona ktm, bekleyen adamlarma:
"Ka kiisiniz?" diye sordum.
"Burada silahl mevcudumuz 17 kiidir," yantn verdiler.
"Haydi delim yola," diyerek evden ktk, istasyona doru
biraz yrmtk ki kardan birinin koarak geldiini grdk.
Yaklanca tandm, istasyonda gzclk grevi verdiimiz arka-
damzd. Nefes nefeseydi. Soru sormaya vakit brakmadan sy-
ledi:
"Mustafa Kemal Paa ile maiyetini tayan tren acele olarak
Bilecik'e doru hareket etti."
"imdi istasyona giden heyet yetiti mi?"
"Hayr efendim, Eyp Sabri Bey ve arkadalar tren hareket
ederken istasyona yetitilerse de binemediler, ileri doru koua-
rak elleriyle iaret verdilerse de treni durdurmay baaramad-
lar."
Derhal arkadalarmla geri dndm. Biraz sonra da Eyp Sabri
Bey ve arkadalar da geldiler, hayret iindeydiler. Bunlarn ifade
ve kanaatlaryla anlalmt ki, Mustafa Kemal Paa bir ey his-
setmi olacak ki, sratle uzaklamay uygun bulmutu.
Ben hatam sonradan anlamm. Kl Ali Bey'e kar all-
mn dnda souk davranmtrm. Bunun zerine Kl Ali
Bey, Mustafa Kemal Paa'y gidip grm, kukulanmasna ne-
den olmutu.
Anlalyordu ki, artk bizim Eskiehir'de durumumuz gvenli
saylamazd. Zira donatlm ve mkemmel bir orduyu smet Pa-
a'nn eline teslim etmitik. Biz ise samimiyetten doan gemie
ait hatalarmzn zararl semereleriyie karlamtk. Kuva-y
Seyyare'miz ise, Eskiehir'den itibaren 200 kilometre gneyde ve
Uak'n kuzey taraflarnda dman karsnda bulunuyordu.
Gne batmazdan nce ehirden ayrlmak uygun deildi. Hava
karardktan sonra hareket etmek zere hazrlandk. Bu hazrl
hisseden Diyarbakr milletvekili Hac kr Bey benimle beraber,
Ktahya'ya kadar gitmekte srar etti. Kabul ettim. Hazrlanan drt
adet yayl arabayla arkadalarmla birlikte akam yemeinden
sonra Eskiehir'den ayrldk. Ve gece yolculuu ile ertesi sabah
Ktahya'ya vardk. Mustafa Kemal Paa Eskiehir'den ayrldktan
sonra Bilecik'e varm, orada smet Paa ile grm, oraya ge-
len zzet Paa heyetini karlamlar.
108
Bundan sonra, Mustafa Kemal Paa, Bilecik'ten Eskiehir'le
yap muhabere srasnda benim Ktahya'ya gittiimi haber al-
m. Ayn gece ayn trenle Eskiehir yoluyla Ankara'ya gemi.
Eskiehir'den geerken Kprll Kazm Bey'i zel trenle bana
gndermi. Biz arabalarla Ktahya'ya vardmz srada Kazm
Bey de gelmi bulunuyordu.
Kazm Bey'in ifadelerinden anladma gre, Mustafa Kemal
Paa Ktahya'ya varmdan sonra yz kilometre gneyde ve d-
manla temas halinde bulunan birliklerimi hemen Ktahya'ya getir-
tip Eskiehir zerine yryeceim ihtimalini dnm ve Kazm
Bey'i onun iin acele gndermiti. Kazm Bey bu mnasebetle ba-
na unlar sylemiti:
"Baz nankr ve haseti insanlar kolaylkla baarl olabile-
ceklerini sanarak aleyhinizde baz teebbslerde bulunuyorlar.
Fakat beni buraya gnderen Mustafa Kemal Paann szlerinden
anlyorum ve yle kanaat ediyorum ki, fikirlerinden vazgeti. Bu-
nunla beraber ayet kanaatimde yanldm tezahr ederse ve size
kar fiilen teebbslerde bulunurlarsa, namusumla sz veriyo-
rum, idaremdeki iki piyade tmeniyle ben de onlara kar hareket
ederim. Tarih ve kamuoyu nnde maddi ve manevi sorumluluk
onlara der. Fakat siz takdir edersiniz ki, yle bir hal karsnda
Kuva-y Seyyareye katlacak iki piyade tmenimiz, yle bir teca-
vz baarszla ulatrr. Bu yzden dman karsnda bulu-
nan birliklerinizi geri almak ve o cepheyi amak Yunanllara fr-
sat baheder ki, yle' bir hale neden olmak sizin vatanperver
hislerinize smaz."
Kazm Bey'le grrken eline bir telgraf tututuruldu. Oku-
duktan sonra bana uzatt, telgraf yleydi:
Ktahya Grup Komutan
Albay Kazm Beyefendi'ye
27 Aralk 1920
Hasta halinde Ethem Beyefendi'yi gece yolculuuna tevik
eden Diyarbakr milletvekili Hac kr Bey'in cezalandrlmas-
na arkadalarca karar verilmitir. Ethem Bey'in bu gece yolculu-
undan ne kadar mteesir olduu ve halen shhat ve afiyetinin na-
sl bulunduunu ltfen telgrafla bildiriniz.
Mustafa Kemal
109
Konuma srasnda Kazm Bey'e demitim ki;
"Dman karsnda, kuvvetimi ekip dmana frsat vermek
benim tenezzl edeceim bir i deildir. unu syleyeyim ki, byle
bir harekete lzum ve ihtiya var veya yok. O baka! Fakat ak
olan u ki, bundan sonra Mustafa Kemal Paa ile yakn ve gizli
arkadalarna drt ba mamur dost sfatyla bakmayacam. Fa-
kat bilfiil arkadan, dman nnde vurulacamz son an bekle-
meye karar verdim. nk gafil avlandm. imdiki durumum da
artk byle emrediyor. Fiilen tecavze kalkarlarsa, siz ve sizin gibi
dava arkadalarmz zerlerine den grevi ister yapar, ister
yapmazlar. Benim byle bir hal karsnda yapacam, hastal-
ma ramen cephedeki kuvvetlerime katlmak, nefsimi korumak, fr-
sat dnce de Yunanllara kar savunmada kalp beni arkadan
vurmak isteyenlere kar saldrya gemek olacaktr."
Kazm Paa bu dnceme u yant verdi:
"Olabilecei dnlebilen ve bence beklenmeyen byle bir
hareket karsnda karlkta bulunmak pek doal bir haktr. Ben
de vaadimde srar edeceimi tekrar ederim."
Kazm Bey ayn gn Ankara'ya dnd. ki gn sonra ald-
m haberlerle dorulanmt ki, Kazm Bey grup komutanln-
dan uzaklatrlmt. Ancak milletvekili olduundan Ankara'da
alkonulmutu. Evet, Kazm Bey en samimi dostlanmdand. Ya-
hut yle olmas insaf ve vicdan gereiydi. Geri ben, bilmem fazla
m sr vermitim. Kazm Bey'in Ktahya'dan ayrln takip eden
gnler zarfnda smet Bey'den u telgraf aldm:
Ktahya'da Kuva-y Seyyare Komutan
Ethem Bey 'e
Eskiehir Genel Karargah
27.11.1920
Son gnlerde Byk Millet Meclisi ve hkmeti kurullarnda
aleyhinize doru hissettiim Ankara'daki efkar ben buradan dai-
ma deitirmeye ve sizi savunmaya alyorum. Maalesef hayret-
le gryorum ki, son gnlerde sizin tarafta bu samimi uzlatrma
arzularm bozmaya alanlarn banda, teden beri hepimizin
110
akl hocas olan, en makul dnme yeteneine haiz bulunan b-
yk kardeiniz Reit Bey'i grmekle zgnm. Rahatszlnz
dikkate alarak ara sra cepheyi teftie giderken size kolaylk ol-
mak zere bir otomobili bugnk trenle gnderdiimi arzederim.
Bat Ordusu Komutan
smet
Otomobil geldi, yine albay Kazm Bey'in Ankara'ya dnn-
den sonra be kiilik bir milletvekili heyeti geldi. Heyet unlar-
dan oluuyordu: Balkesir milletvekili Vehbi, Manisa milletvekili
Celal, Eskiehir milletvekili Eyp Sabri, Antep milletvekili Kl
Ali, Manisa milletvekili kardeim Reit Beyler. Bu heyet Mustafa
Kemal Paa tarafndan beni avutmak iin gnderilen son heyet ol-
mutu.
Bunun byle olduu, bu heyetin gelii sonrasnda Ktahya'ya
zel olarak benimle grmeye gelen bir subayn verdii u bilgi-
den anlalyordu:
Bize Kar Kuvvet Toplanyor.
Bat Ordusu komutan smet Paa, sekizinci ve on birinci t-
menler esas olmak zere Eskiehir'in gneybats ve Ktahya'nn
kuzeydousunda birliklerini toplamaya balam. Bu kuvvetin ilk
hedefi Ktahya'y anszn kuatmak, beni diri veya l yakala-
mak.
Bu subay izin verirsem kalacan, birliine de dnmeyeceini
sylemi, ricada bulunmutu. Ben ise dnmesini uygun buldum.
Haber verdii tertiplerin biraz sonra ise doruluu meydana kt.
Geri ben bu hususlar dikkate alarak gelen bu haberden bu-
gn nce yz elli mevcutlu Parti Pehlivan'n svari mfrezesini
Ktahya'ya getirtmitim. Bu mfreze geceleri Ktahya etrafnda
ve Alayunt istikametinde keiflerde bulunuyordu.
Ktahya'ya bana gnderilen son milletvekilleri ise ksmen sa-
mimiydi. Gya Mustafa Kemal Paa'nn kendilerine verdii szle-
rin artk bir fenala meydan vermemek arzusuna dayandn
kuvvetle zannediyorlard. Hatt grnte iki taraf arasndaki bu
111
gerginlii kendileri ortadan kaldrmay baarabilirlermi gibi avu-
nuyorlard. Bunlardan bazs yine grnte yle grnmekle be-
raber Mustafa Kemal Paa'nn kalben taraftarydlar. Aratrma
greviyle gelmilerdi.
Bu heyetin Ktahya'ya geliinden bir gn sonra cephedeki Ku-
va-y Seyyare Kurmay Bakan Halil Bey'in Gediz'den telefonla
cephe durumuna ait yeni bilgileri yleydi:,
"Bu sabah Uak'n 30 kilometre kuzeyinde ve Gediz'in gneyin-
de bulunan bir ileri karakolumuzla Yunan keif kuvvetleri arasn-
da bagsteren atma hzla geliti. Yunan birliklerinin iki sava
hatt arasndaki nemli bir tepeyi igale yeltendikleri anlald.
Halen iki taraf top kullanmaktadr. 3-5 kilometre uzunluundaki
cephede sava sryor. Ktahya'ya gnderilmesini iki gn nce
emir buyurduunuz 100 mevcutlu bir svari mfrezesini Parti Peh-
livan komutasnda nceki gn Gediz'den sevketmitik. phesiz
imdiye kadar Ktahya'ya varmlardr. Geri taraflarmzda ara-
mzdaki anlamazlk ne renk alyor? nallah halledilmitir."
Cepheden gelen bu haberden, milletvekilleri heyetini haberdar
ettim. Ktahya yresinde gzetlemeye memur ettiim Parti Pehli-
van'n bir gn sonra verdii bilgi ve keif sonucu uydu ki, yuka-
rda sz geen piyade subaymn ilk bilgisi doruydu. Fazla ola-
rak gerekleen bir hakikat varsa, o da bizzat smet Bey'in
komutasna ald 11. ve 8. tmenlerle Ktahya'nn 15 kilometre
kuzeyinde Alayunt istasyonu civannda yman tamamlad ve
Ktahya'ya yaklat sorunuydu. Bundan karlan anlam, sabah-
leyin erkenden birlikleriyle Ktahya'y ablukaya almak zere hare-
kete geecei idi. Bunun zerine Ktahya'da bulunan milletvekil-
leri heyetini nce zgrlklerinden mahrum ederek Kuva-y
Seyyare karargah olan Gediz'e sevketmek istedim. Fakat somadan
bu fikrimden vazgetim. nk ne de olsa bunlar bir eli idiler.
Soma bunlarn arasnda cidden benim kadar bu hallerden zlen-
ler ve gerei ge anlam olmaktan baka bir gnah olmayan
kimseler de vard. Kardeim Reit Bey dmda dierlerine Anka-
ra'ya dnebileceklerini syledim. Reit Bey de heyetle beraber git-
mek istedi, fakat onu brakmadm.
Heyete, smet Bey'in fiilen saldrya gemek zere bulunduu-
nu anlattm. Ve ek olarak kendilerine dedim ki:
"Gediz cephesinde Kuva-y Seyyare ile dman arasnda sava
srmektedir. Dman son aylar zarfndaki alkanlnn dnda
112
garip bir ruhla, bizden yani cepheden baz mevkiler igal etmek
istiyormu. te durum bu. Gidiniz, Ankara'da samimi arkadala-
rnz uyarnz, yasama grevinizi de ona gre yapnz."
Bu heyet Ktahya'da iken u telgraf Byk Millet Meclisi'ne
ektiim gibi, birer kopyasn da baz merkezlere gndermitim.
Bununla millete, uyann, kiisel ihtiraslar bagsterdi, demek is-
tiyordum.
Heyet-i Umumiye'ye Arzedilmek zere
Byk Millet Meclisi'ne
Ktahya 29.11.1920
Bu israfat iinde milletin savaa devam imkan kalmyor. Bir
yldan beri dzenli olarak toplant halinde bulunduunuz halde,
bu mddet zarfnda en byk icraatnz kendi maalarnz 3-4
yz liraya karmak olmutur. Vatann yksek menfaatlerini siya-
setle halle yetkili, devletin selametini tartmak iin Ankara'ya ka-
dar gelen stanbul heyetinin tevkif edilmesi tarihte grlmemi bir
olaydr. Memleketin lehine olarak galip devletler arasnda hasl
olan ayrln, byle eyler, birlie ve beraberlie dnmesine hiz-
met edebilir. Herhalde aylardan beri ordu arasna sokulan fitne-
den haberdar edildiiniz halde bir gizli celse ile bunlar giderme-
ye ve engellemeye cesaret kabiliyeti gsteremediniz. Her biriniz
baka baka endieler peinde, hedefi unutmu, davay ihmal et-
mi bulunuyorsunuz. Tpk mttefikan hkmeti murakabe altnda
bulunduracaklar yerde grevlerini ktye kullanma sonucu genel
savan ac akibetine den sabk Meclis-i Mebusan gibi sizler
de hkmet yelerinin her birine dalkavukluk etmek suretiyle kut-^
sal grevinizi ahsi karlarna feda etmi grnyorsunuz. Bu
yzden, sizlere Mondros Mtarekesi devrelerinin ac ve elim gn-
lerini, Sevr Antlamasnn zincire balayan hkmlerini hatrla-
tarak istirham ederim ki, stanbul hkmeti ileri gelenlerinden
olup, vatanperver duygularndan en ufak bir phe bile caiz olma-
yan Ankara'daki heyetle bugnk durum hakknda grlerek,
serbest olarak stanbul'a dnmelerine izin verilmesini ve herhangi
bir kt muameleye maruz braklmamalarn istirham ederim.
Kuva-y Seyyare Komutan
Ethem
113
Bu telgrafm bir ihanet nedeni addolundu, fakat vatann sela-
met ve kurtulu mjdesini getirmi olduu halde zgrlklerinden
mahrum edilmi bulunan Ahmet zzet Paa hkmeti yeleri de
hi olmazsa stanbul'a dnmek zere serbest braklmt.
Yukarda ad geen Ankara milletvekilleri heyeti Ktahya'dan
aynldktan sonra, smet Bey kuvvetleriyle arpmaya meydan
verilmemesi hakknda Ktahya merkez komutam ile Parti Pehli-
van'a emirler vermi ve ertesi gn sabahleyin otomobile binerek,
kardeim Reit Bey'le birlikte Ktahya'dan Gediz'e hareket et-
mitim. smet Bey, Alayunt istasyon merkezinden Ktahya zeri-
ne birliklerini harekete geirmi, baz noktalar da mtturmu bulu-
nuyordu. Parti Pehlivan'a verdiim talimat uydu: Saldrya geen
tmenlerle gz temasn koruyarak Gediz istikametine ekilmek
ve raporlarn Gediz karargahna gndermek.
Ben Ktahya'dan itibaren 60 kilometre gney istikametinde bu-
lunan Gediz'e vardm. Kuva-y Seyyare'nin esas kuvvetleri Ge-
diz'den daha 30 kilometre ileride Yunanllarla sava halinde bulu-
nuyordu. Top sesleri bu arpmann mevzii de olsa
iddetlendiine kafi bir delil kabul ediliyordu. Yine cepheden ge-
len yarallarmz bu savan iddetini gsteriyordu. Kurmaylardan
Halil ve Tevfik Beyler sava alanndaydlar. Gediz'den telefonla
kendilerini buldum. Gerimizdeki olaylarn kmsenemeyeceini
kendilerine hissettirerek, Tevfik Bey'in Gediz karargahna gelme-
sini syledim. Tevfik Bey, sava hattndan geldi, kendisine ar-
pmann ciddiyetini sordum. Dmann moral gc nasl, dedim.
yle yant verdi:
"Aylardan beri atmadan ekindikleri grld. Fakat kar-
mzdaki Yunan birlikleri iki gnden beri gittike artan sava
halleriyle adeta bizimle mcadeleye istekli bulunuyorlar. Ben yle
sanyorum ki Kuva-y Seyyare'nin dier taraftan maruz kald
halden Yunanllar gafil ve bilgisiz deillerdir. Subaylarmz ara-
snda da, fikirleri elinenlerin bulunduunu sanyorum. Bundan
baka sekizinci tmene mensup emrimizdeki piyade taburlarn da
u vaziyet karsnda gvene layk bulamyorum. Dman zeri-
ne gider gibi Ktahya'ya birlikleriyle beraber gelmi bulunan s-
met Bey tabiatyla bugn deilse, yarn yetiecek. Sonra arkadan
bize hcum edecek. Byle bir durumda bir de iimizden baz kim-
selerin ve birliklerin ihaneti bagsterirse, fazla samimiyetle d-
tmz gafletin sonu ve by olur."
114
Kardeimin bu aklamas karsnda ben derin bir dnceye
daldm. Anlalyordu ki, tertiplerde hi kusur edilmemi aleyhi-
mizde her eyden istifade ciheti dnlm. Tevfik Bey'e dedim
ki:
"Evet, artk ihtiyat tedbirlerinde kusur etmemeliyiz. Fakat kt
dncelere de malup olmamal. Gerekten safvetin yeri kalp de-
il, bey inmi."
Bu konumadan sonra derhal atma binerek Gediz nlerinde
ate hatt gerisinde bir kyde yedek kuvvetlerimiz srasnda bulu-
nan piyade alay komutan binbay buldum. Ona unu sordum:
Binba bey mebus olduunuz sekizinci tmen komutan zzet-
tin Bey'le son gnlerde aranzda hibir muhabere geti mi?"
"Evet, birka gn nce alayn noksanlarnn gnderilmesini
kendisinden istemitim. Tmen komutanm kurmay kaymakam, z-
zettin Bey u yant vermiti: Birka gn daha sabrediniz. Ya biz
size ve yahut siz bize iltihak edeceksiniz."
"Binba Bey, bugn artk aka gereleen ac bir durum
iinde kaldmz size esefle ve aka sylemek mecburiyetinde-
yim. Hal bu merkezdedir. Buna ne diyeceksin?"
"Fevkalade zldm. Yan yana ve el ele verip birlikte memleke-
ti dman ayandan temizlemeye sra geldii bir zamanda, Kuva-
y Seyyare gibi bir kuvveti dmanla savarken arkadan vurmak
veya vurdurmak. Of, of, bu ne talihsizliktir."
"Evet, bu yle feci bir sondur ki ite gelip att. Halin gidiine
gre, yarn kuvvetlerimiz fiilen iki ate arasnda bulunacak. Bu
yzden alay subaylarnz toplaynz, kendileriyle konuacam."
smet Bey Kuvvetlerinin zerimize Yryn Tar-
tyoruz.
Bir saat sonra alay subaylarndan bir ksm gelmiti. Kendileri-
ne u konumay yaptm:
"Arkadalar, ne uzun (ankikata, ne de geni tafsilata durum
uygun deil. Yalnz beklenmeyen durum hakknda size u kadar
bilgi vermekle yetinmeyeceim. Gryorsunuz ki Kuva-y Seyyare
dmanla sava halindedir. Sizler de onun yedek kuvvetini tekil
ediyorsunuz. Bat Ordusu komutan smet Bey dnden beri fiilen
115
saldr durumuna gemitir. Kuvvetleri halen Ktahya'dan beri di-
renmesiz Gediz'e doru yrylerine devam ediyor. Fakat yarn
sabah veya geceleyin Gediz srtlarna yetieceklerine gre silahla
durdurularak, kendilerinden nce insaf ve anlama isteyeceiz.
Fakat sonra savunmaya geeceiz.
Arkadalar, karmzdaki dman parti tartmalarna giri-
mi, adeta bir enkaz haline gelmi bulunuyor. Onlarn artk mem-
leketimizi bar yaparak boaltmaya hazr bulunduklarn gste-
ren haller oktur. Ama Yunanllarn dktkleri kanlara ramen
balarn ediren bizim toplanmakta gsterdiimiz istidat ve s-
rard. Memleketi tahliye etmeye dair galip devletlerle bugnk Yu-
nan hkmetinin Ankara'ya gnderdikleri stanbul heyetinin ak
ifadeleri ile de Yunanllarn aczi ortaya kmt. Fakat bu heyet
Ankara'da temastan menedilmitir.
Efendiler, alaymzn heyet-i umumiyesine eski artlar iinde
gven duyamyorum. Kuva-y Seyyare'yi bu ac duruma benim saf-
vet-i kalbim ve samimi dncelerimle ben drdm. Olaanst
haller iinde herkesi grnd gibi kabul etmek hi de doru de-
ilmi. Geri ben bunu pek ac surette ok ge anladm. Eer ara-
nzda Kuva-y Seyyare'nin yan banda bize saldranlara kar
silah kullanmak istemeyenler varsa dnmek iin kendilerine bir
saat mhlet veriyorum. Zor yok. Bizimle kalmak istemeyenleri teh-
likeli mntkamz dnda serbest brakacam. u kadar ki silah-
larn alarak."
Subaylar kendi aralarnda tartmalar ve dnebilmeleri
iin ba baa braktm ve nnde bulunduum kyl odasna e-
kildim. Ben subaylara hitap ederken baz arkadalarm da ayn
alayn blkleri arasna gndermitim. Onlar, kendilerine verdi-
im talimata uygun olarak kk subay ve efraddan bizimle kal-
mak isteyenlerin isimlerini yazyor, ayrlmak isteyenlerin silahlar-
n alarak dou istikametinde bizim mntkamzdan kafile kafile
karlyorlard. Alayn mevcudu 1500 kadard. Bir mddet sonra
kendilerine hitap ettiim alay subaylar yanma geldiler. 8-10 b-
yk, kk subay kararlarn bildirdiler. Bunlar bizimle kalyorlar-
d. Alay komutan olan binba ile be kadar subay ayn arzuyu
gstermekle beraber az tereddtl grnyorlard. Ama ben bunla-
rn izzet-i nefislerini krmamak iin bizimle kalmalarn kabul et-
tim. Fakat fikrimde hasl olan bir kararla kendilerini gz altnda
bulundurmay gerekli grdm. Alay subaylarnn ou kanaat sa-
116
hibi deildir. Bunu itiraf edince verdiim sz zerine onlar da
mntkamz dna karttm. Geri kalan subaylarla Gediz'de bulu-
nan karargahma geldim.
Bugn de akam olmak zereydi. Cephede Yunanllarla sava-
n srd gelen haberlerden anlalyordu. te tarafta da smet
Bey tmenlerinin Gediz'e doru her saat ba biraz daha yakla-
tklar, Parti Pehlivan'n raporlarndan anlalmt. Gediz'in ku-
zey srtlarndaki geit yerlerini gece sk bir nezaret altnda bulun-
durmak zere bir ihtiyat mfrezemizi lazm gelen noktalara
akamdan gnderdim.
Bu mfrezenin tutaca yerlerden daha ilerde Parti Pehlivan
mfrezesi keiflere devam edecek, sonra yava yava ekilerek
savunma noktalarn kuvvetlendirecekti.
ki Cephe:
Cephede bulunan kurmay bakan Halil Bey'i karanlk dolay-
syla savan skunet bulmas zerine Gediz'e ardm. Geldi,
durum hakknda dncelerini sordum, dinledim, sonra dedim ki:
"Halil Bey, cephemiz ilcileti demektir. Kuzey savunma hatu-
nuz nnde smet Bey eer durmaz da saldrrsa bizim iin savun-
ma ve silah kullanmak zorunlu deil midir?"
"Evet, madem ki biz malum ve ortak dmanla dvrken bizi
arkadan vuracak olurlarsa nefs-i mdafa elbette zorunludur, me-
rudur. Ben bir oldu bitliden oktan beri korkuyordum. Nihayet bu
arkadalar sizin fazla samimiyet ve hastalnzdan yararland-
lar."
"Halil Bey, birliklerimiz dmanla daima^temastayd, cepheyi
brakp vehme dm arkadalara uymak doru olmazd."
"Yunanllarn cephemizde iki gnden beri savaa atllarn,
oktan beri arpmadan ekinir halleriyle mukayese edemiyorum.
yle' sanyorum ki, Yunanllarn casus tekilat bizim tahminimi-
zin stnde. Yani bugn iimizde bagsteren halden haberleri
var. ki gn ncesine kadar tek tk bize snmaya balayan Yu-
nan askerlerinin sylediklerine gre, Yunan ordusunda sz ayaa
dmtr. Yunanistan'da parti tartmalar had safhaya ula-
mtr. Ordularnda disiplin kalmamtr. Yunan askerleri cephe-
117
den kamaktadr. te durum byleyken iimizdeki hal dman or-
dusunun moralini yeniden ykseltecektir."
Kurmay subaym ile bu ekildeki konumam gece yarsna ka-
dar srd. Ertesi gne ait olmak zere kendisine u emri verdim:
"Halil Bey, yarn sabah afakla beraber, eski Yunan sava hat-
tna, ben de yeni i cepheye hareket etmeliyiz."
Bunu sylerken dilim adeta dnmyor, gzlerimden yalar bo-
anyordu. Halil Bey de alyordu. Kesik kesik devam ettim:
"Cephelerde karmzdakiler neden olmadka arpmadan
ekinmeliyiz. Yunan cephesindeki toplardan ikisini bana gnderi-
niz. Her iki tarafta olacaklardan birbirimizi daima haberdar etme-
liyiz."
Konumamz bylece son buldu, ayn odada birer kanepeye
uzandk. Mide strabma baka aclar da karm, dayanlmaya-
cak bir hale gelmiti. Dipdiri, sapasalam bir insandm, iskelet ha-
line gelmitim. Halil Bey halime acm olmal ki, kalkt, kaputu-
nu zerime rtt. Ocaa da odun atp yatt. Bu odun at sabaha
kadar srd. Bir ara kaputun zerimden indiini hissettim. Zaten
biraz nce grdm ryann tesiriyle uyanmtm. Ryay yo-
rumlamakla meguldm.
"Gidiyor musunuz Halil Bey?" dedim. "Hayrl bir rya grme-
diniz mi?"
O ac bir tebessmle u yant verdi:
"Bugn rya deil, bakalm ne ac vakalar greceiz?"
Odadan hzla kp gitti. Sratle grevinin bana gidiyordu. O
da benim gibi yar uyumu, uyumamt. Geceyi elem ve strap
iinde geirmiti. Ben ryam nemsemek istemedim. nk ar-
zuma uygun anlam veremiyor ve hayra yoramyordum.
Gne doduktan biraz sonra Parti Pehlivan'n adamlarndan
yaral olarak geldi. Bunlarn verdikleri bilgiyi Pehlivan'n u
raporu tamamlamt:
"Bu sabah afakla beraber Hisar kynden bize baskn yapan
bir piyade birliiyle aramzda vuku bulan atma sonunda ky
brakarak srtlara ekilmekteyim. Benden yaral, l var.
Baskn yapan piyade birliinin kaybm bilemiyorum. Geride b-
raktmz avdarhisar kyne ok miktarda piyade birlikleri gir-
mektedir."
Bu ky, Gediz'in tahminen sekiz kilometre kuzeyinde eski bir
118
harabe izlerini tayan bir yrede idi. smet Bey, Gediz'in kuzey
srtlarndaki savunma hattmz zerine birliklerini saldrm, hatt
top bile kullanmaya balamt. Ne acyd ki gney tarafmzdaki
Yu*:an cephesinde de savan iddetlendii, karlkl top sesleri-
nin sklamasdan anlalyordu. ki ate arasnda kalmtk.
Yunan uaklar zerimizde uarak keiflerde bulunuyor, duru-
mu seyrediyorlard. smet Bey'in emrindeki uaklar ise kuzey hat-
amza bazen bombalar, bazen de tomar tomar bildiri atyorlard.
Bu bildirilerde yle deniyordu:
"Ey Kuva-y Seyyare'ye mensup kahraman ve fedakar efrat!
Size ordumuzun bakomutanndan neferine kadar hepsinin hrmet
ve sevgileri var. Ordumuzun hedefi, sizin itaatinizi ktye kullanan
ve kendi zel emellerine alet etmek isteyen erkes Ethem ve kar-
deleridir. Bunlar zararl insan olmak zeredirler. Bu hainlerin
emriyle karde ordunuza silah atmaynz. Biz silah arkadalarn-
za kar kan dkmeyiniz. Bize geliniz, hrmet greceksiniz, sizin
iin sorumluluk yoktur."
Muvazzaf Ordu
'Muvazzaf Ordu' imzal bu eit bildiriler daha sonralar uzun
olarak, uaklardan baka biimlerle de mfreze komutanlarnn
isimlerine gnderiliyordu. Bunlara ramen ben smet Bey'e, emin
bir vasta ile ara bulunmas hususunda son bir haber ve selam gn-
dermek istedim. yi bir tesadf eseri olarak Gediz'de bulunan Ma-
nisa milletvekillerinden Reat Bey'le, bahriye binbalarndan
Aziz Bey'i uygun buldum. Bunlara dedim ki:
"Karde kuvvetler arasnda dklecek olan kanlar iki taraf iin
ihanet olaca gibi, karmzda durumu ok sarslm dmanla-
rmza frsat ve yeniden hayat vereceini avdar kyde bulunan
smet Bey'e gidip syleyiniz. Her iki cepheden gelen silah seslerini
iitiyor ve yine her iki cepheden gelen yarallar gryorsunuz. s-
met Bey'e son selamm syleyiniz. nsafa davet ediniz. Evet, onlar
vehimdedirler. Bundan dolay yz yze gelmek istemezler. Ama
gaye vatan kurtarmak olduuna gre, byle eyler ikinci, hatt
nc derecede dnlr."
Bu iki ahs hayvanlarna binerek Gediz'den ayrld. ki ate
arasndan geerek smet Bey'in karargahna ulatlar. Bunu savun-
ma hattndaki gzetleme yerinde bulunan adammzdan gelen ra-
119
por dorulamt. Ben smet Bey'e bunun tesir etmeyeceini tah-
min ediyordum. Gerekten aras ok gemeden bu tahminim de
maalesef yle gerekleti:
Savunma haltmza kar smet Bey kuvvetlerinin saldrs
iddetlendi. Pek ksa zaman sonra, esir den veya bizim tarafa
geenlerin ifadeleri ile anlalmt ki, smet Bey, milletvekili Re-
at ve binba Aziz Bey'i dinlemek bile istememi, siz Ethem ta-
raftarsnz, diyerek temaslarna bile izin vermeyip doruca Anka-
ra'ya gndertmi.
Yunanllara Atekes nerisi:
smet Bey taarruzunda srar edince daha fazla vakit kaybetme-
mek gerektiini kardelerimle konutum. Sonu olarak Uak'ta
bulunan Yunan ordu komutanna birini gndererek birka gnlk
atekes istemeyi zorunlu grdm. Ve derhal yaverim yzba Sa-
mi Bey'e bu grevi verdim. Otomobille yola karttm. Birka gn
nce cephemiz mntkasnda yakaladmz ve Yunanllarn casu-
su olduklarndan phe ettiimiz biri Ermeni iki kiiyi dman
komutanna bir jest olsun diye Sami Bey'le beraber yolladm.
Manen ve maddeten pek zor ve artc bir durum bagster-
miti. smet Bey kuvvetleri aralksz taarruz ediyor ve fakat biz
gerekli kar koymadan aciz bulunuyorduk. Ayn zamanda Yu-
nanllar da taarruzlarn eksiltmiyorlard. Hatt son saatlerde baz
mevzilerimizi bile igali baarmlard, bundan baka tahminimi-
ze gre Gney Cephesi Komutan Refet Bey'in de neredeyse gelip
yandan ve dou istikametinden bizi kuatmas beklenebilirdi.
te bu dnce ile de dou istikametimize kuvvetli bir keif
mfrezesi gndermitik. Gnein batna 3-4 saat kalmt ki,
smet Bey'in kuzeyden gerekleen bir taarruzu karsnda savun-
ma birliklerimiz ricate mecbur oldu. Gediz'i brakarak aphane is-
tikametine doru ekildik. smet Bey kuvvetleri taarruzlarnda s-
rar ediyorlard. Sanki kzgn bir embere saat be saat
sktrlyorduk. Tam bu aralk Uak'tan Sami Bey'in u haberi
bize yetiti:
"Yunan ordu komutan general Maneta ile konutum. Bugn
dahil, drt gnlk bir atekes teklifimizi kabul etti. Cephemizde
bulunan birliklerinin komutanlarna imdi emirler verdi. Fakat
120
atekes artlarnn tesbiti iin yetkili bir memur istiyor. Benim
imdilik dnm uygun grlmedi."
Bu haberle birlikte Yunan cephesinde gerekten skunet bala-
d. smet Bey'e bir darbe indirmenin zaman gelmiti. Vakit geir-
meden sabahtan beri iki ate arasnda kalm bulunan byk kuv-
vetimizle ve Yunan cephesinden aldmz iki kudretli topumuzun
korumasnda Gediz'e girmi bulunan tmenler zerine taarruza
getik. ki buuk saat sren etin bir bouma sonunda smet Bey
kuvvetleri bozgun gsterdi. Sonuta bir tmeni tamemen dald,
dieri bozuldu. Gecenin bastrmas ile bundan faydalanamadk,
yani sratle takibimiz mmkn olmad. Birliklerimiz geceyi Ge-
diz'de ve kuzeyinde geirdikten sonra, sabahleyin erkenden Ktah-
ya istikametine doru takibe koyuldu.
Gediz'de ve Yunan cephesi karsnda "Bolevik Taburu" na-
m verilen piyade birliimizle, bir de svari mfrezesi brakm-
tk. Ben de karargahmla birlikte Ktahya'ya doru ilerliyordum.
Acaba bu darbe yeterli miydi? Ben buna ihtimal vermemekle bera-
ber, bu durum zerine Millet Meclisi'nin yapaca bir mdahale-
nin tesirden uzak kalmayacan mit ediyordum. Yukarda syle-
diim gibi, Yunanllar skuneti muhafaza ediyorlard. Oysa
imdi uak keiflerine fazla nem vermi grnyorlard. Hatt
Ktahya'ya doru ekilen 8. ve 11. tmenler zerine Yunan uak-
larnn birka bomba savurduklan grlmt. Ben bu beklenme-
dik olaydan epey huylanmtm. Evet, Yunanllar bir artma ha-
reketi olarak yapmtlar ve yine bu olay gsteriyordu ki,
Yunanllar bu i mcadeleden faydalanma eilimindeydiler.
Bunun zerine atmdan inerek yazdm u emri, Yunan cep-
hesinde braktmz yzba smail Hakk Bey'e bir svari ile
gnderdim:
Bolevik Taburu Komutan
Yzba smail Hakk Beyefendi'ye
Dereky,6 Ocak 1921
Bozulan smet Bey tmenlerini takiben Ktahya'ya doru iler-
liyoruz. Fakat Yunanllarn aramzdaki bu mcadeleyi frsat bile-
rek istifade etmeleri olasl oktur. Her zamandan ok gzetle-
meye ve haber almaya nem veriniz. Eskisi gibi Yunan igal
mntkasna ve karargahlarna emin ve tecrbeli casuslarmz
121
gnder. ncelikle Yunanllarn askeri hazrlklarn renin. a-
yet herhangi bir taraftan ve bilhassa Gediz'e doru atekes h-
kmlerini ihlal eden bir saldr karsnda kalrsanz derhal bize
haber vermekle beraber, tereddtsz silahla kar koymak ile g-
revlisiniz.
Evet, biz bu ve bundan sonraki ahval iinde tamamen anlam-
tk ki, Yunanllar hasmlar arasnda olabilecek en ufak bir uygun-
suzluktan dahi yararlanmak kabiliyetini tayan bir rka mensup
imiler.
u arada "Bolevik Tabum" tabiri hakknda da izahat vereyim:
Atl piyade nam verilen hafif svari tekilatn haiz Kuva-y
Seyyare tmeni ve birlikleri arasnda "Bolevik Tabum" adn
alan dolgun mevcutlu bir piyade taburumuz vard. 700 mevcutlu
bu milis birliini, ounlukla Karakeili aireti efradndan oluan
Eskiehir Mdafaa-i Milliye tekilat kurmu, emrimize gnder-
miti. Taburun komutan yzba smail Hakk Efendi, sava
olmaktan ok gerekten Bolevik ruhlu, karsndaki dman or-
dusunu sava aleyhine tevik yeteneinde birisiydi. Son zamanlar-
da savatan bkm askerleri, hkmetleri aleyhine isyana tevik
ediyordu. Kendisine bu yzden olaanst tahsisat vermekteydim.
Tabura ad, bu komutan yznden verilmiti.
Gediz'den itibaren smet Bey tmenlerini takip eden Kuva-y
Seyyare'miz yryne devamla ertesi gn leden sonra Ala-
yunt ve Ktahya civarnda yeni savunma hatlaryla karlam, ta-
arruza balamtk. smet Bey, Gediz yenilgisini telafi edebilmek
iin gerekten en uygun bir savunma hattn semiti. Bu da mer-
kezi Alayunt olmak zere bir hat tekil etmekteydi. Alayunt, K-
tahya'nn 10 kilometre kuzeydousunda bir istasyon merkezi olup
Ktahya ehrini bir demiryolu ile Anadolu imendifer hattna
balayan bir yerdedir. smet Bey, demiryolundan yararlanarak Af-
yonkarahisar, Eskiehir, nn gibi merkezlerden kuvvet getirebil-
mi, birliklerimiz gelip atncaya kadar savunma hattn kurmu-
tu.
Kuvvetlerimiz bu savunma hattn akama kadar epeyce sars-
may baarm grnyordu. Gece bastrnca iki taraf da skune-
te ekildi. Bu ilk gn bizim bir hatamz oldu. Btn kuvvetimizle
smet Bey'in Alayunt civarndaki savunma hattna hcum gerekir-
ken kuvvetimizi ikiye blmtk. Nedeni de ilk gn smet Bey'i
122
Ktahya'da sanarak oradaki birliklerle fazla megul olmutuk.
Bundan baka dier bir kuvvetli mfrezemizi, Afyon'dan smet
Bey'in imdadna gelmek zere bulunduunu haber aldmz albay
Refet Bey'in svari tmenlerine kar Alayunt istikametinde keif
ve bekleme durumunda brakmtk.
Ertesi gnk mcadelenin daha iddetli olaca kansnday-
dm. Nitekim yle oldu. Sabahleyin erkenden sava yeniden ba-
lad ve gittike iddetlendi. smet Bey'in gece trenle daha geriler-
den getirttii kuvvetlerle savunma hattn takviye ettii
anlalyordu. stn saydaki toplaryla da smet Bey savunma
hattn son bir gayretle savunuyordu.
Kuva-y Seyyare birlikleri bu ikinci gn, Ktahya ehrinden
ok smet Bey'in bizzat bulunduu anlalan Alayunt civarndaki
savunma hattna taarruz ediyor ve o cihete daha fazla nem veri-
yorduk. ayn zamanda geceden 150 mevcutlu bir svari mfreze-
mizi karmzdaki savunma hattnn gerilerine ve Eskiehir istika-
metlerine geirmi bulunuyorduk. leye doru karmzdaki
hatlardan bizim tarafa kaanlar ve esir denler oalmaya bala-
mt. Ayn zamanda Ktahya civarndaki birliklerimiz drt mit-
ralyz ele geirmilerdi. Anlalyordu ki smet Bey'in savunma
hatlar sarslm, zlmek zere bulunuyordu.
te byle bir srada, leden sonra sa ve geri taraflarmzdan
Refet Bey'in svari kuvvetleri yaklam, bunlar bekleyen mfre-
zemizle arpma balamt. Bizim iin yapacak tek ey, smet
Bey hattna kar rt ve igal kuvveti brakp, btn byk kuv-
vetimizle Refet kuvvetlerine kar taarruza gemekti. Bu mecbu-
riyet ortaya kmt. nk svariler arkadan bizi kuatmaya te-
ebbs etmilerdi. Refet Bey kuvvetlerine kar hcuma getik,
pskrttk. Ve ksmen dattk. Her nedense Refet Bey kararllk
gstermedi. Kendisinin askl evrak antasn mcadele yerinde
bulduk. Bundan da anlalyordu ki, alaylarda bir karklk var-
d. Gediz'de dman nnde smet Bey tmenleri tarafndan arka-
dan "vurulduumuz gnden beri beklenen bu Refet Bey tehlikesini
bylece geici olarak savuturmutuk. Fakat bu srada bir baka
haberle karlatk. Bu haber Yunan cephesindeki komutanmz-
dan geliyordu. Ve aynen yle diyordu:
"Yunanllar Kuva-y Seyyare cephemize grnte atekes h-
kmlerine imdilik uyuyor grnyorlarsa da, bize gelen inanlr
haberlere ve keiflerimize gre, saldr amacyla hazrlklarda
123
bulunmaktadrlar. Bu aa km gibidir. Hatt imdi Uak'tan
haber getiren bir casusumuzun ifadesine gre, Yunan birliklerinin
Uak'n dou istikametinden Dumlupnar ve Afyon istikametine
doru taarruza geip ilerlemekte olduu, ayn zamanda Bur-
sa'dan nn'ye doru da bir dier Yunan kolunun ayn harekete
katld szan haberlerdendir. Karmzdaki Yunan birliklerinde
henz bir ileri hareket yoksa da, baz noktalara asker sevkedil-
mektedir."
Bu bilgi geldikten sonra kurmay bakanmz ve kardelerimle
ba baa verip, byle bir durum karsnda ne gibi bir yol tutma-
mz gerektiini grtk. Tehlikenin genel bir manzara ve geli-
me gsterdii inkar edilemezdi. ayn zamanda smet Bey askerle-
rinden bize esir denler, Yunan svari kuvvetlerinin nn'den
ileriye, Eskiehir'in bat taraflarndaki ovalarda grndklerini
bildirmilerdi. Bu grme sonunda, smet Bey kuvvetlerine kar-
stnlk kazanmamza ramen, kuvvetlerimizi gne battktan
sonra o cepheden ekip tekrar Gediz nnde toplamaya karar ver-
dik ve kararmz uyguladk.
Alayunt mcadelesinde hakim iken, mahkummuuz gibi eki-
liimizin ruhu ve nedeni udur: Bir defa Yunanllara Gediz'i kap-
trmak, u son durumumuz nedeniyle ok byk bir tehlike tekil
ederdi. Yunanllar Gediz'e teden beri ayr bir nem vermektey-
diler. Gerekten buras her iki taraf iin de askeri nem tayordu.
Burasn iki ay nce ok etin ve kanl bir sava ile Yunanllardan
geri almay baarmtk. Geri biz vatanperverane duygulanmza
yenilmi, hakim durumumuzu terk etmi, siyasi hasmlarmza yi-
ne bir frsat kazandrmtk. Kuva-y Seyyare, Alayunt civarnda
gece ekiliine devam ederken Ankara'da Byk Millet Meclisi'ni
tekil eden sorumlu beyinlerde acaba ne gibi bir ruh hali hakim
bulunuyordu?
Elbette merakla zerinde durulacak bir noktadr. Bizim bu hu-
susta aldmz haberler yleydi:
O zamanki Meclis iki gruba ayrlm. Bir ksm bizi tutmakta-
dr. smet Bey'in ordusuyla zerimize atld gnlerde Millet
Meclisi'ne hitaben ekmi olduum telgraf, Mustafa Kemal Paa
Meclis'de okumu, iki oy farkla taraftar kazanm.
Telgrafm eline alan Mustafa Kemal Paa, "Ethem Bey ite
u telgraf ile umumi heyetinizi aka hor gryor ve tehdit edi-
yor, kutsal meruiyetinize saldryor. syan vaziyetine gemi.
124
Garp Ordusu Komutan smet Bey birlikleriyle savaa tutumu
bulunuyor" demitir. Gerekten bu telgrafmla son ve yeni bir si-
lah vermitim. Bu suretle beklediim mdahale de boa kmt.
Alayunt'tan ekiliimizin Yunan ordusu zerinde ne gibi bir te-
sir braktn inceleyelim:
Gediz nnde tekrar toplandmz haber alan Uak'taki Yu-
nan ordusu komutan general Maneta'nn bize gnderdii szl so-
rusu yleydi:
"Ktahya civarndaki stn durumunu brakp kuvvetlerini
tekrar karmzda toplayan Ethem Bey'in amac acaba nedir?
Atekes sresinin dolmasna daha bir gn var. Kuva-y Seyyare
kuvvetlerine kar atekes hkmlerini bozacak bir harekette bu-
lunmadk. Ethem Bey beni yksek komuta mevkiine kar mahup
ve zor bir durumda brakt. Eer isteseydi atekes sresini uzatr-
dm. imdiki halde fikrini ve amacn aklamaz, gerekli artlarla
bizi temin eylemezse, yarn akam sona erecek atekes sonras
tekrar hasm durumuna gemeye mecbur kalacam."
Bu haberi getiren zat, Uak'ta Yunan genel karargahna gn-
derdiim yaverim Sami Bey'e sonradan gnderdiimiz arkadala-
rmzdan biriydi. Bunun Uak'ta anlayabildiine gre, Yunanllar
Dumlupnar'a doru ileri srdkleri keif taamz birliklerini dur-
durmular. Ayn tarzda da ufak bir direni karsnda, kuzeyden,
yani nn'den birliklerim geriye negl'e ekmiler. Anlald-
na gre, nn'de karlatklar bu direni Kuva-y Seyya-
re'mizin evvelce bahsettiim Alayunt meydan savandan geriye
ekildii andan sonra olmutur. General Maneta szlerinde hak-
sz deildi. Yunanllarca daima nemsenen Kuva-y Seyyare'nin
ald vaziyet zerine zellikle Yunanllarn Afyon'a doru ilerle-
meye teebbs ettikleri birliklerinin ekilme hattn tehdit eden bir
vaziyet alnm bulunuyordu. Ve sonra Yunan uaklar Alayunt
civarndan bir yenilgi sonucu olarak ricat ettiimizi grm, ve di-
er vastalarla heber alm olacaklard.
te smet Bey'in nn zaferi, Kuva-y Seyyare'nin Alayunt
meydan savan brakmas sayesinde mmkn olmutu. Her ne
hal ise, general Maneta'nn yar tehditkar u haberi bizce nemsiz
saylamazd. Dar bir sahada iki ordunun fiilen ateleri arasnda
uzun bir gn geirmi bulunan ve henz nisbeten biraz nefes ala-
bilen bizler, yle bir halin ne zntl ve vicdan yakc bir azap
olduunu unutmamtk. Hasmlarmzn arkamzdan ne dn-
125
dklerini ve son durumdan nasl faydalanmaya alacaklarn el-
bette kestiremezdik. Gemi gnlere bakarak bu hususta iyi bir so-
nu karmak da mmkn deildi. Evet, onlar hcumlarnda de-
vam ve srar edeceklerdi.
Kardeim Reit Bey'i Uak'a Gnderiyoruz.
Bu dnce ile Yunan komutann kandrmak birinci derecede
durumuzun gereiydi. Onun iin bu sefer bu grevi byk karde-
im Reit Bey zerine alarak Uak'a gitti. Yunan komutannn,
"Neden ekildiniz?" sorusuna cephane azln neden gsterecekti.
Zemin ve zamana uygun konuacak, tarafmzda hasl olacak du-
rumu gz nne alarak Yunan ve kurmaylarna kanaat vermek
amacyla kendisi de dman ynnda kalacak, bizimle frsat bul-
duka temas elden brakmayacakt. Bu arada dmana ait alabile-
cei bilgi ve heberleri de yetitirecekti!
Reit Bey Uak'ta kald ilk gnler boyunca gya bu arzu ve
amacna faydas olur midiyle admza Yunan uaklaryla birka
Trke bildiri hazrlattrp Kuva-y Milliye birlikleri zerine attr-
mt. Halbuki Yunan ordusu o zamanki zayflklarna gre, Dum-
lupnar ve nn'deki son keif taamz tecrbelerinden sonra, ken-
di hesaplarna uygun kurnazca bir yol ve siyaset takibine
balamlard. Bu anlalyordu. Bu da, Kuva-y Seyyare'yi di-
er tarafa tepelettirmek. smet Bey kuvvetleriyle iki gnden beri
ara verilen arpmann devamn temin edip iddetlendirmek, ve
sonucu kollamakt.
Reit Bey'in Uak'tan bize gnderebildii ilk bilgiler arasnda
Yunan ordusunun skuneti muhafazaya karar verdii, general Ma-
neta ile albay Plastiras'n kendisine kar hrmetkar davrandklar,
hatt bunlarn verdikleri sze gre Manisa silah deposundan bize
ihtiyacmz olan cephaneden gnderecekleri idi.
Gediz nne ricatmzn ikinci gn tekrar ve daha kuvvetli bir
ordu ile arkadan zerimize atldlar ve yklendiler. Bu defa Ge-
diz'e ve zerimize saldran birlikler ounlukla svari olup, albay
Refet Bey komutasndayd. Biz bunlara kar yine Gediz'in kuze-
yindeki srtlarda savunma durumunu semitik. Az aralklarla ara-
mzda sava iki gn srd. kinci gn akamleyin pek de zorunlu
olmad halde Gediz'i brakarak aphane zerine ricat ettik. Fa-
126
kat bu seferki ekiliimizde, Gediz umumi istikametine den g-
neydeki Yunan sava hatt karsnda bulunan rtme ve denetle-
me kuvvetimizi de aphane istikametine ektik. Bundan amac-
mz, Reit Bey'in komutasndaki birliklerle dman kar
karya brakmakt. Bu hareketimizle grdk ki, Yunanllarla Re-
fet Bey kuvvetleri birbirlerine kar hasm vaziyetine gemek
yle dursun, adeta iki dost kuvvet haline gstermekteydiler.
Yunanllar geri bize kar da grnte tarafsz durumlarn
muhafaza ediyorlard. Refet Bey kuvvetleri ise Yunan siperlerinin
semtine bile yanamamaktaydlar. Ksacas, Yunanllar bir taraf-
tan Refet kuvvetlerini tei ediyor, dier taraftan bize de kendileri
ile herhangi bir ekilde anlamak imkann gsteriyor ve igal
mntkalarnda iyi kabul greceimize dair trl vesilelerle de ha-
berler gnderiyorlard.
Biz Gediz'deki son ekiliimizden sonra bizi izleyen Refet
kuvvetlerine kar hafif atmalarla Simav' da gemi, Demir-
ci'ye vardmz gece, btn bu zorluklara ramen komutanlarm-
dan bazlar bana geldiler. Demirci nlerinde Refet kuvvetlerine
kar savunma durumu almamz, hatt kar taarruza gememiz
gerektiini hatrlattlar. lerinde srarda bulunanlar da oldu, ken-
dilerine dedim ki:
"Eer yapacamz kar bir taarruzla, balarn yakalamak
mmkn olacana inansaydm bunda hi tereddt etmezdim.
Eer byle bir taarruza karar verecek olursak, Grdes havalisi
daha uygun. Hem de bizi takip edenleri hareket slerinden biraz
daha uzaklatrm oluruz."
Kesin Kararm: Yunanllara ltica!
Ertesi gn Grdes'e ricat emrini verdim. Gerekten ben vicda-
nmn kabul ettii son kararm vermitim. Fakat bunu kesin ola-
rak yle bir durumda kimseye bildiremezdim.
Kararm uydu:
Simav'dan geerken, Uak'ta bulunan kardeim Reit Bey'e
Yunan ordusu ile bir iltica protokolnn temini ve tanzimi hususu-
na gayret sarfetmesi ve sonucu bana bildirmesi hususunda haber
gndermitim. Buna gelecek yant bekleyecektim. Kuva-y Sey-
yare'nin Demirci'den Grdes'e doru ekiliine devam ederken,
127
yukardaki istek ve karar hakknda ayrntya ve ahsma ait olan
fikrimdeki karar uydu: Yunan igal arazisine gemek isteyecek
olan arkadalarmn hibir vesile ile gemie ait hareketlerinden
dolay knanmamalar, eletirilmemeleri, kendilerine resmi veya
gayri resmi hi bir hizmet teklif edilmemesi!
Yunanllar bu art kabul ederlerse, arzu eden subay ve efrad
Yunan igal mntkasna, dmana ilticay kabul etmeyenleri de
istedikleri tarafa serbest brakmak ve bu suretle Kuva-y Seyya-
re'yi datmak! Bana gelince 50-60 kiilik sekin maiyetimle tek-
rar dalara trmanmak. Shhatim izin verince de cephelerden uzak-
lap Anadolu ilerine gemek olacakt.
Kuvvetlerimiz Grdes ehrine varmlard. Bizi takip eden Re-
fet kuvvetlerinin nndeki art mfrezemiz hari olmak zere, di-
er birliklerime Grdes ehrinde bir gece istirahat vermitim. Re-
it Bey'den beklediim haber, buradayken geldi, Yunanllar
istediim artlar kabul etmilerdi.
Ertesi sabah Grdes civannda savunma durumuna getik. eh-
rin kuzey tarafndaki hkim bir tepeye iki topumuzu yerletirdik.
Karmzda toplanmakta olan Refet birliklerini inceliyorduk. Top-
u komutanm hazrlkta bulunurken, svari subaylarmdan Msr-
l Yusuf Bey adndaki gen yanma gelerek, Refet Bey'le anlama
zemini yoklanmasnn uygun bulunacan syledi. Bu vicdanma
uygun geldi. Kendisini Refet Bey'e gnderdim. Orada svari t-
men komutam olan Dervi Bey'le grmesini nerdim. Dervi
Bey'in bana, Demirci'den ayrlrken gnderdii bir mektubuna ya-
nt vermemitim. O, mektubunda yle demekteydi:
"17.1.1921: Ahval ve vaziyet size uygun deildir. erefli bir
gemie ve hayata sahipsiniz. Sizin iin tutulacak yol u olmal-
dr: Top ve arlklarnz bize iade ederek yine Yunanllarla m-
cadeleye baka ekilde devam etmek zere Yunan igal mntkas-
na gemeniz ok iyi olur zannederim. Sizin hasmnz Refet Bey
deildir. Millet Meclisi ve hkmetidir. Askerlik muktezas ald-
mz emri icraya mecburuz."
Msrl Yusuf Bey'in hareketi srasnda kardeim Tevfik Bey
idaresindeki baz mfrezelerimizle, tmenimiz hesap memuru
Hikmet Bey'e, Grdes ehrinin yarm saatlik batsndaki byke
bir kyde toplanarak olaanst hal dolaysyla datlmayan bir
aylk maalarn hak sahiplerine verilmesini emretmitim. te bu
mnasebetle bir ksm birliklerimiz de bizden uzaklamlard.
128
Bense topu mevkiinde kalmtm. Civara hakim bulunan tepeden
bir sre ahvali ve durumu seyrettim. zntm gittike artyordu.
Gelecee ait dnebilmek durumundan yoksundum.
Yalnz gemie ait hareketlerim bir sinema eridi gibi gz-
mn nnden geiyordu. Evet, bir dnm noktasndaydm. Bura-
dan, parlak hayal ettiim istikbal yoluna bakmak istemitim, fa-
kat, heyhat! Fakat her zorluu bana zevk veren o yoldan artk
uzaklamak zereydim. Gayri ihtiyar bir 'ah' ektim. Yanmda
dikilen ve benim kadar kederli olan topu komutanm seslendi:
"Madem ki toplar kullanmayacaksnz, bari ykleyelim!"
Kar tarafta bir durgunluk ve tereddt vard. Her taraf skunet
iindeydi. Bu, ebedi ayrln matemini andryordu. Komutann
uyars zerine:
"Peki, ykleyiniz" dedim.
Refet Bey'in yanna giden Msrl Yusuf Bey hl dnmemiti.
Art mfrezeye yn tayin ederek:
"Yava yava byk kuvvetlere katlnz," dedim.
Ben de toplarla birlikte artk son toplant yerine gelmitim.
Muhasip Hikmet Bey para datyordu. Kardeim Tevfik Bey ve
kurmay bakanm Halil Bey'in, maa datma sonunu bekleme-
den, hatt beni beklemeden 350 kadar efrat ve birka subayla be-
raber civarda bulunan Yunan igal mntkasna getiklerini ha-
ber aldm. Bu kt akbetin szsn mide strabma kattm.
Reit Bey tarafndan birka saat nce bize bildirilen iltica art-
lar gereince, igal mntkasna gemek isteyenlere bir ey de-
meyecektim, ama herhalde vedalamak ve bunun acsn tatma-
mak da benim iin bir kusurdu. Vatan iin boazlat hasmnn
kucana giden bu bedbahtlara ahsen itirak etmeyecektim. Kar-
deime bildiremediim ve ahsma ait kalan bu srr vatanna ve-
da eden bu bedbahtlar selamlamaklm imkanm da kaldrmt
ortadan. Bundan baka ne olursa olsun, dar bir sahada ve derin bir
keder iinde bulunan binlerce insan basz, yz st brakmak da
doru deildi. Bu hata phesiz, Halil Bey'den ok kardeim Tev-
fk Bey'e aitti. O, kendisini derin bir acya kaptrm gidiyordu.
Ben de aclara yenilmeyecek anlar geirmiyor deildim.
Basz kalanlarn arasna Yunanllar olsun, Refet kuvvetleri
olsun, birtakm sivil adamlar salmlar, Kuva-y Seyyare'nin a-
buk dalmasna' gayret gsteriyorlard. Sivillerin bir ksm, Yu-
nan igal mntkasna gemeye tevikte bulunuyor, propagandalar
129
ve sylentiler icat ediyor, bir ksm siviller de Refet kuvvetlerine
katlmaya tevik ediyorlard. Hatt beni ldrp kendilerine kat-
lacak olana rtbe, mevki, para gibi mkafatlar vaadediyorlard.
Bu son toplanma ve ayrlk yerine vardm zaman bir arkadam
yanma sokularak:
"Bu son saatlerde aramzda ok kalmaynz. Zira insanolu iy
st emmitir. Fesatlara kaplanlar vaadlere inananlar olabilir,"
demiti.
Kendisine u ekilde karlkta bulundum:
"Uyarnza teekkr ederim. yle fesada kaplan bir arkada-
m biliyorsanz getiriniz, u durum iinde ona davranm elini s-
kp, pp, istedii tarafa serbest brakmak olacaktr. Bence zillet
derecesine drlen bu hayatn o kadar kymeti yoktur. Bundan
sonra yaamak isliyorsam, vatanma ve vatandalarma skntl
ve felaketli bir gnnde hizmet edebilmek ve imdadna yetiebil-
mek dileiyledir."
Arkadalarma dalma zorunluluunu sylerken, herhangi bir
tarafa isterlerse gitmekte serbest olduklarn bir defa aka syle-
mitim. Bu dal yerinde fazla aklama yapmaktan ekiniyor-
dum. nk gerek Yunan igal mntkasna geenlerin ok ac
durumlarm kartrmaktan ekiniyor, hem de Refet Bey tarafna
geecek olanlar hakknda ayn dnceye dyordum.
Bu son noktada yanma gelip igal topraklarna birlikte geme-
mi uygun bulanlar olduu gibi, aksini syleyenler de oluyor, kimi-
si de "Tutacan yolu syle, biz de ona gre karar vermek isteriz,
kabul edersen ayrlmayz," diyorlard.
Ben ise tutacam yolu kardelerime bile sylememitim. An-
cak setiim ve yanma alacam 50 kiilik son hayat ve dava ar-
kadam olacak arkadalarma ihsas etmitim. Bu nedenle bana
bavuranlara protokoln artlarn tekrar ediyor, Yunanllara ilti-
ca edecek olanlara oray iaret ediyor, bunu istemeyenlere de Re-
fet kuvvetlerine katlmakta serbest bulunduklarn duyuruyor ve
ima ediyordum. Bunun nedeni de, son saat zarfnda uursuz da-
l yerine birer surede gerek Yunanllarn, gerek Refet tarafndan
sokulan baz kimselerin szlerimi sk bir aratrma altnda bulun-
durduklarn anlyordum. Arkadalarmn tutacaklar herhangi bir
yolda "Ethem'in talimat ile gelmiler" eklinde damgalanmalar-
na imkan vermemek iindi. Her iki tarafa da gemeyecek olanlara
da -bunlarn saylan pek azd- beer onar arkadalar ile dalara
130
kmalarn neriyordum.
Son Veda Sahnesi:
Son veda sahnesi geldi, att:
Hepsi ayr ayr geliyor, veda ediyor, setikleri tarafa kafileler
halinde gidiyorlard. te bu sahne karsnda, yaadm hayatn
en ar szsn burada hissettim. Yol dal hadisesi nihayet
bulmak zere idi ki, bana suikast teebbsnde bulunurken Halil
Efe adnda bir arkadamn yakaland haberini aldm. Bu, be-
nim ikinci derecede bir arkadamd. Bana bunu haber veren arka-
dalarma:
"limeyiniz, bana haber verdiinizi de kendisine hissettirmeyi-
niz," dedim.
Bu cahil ve zavall arkadam somadan zmir'de bulmutum.
Yunan igal mntkasna gemek zere kalan arkadama
bir mektup uzattm. Bu, Akhisar'da bulunan kardelerime yazl-
m bir mektuptu. Gne batyordu, ben de elli kiilik maiyetimle
bir mehul yere doru bu ayrlk vadisinden ekildim. Yunan i-
gal mntkasna geenlerin byk kk rtbede 25 subayla 700
kadar kii olduunu tahmin ediyordum.
Kardelerime yazdm mektup uydu:
Grdes'in batsnda son
ayrl mntkasnda
20.1.1921
Akhisar'da Reit ve Tevfik Beylere,
Yunanllarla akdettiiniz iltica protokol nefsime ar geldi-
inden dolay sizi takip edemeyeceim. Beni mazur grnz. Ku-
va-y Seyyare efrad ve subaylarn istedikleri herhangi bir tarafa
gitmekte serbest braktm. Hepsini dattktan sonra ben de karar-
gahmla bir mehul yere doru yola kyor ve Allah'a snarak
gidiyorum. Allah cmlenizin yardmcs olsun. Hastalm iin
131
merak etmeyiniz, kendimi iyice buluyorum.
Kardeiniz Ethem
Ayrl yerinden doruca Sndrg'ya dalara doru ekilmi-
tim. ki dman cephe mntkas aralarndan, Yrk kylerinden
geerek on gn kadar vakit geirdik. Hastalm yine artm ve ar-
zularma engel tekil etmeye balamt. Sndrg'nn vahi, am-
l ve sarp dalarnda serseriyane geen bu gnler salm daha
da bozmu, gittike daha fenalamaya balamtm. Hatt yle
hale gelmitim ki, yaya olarak yrmek yle dursun, mide sanc-
s yznden hayvan zerinde bile duramyordum. Halbuki bulun-
duumuz dalk mevkide gerek Yunanllarn, gerek Kemalci kol-
larn takibinden kurtulabilmek iin bazen ok sarp yerlerden
yrmek, tepeler zerinden amak gerekiyordu. Yanmda bulunan
arkadalarm Bandrma ve Manyas havalisi halkndand. Buralar
ise Yunan igal mntkas dahilinde kalmt. Arkadalarmdan
bazlar, Yunanllarla bir arpmaya meydan vermeden gizlice
bir gece yry ile Manyas kylerine geebilirsek, orada gizlen-
mek, dolaysyla dinlenmek mmkn olur, diyorlard. Hatt bir
doktor bulup getirmek bile mmkn olur dncesindeydiler.
Istrap karsnda bu teklifi kabul ettim, hayvan stnde zorla-
ma yry ile ve bin bir zorlukla Susurluk civarndan Yunan i-
gal arazisine, kendimizi hissettirmeden geebildik. Sabah ezan
okunuyordu ki, Eski Manyas kyne girdik. Buras Susurluk'a
saat mesafede ormanlk bir yerdir. smini imdi hatrlayamad-
m bir Trk aasnn evine de yine kyllere grnmeden yak-
latk. Biraz sonra ierde idik. Aa bizi gleryzle karlad, ve
hasta halimi grnce hemen kendi ailesinin odasnda bir yatak ha-
zrlatt. Hastaln strab, gnlerin yorgunluu ile hemen uzan-
dm. Aa, Yunanllardan ve hele Yunan taraftar olan baz kimse-
lerden ok korkuyordu. Ve bize de korkulmas gerektiini
sylyordu. Ben kendisine teminat verdim, dedim ki:
"Bize sadakatin derecesinde bizden ve hayatndan emin olabi-
lirsin, bugnden itibaren ne sen, ne ky halkndan tek kii ky d-
na kamaz. Zaten k kyamet, zannederim ki kyl -iin dar
kmaya da ihtiya ve zorunluluk yok."
Aann yant yle oldu:
"Ah beyim, biz senden canmz bile esirgemeyiz. Yunanllarn
ruhu duymadan haftalarca sizi saklayabiliriz. Fakat evvelce senin
132
ipinden kurtulmu ve imdi Yunanllara jandarmalk eden baz
alak kimseler var ki, ben ite onlarn sizi haber almasndan kor-
karm. Bunlar alabilirler de!"
Kyl aasnn gzleri yaarmt, belli ki korkuyordu baz
kimselerden!.. Nitekim benim de tandm baz isimler sralaya-
rak devam etti:
"Bu adamlar ok insafszdrlar. Yunanllar kendilerine yz e-
virmilerdir. Seni evimde sakladm duyarlarsa ocam snd-
rrler. nallah abuk iyileir de kimse haber almadan buradan
gidersiniz."
Aann bu szleri beni ok etkiledi. Evinden bir an nce gitme-
mizi istiyordu. nk hayatndan korkuyordu. Bunda da haklyd.
Kendisini teselli etmek gereini duydum:
"Korkma aam, biz ok durucu insanlardan deiliz. Kynzde
bu dediiniz alaklara katlmayan eski efelerinizden kimse yok
mu?"
"erkes smail Efe buradadr. Onlara katlmamtr: Namusu-
nu koruyabilen balca sayl efelerimizdendir. stersen haber ve-
reyim gelsin, grn."
"Silahl mdr, mavzeri var mdr?"
"Ne gezer beyim, Yunanllar kendilerine hizmet etmeyenlerde
ne bak, ne ak braktlar m ki..."
"imdi deil, akama getir, greyim."
Arkadalarm kyn etrafna ve elverili yerlerine gzcler
koydulard. lk gn bylece skunetle geti. Akam smail Efe
geldi, grtk. Ben kendisini gyaben tanrdm. Genel Sava'n
son senesi zarfnda bu yrede asayiin rndan kt bir sra-
da, Eski Manyasl erkes smail diye 20 kiilik etesiyle hret
alm, jandarma blklerini bozmutu. imdi ise zerinde bir tr-
nak aks bile yoktu.
"Ne o efe, mavzerin nerede?" diye sordum ve devam ettim:
"Sizin kabadaylnz Trk jandarmalarna myd?"
Zeki adam, ne demek istediimi anlamt, yle yantlad:
"Yunanllardan mavzer deil, mitralyz bile almak mmkn.
Fakat onlara alet olmak artyla. Ben ite bunu yapamyorum."
Kendisinden bu kyde bizi ilgilendirecek hususlar hakknda
gereken izahat aldm. Evvelce bu civarlarda Kuva-y Milliye ad-
na cezalandrmalarm srasnda dmanlklarn ektiim ve ken-
133
dilerini stanbul'a kaarak kurtarm olan baz kimseler imdi Yu-
nanllar sayesinde buralarda hkm sryorlard.
Burada kalmz, kyllerle gizli kalmamt. nk nbeti-
lerimizi grmlerdi. Buna ramen kyden ayrlmadk. Birka
gn vaktimizi burada geirdik. Hastalm ise gittike iddetleni-
yordu. Mevsim k, souk iddetli hkmn icra ediyordu. Kyde
olan arkadalarm, bilhassa evket Bey, iki gnde bir kyl kya-
fetinde gvenilir adamlarn en yalan Yunan askeri merkezinin
bulunduu Susurluk'a gnderiyor, Yunanllarn bize dair koku alp
almadklarn soruturuyordu. Ev sahibiyle baz komular da bi-
zim kontrolmz altndaydlar. On gn kadar olmutu, bu mddet
zarfnda habercilerimizin bize getirdikleri bilgi arzumuza uy-
gundu.
Geri bu durum daha uzun sre devam edemedi. Durumun de-
itii grlyordu. Bir gn Susurluk'tan gelen bir habercimiz Yu-
nan merkezinden szan u haberi getirdi:
"Kuva-y Seyyare komutan Ethem Bey'in Yunan igal ordusu
bakomutanl ile dolayl olarak dzenledii iltica artlarn nef-
sine yediremeyerek, anlama zerine igal mntkasna geen
kardeleri ile arkadalarna katlmamas, Yunan komutann,
bakomutan Papulas hkmeti nazarnda sorumlu ve mahcup b-
rakmtr. Son alnan kesin bilgiye gre, Ethem Bey makineli t-
fekli yz kiilik bir mfreze ile igal mntkamza girmitir. Ba-
komutann Susurluk igal mntkas komutanna verdii emir
Ethem hakknda ok uygun ve dostanedir. Kald ki, Ethem Bey'in
vcuta hasta bulunduu anlalmaktadr. u hale gre, bu mev-
simde dalarda barnmas imkan olmayan Ethem ve maiyetinin
bir kyde saklandklarndan phe edilemez. Kendisinin bulundu-
u yeri bilip Susurluk igal komutanlna haber vermeyenler
olursa bunlar cezalandrlacak, bilgi verenler ise mkafatlandr-
lacaklardr. Bylece Ethem ve arkadalarna da yardm edilmi
olunacaktr."
Ayn habercimizi ertesi gn 10 lira mkafat vaadederek saat
mesafedeki Susurluk merkezine gnderdik. Bu adam, Yunanllarn
baz subaylarna az ok yaklaan, bundan baka da Yunanllar ile
sk ilikisi bulunan baz yerli kimselerden dahi iyice bilgi alabi-
len bir kimse idi. Kaldmz evin sahibi aa, bize dair gelen bu
haberden hem memnun oluyor, hem de korkuyordu.
Gnderdiimiz adam akam st Susurluk'tan dnd, bize u
134
yeni haberleri getirdi:
"Evvelce Kuva-y Seyyare efradndan olup Akhisar mntkas-
na silahlarn teslim edenlerden bazlar o gn zmir'den Bandr-
ma'ya gelen trenle kylerine serbest braklm. Bunlar Yunanl-
lardan grdkleri iyi muamelelerden bahsetmiler. Ayn tren
yolcular arasnda kardeim Tevfik Bey, yannda bir Yunan su-
bay olduu halde Bandrma'ya gemi."
Bir baka habercimiz ise u bilgiyi getirmiti:
"Bugn Manyas nahiye merkezi olan Tatar kyne bir Yunan
mfrezesi gelmi. Bu mfrezenin komutan, yardmclar olan si-
lahl Trklere haber gnderip kye artm. Baz gizli talimat
vermi."
Habercimiz, gizli talimat renememiti. Ancak, Yunan ko-
mutanndan talimat alm bulunan birka kiiden szan bilgilere
kendi tahminlerini de ekleyerek syle diyordu:
"Yunan komutan bunlara efradnz ayr ayr dolatrmaya-
caksnz. Bunlar Tatar ky nahiye merkezine toplamanz daha uy-
gun olacaktr. yle, dnyorum," demi.
Anzavur kuvvetleri artklarndan olup Bandrma ve civarn,
Yunanllar igal ettikten sonra katklar stanbul'dan dnerek Yu-
nan hizmetine giren bu kimseler arasnda benim ve maiyetimin
amansz hasmlar vard. Manyas nahiye merkezi ise, sakland-
mz kye iki saat mesafede bulunuyordu. Bu haberler zerine ma-
kul dnen evket Bey'le dier bir arkadam gece odama davet
ettim. Gelen haberlerden benim kadar onlarn da bilgisi vard.
Maksadm zel durumumuzu grmekti. Geldiler, kendilerine ar-
kadalarmzn morallerini sordum, fikirleri nedir, dedim. Ks-
men ikayetle unlar sylediler:
"Hastalnz, rahatszlnz arkadalar zerinde fena tesir
yapyor. Aka yle diyorlar: Ethem Bey geici olarak Yunanl-
larla anlamak yolunu aramaldr. Kendisi esasl bir tedaviye
muhta! Bylelikle hastalktan da kurtulur... Yunanllar fazla
kukulandrmazsa bizlere bugnk durumumuzdan daha elverili
bir frsat zemini bulur, yine toplanrz. Bugn Susurluk'tan gelen
son haber, arkadalar daha ok mide drd. leri srdkleri
arzuyu kuvvetlendirdi. Yunanllara iltica eden arkadalarmz iyi
muamele gryorlarm. Serbest braklmlarm gibi birbirleri-
ni teselli ediyorlar."
Bu szleri dinledikten sonra iki arkadama:
135
"Peki, siz ne fikirdesiniz?" diye sordum.
"Biz emrinize amadeyiz, maiyetimizi de ister istemez bizimle
lme srkleyebiliriz. Lakin bu mhim noktada soukkanllkla
kararnz veriniz."
Buraya kadar bu iki arkada birbirlerini destekleyerek bu sz-
leri sylemitiler. smini vermediim arkada susmutu. evket
Bey devam etti:
"Biz u halde nasl olsa Yunanllarn ve onlarn yardmcs
olan adi komularmzn, bugn deilse yarn mutlaka saldrlar-
na urayacaz. Bizim iin lm, lmdr. Bunun da nemi yok.
Fakat bizden ok bu ev sahibi biarenin ve bu kyllerin bana
gelecak musibet ve felaketleri dnyorum.. Bu ky aas eski bir
baba dostum ve komumdur. Bu durum karsnda hem bana ve
hem de size vicdanen dnmek, soukkanllkla karar vermek la-
zm. "
evket Bey'in szleri bitince dnceye daldm, evet, evet! Si-
yasi hasmlarma kar bana birok eyler kaybettiren vicdan
kayd, yine son ve en gvendiim arkadamla, son hayat mesele-
sini grrken, yine ortaya srlmt. Acaba bu vicdani dn-
ce beni erefli bir lmden de mi mahrum edecekti? Ben bu soru-
lar kendi kendime mrldandm. Fakat evket Bey'e olumlu veya
olumsuz bir yant vermek lazmd. Dedim ki:
"evket Bey, ben size daha nce fikrimi sylemitim. Yarn biz-
leri de tutsak durumuna soktuktan sonra Yunanllar, hepimize
hakaret cephesini evireceklerdir. Hayatmza kasdetmek ihtimal-
leri de vardr. Zira Yunanllarn siyasetine ve kudretine dayanan
silahl yerli hasmlarmzn trl nedenler ortaya atarak bizlerden
kallee intikam alacaklarn neden hatrlamyorsunuz. Son pi-
manlk fayda etmez."
evket Bey buna da u yant verdi.
"Canm, Napolyon da fitne ve fesat iinde kald, baka are
bulamad. Karsndaki dmanlarna teslim oldu. Tutsak ve sr-
gnde ld. Ne yapalm bize yz eviren talihe!"
Evet, sonu olarak evket Bey'in ifadesi tamamyla anlatyordu
ki, felaketzede bu son mfreze, srarma ve arzuma kar isyankar
bir tutum almt. Efrat zerinde evket Bey'in etkisi olduka g-
lyd. evket Bey cidden fedakar ve asildi. Fakat imdi biraz de-
iti. Ben bu zatn izzet-i nefsine, mert yaradlna kar son bir
deneme olarak insafszca bir hitapta bulundum:
136
"evket, gryorum ki, size aile hasreti galebe ald, yahut ve-
himlendiniz. Mamafih teklifleriniz zerinde bu gece dneyim, siz
de dnnz, karar ertesi sabah erkenden veriniz. Bununla be-
raber bu gece baskna uramamz olaslna kar gerekli nle-
mi almay ihmal etmeyiniz."
evket ayaa kalkt, bu szlerimden etkilendii anlalyordu.
Odadan kmadan nce yle konutu:
"Msterih ol, yle bir baskn karsnda sizi brakmayz. Bu-
rasn kana boyamadan miskin miskin lmeyiz."
ki arkada beraberce kp gittiler. evket Bey'in arkada bi-
raz sonra tek bana dnp geldi, zaten geceleri yanmda yatyor-
du, tekrar grtm. Arkadalarmdan aldm izlenim zerine
sabaha kadar dndm ve kararm tesbit ettim. Zaten bu karar
verinceye kadar da afak atmt.
Arkadam uyandrdm, ky etrafndaki nbetileri tetkike
gnderdim. Gne doduktan sonra evket Bey'le beraber gelme-
lerini syledim. smini aklamay sakncal grdm bu arkada-
m, kaytsz ve artsz bana balln koruyordu. Gne do-
duktan sonra evket Bey'le beraber geldiler, ev sahibini de
arttm, kendilerine kararn bildirdim. Onaylarn aldktan
sonra ev sahibi aaya hitap ettim:
Yunanllara Teslim Oluyoruz.
"Aam, imdi atma biner, Susurluk'a gider, Yunan komutann
bizzat grr, ve ona tercman vastasyla dersin ki: Birka gn
nce anszn geceleyin evime silahl maiyetiyle gelen Ethem Bey
hakknda imdiye kadar haber ulatrmak olanan bulamam-
tm. nk beni ve ky sk bir kontrol altna almlard. stelik
ailemi ve ocuklarm ldrmekle tehdit ediyorlard. Bu sabah her
nedense beni ard, git, Yunan komutanna haber ver, ister-
lerse lmeye ve ldrmeye gelsinler, veya onlar, asmaya gelsin-
ler. ayet anlama yolunu tercih ederlerse bir, nihayet iki temsilci
gndersinler. Bulunduumuz ky mntkasna silahl resmi veya
gayri resmi bir mfreze ve askeri birlik girerse silahla karla-
mak kararndayz."
Aaya bu szlerimi tekrar ettirdim ve ek olarak dedim ki:
137
"Aa, sen bu sylediklerimi aynen yerine getirmekle sorumlu-
luktan kurtulacaksn. Biz de ansa ve zorunluluklara tabi olaca-
z. abuk git, sylediklerimi Yunan komutanna eksiksiz syle!"
Zavall ky aas bu szlerimi sevinle karlad. Grevi seve
seve yapacam syleyerek ayrld, yola kt. evket Bey ise, b-
yk bir vicdan borcunu demeyi baaran bir insan sevinci iin-
deydi.
Aa gittikten sonra, evket Bey'le bundan sonra tutacamz
yolu yle kararlatrdk:
Eer Yunanllar anlama tarafn tutarlarsa, ileri sreceim is-
tekler arasnda bu son arkadalarma silah, yani mavzer tamak
imtiyazn temin etmek suretiyle bunlar silahl dman komula-
rna kar zillet iinde gezmek ve kar gibi ldrmek tehlikesin-
den kurtarmak olacakt. Ben byle dndme gre, bu arka-
dalara den grev, elbette ki u hal karsnda erefli son
grev, alaka lmek deil, yarn iin olabilecek bir olaya kar
yiite lmek iin mcadeleye hazr olmaktr. Herhalde be alt
saate kadar sonu kendisini gsterir. Ben de Beylerle birlikte bir
saat sonra kale stne gelirim. Efrat yemeklerim yesin, acele ola-
rak kale harabesinde toplansnlar. Zira bugn, yaadmz mca-
dele hayatmzn en son tehlikeli ve ac gndr.
evket Bey emrimi yerine getirmek zere odadan kt. Bir bu-
uk saat sonra dier arkadalarmla birlikte yatamdan kalktm,
krkm giydim, iskelet haline gelmi, takatsiz ve huzursuzdum.
Ayakta lmeye mahkum bedbahtlardan beter, shhatszlk gibi
maddiyatma eklenen dier aclarmla birlikte sendeleyerek, kale
harabesinde toplanm arkadalarmn arasna kartm. Hepsi
znt iinde beni karladlar. Daha nce, evket Bey'le ilettiim
nerilere ek olarak unlar syledim:
"Yunanllar u perian halimizi eer tanmyla renmilerse
bizlere kar saldrgan bir tutum almalar ok mmkndr. Yahut
nce dostane davranrlar da silahlar aldktan sonra belki her tr-
l hakarette bulunurlar. Bizim iin daha ok son olasl dikkate
alarak lme, fakat erefle lmeye hazr bulunmalyz."
Eski Manyas'n bu harabesi, kyn pek yaknndayd. Esasen
bu kye Eski Manyas ismi verilmesine de ite bir burcu kalm
olan bu kalenin harapll neden olmutu. Yanmzda bulunan
sehpal mitralyz evket Bey kale burcunun bir noktasna ate
etmeye hazr vaziyette yerletirmiti. Bunu grnce memnun ol-
138
dum. Hasta gnlm yine bir sergzet iinde yaral bir ku gibi
rpmyordu. Evet, perian, fakat namuslu geen hayatma, gen-
liime ahane bir vakackla son vermek eilimine kar kalbimde
dayanlmaz bir yenilgi hissediyordum.
Burada hasta ve mecalsiz beklerken unlar dnyordum:
Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarla Mondros Ate-
kesini kabul ettirmesine ramen, galip devletler atekes hkm-
lerini bozmaya balaynca, Osmanl Devleti ve halk adna zgr-
lk ve bamszl korumak amacyla zmir'de kumlan gizli
cemiyetin kararyla ben ilk isyan bayran tam iki buuk yl nce
amtm. Ve imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce
fikren hazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman
geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine milleti, zmir'e
doru sevk ve tahrik ile igalci orduya kar vatan savunmaya
giderken yine bu kyden gemitim.
O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle, genel kur-
tuluu salayacak o hakl davamz baaryla sona erdirmek zere
bulunduum bir srada, manen ve maddeten perian bir halde yi-
ne bu muhite dm bulunuyordum.
Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir olmazlard.
Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar zarfnda
dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beri btn varlmla
koruduum baz siyasi rakiplerimin amansz husumetine maruz
kalm bulunuyordum. Uursuz hastalm da bunun zerine bin-
miti. Bilemiyordum, talih bana niye ksmt? Neden yz evir-
miti?
Evet, elemli, anlatlmas mmkn olmayan strapl bu hal ve
sonu, d dmana yenilgi gibi bir sonun ac semerelerinden ol-
sayd, bir insan olmak sfatyla ne yapalm, biz vicdani ve vatani
grevimizi yaptk, talih yar olmad der, teselli bulmaya alr-
dm. Ama u perian halimiz hi de yle bir sonun sonucu deil-
di. Buna ramen, yani bu halde iken bile bir yan beni teselli edi-
yordu.
u son devreye gelinceye kadar az hatalarla devam eden sami-
mi ibirlii sonucunda vatan ve millet artk dman ayandan
kurtulmu ve temizlenmi addolunabilirdi, ama bundan sonra ne
olacakt? Ne fayda? Ben imdi u kk mfrezemle zayf, takat-
siz kiisel zgrlm koruyarak lmek iin u kale harabesine
ekilmi oturmu, beklenmedik eyleri bekliyor, dnyor-
139
dum. Bir Osmanl padiahnn saln deeri hakknda bir beyi-
tini hatrlamak istiyordum. Bana btn bu felaketleri hazrlayan o
uursuz hastalm deil midir?
Halk iinde yok muteber bir nesne devlet gibi
olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi
Bugn sabahtan beri kar frtnas iddetlenmiti. Beyaz rt
her taraf oktan rtmt. Bu rt gittike ykseliyordu. Sanki
burada bu gaddar doann bize ve samimiyetimize bir mkafaty-
d.
Hibir tarafta vefa yz grmeyen ve bu harabe zerinde birer
kuytu yerlere toplanm bulunan bahtsz maiyetimin son ruhi hal-
lerine nfuz edebilmek iin kendilerini tetkike koyuldum. Birer
frsatla kabiliyetlerini yokladm. Evet bir oldu bitti ile bunlar iste-
diim gibi bir sona srkleyebilirdim. Bunu mmkn gryor-
dum. u artla ki, zerimize dmanca gelir, yahut anlamay
bozarlarsa!..
Bunun da ekli nasl olacakt? Yani benim kalbi temennilerime
gre mi, yoksa arkadalarmn eilimlerine boyun eerek mi? Bu
cihetler de henz mehul ve karanlkt. Bu belirsizlikten doan
zntm o dereceye varmt ki, bu bekleme devri ayet bir gn
daha devam edecek olursa, dayanmak benim iin manen ve mad-
deten mmkn deildi. Bu durumda hislerine taze gda bulama-
yan bir insan, dava sahibi bir adam iin yarna, zellikle dma-
nn insanln bekler ekilde geen saatler kadar zc ve zor bir
hal dnebilir mi? Evet, ben kendi kendime bam avularmn
iine alm dnyor, mehullerden yant bekliyordum. Byk
bir strap iindeydim. Susurluk'a zel olarak gnderdiimiz ky
aasnn imdiye kadar dnp gelmesi lazmd. Olumlu veya
olumsuz bir yant getirmesi gerekiyordu. Acaba niin gecikmiti?
Ben bu gecikmeyi baz dakikalar, kalbi temennilerime uygun
hayrl bir iaret kabul ediyordum. Tam bu srada drbnle etraf
gzetleyen arkadalarmdan biri, Susurluk istikametinden bize
doru bir atlnn geldiini haber verdi. Ben de drbnmle baka-
rak gelenin kim olduunu tanmaya alyordum. Nihayet atl
yaklat, bu, bizim ky aas idi. Sratle geliyordu. Kye girmek
zereyken ben evket Bey'le birlikte kaleden kendisine doru y-
rdk. Yaklanca yznn gldn grdk, temaslarn yle
140
anlatt:
Kendisiyle beraber, Yunan svari kaymakam yannda otuz ka-
dar svari bulunduu halde yakn bir kye gelmi. Ben grme
yeri olarak nereyi uygun bulursam oraya gelecekmi. Yunan kay-
makam ile birlikte bir de tercman gelmi. Yunanllar bizimle an-
lamay ok istiyorlarm.
Aa szne devam ederek dedi ki:
"Zaten sizin bu kyde kaldnz Yunanllar dn kesin olarak
tesbit etmiler. Bandrma'da bulunan kardeiniz Tevfik Bey'e telg-
raf ekmiler, acele Susurluk'a gelmesini istemiler."
Kaldmz bu kyn yaknndaki bir Yrk kyn grme
yeri olarak tayin ettim. Aa tekrar ana binerek gitti. O giderken,
ben de kyn etrafn gzaltnda bulundurmak amacyla kyl k-
yafetinde iki kiiyi derhal oraya gnderdim. Ky aas bir saat
sonra yannda Ermeni tercman olduu halde dnd, bundan nce
de kye gnderdiimiz iki adammz gelmi, otuz Yunan svarisi-
nin kye girdiklerini civarda baka bir askeri hareket grmedikle-
rini bildirmilerdi.
Ermeni tercman ve maiyetimle birlikte Yrk kyne gittik.
Evinde kaldm ky aas artk endiesiz kynde kalmt. Ar-
kadalarmn bir ksmn ky dnda braktm. Bunlar Yunan
kaymakam ile grmemin sonucuna gre davranacaklard. Kar-
ma gelen Aleksandre isminde bir Yunan kaymakam idi. El s-
ktktan sonra, tercman araclyla dedim ki:
"Kaymakam efendi, benim artlarm ve isteklerimi dinlemeye,
olumlu veya olumsuz yant vermeye yetkili misiniz?"
Kaymakam bunun zerine ask antasndan bir telgrafla baz
evrak kard, bana gsterdi, sonra yle devam etti:
"Her makul arzu ve isteinizi kabule yetkiliyim. Ve bu yetkimle
hem hkmetime, hem de sizin gibi mert yaradll bir komutana
ve perian bulunan felaketzede maiyetinize hizmet etmekle iftihar
ederim. Eer bu arzuma muvaffak olursam kendimi bahtiyar adde-
derim."
Kendisine yantm u oldu:
"1. Sizin zannettiiniz kadar manen perian olmayan u kk
maiyetimi, en yetkili bir memurunuzun imzas altndaki vesikalar
tayarak mavzerleriyle birlikte kendi i ve gleri ile megul ol-
mak zere terhis etmeniz birinci artmdr.
141
2. nce ve sonra Kuva-y Seyyare'ye ve bana mnasebetlerin-
den dolay igal mntkanzda herhangi bir siyasi nedenle muha-
keme altna alnm bulunanlarn kaytsz ve artsz gemiten
sorumlu tutulmamak zere serbest braklmalar.. Ve bundan ba-
ka da yine benimle ilikisi olan ve size esir den efrat ve subayla-
rn dahi kefaletim altnda serbest braklmalarn isterim.
3. Ben hastaym, esasl bir tedaviye muhtacm. Sizinle zmir'e
indikten sonra zorunluluk hissedersem, tedavi edilmek zere, Av-
rupa'nn herhangi bir tarafna gitmek istersem beni serbest brak-
mak son istirhamm cmlesindendir."
Yunan kaymakam buna karlk unlar syledi:
"Btn isteklerinizi kabul ediyorum, yetkime dayanarak sz ve-
riyorum. Yalnz arkadalarnzn mavzerlerini tayarak brakl-
mas, igal mntkamzda fena bir rnek olur. Bu, asayiin bozul-
masna neden tekil eder. Bununla beraber, arkadalarnza kar
ynelebilecek herhangi bir tecavze meydan vermemek, onlarn
hak ve ereflerini korumak, grevimizdir. u kadar ki tabanca ve
kamalarn tayabilirler."
Bu sz karsnda ksa bir dnmeden sonra dedim ki:
"Buna kar igal mntkanzda silahlandrdnz siyasi ve
ahsi hasmlarmz da mavzer tamaktan menetmelisiniz. Yoksa
anlamamza imkan yoktur."
Szlerim kaymakam da benim gibi dndrd. Sonra u ya-
nt verdi:
"Bu teklifinize de peki! nk sizi hakl buluyorum. Bu nedenle
ya arkadalarnzn mavzerleriyle gezmelerine izin veririz, yahut
dierlerini silahtan tecrit ederiz."
Ben tercmanla konuurken, baz arkadalarm ky dndaki-
lerin yanlarna gidip geliyorlard, grmelerin sonuna doru ise
ky dnda braktklarmn kye girdiklerini grm, hatt Yu-
nan svarileri ile at pat konutuklarn da duyuyordum. Aralarn-
da, "Biz sizi filan savata yle bozmutuk, siz bizi falan yerde
yle evirmek istemitiniz," gibi safa ve cahilce konutuklar
oluyordu. Evet, bizim tarafta da sz ayaa dmt. Artk yapa-
cak bir ey kalmamt. Yunanllara teslim olmutuk.
142
zmir'e Gtrlyoruz.
Hep birlikte Susurluk'a indik. Bir gece ordada kaldk. Arkada-
larm silahlan ile birlikte kylerine braktlar. Doal olarak siyasi
hasmlarmz sihahsz brakmak ilerine gelmemiti. Bu ac ola-
yn tarihi 1921 ubatnn sonlar idi. Susurluk'a gelen kardeim
Tevfik Bey, kaymakam Aleksandre, dieri Tevfik Bey'in refakati-
ne memur temen Yorgiyadis, evket Bey, ben ve daha birka ar-
kadam trene binerek zmir'e hareket ettik.
imendifer hatt zerindeki istasyonlarda durduka, buralarda-
ki Yunan askerleriyle kark yerli Rum ve Mslmanlardan m-
rekkep bir topluluk bize bakyor, kimi nefretini ve hakaretini, kimi
sevincini gsteriyordu. Bizi seyredenler arasnda mahzun ve z-
gn duranlar da vard. Bunlar grmemeye gayret ediyor, hatt ba-
z istasyonlarda kompartmandan kmyordum.
Krkaa istasyonunda kalabalk, kompartmann etrafna
t, tren durunca kap ald, ieriye kolunda baavu iare-
ti bulunan ve sonradan Ayvalkl olduunu rendiim birisi gire-
rek bana Trke ve Rumca kfrler etmeye balad. Arada srada
etrafna gz atyor, neden benim bu hareketime katlmyorsunuz,
demek istiyordu. Yanmda bulunan Aleksandre ile Yorgiyadis,
herhalde hayretlerinden olacak, seslerini karmyorlard. Bu a-
vuun etrafnda Yunan askerleri gittike oalyor, kfrler fazla-
layordu. Galiba benim de elim tabancama gitmiti. Aleksandre
ile Yorgiyadis derhal ayaa kalktlar, avua doru yrdler.
Bu srada grltye yetien Yunan inzibatna bu avuu yaka-
lattrdlar. avuun silah gzmn nnde alnd, kendisi kara-
kola gtrld.
te bu eit olaylarla karlaarak zmir'e vardk. Trenden in-
dirilince otomobille doruca Papulas'a gtrldm. Papulas bana
teselli verici szler syliyerek dedi ki:
"Ben de senin gibi vatan ve milletimizin zgrlne tecavz
eden Fransz askerleriyle Genel Sava yllarnda Atina sokakla-
rnda arpm bir askerim. Kader, hadisat her arzuya galebe
alar, seni itina ile tedavi ettirmek medeni grevimdir. Askeri has-
tanelerimizde uzman doktorlar bulunmakla beraber, ben sizin Hol-
landa hastanesinde tedavi edilmenizi daha uygun buldum. Ona g-
re emir verdim. Btn masraflar bize aittir. Birka gn
istirahattan sonra yaverimle esirler garnizonuna gider, esirlerin
143
iinden size ve kuvvetinize mnasebetini isbat edecek efrad ve su-
baylar ayrarak serbest braktrrsnz. Size kar ufak tefek va-
adlerimizi de yerine getirmek isteriz."
Papulas'n yanndan ktm, doruca zmir'de ikinci kordonda
Hollanda Hastanesine gtrldm ve tedavi altna girdim. Burada
doktorlar bana iyi bakyorlard. Bir ay kadar kaldktan sonra, Ka-
rasu isminde bir Yunan "subay ve yanma verilen, daha dorusu
gzetimime memur topu temeni Yorgiyadis ile esirler karargah-
na gtrldm. Yorgiyadis Alaehirli imi. Trke'yi ok iyi ko-
nuuyordu. Esirler karargahn gezdim.
Kuva-y Seyyare'ye ve daha nceleri bana bal birliklere ili-
kilerini bildiren 110 kadar efrad ve subay ahsen tanmadm
halde serbest braktlar. Buradan dnte yine hastaneye giderek
yattm.
Vcuta zayf olmakla beraber Pazar ve Cuma gnleri arasnda
kordan boyuna kmama ve hava almama izin veriyorlard. Yorgi-
yadis tercmanlk grevini de gryor, beni bir an yalnz brak-
mak istemiyordu. Bir gn neden beni yalnz brakmadnn nede-
nini aklamak gereini duymu olacak ki yle dedi:
"Sizinle daima bulundurulmaklmn nedeni belki hakarete
urarsnz diyedir."
Gerekte bize kar nefret yerli Rumlarla Yunan askerleri ara-
snda oktu. Bunun takn eserlerini de gryordum. ltica eden
arkadalarma baz yerlerde laf atyorlar, hakaret ediyorlard. Baz
akamlar ktm zaman oturduum gazinoda bulunduumu g-
ren Rumlar ve Yunan askerleri hemen etrafmda toplanrlar, ile-
rinden yle diyenler olurdu:
"Yunan kan ierek zehirlenmi bu canavara acnr m? Ah vi-
re, Venizelos iktidarda olsayd, bu canavar biz derhal paralar-
dk!"
Bir sabah Yorgiyadis erkenden hastaneye geldi, elime bir mek-
tup tututurdu. Mektubun zeri Trke olarak bana yazlmt.
Antalya postanesinden verildii zerindeki damgadan anlalyor-
du. Ancak zarf alp tekrar kapanmt. Hatrmda kaldna gre
iinde yle diyordu:
"Birinci adma ait rolnz baaryla yerine getirdiniz. Bun-
dan sonraki en mhim olan vatan grevinizi de ayn beceriyle uy-
gulayacanza dair buradaki arkadalarda kanaat tamdr. Ra-
hatszlnza zldk. Tarafnzdan gnderilen sekiz kii
144
talimatnzla ve salimen buraya geldiler. Doruca Ankara'ya ha-
reket ettikleri arz olunur."
mza kark ve okunmayacak haldeydi. Parantez iine aln-
m 2 rakam vard. Mektubu okuduktan sonra yatamn yannda
oturan Yorgiyadis'e uzattm. Mektubu okurken beni dikkatle sz-
dn farketmitim.
"Bu mektubu size kim verdi?"
Biraz kekeledikten sonra:
"Genelkurmay kaleminden verdiler. Baz mektuplar usulen ora-
ya urar da."
"u halde oku, bana geri ver. Ben bunu bir fesat belgesi olarak
saklamak isterim."
Yorgiyadis mektubu okuduktan sonra dedi ki:
"zin veriniz de Genelkurmaya gstereyim, yine size geri getiri-
rim. "
Kabul ettim. Cebine koyup gtrd. Fakat bu mektup bana iade
edilmedi.
Bundan birka gn sonra Yorgiyadis'in yardmyla Avrupa'nn
herhangi bir tarafna gidebilmek iin bakomutan Papulas'tan ba-
na verdii szn yerine getirilmesini istedim. nk yarn ve br
gnn sonu gelmiyordu. Yattm bu ecnebi hastanenin doktorlar
mide rahatszlnm sratle gemeyeceini bana hissettirmiler-
di. Bunun zerine, tavsiyelerine itina gstermek artyla ikinci
kordonda bir pansiyona ktm. Burann kirasn kendim veriyor-
dum. Buraya geince Yunanllarn zerimdeki gzetimi birdenbi-
re iddetlendi. Fakat yine asl sorumlu Yorgiyadis idi. Kendisine
iyice almtm. Kendisi benimle bulunmas yznden cephe ha-
yatndan kurtulmutu. Bundan dolay da pek seviniyordu.
zmir'e geldiimden beri tesadf ettiim Yunan subaylarnn
morallerini krk, yani mcadele ve savatan bkm buluyordum.
Bundan baka, ordu arasnda parti kavgalar pek mzminlemi
bulunuyordu. Venizelos'un dmesinden sonra iktidara gelen Kral
Konstantin hkmetinin de aleyhinde memnunsuzluk garip bir e-
kilde yaylyordu. Bu hkmet deiikliinden sonra, ki biz Yu-
nan ordusuyla sava halinde bulunuyorduk. Dman vaziyetinde
o zaman Yunan ordusunun kokmaya yz tuttuuna dair olan tah-
minleri ve aldmz haberleri imdi mlteci ve yar esir sfatyla
da olsa aynen gryordum.
145
Tahkikat ve istihbaratma gre bakomutan Papulas ve maiyeti
hari, Anadolu'ya km bulunan Yunan ordusu btnyle a,
aciz ve emeklilerin ellerine teslim edilmiti. gal blgesindeki si-
yasi temsilcileri arasnda ise yolsuzluklar pek alm yrmt.
Btn Yunan kurmaynn subayl ar n n gzleri memleketlerinde,
elleri ve fikirleri gider ayak menfaat teminindeydi
Ben zmir'de pek serbest bulunmamakla beraber, zmir'de ve
dier yerlerde bulunan mlteci Kuva-y Seyyare mensuplar vas-
tasyla yava yava gerek igal mntkasnda, gerek zmir'de ce-
reyan eden ha hallerden olduka haberdardm. Ayn zamanda Rum ve
Trklerden eski dostlarmla da temasa balamtm. Yerli Rumlar
arasnda makul dnenler Trk ordusunu aramaya balamlar-
d. Konuma srasnda Avrupallar Yunanllar Yunanllar da
bizleri felakete srklediler," diyorlard
Bir gn sabk Kuva-y Seyyare kurmay bakan Halil Bey pan-
siyonuma geldi. yi bir tasadf eseri olarak Yorgiyadis de hasta
anasn Alaehir e ziyarete gitmiti. Onun yerine vekaleten beni
kontrol altnda bulundurmaya memur edilen general Papulas'n ya-
veri, birka gn nce pansiyonun bir baka odasna tanmt.
Fakat o saatte o da dairesine gitmiti. Halil Bey bunu frsat bilerek
bana ald:
"Ben stanbul'da mareal Ahmet zzet Paa ve Ankara'da Kl
Ali Beyle iliki kurdum. Bir yolunu bulup dnmeye karar verdim.
Buna ne dersiniz?"
Bu beklenmedik bir soruydu, yle yantladm:
"Onlar gvence verse bile nasl emin olup da gidebilirsin?"
Halil Bey gitmeye kararl gibiydi, szlerine devam etti:
"Szleriniz doru. Fakat belki nedamet etmilerdir. Ve belki de
telafi cihetim dnrler. Aldm mektuplarda kuvvetli gvence
var. Yalnz buradan savumann aresi?"
Kendisine dedim ki:
"u halde kararn kesin. Bununla beraber daha biraz dn.
sizin gitmenize ve buradan kamanza kalacak olursa, bunu o ka-
dar mkl grmem. Eer bir zorlukla karlarsan bana haber
veriniz Limana urayan ve stanbul'a giden vapurlardan birine
kimse haberdar olmadan sizi bindirilirim Sana sunu da imdi-
den ihtar ederim ki, stanbul'a vardn zaman, orada bulacan
dostlarn vastasyla Ankara Hkmeti'nin ileri gelenlerinden kuv-
vetli gvence almaya bak!
146
Halil Bey adeta gelecekteki sonunu grm gibi:
"ok teekkr ederim. Gerekmezse sizi bir daha gremem,
pelim. Allah yardmcn olsun!" diyerek sarld, ptk. Ve
pansiyondan kp gitti. Birka gn sonra zmir'den uzaklat
haberi yayld. Hatt benimle konutuundan haberleri olmayan
subay arkadalar da bana gelerek katm bildirdiler. Aradan ne
kadar zaman getiini bilmiyorum, Ankara'da idam edildii habe-
rini aldk.
Buna dair daha somalar u bilgiyi edinmitim:
Halil Bey, Ankara'ya varnca birka gn serbest birikilmi,
sonra benim aleyhimde ifade vermeye davet edilmi. Yunanllarla
ibirlii ettiim ve Kuva-y Seyyare'yi Yunanllarn hizmetine
verdiim yollu syletilmek istenmi. Fakat byle konumay red-
dedince kendisinin durumu pheli grnp tutuklanm. Yargla-
np idam edilmi.
Halil Bey'in zmir'den kamas zerine Yunanllar benden da-
ha ok vehme kaplmlard.
Kuva-y Seyyare subaylaryla efrada, hatt i gleriyle ura-
anlara kar da Yunanllarn davran deimi, gittike artan
bask politikas alm yrmt. te bir vaka:
Ahmetli nahiyesine bal Urganl jandarma karakoluna arka-,
dalarmdan Arap Mehmet adnda birisi bir bahane ile arlp 24
saat dvlm. kence iinde ldrlm. Soma da cesedi kara-
kol civarnda bir yere gmlm. Bunun zerine zmir'deki Yu-
nan olaanst komiserlii ile bakomutanlk kurmay bakanl-
na ikayette bulundum. Olayn ayrntlarm anlattm ve tanklar
gsterdim. Protokol artlarna uyulmasn ve adalet istedim. Fakat
bir icraat grmedim. Hatt bu cinayeti ilemi olan karakol men-
suplar bile deitirilmedi. Evet, vefa yz grmeyen mlteci ar-
kadalarmn korktuklar balarna gelmeye balad. ok mtees-
sirdim. Bundan sonra Yunan igal mntkasnda bulunan
kendilerine gvenilir arkadalara haber salarak, "Hayatnza bir
tecavz olabileceini gz nnden uzak bulundurmaynz, uyank
olunuz, eliniz ayanz tutarken ikence iinde lmeye raz olma-
ynz, icabnda silah olmayan veya tedarik edemeyen baltasn al-
sn, dalara ekilsin. Bu hal tabiatyla geicidir" demitim.
Bir mddet sonra tekrar tedavi iin Avrupa'ya seyahate mecbur
olduum hakknda Yunan genelkurmayna bavurdum. Verdii
sz dolaysyla kolaylk gstermesini general Papulas'dan zel
147
olarak istirham ettim. Bu esnada bir gn genelkurmaydan bir zat
geldi. Trke yazlm bir tomar kad masamn zerine brakt.
Kendisi az Trke biliyordu.
"Bunlar nedir?" diye sordum.
"Trke bildiriler! Basit ve ksadr. Sizin imzanz altnda uak-
larmzla baz Trk cephelerine ve askeri mevkilerine attrmak
iin genelkurmay bakanmz ve bakomutann emriyle hazrlan-
mtr. "
Bu bildirilerden birini alp okudum. Ksaca yleydi:
"Ey Trk ordusu subay efendileri! Yunanllar ellerine den ve
kendilerine teslim olan Trk esirlerine ok iyi bakyorlar. Vatan
iin niyetleri temiz olmad aikar olan Ankara meru hkmeti-
nin er aleti olmamak vatan vazifesi ve insanlk iardr."
Rum ivesiyle kark bozuk Trkeli bu bildirileri imzalat-
mak zere getiren zata dedim ki:
"Bunlardan ne fayda hasl olacan sanyorsunuz? Ben bu-
gnlerde yine midemden fazlaca rahatszm. Birka gne kadar
shhatim izin verirse ve buna kesin gerek grlyorsa, imza eder,
Yorgiyadis efendi ile gnderirim."
Bu szlerim zerine gitti, gn sonra Yorgiyadis bana u ha-
beri getirdi:
"Genelkurmayn Trke yazdrp size gnderdii bildirileri im-
za etmenizi ben sizin ve arkadalarnzn selameti iin uygun bu-
luyorum. Esasen bunlar, Trk subaylar zerinde yapaca tesir-
den ziyade sizin selametinizi dnerek ve buna gerek grerek
general Papulas'n hazrlattn anladm. Ankara'nn aleyhiniz-
deki phe ekici propagandalar gerek Yunan ordusu subaylar,
gerek kamuoyu zerinde fena tesirler yaratmaktadr. Bu nedenle
Papulas ve onun kadar merte dnen baz genelkurmay subay-
lar, bununla aleyhinizdeki kt dnceleri gidermeye muvaffak
olacaklar kanaatndadrlar."
Ben, bu dncelerin doru olduuna kanaat getirmitim. Bu-
nunla beraber hastalm bahane ederek imzalamaktan kandm.
Ve bylece birka gn daha geirdim. Bu geciktirme srasnda da
srekli dnyordum. Ve bir trl karar veremiyordum. Fakat
gn sonra, bir bakas geldi, ayn fikirleri belirtiyor ve bunlar im-
za etmem konusunda srarda bulunuyordu: Anlalyordu ki genel;
kurmayn basks daha da artacakt, hibir kar yol bulamyor-
dum. Bildiriler masamn zerinde imzalanmak iin duruyordu, ve
148
cinayetvari bir kararla bunlardan 80-100 kadarn imzaladm, ve
getiren adam ald, gitti. Dnyordum, eer bunlar imzalama-
sydm, benden ziyade kimbilir arkadalarma ne ikenceler yapa-
caklard. Bu suretle hi olmazsa kinlerini hafifletmi olacaktm.
Birka gn sonra bakomutanlk kurmay bakanlndan yz-
ba Karasu pansiyonuma geldi, bir zarf brakt, iinde 5-6 bin
drahmi bulunuyordu. Nezaketle dedi ki:
"General Papulas, sizin hastalnzn kesin tedavisi iin Ati-
na'ya gitmenize gerek grd. Ve bunu uygun buldu. Bu para Ati-
na'ya yol paranzdr. Arzu ederseniz yaveriniz Sami Bey'i ve daha
bir iki arkadanz da beraberinize alabilirsiniz. Atina'da ok uz-
man doktorlar bulacaksnz. Hkmet size hizmette bulunacak,
yardm edecektir. Eer gerekirse oradan Avrupa'ya gnderilecek-
siniz, Yorgiyadis yine emrinizde olacak, size Atina'da lazm gelen
rehberlik ve yardmda bulunacaktr."
Bu szleri bana Yorgiyadis tercme ediyordu. Artk Yorgiya-
dis ile senli benli, sk fk dost olmutuk. Bana muhtelif partilerin
yayn organlar olan Yunan gazetelerini okurdu. u srada Kral
Konstantin ve hkmetinin Anadolu'daki igali devam ettirmeye
ve hatt son bir taamz denemesine karar verdii yerli Rum evre-
lerinde sevinle sylenmeye balanmt. Yunanistan'dan yeni ba-
z birliklerin geldiini iitmitim.
Atina'ya hareket edeceimiz iin hazrlk grmekle megul
olan Yorgiyadis, genel karargahtan dnd bir gn, general Pa-
pulas ile karargahnn Bursa'ya hareket etmek zere bulunduklar-
n, bu nedenle bana ait evrakn tamamlanmadn syledi ve ken-
disine has bir tebessmle:
"Papulas, nn'ne doru bir keif taarruzu yapacak galiba!"
dedi.
"Onlar ne yaparlarsa yapsnlar, biz madem ki yolcuyuz, ne va-
kit hareket edeceimizi tayin edin ki, meraktan kurtulaym" yant-
n verdim.
Yorgiyadis muamelenin ertesi gn tamamlanabileceini syle-
diyse de o gn gidip geldi. Papulasin Bursa'ya gittii haberini ge-
tirdi. Byle on gn kadar bekledik ve tabii ok canm sklyordu.
Birka gn sonra Yunanllarn Bursa'dan nn'ne doru taar-
ruza getiklerim gazetelerde okudum. On gn sonra stanbul'da
kan ve elime geen Trke gazetelerden u haberi okumutum:
"Bat Ordusu Komutan smet Paa ve kahraman Trk birlikle-
149
ri bizzat Yunan bakomutan Papulas'n idaresinde nn'ne taar
ruz eden dman birliklerini etin ve kanl direnileri sonucunda
perian etmitir. Yunanllar yaral ve llerini sava meydannda
brakarak eski savunma hatlarna ekilip orada tutunabilmiler-
dir. Yunanllarn terkettii cesetler arasnda hain erkes Ethem'in
arkadalarndan bazlar da tehis edilmitir."
Her neyse, Papulas'n izni kt ve ben zmir'den Atina'ya hare-
ket ettim. Daha dorusu sevk olundum. Yanmda Yorgiyadis, ya-
verim yzba Sami, bir de Salihlili
150