KLTR VE TURZM BAKANLII YAYINLARI: 1002

ALI PAA
Ylmaz OZTUNA
TURK BYKLER DZS; 1Q6
Kapak Dzeni: SaimONAN
ISBN 975-17-0265-8
Kltr ve Turizm Bkanli, 1988
Onay : 19.8.1988 tarih ve 928-1-3879 say
Bask S a y s : 8.000
Klaslan Matbaaclk Ltd.ti., ANKARA
NDEKLER
nsz.
I . Hayah....................................................................... 7
I I . Devri..................................................................... 73
I I I . ahsiyeti................................................................ 101
I V. Kaynaklar........................................................... 141
ONSOZ
l Paa (1815-1871), btn Trk tarihinin yetitirdii
en byk devlet adam ve diplomatlarndan biridir. Tanzimat
dnemine yn veren l'nn (triomvira) ikinci ahsiyetidir.
Tanzimat'n lideri Mustafa Reid Paa'dan sonra gelen devlet
adam. nc kii ise Keeci-zde Fad Paa'dr. Bu deh
sahibi adan, imparatorluk Trkiyesi'nde, XI X. asrn orta
larnda parlak bir dnem yaattlar. l ve Fuad Paalar,
yaa akran ve ok yakn arkada olup artc denecek dere
cede mkemmel bir ahenk iinde altlar. Biri sadrzam ol
duu zaman, dieri hriciye'ye geti. Hriciye nazrl Tan
zimat Trkiyesi'nde, sadret (babakanlk) makamndan son
ra, Devlet hayat iin, ikinci nemli makamdr. Byk Reid
Paa ise, l ve Fuad Paalar yetitirerek onlara iktidar ve
ren kiidir.
Reid Paa, Kanun Sultan Sleyman'dan sonra gelen
Trk devlet adamlar arasnda, en mkemmel ekip
oluturmasn bilmi, her sahada en yetenekli kiileri tehis
ve temyiz ederek himaye etmi, yetitirmitir. Ye
titirdiklerinin en by ise l Paadr.
l 'Paa 5 defa sadrzam (babakan) olarak bu makam
da toplam 8 yl, 3 ay, 13 gn grev yapt. Hriciye nzrlna
(d ileri bakanl) 8 defa geldi ve toplam 14 yl, 4 ay, 4 gn
kald ki, bu mddet, nezretin kurulmasndan gnmze
(1988) kadar gelen hriciye-d ileri nzr-bakanlarnn
grev sreleri iinde 1. gelmektedir.
nantltnyacak derecede mtevazi bir aileden gelen, bir
kapcnn olu l Paa, daha bir ok yksek grevde bulundu.
2 yl, 10 ay, 25 gn Londra bykelilii yapt ki, o dnemde
bir ok bakanlktan nemli saylyordu. Britanya Cihan Dev
leti'nin, Victoria ngilteresi'nin taht ehrinde bykelilik...
25 yanda Londra sefiri ve hriciye mstear oldu.
Trkiye tarihinin en gen ykselen devlet adamlar
arasndadr. Mkemmel bir Franszca biliyordu. Hrikulde
bir ileriyi gr kabiliyeti vard. Diplomatik ve politik ge
limelerin nasl olacam daima evvelden ve ok defa
baaryla hesaplyabiliyordu. stad Reid Paa'mn
lmnden sonra, Avrupa'nn en byk diplomat olarak kabul
edildi.
Baarlarn, alklanarak deil, byk dmanlklar,
kskanlklar, rekabetler, ihtiraslar, anlayszlklar iinde
gerekletirdi. Bilhassa Yeni Osmanllar denen siyas akmn
lideri olan byk air Ziya Bey (Paa), Al Paa'ya kan kus
turdu ve lmn abuklatrd. Ufak tefek, zayf, narin
bnyeli, hassasiyetini otorite ve disiplin altnda saklyan
l Paa elli alt buuk yanda ld. Bu kitabmzda, bu
olaan d adamn hayat hikyesini okuyacaksnz.
Ylmaz ZTUNA
Ankara, 20 Mays 1988
HAYATI
I
stanbul'da 21 Yl
Mehmed Emin l Paa, 5 Mart 1815 gn stanbul'da
dodu. Doduu ev. Mercan Aa Camii avlusuna bakyordu.
Buras Beyazt semti ve stanbul niversitesi Merkez Bi-
nas'nn dousunda sonradan Fuad Paa Caddesi denen cad
deye alan Mercan'dadr. Babas Ali Rz Aadr ki olunun
devletli zamanlarnda Ali Rz Efendi dendi. Kapal
ar 'n n Bahekap denen kap s n sabahlar ap
akamlar kilitlemeye memur kapc idi. Msr ars'nda
da bir dkknck elde edip gndzleri attarhk yapyordu. l
Paa gibi bir adamn annesinin ve dedesinin adn bilmiyoruz,
bizim tarihimize mahsus garabetlerdendir. Babasnn aslen
stanbul'lu mu olduu, bir yerden gelip mi yerletii hakknda
bilgimiz de yoktur. l Paa'nm sonradan evresinde bulunan o
kadar yazar izer takmndan kimse. Paa ile konuup bunlar
yazmay dnmemitir. Bildiimiz, Paa'mzn, stanbul'un
tabir caizse en youn ekilde stanbul olduu bir semtte domu
olmasndan ibarettir.
Mahallesinin mektebini, yani ilkokulu bitirdi. Kur'n
batan baa okudu (hatmetti). Evlerine yakm Beyezid Camii
dersiamlarna devam ederek Arapa ve din ilimler
renmeye gayret etti. Babas yoksuldu. 1825'e doru ba
basnn lm bulunmas muhtemeldir. Aile bsbtn yoksul
lua dt. ocuun yetenei, zeks ve terbiyesi o semtlerde
younlukla bulunan byklerden birinin dikkatini ekti.
Maalesef bu devlet adamnn kim olduunu da bilmiyoruz.
ocuu sadret'in (babakanlk) dvn- hmyn kalemine
kird (ktip yardmcs, stajyer ktip) olarak kaydettir
meyi baard (23.4.1830). l Paa, ki o srada ad Mehmed
Emin'dir, tam 15 yanda idi. 4 yl ncc kinci Sultan Mah-
mud, Vak'a-i Hayriyye denen radikal inklbn yapm,
modern Trkiye'nin temellerini atm, yenierilik devri sona
ermiti. Ama Bb- l denen Osmanl imparatorluk
hkmetine memur yetimesinde -henz Bat usul okullar
almad iin- hl klasik, geleneksel usul geerli idi (bir
lde imparatorluun sonuna kadar bu kap bsbstn ka-
panmyarak geerliliini muhafaza etmitir): yi karakterli,
yetenekli, delikanlla ayak basm, iyi okuyup yazabilen
ocuklar, kendilerini Devlet adamlarndan tezkiye ve tav
siye edecek birini buldular m. Devlet dairelerinden birine
stajyer ktip olarak giriyorlar, maa alamyorlard. Kad
roya, maaa, kttb silkine (ktipler snfna) geebilmek,
gencin yeteneine gre idi. Derhal geen stn yetenekliler
yannda, yllarda stajyerlikte srklenenler oktu. Ama dai
renin yetimi memurlarnn, grevleri dnda. Devlet akna
ve Allah rzs in bir vazifeleri de, ellerinden geldii ka
dar bu ocuklar yetitirmek, bilgileriii aktarmak, onlar hi
maye etmekti. Gencin ok iyi Trke renmesi, Farsa ye
8
Arapa'da ilerlemesi, resm kitabeti (yazmay) l<usursuz
bellemesi, "Bb- l terbiyesi" tabir edilen yksek protokole
uyum salyabilmesi, en kk bir ahlk hatasnda bulunma
mas gerekiyordu. imdi Sultan Mahmud, ykselmek isteyen
memurlar iin bir art daha getirmiti; Franszca renmek.
Bu dili renemiyen memurun imparatorluk ynetiminde yk-
selemiyecei hemen hemen anlalmt. Henz kurulan hri
ciye nezreti, Franszca renme mecburiyetinde ba ekiyor
du. Sultan Mahmud, Bb- l'deki Rum ve sair Hristiyan
tercman ve mtercimleri Devlet hizmetinden afvetmi,
byk bir boluk domutu. Zira Osmanl tekelinde bulunan
Balkanlar'da henz bir yeni devlet oluuyordu: Bugnki
snrlarnn te biri kadar bir Yunanistan, ilk mstakil Bal
kan devleti...
O zamana kadar Mehmed Emin Efendi denen l
Paa'ya bir mddet sonra, gelenekten olduu zere, Dvn-
Hmyn'da "l Efendi" ad verildi. Ksa boylu olduu iin,
"yksek" mnsnda "l" adnn verildiini emseddin Sami
Bey kaydetmektedir. l Efendi, Bb- l dairelerinin
grd en ahkan, en zeki, en yetenekli stajyerdi. ok az
mddet sonra ktip olarak kadroya geti, maa almaya
balad. stelik en nemli yazmalarn yapld Mhimme
Kalemi'ne tayin edildi. Geceleri evinde sabahlara kadar
kendi kendine alyor, Franszca renmeye de gayret edi
yordu. 1833 temmuzunda -ki l Efendi 18,5 yandadr-
Dvn- Hmyn tercemn Esrar Efendi, l Efendi ile daha
iki ktibi, Bb- l Terceme Odas'na ald. Dier iki
ktipten biri sonradan sadrzam olan nl diplomatlardan
Safvet Paa, dieri de bykelilik mstearhma kadar
ykselen Nedim Efendi'dir. l Efendi'ye 1834'de hcegn
rtbesi verildi ki, yzbaya eit bir sivil rtbedir.
9
Viyana'da 15 Ay
l Efendi ve bir ka arkada, Terceme Odas'nda 12
ay mddetle Georges Sardou (Jorj Sardu)'dan Franszca rendi
(Fransz Akademisi'nden nl- tiyatro yazar Victorien Sar-
dou'nun (1831-1908) babasdr). Hocasnn rettiklerini, gece
leri evinde sabaha kadar alyor, tekrarlyor, ezberliyor,
pek az uyuyup erkenden Bb- l'deki grevine geliyordu. 2
Mart 1835'te Avusturya imparatoru Birinci Franz ld, olu
Birinci Ferdinand tahta kt. Sultan Mahmud, yeni impara
toru tebrik iin ferk (korgeneral) Ahmed Fethi Paa'y Viya
na'ya gnderdi. Paa, ikinci ktib olarak yanma 21 yandaki
l Efendi'yi ald ve bu mnasebetle rtbesi rbia derecesine
ykseltildi ki, nyzbaya eit sivil (mlk) rtbedir.
l Efendi, bir buuk yl Viyana eliliimizde grevli
olarak kald. Avrupa'nn o devirde en byk politika ve
kltr merkezlerinden birinde yaad. anslye (federal
babakan) Prens Metternich'in ynettii, en byk devletler
den biri olan Avusturya imparatorluunun i ve d politi
kasnn iine girdi. Metternich, 1814ten beri politika sistemi
ni btn Avrupa'ya, bir lde Osmanh Trkiyesi'ne kabl et
tirmiti. Muhafazakr bir sistemdi bu. Devletler dengesiyle
oynanmasna kar idi. Trk sefaret ktibi l Efendi, Prens
Mettnernich'i, mparator Ferdinand', Habsburg hnednnm
mensuplarn tand. Uyank zeksyle iyice tetkik etti. Bu
lemin iine girmek, bu lemde tesirli olabilmek iin,
1940'lara kadar dnyann diplomasi dili olan Franszca'y
ok iyi renmek gerektiini anlad. Geceleri sefaretimizin
10
bahesine kar, sabahlara kadar Franszca alrd.
Aydnlatlm bir aacn altn semiti. Viyana'dan
ayrld zaman, Franszca'y mkemmel ekilde renmi bu
lunuyordu. O zamanki yabanc dil renimi, bugnkinden ti
tizdi. Belirli izgideki insanlardan o dilin edeb ivesinin ta-
laffuzu istenir, aksi bir talaffuz alay ve kmseme konusu
yaplabilirdi. Hele diplomatik kariyerde mkemmel Paris
talaffuzu ve etrafh bir Franszca bilgisi art saylyordu.
Ahmed Feth Paanm Viyana bykelilii 2 yl, 3 ay,
1 gndr (18.6.1835-19.9.1837). Ancak l Efendi'yi ikinci
ktip olarak 1836 temmuzunda beraberinde gtrd an
lalyor, bu tarihte stanbul'dan tekrar Viyana'ya hareket
etmiti. l Efcndi'nin Viyana'da 15 ay kadar kalm olmas
gerekiyor. 7.8.1837'de Ahmet Feth Paa'ya mr (mareal)
rtbesi verilerek merkezi zmir olan ve btn Ege blgesini
iine alan Aydn vilyeti (genel) valiliine tayin edildii
bildirildi. Ancak stanbul'a gelmeden Rusya'ya uryarak Rus
ordusunun asker manevralarn grmesi emredildi. Feth
Paa, l Efendi'yi yanma alarak Rusya imparatorluunun
taht ehri olan Petersburg'a (bugnki Leningrad'a) gitti. Bu
suretle Rusya imparatorluunun dou lkelerinden geerek Pe-
tersburg'u. Sultan Mahmud'u lesiye kskanan, Trkiye'nin
byk dman ar Birinci Nikolay' grd. Rus ordusunun ma
nevralarn da dikkatle izledikten sonra, stanbul'da dnd.
O devir iin ok nemli mahedelerde ve deerlendirmelerde
bulunmutu. stelik o tarihte 36 yanda olan -ve 1840'da Sul
tan Mahmud'un kz ile evlenerek "Dmd olan- Ahmed
Feth Paa'nn (2801-1858) yaknln kazanm oldu. Sonra
ki yllarda Paa, Tanzimat rejiminin kurucular arasnda yer
al acakt r.
11
stanbula dnen l Efendi, 18.11.1837'de slise
rtbesiyle (binbaya eit mlkiye rtbesi) Dvn- Hmyn
tercemn oldu ki, sonraki dnemlerde bu greve en yksek
rtbeli diplomatlann atand grlr. Az sonra rtbesi
saniyeye ykseltildi ki, yarbaya eit sivil rtbedir. Dvn-
Hmyn tercemn Esrr Efendi'nin lm zerine, dhiliye
nzn kif Paa, henz 23 yan bitirmemi olan l Efen-
diyi bu grev iin sadrzam Raf Paa'ya tavsiye etmi,
hatt arz tezkiresinde l Efendi'nin "terbiyesi, Franszca ge
rek konumas, gerek tercmesi dzgn" olduunu yazmtr.
Londra'da 4 Yl
l Efendi'nin, hatt mparatorluk Trkiyesi'nin ge
leceini belirleyen ok nemli olay, gen diplomatn, Mustafa
Reid Paa'nn dikkatini ekmesidir. Bunun hangi tarihte ol
duunu maalesef kaynaklarmz belirtmiyorlar. Ancak Ter-
ceme Odas'na girdii tarih olan 1833 temmuzunda Reid Paa
ile tanm olacan kuvvetle tahmin ediyorum. Bu srada
l Efendi 18,5 ve ondan 15 yl (14 yl, 11 ay, 23 gn) byk
olan Reid Bey 33,5 yanda idi ve mcd-i Dvn- Hmyn
yani hriciye nezreti mstear yardmcs, binaenaleyh l
Efendi'nin miri idi. l Efendi'yi derhal tehis ve ye
teneini temyiz etmi olmahdr. Mustafa Reid Bey, 1834
hazirannda Paris elisi olarak stanbul'dan ayrlm,
18.6.1837'de kinci Mahmud tarafndan vezir payesiyle
hriciye nzrhna getirilmiti. Drt ay sonra da l Efendi,
Avrupa'dan stanbul'a dnd ve Reid Paa ile bakanlkta
tekrar bulutu. Vezir (mareale eit en yksek mlkiye
12
rtbesi) gen bir hriciye nzn ve onun bakanlnda alan
kk rtbeli, ok gen bir diplomat ... Mustafa Rcid Paa ile
l Efendi'nin durumu bu idi. Ancak Rcid Paa, tpk efendisi
Sultan Mahmud gibi, modern bir imparatorluu oluturacak
yetenekte genler aryordu. O kadar gen bulmu, yetitirmi,
vezirlie, sadrazamla kadar ykseltmitir. Fakat btn ta
rihilerin ittifakla syledikleri, yetitirdii genlerin en
deerlisinin l Efendi olduudur.
Rcid Paa, Sultan Mahmud'un emri mucibince, hriciye
nzn sfat ve grevini muhafaza etmek artyle, ilveten.
Dnya politikasnn merkezi ve Osmanl Devletinin gclecei
iin en nemli mzakere yeri olan Londra'ya bykeli oldu
(7.8.1835). Mstear olarak l Efendi'yi alp Londra'ya gitti.
38,5 buuk yandaki nazr ve 23,5 yandaki bykelilik
mstear ... Padiahtan sonra Trk d politikasnn en yetki
li kiisi vc tam gvenine mazhar olmu gen l Efendi. Daha
stanbul-Londra yolunda, Trk imparatorluunun btn hayat
d meselelerini mzakere ettiler.
Keeci-zde Dr.Mehmed Fuad Efendi'nin (Paa) ise
hriciye nzn Mustafa Reid Paa tarafndan Terceme
Odas'na sokulmas 1.12.1837 tarihindedir. 13 gn nce l
Efendi, Dvn- Hmyn terccmn olmutu. Daha nce
tanmyorlarsa, gelecein ayrlmaz en yakn iki arkada,
l Fuad Efendiler, ite bu gnlerde tanp arkada oldular.
Fuad Efendi, l Efendi'den sadece 49 gn byktr..Reid
Paa'nm Fuad Efendi'yi, l Efendi'den nce tanm bulun
mas muhtemeldir. Zira Fuad Efendi, nl bir Osmanl aris
tokrasisine, Koeci-zdeler'e mensuptu vc son devrin en byk
airi zzet Molla'nn olu idi. Reid Paa da aristokrat ta
13
bakadan vc enitesi eski sadrzamlardand. l Efendi'nin
ise bu eit dayanaklar, destekleri yoktu. Dedesinin ad bi
linmiyordu, babas kapc idi. Yoksul bir aileden geliyordu.
Toplumun en mtevaz kesiminden gelen bir gen diplomat ve
nl bir aristokrat ailenin ocuu dier bir gen diplomat, ite
1837 yhnn son gnlerinde, Trkiye iin ok verimli olacak ve
lmlerine kadar devam edecek arkadal kl ar na ve
ibirliine balyorlard. Reid Paa'nn en gvendii iki gen
diplomat hline gelmeleri iin fazla zaman gemedi.
Paalarnn himayesinde bulunduklarn bilmenin uuru iinde
rahata alyorlard.
l Efendi 'nin, Rei d Paa'n n mai yyeti nde
bykelilik mstear olarak Londra'ya tayininden 10 ay, 25
gn sonra kinci Sultan Mahmud ld. Delikanl velahd
Abdlmecd Efendi, "Sultan Abdlmecd" olarak hkanlk-
halfelik tahtna oturdu. Hkmette de nemli bir operasyon
vuku buldu. Raf Paann ikinci sadreti (babakanl) 6 yl,
4 ay, 12 gnden bu yana devam ediyordu ki Trkiye tarihinin
1730 il 1925 yllar arasnda 2 asr mddetle en uzun
babakanldr. Raf Paa 59 yanda, kinci Mahmud'un has
adam idi. kinci Mahmud'un son alt buuk yllk radikal re
formlarn, efendisinin istediklerini harfi harfine uy-
gulyarak yrrle koymutu. Yenilie kar deildi. Ancak
Sultan Mahmud onun, yenilii kendisinden sonra devam etti
recek lider olmadn biliyordu. 1temmuz 1839 gn len Sul
tan Mahmud'a gre yenileme hareketlerini, reform ve
inklplarn devm ettirecek kii, 39 yandaki hriciye
nzn Reid Paa idi. Bunu herkes biliyordu. Bata on alt
buuk yanda tahta oturan. Sultan Mahmud'un byk olu
Sultan Abdlmecid olmak zere herkes...
Ancak muhafazakr Trk devlet adamlar. Sultan
Mahmud korkusuyla ses karamadklar inklplar tama
men kavram deillerdi. Bir ouna muhaliftiler. Raf
Paa'y bu vezir arkadalar, padiahn inklplarn kr
krne uygulamakla, hkmetin hkmdar karsndaki yet
kilerini kullanmamakla itham ediyor, beenmiyorlard.
Nitekim padiahn ldnn ertesi gn, imdi sadece
"Trbe" denen Caalolu'ndaki aut-kabre gmld gn,
henz inaat bitmeyen trbeden klrken ve Sultan
Abdlmecid daha uzaklamamken, padiah ocuk sayan en
kdemli vezir, 80'lik adliye nzn Husrev Paa, tren
niformasyla elinde sadret assn tayan Raf Paa'nn
elindeki mhr-i hmynu ekip ald. Trkiye tarihinde
baka bir emsali olmyan olaydr. Ertesi gn Sultan
Abdlmccid, Husrev Paa'nn sadrzam olduunu iln etti.
Raf Paa, "bavekil ve dhili ye nz n unvanyla
sadrzamlk yaparken, Husrev Paa'ya gene "sadrzam
dendi. Btn nzrlar, vezirler, mirler, kazaskerler, Husrev
Paa'nn tutumuna ses karmadlar. Sultan Mahmud'un ra
dikal reformlarnn ortada olduu ortaya kmt. Londra'
daki Reid Paa'nn ve delikanl hkan-halfenin tutumlar,
reformlarn yrrlkte kalp kalmyacan tayin edecekti.
Reid Paa ekinir, hayatndan korkar veya yan izerse, ya
hut gen padiah bu kdemsiz ve ok kskanlan veziri,
hriciye nzn Reid Paa'y kesin ekilde desteklemekte te
reddt ederse, Osmanl imparatorluunun 1826 ncesi karanlk
dneme dnmesi ve netice itibariyle dalmas iten bile
deildi.
15
Rcid Paa, Londra'da, Sultan Mahmud'un lmn ha
ber alr almaz, Al Efcndi'yi, maslaht-gzr brakp stan
bula geldi ve derhal huzr- hmyn'a kt. Gen padiah
etekliyerek Mat etti, taziyette bulundu ve babasnn
vasiyetlerini bildirdi. Trkiye'nin, Trk'ln istikbalinin
tayin edilecei tarih anlardan biri idi. Sultan Abdlmecid,
hrsl ihtiyar sadrzam Husrev Paa'dan ekinecck, onun tav
siye ettii gibi Reid Paa'nn kellesini kestirmese bile,
teekkr edip konana m yollyacakt? Yoksa "babamn
vasiyetlerini ben de biliyorum, tatbik edilecektir, ve tatbik
edecck vezir de szsiniz, babamn vasiyeti bu yoldadr" m
diyecekti? Rcid Paa, delikanlnn kararn bir dakika
soukkanhhkla bekledi. Sultan Abdlmecid tebessm etti ve
tercihini ikinci k iin yapt. Trkiye'nin istikbali kur
tarlm, temin edilmiti. Sultan Mahmud'un emrettii esas
lar dahilinde bir Tanzimat ferman hazrlanmasn Sultan
Abdlmecid, Rcid Paa'dan resmen istedi. l Efendi, Dvn-
1Hmyn terccmn sfatyla eski grevine dnd zaman
artk herkes onun, hriciye nzn ve reform hareketinin lide
ri Reid Paa'nn en yakn, en gvendii adam olduunu
renmiti. Binenaleyh yalnz Reid Paa'nn deil, l
Efendi ve ondan sonra gelen Fuad Efendinin gen kelleleri de
tehlike iindeydi. Ancak Sultan Abdlmecid, kendi mhrnn
babasnn cenaze treninde gasbedilmesine belki tecrbesizli
inden ses karmamt ama, szn geirmeye azimli idi.
Reid Paa'nn kellesini vermiyecekti. Reid Paa'nn kellesi,
std Pertev Paa'nn gen ve ok deerli kellesinin yanna
Tanzimat'n ln
16
gnderilemiyecekti. Ama Padiah, babasnn otoritesini
tamyordu. Babas, bir denge politikas takib etmiyecck de-
rccede ahs otorite sahibiydi. Gen hkmdar, denge poUti-
kasm takibe karar verdi. Reformlarn devletin hayat iin
vaz geilmezliine ve babasnn politikasna candan ina
nyordu. Ama babasnn dehsna da, tecrbesine de, kltrne
de, otoritesine de sahip bulunmadn, onun yolunu ivazsz
tavizsiz takip ederse felkete unyabileceini kestirdi. Mu
hafazakr ve tutucularn lideri Husrev Paa'y iktidar ma
kamnda brakt. Onlar devlet hizmetinden ekmek gibi bir
niyeti bulunmadn gsterdi. Ancak Reid Paa'mn, Sultan
Mahmudun reformlarn devam ettireceini, bu hususta taviz
vermiyeceini de anlatm oldu.
Hriciye nz n Mustafa Reid Paa, Glhne
parknda, Tanzmt fermnn, masum ve deerli kallei kol
tuunun altnda, cesur ve gr sesiyle okudu (3.11.1839). Sultan
Abdlmecid'in tahta kndan 4 ay, 3 gn sonra... kinci Sul
tan Mahmud'un vasiyeti yerine geldi. Modern imparatorluun
hukuk temelleri atld. 39 yandaki hriciye nzn Reid
Paa, hkan fermann okurken, dinleyiciler arasnda, en
yakn adamlar Al ve Fuad Efendiler de bulunuyordu.
Reid Paa'mn mstear (hriciye = d ileri
mstear) Sdk Rif'at Paa, 1840 austosunda grevle Msr
eyaletine gitti. Reid Paa, l Efendi'yi hzla ykseltmek
iin, biribiri ardndan rtbe vermiti. Mstear, Msr'da iken
l Efendi, l snsi rtbesi verilerek (tmgenerale eit
mlkiye rtbesi) mstear vekilliine ve hemen az sonra asa
leten mstearla getirildi. 20 aralk 1841'de Londra
bykelisi oldu. En nemli bykelilik, o dnemde Os-
manl devletinin ngiltere ile mnasebetleri bakmndan
J 7
hriciye nazrlna ok yakn derecede ehemmiyetli bir
makam saylyordu. 26 yanda bir hariciye mstear ve
Londra bykelisi...
Dorusu l Efendi'nin ald sorumluluk bykt.
kinci Londra ikameti, bykeli sfatyla 2 yl, 10 ay, 25 gn
srecektir. ekb Efendi'nin (Paa) yerine Londra bykelisi
olan l Efendi'nin yerine, sonradan sadrzam olan brahim
Srim Paa ikinci defa getirilecektir (Srim Paa'nm ilk
Londra bykelilii 1837-8, ekib Paa'nm ikinci byk
elilii 1845-6). l Efendi, 1 yl, 10 ay nce bykelilik
mstear olarak ayrld Londra'ya bu defa bykeli ola
rak dnyordu. Gidi ve dnlerde Paris'e uruyordu. Londra
bykelilii 14 kasm 1844'e kadar devam etti. Londra'da
Kralie Victoria'nn ilk yllar... Paris'te kral Louis-
Philippe'in son yllar... Londra'daki bykeli ve elilerin
en genci, 27 yan doldurmam l Efendi idi. Kendisinden 4
ya gen olan Kralie Victoria'ya, yznde tek tebessm
izgisi bulunmakszn, byk bir ciddiyetle, itimad-nmesini
takdim etti.
mparatorluk Kabinesinde
Tanzimat rejimi, Husrev Paa'nm hkmet bakanl
altnda yrtlemiyecei iin 8 haziran 1840'ta grevinden
alnm, Raf Paa nc defa sadrzam olmu,4 aralk
1841'de zzet Mehmed Paa 9 ay iin ikinci defa sadrete geti
rilmi, 30 austos 1842'de Raf Paa, drdnc kere sadrzam
yaplmt. Bu sadreti 28 eyll 1846'ya, Mustafa Reid
Paa'nm ilk sadretine kadar 4 yl, 29 gn srecektir. Bu
mddet iinde l Efendi, Londra'dan arlarak Meclis-i
Vly- Ahkm- Adliyye yesi oldu. 1845 austosunda
hriciye nzra ekp Efendi, grevle Lbnan sancana gi
18
dince, hriciye nazrlna l Efendi'nin veklet etmesini
istedi. Otuz buuk yana gelen l Efendi, ilk defa olarak im-
paratorluk kabinesine ayak basm oldu. 28 ekim 1845te Mus-
tafa Reid Paa, drdnc defa olarak bulunduu Paris byk-
eliliinden, tekrar hriciye nzrlna tayin edildi. Reid
Paa, Paris'ten stanbul'a gelinceye kadar bakanha l
Efendi'nin veklet etmekte devam etmesi kararlatrld ve
rtbesi l'ya ykseltildi (korgenerale eit mlkiye rtbesi).
16 aralk 1845'te ikinci defa hriciye mstear oldu ve bey-
likilik grevi de ek olarak kendisine verildi.
28 eyll 1846'da Tanzimat'n lideri Mustafa Reid Paa,
ilk hkmetini kurdu, ilk defa sadrzam oldu ve en yakn
adam l Efendi'yi bl rtbesiyle (orgenerale eit mlkiye
rtbesi) hriciye nzrlna, imparatorluun nem ba
kmndan sadretten sonraki ikinci grevine getirdi. Reid
Paa 1839'dan beri, sadrzamlk grevini zerine almakszn,
sadrzamlar zerinde bir nfuz elde ederek imparatorluun
d politikasn yrtmt. imdi fiilen sadrzamd ki 1 yl,
7 ay srecektir. Sonra 3 ay, 13 gn iin Tanzimat diplomat
lardan brahim Srim Paa sadrzam oldu (29.4.1848). Reid
Paa'nm, 3 yl, 5 ay, 15 gn srecek 2. sadreti balad
(12.8.184-8). Sonra Raf Paa'nm 1ay, 9 gnden ibaret 5. ve so
nuncu sadreti gerekleti (26.1.1852). Reid Paa, 5 ay, 1 gn
iin 3. sadretine (5.3.1852-5.8.1852) balad. Bu suretle
1846'dan 1852'ye kadar uzanan bir Reid Paa'nm mutlak ikti'
dar dnemi ald ki bu arada sadece 4 ay, 22 gnlk bir kesin-
ti vardr. 1846-52 dneminde l ve Fuad Efendiler, Reid
Paa'dan sonraki 2. ve 3. adamlar olarak, Osmanl imparator
luunu ynettiler ve byk Tanzimat reformlarndan bir
ksmn yrrle koydular.
19
6 ocak 1848'de Sultan Abdlmecid, hriciye nzn l
Efendi'ye vezir payesi verdi ki, mareale eit en yksek im
paratorluk mlkiye rtbesidir. stisnalar dmda bu rtbe sa-
kahna kr dmemi ve 40 yana gelmemi devlet adam
larna verilmemeye dikkat edilirdi. l Efendi ise 32 yan
10 ay, 2 gn gee, 33 yanda vezr oldu. l Paa diye
anlmaya baland (vezir rtbesi tayanlara "paa" deniyor
du). Sultan Abdlmecid'in, l Efendi'yi vezret rtbesine
ykselttiini bildiren. Sadrzam Mustafa Reid Paa'ya hi
taben yazlm hatt- hmyn'u aynen yledir;
"Benim vezr-i me'l-semrim! Cmlenin m'lmu ol
duu zere, umr- hriciyye nezreti, saltanat- seniyyemi-
zin, meslih-i ehemme ve m'tensndan olarak, nezret-i
mezkreye me'mr l Efendi, bidyet-i me'mriyyetinden
beri, dorusu diryet-i ztiyye ve m'lmt- mktesebesi
ktzsnca, umr- me'mresni gzel r'yet etmekde ol-
masyle, Efend-i mrneleyh, celb ile iktizs icr ve i'cb
eden nian 't klnp, Bb- 'l'mize gnderilmidir. Rab-
bimiz Ta'l ve Takaddes Hazretleri, cmlemizi, her hlde,
tevfkaat ve teshlt- ilhiyyesine mazhar buyura, mn,
bi-hrmeti Seyyidi'l-Mrseln, 29 M(uharrem) 1264".
29 nisan 1848de Reid Paa, 3 ay, 13 gn iin ilk
sadretinden ayrlnca, l Paa da ayrld. Bu suretle l
Paa'nm 1 yl, 7 ay sren asaleten ilk hriciye nzrl sona
erdi. 28 haziran 1848de Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyye
resi yani adliye nzn olarak Srim Paa kabinesine girdi
ise de, bir buuk ay sonra Reid Paa, ikinci hkmetini kurdu
ve l Paa'y, 2. defa hriciye nzrlna getirdi. 1850
martnda mtiyz nin ve 1852 austosunda, henz ihds
20
edilen Mccd ninmm 2. rtbesini ald. Encmen-i Dni
(imparatorluk akademisi) alnca, ye seildi (18.7.1851).
Mlteciler Meselesi
l Paa'mn bu 2. hriciye nazrl, Reid Paa'nn 3
yl, 5 ay, 15 gn devam eden 2. sadreti boyunca devam ettii
gibi, arada 39 gn sadrzam olan Raf Paa'nn 5. sadretinde
ve 5 ay, 1gn devam eden Reid Paann 3. sadretinde, keza
koltuunu muhfaza etti. Bu sretle 2. hriciye zrl 4 yl
(3 yl, 11 ay, 25 gn) srd. 1848-52 arasdr ki, Avrupa'da
1848 ihtilli ve neticelerinin yaand, 1814'den beri ikti
darn devam ettiren Avusturya anslyesi Prens Metter-
nich'm, Avrupa'ya hkmeden sistemi ile beraber dt,
Avusturya imparatorunun da tahtn muhafaza edemiyerek
18 yandaki Franz Joseph'in tahta kt, Avrupa'da dev
letler dengesinin deitii dnemdir. l Paa, Trk hriciye
nzn olarak, Reid Paa'nn istikametinde, bu dnem Avrupa
politikasna birinci derecede katld ve Avrupa'nn en byk
diplomat ve devlet adamlarndan biri olarak tannd. Gene bu
1848-52 dnemi, Fuad Efendi'yi de ok byk bir diplomat ola
rak ortaya kard. l Paa'nn, Reid Paa'dan sonra ve Fu
ad Efendi'den evvel fiilen ve birinci derecede katld bu
dnemde olanlarn ana izgileri yledir;
1848'de Fransa'dan balyan ihtill, ngiltere dnda
btn Avrupa'ya yayld. Fransa'da mert krallk dt ve
kinci Cumhuriyet iln edildi. htill, Trkiye'nin bir eyaleti
olan Romanya'ya da srad. Keeci-zde Fuad Efendi, fev
kalde komiser olarak Bkre'e gidip duruma hkim oldu. 1
mays 1849'da Baltaliman anlamasn imzalyan l Paa,
21
Romanya meselesini halletti. Ancak daha byk bir sava
tehlikesi, Rusya ile sava tehdidi, Mltecler Meselesi'nden
kt. Reid Paa, Rusya'ya eninde sonunda ders vermek, Rus-
lar' bir izgide durdurmak kararnda idi. Trkiye'yi tehdid
edemez hle getirmeliydi. Ama 1848'de Osmanl Devleti,
byle bir savaa hazr deildi. Reid Paa, 4 yl iin sava
nlemeye ve daha elverili bir ortam aramaya karar verdi.
Bu mddet iinde yeni Trk ordusunu daha iyi ekilde
dzenlemek gerekiyordu.
Avusturya ve Rusya imparatorluklarnda ihtill, Fran
sa, Almanya ve talya'dakilerin karakterinde deildi. Avus
turya'da Macarlar ve Rusya'da Lehler, bu imparatorluklara
kar, istiklllerini almak iin, mill bir maksatla ayak
landlar. Rusya, Polonya'dakini, on binlerce milliyetiyi
doryarak bastrd. Rus klcndan kurtulabilenler, Macaris
tan'a geerek Macar mill ordusuna katldlar. Layo Kos-
suth'un liderliinde Macaristan, Avusturya imparator
luundan ayrldn iln ve btn devletlere tebli etti.
Avusturya ordusu, Macarlar'a yenildi. Bunun zerine Viyana,
ar kinci Nikolay'dan asker yardm istedi.
Bu istee can atan ar, Polonya'y kana bulayan ve Trk
savalarnda pien General Paskievi'i, 200.000 kiilik muaz
zam bir orduyla Macaristan'a soktu. 12 austos 1849'da, bir
ka meydan muhrebesi kaybeden Macarlar'n nefesi kesildi.
1.120 Macar ve Leh milliyetisi, Avrupa'ca tannm devlet
adamlar, generaller, san'atkrlar, Osmanl snrn geerek
Bb- l'den siyas mltec hakk istediler. stanbul,
mltecleri kabl etti. Rusya ve Avusturya, verdikleri nota
da, bu 1.120 kiinin siyas mltec olarak kabl edilmesinin.
22
kendi devletlerine kar Trkiye'nin "aka hasmne" bir tu
tum aldn gsterdiini, snanlarn alelade s ve kendi
ordularna ve hkmdarlarna silh ekmi ihtillciler ol
duklarn, derhal Osmanl topraklarndan kartldklar
takdirde, Bb- l ile Petersburg ve Viyana'nn
mnasebetlerinin dzelebileceim bildirdiler.
l Paa, hazrlad cevb notalar Reid Paa'ya
gsterip emirlerini aldktan sonra, 17 eyll ve 22 kasm (1849)
notalarn Viyana ve Petersburg hkmetlerine yollyarak,
. taleplerini reddetti. Reid Paa, bu hengmede Bat'nn libe
ral devletlerini yanna alp Rusya'ya silh zoruyle byle bir
ders verilip verilemiyeceini de dnd. Paa'ya gre
ngiltere'nin byle bir savaa Trkiye'nin yannda katlmas
yeterliydi ve Fransa da katlsa iyi olur, d politika
bakmndan Rusya'ya kar balanrd. Ancak kinci Niko-
lay, bu tehlikeyi nledi. Bat Avrupa, Macar ve Leh milli
yetilerine reva grlen muamele kar s nda ayaa
kalkmt. 17 eyll tarihli l Paa notas Londra basnnda
yaynlad gn Londra'da halk, bir caddeden geen Trkiye
bykelisinin arabasnn atlarn zd, arabay omuzlaryle
ekerek Trk sefarethnesine kadar getirdi. Olay duyan ar,
Trkiye'den mltecleri geri istemekten vaz getiini bildirdi.
Bu suretle sava nlendi. Fuad Efendi'nin Petersburg'da ar'la
yapt nl babaa grene de sava ihtimalini kesin
ekilde uzaklatrd.
23
Sadrzam Oluyor
Byk Reid Paa, 3. sadretinde, Tophne mri ola
rak hkmette bulunan Dmd Ahmed Feth Paa ile
geinemedi. Feth Paa da Tanzimat idi. Bat dillerini ve
kltrn Reid Paadan bile iyi bilmekle nyordu. Mer
hum Sultan Mahmud'un damad ve Sultan Abdlmecid'in
enitesi olmakla marurdu. Reid Paa'nn yeni rejimdeki
mutlak liderliini ekemedi. Padiah, yeni bir hkmete ih
tiya duydu. Reid Paa'y da, Fethi Paa'y da grevlerinden
ald. Reid Paa'nn en yakn adam hriciye nzn l
Paay sadrete getirdi. l Paa 37,5 yanda idi. Reid
Paa'dan 15 ya genti. Kendisini yetitiren, kendisine o ka
dar gvenen ve en gen yata kendisini en yksek makamlara
getirmekten ekinmeyen Byk Reid Paann zerine
sadrzam olmak istemiyordu. Padiah, artk devaml Tanzi
mat vezirleri hkmetinin bana getiriyordu. Eski ekol ve
zirler kenarda kalmlard. l Paa, Viyana'da bir buuk yl
kadar Dmd Fethi Paa'nn yannda ikinci ktiplik yapt
iin, efendisi Reid Paa ile anlamazlnda, aka Feth
Paa'nn karsnda yer alamamt. Padiahn srar zerine
sadret makamn kabl etti. Sultan Abdlmecid'in hatt-
hmynu yledir:
"Benim vezr-i mel-semrim l Paa! Sadret hiz
metinde bulunan Red Paa ve Top-hne-i mire'miz mri
Feth Paa'nn azlleri lzm gelmi olduundan, senin,
mcerrebimiz olan hilye-i sdk-u istikamet, ve diryet-
liykatin cihetiyle, veklet-i mutlakamz hizmeti uhdene...
tevch olunmudur. cb- hlin icrasna mbderet eyliyesin,
20 evval 1268, Abdlmecd".
24
Sultan Abdlmecid'in sadreti teklifinde, yann
henz 40'a gelmediini syleyip zr dilemesi zerine pa
diah: "inallah bu makamda sakal aartrsnz" diyerek
zrn kbul etmemiti. Sultan Abdlmecid, l Paa'dan 8
ya genti. l Paa, Bb- irdeki geleneksel sadret treni
biter bitmez, Reid Paann Baltahman'daki yalsna kotu.
Merdivende kendini karlayan Reid Paa'ya, hzla yak
laarak, etekledi. Bir sadrzamn, kim olursa olsun, hangi
grevde bulunmu olursa olsun. Hanedan dnda bir kiiyi,
hatt yabanc hkmdarlar eteklemesi, Osmanl proto-
kolnc^a\/kr ye grlmemi bir eydi. Reid Paa mahcb ol
du, teekkr etti. l Paa, Tanzimat'n byk liderine ve
btn Devlet'e, kendisini bu makama kadar getiren adamn
kim olduunu unutmadm gstermiti.
l Paa'nn bu ilk sadreti 1 ay, 28 gnden ibaret kal
makla beraber, sonraki gelimeler bakmndan nemlidir. En
yakn arkada Fuad Efendi ile, lmlerine kadar devam ede
cek ve hi bozulmyacak bir ibirliine giriti. Serasker
Mtercim Rd Paa da l Paa'ya kapland. Bu grup, za
manla Reid Paa'dan ayrlmaya baladlar. Bu sralarda
Fransada, kinci Cumhuriyet'in cumhur bakan, "prens
bakan" denen Louis Napoleon Bonaparte, kendini "nc
Napoleon" unvanyla Fransz imparatoru olarak kabl ettir
mi ve ksa mrl kinci Cumhuriyet'i Fransa'da kinci
mparatorluk dnemi takib etmiti. Fransa, ngiltere'den son
ra Dnyanm 2. kudretli devleti idi. Onlar Rusya ve sonra
Trkiye takib ediyor, sonra Avusturya geliyordu. Kt'a Avru-
pas'nda Fransann okey'ini almadan hi bir devlet, radikal
bir denge deiikliine gidemez hle geldiler. Gerekte par
lak bir diplomat olmaktan fazla byk bir ekonomist olan ye
25
ni imparator, Fransa'y hzla byk bir sanayi devleti hline
getirdi ve ekonomisini, bu arada ordu ve donanmasn ok ge
litirdi. Fransz ordusu, Dnya'da kudret bakmndan 1. idi ve
onu Rusya ve Trkiye ordular takib ediyordu.
Reid Paa ise, ngiltere'nin muvafakati alnmadan ve
ngiltere'ye ramen bir d politika takib edilemiyecei,
edilse bile Trkiye'nin menfaati bulunmyaca fikrinde idi.
l Paa, Fransa'ya daha yaknlk gsterilerek Avrupa'da
daha baarl bir diplomasi takip edilecei fikrinde dire
nince, iki paann d politikalar ayrld. Fuad Efendi,
ngiltere ile Fransa'y ok dikkatli ekilde dengelemek gerek
tiine inanarak, iki paann arasnda muvazene salamaya
balad . Osmanl d politikas , Rusya ile ibirlii
yaplabileceine tam bir inanszlk iindeydi ve Balkan-
lar'a sarkmak hevesindeki Avusturya'ya kar da ekingendi.
Bu suretle 1852 ylnda Trk d politikasnda, bu yeni manza
ra hkim oldu. Tanzimat'n Byklerinin de diplomasi
mesleinden geldikleri iin, Osmanl imparatorluunun
btnlnn diplomasi ile muhafaza edebileceine, kudretli
bir ordunun ancak caydrclk rol oynyacana ina
nyorlard. Bu ordu, ancak ok iyi diplomatik kombinezonlar
hazrlandktan sonra savaa srlmeliydi. Bu Tanzimat d
politikasnn gereki ve doru olduu, bugn anlalmtr.
Esasen kinci Abdlhamid de sonradan ayn politikay>bu de
fa Almanya'y yanma alarak izledi.
Buna ramen Reid Paa gcendi. l ve Fad Paalar'
en yksek makamlara getirmi, birini sa, dierini sol kolu
telkki etmiti. Onlar en parlak diplomatlar olarak ye
titirmi, en mkil diplomatik grevlerde baaryla kul
26
lanmt. Geri grnte gene birlikte hareket ettiler. Ancak
1852'den itibaren aralar almaya balad ve Reid Paa'nn
1858'de lmne kadar 5 yl srd.
l Paa bu 58 gnlk ilk sadretinde 1. rtbe Mecd
nian ald (2.10.1852). Ertesi gn yerine Dmd Mehmed Ali
Paa, sadrzam oldu. Padiahn l Paay gcendirmemek
istedii anlalr. Mehmed Ali Paann sadreti 7 ay, 11 gn
srd. l Paa'nn ilk sadretinde, Rusya an ile Fransz
mparatoru, Kuds'teki Ortodoks ve Katolik papazlarm hiz
metleri zerinde biribirleriyle rekabete baladlar. l
Paa'nn Fransa tarafna eilip Rusya ile bozuacandan en
die edildii iin sadreti sona erdi ve Padiahn kk
enitesi olan Mehmed Ali Paa, iktidar makamna getirildi.
nemli bir devlet adam deildi. 39 yanda idi. Denizcilik
ten gelmeydi. Mehmed Ali Paa'nn, Byk Tanzimatlar'
stanbul'dan uzaklatrmak istedii grlmektedir. Mustafa
Reid Paa'ya Edirne ve l Paa'ya Aydn ( zmir) eyalet
valiliklerini teklif etti. Reid Paa: " stanbul'dan karm
ama, stanbul'un ii karr" eklinde tehdit tayan bir ifade
kullanarak reddetti. l Paa, Devlet, hangi grevi verirse
kabul edeceini bildirdi (17.1.1853). Sadrzam Mehmed Ali
Paa, padiaha bu durumu u satrlarla bildirdi (13.1.1853 ta
rihli tezkire-i m'rza): " zmir vlsi Devletl Hall Kmil
Paa Hazretleri'nin bir mddetden beri s-i idresi mtevter
olup, sadr- sbk bbhetl Devletl l Paa Hazretle
ri'nin zmir valiliine tlib bulunduu (!) dahi rivyet olun
mas (!) zerine, lede'l-istimzc (kendisine sorularak), kendi
si, bendegn- veliyy'n-n'metden bulunduundan, her bir
emr- fermn- hmynun infzma cn ve ba ile alacan
beyn eylemi i dne binen, zmir eyletinin.
27
marnileyhe tevcihi, ve marnileyh, manszb- sadreti
hiz zt olduundan baka, zt pek b-vye ve teh-dest bu-
lunmasyle, zmir vllii m'a olan elli bin kuru ma' ve
rilmesi, Devletl Res Paa ve Utfetl Hriciyye Nzn
Efendi hazart ile mnsib gibi tasavvur olundu ise de, ol
bbda, her ne vech ile emr- fermn- Cenb- Mlkne eref-
snh buyururlar ise, muktezy- mnfi icr olunaca
beynyle tezkire, 2 reblhr 1269".
Bu srctle Mehmed Ali Paa, dnyanm en byk diplo
matlarndan birini, ayda 750 altn maala, btn Ege blgesini
iine alan ok sekin bir eyalete tayin ediyor, stelik bu
grevin l Paa tarafndan istendii yalann kaynbiraderi
olan padiaha sylemek cr'etinde bulunuyordu. l Paa
deil eyalet genel valilii, kaymakamlk yapmamt. Bu
tayini duyan l Paa'nn, Mehmed Ali Paa'mn kcndisim
katr yerine koyduunu, fakat gerekte Paann eek olduunu
yaknlarna syledii bilinmektedir. Bu durum gerekte,
henz Tanzimatlarla lmllarn iktidar mcadelesinin de
vamn gsteriyor.
l Paa, 28 haziran 1853'te zmirden alnd. Genel
valilik grevi 5 ay, 12 gnden ibaret kald. nce Cezir-i
Bahr-i Sefd (Akdeniz Adalar) eyaleti valiliine getiril
mek istendi ise de 19 nisan 1854te merkezi Bursa olan
Hudvendigr eyaletine atand. Bu arada 9 ay, 21 gn akta
kald anlalr. 29 eyll 1854te kabine yesi olairak Meclis-
i l-i Tanzmt resi sfatyle stanbula geldi. Bursada
grev mddeti 5 ay, 10 gndr. Bu arada Dmd Mehmed Ali
Paann yerine Giritli Mustafa Nil Paa sadrzam ve Mus
tafa Reid Paa, Keeci-zde Fuad Efendinin yerine hriciye
28
nzn oldu (14.5.1853). Nil Paa'nm sadreti 29 mays
1854'c kadar 1yl, 4 ay, 15 gn srecektir. Sultan Abdlmecid,
muhafazakrlar iktidarda tutmakta devam ediyor, fakat
hriciye'de Tanzimatlar' bulunduruyordu.
l Paa'nm bana getirildii Meclis-i l-i Tanzmt
(Tanzimat Yksek Kurulu), reformlarn icras ve gzetimi ile
grevli en yksek hukuk makamd ve bakan, kabine yesi
idi. l Paa'nm bakan olduu meclisin yeleri unlard:
Eski serasker Mtercim Rd Paa (sonradan sadrzam oldu),
eski Meclis-i Vl resi (adliye nzn) Rif'at Paa, eski
Selanik eyalet valisi Hfz Paa, eski hriciye nzn Keeci-
zde Fuad Efendi (Paa), ferk (korgeneral) Edhem Paa
(sonradan sadrzam oldu), kazasker Rd Efendi. Bu grev 23
kasm 1854'c kadar 1 ay, 24 gn devam etti. Bu srada
sadrzam, Kbnsl Mehmed Paa idi. Onun sadreti 5 ay, 25
gn devam etti ve yerine 23 kasm 1854'te drdnc defa Mus
tafa Reid Paa sadrzam oldu. l Paa'y nc defa
hriciye nazrlna getirdi. Reid Paa, l ve Fuad
Paalar' ararak, kendilerine dargn olmadn bildirdi
ve grev teklif etti. Paalar, Byk Reid Paa'nm elini
ptler. Tekrar Bykler birlikte hareket etmeye
baladlar. Zira Mehmed Ali ve Mustafa Nil Paalar gibi
Tanzimat olmyanlarn iktidarndaki tehlikeyi yaa
mlar, sonra sadrete Tanzimatn Bykleri dururken, re
jimin ikinci derecede devlet adamlarndan saydklar
K br sl Mehmed Paa sadrete geti ril miti. Sultan
Abdlmecid'in denge politikas. Bykler'i uyarmt.
Gerekten, artk yeni rejimin yklamaz ekilde kkletiine
29
gvenen hkan, yeni rejimden memnun olmyanlara da iktidar
kapsmm ak bulunduunu gstermek istemiti.
Krm Harbi
Byk Reid Paa, Krm Savam byk dikkatle
hazrlamt. Dmd Mehmed Ali Paa azledilip Nil Paa
sadrzam olunca, savan kmak zere bulunduu bu gnlerde
btn iktidar, hriciye nzn Reid Paa'nm eline gemiti.
Zira byle bir bdirede Nil Paa, imparatorluu yrtecek
adam deildi. Tanzimatlar'm bir ans da, muhaliflerinin,
onlar derecesinde yeterli devlet adam karamamalandr.
phesiz bu husus Sultan Mahmud'un ve Reid Paa'nm adam
yetitirmek politikalarnn gzel meyvesi idi. Binaenaleyh
Nil Paanm sadreti, Reid Paa'nm vesyeti altnda
geti. D siyasette Reid Paa, Nil Paa'nm fikrini bile
sormuyordu. Bu sebeple bir kabine toplantsnda Sadrzam,
Reid Paa'y azarlad. Reid Paa, kendisinden yaa byk
olan sadrzama "sizin ilk defa bulunduunuz bu makama ben
evvelce defa geldim" dedi. Muhafazakrlarla Tanzi-
matlar'n mutlaka beraber almay renmeleri gerektii
fikrinde olan Sultan Abdlmecid, bu ekimeleri bilmezlikten
geldi.
Reid Paa, ar'n gafletinden, Fransz mparatoru'nun
ihtirasndan, ngiltere'nin Rusya, Akdeniz'e iner mi korkusun
dan, dorusu dhce faydalanarak Krm Sava'n kartt.
Vaktiyle Msr valisi Kavalah Mehmed Ali Paa, Ka-
hire'deki Rusya bakonsolosuna: "Reid Paaya dikkat edi
30
niz, efendisi Sultan Mahmud'a ba kaldrdm iin bir za
manlar yedi Osmanl eyaletine hkmeden beni Msr eyale
tine tkt. Sultan Mahmud'la o kadar uraan annz (Birinci
Nikolay) da benim durumuna drecek" demi. Bakonsolos
byle bir eye hi ihtimal vermiyerek glmt (Krm Sa-
va'm kaybeden ar, ateli ar hasta iken kar iinde aske
rini teftie karak intihar edecek ve lecektir).
3 temmuz l_853'te Rusya, 35.000 asker ve 72 topla, Trk
imparatorluunun bir eyaleti olan Romanya'ya girerek, fii
len sava balatt. Ama Bb- l, isteklerini yerine getir
dii takdirde, Romanya'y boaltacam. Byk Devletler'e
bildirdi. Reid Paa, 4 ekim'de Rusya'ya harb iln ettirerek
cevap verdi. Serdr- Ekrem mr mer Paa, 133.000 as
kerle, Prens Gorakof'un 152.000 askerini, Tuna'y kuzeye
doru geip Romanya'ya ayak basarak yendi (Oltenia mey
dan muharebesi 5.11.1853, atana meydan muharebesi
5.1.1854). ar, Prens'i azlederek Mareal Paskievi'i
bakumandanla getirdi. Sonra konumuzun dnda olduu
iin burada tafsilt gereksiz byk diplomatik kombinezon
larla Reid Paa, ngiltere, Fransa ve Sardunya'nn,
Trkiye'nin mttefiki olarak Rusya'ya kar savaa girmesi
ni salad.
Mttefikler'in -savaa adm verecek olan- Krm'a as
ker karmasndan (14.9.1854) 2 ay, 9 gn sonra, Reid Paa
sadrzam olup l Paa'y hriciye'ye getirdi. Bu hkmet,
l Paa'nm 2. defa sadrzam olduu 2 mays 1855'e kadar 5
ay , 9 gn srd. 1855 maysnda Krm Sava, eitli cephe
lerde, btn iddetiyle devam ediyordu. Reid Paa,
sadretinin sonlarna doru, hriciye nzn l Paa'y Vi-
31
yana'da toplanan Byk Devletler hriciye nazrlar konfe
ransna murahhas tayin etti (18.3.1855). l Paa, 11 nisanda
stanbul'dan ayrlarak Viyana'ya geldi. l Paa, Viyana'da
iken, ikinci defa sadrzam olduunu ve stanbul'a dnnceye
kadar vezirlerden efik Paa'nm sadret kaymakam
(babakan vekili) tayin edildiini rendi. Reid Paa, Fran
sa ile ihtilfa dt ve savan btn iddetiyle devam et
tii bir srada mttefik Fransa ile bozumak doru olmad
iin istifa etmiti. Sultan Abdlmecid'in, Viyaia'daki l
Paa'nm sadrete geti ril diini bildiren efik Paa'ya
hitben hatt- hmynu yledir:
"Vezr-i fetnet-semrim efik Paa! Bu kerre Red
Paa'nm megl-i kesre cihetiyle istirhmna mebn
(srmenaj'dan yaknarak istifasna dayanarak) sadretdcn
infisli vuku' bulmu olmasyle, hizmet-i celle-i mezkre,
memriyyet-i mahssa ile Viyana canibinde bulunan
hriciyye nzn l Paa'ya tevch, ve Avrupa'ca olan
meslihin ehemmiyyetine binen mrnileyh Red Paa
dahi l Paa'nm yerine me'mr t'yn olunmu, ve
mrnileyh.l Paa'nm vrduna kadar sadret kaaimma-
kaaml dahi uhdene ihle olunarak, hriciyye nezretine,
uhdesine rtbe-i vezret tevchi ve Meclis-i Tanzmt
riyseti inzmm ile Fud Efendi, ve uhdenden mnhal olan
mliyye nezretine kazlik uhdesine rtbe-i vezret tevch
olunarak Tophne-i 'mire'miz nzn Muhtr Bey me'mr ve
t'yn klnm olmakla, keyfiyyeti 'ln eyliyesin. Rabbimiz
Ta'l ve Takaddes Hazretleri, cmleyi tevfkaat- ,
ilhiyyesine mazhar buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l
Mrseln, 16 'bn 1271, Abdlmecd".
32
Bu srada l Paa'nn, Viyana'dan, stanbul'daki Fuad
Paa'ya yazd mahrem mektupta, "velnmetimiz dedii
Reid Paa'dan ar ekilde ikyet ettii grlr. l Paa,
stanbul'a gelinceye kadar 1 ay, 25 gn sadrete. efik Paa
veklet ederek hkmet toplantlarna bakanlk yapt. l
Paa 26 haziran 1855'te stanbul'a gelerek iktidar makamna
geti. Bu vesileyle hkan-halfe'nin hatt- hmynu u
ekildedir;
"Benim vezr-i me'l-semrim l Paa! Mukaddemce
me'mriyyetin ln olunmu, ve kffe-i meslih-i Devlet-i
'Aliyye'mizin hsn-i tesviyyesi matlb ve mltezemimiz bu
lunmu olduundan, cmle ile bi'l-ittifk, icry- umr-i
me'mrene sarf- ihtimm ve dikkat eyliyesin. Rabbimiz
Ta'l ve Takaddes Hazretleri, tevfkaat- ilhiyyesine
mazhar buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l-Mrseln, 10
evval 1271, Abdlmecd".
I slhat Ferman
Bu suretle l Paa'nn, 1 yl, 6 ay srecek ve 1 kasm
1856'da sona eroek 2. sadreti balad. Bu mddet iinde
byk Krm Sava bitti. 1 ubat 1856 Viyana Protokol ile
sulhun ana hatlar kabl edildi ve sava sona erdi. Sulh kon
ferans, Paris'te toplanacak ve nc Napoleon, amcas
Byk Napoleon'dan sonra, Avrupa'da siyas dengeyi tayin
eden en nemli kuvvet olacakt.
33
Bu arada yaynlanan 1272 I slhat Hatt- Hmynu
(18 ubat 1856), gerek l Paann biyografisi, gerek Osmanh
devletinin i tarihi bakmndan, byk bir olaydr. Tanzimat
Fermn'ndan 16 yl, 3 ay, 15 gn sonra yaynlanan I slht
Fermn'nda Sultan Abdlmecid, sosyal bakmdan, Trkiye
tarihinde bir izgiyi daha ayordu. Tanzimat hatt-
hmynu nasl Byk Reid Pa'nn eseri ise, I slht hatt-
hmynu da l Paa'nn eseridir. Ferman, hem Avrupa dev
letlerini ve kamu oyunu kazanmak, hem de Trk imparator
luunu d grn bakmndan olsun Avrupa devletlerinden
farksz bir ekilde gstermek iin yaynland. ok nemli bir
reform vesikas olduu phesizdir. Bununla beraber, bata
Reid Paa olmak zere, bir ok kii tarafndan tenkid edildi.
mparatorluun Hristiyan tebcasna nemli haklar getirdii
halde, Mslmanlar derecesinde Hristiyanlar da baz
hkmlerini beenmediler. Fermann balca hkmleri
yledir:
Tanzimat Fermn yrrlkte olduu gibi, Ftihten bu
yana padiahlarn Hristiyan tebeaya verdikleri imtiyazlar
ve haklar yrrlkte idi ve kaldmimyordu. Ancak, devrin
ihtiyalar, Hristiyan tebeanm statsnde baz konularda
deiiklikleri gerektiriyordu. Mesel patriklerin ve daha
aa payedeki Hristiyan rhnlerinin, cemaatleri men
suplarndan "idt" ve sair adlar altnda topladklar para
lar, bundan byle yasaklanyordu. Rhnler, devlet grevlisi
gibi maa alacaklard. Hristiyan cemaatler, eskiden olduu
gibi, yeni bir kilise veya vakf yaptrmak veya geniletmek,
yahut onarmak iin, Bb- l'nin yazl iznini almaya devam
edeceklerdi. Onarma iin izin, basit bir formaliteden ibaretti.
Hristiyanlar Mslmanlar'la ayn haklar tayacaklar
34
iin, onlar aalayc btn tabirler haraket ve su
saylacakt (Mslman halk bu hkm "gvura gvur denmi-
yccek" eklinde anlad). Hristiyan ve Yahudiler bundan
byle, din Mslman okullar dnda btn laik Trk okul
larna ba vurarak, durumlar yeterli olanlar, renci olarak
kabl edileceklerdi. Gayri Mslim tebeadan Trke bilen ve
durumu yeterli herkes, memur olmak zere Devlet'e
bavurabilecek ve Devlet'in ihtiyac nisbetinde kabl edile
ceklerdi. Hristiyanlar, kendi dilleriyle renim yapacak
her derecede okul aabilecekler, davalarn, eskiden olduu
gibi, rhn reisleri vastasyla halledebilecekler, fakat
gene eskiden olduu gibi ceza davalarna ancak Devlet'in
hkimleri bakacakt, bu hususta bir yenilik getirilmiyordu.
Bundan byle Hristiyanlar'dan "cizye" denen slm ba ver
gisi alnmyacakt. Bu vergi, erkek Gayri Mslim nfustan,
askerlikten muafiyetleri karlnda alnagelmiti. Do-
laysyle bundan byle Gayri Mslimler de, Mslmanlar'm
stats ile mecbur askerlie tb idiler. Ancak isteyen, bedel
vererek, askerlik yapmyacakt. Askerlik bedelini tayin et
mek ve kabl edip etmemek, Devlet'in yasalar ile uygulana
cakt. Vilyet (eylet), sancak (vilyet, il) meclislerinde
Gayri Mslimler, eskiden olduu gibi rastgele deil, o
vilyet, sancak ve kaz'daki nfus oranlarna gre ye ola
caklard .
Fermann esaslar budur. imdi bu fermnn, 1856'dan
imparatorluun sona erdii 1920 ylna kadar fiiliyatta nasl
uygulandn belirtelim. Zira tarih vesikalar, bazan veya
ok defa, tarih gerekleri ve fiil uygulama ile farkllk
gsterirler, zt da olabilirler. 1856-1922 arasnda 66 yl
yrrlkte kalan bu fermna gre Gayri Mslimlerin
35
/lslmanlar'I a her bakmdan hukuk eitlii iln ediliyordu,
lununla beraber Mslman, bilhassa Devlet'in kurucusu ve sa
libi olduklar fikrinde bulunan Trk kitle, fikren kendilerinin
lristiyanlar ve Msevlerle eitliini kabul edememitir.
Ancak bir fikir olarak kalan bu husus. Gayri Mslimler'in
laklanna zarar vermemitir. 1856'dan nce Gayri
Vlslimlerin Devlet memuru olmalar det deildi.
Tercmanlk ve hekimlik, mimarhk gibi bazan resm de olan
meslekten grevliler, ok kk istisnalar olutuFuyorlard.
1856'dan sonra bu durumun temelinden deitiini kabl etmek
gerekir. Tarih realite budur. mparatorluun son 66 ylnda
bata Rum ve Ermcnler'den olmak zere. Gayri Mslimler'den
bykeli, eyalet valisi, nezret mstear olanlar grlr ve
daha alt kademe Devlet grevlileri pek oktur. Gayri Mslim
bir ok kiiye en yksek mlkiye rtbesi olan vezr payesi ve
rilmitir. Gayri Mslim nazrlar bile grlm ve bu arada bir
Rum'la bir Ermeni hriciye nzn bile olabilmilerdir. Buna
karlk Gayri Mslimler'in asker okullara kabl edilecekle
rine dair olan I slht Ferman maddesi, imparatorluk
yklncaya kadar, kt zeride kalmtr. Asker doktorlar
dnda Hristiyan subay grlmemitir. lmiyye snfnn ise,
din karakteri dolay s yl e. Gayri Mslimler'e kapal
kaldn sylemeye lzum yoktur. Buna karlk Devlet,
Gayri Mslim grevlilerinden hangi derecede olursa olsun,
tam bir Trke bilgisi istemi, baka bir dil kullanlmas hi
bir zaman bahis konusu olmamtr. Resm Osmanlca'nn
renilmesi, bugnk Trke'nin renilmesinden oz zor olduu
iin, bu engel. Gayri Mslimler'in Devlet grevlisi olmak is
teklerini geni lde engellemitir. Nihayet okuyucunun
akhna yle bir soru gelebilir? Son 66 ylnda Trkiye, bu
36
Gayri Mslim devlet memurlarndan faydaland m? Daha
ak soru ise udur: Bunlar, Trk imparatorluuna sadakatle
hizmet edebildiler mi, hiynete saptlar m? Bu hususta ta
rihi, son 66 yln Gayri Mslim devlet memurlarnn, aynen
Trkler gibi devletlerine hizmet ettiklerini belirtmeye mec
burdur. Trk'ten fazla "Osmanh" olanlar hi de az deildi.
hanet edenler oldu, fakat istisnadrlar. Saylar da, ihanet
eden Mslman memurlardan fazla deildir. lk bakta
bugnki okuyucuya garip gelecek bu baary Osmanh Devleti
nasl elde etti? Karmak bir protokol ve eitim sayesinde
elde etti. Tafsilt, konumuzun dndadr.
Paris Muledesi
Krm Sava'na son veren Paris'teki sulh konferans, 25
ubat 1856'da ald ve 30 martta anlama imza edihnceye
kadar 1 ay, 4 gn srd. Konferansa yalnz Byk Devletler
(Osm. Dvel-i Muazzama) yani -nem sralarna gre-
ngiltere, Fransa, Rusya, Trkiye, Avusturya, Prusya ve Sar
dunya katldlar. Avusturya ile Prusya savaa girmemilerdi.
Ancak Avrupa dengesi yeniden dzenlendii iin, bu iki byk
devletin onaylarn almak art grld. talya'nn ekirdei
olan Sardunya-Piemonte krall ise o tarihte daha byk
devlet saylmyordu, fakat savaa katld iin konferansa
katld. Buna karlk byk devlet saylan spanya, konfe
ransa davet edilmedi. Murahhaslar yleydi: ngiltere iin
hriciye nzn Eari (Kont) of Clarendon ve Paris bykelisi
Lord (Baron) Covvley, Fransa iin Byk Napoleon'un gayri
meru olu olan hriciye nzn Kont VValevvski ve Viyana
37
bykelisi Baron de Bourqueney, Rusya iin ar'm yver-i
harbi Orgeneral Kont Orlof ve ortaeli Baron von Brunnovv,
Trkiye iin Sadrzam l Paa ve Byk Reid Paa'nn
byk olu olan Paris bykelisi Mehmed Cemil Bey
(sonradan Paa), Avusturya iin hriciye nzn Kont von Bu-
ol-Schauenstein ve Paris elisi Baron von Hber, Prusya iin
hriciye nzn Baron von Manteuffel ve Paris elisi Kont von
Hatzfeldt-VVildcnburg-Schoensteih, Sardunya iin babakan
ve maliye bakan Kont de Cavour ve Paris elisi Marki de
Villamarina.
1815 Viyana, 1871 Versailles (Versay) ve 1878 Berlin
anlamalar ile beraber, XIX. asr Avrupas'nm (ki Dnya'nn
mutlak merkezi idi) siyas ehresini izen en nemli 4 an
lamadan biri bulunan 1856 Paris Muhedesi'nin balca
hkmleri unlardr:
Ruslar, 28 kasm 1855'te aldklar Kars' boaltp
Trkiye'ye, Mttefikler de Krm' boaltp Rusya'ya geri
vereceklerdir. Trk imparatorluu topraklarnda bulunan
Mttefik ( ngiliz-Fransz- talyan) kuvvetleri, en ksa zaman
da Trkiye'den ayrlacaklardr. Rusya, Gney Bcsarabya'y
(Osm. Bucak), merkezi smil'le beraber, OsmanlI 'nn Bodan
(Moldavya) prensliine brakacak ve bu suretle Tuna del
tasndan ekilecektir. Rusya, Osmanl imparatorluunun
ayrlmaz paralar olan iki Romen prensliine (Osm. Mem-
leketeyn, yani Eflak ve Bodan) hi bir eklide mdaha ede-
miyecektir. Karadeniz, tamamen tarafsz hle getirilecektir.
Karadeniz iki devlet, Trk ve Rus imparatorluklarnca pay
lald, baka hi bir devletin bu denizde sahili bulun
mad iin, iki imparatorluk da bundan byle Karadeniz'de
38
ne sava gemisi bulunduracaklar, ne sava gemisi yapacaklar,
asker tersanolorini alelade tersane hline getireceklerdir.
Anlamanm en nemli maddesi de budur. Reid ve l
Paalar'n Trkiye'ye kazandrdklar bir diplomatik zafer-
dir.Zira Karadeniz'de donanma bulundurmak yasa Tijrkiyc
iin zararsz ve faydal olduu halde, Rusya iin ykmdr.
yle ki: Trkiye, Boazlar'da ve Marmara'da donanma bu
lunduraca iin, zaten Rus donanmasndan stn olan donan
masn icabnda bir ka saat iinde Karadeniz'e karacak du
rumdadr. Rusya'nn byle bir imkn yoktur ve Karadeniz do
nanmasn Baltk'a naklettii iin, bir daha Boazlar'dan
geip dnmesi de asla bahis konusu olmadndan, anlama
bozulsa bile, Karadeniz'de yllarca urap yeni bir donanma
oluturmak mecbriyetinde kalacaktr (nitekim yle oldu).
Bu anlama yrrlkte kald mddete Rusya'nn Trkiye'yi
denizden tehdidi nlenmi oldu. Trkiye'nin Rusya'y deniz
den tehdidi ise nlenmi olmuyordu. Nitekim bir mddet sonra
Trk donanmas, Rusya'ya gerekten tehdid eder hle gele
cektir.
Tuna nehri zerinde sahili bulunan 4 Devlet, yani
Trkiye ve Avusturya imparatorluklar ile Bavyera ve
Vrtenberg krallklan, ortaklaa bir komisyon oluturacak ve
milletleraras Tuna su trafik rejimini yeni ve daha liberal
esaslara balyacaklardr.
Paris Anlamas'nm bir dier ok nemli maddesi, Trk
imparatorluunun mlk btnln, anlamaya imza koyan
btn devletlerin mteselsil ekilde tekeffl etmeleridir. Bu
na gre OsmanlI , hatt istese bile, hi bir devlete toprak ter-
kedemiyecekti.
39
Trkiye'nin hayli lehine olan Paris Anlamas ile daha
geni haklar elde edilemedii iin Reid Paa, talebesi l
Paa'y tenkid etti. imdi bu tenkidin deerlendirmesini ya
palm:
Reid Paa, hriciye nzn idi ve bu sfatla konferansa
katlp bildii gibi yrtmek istedi. l Paa, sadrzam
sfatyle rza gsterdi. Ancak Fransz imparatoru nc
Napoleon, Reid Paa'ya di biliyordu. Bb- l'ye, Reid
Paa'nn gnderilmesi hlinde mkil durumlar ortaya
kabilecei bildirildi. Bunun zerine l Paa, bizzat Paris'e
gitti.
nc Napoleon, Reid Paa'nn devaml ngiltere'yi
kollad, Fransa'ya ehemmiyet vermedii fikrinde idi.
stelik Krm Sava'na Reid Paa'nn ngiltere'yi angaje et
mesi yznden girmiti. Savaa girmeyen bir Fransa'nn artk
Avrupa'da sz sahibi olamyaca tablosunu oluturan,
mparator Napoleona gre, Reid Paa idi. Ve Fransa, sa
vata, mttefikleri Trkiye ve ngiltere'den fazla insan ve
mal kaybna uram, bir ey do elde edememiti. Napoleona
gre btn parsay Osmanh toplyacakt. Reid Paa'nn
zeksndan da rkldn buna eklemek gerekir.
Reid Paa, Bb- l srar edip Paris'e gitse idi, Fran
sa, mzakereleri Trkiye aleyhine yokua srebilirdi. Binae
naleyh l Paa'nn elde ettiklerinden fazlas elde edilemez
di. Fuad Paa gnderilse idi durum ayn idi. Baka bir Trk
diplomat bamurahhas olsa. Bykler derecesinde Avru
pa'da prestij sahibi bulunmadndan Trk menfaatlerini
yeterli ekilde savunamazd.
Fransa'nn rezervi olmayp Reid Paa, Paris'e gitse ve
40
mparatorun kinine arpnasa idi, belki daha byk menfaat
ler elde edilebilirdi. Fakat yukarda akland zere, bu
ihtimal gereklemedi. Reid Paa, l Paa'dan ok daha
cr'ctkr bir diplomatt. Radikal projeler oluturur ve
gerekletirirdi.Vaktiyle uzun yllar Paris'te bykelilik
yapt iit Fransa'y iyi tanyordu. Konferansta ngiltereyi
daha iyi yanna alabilecei de muhakkakt. Ancak Fransa,
konferansa hkim oldu ve talya'y oluturmak zere bulunan
Sardunya'nn deh sahibi bir diplomat olan babakan da,
kendi d politikas icab, Fransa'nn azaa bakyordu. Bi
lindii gibi talyan birliini diplomatik yolla gerekletiren
Kont Cavour olmakla beraber, asker bakmdan gerekletiren
ancak nc Napoleon'dur. stelik ngiltere'nin, Fransa'nn
ok zddna giderek Kara Avrupasnn mulk meselelerine
dalmas ve Fransa ile bozumay gze almas beklenemezdi.
Fransz ordusu o tarihte, btn Dnya'da 1. kara kuvveti
saylyordu. Btn bu ihtimaller muvacehesinde Reid
Paa'nm, talebesi l Paa'dan daha byk menfaatler elde
edebilecei iddiasn, ihtiyatla deerlendirmek gerekiyor.
Reid Paa, ok girift kombinezonlar yapar, be alt topu
birden frlatp sonra teker teker yakalard. l Paa diplo
masisi daha dz, fakat derindir. Reid Paa, Talleyrand ve
Metternich'in gen ada idi. O diplomatik ekoln dahsi
idi. l Paa'nm ise Avrupa diplomasisine ciddiyet ve
mmkn olabildii nisbette drstlk getirdii biliniyor ve
Avrupahlar'ca da kabl ediliyor.
2 ubat 1856'da stanbul'dan hareket eden, 25 ubatta
konferansa giren, 30 martta imzalyan l Paa, stelik Viya
na konferansndan saptanan esaslarla bagh idi. Reid
Paa'nm ne dereceye kadar bu esaslar bozabilecei
41
phelidir. Ancak ngiltere'nin, Reid Paa'nn 1. Osmanl
murahhas olmasn istediini biliyoruz. Reid Paa'nn Ku
zey Kafkasya'nn Rusya'dan ayrlmasn ve zaman iinde
Trkiyeye balanmasn tasarladm, bunu ngiltere'ye de
kabl ettirdiini, Cevdet Paa yazmaktadr. l Paa ise bu
konuya ehemmiyet vermemekle itham edilmitir. Zy Paa
da l Paa'y itham etmekte ise de, tabiatiyle l Paa'nn
en byk dmannn fikri, tarih gerei olarak kabl edile
mez. Ancak Reid Paa'nn, l Paa'y Sultan Abdlmecid'e
hem szl, hem yazl olarak ikyet ettiini ve Krm Sa-
va'nn neticelerini yeterli derecede deerlendiremediini
sylediini biliyoruz.
Reid Paa etkili oldu. Sadrzam l Paa 1 kasm
1856'da hriciye nzn olan arkada Fuad Paa ile beraber
grvinden alnd. Byk Reid Paa, 7 ay, 7 gn iin sadrzam
oldu. Sonra 2 ay, 17 gn iin Mustafa Nil Paa tekrar bu
makama geldi. 22 ekim 1857de Reid Paa'nn 6. ve sonuncu
sadrzaml balad, 7 ocak 1858'de (2 ay, 16 gn sonra)
sadrazamlk grevinde iken, 58 yanda (57 yl, 9 ay, 26 gn)
ld. l Paa'nn 3. sadreti balad. Bu suretle l Paa'nn
2. ve 3. sadretleri arasnda 1 yl, 10 gn geti. Bu mddet
iinde Reid Paa'nn 5., Nil Paa'nn 3., Reid Paa'nn 6.
hkmetleri kuruldu.
l Paa, ikinci sadretinden azlinde, kabinesinde se
rasker olan Mtercim Rd Paa'nn, Reid Paa'nn iaret et
tii gibi hareket ettiine inand. lmne kadar Rd
Paa'y fazla tutmad. Sonradan Rd Paa, l Paa'nn bu
tutumu karsnda kendisini himaye etmedii iin Sultan
Abdlazz'e bile dman olacaktr.
42
Reid Paa, l Paa'nn zerine sadrzam olunca,
rencisini 4. defa hriciye nazrlna getirdi. l Paa, is
tifa etti. Bu 5. Reid Paa kabinesinde l ve Fuad Paalar,
sandalyasz devlet nzn olarak bulundular. Nil Paa ka
binesinde l Paa, 5. defa hriciye nzn oldu. Reid
Paa'nn 6. kabinesinde ayn grevi muhafaza etti. Reid
P aann lmnde 3. defa sadrzam oldu. Sultan
Abdlmecid'in sadret hatt- hmynu yledir:
"Benim vezr-i me'l-semrin l Paa! Bu defa
sadret hizmet-i cellesi, uhdc-i isthline ... ve umr-
hriciyye nezreti dahi... Fud Paa'ya tevch ve ihale
klnm olmala, kffe- meslih-i Devlet-i Aliyyemiz'in
hsn-i r'yet ve idresi hussuna sarf- iktidr eyliyesin.
Rabbimiz Ta'l ve Takaddes Hazretleri, tevfkaat-
ilhiyyesini mu'n buyura, mn, bi-hrmeti Seyyidil-
mrseln, 25 cumdell 1274, Abdlmecd".
Romen Prenslikleri Birleiyor
l Paa'nn 3. sadretinde en nemli mesele, Roman
ya'nn durumu oldu. 19 austos 1858'de Paris'te bir anlama
imza edilerek, Osmanh imparatorluuna dahil iki Romen
prenslii, Eflak ile Bodan (Osm. Memleketeyn) "Romanya"
ad altnda ve tarihte ilk defa olarak birletirildi. Eflak'n
merkezi Bkre, birleik prenslie merkez oldu. Romanya'nn
snrlar, bugnkinden dard. Tuna deltas dahil Dobruca,
dorudan Trk ynetiminde bir sancak (il) idi. Transilvanya,
Bukovina ve Banat (Tamevar) ise Avusturyaya aitti. Ancak
nc Defa Sadrzam
43
bugnki Romanya'dan fazla olarak, Trkler'in "Bucak de
dikleri Gney Bcsarabya'y iine alyordu. Romen prenslik
lerinin birletirilmesinde, Avrupa'da milliyetilik fikrinin
ampiyonluunu yapan nc Napoleon, Bb- l'ye ve
dier devletlere byk bask yapt. Bir Latin milleti olduk
lar iin Romenler'le bilhassa ilgileniyordu. Ayni ekilde
dier bir Latin millet (stelik Katolik) olan talyanlar'm
birlemesinde de birinci derecede rol oynamtr. Halbuki bu
politika. Alman devletlerinin de birlemesine zemin
hazrlad iin, sonunda Fransa'nn felketini hazrlad.
Anlamay, hriciye nzn Fuad Paa imza etti. Yeni statye
gre Romanya gene Trkiye'nin bir parasn tekil ediyor, an
cak Bb- l, prensliin i ilerine karamyordu. D
mnasebetlerinde prenslii Osmanl d ileri temsil ediyor
du. Romanya'nn eli gndermek ve kabl etmek hakk olmu
yordu. OsmanlI 'nn imza koyduu btn muahedeler, im
paratorluun bir paras olan Romanya iin de geerli idi. Ro
manya, her yl belirli vergisini stanbul'a diyerek, tbi ol
duunu belirtecek, vergi si Bb- l taraf ndan
arttnlamayacakt. Kk bir Romen mill ordusu kurulacak,
mertiyet (tal demokrasi) rejimi kabl edilerek meclisler
alacakt. Romanya prensliine bir mddet sonra Albay Cou-
za (Osm. Kuza Bey) seildi. Bu zat Bodanl olduu iin
Eflak'ta memnuniyetsizlik oldu ise de Bb- l 25 eyll
1859'da bu seimi tasdik etti ve Bb- l'nin tasdk ol
makszn prens tahta geemiyecei iin, tahta oturabildi. An
cak Prens Couza, bir hanedana mensup deil, sradan bir yerli
soylu idi.
l Paa'nn 3. sadreti 1yl, 9 ay, 12 gn srd. 18 ekim
, 1859'da Kbrsh Mehmed Paa 2. defa sadrzam oldu. 2 ay, 6
44
gnden fazla makannm n\uhafaza edemedi. 23 aralk 1859'da
Meclis-i Tanzmt resi, askerlikten mlkiyeye geme
Mtercim Rd Paa, sadrete getirildi. 5 ay, 5 gn sora (
27.5.1860) Kbrsl Mehmed Paa'mnS. ve son sadreti
balad. Bu suretle Kbrsl, Sultan Abdlmecid'in son ve Sul
tan Abdlazz'in ilk sadrzam oldu. Mtercim ve Kbrsl
Paalar, Tanzimat'n ikinci derecede riclinden Reid Paa
yetitirmeleri olup, kincisi deerli bir devlet adamdr.
Bu mddet iinde l Paa, 24 Aralk 1859'da Meclis-i
Tanzmt resi (bir eit adalet bakan) olarak kabineye gir
di. 28 mays 186'ta bu sfatla. Sadrzam Kbrsl Mehmed
Paa'nn Rumeli'ni teftiinde sadret kaymakam (babakan
vekili) tayin edilerek hkmete bakanlk etti. Fuad Paa,
hriciye nzn idi. Onun 14 ekim 1860'ta Cebel Lbnan'a git
mesi zerine hriciyc nazrl vekletini de zerine ald. B u
husustaki padiah fermn yledir:
"Benim vezr-i me'l-semrim (Kbrsl Mehmed
Paa)! Umr- hriciyye nezretinin ehemmiyyeti ve l
Paa'nn liykat-i msellemesi cihetiyle, nezret-i mezkre
vekl eti , Meclis-i Tanz mt ri yseti 'ne i l veten,
mrnileyh l Paa'ya ihle olunmu olmakla,
marnileyhin 'ln- me'mriyyetine ibtidr olunsun, 28
reblevvel 1277, Abdlmecd".
Sultn Aziz Tahtta
14 Temmuz 1861'de 6. defa hriciye nzn olduu zaman
19 gn nce Sultan Abdlmecd lm, 7 ya gen kardei Sultan
Abdlazz, hkan-halfe olmutu. l Paa'nn hriciyeye
45
gelmesine dair yeni hkan'm sadrazam Kbnsl Mehmed
Paa'ya hitaben hatt- hmynu yledir.
"Benim vezr-i me'l-semrim! Der hatlmzda
beyn olunduu vehile hriciyye nzn Fud Paa'nm
meclis-i ahkm- adliyyemiz riyaseti me'mriyyeti cihe
tiyle hriciyye nezreti aldna ve nezret-i mezkre
umr- Devlet-i Aliyye'mizin mhim ve m'ten
meslihinden olarak Dvel-i Fhime ile olan mnsebt-
dostncnin n-be-n te'yd ve tahkymi, nezdimizde matlb
ve mltezem bulunduuna binen, ve Meclis-i Tanzmt resi
olup nezret-i mezkre vekletinde bulunan Mehmed Emn
l Paa'nm liykat ve ehliyyet-i mselleme, ve fetnet ve
m'lmt- tmmesine ibtinen, nezret-i mezkre, asleten
mrnileyhe tevch olunarak, Bb- 'l'mize gnderilmi
olmakla, ln- keyfiyyete, ibtidr eyliyesin. Cenb- Hak,
cmlemize tevfkaat ihsn buyura, mn, bi-hrmeti Seyyi-
di'l-Mrseln, 6 muharrem 1278, 'Abd'l-'Azz".
Sultan Abdlaziz, l Paa'dan 15 ya genti. Tahta
oturduu zaman 31,5 ve l Paa ise 46,5 yalarnda idiler.
Yeni hkanin clsundan 1ay, 11 gn sonra Kbnsl Mehmed
Paa, 3. sadretinden alnd. l Paa, 4. defa sadrzam oldu.
Ancak bu sadreti 3 ay, 17 gnden ibaret kald (6 austos - 22
kasm 1861). Yerine, en yakn arkada Keeci-zde Byk Dr.
Mehmed Fuad Paa'nm ilk sadreti balad. 4. sadretinin
hatt- hmynu udur:
"Vezr-i me'l-semrim l Paa! Mehmed Paa'nm bu
kerre bi'l-'cb sadretden infisli vuku' bularak, senin
sadkat ve fetnet ve reviyyetin cihetiyle, hizmet-i celle-i
mezkreyi hsn-i f edecein, nezdimizde meczm ol
46
duundan, mesned-i sadret, uhde-i liykatine tevcih, ve
ihale khnmdr. Tafsl ve tekrara hcet olmad zere,
kffe-i mihm- saltanat- seniyyemizin, merkez-i matlba
vsl hakknda olan efkrmz, m'lmun olmakla, bu
bbda, i r vkely- devletimizle bi'l-ittihd, ibrz-
mesir-i gayret olunmas, me'ml ve muntazardr. Hemen
Cenb- Hak, cmleyi tevfkaat- ilhiyyesine mazhar buyu-
ra, mn, bi-hrmeti Seyyidi'l-Mrseln, 29 muharrem 1278,
Abdl-Azz".
Sultn Abdlazz, 1861 eyllnde ve l Paa'nm 4.
sadreti iinde, aabeyinin krmz zeminli ve 6 rtbeli
Mecd nian zerinde olmak zere ihds ettii yeil zeminli
ve 5 rtbeli Osmn nin'nn en yksek rtbesi olan murass
eidini, Al Paa'ya verdi.
l Paa'nm 4 ay dolmadan 4. sadreti nden
alnmasnda, yeni hakann -aabeyinden kalma- Mbeyn
ktibi nl air Zy Bey'in (Paa) entrikalarnn tesirli ol
duunda, tarihiler birleiyorlar. Fuad Paa, hriciyeye l
Paa'y getireceini syliyerek, padiahn sadret teklifini
kabl etti. Fuad Paanm 1. sadreti 1yl, 1ay, 10 gndr ve 2
ocak 1863'te istifa etti. Bu kabinede l Paa, 7. defa olarak
hriciye nzrl yapt. Fuad Paa'dan sonra Yusuf Kmil
Paa, 1 haziran 1863'e kadar 4 ay, 27 gn, sonra 2. defa Fuad
Paa 5 haziran 1867'ye kadar 3 yl, 4 gn, sonra 2. defa olarak
Mtercim Rd Paa 8 ay, 6 gn sadrzam oldular. Btn bu
kabinelerde l Paa, hriciye koltuunu muhafaza etti. 5
yl, 2 ay, 19 gn sren 7. hriciye nzrl, 8 hriciye
nzrl arasnda en uzunudur.
OsmanlI 'ya tab kk otonom prenslikler olan
Srbistan ve Karada'da, Rusya'nn kkrtmas ve Fransa'nn
da Rusyay desteklemesi ile ayaklanmalar balad. Serdr-
Ekrem mer Paa, 1862 austosunda Karada isyann
bastrd. Belgrad kalesi kumandan ferik (korgeneral) -ir
Paa ise, ayaklanan Srplar'a top atei at ve Belgrad ehri
iine den glleler, bir ok asiyi ldrd. Rusya ve Fransa'nn
basksyla Bb- l, 8 eyll 1862'de stanbul Protokol'n im
zalad. Bu protokole gre Sristan prenslii iinde kalan Os-
manl kaleleri dndaki Trk ahali, ya kalelere alnd veya
prensliin snrlan dna karld. Belgrad'n d is
tihkmlar da Srplar'a brakld. ehirdeki Trk karakol
lar kaldrld. Prenslik snrlar iindeki iki kk Trk ka
lesi, prenslie brakld. Belgrad ve dier 3 nemli Srbistan
kalesi, Osmanl'da kald. Bu 4 kalede Trk garnizonlar bulu
nuyor ve Srplar'n giri klar yasaklanyordu. Bu
dzenleme, Srplar' da, Trkler'i de memnun etmedi. Rusya,
l Paa tarafndan atlatldna kani oldu.
Romanya Meselesi
28 haziran 1864 stanbul Protokol ise, Osmanl impara
torluuna dahil Romanya prensliinin yeni statsn belirle
di. Bb- l, Prens Couza'nn (Osm. Kuza Bey) haklarm
arttrd. Kuza Bey, kraUa hevesleniyordu. Nitekim air
Zy Bey (Paa) l Paa'y Etdi bir yzbay Memleketeyn
-zre kral msraiyle ithm ediyordu. Ancak 6 yl aan bir
prenslikten sonra Couza devrildi (22.2.1866). 19 nisanda (1866)
Bkre'te Romanya meclisi. Alman prenslerinden Kari von
48
Hohenzollern-Sigmaringen'i Romanya prensi seti. Bu seim,
metb devlet olan Osmanl'nm onay ahnmakszm yapld
iin, Trkiye'nin haklarn ihll ediyordu. Sadrzam Fuad
Paa, Romanya'ya asker sevketmeye karar verdi. Ancak bu
sralarda Girid'de isyan balad ve l Paa, arkadan
asker gndermekten vaz geirdi.
Romanya meselesinin arkasnda mparator nc
Napoleon vard. Romenler, en byk Hristiyan hnedn
olan Capet-Bourbon'lardan bir prensi hkmdarlar olarak
semek istiyorlard. Ancak bu seime l Paa da, Fransz
mparatoru da kar kt. Zira mparator'un mensb olduu
Bonaparte hnedn, drp yerine oturduu Bourbon
hnednnn can dman idi. Romenler, Avrupa byk dev
letlerinde hkmrn olan hi bir hanedandan prens
seemiyeceklerini, Bb- l'nin de bunu istemediini an
ladlar. Prens Kari zerinde ittifak edildi. Deerli ve gen bir
Prusya generali idi. Geri Prusya hnednnn bir yan koluna
mensup yani Hohenzollern idi. Ancak bu dal, Hohenzol-
lern'lerden asrlarca nce ayrlmt ve Berlin tahtnn vrisi
bulunmuyordu. Bununla beraber byle bir seim, gene de Ro
manya'da, o zamana kadar mevcut bulunmyan Alman ve
Prusya nfzunu yerletirecek mhiyette idi. Nitekim yle
oldu. Tek kelime Romence bilmeyen, koyu bir Prusyal olan
Prens, Bkre'te gelip tahta oturdu ve Fransa'ya yan bak
maya, sadece metbuu olan Bb- l ile iyi geinmeye dikkat
etmeye balad. Bu sretle nc Napoleon, Romanya'da
kkl olarak mevcut Fransz nfuzunu, devletinin gcn ve
milliyetilik prensibini yanl kullanmas yznden silip
sprm oldu.
49
"Birinci Karol" samyle Bkre'te tahta kan yeni
prensi Bb- l 26 ekim 1866da onaylyarak, durum kesin
leti. l Paa, Romanya prensliine, 30.000 askeri gememesi
smrlamasyle (sonradan 50.000'e karlacaktr) ordu kur
mas iin izin verdi, donanmas ve sava gemisi olmyacakt.
Bu imtiyazlar. Yeni Osmanllar'a mensup gazeteciler (Zya
Bey, Nmk Keml Bey, Ali Suv Efendi) ve onlar himaye
eden Mustafa Fzl Paa tarafndan iddetle tenkid edildi.
H edef, hriciye nzn l Paa idi. Devleti gerekte
hriciye nazrnn ynettii zann hkimdi. .Bu imtiyazlara
kavumakla beraber Romanya Prenslii, Trk imparator
luunun bir paras olmakta devam ediyordu. D ilerinde
Osmanh Devleti'nce temsil ediyor, eli gnderemiyor ve
kabl edemiyor, muahede yapamyor, Trkiyenin imza koy
duu btn muhedeleri, kendisine danlmakszm kabl
ediyor, Trkiye'ye yllk vergi dyor, nian ihds edemiyor,
bastrd paralara Trk hkimiyetini gsterir ibreler
koyuyordu. Romanya, tam istiklline kavutuu 12 yl
mddetle (1878'e kadar) bu ekilde yaad. Burada l
Paa'nm tutumu, nce gereki idi. Romanya'da hi bir Trk
aznl yaamyordu (zira Trkler'in yaad Dobruca, Ro
manya'da deil, dorudan Osmanh ynetimindeydi). Romen-
1er, en fazla Avrupa kltr alm Balkan kavmi idi. Kaann
Sultan Sleyman devrinde bile i ynetimleri iin otonomi ve
rilmi, buna dokunulmamt. Trkiye'nin sradan eyaletle
rinden biri hline getirmek mmkn deildi. Romenler'in hu-
sususiyeti Latin olmalar, daha ak syliyeyim, Slav ol
mamalar idi. Dier Balkan Slavlar gibi Rusya'y
aabeyleri saymyorlar, Ruslar'dan nefret ediyorlard ve
Trkler'le bir meseleleri yoktu, Trklere kar senpatileri
50
bile vard, zira Osmanl himayesine muhta idiler. Osmanl
hkimiyeti kalkar kalkmaz Rus hkimiyetinin geleceini
tecrbe etmi, ac neticeler almlard.
Msr Meselesi
mparatorluun, bu defa Mslman, dier bir otonom
eyaleti olan Msr'da problem vard. Burada da problem,
lkenin daha ok otonomi istemesi idi ve bamszlk
(istikll) istei bahis konusu deildi. Msr'n irs valisi
smail Paa, Sultan Abdlmecidin, dedesi Kavalah Mehmed
Ali Paa'ya verdii 24 mays 1841 tarihli ferman ile bal idi
ki bu ferman gerekte Byk Reid Paa'nn eseri idi. Bu
ferman ile Osmanl imparatorluunun protokolnde 1. eyalet
saylan Msr ve Msr'a bal Sudan iin Bb- l'nin
tand haklar geniletmek, haris ve ileri grten mahrum
bir adam olan smali Paa iin, baca emel hline geldi. En
fazla, valilimi, kendisinden sonra, oluna ve onun nesline inhi
sar ettirmek, kardeini ve Kavalah ailesinin dier fertlerini
bu haktan uzaklatrmak istiyordu. Bu uurda milyonlarca
altn rvet datt. Sultan A bdlazz'in ve vezirlerinin
gzne girebilmek iin her eyi gze ald. Sonunda Sadrzam
Fuad ve hriciye nzn l Paalar, Devet'i yneten ikili
(domvira), verset kaidesinin smail Paa'nn istedii
ekilde deitirilmesinde Trkiye'nin her hangi bir yksek
menfaatinin ihll edilmiyeceine karar verdiler.
28 mays 1868'de Sultan Azz, smail Paa'ya bir fermn
yollyarak, bundan byle Msr valiliinin, valinin en byk
51
olundan en byk oluna geeceini bildirdi. Bu suretle smail
Paa'nm byk olu Tevfik Paa, Msr eyaleti velahdi oldu.
En yal K avalal prens sfatyle velahd olan smail
Paa'nm kardei ve stanbul'da Osmanl imparatorluunun
maliye nzn olan Mustafa Fzl Paa, velahdlikten dd
ve Msr versetinde hakkn kaybetti. Tanzimat'n sekin
Trk devlet adamlar arasnda saylyordu. Btn kinini,
fermn hazrlyan l Paa'ya ve ikinci derecede, sadrzam
olmakla beraber, arkadann yrngesinden kmayan Fuad
Paa'ya evirdi. Dnyann en zengin adamlarndan biri idi.
Serveti sayesinde, Osmanl imparatorluunu yneten kili'yi
dreceini hesaplad. l Paa, ona da, aabeyi smail
Paa'ya da ehemmiyet vermiyor ve Tanzimat devlet adam-
larmm ekserisi gibi Kavalahlar' sevmiyordu. Bunun, Tanzi
mat'n gerek kurucusu Sultan Mahmud'a, vaktiyle Mehmed
Ali Paa'nm isyan etmi olmasyle ilgisi vardr.
l Paa, smail Paa'nm kulana gidecek ekilde,
hriciye nezreti makamnda yazhnesinin koltuunda otu
rurken: "Onun (smail Paa'nm) gvendii Msr' elinden al
mak, benim iin iki saat mesai sarfetmeme baldr" eklinde
tchdid edici tarzda konutu. Msr valisi de, kardei de, pek
ok devlet adam da l Paa'nm otoritesinden yaka silker
hle gelmiti. Mustafa Fzl Paa, servetini dkp saarak,
l-Fuad Paalar, bilhassa ilki aleyhine Avrupa'da kudretli
bir yasa d muhalefet oluturdu. Avrupa'ya kaan Zy Bey
(Paa) ve en yakn arkada Nmk Keml Bey ve Ali Suv
Efendi gibi hrsl gazeteciler, Londra, Paris, Cenevre, Brksel
gi bi merkezl erde, kuvvetli muhal efet mi hrakl ar
oluturdular. Yaynladklar gazeteler, kitaplar Trkiye'ye
sokmaya baladlar. Gerekte Zy Bey sadrzam ve Nmk
52
Keml hriciye nzn olup l-Fuad kilisine halef olmay
tasarlyorlard.
28 mays fermn ile smail Paa, kendisinden sonra
olunun ve onun neslinin Msr'da hkimiyetini elde etmekle
kalmad. Hicz eyletine bal olup Kzldeniz'in Afrika ta
rafndaki kar sahilinde bulunan Sevkin (Sudan'da) ve Mu-
savv (Eritre, Etyopya'da) ilelerinin ynetimini de Bb-
l, Msr valisine brakt (bir mddet sonra geri alacaktr).
Bu suretle Msr valisi, Msr dnda Sudan, Uganda, Eritre
zerinde ynetim hakkna sahib oluyordu. Buna karlk
Msr'n stanbul'a her yl makt olarak gnderdii vergiyi
Bb- l 80.000 keseden ylda 150.000 keseye kard
(bugnki satmalna deeri (1988) 360 milyar TL kadardr).
Ayn fermana gre smail Paa, o zamana kadar 18.000 as
kerle snrlandrlm olan eyalet ordusunu, isterse 30.000'e
karabilecekti (Romanya eyaletine de ayn sayda asker bu
lundurmak hakk tannmt). Romanya, Srbistan ve Kara
da otonom prensliklerinin imtiyazlarnn arttrlmas, Avru
pa. devletlerinin basklar neticesi oljnasna karlk,
Msr'n imtiyazlarnn arttrlmas, bu suretle, Bb- l'nin
z irdesiyle gerekleti.
5 gn sonra, 2 haziran 1866'da yaynlanan dier bir
hkan ferman ile Sultn Azz, smail Paa'ya "hdv" un
vann verdi. ngiltere'nin Hindistan genel valilerine verdii
"vice-roy" unvnnn tam karldr. Sultn Azz bir de
smail Paa'nn 16 yandaki byk kz Tevhde Hanm'la
evlenmek istedi. Sadrzam Fuad Paa, padiah kaynpederi
olacak bir smail Paa'y dizginliyemiyecei endiesiyle, bu
izdivaca izin vermesinin kesin ekilde Devlet-i Aliyye'nin
53
aleyhine olacan padiaha bildirdi. Sultn Azz, evlen
mekten vaz gemekle beraber, evlenecei kza kadar karan
Fuad Paa'ya kzp azletti. Meclis-i Vl resi (adliye
nzn) Mtcrcim Rd Paa'y, ikinci defa sadrete getirdi
ki l ve Fuad Paalar gibi padiahla kesin konumak bir ya
na, Sultn Azz'in yasaklamasn dinlemeyip huzurunda yer
pen bir dalkavuktu. Ancak devlet tecrbesinden mahrum
deildi. l Paa hriciye'de kalyor ve padiah da buna
gveniyordu. Devlet'in gerekte hriciye koltuundan l
Paa tarafndan ynetildiini anlamt. smail Paa da bu
nun farknda idi ve hriciye nzn miri olmad hlde, Fu
ad Paa'dan lazla l Paa'y ykmak iin stanbul ve Avru
padaki Trk basnna paralar datyordu (o yllarda ayrca
dhiliye nezreti olmad iin, btn eyalet valileri gibi
Msr valisi de dorudan sadrzama bal idi ve ancak ondan
emir alabiliyordu).
Girid Meselesi
Yunanistan, uzun zamandan beri Epir, Tesalya ve Girid
gibi Osmanl eyaletlerine yaylmak politikasn (megali
idea) gdyordu. imdikinin te biri byklkte (51.371 km^)
yoksul bir krallkt. 1864'te ngiltere, vaktiyle Osmanl
hkimiyetinde bulunan yonya A dalann (Yedi Ada; Korfu
vs), Yunanistana brakt ve ertesi yl Bb- l bu durumu
onaylad. ok sevinen Yunanllar, bir Osmanl eyaleti olan
Girid'e gz diktiler. Girid'de nfusun yaklak % 55'i Rum, %
45'i Mslman'd. 8.379 km^ olan adada 240.000 nfus
yayordu.
54
Rusya, Gi rid'e si lh yyor ve Y unanistan'
kkrtyordu. Fransa, Rusya'y destekledi. 2 eyll 1866'da
Hac Mihal adl bir ekya, adada isyan balatt. Ancak
isyan asl yneten, Atina'dan gnderilen Albay Koroneos idi.
"Enosis" {- lhak) adl Yunan vapuru ve dierleri, Trk do
nanmasnn ablukasn aarak, aday silh deposu hline ge
tirdiler. AvrupalIlar, dehetli bir propaganda yapyor, Av
rupa'ya "barbar Trkl er'i n Gi rid'de H ri sti yanl ar'
doradklarn" sylyorlard.
Bb- l, adaya 40.000 asker (1 kolordu) ymasna
ramen, ete savan sndremedi. Skan eteciler,
kylerine kayor, i ve gleriyle uraan masum vatanda
klna brnyor, Trk askeri ekilir ekilmez gene dalara
kyor, Mslman ky ve kasabalarn basyorlard. Bb-
l, nce zor kullanmak istemedi. Ada Rumlar'n
yattrmak iin, 30 yl Girid valiliinde bulunan ve bu sebep
le Girid'li olmamasna ramen "Girid'li" denen eski
sadrzam Mustafa Nil Paa'y, 8 eyll 1866'da adaya yol
lad. Olaanst yetkilerle donatlan bu ihtiyar devlet ada
m, adada 6,5 ay kalmasna, iyi Rumca konumasna ramen,
"Enosis=ilhak"tan baka hi bir zme yanamyan, ancak
aka Yunanistan'a katlmak istediklerini de syliyemiyen
Giridli Rumlar' yahtramad. Bunun zerinedir ki Serdr-
Ekrem ihtiyar mr (mareal) mer Paa, adaya kt.Girid
meselesi alevlenince, zerine hi bir sorumluluk almak iste
meyip sadece rutin ileri yrtmekte tecrbeli olmakla nl
Mtercim Rd Paa, hakana istifasn sundu. l Paa 5. de
fa sadrete getirildi.Kabinesine Fuad Paa'y hriciye nzn
ve Mtercim Rd Paa'y serasker (savunma bakan) olarak
ald (11.2.1867). Bu husustaki hatt- hmyn u ekildedir:
55
"Vezr-i mel-semrim l Paa! Bu defa hizmet-i
mten-bah-y sadretin, senin mcerreb olan sadkat ve
fctnct ve rcviyyetin cihetiyle uhde-i liykatine, ve seras
kerliin ehliyyet ve mlmt- kmilesine mebn Mehmed
Rd Paa'ya, ve umr-i hriciyye nezretinin vukuuf ve
dirayetine binen Fud Paa'ya ve meclis-i ahkm- adliyye
riysetinin liykat ve kifyeti msellem olan Ysuf Kmil
Paa'ya ihale ve tevcihi ve res ve serasker-i sbk Mehmed
Paa ve Rz Paa'nm meclis-i liyyeye (devlet nzrlan
olarak) me'mriyyeti, nezdimizde bi't-tensb, iktizlar icr
olunmudur. Cmleniz bi'l-ittifk, meslih-i saltanat- se-
niyyemizin bi-tevfkhi Ta'l hsn-i r'yet ve temiyyetine
gayret ve dikkat eyliyesiniz. Hak Ta'l Hazretleri, cmleyi
muvaffak buyara, mn, bi-hrmeti Seyyidi'I -Mrseln, 6
evval 1283, Abd'l-'Azz".
10 nisan 1867de Bb- l ; Belgrad, Semendire,
Brdelen ve Fcthlislm kalelerini, bu kalelerin snn
kilide bulunduu Osmanl'ya tb otonom Srbistan prensliine
brakt. Belgrad kalesini o tarihten 345 yl, 7 ay, 3 gn nce.
Kanun Sultan Sleyman Han, 1. sefer-i hmynunda (1521)
fethctmiti. Bu kalelerdeki hem Trk garnizonlan, hem Trk
ahali, prensliin snrlar dna ekildi. Ancak kalelerde
Trk bayra dalgalanmakta devam edecekti (1878'de
Srbistan'n istiklline kadar devam etti). Belgrad kalesinin
son muhafz (kumandan), sonradan mr (mareal) olan ve
deerli kitaplar yazan ferk (korgeneral) Ali Rz Paa'dr.
Bu lutuf zerine Srbistan prensi Mihal Bey, stanbul'a geldi.
Sultn Abdlazz'i etekliyerek teekkr etti. l Paa bu su
56
retle Yunanistanla ayn zamanda Srbistan'n da ayaklana
rak, Trkiye'yi Rusya ile bir savaa mecbur etmelerini
nlemi oldu. Zy Paa ise Zafer- nme'si nde Bel g rad
kal 'as n-i hsn-i l e S rbi stane-Devl eti n ktid tammi yyeti n
i sti kml diyerek l Paa'y hicvetti.
Sultn A bdlazz'in Osmanl tarihinde tek olmas
bakmndan ok nl Avrupa seyahati (21 haziran - 7 austos
1867), l Paa'nm bu 5. sadrazamlna tesadf eder ve
stanbul'da saltanat naibi olarak bu 1 ay, 16 gn zarfnda l
Paa kald. l ve Fuad Paalar'n ortak projesi olan ve
Trkiye iin byk prestij kazandran bu seyahat, baar ile
bitti. Vaktiyle (nisan 1863) Msr eyaletinin teftiinde olduu
gibi, bu defa da hkana, hriciye nzn sfatyle Fuad Paa
elik etti.
Sultn A bdlazz Paris'te, iken mparator Napo-
leon,diplomatik temlleri aarak, padiaha, Girid'in Yu-
nan'a braklmasnn Osmanl pevleti iin faydalarn anlat
maya kalknca, Hkan, ban evirip duymazlktan geldi.
mparator, kpkrmz kesilerek susmaya mecbur kald. Bu
tatsz olayn dallanp budaklanacan hisseden tecrbeli
diplomat l Paa, bizzat Girid'e gitmeye karar verdi. Sultn
Azz'in stanbul'a dnnden 26 gn sonra 2 ekim 1867'de ha
reket etti. 2 gn sonra, Girid'in merkezi olan Hanya limanna
kt. Mr mer Paa'nm adadaki asker harekt durdurul
mutu. Zira Fransa, Rusya, Prusya ve talya, mterek nota
vererek, Bb- lnin asker kullanmaktan vaz gemesini iste
miler, ngiltere ile Avusturya-Macaristan ise bu mterek no
taya katlmay reddetmilerdi.
57
Girid'de 5 Ay
l Paa'ya Girid eyaletini teftite nfia nzn vezr
Kabl Paa, ferk (sonradan mr) Raf Paa, sonradan
hriciye nzn olan Rum aslh Aleksandr Karatodori Efendi
(Paa) ve dier devlet adamlar ile bir sr yabanc gazeteci
elik etti. l Paa, 4 ocak 1868'de adada genel af iln etti. 2
yl iin vergiden muaf tuttu. 15 ubatta Girid'in yeni statsn
bildiren ferman bizzat okudu. Bundan byle Girid valisinin,
biri Rum olmak zere, iki muvini olacak, adann 5 muta
sarrf ve 19 kaymakamnn yars Mslman, yars
Hristiyan devlet memurlarndan atanacakt. Her Hristiyan
mutasarrf veya kaymakamn muvini Mslman, Mslman
mutasarrf ve kaymakamn muvini ise Hristiyan olacakt.
Vilyet, sancak ve kazalarn, 3 Mslman, 3 Hristiyan yerli
halktan seilmi altar yeli birer meclisi olacakt. Resm
muamelelerde bundan baka Trkenin yannda Rumca da
kullanlabilecekti. Osmanl Devleti'nin dorudan ynettii
bir mlk niteye Trke dnda tand ilk ve son hak budur.
l Paa, yeni staty uygulamaya mr Hseyin Avni
Paa'y memur etti. Hem val i , hem de adadaki Trk kolordu
sunun kumandam olarak grev yapacakt. 4 ay, 29 gn sonra
l Paa, 29 ubat 1868de stanbula dnd. l Paa, Giridde
iken 5 ay mddetle hriciye nzn" Fuad Paa, sadret kay
makam (babakan vekili) oldu. Paa, Girid'e gitmeden nce -
Rusya ile harb kaca endesiyle- Avrupa borsalarmda
deer kaybeden Osmanl tahvilleri, Paa'nm dnnde eski
deerine ykseldi. l Paa'nm Girid reformu, eitli ve zd
ekilde deerlendirildi. l Paa'nm en byk hasm olan
58
Zya cy (Paa), u kt'a ile Paa'y, Girid fatihi Sadrzam
K prl-zdc Fzl Ahmed Paa ile mukayese edip, l
Paa'mn "kapc olu" olduunu sylemeyi de unutmad:
Sadr- l-i zamane ne yapard acab
Kprl-zde u hengmede sa-olsa idi
Kapc-zde ile fark budur Kprl'nn
Biris alm-id deri verd Girid'i
Kprller'in neslinden olan devlet adamlarndan Aff
Bey (Fuad Kprl'nn dedesidir) ise, l Paa'y savundu ve
Girid'i kurtardn syledi:
Ceddimin, eyledi srn b-avn-i Hud
Sadr- l-himemin s'yi Aff tecdd
Eser- himmet- ihlsn fikr-eyler-iken
Dd trh- seza "Ftih-i sn-i Gird" (1284)
Reformlar
1nisan 1868'de, Girid'den dnten 32 gn sonra, ry-
Devlet ald. ry- Devlet, o zamanki durumu ile, l
Paa'nn yapt en byk demokratik reformlardan biri,
hatt birincisi olduu iin, bir ka sz sylemek gerekir.
59
1868 ylna doru gerek demokrasi, Byk Devlet-
ler'den ancak ngiltere ve bir dereceye kadar talya'da kuru
labilmiti. Fransa'da mparator, devleti fiilen ynetiyordu.
Prusya, Avusturya-Macaristan, hele Rusya ile I spanyada ise
demokrasi ya hi yoktu veya tamamen ekl idi. Bu devlet
lerde iktidar, hkmdarda bulunuyordu. Belika, Hollanda,
sve-Norve, Danimarka krallklar ile svire federasyo
nunda, Avrupa dnda da Birleik Amerika'da demokrasi
mevcuttu.
Trkiye'de 1826'da Vak'a-i Hayriyye ile balyan Sul
tan Mahmud'un radikal ve Bat'ya dnk reformlar, 1839
Tanzimat'n hazrlad. Bu reformlar yaplmam olsa idi,
Tanzimat'n ilm, hi olmazsa uygulanmas, imknszd.
Bylecc Trk imparatorluu daha liberal, daha ada bir
hle geldi, hukuk devleti olmaya ok yaklat, insan hak
larnn bir ou gvenceye alnd. l Paa'nn 1856 I slhat
Ferman ile Fuad Paa'nn 7.11.1864'te yaynlad "Tekl-i
Vilyt" yasas, sonraki reformlarn en nemlileridir. Bunu
l Paa'nn ry- Devlet reformu tamamlad.
Fuad Paa, tabatiyle l Paa ile mutabk kalarak,
Tekl-i Vilyt reformlarnda, Osmanl mlk ynetimini
yeniden, ok ada ekilde ve bir ok Avrupa lkesinde bulun
mayan demokratik haklar getirerek idareyi yeniletiriyordu.
nce Tuna vilyetinde (bugnki Bulgaristan) uygulanan bu re
form, Midhat Paa gibi XI X. asrn en parlak eyalet
yneticisinin de yetenei sayesinde, ok baarl netice verdi.
Midhat Paa'y Avrupa, dnyann en iyi eyalet valilerinden
biri olarak iln etti. Midhat Paa'nn hretini oluturdu ki
bu hret sonradan Midhat Paa'nn da, imparatorluun da
60
bana ok bellar gctircccktir. Zira Midhat Paa, mlk
ynetimdeki baansm, imparatorluk ynetiminde de
gsterebilir sanld. Hatt bu zanna ok keskin grl olan
l Paa da katld ve ilk ry- Devlet resi olarak Mid
hat Paa'y, ilk defa, imparatorluk bakanlar kuruluna ald.
Ancak Midhat Paa'nn merkez ynetim ve d politikada
yeterli bilgisi bulunmadm grd, yanl seim yaptn
itiraf edip, Paa'y uzaklatrd.
1864 reformu "vilyet denen eyaletler, "sancak" denen
vilyetler (iller) ve kaz denen ileler iin, seilmi meclisler
oluturuyordu. Her kademeli meclisin yeleri, 2 yl iin,
seimle ibana geliyordu. stelik halkn din ve mezhep du
rumuna gre nisbet dahilinde seiliyorlard. Geri bu meclisle
rin icra yetkisi yoktu. Seilmi belediyeler dnda icraya
karmyorlard. stir mahiyette idiler. Btn yetki kay
makam, mutasarrf (sancak^il valisi) ve "vl" denen eyalet
genel valisinde idi. Vl, eyaletinde dorudan padiah tem
sil ettii iin, sadrzama dorudan bal idi (dhiliye
nezreti = i ileri bakanl bazan kurulup bazan ilga edili
yordu). Ayn ekilde muhtelit (karma) mahkemeler kuruldu.
Mahkemede hkimler, kaz (yarg) evresinde nfus durumu
na gre Mslman veya Hristiyanlar'dan seiliyordu. Oto
nom vilyet ve sancaklar dnda tek resm dil Trke idi ve
imparatorluun sonuna kadar byle kald (tek istisna 1867'de
Girid'de Rumca'nn da kullanlabilecei hakknm verilmesi
dir). Hristiyan aznlklarn kiliselerine bah cemaat mek
teplerinde kendi dilleri ile eitim yapmalar ise serbestti.
Ayn reforma gre, her vilyet merkezinde ylda bir
defa, gene istir mahiyette (danma niteliinde) bir
61
umm" toplanyordu. Vilyeti oluturan btn kaz'larm
temsilcilerinin katld bu mecliste, vilyeti ilgilendiren
btn meseleler grlp neticeye balanyor, halkn istek ve
temennileri deerlendiriliyordu. Bu suretle halkn seim,mec-
lis, sz syleme, ynetime katlma gibi mefhumlarla ilgisi
saland. Zira demokrasiye, bir gn iinde geilemez. Uzun
alkanlklarn ve olumu geleneklerin sonucunda kendi
liinden doar ve belirli esaslara baland takdirde uygu
lama ve msbet netice alma imkn olur.
l Paa, 1 nisan 1868'de, Meclis-i Vl'y, ry-
Devlet ve Dvn- Ahkm- Adliyye adlaryle iki ayr mec
lis hline getirdi. lki dar, kincisi kaz ilere bakacakt.
ry- Devlet, bugnn Dantay'ndan ibaret deildir, ok
daha geni grev ve yetkilerle donatlm bir kurulutur. Os-
manl imparatorluunun bnyesine uygun bir yasama (ter)
meclisi veya bunun tecrbesi, ilk adm mahiyetindedir. 5
dire hlinde, yasa yapyor, bdce de bir yasa olduu iin,
hkmetten gelen bdceyi dzenliyor, yksek idr ilerle ve
onlann denetlenmesiyle urayordu. Bir Tanzmt Diresi de
vard ki, karlan yasalarn, Tanzmt'a aykr olup ol
madn kontrol ediyor, anayasa mahkemesi grevi
yapyordu. cabnda dvn- l grevi grp nzrlar
yarglyordu. Vilyet meclisleri ile de irtibatl idi. Her yl
bu meclislerden seilmi yeler stanbula gelip ry- Dev
let yeleri ile birlikte toplanyor, meclislerinin kararlarn
bildiriyorlard. Sultn Azz'in 10 mays 1868 ry- Devlet'i
resmen a nutku l Paa tarafndan hazrlanrmtr. Hkan
bu nutkunda "teklt- cedde (yeni dzenleme), kuvve-i
62
icriyyenin (yrtme kuvvetinin), kuvve-i adliyye, dniyye
ve ter'iyyedcn tefriki (ayrlmas) essna msteniddir
(dayanr)" diyor, yarg ve yasama ile din ilerinin birbirin
den ayrldn kesin ekilde bildiriyordu.
l Paa, meden hukuk sahasn da laikletirmek iste
di. svi re Meden Kanunu fazla Katolik, Prusya Meden Ka
nunu ok otoriterdi. En liberalleri Code Napoleon diye nl
Fransa Meden Kanunu idi. Bunu Trk bnyesine gre tdl et
mek istedi. Tanzimat marifinin (eitiminin) ve adliyesinin
(adaletinin) kurucusu olan Cevdet Paa, Code Napol eon'un
bnyemize uydurulamyacam, yeni ve orijinal bir meden
kanun hazrlamak gerektiini savundu. l ve Fuad Paalar
kabl ettiler. Bu suretle, Osmanl hukukunun byk bidesi
olan Mecel l e-i Ahkm- Adl i yye dodu.
l Paa, Cevdet Paa'nn yardmyle Dvn- Ahkm-
1Adliyye denen meclisi de yeniden dzenledi. ry- Devlet
resi gibi bu dvnn bakan da kabine yesi idi ki az sonra
"adliye nzn" adn almtr. Dvn, Temyz ve stnf dai
relerine ayrlarak bugnk Yargtay da kuruldu. yeleri az-
ledilemiyor, hayat boyu atanyordu. Ceza ve ticarete ait
btn davalar laik mahkemelerde grlyordu. Meden huku
ka ait davalar ise er' mahkemelerde ve eyhulislm'n de
netiminde kald, fakat yaynlanan Mecel l e'ni n hkmlerine
dayandrld. H ristiyanlar da zaten kendi aralarndaki
meden daval ar n, kendi ki l i se mahkemel erinde
gryorlard. slm'n zuhrundan beri Mslman devletlerde
Hristiyanlar zten ayn durumda idiler.
Bu suretle Sadrzam l Paa ile ayrlmaz arkada
Fuad Paa, demokraside 1868 izgisinde mmkn olan son
63
adm attlar. Ve baanyle, kkl messeselerle attlar.
1868'de ve milliyetler mozaiki bir imparatorlukta daha faz
las mmkn dei ldi. Tehlikeli olur, imparatorluu
databilirdi. Zira Osmam'da anavatan-smrge ayrm ol-
madm, Ankara eyaleti nasl ynetiliyorsa Yemen eyaleti
nin de ayn ekilde ynetildiini, bunun bugn Trklk'e zarar
verdiinin anlalm bulunduunu eklemek gerekir. phesiz
sonraki yllarda demokrasiyi 1868 izgisinden ok ihtiyatl
ekilde ileriye gtrmek gerekiyordu. Tanzimat ruhu ve espri
si bunu gerektiriyordu. Ancak bir ka yl sonra her iki paa da
iktidardan ekildiler ve bu reform yanda kald. Hatt ehem
miyetli lde geriye gitti. Birok politik krizler oluturdu.
Yunan Meselesi
Girid reformuna ramen Yunanistan, adaya silh
gndermeye devam etti. 2 aralk 1868'de Bb- l, A ti
na'daki orta elisini ard. Osmanl imparatorluundaki
Yunanistan tebeas herkesi snr d etti. Yunan krall ile
siyas mnasebetlerini kestikten baka, bugnkinin te biri
kadar olan kk kralln sahillerini ablukaya ald. Bir
Trk filosu. Pire aklarna demirliyerek, Atina yolunu kesti.
11 aralkta Yunanistan, Trk ltimatomunu kabl etti. Bundan
byle Girid'e silh gndermiyecek ve Atina'da antitrk
gsterilere izin verilmeyecekti. l Paa bir sava kartp
Yunanistan' siki kaytlar altna almak istiyordu. Ancak Yu
nanistan, Fransa ile Rusya gibi iki kudretli koruyucunun hi
mayesinde idi. stelik bata ngiltere, dier byk devletler
64
de l Paa'nm niyetini tehis ettiler. Pariste bir konferans
toplayp sava nlediler. Konferansa byk devletler (Osm.
dvel-i mu'azzama, Fr. Grandes Puissances) saylan ngiltere,
Fransa, Rusya, Trkiye, Prusya, Avusturya-Macaristan ve
talya katld. Yunanistan'a, byk devlet olmad iin oy
hakk bulunmayan bir mhid (gzlemci) gndermesi, mu
rahhas yolhyamyaca bildirildi. Halbuki karar, Yunanis
tan hakknda alnacakt. Mhid gndermeyi onuruna ye
diremedii iin karar gybmda alnd. 18 ubat 1869'da kon
ferans dald. Yunanistan'n Trk ltimatomunun kararlarna
uymas kabl edildi. Yunanistan, karar uygulad. nc
Napoleon'un Prusya ile ba belya girmek zere idi, hayrn
olduu Yunanllar' koruyamad. Grnte Bb- l nin de
dii oldu. Ancak Trkiye'nin bir savala Yunanistan' ezme
sine Avrupa'nn izin vermiyecei bir defa daha ortaya kt
ve bu hususta Bb- lnin eli kolu balanm oldu.
l ve Fuad Paalar, efendileri Sultan Mahmud ve
Reid Paa gibi, Trkiye'ye Avrupa devletleri ile devaml
antaj yapan Y unanistan'dan hi holanmazlard. l
Paa'nm Paris'te bir Fransz yazarna yazdrp bastrd ki
tap, Yunan'lln mene'lerine kadar inmekte ve i yzn ok
anti-grek bir slb ile anlatmaktadr. O zaman bu kitabn
l Paa'nm paras ile yazdrld bilinmiyordu. Bir
nshas husus ktphnemizde mevcuttur.
Fransa'da Nice (Nis) ehrinde dinlenirken 12 ubat
1869'da Keeci-zde Fuad Paa'nm 54 yanda, fakat 70
yanda bir adam grnmnde lmesi, l Paa'y ok sarst.
Artk her hususta gvendii, eiti olan bir dostu yoktu. Sadece
emrinde bir sr vezr, mr, kazasker bulunan bir mir.
65
hakanca da mnakaasz kabl edildii gibi Tanzimat'n li
deri ve yeni rejimin ba idi. yle ki, Fuad Paa'nm lm ile
boalan hriciye nzrlm kimseye emniyet edemedi, kendi
zerine ald.
19 kasm 1869'da Svey Kanal, l Paa'nm 5.
sadreti srasnda ald ki. Dnya ekonomik ve stratejik ta
rihinin en nemli olaylarndan biridir. Kanal, Kzldeniz'le
Akdeniz'i birletirdii iin, Avrupa ile Asya arasndaki de
niz balantsn mit Burnu yoluna nisbetle fevkalde
ksaltyordu. XVI. asrdan bu yana Akdeniz ticareti, Atlantik
ticaretinin lehine devaml gerilemiti. imdi yeniden
canllk kazanyordu. 24 nisan 1859'dan beri 60.000 fellh ta
rafndan kazlyordu. Sultn Azz'in ziyaretini ide etmek
iin stanbul'a gelen ve hepsi l Paa ile de gren Avustur
ya imparatoru ve Macaristan kral Franz Joseph, Fransz im-
paratoriesi Eugenie, Prusya Velahdi ve bir ok Avrupa pren
si, dnte Svey'e gidip alta bulundular. Mustafa Red
Paa, Kanal'n almasna muhalifti. Eninde sonunda Kanal
sebebiyle Msr'n ngiltere'nin eline deceine inanyordu.
Devletler Dengesi Deiiyor
l Paa'nm son ylnda ok byk Fransa-Prusya sa
va kt (1870-71) ve tahminlerin aksine ikinci devlet, sa
va kesin ekilde kazand. Fransa'da nc Napoleon
feragat etti. kinci mparatorluk dt ve kralclarn ynetim
ve nfuzunda nc Cumhuriyet balad. Bu garip cumhuri
yetin millet meclisinde ekseriyet kralclarda idi. A lman
ya'da ise Prusya, dier 30 kadar tamamen bamsz Alman
66
devletini (tabiatiyle Avusturya ve svire hari), federal bir
yapda birletirdi. Prusya kral, ayni zamanda Almanya im
paratoru ve dier 30 Alman devletinin (ki bunlardan Bavyera,
Saksonya ve Vrtenberg krallk idi) metbuu oldu. Bu durum
Avrupa'da, netice bakmndan Dnya'da devletler dengesini
temelinden dei tirdi. A lmanya, ngiltere'den sonra
Dnyann 2. devleti durumunu ald Fransz ordusu, dnya bi
rincisi olmaktan kt. Almanya ordusu, nisbetsiz ve kesin
ekilde, Dnya'nn birinci kara kuvveti hline geldi. Politik
alanda Alman birliini gerekletiren anslye (federal
babakan) Prens von Bismarck'n onay olmadan, kara Avru-
pas'nda hi bir devlet denge deiikliine gidemez oldu. Al
manya her bakmdan, Fransa'nn boaltt ehemmiyet dere
cesini elde etti.
Binenaleyh Trkiye'nin de d politikas esasl
deiiklie urad. Fransa'ya dayanan l Paa politikas,
yeni artlara intibak edebilmek iin duraklad. Ancak Al
manya ile ayni ilikiler kurulamad. Zira Almanya, Fran
sa'nn intikamndan ekindii iin, Rusya'ya yanat
(sonradan bu denge tersine dnecektir). Rusya tabiatiyle bu
durumdan faydaland. 1856 Paris Muhedesi'nin Trkiye'nin
menfaati bakmndan en nemli maddesi olan Karadeniz'de
sava gemisi bulundurmak yasann kaldrlmasn istedi.
Londra'da 57 gn alan bir kongre topland ve 13 mart
1871'de Londra Muahedesi imzaland. Rusya'ya Karade
niz'de sava gemisi ve donanma bulundurma ve asker tersane
kurma hakk tannd. Bu hak tabiatiyle Trkiye iin de
tannyordu ama Trkiye'yi hi ilgilendirmiyordu. Zira Mar
67
mara ve stanbul Boaz'ndaki donanmasn Rusya ile sava
durumunda zaten bir ka saat iinde K aradeniz'e
geirebilirdi. Rusya iin ise byle bir imkn yoktu. Hi bir
ekilde Baltk ve Uzak 'Dou (Pasifik) donanmalarm
Boazlar'dan geirip Karadenize sokamazd. Yeni anlama
ile de sokamyordu. Onun iin Karadeniz'deki tersanelerinde
yeni bir donanma oluturabilmesi uzun yllara ihtiya
gsteriyordu. Ancak ilk darbeyi yiyen Paris Muahedesi, 6 yl
iinde, esasnda mahvolacaktr.
l Paa'nn son sadretinde Trk ordusu, donanmas ve
eitimi, ok byk gelimeler gsterdi ve byk bayndrlk
eserleri yapld. Ancak bu konular, bir biyografi olan bu ki
tabmzn erevesini tarr. O dnem Osmanl tarihine ait
bir kitapta ele alnmas doru olur. Trk Donanmas, zrhl
olarak batan baa yenilendi. Dnya donanmalar arasnda
ngiltere ve Fransa'dan sonra 3. geliyordu. Ordusu ise Fransa
ve Rusyadan sonra Dnya 3.s kabl edilirken, Prusyann
Alman devletlerini birletirmesinden sonra 4.le dt.
lm
l Paa, bir iki ay sren bir arlamadan sonra, ve
remden, 7 eyll 1871 gn, Bebekteki yalsnda 56 yam 6 ay,
2 gn gee ld. Sleymniye Camii bahesine gmld. Mezar
tandaki yazt yledir: "Defa-i hmise-i sadretde ir-
tihl-i dr- bekaa eyliyen Mehmed Emn l Paann
rhuy-n Fatiha, 21 cumdelhre 1288". Bu sretle 5.
sadretinin mddeti -en uzunu olmak zere- 4 yl, 6 ay, 19
gndr ve Fuad Paann ld 2 yl, 6 ay, 25 gnden beri de
68
ilveten hriciye nzn idi. Yerine Mahmud Nedm Paa
sadrzam ve Server Paa hriciye nzn oldu. Trkiye tari
hinde kesin ekilde byk bir dnem sona erdi. Gerek Tanzi
mat devri de nihayete erdi.
Ailesi
l Paa'nn babas Ali Rz 1825'te doru ve adn bil
mediimiz annesi 7 ocak 1856'da olunun ilk iki sadretini
grp ld. Dedelerinin adlarn bilmiyoruz. Al Paa rik'a
hattat olup baz iirler de yazmtr. Arkada Fuad Paa gi
bi Mevlev tarkatine intisb etmiti. Kona, doduu ma
halle olan Beyazt'ta Mercan'da, yals ise Bebek'te idi.
nccleri Boyacky ve Kanlca'daki yallarnda oturdu.
Tesalya'nn Trhala ehri dnda iftlii vard, bunun geli
rinden faydalanyordu. Mercan'a bir cm yaptrd. 1840'a
doru, 25 yalarnda iken Fatma Hanm'I a evlendi ki,
ailesini tesbit edemedik. Fatma Hanm, Paa'smdan 14 yl
sonra 1885'te 60 yalarnda ld. l Paa'nn bu einden 3
olu ile 2 kz oldu. Ortanca olu Mustafa Reid Bey (1850-
9.6.1898), 48 yanda ld, babasnn yanma gmld,
2.8.1885'de l rtbesi ald (korgenerale eit mlkiye rtbesi),
defter-i hkaan nezareti nzr muavini idi. Oluna, stad
Reid Paa'nn tam adn verdii grlyor. 2. Mecd
(28.10.1885) ve 3. Osmn (29.5.1887) nianlarn almtr. l
Paa'nn kk olu Ali Rz Bey, asker olup, binba iken
kinci Abdlhamd'c yaver oldu.
l Paa'nn byk olu Ali Fuad Bey'dir (1840-
29.7.1885). O da babasmn yannda gmldr. Bb- l ka
lemlerinden yetierek Bb- l 1. mtercimi (1868), sadret
mektubcusu (babakanlk genel sekreteri) (1869), babasnn
69
lmnden sonra med-i Dvn- Hmyn, bl (orgenerale
eit) rtbesi ile kinci Abdlhamd'e Mbeyn-i Hmyn
baktibi (1878), bir aradan sonra gene baktip (austos
1879), ry- Devlet yesi (temmuz 1880), marif nzn
(6.12.1881 - 9.5. 1882) oldu. 45 yamda ld. ok byk kabi
liyet sahibi, fevkalde cidd, kltrl, vakur bir devlet ada
m idi. Vezir olmak zere iken ld.
l Paa torunlarndan Bernev Genay, 31.11.1964te
lp Kandilli'ye gnld. Hac Mehmcd Efendi olu Mehmed
Ali Genay'la evli idi. ocuklar bankac Naci Brge olup, bu
nun Kudret Hanm'dan olan olu da Refik Brge'dir.
l Paa'nm kk kz Zahide Selm Hanm'n (1857-
1894 sonlar). Kazasker Tosyal Mustafa zzet Efendi'den
iczetli tlk hattat olarak ad Son Hattatl ar (s. 616-7),
Hatt-u Hatttn, Meh r'n-Ni s gibi ansiklopedik eser
lerde gemektedir. Babasnn yannda gmldr. Mehur
Nzm Paa ile evlenip 3 erkek, 2 kz ocuu olmutur. 37
yamda ld. Ei Hseyin Nzun paa (18567-23.1.1913),
kinci Merutiyet dnemi Osmanl tarihinin on tannm isim
lerinden bir asker olup, btn gayesi, yzn grmedii
kaynpederi l Paa gibi byk hret yapmakt.
Kaynpederinin en kk yetenei bile kendisinde yoktu. Har
biye, Erkn- Harbiye ve Saint-Cyr (Fransa asker akademi
si) mezunu kurmay (1882), ferk (korgeneral) iken kinci
Abdlhamd tarafndan Badad'a srld. Merutiyet'te
(1908) bu maal srgnden dnd. kinci Ordu (Edirne) ku
mandan (austos 1908), 1. ferk (orgeneral) ve harbiye nzn,
Badad eyalet valisi (4.1910-2.1911), 1. Ordu (stanbul) ku
mandan, tekrar harbiye nzn (29.10.1912) oldu. Balkan Sa
70
va'nda bakumandan vckli (padiah, ismen bakumandan
saylyordu) oldu. "Halaskar Zbitn" denc'n muhalif cun
tann lideri olduu halde, ttihidc cunta ile de gizli ilikiler
kurdu. ttihadl arn Bb- l Basknnda, piyade
yzbas Ykub Cemil tarafndan tabanca kurunu ile Bb-
l merdivenlerinde Enver Bey (Paa) ile mnakaa ederken
vurulup ldrld. Gafleti ve oynakl ile kt bir hret
yapt. 1874'te yani l Paa'nn lmnden 3 yl sonra onun 17
yandaki kz ile evlendi. Bu evlilik 20 yl srd. Nazm
Paa, Sadrzam zzet Mehmed Paa'nn klesi, sonra manev
olu olan erke smail Paa'nn (1805-25.6.1861) oludur.
Liv (general, 1839), ferk (korgeneral) ve Rumeli ordusu kur
may bakan, Krm Harbi'nde atana meydan muharebesini
kazanmas zerine mr (mareal, 3.1854) oldu. l Paa'nn
dostu idi. Dier olu Ali Ihsan Bey, hriciye mstearlna
kadar ykseldi ve Mr Abd Paa olu Mr Raf Paa'ya
damad oldu.
l Paa'nn byk kz Rukyye Sud Hanm'dr
(1841?-1900c doru). Mehmed Salhaddin Bey (1836-
3.5.1869) ile evlendi. Bu zat, sadret mektb kalemi ktibi,
med hulefs, 3 defa Paris'te grevli (1856, 1864, 1865),
kaynpederi l Paa'nn maiyyctinde Girid'de grevli, l
snsi (tmgenerale eit) rtbesiyle Beyolu mutasarrf
(mays 1868) oldu ve 33 yanda iken kaynpederinden 2 yl
nce ld. Bestekr, air, mtercim, sazende, deerli bir kii
idi (Son As r Trk ai rleri , 169, not). l Paa'nn kzndan
olan olu air Kemaleddin Bey'dir. Salhaddin Bey'in
kardei Yusuf Baheddin Bey (28.3.1851-12.8.1916), l
rtbeli, Mevlevi, airdir (Son As r Trk ai rl eri , 169-72;
Ml ki i/e Tari hi , I I I , 772-3).
71
l Paa'nn damad Salhaddin bey, erke olan
Nefise Hanm'la Zver Paa'nn oludur. Zver Paa (1794-
12.6.1862), vezr pyeli devlet adamlarndan, Mevlevi, air,
hattat, yazardr (SA T, 2090-4).
72
DEVR
l Paa, 3 Osmanl hkan-halfcsi dneminde yaad:
kinci Sultan Mahmud (1808-1839, do. 1785) ile bunun oullar
Birinci Sultan Abdlmecid (1839-1861, do. 1823) ve Sultan
Abdlazz (1861-1876, do. 1830). Bunlarn son ikisi ile bera
ber alt ki Sultan Mecid, l Paa'dan 8 ve Sultan Aziz ise
15 ya kktr. l Paa, Sultan Mahmud'u elbette -hi ol
mazsa selmlk resm-i llerinde- grd. Fakat kendisinden
30 ya byk olan bu hkmdarla ahsen grmedi. Sultan
Mahmud'un lmnde l Paa, 24,5 yanda ve zaten Lond -
ra'da idi.
l Paa gibi bir ahs ve hizmetlerini, ne yapp ne ya
pamadn anlamak iin, onu dnemindeki Osmanl impara
torluu iinde mtalaa etmek yetmez. Dnemin dnyasn
dei lse bile A vrupasn bilmek gerekir. Zira btn
almalar Avrupa Devletleri iledir. Onlarla deta i ie bu
lunmutur. Bir diplomat iin tabi durumdur. O dnemin Avru
pa's da, dnyann merkezi olan bir kt'adr. Her ey bu kt'a-
da olup bitmektedir. Dier kt'alardaki lkeler, eer
smrgesi deillerse, A vrupa'nn byk tesirleri ve nfuzu
alt ndad r.
Dnya nfusu 1825'tc 956, 1850'de 2.137 ve l Paa'nn
lmnden az sonra 1875'te 1.326 milyondur. rnek olarak 1850
yl sonunu ele alalm ki l Paa 36 yana gelmektedir.
II
73
hriciyc nzndr ve sadrzam olmak zeredir. En byk dev
let Byk Britanya ( ngillere) kralldr, (24.233.937 km^,
258.797.000 nfus) (1825 nfusu 120,1875 nfusu 303 milyon). 6
k taya yaylmtr. Ekonomi, sanayi, ticaret, donanma
bakmndan dnya birincisi, dnyann en zengin ve kudretli
devletidir. Kralie Victoria'nn 6,4 yl (1837- 90D devam ede
cek saltanat iindedir. Demokrasi ile ynetilmekte,
hkmdar hkmet etmemekte, saltanat srmektedir.
Bakenti Londra dnyann en byk (kalabalk) ehridir
(2.337.000 nfus, 1825'te 1,5 ve 1875'te 4 milyon). l Paa
baktip, maslahatgzr, nihayet bykeli olan bu ehirde
genliinin 4 yln geirmitir.
Dnyann 2. nemli devleti Fransa'dr (1.078.486 kn2,
39.223.000 n.) (1825'te 32 ve 1875'le 45 milyon). Kara ordusun
da Dnya birincisidir. Franszca, en byk kltr, edebiyat ve
diplomasi dilidir. Bakent Paris, dnyann kltr merkezidir
(1,4 milyon nfus, 1825'te 1 ve 1875'te 2,2 milyon). Politik is
tikrar yoktur. 1815-1830 arasnda otoriter krallkla, 1830-
1848 arasnda L ouis-Phil i ppe'in liberal kral l il e
ynetilmitir. 1848 byk ihtilli -1789'daki gibi- gene Fran
sa'dan km, krallk yklm, kinci Cumhuriyet rejimi gel
mitir. Prens Louis N apoleon (ki Byk N apoleon'un
yeenidir) cumhurbakan seilmi, ancak 1852 banda im
parator iln edilmitir. 1852-1870 aras kinci mparatorluk
dnemidir. Parlak bir dnemdir. Fransa, ngiltere derecesinde
smrge elde edememenin acs iindedir. Ancak dnyann
ikinci smrgeci devleti olmak zere btn imknlarn
hazrlamtr. ngiltere gibi Hindistan, Kanada, Avustralya
tarznda byk smrgeleri yoktur. Ancak 183tba Osmanhnn
Cezayir eyaletini igale balamtr ve Afrika'nn en byk
ksmm ele geirmeye azimlidir. Ordusu, dnya birincisidir.
Bu bakmdan kara Avaipa'snda cn fazla sz geen devlettir.
l vc Fuad Paalar'n Fransa'ya yanamalarnn sebebi bu
dar. Ingiltere ise, Dnya zerinde en ok sz geen devlet du
rumundadr. ngiltere, bilhassa Rusyann Osmanl lkeleri
zerinden lk denizlere inccei endiesi iindedir vc bu
bakmdan -kendi menfaatlerine halel gelmemek artyle- Os-
manh devletinin btnln savunmaktadr. Bir Protestan
(Anglikan) devlettir. Katolik Fransa ise, eskiden beri, Os-
manl ile cn sk mnasebetlere girimi Avrupa devletidir.
Ekonomik kalknma bakmndan lkesini Ingiltere seviyesine
karan ve dnyann ikinci ekonomik gc hline getiren, par
lak, ileri grl bir iktisat olan nc Napoleon, becerik
siz bir politikacdr. Amcas gibi asker dc deildir. Osmanl
devletinin dman deildir. Ama fikr-i sabit hline getir
dii milliyetilik, katoliklik, latinlik gibi ideolojilerle, Os
manlI'dan paralar koparmak peindedir. Bunun iin asker
kudretini kullanmay dnmemitir. Fakat btn diplomatik
basklarda, denebilir ki, Rusya derecesinde, Bb- l'nin
srtna binmeye almtr. Asker gcn kullanmak isteyen
bir Rusya'dan ekinen Tanzimat devlet adamlar, Fransay
memnun ederek yanlarna almaya almlardr. Ancak
Reid Paa, uzun yllar bykelilik yapt Fransa'ya
gvenmemekte, politikasnda dalgalanmaya brakmaktadr.
rencilf^ri l ve Fuad Paalar'n Fransay yanlarna ala
rak politika yapmay tercih etmeleri, Reid Paa'y
gcendirmi ve Trkiye iin hatt tehlikeli deilse bile ve
rimsiz bulmutur. Zira Ingiltere ile Fransa, dnyann liberal
devletleri olmalarna ramen, gerekte biribirlcrinin en byk
rakipleridir. Rusya'y geri kalm bir lke saymaktadrlar.
Smrgecilikte, ekonomik menfaatlerde ngiltere ile Fransa
daima kar karyadr ve dostluklar asla samimi deildir.
Fazla Fransa dostluu Reid Paaya gre, ngiltere'yi
gcendirebilir ve Osmanl, yalnz Avrupa devleti olmad, 3
kt'aya yayld ve hkmdar btn Mslmanlar'n
halfesi bulunduu iin, gcenen bir ngiltere'ye ramen Fransa
dostluu, kifayetsiz kalr. nc Napoleon, Reid Paa'dan
nefret etmektedir. Reid Paa'nn Fransa'y Krm Sava'na
srkledii, Rusya'ya kar kulland fikrindedir. Fran
sa'da bir Rusya dmanl yoktur ve ngiltere gibi Rusya ile
atmas bahis konusu deildir. Zira Fransa, Asya'da byk
topraklar olan ve kar karya bulunan ngiltere ile Rus
ya'nn durumunda deildir. l ve ksmen Fuad Paalar'a
gre, Fransa, ve hi olmazsa hlen hkmrn olan Napo-
leon'la iyi geinmeksizin, A vrupa kt'asnda bir ey
yaplamaz. Osmanlya kar bir Rusya-Fransa ittifak,
Trkiye'nin Balkanlar'daki -tekele ok yakn- durumunu te
melinden deitirebilir. ngilterenin donanmas ne yapabilir?
Kara gc ehemmiyetsizdir. Byk ordular Fransa, Rusya,
Trkiye, Avusturya ve Prusya'nn elindedir. Bu ordularn den
gesi, Avrupa barn koruyabilir. Hi bir devlet biribiri ile
devaml mttefik deildir ve menfaatine gre hareket etmek
tedir. l Paa'ya gre imdi Trkiye'nin menfaati, Fransa'y
gcendirmemek,.Krm Sava'nn rvan iin Rusyaya cesa
ret vermemektir. 1870te imparatorluk dnce, l Paa ihti
mal ngiltere ve Almanya (Prusya) dostluunu aryacakt. An
cak az sonra lmtr. unu da eklemek gerekir, Fransz de
mokrasisi, kinci mparatorluk dneminde, ngiltere'deki gibi
deildir. Az ok ekldir. Devleti imparator ahsen
ynetmektedir. Meclisler yasa yapmakta, mnakaa, kavga
76
vc tenkid etmekte, fakat imparator ve onun hkmeti derece
sinde arlk koyamamaktadrlar. Bir bakma 1830-48
dnemi liberal krallk demokrasisi, ikinci imparatorluk de
mokrasisinden ileri idi ve meclislerin nfuzu daha bykt,
lkeyi bizzat kral Louis-Philippe ynetmiyordu. Bununla be
raber nc N apoleon Paris'i, dnyaya aaa ve k
samaktadr. Dnyann en ekici ehri hline gelmitir. Avru
pa diplomasisinin merkezidir. Ancak dnya diploma
sisinin merkezi olarak gene Londra kalmtr. Dehetli bir
li beral ekonomi, sanayileme ve smrgeci lik a
balamtr.
Rusya mparatorluu, nem bakmndan. Dnya devlet
leri arasda 3.dr (22.951.277 km2, 67.670.000 n.) (1825'te 48 ve
1875'te 89 milyon). Bakenti Sankt Petersburg'dur (432.000
nfus, 1825'te 320 ve 1875'te 830 bin, bugnki Leningrad,
1850'de Moskova'nn nfusu 318.000). Topraklarnn 16,2 mil
yon km2'si ve 7,2 milyon nfusu Asya ktasmdadr ve Alaska
bile bu dnemde Rusya'ya aittir. ar Birinci Nikolay' (1825-
1855) olu kinci Aleksandr (1855-1881) takib etmitir. ar
Nikolay, Sultan Mahmud ile Reid Paa'dan nefret etmekte,
OsmanlI devletini yeniletirdikleri, kudretle savunduklar,
glendirdikleri iin onlar dehetli kskanmaktadr. ok
mutaassp bir adamdr. Mutaasp Ortodoks ve Rus'tur. Trk ve
M slman dmandr. Marur ve dar grldr. Kan
dkcdr. Yalnz Trkler'i deil, PolonyalIlar ve Macarlar
gibi Katolik A vrupallar' da insafszca doramtr. Devleti
ahsen ynetmektedir. Siyas polis, kimsede nefes alacak
tkat brakmamtr. 15 milyon toprak klesi (serf), Rusya'da
on ackl artlarda yaamaktadr. Her ey soylularn elinde
dir. Bah Avrupa'da 1789'dan sonra geni lde kalkan soylu
77
snfn imtiyazlar, Rusya'da eskisi gibidir. Bununla beraber
Petersburg, parlak bir Avrupa ehridir. Ama ehrin ban
liylerinden itibaren, usuz bucaksz bir ilkel, Orta a Rus-
yas uzanmaktadr. lke sanayileememitir. Kara ordusu,
Fransa'dan sonra Dnya 2.'sidir ve bu kaba kuvvetini her
frsatta kullanmak pol i ti kasn takib etmektedir.
ehirleme gerilerdedir. Buna ramen yaylmak, bymek,
daha bymek emelindedir. En byk engeller Trkiye ve
ngiltere'dir. ar Nikolay' takib eden ar Aleksandr, libe
ral, kltrl, ileri grl bir adamdr. Milyonlarca toprak
klesini kt zerinde zd eder ama, gerekte statlerini ve
sosyal durumlarn deitiremez. Mutaassp deildir. Mecbur
kalmadka savatan holanmamaktadr. Rusya'nn geri
liini bilmektedir. ahsen Trk dman deildir. Baltk'ta
ve Pasifik'te iki Rus donanmas vardr ve ngiliz donanmas
karsnda hi bir eydir. Paris Muhedesi'ne gre Karade
niz'deki donanmasn Baltk'a nakletmeye mecbur kalmtr.
Bu kltc hkm ortadan kaldrmak iin elinden geleni
yapmaktadr. Bunu bilen l Paa, Rusya'ya kar ok dik
katl i di r.
Dnyann nem bakmndan 4. devleti Trkiye impara
torluu, 5.'si in imparatorluudur (11.764.090 km2,
380.000.000 nfus) (1825'te 320 ve 1875'te 430 milyon). Bakenti
Pekin'dir (1,1 milyon). Bu dnem Manu Hnedn imparator
lar Tao-Kuang (1820-1850), olu Hsien-Feng (1850-1861) ve
Tung-i (1861-1875)'dir. in, gerileme dnemine girmitir.
1850'de bunu az hissetmekte, eski evketi iinde yaadn
sanmaktadr. 1870'lere doru ise byk imparatorluun btn
zaaflar ortaya kmtr. Bat'dan hemen hi bir ey al
mamtr, alamamaktadr. Kapah bir imparatorluktur ve
78
baka lkelerle iliki kurmaktan ekinmektedir. Avrupal
smrgeciler ise kaplarma kadar dayanm durumdcdrlar.
Dnya politikasmda bir arl yoktur. Avrupa devletleri
ise onu bu yzden byk devlet bile saymamakta, orta eli
tet etmektedirler (1918'e kadar yalnz byk devletler ara
larnda bykeli tet ederlerdi).
Sonraki nemli devlet, Avusturya imparatorluudur
(682.909 km2, 39.477.000 nfus) (1825'te 30 ve 1875'te 38 mil
yon). Bakenti Viyana'dr (400.000, 1825'te 305 ve 1875'te
1.021 bin). Dnemin imparatorlar Franz I (1792-1835), Ferdi-
nand 1(1835-1848) ve Franz Joseph (1848-1916)'dir. Sonuncusu,
1848 ihtillinin devirdii mparator Ferdinand'm yerine tah
ta geti. 18 yanda idi (Sultn A zz ile yattr). 1848
htilli, Avusturya anslyesi Prens Metternich' da uzun ik
tidarndan drd. Ama Avusturya'da otoriter ynetim sona
ermedi. Macar mill ihtilli. ar Nikolay'dan 200.000 Rus
askeri istenerek zorlukla bastrilabildi. Bu Orta Avrupa veya
Tuna imparatorluu tpk Osmanl imparatorluu gibi bir mil
liyetler mozaiki idi. Ama gene tpk Osmanl imparator
luunun Orta Dou ve Balkanlar'da oynad rol, Orta Avru
pa'da oynuyordu. Vaz geilemez bir denge temin ediyorlard.
1867'de imparatorluk, ifte monari, iki yeli bir federasyon
hline getirilerek Macarlar memnun edildi: Avusturya im-
paratorluu+Macaristan krall. Franz J oseph imparator-
kral diye anlmaya baland. Macaristan krallnn Bu
dapete'de ayr hkmeti, parlamentosu kuruldu. Macaristan,
birok politik olayda Osmanl Trkiyesi'ni destekledi ve
A vusturya'y, Osmanl aleyhdr faaliyetlerinde dizginle
di.Franz Joseph devrinde imparatorluk nisb bir liberalizme
kayd. A ncak demokrasi kurulamad. Ama imparator.
79
hkmet ilerine fazla karmyordu. yi bir hkmdard ve
sevildi. 68 yllk uzun iktidar, ngiltere'deki Victoria salta
nat gibi, byk bir huzur, refah ve istikrar salad. Viyana
gittike parlad. Paris'ten sonraki byk kltr, san'at,
zarafet ehri ve dnyann en parlak musiki merkezi oldu. Al-
manca'nm yannda Macarca da resm dil oldu. Devletin,
Trieste'de Akdenize ve denize kk bir k ve burada do
nanmas bulunuyordu. Kuzey talya'ya da hkimken, Trieste
dndaki talyan eyal etl eri ni , yeni kurulan talya
krallna terketti. mparatorluk, byk dmanlklara kar
koydu. Katolik bir imparatorluk olmasna ramen nc
N apoleon, talya'y oluturmak iin. Kuzey talya'daki
A vusturya ordularn ezdi ve Kuzey talya'y Sardunya-
Piemonte krallna vererek talya kralln oluturdu ve
Alman birliinden az nce talyan birlii gerekleti. Kuzey
komusu Prusya krall da Avusturya'y ezdi. Zira Avustur
ya, Almanya imparatorluunun Berlin yani Prusya evresinde
yeniden olumasna ve kk Alman devletlerinin Prusya
kraln imparatorlar olarak tanmalarna kar idi. nk
Almanya imparatorluk tc, 1806'ya kadar Avusturya impa
ratorlarna aitti. Bu tarihte Byk (Birinci) Napoleon, Al
manya imparatorluuna son verdi. Viyana'daki Almanya im
paratoru Franz, A lmanya ve Roma imparatoru titrlerini
brakp Avusturya imparatoru adn ald. Napoleon, 500 ka
dar Alman devletiinin saysn da 30 kadara indirdi ve
hepsini Viyana'daki imparatorun tabii olmaktan kurtararak
hepsine istikll verdi. Bu suretle Fransa, kendi eliyle. Alman
birliinin olumas iin, fevkalde byk bir i yapm oldu.
A vusturya, asrlarca talya'y ynetmiti. Yeni kurulan
talya krall ile de savat. Dou komusu Rusya ise, Avus
80
turya'nn Balkanlar'daki yaylmasna daima kar idi ve yo
lunu kapatan Avusturya'ya hi bir dostluu yoktu. ngiltere,
bir kara devleti olan Avusturya'y bu azl dmanlara kar
himaye etmek imknlarndan mahrumdu. Trkiye ise, Bal
kanl ar'daki emel leri sebebi yl e A vusturya ile iyi
mnasebetler kuramamt. 1792'den itibaren artk Avusturya
ve A lmanya ile savamad ama, Balkanlar'daki
uyumazlklar devam edip gitti. Tpk Osmanl imparator
luu gibi Avusturya imparatorluunun da 1918'e kadar byk
devlet hlinde yaamasnn bir sebebi, vaz geilmez denge un
surlar kabl edilmeleri idi. 1918'de her iki imparatorluk da
yklnca, ne Orta A vrupa'da, ne Balkanlar'da, ne Orta
Douda istikrar, hatt bar salamak, mmkn olmad.
A vusturya imparatorluk hnedn H absburglar, Fransa
krallk hnedn Capet'lerden sonra, Avrupa ve Hristiyan
tarihinin en tarih, en eski, en byk, en itibarl hnedn idi.
Avrupa hnedanlar biribirleriyle akraba olduklar iin,
lesiye bir mcadeleye girmekten saknyorlard.
l Paa, delikanllnda Viyanada 15 ay geirdi.
Petersburg'a gidip Rusya'y grd. Londra'da 4 yl kald. Bir
ok defa grevle Paris'e gitti. Bu suretle Avusturya, Rusya,
Fransa ve ngiltere'yi tanm oldu.
1850 ylnda Prusya krall, ehemmiyet bakmndan
Byk Devletler arasnda 7. srada idi (276.173 km^,
16.596.000 n., 1825'de 11,4 milyon). Bakenti Berlin idi
(412.000 n., 1825'de 290, 1875'de 1.194 bin). Krallar, Hohen-
zollern hnedmndan, Protestan (Lteryen) mezhebinde, Frie-
drich-VVilhelm IV (1840-1861) ve kardei VVilhelm 1 (1861-
1887)'dir. Kral VVilhelm'in olu olan Prusya velahdi, Frie
81
drich, ngiltere kraliesinin byk kz Victoria ile evli idi.
Prusya, asker bir devletti. Kudretli ve dehetli disiplinli
kara ordusu, kltrl kurmay subaylar ile yayordu. Msbet
ilimlerin ok gelimesine ramen. Bat Avrupa derecesinde sa
nayilemi deildi. Avrupa politikasnda arl dier
byk devletler derecesinde deildi. ok dikkatli bir devlet
politikas ile bu durumu dzeltmeye, ykselmeye devam etti.
Diplomatik sahada Alman birliini anslye Prens von Bis-
marck yapt. Asker olarak da ordusu ve stratejik dehs ile
vaktiyle kinci Mahmud'un hizmetinde bulunan Feldmareal
Kont von Moltke bu birlii gerekletirdi. nce Avusturya or
dusunu yenerek bu imparatorlua gzda veren ve Alman bir
liini engellemek niyetini yok eden Prusya, Fransa'ya dnd.
Zira nc Napoleon, Alman birliine iddetle kar idi. Sa
va kt ve hi beklenmedik ekilde Franszlar, kesin
malbiyete uradlar. Prusya'nn yakasn mecburen
braktlar. Alman devletleri, Prusya kraln imparatorlar
iln ettiler. Bu suretle muazzam bir Almanya imparatorluu-
Prusya krall kuruldu (1875'te 540.857 kW, 42.355.000 n. ).
ngiltere'den sonra Dnya'nm en kudretli devleti hline gel
di. Ordusu, nisbetsiz ekilde Dnya birincisi idi. Bu olay, l
Paa'nn son aylarnda ve gz ap kapayacak kadar ksa bir
mddet iinde gerekleti. Almanya hzla sanayileti ve Av
rupa'nn en byk sanayi lkesi hline geldi. Kudretli bir do
nanma kurmaya da balad.
Birleik A merika Cumhuriyeti (7.839.065 km^,
23.192.000 n .) (1825'de 11 ve 1875'te 45 milyon n .), bir Kuzey
Amerika demokrasisi idi. Eski ngiltere smrgesi idi. 1850'de
23 milyon nfusunun 3,2 milyonu siyah kle idi. Hzla sana
yileti, ehirleti. 1861-5'te inanlmaz boyutlarda vah bir i
82
sava geirerek, klelii kaldrd. Meksika'dan byk top
raklar kazand. A tlantikle Pasifik, iki okyanus arasna
salam ekilde yerleti. Bununla beraber, Avrupa byk dev
letlerinin ordular derecesinde bir asker kuvveti yoktu, asrn
son yllarna kadar olmyacaktr. Amerika d bir politi
kaya da henz girmi deildi. Hele Avrupa ilerine hi
karmyordu. Bakenti VVashington idi (1875'te 120.000 n.) .
Byk ehirleri New York (1825'te 300, 1850'de 991, 1875'te
1.912 bin) ve Philadelphia (srasyle 175, 409 ve 741 bin ) idi.
Devrin bakanlan (hem devlet, hem hkmet bakam olan
cumhur bakanlan) Van Buren (1837-41), Harrison (1841),
Tyler (1841-5), Folk (1845-9), Taylor (1849-50), Fillmore
(1850-53), Pierce (1853-57), Buchanan (1857-61), Lincoln (1861-
65), Johnson (1865-69), Grant (1869-77)'dir.
spanya krall (937.398 km\ 19.734.000 n. ) (1825'de 19
ve 1875'de 25,5 milyon). Kralie Isabela 11(1833-1868) ve olu
Alfonso XII (1868-1885) saltanatlarn yaad (sonuncusu
bugnki kraln dedesinin babasdr). Latin A merika
smrgelerini kaybetmi, sanayileememi, mutlak idaresini
dzeltememi, byk gerileme iinde, byk devletlerin en
ehemmiyetsizi hlindeydi ve Avrupa politikasna ok az
karyordu.
Krm Savanda Trkiye'nin mttefiki olan Sardunya
krall (72. 749 km,^ 5.017.000 n., 1825'de 4 milyon n.), merke
zi Torino (185 bin) olan bir talyan devleti idi. En byk
talyan devleti bile deildi. Zira en bykleri Napoli
krall idi (1850'de 98. 921 km^, 8.568.000 n., merkezi Napoli
408.000) ki "Sicilyateyn = ki Sicilya Krall" da denir ve
burada bir Bourbon hanedan hkmrand. Sardunya'da ise
83
Savua hnedn saltanat sryordu. lkenin kuzey
dousundaki en zengin lkeler A vusturya'nnd. Orta
talya'da ise Papa'nn devleti bulunuyordu (47.433 km^
3.963.000 n.. Roma 177.000). Sardunya babakan Cavour Kon
tu, dh bir diplomatt. talyan birliini, talya'y tek devlet
hline getirmekten baka, stelik kendi kraln da talya
kral yapmak istiyordu. Hayalden teye bireydi. Nitekim
1848 ihtillinde tecrbe edildi, A vusturya engelledi,
baarlamad. Zira Sardunya'nn, Prusya gibi bir ordusu yok
tu. Ama Cavour, Fransann paraleline girdi. nc Napo-
leon'u Avusturya'ya kar kkrtt. Avusturya ordularn Ku
zey talya'da kolayca datan Franszlar, bu lkeleri
(Lombardiya ve Venedik, toplam 58.764 km^ 5.594.000 n., Mi
lano 239.000, Venedik 118.000) Sardunyaya verdiler. Sardun
ya, iki misline eriip Kuzey talya'nn tamamna hakim oldu.
Ancak Nice (Nis) kontluu, Sardunya tarafndan Fransa'ya
verildi. Trieste, Avusturya'da kald (4.886 km^, 341.000 n.).
savalardan sonra bata Sicilyateyn krall, kk talyan
devletleri de Sardunyaya katld ve Floransa'da
talya krall iln edildi (Vittorio Emanuele II, 1849-1878).
Alman birliinden fark u ki, Almanya imparatorluunda
btn monariler (bata Bavyera, Saksonya ve Vrtenberg
krallklar) tahtlarn muhafaza ettiler ve federe devletler
olarak Prusya'ya katlp eit haklarla federal Almanya im
paratorluunu oluturdular (4 krallk, 6 byk-dukahk, 3 cum
huriyet, 5 dukalk, 7 prenslik, hepsi 28 federe devlet). Zira
hepsi Fransa savama Prusyann mttefiki olarak
katldlar. talya'da ise talyan devletleri, Sardunya'ya ve
Savua hnednna direndiler. Hepsi tahtlarn kaybetti.
talya bir federal devlet olmad, tek bir krallk hlinde
84
olutu. Ancak Papa direndi. Fransz mparatoru, kendi kamu
oyundan ve ounluu oluturan kralclarm basksndan
ekinip, Sardunya'y Papa'ya kar dcstekliyemedi, hatt
Papa'y ordu gnderip savundu. Ancak sonunda Papalk da ye
ni kralla katld. Papa'ya, -Roma'nn bir mahallesi olan-
Vatikan sitesi, bamsz hkmdar olmak artyla verildi.
Bu suretle 1875'te 296.305 km^ 27.351.000 nfuslu, spanya ha
ri byk devletlerin en clz olmak zere talya krall
dodu (Napoli 437, bakent Roma 221, Milano 210, Torino 202,
Palermo 195, Genova 136, Venedik 134, Floransa 129, Bologna
95 bin). Fransa'ya dost, Avusturyaya dman, Balkanlar'a
adm atmaya can atan bir talya ki, sonradan Avusturya ve
Almanya'ya yaklamaya balad.
Byk saylmayan birka devlet de anlacaktr. Hol
landa ;:ralh (2.272.885 km2, 18.759.000 n., 1825'te 12,5 ve
1875'te 29 milyon), ndonezya smrgesine hikim, gelimi bir
lke idi. 1830 ihtillinde Belika, Hollanda'dan ayrlarak,
baka bir krallk oldu (1850'de 29.498 km2, 4.419.000 n., 1875'te
5,5 milyon). sve-Norve krall (835.989 km2, 4.868.000 n.,
1825'te 3,4, 1875'te 6,1 milyon), Hollanda gibi gelimi, sa
nayilemi, demokrasi ile ynetilen bir birleik krallkt,
sve kral, 1905'e kadar ayni zamanda Norve kral idi.
Danimarka krall (2.336.733 km2, 2.370.000 n 1825'te 2,
1875'tc 2 milyon) ayn durumda idi. Portekiz KraU
(488.657 km2, 6.188.000 n., 1825te 5,4 ve 1875'te 10,6 milyon),
Ispanyann durumunda idi. Yunan krall (49.424 km2, 1.
235.000 n., 1875'te 1,5 milyon), Balkanlar'm tek bamsz Bal
kan devleti idi, 1830'da Osmanl imparatorluundan
ayrlmt. svire, tek cumhuriyetti (41.295 km2, 2.393.000 n.,
''825'te 1,9 ve 1875'te 2,7 milyon).
85
Latin A merika devletlerinin en nemlisi, Portekiz
hnednmm bir dalmm hkmrn olduu Brezilya impara
torluu idi (8.313.844 km2, 6.053.000 n., 1825'te 5,3 ve 1875'te
1,5 milyonu kle 9,9 milyon nfus). Amerika kt'asmm tek
bamsz monarisi idi. Ispanya'dan ayrlan Amerika devlet
lerinin by Meksika Cumhuriyeti idi (1.969.367 km2,
7.485.000 n., 1825'te 8,5 ve 1875'te 9,5 milyon). Gney Amerika'
da Arjantin Cumhuriyeti en nemli spanyolca konuan dev
letti (2.788.049 km2, 924.000 n., 1825'te 1,7 ve 1875'te 2 milyon).
Uzak Dou'da Japonya imparatorluu vard (444.599
kmZ, 27.000.000 n., 1825'te 24 ve 1875'te 33 milyon). mparator
Mutsu-Hito (1867-1912), Japonya'nn ikinci Mahmud'udur. J a
ponya'da tek dil konuan, tek rk yayordu ve adalar lkesi
olduu iin istildan masn idi. Bu yzden hzl bir yenileme
ve batllama gerekleti ise de bu 1880'li yllardadr. l
Paa'nm ld 1871 yhnda in'de olduu gibi Japonya'da
tek kilometre demiryolu ve telgraf hatt yoktu, Trkiye ise bu
iki kalemde Dnya devletlerinin n sralarna gemiti. Dier
Asya devletleri bizi ilgilendirmez. A frika'da az sayda
bamsz devlet vard ve balcalan Fas ve Habeistan im
paratorluklar olup kapal hayat yayorlard.
Trkiye'nin dou komusu, bugn olduu gibi, ran im
paratorluu idi (1.641.558 km2, 11.000.000 n., 1825'te 11,1 ve
1875'te 12 milyon). Dousunda Afganistan krall, ngiltere
tehdidine girmiti (650.000 km2, 6,5 milyon n., 1825'te 8 ve
1875'te 7 milyon). ran'da, Trk (-Cfer) Kaar hnedn
saltanat sryordu. Mutlak bir devletti. 1828'de byk devlet
ler arasndan km, Rusya'ya Kafkaslar'da byk lkeler
terketmiti. Trkiye ile snr bugnki gibi olup yalnz Kotur
kazas Trkiye'de kalyordu (1878'de ran'a braklmtr).
86
ran h Nsrddin, Trkiye'ye gidip geliyor, Avrupa yeni
liklerini almaya alyordu. Ancak Reid Paa ekol Tanzi
mat diplomatlarnn ran'a baklar olumsuzdur. Eski dnem
Osmanl devlet adamlar gibidir. Bb- l'yi kzdran,
ran'n Osmanl ile ibirliine yanamamas, Rusya'nn ise bir
Trkiye'ye, sonra dnp bir de ran'a vurmas idi.
Osmanl imparatorluunun durumu u idi: 1825'te
11.844.192 km2 ve 58.308.0(30 n., 1850'de 9.789.468 km2 ve
54.417.000 n., 1875'te 11.827.170 km^ ve 64.343.000 n. stanbul'un
nfusu bu tarihlerde 1,3 ye 1,4 ve 1,2 milyon. Kahire nfusu
310, 355, 425 bin olarak tahmin ediliyor. 1825'te imparator
lukta 50 bin nfusun zerindeki 39 ehirde 5.284.000,1850'de 50
bin nfusun zerindeki 40 byk ehirde toplam 5.613.000 ve
1875'te 50 bin nfusun zerindeki 39 byk ehirde toplam
4.980.000 nfus tahmin edilmektedir.
l Paa, byle bir dnyaya dodu. Delikanl iken,
dnyann 1. hkmdar ve kiisi saylan gen Kralie Victo
ria'ya itimad-nmesini takdim etti. K ralie'ye Franszca
hitb etti. Sonra, dnyann 2. adam saylan mparator Napo-
leon'la pek ok defalar grt. Arkada Fuad Paa gibi
mparator ve ei mparatorie Eugenie ile luballik etmedi
, ama, uzun uzun, samimi grmeler yapt. Gene delikanl iken,
dnyann 3. adam saylan ar Birinci Nikolay' tand. Ayni
yllarda ve sonradan, Viyana'da, dnyann 5. adam saylan
mparator Ferdinand'la ve yeeni olan halefi gen Franz Jo-
seph'le konutu. Dnyann 4. adam saylan Sultan
A bdlmecid ve kardei Sultan A bdlazz ile, gndelik
ilikiler iindeydi. Avrupa'nn belli bal hkmdar, prens,
soylu, diplomat ve ileri gelenleri ile tant. Bu darya
87
almay, Sultan Mahmud'un 1826-1839'daki radikal reform
lar salam, Rcid Paa'nn 1839'da Tanzimat' iln
resmiletirmi ve kesinletirmiti.
l Paa, 1815'te dodu. kt'adaki muazzam lkelere
hkmeden, fakat gerekte karanlk bir dnem yayan ve
atrdamak almetleri gsteren bir imparatorluun,
Dnya'nn 4. byk devletinin taht ehrinin en merkez ma
hallelerinden birinde, Beyazt'ta... Mtevaz bir sokakta ve
yoksul, kk bir evde... Ama bu sokak, Osmanl kltr ve
devlet hayatnn en younlat stanbul kesinde idi.
nnde Byezid, arkasnda Sleymaniye Klliyeleri... Bir
ka yz metre tede. Yenieri Aas'nm makam saray... Ar
kada, dnyann en byk kapal ars... Mercan, byle bir
yerdi. Geleneksel Osmanl hayatnn son yllar...
1815'te kinci Sultan Mahmud, 30 yanda ve
hkmdarlnn 7. ylnda idi. 1807 ve 1808 gerici ih
tillleri, 1793 Nizm~ Cedd'ine son vermiti. Osmanl, gene
kabuuna ekilmi, hi bir ie yaramyan khne ordusu ile i
ie yayordu.
Gene 1815, Avrupa'da Napoleon'un kesin tasfiye tarihi
dir. Restorasyon a ... 1815 Viyana Kongresi, Avusturya
anslyesi Prens Metternichn tesiri altnda, A vrupaya,
Napoleon ncesinin durumunu iade etmek istedi. Avrupa dev
letlerinin snrlar, teminat altna alnd. Her A vrupal,
meru hkmdarna itaatle mkellefti. Bir hkmdar, Avru
pa kt'asnda, baka bir hkmdardan toprak alamazd.
kinci Mahmud'un Avrupa topraklar da bu temiiiat altnda
idi. Bu meriyyet felsefesiyle Metternich, 1820'lerde Os
manlI'nn Mora sancanda ihtill knca. Yunan slerine
88
kar tavr ald. Avrupa'y birbirine katan Napoleon nccsine
bir lde dnlmt. Fakat 1789 Byk Fransz htilli
nccsine asla dnlmedi. Yeni bir Avrupa'da balyan modern
mnda byk kapitale dayanan byk ve a r sanayi, hzla
Orta Avrupa'ya doru yol alyordu. Bu durum da, yeni
dzenlemeler, deiiklikler getiriyordu. Demiryollar
denmek zereydi. Buhar, gcn belli etmiti. Sanayi, daha
ok kmr, daha ok demir, daha ok maden, daha ok retim,
daha ok ii istiyordu. Makine, devaml yenileniyordu. Ma
kinenin hizmetinde sefil bir ii zmresi, tam mmsyla bir
proleterya olutu. Dier taraftan, gerek Byk htill'in, ge
rek onun dourduu bir adam olan Napoleonun yayd milli
yetilik ilkesi, lkelerin hkmdarlarn topra olduu ilke
siyle eliiyordu. Bu eliki, ihtilller, isyanlar, savalar
douruyordu.
1821'de balyan Yunan htilli, Osmanl imparator
luunun en byk derdi hline geldi. Dnyann ilk sradaki
kudretli devleti, ngiltere, Fransa ve Rusya, Yunanllar' fii
len, askerle, donanmayla desteklediler. Sultan Mahmud,
btn direncine ramen kck bir Yunan krallnn
domasn engelliyemedi. Donanmas yaklm, zaten doru
drst savamayan ordusu datlmt. Bkre Muahedesi,
1830'da, Balkanlar'daki Osmanl tekelini ihll etti. lk
mstakil Balkan devleti ba gsterdi. Ayn muahede, ondan
az nceki Edirne Muhedesi, ayn zamanda, 29 yanda ok
parlak bir Trk diplomatn Avrupa'ya tantt; Mustafa
Reid Bey... Ateler indeki Mora'da, enitesi Sadrzam Ali
Paa'nn yannda pimi, Osmanl'nn btn zaafn, Bat'nn
btn insafszhm grm bir gen adam... Sultan Mahmud'un
btn ruhuyle gvendii, yetitirdii modern diplomat... Yu
89
nan ayaa kalknca bundan miskince faydalanacak isteyen
ran Trk imparatorluu da doudan Osmanl topraklatma
saldrmasn m? Bu suretle son Iran sava da yapld (1821-
3). Sonra 1831'de Osmanl tarihinin en byk i isyan
bagsterdi: Msr valisi Kavalal Mehmed Ali Paa isyan...
Mora'ya gnderdii bir kolordu ile Yunanl sleri destek
leyen Fransa, Bat Akdeniz'de de bo durmad: 1830'da Os
manl I 'n n Cezayir bahriye eyaletini igale balad.
Bellar iinde yzen Sultan Mahmud, vaktiyle amca
zadesi Sultan Selim gibi, modern bir ordu kurmaktan baka
are olmadn, yenierilerle hi bir ey yaplamyacana
karar verdi. Bu karan tahta kt an vermiti ama, yenieri
ihtillinden ba alamam, uygulyamamt. Modern ordu
projesine, ekya srs hline gelmi, devlete, hakana,
hkmete, kendi kumandanna itaat etmez bir cunta olan ye
nieriler, son isyanlar ile cevap verdiler. Bir gnlk dehetli
bir ehir ve sokak muharebesi ve yenierilerin sonu; Vak'a-i
Hayriye (15 haziran 1826). Trkiye tarihinin dnm noktas
olan bu olayda kk l, 11 yan tamamlamt. Dehetli
ehir muharebesinde, evceizine sinen ocuklardan biriydi.
l Paa, 1830'da 15 yanda. Devlet kapsna girdii
zaman,-Rusya ile korkun sava bir ka ay nce bitmi, Edirne
ve Bkre anlamalar imzalanmt ki, bir ka ay sonra
Franszlar, Cezayir'e kt ve Msr valimiz, Filistin'i igale
balad. 1839'da gen diplomat l Efendi, Vyana'da grev
alp, Frengistn' renmeye balad zaman, Cezayir'de
Fransz igali ilerliyor ve Msr valisi, ele geirebildii im
paratorluk eyaletine yerleiyordu. eride ise Sultan Mah
mud, Harbiye'yi, Tbbiye'yi ayor, bir seri radikal ve kesin
90
ekilde Bat'ya dnk reformu balatyor, dehetli bir irade
ile uygulatyordu. Sultan Mahmud ld zaman l Efendi,
Londra'da mstear ve 24 yanda idi. Hriciye nzn ve
Londra bykelisi Reid Paa, hkmdarn ldn bir ka
gn sonra duydu. Delikanl mstearn, dnya politikasnn
merkezi olan Londra'da maslahatgzar brakp stanbul'a
kotu. Tutucu ve muhafazakr zmrenin. Sultan Mahmud'un
re/ ormlarnm canna okuyaca vc imparatorluu dataca
endiesindeydi. Kelle koltukta, delikanl Sultan Mecd'in hu
zuruna kp etekledi. Sonra haftalar boyu, gen hkmdara,
len babasnn neler yapmak istediini anlatmaya balad.
Bu konumalar, Reid Paa'mn miri olan ve Sadret mhrn
cebren ele geiren ihtiyar ve reformlarn dman sadrzan
Husrev Paa'mn amansz tehditleri altnda yapld. Husrev
Paa, padiaha, hriciye nazrnn kellesinin kesilmesi iin
neden tereddt ettiini sorup duruyordu. Sultan Mecid, ba
basnn en gvendii diplomatn kellesini kestirmediktei
baka, hazrlad Tanzimat hatt- hmynunu imzalad.
Husrev Paa dt, Raf Paa iktidara geldi. Devletin btn
d politikas ve reformlarn btn stratejisi, Mustafa Reid
Paa'mn dine geti. Onun bir numaral adam da, Londra'da
uzun mddet konuup anlat l Efendi idi.
Gl bir modern ordu, donanma, yeni eitim
messeseleri kuruldu. Msr meselesi halledildi. Mehmed
A li, ne hkmdar olabildi, ne de daha fazla istedii
sadrazamlk makamna oturup stanbul'da padiaha ta
hakkm edebildi. Ne oluyordu? Dalmak zere olan bir im
paratorluk toparlanm, ngiltere ve Fransa gibi devletlerle i
ie mnasebetlere girmi, Avrupa toplumuna dahil olmutu.
Rusya'nn istikbali, Trk barajn ykp lk denizlere inmek
91
asrlk projesi akym mi kalyordu? Mutaassp ar Nikolas',
taarruza geti. O kadar beceriksizlik yapt ve Reid Paa,
yannda l ve Fuad Paalar, bu beceriksizliklerinden o dere
cede mahretle faydaland ki, ar, kocaman ban, o kadar
Trk kannn aktlm olduu Krm yarmadasna vurdu. O
kadar zaman sonra ilk defa Rusya'y yenmi, zafer iinde bir
Trkiye... Sivastopol altnda yatan Trk gemileri, nizam top
larn atelij'orlard. Paris Mudeiesi ve Rusya'ya bahr g
olarak Karadeniz'de bulunmak yasa... Tanzimat dneminin
en parlak, aaal, en, akrak yllar...
Byle bir imparatorluun ynetiminde l Paa, 1858'e
kadar hocas Reid Paa'ya ortaklk yapt ve bu tarihte bi
rinci adam oldu. Birinci adam durumu 1871'deki lmne ka
dar hi sarslmad. Ve yannda Fuad Paa'sn, daima ikinci
adam olarak muhafaza etti.
186Tdc Sultn Azz'in saltanat balad. Sultn Azz'in
saltanat, biribirinden kesin izgilerle ayrlan iki dneme
blnr: Tahta gemesinden (25.6.1861) l Paa'nn lmne
kadar (7.9.1871) olan ilk K) yl, 2 ay, ve 12 gn... Sonra, taht
tan indirilmesi ve ldrlmesiyle sonulanan ve ancak 5 yla
yakn sren ikinci dnem...
l Paa'dan sonra, onun otoritesi altnda iyi hizmet
veren vezirler, mirler, kazaskerler, ahsiyet sahibi
olmyan sadrzamlarn emrinde, eski hizmetlerini vereme
diler. Sadrazamla da biribirinden beceriksiz vezirler ve
mirler geldi. Bu beceriksizlik, Sull<n Azz'de, kendisinin
onlardan stn olduu fikrini kuvvetlendirdi. Hkmet
ilerine karr oldu. Bylece Tanzimat'n temel ilkelerinden
biri, hkan-halfenin saltanat srmesi, yani imparatorluk
92
birliinin canl senbol olarak muhafazas, fakat hkmet et
memesi, yani ynetime karmamas ilkesini, kesin ekilde
bozdu. Sultn Azz'in kargaa ve idaresizlik ile geen son 5
yl, Tanzimatn en byk ilkesi olan subayn politikaya
karmamas prensibinin ayaklar altna alnmasyla so
nuland. Bir cunta, padiah tahtndan indirdi ve ldrd.
Bu suretle Osmanl Devleti ve Trklk iin bir ykm olan 93
felketi (1877-78 Rus harbi) zemini olutu. Bu felketten sonra
kinci Abdlhamd, devlet ynetimini, gerek yeri olan Bb-
l'den Saray'a, hkmetten hkmdara ald. Tanzimat,
kt zerinde yrrlkte olmasna ramen, darbe zerine
darbe yedi. Ancak eitim, kltr, bayndrlk, adalet, diplo
masi gibi sahalarda Tanzimat, Sultan A bdlhamd ta
rafndan, denebilir ki, daha byk boyutlarda yrtld.
l Paa'nn ld 1871 ylndan itibaren nl "kaht-
rical" (devlet adam ktl) tabiri, yayldka yayld.
Byk bir imparatorluu ynetecek kadro ve ekip oluamyor,
devlet adam says kadar kalitesi de yetmiyor, Tanzimat
dneminin byk adamlar yetiemiyor veya iktidar ola
myorlard. Bu durum, imparatorluun yklmasna kadar,
boyutlar gittike byyerek devam etti.
l-Fuad Paalar iktidar karsnda Yeni Osmanllar
denen muhalefet olutu. Mustafa Reid Paa'y daha iyi an-
ladklarm ve onun eserini daha iyi devam ettireceklerini id
dia eden Zy Bey (Paa) ve Keml Bey (Nmk Keml), Ye
ni Osmanllar'm liderleri idiler. l-Fuad kilisi ile dehetli
bir mcadeleye giritiler. Bu mcadele, l Paa'y ok
ypratt ve mrn ksaltt.
l Paa, Tanzimat rejiminin phesiz ikinci adamdr.
93
1858'den 1871'e kadarki 14 yllk dnemde de (13 yl, 8 ay, 1
gn) phesiz Tanzimat'n lideridir. Ondan sonra bu liderlie
bata Zy Paa ve Midhat Paa tlip olmularsa da, bu du
rum, asla gereklememitir. Tanzimat hakknda, ilm ta
rihilikten gelmeyen ve o dnem Trkiye ve Avrupa ve Dnya
tarihini yetersiz ekilde bilen, bilseler bile ideolojik ekilde
kullanmak isteyen bir ksm Trk aydn, eskiden beri, tarih
gereklere aykr iddialarda bulunmulardr. Onun iin bu
blme, Tanzimat'n nasl olutuu hakknda bir bahis eklen
mitir ki, zaten l Paa'y anlamak iin bu zeti yapmak
arttr.
Trkiye'de "Teceddd" ve "Tanzimat" Hareketlerinin
Olumas
Tanzimat rejiminin daha iyi anlalmas iin,
mene'lorinc inmek gerekir. Osmanh tarihini kaleme alanlar,
modern Trkiye'yi Tanzimat'tan balatmak kapital hatasna
dmlerdir. Halbuki Tanzimat' hazrlyan ikinci Mah-
mud'dur. Vak'a-i Hayriye ve Sultan Mahmud'un radikal re
formlar olmasa, Tanzimat asla mmkn deildi. Bu hususta
Mustafa Reid Paa, Tanzimat' gkten indirmi gibi bir hava
yaratlarak, btn tenkitler onun zerine yadrlm, tenkid
edilecek bir ey varsa. Sultan Mahmud tenkid edilmeye cesa
ret edilememitir. Red Paa, Sultan Mahmud'un itina ile
yetitirdii has adamdr, efendisinin yolunu takib etmi,
onun eserini tamamlamtr. Kesin ekilde Bat'ya dnk ve
Bat'dan mlhem reformlar devrini ikrdr ki, Reid Paa
amamtr. Vak'a-i H ayriye'den sonra Sultan Mahmud
amtr. Esasen ne eski orduyu ykp yenisini kurmak, ne as
keri ynetimden ekip idareyi sivillere vermek, hatt ne ka
94
vuu brakp fes giydirmek ve daha bunun gibi bir ok reform,
hi bir paann haddi deildi. H att imparatorluk
uurumunun kenarma gelmesi idi, bir Osmanolu'nun A l
lah'tan alndna inanlan irdesi bile kfi gelmezdi.
Osmanh devletinde reform hareketini ve ihtiyacn,
iki safhada mtalaa etmek gerekir. Birinci safha, devletin
kendi iinde reformudur. kinci safha, Bat'ya dnk, oradan
mlhem reformlardr ki, N izm- Cedd ile 1793te
balamtr. Birinci dnemde Devlet, ya cihan devleti idi, ya
-1683'ten sonra 1770'e kadar- gene Dnya'nn en kudretli dev
leti idi, Bat'da olup bitenler Avrupa'nn Asya'ya kesin
stnln henz isbat edebilmi deildi. Bu dnemde
eyhlislm Hoca Sdeddin Efendi, Hce-i Sultn mer
Efendi, kinci Sultan Osman, Koi Bey, Ktib eleb,
Drdnc Murad, Kprl Mehmed Paa gibi reformistler,
devleti kendi iinde dzenlemeye altlar. Bat'dan alman
bir ey yoktur, veya l-ey kablindendir. Sonra gelen Dmd
Nevehirli brahim Paa, Birinci Mahmud, nc Musta^
fa,Birinci Abdlhamd gibi yeni messese kuranlar, Bat'dan
bir eyler aldlar. Fakat az bir ey aldlar. Zira aradaki fark
da zaten az bir ;eydi. Bilhassa nc Mustafa ile Birinci
Abdlhamd, Bat'dan daha fazlasn aknk istediler. Fakat
yenieri belsndan, ihtill kartp devlete bsbtn zarar
vermek ihtimalinden ekindiler. Radikal reform devri
Nizm- Cedd ile ald ama, radikal reform yapmak iste
yen ilk ahsiyet, 1785'te bir saltanat darbesi yaparak nc
Selim'i tahta karmak isteyen Halil Hamd Paa'dr.
Sadrzam Halil Hamd. Paa (Burdur 1736-Bozcaada
27.4.1785), radikal reformlarn yapamad, darbe teebbs
anlald, idam edildi. Reslkttb Eb-Bekr Rtib Efen
95
di'yi yetitirmiti. Osmanh brokrasisinde radikallerin li
derliini o zerine ald. 1799'da Rodos'ta idam edilen Rtib
Efendi, 1791 ekiminde nc Selim'e verilen Nizm-
Cedd'e ait 21 slhat (reform) lyihasndan birinin ya
zandr. Maviri, nl oriyantalist ve byk Osmanh tarihi
mtehasss AvusturyalI gen Baron von Hammer'di. Rtib
Efendi, Viyana'da sefirlik de yapm bir diplomatt, sonra
d ileri bakam oldu. Bu srada devletin banda da radikal
reformcu nc Selim vard. Onun radikallii, radikal re
formlar gze alamyan seleflerinden, babasndan ve am
casndan geliyordu. Onlardan ok daha gen olarak tahta
km, onlardan ok daha kltrl idi. Nizm- Cedd,
nc Selim iin, yeni bir ordudan ibaret deildi, tam bir re
formdu. Musikide bile reform yapt. nc Selim ayn za
manda radikalizmi ilk defa uygulamaya koyan ahsiyettir.
Btn Asya'da ilk defa olarak Avrupa'dan mlhem kesin re
formlara giriti. 1793-1806 arasnda Nizm- Cedd (=Yeni
Dzen) yrrlkte kaldu Artk Avrupa'nn stnl ikr
hle gelmi, Osmanh, can damarlarndan birini, Krm' kay
betmiti.
nc Selim'in fikirlerine kinci Mahmud vris oldu.
Ama radikal reformlarna ancak 1826'da balyabildi. Bu
arada brokrasideki radikaller, dikkatle fikirlerini muhafa
za ediyor, iktidardaki muhafazakr ve mrteclere kar kel
lelerini koruyabilmek iin ok dikkatli davranyorlard.
"Rusuk Yrn" denen Nizm- Cedd ricli (devlet adam
lar), ok ehid verdi. Sivil brokrasi dnda askerler
arasnda da ok radikaller vard. Kad Abdurrahman Paa,
Alemdar Mustafa Paa, Aa Hseyin Paa gibi marealler en
azl yenieri dmanlarndandr.
96
Rtib Efendi'ni n kazaya uramasndan sonra
brokraside radikallerin liderliini, dier bir diplomat
reslkttb Mahmud Rif Efendi zerine ald. 3 yl Lond
ra'da kalm, kitap yazacak dcrecede Franszca ve ngilizce
renmiti. Kabak ihtillinde ehd edildi (25.5.1807). Son
raki lider Mehmed Sad Galib Efendidir ki, sonradan
sadrzam Galib Paa oldu ( stanbul 1763- Balkesir 1829).
Bunlar hep biribirlerini yetitirmilerdi. Galib Paa,
dhiliye nzn Mehmed Sad Pertev Paa'y (Danca 1786-
Edirne 8.10.1836) yetitirdi. O da kazaya urayarak ok
deerli ban verdi. unu ilve etmek doru olur, 1808-1826
arasnda 18 yl reform devrinin kapanmas ve eskiye
dnlmesi, Trkiye'nin gelecei iin ok kt oldu ve Avru
pa'nn ok ilerledii bu zaman parasndaki mesafeyi -bugne
kadar- asla kapatamad.
Bu suretle reform (Osm. slht) hareketinin iki bal
olduu, bir tarftan Osmanoullar'ndan, yani saltanat ma
kamndan, dier tarafndan yksek brokrasinin gen yataki
devlet adamlarndan geldii grld.
Nihayet en byk lider Mustafa Reid Paa ortaya
kt. Bir taraftan rakikal brokrasinin (yahut brokrat radi
kallerin) lideri Pertev Paa , dier taraftan, gelmi gemi en
reformcu padiah olan kinci Mahmud tarafndan, en byk
i tinal arla yetiti ril ip himaye edildi. Reid Paa'dan
( stanbul 13.3.1800- stanbul 7.1.1858) sonra Teceddd
(yenileme) ve Tanzmt (dzenleme) ve Islhat (reform)
hareketinin bana, onun yetitirdii sadrzam Mehmed Emin
l Paa ( stanbul 5.3.1815- stanbul 7.9.1871) geti. Tanzi
mat'n nc adam olan sadrzam Keeci-zde Byk Dr.
97
Mehmed Fuad Paa, l Paa'nn liderlik zamannda, ikinci
adam oldu. Her ikisi de hocalar Reid Paa gibi diplomasi
den geliyorlard. l Paa'nn Terceme Odas'ndan, Fuad
Paa'nn Tbbiye'den yetimesi, fark etmiyordu. Fuad Paa,
l Paa'dan nce ld. l Paa'nn lmnden sonra ise
tecedd, tanzmt, slht ve inklb (deime) fikri ikiye
paraland.
Muhafazakr Tanzimatlar, Reid- l-Fuad Paalar
ekoln devam ettirmek isteyenlerdi, fakat byk bir
ahsiyet yetitiremediler ve evvelce ilerici saylrlarken
muhafazakr duruma dtler. Tanzimat ncesine dnmek is
teyenler ise, ilmiyye (ulem) snfnn ok kk bir paras
idi. Zira Tanzimat adalet ve eitiminin ve hukukunun kurucu
su Cevdet Paa, ilmiyye'den geliyordu.
kinci grup, inklplard. Bunlar, gerek Tanzimat-
lar'n hedeflerini aarak dzen deitirmeye altlar. Tan-
zimatlar'n evolution (gelime) temel prensibini revolution
(inklp, ihtill) olarak deitirmek istediler. Ancak kinci
Abdlhamd nledi ve 1908'e kadar iktidara gelemediler.
Birinci grup olan Tanzimatlar'n liderliini, l
Paa'nn lmnden sonra. Sultn Abdlazz ve kinci Sultn
Abdlhamd zerlerine aldlar. Devletin sivil brokratlarca
yrtlmesini ve ynetilmesini savundular. Dier sahalarda
da Tanzmt ve Teceddd hareketini ileri gtrdler. Ancak
-o dnemdeki mnsyla- demokratik gelimeyi, Tanzimat
ncesine aldlar. kinci Mahmud rejimi deildi ama,
ynetimin artk Tanzimat esaslar ile de pek ilgisi kalmad,
rejim bakmndan geriye gidildi. Bunun sebebi, inklbclarm
imparatorluu batmann eiine getirmeleri ve i politikada
98
subay kullanmak istemeleridir. Padiahm byle bir eye izin
vermesi dnlemezdi. Zira Osmanoullan'nm hi
deimemi temel ilkelerinden biri, Ordu'yu hi bir suretle,
velev kendi tahtlann ve canlann kurtarmak iin olsun, i
politikaya sokmamakt. Osmanoullar iin Ordu, savunma
ve fetih iin kurulmu kurumdu.
kinci grubu oluturan nklblar, Reid Paa'nm
lmnden sonra, daha l Paanm iktidarnda ortaya
ktlar. l Paa'nm Reid Paa ile son yllarda bir ok nok
tada anlaamadn, Reid Paa'y devam ettirecek kiilerin
l-Fuad kilisi deil, kendileri olduunu iddia ediyorlard.
Devlete hkim olan yksek brokrasi, onlara kar idi. Pa
diah da yksek brokrasiyi korumak grevinde idi. Yeni Os
manlI lar donen nklplar yasa d muhalefete baladlar.
nce Sultn Azze kar deillerdi. l Paa'nm lmnden
sonra ona ve sonra yeeni kinci Abdlhamd'e kar ktlar.
Liderleri air Zya Bey (vezir Abdlhamd Zyeddin Paa)
ve muavini air Keml Bey (Nmk Keml) idi. Biri
sadrzam, dieri hriciye nzn olmak istiyorlard. Ancak
imparatorluk ieari'si ok sk olduu ve devlet hizmetinde
ki kdemleri buna hemen izin vermedii iin, zeksn ve bil
gisini kmsedikleri Midhat Paa'y, kendileri iktidara ge
linceye kadar, sadrzam namzedleri olarak lanse ettiler.
Midhat Paanm, ngiltere ile aprak mnasebetleri bilin
mektedir. Padiah kukla hline getirip hayat boyu
sadrzam olmak istiyordu. Zy-K eml kilisi, Midhat
Paay deil. Paa bu kiliyi kendi propagandas iin kul
land. 1876 sonunda Midhat Paa'nm evindeki bir gece sohbe
tinde Nmk Keml ile Midhat Paa, biribirlerine ok ar
hakaretlerde bulundular. Zy Paa-Keml'in ilericilikleri.
99
bu defa Midhat Paa'nn fikirleri karsnda muhfazakr
duruma dt. Paa'nn fikirleri, Reid Paann deil, Zy
Paa'nn bile tasarladklarn ok ayordu. mparatorluu
derhal dataca iin gereki deildi. Samim de deildi,
ahs ve oligarik bir menfaat mcadelesi idi.
Tanzimat' esas bakmndan 1908'e kadar kinci
Abdlhamd devam ettirdi. Midhat Paa'nn fikirlerine ise,
gizli kurulan Ittihd ve Terakk partisi vris oldu. 1908'den
sonraki gelimeler, daha iyi bilinmektedir.
Osmanh devletinde Teceddd (yenileme) denen hare
ketin ana izgileri budur. Bu kadar aklama bile, Tanzi
mat'n birden ortadan kmadn ve Reid Paa icad ol
madn ortaya koymaya yeter.
unu da belirtmek gerekir ki, Tanzimat, kinci Mah-
mud'un inklplarnn balcalarndan olan, askerin, daha
ak ifadeyle subayn politikaya karmasn nlemitir. An
cak Tanzimat hareketi, 1908'e kadar, ynetimi kesin ekilde
yksek brokrasiye vermitir. Bir halk hareketi deildir. Bir
halk idaresi dnlmemitir. Zira imparatorlukta Trkler
aznlkta ve bir anavatan-smrge ayrm yoktu. Bir impa
ratorluk, mill bir devlet deildir. Demokrasi de yaygn bir
rejim deildi. 1908'de tal demokrasi tecrbesine ikinci defa
geildi. Fakat baarl olmad, imparatorluun sonuna kadar
Devlet'i, yksek brokrasi ynetti. Ancak yksek brokrasi,
Islm olan ve Trke bilen her kiiye, sadrazamlk ve pa
diah dmdl dhil akt. Bir ok Avrupa devletinde ol
duu gibi soylularn tekelinde deildi. 1856'dan itibaren, bir
nisbette. Gayri Mslimler'e de ald.
100
AHSYET
III
ahsiyetine girmeden nce, l Paa'nn hayatnn ve
grevlerinin bir kronolojisini grmek iyi olur:
Doumu 5.3.1815 (stanbul, Mcrcan)
Sadret (Babakanlk) Dvn- Hmyn kirdi
(stajyer ktibi) 23.4 1830 (ya 15 yl, 1 ay, 19 gn)
Bb- l (mparatorluk Hkmeti) Tercemc Odas kirdi
7.1833
Hcegn rtbesi almas (yzbaya eit ml ki ye rtbesi ) 834
Rbi'a rtbesi (nyzbaya eit) 7.1836
Viyana bykelilii 2. ktibi 7.1836 (ya 21, 4) (bykeli:
Ahmed Feth Paa)
Grevle Rusyaya gitmesi 8.1837
Sl ise rtbesi (binbaya ei t) 18.11.1837
Dvn- Hmyn tercemn (1) 18.11.1837
Sani ye rtbesi (yarbaya eit) 1.1838
Londra bykelilii mster 7.8.1838 (ya 23,5,3)
(bykeli: Mustafa Red Paa)
K N C MAHMD'UN LM VE B R NC A BDL-
MECD'N CLSU 1.7.1839 (y. 24, 3,17)
Londra bykelilii maslahat-gzr 7.1839
101
Dvn-1Hmyn tercemn (2) 10.1839
(Tanzimat'n ln 2.11.1839)
Hriciyye nezreti mstear vekli 8.1840
l sntsi rtbesi (tmgeneral e eit) 8.1840
Hriciyye nezreti mstear (1) 9.1840 (y. 25, 6)
Londra bykelisi 20.12.1841 (ya 26,9,26) - 14.11.1844 =2,
10,25
Meclis'i Vly- Ahkm- Adliyye yesi 14.11.1844
Hriciyye nzn vekli olarak kabineye girmesi 8.1845 (ya
30,5)
l rtbesi (korgeneral e eit) 28.10.1845
Hriciyye nezreti mstear (2) 16.12.1845
Bl rtbesi (orgeneral e ei t) 28.9.1846
Hriciyye nzn (1) 28.9.1864 (ya 31, 6, 24)-29.4.1848=l, 7,1
Vez r rtbesi (mareale ei t) 6.1.1848 (yax 32,10,2)
Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyye resi) (adliye nzn 1)
28.6.1848-13.8.1846 =0,1,15
Hriciyye nzn (2) 13.8.1848 - 6.8.1852 =3, 11, 24
mtiyaz Ni an 3.1850
Encmen-i Dni ( mparatorl uk Akademi si) yesi 18.7.1851
2. rtbe M edi Nian 6.8.1852
Sadret rtbesi (mareallik st) 6.8.1852
Sadrzam (imparatorluk babakan) (1) 6.8.1852 (ya 37, 5, 2)
- 3.10.1852 =0,1, 28
102
1. rtbe Mec d ni m 2.10.1852
750 altn aylk maala Aydn eyleti (merkezi zmir) vlsi
17.1.1853-28.6.1853 =O, 5,12
Hudvendigr (merkezi Bursa) vlsi 19.4.1854 - 29.9.1854 =O,
5, 10 (arada akta kalmas, O, 9, 21)
Mcclis-i l-i Tanzmt rcsi (1) (adliye nzn 2) 29.9.1854 -
23.11.1854 =0,1,24
Hriciyye nzn (3) 23.11.1854 - 2.5.1855 = O, 5, 9
Viyana Konferans murahhas 18.3.1855 - 26.6.1855 =O, 3, 9
Sadrzam (2) 2.5.1855 - 1.11.1856 =1, 6, O(stanbul'a gelinceye
kadar ilk 55 gn kaymakam =babakan vekli: efik Paa)
Paris Konferans murahhas 2.2.1856 - 4.1856 (Konferans 25.2-
30.3.1856)
(Islht Hatt- Hmynu 18.2.1856)
Hriciyye nzn (4) 20.11.1856 - 25.11.1856 =O, O, 5
Murassa Mec d nian 1856
Hriciyye nzn (5) 1.8.1857 - 11.1.1858 =O, 5, 11 (iki nezret
arasnda O, 8, 6 akta)
Sadrzam (3) (Reid Paa'nn lm zerine) 7.1.1858 (ya 42,
10, 3)-18.10.1859 =1,9,12
Mcclis-i l-i Tanzmt resi (2) (adliye nzn 3) 24.12.1859 -
14.7.1861 =1, 6, 21 (3 adliye nazrl toplam 1,10, 0)
lveten Rmeli'ni teftie kan Kbrsl Mehmcd Paa iin
sadret kaymakam (babakan vekli) 28.5.1860- 20.7.1860 =
0,1, 23
lveten grevle Suriye eyletine giden Fuad Paa iin
hriciyye nzn vekli 14.10.1860 - 14.7.1861 = O, 9, 1
103
SULT N A BDL M EC D' N LM VE SULT N
ABDLAZZN CLSU 25.6.1861 (ya 46, 3, 22)
Hriciyyc nzn (6) 14.7.1861 - 6.8.1861 =O, O, 23
Sadrzam (4) 6.8.1861 - 22.11.1861 = O, 3,17
Murassa Ostnn nim 9.1862
Hriciyye nzn (7) 22.11.1861 - 11.2.1867 =5, 2, 19
Sadrzam (5) 11.2.1867 - 7,9.1871 =6, 6, 24 (toplam sadrzam
8, 3, 9)
Avrupa'ya giden Sultn Azz iin saltanat nibi 21.6.1867 -
7.8.1867 =0,1,16
lveten hriciyyc nzn (8) 13.2.1869-7.9.1871 = 2, 6, 22
(hriciyyc nzn olarak toplam 14, 3, 24, + vckl olarak top
lam 1 yl kadar)
Sadrzam vc hriciyyc nzn olarak lm 7.9.1871 (stanbul
Bebek) (ya 56, 6, 3)
Devlet hizmeti: 41 yl, 4 ay, 14 gn
Yukarda iaret edilen en nemli devlet grevlerini
yrten, modern tabirle uzun yllar iktidarda kalan veya ik
tidara katlan, Dantay,Yargtay, Saytay gibi mcssesc-
cri bugnki ekilleriyle kuran, daha pek ok reformlarla im
paratorluun ehresini ada hle getirmeye alan, Reid
Paa'nn lmnden sonra, kendi lmne kadar kesiksiz im
paratorluun birinci devlet adam ve rejimin lideri durumunu-
nu muhafza eden Mehmed Emin l Paa'nn ahsiyetini or
taya karmak iin, adalarnn, tarihilerin mahede ve
deerlerdirmelcri kadar, katld olaylardaki taknd
tavrlar vc icraatndan rnekler vererek bu bahsi kaleme
aldk.
104
l Paa'dan sonra Osmanl Devleti, o apta bir devlet
adam grmedi. Ona yaklaacak derecede baar kazanan bile
yoktur. li Paa'nm oullarndan Ali Fuad Bey'in, babasnn
yerini tutmas bekleniyordu, gen yanda ld.
l Paa, Avrupa'nn en byk diplomat idi. Av
rupada da byle kabl edilmitir.Yazd notalar, diplomasi
rnekleridir. Paris'in siyasal bilgiler fakltesi olan Sciences
Politiques'te rnek olarak rencilere okutulmutur. l Paa,
btn notalarn Franszca kaleme almtr.Zira Osmanl
hriciye nezreti, d yazmalarnda Franszca kullanrd.
nc Napoleon "l Paa gibi bir hriciye nzn bu-
labilseydim" demitir. nc Napoleon'un dp nc
Cumhuriyet'in iln edildii li Paanm son gnlerinde, ilk
cumhur bakan olan byk tarihi Thiers, Prusya (Almanya)
ile yaplan Versailles (Versay) A nlamasm Fransz Mecli-
si'nde savunurken, "Sulh artlarn l Paa da yerinde bul
du" demitir. Bunun ne demek olduu aktr. Avusturya im
paratoru vc Macaristan kral Franz J oseph, stanbulu
resm ziyaretinde, Viyanadan tand ! Paay, Be
bekteki yalsna giderek ziyaret etti. l Paa lnce, yaz
takmn, ilk A lmanya imparatoru Birinci VVilhelm,
mzesine konmak zere, 300 altna anslye Prens Bismarcka
satn aldrtt (imdi Berlin Mzesinde).
l Paa, hocas Roid ve arkada Fuad Paalar gibi.
Sultan Mecdin ve kardei Sultan Azzin kanunlara, gelenek
lere, Devletin o srada takib ettii politikaya uymayan ar
zularn yerine getirmedi. Hi bir nzj r, grme konusunu ev
velden bildirip izin almadan, hakan ziyaret edemedi. l
Paadan sonra ise, ipini koparan nzr, sadrzamna haber
105
vermeksizin, Saray'n eiini amdrd.
Rusya'nn stanbul bykelisi Orgeneral Kont gnatiev,
Slav Birlii ideali iin byk engel sayd l Paa'nn
lm zerine memnuniyetini, una buna syledi. Trkiye'de
zayf hkmet ve zayf hkmet bakan olmal idi ki, Pans-
lavizm yrtlebilsin. Gerekten l Paann lmnden son
ra yle oldu.
stikll sevdasnda olduu sylenen Msr valisi hdv
smail Paa, l Paa'nn lmn nnda zel telgrafla
renip kendisine bildiren zel Trke ktibine (bir de Arapa
ktibi vard) sevincinden 1.000 altn bahi verdi. Gerekten
l Paa'nn lmnden sonra stanbul'daki zayf hkmetler,
smail Paa'y dizginliyemedi ve sonunda kinci Abdlha-
md, smail Paa'y Msr valiliinden azletmek ve lnceye
kadar stanbulda oturmasn emretmek mecburiyetinde
kald.
l Paa, smail Paa'nn kardei ve Osmanh
nazrlarndan olan Mustafa Fzl Paa tarafndan da nefret
edilen bir devlet adam idi. Mustafa Fzl Paa, l-Fuad
Paalar'a kar muhalefet yapanYeni Osmanllar'n fahr
liderliini memnuniyetle kabl etti. l Paa'y ykmak iin
milyonla altn dkp sat. Bir ok antajcya benzer gazeteci
ve yazara, Trk ve yabanc politikacya para datt. Ancak
Sultan Azz'e l Paa'y lmne kadar azlettirmek deil,
otoritesini gevettirmek bile mmkn olmad.
Yeni Osmanllar'n lideri Zy Bey (Paa), ikinci lideri
ve onun ayrlmaz arkada Nmk Keml Bey, ayni gruptan
Ali Suv Efendi, apanolu gh Efendi gibi gazeteciler.
l Paa'y yalnz tenkid deil, hakaret kampanyasna tut
106
tular. Yazdklarnn yzde doksandan fazlasnn iftira ol
duu, bugn kesin ekilde biliniyor. Ama vaktiyle ve son za
manlara kadar, yazanlar Zya ve Keml gibi edebiyatmzm
dhileri olduu iin, bu iftiralar gerek sayanlar oktu. En
ok Zy Paa ileri gitti. O da l Paa gibi Reid Paa ye
titirmesi, l Paa'dan 14 ya genti. l Paa'nm
boaltmak bilmediine kanaat getirdii sadret koltuuna
oturmak istiyorduk Btn politikaclar gibi, o koltua kendi
sinden daha lyk bir kiinin bulunabileceini samimi olarak
tasavvur etmiyordu, Zy Paa'nm ok ar, bugn yazlsa
bile ortal kartracak ve byk kovuturmalara zemin
oluturacak yazlar, hicivleri, l Paa'nm mrn ksaltt.
Belki gaye dc bu idi. Bilhassa edebiyatmzda manzum hiciv
aheseri kabl edilen Zafer-nme'si ile Zy Paa, istedii
neticeyi elde etti. Zafcr-nme'yi bilardo oynarken, yanndaki
genlere irticlcn dikte ettii sylenir.
Nmk Keml, arkadandan aa kalr m? Belki da
ha ateli idi:
Bilmem nedir lzmu vcd- habisinin
Dnyy boynuzun mu tutar hey, kz teres
diyerek l Paa'y tahkir etti. Sonra, kendi itirafna
gre, l Paa'nm lmnden sonra, mezarna gidip alad ve
rhundan zr diledi. Bu suretle l Paa'nm, devlet politi
kasnda Keml'den stn olduu, bizzt Keml'in itiraf ile
ortaya kyor. Ziy Paa'mz ise, bu itiraf yapacak dere
cede tevz gstermedi. l Paa'nm lmnden hemen sonra
halefi Mahmud Nedim Paa'nm yapt mecnunluklar herke
si artt ki. Yeni Osmanhlar'n sadrzam adaylar idi ve
Sultn Azz, bu aday sadrete getirdi. l Paa'dan 3 ya
107
kk 53 yanda olan Mahmud Nedim Paa'nn aabeyi Ah-
med Bcy'in olu Mehmed Bey, Yeni Osmanhlar'dand.
Nihad Smi Banarl, yle yazar (Trk Edebiyat Tari
hi, 806a, 874b): "Tanzimat'n ayni zamanda siyas faaliyet
lerde bulunan edibleri, umumiyetle, urunda mcadele ettikle
ri hrriyet, bilhassa mertiyet ekil ve problemlerini haz
metmi bir temkinlilik iinde grlmezler. Bunlann o devir
Trkiye'sinin; iinde bulunduu ok mkl artlar arasnda
nasl ve ne lde tatbik edilmesi lzm geldii; devlet ve
milletin byle inklplardan en zararsz bir ekilde nasl
kabilecei ve bu mcadelelerin sonunun nereye varaca, iyi
hesaplanm saylmaz.- Tanzimat cdiblerinin, btn iyi ni
yetlerine ramen, kendilerini bu hususlarda salhiyetli
klacak, sistemli ve disiplinli bir tahsil grmcyileri, neti
ceye tesirli olmu grnmektedir.- Tanzimat edibleri, rejim
ykmak hedefi ile devlet ykmak hdisesini biribirlerine
kartrmlardr. Devleti temsil edenlere yneltilen ar
hcumlar Trkiye'de devlet otoritesini, yeni mnevverler na
zarnda iddetle ve mselsel bir ekilde sarsmtr; devlet'i
kk drmtr.- Bunun vahm neticesi olarak Trkiye'de
mukadder olan, mparatorluun tasfiyesi, siyas bir
soukkanllk iinde, hi olmazsa dhil bir birlik ve bera
berlikle yaplamam, devamh ihtilller sonunda elde edi
len netice, beklenenden ok daha vahm olmutur.- l Paa
gibi, Fuad Paa gibi, Ahmed Cevdet ve Ahmed Vefik Paalar
gibi daha tecrbeli; siyas mklleri daha mes'uliyet duygu-
suyle kavram ve nisbeten daha iyi tahsil grm, siyas ve
edeb Tanzimat adamlarnn, hep birden, Tanzimat'n siyas
faaliyetlerde bulunan bu ediblerine kar olmalar, bu hususta
ok dikkate deer noktalardandr".
108
Yemen ve Yemenle Hicaz arasndaki Asr'in yeniden
imparatorlua katlmasm salyan seferi de l Paa, sonun
cu sadretinde atrd. Bu lkelerde Osmanl hkimiyeti,
1640'tan beri sadece ismen devam ediyordu. nce Redf
Paa'nm idaresinde balyan sefer, 1871 eyllnde, 32
yandaki Katrcolu Ahmed Muhtar Paanm, merkezi
San' olmak zere yeni kurulan Yedinci Ordu kumandanl ve
Asr dahil Yemen eyalet valiliine mr rtbesiyle tayini
zerine, baarya ulat.
l Paa, kapitlasyonlar kaldrmak iin de teebbse
geti. Fakat sonu gelmedi. Byk Avrupa devletleri, eitli
imparatorluklarda hukuk ve ticar birtakm haklar elde et
milerdi ki bunlarn toplamna "kapitlasyonlar" diyoruz.
in, J aponya, Brezilya, Trkiye, ran, Fas, Habeistan gibi
bazlar Hristiyan da olsa Avrupa Byk Devletleri, eski im
paratorluklarda bu haklar kullanmlardr. Mesel Japonya
kapitlasyonlar, l Paa'nm teebbsnden ok sonra, 1900
ylnda ilga edebilmitir. Bilindii gibi bu kapitlasyonlar
slm devletleri ve sonra Osmanl Devleti tarafndan baz
dost Hristiyan devletlere, onlarn tebealannn hukuk ve
meden statleri ile uramamak, kendi aralarnda kendi ka
nunlarn uygulasnlar diye, bir de dier devletlere kar
ekonomik kalknmalarnda menfaat grld iin veril
mitir. Gerekte iki tarafl olan kapitlasyonlardan zamanla
tek taraf faydalanr hle gelmitir.
l Paa, btn baarlar alklanr, dehs takdir-
edilir bir hayat geirmedi. Dmanlar, belki dostlarndan
fazla idi. Dmanlklarn temelinde kskanlk ve men
faat kavgas yatar. Belki bazlar hakl olabilir. Ancak oto-
109
ritesindcn ekiniliyordu. Zira dmanlar halk deildi. Dev
let ve kltr adamlar arasnda idi. Bunlarn da hkmetin
mutlak hkimi bulunan Paa'dan ekindikleri muhakkaktr.
Ancak daha Yeni Cami'de cenaze namaz klnr klnmaz,
hayatnda yaplan tenkitler, ayni boyutlarda devam etti. O
zamana kadar azn amaktan korkanlar da bu furyaya
kat l d l ar.
Son 2 ayn hasta geirdi. Kendisiyle grmelerde bu
mddet iinde Sultn Abdlazz, Paa'nn bir kat merdiven
kmamas iin, sarayn alt katna inip konutu. Padiah,
l Paa'nn otoritesinden zaman zaman sklmtr. Bir defa
huzurundan ktktan sonra bambeyndsi Haan Refik Bey'e
(Paa) "A llah u adam bamdan kaldrsn!" deyince
Bambeynci; "Efendimiz niin zlyorsunuz, azledersiniz,
bamzdan kalkar" dcyince akll hkmdar: "Btn Avru
pa'nn tand bir adamn yerine kimi getireceim, ben azlet
mesini bilmez miyim, k dar!" diye bambeyncisini azar
lam vc sadrzamnn otori tesini savunmutur. Zira
bambeynci, Mbeyn mirinden sonra Saray'n en byk
grevl isi idi. N itekim aalk bir gen yobaz olan
eyhlislm Haan Hayrullah Efendi, l Paa Girid'de
iken, sadrzam "Girid'e gitti ama henz birey yapamad"
diye padiaha ktlemeye ahmca Sultn Abdlazz: "asl o
koca bal adam uzaklatrsam bamza iler kar!" deyip
susturdu. Padiahn bu cevabn bizzat Hayrullah Efendi,
Memdh Paa'ya sylemi, o da yazmtr. Tabi bir devlet
bakannn, hele byk itibar varsa, babakannn otoritesini
savunmas, Devlet'in iyi ilediini gsteren gstergeler
dendir.
110
Yeni Osmanllar'dan olmas dolaysyle l Paa mu
halifi olan nl gazetcci Ebzziy Tcvfik Bey, Sultn
Abdlazz'in Paa'y sevmediini, ama Reid Paa'nm ye
titirdii en deerli devlet adam olduunu bildiini, onun iin
azletmediini yazar. Bir tenkit olan bu deerlendirme Paa
iin de, hakan iin de gerek bir vg saylr. Hele bir devlet
bakannn, ahsen holanmad bir devlet adamn, Dev-
let'e fayda sahyaca kanaatiyle iktidarda tutmas, byk
meziyettir. N itekim l Paa'dan sonra, imparatorluk
felketten felkete urad ki, byk Fransz tarihisi Seigno-
bos bunu "l Paa'nm lm Trkiye iin felket oldu"
cmlesiyle net ekilde ifade ediyor.
l Paa'nm hasmlan yamand. Ama dostlar da
vard. Bata Fuad Paa gelir. Sadrzamlardan Akkoyunlu
Yusuf Kmil Paa da dostu idi. Kmil Paa, l Paa'dan 7
ya byk ve bilindii gibi ok zengindi. Ayni kabinede
altklar l Paa'nm devrinin en byk adam olduunu
bilirdi. Bebek'te de komu idiler, yallar yanyana idi. Ancak
l Paa'nm masraflarn maa karlamazd. Kmil Paa,
l Paa'y devaml ekilde madd olarak himaye ettii gi
bi, hor zaman onu savundu. lm zerine: "sadretin inhilli
(babakanlk makamnn zlmesi) l Paa'nm vefat ile
dir" tarih cmlesini syledi, dedii aynen gerekleti.
l Paa'nm hasmlan, akllarn babasnn kapc ol
duuna takmlard. Gazeteci ve ihtillci ve BS (British In-
telligence Service) ajan Ali Sv Efendi "ar'nm bahe
kapsn ap kapaynca be ve on para bahi alr bir
kapcnn oludur" diye yazarak l Paa'nm Siyseti adh
brornde, akhnca Paa'y alal tmaktadr. Ebzziy,
111
"kapclktan karldktan sonra Msr ars'nda attarlk
yapan" bir adamn olu olduu iin gya l Paa'y
aalamaktadr. Ziy Paa gibi bir dah, babasnn "yoksul
bir kapc" olduunu ihtimamla yazmaktadr. slm Peygam-
beri'nin "cl-fakr fahr" (yoksulluk iftihnmdr) hadsini
bilmezlikten gelmektedir. Zira gz kapal husmet insana
hadsi de, yeti de unutturur. Sm Paa-zde yetullh
Bey, Yeni Osmanhlardan olup, l Paa'n n Muhkemesi
adl gya edeb risalesinde ayni eyleri syler. Nmk
Keml, bunlara katlr. Ancak hi biri Ziy Paa'nm Ry,
Zafer-nme gibi eserlerinde. Hrri yet ve M uhbi r gibi gazete
lerde yazdklar kadar ileri gitmemilerdir.
Osmanl sisteminde aileden geen imtiyazl soyluluk
olmayp, doutan imtiyazl tek aile Osmanoullan'dr.
Yalnz Osmanolu domak bir kiiye doutan imtiyaz
salamaktadr. Baka bir ailenin soyluluk iddia etmesi, im
paratorluk hnedanna saygszlk kabl edilir. Doru
yanl, dzen bu idi. Byle bir dzende, babas kapcdr ve
yoksulluk iinde bymtr diye bir sadrzama saldrmak,
dzene hakarettir. Zaten Yeni Osmanhlar da ihtillci idiler.
Ailesinin iltimas ve tbarndan mahrm olarak Bb- l'ye
girip Osmanl tarihinde ok az grlen bir sr'atle ykselmek,
l Paa'nm ahs yeteneini gsterir ve me ve me se
bebi olabilir. Nmk Keml, yetullh Bey ve dierleri gibi
gerekten byk ailelerden gelenlerin, byle bir adamla alay
etmeleri, fevkalde yakkszdr.
Ziy Paa, bir iirinde l Paa'ya "sen gibi alak"
der, bir dierinde "yl iinde ld takdirde murdar nna
kpek ls" muamelesi yaplmas gerektiini(!) syler. Bun-
112
1ar yakksz szler olduktan baka, hukuken ak hakaret
ve l Paa, hkmet bakan olduu iin, ayrca Devlet'i
kltmek saylr. Ziy Paa ise hi bir takibata uramam
ve ceza- yememitir. Ondan toy olan Nmk Keml ise,
l Paadan sonra mahkemeye km ve srlmtr.
l Paa'ya devaml "kapc-zde (kapc olu)" demeyi ma
rifet sayanlarn babalar da, hkmdar falan deildir,
sradan adamlardr. N mk Keml gibi bir adamn,
l Paa'nn lm iin drd iki "trh" de biribirinden
irkindir:
Dzah gitmi/ id zahm- fudinden Fud
Sadr d sadr-illet mahv- tebh-otd hele
Hke defn-etdiklerinde syledim trhmi;
"Yre ged sadr- l, vard derk- esfele" (1288)
*
kd "zor" cn habsin, syledim trhmi;
"Yre ged sadr- l, gitdi derk- esfele" (1288)
Bir lm tarihi ki, bir msranda 3 yl nce Fuad
Paa'nn da lp "Cehennem'e gittii" ehemmiyetle belirtil
mitir.
Mr Kzm Paa, kez bir kt'asnda, l Paa'nn
Cehennem kuyusuna dmesinden (yani lmesinden) sonra
btn lemin enlik yaptn sylyor. Memdh Paa,
l Paa'nn lmnden sonra Mercan'daki konana -Paa
borlu olduu iin- Devlet'in elkoymas karsnda
memnniyetini aklyor. Onun garaz sebebi, babas vezir
lerden Mazlm Paa'y, l Paa'nn azletmesidir. En seviye
113
li hicvi, lmnden sonra, Tanzimat Edebiyat'nm kurucusu
olan brahim ins Efendi yazmtr ki son msra atasz ol
mutur:
Elindeki kaleminden demem ki kan damlar
O bir nmyi-iindir misl-i seyf-i hatyb
Felek getirmedi fka senden-nce beni
Ki subh- sdk-eder subh- kzib t'kyb
Muarzlarna gre l Paa'nn ksa boylu olmas, tpk
babasnn fakir olmas gibi, muazzam bir kusurdur! stelik
Paa, ehre bakmndan da irkinlik rneidir! Ziy Paa
Zafcr-nme'si nde, l Paa'y "maymun" kelimesiyle tasvir
ettikten sonra, boyunun ksal vc gzlerinin ehll ile
alay eder, yzne bir bakann ehresinin irkinliinden mide
sinin bulandn "Eyleyen vech-i dilrsna bir kerre nigh -
Bir dah leme bakmakdan-eder/ istikrh" beyti ile dile ge
tiri r.
Halbuki eitli resimlerinde grld, eitli kiilerin
ahitliklerinden anlald gibi, l Paa'nn boyu ksa ol
makla beraber, vcudu zayf ve mtenasiptir ve ba byk,
ehresi gzel, gzleri fevkalde manldr. Nitekim kendi
siyle gren Fransz gazetccisi Lacour, "l Paa'nn gzleri,
gzel gzller diyr olan ark'ta bile dikkati ekecek kadar
tatl, mnl idi" diye yazyor. Paa'ya yetienler, zek
fkran iri ve parlak kara gzlerinin baknn ok tesirli ol
duunu nakletmilerdir. Paa'y binlerce defa gren Ziy
Paa'nn l Paa'nn gzleriyle alay etmesi, dier
yazdklar kadar dorudur.
114
Yine Ziy Paa'mz, Hrri yet gazetesinde bir pkuyucu
mektubu yaynlamtr. Mektubun bir okuyucudan gelmedii,
Ziy tarafndan yazld biz tarihiler iin aktr. Bu mek
tupta okuyucu, bir mddetten beri padiahn l Paa'y
kabl etmediini duyduunu, sebebini soruturdukta sadr
zamn frengiye tutulduunun Sultn Abdlazz tarafndan du
yulduu iin hkmdarn grmekten ekindiini rendiini,
Paa'nn frengisinin olduunun doru olup olmadn sorar!
ftirann bu derecesinden maksadn, Paa'nn moralini bozmak
olduu ikrdr.
Ziy Paa, l Paa'y Devlet maln almak ve rvet
almakla da sular. Byk servetinin nasl olutuu, yoksa
kapc babasndan m kald zerinde okuyucusuna soru sorar.
Ziy Paa'nn yazdklar, edebiyat bakmndan deerlidir.
Tarih bakmndan deeri, geen asrda iktidar mcadelesinin
ne derecede sert getiini gstermesi bakmndandr. Yoksa ta
rih gerekler bakmndan Ziy Paa ve emsalinin
yazdklarnn ou dpedz iftiradr, bir ksm te'villi
mbalaalardr. Geree dayanann olmadn, sylemek de
caizdir. Bununla beraber l Paa'nn ml durumu hakknda
okuyucumu aydnlatmaya mecburum.
l Paa'nn babasndan bir ey kalmad aktr. An
cak Tanzimat dnemi Devlet adamlarnn maalar ok
yksektir. Sadrzamlk maa ekseriy ayda net 1.000 altnn
zerindedir ve bir ok sadrzam, Yusuf Kmil Paa gibi zengin
olanlar hari, bir bu kadar daha paray Hazne-i Hssa'dan
yani hkan'dan rtl olarak almaktadrlar. Babakann
parasz kalmas, imparatorluun endie kayna olmu ve bu
hususta her tedbir alnmtr. Padiah, darda kalmamas iin
115
l Paa'ya Tesalya'da (Yunanistan) Trhala dnda bir
iftlik de hsan etmitir. Paa, bunun gelirini de almaktadr.
O dnem telkkisine gre, hakan ihsan kutsaldr ve kabl
edilir, reddedilmesi imknszdr. 1.000 altn plak aylk
dahi byk paradr. Deeri bugn 1 altm 150.000 TL olarak
hesap edilirse ayda 150 milyon TL gibi grnrse de, gerek bu
deildir. Bu mebla bir de 2,5 gstergesi ile arpmak sure
tiyle bu parann o devirdeki itir (satnalma) gc hakknda
doru bir fikir edinilebilir. Zira altn ok deerlidir, kiralar,
yiyecek maddeleri, arsa ve bina fiyatlar ve her ey fev
kalde ucuzdur. Buna ramen l Paa, geliriyle idare edeme
mitir. Bu da bir gerektir. Zira sadrzam konaklarnn
ynetilmesi o zamann artlarna gre byk paraya ihtiya
gsteriyordu, ok personel vard. Devlet, ancak sadrzamn
Bb- l'deki yardmclarna maa verirdi. Ailesiyle otur
duu konak ve yalda alanlara maa vermezdi. Nitekim
lmnde 105.000 altn borcu kt ve kona, yals, eyas,-
iftlii satlarak borcu dendi, ocuklarna az bir ey kald.
105.000 altnn bugnk (1988) deeri aa yukar 38 milyar
TL'dr. Ve bu borca, baz dostlarndan aldklar dahil
deildir. Zira onlar bor senedi kabl etmemilerdir. Mesel
bir defa Yusuf Kmil Paa'dan 1.000 altn, bor senedi
gndererek istemi. Kmil Paa paray bor senedini ide ede
rek vermitir. l Paa, son derecede megul , byk bir im
paratorluu yneten, btn Avrupa ile ilikiler iinde bir dev
let adam olduu iin, parasn idare edememi, bu ile
megul olamam, gelen paray harcamtr. nce Boya-
cky'nde, sonra Kanlca'da yallarnda ve yanan ko
nanda oturduu zaman geliriyle idare ederken, sonra Be
bek'te idare edemez hle geldi. Mercan'da da byk bir ko-
116
nak yaptrd. Bebekteki yals, eski sadzam Raf Paa'nm
yals olup ondan satn ald. lm zerine yal satld. Msr
hdvi Abbs Hilm Paa'nm annesi Vlide-paa tarafndan
satn alnd, yktrld, kagir bina yaptrld ve sonra
Msr'n yazlk sefret-hnesi oldu. Bebek'te gzel bir bi-
nadr.Yanndaki Yusuf Kmil Paa'nm daha muhteem
yals ise, Tanzimat mimarisinin sekin bir nei olduu
hal de, vri sl eri tarafndan 1930'l arda y kt r l d .
l Paa'nm lmnde sata karlan ktphanesinin bir
ksmm oullarndan Ali Fuad Bey satn ald. ok deerli ol
duu su gtrmez ahs evrak kzna ve damad olan Nzm
Paa'ya kald. Nzm Paa, kinci Abdlhamd tarafndan
Erzincan'a srlrken bu arivi, bir yabanc asker ataeye
riyeten verdi ve onun elinde kald ki Nzm Paanm ne ga
fil bir adam olduunu gsterir. Ali Fuad Bey lnce
l Paanm kitaplar kardei ( l Paa'nm ortanca olu)
Reid Bey'e kald. Reid Bey'in lmnde de ailesinden
hazne-i hssa mster nl bibliofil Hlis Efendi satn
ald. Byk Reid Paa'nm Londra'da yaptrp l Paa'ya
hediye olarak stanbul'a getirdii iki ktphane (kitap do
lab) ve bir yazhaneyi de Hlis Efendi, l Paa-zde Reid
Bey'in ailesinden 300 altna satn ald, ancak aileye 300
altnn bir ksmn demedi ve kitaplarla beraber Osmanl
marif nezretine fahi bir fiyatla satt.
l Paa'nm Mercan'daki konana gelince, lm
zerine borlar karlnda Hazne el koydu ve ksa mddet
iin mehat dairesi (eyhlislmlk) yapld. Sonra Sultan
Abdlmecid'in byk kz Fatma Sultn'a saray olarak veril
di. Sultn'n lmnde. Sultn Abdlazz'in byk kzlan
Sliha ve Nzma Sultanlar'a saray oldu. Sonra Mercan
117
ddsi (lisesi) olarak kullanld. 1908'de Beyazt'taki seras
kerlik (bugnki niversite Merkez Binas) harbiye nezretine
yetmedi, erkn- harbiyye-i ummiyye (genel kurmay
bakanl ) dai resi , bu konaa nakl edi l di . Sonra
yand.Muhteem ve mimarlk bakmndan ok gzel bir bina
idi. Fazla olmyan bir para ile yangnn hasarlarn gidermek
mmknd. Mahvolmaya brakld ve ortadan kalkt. Trk
san'at ve mimari heserlerinin kbetleri iin elem verici
rneklerdir.
Bir elem verici durum a, Trk ailesinin nasl dald,
evini, barkn muhafaza edemediidir. l Paa, kendisinden
sonra ailesini ayakta tutamazsa, mtevaz Trk aileleri ne
yapsn? Aile, evini muhafaza etmeye mecburdur ki, Bat'da
olduu gibi, ailede yzlerce yllk tarih ve san'at eserleri bi
riksin. l Paa gibi bir adamn lmnde meskenleri, eyas
satlrsa, Trk ailesinin sosyal tahribi zerine fazlasyla
dnmek gerekir.
stelik l Paa'nn olundan by Ali Fuad Bey,
aileyi devam ettirecek bir mstesna adamd. Dier oullar
da kendi aplarnda deerli, okumu kiilerdi. Ali Fuad Bey
hakknda kaynaklarmz, ok msbet eyler sylyorlar. Ba
basndan daha yetenekli ve daha arbal, zeki, vakur,
kltrl olduunu syliyenler vardr. Bir ok kimse onu Reid,
babas l ve Fuad Paalar apnda, onlarn halefi olabilecek
deerde bir ahsiyet kabl ediyordu. Babasnn lmnde 31
yanda idi. l Paa otoritesinden kurtulduklarna sevinen
Devlet adamlar, olunu fazla ykseltmemek iin gayret
gsterdiler. Sultn Abdlazz de yle. Ama Devlet adam
larnn kusuru daha fazladr. kinci Abdlhamd'in ahsen
118
iktidara geldii 1878'de Ali Fuad Bey, 38 yanda idi. Sultan
Hamd onu iki defa mbcyn baktibi, bir defa marif nzn
yapt, vezirlie ykseltecekken Ali Fuad Bey ld. Fakat
Sultan Hamd'in de Ali Fuad Bey'i fazla ykseltmedii
grlr. Sebebinin Al Paa'nm olu olmas ikrdr. Ama
ahlkn, iktidarn vej^fHIltrn ok beenerek Mbcyn
baktiplii gibi o dnemde ok nemli ve kritik saylan bir
makama getirdi. Gene de fazla muhafaza etmedi. Baz me
selelerde A li Fuad Bey'de yeterli kvraklk grmedii
sylenmektedir. Ali Fuad Bey, Mbeyn baktibi olduu za
man, Adana'dan, eyalet valisi nl air Ziy Paa'nm
hrszlk ettii ve rvet ald konusunda jurnal telgraflar
gelir. Ali Fuad Bey, bunlar padiaha gelmi telgraflar olduu
halde, vermeyip yrtm, "hepsinin iftira olduuna tam ka
naatim var, ben l Paa'nm olu olduum iin, padiahn
yan banda olmamdan faydalanp, Ziy Paa gibi esiz bir
airi yakmak istiyorlar" demitir. Bu hareket, Ali Fuad
Bey'in no derecede yksek bir insan olduunu gstermeye yeter.
Zira Ziy Paa'nm hayt, l Paa'ya iftira atmakla, onun
mrn ksaltmak, moralini kertmek istemekle gemi,
l Paa'nm hrsz ve rveti olduu yalann bir ok gazete
yazsnda ve iirinde tekrarlamtr.
Kaht- ricl bu ekilde Devlet gndemine gelmitir. Ali
Fuad Bey gibi bir ahsiyetin yeteri derecede ykselmemesi,
bunun rneidir. Bir zamanlarn, yetenek sahiplerine en byk
sorumluluklar veren, onlar her ekilde himaye eden
hkmdarlar. Devlet adamlar, artk ortada yoktur. Ve olu
Ali Fuad Bey'in durumunda, l Paa'nm tutumunun garip bir
tecellsini grmek de mmkndr. Zira l Paa en ok, adam
yetitirmemekle sulanmtr. Aada geleceim.
1,19
Ziy Paa, Zafer- nme'si nde l Paa'y Sultan
Abdiilmecid ve Sultn Abdlazz'dcn birok defalar ihsan ya
ni para aln\ akla itham eder. Bu itham Osmanl imparator
luu sistemi iinde geersizdir. Zira padiahtan para almak
ok tabi saylmaktadr. Zaten dier devletlerde de byledir.
Padiahtan para almyan da yoj^jr. Ziy Paa, Avrupa'da
l Paaya kar yasa d muhalefet yaparken, airin dar
da kaldm renen Sultn Azz, ona da 1.000 altn yollam
ve Ziy Paa elbette kabl etmitir. airimiz, l Paa'nn,
Msr Valisi smail Paa'dan 1.500 altn deerinde bir kl
aldn da yazar. Bu ekilde hediyeler de o zaman btn
dnyada detti.
Cevdet Paa gibi ok byk bir adam da, yer yer
l Paa'y inelemek ve itham etmekten ekinmez. Tenkitle
ri okunduu zaman, bir byk tarihinin grleri olmad,
ahs duygularn ifadesi olduu anlalr. Tanzimat maarif ve
adliyesinin kurucusu olan XIX. asrn bu en byk Trk bilgini,
bilindii gibi, Keeci-zde Fuad Paa'nn yakn arkadadr.
l Paa'nn bir ok kabinesinde nzrlk yapm veya
l Paa'nn da nazr olduu kabinelerde bulunmu, sadret
kaymakam (babakan vekili) olduu, en uzun mddet kabi
nede bulunan Tanzimat vezirlerinden bulunduu halde, belki
byk ilminden ekinilerek, sadrzam olamamtr. stelik
li Paa, Cevdet Paa'y her bakmdan himaye etmi, kendi
si gibi Reid Paa yetitirmesi olan Cevdet Paa'ya, kendi
sinden yaa kk olmasna ramen, ilmine hrmeten, sayg
gstermitir. lmnden sonra Cevdet Paa, l Paa'y ye
tersiz tenkitlerle hrpalam, lm bulunan l Paa bu ten
kitlere cevap verememi tir. Tarihinin, birinci snf
mnekkit(tenki ti ) olmas gerekti i fikrine el bette
120
katlyorum. Ancak Cevdet Paa apnda bir hukukunun,
esiz tarih bilgisinin de desteiyle, ok dilne hkmlerde
bulunmas gerekirdi.Byk ilmine ramen l Paa'nm bulun
duu makamlara kamamanm kompleksini tad bana
gre muhakkaktr.
Ancak l Paa'y da, tarihteki btn byk adamlar
gibi, elbette tenkit szgecinden geirmek gerekir. Hakkmdaki
tenkitlerin en dorusu, adam yetitirmemek hususudur. Bu
konudaki tenkitler, doru gibi grnyor. l Paanm bu
bakmdan sorumluluu byktr. Geri hkmdar deildi. An
cak Tanzimat reji minin, Reid Paa'nm hayatnda
mnakaasz ikinci adam ve onun lmnden sonra gene
mnakaasz birinci adam idi. Ondan sonra bu otoritede ve bu
liyakatte bir sadrzam gelmedi. Zten l Paa, baz pa
diahlar dnda, Osmanl tarihinde yetimi -Reid Paa
hari- en byk diplomat saylmaktadr. Btn Osmanl tari
hinin en byk be sadrzamndan biri olduu da muhak
kaktr. Binenaleyh byle bir adamn sorumluluu, sradan
bir sadrzamnkine benzemez, ok ar olmak gerekir. stelik
Reid Paa gibi, Kann Sultan Sleyman'dan sonra, Osmanh
tarihinin, en iyi adam yetitirmek ve ekip kurmak baarsn
gsteren adamnn talebesi, yetitirmesidir.
Memdh Paa Asvt- Sudr'da kaht- ricl'den
l Paa'y sorumlu tutarak, hocas Reid Paanm yolunu ter-
kettiini, onun iin kendisinden sonra kendisinin yerini tuta
cak kimsenin gelemediini yazar. Cevdet Paa M'rzt'ta
ayni eyleri syler, hatt daha ileri gider ve l Paa'y be
lirli adamlar ykseltmemekle itham eder. Ben bu itham,
l Paanm ara kabinelerde Cevdet Paay sadrzam yap
121
mak iin almamas eklinde anlyorum. Osmanl tarihinin
en yetenekli eyalet valilerinden biri olan Midhat Paa'y en
byk eyaletlere getiren l Paa, ry- Devlet gibi zerine
titredii ve bir parlamento tecrbesi yapmak istedii
messesenin bana gene Midhat Paa'y getirmitir. Ancak
Midhat Paa, merkez imparatorluk ynetiminde yetersiz
kalmtr. Yetersiz bir insan ilerletmek mmkn deildir.
Mmkn olsa bile, Devlet'e faydas yoktur. l Paa'nm hi
maye ettii daha pek ok insan gsterilebilir. Ancak Reid
Paa gibi dorudan doruya yetitirdii ve sonradan byk
adamlar olan kiiler gstermek zordur. ktidardaki Devlet
adamlarnn, yetenekleri kefedip ykseltmemelerinin en
byk sebebi kskanlktr ve dier sebepler ikinci derecede
kalr. K skanl k, yalnz yerini alaca korkusu ile
aklanamaz. Kendisinden baka byk adam olmadn,
kendisinin tek adam olduunu gstermek arpk duygusu da
dahildir. l Paa'nm bu konuya eilemedii, ok megul ol
duu, kendi grevi saymad, umursamad, insan been
medii, adam kefetmek kabiliyetinden mahrum bulunduu
gibi sebepler de ileri srlebilir. Fakat dediim gibi,
yksclecek adamn "yolunu kesmek" (Cevdet Paamz bu tabi
ri kullanyor), dorudan kskanlk eseridir. Hiss olsa da,
uurlu bir davran, bir ahs politika neticesidir.
l Paa'y, bu bakmdan da ele almaya, tarihi olarak, onun
ahsiyetini ortaya karabilmek iin mecburum. l Paa'nm
Trk devletine yapt hizmetlerin bykl, diplomasi ye
teneinin esizlii, gzlerimi kamatrmamahdr.
Munzlarmm -ki ou anl anl isimlerdir- devaml
ekilde kapc olu olduu zerinde durmalarnn acaba bir se
bebi var mdr? Daha ak syliyeyim, bu kadar mtevazi bir
122
mene, yksek ailelerden inenlerin daha fazla olduu bir
dnyada, l Paa'da bir kompleks oluturmu mudur? En
yakm arkada Fuad Paa -ki bir Osmanl aristokrat idi- ile
karakter mukayesesinde, bu durum aa akartlabilir mi?
stelik bir sadrzamn, fiilen hriciye'yi de zerine
alarak hem d mnasebetleri, hem dahil meseleleri
ynetmesi kolay deildir. Btn d meselelerle bizzat
uramtr ki, bir imparatorluun d meselelerinin eitlilii
ve aprakl, mill bir devlette yayanlarn hayal ede-
miyecei derecededir. Bir de Cevdet Paa, Reid Paanm,
Sultan Mahmud yetitirmesi olduunu, l Paa'nn o
evreden yetimedii iin adam yetitirmediini yazar. Bu
fikrin aklamas eyledir: Mutlak bir hkmdarn, adam ye
titirmek ve ilerletmekte bir kompleksi olamyaca, bir ada
m ne kadar ykseltirse ykseltsin kendisinin ok aasnda
kalaca muhakkaktr. Tal demokrasilerdeki modern
hkmdarlarn ise adam yetitirmek gibi bir grevleri yok
tur, ynetime karmazlar. Reid Paa, sadrzam olan
enitesinin konanda byd. Adam yetitirmenin Saray'da
olsun, Bb-i l'de olsun, sadret konanda olsun, nasl bir
gelenek olduunu yaad. Byk kabiliyetiyle gerekten doru
ve isabetli keifler ve semeler yapt. l Paa, byle bir
evreden gelmedi ve adam yetitirme terbiyesi edinemedi.
A ilev durumu dolaysyla hissen de adam yetitirmedi.
Cevdet Paa, bunlar sylemek istiyor.
l Paa'nn karakterindeki ihtiyat, politikasndaki
hesapllk, Fuad Paanm karakterindeki lubllik, politi
kasndaki cr'etle eliir. ki ayr karakter, denebilir ki, bi-
ribirini dengeliyerek mkemmel bir ibirlii yapmlardr.
l Paa'nn ekingenlii, Fuad Paa'nn girigenlii, mutla
123
ka aileden geliyor. Fuad Paa, babas Keeci-zde zzet Mol-
la'nn konanda vezirler, kazaskerler arasnda byd.
l Paa'nm baba evinin manzaras, ok deiikti. l Paa,
ilkokula gitti, cami derslerini takip etti, para sknts ekti.
Bir ans eseri olarak kendisini ok gen yata babakanlkta
stajyer ktip olarak buldu. phesiz olaan st yetenei ken
disine yardmc oldu.Yeni girilen bir muhitte nce "peder-i
llerinin kim" olduu sorulan bir ovrede, l Paa'nm ne ka
dar skntl yllar atlatt tahmin edilebilir. Ama Osmanl
dzeninde bir kapc olunun sadrzam ve padiah damad ol
masn engelleyici kayt yoktur. Nitekim Mustafa Reid
Paa, bu alkan ktibin yeteneini kefettii an, onun kendi
si gibi bir aristokrat m, isimsiz, nesebsiz, yoksul bir babann
sulbnden mi geldiini, hatrndan bile geirmedi. Onu sadece,
gencin kabiliyeti ilgilendiriyordu. Ald Osmanl terbiyesi
bunu icab ettiriyordu. Kald ki Trkiye, Reid Paa'nm efen
disi Sultan Mahmud'un ynlendirdii istikamette, bambaka
bir aa adm atmaya hazrlanyordu ve yeni tipte yeni
adamlara ihtiya vard.
l Paa'nm kindarl, phesiz yukarda aklamaa
altmz kompleksi ile birinci derecede ilgilidir.Reid
Paa, bir ok dh gibi, asab idi, derhal infile
kaplabilirdi, diplomatik temaslarda sabrl davranrd.
A leyhinde olanlarla urard. A ncak ahs hakknda
ktlk etmi olsa dahi, kendisine sman ve szle deilse
bile piman olduunu gsteren ahs, derhal affeder ve
gemite hi birey olmam gibi davranr, bir daha kendi
siyle uramazd. Fuad Paa, kendisiyle uraanlarla
uramaz, iltifat da etmez, onlara kar msbet veya menfi bir
duygu beslemez, mmkn olduu kadar az grr veya hi
124
grmezdi. Pimanlk duyanlara, san\ imiyederine inanrsa,
bundan byle hi bir ey olmam gibi davranrd. l Paa
daha deiik bir karakter sergilemektedir. Sevmedii insan
lara sevgisizliini, dier iki paann aksine hi belli etmez,
frsat kollar, yaptklar hatann derecesine gre, onlar ceza
landrrd. Buna karlk l Paa'y aldatmak, Reid ve Fu-
ad Paalar' kandrmaktan ok daha zordu. Hi bir gsteri
onu kandramaz, insanlar hakkndaki deerlendirmesine tesir
edemezdi.
l Paa'nn air Ziy Bey (Paa) ile karhkl durum
lar, Tanzimat tarihinin zerinde ok durulmu, gerekten
nemli konularndan biridir. nemlidir, zira Yeni Os
manlI l ar, il k cidd muhal efeti temsil etmilerdi r.
l Paa'nn lmnde Ziy Bey, Paris'te idi. Haberi derhal
ald. htimal Msr valisi smail Paa derecesinde sevindi.
Ama zengin olmad iin, haberi getirene bin altn bahi
veremedi. air olduu iin. Sultn Abdlazz'e bir kasde
yazd. l Paa'nn lmnden 16 gn sonra yazlp stanbul'a
hkan-halfe'ye gnderilen bu kasidenin baz beyitleri
yledir:
Bir hasm- b-mrvvete d-etdi kim beni
K alb- hani bilmez-id rahm- efkati
tfaya bezl-i himmet-ederd hased/ ile
Her kimde grse zerre fr- liykati
Enzr- lutfun-etmi-idim celb-efendimin
Abd- kemnenin bu id hep kabhati
Yalvardm-tizr- tazarrlar-eyledim
Asl tagayyr-etmedi kn- husmeti
125
Encm-1kr Kbrs'a nefy-etmek-istedi
Grdm ki cna kasd-idi mnda niyyeti
Bir baka re kalmad tahls-i cn-in
Terk- diyra eyledim-hr/ azmeti
Yllar nce Byk Reid Paa'nn lm iin terkb-i
bend eklinde samim bir mersiye yazan Ziy Paa,
l Paa'nn lmnde bunlan sylyor. Ziy Bey, Reid Paa
tarafndan Sultan A bdlmecid'e tavsiye edilip Mbeyn
ktibi olmu. Sultn Abdlazz aabeyinin tahtna geince
Saray'daki bu grevi devam etmiti. Emsalsiz zeksyle pa
diaha tesir ederek, l ve Fuad Paalar'n otoritesi ile oy
nam, onlar hkana tenkit etmiti. Bunlar, airliinin ver
dii hretle yapyordu. Zira bir Mbeyn ktibi, padiahla
Devlet'i ynetenler hakknda byle konuamazd. Paalarn
ikyeti zerine Saray'dan uzaklatrld. Hem bunun cn
almak, hem de len Reid Paa'nn yerini tutacak tek kiinin
kendisi olduu hakkndaki samim kanaatini (Midhat Paa
da kendisi iin byle dnmtr) yrrle koymak iin,
devlet grevlisi olduu halde, ok st mirleri olan l ve Fu
ad Paalar'la uramaya devam etti. Onlarn, kendi yolunu
kestiine kani idi. ok cr'etkr olan Ziy Bey, bir gn
l Paa'y evinde ziyaret etmek iin randevu istedi
(randevuyu alan, Ziy Bey'in arkadalarndan dhiliye
mstear Cell Beydir). l Paa kabl etti. Baka misafir
leri de vard. Herkesin iinde l Paa'ya sualler sordu. San
ki bilmiyormu gibi ve azarlar tarzda l Paa'ya "Belgrad
kal'asn nn Srpllar'a verdiniz?" dedi. Bugn normal bir
demokraside, orta decede bir Devlet grevlisi, bir babakana.
126
bakalarnn iinde byle hitab edemez. Osmanl protokol ve
terbiyesinin etrefillii ise malmdur. Ziya Bey bunlar, dh
kabl edildiini bilmenin verdii cretle, air ve gazeteci
olarak hretine gvenerek yapyordu. Ebzziy Tevfik Bey,
mensub olduu Yeni Osmanllar cemiyetinin liderleri olan
Ziy ve Keml Beyler'in maksadnn l Paa'y iktidardan
drmek, icabnda Avrupa'daki anaristlerde grld
ekilde ldrtmek olduunu yazyor. Bunlar rivayet olsa bile,
l Paa'nm elbette kulana gitti. ki lideri ayrmak ve ce
miydi kertmek veya tesirsiz hle getirmek iin, Ziy
Bey'i Kbrs mutasarrflna (valiliine) ve Keml'i Er
zurum eylet vali muavinliine tayin etti. Bilindii gibi iki
devlet grevlisi de tayin yerleri\ e gitmek yle dursun, Avru
pa'ya gidip, l Paa'dan intikam almak isteyen Mustafa
Fzl Paa'nm tahsis ettii byk maalarla orada muhale
fete devam ettiler. Gazeteler kartp Trkiye'ye soktular.
Yukarda nakledilen iirinde Ziy Paa'nm, l Paa'nm
kendi canna kasdetmek iin Kbrs'a srd iddias budur.
Kbrs gibi gzel bir adann valiliinin srgn saylmas da,
l Paa'nm kimsenin hayatna kasdettiine dair elimizde
tek rnek bulunmamas karsnda bu iddia da, Ziy Paa'ya
mahsus mbalaalardr.
Ziy Bey'in rtbesi l idi ki, korgenerale eit mlkiye
rtbesidir. Dorudan sadrzam olmas iin nce bl, sonra ve
zir rtbelerini kazanmas gerekiyordu. Sadrzam oluncaya
kadar, bilindii gibi, vezirlerden Mahmud Nedim Paa'nm
l Paa'dan ok daha stn olduunu savunup durmutu. Bir
hkmdar iin, iktidar makamna u veya bu partiden kiinin
gelmesi fark etmez. Hkmdar, hepsinin zerindedir. Bir defa
da muhalefetin dedii olsun diye, Ziy ve Keml gibi
127
dahlerin o derecede dkleri Mahmud Nedim Paay,
l Paann lmnde sadrzam yapt. Mahmud Nedim
Paa, Tanzimat esaslarm alt st etti, keyf bir ynetim uygu
lad, rvetler ald. Yeni Osmanllar ardlar, utandlar, bu
defa Midhat Paa' lanse ettiler (Sultn Azz bu defa Mid-
hat Paa y sadrzam yapt, kendisine nemli bir devlet mes
elesi zerinde yalan syleyince azletti). Ziy Paa'nn, bu du
rumda, l Paa hakknda syleyip yazdklarndan piman
olduu, Nmk Keml'in de ayni pimanl gsterdii bilin
mektedir. Yeni Osmanllar'dan Menpr-zde Nri Bey,
l Paa lp de Avrupa'dan dnen Ziy Bey'e (Paa) bir gn
Beyazt meydannda rastlar. Ziy Bey "Nri" der, "imdi
yle bir yerden geliyorum ki, gidebileceimi aklndan bile
geiremezsin!". Nri Bey "camiye mi gittin?" diye latfe
edince: Ziy Paa "l Paa'nn kabrine gittim" der, "banm
ucuna oturdum 'l beni affet, o kadar aleyhinde bulunmakla
ne yediimi imdi anlyorum dedim, Ftiha okudum". Ayni
eyi Nmk Keml de yapmtr.
l Paa dmanlarndan Keml Paa-zde Sad Bey,
Paa'nn lmnden 41 yl sonra, 1912'de, gene l Paa
dmanlarndan Ebzziy Tevfik Bey'in kard Mecm'a-i
Eb'z- Zi y'daki makalesinde zetle yle der (No. 37):
"Hepimiz l Paa merhumunun dman idik. Bugn, politi
kasndaki isabeti ve Devlet'e ne byk hizmetler ettiini,
hepimiz kabl, tasdik ve teslim etmek mecburiyetindeyiz".
Bizim l Paa'y zamnmda yeteri kadar takdir ede-
memize karlk, Avrupallar, onun dehsn bizden nce
tehis etmilerdir. XIX. asrn en byk diplomatlarndan ve
talyan birliinin kurucusu olan ve babakan sfatyla Paris
128
Kongresi'nde l Paa ile beraber bulunan Kont Cavour;
"Paris Kongresi'nde l Paa kbnda baka bir diplomat
yoktu" der. Ayni kongrede Avusturya'y temsil eden Baron von
Hber, htralarnda, Paris Kongresi'nin en baarl diplo
mat olarak l Paa'y gsterir. nc N apoleon,
nazrlarnn yzne kar, l Paa iktidarnda bir hriciye
nzn bulunmadn syliyerek bakanlarna hakaret eder,
lk A lmanya imparatoru olan Prusya kral Birinci Wil-
helm'in, onun anslyesi Prens Bismarck'n l Paa iin fikir
leri ayni izgidedir. Daha pek ok ehadet vardr. Bu
ehadetlerin, Paa'nm ok parlak diplomasisine dayandn
belirtmekte fayda vardr. l Paa'y sadrzam olarak pek
medhetmezler. H riciye nzn olarak iktidarna hay
ranlklarn belirtirler. lm zerine Avrupa basnnda
kan yazlar da daha ok diplomatln, deh sahibi diplo-
rnat olduunu vurgular. Paris gazetelerinde kan bir ka cmle
yledir:
"l Paa'nm lm, yalnz Trkiye'de deil, Avru
pa'da da byk akisler yapacaktr. Fransz dostu olduu iin
vefatm teessrle bildiriyoruz. l ve Fuad Paalar, Fransz
dostu olup, Reid Paa tarafndan yetitirilmi diplomat
lardr. Geri Reid Paa'ya eritikleri iddia edilemez. Fakat
gene de bir diplomat iin emsalsiz baarlar kazandlar ve
devletlerine byk menfaatler kazandrdlar, Trkiye'yi
byk tehlikelerden korudular. l Paa, Fuad Paa derece
sinde hazrcevap deildi ve dilimizi (Franszca) arkada
Fuad Paa gibi hayrete deer akclkta konuamazd. Ama
Franszca yazmas, arkadandan stnd. Kaleme ald no
talar, dorusu rnek diplomatik vesikalardr. Paris Kongre
si'nde gne gibi parlamt. Trkler'i sevmiyen diplomatlara
129
bile. Prens Metternich ve Prens Talleyrand derecesinde bir
diplomat olduunu kabl ettirdi".
Paa'y ahsen tanyan Charles Mismer yle der:
"l Paa, Fuad Paa gibi derhal karar veremezdi. Ancak
uzun hesaplardan sonra verdii karan, azimle uygu
lard.Fuad Paa, bizlerle (A vrupallar'la) her bahsi ko
nuurdu. l Paa'nn azndan lf almak ise zordu. Ko
numay istedii gibi idare ettiinin neden sonra farkna
varrdnz. Bir gn stanbul'daki bykelilerden biri bana,
l Paa ile tam iki saat konutuunu, kendisinin
sylediklerini aynen tekrar edebileceini, Paa'nn ise konu
zerinde fikrini aklyacak tek kelime bile sarfetmeden ko
nutuunu, syledi. phesiz bykeli hangi konu iin gel
mise, Trk diplomat tarafndan, mhirne ekilde at
l at l m t ".
Paa'y ahsen tanyanlardan Lacour da buna yakn
eyler yazar: "Dorusu korkun bir zeks var. D meseleler
zerindeki bilgisi ve doru tehisi, eksiksizdir. Franszca'y
ok iyi bilmektedir. Ancak ar konuur, zira yanl tek ke
lime sarfetmekten ekinir. Ama Franszca yazlar, biz
Franszlar iin de sahalarnda rnektir".
Bu kadar len bir diplomat Ziy Paa, Ry'snda,
Sultn Abdlazz'e yle sunar: "Padiahm, saltanatnz or
taklktan ve kendinizi ve halk esaretten ve mlk- devleti
tehlike ve fetten ve hzineyi zaruretten ve askerinizi
sefletten kurtarmak ve tadnz halfe sfatnn zy olan
an ve hretini iade etmek isterseniz, hereyden evvel, bun
lara asl sebep olan l Paa'y iten karnz!". Ziy Paa,
hemen hemen tipik bir vatan haini portresi izmitir.
130
Ziy ile Kemle hayran olan, onlarn yetitirmesi ve
gen arkadalar, byk gazeteci ve yaymc Ebzziy Tevfik
Bey, Yeni Osmani tl ar Tari hi nde, Al ve Fuad Paalar',
Reid Paa'nn kbma eriememekle sular. Bir byk adam
daha by ile mukayese ederek kltmek, basn pole
miinde beenilse bile, tarih metodolojisinde makbl
deildir.
l Paa devrinden hemen sonra gelen Trkler'in
ehadetleri ise, l Paa'nn lehindedir. 9 defa sadrzam
olarak rekor kran Kk Sad Paa, "l Paa ile msyt
(eitlik) iddia etmek, hayalimden bile gemez" diye yazar.
Ali Keml Bey, kdm gazetesindeki bir yazsnda (14
ramazn 1326) yle der; "Ziy Paa'nn Zafer-nrne'si el
bette edeb eser olarak ok deerlidir. Ancak bu eserin ahsn
karalamak iin yazld l Paa'nn yle diplomatik nota
lar vardr ki, ka Zafer-nme'ye deimek mmkn deildir.
Zira yalnz Osmanl devletinin byk menfaatlerini en ince
ekilde savunmakla kalmaz, btn slm lemini de Avru
pa'ya kar mdafaa eder".
rif Bey, Bamza Gel enl er adl tannm kitabnda
unlar yazar: "l Paa'nn deerini yaarken takdir edeme
dik. Yapt eyler kolay iler deildi. Ulem'nn mkul
olmyan taassubuna, arkadalarnn aleyhindeki entrika
larna, Saray'n yersiz mdahalelerine akllca mani ol
mutur. l Paa'nn sadrzam olduu Devlet-i Aliyye, hlen
(durumu bakmndan), mlen (gelir ve servete), tibren
(itibar bakmndan), berren (ordusu bakmndan), bahren
(donanmas bakmndan), gerekten siyas haysiyete ve ener
jik byk bir kuvvete sahip saylyordu".
131
l Paa'nn, imparatorluun beyni olan Bb- l'deki
tavrlar ve tutumu, imparatorluun modern dnemi iin, rnek
gsterilmektedir. Bir sadrzam (imparatorluk babakan)
nasl konuur, yazar, oturur, kalkar, hangi durumda nasl dav
ranr, btn bunlar l Paa rneine gre deerlendirilmitir.
Sonradan her hangi bir durum iin "l Paa yle yapard,
byle yapmtr" eklinde Bb- l'de det bir ictihadlar
manzumesi olutu.
l Paa, en yakn arkada ve meslekda Fuad
Paa'nn lubli tavrlarndan, fazla konumasndan, girgin
liinden. sklm, fakat tabiatiyle sz geirememitir. Zira
Reid Paa'nn lmnden sonra iki Paa, biribirlerini eit
kabl ederek hareket etmilerdir. Fuad Paa'nn, arkadann
ihtiyatl ve hesapl hareketleriyle alay ettiini de biliyo
ruz. Fakat lmlerinden sonra Bb- l mensuplarna rnek
olarak Fuad Paa'nn deil, l Paa'nn tutum ve dav
ranlar gsterildi.
O zamana yetienler, l Paa'dan daha vakur, ter
biyeli, nazik ve cidd devlet adam olarak, ancak olu Ali
Fuad .Bey'i gsteriyorlar(*). Tabi o gen lm, hriciye
nzn ve sadrzam olamamtr. l Paa, -nlemek elinden
gelmedii iin- arkada Fuad Paa dnda hi kimsenin ken
disiyle luballik etmesine izin vermedi. Bu "hi kimse"ye
Sultn Abdlazz de dahildir. Padiahn da byle bir hare
ketine, hli ve tavryla frsat vermemitir. Zaten Sultn
Azz, cidd bir hkmdard. Aabeyi Sultan Mecid ise, bazen
vezirleriyle akalard. Bu cidd tutumu, bir ok vezir ta
rafndan beilmedi. Samimiyetsizlikten kibirli olmaya ka
dar ithamlarla karlat. Halbuki vekar ile kibrin hi bir il-
132
gisi yoktur. Tanzimat'n Bykler'i, vakur adamlard. Fu-
ad Paa gibi akadan holansalar bile, otoriteleri tamd. Hi
kimse onlara "kibirli adamlar" diyemez. Kibir, yerini haz
metmemi insanlarda bulunur. 25 yanda nzr (imparatorluk
bakan) olan bir adamn kibre ihtiyac olmyaca ikrdr.
l Paa'nn davranlar, sonraki kinci Abdhamd'
in davranlarn andrmaktadr. Maiyetlerine daima "siz"
diye hitab etmiler, emirlerini kesin ekilde, fakat nezaketle
vermilerdir. Zira her ikisinin de bir emrini yerine getirme
mek mmkn deildi. Verdii emrin yerine getirileceinden
emin olmyan kii, sert emir vermeye mecbur kalr. Emin olan
iin sertlik gerekmez. Tanzimat'n Bykler'i, babalar
(Sultan Mahmud) mutlak ve ok otoriter bir hkmdar olan
Tanzimat hkanlarm (Sultan Mecid ve Sultn Azz) disip
line almak iin gayret gstermi ve baarmlardr. Zira
Tanzimat, Osmanolu hkan-halfe'nin, Devlet'in yce men
faatleri iin, geleneksel haklarnn bir ksmndan, hkmet
ve yarg lehine feragat ettii bir sistemdir. l Paa'nn iste
medii bir bambeynci ve baktip tayin edilememitir ki,
bilindii gibi bunlar, padiahn dorudan kendi adamlar,
Saray'n byk grevlileridir. Padiah, her nzr iin
sadrzamla mutabk kalmaya mecburdu. Sonradan kinci
A bdlhamd'in yapt gibi, istedii vezri nzr yapa
mazd. Hatt sadrzam seimi gibi eyhlislm seimi de
grnte hkan'm yetkileri iinde braklmakla beraber.
(*) kinci Abdllamd, Paris byl^elisi vezirlerden Mnir Paa'ya u
sz sylemitir; "mddet-i saltanatmda iki liyakatli adam grdm, biri
Sad Paa, bir Ali Fuad Bey'dir, bunlarm akl hayra da, erre de ererdi".
133
gerekte byle deildi. l Paa ile mutabk kalnmadan
eyhlislm tayin edilmek mmkn deildi. Sadrzam seimi
ise, Bb- l yksek brokrasisinin geleneklerine uygun ol
malyd. Sultn Azz, Saray'dan yetime, fakat deerli bir
vezr olan Nevres Paa'y, Bb- l mukavemet ettii iin
sadrzam yapamad. air Ziy Paa'y hriciye nzn yap
mak isteyince yine Bb- l, ihtillci sayd aire direndi,
nzr olamad.
Hkmetteki nazrlar verimli ve drst altrmak
iin padiah korkusu yetmiyordu, yetmedii l Paa'dan
sonra fiilen anlald. Sadrzamn otoritesi olmas artt.
Nitekim l Paa'dan sonra bir ok vezir, sadrazamlkta,
hatt nzrhklarmda baar gsteremediler. Halbuki bunlar
l veya Fuad Paalar'm kabinelerinde baarl hizmet ver
mi vezirlerdi. Zira bu paalarn, baarszla kar nasl
davranacaklarn biliyorlard.
l Paa'nn otoritesi ve protokoler terbiyesi, Avru
pa'da da ok beenildi. Hem A vrupa, hem Osmanh
muaeretini ok iyi biliyor ve uyguluyordu ki, kolay deildir.
Zira o devirde ikisinin arasndaki farklar az deildi. Daha
genliinde Avrupa'da, rnek Saray ve Devlet terbiyesine sa
hip diplomat olarak gsterilmeye baland. Mesel ngiltere
babakan ve hriciye nzn Lord Palmerston, bir spanya in-
fanta's (prensesi) iin seilen bir prensi, bir dostuna yle ta
rif etmitir: "Londra'da ve Paris'te tandnz Trk diplo
mat l Paa kadar edebli ve olgun bir prenstir".
Kusurunu grd memuru yerinden oynatr ve baka
ekillerde, fakat mutlaka yasalar erevesi iinde ceza
landrrd. Kimseyi idam ettirmedi, ldrtmedi, srmedi.
124
habsetmedi. Hepsi iin Tanzimat sistemine gre yarg i<aran
gerekiyordu. Sultn Azz, bir Devlet adamm srmek istedi.
l Paa "Tanzimat hatt- hmynuna mugayirdir, asla me-
sa gstermem" diyerek engelledi. l Paa'dan hemen sonra
srgn, en kolay ceza hlinde uygulanmtr. Tabi Tanzimat
sisteminden de byk paralar dklmtr. Kusurunu grd
grevliyi, bir vastayla veya bizzat szle uyarrd. Kusuru
na devam eden kii, mutlaka cezalandrlacan bilirdi.
Az konumakla beraber,, zel meclislerde nkteler ya
pan ok zeki, zarif bir adamd. Baz iirleri de vardr. std
Reid Paa'nn lmne u gzel "trh" msran drmtr:
Reid P'ya Cennet/ oldu makaam (1274). Trke, bilhassa
Franszca nesri kuvvetlidir ve diplomatik notalar, rnek
mkemmelliktedir. Yazs ok gzeldir. Rik'a yazsnda
sekin bir hattattr ( bnlemin Mahmud Kemal nal
stadmz. Son Hattatlar adl eserine l Paa ile olu Ali
Fuad Bey'i, rika hattatlar arasna biyografileri ile beraber
almtr).
Tabi l Paa, Fuad Paa gibi nkteleri dilden dile
gezmi bir kii deildir. Ancak gzel fkralar vardr. Musta
fa Reid Paa'nn kabinesinde l Paa hriciye nzn ve Fu
ad Paa sadret mstear idi ler. l Paa, Sultan
Abdlmccid'le grrken, bir cmlesinde sadrzam Reid
Paa'y tenkid eder ve bu tenkidini arkada Fuad Paa'ya
syler. Padiah da, hriciye nzrmn tenkidini sadrzama
bildirir. Byk Reid Paa'nn kan beynine srar. Zira byle
bir tenkit, Tanzimat rejiminde yasaktr. Sadrzamn icraatn
beenmiyen nzr, istifaya mecburdur, padiaha ikyet diye
bir messese Tanzimat'tan ncesinde kalmtr. Reid Paa,
135
kabine toplantsna gelir. Surat bir kartr. Niye bir kar
olduunu l Paa derhal anlar. nndeki kk not
kdna, M evl i d'i n u beytini yazarak, yanndaki Fuad
Paa'ya verir: B-hurM lafz-u savt-ol Pdih-Mustaf'y
syledi b-itibh".
l Paa, Trk Musikisi'ni de ok sevmektedir ve
zevkle dinlepcktedir. Ancak nusikiyi ne dereceye kadar bil
diini tesbit mmkn olmad. Mevlevi muhibbi idi. Byk
Dede'nin en deerli rencilerinden Mutf-zde Hac Ahmed
Efendi (1810-1883), l Paa konanda imam idi (1868'de
Msr kads oldu). Byk Dede'nin dier bir ok deerli
rencisi olanYahk-zde Bursal Ahmed Efendi, l Paa
konanda hfz- ktbd. l Paa konak ve yalsmda mu
siki icr edildii bilinmektedir.
l Paa, Byk Devl etl er'i n aral arnda an
laamadklar iin hep birden Osmanl Devletini pay
l amad kl ar n bi l i yordu. H i bi r zaman an-
laamyacaklarn da biliyordu. Kayba uramamak iin ta
viz verirdi. Ancak iddetle direnmesini de bilirdi. Avustur
ya'nn bir mdahalesini nasl nlediini M'rzt'mda. anla
tan Cevdet Paa "l Paa'nn bu metneti hatrma geldike
onu hayr ile yd ediyorum" diye yazyor. Cevdet Paa, kendi
sini eyhlislm yapmad, mlkiye snfna gemeye mecbur
ettii iin l Paa'ya arada haksz trizlerde bulunmakla
beraber, yer yer bykln de beli rti r. N itekim
"l Paa'dan sonra sadretin tad kat" tarih cmlesini
kullanr (s.215). A ncak l Paadan sonra kendisinin
sadrzam olmas gerektiini aka yazar (s. 218).
l Paa'nn, yalnz Bb- l'nin itibarn ve Devlet'i
136
ynetmek tekelini deil, hkan-halfe'nin dokunulmazln
da, stad Reid Paa kadar olmasa bile baaryla savun
duunu kaydeder (s.226). l Paa'nm lmne kadar, tpk
Bat Avrupa'nn tal demokrasilerinde olduu gibi, icraattan
hkmdarn masn bulunan ahsna hi bir tenkit
yaplamazd. Herkes icraatn hkmete ait olduunu bilirdi.
l Paa'dan sonra deersiz vezirler, kendi baarsz
lklarm, hkmdarn zerine atmaya baladlar. Bu ok
nemli noktaya, Cevdet Paa, dikkatleri ekmitir.
Tutumlu bir adam olan Cevdet Paa, l Paanm gide
rek konak masraflarn ve aile btesini kontrol edemez ol
duunu, zamanla sadret maann yetmediini, zira ayhk
giderinin 3 il 4 bin altna vardn kayt ve tenkid eder
(s.7). Pariste nc mparatorluk savurganlna paralel
olarak stanbul'da da Tanzmt savurganlnn gelitii
gnlerdir.
l Paa, ulem snfn da zabt-u rabt altna ahp oto
ritesi altnda tutmaya itina etti (M 'rzt, 47 vs).
mparatorlukta Trk unsuruna dikkat ediliyordu. Cevdet Paa
(s. 44) "Devlet-i Aliyyenin unsr-i aslsi olan Trkler'in" im
paratorl uun ol ur olmaz lkel erinde asker olarak
"rtlmesine" dikkat edilmek gerektiini yazar. Fuad Paa:
"Sokollu ve Kprl gelip de u zaman grseler, onlarn za
mannda i grmek kolayd, marifet imdiki zamann
mkilhm haletmektir" demitir (M'rzt, 49). l Paa,
demiryollarna ok nem vemiitir (s. 203)
Gene asrn en byk tarihisi Cevdet Paa, "Reid
Paanm lmnde onun bir ksm kabiliyetleri bir tarafta
kald (yani baka kimsede grlmedi), en byk kabiliyetle
137
rine ise l ve Fuad Paalar vris oldu" der {Tezki r, 42-3).
Fuad Paa'nm hanm gibi l Paa'mn hanmnn da
Hnedn hanmlar derecesinde lkse dkn olduklarn
ifde eder (s.42). Cevdet Paa, padiahlarn yalnz yemek
yemeleri kanun olduu halde, ilk defa Galler Prensi (Yedinci
Edvvard) stanbul'u resmen ziyaret ettii zaman. Sultn
Abdlazz'in Gksu Kasn'nda yemek verdiini ve ilk defa
olarak sofrasnda davetliler bulundurduunu yazar ki, bunlar
Sadrzam Fuad Paa, l Paa, Yusuf Kmil Paa, Mtercim
Rd Paa, I ngiltere bykelisi, bir ngiliz generali ve bir
amirali olduunu kaydeder (s. 264). Bu suretle l Paa, pa
diahla beraber yemek yiyen ilk 4 Devlet adamndan biridir.
Cevdet Paa, Krm Sava'nda Rusya'nn harbe son ve
rilmesi talebinin, Fransaya uyan l ve Fuad Paa'ca kabl
edildiini, savan bu suretle bittiini yazar (Tezkir, II, 65).
Reid Paa ise, sava uzatmak hususunda I ngiltere ile
mutabkt ve daha byk menfaatler md ediyordu. Ancak
iktidarda deildi. l Paa sulhu kabl edince, ngiltere'ye
yapacak bir ey dmedi. Gene Cevdet Paa (I V, 28)
Mlteciler Meselesi'nin kahramannn Reid Paa olduunu,
Fuad Efcndi'nin Rusya ve Avusturya'y Trkiye'yi dorudan
ilgilendirmeyen bir meselede gcendirmenin doru olmadm
savunduunu (bu takdirde Reid Paa'nm plann bilmemesi
gerekir) l Paanm da onun tarafn tutar gibi olduunu, fa
kat Reid Paa karar verince birlikte alp byk baar
elde edildiini yazar. Gene Cevdet Paa, l Paa'nm, Reid
Paa gibi deerli adamlar deil, daha ok kendisine mensup
bulunmak ar tiyle deersiz adamlar himye ettii i t
hamnda bulunur (I, 38). l Paa'nm Arapa'snn yeterli ol
madn da itina ile kaydeder (IV, 63). Cevdet Paa,
138
l Paa'nn sadrette halefi olarak kendisinin (Cevdet
Paa'nm) grld iin, vezirlerin, l Paa ile arasn boz
mak istediklerini, bir ara muvaffak olduklarn, sonra
l Paa'nn entrikay anlayp gene kendisine tevecch et
tiini yazar (IV, 96). Ama M'rzt' nda kulland ayni ta
rih cmleyi 40. Tezki r'i nde de kullanarak, tarih ilmi
bakmndan doru olan u hkm verir: "l Paa'nn ve
fatndan sonra sadretin tad kat. Her kim sadrzam olsa
az vakit zarfnda rezletle uzaklamas olaan hle geldi".
XI X. asrn nemli olaylarndan olan Paris
M uhodesi'nin imzas, Paris'te ve dier bakentlerde
enliklerle kutlanmt. Paris'te toplar atld ve geit resmi
yapld. l Paa, Paris'teki Trk sefret-hnesinde balo
verdi. mparator N apoleon, baloya gelip, l Paa'y ve
bykelimiz Cemil Paa'y (Byk Reid Paa'nn oludur)
kutlad. Paris Konfrerans'nda Avusturya'y temsil eden Kont
von Hbner Ncuf Ans de Souveni rs d'U n Antbassadeur
d'Autri che a Paris adl hatratnda, l Paa'nn byk bir
vatanperver, ok tesirli bir ahsiyet, vakur, ok zek, politik
meselelerde derinlemesine tecrbeli ve bilgili, kongrenin en
baarl diplomat olduunu belirtir.Viyana'da olduu gibi
Paris'te de l Paa, sadece resm celselere katlmakla yetin
memi, dier murahhaslarla ayr ayr uzun kulis grmeleri
yaptktan sonra celselere girmitir. Fransa'da kinci
mparatorluun diplomasi tarihini yazan Touvenel,
l Paa'nn mparator Napoleon'u milliyetilik ilkesinin
uygulanmas hususunda uyardn, ancak imparatora fikrini
kabul ettiremediini yazar. Sonradan hangisinin gelecei
grd malm olduu iin, fazla sze lzum yoktur. Ancak
l Paa, herhalde asker olmad iin, Prusya savanda
139
Fransa'nn galip geleceini tahmin etmitir. Ama Dnya'daki
genel grn de bu olduunu, sava balaymca stanbul'da
yalnz Sultn Abdlazz'in Prusya'nm kazanacam syleyip,
dier Trk mir ve vezirlerininin Fransa'nm galibiyetinden
phe etmediklerini belirtmek yerinde olur.
Von Hbner htralarmda, Fuad Paa'nm mkemmel
salon adam byk bir diplomat olduunu, fakat l Paa de
recesine kamadm belirtir. Rus diplomatlar, bata nl
panslavist lider Orgeneral K ont gnatiev olmak zere,
l Paay tenkid ederler ki, Rus menfaatlerine ne kadar en
gel olduuna delildir. Nitekim l Paa'nm u nktesi
nldr: "Ne zaman bir siyas mesele zerinde tereddt etsem,
Rusya bykelisini arr, fikrini sorarm, dediinin aksini
uygularm ve devletimizin menfaatinin hangi istikamette ol
duunu tayin ederim!".
140
KAYNAKLAR
li Paa iin balca kaynaklar, Cevdet Paa'nm
M 'rzt ve Tezki r'i ile, Lutf Efendi'nin Tri h'i , A.F.
Trkgeldi'nin Ri cl ve Mesi l -i Mhi mme-i Si ysi yye'si ,
Takv m-i Vekaay ', stanbul ve Avrupa gazeteleridir. En iyi
ve etrafl biyografisini .M.K.tnal yazmtr. Ancak aada
knyeleri verilen kitaplarda da. Paa hakknda, ok defa
vaz geilmi bilgiler mevcuttur. Tanzmt dnemi Trkiye ta
rihi zerinde hemen her kitap ve yazda li Paa'nm ad
geer. Bunlarn hepsini gstermek, bu monografinin snrlann
aar.
- A bdurrahmn eref Efendi (Bey), Tri h
M ushebel eri , stanbul 1917, 1925 (yeni harflerle de
basks var); Fud Paa Kona, TOEM, I, 129 v.dd.
- Adel smail, Hi stori e du Lihan du XVI I e Siecle
Nos J ours, I V, Beyrt 1958, s.352-75.
- Ahmed Midhat Efendi, ss-i nktlb, stanbul,
1877-8, 1906.
- Ahmed Sib Bey, Vak'a-i Sul tn Abdl az z,
Kaahire, 2: 1908.
- Akst (Ali Keml), Sul tn Az z'i n M s r ve
Avrupa Seyahati , stanbul 1944.
- Ali Rz ve Mehmed Gahb Beyler, O nnc
Asr- Hi cr 'de stanbul Hayt , stanbul, eski ve yeni
harflerle iki bask.
IV
141
- Ali Suv Efendi, l Paa'n n Siyseti, stan
bul 1907.
- Altnay (Ahmcd Rcfk), Trki ye'de Ml tec l er
Mes'el esi , TTE n., stanbul 1926; Fud Efendi 'ni n ar
Bi ri nci Nikola ile Ml kaah, TOEM, XV, 361 v.dd.
- Ancel (Jacques), Manuel Hi stori que de la Ques-
tion d'Ori ent, Paris 1923 ve bir ok bask.
- Bovven (H arold), Al Pasha, El, n.e., I, 408a-
9b.
- Cevdet Paa, Tezki r, C.Baysun n., 3 c., TTK,
Ankara 1953, 1960, 1963; M arzt, Yusuf Halaolu n.,
stanbul 1980.
- Challemel-L acour, Les Hommes 'Etat de la
Turcjuie, Revue des Deux Mondes, 15.2.1868, Paris, s.917-
23, Tr. trc. Trki ye Ricl-i Devl eti , stanbul 1918.
- Curc Zeydn, M eh r'- ark, 2 c.. Kahire
1902.
- Dnimend ( smail Hm), zahb Osmanl
Trhi Kronolojisi, I V, stanbul 1955.
- Davison (R.H.), Fud Pasha, El , nouvel l e edi-
ti on, IV, 1964, s.956b-8a; The Question of Fuad Paa's
Pol iti cal Testament, Bel l eten, XXI I I -89, 1959, 119-36;
Reform i n the Ottoman Empi re (1856- 76), Princeton
1963.
- Debidour (A .), Hi stoi re Di pl omati que de
l Europe, Paris 1891.
- Dempwolff, Seri al und Hoche Pforte, Viyana
1876.
142
- Dcsthilhes (M.), Confi dences sur la Turqui c,
Paris 1856.
- Devercux (Robert), The Fi rst Ottoman Consitu-
tional Period, Baltimore 1963.
- Durand (Baron), Un Sej our l 'Ambassade de
France Constanti nople, Paris 1902.
- Eb'z-zy Tcvfk Bey, Yeni Ostnnl l ar
Tri hi , Tasv r-i Efkr, 1909, tefrika, Ziyad Ebzziya
n., 3 c., stanbul 1974.
- Engel hardt, La Turqui e et le Tanzi mat, 2 c.,
Paris, 1882-4, Tr.trc. Ali Rcd, stanbul 1908.
- Fatma A liyye H anm, Cevdet Paa ve
Zaman , stanbul 1914.
- Fatn Efendi, Tezkire, stanbul, 1271 =1855.
- Freeman (E.-A.), The Ottoman Pouer i n Eu-
rope, Londra 1877.
- Fud Paa (K eeci-zde), Vasi yyet- nme- i
Si ys , Cenevre, 1314=1896; Karada Lyi has , ss-i
I nk l b, 297 v.dd.'nda verilmitir; Paa'nm eitli ra
porlar ve nmeleri ise Muharrert- Ndi re'de mev
cuttur.
- Gardey, Voyage du Sul tan Abd ul Azi z de
Stamboul au Cai re, Paris 1865.
- Gotha, A manach de, ilgili yllar.
- Gkbi lgi n (M .Tayyib), Cebel -i L bnn
Mes'el esi (1840-61), Bel l eten, X-40, 1946.
- Gvsa ( brhim A leddin), Trk Mehurl ar
Ansi kl opedi si , stanbul 1944.
143
- H ayrcddin Bey, Vesi k- Trth yye ve
Siysiyye, stanbul, 1326=1908.
- stanbul, Paris, Londra, Viyana ve dier mer
kezlerde kan 1869'dan nceki gazeteler, dergiler,
yllklar, ansiklopediler.
- nal ( bnlemin Mahmud K emal), Son
Sadrzaml ar, stanbul 1940, I, 149-95 ve XIV, 1953teki
fihrist; Son As r Trk i rleri, 12 c., 1930-42 ve sonraki
bask; Konak Mes'el esi , stanbul, 1328=1910.
- lorga (Nicolas), Geschi chte des Osmani schen
Reisches, V, Gotha 1913, bu cildin Tr. trc.de var.
- Jonquiere (de la), Hi stoi re de l 'Empi re Otto-
man, Paris, 2: 1897.
- Jouplain (M.), La Question du Liban, Paris 1908,
s.414-82.
- Kprl (Orhan F.), Fud Paa, A, IV, 1945,
s.672b-81b.
- K-untay (Midhat Ceml), Nm k Keml , 3 c.,
stanbul, 1944-56.
- Lammens (H.), La Syri e, II, Beyrt 1921.
- Lutf Efendi, Tr h, VII-XIV, TTK Kt., Anka
ra (c.7, 8 9 ve 10. basl).
- Marif Vekleti, Tanz mt, stanbul 1940
(makaleler dergisi).
- Mahmd Celleddin Paa, Mi r't-i Hakykat,
3 c., stanbul, 1908-9, 10 yeni harflerle de basld.
144
- Melek-Hanum, Si z Ycars in Europe, Lond-a
1873.
- Memdh Paa, Asvt- Sudr, zmir 1910;
Mi r't- 'nt, zmir 1910; Seri r-i Siysi yye, stan
bul 1907; Hal 'l cr ve cl slar, zmir 1910; Kuvvet-i ikbl
ve Almet-i Zeval, stanbul 1911.
- Midhat Paa, Tabstra-i bret vc Mi r't- Hay
ret, stanbul 1908 (bu iki ciltlik htralarm Fr. ve
ng.trc.Ieri de var).
- Millingen (Frederick), La Turqui e sous le Regne
d'Ab-ul -Azi z, Brksel 1868.
- Mismer (Cherles), Souveni rs du Monde Musul -
man, Paris 1892; Soires de Constantinople, Paris 1870.
- M ordtmann (A .D.), Stanbul das Moderne
Trkentum, 2 c., Leipzig, 1877-8.
- ztuna (Ylmaz), Byk Trki ye Tari hi , 14 c.,
stanbul, 1977-9; Osmanl Devl eti Tarihi, 2 c., stanbul
1986 vc A r.trc.Kahire 1988; Osmanl aileleri (daha
baslmad),
- Pkalm (Mehmed Zek), Son Sadrzaml ar ve
Baveki l l er, 5 c., stanbul, 1940-48; Tanzi mat Ml i ye
Naz rl ar , 2 c., stanbul, 1939-40; Sicill-i Osmn Zeyli,
yazma.
- Riker (T.W.), The Maki ng of Roumania, Lon
dra 1931, s.155-80 ve endeks.
- Rif'at Efendi, Verd'l - Hadtk, stanbul, ta
rihsiz ve Freiburg 1970; s.67-71.
- Salhaddin Bey (Mehmed), Bi r Trk Diplo
mat n n Evrk-t Siysiyyesi , stanbul, 1306-1889.
145
- Sl -nme-i Devl et-i 'Al i yye-i Osmni yye, s
tanbul, ilgili yllar; kez Hri ci yye Nezreti Sl-
nrnesi (bu yalnz 3 defa kmtr).
- Schvvitzer (H.de), Trois SuUans d'Abdul Azi z
a Abdul Hamid, Paris 1900.
- Statesman's Year-Book, The, Londra, 1864-71
yllan, Frederick Martin n.
- Sreyya Bey (Mehmed), SiciU-i 'Osmn , 4 c.,
stanbul, 1891-7 ve Almanya tpk basks; Nuhbet'l -
Vekaay ', stanbul, tarihsiz.
- chsvarolu (Halk Y.), Sul tn Az z, stan
bul 1949.
- emseddin Sami Bey, Kaams'l -'l m, 6 c.,
stanbul.
- Thir Bey (Bursal M ehmed), Osmnl
M el l i fl eri , II, 374.
- Takv ^- i Vekaay ', stanbul, ilgili yllar
(1872 ncesi).
- Tanpmar (Ahmed Hamdi), Ondokuzuncu As r
Trk Edebiyt Trihi, stanbul, 2: 1956.
- Tansel (Fevziye Abdullah), Nmk Keml 'i n
Mektubl ar, 4 c., TTK, 1967-86.
- Temperley (H.), Engl and and the Near East,
Londra 1936.
- Testa (Baron I. de), Recuei l des Traites de la
Porte Ottomane, Paris, 1884-1911, c.VI-VIII (Mecm'a-i
Muhedt'ta bazlarnn Tr.leri vardr).
146
- Trkgeldi (Ali Fuad), Mcs l -i Mi i f i nuue-i
Si ysi yye, B.S. Baykal n., 3 c., TTK, Ankara, 1957-86;
Ri cl -i Mhi mme-i Si ysi yye, stanbul 1928; Fud
Paa'ya id Fkral ar, Servet-i Fi i nn, 1927, no. 148 vc
149.
- Ubicini (A.) ve Pavet de Courtcille, Etal Pre
seni de l 'Empi re Ottornan, Paris 1876 (daha nceki
basklan ve trc.leri var).
- Valmy (Duc de). La Trcjuie et l 'Europe, Paris
1867.
- Velay (A.du), Essai sur l 'Hi stoi re Fi nanci ere
de la Turqui e, Paris 1903, s.174-96, 260-95.
- VVerner (Franz von) Murad Efendi, Trki sehe
Ski zzen, Leipzig 1877.
- Zya Vaa, -ZHfer-nme; Veraset' Mektbl ar ;
Hrri yyet gazetesindeki (L-ondr^ sonra Cenevre) ma
kaleleri .
147