R

i
v
i
e
r
e
n

&

I
n
s
p
i
r
a
t
i
e
Ruimte voor de Rivier Rivieren &
Inspiratie
Rivieren en Inspiratie is een boek met bijzondere
voorbeelden van projecten in en langs rivieren over
de hele wereld. Van stedelijke waterfronten tot
bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen
tot functiecombinaties. Het boek dient als inspiratie-
bron om te komen tot sprankelende ontwerpen
voor Nederlandse Ruimte voor de Rivier projecten.
Op weg naar een rivierengebied dat in 2015 niet
alleen veiliger, maar ook mooier is geworden.

For each chapter an English summary is included.
R
u
i
m
t
e

v
o
o
r

d
e

R
i
v
i
e
r
Rivieren &
Inspiratie
Ooijpolder, langs de Waal bij Nijmegen, Nederland
Voorwoord
Ruimtelijke kwaliteit. Voor de n is het een weelderig wilgenbos in de uiterwaarden, voor
een ander een eeuwenoud stadsfront aan de rivier. Weer een ander waardeert juist de bijzondere
dijkhuisjes, of juist het hele panorama dat hem zon bijzonder gevoel geeft.
Zo veel mensen, zo veel meningen. Een zware klus voor de plannenmakers die de 39 maatregelen
van het programma Ruimte voor de Rivier vorm moeten geven. Vormgeving die recht doet aan
de bestaande identiteit, die de veiligheid vergroot en tegelijk iets nieuws toevoegt. Inspiratie is
daarbij onontbeerlijk.
De voorbeelden van over de hele wereld die in dit boek te vinden zijn, dienen als inspiratie voor
de nieuwe inrichting van het Nederlandse rivierengebied rond de maatregelen van Ruimte voor
de Rivier. Van stedelijke waterfronten tot bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen
tot functiecombinaties.
De voorbeelden zijn na zorgvuldige selectie gekozen door het Q-team. Daarbij is vooral gekeken
naar de toepasbaarheid in Nederland. Het gaat voornamelijk om gerealiseerde projecten,
aangevuld met enkele plannen die alleen op papier staan. De voorbeelden kunnen gebruikt
worden in de communicatie met bewoners en gebruikers, maar vooral in de eigen projecten.
Wij vertrouwen erop dat de voorbeelden in dit boek er aan zullen bijdragen dat het Nederlandse
rivierengebied in 2015 niet alleen veiliger is geworden, maar ook mooier. En we hopen dat het
boek ook na die tijd ontwerpers in binnen- en buitenland zal blijven inspireren.
Ingwer de Boer
Programmadirecteur Ruimte voor de Rivier
Dirk Sijmons
Voorzitter Q-team Ruimte voor de Rivier
pag. 45
Ruimtelijke kwaliteit is een onlosmakelijk deel van het Ruimte voor de Rivierprogramma.
Het doel van dit programma is om uiterlijk in 2015 39 rivierverruimende maatregelen langs
de Nederlandse grote rivieren te realiseren. Een van de middelen om het thema ruimtelijke
kwaliteit hierbij handen en voeten te geven, is dit inspiratieboek. Lokale initiatiefnemers van
Ruimte voor de Rivierprojecten kunnen hiermee hun blikveld verruimen en ideen opdoen voor
hun eigen projecten. De voorbeelden zijn ook te gebruiken voor communicatie met de streek.
Het boek bestaat uit een gecategoriseerde verzameling van geslaagde ontwerpvoorbeelden
uit binnen- en buitenland, die op een of andere wijze een directe relatie hebben met de rivier
of rivierverruiming. Het betreft vooral uitgevoerde ontwerpen en enkele niet uitgevoerde
ontwerpen. Het boek is een verzameling van excellente voorbeelden, zonder volledigheid te
pretenderen. Blader eens door het boek en bekijk wat u aanspreekt, durf kaders los te laten
en laat u inspireren.
Proces
De voorbeelden zijn verzameld met hulp van collega-landschapsarchitecten en -ingenieurs in
binnen- en buitenland. De uiteindelijke samenstelling van het boek heeft plaatsgevonden in
nauw overleg met het Q-team, Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier.
Introductie
Leeswijzer
Het boek begint met enkele voorbeelden van buitenlandse riviersystemen die vergelijkbaar zijn
met onze riviersystemen. Hierbij is gekeken naar de hoeveelheid water die de rivieren afvoeren,
de hoeveelheid sediment die wordt afgezet en de vorm van de rivierbedding. Ontwikkelingen bij
deze riviersystemen kunnen interessant zijn voor ontwikkelingen bij de Nederlandse rivieren.
Hoofdstuk 2 laat een aantal stedelijke waterfronten zien. Het water wordt in de voorbeelden
als ruimtelijke kwaliteit onderkend. In hoofdstuk 3 staan voorbeelden van functiecombinaties
op en aan het water. Hoofdstuk 4 gaat in op het buitengebied, waar vooral natuur- en
landschapsdoelstellingen aan bod komen. De (recreatieve) beleving van water is het onderwerp
van hoofdstuk 5. Hoofdstuk 6 toont voorbeelden van weg- en waterbouwkundige werken en
detailontwerpen. Na een boek vol voorbeelden, biedt een afsluitende paragraaf handvatten om
bewust en hopelijk genspireerd met de eigen opgave aan de slag te gaan. Het boek sluit af met
een overzicht van interessante voorbeelden die de selectie niet hebben gehaald, maar wel het
vernoemen waard zijn.
Een digitale fotopresentatie van het boek is beschikbaar via de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier.
pag. 67
Inhoud

Riviersystemen
pag. 12
Riviersystemen
pag. 14
Oder
pag. 16
Vistula
pag. 18
Po
pag. 20
Allier

Stedelijke
waterfronten
pag. 24
Allegheny Riverfront Park
pag. 26
Brooklyn Bridge Park
pag. 28
Rio Manzanares Park
pag. 30
HafenCity
pag. 32
Thema Eilanden in de rivier
pag. 34
Ooibossen in de stad

Functie combinaties
pag. 38
Insel Hombroich
pag. 40
Floating Gardens
pag. 42
Thema Routes
pag. 44
Thema Tijdelijke
waterbergingsgebieden
pag. 46
Thema Bouwen aan het water
pag. 04
Voorwoord
pag. 06
Introductie
2
1
3
Natuur en
landschap
pag. 50
Borkener Paradies
pag. 52
Millingerwaard
pag. 54
Nevengeul
pag. 56
Kwelmoeras
pag. 58
Thema Kraamkamers
en broedplaatsen

Water belevenissen
pag. 62
De reis van de stenen
pag. 64
Bomen langs de Maas
pag. 65
Zicht op het rivierenknooppunt
pag. 66
Thema Baden
pag. 70
Oosterscheldekering
pag. 72
Iconen aan het water
pag. 74
De Wassende Maan
pag. 76
Watertafels
pag. 77
Bomenmonument
pag. 78
Contact met het water

Waterbouwkundige
werken en details
pag. 82
Dijk met getailleerde kruin
pag. 84
Thema Robuuste dijken
pag. 88
Onzichtbare dijkversterking
pag. 89
Aanlegplaatsen
pag. 90
Thema Inlaat- en uitlaatwerken
pag. 92
Thema Bruggenhoofden
pag. 94
Details van Sluis, brug en
grondkeringen
pag. 96
Details van Elementen
op taluds
pag. 98
Details van Dijklichamen
pag. 100
Details van Dijkbekleding
pag. 102
Details van Wegen
pag. 104
Tot slot Inspiratie opdoen
pag. 108
Copyrights en informatiebronnen
pag. 109
Overige voorbeelden
pag. 112
Colofon
4
5
6
pag. 89
1
Rivier -
systemen
De rivieren in Nederland zijn in veel opzichten uniek. Maar er zijn ook
riviersystemen in het buitenland die verrassend veel overeenkomsten
vertonen met die van ons. Vooral van natuurlijke processen die daar spelen,
kunnen we leren. Er is een aantal riviersystemen verkend en voorzien van
gegevens over de gemiddelde rivierwaterafvoer, de mate van sedimentafzet en
de vorm van de rivierbedding. Het is de moeite waard om met Google Earth de
rivierloop te verkennen of de vakantiebestemming alvast te plannen.
River systems
In many ways the Dutch Rivers are unique. However there are also many international rivers that show great comparison to ours.
Especially the natural processes that take place in these systems are something we can learn from. A number of river systems
were investigated and information on average river discharge, sediment and riverbed shape is provided. It is worthwhile taking
a Google Earth ight to explore the river bed or to make your nal vacation plans already.
Oder in Polen
Riviersystemen

W
W
F

W
W
F

W
W
F

W
W
F

W
W
F
W
W

W
W
P
o
l
P
o
l
o
l
P
o
PP P
d
/
a
n
d
/
a
n
d
/
a
n
d
/
a
n
d
n
G
.

G G
.

G
B
o
b
r
b
r
B
o
b
r
bbb
r
b
r
B
o
bb
B
bb
B
o
b
B
o
w
icc
o
w
ic
w
icic
o
w
ic
o
w
ici
zzzz
Nederlandse rivieren vergeleken met buitenlandse
rivieren op de aspecten waterafvoer, afzetting
van sediment en de vorm van de rivierbedding.
Gemiddelde afvoeren Sediment Vorm van de
(m
3
/sec) (M ton/j) rivierbedding
Bovenrijn (Lobith) 2300 2,8 meanderend
Waal 1480 2,0 meanderend
Nederrijn 400 0,5 meanderend
IJssel 320 0,3 sterk meanderend
Maas 230 0,7 sterk meanderend
Boven-Rijn bij Karlsruhe (D) 1300 niet bekend sterk meanderend
Midden-Rijn bij Koblenz (D) 1600 0,7 n.v. t. (ligging in dal)
Elbe (D) 700 0,8 meanderend
Seine (Fr) 500 1,2 n.v.t. (ligging in dal)
Po (It) 1500 15,2 sterk meanderend
Donau (Hon) 2000 5,1 sterk meanderend
Allier (Fr) 130 niet bekend meanderend/vlechtend
Vistula/Weichsel (Pl) 1100 2,6 matig meanderend
Tisza (Hon) 600 6,7 sterk meanderend
Oder (D/Pl) 540 0,1 matig meanderend
Loire (Fr) 900 0,5 vlechtend
pag. 1213
1 Riviersystemen
De Oder begint in de Karpaten in Tsjechi, stroomt
door Polen, vormt gedeeltelijk een grensrivier
met Duitsland en mondt na 850 kilometer uit in de
Oostzee. Door de onregelmatige verdeling van de
jaarlijkse neerslag heeft de Oder een zeer wisselende
waterstand. In maart/april en dikwijls in juni/juli
is de waterstand het hoogst en de rivier overstroomt
dan ook regelmatig. Daar staat tegenover dat de
waterstand in de tweede helft van het jaar zo laag
kan worden dat er geen scheepvaart meer mogelijk is.
Een extra probleem voor de scheepvaart in de winter
is de ijsgang. Het stroomgebied is 120.000 km.
Oder
in Duitsland
Waterafvoer
540 m
3
/sec
Sediment
0,1 M ton/j
Rivierbedding
matig vlechtend
pag. 1415
1 Riviersystemen
De Vistula (ook wel Wisla of Weichsel genoemd) is
met ruim duizend kilometer de langste rivier van
Polen. Deze vrijwel ongereguleerde rivier loopt van
de Beskiden in de Karpaten tot aan de Baltische Zee.
De Vistula delta heeft zijn huidige vorm als vlakke
waaierdelta te danken aan de extreme afvoeren van
smeltwater in de lente en gelijktijdige blokkade van
de riviermonding door ijsophoping. Ook de invloeden
van storm en golven hebben een rol gespeeld bij
het ontstaan van deze zandige, uniforme monding.
Honderd jaar geleden heeft men na forse over-
stromingen een nieuwe riviermonding gemaakt.
Sindsdien ontwikkelt zich als gevolg van sedimentatie
een zogenaamde fan-delta en een nieuwe monding.
Met behulp van stroomdammen wordt de monding
open gehouden. Deze dammen moeten steeds
worden verlengd. De rivier wordt gevoed door regen-
en smeltwater en heeft een stroomgebied van
194.000 km.
Waterafvoer
1100 m
3
/sec
Sediment
2,6 M ton/j
Rivierbedding
matig meanderend
Vistula
Zulawy Wislane polder in Polen
pag. 1617
1 Riviersystemen
De 650 kilometer lange Po stroomt door Noord-Itali.
De rivier ontstaat in het hooggebergte van Piemonte,
loopt van de berg Monviso in de Cottische Alpen naar
de Adriatische Zee, waar deze uiteindelijk een kalme
en uitgestrekte delta vormt. De rivier voert het water
af van een oppervlakte van 71.000 km, waaronder
een groot deel van de zuidelijke Alpen. Het hart van
het stroomgebied is de Povlakte, het dichtstbevolkte
gebied van Itali. De rivier is altijd in vele opzichten
een levensader van Noord-Itali geweest. Tegelijker-
tijd was en is de rivier een bedreiging door over-
stromingen en tegenwoordig door zware vervuiling.
Waterafvoer
1500 m
3
/sec
Sediment
15,2 M ton/j
Rivierbedding
sterk meanderend
Po
vlakbij Piacenza in Itali
pag. 1819
1 Riviersystemen
De Allier in Frankrijk is ruim 400 kilometer lang,
waarvan 360 kilometer bevaarbaar. De Allier
ontspringt in de bergen van Moure de la Gardille.
De rivier loopt daar door diepe ravijnen. De rivier is
deels meanderend. Stroomafwaarts van Moulins gaat
de Allier over in een vlechtend patroon. Zes kilometer
ten westen van Nevers stroomt de rivier de Loire in.
De Allier is een grindrivier. De bochten in de beneden-
loop ten noorden van Vichy verleggen zich jaarlijks.
Hier vormen zich constant nieuwe zand- en grind-
banken. Dit levert een 50 kilometer lang dynamisch
en rijk ecosysteem op met veel soorten planten en
dieren, vooral vogels. Het stroomgebied is 14.400 km.
Allier
bij Longv, stroomopwaarts
van Moulins, in Frankrijk
Waterafvoer
130 m
3
/sec
Sediment Rivierbedding
Stroomopwaarts van
Moulins meanderend,
stroomafwaarts van
Moulins vlechtend
pag. 2021
1 Riviersystemen
2
Stedelijke
waterfronten
Rivieren zijn levensaders. Veel steden zijn dan ook langs rivieren gesticht.
Het water dat door de steden stroomt, is vaak een plek waar mensen samen
komen voor economische en culturele activiteiten, sport, ontspanning
en rust. Stedelijke waterfronten zijn het gezicht van de stad en verdienen
daarom veel aandacht als het gaat om het vergroten van de ruimtelijke
kwaliteit. Dit hoofdstuk geeft voorbeelden van stedelijke rivierengebieden
waarvoor uiteenlopende keuzen zijn gemaakt: van vooruitstrevende
architectuur tot zo natuurlijk mogelijke uiterwaarden.
Urban Waterfronts
Rivers are veins for life. Historically many cities were founded alongside rivers. The water owing through rivers often provides
a place where people gather for economic and cultural activities, sports, leisure and peace. Urban waterfronts are the face of a city
and therefore deserve a lot of attention as they enlarge spatial quality. This chapter provides examples of urban riverfronts where
different choices have been made, ranging from progressive architecture to naturally shaped wetlands and marches.
Waar eerst nog een troosteloze parkeerplaats lag,
is een prachtig parkfront aangelegd. Het Allegheny
Riverfront Park in Pittsburgh heeft nieuw leven
gebracht aan een lange smalle ruimte tussen de
rivier en de snelweg. Stedelijk gebied en natuurlijk
landschap zijn hier op een slimme manier verweven.
Hierdoor versterkt het park de relatie tussen de stad
en het water. Het park bestaat uit een hoger en een
lager gelegen deel. In het lage deel staan vooral
robuuste inheemse plantensoorten. Het betonnen
voetpad is bovendien verfraaid met plantafdrukken.
Het hoge deel bestaat uit een wandelpad met beplan-
ting en materialen die van oudsher voorkomen
in Pittsburghs openbare ruimten. Ook bevat het
elementen waarin het industrile verleden van
de stad weerklinkt. Het geplaveide gedeelte bestaat
uit onregelmatige bestrating met blauwe stenen.
Allegheny Riverfront Park
Locatie
Allegheny River, Pittsburgh, USA
Ontwerper
Michael van Valkenburgh Associates, Inc.
Jaar
1998 / 2001
1999 1994
pag. 2425
2 Stedelijke waterfronten
Het Brooklyn Bridge Park is een waterfront van
8,5 hectare aan de East River met een prachtig uitzicht
over New York City. Het Masterplan (opening eerste
aangepaste delen verwacht in herfst 2009) combineert
uitersten: het historische industrile karakter van
bebouwde pieren, omgeven door een groen landschap.
De randen van het park zijn verbijzonderd op de grens
van land en water. Zo zijn er verschillende routes
door het park, zodat de beleving nooit hetzelfde is.
De routes worden gecombineerd met allerlei water-
elementen, zoals drijvende paden, getijdenmoerassen
en veilig kajakwater.
Brooklyn Bridge Park
Locatie
East River, New York, USA
Ontwerper
Michael van Valkenburgh Associates, Inc.
Jaar
2009
pag. 2627
2 Stedelijke waterfronten
De Manzanares is een regenrivier in Madrid met
extremen in afvoer. Dit ontwerp van het rivierpark
werd beloond met de derde prijs in een internationale
ontwerpwedstrijd. De rivier stroomt over in baden
en meren, die het water vasthouden in een soort
wetlands. De omvorming van de rivier van een scheids-
lijn door de stad tot een verblijfsplek in de stad,
draagt bij aan de verbinding van de twee rivieroevers
van Madrid en levert allerlei ontwikkelingsmogelijk-
heden voor openbaar gebruik op en langs het water.
Rio Manzanares Park
Locatie
Manzanares, Madrid, Spanje
Ontwerper
James Corner, Field Operations
Jaar
2008 (ontwerpwedstrijd)
pag. 2829
2 Stedelijke waterfronten
HafenCity
Locatie
Elbe, Hamburg, Duitsland
Ontwerper
Illustratie: KCAP (westelijk deel), OMA / EEA
(oostelijk deel). Uitwerking door diverse architecten
Jaar
Competitie 2004, ontwerp 2006, realisatie 2007-2010
schaalvergelijking Hamburg (links)
en Rotterdam
Van werkhaven naar waterwoongebied. De haven van
Hamburg ligt midden in de stad en heeft een open
verbinding met de zee. Tijdens stormvloed op zee
kan het waterpeil op de Elbe in korte tijd snel stijgen.
Dat stelt hoge eisen aan het ontwerp van een buiten-
dijks nieuw woon- en werkgebied op een voormalig
haventerrein. In 25 jaar tijd zal zon 10 kilometer kade
worden herontwikkeld met een binnenstedelijke mix
van woningen, cultuur, toerisme, leisure en kantoren.
Er komen 5500 woningen. Op de helft van het 150
hectare grote project worden kantoren ontwikkeld.
Beneden een bepaald peil mag wel geparkeerd of
gewerkt worden, maar niet worden gewoond. Dit leidt
tot een straatbeeld waar veel gebouwen op vloed-
bestendige sokkels staan. Ramen zijn van gepantserd
glas en er zijn mechanische luiken rondom de
gebouwen die bij hoogwater omhoog kunnen worden
geklapt. Er zijn evacuatieroutes en door gangen voor
hulpverleningsvoertuigen gemaakt. Langs de Elbe ligt
inmiddels een parelketting van vloedbestendige
kantoorpakhuizen en appartementen complexen die
gebouwd zijn op de ringdijk en op terpen.
In het gebied is veel aandacht voor architectuur.
Per blok wordt een prijsvraag uitgeschreven onder
architectenbureaus. Een quality-team bewaakt
de ruimtelijke kwaliteit. Bij de inrichting van de
openbare ruimte wordt nadrukkelijk een verbinding
met het water gelegd.
Meer inspirerende Duitse waterfronten zijn onder
andere te vinden in Dsseldorf en Duisburg.
pag. 3031
2 Stedelijke waterfronten
De Seine heeft vele eilanden. Een daarvan is de Alle
des Cygnes. Dit eiland was oorspronkelijk een dijk om
de haven van Grenelle te beschermen. Pas sinds 1878
kreeg het eiland over de gehele lengte een promenade.
Deze straat is 11 meter breed en is aan beide zijden
omzoomd door een bomenrij. Bijzonder op het eiland
is de ervaring dat het water aan weerszijden zo
dichtbij is. Het is een plek van rust, midden in een
wereldstad.
Thema
Eilanden in de rivier
Alle des Cygnes
Locatie
Seine, Parijs, Frankrijk
Jaar
Gebouwd in 1827, promenade in 1878
Donauinsel
Om Wenen te beschermen tegen hoog water, is in
1969 de Nieuwe Donau gegraven en het Donau-eiland
aangelegd. Op de oevers van de Nieuwe Donau zijn
de karakteristieke stroomdalplanten zoveel mogelijk
behouden. Het ontstane eiland is met stranden en
weiden omgevormd tot een geregisseerd vrijetijds-
landschap. Via de gemeentelijke website is het
mogelijk om een barbecueplaats aan het water te
reserveren.
Locatie
Donau, Wenen, Oostenrijk
Jaar
1969
pag. 3233
2 Stedelijke waterfronten
Midden in Warschau, naast het Central
Business District, ligt een uitgestrekte
strook dyna mische riviernatuur. Dat kan
dus ook midden in de stad! Het ooibos is
onderdeel van een groter bos en strekt
zich uit langs de vrijwel ongereguleerde
rivier Vistula. Het bos fungeert als long
voor de stad. Ooibos is een bostype dat
gedijt dankzij overstromingen. Recreren
in het ooibos is mogelijk, maar er is geen
aangelegd padennetwerk. De uitgesleten
struinpaden zijn ontstaan door bezoekers.
En dat heeft ook zijn charme.
Ooibossen
in de stad
Locatie
Vistula, Warschau, Polen
pag. 3435
2 Stedelijke waterfronten
3
Functie-
combinaties
Water heeft bijzondere kwaliteiten die gebruikt kunnen worden voor
multifunctionele ontwerpen. Denk bijvoorbeeld aan de meerwaarde die
water kan hebben voor recreatie of wonen. Tegelijkertijd kan een ontwerp
bijdragen aan het vinden van een oplossing voor waterproblematiek,
zoals waterretentie of kansen voor bijzondere riviernatuur. Dit hoofdstuk
brengt uiteenlopende combinaties in beeld.
Combining functions
Water has its special qualities that can be used for multi-functional designs. Think about the added value water offers in relation
to recreation or living for example. At the same time a design can help nd a solution for water problems, like water retention
or protection of riverine habitat. This chapter highlights diverse combinations.
Het door Karl-Heinrich Mller gestichte museumpark
ligt op het eiland Insel Hombroich in de rivier de
Erft, zon 15 kilometer ten zuiden van Dsseldorf.
In het waterrijke park, in de uiterwaarden en in het
terrassen landschap is een nauwe samenhang tussen
de natuur, de architectuur en de kunst. In 1982 stond
hier slechts een 19e eeuws huis met een verwilderde
tuin, omringd door masvlakten. Vanaf 1984 is het
museumpark ontwikkeld. Op het eiland liggen tien
bijzonder vormgegeven paviljoens, ontworpen
door Erwin Heerich. In deze paviljoens wordt kunst
tentoongesteld van verschillende kunstenaars.
Insel Hombroich
Locatie
Nabij Dsseldorf, Duitsland
Ontwerper
Landschaparchitect Bernhard Korte
Jaar
Vanaf 1984
pag. 3839
3 Functiecombinaties
Floating Gardens
De Floating Gardens vormen een toegankelijk park,
dat bovendien een ecologische oplossing biedt voor
overstromingen van de deels gekanaliseerde Yongning
rivier. Volgens de principes van ontwerpen met de
natuur is 21 hectare omgetoverd tot een bijzonder
landschapspark. Het park bestaat uit een matrix,
waarbij het strakke netwerk van paden en bruggen
gedeeltelijk is verhoogd. De grids van Chinese
roodhoutbomen contrasteren met het ruige wetland
langs de oever. Bijkomend voordeel is dat het riet- en
graslandschap de zuivering van het water bevordert.
In het park is gebruikelijk materiaal op vernieuwende
wijze gebruikt, zoals de bamboelaan. De aanwezige
tuinen vertellen ieder hun eigen verhaal over de regio
en haar bewoners. Verspreid door het park staan
fel gekleurde vierkante boxen als schuil- en uitkijk-
plekken. Het park betreft een uitgekiende, duurzame
mix van watermanagement in de rivierdelta, droge
en natte natuur, en cultuur en kunst in de openbare
ruimte.
Locatie
Yongning River Park, Taizhou, China
Ontwerper
Turenscape Architects en Peking University
Graduate School of Landscape Architecture
Jaar
2004
pag. 4041
3 Functiecombinaties
De Emerald Necklace is een bijna 10 kilometer lang
netwerk van 6 parken, die tussen 1878 en 1896 zijn
ontworpen door de Amerikaanse landschapsarchitect
Frederick Law Olmsted. Hij wilde een parksysteem
waar iedereen op een gezonde manier kon bijkomen
van de vervuiling, herrie en drukte van de stad.
Hij smeedde de route voor paard en koets langs een
kleine rivier aan elkaar tot een lint van parken en
waterplassen. Omdat het gebied oorspronkelijk heel
nat was, heeft Olmsted veel moeten vergraven om
de rustieke omgeving te creren. Ieder park heeft
zijn eigen karakter. Een van de parken, Back Bay Fens,
heeft van Olmsted zijn oorspronkelijke staat van
moeras teruggekregen, om dienst te kunnen doen
als regenwateropvang.
Locatie
Boston, USA
Ontwerper
Frederick Law Olmsted
Jaar
1878-1896
Thema
Routes
Emerald Necklace
De Rijn is van oorsprong een sterk meanderende
rivier. In 1820 is er een grootschalig samenhangend
dijkensysteem aangelegd. In de loop der jaren is de
dijk steeds aangepast op basis van ervaringen en
nieuwe inzichten in hoogwater. Inmiddels is de Rijn
verregaand genormaliseerd. Om het gehele verhaal
achter de ontwikkeling van deze dijken te kunnen
vertellen, is een ets- en wandelroute gemaakt die
gedeeltelijk de oude waterkering langs dit stuk van
de Rijn volgt. Deze langeafstandsroute vertelt het
verhaal over de dijk, de stuwen en de andere water-
werken. Het geheel is opgenomen in een boekje dat
van internet kan worden gedownload.
Locatie
Rijn, Karlsruhe e.o., Duitsland
Wandel- en etspad Sdpflzischer Reinhauptdeich
pag. 4243
3 Functiecombinaties
In sommige Aziatische landen worden in drukbevolkte
gebieden met wateroverlast de openbare ruimten
op doordachte wijze ontworpen en multifunctioneel
gebruikt. In Yokohama bijvoorbeeld stroomt het water
in tijden van hoogwater een bekken in. Zodra het
peil in de rivier zakt, worden de sluizen in de dijken
opengezet zodat het gebied weer leeg stroomt.
Dit bekken is ingericht als recreatiegebied, met onder
andere een stadion op palen, circa 5 meter boven
het maaiveld en met 72.000 zitplaatsen. Ook pleinen,
parkeerplaatsen en sportterreinen worden ingezet als
retentiebekken voor overtollig regenwater. Bijkomend
voordeel van deze oplossing is dat de retentieruimte
publiek eigendom is en dat er geen keuze gemaakt
hoeft te worden welk particulier eigendom als eerste
zal onderstromen. Tegelijkertijd kunnen uiterwaarden
bij laagwater gebruikt worden voor recreatieve
doeleinden, zoals sport en festivals.
Thema
Tijdelijke waterbergingsgebieden
Locatie
Tsurumi, Yokohama, Japan
Retentiebekkens in de stad
Tsurumi River Multipurpose Retarding Basin
Een van de ongeveer 3.000 reservoirs voor tijdelijke opvang
van regenwater
De groene rivier Bonnet Carr Spillway (2 kilometer breed, 10 kilometer
lang) is ingericht voor actieve recreatie, zoals fietsen, paardrijden,
hondentraining, autocross, waterskin en wedstrijdgebied voor vliegeren en
modelvliegtuigen. Door de jaren heen is Bonnet Carr Spillway ontwikkeld
tot een recreatiegebied met jaarlijks ongeveer 250.000 bezoekers.
Locatie
Mississippi, Bonnet Carr Spillway,
New Orleans, USA
Bonnet Carr Spillway
Locatie
Taipei, Taiwan
Sporten in de uiterwaard
Sporten in de uiterwaard met de dijk als tribune
pag. 4445
3 Functiecombinaties
Water levert een bijzondere kwaliteit aan wonen en
werken. Het zicht vanuit een gebouw bij het water is
uniek door de reectie van licht in het water en het
vergezicht. Gebouwen aan het water vallen extra op.
Het is wenselijk om hoge eisen aan de architectuur
van deze gebouwen te stellen.
Thema
Bouwen aan het water
Het Aluminium Bos
Locatie
Houten, Nederland
Ontwerper
Micha de Haas
Jaar
2001
Het Aluminium Centrum staat op 368 poten
van verschillende dikten en deels in het water.
De ontwerper heeft zich laten inspireren door
huizen op bamboepalen in Bangladesh.
Locatie
Papendrecht, Nederland
Er wordt op allerlei wijzen op en aan de dijk gebouwd.
Groot en klein, erop, erin en eraan.
Vijzelwoningen Wonen op en aan de dijk
De woningen aan de dijk staan op vijzels
zodat ze mee kunnen groeien met de dijk.
pag. 4647
3 Functiecombinaties
Natuur en
landschap
4
Het rivierenlandschap geeft een belangrijke identiteit aan het Nederlandse
landschap. Niet in de laatste plaats omdat langs de rivier dynamische
natuurlijke processen plaats vinden. De ecologische waarde en de belevings-
waarde van dit landschap zijn per denitie hoog, maar kan versterkt
worden door uitgekiende inrichtingsmaatregelen die zijn afgestemd
op het karakter van de rivier. Dit hoofdstuk biedt impressies vanuit een
landschapsecologische invalshoek.
Environment and landscape
The river landscape gives an important identity to the Dutch landscape, nonetheless because such dynamic natural processes
take place along rivers. The ecologic value and the experience value are high regardless, but these can even be enhanced with
smart design measures that suit the character of the river. This chapter offers insides from a landscape ecology point of view.
Het Borkener Paradies is een 30 hectare groot
natuurgebied, ongeveer 4 kilometer ten noordwesten
van het Duitse Meppen, aan een afgesneden rivierarm
van de Ems. Het is een rivierduinlandschap met voor-
namelijk eikenbos, afgewisseld met open grasland,
stuifduinen en struwelen. Het is een van de weinige
bewaarde voorbeelden van een bosweide (Hunewald).
Kenmerkend zijn de eiken met korte stammen, brede
kronen en grillige vormen. Er zijn prachtige zoom-
en mantelvegetaties met sleedoorn en meidoorn.
Midden in het Borkener Paradies ligt een plas die bij
hoge waterstanden in verbinding staat met de Ems.
Het gebied werd eeuwenlang beweid. Na 1985 is de
beweiding geleidelijk gextensiveerd met inzet van
paarden en Galloway runderen. Het gebied wordt
door de bewoners uit Meppen als traditioneel
recreatiegebied gebruikt.
Borkener Paradies
Locatie
Meppen, Duitsland
Ontwerper
Land Niedersachsen/ Staaliche
Moorverwaltung Weser-Ems
pag. 5051
4 Natuur en landschap
Langs de zuidoever van de Waal, ten oosten van
Nijmegen, ligt in een binnen bocht van een meander
de Millingerwaard. Dit natuurontwikkelings gebied is
700 hectare groot. De ontwerpers hebben zich laten
inspireren door het Borkener Paradies. Zandige rivier-
duinen wisselen af met natuurlijk grasland, oude
rivierstrangen en goed ontwikkeld moeras en ooibos.
Het gebied wordt natuurlijk begraasd door Poolse
Konik paarden en Schotse Galloway runderen.
Ook de hard werkende bevers zijn te vinden in deze
uiterwaard.
Millingerwaard
Locatie
Waal, Nijmegen, Nederland
pag. 5253
4 Natuur en landschap
De Gamerense Waard is een 78 hectare grote uiter-
waard bij Gameren, in een buitenbocht van de Waal.
In de uiterwaard is eeuwenlang klei gewonnen en
later ook zand. Er zijn dan ook kleiputten te vinden
en een zandplas. Tussen 1996 en 1999 zijn er drie
geulen aangelegd: een grote dwars door de uiterwaard
en twee kleine, dicht tegen de Waaloever. Deze kleine
geulen lopen achter de kribvakken langs en vallen
periodiek droog. Met de klei uit de geulen is de dijk
versterkt. Naast het graven van de geulen is de oude
verbinding van de zandplas dichtgestort en een
nieuwe uitstroom van de grote nevengeul gegraven.
Er is een brug met regelwerk voor de grote geul aan-
gelegd. Later is ook de bovenstroomse verbinding
met de Waal gerealiseerd, waardoor de grote neven-
geul in 1999 denitief meestromend werd. De kleine
westgeul is op 265 dagen per jaar meestromend
gedimen sioneerd, de kleine oostgeul op 100 dagen
per jaar.
Tot 1996 bestond het gebied uit intensief gebruikte
weidegronden. De uiterwaard wordt nu extensief
begraasd met vee: roodbonte runderen gedurende
het seizoen en het gehele jaar door lopen er Shetland-
ponys. De Gamerense Waard is in ecologisch opzicht
een succes, al is het vele graafwerk ten koste gegaan
van de ruimtelijke samenhang.
Nevengeul
Gamerense Waard
proces ruimte voor processen

Spontane ontwikkeling

Hydromorfodynamiek

Natuurlijke begrazing

Overige processen n.v.t.
Locatie
Waal, Gameren, Nederland

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a

B
a
B
a

B
a

B
a

B
a

BB

r
t
P
r
t
P
r
t
P
r
t
PPPP
r
t
PPP
r
t
P
r
t
P
r
t
PP
r
t
P
r
t
PP
r
t
P
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
rr
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
e
t
e
e
t
e
t
e
t
e
ttt
eeeee
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
B
s
,
BBBB
s
B
,

s
,
sss
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
aa
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
u
r
e
u
r
e
rr
u
u
D
r
u
D
r
u
D
r
u
D
r
u
D
r
D
r
D
rr
u
D
r
D
r
D
rr
u
DDD
u
DD
u
D
u
D
u
D
u
D
uuuuu
if
t
if
t
if
t
if
tt
if
ttt
if
tt
if
ttt
f
t
f
t
if
t
f
t
f
t
ifif
Ontwerper
Staatsbosbeheer
Jaar
Sinds 1996
pag. 5455
4 Natuur en landschap
De Amerongse Bovenpolder is een 130 hectare groot
terrein langs de Nederrijn. Het gebied is een relatief
hoog bekade uiterwaard die aan de oostkant direct
grenst aan de bossen van de Utrechtse Heuvelrug.
Erosie en sedimentatie van zand treden nauwelijks
op. Dat gebeurt alleen met extreme hoog waters en
wanneer het water tot aan de stuwwal komt.
In de Amerongse Bovenpolder liggen tal van oude
beddingen en voormalige eilanden. Het gebied bestaat
vooral uit grasland. Ooibos ontbreekt vrijwel geheel.
In 2000 is gestart met de ontwikkeling van natuur,
waarbij het open karakter van het gebied niet mag
worden aangetast. In 2000/2001 is een kwelmoeras
van ongeveer 45 hectare in het gebied gegraven.
Het overige gebied wordt sinds 2003 begraasd door
een kudde Galloway runderen en Konik paarden
(ongeveer 1 dier per 3-4 hectare). Door het gebied
loopt een (gemarkeerd) wandelpad en het is verder
voor het grootste deel beperkt toegankelijk.
Kwelmoeras
Amerongse Bovenpolder Oost
Locatie
Nederrijn, Elst, Nederland
Ontwerper
Utrechts Landschap en particulieren
Jaar
Sinds 2000

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i
G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i

G
i
G
i

G
i
G
i

G
i

G
iii

G
i
G
i
G
i

G
i

G
i
G
i
G
ii
GGG

GG

GGGGGG

GGGG

GGGGGGGG

GGGGGG

GGG

GG

GGGGG

GG

GGGGGGG

GGGGGGG

GGGG

s
K
js
K
js
K
js
KKKKKK
js
K
s
K
s
K
js
K
s
KKKK
s
K
s
KK
s
K
js
KKKK
js
KK
js
K
js
KKK
s
K
s
KKKK
js
K
js
K
js
K
js
K
s
KK
js
K
s
KK
s
KK
js
KKKK
js
KK
js
KK
js
K
js
K
js
KKKKK
js
K
js
KK
js
K
j
K
j
K
jjsjs

js

js

js

s

js

sjsssssjjjjjjjjjjjjjjj
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
r
s
ttttt
u
r
s
t
r
s
t
s
t
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
tt
u
r
s
t
u
r
s
t
r
s
t
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
tt
u
r
s
t
u
r
s
tt
r
s
t
r
s
t
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
tt
u
r
s
tt
u
r
s
t
r
s
t
u
r
s
t
u
r
s
t
s
t
u
r
s
t
ss
u
r
s
u
r
s
u
r
s
u
r
s
r
s
u
r
s
u
r
s
u
r
s
u
r
s
r
s
r
s
r
s
r
s
r
s
u
rr
u
r
u
r
u
r
u
r
u
r
u
r
uuuuuuuuuuuuuuuuuu
n
ss
je
n
s
je
n
ss
n
sss
je
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
ss
n
s
je
n
ss
je
n
s
je
n
ssss
e
n
s
n
ss
e
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
s
e
n
s
n
s
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
s
je
n
s
e
n
s
e
n
s
je
n
je
nnn
e
n
e
n
e
n
je
nn
je
n
je
n
je
n
je
n
e
n
jje
n
je
n
je
n
je
nn
je
n
je
n
e
n
je
n
je
nn
e
nn
je
n
je
n
e
n
e
nn
je
nn
e
n
je
n
je
n
eeeeeejejeejejejeeeejejejejejjjjjj
proces ruimte voor processen

Spontane ontwikkeling

Hydromorfodynamiek

Begrazing

Kwel

B
a
B
a
B
aa

B
a

B
aa

B
a

B
a
B
aa

B
aa
B
a
BBB

BBB

BB

P
t
P
r
t
P
r
t
P
t
P
t
P
t
PPPPPP
t
P
t
PPP
t
PPP
r
t
PPPPPPPPPPPPPPPPPP
t
P
t
PPPPPPPPP
t
PPPP
t
P
t

t

ttt

t
r
t

ttttttttttt
r
ttttt
r
tttt
r
t
r
ttt
r
ttt
r
t
r
t
r
ttt
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
r
e
r
e
rrrr
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
r
e
t
e
rr
e
r
e
rr
e
r
e
rrrrr
e
r
e
rr
e
t
e
r
e
rrr
e
rr
e
t
e
r
e
t
e
rrrrrr
e
t
e
r
e
t
e
rr
e
r
e
rrr
e
t
e
r
e
t
e
t
ee
e
t
e
e
t
e
e
t
ee
e
t
e
e
t
ee
e
t
e
e
t
eeeee
e
t
e
e
t
e
t
e
tt
e
t
e
t
e
e
t
e
tttt
e
t
e
tt
e
ttttttt
eeeeeeeeee
BBBB
s
,
B
,
B
,
B
s
,
B
s
BBBB
,
B
s
BB
s
B
s
,
B
s
B
s
,
B B
s
B
s
BB
s
,
BB BBBBBB
s
,
B
ssss
,

ss
,,
s
,
s
,
ssssssssssssssssssssssss
a
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
u
r
e
a
e
a
r
e
a
r
e
a
e
a
e
aa
r
e
a
r
e
a
r
e
aa
r
e
aa
r
e
a
r
e
a
r
e
aaaa
r
e
a
r
e
a
e
aaaaaaa
r
e
a
r
e
aaa
u
r
e
a
e
aa
r
e
a
u
r
e
a
e
aa
e
a
u
r
e
r
ee
r
e
u
rr
u
r
uuuuuuuuuuuuuuuuuuu
D
r
u
D
r
D
r
D
r
D
r
D
rrr
u
D
r
D
u
D
rr
D
rrr
D
u
D
r
u
D
r
u
D
r
u
D
r
u
D
rr
D
u
D
r
u
D
r
DD
rr
D
u
D
r
D
r
D
rr
D
r
D
u
D
r
D
rr
D
r
DDD
u
DD
u
DD
u
DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDD
u
DDDD
u
DDDDDD
u
DDD
u
DDD
uuuuu

u

u

uuuuuuuuuuuu
ttt
if
t
if
t
if
tt
if
t
if
t
if
tttt
if
tttt
if
ttttt
f
t
f
tt
f
t
if
t
f
t
f
t
f
t
f
tt
f
t
f
t
f
t
fif
t
f
t
iffififfffiffiffifififififfifififfififfiffiffifififiiiiiiiiiiiiiiii
pag. 5657
4 Natuur en landschap
Door waterpartijen te isoleren van stroom of golfslag,
bijvoorbeeld door kribben of gronddammen, ontstaan
broed- of rustplaatsen voor vogels en vissen. De lange,
aaneengesloten kribben in de rivierbocht langs de
Waal bij Opijnen zijn uitstekende kraamkamers voor
riviervissen, zoals barbelen. De larven zoeken lang-
zaam stromend tot bijna stilstaand water op met veel
schuilgelegenheid.
Locatie
IJssel, Nederland
Locatie
Waal, Opijnen, Nederland
Thema
Kraamkamers en broedplaatsen
Kribben
Gronddammen met een omhulling van waterdoor-
latend geotextiel zijn gevuld met baggerspecie of
zand. Het geo textiel is een lterdoek dat proceswater
doorlaat en de baggerspecie vasthoudt. De ontwaterde
baggerspecie kan als grond worden gebruikt, of de
gronddam kan als constructie-element voor oever-
verdediging worden gebruikt. Door de minimale
begroeiing zijn de gronddammen misschien geen
lust voor het oog, maar het zijn wel aantrekkelijke
broedplaatsen voor vogels. Achter de gronddammen
ontstaat bovendien een kalm gebied waar vogels
kunnen rusten en vissen kunnen kramen.
Locatie
Reeuwijkse Plassen, Nederland
Gronddam met omhulling van geotextiel
pag. 5859
4 Natuur en landschap
Water-
belevenissen
5
Water verbindt, water schrikt af, water verwondert, water geeft rust,
water dreigt, water verzoent. Water geeft beleving en mensen beleven.
Deze beleving van het water wordt benadrukt in dit hoofdstuk.
De voorbeelden draaien om (recreatief) ervaren van ruimte, cultuur -
historie en dynamiek van de rivier.
Water experiences
Water connects, water scares, water surprises, water brings peace, water threatens, water reconciles. Water brings experience
and people experience. The experience of water is emphasized in this chapter, in which examples highlight (recreational)
experience of space, cultural history and river dynamics.
Reise der Steine is een tijdelijk kunstproject waarbij
18 gekleurde overgedimensioneerde kunststof kiezels
van verschillende afmetingen en gewicht de Wien
afreizen. De Wien is een rivier die als diep en smal
kanaal door Wenen stroomt. De stenen verplaatsen
zich tijdens hoogwater in de rivier. Afhankelijk van
hun gewicht en omvang bewegen ze stap voor stap
door de verschillende waterniveaus. Het kunstproject
wordt ondersteund door een documentaire, een
interactieve website en excursies langs de rivier.
Genteresseerden kunnen op deze manier de stenen
zes maanden volgen. Filminterviews registreren
de reacties van passanten. Door de interactie, docu-
mentatie en reacties wordt de dialoog gestimuleerd
en de (politieke) discussie over planning en gebruik
van de openbare ruimte gevoed.
De reis van de stenen
Locatie
Wien, Wenen, Oostenrijk
Ontwerper
Idee: Felix Ldicke, partner: kunstenaar
Marta Rego, Landschapsplanner:
Milena Grossauer, en Bureau Bauchplan).(
Jaar
2008
pag. 6263
5 Waterbelevenissen
De Maas slingert door het rivierenlandschap.
Om schippers voorbij de bocht te kunnen laten
kijken, zijn op regelmatige afstand populieren langs
de rivier geplant. De bomen markeren het trac.
De Maasbomen zijn een belangrijke ruimtelijke
karakteristiek van deze rivier geworden. De functio-
naliteit van de bomen is enigszins achterhaald
vanwege moderne navigatiemiddelen, maar de
esthetische waarde staat niet ter discussie.
Bomen langs de Maas
Locatie
Maas, Nederland
Zicht op het rivierenknooppunt
Locatie
Het rivierenknooppunt van de Beneden-
Merwede, de Oude Maas en de Noord
in Dordrecht, Nederland
Het mooiste rivierenknooppunt van Nederland heeft
een grote aantrekkingkracht. Alle functies zijn hier
van oudsher op het water georinteerd en dat biedt
fascinerende vergezichten en doorkijkjes.
pag. 6465
5 Waterbelevenissen
Water en baden zijn onlosmakelijk met elkaar
verbonden. Bij warm weer worden mensen als
magneten naar het water getrokken. De volgende
voorbeelden laten zien dat hier op uiteenlopende
manieren op ingespeeld kan worden.
Thema
Baden
Locatie
Kopenhagen, Denemarken
Ontwerper
Frederik Petterson, White Arkitekter
Dynamisch vormgegeven houten zwempier, waarvan het
silhouet verandert als de toeschouwer van plek verandert.
Kastrup Sbad
pag. 6667
5 Waterbelevenissen
Op een eiland in een oude meander van de Rijn bij
Karlsruhe ligt een grote waterplas. Deze plas, die in
open verbinding staat met de rivier, is van oorsprong
een zwemplas en begin van de vorige eeuw in de beste
traditie van het volkspark in een parkachtig ontwerp
opgenomen. Later zijn er verschillende openlucht-
baden aan toegevoegd. Tegenwoordig is het niet meer
mogelijk om in de plas te zwemmen en is het vooral
een mooie plek om aan te ontspannen.
Locatie
Rijn, Karlsruhe, Duitsland
Rheinstrandbad Karlsruhe Rappenwrt
Ontwerper
Walter Gropius
Jaar
1927
Ontwerper
Zomerversie: AMP arquitectos met Gilbert Wilk en Susanne Lorenz (kunstenaar)
Winterversie: Wilk - Salinas Architekten met Thomas Freiwald
Locatie
Spree, Berlijn, Duitsland
Jaar
2004
Oude cargo containers omgebouwd tot openbaar
zwembad. In de winter overdekt en ingericht als sauna.
Badeschiff
pag. 6869
5 Waterbelevenissen
Soms vertelt de wereld boven water hoe de wereld
onder water er ongeveer uit ziet. De Oosterschelde-
kering is daar een voorbeeld van. De hoogte van
de pijlers is afgestemd op de diepte van de geul.
Hoe hoger de pijler, des te dieper is het water.
Aan de hoogteverschillen van de pijlers is goed te
2zien waar het meeste water door de kering stroomt.
Oosterscheldekering
Locatie
Oosterschelde, Nederland
Jaar
1986
pag. 7071
5 Waterbelevenissen
De winnende inzender van de prijsvraag Bakens aan
het water constateert dat vooral veel iconen langs de
rivieren verloren gaan omdat ze hun functie verliezen.
De ontwerper voorziet in hergebruik of herbestem-
ming van deze elementen op een stoere wijze, afgeleid
van de Bailybrug.
Iconen aan het water
Locatie
Lek, Bosscherwaard, Wijk bij Duurstede,
Nederland
Ontwerper
Machiel Spaan, M3H architecten
Jaar
2007. Her-Baken, eerste prijs
ideenprijsvraag Bakens aan het water
pag. 7273
5 Waterbelevenissen
De Wassende Maan
Locatie
Nieuwe Merwede, Noordwaard, op de
grens met de Biesbosch, Nederland
Ontwerper
Paul de Kort
Jaar
2008
De voormalige landbouwpolder Noordwaard wordt
omgevormd tot natuurgebied, zodat het aansluit
op het aangrenzende Nationaal Park de Biesbosch.
De Wassende Maan is een 4,5 hectare groot kunst-
project in deze polder. Het labyrinth is ruim
200 meter in doorsnede en bestaat uit dijken en
geulen. De polder is straks onderdeel van een uniek
zoetwatergetijden gebied. Het kunstwerk symboliseert
deze ontwik keling. De waterstand in het doolhof
zal onder invloed van eb en vloed steeds wisselen.
De strakke vorm zal in de tijd vervagen en door erosie
worden aangetast. Maar zoals de oude polderwegen
en slootpatronen nu nog steeds subtiele lijnen
tekenen in de natte polders, zo zal in een geleidelijke
overgang van kunstmatig naar natuurlijk systeem
de Wassende Maan nog lang zichtbaar blijven.
pag. 7475
5 Waterbelevenissen
Watertafels
Locatie
Wereld Expo 2010 , Shanghai, China
Ontwerper
NITA DesignGroup
Jaar
2007. Winnend ontwerp
Central Green Area Worldexpo 2010
De kade langs de rivier is uit verspringende lagen
opgebouwd. De vlakke terrassen overstromen n voor
n als het rivierpeil stijgt, waardoor de waterhoogte
aeesbaar wordt.
Bomenmonument
Locatie
Waal, Millingerwaard, Nederland
8500 jaar oude versteende eikenstammen
symboliseren het herstel van de oorspronkelijke
natuur. De stammen zijn in 1996 gevonden tijdens
baggerwerkzaamheden in de Waal.
pag. 7677
5 Waterbelevenissen
Contact met het water
Trap van het stadhuis naar de Volme
is een bordes aan het water.
Locatie
Volme, Hagen, Duitsland
Ontwerper
Atelier Dreiseitl (Waterscapes)
Locatie
Gemaal Rozema, Termunterzijl, Nederland
Door een kijkraam in de vispassage
is het onderwaterleven te zien.
Locatie
Ketelhaven, Dronten, Nederland
Locatie
IJssel, Zutphen, Nederland
Dankzij een doorzichtig opzetstuk op een dijk
blijft het uitzicht op het water behouden.
Waterspeelplaats op de IJsselkade.
pag. 7879
5 Waterbelevenissen
Waterbouw-
kundige
werken en
details
6
Om rivierverruiming mogelijk te maken is het soms noodzakelijk
om bestaande dijken aan te passen of nieuwe dijken aan te leggen.
Het technische ontwerp en de vormgeving van waterbouwbouwkundige
werken kan tot bijzondere architectuur leiden. Daarnaast is een adequate
detaillering noodzakelijk om een dijk die zo prominent aanwezig is,
tot zijn recht te laten komen. Dit hoofdstuk geeft een aantal voorbeelden
van opvallende dijkontwerpen en details op en aan dijken.
Hydraulic structures and details
Sometimes it is necessary to modify levees or construct new ones to make river widening possible. The technical design and
shape of hydraulic structures can lead to special architecture. In addition an adequate level of detail is needed for this prominent
structure to justify its existence. This chapter shows a number of examples of remarkable levee designs, and details on and
around levees.
Een opvallend dijkproel is die met een getailleerde
kruin. Het bovenste deel van het talud is net wat
steiler dan het onderste deel, waardoor de dijk
ranker lijkt. Dat komt omdat je rijdend op de dijk
het bovenste deel van het talud minder goed ziet.
Er ontstaat dan bij wijze van spreken een gevoel
alsof je over het landschap zweeft.
Dijk met getailleerde kruin
Locatie
Waal, traject Afferden-Dreumel,
Nederland
Ontwerper
H+N+S / DHV
Jaar
1996
pag. 8283
6 Waterbouwkundige werken en details
Bij de aanleg van de Bergsche Maas, ruim 100 jaar
geleden, was er een groot grondoverschot. Dit is in
de dijk verwerkt. De dijk is hierdoor overgedimen-
sioneerd, waardoor het mogelijk was om populieren
op de kruin te planten. De machtige bochten in het
dijktrac komen op deze wijze erg goed tot hun recht.
In Tokio in Japan wordt een superdijk gebouwd
met een binnentalud van 1:30, met daarop en daarin
onder andere gebouwen en wegen. Deze superdijk
is ondergronds verstevigd met een stalen damwand
en intern met een betonnen plaat. De dijk is
deels gerealiseerd en wordt gefaseerd aangelegd.
In Nederland worden ook concepten voor superdijken
ontwikkeld.
Thema
Robuuste dijken
Locatie
Bergsche Maas, Nederland
Jaar
1905
Bergsche Maasdijk
pag. 8485
6 Waterbouwkundige werken en details
Bij de dijkversterking is van de dijk een tribune gemaakt.
De rivier is het schouwspel.
Deze granieten waterkering ligt 2,3 kilometer langs
de zuidoever en 3,5 kilometer langs de noordoever.
Locatie
Yiwu River, Jinhua, China
Locatie
IJssel, Doesburg, Nederland
Ontwerper
Ai Weiwei, FAKE Design
Jaar
2002
Yiwu South Riverbank IJsseldijk
Door de aanleg van een robuust (beelden)park in buitendijks gebied,
vormt de dijk nu een verbinding tussen de stad en de rivier.
Locatie
Yangtze, Wuhan, China
Dijk langs de Yangtze
pag. 8687
6 Waterbouwkundige werken en details
Er zijn verschillende methoden om dijkversterking
uit te voeren, zonder dat dit aan de versterkte dijk te
zien is. De bomendijk in Wilp is bijvoorbeeld versterkt
met een stalen damwand in de kruin. Dankzij deze
techniek hoefden slechts 19 van de ongeveer 1900
loofbomen op de dijk verwijderd te worden. De dijk
vormt een ecologische verbindingszone en een
langeafstandswandelpad.
In 2005 zijn succesvolle praktijkproeven uitgevoerd
met drie methoden voor onzichtbare dijkversterking.
Deze methoden belasten omgeving en milieu
minimaal. Het gaat hier om dijkvernageling,
dijkdeuvels en Mixed in Place. Deze inmiddels
bewezen methoden versterken de dijk zonder dat
verbreding noodzakelijk is.
Onzichtbare dijkversterking
Locatie
IJssel, Wilp, Nederland
Tijdens werkzaamheden
Na werkzaamheden
Aanlegplaatsen
Locatie
Nederrijn, Driel, Nederland
Fluisterpont
Locatie
Elbe, Hamburg, Duitsland
Haltes voor de waterbus op pontons
pag. 8889
6 Waterbouwkundige werken en details
In- en uitlaten worden gebruikt om inundatie en
uitwatering van polders gecontroleerd te laten
plaatsvinden. Het inlaatwerk in de IJsseldijk bij
Olst is een onderdeel van de IJssellinie, een militair
verdedigingswerk uit de Koude Oorlog. Binnendijks
gelegen gebieden konden worden genundeerd
vanuit militair strategische overwegingen.
Thema
Inlaat- en uitlaatwerken
Locatie
IJssel, Olst, Nederland
Jaar
1953
Locatie
Boven-Merwede, Dalem, Nederland
Inlaatwerk IJssellinie Uitlaatwerk Dalem
Tegenwoordig worden in- en uitlaten gebruikt voor
waterveiligheid. Een voorbeeld van een uitwaterings-
mogelijkheid ligt bij Dalem, het laagste punt in de
Culemborgerwaard. Hier zijn circa 150 meter van
elkaar dwars door de dijk stalen damwanden met
betonnen deksloven gemaakt. Het stuk hiertussen
kan als het nodig is worden verwijderd, zodat het
overtollige water terug naar de rivier kan stromen.
De dijk zelf is van dezelfde kwaliteit als de om-
ringende dijkvakken. Op de foto is het uitlaatwerk
herkenbaar aan de klinkerbestrating.
Locatie
Vecht, polder Meene bij Gramsbergen, Nederland
Locatie
Tussen het Ketelmeer en het Zwarte meer,
Ramspol, Nederland
De inlaten bij Gramsbergen bestaan uit schermen van
stalen damwanden en betonnen pijlers, waartussen
schotten zijn geplaatst. Bij extreem hoogwater worden
de schotten weggehaald en wordt de rest van de dijk
weggeschoven. Zodra in de polder de maximaal
toelaatbare waterstand is bereikt, worden de schotten
teruggeplaatst. Inlaatwerken kunnen zodanig in
de dijk worden verwerkt dat ze in normale omstandig-
heden onzichtbaar zijn.
Inlaatwerk Gramsbergen Balgstuw Ramspol
Ontwerper
ARCADIS
Ontwerper
Hollandsche Beton- en
Waterbouw
Een techniek waarvan de toepassingsmogelijkheden
in Nederland momenteel verder verkend worden,
zijn balgstuwen. Een balgstuw is een rubberdoek
dat met een constructie op de bodem van de rivier en
de oever is bevestigd. In geval van opkomend water
wordt de stuw gevuld met lucht. Balgstuwen worden
in het buitenland gebruikt voor het realiseren van
waterstandverhoging of als exibele waterkering.
De Nederlandse balgstuw bij Ramspol (nabij Kampen)
is uniek in zijn omvang, door zijn gebruik als storm-
vloedkering en omdat hij gevuld wordt met water
naast het gangbare lucht.
pag. 9091
6 Waterbouwkundige werken en details
Over de Hollandse IJssel ligt bij IJsselstein een
117 meter lange etsbrug. De relatief lichte holle
doos constructie is van gelamineerd en gelijmd
hout. Door de horizontale en verticale draaiing
oogt de brug als een zwevend lint in het landschap.
Thema
Bruggenhoofden
Locatie
Meerlobrug, Hollandse IJssel, IJsselstein
Ontwerper
P2 landschapsarchitecten/ Bureau SLA
Amsterdam/ARCADIS
Meerlobrug
Jaar
2006
Alles is mogelijk. Op het zuidelijke bruggenhoofd
van de spoorlijn staat een poortgebouw. De brug is
verbreed en het ets/wandelpad is door het poort-
gebouw aangelegd. Ook onderlangs over de kade is een
voet /etsverbinding aanwezig. Met een harmonica-
trap zijn het boven- en benedenniveau met elkaar
verbonden.
De Seine in Parijs heeft vele eilanden. Hier zijn
prachtige voorbeelden te vinden van oude
bruggenhoofden, zoals dit voorbeeld van de
gietijzeren boogbrug Pont-au-Double bij het
le de la Cit. Een statige trap verbindt de kaden
met de weg.
Locatie
Waal, Nijmegen, Nederland
Locatie
Seine, Parijs, Frankrijk
Ontwerper
Architect Gamard
Spoorbrug Nijmegen Pont-au-Double
Jaar
1883
pag. 9293
6 Waterbouwkundige werken en details
Details van
Sluis, brug en grondkeringen
Locatie
Aduarderzijl, Groningen, Nederland Ongevenaarde detaillering van de sluis
Locatie
Driel, Nederrijn, Nederland
Brug en stuw vormen samen n elegant
element.
Vanwege de waterdynamiek van de rivier moet een dijk tegen een stootje
kunnen. En hij valt door zijn hoogte ook altijd op. Een goede afwerking
van randen, bermen en oevers lijkt daarom vanzelfsprekend. Omdat
aansluitingen zowel in het horizontale als verticale vlak plaats moeten
vinden luistert het detailontwerp nauw. Op deze en de volgende paginas
wordt een aantal voorbeelden aangedragen waarin de elegantie van het
(detail)ontwerp tot uitdrukking komt.
Er is veel aandacht besteed aan de
aansluitingen van verschillende materialen
bij een tramtunnel in Amsterdam-Oost
Locatie
Rhenen, Nederland
Locatie
Amsterdam, Nederland
Mooi lijnenspel van een onderdoorgang
voor langzaam verkeer bij een provinciale weg
pag. 9495
6 Waterbouwkundige werken en details
Eenvoudig maar functioneel
overstapje
Details van
Elementen op taluds
Locatie
IJsselmeerdijk, Nederland
Peilschaal en trap tegen
de Merwededijk
Locatie
Merwede, Sleeuwijk, Nederland
pag. 9697
6 Waterbouwkundige werken en details
Details van
Dijklichamen
De scherp gesneden taluds van de
vestingwal zijn door de schaduwwerking
van veraf herkenbaar.
Locatie
Heusden, Nederland
De vestingwal met hoofdwal en onderwal
Locatie
Nieuwpoort, Nederland
pag. 9899
6 Waterbouwkundige werken en details
Details van
Dijkbekleding
Niet afgewerkt: Stortsteen op een dijktalud
oogt rommelig
Locatie
Biesbosch, Nederland
Wel afgewerkt: Zetsteen bij het waterfront
oogt strak. Het waterfront bestaat uit drie,
vier niveaus waardoor er sprake is van een
interessante getrapte overgang van land
naar water.
Locatie
Waal, Tiel, Nederland
pag. 100101
6 Waterbouwkundige werken en details
Details van
Wegen
Gevorkte oprit/afrit maakt op een haast
vanzelfsprekende wijze deel uit van het
dijklichaam
Locatie
Kleine Noordwaard, Nederland
Locatie
Goeree Overflakkee, Nederland
Drempel op de dijk als verkeersremmer
vlak voor een brug. De drempel zou
onnodig zijn geweest als er integraal was
ontworpen.
Bermbeschermingen. Links open grasbeton-
stenen. Rechts gestort beton. De betonnen
bermrand maakt de dijkweg visueel breder
en minder fraai
Locatie
IJsseldijk, Nederland
pag. 102103
6 Waterbouwkundige werken en details
Tot slot
Inspiratie opdoen
Dit boek wil prikkelen. Prikkelen om ideen te krijgen en die om te zetten
in sprankelende ontwerpen. Soms ontstaat inspiratie spontaan, door een
prikkel van buitenaf. Maar door een opgave eens op een andere manier
te bekijken of aan te pakken, kan de kans op een onverwacht en goed idee
vergroot worden. Analyse speelt een belangrijke rol bij het opdoen van
inspiratie. Dit hoofdstuk geeft een aantal manieren om inspiratie op te doen.
At last: Getting inspiration
This book wants to stimulate. Stimulate to develop ideas that will be turned into sparkling designs. Sometimes inspiration arises
spontaneously, caused by an outside stimulation. However looking at a job from a different angle makes the chance of an unex-
pected and good idea even greater. Analysis plays an important role in getting inspiration. This chapter provides a number of ways
to get inspired.
Goed kijken
Aan de lezers van NRC Handelsblad werd
gevraagd in welk schilderij zij het liefst
iets langer zouden willen rondkijken. De
jury riep landschapsarchitect Johan Meeus
uit tot winnaar (NRC-CS, 18 mei 2007). Hij
nam het schilderij Vergezicht met hutten
aan een weg van Philips Koninck (1655)
onder de loep. De afbeelding geeft een
getekende impressie van het schilderij.
Uit het essay: Op het eerste gezicht is het
een saai landschap, zonder spectaculaire
gebeurtenissen of gevoelige portretten.
Het is verrassend om tussen de strepen en
vegen verf de omtrekken van menselijke
guurtjes en de silhouetten van steden,
dorpen, kerken en schepen te ontdekken.
Telkens vallen nieuwe afbeeldingen op.
Eerst ontdek ik de visser, dan de veerboot,
vervolgens dorpen in de verte en tenslotte
landelijk tafereeltjes. Die zijn alleen
zichtbaar door het schilderij van dichtbij
te bestuderen. Een schilderij dat in eerste
instantie lijkt op een pure ode aan de verte,
blijkt bij nader inzien tevens landelijke
tafereeltjes te bevatten. Die gaan nadruk-
kelijk verscholen tussen de verfstrepen
maar zetten wel aan tot dagdromen over de
invloed van mensen op een schijnbaar leeg
landschap.
Historische kaartanalyse
Bureau Bosch Slabbers heeft in het kader
van de Belvedere-waterateliers historische
kaarten van gebieden verzameld en syste-
matisch uiteengerafeld. Verschillende
ontwikkelingen van het landgebruik zijn
gekoppeld aan de ontstaansperiode.
Hiermee zijn gebeurtenissen vastgelegd
die bepalend zijn voor de identiteit van een
gebied. De tijd-ruimtebalk is een middel
om inzicht te krijgen in de ontwikkelings-
geschiedenis van het gebied en daarmee de
gedachtevorming over de toekomstige
inrichting te stimuleren.
Frisse blik
Door huidige kaarten uiteen te leggen in
fragmenten zie je meer. Bijvoorbeeld in
een vormentaal of schaal die hoort bij een
functie. LA4sale maakt sprekende teke-
ningen die een ander beeld geven van de
huidige topograe en daardoor tot nieuwe
inzichten kunnen inspireren. Dit voor -
beeld laat een typologie van water langs
de Lek zien.
Presentatietekening
De tekentechniek benvloedt de inter-
pretatie door derden van een ontwerp.
Nikol Dietz maakte het prijswinnend
ontwerp van de Grensmaas voor de
Archiprix in 1998. Door de sobere teken-
techniek van het ontwerp wordt niet
alleen het ruimtelijk ontwerp krachtig
neergezet, maar ontwaart de kijker ook
een nieuw kanoparadijs.
-
pag. 104105
6 Waterbouwkundige werken en details
Omslagbeeld
Oder
Marek Ostrowski / www.samper.nl
Binnenblad voorpagina
Ooijpolder
Ruud Lardinois / www.nieuwe-wildernis.nl
1 Riviersystemen
Informatie tabel riviersystemen
Gemiddelde afvoeren:
Kristensen & Hansen, 1994. European Rivers and Lakes.
EEA Environmental Monographs 1.Middelkoop, 1998.
Twee rivieren. Rijn en Maas in Nederland. RIZA rapport
98.041, RIZA, Arnhem.
Sediment:
www.fao.org/AG/aGL/aglw/sediment/default.asp
Meandergedrag:
Interpretatie van satellietbeelden op Google Earth
Oder
WWF Polen G. Bobrowicz
Duitsland Marek Ostrowski / www.samper.nl
Informatie: www.wwf.pl/projekty/odra.php en Wikipedia.
Vistula Delta, Zulawy Wislane regio
Marek Ostrowski / www.samper.nl
Informatie: www.wwf.pl/projekty/odra.php, Wikipedia
Po
Antonio Mercurio, Mercant op www.ickr.com
Informatie: Wikipedia
Allier
Willem Overmars / www.wildernis.eu
Informatie: Wikipedia, www.wildernis.eu
2 Stedelijke waterfronten
Allegheny Riverfront Park
Boten Annie ONeill
Skyline Ed Massery, Massery Photography, Inc. /
www.edmassery.com
Bankje Annie ONeill
1994 Michael Van Valkenburgh Associates, Inc. /
www.mvvainc.com
1999 Ed Massery, Massery Photography, Inc. /
www.edmassery.com
Informatie: www.mvvainc.com/#/PROJECTS/7/14/ en
www.pps.org/great_public_spaces/one?public_place_
id=603&type_id=1
Brooklyn Bridge Park
Michael Van Valkenburgh Associates, Inc. /
www.mvvainc.com
Informatie: www.brooklynbridgepark.org en
http://www.mvvainc.com/?/0/7/89/#/PROJECTS/7/89/
Rio Manzanares Park
Field Operations / www.eldoperations.net
Informatie: www.eldoperations.net
HafenCity
Foto Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Illustratie M. Korol/ HafenCity Hamburg GmbH
Schetsen Rotterdam en Hamburg Vibeke Scheffener BNT,
VS landschapsarchitectuur
Informatie: S&RO 2008-1 en Anne Luijten (NIROV- verslag
studiereis) en www.hafencity.info
Thema Eilanden in de rivier
Alle des Cygnes:
Bovenaanzicht Adrian Pingstone, Wikipedia
Promenade Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Informatie: Wikipedia
Donauinsel:
Donauinsel alle fotos www.wien.gv.at
Informatie: www.wien.gv.at
Ooibossen in Warschau
Bovenaanzicht Marek Ostrowski / www.samper.nl
Brug Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT
Stromend water Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT
Besneeuwd wandelpad Gertjan Jobse, landschapsarchitect
BNT
Deels bevroren rivier Gertjan Jobse, landschapsarchitect
BNT
3 Functiecombinaties
Insel Hombroich
Gebouw vooraanzicht Tomas Riehle,
Stiftung Insel Hombroich
Gebouw zijaanzicht Tomas Riehle,
Stiftung Insel Hombroich
Granieten terras naast bakstenen muur
Gertjan Jobse, landschapsarchitect BNT
Informatie: www.inselhombroich.de
en Vruchtbare aarde, nr. 2, 1998
Floating Gardens
alle fotos: Professor Kongjian Yu, Turenscape Architects /
www.turenscape.com
Informatie: www.turenscape.com en
www.asla.org/awards/2006/06winners/186.html
Thema Routes
Emerald Necklace:
Plattegrond Emerald Necklace Conservancy
Bordje Riverway Robbert de Koning landschapsarchitect
BNT
Informatie: Wikipedia en www.emeraldnecklace.org
Rheindeiche:
Landesambt fur Wasserwirtschaft Rheinland-Pfalz
Informatie: www.wasser.rlp.de/servlet/is/491/
Copyrights en informatiebronnen
Rheinhauptdeich.pdf?command=
downloadContent&lename=Rheinhauptdeich.pdf
Thema Tijdelijke waterbergingsgebieden
Tsurumi:
Alle fotos - Ministry of Land, Infrastructure,
Transport and Tourism of Japan
Informatie: www.japanriver.or.jp/EnglishDocument/DB/
le/004%20Kanto%2023/02.htm en www.cepis.ops-oms.
org/bvsacg/e/foro4/18marzo/adopting/integrated.pdf
Bonnet Carr Spillway:
Plattegrond U.S. Army Corps of Engineers,
New Orleans District
All-terrain vehicles U.S. Army Corps of Engineers,
New Orleans District
Informatie: www.mvn.usace.army.mil/pao/bcarre/
bcarre.htm
Taipei:
Peter Curry, Panoramio Google Earth
Thema Bouwen aan het water
Aluminium Bos:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Informatie: www.aluminiumcentrum.nl/wm.
cgi?keywords=;id=17
Vijzelwoningen:
Erwin Zuidema, Waterschap Rivierenland
Matrix wonen op en aan de dijk:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT en M3H
Architecten
Informatie: Voor voorbeelden van bouwen aan water
zie Overige voorbeelden op pagina 111
4 Natuur en landschap
Borkener Paradies
Jeroen Philippona, Bomenstichting Zutphen e.o.
Informatie: www.rk-borken.de/borken/paradies.htm
Millingerwaard
Dichtbegroeide bomen en zandoever Ton Houkes /
www.millingerwaard.info
Konik paarden Ruud Lardinois / www.nieuwe-wildernis.nl
Beverboom Ton Houkes / www.millingerwaard.info
Rivierduinen Ton Houkes / www.millingerwaard.info
Wortels in het water Ton Houkes /
www.millingerwaard.info
Informatie: www.millingerwaard.info en www.millingen.nl/
srt/millingerwaard.htm
Nevengeul Gamerense Waard
Luchtfoto - Bert Boekhoven / www.fotograebb.nl
Luierende koeien Bart Peters, Bureau Drift
Ontwerptekening Rapport Rivierenland in ontwikkeling II,
2007
Tabel Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007
Informatie: Rapport Rivierenland in ontwikkeling II Resultaten
van natuurontwikkeling in het rivierengebied. Mei 2007. Bart
Peters en Gijs Kurstjens iov Min LNV
Kwelmoeras Amerongse Bovenpolder Oost
Kwelmoeras met kerktoren Gijs Kurstjens, ecologisch
adviesbureau
Polder achter gras Bart Peters, Bureau Drift
Ontwerptekening Rapport Rivierenland in ontwikkeling II,
2007
Tabel Rapport Rivierenland in ontwikkeling II, 2007
Informatie: Rapport Rivierenland in ontwikkeling II Resultaten
van natuurontwikkeling in het rivierengebied. Mei 2007.
Bart Peters en Gijs Kurstjens iov Min LNV
Thema Kraamkamers en broedplaatsen
Kribben:
Opijnen gb221220, fotograe George Burggraaf /
www.georgeburggraaff.nl
Opvliegende vogels gb257767, fotograe George Burggraaf
/ www.georgeburggraaff.nl
Informatie: Tom Buijse, Deltares. Zie ook Google Earth.
Gronddam met omhulling van geotextiel:
Eldert Besseling en Hugo Ekkelenkamp
Informatie: Eldert Besseling, ARCADIS Nederland BV
5 Waterbelevenissen
De reis van de stenen
Felix Ldicke, Bauchplan Landschaftarchitektur
Informatie: www.reisedersteine.at en
www.denkraum.at/REISEsteine/pressemappe0711.pdf
Bomen langs de Maas
Marianne Ulrich Fotograe / www.marianneulrich.nl
Informatie: www.RIWA-Maas.org
Zicht op het rivierenknooppunt
alle fotos Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Thema Baden
Kastrup Sbad:
Bovenaanzicht Cris Benton, 2005, Professor of
Architecture, UC Berkeley
Spelende kinderen ke E:son Lindman
Loopplank Platforma Arquitectura
Informatie: White Arkitekter www.white.se en
www.plataformaarquitectura.cl/2007/04/26/kastrup-
sea-bath-white-arkitekter
Badeschiff:
Zomerversie Uwe Walter, Berlijn
Winterversie Arena Berlin, Kulturarena Veranstaltungs
GmbH
Informatie: www.komat.de/susanne-lorenz/spreebruecke.
htm en www.inhabitat.com/2006/03/24/berlins-winter-
badeschiff/
Rheinstrandbad Karlsruhe:
Beide fotos Stadtwiki Karlsruhe
Informatie: www.panofotos.de/panoramaphotos-
panoramabilder.php?pos=panoramabilder/karlsruhe_
pag. 106107
6 Waterbouwkundige werken en details
daxlanden_rappenwoert_freibad/ en http://ka.stadtwiki.net/
Rheinstrandbad en www.karlsruhe.de/kultur/
stadtgeschichte/denkmaltag/denkmaltag_2004/
daxlanden-knielingen/rappenwoerth.de
Oosterscheldekering
Tekening dwarsdoorsnede Robbert de Koning
landschapsarchitect BNT
Luchtfoto Peter van Bolhuis/ PANDION
Informatie: Wikipedia en www.deltawerken.com/
Oosterscheldekering/44.html
Iconen aan het water, ontwerp her-Baken
Machiel Spaan, M3H Architecten / www.m3h.nl
Informatie: www.bakensaanhetwater.nl en boek
Bakens aan het water, Centrum Beeldende Kunst Gelderland
De Wassende Maan
Karel Tome / The Flying Camera
Informatie: Paul de Kort (ontwerp)/ www.pauldekort.nl,
Martens en Van Oord / www.mvogroep.nl
Watertafels
NITA DesignGroup
Informatie: www.niekroozen.com, www.nitagroup.com
Bomenmonument
Jan Wolters, Google Earth Panoramio
Contact met het water
Trap van stadhuis in Hagen Atelier Dreiseitl /
www.dreiseitl.de
Ketelhaven Rijkswaterstaat IJsselmeergebied
Kijkraam gemaal Rozema Groene Zoden Fotograe /
www.groenezoden.nl
Informatie: www.gemaalrozema.nl
Waterspeelplaats Zutphen - Willem Feith/
www.feithfotograe.nl
6 Waterbouwkundige werken en details
Dijk met getailleerde kruin
foto en tekening H+N+S Landschapsarchitecten /
www.hns-land.nl
Thema Robuuste dijken
Bergsche Maasdijk:
Ontwerptekening Robbert de Koning landschapsarchitect
BNT
Populieren Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Luchtfoto Peter van Bolhuis/ PANDION
Yiwu South Riverbank:
FAKE Design, Beijing
Informatie: www.chinese-architects.com/index.
php?seite=cn_prole_architekten_detail_en&system_id=5258
IJsseldijk Doesburg:
De heer D.J. Witte
Wuhan:
Wandelpad Li Ziyin, alibaba1215 op Panoramio Google
Earth
Athletiekbaan hhyyjj163 op Panoramio Google Earth
Informatie: Bert Smolders, ARCADIS NL BV
Onzichtbare dijkversterking Wilp
Johan van den Boomgaard, Waterschap Veluwe
Informatie: Waterschap Veluwe en www.veluwe.nl/water/
dijken/bijzondere_dijken. Voor meer informatie over de
methoden dijkvernageling, dijkdeuvels en Mixed in Place
internet met zoektermen INSIDE/ CUR/ WINN/ praktijkproef.
Aanlegplaatsen
Waterbus Hamburg:
Mark Binnenpoorte, ARCADIS NL BV
Fluisterpont Driel:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Thema Inlaat- en uitlaatwerken
IJssellinie Olst:
Stichting de IJssellinie
Informatie: www.ijssellinie.info
Uitlaat Dalem:
Adrie Kraaijeveld, Waterschap Rivierenland
Inlaat Gramsbergen:
Wilfried Jansen of Lorkeers, ARCADIS NL BV
Informatie: Wilfried Jansen of Lorkeers, ARCADIS NL BV
en http://projecten.nederlandleeftmetwater.nl/html/
topic_6_100.htm
Balgstuw Ramspol:
Waterschap Groot Salland
Informatie: zoek op internet ook naar rubber dam
Thema Bruggenhoofden
Meerlobrug:
ARCADIS NL BV
Informatie: Meerlobrug www.provincie-utrecht.nl/prvutr/
internet/j20_10.nsf/les/FlyerMeerlobrug.pdf/$FILE/
FlyerMeerlobrug.pdf
Spoorbrug Nijmegen:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Pont-au-Double Parijs:
disclaimer
Informatie: Wikipedia
Thema Details van sluis-, brug- en grondkeringen
Sluis Aduarderzijl:
Lieuwe Hofstra
Informatie: Waterschap Westerkwartier
Stuw Driel, onderdoorgang Rhenen en tramtunnel
Amsterdam-Oost:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Thema Details van elementen op taluds
Overstapje IJsselmeerdijk en peilschaal Sleeuwijk:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Thema Details van dijklichamen
Taluds vestingwal Heusden en vestingwal Nieuwpoort:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Thema Details van dijkbekleding
Stortsteen Biesbosch:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Zetsteen waterfront Tiel:
Martin Arends, ARCADIS NL BV
Informatie: Zie ook www.zeeweringen.nl/werkinuitvoering/
bekledingen/ en Elastocoast www.elastogran.de/en/content.
phtml?siteid=381
Thema Details van wegen
Drempel op de dijk Kleine Noordwaard, gevorkte oprit/afrit Goeree
Overakkee, bermbescherming IJsseldijk:
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Tot slot: inspiratie opdoen
Impressie Vergezicht met hutten aan een weg
Vlechtende rivier volgens Philips Koninck (1655),
tekening Johan Meeus (2007)
Informatie: http://rijksmuseum.nl/images/aria/sk/z/
sk-a-4133.z.
Historische kaartanalyse
Bosch Slabbers landschapsarchitecten /
www.bosch-slabbers.nl
Presentatietechniek Grensmaas
Nikol Dietz
Vormentaal Nederrijn-Lek Ruimte voor de Lek
La4sale Amsterdam / www.la4sale.nl
Binnenblad achterpagina
Vistula
Marek Ostrowski / www.samper.nl
De volgende projecten hebben geen plek in het boek gekregen,
maar willen we wel graag onder de aandacht brengen.
Stedelijke waterfronten
Don Riverpark, Toronto, Canada
Park Corbire langs de Seine bij Le Perq
Isar-plan: 2 km oever stedelijk uitloopgebied Mnchen
more landscape, less city: Magdeburg
Dsseldorf Mediahafen waterfront
Baltimore waterfront
Four Mile Run Restoration Project, Arlington, Virginia, USA
Functiecombinaties
Diverse waterwoningen, zoals
400 drijvende woningen in getijdengebied, Sausalito,
Richardson Bay, California
Diverse waterwoningen, zoals
Watergaten van Rondaywinkelaar Architecten
Watertown Xinjin in China icm helofytenlters
Geknikte huizen in New Orleans, MVRDV
Draaiend huis in Middelburg
Drijvende kas in Naaldwijk (Dura Vermeer)
Dordrecht, diverse woningbouwprojecten icm
waterkerende functie
Keulen havenpark in nevengeul (studieopdracht C. Redeker,
TU Mnchen)
Gebruik van diversions voor scheiden water en sediment,
zoals Carnarvon bij New Orleans
Gebruik helofytenlters, zoals in Watertown Xinjin, China,
en, in combinatie met kanopark zoals in Stad van de Zon,
Heerhugowaard
Spaarbekken Spreichersee boven Mnchen, zie Google Earth
Natuur en landschap
ODRA2000 van WWF
Living Yangtze van WWF China
Obere Iller project Duitsland
Kreken en kadenplan ontpoldering Noordwaard
Waterbelevenissen
Singapore: glaswand met zicht over Pandan reservoir door
Atelier Dreiseitl
Iconen aan het water, zoals verlichte kranen Rotterdam en
kunstwerken langs de waterkant die industrile verleden
vertolken, zoals de Venus van Ruigenhil in Alblasserdam
Meers bomencirkel
Letters in de openbare ruimte, zoals woorden aan de brug
in Arnhem of gedichten op kaden
Stadsstranden Amsterdam, Parijs, (str)Antwerpen
Flessenhals Bahlia rivier in Roemenie: vergroten
beleefbaarheid
Waterbouwkundige werken
Falkirk Wheel bij Falkirk in Schotland
Overige voorbeelden
pag. 108109
6 Waterbouwkundige werken en details
Vistula in Polen
Samenstelling
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
ARCADIS Liesbeth Eshuis
Eindredactie teksten
Geert van Duinhoven
Inhoudelijke begeleiding
Kwaliteitsteam Ruimte voor de Rivier - Dirk Sijmons,
Sjef Jansen, Dick de Bruin, Frans Klijn, Maurits de Hoog
Programmadirectie Ruimte voor de Rivier - Willem de Visser,
Regina Collignon en Jos Karssemeijer
Met medewerking van
ARCADIS David van Raalten, Piet Dircke, Sjors Hein,
Gertjan Jobse, Peter Wijsman en Kim van den Berg
WUR Henk Wolfert en Bart Makaske
Robbert de Koning landschapsarchitect BNT
Nicoline van der Windt
en vele collega landschapsarchitecten, adviseurs
en ingenieurs van uiteenlopende organisaties uit binnen-
en buitenland
Uitgave
Programmadirectie Ruimte voor de Rivier, Utrecht
Ontwerp
Ontwerpwerk, Den Haag
Druk
Ando, Den Haag
Omslagbeeld
Oder in Duitsland
Copyright
2008 Programmadirectie Ruimte voor de Rivier
(PDR), Utrecht
Op vrijwel alle afbeeldingen is auteursrecht van toepassing.
Met veel zorg is geprobeerd toestemming voor publicatie
van de afbeeldingen te verkrijgen. Mocht u menen dat een
afbeelding ten onrechte is opgenomen, dan kunt u contact
opnemen met PDR.
www.ruimtevoorderivier.nl
info@ruimtevoorderivier.nl
telefoon: +31 (0) 88 797 29 00
Colofon
www.arcadis.nl www.robbertdekoning.nl
R
i
v
i
e
r
e
n

&

I
n
s
p
i
r
a
t
i
e
Ruimte voor de Rivier Rivieren &
Inspiratie
Rivieren en Inspiratie is een boek met bijzondere
voorbeelden van projecten in en langs rivieren over
de hele wereld. Van stedelijke waterfronten tot
bijzondere natuurgebieden. Van waterbelevenissen
tot functiecombinaties. Het boek dient als inspiratie-
bron om te komen tot sprankelende ontwerpen
voor Nederlandse Ruimte voor de Rivier projecten.
Op weg naar een rivierengebied dat in 2015 niet
alleen veiliger, maar ook mooier is geworden.

For each chapter an English summary is included.
R
u
i
m
t
e

v
o
o
r

d
e

R
i
v
i
e
r