Cami''t- Tevrih

SELCUKLU
, .
DEVLETI
::
RESiD'D-DiN FAZLULLAH
1
SELCUKLU DEVLETi
,
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
Cami''t- Tevrih
SELCUKLU DEVLETi
,
. RESlD'D-DIN FAZLULLAH
,
Farsadan evirenler
Erkan Gksu
H.Hseyin
Selenge
istanbul - 201 O
Selenge No: SS
Tarih Dizisi 44
Dizgi-Sayfa Dzeni
Selahattin Uslucan
Tashih Redaksiyon
D. Ahsen Batur
Kapak
Nans Ajans

Bayrak
Cad. No: 14 Kat:2

ISBN 978-97S-8839-76-6
Selenge
Ticarethane Sok. No: 41/24 1 iSTANBUL
Tel: 0.212 514 45 73 Fax: 0.212 511 09 35
www.selenge.com. tr
e-mail:selenge@selenge.com. tr

NSZ ........................................................................................ 7
FAZLDLLAH VE .............................................. ll
cAMl ''T-TEY ARIH .................................................................. ll
MUKADD1MES1 ........................................................ 47
Cami''t-Tevarih'in Selukh1lara Dair.. ................................. 4 7
Blmnn Mevz'u ve Mahiyyeti ..................................... .47
2- Eserin Seluklular Blmnn ..................... 49
3. Cami''t-Tevarih'in Seluklulada tlgili ............................. 62
Blmnn Degeri ............................................................... 62
4. Zahir'd-din Szde ...................................... 63
Selukname'sinin .................................................... 63
TERCME ................................................................................. 67
Zikr-i Tarih-i Al-i Selk ...................................................... 67
Ki tab ......................................... 70
Birinci es-Sultan'l-Mu'azzam Rkn'd-Dnya ................... 88
ve'd-din Eb Talib Beg Muhammed ......................... 88
bin Mika'Il bin Seluk .......................................................... 88
Sultan Adudu'd-Devle Ebu .......................... llO
Alp Arslan Muhammed bin Ebi Sleyman ......................... llO
Beg Davud bin Mika'YI'in .......................................... llO
Zikri ............................................................ 110
nc Sultan Celal'd-devle ve'd-din
Ebu'l-Feth bin Alp Arslan Muhammed bin
Davud'un Zikri ................................................................... 125
Drdnc A'zam Rkn'd-dnya
ve'd-din Ebu'I-Muzaffer Berkiyaruk bin
-Burhan Emir'l-M'minin ................................. l38
6
es-Sultan ve'd-din Eb
Muhammed bin bin Muhammed bin
Beg bin Mikail bin Seluk. ........................................ 155
Sultan's-Sehitin Mu'izz'd-dnya
ve'd-din Eb Haris Sencer bin bin
Alp Arslan bin Beg ................................................... : 167
Yedinci es-Sultan Mugi:s'd-Dnya ve'd-din
bin Muhammed lbn M bin Alp Arslan ................... 189
Sekizinci es-Sult1n'l-Mu'azzam Rkn'd-dnya
ve'd-din Eb Talib bin Muhammed bin
bin Alp Arslan ....................................... : ............. l95
Dokuzuncu es-Sultan'l-'Azam
Eb'l-Feth Mes'd bin Muhammed bin
bin Alp Arslan ..................................................... 198
Onuncu es-Sultan Mug1s'd-Dnya
lbn bin Muhammed bin ...... 221
Onbirinci es-Sultan'l-A'zam ve'd-din
Eb Muhammed bin bin
Muhammed bin M .................................................. 227
Onikinci es-Sultan Mu'izz'd-Dnya ve'd-din Eb'l-Haris
bin Muhammed bin ...................... 24 1
nnc es-Sultan'l-A'zam Rkn'd-Dpya
Arslan bin Muhammed bin
A.lp Arslan ........................................................................... 245
Ondrdnc es-Sultan'l-A'zam Rkn'd-Dnya
ve'd-din Eb Talib bin Arslan bin bin
Muhamrned bin bin Alp Arslan Muhammed bin
Davud bin Mikayil bin Seluk ki en
sonuncusu idi. Rahimehumullahu Te'ala ........................... 261
FAYDALANILAN KAYNAKLAR .............................................. 281
N SZ
Hemedani (l.718-1318)'nin "mo-
dern anlamda ilk dnya tarihi olarak kabul edilen" Cami''t-
Tevarih'i, ifadesiyle "Trk tarihinin
devrinde ana en nemlisi' dir.
sekin devlet
alim ve tabiplerinden biri olan Fazlullah, bu eseri-
ni hkmdan Gazan zerine kaleme al-
itibaren ve dnya-
birok kendi inan, kltr ve
sunda umumi tarihler da, Asya ve Avrupa
kavim ve milletlerin, buralarda
devletlerin tarihini ilk defa bir kaleme alan

Barthold'un ifadesiyle hala
duran bir esd' olan Cami''t-Tevfirih'in iki versiyonu
1306-1307 tamamlanan birinci versiyonu
cilt, BlO'da tamamlanan ikinci versiyonu ise drt cilt olarak
Gazan eser tamamlanmadan ze-
rine (1304) mellif tarihini halefi Olcaytu'ya ithaf etmeyi d-
de, Olcaytu bunu kabul etmedi ve eseri yine Gazan
Han'a ithaf etmesini, kendisi iin de bir umumi tarih yaz-
istedi. Bundan I. cilt Tarih-i Gazani, Tarih-i M-
barek-i Gazani veya Gazan Han Bu cildin
birinci blmnde Trk ve kabileleri,
8

soyu, Argun (1284-
1291) tahta Gazan ve hak-
bilgi verilir. blm ise Cengiz Han'dan Gazan Han
dnemine kadar gelen tarihinden ibarettir.
E. M. Quatremere, Oimi''t-Tevarfh'in I. cildinin
ilgili blmn tecmesi, blmlerini de I.
N. Berezin Rusa tercmesiyle beraber Bu cilt G.
]. E. Blochet ve Kari Jahn da ve
Blochet'nin metin, Tahran'da (1313
metin de Isfahan'da (1336 tekrar Kari
Jahn eserin Abaka Han, Ahmed Tekder, Argun Han ve
Geyhatu ile ilgili blmn l94l'de Viyana'da
daha sonra da ofset olarak I. cilt metin ve
tercme olarak Rus Akademisi drt cilt ha-
linde (1946-1960). Bunun Abdlkerim
da eserin suretiyle
Hkmdan Hlag'dan Gazan Han'a kadar gelen Fars-
a orijinali ve Rusa tercmesiyle birlikte Eserin
devriyle ilgili M-
zesi Ktphanesi'ndeki nsha ile Sleymaniye Ktphanesi'nde
bulunan Arapa nsha dikkate Bu cildin
l960'ta Tahran'da Cengiz Han'dan sonraki Mo-
tarihiyle ilgili blmler O. I. Smirnova Rus-
a'ya, Muhammed ve Arap-
a'ya,]. A. Boyle da
Olcaytu emriyle ve umumi tarih ta-
II. cildin orijinal bu cildin birinci b-
lmp. Olcaytu 706 (1306-
1307) kadar geen' dnemin bir tarihi
1312'de tamamlanan bu blmn bir Zeki Yelidi Togan
blmde Hz. Adem
ile Beni peygamberleri, Hz. Muhammed'in Hulefa-
yi Emeviler ve 1258 kadar Abbasiler
tarihi Gazneliler, Seluklular,
Salgurlular, Trkler, inliler,
SELUKLU 9
Yahudiler, Germen ve kavimleri,
Frank ve ile Buda ve Budizm hak-
bilgi verilir. IL cildin Farsa olmakla
birlikte Arapa da
II. cildin Frank tarihiyle ilgili tercmesiyle bir-
likte KariJahn Gazndiler ve Seluklulada ilgili blm-
leri Ahmet ve Nizariler'le ilgili
blmleri ise ve Muhammed Debir-i Siyaki
dan Bu cildin Hindistan tarihi bl-
mnn zet evirisi Bibliographical Index to the
Historians_ of Muhammedan I. cildinde
blmler ise henz
Bizim tercmede esas metin, Oimi''t-Teviirih'in IL
Cildinde yer alan Seluklular bahsinin Ahmed
olup Fazlullah, Cami''t-Tevarih, II.
Cilt 5. Cz (SeluKlular Ahmet TTK Yay.,
Ankara 1960
1
/1999
2
), bu eserin Hazine
ktphanesi, nr. 1654; Hazine ktphanesi, nr.
1653 (Hafiz-i Ebr, Zubdet't-Tevarih iinde) ve
Ahmed III ktphanesi, nr. 2935'de bulunan
istifade edilmek suretiyle
Ahmed sz konusu nsznde gibi,
"Bu ilmi muvaffakiyeti, ilk itibaren,
mnekkidlerinin ok borlu Bu
milli ve ilmi bir devi yerine getirmekten
bir mtercimler, bunlardan et-
her zaman
M tercimler
Ankara 2009
FAZLDLLAH VE
TEV
[M. Gnaltay, Tarihinin Kaynaklan -Tarih
ve Mverrihler-, {Haz. Yksel Kanar) 1991, s.260-300]
tarihini inceleyenler en nemli bir
olarak Miladi 1240 Hemedan'da
tur.
1
hayat dnemde en
bir serveni adatarak yeniden hayata huzur ve skn

istila eden her yerde gibi
da kltr ve de, bu ka-
uzun sre devam lkesinde nceki
kadar olmasa bile, zengin bir kltr Geri bu
XIII. blgesinde bir Sina, bir
Farabi, bir Fahreddin bulunmuyordu. Fakat ilim ve
yeniden alevlendirecek zihinler de yok Semer-
kand'ta Herat'ta len Necmeddin'in istila
1
tarihilerin gibi Quatremere de bu
Fakat Katip elebi, tarihimizin Tebriz' de, Ebu'I-Gazi Han
ise Kazvin'de savunuyorlar.
l2
seli nnde kltr ve yeniden kur-

manen egemen
Hlagu Han Meraga'da bir rasathane
Tusi'nin ynetimine Hlagu'nun halefieri daha ileri
giderek Mslman ilim ve fenni hi-
maye
Ahmed Mslman medeniyetinin
kuvvet ve satvete demekti. Bu kah-
da, o en byk bilginlerinden olan
Kudbeddin ile Kemaleddin idi. Bu iki byk
sima, kabul etmelerinde en nemli rol
Ahmed Han'la Kalavun ara-
zere olan ihtilaf de bir
meydan
Fahreddin Razi'nin en nl olan Kudbeddin
ve kaybolmakla
kalan felsefenin Sina dirilt-
mekle Kudbeddin ve
cak birok eserler yznden geici
olarak tutulan kltr hidayete prensleri-
nin yeniden vermeye Cveyni gibi
bir tarihi Pelin'i (Pelin de !'orient)
lan Zekeriyya el-Kazvini gibi astronomi, ve tabii tarih
bilginleri edebiyat Vassaf el-Hadra gibi bir byk insan

ilim ve fennin tekrar byle
bir zamanda iyi bir doktor, gl bir
kalem sahibi olarak ve
bilgisi sayesinde, kolayca girebdi. ok ge-
meden tevecchn da
bilgin bir doktor, kalem sahibi bir ede-
zamanda ilahiyat, tarih, hatta ziraat
ve bile bir bilgi sahibiydi. Bunlardan
SELUKLU l3
Arap, Acem, Trk, ve belki de in
dillerini biliyordu.
2
Hi bu ve bulunmaz klt-
r, kendisini Gazan Han'a kadar
yol
kadar vezirlik hizme-
tinde ok byk servete ve Bu
servetin cmertlikle dini ve ilmi birok
o vakayinamelerinden
velinimeti Gazan eserini rnek alarak
"Tevriz/Tebriz'de* mahalle, mimari bilgi
ve zevkinin gstergesiydi. O zamana kadar grlmeyen
estetik bir dzenle yksek gzellik ve byk-
lkleriyle herkesi hayran O tarihilerinden
birinin bu mahalleyi, "dnyada bir benzeri daha tir'
tasviri, o zellikle
rn gzel bir gstermektedir.
gre prenslerini blgenin
sevk ederek, istila dnemlerinin
gidermeye bizzat ve muazzam
Gazan ve Olcaytu
din, alan mahalleye, deldirerek yap-
bir kanal Serurud suyunu bylece
Tebriz'i yeniden
Btn bunlara en byk
kitaplara grlyor. eserlerin istinsah ve
cildi ve sslemeleri iin bin dinar, yani para ile
600.000 frank gibi byk bir toplam sylenmektedir.
trbesinin
Lucien Lerclerc, Histoire de la Medicine Arabe, c. 2, s. 133.
Tebriz ismi birka de Azerbaycan
vesiyle (harflerin yer sonucu) Terbiz sylen-
gibi, kaynaklarda da Tevrez, ve Tevriz biimle-
rinde de gemektedir. (Y.K.)
14
byk ktphaneyi, byk paralar
nemli kitaplada Bu kitaplar kendi eser-
lerinin de olduka gzel ve son derece bir biim-
de ve nshalan bulunuyordu. istila-
pek ok eseri imha gren ken-
di eserlerinin de daha sonra sona iin, daha
hayattayken lkelerindeki byk
ktphanelerine
Gazan saltanat dneminde nfuz ve debdebesi gn-
den gne artan Olcaytu'nun ilk hkmet
da da yerini vezirlik hizmetinde kendisine
olan Sadeddin ile bilikte ykselmesine a-
Fakat Hicri 710 (M. 1310)
Sultan Olcaytu, byk tevecchn kazanan gen ve
Taceddin da vezirlik getirip Sadeddin ile
bu iki vezirin dost-
luk ve ahenk birdenbire bozuldu. ok fazla
reva bulan entrikalar, iftiralar btn artmaya
Sonunda her iki vezirin de feci ldrlmeleriyle sonu-
Sadeddin, yeni vezirle ortak giren
din'in bir gn kendisini korkuyor, onu sulta-
gznden iin hibir nce-
leri gizli bir bu sonunda bir gn
patlak verdi. Ebu Abdullah Olcaytu Tari-
hi'nde tasvir gibi
3
, Sadeddin, Sultamn huzurunda rakibi
"Hacegan Sadeddin ve bir sz ekin-
genlik ve nefret Sadeddin, huzurunda ona
gsterdi ve ile
birbirine ve itharn eden fkeli hi-
taplarda bulundu; yle ki sadakat fke ile ve
muhabbet de yer ise ol-
gunluk, iyimserlik, neticeye ve gz yumma gstererek
dedi: Ey Sadeddin, bugne kadar bir kulun Allah'a
hamd olsun onu ... Bundan sonra
SELUKLU 15
vurmaktan e-
kinmedi. sulamalarda bulundu.
hile ve syledi ve sonunda
onu, prenslerini ok fazla
Hatta dinine ve bile kendini
alamayarak Yahudilere olmakla itharn etti.
nceleri birbirine iten duygulada olan, hayat ve mevkile-
rini de ancak ve borlu olan bu iki
vezir, birbirlerinin can Daha uzak
ve daha olan huzurun-
da, felaketinin sebebi olabilmesi muhtemel bir mey-
dan vermemek iin Sadeddin'in ve
sessizlikle verdi. Sadeddin'in btn sulamalan ve sal-
"Bugne kadar paha biilmez bir kleniz
elhamdlillah kendisini azat ettiniz!' edibane,
fakat ok bir cmleyle yetindi.
ve o
gn iin da, nifak alttan alta btn
devam ediyordu. ok byk gs-
teren Sultan Olcaytu her gn nfuzu
artmakta olan nc veziri gecikmedi.
Taceddin zeki ve zamanda fettan bir adam
birinci vezir Sadeddin'in gzden ve
hatta onu btnyle ortadan yerini almak istiyordu.
O da, ile Sadeddin olaydan yararlanmak
istedi. hedefin daha sonra birbirlerine aman-
olacak bu iki dzenci veziri birbirine
Sadeddin drst bir Fakat emri bulu-
nan adamlar, efendilerinin olarak lkeyi kavuru-
yor, hazineyi soyup rakibini ezmek iin bu
ok abuk uzun
Taceddin ve hizmetine getirildi. .. " (Ebu'l
Abdillahi'il Olcaytu Tarihi).
16
gibi
4
, Sadeddin ile kontrol
etmek iin Olcaytu'dan izin ve olayla-
4
"Ve Hace arzetti: yce
leri arzu ederse, Sadeddin'in ve naiblerinin her
gn ne kadar gsterelim. Emir buyurun, gnlk
mal girdisi ve verme ve
sunulsun. bu etkisiyle emir verdi; O
da, hepsi beyaz liralar olan 20 Tmenlik ve veri-
len emir uyannca olarak ve net bir durumu bildir-
di. olan biteni ettikten sonra ok ve hay-
retler ierisinde dedi: Maliye her .
gnde bir benden bu kadar mal oldu.
agzllk iin can veren byk, kaderi ise buraya
kadar. .. " Sadeddin, ithama ve bu gz etti;
bunun, blgelerinin geri
ve kimisinde muazzam hanlar, kimisinde byk emirler olan,
Rum Emiri gibi, kimisinde de
sahip ve gibi kurumlar bulunan bu blgele-
rin kendisine bylece her ynetimin hazinesine
500 Tmen delil
Sultan, bir sene sonra szkonusu kendisinden talep etti.
Cevap olarak, bu Iran blgelerinin tasarrufunun kendisin-
de. bilmesi halinde syledi. Bu cevaptan
incindi ve Emir Tokmak, Taceddin ve
Hezare Muhammed'in her biri, Sadeddin'in bu taahhd ve
kabul tasdiklediler. Sultan ondan 500 Tmen mal istedi.
O'nun ise bu kadar nakdi yoktu. Ne Biraz
ve bir vesile girdi. .. Byk bir mutluluk ieri-
sinde gn Saadeddin ve naiblerinin tutuk-
iin emir verildi. gn mera ve
yemin etmek muhakeme etti. Hallerinin inceleme ve
neticesinde mahkeme hibir gnah ve ihanet tespit
edemedi. Ama Sadeddin
ve fkesinin belirtilerini ediyordu. Korkuya sevin
ve mjde beklentisi iinde bulunuyor, yolu ve bir
Hace ve.ona iltica bir
gremiyordu. Onun biraz ilerisinde Sadeddin'e kriz geldi;
ve eziyet grme korkusundan
dalkavukluk ve ... 711 lO g-
n ikindi vaktinde vezir Sadeddin'i iki ifrit cellad ve cehennem
zebanisinin ellerine verilmesi .. Ve bulunmaz ve-
SELUKLU 17
ortaya Sultan Olcaytu, de telkinle-
riyle, tecrbeli ve veziri feda et-
mekten ekinmedi. Sadeddin, felaketin gre-
rek, can merhametine da
riyakar bir gremedi. bir
emriyle idam edildi, gitti ...
Bedbaht Sadeddin'in felaketini ve
ektikleri yalan meyve vermesini
etkenlerden biri de, Yahudilikten dnmesi
ok muhtemel olan bu gen ve gzel Sadeddin'i
Olcaytu gibi bir hkmdan ve gibi bir lkeyi
yneten koca Sadeddin, fettan elinde oyuncak
tu. vezire her bylece
rakiplerine birok su nedeni
en byk
olan geHyordu. ve
gzel ve ahiakla hayatzni
rzgara savurdu, de ukura." beyitiyle ok gzel
tasvir gibi Sadeddin, bir kafirin
eline bir esir durumunda bulunuyordu.
5
Sadeddin ldrldkten sonra, yerine Taceddin geti.
Fakat birbirine ortak rakiple-
rinin ortadan olarak, ok gemeden bu iki vezi-
rin de
ziri ettiler, ondan sonra, Sav!, Zeynuddin
Master!, Celaleddin Tabert'nin Yahya, gzel ah-
Davud ve Kerimuddin gibi hizmetisini de tek
tek getirip ettiler ... '' Olcaytu Tarihi)
"Sadeddin'in en byk suretinde bir
olan geliyordu. ve
Sadeddin'in gzel ve .ahlakla rzga-
ra savurdu, bedenini de ukura ... " Olcaytu Tarihi)
18 CA M 'T- TE VAR H
ortadan bsbtn
kalmak, gibi egemen olmak, Olcaytu'yu
gibi ynetmek istiyordu. ldrlen Sadeddin'in fettan da,
ailesinin felaketine sebep olarak kabul yok
edilmesi iin alttan alta srekli iftira ve entrikalann
ok fazla reva bu garip dnemde en nemli rolleri
Yahudi dnmeleri eviriyor, vezirler ve emider kav-
galardan ok gzel trl hile ve yalanlarla bu an-
srekli krklyor, sonuta her iki taraftan da bol
bol para
Sadeddin'in Yahudi dnmelerinden olan fettan
yok edilmesi iin, yine Yahudi dnmelerinden
ve saray doktorlanndan olan Nec1b'd-Devle ile gizli fesat kay-

tarihi Yahudi dnmelerinin yalan ve
hileleriyle doludur. Olcaytu ve Ebu Said dnemlerini bir
gsteren feci ldrme ve idamlarda Necibu'd-Devle ve
ona benzer dnmelerin ok nemli roller
Zeka ve ok ileri giden bile, rakip-
lerinin ortadan iin daima bu gibi dnmelerin yar-
gerek ykl paralar bu
iftiralar, suikastlar dzenlemekle Hatta ileride
gibi srekli olarak
Yahudileri daha sonra kendisinin de aslen Yahudi
dnmelerinden
Sadeddin'in Necib'd-Devle
dan dzenlenen tehlikeyi yine hile yoluyla de,
"Sadeddin'in durumundan haberdar ol-
bu fetret ve dneminde son vermek zere
Necib'd-devle ile ikisi bu maksatla bir araya gelip
ncleri Necdi, drdncs ise
ile birbirine eden iblisti. .. "
Olcaytu Tarihi)
SELUKLU 19
gnden gne nfuzu artan sonunda
felaketini Geri byk ihtimalle entri-
Hicri 715 (M. 1315) birden bire grev-
den Fakat bu dnem uzun srmedi. Emir Tokmak ve
Vezir gibi gl
men, ok gemeden daha bir nfuzla tekrar iktidara geldi.
"Habib es-Siyd'in gre, Olcaytu'nun son zamanla-
btn nfuz ve iktidan kendisinde toplayarak
yerini hie indirdi. Olcaytu'dan, vezirlikte arka-
olan her zmek ve so-
yetkisini Sonunda bu ekilmez
durumdan Olcaytu'ya etmek zorunda Durumun
ve olarak ve tek
vezirlik yapmakla kendisinin grevden affe-
dilmesinin st olarak Bu durumu
hertaraf etmek Sultana yol gsterdi. tek-
lifi grevden bir
7
Fakat gnden gne Taceddin nfuzu giren
Olcaytu, gen ve faal vezirini danltmak istemiyordu.
din'in bu dinlemekle yetinmek gibi bir
bulundu. Halbuki devlet dzenli olarak yrmesi bu
iki vezirin birlik iinde
srmesinden zarar gren daima lkeydi. dirayetli,
alim ve tecrbe sahibi bir vezirdi. ise ve
olduka yetenekli bir genti.
bir durum da vezire dav-
"Hace bu her birini ve muvafakatini
belirtti: Birincisi, tm yrtlmesi Divana yklenmeliydi; by-
lece nceki muhasebe ile ilgili verilebi-
lecekti. vezirlere ait nemli kendisine iade
edilecekti; bylece gvenli bir konuma gelecek ve
onun kontrolnden ncs, beldeleri ve bl-
geleri iki ve her birinin kendisi geecekti." (E.
Blochet, introduction a l'histoire de Mongoles, p. 32, nl)
20
Olcaytu'nun ise, devletin bu iki ve fedakar vezi-
rini hi olmazsa dzeyde bu tek
yoldu. Oysa byle Olcaytu, son saltanat
ru byk bir nfuz verdi. Onu stne
vezir, tahakkmnden
birlikte kinini Her ikisi de bir can
gibi gibi Sultan Olcaytu'nun ve-
yine birbirine
bu iki vezirin bir
zamanda, Horasan valisi ve Olcaytu'nun Ebu Said, askerin
iin bir miktar para istedi. Halbuki vezirler
birbiriyle lkelerini iin hazine tamta-
Olcaytu, sevgili yerine geti-
rilmesini vezirlerine emretti. maliye ve divamn
tmden Taceddin elinde sz
ederek, istenen ona ait ileri
srd. ise, vezirlik hizmetinde ortak gereke-
siyle bu yersiz buldu. Bylece iki vezir
btn ortaya Her iki
taraf da birbirlerini bir biimde sulamaya
Olcaytu, bu bir son vermek ve
bir an nce gnderilmesini iin, lkenin bir
blmnn maliye ve ynetim
blmnn de yrtlmesini emretti. Bu
fermana gre Acem, Fars, Kirman, Byk Lur,
Kk Lur ynetimine; Tebriz, Di-
Rebta, Mugan, Arran, Basra, ve Kfe de
ynetimine
Olcaytu, vezirlerine olmak, gerekteyse
btn maliye ve ynetime muamelelerde gzclk etmek
zere, bunlara birer de tayin etti. olarak
SELUKLU 21
Muhammed da
Kuhedi'yi

Fakat bu Drt ay boyunca
Ebu Said ise srekli olarak para
istiyordu. Olcaytu, tekrak O da hazinede
para btn devlet mlknn
hazinesinde sz ederek zr diledi. Bunun ze-
8
Durum bu vaziyette iken Horasan'da bulunan cihan Eb
Sa'id'in askerin isternek iin mtemadiyen geli-
yordu. vezirlerden mal tedarik etmesini istedi. Hace
lkesinde benim veya
birinin bir berat hepsini benim
larnam gerekirdi" diyordu. Tacddin ise benim vezirlik, pamuklu
bir elbisem ve geici bir var.
olan vazife ve rtbeler bir bile demeye kadir
Mademki her ikimiz birbirimize ederek yr-
tyoruz; menfaatler ve istifadeler o halde olurda
masraflar ve ihtiyalar zaman ve ortak olmuyor-
sun." diyordu. " ... berat ve tahsil et-
iin" dedi. Vezirlerin aralannda cereyan eden bu durum padi-
divan emretti.
cevap olarak "hem, bir vilayette toplanacak bir bir amil
eliyle telef eden, cevap olarak da fazla yetkisi, ve
pamuklu elbisemden bir yoktur diyen bir ile
yapabilirim. Senin naib ve da nceki gnlerde pa-
bir (demeye) kadir her biri birer
Karun'dur." dedi. Hace "Askerin olan) erzak, ele ge-
en mallardan fazla; giren az ve mahsl n ele
benim suum nedir" diye verdi. lkenin vezirler
ikiye taksim edilmesini emretti. (Buna gre)
Meyane'den Pl-Zene kadar Acem, Fars, Kirman,
ve Horasan kadar olan Byk Lr, Kk Lr
ynetimine, Tebriz, Rebi'a,
Arran, Basra, ve Kfe vezir Hace Tacud-
din ynetimine verildi. Ondan sonra her iki
ve her biri kendi hkmn icra etti. olarak
Alaeddin Muhammed b. Horasan'a; Hace Tacuddin'e de
Kuhedi'yi grevlendirdi... Olcaytu Tarihi).
22
rine Sultan, Emir devletin son
grevlendirdi.
Emir oban, inceleyerek
bin tmen buldu. ortaya
din'in rakibini zor bir duruma Fakat gece,
huzuruna ve istenen
bu sonunu ok
bir gsteriyordu. O zamana kadar
protokole gre; vezirler huzuruna iin, mut-
laka emirlerin, yani beylerinin iznini almak zorunda ol-
halde, bu uymayacak kadar
Olcaytu'ya nfuz

rakibinin bu
derece nfuz vezirin bir fekakete
gstergesiydi.
Hace yznden
drt ay boyunca hasta huzuruna gidip gelmesi
mmkn olmuyordu. askerler iin mal tale-
binde bulunmak zere eliler geliyordu. Bu esnada parli-
ava gitti. ve Emir obana havale etti. O
da naibleri hesaba ekti. Ve yz tmen iin
dava etti. Naibler bu durumdan korkup Hace bu bt-
e geer diye tedbir istediler.
Hace gece huzuruna ve naiblerden
istenilen mal (para) kulunuzun Naibler onu hesab et-
mezler diye arz etti. Sabahleyin Emir lrenen ( Ocaytu'nun
pederi idi) naiblerden istedi. ki-
bilmez, bu hepsini ve ha-
dedi. bu hadiseyi Emir oban'a Emir
oban dedi ki: olsun! Hlag Han ve Abaka Han zama-
bir kimse bir sz arz etmek ilk n-
ce btn emirler izin vermeden mmkn ise o
dereceye ki, bir emirle bile etmeden, gece padi-
halvet halinde emirlerin zayi' ve bo-
oluyor.,. Emir sabahleyin mstevfi Alaeddin Muhammed' e
diyor: Taceddin naib bu
minval zere ise sizin yirmi olacak."
Olcaytu Tarihi).
SELUKLU 23
yararlanarak hazinenin nedeni olarak
din ile gsterdi. Birok yalanlarla
Olcaytu'yu aleyhine yollarla dev-
let te birini hazinesine
Hatta Cami''t-Tevarth'e mkafat olarak her
verilmekte olan bile bu arada Bir
zamanlar bir zenci kle alacak halde, hazine-
den paralada bugn Karun kadar mala sahip
birok Trk ve kleler klelerinin bile servet
ve saman sahibi uzun
Sultan Olcaytu bu durumlara zlerek
din'in idam edilmesi iin emir verdi. Fakat her ne sebebe daya-
birok rica ve yalvarmayla, vezirin iin
verilen emri geri durumun gre-
rek hazinenin kapatmak zere epeyce para verdi.
Horasan'a, Ebu oka gnderdi. Olcaytu, bu-
nun zerine ile gibi iyi gein-
melerini ve devlet dzene koymakla
emretti. Fakat emir verildikten sonra vezirin
nfuzu bsbtn
10
10
Ondan sonra Hace dedi: evde hasta
Vezir Sa'deddin'e gibi ve hilelerle rahata
btn tuzak ve hilesini uygulamak iin beni hizmetilerle oyala-
mak istiyor, hkm
girerse, Hace Taceddin ilk olarak byk Celaleddin'e
"Tuster Gazan Olcay Sultan'a tahsis edilen
yz tmen mal senin yola dedi.
Celaleddin, bu bana verilecek olursa, bir bile benim
zimmetime geerse gnaha girerim diye Hace de
ve asaleti sebebiyle onun zerine gitmedi.
kynden g ettiklerinde Hace hizmetinde-
kileric birlikte yeniidi ve galib ve muzaffer oldu. Ora-
dan bir fersah gidince durum tersine dnd, bukalemun
hali Tabi' durumunda olan kendisine tabi olunan, muktedi
durumunda olan kendisine uyulan oldu. toplanan mallar-
dan drtte birini kanaatine Bir y-
24
btn hkm ve nfuzu Taceddin top-
Olcaytu'nun ilk saltanat Sadeddin gibi byk
veziri kurban etmekte hi glk ekmeyen
sultamn son o zamanki
kurban En sonra vezirlik
olan Taceddin o ykselrnek
iin tek olan ikiyzllk, yalan ve entrika ger-
ekten mevkilerini bu konudaki borlu
olan Sadeddin ile bile ok geride
11
Sultan
Muhammed Olcaytu'nun nl tarihisi bu
bir biimde itiraf etmektedir:
hizmetinde gzellik yaratti
Ohan Muhammed'in temiz
Vezirler
nk vezirlerin geti."
son darbenin etkisi Olcay-
tu'nun son saltanat sahneden hemen bsbtn ekil-
nyle, rayi zerinden ona para, Gazan
Yezd bir miktar Havatin Cami''t-
Tevarih caizesi olarak her verilen 8 tmen, benim sorumlulu-
olan ve Tebriz mahslnn te biri aittir.
Zira o soyu sopu belli olmayan, naiblikten, byk abalarla vezir-
nk ve dedesinin siyah klelere sahip ola-
cak g ve kudreti yoktu. anda iki yz Trk ve klesi
var. Her biri bir tmen veya daha fazla ona hizmet veriyor.
Beytimur'un sahip gibi onun da yz Trk klesi var. Btn
bunlar, onun Hace ceza-
iin ferman Hace Taceddin mrvvet, cmert-
lik, ve sebebiyle onu affetti ve
ve bu saraya Ergun (Han) beri hizmet di-
ye arz etti. da onun va'zgeti. are gre-
meyince kendini mal vermeye mecbur hissetti ve Horasan'a birok
hediyeler gnderdi. vezirlerin birbiriyle "sulh
(emri mucibince) baba gibi iyi geinmelerini emretti. ..
Olcaytu Tarihi).
11
Quatremere, Hlagu Tarihi, s. ll XXXIV.
SELUKLU 25
kurtarmak iin Emir himayesine
Sultan Olcaytu'nun gznden btnyle
olan bu rakibinin kendi inzivaya ekilme-
si zerine daha ileriye gstermek duy-
son darbeyle Fakat vezirin sin-
geiciydi. Sahneye rakibine kesin indir-
mek iin uygun bir kolluyordu. ve tecrbesiz
emirlerini rencide gryor, Sultan
Olcaytu'dan sonra bir tehlikeye biliyordu. Devlet
her gn biraz daha ihtilallerin bir gn
yine kendi tecrbesine ve o zaman rakibinden
kolayca intikam bu
umudu ok gemeden Gnn birinde Olcaytu, s-
rekli bir ishale tutularak ld.
geen Ebu Said btn nfuz ve g,
Emir oban'a geti. Bu yeni durum
Taceddin iin ok tehlikeliydi. dnemde entrikala-
en nfuzlu vezirin idam byk
gsteren sonun kendisi iin de ortaya
tehdit eden bu rakipten kur-.
tulmaktan bir ise,
eski veya
nedenler yznden, bu yararlanmak istemedi. Hatta
zerine nfuzunun g-
ren Ziya''l-Mlk, Hoca Khedt ve Hoca Alaed-din Hin-
du gibi bykler, izin tak-
dirde yok edebileceklerini syledikleri halde,
dtn bu konuda izin verici bir tutum iine byk bir
adam olan be-
rakibinin
Fakat rakibi byle O, bir
sat bulur bulmaz son ve ldrc darbeyi in-
dirmek istiyordu. yok edilmesi iin
vuran, fakat ondan yz bulamayan Ziyal-Mlk ile
bu kez aleyhinde
26 CA M .' T-T E VAR i H
T aceddin ise rakibini iin hibir
ekinmiyordu. Nitekim bolca
sayesinde emirleri aleyhine Emir
ileri gelen Ebu Bekir
Emir aleyhine tahrik etmekte oldu.
Sonuta vezir Divan'dan

Fakat ok gemeden tecrbeli vezirin Divan'da bu-
Emir
oban, grevden oldu. Kendi-
sini tekrar iktidara getirmek iin davet etmek zorunda
Fakat mcadelelerden
son huzur ve skn iinde geirmek, biraz
da ahiret iin bulunmak istiyordu. Emir
oban'dan zr diledi, fakat kabul ettiremedi. Emir oban,
12
Makama ortak olmalan sebebiyle Hace ile Hace
ve mcadele bulunuyordu. Hace bir
yolunu bulup Emir oban'a olan kuvvetlendirip, yeniden
makbul hizmetler ve yeniledi. Hace Emir o-
Sultan zerindeki kuvvetli bir tasarruf ve nfuzu
bu durumdan son derece korkuya .. Hace gece
gndz Hace derecesini ortaya koyma
arelerini anyor, fakat myesser ve aralanndaki ve
niza' ... Birgn Ziya'l-mlk, Hace gi-
dip dediler: siz izin verirseniz biz Hace ile mcadele
edelim ve onun tasarrufat ve Ha ce
uzun bir mddet sonra onlara "byk bir
ona kasdetmek uygun Ben ona sizin nizama
iin nasihat ederim." dedi. Onlar Hace'nin huzurundan birbir-
leriyle ederek "bize bu Hace'den yoktur
Mmkndr ki, ona sylediklerimizi Hace syler de, o da bize
olur" dediler ve Hace ile ittifak ettiler. Hace
Emirlerin niiiblerine, emirin Hace olan
ler diye ok verdi. Emir hizmetkan olan Eb Be-
kir Hace iin olarak
Emir ondan ediyordu. Nihayet iddialar o de-
receye ki, Hace divandan azlettiler. .. (Cami''t-Tevarih
Zeyli, Blochet, Tarihine
SELUKLU 27
kendisinin ekilmesinden sonra eski
sz ederek etti
13
ve durumu Sultan Ebu
Said' e bildirerek kendisini yine vezirlik
vaadinde bulundu. Sultan'dan izin kadar evinde din-
lenmesini rica etti.
ve Emir oban ile
geenlerden ve vezirin tekrar iktidar mevkiine getirilmesi
haberdar olunca, bu kez gerekten
tler. nk Sultan Ebu Said, Emir sznden
yordu. Emir
iktidar mevkiine gelirse ile btnyle
Byle bir sona iin
din'in yok edilmesine karar verdiler. zamanda doktor olan .
Sultan Olcaytu'ya ila yerine zehir vererek l-
konusunda bir sylenti

13
Emir bu nk
idam eden Sultan Ebu Said bile 727 onun
Muhammed'i vezirlik davet zaman, baba-
vezirlik grevini gnden devleti gnl-
nn gibi ynetebilen birisini szleriyle itiraf
etmek zorunda divandan beri hkmet
iyi grmedim. Bu greve getirilenlerin hepsini tecr-
be ettim hibiri bu kimseler idam eden h-
krndann daha sonra bu itiraf ne kadar
ve edebi dirayetine varis olan
Muhammed, ok gemeden Gazan'la Olcaytu'nun ilk salta-
. nat nfuz ve gc
14
Emir oban Hace dedi: Senin bu l-
kedeki yemekteki tuz gibi gereklidir. Senin dev-
let etkilemektedir, bu yzden mmkn kadar a-
buk hmayn'a Hace cevaben zr beyan
ederek bu mr boyunca kendisinin vezarette elde
ni hibir vezirin elde halen de
ve her birinin bir makam ve mevkie sahip niye-
tinin geri kalan iki- gnlk mrnde ahireti kazanmakla
olmak bildirdi. Emir oban o zr kabul etmedi ve
la gelmesini emretti. Hace, Emir'in huzuruna gitti. Emir ona tazim
28
Olcaytu'nun zel doktorunu da bu oyunu ylesine
mkemmel bir biimde ortaya koydular. ki, sonunda Sultan Ebu
Said ile Emir oban bile byle bir inan-
Hallikan'a "Zeyl'z-Zeyl' yazan o
birinin, rivayete dayanarak bilgilere gre Emir oban,
Sultaniye sorguya ekti.
-yine rivayet edenin ifadesine gre- yoksul bir Ya-
hudi aktar ve doktoruyken, Sultan Gazan'la Olcaytu'nun
tevecchleri sayesinde devletin yksek mertebelerine
btn maliye ve ynetim kendisine ve bu
yzden pek ok mlkler, sonsuz servet ve zengin-
likler byle bir cinayete cesaret etmesinin
mmkn ileri srd. Byle bir
oyunundan bir savundu.
Bunun zerine Olcaytu'nun doktoru Celaleddin Harran
Celaleddin, lm konusunda kendisine sorulan
soruya olarak dedi: "Sultan Olcaytu, kusmayla
ok mide muzdarip
dan beni Gittim. Sultan srekli bir ishale yakalan-
zamanda olarak kusuyordu. teki doktorla-
n da bir konsltas-
yon Hepimiz mide ve glendirecek
ilalar verilmesini nerdik
mide sz ederek, nce midenin
temizlenmesi ve mshil verilmesi gr-
savundu. Bunun zerine
gsterdi, ve ihtiram edilmesini emretti. (Devamla) dedi:
huzurunda, divan onun elinden kadar
hibirisinin o dzeninin
belirterek; Hace'ye de szn huzurunda arzedip
onun alana kadar beklemesini syledi. Hace
ve divan bu durumdan haberdar olunca, tekrar deh-
.. Bu kez Hace Sultan Olcaytu'ya
ila yerine zehir da bu yzden ortaya
(Cami''t-Tevarlh Zeyli, Blochet, Tarihine
SELUKLU 29
sunda Sultan'a mshil verildi. Bunun kez
ishal meydana gelerek lmyle
Celaleddin hibir kt niyet gstermeyen bu ifa-
desine dayanarak, idam edilmesine karar
verildi. Cesedi para para her
hkmran bir gnderildi.
15

da Tebriz'e gtrld. Bu orada:
ren Yahudi'nin laneti zerine olsun!' diye
sokaklarda
16
lm Hicri 718 (M. l3 Eylll3l8)
rastlar.
17
Kendisiyle birlikte de ld-

15
Quatremere, Mines de l'Orient.
16
Ebul tabib. Gazan veziri. Bana
nisbet gre Horbenda'ya zehir
getirildi ve huzuruna Ona me-
liki sylendi. Ben attar, tabibiikle halk
bir Yahudi'ydim, bunu yapabilirim, diyerek reddetti.
Onun ve lkenin oldum. Benim
iznim hibir oka
mal, emlak ve mcevherat tabibi
Celalddin b. ona lmyle ilgili
sorular sorup "sen ldrdn" dediler. O da dedi: "Melikin
bir ishali ok fazla miktarda da
gibi oluyordu. Beni durumu de bulun-
bir mecliste btn tabibler, ona midesini ve ba-
glendirici ilalar verilmesini tavsiye etti. ise
midesinde ve syledi.
zerine kendisine mesir verildi, meclis s-
resince ishalli olarak ve ld." bu sylediklerini
oban "onu sen ldrdn" diyerek ldrlmesini em-
retti ... Tebriz' e gtrld ve edildi ve
Yahudi budur diye ilan edilerek kesildi,
her yere bir para konuldu.
17
D'Ohsson, Histoire des Mongols tl, p. XLIV.
18
Lucien Leclerc, Histoire de la Medecine Arabe, t. p. 134.
30
Sultan Muhammed Harbende Olcaytu'yu
19
rivayeti Geri
Olcaytu'nun son saltanat olduka zeki ve bir
vezir olan Taceddin byk bir bir n-
fuz ve devlet gelirlerinin drtte birini kendine
nfuz ve gelirlerini hie
eski kazanmak iin
Olcaytu'nun lmn istemesi ihtimali akla gelebilir.
dostu ve koruyucusu olan Emir oban ve Emir
saltanat Ebu Said ok fazla nfuz
sahibi olmalan da bu ihtimali destekleye_bilir. Fakat bu ihtimaller,
d-din' in, yararlanarak Olcaytu'yu
kabul ettirecek kadar gl
gibi zeki ve tecrbeli bir vezirin, gerek doktor-
lar ve gerekse vezirler ve emirler birok
bilip dururken byle tehlikeli bir
cesaret etmesi ok uzak bir ihtimaldir. biraz
nceki dipnotta zere Zeyl'l-
Zeyl'inde bu aktaran "ona bu sulama
ifadesiyle sze da, bu rivayetin kendisine gre de
pek gl Bu zat
rivayeti kendi
19
tarihlerinde Sultan Muhammed Olcaytu; "Hazabende"
da, bu kelimenin "Harbende" kelimesinden bozul-
ldrlme tasvir
eden tarihinin Olcaytu'yu "Harbenda" da bunu
desteklemektedir. Bu ismin "nc" gelen
"Horbenda: grlyor. in tarih-
ilerinin Olcaytu'nun "Ho-eul-pan-ta"
bunun "nc" gelen Horbenda'dan
ve "hudabende'nin bu oldu-
hkmetmek gerekir. Aslen Trk olan Ebu'l-Mehasin'in en-
Ncm ez-Zahire fi Mlk ve'l-Kahire eserinde bu is-
mi "Hurdenba" biiminde da, "Hudabende"nin tarih-
ileri bir desteklemektedir.
SELUKLU 31
zerine ve o Bu zehir meselesini nemle
kaydeden sonraki tarihilerin, ilk haber verenin bile
tereddt byle bir rivayete gariptir.
Halbuki. Olcaytu ve lm tarihlerine ok
bir zamanda olan iki byk tarihi, yani Makrizi ile
Ebul-Mehasin zehir konusundan hi sz
lerdir. Cami''t-Tevarih'e zeyl yazan yazar ise
bu reddetmektc ve bunun
Taceddin onu etkisiz iin
bir iftira
Taceddin hile ve iftirada ne kadar usta bir adam
lmne kadar tam bir vezirlik ma-
etmesinden, Sadeddin ve gibi iki
byk ve nfuzlu vezirin sonuna daha b-
yk delil olamaz.
Zehir konusuJbir iftiradan ibaret gre,
din'in sulanma nedeni olarak geriye, teki
ri Olcaytu'ya mshil vermesi keyfiyeti Halbuki
o gre bu yzden sula-
mak nk Olcaytu'nun zel doktoru
Celaleddin Harran, Emir oban sorguya
zaman gl bir kaleraya syle-
O dnemin fesat ve oklu-
kusma ve mide

olarak ta-
ve tedavisi iin de midenin ve perhiz ya-
tavsiye ederler.
21
Bu nedenle mshil
20
eski "-kolera" Bozuk ve
fazla yemekten kusma ve
21
O tarihlerde ve btn geerli olan
kusma ve ishali yani kolera
nlemler tavsiye kt ve yi-
yecekleri, ok ve dzensiz yemekten sebebi
ok yemek olunca da bir gece gndz a kalmak, az yemek,
hafif ve mideyi glendirecek kuvvetli yiyecekler semek olacak-
32
vermesi, o zamanki nerisine uygundu. Ne are ki,
inanan Emir oban, konuyu usta ve
doktorlardan gerek hatta kendisinin de
daha sonra bile
bir daha bir iftira zerine dostunu ok
feci bir biimde idam
bir de Yahudilik gr-
Bunun da Sadeddin ve gibi teh-
likeli Bir yan-
dan bu sulama, yandan byk entrikala-
Yahudileri veya Yahudi dnmelerini ve Yahu-
dilikle ilgili hkmler konusunda tam bir bilgisinin
tarihilerde indi olarak Yahudi do-

22
o zamanki bu tavsiyesine gre sulamak iin
hibir neden yoktur.
22
entrika ve yalandaki ve mdanetlerini takdir
Yahudileri -ki menfur ve
bunlar daima bu gibi ha-
fiyelik ve konulan bunlara havale ederdi. Bunun sonucu ola-
rak Yahudilerle fazla ve gizli temaslan ok olurdu.
Yahudilerle onun gizli
din yolunda bir dedikodu Yahudi
bu desteklemek
iin olarak, onun Hz. Musa dini bilgisini
dostu olmayan gre
Hicri 705 (M. 1305) Necib'd-Devle gibi
birok Yahudi birlikte ihtida O dne-
min ve heyecanla dolu olan tarihinde korkun roUer ve
menfur entrikalar olan Necib'd-Devle'nin dinini
kabul, samimi bir ihtida gzde doktoru olan bu
adam yalan ve daha gvenli olarak yapabilmek iin
ve Mslman
Necib'd-Devle ve sa-
mimi iin Olcaytu'ya Musa dininin
Yahudilerce bilinen hkmleri bilgiler
din bir Yahudi'nin samimi olup
SELUKLU 33
Olcaytu'yu rivayet gi-
bi, Yahudi da ilk kez es-Sikayt zeylinde
ve daha sonra gelen tarihiler,
bunu bir gibi kabul
ederek eserlerine
Daha nce gibi, Yahudilik
Hallikan'a "Zeyl'z-Zeyl' yazan yazar
gya Emir syle-
rivayet edilen "ben doktorluk ve
yoksul bir Yahudiydim" szleridir. Yine yazar,
idam edildikten sonra, bir geirilerek te Al-
lah 'zn Yahudi diye Tebriz
da belirtmektedir.
Bu ikinci rivayetin ihtimal verilemez.
bu ve nl vezirin l-
mnden genel znty ortadan ve kendi-
sini dinsizlikle sulanan birisi olarak gstermek iin byle bir
yola olmalan ok muhtemeldir. Fakat Yahudi

ran birinci uydurma kesindir. bunu
anlamak iin onlara deve eti yedirilmesini
nk Musa dininin hkmlerine gre deve eti rnekruh
gibi, bunu de son derece
bu ince hkmleri bulup daha sonra Yahudi
sylentisini desteklemek iin ileri bu
Necib'd-Devle'nin intikam duygusunu bu desiseci
Yahudi'nin de girmesine neden
tu. 705 senesi Necib'd-devle'nin Beni bir
grup tabiple, deve etinin yenmesi. Bu hikayeyi
arzetmekteki gaye Hace Yahu-
di'lerin girmelerinin samimi olup is-
terse, deve eti ile imtihan etsin. nk
dininde et ve birlikte ve deve
eti rnekruh ve diye arzetti.
bununla imtihan ettiler. Olcaytu Tarihi).
34
aktaran yazar da, bu rivayetin konusundaki sorum-
zerine aksine Bu
rivayet o olan Makrizi ve
Ebu'l-Mehasin gibi eserlerinde de buna bir
bulunabilirciL Halbuki Makrizi, bu Yahudilik konusuna
hibir gibi, Ebu'l-Mehasin de "es-Solak
li-marifet-i Dveli'l-Mlu/1' ve "el-Menhel's-Safl' eserle-
rinde, sz halde bu isnada dokunan
hibir kelime
gre Yahudilik ilk
siyasi olan vezir Sadeddin daha
sonra tarihi bu sylentinin
herkesi bunun bir gerek gayret
nk ne eserinde, ne de zel ve
genel ettirecek hibir
grlmemektedir.
Gariptir ki, bu uydurma isnat daha sonra reva
rivayetine gre, Timur'un
din'in vcud gml kabri -ki Tebriz'de
kendi nisbetle denilen yerdeydi- ke-
miklerini Yahudi ...
23
23
bu mnasebetsiz hareketi aslen Yahudi oldu-
ri vayeti hibir glendiremez. nk daha
nce ok nl olan bu emri zaman
akli dengeye sahip Tarihiterin ifadesine gre
Azerbaycan bulunurken bir gn attan ve
bunun etkisiyle bilincini ne bilemez
bir duruma gre, bozuk olan
Yahudilik bi-
rinden bunun gerek sanarak nl vezirin b-
yk o hakareti " demezler mi?
bir yandan bu hakareti yaparken,
yandan da emirleri kk Hanzade Hatunu da-
yak al kaniara bu gibi delilikleri
haddi Timur, Azerbaycan'a askeri bir hareket
SELUKLU 35
dzenlemek zorunda kendisini aziederek yerine Ebu
Bekir ki Timur, nedimlerin-
den Muhammed Kuhistani, Kudbeddin Nayi ve Abd'l-m'min gi-
bi bulunmaz kltr da, delice hareketlerinden
sorumlu tutarak Kazvin .idam b.
Emir Timur Grgan Horasan'da yedi pa-
etti. Bundan sonra Emir Timur Sultana
verdi. Tebriz, Azerbaycan ve
birka mstakil olarak Azerbaycan'da hkm srd.
ok gzel huylu bir idi. onun
"Herkes senin ikinci Yusuf oldu-
sylyor. Fakat ben sana dikkatli ondan daha gzel
grdm." Bir gn attan ve
Tabibler ne kadar tedavi ettilerse de fayda vermedi. Ara kendi-
sine mal-i hlya gelir ve Klhanbeyieriyle
Emirlere naiplere eziyet ederdi. kimseyi kabul et-
mezdi. Byk adamlara hrmetsizlik gsterirdi.
medfun olan Hace mezardan kemiklerinin ve
Yahudiler gmlmesini emretti. olan Hanzadeyi
ona eza ve cefa etti. Halbuki Emir Timur'un bu ok
muhabbeti Hanzade Semerkand'a
gitti. ona gsterdi.
kendisine Bunun zerine bir hafta kimse
ile Ordu yedi yz doksan
Cemaziye'l-evvelinde Azerbaycan zerine yrd. Azerbaycan ze-
rine yrmesinin sebebi bu idi. meclisinin nedimleri
arasmda Mevlana Muhammed Kahki-i
KuhistanL Bu zat birok ilimlerle beraber heyete ve garip ilimiere
idi. Mevlana Kutb'd-din Nayi ve Abd'l-m'min-i Gyende.
Emir Timur, bunlarla ok yznden deli
hkmederek bu her nn de Kazvin'de
ferman etti. Mevlana Kuhistani, Mevlana stad Nayl'ye
zaman: "Sen meclisinde bizim en ileri gelenleri-
mizden idin. Burada da ne dedi. Mevlana Kutb: "Ey
talihsiz mlhid, bu dereceye halde hala latifeyi
dedi. Mevlana Muhammed vakit
syledi: "Ey mlhid, sonu ve son devresidir, is-
ter istemez gideceksin, ihtiyann elinde Mansur gibi dara-
seni gtrrler. Hi korkma, merte sehat et. Bu
dnya kimseye payidar Emir Timur, mecli-
sinin nedimlerim byle sonra iki ay onun yzn
grmedi. Azerbaycan mlkn onun Emir-zade Ebu Bekir'e
36
bir doktor ve tarihi olarak ilim dnyasmda ne
kadar iyi bir ad 17 byk bir ida-
re etmek suretiyle de vezirleri arasmda byk bir n ka-

24
bir vezir isnat edilecek tek
kusur, ilim ve erdemine byk bir faaliyetle ok
revata olan menfur emrikalara iki
Sadeddin ve gibi, para ve servet toplamaya ok fazla istekli
Bu kusuru, gerekleriyle tevil etmek mmkn
grnrse de, gibi bir tarih bilgininin bu kirli gir-
daplara hibir biimde takdir edilecek bir
lamaz. Nitekim bu iki kusur, felaketine neden
bu nl veziri ceplerini doldurmak, grevle-
rinin daha elde etmek, emri
grevlilerden kendilerine zorunda kalanlardan
mmkn kadar ok almak
huzur ve skn bilmeyen bir kavga ve heyecan iinde
birbirlerinin yok edilmesi iin akla-hayale gelmeyen
entrikalar evirmekle zaman para
huzur ve bu
feda tarihinde ve ok kt rnek-
lerini
verdi ve ona havale etti. saltanat bunun zerinde ta-
karrr etti. o idare ederdi. Saltanatta
Btn elinde idi. Bir mddet byle Ni-
hayet sekiz yz dokuz Kara Ysuf Trkmen'in eliyle ld-
rld. Emir-zade Ebu Bekir bir tabiat sahibi
cesur, himmetli bir idi. yedi man ol-
sylerler. katlinden sonra Trkmen-
lerin elinden kaarak Kirman'a gitti ve sekiz yz on ld-
rld. Yirmi iki idi. Horasan'da dokuz ve Azer-
baycan'da on bir hkm Tezkiresi, c. 3,
s. 395-397).
24
D'Ohsson, Histoire des Mongoles, t. l, p. XLIV.
SELUKLU 37
Sadeddin uygulanan devlet
zabtedilmesi, mallar da uy-
Gerek ve gerekse ona olanla-
mal ve tmden edildi. zntyle sylemek
gerekir ki, bu o bir sanat
olarak Tebriz'de de tamamen
o ve binalar, zengin ve ktphaneler
btnyle ve tahrip hatta
lan bile geri

Cami''t-Tevarih'i ile en byk tarihiler giren
tarihinde de nemli eserler
Lucien Leclerc, Kopenhag Ktphanesinde XXXVI
numarayla olan ve Argun emriy-
le fayda ve iecek ve
giyeceklerden sz eden bir eserinin haber
vermektedir.
26
'
konusundaki bu eserinden bir de
drt kitaptan byk
bir eseri daha Bunlardan el-Tevzihat kitapta
inanlara dair olan Kuran ayetleriyle Hadis-i ba-
ve tefsir Miftah't-Tefasir,
ikinci kitapta ise, hayret verici bir vukuf ve kltrle
Arap
es-Sultaniye nc kitapta
nemli birok problemi zelliklekelam ilmi konula-
nyla dr-
dnc da kelam ilminden sz etmektedir.
25
"Hace halk her Tebriz'deki
de tamamen Daha sonra onun var-
divana katmak zere el koydular, vakfettiklerini de geri
lar. .. " (Ciimi''t-Tevarih Zeyli).
26
Lucien Leclerc, Histoire de la Medecine Arabe, t. 2, p. 134.
38
bir Fransa Milli Ktp-
hanesi'ndedir ve Arapa eserler katalogunu 2324 nc numara-
Nuruosmaniye Ktphanesinde de
Mecm'a-i bir
Cami''t-Tevarih
en byk tarihiler
Oimi''t-Tevarih, Trk tarihine
kin olan eserlerin en nemlisidir, Cami''t-Tevarih, iki
byk ciltten Yazar, eserine bir nc cilt daha
sz de, bu

Birinci cilt, ilk blm Trk ve kabilelerinden, ikinci
blm de itibaren Gazan lmne ka-
dar tarihinden sz eder. cilde gelince,
** burada da sz
etmek gerekir: l- Fnn-i Ulum-i Hitai:
Gazan Vangi-suku bir inli bilginin eserinden
Bu evirinin ilk blm Ayasofya (nr. 3596) da bu-
medeniyet
tarihi nemli bilgiler 2- Asar u Ahya: Ta-
bii ve iktisadi- ilimler ller, takvimler, jeoloji;
mimari, ziraat, sulama kanallar, imar, yol,
kpr gemicilik, madencilik, meyvecilik, bah-
ecilik, pamuk, keten, yn sanayii,
silolar, an, gibi konular 3- Kitab-u
Siyaset u Tedbir-i Mlk-i ilk cildi Trk ve tarihi-
ne, ikinci cildi in, Hind, ve Frenk tarihine aittir. Son
ciltte da yer 4- Suver el-Ekalim:
rafyaya bir eserdir. Gnmze kadar 5-
Pangana: Arap, Trk, Frenk ve iniiierin egemen
slalerinin gsteren bir 6- Mkatebe-i
emirlere, ve memurlara devlet konu-
sunda ierir. Bu kitaplardan blmler
dillerine ve Rusaya (Y.K.)
SELUKLU
39
bunun da birinci cilt gibi, iki blm olarak dzen-
lenmesinin Fakat bu cildin Olcaytu
Sultan dnemi tarihini iermesi gereken ikinci blm, nc
cildin kaderine yani
cildin birinci blm ise, izlenen metoda uy-
gun olarak, Hicret'in 700 (M. 1300) nc
kadar meydana olan dnya ierecek
bir tr genel tarihtir.
ok nemli tarihi belgelerden bu ese-
rinin birinci cildi H.rth-i Mbarek Gazant
ikinci cildin sonra tmne Cami''t-

Birinci cilt, Sultan emriyle ve onun dneminde ya-
Trk ve kabileleriyle Gazan H;m dnemi sonu-
na kadar Cengiz tarihini ieren bu nemli cilt, zellik-
le, esinde saklanan "Altan Debtd', yani
Kitap'a Eski Trk kabilelerinin
ieren Altan Debter Farsaya evirtilerek notla-
esas
Gazan Han, kendi olan bu eserin mkemmel
bir kitap evrak hazinesinde
olan btn belgeleri iin
ortaya gibi, lkesinde bulunan inli, Hintli, Uygur,
ve milletiere mensup olan bilginleri de

Byk Kaan Kubilay elisi Poulad
Tcheng-Siang da bunlar bulunuyordu. Ordu
byk Noyan Poulad Tcheng-Siang,
eski Trk Trk ve
m, taksimat ve herkesten daha iyi iin,
bilgisinden ok
Evrak Hazinesi'ndeki belgelerle
Po ula d T cheng-Siang ve bilginierin rivayetlerini byk bir
inedeyip birbiriyle sonra,
40
daki nl olan Cami''t-Tevarih'in birinci cildini, yani
Tarih-i Mbarek Gazani'yi
Gazan eski Trk ve
biiminde manzum bir destan
diri'in bu eseri bu destana zemin olmak zere dzenleniyordu.
da
bu
da, eseri Firdevsi'nin ok snk


27
Oirni''t-Tevarih'in Zaferna-
me'sinde
"Byk, hatip ve Kendilerinden her ve
Adil hkrndann nnde nakletti

tarihini bunun zerinedir
Ama nazrn
Hace dedi ki,
Ey iyi niyetli bilgin nder
Mensurda nce Trklerin tarihi
Herkes dinlesin syleyen-
den
O bir araya
Onlardan Derce bir nazrn
Hepsini birbirine ekledi ve derin
derin
szlerine eklerneyi
Trkler'in ve bilginli-

Tarih bilen toplumdan
Poulad Tcheng-Siang ve Hace

Oturdular birlikte, pir ve rnrid
gibi
Her mbarek emir
Ve ondan bilgin vezir
Her pirin ve Trklerin nde ge-
lenlerinin
Bu konuda kt rnek
Onu bu akla kabul etti
Trke ve Farsa yazarlar
Aynen iki Farsa gibiydiler
Her biri bu gsterdiler
ve incilerini sanlar
iki srdrdler
Bu kimseyle

Btn bir ve cehd gsterdiler
Bylece her bilgin
Nuh Peygamberden bu yana
Olan biteni dinledi
Herkesin
Okuyucunun gnln mutlu etti
Trk ve tarihi
ilgili kitaptan daha ok

ikbal ve vezir
Byle bir bronun eliyle kalbi

Hibir zaman byle bir kitap ya-


narne)
SELUKLU 41
Ti1rih-i Mbarek Gazani, Cami''t-Tevarih'in en nemli b-
lmdr. Gazan Han, Hicri 700 bu ese-
rin Ebu Sleyman Benakiti'nin
rivayetine gre Poulad Tcheng-Siang'dan
o bulunan Li-tatzeu (Li-ta-u) ve
Yuk-soun astronomi ve tarih byk bilgin
olan iki in da yarar-
bir yandan in ve yandan
saltanat beri, in ilmi
in'den birok alim Hlagu
Zic-i yazan Nasireddin Tusi bile, bu
kilde gelen Tou-mi-tzen (Tu-mi-u) in'li bir
bilginden ok astrolojinin bir-
ok

28
Onlarla ilgili tarih hibirinde bu diyar
zerine bir ve uzak mesafe nedeniyle hakimleri ve
bilginleri de buraya bu vilayetle ilgili
olarak inceleme ve bir grup hakim
ve mneccimin Hlagu Han ile buraya zamana kadar bu
byle Bu cmleden olmak zere bili-
nen Tu-mi-u, Hlagu emriyle arif Hace Tusi'ye
Zeyc-i ncum ve tarihin kaidelerini Sonra da
lam Gazan Han, mbarek tarihini iin
emir verdi. Vezir Hace ncum ve tarih ilimlerinde uz-
man olan, ise kitap telif ettikleri hakimlerinden
Li-ta-a ve Yuk-soun'u Onlar, tarihi ve bu dnemle-
rin her ne kadar sonsuzsa da, bu blge
isimlerinin olarak yklerin bu-
anda ve gvenilir
yirmi kitap ve muteber hakimin bu kitaplar ze-
rinde ittifak sylediler. Birinin
Fon-Hien isim, Kho-Shang ise Thai-Kan-Tcheou
dir.. ve Kan Tcheou
dendir. de tarihi eski kitaplardan seerek btn
hakimler ve bilginler de tashih ve mukabelede bulun-
(Ebu Sleyman Benakiti, Tarih-i Benakiti) Berraki-
tl'nin szn bu tarih Miladi 1553 len
42
gerek bu iki inlinin ve gerekse Poulad
T cheng-Siang ile Uygur bilginlerinin Hicrt 703 (M.
1303) eserini Ta.rih-i M-
barek Gazani bu eserini henz temize ekmeden
Gazan Han iin (ll 703117 1304), zorun-
lu olarak ertesi halefi Olcaytu'ya takdim etmek durumunda
(H. 704/ M. 1304).
nem ve takdir eden Olcaytu, vezi-
rine birok iltifatlarda bulundu. Fakat eserin kendi ithaf
edilmesini kabul etmedi. Tarih-i Mbarek Gazani
ve kendi da bir genel tarih
emretti. Olcaytu;nun bu emri zerine
Cami''t-TevarTh'in ikinci cildini
Cami''t-Tevarih'in ikinci cildi, birincisi kadar nemli
dir. Yazar bu ciltte, o zamana kadar
olan genel tarihleri zellikle Tabert'nin Tarihu'l-
mem ve'l-Mlk'u ile el-Esir'in el-Kamil'inden,
Ravendi'nin Rahat's-Sudr Seluklular tarihinden ok
Bu cildin en nemli Hind ve in tarih-
leri ile sz eden
O tarihilerinden Muhammed bin Ali el-
bu cildin
eserlerinde ima etmektedir. Cami''t-
Tevarih'de bu konuyu itiraf etmiyorsa da Hicr1 704 (M. 1304)
bu vezirlik
iki kadar az bir sre iinde hak
verdirebilir.
29
Nah-Hien Tong-Kien-Kang-Mo eser
muhtemeldir. Gerekte bu eser, in'de hkm sren sla-
lelerin bir tr isimler takvimi gibi bir
29
Abdullah Cami''t-Tevarih'in Olcaytu'ya
SZ ederken "706 senesi Onuncu
Cum'a gn vezir Hace Cami''t-Tevanh
SELUKLU 43
Cami''t-Tevarih'i Sultan Olcaytu'ya
zaman olarak kendisine elli tmen mal ve
emlak ile toprak

Schefer'in gre, elli t-
men o gre bir milyon dinar demektir. Bu-
nunla birlikte hibir bu
nemli byk blmn yine eserinin temize ekil-
mesi, cildenmesi ve
Taberi ve Esir gibi byk tarihilerin eserlerinin daha
sonra ve ne derecede tahrif edildiklerini
gren kendi eserlerini byle bir sondan kurtar-
mak iin byk harcamalar Tebriz'de
bir de ktphane
tarih konusundaki eserlerini Cami''t-Tevarih,
eserlerini de iki byk
ciltte toplayarak ktphanesine is-
tinsah ve iin de birok mallar

Vakfiyeye gre, isteyen herkes Ktphanesine
inceleyecek ve istinsah edebilecekti. Fakat
eserini takdim etti." ifadesiyle tamamlanma ve
sunma tarihini gibi, yazan Cil.mi''t-Tevarih
Zeylinde de "706 senesi Onuncu Cum'a gn Hike
(Allah Cami''t-Tevarih ki-
yce arzetti ve ok hsn-i kabul grd,"
deniterek szleri desteklenmektedir.
30
Mahmud b. el-Isfahani, Allah
uzun mr versin, bana ki, hoca Cil.mi''t-
Tevarih bir kitap telif ederek Sultan Budabende'ye
takdim Ona Aristonun telif takdim
ve ona bir milyon dinar syleyerek sen
der'den kalmaya gstermezsin Hoca bu
parayla miktannca emlak ki, gre bu
emlak hala ve elinde bulunuyor."
31
verilen Tebriz bulunan
Ebvab'l-berr'de buyk
kubbede ... " (Ebu'l-Fazl
44
bu ktphaneden
din, istinsah ve iin birok
gibi, ciltlenmeleri ve tezhiplenmelerine harcan-
mak zere gelirler
edilmelerinin nne gemek iin, istinsah edenlerin bilgin ve
Bu kimseler
nsha istinsah ederek lkelerindeki ktphane-
lere gndereceklerdi.
zlerek sylemek gerekir ki, bylesine bir
zenle ktphanesine Ebu Said
emriyle ldrlmesi ve harap edilmesi
Hatta bu el-Mecmat'r-
ile Cami''t-Tevarih da yok
Rieu verilen bilgilere gre British Museum K-
tphanesi'nde Cami''t-Tevarih'in iki
Bunlardan 7628 nurnarada olan nsha Timur'un
ve Baysungur lmnden
(H.837/M.l433) biraz nce 728 yapraktan meydana
olan bu eserin birinci cildinin Bay-
sungur'un ktphanede 16688 nurnarada
olan ikinci nsha ise Muhammed
bin Hamza birisi istinsah
delillerden, mstensihin dnemi ol-

Cami''t-Tevarih'in birinci cildinin birinci blm Rus bilginle-
rinden Berezin Rusya'da ikinci blmn Cen-
giz Han dnemi sonuna kadar olan blmleri de Quatremere'in
abalanyla Daha sonra Schefer, blmlerinin
ve birinci cildin ikinci Oktay
Kaan dneminden sonraki blmlerini
kavimlerinden Trklerin birinci ve ikinci iin en
zengin bir kaynak olan birinci cildin -para para da olsa-
tarihi
Tarihi eserinde derin bir vukufla ispat-
SELUKLU 45
gibi, bu eserinde Trk kesin olan
kabileleri gstermek gibi
yaranmak hevesiyle eski Trk gelenekleri-
ni mal etmeye Bu
eseri ncesi Trk tarihi iin en ve
en nemli bir belgedir. Cami''t-Tevarth'in Trkeye evirisi milli
ktphanemizde derin bir
Cami''t-Tevarlh Zeyli
Timurlular, Cengiz Ebu Said
Han'la birlikte kabul ettiklerinden, Cen-
giz zellikle blm tarihini ieren eserinin
tamamlaninasma ok byk bir nem
Tevarth, Gazan saltanat dnemiyle son
lar tarihinin iin buna Olcaytu Harbende ile Ebu
Said dnemlerinin de eklenmesi gerekiyordu. bu
olarak Timur'un
Cami''t-Tevarth'e bir zeyl Zeylin kim oldu-
bilinmemektedir. emir ve uygun
grmesiyle belirtiliyorsa da
32
yazar kendi
yor. Bunun tarihi ve nedimlerinden Ebru veya
Ali Yezdl'den birinin kuvvetle muhtemeldir.
32
Zeyl'in nedeni ifade grl-
mektedir: " ... halindeki sevin nedeniyle srekli
olarak hazretin hizmetinde tarih kitaplan Ekserisinin
hazreti zikretmesi gibi, bu kitaplar cmlesinden Cimi''t-
Tevarih-i bilinen kitap, Acem vezirlerinin amiri Hace
ve'd Nurullah Din Fadlullah
Sultan Muhammed Hodabende ve Sultan Said Ebu Said Baha-
Mirkodhuma, bu dipnotianna ekte
Meliklerin ve eserleri ve haberlerinden geriye
kalan btn haller, zeyl eden Hz. Emir Burhane'nin hkm-
darlar tarihine dahil Cami''t-Tevarih, Ayasofya
Ktphanesi, no: 3271)
46
Zeyli, Muhammed Harbende Olcaytu ile
Ebu Said dnemleri tarihini iermektedir. Eserde bt-
nyle metod ve slbu Zeylin ya-
Abdullah Tarih-i
Said Olcaytu Sultan eseriyle esas ka-
bul Zeylinin bir
Paris Milli Ktphanesi'nde korunmakta ve Farsa yazma ki-
taplar katalogunun 209.
(Man. spupl. 209, fol. 443).
bir da Ayasofya Ktphanesi'nde
Gzel bir hatla ve 3271. nurnarada ka-
olan bu eser, katalogta olarak Cami''t-Tevarth-i
Eserin incelenmesinden
zere, bu kk hacimli kitap kaleminden
ki ve Cami''t-Tevarth
katalogda bu
Cami''t-Tevarih, daha nem
ve yeri gerek o gerekse ondan sonra
kitaplarda esas kabul
Daha hayattayken Cami''t-
Tevarih'in birinci cildini, yani Tarih-i Mbarek
yan blmn ve on bin beyt ka-
dar Fakat bu konuda, Zafername sahibi
Hamdullah el-Mstevfi gibi Firdevsl'nin ykseltmekten
bir tarih da
"Ravzat's-Safa" ve "Tarih-i Gzide"nin
Blochet, Cami''t-Tevarih'e olarak de-
eserinde bilinmeyen bir
Cami''t-Tevarih'i zetleyerek Mntehab el-Tevarih bir
eser meydana haber veriyor. Bolchet'den
mize gre Mntehab el-Tevarih'in bir Fransa Milli K-
tphanesinde ve 1651 nurnarada

Cami ''t-T evarih'in Sel uldulara Dair
Blmnn Mevz'u ve Mahiyyeti
Cami''t-Tevarlh'in ikinci cildinde, Gazndiler tarihinden
sonra Seluklular tarihine dair bir blm gelmektedir. Bu b-
lm tertip ve kaleme Gazndiler blmne
benzer. Byk bir tarihin bir blm veya cz' gibi,
tarihin ehemmiyetini gsteren bir nsz ile Yal-
burada bu husus Gazndiler blmndekinden deliller
ile ispata Buna gre,
dereceleri ile melekler, peygamberler ve
Bu zmreden her. birinin kendine mahsus vazifeleri
Peygamberlerinki yaratan ile etmek,
yolu gstermek, helal ile birbirinden
hkmdarlar ise, trl felaket ve korkulu
koruyucusudurlar. Bundan bu zmrede
gereken zellikler Peygamberlerin
zelliklerinin bilgi ve ibadet
ve siyasettir. Hkmdarlar da ilimden nasibi olan-
lar bilgisiz olanlardan stndrler ve byleleri peygamberler
derecesine bulunurlar. Grlyor ki, bu nszde,
hkmdarlar ok sade ve basit bir muhakeme ile hemen pey-
48
gamberler derecesine ykseltiliyor. Bundan sonra hkmdarla-
ne gibi bilgilere muhta olduklan tayin edilir:
hkmleri, dinin esaslan ve bir de
hareketleri ile olan bu hareketle-
rini anlatan tarih. nk bilhassa tarih sayesinde, bir hkm-
dar iyi ve teki dnyada
sevap ile sebep olan hare-
ketleri seebilir. halklan sahabeden sonra
Abbasiler devleti ile bununla olan Tahiriler, Saffariler,
Samaniler, Gazneliler, Deylemliler, Seluklular ve gibi
hkmdar slaleleri Bu slale devletlerinin hkmdarla-
n en ok gsteren ve bundan
en ok olan en byk hkmdarlar Sel-
uklu nk dini kuvvetlendirmek,
temellerini cami, medrese, kervansaraylar,
kprler ve saire bilginler, iyi insanlar, ve
zahitler iin gelir kurmak gibi hususlarda bun-
kimse ve eser'leri
Fazlullah henz baki bulunuyordu.
Bunlardan Seluklu lkenin
olan kafidere cihacllar olduklan gibi, lke iindeki
ve bid'at da ortadan
bu gibi zellikleri
hareket din ve devletin
sebep Fazlullah,
bir emri ile btn alem halk-
tarihlerini Cami'l-Tevarih iinde toplamak isteyince,
rnek birer hkmdar olarak gsterilen da eserine
icap
Bundan sonra bu blmn Seluklular tarihine dair
eserlerden . sylenir. Ancak bu slaleye
mensup ne suretle devlet
tan sonra, eserin hkmdarlara gre tertip her h-
vukua gelen garip hadise ve
SELUKLU 49
nihayet her birinin vezir, (emir), hacib ve
naiblerinin ilave edilir.
Mverrih eserinde burada aynen tatbik
Bu nsz takip eden kitab blmn-
de Seluklular devletinin ile sonulanan ilk Seluklu
hareketleri Bundan sonra, Bek ile son
Acem Seluklu hkmdan olan II. kadar, her
hkmdar iin bir blm kadar var ki, Tugrul
Beg'den Sultan Sencer'e (511-552/1117-1157) kadar olan
da, ile Horasan Irak Seluklu-
ise, bu hkmdardan sonra
hkmdarlar de daima bir plan
gz nnde Umumi olarak hususiyetleri,
devrinde vukua gelen hadiseler, o g-
ve lm mddeti ve niha-
yet vezir ve nszde vaad edilen ku-
mandan ve naib yoktur-.
bu Eb Hamid Zeyl'i diye ok
olan bir blm takip eder ki, burada Eb Hamid Mu-
hammed bin son Seluklu hkmdan Sultan IL
devrini (573-590/1177-1194) olduka byk bir
tafsilatla
2- Eserin Seluklular Blmnn Kaynaklan
\
a) Fazlulliih'a Ait
Cami''t-Tevarih'in Seluklulara dair olan bu blm
da verilen zere,
nsz, Seluklular tarihi ve Eb Hamid Zeyl'i. Eserin kay-
en nszn,
Fazlullah esas syleyip, bir katibine
ise, her halde kendi kaleminden
50
hatta bunu muhakkak saymak icap Filhakika
bu nszde hemen peygamberler derecesine yk-
seltilmesi, rnek hareket gsterilmesi
ile iyi hareketlere edilmesi gibi bu-
rada ileri srlen
zaman ve durumuna uygun Ancak gerek hi de
byle Bu nsz Riivendi'nin Riihatu's-Sudr'undaki
uzun ve ok zaman nsznde, Zahir'd-din
ri'nin yerden sonra, kendi gibi
paralar ile mukayese edilirse, grlr ki, Riivendi'nin
muhakkak olan yersiz hikmetli szler ile hari,
metinler birbirlerinin O halde bu nsz
Fazlullah Riihatu's-
Sudr'dan, yahut bununla Cami't-Tevarih'in kaynak-
gelmektedir. Bu iinde "Biz naliz emir -her
zamannafiz olsun!- btn alem tarihlerini
Cami''t-Tevarfh'te, toplamakta bu ncller
hkm ile ... gerekli olur ... " cmlesinin Fa:dullah'a
ait iddia edilebilir.
Fazlullah muhak-
kak olan bu bir cmlesine me-
tinde 4 kadar tutan bir para daha ilave edilmelidir. Bu da
eserdeki Seluk bin
Seluk'un ve eecileri
Bir Trkleri, gibi bir ile bir-
birlerine ve Han'a bir de
Samanikr, Gazndiler ve gibi hkmdar stalelerini de
buraya eklemek iin ma-
lmdur. bu da byle bir gayretin neticesi olup,
kaynaklarda mevcut O halde bu 4 para da

SELUKLU
b) Ebu Hamid Muhammed bin Ait
Cami''t-Tevarih'in bu blmnn sonuncu yani Zeyl,
bizzat eserde zere, Ebu Hamid Muhammed bin
bir ait
c) Ravend!'ye Ait Srlen
gsterilen nsz ile onu takip eden bir ka
sonra gelen ve Zeyl'e kadar devam edip, eserin en byk
eden blm ise, nsze gre, Seluklulara dair
kitaplardan bir hulasa Fakat ilk
bile bu ile Ravendi'nin "Rahatu's-Sudar va Ayeta's-
Srz1r'unun tarih ile ilgili aynilik he-
men gze 599/l200-l20l'de ve son
603/l207'de olan Rahatu's-Sudr, pekala Cami''t-
.Tevarih'in bu blmnn olabilir.
Fazlullah, belki de trl kaynaklardan alarak, bir Seluklular
tarihi memur kimse, okuyarak, bir eser
meydena yerde, Gazndiler tarihi blmnde
gibi, bu konuda mevcut eserlerden birini alarak, bunu aynen
Cami''t-Tevarih'e daha uygun olabilir. Tabii
Rahatu's-Sudr'da bulunan ve her hkmdara ait blmden
sonra gelen o devrinde eserlerin-
den uzun paralar, hikaye hik-
metler veya hikmetli byk bir umumi tarihe giremeye-
zere, olabilir. Bundan her
iki eser bir de Her
ait bilgiler ile vezir ve hacibierinin Rahatu's-
Sudr'da o hkmdara olan gelmektedir.
Cami''t-Tevarih'teki Seluklular blmnde ise, o so-
nunda gelir. Ancak bu da veya bu blm yazma-
memur kimse gizlemek veya
bsbtn sebepler ile bir olabilir.
nk bu Rahatu's-Sudr ile buradaki metin
52
birbirinin Rahatu's-Sudur'u Mu-
hammed bu eserden istifade eden mu-
ahhar eserler bilgi verirken diyor: "Ben
Cami''t-Tevtirfh'in bu Rahatu's-Sudur'un tarihi
lan iin, onun ikinci bir gibi ve birok
tenvir edebilmek iin bunun ok
Tahkik kadanna gre, bu
eserden tir ve o, tarihinin
benim bir bunu zikret-
ise, onun gibi byk bir tarihinin bu hareketi
mez de, Muhammed sonra bu
konuya temas edenler kanaati Cami''t-
bu blmn Rahatu's-Sudur ile yeniden
bu. kanaati beslemeleri tabildir. nk iki
eser benzerlikler .o kadar oktur ki, bu iki eser
zaman, bundan bir intiba olamaz.
d) Rahatu's-Sudar ile Cami''t-Tevarih'in
Seluklular Blmnn
Buradaki metin kaynak Rahatu's-
Sudr'un Cami''t-Tevarih'in ok evvel istinsah
eski ile metni mukabele olmak iin,
bunlar bir bsbtn bir
neticeye Tarihi her iki eser birbirinin ta-
olmakla beraber, bir
da sonuna kadar Rahatu's-Sudr ile mukabele
olan buradaki metinde, nsha
dikkatle incelenince, hemen her sahifede
mevcut grlr. Bu rnek olmak zere
bir gsterilebilir:
SELUKLU 53
Cami't-Tevarth
[s.5-6] Seluk ... Hepsi birbirinden
byk Mtka'il,
Musa Yabgu, Yusuf ve Yunus. Her
biri
idiler. Her gn kendilerine
olanlar (etba') ve
Ni'met ve servetleri
nev (hilal) gibi kemale ve ta-
kabul ettiler. adamlar
ve. o
topluluk bir hayli
ara ve gereleri/ malzemeleri o-
Seluk ld ve
kavmin nde gelenleri oldular. ..
[s.7] ... Sultan tekrar eli (resul) gn-
derip (dedi ki) an bizim iin bir
hacet yoktur. Maksad g-
ve taraf ara-

gel"
emir ve
mucibince ve vcutlan
gzel
yz nefer ile hazretin
geldi. Ebu'l-Fevaris
da getirdi ...
[s.9-l0] Mahmud, yarenleriy-
le birlikte o gece Hindistan'a, Multan
hududundaki Kalencer Kalesi'ne
gnderdi. uykudan
kendini yorgun (hasta) ve
olarak grdlbuldu ve kendini kaza-
asumaniye verdilteslim etti.
sylyordu ... (Mahmud) geri kalan
Seluk'a
hil'at'lerle birlikte bir eli
(resul) gnderdi ve (eli
"isra'fl'in hazrete
R.ahatu's-Sudtir
[s.87] Seluk'un drt
hepsinin
ve en bilgilisi idi. Ona zulm
iin ve Se bk-Tekin
Mahmud'un gadri y-
znden
lar ve akrabalar almak
istediler, elde
ettiler.. . sonra
Mika'il, Yunus ve Musa Beygu

[s.89] Maksat ve
Orduyu ora-
da ve sen hasegt'lerin ve
ileri gelen adamlannla
gel"
[s.90] ... Kendisi
gece Hindis-
tan'da Kalencar kalesine
gnderdi...
uykusundan ken-
dini ve grp
vcudunu takdirine
teslim etti...
olan ileri gelenleri
kaldere gndererek
..
yedi sene ...
54

(ondan) byk bir
ltuf ancak
gr-
ve iidiib ve
(ferheng) bil-
memesi sebebiyle, halinde
(ondan) bir durum/kusur ol-
(bu
yzden) saltanat iin birka
gn on/ann (Seluk-
ondan daha
rahat, ve iyi halde olmalan
(merak etmeme/eri)
nk onun ok bir
(hil'at) ile birlikte geri

haberi duyduktan sonra
isyan etmeklayak-
lanmak istediler. Ancak sonun-
dan korktular. Eliyi (resul), gler
yzle ve sz verdikleri istekler ve
atiyye'lerle (hediyelerle) geri gn-
derdiler ve "Alemin ler-
manma itaat edip boyun eymeyiliz,
hepimiz aciz (bendegan)"
dediler.
yedi kadar ...
[s.ll] durumdan
habersiz birka o vilayette
gelenleri)
sonra l yoluyla
(?) lnden Mestenic-i Sorh
Klahan ve geldi.
Oradan Esfezar ve yoluna
ve Tirmiz geidinden Buhara'ya gelip
ve kabilesinin/ordusunun
(hay!) geldi. Durumu
gibi ...
[s.l3] Sultan Mes'd nce birini
gnderip mal istedi. Vermediler ve
[s.92]
kendisini bildirmeden kale-
nin
lm haberi ken-
disine Surh-
Klahan lleri yolu ile Hin-
distan'dan Sistan'a, oradan
da Buhara'ya
yanma gelip vaziyeti onlara

SELUKLU 55
cevab olarak adamlan-
nk biz de
dediler.
Beg Davud ve Eb. Talib
rul . Beg . Muhammed, Me'sud'un
Crcan ve Mazenderan'da bulundu-
gidip Mahmudilerin
Gazne (Gaznin)'i almak
konusunda ettiler.
Mes'ud bu durumdan haberdar
olunca bin ile geldi. Bu
nemli hareketVtaarruzu tek
Kendi ordusun-
dan/askerlerinen (sipah) birka emir
seti ...
[s.l9-20] ... Musa Yabgu Bst vilaye-
ti, Haver Herat
Esfezar, Sistan ve (gibi)
birka
vilayete namzed oldu/tayin edildi ...
[s.20] ... Alp Arslan
Muhammed bin Beg, onun
Sultan Sencer -Allah
kabrini ka-
dar Sultan Mes'ud ve
uzak durdular.
[s.22] Irak ve btn Kuhistan ze-
rinde onun onaylan-
edildi.
da Dicle bir
edilmesini emretti. Cami'i,
Cami'i hala durmak-

[s.22] ... askerlerinin nderi
ve olan Besasiri, Halife el-
Ka'im bi-Emrillah'tan yz evirip
[s.94] Kendisi bizzat bu
eline ordusundan
bir ka kumandan seti.
[s.l04] Musa Yabgu Gelan,
Bst, Herat, Sistan ve onun
yer-
lere; Beg'in byk
Kavurd, Tabeseyn vilayeti ile
Kirman tayin
edildiler.
[s.l04] ...
Alp Arslan Muhammed bin
Beg Davud onun ya-
idi ...
[s.l06] ... her iki Irak ile
Kuhistan lkeleri zerindeki
takarrr etti
[s.l07] ordusu ku-
olan
Besastri, 449 senesinde,
56
Halife-i Billah'a
iktida
Halife'yi esir ederek Ane'ye hap-
Hali:fe esir (kayd u bend)
Beg'e bir haber
(peygam) gnderdi ...
[s.24-25] .. .451 Zi'l-hiccesinde
1060) Halife'yi Ane'den
getirtti. Sultan nn/huzuruna
geldi ve Bab'n-Nveb1'de hacib'in
yerine oturdu. (Halife oraya)
ca Sultan, Halife'nin dizginle-
rini hcreye/odaya gidene dek tuttu.
O gn 451 senesinin Zi'l-ka'de
yirmi tekabl eden pazar-
tesi gnyd (2 Ocak 1060).
hilafet, devlet ve imarnet
merkezine oturttu.
...
halifeye isyan etti.
Emir'l-m'minin,
Beg'e eli gnderip ...
[s.llO] ... Beg
Em1r'l-m'min1n'i, 451
senesi zilhiccesinde Ane'den
hilafet merkezine ve
yere getirdi.
...
Bu rneklerin incelenmesi hemen gsterir ki, Cami''t-
Tevarih'te bulunan Seluklular dair blm kadar
iddia ve kabul edilen Rahatu's-Sudr'dan ok
daha fazla tafsilat ihtiva etmektedir. Bu tafsilat, yine rneklerin
zere, edebi slpla tarihlerde
gibi, kelime ile bir ifade neticesi
da zere, hemen her sahifede
mevcut olan bu bir kama daha burada et-
mek yerinde nk bilhassa Rahatu's-Sudr metninin
sonra, bu esere Cami''t-Tevarih
iindeki bu Seluklular tarihine hi ehemmiyet ol-
bu kaynaktaki bilgilerin ka-
dar mehul Bundan bu mukayeseye burada
biraz daha yer vermek gerekmektedir:
Farsa metin, s.l6 vd. Dandanakan takaddm eden
gecede Beg'in bir tefe'l;
s.27, str. ll: s.29, str. 9. Sultan Tugrul Beg'in lmnden son-
ra ile Alp Arslan mcadeleyi anlatan
SELUKLU 57
s.31, str. 15: s.32, str. 2. Alp Derbend, Hazar ve
Abhaz seferine dair para;
s.32, str. 3: s.39, str. 10. Alp Bizans imparatoru
Romanos Diogenes ile ok mhim tafsilat. Bun-
lar Rahatu's-Sudr'a bir ka ile Halbuki bura-
da Alp Artuk, Saltuk, Mengcek, ve
byk kumandanlan ile dair tafsilat, sonra
Bizans imparatorunun taahhtlerini yerine getiremernesi zeri-
ne, onun Anadolu ilerine
ilerlemelerini emretmesi, zapt ettikleri yerler

Ve bkz. s.44, str. 9-10: s.45, str. 7-8, s.46: str. ll-12; s.47,
str. 1: s.53, str. 16; s.54, str. 6: s.54, str. 9-13 vb.
Burada Ravendl'nin bilhassa dair bilgileri
da gerekir. Bundan Cami''t-
Tevarih'te bulunan ve metinde (. .. ) ile gsterilen yerler -ki
ekseriya bir tarih veya bir yer yeridir-

bu blm ile Rahatu's-Sudr
bulunan ve biraz nce sebepler ile zerinde bu kadar
durulan bu gstermektedir ki, birinci eser ikincinin
olamaz ve ondan istifade edilerek meydana
de Olsa olsa bunun tam aksi varid olabilirdi. Fakat
Rahatu's-Sudr'un elimizde bulunan bile Cami''t-
Tevarih'ten eski bu da mmkn O halde
kabul edilmesi gereken bir tek imkan ki, bu da her
ikisinin bir nc kaynaktan Bu takdirde
bu kendince lzumsuz olan, fakat haddi
son derecede ehemmiyetli para ve
atarak, kopya Fazlullah veya tarihinin bu
blmn memur kimse ise, her halde ok daha
bir hareket ederek, bunu aynen kopya etmekle
iktifa kaynak, ileride zere, elimizde
bu hususta kat'I bir sylemek yersiz gibi
58
grnrse de, bunu teyit edecek bir delile de sahibiz: Hasbeg
Pelengeri ile Zengi ldrlmeleri vs.
denilmektedir: "Bu hal nceki blmde her
halde mkerrer olabilir, Tann daha iyi bilir,
iin nakledildi." Bu da gstermektedir ki, Cami''t-Tevarih'in
iindeki Seluklular blm kaynaktaki tekerrrleri bile aynen
kopya etmektedir. Durum byle olunca, yerlerde her
hangi bir tasavvur etmek kolay
e) Cami''t-Tevarfh'in Seluklular blm ile
Rahatu's-Sudr'un
Burada metnin daha Rahatu's-Sudr'un at-
lanarak birer tespit edilen
kaynak acaba hangi eserdir? Ravendi, Seluklulara dair tarihi
iin kaynak olarak kendi iddia
Sultan Arslan (556-573/1161-1177) ile Mes'd'un
Zahir'd-din'in Seluk-name'sini zikreder. kita-
kaynak olarak olan Hamdullah Mstevfi-i Kazvini
(Tarih-i Gzide'sini 730/1330'da ile Ebr
(Zbdet't-Tevarih'ini 830/1427'de eserleri ile
harfiyyen benzeyen birok paralar
gstermesi bir delildir. Binaenaleyh
Cami''t-Tevarih'teki Seluklulara dair blm, tertip
dan kk bir ile Zahir'd-din Selukna-
me'sinin bir bir olmamak gerekir.
kadar var ki, meseleyi kat'I bir neticeye nce,
bir hususun da incelenmesi gerekmektedir. Gerekten Eb
Hamid Muhammed bin Zeyl'i ibareler ile
emniyet ve
gnl ve ruh iinde Eb Hamid Mu-
hammed bin buraya son zamana ve
sonuna bu tarihin bir tetmmesini kaleme almak istedi."
Bu szlerden eserin ilk da yine Eb Hamid
SELUKLU 59
neticesini Nitekim
stad Mkrimin Halil Yinan da, galiba bu kayda bakarak,
Cami''t-Tevarih iindeki bu blm Ebu Hamid Muhammed
bin Tarih Al-i Seluk'u olarak kabul Fakat bu
takdirde bir glkler meydana Ger-
ekten daha nceki yazan Ebu Hamld ise, bu
kimdir? Daha sonraki mverrihler neden bu hi bah-
Yoksa Ebu Hamld'in
Seluk tarihi Rahatu's-Sudur ve Cami''t-Tevarih'te
zere, Selukname'sinin bir iba-
rettir? birok sorular ki, Cami''t-Tevarlh'in bu blmnn
kaynak olarak anlamak iin de mmkn kadar
zlmeleri icap eder. Fakat bunlar, zamanda bu
ister istemez bir dereceye kadar mevzuunun
mecbur etmektedir.
1) Ebu Hamid Muhammed bin Kimdir?
Farsa tam olarak
bir kimse bilinmemektedir. Onun zaman ve
muhit de belli Ancak Cami''t-Tevarlh'te bulunan
Zeyl'de bunu 599 Rebi''l-evvelinde 1202)
syler. O halde kendisi bu daha ziyade VI/XII.
da bir
te yandan metni daha 1886'da M. T. Houtsma
bulunan Tarih-i Kirman eseri
olan Muhammed bin bir mverrih bilinmektedir.
Houtsma, o zaman bu mverrih hi bir bilme-
sylyordu. Ancak yine onun gibi, bu eserde
Muhammed bin "I 025 Cemaziye1-evvelinde
Haziran 1616) 'Ali trbesini ziyaretten
sonra, Sistan'a burada iki ay kalarak, Kavurd'un
eserlerini gzleri ile O halde bu
mverrihin XI/XVII. bir gerekir.
Kirman tarihi Houts-
60
bizzat eserden bu bilgiden daha fazla bir
elde
bu mverrih, zikredilen ve yegane Ber-
lin Ktphanesi'nde muhafaza edilen Tarih-i
bilinen yegane nsha iinde
bulunan bir Irak tarihinin de mellifidir. Ancak
son eserin mevcut yegane trl yerlerinde noksan-
lar Th. Houtsma
Grlyor ki, bu mverrihin ve bir Seluklu tarihi
Cami''t-Tevarth'teki Eb Hamid Zeyl'inin bilgiye
ortada mhim bir glk
ki, o da zamanlar uygunsuzluktur. Bu ilk
bir gibi grnmektedir.
Fakat soru bir zaviyeden tetkik edilirse -
zlecektir. nce gereken mesele
1025/1616'da yazan bir mverrih, umumi bir tarih
yorsa, gerek Kirman gerekse Irak
tarihini yazmak neden Farsa m-
verrihler byle bir eser bu bir is-
tisna etmektedir. nk umumi tarih yazanlar bir tarafa
olursa, son ewelki devirlerde, me-
sela kendi devrinden 4 veya 5 nce bir devletin
tarihine . alaka bir tek mverrih gsterilemez; bunlar
gayet tabii olarak devirlerinin veya devirlerinde alaka
olan btn devirlerin tarihlerini Bun-
lar Muhammed bin bir istisna izah
edecek hi bir mu ta yoktur. O halde Kirman ve
Irak iin eser olan Muhammed bin
him'in XI/XVII. bir kimse kabul
etmektetir. Binnetice bahsedilen eserin iinde grlen 1025/1616
tarihi bir mstensih bir
Soru bu bu ispat edecek
ka deliller de kolayca nk bizzat Tarih-i
Kirman iinde, mdlifinin vak'alardan mu-
ahhar gsterecek deliller
SELUKLU 61
Nitekim Kavurd'un bahsederken der: "Deni-
lir ki, (Kavurd'un) ... Bunlardan sekizini bu eseri
ceddi olan 'te medfun salih, veli, nessabe
din Ebu Talib Zeyd'in sekiz verdi" Kirman
dan (433-465/l 4 l-1073)'un tabii Zeyl'i
599/l202'de olan kimsenin ceddinin tesadf
eder. Bu mellif, gerekten XI/XVII. olsa idi, 6
evvelki eecllerini imkan
Muhammed bin yine Kavurd devrindeki imar hare-
ketlerinden bahsederken, metinde 1025/1616
yerde, der: "Derenin Bam Fihric'ine kadar -ki 24
her 300 iki adam boyunda bir mil yle
ki, geceleyin birinin dibinden mil grlebilirdi. .. Kerekile
Fihric iki minare ettirdi... 1025 Cemaziye1-
evvel bu sahifeyi yazan Muhammed bin ...
Kavurd'un eserlerini gzleri ile grd. Millerden
pek yerlerinde ise de, iki minare durmakta idi"
kendisi gerekten zikredilen buralardan
Guz ve sonra, hemen
olan lkede hi bir eser gelirdi. O halde
burada bulunan 1025/1616 tarihi bir mstensih tahrifinden iba-
rettir ve Tarih-i Selkiyan-i Kirman mellifi Muhammed bin
ile Cami''t-Tevarih'deki Zeyl'in mellifi Ebu Hamid
Muhammed bin kimse olup, son de-
virlerinde
g) Netice
Ebu Hamid'in ve devir bylece tespit edil-
dikten sonra, Cami''t-Tevarih'te Seluklular tarihi blmne
iki kaynak gsterilebilir: Zahir'd-din Selukna-
me'si ile Ebu Hamid'in Seluklular Tarihi. Zeyl'in
daki szler bu ikinci eser icap gsterir
gibidir ve M. H. Yinan da buna bakarak, bu Ebu
62
Hamid'in Tarih Al-i Seluk'u Fakat bu kaynak
Zahir'd-din'in eseri Gerekten metni burada
dilen eserde, bunun Sultan Arslan (556-573/1611-11 77) zama-
gsteren bir ifade
nk onun hkmdarlar
iin tabirler daha ziyade bir memduh iin kul-
tabirler Sultan bahsederken
ise, bu ifade daha bir grlr. Mesela bir yerde
le der: "Bu Id !erli.. . Sultan -devleti devam ile ve
gnl olsun!- zerinde ve cihan
eserlerinden her gn bir eser meydana
Bu ifade da ve himayesinde bulunulan bir
hkmdar iin olan bir ifade Bu da
Sultan olan ve IL tabii
gereken Zahir'd-din olabilir. Hal-
buki Ebu Hamid'in Zeyl'i kendisi ile mesela Sultan ara-
herhangi bir gsterecek bir
Zahtr'd-din'in eserini pek
mmkn olan Ebru da bir yerde sylemektedir:
"Seluklular tarihini olan Zahfr'd-din eserini
bu Onun gelince,
ve medihcilik ve onunla sona Bu
ifade de yukanda ileri srlen kuvvetlendirmektedir.
Son olarak denilebilir ki, Cami''t-Tevarih'in Seluklulara
dair blmnn kadar gibi Rahatu's-
Sudur kuvvetli bir ihtimal. olarak,
Zahir'd-din Selukname'sidir.
3. Gimi''t-Tevarth'in Seluklularla ilgili
Blmnn
Seluk tarihine dair burada blm pek muhtemel
olarak Zahir'd-din'in eserinden gre, tarihi bir kay-
nak olmak meydan nk bu mellif
SELUKLU 63
mhim bir gibi,
olarak da bunlar en
bilgileri elde edebilecek bir mevkide bulunuyordu. Ravendt'den
daha sonraki birok mverrihler
dan veya olarak, bir kaynak kabul ol-
da bunun ispat eder. Bu blmn Ebu
Hamid'in eseri olsa, bu hal onun azaltmaz, nk yu-
kanda zere, bu mellif de mhim bu

Aricak kadar Cami''t-Tevarih'deki bu blmn yal-
Rahatu's-Sudr'un bir ibaret gibi
bir telakki hakim yeni tarihiler buna
olan ehemmiyet ve Rahatu's-
Sudr ile zere, ikinci eserin
ne kadar noksan meydana sonra, bu bolmn
Seluklular tarihirn birinci derecede olarak, ol-
yeri hemen
4. Zahtr'd-dtn Szde
Selukname'sinin
1954 (1332 Tahran'da "Selilkname ta'llf H'ace
Zahinl'd-din ki takriban dar havali-i 582 vafat
karda ha Zayi-i Selilkname ta 'lif E bil Hami d Muhammed b.
ki dar sana-i 599 ta'lif Cami''t-
Tevarih'in burada blmne tekabl eden bir eser
Muhammed-i Ramazam'nin nszne
gre, Hamid al-Mulk Han Zahir'd-din'in Seluk-
name'sinin bir ele ve zere
kendisine sahibi de mahiyetindeki
nsha biraz daha fazla bilgi vermekte-
dir. Buna gre, elinde iki nsha Biri Tarih-i
Guzida ile bir arada olan noksan bir
Zubdat al- Tavarih'i ile bir arada bulunan tam bir
nsha. Her iki nsha da X./XVI. istinsah Yine
64
eseri szne gre, metin Rahatu's-
Sudilr, Ravzat al-Safa, Habib al-Siyarve Kamil-i Esir vb. gibi
kaynaklara metni tashih
kadar var ki, ile kitap sahibinin verdikleri bu bilgi-
ler gerekiere nce sylemek
ki, ellerinde Zahir'd-din'in Selilknamesinin mstakil bir ns-
mevcut nk burada Seluk b.
soyundan gelmesi ve Koyuk olan
Cami''t-Tevarih olmayan
hibir eserde mevcut Hatta kabile, soy olan
"kemik" kelimesi yerine kullamlan Farsa "ustuhvan" keli-
mesinin bu manada olarak Fazlullah'tan nce
Farsada Sonra, daha nce
gibi, devlet birok Trk
24 boyundan birine iin bir nesep
yapmak Fazlullah
Ravendi olmak zere, veya
ta ile Zahir'd-din'den istifade olan, fakat Cami''t-
Tevarih'e veya bunu dikkat olan
mverrihlerde de bu bilginin bu
ait gsterir. O halde bu ibarelerin
'zahir'd-din'in Selilknamesinde imkan yoktur ve
bu olan nshalar Cami''t-Tevarih'teki
Seluklulara dair blmn
Esas mahiyeti bylece tespit edilen bu
metni, nshalar ok yeni ve ve noksanlar ile
dolu gibi, nszde izah edilen hususlar iyi tatbik edil-
gibi -belki bir
matbaa ile doludur. Bilhassa zel
sebebi ile bu basmadan istifadeye tehlikeli
bile olabilir. Bunu gstermek iin lalettayin bir ka sahife iin
ve cetvelleri tertip edilebilir. (Burada bilhassa
zel adiara ehemmiyet kelime
ancak ok garip grnenlerine
SELUKLU 65
Szde Selukname metni metni)

s. lO,

str.H
(Farsa Hvace
Trke koca
kelimesinin olan hoca)
s. lO, ( L;y__,s)

str.l2
s. lO,
.H.I..S'"'.JA ki..S'"'.JA
str.l6
s.46, str.l
L;l_;c .:;l_jC.
s.46,
.:;Wl .:;Wl
str.4, 15
s.46,
L;l_;c
str.4-5
s.46, str.S


s.46, str.9 .J..)A 041..::! y
s.46,

Bu kelimeden sonra 5
str.ll
s.46, Bu kelimeden sonra 3 bir
str.l8 var
s.46,
(.S .. ;t. ... F.
:;1:1.:.;
<.s'
str.l9
s.46, .J .J ri i .:;l.b.L:.. t..SY. wl_;bl ..::.,9Y.
str.22 W.JY'-"
..s
,jfJ_jC. jl ...
4\..bc. .J l.:l..l>\ ri... w. t..S.J.Y"' uthL.. Y-"
.. .:;\.bL, w...W .J
... ).,;'""! .,yl..l>\ c:: _;c w .J_?-A]I
son rnek bu gstermeye kafi gele-
bilir. Ancak daha fazla mutmain olabilmek iin, mteakip sahife-
nin de burada kaydedilmesi yerinde
66
Szde Selukname metni
(Cami''t-Tevarih met-
ni)

s.47, str.2 Bu kelimden sonra 7
bir para alt st

s.47, str.lO

s.47, str.l5 .)WI.:i J _).J" 1
J . J
s.47, str.l6
c_jl_)_,..

s.47, str.l8
-..76.-..1:- -..1:-
s.47, str.l9, 20
lS .;Po -..1:-
-..1:-
(Bundan evvelki ile

s.47, str.24
c_jjG.. J\.i:i..
Metinde arada birok yerler de ki, yukanda
bunlara
Gsterilen bu rnekler her halde isbat etmektedir ki,
Zahfr'd-din Selukname'si
olan Cami''t-Tevarih'e ait bu ilim hibir
yoktur ve bu basmadan istifade edilerek bir
ok mhim srkleyecektir.
TERCME
Zikr-i Tarih-i Al-i Seluk
Hamd ve sena olsun isimleri Allah (cc)'a ki onun
beka ve mevsf ve O'nun
huds ve adernden mnezzehtir. felekler ve olan bir
evin mcididir. toprak olan bir saniidir. ,
O Allah ki; yokluk, ve alalma, O'nun icad ve yaratma
kudreti dahilindedir ve selam olsun seyyid-i sakaleyn ve sahibu
"kabe kavseyn"
1
ki onun mmetlerin, resullerinin
feshetti ve onun hkm Arab ve Acem meliklerinin
hkmlerini neshetti. Selam olsun onun ehl-i beyti ve yarenieri-
ne ki takva memleketlerinin kandilleri ve hidayet
hepsinin zerine olsun.
Emma ba'd; bilinmelidir ki sekinleri melekler,
peygamberler ve her biri mertebeli!ma-
Melekler, Hazret-i Kuds'e ve hazire-i
yi.!] Kur'am Kerim, 53/9. Ayet-iKerime'nin ve meali
jl yi.S "(Peygambere olan mesafesi) iki yay
kadar yahut daha az oldu."
68
ns'n sakinleridirler. Peygamberler, ve
hidayet ve delalet yolunun helal ve
edici; melikler srnn yne-
ticileri Cra'i-i ra'iyyet ); afet ve korkulardan koruyucudur-
lar. Meleklerin ss tesbih [2] ve tehlildir. Peygamberlerin ss
ilim ve ibadettir. Meliklerin ss ve siyasettir. Ve her ilimden
hissedar her adil meliklerden ok ve
derecesi peygamberlere daha olur. Meliklerin ihtiya duy-
tevhid, marifet-i nebevi ve din gibi
ilimlerden sonra iyi meliklerin ve mazisidir
ki bunlara olunca . her birinin siret ve tarikatini bilirler.
dnyada byk rtbe ve n,
ukbada da sevab ve icab ettirir; o nder ve
takip edilen biri yneticilerin tarihleri pek oktur.
Mverrihan, o fende (doyuma) varan lde veya muhtasar
olarak tasnifler ve cildlerle (eserler) ortaya
Ma'lum zere milletinde dinin ashab ve
sonra (Allah onlardan olsun) halifeler
Abbas bin Abdu'l-muttalib'in Irak ve Horasan'da
ve sultanlar Tahinler, Saffariler, Sama-
nller, Gaznevller, Deylemiler, Selukller ve Bu sul-
tanlar Al-i Seluk'tan -Allah
rahmet etsin- daha byk, reayaya daha ve
na daha ok riayet eden kimse "Allah mlkn dile-


Yine zikri yce (Rab) ki; "Rabbin
Kerim, 2/247. Ayet-iKerime'nin ta-
ve meali [ .)ll :,ll! tSj:. )tb :uJ\ 0! J\.9:,
:uJI 0! J\.9 JWI J. iJJ ;\j,. ::.;:J:, :U
f.*- ,:;. "Pey-
gamberleri onlara, "Allah size Talt'u hkmdar olarak gnderdi"
dedi. Onlar, 'O bizim zerimize hkmdar olabilir? Biz h-
ondan daha Ona zenginlik de
dediler. Peygamberleri dedi: Allah onu sizin zeri-
nize (hkmdar) seti, onun bilgisini ve gcn Allah
SELUKLU 69
ve seer, aniann bir seim yoktur."
3
On-
saltanat gnlerinde nice hayrat ve iyilikler ortaya Din
ilimlerinin kaidelerin glenmesi, [3] mescidler,
medreseler, ribatlar, kprler, yollar ve bina ve et-
Alimleri, salihleri, seyyidleri, zahitleri ve
abicileri koruyarak onlara gelir iyilik ki, n-
ceki hibirinde bu eserleri
memleketlerinde halen baktdir.
Eserlerimiz bize delalet etmektedir
O halde bizden sonra eserierimize

Gsterdikleri ciddiyet ve gayret, kafirler zerine
tirdikleri gaza, kt bid'at ehline ve facirlere
Abbas! halifeleri (ra) gs-
terdikleri aba ve gayretin ve Bu
(eserde), bu konunun bahsi yerinde zikredilecektir.
melik ve edebli ve makbl bir uymak, din
devlet'in glenmesi, mlk millet'in temellerinin tesis edil-
mesine sebep olur. Bu sebeple biz, etkili
kaybolmadan- ehl-i alemin cmlesinin tarihlerini Oimi'u't-
topluyoruz. Bu mukaddime hkmnce neseb,
adab ve
kitaplarda bulunanlar bir tasntf gerekli oldu.
harekete gemeleri, ve ynetimi isteme-
leri ile konuya her dneminde
vuk' bulan garib olaylar zl bir
vzera, mera, hacib ve naib'lerinin isimleri
mlkn verir. Allah ltfu bi-
lendir."
013; L.. L.. Kerim, 28/68. Ayet-i
Kerlme'nin ve meali [ 013; L.. L..
C.C ;.lll "Rabbin ve se-
er. bir seim yoktur. Allah, ortak
nndan ve ycedir." ,
4
Arapa [_;\:i'il Jl IJ_rl;..;l.!/f\.j,;lc t;jt.:il u!]
70
zikredilecektir. Diliyorum ki ve vgye olur. Allah
muvaffak edicidir. [4]
Kitab
Haber ve sohbet ehlince malumdur ki, Seluk bin
LokmanS, Seluk'un ve
yundan wl_?:i....l) idi. Trk
Zahtr'd-din Tahran 1332,
s. lO; er-R.avendt (Muhammed b. Ali b. Sleyman er-R.avendt), Kitab-
I ve Muhammed
Mctebii. Meynovi), Tahran 1333, s.88, (Trke
terc., Ahmet I-II. Cilt, TTK Yay., Ankara 1999, I, s.86) ve bun-
lardan istifade eden muahhar kaynaklarda bu gese de
Seluk'un Lokman Tukak!Dukak (Yukakl Yakak)
bilinmektedir. kadanyla Tukak'a kuvvetinden do-
"temr yani "demir
(Ebu'l-Ferec (Bar Hebraus), Ebu1-Ferec Tanh1; II, (Sryaniceden
gilizceye ev. Emest A. Wallis Trkeye ev.
mer TTK Yay., Ankara 1999, I, s.292). "Temr
ifadesi mdlifler Arapa "el-kavs'l-
hadtd Farsa ise "sahtkeman (l.S W:.....)" zik-
Ancak mellifler, "Demir
olarak Tukak!Dukak (Yukak-Yukak) (U" _,ili '-;Sjil4
L>-) ll Tarihi
Haleb, IV, (Tahkik:Sehil Zkkar), Dar'l-Fikr, 1988, s.197l;
el-Hseynt (Sadrud-dtn Ebu'l-Hasan Ali Ali el-Hseyni),
(Trke terc., Necati Lgal), TTK
Yay.; Ankara 1999, s.1); Ahmed bin Mahmud, Selukname, I-II.,
(Yay. Meril), Terc. 1001 Temel Eser, 1977, I,
s.l.]. ise yine olarak "el-kavs'l-hadtd"i, "el-
kavs'l-cedtd yani "yeni yay"
(Muhammed b. Muhammed Abdu'l-vahid
el-Kamil li't-Tarih, I-X, (Tahkik. Ebu'l-fida Abdullah el-
1415/1995., (Trke terc., el-Kamil li't-Tar!h Terc-
mesi, I-XII, (ev: Abdullah M. Eryarsoy, Ahmet
Abdlkerim Redaktr: Mertol Tulum),
1985-1987., VIII, s.236, (Trke terc, IX, s.36l.)].
SELUKLU 71


olan Keregci (4..;>-_?.
(nijad gelen
urukundan sultan idi.
8
Al-i Seluk, mal ve mlkleri olan, ve
tam, ordu ve askeri (hayl u muntazam, ok ve
byk bir soy/kabile idi. (erahor) nedeniyle
Trkistan'dan Mavera'nnehr'e geldiler.
9

(zemistangah) Nur Buhara
10
, yaz yerleri!yaylak'lan (tabistan-
gah) ise Semerkand
11
idi .. Seluk gzel
iyiye biriydi. Hepsi birbirinden byk
Mika'il, Musa Yabgu, Yusuf ve Yunus.
12
Her biri
Hargah, "byk seraperde gelmekte olup
"haremgah", "haremgeh" de denir (Tercme-i Kati:
tanbul 1251 (1835), s.242; Ferheng-i Farisi-i 'Amid, I-III, (Haz.
Hasan 'Amid) Tahran, 1363, II, s.l009; Hasan Enveri,
Divani Devre-i/Gaznevi ve Seluki, Tahran 2535, s.40).
da yapan, demektir.
Kereg, ev" gelmektedir
Mahmud, Divanu Lgati't-Trk Tercmesi, (ev. Besim Atalay), I-
IV, TDK Yay., Ankara 1988, 1/404, 447, 448; 111/205). Keregcide
yapan, demektir.
Seluklu ailesinin ve
bkz, Seluklu Ailesinin Hak-
kmda, Osman Mat,
Hamdullah Mstevft-i Kazvini'ye gre 375 (985-986) senesinde
(Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Tarih-i Gzide, Abdu'l-
Hseyin Neva'i), Tahran 1362., s.426)
10
Buhara'ya yirmi fersah bir kydr (Yakut el-Hemevi,
Mu'cem1-Buldan, I-V, Beyrut 139711977, V, s.310.)
11
Semekand'da bir vilayettir. Semerkand ile
Yeryznde suyu ve letafetiyle drt
cenneti verilen drt memleketinden biriydi (Zekeriya Kazvini,
Asar1-Bilad ve l, 219"
220; Gencine-i Gftar Ferheng-i Ziya, I-III, (Haz. Ziya
MEB Yay., Il, s.l202.
12
Zahir'd-din s.10. "Seluk'un Arslan, Mika'il ve Musa aci-
(Trke terc, IX, s.363)].
"Emir Seluk Cend'de ld ve geriye Emir Mikail, Emir Musa ve
diye Emir Yabgu (el-Huseyni,
72
idiler. Her gn kendilerine ta-
olanlar (etba') ve Ni'met ve
servetleri nev (hilal) gibi kemale ve kabul
ettiler. adamlar ve o top-
luluk bir hayli ara ve gereleri/malzemeleri
Selk (dnyada) kavmin
nde gelenleri oldular.
Mahmud Sebktegin, Trkistan ve Semerkand
Han
13
ile sulh Mahmud Ceyhun geldi.
Birbirleriyle ahidler ve misaklar sz-
(Bylece) her birinin memleketlerinin belirlen-
oldu. Han onlardan (Seluklulardan) idi.
14
(Trke terc, s.2). sonra Mika'il, Yunus ve Musa
Bigu/Beygu [er-Ravendt, 87, (Trke terc, l, s.86)]. "Emir
Seluk'un drt oldu. Bunlar Mika'il, Yabgu (Bigu), Musa ve
Arslan (Ebu'l-Ferec, l, s.293). Toplu bilgi
iin bkz, "Seluk'un ve
TM, 13, 1958. .
13
Han, Miiverii''nnehr Trklerinden olup Efrasyab
diye Nasr bin Ali bin Musa bin Saltuk'tur ve
Han onun 383-403 (993-1013) hkm
396 (l005-1006)'da onunla Sultan Mahmud
bir sulh Ancak mellifin burada sulh, 419
(1028-1029) senesinde (Zeyn'l-Ahbiir'a gre 415/1024-1025'de)
Sultan ile Han geen Sultan'la Ka-
dir Han Kadir Han, olan
kaynaklarda ise idi ve 4 23
(1032-1033) senesine kadar hkm mellif,
bu iki hadiseyi, yani biri Han ile Kadir Han ile
olan [er-Riivendt, 87, (Trke terc, l,
s.86n)]. Kadir Han'la Sultan bu ve Turan
meselelerini [el-Cuzcant Minhac'd-din Os-
man), l, Abdu'l-hay Habibi, Kabil 1342,
s.245-246).
14
el-Cuzcant'ye gre "O zamanda Seluk (Arslan Yabgu) yle
bir ki btn Trkistan ve onun ok ve
dan, onunla korkmakta, onun okundan ve cey-
lanlar bile ve gibi ve
SELUKLU 73
Sultan Mahmud'un nezdine, (musaheret) ve iki taraf
akdedilen ve emniyetten da-
yanarak birini gnderdi ve syledi): "Bu
memleketlerinde ve bu lkenin yollannda Trkistan'dan
gelen Tiklerden (Terakime) olan ok kuvvetli ve bir
(kuvvet-i tamam ve be-nizam) bir kavim, Nur
Buhara ve Semerkand blgesine Bu
yerlerin otlak ve tmn ele geirdiler. Silah, alet,
malzeme ve ordu kurdular. On-
byk bir gce
Akla korku, kalbe vesvese
gerekir ki siz bir vakit Hindistan (ul:i. ... tarafina azimet
ve hareket ederseniz, ve
gnlerin (neticesinde), onlardan, bir blgeyi ele
geimeyi veya bir vilayete tamah etmek gibi tedbir ve
telafisi zor olan bir fitne ve fesad olur. Onlardan yar-
almak ve ileri gelen bir rehine (nevayi) talep etmek
vacib [6]
Sultan Mahmud bir mddet bu denizin dibinde yzd.
grmenin/dikkate karar verip
16
Buhara'ya hareket etti. Hitabeti kuvvetli bir eliyi (seflr) onlara
zerine herkesi herkesi yenerdi ... Ka-
dir Han ve Sultan Mahmud'un seraperde-i
hass'a Seluk Trkmani.'yi
yana vaziyette at btn ve Turan askerleri ona
ve hayran (el-Cuzcant, I,
s.245-246.)
15
Zahtr'd-dtn s. ll.
16
Seluklu Trkmenlerinin gc, sadece iin
Gazndiler iin de tehlike ediyordu. Nekim Arslan Yabgu,
blgenin en gl hkmdan olan Gazneli Mahmud'a kuvvet
gsterisinde bulunmaktan ekinmiyor, "Sultan Mahmud'un filleri
varsa bizim de harp zaman ok-
onun askerleri delik edilebiliriz" demek cesaretini
gsterebiliyordu (Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu
TTK. Yay., Ankara 2000, s. 77.).
74
(Selklulara) gnderip haber verdi ki
17
: "Bizler her zaman
Sind ve Hind gaza niyetiyle
beldelennde bizim mralakat ve
Sizin ve
gereidr ki sizden
byle elde etmeye etmediniz, bizden
istemediniz. Bizim sizinle dost olma
Mesafenin ve masla-
zere lMer ve nderinizin hazretin huzuruna
gelmesi gerekir. hal' duyuldu."
Elilerin haberi Selklulara onlann nderi

se-
kin on bin gzide adam ve seme svartyi hizmetine
Sultan tekrar eli (resul) gnderip (dedi ki) an bizim
iin bir hacet yoktur. Maksad ve
ild taraf gel"
emir ve mcibince ve
vcutlan gzel yz nefer ile hazretin
geldi.
19
Kendi. Eb'l-Fevaris da
17
(Trke terc, IX, s.363)
18
el-Bundari ve el-Hseyni'ye gre bu dnemde nderi
Mika'il olup Sultan Mahmud, Mikail'i ve esir ve
el-Hseyni'ye nazaran daha sonra serbest Arslan Yab-
gu'nun esir edilmesi ise her iki kaynakta da Mes'ud dneminde
gsterilmektedir. [el-Bundari (Feth b. Ali b. Muhammed el-
Bundan), Zbdet'n-Nusre ve Nuhbet1-sre, (Terc.
Burslan), Irak ve Horasan Seluklulan Tadhi, Ankara 1999, s.3).
el-Hseyni, (Trke terc, s.2.)]
19
Arslan Yabgu, Sultan Mahmud'la zere huzuruna gitti-
onu evgan aynarken ona "oynamak is-
teyip zerine de "evgan bilmedi-
Sultan isterse ok Ancak onun
bu Sultan Mahmud'u nk Arslan Yab-
gu'nun da "Sultan Mahmud'un filleri varsa
bizim de harp zaman
onun askerleri delik edebiliriz" szleri
(Kymen, a.g.e., s.83).
SELUKLU
75
getirdi, kutlu pme [7] Sultan
onu ve ok iyi bir Kendisiyle beraber
meliklik hepsinden otur-
etti. O bezm meclisi kuruldu. Arz ve
Sultan ondan istintak ve
(onun bilgi edinmek istedi): "Bizim her vakit, kafir-
lerle gaza yapmak iin Hind/Hindistan gitmemiz gere-
kiyor. (Bu nedenle) Horasad
0
beldeleri ihmal edilip (mh-
mel ve mu'attal) Sizden beklenen, iki taraf
ve bir vak bir taraftan bir
ortaya ve ihtiya olursa, siz muavenet ve
esirgemeyiniz." Emir cevab olarak "Bizden Ale-
min Sultilnma kullukta kusur ve gecikme olmaz (olmayacak-
dedi. bir vakit bizim asker
olursa ne kadar asker gnderebilirsin?' diye sordu.
yay (keman) ve (bade) etkisi ve
genlik gururuyh( bu (keman) kendi kavmime gn-
20
Horasan, Irak'dan Hind kadar olan iine
alan bir blgedir. Cveyn, Beyhak, Toharistan, Gazne,
Sicistan, Kirman, Herat, Merv, Belh, Abiyurd, gibi
Horasan dahilinde kabul edilmektedir. Horasan ismi Eski
Farsa'da hur ve asan (ayan "gelen, kelimelerinden
meydana ve yer, lkesi;
blgesi" muhtemelen Sasantler zama-
ortaya ve zamanda Horasan tarih-
te yer alan ok bir blgenin
idi. Gnmzde blgenin paraya olup
Merv, Nesa ve Serahs yresi Trkmenistan, Belh ve Herat yresi Af-
ganistan, kalan da iinde En ge-
kesim elindedir ve geen iki devletle eya-
lederinden Mazenderan, Simnan, Yezd, Kirman, Belcistan ve
Sistan'la evrilidir. merkezi olup eyalete
Bucnurd, Bircend, Tayyibat, Trbeticam, Trbetihaydari,
Damgaz, Sebzevar, Tabes, Firdevs, Kabnat Kan,
Gunabad ve vilayetleri (Yakut, Il, 350-354; Cl.
Huart, "Horasan", V/1, s.561; Osman etin, "Horasan",
XIII, s.234.)
76
derirsem otuz bin hemen yola diye cevab verdi.
Sultan tekrar sordu: daha ihtiya olursa?'
nne bir ok (tir) ve bu oku,
olarak kendi (hayl
''J.F.".Jl gnderirsem, on bin daha gelir." dedi. (Sultan),
soruyordu; ta ki bir yay ve okla yz bin
(svar) oldu. (sormaya etti): daha fazla
gerekirse?' "bu aklardan birini Belhan Kt1h'<l
2
gnder,
yz bin (svar) gelir." dedi. zamret olur,
daha fazla gerekirse?' (diye yine sordu) ve "Bu
21
"Hay!" kelimesinin Arapa "at" malumdur. Ancak
szkonusu kelime, olarak "askeri birlik" da
ve bu veya emire de "serhayl
Jp.)", Jp.)" veya (._;.l:i Jp.)"
dneminde ile on bir birlik
hay! mevcudu veya ka bir
kumanda kesin malumat bulunmamakla be-
raber drt kk bir dahi hay! dair ka-
mevcuttur. Bununla beraber, tabirin genel anlamda asker-
ler/askeri maiyyet hatta tabi' olanlar,
da da grlmektedir (Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I
Metin, (Haz. Rahmeti Arat), TDK Yay., 1947;
(Kutadgu Bilig Il Tecme, (Haz. Rahmeti Arat), TTK Yay.,
Ankara 1959.), b.2323; Mir'at'z-Zaman ll Tari-
hi'l-A 'yan, Ali Sevim), DTCF Yay., Ankara 1968, s.l31;
Beyhaki (Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhaki:),
Beyhakf, (be-ihtimam Gani ve Feyyaz), Tahran 1324., s.37, 51,
123-125 ve muhtelif yerler; Nizam'l-mlk, Siyer'l-Mluk
(Siyasetname), (Haz. Mehmet Altay Kymen), Ankara 1982,
s.l36); Bibi (el-Hseyin b. Muhammed b Ali el-Caferi er-
Rugedi), el-Evamir'l-'Ala'iye fi'I-Umuri'I-'Ala'iye,
(nsz ve fihristi haz. Adnan Erzi), TTK Yay., Ankara 1956,
s.77, 260; Aksaray! (Kerim'd-din_ Aksarayi),
Msameret'I-Ahbar, Osman Turan), TTK Yay., Ankara
1999, s.268, 279; Tercme-i s.259; Hasan Enveri,
s.l3l; Gen, Karahanh Devlet TTK Yay., Ankara
2002, s.218-219)
22
bir [er-Ravendi, s.89, (Trke
terc, l, s.88 n)].
SELUKLU 77
(keman) Trkistan'a gnder, [8} istersen
iki yz bin gelir." (dedi). Mahmud durumu ok iyi
ve Kendi kendine (iinden): "byle bir ordu-
nun. hepsini (cfimegi ''j3 ve cretsiz
(cerfiyet}
4
olarak bir yay ve ok ile edebilen birinin
hafife almamak dedi. gn, u gece sabahtan
sabaha birlikte oldular (yiyip itiler). Sultan ona ve
onun nker'lerine birok hil'at, mal ve mlk verdi.
Sonra kendi emirlerine ve ona olanlardan
(mutianf
5
on bizim misafirimiz olsun. Geri kalan
nker1eri de kendiniz misafir edinin" diye emir verdi. Bu
de ve hepsine tesir gece
hepsini yakalayarak zincirlerle ve. hapsettiler.
Mahmud, yarenleriyle birlikte o gece Hindistan'a,
Multan hududundaki Kalencer Kalesi'ne gnderdi. uyku-
dan kendini yorgun (hasta) ve olarak buldu ve
kendini asumaniye teslim etti.
26
sylyordu:
23
"Cime (elbise) kelimesinden gelen "camegi, camegiyat veya
cevamik" tabiri, Byk Seluklu, Eyybi ve Memlk devletlerinde
bazen de genel anlamda cret
(Ahmed b. Ali li
I-XV, Muhammed Hseyin
Beyrut 1988, III/524, 526, 597, IV/42, V/136, XI/316, XIII/107,
XIV/446; s.594; Aksaray!, s.l2; Hasan Enveri, s.91;
Ferheng-i Farisi-i 'Amid, I, s.790; Ferheng-i Ziya, I, s.639;
Mahmud Nedim Ahmed el-Fenn'l-Arabf
fi'l-Asri'l-Memlilkf el-Bahri (1250-1383/648-783), yeri yok)
1983, 209)
24
olan ve cirayet de bu
burs, gnlk gelmek-
tedir (Kymen, "Seluklu Devri Trk Tarihi ll", Ta-
rih Dergisi, DTCF Tarih Ens, II/2-3 (1964),
s.328, 367.
25
"nkeran". (s.12)
26
Arslan Yabgu ile Sultan Mahmud mlakat ve Arslan
Yabgu'nun hapsedilmesiyle ilgili bkz, [Zahir'd-din s.l2;
Tarih-i Beyhaki, l-ll, Said Nefisi), Tahran 1352, ll,
78
[Basit]
Ey uyuyan ve olan; olaylar se-
her/erde kap1 alar
gzel olan geceye gvenme; Birok gecenin sonu,
tu turur
(Mahmud) geri kalan Selk'a
hil'at'lerle birlikte bir eli (resul) gnderdi [9] ve (eli
hazrete (ondan) byk
bir ltuf ancak (dergah-1
ve adab ve erkamm
(ferheng) bilmemesi sebebiyle, halinde (ondan) bir
kusur sad1r (bu yzden) namfis-1 saltanat iin birka
gn ondan
daha rahat, tasas1z ve iyi halde (merak
etmeme/eri) nk onun ok hiZII bir
(hil'at) ile birlikte geri syledi. ha-
beri duyduktan sonra (Mahmd'a ayaklanmak istediler.
Ancak sonundan korktular. Eliyi (resul), gler yzle ve
szverdikleri istekler ve atiyye'lerle (hediyelerle) geri gnderdi-
ler ve "Alemin Sultam'nm krmamna itaat edip boyun eymeyiliz,
hepimiz aciz (bendegan)" dediler.
yedi kadar kalede
27
Onun kabilesin-
(hayl) iki Trkmen gelip uzun bir mddet o
ve sakilik su ektiler. Nihayet bir
gn grdler. Onu gece iin
s.876-877; (Trke terc, IX, s.292); er-Ravendi, s.89-
92, (Trke terc, I, s.88-90); Aksaray!, s.l2. (Trke terc, s. 7-8.);
Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Tiirih-i Gzide, 5.427; el-Cuzcani,
I, s.246] Burada verilen olmakla beraber, Trk devlet
ve hakimiyet ierisinde metb'luk, okun ise
tabiiyet ve davet sembol olarak gsteren rnekler-
den biri nemlidir.
27
Zahir'd-din s.l3; er-Ravendl, s.9l, (Trke terc, I, s.89);
Hamdullah Mstevfi-i KazvYni, Tarih-i Gzide, s.427.
SELUKLU 79
bir yol ve bunu Horasan yolunu
tuttular. nlerine bir orman yolu
kaybettiler. ve Sabahleyin tavusu
cilveye geldi Kale (ktval)
28
(durum-
dan) haberdar oldu. Askerler (sipah) gelmek-
teydi (takip etmekteydi). Askerler ona
ve Trkmenlere dedi: "Benden
midi kesin. benden selam deyin ki:
Horasan mlkn istemede ciddi bir cehd ve gayret [10} gs-
tersinler, nk bu
(bendezade). (Bize) nisbetle byk biri Bu memleketi
ona sizin elinizegeene kadar gayret gsterin. Zira
beni yere hapsetti"
29
Trkmenler otlar
(giyah) bulunan) askerler
daha Orada (Kalencer Kale-
si'nde) zehirli vefat etti. -Allah rahmet eylesin.
durumdan habersiz birka o vilayette do-
gelenleri) sonra l
yoluyla lnden L;\..:;.) Mestenic-i Sorh
Klahan (tA)lS (.>'-" ve Sistan'a geldi. Oradan
Esfezar ve yoluna ve Tirmiz geidinden Buhara'ya
gelip ve ordusunun (hayl) geldi. Durumu oldu-
gibi Onlar (Seluklular) kendileri (iin) mlk iste-
mekteydiler. istiyorlar ve
Birini Mahmd'a dediler ki: "Bizim
ve
28
Hinte kkenli bir kelime olan ktval, kale veya muha-
(Ferheng-i 'Amid, III, 2007; Ferheng-i
Ziya, lll, 1600). Kaynaklarda dizdar ()JjJ) ve kaledar w) gibi
tabirlerin de ktviilin muadili
29
" haber ve melikliklmlk talep etme-
leri iin etti." Hamdullah Tarih-i Gzide,
s.427.
30
olan kelimesi, tarihi kaynaklarda ge-
nel anlamda bulunanlar, ordu ve askeri maiyet anlamlannda
80
izdiham ve otlak ve
bize Bu meralar, ve kafi
gelmiyor. Sultan yce kereminden beklenilen odur ki izin
versin nchirden geelim. [ll] Horasan'a Nesa ve Baverd

Tus valisi
32
olup ( .64.J
Bununla beraber zellikle Trkiye
dnemine ait zaman zaman askerleri iin de kulla-
grlmektedir. Nitekim bir vesikada
da hizmete halde istenen as-
kerleri, "kadim ve ordu ( .J jl I.J
(el-Hoyi (Hasan b. 'Abdi'l-M'min
el-Hoyi), Rsilm'r-Resii'il ve Ncum'l-Fezii'il, (Tashih ve
Adnan Erzi), Yay., Ankara 1963, s.26.).
Bibi de Ala'd-din Keykubad dnemine ait bir
Kemal'd-din Kamyar'a Zara vilayetinden, o
zamana kadar "geliri 100.000 ake (sad hezar aded-i hasse) olan ve
60 bir olarak Bibi, s.272-
273). Bu durumda szkonusu tabirin bazen genel, bazen de zel
anlamda bu da ifadesinin olan-
lar veya asker Bu tabir iin ay-
bkz, Ann K. S. Lambton, "'Atebet'l-Ketebeye Gre Sancar
Ynetimi", (ev. Nejat Kaymaz), Belleten,
XXXVIV147 (i973), s.374, 376, 379.).
31
"Bu szlerden, bu haberi lmnden sonra
Galiba bu Sultan
Mahmd, 415 (1024-1025) senesinde s-
zne gre; kitaplara gre, 419 (1028-1029) senesinde) yaka-
Onun yedi sene sonra
cak olursa lm her halde 422 (l030-l031)'de (ikinci tarihe gre
426 (1034-1035)'da) vukua Sultan lm
ise, btn mverrihlerin sz ile 421 (1029-1030) senesin-
dedir. O halde lmnden sonra Sultan Mahmd'a bir ha-
ber gndermeleri mmkn olur? Zeyn'l-Ahbaia gre bu ha-
ber, Sultan henz Mavera'n-nehr'de 416
(1025-1026) senesinde ona Galiba bu rivayet
rudur." [er-Ravendi, s.92, (Trke terc, I, s.9l n)]
32
el-Bundari ve el-Hseyni'de [el-Bundari, (Trke terc, s.J-
4); el-Hseyni, (Trke terc, s.3)]
SELUKLU 81


olan Arslan Cazib -ki orada medfndur-
(Sultan Mahmd'a) dedi ki: "Onlara Horasan'a yol ver-
mek nk (onlar) ok ve
hadsiz alet ve malzemeleri Olmaya ki
onlardan bir fesad Sultan hazine'yi
agzllk ve memnuniyetle, nehirden gemele-
rine izin verdi.
34
Onun (Arslan Cazib'in) akilane szne iltifat
etmedi. Akiller ki: sahibi ve
abuk yrr. Sultan Mahmud hayatta md-
dete hi hareket etmediler, muhalefet ve inad gstermediler

35
33
Metinde da "Sengbest" (VV
Barthold, Kadar (Haz. Dursun
TTK Yay., Ankara 1990, s.473 n).
34
Seluklu Trkmenlerinin Horasan'a inmesini ile
Arslan Clzib (Hacib Arslan), kontrol tmabilmenin
olarak "ok ve yay engellenmesi"ni, bunun
iin de Ceyhun nehrini geenlerin kesilmesi"ni
teklif Bu teklif Sultan Mahmud "Sen
kalblisin; tahahhuk bir crmleri olmayan bu
lara, yapabilirim" szleriyle Cey-
hun'dan gemelerine izin s.237, (Trke
terc, IX, s.363); Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.260, 481; el-Hseyni,
s.2; el-Bundari, (Trke terc, s.3; en-Nveyri, h
XXVI. Cz, (Tahkik. Muhammed Fevzi el-Antil),
Kahire 1405/1985, s.271; Hamdullah Mstevfi-i Kazvini,
Gzide, s.427; el-Cuzcani, I, s.246-247]
35
"Sultan ile olan Zeyn'l-Ahbar sahibine gre, bu
esnada Sultan ile Trkmenler (yani Seluklular)
iki muharebe daha Biz burada onun szlerini,
ve biraz 418 (1027-1028) senesi sona
erince, Nesa ve Baverd Gazne'ye gelip, Trkmenlerin
ettiler... Emir Mahmud, Ts Emiri
Ebu'l-Haris Arslan Cazib'e mektup emretti ve ona
Trkmenleri iin emir verdi. .. Ts Emiri fermana
uyarak zerlerine yrd. Trkmenler
ve harbettiler. Pek ok adam ldrdler, da
lar. Ts Emiri birka defa zerlerine hcum etti ise de, on-
asla edemedi. .. Sonra Sultan Ts Emiri'ne
82
O esnada Mika'J:l de ld ve sonsuzluk gt. Ondan
(geriye) iki (Bunlardan biri) Beg Eb Sleyman
Davud ve ise) Eb Talib Beg Muhammed idi. Ken-
di kabilesi (hayl) ve mevki sahibi (say-
ve nder (mukaddem) oldular. 421 (1030) senesi iinde
ld.
36
dn ondan istediler, fena ivisini onun
beka Onun iki Mes'd ve Muhammed ara-
saltanat hususunda ihtilaf


Mes'd zerinde kadar memleket fitne
ve zahir oldu. Bu fetret 428 (ID36-1037) se-
nesinde Ali bin Msa
38
(trbesinin) kubbesini 'Amid-i
Sri birini gnderip o civarda
leri bir yer (mevazt)
39
belirlemesini istediler.
40

mektup emretti. O 'Trkmenler
ve maiyeti olmadan
nne geilemez' diye cevap Mahmud, bu mek-
tubu okuyunca, ordu ekip 419 (1028-1029) senesin-
de Gazne'den hareket etti. Bst gitti, oradan
yrd. Emiri ve hakikati Emir
Mahmud, bunun zerine byk bir ordunun emiri ile birlikte
Trkmenlerle harbetmek zere gitmesini emretti. Ferave
zaman birbirleriyle ...
Mahmud'un ordusu etti ve geirdi. Trk-
menlerden drt bin svariyi ldrdler; da
esir ettiler. Geriye kalanlar kaarak Belhan ve Dihistan
gittiler." [er-Ravendr, s.93, (Trke terc, I, s.92 n)]
36
gre 421 senesi Rebi''l-ahifinde 1030),
yine onun bir rivayete gre ll Safer 421 (18
1030)'de; el-Hseynf'ye gre 422 senesi Rebi''l-ahirinde (Mart
1031); er-Ravendt'ye gre ise 418 (1027-1028)'de vefat
(Trke terc, IX, s.307; el-Hseyni, (Trke terc, s.3);
er-Ravendi, s.94, (Trke terc, I, s.92)]
37
Sultan Mahmud daha lkeyi iki
Resmi veliahdi ise Mes'd'du. Beyhaki, (Ganf-Feyyaz),
s.216-218.
38
( olarak da bilinen Caferiye mezhebi-
nin gnahtan masum sekizinci
medfundur.
39
el-Cuzcani'de (I, s.247)
SELUKLU 83
Sultan Mes'd bin Mahmd'a bir mektb gnderdi.
41
O (Sultan
Mes'd), o [12] Crcan'da
42
idi.
bin Menuehr bin Kabs bin
idi.
43
Ondan yerleri ve
'Amid Ebu Sa'd (Sa'ld) Hamdyi'nin
44
Rey ve Kum
(haml) bekliyordu.
okuyunca Selklular'a tedbir almak iin hemen


geldi. Onun (Sultan Mes'd'un) ordusu
Mazenderan
46
seferinden yorgun ve bitkin idiler. Silahlan
nemli (nemgin) ve bozuk (nemden

devele-
40
Nesa ve Ferave'yi Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.469-47l.
4
t Bahsedilen mektup Suri'ye mektuptur.
42
Taberistan ile Horasan byk bir Hazar Deni-
zi'nin itibaren Mazenderan blgesinin
kesimini eden Crcan, ba-
zen Taberistan bazen de Horasan iinde
(Yakut, II, s.ll9-l22; Zekeriya Kazvini, Asara'l-Bilad, 141-142;
Hamdullah Mustawfi Qazwtni, Nuzhat al-Qulrib, (Translated By G.
Le Strange), (E.]. W. Gibb Memorial Series: XXIII), Luzac & Co,
London 1919, s.153, 1 72; R. Hartmann, "Crcan", III, 245;
za "Crcan", VIII, 131.
43
426 (1034-1035)'da. (Trke terc, IX, s.338)]
44
el-Bundari'de "Eb Sehl Ahmed bin el-Hasan el-Hamdunt", el-
Hseynt ve "Eb Sehl el-Hamdunt". [el-Bundari,
(Trke terc, s.3); el-Hseyni, (Trke terc, s.4);
(Trke terc, IX, s.328, 334, 341)].
45
en nemli olarak nitelendirilen hem tica-
ri ve ekonomik, hem de kltr ve medeniyet Orta-
en nde gelen biriydi. (Yakut, V, s.331-333; E.
Honingman, IX, s.302-305)
46
Taberistan da denir. Kuzeyinde Hazar Denizi, gneyde Elburz
silsilesi, Crcan, Gilan bulunur (Yakut, IV,s.B-
16.; Cl. Huart, "Taberistan", Xl, s.598).
47
yay olmak zere btn silahlar iin en byk tehlike
mur, nem ve olup, sebep oluyordu.
Bu konuda bilgi ve rnekler iin bkz, Beyhaki, (Said
Nefisi), II, s.891; Battuta, Tuhfet'n-Nuzzar li Garaibi'I-Emsar
ve Acaibi'I-Esfar Il, (Tahkik: Ali
el-Ketani), Beyrut 1405, s.553; Mnyet'l-Guzat
(Haz. Mustafa G SBE Doktora Tezi, An-
84
CA ' I-T E VAR H
rifbinekleri (stran) bahar (Ordu bu haldey-
ken) bu mhim hareket ve
Sultan Mes'd nce birini gnderip mal istedi. Vermediler ve
cevab olarak kendi veririz. nk biz de
dediler. Beg Davud ve Eb Talib
Beg Muhammed, Mes'd'un Molla Crcan ve
Mazenderan'da gidip
Gazne (Gaznin)'i
48
almak konusunda (c:::t>..iS)
49
ettiler. Mes'd bu durumdan haberdar olunca bin ile
geldi. Bu nemli hareketi tek Kendi ordusun-
dan birka emir seti ve tam bir onlarla
(ceng) gnderdi.
50
Seluklular bundan ve
idiler. Ancak ikballeri idi. Bu kavim (Gazneliler), Nr ve


vilayetleri Tak
kara 1984; s.62-63; Mehmet Altay Kymen, Byk Seluklu
Tarihi (Alpar/an ve III, TTK. Yay, Ankara
2001, s.269]
48
Hind ve Horasan Kabil'in 145 km. yer alan
Gazne, bir yayla arzetmekte ve denizden 2225
metreyi ncesi tarihi olan arkeo-
lojik gre milattan nce
Gazndiler Devletine ve bu devlet dneminde en
parlak dnemini Nitekim 1186 kadar Afganistan ve
evresine sahip olan Gazndi Gazne'de otur-
dular. X. Gazne'nin Hindistan ticaretinde nem-
li bir ambar sylerler. Gazndilerden sonra Seluklu
hakimiyetine geen nemi bu dnemde de devam
(Yakut, IV, 202-203; M. Longwoth Dames, "Gazne", IV, 741;
Enver Konuku, "Gazne", XIII, s.479)
49
Trke etmek anlarnma gelen ke-
limesi (DLT, III, 364, 365, 393, 394, 396), bu
50
"Hepsi on kumandan idiler: Hacib ve Kethdalan
Hace Hseyin bin Ali bin Mika'il idi. Her cinsten tam on
bin svari ve iki bin de kle ncesi ge-
iin bkz, (Bey haki, (Gant-Feyyaz), s.4 71 vd; el-Cuzcant, I,
s.247-248).
51
Horasan'da Nesa kk bir kasaba olup, Nesa ile
mildir. Zekeriya Kazvtnt, Asar'l-Bilad, 160-161.
SELUKLU 85
vurdu. olduklan Seluklular her
bir taraftan geri geldiler ve etin bir (ceng) verdiler.
sonunda Mes'ud'un ordusulaskerleri
yip (na-muradl) inleyerek (zarf) [13] oldular.
52
Seluklular yfiz bin dinar, silah, ziynet (tecemmlat),
hayvan (eharpa) elde ettiler.
53
Kt tesadf (eseri olarak),
Mes'ud'un Horasan'da Hind'e (gitmesine se-
bep olacak) bir hadise geldi
54
ve vaktin
Seluklular ile mecburi bir gitti.
55
her gn daha iyiye gidiyordu.
Gittike ve
52
"Sultan Mes'd lkeleri zerindeki ve istilala-
duyunca olanca sratiyle gelip
oldu. Veziri ona "Seluktlerin kalbierini hil'atlarla meyl ettir; Nesa
ve ve Ferave vesaireyi vaad ile et" dedi. Sultan,
Vezirini Selukilere ile itharn ederek hapsetti ve asker
Hacib tayin ederek Selukller
zerine gnderdi. vakit Selukller Ordunun
menzillerinde bulunan
yerde ve inierde gizlendiler. Sultan Mes'd'un
askeri btn ile iken SelukHer gizlendikleri
yerden ve vurdular, ettiler." el-
Hseyni, (Trke terc, s.J-4.)
53
29 Haziran l035'de meydana gelen Nesa
bilgi iin bkz, Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.481-492.
54
Sultan Mes'd'un Hindistan'a gitmesinin sebebi idi: 428 senesi
safer 1036) menenjit
Bu takdirde, Hindistan'da kafidere
gazaya gitmeyi ve o zamana kadar henz kimsenin fe thet-
Hansi Kalesi'ni fethetmeyi Her ne kadar
btn emirler, Horasan'da Seluklular yznden byk bir
buna muhalif idiylerse de Mes'd, din-
lemeyip Hansi zerine ordu sevketti. muhasara ederek 429
senesi Rebi''l-evvelinde zaptetti (Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.530-
534; bkz, el-Hseyni, (Trke terc, s.4); er-Ravendi, s.96,
(Trke terc, I, s.95 n); el-Cuzcant, I, s.249.
55
bu fetihten sonra Sultan Mes'd'a mektub
ve ve bkz, Beyhaki, (Gani-Feyyaz),
s.486-492; el-Cuzcant, I, s.249.
86

emareleri ikbal Devlet on-
yerden grnyordu. Sonraki sene
(429/1037-1038) Sultan Mes'ud Hindistan'dan Gazne'ye geldi.
56
Al-i Seluk'un ve
di/haberdar oldu.
57
Hemen, beklemeden ve tereddt etmeden
Seluklulada cenge gitmeleri ve Horasan'dan
iin Emir-i Horasan'a
58
(haberci)

O (Emir-i Horasan),
"On/ann o kadar ileri ki, ben kulun ve benim benzer-
lerim onlara ka koymaya g yedremd' diye cevab verdi.
60
56
429 senesi Mart 1038) el-Cuzcani, I, s.249.
57
" .. Gazne cr'et ve
du. Bunun zerine Sultan bir ordu tehiz etti ve ona mu-
kaddem tayin etti. ok korkak bir bir mddet
durdu. Seluk Emirlerinin ve mlha-
yollar ve
maddeleri hi bir yerden gelmez oldu. Emir Beg Mslman-
ykselmesinden duar ha-
berdar olunca Baverd dnd ve saadet
ve tebdil etti. Sultan Mes'd ibn ibn Sebktekin
Horasan'a gitmek istedi. Ulufe onu bundan menetmesi
zerine Tekin Abad ve Bst'da Herat'a iltica etti.
Sonra Beg birdenbire Merv'i etti ve oraya b-
yk bir ordu ile onun zerine hareketle gnde kendisine mla-
ki oldu. Beg mnhezim olarak Ezgah ve gitmek
istedi; zerine yklenen Czcanan Emirini etti ve askerini
Onlar bu hezimetten sonra Emir-i cesedini
maktul buldular. Bu haber uykusu
dnya dar geldi. Seluki askerleri Horasan
Sri'nin imdat isteyen Sultan'a
geldi." el-Hseyni, (Trke terc, s.5).
58
Burada Emir-i Horasan'dan Hacib-i Bozorg olup
Mes'd onu Seluklulara (Beyhaki, s.543-544);
el-Cuzcani, I, s.249; er-Ravendi, s.96, (Trke terc, I, s.95 n).
59
"Bunun zerine Sultan "sana ben Horasan eyaletini ona
gz diken onun
ve karasinekleri defetmek ve korumak iin tevzi ettim.
Binaenaleyh daima o havaliyi devr et, ahali sana muti iken etraf ve
havalisini bir vali gibi et." el-Hseyni, (Trke terc, s.5).
60
" . Sultan'a selam ve kclarndan sonra bu Seluki Emirleri
yle bir kavimdir ki Bun-
SELUKLU 87
(Bunun zerine) Mes'd, "O (Emir-i Horasan), kendi paza-
Yoksa onlara ne zaman g
yeter?' dedi ve "Bu nemli halletmelisin" diye emir (misal)
gnderip kestirip Bunun zerine (Emtr-i Horasan) emre
itaat etmekten are gremeyip (onlarla) (Ancak)
bir

Seluklular Emtr-
i yenilmesinden sonra Horasan memleketine [ 14]
Trkler (Terakime), bu zulm
yol kestiler ve
ettiler.
62
lar zerinde en cra kadar iler-
ledi. Senin zevk sefa ile daha bu
derece bymelerinin nne gemeye mani oldu. Bu devlet ihti-
iin de hi bir ila yoktur. Senin bulu-
nanlar sana yle fena nasihatlerde ki,
mekten ise, senin bence mreccehtir. Her ufaktan
bir Zevk ve safa ile olan
bir saltanata Selukller yle bir kavimdir ki
harb arzusu ruhuna Onlar vaktiyle bizim
klelerimizdi. Karun, kavminden idi; fakat bilahare ona
isyan etti. Bunlar ve satvetlerine
fena bulmak, helak olmak uruurunda ve -
oklarla yerlerine gidilemez, yle svarileri ki lm
hitir, insandan (diye mek-
tup gnderdi). Sultan mektubunu okuyunca hayrette
ve muzdarib oldu." el-Hseyni, (Trke terc, s.6).
61
Serahs Talhab'da bu muharebe el-
Hseyni'ye gre 9 Safer 428 (30 1036)'de; Beyhakl:'ye gre
429 Ramazan (Haziran 1038); ve el-Cuzcanf'ye gre g-
re ise 429 .(1037-1038) ierisinde meydana [el-
Hseyni, (Trke terc, s.6); Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.543-544;
(Trke terc, IX, s.349-350); el-Cuzcani, I, s.249, 250]
Beyhaki, bu bir sre sonra 430/Temmuz 1039)
Gaznelilerle Seluklular geici bir zik-
reder. Beyhaki, (Gani-Feyyaz), s.581-585.
62
el-Hseyni, muharebeden sonra Sultan Mes'd'la
zikreder: "Sultan onun zerine azap
nu ve kendisini mahcub etti; mptela
eziyet Ve 'Sen askerlerini zayi ettin, sene-
88

Birinci es-Sultan'l-Mu'azzam Rkn'd-Dnya
ve' d-din Ebu Talib Beg Muhammed
bin Mika'tl bin Seluk
Beg, 429 senesi (Haziran 1138)
geldi. Mes'd bin Mahmud'un
oturdu. ve Ancak
buyurdu: sakinleri ve re aya'dan hi biriyle
yoktur ve hibir incitilmeyecektir."
63
Bu haber
Mes'd'un gidince yerinden zor Byk bir ke-
der ve Gazne (Gaznin)'den bir ordu ve byk
bir toplulukla Teginabad ve Bst
64
yoluyla Esfezar ve Herat
65
den beri yle berbat ettin ve yle bir hale getirdin ki mlk
kahir olan devletin istifadesine terkettin' dedi.
da cevaben 'Tabib ve bir yolcu
tahvil edebilir? Her devletin bir itilii devri var-
her bir takib eder. Her milletin bir saadet gn
ve her bir meliki olur. Sen, beni bir arslanla az-
bir deniz vazifesiyle rnuvazzaf ettin. Arslanla
gitsern beni paralar, denize gitsern beni ve arkadan da se-
nin bir harekette bulunsam beni ya-
Ey Sultan, sen her tarafa el devlet sana tevecch
vakitte memleketlerde bir yapmak istedin; fakat ok
yapmaya muvaffak oldun." el-HseynY, (Trke terc, s. 7)
63
ve Beg'in ve son-
hadiseler bilgi iin bkz, BeyhakY, (Said
Nefisl), II, s.903 vd; Beyhakt, (GanY-Feyyaz), s.550 vd; el-CuzcanY,
I, s.249; (Trke terc, IX, s.350); el-HseynY, (Trke
terc, s. 7 -8); el-BundarY, (Trke terc, s.4-5); er-Ravendt, s.97,
(Trke terc. I, s.95)
64
Sicistan, Gazne ve Herat bir (Yakt, I, s.4 I 4-
418;)
65
kuzey bulunan bir Horasan olup g-
nmzde Afganistan ierisinde kalmakta ve adla
XI. Akdeniz'den Hindistan ve in'e giden
ana yol zerindeki byk ticaret merkezlerinden olan Herat, zel-
likle Abbasiler itibaren isim
ve Havkal'a gre da dnernin byk
SELUKLU 89
Horasan'a geldi. O vakit Beg, Beg'den
Ts
66
vilayetinde bulunuyordu.
67
Mes'd, onlann vermeden Cam yolundan
Ts'a yapmak istedi.
68
Gece olunca bir fil'e (pil) bindi
ve certde

ile Ts'a yneldi.
Beg'le) aralannda yirmi fersah
70
[15] mesafe (Mes'd) o
gece filin uykuya ve kimse onu Filci
(pilban) fili sremedi. Gndz olunca Beg'in
ve Beg'le haberi geldi. Mes'd filcinin
(pilban) idam edilmesini (siyaset) emretti. "Geen idrak
edilmez." Oradan hareket edip Serahs
71
yol
tirdi. (ceng) Selk(lar), urukundan
leri gibi i kale, ve mahallelerden (Yakut,
V, 5.396-397; Z. Yelidi Togan, "Herat", V/1, 5.429; Recep U5lu,
"Herat", XVII, 5.215-216)
66
Horasan'la bir (Yakut, IV, s.49-50; V.
Minorsky, "Ts", XII/2, 123-130
67
Mellif, Seluklular ile Gazndiler Serahs'da (Receb
430/Nisan 1039) ve Ulya-abad'da (Ramazan 439/Haziran 1039)
meydan gelen muharebelerden ve Gaznelilerin yeniden
ele geirdiklerinden (15 Rebi:''l-ahir 431/4 Ocak 1040) bahset-
memektedir. Bu iin bkz, Beyhaki, (Gani-Feyyaz),
s.567-575, 607.
68
Sultan Mes'ud'un hedefi idi. Fakat oraya ha-
reket etse Beg'in nce Ts'a y-
ryp onu
69
Bu ifadenin, muhtelif kaynaklarda "divan defterine asker"
"ceride-i (,P .l:l...?.-)" veya "ceridet'l-
ile anlamda kuv-
vetle muhtemeldir. "Ceride-i veya "ceridet'l-cnd/ceri-
bkz, s.IV/190,
V/31, 203, X/114, XI/92, 317; Hasan Enver!, s.240-241; Mahmud
Nedim Ahmed Fehim, s.209
7
Ferseng/fersah, millik yani 6 mesafeye tekabl
eden l birimidir (Walther Hinz, l Sistemleri, (ev.
Acar Sevim), 1990, s.76).
71
Merv bulunan eski bir Horasan
biridir. (Yakut, III, s.208-209;j. Ruska, "Serahs", X, 502)
90
eliler

gnderiyorlar ve durumu (Mes'd'un hareket
ve Kale-
her bir (dervaze) yz
(merd-i hami) idiler. Gece vaktinde
olmalan ve Beg-i dervaze hep birlikte
Gece
bir adam mnacatta okuyordu: "Ey Davud! Biz .seni
halife
74
Davud ( Beg), bu ayetin
tefsirini sordu. Anlam ve sonra gayet
sevindi ve mesrr oldu. Biri minarede okuyordu, (Davud
Beg) kulak "(Ey aziz/stn, diledi-
zelil

Bu ayetin de sordu.
her ikiayetide iyiye yorup cesaret ve
Beg ve mera'yla birlikte bir yrek/kalp ve bir amala
72
Zahir'd-din casuslar
( cevasis)" (s.16)
73
Merv, en ve en nemli birisi olup
bugn Trkmenistan iindedir. Murgab
olup daha
gneyde bulunan, bugn mevcut olmayan, kk Merve'r-rz'dan
(Merv'r-rz) ve neminin belirtilmesi iin
(Yakut, V, s.112-113)
[Merv bilgi verilecektir.)
74
<} dj Kerim, 38/26. Ayet-i
Kerime'nin ve meali [ U! \,i i
. .. . i 'o 1 . r .. o ...... o ,, ._._,, .. u ,.,,
00
.. _{:. \j
u:!. u,. -' u:; r--
\_,.:..:i "Ona dedik ki: "Ey Davd! Ger-
ekten biz seni yeryznde halife hak ile
hkm ver. Nefis arzusuna uyma, yoksa seni yolundan
yolundan sapanlar iin hesap gnn
sebebiyle bir azap
75
:-:.?> Kerim,
3/260 Ayet-iKerime'nin ve meali [ i+iJI J!
JPJI J.,. _;'j,
r:.?> "De ki: "Ey mlkn sahibi olan Sen m l-
k verirsin. de mlk eker Dile-
aziz edersin, zelil edersin. senin elindedir.
sen her gc yetensin,"
SELUKLU 91
Birka taraftan
Serahs ve Baverd l
onlarla 4 29
(1037-1038) senesinde.
76
[16] O lde birok kuyu bulu-
yordu. Seluk-lular bunu bilmekteydiler. su
ve hepsini Mes'd'un askerleri ve onla-
binekleri (stran), ve suyunun o
yerde yorgun ve aciz dnyadan bezdiler. Bu biro-
ldrdler.
Sultan, ve kendini grnce dizgini
ele File (pil) bindi ve Faryab ve Pendih ka-
Hibir at onu ekemiyor, ancak zorlukla
ve bu nedenle file Hazine'ler, mal,
mlk, ve ziynetlerin hepsi orada Birka Trkmen
Mes'd'un filden (inip) ata bindi.
Hamle grzJe (svari) vurdu. Onu, ufak
(hord) birlikte yere serdi. Ondan sonra oraya
her grubu (fevc) onun Rstemi darbelerinden hayret ve
iinde Bu durum biri Mes'd'a dedi ki:
"Ey Hdavend! Byle darbeleri birine, hezimet
ve mlk terkedebilir?'
(Mes'd) dedi ki: "Ey (cevan)! Her ne kadar darbe(m) byle
ise de, ikbal(im) Te'yid-:i asmiinf, tedbirine


76
Dandanakan Beyhaki'ye gre 7 Ramazan 431 (21
1040)'de; el-Hseyni'ye gre 8 Ramazan 431 gn (22
1040); el-Cuzcant'ye gre 9 Ramazan 431 Cuma gn (23
1040); el-Bundari'ye gre 430 (1038-1039)'da;
gre 431 (1040-104l)'de, Hamdullah Mstevfi-i Kazvint'ye gre
ise 432 (l041-l042)'de meydana [Beyhaki, (Gani-
Feyyaz), s.615-626; el-Cuzcani, I, s.233-234, 251; el-Hseyni
(Trke terc, s.9); el-Bundari, (Trke terc, 5); (Trk
terc, IX, s.368-369; Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, T<irih-i Gzide,
s.428.]
77
er-Ravendi, s.10l, (Trke terc. I, s.lOO.); Beyhaki, (Said Nefisi),
Il, s.912.
92
Seluklular Mes'ud'u bu edince birden kuv-
vet Horasan halde bulunan asker-
ler

Gnllerde onlara
byk bir nderleri/liderleri
olan iki [17] ve
Musa Yabgu, Yunus bin Seluk, amca ve
beraber oturdular. Her yerdelkonuda birbirlerine uyma ve yar-
etmeye sz verdiler. Dediler ki: bir
Allah'a (O zaman) (hire)
lar bize {ire) olur ve ele
miz mlk, elimizden abuk gider. O zaman
(nedamet) !ayda vermez."
79
Sonunda sulh ve Sistan,
Gazne (Gaznin), Hind ve Sind'in Sultan Mes'ud'un ol-
(onda Horasan'dan memleketlerin geri
dan uzak ve an-
Onlar ve Tus'u ve istediler.
Ramazan bu ve korkutucu hareketi
(tehdid ve va'id) bayram'a kadar geciktirdiler.
Halife el-Ka'im bi-Emrillah hazrederine mektb
(name) ve sylediler):
78
Beg muharebeden sonra, ordugahda kurulan tahta oturarak
Melik-i Horasan, Horasan ve memalik-i Acem olarak se-
s.626; I, s.233-
234,25l. .
79
Bu hadise er-Ravendi'de Beg
Beg'e bir ok ':erdi ve dedi: O, onun arzu gibi oku
'B'eg ki oku bir araya getirdi, Bu-
nun zerine tane verdi, glkle Oklar drt olunca
mak oldu. Beg dedi ki: "Biz de bu oklara
benzeriz. mddete, biraz kuvvetli olan her-
kes bizi kasdeder; fakat bir arada olursak, kimse
bizi yenemez. dnya ele geiri-
lemez, galip olur ve elden gider." er-
s.l02, (Trke terc, I, s.lOl)
SELUKLU 93
"Bjz (bendegan), Al-i Seluk bin Lokman, Abbasf
Devleti'nin istek ve her zaman itaat eden, itaatkar, farz
ve sunnetlere bir gaza (gaz-
ve) ve cihada Bizim nder ve: serverimiz
bir Yemfn'd-Devle Sultan Mahmud -Allah kab-
rini hibir su cinayet ve olmadan {olma-
halde) onu ve mahmse-i Kalencer-i Hind'e gn-
derdi Orada lene kadar yedi sene hapis tuttu. ve
bize olanlardan birok kimseyi de kalelerde le-
ne dek (hapsetti}. Mahmud -Allah ona rahmet etsin- [18] lnce
onun yerine Mes'ud bin Mahmud tahta oturdu. Devlet
rini ve adaleti yerine
gezme ve oldu. (Bu nedenle)
mlk millet ihmal edildi Ehl-i bid'at [esat iin
g ve buldu. ayan ve nde gelenleri bizden
onlara ve destek iin ve himaye
etmemizi istediler/ Onun (Sultan Mes'ud'un) mera ve
ka defa zerimize geldiler. ve onlar
defalarca harb u darb meydana geldi Ka'ide-i devlet ve alamet-i
ikbal olan nusret ve zakr, zaman bizimle oldu. Sonunda
'Yardim ancak
80
(ayetinde gibi)
yardimi ve hazret-i mukaddes-i nebevi'nin ikbal ve yar-
ile zafer bizim oldu. galib ve zapt eden olduk. bu
{mevhibet) ve nimete, hamd bu nusrete. Halk/insanlar ara-
saadet, adalet ve insaf ile hareket edip zulm ve cebr yo-
lundan ve istiyoruz ki bu dininin kann ve
adeti zere, Halife'nin olsun. Bu mektub'u, mu'temed
Ebu s hak el-Fukka 'i eliyle gnderdik. "
81
80
0,. tl) Kerim, 3/126. Ayet-i Keri:me'nin ta-
ve meali [ 0J.''k1]:, tl)
0,. tlj "Allah, bunu size bir mjde olsun
ve kalpleriniz bununla diye ve zafer ancak
mutlak g sahibi, hkm ve hikmet sahibi Allah
el-Bundart, Dandanakan'dan nce gnderilen bir mektubdan bah-
sederken, Dandanakan'dan sonra gnderilen mektuptan bahset-
94
O vakit

ve nde ge-
len/tecrbeli vezir(ler)i (Vezir-i Salar), idi.
83
Szne ve cmle mmtaz idi. Mektb'u gn-
derdikten sonra memleketi

nderlerinden
(mukaddeman) her biri bir tarafa oldu. En byk
el-Bundari, (Trke terc, s.S). Ebu'l-Ferec'e gre
Beg'in elisi Halifeye szleri "Ben Arap ba-
bulunan vekiliyim (yahut bendesiyim). Hakim oldu-
btn lkelerde Halifenin ilan ettim. Ahaliyi, seleflerim
olan Mahmud ve Mes'ud'un valilerinin zulmnden Ben
de her hangi suretle selellerimin madunu Onlar da Hali-
fenin bir lkeleri idare eden kleleri idiler. Ben ise hr in-
ve Rn'lerin kral mensubum. Bun-
dan seleflerim derecesinde grmekle beraber bana ya-
hizmetlerin ve beni meziyetlerin onlardan stn
(Ebu'l-Ferec, I, s.299) mellif, bu mek-
tuptan gnderilen
bir mektuptan da sz eder: "Yusuf Horasan
yapmakta idi. Bu adam ana Beg'in idi.
bir mektup yazarak gnderdi ve szleri syle-
di: Seluki Beg, Horasan ve Harezm'in h-
Kendisi Bedevilerin hac neler
ve evine ibadet iin gidenlerin soyuldukla-
haber iin bir ordu gndermek iin
yor. Ordusunu izzet ikram ile ve hediyelerle sulh ve
msalemetin btn dnyaya hakim temin iin
Mektubun bir ok ile bir yay resmi (Ebu'l-
Ferec, I, s.298) halifeye gnderdikleri mektuplarla
ilgili bkz, er-Ravendi, s.102-103 (Trke terc, s.101-102).
82
"byk bir hizmetinde ve bulunup, onun
idarede eden kimse; hizmeti" gibi anlamla-
gelmekte olup zaman zaman vezir da
(Ferheng-i Farisl-i 'Amld, I, s.607; Ferheng-i Ziya, s.528).
83
er-Ravendi ve Hamdullah Mstevfi-i Kazvini'de "Bujgan!Bujgani':
er-Ravendi, s.104, (Trke terc, s.102); Hamdullah
Mstevfi-i Kazvini, Tarih-i Gzide, s.428.
84
Trk hakimiyet telakkisi olarak
bkz, el-Hseyni, s.l2; el-Bundari, s.6;
Zahir'd-din s.18; el-Cuzcani, I, s.251; er-Ravendi, s.104
(Trke terc, 102-103); Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Tarih-i
Gzide, s.428-429.
SELUKLU 95
Beg, Merv'i
85
ynetim merkezi (Da-r'l-mlk) ve
hass Musa Yabgu [19} Bst vilayeti,
85
Merv, en Ve en nemli birisi olup
bugn Trkmenistan iindedir. Murgab
olup daha
gneyde bulunan -bugn mevcut olmayan- kk Merve'r-rz'dan
(Merv'r-rz) ve neminin belirtilmesi iin

ticart ve kltrel nde gelen biridir. ile
Hazar denizi Orta nemli
stratejik bir mevkide ve bir ticaret yolu zerinde yer alan
Merv, Abbasller dneminden sonra en parlak Seluklular
Dandanakan
hakimiyetini eline alan
n Beg'in idare merkezi oldu. Beg ve Alp Arslan burada
kendi adianna sikke Alp Seluklu tahtma ge-
mesiyle idaresiyle grevlendirilen Seluk-
lu merkezi haline geldi. surlan
yenilenen Merv, Sultan Muhammed Tapar dneminde ta-
yin edilen Melik Sencer'in siyasi idari merkezi oldu. vefa-
sonra olaylarda Sencer'in Seluklu mdaha-
lesi ve Save (513/l 119) hakimiyeti ele geinnesinin ar-
Byk Seluklu oldu. Sultan
Sencer (1118-1157) uzun iktidan mddetince
iin byk aba kalan rabaz evresine ye-
ni surlar suretiyle dahil edildi. Bylece Yeni Merv
(Sultan Kal'a) ortaya Sultan Sencer her en
parlak dnemini Merv, ok medrese ve ktphane-
siyle bir ilim merkezi haline geldi. Sultan Sencer'in
Katvan felaketinin (536/11 41) yakla-
bir uzak Merv bu hakimi-
yetine girdi. halktan ve ulemadan pek ok kimseyi katletti;
Harizm'e dnerken de alimleri beraberinde gtrd. Sultan
Sencer bir sonra yeniden hakim oldu ve 548'de (1153)
yenilip esir kadar on bir daha burada
oturdu. dneminde Merv, belli
gibi Murgab nehri zerinde-
ki su seddinin tahribi byk ve bl-
geyi terketmesine yoi bu tarihten sonra eski gn-
lerine bir daha geri dnemedi. (Yakut, V, s.ll2-116; A.
96
Haver blgesi, Herat civan, Esfezar, Sistan ve (gibi)
birka vilayete narnzed oldu/tayin edildi.
Beg'in en byk Kavurd Tabes
86
, Kirman
87
evresi ve
Kuhistan
88
gitti. Beg Irak geldi. Onun
anne ( Beg'in)
Emir Yakuti, (Arslan Yabgu'nun) bin
onun idiler. Rey zaptedip (bu)
teberrk onlann eline geince ynetim mer-
kezi (Dar'l-mlk) Hemedan'a, YakutY'yi
Ebher Zencan ve Azerbaycan evresine; Crcan
vilayeti, Kums vilayetinin sair yerleri ile Damgan'a gnderdi.
Alp Arslan Muhammed bin Beg, onun
Sultan Sencer :-Allah kabrini
kadar Sultan Mes'ud ve Mahmudiler'den uzak durdular.
Onlann mektb'lan Halife el-Ka'im bi-Emrillah'a
(Halife) Hibetullah bin Muhammed el-Me'muni'yi
89
eli-
siyle birlikte Beg'in huzuruna, Rey'e gnderdi. (Gnder-
dikleri) habere ok gzel cevab verdi. Hibetullah'a onu
getirene kadar ve onlara nasihat ve
tenbihde (tehdid) emretti. (O da) kullanna
harab etmemeleri hususunda
onlara nasihat ve tenbihde bulundu ve [20] va'd u va'id
Yakubovsky, "Merv", VII, s. 773-777; Osman G. zgdenli,
"Merv", XXIX, s.221-223)
86
Kirman ve Isfahan bulunan Horasan
den biridir. (Yakut, IV, s.20; Cl. Huart, "Tabes", Xl, 601)
87
Semerkand ile Buhara bulunan bir yer olup, bugn
adla (Yakut, IV, 454-456; Nuzhat al-
Qulab, s.106, 162;]. H. Kramers, "Kirman", VI, 815-821)
88
Horasan Kirman ve Kabil gibi bir-
ka yer iin ise de burada kastedilen Horasan
Q. H. Kramers, "Kuhistan", VI, s.970-972)
89
el-Bundari'de "Eb Muhammed Hibetullah bin Muhammed bin el-
Hasan. (s. 7)
SELUKLU 97
(Halife) hil'at ve sancak (liva) gnderdi ve fi'l-cmle iste-
dikleri her onlara

Bayram gn oturdular, (konusunu
Beg "Bayram gndr, ahiiliyi incitme-
mekgereldr." dedi. Beg ve (kard) ekip
geersen kendimi ldrrm" dedi. Beg teva-
zu gsterdi ve onun hissesi olarak bin dinar (vermeye)
olup (onu vazgeirdi).
91
Hibetullah, sene orada kal-
nk Beg'in vilayet ve nevahiler zaptetmekten
92
90
Halife el-Kifim Beg'e 435 (1043-
1044) tarihinde de bir eli kaydeder: "Halife,
Akda'l-Kudat Eb'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-
Celal'd-devle'nin nce Sultan Beg'e
gnderdi ve Beg, Celalddevle ve Eb Kalicar ba-
emretti. el-Maverdi, Crcan'da bulunan
Beg'in giJti. Beg halifenin mektubunu tazim mak-
el-Maverdi'yi Crcan'a drt fersah kala el-
436 (1044-1045) geri dnd ve Beg'in hali-
feye itaat arz emirlerine ve emrinin
na bildirdi." (Trke terc, IX, s.398.). el-Bundari,
Maverdi'nin eli olarak tarihi 433 (1041-1042) olarak
(Trke terc, s.25).
91
Bu olayla ilgili kaynaklarda bilgilere kaynak-
larda Beg'in, Beg'in Ramazan
bu hareketine Hz. Ebubekir'in gire-
rek onu ve Beg'in kendi
teklif kaydedilirken, kaynaklarda da
Beg'in "ya beni yani
msaade edersin, ya da kendimi ldrrm"
VIII, s.227, (Trke terc. IX, s.350.);
(Trke terc, s.5.); Ebu'l-Ferec, I, s.296; Tarih-i AI-i Seluk der
Anadolu, ez Mellif-i na Nadire Tahran
1375, s.42]
92
Bu sre Beg'in birok askeri faaliyeti olup bunlar
Halbuki Dandanakan'dan sonra Seluklu haki-
miyeti Taberistan, Crcan blgelerinde, Rey, Hemedan, Isfahan ve
lrak'da, Huzistan'da, Azerbaycan'da,
ve Anadolu'da birok blgeye Bunlar hak-
toplu bilgi iin bkz, Osman Turan, Seluklular Tarihi ve
98
gidecek vakti 44i (1055-1056) senesinde
Halife, minherlerinde Beg hutbe
sikke-i dar'l-darb zerine onun emret-
ti.93 Ona Rkn'd-devle Eb Talib Beg Muh3.mmed
Mika'li verdiler. (Hutbe ve sikke'de) Onun sonra
(Bveyhi

Melik Eb Nasr bin Ebi'l-Heyca'
Sultan'd-Devle'nin ad ve (bulunuyor idi).
95
senenin Ramazan 1055)
Beg

Halife ona birok (nisar)
Medeniyeti, 1993, s.109-146; Mehmet Altay
Kymen, Beg ve
93
22 Ramazan 447 (15 1055). (Trke terc. IX,
s.463).
94
Bveyhtler Devleti, 932-1062 arasmda ve Irak'da h-
km bir devlet olup, g ve kudretinin
dnemde tahakkm altmda bulunuyordu.
Bveyhiler idaresi m.ezhep kavgalan ve
bu mcadeldelerde birok insan Bu mezhep
bir da
Trklerle Deylemliler arasmda idi. Bu netcesinde
yol, ve pazar yerlerinde soygun
ve Bveyhiler bkz, K. V. Zettersteen,
"Bveyhtler", II, 843 vd; Meril, "Bveyhtler", DiA,
VI, 496-499.)
95
el-Melik'r-rahim, bu Bveyhi hkmdan idi ve bl-
gesini ele geirip blgede Beg okunan hutbeyi kendi
Bu el-Melik'r-rahim'in iken
askeri kadar ykselen daha sonra da halifenin
veziri olan Trk Arslan Besasirt de ile iine
girerek ve halife zerindeki Btn bunlar
halife, Beg'den istemekte gr-
d. Beg girdikten sonra
el-Melik'r-rahim'i ve 450/l058-1059'da tutuklu bulun-
Rey kalesinde ld. Trke terc, IX, s.456-457,
459, 492; er-Ravendi, s.105 (Trke terc, s.103-l04); Hamdullah
Mstevft-i Kazvtni, Tarih-i Gzide, s.429)
96
el-Bundart'ye gre 25 Ramazan 447 (lS 1055);
gre Muharrem 447 (Nisan 1555). el-Bundart, s.7;
(Trke terc, IX, s.462).
SELUKLU 99
verip, gnderdi. M elik Rahtm, onu
mak iin Nehrevan'a
97
geldi. Onu ve Rey'e
Taberek'e gnderdi.
98
Oradan [21] (hareket edip
ca) ilk nce harem ve sdde-i

geldi.
ta'ztm ve merasim-i tefhtmi yerine getirdi. Dnnce


indi. ona birok hediye (nisarha) ve ni-
metler, tekellfler gnderdi. Irak ve btn Kuhistan ze-
rinde onun Dicle
bir edilmesini emretti. (Bu cami'i,
Cami'-i Sultan olup hala
101
Beg 449 (1057-1058) senesinde
askerlerinin nderi ve olan Besastd
02
, Hali:fe
97
bulunan ve orta ve Nehravan
olmak zere e blge. Yakut, V, 324-325.
98
kuran Beg, halifenin veziri,
lar ve Bveyhi beyleri byk bir trenle
el-Melik'r-rahim, halifenin tavsiyelerine uyarak
Beg'e itaatini Seluklu askerleri
iin girip Fakat birka gn sonra Arslan
Besasiri'nin de gruplar, Seluklu as-
kerlerine ve olaylar byd. bir halk-asker
kitlesi Seluklu }rrd. Seluklular onlara galebe ede-
rek mahalleleri kontrol Seluklu ordusuna
bu Beg, halifeye haber gnderip
"sana hrmetim olmasa idi btn geirir ve
dedi. 25 1055'te giren Beg,
sorumlusu olarak el-Melik'r-rahim'i hapsedip
Bveyhi Devleti'ne son verdi." (Trke terc, IX, s.463-
466); s.l; er-Ravendi, s.l05, (Trke terc, s.l04);
el-Bundari, (Trke terc, s.8)
99
Sdde-i tabirinden hilafet "yksek
er-Ravendi, (Trke terc, s.l04 n); el-Bundari,
(Trke terc, s.9 n)
100
ve bargah'a (Tercme-i s.599)
101
el-Bundari, (Trke terc, s.8) Cami'-i Sultan bilinen bu
cami', Sultan idi.
102
Arslan Besasiri Ebu'l-Haris Arslan b. Abdiilah el-
Muzaffer (.45l/l060) Bveyhiler'in son devrinde bir
100
el-Ka'im bi-Emrillah'tan yz evirip Halife-i
Billah'a iktida Halife'yi esir ederek Ane'ye
103
Halife esir (kayd u bend) Beg'e
bir haber (peygam) gnderdi. Ona istedi ve olabi-
lecek en abuk onu Beg, emre itaat yolunu
kabullendi ve Aziz' e yneldi. Besasiri ve ona tabi' olanlar,
onun Beg'in) korkusundan (Bu
Beg'den hazane-i ele
geirmek niyetiyle Hemedan'a gitti. Beg, onu takip etti; ta
ki onu ldrene kadar.
104
[22]
Beg'in takip iin
haberi Besasiri'ye aceleyle tekrar gel-
Trk efendisinin Fars blgesindeki Besa (Fesa)
sebebiyle Besasiri nisbesini Bveyhi
emirlerinden Bahaddevle'nin olmakla birlikte esas
tini Celalddevle devrinde Bveyhi Emiri el-Melik'r-
rahim dneminde nfuz kazanarak b-
yk rol Beg 447/i055'de gelince
Besasiri bkz,
IV, s.1347-1357; Faruk Smer, "Aslan el-Besasiri", TDA, 42, (Hazi-
ran 1986), s.101-114; Ali Sevim, Ynleriyle Besasiri
Makaleler III, (Yay. Haz. E. Semih zbek),
Berikan Yay, Ankara 2005, s.251-280.
el-Cezire'de, bir kalesi olan,
bir (Yakut, IV, s.72).
Rey ve Cumade'l-
ahire 451 (Temmuz 1059)'de yay ile suretiyle
idam Vlll, s.345, (Trke terc, IX, s.489.);
el-Bundari, s.13-1 4; Ali Sevim, el-Muntazam
Eserindeki Seluklulada Bilgiler (H.4 30-485= 1 038-1092)",
Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih zbek),
Berikan Yay, Ankara 2005, s.488; en-Nveyri, XXVI, s.296.]
kaynaklarda ise yay ile bahsedilmez
'Adim, lll, s.1353; er-Ravendi, s.l07, (Trke terc, I,
s.l06.); el-Hseyni, s.14; Ebu'l-Ferec, I, s.313; Tarih-i Al-i Seluk
der Anadolu, s. 4 7]
SELUKLU 101
di.
105
Mekke Emiri ve Musul bin el-
Mukalled106 ve bin Bedran ona O fitne ortaya
ve Halife'yi haremde esir ettiler.
107
olarak
harerne girdiler ve ortadan O dnemde
olup kamil akla, stn fazilet, liyakat ve dirayete sahip
olan Re'Is-i

her trl zulm ve ldrd-
105
" el-Besastrt, 8 Zi'l-ka'de 450 (27 1058) pazartesi gn
Yanmda son derece fakr u zaruret iinde drt tane
gulam Vezir Ebu'I-Hasan b. Abdu'r-Rahtm de el-
Besastri er-Ruvaya Bu arada b. Bedran
da iki yz svariyle beraber Babu'l-Basra yolu
Irak arnidi de askerler ve halk ile beraber el-
Besasiri'nin ordusunun durdu, daha sonra ise geri dn-
d. el-Besastrt, el-Mansr Camii'nde halifesi el-
Billah el-Alevi hutbe okuttu ve onun emriyle ezan
"hayya ala hayri'l-amel" el-Besastrt
sonra kpr kurdu askerleri de ez-Zahir'e geip orada kurdu-
lar. el-Besastrt'nin tarihten itibaren Rusafe Camii'nde de
hutbe okundu ve hafta boyunca
cereyan etti." (Trke terc, IX, s.485).
Beg'in sonra Besasirt'nin tarihi
el-Bundart'de 6 Zi'l-ka'de 450 (24 1058); el-Hseynt'de 450
pazartesi gn idi. [el-Bundari, (Trke terc,
s.l3); el-Hseyni (Trke terc, s.l4)]
106
gre bin el-Mukalled, bu tarihten daha nce
444 Recebi (27 Ekim 1052) hapis el-
Cerrahiye Kalesinde (Trke terc, IX, s.445). el-
Hseynt'de, (Trke terc, s.l4)]
107
(Trke terc, IX, s.486-489); el-Bundari, (Trke terc,
s.l3-l4); el-Hseynt'de, (Trke terc, s.l4); Kestr, XII, s.183,
191; Ali Sevim, el-Muntazam Eserindeki
Seluklulada Bilgiler (H.430-485=1038-1092)", Makaleler, II,
(Yay. Haz. E. Semih zbek), Berikan Yay, Ankara
2005, s.468.
108
Re'Is-i ru'esa Abbasi Veziri Reis'r-resa (397-
450/1006-1060) olup, Arslan Besastrfnin halifenin hizmetinde bu-
ona en fazla muhalefet eden idi. Ali Sevim,
Reis'r-resa", Makaleler, III, (Yay. Haz. E. Se-
mih zbek), Berikan Yay, Ankara 2005, s.83-86.
102
ler.
109
Halife'yi Ane'ye gnderdiler. Hadise hakimi olan


bir Arab'a teslim ettiler. Dar'l-hilafe'yi
ve hutbe ve sikke sene boyunca
halifeleri okundu. Bu olaydan sonra o dnemde
bulunan Aytegin-i Sleyman!
Hulvan'a geldi. Halife'den ona taltif edici (bir mektb)
ki bu taltif edici (mektbda) idi: "Allah Allah! Bir
Mslman bul Zira (lkeye) mstevli oldu ve
Karmatiler'in ian (alametleri) ortaya
Mektb (name) Sultan Beg'e gizli an-
lama oldu. Hemen Amid'l-mlk Eb Nasr Kndri'ye,
109
" . bin Bedran, kendisine el-
Besastrt'ye gnderdi. el-Besastrt onu grnce: 'Merhaba, ey dev-
letleri tahrip eden zat.' dedi. Rets'r-resa: 'Affet-
mek kuvvetlinin verince el-Besastrt:
'Sen de gl kuvvetli oldun, fakat affetmedin.' verdi ve
ekledi: 'Sen halde gittin benim aileme ve
ocuklanma rezilce ve irkin bulundun; ben ise
ehlindenim; olur da seni affederim.' dedi. .. el-Besastrt onu
Zi'l-hicce sonunda el-Harimu't-Tahirt'de ha-
pishaneden zerinde ynl elbise, keeden
bir kavuk, boynunda da deve derisinden bir
Rets'r-resa: 'De ki: mlkn sahibi sensin. Sen
mlk verir, ekip (Al-i
3/26) mealincieki ayet-i kertmeyi okuyordu. Kerh ahalisi de arala-
nndan geerken onun yzne tkrdler, nk onlara
en-Necmt kadar gtrlp do-
sonra el-Besastrt'nin gnderildi. Onu
idam etmek iin bir Deveden indirilip zerine
kz derisi geirildi, boynuzla da Topuklanna da
demirden iki kanca ve bu kadar
sonra ld. (Trke terc. IX, s.487-488).
" ... Veziri de bir bindirdi ve bir Yahudi oturttu. Ya-
hudi, mmaileyhin suratma vuruyor, yoluyar ve.'Mevlana
bu misali tevki et' diyordu." el-Hseynt'de, (Trke terc, s.14)
110
el-Bundart ve bin Mcella olarak zikredilen
bu bin belirtil-
el-Bundari, Trke terc, s.l4); (Trke terc. IX,
s.487)
SELUKLU 103
Aytegin'e gnderilmek zere" Yollan kolla ve (yolumuzu) gzle;
nk bunun (mektubun) geliyoruZ'
bir cevab buyurdu .. Aytegin, bu gnl
mektub'u Halife'ye gnderdi ki [23] Halife'nin kal-
binde bir skun ve sakinlik ortaya Amid'l-mlk Ebu
Nasr Kndri, katibierinin bakiyesi ve gayet biri olan
Safi Ebu'l-'Ala Hassul' ve Aytegin'in mektubunu ona
verdi. Suret-i hali gibi ona Buyurdu ki "buna fay-
ve bir cevah yazmak gerekir. Zira Halife'ye arz edi-
lirse, (mektuh) hutn bu
mektahun emin olsun." Safi Ehu'l-
'Ala mektubun ayeti "Sen onlara dn.
Andolsun, biz onlara, ordulada gelir ve
oradan ve kk olarak
nz."111 Amid'l-mlk bu Sultan'a arz edip onun
gitti ve bir fal, yle olur."
dedi. Safi Ebu'l-'Ala'ya hass'dan
eyeri, ve beraber birlikte bir (ester)
ve bir kat elbise verdi ve onun derecesini ykseltti.
Daha sonra Sultan, yerde yeri titreten ve alet ve mal"-
zemelerinden sallayan bir ordu ile Irak'tan
na yneldi.
112
O ele Besasirl'yle ve (onu)
451 Zi'l-hiccesinde 1060)


Halife'yi Ane'den getirtti. Sultan, (Halife'nin) huzu-
runa geldi ve Bab'n-Nvebl'de hacib'in yerine oturdu. [24]

iJ.j 4.:
Kerim, 27/3 7.
111
13; Ali Sevim, Mirat'z-
Zaman fi Tarihi'l-Ayan Eserindeki Seluklutarla Bilgiler
I-Sultan Bey Dnemi", s.1 4; en-Nveyri, XXVI, s.291;
Kesir, XII, s.1 70; Ali Sevim, el-Muntazam
Eserindeki Seluklulada Bilgiler (H.430-485=1038-l092)",
Makaleler, Il, s.460.
gre 15 Zi'l-hicce 451 (22 Ocak l060)'de.
(Trke terc, IX, s.492). Bu olay iin bkz, el-Bundari,
104 CA M 'T-T E VAR !'H
(Halife oraya) Sultan, Halife'nin dizginlerini
odaya gidene dek tuttu. O gn 451 senesinin Zi'l-ka'de
yirmi tekabl eden pazartesi gnyd (2 Ocak 1060).
114
hilafet, devlet ve imarnet merkezine oturttu.
attan indi ve (muhaffe) nnde git-
ti/yrd. Halife, "Bin ey Rkn'd-dinf' dedi ve ona birok
vgde bulundu. Onun (Rkn'd-) devle iken
(Rkn'd-) din oldu.
115
Beg birka gn sonra Amid'l-mlk'
Halife'ye "Ka zaman ve gnden beri beher vakit mlk ve din
iin (gelmek/bulunmak) gerekiyor. Benim aske-
pek oktur.
gerekir. ve havalisinden bana muayyen bir geim-
lik/dirlik fennan buyurun ki bizim
O zaman kk ve nemsiz olaylar
Aziz'in bir haber gnderdi. Amid'l-
mlk Beg'e "Halife'nin bizzat bu iltimasz senden istemesi
uzak Ya da sana bir nahiye vermeyi kabul etmez. Ama
emriniz e uyup gibi gideyim." dedi. Halife'nin
giderken yolda Halife'nin veziri ile
(Halifenin veziri) "Sultan'a bir haber gtryorum." dedi.
Amid'l-mlk nereye ne sylemedi ve
onunla birlikte geri dnd. huzuruna gelip "Halife'nin
veziri bir haber! e tir. Bendenizin odur ki, Halife
(Trke terc, s.l7); el-Hseynt, (Trke terc, s.l5); er-Ravendt,
s.l09-ll0, (Trke terc, s.108).
114
el-Bundart'ye gre 25 Zi'l-ka'de 45111 1060; el-Hseynt'ye
gre 451 Zi'l-ka'desinin son gnleri 1060). [el-Bundan,
(Trke terc, s.17); el-Hseynt, (Trke terc, s. 15)]
us bilgi iin bkz, VIII, s.346-347, (Trke terc,
IX, s.490-49l.); el-Bundari, s.16-17; el-Hseyni, (Trke terc,
s.15); er-Ravendi, s.l09-ll0, (Trke terc, s.l08); Ebu'l-Ferec, l,
s.3ll-3l2.
SELUKLU 105
iin bir nanpare (o.Jl; u'Uf
16
isteyecektir.
bu manada bir sz sylerse /25] 'Minnetdanm; nk ben de
idim. Haceyesyleyeyim (gerekli) dzenlemeyi
diye cevab vd' dedi. Tesadf eseri, Amid'l-mlk'n
tahmin gibi (Halife'nin) veziri Sultan'a haberi getir-
idi. Sultan, (Amid'l-mlk'n) kendisine gibi
cevab verdi ve (meseleyi) Hace'ye havale etti. Ondan sonra
Amid'l-mlk, katibieri kanununu
istedi ve Halife'yi (bu kanuna gre) tayin etti.
ynetimiyle ilgili kendi
kaleminde yle ki bir toz zerresi kadar bile kalp
malineitme olmadan Abbasiler (Devleti) yenilendi.
117
Sultan oradan g edip Azerbaycan gitti. Tebriz
rinde indi. Musul, Rebi'a ve ele geir-
mesi (bu blgelere) gnderdi ve Taberistan
118
ve
Mazenderan ona verdi. Amid'l-mlk' Halife'nin
Seyyide'yi
119
istemesi iin vekil tayin etti. Halife o


"Farsada "ekmek gelen "nanpare", genellikle
muadili olarak Ancak szkonusu tabirin
zaman zaman genel anlamda geimlik, tahsisat veya anla-
da grlmektedir (Nizam'l-mlk, (Trke
terc, s.35, 43, 44, 46, 49, 99, 182); er-Ravendt, s.llO, 127, 183,
230 ve muhtelif yerler; Kabu 'Atebeti1-Ketebe, Mecmua-i
Sultan Sencer, be-kalem-i M'eyyid'd-Devle
Mntecib'd-d!n Bedi' Atabeg el-Cveyn!, (be tashih u ihtimam:
Muhammed Kazvin!-Abbas Tahran, 1329, s.21, 68, 69, 73,
84; Bibi, s.l28; Hasan Enveri, s.72-73, 112.)
117
er-Ravendi, s.l09-ll0, (Trke terc, s.l08-l09); Hamdullah
Mstevfi-i Kazvini, Tarih-i Gzide, s.429-430.
Mazenderan eyaletine verilen isim olup, Kuzeyinde Hazar
Denizi, Gneyinde Elburuz Crcan, GI!an
ile (Yakt, IV,s.lJ-16.; Cl. Huart, "Taberistan", XI,
s.598)
119
el-Bundari, el-Hseyni, ve Hamdullah MstevfY-i
Kazvini'ye gre Halife'nin [ el-Bundari,
(Trke terc, s.18); (Trke terc, s.15);
106
hususcia (evlilik isteksiz idi.
120
Amid'l-mlk, Halife'nin

durdurdu. Bunun zerine Halife ok
oldu ve
gsterip bu kabul etti.
Seyyide'nin eyizi ile birlikte Mahrse-i Tebriz'e gnderdiler ve
[26] Seyyidet'n-nisa'ya,
zerine olsun- mehri (olan) drt yz dirhem ve bir dinar
mehir zere Seyyide'nin eyizi Tebriz'e ula-
btn ssleyip birok (nisarha)
lar.

O vakit Sultan, Dar'l-
mlk'de zifaf olsun diye, Tebriz'den Rey gitti. (Yolda)
biraz Rey Ky
Bfn1nt'de (Hava) ok
(buraya) seriniemek Bir burun
Trke terc, X, s.36); Hamdullah Mstevft-i Kazvini, T;irih-i Gzi-
de, s.430.
120
"453 (1061) senesinde Sultan Bey, Halife el-Ka'im bi-
Seyyide'yi kendisine istedi. Halife bu is-
Halifenin istemekle grevli olan Vezir
Amid'l-mlk, halifenin olumsuz 'Sultan nez-
dinde benim ileri srdklerinizle benim Her-
lememe mani oldunuz' dedi ve Nehrevana
zerinden kara elbiseleri beyazlar giyrnek suretiyle tehdit
etti. Halifenin bu olarak Sultan Beg, Kadt'l-
Kudat ile Ebu Mansur bin Ysufa sert ve tevbihli mektup
gnderdi ve 'el-Ka'im bi-Emrillah mkafat bu mudur?
Halbuki onun taati iin ldrdm ve onun bir saat vakti
iin mrm ve onun yoluna btn feda ettim' diye
yette bulundu. Sonuta bu izdiva [el-Bundari, (Trk-
e terc, s.18-21)]
m Nikah, gre 454 1062);
el-Bundart'ye gre 454 (Ekim 1062)'de [el-
Bundari, s.l8-21; bkz, VIII, s.357-359, (Trke
terc, X, s.36-38.); el-Hseyni, (Trke terc, s.15);
Cevzi, s.98-99; Ali Sevim, Mirat'z-Zaman ft
Tarihi'l-Ayan Eserindeki Seluklulada Bilgiler I-Sultan
Beg Dnemi", s.82-83.).
SELUKLU 107
(ru'afi) ona galib gelip mstevli oldu. (Bu hibir ila
(dar) onun kuvveti tkendi ve 455
senesinin mbarek Ramazan 1063) o
dnyadan gitti.
122
Seyyide'yi ylece mhr-i bikri ile
. gtrdler.
Beg lp (ferman yaft) Hak gitti-
onun yok idi. Davud'un Alp Arslan
Muhammed'i veliahd O (Alp Arslan), Merv'deydi. Onun
kk

onun naibi olarak tahta oturttular.
Beg'in duyunca (iin)


[27] ve dedi ki; "Saltanat bize (Zira) bi-
zim (Arslan Yabgu), kavmin iyisi ve nde geleni olup
bu nedenle Ordu ekti ve Rey muhasara
etti. Alp duydu. o gelene kadar
bekleyecek olursa iki taraftan/cepheden has def etmenin
mmkn

kadar gitti ve
Alp Arslan ile orada Byk bir ve pek ok len
122
el-Bundan, el-Hseyni ve gre 8
Ramazan 455 (4 Eyll 1063). (Trke terc, X, s.41);
el-Bundart, (Trke terc, s.24); el-Hseynt, (Trke terc, s.l5);
s.l0?-108.]
123
Sleyman, Alp kk Ancak er-Ravendi,
Beg'in zikreder ki bunun sebe-
bi muhtemelen, annesinin, Beg'in lmnden
sonra Beg'e (Trke
terc, X, s.43); el-Bundari, (Trke terc, s.24-25);
s. lOS]
124
Beg'in Seyyide Hatunla
idi. Beg, bu zere nce
Humartegin'i, onun zerine vezir Kndri'yi sevk
etti. Kndrl Girdkh kalesinde An-
cak kalenin olduka mstahkem sebebiyle bir
netice elde edilemiyordu. Bu Beg, Rey'e hareket etti.
Ancak yolda vefat etti s.l07-
lll)
125
yer olup, blgede bir kale de
mevcuttur. (Yakut, I, s.177 -178)
lOS
oldu. hata Alp Arslan, (onun) l-
drlmesini uygun buldu. Alp Arslan onun ailesi ve ta-
bi'lerinden kim varsa hepsini ldrmek istedi. (Hatta) kk
bile
yok etmelerini buyurdu. Vezir Nizam'l-mlk bunu
ve ldrmek ve olur'
dedi. Alp Arslan
meleri!ikarnet etmeleri ve onlardan emirlik ve meliklik rsmu
imaret ve meliki) iin memleket
serhadlerine gnderdi.
126
Bu zillet ve yoksulluk ierisin-
de (istedi). Sonra (onlar iin) bekr ve Ruha
Rm Alp
Arslan Zi'l-hicce 1063) geldi ve tahta
oturdu. kenara Irak ve Horasan
ona verdi.
Beg'in es-Sultan Eb
Talib Beg Muhammed bin Mika'il idi.
429 (1037-1038) senesine tesadf eder.
127
lm onun
evinin Rey Ky'nde 455
(1063) senesinde oldu. Meliklik!saltanat mddeti yirmi [281
idi.
128
Beg'in bir ryada onu semaya yk-
ve "Ne istiyorsun?' diye O "Uzun
126
Zahtr'd-dtn s.28; Hamdullah
Gzide, s.473; Aksaray!, s.l7. kaynaklar, Trkiye Seluklu
Devleti'nin kurucusu Anadolu'ya Alp Arslan
ise Alp ldrlmesin-
den sonra meydana gelen istifade ile Byk Seluklu
kamak suretiyle geldiklerini kaydetmektedirler.
ve iin bkz,
"Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?",
TED, (1981), s.1-28; Salim Koca,
orum 2003, s.33-37; Mehmet Altay Kymen, Sel-
uklu Trk Ankara 1993, s.l02 vd.
127
el-Hseynl'ye gre 430 (1036-1037). (Trke terc, s.l6)
128
el-Hseynt'ye gre saltanat mddeti yirmi drt ve birka
Trke terc, s.l6).
SELUKLU 109
mr." (Bunun zerine) "Sana sene mr


Beg (bu
ve hasta devlete idi ki, (on-
lar da) ona meseli sylediler: iin koyun-
luk Zira yn kadar el ve
Zanneder ki onu ldrmek isterler. zlr, ancak serbest
mutlu olur. Ynnn her tekrarlanan bu
durum, onda tabiat ve adet haline gelinceye dek devam eder.
Sonunda o, bir dem daha ve ldrlr. Bu has-
hali, son el
Onun saltanat mddetinde birok veztri
el-Veztr: Salar
el-Vezir: Kumani (u-it.. _,s)
el-Veztr: Ahmed-i De histani
el-Veztr'l-ece( Amtd'l-mlk Ebu Nasr Kndrt Amtdvek

el-Hccab: Abdu'r-rahman Alpzen

[29]
"mr idi. Vezir Amid'l-mlk Ebu Nasr el Kndri riva-
yet ediyor ve diyor ki: hangi kendisin-
den sordum. O da falan han Maveril.'nnehirde huru senede
dedi. Ben vefatmda hesap ettim, tam el-
Hseyni, (Trke terc, 16); el-Bundari, (Trke terc, 24.);
s. 107.
130
Trke bir kelime olup hacib (Hasan Enver!,
s.15-16).

[ikinci] Sultan Adudu'd-Devle Ebu
Alp Arslan Muhammed bin Ebi Sleyman
Beg Davud bin Mika'il'in
Zikri
Alp Arslan Muhammed Beg, gl, heybetli, siya-
set bilir ve yenen, cihangir, lke-
ler fetheden, bir Uzun boylu idi, uzun ve ince
(yle ki) ok (tir) vakit onu d-
Derler ki onun oku asla hedefinden
uzun bir Zor ve korkulu zamanlarda
(bile) celal sahibiydi. ile
ucu mesafe iki gez
131
idi. eliler on-
dan ok korkarlar, onun heybeti etkilerdi.
(lmnden) sonra 455 (1063) sene-
sinde Irak'a geldi. veziri Amid'l-mlk Ebu Nasr
Kndrl'yi vezaret'i Nizam'l-mlk el-Hasan bin Ali
bin Tusl'ye verdi. Ebu Nasr, ondan (tahta oturmadan)
nce hizmetinde idi. Onu
vilayetterin ahvalini, btn ve nahiyelerin
ondan soruyordu. Nizam'l-mlk onu
srekli, (Amid'l-mlk') ldrmesine (iin)
etti. nk onun kifayet ve dirayetinden, ileri ve
ince haberdar idi. [30] onun ldrlmesine
icazet verdiler. Amid'l-mlk, kendisini ldrecek olan
den/cellattan bir mhlet istedi. Abdest birka rek'at veda'
ve ona (cellada) yerine getirip
benim katiimi Allah iin benden Sultan ve
Hace'ye bir haber w'' deyip sevgend (yemin) verdi ve
"Sultan'a falan dedi ki de: Sizin bana ok kutlu
131
Bir metreye eski bir uzunluk birimi; 104 cm.
SELUKLU lll
bir hizmet ve mbarek bir vesile tur. ki amcan
rul Beg, zerinde hkm srmem iin bu bana verdi.
Sen (ise) o verdin ki senden (senin
elinden) elde ettim. Sizden (ikinizden) bana
dnya ( dunyf) ve oldu. Bu tedbir, saadet olamaz.
Hace'ye de syle: Vezfr ldrmekle dnyaya kt bid'at
ve irkin bir kaide getirdin. Onun (bu kaidenin) sonunu d- .
nmedin. ki bu adetini (snnet), kendin, halefi erin,
ocuk ve da greceksin." Bu iki sz ne
kadar gzeldir!
132
Sultan Alp Arslan cihangirlik edip drt bir tarafa sefer
olarak Oradan at srd ve
onlardan pek ok ldrp geri dnd. Derbend-i Hazar'a
ve Mlk-i Abhaz'a (Grc lkesi'ne) ordu gnderdi.
Grc() Bakrat Giyorg sulh talep edip Sultan'a
vermeyi ve [31] her sene demeyi kabul etti. Sultan onu
(Grc prensesi) istemedi ve bir mddet sonra Nizam'l-mlk'e


132
Alp Arslan, Amtd'l-mlk Kndri'nin ldrlmesini,
yedi gn kalenin ve infaz iin merkez-
den iki gulam Buna Amtd'l-mlk Kndri,
ldrlmeyi kendisine ve gulamlara: "Ben
ne ayyar, ne de ki benim iin daha iyidir.
O, siler. nk ile ldrlen kimse olur"
demek suretiyle ldrlmesini ve infaz bu
Amtd'l-mlk Kndri'nin gzden
mesi ve ldrlmesi tahsilat iin bkz, el-Hseyni, Trke
terc, s.l6-l8; el-Bundari, (Trke terc.28); er-Ravendi, s.ll7-ll8,
Trke terc, I, s.ll5-ll6.); Handmir, Dstur'l-Vzera, Said
Nefisi), Tahran 2535, s.l49; VIII, s.364-365, (Trke
terc, X, s.45-46.); el-Bundan, s.28-29; s.l28-l29;
Ali Sevim, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan
Eserindeki Seluklularla Bilgiler Il-Sultan Alp Arslan D-
nemi", s.l9-20; Hamdullah Mstevfi-i Kazvtni, Tarih-i Gzide,
s.43l; Ahmed bin Mahmud, I, s.53.
133
"Sultan Alp Arslan, Nahcivan tarikiyle, Hazar memleketine pek
ieriere Ephaz Meliki Bukrat
112 C A M ' T - T E V A H
Onun Kayser Ermanos yz bin
huruc ettilsefere

Sultan bu durumu hemen
Azerbaycan'a hareket etti. bir ordu/fazla asker
bulunmuyordu. Terken/Trkan Hatun
135
ve Nizam'l-mlk'
Tebriz'e ve kendisi on bin svariyle Ahlat'a ynel-
bin Geyregi'yi sulh talep ve
mecbur etti. Sultan bununla sulh etti ve evlendi ve hediye-
lerini kabul edip aman verdi Cemniyetini temin etti). Sonra Grc
Prensesini (Melikesini) tatlik edip onu Nizam'l-mlk'e tezvi et-
ti." el-Bundari, (Trke tec, s.31). Grcistanseferiiin bkz,
el-Hseyni, s.25; VIII, s.368-370, (Trke terc, X, s.50-
52.); Ahmed bin Mahmud, I, 61-62.
134
ve 200.000 ila 600.000 gster-
dikleri Bizans ordusunda, birok ara gereci ve
da en olan 100 ara-
iplerini 1.200 ve bir kantar (takriben
90 kilo) atabilen ve kaynaklann
gibi" tasvir ettikleri bir Bunun Bizans
ordusunda, sadece vb.
teknisyenierin 100.000 kumandan ve subay
30.000'den fazla ve silah ve malzeme
4.000 adet sylenmektedir s.l48; Ali Se-
vim, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan
Eserindeki Seluklulada Bilgiler II-Sultan Alp Arslan Dne-
mi", s:38; el-Bundari, s.40; Kestr, XII, s.218-220;
Zbdet'l-Haleb h Tarihi Ha/eb,
I, 61; Ali Sevim, el-Muntazam Ese-
rindeki Seluklulada Bilgiler (H. 430-485=1038-1092)",
s.531; Ahmed bin Mahmud, I, s.100.]
m Terken, hkmdarlar ve hatunlar iin eski Trk
biridir. Zamanla isim olarak da Konu
bkz, Osman Turan, "Trkan Terken", Trk Hukuk ve
Tarihi l, 1944; Ahmet Vehbi Ecer, "Trkan Hatun",
6, Kayseri 1989, s.167-176; Zekeriya "Trkan Ha-
tun ve Seluklu Prenslerinin Mcadeleleri", TDTD, VI/61,
1992; Gen, "Terken", Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih Yal-
nal-Togay S. Birbudak), Ankara 2007, s.323-324;
yazar, "Terken Hatun", Makaleler, II, (Yay. Haz. E. Semih
nal-Togay S. Birbudak), Ankara 2007, s.325-333.
SELUKLU 113
di.
136
Nizam'l-mlk onun geldi. Ahlat ve Erzurum
bulunan Malazgirt'te askeri az
Ermanos'a (bir eli) gnderip, her
sene bir vermeleri sulh istedi.
Ermanos "Rey'de sulh dedi. (Bu cevab zerine)

Sultan bir gn yz ava idi.
lar, onu yz nker'le birlikte esir ettiler. (Fakat onun)
Sultan Biri (durumu) Nizam'l-mlk'e
haber verdi. (Nizam'l-mlk) "Bunu hi kimseye syleme'
dedi ve hi kimsenin Sultan'a girmesine izin verilmeme-
sini emretti. Sultan diye sylentiler (Herkesi
iin) tabiblerle birlikte Sultan'a) gidip geli-
yor, emirler veriyordu. O esnada o taraftan
eliler gelip sulh talep ettiler. Nizam'l-mlk "(Sultan)
Ama (teklifi) kabul/etti." dedi. Eliler geri dnecekleri zaman
[32] "Sizler sulh istemektesiniz. (O halde) neden bizim kullan-
(bendegan) bir av yerinde
hapsettiniz? Onlan geri gnderiniz!' dedi. Onlar (eliler) gittiler
ve durumu (Ermanos'a) Ermenos (esirlerin)
hemen geri gnderilmesini emretti. Nizam'l-mlk ve mera
yer ptler. Rmlular (Rmiyan) bu durumu
grnce hayret ve ierisinde Ellerine geen
iin zldler.
u
6
Alp Haleb'i Bizans ordusunun hareketini
ve bu yzden sratle hareket ve bu
bulunan asker 12-15 bin sylenmektedir.
Osman Turan, Alp ordusunun 15 bin
buna ek olarak Mervant emiri Nizameddin'e ait
askerler ile mahalli gnlllerden lO bin bir
de Sultan'a iltihak Malazgirt'e gelinceye
kadar Seluklu ordusunun 50 bin sylemektedir.
Toplu bilgi iin bkz, Osman Turan, Seluklular ve Trk-
islam 1993, s.l79.
114

Sultan Tebriz'e dergah'a hazinelerin ka-
mmkn kadar
icrahar/icrahor

emretti. ve
reedile/piyade'nin 'arz iin
138
huzuruna
emredildi. vaktinde yok (orduya dahil edil-
olan bir gulam 'arzdan geiyordu. Emir-i

137
Arapada "bir hizmet verilen cret" "ecr
(..?.-\)" kelimesi ile Farsa "yemek" gelen "horden
fiilinin terkibinden ibaret olup, ordunun daimi un-
suru ihtiya halinde sefere dahil edilen geici kuvvetiere ve-
rilen Bunlar, herhangi bir sefer veya belirli bir sre
hizmet vermek zere ve hizmetlerinin
belirli bir cret denirdi. Bu daimi ordu ve
belirli dnemlerde devlet hazinesinden alan gulamlardan
idiler. Gulam sisteminden bir messese olarak cretli
askerlik, Avrupa devletlerinde ok bir uygu-
Buna Mslman Trk devletlerinde nadiren rast-
Mslman Trk devletleri cretli askerlik sistemin-
den en fazla istifade eden Trkiye Seluklulan olup Bibi
"ecrihor ()ft LS..?.-1)", "cerahor Uft 1..?.-)", "cerihor Uft LS..?.-)" ifa-
deleriyle Bu konuda bilgi iin bkz, Erkan Gksu,
Trkiye Seluklulannda Ordu, (G Sos. BiL Ens.
Doktora Tezi), Ankara 2008, s.ll0-170.
138
Arapa bir kelime olan szlk "bir tak-
dim" ve Terim olarak ise muayyen zamanlarda askerin
geit resmi veya geit resminde umumi yoklama an-
gelir. nezaretinde, ordunun idari ilgilenen
olan Emir-i 'Anz bu
askerlerin silah ve tehizatlan ile olup ol-
denetlenirdi. bilgi iin bkz, Hasan Enveri, s. ll 7 vd.;
Fuad Kprl, "Arz", I, 1992, s.657-660; Abdulaziz ed-
Dr!, "Divan", IX, 1994, s.379-381; Taneri,
"Divan" (Byk Seluklu ve Anadolu IX,
tanbul 1994, s.383-385; Kopraman, "Divan
(Memlklerde)", IX, 1994, s.383.
u
9
Emir-i Emir-i Memleket, Emir-i
Memalik, Emir-i Memalik de denen Emir-i
genel olarak ordunun idari ilgilenen ve bu
dan gnmzdeki Milli Savunma benzetilen
SELUKLU 115
ona reddetti ve "Senden ne gelir ki?' dedi. (Bunun zeri-
ne Sultan "yle syleme, ola ki Rum (Ermanos) onun
eline esir dedi. O Sultan; Artuk, Saltuk, Mengcik,
ve avuldur gibi emirler ve on bin svari ve
bin tecrbeli piyade ile birlikte bulunuyordu.
Sultan gn zikredilen emirlerle birlikte bir tepeye
ve Ermanos'un kendi gzyle gr-
d. O ordunun korktu ve [33] "Bi-
zim bu kadar askerimizle bu byk taife-i cafiyye'ye
muhiirebe ve mdafaa mmkun olabilir."
dedi. Melik Muhammed yer pp "(Bu) ku-
lun Yezdiinf ve uygun bir n-
ce tir. izin olursa arz edeyim" dedi. Sultan izin verdi.
Melik Muhammed "Bugn Saadete geri
dnp, bugn ve yann Elbiselerimizi
Bu Hz_ Peygamber dneminde de mevcut
dair mevcut ise de (Mehmet Ayka, Abbas! Dev-
leti'nin Dnemi Divanlar (132-232/150-847),
TTK Yay., Ankara 1997, s.77), ilk Hz. mer dneminde
bilinmektedir (et-Ta bari, The History of Al-Ta bari, XII,
(Translated and Annotated by Yohanan Friedmann), (State
University of New York Press), New York 1992, s.199-200; el-
Belazurt (Ahmed b. Yahya b. Cabir Ftuhu'l-Bldan,
(Tahkik. Muhammed Beyrut 1403., (Trke terc.,
Mustafa Fayda, Kltr Yay., Ankara 2002, s.655-657,
662, 663; I, s.54-55; Ebu'I-Hasan Habib el-Maverdi,
(ev. Ali 1994, s.374;
yazar, Nasihat'l-Mluk, (Haz. Mustafa (S SBE
Doktora Tezi), Konya 1996, s.3l0; Corci Zeydan,
Medeniyeti Tarihi, I, Mtercimi: Zeki M-
. min evik, 1971, s.222-223; Ayka, a.g.e, s.78-80). Daha
sonra Emeviler, Abbasller, Gazneliler, B-
yk Seluklular, Eyybiler, Trkiye
Memlkler ve sair devletlei-inde devam ettiren
'Arz, klasik messeselerinden biri Bkz,
(Trke terc, X/113; XI/83, 299, 343, 419-420.); el-
Bundari, s.70, 130, 168, 192, 194; er-Ravendi, s.ll9, 136, 385
(Trke terc, I, s.ll7, 133, 335); 'Atebet'l-Ketebe, s.73, 76.
116
temizleyelim (namaz! konfm). Zemzem suyuyla kefen-
lerimizi Cuma "hayya 'ale1-klah"
mansur'la birlikte harp (harbgah)
gelelim. Hatibler (Cuma) hutbesinde zerine
hcum eden Mslman askerlere et!" dedikleri zaman,
tam bir ihlasla tekbir getirelim ve feccar'a hamle ,
erersek "Bu ne gzel sevab ve ne
gzelltuftur/"
140
muzaffer ve mansur olursak da bu
byk

Btn emirler,
emihelerinden olan gayret-i dine sahip idiler ve
Muhammed'in iten uyup geri dndler.
Cuma gn sabah horozu/mezzin "hayya 'ale1-felah" seda-
seslendi. Gezegen ve mhrleri (olan)
gkyznn civa renklifmavi satran zerine
serdiler. {34] Sultan ve mera, farz ve snnet
dua ve zikirleri okuduktan sonra sa-
zere hareket ettiler. evirip zelil
"her yana pervaneler/kelebeklei'
142
ve
ekirgeler gibi kum ve adedince gelip
zere dikildiler. Vaad edilen vakit gelince
ker-i hep bir tekbir sesleri ile ortaya ve
te'yid-i ilahi ve dil-i ile ordusunun merkezine h-
140
yiYJI Kerim, 18/31. Ayet-i Kerime'nin ta-
ve meali [ 0Jh:i u,. t.ffiJ
:.;,. u,. ;:,..
yiYJI onlar iin ilerinden akan
Adn cennetleri Orada tahtlar zerine kurularak bile-
ziklerle sslenecekler, ince ve ipekten giysiler giyecek-
lerdir. O ne gzel Cennet de ne gzel bir yaslanacak
yerdir!"
141
):,ili (:,A.) Bu ifade, metinde gibi Tevbe Sure-
si'nin 73. ve 112. ayetlerinde surenin 72. ve lll.
ayetlerinin sonunda gemektedir.
142
Kerim, lOl/4. Ayet-iKerime'nin ve
meali U..U!i "O gn insanlar, her bi-
ri bir tarafa kk kelebekler gibi
SELUKLU 117
cum ettiler. Demir bir daha olan
"etrafa renkli ynlei'
143
gibi ve talihsiz
toprak serptiler; birok kefere-i fecereyi cehen-
neme "Bylece zulmeden kk kuru tu/du.
Hamd, alemierin rabbi Allah'a mahsustur."
144
Nice gani-
met ve para; herdelkle ve hayvan Msl-
maniann eline geti.
145
yle ki debir-i katibi, bl.lnlan
yazmaktan acze
146
Tesadftr ki kaza ve kader, (orduya al-
mak Rmi gulam'a muvafakat edip izin verdi. Kay-
ser Ermanos, bir (gerdn) idi.
(Gulam onu) buldu ve edilenin sevgi
gstermesi, ortaya '(gulam) inie-
meye Kayser infemek vakti are ara-
mak ve bela bela) kamak vakti dir." dedi.
Gulam seni kurtaracak, izzet ve
areyi bulursam, bu (olarak) ne buyurursun?'
143
Kerim, 101/5. Ayet-i Kertme'nin ve
meali da renkli
ynler gibi
1
44 [ ... :...., ' K - - K - 6/45
. _;.. J y-- f"Y" Y. uran .
145
el-Bundari, (Trke terc, s. 41)
146
Malazgirt bkz, bkz, el-Bundari, s.3 7 -41; el-
Hseyni, s.32-35; er-Ravendi, s.ll9, (Trke terc. l, s. ll 7.);
VIII, s.388-390, (Trke terc. X, s.71-73.);
Mateos Vekayi-namesi (92-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-
1162), (Trke terc. Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard
Dulaurer-Halil Yinan), TTT Yay., Ankara 2000, s.140-144; Ebu'l-
Ferec, I, s.32l; Hamdullah Mstevf1:-i Kazvini, Tarih-i Gzide,
s.432-433; s.149; I, s.61; en-
Nveyri, XXVI, s.314; Ali Sevim, Mirat'z-
Zaman fi Tarihi'l-Ayan Eserindeki Seluklulada Bilgiler
II-Sultan Alp Arslan Dnemi", s.38; bkz, Faruk Smer-Ali
Sevim, Kaynaklanna Gre Malazgirt (Metinler ve e-
viri/en), TTK Yay, Ankara 1971; Feridun Dirimtekin "Seluklula-
Anadolu'da ve Zafer",
Malazgirt TTK Yay, Ankara 1993, s.231-258.
118
dedi. Melik (Ermanos), dini'nin (din-i Mesih)
tesbihini dile getirdi ve "Hangi seer ve ona
edersen (onu senin) nne sererim. Senin eman
[35] kesesi/cebi gibi her trl iyilikle doldururum.
Mlk(m)de yer/mevki ve dedi. Gulam yeri
pt ve "Cihan gelini, gece {gibi) kara giyip karan-
ziyneti olan parlak sslenene dek sabretmek
gerekir. Bu ben rzgar gibi giden, gibi iki at
ederim. Sabah olunca srer, memalik-i Rum hududuna
dedi.
Gulam hemen Yer pp Kayser'in
durumunu arz etti. Alp Arslan muzaffer askerlerden Casakir-i
mansr) bir gulam ile gitmelerini ve Kayser'i
getirmelerini emretti. Onu getirdikle-
rinde, temiz ve bir Sultan Melik-i
Rm'u gnln Kendisiyle birlikte tahta oturtup
zrler diledi ve onun teskin iin gnl
szler syledi. Ondan sonra sofra kuruldu meclis-i ve bezm-
i nusret sakiler,
kadehleri (Onlar)
mutriban, gzel (elhan), eng'in namelerini ve
(saz) Blbl gibi Irak ve Isfahan
perde-i neva'da
147
berbet'le
148

erguvani (iip) ergann
149
dinlediler. veren
korku haya rts, ehre-i
mkalemetten Sultan Kayser'e [36] zafer bu
benim de) senin bana ne diye sordu.
Ktlklerin (sebep hiddet, Melik'e tesir edip,
Klasik Trk ve musikilerinde bir makam; re perdesinin
(Tercme-i s.598; Ferheng-i Ziya, III, s.1910)
Kopuz dedikleri bir mzik aleti; eng. (Tercme-i
s.107; Ferheng-i Ziya, s.287-288)
149
Org benzeri bir mzik aleti olup Eflatun icad (Ter-
cme-i 1251 (1835), s.55; Ferheng-i Ziya,
I, s.ll5)
SELUKLU 119
edeb ('ikaV
50
, elinden "Seni hemen
idam (siyaset) ettirirdim" dedi. Sultan kalbinde gizle-
senin geldi. sana ne
yorsun?' dedi. (Kayser) "Ya ldrrsn ya da etra-
edeceksin."
151
diye. cevab verdi. (Bunun zerine)
Sultan "Ama ben, senin bana zafer veren; feth ve nusret
ikram eden Hak Te'ala'ya olarak, sana, bana yapa-
dedi.
Meclis son bulunca mest olanlar yatak
gittiler. Sultan, grevlilerden (mvekkilan) birka ihti-
yat olarak Kayser'in emretti ve "Onunla
lisan ile ve ona iyi muamelede bulunup
hizmet buyurdu. (Sultan) bu onu birka gn
meclisinde bulundurdu. Bir gn Kayser halde iken
zgn ve yorgun bir Sultan'a isen
kasap isen ldr; tccar (bazargan) isen sat." dedi. Sultan onun
iki kpe (halka) (eman) ve "G-
nl kendi memleketine git' diye buyurdu. Kayser,
hazane-i hass'a her gn bin dinar gndermeyi, bu cizye'yi her
sene iki defada demeyi; ihtiya halinde (ve/veya) isten-
kuvveti olarak on bin iyi yolla-
ve Rm'da esir bulunan btn Mslmanlan [37] azad
etmeyi kabul etti. Sultan ona eksiksiz ile
bir yedek at ile yakt (lal), zebercet, ve
bir verdi. Onun btn da
Chediyeler verilmesini) emretti ve veda treni
bir mddet onunla birlikte at srme gsterdi.
Bu fethi 463 senesi Rebl''l-evvelinde 1070-
0cak 1071) idi.
bir tr (Ferheng-i Farisi-i
'Amid, III, s.l 723)
prestij iin meliki lkelerinde
bir nevi ettirmesidir.
120
Sultan Rum Malazgird'ten Ahlat ve
Azerbaycan dnd. Mezkr ise Melik-i
Rm'a ihtiyat olarak (orada) buyurdu.
Melik'r-Rm kendi lkesine dnnce
kalbinde, vesvese cini de isyan ve
etmek yolunu tuttu ve (demeyi kabul hazine'yi
gndermekte ihmal gsterip geciktirdi. Bu durum Hazret-i Salta-
nat'a bildirilince Sultan, memalik-i Rum ilerine ilerle-
melerini, fethedJp ele geirebildikleri her mlkn; kendilerinin,
ev/ad ve (torun/anna) ait ve ondan hi
kimsenin o (mlk/toprak) zerinde dahi ve tasarrufunun olmaya-
buyurdu. (Bunun zerine) Emir Saltuk Erzenu'r-Rm (Er-
zurum) ve evresini tamamen ele geirdi. Emir Artuk Mardin,
Amid, Mencigerd/Malazgirt, Malacya, Haitpurt (Harput) ve bug-
ne kadar [38] el-hal ellerinde bulunan yerleri;
Kayseriyye, Zamandu Sivas, Devel, Tokat, Nikisar
(Niksar), . Emir avuldur ve Sarus'u
Emir Mengcik Gazi Erzincan memaliki, Kemah, Kgonya ve
vilayetleri ele geirdi. (Onlar) buralara hakimiyetle-
rini daha fazla (lke/arazi) elde ettiler. Her sene gzel bir
. (yaylak) mutlu zamanlar geirdiler. Za-
manla aralannda ihtilaf Byklk ve kibir sebebiyle mnazaa
meydana geldi. Sultan Vezir Nizam'l-
mlk'n rensibiyle mlk-i Rm hkmetine/idaresine
gnderdiler ki mera muhalefeti kessin/ortadan
sm ve memalik-i bir iklim ldrlr ise de
devlet bir diken olsun. [39]
Sultan, son dnemlerinde 465 (1072-1073) se-
nesinde Hanan ile
152
-ki onun (Alp annesi
152
Tegin bin Tabgac. el-Bundarl (Trke terc, s.44 );
(Trke terc, X, s. 78).
SELUKLU 121
Terken/Trkan Hatun
153
, kabilesinden idi- (ceng)
iin Mavera'nnehr'e yneldi. Tccar yolu olan Arnye Gei-
di'nden (ma'bergah) Ceyhn'u geti. Nehir Berzem
denilen kk bir kale bulunuyordu.
Alp askerleri onun (lmn-
den) sonra o kaleyi harabettiler ki (buna sebep olan) hadise idi:
Ordu

bir ka gulam, kendi gay-
retleriyle bu kaleyi Yusuf kale ktval'ini
huzuruna getirdiler. Sultan ona vilayetin durumunu, (kalenin)
vaziyetim ve ka asker soruyor, (Yusuf ise)
sylemiyordu. (Sultan) onun idam edilmesini (siyaset) emretti.
Ktval, midi kesince ve izmesi-
153
"Sultan Alp Arslan, Kadir Han'm Bu daha
nce Mes'ud Mahmud b. Sebktekin'in
Mlk de Sultan Alp
Celaliye Hatun (Terken Hatun)'u da Sultan
ile Celaliye Hatun Sultan sonra tahta
geen Melik Mahmud'un annesidir." (Trke terc, IX,
s.235). Ancak Seluklu tarihinde Terken
I .
da szgelimi Sultan Sencer'in, Harezm Il-Arslan ve
de Terken bilinmektedir. Ancak
Alp annesinin de bu dair bir bilgi
mevcut
154
Arapa (J:.t.J)" kelimesinin olan kaynaklar-
da genellikle bozuk, ayak vb menfi anlamlarda kulla-
(Ahteri Kebir, 1978, s.54; Ferheng-i Farisi-i
'Amfd, I, s.306; Ferheng-i Cami: I, Tebriz, 1370, s.l59). Trkiye
Seluklu dnemi Ravzat'l-Kttab'da, Cimri
mnasebetiyle bir mektupta
iin bi bak ve erazil-i e trak ( ....Sijil .J ....Sl; <.s! ifa-
desi (Ebubekr Ravzat'l-Kttab ve
Ali Sevim), Ankara 1972, s.56).
Rsum'r-Resa'il'de yer alan bir valilik takririnde (takrir-i eyalet)
de, blgeye atanan valinin grevlerinden biri olarak ve
rnud'u etmesi ki bu durumda sz
konusu tabirleri zmreleri ifade
[Rsum'r-Resa'il, s.30]
122
nin (iinde bulunan) bir haner (kard) Sultan'a ses-
lendi. Silahdar'lar ve gulamlar (gulaman) onu yakalamak istediler.
elinde yay (keman) bulunuyordu ve ok'una (tir)
tam idi. Onlara (Ysufu iin) ve ona bir ok
(ancak) isabet (Sultan) ecel oku'nun
Ktval nce
ve Sultan'a bir (darbesi) vurarak Mukarreban'dan


biri
157
, darbeden korumak kendisini
155
Alp okuluk konusundaki mahareti konusunda btn
kaynaklar mttefiktir. Ahmed bin Mahmud, ikbalinin
ok'la ok'la sona ekilde kaydeder: "(Alp Arslan)
bir gn kk hacaya giderken, askerden ve ok
zalim bir sakin ve sessiz bir eziyet edip
grd. Alp Arslan bu durumu zaman bekle-
meksizin o zalimi bit ok ile vurup ldrd. Onda kk bu
gayreti ve zulm ortadan gren kalbine
heybet ve dolar. O hedefini bulan bir ok ile hkm-
ve devlete Sonunda yine hedefini bulmayan bir ok,
sona ermesine ve lmne sebeb olur." Ahmed bin
Mahmud, I, s.1l3.
156
tesadf edilen "mukarreban" tabirinin,
her daim bulunan saray grevlileri ve
ifade etmek zere Bununla beraber
zaman zaman byk devlet ricalinin [el-Bundart, (Trke
terc, s.189)] ve tevecchne mazhar de
"mukarreban" grlmektedir [el-Bundart, (Trke terc,
s.7, 148, 176, 245, 261)]. Trkiye Seluklu dnemine ait
da Emtr'l-Meclis, Emtr'l-Ahr'l-Memalik,
Emtr's-Siyab, Emtr'd-Devat, Emtr's-Sayd, Emtr's-Silah ve
Emtr'l-Alem, Emtr'z-Zevvaktn gibi ricali "mukarreban" olarak
ve devlet protokol (el-
Hoyt (Hasan b. 'Abdi'l-M'min el-Hoyt), Gunyet1-Katib ve
Mnyet't-Tiilib, (Tashth ve Adnan Erzi),
Yay., Ankara 1963, s.6; Rsmr-Resa'il, s.5; Btbi, s.151, 168,
220-221, 251, 374).
157
er-R.avendt'ye gre bu zat, Sa'd'd-devle Gher-
Ayin'dir. [s.l21, (Trke terc, I, s.ll9)
SELUKLU 123
zerine (Ysu onu da hanerledi, (ancak) o lme-
di. Sultan hakka gidip [40] tahta veda etti.
158
(Hadise cereyan iki bine ve
cak gulam idiler. Ancak ilerinden hi
birinde Ysufu ldrecek harniyet ve gayret hepsi
Yusuf Berzemi
159
elinde haner (kard), kurtarma midiyle
158
VIII, s.393, (Trke terc. X, s.78.); Kesir, el-
Bidaye ve'n-Nihaye, I-XIV, Mektebet'l-Ma'arif, Beyrut (ty);
(Trke terc. Mehmet Keskin), I-XIV, 1995, s.226; er-
Ravendi, s.l20-l2l, (Trke terc. s.llS.); el-Hseyni, s.37; el-
Bundari, s.44-45; s.l65;
IV, s.1983-1984; en-Nveyri, XXVI, s.3l8; Ebu'l-Ferec, I, s.325;
Hamdullah Mstevfi Kazvini, Tarih-i Gzide, s.433; Ahmed bin
Mahmud, I, s.lll-112; Ali Sevim, el-Muntazam
Eserindeki Seluklulada Bilgiler (H.430-485=1038-
l092) ", s.54l; Ali Sevim, Mirat'z-Zaman
fi Tarihi'l-Ayan Eserindeki Seluklulada Bilgiler II-
Sultan Alp Arslan Dnemi", Belgeler, XIX/23, TTK Yay, Ankara
1998, s.49. [Vaktiyle Osman Turan ve Ali Sevim'in de dikkat ek-
zere Sultan Alp lm birok kaynakta bu
beraber, devlet ve askerin
Sultanla birlikte bir yerde Yusufun Sultan'a bu
de stelik yaralayabilmesi
Buna Mateos, Alp ldrlme-
sini ki bu cereyam akla daha
uygun gelmektedir: "Seluklu kuvvetlerinin
dayanamayan Yusuf, bir gn nce, ve
yeyip itikten sonra eline kle durumuna
memeleri iin keserek ldrd, ertesi gn de
ailesini iki keskin
gstermek istedi. Sultan da buna izin ver-
di. Yusuf, tam Sultan'a tazim iin izmesinin
iinde iki ekip bir hayvan gibi
Sultan'a onu yerinden Derhal harekete geen
onu yerde derhal ldrdler."
(Mateos, s.l45.) Anonim Selukname'de de Ysufun Alp
okla vurarak sylenmektedir (Tarih-i Al-i Selk der
Anadolu, s.5l)]
159
Mdlife nazaran Berzem Kalesi Ktvali bu isimle zik-

124
gidiyordu. (mihter-i olan Cami'-i
harniyet gstererek elinde bulunan eki/tokmak
(mihkub) ile onun (Yusuf'un) geldi ve onunla
na vurdu. (Yusuf) ld.
Bir mddet sonra
dan biri, bu Cami'-i 'nin ldr-
d. Halifenin haremine Cami', harem geldi.
toprak feryad ediyordu. Ama bu hibir fayda vermedi. (
lunu ldren) Birgn hizmet-i
kadim sebebiyle dizginlerini tuttu ve "Ey Hdavend-i
alem. Ben kulunuzun senin ldrene sen de
benim ldrene yap" dedi. (Bu istek) Sultan'a gel-
di. Emir-i Hacib Halife'nin hareminden
iin gnderdi. Halife Muktedt, harem namusu'nun
harem) lekelenmemesi iin on bin dinar kan (hun baha)
verdi. Sultan kabul etmedi ve "(Haremin) namusunu bozmak,
emrinden gemekten, hak bir yerine getinnekten
daha iyidir?' diye buyurdu. (Halife) eline
verdi ve o da

[41]
Alp 431 senesi Muharreminin (Eyll
1039) ikinci Cuma gecesinde idi. Meliklik mddeti, on sene
Beg'in sonra ve ondan nce iki sene
de Horasan'da Beg'in

sonra olmak
zere on iki
162
; mr otuz drt senedir.
163
160
Hamdullah Kazvinl, bu hadisenin 481(1088-l089)'de
haccetmek zere Mekke'ye vakit meydana gel-
zikreder. (Tarih-i Gzide, s.435)
161
Beg'in el-Bundarl'ye gre 450 (1058-1059);
ve el-Cuzcani'ye gre gre 451 (1059-1060); el-Hseynl'ye gre ise
452 (1060-1061) Saferidir. el-Bundari, (Trke terc, s.26);
(Trke terc, X, s.26); el-Cuzcanl, I, s.25l; el-Hseyni,
(Trke terc, s.20).
162
er-Ravendi'de de byledir. el-Bundarl'ye gre dokuz sene birka ay;
gre dokuz sene ay ve birka gndr. er-Ravendi,
SELUKLU
125
Alp Arslan, Ceyhn o hadise Irak,
Horasan ve Azerbaycan'in ele hibir tarafta
bir ve nce
en gzidesi olan veliahd
Onun, ve misal'lerdeki (emsile) tevki' ve
'Adudu'd-devle Alp Arslan Muhammed bin Beg
Davud bin Mika'YI bin Seluk idi.
nc Sultan Celal'd-devle ve'd-dtn
Eb'l-Feth bin Alp Arslan Muhammed bin
Davud'un Zikri
Sultan bin Alp Arslan, kuvvetli, devlet ve ikbal sahi-
bi, talihi ve uygun bir idi. Onun b-
tn ve devleti mhenna/kutlu,
te'yid-i asmani ile m'eyyed, rabhani ile muvaffak
idi. Cihangirlik yapan gibi [42] o da cihangir (idi).
Onlar devlet diktiler, o (meyvelerini) yedi!nasiplendi.
Onlar taht, tae ve saltanat koydular, o (tahta)
oturdu. O, akd-i devletin mlkn genlik ve
elbisesinin ss idi. (Onun bay'-
mansr, devlet makhr, ordusulaskerleri
(sipah) itaatkar, (ra'iyyet) ve beldele-
riflkeleri (bilad) ma'mr (bulunuyordu). Dnya kresinde
s.ll6, (Trke terc, s.ll4); el-Bundari, (Trke terc, s.47);
Estr, (Trke terc, X, s.79)
163
el-Bundarl'ye ve gre 424 (1032-1033) olup
mr sene, el-Hseynl'ye sene ve iki er-Ravendt
431 senesi Muharreminin ikisi Cuma gn
ve mrnn otuz drt sene syler. Alp
420 (1029) dair bir rivayetten de sz
el-Bundart, Trke terc, s.4 7; (Trke terc,
IX, s.364; X, s.79); el-HseynY, (Trke terc, s.38); er-Ravendi,
s.ll6-ll7, (Trke terc, s.ll5).
126
(cihan gy) zerinde birka zaman mutluluk
srd, mlk
Hangi tarafa bir ama onu istedi ve dilediyse o amaca
mutlaka Onun ikballerinden biri de az bir
vez!r olup, alemin rnek ve Beni Adem
nderi bulunan Nizam'l-mlk gibi bir vez!re sahib
sonra saltanat, dokuz byk ve kk
ona mukarrer oldu. Nizam'l-mlk'n isa-
betli etkili azmi ve (hsn-i kifayet) neticesin-
de mlk ona verildi. Her ne kadar o, idiyse
de mlkn ralibieri ok idi. Horasan'dan Irak'a gelince
Kavurd, mlk ele geirmek niyetiyle Kirman'dan byk bir
ordu, birok ve aleti ile Irak'a idi.
btn lkelerin (memalik) kendisine zannediyordu.
Kerec

[ ... ] ve [ ... jl
65
iki ordu
[43] gn gece ara vermeden Kavurd'un ordusu
Kavurd sonunda
dnp

(Bu durumun) sebebi idi: as-
kerlerinden (hayl) bir Kavurd'un askerlerinden
bir belinin bir darbe indirip,
onun ondan (sadece) iki
ve iki Kavurd, o darbeyi
grnce kamaya karar verip yenilgiyi kabul etti. dnp
ve askerlerinin eline oldu.
askerlerinin ordusunun (sipah) eline, o kadar ok

Biri Hemedan'la Isfahan ikincisi Rey ve
ncs Hemedan olmak zere yere Kerec denmek-
tedir ki burada bahsi geen Hemedan (Yakt, IV,
s.446)

Bu iki yer, metinde

Kavurd, Alp Arslan'a iki defa ilkinde Alp
Arslan ikincide ise Alp uzun mddet
etmekle beraber hertaraf edilmesi mmkn
tahta gemesi zerine tekrar harekete geen Kavurd,
Rey'i ele geirip kendi ilan etmek
SELUKLU 127
hazineler, silah, aleti (selb), ve mal geti ki haddeve
hesaba gelmezdi.
167
(mesafgah) Nihavend yolu ile Hemedan'a
geldiler .. binek (stran), Kuzistan
ve Burcerd gnderdiler. Askerlerde
isyan emareleri bir fetih byk bir ordu-
yu yendik' (diyerek) nanpare'lerinin isternek cesa-
retinde bulundular. Nizam'l-mlk'n huzurunda
olmadan bir laf dile getirip bizim (tl.biiJ ve
camegi'miz artmazsa, saadet Kavurd'un olsun!
Kavurd!)" dediler.
168
Nizam'l-mlk kabul edip, "bu gece halvet
vaktinde Suftan'a syleyeyim ve elde ede-
yim" [44] (dedi). (Nizam'l-mlk), gece st rtl bir
Sultan'la bu durumu o onu
ve fesad (konusunda) (Sonunda)
Kavurd'a zehirli vermelerini ve iki da (gzleri-
ne) mil ekmelerini buyurdu.
169
Ertesi gn askerler
cevab almak iin geri geldiler. (Nizam'l-mlk) verdi:
"Dn gece Kavurd ve yzk
zehri idi. Dn gece Alem zgn ve
sz sylemek mmkn (Bu yz-
den) bu konuda bir syleyemedim. Zira dn gece
Kavurd, durumun ve kahnndan,
bulunan zehiri idi. Sultan (onun iin)
oka pazehir-i Hindi y.jl..:,), muhyi '-'4.Y) ve
selsal-i buzurl (I..S.JJY. verse de zehir aza/aralvcuduna
167
gre muharebe 463 1073);
el-Hseyni'ye gre ise 26 Cumade'l-la 466 (27 Ocak l074)'da
meydana (Trke terc, X, s.82); el-Hseyni,
(Trke terc, s.39)
168
er-Ravendt, s.l27, (Trke terc, I, s.l25; Mstevft-i Kazvini, Tarih-
i Gzide, s.434.
169
Burada Kavurd'un lm emrinin Nizam'l-mlk veril-
oluyor ise de bu siyaseten katlin, emri
zerine gerekir.
128
ecel geldi, (Kavurd) can verdi." Onlar (askerler)
bu sz duyunca nceden sarf ettikleri szlerden kork-
tular. Hepsi sesini kesti; hibiri fazla nanpare'den bahsetmeyip
elinde bulunanlara oldular.
170
Sultan 471 (1078-1079) senesinde ku-
ele geirdi.
171
yaya olarak onun
nne ektiler/getirdiler. O Semerkand) yeri pt; o da
onun Onu esir olarak Isfahan'a g-
trd. (Daha sonra) tekrar emir nasb edip (Semerkand'a) gn-
derdi.172 ordusu Ceyhn'dan geerken
17
Kavurd, birok gre kendi sure-
tiyle VIII, s.396, (Trke terc, X, s.82.);
ei-Bundart, s.49; el-Hseyni, s.40; s.263; Ali Se-
vim, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan Ese-
rindeki Seluklularla Bilgiler Ill-Sull.n Dnemi", s.4;
bin Mahmud, I, s.l20; Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Tarih-
i Gzide, s.433; Sultan 1973,
s.l4.] er-Ravendi, gibi Kavurd'un
kayderken (s.l27, (Trke terc, I, s.l25.), kaynaklar da
bilgi (Tarih-i Al-i Seluk der
Anadolu, s.52; Ebu'l-Ferec, I, s.326.)
171
466 (l073-l074)'de de Semerkand zerine
Mlk'le bir Kaynaklarda bu sefer mnasebetiyle
hikaye Han, adeta Sulrnn teh-
dit eder mahiyette 50 men bir topuz ve lO men
bir beraber: "Biz bu oynanz. Bu to-
puz da param para eder; biz bununla
linde haber Buna cevaben da ata binip mey-
dana ve o topuzu yedi defa zerinde evirdikten son-
ra 80 teye ile de bir hamlede bir devenin
boynunu ikiye da elisinin nne bir
yay atarak: "Bize ve yay yeter de" diye ve
elisiyle eli, vazifesini ifa ede-
rek nne ancak Hakan onu atmak
germekten bile aciz el-Hseyni, s.4l-42, Ahmed bin
Mahmud, I, s.l27-l28
172
ile Han byk muharebe cereyan etti. Bu mu-
harebede ham bozdu ve ve ona galip gelerek onu
SELUKLU 129
Nizam'l-mlk, (mellahan) cretlerini
(resm-i cret), Antakya'ya havale (berat) etti. Gemici-
(mellahan), feryad edip: [45]
"Hdavend-i alem! Biz fakir bir Bizim bu
sudan (gemek isteyenleri) geinnekle
bizden bir gen, para (vcuh) talebiyle Antakya'ya giderse ihti-
dner' dediler. Sultan Nizam'l-mlk'e "Ey baba (pe-
der)! Bu ne bir Bizim bu vilayette eli-
mize geen (gelir) yeterli midir ki, bu
tahsil iin) (berat) Antakya'ya havale
etmen gerekiyor?' dedi. -Nizam'l-mlk "Ey
Antakya'ya gndenneye hacet yoktur. yle ki burada bizim
(berat) nakit derler.
Bendeniz, bu (berat} oraya, alemin emrindeki
vilayetlerinin mlk'n/lkenin ta'zim
etmek; btn memleketimizin ve
hkmnn nereden nereye kadar nfuz bilmele-
d/gnneleri ve nakilcilerin (nakilan) bu durumu tarihlerde yaz-
iin {gnderdim)." diye cevab verdi. Bu ( cevab)
ok gitti.
173
Meliklik ve dneminde iki defa Antakya'dan
zkend'e zkend'e mesafe, yedi fersah idi.
zkend . havallsinde yedi adet ky olup bu eteklerinde
[ ... ]
174
ve nihayet Trkistan da M m lk idi.
esir Han, rtsn omuzuna yk-
lenerek, Trklerin byk (Trk
yerden kendi
yere kadar, zengisi (rikab) yrd.
bunu esir etti, el ve halde (esir oldu-
halde muhafaza Irak'a gtrd, sonra azad etmek
ltfunda bulundu ve iade etmek, yoluna
koymakla buna ihsan etti." el-Bundari, (Trke terc, s.56-57.
173
Hamdullah Kazvini, Tarih-i Gzide, s.435.
174
Bu metinde
130
son defa 481 (1088-1089) senesinde Antakya'ya
gitti. Oradan deniz Lazkiye'ye, deniz (git-
ti). denizden Sultan orada iki rek'at namaz
Memalikinin, en uzak yerinden
Denizi kenanna/sahiline kadar
yzn yere koydu ve zaman ierisinde
baki (muhalled) (diledi).
175

vilayetinin en uzak yerleri v.e deniz verdi. Haleb
Kasim'd-devle Aksunkur .U_,..lll

[46] ver-
di. Aksan (wUI)'a verdi. Musul'u
verdi.
177
(Sonra) oradan (Antakya'dan) dnd.
Semerkand'a ele geirdi.
178


175
"Sultan, oradan denizin grp, hakimiyet
ok daha
Allah'a Akdeniz'e srd, ekip, defa
denizin iine ve Allah denizinden bu denize kadar
olan yerleri benim elime dedi. Sonra elbisesini yere
serdi ve namaz inayetine etti. Sultan
na denizden kum emretti. Bunu gtrp,
kabrinin zerine serpti ve 'Ey babam Alparslan! sa-
na mjde, henz bir ocuk olarak
dedi." (Mateos, s. 1 72.)
176
Sultan memlku olup, Kastm'd-devle Aksungur b.
Abdiilah (.487/1094), Musul Atabegligi'nin kurucusu
dtn Zengt'nin bilgi iin bkz,
IV, s.1954 vd.; Alptekin, "Aksungur", Il, s.296.
177
er-Ravendi'de bunlara ek olarak Bjan!Bozan'a
er-Ravendt, 129, (Trke terc, s.l27);
bkz, Hamdullah Mstevft-i Kazvtnt, Tarih-i Gzide, 437.
178
el-Hseynt bu seferi 481 (1088-1089) ise 482
(1089-1089) hadiseleri el-Hseynt, s.44;
(Trke terc, X, s.153-156).
179
er-Ravendt ve Hamdullah Mstevft-i Kazvtnt, "Sleyman Han" diye
de [Tarih-i Gzide, s.l30, (Trke terc, I, s.l27);
Tarih-i Gzide, 435) burada sz edilen Semerkand,
Mlk'den sonra Semerkand hkmdan olan Ahmed Han b.
Han gre Sultan Terken
Hatun'un olup, ok zalim ve kt gen bir hkm-
SELUKLU 131
esir ve tutsak etti. Oradan zkend'e gitti. ve Hoten
hududuna kadar her kendi bendelerinden
bir vali Oradan (zkend'ten) olarak Muhammed
bin Davud'un Harezm'e gitti. Zikredilen btn bu
seferler, bir sene ierisinde

Oradan (Harezm'den)
Isfahan'a geldi. Kendi memalikinin mutala'a edip her
bir yere bir vali ve Sonradan
vergiler (rsum) ve olmayan ka-
(kavanin) Trk'n/Trk yurdu'nun en cra
Trk) Yemen, Rum (Anadolu) ve
nihayetine kadar (uzanan) beldelerin hutbe ve sik-
ke'de onun olup, btn melikleri onun tabi'i idiler.
Onun her zaman, isimleri ceride-i
J,;..r.-)'da bulunan elli bin bir ordu (sipahl)
bulunurdu. ve gittikleri her bir
yerde ulfe ve (nafakat) bulunsun ve birbirleri-.
ne bor (karz), ihsan (minnet) ve (hibet) diye
memleketin beldelerine idi.
181
Kayser (Rum
Meliki), her sene (bir) milyon (hezar hezar) dinar cizye (ver-
meyi) kabul idi. (Bu cizye'yi) nce [47] Bozan'a veriyor-
el bu yzden de halk ondan
nefret ediyordu. Sultan'a gizlice mektup talep ettiler ve
lkelerini zapt etmek zere gelmesini istediler (Trke
terc, X, s.l53)
Bu sefer ncesi "Sultan henz Isfahan'da iken Bizans imparatoru'nun
elisi ve Nizam'l-mlk onu da
Mavera'n-nehr'e gtrd. Bizans elisi de Maven1'n-nehr'in
fethinde bulurdu. Nizam'l-mlk elinin l-
kesine geri dnmesine izin verdi ve 'Tarih Bizans impa-
ratoru'nun Sultan cizye ve elinin bu cizyeyi
hakimiyet grp efendisine bildirme-
si, onun da Sultan'dan daha fazla ve itaatten d-
iin kadar yazarak biz-
den bahsetmelerini istiyorum.' dedi." (Trke terc, X,
s.l54.); el-HseynY, (Trke terc, s.44-45)
er-RavendY, s.13l, (Trke terc, I, s.l28); Hamdullah Mstevfi-i
Kazvini, Tarih-i Gzide, s.439)
132

du. Ondan sonra Kasim'd-devle Aksunkur'a teslim ediliyor ve
o da iki taksit halinde hazane-i ma'mre'ye
Sultan adalet ve siyaseti o kadar idi ki, onun za-
zulm kimse yoktu. yle ki zulm ve
engellemez, (onlarla) yzyze dinler,
her birine verirdi. birinden bir uygunsuz-
meydana gelirse, gereken ceza ve
Mekke yolunda
eserler, onun
(hufaret) Harameyn Emiri'ne (Emir-i
Harameyn) iyi bir ve adet/vergi (resm) verdi. nk ondan
nce, her bir fakir yedi dinar cari idi.
Btn bu bid'atleri
(Sultan ok severdi. Ebu Tahir
Hatunl'nin gre -ki onun grdm-
(Sultan) bir gn (ah) ok (tir) ile idi.
her av iin bir
sadaka vermek, onun bir adeti/kaidesi idi. Irak ve
Horasan'da (avlanacak) her mevzi', yer ve ceylan
(ah) ve yabani (hargr) kuleler


Mavera'n-nehr vilayetinde, Arab l, Merc,
182
481 (1088-1089)'de. (Trke terc, X, s.151)
183
Av merasimlerinin Trkler askeri ve bir nevi
olarak olduka malumdur. Ancak bu av
merasimlerinin, zellikle hkmdar ve maiyetinin bir
srek tama-
men tabiatda yol aacak tahribatta bu-
dair Zira bu tr aviarda
ama, avlamak bir nevi askeri
ve bir gnde
ilgili ise esasen ve silah kullanma
konusundaki maharetini gsterme bir bilgi olup,
Nitekim bu hikayenin
varyandan kaynaklarda da olup hepsi
Bkz, el-Hseyni, (Trke terc,
SELUKLU 133
Hzistan, Isfahan ve da nerede bir av yeri
bulunuyor ise eserler olup (bunlar) son
zamanlara kadar baki [ 48]
(O), Dar'l-mlk ve kendi (yer olarak)
btn memleket ve beldeleri idi. Ora-
da birok imaret gibi, onun da
ve Karan, Beyt'l-mal, Ahmed-i Siyah ve
Gr gibi kalesi ve Dizkh Kale-
si'nin o Hazinelerini oraya
Nizam'l-mlk onun memleketinde ok etkili ve kuvvetli
tu. Semerkand

Terken!Irkan Hatun,
Sultan idi. ok gzel ve (bir
olup yksek bir kendine miras bir
ve llemeyecek bir nfuza sahipti. Onun, Pars/Fars
Tac'l-mlk Eb'l-gana'im bir veziri
Hdavend!efendi ve ii temiz/iyi huylu, liyakati, fazilet
ve himmetiyle maruf olan (bu zamanda da
camehane-i Sultan idi. Terken/Trkan, onu Nizam'l-mlk'n
yerine geirmek istiyor, vezaret'i ona versin diye Sultan'a telkinde
bulunuyordu. daima Nizam'l-mlk'n
suretini ktlyor, Sonunda ona
(tutumunu/fikrini) Bu (adavet)
sebebi idi: Terken!Irkan Hatun'un Sultan'dan
bir onu veliahd istiyordu.
O (Mahmud), ok kk idi. Emir Yakti'nin ve Melik
Zbeyde Hatun'dan (olan) Berkiyaruk ise
en idi. Nizam'l-mlk ona meyledi:-
yordu. [49] nk onun eserini/alametini ve
onu veliahd
ve mlk'n dizginlerini ona tefviz iin
5.50); el-Bundari, (Trke terc, 5.68-69.); er-Ravendi, 131-132
(Trke terc. I, 5.128-129)
184
Ebu'I-Muzaffer Tabgac Han bin Na5r.
134
ediyordu.
185
Berkiyaruk'a vermek, Sultan'a da daha uygun
geliyordu. Ancak hep Nizam'l-mlk'n hatalan
ile bir gn ona (Nizam'l-mlk'e) "Yneti-
me benimle ortak ki vilayet ve kendi veri-
yor, benimle etmeksizin mlk zerinde tasar-
mfta bulunuyorsun? misin nnden vezlrlik diviti'ni (devat-
vezaret}
86
, (destar) emredeyim?'
diye haber gnderdi. Nizam'l-mlk cevaben dedi ki: "Benim
divitim (devat) ve senin birbirine ve senin
(sana emanettir}. Ama lm (gelince), o
da gibi) olsun." Nakilciler (nakilan), Terken!frkan'in
memnuniyeti iin bu gibi szleri ilaveler
Bu sz(ler)den gazap ve fkesi daha Onu
Tac'l-mlk'n eline verdilteslim etti. Onun (Tac'l-mlk'n)
gizliden gizliye Mlhidler (Melahide)
187
ile mnasebeti ve
(Fakat) bundan haberi yoktu. Bu
Sultan, Isfahan'dan hareket etti. Nihavend'e var-
Tac'l-mlk'n tahrik rezil Mlhidler
(Melahide), Nizam'l-mlk' (kard zedend):
188
Nizam'l-mlk o vakit seksen bir

185
el-Hseynt, (Trke terc, s.51-52); el-Burtdart, (Trke terc, s.83);
er-Ravendi:, s.133-134 (Trke terc. I, s.l30-131)
186
Vezi:rlik alarnc'dir Devleti
Medhal, TTK Yay., Ankara 1988, s.46, 88, 90).
187
kasdedilmektedir. Bunlar toplu bilgi iin bkz.,
Ahmed "Ritmi:", II, s.340-342
188
lO Ramazan 485 (14 Ekim 1092). (Trke terc, X,
s. 1 76); el-Hseynf, (Trke terc, s. 45); el-Bundari, (Trke terc,
s.63). "Halk, Nizam'l-mlk'n katledilmesinin, ve
Tac'l-mlk'n tedbiri ve Trkan hatunun tensibi neticesinde
meydana bir Nizam'l-mlk bir
sonra bir vaziyette
evine getirdiler. Sultan, Nizam'l-mlk' mteessir
olarak geldi ve ona izhar etti. Bunun zerine
Nizam'l-mlk, dedi: Ey Sultan'l-alem, pederinin
ve senin devletinde Biraz beklesen ne olurdu
den sonra ne kadar mrm Yahut vezirlikten azletse
SELUKLU 135
(Nizam'l-mlk'n) o olay zerine
Sultan; on sekiz gn sonra ld.
190
Sultan ve
vezirin lm bir aydan daha az bir mddet Emir
Mu'izzi, mersiyesinde hasbihal ile syledi: [50]
[Reml}
Gitti bir ayda cennetin en yksek pirin
ay gitti (onun) gen
aczini etti Gr oldu)
aczi ve kahr/
91
Tesadf ki Sultan, btn eski
divan divan) Bu da
ona gelmedi. hibir vecihle eski bendelerini
idin de, bana byle Bunun ze-
rine Sultan myshaf yemin etti! Bu ne emrettim ve ne
de bundan haberim var dedi. Sonra, bu reva grebilirim ki
sen, devletimin bereketi ve bana babam yerindesin, dedi. Bu
sulanan kimse, Tac'l-mlk Eb'l-Gana'im idi."
V, 2496, 2497.
189
Handmtr, s.166; er-Ravendt, s.l35, (Trke terc, I, s.l32.); el-
Bundart, s.63; el-Hseynt, s.45-49; (Trke terc, X,
s.176-181); V, 2495 vd; en-Nveyrt, XXVI,
s.330-332; Ahmed bin Mahmd, II, s.l6; Ali Sevim,
Cevzt'nin el-Muntazam Eserindeki Seluklulada Bilgiler
(H.430-485=l038-l092)", Makaleler, Il, s.593.
190
lm sebebini zikreder:
sebebi idi: Sultan av eti yeyip hummaya ve kan
Fakat yeteri kadar kan ve Has-
humma idi." lm tarihi gre
15 Cuma 485 (18-19 1092); el-Bundart'ye gre 6
485 (9 1092); el-Hseynt'ye gre 16 485 (19
l092)'dir. (Trke terc, X, s. 181); el-Bundart,
(Trke terc, s.68); el-Hseynt, (Trke terc, s.49).
191
Rahatu's-sudr tercmesinde vezir bir ayda cen-
netin en yksek gitti; gen mteakip ayda onun
dan aczini meydana sultan-
aczini gr ve bak!" er-Ravendt, Trke terc,
I, s.l32)
136
kadim ) zmemeli ve mertebe ve derecelerini d-
bu haslet yoktu. Sebktegin'in
Hace'si Alptegin ile o (Alptegin), Hindistan'a gitti ve
mlkne ve Vezir Nizam'l-mlk',
Tac'l-mlk Ebu'l-gana'im ile nimetiendiren
(mun'im-i cihan) Mstevfi Ebu Mecd'l-
mlk Ebu'l-Fazl Kumrol ile ki Eb Tahir Hatunt
192
onun bir) bir syler:
[Hafif]
Mecd1-mlk Kahpe bir misali
kendi
Onun tercih edilir; bir yama-
elbisesi [51]
ve Kemal'd-devle Ebu Fazlullah bin
Muhammed'i, Nizam'l-mlk'n M'eyyed'l-mlk ile;
ondan sonra Kemal'd-devle Ebu
Kemal'l-mlk el-Muhtar ez-Zuzni'yi, Sedid'l-mlk Ebu'l-
Me'ali ile Ebu'l-Me'ali hepsi
hkmdarlar ne
bir ve isimlerini
bir biri gzel bir
[Mctes]
"Ey nnde kuzu gibi Eb Ali, Ebu
ve Ebu Sa 'd sayesinde idi.
O vakitler, sana zafer mjde/eyen/er ve fetih mektubu geti-
ren/er, gelenlerden daha oktu.
Ebu1-gana'im, Ebu1-Fadl ile Ebu1-Meali yznden; memle-
ketin diken oldu.
192
Muvaffak ed-Devle Ebu Tahir el-Hatuni, Saveli olup Sultan Muhammed
bin zevcesi Gevher Hatun'un mstevfisi idi. Ona bundan
Hatni denir. er-Ravendi, (Trke terc, I, s.l32 n)
SELUKLU 137
Nizam, Kemal ve doyup isen; gr
senin Tae, M ecd ve Sedid'inden ne

Sultan gzel bir yz Boyu uzun, boy-
nufensesi ve kalma meyilli idi. Yuvarlak Y-
znn rengi!ehresi pembe idi. [52] de
bir gz biraz Tm Binici-
likte/svarilikte, gy oynama ve tabtab vurmacia
gayet evik ve abuktu. Mbarek 445 senesi Cumade'l-
1053) idi.
194
mddeti yirmi sene idi.
Alp Alp 465
(1072-1073) senesinden sonra idi. mr otuz sekiz sene idi.
Dokuz
195

1. En es-Sultan Berkiyaruk bin ki Rey'de
oturdu. YakutY bin Beg'in Zbeyde Hatun'dan dnya-
ya geldi. Berkiyaruk'un da bir
2. es-Sultan Nasir'd-devle Ebu'l-Kasem Mahmud
bin Terken/Trkan Hatun'dan ve ocuk
vefat etti.
3. Melik'l-Mluk Ahmed bin Terken/Trkan Ha-
tun'dan
4. es-Sultan Ebu Muhammed
bin bir cariye'den
193
er-Ravendi, (Trke terc, I, s.l33)
194
el-Bundari'ye gre 9 Cumade'l-la 447 (6 l055)'de;
Esir'e gre 447 (1055-1056Yde; er-Ravendi'ye gre 445 (1053-
1054) el-Bundan, (Trke terc, s.68);
(Trke terc, X, s. 182); er-Ravendi, 125, (Trke terc, I, s.122)
195
Burada dokuz ise de sekiz ismi Bunla-
iki da ok kkken el-
Bundari drt el-Cuzcan1 ise sylemektedir.
el-Bundari (Trke terc, s.83; el-Cuzcani, I, s.256).
138

5. Sultan's-Selatin Mu'izz'd-dnya ve'd-din Eb'l-Hiras Sen-
cer bin Sultan Muhammed'nin annesinden [53]
6. el-Melik bin
7. el-Melik Davud bin Terken/Trkan Hatun'dan

8. el-Emir Hammarin. zaman btn vcudunda
beyaz kirpikleri dahi beyaz
Biri Terken/Trkan Hatun ve Sultan Muhammed Sen-
cer'in annesinden olmak zere iki daha (dnyaya) getirdi-
ler; ama (bunlar) kkken ldler. Rey
medfndurlar.
el-Vezir: Nizam'l-mlk el-Hasan bin Ali
el-Hacib: Emir-i Hacib Kumac
Nizam'l-mlk'n vezaret mddeti Alp Arslan Muhammed
ve Sultan otuz drt sene idi. 485 senesi
onu Cumartesi gn (14 Ekim 1092) ldrl-
d.196 Ondan (Nizam'l-mlk'den) sonra Kr Han
Harezm'de bir hacib Yoksa kadim ile vezir ve
hacib bir idi. Vallahu a'lem. [54]
Drdnc A'zam Rkn'd-dnya
ve'd-dtn Ebu'I-Muzaffer Berkiyaruk bin -
Burhan Emtr'l-M'mintn
Sultan Berkiyaruk bin huylu ve gzel yzl bir
ve Onun hadiseler,
vak'alar, ve ortaya ocuk
196
(Trke terc, X, s.l76); el-Hseyni, (Trke terc,
s.45); el-Bundari, (Trke terc, s.63)
SELUKLU 139
bir' gn rahat (grmedi), btn (kt hadisele-
idrak etti. (Berkiyaruk), Sultan
dnyiden (dnyadan) ukbaya (ahrete) on
ve en onu kendisinin
veliahd'i olarak tayin ve da ona bey'at'e
idi.
197
O (Berkiyaruk), es-
ile Isfahan idi. Terken/Trkan Ha-
tun'un, Sultan Mahmud bir
ile birlikte bulunuyor-
du. (Terken Hatun), Halife'den Mahmd'a saltanat verme-
sini ve onun hutbe istedi.
198
Halife
197
"Sultan Eb Ahmed'i bu iinde (480/1087-
1088) veliahd tayin etti ve ona "Melik'l-mlk", "Adudu'd-devle",
"Tac'l-mille" ve "Uddetu Emiri'l-M'minin" verdi.
Sultan sonra Hal1fe'ye haber gnderip
veli}ht olarak hutbe istedi.
da 1087) veliaht Ahmed hutbe okundu, hatiplerin
zerine .. Fakat o, ertesi sene ld." (Trk-
e terc., X, s.146, 152). O halde Berkiyaruk'un veliahd seilmesi,
kendisinden daha byk olan Ahmed'in lmnden sonra
(er-Ravendi, Trke terc., I, s.l36 n).
ierisinde Terken Hatun'dan bir
buna verdiklerini ve sonra onun
hutbe da (Trke terc., X, s.l46)
198
"Sultan devlet
halifelik gtrdler. Sultan vefat edince "Hatun el-
Celaliye" Terken Hatun onun lmn gizle-
di ve cenazeyi Halife el-Muktedi
olan Ca'fer'i halifenin geri gnderdi.
tabutunu yola Emidere gizlice mal
ve Mahmd'u destekleyeceklerine dair onlardan yemin
Bu Terken Hatn Tac'l-mlk deruhte ediyordu.
Terken Hatun daha sonra Musul emiri olan
mhr ile Isfahan'a gnderdi. kale
inmesini istedi ve teslim Bunun
emri syledi. gibi, kimsenin cezane
ve hi kimsenin yzne gzne vurarak
bir Sultan daha (Trke terc.,
X, s.181-182)
140
icabet etmeyipikabul etmeyip "Senin henz bir ocuktur,
uygun

(Bunun 'zerine) Ter-
ken/Trkan Hatun, birok hazineler (hazayin ve nefa'is) harca-
Muktedi hayatta annesi, Terken
Hatun'un Mehmelek Ha-
(olan) Ca'fer'i [55] Emir'l-m'minin ilan etti.
202
lmeden nce Isfahan ordu
i Isfahan) -ki (bugn) Melike Hatun Medresesi'dir- bir
Dar'l-hilafe ve harem edip, onu (Ca'fer'i) orada Hilafet'e
199
bu Terken Hatun'un Mahmud hutbe is-
ilgili "Mahmud bu drt ve bir ka
Terken Halife el-Muktedt'ye de haber gnde-
rip hutbeyi Mahmud istedi, Halife de kabul
etti, ancak ileri srd. Buna gre saltanat ismen
Mahmud'a ait olacak, hutbe halife okunacak, ordu kuman-
lke ve idaresi Emir Onur!ner'e ait olacak o bu
konuda n.c'l-mlk'n direktiflerine gre hareket edecekti.
Arnillerin tayini ve vergilerin da n.c'l-
mlk'e ait Devleti Terken Hatun idare eden
bir Tac'l-mlk idi. Halifenin bu muhtevi mektubu Terken
Hatun'un eline geince kabul etmek istemedi, bunun zerine ken-
disine: henz kktr; onun caiz
grmez." denildi. Terken Hatun'un bu husustaki Gazzalt
idi. Terken Hatun Gazzalt'nin bu sz zerine Halife'nin
kabul etti ve ona boyun Sonra Mahmud hutbe
okundu ve ve'd-dtn verildi."
(Trke terc., X, s.l46); er-Ravendt, s.l39-140, (Trke terc, I,
s.l36-l37)]
200
el-Bundart ve el-Hseynt, zellikle ordu Terken Ha-
tun ve onun Mahmud yer Terken Ha-
tun'un dneminde birok nimet ve ihsanda
Terken'in Trk hatta Efrasyab neslinden
ve son pek ok para ve mal
larlar. el-Bundart, (Trke terc., s.84); el-Hseynt, (Trke terc.,
s.5l-52)
201
er-Ravendt ve Hamdullah Mstevfi-i Kazvint'ye gre
olarak er-Ravendt, s.l40, (Trke terc, I,
s.l37); Hamdullah Mstevfi:-i Kazvtnt, Tarih-i Gzide, s.440.
202
Muktedt'nin Ca'fer 480/l087-1088'de olup
Estr, (Trke terc., X, s.l47), bu idi.
SELUKLU 141
oturtmaya Hallfe Muktedi durumun
haberdar oldu. (Arada) nisbet ve
miknet (g) gerekli tedbiri Ter-
ken/Trkan Hatun aresiz Ca'fer'i Halife Muktedi'nin
huzuruna gnderdi. O zaman Halife, onuri (Terken'in)
icabet etti. Onun (Terken'in) hutbe
okutup, vilayet
203
Terken/Trkan Hatun, hemen Emir grevlenditip
bir haftaya kadar Isfahan'a gidip Berkiyaruk'u hap-
setmesini emretti.
204
Nizam'l-mlk'n
Nizam'l-mlk), bu durumdan haberdar oldular. ve onu
(Berkiyaruk'u) Isfahan'da himaye ettiler.
205
Gece vakti onu
den Saveve Ave onun atabeg'i olan Atabeg
(gtrdler). Bu atabeg onu Rey'e
gtrd ve tahta oturttu. Rey Re'isi (Re'is-i Rey) Eb Mslim,
onun (Berkiyaruk\m) murassa bir tae giydirdi. Rey
onlar iin yirmi bine (sevarkar)

203
22 485 (25 1092) cuma. Hararneyn-i (Mek-
ke ile Medine)'de de Mahmud hutbe
Esir, (Trke terc., X, s.l46)
204
er-Ravendi, s.l40, (Trke terc, I, s.l37); Hamdullah Mstevfi-i
Kazvini, Tarih-i Gzide, s.440.
205
gre Terken'in Berkiyaruk'u iin
adam grevini ve Berkiyaruk'u Fakat Sultan
lm haberi duyulunca Nizam'l-mlk'n kleleri Is-
fahan'da Nizamlmlk'e ait olan silah deposuna hcum edip btn
ve isyan ettiler. Berkiyaruk'u da hapisten
Isfahan'da hutbe okutup hkmdar ilan ettiler.
Berkiyaruk'un annesi Zbeyde, Beg'in Yakuti'nin, yani
Zbeyde Hatun, Mahmud'un annesi
olan Terken Hatun'un Berkiyaruk'a bir ktlk
korkuyordu. Fakat Nizam'l-mlk'n kleleri onu bu
(Trke terc., X, s.l85)
206
(Trke terc., X, s.l85-l86); el-Bundan, (Trke terc.,
s.84); el-Hseyni, (Trke terc., s.52); er-Ravendi, s.l40-l4l,
(Trke terc, I, Hamdullah Mstevfi-i Kazvini, Tarih-i
Gzide, s.440. Berkiyaruk hutbe lO Mu-
142
Terken/Trkan Hatun birlikte Isfahan'a
geldi ve kendisine hisar Sultan
Berkiyaruk, o ordunun/askerlerin hepsiyle Isfahan civa-
gelip [56] kondu. Terken/Trkan Hatun, onu def edebilmek
iin hazane/hazine'yi mera ve mukarreban'a hadsiz
Tac'l-mlk Eb'l-gana'im ve Mecd'l-mlk
Kummi, (onun) mdebbir-i mlk ve idiler. mera'dan
Onur/ner Beg ve Bilgebeg Sermez
207
(j.oy.. _, araya
olup) Terken/Trkan Hatun'un hazane/hazine'den
Berkiyaruk'a yz bin dinar nakit ver-
mesine ve (buna Berkiyaruk'un da nnden
karar verdiler. Her iki taraf buna oldu.
verilince Berkiyaruk Hemedan'a gitti.
Terken/Trkan Hatun, Berkiyaruk'un Melik
Isfahan'a ldrmesi
kendisiyle evlenmeyi ve ona hazineler vermeyi vaad
etti. Ona birok alet, ara gereci ve hazineler gnderip,
zerradhane-i

hepsini ona verdi. (Melik 486
harrem 487 (30 Ocak 1094) tarihindedir. (Trke terc.,
X, s.195)
207
Bilgebeg Sermez Isfahan olup ldrl-
"Emir Bilgebeg Sermez bu sene 493 Ramazan sonunda
1100) Isfahan'da Sultan Muhammed'in saraymda ld-
rld. son derece tedbirliydi, ve
Tesadfen o gn Az
la girdi ve ldrld. Onu
ldren biri ldrld, ise kurtuldu."
Esir, (Trke terc., X, s.248)
208
Kaynaklarda "zeredhane", "zerradhane", "hazane-i silah", "silah-
hane", "hazanet's-silah" gibi isimlerle III, 54 7; IV,
ll; V, 221.) tesadf edilen "zeredhane" bkz, Nizam'l-
mlk, (Trke terc, s.270); Beyhaki, (Gani ve Feyyaz), s.8, 80,
456, 558, 589; IV, ll, 21, 61, 189, XI, 339; XII; 117;
Mdebbir, Adabu'l-Harb Ahmed Sheyli
Hansari), Tahran 1346, s.258; Hasan Enver!, s.l43;
Nedim Ahmed Fehim, s.4l-43.
SELUKLU TARiHi 143
(1093) senesi Kazvin ve [ ... f
09
Kerec'te
Sultan Berkiyaruk ile ve yenildi. senenin Receb'inde
1093) Berkiyaruk'un annesi olan
Zbeyde Hatun'un geldi ve bu
dokuzunda (3 Ekim 1093) onu ldrdler.
210
[57]
O Alp ve Berkiyaruk'un olan
-ki onun ve idi,
sonra meliklik talep idi. hutbe'yi
drt ay onun okuttular. lrak'a
geldi. Sultan Berkiyaruk, az bir askerle Isfahan'a gittinden, Me-
lik mukavemet edecek gc yoktu.
211
Terken/Trkan
Hatun da 487 senesi (Eyll-Ekim 1094) dnya-
dan idi.
212
senenin
1094) Berkiyaruk lsfahan'a gitti. onu
mak iin geldi. At stnde birbirlerini
veJBerkiyaruk ve uhuvvet ile onu pp
ve halini sordu. gn Onur/ner ve
209
Bu metinde
210
gre Berkiyaruk'un bin
1093'de (Trke terc., X, s.191-
192)
"Berkiyaruk'un sadece bin ya-
ise elli bin bulunuyordu. Emir
Ya'kb b. Abak karargahtan Berkiyaruk'a bir dzen-
ledi ve onu etti. Silah ve
Porsuk, Candar, el-Yaruk gibi byk emirlerden
ka kimse (Trke terc., X, s.l97-200); el-
(Trke terc., s.85-86); (Trke terc., s.52-
53)
"Terken Hatun el-Celaliyye bu sene Ramazan (Eyll-Ekim
1094) vefat etti. Terken Hatun, Trk Afrasiyab neslinden
Tafga Tac'd'devle iltihak Is-
fahan'dan yola Yolda hastalanarak geri dnd ve ld. Emir
ner ile Isfahan Emir Sermez'e lkeyi iin muhafaza
etmelerini vasiyyet etti. Terken Hatunun elinde sadece Isfahan
ri ve emrinde de on bin Trk svarisi
(Trke terc., X, s.203); s.142, (Trke terc, I, s.139)
144

bir zat olup birok ve bulunan Emir-
i Bozorg Bilgebeg, Berkiyaruk'u Isfahan'da
tevkif etiler. Onun (gzlerine) mil ekmeye karar verdiler.
nk veliahd o idi ve (bundan ondan
Meliklik/saltanat, zerine (Ancak) an-
iek (able!abile)
halinin nereye beklemeyi uygun grd-
ler. o hafta 487 1094) vefat
etti.
213
[ 58]
Berkiyaruk'u (hapisten) tahta oturttular.
Nizam'l-mlk'n M'eyyed'l-mlk Horasan'dan gelip
vaktinde vezir oldu.
214
(Bu Berkiyaruk da iek
(able/abile) Onun gibi (Mahmud gibi) ondan da
me'ys olup midi kestiler. Fakat (Berkiyaruk)
buldu ve Asker/ordu (sipah)
Hemedan'a geldi. 488 senesi Safer'inde 1095) ile
213
"Berkiyaruk, yenilince Isfahan'a gitti.
annesiTerken Hatun bu vefat
kiler Berkiyaruk'un ieri girmesine mani oldular. Fakat daha sonra
hileyle onu tevkif etmek zere Isfahan'a msade
ettiler. Berkiyaruk Isfahan'a onu
Berkiyaruk girince evresini Tam bu
rada humma ve iek
Emirler Berkiyaruk'un gzlerine mil ekmek istediler. Ancak tabip
Emin'd-devle onlara: "Melik anda iek
bulunuyor, da benzemiyor.
Gryorum ki, siz hkmdar lkeyi ele geir-
mesini istemiyorsunuz. O halde Berkiyaruk'un gzlerine mil ek-
mekte acele etmeyiniz. lrse onu Sultan
kurtulursa Berkiyaruk'un gzlerine
mil ekmekte takdir yine sizindir." dedi. so-
nunda (ll 1094) ld." (Trke terc., X, s.l99);
er-Ravendi, s.l42, (Trke terc, I, s.l39)
214
487 1094-0cak 1095. (Trke
terc., X, s.l99); el-Bundari, (Trke}erc, s.86, 89)
SELUKLU 145
Zafer Berkiyaruk'un oldu ve ldrl-
d.215 mr, otuz sene ve ay idi.
O Fahr'l-mlk bin Nizam'l-mlk Horasan'dan gelip
iin birok alet-i ss/ziynet
seraperde-i cehremt Cs""..>P.' bJ_;; 1->""?
16
, atlas
(nevbeti-i atlas), gzel silahlar ile murassa
getirdi ve vezaret'i

Fahr'l-mlk'n M'eyyed'l-
mlk
215
el-Bundari'ye gre 17 Safer 487'de, ve er-Ravendi'ye g-
re ise Safer 488'de meydana gelen bu muharebe, Rey'e on iki fersah
mesafede bulunan mevkiinde (Trke
terc., X, s.207); el-Bundari, (Trke terc, s.86); el-Hseyni, (Trk-
e terc, s.53); er-Ravendi, s.l43, (Trke terc, I, s.l40)
216
Seraperde, verilen tozluk tabir
olunan perdeye de denir. Harem-i has nlerinde ve so-
kak tabir olum(n perdeye denir. (Tercme-i Kati: s.606;
Hasan Enveri, s.40; Medhal, s.29, 112). Cehrem ise
Fars'da bunan bir (Ferheng-i Ziya, I, s.67l).
217
"Berkiyaruk bu veziri M'eyyid'l-mlk b. Nizam'l-mlk'
azledip Fahr'l-mlk' vezir tayin etti. Sebebi
Berkiyaruk edip ldrnce annesi Zbeyde
Hatun'u Isfahan'dan getirmek zere bir hadimini oraya gnderdi.
M'eyyid'l-mlk bir grup emirle bunlar Sultan'a annesini
terk etmesinin uygun sylediler. Fakat Berkiyaruk "Ben
ancak onun iin ve o iin isti-
yorum" dedi. Zbeyde Hatun gelip meseleyi
nince M'eyyid'l-mlk'e Mecd'l-mlk
Eb'l-Fazl el-Balasani Isfahan'dan gelirken Zbeyde Hatun'a refa-
kat Mecd'l-mlk, M'eyyid'l-mlk vezaret
srece hi bir biliyordu. M'eyyid'l-
mlk ile Fahr'l-mlk Nizam'l-mlk'n
mcevherat Fahr'l-mlk,
Zbeyde Hatun'un M'eyyid'l-mlk'e
ona kin adam gnderip vezaret ma-
ele geirmek iin ok mal sarf etti. Sonunda Fahr'l-
mlk'n arzusu kabul edilip M'eyyid'l-mlk aziedildi ve yerine
Fahr'l-mlk vezir oldu." (Trke terc., X, s.2l2); el-
Bundari, (Trke terc, s.86 vd); el-Hseyni, (Trke terc., s.53);
er-Ravendi, s.l43, (Trke terc, I, s.l40).
146
[Hezec ahreb]
Ben senin hane/ev yapmana ok azim gsterdim; Sen haneye
vurdun teber/balta
Ey pederin Senden yana ss vermiyor; Benden hep
geliyor, senden (ise) [59]
Ondan sonra Mlhidler (Melahide) Berkiyaruk'u
lar.218 ona fazla tesir et-
medi ve lmedi. sz tecrbe "Hangi vakit birini
yaralarlar ve o korkmazsa, o eza yerine (o mka-
fat verilir." Gerekten de ona (Berkiyaruk'a) o yara-
dan/darbeden bir zarar gelmedi. Ama eger yaraldarbe
olsa da onu ldrrd.
Berkiyaruk o yaradan bulunca Arslan Ar-
(_,i:.)) ile zere Horasan'a yneldi.
Sencer'i ve Atabeg Emir-i Hacib ordunun
nnden (mukaddeme-i gnderdi. O da 489 (1095-
1096) senesinde mcehhez bir ordu ile gidi-
yordu. O, cesur ve korkusuz bir grkemli bir
olmakla beraber, Arslan Argu(n)/Ergu(n) ve onun
bilgi sahibi ordusundan pinhan) ok
(Ancak) kazalkader yle oldu ki Merv'de
Arslan Argu(n)/Ergu(n)'un nne/huzuruna varan bir
( (kard) vurup onu l-
drd.219 (Bylece) Berkiyaruk, e_kmeksizin, kan dk-
meksizin zafer zirvesine ve sonsuz hazi-
218
(Trke terc., X, s.2l2); er-Ravendt, s.l43, (Trke
terc, I, s.140)
219
el-Bundari'ye gre Arslan Argu(n)/Ergu(n) 490 ( 1096-1097)'da
olup 26 idi. Arslan
Argu(n)/Ergu(n) ve bkz., d-Bundart, (Trke
terc, s.233-235); (Trke terc., X, s.2l9-221); el-
Hseynt, (Trke terc, s.59-60); er-Ravendt, s.143-144, (Trke
terc, I, s.140)
SELUKLU 147
nelere Oradan Kilfet Tirmiz'e
gitti. [60] Orada daha nceden olan mal ve hazine-
leri kaleden indirdi. Melik Sencer'i Horasan'a me-
lik olarak ve Irak'a yneldi.
M'eyyed'l-mlk'n vezaret'ten vakit Berkiyaruk
Horasan'a gitti. bende-i
olan Onur/ner Bilgebeg'in
220
Isfahan'a gitti ve ona "Se-
nin Terken/Trkan Hatun'un Mahmud'tan neyin eksik?
Onun da senden idi. Sultan sana
derdi ve btn daha aziz tutardz. Bugn senin
ve heybetin, gnllerde onunkinden ve melik-
lerden Mertlikte, askerlikte ve btn hner-
lerde ondan stnsn. Ra'iyyet (halk), seni can u gnlden
seviyor ve istiyorlar. Onlar beni bu koydular ki seni
ve bu ve evresini
lar da gven ve emniyet bir fetih
btn cihan sana teslim olur/senin olur." dedi.
. Onur/ner Bilgebeg onun bu ve gurur
szlerini kabul edip, onun ipiyle makam ve kuyusu-
na gitti/indi. Saltanat kibiri onun yer tuttu.
bir seraperde ve ona bir
(nevbeti) kurdurdu. Onun dehliz-i seraperde
zerine ve bir bargah koyup, Pars/Fars ve Kirman tara-
"yeni bir diye haberciler (peykan)
turdular. [61] Onur/ner Bilgebeg, isyan etmek
Rey'e yneldi. Save Aneilavenci menzili'nde (merhale),
ve 492 senesi Muhar-
rem'i 1098) ld.
221
220
nceki Onur/ner ve Bilge Beg geerken bura-
da birlikte
221
Emir Onur/ner'in ve ldrlmesi bkz,
Esir, (Trke terc., X, s.234-235); er-Ravendi, s.144-l45, (Trke
terc, I, s.141-142)
148
M'eyyed'l-mlk o (isyan suunu) ye o hal
onun yznden meydana iin Gence'ye sa'1d
Muhammed'in -Allah ve cennetinde
iskan etsin- mit verici szler sarf ederek
sa'id Muhammed'i, Irak ve almaya ikna etmeye
492 senesi 1099) az bir askerle Gence'den
Irak hareket ettiler.
222
(O Sultan Berkiyaruk Horasan'dan
Irak'a bulunuyordu. Mecd'l-mlk Eb'l-Fazl
Kummi, Mstevfl-i Hazret-i Sultan olup memleketlerin
onun Kum'dan mera-
devlet ve hazret onun mezheb ve mem-
nun Bu nedenle Sultan Berkiyaruk'a
Ahurbeg Yabgu ve Emir-i Por-
222
"Sultan Muhammed ile Sencer z olup anneleri cariye
(mm veled) idi. Sultan vefat Muham-
med onun bulunuyordu, sonra
ve Terken Hatun ile birlikte Isfahan'a gitti.
Berkiyaruk muhasara edince. Muhammed gizlice
annesinin gitti. Annesi Berkiyaruk'un
Muhammed Berkiyaruk'un gitti, daha son-
ra 486 (1093) onunla beraber dnd, Berkiyaruk
Gence ve evresini ona etti. Emir de atabeg ta-
yin edip onunla birlikte gnderdi. Muhammed kuwetlenince
Atabeg ldrd ve Gence'nin de iinde
Erran eyaletini ve ona yerleri istila etti. o zaman Mu-
hammed'in ve .. Emir Onur/ner
ldrlnce M'eyyid'l-mlk Melik Muhammed'in gide-
rek onu muhalefet etmeye ve ele geirmek iin
ve tavsiye etti. Melik Muhammed de onun dedik-
lerini lkesinde Berkiyaruk okunmakta olan hutbeye
son verdi. Sultan olarak kendi hutbe okuttu ve M'eyyid'l-
mlk' vezit tayin etti. Tesadafen tam bu Mecd'l-mlk el-
Balasani ldrld. Askerler Sultan korkup e-
kinmeye ondan Sultan Muhammed'in git-
tiler ve Hurrakan'da onun ve birlikte Rey
istikametinde yola (Trke terc., X, s.237-
238); el-Bundari, (Trke terc., s.SS-89)
SELUKLU 149
suk'un ve daha Mecd'l-mlk'n


Sultan ise bunu kabul etmeyip "B-
n;ims ve nfuzun hkm dedi. Kavgaya
Mecd'l-mlk'n (hime) kastettiler. O
(Mecd'l-mlk) [62]
girdi. Onun haylhane'sini Sultan'a "onu
teslim et' diye haber Sultan kabul etmedi.
Mecd'l-mlk ona (Sultan'a) "Ey Hdavend-i alem! Biliyorsu-
nuz ki sizin mlk'nz iin olan budur; kulu-
nuz ve onlar da istekleri ne ise diyor
(fakat) Sultan izin vermiyordu. Askerlerin (sipah) hepsi otur-
ve seraperde-i Sultan saf Utanma
ve kenara el
girip Mecd'l-mlk'n
tuttular ve ekip parampara ettiler.
Sultan, nndeki grp, ni'mete
kafidik edenlerin cr'et ve cesaretlerini edince Hindi
bir Hindl)
224
katre-i ab gibi seraperde'nin
223
Emirlerin Mecd'l-mlk'e sebebten idi:
Sultan Berkiyaruk'un nde gelen byk emirlerini l-
drnce bu su Mecd'l-mlk'e yklendi. bu emirleri
ldrmek zere onun sylendi. zel-
likle Emir Porsuk'un ldrlmesi bu meseleyi daha bytt. Por-
suk'un Zengi ile Akbr ve ldrl-
mesinden Mecdl-mlk' sorumlu tuttular ve suu ona isnat etti-
ler. Bu olay zerine de Sultan Berkiyaruk'tan Sultan
Berkiyaruk, Sultan Muhammed'in kendisine isyan
haber iin Zencan'a gitti. Bunun zerine emirler hevese ka-
Emir-i ah ur, Bilge Beg, b. el-Yezen ve ba-
emirler Porsuk emidere haber gnderip
Mecd'l-mlk' ldrlmek zere teslim etmesini iste-
rnek iin kendileriyle ittifak yapmak
(Trke terc., X, s.239)
224
en iyi, en ok tercih edilen
Hindi gelmekteydi. Mhenned Hindi
Hinduvani gibi adlarla ve zelliklerine gre
isimleri olan bu Hint sahip olmak, iftihar vesilesi
150
Ahurbeg'in (hfme)
yneldi. Elindeki bir

verdi.
Ahurbeg nne gelip yer pt ve
Sultan "Bu cemaatin ne itaatsizlik, tre ve iidete
(bi resmi) bir Bizim harenzimize hrmet gstennediler ve
bozdular. Ata bin ve bu soysuz/alaklara
nedir' diye sor." dedi. Ahurbeg, hidmet
edip (mme) oturttu ve kendisi de bir ata binip
(gitti). Onlarla (asilerle) dost ve hemfikir bir hacib
gnderip "Bu kavim kulunuzun szn diniemiyor ve itaatsiz-
lik gereken tedbir,
bir yere gitmektir." diye haber (Bunun zerine)
makta, en hediyeler gsterilmekteydi. Hint
da el-bahiri, el-ruheyniyye, havr fevfel ve felalk
verilen [Fahr-i Mdebbir, s.258-260;
mer Hayyam, Nevrzname, Mcteba Meynovi), Tahran
1312, s.36; er-Ravendi, s.l38, 303, (Trke terc, I, 134; Il, s.288.);
el-Bundari, s.204; Kesir, IV, 371, 373; X, 191; XI, s.253;
Cveyni (Ata Melik Ala'd-din b. Baha'd-din Muhammed b.
Cveyni), Tarih-i Cveynl, I-III,
Muhammed b. Abdu'l-Vahhab Kazvini), Leyden 1912, 1916,
1324., (Trke terc., Mrsel ztrk), Kltr Bak. Yay., (3 cilt bir-
Ankara 1999, Il, s.344; Bi bt, s. 105,
291, 323, 339, 381; en-Nesevi, s.120-121; Mnyet1-Guzat, s.69,
71, 155; bilgi iin bkz, Erkan Gksu, Trk Kltrn-
de tken
m "V kelimesi, "ocuk, gulam" gelen Trke
kelimesinden muharrifdir (Ferheng-i Farisl-i 'Amfd, III, s.2460;
Ziya, III, s.1963). Bununla beraber, Memlklerde "el-
ocakiyye olarak da zikredilen
tabirlerinin terbiyesi ve
sorumlu olan iin bilinmekte-
dir V/7, V/224, Xl/170; a.g.e, s.412; Mahmud
Nedim Ahmed Fehim, s.203; Altan etin, Memlk Devletinde As-
keri Doktora Tezi), Gazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002, s.293). Trkiye Seluklu-
dnemine ait bir da (4JG.il.!,_,) tabirine
Btbi, s.1l3).
SELUKLU 151
Sultan [63} teskine ki ben de birka
(JWJ) ile dedi ve hemen birka gulam ile
ve Rey'e yola koyuldu.
226
(Bu Sultan Muhammed Hemedan'a geldi.
nev b et (pen nevbet) (

ve saltanat
merasimlerini (rsm) Vezir M'eyyed'l-mlk, onu
(Sultan Muhammed'i) Berkiyaruk'a gizlice
(ona) sebep oluyordu. Berkiyaruk,
Horasan, Grgan ve Rey havalisinden asker (sipahi)
Sultan Muhammed (de) ona hareket etti. Meydana gelen
226
Mecd'l-mlk'n ldrlmesinden sonra askerler Sultan
Berkiyaruk'dan korkup ve Sultan
Berkiyaruk'dan ona Rey'e dnmesini tavsiye edip kendileri
de Sultan Muhammed'in gittiler. Berkiyaruk Rey'e giderken
sadece iki yz svari Askerler anne-
sinin ve btn Berkiyaruk Rey-
'e dnd ve askerleri de Sultan Muhammed'in gittiler. Onlar,
Hurrakan'da Sultan Muhammed'e onun
ve birlikte Rey'e hareket ettiler. Rey'e
Berkiyaruk oradan Ancak annesi Zbeyde Hatun orada
bulunuyor idi. M'eyyid'l-mlk Zbyde Hatun'u ldrtt."
Esir, (Trke terc., X, s.238, 239-240); er-Ravendi, s.l45-l46,
(Trke terc, I, s.142-143); el-Bundan, (Trke terc., s.89)
227
Tablhane de denen nevbet, veya hakimiyet alametle-
rinden idi. veya nnde,
muayyen zamanlarda, ekseriya namaz vakitlerinde nevbet
Mstakil hkmdarlar iin tabi' hkmdarlar ise gnde sadece
defa nevbet Hkmdar seferde iken de nevbet
(devlet bulunurdu. Hkmdann veya
nnde nevbetten hkmdar her emret-
zaman, bir hakimiyet sembol olarak nevbet ve-
ya bu sebeple hkmdann maiyetinde bulunan tabi' hkmdadar da
kendi nevbederini yanlannda bulundurmakta olup, her halde gnde
gememek nevbet (Kymen,
Alp Arslan ve s.88-89.) Nevbet iin bkz, H. G.
Farmer, "Nevbet", s.220-222.; Meril, Seluklular'da
Alametleri, TTK Yay., Ankara 2007
152

Sultan Muhammed yenildi.
228
M'eyyed'l-mlk esir
ve birka gn hapsedildi. (Bu Sultan'a
haberi gnderdi:
[Reml]
Varlik aleminin ahd-i kadar;
knler/kkler gnah bykler af eder
Haber da "Kulunuzu affetmeniz ve vezaret'i
lutfetmeniz bu crmn olarak hazine'ye (hazane)
yz bin dinar hizmette dedi. Sultan merhamet ve
ltfundan kabul etti. O (M'eyyed'l-mlk), bir haftada (yz
bin gn-
nn ertesi, vezirlik diviti'nin vezaret) onun nne
karar verdiler. O ve hazine
hazane) [64] ve cinsi
(hususunda) ihtilaf o (M'eyyed'l-mlk), de-
me/detme (istifa) bir inceliyordu. (Bu
yzden) o gn te'hir ve taksir meydana geldi. Ertesi gn
bir vakitte Sultan (<UG..

idi. Bir


zannederek bir
228
gre 3 Cumade'l-ahire 494 (5 Nisan llOl)'de
Hemedi'in meydana gelen muharebe bkz,
(Trke terc., X, s.250-25l); er-Ravendi, s.l47, (Trk-
e terc, I, s.l44); el-Bundari, (Trke terc., s.89; el-HseynY,
(Trke terc, s.54); Hamdullah Mstevfi-i KazvinY, Gzide,
5.442. .
229
"Bir nev ki yaz eyyammda keten bezinden kurup iinde
otururlar. pak silip s-
prrler ve sularlar. Gayet serin olur ve keten bezinden biilen
de dahi denir. indinde sazdan ve alefden
haneye denir. Bir rivayetde ol hanedir ki deve di-
keniyle evirip ve dembedem sularlar hava dokun-
duka ieriye serinlik sirayet eder."
s.259; Tettevi, Ferheng-i I-II, Kalkta 1875, I,
s.299)
230
kelime ise
yere verilen isimdir. Seluklu saray so-
SELUKLU 153
ayakst sohbet etmeye diyordu: "Al-i
Seluk (ne) hamiyelsiz bir kavimdir. Bir adam Sultan'a bu kadar
ok Bir bir bendesini
talebiyle isyan ettirmeye O da alet-i salta-
nat'dan seraperde ve etr {fo) Yine
bir zaman) Geneeye gitti ve birka
szle onu de ona vezaret verip itimat
ediyor. Mal esir olup onun olmayan szlerini
kabul edip
(Bu szleri duyan) Sultan sinirlendi. Elinde su gibi bir
(nime)
231
ile (hargah) M'eyyed'l-
mlk' huzuruna Gzlerinin bir krsye
emretti. Bir darbeyle gvdesinden
Sultan ve "Seluklu/ann hamiyyeti (gayreti)
dedi. O vezir, o beyhude sz zerine git-
ti/ld.232 [65]
rumlu olan kimseye denirdi. grevi yemek ncesi
ve abdest ibrik ve Abdar veya
ibrikdar da denir Medhal, s.36; Nizam'l-mlk,
s.133, 134, 136, 1315; Kymen, Alp Arslan ve Zamam, 95); Erdo-
Meril, "Seluklularda Messesesi", Prof Dr. lsmail
Aka 1999., s.55-59
231
Metinde "nime" gese de, bunun, ge-
len "nime" muhtemeldir. (Tercme-i s.606;
'Amid, III, s.2436.
232
er-Ravendi, s.148-l49, (Trke terc, I, s.144-145); Hamdullah
Mstevfi-i Kazvini, Gzide, s.442-443. ve el-
Bundari, bu hikayeden bahsetmezler. onun
bilgi "M'eyyid'l-mlk, Mecd'l-
mlk el-Balasaninin bir klesi esir ve Sultan
Berkiyaruk'un huzuruna getirildi. Berkiyaruk ona kfretti ve
na kendisine dkt. Bir annesine
kendisini Batmilikle itharn Muhammed-
'i kendisine isyana. tahrik ve onu itaatten
ni vb. M'eyyid'l-mlk sessizce dinliyor ve tek kelime olsun
cevap vermiyordu. Berkiyaruk onu kendi eliyle ldrd. Cesedi yere
ve bir ka gn o vaziyette Nihayet Emir Ayaz defnedil-
154

-Berkiyaruk ile Muhammed- defa sa-
Bunlardan drdnde zafer Berkiyaruk'un, birinde
ise Muhammed'in oldu.
Berkiyaruk, Muhammed bin ile sonra
498 senesi Rebi''l-ahir'inin ikinci gn (22
1104) vefat etti. Berkiyaruk'un on drt bir olup,
Eb'l-feth idi. Onun atabeg'i Emir Ayaz, onun
saltanat talep etti. Isfahan, Rey ve bel-
delerde onun hutbe okundu. Sultan Muhammed onu
498 senesi Cumade'l-ahir'inde 1 105)
gzlerine mll ekti ve Isfahan'da hapsetti. Atabeg (ise)
ldrd.
233
Berkiyaruk 474 senesi Muharrem'inde (Haziran-Temmuz
1081) Isfahan'da 486'da (1093-1094)
Onun melikliklsaltanat mddeti on iki sene, mddet-i mr
yirmi sene idi.
mesi iin izin istedi. Sultan da msaade etti ve
trbesine nakledilip orada defnedildi." (Trke terc., X,
s.251); el-Bundari (Trke terc, s.89). onu bu
ldrmesinin en byk sebebini "Sultan
Muhammed 2 Zi'l-ka'de 492 (20 Eyll 1099)'de Rey'e gelince, karde-
Sultan Berkiyaruk'un annesi Zbeyde Hatun'u orada buldular. Z-
beyde Hatun ile gitmeyip geride M'eyyid'l-mlk
onu kaleye hapsetti, bin dinar dair
bir sened sonra onu ldrmek istedi. adamlar
ona Zbeyde Hatun'u ldrmemesini tavsiye ettiler, fakat
M'eyyid'l-mlk onlan dinlemedi ... Zbeyde Hatun'u kaleye
np Zbeyde Hatun bu iki Sultan
Berkiyaruk Meyyid'l-mlk' esir tezkeresinde bin di-
narla ilgili buldu. Berkiyaruk'un onu ldrmesinin en byk
sebebi bu meseleydi." (Trke terc., X, s.238); el-
Bundari, (Trke terc., s.89)
233
Berkiyaruk'un lm hadiseler iin bkz,
(Trke terc., X, s.308 vd.); el-Bundari, (Trke terc., s.91 vd); el-
Hseyni, (Trke terc, s.54); Hamdullah Kazvini, Talih-
i Gzide, s.444.
SELUKLU
155
Gayet gzel bir ehresi Orta boyluydu. ve
birbirine laflara
Onun vakitleri, ve hasenata sarf idi.
el-Vezlr: el-Hasan bin Nizam'l-mlk [66]
el-Vezir: M'eyyed'l-mlk Ebu Bekir bin Nizam'l-mlk
el-Vezir: Fahr'l-mlk bin Nizam'l-mlk
el-Vezir: Abdu'l-celil ed-Dihistani
el-Mstevfi.: Mecd'l-mlk el-Kummi
el-Hccab: Toga(n) Yrek, Kumac, Abdu'l-mlk
Berkiyaruk gayet huylu ve merhametli idi.
M'eyyed'l-mlk'n katli hi kimse onu gr-
Bundan da elini kana ki bundan da
ve onun diyet Allah muvaf-
fak ve
es-Sultan ve'd-dtn Ebu
Muhammed bin bin Muhammed bin
Beg bin Mikail bin Seluk
Sultan Muhammed bin

adalet ve iffetle sslen-
din ve diyanetle vaadinde sa-
dini aziz tutan bir [67] Mlhidler'in (Melahide)
. ezmek iin onlarla cihad
ni (beyza-i korumada bir terniz/beyaz (beyza) el oldu.
kfr ve bid'at dikenini biti. Her kim, Isfahan
Dijkh!Dizkh Kalesi'ni grse, bilir ki o
(Sultan Muhammed), o kalenin fethi ve o taifenin (Mlhid-
ler'in) ezilrnesi iin ne kadar zahmet, klfet ve
eziyet Yedi boyunca, onlarla olan her
214
Sultan Muhammed Teberffapar. el-Hseynt, (Trke terc, s.55);
el-Cuzcant, I, s.256.
156
kim varsa hepsini yok edeneve kklerini dibinden skene ka-
dar dinlenmeyip o cihad'a devam etti.
ok cmert, iffetli, dindar olup, takva ve ilim sa-
hibi idi. ve tccarlardan mks ve
vergisi'ni (dara'ib) Onunla ilgili
her sonuna kadar onun adalet, insaf ve
hkmedersin.
bendeleri (bende-i
peder) olup isyan bulunan Sadaka ve Ayaz ile ceng iin
gitti. hesaba gelmeyecek derecede
byk bir ordu (sipah) yle ki ordusunun
ve (ordusundan) fazla idi.
Sultan'a medded-i asmani ve nusret-i rabhani
Rivayet ederler ki, o gn
stnde siyah bir bulut, gk grlts ve
pskrten bir ejderha bir grld. yle ki
(asiler) onun heyberinden btn lm g-
ve korkusunu gzleriyle
ettiler. [68] zerlerine korku ve acz ve birbir-
leriyle beraber zlp
lar). Sadaka ldrld. Ayaz (ise) esir ve Sultan
onun idam edilmesini (siyaset) emretti. kellesini
Melik Sencer'in huzuruna, Horasan'a gnderdi.
235
Berkiyaruk dneminde mlkiynetim sebebiyle meydana ge-
len fetret ve hali, rezil Mlhidler'in (Melahide)
kuvvetlendirdi. da'l:leri (da'iyan)
her Isfahan'da Abdu'l-melik-i denilen bir edib
kendini nispet etmekteydi. Isfahan
235
er-Ravendi, s.153-154, (Trke terc., I, s.149-150); Hamdullah
Mstevfi-i Kazvini, Tiirlh-i Gzide, s.444-445. Bu hadise,
Esir ve el-Buldarl'de oka
(Trke terc., X, s.3l3-315); el-Bundari, (Trke terc., s.103); el-
Hseyni, (Trke terc, s.55)
SELUKLU
157
imamlan (e'imme-i Isfahan), onu (ldrmek) zere harekete
geince, o da Rey'e kau. Oradan [ ... ]2
36
Sabbah'a
geldi. Ondan sonra onun bir dosta
Arapa (razi) bir mektb buldular. Mektbda "Atmacaya benze-
yen birini benim yerime hale!

diyordu.
238
Abdu'l-
melik-i Ahmed bir
kerbas J.J "Ben baba-
mezheb ve akidesini inkar ediyorum" diyerek kendini ondan
gibi gsterdi. Bylece
ona taarruzda

[69]
Ahmed bin Abdu'l-melik, Sultan ettirip
Dij/Diz Sultaniann hazine, esliha,
hord (Jft

ve o\.foJ)
236
Bu yer metinde
237
Arapa [
4
'1"i'l:;, t:.c. t..;.:_,c. wW j4\L:. t-, . er-Ravendi ter-
cmesinde "Boz atmacaya ve geride neler o
benim iin yerini tuttu." (Trke terc., I, s. 151-152)
238
"Onun ve Isfahan'da onun el ile birok ki-
tap er-Ravendi, s.l56, (Trke terc., I, s.l52)
239
"Isfahan'daki ona ta ve onun iin
para ona byle itibar gstermelerinin sebe-
bi, Abdu'l-melik'in mezheplerinin nde gelen bir olma-
Abdu'l-melik belagat sahibi bir edipti ve gzel
Meseleleri abuk kavrayan iffetli biriydi. Bu mezhebe
Ahmed ise cahil biriydi, hi bir bilmezdi. Alamut hakimi
Sabbah'a "Bunca cehaletine neden hrmet eder-
siniz?" denilince, iin, zira o benim ce-
(Trke terc., X, s.346)
24
Kk gulamlar kasdedilmektedir.. Gulam sistemi ierisin-
de zellikle kk dergaha ve "gulamhane" verilen
"gulam mektepleri" veya "askeri bir
gulamla, hediye, alma ve herhangi bir devlet veya in-
tikal eden gulamlar Nitekim
herhangi bir saraya veya herhangi bir intikal eden
genellikle nemsiz grevlendiril-
dikleri, hatta bazen serbest buna kk
ta "gulamhane"lere efendileri veya "babayan
verilen grlmektedir.
158
ve Deylemliler'den

ve
gvenilir kimselerden (mu'temedan) bir grup ve
korucu/beki (haris) korunan Dijkh/Dizkh Kale-
si'nde ve mu'allimi (mu'allimi-i ve
gulaman) olarak yer edindi. Bazen gelir ve
hepsine elbise (came), (mikna'/
mukanna') ve onlara olan (meta')
Deylemliler'le (Deyalime) ile
du (halvet). Sonunda hepsi onun davetini kabul ettiler ve o
(Ahmed bin Abdu'l-melik), kalenin hakimi, btn da
onun oldu. Ondan sonra Gr l'nn
Gr)
242
bir da'vethane kurdu. Her gece
Bu durumun temel sebebi, kk ekirdekten
ve verilen sonunda velinimetleri olan efendile-
rine son derece bir gulam olarak hizmete
Bu sadece Seluklularda gulam sistemini uygula-
yan btn devletlerde, saraya kk gulamlann
tirilmesine zel bir nem Byk Seluklularda "kara
gulam" da verilen "acemi sahipleri ye-
ve buna olarak en byk gulam
tirme merkezi, bir mektep Bu gulamlan ye-
zere tayin bilinmekle be-
raber, ne plan ve mfredat-
lan gibi konularda fazla bilgimiz yoktur. Trkiye
da durum Bu dnemde "gulam mektepleri" veya "askerl
olmak zere "gulamhane" ve "mekteb" ifa-
desi (4..il:....9UJ)" tabirine de dikkat
ekicidir. Bu konuda bkz, Erkan Gksu, "Trkiye Seluklu Devle-
tinde Gulam ve Nsha
lan Dergisi (A journal of Oriental Studies), 7, 24, (Gz
2007), s.65-84.
241
kuzeyinde eyaletinin bir blmn eden, Hazar
deniziyle Kazvin blgenin ve bu blgede
kavmin Deylemliler zellikleriyle n
(Ahmed "Deylem", III, 567-573; Tahsin Ya-
"Deylem", IX, 263-265.)
242
Gr, Herat ile Gazne yer alan bir olup, blgede bu-
lunan da Cibal-i Gr denmektedir. (Yakut, IV, s.218-219; M.
Longworth Dames, "Gr", IV, s.825)
SELUKLU
159
den bir topluluk (buraya) gelir ve daveti kabul ederdi. Onlara,
her birinin bir kendi mahallerindeki bir cemaa-
li (bu) bid'ate da'vet etmelerini, dalalet ve cehalet tohumunu,
Snniler blgelerde (Snniyye) ve
onlan da'vethane'ye getirmelerini sylyordu. Nihayet otuz bine
onun da'vetini kabul etti. Mslmanlara saldmyor,

243
Onun gzleri grmeyen bir adam ortaya
Ona Alevi-yi Medeni derlerdi. Gnn sonunda kendi
elinde durur ve "Kim bu krn elini tutar ve
bu sokakta bulunan, fakat yolu dz olmayan evinin
gtrrse Allah onun diye dua ederdi. O
sokak, uzun, [70] ve yolu olmayan bir Onun
evi (saray) Evin bir kuyu yap-
idi. Onun temelVka'idesi yirmi gez, ise iki gez idi. Ms-
lmanlar onu (Alevi-yi Medent'yi) evinin getirdikle-
rinde bir toplulukikavim o yakalar, dehlize eker ve o
kuyuya O kuyuda, yer
ile (bu odalara delikler/menfezler idiler. ay
bu geti. gen ve birok
kayboldu. Kimse bunun Ta ki bir gn,
fakir/dilenci bir bu evden bir isteyene kadar.
(evin iinden) bir sesi (Bunun zerine)
"Allah hastamza versin!' diye dua etti. Hane bu
hilelerini dair Ekmek verme
bahanesiyle onu eve ekmek istediler. (Dilenci) da bu
durumdan korkup Sokak bir toplu-
"Falan evden sesi Birileri bana sal-
diye seslendi. hepsi kendi ara-
Byk bir o evin nne geldi-
243
blgedeki faaliyetlerinin Berkiyaruk ile
Sultan Muhammed mcadelelerin rol byk
(Trke terc., X, s.345-346)
160
ler ve birden eve girdiler. yz drt yzden fazla erkek,
ve genci o evin mahzeninde_grdler.
duvara iki ise can vermelerine
ramak bir feryad Halk, [71] o eve ynel-
di. Herkes bir veya
Isfahan feryad ve figan koptu. Alevi-yi Medeni ve
Onun dost ve (yaran) da o
fitne ve ordu




Sultan Muhammed Isfahan'a zaman o ce-
maat idi. Kaleye birok zahire
t. Yedi sene boyunca bu stn bir gayret gsteren Sultan,
(nihayet) aletleri, ordu ve ve vilayet
o kaleyi

Sadr'd-din, Abdullah Hatib1
247
gibi imamla-
gelenlerinden bir cemaat, Vezir Sa'd'l-mlk Avi'yi
244
Ordu bkz, Meril, "Seluklularda Or-
du Mbahat (Ed. Zeynep
niversitesi
245
er-Ravendt, s.157-158, (Trke terc, I, s.153-154); Hamdullah
Mstevft-i Kazvtnt, Tarih-i Gzide, s.445-446.
246
2 Zi'l-ka'de 500 (25 Haziran ll07). (Trke terc., X,
s.348); el-Hseynt, (Trke terc, s.55)
247
el-Bundart, bu Veztr Sa'd'l-mlk'e komplo kurmakla
itharn eder. Mellif Abdullah Hattbi sylyor:
"Isfahan'da, Abdullah el-Hattbi denilen bir reis ki bu adam,
hakimi (emtri) olup, kasaba riyasetini elinde tutuyordu.
Bu adam, cahil, ilmin btn mahrum idi. Hilekar idi.
Yalandan zhd ve takva izhar edib kendisini ehli diyanet olarak
gsterirdi. Bunun cssesinden ve kaba byk
hi bir meziyeti yoktu. Kendisi her ne kadar mmi ise de,
makbul (sevimli), zehirli sz magsul idi (sz her nekadar zehirli
ise de idi). Bu adam, vezir Sa'd'l-mlk'den korkuyor ve
i yzne biliyordu. Bundan
Sultanla, tenha talebinde bulundu. Halvette, m-
tedeyyin grnerek, ve onun nezdinde,
telbis el-Bundari, (Trke terc, s.94)
SELUKLU 161
itharn Birka defa onun halini Sultan'a
ona (Sa'd'l-mlk'e) tam bir bu yzden
onlara (Sa'd'l-mlk), onun hacib'i idi ve
btn gizli Sultan hibir ondan
gizlemezdi. Bu Ahmed-i

Sa'd'l-mlk'e gn-
derdi ve "Adamlann Kaleyi ede-
diye haber gnderdi. Sa'd'l-mlk [72] "Bir hafta daha bu
sabredin ki, de bu arada bu yani Sultan orta-
dan zahfre gnderiyorum." diye cevab
verdi.
249
Sultan mahr.r/hararetli biriydi ve her ay hacamat
(fasd) Sa'd'l-mlk, bir (fussad) idi.
Ona bin dinar ve bir tahti-i came verip, o bed-
etti. Kan alma
onunla iin ona zehirli bir
verdi. Vezfr'in kt ve gnder-
haber ve Sa'dl-mlk'n (ona cevabdan hacib'in
250
haberi bu ona Bu
fitneci bir onunla birlikte bir gece,
sevgi ve nazlanma bu durumu o hararnzade (ml) ile
Kamil biri olup, (bu
Sadr'd-din vekili idi. O, gece bu
Sadru'd-din'e syledi. Sadr'd-din de hi vakit kaybetmeden
gece geldi. (Sultan'la) (halvet)
bu ona arz etti. Ertesi gn Sultan hasta gibi
ve (fussad) kolunu
zaman Sultan, heybetli, lmcl ve bir
ona Kan btn azalanm bir titreme
248
zikri geen Abdu'l-melik-i Ahmed bin
Abdu'l-melik-i
249
(Trke terc., X, s.347)
250
Burada belirtilmemekle birlikte szkonusu hacib'in Sa'd'l-
mlk'n hacibi Nitekim er-Ravendi bu
hace'nin yani vezir'in hacibi [s.l60 (Trke
terc, I, s.l56) ].
162
tuttu. "Ey Hdavend! dedi ve suret-i hali
ca [73} Sultan (fussad) o
emretti. Hemen (rengi) ld.
251
Sa'd'l-mlk'n ilhad hibir ve


ve ertesi gn onu ve Eb'l-'Ala
idam ettirdi.
253
gn sonra kale teslim Ahmed-i
251
er-Ravendi, s.160 (Trke terc, I, s.156)
252
el-Bundariye gre Vezir Sa'd'l-mlk, komploya kurban
gre vezir, mekrine muttali olunca,
ona bir hiyle dzd, fakat, kendisi
ve helak oldu. ki: vezir, Hatibi ile reisi Ahmet
bin Abdu'l-melik bin mkatebeler da-
ha iken, haberdar ve hatibinin idi. Bun-
dan o mektuplardan birini, Hatfbi benzeyen
isteyip alarak, Sultan'a "bu adam kendi kabahati ile beni ittiham
ediyor. bu mektubu, benim szme hccet ve di-
yecekti. Bu mhim iin, itimat ettiklerinden bir gnderdi.
Eline de mrur iin kendi mrur tezkeresi (tev-
ki) verdi. Fakat yolda gitmesini tavsiye etmeyi unuttu.
Kale yolunu beklerneye ve oraya erzak gndertmemeye mekkel
olan askerler, vezirin ele geirdiler. da
vezirin destile mrur tezkeresini buldular ve onu
lar, bu bu felaketin en byk sebeplerinden oldu.
Zira Sultan, bu vezirin tevkif gne kadar muhafaza
etti. Sonra, gstererek kendi felakete maruz
kendisine syledi. zaman vezir, hibir cevap
vermedi ve bir sz sylemedi, bile zaten sylese, s-
z dinlenmez, zr etse zr kabul edilmez, reddedilirdi. Bu su-
retle, gelen geldi, vezir, Allah huzuruna gitti. Namusu te-
miz, tabiati kerim, vezirlik iin olan btn haiz, sacla-
ret kalemine ve bihakkin bir zat idi." el-Bundari,
(Trke terc., s.92-93)
253
"Sultan Muhammed 500 senesi 1107)
veziri Sa'd'l-mlk Eb'l-Mehasin'i tevkif ve msadere etti,
sonra da Isfahan Sultan vezirle beraber onun ileri
gelen ve drt daha Vezir
Sultan'a ihanetle, drt ise sahip olmakla
itharn ediliyordu. Sa'd'l-mlk'n vezirlik mddeti iki dokuz
.. " (Trke terc., X, s.350-351); el-Hseyni,
(Trke terc, s.58)
S E L U K L U T A R
163
indirip, elli bir bir deveye bindirdiler
ve Isfahan'a gtrdler. Yz binden fazla erkek, ve ocuk
(kaleden) Davul, def ve dmbeleklerle (tablek) birlik-
te onu Onun gbre, topraklkl ve
benzeri O haldeyken biri ona "Sen
ilmini bilmekteydin Hayret! byle bir gnn
da grmedin?" diye sordu. (O da cevab
verdi: "Talihimde, Isfahan'a daha nceden hibir gir-
bir halde tm. Ama byle
bilmiyordum." O vakit onu ibret olacak etin bir ceza ile helak
ettiler ve Kaleyi (de) O kalenin fethiyle rezille-
rin fitnesi Irak'ta sona erdi.
254
Ondan sonra (Sultan), Atabeg

tam
ve dzenli bir orduyla (sipahi) Alamt'u ortadan zere
gnderdi.
256
Bir mddet muhasara ettiler.
durumu

[74] (Ancak) hi beklenme-
dik bir anda lm haberi onlara ordusuna)


(Bunun zerine) hazret geri
254
(Trke terc., X, s.348); er-Ravendi, s.161, (Trke
terc, I, s.157)
255
Abe ve Save sahibi kastedilmektedir. er-Ravendt,
(Trke terc, I, s.158 n)
256
Sultan Muhammed 503 Muharreminde 1109) de veziri
Nizam'l-mlk Ahmed bin Nizamlmlk', el-Hasan b. es-Sabbah
ve zere Alamut kalesine gnder-
Ancak bu sonusuz
(Trke terc., X, s.348); el-Hseynt, (Trke terc, s.57) ].
Sultan Muhammed'in ve destek kuvvet de
ise 511
(1117-1118) senesindedir. (Trke terc., X, s.419-420)
257
el-Bundari, (Trke terc., s.114-115); el-Hseyni, (Trke terc,
s.55); er-Ravendt, s.162, (Trke terc, I, s.158); Hamdullah
Mstevft-i Kazvtnt, T;irih-i Gzide, s.446.
258
Sultan Muhammed lm tarihi gre 24
Zi'l-hicce 511 (18 Nisan ll 18); el-Hseynt'ye gre ise ll Zi'l-hicce
511 (5 Nisan ll18)'dir. (Trke terc., X, s.417); el-
Hseyni, (Trke terc, s.57); el-Bundari, (Trke terc, s.ll5)
164

Sultan Muhammed adil ve Allah'tan korkan, alimleri seven
bir idi. Ama mal biriktirmeye ok Hace
Ahmed bin Nizam'l-mlk onun (vezaret) bulu-
nurken, 'Ala''d-devle'nin ceddi Emtr Seyyid Eb
Hemedant'ye kas te tti. (Ha ce Ahmed), Seyyid'i kendisine teslim
etmesi ondan tahsil yz bin Sultan'a
syleyerek (Seyyid'i ldrmek iin) Sultan'dan izin
Seyyid'i ldrecek gelmeden (Seyyid) bundan
haberdar oldu. (Bunun zerine) birlikte ata binip
bilinmeyen bir yolla bir haftada Isfahan'a geldi. Gizlice
girdi ve onu huzuruna gtrmesi iin
Sultan'dan bir hadimi Lala Karategin'i (bu iin tayin
edip onu (Seyyid), on bin dtnan on kesede etti
ve ona (Lala Karategin'e) "Bu senin hizmetinin
bu gece beni Sultan'm huzurona gtr. nk ona maslahat-I
mlk hakkmda birka szm var." Lala
Karategin, byle asla Hayrete ve "Bu
Sultan'a vermek gerek." dedi. (Seyyid) ise ona "Hapr, bu
senin hidmet-i hass'mm dedi. Lala, ok
(mukarreb) ve kstah idi. Seyyid'i. gece vakti huzuru-
na gtrd. Seyyid Eb gzleri bir
Hatun da (orada) orada bulunu-
yordu. Seyyid, Sultan'a dua'da bulunduktan sonra
[75] Hatun (dahi) ona (Seyyid
Eb kimsenin bir ineisi
(Bu inciyi) nne koydu ve "Hace Ahmed bir
sredir bana ve benim aileme (han u man) kastetmektedir.
Duydum ki (bu) bendenizi yz bin dinar'a alem-
den sa tm tir. Hdavend-i alem, ferzendzade-i resul olan
bir uygun ve reva grrse, bu
kt bir nam olur ktye
ben kulunuz, onu (Hace Ahmed'i) ben kulunuzun
eline teslim etmeniz onun kabul
yz bin yz bin dinar ve hemen
dyomm." dedi. mal servet biriktirme
veztr'ini muhafaza etmeyelkorumaya galib oldu ve
SELUKLU 165
Seyyid Ebu (teklifini ve vaad kabul etti.
Seyyid, hizmette bulunup yolla Hemedan'a gitti.
hazane kabzetrnek/almak iin onun
gitti. Hemedan'a Seyyid'in evinde kalmak ve
yemek istedi. Seyyid onun bir adam gnderip "Senin
menzilin kervansaniy (karvansaray) ya da Nafaka ve
da kendi kesenden llp para
kadar senin yer olacak-
diye haber gnderdi. Gulam, sz edeb
istedi. (Bunun zerine) ona "Edepli ol! Yoksa
seni hemen saat evin emreder, (sonra
da) bu malalparaya ek olarak her biri senden daha iyi (olan) bin
iyi nYg) olan yz bin dinar
daha veririm" dedi. [76] Gulam korktu. Bir hafta (boyunca)
onun Bir pay/hisse (dang)
259
borlanmadan ve hibir
mlk satmadan ylece lp, paraya evirdiler.
(Bu bittikten sonra) (getirmelerini) emretti.
Bu er kestiler. oyup bo-
Seksen para (er ii
zenden1d
60
keseler/torbalar diktiler. Herbir
keseye on bin dinar koydular ve bu ii
259
Bir dirhernin biri olan dang, hisse, pay da gelmek-
tedir (Ferheng-i Ziya, II, s.855; Ferheng-i Farisl-i 'Amid, II, 1094)
260
Zendene, Buhara'da bir kydr. Buhara, bu
Zendene kynden alan Zendenici nlyd. Bu
tan birok para gnmz mzelerinde sergilenmektedir.
bu her yerde byk topla-
iir1, Irak ve Hindistan'a ihra belirtmektedir. Yine
mellif vergi borcunun halife-
sinin temsilcileri para ve
nakletmektedir. Eserini Arapa yazan el-Makdisi, kom-
da ihra edilen ve bylece blgeye
gelir getiren btn tekstil rnlerinin isimlerini vermektedir." R.
Nelson Frye, "Orta Buhara", (ev. Hasan Kurt), A
Fakltesi Dergisi, XLI (2000), s.441.
166
Onun tahta(lar) ve
demir emberlerle Sekiz yz bin
(ykleyip) bu gulam ile Gulam'a (ise) bir
pul dahi vermedi. Gulam, bir aydan az bir zamanda Isfahiin'a
Yk nne koydu. Sultan "Bu bu kadar
zamanda nereden buldu?' diye sordu. Gulam "Hepsini
kendi evinden ve bu zaman dahi lmek, ve
gitti." dedi. Sultan bu hale ve o
hayret etti. diye Hace Ahmed'i ona
teslim etti. (Hace Ahmed), Seyyid Ebu kt
kendi duar oldu.
261
Derler ki "Mal ile
kurtulur ricalin boynu."
262
[771
Sultan Muhammed 474 senesi (Ocak
1082) idi. Onun Berkiyaruk'un vefa-
sonra 479 senesinde (1086-1087)
263
idi. md-
cleti on seneyi mr ise otuz yedi sene ve drt
gn idi.
264
Onun gzel Hepsi ve
(ten) rengi mayildi. siyah ve uzuna
Vallahu a'lem.
Onun vezirleri:
el-Vezir: Sa'd'l-mlk el-Abi
261
er-Ravendt, s.162-165, (Trke terc, I, s.l59-160); Hamdullah
Mstevft-i Kazvtnt, Gzide, s.446-447.
262
Arapa JW4] er-Ravendi tercmesinde
kellesini (kesmek) para sayesinde kolay olur" (Trke terc., I,
s.l61)
'
263
el-Hseyni'de 498/1087-1088. (Trke terc, s.55)
264
Sultan Muhammed 18 474 (21
Ocak 1082); mr otuz yedi sene drt ay ve gn idi.
Sultan olarak ilk defa 492 senesi Zi'l-hiccesinde (Ekim-
1099)'da hutbe Berkiyaruk vefat edince
saltanat tamamen ona Saltanat mddeti on iki ay idi.
(Trke terc., X, s.4 17-4 18)
SELUKLU 167
el-Vezir: Hatir'l-mlk Eb Mansur el-Meybuzi
el-Vezir: Ziya''l-mlk Ebu Nasr Ahmed bin Nizam'l-mlk
el-Vezir: Rebib'd-devle Ebu Mansur el-Kirati
Hacibieri (el-Hccab):
el-Hacib: Abdu'l-mlk
el-Hacib: mer-i Karategin
el-Hacib: Alibar
Sultan Muhammed Mahmud'a ba-
tak ve tahta otui' dedi. "Bugn gzel gn
diye cevab verdi. (Bunun zerine Sultan Muhammed) dedi:
"Baba(n) gzel gzel bk gndr." On-
dan sonra onun yerine (tahta) oturttular. Horasan'da
Sultan Sencer oldu. Onun hikayesi de gelecek. [78]
Sultanii's-Selattn Mu'izz'd-dnya
ve' d-din Eb Haris Sencer bin bin
Alp Arslan bin Beg
Sultan Sencer, uzun mr ve gzel
mal toplama, beldeleri fethetme, muhalifleri kahretme,
('ibad) teselli, askerleri (ecnad) tertib, zafer ve murada
Al-i Seluk'un en idi. Allah'tan korkan,
haya sahibi, cmert, (ra'iyyet) seven byk bir sipahdar idi.
Hsrevlerin adetini/tresini, ara gerecini ve
kaidelerini iyi bilirdi. mlk' her vakit
gzetti. Kk sade dillik yapsa da kararlan isabetli ve
niyeti idi. Ordu toplamak ve
gerekenleri ve onun inceliklerini iyi bilirdi.
Berkiyaruk Horasan'a melik tayin
kadar on dokuz fetih
di. Zaaf ve gszlk ona hi yenilgiye
medi. Selukiyan'dan hi kimsenin sefer yapmaya
168

bs Dar'l-mlk Gazne'yi ele geirdi.
265
(Gazneli
Sultan) Mahmud'un bin Mes'd
birini tayin etti [79] ve gelirinden
(furza?) hazane/hazine'ye her gn bin dinar
na!denmesine bu tahsili iin oraya bir
'amil (J..,k.) nasb etti. Semerkand mlk'n de ele
geirdi ki, Berkiyaruk'un sonra Ahmed Han asi
idi. Sultan, 524 (1129-1130) senesinde drt ay
muhasara edip Ahmed esir etti.
ele olan, (ancak Ahmed elden
birok vilayeti

Sistan ve Harezm
mlk'lerini zapt edip, Muhammed bin Garay
verdi. Emir Tac'd-din Ebu'l-
fazl'a Nimruz ve lahulistan mlk'lerini verdi. Byk
ordunun o idi. Onun Gazne
( Gaznin) ve filler (pilan) cenginde de yeri
Muhammed'in sonra 511 (1117-1118)
senesi lrak'a geldi.
267
Sultan Mahmud bin Muhammed
tahta idi. Emirler, onu iin
ettiler. (Sultan Mahmud bin Muhammed, ile
oldu ve hezimete Isfahan'a [80] gel-
di.268 mera ile etti. Herkes mertebesine gre bir
syleyip "tekrar ordu ve'Sultan Sencer ile
edelim" Surhak (....S:...:..Y") biri ise
(sz alarak) "Her ne kadar benim mertebem yok ise de
bu eski (bende-i kadim). Benim gr-
265
(Trke terc., X, s.401-404); el-Bundart, (Trke terc,
s.237-240)
266
Rebt''l-evvel 524 1130). (Trke terc., X,
s.522-523)
267
el-Bundart, (Trke terc, s.239-240)
268
Sencer ile Mahmud muharebe 2 Cumade'l-la 513 (ll
lll9)'de idi. (Trke terc., X, s.435-
439); el-Bundari, (Trke terc, s.l2l-l25)
SELUKLU 169
gre gereken (maslahat), ve kefe-
ninizle huzuruna dedi.
269
Hepsi onun
herkes benimsediler.
270
Sultan Sencer Rey'de bulunu-
yor ve vilayet ve tayinlerle ilgileniyordu. Mahmud'un
hakimi olan Alibar, kendi Ebu'l-Kasm
Ansabadi'yi huzuruna gnderdi. (O), "Mahmd'un bu
hareketinin ocukluktan ileri (syleyip) Mahmud'un
dilinden zr diledi. (Mahmd'un) gidip bir
ay mddetle hizmette (Mahmud bu sre
ata binip ve inerken Bk-i Trki/Trk borusu C.?.Y
cehremi seraperde (seraperde-i cehremi-i sorh)
269
ve kefenle huzura gitmek", itaat, sadakat ve teslim olma
alametlerindendir. galibin huzuruna
giderken, boynuna silah, kefen veya ve bu suretle
itaatini arz gsteriyordu. Sultan bin
Halife'ye itaat "ve diye rehin olarak
Alp Arslan da bir elinde ve elinde kefenle
Halife'nin huzuruna (Ahmed bin Mahmud, II, s.l29). I.
Keykavus'un lmnden sonra, Malatya
Kalesi'nde hapis bulunan 'Ala''d-din tahta
oturmak zere Konya'da davet iin kaleye
giden Emir Seyf'd-din Ayaba kefeni boynuna
kaleye girerken kale teslim
nne koyarak itaatini arz Bibi, s.206. (Trke terc, I,
224)]. dneminde de Sultan 'Ala''d-din Muham-
med'in Mavera'nnehr seferi sonunda Otrar Meliki bu tes-
lim (Cveyni, Il, s.30l). Yine d-
neminde Semerkand Osman, bir elinde elinde
kefen halde huzura gelip itaat (Cveyni, II,
s.333). Hindistan'daki Sadusan hakimi Fahr'd-din Salari de
ve kefenle gelip Celal'd-din itaatini
(Cveyni, II, s.347). Bu konuda bkz, Abdulkadir "Eski
Trklerde Teslim ve Sembolleri", Makaleler ve I,
TTK. Yay, Ankara 1998, s.331-334.
270
el-Bundari, (Trke terc, s.l24). MahmUd'un bu
Sencer annesinin etkisi zikreder ki bu za-
manda da Mahmud'un ninesi idi. (Trke terc., X,
s.438-439)
170

ata binip inerken Sultan Sencer'in
piyade yrmesi, saltanat alameti ve merasimi ve ayin-i
saltanat) olan ne varsa

Bu bir
ay (Sultan Sencer'in) hizmetinde sonra Sultan Sencer,
Mahmd'a Irak niyabetini (niyabet-i Irak)
verip cevahirli kaftandan zel bir elbise (kisvet-i hass), yedek at
(esb-i nevbet '\:: ..

yakut (la'l) ve
bir fil verdilhediye etti ki hepsi murassa'
idi. Onun da mertebelerine gre byle
verdi [81] ve hutbede nce kendi
Mahmd'u geri gnderdi. Divan divan)
Irak beldelerinden iin, Irak ve
Azerbaycan beldelerinin mhim yerlerinde bulunan her bir
. kendi olarak bir iftlikitarla (ziya') ve bir vergi
(zaribe) Rey, Save, Hoy de hass olarak
geri da
O zamandan (sonra) onun (Sencer'in) Sultan's-Selatin
.:;t.bl....) oldu. Onun hutbesi beldeleri hududundan
Yemen, Mekke, Ta'if, Umman, Mkran (Mekran), Erran,
271
el-Bundarf szkonusu " ... Sen-
cer'e hrmet iin, Sultan Mahmud'un saltanat merasimini
terketmesi ve Sencer burada mddete onun hkm
karar verdiler. ki
istikbal edince, teeddben, onun yedek atma biner. Devletinin
alameti olan Sencer devletinin alameti olan
beyaz ve siyaha siyaha) intikal eder, Sultan burada
mddette davul emredilmelidir, gir-
dikte yer pmelidir. Onun nnde, ayakta bargahdan
kadar zengisi yayan yrmeli-
dir, kendi bir (sradik) bulunma-
belki evlat ve haremi yerinde bu-
olan, merhameti yerine avdet
etmek iin, yirmi gn, bu hal zere . ... " el-Bundari,
(Trke terc, s.123-124); er-Ravendi, 171, (Trke terc, I, s.l66)
272
"Nevbet/nevbeti" kelimesinin "yedek at" da
grlmektedir ki (Ferheng-i Ziya, III, s.l915), buradaki "esb-i
nevbet" tabirinin de bu anlamda kuvvetle muhtemeldir.
SELUKLU 171
Azerbaycan, Rm ve Bulgar sonuna kadar
bir seneden fazla
cihanda onun hutbe
273
Ne mbarek glgeli,
yksek mertebeli, Allah'tan korkan ve mbarek bir idi.
Onun Horasan, her yerinden
istedikleri bir yer olup, ilmin fazilederin
sanat ve kltrn ma'de-niydi. Ulema ve hkemaya ok
ihtiram gsterirdi. Zahidlere ve abdallar'a zaman onlarla
halvet ederdi. Onun elbisesi zaman zendenici bir
kaftan idi. Ya da sade bir 'attil.bi ve kuzu postundan kaba saha bir
krk giyerdi. Ama tahta ve ziyafet (bar)
zamanlarda gereken zelliklerden ve
merasimlerinden vazgemezdi. [82]
Btn cihan ona teslim olup, mlk-i etraf onun al-
girince ve ve onun nilfiz olunca, onun
hizmetinde bulunan devlet ve devlet gnlerinin
mhleti ve nimet sebeplerinin iinde, isyan
ettiler. Kendi ellerinden stn bir el grmedikleri iin, tecavz
elini yeninden ve re'aya'-ya!halka
lar.
274
Mavera'n-nehr Ku tr Han yz bin
273
byle Sencer'in lm haberi.
hutbesi taziye iin bile dtvan'da
Esir, (Trke terc., Xl, s.l87); er-Ravendt, (Trke terc, I, s.l67 n)
274
Bu durum el-Bundari "Sencer Devletinin ve
Dizisinin dile "Md-
lif diyor ki: Sencer'in mddeti ve mrnn mad-
desi emirler bunun tegallb ve kaderine hrmet-
sizlik ettiler. Kkler, riayet etmez oldu, k-
kler ileri bykler geride ve kimseler
istihfaf edildi, hafif kimseler tevkir edildi, kuvvetli kimse-
lere el ektirildi, zaifler getirildi ve mera
biribirini ekememezlik ve biribirine kin vukua
geldi, biribirine ve muzaharet Bu zamanda devletin
byk Sunkur el-Aztzi, Hiri, ve
akranlan idi. daha Kumac ile
idi. fikirleri ve biri muhalif oldu.
172

ile Horasan vilayetine geldi.
275
Tesadfen bir gn Kutr, yz
ile ava gitti. Sultan (bu) ve
_,c. Y.)'u
276
birka ile onun av yerine gnderdi.
Sonunda Kutr'u esir edip nne getirdiler. Sultan der-
hal onun boyuunun emretti ve (Kutr'un) ordusu
Sultan, 535 (1140-1141) senesi iinde Dar'l-mlk
Merv'den Mavera'nnehr vilayetincieki Semerkand'a geldi. O
tarafa uzak vilayetin durumu
dzenden idi. kafiderinin beldele-
rine sylentileri idi. Mavera'nnehr vilayeti,
Horasan ordusunun ileri gelen
ve onlara tabi' uygunsuz hareketlerinden
ve aciz Horasan ordusu birok defa-
lar olan Guzan felakete duar
ileri gelenleri (mukaddeman), [83] gizlice
kafirine haber ve zulm ve adalet-
feryad
277
[Tavil}
lm deva, grmen olarak sana yeter. [Hezec}
Merhamet ki lm olsun
her biri kendi arzusuna ve etmek hususuna
idi. Sencer'in gelen ilk felaket, kafirin
onu ve askerini bozarak, devletinin safiyetini
el-Bundari, (Trke terc, s.248)
275
kaynaklarda Kadir Han olarak 495
(1100-llOl) senesi bu herekat hak-
bkz, (Trke terc., X, s. 283-285); el-Bundari,
(Trke terc, s.237-238); el-Hseyni, (Trke terc, s.63)
276
el-Bundari ve el-Hseynt'de el-Bundari, (Trk-
e terc, s.238); el-Hseyni, (Trke terc, s.63)
277
davet edenler burada gemekte ise de
el-Bundari, ve el-Hseynt'de Karluk, er-Ravendt'de
el-Bundari, (Trke terc, s.248-249);
(Trke terc., Xl, s.80 vd.); el-Hseyni, (Trke terc, s.65); er-
Ravendi, s.l72, (Trke terc, I, s.l68)
SELUKLU
173
O vakit Semerkand hakimi Ahmed Han, on iki
bin bende (sayesinde) byk (bozorg) en
gls haline (Sonra) fel oldu. Sultan Sencer, ay
muhasara etti. Sonunda bir gn Ahmed bir
ierisinde nne getirdiler. Konu-
nk olup, salyalar Sultan
onu, Terken/Trkan Hatun'un
278

iin kendi haremine gnderdi. (Ahmed Nasr
onun yerine oturttu.
279
Onun 'Azizi, Emir
Kumac, Ali etri idi.
Sultan'a ilk Kara ordusundan/askerlerinden gel-
idi. Bunun sebebi idi): meralan
Semerkand evresinde olup, onlar Sultan'a [84] idiler/itaat
idiler. Sultan "Onlan de! etmek deyince
Sultan, (ehar pay) srmelerini emretti. Onlar
"Biz Sultan'a bin at, bin deve ve elli bin
koyun verelim ve itaatte dediler ise de kabul etme-
diler. Onlar gittiler ve arz edip
"Horasan meliki ok zalimdir, ocuklara (kzldegan) ve gulamlara
(gulaman) zulmediyor." (dediler).
280
Athan
28
\ Sultan'la
zere ordu sevk etti. Sultan, bin birlikteydi ama
(bunlar) birlik halinde bu
kafalannda isyan dalalet ve dzensizlik,
"cihanda kimse bize koyacak ve bizimle mcadele edecek
kuvvettesahip gibi tasavvur ve ile
yz bin 'arz kafiri Athan,
278
Burada zikri geen Terken Hatun, Sultan olup,
Mavera'nnehr Meliki Arslan idi. (Trke
terc., Xl, s.84)
279
el-Bundari, (Trke terc, s.239); el-Hseyni, (Trke terc, s.64)
280
el-Bundari, (Trke terc, s.248-249); (Trke terc., Xl,
s.SO vd.); el-Hseyni, (Trke terc, s.65); er-Ravendi, s.1 73,
(Trke terc, I, s.168-169)
Bu isim kaynaklarda Krhan, Grhan, zhan ve Or-
han
174
"kum ve kannca miktannca bir ordd' ile onlara ilerledi.
Bunun elli bine
( Guzan)
282
ordusu (hayl) da arkadan geldi. Horasan ordusu-
na byk bir ve bunlardan) otuz
bine ldrdler. (ldrlenlerden) iki bini, mera ve
nde gelenlerinden idiler.
Sultan aresiz Ne
da, ne de nnde yol Tac'd-din Eb'l-fazl "Ey Hda-
vend! Sehat ve dedi. [85] Sultan demir
gark yz namdar ile kafir ordusuna
kafir) Selametle
daki o blkten on idi. O Merv llerine
yneldi. yol gstermesi ve
Belh'e
283
Tirmiz gitti. ordudan
(mnheziman) geri kalanlar ve yerler-
den ona Kalanlara tebrik, geenlere/lenlere
ta'ziyelerini

Ferid Katib'in, o byk
vasf eden iki beyti ki
Karluklar
283
Belh gneyindeki Dehas zerinde ve
Khibaba Gazne-
lilerden Belh'in, kltr ve medeniyet tarihinde ok
nemli bir yeri Bir rivayete gre ilk defa Belh'te imal
ve dnemde Abbas! Veziri Ca'fer b. Yahya el-
Bermekt'nin gayretiyle da
Belh'te hadis, tefsir, felsefe, ve
alimler daha sonra ve olmak zere -
hirlere kltr ve medeniyetinin
da Bundan ve
(Yakut, I, s.479; R. Hartmann,
"Belh", II, s.485-487; Tahsin "Belh", V, s.416)


Katvan olarak bilinen bu muharebe bkz,
Es!r, (Trke terc., XI, s.84]. el-Hseyn!, (Trke terc, s.66);
Hamdullah Mstevfl-i Kazvtn!, Tarih-i Gzide, s.449; el-Bundari,
(Trke terc, s.249); er-Ravendi, s.1 72-173, (Trke terc, I, s.168-
169).
SELUKLU
175
[Ruba'i]
"Ey hkmdar, ucu sayesinde dnya dzeldi;
intikam
kt gz ise, o bir tek halde
ancak "
285
hatunu esir ettiler. Emir Kum:k,
Hsam'd-din bin Burhan'd-din Maze ve hatunu iki
sene elinde Sonunda Hatun'u yz bin dinara
geri

Bu vak'a 533 (1138-1139) senesinde idi.
287
Kara 609 (1212-1213) senesinde Sultan Muham-
med kadar btn Mavera'n-
nehr'i istila ettiler. [86]
Nimrz Meliki Tac'd-din, yerine ordunun merke-
zine (kalb) geti. yle ki askerle-
rifordusu (sipah), onun (mukavemeti hayrete
ler. (Ancak) neticede Onu huzuruna gtr-
dler. Bir sene onun (Athan) ona iyi muamele
edip kendisine meclis ve nedim Terkenffrkan
Hatun da orada idi. Bir sonra her ikisini
na gnderdi.
288
Athan, Mavera'nnehr lkesini de ele geirdi.
Onun Hanan oldu.
289
285
er-Ravendt, (Trke terc, I, s.l69).
28
fi el-Bundart, (Trke terc, s.249)
287
Katvan ve el-Hseyni'ye gre gre 5 Safer 536 (9
Eyll ll 4l)'de, Hamdullah MstevfY-i Kazvtni'ye gre 535 (1140-
11 41), el-Bundari'ye gre ise 532 (1137-1 138) meydana
(Trke terc., XI, s.84]. el-Hseynt, (Trke terc,
s.66); Hamdullah Mstevft-i Kazvtnt, Tarih-i Gzide, s.449; el-
Bundart, (Trke terc, s.249)
288
el-Bundari, (Trke terc, s.249); el-Hseyni, (Trke terc, s.66);
(Trke terc., Xl, s.84)
289
hanan" yani Hanlar ham, Farsaya tercmesidir.
er -Ravendi, (Trke ter c, I, s. 170 n). el-B undari'ye gre
(Trke terc, s.249)
176

Horasan ordusuna byle bir ve
bin Muhammed isyan etti. Dar'l-
mlk' olan Merv ile pek ok zahire ve
hazine ele geirdi.
290
Sultan geldi. Harezm'e
gitti. Sencer ordusu ile birlikte onunla zere
hareket etti. Hezaresb Kalesi'ne
korktu ve tasarrufuna o yerden vazgeti. Ondan sonra
Sultan (Sencer) geri dnd. Bu, son saadeti idi.
Bir sene sonra Sultan, ve
Ykler ve hediyelerle etrafdan
eliler (reslan) geldi. (Bylece) mlk yeniden dzelmeye
[87]
Sultan Sencer, bundan yedi sonra, 543 (1148-1149) sene-
sinde Rey'e geldi. Sultan Mes'd, yolundan dnp amca-
gitti. Etraf elileri etraD Rey'e,
geldiler. Sultan. Mahmud'un
huzurunda bar verildi (kabul resmilziyafet
291
Sultan bin Mes'd, Gazne/Gaznin'den birok he-
diye ile beraber, Arec olarak da _bilinen Sultan el-
Hseyin bin el-Hseyin bin el-Hasan bin Gr
meliki ve Kandahar (hakimi) Sultan Sri bin el-Hseyin bin el-
Hasan bin A'zam Sencer'in huzuruna
Irak'a O gn elisini o ieri
Katib, (o) vakte uygun iki beyti syledi:
(Rubai)
"Senin hizmetine nifak sokanlar; mrlerinin sermayesini
kaybetti] er.
290
(Trke terc., Xl, s.84-85); el-Bundari, (Trke terc,
s.251) .
291
el-Bundari'ye gre bu hadise 544 senesi
meydana [el-Bundari, (Trke terc, s.203-204); el-
Hseyni, (Trke tre, s.85); er-Ravendi, s. l 74-l 75, (Trke terc, I,
s.l70); (Trke terc., Xl, s.l23, 130)]
SELUKLU 177
uzak olsun, Sam sersam (menenjit) illetinden ld;
te Stlri'nin da lrak'a geti;dHer. "
292
[88}
-Sam, Gr Meliki Sun'nin idi. Sultan Sun'nin
olan Seyf'd-din idi. Kanvar?
()ys) ve Kalven!Kalvan? (_,l\S) evresinde ordunun emirlerinden
bir grup (ona duyduklan) onu ldrd-
ler. Ondan sonra onun amcazadesi Sultan
Muhammed bin Sam tahta oturttular. Mu'izzd-
devle lakabh Sultan Muhammed Sam, o
Ese ? ( ve Gazne ve Hindistan mlklerini
teslim Mlhidler (Melahide) onu 601 (1204-
1205) senesinde ettiler.
Sultan Sencer, Sultan Mes'd ile ahdi yenileyince, on gn
Rey'de Memnuniyetini gstermek iin ona ve onun
mera'sma bol bol verdi. Sultan bu senenin Ramaza-
nmda geri dnd. J
Bir sonra Gr Meliki 'Ala''d-din el-Hseyin bin el-
Hseyin el-Hasan bin Sam, Sultan bin Mes'd'un
Gazne'de almak iin
Gr'dan hareket etti.
293
Bu Sultan 'Ala''d-din korkusuz,
zorba ve kudretli biriydi. O [89] tarihte onun
Kimsenin yksek sesle
mmkn Binekierin (stran) nefes ve
dahi izin vermeyip nevbet alana kadar
ti. Ne zaman ki Gazne'yi (Gaznin) fethetti, o zaman nevbet al-
ve gece uyudu. O, Sultan Sri'nin lmn
zaman bu ruba'iyi Gazne
(Rubai):
Ghan memleketlerinin bedenim; Kendi
arayan ve ordu
292
(Trke terc, I, s.l 71).
293
(Trke terc., XI, s.l23-l24)
178
Gaznin'i kknden skmezsem; Ben Hseyin bin H-
seyin-i Hasan
Gazne'yi aynen gibi, (Guzan) ve Tatar-
harab etti. Gazne
onun ('Ala''d-din) fethedilince, onun
nnden Kirman ve Tran'a gitti. Onun ('Ala''d-din'in)
bir gurur ortaya Gazne, Kandahar, Germesir ve
Cibal-i Gr'dan
294
birok asker gelip (onun
(Bu Sultan Sencer'in Emir-i Hacib'i ve Herat valisi olan
Emir Ali etri (de) asi oldulisyan etti ve ordu-
su!maiyyeti ile Sultan 'Ala''d-devle'nin git-
ti.295 Emir Ali etrt'nin [90] Sultan Sencer'e ok gel-
di. nk onun ve ona birok iyilikte
Onu Emtr-i Haciblik .J:!AI) ve
Herat (mukta'i-i Herat "ly\
Sultan (Sencer) Merv'den Herat geldi.
Evbeh'de ( ... ui 1...>='-'-"'), Seftd huddundan, Evbeh Kasaba-
Pap Ky'nde olan Heriv'r-rd-i Sfla J_,jl >.!..>\)'da
Gr ile

ok gayret gsterdiler ise
de oldular. Melik 'Ala''d-dtn ve Ali etri esir
edildiler. Sultan Sencer, Ali etri'nin hemen
(zir-i 'alem) iki para edilmesini emretti. 'Ala''d-diri
ise Hace Miskal Hazin'e verdi/gnderdi. Gr esirlerini
azad etti. rzgar beyti sylyordu:
[Hezec]
Kfr nimetin boynunu hep birden
byle lerdir:
294
Cibal-i Gr, Gr'da yani Herat ile Gazne
(Yakut, IV, s.218-219; M. Longworth Dames, "Gr", IV, s.825)
295
er-Ravendi, s.l76 (Trke terc, I, s.l72); Hamdullah Mstevfi-i
Kazvini, Tarih-i Gzide, s.450.
296
547 (ll52-ll53)'de: (Trke terc., XI, s.l44-l46); er-
Ravendi, s.l76 (Trke terc, I, s.l72); Hamdullah Mstevfi-i
Kazvini, Tarih-i Gzide, s.450.
SELUKLU 179
Ki La'net olsun bilmeyenierin
ruhianna
Bu fetih/zafer; itibar, ve btn kalbi-
ne tekrar nk hadisesinden sonra hibir fetih
idi. Mlk'n yeni bir
buldu ve mlk'n yzne taze bir geldi. [91]
548 senesi (1153-1154)
(Guzan) hadisesi ortaya

Sultan Mes'd Irak'a gireli bir
buuk sene (Guzan) hayli idi-
ler. yer/yurt (makam) ve (erahor), Belh,
ve

vilayeti nevahisinden Huttelan hududun-
da idi. Her Sultan' F) yirmi drt bin ko-
yun vazifesi idi. O (koyunlari), hansalar
toplamakta olup onun bir gider ve onu (ko-
(istifa) ederdi. (
icbar ve tasallutu gibi, hansalar gnderilen o-
da onlara zulm ve be-
deli ve kabul edilip edilmemesi konusunda zorluk m-
ediyor, ve

grkemli, ni'met ve
(sahibi) olan mtemeyyiz byk emirler bozorg)

300
Bu mezellete tahamml edemediler ve bu
297
iin bkz, (Trke terc., Xl, s.l54 vd); el-
Bundari, (Trke terc, s.252 vd) el-Hseynf, (Trke terc, s.86-
87); er-Ravendi, s.l77 (Trke terc, I, s.l73 vd); Hamdullah
Mstevft-i Kazvini, Tarih-i Gzide, s.450-45l.; Ergin Ayan, Byk
Seluklu 2007
298
Cyhun Nehri zerine Belh'e bir yerdir (Yakut, V, s.364-
365).
299
el-Bundart'ye gre emir idaresi idiler ve
zerlerine teklif edilen vergiyi, ona teslim el-Bundari,
(Trke terc, s.252)
300
" . iki emirleri Korkud ile Bey (Sultan'a)
hizmet ediyorlar ve hizmette
. 180

gizlice ldrdler. Bu adam, geri dnmeyince suret-i
hali (Ancak) Sultan'a sylemeye cr'et/cesaret ede-
mediler. Hansalar ekiyor, demelerini (revatib)
kendinden/cebinden tertib ediyor/veriyordu. Nihayet Belh valisi
Emir-i Kumac, Dar'l-mlk Merv 'e, hizme-
tine geldi. Hansalar durumu ona syledi. [92]
Kumac, nemlifzorunlu va-
kitte bu mhim meseleyi de Sultan'la syledi. O (meseleyi)
kelimelerle "Cema'at-i Guzan tamamen
Uygunsuz bulunu-
yorlar. Bendenizin vilayetine Hdavend-i alem
aniann bu kuluna lutfederse, bendeniz
onlan ve vazife-i hass (olarak),
matbah'a her otuz bin koyun getirtirim" bitince
Sultan izin verdi ve misallferman buyurdu.
Kumac, Belh'e (Guzan) bir
gnderdi. cinayetin (bedelini!diyetini) ve kalan
istedi. Onlar ciddiye
"Biz hass ra'iyyetiyiz (ra'iyyet-i hass). birinin
hkmnde dediler. hakaret ve alay ederek
geri gnderdiler. Kumac ve

tam
bir orduyla (sipah) ( Guzan) zere hareket
edip (onlarla) neticesinde) Kumac ve
yenilip mnhezim oldular. Bu hadisenin haberi der-
Sultan) devlet hararetlenip,
"Byle bir cr'et affedilemez. aniann verilmez-
bildirilmezse, vilayetteki zulm ve cesaretleri artar.
Onlann kmsememek gerekir' dediler.
makbul ve vesileleri mevsl idi. Nihayet Emir Kumac bunlara su
sulu yerine tuttu) ... " el-Bundari, (Trke terc, s.252)
301
Onun gre Ebubekir, er-Ravendi'ye gre ise
'Ala''d-din idi. (Trke terc., XI, s.l56); er-Ravendi,
s.l 78 (Trke terc, I, s.l 74)
SELUKLU 181
(Guzan), hareketinden haberdar olunca, en-
Hemen bir eli (resul) gnderip "Biz daima [93/
alem'in hkmlerine gre hareket ita-
atli kullar mutf') idik. Kumac ve bizim
taarruz ettiler. Biz de ve ailele-
Timizi (korumak) iin mecburen O ve bizim taarruz
ve Takdir-i kaza bu ol-
du. bu kt olarak yz bin dinar
ile yz nefer siyah siyah gzl, uzun boylu, uzun/ince boyun-
lu, ince/nazik belli, uzun uzun yeleli, uzun bacaklan
gl, ay yzl, ve gulam vere-
lim de Sultan bizim her
bir bende, bir Kumac diye haber gnderdiler. Sultan,
aczleri, biarelikleri ve i'tiraf dinle-
yince, kabul ettikleri hizmete oldu. (Ancak) mera,
onu iin (nefy ve nehy) ettiler ve onu
zerine yr-
mesine sebeb oldular. Yollar etin ve bozuk idi. Yedi su-
dan/nehirden getiler. (Guzan)
ve kk nlerine zulmden etti-
ler ve nne aman dilediler. Da-
ha nce vermeyi teklif o hizmetin ve ona
ilave olarak her haneden/evden yedi men
302
saf (nukre-i
pak) kabul ettiler. Sultan onlara merhamet etti ve dizgini
evirip dnmek istedi. Ama devleti/talihi idi,
takdir-i asmani bir [94]
(Hafif):
Guz'la dnmek istedi; Merkebinin
dizginini geri evirdi
302
Batman da denir. Blgelere gre bir birimidir.
Tebriz men'i kilodur. yerlerde sekiz, yerlerde ki-
lognim, yerlede ise 832/833 grama sylenmek-
tedir. Seluklu Trkiyesi'nde de kk menn, 260 dirhem (=
833 gram) idi. Farisi-i 'Amid, III, s.2311; Ferheng-i
Ziya, III, s.2311; Hinz, s.26).
182

bunu, zira takdir byleydi; nk ecel
takdir geldi
Emir-i Bozorg M'eyyed
303
, Herevi
304
ve mer-i
Acemi, dizgirrini tuttular ve "Geri dnmek hi
ru/uygun Bu acz ve zaafgsterilirse,
ahi bu durumda ikinci dek zarar grr' dediler. Ordunun
M'eyyed'e ve gizli husmeti
biz Sultan geri dnmeye iin onun
(byyecektir)" dediler. Neticede (ancak) askerle-
rin ihmal ve gsterdiler. (Guzan,
sevgi/gzetme ve merhametinden mid kesince
ortaya ok gayret gsterdiler.
bir zaman iinde ordusu ve mnhezim oldu.


nnde) yer
ptler ve (onu) tahta oturttular.
(Guzan), (kaan askerlerin) gidip
nu sulara garkettiler. ortada tuttular. Onun
onu muhafaza ettiler ve birka ile birlikte
onu 'Ulyabad ( ve yolundan Dar'l-
mlk Merv'e [95] naklettiler. Kendisine birka ve
hizmeti her hafta
Beg beri Acem ve
ve meliklerinin Dar'l-mlk' ve (hatta) onlar-
dan nceki emirlerin, meliklerin ve devlet zahire ve
hazinesiyle dolup bir yer olan Merv'i, gn gece
Birinci gn ipek; ikinci gn tun,
pirinc, ve dknt; nc gn ise hibir
idi. yle ki yatak ve ilerini, kp ve mlek-
leri, ve onun dahi gtrdler.
303
M'eyyed Ayepe/Ayaba. (Trke terc., XI, 5.156)
304
Herive. el-Bundari, (Trke terc., 5.204, 248)
305
6 Cumade'l-la 548 (30 Temmuz 1153). (Trke terc.,
XI, s.lSO)
SELUKLU
183
esir ettiler. Bu sonra,
olan servetlerini ve definelerini gstermeleri iin, halka trl
ve eziyet Yer stnde ve yer hi bir

Ondan sonra Sultan ile birlikte Baverd yoluyla y-
neldiler.306 Serahs yoluna gittiler.
misli karasul (J_,....,I.)), erazil halk ve netayic-i (
Horasan'dan onlara iltihak etti. nce diren-
ve onlardan bir l-
drdler. Onlar (bundan) haberdar olunca hemen gavga-i
(fo

naklettileri getirdiler. [96] tek yrek ve
mttefik Her biri bir hayale el erkek
ve ocuktan bir mescide
Kafir (Guzan), ekip mescidde bulunan
kk byk (demeden) ldrdler. yle ki ldrlenler, ka-
iinde Gece,
tezhibli deriden yksek bir kubbesi olan ve btn s-
tezhibli bulunan bir mescide gittiler. (Bu) mescidi
verdiler. Alevler ylesine ykseldi ki btn
Sabaha kadar onun esir gt-
Bir mddet daha Her gn
geliyorlar ve geri
306
550 (ll55-ll56)'de. (Trke terc., XI, s. I 73)
307
Kaynaklarda veya tesadf edilen bu tabi-
rin, sefer veya vilayetlerden toplanan dzensiz bir-
likleri ifade Muhammed Kazvtni, Mukaddi-
me-i Tarih-i CveJ71lde (II, ), Muhammed de "Rahatu's-
Sudr'un ve (s.498.), kelimesinin
tarihi kaynaklardaki zerinde Bununla bera-
ber "meded, kuvve-i imdadi" olarak da mev-
cuttur (Nizam'l-mlk, ve s.350.).
Szkonusu tabir ve bkz, Hasan Envert, s.l30;
Ferheng-i Farisi-i 'Amid, II, s.944; Ferheng-i I, s.424; er-
Ravendi, s.l80, 258, 363, 267, 498; Nizam'l-mlk, s.276, 280;
Cveyni, I, s.7l, 82, 83, 92, 95, 96 ve muhtelif yerler; M-
debbir, s.378-385; Ravzat1-Kttab, s.3l.
184
Yeryznde grnen bir evlerin gizli yerlerini,
yerin ve duvarlan evleri harab ediyor-
Esidere ediyorlar, gmdkleri (bir varsa) gster-
sinler diye, tuzlu toprak yok-
sa ve eziyetle
kurtulanlar, deliklere, yanklara, kuyulara, sakla-
ancak vaktinde, (Guzan)
terk edince bir yerde gn-
dz geip gidenleri/olanlan ve (Guzan)
tahrip ve ld-
rp hadsiz mal gtrdler. [97] Horasan
halef-i selef-i salihin Abdu'r-rahman Ukkaf; e'imme-i
din, zulmet, rah-i yakin ve server-i Horasan ve
Irak Muhammed bin Yahya gibi gibi ldre-
rek, uzun yer, hikmetlerin
bir olan Allah'a tesbihat ve olan
damak ve zulm ve srp orada
helak ettiler. Onlara bile rahmet ve etmedikleri
se), hali daha iyi "Sadece iinizden zulme-
denlere kalmayacak olan bir azabdan

Emir
Hakani (rahimehullah), uzun bir rriersiye olup, bu iki
beyit, o mersiyedendir:
[Muzari']:
Muhammed Resul'n milletinde Muhammed-i Yahya'dan da-
ha bir kimseye sahip yokluk O Mu-
hammed, tehlike gnnde feda bu (Mu-
hammed-i Yahya) ise, katil gnnde feda etti.
309
3
"
8
[A.:aG.. I_;.D; U Kerim, 8/25. Ayet-i
Ker1me'nin ve meali [ I_;.D; 0!J:
;;JJ1 01 1;&1:, "Sadece iinizden zulmedenlere
mekle kalmayacak olan bir azabdan ve bilin ki Allah
etin ola
309
elisi Muhammed'in devletinde Muhammed bin Yahya'dan
daha bir kimse toprak elbisesini giymedi./0 Muhammed, teh-
SELUKLU 185
(Guzan), Cam ve Ahrez/Ahraz yoluyla
zaman, mezheb sebep
eski kinler Her gece bir mahallede bir grup
muhaliflerinin mahallesini veriyordu. Sonunda
[981 (Guzan) olan harabeler,
ylece ve veba ortaya ve
kurtulanlar, muhta olaraklihtiya iinde ld.
Aleviler'den (kavm-i Aleviyan) bir
eski kalesini diz) imar/abadan ve burlanna
idi. olanlar, onlara
Eski bir olup Sultan ile evlerinin
(hane-i mera) imar/abadan ettiler.
olan ve oraya naklettiler.
sonra, o harab ve ylesine dzenli ve derli toplu
bir hale geldi ki, kimse kendi evini ve mahallesini
ve
rin haline olan; oyunun
dete ve o yer insanla-
toplanma yerleri, ekabir ve sudrun sohbet edip
mahfillerin bir yer oldu. Mu'izzl
o hali grp ki sylyor:
r
O dostlarla bostanda o yer; ve
akbabalann yeri, kurt ve tilkilerin yurdu oldu. [99]
Byk iki kaseleri ve kadehleri yerine yabani merkep-
ler ayak meze, saz ve ney yerinde karga ve ayfak
sesi var.
Bulut aym yerinde, incinin yerinde; yerinde ze-
hir, semenin yerine diken var.
!ike gnnde feda bu ise, katil gnnde
feda etti." er-Ravendi, (Trke terc. I, s.l77).
186
Evet, takdir iyi fal kt olur; yer l,
sevin keder olur.
Bu adetten nilgn bu binalan
ne zaman dner, dnsn yarimin
Bir evden gemek mmkn;
bir gnl bal dudak, ene var.
btn Horasan beldelerine ve Irak namyelerine
bir sru olan Herat selamette
Ancak da) harab edip
Sekiz ay Herat (ol_)>\ gi-
yapmak iin duzdide) gelip
Sultan Sencer, iki Nihayet
lar) Belh gittiklerinde, tesadfen
bulunan M'eyyed Ayepe

[100]
Camedar Aksunkur, Lain-i Harezmi, Alp Sunkur-i ve
bir cemaat/topluluk, esaret ve acz iinde
"Bizim bir
mmkn diyerek kendi(lerini) (Guzan)
Ama Korkud Beg
Selmencici ? C .. s_,.l.i.J.,.,) ve Davud-i Bozorg gibi
(Guz) olmadan huzuruna giremi-
yor, (ona) bir sz syleyemiyorlar, (onunla) sohbet
Nihayet M'eyyed Ayepe, byk
nanpare (nanpare-i bozorg) ve mlk vaad ederek,
(Guzan) bir grubu (fevc) Bir gn bu
grup, nbet bekliyor (nbet-i hidmet) idiler.
Av izlemek/avlanmak bahanesiyle
ve Ceyhn sahiline, Tirmiz'in srd-
ler. Lain-i Harezmi, nceden iki para gemi ve
Kilfet suya ve daha sonra da bi-
310
Muhtelif kaynaklarda Ay-ebe, Ay-apa veya Ay-aba de
gemektedir.
SELUKLU 187
nek (stran) oradan geirdiler.
dnme vakti halde gren btn
gittiler/takip ettiler.
Suyun onlar nehirden Elle-
ri ve hsrana geri dndler.
311
[101]
Sultan Tirmiz Kalesi'ne gitti. Kale (ktval), orada
ne ise nne getirdi. kurtuldu-
haberi Horasan mera ve bykler
(bozorgan) birer geldiler. Sultan, ordu ve ileri
gelenler (a'yan) kuvvedendikten sonra Dar'l-mlk
Merv yneldi. Enderabe'ye
312
indi. Hazine ve
zahire'nin vilayetin harab bir vaziyette
nu, ra'iyyetin ve ordusunun grnce
(iini) acziaresizlik "Onlann iki bahesini iki baheye
evirdik "
313
bu ve galip gelip,
zaaf ve aczi onu istila etti. sonu
olan bir keyfini
bitirdi. 551 (1156-1157) senesinde Merv'de dnyadan ukbaya,
firardan karar'a

(Onu) Merv'de ettir-

defnettiler.
311
Sencer elinden 551 1156)
(Trke terc., XI, s.l79-180); er-Ravendi,
s.183, (Trke terc. I, s.179).
312
Enderabe, Merv'e iki fersah bir mesafe bulunan bir Ora-
da Sultan Sencer'in ve eserleri (Yakut, I, 260; er-
Ravendi, (Trke ter c. I, s.179 n).
313
Kerim, 34/16. Ayet-i Kerime'nin tama-
ve meali [ UL).9
J.;l! J-. f;_;;.J "Fakat onlar yz evirdiler. Biz de
zerlerine Arim selini gnderdik. bahelerini meyveli
ve biraz da sedir bulunan iki baheye evir-
dik."
314
el-Bundari ve el-Hseyni'ye gre 14 Rebi''l-evvel 552 (26 Nisan
1157), gre Rebi''l-evvel 552 1157); er-
Ravendi'ye gre 551 (ll56-ll57)'de [el-Bundari, (Trk-
188
Onun (Sultan Sencer'in) Musul hududundaki


479 (1086-1087) senesindeydi. mr
iki sene ve birka ay idi. [102] sresi bir sene
idi. Yirmi sene mlk-i Horasan'da bir sene de
Cihan idi.
Onun gzel tenliydi. iek
Cableiabile idi. en ve boyca
iek Uzun boylu, iri
ve gzel yzlyd. Onun yznde, merhamet izle-
ri, gnllere grnyordu.
Vzera ve Hccab:
Eb'l-Mehasin [Biraderzade-i
Nizam'l-mlk]
Eb Tahir el-Kummi
el-Vezir: Togan Beg
el-Vezir:

el-Vezir: Mecd'l-mlk bin Nizam'l-mlk
Sadr'd-din Muhammed bin Fahr'l-mlk bin
Nizam'l-mlk
el-Vezir: Tahir bin Fahr'l-mlk bin Nizam'l-
mlk [103]
el-Hccab:
el-Hacib: el-Emir Sulecut? (w.?.
el-Hacib : el-Hseyin bin Davud
el-Hacib : Nizam'd-din Mahmud
e terc., s.232); el-Hseyni, (Trke terc., s.87);
(Trke terc., XI, s.187); er-Ravendi, s.184, (Trke terc, s.180)]
315
Dar'l-ahire idi. (Trke terc., XI, s.l87)
316
Sincar, Cezire'dedir. Musul'dan oraya kadar gn-
lk mesafe (Yakut, III, 262).
SELUKLU 189
el-Hacib : Felek'd-din Ali etrt
Safiyy'l-hazre Eb Tahir byk bir cmert idi, yle ki
onu Bermekiler'le Onun onun
bereketiyle ve vezaretine Mu'in'd-din
Muhtassu'l-mlk Eb Nasr Emir-i Hacib-i Bozorg
Savabi Safiyy'l-
hazre'nin katline sebep oldu. Mu'in'd-din Muhtassu'l-mlk Ebu
Nasr Ahmed bin Fazl bin Mahmud, onun knyesini
geri istedi. Mu'lnd-din, Sencer'in Merv
edildi. Sultan
Mugis'd-dnya ve'd-din Ebu'l-feth Davud bin Mahmud bin Mu-
hammed bin da
ettiler. Onu oradan Merv devlethanesi'ne, Alp
kubbesine getirdiler. Vallahu a'lem. [104]
Sultan Sencer'den sonra onun ordusu
Mahmud kabul edip
tahta oturttular. Ondan sonra M'eyyed Ayepe-i
Senceri, istila ederek Mahmud yoketti.
Merv, Belh ve (Guzan) elindeydi
ve (bunlar), mmkn olan her
Yedinci es-Sultan Mugis'd-Dnya ve'd-din Mahmud
bin Muhammed bin Alp Arslan
Sultan Mahmud, gzel yzl, iyi
szl, dilli, nktesi ll, hareketleri gzel, iyi yazan
ve bir idi.m Al-i Seluk'da ondan daha
ve zeki hibir melik ve yoktu. mlkn/devlet
ynetiminin g, dikkate muhta
317
Kaynaklarda Sultan Mahmud'un mkemmel
ve edebiyata, tarih ve siyere [el-
Bundari, (Trke terc, s.l47); el-Hseyni, (Trke terc, s.69)]
190
de hi kimse ona benzemezdi. mlkn/devlet ynetimi-
nin hepsine Ancak gl gibi mr oldu ve su ze-
rindeki gibi az [105] Mzmin
birok belirtisi onu istila etti.
318
Gvercin ve kafes Trkistan deniz
ve rusraylikyl ve
Crcan ve
ve kpeklere, N1mrz1, ve
Parslara byk bir sevgisi olup, meliklere ve Sultaniara
olan bu besler, (bunlan_n) her birine/her
dine ilgi ve sevgi gsterirdi. Vaktinin memleket
riyle fazla ilgilenemeyecek kadar (bu)
ve onlarla vakit geirmekle hibir yoktu.
drt yz (bunlardan)
ssl, ipek ve
nu
sonra 511 (lll 7) senesinde tahta otur-
du.
319
Sultan Sencer sekiz ay sonra Irak'a
onunla ve yenildL onu tekr.ar Gnln
318
er-RavendY'ye gre Sultan Mahmud, ok mnasebette
birok mzmin [s.205;
(Trke terc, I, s.l97)].
319
" Hasta olan Sultan Muhammed b. ... ", 15 Zi'l-hicce
511/9 Nisan 1118 gn midini kesti. Mahmd'u
pt, ikisi de Sultan Muhammed sal-
tanat ve ilgilenmesini em-
retti. bu ondrt henz Baba-
dnp ilm-i ncma gre: "Bu ne talihsiz bir gn!" dedi.
Sultan: "Evet syledin; fakat bu baban iin talihsiz bir gn,
sana gelince, kutlu olsun!" diye verdi. Bunun
zerine ve iki tahta oturdu. 24
Zi'lhicce (18 Nisan 1118) gn emirler
bildirildi ve Mahmd'a vasiyyeti okundu.
Sultan, iyilik ve adaletle emrediyordu. 25
Zi'l-hicce (19 Nisan 1118) cuma gn Sultan hut-
be okundu." X, (Trke terc, s.4 l 7)]
SELUKLU
191
ve Irak'a Sultan Mehmelek Hatun'u olarak ona
verdi. tam bir ssl yatak ve csse-
li fillerle Horasan'dan Irak'a gnderdi. Bir mddet sonra
Mehmelek Hatun on yedi [106] ld. Gev-
her Neseb'in ( y.... Y. _f,) annesi Emir Si tti Hatun'u, onun yerine


Bu durum, Sultan glen-
dirdi. O, genellikle Isfahan
321
ve otururdu. Bir kere
onunla Halife bir
meydana geldi. oraya ki,
322
Ondan
sonra ve Halife'den zr diledi. O,
glgesi mbarek bir Sultan idi. Birok hadimieri Onun
sarayda birok oturdu. onun
hadimlerinin hepsi devlet ve nimete Irak'ta
her yerde medreseler ve hayratlar
divan ve defterlerden iyi
(F

bilgi sahibi idi. Mstevfi

320
"Mehmelik Hatun ok lnce, valide
Sultan Emir Sitti Hatun, Gevher Neseb'i gnderdi." [s.205; (Trke
terc, I, s.l98.)j
m drdnc byk ve eyaletin merkezi
olup Seluklulara yapan Isfahan bkz, Zekeriya
Kazvtni, Asar'l-Bilad, I, s.llS-119; Osman Gazi zgdenli, "Isfa-
han", 2000, XXII, s.497-502.); yazar, "Bir Or-
Anatomisi: (650-1500)", Name-i
ll, Ankara 2003, s.57-96
322
ile Sultan Mahmud ihtilaf bkz,
(Trke terc, X, s.502-505); el-Hseynt, (Trke terc,
s.68.). el-Hseyni, mcadeleden sonra
bu sebebinin haltfeyle
ileri idrak ederek ondan af ve dua istedi-
ve bu surette kaydeder (s.68-69).
323
Kaynaklarda genellikle "hadem" tabiriyle birlikte kullamlan
bazen genel anlamda askeri maiyet veya ordu, bazen de
askerlerini ifade etmek zere (el-
Bundari, s.28, 60, 112, 256; Hasan Enveri, s.24l; Kymen, "Sel-
uklu Devri s.330, 354, 367, 372; Ann K. S.
Lambton, "'Atebet'l-Ketebeye Gre Sancar Y-
192

her gn defter-i rznamdrzname (<::--lUJ.J

evaric
(<:)_,i )
326
ve (

isteyip mtalaa
eder, hibir ondan gizli
defter-i

ve memleketler-
netimi", (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147 (1973), s.374,
376, 379.).
324
Bugnk Maliye tekabl eden istifa" veya
Memalik"in bulunan devlet adarnma
"Sahib-i istifa" veya "Mstevfi" denirdi. Mstevfi, devletin
btn maliye styd. Buna saltanat
hass veya hazret) maliye bakan mensuplan
da dahildL Kendisinin, her memur gibi bir vekili Bir yerde
kaim-i makam olarak geen bu memuru bizzat kendisi tayin
ederdi. istifa'da defter katibieri (ehl-i ceraid ve defatir) ve sa-
ir memurlar da hizmet verirdi. hemen her vilayette
"mstevfi", "amid", "amil" vs. altmda mmessilleri Dev-
letin btn gelir ve giderlerini istifa (Mehmet Altay
Kymen "Seluklu Devri Trk Tarihi II", Tarih Amy-
Dergisi, DTCF Tarih Ens., II/2-3 (1964), s.325-327;
yazar, AlpArslan ve s.185)
325
Hergn hazineye giren ve kayda mahsus defterdir
Medhal, s.213, 216; Hasan Enveri, s.250).
326
Herhangi bir sebeple hazineye borcu taksitle-
rin mahsus defterdir Medhaf, s.213, 216).
327
istifa, Devletin devletin btn gelir ve giderlerini defterlere
muntazaman kaydeder, devlet btesini dzenlerdi. Gerek
devlet gerekse devlet vazifeli
halde hazineden cret ve deneklerine
ait muamelat, bu divancia ki geen tabirler,
katibler tutulan defter, liste ve hesaplamalada ilgilidir
(Kymen, "Seluklu Devri Trk Tarihi II", s.326; Ay-
bkz, Hasan Enveri, s.73-74, 250).
328
Ordunun malzeme ve sair kontrol etmek, askerin yok-
lama ve ilgilenmek grevlerinden idi. Ge-
nellikle sefer veya ncesinde yoklama ve 'arz,
bu tutulan deftere de "defter-i denirdi. Askerin
('arz) genellikle Sultan'la beraber (ibn'l-Esir, (Trk-
e terc, X/113; XI/83, 343, 419-420.); er-Ravendi, s.ll9, (Trke
terc, I, s.ll 7.); el-Bundari, s. 70; Mdebbir, s.276-277; el-
Maverdi, Nasihat1-Mluk, s.224) Hasan Enveri, s. ll 7 vd.) ve ba-
zen aylar srerdi. ibn'l-Esir'in gre, Sultan Sancar dne-
SELUKLU 193
den/blgelerden (memalik) isterdi. Cerayet-i
ve vazifelerini, dergah sakinlerinin rtbelerini bilirdi. Irak'tan
hibir tarafa sefer idi. Fakat av yeri ve olan
her yerde bulundu. uurup [107] ceylan
hayvanlar ve 524 (1129-1130) senesinde
Mes'd ona muhalefet etti. Onunla iin Azerbaycan'dan
byk bir ordu getirdi. Rebi''l-evvelin on gn (26
1130)
329
Esedabad hududunda gn Sultan
Mes'd'un ncleri (talayi') yenildiler. Hezimet ordunun
(meymene) Emir Kasim'd-devle Borski ( _ol
Y-o). Mes'd'un ordusu zerine taarruz etti
ve etti. Mes'd, Beg (..S... J. ve askerler


Borski giderek ldryordu.
M'eyyed'd-din-i ve Zeyn'l-kttab esir Her
ikisini Sultan Mahmud'un huzuruna getirdiler.
zerine ikisini de ldrdler. Borski, Sultan Mes'd'u
Hemedan kyleri Iiudduna kadar takip edip onu
Biraderi Mahmud'un huzuruna getirdi. Mahmud, Sultan Sen-
cer'in ona bir hil'at'i ona giydirdi. Onun elbisesin-
her ne geri verdiler.
minde 100 bini bir ordunun yani ay
(Trke terc, XI, s.83).
329
513/1119-1120, (Trke terc, s.67-68.),
Estr'de 15 Rebt''l-evvel 514/14 Haziran II20 (Trke terc, X,
5.447.)
330
el-Hseynt'ye gre ordu muharebeye vakitte
Mes'd Sultan Mahmd'u grd,
gitmek istedi. Beg onu
Mes'd: ici" diye Bu, Trke byk
yani demektir. Sonra Mes'd Mahmud'un
oturdu, askerlerine klelerinin her ettirdi." (Trke
terc, s.68.)
194

Sultan Mahmud, 525 senesi on gn
(lO Eyll 1131) [108] Hemedan vefat etti.
331
mr
yirmi yedi, mddeti on drt idi.
332
Onun gzel Yuvarlak pembe ehreli, beyaz yuvarlak
orta boylu, gl pazulu, vcut birbirine uygun,
mbarek yzl (olup) iyi/parlak bir siyaseti idi.
Vzera ve hacibierinin
el-Vezir Rebib'd-devle Eb Mansur el-Kirati
el-Vezir Kemal'd-dtn es-SmeyremVSe-
miremi
el-Vezir Osman bin Nizam'l-Mlk
el-Vezir bin Halid

Hacibler: Muhammed bin Alibar, Toga(n) Yrek, Ergan
Sultan Mahmud vefat biraderleri Mes'd ve Seluk,
[109] Halife'ye itaat edecekleri hususunda yemYn/sevgend
verdiler. Byk bir ordu ile Dlneve2
33
hududunda
331
kaynaklarda bir neticesinde zikre-
(Trke terc, X, s.528.); el-Bundart, (Trke
terc, s. l 46)] el-Bundarl vezlri zehirlen-
dair bir bahseder (s.l46.).
332
mddetini on iki dokuz ay ve yirmi
gn (Trke terc, X, 528), el-Hseynt'de, on sene sekiz ay sekiz
gn (Trke terc, s.69)
333
Cibal blgesinde tarihi bir olan Dinever, bugn
harabe halindedir. Kengaver ile
daki 45-48 km.
harabeleri, em-i Dinever denilen nehirle sulanan bir ku-
em-i Dinever, sarp Teng-i Dinever
getikten sonra Bistn Karasu'nunbir
kolu olan Gemesab'la Dinever, Emevller ve Abbasiler d-
neminde ok bir olarak kaynaklarda zikredilir.
Hemedan te birinden daha kk olan iyi
SELUKLU
195
Sultan Sencer'le taraftan bin ld ve
biraderler mnhezim oldu. Sultan Sencer, bin Muham-
med bin oturttu, muzaffer ve galip olarak
Horasan'a gitti.
Sekizinci es-Sultan'l-Mu'azzam Rkn'd-dnya ve'd-
din Ebu Talib bin Muhammed bin
bin Alp Arslan
Sultan bin Muhammed, adalet ve siyasetle vasfolunan,
en belirgin zellikleri haya, hamiyyet, cmertlik ve ce-
saret olan bir idi. ve O,
Sultan Mahmud'un Sultan Sencer'in -Allah
kabrini hizmetinde ve idi. Sultan
sonra Sultan Sencer ona tefviz
buyurdu. Mes'd, Davud ve biraderler mnhezim olarak
gittiler. Halife 527 senesi Saferinde 1132)
334
[llO] hutbe'yi onun (Mes'd'un) ondan sonra
biriideri Davud bin okuttu.
335
gzel
verimli meyve baheleriyle zengin rnlerine sahip-
ti. Hamdullah Mstevfi-i Kazv1n1, XIV. ik-
lime sahip, bol, kk bir olarak tavsif eder. Daha son-
ra Timur tahrip edilen Dinever bir daha eski
haline (Hamdullah Mustawfi Qazwinl, Nuzhat ai-
Qulub, s.l06, 211; Tahsin "Dinever", IX,
1994, s.356).
334
el-Hseynl ve el-Bundarl'de 527 Muharreminin son [el-
Hseyn1 (Trke terc, s.7l); el-Bundar1, (Trke terc, s.161-162)].
335
" .. 527/1132-1133'de Melik Mes'd harekete geldi. Melik Davud ve
Aksunkur ile beraber Azerbaycan'da Sultan
Meraga'ya geldi. Melik Mes'd girdi. Halife 'in
suizanm grd. Halife huzurun-
da Mes'd'a Saltanat verdi ve kendisini Dar's-Saltana'ya indirdi ve bu
senenin Muharreminin son hutbe okundu. 527
Rebl''l-evvelinin pazar gn kendisine hil'at giydirdi. O da
Halifenin nnde oturarak hizmet etti. giydikten sonra
196
ve Azerbaycan'a gnderdi. lrak'a onunla
biraderleri Mes'd ve Davud birka kez oldu. So-
nunda yenildi. Mes'd Hemedan'a 528 (1133)
senesinde gitti. Sultan
(Sultan Hzistan
336
giderken veziri olan Hace


(nk) kendi
Halife kendisine: 'Bu nimeti ile Allah'dan,
zahirde ve kork' dedi. hil'atler muhtelif cins ve
renkde gmlek idi. Yedinci rengi siyah idi. Bundan
rnaada rnurnaileyhe cevherler ve yakutla rnurassa bir ta, iki bilezik,
bir iki tane verdi ve iki tane liva akd etti.
lan bizzat eli ile boynuna Sonra Melik Davud'u
kendisine teslim ile tavsiyede bulunarak: 'Kalk, sana
bu kuvveti al ve dedi." [el-Hseynt, (Trke terc, s.7l-72)]
336
yer alan bir eyalet olan Hzistan, l gr-
nrnl yaylalannda bedevi Arab kabilelerinden
lar l925'e kadar "Arabistan" olarak
Irak, gneyinde Basra krfezi, kuzeyinde
Zagros yer Lristan (Hrrernabad).
Bahtiyart, Isfahan ve Fars blgeleriyle evrilidir. Kuru
ve ve rutubetli ve
blgede olumsuz ynde etkiler. Burada
Kerha, Karn (Ah vaz Dceyli), Cerrahi ve Hindican
(Hindiyan) nehirler ta-
rih boyunca blge kaydederler.
Hamdullah Mstevft-i Kazvtnt'ye gre merkezi idi
ve burada bir gnmzde mevcut olmayan veya adlar-
la Ss, Errecan (Ergan), Mehrban, Huveyze
(Hzkan), Devrek, Ttb, Kurkb,
Cbba, Muharnrnere gibi
Merkezi ise blgeyi fethetrnesi
yerli H zi dilini ve Hzistan bu sebeple ve-
bilinmektedir (Nuzhat al-Qulllb, s.l07-ll0; CL Huart,
"Hzistan", V/1, s.624-625; Mustafa L. Bilge, "Ahvaz", II,
1989, s.192-193).
337
el-Hseynt'ye gre Isfahan'da Mel-
lif, Sultan Mes'd rnnhezirn olduktan sonra
Rey'e gitrnek zere Isfahan'a belirtip hadiseyi
" ... pek fena bir vaziye te Bunun iin veztrine:
'Benim bu hale duar sebebi
SELUKLU 197
hepsini ondan biliyordu. "Dnya on/ann geimfik-
lerini aralannda biz

ayetinden korkmuyor, "Birbir-
lerine grdnneleri iin, alanlarda) kimini kimine, dere-
ce derece stn

ayetini bilmiyordu. Sonunda Zeyd ve
rneri Allahu irade ve ve
yordu. 529 (1134-1135)
340
senesi Muharreminde Hemedan'da
vefat etti.
341
mr yirmi

mddeti senedir.
343
zulmdr' dedi. O da cevaben 'Sen, Alamut ahalisine adamlar gn-
derdin, Aksunkur ve senin ldrmek iin onla-
ra emir verdin ve onlar da bu dedi. Bu sz zerine
Sultan 'Senin meydana Allaha
Allah beni senin katlinde muatep etmez' dedi ve
boyuunun emretti. mmaileyhi vurdular ve
vakitte ip koptu. Emir klesi de
yordu. Derhal zerine atlayarak bulunan
kesti. Cesedini para para ettiler. ve cesedinin
Her uzvu bir olundu.
Mmaileyhin katli Isfahan'da vaki (Trke terc, S. 72-73)
338
9y;J1 ;.6nJ!
0
' tr..:..9 Kur' Kerim, 43/32.
339
Kerim, 43/32. Ayet-i Kertme'nin ta-
ve meali
;;& t '. " hll w6..' - ' u;.s cG..ll
.J .JJ . . .. . .) w-=! l.!J! .JJ - . -
[..:. p] "Rabbinin rahmetini onlar
Dnya geimiikierini biz
Birbirlerine grdrmeleri iin, alanlarda) kimini kimine,
derece derece stn Rabbinin rahmeti, biriktirdikle-
ri daha
340
gre 529 1134 (Trke terc,
s.28), el-Hseyni'ye gre de 528 Muharremi
1133 (Trke terc, s. 73).
341
el-Hseyni'ye gre Sultan "Birgn mshil idi. Bunun netice-
sinde kendisine kulun olarak kuvvetten ve Hemedan
'da tahtta ld; orada defnedildi."
342
gre Sultan 503 Muharreminde
1109) (Trke terc, XI, s.28.) ki bu durumda
de 26
343
el-Hseyni'ye gre saltanat mddeti iki sene bir veya iki
(Trke terc, s. 73
198
Onun gzel Pembe ehreli, uzun sakal-
ince kakll, [lll] orta derecede uzun boylu, boynu ve
iri ve kuvvetli idi
Vzera ve Hacibleri:
el-Vezlr ed-Dergizlnl
el:-Vezlr Ali bin Reca'
Hacibleri: Mengberz, Yunus, Tatar
Dokuzuncu es-Sultan'l-'Azam ve'd-
dtn Eb'l-Feth Mes'd bin Muhammed bin
bin Alp Arslan
Sultan Mes'ud, ulu, kahraman, haydar yrekli, merhametli,
cmert ve adil bir idi. Al-i Seluk'da onun kadar boylu
poslu, kuvvetli ve heybetli bir yoktu. ss,
ziyneti, saray ve u eyvan) ulu-
idi. Bir hamlede bir ordu (sipahl) yener, bir
bir arslan (ldrrd). huylu, ve dost sahibiydi.
Glgesi mbarek ve idi. Onun dneminde btn
insanlar rahat idi. Nimet, sevin ve mutluluk herkese
Ordunun (sipahi) ve Halk (ra'iyyet),
emniyet, refah ve rahat iindeydi. Zahid alimleri sever,
ederdi. [112] temiz kalpli (olup),
mecnunlar ve kafes severdi. Onlara gizli dilden szler
sylerdi. Nimet iinde bulunmaktan, zorluk gste-
ve kibirden A vdan doymak bilmezdi."
arslan ldrmekte cesur ve mahir olup, bu hi kimse
ona bizzat kendisi hcum
eder, kimseye vermezdi. Hazane/hazine'si genellikle
Etraftan gelen ykleri de bargah'da
SELUKLU 199
Sultan Hemedan'da Ala''d-devle'nin
o idi. Irak emirleri bir onu
Sultan Davud
344
,

idi.
Atabeg Karasunkur onun idi. Ona da
( gnderdiler ve onun okudu-
lar/ilan ettiler. Hemedan'da bulunan Sultan Mes'd
Hulvan'dan
346
geerken Irak yollan kada ol-
duka sertti. Yolu diye develeri ne koydu-
lar/srdler. (svaran)

hudduna [ ... j3
48
344
Sultan Mahmud, 16 (10 Eyll 113l)'de
Melik Davud, vezir ve Atabegi Aksunkur el-
Ahmedili'nin tahta Btn el-Cibal blgesin-
de ve Azerbaycan'da Sultan Davud hutbe
Esir, (Trke terc, X, s.528).
345
Zekeriya Kazvini, Asar1-Bilfid, I, s.l37.
346
Arab ile Acem tarihi bir olan
Hulvan, 190 km yolu
zerindeki ile Kirind ve Diyale nehrinin kolla-
(Hulvanrd) sol yer almakta olup
Zagros Paytak Geidi'ne de Orta-
idari taksimatta bazan Irak-i Arab, bazan da Acem
blgesinde de genellikle Cibal eyaletinin Irak
daki ilk olarak kabul Hulvan, meyve
Huddu'I-Alem, burada zellikle incir retilip
ihra yazar. Havkal ve
kerpiten ok bir iklime sahip hurma,
incir ve nar kaydeder. el-Makdisi de eski bir kaleye
sahip olan sekiz bir surla zm
ve incir baheleriyle bu kk iinde bir
ulucami ve bir sinagog Hamdullah
Mstevfi-i Kazvini ise Arab'a dahil harab oldu-
ve bir ky (mezraa) bununla beraber
yrede ok ziyaretgah belirtir (Nuzhat al-
Qulb, s.40, 43, 47, 162, 212; Tahsin "Hulvan", XVIII,
1998).
347
bir ve bu merkez idari blge olan,
Zagros de-
niz seviyesinden 1320 m. yksekliktedir. Arap
Karmisin veya gibi de verdikleri
200

ve Rzraver'e kadar kadar takip ederken birden Hemedan'a
Emirler, mecburen ona oldular. yle ki
biriideri Davud ile beraber el ptler. [113] gn tahta otur-
du ve ziyafet (bar) verdi. Sultan Sencer, Gevher Hatun'u ( .JAJ.
olarak ona verdi.
Halife imamlardan fetva istedi ve hut-
be'de Mes'd'un Sultan Sencer'in koydu.
Irak'a Horasan ve Irak lkesini
zabtetmek Bu etmeleri iin Sultan
Davud ve Atabeg Aksunkur'u
349
Dinever'den geerek
Esedabad hudduna menzili'nde
Sultan Mes'd ona sonra
mnhezim oldular.
350
Mes'd'un ordusunun yzn
grmediler ile bir tepenin zerin-
de duruyordu. (Sultan Mes'd) yer pp onu (Halife
korusun diye Hacib gnderdi. Onun iin
(nevbeti), yeni bir dehliz

ve seraperde kur-
dular. Mutfak (matbah) ve ile ona olan
Sasaniler dneminde bilinmektedir (Yakut, IV,
454-456; Nuzhat al-Qulab, s.l06, 162; ]. H. Kramers, "Kirman",
815-821).
348
Bu metinde
349
Aksungur el-Ahmedili (. 527/1133), Revadi hanedamndan olan
ve Azerbaycan'da Meraga ile yerleri idare eden Seluklu-
lara Emir Ahmedili'in memluku idi. Efendisinin
ldrlmesi zerine (509/1116)
onun sahip yerleri ele geirdi ve Revadi hanecianma son
verdi. Sahip meziyetler ve askerlerinin saye-
sinde siyasi g kazanan Aksungur, Sultan Mahmud ta-
ve Davud'a atabeg tayin edildi. (Faruk S-
mer, "Aksungur el-Ahmedili", II, s.297)
350
gre bu muharebe lO Ramazan 529 (24 Haziran
ll35)'de ve Day-i Merc/Merg'de meydana (Trke terc,
XI, s.32-33).
351
verilen ad olup, Mernluk "ed-dehltz
es-Sultani", "ed-dehltz es-sultani" de gemektedir
(etin, a.g.t., s.185; Medhal, s.ll1, 112, 315)
SELUKLU
201
gn tabyet treni vaktinde onun
huzuruna gitti. Halife onu oturttu. Oradan ve o gn
Azerbaycan'a hareket etti.


Ky'ne indi/kondu. Sultan Sencer'in elileri (de oraya)
lar. Sultan Mes'd [ll 4]
Bir ara gittiler ve onu (Halife
layarak ldrdler. Bu olay 529 senesi Zi'l-ka'desinde
1135) oldu.
353
Sultan o hadiseden zld ve oldu. Ondan
sonra Irak'a ve oradan byk bir ordu ile
geldi.

almak
iin ordu Irak ve Kuhistan'da o sene byk bir
352
Gnmzde bulunan nemli
rinden biridir. Urmiye glnn
ve Sehend gney eteklerinden geen Safi: akarsuyunun ke-
Kaynaklarda evresinde her trl
zengin, byk ve gzel bir olarak
gnmze kadar Meraga'da veya bu-
olup ilim merkezlerinde Meragi
nisbesiyle ok alim, edip ve (Osman G.
zgdenli, "Meraga", XXIX, s.l62-l63)
353
Halifenin suikasti neticesinde ldrlmesi
gre 17 Zi'l-ka'de 529/29 1135 (Trke terc, XI, s.35.)
gn, el-Hseyni'ye gre 529 senesi Zi'l-hiccesinin dr-
dnc pazar gn vuku (Trke terc, s.75). Olaydan
sonra, bu suikasti Sultan Sencer'in tertip dair
ve Cevzi'nin ifadesiyle sonraki Abbasi
halifeleri, Seluklulara Bu konu
ve iin bkz, Osman G.
zgdenli, "Seluklu Hilafet Mnasebetlerinde Bir Dnm Nokta-
Halife Katli Meselesi", niversitesi
Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 39, s.1-35.
354
ldrlnce Eb Ca'fer el-Mansr'a bey'at edil-
di ve ona Billlah' verildi. hayatta iken
onu veliahd tayin edip bey'at lmnden
sonra 27 Zi'l-ka'de (8 Eyll 1135) Pazartesi gn ona yeniden
bey'at edildi." (Trke terc, XI, s.3).
202

Isfahan'a gitti.
355
Bir
mddet ve halk birbirini yiyordu.
Sa'd'd-devle Isfahan valisi idi. Mlhidler (Melahide)
ve o oldu.
356
O, Mes'd'un olan hutbe'yi
Davud'un evirdi. Sultan, el-Muktefi
ortaya Hilafet oturttu ve ona
bey'at etti.
357
Halife Mes'd'un istedi ve
Hemedan'a geldi. Emirlerden biri Sahib-i
Borsuk
358
ile Sultan'a muhalefet etmek zere
idiler. Uygunsuz isteklerde hududunda
bir idiler. Sultan [115] Hemedan'dan
gece (atma) binip vakti onlara hepsi
gailesiz bir Sultan,
bir emtrin (hime) oturdu. Emidere haber
verilince geldiler. Hepsinin, isyan etmek sure-
tiyle byk
gitti. Kemal'd-din Muham-
med

O, cesur ve korkusuz bir
Kifayet/yeterlik ve cesarette eksiksiz olup mlk ve devlet
355
ilk nce Musul'a, Azerbaycan'a ve
oradan da Melik Davud'la birlikte lsfahan'a kaydeder
(Trke terc, Xl, s.45 vd).
356
25 Ramazan 532 (6 Haziran 1138). (Trke terc, Xl,
s.63).
357
Bu hadise, lmnden sonra 18 Zi'l-hicce 530
(18 1136) tarihinde meydana Sultan
Mes'd aleyhine faaliyetlerini zerine hilafetten azledile-
rek yerine Eb Abdullah el-Mktefi li-Emrillah halife ilan
(Trke terc, Xl, s.45-49)]
358
Tster hakimi Borsuk Borsuk. (Trke terc, Xl,
s.S1)
359
Kemal'd-din Muhammed bin el-Hseyn el-Hazin veya Kemal'd-
din Muhammed bin Ali el-Razi'nin vezareti el-Bundari (Trke
terc, s.l71) ve el-Hseyni'de (Trke terc, s. 77) 533/1138-1139
hm'l-Esir'de ise 532
(Trke terc, s.65).
SELUKLU 203
inceliklerini byk bir olgunlukla grrd. mera'ya ve
hrmet gstermiyor idi. Herkese, askerlerin derece ve
kadar nanpare veriyordu.
360
Emirler,
Atabeg Karasunkur'a "Bu vezir bizi nemsemeyip/kk grp
alay ediyor. Kimseye yer (mahal) vermiyor. sana
tedbirini al, onun
mektb

Karasunkur, Azerbaycan'dan geldi.
Seg'e kondu. nk Sultan onu Pars/Fars'a
362
gitmek
ve biraderi orada oturtmak iin grevlen-
Seg'den Sultan'a "Muhammed Hazin'in ve
elini bana bu iin atmam." haber


Sultan, aresiz dndine
36
Kemal'd-din Muhammed Hazanedar, "cesur ve kabiliyetli, adalet-
li, sz geerli, gzel bir Mks yani
vergiyi zulme son verdi. erzak ve tah-
sisatma o hazinesine ok miktarda mal
Gizli pek ok ve hiyarretleri Bu
durum ve idarecilerin gitti." bkz, el-
Bundari, (Trke terc, s.l 71-l 72); (Trke terc, s.65);
el-Hseyni, (Trke terc, s.77-78).
361
el-Hseyni ve el-Bundari'de Kemal'd-din'in Sultan Mes'd'la
Karasunkur'un ona "Bu adam varken senin
kudret ve nfuzu kendisini gsteremez. bir ol-
maz" hatta onu yakalatmak iin tedbirlere
Karasunkur'un ise bunun zerine ona harekete
(el-Bundari, Trke terc, s.l7l-l 72; el-Hseyni,
Trke terc, s.77-78).
362
Pars ve bu kelimenin olan Fars, bugnk
gneyde krfezi, Kirman, kuzeyde ba-
Hzistan'la evrili blgeye verilen literat-
rnde Persia kelime ise btn ifade et-
mektedir (Nuzhat al-Qulub, s. ll 1-136; Cevdet Heyet, "Fars", DiA,
XII, s.174-l75).
363
gre "Karasungur o dereceye getirdi ki
ona 'Ya vezirin gnderirsin, ya da biz
bir hizmetine gireriz' diye haber Sultan'!n
da bulunan emirler ona veziri ldrmesini tavsiye ettiler ve onu te-
204
Sonunda Muhammed Hazin'i zorla [116] ve
ve elini keserek Karasunkur'a gnderdi-
ler.364 Karasunkur Pars/Fars'a gitti. Mengberz'e
65
yenip
etti.
366
Vezaret-i Hemedan, Karasunkur'un olan


verildi. Karasunkur Pars/Fars'dan dnnce
Mengberz
368
geri geldi. hasta idi ve sedyede
(muhaffe) Behenzad hududunda
Mengberz
369
nne/huzuruna geldi. Yeri pp "Ben
min bendesi/klesiyim. Vilayet ondan senindir. Ne-
reye gidiyorsun? Niin gidiyorsun? bende/kle,
ve dedi ve ok Onu
nakledip Nevbendgan ve hududunda
lafisi mmkn olmayacak olaylardan korkuttular. Bunun zerine
Sultan vez1rini islemeyerek ldrd, da Karasungur'a gn-
derdi (Trke terc, XI, s.65).
364
Kemal'd-din'in yedi ay srd ve 533 (1138-1139)
ldrld. (Trke terc, XI, s.65); el-Bundari, (Trk-
e terc, s.l7l)]
365
Mengberz, 532 (ll37-1138)'de Trk-
e terc, XI, s.62). burada sz edilen
Mengberz'in naib ve kaim-i olan Bozepe Nite-
kim er-Ravendi kaynaklarda Bozepe (Boz-ebe/Boz-
aba) olarak [el-Hseyni, (Trke terc, s.77-78); el-
Bundari, (Trke terc, s.l73); (Trke terc, XI, s.69);
er-Ravendi, (Trke terc, I, 222n) ].
366
gre, 532 (1137-1138)'de Sultan Mes'd ile Melik
Davud ve emirler meydana gelen
Mengberz esir ve Mes'd'un emriyle Bunu
haber alan Bozepe de efendisi Mengberz'in almak iin
bu muharebede esir btn muhalif emirleri ldrd ki bun-
lar Karasunkur'un da Karasunkur, baba-
almak zere Fars'a, Bozepe zerine hareket
(Trke terc, XI, s.62-63, 69).
367
Mecd'd-din el-Bercerdi (el-Bundari,
Trke ter c, s.l73)
368
Bozepe.
169
Bozepe.
SELUKLU 205
bir yer olan Dizsepid Kalesi'ne
370
gnderdi. Yeryznde
ondan daha daha muhkem ve daha byk bir kale yok-
tur. Orada dndrecek su
zm, nar, elma ve incir gibi meyve ve pek
ok bal (bulunur). yle ki hadsiz ve
binalar Hepsini getirirler. Ykseklik ve ycelikten
duvara hacet yoktur. [ll 7] Her yeri ve
orada vefat etti.
Atabeg Karasunkur Hemedan'a geldi. Sultan'dan al-
ve Azerbaycan'a gitti. Orada ld (ferman yaft).
371
Onun vefa-
sonra Candar byk/ulu (bozorg) ve muteber oldu.
Sultan Mes'd, Hemedan'dan Rey'e geldi. nk Sultan'l-A'zam
Sencer, Rey Valisi Abbas'a
372
ve (Mes'd'a) onu
Rey'i ondan iin emir Sultan (Mes'd) Rey'e ula-
Abbas onu ve acayip hediyeler gartb)
verip hizmetlerde pesendide) bulundu.
Sultan Mes'd, ktye da gazi bir adam
373

onu ineitmeyi uygun

Rey'den Hemedan'a geldi. Ora-
370
el-Bundari ve gibi eserlerini Arapa yazan mellifler,
Farsa beyaz kale gelen "Dizsepid"i, Arapa "el-
Kal'at'l-Beyza" olarak el-Bundari, (Trke terc,
s. l 74); (Trke terc, Xl, s.69).
371
Karasunkur, 535 (ll40-ll4l)'de Erdebil'de ld
(Trke terc, XI, s.78); el-Bundari, (Trke terc, s.l 75) ].
Esir, onun lm mnasebetiyle bilgileri verir: " ... veremden
ld. Uzun mddet hasta Karasungur Melik
memlklerindendi. Azerbaycan ile Erraniyye Melik
emirlerinden teslim edildi. Karasungur'un Sultan zerin-
deki nfuz ve ok Sultan ondan (Trke
terc, XI, s. 78). bkz, el-Bundari, (Trke terc, s.l 75-1 76).
372
el-Hseyni'de "sahib-i Rey". (Trke terc, s.78).
373
gazi olarak nitelendirilmesi,
mnasebetiyledir [el-Bundari, (Trke terc, s.l76);
(Trke terc, Xl, 109.)]
374
gre 536/114 l-ll 42'de. (Trke terc, XI, s.80-81)
206
dan Isfahan'a gitti. Bu Emir-i Hacib, Abdu'r-rahman idi.
375
(Abdu'r-rahman) gsterilen zen, ve hediye-
ler kimsenin benzerini bir
etti. Sultan'a muhalefet konusunda olan
Abdu'r-rahman, Bozepe

ve Abbas
377
, mrlerinin geri
kalan huzrda ve Sultan nnde,
daima bulunmak ve muhafaza etmek konusunda
byk yeminler ettiler.
378
[118]
Abdu'r-rahman onlara haber ve
Birden Bozepe'nin Isfahan'a haberi geldi.
379
Her iki
meliki.ade Muhammed ve muhalefet getir-
fazla asker yoktu. Hemen
bir en olan Atabeg


en kendisine gelmesini emretti.
Sultan gt (g kerd). Henz merha-
le/menziP81 idi ki Bozepe Hemedan'a Atabeg
375
Fahr'd-din Abdu'r-rahman bin Toga(n)yrek [el-Bundari, (Trk-
e terc, s.l76); (Trke terc, XI, s.l09)],
376
Muhtelif kaynaklarda Boz-ebe, Boz-apa veya Boz-aba de
gemektedir.
377
el-Hseyni'ye gre 538/ll43-ll44'de. (Trke terc, s.79)
378
"Bunlar zahirde itaat Fakat bunun gizliyor-
el-Hseyni, (Trke terc, s.79). "Rey sahibi emir Abbas ile
Fars sahibi Bozepe samimi dostluk ve hi
meveddet teekkd Bunlar ikisi, memlekete gz diktiler.
Bereket harekettedir, meydan halidir, budur. bu vakit,
ihsan midiyle ve st (dolap evirmenin) tam
dediler. Bunun zerine Bozepe, ben hizmete gele-
diye Sultana ... " el-Bundari, (Trke terc, s.l8l.).
379
gre 540/ll45-ll46'da. (Trke terc, Xl, s.99).
380
er-Ravendi'de bu [s.233, (Trke terc, I, s.224)]; el-
Bundari, el-Hseyni'de Atabeg Emir veya
[el-Bundari, (Trke terc,
s.l8l); el-Hseyni, (Trke terc, s.79).
381
Bir yolcunun orta bir bir gnde mesafe iin
tabir olup konak ya da menzil de denir. Sekiz saate
SELUKLU
207
ildeniz tam bir ordu (sipahi) ve Azerbaycan
ile Siyah Kh ve yolundan ya-
Sultan onlarla gven ve orduya s-
kunet geldi. (Bu Hulvan'a ok bile
grlmeyecek derecede kar
Sultan ve bir geirdi. Ora-
dan Derbend-i Karabili yoluyla Azerbaycan gitti.
da bulunan melikzadeler Arslan ve bin Selk'u,
Tikrit Kalesi'nde
382
ve TikrH Kalesi ktval'i olan
Emir Mes'd'a teslim etti.
Sultan oradan geldi. Azerbaycan, ile
birlikte [119] geldiler. Birka gn orada ve
Meyane ve Knan'a (c.JI._j5; jc.\S)
geldiler. Sultan o Hasbeg-i Pelengerl'yi
383
himayesine
mevkiini idi. Gnbegn onu ve
(ona) (Bu durum)
gcne/zoruna gidiyordu. Onun
ona Sultan durumunda
olan ettiler. onunla aana ve onu
kadar fitneler Emir da
(onu) yakalamaya/tutuklamaya oldu.
Sultan, onun Hasbeg-i kt
iinde haberdar olunca birini
kabl kabul edilmektedir (Mehmet Zeki Tarih De-
yim/eri ve Terimleri ll, 1993, s.48l).
382
Tikrit, Dicle'nin kuzeyinde, Cebel
Hamrin eteklerinde bir (J. H. Kramers, "Tekrit", XII/1,
s.l39-l40)
383
Hasbeg'in, Arslan Beg bin Belengeri
onu terbiye edip ve kendi
tedbirli ve ok zeki bir zat olup yapmak iste-
bir yolunu bulup (Trke terc, XI,
s.l08). el-Bundari'de de Beg Arslan Hasbeg bin Belengiri
terc, s.l76).
208

gnderip "Seni, def etmek iin Zira be-
nim Sen ilk nce Hasbeg'e ve benim
kastediyorsun. Senin ince zmedeki mahare-
tin, dirayet ve rey sahibi nerededir?' dedi.
korktu ve 10.000 dinar Hace YakCi.t
haber gnderip, zr dilemek iin (onu) O kt
ve vazgeti. Sultan onun zrn kabul etti
ve Hasbeg'i nne meydana gnderdi. O gO.y oynama-
ve ona (
gsterdi. yle ki dahi [120] onun
sinde, ve bilgisiz ve bilinsiz

Hasbeg'in gy oynarken at binmesini grnce,
ve hayretten ve "l_,fo !J"
384
ayetini
"misli bu yoktur' dedi.
[Muctes]
Zemane annesi senin gibi bir DiZgini dz-
gn, grz demirden;
boy, aslan yenen kuvvetli pazu; Himmeti yce, eli
ve uzun.
Onu kabul etti. Hass at ve murassa
elbiseler ve silahlarla
gnderdi.
Hasbeg bir Trkmen idi. Azerbaycan'a olan
(Guzan) idi. Bir gn
sultan) Serav (JIY.,) ve Erdebil hududunda
zengisinden Sultan) Hasbeg'le
384
Ayet-i Kerime'nin ve meali [ l_,:fo !J
::,_p ;Jj LJ :ill)lJ inkar eden-
ler Zikr'i zaman neredeyse seni gzleriyle
devirecekler. (Senin iin) "Hi yok o bir delidir" diyorlar."
Kerim, 68/51. Bu ayet nazar olarak okunur.
SELUKLU 209
Onun ve iyi buldplar.
Ona "Bu satar dediler. O, nk
Benim, zerinde hkmm olmaz' diye cevab verdi.
"Babana ok paralbaha veririZ' diye edip edip ikna etmeye
ise de (Hasbeg) kabul etmeyip direndi. gulamlar,
[121] "ona yz dinar verir, gtrr;i' diye onu
O zeki mukaddime-i
ikbal-i devletinin idi. O his, ve idrakini
Onun evinin yolunu, idiler. Kaacak, gidecek bir
taraf yok idi. Tekrar Yolu grd. srd.
Gulamlar, onun Hi biri ona
Pehlevi-i Telli'de (_;t birden (kevkebe)
Kendini nne ve (onun) kim
bilmeden "Ey emir, sizin ordunuzdan bir gmp geldi Bu ben-
den almak istiyorlar. Ben pederimin izni olmadan onu satamam.
Allah iin bana et' dedi.
Sultan ve mera, onun uzun boyuna, gzel ve
ll Hepsi hal ile "Bu bir in-
san ancak kerim bir melektii'
385
dediler. Sultan
nkerlerinden bir emirine "Bak Onun almak iste-
yen kimdir?' diye buyurdu. Emir, ok sordu,
(fakat) hi kimseyi huzuruna geldi ve
"Onun dedi. Sultan bu
(mutazallim) yalan Buna
(sadece) hass cesaret yap-
385
':i! I:U 0! lA I:U C.] Kertm, 12/31. Ayet-i
Kertme'nin ve meali [ w
t;,4. w
':i) I:U 0! lA I:U C. ;;,G.. C;l!:., ;;.1.9:.,]
haber gnderip (ziyafet d-
zenleyip) onlar iin oturup yer Her birine
birer de verdi ve Ysufa, dedi.
Ysufu grnce onu pek byttler ve ellerini kestiler.
Allah iin, bu bir insan ancak bir melektir".
dediler."
210
gelirdi. Silahdanna [122] bak, bizim
hangilerinin tir.
huzuruma getir'' diye buyurdu. -Silahdar, gulamlar o
getirdi. ona Hasbeg'in durumu sor-
du. Gulamlar sylyor'' dediler. "Biz bu Hdavend-i
alem iin almak istedik. Onu korkutuyorduk/korkuttuk."
Sultan oraya kondu. Bir ve bir miktar
getirdiler. Hasbeg'e verdi ve bu gulam(lar) ile onu, pederini
huzura getirmeleri iin gnderdi.
Pederini, iki nker ile birlikte huzuruna getir-
diler. Sultan ona "Bu ve at senin midir?' diye sordu. O da
"Evet ey pa cihan" dedi. Sultan tekrar sordu: satar
O, Ama Hdavend-i alem olunca ve
ve ile Hdavend-i alem'e hediye
ettim. bu gece bendenizin haylhane'sine gelirse,
saltanat dneminde himayesinde emin ve rahat
alem'e ve Emir byk bir
ziyafet dedi. Buna Sultan, "o ola-
rak (ona) hazane/hazine'den yedi bin dinar bu-
yurdu. (Bunun zerine) o da ('alefhar/yulaf yiyen " Uk.
)..?") teslim etti.
Sultan, maiyetiyle beraber Meyane'den Zencan'a
geldi. Melik Sleyman, Abbas'la birlikte A'lem
386
nahiyelerinden


idi. Bozepe ile Mahmud'un olan her iki
melikzade [123] Muhammed ve da byk bir ordu
ile oraya idiler. ordusu (sipah),
ekiniyordu. Sabah erkenden iki ordunun
bir menzil'de saf istiyordu. Gece
Melik ordugahdan Rey gitti. Abbas, onun
haberdar olunca bunu iyice zerini
386
Hemedan ile Zencan Cibal nevahisinde byk bir yerdir.
(Yakut, s.222)
387
Hemedan'm kylerindendir. (Yakut, I, s.258)
SELUKLU
211
bir korku Abbas da gece onun gitti. Bozepe
ikisinin (hareketini) grnce Kendi kendine
hesiz bu hareketin bir hikmet dedi. gn
oradan iki melikle birlikte Isfahan'a geldi.
Sultan, Emir bir orduyla birlikte Bozepe'nin
dan gnderdi. Isfahan hudduna kadar gitmelerine ona
geri dndler. Sultan Rey'e gitti ve
Rstem'e J:;..l) indi. Abbas Ardahand'a

Sultan Rey'e Melik onu
yer pt. Sultan onun gnln ve o do-
onu affetti. Meclis-i ve gy'da bu-
lundurdu. Ondan sonra Emir-i Hacib Abdu'r-rahman ve emirler
Sultan'a "Bu mlkn/devletin hasm1dzr. Bir
anda bir topluluk onu ve geirir/ei' dedi-
ler. Bu sz etkiledi ve bir ay sonra onu

hapsetti.
390
[124]
Abbas, mstahkem ve bir yer olan Ardahand'dan
geldi. Mazenderan kalelerinden olan Ardahand,
ve mstahkem idi. Hibir hibir tedbir, hile
ve ile ele geiremezdi. stnavend Kalesi (Mahrse-i
stnavend)
391
, ona olup drt fersah bulunur-
du. Fi:rzkh Kalesi de onun Mazenderan Derben-
Bu drt kale, her ne kadar Mazenderan
olsalar da bugne kadar Mazenderan
hkmne idiler. ok zaman nce Rey'in byk hakimleri
ve valileri Mnasib grdklerinden onlara
388
Rey mstahkem bir kaledir. (Yakut, I, s.149)
389
el-Bundart ve el-Hseynt'de Sercehan/Sercihan Kalesi'ne,
Esir'de Tikrtt'te [ (el-Bundart, (Trke
terc, s.183); el-Hseynt, (Trke terc, s.81); (Trke
terc, XI, s.l09)]
390
541 (1146-114 7)
(Trke terc, XI, s.l09.)]. el-Hseynt de tarihi
vermektedir (Trke terc, s.Sl).
391
Zekeriya Kazvtni, I, s.ll6-117.
212
verdiler, ancak Mazendenin'dan hkmettiler. Abbas,
hizmetine geldi. onun ve
O (Abbas), her ne kadar onunla ahid ve
sevgend ise de Bozepe'nin takibinden dnnce
Sultan onu Arab Hatun'dan ve Berrecin Kalesi'nde bulu-
nan bin Mes'd'un atabegi olarak grevlendirdi.
Onu getirip emanet ettiler. Melik
Berrecin (Kalesi)'ne
392
gnderdiler. meradan bir da
onunla beraber gitti. [125]
Hemedan'dan Azerbaycan gitti. Sultan ona
Rey'den atabeglik Atabegi) gnderdi.
Zencan'a hacamat (fasd) Ay, covza'da idi.
393
Ondan sonra ok (tir) Hda ve tesirinden
koptu ve derhal can verdi.
394
Sultan,
Emir grevlendirip Gence ve Erran vilayetlerini
ona verdi. Abdu'r-rahman, birka emlrle birlikte
Erran'a O, hazret-i ka-
dair sevgend/yemin verdi.
ykseliyordu. vakitlerde "Bozepe tak-
dire bir kuldur. Kk/ufak bir gnah, onu bende-
lik/kulluktan geri (Onun) nfuzundan
mmkn (stelik) o,
olup afv ve merhamet bekler. ferman buyurolursa bendeniz
(kulunuz) gidip Me/ik Muhammed ile birlikte onu kul-
getiririm" diyordu. Sultan icazet/izin verince Abdu'r-
rahman Pars/Fars'a gitti.
392
er-Ravendi'de ki bunun
Berredn'den bir yer kuvvetle muhtemeldir [er-
s.235, (Trke terc, I, s.226 ,n].
393
eskiden takvimin nc
394
ve el-Hseyni'ye gre , Zencan'da 541 Cumade'l-
(Trke terc, s.l84-l85); el-
Hseyni, (Trke terc, s.Sl-82.)]. de 541 (1146-1147)
(Trke terc, XI,
s. 109- 110.)
SELUKLU
213
Sultan Hemedan Cerbadekan'a gitti. Bozepe,
Melik Muhammed ve Abdu'r-rahman Isfahan'a idiler.
Cerbadekan elini ptler. Bozepe, iyi
huylu ve bir korkudan titreyerek sekiz kere yere
yz srd. Abdu'r-rahman o esnada [126] "Olan oldu. Bugn
senin gibi
ne kadar oktur' dedi. Birka gn
itiler.
Ondan sonra Melik Muhammed ve Bozepe, Berrecin
dan, Sultan da bir yolla Hemedan geldiler.
Hemedan'a geldiklerinde Sultan, Gher Hatun'dan
olan ve Melik Davud'un olan
aralanndan uygun Melik Muhammed'e verdi ve onu
kendine veliahd Emir-i Hacib
Bozepe'ye Emir-i Haciblik ve Melik Muhammed'in ve
meliklere verdi. Atabeg Abdu'r-rahman
395
,
srece kendi Emir-i
(niyabet) Abbas'a, de
Tac'd-din-i Farisi'ye verdi.
Atabeg Bozepe, Melik Muhammed'in Pars/Fars tara-
dnd. Abdu'r-rahman Gence ve Erran'a gitmek istiyordu.
Sultan'dan, onun bulunan
Atabeg Hasbeg-i Pelengeri'yi ve Baha''d-din Kayser'i
kendisiyle birlikte gndermesini istedi. Sultan kabul etti ve her
bir cemaat/grup Sultan ile [127]
Sultan Azerbaycan'a gnderdi. Kendisi de Abbas ve
Vezir Tac'd-din .Farisi ile yola

Abdu'r-
olan hepsi, hizmetin-
de/yanmda tek yrek ve can sipar idiler. Abdu'r-rahman, Bozepe
ve kt ve hilelerinden haberdar olup
395
er-Ravendi de Bozepe [s.237, (Trke terc, s.I, 228)]
396
el-Bundari'de 541 (ll46-ll47)'de. [el-Bundari, (Trke terc, 193-
194.)]
214 CA M ' ' T - .T E V A H
Sultan'a "Biz her vakit mlk ve
yerinde idiler. Gence'ye
hcum etmek zere (.J_,s;.......:;.) hudduna
Asumanbin Kalesi'ne w) gittiler. Bu arada bula-
rak ldrdler.
397
Sultan,
Fahr'd-din'i gn azletti. Onu
Firzabad diye olan Halhal Kalesi'ne gnderdi ve hi
kimsenin onun kt bir sz sylemesine izin vermedi.
Onun (Abdu'r-rahman) haberi duyu-
lunca Abbas ile Halife Muktefi, Sultan bayram gn namaz iin
onu Bozepe'yi Hemedan melik-
ve Hasbeg'le zere
Azerbaycan'a gitmesini Gzel bir tesadfle bay-
ram gn bir ve hi kimse evden
397
ldrlmesini nakleder:
"Sultan Mes'd bu sene Emir-i Hacib Abdu'r-rahman
ldrd. Halhal ve bir sahib
olup devletine hakimdi. Onun hibir
hkm yoktu. ldrlmesinin sebebi idi: Abdu'r-rahman
nfuzunu iyice Sultan onun adeta esir
gibiydi ve lkede hi bir hkm Hatta Abdu'r-rahman,
Hasbeg b. Belengeri Beg
Halbuki Sultan onu terbiye edip ye-
ve kendi adamlan Sultan
Hasbeg'i gremez Hasbeg tedbirli ve ok zeki bir zat
olup yapmak bir yolunu bulur Bir gn Abdu'r-
rahman asker Hasbeg de Sultan Mes'd
ile Hasbeg ldrmeyi Bu sebep-
le Hasbeg bu meseleyi onlarla mzake-
re etti. Fakat Candar Zengi hari hepsi bu korktular.
Candar Zengi onu ldrmek iin n ayak oldu. Emirlerden bir
bu hususta Hasbeg'e muvafakat ettiler. Abdu'r-rahman iinde
iken Candar Zengi elindeki demir omakla Abdu'r
vurdu. Abdu'r-rahman yere Hasbeg de onu hemen ldrp
bilirdi. Bu meselede Hasbeg'e muvafakat eden emirler Zengi ile
bu hadiseye edenleri himaye eltiler. Abdu'r-rahman Gence
(Trke terc, Xl, s.l08).
bkz, el-Bundan, (Trke terc, s.l96); el-Hseyni, (Trke terc, s.82)
SELUKLU 215
Allah Teala o rahmet) gkten gnderc;li ve o
Sultan'dan [128]
Bayramdan bir hafta sonra Sultan'a kt d-
ve hareket Abbas bunu haber
Hzistan veya bir blgeye kamak istedi .. Bu
ortaya sebebi idi: Ehl-i Basra'dan bir gen, bu
kt idi. O, Halife'nin
idi.
olan bir gulam ile itikleri esnada kafa ile
"Bayram gn vesvese verici zapt


dedi. Bu gulam ferasetliydi. (Bu szden) bir
sezip mtevehhim oldu ve "Sen niin kesin bir
sylyorsun" dedi. O da "Bu durumdan Filan saray
hiisekisi bana dedi. Bunun zerine gulam
syle, senin bildiklerini ben de bileyim" dedi.
Gen, halinde de nce sylediklerini
sonuna kadar onu takdir edip ve der-
hal durumu Sultan'a bildirdi.
Sultan, ve emretti.
vcudundan Gvdesini Dicle'ye

Abdu'r-rahman ve lmlerinin bir aydan az idi.
Sultan Vezir Tac'd-din'i azietti ve Pars/Fars'a gnderdi. Onun
Bozepe'ye "Ahi dk/erine
ne grdn. sen de onlara istiyorsan
[129} kulluk ayak hismillah
deyip diye haber Bozepe bu haberi
tince hemen melikzadeler Muhammed, ve bir ordu ile
Isfahan geldi. Gulbek
( onun huzuruna geldi. M elik Muhammed'i tahta oturttu
ve (onun nevbet

398
Arapa u,.. illj
399
gre Zi'l-Ka'de 541. (Trke terc, s.l96).
400
gre 542/ll47-ll48'de. (Trke terc, XI, s.lll).
ca bkz, el-Bundari, (Trke terc, s.2l9); el-Hseyni, (Trke terc,
s.83). . '
216
Sultan, ok az bir ordu ile Hemedan'a
idi. Hasbeg-i Pelengeri'ye, en srede Erran ve Gence
askeriyle, Atabeg Emir ve Atabeg
Arslanepe'ye

de Azerbaycan ordusunu top-
bir Sultan'a gelmeleri iin
haber
(Bu arada) iyi bir tesadf eseri, Bozepe Isfahan'dan gelirken
her bir mevki ve menzilde geliyordu.
Ordusunun gnln mjdeli haber veriyordu.
Kerec
402
ve Silahor hududunda Kurab/Gurab'a
gn Erran ve Azerbaycan ordusu (sipah)
emri zerine Dihbeyar indiler. Ertesi gn
Sultan, btn askerleri/ordusu . (cnud) ile
Karategin'e
403
geldi. [130] ile Ky
Bozepe Hemen
bir (ceng) oldu. ok aba gsterdiler.
(meysere-i Sultan) bozdular. En sonunda Bozepe'yi
yaya olarak buldular. Candar
Rstem klesi (aker) onu (Bozepe) bana
bir at verir ve beni bu aradan sana Piirs/Fars
vilayetinin onda birini veririm." Siyahi gidip Candar'a haber ver-
di. Candar Hasan hemen gitti ve onu esir alarak
huzuruna getirdi. Sultan" Muhalefetten syleyesin ve
401
Kaynaklarda Arslan-ebe, Arslan-apa, Arslan-aba de zikre-
dilen bu zat, Azerbaycan ve hakimi Aksungur el-
Ahmedtli'nin olup kaynaklarda Hasbeg
Aksunkur, kaynaklarda ise Nusret'd-din Hasbeg
Arslanepe veya sadece Arslan de kaydedilmektedir. (Ab-
dlkerim "Ahmedtliler", s.l69)
402
Hemedan-lsfahan yolu zerinde bulunan Kerec, Hemedan'a yirmi
sekiz, lsfahan'a elli iki el-Belazuri, Kerec'in nceleri sade-
ce bir kaleden ibaret ancak zamanla byk bir
haline [Ftuhu'l-Bldan, (Trke terc,
s.450-45l)]
403
Hemedan'a bir merhalelkonak mesafededir. [el-Bundari, (Trke
terc, s.199-200); el-Hseyni, (Trke terc, s.83).]
SELUKLU 217
yerinde diye sana haber gnderdim. liklerinin
ne geldi, gr!' dedi ve
Atabeg Hasbeg'e verdi. (Hasbeg) onu (Bozepe'yi) ikiye bld.
404
Halife'nin asmalan ve ders
iin gnderdi. Her iki melikzadeyi Fars
Sultan Hemedan Khen/Eski geldi. Bu
541 (1146) senesinde oldu.
405
Sultan o zaman Save'ye gitti. Oradan Azerbaycan'a geldi. Ya-
sonunda Hemedan'a geldi. 543 senesi
na 1148) gitmeyi
Atabeg Hasbeg ve btn mera [131] idiler.
Esedabad menzili'ne geldiklerinde A'zam Sencer hazret-
lerinin Rey'e haberi geldi.
407
Atabeg Hasbeg, gitmesi ve (Sen-
cer'i) grmemesi iin ediyordu. nk Hasbeg Sultan Sen-
cer'den bilgisizler/cahiller, (Sencer'in) Hasbeg
iin Hasheg'i himaye eden Sultan Mes'd'u da onun
yznden 'itab

nk
4()
4
gre ok isabetiyle (Trke terc, XI, s.l11)
405
er-Ravendi de 541 senesi [s.243, (Trke terc, I,
s.233) ]. Ancak Acemler en byk
dan biridir bu 54 2/114 7-1148
nakleder. (Trke terc, XI, s. lll). bkz, el-Bundari, (Trke
terc, s.200); el-Hseyni, (Trke terc, s.83).
406
er-Ravendi de tarhi vermektedir [s.243, (Trke terc, s.I,
s.233.)].
407
bunu 543/1149-1150 gstermektedir
[(Trke terc, XI, s.l23). el-Bunciari'ye gre ise Sencer'in Rey'e ge-
544 [(Trke terc, s.203-204].
408
Birok kaynakta Hasbeg'in mevki ve nfuzunun
emirler byk yol hatta bu gerekeyle
Mes'd'dan Sultan Sencer'in de bir
eli ile Sultan Mes'd'u Hasbeg'i nemli mevkilere getirme-
sinden onun devlet ynetiminden
Mes'd'un Sencer'in uygun hareket etmemesi
sebebiyle Rey zerine ki, bu Sen-
cer'in gerekten de bu amala Rey'e gstermektedir.
218
CA M ' T-T E VAR H
Hasbeg'in, onunla birlikte mlk-i Irak'a gidip isyan
da Hasbeg'e benim ve
A'zam olsun gibi
yalan haberler halk
Sultan Mes'd'un birka ya-
gitmesini ve Sultan dnnceye kadar Hasbeg ile
geri ordu ve ile Esedabad'da ka-
Bu karara gre hareket eden Sultan Mes'd,
Sultan Sencer'in Rey'e gitti.
409
Kulluk (bendegl)
yerine getirdi. durumuna uygun hizmetler
Hikaye ve Sultan Sencer'le
Hasbeg'in zelliklerinden, onun Sultan Mes'd'un
nezdine gelmesinden bahsetti. Hasbeg ile bendesi/klesinin
nemli bir iin) bir tarafa pek
itaat arz etmek iin geleceklerini (belirtip) zr diledi.
Hemen birini [132] gnderip Hasbeg'i O birok he-
diye, ve hayret edilecek gzellikte
idi. Rey'e geldi ve mbarek'de el pme
gn A'zam ona dost deyip
Onun binicilikteki ..
grnce Sultan Mes'd'a "Hasbeg'in, bu makamdan daha fazla-
hak syledi.
Sultan Mes'd on sekiz gn Rey'de birok
ltuf ve grd. Horasan onun
Onun giydiler. Sultan Mes'd
Ramazan Rey'den geri dnd.
giderken Esedabad'a A'zam Horasan'a dnmesini
buyurdu. 544 senesi Safer (Haziran 1149)
Hemedan'a geldi. Bu senenin Recebinde Save'ye gitti.
Azerbaycan gidip Tebrtz'e bir konak mesafede
olan Dl menzili'nde iki ay Melik Muhammed bin
Mahmud, Ermen idi. Sultan, Camedar ve Muvaf-
(Trke terc, XI, 5.122-123, 129). el-Bundari, (Trke
terc, 5.203-204); el-H5eyni, (Trke terc, 5.85)]
409
gre 544 (1149-1150). [(Trke terc, XI, s.l23)
SELUKLU 219
fak Girdbazu'yu

Melik Muhammed ile evli olup ara-
zaman zaman geimsizlik bulunan Gher Hatun'u
getirmeleri iin gnderdi. ( Camedar ve
Girdbazu) onu getirdiler. Bunun zerine Melik Muhammed
hizmetine geldi. [133]
Sultan 545 senesi Safer (Haziran 1150)
Hemedan'a geldi. 545 senesi Receb 1150)
Save'ye gitti. 1151) sonunda tekrar Azerbaycan'a
gidip nlerine kondu. ve iki
gnde ele geirerek Atabeg Arslanepe
ile Hasbeg-i eskiden beri geimsizlik
devlet araya girip o ortadan
Onlar, RuyYn Kalesi
411
nnde birbirleri ile Sultan
geri dnd ve Hemedan'a geldi. 546 (l 152) senesi
gitti. Orada izledi ve kendisi de av avla-
bin Mahmud idi.
tekrar Hemedan'a geldi ve kendi indi.
Onun hkmnde olan btn cihan teslim idi. Etraftaki
devlet ve mluk-i etraf boyun
Ordu kuvvetli, tamam ve halk (ra'iyyet)
rahat ve huzur iindeydi. (546 senesi) Cumade'l-ahiresi (Eyll
1151) Sultan biraz gelen
TabYb Ebu'I-Berekat idi. tabYblerle edip
bir tedavi Bir hafta (sonra) o hasta-
kayboldu. Ancak 547 senesi Receb ilk gn-
nn (2 Ekim l 152) gecesi, Hemedan
yeni vefat etti (bi rahmeti hda 'azze ve
celle). [134] gece onu Hemedan'a gtrlp Cemal'd-
410
Muhtelif kaynaklarda Grdbaz de gemektedir.
411
Azerbaycan kalelerinden biri olup Meraga Blgenin
en gzel ve mstahkem kalelerindendir. [er-Ravendi, (Trke terc,
I, 235 n)]
412
gre humma idi (Trke terc, XI,
s.l4l)
220
devle

Serberze mahallesindeki
Medreseye defnettiler.

mr

on sekiz sene idi.
Onun gzel Esmer idi. boy ve
vcuta btn heybetli, uzun gl kuv-
vetli, idi.
V ezirleri:

el-Vezir bin Halid
Eb'l-Berekat-i Dergizini
el-Vezir Kemal'd-din Muhammed el-Hazin
4
t
3
el-Hseynt ve el-Bundart'de Cemal'd-dtn el-Candar el-
Hadim. [el-Hseyni, (Trke terc, s.85-86); el-Bundarf, (Trke
terc, s.207)]
414
(Trke terc, XI, s.l4l-l42). el-Bundart, (Trke terc,
s.206-207); (Trke terc, s.85-86)]
4
l
5
gre Sultan Mes'd, 502 Zi'l-ka'de (Haziran
1109) (Trke terc, XI, s.l42).
416
el-Hseyni, veztrleri bilgileri verir: Tac'd-dtn Darest ilk
huru vakitte Karaca es-Sakt ve 527 sene-
sinde vakitte _ ibn Halid'i ve sonra
Ebi'I-Berekat ed-Dergz-int'yi veztr Bunun
Dergztnt'ye nisbeti Onun iin veztr oldu.
Yoksa vezarete idi. Bundan mmaileyhi azl ile
Kemal'd-din Muhammed bin Hazin el-Razt'yi onun yerine getirdi
ve Eb'l-Berekat'a nazikane bir tarzda el ekdirdi. Tedbir ci-
hetiyle bu en mkemmel bir veztr idi. Karasunkur, Melik Davud,
bin Sultan Mahmud 533 senesi
kendisinin katline karar verdikleri zamana kadar bu zat veztrlikte
bulundu. Bundan Mecd'd-dtn Eb'l-'Izz el-Burcirdt
vez!r oldu. Sonra bu ok zengin idi, drt yz
ky tasarrufunda bulunuyordu. Sultan bilahare bunu azl ve
elinden msadere etti. Sonra Meyyid'd-d!f! el-Merzuban bin Ab-
dullah el-Isfahani vez!r oldu. 'Izz'l-Mlk bunu ok
rap ierdi, hi bir saat Bundan sonra
yine Tac'd-d!n bin Darest'i vezarete getirdi. Bu Fars Hakimi
Bozaba'ya idi. Bundan sonra da Eb'l-Necib bin
Assarn ed-Dergztnf'yi Kendisi vakitte veziri bu
idi." (Trke terc, s.85-86.)
SELUKLU
el-Vezir

el-Vezir Tac'd-din-i
el-Veztr Ebu
Hacibieri (el-Hccab):
221
Mengberz, Tatar, Hacib Abdu'r-rahman
417
, Hacib Hasbeg-i
Pelengeri [135]
Onuncu es-Sultan Mugts'd-Dnya ve'd-din
ibn Mahmud bin Muhammed bin
Sultan kudret ve sahibi, gl, kuv-
vetli (c.JL.S W.:.....), iyi huylu, merhametli ve cmert bir
idi. Fakat ve alakldn (karakterli kimseleri) sever-
di. ava ve kalkmaya olub m-
debbir-i mlk' Hasbeg-i Pelengeri idi.
418
Sultan Mes'd'un lmnden sonra 54 7
senesi Recebinde (Ekim 1 152) Az le dilmesi de bu
oldu. Aziedilmesinin sebebi, gece gndz mehul,
417
Fahr'd-din Abdu'r-rahman bin Toga(n)yrek [el-Bundari, (Trk-
e terc, s.l76); (Trke terc, XI, s.l09)],
418
"Mesud'un evvel, bunun Kazvin kalesinde mahbus olan
ve ihtiyat iin zerine zincir olan
ile kale hadim Muvaffak, Mesud ldkten
sonra saltanat isternek ve kudretli eller gemek iin huru
etmeye ittifak ettiler. Halbuki Melik bin iltica
ederek ve mit Mesud gel-
Mesud ona ihsan ve Mesud
zamanda bulundu [el-Bundari, (Trke terc, s.207)].
Sultan Mes'd lmeden nce Sultan
veliahd tayin lnce Emir Hasbeg b. Belengeri
Sultan olarak hutbe okuttu. dzenledi ve
onun devlet yrtt. Butn askerler Sultan
itaat arz ettiler. (Trke terc, XI, s.l 42)]
222

adi ve lzumsuz iki ve Cemal gibi kt bir
beraber iki iip ve u idi.
meraya huzuruna iin ok az izin veriyordu. Dev-
let ilgilenmiyordu. yemeden evvel
Hasbeg'i hapsetmek iin ile plan idi. Candar
Hasan ve onun emirler onunla
ettiler. Onu
Onu bir ve iki ile evde [136]
hapse ttiler.
419
Ondan sonra Hemedan
birine (Sultan Muhammed bin
419
raksa dalmak, saz ve ile haysiye-
tini almak ile Btn devlet
Belengeri'ye tefviz Belengeri, devletinin fele-
burcunda idi. bunun itikat
ve itimad idi. Halbuki onun kazanma-
kendisi ve onun kendi gn-
nn bilmiyordu. Zira Belengeri ve ve
kalbinde iin tehlikeli ve emirleri Bun-
bykleri Candar Hasan idi. Bunlara dedi: 'Bu Sultan fe-
lah bulmaz, salih gafil ve gururludur, bil-
mez hamr ile olup devlet bakmaya vakti yoktur. A'la
yerine kabul ben bunu Mu-
hammed'i onu tahta buluyorum' dedi. Bu
hususta Hasbeg, kendi lmn ile meydana
karan ve eelbeden kimse gibi emirler
bildiler. Bunlar Hasbeg'in bu derece (tahakkmnden)
ve ykselmesinden iin bunun reyine etti-
ler ve bunu hak bir mevhibe ve hkmet
hazim, cazim, akil ve devlet mesalihine bir kimse ge-
lirse bu mtecavizden almaya kasdeder ve
bunu susuz devletin teskin eder dedi-
ler. Bundan Hasbek'e bu abuk tut, bunu hisse-
dip de bu yerine gelmesinden mahrum dediler.
Bunun zerine Ibni Belengeri, Hasan ziyafetinde iken
tuttu ve afetile misafir etti, Merci Hemezan'da hapsetti."
[el-Bundari, (Trke terc, s.207-208)]
SELUKLU
223
ay Biraderi Horasan'dan
getirip onun yerine tahta oturttular.
420
on gnden sonra bir gece, giden
tuvalet yolundan, bir bir iple/halatla
420
"Has Beg b. Belengeri, Mes'd'dan sonra Sultan olarak hutbe
okunan tevkif etti ve 548 (1153-1154)
bulunan Muhammed'e haber gnderip davet
etti. Hasbeg'in gelince onu da tevkif etmek ve
Sultan olarak kendi hutbe Melik Muhammed bu
daveti Hasbeg'in gitti. Onun gelmesi zerine Hasbeg
safer (28 Nisan-7 1153) onu saltanat
oturttu. Sultan olarak hutbe okuttu. Ona ok fazla hizmet et-
ti, ok miktarda ve muazzam hediyeler gnderdi."
(Trke terc, Xl, s.l43)]. el-Hseyni, tahta
ve meydana gelen hadiseler kaynaklar-
dan bilgiler verir: "Sultan Mes'd vefat vakitte erkek
yok idf. Kendi onun memleketlerinin, ordunun
zerinde hakim Hasbeg bin Belengert idi. Fakat mmaileyh
istibdad ve temerrud ile muhabbet ve ile hakim idi.
Sultan vakitte emirler bunun Saltana-
ta geirilecek Bu hususta fikirler ihtilafa
Sultan bin Muhammed Taber bin
Sultan Muhammed ve Huzistan'da idi.
Sultan Mes'd bu memleketi bir yem gibi nne idi.
bunlar Hzistan'dan Melik
Muhammed da almak istedi.
byk bir Sultan Muhammed'e, Hasbeg bin
Belengert ve Emir Zengi candar da meyletti. Sultan
Muhammed Hemedan'a yrmeyi tacil etti. Askerlerin hepsi orada
Hemedan kapusuna vakitte emirlerin Hasbeg
bin Belengeri ve Emir Zengt'den maada byk bir hiz-
met iin Emir Zengi Candar Azerbaycan sahibi idi.
Hasbeg bin Belengeri ile beraber bu ikisi istikbal merasimine
etmediler. Sultan Hemedan kapusunda kain Cedid'e
nzul etti. Askerler, emirler hepsi buraya gelerek Sultan'a
hizmet ettikleri vakitte Hasbeg bin Belengeri ve Emir Zengi Sultan
Muhammed bin bin Muhammed Taber'den
teminat almaya mecbur oldular. Bundan sonra her ikisi de huzura
Sultan fevkalade bir ikram ve izaz ile
emanetlerini kendilerine teslim etti." (Trke terc, s.89).
224
indi. O (gulam), iyi bir at da idi. ata bine-
rek ve Hzistan gitti. Gevher Neseb'in
(y... y..f,.) ona ok meyli Birgn Isfahan'dan Hzistan
gidiyor, asker iin yk-
leriyle

ve iin gerekli olan ihtiyala-
gtryordu. Sultan Muhammed bu durumdan haberdar
oldu. Atabeg bir ordu ile gnderdi. O mal ve
hazane/hazine'nin hepsini
ve
Sultan Muhammed iken Hasbeg'i ldrmek iin
(onu) (halvete) O, Emtr-i Candar Zengt ve
diye maruf (..U._,.:;,) ile birlikte geldi.
Merdivenin durumu geri dnd.
Hasbeg'in ekip dnmesini (istedi). O geri dnme di.
Hasbeg ve Zengt, Ferman zerine
her ikisinin de kesildi ve gvdeleri meydana

(Bun-
dan halk ondan nefret etti. [137]
Vezir Celal'd-dtn Dergizini ile ildeniz'in
resinden sonra Sahib-i Nusret'd-din Hasbeg
Aksunkur'a
423
gnderildi. Bundan memnun ve isyana
zannetti. (Ancak) onlar, ordu kal-
Onun Sleyman bin Muhammed'i
Zengan'dan getirip Hemedan'da tahta oturttular.
421
"Harvar", at, ka veya yk
lan tabir olup genellikle 288-300 tekabl ediyor-
du (Hinz, s.l7-18)
422
Hasbeg'in ldrlmesi Sultan Muhammed bin
Mahmud dnemi hadiseleri bilgi
423
Azerbaycan ve hakimi Aksungur el-Ahmedilt'nin
ldrlmesinden (527/1133) sonra, yerine Hasbeg
kaynaklarda kaynaklarda ise
Nusret'd-din Hasbeg Arslanepe veya sadece Arslan de
kaydedilmektedir. (Abdlkerim "Ahmedililer", s.l69)
SELUKLU
225
Isfahan'a gitti.
Hemedan'dan gidince oraya geldi. Sahib-i Rey Emir onun-
la birlikte idi. Bu hadise, (5??)
424
senesinde oldu. Hutbe'yi
(Halife)
Muktefi'ye (haber) grderdi. Halife iltifat etmedi ve Sultan
Mes'd'dan sonra snd.
Halife'nin Irak'da bulunan

Kne,
Sahib-i Lihf ve Mes'd Bilal (gibi) emirler, Halife
ile edince, Sultan kabul etmedi. mera mit-
"Biz gidiyoruz. Bu ve
senin iin dediler.
ok Trkmen'i yanianna kendileriyle beraber
Tikrit'e gtrdler. Nayib Mes'd Bilali henz orada idi ve
Seluklu meliklerinden iki orada tutuklu idiler. (Bunlardan
biri) bin Seluk bin Muhammed bin
Arslan [138] bin Muhammed bin idi.
ve yola Halife
Muktefi de ordu ile
Halife'nin ordusu (sipah) galib geldi. Onlardan
nu ldrdler. Bir da kaarak
geldiler. Onu yrmesi iin o bir
ve geri dnd.
Isfahan'a gitti. Melik nezdin-
oldu. Isfahan'da on gn sonra
555 senesi Rebi''l-evvelinin gn (25 Mart 1 160)
ld (ferman yaft).
426
424
Bu tarih metinde eksiktir. Ancak el-Bundari'ye nazaran bu hadise
548 (1153-ll54)'dedir (Trke terc, s.212).
425
Halife Muktefi (530-55/ll36-ll60), Bveyhi sonra
Irak'ta hakimiyet kuran yegane Abbas! halifesidir. O, Sultan
Mes'O.d'a sz vermesine siyasi hakimiyet iin mcadele et-
ve idari blgelerini birbiri ele (K. V.
Zettersteen, "Muktefi", VIII, s.576)
426
" .. 555 senesinde bin Mahmud bin Muhammed vefat etti
... btn memleket onun
226
mr otuz iki sene iki ay, Sultan
Mes'd'un sonra drt ay, defa da Isfahan'da on
gn idi. '
Onun gzel iek Cableiabile idi. Yz
mail, yuvarlak siyah gl kollu ve orta boylu idi.
Vzera ve hacibleri:
Yine el-Vezir: Tekrar Eb
el-Hacib: Hasbeg [139]
eline fakat adeti zere halvetine devam adetini
ittiba edip iradesine kulak
kafi derece ve ok miktarda asker ile hi
meksizin lsfahan'a geldi. Bunun gelmesi iin Isfahan ahalisi sevindi-
ler ... ilahiyye bize avdet etti ve gnleri tekrar geldi
dediler. orada ikamet etti ve ahaliyi kendisine celbetmek
iin etrafa mektblar gnderdi sonra ve byk
gaflet etti (lm unuttu) abuk
getirmedi. yz (keskin) ve
her emin kanaat olup kaderi
yordu. Halbuki bir ay geer gemez, gibi
haberi Bu lm, hi bir
sebkat etmeden ve hi bir olmadan ll Rebi''l-evvelde Pa-
zartesi gn birden bire vukua geldi. ki, bunun bir muganni-
yesi ki buna heva ve hevesi k-
ve idi. bu muganniyenin elinden
yiyip gibi, ve da onun arzusuyla idi. Sy-
gre bu muganniye lmn o da
birden bire Sekte-i kalpten gibi, mu-
ganniyenin mal ile kancimlarak zehir de syleniyor." [el-
Bundari, (Trke terc, s.262-263)! bkz., (Trke
terc. Xl, s.2l7) 1
SELUKLU 227
Onbirinci es-Sultan'l-A'zam ve'd-dtn
Eb Muhammed bin Mahmud bin Muhammed
bin
Sultan Muhammed bin Mahmud huylu, gzel
kamil isabetli iyi sznde
duran, dindar, alimleri seven, gzel szl, ince
anlayan ve zor bi! idi.
548 senesi Muharremi (Nisan 1153)
idi.
427
Hemedan'da tahta zaman,
Atabeg Hasbeg, Eml:r Cemal'd-din (

bin
iin onu Hzistan'a Cemal'd-din
Hemendan'a ilk gn Sultan Muhammed ile Hasbeg'i ya-
"Onun niyeti, uy-
mazsan, sana Halife Irak
ona vermeyj ve bu hanedandan
429

dedi.
430
Sultan Muhammed bu sz ve
"i ' J t 1 ,.,,. tJ1 - 6. '

' ' h d [ 140]
u ... r-. . u, a
548 senesi Muharrem (Nisan 1153) Hemedan'a
devlet'in hepsi onu Hasbeg ve
btn Mes'diler o gn Karategin
427
el-Bundart'de 547 senesi (Trke terc, s.209.)
428
er-Ravendt'de [,-,,>.;;l;l]. M tercim Ahmet bu ismin
ile alakadar dikkat ekerek
(Trke terc, II, s.248
n)]
429
er-Ravendi'de "bu (Trke terc, II, s.249)
430
" .. Hasbeg'in gelince onu da tevkif etmek ve
Sultan olarak kendi hutbe ... " (Trk-
e terc, Xl, s.l43)]
43
t Ayet-iKerime'nin ve meali [ fSt.;. u! t+.lf t;i
L. .)C uf "Ey iman
edenler! Size bir bir haber getirirse, bilmeyerek bir
zarar verip olmamak iin o haberin
nu Kerim, 49/6.
228
itiler. Ertesi gn Hemedan'daki
indiler. Mes'cli kabul treni (bar)
devlet o gn hediyeler takdim ettiler.
Hasbeg hi bir devirde kimse nadir
ve nefis silahlardan, giysilerden ve gzel atlardan hediye-
ler verdi. Sultan onun hediyelerini grnce onun
oldu. Ykselmesine bahane istiyordu. Ama o g-
nn sonunda eceli
Ondan sonra yorgunluktan halvete ekildiler. Cemal'd-din
ve hasekileri, Candar Zengi ve


Hasbeg'le beraber idiler. Hasbeg, kaidele-
ri ve dzeninin sze
Cemal'd-din Azrail gibi onun gelerek
sesinin tuttu ve "Kalk, nasihat ve vakti
dir'' dedi. O ve Sarim Muhammed (bin) Ynus
433
, onu tutup eve
gtrdler [141] ve kestiler. olaydan nce
sezip, Hasbeg'in (ancak) o, geri
indi ve bir Hasbeg'in
verip emirin "nemli bir iin
gitmem gerekiyor. Bana at ver'' diye emretti. Hasbeg'in atma
bindi ve Hzistan yolunu tuttu. Gece otuz fersah yol katetti
ve mr boyunca bir daha hi bir gitmedi.
olunca, Hasbeg'in as-
kerleri yrd. Vezir Celal'd-din Dergizini (ile)
edip Hasbeg ve Candar Zengl'nin da-
432
Daha nce diye maruf olarak
geen bu kaynaklarda Emir bin
ve et-Trkmani de tesadf edilmekte-
dir. Trke terc, Xl, s.l43; el-Bundari, (Trke terc, s.
209, 256)
433
er-Ravendi'de Sarim Muhammed bin Yunus Sultan!. [s.260, (Trk-
e ter c, ll, 250.) 1
SELUKLU 229
Hepsi korkup

Ondan sonra
Sultan askerleri (sipahiyan) ve onun (Hasbeg'in)
hazane!hazine, saray ve gittiler. Onun
hazane/hazjne'sinde kesilip on bin ve
renklerde atlas, ve yedi kp
ve kp buldular. tertib ve adedinin
benzeri gulamlann ve
hepsi semeveeyerli bin drt yz (ester) bulunu-
yordu ki, her biri [142] ve nevahiden
idiler. Fi'l-cmle Hasbeg'den hazinesine giren mal, ziy-
net, para ve hibir Sulranda yoktu. define,
emanet ve zahirelerin ne kadar Allah bilir.
[Munserih]
"Bazen yiyenden gayrisi toplar; ve toplayandan gayrisi
yer"
135
Bu vakitte Sultan Mes'd dnyadan idi. tahta
oturdu. [Bu hal/konu, nceki Her halde
mkerrer olabilir; vallahu a'lem. iin nakledil-
di]. Sonra (Sultan Muhammed bin ikisinin
Atabeg ildeniz ve Sahib-i Emir Nusret'd-
din Hasbeg Aksunkur'a gnderdi.
436
gidece-
ve bundan sonra isyana zannediyordu.
Onlar ordu onun olan Sleyman Muham-
434
Hasbeg'in ldrlmesi bkz, (Trke terc, XI,
s.144-145); el-Hseyni, (Trke terc, s.89-90); el-Bundari, (Trke
terc, 5.209-210); er-Ravendi, 5.259-261, (Trke terc, II, s.249-
251).
435
"Bazen yiyenden gayrisi toplar; onu yiyen olan de-
Azbat b. Kurey es-Sa'di'nin [er-Ravendi,
(Trke terc, II, s.251)]
436
Hasbeg ve Candar Zengt'nin szkonusu
emirlere gnderilmesinde, btn olup bitenlerde bulunan
Celal'd-din ed-Dergizint'nin rolne
dikkat (Trke terc, s.2l0).
230
med'i Zengan'dan getirdiler.
437
Hemedan'da oturttu-
lar. Isfahan'a Sleyman Hemedan'dan gi-
dince oraya (Hemedan'a) geldi. Sahib-i Rey Emir onun
idi. atabeg'i ve olan Hasbeg,
biraderinin elinde Berrecin Kalesi'nde
438
[143] yedi hapis
bulunuyordu. Kale ktvali Emin'd-din Muhtass ted-
biriyle kaleden indi ve Azerbaycan giderek Atabeg ilde-
niz, Atabeg Arslanepe, Knehar (Y.. Fahr'd-
Zengi, ;:.H) Bazdar Muzaffer'd-din
Alpergu (_Ji;.) ve olan Ysuf gibi
ele geirdiikendine Sultan Muhammed,
Hasbeg'i ortadan sonucunda
byk bir ordu ile Hemedan'a yrd.
Sultan Muhammed'in bulunan ordu (sipah), Hasbeg-i
Pelengeri'nin ordusunun hepsi
ok az idi. (Bu orduya) yoktu. Bu kadar (az)
437
"Bunun helak edilmesi gibi onlar iin,
Sultan'a isyan ve muhalefet etmek da kalmaz diye zannetti.
Belengeri'nin bunlara geldikte, bu hali r-
ktt bu srncemeden tekrar imkan
lar (Yahut: bu iin mazeret Ve 'bu
byk irtikab ederek byk ikdam etti.
Leimin galip gelmesiyle kerime levm tevecch etmez.
Belengeri ondan yemin ile ahid Onun va-
dine kerim olan kerim
melik bu gibi crmlere cr'et eder ve bu gibi byk k-
k grrse, tkendi, mit bela ve musibet b-
yd demektir' dediler. Ondan yz evirdiler ve ona dil
ve her ikisi eli gndererek dediler: diye zan-
nediyorsun, lakin hata ettin. Bundan byle sana hibir kalp itimat
etmez. sen bize teminat verecek olursan Belengeri'ye et-
yeminle yemin edeceksin ve ona sz bozdun-
sa bunu da yle Binaenaleyh bizim size ol-
gibi, seninle szmz de yoktur."' [el-Bundari, (Trke
terc, s.210-2ll)]
438
er-Ravendi'de Ferrezin, el-Bundari'de Kazvin. [er-Ravendi, s.262,
(Trke terc, II, s.251); el-Bundari, (Trke terc, s.210-2ll)]
SELUKLU
231
Sultan Muhammed tes-
kin etmek iin her birine klahla uvalla elbise veriyordu.
(ancak yine de) Nihayet
Hasbeg'in hazane/hazine'leri tkendi. (Ama) ordu (Bu

Sultan, Candar Hasan, mukarreban ve ona olanlardan
(muti'an) bir topluluk ile Hemedan'dan Isfahan
yneldi.
439
gn sonra ok byk bir ordu ve
geldi. Hemedan'da ovada iki fersah boyunda, iki
fersah eninde bir ordugah kuruldu. heybeti, ve
yreklere oturuyordu. [144] Sultan Muhammed'in
ordusundan evleri Hemedan'da olanlar Onun yar-
iin ok az
kabul ettiler.
Fahr'd-din

veziri,
Ysuf Emir-i Hacibi

devlet, bu iki de-
Sultan Mes'd'un veziri olan
Eb Necib'e ve Muzaffer'd-din Alpergu'ya vermek
Hacib Yusuf, bu
haberdar oldu. bulunan
ile bir gece, Sultan'a "btn ordu sana isyan etti. Sultan
Muhammed'i tekrar istiyorlar. Bu gece hepsi seni yakalamak
439
"Ordudan az bir miktar Sultan, Candar Ha-
san, Cimedar Muvaffak Grdbaz, Emir-i bar Yemin'd-
din, ve kendisiyle beraber Hzistan'dan
olan emirlerle birlikte, Hemedan'dan Isfahan'a gitti."
er-Ravendi, s.262, (Trke terc, Il, s.25l).
440
el-Bundari'de "Fahr'd-din Eb Tahir el-Mu'In Eb
Nasr Ahmed bin el-Fazl bin .Muhammed" (Trke terc, s.2l l.)
441
Sultan Muhammed, az bir cemaatle Isfahan'a ve Sleyman,
memleket zerinde Bunun Yenaltekini
ve Yusuf ve Sultan Sley-
zevcesi olan bulunuyordu. btn
bu gryordu ve onun zerine mtehakkim (ms-
tevli) idi." (el-Bundari, (Trke terc, s.2ll)
232

(at/anna) dedi. Hacib o gece kendi
ordusunu idi. yatak
Sultan) muhafaza ediyor gibi seraperde-i top-
idi. sefih ve yedek
(esb-i nevbet) istedi. Hazane/hazine'de mevcut olan bir
miktar alarak ve kendini, hamurdan eker gibi,
Bargah, paygah, hazine ve
ait ylece orada Mazenderan ve
Horasan [145] gitti. Bu durumdan habersiz olan
ertesi gn Sultan ortada yoktu.
Seraperde-i Sultan'da da ne ne de cevab veren kimse
yoktu. Askerler (ylece) duran seraperdeyi
Herkes birbirinden ve her biri kabile-
sinin giderek "Bu ne durumdur?' (diye) haber verdiler
(bu durum haber verdiler).
Hemedan'daki bu sresi yirmi yedi gn idi.
Bu haber Sultan Muhammed'e
bir hile/tuzak o Hemedan'a dnnce
kendisini zannetti. Ancak gvenilir
haber geliyordu. (Bunun zerine) Sultan
Hemedan hareket etti.
442
"Allah, kafi
ayetini okudu
443
bir byk ve bir
etti. Emirler, eski kalan malzemeleri
oraya getirdiler. O havaltde birok Mlk ona
(onun kabul edildi). Cemal'd-din
442
el-Bundari'ye gre btn bu hadisat 548 (1153-1154) 'de
(Trke terc, s.212).
443
;JJI Kerim, Ayet-i Kerime'nin ta-
ve meali [ ;JJ1 _;s:, lfo. f.l; srii1 ;JJI ":.j:_,
yj ;JJ1 "Allah inkar edenleri, hibir hayra
kin ve fkeleriyle geri evirdi. Allah,
m'minlere kafi geldi. Allah kuvvetlidir, mutlak g sahibidir."
SELUKLU 233
Emir-i Hacib idi; Celal'd-din'i vezirlikten ve
Eb Necib'e verdiler.
444
oradan Horasan'a geti. 550 (1155) senesinde,
[146] l yolundan, Tn/Ton (ji) ve Cunabed
Tabes-i Gileki geldi. yz ile Isfahan
bulunan Y ezd geldi. Camedar Isfahan
idi. ona bir eli gnderdi ve kendisini
re iin mit vaatlerde bulundu. "Ce-
za dan sonra ceza ve hrmetten sonra ihsan."
445
Onu ge-
tirdi. kabul etmedi ve "Bu emaneti, senin birader-
zadenden Ben emanete etmem. o sana
mspet cevab verirse o zaman ve btn
ve husumetsiz sana dedi. Ondan midi kesince
ka bir gitti ve Halife'nin
himayesine

Halife onu iyi eksiklerini ta-
Silah ve saltanat aletleri saltanat) verip namzed-
i saltanat

444
el-Bundari'ye gre 549'da. (Trke terc, s.225)
445
Arapa [ri.UJ L.lfilj .J l;l.l] .
446
"Ona Hkmdar' diyorlar-
[er-Ravendi, s.266, (Trke terc, Il, s.255)]
447
sonunda el-Lihafa gidip el-Bendenicin'de
Buradan Halife el-Muktefi'ye haber kendi gelmek istedi-
bildirdi. eliler gidip geldi, sonunda rehine
olarak gndermesi kabul edildi. ok
eliriye ve maiyyetiyle gnderdi: 'Ben rehine
olarak gnderiyorum, Emir'l-M'minin girmeme izin
verirse girerim, aksi halde geri dnerim' .dedi. Halife
zevcesine ve maiyetindekilere iyi da
na gelmesine izin verdi. yz kadar aske-
riyle geldi. Vezir Hubeyre'nin onu Kadi'l-
kudat ile iki nakib de Vezirin iin at-
tan inmedi, etr halde
girdi. (25 1156)'ya kadar Muharrem
hilafet getirildi. Kadi'l-kudat, ve Abbasilerin ileri
gelen da mecliste Halife'ye sadakatle
daima itaatkar ve Irak'a hi bir zaman
234

dan Azerbaycan gitti. Atabeg ildeniz'in
na (hime) oturdu. Muhammed'in onun
idi. Aksunkur-i FirGzkfihi, onlarla beraber olan korku-
yor idi. ona etmek zorunda Buyk bir ordu
Sultan Muhammed bundan haberdar olunca
Hemedan'dan toplanan tani bir ordu ile fizerine
yfirfidu. [147] idi. Aras Nehri Beylekan
Nav geidinde ncfi-
lerle nehri geti. Sultan Muhammed de (geti). Onlar
ve ordusu) yenildiler. Birbirlerinden kopup
Sleyman Musul'a Sultan Atabeg affedip
dair yemin etti. sz konusu yemini edince
hutbe okundu ve ve'd-
dnyii' ile lakablan kendisine verildi. Halife ona saltanat
hil'atini giydirdi. askerlerinden bin bir birli-
de onunla birlikte gnderdi. Hille hakimi Emir Kuvidiin da
onun Emir-i Hacibi olarak grevlendirildi. Rebi''l-
evvel 1156) el-Cibal Halife de
Hulvan'a gitti. Hemedan ve yerlerin hakimi Sultan Mu-
hammed'in b. Sultan Mahmild'a haber gnderip
kendisine itaat ve muvafakat etmesini istedi, o da iki bin svariyle
geldi ve ikisi de birbirlerine itiler.
veliaht ilan etti. Halife her ikisine silah vs. bu-
lundu, onlar da gidip ildeniz ile ve byk bir
eltiler." (Trke terc, XI, s.177-178). bkz,
el-Bundftri, (Trke terc, s.2l8-221)
448
551 Temmuz ll50)'de. Sultan Muham-
med, haberdar olunca " ... Musul
hakimi Kutb'd-din Mevdd'a ve nilibi Zeyn'd-din'e haber gnde-
rip ve destek istedi. galib gelecek olursa kendilerine
pek ok mal vermeyi vaad etti. de bu teklife 'evet' dediler. Bu-
nun zerine Sultan Muhammed'in cesareti ve
maiyyetincieki askerler ile zere harekete geti. taraf
Cumade'l-la girdiler. ok cetin bir oldu ve
sonunda ve maiyyeti yenildi. Askerleri oraya buraya
Halifenin, bin kadar olan askerlerinden yak-
elli geldi ve onlardan da hi biri ldrlmedi, sadece atla-
ve bunlar da ve bir halde
SELUKLU 235
gnln ve zrn kabul etti. O, Pehlivan Muhammed'i
Irak'a
Sultan Azerbaycan'dan emin olunca, 550 (1156) senesi son-
gitti.
449
Halife'nin Irak'da bulunan
emirler, Halife zerine sefere ettiler.
Seluklu meliklerinden iki orada tutsak
idi. Bunlardan bin Seluk Arslan bin
bin Muhammed idi. esaretten
Kuza'a'da bir ay nk Girdbazu, Zeyn'd-din
Ali KO.ek'i
450
getirmeyi kabul On-
dan sonra Bett ve Razan!Radan nahiyesine geldi. Hususi/uygun
bir yer bulup Dicle Nehri'ni getiler. [148] Ali,
ve muntazam bir ordu ile gel-
di.451 Sultan, Zeyn'd-din ve onun kondu-
geldiler." (Trke terc, XI, s.178). bkz, el-
Bundari, (Trke terc, s.22l)
449
Sultan Muhammed'in el-Bundari'ye gre, 551
Zi'l-Ka'desi 1157), gre 551 Zi'l-hiccesi
1157), el-Hseyni'ye gre ise 552
Mart [el-Bundari (Trke terc, s.226);
(Trke terc, XI, s.18l); el-Hseyni, (Trke terc, s.94)]
450
Merkezi Erbil olan Begteginliler (1144-1232) veya Erbil
Atabegligi'nin kurucusu Ali Kk (. 562/1167), Begtegin b. Mu-
hammed bir Trkmen beyinin olup Musul atabegi
Zengi'nin Zengi, Erbil'i ele gei-
rince Ali Kk'e ve (1132) ve uzun Eb'l-
Heyca bir Arap ailesinin idaresi bulunan Erbil, onun za-
Trkmenlerin iskan bir merkez haline
bilgi iin bkz, Glay Bezer, Begteginliler (Erbil'de Bir
Trk 2000; Alptekin, "Begteginliler",
V, s.342-344; yazar, "Ali Kk", II, s.4 lO.
451
"Sultan Muhammed nihayet geldi.
karar ve orada bir mddet askerlerine harp emri ver-
medi, Muktefi ile' muhabere etti ve kendisine, muti
bir bendesi ve gelmekten tekrar
avdet etmekten bir bildirdi. Btn etrafta bu-
lunan melikler ki Sultan Muhammed'den
Emir'l-m'minin kendisinden gs-
236
lar. Atabeg Ayaz, Girdbaz
idiler. Sultan ve Zeyn'd-din Ali, Nehr-i Mualla
Muazaf-fer'd-din Hammad-
insan ve silah dolu drt yz gemi ile Irak'tan geldi-
ler.452 da Hille'den
453
iki bin piyade getirdiler.
birordu ve pek ok
terrnek iin hutbelerde ismiyle kendi isminin de beraber okunma-
arzu ediyordu. Yoksa ne almak, ne de vali ve
olmak istiyordu. gibi yine geri dnp
gidecekti. Sultan bu arzusuna muharebesiz nail olmak iin
Fakat bu hususta "Sen Hemedan'a git, bu
mesele mzakere edilineeye kadar orada bekle" demekten
kendisini tatmin edecek bir cevab vermediler." el-Hseyni, (Trk-
e terc, s.94)
452
" askeri,_ Dicle'den yana olan tarafta, Amid yurdunun su
bendine (Msennat) ve Kumriye'ye iki
bir da, Srhek'in bina Han zerine
koymak bunu olsalar idi,
etmesine tedbir almak Bundan
halife, o hana geceleyin iin adamlar tayin etti.
Bu seher vaktinde, gk grlemesi gibi
oldu. Bundan Dicle'de, tatar oku, arap oku,
ve neft paavra gemiler, Sultan askerini iz'ac
ediyordu ve aczierini kendilerine taciz et-
mekle bu gemiler ve izzetinin ruhunu al-
ancak az miktarda gemileri olup o da gemicilerini
msahhar ederek (zorla ve sahiplerini zarara
ratarak elde ettikleri gemilerden ibaretti. Sonra o gemiciler
mezkfir gemilere binmiye de cesaret bundan
hayrette Ve bunun zerine
Haltfeye muhalefet eden Garraf sahibi Bedr bin Mu-
zaffer bin Hammad, bunlara, ben size harp gemileri tedarik ederim.
ve uzak yk gemiler,
yelkenli gemiler, zevraklar ve gemileri getirip sizi
zengin dedi. Bunlar ona ve hamdettiler. O
adam gitti, bunlar onu beklediler. Nihayet ve hafif gemiler,
gemiciler ve adamlarla geldi." el-Bundari, (Trke terc, s.228.)
453
bir ky olup kara yoluyla
fersah mesafededir (Yakut, Il, 293-294)
SELUKLU 237
Her gn her iki taraftan birbirlerine birka
ve birbirlerinin Dicle'deki Pi-
yade blkleri piyadegan) Ordu, hibir
gn (ama) bir da
Halifenin emirleri iinden Sultan'a "Falan
diye idi. Muvaffak Girdbaz ile ara-
nefret ve Bundan
lik idi. durumu nk
yksek yerleri (irtifaat) ve (ruhCi') hepsini
(Onlar) bir men'lik
yk dahi

[149]
Atabeg ildeniz'in ile Hemedan in-
haberi geldi.
455
Bu haber abuk nk bu
454
gre de "Bu arada asker ekmek
gsterdi, ancak et, meyve ve sebze bo ldu. hubu-
bat boldu, zira vezlr askerlere dinar yerine onlar da
onu Fiatlar uzun sre ucuz ancak et, meyve ve
sebzeleri maddelerinin sevk edilernemesi ve hal-
yiyecek ekmesi sebebiyle rnuhasara,
zor dururnlara soktu." (Trke terc, XI, s.l82). el-Bundarl'ye gre
ise "Muhasara ve almak ge halrfe
korktu, bundan erzak askerin mu-
kabil hurma ve erzak verdi. Asker bunu sarf etmek iin
paralarma muhta
lar ve para ile Bu suretle erzak alevi -
t, erzak ykselrnedi. Hi bir vakit yiyecek
(Trke terc, s.229)
455
Sultan Muhammed sudara iin drt yz rner-
diven sonra da hcurna geip
rin 'Merdivenleri ne
giriniz' dediler. Fakat hi kimse Onlar bu vaziyette
iken Sultan Muhammed ile Erran ha-
kimi ildeniz ve ildeniz'in Melik Hemedan'a gir-
diklerini ve istila etliklerini,
emirlerin aile ve ele geirdiklerini haber Bu-
nun zerine belki diye daha fazla
ilgi ve gayret gsterdi, fakat hi bir elde edemedi ve 24 Rebl''l-
238

istekleriyle idi. Askerler kendi ev ve
(han u man) ile orada sahib (nanpare) yzn-
den grup grup kamaya

ordu
ile mmkn Sultan "Ya-
nn, nehirden geip Nemedan taralina, zerine gidelim ki
bundan korkan ordu ve takipileri/ek/eri endi-
ve ertesi gn ve byk bir
sunlar. Bugn dahi geelim" diye emir verdi. Halka
Kpr kt. Denizciler (mellahan), gemileri
ordusuna (sipah) O gn halkda bir ha-
reketlenme olunca piyadeler (reccale) gayrete
gelip Acemler'i Ordu
Hezimet ve kadar
dan bulunan Sultan) tccar ve
askerlerin (sipahiyan) malzemeleri
piyadeleri (reccale-i
bulunan ordu
457
silah saf ektiler ve haylhanelerini
muhafaza ettiler.
Sultan, Sa'd'd-devle'nin
458
kalan birka
hasegi ve gulam ile [150] seyyare'de oturdu. Seraperde,
lar (bonegah), hazine, saray saray) ve
btn malzeme ve Zeyn'd-
evvel 552 (6 1157) tarihinde Hemedan'a
(Trke terc, Xl, s.l83)
456
el-Bundari'ye gre "Halifenin veziri, Sultan_ Muhammed
muhasaraya gnden beri, Atabeg ildeniz ile
mkatebeyi devam ettiriyor ve onu iki biri yani
yahut ile Hemedan'a hareket etmeye
ediyordu. Nihayet memlekete hcum etti. Yeni ve eski ne
varsa cmlesini eline geirdi, akdetti, mahsulleri
kazanlan ykleyip diye haber geldi. Bu haber, askerin
bazusunu ve (Trke terc, s.23l)
457
er-Ravendi'de tarafmda bulunan ordu". [s.268, (Trke terc,
II, s.528)]
458
el-Bundari'de ez-Zekevt". (Trke terc, s.227)
SELUKLU 239
din Ali Kek, btn ordusu ile birlikte (atlanna) idi.
Bir geminin ve tarafa gemelerini en-
gelliyordu. Her bir aletin nakli mmkn hepsini
ile birlikte Bonegah hazine,
ile ordu yola koyulana kadar ylece
idi. Sonra geldi.
459
Sultan ile ordusu, o gece sabaha kadar at stn-
de durdu. Sabah olunca, yklediler ve yola

bir fersah mesafede Geri ordusu
ve ierisinde idi. Ancak ordusunun da
kuvvet, kudret ve gc takip edemedi-
ler.
461
saltanat bir dehliz, tane
kilimi!zilo-yi ve hassa hayvanlanndan birka at
idi. emirleri ve yiyecek ve
kendi (matbah) Bu
Hulvan'a Orada Zeyn'd-din Ali Kek, salta,..
nat saray saray), hadem ve


getirdi. yle ki hibir zayi
459
el-Bundart, (Trke terc, s.231); er-Ravendt, s.268-269, (Trke
terc, Il, s.257 -258); el-Hseyni, (Trke terc, s.99);
(Trke terc, XI, s.182)
460
"Gece oluncaya kadar at zerinde durdular, sonra yrdler, ge-
cenin evvelinde, geldikleri yollara dndler, el-
Bundari, (Trke terc, s.232)
461
"Sultan o gece sabaha kadar nehrin at stnde dur-
du. Sabah olunca, yklendi_ Sultan, bir fer-
sah mesafede olan bir yere, ok halde indi. Bu her ne kadar
kt bir ekilme idiyse de, kuvvetlerinde takip ede-
cek kadar kuvvet yoktu." er-Ravendf, s.269, (Trke terc, Il,
s.258)
462
"Hadem"in sivil, ise askeri maiyyeti ifade etmek zere
(Kymen, "Seluklu Devri
lan", s.330, 354, 367, 372; Ann K. S. Lambton, '"Atebet'l-
Ketebe'ye Gre Sancar Ynetimi", (ev. Nejat
Belfeten, XXXVli/147 (1973), s.374, 376, 379.).
240
Sultan bununla yetinerek ondan (Zeyn'd-din Ali'den) memnun
oldu ve onu taltif etti. [151]
Oradan (g kerdend). Hemedan'a menzillik
(bir yere) Atabeg hcleniz geri dnd.
o da Hzistan gitti. Sultan Hemedan
indi.
463
"nceden gibi olduk ve (hatta me-
de (daha)

aba zayi hazine aba

Ondan sonra Save'ye gitti, Hemedan'a geldi.
465
bir (renc)

yatakta, ayak-
ta bulunuyor idi. 554 senesi Zi'l-hiccesinde 1159) sedye
(haffe) ile geldi. Bir hafta sonra ld.
467
Sultan
gitmeden nce, Miskal Bozorg'
idi.
Hatun Kirmani'yi
468
istemesini idi. Onun eyizi (mehd)
Dar'l-mlk Hemedan'a 554 senesi Recebinde 1159)
sslenip yzden fazla idiler.
(mutriban) Sultan mahfede
halde onu gitmiOti. ay onunla ni-
463
Sultan Muhammed hi bir elde edemedi ve 24 Rebi''l-evvel
552 (6 1157) tarihinde Hemedan'a
Esir, (Trke terc, Xl, s.l83)
464 Arapa :_, W J.,...:i]
465
el-Hseyni'ye gre "Sultan Muhammed, hcum etmek
iin gelmesini bekliyordu." (Trke terc, s.lOO)
466
gre verem
(Trke ter c, XI, s.208) ].
467
er-Ravendi tarihi verir. el-Hseyni'ye gre Hemedan'da 553
(1158-1159) senesinde, gre 554 Zi'l-hiccesinde
1159-0cak 1160), el-Bundari'ye 554 Zi'l-ka'desinin son
gn olan cumartesi gn (12 1159) vefat [er-
Ravend!, s.270, (Trke terc, II, s.259); el-Hseyni, (Trke terc,
s.lOO); (Trke terc, XI, s.208), el-Bundari, (Trke
terc, s.257).]
468
"Kirman melikinin el-Bundari, (Trke terc, s.256)
SELUKLU 241
etkisiyle ona Mihriyle yle-
ce dul
mr otuz iki sene
469
, yedi sene idi.
470
[152]
Onun gzel Gzel ehreli, iri gzl,
uzun mtenasib/orta boylu, gzel at sren,
boynu ince idi.
Onun veztrleri:
el-Vezir Celal'd-din Eb'l-Fazl
el-Vezir Eb
Hacibieri (el-Hccab)
Emir-i Hacib Cemal'd-din bin Kaymaz
Atabeg Ayaz
Onikinci es-Sultan Mu'izz'd-Dnya ve' d-din Eb'l-
Haris bin Muhammed bin
iyi huylu, gzel yzl, szl, grgl bir
idi. Ancak vekar ve yoktu. msaid
Bir ka gn tahta oturdu. Ama yar olma-
etmedi. [153]
Sultan Muhammed dnyadan Muvaffak Girdbaz,
alet ve orduca btn emirlerden daha kuvvetli
idi. Byk emirlerden bozorg)


Satmaz ve Atabeg Ayaz idiler. Birbir-'
leriyle saltanat ettiler ve
469
gre 522 Rebi''l-ahirinde (Nisan 1128)
(Trke terc, Xl, s.208)
470
el-Hseynt, saltanat mddetini dokuz sene olarak verir [el-
Hseynt, (Trke terc, s.lOO) el-Bundari ise tahta 54 7
olarak verir ki [el-Bundart, (Trke terc, bu mdlife naza-
ran da yedi
471
er-Ravendi'de N asireddin (Trke terc, Il, s.263.)
242
Rey'den onun (rey) gre yapmaya
karar verdiler. gelince, (kenkac)
sonra zerinde karar
472
Biri onu iin
Musul'a gitti. Musul vallsi Atabeg Kutb'd-din Mevdd onu tam
tehizat, ve silahla gnderdi.
555 senesi Rebi''l-evvelinin on ikisinde (22 Mart 1160) Dar'l-
mlk Hemedan'a ve meliklik tahta oturdu.
473
Vezareti Hace
Sika'ya, Emir-i Muzaffer'ddin
Alpergu'ya
474
verdi. Atabeg ildeniz'in gnln almak iin, onun
bulunan Melik veliahd

Hutbe ve sik-
ke'de onun da koydular.
Rey'e dnd. Muvaffak Girdbaz ile Sat-
maz ve her zaman iten ie bir
nefret Girdbaz'ya [1541. Sultan Muhammed
beri iinde idi. her gn
ce ve iki ile oluyordu. ile Ak-
ona daha ok her grdklerinde
Girdbaz'yu Bir gn, belki gam-
472
Sultan Muhammed ldkten sonra mera ihtilaf ettiler. Evvela Rey
sahibi Emir karar verdiler. Gizli olan bu ka-
meydana vurdular. Sonra re'ylerinde ve arzulannda
tenakuz vuku'a geldi. Bunlardan
meyletti, bir ise, annesinin olan ildeniz'in
nfuz ve Melik Arslan'a adam gndenneyi mna-
sip grd. bir da padi-
arzetti. O esnada askeri en ok ve cemaati en kalaba-
ve en keskin olan Emir meyletti: 'Bu ser-
den daha uzak eza ve cefadan daha ekingendir. Halife bunu evvelce
Sultan tayin ve ona iyilik bunu tayin edersek
halife bunun terbiyesini eder ve tayin da
olur' dedi." el-Bundan, (Trke terc, s.257); bkz, er-Ravendi,
s.275, (Trke terc, II, s.263); el-Hseyni, (Trke terc, s.lOl).
473
(Trke terc, XI, s.21 7) .
474
el-Bundari'de Kazvin sahibi Muzaffer'd-dtn Alp Argun bin
(Trke terc, s.257)
475
Atabeg Melik annesinin idi. [el-Bundari
(Trke terc, s.257-258); (Trke terc, XI, s.221)]
SELUKLU 243
mazlamak iin buluruz diye Sultan'a ziyafet verdiler. An-
cak Girdbaz'nun byk bir ordusu ok
ve mmkn Her
gece bir ordu onun Bu arada
Girdbaz, Atabeg ildeniz'e bir adam gnderip gelmesi ve Melik
getirmesi iin onu Sleyman iki-
devamdan idi. Bir cin-
net geirdi. Onunla isteyen emirler, ona yol
yorlar, kimsenin yrmyor idi. Hi kimseye bir syle-
meye mecali yoktu.

Gndz yorgun olmandan korktum
Emirler ondan midi kestiler ve Girdbaz ile ildeniz ve Melik
zere ittifak ettiler. emtrlerin
kendisine muhalefet ettiklerinden,
haberdar oldu. Onlara siz benden memnn beni
getirmekten olduysanzz benden size hibir zarar gelmez.
Musul'dan silah, [155]
ile saltanat aleti ve malzemeyi Hilzistan gideyim"
diye haber gnderdi. Emirler bu kabul etmek istediler.
(Ancak) kabul etmek
olma.i' dediler. haber gnderdiler. (inanc'dan) cevab
geldi: "Allah, Allah. siz ondan ve bir
seiyorsanzz, onu serbest uygun n-
k Horasan'a giderse, rahata iinde bir ordu getirebilir.
verir. nce bizim dert olur. Yeni
Sultan gelinciye kadar, onu hapsetsinler. O zaman (yeni Sultan
onun hkmn verir."
Emirler, bir tarafa
Atabeg ildeniz ve Arslan 555 senesi
(Eyll 1160) gelinceye kadar her gece
haylhane'den onun nbet
tuttular. Sultan Arslan tahta (mlk-i taht) oturdu. Sleyman-
244

bahenin iinde bir hapsettiler
476
ve ona grevliler
(mvekkilan) tayin ettiler.
477
Bir ay sonra Sultan Arslan ve Atabeg ildeniz Isfahan
giderken Hemedan'a, Ala''d-devle Kalesi'ne nak-
lettiler. 556 senesi Rebi''l-evvelinin on ikisinde (ll Mart
1161)
478
bu kalede ld.
479
Sultan Mes'd'un trbesine
defnettiler. [156]
ay birka gn mr sene idi.
onun 5 senesi Recebinde 7) idi.
Onun gzel mayil esmer yzl, orta sa-
boyunlu, orta boylu idi. huylu ve merha-
metli idi.
476
ve el-Bundari'ye gre 1160'da.
(Trke terc, XI, s.220); el-Bundari, (Trke terc,
s.264)]
477
el-Bundari Sultan tevkifini bir surette anlat-
"Sultan Sleyman attan sar'aya mptela oldu. Nefes
ve ariz oldu. iin bunu ziyaret lakin arzu-.
sundan ona muhalefet ettiler. Sultan bir
bunu hapis ettiler. Her emir, kendi mu'temedlerinden bir cemaati,
buna tayin etti. Bunu yok etmek hususuna muahede etti-
ler. Buna olan ahidierini yok farz etmeyi el-
Bundari, (Trke terc, s.264)
478
556 senesi Rebi''l-ahir/Nisan 1161 (Trke terc, XI,
s.220), el-Bundari'de ise 556 senesi Rebi''l-evvelinin on ola-
rak [ el-Bundari, (Trke terc, s.264)]
479
kaynaklar Sultan zehirlenmek [el-Bundan,
(Trke terc, s.264); (Trke terc, XI, s.220.)],
da suretiyle [el-Hseyni,
(Trke terc, s.l02); (Trke terc, XI, s.220)] el-Hseyni
onun lmn " ... Emir Girdbaz
Sultan hrmetlerini arzetmek iin gibi
atma binip yola huzuruna dahil oldu. Mmaileyhi
sonra boynuna bir yay takarak Sa-
bahleyin l olarak buldular ... "
SELUKLU 245
Vzen1 Ye hacibieri
el-Vezir: Sika Mahmud bin Abdu'l-'aziz el-
Hamidi
ehHacio: Muzaffer'd-din Alpergu bin el-Bazdar
nnc es-Sultan'l-A'zam Rkn'd-Dnya ve'd-
din Arslan bin Muhammed bin
bin Alp Arslan
Sultan Arslan, gzel yzl, iyi hareketli, haya ve hamiyyet
sahibi bir idi. Ge fkelenir, abuk gsterirdi. Onun
en belirgin kerem ve mrvvet idi. Onun yumu-
ve skunet grnrd. Hi bir istek sahibi onun dilinden
(la) szn hikimse ondan cebr ve ktlk
Gelir ve masraf hazine ve paygah'a
[ 157] Durumun ve
ihmal ve gsterirdi. Nimetlerden faydalanma-
dan sever idi. Giyecek ve yiyeceklerinde gste-
renk ve son dereceye Onun
elbiseler fahir), renkli giyecekler
mlevven),
ve revac Onun ve ve dost
meclislerinde ok fazla idi. Onun meclisine hibir zaman
haddini sama, kt ve kfrl sz syleyen kimse
gitmezdi. bir hareket meydana gelmezdi.
Sultan bin Muhammed o bir
dan kkt. Amcazadesi bin Seluk bin Muhammed
de bu idi. Sultan Mes'ud bytt.
kendisiyle birlikte Ordu Bozepe'yi
Dar'l-mlk Hemedan'dan kovmak iin, hareket edip
Derbend-i yoluyla Azerbaycan'a 540 (ll 45) sene-
sinde, Tikrit Kalesi'ne gnderdi. ve TikrH
olan Emir Mes'ud Bilal'e emanet etti. Onlar bir ka sene
246
Tikrit'de Zaman ahval ve Sultan
Mes'd dnyadan gitti. [158]
Ondan sonra bin Mahmud drt ay tahtta oturdu. O
zaman Sultan Mes'd'un veliahdi ve olan Mu-
hammed, o dnemde Irak hakimi ve Atabeg olan Hasbeg-i
Pelengert'nin ile Hzistan'a gelerek
ve 547 senesi sonunda (Ocak 1153) tahta
idi. 548 (1153-1154) senesinde Emir Bilal
eyaleti Halife'nin zerine Dar'l-hilafe
Ondan sonra Sultan Muhammed'den geri
dnmek, Diz-i Mahki
480
ve Bendnican vilayeti sahibi olan
Hsam'd-din ile kurtarmak ve
Hallfc'nin ordusu'nu defetmek iin izin istedi. Dedi ki
"Bize bir are olmaz. n-
k Halife bizzat ederse, emirlerin hibiri
ona koymaz. Tikrit'te bulunan iki birini,
Halife'nin ordusu etri ile
Sultan Muhammed'den ruhsat
(Sultan Muhammed), Bilal'e izin ve ruhsat verdikten sonra
oldu. Melik Muhammed'in iin mektb
(name) gnderdi. Kendisi de Hsam'd-din ile birlikite
mid ediyordu. Ayet: "Allah, nurunu
tamamlamaktan bir olmaz."
481
Kader
[159] Halife Muktefi onlarla


nce Halife'nin ordusu yenildi. Bu topluluk
ve talanla oldular. (Bu Halife'nin askerleri
geri dndler ve ordusunu etti-
480
olan Lihf
481
;) UJ-Ull Kerim, 9/32. Ayet-iKerime'nin tama-
ve meali [ ;) -Ull IJ!t. j_,J ;:;t

)l:, nurunu sndrmek istiyor-
lar. Oysa kafirler da Allah, nurunu tamamlamaktan
bir olmaz."
482
549 (l154-ll55)'daki bu hadise iin bkz, el-Bundari, (Trke terc,
s.214-21S.); Trke terc, XI, s.168-169.
SELUKLU 247
ler. Diz-i vilayetine Melik
tutuyordu. Birdenbire ld (ferman yaft).
483
Hemedani
484
, Melik Arslan ile birlikte, Atabeg ilde-
niz'in geldi. Zira annesi, ildeniz'in
idi. Bu durumu iin ganimet bildi. Melik Arslan,
i'zaz ve ikramla iinde annesinin ve yerinde olan
Atabeg ildeniz'in

Atabeg Sultan Mes'd'un veziri olan Kemal'd-din-i
Smeyremi'nin bende-i idi. Kemal'd-din-i Smeyremi'yi
Mlhidler (Melahide) ldrnce ildeniz Sultan
Mes'd'un hizmetine girdi. Takdire hizmetlerde buluna-
rak ispat etti. Sultan onu byk (bozorg)
olarak ona vilayet-i Erraniyye'yi verdi. Sultan bin Mu-
hammed'in lmnden sonra, onun zamanda)
annesi olan ona verdi. O Berde'ye gtrd.
Onun annesinden iki oldu.
Bunlardan biri Atabeg Nusret'd-din Cihan Pehlivan Muham-
med, [160] Atabeg Muzaffer'd-din Arslan Osman
idi. Azerbaycan atabegleri, Atabeg Ebi Bekr bin Muhammed
Cihan
Ama Azerbaycan ve atabegi Aksunkur, Ahmedili
bin Vehszan bendesi olup, (onlar) ha-
kim-i Azerbaygan (Azerbaycan) idiler.
486
Ahmedili'yi
'
483
549 (ll54-ll55)'da
484
Bu zat Hemedan valisi Sulnkur el-Himartegin'dir (er-Ravendi,
s.285, (Trke terc, Il, s.272 n.)
485
Bkz, el-Bundari, (Trke terc, s.2l7); er-Ravendi, s.285, (Trke
terc, II, s.272.)
486
Ahmedtliler, 1108-1227 Meraga ve Tebriz'de h-
km sren bir kurucusu olarak ka-
bul edilen Ahmedtl b. b. Vehsdan er-Revadi, Seluklu
Muhammed Meraga emtri idi. Derlesi Tebriz ha-
kimi Vehsdanb. Memlan da Beg'in hizmetinde
tu. Kaynaklar Ahmedtl'den ilk defa, Sultan Muhammed Tapar ile
Hille Emiri Sadaka b. Mezyed cereyan eden
248
ldrnce Aksunkur byk/ulu (bozorg) oldu. Tebriz
ve vilayet-i Azerbaycan'a hakim oldu. Onunla ona bulunan
ildeniz ve Cihan Pehlivan ve
Sultan bin Mahmud, ona emanet
ti. Onu Sultan yapmak istiyordu. Hutbe'yi onun okutma-
iin birka kere gnderdi. Bir yere
Onun Hasbeg, byk bir emirin idi ve hkm sr-
dkleri dnemde Azerbaycan ve hududu idi.
Sultan Muhammed, 554 (1159) senesi dnyadan
gidince, baht ve talihine uygun miktarda kendi
nevbet'ini Dergahda bulunan hazret,
Girdbazu, ve onun atabegleri Ayaz ve
saltanat ve cihandari)
lar. Emir tayini iin Rey'den
Hemedan'a Sultan Sleyman zerinde karara
Onu Musul'dan getirdiler. [161] Ata:beg mlkn, devle-
tin ve tesisinde en byk dayanak idi.
Bu onunla etmeden idiler. Vilayette
hutbesinin Melik
(501/1108) mnasebetiyle bahsederler. Ahmedll daha sonra, Sul-
tan Muhammed Tapar cihada memur
edilen Musul Emiri Mevdild'un Urfa blgesindeki ikinci seferine ve
Tel (ll ll). gn sren muhasara
Tel senyr joscelin de Courtenay ile
lam ordusunu vazgeirmeye emirler bu-
na ordunun byk bir blmn eden as-
kerleriyle Tel da muhasaradan vazgemek
zorunda Bu orduda bulunan Skmen el-Kutbt'nin
lm zerine, Sultan Muhammed Tapar'dan onun hakimiyeti al-
Tebriz ve yerleri kendisine etmesini istedi. Sul-
onun bu yerine getirip bilinmemektedir.
Ahmedil, ile beraber
fedaileri hanerlene-
rek ldrld (510/1116). Ahmedil'in yerine Ak-
sungur geti. III, s.l300-l301; Abdlkerim
"Ahmedililer", II, s.168-169.)
SELUKLU 249
(veliahd olarak konusudaki emir ve ta'tifin, onun
atabeglik belirlenmesine
karar
Zaman, veliahdlik acele edince
baht/talih, sahibine meylediyor ve zengiye getiri-
yordu. yle ki yedi ay sonra ona katib-i felekden yedinci
ekilme ve
misali O memleketin dizgini ve o Sultan-
mbarek Arslan'a geri geldi. ssleyen
Azerbaycan'dan Dar'l-mlk Hemedan'a yrd. Cihan,
devlet nuru, siyaseti (siyaset-i Atabeg-i

ve ve
etraf, kulluk koydular. Re'aya, adaletin
glgesi ve rahat ettiler.
vcdu ssledi. vezaret'in
vezaret) ve mesned.J durbet ve celadet, Sika'ya ve-
rildi. Mehd-i Hatun Kirmani, Sultan'a Memleket
her ynyle intizam buldu.
aydan sonra 555 (1160) senesi Hemedan'da bu-
lunan Sultan ve byk atabeg (atabeg-i mu'azzam) mevsi-
minde Save zerinden Isfahan'a gittiler. [162] Vali-i [ ... ]
488
olan
Emir Satmaz, Hsam'd-din ile Sultan'a muha-
lefette adam gnderip Melik Muhammed bin


Pars/Fars'dan Satmaz isyan etti.
Sultan, Girdbaz ve EmYr ordular
ile Hemedan'a geldiler. Atabeg Isfahan'da idi. Melik
Muhammed Pars/Fars'dan Isfahan'a geldi. Satmaz ve o,
Kabile yoluyla Hemedan'a yrdler. Sultan ve Atabeg ildeniz
487
Atabeg-i A'zam, olup, Sultan tahta clu-
sundan sonra [el-Bundarl, (Trke terc, s.264)
488
Bu metinde
489
Melik Muhammed bin Sultan ili. [el-
Bundarl, (Trke ter c, s.265)
250
Mahrse-i Ferruc1n'de
490
nlerine bir ol-
du.491 Melik Muhammed'in ordusu yenildi. ikba-
li galib geldi. Melik Muhammed mnhezim olarak Hzistan'a,
Kum'a, da Rey gitti. Sultan ve Atabeg,
Rey'e gittiler. O Grgan'a ve
Mazenderan'a
492
Atabeg'in yrmesi ve Sultan Arslan'a iin
Erran ve Azerbaycan'dan Abhaz Meliki, beldeleri-
ni ele geirmek istedi. Yerinden heves

[163] Ordusu gl-
gesinde, Atabeg'in ve dirayetinin
kfr'e yrd. Cihad yapma niyeti ve mer-
tebesine ile ortaya Gence
huddundan geince emirleri,
aletlerinin kuvvetine, ve ilahi
gven ile hemen zerine hcum ettiler. Onun
(Abhaz Meliki'nin) hazinesini ha,
490
er-Ravendt'de Ferruhtn. [s.287, (Trke terc, Il, s.273)]
491
Szkonusu Kerec bkz,
el-Bundart, (Trke terc, s.266 vd)
492
9 556 (3 116l)'da meydana gelen bu hadise hak-
bkz, (Trke terc, XI, s.222-223); el-Bundart,
Trke terc, s.265-267); el-Hseynt, (Trke terc, s.l02-103)
493
"Grcler bu sene (557) 1162)
otuz bini bulan byk bir ordu ve lkele-
rine girdiler. Azerbaycan'a Duvin zerine yrdler,
zapt ve ettiler. Duvin ve kylerinde on bin ldrd-
ler, ve pek ok esir soyup
lak ve ayak vaziyette gtrdler, bu arada cami ve mescitleri
Grcler, kendi lkelerine gidince Grc dahi
Mslman ve si-
zin bize yapmaya
mecbur ettiniz.' dediler ve Mslman giydirdiler."
Estr, (Trke terc, XI, s.234)
S EL U KL U TAR H 251
ks getirdiler. Abhaz Meliki izmesiz
bim.ze) dnd. Ata

[Muctes]
''Bahar yaprak dkm korkusundan ne ha-
le o da ylece ak korkusundan
bir halde '!1
95
Kudretli heybetinden; Ne dinlenmeden haberi
var, ne de uyku ve yemekten.
Ordusu'nun bu cihad ile
Mlhidler (Melahide) buldular. Kazvin haberdar
oluncaya kadar, fersah yksek
pare muhkem kale idiler.
496
Kerpi ve kireten
bir geze bir gez/bir bir (gezi der gezi) duvarlar yap-
idiler. Devderin (st.ran) [164] ve bir
zamanda idiler. ve arrade
)
497
zahire getiriyor, (kaleleri)
Kazvin ahalisi, iinde gittiler. Ba-
ve Sultan ve
494
el-Hseyni'ye gre 556, gre Safer 558
1163)'de bu sefer bkz, (Trke
terc, XI, s.234-235); el-Hseyni, (Trke terc, s.110-114.); er-
Ravendi, s.287-289, (Trke terc, ll, s.274-275)
495
er-Ravendi, (Trke terc, Il, s.275)
496
560 (1164-1165) ise de
(Trke terc, XI, s.258), bu hadisenin 559 (1163-1164) nce-
sinde kuvvetle muhtemeldir.
497
Kk veya hafif arrade denmekte olup "tek
ynl" (arrade-i JI_;c. ), "dnen" (arrade-i
gerdanfbp Jiy:. ), "sabit/uyuyan" (arrade-i JI_;c.) ve
"yryen" (arrade-i revan (iJ..J JI_;c.) arradeler gibi
(Fahr-i Mdebbir, s.427; el-Anfk fi'l-
Menficinfk, (Tahkik: Hindi), (Cimiatu Haleb),
1405/1985, s.26, 109-110, 117-119; Mdebbir, s.427; Gk-
su, Trk Kltrnde Silah, s.319 vd)
252

devlet, asgar'dan ek-ber'e
Drt ay mddetle o kaleleri ve harab ettiler.
Kazvin hududundan Mihab Vilayeti'ne geldiler.
ile, Sultan Mes'd yksek bir edip
olduklan kalenin havaliye
yneldiler. Sultan Mes'd da bu kaleyi btn devlet'le
birlikte ay mddetle bir muhasara

yle ki onun fethi idi. Ancak mera ihtilaf
Kalenin nnde ve btn muhasara aletle-
ri ve orada Onlar bu sebeple kuv-
vet buldular ve o kalenin imar ve Sultan
Mes'd'un, emirlerinin ve Irak ordusunun (sipah) onu almak-
tan/zaptetmekten aciz bir fal Daha
sonra Sultan Arslan, yeni kalderin (Kazvin'deki kalelerin) fethini
sonra, o kaleyi Vilayeti'nde,
Geylan'a giden ve orada Geylan Denizi'ne dklen
Sepid sahiline gitti. Kaleye [165] fetihden sonra

verdiler ve Mslman bir ktval ile birka (end
merd-i mbariz) o kalede koydular.
Sultan devletinin bu
iki fetihle kuvvetlendi. Din din) ykseltildi
ve onun mjdesi btn aktar ve cihana Uzak ve
onun itaatkar oldular
559 (1164) senesi Sultan Arslan, Atabeg ve
devlet, Isfahan'a geldiler. 560 senesi Cumade'l-
(Mart 1 165) Atabeg Zengi
50
Fars'dan
Hezar-i Hani gittiler. Vezir
498
Bu hadise 541 (1146-1147) tarihinde [er-Ravendi,
s.289, (Trke te re, II, s.276 n)]
499
Zekeriya Kazvini, Asar1-Bilad, s.ll6'da C

500
Bu zat, Fars hakimi Zengi bin Dkle'dir. [er-
Ravendi, s.289, (Trke terc, Il, s.276 n)]
SELUKLU
253
Sika hasta idi. Isfahan'da Timaverd Mahalle-
si'ndeki hanesinde Bu yirmi sekizinde ld.
501
Onun
tabutu Hemedan'a gtrld ve (orada) kendisinin yap-
bir mezara (gmld).
Bu on sekizinde (29 Haziran 1165) Atabeg
Zengi Pars/Fars'dan huzuruna geldi. giyip
dnd. Sultan, Atabeg ve emirler, bu on birinde
Hemedan'da bulunan Karategin kondu-
lar/indiler. Bu Zi'l-ka'desinin yirmi birinde (28 Ekim 1165)
Hemedan'da vefat etti. Zi'l-hicce
sonunda Pazar gn (6-7 1165) [166] Sultan
Arslan, Atabeg ve emirler, Hemedan'dan Rey hareket
ettiler ve menziline (merhale) kondular/indiler. 561
senesi Muharreminin on drdnc Pazar gn (20 1165)
Emir Satmaz, Hemedan bir merhale/menzil
mesafede (bulunan bir yerde) vefat etti. Safer yedinci
pazartesi gn Vez1r Fahr'd-d1n bin Mu'in'd-din


Hemedan'dan Save gidip hizmetine girdi.
V ezaretin ona verilmesi idi.
Safer dokuzu gn Sultan, devlet-
le birlikte Save'den Rey hareket ettiler. Bundan
gn nce Save'de, minarderin tepesini skp
(h1meha) sokan, ovadaki btn (sutran) darmada-
eden bir ve byk tahribata (se-
bep) oldu. on sekizinci cuma gn Sultan Rey
rine geldi ve Emir kondu/indi.
gn vezareti verdiler. (O) vezaret ma-
Sultan Arslan ile Atabegi ildeniz'in veztri olan
b. Abdu'l-aztz el-Hamidt el-Herevt bu sene
Rebt''l-evvel ayinda 1165) ld." (Trke
terc, XI, s.260)] "Bundan sonra Sultan, Veztr
Vezir el-Mu'in vezir edindi." [el-Bundan, (Trke terc,
s.267)]
502
el-Mu'in el-Muhtass. [el-Bundart, (Trke
terc, s.267)]
254

karnma oturup birka Nusret'd-din Pehlivan Mu-
hammed'in tevki'ini
503
561 senesi drd gn (8 Mart
1166) Girdbaz, Rey (zahir-i Rey) Knbe-
di'nde ld. Tabutu Hemedan'a gtrld ve (orada) kendisi-
nin bir medreseye (gmld). Atabeg
Pehlivan Muhammed gn [167] onun bargah'mda taziyeleri
kabul etti. mera ve devlet (orada) bulundular.
Hsrev-i Mazenderan'a
504

Sultan Arslan, bu Cumade'l-lasmm on biri g-
n (15 Mart 1166) Rey'den Tahran indi.
gn Mazenderan ve elisi (resul), dergaha
Bundan nce gnl ondan memnun
olsun ve sadece Rey'i ona versin diye Save, Carbadekan ve Rey
sahib (nan) Girdbaz'nun
lm haberi ona oldu. Save, Carbadekan ve daha
fazla (nan) istiyordu. Onun elisini geri gnderip, onun
isteklerini kabule (ona) idi:
bizim (hizmetimize) gelirse, verdi-
(nan) kanaat etmelidir."
Bu Receb yedisi gn (9 1166)
annesi ve Muzaffer'd-din Arslan
505
, Nahcivan'a
gitmek zere, ordugahtan hareket ettiler.
indiler. 561 senesi'Recebinin gn
503
"Fahreddin gnde veztrlik mevkiine oturup, Nusret'd-
dnya ve'd-dtn Cihan Emtr-i tayini
na tevkiini er-Ravendt, s.292, (Trke terc, Il, s.278)
504
Bu dnemde Mazenderan Ala''d-dtn el-Hasan bin Rstem bin
Ali idi. [ er-Ravendt, s.292, (Trke terc, Il, s.279 n) l
505
er-Ravendt'de "Emir Kebir Muzaffer'd-devle ve'd-dtn
Arslan" olarak olan bu ildeniz'in ol-
gibi, anne da [er-Ravendt,
s.293, (Trke terc, Il, s.279 n); (Trke terc, XI,
s.415))
SELUKLU 255
(17 1166) Atabeg-i A'zam ve devlet,
Mazenderan'a Firzkh Kalesi gittiler. stnavend ve
Sultan, Dlab'da bulunuyor
idi. Sultan'dan korktu ve
isternek iin huzuruna gitti.
[168] Sultan, Hemedan geldi. Atabeg de Azerbaycan
gitti.
506
Rey eyaletini mer bin Alibar'a verdiler. O,
Taberek Kalesi'ni imar ve onun taarruzundan
emin pek ok alet ve zahtre koydu.
Sultan, 562 (1167) senesinde Zencan


geldi. giderek
getirdi. yneldi. Bu byk bir ordu ile
Rey'e geldi. Birka gn Taberek'i zamanda fethini
mid etmiyor idi. mer-i Aiibar, Azerbaycan'a Atabeg
mektb gnderdi ve onu gelmesi iin etti.
Taberek vazgeip, iin Ebher
ve Zencan gitti. nk Harezm askerlerifordusu bek-
lemiyor, yapmak ve hemen geri dnmek istiyor-
Zencan'a ildeniz Tebriz'den
idi. Sultan, Zencan'dan bir merhale/menzil gidip onu
Atabeg'in haberini duyunca Ebher nle-
rinde geri dnd. Harezmliler; Ebher, Kazvin ve o bl-
gede [169] resmi olmayanlkanunsuz Mslman-
esir srdler.
Kazvin iki bin deve srp geri dndler.
Sultan, Atabeg ve emirler, onlardan Rey'e geldiler.
506
"Sultan Hemedan Atabeg ise Azerbaycan'a gitti.
Bundan sonra, Arslan bin bin Muhammed bin
izzetinde ve emrinin nfuzunda naziri yoktu.
Lakin buna ve btn memlekete, annesinin hkme-
derdi." el-Bundart, (Trke terc, s.267)

507
"Zencan emen-i Sultaniye hududunda bir ye-
rin veya bir kyn yahut bizzat emen-i Sultaniye'dir." [er-
Ravendi, s.294, (Trke terc, II, s.280 n)
256
Crcan'a gitti. Esterabad hududunda bulunan ve bir a-
olan Harshte'ye kondu/indi. Harezm askerleri
deDihistan yoluyla Harezm'e gittiler.
bundan sonra idi. Sultan
Rey'de 563 (1168) senesi
daki Na'lbendan'a geldi. Atabeg Azerbaycan'a gitti. Bu
Sultan, Save'ye geldi. mer-i Alibar kalenin
ve zahire'nin bol cesaret isyan etmeyi
Onun esiyordu.
Asi olup koparmak kendisine geliyordu.
Atabeg'in imza ve misallerin imtisaline ehemmiyet vermeyip
geliyordu. Sultan bu durumu
sezip Onu szlerle gururunu
Save'ye dergaha ertesi gn Deyleman
geldi. (halvet)
Sultan, onu ve Mstevfi olan Mu'in-i Saveci'yi gn tutuk-
Her ikisi hapsedildi ve hazine ve sahib
olan her edildi. Hace


verdiler. [1 70]
Sultan, 563 (1168) senesi Hemedan geldi.
tekrar Save'ye dnd/geldi. mer bin
haberi Rey'e istedi.
Mazenderan istedi ve byk bir kuv-
veti getirdi. Emir-i Hacib Nusret'd-din Muhammed
Pehlivan
509
, Cemal'd-din mer ve onun hizme-
tinde bulunan emirler Rey'e gittiler. Onlar ile Rey civa-
nce oldu. Ama (daha sonra)
ordusundaki ve dzensizlik, onlarda za-
508
er-Ravendi'nin "Hace Aztzeddin" olarak bu zat,
tayin edilmeden nce naib idi. [er-Ravendt, 5.295,
(Trke terc, II, 5.281)]
509
er-Ravendt, Nusret'd-dtn Muhammed Emtr-i Hacib-i
Kebtr olatak [er-Ravendt, 5.296, (Trke terc, II,
5.282)]
SELUKLU 257
meydana getirdi. (Bundan hezimete
Sultan Save'den Hemedan'a geldi. Davuda-bad uku-
runda, pek ok insan helak oldu. Sultan'dan
Nusret'd-din Pehlivan ve emirler de Hemedan'a geldiler.
Rey'den Save ve Mezdekan'a geldi. Vilayette byk tahribat
Yenilen ordudan takip edip, kimi bulduysa esir
etti. Ancak Hemedan'a cret ede-
meyip, Rey'e geri dnd.
Atabeg-i A'zam, bu olaydan haberdar olunca 563 senesi sonu
ve 564 sene?i (1168) lrak'a hareket etti. Yaz mevsiminde
byk bir ordu (sipahi-i giran) ile Rey gitti. Sultan,
Harrakan'a geldi [171], Rey ve kalenin duvarlan-
tahkim ediyor, ve arrade
Atabeg, Harrakan ve A'lem evresinden vilayetin btn
ko-
-Araya eliler koydu. amak
onunla Sultan bir ahid ve sevgenci
istiyordu. Eliler gidip Ertesi gn onlar
karar verdiler. Sultan ve Atabeg,
idiler. O gn olunca arka-
Tahran olan
olarak buldular. O gece, nbette bulunan (yatak) gulamlar ka-
idiler.
510
Sultan, ve vilayeti, olarak ele
510
" . olup geri ekildi ve Taberek kalesine
deniz onu orada muhasara edip memlklerinden bir gizli-
ce onlara paralar ve ihsanlar vaat ederek
ldrmeye etti, onlar da bu vaatlere kamp onu ldrdler.
Bunlar bir krtleydi. teslim ettiler, ildeniz
mer b. Ali burada grevlendirip Hemedan'a dnd.
ldren ve kendisine teslim eden gulamlara sz
tutmaciL 'Bylelerini hizmete almamak deyip ya-
Her biri bir tarafa ldren
da gittL onu efendisine
olmak zere idam ettirdi (564/1168-1169)."
Esir, (Trke terc, Xl, s.282)
258

oldu. Kaleyi ve Rey'i, Emir-i Hacib Nusret'd-din Mu-
hammed Pehlivan'a yoluna girdi. mer-i Alibar,
Atabeg-i adamlan/grevlileri elinde sene tutuklu
(derbend) sonra ld. Mu'in-i Saveci esaretten
buldu. Ama onun hemen ld.
565 (1169-1170) sonunda Sultan Save'den Isfahan'a geldi.
Atabeg-i A'zam, Atabeg Pehlivan Muhammed, Emir-i Sipehsalar
Muzaffer'd-din Arslan ve annesi de hep beraber
Isfahan'a geldiler. [i 72] Hace Celal'd-dln


Isfahan'a gelmesinden sonra vezYr oldu. gn
vezirlik diviti'ni vezaret)
512
onun nne koydular.
Timaverd mahallesine hanesine indi/kondu. 566
(ll 70-11 71) senesi Sultan Isfahan'dan ve
Belasan gitti. Yaz gelince Hemedan'a dnd. Dev-
letin (mlk) tam bir dzen ve lkenin
(memalik) intizam Ondan sonra Sultan
bazen Save'de, bazen Hemedan'da ve da Na'lbendan ve
arh bulunuyordu.
568 (ll 72-11 73) senesinde Tebriz Sa'idabad mer-
halesi'nde oturdu. O Abdu'l-aziz
513
, Ryin Diz Kalesi'ni
idi. Orada oturup isyandan dem vuruyordu. Sultan
Hemedan'a dnd.
569 (1173-117 4) senesi sonunda annesi
Azerbaygan/Azerbaycan'dan Hemedan'a geldi. Abhaz Meliki'nin
hareketinden Havalar dzelin-
Sultan Azerbaycan'a hareket etti/yneldi.
511
" ... Vezir Fahr'ddin Vezir el-Mu'In el-Muhtass, birka sene
sonra Hemedan'da vefat ettikte, Celal'd-din bin
Dergezini'yi vezir tayin etti. Bunun za-
devam etti ve Sultaniyeyi el-
Bundari, (Trke terc, s.267)
512
Vezirlik alametidir Medhal, s.46, 88, 90).
513
er-Ravendfde de geen bu kim [s.298,
(Trke terc, II, s.284 n)]
SELUKLU 259
Hi bir yerde fazla Kurban
geirdiler. Nahcivan Kalesi'nde Parsbazar ko-
Atabeg-i A'zam, Emir-i Hacib-i kebir Nusret'd-din
Muhammed, Muzaffer'd-din Arslan ve
emirlerin hepsi orada idiler. Abhaz Meliki'yle ha-
[ 173] Duvin yolunda Sultan
gn beklediler. annesi ile Elkiya
514
Kalesi
Sultan, Hace, cemaat-i ashab ve ordu hep birlikte
Abhazl'yle gittiler.
uzun srd. Elkiya Kalesi'nden, Diz-i
Azer denilen Divin Kalesi'ne (diz) geldiler. gn sonra Aras
Orduya, her yz bir
mayan veba Sultan hasta halde Aras kenanndan
Nahcivan'a gitti. geri yolda yok oldu-
lar/ldler. Atabeg, bir ordu ve Ermen ordusu
(sipah) ile birlikte Abhaz Meliki'nin geldi.
orman ve bir idiler. koyacak kuvvetleri yok-
tu. ordusunun o sarp arazide
yol yoktu. Abhaz orada esir/tutsak o
ve yeri verdiler. Vilayeti tahrip edip
Nahcivan'a geldiler. Sultan elli gn Nahcivan'da Er-
men/Ermen

ile etraf hil'atler giydiler. Ondan
sonra Hemedan hareket emri verdi.
Tebriz'e annesinin lm haberini getirdiler.
Hemedan'a annesinin (ta'ziyet) tuttu. Sanki memle-
ketin nizarn ve [1 74], o dzeni o hatuna yk-
idi (onun sayesinde idi). Ondan bir ay sonra 571 (ll 75-
11 76) senesinde Atabeg ildeniz'in vefat haberi geldi.
516

514
er-Ravendi'de "Kiliya" [s.299, (Trke terc, II, s.284)]
515
Ahlat sahibi Skmen bin kasdediliyor [er-Ravendi, s.299,
(Trke terc, Il, s.285 n]; el-Hseyni, (Trke terc, s.l11, 112,
138)
516
gre 568 (1172-1173), el-Hseyni'ye gre 570 (1174-
1175), el-Bundari'ye gre ise 571 (1175-1176) tarihinde
260
Nusret'd-din Cihan Pehlivan Atabeg-i A'zam oldu. ndeniz'in
cesedini Hemedan'a gtrdler ve kendisinin
olarak olan medreseye defnettiler. Sultan, 571 senesi
1175) Hemedan'da Emir
Ala''d-devle'nin
517
Sitti ile Cumade'l-
ahirenin 1275) AlaWd-devle'nin nakle-
dildL Bir sre sonra da 571 Receb (29 Ocak
1176) ld.
518
(Trke terc, Xl, s.3I2); el-Hseyni, (Trke terc,
s.ll8); el-Bundari, (Trke terc, s.268)]
517
el-Bundari'de, "Re'is-i Hemedan" gemektedir. (Trke
terc, s.268)
518
el-Hseyni'ye gre "Atabeg ildeniz ve Mu-
hammed Pehlivan Azerbaycan'a vakitte as-
kerler ve emirler kendisine
gelen mal ve saireyi getirdiler. nk kendisinin hibir
yok idi. Sonra Sultan, Muhammed elinden kurtar-
mak Azerbaycan'a yrmek iin bu-
lundu. Hemedan'dan hareket etti, Irak askerleri
Emirler Irak'ta hi misli grlmeyen miktarda
asker ve Azerbaycan zerine Bu
ne kadar Sultan'a 'Sen
ve oraya itimat bir kimseyi tayin edersen
avdet ve oradan yryerek onu da elde edebi-
lirsin. Musul sanibi Kutbu'd-din Mevdd bin senin
memlkundur. O da senin hizmetine gelir. da hilafet
minberinde senin narnma hutbe okunursa meydan senindir.
Hi bir mani kalmaz, sana ve muhalif kimse bulunmaz' de-
diler, Sultan da reyine muvafakat ederek hep birden yr-
dler. Fakat Zencan'a geldikleri vakitte kendisine bir gel-
di. Bundan ok muztarip oldu, iyi olmak iin bir mddet
bekledi. Fakat bilakis
ve ecelinin vakitte Hemedan'a gt-
rlmesini emretti. Bu suretle askerleriyle beraber yoldan dnmeye
mecbur oldu. Nihayet 570 (1174-1175) senesinde ldu. lm
Atabeg ildeniz'in lmnden iki ay sonra, Hemadan'a
olmadan nce vaki oldu. Cesedini Hemedan'a getirdiler. Ba-
Rkn'd-din kubbenin
gmdler." [el-Hseyni, (Trke terc, s.118).] Zehir-
SELUKLU 261
Onun mddeti on mr senedir.
Onun gzel ehreli idi. Gzel yzl, uzun sa-
ince orta boylu, etine dolgun, idi.
Onun vezir ve hacibieri
el-Vezir: Eb'l-Kasm
el-Vezir: Fahr'd-din bin Mu'in'd-din Muhtass
el-Vezir: Celal'd-din bin Dergizini
el-Hacib: Muzaffer'd-din-i Bazdar
el-Hacib: Atabeg Ayaz
el-Hacib: Nusret'd-din Muhammed Pehlivan bin Atabeg
deniz [175]
Ondrdnc es;.Sultan'l-A'zam Rkn'd-Dnya ve'd-
din Ebu Talib bin Arslan bin bin Mu-
hammed bin bin Alp Arslan Muhammed bin
Davud bin Mikayil bin Seluk ki Seluklutann en so-
nuncusu idi. Rahimehumullahu Te'ala
Sultan bin Arslan, devlet
devlet zade), ikbal iinde nema bir
idi. Meliklik ona arzu etmeden saltanat elbisesini
aba harcamadan tahta

mekteb-
i edebden taleb etme zahmeti ekmeden mlk (merkeb-i
mlk) gnlerin vadesinin zahmetini,
dair bir rivayet de mevcuttur. [el-Bundari, (Trke terc,
s.268). bkz, er-Ravendi, s.301, (Trke terc, II, s.286).
519
564 senesinde idi. 571 (ll 75-1176),
Esir'e gre Muharrem 573/Temmuz 1177'de tahta
na (Trke terc, Xl, s.357) gre kk idi. bkz, el-
Bundari, (Trke terc, s.268)
262

talih ve tesirini beklemekle vakit devletinin
danesiz mlknn gem ve
dizginsiz (bi efsar u legam) ram ve zahmet ekme-
den, zahmet yemeden ve zengin
hazinenin idi.
520
Bu ikbal ve devletin hepsi, ferr-i mu'addelet ve yumn-i terbiyet
ve ray ve reviyyet ve cihandan Atabeg-i A'zam Nusret'd-
dnya ve'd-din Muhammed (Pehlivan) bin ildeniz sayesinde
idi.
521
nk bir mlk elden idi. Bir melik, Yezd vilayeti
Isfahan'da iken Muhammed bin bin Mu-
hammed bin [176] ve etraf,
ellerinde idiler. (Onlar) oturup hilesini bekler-
ken, onlardan grmeden Hak ve mu-
rat bazusunun kuvvetine gvendi. Bir ayda biri Pars/Fars'a,
Azerbaycan'a
522
(olmak zere) iki sefer bir sre-
de iki ikiimin mlkn etrafa minnet etme-
den ve (onlardan) almadan, eden iki
meliki
523
kendine kalelerde oturmaya mecbur

520
Sultan Arslan Melik Emir Nusret'd-din
Muhammed el-Pehlivan bin ildeniz ile beraber Nahciviin'da idi. Onu
yerine tahta geirdi, Irak zerine yrmek
Nahciviin'dan Sultan Arslan atabegi gibi
bu da atabeglik tayin olundu. [el-Hseyni, (Trke terc,
s.ll8-ll9)] gre Sultan hutbe, 573
Muharrem (Temmuz 1177) (Trke terc, XI,
s.357].
521
Bkz, [el-Bundiiri, (Trke terc, s.268); el-Hseyni, (Trke terc,
s.ll9 vd); er-Ravendi, s.33l vd, (Trke terc, II, s.306 vd)]

522
er-Ravendi'de biri Fars'a Isfahiin'a. [s.332, (Trke terc, Il,
s.306)]
523
Bu meliklerden biri Muhammed b.
Abhaz melikidir. Sultan Arslan'dan byk olan
Melik Muhammed, Huzistan'da idi. Sultan lm
haberini zaman Atabeg'i ve Huzistan askerlerinin hakimi
olan Emiran bin saltanat mca-
delesine girdi. Ancak neticede olamayarak Atabeg
Zengi'ye Atabeg dayanamayan Zengi,
SELUKLU 263
devlet onun mbi'
olmakta grdler. Onun ynelip, onun
itaat ettiler. kulluk izgisine/hattma koyup,
ve yoluna evirdiler.
525
stnlk zafer on-
ele geirip yenmeden sonra hi kimseyi yle ki
onun karakteri ve gzel
herkesin gnln Birok nanpareve tahsis
Onlardan grd Hepsi yolda ve
bolluk emin ve rahat hale getirildi. (Herkes)
Te'aladan, onun devletinin ve nimetinin
istiyordu. Bu adaletin ve diliyorlar-
nk ok bir zaman gemeden ekalim-i
ferman ve
Hassa ki [177] her gn bu ferli, Haydar gnl-
l, Tehemtem
526
Hatem elli -devleti devam
makrn olsun, gnl saltanat ve
eserlerinden biri oluyor; zelliklerinden bir
ortaya izleri, onun safhala-
Melik Muhammed'i Sultan gnderdi. [Tafsilat
iin bkz, el-Hseyn1, (Trke terc, s.ll9-120)]. Ab haz meliki ise
Azerbaycan'a taarruz etmek istiyordu. Azerbaycan ve Erran zerine
yryerek Grc memleketlerine girdi, hi: kimse kendisine mu-
kavemette Grcler bu cihetten kendisine eli gnde-
rerek arzu zerine msalaha sonra Atabeg
Irak'a dnd. Azerbaycan'a ve Erran'a Muzaffer'd-dtn
vekil Civarda bulunan meliklerle mektbla-
Sultan hutbe istedi. [el-Hseyn1,
(Trke terc, s.l20); er-Ravendt, s.332, (Trke terc, Il, s.306)]
524
Melik Muhammed sonra Sercihan Kalesi'ne hapse-
dildi ve orada ld. [el-Hseyn1, (Trke terc, s.120).
525
Azerbaycan ve Erran'da, Musul ve amalinde, Ermeniyye ve
Ahlat'da, Fars ve amalinde ve Huzistan'da
Sultan hutbe okundu, nfuzu sair memleketlere
da kendisine mektb gndererek sadakatini izhar etti.
[el-Hseyn1, (Trke terc, s.120-12l).
526
Rstem'in
264
ve bendegan ve devletin midi
onun dneminde edllen bir
nk onun baba ve hibir Hak
fazl ve arzusuyla (onda bulunan) kemali, ilmin
hkmn adaleti yayma, ve
tehaffuz/ko-ruma, beldelerin iffet-i nefs-i alimlerle
dostluk ve sohbet, belagat, iyi binicilik, atma
(nizedari), meliklere uygun sanatlar (hnerha) ve ilimikltr
(ferheng) gibi zellikleri Bari Te'ala,
ona grp, ve ilk za-
Devlet, nimet ve her gn
Fark ve tae ve yeniden sslyordu.
Bu kanun ve kaideler dahi, ve zihinlerin idrakten
aciz bir dereceye
[Hezec}
"Cihiin henz senin kokunu ortaya biraz dur da
sabah rzgiin senin de zerinden esip gesin '
527
[178} Saltanat (ism-i saltanat) ze-
rinde olmakla birlikte, mdebbir-i mlk, Arslan ve Cihan
Pehlivan idiler.
528
isminin, yksek
527
'Ey henz serseri, askerlerin ve ey
rengini gl bahesi!" olan
bu beyit, hakim Sena'i-yi Gaznevi'nin bir rubaisidir. Bkz, er-
Ravendi, s.333, (Trke terc, II, s.308)
528
Buradan itibaren, Atabeg Muhammed 582/1186-1187
lmnden sonraki durum bilgi anla-
Nitekim 582 (Mart ll86)'da lnce yerine
Muzaffer'd-din Arslan byyen Sultan
ele almak iin Atabeg Mu-
hammed lm ve hadiselerin iin
bkz, el-Hseyni, (Trke terc, vd); el-Bundati, (Trke terc,
s.268 vd.); er-Ravendi, s.334 vd, (Trke terc, Il, s.308 vd);
Esir, Trke terc, XI, s.415)
SELUKLU 265
gorunce kendisine bir tedbir Hemedan'dan

meradan bir (ve) Cihan Pehlivan onunla birlikte idiler.
bir sulamayla ldrd.
53
Kendi veziri bin
Razi'd-din ve biraderini de hakir bir ldr-
d. Re'ls-i Hemedan Fahr'd-din Alevi de maruz
(Bylece) durumu duru-
mu muhkem oldu.
531


gidip istedi. Onunla
gelip ona etti. Ermeniyye'ye Urmiyye
kale Onlar ele geirip

Melik Selah'd-din Yusuf, fitne sndrmek iin
eliler gnderdi. gn Sultan
geldi. Arslan onu hapsetti.
534

529
ve bu, metruk, kadir ve
itiban, perde is-
tedi ve (istiklali) arzu etti. Bundan gnn birinde
geceleyin bir cemaat buna
ve saltanat izzetirie etmemeye bunu ettiler.
Fakat tedbirsiz idi, thmet zerine kati ve itlaf ile cezalan-
buna, ka defa ve muavenette
.. " el-Bundari, (Trke terc, s.268)
530
" Bunlan zerine itharn etti, bu thmet zerine hiddetinin
aleviendi ve kilimi zerinde bunlan katletti."
Bundart, (Trke terc, s.268)
531
" Gnn birinde veztri bin ittiham edip bu-
nu ve bunun ldrd. Her ne zernan mte'essir
olursa ldrr oldu. Fakat bundan da bir bulama-
Hemedan reisi Fahr'd-dtu'i zehirleyerek helak etti. Kendisine
takarrb eden herkese tevehhmn musaHat .. Bu suretle,
nfuzu mevkii .. " el-
Bundan, (Trke terc, s.268)
532
d-dtn Hasan bin Azerbaycan valisi idi.
533
birlikte hareketi bkz,
(Trke terc, s.268-269); el-Hseynt, (Trke terc, s.l25-
l26.); er-Ravendt, s.356, (Trke terc, II, s.327)
534
Sultan Selah'd-dtn, ile bulmak iin,
eliler gnderdi. buna itaat etti ve Sulh
tamam olmaya ve sulh haberi sylenmeye la-
266

kendi zerine nevbet vurdurdu.
535
587 senesi
1191)
buldular.
536
Kimin bilemediler.
537
Sonra biraderinin
Nusret'd-dtn Eb Bekr bin Cihan Pehlivan Azerbaycan'a
gitti. O memleketi elinin Cihan
Pehlivan da Rey'e gidip emirler, Sultan
hapisten

ve Hemedan'da tahta oturttular.
539
[179] 589 (1193) senesinde Sultan Ala''d-dtn
ve Irak lkesine (mlk-i
kin fena kemale gelmesine mani oldu,
fikir, perde Sultan, Hemedan'a Arslan ze-
rine yryp fitneyi teskin etmek fikrine Arslan,
rul'u gibi ve kalelerden birinde hapsetti. Bunun
zerine o uzun sren fitnelerin eseri silindi dehr skunet buldu,
bitti." [el-Bundan, (Trke terc, s.269)] el-Hseyni'ye gre "Sultan
Atabeg Muzaffer'd-din Arslan'a teslim olmaya mec-
bur oldu. karabet Sultan bu ka-
rabet kabahatlerini Atabeg Pehli-
van ile gibi serbest ve onun bir
Sultan olup memleketlere hakim mit etti.
Muzaffer'ddin bilakis bunu yakalayarak Azerbaycan'da, Tebriz
bir kaleye (Trke terc, s.l26).
535
Arslan gnde nbet davul vurdurdu. Saltanatta mstakil
(Trke terc, XII, s.73); el-
Bundari, (Trke terc, s.269).
536
Arslan ... safaya bakarak kederi unuttu, kaza ve
kaderden gaflet etti. Halbuki bir gece Hemedan'da
olarak bulundu. Bunu ldrmekle devleti srcten kim-
se, bunun emin olup, bekilerin ve
gzetilerin iinde idi. Lakin kesrnek suretiyle bunu kimin
meydana Bu vak'a 587 senesi oldu."
el-Bundari, (Trke terc, s.269); (Trke terc, XII,
s.73); el-Hseyni, (Trke terc, s.l27).
537
hacibinden onu
(Trke terc, XII, s. 73)
538
el-Hseyni'ye gre bu kalede iki sene mahpus (Trke
terc, s.l27)
539
gre 588/ll92'de, (Trke terc, XII, s.86). bkz,
el-Bundari, (Trke terc, s.269)
SELUKLU 267
Irak) gz dikti. sonra ldrld.
540

gnderip, hazane-i silah'da Besastri'ntn
koydular.
541
540
Muharebenin ve Sultan bin lm tarihi el-
Bundart'ye gre 589; el-Hseynt'ye gre 9 Rebi''l-evvel 590 (27
1194; gre ise 24 Rebt''l-evvel590 (18-19 Mart
1194)'dedir. [el-Bundart, (Trke terc, s.269-270); el-Hseynt,
(Trke terc, s.135-136); (Trke terc, XII, s.96-98)]
Kaynaklardan Sultan
kendisinin de her
zaman grzyle giren Sultan ordusunun
hcum emrine zerine kalarak embere
buna cesaretle devam ancak grznn
isabet etmesi zerine beraber
yere (Cveynt, ll,
s.268.) Ahmed bin Mahmud ta-
rih Sultan Harezmliler'den
Rey'i ve zaman, imekle oldu.
Rey'i ve Harezmliler'i yenilgiye olup,
iki beyit gurur ile iip,
kendisinin gafil olup, asker
ihmal etti. Vezir'i ona nasihat ederek iki beyit syledi.
zaman, sultan gurur ve ordusu ile kar-
durdu. srede olmadan, Sultan
kendi bir grz vurdu. At, yznn stne ve
Sultan da altst oldu. zerine geldi.
bana dedi. 'lm vaktinde ululuk taslama.
Bu ve gavgadan maksad senin ldrlmendir' diyerek
ne bir harbe sng) vurdu, gvdesinden
(Ahmed bin Mahmud, II, s.139.). ok darbeleriyle ya-
syleyen el-Hseyni'ye gre "Sultan bin Arslan
harbe vakitte emirler olursak nerede
mlakat yerimiz neresi olacak?' diye sordular. Sultan
'beni l olarak bulursunuz; benim
mev'idi dedi ve gibi oldu." (Trke
terc, s.136.)
541
el-Hseynt'ye gre Rkn'd-dtn Ebu Talib
bin Mikail bin Seluk'un Rey camiincieki makberesine def-
nedildi." (Trke terc, s.136)
268

Devlet-i Selkiyan ve nihayet
buldu.
542
Onlar on drt Sultan idiler.
mddeti yz sene idi.
olarak ve Allah'tan "Allah size, elde
birok ganimetler vaad bunu size
hemen ve ellerini sizden tir. "
543
(ayetini) ve devlet
bu tarihle son buldu.
[Hall!]
Geri/her ne kadar sensiz gittiysem de
Allah'a emanet ettim de gittim
Dilberierin olsun
Benim gndzm/gnm olsun senin gecen
[180}
[Ebu Hamid Muhammed bin ihrahtm'in Zeyli] Bu zeyl,
tasntfden sonra Ebti Hamid Muhammed bin
ihrahtm telif Sultan d-
neminin sonunu
emniyet ve rahat iinde gnl
ve iinde bir vakitte Ebu Hamid Mu-
hammed bin buraya gelince, bu tarihin ah-
din/devrin sonu ve kadar yazmak istedi. Bu
zeyl Hicri: 599 senesi Rebi:''l-evvelinde 1202)
542
(Trke terc, s.270)
543 rt::. Ull- t...c; "t'.:! t".\ "li.:. ,_ -
r--- U" t.,?-- J __ r- ('""" J Kur an
Kerim, 48/20. Ayet-i Kertme'nin ve meali [
.'. "(Allah byle ki, bunlar
m'minler iin bir delil olsun, sizi de bir yola iletsin."
SELUKLU 269
sa'id-i bin Arslan dnemi olayla-
sekiz sene ve iki ay Feryad
Bu beyit sznden
[Hezec}
grdn, ululuktan ti
Merv'e gelki gresin, bedenini
Sultan adaletli ve siyaseti (bilen) bir idi.
nk Te'ala, ve huyun, adalet ve becerllerin hi-
birini ondan [181] Cesur ve adil biriydi. Adalet,
cmertlik ve belagatte tekiydi. Dost ve
(kadrini) bilir ve (onlara) hadsiz ltufta bulunurdu. Ancak tek
kusuru, arkayaigeriye idi. Atabeg Mu-
hammed Pehlivan hayatta mddete Sultan ve halk asa-
ierisindeydiler.
581 senesi Zi'l-hiccesinde 1186) Atabeg Mu-
hammed ildeniz Rey vefat edince
544
, Sultan
emirleri ile birlikte Save'de idi. emirler ise Rey'de;
Cemal'd-din Ayepe, Sef'd-din Rus ve
Cemal'd-din zepe Isfahan'da hizmette idiler. Sultan, devlet
nceki kaidelere, (eski) sultanlar hkmne gre dzen-
lemek istiyordu. mera, gizlice birini Atabeg a-
iin gnderdiler. byk bir ordu ile Hemedan civa-
geldi.

oturdu. byklenme
ve kibirden elini pmyordu.
546
o nemli
544
ve Hseynl'ye gre 582 (Mart 1 187).
Estr, (Trke terc, XI, s.415); Hseynt, (Trke terc, s.lll-122)
545
Hseynl'de (Trke terc, s.l22)
546
" Pehlivan lnce yerine Arslan Osman melik oldu.
Sultan bin Arslan bin bin Muhammed bin
hi bir nfuzu yoktu. lke,
emirler ve hazine elindeydi..." (Trke
terc, XI, s.415). btn ordu g-
zn, midini ona gnllerini ona
270

yerine getirdi. faziletten nasib dedikoducu ve
fitnecilerden bir topluluk, onu Sultan'a, da ona gvenmez
hale getirdiler. Saltanat Atabeg'in
elinden gitti. Arslan tamamen ele
almaya [ 182] ve ve
retini etti. Sultandan hap-
setti. da mal ile Sultan'a dar-
verdi. Kt niyetli szyle, Cemal'd-din
Ayepe ve ve Seyf'd-din Rus isyan ettiler. Durumu gizleyip Sultan
ile birlikte
Atabeg Sultan ile Isfahan'a yneldi. Onlar Rey'e
Atabeg, onlardan Save'ye gitti ve orada
Atabeg, Hatun binti kendi Oradan Rey'e
. gittiler. byk bir ihtiyat/dikkat gste-
Cemal'd-din Ayepe ve Rus, Simnan'a geldiler. Niha-
yet bir gece Sultan bir buldu 583
1187) kendi birlikte Dlab
dan ve Ayepe ve Rus'un Simnan'a gitti.
Atabeg ordunun ile onun gitti.
Sultan Damgan'da, Mihriyn?? yolu
zerinde, ehardih ve Girdkh bulunan yksek bir
verdi. Birka gndr onlar ceng oluyordu. Bir
gn yerinde (mesaD yz yze verdiler/geldiler. Atabeg,
askerin (kesret-i ve
korktulyenildi ve Rey'e geri dnd. Sultan Damgan
Mlhidlerin (Mlhidan) elinde bulunan Daye Ky'n muhasa-
ra edip ele geirdi ve harap etti. Ondan sonra Mazenderan'a,
geldi. Ondan bir hizmet grd.
[ 183] (onun
az bir zamanda mahvedilip, ortadan derecede
kuvvetlendi. Sultan aciz denizine ve bir
er-Ravendi, 339, (Trke terc, II, s.314).
bkz, Hseyni, (Trke terc, s.l22)
SELUKLU 271
daki Nihayet misafir etmek
bir gn, Sultan Diz yoluyla
Simnan'a geldi. Melik birini gnderdi. Kendisinin ol-
beyan edip zrler diledi. Sultan kabul etti.
Atabeg 583 senesi
Hemedan geldi. Irak, taarruza ve muhalefe-
te/isyana (dair) naralar
Atabeg 583 senesi drdnde (7
geceleyin Azerbaycan'a hareket etti. Btn
(bone), Hemedan'da O Emir Ebu Be-
kir Burcerd Sirac'd-din Kaymaz idi. Ace-
leyle hareket edip dokuzunda (12 1187)
Hemedan'a geldi. Zencan yolundan
Rey'e, Emir Ayaz (da) Bihistan/Behistan Kalesi'ne W!)
geldi. 583 senesi on drdnde 7 1187)
'Azlz'd-din'e verdiler. Sirac'd-din Kaymaz
Isfahan'dan geldi ve Emir Ebu Bekir ile Azerbaycan tara-
yneldiler. Bu Sultan Beyabank ( yolun-
dan Save'ye geldi. mevsimi idi. Emir-i 'Alemdar Hemedan'a
geldi. Emir Ebu Bekir'in haberi duyulunca Sultan/genler-
(cevanan) ve dnyada soylular-
byklerinden ..S. ..JY.) bir topluluk ile 584
senesi Muharreminde (Mart Kerkehri Merhalesi/Menzili'ne
gelip yolunu tuttu. byklerinden ve genler-
den bir cemaat Emir-i 'Alemdar ldrld
Bahar mevsimi gelince Rey'den hizmeti-
geldi. birlikte Azerbaycan gittiler.
Atabeg'in Irak'a haber 584 senesi Saferi
(Mart-Nisan 1188) sonunda on bin svarinin veziri
(vezir-i

ile birlikte, mlke/lkeye ve
Atabeg'e iin gelmekte haberi geldi. Sultan, 584
senesi Rebl''l-evvelinin gn (13 1188), Sepid Rd
547
Hseyni'de bin Yunus." (Trke terc, s.l24)
272

gece gndz drtnala!sratle Day-Merc'e geldi. Onun
az bir ordu (sipaht) idi. ordusuyla
ker-i ve hemen yendi ve veziri
Ynus'u esir etti. Atabeg'e haber
sratle lrak'a gitti.
Sultan Hemedan'a gelince, Atabeg bir menzile idi.
Sultan Hemedan indi. Atabeg Khen!Eski
kondu. Takriben bir ay mddet ceng
oldu/devam etti. (Sonunda) Atabeg'in ordusunun
girdi. ordusunun haberi,
Bu sebepten Atabeg ve Esedabad vilayetine
gitti. Sultan 584 1188)
Khen!Eski byk kullanndan
(bende-i bozorg-i kadim!) olan Ayepe ve zepe'yi,
istila sebebiyle ldrd.
548
Bu sebepten fkelendi.
'Ala''d-din (J:.J:i ve izni
olmadan edip Rey'e geldiler. Sultan Hatun'u
gzetmek/kollamak iin onun hazinesini gnderdi
ve 'Ala''d-din'e gnln tutup etmesini [185] bu-
yurdu. Kendi ona verip, gitmesine
destr/izin verdi. Sultan Azerbaycan'a geldi. Melik-i Ermen
geldi. Emir-i 'Alem'i kaleden Atabeg,
ordusuyla birlikte Esedabad'dan
Hemedan'a geldi. 584 senesi Receb
memalikin hutbe ve sikke'sini Sencer
bir sre sonra Atabeg ile ordusu
ve neticede Atabeg
Azerbaycan'a hareket etti. Dih'e geri gndler. Sultan
(da) Irak'a yneldi. "nceden gibi olduk ve (hatta
de (daha)


584 senesi Zi'l-hiccesinin yedinci gn (26 Ocak 1189),
Sultan Hace 'Aziz'i, iki Muvaffak, Haydar ve
548
er-Ravendi, s.346, (Trke terc, II, s.321)
549 Arapa J W:S w;
SELUKLU 273
ile birlikte ldrmelerini buyurdu.
bu tarihde bir orduyla birlikte Rey'den Isfahan'a geldi. zdemir,
Sultan (tayin edilen) Isfahan Isfahan)
idi. ay Bir mddet ceng oluyordu. zdemir'in
Sultan'a feryadname Sultan sebebiyle gecikiyordu.
Sonunda 585 senesiSafer (Mart -Nisan 1189) zdemir'in
elindeki onu ldrdler.
Bahar gelince Sultan Isfahan'a hareket etti.
kendi ordusu (sipah) ile nnden Nihayet Zengan'dan
geene kadar, Sultan gidiyordu.
Atabeg huzuruna [186] gidiyordu. Onu
srede ok asker ile Irak'a nakletti.
maiyeti!askeri az idi. Isfahan'a gitmek istedi. Bir cemaat
ihanet ettiler. Gizlice taltifler (mulattife)
Isfahan'a gitmek vazgeirdiler. Sonunda Atabeg
Hemedan'a geldi.
Sultan, Burcerd yoluna Atabeg ok asker-
le/byk bir orduyla (idi). Sultan,
kendi ordusunun durumu ylece gidiyor,
Atabeg de takip ediyordu. Nihayet btn ve
hazine onun gerisinde Askerlerden Atabeg'in
de birbirlerinden
Sultan bir topluluk ile Azerbaycan yneldi.
askerinin/ailesinin (hayl)
gitti. Onunla ordu ve
ykseldi. Dar'l-hilafe'ye bir eli (resul)
gnderip vezirine
zr dilemek istedi. Eli dnnce, .kendi -birini,
'Aziz'e hrmet gstermek iin oraya gndermesini iste-
bir oraya gnderdi. Ondan sonra
Azerbaycan yneldi.
274

Sultan gidince Atabeg Hemedan'a geldesa ve Sencer bin S-
tahta oturttular. Bir mddet geince on bin
ile Azerbaycan'a ve haberi geldi.
yerleri) harab ediyordu. Atabeg (bu durumdan) haberdar oldu
[187] ve Azerbaycan'a hareket etti. in-
di/kondu. Ancak onun mukavemet gc yoktu. Hile
ki) eliler gelip gitti ve aralannda bundan byle Ata-
beg'in Irak'a ve Sultan'a (konusun-
da) bir oldu. Bu zerine sevgend (yemin) iti-
ler/ettiler. Sultan emin olunca vilayetlere da-
iin izin verdi.
Atabeg, Aniden
turdu ve onu yendi. O Hemedan yneldi. O
eyyamda/dnemde bir Hemedan'a
ya kadar birka yerde. Atabeg ile ceng idi. Az adam
ile Hemedan'a Atabeg bir ordulmaiyet
Atabeg gelene kadar, Isfahan yolunu gzlemeye gnderdi.
rinden bir topluluk, Sultan olur ve Atabeg (ora-
ya) kadar gelmezse makam uygun grdler. iki
gn sonra Atabeg geldi. Sultan, vaktin maslahat ve zarureti
istikbal trenini Atabeg zaman, 586 senesi Ramaza-
1190) esir ettiler. Birka gn sonra
onu ve Azerbaycan'a, Kabhan (04!)
551
vilayetin-
de, Aras Nehri bulunan ve Keran (0\.fi) ve
Abad'a mvazi olan Kalesi'ne w) gnderdiler.
Atabeg'in tasarrufuna geti. Saltanata otur-
karar verip Al-i Seluk'un saltanat merasimlerini
[188] sonra 587
1191) Hemedan
Khen/Eski Atabeg'i vcudunda elli (kard) darbe-
55
er-Ravendt, s.362, (Trke terc, II, s.332)
551
Kabban, Azerbaycan'da Tebriz Tebriz ile Bilkan ara-
smda bir ve vilayettir. (Yakut, IV, s.304)
SELUKLU 275
si ile olarak buldular.
552
Bu sebepten
(ceng) el Atabeg lm haberi
Azerbaycan'da Kalesi ktvali, Madmd-i


ve Bedr'd-din DizmarY'nin
serbest (Sultan), oradan Tebriz'e geldi. Her gn
yerlerden ordular geliyordu. Sultan, bin ile Irak
yneldi. Nur'd-din Kara Kazvin'den (gelerek)
mer, her ne kadar
olmasa da da on iki bin aslan yrekli ve sa-
ile zere ona hareket ettiler. 588 senesi
Cumade'l-ahiresinin on Cuma gn (27 Haziran 1192)

554
Sultan onlara galib geldi. mn-
hezim olarak Rey'e geldi. Sultan Hemedan'a gitti. Askerler
ker) onun
Sultan mahbus tarihde Atabeg tahta
bin Arslan bin bin
Muhammed haber AI-i Seluk'un
almak (iin) gndermek istedi. Ancak Sultan
mahbus bekledi. Onun da o tarihde kendi
Mahmud bin Arslan ile ve
O [ 189]
Atabeg lnce saltanat ve
saltanata talib olub hak iddia ederek Irak hareket etti.
552
Arslan ... safaya bakarak kederi unuttu, kaz'a ve
kaderden gaflet etti. Halbuki bir gece Hemedan'da
9larak bulundu. Bunu ldrmekle devleti srcten kim-
se, bunun emin olup, bekilerin ve
gzelilerin iinde idi. Lakin kesrnek suretiyle bunu kimin
meydana Bu vak'a 587 senesi oldu."
el-Bundari, (Trke terc, s.269); (Trke terc, XII,
s.73); el-Hseyni, (Trke terc, s.l27).
553
er-Ravendi'de "Emir-i bar [ s.364, (Trke terc, II,
s.334)]; el-Hseyni'de ise "Emir bin Sina (Trke
terc, s.l27).
554
el-Hseyni, (Trke terc, s.l27 vd).
276
Rey'e Sultan hapisten ve
ve her taraftan ordular/askerler ona idi.
Bu vakitde kendi annesi Hatun ile Rey'de idi.
Harezm ordusunun nnden Sercihan Kalesi'ne gitti. Sultan,
bir ordu ve bir maiyyet ile
Rey Serdulab'a indi. 588 senesi Cumade'l-ahiresinde
(Haziran-Temmuz ll 92) Sultan
trl grd. O durumda (iken), zorluk ortaya
Onun tam bir ordu yoktu. Irak mlkne tama' edip
Sultan huzuruna "Irak mlknn huthe
ve sikke'nin bizim mzn gerekir. Halifeden
sonra hen diye eliler (resulan) gnderdi ve bu tr-
den isteklerde bulundu. Eliler (resulan), birka kere gelip gitti-
ler ve (Sultan) sonunda Rey'i ona karar verdi. Bunun
zerine ve geri dnd.
Atabegliler Kur'anhan
555
ve Karagz,
Mayak Kayape ve ..U....:.) bu
Harrakan vilayetinde idiler. Sultan geri dnnce bu
cemaat/topluluk onun gittiler ve
bozdular. geri dnd. Sultan, annesi-
ni, kendi ve 588 senesi (Eyll-Ekim
1192) onu Sercihan Kalesi'nden Hemedan'a getirdi.
Azerbaycan'a gitti ve etraftan asker/ordu Rey
getirdiler. [190] Atabeg Ebu Bekir ile mukavemet gsterdi
ve drt Ebu Bekir muzaffer oldu. 589 senesi Mu-
harreminde 1193) bin M'eyyed Sultan
askerinden mnhezim idi. Sultan huzu-
runa geldi. mulatife bu senenin Rebi''l-
evvelinde (Mart-Nisan 1193) Vezlr Mu'in'd-din'i

555
dJ! el-Hseyni'de "Nureddin Kur'anhan
Alaeddin bin Arslan" (Trke terc, s.l29).
556
Mu'in'd-dtn Bu hadise iin bkz, er-Ravendt, s.370, (Trke
terc, II, s.340)
SELUKLU 277
Sultan'a (Sultan)
Rey'e gitti. Harezmliler, kaleye Bir mddet (kaleyi)
ele geirdiler ve Harez;mlileri helak ettiler. Bir (da) ka-
senenin Sultan, o kaleyi buyurdu.
Vezareti tekrar Mu'In'd-din'e verdiler. Sultan hasta oldu ve ye-
niden Hemedan'a geldi. vezir ile Rey'e Bu
mnhezim olarak Azerbaycan'dan Kazvin'e geldi.
Bazdar Muzaffer'd-din, onunla mttefik oldu ve Rey
yneldiler. ve vezir, tekrar Save'ye dnp (oradan)
Hemedan'a geldiler. Sultan, bu (Eyll-Ekim
1193) Emir-i 'Alem'i drt bin ile Rey'e gnderdi.
onlara mnhezim oldu ve Damgan'a gitti. Birka
(gn) sonra Emir-i 'Alem hasta oldu. bir bu-
lup Harezmlilerin gitti. Sultan Save'ye geldi.
Emir-i 'Alem'i (muhaffe) ile Hemedan'a getirdiler.
Sultan bu Zi'l-hiccesinde 1193) iyi sa-
bir ordu ile (sipahi-i cerrar) Rey'e taarruz
etti. Damgan'a gitti. Sultan onun kolay-
calhemen Rey'e geldi. [191] Sultan
yedi bin Harezmli geldi. 590 senesi Muharreminin
drdnde (30 1193) Rey
ve Harezmliler yenildiler. esir
Grgan'a gitti. Bu fetihle ilgili iki beyti sylediler:
[Ruba'i]
Hey! Senin azizlerinin Harezmli hor
Senin kesicid hanerlerinden Harezmli hor
Haddi uyku
Senin Simnan lkende Harezmli hor
Sultan Rey'e geldi. Vezir Mu'in'd-din'i esir etti.
gelmesi iin haber gnderdi. Kt tesa-
df ve takdir-i Sultan gn iiyordu. Asker-
ler gelenleri . emirlerden
mlattife Onu gelmeye ediyor-
Nihayet 590 senesi Rebi''l-ahirinin gn (30
278

Mart 1194) haclde hesaba gelmeyen
ordu, bitip tkenmeyen bir sipah ve sonsuz bir
ile Rey indi. Sultan cesaret, ocuk-
luk/genlik, kt kader ve gnden az orduyla
Harezm ordusunun (sipah) ncleri (mu-
kaddeme), ordusunun) merkezine (kalb) [192] sal-
ve ordu ve takdiri
iin "Onun
yoktur. "
557
Onu ortada
nefes sona hibir are eceli def
etmezdi. Allah gibi eceli geldi
mi, ne bir an geri kalabilirler, ne de ne geebilirler."
558

lar, Sultan ve sonunda onun vcudun-
dan

Onun vcudunu Rey ve
gnderdiler.
560
Bozorgi, o gnde (bu) iki beyti syle-
ki, o hale ve o zamana ve
[Ruba'i]
Ey Bugn benim kalhim
firuzesi/mavisi her zaman bir renktir
557
Arapa J:i:. '13 'J]
558
tl3 Kerim, 7/34. Ayet-i
Kerime'nin ve meali tl ()?.! :t-1 (.$)3
tl3 "Her milletin belli bir eceli
eceli geldi mi, ne bir an geri kalabilirler, ne de ne geebilirler."
559
Daha nce de zere kaynaklardan
Sultan muharebe ld-
Muharebenin ve Sultan bin lm tari-
hi el-Bundari'ye gre 589; el-Hseyni'ye gre 9 Rebi''l-evvel 590
(27 1194; gre ise 24 Rebi''l-evvel 590 (18-19
Mart ll94)'dedir. (Trke terc, s.269-270); el-
Hseyni, (Trke terc, s.l35-136); (Trke terc, XII,
s.96-98); Ahmed bin Mahmud, ll, s.l39].
560
Daha nce de zere son Seluklu bin
Arslan, el-Hseyni'ye gre es-Sultan'l-evvel Rkn'd-din
Ebu Tiilib bin Mikail bin Seluk'un Rey camiincieki
makberesine (Trke terc, s.l36)
SELUKLU
Dn senin bir gez iken
Bugn bedenine bir
279
Ondan sonra Irak'da hi kimse refah, bolluk ve bul-
adalet grmedi.
[Ruha'!}
Btn halk ve yz renk
tan yoksun ve grltl devirdir
ve eziyetin
Ya rab, ne kadar ok mutsuzlar [193}
Sultan Irak'a sahip oldu. Kendi Yunus
Irak'ta Rey'i Muhammed Han'a eyalet (olarak) verdi.
Hemedan verdi. Ferrah, Isfahan'dan
geldi geldi ve Isfahan ona verilmesini
buyurdu. hepsine, (gre) vilayet
verdi. evab versin diye yoldan Mayacuk (J.F.-Y..)'u
Irak'a gnderdi.
Bu
(bu (gelen)
Tarth-i Harezmiyan'da bulunur.
rhJI_,
Tarih-i Selikiyan bitti.
ltfu ve izniyle o tarihin
Harezmli sultanlar (Selatin-i Harezmi) geliyor.
FA YDALANILAN KAYNAKLAR
Tettevt, Ferheng-i I-II, Kalkta 1875.
Abdulaziz ed-Drt, "Divan", IX, s.379-38l.
Ahmed bin Mahmud, Selukname, I-II., (Yay. Meril), Terc.
1001 Temel Eser,
Ahteri Kebir,
Aksarayi (Kertm'd-dtn Mahmud Aksarayt), Msameret'l-Ahbar,
Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999.
Alp tekin, "Ali Kk", Il, s.410.
Alp tekin, "Aksungur", II, s.296.
Alp tekin, "Begteginliler", V, s.342-344.
Ahmed, "Deylem", III, s.567-573.
Ahmed II, s.340-34 2.
Ayan, Ergin, Byk Seluklu
2007.
Ayka, Mehmet, Abbasi Devleti'nin Dnemi
Divanlar (132-232/150-841), TTK Yay., Ankara 1997.
Barthold, VV, Kadar Trkistan, (Haz. Dursun
TTK Yay., Ankara 1990.
Beyhaki (Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hseyin Beyhaki), Tarih-i Beyhaki,
I-ll, Said Nefist), Tahran 1352; Tarih-i Beyhakl, (be-
ihtimam Gani ve Feyyaz), Tahran 1324.
Bezer, Glay Begteginliler (Erbil'de Bir Trk
2000
Bilge, Mustafa L, "Ahvaz", II, s.192-l93.
282

Cveyni (Ata Melik Ala'd-din b. Baha'd-din Muhammed b.
Cveyni), Tarih-i Cveynl, I-III,
Muhammed b. Abdu'l-Vahhab Kazvini), Leyden
1324, (Trke terc., Mrsel ztrk), Kltr Bak. Yay., (3
cilt Ankara
etin, Altan, Memluk Devletinde Askeri
Doktora Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, An-
kara 2002.
etin, Osman, "Horasan", XIII, s.234-241.
Dames, M. Longworth, "Gr", IV, s.825.
Dam es, M. Longwoth, "Gazne", IV, s. 7 41.
Dirimtekin, Feridun, Anadolu'da ve
Zafer", Malazgirt TTK
Yay, Ankara
Ebu'l-Ferec (Bar Hebraus), Ebu1-Ferec Tarihi, II, (Sryaniceden
lizceye ev. Ernest A. W allis Trkeye ev.
mer TTK Yay., Ankara
Ebubekr RavzatT11-KT1Wib ve HadikatT11-Elbab, Ali
Sevim), Ankara
Ecer, Ahmet Vehbi, "Trkan Hatun", 6, Kayseri
76.
el-Belazuri (Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belazuri), Futuhu'l-Bldan,
(Tahkik. Muhammed Beyrut 403, (Trke
terc., Mustafa Fayda, Kltr Yay., Ankara 2002.
el-Bundari (Feth b. Ali b. Muhammed el-Bundari), Zbdet'n-Nusre
ve Nuhbet1-sre, (Terc. Burslan), Irak ve Hora-
. san Seluklulan Tarihi, Ankara 999.
el-Cuzcani Minhac'd-din Osman), Tabakat-I Nas1rl, I,
Abdu'l-hay Habibi, Kabill342.
el-Hoyi (Hasan b. 'Abdi'l-M'min el-Hoyi), Gunyet1-Katib ve
Mnyet't-Talib, (Tashih ve Adnan Erzi),
Yay., Ankara
el-Hoyi (Hasan b. 'Abdi'l-M'min el-Hoyi), Rsilm'r-Resa'il ve
NcT1m1-Feza'il, (Tashih ve Adnan Erzi),
Yay., Ankara
el-Hseyni (Sadrud-din Ebu'I-Hasan Ali Ali el-Hseyni),
Ahbiir'd-Devleti's-Selukiyye, (Trke terc., Necati Lgal),
TTK Yay., Ankara
SELUKLU 283
(Ahmed b. Ali fi
I-XV, (Tahkik. Muhammed Hseyin Beyrut
1988.
el-Maverdi (Ebu'l-Hasan Habib), el-Ahkam's-Sultaniyye, (ev. Ali

el-Maverdi (Ebu'l-Hasan Habib), Naslhat'l-Mlk, (Haz. Mustafa
(S SBE Doktora Tezi), Konya 1996.
en-Nveyri, Nihayet'l-Ereb fl Fnni'l-Edeb, XXVI. Cz, (Tahkik.
Muhammed Fevzi el-Antil), Kahire 1405/1985.
er-Ravendi (Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi),
Rahat's-Sudar ve Ayet's-Srar, Muhammed
Mcteba Meynovi), Tahran 1333, (Trke
terc., Ahmet I-II. Cilt, TTK Yay., Ankara 1999.
et-Ta bari, The History of Al-Ta bari, XII, (Translated and Annotated by
Yohanan Friedmann), (State University of New York Press),
New York 1992.
Mdebbir, Adabu'l-Harb Ahmed Sheyli
Hansari), Tahran 1346.
Farmer, H. G., "Nevbet", lA, s.220-222.
Ferheng-i Cami: I, Tebriz 1370.
Ferheng-i Farisl-i 'Amld, I-III, (Haz. Hasan 'Amid) Tahran 1363.
Frye, R. Nelson, "Orta Buhara", (ev. Hasan Kurt), A
ilahiyat Fakltesi Dergisi, XLI (2000), s.425-471.
Gencine-i Gftar Ferheng-i Ziya, I-III, (Haz. Ziya MEB Yay.,

Gen, "Terken Hatun", Makaleler, Il, (Yay. Haz. E. Semih Yal-
nal-Togay S. Birbudak), Ankara 2007.
Gen, "Terken", Makaleler, Il, (Yay. Haz. E. Semih
nal-Togay S. Birbudak), Ankara 2007.
Gen, Devlet TTK Yay., Ankara 2002.
Gksu, Erkan, 'Trkiye Seluklu Devletinde Gulam ve
Gulamhaneler", Nsha Dergisi (A
journal of Oriental Studies), 7, 24, (Gz 2007), s.65-
84.
Gksu, Erkan, Trk Kltrnde tken
2008.
284
Gksu, Erkan, Trkiye Ordu, (G Sos. Bil. Ens. Ya-
Doktora Tezi), Ankara 2008.
Hamdullah Mustawft Qazwtnt, Nuzhat al-Qulab, (Translated By G. Le
Strange), (E.]. W. Gibb Memorial Series: XXIII), Luzac & Co,
London 1919.
Hamdullah Mstevft-i Kazvtnt, Dirih-i Gzide, Abdu'l-Hseyin
Neva't), Tahran 1362.
Handmir, Dstr'l- Vzera, Said Nefisi), Tahran 2535.
Hartmann, R., "Crcan", lA, III, s.245-246.
Hartmann, R., "Belh", lA, Il, s.485-487
Hasan Enveri, Jstzlahat-z Divani Devre-i Gaznevi ve Selki, Tahran
2535.
Heyet, Cevdet, "Fars", DiA, XII, s.174-175.
Hinz, Walther, islam'da l Sistemleri, (ev. Acar Sevim),
1990.
Honingman, E., lA, IX, s.302-305.
Huart, Cl., "Horasan", lA, V/1, s.560-562.
Huart, Cl., "Hzistan", lA, s.624-625.
Huart, Cl., "Taberistan", lA, XI, s.598-599.
Huart, Cl., "Tabes", XI, s.60l.
Battta, Tuhfet'n-Nuzzar fi Garaibi'l-Emsar ve Acaibi'l-Esfar
(Rzhletu ibn Battta), II, (Tahkik: Ali el-Ketant),
Beyrut 405.
Bibt (el-Hseyin b. Muhammed b Ali el-Cafert er-Rugedi), el-
Evamir'l-'Ala'iye fi'l-Umri'l-'Ala'iye, (nsz ve
fihristi haz. Adnan Erzi), TTK Yay., Ankara 1956.
el-Anik fi'l-Menacinik, (Tahkik:
Hindf), (Omiatu Haleb),
Kestr, el-Bidaye ve'n-Nzhaye, I-XIV, Mektebet'l-Ma'arif, Beyrut
(ty); (Trketerc. Mehmet Keskin), I-XIV,
!1 Tarihi Ha/eb, IV, (Tahkik:Sehil
Zkkar), Dar'l-Fikr, Beyrut
Zbdet'l-Haleb !1 Tarihi Ha/eb, I,

(Muhammed b. Muhammed Abdu'l-vahid
el-Kamil fi't-Tarih, I-X, (Tahkik. Ebu'l-fida Abdul-
lah Beyrut 4 (Trke terc., el-Kamil fi't-
SELUKLU 285
Tarih I-XII, (ev: Abdullah M.
Eryarsoy, Ahmet Abdlkerim Redaktr:
Mertol Tulum)
Sultan 1973.
Abdulkadir, "Eski Trklerde Teslim ve itaat Sembolleri", Maka-
leler ve ncelemeler, I,t TTK. Yay, Ankara 1998.
"Anadolu Seluklu Devleti Hangi Tarihte Kurul-
du?", TED, (1981), s.l-28.
"Seluk'un ve TM, 13, 1958.
Seluklu Osman
Mat, 1955.
Mahmud, Divanu (ev. Besim Ata-
lay), I-IV, TDK Yay., Ankara 1988.
Mecmua-i Sultan Sencer,
be-kalem-i M'eyyid'd-Devle Mntecib'd-din Bedi' Atabeg el-
Cveyni, (be tashih u ihtimam: Muhammed Kazvini-Abbas
TahraiY 1329.
Koca, Salim; Dandanakan'dan Malazgkt'e, Giresun 1997.
Koca, Salim, Mkyokefalon'a, orum 2003.
Konuku, Enver, "Gazne", XIII, s.479.
,Kopraman, "Divan (Memlklerde)", IX,
1994, s.383.
Kprl, Fuad, "Arz", I, s.657 -660.
Kymen, Mehmet Altay, "Seluklu Devri Trk Tarihi Il",
DTCF Tarih Ens., II/2-3
(1964), s.325-327.
Kymen, Mehmet Altay, "Seluklu Devri Trk Tarihi Il",
DTCF Tarih Ens, II/2-3
(1964).
Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu
(Alparlan ve lll, TTK. Yay, Ankara 2001.
Kymen, Mehmet Altay, Byk Seluklu I, (Ku-
TTK. Yay., Ankara 2000.
Kymen, Mehmet Altay, Seluklu Trk Ankara 1993.
Kymen, Mehmet Altay, Beg ve 1976.
Kramers,j. H., "Kirman" VI, s.815-821.
Kramers,j. H., "Kuhistan", VI, s.970-972.
286
Kramers,j. H., "Tekrtt", XII/I, s.139-140.
"Crcan", VIII, s.131-132
Lambton, Ann K. S., "'Atebet'l-Ketebeye Gre Sancar
nun Ynetimi", (ev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147
(1973).
Mahmud Nedim Ahmed Fehim, ei-Fenn1-Arabl fi1-
Asri1-Memlkl el-Bahri (1250-1383/648-183), yeri yok)
1983.
Meril, "Bveyhtler", VI, s.496-500.
Meril, "Seluklularda Ordu Mbahat
(Ed. Zeynep niversitesi Ya-
2006.
Meril, Seluklular'da Alametleri, TTK Yay.,
Ankara 2007
Meril, "Seluklularda Messesesi", Prof Dr.
Aka 1999, s.55-59.
Minorsky, V., "Ts", XII/2, s.l23-130
Mnyet1-Guzat (Haz. Mustafa G SBE
Doktora Tezi, Ankara 1984.
Niziim'l-mlk, Siyer1-Mlk (Siyasetname), (Haz. Mehmet Altay
Kymen), Ankara 1982.
mer Hayyiim, Nevrzniime, Mctebii Meynovi), Tahran 1312 ..
Abdlkerim, "Ahmedililer", II, s.168-169
zgdenli, Osman G., "Bir Anatomisi:
(650-1500)", Name-i 5, ll, Ankara 2003, s.57-
96.
zgdenli, Osman G., "Isfahan", XXII, s.497-502.
zgdenli, Osman G., "Meriiga", XXIX, s.l62-163.
zgdenli, Osman G., "Merv", XXIX, s.221-223.
zgdenli, Osman G., "Seluklu Hilafet Mnasebetlerinde Bir Dnm
Haltfe Katli Meselesi", niver-
sitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 39, 2004,
s.1-35.
Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri II,
tanbul 1993.
Fazlulliih, Cami''t-Tevarlh, II. Cilt 5. Cz (Seluklular
Ahmet TTK Yay., Ankara 1999.
SELUKLU
Ruska,]., "Serahs", X, 502.
287
Sevim, Ali, el-Muntazam Eserindeki Seluklu-
lada Bilgiler (H.430-485=1038-l092)", Makaleler, II,
(Yay. Haz. E. Semih zbek), Berikan Yay.,
Ankara 2005.
Sevim, Ali, Reis'r-resa", Makaleler, III, (Yay. Haz.
E. Semih zbek), Berikan Yay, Ankara 2005.
Sevim, Ali, Zbdet'l-Haleb Min Tarihi Haleb
Eserindeki Seluklulada Bilgiler", Makaleler, II, (Yay. Haz.
E. Semih zbek), Berikan Yay., Ankara 2005.
Sevim, Ali, Ynleriyle Besllsiri Makaleler III, (Yay. Haz.
E. Semih zbek), Berikan Yay, Ankara 2005.
Sevim, Ali, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan
Eserindeki Seluklulada Bilgiler I-Sultan Bey D-
nemi", Belgeler, XVIII/22, TTK Yay, Ankara 1997.
Sevim, Ali, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan
Eserindeki Seluklulada Bilgiler II-Sultan Alp Arslan D-
nemi", Belgeler, XIX/23, TTK Yay, Ankara 1998.
Sevim, Ali, Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-Ayan
Eserindeki Seluklulada Bilgiler III-Sultan D-
nemi", Belgeler, XX/24, TTK Yay., Ankara 1999.
Mirat'z-Zaman fi Tarihi'l-A 'yan, Ali Sevim),
DTCF Yay., Ankara 1968.
Smer, Faruk, "Aslan el-Besasiri", TDA, 42, (Haziran 1986), s.l01-
114.
S mer, Faruk, "Aksungur el-Ahmedlli", Il, s.297.
Smer, Faruk-Ali Sevim, Kaynaklanna Gre Malazgirt
(Metinler ve eviri/eri), TTK Yay, Ankara 1971.
Taneri, "Divan" (Byk Seluklu ve Anadolu
IX, s.383-385.
Tarih-i AI-i Seluk der Anadolu, ez Mellif-i na Nadire
Celali), Tahran 1375.
Tercme-i (1835).
Togan, Z. Velidi, "Herat", s.429.
Turan Osman, Seluklular Tarihi ve Medeniyeti,
1993
288

Turan Osman, Seluklular Trkiye, Siyasi Tarih Alp
Arslan'dan Osman Gazi'ye (1011-1318),
Turan, Osman, "Trkan Terken", Trk Hukuk ve Tarihi
l, 1944.
Mateos (92-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli
(1136-1162), (Trke terc. Hrant D. Andreasyan, Notlar:
Edouard Dulaurer-Halil Yinan), TTT Yay., Ankara 2000.
Uslu, Recep, "Herat", XVII, s.2l5-2l6
Devleti Medhal, TTK
Yay., Ankara 1988.
Yakubovsky, A., "Merv", VII, s.773-777.
YakO.t el-Hemevi, Mu'cem1-Buldan, I-V, Beyrut 1397/1977.
Tahsin, "Belh", V, s.416.
Tahsin, "Deylem", IX, s.263-265.
Tahsin, "Dinever", IX, s.356.
Tahsin, "Hulvan", XVIII, s.345-346.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig I Metin, (Haz. Rahmeti Arat),
TDK Yay., (Kutadgu Biligll Tercme, (Haz. Re-
Rahmeti Arat), TTK Yay., Ankara 1959).
Zahir'd-din Selkname, Tahran 1332.
Zekeriya Kazvini, Asar1-Bilad ve

Zekeriya "Trkan Hatun ve Seluklu Prenslerinin Mcadele-
leri", TDTD, VI/61,
Zettersteen, K. V., "Bveyhiler", ll, s.843-845.
Zettersteen, K. V., "Muktefi", VIII, s.576.
Zeydan, Corci, Medeniyeti Tarihi, I, Mtercimi: Zeki Megamiz-
Mrnin evik,
iNDEKS
A
din, 255
A'lem, 213, 260
devlet, 257
Abbas,208,213,214,216,217,218
Abbas bin Abdu'l-muttalib, 68
Abbiisi Devleti, 93
Abbas! halifeleri, 69
Abbasiler (Devleti), 106
Abdu'l-aztz, 262
Abdu'l-melik-i 158
Abdu'l-mlk, 156, 169
Abdu'r-rahinan, 208, 209, 215, 216,
217,218
Abdu'r-rahman Alpzen

Abdu'r-rahman Ukkaf, 186
Abdullah Hatlbi, 162
Abhaz,253,262
Abhaz Meliki, 253, 262
Abhazi, 262
262
255
abile, 145, 146, 190,229 ..
abile 190, 229
able, 145, 146, 190, 229
Acem, 67, 185
Acemler, 241
Adudu'd-devle Alp Arslan Muham-
med bin Beg Davud bin
Mika'Il bin Seluk, 126

ahid, 215, 260
Ahlat, ll4, 121
Ahmed bin Abdu'l-melik, 159
Ahmed Han, 170
Ahmed-i 162, 164
Ahmed-i Dehistani, llO
Ahrez/Ahraz, 187
Ahurbeg, 150, 151
Ahurbeg Inan Yabgu, 150
Rstem, 214
246, 252
131
Trk, 132
Aksunkur-i Firzkhi, 237
Ala''d-devle, 201, 247
Ala''d-dtn el-Hseyin bin el-Hse-
yin lbn el-Hasan bin Sam, 179
Ala''d-din Hasan, 181
Alamt, 165
Alamtlular, 165
saltanat, 236
alefhar, 213
alet, 73, 81, 104, 144
alet-i 146
290
alet-i saltanat, 154
Aleviler, 187
Alevi-yi Medeni, 161
Ali bin Musa, 83
Ali etri, 175, 180, 181, 191
Al-i Seluk, 67, 68, 71, 86, 154,
169,192,201
Al-i Seluk bin Lokman, 93
Alibar, 169, 71
Alp Arslan, 97, 108, lll, 112, ll9,
122, 125, 126, 138, 144, 192,
198,201,248,265
Alp Arslan Muhammed, 97_, 108,
lll, 140,265
Alp Arslan Muhammed bin
Beg,97
Alp Sunkur-i 189
250
Kne, 228
Kunehar, 233
Alptegin, 13 7
85, 104, 107, 117, 121, 143,
185,227,232,234,248
ha, 254
Amasya, 121
Amid, 83
Amid, 121
Amid Eb Sa'd (Sa'Id) Hamdyi, 83
Amid-i 83
Amid'l-mlk, 103, 105, 106, lll,
112
Amid'l-mlk Ebu Nasr Kndri,
103, 104, lll
Amid'l-mlk Ebu Nasr Kndri
Amtdvek, 110
83
amil, 170
Amye Geidi, 122
Anctlavend menzili, 149
Ane, 101, 103, 104
130, 131
Arab l, 134
Arab Hatun, 215
Arapa, 158
Aras, 262
Aras Nehri, 237
Ardahand,2l4,258
Arec, 178
Anz, 116, 119, 195
arrade, 254, 260
Arslan Argun(n)/Ergu (n), 148
Arslan bin bin Muhammed
ibn 238
Arslan Cazib, 81
Arslan Yabgu, 97, 108
255
254
Artuk, 116, 121
Arz, 75, 115
asakir-i mansur, 119
etraf, 266
hazane, 154
176
divan, 137
Asumanbtn Kalesi, 217
devlet zade, 265
at, 78, 92, lll, 112, ll9, 121, 131,
172, 75, 211, 213, 220, 227,
231,232,242,244
atabeg, 143, 156,233,252
Atabeg, 202, 206, 208, 216, 220,
227, 232, 237, 239, 245, 246,
247, 249, 250, 252, 253, 256,
257,258,259,262,263,264
Atabeg Aksunkur, 203
Atabeg Arslanepe, 219, 222, 233
Atabeg Ayaz, 227, 239, 245, 264
Atabeg Ebi. Bekr bin Muhammed
Cihan Pehlivan, 250
Atabeg Candar, 143
Atabeg Hasbeg, 220, 230
Atabeg lldeniz, 209, 233, 237, 250,
253
Atabeg Karasunkur, 202, 206, 208
INDEKS 291
Atabeg Kutb'd-din Mevdd, 245
Atabeg Muzaffer'd-din Arslan
Osman, 250
Atabeg Nusret'd-din Cihan Pehli-
van Muhammed, 250
Atabeg Pehlivan Muhammed, 257,
261
Atabeg tldeniz, 219,
232
Atabeg 165
Atabeg Zengi, 256
Atabeg, 253
Atabeg-i A'zam, 252, 258, 261, 262,
263,265
atabeg-i mu'azzam, 252
atabeglik 215
Athan, 175, 177
atiyye, 78
atlas 146
76, 120, 127, 143, 174, 176
lbn Muhammed bin
Gara, 170
attab!, 173
av yeri, 195
berbet, 119
Ave, 143
ayak vergisi, 157
133
Ayaz, 156,157,158,252
Aytegin, 103
Aytegin-i Sleyman!, 103
Azerbaycan, 97, 106, 113, 121, 126,
172, 173, 195, 202, 203, 206,
208, 210, 211, 215, 216, 217,
219, 220, 222, 233, 237, 238,
249, 250, 251, 252, 253, 258,
259,262,266,270
Azerbaycan atabegleri, 250
Azerbaygan, 251, 262
B
Bab'n-Nvebi, 105
97, 98, 99, 100, 101, 104,
105, 107, 125, 136, 141, 142,
143, 144, 156, 157, 162, 178,
194, 198, 201, 203, 204, 205,
209, 210, 216, 217, 219, 220,
222, 228, 236, 237, 238, 241,
242,243,249,250,251,271
107
piyadeleri, 241
217
103, 210, 249
Ahmed-i Siyah, 134
Beyt'l-mal, 134
Gr, 134
Karan, 134
257
Baha''d-din Kayser, 216
Bakrat Giyorg, 112
Bamyani, 193
bar, 173, 178, 203, 231
bargah, 75,114,149,201,235,257
119
Sultan, 114
bass, 104
Denizi, 131
204
149, 191
191
Bavcrd, 80, 91, 185
bayram, 93, 217
bayram gn, 217
Bayram gn, 98
bazargan, 120
142, 161
1sfahan, 142
Beg-i dervaze, 91
bin Mes'd, 170
Belasan 261
Belh, 176, 181, 182, 188, 192
Belhtm Kah, 77
bcndcgan, 79, 93, 114, 132, 137,
183,188,209,267
292

hass, 131, 189, 209
132
kadim, 137
183
bende-i hass, 148, 250
bende-i hadfm, 171
bende-i peder, 157
bendezade, 79
Bendni:can, 249
beriit, 130
berde, llS
Berde, 250
Berkiyaruk, 135, 140, 142, 143,
144, 146, 147, 148, 150, 153,
156, 158, 168, 169
Bermeki:ler, 191
Berreci:n, 216
Berrecin Kalesi, 215
122
Besiisiri:, 100, 101, 104,
nevbet, 2 9
139
Bett, 238
bey'at, 140, 205
Beylekan, 237
75
nusret, 19
98, 123, 125,
bi resmi, 152
bid'at, 69, 94,
Islam, 74, 120
Bilgebeg 143
Borski:, 196
Bozepe, 209, 213, 214, 216,
217, 249
174
Buhara, 7 4, 80
Bk-i Trki, 172
Bulgar, 173
Burcerd, 128
burun 108
Bst, 89,96
Bveyhi, 99
byk atabeg, 252
Ca'fer, 142
Cam, 90, 187
came, 160
218
C-
Aksunkur, 189
222, 236
camegf, 77, 128
Sultan, 134
Cami'-i 125
195
143, 208, 220, 223, 225,
227,231,234
Candar Hasan, 220, 225, 234
Candar Zengi, 231
Bozorg, 208
Carbadekan, 216, 257
cariye, 139
Celal'd-din bin Der-
gizini, 264
Celal'd-din Eb'l-Fazl, 244
Cema'at-i 182
lkbal, 223
lbn mer, 260
230, 231,
236,244
bin
244
267
ceng,85,90, 122,157,219
cenibet, 121
cerayet, 77, 195
cerayet-i 195
Cerbadekan, 216
ceride-i 133
Ceyhn, 72, 122, 189
Cibal-i Gr,
cihad, 254
asgar, 255
INDEKS 293
ekber, .255
cihan gy, 127
Cihan Pehlivan, 251, 268
255
cizye, 120, B3
covza, 215
Cunabed, 236
Crcan,83,84,97, 192,259
Beg, 196
100, 146, 149, 203
181
"
Beg, 82, 84, 89, 90, 95, 98,
lll, 125, 126, 139, 157, 185
Beg Eb Sleyman Davud, 82
91
aker, 220
akeran, 138
arh 261
116, 208, 210, 211., 215
avuldur, 116, 121
eng, 119
etr, 154
iek 190
iek 229
iek 145
da'iyan, 158
da'vethane, 160
Damgan, 97
D
90
. 245
116, ll 7, 121
Muhammed, 117
dar, 108
Dar'l-hilafe, 103, 142, 249
Dar'l-mlk, 95, 107, 134, 170,
174, 178, 182, 185, 243, 245,
249,252
Dar'l-mlk Gazne, 170
Hemedan, 243, 245,
249,252
Dar'l-mlk Merv; 174, 182, 185,
189
Davudabad, 260
Davud-i Bozorg, 189
debir, 118
debir-i felek, 118
defter-i 195
defter-i rznamc, 195
dehliz, 203, 242
dehliz-i seraperde, 149
Denizciler, 241
dera'ib, 157
Derbend-i Hazar, 112
Derbend-i Karabili, 210, 249
78, 115, 146, 178, 183, 195,
255
78
Sultan, 146, 183
dervaze, 91
131
destdr, 135
Gr, 160
devat, 135, 261
vezaret, 135, 154, 261
deve, 164, 175, 259
Devel, 121
devlethane, 190
Devlet-i Selkiyan, 271
Deyalime, 160
Deyleman 259
Deylemiler, 68
Deylemliler, 160
144
Dicle, 100, 218, 238, 240
Dicle Nehri, 238
Dihbeyar, 219
Dihistan, 259
Dijkh!Dizkh Kalesi, 157, 160
din devlet, 69
dinar, 85, 98, 107, 120, US, 133,
144, 154, 163, 166, 167, 170,
177, 210, 2ll, 213
294
133
Dinever, 197, 203, 209
din-i Mesih, 119
dirhem, 107
divan, 137, 194, 252
Aztz, 101, 105
vezaret, 252
Divi.n Kalesi, 262
bekr, 109
Horasan, 88
kfr, 254
Rebi'a, 106
Sind, 74
Diz-i Azer, 262
Diz-i Mahki, 249, 250
Dizkh Kalesi, 134
185
saray, 159, 241, 242
Dl, 222
257, 258
Duvin, 262
239
evaric, 195
E
e'imme.-i Isfahan, 158
Ebher, 97, 258
Eba lshak 94
Ebu Muslim, 143
Eb Neci:b 229
Ebu Tahir Hatuni, 133, 137
Eb Talib Beg Muhammed,
82
Eb'l-'Ala Mufaddal, 163
Eb'l-feth 156
Eb'l-Fevaris 74
Bzcani, 95
Kmani,
Eb'l-Kasm 171
138
ecnad, llS
piyadegan, 240
Ehl-i Basra, 218
elbise, 104, 160, 172, 234
eli, 74, 78, 114, 236
eliler, 90, lll, 114, 178,260,269
el-Emir Hammarin, 139
el-Hacib, 139, 169
elhan, 119
el-Hccab, 110, 156, 169, 191, 224,
244
el-Hseyin bin Davud
191
elkab, 99
Elkiya Kalesi, 262
el-Melik Davud bin 139
el-Melik bin 139
el-Muktefi li-Emrillah, 205
el-Mstevfi, 156
el-Vezir, 110, 139, 156, 168, 169,
191, 197, 200, 201, 224, 229,
244,248,264
eman, 119, 120, 135
Emin'd-din Muhtass, 233
Emir 'lzz'd-din Satmaz, 253, 256
Emir Abdu'r-rahman, 215
Emir Aksan, 131
Emir Ali etri,
Emir Artuk, 121
Emir Ayaz, 156
Emir Cemiil'd-din 230
Emir 131
Emir 210, 213, 214
Emir avuldur, 121
Emir Fahr'd-din Ala''d-devle, 263
Emir Hakani, 187
Emir lnanc, 228, 252, 257
Emir lsra'il, 75
Emir Kasim'd-devle Borski, 196
Emir Kumac, 175, 177
Emir Sulecut?, 191
Emir Krboga, 142
Emir Mengcik, 121
Emir Mesd, 210, 249
INDEKS 295
Emtr Mes'd Bilal, 249
Emtr 253
Emir Nusret'd-din Hasbeg Ak-
sunkur, 232
Emir Saltuk, Ul
Seyyid Ebu Hemeda-
nt, 166
Sitti Hatun, 193
Emir 21 9
Emir Tac'd-din Eb.'l-fazl, 170
Emir Yak.ti, 97, 135
Emir-i 116
Emtr-i Bozorg Bilgebeg, 145
Eniir-i Bozorg 184
Emir-i candar Zengi, 227
Emir-i Hacib, 125, 139, 148, 180,
191, 214, 234, 236, 245, 260,
261,262
Emir-i Hacib 214,
216
Emir-i Hacib Kumac, 125, 139, 148
Emtr-i Hacib-i Bozorg, 191
Emir-i Hacib-i Bozorg Kumac, 191
Emir-i Hacib-i kebir, 262
Emir-i Haciblik, 180, 216
Emtr-i Harameyn, 133
Emir-i Horasan, 87, 88
Emir-i lsfehsalar, 182, 262
Emir-i lsfehsalar Kumac, 182
Emit-i lsfehsalar Muzaffer'd-din
Arslan, 262
Emir-i lsfehsalar Porsuk, 150
Emtr-i Sipehsalar, 261
Emir'l-m'mintn, 14 2
emsile, 126
Erdebil, 211
Ergan, 197
ergan.n, 120
hazret, 150
113, ll4, 116, ll9
Ermen, 222, 262
Ermen 263
269
Erran, 173,215,216,219,253
Erzenu'r-Rm, 121
Erzincan, 121
R.m, 121
Erzurum, ll4, 121
esb-i nevbet, 172, 235
Esedabad, 196, 203, 220, 221, 222
Esedabad menzili, 220
Esfezar, 80, 89, 96
Eski 220
esliha, 159
es-Sultan Berkiyaruk bin
139 .
es-Sultan Eb Talib Beg Mu-
hammed bin Mika'il, 109
es-Sultan ve'd-din
Eb Muhammed bin Me-
139
es-Sultan ve'd-din
Ebu Muhammed bin Me-
bin Muhammed bin
Beg bin Mikail bin Seluk, 157
es-Sultan Nasir'd-devle ve'd-din
Eb'l-Kasem Mahmud bin Me-
139
es-Sultan'I-Mu'azzam Rkn'd-
Dnya ve'd-din Eb Talib
Beg Muhammed bin Mika'H bin
Seluk, 89
ester, 104, 232
Esterabad, 259
etba', 72
evaric, 195
122, 185
Evbeh 180
Seluk, 78
Selukiyan, 169
evlilik, 107
F
Fahr'd-din Alevi, 269
296

Fahr'd-din bin Mu'fn'd-dtn
256
Fahr'd-drn bin Mu'In'd-drn Muh-
tass el- 264
Fahr'd-dtn 234, 257
Fahr'd-din Zengf, 233
Fahr'l-mlk bin Nizam'l-mlk,
146, 156, 191
fal, 255
Fars, 216, 21S, 220, 253, 256, 266
Faryab, 92
205
107
fel, 175
Felek'd-din Ali etri, 191
Ferid Katib, 177
fenniin, 105, 108, lll, lS2, 208,
250,267
125
218
Cami'-i 125
125
fersenglfersah, 90, 214, 231,
234,242,254
resul, 166
fetret, S3, 88, 158
fetva, 203
fevc, 92
257
fil, 90, 172
Filci, 90
Firzabad,
Firzkh Kalesi, 214, 25S
fussad, 163
G
gaza, 69, 74, 75, 93
gazi, 20S
Gazne, 84, 89, 93,
79,
Gazneviler, 68
Gaznin, S4, S9, 93, 170,
gazve, 74, 93
91
gemi, 239
gemiciler, 239
Gence, 149, 154, 215, 216, 217,
219, 254
Germesir,
Gevher Harun, 203
Gevher Neseb, 193, 227
Geydani,
Geylan, 255
Geylan Denizi, 255
gez, lll, 161, 254
Girdbaz, 222, 23S, 244, 246, 257
g,209,243
gulam, 116, 119, 125,
212, 227,

gulaman, 211, 212
hass, 212
Nizam'l-mlk, 2
sultan,
4S
gulame,
nig,
gulamlar, 212, 260
160, 179,
Gr Meliki,
Gr 181
Grhan, 175
Gri,
gy; 13S, 211
Guz, lS4,
Guzan, 174,

211
Gher Harun, 222
107, 119, 121, 184, 185,
lS8,232,254
ks, 254
Grc() Bakrat Giyorg,
112
INDEKS 297
Grc prensesi, 113
;rc lkesi, 112
Grgan, 153, 253
grz, 92
H.
haberci, 202
Sultan, 235
hacamat, 163, 215
163
Hace, 106, lll, 137, 165, 168, 181,
199,210,245,259,261,262
Hace 259
Hace Ahmed, 166, 168
Hace Ahmed bin Nizam'l-mlk,
165
Hace Celal'd-din
din, 261
Hace 199j
Hace Miskal Hazin,
Hace 245
Hace Yakut Kadimi, 210
hacegan, 115
dergah, 115
hiicib,69, 105,140,152,162
Hacib, 203, 208, 216, 229, 244,
248,264
Hacib Abdu'r-rahman, 224
Hacib Yusuf, 234
Hacib Hasbeg-i Pelengeri, 224
Hacib Tatar, 2.03
hadem, 242
hadim, 166
haffe, 243
160
Haleb, 113, 131
Halhill Kalesi, 217
Halife, 93, 97, 98, 99, 100, 102,
104, 105, 106, 125, 141, 194,
197, 198, 203, 205, 217, 218,
220, 228, 230, 236, 238, 249,
250
Halife el-Ka'im bi-Emrillah, 93, 97,
101
Halife 194
Halife Muktedi, 125, 142
Halife Muktefi, 217, 228, 250
Halife 198, 203
Halife'nin 105
Halife'nin veziri, 105
Halife-i Bi.llah,

Halifenin veziri, 105
halka, 120
halvet, 128, 160, 163, 173, 259
79
239
han u 241
haner, 123, 125, 148
hane-i mera, 187
Hanan, 122, 78
Semerkand, 129, 132
Semerkand 134
79,96
hansalar, 181, 182
Harameyn Emiri, 133
117
harem, 100, 125, 142
harem 100
harem namusu, 125
Harezm, 132, 140, 170, 178,258
Harezm askerleri, 259
Harezmliler, 259
177, 178, 233, 234,
258,261
Sultam, 258
Sultam ll Arslan, 258
Yusuf, 233, 234
170
hargah, 155
70
hargr, 134
haris, 160
Harrakan, 260
298 CAMl''T-TEVARIH
Harshte, 259
Hartpurt (Harput), 121
269
Sabbah, 158
Hasbeg, 210, 211, 212, 216, 217,
219, 220, 221, 122, 224, 225,
227,229,230,231,251
Hasbeg-i Pelengeri, 210, 216, 219,
222,224,233,249
hasegr,
ll O, 75, 90, 223
71, 92, ll 7, 148,
72, 173, 180, 213, 219, 24
242,249
mansur, 7
pinhan, 148
185, 239
185, 24
Sultan, 182
Hatem, 267
Eb Mansur el-Mey-
buzi, 168
Hatun Kirmani, 243, 252
havale, 106, 130
Sultan, 166, 175
80, 130, 232
saray, 232
Haver, 96
Haydar, 267
hayl, 71, 76, 79,80,82, 176
hayl u 7l
haylhane, 213, 241,.247
73
hayrat, 133
hazane, 81, 133, 143, 154,
167, 170, 213; 227, 232, 234,
235, 241, 243, 248, 254, 259,
265,271
hazane-i hass, 120
hazane-i silah, 271
hazane-i Sultan, 101
hazayin, 14 2
hazin_e, 81, 121, 143, 159, 170,
178, 190, 201, 213, 227, 232,
234, 235, 241, 243, 248, 254,
259,265
Hazret-i Saltanat, 121
hediye,99, 107,172,213,221
hediyeler, 208, 231
97, 128, 146,
153, 167, 196,
205, 207, 208, 209, 215,
219, 220, 222, 226, 228,
230, 233, 234, 235, 237, 240,
243, 247, 252, 256, 257, 258,

Herat, 89, 96, 180,
Herat
Herat valisi,
Heriv'r-rd-i Sfla,
Hezaresb, 78
Hezar-i Hani 256
dini, 119
132, 248
248
248
Huay,
askerleri,
kafiri Athan, 176
Hibetullah, 97, 98
Hibetullah bin Muhammed el-
Me'mni, 97
hil'at, 77, 78, 97, 172,

hil'atler, 263
Hilafet, 142, 205
Hille, 239
151, 205, 237
himeha, 257
Hind, 74, 75,85,93,94
Hindistan, 73, 75, 77, 86,137,
Tak, 85
82

INDEKS 299
Horasan, 68, 75, 79, 80, 85, 87, 88,
89, 92, 94, 96, !09, 125, 126,
127, 133, 146, 148, 149, 153,
158, 169, 173, 174, 175, 178,
185, 186, 188, 189, 190, 192,
193, 203, 222, 226, 235,
246
Horasan ordusu, 174
Hoten,.132
Hoy, 172
hufaret, I33
hizmet-i kadim, 125
68
HuM.n, 103; 202, 209, 242
hn baha, 125
bimze, 254
hutbe, 99, 103, 133,
172, 73, 203, 205, 226,
228, 245, 251, 252 J
Huttelan,
Hzistan, 134, 199, 226, 227,

alem, 125, 130,
166, 182, 212, 213
Hsam'd-din 249
Hsam'd-din 249
Hsam'd-din bin Burhan'd-din
Maze, 177
Hsrev-i Mazenderan, 257
I-l
128, 131, 133, 250, 267
194
241, 257.
Irak, 68, 97, 100, 104, 109, lll,
119, 127, 133, 144, 148,
149, 165, 170, 79, 181, 186,
199, 202,
203, 204, 221, 228, 230, 234,
238, 239, 249, 255, 260, 263,
270
193
lsfahan,. 119, 130, 132, 134, 141,
143, 144, 148, 156, 157,
158, 161, 162, 164, 166, 168,
170, 194, 199, 204, 208, 209,
213, 214, 216, 218, 219, 227,
228, 229, 233, 234, 236, 247,
253,256,261,266
Isfahan ordu 4 2
Isfahan valisi, 205
lbrahin1 97, 101
i.cazet, lll, 5
idam,90, 120,123, 164
i.hsan, 208, 221
ila, 108
lldeniz, 209, 232, 237, 240, 243,
245, 246, 247, 250, 251, 252,
258,263
ilig Han, 72, 73
lmad'd-din Eb'l-Berekat-i Dergi-
zin!, 224
lmam'l-E'imme, 243
lmam'l-E'imme 'lmad'd-din Ab-
du's-samed 24 3
imaret, 109, 134
lnanc,230,237,245,246,253,257,
258,259,260,270
lnbit, 213, 214
ipek,
tran, 185
isfehsa.lar,
lsferayin, 109
islam, 68, 74, 94, 109, 120, 157,
253,254,255,262
islam fethi, 121
islam Ordusu, 253, 254
lsra'il, 71, 74, 77, 78, 79, 80, 93
istifa, 154, 182, 259
isyan, 78, 108, 149, 173, 176,
79, 180, 205, 221, 235, 253,
255, 259
lzz'd-din bin Razi'd-din, 269
lzz'd-din Satmaz, 245, 246, 253
300 CAMl''T-TEVARiH
lzz'l-Mlk, 207
izz'l-mlk Abdu'l-celtl ed-Dihista-

izz'l-mlk el-Hasan bin Nizam'l-
mlk,
lzz'l-Mlk-i Bercerdi, 224
K
Kabile, 253
kabul resmi, 78
kabul treni, 23
Sadru'd-dtn,
Kadi'l-Kudat,
kaftan,
Knan,
kale, 208, 214, 254, 269
Kalencer Kalesi, 77, 79
kan 125


Kara 77
Karategin, 166, 230, 256
Karategin 230, 256
kard,98, 123,125,136,
Kannatiler,
202
Kastm'd-devle Aksunkur, 133
Birni, 107
Kuza'a, 238

104, 232
kavantn, 132
Aleviyan,
Kavurd,97, 127,128
239, :HO
Kayser, 113, 119, 120, 133
Kayser Ermanos, 113, 119
Kayseriyye,
Kazvtn, 254, 255, 259

Kemah, 121
Kemal'd-devle Eb 138
Kemal'd-devle Eb Fazlullah
bin Muhammed, 138
Muhammed el-Ha-
zin, 224
Kemal'd-dtn Muhammed Hazane-
dar, 205
Kemal'd-dtn Serns'l-Kifat es-S-
meyreml!Semtremr, 97
Kemal'd-dtn-i Smeyremr, 250
Kemal'l-mlk lbn el-Muhtar ez-
Zznr, 138
keman, 76, 123
Kendman,
85
kenkii.c,84,245
Kerec, 127, 144,
Kerec
Keregci Hoca, 71
kervansan1y (karvansaray), 167
227
kethda, 134,
camehane-i Sultan, 134
kevkebe, 212
148, 186, 187, 207, 254
70, 90
cehremi seraperde, 172
dinar, 133, 163
7l
187,204
191,
i97
ed-Der-
gizi:nt, 200
Arslan, 250, 268, 269
175
Kilfet 148, 189
Kirman, 97, 127, 149,
202, 209
mlevven, 248
kisvet-i hass, 172
Korkud, 189
121, 172, 211
lNDEKS 301
koyun, 175, 181,.182
Kgonya, 121
khen diz, 187
kprler, 69
231
256
Enderabe, 190
Khen, 220
Isfahan, 145
231 , 232
Kuhistan, 97, 100, 144, 203, 204
Irak, 150, 203
Kuhistani, 193
Kum, 83, 150, 253
Kumac, 125, 139, 148, 156, 182,
183
193
Kms, 97
Krab, 219
Kurban 262
bin Bedran, 102
yahnisi, 213
74, 79, 97, 106, 108
bin lsra'il, 97
Hatun, 166
270
inanc lbn Cihan Pehlivan,
270 .
Kutr Han, 174
ktval, 79, 122, 123, 189, 210, 255
kuyu,91, 161
Kuzistan, 128, 204
Irak, 204
feccilr, ll 7
Ky, 219
klah, lll
knkac, 225
kpe, 120
L
Lain-i Harezmi, 189
Lala Karategin, 166
Lazkiye, 131
73, 77, 84, 85, 90, 105, 112,
113, 116, 118, 128, 143, 170,
76, 178, 189, 192, 205, 209,
213, 219, 228, 231, 233, 241,
250,259,262
116, 152, 205
92, 228, 253
cerfde, 90
icrahar/icrahor, 115
118
kafir, 176
94, 235, 250
fahir, 248
199
liva,97
M
ma'bergah, 122
105
nev; 72
Mahmud Han, 192
Sebktegin, 72
Mahmdiler, 97
Ferrucin, 253
Kalencer-i Hind, 94
Rey, 100
Tebriz, 107
stnavend, 214
mahzenler, 161
hilafet, 105
Malatya, 121, 171
Malazgirt, 114
187, 214, 254, 260
239, 255
121
Mardin, 121
matbah, 181, 182, 203, 242
Sultan, 181
Mavera'n-nehr, 71, 122, 134, 173,
174,177
Mavera'n-nehr Kutr
Han, 174
302 CAMl''T-TEVARIH
Mazenderan, 84, 106, 214, 235,
253,257,258,260
Mazenderan Derbendi, 4
Mazenderan 257, 260
107, 133
Mecd'l-mlk bin Nizam'l-mlk,
191
Mecd'l-mlk Ebu'l-Fazl Kummi,
137, 150
Mecd'l-mlk 156
Mecd'l-mlk Kummi, 143
meclis-i 119
Meclis-i 214
mecnunlar, 201
medreseler, 69, 194
l 03
Mehmelek Hatun, 142, 193
Mekke, 133, 173
Mekke Emiri, 102
mektub, 83, 93, 94, 97, 103, 104,
158,206,249,258
Melahide, 135, 147, 157, 158, 205,
250,254
Melik
Melik Arslan, 245, 246, 250, 252
Melik lsma'il, 144
Muhammed, 215, 216, 219,
222,249,253
Melik Muhammed 117
Melik Selah'd-dln Yusuf,
269
Melik Rahim, 99
Melik Ebu Nasr bin Ebi'l-
Heyca' Sultan'd-Devle, 99
Melik Sleyman, 213
Melik 214, 215
Melike Hatun Medresesi, 14 2
Melik-i Rum, 119,
bin Mahmud, 222, 249
bin Mes'ud, 215
bin Seluk, 210, 228, 238,
249
Melik'l-Mlk Ahmed bin Melik-
139
Melik'r-Rm, 121
melikzade, 213
melikzadegan, 209, 21 o
mellahan, 130, 241
memalik, 195, 261
memalik-i 121
119, 121
Memlk, 152
men, 240
126
Mencigerd, 121
menfezler,
Mengberz, 201, 207, 224
Mengcik, 116,
109, 126
vilayet, 142
menzil, 213, 219, 256, 259

Merc, 134
merd-i hami, 91
206, 219, 230
Karategin, 219
149, 209, 213, 256, 259
merkeb-i mlk, 265
Merv, 95, 108, 148, 174, 176, 178,
180, 182, 190, 191, 192
Merv devlethanesi, 192
Mes'd Bilal, 228
Mes'O.d bin Mahmud, 89, 94
Mes'di
Mes'diler, 230
mesafgah, 28
69
durbet ve celadet, 252
Mestenic, 79
259
84, 135, 70, 223, 245,
252
118
Meyane, 210, 213
lNDEKS 303
gy, 214
mbarek, 221
meymene, 196
meysere, 219
meysere-i Sultan, 219
Mezdekan, 260
mezheb, 150, 159, 187
haltfeleri, 103
Mihab Vilayeti, 255
mihkb, 125
mihter-i 125
Mtka'il, 71,82
mil, 128, 145, 156
miras, 134-
misal, 88, 126, 182
Miskal Bozorg, 243
mu'allimi-i ve gulaman,
160
Mu'i:n-i Savect, 259,
Mu'i:n'd-din 191
Mu'in'd-di:n Muhtassu'l-mlk Eb
Nasr Ahmed bin Fazl bin Mah-
mud, 191
Mu'i:n'd-di:n Muhtassu'l-mlk Ebu
Nasr 191
Mu'izzi:, 137, 188
mu 'temedan, 160
muhaffe, 105, 175, 207
Muhammed bin Alibar, 197
Muhammed bin tldeniz, 265
Muhammed bin bin Muham-
med bin 266
Muhammed bin Yahya, 186, 187
Muhammed Hazin, 206
muharebe, 117
muhasara, 255
muhasara aletleri, 255
182
mukaddem, 82
mukaddeman, 93, 95, 174
mukaddeme-i 148
mukarreban, 123, 143, 234
'
mukta'i:, 180
mukta'i:-i Herat, 180
Muktedi:, 125, 142
Muktefi, 205, 228
Multan, 77
Musa Yabgu, 71, 93, 96
Musul, 102, 106, 131, 190, 237,
245,246,252
Musul
Musul valisi Atabeg Kutb'd-din,
245
mutazallim, 212
muti'itn, 77, 234
mutriban, 119, 243
Muvaffak Girdbaz, 222, 240, 244
Muzaffer'd-din Alpergu, 233, 234,
245,248
Muzaffer'd-di:n Alpergu bin Yaran-
el-Bazdar, 248
Muzaffer'd-din Arslan, 258,
261
Muzaffer'd-di:n-i Bazdar, 264
M'eyyed Ayepe, 192
M'eyyedAyepe-i Senceri,
M'eyyed'd-din-i 224
M'eyyed'l-mlk Eb Bekir bin
Nizam'l-mlk, 156
mbariz, 255
mdebbir-i mlk, 143, 224, 268
mezzin, 7
Mkran/Mekran, 173
mks, 157
Mlhidler, 135, 147,157,158, 179,
205,250,254
mlk, 69, 77, 80, 92, 93, 94, 97,
104, 105, 113, 114,
121, 127, 128, 134, 136, 137,
138, 140, 142, 143, 146, 148,
149, 153, 154, 155, 156, 158,
166, 167, 170, 178,
189, 190, 191, 197, 205, 217,
221,i47,261,265,266,268,270
304
mlk millet, 69, 94
Mlk-i Abhaz, 112
mlk-i Irak, 270
mlk-i Rm, 121
mluk-i etraf, 173, 222
89
138
203, 204
Mstevfi, 137, 194, 259
Mstevfi Ebu Sa'd,
137
Mstevfi-i Hazret-i Sultan, 150
225
. mvekkilan, 120, 24 7
mverrihan, 68
N
Na'lbendan, 259, 261
nafakat, 133
Nahcivan, 258, 262
Kalesi, 262
naib, 69
ndhilan, 130, 135
name, 93, 103, 249
harem, 125
mlk, 169
184
saltanat, 78, 152
namzed-i saltanat, 236
nan,257
Halife, 106
nanpdre, 105, 128, 189, 205, 241,
267
nanpare-i bozorg, 189
245, 246, 256
Atabeg Ayaz, 244
Tahir bin Fahr'l-
mlk bin Nizam'l-mlk, 191
Nasr Han, 175
N av 23 7
Nayib Mes'd Bilali, 228
Nehrevan, 100
Nehr-i Mualla, 239
Nesa, 80
163
nevbet, 153, 172, 180, 203, 252,
270
nevbeti, 100,146,149,151,203
nevbeti-i atlas, 146
nevbeti-i hass, 151
nevvab, 107,175,249
Sultan, 175
128, 136
nikah, 107, 216
Nikisar (Niksar), 121
n1me, 155
Nimrz, 170
Nimrz Meliki 177
193
nisar, 99
83, 89, 93, 98, 178, 185,
187, 188, 192
niyabet, 216
niyabet-i Irak, 172
191
Nizam'l-mlk, 76, 106, lll, 113,
114, 127, 128, 130, 132, 135,
136, 139, 142, 143, 144, 147,
154,165,186,191,290
Nizam'l-mlk el-Hasan bin Ali,
139
Nizam'l-mlkel-Hasan bin Ali bin
Tusi, lll
267
nbet-i hidmet, 189
nker, 77,114,212,213
nukre-i pak, 184
Nr, 71, 73, 85
Nr Buhara, 71, 73
Cihan Pehlivan, 263
Eb Bekr bin Cihan
Pehlivan, 270
Muhammed, 260,
261' 262, 264
lNDEKS
305
Nusret'd-din Muhammed Pehli-
van,260, 261,264
Nusret'd-din Muhammed Pehli-
van bin Ataheg tldeniz, 264
Nusret'd-din_ Pehlivan, 257, 260
Nusret'd-d!n Pehlivan Muham-
med, 257
nuzul, 99
0-
183, 184, 189
189
176, 180, 182, 183,
184, 185, 186, 187, 188, 189,
192, 211
ok, 76, lll, 133, 215
Onur/l}ner Beg, 143, 45
Onur/l}ner Bilgebeg, 148, 149
196, 197. 201, 204, 209, 213,
218, 221, 227, 228, 233,
234, 235, 237, 238, 241, 242,
246,258,260,262
162
ordu 142, 161
116, 234
100, l46, 149, 151, 203
mer bin Alibar, 258, 259
mer-i Acemi, 184
mer-i Alibar, 258, 259, 261
mer-i Karategin, 169
zkend, 131, 132
p
68, 79, 119, 126, 130,
137, 148, 149, 165, 169, 173,
190, 192, 198, 201, 213, 224,
230,242.244,246,248,265
183, 213
cihan, 213
86, 127, 135,
149, 154, 196, 200, 226, 227,
242,246,252,264,26/
Pap Ky, 180
Pars, 206, 207, 215, 216, 218, 220,
253,256,266
Pars/Fars, 112, 134, 149, 253
Parsbazar 262
paygah, 232, 235, 248
pazehir-i Hindf, 129
Pehlevi-i Telli, 212
Pehlivan Muhammed, 238
170
203
menzili, 203
pen nevbet, 153
Pendih, 92
perde-i neva, 119
101
peykan, 149
pil.90,92, 172
pllan. 170
ptlban, 90
pirinc, 185
95, 102, 143, 233
146, 213
208. 231
gari:b, 208
221
piyade, 116, 72, 239
piyadeler, 241
R
ra'i:-i ra'iyyet, 68
ra'iyyet, 68, 127, 149, 169, 183,

ra'iyyet-i has.s, 183
204
Razan, 238
re'aya, 127
re'iiyii, 89, 173, 252
Re'is-i Hemedan, 269
Re'i:s-i Rey, 143
Re'is-i ru'esa, 102
Rebib'd-devle Ebu Mansur el-Kira-
tr, 197
306 CAMl"'T-TEVARiH
Rebib'd-devle Ebu Mansur el-Kira-
tl, 169
reccale, 115, 241
reccale-i 241
rehine, 73
renc, 243
resm, 130, 133
resm-i cret, 130
resul, 74, 7S, 183, 257
resulan, 90, 17S
revatib, 182
Rey, S3, 97, 107, 108, 109, 114,
139, 143, 149, 152, 153, 156,
158, 171, 178, 179, 208, 209,
213, 214, 215, 220, 221, 228,
233, 245, 246, 252, 253, 256,
257,258,259,260,270
81
ribatlar, 69
rikab, 133, 72, 211
Sultan, 211
ru'afi, lOS
Ruha, 109
Rum, 109, 119, 120, 121, 132, 133,
173
Rum Sultanlan, 109
gulam, 119
Rumiyan, 115
Rumlular, 115
Ruyfn Diz Kalesi, 262
Ruyin Kalesi, 222
rznamdruzname, 195
Rzraver, 202
Rkn'd-devle Eb Talib
Beg Muhammed lbn Mtka'il, 99
Rstemt, 92
rsm, 109, 132, 153
imaret ve meliki, 109

Sa'd'd-devle, 205, 241
Sa'd'l-mlk, 163, 168
Sa'd'l-mlk el-Abi, 168
Sa'idabad merhalesi, 262
99, 107
Sadaka, 157, 158
vezaret, 252
Sadr'd-din Hocendt, 163
Sadr'd-dtn Muhammed bin Fah-
r'l-mlk bin Nizam'l-mlk,
191
Saffartler, 68
Safi Eb'l-'Ala Hassl, 104
Safiyy'l-hazre, 191
Safiyy'l-hazre Eb Tahir 191
Sahib-i Lihf, 22s
Sahib-i 205
Sahib-i Nusret'd-din Has-
beg lbn Aksunkur, 227
Sahib-i Rey Emir lnanc, 233
Evbeh,
saktlik, 79
Salar 110
saltanat, 207, 213, 236, 242, 245,
252,265,267, 26S
saltanat aleti, 246
Saltuk, 116, 121
Samaniler, l3 7
Samaniler, 68
sancak, 97
saray, 201, 218, 232,241, 242
saray 241
Sultan, 187, 241
Sanz, 121
Sarim Muhammed (bin) Yunus, 231
aleti, 12S
aletleri, 62
ara gereci, 44
73, Sl, 127, 15S,
165,244,246,254
Save, 143,149,172,220,222,243,
253,256,257,259,261
saz, 119
Sebktegin, 137
INDEKS
307
Sedid'l-mlk Eb'I-Me'aiL 138
Sefid ls ben c, 180
sefir, 74
selb, 128
Seluk bin Lokman, 70
Selkiler, 68
Selmenaci ?, 189
selsal-i !?uzuri, 129
Semerkand, 72, 129,132, 134, 170,
174, 175
Semerkand hakimi Ahmed Han,
175
Semerkand 72
Sencer, 139, 148, 158, 169, 171,
173, 175, 178, 179, 180, 188,
190, 191, 197, 198, 204, 220,
221
Serahs, 90, 185
seraperde, 146, 149, 151:, 154, 172,
235,241
seraperde-i 146, 172
seraperde-i cehremi-i sorh, 172
seraperde-i Sultan, 151, 235
Serav, 211
Serberze, 223
sevarkar, 143
sevgend, lll, 197, 215, 260
seyyare, 241
Seyyid Ebu 168
Seyyide, 106
Seyyidet'n-nisa, 107
sikke, 103, 133, 245
silah, 73, 85, 128, 236, 239, 241,
246
silahdar, 76, 123, 212
silahlar, 146, 159
Silahor, 128, 219
190
sipah, 79, 85, 127, 128, 146, 151,
157, 177, 183, 213, 219, 228,
233,241,253,255,262
sipahdar, 169
tslam, 253, 262
sipahi, 133, 153, 165, 201, 209, 260
sipahiyan, 232, 241
Sistan, 80, 93, 96
Sitti 263
Sivas, 121
Siyah Kh, 209
siyahi 220
siyaset, 90, 120, 158, 252
siyaset-i 252
Semerkand, 71, 73
Sorh Klahan, 80
109
sulh, 72, 86, 93, 112, 114
Sultan, 192, 193, 196, 197, 198,
201, 203, 204, 206, 208, 209,
210, 211, 212, 213, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221,
222, 224, 225, 227, 228, 229,
230, 231, 232, 234, 235, 237,
238, 240, 241, 242, 243, 244,
246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 253, 255, 256,_257, 258,
259, 260, 261, 262, 263, 265,
267,269,270,271
Sultan 'Ala''d-din el-Hseyin bin
el-Hseyin bin el-Hasan bin
Sam, 178
Sultan Adudu'd-Devle Ebu
Alp Arslan Muhammed bin Ebi
Sleyman Beg Davud bin

Sultan Ala''d-din 270
Sultan Arslan, 253, 255, 256, 270
Sultan bin Mes'd, 178,
179
Sultan Celal'd-devle ve'd-din Me-
Eb'l-Feth bin Alp Arslan
Muhammed bin Davud, 126
Sultan Davud, 201, 203
Sultan Mahmud, 192, 193, 196,
197, 198
308 CAMl''T-TEVARiH
Sultan Me'sd, 201
Sultan 224
Sultan 196, 202, 203, 208,
221, 225, 228, 229, 232, 234,
247,249,250,255
Sultan Mes'd bin Mahmud, 83
Sultan lyiugis'd-dnya
Ebu'l-feth Davud bin Mahmud
bin Muhammed bin
191
Sultan Muhammed bin Mahmud,
230
Sultan Muhammed bin
226
Sultan Muhammed bin Sam
s'd-din, 179
Sultan Sa'id Muhammed, 149
Sultan Sencer, 97, 169, 170, 175,
179, 180, 188, 192, 193, 196,
197,198,203,220,221
Sultan Surt, 179, 180
Sultan Surt bin el-Hseyin bin el-
Hasan bin Sam, l 79
Sultan Muhammed
ibn Sam, 179
Sultan 198, 201, 249
Sultan bin Muhammed, 198,
250
hasektleri, 231
A'zam, 178, 220, 221, 222,
267
Rkn'd-dnya
ve'd-din Ebu'I-Muzaffer Berkiya-
ruk bin 140
A'zam Sencer, 220
Ram, 116
Seliitin-i Cihan, 190
ordusu, 213
242
106
Sencer, 208
Sultan's-Selatin, 173
Sultan's-Selattn Mu'izz'd-dnya
ve'd-din Ebu Haris Sencer bin
bin Alp Arslan bin
Beg, 169
Sultan's-Selattn Mu'izz'd-dnya
ve'd-din Eb'l-Hiriis Sencer bin
139
'Azizi, 175
Hemedani, 250
Surhak, 170
Suri, 83, 179
Sri lbn'l-Mu'tezz, 83
sutran, 257
sdde-i
Sleyman lbn Muhammed, 233
213, 214, 228, 229,
233, 234, 236, 237, 244, 245,
246,247,251
Snniler, 160
sturan,84,92, 128,180,189
svar, 76, 176
svaran, 202
svari, 236
85, 92, 116, 120, 127, 174,
176
187

218
Dij/Diz, 159
Ermen, 263
101, 106, 131, 144
203, 235
erguvani:, 120
112
91
Knbedi, 257
85
213
217
Atabeg lldeniz, 216
Eb Necib, 224, 234,
236,244
l NDEKS
309
lldeniz, 227
Sems'l-mlk Osman bin Nizam'l-
Mlk, 197
152, 171, 220
Ali bin Recir, 20
Seref'd-dtn Ebu Tahir el-Kummi,
191
Seref'd-din bin Halid
97
bin Halid el-
224
Girdbazu, 239, 252,
253
hin Fele-
Menuehr hin
s'l-Me'ali Kabus bin 83
258
03, 1 82

Gulbek, 219
182
103
hazane, 167
158
ve aytn-i saltanat, 172
Eb'l-Kasm, 264
Sika, 245, 252, 256 .
Sika Mahmud bin Ab-
du'l-'aziz el-Hamidt, 248
Sihab'l-lslam Ebu'l-Mehasin IBira-
derzade-i 191
114, 133, 174
114, 133, 174
80
227, 231
164, 259
202
T
Ta'if, 173
Taberek, 100, 258
Taberek Kalesi, 258
Taberistan, 106
Tabes, 97, 236
Tabes-i Gileki, 236
Tabib 222
tabiiyet treni, 203
tabisUingah, 71
138
tae, 143
Ky, 107, 09
Tac'd-din Eb'l-fazl, 176
Tac'd-din-i Farisi, 216
Tac'd-din-i 224
Tac'l-mlk Eb'l-gana'im, 134,
137, 143
Tahiriler, 68
Tahran, 257, 258, 260
Tahran 260
tahti-i came, 163
taife-i cafiyyc, 116
talayi.', 196
255
Vilayeti, 255
154, 155, 218
Tatar, 20 l, 224
Tatarlar, 180
tazi, 158
Tebriz, 106, 114, 115, 191, 201,
222,251,259,262,263
tedavi, 223
l 15
Teginabad, 89
Tehemteri1, 267
189
Terahimc, 73, 88
Terken/Trkan Hatun, 113, 122,
134, 139, 141, 142, 143, 148,
175,178
78, 97, 121, 172, 208, 215,
216,221
Atabegl, 215
tcvki', 126, 257
186,187,265
310 CAMI''T-TEVARIH
Hindi, 151
Tikrit, 210, 228, 238, 249
Tikrit Kalesi, 210, 249
Tikrit Ktvali, 249
Timaverd, 261
Timaverd Mahallesi, 256
tir, 76, ll 123, 133, 215
Tirmiz, 80, 148, 176, 189
Tirmiz Kalesi, 189
129
Toga(n) Yrek, 156, 197
Togan Beg 191
Tokat, 121
71
138
71, 84, 90, 93, 98, 99, 101,
103, 105, 108, 109, 112, 125,
197, 198, 199, 228, 238, 248,
250, 253, 265, 266, 268, 269,
270,271
Beg, 82, 89, 90, 97, 98, 101,
105, 108
bin Arslan, 265
bin Muhammed, 198
bin Muhammed bin Melik-
198
Tn!Ton, 236
tun, 185
Turan, 180
Savabi:, 191
Ts,80,89,90,93
Beg, 189
144, 146
tccar, 120, 157, 241
tccar 241
Tccar yolu, 122
Trk borusu, 172
Trk 70
Trk yurdu, 132
Trkistan, 71, 72, 77, 131, 192
Trkler/Trkan, 176
Trkmen, 79, 92, 211, 228
U-
ulema-p Horasan, 186
ulfe, 133
Ulyabad, 185
divan, 172
Umman, 173
131
mera, 69, 91, 94, 115, 117, 121,
140, 143, 165, 172, 173, 175,
176, 183, 187, 189, 203, 209,
212, 220, 222, 233, 234, 238,
245, 252, 255, 256, 257, 258,
263,267
Azerbaycan. 209,210
203
bozorg, 182, 245
devlet, 150, 173, 183,
222,231;255,256, 258
etraf, 233, 252, 263, 266
hazret, 165, 252
Horasan, 221 ,
189
Ostniivend, 258
181
69
vali, 132
V
vazife-i 182
veba, 187, 262
veliahd, 108, 126, 135, 140, 145,
216,245,252
vergi, 112, 172
vergiler, 132
vezaret, lll, 135, 140, 147, 148,
154,165,207,216,236,257
vezir, 206, 234, 261, 264
Vezir Celal'd-dtn Dergizlni, 227,
231
Vezir Nizam'l-mlk, 109, 121, 137
Vezir Sa'd'l-mlk Avi, 162
Vezir Til.c'd-din, 216, 218
INDEKS 311
Vezir H.c'd-din-i Farisi, 216
Vezir-i Salar, 95
ve:::frlik diviti, 135, 154, 261
vilayet, 98, 162, 171, 250, 251
vilayet-i Erraniyye, 250
152
159
hord, 159
vzeni., 69
y
ya hani 34
yagma, 250, 258, 259
183
yakut, 121
Yakutt, 97, 139
yaran, 161
233, 248
Herevi, 18"4
kuvveti, 120. 260
yatak, 260
yay, 67, 76, 123
yaylak, 71, 121
Yemen, 132, 173
yemin, lll, 197,215
Yemin'd-Devle Mahmud, 93
Yezd, 236, 266
yollar, 69
Yunus, 71, 201,
Yunus bin Seluk, 93
Yusuf, 71,
Yusuf 125
Yusuf (Berzemi), 122
z
Zabulistan, 170
zahire, 162, 163, 178, 185, 90,
254,258,259
121
zartbe, 72
zebercet,
zehir, 129,
zehir li 28
zemistangah, 71

::endentci, 167, 17.3
Zengan, 228, 233
Zengi, 227, 256
zerradhane, 144
zerradhane-i lsfahan, 144
Zeyn'd-din Ali. 2.38, 242
Zeyn'd-din Ali Kek, 238, 242
Zeyn'l-kttab, 196
176
zilo-yi 242
Ziya''l-mlk Eb Nasr Ahmed bin
169
ziyafet, 173, 178, 203
Zbeyde Hatun; 1.35, 139, 1++
Trk tarihin temel birisi, hi
ynetimi derlenen Cami'-t-Tevarih
tarih ansiklopedisidir.
Trk ve Seluklu konusunda birinci el kaynak
durumundaki bu eser, bugne kadar
dillere tercme ama ne
ki ana kadar Trkeye tam olarak
Elinizdeki bu kitap, Cami'-t-Tevarih'in ikinci cildinde Zikr-i
Tarih-i Al-i SelOk yer alan blmnn birebir evirisidir.
Birinci ciltteki Trk boy ve kabileleriyle ilgili olan
da ileri bir tarihte