19.

Yzyl
Siyas Tarihi
(1789-1914)
Prof. Dr. FAHR ARMAOLU
TRK TARH KURUMU
A T A T R K K L T R , D L V E T A R H Y K S E K K U R U M U
T R K T A R H K U R U ' M U Y A Y I N L A R I
VII. Dizi-Sa. 169
19. YZYIL
SYAS TARH
(1789-1914)
Prof. Dr. FAHR ARMAOLU
K U R U M U B A S I M E V
19 9 7
T U R K T A R H
A N K A R A
NDE K L E R
AIKLAMA........................................................................................................ XVII
SUNU................................................................................................................. XIX
B R N C B L M
FRANSIZ HTLLNDEN NCE GENEL DURUM
Birinci Ksm : AVRUPA........................................................................................... 1
1. KUTSAL ROMA-GERMEN MPARATORLUU................................. 1
2. AVUSTURYA............................................................................................ 2
3. PRUSYA...................................................................................................... 3
4. RUSYA........................................................................................................ 4
5. SVE.......................................................................................................... 5
6. LEHSTAN (POLONYA)............................................................................ 6
7. NGLTERE................................................................................................. 6
8. HOLLANDA VE BELKA....................................................................... 8
9. PORTEKZ................................................................................................. 9
10. SPANYA................................................................................................. 10
11. TALYA................................................................................................... 11
12. SVRE.................................................................................................. 11
kinci Ksm : OSMANLI MPARATORLUU.............................................. 11
1. MPARATORLUUN GENEL DURUMU............................................ 11
2. 1787-1792 OSMANLI-RUS SAVAI...................................................... 16
A) Kaynarca'dan Sonra Rusya................................................................ 16
B) Rusya-Avusturya ttifak ve Grek Projesi........................................... 17
C) Savan kmas................................................................................. 18
D) Savan Gelimeleri ve Sonucu......................................................... 18
nc Ksm : DER BLGELER..................................................................... 22
1. AFRKA..................................................................................................... 22
2. ASYA.....................;.............................................................................. 22
3. AVUSTRALYA ....................................................................................... 23
VI NDEKLER
Drdnc Ksm : AMERKANIN DURUMU VE AMERKA BRLEK
DEVLETLERNN KURULUU.................................................................. 23
1. GNEY AMERKA................................................................................. 23
2. KUZEY AMERKA.................................................................................. 23
3. AMERKAN BAIMSIZLIK SAVAI................................................... 24
A) 13 ngiliz Kolonisi............................................................................... 24
B) htillin kmas................................................................................. 26
C) Bamszlk Sava.............................................................................. 28
D) Saratoga Zaferi'in Siyasal Sonular................................................. 28
E) Barn mzalanmas............................................................................ 31
\ K N C B L M
FRANSIZ HTLAL VE AVRUPA, 1789-1815
Birinci Ksm : HTLLDEN NCE FRANSANIN DURUMU........................ 33
1. SOSYAL SEBEPLER............................................................................ 33
2. FKR SEBEPLER................................................................................... 34
3. EKONOMK SEBEPLER........................................................................ 35
4. AMERKAN HTLLNN FRANSA'YA ETKS............................... 35
kinci Ksm : HTLL VE GELMELER........................................................ 36
1. EKONOMK GLKLER VE ARE TARTIMALARI................... 36
2. FRANSIZ HTLLNN IKMASI....................................................... 37
3. LK ANAYASA...................................................................................... 41
nc Ksm : FRANSANIN AVRUPA LE MCADELES-KOALS-
YONLAR...................................................................................................... 41
1. AVUSTURYA VE PRUSYA LE SAVA.............................................. 45
2. NGLTERENN SAVAA KATILMASI VE FRANSA'YA KARI BRNC
KOALSYON............................................................................................. 48
3. NAPOLYON BONAPART........................................................................ 52
4. AVUSTURYA'NIN YENLMES, 1796-1797......................................... 54
5. NGLTERE LE MCADELE: NAPOLYONUN MISIR SEFER, 1798-
1799 ........................................................................................................... 55
6. FRANSAYA KARI KNC KOALSYON.......................................... 58
7. NAPOLYONUN REFORMLARI............................................................ 61
8. FRANSA'YA KARI NC KOALSYON.................................. 62
9. FRANSA'YA KARI DRDNC KOALSYON VE TLST......... 65
10. KITA ABLUKASI (BLOCUS CONTNENTAL) VE SPANYA
SORUNU..................................................................................................... 68
11. BENC KOALSYON-AVRUPA'DA MLLYETLK AKIMI.... 68
12. NAPOLYON'UN MOSKOVA SEFER: ALTINCI KOALSYON...... 70
13. NAPOLYON'UN DMES..................................................................... 73
Drdnc Ksm : VYANA KONGRES.......................... TCLUC............... 74
1. KONGRE VE DEVLETLER.................................................................... 74
2. VYANA KONGRES KARARLARI..................................................... 76
3. NAPOLYON'UN DN VE SONU.................................................. 78
Beinci Ksm : HTLL VE NAPOLYON SAVALARI SIRASINDA
OSMANLI MPARATORLUU................................................................. 80
1. FRANSIZ HTLL VE OSMANLI DEVLET.................................... 80
2. NAPOLYON'UN MISIR SEFER VE OSMANLI DEVLET................ 83
3. NAPOLYON'UN MISIR SEFERNDEN SONRA OSMANLI-RUS
MNASEBETLER.................................................................................. 88
4. 1806-1812 OSMANLI-RUS SAVAI..................................................... 91
5. VYANA KONGRES VE OSMANLI MPARATORLUU................ 97
N C B L M
1815-1848 ARASINDA AVRUPA
MUTLAKYETLK-HRRYETLK-MLLYETLK
Brinci Ksm : VYANA SSTEMNN KORUNMASI............. ....................... 99
1. KUTSAL TTFAK............................................................................... 100
2. DRTL TTFAK.............................................................................. 101
3. DRTL TTFAKA FRANSANIN DA KATILMASI.................... 103
kinci Ksm : VYANA SSTEMNE KARI TEPKLER................................. 105
1. NAPOLYON SAVALARINDAN SONRA AVRUPA....................... 105
2. ALMAN YADA TEPKLER VE KARLSBAD KONGRES............... 106
3. TALYA'DA TEPKLER: TROPPAU VE LABACH KONGRELER. 107
4. SPANYA SORUNU: VERONA KONGRES..................................... 109
NDEKLER VII
nc Ksm : AVRUPA'DA 1830 HTLLLER........................................... 111
1. 1830 HTLLLERN HAZIRLAYAN SEBEPLER........................... 112
A) Liberalizm ve Cumhuriyetilik......................................................... 112
B) Bonapartizm..................................................................................... 112
C) Ekonomi'de Liberalizm..................................................................... 113
D) Dinde Liberalizm....................................................... __^rrrr.......... 113
E) Yunan Dostluu ve Liberalizm.......................................................... 113
F) Sosyalizm ve Liberalizm................................................................... 114
G) Romantizm ve Liberalizm................................................................. 114
2. FRANSA'DA 1830 HTLL................................................................ 115
3. BELKA'DA 1830 HTLL VE BELKA'NIN BAIMSIZLII.. 118
4. POLONYADA AYAKLANMA............................................................ 123
5. TALYA'DA AYAKLANMALAR....................................................... 125
6. ALMANYA GELMELER.................................................................. 126
7. BERK YARAMADASINDA GELMELER.................................... 127
8. 1830 HTLLLERNN NGLTERE'YE ETKS.............................. 128
9. 1830 HTLLLERNN SONUCU....................................................... 129
Drdnc Ksm : AVRUPA'DA 1848 HTLLLER...................................... 130
1. SVRE'DE LBERALZM MCADELES....................................... 133
2. FRANSA'DA UBAT HTLL........................................................... 134
3. TALYA'DA MLL BRLK MCADELES...................................... 140
4. ALMANYA'DA MLL BRLK MCADELES................................. 144
5. AVUSTURYA'DA 1848 HTLLLER............................................... 148
6. NGLTERE'DE SOSYAL KAYNAMALAR..................................... 153
A) Seim Reformu.................................................................................. 154
B) artist Hareke.................................................................................. 154
C) rlanda Sorunu................................................................................... 155
D) Serbest Mbadele Mcadelesi.......................................................... 156
7. DER LKELERDEK GELMELER............................................... 157
8. 1848 HTLLLER VE OSMANLI MPARATORLUU.................. 158
9. 1848 HTLLLER VE AVRUPA DPLOMASS............................. 161
VIII NDEKLER
NDEKLER IX
D R D N C B L M
OSMANLI MPARATORLUU VE AVRUPA DPLOMASS
Birinci Ksm : YUNANSTAN'IN BAIMSIZLIINI KAZANMASI............ 165
1. OLAYIN NEM.................................................................................... 165
2. YUNAN AYAKLANMASINI HAZIRLAYAN SEBEPLER............... 166
3. MORA AYAKLANMASI...................................................................... 169
4. DEVLETLERN E KARIMASI....................................................... 172
5. SORUNUN ENTERNASYONALZE OLMASI.................................. 174
6. 1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAI................................................... 181
7. YUNANSTAN'IN BAIMSIZLIINI KAZANMASI....................... 184
kinci Ksm : CEZAYR'N FRANSA TARAFINDAN GAL...................... 187
1. CEZAYR'N DURUMU........................................................................ 187
2. FRANSA'NIN CEZAYR'LE OLAN BALARI.................................. 189
3. CEZAYRN GAL............................................................................ 189
4. CEZAYR'N GAL VE DEVLETLERN TUTUMU....................... 191
nc Ksm : MEHMET AL AYAKLANMASI VE MISIR SORUNU,
1831-1841 ................................................................................................... 193
1. MEHMET AL KMDR?....................................................................... 194
2. MEHMET AL AYAKLANIYOR......................................................... 197
3. AVRUPA DEVLETLERNN TEPKLER-KTAHYA ANLAMASI 200
4. HNKR SKELES ANTLAMASI.................................................. 206
5. MEHMET AL AYAKLANMASININ KNC SAFHASI.................. 210
6. 1841 BOAZLAR SZLEMES......................................................... 216
7. OSMANLI MPARATORLUU'NDA TANZMAT........................... 218
A) Tanzimat Ferman ve Nitelii........................................................... 220
B) Tanzimat'n Uygulanmas................................................................ 221
C) Tanzimat'n zellii.......................................................................... 222
D) Tanzimat'a ve D Tepkiler.......................................................... 225
Drdnc Ksm : KIRIM SAVAI VE SONULARI...................................... 227
1. RUSYANIN DEEN POLTKASI................................................. 227
2. KUTSAL YERLER ANLAMAZLII................................................ 230
3. RUSYA'NIN OSMANLI MPARATORLUUNU PARALAMA
TEEBBSLER................................................................................... 232
X NDEKLER
4. MENKOF MSYONU STANBULDA............................................ 234
5. AVUSTURYA'NIN BARI TEEBBS VE SONUSUZ KALMASI 237
6. OSMANLI-RUS SAVAININ IKMASI.... ......................................... 239
7. SAVA KARISINDA AVUSTURYA VE PRUSYA.......................... 242
8. PYEMONTE'NN SAVAA KATILMASI............................................ 245 /
9. VYANANIN DRT NOKTASI........................................................... 240
7
10. VYANA BARI GRMELER........................................................ 247
11. PARS KONGRES VE 1856 PARS ANTLAMASI.......................... 250
12. KIRIM SAVAI'NIN AVRUPA SYASETNE ETKLER................. 253
Beinci Ksm : KIRIM SAVAINDAN SONRA OSMANLI
MPARATORLUU................................................................................... 257
1. ISLAHAT FERMANII............................................................................ 257
2. EFLK-BUDAN SORUNU VE ROMANYA.................................... 260
3. CDDE OLAYLARI VE SURYE AYAKLANMASI........................... 265
4. PADAH ABDLMECDN LM............................................... 270
5. SIRBSTAN GELMELER......... ....................................................... 271
6. KARADA AYAKLANMASI.............................................................. 275
7. YUNANSTAN 7 ADAYI ALIYOR...................................................... 277
8. GRD AYAKLANMASI, 1866-1869.................................................... 279
B E N C B L M
AVRUPA SYASETNN YEN UNSURLARI: TALYA VE ALMANYA
Birinci Ksm : TALYAN MLL BRLNN KURULUU.......................... 285
1. III. NAPOLYON VE TALYAN BRL............................................ 285
2. PYEMONTE VE CAVOUR................................................................. 287
3. ORSN SUKASTI................................................................................. 289
4. PLOMBERES GRMELER........................................................... 290
5. III. NAPOLYONUN DPLOMATK FAALYET.............................. 291
6. AVUSTURYA LE SAVA.................................................................... 293
7. TALYA KRALLIININ KURULUU................................................ 296
8. FRANSANIN NCE VE SAVOE'YI ALMASI................................... 297
NDEKLER XI
kinci Ksm : ALMAN MLL BRLNN KURULUU.............................. 298
1. BSMARCK............................................................................................. 300
2. DANMARKA LE SAVA................................................................... 301
A) 1863 Polonya Ayaklanmas.............................................................. 302
B) Schleswig-Holstein Anlamazl ve Prusya-Danimarka Sava
(1864)................................................................................................ 305
C) Gatayn Anlamas........................................................................... 308
3. AVUSTURYA LE SAVA (1866)........................................................ 309
A) Biarritz Grmeleri.......................................................................... 309
B) Prusya-talya ttifak......................................................................... 311
C) Avusturya'nn Sadowa Yenilgisi....................................................... 311
D) Prag Bar ve Kuzey Almanya Konfederasyonu............................. 313
E) Fransa'nn Bahi Politikas............................................................... 315
F) Avusturya'da Dalist Sistem.............................................................. 317
4. FRANSA LE SAVA............................................................................ 318
A) Fransa'nn Avusturya ile ttifak Teebbsleri.................................. 319
B) spanya Tahna Adaylk Sorunu ve Fransa-Prusya Sava............. 320
C) Fransa-Prusya Sava ve Devleder................................................... 324
D) Fransa'nn Yenilmesi ve kinci mparatorluun Sonu...................... 325
E) Alman mparatorluu'nun ln......................................................... 326
F) Frankfurt Bar.................................................................................. 326
5. RUSYA'NIN FRANSA-PRUSYA SAVAINDAN YARARLANMASI... 327
6. TALYANIN VENED ALMASI.................................................... 332
A L T I N C I B L M
AVRUPA'DA ALMAN STNL: L TTFAK, 1871-1890
Birinci Ksm : BRNC MPARATORLAR LG, 1872...................... 334
1. BSMARCKIN YEN SORUNLARI.................................................... 334
2. MPARATORLAR LG.................................................................. 338
kinci Ksm : ALMANYA-AVUSTURYA-MACARSTAN TTFAKI, 1879 341
XII iindekiler
nc Ksm : KNC MPARATORLAR LG, 1881 ........................... 348
Drdnc Ksm : L TTFAK 1882.......................................................... 352
1. FRANSA'NIN TUNUS'A YERLEMES............................................. 352
2. TALYA'NIN TEPKS VE L TTFAKIN MZASI.................. 357
3. ROMANYA'NIN L TTFAKA KATILMASI............................ 361
4. AVUSTURYA-MACARSTAN LE SIRBSTAN ANLAMASI, 1881 363
5. L TTFAKIN LK YENLEN, 1887........................................ 365
6. NGLZ-TALYAN ANLAMASI....................................................... 367
7. NGLTERE-AVUSTURYA ANLAMASI.......................................... 368
8. TALYA-SPANYA ANLAMASI...................................................... 368
Beinci Ksm : RUS-ALMAN TEMNAT ANLAMASI, 1887........................ 369
1. AVUSTURYA-MACARSTAN LE RUSYA MNASEBETLER... 370
2. FRANSIZ-ALMAN MNASEBETLER ............................................. 371
3. RUS-ALMAN TEMNAT ANLAMASININ MZASI........................ 374
Altnc Ksm : NGLTERE, TALYA VE AVUSTURYA ARASINDA
KNC AKDENZ ANTANTI.................................................................... 377
Y E D N C B L M
AVRUPA'DA DENGE: L ANLAMA, 1894-1907
Birinci Ksm : FRANSIZ-RUS TTFAKI, 1894.............................................. 381
1. II. WLHELM'N HKMDARLII VE BSMARCKIN EKLMES 382
2. RUS-ALMAN MNASEBETLERNN DEMES......................... 386
3. FRANSIZ-RUS YAKINLAMASI....................................................... 391
4. FRANSIZ-RUS ASKER ANLAMASI, 1892..................................... 395
5. 1894 FRANSIZ-RUS TTFAKI........................................................... 397
kinci Ksm : NGLZ-FRANSIZ ANLAMASI, 1904................................... 400
1. GNEY-DOU ASYA'DA NGLZ-FRANSIZ ATIMALARI.... 401
2. MISIR'IN NGLTERE TARAFINDAN GAL VE FRANSA......... 404
3. SVEY LAN ALI N STANBUL ANLAMASI, 1888.............. 415
4. AFRKA'DA NGLZ-FRANSIZ ATIMALARI............................. 416
A) 19. Yzylda Smrgecilik................................................................ 416
B) Afrikann Dnyaya Almas........................................................... 418
NDEKLER XIII
C) 1885 Berlin Senedi.......................................................................... 419
D) Afrikada Alman Smrgecilii....................................................... 420
E) Afrika'da ngiliz Smrgecilii......................................................... 421
F) Afrika'da ngiliz-Fransz atmas................................................... 422
G) Faoda Krizi...................................................................................... 423
5. NGLTERE'NN ALMANYA LE TTFAK TEEBBSLER....... 426
6. ENTENTE CORDALE................................................................... 433
A) Fransz-Rus tdfak'nn Gelimeleri.................................................. 433
B) Fas Sorunu......................................................................................... 436
C) Entente Codiale in mzas.......................................................... 439
nc Ksm : NGLZ-RUS ANLAMASI, 1907........................................ 443
Drdnc Ksm : L TTFAK NDE TALYA.................................... 450
1. TALYANIN HABESTAN MACERASI.......................................... 450
2. TALYAN-FRANSIZ ANLAMALARI.............................................. 452
S E K Z N C B L M
BLOKLARIN ATIMASI, 1905-1911
Birinci Ksm : BRNC FAS BUHRANI......................................................... 459
kinci Ksm : ALMANYA'NIN ENTENTE CORDIALEI BOZMA
TEEBBSLER........................................................................................ 465
nc Ksm : NGLZ-ALMAN DENZ SLHLARI REKABET,
1904-1911................................................................................................... 470
Drdnc Ksm : KNC FAS KRZ.............................................................. 476
1. ALGESRAS KONFERANSI'NDAN SONRA FRANSA LE
ALMANYA'NIN FAS'TAK DURUMLARI.......................................... 476
2. AGADR KRZ, 1911........................................................................... 477
Beinci Ksm : NGLZ-FRANSIZ ASKER ANLAMALARI...................... 481
D O K U Z U N C U B L M
OSMANLI MPARATORLUU, 1878-1914
Birinci Ksm : 1877-1878 OSMANLI RUS SAVAI........................................ 489
1. RUSYA VE PANSLAVZM................................................................. 489
2. HERSEK AYAKLANMASI VE AVRUPA DPLOMASS................ 494
3. BERLN MEMORANDUMU.............................................................. 501
4. PADAH ABDLAZZ'N TAHTTAN NDRLMES.................... 503
5. SIRBSTAN VE KARADA LE SAVA.......................................... 504
6. STANBUL KONFERANSI VE I. MERUTYET............................. 507
7. OSMANLI-RUS SAVAI VE AYASTEFANOS BARII.................. 516
8. BERLN KONGRES VE 1878 BERLN ANTLAMASI.................. 523
9. BERLN KONGRES NDE BOAZLAR SORUNU.......................... 527
10. BERLN KONGRES VE SONULARI............................................ 529
kinci Ksm : OSMANLI TOPRAKLARININ EROZYONU............................ 532
1. NGLTERE LE KIBRIS ANLAMASI.............................................. 533
2. AVUSTURYA'NIN BOSNA-HERSEK GAL................................ 537
3. ARNAVUTLUK AYAKLANMASI...................................................... 540
4. YUNANSTAN'IN TOPRAK HTRASLARI...................................... 542
5. NGLTERENN MISIR'I GAL....................................................... 546
6. DOU RUMEL KRZ........................................................................ 546
nc Ksm : GRD SORUNU VE TRK-YUNAN SAVAI....................... 555
1. DOU RUMEL KRZ VE YUNANSTAN....................................... 555
2. GRD AYAKLAN M ASI-2................................................................. 557
3. TRK-YUNAN SAVAI....................................................................... 560
4. GRD'DE ZM................................................................................. 563
Drdnc Ksm : ERMEN SORUNU VE ERMEN OLAYLARI................... 564
Beinci Ksm : MAKEDONYA SORUNU......................................................... 580
Altnc Ksm : II. MERUTYET VE DOURDUU SORUNLAR............... 592
1. YEN OSMANLILAR (JN TRK) HAREKET............................... J2.
2. TTHAD VE TERAKK DNEM....................................................... 595
3. KNC MERUTYETN LNI......................................................... 600
4. MERUTYET, TTHAD-TERAKK VE 31 MART OLAYI............ 603]
5. AVUSTURYA'NIN BOSNA-HERSEK LHAKI................................ 611
6. BULGARSTANIN BAIMSIZLIINI LN ETMES.................... 625
7. GRD'N VEDAI.................................................................................... 628
Yedinci Ksm : TALYA LE TRABLUSGARB SAVAI, 1911-1912.............. 629
1. OSMANLI DEVLETNN DURUMU............................................. 629
2. RUS-TALYAN RACCONG ANLAMASI...................................... 630
3. TALYA'NIN TRABLUSGARBA SALDIRMASI.............................. 634
4. RUSYA'NIN BOAZLARI ATIRMA TEEBBS........................ 643
XIV NDEKLER
Sekinci Ksm : BALKAN SAVALARI, 1912-1913......................................... 651
1. BALKANLARIN DURUMU................................................................ 652
2. BALKAN DEVLETLER ARASINDA TTFAKLAR......................... 654
3. BALKAN GELMELER VE AVRUPA............................................ 662
4. BRNC BALKAN SAVAI................................................................. 667
5. BBIL BASKINI............................................................................... 674
6. BARI GRMELER VE KESLMES............................................ 676
7. LONDRA BARII................................................................................... 679
8. MAHMUT EVKET PAANIN LDRLMES.............................. 679
9. KNC BALKAN SAVAI.................................................................... 680
10. BARI ANTLAMALARI..................................................................... 688
11. BALKAN SAVALARI'NIN SONU VE ETKLER......................... 694
O N U N C U B L M
AMERKALAR
Birinci Ksm : LTN AMERKA'DA BAIMSIZLIK HAREKETLER.. 696
1. BAIMSIZLIK HAREKETLERNE KADAR LTN AMERKA... 696
2. BAIMSIZLIK HAREKETLER........................................................... 698
3. LTN AMERKA DEVLETLERNN VE DI GELMELER ... 700
kinci Ksm : BRLEK AMERKA GELMELER........................................ 703
1. FRANSIZ HTLL VE BRLEK AMERKA................................. 703
2. MONROE DOKTRN............................................................................ 708
3. BRLEK AMERKA'NIN TOPRAK GENLEMES....................... 713
4. AMERKA VE UZAK DOU............................................................... 719
5. AMERKA'DA SAVA, 1861-1865.................................................. 722
6. AMERKA-SPANYA SAVAI............................................................. 732
O N B R N C B L M
DNYA POLTKASINDA UZAK DOU
Birinci Ksm : UZAK DOU'NUN BATIYA AILMASI................................ 738
1. UZAK DOU'NUN DURUMU........................................................... 738
A) in...................................................................................................... 738
B) Japonya............................................................................................... 741
C) Hindiini............................................................................................ 743
NDEKLER XV
x.v\
2. NN BATI'YA AILMASI............................................................ 743
S. JAPONYA'NIN BATI'YA AILMASI.................................................. 7
50
kinci Ksm : UZAK DOU YA BATI ETKLER........................................... 754
1. N'N DURGUNLUU......................................................................... 754
2. JAPONYANIN GELMES.................................................................... 7
56
3. JAPONYA, N VE BYK DEVLETLER.......................................... 759
nc Ksm : N-JAPON SAVAI VE SONULARI, 1894-1901.............. 762
1. N-JAPON SAVAI, 1894-1895............................................................
763
2. SHMONOSEK'YE DEVLETLERN TEPKS................................... ^
% PARALANMASI (BREAK UP OF CHNA)................ ........
770
4. AMERKA'NIN TEPKS: AIK KAPI (OPEN DOOR) POLTKASI 774
5. N'N TEPKS: BOXER AYAKLANMASI.................................. 777
Drdnc Ksm : RUS-JAPON SAVAI, 1904-1905.......................................... 780
1. NGLZ-JAPON TTFAKI................................................................... 781
2. RUS-JAPON SAVAI............................................................................. 783
3. PORTSMOUTH'DAN SONRA JAPONYA VE DEVLETLER............. 788
A) Birleik Amerika............................................................................... 788
B) Fransa ve Rusya................................................................................. 789
C) ngiltere............................................................................................. 790
4. PORTSMOUTH'DAN SONRA RUSYA: 1905 HTLL................... 791
5. PORTSMOUTH'DAN SONRA N: MANULARIN SONU.......... 797
KAYNAKLAR...................................................................................................... 801
DZN.................................................................................................................................... 809
XVI NDEKLER
2. N'N BATIYA AILMASI............................................................... 743
3. JAPONYA'NIN BATI YA AILMASI.................................................. 750
kinci Ksm : UZAK DOU YA BATI ETKLER........................................... 754
1. N'N DURGUNLUU......................................................................... 754
2. JAPONYA'NIN GELMES................................................................... 756
3. JAPONYA, N VE BYK DEVLETLER.......................................... 759
nc Ksm : NJAPON SAVAI VE SONULARI, 1894-1901................. 762
1. N-JAPON SAVAI, 1894-1895.......................................................... 763
2. SHMONOSEK'YE DEVLETLERN TEPKS.................................... 767
3. N'N PARALANMASI (BREAK UP OF CHNA)...........................770
4. AMERKA'NIN TEPKS: AIK KAPI (OPEN DOOR) POLTKASI 774
5. N'N TEPKS: BOXER AYAKLANMASI................................... 777
Drdnc Ksm : RUS-JAPON SAVAI, 1904-1905.......................................... 780
1. NGLZ-JAPON TTFAKI................................................................... 781
2. RUS-JAPON SAVAI............................................................................. 783
3. PORTSMOUTHDAN SONRA JAPONYA VE DEVLETLER............ 788
A) Birleik Amerika............................................................................... 788
B) Fransa ve Rusya................................................................................. 789
C) ngiltere............................................................................................. 790
4. PORTSMOUTH'DAN SONRA RUSYA: 1905 HTLL................... 791
5. PORTSMOUTH'DAN SONRA N: MANU'LARIN SONU.......... 797
KAYNAKLAR..................................................................................................... 801
DZN.................................................................................................................................... 809
AI KL AMA
1961 ylnda Siyasi Tarih Dersleri, 1789-1919 ad ile, o zaman rencilere ders
kitab olarak yaynladmz kitabmz, 1.000 adet baslm ve bir daha baka basks
yaplmamt. Daha sonra, 1964 ylnda yaynladmz Siyas Tarih, 1789-1960 adl
kitabmzn ilk blmlerini de, 1961de yaynladmz kitabmzn bir zeti tekil
etmiti. Bu ikinci kitabmz 1964den sonra, 1973 ve 1975'de olmak zere iki bask
daha yapmt.
Lkin, son yllarda, 1961de yaynladmz, Siyas Tarih Dersleri, 1789-1919
adl kitabmz ok aranr oldu. Baz meslekdalarmz ve renciler, defaatle bize
bavurup, bu kitabmdan istedikleri gibi, bazlar da elimdeki iki nshadan birinin
fotokopisini karmak yoluyla o kitaptan yararlanma yoluna gittiler. Baz yaynevleri
de, o kitabmz olduu gibi basma teklifinde bulundular. Biz, 1961de yaynlad
mz bu kitabn aynen baslmasn uygun grmedik. Bu sebeple, yl nce,
1961de yaynladmz kitabmz yeniden yazmaya karar verdik. Bu kitap bu e
kilde ortaya kt.
unu da belirtelim ki, bu kitabmz yeniden yazarken, 1961deki kitabmzn
atsn deitirme gereini grmedik. aty, aa yukar aynen muhafaza ederek,
sadece metin ksmlarn ele aldk ve yeniden yazdk. Baz yerlerde, metnin eski
eklini muhafaza ederek, ilveler yapk. Bir ok yerde de metinler yeniden yazl
m, ilveler, dzeltmeler veya karmalar yaplmur. Baz konularn daha fazla ay
rntlarna girilmitir. Bundan dolay, 1961deki kitabmzn hacmi, yaklak % 80-
90 orannda genilemitir.
Bundan daha nemlisi, bu kitabmz kaynaklar bakmndan ok daha genile
tilmitir. Bu, sadece genel eserler bakmndan deil, zellikle antlama metinleri
nin kaynaklar ve dnemin devlet adamlarnn anlar bakmndan da yaplmtr.
1961deki kitabmzn dipnotlar yoktu. Sadece kitabn sonunda, okuyucuya yar
dmc olmak zere, her blm iin genel bir bibliyografya verilmiti. Bu kitab
mzda, bu sistem yerine, kaynak kullanmn dip notlarnda da gsterdik. Ayrca,
sz edilen antlama ve anlamalarn ve baz temel belgelerin ve hatta Paris ve
Berlin Kogrelerinin tutanaklarnn nerelerde olduunu gstermek suretiyle,
okuyucuya bu bakmdan da yardmc olmak istedik.
Nihayet, on ylda on defa baslan 20. Yzyl Siyas Tarih, 1914-1990 adl kita
bmzla, bu, 19. Yzyl Siyas Tarihi, 1789-1914 adl kitabmz, birbirini tamamlam
XVIII AIKLAMA
ve Yakn an siyas tarihini bir btn olarak verme amacna da ynelmi olmak
tadr.
Bu kitabmzn da deerli meslekdalarmz ve rencilerimiz iin yararl ola
can mid etmekteyiz.
Bu kitabmz Trk Tarih Kurumu yaynlar arasna almak hususunda gster
dikleri ltufkr ilgiden dolay, Trk Tarih Kurumu Bakan Sayn Prof. Dr. Yusuf
Halaoluna, Yayn Komisyonu ile Yrtme Kuruluna, kitabn basm srasnda
yakn ilgi ve yardmlarn esirgemeyen T.T.K. ube Mdr Sayn Serap Erkuta da
sonsuz teekkrlerimi sunmay zevkli bir grev saymaktaym.
phesiz, her zaman belirttiimiz bir husus tekrar etmek isteriz: Btn iyi ni
yetimize ramen, bu kitabmzn da mkemmel olduu iddiasnda deiliz. "Yarar
ilkesini gerekletirebildiysek, bu dahi bize mutluluk verecektir. Kitabn kusurlar
tmyle bize aittir.
Kavakldere, Ankara
ubat 1995
Prof. Dr. Fahir Armaolu
S UNU
Avrupa Tarihinin 1789-1815 dnemine egemen olan gelimeler, sadece a
da Avrupa'nn deil, ayn zamanda ada dnyann oluumunun da balangcn
tekil eder. u anlamda ki, Fransz htilli ile ortaya kan ve modern siyas huku
kun temelini tekil eden ilkelerin Avrupaya yaylmas, htill Fransasnn bir ey
rek yzyla yakn bir sre iinde, hemen hemen btn Avrupa ile yapm olduu
mcadele srasnda mmkn olmutur. Bu, paradoksal bir grntdr. zellikle
Napolyon, Avrupay kendi kontrol altna almak ve kitleleri mevcut monarilere
kar ayaklandrmak iin, Fransz htillinin ilkelerini kullanmtr. Baka bir de
yile, Napolyon, dier imparatorluklar ykarak kendi imparatorluunu kurmak
iin, Fransada yzyllarn monarisini ykan fikirleri Avrupada yaymaya almtr.
lgintir, Napolyon, Rusyaya girmek iin, 1812 Hazirannda getii Niemen neh
rini, 1812 Aralk aynda gerisin geriye geerken, Avrupa mparatorluu hayalini
de geride brakyor ve fakat, Fransz htillinin hrriyet fikirleri onun yerini al
yordu.
nsanln fikir aknda Rnesans ve Reformasyon zel ve nemli bir yer igal
eder. nk bu iki fikir devrimi, Orta an skolastik ve disipliner anlayna birer
darbe vurmulardr. Bu iki byk gelimeden sonra, insanlarn fikir yaps hr d
nce yolunda nemli bir adm atm, insann fikir yaps nemli bir transformas
yon geirmitir. Fakat unutmamaldr ki, Rnesans ve Reformasyon gibi bu iki b
yk gelime ve deime, siyasal dnce ile siyasal messeselerin yapsn etki alan
iine alamamur. Halbuki, Fransz htillinin dourduu sonular, insanln si
yasal tarihi bakmndan bir dnm noktas tekil eder. nk, Fransz htilli, ne
Rnesansn ve ne de Reformasyonun hedef almad bir alanda patlak vermi ve
dorudan doruya siyasal dzene hcum ederek, onu ykarak, siyasal dzenin ve
siyasal messeselerin yepyeni bir anlayn ortaya koymutur. Bu yeni anlay, 21.
yzyla girmeye hazrlandmz gnmzde de, siyasal kan am ve messeselerin de
temelini tekil etmektedir.
Fransada padak veren bu siyasal devrimin, zellikle Avrupa devletlerince
kabul, tabiatiyle kolay olmamtr. Avrupada 25 yla yakn devam eden htill Sa
valarnn veya dier ad ile Napolyon Savalarmn alt yapsn, Fransada
1789dan itibaren meydana gelen gelimeler karsnda, Avrupa devleerinin ve
zellikle mutlakiyeti monarilerin duyduklar korku ve gsterdikleri tepki tekil
eder.
XX SUNU
Bylece Fransada meydana gelen htill, nitelii dolaysyla, Avrupann dip
lomatik mnasebetlerine de yeni bir hareketlilik getirmitir.
Mamafih, burada bir noktay da belirtmek gerekiyor: 1789-1815 arasndaki
dneme, Napolyon kendi adnn damgasn vurmam olsayd, belki Fransz
htillinin siyasal ve sosyal etkileri de bu derece iddetli olmaz ve Avrupa'nn dip
lomatik sahnesi de bu derece hareketlenmezdi. Fakat, acaba o zaman da, demok
rasi dediimiz modern, ada siyasal doktrin bugnk dzeyine ulaabilir miydi?
Belki bu bakmdan Napolyona kretmek gerekiyor.
1815ten 1856ya kadar gelien ve aa yukar 40 yllk bir dnemi kaplayan
olaylar ise, iki ana unsuru sahiptir. yle ki: 1815-1848 arasnda, Fransz Ihtillinin
ortaya kard fikirler Avrupada yaylp genilemesine devam ederken ve Avrupa
diplomasisi de bununla urarken, te yandan da, 1821-1856 arasnda Osmanl
mparatorluunun sorunlar da, Avrupa devletlerinin diplomatik mnasebetlerine
yeni konular ve hatta atma unsurlar karmtr. Dolaysyla, szn ettiimiz
dnemde, iki ana gelimeden biri, htill fikirlerinin etkileri, dieri de, Osmanl
mparatorluunun baz sorunlardr. htill fikirlerinin etkilerini de gzad et
mek mmkn deildir. Yunan ayaklanmas ve Balkan kaynamalarnda olduu
gibi.
Napolyon Savalar, ada siyasal dncenin tohumlarn btn Avrupaya
yaymakla beraber, bu tohumlarn yeermesi de 1815-1848 arasnda olmutur. Bu
dnemin ana unsurlar, mutlak monarilere kar Hrriyetilik, yani anayasal siya
sal sistemi savunan Liberalizm ve, yabanc hegemonyas alunda yaayan mill n-
surlarn bamszla ynelik Milliyetilik hareketleridir. Yine Fransz htillinin
ortaya at eitlik, yani vatandalarn kanun nnde eitlii kaiTamndan kaynak
lanan ekonomik eitlik, dier ad ile Sosyalizm akm ise, 19. yzyln ikinci yar
snda, kendi iinde tartmalar dnemi geirdikten sonra, Rusyada 1917
Ekimindeki Bolevik ihtilli ile uygulama alanna ve dolaysyla milletleraras politi
kaya girecektir.
19. yzyln ilk yarsnda, zellikle Hrriyetilik (Liberalizm) ve Milliyetilik
(Nasyonalizm) kavramalar ve bu kavramlardan doan akmlar ve hareketler, yz
yllarn kurumlam otoriter ve mutlakiyeti rejimlerini korkutmutur. Bunlarn,
bu yeni akmlara sert tepki gstermeleri ise, nce hrriyet fikirlerini ve sonra da
milliyetilik hareketlerini btn Avrupada daha da glendirmitir. Aksiyon ve re
aksiyon ilkesi.
1848den sonra, yani 19. yzyln ortalarndan itibaren, Liberalizm,
Nasyonalizm ve Sosyalizmin ark byk mesafe almaya baladn gryoruz.
SUNU XXI
Fransz htilli ve onu izleyen dnemde Osmanl mparatorluunun duru
muna gelince: Osmanl Devleti, Fransz htilline kar herhangi bir ilgi veya
korku gstermemi ve bunu Avrupann kendi i sorunu gibi grmek istemise de,
Avrupa devletlerinin kendi aralarndaki ve zellikle, htill Fransas ile mcadele
lerinden doan gelimeler, Osmanl Devletini de etkisi altna alm ve Osmanl
Devleti de bu mcadelelerin iine srklenmitir.
Dier taraftan, Avrupada 1815 Viyana dzeni kurulduktan sonra ise, Osmanl
Devleti, htill fikirlerinin, kendisinin Hristiyan unsurlar zerindeki etkilerini his
setmeye balam ve bu etkilerin dourduu problemlerle kar karya kalmtr.
1821 Yunan ayaklanmas ile balayan bu dnem, 1856ya kadar Osmanl
Devletinin bana eitli ve byk gaileler karmtr. Bu dnemde, Osmanl
Devletinin problem ve gaileleri, Avrupa diplomasisinin balca konulan olmutur.
Mamafih, bu durumu sadece ve sadece Fransz htillinin etkilerine balamak
da yanl olur. Bu etkilere iki nemli faktr daha katmak gerekir. Bunlardan biri,
Osmanl Devletinin gittike zayflamaya devam etmesi ve bunun sonucu olarak,
toprak kayplarnn hzlanmas; dieri de, 18. yzyln sonundan itibaren Rusyann
yeni bir g merkezi olarak ortaya kmas ve Osmanl Devletini ykma abala
rn artrmas ve hzlandrmasdr.
1856-1871 arasnda Avrupa politikasna egemen olan iki nemli gelime,
talyan ve Alman mill birliklerinin kurulmasdr. Bu iki olay, daha nce ortaya
km bulunan milliyetilik akmnn kesin zaferi olmas bakmndan nemli ol
makla birlikte, esas itibaryla, bundan sonraki dnemde, Avrupa politikasna ve
hatta dnya politikasna yaptklar etkiler bakmndan zellikle nemlidir. Avrupa
sahnesine yeni bir talya ve yeni bir Almanya devletinin ortaya kmas, Avrupa
politikasnda ve kuvvet mnasebetlerinde yeni bir dnem am ve 1871den sonra
Avrupa diplomasisinin yapsn deitirmitir. 10 Mays 1871 gn, Frankfu t-am-
Maindaki Kuu Otelinde, Fransa adna Jules Favres ve 18 Ocak 1871 gn iln
edilen Alman imparatorluu adna Bismarck, iki devlet arasndaki sava sona erdi
ren bar antlamasna imzalarn koyarlarken, Avrupada hi kimse, gerek Alman
tarihinin, gerek Avrupa tarihinin yeni bir dnm noktasndan gemekte olduunu
farketmemiti.
talyan mill birliinin arkasndan Alman mill birliinin ortaya k,
Avrupadaki milletleraras mnasebetlerin de grntsn deitirdi. 1871den
sonra, Avrupada kuvvetler dengesinin grnm bambaka bir nitelik kazanm
tr. 1871e kadar, Prusya, Avusturya'nn peinden gitmi iken veya gitmek zorunda
kalm iken, 187lden sonra, Avusturya-Macaristan mparatorluu, mevcudiyetinin
selmetini Almanyann peinden gitmekte bulmutur. Bunun iindir ki, bu devlet
bundan sonra, Avrupa diplomasisinde Brilland Secod, yani Parlak kinci adn
XXII SUNU
alacaktr. Ne var ki bu durum, ayn zamanda, zellikle Balkanlarda Cermanizm ile
Slaizm arasndaki mcadelenin de balangc olacaktr.
Fransa ve daha nce Bourbonlar, kuzeyde kuvvetli bir Alman varln hibir
zaman istememitir. Habsbourg-Bourbon mcadelesinin sebebi budur. Napolyo
bile, 360 devledi Kutsal Roma-Germen mparatorluunu, Ren Konfederasyonuna
indirirken, bu deiiklii, kendi kontroln salamlatrmak iin yapm, fakat
gl bir Alman devletini de hi dnmemiti. Ne var ki, Fransann 1871de,
Prusya karsndaki ar yenilgisi, Fransann btn tasarlarn alt-st etmiti.
Bundan nemlisi de, Fransann, bir Alman Devletinden ar bir darbe yeme-
siydi.
Fransann gururu bunu kolay hazmetmeyecekti. Bismarck bunu biliyordu.
Fakat unu da biliyordu ki, Fransa, bir intikam sava iin, bundan sonra
Almanyann karsna tek bana kmayacaktr. Yanna birisini alaca kesindi.
Bundan dolaydr ki, Bismarckn bundan sonraki politikas Fransa'y Avrupada
yalnz brakmak olacak ve bunun iin de eidi andama ve anlama kombinezon
larna giriecekr. Bu akf polidka, Almanyaya Avrupada mudak bir stnlk sa
layacaktr. 1815in Avrupada 5 numaral Prusyas, 1890larda, Avrupann 1 nu
maral kuvvet merkezidir. l tfak bu merkez etrafnda kurulacaktr.
Bismarck, daima bir Avrupa Politikas izlemeye nem vermiti. Almanyann
faaliyetlerini Avrupa dna tarmamaya zen gstermitir. Lkin, 1888de Alman
imparatoru olan II. Wilhelm ile, Bismarckn Avrupa Politikas yerini, Dnya
Politikas na (Weltpolitik) terketmitir. Smrgeci yaylmaclk, o tarihlerin moda
sna uyarak, Alman mparatorluunun d politikasn da karakterize etmeye ba
lar. Bu ise, Almanyay, Avrupa-d blgelerde, Avrupa ile attrd iin,
Almanyann Avrupadaki stnlne kar yeni denge unsurlarnn ortaya k
na sebep olmutur. Bu, l ttifaka kar l tilfn ortaya kmas, yani
Avrupa diplomasisinin bloklamas idi. Btn devletlerin bartan sz etmelerine
ramen, bu iki blokun amalar kanlmaz olmutur. 1904-1914 aras, bu iki
blokun eidi srtmeleri ile gemitir. Fakat 1914deki srtmeden kan bir
kvlcm, Birinci Dnya Sava gibi, tarihin ilk byk savann patlamasna yetti.
Birinci Dnya Savann kmasnda, Osmanl mparatorluunun Balkan top
raklar zerinde, 1878den sonra gelien Ccnnanizn-Slavizm mcadelesi balca
sebep olmutur. nce Bulgaristan, sonra Bosna-Hersek ve Makedonya, bu mcade
lenin toprak sahneleridir. 1877-1878 sava ile Rusyadan, tarihinin en byk dar
besini yiyen Osmanl Devleti, bundan sonra hzla yknuya doru gitmeye balam-
r. Rumeli zerindeki Cermanizm-Slavizm mcadelesine kar tam bir acz iinde
kalan Osmanl Devleti, 1908 Merutiyeti ile dorulmak istemise de, kanlmaz
kntye engel olamamr.
SUNU XXIII
1871-1914 arasndaki dnem, sadece diplomatik mnasebeer bakmndan
ilgi ekici deildir. Bu dnem, ayn zamanda, sosyal ve ekonomik oluumlarn ve
geliimlerin de tarihidir. Sanayi, bu dnemde en ileri hamlesini yapm ve bu da
smrgeciliin birdenbire, hem hzlanmasna ve hem de yaygnlamasna sebep
olmutur. Smrgeciliin gelimesi ise, devleer arasndaki mcadelelerin alann
geniletmi ve yeni auma alanlar ortaya karmr.
Dier taraftan, sanayiin gelimesi, byk ehirlerin de ortaya kmasn sala-
mur. ehirleme hareketi ise, bir yandan burjuvaziyi kuvvetlendirmi, te yandan
da, proletaryann, yani ii snfnn giderek genilemesine sebep olmutur.
Bundan dolaydr ki, 19. yzyln ikinci yarsnda, Sosyalizmin kendi iindeki tar
tmalarna ve sosyalist dncenin de eitlenmesine ahit oluyoruz.
Avrupa'da bu gelimeler olurken, Amerika ktalar ve Uzak Douda da gayet
ilgin gelimeler ortaya kmr.
Amerika Birleik Devletleri, daha Fransz Ihtillinden nce bamsz bir devlet
olarak kurulmu bulunuyordu. Amerikan Ihtillinin Fransz Ihtillinin ortaya
kmasnda bir etkisi olduu phesizdir. Fakat Fransz htilli de, Gney Amerika
(veya Ltin Amerika) y etkilemi ve bunun sonucu olarak da, bu ktadaki spanyol
ve Portekiz smrgelerindeki bamszlk hareketlerinin sonunda, 1815ten sonra,
burada da bir ok bamsz devletler kurulmutur. Bu ktada, daha Napolyon
Savalar sona ermeden balayan kaynama ve hareketler, Viyana Kongresinde on
yl sonra, spanyol ve Portekiz smrgeciliinin ayaklarn krmur.
Bununla beraber, Ltin Amerikann bu yeni bamsz devletleri, 19. yzyln
milletleraras mnasebetlerine aktif olarak kaulamadlar. Bunda, bu kta halklarna
zg baz faktrler rol oynamakla birlikte, asl faktr, kuzeyde Birleik
Amerikann gelimesinde ve 19. yzyl boyunca ve hatta 20. yzyln ilk yarsnda
gtm olduu politikada aramak gerekir. Avrupa diplomasisinin politik oyunla
rn kendi gelime ve varl iin tehlikeli gren Amerika, Monroe Doktrinini
kendisine kalkan yaparak, her iki Amerika ktasna da Avrupa emperyalizminin el
atmasna engel olmutur. Lkin, kendi ekonomik gelimesi iin Gney Amerikay
gayet elverili bir alan olarak grm ve Monroe Doktrini, Panamerikanizm, Dolar
Diplomasisi ve hatta Byk Sopa gibi vastalarla bu ktay sk bir ekilde nfuzu
altna almr.
Dier yandan, Atlantike srtn eviren Birleik Amerika, ekonomik gelime
sine paralel olarak, kollarn Pasifike uzatm ve bu blgede genileyerek Uzak
Douya kadar ulamtr. Ne var ki, Atlantikin tesinde Avrupa ile karlamaktan
kaan Birleik Amerika, Uzak Douda Avrupa ile kar karya gelmitir. Mamafih,
kendisinin Uzak Dou politikasn Avrupa politikas ile balantl hale getirmemeye
XXIV SUNU
de zen gstermitir. Fakat, denizar faaliyeerini Uzak Douda toplamas, onu,
Avrupa ile deil, fakat bizatihi bir Uzak Dou devletiyle, yani Japonya ile atma
durumuna sokacakr. Bu son nokta, zellikle Birinci Dnya Savandan sonra ok
daha belirgin bir ekilde ortaya kacakr.
Uzak Dounun, 19. yzyn ortalarndan itibaren Banya almas, Avrupa dip
lomasisine yeni bir faaliyet ve rekabet alan a gibi, birbiriyle elikili iki geli
menin de ortaya kmas sonucunu vermitir. Bunlardan biri indeki, teki de
Japonyadaki gelimelerdir.
in, Batya almasna ramen, bu almadan almas gereken derste, tan bir
durgunluk ve hatta uyuukluk gstermitir. Bu ise, Avrupann ve Batnn smr
sn, hem kolaylarm ve hem de gnden gne younlarmr. Bu gelimeye,
inin Paralanmas (Break up of China) denilmektedir.
Japonyann gelimesi ise, bunun tamamen aksi ynde olmutur. Japonya d
dnyaya almas karsndaki tepkisini, kuru ve ksr bir yabanc dmanlna
balamam, Bat ile yakn temas kurarak, kazand bilgi ve teknoloji ile, hzl bir
kalknma gstermi ve 50 yl sonra Avrupann byk devletlerine kafa tutabilecek
bir duruma gelmitir. 1904-1905 savanda, Rusyann Japonya karsnda urad
ar yenilgi, bu gerein tartlmaz iareti olmutur. Japonyann bu baars, onu,
Uzak Doudaki kuvvetler dengesinin arlkl bir unsuru haline getirmi ve bu du
rum gnden gne younlaarak, Japonya Avrupa diplomasisine balanmtr.
Japonyann gsterdii bu dinamizm, Birinci Dnya Savandan sonra hzla gelien
Sar Irk veya Asya milliyetiliinin de balangcm tekil etmitir.
Bu kitaptaki yknn zeti budur. Bundan sonraki sayfalarda, bu yknn ay-
rnlar yer almaktadr.
B R N C B L M
FRANSIZ HTLLNDEN NCE GENEL DURUM
BRNC KISIM
AVRUPA
Fransz htillinin Avrupa devletleri arasndaki mnasebetlere etkisini anlaya
bilmek iin, o srada Avrupa devletlerinin durumlarna bir gz atmak ve
Avrupa'nn tablosunu genel izgileri ile belirtmekte yarar vardr. Zira, ancak bu
tabloyu izdikten sonradr ki, htillin Avrupada ortaya kard gelimelerin, na
sl bir sahnede cereyan ettiini anlamak mmkn olur.
Bu sahnenin izimine Fransann kuzey komularndan balyacaz.
1. KUTSAL ROMA-GERMEN MPARATORLUU
Bat kaynaklarnda Kutsal Roma imparatorluu (Holy Roman Empire) ad ve
rilen bu Alman devleti, 962 ylnda I. Ottonun Romada ta giymesiyle balam ve
1806da Napolyonun Ren Konfederasyonunu kurmasna kadar devam etmitir.
Tarih geliim iinde ve zellikle 1648 Vestafalya antlamasndan sonra, bu impara
torluk 360 kadar kk devledere blnm bulunuyordu. mparatorluun yzl
m 660.000 Km
2
olup, bu alan zerinde yaayan nfusun miktar da 30 milyon
kadar tahmin edilmekteydi.
Kutsal Roma-Germen mparatorluu Avusturyann kontrolunda idi. Bir dier
byk yesi de Prusya idi. Protestan Bohemyann, Katolik Avusturya mparatoruna
kar 1618de ayaklanmas ile, 30 Yl Savalar dediimiz ve hemen btn Avrupa
devletlerinin bulat ve esas itibariyle Almanyada cereyan eden savalarda,
mparator II. Ferdinand btn Almanyay Katolik yapmak iin mcadele etmitir
Bir bakma II. Ferdinand, din yoluyla Alman Birliini kurmak istemitir. Avrupa
devletlerinin ie karmas da, din faktrnn yannda, birlemi bir Almanyann
ortaya kmasn nleme amacna ynelik olmutur. Sonunda, 1648 Vestafalya
Bar, mparator Ferdinandn taanlarna set ekmi ve Almanya, 360 kadar dev
letten meydana gelen dankln korumutur.
Roma-Germen mparatorluunun bir Diyeti vard. Bu Diyet, imparatorluun
parlmentosu mahiyetinde idi. Ve Diyet, Elektrler, Prensler ve ehirler olmak
zere ksma ayrlmt ki, elektrler 9 devletten meydana gelip, Roma-Germen
2 FAHR ARMAOGLU
mparatorunu seerlerdi. ngiltereye bal olan Hanovra da (Hanover) elektrler
arasnda bulunduu iin, dolayl olarak bu seimlere ngiltere de katlm olu
yordu.
15. yzyldanberi Roma-Germen mparatorlar, hemen daima Avusturya h
kmdar ailesi olan Habsburglardan seiliyordu. Bu ise, Avusturyaya, Almanya
zerinde bir kontrol ve etkinlik salamaktayd.
Kutsal Roma-Germen mparatorluu iinde bulunan bu devleer, devletikler,
prensler ve ehirler arasnda devaml bir rekabet ve mcadele vard. Biraz kuvvetli
olan, zayf olanlar ezmek suretiyle, byyp genilemeye alyordu.
mparatorluun kuzey ksm genellikle Protestan ve gney ksm da Katolik idi.
Bu sebeple, Katolik Fransa gney devletlerini tutard. Bu da Avusturyada honut
suzlua sebep olurdu ve bundan dolay da, Bourbonlar ile Habsburglar arasnda
devaml bir mcadele vard. Dier bir mcadele ile Avusturya ile Prusya arasnda
sregelmekteydi. Prusya, kuzey devletleri zerinde bir nfuz kurarak onlar,
Avusturyaya kar kendi kontrol altnda birletirmek isterdi.
2. AVUSTURYA
Fransz htilli ktnda, yaklak 25 milyon nfusa sahip olan Avusturya,
Alman lemi iinde en kuvvetli devlet olmakla beraber, her trl din ve rk birlik
ten yoksun bulunuyordu. Bir Avusturya Devleti vard; fakat bir Avusturya Milleti
yoktu. Avusturya snrlar iinde her rktan, her milletten ve dinden ve her dilden
insanlar bulunuyordu. talyanlar, Macarlar, Almanlar, Slavlar, Ltinler v.s. gibi...
Protestanlk ve Katoliklik iki ana din unsuru idi. Avusturya'nn bu heterojen yaps,
ihtill ku zaman, Fransz htilli fikirlerinin yaylmas bakmndan, Avusturyay
ok korkutmutur. Habsburg Hanedan ile Bourbonlar arasndaki mcadele ve
rekabet derin olmasna ramen ve Fransada ilk ihtill hareketlerinin balamas
Avusturya'y memnun ettii halde, bu hareketlerin Bourbon monarisini ykmas,
Avusturyay en ok korkutan bir olay olmutur.
Mamafih, 1765ten beri Avusturya mparatoru bulunan Il.Jozef, Avusturya'nn
bu ok unsurlu durumuna bir eki-dzen vermek iin bir ok sosyal reformlara
bavurmak ve Avusturya'y bir birlie kavuturmak istemise de, baz reformlarda
baarl olmakla beraber, reform teebbslerinde genellikle ierden bir direnme ile
karlamr.
18. yzyl, Avusturyann savalarla dolu bir dnemidir. 18. yzyln ilk yar
snda sade Fransa ile defa sava yapmr. Birincisi spanya Veraset Sava (1702-
1714), kincisi Lehistan veraset savalar (1733-1738) ve ncs de Avusturya ve
raset sava savalar (1740-1748) dr. Birinci savan sonunda imzalanan Utrecht ve
Reichstadt (1713 ve 1714) antlamalar ile Avusturya, Belikay, Milno
Dkaln ve Napoli ile, Sicilya adasn ald halde, ikinci savata yenilmi ve
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 3
1738de imzalanan Viyana Antlamas ile Savoie Krall ile ki Sicilya Krallna bir
takm topraklar vermitir. nc savata ise, 1748 Aix-Ia-Chapelle (Aachen) ant
lamas ile Silezyay Prusyaya vermitir. Yedi Yl Savalarnda (1765-1763)
Silezyay Prusyadan geri almak iin savaa girmi ise de, baarl olamamtr.
Mamafih, Avusturya, Lehistann 1772deki ilk bllmesinde Galiyay almtr.
Grlyor ki, Avusturya, 18. yzyln ilk yarsnda Fransa ile defa savamtr.
Her ne kadar Yedi Yl Savalarnda Fransa ile Avusturya mttefik olmu ise de, bu
ittifak Habsburg-Bourbon mcadelesini zayflatabilecek bir unsur olamamtr.
Fransz htilli balad zaman, Avusturya, 18. yzyl iinde ikinci defa olarak
(birincisi 1715-1718) ve Rusya ile beraber, 1787den beri Osmanl mparatorluu
ile sava halinde idi.
3. PRUSYA
htill kt zaman Avrupann kuvvetli devletlerinden biri de Prusya idi.
Prusyann esasn, Prusya ile Brandenburg tekil etmitir. Prusya Dkal 1618de
veraset yoluyla, banda Hohenzollern hanedannn bulunduu Brandenburg
Elektrlne gemi ve Brandenburg Elektrlde 1701de Prusya adn alm
tr.
Prusyay 18. yzylda gl bir devlet haline getiren hkmdar, Byk
Frederik (Friedrich der Grosse) ad ile anlan II. Frederik olmutur. 1740-1786
yllarnda hkmdarlk yapmtr. II. Frederik, o zamanlar aydn istibdat
(despotisme clair) denen bir akmn en kuvvei temsilcisi saylr. lkesini daima
adalatrmak iin alm, filozoflarla dost olmu ve gl ve disiplinli bir ordu
kurmutur. Fransz htilli kumda 6 milyonluk bir nfusa sahip olan Prusyann
yaklak 200.000 kiilik bir silhl kuvveti bulunuyordu. Bu sebepledir ki, gerek II.
Frederikin, gerek Prusyann, Fransada pek ok hayranlar bulunuyordu. htilli
yapanlar, balangta Prusya ile sk ve yakn mnasebetler kurmay ok arzu etmi
lerdir. Napolyon Bonapart da Frederikin hayranlar arasndadr. htillin liderle
rinden Mirabeau, Sava, Prusyann mill endstrisidir demitir.
Prusyann jeopolitik bakmdan en zayf noktas, tabi snrlardan yoksun bu
lunmas ve komularnn saldrlarna ak olmasyd. te bu durumdur ki,
Prusyay, asker bakmdan daima gl olmaya mecbur etmitir.
Prusya 18. yzyl iinde yapt savalarn hemen hepsinden kazanl kmtr.
1748deki Aix-la-Chapelle Antlamas ile Avusturyadan Silezyay almtr.
Avusturya mparatoriesi Maria Theresa, Silezyay geri almak iin 1756da Yedi Yl
Savalarn am ise de, baarl olamam ve 1763de Prusya ile Avusturya ara
snda imzalanan Hubertsburg Bar, Silezyann kesin olarak Prusya topra oldu
unu kabul etmitir. 1772de yaplan Lehistann birinci paylamnda da Prusya,
Dantzig hari olmak zere, Lehistan Prusyas denen topraklar ald.
4 FAHR ARMAOGLU
II. Frederik 1786da ld. Yerine yeeni II. Frederik Wilhelm geti. Frederik
Wilhelm, hi bir zaman amcas II. Frederikin apnda bir insan deildi. Karakteri
onun tamamen zdd idi. Bununla beraber, Fransz htilli kt zaman Prusya,
Avusturyann aksine, mill btnlne sahip gl bir devletti.
4. RUSYA
18. yzyln ikinci yarsnda Avrupa sahnesine kan kuvvetli devleerden biri
de Rusyadr. arlk Rusyasnn kuruluu 16. yzyln ortalarna kadar gider.
Alnordu Hanlnn Rusyadaki hkimiyetinin 16. yzylda sona ermesi zerine,
Moskova Prensliinin bana geen IV. Ivan (veya Korkun van), 1533de ar n-
vann almtr. Rus arl bu ekilde balamtr. IV. van 1584te ldkten
sonra Rus arl, bir sre karklklar iinde kald. Nihayet 1613de Rus
arlna Mihail Romanov getirildi. Bundan sonra 1917ye kadar Rusyay
Romanov (veya Romanof) hanedn ynetecektir.
Romanof hnedan iinde zellikle iki hkmdar, Rusyay gl ve byk bir
Avrupa devleti haline getirmitir: Birinci Petro (1682-1725) ve II. Kateria (1762-
1796). Bunlardan birincisinin yapn kincisi tamamlamtr denebilir. I. Petro,
daha ziyade i kalknmay ve gelimeyi salamr. I. Petro (veya dier ad ile Deli
Petro), bir kara devleti olan Rus arln denizlere karmak ve Rusyaya denizler
zerinde pencere amak istemitir. Bu denizler de tabi olarak Baltk Denizi ve
Karadenizdi. Petro, Rusyann gl bir devlet olabilmesi iin denizlere kmas
nn art olduuna inanm. Halbuki o srada Balk Denizine sve ve Karadenize
Osmanl mparatorluunu egemen bulunuyordu. Bu sebepten, Petronun deniz
lere alma mcadelesi, zellikle bu iki devletle olmutur. 1699 Karlofa antlamas
ile Rusya, Karadeniz kysndaki Azak almsa da, 1711 Prt Anlamas ile tekrar
Osmanl mparatorluuna iade etmek zorunda kalmtr.
sve ile 1709da yapt Poltava muharebesinde de svei yendi ve Neva neh
rinin denize dkld blgeyi (mansabn) alarak, burada Petersburg ehrini kurdu
ve hkmet merkezini de buraya nakletti. Mamafih, svein Rusya ile mcadeleye
devam etmesi ve yine malp olmas zerine 1721de imzalanan Nystad bar ile
Petro, sveten, Karelia, Ingermanland, Estonya ve Letoyay alarak Baltk
Denizinin dou kylarna yerleti.
arie Katerinaya gelince; zel hayat parlak olmayan ve Voltairein Kuzeyin
Semiramisi dedii bu hkmdar, kendisinin de itiraf ettii gibi, bir kadndan
fazla, bir erkein niteliklerine sahipti. Aslen Alman olan Kateria, III. Petro ile ev
lendikten sonra Ortodoksluu kabul etmi ve bir Rustan daha fazla Rus olmutur.
Mostesquieuy okumu, Voltaire ile yazmalar olmu ve Diderotyu saraynda
arlamr. Bu Fransz aydnlar ile temaslar sonucu, baz liberal fikirlere sahip
olarak baz reformlar da yapmtr. Lkin, bu reformlar srasnda asillerin imtiyaz
larn ok genileterek, Rus kylsnn serilik (esirlik) durumunu daha da youn
la trmr.
5
I. Petro, Rusyay daha ziyade batda ve svein zararna olarak geniletmitir.
Katerina ise gzn gneye yani Osmanl imparatorluuna dikmi ve Osmanl
Devletini ykmak istemitir. Osmanl mparatorluunun yknulan zerine kurmak
istedii byk projeleri vard.
1768-1774 sava sonunda imzalanan Kaynarca antlamasyla Katerina, Azak
Denizinin azn kapayan Ker, Yenikale ve Kefe}!, Dinyeper nehri azndaki
Klburun kalelerini, Azak kalesi etrafndaki topraklar ve Bug nehri ile Dinyeper
arasndaki topraklar almur. Yine bu antlama ile Krma bamszlk veriliyordu
ki, bu, Krmn Rusya tarafndan ilhak iin alm ilk admd. Bu toprak kazanla
rnn dnda Rusya, yine Kaynarca Antlamas ile, Karadenizde ticaret gemilerini
dolatrmak ve Boazlardan Akdenize geirme yetkisini de elde ediyordu.
Nihayet, Antlamann 7 nci maddesiyle de Rusya, Osmanl imparatorluundaki
Ortodokslar zerinde baz imtiyazlar elde etmiti ki, bu da sonradan, Osmanl
mparatorluundaki Ortodokslar kkrtmak iin Rusyaya ok frsat vecektir.
Kaynarca Antlamas, Osmanl mparatorluunun Karadeniz zerindeki h
kimiyetinin sona erdirilmesinde ilk adm tekil ediyordu. Bundan sonra
Karadenizde, Osmanl Devletinin karsna daima Rusya kacaktr.
Avusturya imparatoru II. Jozef ile ittifak yapan II. Katerina, 1787de Osmanl
mparatorluuna tekrar sava am ve bu savan sonunda imzalanan Ocak 1792
tarihli Ya (Jassy) Antlamas ile Rusyann snrlarn Karadenizin bat kysnda
Dinyester nehrine kadar uzatm ve Krm da ilhak ederek, Karadenizin kuzey k
ylarn tamamen eline geirmitir.
Rusya, Lehistann 1772deki ilk bllmesinde de, Dvina ile Dinyeper nehir
leri arasnda bulunan ve bugn Beyaz Rusya (Belarus) denen topraklar ald.
Fransz htilli ktnda, Osmanl Devleti ile, Rusya ve Avusturya arasndaki
1787-1792 sava ikinci ylnda bulunuyordu.
5. SVE
17. yzylda sve, Avrupann nemli ve gl devletlerindendi ve btn
Baltk kylarna egemendi. sve Otuz Yl Savalarna (1618-1648)da katlm ve
bu savalarda aktif bir rol oynayarak Pomeraya topraklarn ele geirmiti. Lkin
sve bu stn durumunu, Rusyann kuvvetlenip sivrilmesi sonucu, daha 18. yzy
ln balarnda kaybetmeye balamu. Kuzey Savalar denen ve 1700-1721 yllar
arasnda devam eden savalar sonunda, 1720de Stockholm barn ve 1721de de
Nystad barn imzalyarak, Prusyaya Pomeranyay ve Rusyaya da Baltn dou
kylarn vermitir. sve bundan sonra, ilerde ele alacamz Napolyo
Savalarna kadar Avrupa politikasnn dnda kalacaktr. Esasen bu dnemde
sve, taht ve saltanat mcadelelerinin sebep olduu bir i karklk iindedir.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
6 FAHR ARMAOLU
6. LEHSTAN (POLONYA)
Fransz htilli kt zaman artk bir Lehistan Devleti yoktur. nk, bu l
kenin topraklarnn 1772de Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda bllmesi ile,
bu devletin hayat sona ermir.
1572ye kadar Lehistan Jagelon hanedan yetmitir. Bununla beraber Kral
seimle ibana gelirdi. Fakat, 1572den itibaren, sadece Jagelon hanedannn b
tn asillerin de Kral seimine adaylln koyma hakknn tannmas, asiller ara
snda bir rekabet ve mcadelenin domasna sebep olmutur. Bu ise, Lehistan,
devaml bir i karklk ve istikrarszlk iinde brakmtr. Tabitiyle bu da,
Lehistann, o srada byyp kuvvetlenmekte olan iki komusunun, yani Rusya ile
Prusyann itihasn tahrik etmi ve bunlara Avusturyann da kaulmasiyle birinci
taksim meydana gelmitir.
Btn bu gelimeler iinde Lehistann iki devlet desteklemi ve onu koru
maya almtr. Bunlardan biri Fransa, dieri de Osmanl Devletidir. Fransa,
1733-1788 arasndaki Lehistan veraset savalarn yapm; Osmanl Devleti de,
Rusyann, Lehistann iilerine karmasndan rahatsz olarak, 1768-1774 savan
yapmsa da, ne Fransa ve ne de Osmanl Devleti Lehistan kurtarabilmidr.
7. NGLTERE
ngiltere zerinde biraz fazla duracaz. Zira o sralarda Avrupann en gl
ve byk devleti olan ngiltere, Fransann en byk rakibi ve dman olduu gibi,
Napolyon savalar srasnda, Fransaya kar en gl direnmeyi gsteren, bu di
renmeyi organize ve finanse eden ve sonunda galibiyeti salayan ngiltere olmu
tur.
ngiltereyi, 1485ten 17. yzyln ilk yllarna kadar Tudor hanedan ynetmi
tir. Tudor hnedanmdan sonra ngiltere, 1603ten 1688e kadar, Stuart hnedan-
mn hkmdarl alnda bulunmutur. 1688-1714 yllar arasnda Orange hane
dan bata bulunmu ve 1714 de ngiltere tahtn, Avrupal bir hanedan olan
Hanotra hnedan igal etmitir.
Fransz htilli kt zaman, ngiltere dnyann en gl denizci ve ticaret
lkesidir. ngilterenin denizlerde tartlmaz bir stnl vardr ve bu stnl
n ilk adm, yine denizci bir devlet olan spanya Kral II. Filipin, Yenilmez
Armadasnn 1588de malup edilmesiyle atlmtr. Bu srada ngilterenin ba
nda da Tudor hnedanmdan Kralie Elisabeth bulunuyordu.
ngiliz denizciliinin gelimesinde, 1649 ile 1660 yllar arasnda Stuart hne-
dannn ynetimini ortadan kaldrp, asker bir diktatrlk kuran Cromwelli zik
retmek gerekir. Cromwell, 1651de Navigation Act, yani Denizcilik Kanunu de
nen bir kanun karm ve dardan ngiltereye gelen btn ithal mallarnn ngiliz
gemileriyle tanmasn art komutur. Bu kanun, ngiliz gemiciliinin hzla ge-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 7
mesinde ok nemli bir faktr olmutur. Bu kanun yznden Cromwell, yine
kuvvedi bir denizci lke olan Hollanda ile sava yapmak (1652-1654) zorunda kal
m ve Hollanday yenmir. Keza, Gney Amerikadaki spanyol smrgeleriyle
ticaret yapabilmek iin spanya ile de sava yapan (1654-1658) Cromwell, onu da
yenmi ve istedii ticaret yapma hakkn elde etmitir.
Cromwellin lmnden sonra ngiltere, demokratik gelime bakmndan
nemli bir olaya sahne olmutur. Cromwellden sonra tekrar iktidara gelen Stuart
krallar, lkeyi mutlak bir ekilde ynetmek istediler. Bu ise, Kral ile Parlmento
arasnda bir mcadeleye sebep oldu. Bu mcadelede Parlmento ikiye ayrld:
Tory 1er (bugnk Muhafazakr Parti), Kraln yetkilerinin arttrlmasna taraftard.
Buna karlk Whig 1er (Liberal Parti) ise, Parlmentonun Kral karsndaki yetki
lerinin arttrlmasn istiyordu. Bu mcadele 1688 ylma kadar srd. Bu tarihte
ngiltere tahtna Orange hnedanndan William getirildi. Kral William, 1689
ubatnda, Haklar Beyannamesi ni
1
(Declaration of Rights) kabul ederek,
Parlmentoya gayet geni hak ve yetkiler tand. O kadar ki, William hkmdar
la, bu beyannameyi kabul etmek artiyle getirilmiti ve beyanname yaynlandk
tan sonra, kendisine ve kars Maryye hkmdarlk tac Parlmento tarafndan
giydirildi. Yani Krala, hkmdarlk etme yetkisini Parlmento vermi oluyordu. Bu
ise, o srada Avrupa monarilerinde yerlemi olan lhi Hukuk teorisinin
ngilterede sona erdirilmesi demekti. Ayrca, Parlmentonun Kral karsndaki
stnln belirten ve Kraln yetkilerini esasl bir ekilde snrlayan Haklar
Beyannamesi, ngiliz demokrasisinin en nemli belgelerinden biridir.
18. yzylda ngilterede byk sosyal ve ekonomik gelimeler olmutur.
Bunlarn banda Sanayi nklb gelir. Dokuma sanayiinde bugnk mekiin
icad, ngiliz tekstil endstrisine byk hz kazandrmr. Ham demirin maden
kmr ile ilenmesi kefedilmi ve James Watt da buharla ileyen ilk makinay
yapmay baarmtr. Bu suretle gelien ngiliz sanayii, artan retimi aktacak d
pazarlar aram ve bu da ngiliz smrgeciliine byk bir hz vermitir. ngiliz s
mrgeciliinin gelimesinde en byk adm, Yedi Yl Savalar sonunda, 1763de,
Fransa ve spanya ile imzalad Paris Antlamas olmutur. Bu antlama ile
ngiltere, btn Kanaday, bugnk Amerikada Missisipi nehrinin btn dou
ksmlarn alm ve Fransay Hindistandan kararak btn Hindistan ele ge
irmitir.
ngiltere, 1702-1713 spanya veraset savalarnda da spanyay yenmi ve
Cebelttark alm. Bu ekilde, Akdenizin bir kilit noktasna da yerlemi olu
yordu.
1
Metin iin bk.: Milton Viorst, The Great Documents of Western Chilization, Philadelphia,
Chilton Book Company, 1967 (3rd printing), p. 124-131.
8 FAHR ARMAOLU
Kara Avrupasnda ngilterenin en byk rakibi Fransa idi. Fransann
Avrupada kuvveenmesini istemiyordu. Fransa ile, gerek spanya veraset savala
rnda, gerek Yedi Yl Savalarnda kar karya gelmi ve onu yenmiti. ngiltere,
Fransann, zellikle Man kylarna, yani bugnk Hollanda ve Belikaya egemen
olmasna msaade etmiyordu. Zira bu kylara yerleen bir devlet, ngiltereyi ok
yakndan tehdit edebilirdi. ngiltere bu yerlere o derece nem vermekteydi ki,
daha 1677de bir fansz diplomat, ngilizler Hollanday kaptrmamak iin, gm
leklerini satncaya kadar Fransa ile savarlar demiti
2
.
Lkin bir gerek vard ki, o da, 18. yzyl iindeki savalarn ngiltereyi eko
nomik bakmdan iyice sarsm olmasyd. ngiliz mliyesi ok sarslmt. Bundan
dolaydr ki, 18. yzyl iindeki zaferler, yzyln sonunda byk bir yenilgi ile ka
pand: ngiltere, 1783te imza ettii Versay Antlamas ile, Amerika Birleik
Devletlerinin bamszln kabul ederek, kuzey Amerikadaki smrgelerini kay
betti.
Bunun yannda, Whiglerle Torylerin mcadelesi de ierde bir istikrarszlk
unsuru oldu. Bu mcadeleye Kral da karyordu. 1760da tahta kan III.
Georgeun hkmdarlnn ilk on yl iinde, birbiri araksna yedi kabine gelip
gemiti.
te bu durum iindedir ki, 1783 Aralk aynda, ngiltere tarihinin en parlak
babakanlarndan William Pitt Babakan oldu. William Pitt, babakan olduu za
man henz 24 yanda bulunuyordu. Bu hrika ocukun babakanl Trk tarihi
bakmndan da nemlidir. Zira ngilterenin, 1791den 1878e kadar devam eden,
Osmanl mparatorluunun toprak btnln koruma politikas Babakan
William Pitt tarafndan balatlmtr. Katerinanm, Avusturya ile birlikte, Osmanl
mparatorluunu paralama amac ile atklar 1787-1792 savanda, Pitt,
Rusyann Akdenize inmesinin yarataca tehlikeyi grm ve sava durdurmas
iin 27 Mart 1791de Rusyaya bir ltimatom gndermitir. Fakat Pittin bu teeb
bs sert eletirilerle karlanca, ltimatom, yerine ulamadan geri ekilmitir.
Lkin ngiltere bu tarihten sonra, Rusyaya kar Osmanl mparatorluunun top
rak btnln ve varln korumay, 1878e kadar bir politika ilkesi olarak mu
hafaza edecektir.
8. HOLLANDA VE BELKA
Hollanda, 1648 Vestfalya antlamas ile, spanyol egemenliinden kurtularak
bamszln alm ve Avrupann smrgeci devletlerinin banda geliyordu.
Hollanda, bu smrgeciliini zellikle denizciliine borluydu. htill ku za
man 2.5 milyon kadar bir nfusu olan bu lkenin, hi kara ordusu yoktu. Buna
2
O zamanki Belika topraklan spanyol egemenliinde olup, bu topraklara spanyol Hollandas
ad verilirdi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 9
karlk, 150 gemilik sava donanmas ve 2500 gemilik bir ticaret donanmas vard.
Uzakdoudaki smrgeleri unlard: Seyln Adas, Hindistan kylarnda baz yer
ler, Malaka, Cava, Sumatra, Clbes, Yeni Gine. Afrikada da gneyde Cape
Colony. Amerikada da Gyann bir ksm ile Antil adalarndan bir ksm.
18. yzyln sonlarna gelindiinde Hollanda, yedi eyaletten meydana gelen ve
Birleik Eyaletler denen bir Cumhuriyetti. Cumhuriyet denmesinin sebebi de,
Kraln seim yolu ile tahta oturmasyd. Bu bakmdan da Orange hnedannn et
kisi fazla idi. Hollandann banda bulunan Krala Stathouder denirdi.
Stathouderlik 1784 ylnda kaldrld. Bu durum, zengin burjuvazinin lkeyi y
netmesi sonucunu vermitir.
17. yzyln ikinci yarsnda ngiltereye yenilen Hollanda, 1715ten itibaren
ngilterenin nfuzu alna girmiti. O kadar ki, yzyln ikinci yansnda, Hollanda
iin, ngiliz gemisinin dmen izinden giden bir mavna deniyordu.
Amerikan bamszlk ayaklanmas srasnda Hollanda ve Fransa, ngiltereye
kar birlemi ve Amerikan ihtillcilerine yardm etmilerdir. Bu yardmlar,
Hollandann ekonomik durumunu byk lde sarsmUr. Gerek bu sebepten,
gerek bir kara ordusuna sahip olmamas dolaysiyle, htill savalarnn daha ilk
safhasnda, 1795te, Fransaya yenilecek ve Fransann igaline urayacaktr.
Napolyon, 1810da Hollanday tamamen Fransaya ilhak edecektir.
Bugn Belika denen topraklara gelince, Fransz htilli patlak verdiinde, bu
ralar Amsturya Hollandas ad ile Avusturyaya ait bir blgedir. 1714e kadar
spanyol Hollandas ad ile anlan bu topraklar, 1714 Reichstadt bar ile
Avusturya'nn egemenliine gemitir.
9. PORTEKZ
Portekizin ad, 15. yzyln byk keifleri srasnda ok gemitir. Avrupa'nn
nde gelen denizci devletlerinden biri olan Portekiz, daha 15. yzyln balarnda,
Aores ve Madeira adalarn ele geirmiti. Bartolomeu Diasn 1486-87de Bat
Afrika kylarn izleyerek mit Burnuna kadar yapt gezi, Portekizin, Bat
.Afrika kylarna yerlemesini salam ve bu devlete Angola smrgesini kazan
drmtr. Bunun arkasndan, 1497-99 arasnda Vasco de Gamann, mit
Burnundan dolaarak Hindistana kadar gitmesi ise, Portekize, dou Afrikada
Mozambiki kazandrm ve ayn zamanda Hindistann dou ksmna yerlemesini
salamtr. Alvarez Cabraln 1500 ylnda Brezilyay kefetmesi ile Portekiz, geni
Brezilya topraklarn ele geirmitir.
Portekizin bu ykselii ve kuvvetli durumu ok uzun mrl olmamtr.
Bunda zellikle Ispanyann glenmesinin etkisi olmutur. spanyann en yksek
dnemlerinden biri olan Filip II zamannda, 1580de, Portekiz Ispanyann ege
menlii altna girmitir. Portekiz, yakasn spanyadan ancak 1640da kurtarabil-
10 FAHR ARMAOLU
mitir. Bundan sonra da spanya, Portekizin yakasn brakmak istemedii iin,
Portekiz de, bu tarihten sonra, Ispanyaya kar ngiltereye dayanma yoluna gitmi
tir. Ne var ki, Portekiz ark Avrupann byk devletlerinden deildir. Devaml i
mcadeleler bu lkeyi ok sarsmtr.Portekizin knts btn 18. yzyl bo
yunca da devam etmitir. Bundan dolaydr ki, Napolyonun spanya ile beraber
Portekizi de igali gayet kolay olmutur.
10. SPANYA
spanya da, Orta adaki byk keiflerde barol oynam bir devlettir. Bu
keifler sayesinde spanya da denizar byk smrgeler ele geirmitir. Bilindii
gibi, Kristof Kolombun Amerika ktasn kefi, spanyaya, bugnk Meksika,
Bahama ve Antillere ve Brezilya hari hemen btn Gney Amerikaya yerlemek
imknn salamr. Dier spanyol gemicilerinin 16. yzyln ilk yars iinde yap-
klar devaml geziler de, spanyaya, Uzak Dou ve Pasifkte bir ok adalar kazan
drmtr. Filipinler byle olmutur. Filipinler ad (Las Felipinas), o srada ocuk
yata bulunan II. Filipin adna izafeten konmutur.
spanya, Fransa ile birlikte, Amerikan bamszlk savama yardm edince, bu
bamszl tanyan 1783 Paris anamasiyle de, ngiltereden kuzey Amerikadaki
Floriday ve Akdenizdeki Minorka adasn almr.
Fakat spanya, II. Filip zamannda, 1588de, ngiltereden ilk byk darbeyi
yemi ve o tarihten sonra devaml bir ekilde gerilemitir. ngilterenin denizci bir
devlet olarak kuvvetlenmesi, spanyann yldzn sndren bir faktr olmutur.
ngilterenin durumunu belirrken deindiimiz zere, spanya 1588den sonra,
1654-1658de, 1702-1713 spanya veraset savalarnda ve nihayet 1756-1763 Yedi Yl
Savalarnda olmak zere, ngiltereden darbe daha yemi ve bunun sonucu
olarak da smrgelerinden bir ksmn kaybetmitir.
Napolyon Savalar srasnda, 1805de, Amiral Nelsonn spanyol donanmasn
yakmasndan sonra, ngiltere zamanmza kadar denizlerdeki stnln devam
ettirecek ve spanyol denizciliinden de bir daha sz edilmeyecektir.
Fransz htilli ku srada spanya d politikasnda Fransaya balanm bu
lunmaktayd. Bunda, hi phe yok, spanyann hkmdar ailesinin
Bourbonlardan olmasnn byk rol vardr. spanya veraset savalar sonunda
1713 Utrecht Antlamas ile, Fransa savata yenilmi olmasna ramen, XIV. Louis,
torunu V. Filipin spanya Kralln dier devletlere kabul ettirmeye muvaffak ol
mutu. spanya ile Fransa arasnda bu suretle teekkl eden yaknlk, Yedi Yl
Savalar srasnda, 1761de iki devlet arasnda bir ittifakn imzasna kadar varm-
Ur. Bundan dolaydr ki, Amerikan bamszlk sava srasnda, Fransa ve spanya,
birlikte, Amerikan ihtillcilerine yardm etmilerdir.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 11
II. Filip zamanndan beri devam edegelen Ispanyann gerilemesi, 1808de
Npolyonun spanyay igal edip, spanya Krallna kardelerinden birini getir
mesiyle, yeni bir dneme girecektir.
11. TALYA.
18. yzyln sonlarnda talya, coraf bir kavramdan ibarettir. Yarmada ile
daha kuzeylerde irili ufakl 14 tane devlet vard. Bunlarn balcalar, Sardunya
Krall (Piyemonte, Satma, Nis ve Sardunya adasn kapsamaktadr), Venedik
Cumhuriyeti, Cenova Cumhuriyeti, Parma Dkal, Modena Dkal, Toskana
Byk Dkal, Romada Kilise Devleti, ve ki Sicilya Kralldr.
Parma Dkal ile ki Sicilya Krallnn banda spanyol Bourbonlar bu
lunmaktayd. Sardunya Krallnn banda ise Savua (Savoie) hanedan vard.
Venedik Cumhuriyeti ise, Dalmaya kylar ile Yedi Adaya sahip bulunmakla be
raber, artk eski gcn kaybetmi bulunuyordu. Napolyon 1797de Venedik
Cumhuriyetine son verecektir.
12. SVRE
svire, 17. yzyldanberi 13 kantondan meydana gelen bir
Konfederasyondur. svirenin bamsz bir devlet olarak tannmas, 1648
Vestafalya Anamas iledir. Fakat svire Avrupa politikasnda nemli bir rol oy
namaktan uzakur.Napolyon, 1798de svireyi igal edecek ve burada 1803 ylna
kadar devam edecek olan bir Helvetya Cumhuriyeti kuracakr. Napolyon, 1803te
svireyi tekrar bir Konfederasyon haline getirecektir.
KNC KISIM
OSMANLI MPARATORLUU
1. MPARATORLUUN GENEL DURUMU
Osmanl mparatorluu, kuruluu olan 1299dan, Vezir-i Azam Sokullunun
lm tarihi olan 1579a kadar, topraklarn devaml olarak geniletmitir. 1579dan
1699a kadar olan dnem, Osmanl mparatorluunun Duraklama (Tevakkuf)
dnemini tekil ettiine gre, Osmanl mparatorluu, kuruluundan 400 yl sonra,
en geni snrlarna ulam ve ktaya yaylm bulunan byk topraklar kapsa
m bulunuyordu.
mparatorluun bu snrlarn yle belirtebiliriz: Bugnk Viyanann dousu
ile, bugnk Zagreb ehri arasnda izilen izgi, kuzeyde Karpat dalarnn bat
ularna ve gneyde de Adriyatik kylarna uzatlrsa, Osmanl mparatorluunun
1699dan nceki Avrupa snrlar yaklak olarak ortaya km olur. Bu snrlarn
12 FAHR ARMAOLU
kuzeydeki ucu, Karpat dalarnn kuzey eteklerinden geerek, ve Dinyeper nehrini
izleyerek, Azak Denizinin kuzey kylarndan ve Kafkas Dalarnn kuzey etekle
rini izledikten sonra Hazar Denizi kylarna ularlrsa, Devletin kuzey snrlar
elde edilmi olur. Hazar Denizinin bat kylarnn tekil ettii izgi, Basra
Krfezine uzatlrsa, mparatorluun dou snrlar izilmi olur. Bu snr ile
Akdenizin dou kylar arasnda kalan topraklar, yani bugnk Orta Dou blgesi
ile, btn Arabistan ktas, Msr, Trablusgarp (Libya), Tunus ve Cezayir de
Osmanl mparatorluunun snrlar iinde bulunmaktayd.
1699dan itibaren Osmanl mparatorluunun gerileme si balamtr.
Gerileme deyince, genel olarak, Osmanl mparatorluunun Avrupadaki snrla
rnn douya doru gerilemesini anlamak gerekir. Yani, mparatorluun toprak
kayb balamtr. Yani, 18. yzyl iinde mparatorluk, yapt savalarda, galip dev
letlere toprak vermeye balamtr. Fakat 19. yzyl iinde ise, para para toprak
vermekten ziyade, her savatan sonra, egemenlii altnda bulunan milleer birer
birer bamszlklarn alarak mparatorluktan kopmutur ki, bu gelime
mparatorluun paralanma srecini meydana getirir. Bugnk Balkan devletle-
rinin ortaya k byle olmutur. I. Dnya Sava ise (1914-1918), paralanmann
son darbesini vuracak ve yklmay hzlandracaktr.
Osmanl mparatorluunun, gerileme ve paralanmasnn sebepleri zerinde
biraz durmak isteriz. Bu sebepler genel olarak u ekilde belirtilebilir:
1 ) Osmanl mparatorluu, o muazzam snrlarna feh ve istil yolu ile ula
mtr.Yani mparatorluun genilemesi, kuvve te, Devletin asker kuvvetine da
yanmtr. Zamanla bu kuvvet zayfladka, fetih yoluyla kazanlan topraklar elde
tutmak imkn da zayflamr.
2) Bir devletin, zerinde bulunduu topraklar geniledike, bu topraklar
merkezi otorite vastasiyle ynetmek de gleir. Byle bir durumda, ynetim sis
temi olarak, bugn yerinden ynetim denen ademi merkeziyet j
(dcentralisation) sistemini uygulamak bir zorunluk olur. Osmanl mparatorluu j
da byle yap. Lkin vilyeerin bana getirilen yneticilerin hepsi ayn yetenek ]
ve nitelikte olmadklar iin, bunlardan bazlar, merkez otoritenin etkisinden uzak I
olmann da avantajn kullanarak, ahs kar ve zaaflarna gerekleme imkn j
vermilerdir. zellikle, gerileme dneminin ayaklanmalar bu bakmdan dikkat 1
ekicidir. Bu durum, imparatorluu sarsan en nemli faktrlerden biri olmutur.
3) Ademi merkeziyet sistemi de, keza, kuvvetli bir merkez otoriteye ihtiya ]
gsterir. Halbuki Osmanl mparatorluunun asker bakmdan zayflamas, mer- |
kez otoritenin de zayflamas sonucunu vermitir.
3
4) Koca mparatorluk, snrlar iinde, eitli milletleri, dinleri ve mezhepleri, |
farkl dilleri ve rklar toplam bulunmaktayd. Esasnda Osmanl Devleti bunlara j
kar, ve zellikle Hristiyan unsurlara kar, Avrupann baka lkelerinde eine |
13
rastlanmayan bir hogr gstermi, an en uygar davrann yaparak, bunlar
din inan ve ibadetlerinin her trl uygulamasnda serbest brakmtr. Bunun
pek ok rnekleri vardr. Bir tanesini zikredelim: 1572 ylnda Fransada Katolikler,
Sain-Barthelemy katlim ile Protestanlara yaama hakk tanmazken, Bosnann
Sokoloici kynden Ortodoks Bayo, Vezir-i Azam Sokullu Mehmet Paa ad ile
Osmanl Devletini ynetmekteydi.
Tabiatile, bu farkl unsurlarn ilelebed Devlete devaml bir ballk ve sadakat
gstermeleri beklenemezdi. Devlet zayfladka, Osmanlnn geni hogrs ile
muhafaza ettikleri mill, rk ve din benliklerini ortaya koymalar kanlmazd.
Hele Fransz htillinin hrriyet fikirlerinden sonra, bunlar mparatorluk ile bala
rn koparmak iin her frsa kullanma yoluna gittikleri gibi, zellikle Balkanla n,
byk devletlerin (Dvel-i Muazzama) politik ihtiraslarnn atma sahnesi haline
gelmesi de bunlarn iine yaramr.
5) Burada din unsuru zerinde de durmak gerekir. O da, Orta adan beri,
Avrupada milletleraras mnasebetler demenin, sadece Hristiyan devletler arasn
daki mnasebetler demek olduudur. imdi bir Osmanl Devleti kyor ve fethet
tii topraklarla beraber bir ok Hristiyan halk da bir Mslman Devletin ege
menlii altna giriyor. Hristiyan Avrupa bunu hazmedemedi. OsmanlInn o uy
garlk sembol dinsel hogrsn bile, uygarca karlayamad. Bu sebeple, bir
yandan Osmanl imparatorluunu Avrupa'dan kovmamn hrsna kaplrken, te
yandan da Hristiyanl slmn sultasndan (!) kurtarmay kendisine kutsal bir
misyon edindi.
6) Btn bunlarn stne, Osmanl mparatorluu ada gelimeleri, ne kl
tr, ne ekonomik ve ne de teknik alanda, yeteri kadar takip edebilmiti. Bu hal
Osmanl mparatorluunu iten zayflatan bir husus olmutur. Avrupa devletleri
arasndaki yakn mnasebetler sonucu, ve zellikle Hristiyan dinine dayanan bir
kltr birlii dolaysiyle, herhangi bir yeni bir teknik bulu, herhangi bir alandaki
gelime, btn dierlerine yaylrken, bu yenilikler ve gelimeler, Osmanl
Devletine yeterli lde yansmamtr. Mamafih, bu yeni gelimelerin Osmanl
imparatorluunda da kabul iin yaplan teebbsleri, zellikle banaz din
adamlarnn nasl tepkiyle karladn da unutmayalm.
Yani hem d ve hem de i sebeplerin etkinlii sz konusudur.
Osmanl Devletinin bu durgunluunda ve gerilemesinde, milletleraras poli
tika gelimelerinin rol de ihmal edilmemelidir. Hatta, bazan bu gelimeler, sayd
mz sebeplerden ok daha etkili faktrler olmutur. Burada zikretmek istediimiz
husus, Osmanl mparatorluunun kuzeyinde kuvvetli bir Rusyann ortaya kma
sdr. Ortodoks dininin, banaz nitelii dolaysiyle, yaylma eilimine sahip olmas,
Rusyann denizlere kma politikas ve svein yenilmesinden sonra Rusyann
Balta kmas ve bundan sonra da esas faaliyet istikametini Karadenize, yani
Osmanl mparatorluuna yneltmesi, ve nihayet, bir ok Rus arlarnn, Rus em-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
14 FAHR ARMAOLU
peryalizminin gereklemesi iin Osmanl mparatorluunu uygun bir alan olarak
grmesi, btn bunlar, Osmanl mparatorluunun paralanmasn sratlendiren
faktrler olmutur.
Tabiatiyle Rusya bu arada, bu yaylmaclna dardan destekler de bulmutur.
Gerek 18. yzyl ve gerek 19. yzylda, Rusyann zaman zaman Avusturya ile bera
ber hareket etmesi de zellikle Balkanlarda, dengeyi, Osmanl mparatorluunun
aleyhine olarak, ciddi bir ekilde bozmutur. Bozulan bu kuvvet dengesi karsnda,
1791den itibaren Rusyann karsna ngiltere km ve Rusyann yaylmacln
frenlemeye alm ise de, Osmanl Devleti ierden rmesine devam ettiinden,
ngiltere faktr Devletin paralanmasn ancak geciktirebilmitir. Kald ki,
ngiltere, Osmanl Devletini destekleme politikasnn sonusuzlutnu grp,
1878den itibaren bu politikay deitirmeye karar verince, Osmanl
mparatorluunun yklmas kanlmaz olmutur. lerde greceimiz zere,
ngilterenin yerini Almanyann almas da derde deva olamamnr. Zaten Almanya
da Osmanl Devleti ile beraber yklmtr.
Fransz htilli patlak verdii zaman, Osmanl mparatorluu iki yldanberi
Avusturya ve Rusya ile sava yapmaktayd. Bu sava srasndadr ki, ngilterenin,
Osmanl mparatorluunun toprak btnln koruma politikas ortaya k
yordu. Bu sebeple bu sava biraz ayrnl olarak ele alacaz. Fakat, Osmanl-Rus
mnasebetlerini aydnlatmas bakmndan, 18. yzyl iindeki dier Osmanl-Rus
savalarn da anahatlar ile belirtmek gerekir. Bu savalar unlardr:
1) 1683-1688 Sava: 1683de balayan Viyana kuatmasnn baarszlkla so
nulanmas zerine kurulan Kutsal ttifaka Rusya da katlm ve 1696da Azak ele
geirmitir. Bar, bugnk Yugoslavya'nn bakenti olan Begradm biraz kuzeyin
deki No\i Sad ehri yaknlarndaki Karlofa (Karlpee veya Karlovie) de yaplm-
UrA Bu bar ile Osmanl Devleti Avusturyaya Banat ve Erdeli brakyor ve
Avusturya ile snr Hrvatistan-tarafinda, Sava nehri oluyordu. Rusyaya ise Azak b
raklyordu. Bu suretle Rusya Karadenize km oluyordu.
2) 1711 Prut Sava: Bu savata Rusya ,Osmanl Devletine yenilmi 21 Temmuz
1711de yaplan Prut bar ile Azak Osmanl Devletine iade etmitir
3 4
.
3
Karlofada esas itibariyle Avusturya ile 26 Ocak 1699da bir bar imzalanmur (Metin iin bk.:
Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, stanbul, Ceride-i Askeriye Matbaas, 1297, s. 92-102; Nihat Erim
Devletleraras Hukuku re Siyas Tarih Metinleri, Cilt I: Osmanl mparatorluu Anlamalar, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi yayn, 1953, s. 27-34; Ltince orijinal metin: Gabriel Effendi
Noradounghian, Receuil dActes Internationaux de lEmpire Ottoman, Tome Premier: 1300-1789,
Paris, Leipzig, Neuchtel, 1899, p. 182-193; (ltince metnin franszca zeti: p. 193-196). Lkin, baz
anlamazlklar sebebiyle, Karlofada Rusya ile bar hemen imza etmek mmkn olmam ve esas bar
13 Haziran 1700 tarihinde stanbulda imzalanmur. Metin iin bk.: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 209-
219; Erim, ad geen eser, s. 39-47 ve Noradounghian, ad geen eser, p. 197-203.
4
Prut barnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 222-229; Erim, ad geen eser, s. 55-59;
Noradounghian, Receuil dActes..., Tome Premier, p. 203-207.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 15
3) 1736-1739 Sava: Ruslarn Krma saldrmalar ve Kabartay arazisi zerinde
hak iddia etmeleri yznden kan bu savaa, Avusturya da Rusyann mttefiki
olarak kanlmtr. Mamafih, Osmanl Devletinin bu sava karmasnda, Lehistan
veraseti yznden Avusturya ve Rusya ile sava yapmakta olan Fransann Osmanl
Devleti zerindeki kkrtmalar da nemli rol oynamur. Osmanl Devleti bu sa
vatan kazanl km ve 1739 Belgrad Bar
5
ile, daha nce Avusturyaya kapr-
d bir ksm topraklar geri alm ve Azak da Rusyaya, btn kalelerinin ykl
mas, Rusyann Azak Denizinde donanma bulundurmamas artiyle geri vermi ve
Kabartay arazisinin de eskisi gibi bamsz olmasn Rusyaya kabul ettirmitir.
4) 1768-1774 Sava: Rusyann Lehistann i ilerine karmas ve Balkanlarda
ve Kafkasyada Osmanl imparatorluu aleyhine faaliyette bulunmas yznden
kan bu savata Osmanl Devleti yenilmitir. 21 Temmuz 1774te imzalanan
Kaynarca Antlamas, bu yenilginin ar bedeli olmutur
6
. Tuna nehrinin gne
yinde ve bugnk Silistreye yakn bir mesafede bulunan Kk Kaynarca kynde
imzaland iin Kk Kaynarca ad da verilen bu anama, 28 esas madde ile iki
ek maddeden ibarettir. Osmanl-Rus mnasebetleri bakmndan nemli bir bel
gedir. Bir defa, Osmanl Devleti Karadeniz kylarnda ve Kafkasya da toprak kay
bediyordu. Ker kalesi ile Kabartay arazisi Rusyaya terkediliyor ve snr Aksu veya
Bug nehri oluyordu. Buna karlk Eflk ve Budan Osmanl Devletine iade edili
yordu.
Kaynarca Andamasnn en nemli maddeleri, 2., 7. ve 14. maddelerdir. 2.
madde ile Krm Hanlnn bamszl, yani Osmanl Devletine olan ballna
son verilmesi kabul ediliyordu. 7. ve 14. maddeler ile de, Rus elisinin Ortodoks
uyruklar hakknda Osmanl Devleti nezdinde yapaca bavurular nazar itibare
alnacakt ki, bu 7. madde, bundan sonra Rusyaya, Ortodoks uyruklar bahane
ederek Osmanl Devletinin i ilerine karmasna ve Ortodokslarn koruyucusu
roln oynamasna imkn salayacaktr. 14. madde ile de, Rusya, stanbulda, b
tn Ortodokslarn yararlanaca bir bir kilise yapurma hakkn da elde ediyordu ki,
bu yetki, deta, 7. madde ile ald yetkinin bir tamamlaycs olmaktayd.
Antlamann 11. maddesi ile de, Rus ticaret gemileri Boazla dan serbeste
gelip geecekler ve Ruslar bu amala mnasip grecekleri Osmanl kylarnda
konsolosluk aabileceklerdi
7
.
Belgrad Antlamasnn metni Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 120-131; Erim, ad geen eser, s. 83-
92; Noradounghian, Receuil dActes..., Tome I, p. 258-265.
11
Kaynarca Antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 254-273; Erim, s. 121-135;
Noradounghian, Tome I, p. 319-334.
' Kaynarca Antlamasnn geni bir tahlili iin bk.: Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, Trkiye re Rusya,
1798-1919, Ankara, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi yayn, 1970, s. 27-32.
16 FAHR ARMAOGLU
Osmanl Devleti, Rusya ile Kaynarca Antlamasm yaptktan sonra, Avusturya
ile savaa devam gze alamadndan, onunla da 7 Mays 1775de bir anlama ya
parak ve Bukovinay Avusturyaya brakarak, sava sona erdirdi
8
.
2. 1787-1792 OSMANLI-RUS SAVAI
Fransz htilli Patlak verdiinde, Osmanl Devleti 1787den beri Rusya ile sa
va iinde bulunuyordu. imdi bu sava aklayalm.
A) Kaynarcadan Sonra Rusya
Kaynarca Antlamas imzalandnda, Rusyann banda II. Katerina bulunu
yordu. Bir Rustan daha fazla Rus olan bu ruslam Alman kadn, son derece
muhteris bir hkmdard. Bu tarihte sve artk sahneden ekilmi olduu iin,
Katerina gzlerini gneye, Osmanl Devletine evirmiti. En byk arzusu,
Osmanl mparatorluunu ykp, Osmanl mparatorluundaki Hristiyanlar kur
tarmak (!) ve stanbulu ele geirmekti.
Yukarda belirttiimiz gibi, 1774 Kaynarca Antlamas ile Krm Hanlmn ba
mszl kabul edilmiti. Bu, Rusyann Krm Hanln ykmak ve kendi ege
menlii altna almak iin atlm bir admd. Nitekim, antlamann imzasndan
sonra, Ruslar, Krmda i anlamazlklar karmaya, halk Krm Hanlarna kar
ayaklanmak iin kkrtmaya ve nihayet Krma asker sevkederek, istediklerini Han
setirmeye baladlar. 1777de, evvelce Petersburgda bulunmu ve Katerinann
sempatisini kazanm olan ahin Giray, asker bask altnda, Han setirdiler.
Ruslarn bu mdahalesi Krm Tatarlarnn houna gitmedii gibi, Osmanl
Devletini de kzdrd. Bbli, bu ie mdahaleye karar verdi ve o da stanbulda
bulunan Selim Giray Krm Han tayin ederek, bakent Bahesaraya gnderdi.
Bu iki Han arasnda mcadeleler oldu ve Selim Giray mcadeleyi kaybedince
stanbula dnd. Osmanl Devleti Rusya ile yeni bir savaa bavurmak istediyse de,
Fransann araya girmesiyle bundan vazged. Ve 10 Mart 1779da Rusya ile yapt
Ayalkavak Antlamas ile'
1
, ahin Girayn Hanln tand. Fakat Ruslar da asker
lerini geri ekeceklerdi. Ne var ki, Ruslar ahin Giray vastasiyle Krma nfuz et
meye devam ettiler ve nihayet 1783te Krm igal ve Rusyaya ilhak ettiler.
Bu suretle Rusya, Karadenizin kuzeyine tamamen yerlemi oluyordu.
Bugnk Grcistan ve Mingrelyenin (meetiye) yine 1783 ylnda Katerinan
bir ferman ile Rusyann himayesi altna konulduu gzniine getirilirse,
Rusyann Karadeniz kylarndaki durumu daha ak olarak ortaya kar.
8
Avusturya ile 1775 antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 142-145; Erim, ad geen
eser, s. 145-147; Noradounghian, Receil d'Actes..., Tome I, p. 334-338.
u
Aynalkavak Antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3. s. 275-284; Erim, ayn eser, s. 151-
158; Noradounghian, Receil..., Tome I, p. 338-344.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 17
Krmn ele geirilmesi Katerina iin daha byk tasarlarn ilk admn tekil
ediyordu. Krmn igal ve ilhakndan sonra, Katerina, Karadeniz kylarnda kale
ler, tersaneler ve donanma ina ettirmee balad. Btn bu hazrlklar Grek
Projesi denen bir plnn hazrlklaryd.
B) Rusya-Avusturya ttifak ve Grek Projesi
Yedi Yl Savalar srasnda ngiltere, Prusya ve Hollanda; Avusturya ve
Fransaya kar ittifak yapmlar ve galip gelmilerdi. zellikle Avusturyann
Prusyaya yenilmesi, bu devleti kuvvetli bir mttefik aramaya evketti. Avusturya
Babakan (anslye) Kauitz bu mttefiki Rusyada bulmutu. Bunun sonucu ola
rak, 1781 ylnn Nisan ve Mays aylarnda II. Jozef ile II. Katerina arasndaki yaz
malarda, iki devlet arasnda bir ittifak kuruldu. Buna gre, Osmanl Devletine kar
alacak bir savata, iki taraf birbirlerine yardm edeceklerdi. Fakat bu ittifak bu
kadarla kalmad. Yine iki hkmdar arasnda 1782 ylnda yaplan yazmalarla,
Osmanl Devletinin yenilgisi ve Avrupadaki topraklarnn ele geirilmesi halinde,
bu mirasm nasl taksim edilecei hususunda bir anlama meydana gelmiti ki,
"Grek Projesidenen tasar budur.
Buna gre: Eflk, Budan ve Besarabyada, yani Dinyester nehri ile Tuna nehri
arasndaki topraklarda bir Daya Devleti kurulacak, Dinyestere kadar olan
Karadeniz kylarn Rusya alacak, Avusturyaya da, Srbistan, Bosna, Hersek ve
Dalmaya kylar ile Eflkn kk bir ksm verilecek. Eer Osmanl Devleti
Avrupadan tamamen karlrsa, yani stanbulda ele geirilirse, o zaman bakenti
stanbul olan ve Rusyaya bir ittifak ile bal bulunacak bir Grek Devletiyani
Bizans Devleti kurulacak ve bunun bana Katerinann torunu Konstantin, XIII.
Konstantin ad ile kral olacak. Osmanl mparatorluunun Asya ve Afrikadaki
topraklarna gelince; buralar Fransa, ngiltere ve spanya arasnda taksim edilmek
zere bu devlederin keyfine braklacakt.
Bu proje yapld zaman, ngiltere, Amerikadaki bamszlk hareketi ile u
ramaktayd ve Fransa ve spanya da Amerikallara yardm ediyorlard. Geriye bir
Prusya kalyordu ki, bu iki devlen ittifak karsnda, Prusyadan korkmaya gerek
kalmyordu.
Grek Projesinin balangc 1768-1774 Osmanl-Rus savama kadar gitmektedir.
Bu sava srasnda, arienin gzdesi () olan Prens Potemkin, Dou
Sisteminin Byk Pln ad ile, Osmanl mpaatorluunu ykma amacn gden
bir tasar hazrlamu. Bu tasarda, Trklerin Avrupa'dan kovulmalar ve stanbul
merkez olmak zere, bir Rus prensinin ynetiminde bir Grek Devletihin kurul
mas ngrlmekte idi. Bundan dolaydr ki, II. Katerinann Nisan 1779da doan
torununa, stanbulun kurucusu Bizans mparatoru Konstantinin ad verilmi ve
bir ok Rum dads Saraya alnmt. Ayn zamanda Rum genleri iin
18 FAHR ARMAOLU
Petersburgda bir asker okul alm ve tasarlanan Grek Devletiiin Rum subay
lar yetitirilmesi hazrlklarna balanmt. Hatta, Katerina, stanbulun Ruslar ta
rafndan zabunn bir hras olmak zere bir madalya bile hazrlatmu
10
.
C) Savan kmas
1787 Ocak aynda Katerina gney Rusyada byk bir seyahate kt. Bu seya
hatte kendisine Avusturya, ngiliz ve Fransz elileri de elik etmekteydi.
Katerinanm kendi maiyyeti de ok kalabalkt. Bu byk kafile, Kievden Kersona
kadar, Dinyeper nehri zerinde gemilerle seyahat etti. Avusturya mparatoru Tal
Filozof II. Jozef de Kersonda kafileye katld. Katerina, Kersonda, zerinde
"Bizans Yolu"yazl zafer taklar altndan geti. II. Jozef buradan Babakanna yaz
d mektuplarda, mparatorienin Trklerle sava yapmak iin yanp tututu
unu bildiriyordu. Bundan sonra kafile, Sivastopol ve Bahesaraya geldi.
Sivastopolda Katerina, II. Jozef e byk ve aaal gsteriler dzenledi. Rusyann
stanbul elisi Boulgakof da stanbuldan kalkp arie)! selmlamaya gelmiti.
Karinanm bu faaliyetleri ve zellikle Sivastopol ve Bahesaraya kadar gelip
adet Osmanl Devletine meydan okumas, Bblinin sabrn tketti. 26 Temmuz
1787de Bbli Rus elisinden u isteklerde bulundu: Rusyann, Ya, Yegersen ve
skenderiye konsolosluklarnn kapatlmas; Karadenizdeki Rus gemilerinin
Osmanllar tarafndan aratrlmasna msaade edilmesi ve Rusyann Grcistan
zerinde himaye tesis etmekten vazgemesi.
Rus elisi hkmetinden talimat isteyeceini bildirince, Yedikuleye hapsedildi
ve Rusyaya sava iln edildi. Osmanl Devletinin Rusyaya sava iln etmesinde
ngiltere ve Fransann teviklerinin byk rol olmutu. Osmanl Devleti bylece
bu iki devletin desteini de alm olmaktayd.
D) Savan Gelimeleri ve Sonucu
Osmanl Devletinin sava iln, Katerinann arad frsat. Zira savaa gir
mek iin zaman ve ardar uygun gryordu. Avusturya mttefiki idi. Prusya ise,
eskisi kadar korkulacak bir devlet deildi. nk Byk Frederik 1786da lmt.
Yerine geen Frederik Wilhelm II ise onun apnda bir hkmdar deildi.
Fransaya gelince; o da i karklklar iinde bulunuyordu. Amerikan ihtillcilerine
yaplan yardmlar Fransay ekonomik bakmdan bir hayli sarsmu ki bu ekonomik
skntlarn yaratu i istikrarszlk, ihtillin patlamasna sebep olan olaylar hz
landracaktr. ngiltere iin de hemen hemen ayn ey sz konusuydu. Yedi Yl
Savalarnn arkasndan Amerikan ihtilli km, yllarca bununla uram ve o
da byk ekonomik sknlara maruz kalmt. Dolayisiyle, ngilterenin de bir
mdahalesi sz konusu olamazd.
10
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 32.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 19
Osmanl Devleti, Avusturyaya deil, Rusyaya sava iln etmiti. Fakat
Avusturya, kan sava frsat bilip, bir hamle ile Belgrad drmek istedi. Bu ko
nuda yapt iki teebbs sonu vermeyince, o da 1788 ubatnda Osmanl
Devletine kar savaa kald.
Asker alanda savan gelimeleri 1788 yazna kadar iyi gitti ise de, bundan
sonra durum Osmanl Devletinin aleyhine dnd. Ruslar, savan ilk zamanlarnda
btn faaliyetlerini Karadeniz kysndaki Oakof kalesi zerinde younlatrdlar.
Savan ilk ylnda Katerina yeni bir siyas teebbste bulundu. 1787 ylnn son
aylarnda, Fransa, spanya, Avusturya ve Rusya arasnda imzalanmak zere bir itti
fak projesi hazrlad. Projenin amac, ngiltere-Prusya-Hollanda arasnda kurulmu
bulunan Bat Blokna kar, bir Dou Bloku yaratmak. Bu blok iinde Fransa;
ngiltere ve Prusyaya kar kullanlm olacakt. Fakat Fransa bunu kabul etmedi.
Zira byle bir itfak imzalamakla Fransa, Avusturya ve Rusyann yaylma emelle
rini kabul etmi olacakt. Halbuki Fransa bu iki devletin tutumlarndan memnun
deildi. Mesel, Lehistann 1772deki taksimini tanmamt. Byle bir ittifak im
zalamakla, bu taksimi de tanm olacak. Bundan daha nemlisi de, byle bir itti
fak Fransaya ngiltere ile kar karya getirecekti ki, Fransa byle bir eyi hi arzu
etmiyordu.
Buna karlk Bat Blokunun faaliyetleri daha verimli oldu. Avusturyann kuv
vetlenmesinden ve yaylmaclndan korkan Prusya, savan banda, Polonya ve
Macaristanda Avusturyaya kar ayaklanmalar kkrtarak, bu devlete gaileler
kartt. Flatta Prusya svei de tahrik etti. sve, Prusyann tahrik ve teriklerini m
sait karlad. nk, Osanl-Rus savan frsat bilerek, daha nce kaybetmi ol
duu topraklar Rusyadan geri almak istiyordu. Bu sebeple, 1788 Temmuzunda,
Rusyaya bir ltimatom vererek, gney Finlandiya ile Karelinin kendisine iadesini
istedi. Rusya bunu kabul etmeyince, sve de Osmanl Devletinin yannda savaa
katld.
Dier taraftan Prusya, 31 Ocak 1790da Osmanl Devletiyle bir ittifak yapt".
Bu ittifaka gre, Prusya 1790 ilkbaharnda savaa katlacak ve stanbulun hem ka
radan ve hem de Karadeniz tarafndan gvenlii salanmadka, bar yapmayacak
tr. Buna karlk Osmanl Devleti, Avusturya'nn, Lehistandan ald Galiyay
Prusyaya vermesi iin Prusyay her trl aba ile destekleyecektir. Ayrca, Prusya,
Osmanl Devleti Krm almadka sava durdurmayacak fakat Osmanl Devleti de,
Prusya ve sve ile bar yapmadklar srece, Rusya ve Avusturya ile bar yapmaya
cak, Nihayet, savatan sonra Osmanl Devletinin elinde kalan topraklar Prusya ga
ranti edecei gibi, ayn garantinin ngiltere, Hollanda ve sve tarafndan da veril
mesini salayacak.
11
11
ttifakn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, stanbul, Hakikat Matbaas, 1294, s. 90-94; Erim,
Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, s. 163-166; Noradounghian, Receil d'Actes
Internaonaux de TEmpie Ottoman, Tome II: 1789-1856, Paris, Leipzig, Neuchatel, 1900, p. 3-6.
20 FAHR ARMAOLU
Bu ittifak yapar yapmaz Prusya, Avusturya snrlarna asker yd. Amac,
Avusturyaya bask yapp, onu bara zorlamakt.
Bu srada Osmanl Devletinin Avusturya cephesinde durumu ktyd. 1789
Ekiminde Belgrad dmt. Arkasndan, Belgradn gney-dousundaki Pasarofa
(bugnk Pozareva) da dt. Fakat 1790 ubatnda imparator II. Jozef, cephede
hastalanarak ld. Yerine kardei II. Leopold geti. Leopold, Jozef kadar sava ta
raftar deildi. Kald ki, bu srada Fransada ihtill patlak vermi bulunuyordu.
Leopold, kaynbiraderi XVI. Louisin durumunu kollamak istiyordu. Bu beseple
Avusturya 1790 yaznda mtareke imzalayarak savatan ekildi. Mtareke, Prusya,
ngiltere ve Hollandann aracl ile yaplmt. Osmanl Devletiyle Avusturya ara
snda bar 4 Austos 1791de Zitovide (Bugnk Bulgaristanda Tuna nehri ky
sndaki S\ishtov) imzaland
12
. Zitovi bar, 18 Eyll 1739 tarihli Belgrad anlama
snn ngrd snrlar teyid etmek suretiyle, statko esasn benimsemitir.
Avusturya, Hotin kalesini boaltp Osmanl Devletine iade etmekle beraber, kale
nin teslimi, Osmanl Devletinin Rusya ile bar imzalamasndan sonra olacakt.
Avusturya'nn savatan ekildii srada, Osmanl Devletinin mttefiki saylan
sve de, yorgun dtnden savaa devam edemiyerek, 14 Austos 1790 da, o da
Rusya ile bar imzalamr.
Bu suretle Osmanl Devletiyle Rusya kar karya kalyordu. Lkin Osmanl
Devletinin cephelerdeki durumu iyi deildi. Oakof kalesi, yaklak bir yl dayan
dktan sonra, 1788 Austosunda dmt. Bundan sonra Ruslar Tunaya kadar
indi. 1791 yaznda Tuna cephesindeki Osmanl ordusunun direnmesi krld gibi,
Oakof tki Rus donanmas da Osmanl donanmasn malp etti.
Durum bu safhaya gelince, Osmanl Devleti de mttefiki Prusyay savaa ka
tlmak iin zorlamaya balamt. Fakat Prusya savaa girmeye yanamad. nk,
imdi btn Avrupann dikkati Fransada patlak veren ihtille ynelmiti. Prusya,
savaa girmek yle dursun, savaa son vermesi iin, ngiltere ile beraber Rusyaya
bask yapyorlard. Prusya Rusya snrlarna asker ymt fakat Rusya bar iin ya
plan basklar ve araclk teebbslerini reddetti. Rusyay en fazla zorlayan
ngiltere idi.
ngiltere 18. yzyl esnasnda Fransann Avrupada stnlk kurmasna mani
olmak ve zellikle kara Avrupasnda dengenin bozulmasn nlemek iin,
Fransaya kar Rusya ile dost geinmi ve yakn mnasebetler kurmutu. William
Pittin babas Lord Chatam bu politikay hararetle desteklemi ve ngilterenin bu
politikasn uzun sre devam ettirmiti.
Halbuki olu, zeks, bilgisi ile tannan ve 24 yanda Babakan olan gen
William Pitt, babasnn bu politikasn deitirdi. nk William Pitte gre,
12
Zitovi barnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 156-163; Erim, ad geen eser. s. 169-175;
Noradounghian, Receuil dActes..., Tome II, p. 6-13.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 21
Osmanl Devleti Avrupa dengesinin byk bir arln tekil etmekteydi. Eer
Osmanl Devleti paralanacak veya zayflayacak olursa, Avrupa dengesi Rusyann
lehine bozulacakt. Rusyann Avrupada glenmesi halinde, btn Avrupann
gvenlii tehlikeye debilirdi.
Osmanl-Rus savan bu adan deerlendiren William Pitt, Rusyann zelikle
Karadeniz kylarna yerlemesinden, ngilterenin karlar asndan byk endie
duydu. Rusyann Trkiyeyi yutmaya hazrland meydanda idi. Halbuki
ngilterenin menfaati gerei, Osmanl mparatorluunun btnlkorunma
lyd. Rus tehlikesinin durdurulmas iin Pitt Bbliyi tevik eti gibi, Oakov
(zi veya z) kalesinin de Ruslarn eline braklmasnn doru olmayaca gr
nde idi. 29 Mart 1791 tarihinde, Parlmentoda uzun bir konuma yaparak,
ngilterenin, gerekirse, Rus tehdidini yok etmek iin sava dahi gze almas ge
rektiini syledi. Bunun zerine Oakov meselesi, Parlmentoda uzun tarmalara
yol at. Babakan William Pitt, bu kalenin Rusyann elinde kalmas halinde.
Osmanl Devleti zerindeki basknn mtemadiyen artacan, Akdenizdeki ngiliz
ticaretinin zarar greceini ve Hindistan Palu'nun gvenliinin de tehlikeye de
ceini ispata alt. Fakat Pittin muhalifleri, bu grleri paylamyorlard. Byk
bir htip ve politikac olarak tannan Charles James Fox ile, yine bu dnemin ta
nnm politikaclarndan Edmund Burke, ilerde Gladstonenun yapaca gibi,
koyu bir Trk dmanl ile, Pittin politikasna kar kular. Burke yle diyordu:
Trkiyeyi A\rupa dengesinin bir paras saymak, yeni bir teoridir. Trkler esas
itibariyle Asyal bir katimdir... /Trupa dengesinde Tiirklere bir arlk veren devlet
adam ve siyaset, istikblin lanetini kazanacaktr. Tunann gzel lkelerinin, harap
etmek iin Trklere iade edilmi olmasndan kendi hesabma mteessirim... Pitt
gibi dirayetli bir devlet adamnn, eski mttefiklerimizden birini kurban etmek is
temesi, kendi babasnn politikasn tersine etirmesi ve lkemizi, sonu belli olma
yan bir maceraya srklemek istemesi, Parlmento hayaua baladmdaberi
grdm olaylarn en garibidir
13
.
Liberal Partinin bu muhalefetine baz Muhafazakr milletvekilleri de katl
mt. Bu durumda Babakan Pitt, Rusya nezdindeki teebbsnden vazgeti ve
Rusyaya vermek istedii ltimatom Berlinden geri evrildi.
Bu politikas dolayisiyledir ki, William Pitt, 1790da Prusya ile bir ittifak yap
mt. Bu ittifak zerine, iki devlet, sava durdurmalar ve bar yapmalar iin
Rusya ile Avusturyaya bask yapmaya baladlar. Bu iki devletle Osmanl Devleti
arasnda bar iin araclk yapmak istediler. Avusturya bara raz olduysa da, Rusya
bar teklifini reddetti. Bu arada da Oakof u ele geirdi. Bunun zerine Pitt
13
Kurat, Trkiye re Rusya, s. 39-40 ve L.S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Ne York, Holt,
Rinehart and Winston, 1961 (3rd printig), s. 196dan naklen: G.B. Hertz, Bitish Imperialism in the
Eighteenth Centuy, London, 1908, p. 158.
22 FAHR ARMAOLU
Karadenize bir donanma gndererek Rusya zerinde baskda bulunmak istedi.
Plna gre, Prusya da karadan Rusyaya kar harekete geecekti. Lkin, belirtti
imiz gibi, Parlmentonun muhalefeti karsnda btn plnlar suya dt.
Ne olursa olsun, William Pitt, ngilterenin, bundan sonra Osmanl
mparatorluuna kar 1878e kadar izleyecei bir polidkann temelini atmt. Bu
politika da Osmanl mparatorluunun toprak btnln korumak ve savun-
mak.
1791 yaznda Osmanl Devletinin cephe durumlar bozulunca, o da bara ya-
na ve Rusya ile 9 Ocak 1792 de Ya (Yassy) Anamasm imzalad
H
. Ya bar ile
Bug ile Dinyester arasndaki topraklar Rusyaya braklyor ve Dinyester nehri iki
devlet arasnda snr oluyordu.
NC KISIM
DER BLGELER
1. AFRKA
Fransz hlli kt zaman Afrika'nn durumu yledir: Btn Kuzey Afrika
Osmanl mparatorluuna dahildir. Afrikann bat kylarndaki Angola, Portekiz
smrgesidir. Gney Afrikadaki Cape Colony ise Hollandanndr. Dou kyla
rnda Mozambik de Portekizin smrgesidir. Afrikann i ksmlar henz insan
ln bilgisine almamr. Ancak 19. yzyl iinde ierlere doru yaplan gezilerle,
Afrikann bu blgeleri a kmaya balam ve 1880lerden itibaren de Afrika
Bat smrgeciliinin istilsna maruz kalmr.
2. ASYA
Kuzey Asyada Rusya, 16. yzyldanberi douya doru ilerlemeye almaktadr.
Ve Rusyann girmek istedii blgelerde Trk Hanlklar vardr. Ktann gne
yinde Hindistan yarmadas tamamen ngilterenin kontrolndedir. Gney-dou
Asyada Hindiini, 16. yzyln ilk yarsnda Portekiz ve Hollanda gemicilerinin
yapt seyahatlerle Avrupallarca tannm ise de, bu blgede asl faaliyet gsteren
ler Franszlar olmutur. Fransa 17. yzyln ikinci yarsndan sonra Siyam (bugnk
Tayland) ile yakn mnasebetler kurmu, fakat bu mnasebetler uzun sreli ol
mamtr. Annam mparatorluu ve Birmanya Krall iin de durum byledir.
Ancak 19. yzylda bu blge lkeleri Avrupa ile temasa gelecektir.
1-1
Ya Antlamasnn meti: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, stanbul, Ceridei Askeriye Matbaas,
1298, s. 4-13; Erim, s. 187-194; Noradounghian, Recueil dActes..., Tome II, p. 16-21. ngilizce metin
(Tercme): J.C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, Vol. I: 1535-1914, New
Haven and London, 1975, p. 106-109.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 23
ine gelince: 1644 ylndanberi inde Manu hanedan hkm srmektedir.
Fakat in darya kapal bir lkedir. Ancak Canton liman Avrupa ticarene ak
olup, Avrupa ancak bu liman vastasiyle ve o da snrl bir ekilde inle temas ku
rabilmektedir.
Japonya ise 1637den beri kendisini d dnyaya tamamen kapamtr. 16. yz
yln ortalarnda Japon hkmeti Cizvit misyonerlerinin lkeye girmesine izin ver
miti. Lkin bu bu misyonerlerin Hrisdyanl yaymak hususundaki faaliyeeri,
Japonlarn din duygusunu sarstndan, hkmet bu tarihte ald bir kararla,
AvrupalIlarla temas ve AvrupalIlarn Japonyaya ayak basmasn yasaklamtr. O
kadar ki, bir deniz kazas sonucu Japon kylarna kan her yabanc derhal ldr
lrd. Japonya ancak 1854de Batya alacaktr.
Pasifik adalarna gelince: Filipinlerin spanyaya ve bugn Endonezya dedii
miz adalarn da Hollandaya ait olduunu daha nce belirtmitik.
3. AVUSTRALYA
Avustralya ktas ilk defa 1601-1606 tarihleri arasnda kefedilmitir. Bundan
sonra, ancak 1688de HollandalIlar buraya bir defa uramlardr. Fakat asl
1770de ngiliz James Cookun buraya kmas, burasnn ngilterenin egemenli
ine gemesinin balangcn tekil etmir. ngilizlerin bu ktaya yerlemeleri
1788de balamtr.
DRDNC KISIM
AMERKANIN DURUMU VE AMERKA BRLEK
DEVLETLERNN KURULUU
1. GNEY AMERKA
Fransz htilli ktnda Gney Amerikann bir smrge halinde bulundu
unu yukarda belirtmitik. Bugn Brezilya denen topraklar Portekizin smrgesi
idi. Meksika da dahil olmak zere, dier ksmlar spanyann egemenlii altnda
bulunuyordu.
2. KUZEY AMERKA
Fransiz htilli kmazdan bir ka yl nce, kuzey Amerikada yeni bir devlet
ortaya km bulunuyordu. Bu, Amerika Birleik Devletleridir. Bu devlet 19. yzyl
iinde byyecek, genileyecek ve kuvvetli bir devlet haline gelerek, gcn ilk
defa I. Dnya Savanda gsterecek ve 1941den itibaren kinci Dna Savann li
derliini yaptktan sonra da, bugnn Sper-G olacaktr. Dnya politikasnn
egemen bir faktr olan Amerikann kuruluunu, yani Amerikan Bamszlk
Hareketini, biraz ayrntl bir ekilde ele alacaz.
24 FAHR ARMAOLU
3. AMERKAN BAIMSIZLIK SAVAI
A) 13 ngiliz Kolonisi
Amerikann kefinden sonra, Kuzey Amerika ktas da, Avrupa smrgecili
inin hcumuna uramtr. Bu smrgeci devletlerin banda, Ispanyollar,
Franszlar ve ngilizler geliyordu.
lk nce spanyollar 1565te Floridada ilk koloniyi kurmular ve daha sonra da
Bat Florida ve Teksas ele geirerek Kaliforniaya kadar olan topraklar kontrol-
lar altna almlardr.
Franszlar ise ilk defa, 1534de, bugnk Kanadaya gelmilerdir. Fakat ilk
yerleme 1604de, Saint-Laurent nehri azlarnda meydana gelmi ve 1608de bu
gnk Quebec ehrini kurmulardr. Buradan gneye inen franszlar, byk gller
blgesini ele geirmiler ve Missisipi nehrini izleyerek gneye kadar inmiler ve
Kral XIV. Louisnin adna izafeten Missisipi nehri blgesine Louisiana adn ver
milerdir. Bir bakma, Fransa, Kuzey Amerikada en byk smrgeye sahip bu
lunmaktayd.
ngilizlerin Kuzey Amerikada devaml yerlemeleri ilk defa 1607 ylnda bu
gnk Virginiada olmutur. 1620de ngiltereden Mayflower gemisiyle gelen bir
gmen kafilesi de bugnk Massachusettse yerlemitir. Bundan sonraki yerle
melerin ve glerin istikameti, Atlantik kylarnn kuzeyine intikal etmitir.
1634de yeni bir gmen kitlesi Marylanda geldi. Bu ekilde gmenler yeni yerle
im blgeleri meydana getirirken, dier yandan da, daha nceden gelenler toprak
larn geniletmeye balamlardr. Bu suretle de yeni yerleim merkezleri ortaya
kmtr. Mesel, Virginiaya yerleenler, daha sonra Kuzey Carolinay kurmular
dr. Massachusettse yerleenler ise, bir sre sonra Connecticut ve Rhode Island
kurmulardr. Bununla beraber, youn yerleimler daha ziyade kuzeyde olmu bu
ralar Yeni ngiltere (New England) adn almr. Bu ekilde, Amerikan bam
szlk sava k zaman Colony denen bu yerleimlerin says 13 t
15
.
Amerikadaki bu ngiliz kolonilerini, kurulu ekilleri bakmndan 3 ksma
ayrmak gerekir:
1) Ticaret irketleri tarafndan kurulan koloniler.
2) Din sebeplerle vukubulan gler sonucu kurulan koloniler. Mesel,
1620de Mayflower gemisiyle gelenler (Pilgrims) ngiltere Kralnn din stnl
n kabul etmeyen Pritenler (Puritans) idi.
3) Byk toprak sahipleri tarafndan mlk esasna gre kurulan koloniler.
lo
13 Koloninin kuruluu hakknda bk.: John Clark Ridpath, History of the United States, New
York, The Review of Reviews Company (American Book Co.), 1911 ( Orijinal 1874 basksnn gzden
geirilmi nshas), Vol. I, p. 75-218 ve Vol. II, p. 219-292.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 25
Fakat kurulu ekilleri ne olursa olsun, bu koloniler zamanla birer Crown
Colony yani ngiltere Kralna ait smrgeler haline gelmilerdir. Tabi bu sre,
ksa zamanda ve kolay olmamtr. Ticar irkeder tarafndan kurulan kolonilerin,
Crown Colony haline gelmeleri nisbeten kolay olmutur. nk bunlar, bu ir
ketler tarafndan Krala devir ve fera edilmilerdir. Gerek Franszlara kar, gerek
yerlilerle yaplan mcadele sebebiyle ve varlk ve gvenliklerini salamak endie
siyle, bazlar da kendiliklerinden Krala balanmlardr. Fakat, dierlerinin
ngiltereye balanmas iin kuvvet kullanmak gerekmitir.
18. yzyldaki smrgeciliin en belirgin zellii, anavatandaki (metropol)
ynetim eklinin, smrgelerde de aynen uygulanmas ve geerli olmasyd.
spanya, Portekiz, Fransa ve Hollanda smrgelerinde durum byleydi. Bu lke
lerde egemen olan otoriter rejim, aynen smrgelerde de mevcuttu.
Dier taraftan, bu lkeler smrgeciliinin bir baka zellii de, smrgelerde
anavatan halknn yerlememi olmas veya ok az bulunmasyd. Bunlarn smr
gelerinde, ancak belirli sayda asker bulunurdu ki, bunun da grevi, smrgeci
devlete kar herhangi bir direnme veya ayaklanmann kmasn nlemekti.
^ Kuzey Amerikadaki ngiliz kolonileri, bu iki noktadan farkl bir nitelik gs
termekteydiler. ngilteredeki bir takm demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu ko
lonilere de yansmt. Mesel, ngilteredeki Krala, Lordlar ve Avam Kamarasna,
kolonilerde Vali, Konsey ve Temsilciler Meclisi tekabl etmekteydi.
kinci olarak, bu koloniler, ngiltereden Amerikaya, yukarda belirttiimiz se
beplerle vukubulan gler ve bu insanlarn buralara yerlemesiyle (settlement)
meydana gelmiti. Bu zellie dier Avrupa lkelerinin smrgelerinde rastlan
mam ak tadr.
Bu kolonilerin ngiltereye balanmalar sonucu, bunlarn bana ngiltere ta
rafndan birer Vali tayin ediliyordu. Lkin ngilterenin bu kolonilerin siyas haya-
na yapn mdahale bundan ibaretti. Halbuki koloniler, ngiltereye balanma
dan nce, kendi kendilerini ynetmek iin bir takm demokratik temsil esasna da
yanan organlar kurmulard. Mesel Valilerini kendileri semiler ve yine seilmi
yelerden meydana gelen bir yasama organ kurmulard.
Dier taraftan, Kolonileri kuran bu gmenler, Kraln basksndan kurtulduk
larndan ve kafalarnda Magna Cartann
16
ruhunu tadklarndan, en ok dikkat
ettikleri ey, vergilerin toplanmas ile bunlarn harcanmasnn kontrol idi.
Koloniler, Ingiltereye balandktan sonra da, bu vergilerin tahsili ve harcanmas
dolaysiyle, Kraln tayin ettii Vali ile, kendilerinin setii yasama meclisi arasnda
daima atma ve mcadeleler olmutur.
1(5
Magna Carta'nn metni iin bk.: Milton Vorst, The Great Documents of Western Civilization, p.
113-116.
26 FAHR ARMAOLU
Nihayet, nc bir nokta da, kolonilerin hepsinin birer anayasas olmasyd.
Daha ilk kurulular srasnda, hrriyetlerinin bir teminat olarak, bu hrriyet ve
haklarn bir belgeye geirmeye almlardr. ngilterede bir ok zulmlerin
yaplm olmasn, yazl bir anayasnn olmamasna balamlard.
B) htillin kmas
ngiliz kolonileri halknn ngiltereye kar ayaklanmasnda vergi meselesi te
mel sebep olmutur. Fakat vergi meselesini douran faktrlerden biri de, daima
szn ettiimiz ve Avrupa politikasnda derin izler brakan, Yedi Yl Savalar'dr.
Yedi Yl Savalarnm, Amerikadaki ngiliz kolonilerine, iki bakmdan byk etkisi
oldu:
a) Bu savalarda koloniler halk, ngiliz subaylarnn ynetiminde Franszlaa
kar savamlard. Bu, kolonilerin ilk byk ve organize bir sava idi. Bir sava
tecrbesi kazanmlard. Ayrca, savan ngilterenin zaferiyle sonulanmas da, ko
loniler halknda kendilerine kar bir gven dourdu. Yedi Yl Savalarndan sonra
imzalanan bar antlamas ile de (1763 Paris Antlamas) artk ne kuzeyden ve ba-
dan Fransz tehlikesi, ve ne de gneyden bir spanyol tehlikesi kalmt. Koloniler
imdi byk bir gvenlie kavumulard.
b) Yedi Yl Savalarnda ngiltere, tabiatiyle ok para harcamt. Bunun do
urduu mal sknty gidermek iin, kolonilerin ngiltere ile balarn daha sk-
latrd. Amac, kolonilerin ticaretini daha sk kontrol edip, daha fazla gelir sala
makt. Tabi bu da kolonilerde byk honutsuzluk dourdu. ngilterenin birbiri
arkasna ald ekonomik kontrol tedbirlerinin ve yeni mal ykler koymasnn do
urduu tepkilerin gittike artmas, Koloniler halknn bamszlk iin ayaklanma
snda esas rol oynamr.
1765 ylnda ngiltere Kral, koloniler iin bir Damga Pulu Kanunu (Stamp
Act) kard. Bu kanuna gre, resm makamlardan verilen bir ok belgelere,
damga pulu yaptrlacakt. Bu kanunun sebep olduu sert tepkiler sonucu bir ok
kolonide halk bu pullar yrtt.
Damga Pulu Kanununa kar gsterilen tepkiler arasnda, 9 koloniden 28
temsilcinin katlmasiyle, 1765 Ekiminde, New Yorkda, Koloniler Kongresi ad ile
bir toplantnn yaplmas ve bu toplantda bir Haklar Beyannamesinin kabul il
gintir. Yine bu toplantda, ngiltere Kralna bir dileke gnderilmi ve Kraldan,
koloniler halkna daha dil ve insancl davranmas istenmitir
17
.
Bu tepkiler karsnda ngiltere 1766 Martnda Damga Pulu Kanununu geri
ekti. Bu ise btn kolonilerde bir bayram sevinci dourdu. Fakat, bir ka gn
sonra da Avam Kamaras, kolonilerle ilgili her konuda tam yetkiye sahip olduunu
belirten bir karar ald.
17
Ridpath, History of the United States, Vol. II, p. 351.
Bu atmosfer iinde, Babakan Lord Ghatamn hasta bulunduu bir srada,
Maliye Bakan, kendi adn tayan Townshend Kanununu 1767 Hazirannda
Avam Kamarasndan geirdi. Bu kanuna gre, Amerikan kolonilerinin ithal ettii
ay, kt, cam ve hatta ressam boyalarna yeni vergiler kondu. Bu ise yeni tepkilere
sebep oldu. Tepkilerin nderliini Massachussetts kolonisi yapmaktayd. B se
beple ngiltere, 1769 Martnda Massachusettsi si ilan etti. Bunun zerine
ngiltere ay hari kt ve cam zerindeki ithal vergilerini kaldrd. Ne var ki, ithal
vergileri dolaysiyle, kolonilerde avn fiyat iki misline km ve bunun sonucu
olarak da ngiltereden ithal edilen aya talep azalmt. Bunun zerine ngiliz h
kmeti, 1773de aydan ald ihracat vergisini drerek kolonilere ay ihracatn
tevik etmek istedi. nk, ngilterede ay stoklar ok ykselmiti.
Koloniler ngilterenin bu yeni oyununa da cevap vermekte gecikmediler.
ngiliz tccarlarnn Amerikan kolonilerine balatt ay hcumu zerine,
Boston limannda demirlemi bulunan ay ykl ngiliz gemisine 16 Aralk 1773
gecesi giren bir ka kii, gemide bulunan 343 sandk ay denize dktler. Bunun
zerine ngiltere, Bostonlular cezalandrmak amac ile, 1774 Martnda, Boston
Liman Kanununu (Bostan Port Bill) yaynlad. Bu kanunla Boston liman ticarete
kapatlyordu. Bu haber kolonilere 1774 Maysnda geldi. Tabiativle tepkiler ok
iddetli oldu. Virginia, btn kolonileri Amerikann birleik menfaatleri iin bir
Kogreye davet etti. Birinci Kontinental Kongre adn alan bu Kongre, 1774
Eyllnde Philadelphiada topland, George Washington, Benjamin Franklin ve
John Adams da bu Kongrede delege olarak bulunuyordu. Kongre, ngiltereden
yaplan ithalt ile oraya yaplan ihracata bir yl sre ile son verme karar ald
18
. Ayv
zamanda, Kongre, Boston Liman Kanununa Massachusettsin gsterdii diren
meyi de onaylad ve destekledi.
Btn bu gelimeler olurken, ngiltere Avam Karamasnda, Liberal Parti lider
lerinden Edmund Burke, kolonilere yaplan basklar eletiriyor ve Eer ok bask
yaparsanz, yaban domuzu avcya hcum edecektir diyordu
1
'
1
.
Filadelfiya Kongresi zerine ngiltere kolonilerde asker tedbir almaya balad.
Hava iyice gerginlemiti. Bu gerginlik iinde 18 Nisan 1775 sabah Bostonda n
giliz askerleri ile halk arasnda ilk silhl atmalar balad. lk silh seslerini iittii
zaman, Bostonn aydn liderlerinden ve hak ve hrriyetler savunucusu Samuel
Adams, Bu ne erefli bir gndr diye barmt
20
. Mamafih, hemen belirtelim ki,
koloniler bu silhl mcadeleyi bamszlk iin deil, haklarn Krala kabul ettir-
18
B vergi kanunlar konusunda Amerikan aydnlarnn yapm olduu demokrasi ve hrriyet
tartmalar iin bk.: Max Beloff, The Debate on the American Rvolution, 1761-1783, London,
Nicholas Kave. 1949.
19
Andr Maurois, Amerika Birleik Devletleri Tarihi, (eviren: Fuat Gkbudak) stanbul.
Osmanbey Basmevi, 1945. Cilt I, s. 103.
20
Maurois, ayn eser, s. 107.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 27
28 FAHR ARMAOLU
mek iin yapyorlard. Bamszlk fikri ancak savan ilk yl iinde geliecek ve bu
konudaki hareket 1776dan itibaren aktif bir hale gelecektir.
C) Bamszlk Sava
Savan patlamas zerine 10 Mays 1775de yine Filadelfiyada, ikinci
Kontinental Kongre topland ve Amerikan Kta Ordusu ad ile bir Ordu kurulma
sna ve bana da George Washington n getirilmesine karar verildi.
Washington, ngilizlere kar giritii ilk muharebelerde baarszla urad.
Fakat Washingtonin kuvvetleri 1776 yl balarnda, ayr bir Amerikan bayra ka
bul etti. te bu sralardadr ki, Kongre iinde de bamszlk fikirleri belirmi bu
lunuyordu ve ilk defa olarak Virginia, bamszlk karar alnmasn istedi.
Bamszlk ilkesini kabul eden Kongre, Thomas Jeffersonn bakanlnda bir he
yet seti. Bu heyet tarafndan hazrlanan, fakat esasnda Thomas Jeffersonm kale
minden kan Bamszlk Beyannamesi
21
, Kongre tarafndan kabul edilerek 4
Temmuz 1776da yaynland.
Bamszlk Beyanmamesi, demokrasi tarihi vesiyaset bilimi asndan ok
nemli bir belgedir. nk, ilk defa olarak, insanlarn doutan sahip olduklar
hak ve hrriyetler ve demokrasinin temel ilkeleri bu belgede belirtilmitir.
Bamszlk Beyannamesi insan haklar iin u esaslar tesbit ediyordu:
nsanlarn doutan sahip olduklar bir takm haklar vardr. Bunlar derir ve fera
edilemez. Yani, bakasna devredilemez. Bu haklar, yaama hakk, hrriyet hakk ve
saadetini temin etme hakkdr. Devletler, bu haklar salamak iin kurulmutur ve
ynetenler her trl iktidar ynetilenlerin rizasndan alrlar. Eer herhangi bir
hkmet ekli, bu gayelere aykr hareket ederse, bu hkmeti deitirip, yerine
bir yenisini getirmek, milletin hakkdr.
Belgenin sonunda, despotizme kar ayaklanan koloniler halknn, Amerika
Birleik Devletleri ad altnda bamsz bir devlet kurmaya karar verdikleri belirtili
yordu.
Asker harekta gelince: Amerikan Ordusu 1777 sonlarna kadar, ingilizlere
yenilmeye devam etti. Fakat 17 Ekim 1777de, kuzeyde, bugnk Albanynin kuze
yinde, Saratogada yaplan muharebede ngiliz ordusu byk bir yenilgiye urad
ve ngiliz komutan 6.000 kiilik ordusu ile teslim oldu.
D) Saratoga Zaferinin Siyasal Sonular
Saratoga zaferi Amerikallara siyasal bakmdan byk avantajlar salad. Bu da,
Fransa ve Ispanyann, ngiltereye kar Amerikann yannda savaa katlmalaryd.
21
Bamszlk Beyamamesinin metni: Viorst, ad geen eser, p. 166-169.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 29
Fransa, Yedi Yl Savalannda ngiltereden ar bir darbe yemi ve Kanada ve
Hindistandaki smrgelerini kaybetmiti. Fransa bu byk kayplarn acsn unu-
tamyordu. ngiltereden intikam almak iin u politikay izlemekteydi: ngiltereye
kar kendisini Avrupada rahat brakmalar iin Avusturya ve spanya ile ittifaklar
yapmak ve tekrar ngiltere ile birlemesini nlemek iin de Prusya ile mmkn ol
duunca yakn mnasebetler kurmak.
ngilterenin Amerikadaki kolonileri ayakland zaman, buna en ok sevinen
Fransa oldu.
Amerikan bamszlk hareketi baladnda Fransa Kral XVI. Louis yeni Kral
olmutu. Dileri Bakan da Vergennesdi. Vergennes, ngilterenin en hareretli
dmanlarndand. Bununla beraber, ihtill kar kmaz ne XVI. Louis ve ne de
Vergennes, ngiltereye kar hemen savaa girmeye cesaret edebildiler. nk ko
loniler zayf ve dank idi ve dolaysiyle ngilterenin bu ayaklanmay basrmas
kesin gibi grnyordu. Mamafih, Sevil Berberi ve Figaronun Dn opera
larnn nl yazar Beaumarchais, hem Kraln ve hem de Dileri Bakannn fikrini
deitirmeye muvaffak oldu. Beaumarchaisnin bu srada Saray ile yakn ilikisi
vard. Beaumarchais, 1776 Nisannda Krala sunduu bir raporda, Fransann
Amerikan' ihtillcilerine yardm etmesi tezini savundu. Ona gre, koloniler
ngiltereden kopacak olursa, bu, ngiltere iin byk kayp olacak ve ngiliz tica
reti ar bir darbe yiyecekti. Tabi sonunda da Fransann bu amnsz dman
zayflam olacaku. Dier taraftan, koloniler ile ngiltere arasndaki bu anlamazlk
bar yollarla zmlenirse, koloniler bamszlklarn almakla birlikte, ikisi ara
sndaki mnasebetler iyi durumda kalacak. ngiltere o zaman kolonilerle birlee-
rek, Amerikada bulunan spanya ve Fransaya ait baz topraklar ele geirebilirdi.
Bu sebeple, kolonilerle ngilterenin arasn uzlamaz bir ekilde amak, yani sava
kkrtmak gerekirdi.
Bu srada Benjamin Franklin de Parise gelerek lkesi lehine propagandaya
balam
22
.
Maliye Bakan Turgot hari, Kral ve Dileri Bakan ile btn bakanlar
Beaumarchaisnin grlerine kaldlar ve 2 Mays 1776da Amerikallara yardm
etmeye karar verdiler. Lkin bu yardm ak olarak deil, gizli olarak yaplacakt.
nk yardm aktan yapmak, ngiltereye det sava iln etmek olurdu ki,
Fransa buna cesaret edemedi.
Gizli yardm karar verildikten sonra Beaumarchais, Hortals et Cie. ad ile
sahte bir irket kurdu. irket, gizli olarak Amerikaya silh sevketmeye balad. Bu
silh ve cepanenin paras Fransann devlet btesinden deniyordu. Fransann
22
Jacques Bainville, Fransa Talihi (eviren: Hseyin Cahit Yaln), stanbul, Kanaat Kitabevi,
1938, s. 288.
30 FAHR ARMAOGLU
yapt bu yardmn, Saratoga zaferinin kazanlmasnda nemli rol olmutur.
Fransz tarihisi Jacques Rainville, Bizim asker ve mal yardmmz olmasayd
Amerikan silerinin ezilecekleri muhakkakt der
23
ki, Amerikan tarihileri de,
Fransann yardmnn Saratoga zaferinin kazanlmasnda byk rol olduunu
kabul ederler.
Ne var ki, Maliye Bakan Turgotnun tahmin ettii gibi, Amerikallara yardm
Fransz mliyesine 1.5-2 milyar frank bulmutur. Fakat bata Dileri Bakan
Vergennes olmak zere, yardm savunanlar, bu yardmla elde edilecek siyasal so
nularn ok daha nemli olduunu iddia etmilerdi. Bunun zerine Turgot
Maliye Bakalndan istifa etti. Fransann srtna bien bu mal yk, Fransz
htillinin sebeplerinden birini tekil eder
24
.
Bununla beraber, Saratoga zaferi Fransay ok sevindirdi. Bu srada
Amerikallarn Pariste bulunan temsilcileri, zaferin Fransada, sanki kendi askerle
rinin kendi dmanlar karsnda kazand bir zafermi gibi byk sevinle kar
landn yazyorlard
2
.
Saratoga zaferi zerine, ngiltere kolonilerle mzakereye girmeye alt ve on
lara zerklik teklif etti. ngiliz-Amerikan grmeleri Fransa'y tellandrd.
spanyaya bavurup, ngiltere mparatorluunun paralanmas iin bir altn frsa-
n ortaya kn, Amerikallar da yanlarna alarak ngilteeye kar bir ittifak ya
pp sava amay teklif etti. Fakat spanya ittifak teklifini kabul etmedi. nk
Amerikallarla ittifak yapmak demek, kendisinin gney Amerikadaki smrgele
rini de bamszla tevik etmek olurdu. Ayrca, spanyamn amac Amerikallarla
ngiltere arasnda araclk yapmak ve bu araclk karlnda da, Yedi Yl
Savalarnda ngiltereye kaptrd Cebelttark ve Minorkay geri almakt.
spanyan bu tutumu karsnda Fransa, yalnz hareket etmeye karar verdi ve
6 ubat 1778de Amerika ile ittifak imzalad. Amerikann bir yabanc devletle ilk
antlamas olan bu ittifak, Amerika adna Benjamin Franklin imzalad. Bu ititfaka
gre, Fransa, Amerika Birleik Devletleriin bamszln tanyordu ve
ngiltere, Fransaya sava iln edecek olursa, iki taraf birbirlerine yardm edecekti.
Ve birbirlerine haber vermeden ngiltere ile bar yapmayacaklard. Bu ittifak
Amerikada byk sevin yaratrken, ngilterede de intikamc bir hiddete sebep
oldu
21
.
ttifakn imzasndan sonra Fransa, yardmlarn aktan yapmaya balad.
Esasen daha 1777 ylnda General Lafayette, bir fransz gnll grubunun banda,
23
Fransa Tarihi, s. 289.
24
ayn eser, s. 287.
2j
Thoma., A. Bailey, A Diplomatic History of the .American People, New York, Appleton, Centurv-
Crofts, 1955, p. 16.
211
Ridpath, Histoiyof the United States, Vol. II p. 416-417.
31
masraflarn kendisi deyerek Amerikaya gitmi ve Kongre tarafndan Amerikan
ordusuna general olarak tayin edilmiti. ttifakn imzasndan sonra ise, Fransa silh
ve para yardmnn yannda, Amerikaya bir de donanma gnderdi.
spanyaya gelince: Bu devlet plnn gerekletiremedi. ngiltere, spanyann
araclk teklifini reddedince, spanya da, Amerikallarla ittifak yapmamakla bera
ber, 21 Haziran 1779da ngiltereye sava iln etti. spanya, Fransa ile ittifak yapt.
Bu ittifaka gre, Cebelttark ngiltereden alnncaya kadar savaa devam edile
cekti. Bir Amerikan tarihisinin dedii gibi, Amerikann bamszl, Avrupa dip
lomasisi vastasiyle Cebelttark kayasna balanm oluyordu-'
1
. Bu durum
Amerika zerinde kt bir iz brakacak ve Amerika bamszln aldktan sonra,
kendisini Avrupa diplomasisinin kark oyunlarndan korumak iin Monroe
Doktrinine balanacakur.
Amerikallara yardm eden bir dier lke de Hollanda oldu. Hollanda,
Amerikan ihtilli ile ilgili deildi. Hollanda yalnz caree urayordu ve ticareti
de en fazla Fransayla idi. Lkin Fransa, Hollandadan ald mallar Amerikaya
sevkediyordu. Fransa savaa katlncaya kadar, ngiltere bu ie ses karmamt.
Fakat, Fransa ngiltere ile resmen savaa girince, ngiltere, Hollandadan, Fransa
ile ticaretini kesmesini istedi. Hollanda ngilterenin bu isteini kabul etmedi. Her
ne kadar Hollanda, Amerika-ngiltere sava karsnda tarafsz idiyse de ve savaan
devletlerle ticaret yapma hakkna sahip bulunuyor idiyse de, ngiltere, Hollandaya
bask yaparken denizlerdeki stnlne dayanyordu. Dier taraftan ngiltere,
Hollandann 1678de sve ve ngiltere ile yapm olduu l ttifaka dayanarak,
Hollandann kendi yannda savaa katlmasn istedi. Hollanda bunu da redde
dince, ngiltere 1781 yl banda Hollandaya sava iln etti. Hollanda da,
Amerikaya geni lde ekonomik ve mal yardm yapmaya balad.
Sava durumuna gelince: Saratoga zaferi ile btn kuzey Amerika,
Amerikallarn eline gemi oluyordu. Bu sebeple, ngilizler Amerikallara gney
den darbe indirmek istediler ve sava Virginia ve Kuzey Carolinaya naklettiler. Bu
cephede yaplan muharebelerde, 1781 yl sonlarna kadar, Amerikallar yenildiler.
Lkin ngilizler Amerikallarn direniini kramadlar. Bu direnmenin sonucu ve
ngilizlerin de yorulmu bulunmalar sebebiyle, 19 Ekim 1781de, Yorktownda
(Virginiada) kuatlan ngiliz ordusu teslim olmak zorunda kald. Bu kuatma es
nasnda Fransz donanmas da, ngiliz ordusunun denizden ikmal ve ulamn
kesmiti. Yorktown zaferi ile sava sona ermi oluyordu.
E) Barn mzalanmas
Yorktown yenilgisinin arkasndan ngiltere Amerikallarla bar grmelerine
balad. Fakat barn imzas iin iki yl kadar beklemek gerekti. Bunun sebepleri
vard.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
Samuel Flagg Bemis, A Diplomatie Histoy of tle United States, New York, Holt, 1946, p. 34.
32 FAHR ARMAOGLU
Bir defa, ngiltere ile Amerika arasnda yaplan bar grmelerinde, Kanada
ile Amerika arasndaki snr konusunda anlamazlk kt. Uzun grmelerden
sonra, bu snr meselesi ancak 1782 Kasmnda zmlenebildi.
kincisi, Yorktowndan sonra Fransa ve spanya, ngiltere ile hemen bar g
rmelerine balamadlar. Fransz-spanyol donanmas Minorka adasn ele geir
mi, fakat Cebelttark kuatma altnda idi. Fransa ve spanya burasn da
ngiltereden koparacaklarn mid ediyorlard. Fakat ngiltere direnince ve
Cebelttark alamayacaklarn anlaynca, her ikisi de bara yana.
Btn savaan taraflar arasnda bar 3 Eyll 1783te Pariste imzaland. Buna
gre:
1) ngiltere Amerika Birleik Devletlerinin bamszln tanyordu.
2) Amerikann kuzey snr, hemen hemen bugnk Kanada-Amerika snr
dr. Bat snr Missisipi nehri idi. Gney snr ise, spanyaya ait Florida snr.
3) Fransa toprak bakmndan herhangi bir kazan elde etmemitir.
Antillerdeki kk Tobago adasn ngiltere Fransaya brakyordu.
4) spanya nisbeten kazanl kyordu. ngiltere, Florida ile Akdenizdeki
Minorkay spanyaya geri veriyordu.
5) Hollandaya gelince: Bu devlet savatan zararl kyordu. ngiltere, gney
Hindistan kylarnda ve Seylann karsnda bulunup, Hollandaya ait bir ticaret
liman olan Negapatam Hollandadan alyordu. Bu liman ele geirmekle
ngiltere, Hollandaya ait olan Seylan da ele geirmek iin bir adm atm olu
yordu. Bundan baka ngiltere, gney-dou Asyadaki Hollanda smrgeleriyle
(Hollanda Dou Hindistan) ile ticaret yapmak hakkn da elde ediyordu.
ngilterenin Floriday spanyaya iade etmesi, Amerika ile spanya arasnda
bir anlamazlk dourdu. Paris Bar Floridann snrlarn belirlememiti. Bu se
beple, Amerika-Florida snr iin yaplan Amerika-panya grmeleri ok uzun
srd ve ancak 27 Ekim 1795te imzalanan San Lorenzo antlamasiyle zmlene
bildi. Bu antlama ile 31 inci enlem, Amerika-Florida snr oluyordu.
K N C B L M
FRANSIZ HTLL VE AVRUPA, 1789-1815
BRNC KISIM
HTLLDEN NCE FRANSANIN DURUMU
Fransz htilli yle birdenbire patlak vermi deildir. Aada belirteceimiz
zere, htill iki yllk gelimelerin sonunda ortaya kmtr. Fakat bu gelimeleri
ihtille dnmesi iin de bir zemin, bir artlar dzeni gerekliydi. Yani ihtillin
fransz toplumu ile ilgili yapsal sebepleri vardr. Esasnda Fransz Ihtillini hazr
layan asl bu yapsal sebeplerdir ki, bunlar ksmda toplamaktayz: Sosyal, Fikr
ve ekonomik sebepler.
1. SOSYAL SEBEPLER
htill kt srada Fransann sosyal yaps u grnty vermekteydi: Halk
snfa ayrlmtr: Asiller (La Noblesse) snf, Ruhban snf (Le Clerg) yani
Kilise veya din adamlar snf, ve Halk Snf (Tiers Etats). Bu snfn stnde
de, lkeyi tam manasiyle otoriter bir ekilde yneten ve Bourbons hanedanna
mensup Kral (XVI. Louis) ve ailesi geliyordu.
Bu toplum snflarn birbirinden ayran snrlar, her snfn sahip olduu
imtiyazlardan, yani ayrcalklardan (privilges) ibaretti.
En geni ayrcalklara sahip snf Asiller snfyd. Avrupada Orta alarda fe
odaliteyi ykan, merkez krallklarn kurulmas olmutu. Fransada da merkez bir
otoriteye sahip bir krallk kurulmu olmakla beraber, feodalite btn gc ile de
vam etmekteydi. Geni topraklara sahip olan asiller, bu topraklarda kylleri al
trrlar, fakat gelirlerin ok byk ksmn kendileri alrlard. Kylnn topra
Asillerindi. Kyl toprandan yeteri kadar yararlanamazd. stelik asiller bir ok
vergilerden de muaft. Bir ok vergileri vermezlerdi. Keza, yksek memuriyetler ve
ordudaki byk rtbeler de asillere aitti. Bazlan Sarayda oturur ve Saraydan zel
denek alrlard.
ikinci snf Ruhban, yani din adamlar snfyd. Bu snf da geni topraklara
sahipti. Yani kiliselerin geni topraklan vard. O kadar ki, ihtill ku zaman, top
raklarn drtte biri Ruhban snfnn elindeydi. Bunlar da ne toprak vergisi ve ne
de dier vergileri dyorlard. Yalnz be ylda bir, hafif bir vergi verirlerdi.
34 FAHR ARMAOLU
Mamafih Ruhban, yani Rahipler de kendi ilerinde bir takm snflara ayrl
mt. Szn ettiimiz Ruhban snfna ait ayrcalklar, genellikle st dzeydeki
rahipler iin sz konusuydu. Daha aa derecedeki rahiplerin bu ayrcalklar
yoktu. Bu sebeple, rahipler arasnda da rejime kar bir honutsuzluk vard.
Bundan dolaydr ki, ilk ihtillcilere baz papazlar da katlacakur.
Halk veya Ahali snfna gelince, bu snfa, bankaclar, tccar ve sanayiciler gibi
zengin kimselerin meydana getirdii Byk Burjuvazi ile, memur, doktor, avukat
v.s. gibi aydnlarn meydana getirdii Kk Birjuvazi, ve nihayet kyller giri
yordu. Tabi Halk Smfnm bu kendi iindeki bu blnme, sadece sosyal farkl
lamadan ibaret olup, ayrcalklar bakmndan aralarnda bir fark yoktu. nk bu
snf, her trl ayrcalktan yoksundu. Btn vergileri bu snf dyordu.
Tarihi M.A. Thiers, bu yapy yle anlatmaktadr: Her ey bir ka elde top
lanmt. Her yerde kk say, her haktan yoksun olan byk sayya direniyordu.
Vergiler bir tek snfn srtna binmiti. Asiller ve Ruhban, topraklarn yaklak te
ikisine sahipti. Gerisi de halka aitti. Ama vergi)! deyen halkt. Feodal asillerin bir
sr haklar varken, vergiler halkn srtmdayd... Tketim maddelerinden alman
vergiler, byk ksm zerine, yani halkn srtna biniyordu. Halk, kendi varl pa
hasna, toplumun yksek snflarn deta kan ile satlmyordu. alkan ve aydn
burjuvazi, sanayii ile Krall zengin ederken, hakk olan hi bir avantaja sahip de
ildi. Senyler tarafndan datlan adalet, ar, ekseriya taraflyd ve sulara kar
acmasz dadanlyordu. Basn Kraln sansr altndayd. Nihayet, XV. Louis'hin
metreslerinin ihanetine urayan ve XV7. Loisnin bakanlarnn zayfl dolapsiyle
gsiizlee Devlet, en son Hollanda ve Polonyann haysiyet krc bir ekilde kayb
ile Avrupada itibarn kaybetmiti
11
.
Tabiatiyle, eitsizlie ve ayrcalklara dayanan F ansann bu toplumsal yaps,
ihtilli kolaylatran bir faktr olacakr. zellikle Halk, nuak hkmdarn otori
tesinin zayflad anda, infial ve tepkisini derhal ortaya koyacaktr.
2. FKR SEBEPLER
htilli hazrlayan veya ihtille zemin tekil eden bu sosyal sebeplerden baka
fikr sebepler de vardr.
18. yzyl Fransas, siyasal liberalizmin ncln yapan bir ok filozof ve ay
dnn yaynlarna sahne olmutu. Montesquieu (1689-1755), Kanunlarn Ruhu
(Esprit des Lois) isimli eserinde, sosyal, siyasal ve din messeseleri, mutlakiyeti
monarinin prestijini sarsar bir ekilde ince bir tahlile tbi tutmutu. Bu tahlil, dev
letlerin kuruluunun tarih bir geliime dayandn isbat ederek, hkmdarlarn,
1
M.A. Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Paris .Frne et Cie., 1846 (14 me Edition),
Vol. I, p. 29-30.
35
iktidarlarm Allahtan ald tezini sarsmaya almtr. Montesquieu bu eserinde,
muak monari yerine merut yani anayasal monariyi savunmutur.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ise, tima Mukavele (veya Sosyal
Szleme) isimli eserinde, insanlar iin bir doa hali mevcut olmu olduunu ve
bu halin insanlar iin bir muduluk ve fazilet hali olduunu syleyerek, halihazr
toplumun siyasal dzenine kar gveni sarsyor ve yeleri arasnda siyasal eitliin
bulunduu bir toplumun, yani demokrasinin, savunmasn yapyordu.
Diderot (1713-1784) da yaynlam olduu ansiklopedisinde, esaret, vergi ada
letsizlii, adaletsizlik, v.s. gibi kavramlar halka izah etmi ve halk aydnlatmaya a
lmtr.
Voltaire (1694-1778) ise, zellikle Kiliseye hcum etmi, ve vicdan ve fikir
hrriyetini savunmak suretiyle, Kraln iktidarnn lh hakka dayanmadn
gstemir. Mamafih, Voltaire, halkn ynetime katlmasn istememitir.
Bu fikir adamlarnn hepsi htilli grmeden lmlerdir. Ve hi bir zaman da
akllarndan bir ihtill geirmemilerdir. Fakat ne olursa olsun, bunlarn eserleri,
mevcut dzenin doru ve dil olmadn, mevcut dzenden daha iyi bir toplum
dzeninin de mevcut olabileceini gstermitir. Bu aydnlar, zellikle kk burju
vazi tarafndan okunup tannmtr.
3. EKONOMK SEBEPLER
htillden nceki Fransz toplumunun ekonomik durumuna gelince:
Fransann ekonomik durumu ile sosyal yaps bir eliki iinde bulunuyordu. 18.
yzylda zellikle sanayi alannda meydana gelen gelime ve inklplar, Fransay da
etkilemiti. retim artm, tccar ve sanayici zenginlemiti. Servet sahibi olmutu.
Bir kapitalist snf teekkl etmiti. Fakat, Fransann ayrcalkl snflar sistemi,
sermaye sahipleri ve zenginlerin, kuvvetleri orannda, siyasal ve sosyal hayrata katl
masna ve etki yapmasna imkn vermiyordu.Bu durum, zellikle byk Burjuvazi
iin sz konusuydu. Sanayi inklb bu snf geniletip kuvvetlendirmi, fakat sosyal
dzen, bunlara etkinlik ve iktidar vermemiti. Bu durum toplumun sosyal denge
sini bozmaya balamt. Ekonomik bakmdan arlk burjuvaziye getii halde, sos
yal dzen, yapay bir ekilde, bu etkinlii ve gc, toplumun en dar kesimi olan
asiller ve ruhbana vermiti. Bu anormal durumun devaml olmas elbette ki bekle
nemezdi. Burjuvazi, ilk frsatta gcn gsterecekti. Gstermeye alacakt.
4. AMERKAN HTLLNN FRANSAYA ETKS
Fransz Ihtillinin kmasnda Amerikan ihtillinin ve Amerikann bamsz
lk hareketinin de etkisi vardr. Bu etki iki bakmdan sz konusudur. Biri fikr ba
kmdan, dieri de ekonomik bakmdan.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
36 FAHR ARMAOLU
Daha yukarda da belirttiimiz gibi, Amerikan bamszlk hareketine baz
Fransz vatandalar da katlmtr. Franszlar, Amerikallarn mcadelesinde, bir
halkn kendi kralna kar geldiini, hrriyet ve haklar uruna, despotizmin zinci
rinden kendisini kurtarmak iin mcadele ettiini grmlerdi. Yine grmlerdi
ki, Krallk otoritesi de yklmaz deildi. Amerikan Bamszlk Demecinde ise, in
sanlarn, insan olmalar dolayisiyle, bir takm temel hak ve hrriyetlere sahip ol
duu fikrinin, her trl iddet ve otoritenin karsnda zafer kazandn da gr
mlerdi. 1789 Austosunda Mill Mecliste, nsan ve Vatanda Haklan Demeci
fikrini ilk ortaya atann, Amerikan bamszlk savana katlan ve Amerikan
Bamszlk Demecini yaam olan Lafayette olduunu burada harlatalm
2
.
Amerikan bamszlk hareketinin Fransa zerindeki bu olumlu etkisinin ya
nnda bir de olumsuz etkisi vardr. Yine daha nce belirttiimiz gibi, Fransann,
ngiltereden intikam almak iin Amerikallara yapt madd yardm 1.5-2 milyar
frank bulmutur ki, Yedi Yl Savalarnn (1756-1763) masraflarnn Fransann
btesinde a yaradan sonra, Amerikaya yaplan bu masraflar, Fransz hzine
sini bsbtn sarsm ve zaten ihtill gelimeleri de bu sarsnulara are bulma a
balar sonucunda ortaya kmr.
KNC KISIM
HTLL VE GELMELER
1. EKONOMK GLKLER VE ARE TARTIMALARI
Fransz htilli, Amerikan htillinde olduu gibi, ekonomik meseleler yzn
den kan olaylarn gelimesi sonucu patlak vermitir. Yoksa, nceden plnlanm
bir hareket deildir. Olaylarn gnlk seyri, bu seyir iinde rol ve yer alan insanlar
bir ihtille doru deta srklemitir.
Fransann 18. yzyl iinde yapm olduu savalar, Fransay ekonomik ba
kmdan ok ypratmt. Buna ramen, Fransa, sadece ngilterenin onurunu kr
mak iin Amerikan htilline karm ve ihtillcilere yardmda bulunmutu. 1783
Versay Antlamas imzalandnda, Fransz hzinesi bombotu. Yaplan i borlan
malar gibi bymt. Bu durum ekonomik hayata da yansd iin, halktan
ikyetler oalmaya balam. Birbiri arkasna gelen Maliye Bakanlar ise, mal
duruma are bulmaya almlar, fakat yapmak istedikleri eyler unun veya bunun
menfaatine dokunduu iin, abalar baarszla uramu. Mesel, 1774-1776
arasnda Mliyeyi dzeltmek iin getirilen Turgot, her mlk sahibinin verecei bir
vergi koymak isteyince, asillerin menfaatine dokunduu iin, Napolyonun, saray
2
Bk.: Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Vol. I, p. 115.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 37
hayat, sefahati ve hafiflii ile Fransz htillinin sebeplerinden biri olarak grd
Kralie Marie Antoinettein
3
etkisiyle Bakanlktan azledilmiti.
Turgotnun arkasndan, tannm bankerlerden Necker Maliyenin bana ge
tirildi. Necker, bir yandan masraflarn kslmas, dier yandan da i borlanma yo
luna gitti. Lkin araya Amerikan bamszlk sava girince, alnan tedbirler boa
gitti. Neckerden sonra Calonne Maliye Bakanlna getirildi. Calonne, Turgotnun
yapt gibi, btn asillerin vergi vermesini istedi. Buna kimse raz olmadndan,
1787 Nisannda Brienne Babakanla getirildi. Brienne ile birlikte bu sefer asil
lerden bazlar toprak vergisi vermeye raz oldular. nk durum ktye gidi
yordu. Lkin bu sefer baka bir engel kt. O srada Fransada, eyaletlerde
Parlement yani parlmento denen mahall meclisler vard. Bunlarn en gls
Paris parlmentosu idi. Briennein vergi tedbirleri, asillerin rizasna ramen, Paris
parlmentosunun byk tepkisi ile karlat. Paris parlmentosu zellikle Sarayn
skandallar ve israf zerinde duruyordu. Tartmalar srasnda, yelerden birinin
Bize tats gnraux lzm diye barnca, btn yeler ayn sz tekrarladlar. Bu
suretle mal sknlar iin halkn temsilcilerine bavurma yoluna gidiliyordu
4
.
2. FRANSIZ HTLLNN IKMASI
Brienne, Etats-Gnrauxun toplanmasn salad zaman, Fransz hzinesi
gerek bir ifls halindeydi. 500 milyon franklk bir btede 160 milyon franklk
ak vard. Devlet gelirinin yars bile, yaplan borlanmalarn faizlerini dahi kar
lamyordu. te Etats-Gnraux bu duruma are bulacakt.
Lkin, snfn temsilcilerinden meydana gelen bu danma organ, 1614
ylndanberi toplanmamu. Bu sebeple kimse bu organn ne olduunu, nasl te
ekkl ettiini bilmiyordu. Bu sebeple Saray, bir takm tarihilerden ve aratr
maclardan bu konuda bilgi aldktan sonra, Etats-Gnrauxnun toplanmas sala
nabildi. 1789 ubaunda bu meclis iin seimler yapld ve Etats-Gnraux 5 Mays
1789da topland. Lkin toplantnn balamas ile birlikte ortaya bir sorun kt:
Mal tedbirler iin tartma yaplp oylamaya gidileceine gre, oylamada her tem
silcinin bir oyu mu olacakn, yoksa her snf bir btn olarak tek bir oy mu vere
cekti? Bunu kimse bilmiyordu ve bu oy sorunu nemli idi. nk snf esas ze
rinden oy demek, Asillerin ve Ruhbann iki oyunun her konuda egemen olmas
demekti. Eer her temsilcinin bir oyu olursa, halk snf duruma egemen olurdu.
nk Halk Snf temsilcilerinin says, Kraln 1788 Aralk aynda kard bir ka
rarname ile, Asillerin ve Ruhbann saylarna eit hale getirilmi ve 1789 ubat se
imleri buna gre yaplm
3
. Yani ferd oy esas kabul edilirse, kendilerine bir ka
kiinin katlmasyla Halk Smf istedii karar kartabilirdi.
3
Comte de Las Cases, Mmorial de Sainte-Hlne, Paris, 1823, Tome 5, p. 113.
4
Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Vol. I, p. 12-13.
Thiers, ayn eser, Vol. I, p. 25.
38
FAHR ARMAOLU
te yandan, bu Meclisin en nemli konusu vergi sorunu idi. Bir yl nce
halka ikyet defterleri alm (cahiers des dolances) ve ne istedikleri sorulmutu.
ikyetlerin younlat ortak tek bir nokta vard: Halk vergilerin adaletsizliinden
ikyet ediyor, vergilerin vatandan rzas ile alnmasn ve vergiyi verenlerin, mas
raflar kontrol etmesini istiyordu. Etats-Gnraux toplantsna gelen Halk Snf
temsilcilerinin kafasnda da, halkn bu ikyet ve istekleri bulunuyordu. Aktr ki,
halkn bu istekleri, Asiller ve Ruhban snfnn karlar ile eliki halindeydi. Eer
kiisel oy kabul edilirse, vergi meselesinde Halk snfnn istedii kararlar alna
cakt. Oy $orununun esas buydu.
Bu oy konusunun tartmas alt hafta srd. Tabiatiyle bu arada Kralm entri
kalar da, Halk Snfnn aleyhine ilemekteydi. Halk temsilcileri, iin uzayacan
ve kendilerinin ksteklenmek istendiini anlaynca, 17 Haziran 1789 da, halkn %
96 sini kendilerinin temsil ettiini belirterek
1
, 90 oya kar 491 oyla, kendilerini
Mill Meclis (Assemble Nationale) olarak iln ettiler. Rahip Sieys, yapt ko
numada, Milletin umumi iradesini temsil ve ifade etmenin, Mill Meclise ve an
cak Mill Meclise ait olduunu belirtiyordu
7
. Mill Meclis, milletin iradesi olarak
mevcut vergileri onaylad gibi, kendisinin karar olmadan, hi kimse tarafndan
vergi salnamyacan bildirdi.
20 Haziranda Mill Meclis yeleri toplant salonuna gittiklerinde, salonun Kral
tarafndan kapalm olduunu grdler. Bunun zerine Mill Meclis, kapal tenis
salonunda topland ve bir anayasa yapp iln etmedike dalmamaya yemin etti
(Serment de Jeu-de-Paume).
Asillerin Krala ikyetleri zerine Kral, 23 Haziranda, orada yaplan toplant
lar da yasaklamak istedi. Mirabeau Kraln adamna yle bard: Git efendine
syle, biz halkn gc ile buradayz ve ancak sng knveti bizi buradan ayrabilir
Kral iin artk yapacak bir ey kalmamt. Bu sebeple, 27 Haziranda, Etats-
Gnrauxnun snfnn birarada Mill Meclis ad altnda toplanmasn kabul
etti. Bunun zerine asillerin ounluu ile, Ruhban temsilcilerinin bir ksm Mill
Meclis toplantlarna katlmaya baladlar. Ne var ki, Mill Meclis imdi vergi konu
sunu unutmu, anayasa hazrlklarna girimiti. Halktan da bu ynden basklar ge
liyordu. Fransann bir anayasas yoktu. Meclis, barbar halklarn bile u veya bu e
kilde bir anayasas vardr, diyordu'-'. Tabi, anayasa hazrlama ii ortaya knca,
Mill Meclis, 9 Temmuz 1789 gn kendisi Kurucu Meclis (Assemble
constuante) olarak iln etti. Bu admn atlmasnda, aruk korkmaya balayan Kral
XVI. Louisnin, kars Marie Antoinettein de terikiyle, tarada bulunan ve baka
milletlere mensup askerlerden meydana gelen yabanc alaylar Parise getirmeye
Thiers, ayn eser, p. 47.
' ayn eser, p. 48.
8
ayn eser, p. 56-57.
ayn eser, p. 63.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 39
balamas byk rol oynad. Kral kendisini Pariste gvenlik iinde hissetmiyordu.
Kraln bu teebbs de, ihtillcileri, bir anayasa ile Kraln yetkilerini snrlamaya
evketti. Sz konusu olan, Kralln yklmas deil, Kraln yetkilerinin snrlanmas
ve milletin ve milleti tekil eden fertlerin hak ve hrriyetlerinin bir belgeye gei
rilmesi idi.
Bununla birlikte, unu da belirtelim ki, 1789 yaznda Kurucu Meclis yeleri,
ngiliz parlamanter sisteminde bir gelenek olduu zere, bir takm kulpler kura
rak buralarda kmelenmilerdi. Bunlarn banda Jacobifler geliyordu.
Jacobinler merut monariye taraftardlar. Buna karlk Cordelier ler ise
Cumhuriyeti idiler. Lkin Jacobinlerin iinde beliren ar ihtillciler,
Jacobinlerin blnmesine sebep olacak ve lml Jacobinler ayrlacak, buna kar
lk dier Jacobinler de Cordelier ve Montagnardlar gibi solcu cumhuriyetilere
ayrlacaklardr. Bu siyasal gruplamalar, zellikle, 1791de ilk anayasann kabuln
den sonra daha da iddetlenecektir.
Mill Meclis 9 Temmuzda Kurucu Meclis niteliini kazandnda, gerek Paris,
gerek tara tam bir kaynama iindeydi. zellikle Pariste bir curcuna hkm sr
yordu. Bir yandan da halk, ulam skns dolaysiyle Parise un gelmediinden,
ekmek sknts ekiyordu. Kraln taradan yabanc askerleri getirmeye kalkmas,
zaten bakentte gergin olan havay iyice iddetlendirdi. Camille Desmoulin adl
gen bir gazetecinin halk ateleyen bir konumas zerine halk heyecana geldi ve
siyasal mahkmlarn hapsedildii Bastille hapishanesine 14 Temmuz 1789 gn
saldrd ve btn mahkmlar serbest brakarak hapishaneyi atee verdi. Bastille,
deta despotik rejimin bir simgesi idi. O tarihten sonra 14 Temmuz tarihi,
Fransada mill bayram gn olarak kutlanmaya balanmtr.
Pariste bu gelimeler olurken, tara da tam bir kaynama iindeydi. Halk asil
lerin atolarna hcum edip, buralar atee veriyorlard.
ite bu atmosfer iindedir ki, Pariste, Fransz Ihtillinin en byk olaylarn
dan biri meydana geldi. Kurucu Meclis anayasa almalar yaparken, Lafavette,
Amerikan Bamszlk Demecinden esinlenerek, anayasann bana, vatandalarn
temel hak ve hrriyetlerini belirten bir ksmn konulmasn teklif et. Fakat, bunu
yapabilmek iin, nce snf ayrcalklarnn ortadan kaldrlmasn gerekliydi. Bu
sebeple, Kurucu Meclis, 4-5 Austos 1789 gecesi yapt toplanda, asillerin btn
ayrcalklarn ve feodalite sistemini ilga etme karar ald. lgintir, bu konudaki ilk
teklif Vicomte de Noailles ve Duc dAiguillon adl iki asilden geldi
10
. Bu kararla,
serilik ve asillerin yarg yetkileri kaldrlyor ve vergi eitlii, asker ve sivril memuri
yetlerin btn vatandalara ak olmas gibi esaslar kabul ediliyordu.
10
Thiers, Yol. I. p. 105.
40 FAHR ARMAOLU
Bunun arkasndan Meclis, 28 Austos 1789da, nsan ve Vatanda Haklan
Demecihi kabul etti
11
. Bu Deme, vatandalar arasnda eitlik ilkesini kabul ettik
ten baka, kiilerin temel hak ve hrriyetlerini de belirtiyordu. Gnmze k
tutmas bakmndan, bu Demein baz maddelerini belirtmek isteriz:
Madde 1 insanlar haklar bakmndan eit doarlar ve yle kalrlar.
Madde 2 Bu haklar, hrriyet, mlkiyet, gvenlik ve zulme kar direnmedir.
Madde 3 Her trl egemenlik esas olarak Millettedir.
Madde 6 Kanun genel iradenin ifadesidir.
Madde 10 Kamu dzenine dokunmadka, hi kimse siyasal ve din inanla
rndan dolay knanamaz.
Madde 11 Her vatanda hr bir ekilde konuabilir, yazabilir ve yaynda
bulunabilir.
Grlyor ki, bir ka ay iinde Fransann sosyal yaps tamamen deimiti.
Fransann yzyllar boyu devam eden sosyal messeseleri yklyordu ve bu geli
meler, Milletin kendi iinden kan bir organn eseriydi.
Kurucu Meclis, sadece asillerin ayrcalklarn kaldrmakla kalmad. Kiliseyi de
ele ald. 10 Nisan 1790da kabul ettii bir Kilise Yasas ile
12
, Kilisenin btn mallar
Devlete geiyordu ve Fransz Kilisesinin btesi Devlet tarafndan salanacaku.
htillin nc byk ve nemli belgesini tekil eden bu Yasaya gre, papazlar
greve balarken htill adna yemin edeceklerdi. Baz papazlar ve rahipler buna
kar gelmek istedilerse de, aznlkta kaldlar. Papa ise son derece kzd ve XVI.
Louisye yazd mektupta, ihtilli desteklememesini bildirdi ki, XVI. Louisnin
htille kar tutumunda bu mektup ok etkili olmutur
13
.
nsan ve Vatanda Haklar Demecinin iln, Kurucu Meclis adn alm olan
Mill Meclisin otoritesini glendiren yeni bir gelimeye sebep oldu. Kral bu de
meci kabul etmemiti. Dier taraftan, bu gelimelerden holanmyor ve her an,
htille kar harekete gemek zere, Versaillesa asker getirtiyordu. Bu da halkn
gznden kamad. Buna halkn ekonomik sknular da eklenince, 5 Ekim 1789
gn ayaklanan halk, Versailles (Versay) sarayn bast. Lafayette, Kral ve Kralieyi
halkn elinden glkle kurtard. Halkn istei zerine, Kral ve ailesi, Parisin d-
da bulunan Versailles sarayndan alnarak Parisin iinde bulunan Tuileries sara
yna getirildi.
Tabi bu olay, Kraln otoritesini sarsan bir gelimeydi. Artk Fransay Meclis
ynetiyordu.
11
Bu Demecin metni iin bk.: Milton Viorst, The Great Documents of Western Civilization, p. 190-
192.
12
Metin: Viorst, ayn eser, p. 193-195.
13
aym eser, p. 192-193.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 41
3. LK ANAYASA
Kurucu Meclis iki yl aluktan sonra bir Anayasa hazrlad ve bu Anayasa 14
Eyll 1791de Kral tarafndan onaylanarak yrrle girdi. Bylece Fransada
Merut Monari balam oluyordu. Jirondenlerden (Girondins)
14 *
Rolandn de
dii gibi, bundan sonra nsan Haklan Demeci bir siyas ncil ve Anayasa da, Fransz
halknn, cann feda etmeye hazr olduu bir Din olacaktr
1
.
1791 Anayasas Mostesquieunn kuvvetler ayrl ilkesine gre hazrlan
mt. Yrtme yetkisi Krala aitti. Yalnz Kral o mevkie, Allahn inayeti ve halkn
isteiile gelmiti. Bakanlarn atanmas Krala aitti.
Yasama gc, yani kanun yapma yetkisi Meclise aitti. Kral bu kanunlar uygu
lamakla ykmlyd. Yalnz, Meclis yeleri, ylda en az ii gndelii vergi de
yen semenler tarafndan seilecekti. Grlyor ki, seim hakk gerek anlamda
demokratik esasa dayanmyordu. Kurucu Meclis, mill egemenlik kavramn
byle dnmt.
Yarg ise, dorudan halk tarafndan seilen yarglar tarafndan kullanlacakt.
Bu ekilde Kurucu Meclis grelini tamamlam oluyordu. Bu sebeple yeni bir
Meclis seildi ve Yasama Meclisi (Assemble Lgislative veya sadece Lgislative) 1
Ekim 1791de ilk toplantsn yapt. Bylece Kurucu Meclis dnemi bitmi ve
Yasama Meclisi dnemi alm oluyordu.
NC KISIM
FRANSANIN AVRUPA LE MCADELES - KOALSYONLAR
Mill Meclis ve Kurucu Meclis dnemlerinde, Fransaya kar Avrupada bir
sessizlik vardr. Bir defa, Avusturya ile Rusya gibi iki byk devlet Osmanl
Devletiyle sava halindedir. Avusturya 1791de ve Rusyada 1792 banda bu sava
tan yakalarn kurtaracaklardr. Bunlarn dnda, ngiltere, spanya, Prusya,
Danimarka ve sve, htill gelimeleri karsnda tarafszlklarn korumulardr.
te yandan, Fransada ihtillin kmas, bir bakma bu devletleri memnun etti.
Zira, htill ile beraber Fransa bir ok i karklk ve glklerin iine dyordu
ve bu da Fransay zayflatabilirdi.
Fakat Fransadaki gelimeler karsnda, bir sre sonra Avrupann sevinci kay
bolup, endielenmeye baladlar. Zira, htill, her att yeni bir adm ile,
monariyi zayflayor ve yzyllardanberi Avrupada kklemi messeseleri yk-
14
Jirondenler, lml cumhuriyetiler olup, 1791de Gironde milletvekillerinin Jakobcnlerden
kopup ayr bir grup oluturmalar ile ortaya kmtr.
lo
Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Vol. II, p. 81.
42 FAHR ARMAOLU
yordu. htill, yeni bir devlet anlay ve hatta yeni bir dnya gr ortaya at
yordu. Bu yeni grler Avrupann dier halklarna da bulaabilir ve Franszla dan
esinlenerek bu halklar da mutlak hkmdarlara kar harekete geebilirlerdi. te
bu korku btn Avrupa saraylarna egemen oldu.
Avrupa hkmdarlarnn btn dikkaerini Fransa zerinde younlatrmala
rna ve sonunda Avrupa ile Fransa kar karya getiren gelimeleri u ekilde be
lirtebiliriz:
1) htillin ilk gelimeleri darda pek endie yaratmad. Hatta, Fransann,
sosyal ve siyasal yapsnda meydana gelen bu gelimelerle, daha kuvvetli hale gele
bilecei kans bile belirdi. Avusturya Babakan Kaunitz, phesiz ihtillin getir
dii her ey fea deildir diyordu. Avusturya Veliahd ve Marie Antoinettein kar
dei Leopold ise, Etats-Gnrauxnun ald srada unlar sylemitir: Btn
bunlar istikrarl bir ekilde elde edilirse, Fransa A\npann en kuvvetli devleti ola
caktr... Fransann bu ekilde yeniden kuvvet bulmas, yakn zamanda, btn
Avrupa hkmdarlarn da, ister istemez, kendi halklar iin de ayn eyleri kabule
zorlayacak bir rnek olacaktr
16
.
Fakat balangtaki bu iyimser dnceler, ihtillin gelimeleri ile yava yava
kaybolmu ve Avrupa monarklar bu gelimeleri endie ve korku ile izlemeye ba
lamlardr. Zira, Fransada ortaya kan eyler, bir toplum dzeninin radikal dei
iminin nemli iaretleri olmutur. Avrupa devletlerinin bu korkular ve bu korku
dan doan tepkileri, kendilerini, Fransa ile amaya srklemitir.
2) phesiz Avrupa monarklarnn balangtaki iyimserliine ilk darbeyi, 4-5
Austos 1789 gecesi iln edilen, derebeyliin ve ayrcalklarn ilgas indirmitir.
Halbuki, derebeylik, feodal rejim, o zamanki Avrupa toplumlarnn temel dzeni
idi ve hkmdarlar da glerini byle bir dzenden almaktaydlar. Bu dzenin
Fransada yklmas, kendi halklar iin de bir rnek olabilirdi.
3) Derebeyliin yklmas ile ilgili bir olay da, bu olaydan sonra bir ksm asil
lerin Fransa dna kamalar ve Avrupa monarklarn ihtillciler aleyhine kkrt
malaryd. Gmenler (Emigrs) denen bu asillerin byk ksm Almanyann
Coblez ehrinde toplanmt ve balarnda da Kraln kardei Comte dArtois bu
lunuyordu. Bunlar ihtilli bastrmak iin, bir yandan asker toplamaya alyorlar,
bir yandan da Avrupann dier hkmdarlarn, ihtillcilere kar harekete geir
mek iin youn propaganda yapyorlard. Tabiatiyle ihtillin liderleri, gerek bu
propagandalar ve gerek Avrupa hkmdarlarnn bu faaliyetleri hogr ile ve
hatta tevikle karlamalarn, yakndan izliyorlard.
4) 28 Austos 1789da nsan ve Vatanda Haklan Demecinin iln ise, Avrupa
monarileri iin bsbtn korkutucu oldu. Vatandalarn eitlii ve temel hak ve
16
Pierre Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Paris, Hachette, 1945, Tome IV, p. 20.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
43
hrriyetlerinin iln, hkmdarn snrsz otoritesi iin ar bir darbe idi. Ya imdi
btn halklar ayn ey iin ayaklanrsa? Bu, monarklarn, akllarna bile getirmek
istemedikleri bir eydi.
5) Btn bunlardan baka, Fransadaki gelimeler Kral XVI. Louisyi deta bir
oyuncak haline getirmid. htillin olaylar karsnda Kral tam bir acz iinde kal
mt. Daha nce de belirttiimiz gibi, 1789 Ekiminde Pariste kan ayaklanmada
halk, Versay (Versailles) sarayna hcum etmi ve Kral Paris dndaki bu yerden
alarak, Parisin iindeki Tileries sarayna getirmiti. Halk Kral yakn bir kontrol
alnda tutmak istiyordu. Kraln halk indindeki nfuz ve prestijini bu derece kay
betmesi, Avrupa monarklarnn irkilmesine sebep oldu. Avrupa saraylarnda XVI.
Louis iin artk talihsiz hkmdardeyimi kullanlyordu.
6) htill Fransasna kar Avrupa'nn kzgnln arttran bir dier sebep de,
dinsel niteliktedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Kurucu Meclis, 10 Nisan 1790
kabul ettii Kilise Yasas ile, Kilisenin de ayrcalklarn kaldrm, Kilise mallarna
elkoymu ve Kiliseleri, mal bakmdan devlete balamt. Keza, papazlar, greve
balarken, htill adna yemin edeceklerdi. Esasnda, Kilise Yasasnn getirdii d
zenlemeler, Papanm Kilise ve din adamlar zerindeki otoritesine ve yetkilerine
hi dokunmuyordu. Lkin bu yasa, ve htill ynetiminin bu hareketi, Avrupa kili
selerinde ve zellikle Papalk devletinde byk tepkilere sebep oldu. Bunlar da,
Fransz htilline kar olan tepkileri bsbtn kkrttlar. Papa VI. Pie, nsanlar
arasnda eitlik ve hrriyeti tesis etmekten daha lgnca ne olabilir? diyordu
17
.
7) Fransz htilliin ve anayasa almalarnn dayand tek ve temel kavram,
millet egemenlii olmutur. Bu, ihtillin, yeni siyasal iktidar anlaynn dayand
temel kavramd. 1791 Anayasas, egemenlik millete aittir, btn iktidarlar kay
nan milletten alr ve Kanundan daha stn bir otorite yoktur ve Kral ancak
kanunla hkmdarlk yapar demekteydi. Bu temel kavramlarla, o zamana kadar
hkmdarlk otoritesinin dayand Tanr ve Din kavramlar, bu iktidarn altndan
ekiliyor ve bunun yerine millet egemenlii ve mill irade ilkeleri konuyordu.
Eer bu biim bir dnce, btn Avrupa milletleri arasnda yaylacak olursa, mo-
naik ve otokatik iktidarlarn sallanmaya balamas iten bile deildi. O halde,
monarklarn menfaati, bu yeni, allmam ve iitilmemi kavramlar ortaya atan
hareketin bir an nce durdurulmasnda idi.
8) Fransz htilli, mill irade kavramn sadece Fransa snrlar iinde uygula
makla kalmam, bu kavram milletleraras hukuk alanna da geirmek suretiyle,
milletleraras mnasebetlerde yeni bir hukuk anlay ortaya karmur. Mevcut
milletleraras dzenin bu mill irade kavram ile bozulmas ihtimali de, Avrupa
monarklarn korkutan baka bir faktr olmutur. Bunun iki rnei yledir:
17
Renouvin, ad geen eser, Tome IV, p. 24.
44 FAHR ARMAOLU
a) Alsace topraklarnda bir takm prenslikler vard. Buralar halknn oun
luu da franszd. te bu fransz halk, 1790 Ekiminde ayaklanarak, kendilerini
Fransaya kattklarn iln ettiler ve Fransadaki ihtill rejimi de bu katlmay kabul
etti. nk Alsace halk mill iradesini byle izhar etmi ve byle istemiti.
b) kinci rnek Arigno olaydr. Gney-dou Fransada Rhne nehri ky
snda bulunan ve Papalk Devletine bal olan Avignon halk, 1791 Eyllnde
ayaklanarak, Papalktan ayrlp, Fransaya katldklarn iln ettiler. Fransa bu ka
tlmay da kabul etti. nk Avignon halk mill iradesini byle kullanmt ve
Fransa da bu mill iradeye sayg gstermek zorundayd.
Bu olaylar da monarklan ve zellikle snrlar iinde eitli mill aznlklar ba
rndran devletleri korkuttu. Demek oluyordu ki, kendi topraklarndaki herhangi
bir halk Fransaya katldklarn iln etseler, Fransa, antlamalarla bal bulunduu
ykmllkleri bir yana koyup, bu toprak katlmalarn kabul edecekti. Ayrca,
Fransa imdi, mill irade kavramn bir vasta olarak kullanmak suretiyle toprakla
rn geniletmek istiyordu. Durumu byle grdler.
9) Esasna baklrsa, Fransadaki ihtillciler de bir takm davranlar ile mo
narklan korkutmaktan ve dier Avrupa halklarn kkrtmaktan kanm deildi
ler. Mesel, Pariste yaynlanan Revolution de Paris gazetesi, 1791 Maysnda yayn
lad bir yazsnda, Avrupada btn esaret altndaki milletlerin gzlerini
Fransaya evirdiini, htill kelimesinin btn kulaklara gittiini syledikten
sonra yle diyordu: Krallar milletleri despotizm altnda yaatmakta daima muta
bk kalmlardr. imdi de milleer despotlar tahtlarndan atmak iin birlemi
lerdir
18
.
Btn bu sebeplerin ve gelimelerin etkisiyle, Avrupada, ihtill Fransasna
kar gergin bir hava meydana gelmi bulunuyordu. XVI. Louisnin kama teeb
bs, bu gergin havay birdenbire elektriklemi ve Avrupa'y htill Fransasna
kar harekete gemeye sevketmitir.
Kral XVI. Louis, 5 Ekim 1789da Versaydan Tuileries Sarayna geldiinden-
beri kendisini ihtillcilerin elinde esir telkki ediyordu. Yaplan icraata nce itiraz
ediyor, fakat aresiz kalnca, kabul zorunda kalyordu. Ksacas, kendisini byk
bask alnda hissediyordu. te bu durum iinde, kars Marie Antoinettein de te
vik ve srar ile, kamaya karar verdi. Bu plna teebbs ederken, Avusturya
Hollandas (Belika) snrna yakn Motmed/de bulunan ve Kral taraftar olan
Kuzey Ordusuna ulamay dnyordu. Bu Orduya ulaabilirse, ihtillcilere kar
direnebileceine inanyordu. Kral ve ailesinin Paristen k kolay oldu. Fakat 22
18
A. Aulard, Fansa nklbnn Siyas Tarihi, 1789-1804, Cilt 1, Ankara, Trk Tarih Kurmu Yayn,
1944, s. 164.
45
Haziran 1791 gecesi, Metz yaknlarndaki Varennesde tannd ve tutuklanarak
Parise getirildi
19
. Bu olay btn Fransada byk heyecan uyandrd.
Kraln kama teebbs iki bakmdan nemli sonular dourdu. Birincisi,
Kraln bu kt niyeti karsnda, gerek halk iinde ve gerek Yasama Meclisi iinde
bulunan Cumhuriyet taraftarlarnn saylar oalmaya balad. Kraln kamas,
Kralln yklp, Cumhuriyet rejiminin kurulmasn isteyenleri hakl karyordu.
ikinci sonu ise, bu olayn, Avrupann dier mutlak hkmdarlar zerinde
yapu etkidir. Avrupa hkmdarlar, ilk defa olarak bir Kraln, ayaklanan bir mil-
len nnde kk dtn gryordu. Tabi bu olay, Fransadan kaan asiller
tarafndan issmar edilmekten de geri kalmad. lk tepki Prusya ve Avusturyadan
geldi. II. Katerina da Avusturya ile Prusyay devaml kkryordu. Amac ise, bu iki
devleti Fransa ile uratrp, o srada Polonyadaki (Lehistan) bamszlk hareke
tinden yararlanarak, Polonya topraklarndan daha byk bir para koparmaku..
spanya, Sardunya ve ki Sicilya krallar da ihtillcilere kar harekete geilmesini
istiyorlar, fakat ne atlmaktan da ekiniyorlard. ngiltere ise imdilik bu ilere ka
rmyor ve gelimeleri dikkatle izliyordu.
Nihayet, Kraln kann ierde dourduu bir dier sonu da, Yasama
Meclisiin, Kral, grevlerinden almasyd. Kraln ve karsnn odalarnn nne
nbetiler dikilmi ve dar ile temaslar sk kontrol alna alnma. Ancak sabah
lar ksa bir sre Tuileries Saraynn bahesinde gezinmelerine izin verildi.
Nereden baklrsa baklsn, Kral ark bir kukladan baka bir ey deildi.
1. AVUSTURYA VE PRUSYA LE SAVA
Bu durum iinde, Prusya Kral ile Avusturya mparatoru, Saksonyadaki Pillnitz
atosunda biraraya gelerek Fransann durumunu grtler 27 Austos 1791 gn
bir bildiri yaynladlar. XVI. Louisnin kardei Comte dArtoisnm da mzakerele
rine katld ve Pillnitz Bildirisi adn alan bu belgede, Fransa Kralnm halen
iinde bulunduu durumun btn Avrupa hkmdarlarn ilgilendirdii, Tan
ve halkn karlarna uygun bir hkmetin kurulmas imknlarn XVI. Louisye
salamak zere biraraya gelecekleri ve dier devletlerin destei de salannca, bu
amac gerekletirmek iin harekete geilecei bildiriliyordu. Ayrca, Pillnitz g
19
Kral 20-21 Haziran gecesi Paristen ayrlm ve 21 Haziran gn leden sonra Chlonsa
gelmiti. Lkin, Kraln, seyahat esnasnda sk sk ban arabadan karma huyu vard. Byle yapu bir
anda bir gen kendisini hemen tanm ve gidip belediye bakanna haber vermiti. Fakat Belediye
Bakan Kralc olduu iin gence, kimseye sylememesini tenbih etmiti. Bunun zerine kafile yoluna
devam etti. Fakat bu sefer Sainte-Menehould kasabasnda Kral yine bam arabadan karnca,
kasabann posta mdrnn olu've ihtill taraftar gen tarafndan tannd. Araba hareket ettiinden,
bu gen baka bir yoldan giderek, Kraldan nce Varennese ulamaya ve belediyeye haber vermeye
muvaffak oldu. Kraln tutuklanmas iin gerekli tedbirler alnd ve Varennese gelince tutukland. (Bk.
Thiers, Vol. I, p. 241-242).
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
46 FAHR ARMAOLU
rmelerinde, Comte dArtoisnn bir Gmenler Ordusu kurmas da kararlat
rlmt.
Pillnitz bildirisinde monarik rejimin iadesinden sz edilmesi ve hele
Gmenler Ordusunun kurulmak istenmesi, htillcileri iyice kzdrd. Mecliste
sava taraftarlar oalmaya balad. 1 Ekim 1791de ilk toplantsn yapan Yasama
Meclisinin, Avusturyaya sava iln edilmesi tarihi olan 20 Nisan 1792ye kadar o
lan mzakereleri, sava taraftarlar ile savan karsnda olanlar arasndaki mca
deleyle geecektir.
1 Ekim 1791de toplantlarna balayan Yasamann ilk ii, Pillnitz bildirisini
ele almak oldu. Sava taraftarlar bildiriye iddetle hcum ediyorlard. Coblenzde
toplanan Gmenler Ordusunun datlmasnn Avusturyadan istenmesinde srar
ediyorlard. Sonunda, 14 Ocak 1792den itibaren Mecliste Gmenler
Ordusunun datlmas iin Avusturyaya gnderilecek ltimatomun grmeleri
balad. Mecliste tam bir sava havas yaanyordu.
Bu srada, 7 ubat 1792de de Avusturya ile Prusya bir ittifak antlamas imza
ladlar. Taraflardan biri saldrya urarsa, dieri ona yardm edecekti.
Bu arada unu da belirtelim ki, XVI. Louis, kaynbiraderi, Avusturya
mparatoru Leopolde 3 Aralk 1791de yazd bir mektupta, Rus ariesine,
spanya ve sve krallarna da mektup yazdn bildirip, Avrupa hkmdarlarnn
biaraya gelip, bir ordu tekil ederek Fransa zerine yrmelerini istemiti
20

Pillnitz bildirisinden sonra yazlan bu mektubun, Avusturyann Prusya ile ittifak
yapmasnda etkili olduu sylenebilir.
Nihayet, Fransa, Avusturyadan Gmenler Ordusunun datlmasn istedi.
Avusturya bu istei kabul etti. Fakat Gmenler Ordusu tamamen dalmad.
Bunun zerine Fransa Avusturyadan,Fransann egemenlik, bamszlk ve gven
liine kar hi bir harekette bulunmayacana dair, 1 Mart 1792ye kadar garanti
vermesini istedi. Fakat 1 Mart gn mparator II. Leopold lm ve yerine olu II.
Fanois gemiti. Leopold, yumuak huylu ve olduka liberal dnceliydi. Lkin
Franois ihtille dmand ve Fransa ile mcadele edilmesine taraftard. Bu se
beple Fransz ltimatomuna cevap bile vermedi. Bunun zerine Fransa, 20 Nisan
1792de, Avusturya ve Bohemya Kral II. Fraoisya sava iln etti. Bu ifade ile,
Fransann Kutsal Roma Germen mparatorluu ile bir sorunu olmad belirtil
mek isteniyordu.
Fransa savaa ok kt artlar iinde giriyordu. Zira ortada dzenli bir ordu
yoktu. htille kadar, ordunun btn subay kadrolarn asiller igal ediyordu.
Lkin, ihtillle beraber bunlarn ou Fransay terketmilerdi. Kalanlar da savan
ilk gnlerinde katlar. htillle beraber kurulan Garde Nationale ktalar ise, he
20
Mektubun metni: Vorst, ad geen eser, p. 197.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 47
nz sava grmemi tecrbesiz askerlerdi. Dier taraftan, ihtill havas iinde ku
rulan bu orduda sk bir disiplin de mevcut deildi. Nihayet, ihtillin mal sknt
lardan domu olduunu da unutmamak gerekir. Yani asker harcamalar iin de
yeteri kadar para yoktu. Birliklerin ou vilyetler (dpartements) tarafndan tekil
edilen gnlllerdi. Hatta askerlerin bir ksm kendi masraflarn kendileri karla
yarak orduya katlmlard.
Bu sebeplerden dolay, savan banda kurulan ordudan ikisi, ksa srede
hezimete urad. Lafayette komutasndaki ordu ise, ancak geri ekilmeyi baara
bildi. Fransz ordularnn bu halini gren AvusturyalIlar, Bizim klca deil, kam
ya ihtiyacmz varmdiyorlard.
Avusturya ile beraber Prusya da savaa katlm ve mttefik ordularn komuta
sn, Prusyal Mareal, Yedi Yl Savalarnda Prusya ordularna komuta etmi olan
Duc de Brunswick zerine alm. Brunswick kuweeri Fransa snrlarn ap,
Fransz ordularn yendikten sonra, kendilerine Paris yolu almt. Fakat, mttefik
ordularn ilerleyii bundan sonra yavalad. nk, Brunswickin amac Fransay
igal etmek deildi. Esas ama, ihtillcilere bask yapmakt. Kald ki, bu srada
Avusturya da asker bakmdan iyi deildi. Avusturya, daha bir yl nce, Osmanl
Devletiyle savatan km ve yorgundu. Nihayet, bu srada Rusya, Polonya ile yeni
den megul olmaya balam. Avusturya da, Prusya da, Rusya, iini bitirmeden,
Polonya sorununa dnmek istiyorlard.
Bu sebeple, Duc de Brunswick, Fransaya basksn asker gle deil, baka
yolla yapmak istedi. 28 Temmuz 1792de bir bildiri yaynlayarak
21
, Kraln otorite
sini iade etmek iin Fransz topraklarn igal ettiini, Kral ve ailesine bir zarar
geldii takdirde, Franszlarn ok ar bir ekilde cezalandrlacaklarn bildirdi.
Bildiri gerekten ok ard. Mttefik ordularn btn ehir ve kasabalar koruya
can, btn herkesin Krala itaat etmesi gerektiini, mttefik kuvvedere kar si
lha sarlan ve ate eden herkesin dman saylp, ona gre muamele greceini,
btn sulardan belediyelerin sorumlu olacan, Paris halknn derhal lir ala itaat
etmesi gerektiini, v.s. bildirmekteydi.
Brunswickin bildirisi, Fransada, Pillnitz bildirisinden ok daha iddei tepki
yaratt. Denebilir ki, Duc de Brunswik, farkna varmadan, Fransz milliyetiliini ve
Fransz vatanperverliini harekete geirdi. Ayrca, imdi bu bildiri, artk Kral so-
ununu da zmlemek zamannn geldii inancn da uyandrd.
Cumhuriyetiler, Tuileries Saraym basarak, Kral ve Kralieyi oradan aldlar ve
Temple kulesine hapsettiler. Bylece Krallk, fiilen sona eriyordu.
Ye ayn gn, Mecliste yaplan seimle, ar cumhuriyetilerden Dan ton ikti
dara geliyordu. Dantonun ilk ii, btn franszlar orduya katlmaya davet ve sa
21
Bildirinin metni: Thiers, Histoire de la Rvolution Fanaise, Vol. II, p. 186-189.
48 FAHR ARMAOLU
vunmay organize etmek oldu. Gen, ihtiyar btn franszlarn kotuu bu davet
zerine yeni kuvveer tekil edildi ve Fransz ordular 20 Eyll 1792de Valmy
Savunmas ile Brunwickin ilerleyiini durdurdu.
Valmy savunmasnn yapld gn Yasama Meclisi de toplanyordu. 21 Eyll
1792 gnk toplanda ise, Kralln ilgas ile Cumhuriyetin ilnna karar verildi.
Bu surede Fransada Krallk ve onunla birlikte, 1789 danberi devam eden merut
monari sona eriyor ve Cumhuriyet dnemi balyordu. Buna, Fransa tarihinde I.
Cumhuriyet denir ve 1804 Aralk ayma kadar devam edecektir.
Cumhuriyet rejiminin ilk meclisi Convention (Konvansiyon) adn alr. 749
kiiden oluan bu Meclis halk tarafndan seilmiti.
Konvansiyonun Avrupaya kar yapt ilk i, 15 Aralk 1792de Avrupa
Halklarna bir bildiri yaynlamasdr
22
. Bu bildiri ile, Avrupa halklarna da Fransz
htillinin ilkeleri tannyor ve Fransz ordusuna bu ilkeleri yayma ve uygulama g
revi veriliyordu.
Konvansiyonun ikinci ve byk icraat, Kraln idam edilmesidir.
Konvansiyonun 3 Aralk 1792de ald bir kararla, Kral bizzat Konvansiyon tara
fndan yarglanmtr. Kendisine savunma hakk da tannmtr. Yarglama 11
Aralk 1792de balam ve 15 Ocak 1793te sonra ermitir. Konvansiyon, ayn
gn,683 oyla, XVI. Louisyi (yarglanmadaki adyla Louis Cape ti yi), Milletin hr
riyetine kasdetmek ve devletin gvenliine kar suikastta bulunmak tan idama
mahkm etti
23
. XVI. Louis, 21 Ocak 1793 gn giyotinle idam edilmitir.Kral gi
yotine giderken, bir an durmu ve ykses sesle, Fraszlar, hana atfedilen sular
dan masum olarak lyorum. lmme sebep olanlar affediyorum. Kanmn
Fransann stne dmemesini istiyorum demitir. Kraln bann dt anda,
btn Paris halk Yaasn Cumhuriyet, Yaasn Milletdiye barmaktayd
24
.
Marie Antoinette ise, Kraln idamndan sonra dorudan doruya Paris hapis
hanesine konacak ve o da, vatana ihanetten, 16 Ekim 1793te giyotinle idam edile
cektir.
2. NGLTERENN SAVAA KATILMASI VE FRANSAYA KARI BRNC
KOALSYON
Kraln idam, Fransay btn Avrupa ile sava haline getirdi. nk tepkileri
ok derin oldu. Bundan ssnra olaylar bir zincir eklinde geliti. zellikle imdi
Fransa, ngiltereyi karsna alm oluyordu.
22
Bildirinin metni: Viorst, ad geen eser, p. 198.
23
Thiers, ad geen eser, Vol. III, p. 205-206.
24
ayn eser, p. 225-226.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 49
Fransa, Avusturya ve Prusya ile savaa tututuu zaman ngiltere kmldama-
mt. nk, Babakan Pitt, darda bir takm sorunlarla uramaktansa,
ngilterenin mal ve ekonomik sorunlarn zmlemeyi tercih etmiti. Hatta, ihti
llin ilk ylnda, Fransada Kraln otoritesinin snrlanmas ve merut monari ku
rulmas teebbslerini bile, az ok sempati ile karlamt. Fakat 1792den itibaren
ortaya kan gelimeler, ngilterenin tutumunu deitirmitir.
Valmy savunmasndan sonra Fransz ordular, muharebelerde baarl olmaya
baladlar. 6 Kasm 1792deki Jemmapes muharebesinde AvusturyalIlar yenen
Franszlar, bugnk Belikay (Avusturya Hollandas) tamamen ele geirdiler.
Baka bir fransz ordusuda Mainz ehrini igal ederek, Renin sol kylarna yer
leti. Gney-douda da Franszlar Savoie ve Nice kontluunu igal ettiler.
Avrupaya gre, btn bu toprak kazanlarnn anlam u oluyordu ki, Fransa, mil
letleri hrriyete kavuturmak bahanesiyle bir fetih ve ilhak politikas izlemekteydi.
zellikle Belikann Fransann eline gemesi, ngiltereyi en hassas noktasndan
vurmutu. nk, ngiltere Man kylarnda kuvvetli bir devletin bulunmasn,
Avrupa dengesi bakmndan daima tehlikeli bulurdu. imdi ngiltereye gre
Fransann Belikaya yerlemesi Avrupa dengesini bozuyordu. ngiltere buna se
yirci kalamazd. Konvansiyon, ngilterenin bu durumunu bildii iin, 1792 Aralk
aynda, bir temsilcisini, Babakan Pitt ile grmek zere Londraa yolladnda,
Pitt, Belikann Fransa tarafndan igalinden aka ikyet etmiti. Ayrca,
Konvansiyonun 15 Kasm 1792de yaynlad bir kararname ile
23
, hkmdarlara
kar bakaldracak btn halklara yardm etme politikasn benimsemesini de Pitt
iddetle eletirmiti
20
. Ve bu grmeden sonra ngiltere Fransaya kar dostane
olmayan tedbirler almaya balad.
Kraln idam ise ngilterede byk korku ve heyecan uyandrd. htillciler
fazla ileri gitmeye balam.
Nihayet burada, ngilterenin, imdi Fransadan Amerikan htillinin intika
mn almak istemesini de gznnde tutmak gerekir.
Btn bu sebeplerden ngiliz-Fransz mnasebetleri gerginleince,
Konvansiyon 1 ubat 1793te ngiltere ve Hollandaya sava iln etti. Sava karar
btn Konvansiyon meclisinin alklar ile alnm. Ne varki, bu sava iln kara
rndan sonra, ubat ve Mart aylar iinde spanya, Hollanda, Napoli, Toskana,
Venedik ve Papa da Fransaya kar savaa dahil oldular. Fransada 1789 Maysnda
bir vergi meselesinden balayan gelimeler, drt yl sonra bir Avrupa Sava na
dnm olmaktayd. Fransann karsnda yer alan devletler blokuna Birinci
Koalisyon denir.
2:
' Kararnamenin metni: Thiers, Vol. III, p. 122.
20
ayn eser, p. 235-236.
50 FAHR ARMAOLU
Birinci Koalisyonun kurulmas ile beraber, Fransann sava alanndaki du
rumu yeniden ktleti. Bir dizi yenilgiler balad. Fransa Belikadan karld ve
kuzeyde ele geirdii bir ok ehirleri tekrar kaybetmek zorunda kald. Fransz
kuvvetleri Ren (Rhein) nehrinin sol kylarndan ekildi. Mttefikler, Alpler,
Pireneler ve Alzas-Loren istikamenden Fransay igale baladlar.
Darda durum byle iken, Fransann ii de kart. Mecburi askerlik sistemi
kabul edildiinden, bir ok ehirlerde, mecbur askerlie kar ayaklanmalar kt.
Bunlarn en nemlisi Vendede idi. Toulon ehrinde kan ayaklanmada halk in-
gilizleri yardma armt. Bu durum iinde sk tedbirler almak gerekiyordu. Bu
sebeple Konvansiyon anayasay yrrlkten kaldrd. Bir Selmeti Umumiye
Komitesi (Comit du Salut Public) kuruldu. htill Mahkemeleri kuruldu ve
pheliler Kanunu (Loi des Suspects) karld. Bu kanun erevesinde, kendi
sinden en kk lde phe edilenler bile, htill Mahkemelerine sevkedilerek
ar cezalara ve ounlukla lm cezasna mahkm oluyordu. Her trl kii hak ve
hrriyetleri rafa kaldrlmt. Hsl Fransada bir Terrrejimi uyguland. Terr
rejiminin liderleri Danton ve Robespierre idi. Fakat her ikisi de terr rejiminin
kurban oldu. Danton, mutedil Jirondenlerin lideriydi. Robespierre ise ar
Jakobenlerdendi. Robespierre, 1794 Nisannda lmllar mahkemeye verdi ve
Dantonu idam ettirdi. Fakat kamu oyu bu sefer Robespierrein diktatrlne
kar kt ve onun aleyhine dnd. 1794 Temmuzunda Robespierre de idam
edildi.
1794 ylnda, Sava durumu tekrar Fransann lehine dnd. Konvansiyonun
ald sert tedbirler 1794 ylnda etkilerini gstermeye balad ve durum dzeldi.
Fransz ordulan 1794 Hazirannda Fleurus muharebesinde AvusturyalIlar yenerek
Belikaya girdiler. Arkasndan Renin sol kylarn, Kln ve Coblenzi tekrar ele
geirdiler. Dier bir Fransz ordusu ise, ngiliz ve HollandalIlar yenerek
Hollanday igal ettiler.
Fransann durumunun dzelmesinde u sebepler rol oynamaktayd:
1. ngiltere, Fransaya kar savaa katlmakla beraber, Avrupa karasndaki mu
harebelere aktif bir ekilde katlmad. Esas itibariyle para yardm yapyordu. Yani
koalisyonu finanse ediyordu. ngiltere, Fransann ksa srede yenileceini dne
rek Fransann smrgelerini ele geirmeye alyordu. Bir bakma, ngiltere ile
Fransa arasndaki sava smrgelerde yaplmaktayd.
2. Karada arpan mttefik kuvvetleri, geni apl muharebe yapmaktan zi
yade, kuatma muharebesi yapmaktaydlar. Valencienne, Mainz, Toulon ve
Dunquerque kuatmalar gibi.
3
3. Avusturyann savala ok megul bulunduu bir srada, Prusya ve Rusya
1793 ylnda Polonyay ikinci defa blmlerdi. Birinci blmenin dnda ka
lan PolonyalIlar bamszlk iin harekete geince, Rusya ve Prusya buraya asker
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 51
sevkederek, birinci blmeden arta kalan yerleri yeniden paylamlar, fakat orta
ksmlar brakmlard. Fakat buras da yine Rusyann kontrolundayd. 1794 y
lnda bu orta ksmda Kosciusko ynetiminde bir ayaklanma knca, Rusya bu defa
Avusturya ile anlat. Bu anlama ile orta ksm da bllyordu. Yalnz, burada
Prusyann da pay ayrlmt. Fakat Prusyann bundan haberi yoktu. Bu sebepten,
Prusya dikkatini Polonyaya ynelterek, Fransaya kar yaplan sava yavatan al
d gibi, Avusturya ordularna da fazla bir yardm yapmad.
Bylece, mttefiklerin sava amalar arasnda ayrlklar meydana gelmeye ba-
lam. Her devlet kendi karnn peinde komaktayd. Bu ise, ierdeki ayaklan
malar basran ve i gvenlii salayan Fransann darda da durumunu dzelt
mesine yardm etti.
1794 sonlarndan ibaren Fransann zaferler elde etmeye balamas, esasen
yeleri arasnda kar ve ama farkllklar bulunan koalisyonu paralad. Her biri
yava yava savatan ekilmeye baladlar.
lk bar antlamasn 5 Nisan 1795de Ble ehrinde Prusya imzalad. Bu bar
andamas ile Prusya, Renin ba kylarnn Fransaya ait olduunu kabul edi
yordu
27
.
Prusyann arkasndan, esasen Fransann igaline uram olan Hollanda da
bar imza etti. Hollandada, Fransann etkisiyle bir Bata\ya Cumhuriyeti kurul
mutu. Bu olay, ihtill fikirlerinin dardaki ilk nemli etkisi ve zaferi idi. 16 Mays
1795te Laheyde Hollandann imza ettii bara gre
28
, Hollanda Fransann itti
fakna giriyor, donanmasn Fransaya brakyor, 25.000 kiilik bir igal ordusunu
beslemeyi kabul ediyor ve nihayet Fransaya 100 milyon Florin sava tazminat
demeyi kabul ediyordu.
Hollandann bar imza etmesi ve zellikle Fransann ittifakna girmesi ze
rine ngiltere, Hollandaya ait gney Afrikadaki Cape Colonyile gney Amerika
ktasnn kuzey kylarnda bulunan Hollanda Gyamm igal etti.
Fransa ile bar imzalayan nc devlet spanya oldu. spanya ile bar 12
Temmuz 1795te yine Blede imzaland
29
. Bu anlama ile spanya tarafsz kalmay
taahht ediyordu. Fakat bir yl sonra Fransa, spanyay ittifakna alacakr.
Bu bar antlamasndan nce, Fransa talyan devletlerinden Toskana
Byk Dkal ile 19 ubat 1795de bar andamas imzalamur.
Bu bar anamalarmdan en nemlisi, hi phe yok ki, Prusya ile olandr.
Zira, htill Fransas ilk defa olarak Avrupann kuvvetli devletlerinden biri tarafn
dan tannm oluyordu. Bu bar antlamasnn giri ksmnda Fransann ad
Fransz Cumhuriyeti (La Rpublique Franaise) diye geiyordu.
2
2
' svirenin Ble yahut Basel ehrinde imzalanan bu bar iin bk.: Thiers, Vol. VI, p. 193.
28
Bk.: ayn eser, p. 190-192.
29
Bk.: ayn eser, p. 318.
52 FAHR ARMAOLU
Hollanda ve spanya ile yaplan barlar ise, Fransay deniz kuvven bakmn
dan gcendirmekteydi.
Bar imza etmemi olan iki devlet, Avusturya ile ngiltereydi. Bu iki devlete
kar mcadeleyi yrtmek Napolyon a nasip olacakr. Napolyon, kuzey talyada
Avusturyay yenip onu bara mecbur brakacak; fakat ngiltereye kar Msrda
yap mcadeleyi kaybedecektir.
Napolyona gemeden nce, Fransada 1795 ylnda meydana gelen siyasal y
netim deiikliini belirtmek gerekir.
Konvansiyon, 1792 ylndan beri lkeyi ynetmi, bir yandan ierde dzeni ve
disiplini salarken, dier yanda da darda zaferler elde ederek, baz devletlerle ba
r yapmaya muvaffak olmutu. Bu sonu ise, Ronvansiyonun grevini sona erdiri
yordu. Baarl bir ekilde sona erdiriyordu; nk baz devlederi savan dna it
meyi de baarmt. Bundan dolay, bir bakma normal bir yneme gemek zere,
1795 Austosunda, III. Yl Anayasas denen yeni bir Anayasa ile Directoire
(direktuvar) ynedmi kuruluyordu. Bu yeni rejimin zellii, yrtme kuvvednin
bir tek kii yerine, be kiilik bir kurula verilmesiydi. Zira Terr ynetimi, y
rtme yetkisinin bir tek kiiye verilmesinin sakncalarn gstermid. Bu sefer, y
rtme yetkisi, kararlarn ounluk ilkesine gre alan 5 kiilik bir kurula verili
yordu. Bu kurula Direktrler Meclisi (directoire) ve yelerine de Direktryani
Ynetici deniyordu.
Yasama organna gelince, bunda da iki-meclisli bir parlamenter sistemin ka
bul ile bir yenilik yaplmt. Yrtme, yani icra ikddar gibi yasama kuvveti de
paralanyor ve yetkiler iki meclise datlyordu. Bu meclislerden biri, en az 40 ya
nda olan yelerden meydana gelen 250 kiilik bir htiyarlar Meclisi (buna
Kdemliler Meclisi de denebilir) veya Conseil des Anciens, ve dieri de 500 yeli
olduu iin Beyzler Meclisi veya Conseil des Cinq-Cents idi. Konvansiyon
yelerinin te ikisi bu Meclislere yeniden seilmilerdi ve meclislere lml cum
huriyetiler egemen bulunuyordu.
imdi gelelim, Fransann Avusturya ve ngiltereye kar mcadelesinde siv
rilmeye ve sahneye kmaya balayan Napolon Bonapartea.
3. NAPOLYON BONAPART
Burada Napolyonun hayat hikyesini anlatacak deiliz
30
. Kariyeri hakknda
zet bir bilgi vererek, sahneye nasl ktn belirtmeye alacaz.
30
Napolyon n hayat hikyesi ve askeri ve siyas kariyeri iin balca u eserleri zikredebiliriz: Emil
Ludwig, Napolon, Paris, Payot, 1947; Jacques Bainville, Napolon, Paris, Arthme Fayard, 1946;
Georges Lefebvre, Napolon, Paris, Flix Alcan, 1935; Chateaubriand, Napolon, Paris, Egloff, 1949.
Bunlarn dnda Napolyonn anlar saylabilecek u eserler vardr: Comte de Las Cases, Mmorial de
19. YZVIL SYAS TARH 1789-1914 53
Napolon Bonaparte, 1769 ylnda Korsikann Ajaccio ehrinde dodu. Babas
16. yzylda talyadan g etmi bir talyan ailesinden fakir bir avukatt. Napolyon
8 karde iinde, ya itibariyle kincidir.
Korsika Cenova Cumhuriyetine aitti. Fakat Cenova Korsika adasn 1768de
Fransaya satm. Lkin Korsika halk, Fransz ynetimine girmek istemediklerin
den Fransaya kar ayaklanmlard. Napolyon bu ayaklanma srasnda domutu.
Babas da Fransaya kar arpyordu. Fakat Franszlar sonunda aday kendi ege
menlikleri aluna aldlar.
Napolyon 10 yanda iken, Korsikadaki Fransz Valisinin yardm ile, Jacques
Bainvillein deyimi ile, Kraln bursuile, Fransadaki Brienne asker okuluna pa
rasz yanl olarak kabul edildi. Bu okulda, zellikle matematik ve tarihten iyi notlar
almr. Hafzas fevkalde kuvvetliydi. Fakat bu okuldaki renimi, kendisini par
lak zekl bir renci olarak gstermemitir.
Napolyon, bu okuldan 1785 ylnda topu subay olarak mezun oldu. Ayn yl
babas da ldnden, ailesinin btn yk onun zerine kt ve bu sebeple de
ilk yllar ok skmul gnler geirdi.
Napolyonun bir asker olarak yldznn ilk parlamas, 1793 Toulon ayaklanma
snda olmutur. Toulon halk ingilizleri yardma arm ve ingilizler Toulon li
mann kuatmlard. Bu kuatmay krmak iin, Napolyonun bir topu subay
olarak Sava Konseyine sunduu pln kabul edilmi ve bu plnn uygulanmas ile
ingilizler Toulondan kaarak kuatmaya son vermiler ve Toulon kurtarlmur.
Kaarken ngiliz donanmas epey de kayp vermitir. Bu baar zerine Napolyon,
24 yanda iken Generallie terfi ettirildi.
Napolyon bu srada, Jakobenlerden ve Terr rejiminin liderlerinden
Robespierrein kardei ile yakn arkadat .Hatta generallie terfiinde
Robespierrein de etkisi olmutu. Fakat Robespierrein idamndan sonra,
Jakobenlerle ilgisinden dolay tutukland ve giyotine gitme tehlikesi geirdi. Lkin
kurtuldu. Bir sre bota gezen ve gzden den Toulon kahraman, 1795 ylnn
sonlarnda, Kralclarn Pariste kardklar bir ayaklanmay basrmakla grevlen
dirildi. Napolyon bu ayaklanmay sert bir ekilde basunnca, yldz yeniden parlad.
Zira bu ayaklanmay basrmakla Direktuar kurtarm.
Direktrlerden Carnot, Napolyondan ok holanmt. Carnot, Napolyonu
ok takdir ediyordu. Dier taraftan, Terr tarafndan idam edilen generallerden
Beauharnaisnin dul kars Josphine de Beauharnais ile tanp evlendi. Bu kad
nn direktrlerden Barras zerinde byk nfuzu vard. Bu suretle Napolyonun,
iki etkin Direktr ile yakn temas kurmas, kendisinin, Avusturyaya kar sevkedile-
cek ordunun komutanlna getirilmesini salad.
Sainte-Hlne, 9 cilt, ilk 8 cilt Paris, 1823, 9. dit 1824, Pierre Constantini, La Grande Pens de
Napolon: lEurope Unie, Paris, Editions Baudinire, 1940.
54 FAHR ARMAOLU
4. AVUSTURYANIN YENLMES, 1796-1797
Direktuvarn ilk ii, Avusturyay yenmek iin harekete gemek oldu. Bunun
iin de yle bir pln hazrland: Avusturyaya Ren zerinden iki byk ordu sev-
kedilecekti. Bu ordular gayet iyi tehiz edilmilerdi. Bir ordu da gneyde, yani
Kuzey talya yoluyla sevkedilecekti. Lkin bu gney ordusunun grevi, Avusturyaya
bir saptrma yaprmak ve bu ekilde kuzey ordularnn iini kolaylatrmakn. Fakat,
Avusturya'y yenen, bu ordu olacakur.
Napolyon 1796 ilkbaharnda Alpleri geti, Karsna Sardunya ve Avusturya
ordular kt. Napolyon bu ikisini birbirinden ayrd ve 1796 Nisannda
Sardunyay yenerek 15 Mays 1796da bar imzalad. Bu bara gre, Sardunya, Nis
ve Savuay (Savoie) Fransaya terketti ve Fransz ordusunun btn masraflarn
zerine ald.
Bundan sonra Avusturya ordusunu yenen Napolyon 14 Maysta Milanoya
girdi. Napolyon, kuzey talya halkna, kendilerine hrriyet getirdiini iln ederek
Avusturya'ya kar ayaklanmalarn bildirdi. Gerekten, Parma ve Modena dkalk-
lar koalisyondan ayrlarak Napolyon ile anlaular.
Napolyon talyada pepee baarlar ve zaferler kazanrken, kuzeydeki Fransz
ordular Avusturyaya yenilmiti.
Napolyonun btn kuzey talyaya kontrol alna almas zerine, Avusturya
Napolyonla, 17 Ekim 1797de, Campo Formio (kuzey-dou talyada Udine yakn
larnda bir ky) barn imzalamak zorunda kald. Bu barn imzalanmasnda
Napolyon, Direktuarn kendisine verdii talima bir kenara atp kendi grlerine
gre bir bar yapmt. Fakat Avusturyann bar imzalad haberi Pariste o de
rece sevin gsterilerine sebep oldu ki, Napolyon ismi, gen bir general olarak, b
tn azlarda dolayordu. Fransa imdiye kadar bu kadar gzel bir bar yapma
ma. Zira Fransa imdi tabi snrlarn kazanyordu. Napolyon kuzey talyada ger
ek bir ihtill yapmt
31
. Bu artlar iinde, Direktuar, Campo Formio barn red
detme ve Napolyonu knama cesaretini gsteremedi ve bar antlamasn onay
lad.
Campo Formio barna gre: 1795de Fransann igal ve ilhak ettii
Belikann, Fransaya ait olduunu Avusturya kabul ediyordu. Belikann kaybna
karlk, Venedik Cumhuriyeti topraklar, Avusturya ile Fransa arasnda bl
yordu. Adige nehrine kadar olan Dalmaya kylarn Avusturya alyordu. Adige
nehrinin sanda kalan topraklar, Napolyonun kurduu Cisalpine
Cumhuriyetinin oluyordu. Venedike ait Yedi Aday Fransa alyordu. Venedik do
nanmas da keza Fransaya geiyordu. Renin sa kylarnn Fransada kalmas ko
31
A. Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Vol. VIII, p. 130-131.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 55
nusunda ise, bu konu Kutsal Roma-Germen mparatorluuna ait olduu iin,
Avusturya bu sorunu grmek zere mparatorluk Diyeni toplantya aracakt.
Bu bar antlamasnn baz bakmlardan nemi vardr. yle ki:
1) Venedik Cumhuriyeti artk tarihten siliniyordu.
2) Dalmaya kylar ile Adigee kadar olan Venedik topraklarn almakla,
Avusturya Adriyatik Denizine kyordu.
3) Yedi Aday alan Fransa, Osmanl mparatorluu ile komu oluyordu. Bu
komuluk ve yaknlk sebebiyle, ihtill fikirleri Osmanl mparatorluunun Balkan
topraklanna da srayacak ve bu durum Osmanl-Fransz mnasebetlerini etkileye
cektir.
4) Napolyonun kuzey talyada bir takm Cumhuriyetler kurmasiyle
(Lombardiya'da Cisalpine, Cenovada Ligrye, Romada Roma Cumhuriyeti) ihti
ll fikirleri btn kuzey talyaya yaylacak ve bu durum talyan mill birliine giden
yolu aacakr.
5. NGLTERE LE MCADELE: NAPOLYONUN MISIR SEFER, 1798-1799
Napolyonun talyadaki baars Napolyonun hretini son derece ykselttii
gibi, Avrupa koalisyonunun kuvvetli bir yesini de sava d brakm olmaktayd.
imdi geriye bir tek ngiltere kalyordu. ngiltere yalnz kalnca, Fransa ile bar
yapmak istedi. Yalnz kalnca diyoruz, nk Babakan Pitt Avusturyaya hi g
venmiyordu ve ngilterenin i durumu da Pitti korkutuyordu
32
. Bu sebeple, 1797
Temmuz ay balarnda Fransann Lille ehrinde, Fransa ile ngiltere arasnda bir
uzlama grmeleri yapld
33
. Fakat bir sonu kmad. nk, esas itibariyle s
mrgeler zerinde yaplan pazarlklarda bir uzlama salanamad.
imdi Fransa iin, ngiltereyi bara zorlama sorunu kalyordu. Fakat nasl?
ngiltere karada sava yapmadndan, ngilterenin karada yenilmesi diye bir ey
sz konusu olamazd. Tek are ngiltereye donanma gndermek suretiyle aday is
til etmekti. Bu da mmkn deildi, nk ngiliz donanmas ok kuvvetli olup,
byle bireye imkn vermezdi. Sonunda, ngiltere ile mcadelenin aresi,
Napolyonun Direktuvar Dileri Bakan Talleyrand tarafndan da hararetle des
teklendi. Bu ikisinin teklif ettikleri pln uydu: ngiltereye hassas olduu bir
noktadan vurmak gerekir. Bu nokta da Msrdr. Msr, ngilterenin Hindistanla
olan ulam yollarnn zerinde gayet stratejik bir noktayd. Bu nokta ele geirilir
ve ngilterenin Hindistanla olan balants burada kesilecek olursa, ngiltere
ekonomik skntya der ve Fransa ile bara mecbur kalrd. Ayrca, Talleyranda
gre, Osmanl mparatorluunun Msr zerindeki otoritesi zayf olduundan bu-
32
A. Thiers, Vol. VIII, p. 44.
33
Lille grmeleri iin bk.: ayn eser, p. 45-53.
56 FAHR ARMAOLU
ras kolayca ele geirilebilir ve Fransa bir smrge kazanabilirdi. Esasnda,
Talleyrand, Direktuvarn oyununu oynamaktayd. nk talya ve Campo Formio
baarsndan sonra Direktuvar, bu tehlikeli adamn gidebildii kadar uzaa git
mesini ve hatta orada lmesini istiyordu
34
.
Napolyonun kafasnda ise, Msr snrlarn aan geni tasarlar vard. Kendi
vatan sayd Akdenizde, Malta ve Msr ele geirerek, ngiltereyi Kzl
Denizden kovacak, Sveyte kanal aarak, Hindistana kadar uzanacakt.
3
.
Napolyona gre, Msr seferi, ngiltereyi bara zorlamann ok tesinde bir nite
lik tamaktayd.
Napolyon, Talleyrand tarafndan de desteklenen projesini 1798 ubatnda
Direktuvara sundu. Direktuvar, projeyi Mart aynda kabul etti.
Bu artlar altnda hem Fransa ve hem de talya limanlarnda hazrlanan byk
bir donanma ve 35.000 askerle Napolyon 19 Mays 1798de Toulon limanndan ha
reket etti. Asker, iki yl nceki talya Ordusunun askerleri idi. Bu sebeple,
Napolyon, Toulondan hareketinden nce askerlerine hitap ederken, Askerler,
btn Avrupann gz sizin zerinizde diyerek
36
Msr seferinin nemini vurgu
luyordu. Esasnda, Avrupann deil, her eyden nce Direktuvarm gz Napolyon
ve askerlerinin zerindeydi.
Napolyon, Toulondan ayrldktan sonra, yolda Maltay ele geirdi ve 2
Temmuz 1798de skenderiyeye gelerek orasn da igal etti. Msr Osmanl
mparatorluuna ait olmakla beraber, Memlklar (Klemenler)m kontrol ve y
netimi altndayd. Napolyon, 21 Temmuzda Klemenlerle yapt Ehramlar
Muharebesini kazanarak Kahireyi igal etti.
Napolyon, Toulondan ayrldndanberi, Amiral Nelson komutasndaki ngiliz
donanmas, Napolyonun donanmasn btn Akdenizde aramt. Nihayet,
Nelson, Fransz donanmasn skenderiyede yakalad. 1 Austos 1789 akam, g
ne batarken, Abukir (veya Ebuhr) koyunda yatmakta olan Fransz donanmasna
ni bir baskn yapt. Vakit gece yars olduu zaman, glkle kaabilen drt gemi
hari, Fransz donanmas diye bir ey kalmam. Napolyonun Fransa ile balan-
Us kopmutu aruk. Napolyon, daha sonra Sainte-Hlnede, Denizlere hkim
olabilseydim, btn Dounun da hkimi olurdumdiyecektir
37
.
Kurann yalanlarla dolu olduunu syleyen Napolyon
38
, Msra ayak bast
ndan itibaren, halkn sempatisini ekmek iin slm kullanmaya almtr.
Msr halkna hitaben yap konumada yle diyordu: Msr halk! Size, dininizi
34
Emil Ludwig, Napolon, Paris, Payot, 1947, p. 102.
35
ayn eser, p. 102.
36
T hiers, Vol. VIII, p. 205.
37
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 5, p. 75.
38
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 3, p. 103-104.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 57
ykmak iin geldiimi syleyeceklerdir. nanmaynz. Onlara, haklarnz iade et
mek, sizi smrenleri cezalandrmak iin geldiimi ve Memlklardan daha fazla
Allaha, Peygamberine ve Kuran'a sayg duyduumu syleyiniz
39
. Bu propaganda
larn etkisiz kald da sylenemez. Msr halk kendisine Sultan el-Kebir (Byk
Sultan) diyordu
40
. Msra kt srada ise, hem Papadan ve hem de Mekke
erifinden mektup almur. Papa, mektubunda kendisine ok sevgili olum diye
hitap ederken, Mekke erifi de kendisine Kutsal Kabenin koruyucusu diyordu
41
.
Msr seferi, Fransaya kar yaplan mcadeleye iki yeni devletin de katlma
sna sebep olmutur: Rusya ve Osmanl imparatorluu. Osmanl Devleti, kendi
topraklarn igal eden bir devlete kar elbette seyirci kalamazd. Rusyann kaul-
mas ise u sebeplerdendi:
1) Malta valyeleri Rus arnm himayesine girmilerdi. Napolyonun,
Msra gelirken Maltay almas Rusyay sinirlendirdi.
2) Campo Formio Antlamas ile Yedi Aday alan Fransa, buradan Mora ve
Arnavutlukta kkrtmalar yapyordu. Balkanlara kendisi gz koyan Rusya, burala
rn Fransann eline gemesinden korkmaya balad.
3) Msr ele geiren Napolyon, buradan yukar kabilir ve Osmanl
mparatorluunu ykabilirdi. Halbuki Osmanl mparatorluunun topraklar
zerinde Rusyann emelleri vardr.
Bu sebeple, ngiltere Aralk 1798de ve Rusya da Ocak 1799da Osmanl
Devletiyle itfak yaptlar. Tarihte ilk defa olarak Rus donanmas Boazlardan geti
ve Osmanl donanmas ile birlikte Yedi Aday zabtet. ngiliz gemileri de ihtiyala
rm Osmanl limanlarndan salyordu.
Dier taraftan, Osmanl Devleti skenderiyeye asker karmak ve Suriye ze
rinden de Napolyona kar bir ordu sevketmek zere hazrlklara balad.
Bu hazrlklar gren Napolyon, Suriyeyi igal ederek Osmanl Devletini ba
ra zorlamak zere 1798 Aralk aynn son gnlerinde, Suriyeye ulamak zere
harekete geti
42
. Gazze ve Yafa)! aldktan sonra, Mart 1799da Akk nlerine geldi.
Yafay aldnda, 3.000 kadar Trk, esir olarak Napolyonun eline dmt.
Napolyon bu kadar esiri besleyemiyeceini ve yiyecek maddelerinin asl kendi as
kerine gerekli olduunu grnce, bunlarn hepsini ldrtmtr
43
.
39
Thiers, ad geen eser, Vol. VIII, p. 224.
40
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 1, p. 269.
41
ayn kaynak, p. 265-266.
42
Napolyon Suriyeye hareketle Sina ln at bir srada, nden giden General Klberi
kaybetmitir. Daha dorusu Klbr askerleri ile beraber lde yolunu kaybetmitir. Napolyon Klberi
ararken bir ara Trk kuvvetlerinin arasna dm ise de, gecenin bastrmas dolaysiyle, kaarak
kurtulmay baarmr. (Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 1, p. 267).
43
Emil Ludwig, Napolon, p. 114-115.
58 FAHR ARMAOLU
Akky, Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Nizam- Cedit askeri savunuyordu.
Osmanl ve ngiliz donanmas da Cezzar Ahmet Paay a denizden yardm ediyordu.
Napolyon Akky kuatma altna ald ve bu kaleyi drmek iin iki ay urat.
Denizle balants kesildiinden, Msrdan da ok uzaklam olduundan ve
Klemen eteleri de Napolyon kuvvetlerini arkadan vurmaya baladndan,
Napolyonun askerleri byk sknt iine dt .Napolyon, Cezzar Ahmet Paa ile
anlamak iin kendisine bir ka defa mektup yazd ise de, Paa bu mektuplara ce
vap bile vermedi
44
. Napolyon, Akknn kuatmasna daha fazla devam edemiyece-
ini grnce, 25 Mays 1799da kuatmaya son vererek, Msra dnmek zere ha
rekete geti. Akk hezimeti Napolyonun ilk yenilgisi oluyordu.
Msra dn tam bir perianlk iinde oldu. Alk, susuzluk ve hastalktan as
ker byk kayplara urad. Napolyon, yolda yarallar gtremiyeceini anlaynca,
fransz doktorundan, yarallara afyon verip brakmasn istediinde, fransz dok
toru, Benim mesleim iyiletirmektir; ldrmek deildiye cevap vermitir
4
.
Napolyon Akkdan dnerken, Osmanl Devleti de, Temmuz balarnda,
skenderiyeye asker karmt. Napolyon, 24 Temmuzda yaplan Ebuhr (Abukir)
muharebesinde Osmanl kuvveerini yenilgiye urat.
Bu srada Fransann i durumu karm. Direktuvarn ynetimi ok gev
ekti. Suistimal alp yrmt. Halk bundan ok ikyetiydi. Dier taraftan,
ngiltere Fransaya kar ikinci koalisyonu kurmu, imdi Rusya ve Osmanl
mparatorluu da savaa dahil olmu ve Avusturya yeniden savaa balamt.
Napolyonun btn bu gelimeleden haberi vard. Bu sebeple, Fransann yneti
mini eline almaya karar verdi ve Fransaya dnerek, 23 Austos 1799da bir asker
darbe yaparak, Meclisi da tu ve Direktuvar ynetimine son verdi.
Aralk 1799da yaplan ve VIII. Yl Anayasas adn alan bir anayasa ile
Napolyon Kosllk (Consulat) rejimini kurdu. Buna gre, yasama grevi 3
Konsle veriliyordu. Bunlardan bir tanesi kanunu hazrlar, kincisi kanunu mza
kere eder ve ncs de kabul veya reddederdi. Konsller 10 yl iin seilmi
lerdi. Hemen btn yetki ve g Birinci Konslde idi. Birinci Konsl ise
Napolyondu. Anayasay korumakla grevli bir de Ayan Meclisi vard.
Bu surede Napolyon 15 yl sre ile Fransann kaderini eline alm olmaktayd.
6. FRANSAYA KARI KNC KOALSYON
Napolyon Fransaya dndnde, yani 1799 Austosunda Avrupada durum
yledi: Napolyonun Msr seferi srasnda, sylediimiz gibi, ngiltere, Rusya ve
44
Bu konuda bk. Ord. Prof. Enver Ziya Karai, Osmanl Tarihi, Cilt 5, Ankara Trk Tarih Kurumu
Yaym, 1983 '4. bask), s. 39-40.
4:>
Thiers, Histoire de la Rvolution Franaise, Vol. VIII, p. 458.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 59
Osmanl mparatorluu Fransaya kar birlemilerdi. Fakat ayn zamanda
Avusturya da Fransaya kar harekete gemiti. Msr cephesinde, kara muharebe
lerini yapan Osmanl Devletiydi. ngiltere de Osmanl Devletine denizden yardmc
olmutur. Fakat Rusya, Avusturyaya kara muharebelerinde de yardma balamt.
Bylece, Napolyon Msrda iken kurulan ikinci koalisyon, Fransay Avrupada
yenilgilere uratmaya balad. Gney Almanyada arpan bir fransz ordusu,
AvusturyalIlara malp oldu. Suvarov komutasndaki Rus kuvvetleri svireyi ge
erek kuzey talyaya girdi. Austos 1799da yaplan Novi savanda franszlar
Ruslara yenildi. Napolyon Fransaya dnd zaman Fransann durumu ktyd.
Napolyon hkmet darbesini tamamlayp, iktidar ele alnca, ngiltere ve
Avusturyaya bar teklif ettiyse de, olumlu cevap alamad. Bunun zerine
Napolyon da harekete geti. Gney Almanyaya sevkedilen bir ordu AvusturyalIlar
yendi. Kuzey talyaya sevkedilen ve banda Napolyonun bulunduu ordu, 14
Haziran 1800 de, Marengoda. AvusturyalIlar hezimete uratt. Bu muharebelerde
AvusturyalIlar yalnzd. nk Avusturyann Rusya ile aras alm ve Rusya sava
tan ekilmiti.
Bu yenilgiler zerine Avusturya bara raz oldu ve 9 ubat 1801de iki devlet
arasnda Lunnlle Bar imzaland. Bu bar antlamas Campo Formio baarsn
bir kere daha kabul ediyordu. Yalnz bu sefer Avusturya, Renin bat kylarnn
Fransaya terkini kesin olarak kabul ediyor ve Napolyonun Campo Formiodan
nce kurmu olduu talyan Cumhuriyetlerini yeniden tanyordu. Campo
Formiodan farkl olarak, Napolyon da Papalk Devletinin yeniden kurulmasn
kabul ediyordu.
Fransz tarihisi Jacques Bain ville, Lunville bar iin, Fransa, tarihinde ilk
defa olarak tabiidenilen snrlarna kavumutu. Csarm Galya ktas tekrar ihya
edilmiti der
46
.
Avusturyann savatan ekilmesinden sonra ikinci koalisyon dalmaya balad.
Bir defa, Osmanl Devletinin hem Rusya ve hem de ngiltere ile aras ald.
Rusya Yedi Adadan ekilmek istememiti. ngiltere de, Msrn Hindistan bak
mndan arzettii nemi grdnden, Msrdan askerini ekmek istememiti. Bu
ekilde Osmanl Devletinin bu iki devletle mnasebetleri bozuldu.
ngiltere ile Rusyann da birbirleriyle mnasebetleri bozuldu. ngiltere, yine
Maltanm, Hindistan Yolu zerindeki stratejik nemini Napolyonun bu aday i
gali ile grdnden, Akdenizin bu stratejik adasndan ekilmek istemedi.
Halbuki Malta valyeleri Rusyann korumas alnda idiler. ngilterenin Maltay
igal ile buradan ekilmek istememesi Rusya ile mnasebetlerini bozdu.
16
Jacques Bainville, F-ansa Taihi, Cilt II, s. 385.
60 FAHR ARMAOLU
Avusturya ile Rusyann da mnasebetleri bozuldu. Her iki devlen de ordular
kuzey talyaya girip franszlan yendikten sonra, iki devlet arasnda gr ayrlklar
ortaya kt. Avsturya, eskiden olduu gibi Kuzey talyaya yerlemek ve burasn
kendi kontrol altnda tutmak istiyordu. Rusya ise, talyann bu blgesinde kendi
sine minnettar bamsz devletler kurma peindeydi. Bu sebepten Avusturya ile
Rusyann aras ald ve Rusya kuvvetlerini buradan ekmek zorunda kald.
ngiltereye gelince: ngiltere bu srada i glklerle kar karya kalmu.
Devaml muharebeler ve Fransann Avrupada toprak kazanmas sonucu,
Avrupada bir ok pazarlar, ngilterenin elinden kmt. Bu durum ngilterede
mal ve ekonomik skntlar dourdu. Halk bar istiyordu ve Babakan Pitt sert
eletirilerin hedefiydi. ngiltere her iki koalisyonu da para ile beslemi, fakat
Avrupa devletleri Fransa ile bar imzalyarak ngiltereyi yalnz brakmlard.
Yalnz kalan ngiltere, imdi Fransann bir istilsndan korkmaya balamt. Bu
korku gerekten yersiz deildi. nk, ihtill hkmetleri zamannda da,
ngiltereyi dize getirmek iin Byk Britanya adasnn denizden igali zaman za
man gndeme gelmiti. Fakat, tasarnn ok byk kuvveti ve byk bir donanmay
gerektirmesi sebebiyle, buna cesaret edilememiti.
te ngiltere bu artlar iinde iken, Lunville barnn imzas zerine Pitt
Babakanlktan dt. Yerine Babakan olan Addington, hemen Fransa ile bara
yanat. Fransa da zaten savatan yorulmutu. Sonunda, 27 Mart 1802de, ngiltere
ile Fransa arasnda, Parisin kuzeyinde Man kylarna yakn Amiensde bar imza
land. Bu bara gre:
1) ngiltere, Fransann mttefikleri olan spanya ve Hollandadan ele geirmi
olduu btn smrgeleri bu iki devlete iade edecek, yalnz Seyln ve Trinidad
ngilterede kalacakt.
2) Malta adasn ngiltere Malta valyelerine iade decei gibi, Msrdaki as
kerini de geri ekecekti.
3) Fransa da, keza Msrdan ve Papalk arazisinden askerini geri ekecekti
17
.
Fransa, ngilterenin mttefiki olan Napoli Krall ve Portekiz ile 1801de ba
r yapmt.
Amiens Bar Antlamasnn 8, 9, 17 ve 19. maddeleri Osmanl Devletini de
ilgilendirmekteydi
48
. zellikle 8. madde ile, Osmanl Devletinin toprak btn-
4/
ngilizlerden daima nefret etmi olan ve hatta onlar kk gren Napolyon, Amiens
grmeleri ile ilgili bir htrasn yle anlatmaktadr:
Beni hangi tarafmdan etkileyebileceklerini bilmeyen ingilizler, bana Fransa Kral olmay teklif
ettiler. Kendilerine acyarak omuz silktim... Bir yabanc sayesinde Kral olmak! Ben zaten milletin iradesi
ile hkmdar bulunuyordum. (Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 7, p. 165).
48
Bu maddelerin metni iin bk.: Gabriel Effendi Noradounghian, Recueil dActes Internationaux
de lEmpire Ottoman, Tome Deuxime: 1789-1856, Paris, Leipzig, Neuchtel, 1900, p. 49.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 61
l savatan nceki ekline kabul ediliyor ve 19. madde ile de Amiens Barn
Osmanl Devleti de imza etmi saylyordu. Osmanl Devletinin toprak btnl
maddesi ise, her iki devletin de, Msr bir Osmanl topra saymas anlamndayd.
Osmanl Devleti de Padiahn bir ferman ile bu antlamaya katldn beyan et
mitir
49
.
7. NAPOLYONUN REFORMLARI
Napolyon, Birinci Konsl olarak iktidar ele aldktan sonra, Fransa tarihi ba
kmndan nemli olan bir ok reform hareketlerine girimiti. Fakat savala megul
olmas dolaysiyle, bunlarn zerine fazla dememiti. Lunville ve Amiens bar
larnn Avrupaya bir sknet getirmesi zerine, Napolyon bu reformlara yeniden
hz verdi.
Bir defa, Fransann idari taksiman merkeziyeti sistem esasna gre yeniden
dzenledi. Bugnk vilyet (dpartement) ve ile (arrondissement) sistemi
Napolyon tarafndan kurulmutur.
O zamana kadar Fransada yarglar halk tarafndan seilirdi. Napolyonun
yapt adalet reformu ile, yarglar hkmet tarafndan tayin edilmeye baland.
Vergilerin toplanmasn hkmet adna hkmet memurlarna verdi. Mal sa
hadaki en byk yenilik ise, bugnk Fransz Merkez Bankas oanBanque de
Francen kurulmasdr. Devlet adna para basma grevi bu bankaya verildi.
Memurlarn daha iyi yetimesini salamak iin Napolyon, orta retim kuru
lularnn ynetimini Devlete verdi. Bugnk Liseler Napolyon tarafndan ku
rulmutur.
Napolyon herkesi daha fazla almaya tevik iin Lgion dHonneur nia
nm ihdas etti.
lk Fransz Medeni Kanunu da yine Napolyon tarafndan karld. Buna
Code Napolon deniyordu.
Din olmadan Devlet iinde dirlik ve dzen salanamaz diyen Napolyon,
1801de Papa ile bar (Concordat). Fransz ihtillcilerinin 1790 Nisannda yayn
lad Kilise Yasas zerine Papann Fransa ile aras alm. Daha sonra 1797
Campo Formio bar ile Napolyon Papalk Devletine son verdi. Lkin 1801
Lunville bar ile Papalk Devletinin yeniden kurulmasn kabul etti ve Papa ile
bart. Bundan sonra Napolyon, btn papazlar bir hiyerariye tbi tuttu.
Papazlar, bundan byle Devletten maa alacaklard. Katoliklik, resm ve ayrcalkl
bir din haline getirildi. Napolyonun din alanndaki bu reformlar kendisine btn
Fransada byk prestij salad.
49
13 Mays 1802 (11 Muharrem 1217) tarihli bu fermann metni: ayn eser, p. 50-51.
62
FAHR ARMAOLU
Btn bu reformlarn, lkenin her trl hayat zerinde Devletin kontroln
arttrdna ve dolaysiyle Napolyoun lkedeki otoritesini kuvvetlendirdiine
phe yoktur. Bununla beraber, yine bu reformlarn, Fransay her bakmdan birle
ik ve btnlemi bir yapya kavuturduu da inkr edilemez. Denebilir ki, eski re
jim (Ancien Rgime) de kltrel, siyasal ve idari bakmdan dank olan ve ihtillin
hrriyet fikirlerinin etkisiyle bsbtn danklaan Fransay, Napolyonu re
formlar derli toplu hale getirmitir.
Napolyon, lkesinde gerekletirdii bu reformlar yannda, kendi statsn
de reforme etmekten geri kalmad. Bir halk oylamas ve yeni bir anayasa ile, 4
Austos 1802de mrnn sonuna kadar Birinci Konsl oldu. Fakat Napolyon bu
kadarla da yetinmedi. 2 Aralk 1804de kendisini mparator olarak iln etti. Bu su
retle Fransada 1792de kurulan Birinci Cumhuriyet sona ermi oluyordu.
Napolyonun kendisini imparator olarak iln etmesi, mill irade kavram
bata olmak zere, htillin btn eserlerini ldrm oluyordu. Napolyon,
Tuileries Sarayna yerleti ve Bourbonlar zamanndaki debdebeli saray hayat tek
rar balad. Ailesinin btn yeleri Prens" ve ya Prenses nvann ald.
Bourbonlar zamannda olduu gibi, bir asiller snf meydana geldi. Bir ok hrri
yetlere snrlamalar getirildi. Polis rejimi iddetlendirildi. En ufak bir phe ze
rine vatandalar hapse atlyordu.
Napolyonun bu faaliyetleri ve bu ynetim ekli ikili bir muhalefet dourdu:
Bir yanda Cumhuriyetilerin, te yanda da Kralclarn muhalefeti. Her iki taraf da
Napolyona kar suikaser dzenlemeye baladlar.
Bir yandan ierdeki sk polis rejimi ve dier yandan da darda kazand za
ferlerin salad g ve prestij ile Napolyon bu durumu on yl sre ile devam etti
recektir.
8. FRANSAYA KARI NC KOALSYON
Amiens barnn salad sknet ancak bir ka ay devam edebildi. zellikle
ingiliz-fransz mnasebetleri bozulmaya balad. Bunda, Napolyonun deniz-ar
lkelerdeki faaliyetleri birinci derecede rol oynamtr. Napolyon Hindistana bir
asker heyet gndermiti. Bu heyet, Hindistandaki Sipahilerin yetitirilmesine
yardmda bulunacakt. Keza, Napolyon 1802 Hazirannda Osmanl mparatorluu
ile de bar yapmt
50
ve Osmanl Devletiyle yakn mnasebeder kurmak iin aba
harcyordu. Tunus ve Cezayir Beyleriyle de anlamalar yaparak onlarla da yakn
mnasebeder kurdu.
25
25 Haziran 1802 tarihli bu bar antlamasnn metni: Noradounghia, Tome II, p. 51-54;
Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, s. 35-38; Erim, ad geen eser, p. 213-217; Hurewitz, The Middle East and
North Africa in World Politics, p. 155 (ngilizce tercme metin).
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 63
Dier taraftan Napolyon, Msrla yeniden megul olmaya balamt ve
Napolyonun btn bu deniz-ar faaliyetleri ngiltereyi kukulandryordu.
Avrupada bir ok lke Napolyonun egemenlii alundayd ve Napolyon bu lkele
rin gmrk duvarlarn ykseltmiti. Halbuki bunlar ngilterenin ticarende yer
alan lkelerdi. Dolaysiyle bu yeni durum ngiliz tccarlarna (London City) zarar
vermekteydi. ngilterenin Fransa ile bar halinde bulunmas, ngiltereye bir ya
rar salamyordu. Bu sebepten ngiliz tccarlar bu bar eletirmeye baladlar.
Bu atmosfer iinde savan sebebi de ortaya kmakta gecikmedi. Napolyon
Piyemonte ve svireyi de Fransaya ilhak etmiti. Amiens barna gre de,
ngilterenin de Maltadan ekilmesi gerekiyordu. Fakat ngiltere, Fransa svire ve
Piyemonteden ekilmedike, kendisinin de Maltay terketmiyeceini bildirince.
Fransa, 26 Nisan 1803de ngiltere ile diplomak mnasebetlerini kesip savaa ba
lad.
Sava karsnda dier devletlerin tutumuna gelince: Prusya, 1795 tenberi
Fransa ile bar halinde idi ve ilk yenilgiden sonra bir daha Fransann karsna
kmaktan ekiniyordu. Bu sebepten Prusya tarafsz kald.
Rusyaya gelince: Fransann Orta Doudaki ve Osmanl Devleti nezdindeki
faaliyederi, Rusyann da houna gitmemiti. Fakat Rusya, harekete gemeden
nce, Avusturyann durumunu renmek istedi. Avusturya ise, Napolyona iki defa
yenilmiti. Bir yandan bunun intikamn almak isterken, br yandan da Rusyann
yardm ve destei olmakszn savaa kaulmak istemiyordu. Fakat Rusyann kara
rm renince, iki devlet 6 Kasm 1804de bir ittifak yapular. Avusturya-Rusya bir
lemesi karsnda ngiltere de Rusyaya yana ve 11 Nisan 1805de bu iki devlet
arasnda da bir ittifak imzaland. Bu ittifaka gre, ngiltere, 500 bin kiilik bir or
dunun masraflarn zerine alyordu. Yine bu ittifaka gre, Hollanda, svere ve
Kuzey talya devletlerinin bamszl salanacaku.
Napolyon, 17 Mart 1805de, kuzey talyadaki cumhuriyetlere son vererek,
kendisini talya Kral iln etti. Bunun zerine, Avusturya da ngiliz-Rus ittifakna
kauld ve bylece Fransaya kar nc Koalisyon kurulmu oldu. Kuzey talya
Avusturya mparatorluunun gneyindeki en hassas bir nokta idi ve talyan Birlii
kuruluncaya kadar da bu ekilde kalacakr.
nc Koalisyonun, ikisi karada ve biri denizde olmak zere nemli mu
harebesi vardr:
1) Napolyon, ngiltereyi kesin olarak dize getirmek iin Britanya adasn igale
karar vermi ve bunun iin de byk bir ordu ile bir donanma hazrlam. Fakat
ada karmasnn esas kuvvetini tekil eden Amiral Villeneuve komutasndaki do
nanma, Amiral Nelson komutasndaki ngiliz donanmasna yakalanm ve
spanyanm Cadix limanna snmak zorunda kalarak, Man kylarnda bekleyen
64 FAHR ARMAOLU
Napolyon Ordusuna ulaamamt. Kald ki, Amiral Nelson ortak Fransz-spanyol
donanmasn, Cebelttark Boazna yakn T raf alg adda yakalyarak, 20 Ekim
1805de byk bir hezimete uratt. Fransz donanmas bu muharebede 18 gemi
kaybetmiti. Amiral Nelson bu muharebede yaralanarak lmt, fakat Trafalgar
Zaferi de, ngilterenin denizlerdeki tartlmaz stnln salam bulunu
yordu.
Daha nce de bir ka defa ortaya attlm bulunan ngiltereyi istil pln, bu
sefer uygulama alannda baarszla mahkm oluyordu.
2) Napolyon, ngiltereyi istil plnnn baarszla uradn grnce, ordu
sunu hzla gney Almanyaya evketti. Bavyerada Ulmda, 19 Ekim 1805de,
AvusturyalIlar byk bir bozguna uratt. 40.000 kiilik bir Avusturya ordusu
Napolyona esir dt
51
.
3) Rusya bu srada askerlerini Avusturyaya sokmutu. Bunu gren Napolyon,
sratle Viyana zerine yryp, Viyana yaknlarnda Austerlitz kasabas civarnda,
2 Aralk 1805de, ortak Avusturya-Rusya ordularn byk bir yenilgiye uratt.
Austerlitz muharebesine, U mparatorlar Muharebesi denir. Zira, her devle
tin imparatorlar da ordularnn banda bulunuyordu. Bunlar I. Napolyon, II.
Franois ve I. Aleksandr idi.
Napolyon mparatorluk Tacn 2 Aralk 1804de Paristeki Notre Dame kili
sesinde giymiti. mparatorluk tacn giydii gnn birinci yldnmnde, askerlik
hayatnn en parlak zaferlerinden birini kazanyordu. imdi Napolyon, Avrupaya
cannn istedii gibi hkmedebilirdi
52
.
Austerlitz yenilgisi zerine Avusturya Napolyondan bar istedi. Bar antla
mas 26 Aralk 1805de Presburgda imzaland
53
. Buna gre: Avusturya,
Napolyonun Almanyada kurmu olduu Bavyera ve Wrtemberg Krallklarn ta
nyor ve Campo Formio ile Venedikten alm olduu topraklan Fransaya tekedi-
yordu.
Austerlitzden sonra Napolyon, Kutsal Roma-Germen mparatorluunna yeni
bir ekil verdi ve gney ve bat Almanyann kk devletlerini, 19 Temmuz
1806da Pariste imzalanan bir antlama ile
54
, Ren Konfederasyonu ad alnda bir
letirdi. Bu suretle, Kutsal Roma-Germen mparatorluu sona eriyordu.
Dier taraftan Napolyon, Austerlitzden sonra, kardelerinden, ancak Vali-
Kral olabilir dedii
55
Louisyi Hollanda Kral yapt. nc Koalisyona Fransa
51
Avusturya'nn, Ulm yenilgisinden sonra imzalad teslim belgelerinin metinleri iin bk.: M. de
Clercq, Recueil des Traits de la France, Tome Deuxime, Paris, Amyot, 1864, p. 129-134.
02
Jacques Bainville, Fransa Tarihi, Cilt II, s. 399.
1,3
Metin: M. de Clercq, Recueil des Traits de la France, Tome 2, p. 145-151.
~
4
Antlamann metni: de Clercq, Recueil des Traits..., Tome 2, p. 171-179.
0;1
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 6, p. 255.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 65
aleyhinde katlan Napoli Krallndaki Bourbonlar atp, yerine dier kardei
Josephi kral yapa. Napolyon Avrupa'y kendi arzularna gre dzenliyordu.
Rusya, 1806 Temmuzunda Napolyon ile bir bar ve ittifak antlamas imza
lam ise de
56
, Rus hkmeti, temsilcisinin, yetkilerini au gerekesi ile bu ant
lamay onaylamamur.
Austerlitzden sonra btn Avrupaya hkim olmu grnen Napolyon, imdi
dncelerini daha geni ufuklara yaymaya balad. Napolyonun akl, Msr sefe
rinde olduu gibi ngiltere'ye Douda darbe indirme meselesine takld. Bu sefer
stanbulu ele geirip, ngiltereye oradan darbe indirmek istiyordu. yice klt
len ve Almanyadan karlan Avusturya, imdi Napolyon iin stanbula doru bir
ulam vastasndan baka bir ey deildi
37
.
9. FRANSAYA KARI DRDNC KOALSYON-TLST
Drdnc koalisyon muharebeleri esas itibariyle Prusya yznden kmr.
Austerlitz muharebesinin arifesinde, Rusya ve Avusturyann devaml abalar
ve basklar sonucu, Prusya, on yldanberi izlemekte olduu tarafszlk durumunu
terketmi ve 3 Kasm 1805de Rusya ve Avusturya ile ittifak yapm. Gizli olan bu
anlamaya gre, Prusya bar iin iki taraf arasnda araclk yapacak ve Fransa bu
aracl kabul etmezse, o zaman Avusturya ve Rusyann yannda sava kaulacakt.
Lkin Prusya, bu araclk iine giriemeden, Avusturya ve Rusya Austerlitzde ye
nilmilerdi. Napolyon, Prusyann ne yapmak istediini anlamt. Bu sebeple,
Austerlitzden sonra, Prusya zerinde baskda bulundu ve Napolyondan ekinen
Prusya, 15 Aralk 1805de imzalad bir anlama ile Fransann ittifakna girdi
38
.
Osmanl mpaatorluunun bamszlk ve toprak btnlnn korunmas taah
hdn de ihtiva eden bu anlama, daha ziyade Almanyada bir takm dzenleme
ler yapmaktayd.
ngiltere ile Rusyaya gelince; bu iki devlet de Fransa ile bar yapmak iin m
zakerelere giritiler. ngiliz-Fransz bar grmeleri ubat 1806da ve Rus-Fransz
bar grmeleri de Mays 1806da balad. Bir ka ay devam eden bu grme
lerde bir anlama meydana gelmedi. Grmeler sonusuz kald gibi, Rusya ve
ngiltere, Prusyay da Fransann ittifakndan ayrmay baardlar. Zaten Prusya,
Fransann ittifakna istemiyerek ve korku yznden girmiti. ngiltere ve Rusya ta
rafndan desteklendiini grnce, Fransann ittifakndan kt ve 1806
Temmuzunda Rusya ile bir anlama imzalad.
Napolyon bu durumu grnce, Rusya Prusyann yardmna gelmeden,
Prusyay ezmek istedi ve 8 Ekim 1806da Prusyaya kar harekete ge. Bu suretle
Metin: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 180-182.
Bainville, ad geen eser, Cilt II, s. 400.
;

8
ttifakn metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2 p. 143-144.
66
FAHR ARMAOLU
Napolyon, ngiltere, Rusya ve Prusyann meydana getirdii Drdnc Koalisyon
ile savaa tutumu olmaktayd.
Prusya, Napolyon karsnda fazla tutunamad. 14 Ekim 1806da, bat
Saksonyada Jenada Prusya ordular ar bir yenilgiye uradlar ve Napolyon
Berline girdi. Btn Prusya Napolyonun eline gemi.
Fakat Napolyon Rusyay bara zorlayamam. Bu sebeple, Prusyay ezdikten
sonra Rusyaya kar harekete geti. 1806 yl sonunda Osmanl-Rus sava da k-
m. Bu suretle Rusya iki cepheli bir sava yapmak zorunda kald. ki tarafn ordu
lar 1807 ubatnda, Polonyann Poznan blgesinde Eylauda karlatlar. Eylau
muharebesi ok kanl oldu. Bu sefer Napolyonun ordusu da ar kayplara ura-
mu. Rus ordular geri ekilmiti; lkin zaferin hangi tarafta olduu belli deildi.
Yani Napolyon, Rusyaya istedii darbeyi vuramamu. Onun iin, yeniden hazrlk
lara giriti ve Fransz ve Rus ordular, 14 Haziran 1807de, Nienen nehrinin denize
dkld yere yakn Friedland' da ikinci defa kar karya geldiler. Rus ordular
bu sefer yenilmekten kurtulamad. Rus ar I. Aleksandr (1801 denberi Rusyann
banda bulunuyordu), Napolyondan bar istedi.
ki imparator 25 Haziran 1807de Niemen nehri zerinde Tilsitde bulutular.
Grmeler 9 Temmuza kadar devam etti. Bu grmeler srasnda Aleksandr
Avrupa nedir? diye sorduu zaman, Napolyon, te biz burada Avrupayz demi
tir
59
. Tilsitde Napolyon ile Aleksandr arasnda byk bir yaknlk ve dosuk ku
rulmutur. Buna karlk Napolyon, Tilsitde Prusyaya ok kt muamele etmitir.
Napolyon daha sonra bunun gerekesini yle aklyacaktr: Prusyay, kudreti
kr etmitir. Prusya, bir kahramana kar mcadele etmek, Fransann kaderine
ka kmak ve Fransann o mutlu dosduuu ihmal etmek cretinigstermir.
Ve sonunda da cezasn buldu
m
.
Tilsitde, 7 Temmuz 1807de Rusya ile Fransa arasnda
61
ve 9 Temmuz 1807 de
de Fransa ile Prusya arasnda bar imzaland. Fransa ile Rusya arasnda imzalanan
ve 29 esas madde ile 5 ek maddeden ibaret olan Tilsit Barna gre:
1) Prusyann ban snrlar Elbe nehri oluyor; Napolyon Elbe ile Ren nehirleri
arasnda bir Vestfalya Krall kuruyor ve kardei Jerome da bu Kralln bana
getiriyordu.
2) Napolyon, Polonyann (Lehistan) bllmesinde kazanm olduu top
raklar Prusyann elinden alyor ve bu topraklarda bir Varova Byk Dkal
kurmak suretiyle Polonya bamsz hale geliyordu.
;>9
H.G. Wells, Esquisse de lHistoire Universelle, p. 463.
60
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 4, p. 258.
61
Rusya-Fransa Tilsit barnn metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 207-213. Baz kaynaklarda
Tiltsit barnn tarihi 9 Temmuz olarak gsterilirse de, imza tarihi 7 Temmuz olup, antlamann
imparatorlar tarafndan onaylanmas 9 Temmuzdadr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 67
3) Rusya, Napolyonun 1806 Kasmnda iln ettii Kta Ablukas (Blocus
Continental) na katlyor.
4) Tilsitde Fransa ile Rusya arasnda bir ittifak antlamas da imzalanmtr
1

2
.
Bu ittifaka gre, Napolyon Osmanl imparatorluu ile Rusya arasnda ve Rusya da
Fransa ile ngiltere arasnda bar iin araclkta bulunacaklar. Fakat bu araclklar
bir sonu vermezse, Rusya ,ngiltereye kar Fransann mttefiki olacak;
Napolyonun Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki aracl sonusuz kalrsa, o za
man, stanbul ile Rumeli vilyeti hari, Osmanl Devletinin Avrupa topraklar
Rusya ile Fransa arasnda taksim edilecektir. Daha nce de belirttiimiz gibi,
stanbul, Napolyonun dncelerinde nemli bir yer tutmaktayd.
5) Napolyon, Rusyann, svee ait Finlandiyay ele geirmesini de kabul edi
yordu.
Tilsit Antlamalar, Napolyonun yldznn znithini tekil ediyordu. imdi
artk kendisini Avrupann tek hkimi olarak gryordu. Daha Avusturya'y Jenada
hezimete uratp, grkemli bir ekilde Berline girdiinde, Biz, Hindista.ni,
Ispanyol smrgelerini t'e mit Bumunu, Elbe ve Oder zerinden fethedeceiz
demiti
1
'
3
.
Ne var ki, Napolyonun, Tilsitde en yksek noktasna kan yldznn parlak
l, Tilsitden sonra yava yava kaybolmaya ve Napolyon bir eik dzey zerinde
kaderine doru kaymaya balayacakur.
Tilsit grmelerinde, Napolyonun, Sevimli ve alml bir gen, bir roman
kahraman dedii
1

4
gen ar I. Aleksandr da, en az Napolyon kadar muhteris
emellerle hareket etmiti. Tilsitden sonra, Aleksandrm ngiltere Hezelindeki arac
lk teebbsleri bu devlet tarafndan reddedilince, Rusya Fransann itufakna girdi.
Ayrca, ubat 1808de de Finlandiyaya asker sevkederek burasn igal etti. Fakat
Rusya bu kadarla yetinmek istemiyor, Osmanl mparatorluunun paralanmas
iin Fransa nezdide srar ediyordu. Halbuki Napolyon, Osmanl
mparatorluunun paralanmas ve bllmesi meselesini, Fransa bakmndan
artlarn daha uygun olduu bir zamana brakmak istiyordu. Fakat Rusyann bas
ks o kadar artt ki, nihayet Napolyon, 12 Ekim 1808de Saksonyada Erfurtda ar
Aleksandr ile yapt grmede, Eflk ve Budann Rusyaya terkini kabul etmek
zorunda kald
5
. Fakat buna ramen ar Aleksandr Erfurttan memnun ayrlmad.
Keza Napolyon da. Bundan sonra, iki devletin mnasebederi zayflamaya balad.
1,2
ttifakn metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 213-217.
63
Emil Ludwig, Napolon, p. 213.
1,4
ayn eser, p. 224.
Bir ittifak antlamas (convention dalliance) olan Erfurt anlamasnn metni: de Clercq,
Recueil.... Tome 2, p. 284-287.
68 FAHR ARMAOLU
10. KITA ABLUKASI (BLOCUS CONTNENTAL) VE SPANYA SORUNU
Jena zaferinden sonra Napolyon, ngiltereye kar, 21 Kasm 1806 da Kta
Ablukasn iln etti
66
. Yani, Avrupa devletlerinin ngiltere ile ticaret yapmasn ya
saklad. ngiltereden mal getiren ve ngiltereye mal gtren btn gemiler, g
rldklerinde derhal batrlacakt.
Lkin, Portekiz bu kta ablukasnda bir delik meydana getirdi. Bu devlet
ngiltere ile yapt ticaretle yaayabiliyordu. Bundan dolay, kta ablukasn kabule
yanamad. Bunun zerine Napolyon, spanya ile birleerek, 1807 Kasmnda
Portekizi igal etti. Fakat spanyaya gven duymayan Napolyon, 1808 yl
Maysnda spanya Kral IV. Charles tahndan indirerek
67
, kardei, Napoli Kral
Josephi spanya Kral yapt
68
. Napolyonun bu hareketi, spanyada Napolyona
kar mill bir ayaklanma ve direnmenin ortaya kmasna sebep oldu. ngilizler de
bu durum karsnda Portekize asker kardlar. Fransz ordular Portekiz ve
spanyadaki muharebelerde yenilmeye baladlar. Napolyona kar spanyada
balayan bu ayaklanmalar, giderek Avrupann dier yerlerine de yayld.
Almanyada mill duygular canland. Alman niversiteleri Alman milliyetiliinin
nderliini yapyordu. Tilsit Anlamas, Prusyann mill eref ve haysiyetini incit-
miti. Prusyada da Napolyona kar mill ayaklanmalar ortaya ku. Fakat btn
bu bakaldrmalarn balangc spanya idi. Onun iindir ki, bir Fransz tarihisi,
spanya, Napolyonun talih gemisinin ilk arpt kaya olmuturder
1

9
. Napolyon
iin artk kader deimeye balamt. Campo Formio ile balayan grkemli dnem,
on yl sonra, artk sona gelmenin iaretlerini veriyordu.
11. BENC KOALSYON-AVRUPADA MLLYETLK AKIMI
spanyada, Almanyada ve Prusyada uyanan mill duygular, Avusturya'y da
etkisi alna almaktan geri kalmad. htillin hrriyet fikrini bir bayrak gibi btn
Avrupaya tayarak, kitleleri hkmdarlara kar ayaklandran Napolyon, imdi bu
kitleleri kendi karsnda bulmaya balamu. Napolyonun uyandrd mill duy
gular, imdi ona evrilmi bir silh oluyordu. Sylediimiz gibi bu silh ilk defa
Ispanyada Napolyona yneltildi. Napolyon, spanyollarn bu milliyeti tepkisini
krmak iin, 1808 yl sonlarnda, spanyaya 150.000 kiilik bir ordu evketti. Bu
kuvvetin bykl, spanyadaki milliyeti tepkinin de geniliini gsteriyordu.
Napolyon kuvvetleri Madrite girdi ve Madritten kam olan kardei Kral Josephi
tekrar tahtna oturttu. Fakat Napolyon, durumu tamamen kontrol altna alama-
66
Bu mparatorluk Kararnamesinin metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 194-196.
67
Bu konuda Napolyon ile Kral W. Charles arasndaki anlamann metni: ayn eser, Tome 2, p.
246-248.
68
Josephin spanya Kral olmasna dair anlamann metni: deClercq ayn eser, Tome 2, p. 257-
61
61
Jacques Bainville, Fransa Tarihi, Cilt II, s. 406.
262.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 69
mt. spanyollar Fransz kuvvetlerine kar, imdi gerilla dediimiz ete muha
rebeleri yapyorlard. Napolyonun Ispanyada bann derde girdiini gren
Avusturya, ordusunu 1809 Nisannda Bavyeraya soktu. Bu suretle sava balam
oluyordu. Savan sonucunu tayin eden muharebe, 9 Temmuz 1809 da, Wagram da
yapld. Fakat Avusturya yine yenildi.
Bununla beraber, Wagram, Napolyonun eski zaferleriyle mukayese edile
mezdi. Avusturya ordusu da iyi arpm ve Fransz ordularna epey kayp verdir-
miti. Nihayet, eskiden olduu gibi, Napolyon Avusturya ordusunu imha edememi
ve geri ekilmeyi baarm.
Bu muharebede, Erfurtda, Napolyon ile ittifak yapm olan Rus ar,
Napolyona ihanet etti. Tilsit ve Erfurt ittifaklarna gre, bir Avusturya-Fransa sava
nda, Fransay desteklemesi gereken Rusya, Avusturya snrlarna asker yarak bu
devlet zerinde bir bask grnts verdiyse de, ar Aleksandr, Avusturyaya giz
lice haber yollayp, hi bir harekette bulunmayacan bildirdi. Bu ekilde
Avusturya, Napolyon ile savarken, arkasndan, Rusyann kendisini vurmayacan
bilerek hareket etti.
bu kadarla da kalmad. Avusturya-Fransa savandan yararlanan Rusya, top
raklarn geniletme yoluna gitti. Galiyadaki PolonyalIlar, Varova Byk
Dkalna katlmak iin Avusturyaya kar ayaklanmlard. Bunu frsat bilen ar
Aleksandr, Galiyay igal etti. Bu ise, Avusturyaya dolayl yardmdan baka bir ey
deildi.
Fransa ile Avusturya arasnda bar, 14 Ekim 1809da Viyanada imzaland
70
.
Buna gre:
1) Galiya topraklar iki ksma ayrlyor ve Bat Galiya Varova Byk
Dkalna, Dou Galiya da Rusyaya veriliyordu.
2) Salzburg ve civarn Avusturya, Ren Konfederasyonuna veriyordu.
Salzburgu Avusturya Presburg bar ile alma.
3) Yine Avusturya, stirya, Trieste ve Fiume ile Hrvatistann bir ksmn
Fransaya terkediyordu.
Bu anlamadan grlyor ki, Napolyon hl Avrupann dzenleyicisi idi.
Fakat ne var ki, dardan bu derece grkemli grnen imparatorluk, grnd
kadar salam temeller zerinde bulunmuyordu. Bu temeller sarslmaya balamt.
Avrupada Napolyon aleyhine genel bir kmldan vard. Kardelerinden Hollanda
Kral Louis bile, kta ablukasna uymayarak kendisine ihanet ediyordu. Bu sebeple
Napolyon, 1810 Temmuzunda Hollanday Fransaya ilhak edip bu Kralla son ve
recektir.
70
18 esas madde ve 6 ek maddeden meydana gelen Viyana bar anamasnn metni: de Clercq,
Recueil..., Tome 2, p. 293-299.
70 FAHR ARMAOLU
Fransann iinde de honutsuzluk bagstermeye balamu. Devaml savalar,
Fransz halknda bkknla sebep olmutu. mparatorluk muazzam bir asker r-
genme ile ynetilmekteydi. 1805de 200.000 kii olan Fransz Ordusu (Grande
Arme), 1810 da 500.000 kiilik bir mevcuda sahip. Fakat, Napolyon, yapt de
vaml savalarla deta askeri yiyiyordu. Bu savalarda Napolyon 1 milyondan fazla
insan kaybedecektir.
spanyada balayan milliyetilik akm ise, Almanya ve talyada daha etkili
oldu. Napolyon, bu iki lkedeki kk devletleri biraraya getirerek daha byk
krallklar haline sokmutu. Bu ise Almanyay da, talyay da, danklktan kurtar
mtr. Bunun da iki sonucu olmutur. Birincisi, her iki lkedeki bu derlenip topar
lanmalar, deta bir mill birlik hareketi oldu. Bu birlemelerle, yerel ve blgesel
nitelikli zellikler kaybolarak, daha geni apl mill zelliklerin ortaya kmas
saland.
ikinci sonu ise aksi yndedir. Napolyonun bir el darbesi ile devletleri harita
dan silip, yerine baka devletler kurmas ve bu devletlerle istedii gibi oynamas,
hem asillerin ve hem de halkn tepkisine sebep oldu. Napolvona kar, alttan alta
bir sinirlilik ve nefret uyanmaya balad.
Bundan baka, o srada yava yava ortaya kmaya balayan Romantizm akm
da, zellikle mill kltr ve mill tarih anlayn dourmu ve Avusturya, Aimanta
ve talyada mill benlik bilincinin tekrar canlanmasn salamtr. Bunun iindir
ki, Alman Tarihisi Flermann Pinnow, Millet-kltr kavram ile millet-devlet kav
ramnn bu ittifak, mill Alman Devleti kavramnn meydana kmasna sebep
oldu der
71
.
Dier taraftan Napolyon, kendi ordusunun masraflarn da igal altndaki lke
lere yklemekteydi. Mesel Drdnc Koalisyon srasnda Alman devletlerinden
483 milyon frank toplamt. Bu devletlerin ekonomileri de zaten Fransz ekonomi
sinin kontrol altna girmiti.
Avrupada balayan bu milliyetilik akm, Avusturya'y da etkisiz brakmad.
zellikle spanyollarn ayaklanmas Avusturya'nn akln bana getirdi. Avusturyay
uykusundan uyandrd. XVI. Lotisnin idam dahi Avusturya zerinde, spanyol
ayaklanmas kadar etkili olamamt
72
. Avusturya Wagram muharebesine bu duy
gularla girdi.
12. NAPOLYON UN MOSKOVA SEFER: ALTINCI KOALSYON
Tilsit ve Erfurt antlamalar Fransa ile Rusya arasnda gerek bir dostluk ku
ramam ve iki devletin mnasebetleri gnden gne bozulmutu.. Bunun sebepleri
u ekilde belirtilebilir:
71
Hermann Pinnow, Almanya Taili (eviren: Fehmi Balda), stanbul, Kanaat Kitabe\i, 1940,
Cilt II, s. 254.
72
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome IV, p. 250.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 71
1) ar Aleksandr da Napolyon gibi muhteris bir insand. O da Rusya'nn
topraklarn geniletmek arzusundayd. Tilsit'de , Osmanl mparatorluu'nun
taksimi hakkndaki anlama kendisini mitlendirmi, fakat Erfurt'da, Napolyonun
byle bir taksime kolay kolay yanamyacan grmt. mitleri krlm ve
Napolyon ile dost olmann bir yarar salamyacan grerek, tekrar Napolyon'a
cephe almaya balad.
2) sve, Tilsit'den sonra Finlandiya'y Rusya'ya kaptrnca, Fransa'nn destek
ve dostluunu kazanmak iin, sve Kral Napolyon'un Mareal'lerinden
Bernadotteu kendisine veliahd tayin etmiti. Rusya, Fransann kendisine bu de
rece yakn gelmesinden holanmad.
3) Napolyon'un Tilsit'de, Varova Byk Dkaal ad ile bamsz bir Polonya
ortaya karmas da Rusya'nn houna gitmedi. nk, Fransa'nn kanad altna
giren bu yeni devlet, Fransa iin, Rusya zerinde bir bask vastas idi.
4) Tilsit'den itibaren Prusya'nn fransz nfuzu altna girmesi, yine ayn sebep
lerle, Rusya'nn houna gitmedi.
5) Napolyon, ocuu olmad iin, 1797 de evlendii ilk kars Josephine'i b
rakarak, ar'm kz kardei ile evlenmek istedi. Lkin ar ailesi buna kar kt.
Onun zerine Napolyon, Avusturya mparatoru'nun kz Maarie-Louise ile 1810
yl Martnda evlendi
73
. Napolyon, ar ailesinin reddini hazmedemedii gibi, ar
da, Fransa ile Avusturya arasnda teekkl eden bu akrabalk bandan holanmad.
6) ar Aleksandr mistik ruhlu ve abuk karar deitiren bir insand. imdi
Napolyon'u ezmek suretile Avrupa'da bar salama grelinin Allah tarafndan
kendisine ve Rus milletine verildiine inanmaya balama.
7) nemli sebeplerden biri de, Napolyon'un iln ettii Kta Ablukasndan Rus
ekonomisinin zarar grmeye balamasyd. Rusya'nn ngiltere ile ticareti dur
mutu. ar'n Kta Ablukas'na katlmas, ierde iddetli eletirilere sebep olu
yordu. Bu sebeple Rusya ngiltere ile tekrar ticaret yapmaya balad. Bununla da
yetinmedi ve Rusya, Fransa'dan ithal edilen lks maddelere gmrk resmi koydu.
Ksacas, Rusya artk Fransa'ya kar cephe almaya balamt. Bu durum
Napolyon'u sinirlendirdi ve Rusya'y dize getirmeye karar verdi.
Napolyon Rusya'ya kar harekete gemek iin byk bir ordu hazrlad.
Prusyadan 20.000 kiilik ve Avusturya'dan da 30.000 kiilik bir kuvvet ald.
Hazrlad kuvvetin yarsn yabanc askerler tekil emiinden, Napolyon'un bu
kuvvetlerine "Yirmi Millet Ordusu" deniyordu. Bu ordu 420.000 askerden mey
dana geliyordu.
73
Bu evlenme ile ilglili belgeler iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 313-328. Prenses Marie
Louise, Napolyon ile evlenirken, Avusturya taht zerinde hak iddia etmiyeceine dair bir de
feragatname imzalamtr.
72 FAHR ARMAOLU
Napolyon bu byk kuvvetle 24 Haziran 1812 de Memen nehrini geerek Rus
topraklarna girdi. Rus kuvvetleri Napolyon ile savamaya yanamayp, geri ekil
meye balad. Ruslar muharebeye tutuur midile Napolyon, 18 gn Vila'da bek
ledi. Aleksandr'n bar da isteyebilecenii mit etdyse de, bu da gereklemedi.
Sefere zaten ge balam olan Napolyon iin Vilna'da 18 gn beklemek hatayd.
Zira vakit kaybetmiti. Austos ortalarnda yaplan Smolensk muharebesi'ni
Napolyon kazand. Lkin Rusya Fransa ile bara yanamad. Rus ordular mte-
damiyen geri ekiliyor ve Napolyon da usuz bucaksz Rus ovalarnn iine gir
dike giriyordu. Napolyon'un ilerleyii Moskova'ya kadar devam etti. 5 Eyll 1812
de yaplan Borodino muharebesi'ni yine Napolyon kazand ve Moskova'ya girdi.
Fakat Moskova yanyordu. Ruslar ekilirken Moskova'y yangna vermilerdi.
Napolyon Moskova'da 35 gn bekledi. K bastrmu. Moskovaya gelinceye
kadar esasen byk kayplara uramt. Asker, gdaszlk, souk ve hastalktan m
temadiyen krlyordu. Rus halknn milliyetilik duygular uyanm ve Fransz or
dusunu durmadan arkadan vuruyordu. Bu durumda 35 gn beklemek baka bir
hatayd. Aleksandr'a defa haber yollayp, bar teklif etyse de, ar bunlarn
hepsini reddet .
Bunun zerine 19 Ekim 1812 de Moskoya'y boaltarak geri dnmeye karar
verdi. Fakat dn tam bir hezimet oldu. Rus ordusu bu sefer saldrya gemiti.
Ordu her gn saysz kayplar veriyordu. Bu suretle, 24 Haziranda 420.000 kii
ile Niemen nehrini geen Napolyon'un ordusu, 12 Aralk 1812 de Niemen nehrini
tekrar aarken, sadece 50.000 kii idi. Buna ramen Napolyon, "Franszlar benden
ikyet edemezler. Franszlar korumak iin Almanlar ve PolonyalIlar feda ettim.
Rusya seferinde 300.000 insan kaybettim. Lkin bunlarn sadece 30.000 i fransz
dr" diye necektir
74
.
Napolyon'un Rusya'daki hezime, btn Avrupay kendisine kar ayaklan
drd. Prusyann liderliindeki btn Almanya tek vcut gibi birlemiti.
Avusturya da harekete gemiti. Bu durum karsnda, savaa devam etmekten vaz
gemeyi dnen Rusya da bu devletlere kald. spanyol milliyetileri ile birleen
ngiltere de harekete ge. Bu, Napolyon'a kar Avrupa'nn Altnc Koalisyonu idi.
Napolyon, 18 yandaki ocuklardan ve tecrbesiz askerlerden tekil olunan
180.000 kiilik bir ordu ile, 1813 Maysnda Avrupa devletlerinin Altnc
Koalisyonuna kar harekete geti. Kaynpederi Avusturya mparator I. Franois'ya
yollad haberde, "Kendisine Viyana'da randevu veriyorum" demesine
75
ramen,
yaz aylarnda bir-iki muharebe kazandktan sonra, 19 Ekim 1813 de, Leipzigde
yaplan ve "Milleder Muharebesi" denen muharebeyi kaybetti. Altnc Koalisyon'un
74
Emil Ludwig, Napolon, p. 360.
7:1
ayn eser, p. 358.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 73
kuvveti 300.000 kiiydi. Fakat, Koalisyon'un zaferi, bu kuvvet stnlnden bek
lenen kadar parlak deildi
7
'
1
.
Moskova yenilgisi Napolyon'un da sonuna getirdi. Napolyon, Moskova yenilgi
sinin sebepleri arasnda, Avusturya prensesi ile evlenmesinin yaratt sahte gven
lik duygusunu, Trklerin "tam savamalar gerektii bir zamanda" Rusya ile bar
yapmalarn (1812 Bkre Bar), sve Kral Bernadotte'un yardma gelmeyiini,
lsz sertlikteki k mevsimini zikretmi ve bunlarn kendisine k yolu brak
madn sylemitir
77
. Moskova muharebesi iin, "O derece maharetin gsteril
dii, fakat o derecede az sonucun alnd bir muharebe" demitir
78
.
13. NAPOLYON'UN DMES
Altnc Koalisyon'un mttefikleri Napolyon'a, Fransa'nn, 1795 snrlarna e
kilmesi artile bar teklif ettiler. Napolyon bu teklifi reddetti. Bunun zerine
Mttefikler, yani Rusya, Avusturya, ngiltere ve Prusya, 1 Mart 1814 de,
Chaumont'da (kuzey-dou Fransa'da) bir ittifak imza ederek
79
, Fransa 1792 snr
larna ekilinceye kadar mcadele etmeye karar verdiler. Fransa her taraftan igal
edilmeye baland. Kuzeyden ve doudan Prusya ve AvusturyalIlarn ordusu ve
gneyden spanya'dan da bir ngiliz ordusu Fransz topraklarna girmeye balad.
imdi Fransa'nn iinden de Napolyon'a kar muhalefet ortaya kt. Napolyon
drlmek isteniyordu. 31 Mart 1814 de Paris Mttefiklere teslim oldu.
Napolyon'un Dileri Bakanln yapan ve yakn dostu, Talleyrand, 3l Mart'ta
Senato'yu toplayarak Napolyon'un mparatorluk"tan drlmesi kararn aldrd
80
.
Mttefikler, yine 31 Mart 1814 gn yaynladklar bir demete
81
, Napolyon ve
ailesinin hi bir yesi ile mzakere etmeyeceklerini, "mer Krallar"nn yneti
minde Fransa'nn toprak btnlne sayg gstereceklerini ve "Fransz
Milleti"nin kabul edecei bir anayasay tanyacaklarn bildirdiler.
Bunun zerine Napolyon ile Avusturya, Prusya ve Rusya arasnda 11 Nisan
1814 de yaplan Fontainebleau Anlamas ile kendisi ile olu adna
mparatorluktan feragat etti
82
. Napolyon'un "yzm kzard " dedii
83
bu anlamaya
gre, Napolyon kendi ve ailesi adna imparatorluktan feragat etmekle beraber
"mparator" nvann ve kardeleri de Prenses ve Prens nvanlarn koruyacaklar
,l1
Emil Ludwig, ayn eser, p. 366.
77
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 5, p. 309 .
,8
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 6, p. 15.
79
Chaumont ittifaknn metni: de Clerq . Recueil..., Tome 2, p. 395-399 .
80
Napolyon'un Talleyrand iin "Sen babana bile ihanet edersin" dedii sylenir. Talleyrand iin
bak: Sir Henry Lytton Bulwer, Essai sur Talleyrand (traduit de l'anglais par M. Georges Perrot), Paris C.
Reinwald, 1868.
81
Demecin meuii: de Clerq, Recueil..., Tome 2, p. 400-401 .
82
Fontaineableau Anlamasnn metni: ayn eser, p. 402-405 .
83
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 7, p. 198.
74
FAHR ARMAOLU
ve Napolyon ile ailesi fertlerine belirli miktarlarda maa balanacakt. Ayrca,
Napolyon Elbe adasnda (Korsika ile talya arasnda) oturacakt.
Bu anlamadan sonra Napolyon, askerlerine yapt ksa konumada, "Btn
karlarm vatann karlar uruna feda ettim. imdi ise ayrlyorum. Siz dostla
rm, Fransa'ya hizmete devam ediniz" dedikten sonra, Fransz bayran pt ve
Elbe'ye gitmek zere Paris'ten ayrld
84 * *
.
30 Mays 1814 de Paris'te, bir yandan Fransa ile drt mttefik devlet arasnda
bir yandan da Fransa ile mttefiklerin her biri arasnda bar antlamalar imza
land
83
. Bu antlamalarla Fransa 1792 snrlarna ekiliyordu. Napolyon'un alt-st
ettii Avrupa haritasnn yeniden dzenlenmesi iin Viyana'da bir Kongre toplana-
caku ve Fransa, bu Kongrenin kararlarn peinen kabul ediyordu.
DRDNC KISIM
VYANA KONGRES
1. KONGRE VE DEVLETLER
Viyana Kongresi 1814 yl Eyll ay ortalarnda toplad. Rus ar, Prusya Kral
ve Avusturya imparatoru bata olmak zere, btn irili ufakl krallklarn, dkalk-
larn ve prensliklerin hkmdarlar Kongre'ye bizzat kauldlar. zellikle byk
devletlerden her biri Kongre'ye gelirken, bir takm amalara ve bu amalar ger
ekletirmek iin bir takm plnlara sahip bulunuyordu. Byk veya kk, her
devlet, Kongre'den kendisi iin yararlar ve karlar salamay dnyordu
83
.
ngiltere'nin, Kongre'de gerekletirmek istedii iki gayesi vard. Birincisi, sa
valar srasnda Fransa ve Hollanda'dan ele geirmi olduu smrgeleri elinde
tutmak ve kincisi de, Avrupa'da kuvvet dengesinin bozulmamasyd. ngiltere zel
likle Rusya ile Avusturya'nn kuvvetlenmesini istemiyordu. Bundan dolay, Rusya'ya
kar gerektiinde kullanabilmek iin Prusya'nn kuvvetli bir pozisyona sahip olma
sna taraftard. Avusturya'nn karsnda da Fransa'y desteklemek istiyordu ve bu
nun iin de Fransa'nn fazla ezilmesine tarftar deildi. te yandan Man kylar
nn tekrar Fransa'nn kontroluna girmesini nlemek iin de, Hollanda ile
Belika'nn birletirilerek, burada kuvvetli bir devletin kurulmasn istiyordu.
Avusturya ise, Prusya ile Rusya'nn bymelerine engel olmak istiyordu.
Rusya'nn Polonya'da, Prusya'nn da Saksonya'da gz vard. Avusturya bundan
84
Emil Ludwig, Napolon, p. 391.
8d
Btn bu anlamalarn metinleri iin bak.: de Clercq, Tome 2, p. 414-432 .
83
Bu konuda bak: A. Debidour, Histoire Diplomatique de lEurope, Tome 1: La Sainte Alliance,
Paris, Felix Alcan, 1891, p. 17-24 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 75
holanmyordu. zellikle Prusya'dan ekiniyor ve Prusya'nn, Almanya'nn liderli
ini eline almasndan endie ediyordu. Bu sebeple, Avustarya'ya gre, Prusya, top
raklarn geniletecekse, bunu Saksonya tarafnda deil, Ren taraflarnda yapma
lyd. Bu suretle Prusya ile Fransa bir kar atmas iine girerdi. Ayrca, Fransa
zerinde baskda bulunabilmek iin, Avusturya, Kuzey talya'nn da kontroln
elinde tutmak istiyordu.
Rusya., birinci plnda Polonya'ya yerlemek ve ondan sonra da Osmanl
Devletine dnmek istiyordu.
Prusya'ya gelince: Prusya hem Saksonya'da ve hem de Ren blgesinde yaylmak
istiyordu. Tabi bu durum kendisini Avusturya ile ama iine sokacandan,
Kongre'de Rusya ile ortak hareket etmek istiyordu.
Drt byk devletin, Kongre'ye gelirken kafalarndaki dnceler bunlard.
Aktr ki, bu dnceler birbiri ile amaktayd. Bundan dolay, drt devlet, bir
birlerini de kontrol alnda tutmak iin, en kk sorunlarda bile kendileri ve bir
likte karar vermeye almlardr. Kk devletleri ve yenilmi Fransay ie kar-
Urmak istememilerdir.
Kongre'nin en nemli iki ahsiyeti, Avusturya Babakan Metternich ile Fransa
Dileri Bakan Talleyrand olmutur. Bunlar Avrupa diplomasisinin iki kurt dip
lomatyd. zellikle Matternich, Viyana Kongresi'nden itibaren, 19. yzyln b
yk ksmnda, milletleraras politikada barol oynayacaktr.
Talleyrand'a gelince: Onun Kongre'deki durumu gerekten gt. nk ye
nilmi bir devleti temsil ediyordu. Bu sebeple, Fransa'y Kongre'den mmkn ol
duu kadar az zararla karmak istiyordu. Bunun iin "Meruiyet lkesi" denen bir
ilke ortaya att. Bu ilkeye gre, Napolyon savalarndan nceki mer hkmdar
lar, tahtlarna ve topraklarna iade edilmeliydi. Talleyrand'n bu ilkesi iyi tuttu.
Avrupa'nn eski kk krallklar ve devleeri Talleyrand'n etrafnda toplandlar
ve Talleyrand Kongre'de byk prestij ve destek kazand.
Baka bir olay da Talleyrand'n durumunu kuvveendirdi. 1814 Kasmnda,
Rusya Varova'y ve Prusya da Saksonya'y igal etti. ngiltere ve Avusturya bu iki
sine kar cephe aldlar. Fakat Talleyrand'n tutumu da nem kazanmt.
Talleyrand, ngiltere ile Avusturya'y, Kongre'nin bu iki byk kuvvetini destekledi
ve onlarn yannda yer ald. Bunun sonucu olarak da, 8 Ocak 1815'de, ngiltere,
Avusturya, ve Fransa arasnda, Rusya ve Prusya'ya kar bir ittifak imzaland
87
.
Talleyrand'n bu politikas kendisine Kongre'de byk itibar ve etkinlik kazandr
d gibi, yenilmi bir Fransa'nn, savan iki byk galibi ngiltere ve Avusturya ile
ittifak yapmas, 30 Mays 1814'de Fransa ile bar imza etmi olan drt devletin,
87
ttifakn metni: de Clerq, Recueil..., Tome 2, p. 447-450.
76
FAHR ARMAOLU
Fransa karsndaki ittifakn da paralam olmaktayd. Baka bir deyile,
Talleyrand Fransa karsndaki Drd Koalisyonu ykmt.
Rusya ve Prusya da, devletin kendilerine kar birletiini grnce, Polonya
ve Saksonya meselesinde fazla ileri gitmeye cesaret edemediler.
Kongre, bu karlkl politik oyunlarla devam ederken, bir yandan da tam bir
eelence havas iine girmiti. Balolar ve elenceler birbirini kovalamaktayd. te
tam bu srada Napolyon'un Elbe'den kat ve Fransa'ya geldii haberi bir bomba
gibi patlad. Bunun zerine devletler, alnm olan kararlar bir "Act Final" , yani
bir "Niha Sened" haline getirip, 9 Haziran 1815 de imzaladlar ve tekrar
Napolyon'un karsna kmaya kotular
88
.
2. VYANA KONGRES KARARLARI
Viyana Kongresi kararlarn u ekilde zetleyebiliriz:
1) ngiltere: Akdeniz'de Malta Adas ile Yedi Ada'y , Gney Afrika'da
Hollanda'ya ait Cape Colony'yi, Seylan adasn,gney Amerika'da Gyan' ve
Antiller'de Trinidat adasn, Danimarka'dan Heligoland adasn alarak, smrge
imparatorluunu bir hayli geniletiyordu.
2) Napolyon'un Ren Konfederasyonu haline getirdii ve eskiden 360 devletten
meydana gelen Kutsal Roma-Germen mparatorluu, imdi devletlerin adedi yzde
doksan orannda azaltlarak, 38 devletten meydana gelen bir Germen
Konfederasyonu ekline sokuluyordu. Avusturya da bu Konfederasyon'un bana
getiriliyordu. Bu ise, Avusturya'nn Almanya'y kontrol altna almas demekti.
3) Prusya, eskiden Polonya'da sahip olduu topraklar alyordu. Bu topraklar
ise, esas itibarile Poznan (Posen) blgesiydi. Bylece Prusya, douda topraklarn
yine geniletmi olmaktayd. Prusya'nn Bat'da kazanlarna gelince: Bir defa,
Saksonya'nn bete ikisini alyordu. Keza Vestfalya'nn ok byk ksm da
Prusya'ya veriliyordu. Ayrca, Ren'in bau kylarndan (Rheinland) bir ksm toprak
da Prusya'nn oluyordu. Nihayet, Almanya'nn kuzey kylarnda bulunan sve
Pomeranyas'm da Prusya alyordu ki, bylece Prusya, Napolyon savalarnn so
nunda topraklarn bytm oluyordu.
4) Avusturya, Polonya'dan Dou Galiya'y alyordu. Gneyde ise, kuzey
talya'da bulunan Lombardiya ve Venedik'i alarak Po nehrine dayanyordu. Buna
karlk Avusturya, Belika'y kaybediyordu.
88
Viyana Kongresi kararlan bir tek belgeden ibaret olmayp, ou ikili anlamalar eklindeki pek
ok belgeden meydana gelmektedir. Bu belgeler iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 465-622. Act
Final ise 121 madde olup, metni: p. 567-614. Act Finalin zeti iin bak.: Debidour, Tome 1: La Saintc
Alliance, p. 62-67.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 77
Fakat Avusturya'nn Viyana Kongresi'nde kazand en byk zafer,
Almanyay, her eye ve zellikle Prusya'ya ramen, yine dank bir halde tutmaya
muvaffak olmasyd. Mettemich bu zaferi salamak iin btn diplomatik ustalm
kullanmu. Bununla beraber, Avusturya, kazanm olduu topraklarla nfusunu 4-
5 milyon kadar arttrmakla birlikte, snrlar iine, yine bir ok aznl sokmu ol
maktayd. Buna bir de, Avrupa'ya yaylm olan ihtill fikirlerini ekleyecek olursak,
Napolyon savalarndan topraklarn geniletmi olarak kan Avusturyann , ger
ekte yeni zaaf unsurlarn bnyesine katm olduu sonucuna varmak kolay ola
caktr.
5) Rusya, Viyana Kongresi kararlar ile, 1807 Tilsit Antlamasnda ele geirdii
Finlandiya'y muhafaza ediyordu. Fakat, Tilsit'te Napolyon'un kurmu olduu ve
Rusya'nn da tanm olduu Varova Byk Dkal'nn en byk ksm da yine
Rusya'ya geiyordu. Rusya'ya geen Polonya topraklar, Almanya'nn kalbine sap
lanm bir haner gibiydi
89
. Viyana Kongresi'nin Polonya'nn bllmesi iin al
d kararlara gre, Avusturya, Prusya ve Rusya, Polonya'dan aldklar topraklarda
bulunan PolonyalIlarn, "mill messeselerini" kurmalarna izin vereceklerdi. Yani
bir eit zerklik ynetimi uygulanacak. Lkin buna hi kimse uymad. Sadece
Rusya, 1815 Kasmnda yaynlad bir anaysa ile, yan-parlmanter bir rejim uygu
lamak istedi ise de, bu deneme de uzun mrl olmad. Rusya, bir ka yl sonra bu
rejime son vererek, Polonya'daki otoriter ve despotik ynetimine devam etti.
6) Hollanda tekrar Krallk oluyor ve Orange hanedannn ynetiminde bam
szln kazanyordu. Fakat, ngiltere'nin istedii ekilde, Hollanda ile Belika bir
letirildi ve buna Niederlad Devleti ad verildi. Ayrca Lksemburg Byk
Dkal da, Hollanda Kral'nm ahsna veriliyordu (Kral I. Willem). ngiltere'nin
Hollanda ile Belika'y birletirmesinin sebebi, Fransa'ya kuzeyden bask yapabile
cek kuvvetli bir devlet kurmakt. ngiltere, Hanovra Elektrl'n de Krallk ha
line getirerek, Almanya zerindeki kontroln kuvvetlendirmeye alu. (Hanovra
ile ngiltere arasndaki ba, Kralie Viktorya'nn tahta k tarihi olan 1837 ylna
kadar devam edecektir. nk Hanovra kanunlar kadnlarn hkmdarln ya
saklyordu.]
7) Kuzeyde, sve Finlandiya'y kaybettii iin, bu kaybn karlamak zere
sve Krallna Norve verildi. Danimarka, 1807 de Napolyon ile ittifak yapt
iin
90
, Viyana Kongresi'nde cezalandrld ve Norve elinden alnarak sve'e ve
rildi.
8) talya'nn durumuna gelince: Sardunya Krallna, Nice, Savoie ve Cenova
topraklarnn katlmas ile, Fransa'nn gneyinde kuvvetli bir devlet meydana geti
rilmi oluyordu.
89
Debidour, La Sainte Alliance, p. 68 .
90
31 Ekim 1807 tarihli bu ittifakn metni: de Clerqe, Recueil..., Tome 2, p. 237-239.
78 FAHR ARMAOGLU
Keza, Modena ve Toskana Dkahklarmn bana Avusturya prensleri getirildi.
Napolyon'un ikinci kars ve Avusturya mparatoru'nun kz Marie-Louis'e de
Parma Dkal verildi ki, bu suretle Avusturya'nn talya zerindeki etkinlii daha
da artm oluyordu.
Orta talya'da Papalk Devleti'nin varl kabul edildi.
Gney talya'da da ki Sicilya Krallnn bana da tekrar spanyol
Bourbonlar' getirildi.
9) svire ise, 22 Kanton'dan meydana gelen bamsz ve daimi tarafsz bir dev
let oluyordu. Bylece, Fransa ile Avusturya arasna da bamsz bir devlet sokulmu
olmaktayd.
Viyana Kongresi'nin siyasal sorunlarn dnda ald bir karar da, insanlk iin
bir yz karas olan zenci esaret ve ticaretinin yasaklanmasyd. Bunda, Fransz
htilli'nin yayd, insan haklar ve hrriyetleri kavramnn bir etkisini grmemek
mmkn deildir. nk, zenci esaret ve ticaretini ilk defa kaldran, 1794 de
Konvansiyon ynetimi olmutu. Konvansiyon bu tarihte ald bir kararla, zenci ti
caretini insan haklar kavramna aykr grerek, Fransz smrgelerinde bu ticare
tin yaplmasn yasaklamu. Lkin Napolyon, 1802 de zenci ticaretine tekrar izin
verdi. Bununla beraber, ngiltere 1806 da ve Amerika Birleik Devletleri de 1808
de zenci ticaretini yasakladlar. Nitekim, Viyana Kongresi'nde zenci ticaretinin ya
saklanmasn teklif eden de ngiltere oldu. Lkin, Viyana Kongresi, zenci ticaretini
tamamen yasaklayamad. Zenci ticaretinin uygarla ve insanlk kavramna aykr
olduu belirtilmekle beraber, Viyana Kongresi "Niha Sened" ine imza koyan dev
letlerin, bu gayr nsan ticareti ne zaman ve ne ekilde kaldracaklar konusu, bu
devletlerin takdirine brakld.
Viyana Kongresi kararlar zetle bunlardr. Fransz Tarihisi A. Debidour,
Viyana Kongresi'ni deerlendirirken, "1815 in diplomatlar, Avrupa'y en kt ka
nunlarla donatmak iin bir yllarn verdiler. Bu fenalklar tamir etmek iin de bir
yzyl gerekecektir" der
01
.
3. NAPOLYON'UN DN.... VE SONU
Napolyon, 11 Nisan 1814 deki Fontainebleau Anlamas ile imparatorluktan
feragat eder etmez, Mttefikler, XVI. Louis'nin kardei Comte de Provence',
XVIIL Louis ad ile Fransa Krall'na getirdiler
91 92
. Bourbon'larn bu ikinci saltana-
na Restorasyon dnemi denir.
91
A. Debidour, Histoire Diplomatique de l'Europe, Tome 1, La Sainte Alliance, p. 69.
92
XVI. Louis'nin iki olu vard. Byk olu 1789 da ld. Kk olu ise, Kral ve Kralie hapse
ald zaman, o da annesi ve babas ile hapse konulmutur. O zaman 7 yandayd. XVI. Louis 1793 te
ve Marie Antoinette de ertesi yl idam edildiinde, ocuklar hapiste tutulmaya devam edilmitir. Daha
sonra XVIII. Louis adn alacak olan, kraln kardei Comte de Provence Kraln idam zerine, olunu
XVII. Louis ad ile kral iln etmi ise de, ocuk, 1795 ylnda, kt muameleden hapiste lmtr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 79
XVIII. Louis, hemen bir anayasa iln etti. Bu anayasa ile, Kral tarafndan sei
len bir Senato (Le Snat) ile, yeleri halk tarafndan seilen bir Meclis (Chambre
des Dputs) kuruluyordu. Yeni rejim "merut Monari" ydi. Mamafih, bu yeni
rejim Napolyon mparatorluu'ndan daha liberaldi. htill'in bir ok messese ve
ilkeleri aynen braklmt. Mesel, vergi eitlii, fikir, mezheb ve basn hrriyeti
gibi....
Bununla baraber Bourbon'lar ksa zamanda sevimsiz hale geldiler. Bunun e
itli sebepleri vard. Bir defa, Bourbon'lar, htill'in renkli bayran (Tricolor)
terkedip, kendi beyaz renkli bayraklarn Fransz bayra olarak kabul ettiler. htill
zamannda Fransa'dan kaan asillere, topraklarn geri vermeye alular. Halbuki
bu topraklar imdi halkn elindeydi. Halk bu topraklar vermek istemiyordu ve bu
sebepten de Kral'a kzyordu. Napolyon'un "Byk Ordusu"nun (Grande Arme)
subaylar ve askerleri az bir maala terhis edilmilerdi ve Bourbon'lar kendilerini
hor gryorlard. Eski askerler imdi Napolyon dnemini aryordu. Dier taraftan,
ngiliz mallar tekrar fransz piyasasna akmaya balad ve ticaret ve sanayi erbab da
bundan holanmad. Nihayet, Bourbonian tekrar iktidara getiren, yabanc devlet
ler olmutu. Fransa yenilmi bir devlet olarak ar bir bar yapm ve yklce bir
sava tazminat da demeye mahkm edilmiti. Ksacas, Fransa'nn ve Fransz hal
knn haysiyeti incinmiti.
te bu sebeplerden Fransa'da Kral'a kar genel bir honutsuzluk vard.
Dier taraftan, Napolyon'a kar birlemi olan Avrupa, Viyana Kongresi'nde
kar atmalar ve anlamazlklar iine dmt. Yani hem dardan ve hem de
ierden baknca, artlar gayet msait grnyordu. Napolyon harekete gemeye
karar verdi. "Mukadderata kar son kozunu oynamak zere'
93
, gizlice Elbe adasn
dan kat ve 1 Mart 1815 de, Cannes kylarnda Juan krfezine kt. 7 Martta
Grenoblea, 10 Martta da Lyon'a geldi. Lyon'da tekrar imparatorluunu iln etti.
20 Mart sabah Fontainebleau'ya geldi ve ayn akam Tuileries Saray'na girdi
94
.
Napolyon, Fransa topraklarna ayak basndan itibaren, halkn byk sevgi
gsterilerile karlat. Grenoble'da, Kral'n askerleri ve halk, kendisini "Yaasn
imparator!" diye karlad. Paris'e, askerlerinin omuzlar stnde girdi. "Yaptna
onu piman edeceim" diyen XVIII. Louis
95
, kurtuluu kamakta buldu. Ne var ki.
btn Avrupa tekrar Napolyon'a kar birlemekte gecikmedi.
Napolyon, Fransa'y 1792 snrlar iinde tutacan bildirdi ise de, Avrupa
devletlerinin kendisine kar birlemesine engel olamad ve Avusturya, Rusya,
93
H.G. Wells, Esquisse de l'Histoire Universelle, Paris, Payot, 1948, p. 467.
94
Napolyon'un Elbe'den kap Paris'e kadar geliinin ayrntl hikyesi iin bak.: Mmorial de
Sainte-Hlne, Tome 6, p. 185-201.
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Paris, Librairie Eugne Belin,
1946, p. 569.
80 FAHR ARMAOLU
Prusya ve ngiltere, Napolyon'u tanmadklarn iln ettiler. Napolyon, teebbsle
rinin sonu vermediini ve devlederin tekrar savaa hazrlandklarn grnce, o da
Avrupa'nn Yedinci Koalisyon'una kar asker hazrlklara balad. lk hareket eden
Napolyon oldu. 14 Haziran 1815 de askerlerini Belika'ya soktu. Mttefik kuvvet
leri ile Napolyon'un askerleri 18 Haziran 1815 de Waterloo 'da (Lmsemburg'da)
karlatlar. Mttefik kuvvederinin banda ngiliz generali Wellington bulunu
yordu. Savan en kritik nnda, Prusyal general Bluecher de Wellington'in yar
dmna gelince, Napolyon'un kuvveeri ezildi.
Bu defa ark her ey bitmiti. Napolyon'un ikinci imparatorluu tam 100 gn
srmt. Waterloo'dan sonra, aynen Msr'da yapt gibi, askerlerini brakp
Amerikaya kamak iin Rochefort'a geldi. Amerika'ya kama fikri yaknlarndan
geliyordu. Fakat Amerika'ya gidip gitmemekte tereddt gsterince, Ingilizler tara
fndan yakaland
01
. 2 Austos 1815 de Mttefikler arasnda Paris'te imzalanan bir
anlama ile, Napolyon'a "esir" muamelesinin yaplmasna ve korunmas grevinin
ngiltere'ye braklmasna karar verildi
07
. Yine bu anlama ile, Napolyon,
ngiltere'nin tesbit edecei bir yerde gzetim altnda tutulacakt.
Napolyon, Afrikann Gine Krfezi aklarndaki kk Saint-Hlne adasna
srld. 5 Mays 1821 de yine Sainte-Hlne'de kanserden ld. lmeden bir sre
nce vasiyetini yazdrrken, kemiklerini Fransa'ya emanet ettiini sylemiti"
8
.
Kemikleri 1841 de Paris'e, bugnk mozolesine tanmtr.
Napolyon'un Sainte-Hlne'e srlmesinden sonra, Fransa Mttefiklerle ikinci
defa bar antlamas imzalamak zorunda kald. 20 Kasm 1815 de Fransa ile,
Avusturya, Rusya, Prusya ve ngiltere arasnda imzalanan bar antlamasna'
1
" gre,
Fransa bu sefer 1790 snrlarna ekiliyordu. Bu, Fransa'nn kuzeyde bir takm top
raklar daha kaybetmesi demekti. Yine bu antlama ile Fransa, be ylda 700 milyon
frank sava tazminat deyecekti ve bu sre iinde kuzey Fransa Mttefiklerin igali
altnda kalacakt.
BENC KISIM
HTLL VE NAPOLYON SAVALARI SIRASINDA OSMANLI
MPARATORLUU
1. FRANSIZ HTLL VE OSMANLI DEVLET
Fransa'da ihtill patlak verdii zaman, Osmanl-Frasz mnasebetleri, Kanuni
Sultan Sleyman (1520-1566) ile I. Franois (1515-1547) arasnda kurulmu olan
00
Jacques Bainville, Napolon, Paris, Arthme Fayard, 1946, p. 554-555.
07
Anlamann metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 625-626.
08
Chateaubriand, Napolon, Paris, Eggloff, 1949, p. 401.
00
Bar andamasnn metni: de Clercq, Recueil..., Tome 2, p. 642-648.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 81
geleneksel dostluk erevesi iinde cereyan etmekte devam ediyordu. Osmanl si
yasetinde Fransz dostluu, tarih bir zaruret olarak kabul edildii kadar, deerli
bir gelenek gibi de saylyordu
100
. Fransa, Kanuni zamannda, 1535'de, elde etmi
olduu ve daha sonralar geniletmi olduu ekonomik ve adl kaptllsyonlardan
byk faydalar salyarak, gerek Yakn Dou'da, gerek Osmanl imparatorluu top
raklarnda geni bir ticar faaliyette bulunuyordu. Fransa'nn salam olduu bu
kapitlsyon haklar, dostluun balangta siyas olan niteliine ekonomik bir de
er de katt gibi
101
, Fransa'nn gznde Osmanl Devleti'nin dostluunun dee
rini de daha ok arttryordu. Kald ki, Kanuni-Franois dneminden bu yana
Fransa ile Osmanl Devleti arasnda byk bir siyas atma da olmamt.
Osmanl-Fransz dosduunun bu devamll, Fransa'nn Avrupa politikasnda
hemen daima bir stnlk gstermesi, Rusya ve Avusturya'ya kar bir siyaset gt
mesi ve askerlik sanatnda dier devletlerden ileri bulunmas, Osmanl Devlet
adamlarna tasarladklar slahat iin, Fransa'dan faydalanma gereini de kabul et
tirmiti. Fransz Ihtilli'nin gelimeleri srasnda dahi Osmanllar, slahat iin
Fransa'dan eidi yardm istemekten geri kalmadlar
102
.
Fransz Ihlli'nin kmasndan bir ka ay nce, Mart 1789 da,Osmanl tahna
III. Selim kmt. Yeni Padiah, Fransz dostluuna nem veren ve Fransa'ya
sempatisi olan bir kiiydi. ehzadeliinde, Fransa Kral XVI. Louis ile de mektup-
lamt. Hatta III. Selim daha sonra Napolyon ile de mektuplaacakr
103
. Dier ta
raftan III. Selim, tahta geerken kafasnda bir takm slahat, yani reform dnce
lerine sahipti. Ve reformlarn gerekletirilmesinde de Fransa'nn yardmna gve
niyordu. Fakat, III. Selim padiah olduktan ksa bir sre sonra Fransa'da ihtill ge
limeleri balam.
htill Osmanl mparatorluu'nda herhangi bir endie ve korku uyandrmad.
Osmanl Devleti, Avrupa devleerinin duyduu endieye kaplmak hususunda
herhangi bir sebep grmedi. Avrupa devlederi korkmakta haklydlar; zira, ihtill
im ykmay amalad sosyal ve siyasal dzen aynen kendilerinde de mevcuttu.
htill ayrcalkl, yani imtiyazl snf esasna daayanan bir sosyal dzeni ykmak isti
yordu. Halbuki Osmanl maparatorluu'nda, imdyazl snf esasna dayanan bir
sosyal ve siyasal dzen yoktu. Aksine, yetenee dayanan bir sosyal mobilit vard
Osmanl Devleti'nin slm bir devlet olmas ve kendisini Avrupa devletler huku
kuna dahil saymamas sebebile, nsan ve Vatanda Haklar Demeci'ni kendisi iin
tehlikeli bulmad
104
. Bununla beraber, Osmanl mparatorluu, htill hkmede-
100
Ord. Prof. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn 1983
(Drdnc Bask), Cilt 5, s. 21.
101
ayn eser, S. 21.
102
ayn eser, s 21-22 .
103
Bak.: Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 5, p. 191-192 .
104
Karal, ad geen eser, Cilt 5, p. 22 .
82 FAHR ARMAOLU
rini de hemen tanmad. Fransa'da ortaya kan yeni rejimin, nce Avrupa hk
metleri tarafndan tannmas ilkesini benimsedi.
Lkin, Fransz htilli genileyip bir Avrupa Sava'na dnnce, Osmanl
Devleti sava karsnda yine tarafsz kalmakla berabere, gelimeler Bbli'yi skn-
uya sokmaya balad. Mesel, 1792 Eyllnde kurulan Konvansiyon ile, Fransa'da
Krallk Cumhuriyet'e dnnce, stanbul'daki htill taraftar Franszlar, gsle
rine Cumhuriyet'in simgesi olan kokartlar takarak Beyolu'nda gsterilerde bu
lundular ve Fransa'nn elilik binasna da girerek, eliyi dar attlar ve elilie
yerletiler. nk eli, Krallk rejiminin gnderdii eliydi. Halbuki imdi
Cumhuriyet kurulmutu. Avusturya ve ngiltere elileri, Bbli'ye bavurup, bu
gsterilere engel olunmasn istediler. Osmanl Devleti, bu konuda yaplan btn
ikyet ve protestolara kulak tkayarak, bu gsterileri tabi grd.
Bununla beraber, 1792 den itibaren htill Fransas Avrupa ile savaa tutu
maya balaynca, Osmanl Devleti'ni de yanna alarak bu savaa sokmak iin aba
harcamaya balad ve 1792 ylndan itibaren stanbul'a eliler gnderdiler. 1792
Hazirannda stanbul'a gnderilen eli Descorches'a verilen talimat iki nokta ze
rinde younlayordu. Birincisi, Osmanl Devleti'nin Fransa'daki yeni rejimi tan
mas, dieri de, Osmanl Devletinin, Fransa ile ittifak yaparak savaa katlma-
syd
105
. III. Selim, hi bir Avrupa devleti tanmadan Fransa'daki yeni rejimi tan
may kabul etmedii gibi, tabiatile ittifaka da yanamad..
Prusya Nisan 1795'te Ble ve Hollanda da Mays 1795'te Lahey barlarn
Fransa ile imza edince, Osmanl Devleti iin sorun kalmyordu. Zira, bu bar ant
lamalar ile Fransa, iki Avrupa devleti tarafndan tannm olmaktayd. Bunun
iindir ki, III. Selim, Fransa'nn gnderdii yeni eli Verninac' resmen kabul etti.
Bu suretle yeni rejim ile Osmanl Devleti arasnda resm mnasebetler balam
oluyordu.
Osmanl Devleti tarafndan tannmakla Fransa, birinci amacna ulam ol
maktayd. Bu sebeple, daha nemli olan ikinci amac, yani bir Fransz-Osmanl itti
fakn gerekletirmek iin harakete geti. Yeniden Osmanl Devleti'ne ittifak tek
lif etti. Avusturya veya Rusya devletlerinden birinin saldrs halinde, Fransa'nn as
ker yardmn ngren bir ittifak tasars zerinde mzakereler devam ederken ve
Osmanl Devleti Fransa'nn byle bir ittifakn msait karlad bir srada,
Napolyon'un Msr seferi, Osmanl Devleti'nin tutumunu radikal bir ekilde dei
tirmesine sebep oldu
106
.
Maamafih, Fransz-Osmanl ittifak sonusuz kalmakla beraber, o tarihe kadar
Osmanl Devleti'nin Fransa'da daimi elisi yok iken, ilk defa olarak Morali Esseyit
Ali Efendi'yi 1797 ylnda Paris'e daimi eli olarak gnderdi.
10
10
Karal, ayn eser, Cilt 5, s. 23.
106
ayn kaynak, s. 23-25.
83
2. NAPOLYON'UN MISIR SEFER VE OSMANLI DEVLET
Fransa ile Osmanl Devleti arasndaki mrasebetlere, Campo Formio antla
masndan sonra phe unsuru girmeye balad. Camo Formio ile Yedi Ada'y alan
Fransa, Arnavutluk"tki faaliyeeri dolaysile Balkanlar'a ayak bas gibi, Osmanl
Devletile de komu oluyordu. imdi Yedi Ada'da zayf bir Venedik'in yerini kuv
vetli bir Fransa alm oluyordu. Bu durum Osmanl Devletinin houna gitmedi. Bu
sebeple, Campo Formio anamas, Osmanl- Fransz mnasebetlerinde bir d
nm noktas tekil eder.
Diar taraftan, Napolyon, Campo Formio ile, Avusturya'ya da Venedik arazi
sinden toprak vermiti. Avusturya bu topraklar almakla, Adriyatik Denizi'ne km
olmaktayd. Bu dahi Osmanl Devletinin houna gitmedi. Bu durumu da yaratan
yine Napolyon, yani Fransa idi.
Bir dier nokta ise, Yedi Ada'ya yerleen Fransa'nn, buradan Mora ve
Arnavutluk halknn bamszlk arzularn kkrtmaya balamasayd. Fransa, bura
larda kendisine bal bamsz devletler kurma peindeydi.
Btn bu gelimeler Osmanl-Fransz mnasebetlerinde yeni bir dnm or
taya kard. Napolyon'un Msr' ele geirmeye kalkmas, barda taran damla
oldu. Napolyon'un 280 paradan kurulan bir donanma ve 38.000 kiilik bir ordu
ile 19 Mays 1798 de Fransa'nn Toulon limanndan hareketle, Malta'y igal edip,
2 Temmuz da skenderiye'ye gelmesi karsnda, Osmanl Devleti'nin artk Fransa
ile ii kalmamt. Kald ki, Fransa, Osmanl Devleti'ni bir takm yalanlarla da oya
lama yoluna gitmitir. Daha Msr seferi iin Toulon limannda hazrlklar yaplr
ken, bu hazrlklarn Msr iin yapld haberleri yayldnda, Osmanl Devletinin
sorusu zerine, Fransz hkmeti, Osmanl elisi Esseyit Ali Efedi'ye, "Toulon ha
zrlklar ngiltere'nin istils iindir" demi
107
ve saf bir adam olan Osmanl elisi
de buna inanarak, stanbul'a bu ekilde rapor yazmt.
Fransa'nn Toulon'daki hazrlklar Rusya'y kukulandrmt. Osmanl
Devleti gibi, Rusya da Fransa'nn Yedi Ada'y almasndan ve Balkanlar'a yaklama
sndan holanmamt. nk Rusya'nn da gz Balkanlar'da idi.
Napolyon'un Msr seferi hazrlklar karsnda tellanan Rusya'nn, daha
1797 yl sonlarndan itibaren, bir yandan Karadeniz donanmasn hazrlarken di
er yandan da Osmanl Devleti ile ittifak abalarna giritii grlmtr
108
. Bu itti
fak sayesinde Rusya, donanmasn Boazlar'dan geirip Akdeniz'e karmay d
nyordu. Rusya, Fransa'nn Osmanl Devleti'ni yakp onun yerine kendisinin
gemesinden korktuu gibi, Toulon'daki hazrlklarn, Ege Denizi ve hatta
Karadeniz'e ynelik olduuna dair sylentiler de kmt.
107
Karal, ayn Kaynak, s. 29.
108
Bak.: Akdes Nimet Kurat, Rusya ve Trkiye, s. 42-42.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
84 FAHR ARMAOLU
Osmanl Padiah III. Selim ve devlet erkn, Rusya'nn teebbslerini ekin
genlikle karladlar. Bir defa, Rusya'ya gvenmiyorlard. kincisi, III. Selim ve
Osmanl Devlet adamlarnn Fransa'ya sempatileri vard. Bu sebeple, III. Selim,
"Fransz akz-i ah d eylemedikte sonra Rusya'lmm gemi geirmesi muzrdr" de
mi ve Rusya'nn ittifak tekliflerini nezaketle savmaya almtr
109
. III. Selim,
Fransa'nn, Osmanl dosuundan vazgetiine dair somut iaret olmadka,
Rusya'ya yanamak istemiyordu.
Napolyon'un 2 Temmuz 1798 de skenderiye'ye kmas ile artk zarlar aulm
oluyordu. Osmanl Devleti iin beklemenin anlam yoktu. Bundan dolay, Osmanl
Devleti Rusya ile, istemiye istemiye itdfaka yanat ve ittifak mzakereleri 28
Temmuz'da stanbul'da balad. ttifak grmeleri biraz uzun srd. Zira, ittifak
iin can atan Rusya olduu halde, Fransa'ya kar sevkedecei donanma ve askerin
masrafn Osmanl Devletine yklemek istedi. Tabi Osmanl Devleti de buna ya
namad. te tam bu sradadr ki, Rusya bir olup-bitti yaparak donanmasn
stanbul Boaz nlerine getirdi. Osmanl Devleti bu olup-bittiyi kabul etmek zo
runda kald ve 5 Eyll'de, 11 paralk Rus donanmasnn Bykdere nlerine de
mir atmasna izin verildi
110
. Bu Rus donanmasna bir Osmanl donanmas da katla
rak, Mora ve Arnavutluk kylarn Franszlara kar savunmak ve Yedi Ad a'yi geri
almak zere, bir Trk kaptannn komutasnda 19 Eyllde stanbul'dan hareket
etti. Bu ekilde, daha ittifak antlamas imzalanmadan iki devlet fiilen ittifak etmi
olmaktaydlar. Bundan daha nemlisi, tarihte ilk defa olarak Rus donanmas
Boazlar'dan geip Akdeniz'e kyordu.
ttifak antlamas 23 Aralk 1798 de imzaland
111
. Bu ittifak antlamas 14
maddelik ak bir ksm ile bir gizli ksmdan ibarettir. Ak ksmnda, "ibu tedafi
ittifak hasebiyle beyinlerinde hsl olacak rabta ol mertebede ka\i ve mstahkem
ola ki bir tarafn dostu taraf- aharn dahi dostu ve kezalik bir cibin dman c-
ib-i aharn dahi dman ola "denilmek suretiyle, antlamann klsik bir ittifaktan
ibaret olduu belirtilmekteydi. Ve ayn zamanda bir savunma ittifakyd. Ayrca,
ittifakn bu nitelii dolaysile, ngiltere, Prusya ve Avusturya gibi devletlere de ak
olduu da belirtilmekteydi.
ttifak antlamasnn gizli ksmna gre de, sava devam ettii srece Rus sava
gemileri Boazlar'dan serbeste gemekle beraber, bu gei, bar zamannda da
gei iin Rusya'ya herhangi bir hak iddiasna dayanak tekil etmeyecekti. Ne var ki,
109
Karal, ad geen eser,. Cilt 5, s. 31.
110
Prof. Karal 5 Eyll tarihini vermekle beraber, Prof. Kurat bu tarihi 31 Austos olarak
zikretmektedir.
111
ttifakn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, stanbul, Ceride-i Askeriye Matbaas, 1298, s. 14-19;
Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, s. 197-200; Noradounghian,, Recueil d'Actes..,
Tome II, p. 24-27; ngilizce tercme metin: J.C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World
Politics-A Documentary Record, New Haven and London, Yale University Press, 1975, Vol. I, p. 127-132.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 85
Rusya bundan sonra, Osmanl Devleti'nin glklerinden ve zayflndan yararla
narak, bu geici hakk daimi bir hak haline getirmeye alacakr.
Yine ittifakn gizli ksmna gre, (Mad.4), iki devlet Karadeniz'i kapal bir de
niz olarak tandklarn ve bu denize girmeye alacak baka devletlerin sava ge
milerine, btn kuvvetlerde kar koyacaklarn belirtiyorlard.
8 yl iin imzalanm olan bu ittifakn nr uzun olmad. Bir sre sonra, iki
devletin mnasebetleri yeniden bozuldu.
Rusya'dan sonra Osmanl Devleti 5 Ocak 1799'da ngiltere ile de ittifak imza
lad
112
. Mamafih ngiltere de, ittifakn imzasndan bir ka ay nce de Osmanl
Devleti'ne yardm etmi ve Amiral Nelson komutasndaki bir ngiliz donanmas 1
Austos 1798 de Ebuhr'da (Abukir) Fransz donanmasna saldrarak, bu donan
may yoketmi ve Napolyon'u nemli bir deniz desteinden yoksun brakmtr.
Bundan dolaydr ki, daha sonra Napolyon, "Denizlere hkim olabilseydim, btn
Dou'nu da hkimi olabilirdim"
113
diyecektir.
Osmanl-Rus ittifak gibi 8 yl iin imzalanm olan Osmanl-ngiliz ittifak ile
de ngiltere, Osmanl Devletile Rusya arasnda imzalanm olan ittifaka katlmak
tayd. Bu sebeple, Osmanl-Rus ittifakndaki maddeler ve taahtler, ifade ekli
farkl olmakla beraber, hemen hemen aynen Osmanl-ngiliz ittifaknda da tekrar
edilmekteydi. u anlamda ki, taraflar karlkl olarak birbirlerinin toprak btn
lklerini garanti ediyorlard. Bundan dolay, ngiltere, Fransa'nn Msr'dan ka
rlmas iin donanmasile Osmanl Devleti'ne yardm edecek ve Osmanl Devleti de
Fransa'ya kar hem deniz ve hem de kara kuvvetlerini kullanacakt. Ayrca,
Osmanl Devleti, ngiltere'ye de her trl yardm yapmay vaad ediyordu.
Osmanl-ngiliz ittifak ile ngiltere, Babakan William Pitt tarafndan 1791 de
ortaya alan, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln ve varln koruma
politikasn ilk defa olarak uygulama alanna geirmi olmaktayd. Keza, Osmanl
Devleti de, kendisine ynelen bir d tehlike ve tehdide kar, baka bir devlete da
yanmak suretile bir "denge" kurma politikasna, Osmanl-Rus ve Osmanl-ngiliz it
tifaklar ile balam olmaktayd. Fakat bu iki unsurdan devaml olan ngiltere ola
cak ve iki devletin bu karlkl politikalar 1878 e kadar devam edecektir.
Nitekim, Osmanl Devletile ngiltere arasndaki bu yaknlama sonucudur ki,
iki devlet arasnda, ticar mnsebetlerde de bir gelime olmu ve Padiah III.
Selim , 30 Ekim 1799 tarihli bir ferman ile, ngiliz ticaret gemilerine Karadeniz'de
112
13 maddelik Osmanl-ngiliz ittifaknn metni : Mecmun-i Muahedat, Cilt 1, s.262-266; Erim, a d
geen eser, s. 201-204; Noradounghian, Recueil d'Actes......... Tome II, p. 28-31; ngilizce tercme medn
; Hurewitz, The Middle ast....,Vol. I, p. 132-133.
113
Mmorial de Sainte -Hlne Tome 5, p. 75 .
86 FAHR ARMAOLU
dolama ve caret yapma yetki ve izni vermitir
114
. Byle bir izin ilk defa olarak
Ingiltereye verilmekteydi
115
,
Osmanl-ngiliz ittifakndan sonra, Osmanl Devleti 21 Ocak 1799 da ki-Sicilya
Krall ile de bir ittifak imza etti
110 117
. ki-Sicilya Krall'n Osmanl Devletile byle
bir ittifaka sevkeden sebep, antlamann 1. maddesinde belirtildii zere,
Napolyon'un talyay ve Malta adasn igal etmesinin bu devlette uyandrd endi
eydi. Bunun arkasndan Napolyon'un Msr' da ele geirmeye kalkmas, phesiz
Fransa'y akdenizde byk bir g haline getirecekti. Zaten, ngiltere'yi de hare
kete geiren sebep, Fransa'nn Akdeniz'e egemen olup, ngiltere'nin Hindistan
Yol'nu kesmesi ihtimali ve tehlikesiydi. Ksacas, sorun sadece bir Msr konusu
deil, bir Akdeniz egemenlii sorunu idi.
unu da belirtelim ki, Osmanl Devleti'nin, Rusya, ngiltere ve ki-Sicilya
Krall ile imzalad ittifaklarla meydana gelen "Drtl ttifak", 19. yzylda r
nekleri daha da grlecek olan garip bir ittifak sistemiydi. nk, bu sistem, bir
birinin can dman saylabilecek devletlerin ittifakyd. Bir ngiltere-Rusya bir
Osmanl-Rusya mnasebetlerinin gereine bakldnda, bu ititfaklarn uzun
mrl olamayaca batan belliydi. Nitekim yle de oldu
n
. Baka bir deyile, bu
ittifaklar "eyann tabiatna aykryd". Ne var ki, Napolyon'un ve htill Fransas'nn
dourduu her biri iin ciddi olan tehlike, bu "dman kardeler birlii"nin ortaya
kmasna sebep oldu.
Osmanl Devleti, her eye ramen, bu ittifaklar sistemi ile, Fransa'nn eline
gemi olan topraklarn kurtarmaya muvaffak oldu. Ortak Osmanl-Rus donan
mas Yedi Ada'y, Fransa'nn elinden ald. Yedi Ada daha nce Osmanl Devletinin
topra deildi. imdi Fransa'nn elinden alnan bu topraklarn durumu ne ola-
caku? Osmanl Devletile Rusya arasnda 21 Mart 1800 tarihinde imzalanan bir an
lama Yedi Ada'nn (Cezayir-i Seb'a) durumunu u ekilde tesbit etti
118
: Yedi Ada,
Osmanl Devleti'nin himayesinde bir Cumhuriyet oluyordu ve Osmanl Devletine
ylda bir 75.000 kuru deyecekti. Dier taraftan, Rusya, bu Cumhuriyet'in top
rak btnln garanti ediyordu. Ayrca, Venedik'ten ayrlan Preveze, Parga,
114 F
er
ma
m
n ngilizce metni: Hurewitz, The Middle East..., Vol. I, p. 141; Noradounghian, Recueil
d'Actes..., Tome II, p. 335-36.
110
Bundan sonra, ngiltere'yi, 1802 de Fransa, 1806 da Prusya, 1827 de sve, Norve ve spanya,
1830 da Amerika, 1833 de Toskana ve 1838 de Belika takip etmitir. 1856 da ticaret gemilerinin
Karadenize serbest geii milletleraras ilke haline getirilmitir.
1Ul
Bu ittifakn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 2, s. 65-68; Noradounghian, Recucil d'Actes...,
Tome II- p. 32-34 .
117
Do. Enver Ziya Karal, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu, 1797-1802, stanbul
niversitesi Yayn, 1939, s. 103.
118
"Les Iles Ioniennes" denen Yedi Ada'ya dair bu 12 maddelik anlamann metni: Mecmua-i
Muahedat, Cilt 4, s. 28-34; Erim, ad geen eser, s. 2207-211; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome
II- p. 36-40.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 87
Vanitza ve Butrinto gibi Arnavutluk kylarna yakn adalar Osmanl Devletine ilhak
edilecekti.
ngiliz ittifaknn salad faydaya gelince: Daha ittifaktan nce ngiliz do
nanmasnn Ebuhr'da Fransz donanmasn yok etmesiyle, ngiltere gerekten b
yk bir yardm yapm. Bunu yukarda belirttik. Osmanl Devleti ise, yeni kurul
mu bulunan Nizam- Cedit askeri ile iki ay Akk'y Napolyon'a kar baar ile sa
vunmakla Napolyon'un daha yukar kmasn nlemi ve Napolyon'u geri ekil
meye mecbur brakm. Mamafih , Akk savunmasnn dayanmasnda, ngiliz ve
Osmanl donanmasnn denizden yapt yardmn byk rol olmutu.
Napolyon 1799 Austosunda Fransa'ya dnerken, Fransz kuvvetlerini Msr'da
brakmt. Lkin bu kuvvetler, Msr'a km olan Osmanl kuvvetlerde 1801 yl
nn Mart ve Nisan aylarnda yaptklar muharebelerde yenildiler. Napolyon Paris'te
Konsllk rejimini kurup, tekrar Avrupa ile savaa baladndan, Msr cephesini
tasfiyeye karar verdi ve 25 Haziran 1802 de Paris'te, Fransa ile Osmanl Devleti ara
snda bar imzaland
119
. lgintir, bu bar antlamasnn ilk maddeleri, Fransa'nn,
Osmanl mparatorluu'nda imdiye kadar sahip olduu btn kapitlsyon hakla
rnn aynen devam edeceini belirtmekteydi. Napolyon buna ok nem vermiti.
Dier taraftan, antlamann 5. maddesi ile de, Osmanl Devleti ve Fransa, birbirle
rinin toprak btnlklerini karlkl olarak garanti etmekteydiler. Yalnz, antla
maya eklenen bir gizli maddeye gre
120
, taraflar toprak btnlklerini karlkl
olarak garanti etmekte iseler de, Fransa'nn herhangi bir devletle yapaca savaa,
Osmanl Devleti, kendisi isterse katlacaku Yani, Fransa'nn toprak btnln
garanti etti diye, Osmanl Devleti'nin, Fransa'nn herhangi bir devletle yapaca sa
vaa girme zorunluu yoktu.
Paris Antlamasnn 4. maddesi ile de Osmanl Devleti, 27 Mart 1802 de
ngiltere ile Fransa arasnda imzalanm olan Amiens bar'm da aynen kabul et
mekteydi. Daha nce de belirttiimiz gibi, Amiens barnn baz maddeleri ile
ngiltere ve Fransa Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln kabul etmi
lerdi. Osmanl Devleti'nin Paris Antlamas ile Amiens Bar'n kabul etmesinin
sebebi buydu. Nitekim, ilgintir, daha Osmanl-Fransz bar imzalanmadan nce,
Osmanl Padiah III. Selim'in 13 Mays 1802 (11 Muharrem 1217) tarihli bir fer
man ile Osmanl Devleti, "ngiltere Kral Majesteleri'nin mttefiki olarak" Amiens
Bar'n kabul ve ona kaldn bildirmiti
121
.
Mamafih, Osmanl Devleti'nin Msr'a kavumas hemen mmkn olmad. Zira
imdi ngiltere, Hindistan yolu zerinde bulunan Msr'n, kendisi iin arzettii
119
Bar antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, s. 35-38; Erim, ad geen eser, s. 213-
217; Noradounghian, Tome II, p. 51-53; I Iurewitz, Vol. I- p. 155.
120
Gizli maddenin metni: Erim, s. 217; Noradounghian, Tome II, p. 53-54; Hurevvitz, The Middle
East..., Vol. I, p. 155 .
121
Fermann metni: Noradounghian, Tome II, p. 50-51.
88 FAHR ARMAOLU
nemi anlam ve buradan kmak istemiyordu. ngiltere, Msr'da Klemenleri tu
tarak Msr'a yerlemeye niyetleniyordu. ngiltere bu amacna, 1882 de Msr' igal
etmek surenle ulaacaktr. Bundan dolay, Msr'n Napolyon'dan kurtarlmasndan
sonra, Osmanl-ngiliz mnasebetleri bozuldu. Osmanl Devleti, iki yl kadar ura
tktan sonra, nihayet 1803 ylnda ngilizlerin de Msr'dan ekilmesini salayabildi.
3. NAPOLYON'UN MISIR SEFERNDEN SONRA OSMANLI-RUS
MNASEBETLER
Osmanl-Fransz barnn imzasndan sonra iki devlet arasndaki mnasbetler
dzeldi. Napolyon, 1804 de nc Koalisyon savalarna balaynca, Osmanl
Devletini ittifakna almak istedi. Fakat Osmanl Devleti yneticilerinin Fransa'ya ve
Napolyon'a kar gvenleri sarslmt. Kald ki, III. Selim, Fransa'nn ittifakna gi
rerek Osmanl Devletini bir savaa sokmak da istemiyordu. Nihayet, Osmanl
Devleti'nin mttefiki olan Ingiiltere ve Rusya'nn Osmanl Devleti zerindeki bask
lar da arlamaya balamt. nk her iki devlet de, sekizer yl iin imzalanm
olup srelerinin bitmesi yaknlamakta olan 1798 ve 1799 ittifaklarn yenilemek is
tiyorlard.
Kald ki, arada patlak veren bir takm anlamazlklar sebebile, Osmanl
Devleti'nin Rusya ile mnasebetleri de gerginlemeye balamt.
Anlamazlklarn birincisi Yedi Ada yznden kt. Yedi Ada hakknda imza
lanm olan 21 Mart 1800 tarihli anlamaya gre, Rusya, Yedi Ada'da bulunan 3.000
kadar askerini ay iinde geri ekecekti. Halbuki Rusya, bu askerini geri ekmek
yle dursun, aksine, bu adalara yeni kuvvet evketrneye balad. Yani Rusya bu ada
lar terketmek niyetinde deildi.
ikinci anlamazlk, 1798 ittifaknn uygulanmasndan dodu. Bu ittifak ant
lamas, Rus sava gemilerinin Boazlar'dan geiine ait baz esaslar tesbit etmiti.
Fakat bu gemiler, Boazlar'dan, andamada belirtilen kurallara hi uymadan gei
yapyorlard. Mesel Rus gemileri gelip Bykdere nlerinde demir atyor ve asker
ler karaya kp, stanbul iinde serbest serbest dolayorlard. Bu da Osmanl
Devleti'nin hi houna gitmiyordu.
Nihayet, bir baka olay da, Osmanl Devleti'nin hem Rusya ve hem de ngiltere
ile mnasebetlerini bozdu. Napolyon, 2 Aralk 1804'de mparatorluunu iln et
miti. Osmanl Devleti Napolyon'un bu yeni nvann tanmak istiyordu. Yukarda
da belirtiimiz zere, Napolyon, Msr seferinden sonra Osmanl Devleti'nin dost
luunu kazanmak iin her trl abay harcyordu. III. Selim'e mektuplar yaz
yordu. Hele mparator olduktan sonra, III. Selim'e imzal bir resmini gndermesi,
Padiah son derece memnun etmiti.. Padiah, Sadrazama yazd bir hatt huma-
yun'da, "Benim vezirim. Avrupa'da dost dosta tasvir hediye eylemek mutena dettir.
Sen bilmezsin. Hele bu muameleden memnunum"
122
diyordu.
122
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt 5, s. 50.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 89
Lkin, ngiltere ve Rusya, Osmanl Devleti'nin, Napolyon'un mparator nva-
nn tanmak istemesine iddetle kar ktlar. zellikle, Rusya. nk, Rusya bir
yandan Fransa ile sava halinde iken, te yandan da Osmanl Devleti'nin mttefiki
bulunuyordu. ngiltere ise, 1803'de Fransa ile nc Koalisyon savalarna bala
dnda, Osmanl Devle 20 Eyll 1803 de yaynlad bir deklrasyonla
123
, tarafsz
ln iln etmiti. Bu srada kaleme alman bir belgede, Osmanl Devleti'nin Rusya
ve ngiltere'ye kar bak u ekilde belirtilmekteydi: "Rusyalunu tavr hareketi ve
iine elvermeyen maddelerde Devlet-i aliyyeye ettii muamelt meydanda durur
iken, Rusyalu mttefikimizdir deyu andan emin olmak mugayir-i dirayet zahir ve
ayan ve ngiltere (dahi), hasbelmevki Devlet-i aliyyenin dost- kadmi iken, muah
har an Hind alkas takarrbiyle Msr'a kanca ilitirmek ve Malta'y elinden kar
mamak usullerine teebbs... ve Fransalu'nu Msr'a s-i kast vardr, andan mu
hafaza edeyim deyu kendisi Msr'dan iliiini kesmemek ister"
124
ngiltere ve Rusya'nn tehditleri karsnda, Osmanl Devleti, Napolyon'un
mparatorluunu tanmaktan vazgeti. Bu ise, Fransa ile mnasabetlerinin bozul
masna sebeb oldu ve Fransz elisi stanbul'u terketti. Bylece ngiltere ile
Rusya'nn istedii oluyordu.
Osmanl Devleti'nin yalnzlndan istifade etmek isteyen Rusya, bu sefer, 1798
ittifaknn yenilenmesinde srar etmeye balad. Osmanl Devleti, imdi bir de
Rusya ile sorun karmamak iin, aresiz bu basklara boyun edi ve 24 Eyll 1805
de, "can dman" telkki eyledii Rusya ile alt yl iinde ikinci ittifak imza etti
125
.
15 maddelik ak ksm ile 10 maddelik gizli ksm bulunan bu ittifak
126
, tad
yeni hkmlerle, 1798 ittifaknn bir hayli ilerisine gidiyordu. ttifak antlamasnn
ak hkmlerinde fazla bir ey yoktu. Buradaki maddelere gre, taraflardan biri
bir saldrya urayacak olursa, dier taraf, saldrya urayan tarafn uygun grecei
ekilde, ya asker yardmda veya para veya mal yardmnda bulunacaktr. Mamafih,
saldrya urayan taraf, dier tarafn da savaa katlmasn isterse, o taraf da savaa
katlacaktr. Bu erevede, taraflar, birbirlerinin toprak btnlklerini de garanti
etmekteydiler.
Fakat asl nemli hkmler gizli ksmda bulunmaktayd. Gizli ksmn, 1 .
maddesine gre, Avrupa devlederi Fransa'ya kar birleip, buna Rusya da katlrsa,
Osmanl Devleti de bu birlemeye katlacak veya hi deilse, Rusya'ya kara ve deniz
kuvvetlerde veya mal yardmda bulunacakt. Rus sava ve ticaret gemilerinin
Boazlardan gemesine izin verecekti.
123
Deklrasyonun metni: Noradounghian, Tome II- p. 69-70 .
124
Karal, ayn eser, s. 48-49.
120
Kurat, Rusya ve Trkiye, s. 49-50 .
126
ttifakn tam metni: Mecmua-i Muahedat,, Cilt 4, s. 35-46; Erim, s. 221-232; Noradounghian,
Recueil d'Actes..., Tome II- p. 70-77; Hurewitz, The Middle East.., Vol. I, p. 163-167.
90 FAHR ARMAOLU
Antlama'nn S. maddesine gre de, Venedik Cumhuriyetinden ayrlan ve
Osmanl snrlarna kalan "Arnavut lkeleri halklar"nm huzur ve refahn sala
may taahht eden Osmanl Devle, stanbul'daki Rus elisinin bu konudaki m
dahalelerine izin ve imkn vermekteydi.
4. maddeye gre de, talyan yarmadasnn durumu dolaysile Rusya Yedi
Ada'daki askerini muhafaza ediyor ve buradaki askerini zaman zaman deitirmek
bahanesile, sava gemilerinin bar zamannda da Boazlar'dan gemesi hakkn
elde ediyordu.
7. madde ile de, Karadeniz kapal bir deniz saylyor ve Boazlarn da kapal
lk ilkesi tekrar vurgulanyordu. Osmanl Devleti Boazlar'dan hi bir devletin sava
gemisini geirmeyecekti. Eer herhangi bir devlet, Boazlardan sava gemisi ge
irmeye teebbs ederse, Osmanl Devleti ile Rusya, bu saldrya beraberce kar
koyacaklard.
1805 Osmanl-Rus ittifak ile, Rusya iki nemli avantaj elde etmi olmaktayd.
Birincisi, Boazlar'dan hi bir devletin sava gemisinin gemesine izin verilmez
iken, Yedi Ada durumunu bahane eden Rusya'ya, bar zamannda da donanmasn
Boazlar'dan geirmesine izin verilmekteydi. kincisi ise, Boazlarn kapall il
kesine ramen, herhangi bir devletin bu ilkeyi bozmaya teebbs etmesi halinde,
Boazlarn ortak savunmas ngrlmek suretile, Rusya Boazlar zerinde, dier
devletlere nazaran stn bir durum salamaktayd.
Bu ittifakn imzasndan bir ka ay sonra Napolyon'un Austerlitz Zaferi'nin (2
Aralk 1805) haberi geldi. Osmanl Devleti, bu ittifak yapmadan nce, biraz daha
direnip beklemediine piman oldu. Lkin i iten gemiti. Mamafih, bu ittifak
uzun mrl olmad. Ancak bir yl kadar yrrlkte kald ve Osmanl Devleti
Rusya ile savaa tututu.
Osmanl Devleti, Avusturya ile Fransa arasnda Presburg bar'nm imzas ze
rine, hemen Napolyon'un imparatorluk nvann tand. Bunun arkasndan,
Fransa ile Rusya arasnda bar grmeleri yaplacan haber alnca, bu grme
lere katlmak ve Fransa ile Rusya arasnda imzalanacak bara, Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnln garanti eden ve 1805 Osmanl-Rus ittifa
kn ortadan kaldran hkmlerin konmasn salamak zere bir elisini hemen
Paris'e yollad. Lkin, 1806 Maysnda balayan Fransz-Rus grmelerine,
Osmanl elisinin kalmasna izin verilmedii gibi, Fransa ile Rusya arasnda tesbit
edilen bar esaslarn Rus ar kabul etmediinden, grmeler sonusuz kalm
oluyordu. Bu suretle Osmanl Devleti, 1805 ittifakn ortadan kaldrmak iin yap-
bu teebbsten bir sonu elde edemedi.
Bununla beraber, bir ka ay sonra, Eflk ve Budan meselesinden Osmanl-
Rus mnasebetleri gerginleip, iki devlet arasnda sava knca, tabiatile, 1805 itti
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 91
fak da artk geerliliini yitirmi oluyordu. Bylece, ikinci Osmanl-Rus ittifak bi
rincisine oranla ok ksa mrl oldu.
4. 1806-1812 OSMANLI - RUS SAVAI
Osmanl-Rus sava, Eflk ve Budan yznden kt. lgintir, 1805 Osmanl-
Rus ittifak grmeleri srasnda, Rusya, Eflk ve Budan beylerinin, Rusya'nn
onay olmakszn azledilemiyecei hususunda da istekte bulunmu ve bu istek
"Devlet-i aliyye'yi kltc mahiyette bulunarak" reddedilmiti
12
Ne var ki,
Rusya'nn bu ilgi ve terikinden cesaret alan Eflk ve Budan beyleri bir ayak
lanma hareketine de hazrlanmaktaydlar. Bu durumu farkeden Osmanl Devleti,
24 Austos 1806'da bu beyleri azletti. Bu olay zerine, Osmanl Devleti, hem
ngiltere'nin ve hem de Rusya'nn basks alunda kald. ngiltere de Rusya'y des
tekliyordu. nk Fransa'ya kar sava devam etmekteydi. Hele Rusya'nn 29
Eyll'de Osmanl Devleti'ne bir ltimatom vererek, azledilen beylerin grevlerine
iade edilmesini istemesi zerine balayan grmelerden de bir sonu kmamas
zerine, Osmanl Devleti, 15 Ekim 1806 da, Rusya'nn isteini kabul ederek, Eflk
ve Budan beylerini tekrar grevlerine dndrd.
Fransa bu srada Osmanl Devleti'ni Rusya'ya kar direnmeye tevik etmitir.
Fransa'nn istedii, Osmanl Devletile Rusya arasnda savan kmas ve Osmanl
Devleti'nin bir ksm Rus kuvvetini kendi zerine ekerek Fransa'nn, Rusya ile sa
vandaki ykn hafifletmesiydi. Fakat Padiah III. Selim, Devlet'in asker ve mal
durumu dolaysile savaa tarftar deildi. Bu sebepten de, azledilen Eflk ve Budan
Beyleri grevlerine iade edildi. Bu, Fransa iin byk bir felket Ruslar ve
Ingilizler iin ise, bir diplomasi zaferiydi
127 128 *
.
Fakat buna ramen, 10 Kasm 1806 da Rus ordusu Dinyester nehrini geerek
Trk topraklarna girdi ve Eflk ve Budan' igal etti. Osmanl Devleti Rusya'ya
sava iln etmekte tereddt ediyordu. Bu srada Napolyon'un 14 Ekimde Jena za
ferinin haberi geldi. Napolyon, III. Selim'e mektuplar yollayarak, Osmanl
Devleti'ni savaa tevik ediyordu. stanbul'daki Fransz elisi Sebastiani de,
Osmanl Devleti'ni savaa sokmak iin btn gayretini sarfetmekteydi. Nihayet
Osmanl Devleti sava iln etmeye karar verdi ve 24 Aralk 1806 da Rusya'ya sava
iln etti.
Sava kmas zerine Osmanl Devleti, 3 Ocak 1807 de Avrupa devletlerine
verdii notalarla, kendisinin Rusya'ya sava iln ettiini bildiriyor ve ayn zamanda
da, esasen kendisine tbi olan Yedi Ada Cumhuriyeti'nin Rusya tarafndan himaye
sini kabul etmediini tebli ederek, Yedi Ada zerindeki kontroln, teorik olarak
da olsa, tekrar tesis ediyordu.
120
127
Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 49.
128
Karal, Osmanl Taihi, Cilt 5, s. 51.
120
Notalarn metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 79-80 .
92 FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti'nin Rusya ile savaa tutumas, ngiltere'yi harekete geirdi.
ngiltere, Fransa'ya dost olanlara dman ve dman olanlara kar da dost olma
yolundaki tutumunu srdrdnden
130
, Napolyon'a kar sava yapan Rusya'nn
iki cepheli bir sava karsnda kalmasndan holanmad. Osmanl-Rus sava,
Rusya'nn Napolyon'a kar mcadelesini zayflatabilirdi. Bu sebeple, Rusya ile yap
t sava durdurmas iin Osmanl Devletine bask yapmaya karar verdi. Osmanl
Devleti'nden, 1799 ittifaknn yenilenmesini, Osmanl donanmasnn ve
Boazlar'n ngiltere'ye teslim edilmesini, bar yaplncaya kadar da Eflk ve
Budan'n Rusya'da kalmasn istedi. Buna karlk, Bender ve Hotin kalelerinin
Rusya'dan geri alnmasna ngiltere'nin kefil olacan syledi
131
. Osmanl Devleti
bu istekleri kabul etmedii takdirde, Bozcaada nlerinde bekleyen ngiliz donan
masnn anakkale Boazndan ieri gireceini bildirdi.
Osmanl Devleti, Fransa Bykelisi Sebastiani'nin de tevikleri ile,
ngiltere'nin isteklerini 25 Ocak 1807 de reddedince, ngiliz elisi stanbul'u ter-
kedip, Bozcaada nlerinde bekleyen ngiliz donanmasna gitti. Nitekim, 11 para
lk ngiliz donanmas, 18 ubat 1807 de anakkale Boaz'ndan ieri girdi. Nara
Burnu'nda bulunan 6 paralk Osmanl Doanmasndan 4 tanesini yakp, iki tane
sini de yanna alarak 19 ubat gn Yedikule aklarnda demir att. ngiliz do
nanmasnn stanbul nlerine gelmesi, Osmanl Devlet ricalini ve stanbul halkn
korkuttu. nk imdiye kadar hi bir dman gemisi stanbul nlerine kadar ge
lememiti. Fransz elisi Sebastiyani de bu durumdan korktu. nk, ngiltere ile
Osmanl Devleti arasnda bir sava karsa, bu sefer Osmanl Devleti iki cepheli bir
sava karsnda kalacandan, Rusya rahayacakt. Bununla beraber, Sebastiani
pasif kalma tarafls da deildi. Saray ve Bb- Al'yi cesaretlendirmek ve direnmeye
tevik etmek iin her abay harcad. Sebastiani yle diyordu: "ngiliz gemileri
iinde kara birlikleri yoktur ki, stanbul'u ele geirme ihtimali olsun. Onlarn do
nanmas, yapsa yapsa, stanbul'un baz yerlerini yakabilir. Kald ki, zaten stanbul
yer yer, zaman zaman, kazalar sonucu yanmaktadr. ngilizlerin bu teebbsnden
Devlet-i Aliyye'ye byk zarar gelmez. Tersine, on bir paradan mrekkep bir ngi
liz donanmasndan korkulup da onlarn isteklerine boyun eilir ve yenilgi altnda
bir anlama yaplacak olursa, pek byk bir nakse ve Saltanat- Seniyenin onuru
nun krlmasna yol alm olur"
132
.
Bunun zerine Osmanl Devleti direnmeye karar verdi ve stanbul'un savu
nulmas hazrlklarna baland. Bu hazrlklara btn stanbul da halk da kauld.
Yedi Kule'den Sarayburnu'na ve Kadky'den Uskdara kadar btn kylarda is
tihkmlar kazld. Osmanl donanmas gl bir ekilde donald.
130
Mustafa Nuri Paa Netayic l-Vukuat (Sadeletiren Prof. Dr. Neet aatay), Ankara, Trk
Tarih Kurumu Yaym, 1980, Cilt III-IV, s. 211 .
131
ayn eser, s. 211.
132
ayn eser. s. 212-213 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 93
Bu durum karsnda, ngiltere isteklerini biraz daha hafflleterek tekrarlad
ise de, Osmanl Devleti yine reddetti. Bu durmda, ngiliz donanmas komutan
stanbul nlerinde daha fazla kalmay tehlikeli bularak, stanbul'dan ayrld. 2
Martta anakkale Boaz'ndan geerken de, Osmanl deniz kuvvetleri iki ngiliz
frkateyn'ini baUrd ve dierlerini de yaralad. Bylece ngiltere, Osmanl Devleti
zerinde yapt hem siyas ve hem de asker baskda baarszla uram olmak
tayd.
ngilizler, stanbul nlerinde uradklar baarszl temizlemek iin Msr'a
bir karma yapmaya karar verdiler. 17 Mart 1807 de 7-8 bin kiilik bir kuvveti ka
raya kararak skenderiye'yi almaya muvaffak oldular. Fakat Mehmet Ali Paa,
1807 Eyllnde ngilizleri teslim olmaya mecbur brakt. Bylece ngilizlerin Msr
maceras da bir sonu vermemi oluyordu.
Osmanl Devleti'nin ngiltere karsnda direnmesi gerekten ie yarad.
nk, Napolyon 14 Haziran 1807 de Friedlandda Rusya'y yenince, iki devlet ara
snda Tilsit'de bar grmeleri balad. Lkin Tilsit grmeleri srasnda
Osmanl Devlende iki nemli i olay meydana geldi.
Birinci olay, III. Selim'in tahttan indirilmesi ve ldrlmesidir. Padiah III.
Selim, Kabak Mustafa adnda birinin nclnde, 1807 Maysnda, yenierilerin
kard ayaklanmann sonunda tahttan indirilmi ve yerine IV. Mustafa Padiah
yaplmtr. Bu ayaklanmann altnda, III. Selim'in kurduu yeni bir asker tekilt
olan Nizam- Cedit olay yatmaktadr. Esasnda, "Nizam-i Cedit", III. Selim'in,
Osmanl Devleti'ni Avrupa'nn ilim, sanat, tarm, ticaret ve medeniyette yapu iler
lemelere ortak yapmak iin giritii yenilik harekederinin btndr
133
. Fakat ie,
ilk nce, Avrupa usullerine gre, yeni ve 12.000 kiilik bir asker kuvvetin kurul
mas ile balanmtr ki, bu kuvvete Nizam- Ceditaskeri denmekteydi. Ne var ki,
bu yeni asker tekilta, toplumun her kesiminden, halktan ve yenierilerden
baka, devlet adamlarndan bile tepkiler geldi. Devlet adamlar ile st kademe y
neticilerinin tepkileri ise, zellikle d politika alannda, III. Selim'in, "Bu i, sudur
denilen adamlarn bilecei i deildir" deyip, bir takm bilim adamlarn ve yneti
cileri kendiliinden ortaya kan adamlar diye niteleyip, kendi bana karar verme
sinden ve Padiah'n, bilgili ve gl sadk bir yardmcsnn olmamasndan kay
naklanmaktayd
134
.
Yeni Padiah IV. Mustafa'nn ilk ii ise, Nizam- Cedit tekiltn kaldrmak
oldu
135
.
133
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt 5, s. 61.
134
Bak.: Netayic l-Vukuat, Cilt 1II-IV, s. 214-215.
130
Camilerde mollalar Nizam- Cedit aleyhtarlm u szlerle ifade etmekteydiler: "Askere setre
pantolon giydirip imnna halel getiren, nlerine muallim diye Frenkleri dren Padiaha elbette
Allah terfikini ok grr. Hdimlharemeyn nvanna liyakati olmadn bu suretle meydana karr".
(Karal, Osmanl Tarihi, Cilt 5, s. 78).
94 FAHR ARMAOLU
kinci olay ise, birincinin devam olup, IV. Mustafa'nn tahttan indirilip II.
Mahmut'un Padiah olmasdr.
Gericilerin ve yobazlarn ayaklanp duruma hkim olmalar zerine, devletin
baz ileri gelenleri, yenilik taraftar ve Nizam- Cedit In destekleyicisi, Rusuk Ayan
Bayraktar (Alemdar) Mustafa Paa'nn yanna snmlard. Bayraktar Mustafa
Paa, stanbul'da olup bitenleri bir sre seyrettikten sonra, yanndakilerle (bunlara
Rusuk Yaran denir) beraber ve bir ksm askeri kuvvetle, 1808 Temmuzunda
stanbul'a yrd. stanbul'a giren Bayraktar Mustafa IV. Mustafay tahttan indirip,
II. Mahmudu tahta kard. Esasnda, Bayraktar, III. Selim'i tekrar tahta karmak
istiyordu. Lkin, durumu farkeden IV. Mustafa, Bayraktar'n kuvvetleri gelmeden,
III. Selim'i ve ehzadesi Mahmudu ldrme vermi ve III. Selim haremde iken
harerlenerek ldrlmtr. Cariyeler ahzade Mahmud'u karmaya muvaffak
olduklarndan, Mahmud, II. Mahmud nvan ile Padiah olmutur. II. Mahmud
1839 ylna kadar hkmdarlk yapacaktr.
II Mahmud, Bayraktar Mustafa Paa'y Sadrazam yapt. Fakat Bayraktar'n sad
razaml uzun srmedi. Yenieriler 1808 Kasmnda yeniden ayaklandlar ve Bb-
Al'yi bastlar. Bu baskn srasnda Bayraktar Paa, binann mahzenine inerek ken
disini savunmak istedi ise de, baarl olamyacan anlyarak, odada bulunan ce-
paneyi ateleyip intihar etti. II. Mahmud bu ayaklanmay basurmaya muvaffak oldu
ve derhal IV. Mustafa'y ldrterek, tahtta yalnz kald.
Belirttiimiz gibi, btn bunlar olurken, Rusya ile Fransa arasnda 1807 Tilsit
ve 1808 Erfurt anlamalar olmutu. Tilsit'te Fransa, "mttefiki'
1
Osmanl Devleti'ne
ve Rusya da mttefiki ngiltere'ye ihanet etmekte tereddt gstermemilerdir.
Tilsit'de, yine 7 Temmuz 1807 de, Fransa ile Rusya arasnda imzalanan ittifak ant
lamasnn 8 inci maddesine gre, ay iinde Osmanl Devletile Rusya arasnda,
Rusya'y tatmin edecek bir anlama imzalanmazsa, iki devlet, stanbul ve Rumeli vi
lyeti hari, Osmanl Devleti'nin Avrupa topraklarn aralarnda paylaacaklard
131
'.
Tilsit'in imzas zerine Fransa, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda araclk ya
parak, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda, 1807 Austosunda, Tuna zerinde
Yerg civarnda Islobozya'da bir ate-kes anlamas imzaland. Buna gre, Rusya
Eflk-Budan' boaltarak Dinyester tesine ve Osmanl kuvvetleri de Tuna'nn ge
risine ekilecekti.
Bu atekes'ten sonra, yine Fransa'nn aracl ile Paris'te, Rusya ile Osmanl
Devleti arasnda bar grmeleri yapld. Bu grmelerde Fransa Dileri
Bakan'nn Osmanl heyetine yardm etmesi yle dursun, azn bile amad.
Rusya ile grmeler ise, Rusya'nn askerini Eflk-Budan'dan ekmeyip, stelik
baka yerleri de istemesi zerine, hi bir sonu vermedi.
13b
ttifakn metni: de Clerq, Recueil des Traits de la France, Tome 2, p. 213-214 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 95
Osmanl Devleti, Fransa'nn bu grmelerde kendisini yzst brakmasn
ac bir ekilde grd ve bunu unutmad. Osmanl Devleti Rusya'ya sava aarken
biraz da Fransa'ya gvenmiti.
Osmanl Devletile Rusya arasndaki bar grmeleri bir sonu vermedii gibi,
Rusya'nn ngiltere ile Fransa arasnda bir bar iin yapt aracl da ngiltere
reddetti. Bu durum zerine Rusya, Osmanl mparatorluu topraklarnn Tilsit ka
rarlar gereince paylalmas konusunu ortaya att. Rusya imdi Boazlar zerinde
srar etmekteydi. Halbuki, Boazlar ve stanbul, Tilsit grmelerinde de sz ko
nusu olmu ve Napolyon, Boazlar Rusya'ya vermeye raz olmamt. Bununla be
raber, yine de bu konuda Petersburg'da grmeler yapld. Bu grmeler bir so
nu vermeyince de, Napolyon ile Rus ar I. Aleksandr Erfurt'da bulutular ve g
rmelerden sonra, 12 Ekim 1808 de bir ittifak anlamas (Convetion d'Alliance)
imza ettiler. Bu ittifakn 8. maddesi ile, Fransa, Eflk ve Budan', Rusya'nn snr
lar iine katmasna raz oluyor, fakat geri kalan Osmanl topraklarnn, toprak b
tnl kabul ediliyordu. 9 uncu madde ise ilgintir. Buna gre, Rusya, Eflk ve
Budan'n terkini Osmanl Devleti'ne, "mmknse" bar yolla kabul ettirecekti
ve Fransa hi bir araclkta bulunmayacakt. Ayrca, Osmanl Devleti'nin
"ngiltere'nin kucana atlmamas iin", bu devletle yumuak mnasebetler iinde
olmaya dikkat edeceklerdi
137
.
Erfurt'tan sonra, 1809 ylnda, bar grmeleri dolaysile duraksam olan
Osmanl-Rus sava yeniden balad. Ve Osmanl Devleti iin yeni bir gelime mey
dana geldi.
Gerek Tilsit ve gerek Erfurt"da ngiltere, Rusya'nn, kendisine ihanet ettiini
ak olarak grmt. Bu durum ngiltere'yi, Osmanl Devletile mnasebetlerini
dzeltmeye evketti. nk, Rusya ile Fransa arasndaki ibirliinin Osmanl
Devleti'ni hedef almasndan endie etti. Bunun sonucu olarak, ngiltere ile
Osmanl Devleti arasnda, 5 Ocak 1809 da, anakkale Anlamas veya "Kal'a-i
Sultaniye" antlamas imzaland
138
.
Kal'a-i Sultaniye Antlamas, 12 maddelik bir bar antlamas ile 4 maddelik
gizli bir ittifak antlamasndan meydana gelmektedir. Bar Antlamas ile, iki taraf
arasnda tekrar normal mnasebetler kuruluyordu. Bu arada (Mad. 4), ngiliz tica
ret gemilerine Karadeniz'de tannm olan sebrest ticaret hak ve imtiyazlar eskisi
gibi devam edecekti. Fakat bar antlamasnn en nemli ksm 11 inci maddesiydi.
137
Erfurt ttifak'nn metni: de Clerq, Recueil..., Tome 2, p. 284-287; ayrca bu ittifakn 8, 9, 10 ve
11 inci maddelerinin metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II- p. 80-81.
138
Kal'a-i Sultaniye Antlamasnn 11 maddelik bar antlamas ksm ile 4 maddelik ittifak
antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, s. 266-270; Erim, ad geen eser, s. 235-240:
Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II- p. 81-85; Hurewitz, The Middle East..., Vol. I, p. 189-191.
96 FAHR ARMAOLU
Buna gre, "Boazlarn kapalll" hakkndaki Osmanl Devleti'nin "usul-i kadime-i
Saltaat- Seniyye" sine, baka devletler de sayg gsterdii srece, ngiltere de bu
kapallk ilkesine bal kalacaku. Yani, hi bir devlet bar zamannda Boazlardan
sava gemisi geirmeye teebbs etmezse, ngiltere de Boazlarn kapallna sayg
gsterecekti.
Bu maddenin zellii udur ki, Boazlarn Kapall kural, ilk defa bir taah
ht olarak bir antlamaya girmekteydi. Fakat bu taahht sadece ngiltere tarafn
dan alndndan, bu tarihten sonra ngiltere dier devletleri de ayn taahht al
tna sokmaya alacak ve buna 1841 de muvaffak olacaktr. Tabi, sylemeye gerek
yoktur ki, Boazlarn Kapall ilkesini Osmanl Devleti de bir taahht olarak be
nimsemi olmaktayd.
Bu surede ngiltere, zellikle Rusya'nn Boazlar'dan Akdeniz'e gemesini n
lemi olmaktayd.
Gizli olan itfak antlamasna gelince: Bu ittifaka gre de, Fransa Osmanl
Devleti'ne sava iln ederse veya sava tehdidinde bulunursa, ngiltere donanmasile
Osmanl Devleti'ni savunacakr. Ayrca, ngiltere Rusya ile bar yapacak olursa,
"erefli ve avantajl bir bar iin", Osmanl Devletile Rusya arasnda araclk yapa
caktr.
Kal'a-i Sultaniye Antlamas imzaland sralarda Fransa ile Rusya'nn mna
sebetleri de soumaya balamu. Bu durum ngiltere ile Rusya')! tekrar birbirine
yaklatrd. Napolyon Moskova seferi iin hazrlanmaya balaynca da, Rusya
Osmanl Devleti'ne bar teklif etti. Osmanl Devleti bu teklifi kabul etti, zira cephe
durumlar iyi deildi.
Bar Antlamas 16 Mays 1812 de Bkre'te imzaland
130 131
. 16 maddelik bu bar
antlamas ile, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda snr Prut nehri oluyor, yani
Osmanl Devleti Besarabya'y Rusy'ya terkediyordu. Buna karlk Rusya da Eflk ve
Budan'dan ekiliyordu. Yalnz, bu iki toprak hakknda daha nce iki devlet ara
snda yaplm olan anlamalar yrrlkte kalmaya devam edecekti.
Osmanl Devleti Rusya ile sava sona erdirmekle, Rusya'nn Napolyon'a kar
rahat bir mcadele yapmasn salam oluyordu. Bunun iindir ki, Napolyon,
Osmanl Devletile Rusya arasnda bar yaplacan anlaynca, Osmanl Devleti'ni
savaa devam etmeye tevik etmek istemitir. Bu ekilde Rusya iki cepheli bir sava
karsnda kalacakt. Fakat, Osmanl Devleti Napolyon'un Tilsit ihanetini ve
Osmanl-Rus bar grmelerinde Osmanl Devletine kar taknm oluduu tavr
unutmam ve artk Fransa'ya da gveni kalmamt. Zaten Rusya ile savaa devam
edecek durumda da deildi. Bu sebeple, Rusya'nn bar teklifini kabul edip Bkre
Bar'n imzalad. Napolyon, daha sonra Sainte-Helene'de, Moskova yenilgisinin
130
Bkre Bar'nn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 49-57; Erim, s. 245-254:
Noradounghian, Recueil d'Actes......Tome II- p. 86-92; Hurevvitz, The Middle East.., p. 194-196.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 97
sebepleri arasnda, "Trklerin tam savamalar gerektii bir srada, bar yapma
larn zikredecektir
140
.
5. VYANA KONGRES VE OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl Devled de, Napolyon'un Msr seferi dolays ile , Fransa'ya kar sa
vam olan devletlerden biriydi. Dolaysile, bir bar toplants olan Viyana
Kongresi'ne katlmas gerekirdi. Bu sebeple, Viyana'da bir bar konferans top
lanmasna karar verildii zaman, Avusturya Babakan Metternich, Osmanl
Devleti'ni de bu Kongere'ye davet etti. Osmanl Devleti, bu davete olumlu cevap
vermedi. Bunun zerine Metternich, davetini tekrar ederek, Osmanl Devletinin
Kongre'ye katlmasn, katlmad takdirde, toprak btnlnn garanti altna
alnmasn istemesini bildirdi. nk Rusya'nn Balkanlar'da genileme abalar
Avusturya'y rktyordu. ngiltere de, Rusya'nn Karadeniz'deki genilemesinden
ve Boazlar'dan Akdeniz'e inmesinden korkmaktayd. Dolaysile Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnlnn garanti altna alnmas iin milletleraras
artlar msait grnyordu. Fakat Osmanl Devleti' buna ramen Viyana
Kongresi'ne katlmaktan kand. Bb- Ali'nin bu ekilde hareket etmesinin bir ta
km sebepleri vard:
1 ) Osmanl Devleti, toprak btnlnn Avrupa devletleri tarafndan garanti
altna alnmasn, bamszl ile uyuur bir husus olarak grmedi. Byle bir ga
rantiyi, Avrupa devletlerinin korumas altna girme eklinde telkki etti.
2) Uzun bir madde olan, Bkre Bar'nm 8 inci maddesi ile Osmanl Devleti,
Srplara, "umur-i dhiliyelerinin kendi taraflarndan idaresi" yani zerklik konu
sunda baz imtiyazlarla, "baz cezayir-i Bahr-i Sefd'de ve mevaki-i sairede olan re
ayasnn nail olduklar fevaid misill", yani Akdeniz'deki adalar ve dier yerlerdeki
gayr mslim Osmanl uyruklarna tannan imtiyazlar verecekti. Fakat bu imtiyaz
larn neler olduu ak olarak belirtilmemiti. imdi Osmanl Devleti, Kongre'ye
katld takdirde, Srplarla bir anlamazlk halinde bu imtiyazlar konusunu,
Rusya'nn ortaya atp, bamszla kadar varan haklar koparmasndan endie etti.
nk, Srplar da Kongre'ye heyet gndererek, Kongre'nin kendileri lehine m
dahale etmesini istemiti
141
.
3) Osmanl Devleti, kendisile Rusya arasnda devaml atma konusu olan
Eflk ve Budan meselesinin, imdi galip devletler arasnda ba mevkide bulunan
Rusya'nn, tekrar Kongre nne getirmesinden ekindi.
4) Nihayet, Osmanl Devleti'nin korktuu gibi, Ruslar, Viyana Kongresi'nde,
Kongre yelerinin dikkatini Osmanl mparatorluu ynetiminde yaamakta olan
140
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 5, p. 309.
141
Bak. Karal, Osmanl Tarihi, Cilt 5, s. 106.
98 FAHR ARMAOLU
Hristiyan halkn durumu zerine ekmeye altlar. imdi Ruslar, Osmanl
mparatorluu'ndan "Dou Sorunu" (ark Meselesi-Question dOrient) diye sz
etmekteydiler. Bu deyim, Avrupa diplomasisinde, bundan sonra ok kullanlmaya
baland. ark Meselesi, genel olarak, Osmanl mparatorluu'nun toprak btn
lnn korunmas, 19. yzyln ikinci yarsnda ise, Trklerin Avrupa'daki toprak
larnn paylalmas, 20. yzylda da, imparatorluun btn topraklarnn bll
mesi anlamnda kullanld
142
.
Osmanl Devleti'nin Viyana Kongresi'ne katlmamasna ramen, ngiltere ve
Avusturya, Kongre'de Osmanl mparatorlu'nun toprak btnlnn
Avrupa'nn ortak garantisi aluna sokulmas fikrini ileri srdler. Tabiatile Rusya
bundan memnun olamazd. Bundan dolay, Rusya da, gney Amerika'daki
spanyol smrgelerinin de byle bir garanti altna konulmasn istedi. Bu da
ngiltere'nin iine gelmedi. Zira, bu srada spanya'nm gney Amerika'daki smr
gelerinde bamszlk harekeeri balamt ve ngiltere de bu hareketleri sempati
ile karlamaktayd. nk, spanya'dan ayrlacak bu devletlerle, rahat rahat ticaret
yapabilir ve bunlar ekonomik nfuzu alna alabilirdi.
Rusya'nn bu teklifi karsnda ngiltere geriledi ve Osmanl Devleti'nin toprak
btnl konusunda srar etmekten vazgeti. Esasen bu srada Napolyon'un
Elbe'den kat haberi geldi ve mesele de bu ekilde kapand.
142
ayn eser, s. 203-204 .
N C B L M
1815-1848 ARASINDA AVRUPA
MUTLAKYELK - HRRYETLK - MLLYETLK
BRNC KISIM
VYANA SSTEMNN KORUNMASI
Napolyon, Saint-Helne'de srgnde iken, yapm olduu savalarn ve harca
d abalarn tek bir amaca ynelik olduunu ve bunun da bir A\rupa Birlii ol
duunu sylemitir. Bir Birlik, Napolyon'a gre, ayn ilkelerin, ayn sistemin her
yerde egemen olduu, mahkemelerin yanllarn dzeltecek tek bir Yarg tayn, tek
bir para sisteminin, ayn arlk sisteminin, ayn llerin, ayn kanunlarn bulun
duu bir Avrupa olacakt. Bu birlemi Avrupa'da, herkes ayn bir halka mensup
olacak, herkes serbeste seyahat edebilecek, herkes kendisini ayn vatanda hissede
cekti
1 2
. Bu Birlemi Avrupa'ya Napolyon "Avrupa Federasyonu adn veriyor ve
Avrupa Federsayonu frtnalar arasndan geilerek gerekleecektir. Cihanumiil
bir yangn atelemek iin bir tek kmlcm yetecektirdiyordu.
Lkin Napolyon bu A\rupa Federasyonu fikrini gerekletirememi ve kendisi
de birlemi bir Avrupa'nn bana geememiti.
Bununla beraber, Napolyon mparatorlu'nun yklmasndan sonra Viyana'da
kurulan Avrupa da, bir bakma dzenli ve grne gre birlemi bir grntye
sahip bulunuyordu. Fakat bu birleme, Napolyon'un dnd gibi, ayn hislere,
ayn dncelere sahip, kendisini tek bir vatanda hisseden insanlar arasnda deil,
Viyana'da dzenlenmi olan Avrupa'y bu ekilde koruma endiesiyle dolu hkm
darlar arasnda bir birlemeydi. Esasna baklrsa, hkmdarlar arasndaki bu bir
leme ve birlik de, sadece grnte olup, samimiyetten uzakt. Kk olsun, b
yk olsun her hkmdar, Avrupa'da kendi otoritesinin korunmas peindeydi.
Viyana Kongresi'nin Niha Sened' 9 Haziran 1815 de imzalandnda,
Napolyon Elbe'den kaarak tekrar Fransa'nn bana gemi ve Fransz milletini de
yanna alarak, Avrupa'ya kar niha mcadelesini yapmt. Lkin, Napolyon'un
1
Mmorial de Sainte-Hlne, Tome 5, p. 400.
2
Pierre Constantini, La Grande Pense de Napolon: l'Europe Unie, Paris, Editions Baudinires,
1941, p. 52.
100 FAHR ARMAOLU
karsna kan drt devletin ittifak, Napolyon'u bir kere daha yere sermiti. Fakat
ne olursa olsun, Napolyon'un bu ikinci 100 gnlk saltanat, Avrupa'nn drt b
yk devletini korkutmu ve Viyana'da dzenledikleri Avrupa haritasn ve
Avrupann bu yeni statsn korumak ve devam ettirmek iin tedbirler almaya
sevketmitir. Bu tedbirleri kapsayan belgeler iki tanedir. Bunlardan birincisi, 26
Eyll 1815 tarihli Kutsal ittifak (La Sainte Alliance), kincisi de 20 Kasm 1815 ta
rihli Drtl tti fak'tr.
1. KUTSAL TTFAK
Kutsal ttifak, Rus ar I. Aeksandr'n eseridir. I. Aeksandr'm belirsiz bir ka
rakteri ve birbirile elien fikirleri vard. Fransz Siyas Tarihisi Debidour
Aleksandr' yle anlatr: Kararsz ve kark bir dnce sistemine sahipti.
Hayatnn sonuna kadar elikilerin ortasnda mcadele etmitir. Muhteris, fakat
zayf ve mtereddit bir karaktere sahipti. Egoistti, fakat ayn zamanda cmertti.
Daima birbirile elien fikirlerin etkisinde kalmr. Hem istemitir, hem isteme
mitir. Otokratu ve yle kalmak istedi. Hkmdarlarn lh haklar, onda tam bir
dogma idi. Fakat kendisinin liberal olduuna inanyordu
3
.
Bunun dnda, E Aeksandr, babas E Pauln 1801'de yatanda boularak
ldrlmesi zerine Rus tahtna gemiti. E Paul de istikrarsz ve elikili bir karak
tere sahipti. E Aeksandr, Napolyon'un Moskova seferi srasnda Moskova yangnn
grm ve sab bozulmutu. Btn bu olaylar onda mistik bir melnkoli yapat-
mt.
Bunlarn yannda E Aeksandr, 1774 Kaynarca Antlamas ile, Hristiyanln
korunmas ve hatta Trk boyunduruundan kurtarlmas grevinin de Rusya'ya ve
rilmi olduuna inanyordu
4
.
Bunun gibi, Napolyon'un yklmasndan sonra da, Napolyon'u malp edenin
kendisi olduuna inanm ve Avrupa'nn lideri roln oynamaya balamt.
Karakterinin mistisizmi dolaysile, Viyana'da kurulan Avrupa dzenini din ilkele
rine gre korumaya ve devam ettirmeye karar verdi ve Avusturya ve Prusya hkm
darlarna sunduu bir antlama tasarn 26 Eyll 1815 de, bunlara imza ettirmeye
muvaffak oldu. U devlet arasnda imzalanan bu antlamaya Kutsal ittifak denir
5
.
Genel Deme niteliindeki Giri ksmndan sonra 3 maddeden ibaret olan bu
antlamada, devlet, karlkl mnasebetlerini, Hristiyan dininin kutsal ilkele
rine dayandracaklarn ve Alah'n gsterdii yolda yryeceklerini belirtiyorlard.
Keza, gerek i politikalarnda ve gerek d politikalarnda, kutsal dinin, yani
3
A. Debidour, L'Histoire Diplomatique de l'Europe: La Sainte .Alliance, Tome 1, p. 100.
4
Ayn eser, p. 101.
5
Kutsal ittifak'm metni: de Clercq, Recueil..., Tome II, p. 629-630; Viorst, The Great Documents
of Western Civilization, p. 216-217; Claude-Albert Colliard, Droit International et Histoire
Diplomatique - Documents Choisis, Paris, Domat-Montchrestien, 1950, p. 407-408.
101
Hristiyanln ilkelerine, adalet, efkat ve bar ilkelerine gre hareket edecek
lerdi. hkmdar, daima, gerek ve zlmez kardelik balar ile bal kalacak
lard. Ve ayn zamanda, tebaalarna da bir aile babas gibi davranacaklard. Yine
hkmdar, ayn bir dinin yeleri olarak, kendilerini, Hristiyanln ana ko
lunun, Allah tarafndan grevlendirilmi temsilcisi sayyorlard. Baka bir deyile,
Avusturya Katoliklii, Prusya Protestanl ve Rusya da Ortodoksluu temsil etmek
teydiler. Nihayet, antlamada, tebaalarna da nasihatte bulunan hkmdarlar, bar
n ancak Hristiyanlk ilkelerinin uygulanmas ile korunabileceini sylyorlar ve
tebaalarndan Hristiyanla bal kalmalarn istiyorlard.
Bu belge ile, bir bakma, milletleraras mnsebetlerin yeni bir anlay ortaya
kmaktayd. Bu da, bu mnasebetlerin imdi dinsel ilkelere ve temellere dayand-
rlmasyd. Monarklarn siyasal iktidarlarnn lh hukuk temelini ykmak iin ha
rekete geen Fransz htilli, sonunda, dourmu olduu tepkilerle, bu lh hu
kuku imdi de milletleraras mnasebetlerin temeline sokmu olmaktayd. nk,
bu antlama, dier devletlerin katlmna da aku.
Grld gibi, devletin bu ittifak antlamas, adnn "ittifak olmasna
ramen, hi bir ak taahhd ihtiva etmiyordu. Prusya ve Avusturya, bu belgeyi,
Rus ar'n darltmamak iin imza etmilerdi. ngiltere ise, davet edildii halde, an
lamsz bulduu bu belgeyi, ak, snrl ve belirli hi bir taahhd ihtiva etmedii
iin imzalamaktan kand.
Buna karlk Fransa, 19 Kasm 1815 te Kutsal ittifak'a katld
6
.
2. DRTL TTFAK
1815 Avrupa'snn fikir ve dnce alannda geirmi olduu byk deiiklii
ve bunun mudakiyeti hkmdarlar iin dourabilecei byk tehlikeyi, en iyi g
rebilen devlet adam, sanrz, Avusturya Bakan Mettemich olmutur. Fakat o da,
yeni gereklere gre tedbir alaca yerde, aksine, bu yeni gereklerin gelimesini
nlemeye ynelik reaksiyoner tedbirlerle tehlikeleri savuturma yoluna gitmek is
temitir.
Bu sebepeple Metternich, Kutsal ttifak', Viyana'da kurulan sistemin korun
mas asndan zayf buldu. Her ne kadar Kutsal ittifak, Avrupa'da mudakiyeti
monarilerin korunmas amacna ynelmi bulunuyor idiyse de, Metternich, htill
fikirlerinin ortaya karabilecei tehlikeleri daha gereki tedbirler ve ileyebilen
bir mekanizma ile nlemeyi dnyordu. Yani, devletierin ak bir taahhde bal
olmasn istiyordu. 20 Kasm 1815 gn Fransa ile imzalanan kinci Paris Bar,
Metternich'e istedii frsat verdi
7
. Mttefikler 1 Mart 1814 de Chaumont'da
6
XVIII. Louis tarafndan imzalanan katlma belgesinin metni: de Clercq, Recueil..., Tome II, p.
630.
7
kinci Paris Bar'nn memi: de Clercq, Recueil..., Tome II, p. 642-643.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
102 FAHR ARMAOGLU
Fransa'ya kar bir ittifak imza etmilerdi
8
. 20 Kasm 1814 de Fransa ile kinci Pas
Bar'nn imzaland gn, Metternich, Chaumont ittifakn yeniletmeye muvaffak
oldu. Zira, Napolyon'un 100 gnlk saltanat, Mttefiklerde Fransa'nn bir kere
daha harekete gemesi ihtimaline kar, bir tedbir olmak zere, 20 Kasm 1815 e
ikinci bir ittifak imzaland. Bu ittifaka bu sefer ngiltere de kauld. Bu sebeple buna
Drtl ttifak denir.
Bu ittifaka gre, Fransz ihtilli fikileri Fransa'y yeinden sarsntya uratabile
ceinden ve bunun sonucunda da Avrupa'nn bar ve huzurunu bozabilecein
den, drt devlet, ortak menfaatlerini korumak amac ile zaman zaman biraraya ge
leceklerdi.
Drt devlet, Fransa'ya bir uyarma niteliinde olmak zere bu ittifakn metnini
Fransa'ya da bildirmilerdir. Bu suretle Fransa, byk devletler listesinden karl
m olmaktayd
9
.
Drtl ittifak esas itibarile Fransa'ya kar imzalanmt. Fakat Avusturya
Babakan Metternich, bunu otuz yldan fazla bir sre ile, Avrupa'da beliren btn
hrriyeti yani liberal hareketleri basurmak iin kullanacakur. Zira Drtl ttifak
sadece Fransa'y gznnde tutmuyor, ayn zamanda btn Avrupa bar'nn ko
runmasna da ynelik bulunuyordu. te ittifakn bu amacna dayanan Metternich,
bu ittifak senelerce, mutlakiyet rejimlerinin korunmas iin kullanmaya alacak
tr. Bu sebepledir ki, Drtl ttifak, Metternich sayesinde, Metternich Sistemi veya
Mdahale Sistemi ad ile 19. yzyl siyas tarihinde nemli bir yer igal edecektir.
nk, bundan sonra Avrupa'nn neresinde bir hrriyet ve demokrasi hareketi or
taya karsa, bunu durdurmak iin, Drtl ttifak hemen mdahale edecektir. Bu
sebepten, Metternich Sistemi ile mutlakiyetilik bundan sonra ayn anlam ifade
edecektir. Kutsal ttifak'a gelince, Metternich Sistemi'nin glgesinde, Kutsal ttifak
abucak unutulacaktr.
Metternih'i bu ekilde harekete sevkeden sebep, Avusturya mparatorluu'nun
durumu olmutur. eitli milleerden meydana gelen imparatorluun imdi kar
lat en byk tehlike, Fransz htilli'nin ortaya kard liberal fikirlerin, bu
milletleri ve yabanc unsurlar harekete geirmesi ihtimali idi. Bu fikirlerin
mparatorluk snrlar iinde yaylmas ve bu milletleri harekete geirmesi
mparatorluun sonu demek olurdu. Bunu nlemek iin de iki tedbir vard:
Bunlardan birincisi mparator'un otoritesini daima gl tutmakt. Yani mutlaki-
yeti rejimi btn otoritesi ile devam ettirmek. mparator I. Franois bir vesile ile
yle demiti: nsanlar akllarn kaybetmiler; zira anayasa istiyorlar. Bir baka se
fer de, Yeni fikirleri hi bir zaman kabul edemem. Bu fikirlerden kannz. Benim
lim adama deil, sdk tebaaya ihtiyacm vardemiti.
8
Chaumont ittifaknn metni: ayn kaynak, p. 395-399.
9
Debidour, La Sainte Alliance, p. 98.
103
Avusturya'nn ald ikinci tedbir de, Avrupa'nn neresinde olursa olsun, libe
ral hareketleri bastrmak oldu. Metternich, Drd ttifak bu yolda kullanarak, bu
hareketlerin genilemesini ve mparatorlua bulamasn nlemeye alacaktr.
Metternich bu faaliyederi srasnda Avrupa diplomasisine de egemen olacakr.
Metternich bu hareketlere kar giritii mcadelede, balangta baar sa
lad. Fakat Liberalizm ve Milliyetilik, sonunda Metternich'in de ban yedi.
Yzyln ortalarna gelindiinde, liberal ve milliyeti fikirler karsnda
Metternich'in de aruk direnmesi imknszd.
3. DRTL TTFAKA FRANSANIN DA KATILMASI
Fransa'nn Bourbonardan honut olmadn, Napolyon'un Elbe'den kan
aklayan sebepler arasnda belirtmitik. zellikle, asillerin eski nfuzlarn tekrar
kazanmalar, Franszlar honut brakmamt. Franszlar, Mttefiklerin Fransa'y
igal eden kuvvetlerini, Yaasn bar diye karlamlard. Yoksa Yaasn
Bourbonlar diye deil. Kad ki, bir ksm franszlar da, Fransz topraklarnn
Mttefik askerleri tarafndan igalini, Bourbon'larn bir eseri olarak gryorlar ve
durumu onur krc olarak karlyorlard. Bu sebeple 1818 Ekiminde yaplan mil
letvekili seimlerinde, 55 milletvekilliinden 23 n, La Fayette'in de dahil olduu
Liberaller kazanmt. Halbuki ksa bir sre nce yaplan, bir nceki seimlerde,
Liberal milletvekillerinin says sadece 6 idi
10
. Fransz halknn bu honutsuzluunu
gren Babakan ve Dileri Bakan Duc de Richelieu, btn abalarn, igal kuv
vetlerinin Fransa'dan ekilmesi iin harcad. 20 Kasm 1815 de imzalanan ikinci
Paris Bar ile Fransa'ya 700 milyon franklk bir sava tazmina yklenmiti. 1818
yl geldiinde, hem bu bar anamasnn ngrd yllk igal sresi dol
mutu ve hem de Fransa sava tazminanm yaklak 500 milyon franklk ksmn
demi bulunuyordu. Mttefikler de, Fransa'y daha fazla igal alnda tutmann
Fransz halknda uyandrd tepkileri grerek, bu igale son vermeyi kararlard-
lar.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
Bu amala, bugnk Almanya'nn Belika snrlarna yakn Aachen (Franszlar
Aix-la-Chapelle derler) ehrinde, 20 Eyll 1818 de toplandlar. Buna Aix-la-
Chapelle Kongresi denir. Kongre'de Fransa'daki igal kuvvederinin geri ekilme
sine abucak karar verildi. Fakat dier konular Kongre'nin uzun srmesine sebep
oldu. Bu konularn banda da Fransa'nn Drd ttifaka kaulma istei geliyordu.
Bu konu Drd ttifakn yeleri arasnda anlamazlk dourdu. Bu anlamazlk,
Drtl ttifak'n ilk sarsnts oluyordu. ngiltere, bu ittifaka Fransa'nn katlmasna
kar k. Avusturya ile Prusya da ayn gr benimsediler. Rusya ise Fransa'nn
isteini destekliyordu. Zira bu srada Fransa ile Rusya'nn mnasebetleri gayet
iyiydi. Hatta Rusya Fransa ile bir ittifak bile yapmak istemiti. Fransa ile Rusya'nn
10
Debidour, La Suinte Alliance, p. 121.
104 FAHR ARMAOGLU
yaknlamas ngiltere'nin houna gitmedi
11
. Dier taraftan, imdi Rusya, Avrupa
savann sona ermesinden sonra, tekrar Osmanl imparatorluu'na, yani
Balkanlara denmek istiyordu ve ayn zamanda da Yunanllar kkrtmaya bala
mt
12
. Rusya'nn bu politikas, ngiltere ve Avusturya tarafndan endie ile kar
lanmaktayd. zellikle Rusya'nn Balkan Slavlarn kkrtmaya balamas,
Avusturya'nn hi houna gitmedi. imdi Avusturya, Rusya'nn Balkanlar politikas
karsnda, Osmanl mparatorluunu paralama politikasndan vazgemiti. Zira
kendi snrlar iinde de Slavlar vard. Bylece, daha ilk Kongre'de Drtl ttifak
kendi iinde auma durumuna girdi.
Sonunda, Fransa'nn Drtl ttifaka katlmas ii yle bir formlle zm
lendi:
Drt devlet arasnda 1 Kasm'da imzalanan bir protokol ile, Drtl ttifakn
devam etmekte olduu vurguland ve Fransa'da bir karklk akarsa ve bu durum
komularnn gvenliini tehlikeye sokarsa, drt devlet birlikte mdahale edecek
lerdi. Fransz halknn onurunu krmamak ve tepkisine sebep olmamak iin bu
protokol gizli olarak imzalanm ve Fransa'ya da gizlice bildirilmiti
13
.
Buna karlk, Fransa ile dier drt devlet arasnda imzalanan 9 Ekim 1818 ta
rihli bir anlamaya gre de, Fransa topraklarndaki Mttefik igal kuvvetleri en ge
30 Kasm 1818 e kadar, Fransz topraklarndan ekilecekti
14
.
Dier taraftan, 15 Kasm 1815 de imzalanan bir dier porotokol ile de
15
. ki k
smdan ibaret olan bu belgenin birinci ksmnda, Fransa dndaki drt devlet,
Drtl ttifak ile kurmu olduklar birlik ve dayanmalarn bundan sonra da de
vam ettirmeyi taahht ediyorlard. kinci belge ise, bir Beli Deklrasyon'du.
Bununla, Fransa, 20 Kasm 1815 tarihli Drtl ttifaka kalyor ve Avrupa bar
nn korunmasnda onlarla ibirlii yapmay taahht ediyordu. Bylece Drtl
ttifak (Quadruple Alliance) Beli ittifak (Quintuple Alliance) haline geliyordu.
Aktr ki, Fransa'nn Beli ttifak iindeki stats, bir eitlik ilkesine dayan
mamaktayd. nk, 1 Kasm Protokol ile, Fransa'ya kar olan Drtl
ttifak'larn da devam ettirmekteydiler. Bu sebeple fransz siyas tarihisi
Debidour, Fransa'nn, Avrupa Byk Devletler Topluluuna, ancak dar bir kapdan
girdiini syler
16
.
11
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 120-121.
12
Ayn eser, p. 104-105.
13
Ayn eser, p. 122.
14
Arlamann menti: de Clerq, Recueil des Traits de la France, Tome III, Paris, Amoy, 1865, p.
164-166.
1
' Merin: ayn kaynak, p. 175-181. Aix-la-chapelle Kongresi'nde imzalanan btn belgeler iin
bak.: ayn kaynak, p. 164-187.
16
La Sainte-Alliance, p. 122.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 105
KNC KISIM
VYANA SSTEMNE KARI TEPKLER
1. NAPOLYON SAVALARINDAN SONRA AVRUPA
1814 yl banda Fransa'y igale balayan Mttefik ordularnn arkasnda, XVI.
Louis'nin kardei ve XVIII. Louis adn alacak olan Comte de Provence ve onunla
beraber Bourbon'lar ve Fransz asilleri de Fransa'ya giriyordu. Yukarda da belirtti
imiz gibi, Franszlar igal kuvvetlerini Yaasn Bar diye karlyordu. Yoksa
Yasam Bourbonlar diye deil. Bir eyrek yzyla yakn devamedegelen srekli sa
valar, sade Fransz milletine deil, Avrupa'nn btn milleerine bkknlk getir
miti.
Fakat madolyonun bir de br taraf vard. Avrupa'y bir eyker yzyla yakn
kasp kavuran savalar srasnda, fikirler de toplumlarn yapsnda da nemli dei
iklikler meydana gelmiti.
Bir defa, Napolyon Savalar, Fransa'da htillle beraber ortaya km olan
hrriyet ve demokrasi fikirlerini Avrupa'da ok geni bir alana gtrm ve yaym
bulunuyordu. Fransa, dier devletlerle savarken, bu milleeri hkmdarlarna
kar harekete geirmek iin, hrriyet ve demokrasi fikirlerini bol bol kullanmt.
ikinci olarak, Frnsa'nn igaline urayan lkelerde hkmdarlar tahtlarn
terkederken, asiller etkinliklerini kaybetmi ve toplumun ynetimi burjuvann
eline gemiti. Burjuvazi imdi toplumun egemen unsuru olmutu.
nc olarak, kltrel bir deiim de meydana gelmiti. Avrupa'nn 25 yl
sre ile ni ve heyecanl olaylara sahne olmas, gazete okuma itiyadn arttrmt.
Gazeteler iin bir okuyucu kitlesi meydana gelmiti. Gazeteye olan bu ilgi, halk bir
ok konularda bilgi sahibi klp aydnlanmasna yardm ederken, ayn zamanda kit
lelerin lke sorunlarna olan ilgisini de arttrmt.
Hasl, Napolyon Savalar sonunda yepyeni bir toplum ortaya kmamakla be
raber, hemen her yerde toplumlarn manzarasnn deitii de bir gerekti. O ka
dar ki, Napolyon'un egemenlii altna den Avrupa milletleri, bu egemenlie bile
glkle tahamml ettiler. Bunda, milliyetilik duygularnn byk rol vard.
Napolyon'un Moskova Seferi'nden sonra Fransa'ya kar yaplan savalara
Kurtulu Savalar denir. Lkin bu savalar, Avrupa'nn mutlakiyeti hkmdar
lar iin Napolyondan kurtuluu ifade ederken, milletler iin de mutlakiyet ve is
tibdattan kurtulu anlamn- tamaktayd. nk byk devletler, bu milletlere
byle demilerdi. Lkin milletlerin midi, Viyana Kongresi ile abucak krld.
Milletlere verilen szler abucak unutuldu.
106 FAHR ARMAOGLU
bu kadarla da kalmad. Fransz hlli'nden nce toplumlara egemen olan
snflar, yani asiller ve hkmdarlar, eski iktidarlarn tekrar ele geirdiler. Onlar
zannettiler ki, milletler yaptklarna piman olmular ve kendilerini bekliyorlard.
Hkmdarlara gelince, bunlardan XVIII. Louis hari, hemen hepsi, srgnde
bulunduklar sre iinde, kendi lkelerinde meydana gelen deiikliklerden ha
bersizdiler. Ayrca, bu hkmdarlar, tekrar yerlerinden olma korkusu ile, iktidar
ele alnca, sk bir polis rejimi kurmak suretile lkelerini ynetmeye baladlar.
Ynetime getirdikleri devlet adamalar ise, liberalizm yani hrriyet fikirlerinin
dmanlnda bir simge haline gelen Metternich'i kendilerine rnek aldlar.
te bu gelimelerin sonucu olarak, 1818 den 1830 kadar Avrupa, otuz yl sre
ile bir devrim ve kar-devrim mcadelesine sahne olacaktr. Liberal doktrin,
hrriyet katram ve mphem bir ekilde eitlik kavramna dayanrken, muhafaza
kr doktrin, monari kavram, Kilise, sosyal ayrcalklar ve itaat kavramlarna da-
yanmaktad
17
. Bu ikilemin sonucu, Viyana Kongresi'nden ksa bir sre sonra, eitli
lkelerde Viyana Sistemi'ne kar tepkiler balad.
2. ALMANYADA TEPKLER VE KARLSBAD KONGRES
Viyana Kongresi kararlar Almanlar hi memnun etmemiti. Zira,
Avusturya'nn yanbanda birleik bir Amanya istemeyen Metternich'in abalar
sonucu, Amanya yine dank bir durumda braklmt. Ayrca, Napolyon'un
Amanya zerindeki kontrol srasnda, Mttefikler, alman halkn Napolyo'a
kar ayaklandrmak iin bir takm vaadlerde bulunmulard. Fakat Napolyon ye
nildikten sonra bu vaadler unutulduu gibi, eski mutlakiyeti krallklar yeniden
kuruldu. Bu durum en fazla alman niversitelerinde tepkiye sebep oldu. Alman
niversiteleri bamsz dnce geleneine sahip bulunurken, baz kk devlet
lerde de gazeteler mill birlik ve demokrasi kavramlarn savunuyorlard. niversite
genlii Burschenschaft denen siyasal derneklerde toplanmlard. Bunlarn ilki
1816 da Iena'da kurulmu ve 1818de de btn Burschenschaft dernekleri bir fede
rasyon halinde birlemiti. Bu federasyonun merkezi de Iena idi. Bu derneklerin
toplantlarnda, gaye vastay mer klar" ilkesi kabul edilerek, hainlere ve tiran
lara "kar sadece ayaklanma deil, suikasn da geerli olaca kabul edilmiti
18
.
te bu artlar iinde, Reformasyo hareketi ile Leipzig muharabesinin yld
nmn kuamak iin toplanan niversite rencilerinin, mutlakiyeti fikirler ta
yan baz kitaplar yakmalar, Metternich'i korkuttu ve niversitelere kar baz
tedbirler almaya evketti. Bu olay, niversitelileri daha fazla kzdrd. Bu tepki ieri
sinde,Kari Sand isimli bir niversite rencisinin, 23 Mart 1819 gn Manheim'da,
17
H.G.Wells, Esquisse de I'HisCoire Universelle, p. 478.
18
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 129.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 107
Rus ar'nn ajan olan, yazar Ferdinand de Kotzebue'y ldrmesi zerine
1
'
1
.
Metternih, 7 Austos 1819 da Karlsbad'da, Avusturya, Prusya ve baz Alman devlet
lerinin itirakile bir Kongre toplad
20
. Kongre, Alman niversitelerini sk bir kon
trol aluna alnmasna ve kitap ve gazetelerin sansre tbi tutulmasna karar verdi.
Bu surede Almanya'da paak vermi olan reaksiyon abucak bastrld.
3. TALYADA TEPKLER: TROPPAU VE LABACH KONGRELER
Almanya'dan sonra talya, Metternich iin daha byk bir gaile oldu. Fakat
Metternich, bundan da mutlakiyetiliin zaferini salyarak kt.
talyan halk, Napolyon egemenlii srasnda liberal fikirlerin tadn tatmt.
Ne var ki, Meternich, birleik Almanya gibi, Avusturya'nn yanbanda birleik bir
talya'nn ortaya kmasn istemediinden, talya'y da kk krallklardan mey
dana gelen bir danklk iinde tutmaya muvaffak olmutu. Ayrca, talya'da eski
kral ve dkalar tekrar yerlerini aldlar ve eski ynetimlerini aynen uygulamaya koy
dular. Esasen, kuzey talya devleerinden bazlarnn bana da Avusturya prensle
rinden bazlar getirilmiti. Bunlarn liberal bir ynetimi benimsemeleri elbette ki
beklenemezdi. Lkin, Fransz igali srasnda talya'da milliyetilik duygular da
canlanmt. imdi Avusturya'nn btn talya zerinde kurduu bu bask ve kon
trol, italyanlara ar gelmeye balad.
Mamafih talya'daki ayaklanmay, spanya'da meydana gelen bir olay hareket
lendirdi. 1812 ylnda spanya'da bir anayasa kabul edilmi ve merut bir rejim te
sis edilmiti. Bu olay, Napolyn'un 1808 de, spanya Kral VII. Ferdinand, kendi
ve olu adna tahttan feragete zorlayp kardei Joseph! spanya Kral yaptnda
meydana gelmiti. Lkin spanyollar, lkelerinin Fransz askeri tarafndan igaline
kar ayaklanp, Fransa'ya kar mcadeleye baladlar. Bu mcadele Napolyo'
ok uratrmtr. Kendisinin de sonradan kabul ettii gibi spanya, Napolyon'un
talih gemisinin ilk arpt kaya olmutur
21
.
VII. Ferdinand, 1814 de tekrar tahtna kavuunca, 1812 anayasasna hi do
kunmad. Fakat ynetimi tam bir istibdat rejimi oldu. Napolyon'a kar mcadele
etmi olan spanyol milliyetileri ile liberaller, Kral Ferdinand'a kar cephe aldlar.
10
10
Kotzebue, kalemi kuvvetli bir yazar ve ayn zamanda tiyatro ynetmeni idi. Almanya'da
Weimar'da domu olmasna ramen, gen yanda Rusya'nn ve arn hizmetine girmitir. Kank bir
kiilii vard. Rusya'dan kovulmasna ve hatta Sibirya'ya srgne gnderilmesine ramen, dnm
dolam, yine arn hizmetinde kalmt. 1814-1816 yllar arasnda Prusya'da Rusya'nn
Bakonsolosluunu ifa ettikten sonra, 1817 da ar tarafndan Almanya'ya ajan olarak atanmt.
20
Bu Kongre've, ngiltere, Fransa ve Rusya katlmadlar. nk, Aix-la-Chapelle Kongresi'nde
alman bir karara gre, sadece devletlerden birini ilgilendiren bir olay karsa, bu devlet davet
etmedike, dierleri Kongre've katlmayacaklard.
21
Jacques Bainville, Fansa Taihi, Cilt II, s. 406.
108 FAHR ARMAOLU
1820 yl Temmuz aynda da ayaklandlar. Korkudan titreyen ihtiyar Kral
22
, hemen
1812 Anayasas'm uygulamaya balad.
spanyol liberallerinin bu baars, talyan liberallerini harekete geirdi. talyan
liberalleri bu srada, milliyeti bir kurulu olan Carbonari derneini kurmu bulu
nuyorlard
23
. spanyol liberalleri de bu dernee mensuptu.
talyan liberallerinin ayaklanmas zerine Napoli Kral, I. Ferdinad, 1812 ta
rihli spanyol anayasasn aynen kabul etmek zorunda kald. Napoli'de meydana
gelen bu olay, tabiatile Metternich'in houna gitmedi ve hemen mdahaleye hazr
land. Zira, Viyana Kongresi srasnda Avusturya ile Napoli arasnda imzalanan bir
anlamaya gre, Napoli Kral, Avusturya'nn talya'da uygulad ynetim sistemin
den baka bir ynetim uygulayamayacak. Dolaysile, Napoli'nin yapt, hem 1815
anlamasna aykr idi ve hem de Avusturya iin bir tehlikeydi. Bu gerekelerle,
Avusturya'nn mdahale hakk douyordu. Fakat Beli ttifak'n dier yelerinin
aldklar tutum, Avusturya'nn bu meselede tek bana hareket etmesine engel
oldu. Fransa ve Rusya, derhal bir Kongre'nin toplanmasn istediler. Rusya'ya gre,
konu tamamen Beli ttifak'n konusu idi. ngiltere ise, tamamen aksi ynde bir tu
tum ald. ngiltere'ye gre, Beli ttifak devletlerin i ilerine mdahale yetkisi
vermiyordu. nk, Beli ttifak'n 1815 de tesbit edilen "toprak dengesini ga
ranti ediyordu
24
. ngilterenin zellikle iddetli itiraz zerine Metternich Napoli'ye
tek bana asker gnderip mdahale etmek fikrinden vazgeti ve Kongre fikrine
eilim gsterdi. ngiltere'yi de Kongre'ye katlmaya ikna ederek, 20 Ekim 1820 de
Troppau (ekoslovakya'da) da Kongre topland.
Mamafih, Kongre'de Metternich yine tam zafer kazand. nk, nerede bir ih
till karsa ksn, byk devletlerin silhl kuvvetlerle mdahale etmeleri ilkesini
Kongre'ye kabul ettirdi. Ayrca, be byk devlet, ihtillci metodlarla vukubulan
hkmet deiikliklerini de kabul etmeyeceklerdi.
Troppau Kongresi'nin kararlarn ngiltere kabul etmedi. Fransa ise baz art
larla kabul etti. Fransa, kendi lkesinde gittike gelimekte olan liberallerin tepki
sinden ekindii gibi, imdi Beli ttifak iinde kendi arln hissettirme absn-
dayd.
Bu tutum ve gr ayrlklar, Avrupa'y yneten byk devletler direktuar
iinde ilk paralanmann iaretlerini vermitir.
22
Debidour, La Sainte,Alliance, p. 146.
23
Carbonari derneinin, Napoli'de 1799 da, burasnn Napolyon'un igalinden sonra kurulduu
sanlyor. Mason'lukla balants olduu ileri srlmektedir. Fransa ve Ispanya'da da yaylmtr ve
spanyada 1820 ayaklanmasn yapan liberallerin Carbonari yesi olduklar sylenmektedir. 1830 dan
itibaren, talyan mill birlii hareketi olan Risogimento hareketi iinde erimitir.
24
Debidour, ad geen eser, p. 149-150.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 109
Troppau Kongresi kararlarn bildirmek zere, Napoli de Kongre'ye davet
edildi ve bu ikinci Kongre Laibach'da (Ljubljana) Ocak 1821 de topland. Burada,
Napoli'deki durumun Avrupa barn tehdit ettiine ve Avusturya'nn Napoli'de
bar ve dzeni tesis etmesine karar verildi. Bunun zerine Metternich, Napoli'ye
asker sevkederek ihllcileri datn ve Ferdinand da, eski yetkilerde tekrar tah
tna yerletirdi. I. Ferdinand, bundan sonra otokratik ynetimine yeniden hz
verdi.
Napoli ayaklanmas bastrlr bastrlmaz, bu sefer, 1821 Martnda,
Piyemonte'de (Sardunya) ayaklanma k. Halk anayasa istiyordu. Piyemonte Kral
I. Victor Emmanuel, anayasa vermeye raz olmaynca, yerine bir vekil brakarak l
kesinden ka. Kral Vekili (Naip) de ihtillcilerin istedii anayasay verdi. Fakat bu
srada Modena'da bulunan velihat Charles-Felix, anayasay reddettiinden, Naip de
ynetimi ihtillcilere brakarak, o da kat. Bunun zerine ihtillciler
Lombardiya'y da Avusturya egemenliinden kurtarmak iin harekete getiler.
htillciler talyan Birlii'ni kurmak istiyorlard. Fakat Avusturya ordular ihtillci
leri hezimete urat ve hepsini dat. Charles Felix de, mutlak hkmdar olarak
Piyemonte'nin bana geti.
4. SPANYA SORUNU: VERONA KONGRES
talya'da kan ayaklanmalar, gerek Avusturya'y, gerek dier devleeri ziyade-
sile megul ettiinden, spanya'daki gelimelerle fazla megul olamamlard.
Laybach Kongresi'nde talya sorunu zlmendikten sonra, imdi sra spanya so
rununa gelmiti.
spanya Kral, 1820 ylnn Ocak aynda 1812 anayasasn yeniden yrtmeye
baladktan sonra, spanyol liberallerinin isteklerinin ard arkas kesilmemiti.
Liberal bir ynetimin daha tam bir ekilde kurulmas iin, ihtillciler Kral'dan her
gn yeni bir tviz koparyorlard. VII. Ferdinand, kendi deyimile, deta liberallerin
esiri olmutu. Bu sebepten, Beli ttifak devletlerinden duruma mdahale etmele
rini srarla istedi.
Bunun zerine, talya sorunu zmlendikten sonra, spanya sorununu ele
almak zere Beli ttifak, 20 Ekim 1822 de Verona'da (Kuzey-dou talya'da, Adige
nehri zerinde) yeni bir toplan yapu.
Verona Kongresi'nde, Beli ttifak bir darbe daha yedi. Zira, ngiltere,
Troppau ve Laybach Kongrelerinde yap gibi, spanya'nn i ilerine karlma
sna kar kt. Dier devletler ise mdahele taraftaryd.
Fakat bu sefer de, spanya'daki ihtillin hangi devlet tarafndan bastrlaca
sorunu, devletler arasnda gr ayrl dourdu. Rusya, spanya Kraln liberalle
rin basksndan kurtarmak iin kendisi asker sevketmek istedi. Bunu, dier drt
110 FAHR ARMAOLU
devletten hi biri kabul etmedi. ar Aleksandr o derece srar etmeye balad ki, ge
rekirse ihtiyarlaycaya ve salar beyazlanncaya kadar Verona'da kalacan sy
ledi
25
. Bunun zerine Fransa ne ald. Fransa'ya gre, Ispanya'daki durum birinci
plnda kendisini ilgilendiriyordu ve Fransa iin de bir tehlikeydi. Ayrca, Fransa,
spanya'ya gitmek iin Rus askerine geit vermiyeceini syledi. Sonunda,
spanyadaki liberal ayaklanmay bastracak en mnasip devletin Fransa olduuna
karar verildi. Fransa Ocak 1823 de 100.000 kiilik bir orduyu spanya'ya soktu ve
Kral Ferdinand' ihdllcilerin elinden kurtard ve ihllciler de iddetli bir ekilde
ezildi. Bu suretle Fransa, Napolyondan 7 yl sonra, Be Byk Devlet arasndaki
yerini alm oluyordu.
Fakat spanya'nn sorunu bir tane deildi. Bir de spanya'nn gney
Amerika'daki smrgelerinin bamszlk iin ayaklanmalar konusu vard.
spanya Kral VII. Ferdinand 1808 de tahtndan uzaklatrlnca, spanya'nn
gney Amerika'daki smrgeliri bamszlk iin ayaklanmlard. Smrgelerin
bamszlk ayaklanmas nce, Amerika'nn bamszlk hareketinden, kincisi de
Fransz htillinden ilham almt. 1814 de spanya'da krallk otoritesi tekrar kuru
lunca, spanya smrgeleri tekrar kontrol aluna ald. Fakat 1817 ylnda smrge
ler tekrar ayaklandlar. Bu ayaklanma, 1824-25 te smrgelerin bamszlklarn
kazanmalarna kadar devam etti.
te Kral Ferdinand, Verona Kongresi'nden, smrgelerdeki ayaklanmalar da
bastrmalarn istedi. Fransa, spanya Kral'nn bu isteini hemen destekledi. imdi
spanya'daki ayaklanmay bastrp kendisine prestij saladktan sonra, smrgeler
deki ayaklanmalar da bastrp prestijini daha da arttrmak istiyordu. Ayrca,
Fransa, gney Amerika'da spanyol smrgelerinin geni ticar ve ekonomik im
knlara sahip olduunu da grmt.
Lkin, spanyol smrgelerine Beli ttifak'n mdahale ihtimali, hem
ngiltere'nin ve hem de Amerika Birleik Devletlerinin tepkisine sebep oldu.
ngiltere, Beli ttifak'n, devletlerin i ilerine mdahalesinin esasen karsn
dayd. Ayrca, ngiltere, gney Amerika'daki spanyol smrgeleri ile geni bir tica
ret sistemi kurmutu. Bu smrgeler bamszlklarm alacak olursa, ngiltere bu
lkelerle daha rahat bir ekilde ticaret yapabilir ve hatta bunlar ekonomik nfuzu
aluna da alabilirdi. Halbuki, bu ayaklanmalar herhangi bir Avrupa devleti tarafn
dan bastrlacak olursa, btn bu ihtimaller suya derdi.
Fakat, Amerika Birleik Devletlerinin tepkisi ngiltere'den ok daha sert oldu.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Amerikan bamszlk sava srasnda, Avrupa
devletlerinin, srf kendi bencil amalar iin bu savaa u veya bu ekilde katlm
olmalar, bir bakma Amerikallar korkutmutu. Amerikallar, Avrupa'nn bir ta-
2:1
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 178.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 111
kim politik mcadele ve oyunlarn kendi ktalarna da tama ihtimalinden korktu
lar. Bundan sonra, baz Avrupa devletlerinin Kuzey Amerika'daki faaliyetleri ise,
Amerikallarn hi houna gitmedi. te tam bu srada, Verona Kongesinde,
spanyol smrgeleri meselesi dolaysile gney Amerika ktasna ayak basmak iste
meleri, Birleik Amerikay harekete geirdi. Amerika'nn beinci Bakan James
Monroe, 2 Aralk 1823'de Kongre'ye yollad ve bundan sonra Monoe Doktrini
adn alacak olan bir mesajla, Avrupa devletlerinin Amerika ktalarna ayak basma
larn, Amerika'nn hasmae, yani dmanca bir hareket olarak karlayacan
bildirdi. Bunun zerine Avrupa devletleri gney Amerika'ya mdahaleden vazge
tiler ve bugn Ltin Amerika lkeleri dediimiz lkeler de bamszlklarna kavu
tular.
Monroe Doktrini'ne ve bunun gelimelerine, Amerika Birleik Devletlerinin
gelimelerini ele aldmzda daha ayrnl bir ekilde deineceiz.
NC KISIM
AVRUPA'DA 1830 HTLLLER
Avrupa tarihinde 1815 den 1870lere kadar olan dnem, byk fikir akm
nn, toplundan etkiledii ve toplumlarda alkant ve dalgalanmalara sebep olduu
bir dnemdir. Bu fikir akm Liberalizm yani Hrriyetilik, Nasyonalizm yani
Milliyetilik, ve Sosyalizm dir. Bu fikir akmnn toplumlara egemen olmas ve
etkin bir ekilde ortaya kmas, kronolojik bir sra takip eder. Bu adan, 1830 ihti-
llleri'nin egemen faktr Liberalizm olmu iken, 1848 ihtillleri'nin etkin faktr
Nasyonalizm veya Milliyetiliktir. Baka bir deyile, baka devletlerin egemenlii al
tnda yaayan milletlerin bamszlk iin ayaklanmalardr. Daha aada grece
imiz zere, 1848 ihtilllerinin egemen faktr milliyetiliin etkisi, sadece 1848-
49 olaylarnda kalmam, 1861 de talyan ve 1871 de Alman mill birliklerinin ku
rulmasna ve hatta 1878 de Srbistan, Karada ve Romanya'nn Osmanl
Devleti'den bamszlklarn almalarna kadar devam etmitir.
Hi phesiz, gerek Liberalizm, gerek Nasyonalizmin kayma Fransz htilli
ve onun ortaya atu ve btn Avrupa'ya yayd fikirlerdir. Sosyalizm'in kayma da
ayn fikirlerin, baka bir adan deerlendirilmesinden baka bir ey deildir. Ne
var ki, sosyalizm, 19. yzylda herhangi bir lkede uygulama alan bulamam, an
cak teorik plnda kalmtr. 19. yzyl, sosyalist fikirlerin teori plnnda uzun ta-
malar ile gemi ve nihayet 1917 de Rusya'da, en ileri ekli olan Komnizm
iktidar ile son bulmutur. Bu konuya ok daha ilerde ayrntl bir ekilde deine
ceiz.
112 FAHR ARMAOLU
1. 1830 HTLLLERN HAZIRLAYAN SEBEPLER
1815 de kurulan Kutsal ttifak ve Drtl (veya Beli ttifak), Fransz ihtilli'nin
btn Avrupaya yam olduu liberal fikirlerin ortaya karabilecei tehlike ve
tehdide kar, monarklarn otokratik ynetimlerini korumak ve devam ettirmek
amacna ynelmiti. Viyana Sistemi'ne kar tepkileri aklarken grlmtr ki,
hkmdarlar, 1818-1822 arasnda, bu tepkileri susturmaya muvaffak olmularsa da,
gney Amerika'daki bamszlk haraketlerine kar bir ey yapamamlardr.
1880 yl geldiinde ise, Avrupa'nn hemen her yerinde bir dizi liberal patla
malar meydana geldi. Bunun byle olmas tabi idi. Zira, ne dinsel ve siyasal ittifak
lar sistemi ve ne de byk devletlerin mutlakiyetiliin srdrlmesi iin alm ol
duklar tedbirler, 1815-1830 arasnda, liberal fikirlerin her tarafta gelimesine en
gel olamad. Dolaysile, bu gelimelerin biraz ayrnlarna inmek yerinde olacaktr.
1815-1830 arasnda liberal fikirler sadece siyasal alanda gelimi olmayp, top
lum faaliyetlerinin bir ok kesimine de girmi ve bir bakma toplumlarn fikir yap
larn deitirmitir. Baka bir deyile, bu dnemde liberalizm ok cepheli olarak
gelimitir. Bunun sonucu olarak da, 1830 un liberal harekeden kolaylkla bir pat
lama eklini alabilmitir. Tbir cizse, liberalizmin bu alan genilemesi'ni ana izgi
lerde belirtmeye alalm:
A) Liberalizm ve Cumhuriyetilik
Hkmdarlarn otoritesine kar 1820'lerde balayan tepkilerle birlikte, aydn
kafalar, dncelerini tekrar Fransz htilline ynelterek, htill'i, yeni bir deer
lendirme szgecinden geirmeye baladlar. Vardklar sonu ise, kendilerini
Cumhuriyet fikrine ve kavramna gtrd. Mesel, A. Thiers, on ylda yazd on
ildik Histoire de la Rvolution Franaise isimli eseri ile, Fransz htilli'nin yeni
bir savunmasn yapn. Bu, tabi, ayn zamanda htill fikirlerinin de bir savunmas
idi. Madame de Stael ise Considrations sur la Rvolution Franaise isimli ese
rinde, 1791 Anayasas'n gklere karyordu. Bu deerlendirmelerin ve yorumla
rn sonucu uydu ki, mank sonularn gznne almadan halk egemenlii"
kavramndan sz edilemezdi. Yani, halk egemenlii kavramnn bir takm unsurlar
vard ve halk egemenlii denince bunlar uygulanmak zorundayd. Bu da, fikirleri
ister istemez Cumhuriyet kavramna gtrmekteydi. Temmuz 1830 ihllinde Paris
sokaklarnda arpan rencilerin kafalarnda, Cumhuriyetilik en arlkl bir
kavramd. Mamafih, 1830 larda Cumhuriyetiliin ilk iaretleri ortaya kmakla be
raber, bu akmn ne derece yaygn olduu hakknda kesin bir ey sylenemez.
B) Bonapartizm
Napolyon, 20 yl kadar sren Avrupa hkimiyeti srasnda, bir tiran, bir despot
olarak grnmt. Lkin 1821'de ldkten sonra hakknda yazlanlar ise, ona v
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 113
gden baka bir ey deildi. lmnden sonra yeniden incelenmeye balayan
Napolyon, imdi gerek aydnlar, gerek halk kideleri iin bambaka bir anlam ifade
etmeye balad. Bu yazlardan karlan anlam, Napolyon'un dinin savunucusu,
Fransz htilli fikirlerinin ampiyonu, bar k ve Fransa'nn mill erefinin sem
bol idi. Bir halde ki, bazan Bonapartizm ile Cumhuriyetilik e anlamda ele al
nyordu
21
'.
C) Ekonomi'de Liberalizm
Kitleler arasnda Bonapartizm ve Cumhuriyetilik fikirleri yaylmaya bala
dka, i ve ticaret hayatnda da bir honutsuzluk kendisini gsterdi. Napolyon
Savalar ve savalar srasndaki ekonomik kaos sona erdikten sonra, btn
Avrupa'da ekonomik hayat hzl bir gelime gsterdi. adamlar ve sermayedarlar,
ekonomik mekanizmann serbest bir ekilde ilemesi iin, hkmdarlarn izledik
leri siyasal mutlakiyetilikten holanmamaya baladlar. Ekonomik hayatn geli
mesi, ancak siyasal alandaki liberalizm ile mmkn grlmeye baland. Mesel
talya'da kapitalizm ile liberal fikirler, kuvvetli bir milliyetilik ba ile birbirine
balanmt. lgintir, liberal fikirleri savunan talyan ekonomistleri, Avusturya'nn
kovuturmasna maruz kalmlardr. Tabi bu, bu fikirlerin yaylmasna engel ola
mad.
D) Dinde Libaralizm
Liberal fikirler din alanna da etki yapmaktan geri kalmad. Bir ok lkede,
mesel rlanda, Belika ve Fransada bir ok fikir adamlar, Katolik Kilisesi'nin,
dinsel ilkelerinden fedakrlk etmeden, basn ve retim hrriyeti iin mcadele
edebilecei fikrini ileri srdler. Katolik Kilisesi'nin mudakiyeti hmmdara kar
mcadele etmesini istediler. Fransa'da X. Charles'm koyu katoliklik politikasna
kar bu mcadelenin bayraktarln, bir din adam olan Lamennais (Robert de)
yapmtr. Lamennais, Liberalizm karsnda titreyeceimiz yerde onu da katolik-
letirmeliyiz diyordu
27
. Lamennais, kendisi gibi dnen bir ka arkada ile
L'Avenir adl bir gazeteyi 1830 dan itibaren yaynlamaya balam ve Fransa'da b
yk yank uyandrmt. Gazetenin parolas Allah ve Hrriyet idi. Vicdan, basn ve
seim hrriyeti iin mcadele ediyordu. Lamennais gibi dnrler, Fransz
Katolik kilisesinin, nefret edilen Bourbon'lara hizmet edeceine, demokrasinin
domakta olan yeni kuvvetlerde ittifak yapmasn istiyorlard.
E) Yunan Dostuu (Philhellenisme) ve Liberalizm
Yunan ayaklanmasnn da liberalizmin glenmesine yardmc olduu kabul
edilmelidir. Yunanllarn Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmasn, Avrupa'nn b-
2,1
Frederick B. Artz, Reaction and Revolution, 1814-1832, New York, Harper, 1950 (9th printing),
p. 250.
~~ Artz, ayn eser, p. 207.
114 FAHR ARMAOGLU
tn aydnlar hararetle desteklediler. Yunan ayaklanmas dolaysile, Efltun, Aristo
ve Sokrat'n hrriyet ve demokrasi fikirler yeniden ele alnd. Avrupa'nn liberalleri
Yaasn yunanllar diye barrken ve Yunanllarn Trk egemenliinden kurtulu
unu desteklerken, gerekte Yaasn hrriyet diye barmaktaydlar ve hrriyet
fikrini mtlakiyeilie kar kkrtmaktaydlar. Fransa'da Chateaubriand ve Victor
Hugo, ngiltere'de Byron ve Shelley, Almanya'da Uhland ve Mller, yunan dostlu
unun liderliini yapmlardr. Dolaysile, Yunan ayaklanmas, liberalizmi, harekete
gemek iin tahrik etmitir.
Yunan ayaklanmasnn bir dier sonucu da, Mdahale Sisteminin bir darbe
yemi olmasdr. Metternich, be byk devlet arasndaki ittifakn yklmasnn,
Avrupa'daki ihtillcilerin ilerini ok kolaylatracan syledii zaman, yanlma
mt. Daha aada greceimiz zere, Yunan ayaklanmasnda Mdahale Sistemi
yrmemi ve bu da 1830 da Liberalizmin zaferini mmkn klmur
28 29
.
F) Sosyalizm ve Liberalizm
Liberal akma yardm eden bir dier unsur da, saplar az olmakla beraber, ilk
sosyalistler olmutur. Sosyalist dnrler, liberallerin ok solunda bulunmakla be
raber ve liberallerin istedikleri ile Sosyalistlerin istedikleri eyler arasnda bir ok
farkllklar bulunmasna ramen, sosyalisderin de ferd hrriyetler iin, din, eitim
ve basn hrriyetleri iin mcadele etmeleri, liberallerle ortak noktalarn tekil
etmi ve sosyalistlerin mcadelesi de liberallerin mcadelesine katkda bulunmu
tur. lk sosyalistler, Fransa'da Charles Fourrier, Sismondi ve Saint-Simon ile
ngiltere'de Robert Ovven'dr.
G) Romantizm ve Liberalizm
1815-1830 dnemi, gzel sanatlarda da hrriyet fikrinin geni bir yer tutmaya
balad bir dnemdir. Gzel sanatlarda hrriyet fikrinin yaylmas, Romantizm ile
olmutur. Romantizm, 18. yzyln rasyonalizmi (aklclk) ile, muhtevadan fazla
ekle nem veren klsizme kar bir tepki olmutur. Romantizmin temel nitelii
tabiate dn olup, tabiatta mevcut renkleri ve ekilleri geni bir serbesti ve hrri
yet iinde ele almakt. 1820 lerden itibaren, Romantikler ile, ekle arlk veren
Klsikler arasnda esasl bir mcadele balamtr. Gerekte bu mcadele, muhafa
zakrlk ile liberalizm arasnda cereyan eden bir atma idi. Victor Hugo,
Romantizm demek, edebiyatta liberalizm demektir, diyordu
2
'
1
.
Ingilterede, edebiyatta Romantizmin temsilcileri, bir ateist, fakat hararetli bir
demokrasi taraftar olan Shelley ile, sonsuz hrriyet peinde koan Byron idi.
28
Gorges Weill, L'Eveil des Nationalits et le Mouvement Libral, 1815-1848, Paris, Felix Alcan,
1930, p. 95.
29
Artz, Reaction and Revolution, p. 196.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 115
Fransa'da Stendhal, Madame de Stal, Sainte-Beuve, Victor Hugo, Lamartine,
Alfred de Vigny, Mrim ve Balzac, Romantizmin liderleriydiler.
Almanya'da ise, Lenau, Wilhelm Millier, Rckert, Eichendorf, Chamisso ve
Mrike, 18201erde,Goethe'de en yce gnlerini yaayan Alman Romantizminin
temsilcileri idiler.
Bunlarn eserlerinin btn Avrupa'da hzla yaylmas sonucu Romantizm b
tn lkelerin edebiyat evelerinde tarfatarlar kazand.
Edebiyat alanndaki Romantizm, resim alanna da ksa zamanda girmeye mu
vaffak oldu. Romantik ressamlar, portrecilii brakp tabiatta mevcut renkleri, ekil
leri ve klar, byk bir serbesti ve hrriyet iinde ilemeye baladlar.
Romantizm akm fazla uzun mrl olmad. Yerini Realizm'e brakt. Fakat
Romantizmin, hrriyet mcadelesi asndan etkileri geni oldu ve 19. yzyln ilk
yarsna damgasn vurdu.
Grlyor ki, Viyana Kongresinden sonra toplumlarn yapsnda esasl dei
iklikler meydana gelmiti. Bu deiikliin temel nitelii ve zellii, her alanda
Hrriyet'e doru bir ak idi. Napolyon Savalar srasnda, Avrupa toplumlar bu
derece deimemiti. Bu savalar, ancak ihtill'in ortaya att fikirleri toplumlara
tantt. Fakat bu fikirlerin toplumlarn iine ilemesi ve toplumlarn yapsn ve g
rntsn deitirmeye balamas olay, 1815-1830 arasnda vukubulmutur.
Halbuki, bu dnemde Avrupa'nn mutlakiyeti hkmdarlar, liberalizmi ve hrri
yetilii ar bir bask altnda tutmaya altlar. Liberal fikirlerin bu baskya gs
terdii direnmenin, bir gn bir patlamaya dnmesi elbette ki kanlmazd. te
1830 da bir ok Avrupa lkesinde meydana gelen patlamalar budur.
Mamafih, unu da belirtelim ki, 1830 ihtillleri sonunda Liberalizm tam bir za
fer kazanmamakla beraber, tam bir baarszla da uramad. nemli bir adn
att.
1830 ihtilllerinin sebeplerini bu ekilde akladktan sonra, bu ihtilllerin her
lkede nasl bir sonu verdiini de ksa bir ekilde grelim.
2. FRANSA'DA 1830 HTLL
Buna Fransa'da Temmuz htilli de denir.
XVIII. Louis 1814 de Fransa Kral olduu zaman, bir de anayasa vermi ve
merut bir rejim kurulmutu. ki meclisli parlmanter bir sistem kabul edilmiti.
Meclisler'den biri yan Meclisi, yani Senato, dieri de Milletvekilleri Meclisi veya
ksa ad ile Meclis'ti.> Ayan Meclisi'nin yelerini, anayasaya gre, Kral tayin edi
yordu. Bu suretle Kral Meclislerden birine tamamen hkim olmu oluyordu.
Milletvekilleri Meclisi veya Meclis'in yelerini ise halk seiyordu. Bu suretle, yasama
116 FAHR ARMAOLU
organnda, Kral ile Millet arasnda bir denge salanmak istenmiti. Lkin, Millet'in
seme hakk son derece ksdanm durumdayd. Semek iin yani semen olabil
mek iin ylda 300 frank ve seilebilmek, yani Milletvekili olabilmek iin de ylda
10.000 frank vergi demek gerikiyordu. Bu ise, ancak zengin ve varlkl olann mil
letvekili olabilecei idi. Bundan dolay, XVIII. Louis'nin ilk Meclis'leri hemen ta
mamen zengin ve Kral tarftar zadegndan meydana gelmitir. Seim sistemi,
Meclis'i de Kraln kontrol altna sokmu bulunuyordu.
Bu durumun sonucu olarak, lkenin ynetimi tamamen asillerin ve Kral taraf
tarlarnn eline geti. Bu msait artlar iinde XVIII. Louis, mutlakiyeti ynetimini
rahat bir ekilde yrtmeye balad. Balangta kabul edilmi olan kii hak ve
hrriyetleri, zamanla tamamen kaldrld. Basna sansr kondu ve okullar ve ni
versiteler taman kontrol aluna alnd.
XVIII. Louis'nin bu icraat giderek tepkilere sebep olmaktan geri kalmad.
Liberal hareket her gn biraz daha kuvveenirken, Milletvekilleri Meclisi iin yap
lan seimlerden Liberaller her seferinde biraz daha kuvvetlenerek ktlar. Halk ile
Kral'n arasnn tamamen alm olduu bir srada, XVIII. Louis 1824 ylnda ld
Yerine geen X. Charles, yani XVI. Louis'nin kardei, mehur Fransz ihtilli
dman Comte d'Artois, Fransa'da meydana gelmi olan deiim ve gelimelere
gzlerini tamamen kapad. XVIII. Louis, Fransz Ihtillinin Frasa'da meydana ge
tirdii deimeleri hi olmazsa biraz anlamu. Fakat X. Charles, bu kadar da anla
y gsteremedi veya gstermek istemedi. Mutlakiyeti rejimi kuvvetlendirmek iin
her gn yeni bir tedbire bavurdu. Bu tedbirler, zellikle hrriyetlerin kstlanmas
eklinde kendisini gsterdi. Bunun sonucu olarak da X. Charles ile halk arasndaki
uurum, her geen gn daha da geniledi.
1829 Austosunda Babakanla an kralclardan Polignac' getirdii zaman,
Fransa ikiye blnm bulunuyordu. Bir tarafta Kral ve bir tarafta da Halk.
Polignac'n Babakanl srasnda, Meclis'teki liberal muhalefet, ounluu elde
etmeye muvaffak oldu. X. Charles, liberal muhalefete kar bir takm tedbirler al
mak iin, d politikay kullanmak istedi. Rus ar, I. Nikola, bu srada Osmanl
Devletile urayordu. Fransa, Rusya ile anlaarak ve Balkanlarla Trk
mparatorluunu ona brakarak Ren'in sol kylarna yerleebilir ve hatta belki
Belika'y da ilhak edebilirdi
30
. Lkin, Fransa'nn bu tasarlarn farkeden Prusya
Kral, "Franszlar Ren 'e kadar gelinceye kada- kmldamyacam diyerek tepkisini
gsterdi
31
ve arkasndan da Rusya ile anlat. Bunun zerine X. Charles, Cezayir'in
Fransa tarafndan igal edildiini aklad bir srada, 25 Temmuz 1830 gn be
tane emirname yaynlad. Anayasaya dayanlarak yaynlanan bu emirnameler ile,
her trl yayn iin hkmetten izin alma art getiriliyor, yani basn hrriyeti kal-
30
Bainville, Fransa Tarihi, Cilt. II, s. 438.
31
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 275.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
117
dinliyor, semen miktar 100.000 den 25.000 e indiriliyor, yani seme hakk daha
da kstlanyor ve Milletvekilleri Meclisi daularak yeni seime gidiliyordu. Yeni se
im, Meclis'teki liberal muhalefeti tasfiye etmek iin bavurulan bir oyundu.
Bu emirnamelerin yaynlanmas, halkn gznde, anayasann tamamen kald
rlmas demekti. Bu emirnamelere ilk tepki basndan geldi. Thiers'in kaleme ald
bir yazl protestoda, hukuk rejiminin sona erdii ve kuvvet rejiminin balad bil
diriliyordu. 27 Temmuz 1830 gn Paris sokaklarnda ayaklanmalar balad. lk ha
rekete geenler, liberallerin ar kolunu tekil eden Cumhuriyetilerdi. Bunlara
renciler ve iiler ve nihayet halk da kalnca, Paris sokaklarnda gn sren
kanl arpmalar oldu. 30 Temmuz'da liberal milletvekillerinin kurduu bir
Yrtme Konseyi, X. Charles'in Krallktan drldn ve Orlans hanedann
dan Duc d'Orlan'in I. Louis Philippe ad ile Kral olduunu iln etti. Duc d'Orl-
an, Fransz hlline olan sempatisi ve liberal fikirlerde tannmt. htillciler,
Cumhuriyet iln edememilerdi. nk, Cumhuriyet'in ilnnn Avrupa ile yeni
bir savaa sebep olacan grmlerdi
32
.
Anayasa ise, gerek demokratik ilkelere gre deiitirildi ve Louis-Philippe
Fransa Kral deil, Franszlarn Kral nvann ald. Bu surede Kral'n otoritesi
nin halka dayand belirtilmek isteniyordu. Yeni rejime Temmuz Monarisi de
nir.
X. Charles'in dmesinden en fazla ngiltere memnun oldu. nk, X.
Charles'in Rusya ile yakn nnasebeer iinde bulunmas ve bir takm toprak de
iiklii tasarlar peinde komas ngiltere'nin hi houna gitmemiti. Bu sebeple,
Temmuz ihtillinin baars ve Louis-Plilippe'in gelmesi, Muhafazakr Parti kadar
ngiliz Liberal Patisi'ni de memnun etti. ngiltere'nin bu tutumu yanl kmad.
Zira, Louis-Philippe, bundan sonra d polidkada ngiltere'ye dayanma yoluna gi
decek ve bir Entente Cordiale politikas takip edecekr.
X. Charles'in gitmesinden Prusya da memnun kald. Biraz nce de belirttii
miz gibi, X. Charles'in gzlerini Ren boylarna dikmesi, Prusya'nn tepkilerine se
bep olmutu.
Fransa'daki hkmdar deiikliinden Rusya hi holanmad. Zira Rusya, sa
dece bir dostunu kaybetmekle kalmad; yeni hkmdarn d politikada
Ingiltere'ye dayanmas da Rusya'nn honutsuzluunun nemli bir sebebiydi.
Fransa'da meydana gelen deiiklik ve zellikle liberallerin zaferi, Avusturya
Babakan Metternich'i hi honut etmedi. Temmuz Ihtilli'nde Paris sokaklarnda
barikaar kurulduu iin, Louis-Philippe'e "Barikatlar Kral diyen Metternich
33

iin yapabilecei bir ey yoktu. nk, artk ne Kutsal ttifak vard ve ne de Drtl
32
Bainville, ad geen eser, s. 441.
33
Debidour, ad geen eser, p. 277.
118 FAHR ARMAOLU
ttifak kalmt. Bununla beraber, Metternich, 1830 Austosunda Rusya Babakan
Nesselrode ile bir anlama imzalad. Buna gre, Fransa'nn i ilerine karmaya
caklar, fakat, Avrupa'nn, antlamalarla tesbit edilmi olan dzeninin Fransa tara
fndan bozulmasna da izin vermeyeceklerdi. Bu anlamaya Prusya da katld.
Bylece, Mdahale Sistemi'nin kurucusu, Fransa'da mudakiyetiliin yklmasna
ancak seyirci kalabiliyor ve mdahale etmeme ilkesini benimsiyordu.
3. BELKA'DA 1830 HTLL VE BELKANIN BAIMSIZLII
15 yl sre ile iin iin kaynayan liberalizmin, genel bir paama halinde btn
Avrupa'da harekete gemesi iin, Paris sokaklarndaki gnlk arpmalar ye
terli oldu. Fransa'daki Temmuz hlli'nden bir ay bile gememi ki, 25 Austos
1830 da Belika'da ihtill paak verdi. Bu ihtill, sadece liberal bir hareket olarak
deil, ayn zamanda milliyeti bir hareket, bir mill bamszlk hareke olarak da
kendisini gsterdi ve bu nitelii ile sona erdi.
1815 Viyana Kongresi'nde Belika ve Hollanda birletirilmi ve Orange hane
danndan Kral I. Wilhelm'in ynetiminde bir Niederlad devleti kurulmutu. Fakat
bu devlet acaip bir yaratkt. Zira, Belika ile Hollanda'nn hi bir ortak yanlar
yoktu. Bu sebeple, bu ikisinin uzun bir sre birarada yaamas beklenemezdi.
Bir defa, HollandalI olan Kral, Belikallar ezen bir ynetim kurmutu.
Dier taraftan, Anayasa, bir Ayan Meclisi, yani Senato ile, bir Milletvekilleri
Meclisi kurmutu. HollandalIlar ve Belikallar her iki Mecsi'te de eit olarak temsil
edileceklerdi. Halbuki o srada Belikallarn nfusu 3.5 milyon, HollandalIlarn
ise 2 milyondu. Esasnda temsilde eitsizlik sz konusuydu.
Niederland devletinde resm ve mecbur dil Hollanda dili, yani flamanca idi.
Ayrca, st dzey yneticilerin ve devlet memurlarnn byk ounluunu da
HollandalIlar tekil ediyordu. Bir ok kamu kurulular da Hollanda topraklarnda
bulunuyordu.
Dier taraftan, Belikallarla HollandalIlarn ekonomik karlar da at
yordu. HollandalIlar esas itibarile tarmla uratklarndan, lkeye giren sanayi
mamullerine dk gmrk tarifesi uygulanmasn istiyorlard. Buna karlk
Belikallar sanayici idi ve kendi sanayilerini korunmas iin, dardan gelen mamul
maddelere yksek gmrk uygulanmasndan yanaydlar.
Belikallar ile HollandalIlar arasnda din ayrl da vard. Belikallar Katolik,
HollandalIlar ise Potestand. Katolikler Protestanlar kat'iyyen sevmezlerdi.
ki halk arasnda mill duygular bakmndan da bir anlamazlk vard.
HollandalIlar daima bamsz bir devlet olarak yaamlard. Belikallar ise, tarih
boyunca, Romallarn, Franklarn, Farnszlarn, spanyol Bourbonlarnn ve
Avusturya'nn egemenlii altnda yaadktan sonra, Napolyon'un kontroluna ge
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 119
miler ve nihayet Viyana Kongresi'nde Hollanda ile birletirilmilerdi. Bu tarih ge
liim farkll dolaysile HollandalIlar Belikallar kmsemekteydiler.
Bylece, birbiile elikili bu iki unsur, deta pamuk iplii ile birbirine ba
lanm bulunuyordu. Tabiatile, Belikallar, imdi de Hollanda egemenlii altna
dm olmaktan hi de honut deillerdi ve hele Fransz ihtillini de grdkten
sonra, ilk frsatta bu boyunduruktan kendilerini kurtarmak isityorlard. Bu frsat
Fransa'daki Temmuz ihtilli salad.
Belika ihtilli, 25 Austos 1830 gecesi Brksel operasnda balad.
Oynanmakta olan oyunun konusu ise, Napoli halknn spanyol egemenliine kar
ayaklanmas idi. Oyun srasnda, seyirciler arasnda bulunan renciler, birdenbire
Kahrosun HollandalIlar diye barmaya baladlar. Ve bu hareket sokaklara ya
yld. Buradan da btn Belika'ya. htill byle balad.
Belikallarn ayaklanmas zerine Hollanda Kral Belikallar zerine asker
evketti. HollandalIlar, Belika'nn bakenti olan Brksel'i ele geirmek istiyorlard.
Brksel'de 23-26 Eyll gnlerinde iki taraf arasnda kanl arpmalar oldu. Bir ta
rihinin deyimi ile, oluk gibi kan akt. Sonunda Hollanda kuvvetleri geri ekil
mek zorunda kald. Bunun zerine Belikallar 4 Ekimde geici bir hkmet kur
dular ve bir Mill Meclis kurulmas iin harekete getiler.
unu da belirtelim ki, Belikallarn ayaklanmas, Germen Konfederas-
yonu'nun baz kk devletlerine de bulat. Orada da ayaklanmalar kendisini
gsterdi.
Brksel yenilgisi zerine Hollanda Kral I. Wilhelm, Viyana Kongresi'nde ken
disine Niederland tahtn vermi olan drt byk devlete (ngiltere, Rusya,
Avusturya ve Prusya) bavurarak, mdahale etmelerini istedi. Rusya bu istee
olumlu cevap vermek istedi. Fakat imknszlk iindeydi. Bir defa, Rusya Belika'ya
ok uzakt. kincisi, biraz aada deineceimiz zere, biraz sonra Rusya'nn da
Polonya'da ba derde girecektir.
Avusturya da bir ey yapamad. nk o da btn dikkatini talya'ya evirmiti
ve talya'da da bir patlama olmasn hakl olarak beklemekteydi. Nitekim, bir sre
sonra talya'da da kaynamalar kacaktr.
Prusya Belika'ya gerekten mdahale etmek istedi ve bunu yapabilecek im
kna da sahipti. Lkin Prusya, bu niyetini Fransa'ya bildirince, Fransa'nn tepkisi
sert oldu. Fransa Dileri Bakan, Prusya bykelisine, Prusya kuvvetleri Belika
snrlarndan ieriye girdii andan itibaren Fransa'nn da Belikaya asker sevkede-
ceii syledi ve gerekesinin de, baka devletlerin, Fransa'nn komusu lkelerin
kaderini tayine hakk olmamas olduunu bildirdi
3
'
1
.
31
31
Debidour, ad geen eser, p. 282-283.
120 FAHR ARMAOLU
Prusya'nn tutumunu, Fransa'dan baka, ngiltere de etkiledi. Viyana
Kongresi'nde Hollanda ile Belika'nn birletirilmesi iin en fazla aba harcayan
ngiltere olmutu. ngiltere, Fransa'y kuzeyden kontrol altnda tutabilmek iin,
byle bir "tampon devlet in kurulmasn uygun bulmutu. Fakat, Hollanda ile
Belika arasndaki bu birlemenin yapay ve zoraki olduunu ngiltere de grmt.
ki halk arasnda bir kaynama meydana gelmemiti. Dier taraftan, kurulan
Niederland Devleti, ngiltere'den ziyade Dou devletlerinin etkisi altna dmt.
Nihayet, nc olarak, birleme sonucu meydana gelen byk Hollanda Kuzey
Denizinde, ngiltere'nin ticareti iin kuvvetli bir rakip olmutu. Bu sebeple
ngiltere, Belika'nn Hollanda'dan ayrlmasna raz olup, Hollanda'nn zayflama
sn istiyordu.
Bununla beraber, ngiltere Fransa'dan ekinmekteydi. nk Belika ihtilli
Fransa'daki Temmuz ihtillini rnek almt ve hatta bir ara Fransa'ya kaulma istek
leri bile ortaya kt
35
. Buna karlk, Fransz kamu oyu da Belika'llarn ayaklan
masna heyecanl bir ilgi gstermekteydi. Bir ok Fransz devlet adam da, Fransaya
yatkn ve bamsz bir Belika'nn kurulmas ile, 1815 Viyana Sistemi'nin ar bir
darbe yiyeceine inanyordu.
Fakat Fransa'nn yeni Kral Louis-Philippe, d politikada ngiltereye dayand
ndan ve ngiltere'yi gcendirmek istemediinden, Belika iine mdahale et
memek hususunda giltere'ye teminat verince, iki devletin anlamas kolay oldu
Lkin, ngiltere ile Fransa arasndaki ibirlii ve zellikle Fransa'da kamu oyu
nun Belika ihtilline kar duyduu heyecan, mutlakiyeti devleti, Rusya,
Avusturya ve Prusya'y biraraya getirdi. Bunlar Aralk ay banda yaynladklar bir
belgede, Avrupa'da olan her htill hareketini bomaya kararl olduklarn bil
dirdiler. Bu arada, Rusya, Polonya'daki ordusu iin seferberlik iln etmi ve Prusya
Ren snrlarna asker yarken, Avusturya da talya'ya en yetenekli askerlerini gn
dermekteydi. 1830 ylnn sonu yaklarken, Avrupa'da da genel bir sava ihtimali
giderek artyordu. Fakat bereket versin, tam o srada PolonyalIlarn ayaklanmas,
bir genel sava nledi
3
'
3
.
unu da belirtelim ki, be devlet, Belikallarn Ekim banda geici hkmet
kurmalar ve Hollanda'nn bavurusu zerine Kasm ve Aralk 1830 aylarnda
Londra'da yaptklar toplanularda, Belika ile Hollanda arasnda ate-kes salamak
iin bir takm kararlar almlar ve ate-kesi saladklar gibi 20 Aralk 1830 tari
hinde de, Belika'nn Hollanda'dan ayrlmas ve Belika'nn bamszl iin ilke
karar almlard
37
.
311
311
Bainville, Fransa Tarihi, Cilt II, s. 447.
3,1
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 286-287.
37
Bu toplantlarda alnan kararlarn metinleri iin bak. : de Clercq, Recueil..., III, p. 585-590.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 121
Belika'nn Hollanda'dan koparak bamszln almas bir takm siyas ve hu
kuk sorunlar dourdu. Bu sebeple Londra'da be devlet arasnda bu sorunlar
zmek iin bir dizi konferanslar yapld. Bu erevede, Londra'da 20 Ocak 1831
de imzalanan bir protokol ile, Hollanda ile Belika'nn snrlar belirtildi ve
Lksemburg, 1815 de olduu gibi Hollanda Kral'nn ahsna bal olarak Germen
Konfederasyonu'nun bir yesi olarak kalacakt. Protokoln 5. maddesine gre de,
Belika daimi tarafsz bir devlet olacakt ve bu tarafszlk ile, Belika'nn toprak
btnl be devlen garantisi altna alnyordu
38
. Belika'nn daimi tarafsz hale
getirilmesi ve toprak btnlnn garanti edilmesi, bu lkenin Fransa ile birle
mesini nlemek iin, Fransa'ya kar alnm bir tedbirdi
39
. Ayrca, Belikallar
Lksemburg'un kendi topraklarna katlmasn isteyip, bu Byk Dkalkn
Hollanda'ya bal kalmasn kabul etmediler. Londra Konferans 27 Ocak 1831 de
imzalad bir protokol ile de Hollanda'nn borlarnn paylalmas gibi, eitli so
runlarn zm ilkelerini 18 madde halinde belirledi
40
.
Bu sefer de Belika'ya kimin Kral olaca sorunu kt. Belikallar, Fransa'ya
olan eilimleri sebebile, Louis-Philppe'in olu Duc de Nemours'u Kral yapmak is
tiyorlard. Buna mutlakiyeti devletten baka ngiltere de kar kt. Bu drt
devlet, Fransa'nn da katlmasile 1 ubat 1831 de Londra'da imzaladklar bir pro
tokol ile, ngiltere, Rusya, Avusturya, Prusya ve Fransa'da hkm sren hanedan
lardan hi birinin yesinin Belika'ya Kral olamyaca ilkesini kabul ettiler.
Gerekeleri ise, byle bir durumda Belika'nn tarafszlnn bozulmu olaca
idi
41
. Bu protokol, Fransa da imzalad. nk, Louis-Philippe bata giltere olmak
zere Avrupa ile bozumak istemiyordu. Bu sebeple, Fransa, 7 ubatta Konferansta
bir bildirimde bulunarak, Belika Kongre'si tarafndan, Duc de Nemours'un Kral
seilmesi halinde Fransa Kral'nn bunu reddedeceini bildirdi
42
.
Belika taht iin ngilterenin aday, Saxe-Cobourg Dk Frederick'in olu
Lopold idi. Bu ailenin ngiltere Kral ailesi ile akrabalk balar vard. Devletler,
bir Franszn Belika'nn bana gemesini istemediklerinden, 21 Mays 1831 de
Londra Konferansnda alnan bir kararla, Lopold'n adayln desteklediler
43
.
Bunun zerine Belika Kongresi (Ayan ve Milletvekilleri Meclisi) 4 Haziran 1831
de yapt toplantda, Lopold de Saxe-Cobourgu Belikallarn Kral seti.
Lopold'e 1830 da Yunanistan Krall teklif edilmi, fakat kabul etmemiti. I.
Lopold, yetenekleri sayesinde ok baarl bir Kral oldu. Kendisine Avrupa'nn
Amcas denilmitir.
38
Protokoln metni: de Clercq, Recueil..., Tome III, p. 3-5.

J
Bainville, ad geen eser, Cilt II, s. 447.
40
Protokoln metni: de Clercq, ad geen eser, Tome III, p. 6-11.
41
Protokoln metni: ayn kaynak, p. 12.
42
Bildirimin metni: ayn kaynak, p. 12-13.
43
Kararn metni: ayn kaynak, p. 104-105.
122
FAHR ARMAOLU
Lkin Lksemburg sorunu, bir yandan Belika ile Hollanda'y, bir yandan da
Fransa ile Hollanda'y kar karya getirdi. 20 Ocak 1831 Londra Protokoluna
ramen, Belika, Lksemburg'un Hollanda'ya verilmesini kabul etmedi. Buna kar
lk, Hollanda da Belika'nn bamszln resmen kabul etmedi. Bununla be
raber, Lksemburg konusunu Belika'ya kabul ettirmek iin, Hollanda kuvvetleri 1
Austos'tan itibaren Belika topraklarna girmeye balaynca, Fransa da 6
Austos'ta Londra Konferansna bavurarak, Belika Kral'nn kendisinden yardm
istediini bildirdi. Devletler, Fransz askerinin (20.000 kiilik bir kuvvetti)
Belika'ya yapaca yardmn, hepsi adna olmas ve Fransz kuvvetlerinin Moselle
(Meuse) nehrinin sol kysn (Hollanda'nn eski snnlar) amamas kararn ald-
lar
4,1
. Dier taraftan, bu karara gre ngiltere de Belika'y savunmak iin donan-
masile tedbirler alacaku; fakat bu dahi be devlet adna yaplm olacaka.
Byk deletlerin bu ibirlii karsnda Hollanda, 23 Austosta askerini
Belika'dan ekmeyi kabul etti. zellikle ngiltere, Hollanda'nn Belika'ya saldr
sndan hi holanmam. Bunun zerine Londra Konferans 15 Kasm 1831 de,
Belika ile be devlet bir antlama imzalyarak, Belika'nn bamszln, daimi ta
rafszln ve toprak btnln resmen kabul etti
44 45 *
. 7 maddelik .bu antlama
Belika'nn snrlarn ayrnl bir ekilde iziyor ve Lksemburg'un bir ksmn da
Belikaya veriyordu (Mad.2).
Fakat Hollanda Kral bu antlamay kabul etmedi. Fakat, bir sre daha
Lksemburg konusundaki itirazlarna devam ettikten sonra, byk devletlerin ken
disini desteklemediklerini grnce, nihayet ngiltere, Fransa ve Hollanda arasnda
devam eden sava durumuna son veren ve Hollanda'nn 15 Kasm 1831
Anamasna katlmasn salayan 21 Mays 1833 anlamasn imzalamak zorunda
kald
40
. Lkin Hollanda bu anlama ile snr meselesini kesin olarak kabul etme
miti. Snr sorunu, iki devlet arasnda yaplacak grmelerle zmlenecekti. Bu
grmeler uzun zaman yaplamad. Fakat her geen gn, Hollanda'ya kar bir
bkknla sebep oldu. Bu sebeple, Hollanda Kral sonunda, 19 Nisan 1839 da
Londra'da imzalanan bir anlama ile, 15 Kasm 1831 kararlarn, yani
Lksemburg'un bir ksmnn Belika'ya verilmesini, Belika'nn bamszlk ve ta
rafszln kesin olarak kabul etti
47
.
Belika'nn tarafszl, I. Dnya Sava'na kadar devam etti. Bu tarafszlk ilke
sini zellikle Prusya, Fransa'ya kar koydurmutu. I. Dnya Sava knca.
Prusya'nn devam olan Alman imparatorluu, Fransa'ya Belika zerinden sald
rnca, savatan sonra Belika bu tarafszlk ilkesinden ayrld.
44
Kararn mei: ayn kaynak, p. 123-124.
4n
Antlama'nn metni: ayn kaynak, p. 146-155.
40
21 Mays 1833 Alamas'nn metni: de Clercq, Recueil..., Tome III, p. 244-245.
47
Antlamann metni: ayn kaynak, p. 470-477; Pierre Albin, Les Grands Traits Politiques, Paris.
Flix Alcan, 1923, p. 9-19.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 123
4. POLONYA'DA AYAKLANMA
Napolyon'un Tilsit'de kurmu olduu Varova Byk Dkal, Viyana
Kongresinde paralanm, Dou Galiya'ya Avusturya ve Poznan (veya Posen) ble
sim Prusya alm, geri kalan ksmlar da Rusya'ya verilmiti. Viyana kongresi karar
larna gre, Avusturya, Prusya ve Rusya, ynemleri alnda bulunan topraklardaki
PolonyalIlarn mill messeselerini devam ettirmelerine izin vereceklerdi
48
.
Lkin, Viyana'nn bu kararlarn Avusturya ve Prusya uygulamadlar. O srada libe
ral fikirlere eilim gsteren ar I. Aleksandr, 27 Kasm 1815 de PolonyalIlara bir
anayasa verdi. Bu anayasaya gre Polonya bir "Krallk oluyordu. Yalnz Rus ar,
ayn zamanda Polonya Kral idi. Be kiilik bir yrtme organnn banda, Rus
an tarafndan tayin edilen bir Kral-Vekili (Vice-Roi) buluncakt ki, Aleksandr,
kardei Grandk Constantine'i bu greve tayin etmid. Yine bu anayasaya gre, ya
sama grevi iki-meclisli bir parlmentoya (Diet) verilmiti. Ayan Meclisi'nin
(Senato) yeleri Rus ar tarafndan tayin ediliyordu. Milletvekilleri Meclisi'nin
yelerini ise halk seecekti. Ne var ki, anayasa, pek az PolonyalIya seme hakk
vermiti. Bundan baka, Dietin kabul ettii kanunlarn da, yrrle girebilmesi
iin ar tarafndan da onaylanmas gerekmekteydi. Nihayet, Diet, iki ylda bir defa
ve o da Rus arnn daveti zerine toplanacaku.
Grld gibi, Polonya Anayasas, gerekte bir bamsz devlet anayasas de
il, ok snrl bir zerklik anayasas idi. Lkin PolonyalIlar, bu geree ramen ba
msz imiler gibi hareket etmeye baladlar. ar Aleksandr tarafndan yaplan tek
lifleri beenmedikleri zaman, bunlar reddetmekten ekinmediler. Bunun aksi
olarak da, Aleksandr'm kar k kanunlar kabul etmekte de tereddt gster
mediler. Bu mcadele bir sre sonra gerginlie dnt. nk, Viyana Kongresi
srasnda, liberal eilimlere kaplan ar I. Aleksandr, bir sre sonra fikir deitire
rek, tekrar despotizme dnd. Bunda, 1818-1822 arasnda yer yer bagsteren
ayaklanmalarn etkisi byk oldu. Liberal dncelerini terketti. Bu artlar iinde,
ar Aleksandr ile PolonyalIlarn aras iyice ald. Bunun yannda Grandk
Constantin'in (Konstantin) uygulad ynetim ekli de, PolonyalIlarda tepki
uyandrp, gerginlii daha da arttrd.
Aleksandr'm 1825 Aralk aynda lm zerine Polonyada bir ayaklanma
meydana geldiyse de, yeni ar I. Nikola, bu ayaklanmay abucak basrd. I. Nikola
sert ve mutlakiyeti bir hkmdard. Bu sebeple, ayaklanmay basrdktan sonra,
Polonya'daki ynetimini daha da iddetlendirdi. Diet'i toplanuya armaktan vaz
geti.
Biraz yukarda Belika ihtilli'ni anlatrken, Rusya'nn ihtilli bastrmak iin
Belika'ya mdahale etmek istediine deinmitik. Gerekten, Nikola, Belika
48
Viyana Kongresi'in 9 Haziran 1915 tarihli Acte Final inin Polonya ile ilgili 1-14. maddelerinin
metni iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome II, p. 571-575.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 123
4. POLONYADA AYAKLANMA
Napolyonun Tilsit'de kurmu olduu Varova Byk Dkal, Viyana
Kongresinde paralanm, Dou Galiya'ya Avusturya ve Poznan (veya Posen) ble
sim Prusya alm, geri kalan ksmlar da Rusya'ya verilmi. Viyana kongresi karar
larna gre, Avusturya, Prusya ve Rusya, ynetimleri altnda bulunan topraklardaki
PolonyalIlarn mill messeselerini devam ettirmelerine izin vereceklerdi
48
.
Lkin, Viyana'nn bu kararlarn Avusturya ve Prusya uygulamadlar. O srada libe
ral fikirlere eilim gsteren ar I. Aleksandr, 27 Kasm 1815 de PolonyalIlara bir
anayasa verdi. Bu anayasaya gre Polonya bir "Krallk oluyordu. Yalnz Rus ar,
ayn zamanda Polonya Kral idi. Be kiilik bir yrtme organnn banda, Rus
ar tarafndan tayin edilen bir Kral-Vekili (Vice-Roi) buluncakt ki, Aleksandr,
kardei Grandk Constantine'i bu greve tayin etmiti. Yine bu anayasaya gre, ya
sama grevi iki-meclisli bir parlmentoya (Diet) verilmiti. Ayan Meclisi'nin
(Senato) yeleri Rus ar tarafndan tayin ediliyordu. Milletvekilleri Meclisi'nin
yelerini ise halk seecekti. Ne var ki, anayasa, pek az PolonyalIya seme hakk
vermiti. Bundan baka, Diet'in kabul ettii kanunlarn da, yrrle girebilmesi
iin ar tarafndan da onaylanmas gerekmekteydi. Nihayet, Diet, iki ylda bir defa
ve o da Rus ar'nn daveti zerine toplanacaku.
Grld gibi, Polonya Anayasas, gerekte bir bamsz devlet anayasas de
il, ok snrl bir zerklik anayasas idi. Lkin PolonyalIlar, bu geree ramen ba
msz imiler gibi hareket etmeye baladlar. ar Aleksandr tarafndan yaplan tek
lifleri beenmedikleri zaman, bunlar reddetmekten ekinmediler. Bunun aksi
olarak da, Aleksandr'n kar kt kanunlar kabul etmekte de tereddt gster
mediler. Bu mcadele bir sre sonra gerginlie dnt. nk, Viyana Kongresi
srasnda, liberal eilimlere kaplan ar I. Aleksandr, bir sre sonra fikir deitire
rek, tekrar despotizme dnd. Bunda, 1818-1822 arasnda yer yer bagsteren
ayaklanmalarn etkisi byk oldu. Liberal dncelerini terketti. Bu artlar iinde,
ar Aleksandr ile PolonyalIlarn aras iyice ald. Bunun yannda Grandk
Constantin'in (Konstantin) uygulad ynetim ekli de, PolonyalIlarda tepki
uyandrp, gerginlii daha da arttrd.
Aleksandr'n 1825 Aralk aynda lm zerine Polonyada bir ayaklanma
meydana geldiyse de, yeni ar I. Nikola, bu ayaklanmay abucak bastrd. I. Nikola
sert ve mudakiyeti bir hkmdard. Bu sebeple, ayaklanmay basrdktan sonra,
Polonya'daki ynetimini daha da iddetlendirdi. Diet'i toplantya armaktan vaz
geti.
Biraz yukarda Belika ihtilli'ni anlatrken, Rusya'nn ihtilli basrmak iin
Belika'ya mdahale etmek istediine deinmitik. Gerekten, Nikola, Belika
48
Viyana Kongresi'nin 9 Haziran 1915 tarihli Acte Final inin Polonya ile ilgili 1-14. maddelerinin
metni iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome II, p. 571-575.
124 FAHR ARMAOLU
ayaklanmasn bastrmak iin PolonyalIlardan meydana gelen bir ordu tekil etmek
istedi. PolonyalIlar bunu duyunca, 29-30 Kasm 1830 gecesi, btn Varova halk
ayakland. Bunun zerine Grandk Konstantin, kamak zorunda kald.
PolonyalIlar da, 5 Aralk 1830 gn, Napolyon ordularnda savalara kaulm olan
PolonyalI General Chlopicki'yi devlet bakan yaptlar. Bir ka gn iinde btn
Polonya ayaklanm durumdayd ve 1830 ylnn sonunda ise, Polonya'da bir tek
Rus askeri kalmamt. Bunun zerine Diet, 26 Ocak 1831 de Romanof
Hanedannn Polonya zerindeki egemenliinin sona erdiini iln etti.
Polonya'nn dzenli bir ordusu vard ve o srada bu ordu 35.000 kii kadard.
Kald ki, bu kuvvetin daha da arttrlmas imkn mevcut bulunuyordu. PolonyalI
komutanlarn bazlar, 1828-1829 Osmanl-Rus savanda, Rus Generali Diebitch'in
yannda sava yapmlard. Yani sava tecrbeleri vard.
Rusya ise Polonya'ya 114.000 kiilik bir kuvvet evketti. Rus kuvvetleri ile
Polonya kuvvetleri arasndaki ilk muharebe, 25 ubat 1831 de Varova yaknlarnda
oldu ve Ruslar bu muharebeyi kazandlar. Fakat bu baar, Ruslara, btn
Polonya'nn egemenliini salyacak bir zafer olamamt. Bu yzden, Polonya'ya
daha fazla kuvvet evkettiler. PolonyalIlar da kuvvetlerini 100.000'e kardlar. Sava
aylarca srd. PolonyalIlar, Ukranya'da bulunan Volhynia'llarla Litvanyallar da
bamszlk iin ayaklanmaya tevik ettilerse de baarl olamadlar
49
. Ayrca, dar
dan yardm gremeyen PolonyalIlar, ok stn olan Rus kuvvetleri karsnda da
yenilmeye baladlar. Nihayet, General Paskievitch komutasndaki Rus ordularnn
8 Eyll 1831 de Varova'y drmeleri zerine, Polonya ayaklanmas sona ermi
oluyordu. Ruslar, bundan sonra Polonya'da kanl bir temizlik hareketine giritiler.
Bir ok PolonyalI idam edildi ve pek ok PolonyalI milliyeti de Sibirya'ya srld.
Belirttiimiz gibi, PolonyalIlarn yenilgisinde, dardan hi bir yardm alama
m olmalar byk rol oynamtr.
Prusya bu srada Rusya'nn tarafn tutuyordu. Kendi igali altnda bulunan
Poznan'daki PolonyalIlarn, soydalarnn yardmna komalarn nlemek iin,
Prusya Poznan snrlarn kapatu.
Avusturya, bu sralarda Rusya'nn Balkanlar'da gsterdii faaliyetlerden ho
lanmad iin, Rusya'nn bana byle bir gaile kmasndan memnun oldu. Fakat
Metternich, Polonya ayaklanmasnn Avusturya'ya da bulamasndan kortuundan,
Dou Galiya'daki PolonyalIlarn da soydalarnn yardmna gitmesini nlemek
zere, o da Dou Galiya snrlarn kapatu. Bu suretle PolonyalIlarn baka devlet
lerle balar tamamen kopmu olmaktayd.
Polonya ihtilli en fazla Fransa'da heyecan uyandrd. Varova'da kan ayak
lanmann bir ka gn iinde btn Polonya'ya yaylmas gibi, Polonya ayaklanmas
49
Debidour, La Sainte Alliance, p. 298.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 125
karsndaki heyecan, Fransa'nn her tarafna yayld. Lkin, yeni Kral Louis-
Plilippe, Polonya yznden Fransa'nn bann derde girmesini hi istemiyordu.
Fakat fransz kamu oyunun basks o kadar ar oldu ki, Louis-Philippe, hi deilse
gstermelik kabilinden, Polonya sorunu ile urayormu gibi grnmek istedi ve
Rus ar ile PolonyalIlar arasnda araclk yapma fikrini ortaya att. Fakat bu ie
yalnz bana girimek istemediinden, Avusturya'y da iin iine sokmak istedi.
Metternich de, Louis-Pilippe gibi bu ie bulamak arzusunda deildi. Fakat
Fransa'nn bavurusunu reddetmi duruma dmemek iin, Metternich de, araclk
iine ngiltere'nin de kalmasn istedi. Dierleri gibi ngiltere'nin de Polonya so
rununa karmaya niyeti yoktu. Bir defa, Polonya, ngiltere'nin karlarnn sz ko
nusu olmad bir yerdi. kincisi de, bu srada ngiltere'nin de kendi meseleleri
vard. Bu sebeple, ngiltere de, bir takm kaamakl tutumlardan sonra, o da bu
aracla karmay reddetti. Bu suretle Polonya, devleder tarafndan bir kere daha
yokolmaya mahkm edilmi bulunuyordu
50
.
5. TALYA'DA AYAKLANMALAR
1820-21 de liberal hareketler talya'nn kuzey devleerinde de kendisini gs
termiti. Fakat bu sefer, bu harekeer, kt ynetimin en iyi rneini veren orta
talya dkalklar ile Papalk Devleti'nde ortaya kt
51
. Papa VIII. Pie, 1830
Kasmnda lmt. Kardinaller iki aylk toplantdan sonra 2 ubatta (1831)
Papala XVI. Gregoire' setiler. Modena, Bolonya ve Parma'da ayaklanmalar pat
lak verdi. Bu ayaklanmalar zerine Dkalar lkelerini terkedip kamak zorunda
kaldlar. Ayn zamanda Avusturya'dan da yardm istediler.
talyanlar, hrriyet iin ayaklanrken, aynen PolonyalIlarn yapt gibi,
Fransa'ya gvenmekteydiler. Lkin bu srada Fransa talya'dan ok uzaktayd. Yakn
olan, Lombardiya ve Venedikte, Metternich'in, Fransa'daki Temmuz htillinden
sonra hazrlatm olduu Avusturya kuvvetleriydi. Bunlar harekete gemek iin
Metternich'ten bir iaret bekliyorlard. Bu sebebple, ayaklanmann ilk haberleri
gelir gelmez, Avusturya, bu ayaklanmalara mdahele edeceini aklad. Fransa ise
buna itiraz etti. Dier kk Dkalklara Avusturya'nn mdahale etme hakk ol
makla beraber, Papalk Devleti bamsz olduundan, buraya Avusturya'nn mda
hale edemiyeceini bildirdi. Ayrca, talyan yarmadasnda kendisinin de karlar
olduu iin, Avusturya'nn harekete gemesi halinde, kendisinin de talya'ya asker
sevkedeceini bildirdi.
Fransa'nn bu tutumuna Metternich'in tepkisi gayet sert oldu. Papalk
Devleti'nin kendisinden yardm istediini bildirdii gibi, Fransa sava istiyorsa, bu
sava olacak, fakat Anstya asla gerilemiyecektir dedi
52
.
Debidour, ayn eser, p. 299-300.
ayn eser, p. 291.
- Debidour, ayn eser, p. 292.
126
FAHR ARMAOLU
Dier taraftan Fransa, muhtemel bir savaa kar, Osmanl imparatorluundan
da, 1829 Edirne barnn ihtikamn almak iin, Avusturya'nn mttefiki bulunan
Rusya'ya kar hazrlanmasn istedi. Napolyon gibi, Fransa Babakan Lafitte de,
Osmanl Devleti'ni bu sefer Avusturya'ya kar kullanmak istiyordu. Fakat, sorun bu
duruma gelince, Kral Louis-Philippe, duruma mdahale etti ve 13 Mart 1831 de
Lafitte'i Babakanlktan alp, yerine Casimir Prieryi getirmek suretile krizi yumu
att. Barikaar Kral bir maceraya girmek istemiyordu
53
.
Fransa gerileyince, Avusturya ordular da talya'ya girdiler ve ayaklanmalar ga
yet sert bir ekilde basnp, lkelerinden kaan hkmdarlar taharna iade et.
6. ALMANYA GELMELER
1830 htillleri Almanya'y da etkisi altna ald. Fakat Germen Konfede-
rasyonu'nun dank durumda olmas hasebile, btn Almanya)! kapsayan bir
ihtill hareketi meydana gelmedi. Fakat Almanya'nn baz devletlerinde liberal
hareketler baarl olurken, dierleri baarsz kald. Bunun sonucu olarak da
Metternich, Almanya zerindeki kontroln devam ettirdi. Avusturya'nn Alman
devletleri zerindeki basklar, BaU devletlerden ngiltere ve Fransa'nn baz iti
raz ve tepkilerine sebep olduysa da, bu iki devlet de fazla ileriye gidemediler. Zira,
Kuzey Devletleri denen Avusturya, Rusya ve Prusya sk bir ibirlii iinde oldular.
Bununla beraber, Brunswick (Braunschweig), Hesse-Kassel, Saksonya,
Hanovra ve Baden'de hkmdarlar nisbeten liberal anayasalar kabul ederek, hal
kn ikyetlerini gidermeye allar. Fakat, dier Alman devletlerindeki liberal ha
reketler baarl olamad. Prusya'da da dank bir-iki liberal hareket meydana
geldi ise de, bunlar abuk nlendi. Almanya'daki liberal hareketler bundan teye
gitmedi.
Fakat, liberal harekeerin dnda, Almanya'da mill birlik istikametinde ok
nemli gelimeler oldu ve bunlarn liderliini de Prusya yap.
1832 Maysnda 25.000 kadar Burschenschaft'l milliyetiler, Palatina'daki
Hambach'da toplanarak, Alman mill birlii iin harekete getiler ve bu dernein
bayra olan siyah-krmz-sar bayra kardlar. Btn Almanya gznne al
nnca, bu hareket o kadar geni ve dolaysile korkutucu deildi. Lkin Metternich'i
harekete geirmek iin yeterli oldu. lk nce 1832 Hazirannda Frankfurt Diyet'ini
ve 1834 Hazirannda da btn Alman devlederinin temsilcilerini Viyana'da toplad.
Bunlara Prusya da katld. Bu toplantlar sonunda Almanya'daki liberal hareketlere
kar sert tedbirler alnd ve bunlarn uygulanmasna derhal geildi.
Burschenschaft yeleri kamu haklarndan yoksun brakld.
Alman mill birlii iin Burschenschaft'n atm olduu adm bir sonu ver
memekle beraber, bu sefer Prusya bu birlii gerekletirme yolunda baka bir adm
atu. Bu da Gmrk Birlii, Zollverein dr.
53
Debidour, ayn eser, p. 293.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 127
Prusya, 1830'dan nce, baz kuzey alman devletleri ile Hesse Byk Dkaln
kendi gmrk sistemi iine almu. 1831 de Hesse Elektrl'n
34
ve 1833 de de
Saksonya, Bavyera ve Wrtemberg'i de bu gmrk birlii iine almaya muvaffak
olunca, 1 Ocak 1834 de Gmrk Birliini (Zollverein) resmen iln etti.
Metternich, Prusya'nn bu hareketi ile, Alman mill birliini kendi etrafnda
kurmaya doru gittiini anlamu. 1833 Hazirannda Avusturya mparatoruna,
"Ekonomik menfaatlerinin bu kaynamas ile, btn Almanya sonunda, tek bir mil
let, kudretli bir birlik haline gelecektir. Ve Avusturya bu birlik iinde yabanc bir
para gibi saylacak ve Avusturya'nn bu birlikten karlmasnn politik sonular
olacaktr diye yazyordu
55
. Metternich, ilerde bir Alman mill birliinin kurulma
snn, Avrupa dengesinde meydana getirecei politik deimeleri gayet isabetli bir
ekilde grmt. Bununla beraber, Prusya'nn bu teebbslerine kar koymad.
Kar koymas demek, Prusya ile mnasebetleri bozmak olurdu ki, liberalizm tehli
kesi karsnda Prusya'ya ihtiyac vard.
7. BERK YARIMADASINDA GELMELER
1830 larda berik Yarmadasnda, Portekiz ve spanya'da bir krallk mcadelesi
ortaya kt. Lkin bu, gerekte, mutlakiyetilikle liberalizmin mcadelesi idi. Her
ikisinde de liberal hkmdarlar lkelerinin bana geti.
Portekiz'de hkmdarla, 1828 ylnda Don Miguel geti. Kendisi gayet otori
ter ve mutlakiyeti bir hkmdard. Kardei ve tahtn gerek sahibi, ve o srada
Brezilya mparatoru olan Don Pedro'nun 1826 da iln ettii anayasay da yrrlk
ten kaldrd. Portekiz eskidenberi ngilterenin nfuzu alUndayd. Bu sebeple, Don
Miguel'in sert ynetimi halkn honutsuzluuna sebep olduu gibi, ngiltere ve
Fransa ile de mnasebetleri bozuldu. Bu iki devlet Portekiz'e mdahale etmek zo
runda kaldlar. Bunun arkasndan, Brezilya mparatoru ve Protekiz tahunn gerek
sahibi Don Pedro da, 1832 de Brezilya imparatorluundan feragat edip, Portekiz'e
geldi ve Don Miguel ile mcadeleye balad. ngiltere ve Fransa Don Pedro'ya yar
dm ettiler ve 1834 ylnda Don Miguel'i tasfiyeye muvaffak oldular. Don Pedro'nun
zaferi, Portekizde liberallerin zaferi oluyordu.
Ispanya'da ise Kral VII. Ferdinand, Verona Kongresi'ndenberi spanya'y koyu
bir mutlakiyetilikle ynetmekteydi. Lkin 1833 ylnda lnce yandaki kz
Isabelle'in II. Isabelle adyla hkmdar olmas gerekti. Lkin Kralie ok kk ol
duundan, naiblii, Ferdinand'n kars Marie-Christine zerine ald. Fakat Don
Miguel'in de yakn dostu olan Prens Don Carlos, hkmdarl eline geirmek iin
Marie-Christine'e kar mcadele a. Marie-Christine, durumunu kuvvetlendir
04
O tarihte Almanya'da Hesse adm tayan bir ka devlet bulunmaktayd. Hesse-Kassel, Hesse-
Darmstadt, Hesse-Homburg, Hesse Elektrl gibi.
03
Pierre Reouvi, Histoire des Relations Internationales, Tome V, Paris, Hachette, 1954, p.78.
128 FAHR ARMAOLU
mek iin ngiltere ve Fransa'ya dayanmak istedi. Halbuki bu iki lke liberal rejim
lerin banda geliyordu. Marie-Chrisne ise, kocas Ferdinand'n mutlakiyeti reji
mini devam etrmek niyetindeydi. Fakat bu iki liberal devlete de ihtiyac olduun
dan, mutlakiyetilikten vazgeerek, spanya iin liberal bir anayasa kabul etti. Bu
suretle liberalizm spanya'da da baar kazanm oluyordu.
Dier taraftan, ngiltere, Fransa, spanya ve Portekiz arasnda, 22 Nisan 1834
de, Don Miguel ve Don Carlos'a kar bir ittifak imza ettiler
15
. Bu ittifak karsnda,
Don Miguel Portekizde ve Don Carlos da spanya'daki hkmdarlk mcadelele
rinden vazgemek zorunda kaldlar.
Bat Bloku, imdi dipomasi alannda liberalizmin savunucusu haline gelmi
olmaktayd.
8. 1830 HTLLLERNN NGLTERE'YE ETKS
Avrupa'da meydana gelen 1850 ihtillleri ngiliz liberalleri zerinde de etki
yapmaktan geri kalmad. Fakat bu, ngiltere'de kanl bir ihtill eklinde olmayp,
siyasal rejimin kusurlu taraflarndan bazlarnn dzeltilmesi eklinde sonu verdi.
ngiltere'nin siyasal rejimi, Avrupa'daki mutlakiyeti rejimlerle karlatrld
nda, bir ok bakmlardan liberal nitelikliydi. Hatta, ngilterenin kuvvetinin bu si
yasal rejimden doduuna inanlrd. Rejimin bu liberal nitelii dolaysile,
Avrupa'daki ihtilller, ngiltere'ye etki yapmakla birlikte, herhangi bir ayaklanma
veya paamaya sebep olmad. Fakat ne var ki, ngiliz siyasal rejiminin de Avrupa'ya
benzeyen taraflar vard. Bunlarn banda da, ngiltere'de de asillerin ayrcalkl
bir snf tekil etmesi ve asillerin devlet ynetimine egemen olmalar geliyordu.
Asillerin bu ayrcalkl durumu seim sisteminde de mevcuttu. Milletvekillerini
halk deil, seim evreleri seiyordu. Seim evrelerinin ounu da kontluklar
meydana getiriyordu. Ayrca, her seim evresine ayrlm bir milletvekili says
vard ve seim evrelerinin nfus says deitii halde, seilen milletvekili saysnda
hi bir deime olmamt.
Bunun yannda, endstrinin gelimesi sonucu, ehir nfusu da bym ve
byk endstri ehirleri ortaya kmt. Manchester, Leeds, Sheffield ve
Birmingham gibi ehirler byleydi. Bir ok kontluklarn nfusu azald halde, es
kisi gibi yksek sayda milletvekili semeye devam ederken, bu yeni gelien ends
tri merkezleri milletvekili seemiyordu. Fransz htillinin de etkisile, 1816 dan iti
baren, giltere'de, sistemin bu kt ynlerinin deitirilmesi iin bir mcadele ba
lama ve bu macadeleyi Liberal Party (Whigs) yrtmekteydi. ngiliz liberallerinin
seim sisteminde reform yapma mcadelesi, 1830 a kadar sonusuz kald. nk,
7 maddelik bu ittifakn metni: de Clercq, Recueil..., Tome IV, p. 262-265.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 129
asillerin egemen olduu Muhafazakr Paru (Tories), bu konuda herhangi bir de
iiklie yanamyordu.
Dier taraftan, sanayiin gelimesi, bir ii snf ortaya karmt. Bunlar da
Muhafazakrlarn ekonomik politikasndan ikyetiydi. Zira cretler dk, a
lma saatleri uzun ve hayat pahalyd.
Durum bu ekilde iken, 1830 Hazirannda lirai IV. George ld ve yerine kar
dei IV. William geti. Kral deimesi sonucu yeni bir seime gidildi. Muhafaza kr
lar seimi kazandlarsa da, Avam Kamaras'nda sahip olduklar ounluk oran bir
hayli zayflad. Liberallerin ise milletvekili says artmt. Tam bu srada Fransa'da
Temmuz htillinin de liberallerin zaferi ile sonulanmas, ngiliz liberallerini ha
rekete geirdi ve 1830 Kasmnda Parlmentoya yeni ve adalei bir seim kanunu
sundular. Liberallerin bu mcadele ve basks karsnda, nsan tabiat, bir ham
lede bu kadar mkemmellie erimeye msait deildir diyen
57
Babakan
Weillington 1830 Aralk aynda istifa etmek zorunda kald. Yeni kabineyi
Liberallerin lideri Lord Grey kurdu ve derhal seime gitti. Bu seimlerin sonunda
Liberaller Avam Kamaras'nda ounluu elde ettiler. Bu suretle, 50 yldanberi,
yani 1783 tarihindenberi iktidarda bulunan Muhafazakr Parti iktidardan dm
oluyordu.
Liberal ounluun bulunduu Avam Kamaras, Lord Grey'in sunduu yeni
seim reformu kanununu hemen kabul etti. Lkin kanun, Lordlar Kamaras'na
gnderilince, bu Meclis kanunu kabul etmedi. Bu olay, btn ngiltere'de kark
lklarn kmasna sebep oldu. ngiltere det bir i savan eiine geldi. Lordlar
Kamaras grnde srar ettii iin, bu karklklar bir sre devam etti. Fakat, gn
getike durumun ktye gittiini gren Lordlar, sonunda, 1832 Hazirannda t eni
seim kanununu kabul etmek zorunda kaldlar. Sorun da bylece zmlenmi
oldu.
Yeni seim kanunu seim sorununu mkemmel bir ekilde zmlememiti.
Seim evreleri yine eit hale getirilmemiti. Fakat byk ehirlere de seim hakk
tannd. Yeni kanunla semen says bir misli artu. Her 30 kiiden bir kii seme
hakkna sahip oldu. Halbuki Fransa'da 1831 tarihli seim kanunu'na gre ancak
200 kiide bir kii seim hakkna sahipti.
Seim reformu iilerin durumuna herhangi bir fayda salamad. Fakat orta
snfn kesin bir zaferiydi.
Bylece, 1830 htillleri ngiltere'de, daha iyi bir demokrasi iin yeni bir ad
mn atlmasn salam oldu.
9. 1830 HTLLLERNN SONUCU
1830 ihtillleri, daha ilk yllarnda, 1818 in Beli ttifakm paralad. Bu para
lanmadan, ngiltere ile Fransa'nn meydana getirdii Bat Bloku ile, Rusya,

7
Weill, Eveil des Nationalits et le Mouvement Libral, p. 108.
130 FAHR ARMAOLU
Avusturya ve Prusya'nn tekil ettii Dou Blok ortaya kt. Liberalizme cephe
alan ve mutlakiyetiliin savunucusu olarak hareket eden Dou Bloku, bir kere
daha ikinci bir Kutsal ttifak iinde birleti. Bu da, devlet arasnda 1833
Eyllnde imzalanan Mnchen-Graetz Anlamasdr.
1830 htilllerinde Louis-Philippe Fransas ile ngiltere'nin, liberal hareketlere
kar ademi mdahale yani mdahale edilmemesi (non-intervention) ilkesini
benimsemeleri Metternich'i korkutmutu. Metternich'e gre, kozmopolit demok
rasi, yerlemi rejimlere kar mtemadiyen saldrda bulunuyordu. Bu anari fur
yasna kar, dzenin korunmas tedbirlerini almak kadar mer bir ey olamazd
8
.
Bu sebeple de devlet arasnda, yani Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda
Mnchen-Graetz anlamasnn imzasn salad. Bu antlama ile bu devletler, her
hangi bir devlet ierden veya dardan bir tehlike karsnda kalr da ilerinden bi
rine bavurursa, kendi karlarna ve ardara gre, bu istei kabul veya reddedecek
lerdi. Bir devletin kendilerinden yardm istemesine, baka bir devlet kar kacak
olursa, devlet byle bir saldry nlemek iin derhal tedbir alacaklard. Kutsal
ttifak da aa yukar ayn eyleri sylemiti.
U devlet sadece bu antlamay imzalamakla yetinmeyip, bunu ngiltere ve
Fransa'ya da bildirdiler. Dou Bloku, deta Ba Bloku'na meydan okuyordu.
Buna Karlk, ngiltere ve Frasa'nn 1834 Nisannda, spanya ve Portekiz ile
birlikte imzaladklar Drtl ittifak da, bu yeni Kutsal ttifak'a bir'cevap tekil et
mekteydi.
Bununla beraber, Bat Bloku uzun mrl olamad. ngiltere ile Fransa gei
nemediler. zellikle, ilerde greceimiz gibi Mehmet Ali isyan, bu iki devletin
mnasebeerinin bozulmasna ve atmalarna sebep oldu. Bunun sonucu olarak,
Louis-Philippe Fransas 1835 den ibaren ngiltereden uzaklaarak Avusturya tara
fna kayd. Ayrca, Louis-Philippe de ierdeki liberal politikasn yava yava terketti
ki, bu durum Fransa'da 1848 ubat ihtillinin patlamas ve Louis-Philippe'in
Fransa'dan ayrlmas ile son bulacakr.
DRDNC KISIM
AVRUPA'DA 1848 HTLLLER
1830-1848 arasnda Avrupa diplomasisini en fazla megul eden bir sorun ola
rak, on yl kadar srm bunulan Mehmet Ali isyan grnr. Osmanl Devletinin
bu si valisinin ayaklanmas, Bat Akdeniz'de ve Osmanl imparatorluu zerinde
Avrupa devlederinin birbirleriyle atan menfaaeri iin bir ok ihtimal ve imkn
lar ortaya kardndan, Avrupa devlederi dikkat ve abalarn bu sorun zerinde

8
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 328.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
131
yonunlarmlar ve bunun sonucu olarak, da, bu dnemin en harekei konusu
sahneye kmtr. Lkin, Avrupa devleeri bu menfaat atmalar iinde bulunur
ken, Avrupa'da toplumlar, 1815 ve 1850'a kar tepkilerini artrmaya devam etmi
ler ve iten ie kaynamlardr. Bu toplumlarda bir ok deimeler olmutur.
Toplumlarn kazanm olduu bu yeni arar, 1815'in donuk ve kalplam dzeni
ile eliki haline geldiinden, bu eliki nihayet 1848'de bir patlama ile btn
Avrupa'y sarsmr.
Avrupa toplumlarndaki bu deimeyi anahatlar ile belirtelim.
phesiz bu deime ve gelimelerin banda, Liberalizm yani, hrriyetilik
akmnn, 1830 dan sonra da kuvveenmeye devam etmi olmasn saymak gerek
mektedir. 1830 ihtilllerinde Liberalizm tam bir zafer elde edememi ise de, baz
lkelerde kazanm olduu zaferin etkileri ok geni olmutur. Avrupa hkmdar
larnn ve zellikle Dou Bloku'nun, 1830 ihtilllerinde Liberalizmi baz lkelerde
baarszla uratm olmalar, liberal ve hrriyeti akm nleyememi, aksine, bir
tepki olarak daha da kuvvetlenmesine sebep olmutur. 1848 den nceki yllarda li
beralizmi ifade eden fikirler ve kavramlar, esas itibarile, anayasal siyasal rejim, se
im hak ve hrriyeti ve basn hrriyeti gibi ilkelerdi.
19. yzyln ilk yarsnda Avrupa toplumlarnn geirmi olduu nemli bir ge
lime de, ekonomik alanda ortaya kmtr. Sanayi, bu dnemde Avrupa'da byk
gelimeler kaydetmitir. Sanayiin gelimesi ve retimin artmas, ularma sorunun
ortaya karm ve bunun sonucu olarak da demiryollar yapm hz kazanmtr.
Ekonomik alandaki bu gelimelerin, fikir bakmndan bir takm sonular ol
mutur. Ulatrma aralarnn gelimesi, toplundan birbirine yaknlatrm ve bu
da fikir akmlarn yaylmasn kolaylaurmtr. Bir dier sonu da, artan retimin
nce Avrupa ktasnda pazar aramas, gmrk duvarlarna tepki gstermesi ve mil
letleraras ticaret alannda serbesti fikrinin gelimesidir. Bu durum hrriyetilik
akmna da g kazandrmr. nc sonu ise, bizatihi sanayiin ortaya kard
problemler olmutur. Bu da ii snfnn bymesi, cretlerin dkl ve ehir
nfusunun genilemesi sonucu, zellikle sanayi ehirlerindeki sefalet sorunudur.
Bu durum da sosyalist fikir akmna hz vermitir. Sosyalist akm, genel olarak Saint-
Simon sistemi zerinde younlam ise de
59
, Karl Marx ve Friedrich Engeld in 1847
de Komnist Manifestosu'nu (Manifeste du Parti Communiste) yalanlamas, sosya
lizmi, en az teori alannda, ok daha Sofa gtrmtr
1

0
. Komnist
:>i
Saint-Simon (1760-1825) Fransz asillerindendi. Bununla beraber, Amerikan bamszlk
savana katld gibi, Fransz htilli'ni de hararetle desteklemitir. Servetini ilim adamlarna harcam
ve sonunda fakir olarak lmtr. lgin fikirleri vard. nsanlarn kardelii ve Avrupa Federasyonu
kavramlarna balanm ve toplumun ilim adamlar tarafndan reorganize edilmesi gerektiine ve
sosyalizme inanmt.
b0
Komnist Manifestosu'nun metni: Viorst, The Great Documents of Western Civilization, p. 233-
238. Manifesto'nun tam metni: Lewis S. Feuer (Ed.), Marx and Engels - Basic Writings on Politics and
Philosophy, New York, Doubleday and Co., Anchor Books, 1959, p. 6-41.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 131
yonunlatrmlar ve bunun sonucu olarak, da, bu dnemin en hareketli konusu
sahneye kmr. Lkin, Avrupa devleeri bu menfaat atmalar iinde bulunur
ken, Avrupa'da toplumlar, 1815 ve 1830'a kar tepkilerini arturmaya devam etmi
ler ve iten ie kaynamlardr. Bu toplumlarda bir ok deimeler olmutur.
Toplumlarn kazanm olduu bu yeni arar, 1815'in donuk ve kalplam dzeni
ile eliki haline geldiinden, bu eliki nihayet 1848'de bir patlama ile btn
Avrupa'y sarsmUr.
Avrupa toplumlarndaki bu deimeyi anahadar ile belirtelim.
phesiz bu deime ve gelimelerin banda, Liberalizm yani, hrriyetilik
akmnn, 1830 dan sonra da kuvvetlenmeye devam etmi olmasn saymak gerek
mektedir. 1830 ihtilllerinde Liberalizm tam bir zafer elde edememi ise de, baz
lkelerde kazanm olduu zaferin etkileri ok geni olmutur. Avrupa hkmdar
larnn ve zellikle Dou Bloku'nun, 1830 ihtilllerinde Liberalizmi baz lkelerde
baarszla uratm olmalar, liberal ve hrriyeti akm nleyememi, aksine, bir
tepki olarak daha da kuvvetlenmesine sebep olmutur. 1848 den nceki yllarda li
beralizmi ifade eden fikirler ve kavramlar, esas itibarile, anayasal siyasal rejim, se
im hak ve hrriyeti ve basn hrriyeti gibi ilkelerdi.
19. yzyln ilk yarsnda Avrupa toplumlarnn geirmi olduu nemli bir ge
lime de, ekonomik alanda ortaya kmr. Sanayi, bu dnemde Avrupa'da byk
gelimeler kaydetmitir. Sanayiin gelimesi ve retimin artmas, ulatrma sorunun
ortaya karm ve bunun sonucu olarak da demiryollar yapm hz kazanmtr.
Ekonomik alandaki bu gelimelerin, fikir bakmndan bir takm sonular ol
mutur. Ulatrma aralarnn gelimesi, toplumlar birbirine yaknlatrm ve bu
da fikir akmlarn yaylmasn kolaylatrmr. Bir dier sonu da, artan retimin
nce Avrupa ktasnda pazar aramas, gmrk duvarlarna tepki gstermesi ve mil
letleraras ticaret alannda serbesti fikrinin gelimesidir. Bu durum hrriyetilik
akmna da g kazandrmtr. nc sonu ise, bizatihi sanayiin ortaya kard
problemler olmutur. Bu da ii snfnn bymesi, cretlerin dkl ve ehir
nfusunun genilemesi sonucu, zellikle sanayi ehirlerindeki sefalet sorunudur.
Bu durum da sosyalist fikir akmna hz vermitir. Sosyalist akm, genel olarak Saint-
Simon sistemi zerinde younlam ise de
59
, Karl Marx ve Friedrich Engels in 1847
de Komnist Manifestosu'nu (Manifeste du Parti Communiste) yaynlamas, sosya
lizmi, en az teori alannda, ok daha Sol'a gtrmtr
1
'
0
. Komnist
Saint-Simon (1760-1825) Fransz asillerindendi. Bununla beraber, Amerikan bamszlk
savana katld gibi, Fransz htillini de hararetle desteklemitir. Servetini ilim adamlarna harcam
ve sonunda fakir olarak lmtr. lgin fikirleri vard. nsanlarn kardelii ve Avrupa Federasyonu
kavramlarna balanm ve toplumun ilim adamlar tarafndan reorganize edilmesi gerektiine ve
sosyalizme inanmt.
00
Komnist Manifestosunun metni: Vorst, The Great Documents of Western Civilization, p. 233-
238. Manifestonun tam metni: Lewis S. Feuer (Ed.), Marx and Engels - Basic Writings on Politics and
Philosophy, New York, Doubleday and Co., Anchor Books, 1959, p. 6-41.
132 FAHR ARMAOLU
Manifestosu'nun, Metternich'e de hcum etmesi ilgintir. Manifesto'nm son
cmlesi, Dnya iileri Birleiniz diyordu.
Bununla beraber, sosyalist akm bu sralarda kitleleri arkasndan srkleyebi
lecek bir gce erimi deildir.
19. yzln ortalarnda ortaya kan kuvvetli bir akn da Nasyonalizm'dir. Yani
Milliyetilik veya mill bamszlk akm. Bu akm zellikle talya'da ve Almanya'da
gelimi ve imdi bir "Millet teorisi ortaya kmtr. Millet'in ne oldu ve bunun
tarifi zerindeki grler birbirinden farkl olmakla beraber, gerek uydu ki,
imdi artk bir Millet teorisi ilenmeye balyordu. talyan Mazzini bu teorisyenle-
rin banda gelmekteydi.
Millet teorisinin ilenmeye balanmas, Nasyonalizm akmn kuvvetlendirmi,
bir toprak zerinde ayn millete mensup insanlarn birlemesi ve eer bu toprak
zerinde birbirinden farkl milletlere mensup insanlar varsa, bunlarn da kendi
mukadderatlarn kendilerinin tayin etmesi hakkna sahip olmas istei, nasyona
lizm ile liberalizmi birletirmitir.
Bu hrriyetilik akmndan din bile kendisini kurtarmamtr. Fransa'da
Lamennais'nin am olduu r, imdi Kilise ve dinin de ada toplum artla
rna gre dzenlenmesi fikrine kuvvet vermitir.
Bu gelimelere karlk, muhafazakr Dou Bloku devletleri, zayflayacaklar
yerde, daha da kuvvet kazanm grnmektedirler. 1830 Ihtillleri Rusya, Prusya ve
Avusturya arasndaki balar daha da glendirirken, liberal Fransa ile demokratik
ngiltere'nin birbirine yaklamas, Bau Bloku'nu bir denge unsuru gibi ortaya
karmt. Fakat bu denge bir sre sonra bozuldu. Fransa ile ngiltere'nin, spanya'y
kendi ekonomik kontrollar aluna ekme mcadelesi, 1830 da Cezayir'i ele geir
mi olan Fransa'nn, bir yandan Fas, dier yandan da Tunus ile yakndan ilgilen
meye balamas ve nihayet, Mehmet Ali isyan srasnda Fransa'nn Mehmet Ali'yi
desteklemesi ve Mehmet Ali'ye dayanarak Dou Akdeniz'e yerlemek istemesi,
Akdeniz'de bir ngiliz-Fransz rekabetine sebep olmu ve bu rekabet iinde, bir
sre sonra Bat Bloku paralanmtr. Buna paralel olarak, Louis-Philippe'i de ya
va yava liberal rejime srt evirmeye balamas da, Fransay ngiltere'den ayrarak
Avusturya'ya kaydrmtr.
Bununla beraber, Mchen-Graetz den itibaren Dou Boku'nun yeniden kuv
vet kazanmas, elbetteki, Fransz htilli ile balam olan hrriyeti akm durdu
ramazd. 1848 e doru Avrupa'da yeni bir kaynama kimsenin gznden kam
yordu. Bunun iindir ki, ihtiyar Metternich (1778-1859), 1847 Ekiminde,
Viyana'daki Prusya elisine, Ben eski bir doktorum. Geici hastalklarla, ldrc
hastalklar birbirinden ayrmasn bilirim. Fakat bu sefer, bu sonuncu hastalkla
kar karyayz diyordu-
1
. Nitekim bu ldrc hastalk, 1848 de, Avusturya'da
Metternich'in ynetimini de ldrd.
(il
Renouvin, ad geen eser, Tom V, p. 190.
133
1848 ihtilllerinin ilk iareti, beklenmedik bir yerden, svire'den gelmi ve b
tn Avrupa'nn dikkatini zerinde toplamur.
1. SVRE'DE LBERALZM MCADELES
Viyana Kongresi'nin 9 Haziran 1815 tarihli Niha Senedi ((Acte Final), 74-84
nc maddelerinde, svire'yi, mevcut 19 kantona 3 tane daha ekleyerek 22 kan
tondan meydana gelen bir Konfederasyon haline getirmiti
02
. Keza, Viyana'da bu
Konfederasyon'a gayet gevek bir anayasa da kabul ettirilmiti. Bu anayasa ile
Konfederasyon, birbirinden bamsz, 22 minskl cumhuriyetten meydana gelen,
bakenti, federal yetkileri ve ortak bir ordusu bulunmayan gsz bir topluluktan
baka bir ey deildi*
3
. 1830 lardan itibaren bu kantonlarn ounluu, mahall oli
garilerin ynetiminden kendilerini kurtarmak ve merkez ve demokratik bir sis
temin kurulmas iin aba harcyorlard. Ve bunlarn bir ksm, anayasalarnda yap
tklar deiiklikler ile vatandalarn hak ve hrriyetlerini bir lde geniletmi
lerdi.
Lkin bu kantonlar arasnda din farkll da vard. Bunlarn bazlar Katolik,
bazlar da Protestan idi. Bu din farkll konunusunda 1840 lardan itibaren kan
tonlar arasnda gelimeye balayan anlamazlklar, svire'de ihtillin kmasna se
bep oldu.
Sz konusu olan, Katoliklik ile Protestanln mcadelesidir ve bu mcede-
lede, Katoliklik muhafazakrl ve Protestanlk da hrriyetilii temsil etmitir.
Kantonlarn resmen Katoliklii savunmas ve Protestanla kar cephe almas,
svire liberallerini harekete geirmi ve bu suretle balayan mcadele, 1844-1845
ten itibaren btn svireye yaylan bir ayaklanma haline gelmitir. Daimi tarafsz
svire, 1815 dzeninin bir eseri olduu iin, katolik kantonlar, Avusturya ve
Fransa'y yardma ardlar. Avusturya bu ie yalnz bana girmek istemedi ve
Fransa ile birlikte hareket etmeyi dnd. Fakat, Fransz Babakan Guizot,
Avusturya'nn bu bavurusunu kendi diplomatik oyunlarna let etmek isteyince,
Avusturya ngiltere'ye dnd. Fakat ngiltere de bu ie bulamak istemedi.
Avusturya ise, yalnz kalnca, kendi iindeki kaynamalar da gznne alarak,
svire'ye silhl bir mdahaleye cesaret edemedi.
Bu arada 7 katolik kanton, aralarnda, 1845 de bir ittifak yaptlar ki, buna
Sonderbnd, yani ayr birlik denir. Yedi kantonun bu birlemesi, svire'nin b
tnln paralamak oluyordu. Bu sebeple, dier kantonlar Sonderbund'a kar
birletiler. Ayrca, 1847 Temmuzunda toplanan svire Diyet'i, anayasa'da baz de
iiklikler yaplmasn kabul ettii gibi, Sonder bund'u asker kuvvetile datmaya ve
lkenin btnln korumaya karar verdi. Bu mcadeleye Sonderbnd Sava
62 *
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
62
Bak.: de Clercq, Recueil..., Tome II, p. 599-603.
133
Debidour, ad geen eser, p. 439-440.
134 FAHR ARMAOLU
denir. Sava zerine, Avusturya, Fransa ve Prusya, araclk yapmak iin 1848 Ocak
aynda bir ltimatom verdilerse de, arkasn getiremediler. ltimatoma gre, arac
lk teklifi kabul edilmezse, devlet svire'yi igal edeceklerdi. Lkin bu mmkn
olmad; nk Paris'te ubat htilli patlak verdi
64
.
Sonderbund'a kar yaplan sava, liberal kantonlar kazand. 1848 ylnda ka
bul edilen Anayasa tamamen liberal ve hrriyeti sistemi kabul etmitir. Bu anayasa
hazrlanrken, Amerika Birleik Devleeri'nin anayasas esas alnmtr. Ayrca, son
radan yaplan baz deiiklikler istisna edilirse, bu anayasa bugn svire'de yrr
lkte olan anayasadr.
1830 ihtilllerinin liberalleri, yunan ayaklanmasn nasl yakndan izlemiler ve
desteklemiler ise, svire'deki Sonderbund savan da ayn ekilde yakn bir ilgi ile
izlemiler ve Metternich'in buradaki yenilgisini grmlerdir. Bu i sava srasnda,
Berne'deki Fransz elisi, Alman cumhuriyecileri, talyan nasyonalistleri, Fransz
reformiseri ve btn lkelerin sosyalistleri, svire olaylarn youn bir dikkatle iz
liyorlar diye yazmtr
65
.
2. FRANSADA UBAT HTLL
1830 htillinde yerinden edilen Kral X. Charles, hkmdarl zamannda be
lirli bir kesime, asillere ve kralclara dayanmt. Louis-Pilippe ise, burjuvaziye da
yanmtr.
Louis-Pilippe (1773-1850), Franszlarn Kral olduu zaman 57 yandayd.
htill srasnda, 1793 ylnda, Fransa'dan kam ve 20 yl kadar darda yaamt.
Avrupa'da dolam, iki yl Amerika'da kalm ve sonunda ngiltere'ye yerlemiti.
Napolyon'un dmesi ile birlikte Bourbon'lar Fransa'ya dnnce, o da onlarla be
raber Fransa'ya dnd. Bourbon'larn Orlean kolundand. Fransa'ya dnd
nde, dier asiller gibi onun da btn mal mlk iade edildi. ok zengindi.
Fakat liberal fikirliydi. Bu sebeple, XVIII. Louis ve X. Charles'a kar mcadele
eden liberal evrelerde ok abuk tannd. Kendisini, zellikle Banker Lafitte ve
gazeteci Thiers ok desteklemitir.
Liberal fikirlerini, Kral olduktan bir sre sonra da devam ettirdi. Fransa'da ar
tk asaletin yerini servet ve zenginliin aldn anlamt. Bunun iin zengin burju
vazi ile yakn mnasebeer kurdu. Sarayn bunlara a. Servetini i alanna yatrd.
Herhangi bir Fransz vatanda gibi sokaklarda dolar ve ocuklarn halk ocukla
rnn okullarna gnderirdi. Askerlerin ve iilerin lokantalarna gider, onlarla be
raber yemek yerdi.
Louis-Philippe'in burjuvaziye arlk vermesi, kendisine kar bir muhalefet
dourmaktan da geri kalmad. Daha nce de belirttiimiz gibi, Avrupa'da sanayiin
64
Debidour, ad geen eser, p. 454-455.
1,0
Renouvin, ad geen eser, Tome, V, p. 187.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 135
gelimesi imdi bir ii snf ortaya karmt. Fransa'da bunlar kendilerine
drdnc snf (la quatrime classe) diyorlard. Bu snf, 1830 Temmuz ihtilli
nin sadece zenginlerin iine yarad inancn beslemeye balamt. Onlara gre,
Temmuz ihtilli demokrasi bakmndan eksik kalmt. i snfnn da karla
rn gzetecek gerek bir demokrasi kurulamamt. Bu sebepledir ki, iiler ama
larn gerekletirmek iin, bir takm gizli dernekler kurup, grevlere gitmeye bala
dlar. Bu snfn sorunlar, fazla i saati, az cret, fabrikalarda salksz alma art
lar ve kadn ve ocuklarn altrlmasyd. i snfn, sosyalistlerin meydana ge
tirdii radikal cumhuriyetiler, yani ar umhuriyetiler destekliyordu. Bunlar,
toplumun her snfn kapsayacak bir devrim yaplmas gerektiini savunuyorlard.
Sosyalist gazeteci, Louis Blanc'm 1839 da yaynlad Organisation du Travail adl
eserinde ortaya att fikirler, radikal cumhuriyetilerin program haline geldi.
Paris'ti avukat ve milletvekili Ledru-Rollin'in 1843 yaynlamaya balad La
Rforme adl gazete de bu fikirleri yaymaya alyordu. Zaten Ledru-Rollin, gaze
teyi Louis Blanc ile birlikte kurmutu. Bunun dnda, sosyalist fikirlerin propa
gandasn yapan baka yaynlar da vard.
Liberaller ve lml cumhuriyetiler de durumdan honut deillerdi. Onlar da,
liberal adan, demokratik gelimenin eksik kaldna inanyorlard. Hkmetin
ihmal ettii aydn kesim de cumhuriyetileri destekliyordu.
Nihayet, bunlara Bourbon'larn muhalefetini de eklemek gerekir. Bunlar,
meruti bir rejime taraftar olmakla beraber, Kraln gerek bir Burbon olmasn is
tiyorlard.
eitti kesimlerden gelen bu muhalefete ramen, Louis-Philippe'in tuttuu
yol, kendisinin de sonunu hazrlad. Muhalefet iddetlendike, Louis-Philippe de
liberal fikirlerden uzaklamaya balad. Liberal yoldan uzaklauka da muhalefet
iddetlendi, iiler arasndaki honutsuzluun sebeplerini yok edecek yerde, iileri
susturmak iin zor yoluna bavurdu. Basn hrriyetini kstlayarak, gazete karmak
iin ar artlar koydu. Yazarlar ar cezalara arptrld. Kral eletirmek ve
monariden baka bir rejim istemek deta su oldu. Louis-Philipe imdi hkmdar
lk sevdasna kaplmt. Taht bo bir koltuktan ibaret deildir diyordu.
Louis-Pilippe 18 yl hkmdarlk yapt. Bu 18 yllk dnem iki ksma ayrlr.
1830-1840 aras, burjuvaziye dayanan Louis-Philippe ile muhalefet arasndaki bir
denge dnemidir. 1840-1848 aras ise, iddet tedbirlerinin arturld ve buna para
lel olarak muhalefetin de iddetlendii bir dnemdir.
1847 ylna gelindiinde, muhalefet bir takm toplanlar yapmaktayd. Bunlara
banquet deniyor ve bir takm salonlarda toplanlyordu. Bu toplanlarda ikyet
ler dile getiriliyor ve ilgintir en ok seim sistemi zerinde duruluyordu.
Tartmalar yaplyor, halkn dilekleri tesbit ediliyor ve bu dilekler yazl hale getiri
lip Hkmet'e iletiliyordu. Hkmet, ve Babakan Guizot, halk kkruyor diye bu
toplaular yasaklad.
136
FAHR ARMAOGLU
Fakat buna ramen muhalefet, 22 ubat 1848 gn iin de byle bir toplant
dzenlendi. 86 milletvekili de bu toplaya kaulacan bildirmiti. Lkin toplan
yerine gelindiinde, hkmetin bunu da yasaklad renilince, tam bir ayak
lanma meydana geldi. iler ve renciler, bir yandan, Fransz htilli'nin mill
mar haline getirdii Marseillaisei sylerken, bir yandan da Yaasn reform diye
barmaya baladlar. Gece ise halk, silh satan dkknlar yamalarken, Tuileries
parknn kanapelerini yakmaya baladlar. ilerin ve radikal cumhuriyetilerin
youn bulunduu Paris'in dou kesiminde gece barikatlar kuruldu. sava baa-
mu.
Babakan Guizot, halkn zerine Mill Muhafz kuvvetlerini sevkettiinde, bun
lar halka ate amay reddettiler. Halk, Kahrolsun Guizot, Yaasn Reform diye
baryordu. Bunun zerine Babakan Guizot 23 ubatta istifa etmek zorunda
kald. Guizot'nun istifas halk tarafndan sevinle karland. Mesele belki bu e
kilde kapanacakt. Fakat bu sefer baka bir ey oldu. Halk Dileri Bakanlna y
rdnde, Bakanl korumakla grevli gen askerler, halk grnce panie ka
pldlar ve halka ate alar. Halktan 52 l ve 74 yaral vard. 23 ubat akam halk
artk, Yaasn reform diye deil, Yaasn Cumhuriyet diye baryordu. ller,
arabalara konarak btn Paris sokaklarnda dolarld. Buna Promenade des
Cadavres, yani llerin gezmesi denir
66
.
Gsteriler 24 ubat gn de devam etti. Louis-Philippe'in gstericiler zerine
gnderdii asker, ate amak yerine, halk tarafna geti, ikinci gnn sonunda,
Louis-Philippe her eyin bittiini anlad ve 24 ubatta olu "Paris Kontu lehine taht
tan feragat etti. Lkin Paris Kontu 8 yanda olduu iin, yerine Kralie Des
d'Orlean naib olarak hkmdarlk yapacakt. Fakat yapamad. Halkn Tuileries sa
rayn basmas zerine Kral ve ailesi, arka kapdan kamak zorunda kaldlar. Sonra
da ngiltere'ye sndlar.
24 ubat akam Fransz Cumhuriyeti'nin Geici Hkmeti ad ile bir hk
met kuruldu. 11 yeli hkmetin 7 yesi mutedil Cumhuriyeti, 4 yesi de sosyalist
idi. air Lamartine Dileri Bakan olmutu. Louis Blanc sosyalist yeler arasn
dayd.
Lkin bundan sonra lml cumhuriyetiler ile radikal cumhuriyetiler ara
snda gr ayrl k. Ilmllar siyas ihtill" ilkesinden hareket edip, cumhuri
yeti organize etmek iin bir Meclis seilmesi taraftarydlar. iler ise Sosyal ihti
ll" istiyorlard.
Geici hkmetin dileri bakan Lamartine, 1789 da olduu gibi, Fransa'da
monarinin yklp Cumhuriyettin kurulmasnn Avrupa'y telladrmasn nle
66
Charles Seignobos, Histoie Contemporaine depuis 1815, Paris, Armand Colin, 1908, p. 127-
128.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 137
mek iin hemen bir deklrasyon yaynlad. Bu deklrasyonda, Sava, Fransz
Cumhuriyeti'nin ilkesi deildir. 1792 de olduu gibi, kimseye sava amayacak ve
komularnda, ateleyici propagandalar yapmayacakur deniyordu
6
'.
Lkin, ne var ki, Paris ark iilerin kontrolundayd ve iiler de silhlanmt.
28 ubatta, iilerin Paris belediyesini basmalar zerine, hkmet bir takm sosya
list tedbirler ald. Louis Blanc'm kaleminden kan bir beyannamede, uzun alma
saatlerinin sadece iinin salna zararl olmad, ayn zamanda insan haysiye
tine bir darbe olduu belirtilerek, alma saatleri 1 saat ksaltld. alma sresi
gnde, Paris'te 10 saat, tarada 11 saat olacakt. Herkese i hakk tannd. Bunun
iin mill atlyeler kuruldu. Bu gelime zerine, taradan halk i bulmak iin
Paris'e akn etmeye balad. lk elden 25.000 kii Parise akn etti. Bu say, biraz
sonra 100.000 e kt. Hkmet bu kadar insana i bulamaynca, Paris sokaklarnn
kaldrmlarn sktrp yeniden yaprd. Bu da are olmaynca, bunlarn haftada
iki gn altrlmas yoluna gidildi. ilere altklar gnler 2 frank, almadk
lar gnler 1 frank veriliyordu ve bu da sonradan yarm franka indirildi. Bu da
yetmeyince, vastasz vergilere zam yapld.
Bu sosyalist tedbirler, burjuvaziyi korkuttu. Bunlar Paristen kamaya baladlar.
Patronlar, siparilerin azalmas dolaysiyle i yerlerini kapatmak zorunda kaldlar.
Burjuvazi Cuhuriyet'in aleyhine dnd. Tara zaten Kralc idi. Buna karlk,
Hkmetin vaadlerini yerine getirmemesi iiyi de kzdrd. ^
Mamafih, Geici Hkmet, yeni rejimin rgtlenmesi iin ilk admn seim
olduuna ve bunun iin de yeni bir seim kanunu yaplmasna karar verdi. 5 Mart
1848 de yaynlanan yeni seim kanunu, dorudan doruya seim ve genel oy il
kesini kabul etti. 21 yan tamamlayan ve seim evresinde en az alt ay oturan
herkes seme hakkna sahip oluyordu. Bu kanun ile, semen says 250.000 den 9
milyona k.
Yeni seim kanun ile yeni bir Meclis'in seilmesi iin Hkmet, seim tarihi
olarak 9 Nisan' iln etti. Fakat iiler ve sosyalistler seime hazrlanmak iin ksa
sre verildiini belirterek, seim tarihine itiraz ettiler. 100.000 ii bu konuda gs
terilere balaynca, Hkmet seim tarihini 23 Nisana almak zorunda kald. Fakat
iilerin bu davranlar halkta tepki uyandrmaya balamt, iilerin 16 Nisanda
yapt bir gsteride halk, Kahrolsun komnistler diye bard. 23 Nisanda yap
lan seimlere katlma oran % 83 oldu. Hemen btn seim evrelerinde, bir
sosyal ihtille kar olan Cumhuriyeti Demokratlar seildi. Mill Meclis, hemen 5
kiilik bir Yrtme Komisyonu kurdu ki, sosyalistlerden hi kimse bu komisyona
alnmam. iiler bu durum zerine, 15 Maysta Mill Meclise yrmek istedi ise-
1,7
Seignobos, Histoire Contemporaine, p. 131; Debidour, Histoire Diplomatique de l'Erope,
Tome, 11: La Rvolution, Paris, Flix Alcan, 1891, p. 5. Bundan sonra bu eseri La Rvolution diye
zikredeceiz.
138 FAHR ARMAOLU
ler de, askerler tarafndan datld. Lkin Mill Meclis'in, mill atlyeleri kapatma
karar iilerin ayaklanmasna sebep oldu. Hkmet, iilere, ya taraya dnersiniz,
ya da askere gidersiniz deyince, 23-26 Haziran gnlerinde, drt gn sre ile Paris
sokaklarnda kanl arpmalar oldu. Haziran Gnleri denen
08
bu arpmalarda,
hem iilerden ve hem de askerlerden ok len oldu. 11.000 ii askerler tarafn
dan tutukland ve 4.000 ii de smrgelere srgne gnderildi.
Bu olaylar zerine Paris'te skynetim iln edildi ve 30 kadar gazete kapatla
rak, basn hrriyeti kstland. Kurucu Meclis veya Mill Meclis, 12 Kasm 1848 de
de yeni bir anayasa kabul etti. Bu anayasaya Herkese i hakk konulmak istendiyse
de, Meclis bu teklifi reddetti. 1848 Anayasas, kuvvetler ayrl ilkesini benimse
miti. Yrtme grevi, halk tarafndan drt yl iin seilmi bir Cumhurbakanna,
yasama grevi de yine genel oyla seilmi 750 kiilik bir Mill Meclise veriliyordu.
Bunlarn birbirleri zerinde herhangi bir yetkisi bulunmuyordu. Cumhurbakan
Anayasa'y koruma zerine yemin edecekti ve onun bu yeminine uyup uymadn
kontrol etmek zere de bir Yksek Mahkeme kuruluyordu.
Fransa'da kurulan bu Cumhuriyete kinci Cumhuriyet denir. Birinci
Cumhuriyet, 1792 Eyllnden, Napolyonun imparatorluunu iln ettii 1804
Aralk ayna kadar olan dnemdir.
kinci Cumhuriyet'in ilk cumhurbakanl seimf 10 Aralk 1848 de yapld.
Seimi hi beklenmedik bir isim kazand: Napolyon'un, Hollanda Kral olan kar
dei Louis'nin olu Los-Napolyo Bonaparte, seimi ezicibir ounlukla kazand.
Louis-Napolyon 5.5 milyon oy alrken, rakibi Genaral Cavaignac 1.5 milyon oy al
mt. Sosyalistlerin aday Ledru Roln ise ancak 370.000 oy alabilmiti.
Louis-Napolyon 1808 de domu, fakat hemen hemen btn hayaun Fransa
dnda ve zellikle svire ve ngiltere'de geirmiti. Fakat bir gn Fransa'nn ba
na geeceine de inanmt. Carbonari rgtne de girmi, 1831 de talya'daki
ayaklanmalara da katlmt. Daha sonra ise, Louis-Philippe'i drmek iin 1836
da bir komploya teebbs etmi, baarl olamaynca tutuklanmt. Fakat Fransz
hkmeti kendisini Fransa'dan karmakla yetinmiti. 1840 da tekrar Fransa'ya gi
rince yakaland ve bu sefer mebbed hapse makm oldu. Fakat 1846 da hapisten
kamay baard. 1848 ubat ihtilli zerine tekrar Fransa'ya dnd ve yaplan se
imlerde drt seim evresinden birden milletvekil seildi. nk Fransz halk
Napolyon'u unutmamt. Louis-Napolyon'u da seimlerde Yaasn imparator
diye karlamlard. Kendisini desteklemek iin bir ok gazete yayn hayatna
girdi.
1848 Anayasas ile Yrtme, yani Cumhurbakanl messesesinin kurulmas,
Louis-Napolyon'un seilmesi ile tamamlanm oluyor ve imdi i Yasama Organ
seimine kalm. Yasama organ iin seimler 1849 Maysnda yapld. Seimler,
08
Seignobos, Histoire Contempoaine, p. 135.
'
1
ayn eser, p. 138.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
139
Kzllar denen cumhuriyeti demokraarla, toprak sahiplerinin elinden topran
alnp bltrlmesini istemelerinden dolay blmeci (partageur) denilen sos
yalistlere kar bir tepki olarak cereyan etti. Bir ok yerde, Cumhuriyetilere kar
olan, kralc ve kilise tarafndan desteklenen adaylar kazand. Bunlara Dzen
Partisi deniyordu ve 750 milletvekilliinden 500 n bunlar aldlar. Bunlar,
htille kar olanlard. Cumhuriyetiler ise 250 milletvekillii aldlar ki, bunun 70
kadar lml cumhuriyeti idi.
Meclis'in muhafazakr yaps Louis-Napolyon'n iini kolaylatrd. Her ikisi de,
Cumhuriytileri ezmek iin birlikte harekete getiler. Gazeteler, siyasal dernekler,
laik okullara ve oy haklarna bir takm kstlamalar getirildi. 1849 da, gazete kar
mak iin gerekli teminat akesi, 24.000 Frank iken, 1850 de bu miktar 50.000
Frank'a karld. 1850 Maysnda karlan yeni bir seim kanunu ile, semen ola
bilmek iin o seim evresinde en az yl oturma art getirildi. Siyas bir sutan
mahkm olanlar oy hakkndan yoksun brakld. Bu tedbirler zellikle iileri ve
Cumhuriyetilerin semenlerini hedef almt. Nitekim, yeni seim kanunu ile
semen says 9 milyondan 6 milyona dt.
Louis Napolyon, amcas I. Napolyon'un adndan yararlanarak Fransa'nn ba
na gemiti. Fakat onun istedii bu kadar deildi. O, amcas Byk Napolyon gibi
imparator olmak istiyordu. Cumhurbakanl srasnda btn-'abasn bu amaca
yneltti. Daha cumhurbakanlnn ilk gnlerinden itibaren gittii her yerde,
halk "Yaasn mparator" diye bartmaya balamu. 1851 Kasm aynda bir darbe
ile Meclis'i datt ve arkasndan, halka yaynlad bir beyannamede, "Meclis bir
komplolar yuvas olmutur. Dorudan doruya halktan aldm yetkilerime saldr
maktayd. Meclis'i feshettim ve halkmn, onunla benim aramda hakem olmasn is
tiyorum. Gre\im Cumhuriyeti devam ettirmek ve lkeyi kurtarmakr" diyordu
70
.
Halkn hakemlii, 20 Aralk 1851 de yaplan bir halk oylamas ile gerekleti. Bu
oylamadan nce, valiler, her yerde, aleyhte propaganda yaplmasn yasaklam
lard. Halka, Cumhurbakan'mn on yl daha iktidarda kalmasn isteyip istemedii
soruldu. Sonu, 7.740.000 evet ve 646.000 hayr idi. Bylece Louis-Napolyon dikta
trln on yl daha uzatm olmaktayd.
Louis-Napolyon diktatrlnn anayasas 14 Ocak 1852 tarihlidir. Bu anayasa
btn yetkileri Cumhurbakanna vermiti. 251 yeli, alt yl iin seilmi bir ya
sama organ ile, yeleri Cumhurbakan tarafndan tayin edilen bir Senato kurul
mutu. Yasama Meclisi'nin yetkileri son derece kstl iken, Senato'ya da "Anayasay
koruma" grevi verilmiti.
Louis Napolyon bu adm da attktan sonra, amacn gerekletirecek son
adm da att. 1852 yaznda btn Fransa'y dolaarak, gittii her yerde halk
"Yaasn imparator" diye bartt. Bu suretle atmosferi hazrladktan sonra, 2 Aralk
70
Seignobos ayn eser, p.138.
140 FAHR ARMAOLU
1852 gn yaplan bir plebisitle, mparatorluunu halka onaylatu. 8 milyon insan,
Louis-Napolyon'un imparatorluuna "evet" derken, ancak 250.000 kii "hayr" di
yebildi.
Bu halk oylamasndan sonra Louis-Napolyon, mparator olarak, III. Napolyo
nvann ald. I. Napolyon'un, ikinci kars ve Avusturya Prensesi Marie-Louise'den
1811 de bir olu olmu ve kendisi Roma Kral iln edilmiti. 1815 ten sonra
Viyana'da yaad ve 1832 ylnda tberklozdan ld. Louis-Napolyon, onu II.
Napolyon sayarak, kendisine III. Napolyon nvann verdi.
III. Napolyon ile balayan mparatorluk dnemine Fransa tarihinde "kinci
mparatorluk" denir (Second Empire). I. Napolyon'un imparatorluu 1804-1814
arasnda on yl devam etmiti. kinci mparatorluk ise 1852 de balayp 1871 de
sona erecektir.
kinci mparatorluk dnemi, Fransa'nn ekonomik bakmdan byk bir refaha
ula bir dnemdir. Fakat III. Napolyon, d politikada stste iledii hatalarla
kendi sonunu hazrlayacakr.
3. TALYA'DA MLL BRLK MCADELES
1848 htilli talya'da bir liberalizm hareketi olarak balam ve bir "mill birlik"
(Risorgimento) hareketine dnmtr. Risorgimento, yeniden canlan an
lamn ifade etmekle beraber, talyan mill birlik harekeketine verilen bir isimdir.
Metternich Viyana Kongresi'nde, "talya, sadece bir coraf kavram iinde bir
lemi, bir bamsz devletler topluluunu ifade eder demiti
71
. Gerekten
Metternich, 1815 de talya'y, bir coraf kavramdan teye gitmeyen bir danklk
iinde tutmaya muvaffak olmutu. Bununla da yetinmeyerek, talya devletleri ze
rinde baz kontrollar da kurmutu. Lombardiya-Venedik dorudan doruya
Avusturya egemenlii altndayd. Toskana, Modena ve Parma gibi devleerin ba
nda da Avusturya prensleri bulunuyordu. Hsl kuzey talya'ya Avusturya ege
mendi.
talya'nn bu durumu dolaysile talyan liberallerinde ayn zamanda, "yabanc
lar kovarak" mill birlii gerekletirme fikri de yaygn hale gelmiti. Hele 1848'e
gelindiinde, milliyetilik, yani mill birlik akm iyice kuvvetlenmiti. nk bu
konuda eitli faaliyetler balam bulunmaktayd. Bu faaliyetler, ekilde kendi
sini gstermitir:
Fransa'ya snm olan Cenova'l Cumhuriyeti avukat Mazzii'nin kurduu
Gen talya rgt, talyan devletlerinin bandaki prenslerin hepsini devirip,
Italyay tek bir Cumhuriyet haline getirme amacn gtmekteydi. Gizli olan bu r
gte sadece genler alnyordu ve yeleri burjuva, avukat, doktor, subay gibi insan
71
Seignobos, Histoie Contemponine, p.142.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 141
lard. rgtn parolas da "Hrriyet, Eiik, nsanlk, tek Tanr, tek devlet bakan
ve Tann'nn Kanunu" idi
72
.
Piyemonte'li rahip Gioberti ise, Papa'nn bakanlnda bir bir birlik kurmak
istiyordu.
Bir baka Piyemonteli Kont Balbo ise, Avusturya'ya kar btn talyan devlet
lerinin bir federasyon kurmas fikrini iliyordu.
Bunlarn hepsinin ortak noktas, nce Avusturya'nn boyunduruundan kur
tulmak ve sonra da bir talyan Birlii kurmakn. Fakat bunu nasl gerekletirecek
leri hususunda belirgin bir fikirleri yoktu. Yalnz, Sardunya Kral'na bir gn
Babakan, talyan birliinin nasl gerekletirileceini sorduu zaman, Kral "Italia
fara da se", yani "talya bunu kendi bana yapacak" demiti
73
. Bundan sonra bu
sz, btn talyan milliyetilerinin benimsedii bir ilke olacaktr.
talyanlar, liberal hareketleri balatmak iin Fransa'daki 1848 ubat ihtillini
beklemediler. 1846 da, liberallerin dman olan Papa XVI. Grgoire lnce, ye
rine Papa IX. Pie geldi. Yeni Papa liberal fikirleri ile tannd iin, Papalk devle
tinde halk byk gsteriler yaptlar. Halk "Viva Pio nono", yani "Yaasn IX. Pie"
diye baryordu. Gerekten IX. Pie, daha ilk gnden bir takm liberal tedbirler
ald. Siyasal mahkmlar iin af kard ve basn zerindeki sansr yumuatt.
Btn bunlar halk son derece heyecanlandrd. Fakat Papa IX. Pie, halkn bu he
yecanndan rkt. "Beni bir Napolyon yapmak isyorlar. Halbuki ben sadece za
vall bir ky papazym " diyordu
74 * *
.
1847 ylnda Toskona'da, Livorno'da ve Floransa'da halk Avusturya aleyhine
gsteriler yaptlar ve "AvusturyalIlara lm" diye bardlarTFloransa Byk Dk
de bir takm liberal tedbirler ald ve Papa IX. Pie gibi sansr yumuatt.
Sardunya Krallnda ise, daha sonra Avusturya ile arp iin "talya'nn
Klc" denen, fakat genliinde mudakiyeti, karakteri kararsz olan Kral Charles
Albert'
1
, balangta liberal istekler karsnda direnme gsterdii iin kendisine
"Re Temenna", yani "Mtereddit Kral denilmekle beraber, baz liberal reformlar
yapmaya da karar verdi
7
.
Bu liberal hareketler karsnda Avusturya, Modena ve Parma gibi mudakiyeti-
lere dayanma yoluna gidince, Sardunya Kral aruk iin silhl mcadeleye dayand
72
Seignobos, ayn eser, p.143.
,3
ayn eser, p,144 ve Debidour, La Rvoution, p.10.
'
1
Seignobos, ad geen eser, p.144; Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Eangre,
Paris, Eugne Belin, 1948, p.286.
7;1
Georges Weber, Histoire Contemporaine, 1830-1872 (Traduit de l'Allemand), Tome II, Paris, A.
Lacroix, 1875, p.47.
/h
Seignobos, ad geen eser, p.144.
142 FAHR ARMAOLU
m anlamt. Bu sebeple, "Allah bana bir gn bamszlk iin sava yapma lt-
fuu ihsan ederse, ordularma tek bama komuta edeceim"diyordu
77
.
Charles-Albert'in szn ettii sava, daha 1848 Ocak aynda balad. Bu ta
rihte Lombardiya'da halk ayakland ve AvusturyalI askerlere talarla ve sopalarla
saldrdlar. Askerler halka ate anca lenler ve yaralananlar oldu.
Ayaklanma Palermo'ya yani Sicilya Krallna intikal etti. Yine 1848 Ocak
aynda halk ile askerler arasnda 8 gn sren arpmalar oldu. Btn Sicilya ayak
land. Bunun zerine Sicilya Kral bir anayasa kabul ederek iki meclisli bir parl
mento kuruldu.
Sardunya'da Kral Charles-Albert halkna liberal bir anayasa vaadederken, bu
srada Fransa'da padak veren ubat ihtilli zerine Toskana Byk-Dk ve Papa
da halklarna anayasa verdiler. Bu anayasalar hep Fransa'nn 1831 anayasasna gre
hazrlanmt.
1848 Marnda Viyana'da halkn ayaklanmas, talyanlar iin bir bayram sevinci
oldu. Bunun zerine Lombardiya'nm merkezi Milano'da halk Avusturya'ya kar
ayakland. Venedik'te "San Marco Cumhuriyeti" iln edildi. Avusturya kuvvetleri
Venedik'ten ekilmek zorunda kald. Btn talya ayaklanmt. Modena ve
Parma'da da Dkler katlar. talyanm btn ehirlerinde gnll taburlar tekil
edilmeye baland. talyan milliyetileri btn mitlerini Piyemonte (Sardunya)
Kral Charles-Albert'e balamlard
78
. Zira, talyan devletleri iinde en kuvvetli
olan Piyemonte idi. Charles-Albert, btn talya'da mill bir heyecann uyandn
grnce, btn talyanlar birlemeye davet ederek ve "kardein kardee yardm"
diyerek
79
, askerlerini Lombardiya'ya soktu. (Mart 1848). Bunun zerine, kuzev
talyadaki btn kk dkalklar, ve Venedik Cumhuriyeti kendilerini
Piyemonte'ye ilhak ettiklerini bildirdiler ve Charles-Albert'i de "talya Kral" iln et
tiler. Piyemonte'ye yardm etmek zere Papa ve Napoli Kral ^iTasker gnderdiler.
Bylece Lombardiya ve Venedik Avusturya igalinden kurtulmu olmaktayd.
Lkin Charles-Albert'in bu zaferi ksa srd. Zira ierde durumu kontrol altna
alan Avusturya, yeniden harekete geerek Lombardiya'ya asker yollad ve 24
Temmuz 1848 de yaplan Custazzo muharebesinde, Piyemonte'ni 60.000 kiilik
kuvveti, Avusturya'nn 120.000 kiilik kuvveti karsnda dayanamad ve yenildi. 9
Austosta imzalanan mtareke ile Lombardiya tekrar Avusturya'ya geiyordu.
Piyemonte'nin yenilmesinde, Napoli Kral ile Papann askerlerini geri ekmesi
byk rol oynad. nk, bu iki devlet, bir yandan Avusturya ile balar koparmak
77
Seignobos, ayn eser, p.145.
78
Sardunya Krall, 1748 de Piyemonte'yi ele geirmi ise de, Napolyon 1798 de burasrr
Fransa'ya ilhak etmiti. Piyemonte, Viyana kongresi'nde tekrar Sardunya Krallna iade edilmekle
beraber, bundan sonra Sardunya Krall Piyemonte ad ile de anlmtr.
79
Seignobos, ad geen eser, p.147.
143
tan korktuklar gibi, te yandan da, talya'da meydana gelen mill heyecan sonunda
iktidarlarn kaybetmekten korktular.
Mamafih, korktuklar da balarna geldi. Zira bu sefer gney talya kart.
Messina'da ayaklanma kt ve Napoli Kral'nn bana dert oldu. 1848 Kasmnda
Roma'da kan ayaklanmada Papa IX. Pie, Napoliye kamak zorunda kald. Bir
Kurucu Meclis, "Roma Cumhuriyeti"ni iln etti. U kiilik bir Yrtme organ tekil
olundu ki, bunlardan bir tanesi de Mazzini idi. 1849 ubaunda, Toskana'da da
halk ayakland ve Dk kanca, "Toskana Cumhuriyeti" iln edildi.
Bu srada, Viyana'da kan karklklarn sonunda Metternich de istifa etmi
bulunuyordu. Avusturya iyice karmt. Macarlar bamszlk iln etmilerdi ve
Avusturya bununla urayordu. Bu durumu gren Charles-Albert 20 Mart 1849 da
yeniden Avusturya'ya kar harekete geti. 65.000 kiilik bir ku\ ve ti vard. 80 yan
daki AvusturyalI Mareal Radetzky kuvvetleri ise yine ok stnd. Milano yaknla
rndaki No vara' da 20-24 Mart 1849 gnlerinde, drt gn sren iddetli muharebe
ler oldu. Fakat Charles-Albert yine yenildi. Talihin kendisine glmeyeceine inana
rak
80
, olu lehine tahundan feragat etti ve Portekize gitti. Bir ka ay sonra da orada
ld.
Yeni Kral II. Victor-Emmanuel 26 Martta Avusturya ile bar yapt. Bu bar ile
Lombardiya ve Venedik tekrar Avusturya'ya terkediliyordu. Fakat bu bar
Piyemote halknda o derece tepki uyandrdki, parlmento bunu onaylamay red
detti ve Cenovada ayaklanma ku. Kral Victor-Emmanuel sert tedbirler almak zo
runda kald. Fakat, ayaklanmay bastrdktan sonra da liberal reformlara devam
etti.
Venedik ise, AvusturyalIlara hemen teslim olmad ve direnmeye devam etti.
Direnmenin banda talyan milliyetilerinden Manin bulunuyordu. AvusturyalIlar
Venedik'i kuatma alna almlard. Fakat Venedik halk, alk, kolera ve tifs sal
gn karsnda ancak Austos ayna kadar dayanabildi ve 22 Austos 1849 da
Venedik de teslim oldu.
Bundan sonra Louis Napolyonun talya'ya mdahale ettiini gryoruz.
Toskana ve Roma'daki ayaklanmalar zerine ve Papa'nn kamas karsnda, yne
timi sresince "katoliklik politikas" izlemi olan Louis-Napolyon, 1849
Hazirannda Roma'ya Fransz askeri gndererek burasn igal ile Papa'y tekrar
yerine oturttu. Avusturya da Toskana'daki ayaklanmay bastrp Cumhuriyet yne
timine son verdi.
Bylece, bir yandan mill birlik hareketi ve dier yandan da liberal hareket
talya'da baarszla uram oluyordu. Bununla beraber, 1848 ve 1849 olaylar
talyan milliyetilerine, mill birliin gerekletirilmesi konusunda bir hayli ders
80
Weber, Histoire Contemporaine, p.52.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
144 FAHR ARMAOLU
vermi ve tecrbe kazandrmtr. 1858 de balayacak olan nc teebbs bu se
fer baarl olacaktr.
4. ALMANYA'DA MLL BRLK MCADELES
Daha nce de belirttiimiz gibi, Viyana Kongresi'nde Almanya, 36 devletten
meydana gelen bir "Konfederasyon" (Bmd) haline getirilmiti. Niha Seed'in
(Acte Final) 53-64 nc maddeleri
81
ile, yine Kongre'de kabul edilen bir "Anayasa"
(constitution)
82
, Konfederasyon'un alma esaslarn belirlemekteydi. Buna gre,
her devletin temsil edildii, fakat her devletin oy sahibi olmad bir Diet,
Konfederasyon'un parlmentosu grelini yapacak ve Konfederasyon'un merkezi
Frankfurt (-am-Main) ehri olacakt. Dietde baz devletlerin birer oyu, baz bir ka
devletin de beraberce 1 oyu bulunuyordu ki, toplam oy 17 ediyordu.
Konfederasyon'un bakan Avusturya idi. Diet'de kararlar oybirlii ile alnmak zo
rundayd. Yani, oy sahibi devletlerin "veto" hakk vard. Bu, Avusturya'nn
Konfederasyon zerindeki kontrolundan sonra, Diet'i de altrlmamas de
mekti. nk bir devlet oya katlmad takdirde karar alnamyordu.
Dier taraftan, Konfederasyon'un bir ortak ordusu olacakt. Bu ordu, 1831-
1836 arasnda be yl sren abalardan sonra kt zerinde kurulabilmi ise de, bu
ordu hi bir zaman toplanamamtr. Ksacas, Konfederasyon, gerek Almanya'da,
gerek Avrupa'da alay konusu olmutur
83
.
1830 htilllerinin gelimelerini aklarken, Prusyann 1834 de baz Alman
devletlerde birlikte bir "Gmrk Birlii" (Zollverein) kurduunu ve bunun Alman
mill birlii istikametinde ilk adm olduunu sylemitik. 1848 ihtillinde ise mill
birlik, gereklemeye ok yaknlat. Fakat Avusturya'nn iddetli muhalefeti kar
snda, Prusya gerileyince, teebbs de sonusuz kald.
Almanya'nn Kuzey'i ile Gney'i arasnda, liberalizm ve mill birlik kavramlar
asndan farkllk vard. Kuzey Almanlar Fransa'y da, htill'i de hi gevmiyor
lard. Asillerin sahip olduu yetkilere dokunulmasna da taraftar deildiler. Fakat,
Alman devlederinin, zellikle yabanc devletlere ve Fransa'ya kar birlemeleri g
rn savunuyorlard.
Gney'in milliyetileri ise, Viyana Kongresi'in kurduu "Devletler
Konfede asyonu"nu (Statenbund), bir "Federal Devlet"e (Bndesstaat) dntr
mek istiyorlard. 1840 lara gelindiinde ise, "ortak vatan" kavram iyice yaylmaya
balamt. Bu sebepten 1846 ylnda, Alman niversiteleri profesrlerin, asistanla
rn, filologlarn, tarihilerin ve hukukularn katld bir "Alman kongresi" bile
dzenlediler.
81
Maddelerin metni: de Clercq, Receil..., Torae II, p.592-595.
82
Anayasa'nn metni: ayn kaynak, p.556-567.
83
Seignobos, ad geen eser, p.151.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 145
Fakat Alman mill birlii sorunu, her eyden nce Prusya zerinde younla
mt. Prusya'nn 1834 de kurduu Gmrk Birliine 1836 da Gney Almanya dev
letleri de katlmur. Kuzey'in devleeri ise 1853 de katlacakr. Ne var ki, bu gm
rk birlii sayesinde, Prusya bata olmak zere, btn ye devleder ekonomik ba
kmdan zengin oldular. Prusya o srada gayet zengin ve refah iindeydi. te durum
byle iken, 1840 da III. Frederick Wilhelm ld ve IV. Frederick Wilhelm geti.
Kr al olur olmaz da bir takm liberal tedbirler ald. Siyas mahkmlar iin af kard
ve basn zerindeki kontrollar gevetti. Fakat, Fransz htillinden, millet egemen
liinden, demokrasiden ve "kttan anayasalar" dedii yazl anayasalardan da nef
ret ediyordu
84
. Buna ramen, liberaller yeni Kral zerinde bask yapmaktan geri
kalmadlar. 1844-1847 arasnda yl sren almalardan sonra hazrlanan, ana
yasa niteliindeki bir belgeyi IV. Frederick Wilhelm imzalamaya raz oldu. Kendisi
buna "anayasa" adn komaktan kanm ve eski bir deyim olan Patente denil
miti. Bu belge bir eit "Beyanname" idi. Bu beyanname ile, iki meclisli bir parl
mento kuruluyordu ki, bunun demokratik bir parlmento ile benzerlii olmamas
iin eski bir deyim olan Landtag denilmiti. Landtag, szde iki meclisliydi. Biri
"Senyrler" den meydana geliyordu. Dieri de halk ve kyl temsilcilerinden. IV.
Frederick Wilhelm, 1847 Nisannda bu Landtag' a konumasnda yle demiti
"Yukardaki Yce Tanr ile benim arama yazl bir kt parasnn girmesine izin
veremem... Beyler, greviniz eidi kanaaeri temsil enek deildir"
85
.
Fakat 13 Mart 1848 de Viyana'da halkn ayaklanmas ve 14 Martta da
Metterich'in istifas zerine, Berlin'de liberaller de ayaklandlar. Prusya'nn ba
kenti Berlin'de de 18 Martta ayaklanma k. Berlin sokaklarnda barikatlar ku
ruldu ve halk ile askerler arasnda arpmalar balad. Durumun arlatn g
ren Kral, askerleri geri ekti ve bir Prusya Mill Meclisi'nin toplanacan vaad etti.
Bir yazl demecinde "Sevgili Berlinlilere" diye hitap ederken, bir baka demecinde
de "Prusya Halkna ve Alman Milletine" diye hitap ediyor
86
ve btn anayasal m-
esseseleri kuracan bildiriyordu.
Fakat bu liberal harekete paralel olarak, Almanya'nn her tarafnda da genel
bir mill birlik hareketi balamt. 51 Alman milliyetisi, 5 Mart 1848 de
Heidelberg'te toplanarak, btn Almanya'y kapsayacak geici bir parlmentonun
toplanmasn kararlatrd. Bu geici parlmento'nun ad Hazrlk Parlamentosu"
(Vorparlament) idi. Buna, Germen Konfederasyonu yesi devletlerin meclisle
rinde milletvekili olan herkes katlabilecekti. Bu Hazrlk Parlmentosu 586 temsil
cinin katlmasile 31 Mart 1848 de Frankfurt'ta topland. 586 yenin 141 i
Prusyada gelmiti. Avusturya'nn da temsilcileri vard.
81
81
Seignobos, ayn eser, p.154.
8
ayn eser, p.154-155.
8|
Seignobos, ad geen eser, p.157.
146 FAHR ARMAOLU
Bu iler olurken, Germen Konfederasyonu Diet'i de 30 Martta yine
Frankfurt'da toplanarak ve btn Almanya'y kapsayacak bir anayasa zorunlulu
unu kabul ederek, btn an-liberal kanunlar kaldrd. 7 Nisan'da da bir Mill
Meclis iin seim yaplmasna karar verdi. 50.000 kiiye bir milletvekili seilecekti.
Bu surede Hazrlk Parlmentosu ile Dietin faaliyeeri ayn noktada birlemi ol
maktayd.
Seimler yapld ve 400 kadar yeden meydana gelen Mill Meclis, 13 Mays
1848 de yine Frankfurt'ta Saint-Paul Kilisesinde topland ve bakanlna da byk
Alman milliyetisi Max von Gagern seti. Mill Meclis ilk nce btn Almanya'y
ynetmek zere bir "Merkez Yrtme Organ" tekil ederek, bunun bana da
"mparatorluun Yneticisi" nvan ile Avusturya Aridk Johan' getirdi.
Bundan sonra anayasa almalarna balad. Bu ekilde mill birlik hareketi ger
ekleme yoluna girince, Germen konfederasyonu Diet'i de, 12 Temmuzda, gre
vinin sona erdiini iln ederek, yetkilerini Merkez Yrtme Organ'na devretti.
Mill Meclis, anayasa almalar erevesinde, nce Alman vatandalarnn
temel hak ve hrriyetlerini (Grundrechte) tesbit ile, bunlar 1848 Aralk aynda
aklad. Fakat bu anayasann sadece bir ksm idi. Anayasann dier ksmlar ze
rinde yaplan almalarda, Devlet'in temel organlar tesbit edildi. Buna gre,
imparatorluu meydana getiren her Alman devletinde birer yasama organ ile, bu
organa kar sorumlu hkmetler bulunacaku. Merkezde ise, bir imparator ile iki
Meclis bulunacakt, imparator Birlemi Almanya'nn bayd. Meclislerden biri,
her devletin eit temsil edildii bir organ, dierinin yeleri de halk tarafndan sei
lecekti.
Anayasa sorunu bu ekilde zmlendikten sonra, Mill Meclis'in nnde iki
sorun kald: Biri, kurulacak olan bu imparatorluun iine, Germen
Konfederasyonu'na dahil her devlet girecek miydi? kincisi, imparator kim ola
cakt?
Birinci konuda fikirler ikiye ayrld. Bir btn olarak Avusturya
Imparatorluu'nun da birlemi Almanya'ya dahil olmasn isteyenlere "Byk
Almanya" taraftarlar denildi. Buna gre, Avusturya mparatorluu, Alman olma
yan ksmlar ile de Alman mparatorluu'na dahil olacak.
"Kk Almanya" taraftarlar ise, Avusturya'nn Alman mparatorluu'nun d
nda kalmasn savunuyorlard. Sonunda, Kk Almanya taraftarlarnn gr
galip geldi. Fakat bu, Avusturyada tepki ile karland. Metternich'in istifasndan
sonra Babakanla gelen ve elinden gelse Avrupa'y krbala ynetmek hevesinde
ve Metternich'den daha banaz
87
olan Prens Schwarzenberg, Frankfurt'daki Mill
Meclis bakanlna gnderdii bir notada, Mill Meclis'in yaptklarnn, 1815
87
Debidour, La Revolution, p.26.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 147
Germen Konfederasyonu Anayasasna aykr olduu ve Avusturya'nn bu Anayasa
erevesindeki grevlerine sonuna kadar devam edeceini sert bir ifade ile bil
dirdi.
Bundan sonra sra, mparator seimine geliyordu. Mill Meclis, 538 yeden
290 yenin oyu ile, 1849 martnda mparatorluk tacn Prusya Kral IV. Frederick
Wilhelm'e sunmaya karar verdi. Muhalif oylar Cumhuriyetilere aitti.
Lkin Prusyann Alman mparatorluunun bana gemesi ihtimali,
Avusturya'y son derece sinirlendirdi. Yeni Babakan Schwarzenberg, Macar ihti
llcilerine kar durumu kontrol alna almaya balam. Bu sebeple rahatlamt.
Dolaysile, Mill meclis'in kararma sert tepki gsterdi. Bu durum Prusya Kral'n
korkuttu. Prusya Kral'nn etrafndaki muhafazakr unsurlar da Kral'a,
mparatorluk tacn kabul etmemesini, kabul ettii takdirde, parlamentolarn tac
geri alma hakkn da kabul etmi olacan sylyorlard. Bunlar arasnda, Alman
Mill birlii'ni ilerde kuracak olan ve demokrasi aleyhine sert eletirileri ile tann
m olan Bismarck da vard
88 * *
. Esasen IV. Frederich-Wilhelm de mutlakiyeti bir
krald. Bu sebeple, Mill Meclis'ten 30 kiilik bir heyet, 3 Nisan 1849 gn byk
mitlerle Kral'm huzuruna kp Alman mparatorluk tacn kendisine sundukla
rnda, beklenmedik bir srprizle karlatlar. Kral Alman mparatorluu Tac'n
kabul etmeyi reddetmiti. Bu 30 kii iin, bir Alman tarihisi, "Frankfurt'tan hare
ket ettiklerinde zafer kazanm komutanlar gibiydiler. Berlin'den ayrldklarnda,
cepheden kaanlarn dankl iindeydiler" der
80
. Btn mier, bir anda da
lp gitmiti.
IV. Frederick-Wilhelm, bu srada bir yaknna, Mill Meclis iin, "yzyln, en
budala, en salak ve en aptal ihtilllerinden biri" deyimini kullanm
00
ve "Allah'n
kendisine ihsan etmedii" ve kaynanda bir ihtill hareketi olan bir tac kabul
edemiyeceini sylemiti
91
. Ayrca, kendisine teklif edilen tac, "amurdan ve tah
tadan bir ta" diye nitelendiriyor ve "Eer bana Alman milletinin tac verilecekse,
bunu ancak ben veya benim eitlerim bana verebilir" diyordu
02
.
Bu durumda Mill Meclis yeleri iin artk dalmaktan baka are kalmamt.
Bununla beraber, Meclis'in Cumhuriyeti yelerinden 105 kii Stuttgart'da toplan-
dlarsa da, Prusya askerleri bunlar kanl bir ekilde datt. Kalanlarn bir ksm
Isnre'ye, bir ksm Fransa'ya ve bir ksm da Amerika'ya snd. Fakat bu darbeden
sonra Alman Cumhuriyetileri bir daha kendilerini toparlyamadlar
93
.
88
Debidour, ayn eser,, p.29.
80
Weber, Histoire Contemporaine, Tome II, p.133.
00
Debidour, ad geen eser, p.29.
01
Weber,ad geen eser, p.133.
92
Seignobos, ad geen eser, p.161.
93
Seignobos, ayn eser, p. 161.
148 FAHR ARMAOLU
Mamafih, bu sefer Prusya, Alman Birlii'ni kendisi kurmak iin harekete geti.
Sadece Kuzey Alman devletlerinden meydana gelen bir "Snrl Birlik"
(Sonderbmd) kurmaya karar verdi ve baz Kuzey Alman devletlerinin kaulmas ile,
20 Mart 1850 de Erfurt'da bir toplant yapld. Hatta Prusya, Frankfurt Mill
Meclisi'nin hazrlad bir anayasaya benzer bir anayasa bile hazrlad. Fakat,
Prusya'nn teebbs Avusturya'y eskisinden daha fazla kzdrd. Prusya ile
Avusturya'nn mnasebetleri o derece gerginleti ki, nerdeyse sava kacakt.
imdi Avusturya, Rusya'nn yardm ile Macar ihtillini tamamen basrm ve elleri
bo kalmt. Prusya ise kendisini bir sava iin hazrlk grmyordu. Prusya krallar
iinde orduya en az nem veren hkmdar IV. Frederick-Wilhelm olmutu. Bu se
beple Prusya Avusturya'nn sert tepkisi karsnda gerilemek zorunda kald. Ve
Snrl Birlik'ten vazgeti. Bundan sonra Almanya, daha dorusu Germen
Konfederasyonu, tekrar Avusturya'nn kontrol alna girdi.
Yalnz u var ki, Alman mill birlii iin yaplan her iki teebbste de, Prusya
unu grmt ki, Alman mill birliinin kurulabilmesi iin her eyden nce
Avusturya ile mcadele etmek ve Avusturya'ya bir darbe indirmek gerekecekti.
Daha sonra Bismarck'n dedii gibi, Alman Birlii ancak "kan ve demirle" kurula
cakt. Prusya, tasarlad darbeyi Avusturya'ya 1866 da vuracaktr. Ama bunu da
yine Bismarck yapacakur.
1848 htillinin Prusya'daki sonularna gelince : 1848 Mart ayaklanmasnda
halka bir anayasa vereceini vaadeden IV. Frederick-Wilhelm, bu szn yerine ge
tirdi ve 31 Ocak 1850 de, 1831 tarihli Belika Anayasasndan esinlenen fakat onun
kadar liberal olmaktan ok uzak bulunan bir Anayasa kabul etti. Buna gre y
rtme kuvveti Kral'da idi. Yasama kuvveti ise, iki meclisli olup, birinci Meclis'in
yelerini Kral tayin ediyordu, kincisinin yelerini de halk seiyordu.
1850 tarihli Prusya anayasas, Osmanl Devieti'nde 1876 da kabul edilen I.
Merutiyet anayasasna modellik eden anayasalar arasndadr.
5. AVUSTURYA'DA 1848 HTLLLER
"htillleri" diye oul deyim kullandk; nk Avusturya mparatorluunda,
biri Viyana'da liberal, dieri de Macaristan'da milliyetilik, yani mill bamszlk
eklinde, ayn zamanda iki ihtill birden olmutur.
Metternich'in 1815 ten itibaren btn hrriyeti hareketlere kar koymasnn
sebebi, hrriyetilik ve milliyetilik fikirlerinin, herhangi bir yerde baar kazan
mak suretile, Avusturya snrlar iindeki halklara ve milletlere de bulamas kor
kusu idi. nk Avusturya imparatorluu, insan unsuru bakmndan mtecanis bir
kitle olmayp, eitli rklardan, milletlerden ve dinlerden meydana geliyordu.
Dolaysile, hrriyetilik ve milliyetilik fikirlerinin etkisi ile bu farkl kitlelerin ayak
lanmas, mparatorluun dalmas sonucunu getirebilirdi. Nitekim, 1848
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 149
htillinde Avusturya bu tehlikeyi geirdi. Paralanmasna ok az bir ey kalmt.
Fakat, bu sefer Metternich'siz de olsa, tehlikeden yakasn syrmasn bildi.
Lombardiya ve Venedik talyanlarn saymazsak, mparatorluun insan kitlesi
drt blme ayrlyordu. Birincisi, tarihten gelen Avusturya idi ki, bu ksm
Alplerden Adriyatik'e uzanan topraklarda 10 eyalete ayrlmt. Bu ksmn halkn
esas itibarile Almanlar meydana getiriyordu. Bu ksmn gneyinde ise Slavlar ve
Adriyatik kylarnda da talyanlar yaamaktayd.
ikinci ksm, Bohemya, Moravya ve Silezya topraklarndan meydana gelen
Bohemya Tac idi. Bu ksmn halknn ounluu ek dilini konuan Slav'lard.
Buna karlk, kuzey ksm halk Alman veya Almanlam Slav'lard.
nc ksm ise, Polonya'dan alnan Galiya olup, iki farkl Slav halk kapsa
maktayd. Bunlardan biri, blgenin bausnda yaayan Katolik PolonyalIlar, dieri
de, blgenin dousunda yaayan Ortodoks kyllerin meydana getirdii
Ruten'lerdi.
Drdnc ksm, "Saint-Etienne Tac lkeleri" denen, Macaristan,
Trasilvanya, Hi'vatistan, ve Srbistan'd. Macaristan'da bir miktar Alman, ek ve
Slavlar da vard. Tansilvanya halk ise, Ortodoks Romenlerle bir ksm Sakson'lar
ve Almallardan meydana geliyordu. Hrvatistan halk ise, Katolik Slav'd. Srbistan
halk Ortodoks Slav'd.
Slavlar da Kuzey ve Gney olmak zere iki gruptan ve 6 milletten meydana ge
liyordu. Kuzey Slavlar, ekler, PolonyalIlar ve Rutenlerdi. Gney Slavlar ise,
Slovenler, Hrvatlar ve Suplard
91
.
Metternich'in btn polidkas, bu farkl unsurlar Alman kltr iinde erit
mek suretile, bunlar Viyana'ya balamak olmutu. Lkin, Avrupada meydana ge
len liberal ve nasyonalist hareketler, bu unsurlar zerinde de etkisiz kalmad.
Bunun iindir ki, 1830 lardan idbaren bu farkl unsurlar arasnda mill uur uyan
maya balamtr. Mamafih, bu uyan, genel olarak dil alannda, bir dil ve kltr
milliyetilii eklinde ortaya kmr. Mill bamszlk hareketi ise, Macarlar ara
snda geni bir ekilde yaylm bulunuyordu.
Metternich, bu uyan harekeerine kar ok radikal davranm deildir. Dil
ve kltr alanndaki mill uyan ok tehlikeli grmemitir. Onu asl korkutan,
Macarlarn mill bamszlk fikirleri olmutur. Dier taraftan, Rutenlerin,
Slovaklarn ve zellikle, Hrvatlar bata olmak zere Gney Slavlar'nn Macarlar
sevmemelerinden yararlanarak, bunlar Macarlara kar kullanmak istemitir.
Metternich, dier taraftan, bu farkl unsurlar kontrol altnda tutabilmek iin
gayet sert ve sk bir rejim uygulamtr. Gizli polis, hemen herkesi yakndan takip
etmekteydi. Vatandalarn yurt dna kmalar iin gerekli pasaportu, polis ok
0-1
Seignobos, Histoire Contemporaine.., p.167.
150 FAHR ARMAOGLU
zor veriyordu. nk, siyas kitaplarn baslmas yasakland gibi, yabanc kitapla
rn lkeye sokulmas da yasaklanmt. Vatandalarn hi bir hrriyeti yoktu.
niversite rencilerinin Pazar gnleri Kilise'ye gitme zorunluluklar vard.
I. Franois'nn 1835 de lmnden sonra, Ferdinand imparator olunca rejimi
bir para gevetti. zellikle gazetelerle yabanc kitaplar zerindeki polis basks ha
fifletildi ve yabanc kitaplar Viyana'ya gelmeye balad. Bu kitaplarla beraber, zel
likle renciler ve Viyana burjuvazisi arasnda liberal fikirler de yaylmaya balad.
Aydnlarda, bir "anayasal rejim" arzusu belirmeye balad.
Fransa'daki ubat ihtilli haberleri Viyana'ya ulanca, renciler ve aydnlar
da harekete getiler. Yaynlar zerindeki sansrn kaldrlmas, sz, toplant ve
eitim hrriyeti, mill temsil gibi istekleri ihtiva eden dilekeleri mparatorluk
Meclisi'ne vermek zere, eidi gruplar 13 Mart 1848 gn Meclis binas nnde
toplandlar. Konumalarn heyecan iinde "Yaasn Hrriyet" diye barmaya ba
ladlar. Hkmet bunun zerine, gstericiler zerine asker evketti. Askerler halka
ate anca, gstericiler kaular. Fakat kaarken de "Kahrolsun Metternich" diye
baryordu. 14 Mart gn ise, silhlanan burjuvazi Meclis binasn igal etti ve "is
tifa" diyerek baryordu. Yani Metternich'in istifas isteniyordu. Metternich, nce
istifa etmemekte direnmek istedi. Fakat kendisine bunun bir "ihtill" olduu haur-
latlnca, o gn istifa etmek zorunda kald. Avusturya'dan ayrld ve ngiltere'ye
gitti. 75 yandayd ve artk direnme gc kalmam. Mamafih, Avusturya'daki b
tn ayaklanmalar bastrldktan sonra, 1851 de Viyana'ya dnecek ve 1859 da da
orada lecektir.
Metternich ile beraber, sade Avusturya'da deil, herhalde Avrupa'da da bir
dnem kapanyordu. Metternich bir dneme adn vermiti.
Tabi, Metternich'in gitmesi ile halkn isteklerinin tm karlanm deildi.
Onun iin, Kral, 15 Martta, bir anayasa hazrlamak zere, bir Mill Meclis'in top
lanmasn kabul etti. Viyana Halk bir Merkez Komitesi tekil etti ve Viyana'da y
netim bu Komite'nin eline geti. renciler ise, nce bir Akademik Lejyon kurdu
lar ki, sonra bu Lejyon Gvenlik Komitesi adn ald. Bununla beraber, halkn is
tekleri konusunda halk ile hkmet arasnda ekimeler balad. Hkmet, 15
Maysta, genel seimle, yani genel oy hakk ile, bir Kurucu Meclisin seimini kabul
zorunda kald ve iki gn sonra da Kral Viyana'dan kaarak Tyrol'e gitti.
Kurucu Meclis Temmuz sonunda ald. Meclis'in ounluunu Slavlar mey
dana getiriyordu. yelerin drtte biri ise kylyd
93
. Meclis, daha nc toplant
snda feodal haklar, yani kyllerin asillere demek zorunda olduu vergileri ve
asillerin haklarn ilga etti. Bu, Fransa'daki Mill Meclisin, 1789 Austosunda fe
odaliteyi ilga etmesine benziyordu.
9n
Seignobos, ac/ geen eser, p.168.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 151
Bundan sonra, Macarlarn mill bamszlk hareketleri, Viyan'daki liberal ge
limelerin stne kt ve Avusturya sahnesine egemen oldu. Macarlarn milliyeti
lik hareketi, Viyana'l aydnlarn liberal hareketinin de kaderini tayin edecektir.
Macarlar, Avusturya egemenlii altna girdikten sonra da baz messeselerini
korumay baarmlard, imparator davet ettii zaman toplansa da, iki meclisli bir
Diet'leri vard. Meclislerden biri Senyrlerden, dieri de Konduklarn (comitats)
setii milletvekillerinden teekkl ediyordu. Bu sralarda, Diet'in en tannm ye
lerinden biri de, kuvvetli bir hatip ve gen bir avukat olan Lajos Kossuth idi.
Kossth bir yandan demokrasi ve bir yandan da Macaristan'n bamszl iin
mcadele etmekteydi. Hatta 1837 de, Metternich kendisini hapse attrm ve Macar
halknn artan tepkileri zerine 1840 daKossuth'u serbest brakmtr.
Fransa'daki ubat ihtilli Macarlar da harekete geirdi. Kossuth, Viyana
Hkmetinden, Macaristan iin ayr bir hkmet sistemi kabul edilmesini istedi.
Metternich, Kossuth'un bu isteine karlk, ii savsaklamak istedi. Lkin
Macarlarn harekete gemesi, dier unsurlar da harekete geirdi ve oralarda da
kaynamalar balad. 13 Martta Viyana halknn ayaklanmas zerine Metternich is
tifa edince, Kral Ferdinand, Viyanallarn liberal isteklerine boyun edii gibi,
Macarlarn bamszlk isteine de raz oldu. 16 Martta ayr bir Macar Hkmeti
kuruldu. Kont Batthyayi hkmet bakan olup, Kossuth da hkmete dahildi.
Bu suretle Macaristan bamsz oluyordu. Avusturya ile aralarndaki tek ba,
Avusturya mparatoru'nun ayn zamanda Macaristan Kral olmasyd ki, buna
Milletleraras Hukuk'ta "ahs Birlik" denir.
Kral Ferdinand btn bunlar istemiyerek kabul etmi ve raz olmutu. Lkin,
Macarlarn bamszl, dier unsurlar ve zellikle Slavlar da harekete geirdi.
Hrvatlar, Slovaklar ve hatta Transilvanyallar, ayn bamszlk haklar iin istekte
bulundular. Bir halde ki, Sava'dan Tuna'ya kadar btn milliyederin tek slogan
"Btn milletler iin hak eitlii" oldu
90 91 *
. in garibi u ki, talya ve Almanya'da k
k devletler birleip tek devlet kurmaya alrken, Avusturya'da tek devlet kk
devletlere blnmek isteniyordu
97
. zellikle, Hrvatlar ve Slovenler, Macarlar iin,
"Biz bu Asyal srnn boyunduruu altna girmeyiz" diyorlard
98
. Srplar zerklik
isterken, Bohemya'da ekler de, ek dilinin Almanca ile eit hale getirilmesini is
tediler. Ve hatta Bohemya'da bir Slav Kongresi bile topland.
Dier milliyetlerin bu tutumu Avusturya'nn iini kolaylatrd. Macaristan'n
Avusturya'dan kopmasn hazmedemiyen Kral Ferdinand da bunlar Macaristana
kar kkrtyordu. Macarlarn en byk dman Hrvatlar ve onlarn lideri
Jellachich idi. Jellachich, gney slavlarn biraraya getirmek niyetindeydi.
Jellachich'in harekete gemesi zerine, Macarlar kendisile bir uzlama salamak is
90
Weber, ad geen eser, p.183.
97
Seignobos, ad geen eser, p.167.
98
Weber, a}7i eser, p.186.
152 FAHR ARMAOLU
tediler. 1848 Temmuzunda Viyana'da Jellachich ile Batthyanyi arasnda bir g
rme yapld ise de, bir uzlama olmad. Bunun zerine Macarlar, bu ii sonuna
kadar gtrmeye karar verirlerken, Jellachich de kuvvetlerini Macaristan toprakla
rna soktu. Bunun zerine Kossuth, lmllar bertaraf ederek Macaristan'n yne
timini kendi eline ald. Kossuth Avrupa'daki btn Macarlar mcadeleye ard.
zellikle PolonyalIlar Macarlarn yardmna kotu.
Macarlarn kararll Viyana hkmetinin de durumunu sertletirmesine se
bep oldu. 1848 Kasmnda Avusturya Babakanlna (anslyelie) Prens
Schwarzenberg getirildi. Daha nce de belirttiimiz gibi, Schwarzenberg "kaml
politika" taraftar ve liberal hareketlerin en az Metternich kadar dman idi. Yeni
Babakan Macar sorununu kesin olarak sona erdirmeye kararlyd, fakat Kral
Ferdinand Macarlara verilen haklar koruyacana yemin etmiti. Bu yemin de yeni
Babakan'n elini kolunu balyordu. Bu sebeple Ferdinand, 21 Aralk 1848 de im
paratorluktan feragat etti ve yerine 18 yandaki yeeni Franois-Joseph imparator
oldu. Franois-Joseph 1916 ylna kadar hkmdarlk yapacaktr.
Franois-Joseph'in ilk ii, Macaristan', AvusturyalIm bir eyaleti olarak iln et
mek oldu. Bunun zerine Macarlar da Cumhuriyet iln ettiler. Kossuth
Cumhurbakan oldu. Artk Avusturya ile Macaristan arasndaki mcadele iddet
lenmiti. Hrvatlarn lideri Jellachich ise hi bir ey yapamamu.
Avusturya ile mcadele balaynca, Cumhurbakan Kossuth 200.000 kiilik bir
ordu tekiline muvaffak oldu. Bu ordunun hazrlklar yaplrken, 15 A alk 1848
de, Bakomutan Prens Windisch-Graetz Macaristan'a kar harekete geti. Macar
ehirleri birer birer AvusturyalIlarn eline gemeye balad. Nihayet durumu tehli
keli gren Kossuth, 4-5 Ocak 1849 gecesi, hkmet yeleri ile birlikte bakent
Pete'den ayrlarak Debrecen'e nakletti. Macar Krallarna ait Saint-Etienne tacn
da beraberinde gtrd. AvusturyalIlar Pete'ye girdiler.
Bu srada baka bir gelime daha oldu. Gney Slavlar (Hrvatlar, Slovenler ve
Srplar) gibi, Transilvanyadaki Romenler ve Almanlar (Saksonlar) da 1849 Ocak
aynda Macarlar'a kar harekete getiler. Macarlara kar duyulan nefret,
Avusturya'nn en gl mttefiki oluyordu". Lkin, PolonyalI komutan, ok yete
nekli bir asker olan General Bern, Transilvanyallar yenmeyi baard. Bunun ze
rine, Eflk snrlarnda bulunan Rus kuvvetleri, 1849 ubat banda,
Transilvanya'ya girdiler. Rus kuvvetleri 6.000 kii kadard. ubat sonunda Rus kuv
vetleri ile yaplan arpmalarda Macarlar geri ekilmek zorunda kaldlar.
1849 Martnda Piyemonte'nin Avusturya ile ikinci defa savaa balamas ze
rine, Macarlar yeniden harekete getiler. Lkin, Piyemonte-Avusturya sava ksa
srd ve Piyemonte yine yenildi. Dolaysile, bu savan Macarlara fazla bir yarar
" Weber, ad geen eser, p.192.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 153
olmad. Bununla beraber, Avusturya kuvvetleri ile Macar kuvvetleri arasndaki mu
harebeler btn ilkbahar ve yaz aylar boyunca devam etti. Rusya bu srada pusuda
bekliyordu. Avusturya'nn Macarlarla baa kamyacam grnce, Avusturya'ya
asker yardm teklif etti. Avusturya da bu teklifi kabul etmek zorunda kald.
Rusya'nn Avusturya'ya yardmnn eitli sebepleri vard. Bir defa, bir ok
Polonya milliyetisi Macarlar'a yardm etmekteydi. Yani Rusya, Macar mill hareke
tinin baarl olmas halinde, bunun Polonya'y da hareket geirmesinden korktu.
kincisi, ar Nikola da liberal hareketlere dmand. ncs, Macarlara kar
savaan gney Slavlar ile bir soydalk ba vard. Drdncs, Rusya, yapt yar
dmla Avusturya'y kendisine minnettar brakarak, bundan sonraki Balkan politi
kas iin Avusturya'nn bir engel tekil etmesini nlemek istiyordu.
AtTisturya, Rus yardmn kabul edince, Genel Paskiewitch komutasndaki 200
bin kiilik bir Rus ordusu, 1849 Austosunda Macaristana bir silindir gibi girdi.
Macar ihtillini ok kanl bir ekilde bastrd. imdi Avusturya da intikam iin ha
rekete gemiti. Bu intikam da ok kanl oldu. Macarlarn bir ksm idam edildi; bir
ksm Sibirya'ya srld. Macar kadnlar krbalar altnda ldrld. Kossuth ve
arkadalar, Osmanl Devletine kaarak canlarm kurtardlar. General Paskievvitch
ar'a yazd mektupta "Macaristan, Majestelerinin ayaklar altndadr" diye yaz
yordu
100
.
Macaristan'da milliyetilik ve Avusturya'da liberalizm eklinde beliren 1848
htilli, bu ekilde tam bir baarszla uram olmaktayd. Macar mill hareketi
bastrldktan sonra, eski rejim btn artlar ve messeseleri ile geri geldi. Verilen
liberal haklar geri alnd. Bir tek, htill'de ilga edilen asillerin imtiyazlar geri gel
medi. Dier milletlerin bamszlk veya daha geni serbesti isteklerine de yz ve
rilmedi. Bu suretle, Macarlara kar duyulan nefret kendilerine hi bir ey sala
mad. Sadece Viyana, Hrvatistan ve Transilvanya'y ayr bir ynetim blgesi olarak
iln etti. Fakat balarnda, Kraln bir temsilcisi bulunacak ve bu blgeleri Kral
adna o ynetecekti. Alman gerici (reaksiyoner) tedbirler Macaristan'da daha da
iddetli oldu. Viyana hkmeti, Macaristan'a, Macarca bilmeyen Alman ve ek
memurlar tayin etti. Bu suretle Macarlarn mill dili ve kltr de ldrlmek iste
niyordu. Lkin Macarlar 1867 de bamszlklarna tekrar kavuacaklardr.
6. NGLTERE'DE SOSYAL KAYNAMALAR
1848 htillleri, 1830 da olduu gibi, ngiltere'de yle byk bir ayaklanmaya
sebep olmad. 1832 deki seim reformuna ramen, ngiltere'nin bir takm sosyal
sorunlar vard. Bu sorunlar, 1830 ile 1848 arasnda ngiltere'de toplumsal kayna
malara sebep olmu, fakat sonunda bir dzene girmiti. Bu sorunlar, yine seim re-
100
Debidour, La Rvolution, p.42; Seignobos, ad geen eser, p.172; Weber, ad geen eser, p.207.
154 FAHR ARMAOLU
formu, ii hareketleri, rlanda sorunu ve serbest-mbadele mcadelesi olarak be
lirtilebilir.
A) Seim Reformu
1832 seim reformu kanunu, eskinin bir ok ktlklerini dzeltmekle bera
ber, gerek anlamda bir demokratik seim sistemi meydana getirememiti. Bu re
form orta snfn eseri olmu ve bu snf tatmin etmiti. Fakat oy hakk yine topra
veya evi olanlarn bir ayrcal idi. Genel oy kabul edilmemiti. Semen olmann
mlkiyete balanmas, iileri oy hakkndan yoksun brakmt. Bu da iilerin,
gnden gne artan huzursuzluklarna sebep oldu. Seim reformuna ramen, oy
verme akta yaplyordu ve seimler iki gn sryordu. zellikle iilerin oy hak
kna sahip olmamas, sosyal faktrlerin yannda, iilerin sosyalist hareketinde b
yk rol oynad. Dier taraftan, 1832 seim reformundan sonra, Whig'ler Liberal
Parti, Toryler de Muhafazakr Parti adn almlard. Fakat bu iki byk partinin
yannda iki kk parti daha ortaya kt: iiler iin oy hakkn savunan Radikal
Parti, katolik rlandalIlarn haklarm savm an rlanda Partisi.
B) artist (Chartist) Hareketi
1832 seim reformu, sylediimiz gibi, iilerin yaama artlarnda hi bir ey
getirmemiti. i snfnn sefaleti btn arl ile devam ediyordu. ilerin oy
hakk istemesinin sebebi, kendi temsilcilerini parlmentoya gnderip, dertlerini
anlatabilmek ve gerekli tedbirlerin alnmasn salamak. Fakat bu imkndan yok
sun brakld gibi, yaama ve salk artlar gnden gne ktleti. iler, byk
ehirlerin kenarlarnda, dar ve amurlu sokaklarda, bugn "gecekondu" dediimiz
alelcele yaplm, bazan penceresiz ve ksz kck evlerde yayorlard. Bir
evde bazan iki veya aile birarada yayordu. Manchester'in "Kk rlanda" ma
hallesinde 200 ev vard, fakat bu evlerde 4.000 kii yaamaktayd. i cretleri fev-
klde dkt. Buna karlk alma saatleri 11-16 saatti. Patronlar, plnsz bir
ekilde retim yaptklar iin, biraz mal birikince, retimi durduruyorlar ve iilere
yol veriyorlard. Alktan len iiler vard. Bir iiye "ocuun var m" diye sorduk
larnda, "Hayr, iki ocuum vard, Allahtan ikisi de ldii" diye sevin ifadesinde
bulunmutur
101
, iiler sefaletlerini unutmak iin kendilerini ikiye vermilerdi. 15
ylda ngiltere'de iki tketimi drt misli artmt
102
.
Bu artlar iileri rgtlenmeye itti. Daha ok nce, zengin bir pamuk fabrika
tr olan Robert Owen, kendi fabrikasnn iilerine, cret deme y'erine, 1824 de
kazancn paylatrlmas esasn getiren bir sistem kurmutu ki, bu rgte
"Kooperatif
1
deniyordu ve bu kooperatiflerin says giderek artt. Owen, bu ii r
gtlerini, 1834 de, Mill Sanayi Birlii ad altnda birletirdi. Bunun yelerine
101
Seignobos, ad geen eser, p.85.
102
ayn eser, p.86.
155
"Sosyalistler" deniyordu. Kadn iiler de bu Birlie ye olabiliyordu. Birliin ye
says, bir sre sonra milyonlar buldu. Dier taraftan ayn i kolunda alan iiler
"Loca" denen gizli rgtler kurdular. Ne var ki, Patronlar, rgtlere ye olan ii
leri iten karmaya baladlar.
Kralie Viktorya'nn 1837 de tahta gemesinden hemen sonra, Mays 1838 de
iiler, Londra'da biraraya geldiler ve isteklerini kapsayan bir dileke hazrladlar.
Buna "People's Charter" denir ki, bundan sonra bu ii hareketine artist Hareketi
ad verilmitir. Bu dilekede iiler u isteklerde bulunuyorlard: 1) genel oy hakk;
2) Gizli oy; 3) Milletvekillerine maa verilmesi; 4) Mlkiyete dayanan oy hakknn
kaldrlmas; 5) Avam Kamaras seimlerinin her yl yaplmas
103
.
Bu dilekeye (Charter) kamu oyunun dikkatini ekmek iin, iiler Londra ve
byk ehirlerde bir dizi toplantlar (meengs) dzenlediler. arst'ler, 1839 da,
Londra'da bir Mill Konvansiyon dzenleyerek, 1.200.000 imzal bir dileke}!
Parlmentoya verdilerse de, Avam Kamaras bunu ele almay reddetti. Bu durum
iiler arasnda anlamazlk kard ve artist Hareketi bir sre iin hzn kaybetti.
1842 de ngiltere byk bir ekonomik kriz yaad. Patronlar ii cretlerini d
rdler. 1.5 milyon insan yaayabilmek iin Devlet'in kapsn ald. Kuzeyde ma
denciler grevlere balad. 1843 ylnda iiler 3 milyon imzal bir dilekeyi
Hkmet'e vermek istediklerinde, Hkmet dileke}! kabul etmedi. iler 1840
da National Charter Association' kurmulard. Fakat 3 milyon imzal dilekenin
kabul edilmemesi zerine, iiler artk Chartism ile iin yrmeyeceini grerek
"sendikalamaya" baladlar. Bunun zerine hkmet, o srada sadece Londra'da
bulunan polis tekiltn, btn byk ehirlerde kurmaya balad.
Fransa'da ubat htilli'nin haberi gelince ve sosyalist bir hkmetin kurul
duu renilince, artistler bu sefer 1848 Nisannda 6 milyon imzal bir dileke
hazrladklar gibi, Londrada 500 bin kiinin katlaca bir miting dzenlediler.
Lkin, dilekedeki 2 milyon imzann sahte olduu anlald. 500 bin kiilik miting
haberi, Londra halkn diken stnde tuttu ise de, mitinge ancak 50 bin kii kat
lnca, artist Hareketin de sonu geldi.
C) rlanda Sorunu
ngilizler rlanda'y 12. yzylda igal etmilerdi. rlan'da halk Katolik idi. Bu
sebeple o tarihten itibaren rlandalIlar Protestan ngiltere'ye kar mcadeleye
baladlar. Bu mcadele gnmze kadar srmtr. ngiltere bu mcadeleyi yu
muatmak iin rlanda'}! ngiltereye balyarak bir "Birleik Krallk" kurdu. Fakat
ngiltere, rlandalIlara oy hakk vermedi. Katoliklerin oy hakk yoktu. rlanda'nn
ekonomik durumu da ktyd. Toprak ngiliz asillerin elindeydi. Kylnn bir
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
103
Seignobos, ayn eser, p.86.
156 FAHR ARMAOLU
parack topra vard ve bu toprak zerinde ina ettii kck bir evde domuz
lar ve ineklerde yaard. Geimi topraa ektii patatesti. En nemli gdas patatesti.
rlanda Katoliklerinin davasn, daha sonra rlandalIlarn "Kurtarc"
(Emancipator) adn verdikleri Daniel O'Connelle savunmaktayd. O'Connelle
1823 de "Katolik Dernei" (Chatolic Association) ad ile bir dernek kurmu ve
1828 ylnda da Avam Kamarasna seilmeye muvaffak olmutu. Hem de, Anglikan
kilisesi usulne gre yemin etmeyi reddettii halde. Muhafazakr Due de
Wellington'un babakanl ve liberal dnceli leri Bakan Robert Peel'in te
ebbs zerine ngiltere Hkmeti Katoliklerin Avam Kamarasna seilmesini
1829 da kabul etti. Bu gelimede O'Connell'in byk katks vard. Bu kanun ile
rlandalIlar, seim ve oy hakkn kazandklar gibi, milletvekili ve memur da olabi
leceklerdi.
O'Connellin bundan sonraki abas ise, rlanda'nn ngiltereden ayrlmas
amacna yneldi. 1800 de kurulmu olan Birliin ilgasn isyordu. 1840 lardan iti
baren rlandallar bu amaca ynelik faaliyetlere baladlar. 1843 ylnda Dublin'de
350.000 kiinin katld byk bir miting yapld. Bu, ngiliz hkmetini korkuttu
ve bir takm sert tedbirler almaya balad. Lkin, O'Connell'in tutumunu ok lml
bulan rlanda Partisinin, Gen rlanda grubu denen gen yeleri, bir "rlanda
Cumhuriyeti" kurmak iin, 1845 de ayaklandlar. Fakat bu ayaklanmann arkas ge
lemedi. nk 1846 da rlanda'da byk bir ktlk oldu. 8-9 milyon nfustan yakla
k 2 milyon kadar lke dna ve zellikle Amerika'ya g etti. Ktlk ve alk
lmlere sebep oldu. rlanda kyls, ehirlere akn edip, plklerden yiyecek
bir ey bulmaya alt. Bazlar otlar yiyerek yaamn srdrmeye alt.
ehirlerde sokaklar llerle doldu.
Fakat 1848 ubat htilli yine de rlandalIlar bamszlk iin harekete ge
mekten alkoyamad. Bu defa "kuvvet ve silh" kullanma yoluna gittiler. Fakat bu
sefer de bir sonu alamadlar. ngiliz hkmeti rlandalI liderlerin bir ksm hapse
att, bir ksmn da srgne gnderdi. O'Connell 1847 de lmt.
D) Serbest Mbadele Mcadelesi
Bu konu da ngilterenin sosyal yapsndan kaynaklanmaktayd. ngiltere gele
neksel olarak, sanayicileri koruyan bir gmrk sistemi ile, toprak sahibi asillerin
gelirlerini ykseltmek iin, bir "Buday Vergisi" sistemine sahipti. Bu vergi "Corn
Law" isimli bir kanuna dayanyordu. Hkmetin buday zerine vergi koymas,
buday fiyatlarn ykselttiinden, bundan toprak sahipleri yararlanrken, zellikle
iiler byk sknt ekmekteydiler. Dier taraftan, yine toprak sahiplerini koru
mak iin, ucuz ithal edilse de, Hkmet ithal budaya da ar bir gmrk vergisi
bindiriyordu. 1823 de, bu durumu hafifletmek iin baz tedbirler alnmt. Mesel,
ierde budayn fiya belli bir rakam stne karsa, buday ithaltna izin verile
cekti. Lkin bu da soruna zm olmad. nk, daha nce belirttiimiz gibi, ii-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 157
lerin cretleri ok dkt. zellikle Muhafazakrlar buday vergisinin savunucu-
suydular.
Bir sre sonra tccarlar ve sanayiciler de, buday fiyaarnn yksekliinden
ikyet etmeye baladlar. nk, buday fiyatlarnn yksek dzeyde olmas, ii
creerine de yansyordu. Bu sebeple, ilgintir, buday vergisine kar asl byk
tepkiler, iilerden fazla, iverenlerden geldi. Bu hareketin liderliini, 1838 den
itibaren, yine bir iadam olan Richard Cobden yapmaya balad. Cobden'in kur
duu dernek, "serbest ticaret"i savunuyordu. adamlar, serbest mbadele veya
serbest caret iin bir takm kulpler de kurmulard.
1841 de Robert Peel Muhafazakr hkmetin bana getii srada, Cobden de
milletvekili seildi ve mcadelesine Avam Kamaras'nda devam etti. Katolik hakla
rnn salanmasnda olduu gibi, serbest ticaret ilkesinin gerekletirilmesi de
Robert Peel ile mmkn oldu. rlanda'da aln olduu yl, yani 1846 da, buday
zerine konan btn vergi ve resimler kaldrld ve ngiltere o tarihten itibaren
"serbest mbadele" ilkesini kabul etti. Bu baarsndan dolay, Robert Peel'in hey
keli dikildi ve alna da u yazld: "lkesine ucuz ekmek yediren adam"
104
.
7. DER LKELERDEK GELMELER
1848 htillleri Avrupa'nn dier lkelerinde de etkilerini gsterdi. Buralarda
ihtilller kmad; fakat dier lkelerde kan ihtilller ve liberallerin basklar kar
snda, hkmdarlar daha liberal anayasalar kabul etmek zorunda kaldlar.
Hollanda'nn 10 Ekim 1848 tarihli yeni anayasas, 1815 tarihli anayasann de
itirilmi bir eklinden ibaretti. Fakat eskisine oranla ok daha liberaldi. Bu ana
yasa da, 19. yzylda bir ok anayasalara modellik eden ve zamann en ileri ve libe
ral ve gerekten demokratik bir anayasa olan 1831 tarihli Belika anayasasndan
esinlenmiti.
Paris'te 1848 ubatnda kan ihtill, Danimarka liberallerini de harekete ge
irdi ve Kral VII. Frederick, 5 Haziran 1849 da yeni bir anayasa kabul etti. Bu ana
yasa ile Danimarka'da mutlakiyeti rejim sona eriyordu.
Sonu olarak unu syleyebiliriz ki, 1848 ihtilhalleri ile Liberalizm, Avrupada
byk bir zafer salamr. Koyu mutlakiyeti Avusturya'da bile, en azndan, asille
rin ayrcalklarnn kaldrlmas ve kyl zerindeki basklarn hafifletilmesi sa
lanmtr. 1848 htilhallerine ramen, mutlakiyetiliin hl devam ettii lke
lerde, mudakiyetilik aruk stnlk durumunda deil, savunma durumdadr.
Milliyetilik, phesiz bir baar salayamamr. Fakat, yakn zamanda zaferini
salamak zere, 1848 ihtillleri, milliyetilik akmna, ilerdeki baars iin, ok ya
rarl tecrbeler kazandrmtr.
104
Seignobos, ad geen eser, p.92.
158 FAHR ARMAOGLU
8. 1848 HTLLLER VE OSMANLI MPARATORLUU
Avrupa'da 1848 ihtillleri patlak verdiinde, Osmanl Devleti, nce Yunan ba
mszlk ayaklanmasnn ve hemen arkasndan da Mehmet Ali ayaklanmasnn sar-
snularn daha yeni zerinden atm bulunuyordu. Biraz aada bunlar ayrntl
olarak belirteceiz.
1848 htilllerinin Osmanl Devletinin siyasal rejimi zerinde dorudan bir et
kisi olmamur. Fakat iki konuda Osmanl Devleti iin "diplomatik sknu" yarat-
mr. Bunlardan biri Eflk-Budan sorunu, dieri de Macar mltecileri sorunu
dur.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Rusya, daha 1805 Osmanl-Rus ittifaknn m
zakereleri srasnda Eflk ve Budan ile ilgilendiini gstermi ve bu iki topran
beylerinin atanmasnda kendisinin de onaynn alnmas isteinde bulunmutu.
1806-1812 Osmanl-Rus sava ise, Rusyann bu iki eyalet halkn ayaklanmaya k
krtmas ve Osmanl Devleti'nin de buna kar tedbir almak istemesinden kmt.
16 Mays 1812 tarihli Bkre bar'na gre de Rusya, Eflk ve Budan'dan askerini
ekmeyi kabul ediyor, fakat Besarabya Rusya'ya terkediliyordu.
Eflk ve Budan'dan ekilmekle beraber, bundan sonra Rusya'nn bu iki top
raa kar ilgisi, azalaca yerde, artmaya devam etmitir. nk bu iki toprak,
Rusya'nn Balkanlar'a ynelik politikasnn ana kapsn tekil ediyordu.
Macarlarn bamszlk iin ayaklanmalar Eflk ve Budan'a da etki yapt ve
burada da halk, bamszlk ve Eflk ile Budan'n birlemesi iin ayakland. Hatta
bir anayasa hazrland ve geici bir hkmet de kuruldu. Rusya ise, kendi snrlar
dibinde byle liberal ve milliyeti bir hareketin kendi gvenliine tehdit tekil etti
ini ileri srerek, Eflk ve Budan'n kuzey ksmlarna askerini soktu. Rusya'nn
amacnn, bu topraklan kendi kontrol altna almak olduu akt. Onun iin,
Osmanl Devleti de, Eflk ve Budan'n gney kesimlerine askerini soktu ve bura
lar kontrol altna ald. Rusya, kendi igalinin geici olduunu bildirdiyse de,
Osmanl Devleti bu teminatla yetinmedi ve Divn- Hmyun Amedisi (yani
Baktibi) Fuad Efendi'yi, Eflk ve Budan konusunda grmek zere Sen-
Petersburg'a gnderdi. Fuad Efendi (daha sonra Fuad Paa) Rusya ile bir anlama
imzalyarak stanbul'a dnd.
Bu anlamaya gre: Rusya mparatoru ile Osmanl Padiah, Eflk ve Budan'
liberal ve ihtillci hareketlerden korumak iin ibirlii yapacaklard. Eflk ve
Budan Beyleri (Gospodar) de, Osmanl Devletile Rusya arasnda beraberce tesbit
edilecek, fakat Osmanl Devleti tarafndan atanacaklard. Ayrca, 1848 ihtilllerinin
etkileri tamamen ortadan kalkncaya kadar, Rusya ve Osmanl Devleti, kontrollar
alndaki topraklarda 25-30 bin kadar asker bulunduracaklar ve gvenlik tamamen
salannca, bu askerlerini geri ekeceklerdi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 159
Rusya'nn Eflk ve Budan'a bu mdahalesi, oradaki nfuzunun artmasna ve
Osmanl nfuzunun da silinmesine geni lde tesir etti
105
.
Daha nce Fuad Efendi, Eflk ve Budan'n durumunu incelemek zere
Bkre'e gnderilmiti. Fuad Efendinin stanbul'a gnderdii bir raporunda kul
land bir ifade, Osmanl Devleti'nin 1848 ihtillleri karsndaki gr ve dn
celerini yanstmas bakmndan gayet ilgintir. Fuad Efendi yle diyordu:
"Ahalinin metlib-i vakas muvafk- hakkaniyet olsa bile, byle bir hareket-i fiili-
yeye fedakrlk gstermek suiistimali davet edeceinden baka, meydana konulan
eyler Devlet-i Aliyein usulne kamilen mugayir olduu bedih olduundan..."
10
".
Burada zellikle iki nokta zerinde durmak gerekiyor. Bir defa, Eflk ve Budan
halknn istedii eyler hakl olsa bile, bu dier unsurlara da rnek olur ve bunun
arkas gelmez. Metternich gibi, Osmanl Devleti de, liberal isteklerin
imparatorluun paralanmasna sebep olmasndan korkmaktayd, ikinci olarak,
Eflk ve Budan halknn istedii eyler, yani anayasa, meclis gibi liberal istekler,
Osmanl Devleti'nin usullerine, yani mevcut siyasal dzenine tamamen ters d
mekteydi.
Bu iki nokta, 1848 ihtillleri karsnda Osmanl Devleti'nin yaklamn gs
termesi bakmndan ilgintir.
Mamafih, 1848 ihtilllerinin Osmanl Devleti zerindeki etkisi bu kadarla kal
mad. Osmanl Devleti'nin bana bir de diplomatik sorun kard.
Macarlarn mill bamszlk hareketine Trkler ve Osmanl Devleti yakn ilgi
gsterdi. Macarlarn, Hristiyan olmakla beraber, Trklerle rk bakmndan akraba
olmalar, bu ilginin duygusal kasman tekil ediyordu. Ayrca, Osmanl Devleti ile
Macaristan arasnda tarih balar da vard. Macaristan, Kanun Sultan Sleyman
zamannda bir Trk eyaleti idi. Sonradan Avusturya'ya yenilince buralar Avusturya
egemenliine gemiti. Fakat, Macaristan'n Avusturya'dan kopup bamsz olmas,
politik bakmdan Osmanl Devleti'nin de yararna idi
107
. Bu sebeplerle Osmanl
Devleti Macar mill ayaklanmasna ilgi duydu.
Macarlarn mill bamszlk hareketi 1849 Austosunda Rus ordular tarafn
dan kanl bir ekilde basrlmca, Macar milliyetileri ile bunlara yardma koan
PolonyalI milliyetiler, balarna gelecekleri bildikleri iin, canlarn kurtarmak iin
Osmanl Devleti'ne sndlar. Avusturya Macarlarn ve Rusya da snm olan
PolonyalIlarn, kendilerine iadesini Osmanl Devletinden istediler. ddialarna
gre, bunlar "si" ol mavi p "ekiya" idi. Osmanl Devleti Avusturya ve Rusya'nn "e-
kiya iddiasn kabul etmeyip, Macarla ve PolonyalIlar iade etmeyi reddetti.
103
Ord. Prof. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cild V: Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri,
1789-1856, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1983, (4. bask), s.215.
100
Ahmet kr Esmer, Siyas Tail, stanbul, Maarif Matbaas, 1944, s.168.
107
Karal, Osmanl Taihi, Cild V, s.215.
160 FAHR ARMAOLU
Gerekte, Macarlarn ve PolonyalIlarn mill bamszlk istekleri, Osmanl
Devleti'nin karlar ile badamyordu. Bu bakmdan, Osmanl Devleti'nin du
rumu, Avusturya ile Rusya'nn durumu ile uyuuyordu. Lkin, Osmanl Devleti
egemen bir devlet olarak bu mltecileri iade etmeyi onuru ile badatramad.
Kald ki, bu mlteciler, Milletleraras Hukuk'a gre de "siyas sulu" saylrd ve
iadeleri de gerekmezdi. Fakat, Avusturya ve Rusya iade hususunda o kadar srar et
tiler ki, Osmanl Devletine, ltimatom niteliinde notalar vererek, mltecilerin
iadesini istediler ve Osmanl Devletile diplomatik mnasebetlerini kesme tehdi
dinde bulundular. Bunun zerine Osmanl Devleti bu mltecilere Mslman ol
may teklif etti. Bir ou bu teklifi kabul ile, Mslman oldular ve Osmanl Devleti
de bunlara yksek rtbelerle Osmanl Ordusunda grevler verdi. Bu durum
Avusturya ve Rusya'y daha ok kzdrd.
Bu mlteciler sorunu dolaysile Osmanl Devleti'nin Avusturya ve Rusya ile
arasnn almas ve mnasebetlerin gerginlemesi zerine, ngiltere ve Fransa
Osmanl Devletinin desteklediklerini akladlar. Osmanl Devleti'nin bu hukuk,
insancl ve onurlu davran ngiliz ve Fransz kamu oylar ile Amerika'da bile o de
rece byk sempati uyandrd ki, bu lkelerde Osmanl Devleti lehine gsteriler
bile yapld. O kadar ki, Londra'da gsteri yapan ngiliz genleri bir gn, Osmanl
elisi Muzuros Paa'ya rastlaynca, arabasnn atlarn skerek, arabay elilie kadar
kendileri ektiler. Osmanl Devleti, yapt bir aklamada, mltecileri iade et
memesinin ve Avusturya ve Rusyaya direnmesinin sebeplerini, tamamen insancl
duygulara dayandrma. Bu da kamu oylar zerinde byk etki yapu.
ngiltere ve Fransann Osmanl Devletini desteklemeleri ve kamu oylarnn
Osmanl Devleti'ne kar sempatilerini gren Avusturya ve Rusya, Osmanl
Devleti'ni daha fazla bastrmak iin stanbul'daki elilerini geri ektiler. Bu iki dev
let ile Osmanl Devleti arasndaki mnasebetler bir sava havasna doru gitmek
teydi. Ve Osmanl Devleti de, Avurpa'dan destek gelince, kararllkla hareket etme
yolunu seti. Bunun zerine, ngiltere hkmeti, iinde 20 bin kadar asker bulu
nan bir donanmay, her ihtimale kar ilk yardm olmak zere, Bblinin hizme
tine koymaya hazr olduunu bildirdi. Bundan baka, Fransa'nn da yardm hare
ketine kaulmas iin teebbslerde bulundu
108
.
Mamafih, Osmanl Devleti mltecileri iade etmemekle beraber, ii bir savaa
kadar gtrme tarafls deildi. Padiah Abdlmecid, Avusturya mparatoru ile Rus
ar'na birer mektup yazmaya karar verdi. Rus ar Nikola'ya yazlan mektubu
Petersburg'a yine Fuad Efendi gtrd. Mektupta, mltecilerin herhangi zararl
faaliyetlerine izin verilmeyecei belirtiliyor ve arn "elini kalbine koyarak ve ken
disini byle bir halde farzederek cevap vermesi rica ediliyordu
109
.
108
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s.217.
109
Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih, s. 169.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 161
Fuad Efendi Petersburg'da ok sert muamelelere maruz kald. Kendisinden
ar ile de grmesi istenmiti. Ruslar Fuad Efendiyi ar'la grtrmemek iin
her abay harcadlar. Fakat zeki ve kurnaz, hazrcevap ve yetenekli bir kii olan
Fuad Efendi, bir yolunu bulup ar'la grmeye muvaffak oldu. Konumas ile
ar' da etkiledi ve yumuatt. Nihayet ar, Fuad Efendiye u cevab verdi:
"Mademki, Zat- ahane muhabbetime itimad buyurarak bana mracaat ettiler;
kendi emellerinin husuln arzu ettiim gibi, ben de erefimi korumaya mecbu
rum. Bu iki eyi telif ederek verdiim karar Kont Nesselrode size syliyecek"
no
.
Rusya ile varlan anlamaya gre, Rusya uyruklu mlteciler ksma ayrl
yordu: 1) Mslmanl kabul edip Osmanl Devlednde kalanlar, belirli bir yerde
oturmaya mecbur kalacaklar. 2) Rusya uyrukluunu devam etdrenlerden, tesbit
edilenler Osmanl lkesinden karlacak, dierlerinin, hayadarna dokunulma-
mas kaydile, dnmelerine izin verilecek. 3) Baka bir devletin uyrukluuna geen
lerin de bu devlete gitmeleri salanacak. Rusya uyrukluunda kalan PolonyalIlar
bir vapurla Malta'ya gnderdiler.
Avusturya'ya gelince: Burada sz konusu olanlar esas itibarile Macarlad.
Macarlar'dan Osmanl Devlednde kalanlar Ktahya'ya yerletirildiler. Avusturya ile
sorun da bu ekilde zmlendi
110 111
.
Fuad Efendi, bu diplomatik baarsndan sonra Sadaret (Babakanlk)
Mtearlna terfi etdrildi ve bu tarihten sonra hre parlamaya balad.
9. 1848 HTLLLER VE AVRUPA DPLOMASS
1848 htillleri, gelimeleri srasnda, Avrupa diplomasisi iin de bir takm so
runlar ve konular ortaya karmur. zellikle, Alman, talyan ve Macar mill birlik
harekederi, Avrupa devleerinin en fazla dikkade izledikleri gelimeler olmutur.
Alman mill birlik hareketi'ni Rusya ho karlamamur. nk Avrupa'nn
ortasnda kuvvetli bir Almanya'nn ortaya kn, hem Avrupa dengesi ve hem de
kendi karlar asndan tehlikeli gryordu. te yandan ar Nikola, liberal hare
ketlerden de nefret ediyordu. Almanya'da liberal bir rejiminin kurulmasnn da,
kendi snrlar iindeki PolonyalIlar zerinde kkruc bir rol oynamasndan kor
kuyordu.
Almanyadaki mill birlik hareketine kar cephe almakla beraber, Rusya,
Avusturya'nn Almanya zerindeki nfuzunun artmasn da istememitir. Rusya'ya
gre, Almanya zerinde Prusya ile Avusturya arasndaki mcadelede bir denge sa
lanmalyd.
110
Esmer, ayn eser, s.169.
111
ayn eser, s.170.
162 FAHR ARMAOGLU
Rusya'nn durumu, Avusturya ile Prusya arasndaki mnasebetler, zellikle
Prusya'nn 1850 Marnda Sonderbundu kurmas zerine gerginletiinde, daha
belirgin bir ekil almtr. Avusturya, "Snrl Birlie" kar sert bir tutum alp m
nasebetler savaa kadar varaca bir srada, iki devletten her biri dierine kar
Rusya'ya dayanmak istemitir. Hi biri de bu dayana elde edemeyince, Prusya
Avusturya karsnda gerilemek zorunda kalmtr. Keza, Avusturya da, Rusya'nn
kendisini desteklemediini grnce, Prusya'ya bir ders vermek iin ona kar bir
savaa bavurma yoluna gidememitir. Sonunda, Germen Konfederasyonu 1815
deki stats ile kalmtr ki, Rusya'nn da zaten istedii buydu.
Ingiltere'nin Alman mill birlii hareketine kar tutumu ise, tek bir grnt
halinde ortaya km deildir. Liberaller, mill birlik hareketine sempati ile bakar
ken, Muhafazakrlar bu hareketi "tehlikeli bir manaszlk" olarak karlamlardr.
Bununla beraber, ngiltere'nin Alman mill birliine kar tutumu, genellikle
Rusya'nnki gibi olmutur. Yalnz bir olay, ngiltere'yi Prusya'nn aleyhine evirmi
tir. Frankfurt'daki Hazrlk Parlmentosu ile beraber mill birlik almalar bala
ynca, Almanlarn bulunduu btn topraklarn yeni Almanyaya katlmas eilimi
ortaya kt. Bunun zerine Prusya, Danimarkann elinde bulunan ve Almanlarla
meskn olan Schleswig topraklarn birlie katmak iin 1848 Nisannda Danimarka
ile sava yapmak zorunda kald. Lkin Danimarka'ya iki defa saldrmasna ramen,
her ikisinde de gerilemek zorunda kald. Ve sonunda 1850 Temmuzunda
Danimarka ile bar yapt. Bu bartan iki gn sonra Londra'da, ngiltere,
Avusturya, Rusya, Fransa ve sve arasnda imzalanan bir protokol ile,
Danimarka'nn toprak btnl garant aluna alnd. Tabi bu garanti dorudan
doruya Prusya'y hedef tutmaktayd
112
.
Danimarka-Prusva sava srasnda ngiltere ve Fransa Danimarka'y
desteklediler. ngiltere, Prusya'nn Danimarka'y yenerek Kuzey Denizi'ne kma
sndan endie etmekteydi. O kadar ki, Napolyon savalar srasnda Danimarka'nn
Napolyon'la ibirlii yapmas ngiltere'yi kzdrm ve Viyana Kongresinde, Norve,
Danimarka'nn elinden alnarak sve'e verilmiti. Yani Danimarka, ngiltere'nin
Avrupa politikasnn hassas bir noktasyd. Prusya ise bu hassas noktaya basmt.
Prusya, Snrl Birlii kurduunda, ngiltere bunu, kendi karlar asndan
tehlikeli bir gelime olarak grmemitir. Lkin, Snrl Birlik sorunu Avusturya ile
Prusya'nn mnasebetlerini gerginletirince, bir yandan Rusya'nn, dier yandan
Fransa'nn da bu savaa kalmasndan korkan ngiltere, araya girerek iin byme
sini nlemitir.
Fransa'ya gelince : Kendisinin kuzeyinde kuvvetli bir Alman devletinin ortaya
kmas ihtimalini hi ho karlamamtr. Fransz diplomasisini ynetenler, genel
olarak birlik gelimelerini endie ile karlamlar ve bu gelimelere kar cephe
112
Debidour, La Rvolution, p.59.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 163
almlardr. Fakat Cumhurbakan Louis Napolyon'un politikas ise farkl olmutur.
Louis Napolyon, 1849 Martndan itibaren Prusya'ya yanaarak, Prusya'y mill birlik
abasnda desteklemek artile, Ren boylarnn Fransa'ya terkini teklif etmitir.
Prusya bu teklifi derhal reddettii gibi, Fransa'nn Alman mill birlii karsndaki
bu tutumunu endie ile deerlendirmeye balamtr. Buna ramen Louis
Napolyon, Snrl Birlik konusunda Prusya ile Avusturya arasnda gerginlik kt
nda teklifini tekrarlam ise de, yine olumlu cevap alamamtr. Fransa'nn bu
davran Rusya'y da korkutmu ve Prusya-Avusturya atmasn nlemeye al
mtr.
Sonu olarak, Alman mill birlik hareketi, gvensizlik duygularnn ortaya
kmasna sebep olmasna ramen, ne kesin bir direnme ile karlanm, ne de ak
tif bir sempati ile desteklenmitir
113
.
Italyan mill birliine gelince : zellikle iki devlet, ngiltere ve Fransa talyan
yarmadas gelimelerine yakn ilgi gstermilerdir. Daha dorusu ngiltere'nin il
gisi, Fransa dolaysile olmutur. Fransa, Almanya'da olduu gibi, snrlarnn yan-
banda kuvvetli bir talya'nn ortaya kmasn istememitir. Piyemonte'in ege
menlii altnda birlemi bir talya'y kendisi iin tehlikeli grmtr. Daha do
rusu, "niter" bir talya yerine, talyan birliinin bir konfederasyon eklinde olma
sn istemitir.
te yandan Fransa, Avusturya'nn Kuzey talya'daki egemenliinin de sona
ermesini ve talya'nn Avusturya'nn nfuzundan kurtulmasn arzu etmitir. nk
byle bir durumda Fransa'nn talya'y kendi etkisi alna almas daha kolavlard.
Fransa'nn bu politikasn gren ngiltere de, bu devletin talya'ya mdahale
ederek, burasn kendi nfuzu aluna almasn istememitir. Fransa'nn mdahale
tehlikesi ise, hem Custazzo ve hem de Novara savalarndan sonra ortaya kmtr.
Bu zaferleri kazanan Avusturya, Piyemonteye baskda bulunarak bu devleti de kon
trol altna almak istedii zaman, Fransa Avusturya'nn karsna dikilmitir.
Fransa'nn bu sert tutumunun bir mdahaleye kadar gitmesinden korkan ngiltere,
araya girmi ve bu iki savatan sonra, statkonun aynen devamn salamtr. Bu
durum Fransa'nn houna gitmemi ise de, Piyemonte'in iki hezimetinden sonra
baka bir ey yapamazd.
Macarlarn mill bamszlk hareketinde ise, Rusya, ngiltere ve Fransa, her
de Macar davasna sempatik bakmamlardr. Rusya iin bu eit bir hareketin
sebeplerini aklamtk. Buna u noktalar da ekleyebiliriz: Rusya'ya gre,
Avusturya, Orta-Avrupa'da liberal hareketlere kar bir barikat tekil etmekteydi.
kinci olarak, bir btn olarak kuvvei bir Avusturya, Almanya zerindeki Prusya
nfuz ve arlna kar bir denge unsuruydu.
113
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p.203.
164 FAHR ARMAOLU
ngiltere ve Fransa'nn grleri hemen hemen ayndr : Avusturya'nn para
lanmas, Tuna blgesinde, yani Orta-Avrupa ve Balkanlarda, Rusya'nn yaylmasn
kolaylarrd. Bu sebeplerden dolay, Macarlarn bu iki devlet nezdinde yaptklar
yardm ricalarina ve hatta yalvarmalarna ramen, bu iki devlet kulak tkamakla ye
rinmiler ve meydan Rusya'ya brakmlardr.
Devletlerin kendi bencil karlar asndan izledikleri, bu birbirile elien po
litikalar, Almanya, talya ve Macaristan'daki mill birlik harekeerini baarszla
uratmtr. Ne var ki, bu devletlerin milliyetilik hareketleri karsndaki bu zafer
leri, gerek olmaktan ziyade, sadece grnteydi. Avrupa diplomasisi daha kor
kun sorunlar zmlemek zorunda kalacak. Bu zmleri ise ancak hrriyeti
lik ve milliyetilik ilkeleri salayabilecektir
114
.
114
Debidour, La Revolution, p.47.
D R D N C B L M
OSMANLI MPRATORLUU VE AVRUPA DPLOMASS
BRNC KISIM
YUNANSTAN'IN BAIMSIZLIINI KAZANMASI
1. OLAYIN NEM
Mdahale Sistemi'nin veya dier ad ile Metternich Sistemi'nin, ngiltere'nin
bu sisteme fazla balanmamas sebebile Troppau ve Laybach kongrelerinde ilk sar
sntlarn geirdii, ve gney Amerika'daki spanyol smrgelerinin bamszl
sorununda, Birleik Amerika tarafndan Moroe Doktrini
1
nin ortaya atlmas kar
snda, bu sistemin uygulanamayp, byk bir darbe yediini, daha nce belirtmi
tik. Yunanistan'n Osmanl Devleti'ne kar bamszlk iin ayaklanmasnda ise,
Mdahale Sistemi ok daha ar bir darbe yemitir. Bu sistemin Osmanl Devleti'ni
desteklemesi gerekirken, tamamen aksi olmu ve sistem, Yunanllar lehine iletil
mitir. phesiz bunda, Osmanl Devleti'nin "Mslman" ve Yunanllarn da
"Hristiyan" olmalar, arlkl bir etken olarak rol oynamtr.
Olayn, bir baka adan nemi ise, Osmanl Devleti'nin paralanmasnda or
taya kan yeni bir ekildir. Osmanl imparatorluu, gerek 18. yzylda ve gerek 19.
yzylda yapt savalarda bir takm topraklar kaybederek, snrlar gerilemeye ba
lamtr. Fakat, 19. yzyldaki toprak kayplarnn temel zellii, snrlar iinde
bulunan Hristiyan halklarn bamszlklarn alp, mparatorluktan kopmalardr.
Yunanistan, Srbistan, Romanya, ve Karada 19. yzyl iinde, Bulgaristan ve
Arnavutluk ise 20. yzyln balarnda bamszlklarn alacaklardr. Bunlardan he
birinin bamszl, her seferinde, Osmanl mparatorluu'ndan bir ksm topra
n kopup gitmesi olmutur. Yunanistan'n bamszln almas ise, Osmanl
mparatorluu'nun bu ekildeki paralanmasnda ilk adm tekil etmitir.
Osmanl mpatatorluu'nun paralanmasnda ortaya kan bu yeni sreci, iki
sebebe balamak mmkndr: Birincisi, Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nu
paralama ve ykma siyaseti, kincisi de, 19. yzyl boyunca gelien milliyetilik ak
mdr.
Yunanistan'n bamszln kazanmasnn bir dier nemi de, 1815 de
Viyanada dzenlenmi olan Avrupa haritasnn, ilk defa olarak deiiklie urama-
166 FAHR ARMAOLU
sidir. Bu haritann olduu gibi korunmasn, yani statiiko'yu korumak isteyen dev
letler, Yunan isyanna yardmdan baka bir ey yapmadlar. Yani haritay kendileri
deirdiler. Mdahale Sisteminin ve statko'nun savunucusu Metternich, yunan
ayaklanmasnda tek bana kald iin, abalar sonu vermedi.
Nihayet baka bir noktay daha belirtelim : Yunanistan'n bamszl, hem
bundan sonraki Balkan Tarihi ve hem de bundan sonraki Trk Tarihi bak m m dan
da nemli bir olaydr. Unutmamal ki, Yunanistan Osmanl Devleti'nin Balkan top
raklar iinde, ilk bamsz olan devlettir ve Yunanistan'n bamszl, bundan
sonra Osmanl Devled'nin dier topraklarndaki milliyetilik ve bamszlk hare-
keerine de rnek olacakur. Dier Balkan topraklarnn bamszl ise, Osmanl
Devleti ykldktan sonra, yeni Trkiye ile Avrupa arasnda bir takm engellerin or
taya kmas demek olacaktr.
Dier taraftan, Yunanistan'n, Mora ve kuzeydeki bir takm topraklar zerinde
bamsz bir devlet olarak ortaya kmas ile i bitmemir. Yunanistan'n, bundan
sonra topraklarn hem kuzeyde stanbul ve hem de Ege Denizinde Anadolu isti
kametinde geliletme abas, bir yandan Bizans mparatorluu hayaline gda tekil
ederken, dier yandan da, Trk-Yunan mnasebederinin altnda, her vesilede pat
lamaya hazr bir bomba gibi yatacaktr.
2. YUNAN AYAKLANMASINI HAZIRLAYAN SEBEPLER
Yunanllarn bamszlk iin ayaklanmalarna zemin hazrlayan eidi sebepler
vardr. Zaten, sebepler ok olmasayd, Mdahale Sistemi'nin kurulmasndan he
men bir ka yl sonra, Mora'da bir padama meydana gelmezdi.
phesiz, sebeplerin banda, Osmanl Devleti'nin ynetim eklini belirtmek
gerekir. Fadh Sultan Mehmed, stanbul'u aldktan sonra, bir sre Edirne'de otur
mutu. Fakat bu arada stanbul'dan Bizans'llarn g etmekte olduunu haber al
m ve bu glerin sebebini sormutu. Patrik Greguvarin talya'ya kamas dolay-
sile rumlarn din liderden yoksun kalmalarnn glerin esas sebebini tekil etti
ini renince, rum halkn ve papazlarn istei zerine, ok bilgili ve halkn ok
sevdii bir din adam olan ve Edirne civarnda saklanmakta alan Genadios'u
stanbul'a getirtmi ve din rtbesi msait olmad halde, terfi ettirerek,
Gennadios'u, Gnadys nvan ile patrik yapm. (1454). Gnadys Patrik seildik
ten sonra, Fatih kendisini Saray'a davet ederek, Patriklik sasn vermi ve bir de at
hediye ederek o atla kendisini Patrikhane'ye yollamtr. Fatih, Patrik Gnadys ile
sohbederde bulunmu ve onun ilim ve erdemini ok takdir etmitir.
Fatih'in ok takdir ettii bir dier Patrik'de, 1476 da Pau ik olan Maksimos'dur.
Fatih onunla da sohbetlerde bulunmu ve kendisinden Hristiyan dini hakknda
bilgiler almur
1
. Bu suretle Rumlar, daha balangtan itibaren her trl din hr-
1
Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt II. Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn,
1983 (4. Bask), s. 157-159.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 167
riyetine sahip olmular ve Osmanl Devleti'nin bu uygulamas, Mora ve dier top
raklar alndka oralarda da aynen devam ettirilmitir. Bu uygulama, zaman iinde
Ortodoks papazlarnn, rum halk zerindeki liderlik yetkilerinin giderek kuvvet
lenmesine sebep olmutur. Onun iindir ki, yunan ayaklanmasnda rum Ortodoks
kilisesi ok aktif bir rol oynamr.
Din faktrnn bir dier zellii de,zaman iinde Patriklerin ayrcalk ve yetki
lerinin arttrlmasna, Osmanl Devleti'nin sesini karmam olmasdr. Bir halde
ki, Devlet yeni topraklar fethettike, buralardaki Ortodokslar da Rum Patrikliine
balanmlar ve bylece Rumlar, mparatorluun sosyal yaps iinde de, dier un-
sunlardan farkl ve daha ayrcalkl hale gelmilerdir.
Osmanl Devleti'nin bu hogrl tutumu, ynetime de aynen yansmtr.
Osmanl Devleti'nin Mora'da, Yanya'da, urada veya burada daima birer valisi ol
mutur. Fakat krsal alana inildikte, Rumlar, kylerde ve kasabalarda daima, kendi
usulleri ve kendi gelenekleri iinde kendi kendilerini ynetmiler ve yerel ynetim
eklinde de papazlar daima etkin bir rol oynamtr. Osmanl Devleti, ahali vergi
sini verdii ve Devlet'e bakaldrmad srece bu ynetim ekline fazla mdahale
etmemitir.
Rumlar asndan Osmanl Devleti'nin bir baka ynetim zellii de,
stanbul'daki Fener'li rumlarn, Devlet iinde kazandklar ayrcalkl ve etkin stati'-
tleridir. stanbul'da Fener'de oturan rumlar, yabanc dil bildiklerinden, nemli
bir grev olan Divan- Flmyun tercmanlklarnda kullanlmaya baland ve d
mnasebetlerde kazandklar bu ayrcalkl durum dolaysile Reislkttab'n yani
Dileri Bakam'nn en yakn alma arkada haline geldiler. Bundan baka, Eflk
ve Budan Voyvodalklar da, 18. yzyldan itibaren Fenerli rumlara verilmeye ba
land. Bylece rumlar, Osmanl Devlet tekilt iinde nemli bir unsur haline
gelmeye baladlar. uras da bir gerektir ki, bunlar Osmanl Devleti'ne gayet sa
dktlar ve bu sadakat sadece bir menfaate dayanmayp, bir gelenek hane de gel
miti
2
. Bununla beraber, 1787-1792 savandan hemen nce Rusya'ya kaan ve bir
sre Eflk ve Budan'da bulunmu olan, Fener namlarndan Alexsandr
Mawokordato, daha sonra yunan ayaklanmasnn liderlerinden olacakr.
Rumlarn kendi ilerinde zellikle edebiyat ve kltr gibi manev alanda mey
dana gelen gelimeler de, rumlar bamszla doru itmitir. Osmanl Devleti'nin
bu alandaki hi bir basks altnda bulunmayan yunanllar, edebiyatlar ve airleri
ile, zellikle 18. yzyldan itibaren, yunan edebiyat ve kltrn canlandrmaya
baladlar. Bunlar arasnda Korayis ve Tesalyal air Rigas gibi aydnlar zikretmek
gerekir. Korayis, eski yunan dil ve gramerini canlandrmaya alrken, Rigas, yu
nan iirine bir mcadele ruhu vermeye almr
3
.
2
N.Iorga, Historire des Etats Balcaniques jusqu ' 1924, Paris, Librairie Universitaire, 1925, p. 240.
3
Iorga, Ayn eser, p. 187.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 167
niyetine sahip olmular ve Osmanl Devleti'nin bu uygulamas, Mora ve dier top
raklar alndka oralarda da aynen devam ettirilmitir. Bu uygulama, zaman iinde
Ortodoks papazlarnn, rum halk zerindeki liderlik yetkilerinin giderek kuvvet
lenmesine sebep olmutur. Onun iindir ki, yunan ayaklanmasnda rum Ortodoks
kilisesi ok aktif bir rol oynamr.
Din faktrnn bir dier zellii de,zaman iinde Patriklerin ayrcalk ve yetki
lerinin arttrlmasna, Osmanl Devleti'nin sesini karmam olmasdr. Bir halde
ki, Devlet yeni topraklar fethettike, buralardaki Ortodokslar da Rum Patrikliine
balanmlar ve bylece Rumlar, mparatorluun sosyal yaps iinde de, dier un-
sunlardan farkl ve daha ayrcalkl hale gelmilerdir.
Osmanl Devleti'nin bu hogrl tutumu, ynetime de aynen yansmtr.
Osmanl Devleti'nin Mora'da, Yanya'da, urada veya burada daima birer valisi ol
mutur. Fakat krsal alana inildikte, Rumlar, kylerde ve kasabalarda daima, kendi
usulleri ve kendi gelenekleri iinde kendi kendilerini ynetmiler ve yerel ynetim
eklinde de papazlar daima etkin bir rol oynamtr. Osmanl Devleti, ahali vergi
sini verdii ve Devlet'e bakaldrmad srece bu ynetim ekline fazla mdahale
etmemitir.
Rumlar asndan Osmanl Devleti'nin bir baka ynetim zellii de,
stanbul'daki Fener'li ramlarn, Devlet iinde kazandklar ayrcalkl ve etkin stat-
tleridir. stanbul'da Fener'de oturan rumlar, yabanc dil bildiklerinden, nemli
bir grev olan Divan- Hmyun tercmanlklarnda kullanlmaya baland ve d
mnasebetlerde kazandklar bu ayrcalkl durum dolaysile Reislkttab'n yani
Dileri Bakan'nn en yakn alma arkada haline geldiler. Bundan baka, Eflk
ve Budan Voyvodalklar da, 18. yzyldan itibaren Fenerli rumlara verilmeye ba
land. Bylece rumlar, Osmanl Devlet tekilt iinde nemli bir unsur haline
gelmeye baladlar. uras da bir gerektir ki, bunlar Osmanl Devleti'ne gayet sa
dktlar ve bu sadakat sadece bir menfaate dayanmayp, bir gelenek haline de gel
miti
2
. Bununla beraber, 1787-1792 savandan hemen nce Rusyaya kaan ve bir
sre Eflk ve Budan'da bulunmu olan, Fener ramlarndan Alexsandr
Matrokordato, daha sonra yunan ayaklanmasnn liderlerinden olacakur.
Rumlarn kendi ilerinde zellikle edebiyat ve kltr gibi manev alanda mey
dana gelen gelimeler de, ramlar bamszla doru itmitir. Osmanl Devleti'nin
bu alandaki hi bir basks altnda bulunmayan yunanllar, edebiyatlar ve airleri
ile, zellikle 18. yzyldan itibaren, yunan edebiyat ve kltrn canlandrmaya
baladlar. Bunlar arasnda Korayis ve Tesalyal air Rigas gibi aydnlar zikretmek
gerekir. Korayis, eski yunan dil ve gramerini canlandrmaya alrken, Rigas, yu
nan iirine bir mcadele ruhu vermeye almtr
3
.
2
N.Iorga, Historire des Etats Balcaniquesjusqu' 1924, Paris, Librairie Universitaire, 1925, p. 240.
3
Iorga, Ayn eser, p. 187.
168 FAHR ARMAOLU
Dier taraftan, Yeni alar'n bandan balayarak hmanizm ve Rnesans ha
reketlerde, Avrupah aydnlar, eski yunan kltr ile temasa geldiler. Bu temasn
sonucu olarak bir yunan dostluu, bir yunan hayranl dodu. Fransa'da Voltaire
ve Andr Chnier, ngiltere'de Lord Byron yunan hayranlnn temsilcisiydiler ve
bunlar vastasile Avrupa aydnlar arasnda da bu yunan sempatisi duygular yayld.
Bu durum yunanllar da etkiledi. nk, Akdeniz'de Venedik ve Ceneviz denizci
liinin kaybolmasndan sonra, onlarn yerini yunan denizcileri almaya balad. Bu
ise yunanllarn, Avrupa kltr ve medeniyeti ve zellikle Fransz ihtillinden sonra
da, ihtill fikirleri ile tanmasn salad. Gerek Napolyon ordusunda, gerek ko
alisyon ordularnda arpan yunanllar olmutur. Osmanl Devleti'nin ynetim
ekli de, Avrupa fikirlerinin yunanllar arasnda yaylmasn kolaylatrmatr.
Osmanl Devleti, bu fikir etkilemelerinden o kadar endie duymamr ki, Avrupa
devlederinin milliyetilik hareketlerinden duyduu endie kadar rumlardan endie
etmemitir
4
.
Rumlarn bamszlk duygularn harekete geiren d kkrtmalar da olmu
tur. Bunlarn banda Rusyann kkrtmalar gelmektedir. Rusya, ilk defa 1768-
1774 Osmanl-Rus savanda, Mora ile ilgilenmi ve II. Katerina, Mora'ya bir takm
adamlarn gndererek, 1770 Martnda orada bir ayaklanma kartmak suretile, sa
va srasnda Osmanl Devleti'nin bana ierden bir gaile sarmak istemitir.Bunda
da baarl oldu. nk Mora ramlarnn ayaklanmas, Osmanl Devleti'ni av
kadar uratrd ve ancak 1770 Maysnda ayaklanma bastrld. Bu srada Akdeniz'e
gelen Rusya'nn Baltk donanmas, Mora ayaklanmasnn bastrlmasndan sonra,
Pire, Atina ve Ariboz kylarna gelerek oralarda da kkrtmalarda bulunduysa da,
Osmanl Devleti bu topraklarda duruma egemen olmasn bildi.
Rusya'nn ramlarn davasna ilgisi bu kadarla da kalmad. Daha yukarda da
akladmz gibi, 1787-1792 savann ncesinde II. Katerina, Krm'da "Bizans
Yolu" yazl taklarndan altndan geirilmi ve Bizans mparatorluu'na aday olarak
da Katerina,toruna "Konstantin" adn vermiti.
Katerina'dan sonra ramlarn davas ile yakndan ilgilenen ikinci Rus ar, I.,
Aleksdandr olmutur. Aleksandr, belirttiimiz zere, Tilsit ve Erfurt'da (1807 ve
1808), Napolyon'la, Osmanl imparatorluunu paylamak istemi, fakat Napolyon
buna yanamamt. Napolyon yenilip sahneden ekildikten sonra, ar I.
Aleksandr, daha Viyana Kongresi'nden itibaren Osmanl Devleti'ne gzlerini e
virmi ve daha Viyana Kongresi srasnda Yunan meselesi ile ilgilenmiti.
Aleksdandr, Metternich'in, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln ga
ranti altna alma teklifine iddetle kar k gibi, Dileri Bakan Korfu'lu Capo
d 'Is tria 'nn ve Ypsilanti kardelerin telkini ile, "Yunan sorunu"nu da Kongre gn
demine sokmak istemise de, zellikle ngiltere ve Avusturya buna kar gelmiler
dir
5
.
4
Iorga, ayn eser, p.199.
11
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 69.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 169
Burada Capo d'Istraia' dan biraz sz etmek gerekir. Capo d'Istria, 17. yzylda
Istria'dan Korfu'ya g etmi asil bir ailenin ocuu olarak 1776 da Korfu'da do
mutur. Napolyon'dan sonra Yedi Ada tekrar Osmanl egemenliine girince, bir
sre orada hizmet ettikten sonra, 1809 da Petersburg'a gidip, orada Rus Dileri
Bakanlna girmitir. Yakn Dou konularn iyi bildii iin hzla ykselmi ve
Viyana kongresi'nde ar'n en yakn danman olmutu. Kongre'de, bir ok konu
larn mzakeresinde Rusya'y o temsil etmitir. Viyana Kongresinden sonra, Rus
Dileri Bakanlnn iki yneticisi vard: Biri Nesselrode, dieri de Capo dIstria.
nk Rus kabinesinde Bakan da olmutu. Capo dIstria, Viyana Kongresinden
sonraki btn faaliyet ve abalarn Yunan bamszl iin harcyacak ve bir ara
Morada kurulan Yunan hkmetinin de bana geecektir.
Yukardanberi saydmz sebeplerden sonra, Rusyann bu yakn ilgi ve faaliyet
leri ile, zellikle Viyana Kongresinden sonra, yunan bamszlk hareketi artk "ol
gun" bir hale gelmi bulunmaktayd. Rum aydnlar da zaten gzlerini, Avrupadan
fazla, Rusya'ya evirmilerdi.
3. MORA AYAKLANMASI
Rumlarn bamszlk iin harekete gemelerinde ilk adm, 1814 de Odesa'da,
ikisi Rum ve biri Bulgar olmak zere kiilik bir tccar grubu tarafndan kurulan,
gizli, Etiki Eterya dernei veya rgtdr
6
. Szde eitim ve retim amac ile ku
rulduu belirtilen dernek, tam manasyle bir ihtill rgt olup, rmlarn ayak
lanmas iin, paralar toplanm, silh datm ve ayaklanma iin propaganda faali
yetlerine girimitir. Dernein stanbul merkezi, 1815 Ekiminde Fenerli rum ta
rafndan kurulmu ve bundan sonra dernek adalar da dahil olmak zere,
mparatorluun her yerinde ubeler amtr. Ama, Bizans mparatorluunu ye
niden kurmakt.
rgtn Rusya'daki blmnn bana, ar'm sava yaveri Aleksandr Ypsilanti
getirilmiti. Ypsilanti'nin babas Constantie Ypsilanti Eflk Gospadar idi ve bu
makamn Ruslarn destei ile almt. Olu Aleksandr Ypsilanti ise Rus Ordusuna
girmi ve Generallie kadar ykselmiti. Etniki Eterya'nn bana nce Rus ar ge
tirilmek istenmi, kabul etmeyince yaveri Ypsilanti rgtn bakanln zerine
almtr. Dolaysiyle, Etniki Eterya'nn kuruluundan ar'n haberi olduu gibi, r
gt ve Ypsilnti'yi de daima desteklemitir. stanbul'daki Fener Rum Patrii bile
Etniki Eterya'nn yelerindendi.
Yunan ayaklanmasn ite bu Aleksandr Ypsilanti balatt. Yalnz, Mora'da deil
de, Budan'da da. Ypsilati 6 Mart 1821 gn 3.000 kadar askerle, Prut nehrini aa
1,1
Karal , Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 109. De la Jonquiere, Histoire de l'Empire Ottoman, Vol. 1,
Paris, Libairie Hachette, 1914, p. 373 de, rumu 1814 de Viyana'da philomuse ad ile, yunan
ayaklanmasn hedef alan bir gizli dernek kurduklarn ve bu dernein 1817 de stanbul rgtnn
tekil edildiini, bu dernein stanbul'da 17.000 yeye sahip olduunu sylemekte ve bu rgt
yelerinden de "hetairistes" diye sz etmektedir.
170 FAHR ARMAOLU
rak Budan'a girdi. Burada bir ayaklanma karmak istedi. Moldavya Prensi Soutzo
da Ypsilanti'yi desteklediini aklad. Ypsiland ise Ya ehrinde yaynlad deme
cinde, "Elenler, saat almtr. Dinimizin ve vatanmzn intikam zaman gelmitir...
leri ! ok gl bir devletin haklarmz koruyacan greceksiniz" diyordu
7
.
Ypsilanti'nin ayaklanmay ilk nce Budan'da karmasnn amac, Eflk ve Budan
Rusya'nn snrnda olduundan, bu surede Rusya'y harekete geirip ondan yar
dm salamak. Esasen, Ypsiland, Budan halkn ayaklandrmak isterken, ar'n
onay ile hareket etdi propagandasn yaymaktayd.
Ypsiland harekete getiinde, Laybach Kongresi toplant halindeydi. ar
Aleksandr, Ypsilanti'nin bu teebbsn grnce sevinmi ve "Cesur ocuk !" de
miti. Fakat Metternich, ar'a, Laybach Kongresi'nin bu gibi ihtillci hareketleri
bastrmak iin toplandn hatrlatnca, Aleksandr, Ypsilanti'ye mektup yazp,
"Trkiye'nin temellerini, gizli bir dernek vastasile diamiemek, bir mparatora
yakmaz" diyerek Ypsilanti'yi desteklemediini belirtmitir. Ayrca, stanbuldaki
elisi vastasile, ayaklanmay basurmak iin Rusya'nn yardmn da teklif etmek su-
retile, Katerina dneminin ihtiyarlarm hayretten akna evirmitir
8
.
Ypsilanti'nin Budan'daki ayaklanmas baarl olamad. Bunun sebepleri
vard. Eflk ve Budan beylii yapan Fenerli rumlar, Romenler tarafndan hi se
vilmezdi. Bu sebeple, Romenler, rumlarn karna bir ayaklanmaya katlp,
Osmanl Devletile sorun karmak istemediler. Kald ki, Ypsiland, byk bir hata
da yap. Romen liderlerinden Vladimirescu nce Ypsilanti'yi destekleyip, sonra vaz
geince, Ypsilanti'nin adamlarndan biri tarafndan ldrld. Bu olay Romenler
arasnda byk tepki uyandrd. Kald ki, Ya'taki Rus Konsolosu da btn gayreti
ile, Ypsilanti'nin arkasnda Rusya'nn olmadn ve Rusya'nn yardma da gelmeye
ceini yaymaya almaktayd
9
.
Bu artlarda, Osmanl Devleti'nin Eflk ve Budan'da duruma egemen olmas
zor olmad. Ypsilanti kaarak Avusturya'ya snd. Metternich Ypsilanti'yi hapse
atu. 1827 ylna kadar hapiste kalacak ve kktan ksa bir sre sonra, 1828'de le
cektir.
Budan'daki ayaklanma bu suretle basurlmakla beraber, ayaklanmann arkas
kesilmedi. Ayaklanma bu sefer Mora'ya bula. Bu srada Mora'nn durumu rumla-
rn ayaklanmas iin ok elveriliydi. Zira, 1788 ylndanberi Yanya Valiliini yapan
ve gayet sert ve acmasz ynetimi ile rumlar iyice sindirmi bulunan Tepedeleli
Ali Paa'nn stanbul ile aras almu. Valilii srasnda Ali Paa'nn ok yararlk
lar grlmt. Napolyon'un Msr seferi srasnda Dalmaya kylarna kan
1
de la Jonquire, Histoire de l'Empire Ottoman, Vol. 1, p. 374.
8
Edouard Driaut, La Question d'Orient (Depuis ses origines jusqu' la Paix de Sues), Paris,
Felix Alcan, 1921, p. 108-109.
9
de la Jonquire, Histoire de l'Empire Ottoman, Vol. 1, p. 375.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 171
Fransz kuvvederile baarl mcadeleler yapm ve Hristiyan Arnavutlarn da bir
ayaklanmasn bastrmt. Rumlarn ve Etniki Eterya'nn rumlar arasndaki faaliyet
lerini ok yakndan izliyor ve bunlarn ayaklanmaya hazrlandklarna dair
stanbul'a raporlar gnderiyordu. Hatta ngiliz elisi bile, Bbli'ye, rumlarn ayak
lanmas ihtimalinden sz etmiti. Ne var ki, zellikle Ali Paa'nn uyarmalar fayda
vermedi. nk, Padiah II. Mahmud'un en yakn danman Halet Efendi, ahs
kskanlk ve dier sebeplerle, Ali Paa'ya kar cephe almt. Halet Efendi'nin
oyunlar ile Tepedelenli Valilikten azledilince, bu sefer o ayakland. zerine kuvvet
sevkedildi ve yakalanarak, ba kesilip stanbul'a gnderildi.
Tepedelenli, Yanya'da Hurit Paa kuvvetleri tarafndan kuatlmas zerine,
kendisini kurtarmak iin Rumlar ayaklanmaya ard
10
. Hatta Rumlarn da,
Tepedelenli'yi ayaklanmann bana geirmek istedikleri sylenir. Onu, yeni
Yunanistan'n Kral' bile yapmay dnen Rum aydnlan olmutur
11
.
Tepedelenli'nin ayaklanmas, Rumlarn zerinden ar bir basknn kalkmas
demekti. O sebeple, daha Hurit Paa kuvvetlerde mcadele balad srada, ve
Ypsilanti'nin Budan'da ayaklanmasndan iki hafta kadar sonra, 21 Mart 1821 de
de, Ypsilanti'nin kardei Demetrius Ypsilanti de Mora'da ayakland. Bu ayaklanma,
Budan'dakinden ok farkl oldu ve ayaklanma, ksa srede, btn Mora'ya ve ada
lara yayld. Mora ayaklanmas btn Avrupa'da byk bir heyecan uyandrd.
Tabi, ayn zamanda sempati de. Bu ise stanbul'da hem tela ve hem de sinirlie
sahip oldu. mparatorluk snrlar iindeki btn Rumlara kar sert tedbirler d
nld ise de, ngiliz elisinin teebbsleri ile, Padiah yumuatld
12
. Sadece, so
ruturma yaplmasna ve sulu grlenlerin cezalandrlmasna karar verildi.
Bu arada, Osmanl Devleti byk bir hata yapu. Yaplan incelemelerde Fener
Patrii Gregoryusun da, hem Etniki Eterya yesi ve hem de ayaklanmada parma
olduu renilince, resm elbisesi ile Patrikhanenin nnde asld. Ayn ekilde,
sulu grlen, dier yerlerdeki metropolitler de ayn ekilde cezalandrld
13
.
Lkin, bu idamlar da Avrupa kamu oyunun Yunanllar daha fazla desteklemesine
ve Osmanl Devleti'nin aleyhine dnmesine sebep oldu.
Patriin idam zerine ilk harekete geen Rusya oldu. ar Aleksandr,
Laybach'dan dndkten sonra, Fener Patriinin idamnn, Rus halkn da heyecan
landrdn ve Yunan davasn benimsediini grnce, fikrini deitirdi ve Rumlar
iin harekete gemeye karar verdi. Rusya'nn harekete gemesi ise, dier devletle
rin de harekete gemesi, yani sorunun "enternasyonalize" olmas ve kontroln
Osmanl Devleti'nin elinden kmas demekti.
10
Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Cilt III-IV, s. 251.
11
N. Iorga, Histoire des Peuples Balcaniques, p. 225.
12
Driault, ad geen eser, p. 111-112.
13
Yunan hayran olan Iorga, Histoire des Peuples Balcaniques, p. 241 de, Patrik Gregorius'un
masum olduunu iddia etmektedir ki, bu iddia gereklere uymamaktadr.
172 FAHR ARMAOLU
4. DEVLETLERN E KARIMASI
Rusya, 28 Haziran I821'de Osmanl Devleti'ne 8 gn sreli bir ltimatom
verdi. Bu ltimatomda, "Bbli, Hristiyanl, bir hristiyan halkn kknn ka
znmas karsnda, hareketsiz bir seyirci gibi kalp kalamyaca sorusu ile kar
karya brakmtr" diyerek, Hristiyan dnyasn Osmanl Devleti'nin karsna
kardktan sonra, u isteklerde bulunuluyordu
14
: "Mslman banazl sonucu ya
klan veya tahrip edilen kiliselerin tamiri, Hristiyan dinine ciddi koruma ve g
vence salanmas, ayaklanma olan yerlerde sulularla susuzlarn birbirinden iyi
ayrlmas, ve Eflk ve Budan'da, anamalarn tam ekilde uygulanmas.
Grlyor ki, Rusya imdi sorunu bir Hristiyanlk-Mslmanlk davas haline
getirmi bulunuyordu. Fakat Rusya, bu kadarla da yetinmeyip, daha da ileri gitti. 4
Temmuz'da dier drt byk devlete verdii bir notada, Balkanlar'da gz olma
dn belirtip, Drtl ttifak'a bal olduunu vurguladktan sonra, bu devletlere
u soruyu yneltti: 1) Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir sava karsa, nasl bir
tutum almay dnyorlard? 2) Byle bir sava sonunda Osmanl Devleti yklacak
olursa, "Trk egemenlii" yerine nasl bir dzen teklif ediyorlard? Rusya bu soru
larla, Osmanl mparatorluu'nun yerini kimin alaca sorununu aka ortaya at
yordu ve gerek Aleksandr, gerek Bakanlar, Osmanl Devleti'ne verilen ltimato
mun bir sava kkrtmak amacn tadn ve savan ok yakn olduu gizlemi
yorlard.
Lkin Rusya, dier devletlerden bekledii destei gremedi. zellikle,
Avusturya ve ngiltere, Osmanl Devleti'nin yklmas ihtimaline kesinlikle kar k
tlar. Bu srada Avusturya'nn izinden ayrlamayan Prusya da, bu iki devleti izledi.
Aleksandr'n btn midi Fransa'da idi. 19 Temmuz 1821 gn Fransz elisine
yle diyordu: "Pergeli elinize alnz ve Cebeliittark'tan anakkale'ye kadar anz.
Nereleri size uygundur, baknz. Bu konuda Rusya'nn, sadece onayna deil, sa
mimi ve etkin yardmna da gvenebilirsiniz"
15
. Buna ramen Fransa bu teklife ya
namad ve bir Yakn Dou macerasna girmek istemedi. Devletlerin bu tutumlar
karsnda Rusya harekete gemeye cesaret edemedi. Daha dorusu Osmanl
Devletile sava, daha sonraya erteledi.
Osmanl Devleti'ne gelince; 28 Hazirandaki ltimatomda ileri srlen Rus is
teklerini reddince, Rus elisi 8 Austos 1821 de stanbul'u terketti ve Rusya,
Osmanl snrlarna asker ymaya balad. Fakat sava amaya cesaret edemedi.
nk Rusya zellikle ngiltere'den ekinmekteydi.
Gerekten, ngiltere'nin Yunanistan politikas ilgin bir gelime gsterdi.
ngiltere Yunan ayaklanmasnn karsndayd. nk sz konusu olan Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmas ve Rusya'nn Akdenize sark
14
Debidour, La Sain te Alliance, p. 168.
L1
Driault, ad geen eser, p. 106; Debidour, ayn eser, p. 171.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 173
masnn nlemesiydi. zellikle Dileri Bakan, muhafazakrlardan Castlereagh,
bu politikann savunucusuydu. Lkin Casdereagh 1822 Austosunda inhar edip,
yerine Canning geince, ngiltere Yunan sorununa baka adan bakmaya balad.
Canning'e gre, Yunan ayaklanmas bir Hrisdyanlk davas haline gelmitir ve bu
iin liderliini de Rusya yapmaktadr. Osmanl Devleti ise, bu ayaklanmay bir trl
basramamaktadr. Byle olunca, yunanllar er veya ge bamszlklarn alacaklar
ve bundan dolay da Rusya'ya minnettar kalacaklardr. Bu ise, Yunanistan'n
Rusya'nn etkisi altna girmesi ve Rusya'nn Yunanistan vastasile Akdeniz'e sark
mas olacaktr. Byle bir durumu nlemek iin, ngiltere Yunan davasna destek
vermeli ve kurulacak olan bamsz Yunanistan, Rusya'ya deil, ngiltere'ye minnet
tar olmaldr. Bu suretle Osmanl Devleti'ne yardm edilmi ve Rus tehlikesinden
kurtarlm olacaktr. Bu dnce ile ngiltere 1823 ylndan itibaren Mora rumla-
rna para yardm yapmaya balad.
Bu srada, yunan ayaklanmasnn durumu da ngiltere'nin bu yeni politikasn
kolaylatracak nitelikteydi. nk, Osmanl Devleti, Mora rumlarnn ayaklanma
sna kar mcadelede bir baar salyamam ve Rumlar 1 Ocak 1822 de
Epidorda bamszlklarn iln etmilerdi. eitli yerlerden gelen temsilcilerin
katlm ile yaplan toplanuda bamszlk iln edildii gibi bir de Hkmet tekil
edilmiti. 5 kiilik Yrtme Konseyi'nin bana Mavrokodato getirildi. Yrtme
Konseyi'nin yannda bir de 59 kiilik bir Meclis tekil edildi ki, bunun bana da
Demetrius Ypsilnti getirildi. Bu suretle Rumlar ilk defa olarak bir "siyas varlk
haline gelmi oluyorlard. Ne var ki, bu ekilde rgtlenen Yunan ayaklanmas, bi
raz sonra i kavgalara maruz kald. Mavrokordato, Ypsilnti ve Kolotonronis, ayak
lanmann bu lideri birbirilerine girdiler. Tepedelenli Ali Paa'nm 5 ubat 1922
de ldrlmesine ramen, Osmanl Devleti bu gaileden kurtulmaktan bir yarar
salayamad. Hele, Rumlarn bamszlk ilnndan sonra btn Avrupa Rumlarn
yardmna kotu.
Bu artlar iinde Osmanl Devleti'ne yardm eden veya yardm etmeye alan
tek devlet Avusturya ve Metternich idi. Avusturya'nn Osmanl Devleti'ne yardma
almas iki sebebe dayanyordu: Birincisi, Metternich'in Mdahale Sistemi'ne
olan ball idi. kincisi, Avusturya, Rusya'nn Yunanistan vastasile Balkanlar'da
kuvvetlenmesinden korkuyordu. Yani Avusturya'nn politikas ile ngiltere'nin yeni
politikas bir noktada birlemi oluyordu.
Metternich, Osmanl Devleti'nin ayaklanmay bastrmakta glk ektiini g
rnce, ona Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini tavsiye etti. Padiah
II. Mahmut, buna pek gnll olmadysa da, istemiye istemiye Mehmet Ali
Paadan yardm istemek zorunda kald. Mehmet Ali'nin, yapaca bu yardma kar
lk, kendisine Msr Valiliine ek olarak bir de Girid Valilii verilecekti. Bu konu
daki ferman 16 Ocak 1824 tarihlidir. Bu fermanla Mehmet Ali'ye Girid Valiliinin
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 173
masnn nlemesiydi. zellikle Dileri Bakan, muhafazakrlardan Castlereagh,
bu politikann savunucusuydu. Lkin Castlereagh 1822 Austosunda intihar edip,
yerine Canning geince, ngiltere Yunan sorununa baka adan bakmaya balad.
Canning'e gre, Yunan ayaklanmas bir Hristiyanlk davas haline gelmitir ve bu
iin liderliini de Rusya yapmaktadr. Osmanl Devleti ise, bu ayaklanmay bir trl
basuramamaktadr. Byle olunca, yunanllar er veya ge bamszlklarn alacaklar
ve bundan dolay da Rusya'ya minnettar kalacaklardr. Bu ise, Yunanistann
Rusya'nn etkisi altna girmesi ve Rusya'nn Yunanistan vastasile Akdeniz'e sark
mas olacakr. Byle bir durumu nlemek iin, ngiltere Yunan davasna destek
vermeli ve kurulacak olan bamsz Yunanistan, Rusya'ya deil, ngiltereye minnet
tar olmaldr. Bu suretle Osmanl Devleti'ne yardm edilmi ve Rus tehlikesinden
kurtarlm olacakr. Bu dnce ile ngiltere 1823 ylndan itibaren Mora ramla
rna para yardm yapmaya balad.
Bu srada, yunan ayaklanmasnn durumu da ngiltere'nin bu yeni politikasn
kolaylaracak nitelikteydi. nk, Osmanl Devleti, Mora ramlarnn ayaklanma
sna kar mcadelede bir baar salyamam ve Rumlar 1 Ocak 1822 de
Epidor'da bamszlklarn iln etmilerdi. eitli yerlerden gelen temsilcilerin
kanlm ile yaplan toplanda bamszlk iln edildii gibi bir de Hkmet tekil
edilmiti. 5 kiilik Yrtme Konseyinin bana Ma\Tokordato getirildi. Yrtme
Konseyi'nin yannda bir de 59 kiilik bir Meclis tekil edildi ki, bunun bana da
Demetrius Ypsilnti getirildi. Bu suretle Rumlar ilk defa olarak bir "siyas varlk
haline gelmi oluyorlard. Ne var ki, bu ekilde rgtlenen Yunan ayaklanmas, bi
raz sonra i kavgalara maraz kald. Mavrokordato, Ypsilnti ve Kolotonronis, ayak
lanmann bu lideri birbirilerine girdiler. Tepedelenli Ali Paa'nm 5 ubat 1922
de ldrlmesine ramen, Osmanl Devleti bu gaileden kurtulmaktan bir yarar
salayamad. Hele, Rumlarn bamszlk ilnndan sonra btn Avrupa Rumlarn
yardmna kotu.
Bu artlar iinde Osmanl Devleti'ne yardm eden veya yardm etmeye alan
tek devlet Avusturya ve Metternich idi. Avusturya'nn Osmanl Devleti'ne yardma
almas iki sebebe dayanyordu: Birincisi, Metternich'in Mdahale Sistemi'ne
olan ball idi. kincisi, Avusturya, Rusya'nn Yunanistan vastasile Balkanlar'da
kuvvetlenmesinden korkuyordu. Yani Avusturya'nn politikas ile ngiltere'nin yeni
politikas bir noktada birlemi oluyordu.
Metternich, Osmanl Devletinin ayaklanmay basrmakta glk ektiini g
rnce, ona Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini tavsiye etti. Padiah
II. Mahmut, buna pek gnll olmadysa da, istemiye istemiye Mehmet Ali
Paadan yardm istemek zorunda kald. Mehmet Ali'nin, yapaca bu yardma kar
lk, kendisine Msr Valiliine ek olarak bir de Girid Valilii verilecekti. Bu konu
daki ferman 16 Ocak 1824 tarihlidir. Bu fermanla Mehmet Ali'ye Girid Valiliinin
174 FAHR ARMAOLU
de verilmesi, Dou'nun btn denizlerine iktidarn yaymak isteyen Mehmet
Ali'nin ihtirasnda yeni bir adm olmaktayd
11
.
Mehmet Ali Paa'nn olu brahim Paa komutasndaki 16.000 piyade, 800 at,
pek ok toptan meydana gelen Msr kuvvteleri 60 gemi ile Temmuz aynda
skenderiye'den hareket etler. brahim Paa k Girid'de geirip, hazrlklarn
tamamladktan sonra 26 ubat 1825 te Modon'da Mora'ya kt. brahim Paann
Mora'ya gelmesile birlikte, ayaklanmann asker gelimeleri de Osmanl Devleti'nin
lehine dnd. Bu sebeple 1825 ve 1826 yllar Rumlar iin hi iyi gitmedi.
arpmalarn en iddetlisi, silerin youn olduu Missolonghide oldu. brahim
Paa burasn 1825 yl banda kuatmaya balad ise de, siler 15 ay direndiler ve
sonunda 1826 Nisannda Missolonghi teslim oldu. Dier yerlerde de, iddetli ar
pmalara ramen, brahim Paa kuvvetleri sileri yenmeyi baard.
5. SORUNUN ENTERNASYONALZE OLMASI
brahim Paa kuvveerinin mora'daki baarlar ve si Rumlarn yenilgileri
Avrupa diplomasisini de harekete geirmi ve Yunan ayaklanmas 1825 ylndan iti
baren "enternasyonalize" oldu; yani milleeraras diplomasinin bir sorunu niteli
ini kazand. Konuya herkes elini soktu. Tabi bu da Osmanl Devleti'ne, sorun
zerindeki her trl kontroln kaybetrdi.
Meternich, Osmanl Devleti'nin Mehmet Ali'den yardm istemesini saladktan
baka, yine Osmanl Devleti'ne vakit kazandrarak, silerle baa kmasn kolayla
trmak iin, Yunan sorununu bir Kongre'ye havele ettirmeye karar verdi.
Metternich, Kongre teklifini Rus arna da kabul ettirdi ve toplantnn
Petersburg'da yaplmasna karar verildi.
Fakat, Rusya'nn Yunanllar zerindeki etkinliini krmak isteyen ngiltere, bu
Kongre dolaysyle Rusya'ya bir oyun oynad. Rusya'ya bavurarak, Kongre'den
nce Rusya'nn Yunan sorunu hakkndaki grn renmek istediini bildirdi.
Rusya da 1824 Ocak aynda bir nota ile verdii cevapta, u teklifini ileri srd:
Yunanistan paraya blnmeliydi. Bunlar, Dou Yunanistan, yani Tesalya ve
Atik yarmadas, Bat Yunanistan yani Epir ve blgesi, ve Mora. Rusya'ya gre, her
para da Osmanl Devleti'ne bal kalmal, fakat zerk olmalydlar. Yine
Rusya'nn grne gre, Osmanl Devleti ve Yunanistan bu zm formln ka
bul etmeyecek olurlarsa, Kongre'nin kararlar bunlara zorla kabul ettirilmeliydi
16 17
.
Rusya'nn byle paral bir Yunanistan dnmesinin sebepleri vard.
Yunan silerinin 1 Ocak 1822 de Epidorda Yunanistann bamszln iln etme
lerini Rusya hi bo karlamamt. nk, Rusya bir "bamsz Yunanistan" d
nmyordu. Zira o zaman, Yunanistan' Rsuya'nn etkisi altna sokmak g
16
Driault, ad geen eser, p.14.
17
Debidour, La Sainte-Alliance, p;. 217.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 175
olurdu. Kald ki, Yunan silerinin bamszlk iln etmelerinden sonra ngiltere'nin
silerle yakndan ilgilenmesinden Rusya hi holanmamt. Rusya'nn
Yunanistan'da istedii, Eflk ve Budan'nki gibi bir statyd.
ngiltere Rusya'dan ald bu cevab, gizli olmasna ramen, bir ka ay sonra
mnasip bir ekilde aa vurdu. Rusya'nn grlerine kar hem Yunanllardan ve
hem de Osmanl Devleti'nden sert tepkiler geldi ve zm kabul etmediklerini
bildirdiler. Yunanllar kabul etmediler; nk, bu zm, Yunanistan'n bamsz
ln kabul etmedii gibi, onlara gre, yunan topraklarn da paralyordu.
Osmanl Devle de kabul etmedi; zira, Bbli, Yunan ayaklanmasn kendisinin bir
i ii sayyor ve devlederin buna mdahale edemiyeceini sylyordu.
ngiltere yunan silerinin ve Osmanl Devleti'nin bu tepkilerini grnce, 1825
ubanda balayan Petersburg grmelerine kalmad. nk, Rusya'nn tekli
fini her iki taraf da reddetmiti. ngiltere, ayrca alnacak kararlarn taraflara zorla
kabul ettirilmesine de taraftar deildi. ngiltere'nin bu tutumu Yunan silerini ta
mamen ngiltere tarafna kaydrd. ngiltere zaten 1823 Marunda Yunan silerine
"mui..irip" sfaun tanmt. Yani, Yunanllar Osmanl Devle'nin karsnda ayr
bir "varlk" olarak kabul ediyordu.
Petersburg grmeleri iki ay srd. Rusya, daha balangtan itibaren,
Yunanllardan ve Osmanl Devleti'nden ate-kes istenmesini, devletlerin "kollektif
aracln kabul etmelerini ve bunlar kabul etmezlerse, kabul etmeyen tarafa kar
"zorlama tedbirlerine" bavurulmasn ileri srd. Rusya'nn bu istekleri, Mdahale
Sistemi'nin imdiye kadar yapmad bir eyi yapmak, yani Balkanlar'a "asker m
dahale" de (manu militari) bulunmak demekti
18
.
Fransa, Rusya'nn bu sertlik politikasna yanamad. nk, bir yandan
ngiltere ile bozumak istemedi, te yandan da, Osmanl Devleti'ndeki eski kaybo
lan etkinliini tekrar kazanmay dnyordu. Hatta Fransa Mehmet Ali'ye de ayn
gzle bakyordu
19
.
Metternich ise, ar'a, ngiltere gibi bir oyun oynad. Metternich, Avsuturya'nn
kabul edebilecei tek "zorlama tedbiri"nin Yunanistan'n "bamszl" olabilece
ini bildirdi. Halbuki, ok iyi biliyordu ki, ar Aleksandr, yunan bamszlnn
karsndayd
20
.
Sonunda Petersburg'da 7 Nisan 1825 de, iyice "sulandrlm" kararlar alnd.
Buna gre, devletler, Osmanl Devleti'nden Yunanllara baz ayrcalklar vermesini
isteyecekler ve Osmanl Devleti bu teklifi kabul etmezse, o zaman Osmanl
Devletiyle Yunanllar arasnda araclk yapacaklard.
18
Debidour, ad geen eser, p. 221.
19
ayn eser, p. 221.
20
ayn eser, p. 222.
176 FAHR ARMAOLU
Petersburg kararlar Rusya'y ok kzdrd ve yunan sorununa dorudan do
ruya mdahale etme karar ald. Bylece, Metternich'in ince diplomatik oyunlar,
drt yldanberi bertaraf edilmesine allan ve kendisinin de o kadar korktuu bir
Trk-Rus savan yaknlatrm olmaktayd
21
.
Osmanl Devleti Petersburg kararlarn reddetti. Zira bu srada Osmanl
Devleti'nin Mora'daki asker durumu gayet iyi idi. Msr kuvvetleri, 1825 Ocak
aynda Mora'ya ktndanberi ilerleyilerine devam ediyorlard. Ne var ki,
Rusyann beenmedii kararlar bile Osmanl Devletli'nin reddetmesi, Rusyay
bsbtn ileden kard.
Lkin, tam bu srada ngiltere'nin bir oyunu, Osmanl Devleti'i daha g du
ruma soktu. ngiltere Osmanl Devleti'ne bir nota vererek, Msr kuvvetleri silerin
karargh olan Missilonghi'ye doru ilerlemelerini durdurmazlarsa, mdahale
edeceini bildirdi. Osmanl Devleti'nin karsna imdi bir de ngiltere kyordu.
Bunun zerine Msr kuvvetleri, ilerleyilerini bir sre durdurmak zorunda kald
lar. ngiltere bu harekedle, silere byk bir yardmda bulunmu oluyordu. Artk
yunan ayaklanmasnn arkasnda ngiltere yzn gstermeye balyordu. Bu se
beple, yunan sileri ngiltere'ye, onun "himayesi" (korumas) altna girmeyi teklif
ettiler. Fakat ngiltere dier devleerde ekindii iin, bu teklife yanamad.
Bununla beraber, ngiltere, yunanllara, onlarn karlarna aykr olarak kendile
rine zorla kabul ettirilecek hi zme izin vermiyeceini bildirmekten de geri
kalmad
22 23
. Yunanllarn ngiltere'nin kucana dmesi, Canning politikasnn ke
sin bir zaferiydi.
ngiliz politikasnn yunan sorununda kesin bir zafer kazand bir srada, Rus
ar I. Aleksandr, ksa bir hastalktan sonra, 1 Aralk 1825 de ld. Yerine kardei
I. Nikola geti. I. Nikola'nm karakteri, Aleksandr'a tam bir eliki tekil ediyordu.
radesi ve hfzas salam, kesin kararl bir insand. Bir defa karar verdi mi veya bir
kararn aklad zaman, btn arklar o karar iin dnmeliydi. Devletin asker
tarzda ynetilmesine taraftard. Kararlarn bakalar ile tartmak gibi bir deti
yoktu. Aleksandr gibi, liberalizm hevesi de yoktu. Hkmdarlkta kald otuz yl
iinde Avrupa, ondan daha korkun ve ondan daha kararl bir ihtill dman
grmemitir. Fakat o da, Aleksandr gibi kafasna Osmanl imparatorluu'u tak
mt. Osmanl Devleti'i ya ykmak veya onu tamamen Rusya'ya balamak isti
yordu. Buna karlk, yunanllar da sevmezdi. Yunan ayaklanmasndan tiksinti ile
sz ederdi. Yunanllar iin barbar siler, "barbar ihtillciler" deyimini kullanrd.
Asi bir milletin, Hkmdarna kar bir zafer kazanmasn hi arzu etmezdi
211
.
Yunanllar sevmezdi, ama Trk dmanl Yunanllarn iine yarad. Zira,
daha tahta geiinin ikinci aynda, 17 Mart 1826 da Osmanl Devleti'ne bir ltima
21
Debidour.ay/u eser, p. 223.
22
ayn eser, p. 225.
23
ayn eser, p. 229-231.
177
tom verdi. Bunda, Eflk ve Budan'dan Osmanl askerinin ekilmesi, Bkre bar
antlamasyle Srbistana tannan imtiyazlarn gerekletirilmesi ve iki devlet ara
snda, 1812 Bkre Antlamas'nn uygulanmasndan doan btn anlamazlklarn
zm iin Osmanl Devleti temsilcilerinin Rus ehirlerinden birine gnderilmesi
isteniyordu. Grlyor ki, Rus ltimatomunda Yunan sorunu ile ilgili hi bir ey
yoktu. Lkin, ar Nikola Osmanl Devleti zerinde baskya gemekle, yunanllarn
Osmanl Devleti'ne kar mcadelesini ister istemez kolaylatrm olmaktayd.
Rus ltimatomu zellikle ngiltere'yi tellandrd. ngiltere, Rusya'nn
Osmanl Devleti'ne sava aarak, Yunan sorununu kendi karlarna gre zm
lenmesinden korktu. ngiltere, Nikola'ya, hem Rusya ile Osmanl Devleti arasnda
ve hem de Osmanl Devletile yunanllar arasnda, birlikte araclk teklif etti.
Nikola'mn birinci komudaki cevab gayet sert oldu: Rusya, kendisiyle Osmanl
Devleti arasna, ikisini ilgilendiren konular iin, bakasnn girmesine izin vere
mezdi. Yunan sorununa gelince: ngiltere, bu sorunun "gelecein tesadflerine b-
raklamyacam" syleyerek bu konudaki ilgisini aka belirtmiti. Bu sebeple,
yunan sorunundaki Rus cevab, Rusya'nn, ngiltereye danmadan hi bir ey yap
mayaca eklinde oldu
21 * * *
.
Bunun zerine Rusya ile ngiltere arasnda 4 Nisan 1826 da bir protokol imza
edildi
25
. ngiltere, bu protokol ile Yunan sorununu, Osmanl-Rus anlamazlndan
ayrmaya muvafak oldu. Yunan ayaklanmasnn ilk diplomatik belgesi olan bu pro-
tokola gre, Yunanistan, Osmanl Devleti'ne bal, her yl vergi deyen, i ilerini
tamamen kendisi yneten zerk bir devlet olacakt. Bu amala, iki devlet
Yunanllarla Osmanl Devleti arasnda araclk yapacaklar ve Osmanl Devleti bu
aracl kabul etmezse (Yunanllar bu aracl ngiltereden kendileri istemilerdi),
iki devlet, belirttiimiz esaslar, herhangi bir zmn temel ilkeleri olarak
savunacaklard. Ayrca, dier devletlerin de bu protokola katlmalar salanacakt.
Osmanl Devleti, 6 hafta sreli olan, 17 Mart tarihli Rus ltimatomunu kabul
zorunda kald. Zira bu srada stanbul'da bir takm karklklar kt. II. Mahmut,
Ordu'yu slah etmek iin Ekinci ad ile yeni bir asker rgt kurmutu. Lkin
Yenieriler bu slahata kar gelerek 11 Haziran 1826 da kazan kaldrdlar. Bunun
zerine, II. Mahmut, artk anari ve fesat oca haline gelen ve son zamanlarda ie
yaramaktan uzak bulunan,beyz yllk bir tekilu kaldrmaya karar verdi ve
Yenierilerin topland At Meydamndaki klalar bir ka saat topa tutalaak,
Yenieriler datld. Arkasndan, Yenieri ocann kaldrld btn Osmanl
lkesine iln edildi. Yenieri Oca'mn yerine, "Asakir-i Mansure-i Mhammediye"
21
Debidour, ad geen eser, p. 233.
2,1
Protokoln metni : Gabriel Efendi Noradounghian, Recueil dActes Internationaux de l'Empire
Ottoman, Tome II: 17S9-1856, Paris, Leipzig, Neuchtel, 1900, h. 114-116; de Clerq, Recueil..., Tome
III, p. 415-417.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
178 FAHR ARMAOLU
ad ile yeni bir asker tekilt kuruldu. Yenieri Ocann kaldrlmasna,
tarihimizde "Vak 'a-i Hayriye", yani "Hayrl Olay" denir
26
.
Ordu'da meydana gelen bu ok nemli deiiklikler dolaysiyle, Osmanl
Devleti Rusya ile sava gze alamadndan, Rus ltimatomuna boyun edi.
Rusya'nn istedii ekilde Akkermaia (Besarbya'dadr. Bugnk Moldova) temsil
cilerini gnderdi. Ruslarn ok ar bast grmeler sonunda, 7 Ekim 1826 da
Akkermai Mukavelenamesi denilen anlama imzaland
27
. 1812 Bkre
Antlamasna aklk getirmek amac ile yaplan bu 8 maddelik Mukavelename'nin
eki olarak, yine Osmanl ve Rus temsilcileri arasnda imzalanm olan iki de Seed
vardr. Sened'lerden biri Eflk ve Budan'a, dieri de Srbistan'a aittir
28
.
Bu belgelere gre:
1) Eflk ve Budan Beyleri, Rusya ve Osmanl Devleti'nin ortak onay ile yerel
meclisler tarafndan 7 yl iin seilecekler ve Rusya'nn onay olmadan bu beyler az-
ledilemiyecektir.
2) Srbistan'n zerklii yeniden vurgulanyor ve Srbistan'n kalesinden
baka yerde Osmanl asker bulunmayacakt.
3) Rus tccarna, btn Osmanl limanlarnda ve denizlerinde ticaret yapma
hakk tannd gibi, Karadeniz, dier devletlerin de ticaret gemilerine ak ola
cakt
29
. Yani yabanc devletlerin ticaret gemileri Boazlardan serbeste geebile
cekti.
4) Besarabya ve Kafkas snrlarnda Rusya lehine baz ufak deiiklik yapl
yordu.
Grlyor ki, Akkerman Mukavelenamesi, sanki galip bir devletin, malp bir
devlete imzalat bir anlama niteliinde idi. Rusya Yunan sorunundan bu ekilde
ilk yararn salam oluyordu. Bu da, yllardan beri gz koymu olduu Eflk ve
Budan'n, Osmanl Devleti ile balarnn zayflatlm olmasyd.
26
Osmanl tarihiyle zde hale gelen Yenieriliin kaldrlmas, o zaman da ok nemli olarak
grlm ve bu olaya iirlerle tarih drlmtr. Bunlardan en tannm. Keeci zzet Molla'nn u
iiridir: Tecemmu eyledi meydan- lahme/Edip kfra- nimet nice ba/ Koyup kaldrmadan ikide
birde / Kazan devrildi sndrd oca. (Karal, Osmanl talihi, Cilt V, s. 150.)
27
Akkerman Mukavelenamesi'nin metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, stanbul, Ceride-i Askeriye
Matbaas, 1298 (1882), s. 58-64; Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, Ankara.
Hukuk Fakltesi Yayn, 1953, Cilt 1, s. 263-268; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 116-121.
28
Bu Sened'lerin metinleri: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 65-70; Erim, s. 269-273:
Noradounghian, Recueil d'Actes......, p. 121-126.
29
Sardunya, Karadeniz'de ticaret hakk iin Osmanl Devletiyle 25 Ekim 1823 de bir anlama
imzalamt (Metin: Noradounghian, II, p. 102-103). Akkermandan sonra da, sve, Norve 28 Mays
1827 de (metin: Noradounghian, II, p. 126-130; Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, s. 162-164) ve Danimarka
da 16 Ekim 1827 de (metin : Noradounghian, II, p. 137-139) Osmanl Devletiyle Karadeniz'de ticaret
hakk iin anlamalar imzalanmlardr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 179
Yunan sorununa gelince: 4 Nisan 1826 tarihli Petersburg Protokoln, nce
Avusturya ve sonra da Prusya reddetti. Fransa ise bu Protokol'a katdd. Petersburg
Protokol Osmanl Devleti'ne 1827 Nisasnda resmen tebli edildi.
Fakat Osmanl Devleti Yunan ayaklanmasn kendisinin bir i meselesi sayd
ndan, devleerin bu ie karmasn kabul etmedi ve Protokol de reddetti.
Osmanl Devleti, Petersburg Protokol'ne 1827 Hazirannda verdii cevabnda,
devletlerin, bu mdahalesi ile silerin direnmesine sebep olduunu sylyor, teba
alarn hkmdarlarna sayg gstermesi esasna dayanan Kutsal ttifak hatrlatyor
ve, ngiltere nasl rlanda sorununa baka devleerin karmasna izin vermiyorsa,
Osmanl Devleti'nin de, bakalarnn, yunan ayaklanmasna karmalarna izin
vermiyeceini bildiriyordu
30
.
Bu durum zerine, Rusya, ngiltere ve Fransa, yeniden harekete getiler.
ngiltere, bir general ve bir amiralini Yunan silerinin hizmetine vermek suretiyle
silere asker danmanlk yaparken, Rusya da, kendi adam olan Capo d'Is train'yi,
silerin iln ettikleri yunan cumhuriyetinin bana geirdi. Lkin, yunan silerinin
asker durumu ok skkt ve ngiltere ve Rusya'y, Osmanl Devleti'ne bask yap
mak iin sktryorlard. Bu sebeple, ngiltere, Rusya ve Fransa, 6 Temmuz 1827
de Londra'da bir anlama imzaladlar
31
. Bu anlama, 6 maddelik ak bir ksm ile
3 maddelik gizli bir ksmdan ibaretti. Anlamann ak ksmnda u syleniyordu:
U devlet, bir deklarasyonla Osmanl Devletine bavurup, kendisiyle Yunan sileri
arasnda araclk yaparak, ate-kesi salayacak. Bundan sonra, Osmanl Devleti'ne,
vergi ba ile bal ve i ilerinde tamamen zerk bir Yunanistan'n kurulmasn
teklif edecekler. Yine bu ksma gre, Trk ve Yunan halklarn birbirinden tama
men ayrmak iin, adalardaki ve yunan topraklarndaki Trklere ait mallar
Yunanistana devredilecek ve Yunanistan bu mallarn bedelini deyecektir. Esasnda
anlamann bu ksm, 4 Nisan 1826 Protokolnn hemen hemen aynyd.
Gizli Ek Ksm'a gre de, Osmanl Devleti'nin bu anlama esaslarn kabul et
memesi halinde, devlet, yunanllarla ticar mnasebetlerini arttrmak ve konso
losluk amak suretiyle Yunanllara yanaacaklarn Osmanl Devletine bildirecekleri
gibi, Osmanl Devleti bir ate-kesi ve Yunanllar da bu anlama esaslarn kabul et
medikleri takdirde de, devlet, ate-kesi salamak ve anlamay kabul ettirmek
iin "gerekli" tedbirleri alacaklard. Yani iki taraf arasna bu devlet girecekti.
Yalnz, bu tedbirlerin alnmas demek, devletin Trk-Yunan amasna katlma
lar demek deildi.
Bu suretle, ngiltere, Rusya ve Fransa Yunan sorununda ittifak etmi bulun
maktaydlar. Bundan sonra yunan ayaklanmasnn kaderi bu devletin eline
gemi olmaktayd.
30
Driault, ad geen eser, p. 122.
31
Anlamann metni : Noradounghian, Recueil d'Actes...., Tome II, p. 130-134; de Clercq,
Recueil..., Tome III, p. 454-467; Pierre Albin, Les Grands Traits Politiques, Paris, Flix Alcan, 1923, p.
145-146.
180 FAHR ARMAOLU
Londra Anlamas Osmanl Devleti'ne 16 Austos 1827 de bir bildirim
(nodfication) ile tebli edildi
32
. Kendilerinden " Mttefik" diye sz ettikleri bu
bildirimde, ayrca "Hristiyan Devletlerin karlar" deyiminin kullanlmas da il
ginti. Dier taraftan, Bildirimde, Osmanl Devleti'nin, imdiye kadar yaplan b
tn araclk tekliflerini reddettii de belirtilerek, bu defa da 6 Temmuz 1827 an
lamasn reddedecek olursa, devletin, "genel ticar menfaatleri ve Avrupa bar
asndan", gerekli tedbirleri alacaklar bildiriliyordu. Esasnda Bildirim tam bir
ldmatom niteliindeydi.
Osmanl Devleti Londra Anlamas'n da reddetti. Ayrca, Mehmet Ali'den yeni
kuvvetler de gndermesi istendi. Osmanl Devleti, ngiltere'nin, Rusya'y frenlemek
ve bir Rus-Fransz anlamasn engellemek iin bu anlamay imza ettiine inan
yordu
33
. Fakat bu dnce gereklemedi.nk, " Mttefik", Osmanl
Devleti'ne 31 Austos 1827 de verdikleri ikinci bir bildirimde, Osmanl Devleti'nin
Londra Anlamas'n da reddetmesi karsnda, bir ate-kesi salamak zere gerekli
tedbirleri almaya karar verdiklerini bildiriyorlard
34
.
Eyll bandan itibaren ngiliz ve Fransz donanmalar, Mora'ya yeni Msr kuv
vetlerinin kmasn nlemek ve brahim Paa komutasndaki Osmanl donanma
sn kontrol altnda tutmak zere, Mora kylarn abluka aluna almaya balad.
Ekim ortalarnda Rus donanmas da geldi. Osmanl-Msr donanmas Navarin li
mannda bulunuyordu. Mttefik donanmas, Navarin'i kuatma altna aldlar ve
brahim Paa'dan ate-kes istediler. brahim Paa, Osmanl Devfeti'nden yetki ve
izin isteyeceini bildirince, 20 Ekim 1827 sabah ngiliz, Rus ve Fransz filolar
Osmanl-Msr donanmasna saldrdrdlar. Bu basknda, Osmanl Devleti 6.000 as
ker kaybetti. Mttefiklerin kayplar ise sadece 140 kiiydi. Buna karlk 64 paralk
Osmanl-Msr donanmas tamamen tahrip edildi.
Navarin olay, btn Avrupa'da, fakat zellikle Rusya, Fransa ve Yunanistan'da
byk sevin gsterileri ile karland. Hristiyanln Mslmanla kar bir zaferi
olarak telkki edildi. Metternich ise, Drtl ttifak'n ve Mdahale Sistemi'nin y
kldn znt ile izliyor ve "Navarin ile tarihte yeni bir dnem balyor" di
yordu
Tabi, en fazla sevinenlerin banda Rusya geliyordu. Rusya, ngiltere ile kur
duu "ittifak" tan Osmanl devleti aleyhine yararlanmak iin harekete geti.
ngiltere'ye Osmanl Devleti zerindeki baskya devam etmek amac ile, kendisinin
Eflk ve Budan' igal etmesini, ngiltere'nin de Boazlar zorlamasn teklif etti.
32
Bildirimin metili: Noradounghian, udi geen eser, tome II, p. 134-135; de Clercq, ad geen
eser, p. 458-459.
33
Driault, ad geen eser, p. 123.
34
Bu bildirimin metni: Noradounghian, ad geen eser, Tome II, p. 136-137; de Clercq, ad geen
eser, Tome III, p. 460-461.
3:1
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 118.
181
Fakat "Navarin Olay" ve Rusya'nn bu tutumu ngiltere'yi endieye evketti. Zira,
Navarin Olay ile, Dou Akdeniz'de Rusya'ya kar koyabilecek bir deniz gc orta
dan kalkm olmaktayd. kinci olarak, Rusya imdi yaylmac emellerini daha ak
bir hale getiriyordu. nc olarak, Navarin Olay ngiltere'nin i politikasna da
etki yapt. Dileri Bakan Canning 1827 Nisasnda Babakan olmu, fakat Austos
aynda da lmt. Yeni kurulan kabine ise, Navarin Olay karsndaki tepkiler do-
laysiyle istifa etmek zorunda kalm ve yeni kabineyi Due de Wellington kurmutu.
Wellington Osmanl Devleti'nin toprak btnlnn korunmasna taraftard. Bu
sebeple, Navarin Olay'nn ba sorumlusu olan, ngiliz Amirali Codrington derhal
azledildi. ngiltere Kral ise, 29 Ocak 1828 gn Parlmentoyu a konumasnda,
"Bu me'um olaydan son derece znt duyduunu" bildiriyordu
30
. Kral, ayrca, bu
olayn ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki dostluk mnasebetlerini bozmaya
can mid ettiini sylyordu.
Osmanl Devleti, her devletten de, Navarin'de yaklan donanmas iin taz
minat istedi. Devletler, suu Osmanl kaptanlarnn zerine yklemeye kalknca,
Osmanl Devleti her ile de mnasebeerini kesti. Bununla beraber, ngiltere
ve Fransa, Msr askerlerinin Mora'dan boallmas iin yandmc oldular. Fransa
Mora'ya 30.000 asker evketti. Fakat her ikisi de Osmanl devletiyle sava yapmaya
niyetli deildi. Lkin Rusya iin byle olmad.
6. 1828-1829 OSMANLI-RUS SAVAI
Navarin Olay Osmanl-Rus mnasebetlerinin bozulmasna ve iki devlet ara
snda sava kmasna sebep oldu.
Navarin Olay Osmanl Devleti'nde byk heyecana ve tepkilere sebep oldu.
Halk bu olayn sorumlusu olarak sadece Rusya'y grd ve Rusya'ya kar byk bir
kin belirdi. Padiah II. Mahmut da ayn dnce ve duygular iindeydi. Bu sebeple
btn vilyetlere haber gnderip, oradan gelen "eraf ve ulema" ile 1827 Aralk
aynda stanbul'da bir toplan dzenlendi. Bu toplanuda, Rusya'nn 1821 denberi
Osmanl Devletine kar dmanca hareket etmekte olduunu, Devlet'in i ilerine
kartn, Akkerman'da Yunan sorununa karmyacan syledii halde, kar
maya devam ettiini, Avrupa'nn Yunan meselesini bir Hristiyanlk-Mslmanlk
davas haline getirdiini, bu durumda da Mslmanln erefini kurtarmak gerek
tiini syledi.
Osmanl Devleti'nin bu tutumu ve zellikle halktaki tepkiler karsnda Rusya
harekete gemek zere hazrlklara balad ve Osmanl Devleti snrlarna asker
ymaya giriti. Rusya bu srada, 1826 yalndanberi ran'la sava halindeydi. Bu sa
vata esasen galip durumdayd. 1828 ubatnda ran ile Trkmen ay barn im-
315
315
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
Driault, ad geen eser, p. 124.
182 FAHR ARMAOLU
zalyarak, Erivan ve Nahcivan' ald ve ran cephesini tasfiye etti. Bundan sonra,
Osmanl Padiah'nm tutumu ve sylediklerini bahane edip, 26 Nisan 1828 de
Osmanl Devleti'ne sava au.
Osmanl Devleti Rusya ile bir sava yapacak durumda deildi. Mora gailesi de
vam ediyordu ve donanmas Navarin'de yaklp yok edilmiti. Kara kuvvetlerinin
temelini tekil eden Yenieri Oca ise, henz 1826 Hazirannda kaldrlm ve ye
rine yeni bir ordu dzenlenmekteydi. Ne var ki, Padiah'n kendisi ve baz yakn
adamlar, Rusya ile sava yaplmasn istemekteydiler. Bunlardan Pertev Paa,
"Eeri Moskoflu'ya galebe mit olunamaz. Lkin bilmuharebe Mora Krall ka
bul olunur ise, yol olur ve pek ok mahallere sirayet eder" diyordu
37
. Pertev
Paa'nn yorumu gerekten ilgintir. Savan kaybedileceini peinen kabul et
mekle beraber, Osmanl Devleti'nin dier aznlklarna da rnek olmamas iin,
Yunan bamszlnn ancak sava ile kabul edilmesi tezini ileri sryordu. Bu
arada baz devlet adamlar da rya tbir ettirerek, savan zaferle sonulanacana
inanmlard.
Rusya ile sava iki cephede cereyan etti: Tuna Cephesi ve Kafkas Cephesi,
Ruslarn Tuna cephesi komutan General Diebitch, Kafkas Cephesi Komutan ise
General Paskieitch idi. 1828 yl Ruslarn baarlar ile gemesine ramen, hemen
kesin sonu alamadlar. Halbuki Rusya, Osmanl Devleti'ni kolaylkla dize getirece
ini hesaplamt. Bununla beraber, Ruslar iin Kafkas Cephesi gelimeleri daha
kolay oldu. General Paskievitch 1828 ylnda Kars, Ardahan ve Beyazid' drerek
Erzurum'a ynelmiti. 1829 yl bandan itibaren saldrlarna tekrar balad ve ilk
baharda Erzurum'u alp, Trabzon'a yneldi.
Tuna Cephesi'ne gelince: Osmanl Devleti'ne asl darbenin indirilecei cephe
burasyd. Fakat Ruslar iin iler o kadar kolay olmad. Rus kuvvteleri, nce
Bulgaristan'a giri yolu olan Dobruca'ya girdiler. Braila'da etin bir Trk direnmesi
ile karlalar. Burasn aldktan sonra Varna ve Silistre'yi kuamlar. Varna tam
ay Ruslara kar direndi. Ruslar iin nemli olan, Balkanlarn kaps demek olan
umnu'yu ele geirmekti. Fakat umnu'ya kar giritikleri btn saldrlar pskr
tld. Bunun zerine Silistre kuatmasn da kaldrarak Eflk-Budan'a doru geri
ekildiler. Meterrnich, bir hayli perian bir ekilde yaplan bu geri ekilmeyi,
Napolyon'un Moskova dnne benzetmitir
38
. Gerekten o srada Avrupal gz
lemciler, Rus kuvveerinin hi iyi durumda olmadn grmler ve Trklerin bir
saldrya gemesi halinde Ruslarn fenersiz yakalanacaklarn sylemilerdir. Fakat
Osmanl Devleti bunu dnemedi
39
.
Metternich ise Trklerin Tuna Cephesi'ndeki baarl direnmelerinden o de
rece heyecana kaplmtr ki, Avrupa'da Ruslarn artk yenildii propagandasn
37
Karat, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 119.
38
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 258.
39
Driault, Question d'Orient, p. 126.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 183
yaptrm ve devletleri Osmanl Devleti'nin yanna katlmak iin seferber etmek is
temi ise de, kimse klm bile kprdatmamtr
40
.
Mamafih, Ruslar 1829 ylnda kendilerini toparladlar ve Rus kuvvetleri
umnuyu aldktan sonra, 1829 Austosunda Balkan Dalar'n ap Edirne'ye girdi.
Bu tarihe kadar yaplan Osmanl-Rus savalarnda, Ruslarn Balkan dalarn a
mas ilk defa oluyordu.
Rus ordusunun Edirneye girip stanbula bu kadar yaklamas, Osmanl ba
kentinde ok byk bir tel ve heyecana sebep oldu. Halbuki Edirne'yi alm olan
Rus ordusunun bu srada kuvveti 15.000 e inmi bulunuyordu. Bu kadar kk bir
kuvvetin stanbul'a saldrmas delillik olurdu. Fakat stanbul'da bu durumu gre
cek hal yoktu. stanbul kadar, Diebitch de, bu kadar az kuvvetle Trk topranda
bulunmasndan o da telaland. Zira, gerideki ana kuvvetlerle ve deniz ile temas
kesilmiti. Onun iin, hemen Osmanl Devleti'ne bar teklif etti. Padiah II.
Mahmut bara oktan hazrd. Bu sebeple, Rusya'nn Prusya Kral III. Frederick
Wilhelm aracl yapt bar teklifini hemen kabul etti.
Rusya ile bar 14 Eyll 1829 da Edirne'de imzaland
41
. Osmanl Devleti Edirne
Bar ile, toprak bakmndan fazla kayba uramamtr. ar I. Nikola, Rus kuvvet
lerinin igal etmi olduu topraklar, "Osmanl Padiah'ha kar besledii samimi
dosuk hislerinin ifadesi olarak"
42
iade etmitir.
Edirne Bar 16 maddelik esas metin ile, Eflk ve Budan hakknda imzalanan
bir "Sened" den meydana gelir. Toprak hkmleri anahatlar ile yledir: Rusya,
Tuna Cephesinde elegeirdii btn topraklar Osmanl Devleti'ne terkederek
Rusya ile Osmanl Devleti arasnda snr, yine Prt olarak kalyordu. Kafkas
Cephesi'nde ise, Kars, Beyazd ve Erzurum'u yine Osmanl Devletine iade ediyor,
yalnz Anapa, Poti, Ahska, Ahilkelek gibi mstahkem mevkiler Rusya'ya terkedili-
yordu.
Antlama'nn 5 inci maddesi ile, Antlamaya bal Eflk ve Budan hakkndaki
Sened,
43
bu iki toprak ile ilgili hkmleri kapsamaktayd. Buna gre, Eflk ve
Budan'a daha nce tannm olan ayrcalklar teyid edilirken, Eflk ve Budan
beylerinin hayat boyu seilecekleri, belirli hallerin dnda, Rusya'nn onay olma
dan, bunlarn azledilemiyecekleri kabul ediliyordu. Ayrca, Eflk ve Budan'da
oturan Mslmanlar da 18 ay iinde buradan baka yerlere nakledileceklerdi ki,
bununla, Osmanl Devleti'nin fiil balants kesiliyor ve sadece egemenlik balan-
us kalyordu.
40
Debidour, ad geen eser, p. 258.
41
Edirne Bar'nn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 70-80; Erim, Ad geen eser, se. 279-286;
Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 166-173.
42
Akdes Nimet Murat, Trkiye re Rusya, s. 57.
43
Sened'in metni : Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 83-87; Erim, ad geen eser, s. 290-292;
Noradounghian, Recueil dActes..., Tome II, p. 174-177.
184 FAHR ARMAOLU
Edirne Antlamas ile Rus ticaret gemilerine Karadeniz'de ve Osmanl limanla
rnda serbest caret hakk tannyordu ki, bunun da anlam, Rus caret gemileri
nin Boazlar'dan diledii gibi gemeleri demekti.
Nihayet, Edirne Bar, Yunan sorununu da ele alyordu. 10. maddesine gre,
Osmanl Devlen, 6 Temmuz 1827 de Rusya, ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan
anlama ile, yine bu devlet arasnda yine Londra'da 22 Mart 1829 da imzalanan
Protokol' aynen kabul ediyordu. Yani Osmanl Devleti Yunanistan'n bamszl
n tanyordu.
Nihayet, Edirne Bar ile Osmanl Devleti Rusya'ya 137 milyon frank sava
tazminat demeyi de kabul etmitir.
Osmanl Devleti, Edirne Bar ile Rusya'ya ok fazla toprak vermemitir; ama
Eflk ve Budan topraklar ile balarn iyiyice zayflatarak bu iki topran elden
kmasna zemin hazrlamtr, ikinci olarak,Yunanistann bamszlnn tann
mas ile, bu topraklar kesin olarak elden gittii gibi, bamsz Yunanistan'n bun
dan sonra topraklarn, Osmanl Devleti aleyhine devaml olarak geniletmeye a
lmas, baka topraklarn da elden kmasn hazrlayacaktr.
Edirne Bar ile Prut snr olmakla beraber, Rusya Tuna nehrinin aznda baz
kk yerler almt. Rusya'nn Tunann azna gelip yerlemesi Avusturya'y hi
memnun etmemitir. Avusturya 1856 Paris Antlamas ile Rusya'y buradan uzakla
trmaya muvaffak olacaktr. Rusya'nn 1828 Trkmen ay antlamas ile Kafkaslara
iyiyce girmesi ve hemen arkasndan da 1829 Edirne Antlamas ile Osmanl
Devleti'nden baz mstahkem mevkileri ele geirmesi de, ngiltereyi endielen
dirdi. ngiltere, Rusya'nn Kafkaslar'dan daha gneye inerek Hindistan yolunu
tehdit etmesi ihtimalinden korkmaya balad.
7. YUNANSTAN'IN BAIMSIZLIINI KAZANMASI
Osmanl-Rus sava olurken, Yunanistan'daki gelimeler de devaml olarak
Osmanl Devletinin aleyhine cereyan etti. devlet, ngiltere, Rusya ve Fransa,
Yunan sorununun kaderini tamemen kendi ellerine aldlar. Daha ilgin gelime ise
imdi bu gelimeler iinde Fransa'nn ok aktif bir rol oynamasyd.
Navarin Olay'ndan sonra Mehmet Ali Paa Mora'daki Msr kuvvetlerini geri
ekmeye karar verdi. Fakat bunu yapmad. Fakat devlet, Londra'da 19 Temmuz
1829 de kabul ettikleri bir protokol ile, Fransa'nn Mora'ya byk bir kuvvet kar
masna karar verince, Msr kuvvetleri iin de geri ekilmekten baka ere kalmad.
19 Temmuz tarihli Protokol'de
44
, 6 Temmuz 1827 tarihli anlamann uygulanama-
ynn tek sebebi olarak, Mora'daki brahim Paa kuvvetleri gsteriliyor ve bu kuv
vetleri kuatma altna almak ve Mora'dan kmasn salamak zere, devlet
44
Protokoln metni: de Clercq, Recueil..., Tonme III, p. 495-498.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 185
adna Fransa'nn Mora'ya asker sevketmesine karar veriliyordu. brahim Paa
Mora'dan ekilir ekilmez, bu kuvvetler de geri ekilecekti.
devletin bu karar zerine, brahim Paa 3 Austos'ta Fransa ile bir anlama
yapp kuvvetlerini geri ekmeye balad ve bu operasyon Eyllde tamamland.
Msr kuvvetlerinin ekilmesi ve Fransz kuvvetlerinin gelmesi zerine, yunanl
lar hemen harekete getiler ve brahim Paa kuvvetlerinin eline geen yerleri geri
alarak, kontrolleri altndaki topraklar iyiyce genilettiler.
Msr kuvvetlerinin ekilmesi zerine de, yine devlet, ngiltere,Rusya ve
Fransa, 16 Kasm 1828 de Londra'da imzaladklar bir Protokol ile de, Mora yara-
madas ile kylarndaki adalar ve Cyclades (veya Kikladhes) adalarn devletin
garantisi alna koydular
45
. Ve bu kararlarn da Osmanl Devleti'ne bildirdiler
46
.
devlet bu adm da attktan sonra, 22 Mart 1829 da, Londra'da yeni bir
Protokol imza ettiler
47
, bu Protokol ile Yunanistan, Osmanl Devleti'ne bal
bamsz bir devlet haline getiriliyordu. Osmanl Devleti'ne ball ise ylda
deyecei 1.5 milyon kurutan ibaretti. Yunanistan bir Krallk olacak ve bana bir
"Hristiyan Prens getirilecekti. Fakat, bu Prens, ngiltere, Rusya ve Fransa hkm
darlk ailelerinden herhangi birine mensup olmayacak. Yunanistan'n kuzey snr
lar, Dou'da Volo Krfezi ile Batda Arta krfezi arasnda izilen bir izgi olu
yordu.
Bu Protokol imzaland zaman, bu snrlar ne Yunanllar, ne de Osmanl
Devleti kabul etti. Yunanllar,bu snrlarn tesbit ettii topraklar ok kk,
Osmanl Devleti de ok byk bulmutu.
Lkin Osmanl Devleti Edirne Bar ile bu Protokol aynen kabul etmek zo
runda kald. Bu durum zerine ngiltere, Rusya ve Fransa Londra'da 3 ubat 1830
da yeni bir Protokol imza ettiler
48
. Bu Protokol artk Yunanistan'n Osmanl
Devleti'ne ballndan sz etmeyip, dorudan doruya Yunanistan'n "bamszl
n" kabul ediyordu. Bunun dnda, Yunanistan'n 22 Mart 1829 Protokolndeki
snrlar imdi daha da darallyordu. Yunanistann kuzey snn, Volo-Arta izgisi
nin epey gneyine indirilerek, snr Lamia Krfezi- Sperchios-Aspropotama izgisi
oluyordu. Bunu zellikle ngiltere istemiti. ngiltere, kontrol alnda tuttuu Yedi
Ada'nn karsna, topraklan geni bir Yunanistan'n kmasn istememiti
49
.
Rusya da hemen hemen ayn dncedeydi. Rus Dileri Bakan Nesselrode,
Edirne Ba'ndan sonra, "Rusya Osmanl Devleti'ne son darbeyi vurabilirdi. Fakat,
45
Protokoln metni: de Clercq, Recueil..., Tonme III, p. 507-508.
46
Bildrimin metni : ayn eser, p. 508-509.
4
' 22 Mart 1829 Protoklnn metni : de Clercq, ayn eser, p. 533-537; Noradounghian, Recueil
d'Actes..., Tome II, p. 160-164.
48
Protokoln metni : de Clercq, ad geen eser, p. 557-560; Pierre Albin, Les Grands Traits
Politiques, p. 147-149.
49
Driault, Question d'Orient, p. 129.
186 FAHR ARMAOLU
ancak Rusya'nn korumas altnda yaayabilecek bir hale getirilmi bir Osman.
Devleti, Rusyann daha ok yararnadr" demi
50
, Osmanl mparatorluunun or
fazla paralanmasnn, Dou'da dengeyi bozacan sylemiti. Bu sebeple Rusv*
da, Yunanistan'n fazla bymesini istememiti.
Yine 3 ubat Protokol de, Yunan Krall iin 22 Mart 1829 Protokol'nn 1
esaslar kabul etti. Bu amala, yine 3 ubat 1830 gn imzalanan ikinci bir
Protokol ile, Yunan Krallna, Saxe-Cobourg ailesinden Prens Leopold'n getiril- j
meine karar verildi
51
. Bu karar ayn gn Prens Leopold'a bildirildi. Fakat Prens, li
ubatta verdii cevapta, Yunan Kralln kabul edebilmesi iin, Yunanistan'n ku- j
zey snrlarnn geniletilmesini ve baz adalarn da Yunanistana verilmesini ve \
Yunanistan'n d saldrlara kar garanti altna alnmasn istedi. Devletler bu i5-
tekleri kabul etmeyince, Leopold da Yunanistan Kralln reddetti
52
.
Bu srada Yunanistan', 1827 Nisanndan beri Capo d'Istria ynetiyor ve tan
bir diktatr olarak ynetiyordu. Bu sebepten ok dman kazanmt. Bu sebeple
1831 ylnda muhalifleri tarafndan hanerlenerek ldrld. Bu olaydan sonra
Yunanistan bir sre karklk iinde kald. Nihayet devlet, 13 ubat 1832 de
Londra'da imzaladklar yeni bir Protokol ile
53
, Yunanistan Krallna Bavyerea
Karal I. Louisnn olu Prens Otho (veya Otto)u getirdiler. Othon veya Otto,
1862 ylna kadar Yunan tahtnda kald ve bu tarihte kan bir ayaklanma sonucu.
tahtndan ayrld. Yunanllar, yerine, Danimarka Kral IX. Christian'n olu
Georgu'u, I. George ad ile tahta geirdiler. I. George'un hanedan;.
Yunanistan'daki 1967 Nisan darbesine kadar devam etmitir.
Dier taraftan, 21 Temmuz 1832 de Osmanl Devletile devlet arasnda imza
edilen stanbul Konvansiyonu ile
54
, Yunanistan'n kuzey snr tekrar Douda Vole
de Batda Arta izgisi oldu. Yalnz, yine ayn gn imzalanan bir protokol ile de"
Osmanl Devleti, Yunanistan'n kendi i gvenliinin gerektirdii kadar silhl kuv
vete sahip olmasn ve Osmanl Devleti'nin sava halinde olduu devletlerle ibirlii
yapmamasn istemi ise de, devleer, aralarnda yaptklar grmelerde, bu istek
leri Yunanistan'n bamszlna aykr grdklerinden reddetmilerdir
51
.
Bu ekilde Yunanistan bamszln kazanm oluyordu. Bamsz bir Yunar
Devleti'nin kuruluu Osmanl mparatorluunun dalmasnda bir balang nok
tas olmutur. nk trl milliyetlere bal topluluklardan kurulmu olan
50
Driault, ayn eser, p. 128.
Protokoln metni: de Clercq, ad geen eser, p. 560-561.

2
ayn eser, p. 562.
:

3
Protokoln metni: de Clercq, Recueil..., Tome IV, p. 169-170.
54
Konvansiyon'un metni : Noradounghian, Recueil d'Actes, Tome II, p. 207-211; de Clerc;
Recueil..., Tome IV, p. 182-186.
33
Protokoln metni: Noradounghian, p. 211-212; de Clercq, Tome IV, p. 186-187.
1,0
Bu konudaki Protokoln metni : Noradounghian, Tome II. p. 213-216; de Clercq, Tome IV.
189-191.
l
i
h

i
i
i
l

l
i
l

i
i
l
i

i
H
h
l
I
i
l
i
l
i
i
l
H
l
i
l
t
l
i
M
I
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 187
Osmanl mparatorluu halk iin, Yunan Krall bundan byle bir rnek tekil
edecektir
57
.
Yunanllar da unu grmlerdir ki, devleer kendilerini kurtarm iseler, bu
istemiye istemiye ve aralarndaki kar atmalar sonucunda olmutur
58
.
KNC KISIM
CEZAYR'N FRANSA TARAFINDAN GAL
Yunan ayaklanmas, Osmanl Devleti'nin bana, pepee gelen bir ok gaileler
de kard. Yunanistan topraklarnn kaybnn dnda, 1829 Edirne Bar ile
Ruslara da toprak verip, ayrca Eflk ve Budan zerindeki kontrol tamamen za
yflad gibi, Fransa da 1830 ylnda, Kuzey Afrika'da bir Osmanl topra olan
Cezayir'i igal etd. Yine yunan ayaklanmasnn bir sonucu olarak, 1831 den itibaren
on vl srecek olan Mehmet Ali ayaklanmas ortaya kt ve bu ayaklanmann so
nunda da Msr ile olan balar hemen hemen kopma noktasna geldi.
1. CEZAYR'N DURUMU
Tarihlerimizde Cezayir-i garp veya daha sonraki ad ile Cezayir-i gaip oca ad
ile geen Cezayir, kuzey Afrika'ya egemen olan Ispanyollar'dan, Trk denizcileri
Oru ve Hzr Reis (Barbaros Hayretn Paa) kardeler tarafndan ele geirilmitir.
lk nce Oru Reis 1516 da Cezayir ehrini zapetmi ve bundan sonra Tlemse
ehrini de almak iin spanyollarla mcadele ederken 1518 de ehit olmutur.
Onun zerine Cezayir'in zaptna, kardei Hzr, Yani Barbaros Hayrettin devam
etmi ve spanyollarla mcadelesini tek bana yrtemiyeceini anlaynca,
Osmanl Devleti'ne bavurmu ve burasn 1520 de "Padiah'n lkesi" olarak iln
etmitir
5
'. Bununla beraber, Cezayir'in, Barbaros veya Osmanl Devleti'nin tam
kontrol altna girmesi ancak 1529 da mmkn olmutur. Kanuni Sultan
Sleyman Barbaros'u 1534 ylnda Cezayir Beylerbeyi tayin edince, Hzr Reis de
Barbaros Hayrettin Paa olmutur.
Barbaros, Akdenizdeki faaliyetlerine ve zellikle spanyol ve Venediklilerle
mcadelesine, lm tarihi olan 1546 ylna kadar devam etmi, 28 Eyll 1539 da,
Venedikli Amiral Andrea D o 17a komutasndaki mttefik donanmasn Preveze' de
hezimete uratmtr. Barbaros 1534 de de Tunus'u zaptetmitir. 1551 de
Trablusgarbn Turgut Reis tarafndan alnmasndan sonra, Cezayir, Tunus ve

7
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 121.
:

8
Diault, Question dOrient, p. 129.
Ercment Kuran, Cezayir'in Fransa Tarafndan gali Karsnda Osmanl Sivase, stanbul
niversitesi Yayn No. 731, 1957, s. 3.
188 FAHR ARMAOLU
Trablusgarb'a (bugnk Libya) Garp Ocaklar ad verilmitir. Ve bir tek Beylerbeyi
tarafndan ynetilmeye balanmtr.
Kapudan- Derya ve Cezayir Beylerbeyi Kl Ali Paanm 1587 de lmnden
sonra Osmanl Devleti Garp Ocaklar'n birbirinden ayrd ve her birine ayr bir
beylerbeyi tayin etti. Beylerbeyi yl iin grev yapacaklard. Osmanl Devleti
byle hareket etmekle, Kuzey Afrika'nn ynetiminin uzun zaman tek bir ahs
elinde kalmasn nleyerek, mparatorluun birliini gvenlik aluna almak iste
miti. Fakat aksi oldu ve Ocaklarn Osmanl Devletiyle balar giderek gevedi
60
.
Barbaros Cezayir'i 1520 de Osmanl Devletine balad zaman, Yavuz Sultan
Selim, kendisine yardm etmek zere bir ksm kuvvet gnderdii gibi, Cezayir'e
gnll gideceklere yenierilik imtiyazlarnn tannacan bildirince de, 4.000 kii
Cezayir'e gelip Yenieri oldular. Garp Ocaklan'nn birbirinden ayrlmasnan sonra,
Ocaklarn ynetimi bu yenierilerin eline geti ve 17. yzyln sonlarna doru
Ocaklar, "Day" denen bu yenieriler tarafndan ynetilmeye baland. Bu ise, bu
topraklarn Osmanl Devletiyle balarn daha da zayflat ve Daylar, Ocaklar
deta bamsz devlet gibi ynetmeye baladlar. O kadar ki, Daylar balangta
Osmanl Devleti'ne her yl belirli bir vergi gnderirken, zamanla bu vergi, arada s
rada gnderilen hediyelere dnt. 19. yzyl geldiinde Cezayir'in durumu by-
leydi.
Cezayir, Osmanl Devleti'nin Akdeniz'deki hkimiyeti bakmndan ve ayn za
manda Cebelttark Boaz'na yaknl sebebiyle stratejik bir konumda bulunu
yordu ve bu sebeple de Avrupa devletierinin de ilgi alanyd. Lkin, Cezayir
Daylarnn faaliyeti, Avrupa devletlerinin bu ilgisini daha da tahrik eder hale ge
tirdi. Cezayir Daylar zamanla o hale geldiler ki, Akdeniz'de ticaret yapan devletler
Daylara hara vermedike Akdenizde dolaamaz oldular. Hara vermeyen devletle
rin gemileri tutuklanp, tayfalar esir edilirdi. Bu esirleri, adam bana belirli bir
para almak suretiyle serbest brakrlard. Mesel 17. yzylda birara Cezayir'in
elinde tuttuu esir says 50 bine km. Tabi bu durum devletlerin ikyetlerini
de Osmanl Devletine yneltmesine sebep oluyordu. Devletler, Cezayir Daylar y
znden uradklar zararlar Osmanl Devleti'nden istemeye baladlar. Mesel
Edirne Bar ile Osmanl Devletinin deyecei sava tazminatnn iinde, Rus ge
milerine Daylarn verdii zararlarn dettirilmesi de vard
61
. Osmanl Devleti kuv
vetli olduu zamanlarda bu ikyetlere aldrmamt. Fakat ikyetler oalnca ve
tazminat istekleri artnca, Osmanl Devleti, Avrupa devletlerine, "Cezayirliler sava
ve bar yapmakta serbesttirler" deyip, sorumluluu zerinden atmak istedi. Ne var
ki, Osmanl Devleti'nin bu tutumu da devletlerin Cezayir'i bamsz olarak kabul
etmelerine ve dolaysiyle hareket serbestilerine sebep oldu. Bu gelime de Devlet'in
60
Kuran, ad geen eser, s. 5.
61
Ahmet kr Esmer, Siyas Tarih, s. 117.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 189
Cezayir ve genel olarak Garp Ocaklar ile balarnn hemen hemen yok olmas so
nucunu verdi.
2. FRANSA'NIN CEZAYR'LE OLAN BALARI
Avrupa devleeri iinde Cezayir ile en fazla ilgili bulunan devlet, coraf yakn
lk sebebiyle, Fransa olmutur. Fransann Cezayir ile olan ilgisi Barbaros Hayrettin
Paa'nn Cezayiri fethinden daha ncesine gider. Franszlar daha 15. yzyldan iti
baren Cezayir'le ticarete balamlard
02
. Kanun Sultan Sleyman zamannda
Fransa'nn Osmanl Devletiyle dosuu, Fransa'nn Cezayir'e olan ilgisini daha da
kolaylatrmr. Fransa, 1577 de Cezayir'e bir Konsolos tayin ettirmeye muvaffak
olduu gibi, ertesi yl da, vergi vermek artiyle, Cezayir kyalarnda mercan atlanma
hakkn elde etti ve ayn zamanda da Amaba (Bne) yaknlarnda, "bastion" adn
verdikleri ticaret merkezini kurdular. "Bastion" Cezayirden buday satn alp
Avrupa'ya ihra ediyordu
03
.
17. yzylda Fransa-Cezayir mnasebetleri bozlumaya balad. Aralarnda a
tmalar oldu. Fransz htilli ile birlikte, mnasebetler tekrar dzelmeye balad.
Napolyon'un Msr'a saldrs zerine Osmanl Devleti Fransa'ya sava anca,
Cezayir Daysnn da sava iln etmesini istediinde, Day, bunu istemiyerek yap
mak zorunda kalmtr
01
. Fakat, ngiltere'nin 1805 de Trafalgar'da ortak Fransz-
spanyol donanmasn perian edip, Akdeniz'deki stnln tartmasz hale
getirince, Cezayir Dayas da ngiltere'ye dayanma yoluna gitmitir. Bu sebepten,
Napolyon, Tilsit'den sonra Cezayiri igal ile, Akdeniz hkimiyetini ngilterenin
elinden almay dnm ise de, Avrupa gelimeleri buna imkn vermemitir"''.
Fakat Napolyon Savalar, Fransa'y Cezayirin igaline iten sebepleri de ortaya
kard.
3. CEZAYRN GAL
Fransa Kral XVIII. Louis 1824 ylnda lnce, yerine kardei Comte d'Artois,
X. Charles ad ile Kral olmutu. X.Charles, 6 yl sren hkmdarl srasnda l
kede gayet sk bir rejim uygulad. Hanrlanaca zere, Fransz htilli srasnda
Comte d'Artois, Avrupa devletlerini Fransa'nn stne kkrtmak iin ok aba
harcamt. Kendisi ar bir Kralc idi ve dolaysiyle liberal fikirlere de dmand.
Hkmdarl, liberallere kar a mcadele ile geti. Bunun dourduu ho
nutsuzluun etkilerini azaltmak iin de, halkn dikkatini hep d olaylara evirmey'e
alt. Cezayir'in Fransa tarafndan igali de, bir bakma byle oldu.
02
Esmer, Sras Tail, s. 117.
03
Kuran, ad geen eser, s. 9.
o1
Kuran, ayn eser, s. 10.
I>:>
Kuran, ayn eser, s. 10.
190 FAHR ARMAOGLU
Bu srada Cezayir ile Fransa arasnda bir takm anlamazlklar kt. Birinci an
lamazlk, 1826 ylnda patlak verdi. Cezayir Days Hseyin Paa, bu tarihte.
Franszlara verilen mercan av imtiyaznn vergisini ykseltti. Fransa bunu kabul
etmek istemedi ve Fransa-Cezayir mnasbetle i bozuldu.
Durum bu ekilde iken ikinci bir anlamazlk kt. htill savalar srasnda
Fransa, Cezayir'de yerlemi bulunan iki yahudi tccar vasatisiyle Cezayir'den bir
hayli buday ithal etmi ve bunun parasn dememiti. Bor 7 milyon Frank kadar
tutuyordu. Fransa bu borcu yahudi tccarlara demekte isteksizlik gsterdi.
Yahudiler de paralarn Fransa'dan alamaynca, aldklar budayn parasn da
Day'ya deyemediler. Nihayet Fransa borcu demeyi kabul etti; fakat Yaludilerin
de Fransa'ya bir ksm borlar olduunu ileri srerek, eksik dedi. Yahudiler dc
durumu Day'ya bildirince o da kplere bindi. denmeyen parann yaludilerin
deil, kendi paras olduunu bildirerek, bu sorunun zerine dt. Cezayir Days
zmirli Hseyin Paa, 29 Nizan 1837 gn Fransz Konsolusu Dval ile bu konuyu
grrken, konsolos'a Fransz Hkmetine mektup yazdn, fakat Fransa'nn bu
mektuba cevap vermediini ve sebebini sorunca, Konsolos da kstah bir ekilde.
"Fransa Kal ve cumhuru sana kt tahrir itmez ve mersul ktlarna dahi ka-
luk irsal itmez" dedi'
1
. Kibirli ve onurlu bir adam olan Hseyin Paa ayaa kalka
rak, elindeki yelpaze ile defa Konsolosun suratna vurdu. Esasen Cezayir'e gz
koymu bulunan Fransa, 1827 Hazirannda Cezayir nlerine bir donanma gnde
rip, Hseyin Paa'dan zr dilemesini istedi. Kibirli ve onurlu bir adam olan
Hseyin Paa da, zr dilemeyince, Cezayir ile Fransa arasnda bir sava durumu
ortaya k.
Fransa'nn Cezayir'e kar harekete gemesi, Osmanl Devleti'ni g durumda
yakalad. Zira Bbli yunan ayaklanmas ile uramaktayd. Olayn hemen arka
sndan 1827 Ekiminde devlet, Navarinde Osmanl-Msr donanmasn yakt.
Ksacas, Osmanl Devleti'nin bir ey yapacak hali yoktu. Fakat Fransa da bir ey ya
pamad. Bir defa, Fransa biraz sonra Mo a'ya 30 bin kiilik bir kuvvet gnderip, yu
nan ayaklanmasna destek olacakur.Ikincisi, Cezayir kylarna kan Fransz kuvvet
leri de bir trl ilerleleyemediler. Cezayir'i kydan albuka etmekten teye gide
mediler. nk Day Hseyin Paa direnmekteydi. Day ile beraber, Osmanl
Devleti de Fransa'nn diplomatik basklarna direniyordu.
Fransa, bir ara Osmanl Devleti'nin, Mora ayaklanmasnda olduu gibi
Mehmet Ali'den Cezayir'e kar yardm istemesi iin baskda bulunduysa da, Reis
l-Ktab (Dileri Bakan) Pertev Efendi, "Osmanl Devletine muti bulunan tebaa
zerine asker sevketmenin er'an caiz olmadn" bildirerek Fransa'nn isteini
reddetti
66 67
. Lkin, egemenliini btn Kuzey Afrika'ya yaymak isteyen Mehmet Ali
66
Kuran, ayn eser, s. 12.
67
Kuran, ad geen eser, s. 18.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
191
de, Fransann bu konudaki tasarlarna destek vermeye hazrd. Hatta, Avusturya
elisi de, Bbli'ye Fransa ile Mehmet Ali'nin anlatklar istihbaratn bildiri
yordu
1

8
. Osmanl Devleti'nin tutumu karsnda Mehmet Ali de harekete geemedi.
1829 ylnda Kral X. Charles, liberal fikirlerin hararetli bir dman olan
Polignac' Babakanla getirdi. Bu olay, liberal muhalefeti bsbtn kzdrd.
Polignac halkn dikkatini darya evirmek iin, d politikada bir takm faaliyet
lere giriti. nce, Rusya ile Osmanl Devletini paylamay amalayan bir anlama
yapmak istedi. Fakat, bu srada Rusya'nn Osmanl Devletiyle Edirne Bar'n imza
etmesi, tasary suya drd. Bunun zerine Polignac, Cezayir sorununu kesin
olarak zmeye karar verdi ve Franszlar 100 sava gemisi ve 500 tat gemisiyle, 12
Haziran 1830 gn 16.000 kiilik bir kuvveti Cezayir'e kardlar'. 5 Temmuzda
Cezayir teslim oldu ve Day Hseyin Paa ile Fransa arasnda 5 Temmuz 1830 da bir
konvansiyon imzaland
68 * 70
. Buna gre, Cezayir Franszlara teslim oluyordu. Cezayir
days da, ailesi ile birlikte, istedii yere gidebilecekti ve Cezayirde bulunduu s
rece de, gvenlii Fransz komutannn garantisi alunda olacaku. Fransa, Cezayir
Mslmanlarnn din ve ibadet hrriyetlerine sayg gsterecekti.
Bununla beraber, Fransa'nn Cezayir'i tamamen kontrol altna almas uzun
yllar srd. Bir defa, Osmanl Devleti, Cezayir zerindeki egemenlik haklarndan
kolay kolay vazgemedii gibi, Avrupa devletleri nezdindeki teebbslerini de yo-
unlaurd. Tabi bir sonu alamad.
Dier taraftan, Fransa'nn Cezayir'e girmesi zerine yerli kabileler, Hac
Abdlkadir"in etrafnda birleerek kendisini sultan iln ettiler. Abdlkadir
Fransay 1847 ylna kadar urard ve sonunda direnmeden vazgeti. Buna ra
men, Fransa'nn lkenin gney ksmlarna girebilmesi ancak 19. yzyln sonunda
mmkn olacakur.
4. CEZAYRN GAL VE DEVLETLERN TUTUMU
Cezayir'in elden gitmesi karsnda, Osmanl Devleti, Fransa'y protesto etmek
ten, igali tanmadn sylemekten ve dier devletlerin de bu konuda yardmn
salamak iin bir takm diplomatik abalar harcamaktan baka bir ey yapamad.
Zira, 1828-29 Osmanl-Rus savandan yeni kmt ve on yla yakn sren Yunan
ayaklanmas da Devleti iyiyce yormutu. Fransa'ya etkin bir ekilde kafa tutabilmesi
iin, her eyden nce kuvvetli bir donanmaya ihtiyac vard. Halbuki o da
Navarin'de yok edilmiti. Bu sebeple, Bbli'nin dier devletler nezdide giritii
diplomatik abalar sonu vermeyince, nihayet 1847 ylnda yaynlanan ilk Devlet
Salnamesi'nde, Osmanl eyaletlerini gsteren listeye, "Cezayir-i Garp" yazlmad ve
68
Kuran, ayn eser, s. 21.
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 124.
/0
Konvansivon'un metni: de Clercq, Recueil..., Tome III, p. 577-578.
192 FAHR ARMAOLU
bylece Padiah, bu lke zerindeki hukukundan feragat etmi oldu. Ayn yln so- g
nunda Emir Abdlkadir de Franszlara teslim oluyordu
71
.
Rusya'ya gelince: Fransa Babakan Polignac, Cezayir'in igalinden nce J
Rusya'y haberdar etmi ve Rusya bundan memnun olmutu. Zira, Fransa Cezayir i
almakla, Akdeniz'de ngilterenin karsnda kuvvedi bir durum elde etmi olacakt, jj
Rusya'nn dostu Fransann bu durumu, ngiltere'ye kar mcadelesinde Rusya'nn
da yararna olacak. Ne var ki, 1830 Temmuz htilli ile X. Charles ile Polignac'n J
da dmesi, Rusya'nn bu hesaplarnn gereklemesine imkn vermeyecektir.
3
Dier taraftan, Polignacn Cezayir'i Msr Valisi Mehmet Ali Paaya igal et-
tirme tasarsn Rusya ho karlamam ise de, Cezayir'in Osmanl
mparatorluu'ndan ilerde ele geirmeyi dnd Rumeli ve Anadolu toprakla
rndan ok uzak olmas dolaysyle, bu eyaleti Fransa'nn kendi kuvvetleriyle zap
tetmesinde Rusya bir tehlike grmemitir
72
.
Fransa'nn Ren boylarnda eskiden beri gz olduunu bilen ve bundan de
vaml huzursuzluk duyan Prusya, Fransa'nn Cezayir'i igal etmesinden memnun
oldu. Zira, bu suretle Cezayir'le uraan Fransa, hi deilse bir sre iin, Ren boy
larn dnmekten uzak kalacakt. Mamafih, 1830 Temmuz htilli ile X.
Charles'n dmesi, Prusyay daha da rahatlatt.
Avusturya'ya gelince: Metternih, Yunan ayaklanmasnda olduu gibi, Cezayir'in
Fransa tarafndan da igalinde, hi deilse politik bakmdan Osmanl Devleti'ne
yardmc olmaya alt. Rusya'nn Fransa ile yakn mnasebetler kurmas
Metternich'i hi memnun etmemiti. Fakat artk Metternich'in de Avrupadaki eski
etkinlii azalm, gerek Mdahale Sistemi, gerek Drtl ttifak artk oktan zl
mt. imdi Avusturya, btn dikkatini, Balkanlar'a sarkmak isteyen Rusya'ya e
virmi ve oradan gelecek tehlikeyi nlemenin arelerini aryordu.
Cezayir'i igal etmesi dolaysyle Fransa'ya yaplan en byk itiraz ngiltere'den
geldi. Zira Fransa, imdi, Bat Akdenizde ve Cebelttark'a yakn bir yerde kuvvetli
bir duruma gemi oluyordu. Bu ise, ngiltere'nin Akdeniz'deki stnlne glge
drecek nitelikte bir gelimeydi. Ne var ki, 1830 Temmuz htilli ile X.
Charles'n dmesi ve yerine Louis-Philippe'in gemesi zerine ngiltere itirazn
daha ileri gtrmedi. nk Louis-Philippe, denizar toprak peinde komann
aleyhindeydi ve ayrca, d politikada da ngiltere'ye dayanmak istiyordu. Kald ki,
Louis-Philippe, Fransa'nn Cezayir'den ekileceini de sylemiti. Lkin bu gerek
lemedi.
Bununla beraber, Osmanl Devleti, Cezayir'in kayb karsnda zellikle
ngiltere'den destek ummutu. Londra Elisi Namk Paa, Dileri Bakam
71
Kuran, ad geen eser, s. 60.
72
Kuran, ayn eser, s. 30.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 193
Palmerston ve sonra da Babakan Grey ile yapt grmelerde, Cezayir'in
Fransa'nn igalinden kurtarlmas hususunda ngiltere'nin Osmanl Devleti'ni des
teklemesini istemi, bundan baka, Cezayir hakknda ngiliz hkmene 2 Mart
1833 tarihli bir nota sunmutu. Namk Paa'nn bu talebine karlk ngiliz devlet
adamlar, Portekiz ve Belika meseleleri bertaraf olmadan, Cezayir'e dair Fransa
hkmetine hi bir sz syleyemeyecekleri cevabn vermiler ve bylece Osmanl
Devleti'ni batan savmlardr
73
.
NC KISIM
MEHMET AL AYAKLANMASI VE MISIR SORUNU
1831-1841
Osmanl mparatorluu, Yunan ayaklanmas ve Yunanllarn bamzlklarm
almasiyle, Balkanlar'daki topraklarndan bir ksmn kaybetmi oluyordu. Yunan
sorununun sona ermesinden bir yl bile gemeden, Kuzey Afrika'daki topraklarn
dan Cezayir'i kaybetti. Bu olaylar Osmanl Devleti'ni tabiatiyle ok sarst. Fakat
Cezayir'in kaybnn zerinden iki yl bile gemeden, bu sefer daha byk bir gaile
ile karlat. Bu da Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn Osmanl Devletine kar ayak
lanmasdr. Bu ayaklanma Devlet'i bir on yl daha uratrd. Lkin bundan da
nemlisi, Avrupa devlederinin kendi aralarndaki rekabet ve mcadeleler dolay-
syle bir "Avrupa sorunu" haline geldi. Yani, Osmanl Devle'nin bir valisinin ayak
lanmas, ksa zamanda bunun bir "Dou Sorunu" haline dnmesine sebep oldu.
nce unu belirtmek gerekir ki, Mehmet Ali Paa'nn ayaklanmas, zellikle
Avrupa devletinin, ngiltere, Rusya ve Fransa'nn mcadelesine konu olmutur.
Bu srada, ngiltere ile Rusya amandaki mcadele alanda cereyan etmek
teydi : Osmanl mparatorluu, Kafkaslar ve Asya.
Daha nce de belirttiimiz gibi, 1787-1792 Osmanl-Rus savandan itibaren
ngiltere, Osmanl Devleti'ne ynelen bir Rus tehlikesini grmeye balam ve
Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nun ykarak Boazlar ele geirmesi ve
Akdeniz'e inmesi ngiltere'nin en byk endiesi olmaya balam. Zira, Akdeniz'e
sarkan bir Rusya, ngiltere'nin mparatorluk Yolu (Imperial Road) denen,
Hindistan'la olan balantsn kesebilirdi. Bu sebeple, Osmanl mparatorluu'nun
varl, Rusya'nn gneye inmesini engelleyici bir nitelik tayordu. Dolaysiyle,
Osmanl mparatorluun'un yklmasn nlemek ngiltere'nin karna oluyordu.
Keza, Rusya'nn 19. yzyln balarndan itibaren Kafkaslar'da genilemesi de
ngiltereyi korkutuyordu. Rusya'nn 1828 ubatnda ran ile Trkmen ay ant
lamasn imzalyarak, btn Kafkaslar kontrol altna almasnn, ngiltere'yi edi-
,3
Kuran, ad geen eser, s. 37-38.
194 FAHR ARMAOLU
elendirdiini daha nce belirtmitik. ngiltere'ye gre, Kafkaslar zerinden Basrz
Krfezi'ne kan Rusya, Hindistan yolunu yine kesebilirdi. Bundan dolav. 1
Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nun dousunda genilemesini de ngiltere en-
die ile takip etmekteydi.
Nihayet Rusya'nn, yine bu sralarda, Asya'da topraklarn geniletmeye al
mas da, ngiltere iin ayr bir endie sebebi olmaktayd. nk Asya'da zellikle
gneye doru genileyen Rusya, Hindistan' kuzeyden tehdit edebilecek bir ko
numa gelebilirdi. Nitekim, 19. yzyln ikinci yarsnda bu tehlike ngiltere'nin kar
sna dikilecekir.
ngiltere ile Fransa arasndaki rekabet ve mcadeleye gelince: Bu mcadelenin
alan esas itibariyle Kuzey Afrika idi. Napolyon'un, Msr seferi ile balayan bu bl
gedeki ilgisi, daha o zamandan ngiltere'yi, aynen Rusya gibi endielendirmiti. Bir
halde ki, Rusya kuzeyden gneye Akdeniz'e inmeye alrken, Fransa da
Akdeniz'in gney kylar ile ilgilenmeye balamt. 1805 Ekimindeki Trafalgar za
ferinden beri, ngiltere kendisini Akdeniz'in tek hkimi olarak kabul ediyor ve
Akdeniz'deki bu stnln glgeleyecek her harekete ve teebbse tepki gste
riyordu.
Buna karlk Cezayir'in alnmasndan sonra, Fransa btn kuzey Afrika'ya gz
dikmiti. Bu srada, Fansa'nn Msr Valisi Mehmet Ali Paa ile de yakn mnasebet
ler kurmu olmas da gzden kamyordu. Hele, Cezayir'in igali iin Mehmet Ali'yi
kullanmak istemesi daha da ilgind. Biraz aada greceimiz gibi, Mehmet Ali
de, kuzey Afrika konusunda Fransa'dan aa kalmyordu ve bu da ikisi arasnda bir
yaknl daha da arttryordu. Btn bu gelimeleri ngiltere ho karlamyordu.
Her ne kadar Fransa ile ngiltere arasnda da bir yaknlk gzlenmekte idiyse de.
bu yaknlk grnte olmaktan teye gitmiyordu.
Prusya ise, bu sralarda Avusturya'nn izinden ayrlabilecek durumda deildir.
Avusturya'nn d politikasnda ise, bu srada iki esasl endie mevcuttur. Birincisi,
Avrupa'da, gittike younluunu artnran liberalizm ve onun arkasndan da milli
yetilik akmdr. kincisi ise, Rusya'nn Balkanlar'daki yaylma faaliyetleridir.
Birinci endie Avusturya'y Rusya'ya yaklatryordu; bu endie her iki devletin ortak
unsuruydu. Lkin, ikinci endie Avusturya'y Rusya'dan uzaklatryordu. Lkin bu
sralarda liberalizm tehlikesi Avusturya'y daha fazla korkuttuu iin, Avusturya bu
iki endienin sonularn uzlarmaya alan bir politika izlemekteydi.
Aada aklayacamz Mehmet Ali ayaklanmas veya sorununa veya Avrupa
tarihilerinin deyimi ile "Dou Sorunu" na (Question dOrient) bu unsurlar a
sndan bakmak gerekecektir.
1. MEHMET AL KMDR ?
Mehmet Ali Kavalada, Napolyon gibi 1769 ylnda domutur. Babas
Bekiba brahim Aann 17 ocuu olmu, fakat ilerinden bir tek Mehmet Ali
19. YZYIL SYASI TARH 1789-1914 195
yaamt. ok sevdii babasn erken yata kaybedince, amcas Tosun Aa kendi
sini korumas altna alm ise de, Tosun Aa'nn da, bir sebeple, idam edilmesi,
Mehmet Ali'yi kimsesiz brakm ve Mehmet Ali ok byk skntlar iinde kalm
tr. Bu skntlarn zdrab, Mehmet Ali'de, amcasn idam ettiren Osmanl
Devleti'ne kar bir kinin domasna sebep olmutur. Daha sonra Mehmet Ali,
Leon isimli bir fransz tccarnn yanna girmi ve ondan ok iyilik ve yardm gr
mtr. Leon, Mehmet Ali zerinde ok derin izler brakmtr. Mehmet Ali'nin
Fransa'ya ve Franszlara kar eilimi, bu dnemden balamtr
74
.
Mehmet Ali, zeki, kararl ve enerjik ve ocukluunda yaam olduu olaylarn
da etkisiyle, sert karakterli idi. ok cesurdu ve ayn zamanda kurnazd. Okur-yazar
olmamakla beraber, alkan ve becerikliydi. Okuma-yazmay 45 yandan sonra
rendii sylenir..
Mehmet Ali 18 yanda askerlik hizmetine girdi ve bu meslekte de hemen siv
rilmesini bildi. Napolyon'un 1798 de Msr' igali zerine, Osmanl Devleti buraya
bir ordu gnderdi ve bu orduya Kavala'dan da bir takm crei askerler (babozuk
askeri) de dahil edilmiti. Mehmet Ali, Kavala birliklerinin komutan yardmcs du
rumundayd ve Msr'a geldikten biraz sonra bu birliklerin komutan da oldu.
Mehmet Ali Msr'da Franszlarla arprken, iki ordu arasndaki fark yakn
dan grd iin, bir taraftan Avrupa'nn ilim ve tekniine byk ilgi gsterirken,
dier yandan da Osmanl imparatorluunun aczini de yakndan grmek imknn
elde etmidr. Bu izlenimleri, onda, Osmanl Devleti'ne olan ballk duygularnn
zayflamasna sebep olmutur
73
.
Mehmet Ali Msr'a geldiinde, Msr'n ynetimi ok ktyd. lkenin yne
timi fiilen Klemenler'in (Memlklar) elindeydi. Klemen beyleri, genellikle
stanbul'un emirlerine uymayarak, kendi istedikleri gibi lkeyi ynetmekteydiler.
Nayolyon'un Msr'daki muharebelerinde, Klemenler de arpm ve epey kayp
vermilerdi. Fakat yine de ynetimi ellerinde tutmaktaydlar. Bu sebeple,
Napolyon'dan sonra, Msr'n Hindistan yolu iin nemini gren ngiltere,
Klemenler'e dayanarak burasn ele geirmek istemiti. Mamafih, Klemen bey
leri de kendi aralarnda bir mcadele iindeydi. Ayrca, Msr'n yerli halk fellllar
da Klemenleri sevmezdi.
Mehmet Ali de Franszlara kar yaplan muharebelerde byk yararlklar gs
termi ve komuta mevkilerine kadar ykselmiti.
Napolyon Msr'dan ayrldktan sonra, Osmanl Devleti Msr'da disiplinli bir
ynetim kurmak istedi. Bunun iin de ilk nce Klemen beylerini ortadan kaldr
mak gerekiyordu. Bu amala, Bbl Hsrev Paa'y Msr'a Vali tayin etti. Fakat
/4
inasi Altunda, Kaalal Mehmet Ali Paa syan - Msr Meselesi, 1831-1841, I. Ksm, Ankara,
Trk Tarih Kurumu Yayn, 1945, s. 22. Bundan sonra bu eseri "Msr Meselesi" diye zikredeceiz.
7;1
inasi Altunda, Msr Meselesi, s. 24.
\ 196 FAHR ARMAOLU
Hsrev Paa duruma hkim olamadan, bir ayaklanma ku ve Hsrev Paa kamak
zorunda kald. Yerine Cezayirli Ali Paa tayin edildi. Fakat Klemen Beyleri Ali
Paa'y beenmediler ve baka Vali istediler. Onun zerine Hurit Paa Vali tayin
edidi. Hurit Paa Kahire'ye varr varmaz el alundan yaptrd incelemelerde, b
tn olaylarn Mehmet Ali tarafndan kkrtldn grd ve onu Msr'dan uzakla
trmak iin, Mehmet Ali'ye Cidde Valiliini saladysa da, Mehmet Ali Msrdan
kmaya yanamad. Ayrca, Mehmet Ali, Hurit Paaya kar da bir ayaklanma ter
tip etti. Bu durum karsnda Bbli, Msrda kuvvetli bir ynetimi Mehmet Ali'nin
kurabileceine inandndan, 1804 ylnda
70 * * * * * *
, yllk bir vergiden baka, Medineyi
ellerine geiren Vahhabiler'le (Suudi'ler) mcadele etmek ve kutsal yerleri bunla
rn elinden kurtarmak artiyle, Mehmet Ali'nin Valiliini onaylad
77
. Bylece
Mehmet Ali'nin hayat yepyeni bir dneme giriyordu.
Msr'a Vali olmak kolay, fakat Vali olarak i grmek gt
78
. Mehmet Ali de
iin kolay olmayacan hemen anlad ve nndeki en byk engelin de
Klemenler olduunu grd. 1811 de, bir oyuna getirip btn nemli Klemen
beylerini ldrtt. Bundan sonra Msr' tam bir dzen iine sokmaya muvaffak
oldu. Ynetimde disiplini salayan Mehmet Ali, bir ok kalknma hamlelerine gi
riti. Bir ok bayndrlk ileri yapt. Kuvvetli ve dzenli bir ordu kurdu. Kara ordu
sunun kurulmasnda zellikle Fransadan yararland. Sonradan Mslman olup
Sleyman Paa adn alan Albay Sve, Msr ondustnda nemli mevkilere kmtr.
Donanmas iin de Ingiltereden yararlanmtr.
Mehmet Ali, Nil nehrinin bereketini de iyi kulland. Ekonomik ve ticari alanda
her eyi kendi tekeli altna alarak, bir eit devlet sosyalizmi tesis etti. ngiltere
Dileri Bakan Palmersto, daha sonralar, biraz da abartmal olarak yle diye
cektir: "Mehmet Ali, Msr halkn, zengin ve fakir olmak zere iki snfa ayrmtr.
Zengin snf bizzat kendisidir; fakir snf ise Msr halkdr
m
. Fakat gerek udur ki,
Msr, Mehmet Ali'nin Ynetimi altnda, ekonomik bakmndan da kuvvetli bir du
ruma gelmitir.
Mehmet Ali Paa, Msr Valisi olarak, Osmanl Devleti'ne de, d galilelerinde
byk hizmetlerde bulundu. ngiliz donanmas, 1807 ubatnda stanbul nlerin
deki tehdit gsterilerinden bir sonu alamayp, oradan ayrlnca, Msr'a bir
karma yapmak istemise de, Mehmet Ali'nin kuvvetleri tarafndan geri pskr
tld. Bunun sonucu olarak, o tarihe kadar donanma tarafndan ynetilen Msrn
ky ksmlar da Mehmet Ali'nin ynetimine verildi
80
.
70
Prof. Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 126 da bu tarihi 1804 olarak verirken, Altunda 1805
olarak vermektedir.
77
Altunda, ad geen eser, s. 24-25.
78
Karal, ad geen eser, s. 126.
70
Sir Charles Webster, The Foreign Policy of Palmerston, 1830-1841, London, G. Bell and Sons,
1951, Vol. l , p. 285.
80
Altunda, ad geen eser, s. 26.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 197
Mehmet Ali Paa, 1811 de Klemenlerin otoritesini krdktan sonra
Vahhabi'lere dnd. Vahhabi'lik 10. yzylda Medine'de ortaya km, fakat esas
itibariyle Necit Sultanlndaki Suudi'ler arasnda yaylmt. Vahhabiler, Riyad'
bakent yapp, Medine ve Yemen'e kadar kontrollarn yaymlard. Halbuki bura
lar Osmanl Devle'ne tbi idi. Bu sebeple Mehmet Ali, 1811 de Vahhabi'lere kar
da harekete ged. Oullar Tosun ve brahim Paalar Vahhabi'leri kontrol alna
almak iin ok uratlar. Nihayet brahim Paa 1819 ylnda btn Necit
Sultanl'n igal ederek, Necit Sultan Abdullah' esir ederek stanbul'a gnderdi.
Dier Vahhabi liderlerini de Msr'a getirdi. Abdullah stanbul'da idam edildi.
Hicaz' Vahhabi'lerden kurtarmakla Mehmet Ali btn slm leminde byk
hret sahibi oldu. Etkinlii btn Arabistan katasna yayld. nk Hicaz'n y
netimi de brahim Paa'nn eline gemiti
81
.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Mehmet Ali'nin Osmanl Devleti'ne en byk
yardm Yunan ayaklanmasnda olmu ve brahim Paa kuvvetleri, byk bir do
nanma ile Mora'ya kararak, yunan silerini bir hayli temizlemiti. Hatta Mehmet
Ali bu srada stanbul'a zahire bile gndermiti. Padiah II. Mahmud, bu yardm
lardan ok memnun olarak, Mehmet Ali'ye phe ile bakmasna ramen, "Aferin
gzel gayret ve ikdam etmi ve dahi etmee izhar- hahe ediyor. Hak Tala berhu
dar eyleye" demitir
82
. Lkin, II., Mahmud ile Mehmet Ali'nin aras alp, Msr
Valisi'nin isyan etmesi de, bu yardm sorunundan doacakur. Mamafih, Mehmet
Ali'nin zellikle Vahhabi isyanndan sonra bu derece kuvvetlenmesi, Bbli'yi kor
kutmaya balad gibi, Padiah'n etrafndakilerin de Mehmet Aliye kar duyduk
lar kskanln da, ikisinin arasnn almasnda byk rol oldu.
2. MEHMET AL AYAKLANIYOR
Mehmet Ali'nin ayaklanmas, Suriye yznden olmutur. Mehmet Ali Paa,
Yunan ayaklanmasna yardma davet edilirken, kendisine Girid ve Suriye valilikleri
de vaadedilmiti. Fakat devletlerin Yunan ayaklanmasna mdahale etmeleri ve
Navarin'de Osmanl-Msr donanmasn yakmalar zerine, Mehmet Ali'nin yardm
lar istenen sonucu vermedii gibi, Navarin olay zerine, brahim Paa da mtte
fiklerle anlap, kuvveerini Mora'dan ekmiti. Padiah'n iznini almadan ve ona
danmadan Msr kuvvetlerinin Mora'dan ekilmesi, Padiah ok kzdrmt.
stelik, 1828-29 Osmanl-Rus savanda da Mehmet Ali Osmanl Devle'ne hi yar
dm etmedi. Zaten Valisine phe ile bakan Padiah' bu durum bsbtn kzdrd.
Rusya karsndaki yenilginin sulusu olarak Mehmet Ali'yi grd. stelik, Mehmet
Ali bu sava srasnda, olu brahim Paa iin Rumeli ve kendisi iinde Anadolu
Seraskerliini istemi
83
. Yani Anadolu ve Rumeli'deki asker kmvetlerin komutan-
81
Altuda, ad geen eser, s. 28.
82
Altuda ayn eser, s. 28.
83
Karal, Osmanl Tarihi, CiltV, s. 128.
198 FAHR ARMAOLU
ln istiyordu. Tabi istei yerine getirilmedi. te bu atmosfer iindedir ki, Edirne
Bar'ndan sonra, Mehmet Ali'nin, kendisine vaad edilen, Girit, Trablus-am ve
Suriye valiliklerini istemesi barda taran damla oldu. Esasna baklrsa, Mehmet
Ali Yunan ayaklanmasnda Osmanl Devleti'ne yardm ederken, Girit yerine Suriye
Valiliini istemi, fakat Bbli buna raz olmamt. Mehmet Ali'nin Suriyeyi elde
etme dncesi Valiliinin ilk yllarna kadar gider. Osmanl Devleti de Yunan
ayaklanmas srasnda bu noktay tesbit etmiti.
Bu sebeple Mehmet Ali'nin bu istekleri de reddedildi. Ayrca, Bbli bu sefer
Mehmet Ali'den kurtulmaya karar verdi. Kendisine sadece Girit Valilii verildikten
sonra, "derm-i Msrda bir ihtill peydasile hakkndan gelinmek'
4
zere bir takm
tertipler hazrlad. Yani Msr'da bir ayaklanma karlarak Mehmet Ali drle
cekti. Fakat, Mehmet Ali stanbuldaki casuslar vastasiyle bu komployu rendi ve
harekete gemeye karar verdi. Suriye'yi kendi gc ile alacakt. stanbul'un hare
kete gemesi iin zaman brakmak istemedi.
Harekete gemek iin zaten bahanesi de vard. Mehmet Ali Msr' ok sert bir
ekilde ynetiyordu. Msr halk, fellhlar, ar vergilerden ve genlerin geliigzel
askere alnmalarndan ok ikyetiydi. Bu sebeple, 6.000 kadar Msrl lkeden
kap Suriye'ye sndlar. Bunlar Akk'da toplanmlard. Mehmet Ali, Akk Valisi
Cezzarzade Abdullah Paa'dan bunlar iadesini istedi. Paa da bunlar iade etmedi.
Ayrca bu srada Abdullah Paa ile Mehmet Ali arasnda bir takm alacak-verecek
anlamazlklar da vard. Btn bunlardan yararlanan Mehmet Ali'nin manen olu
brahim Paa komutasndaki 24.000 kiilik bir Msr kuvveti 1 Kasm 1831 den iti
baren Suriye topraklarna girmeye balad.
unu da belirtelim ki, bu srada Suriye'nin de ii karmakanktr.Mehmet Ali
bir bakma bundan yararlanyordu. Suriye'nin her tarafnda ayaklanmalar vard.
Suriyeliler Mehmet Ali'den medet umuyorlard. Mehmet Ali de propagada yoluyla
Suriyelilere ok ey vaadediyordu. Bu srada, Suriye ileri gelenlerindenbi i, "Bize
gelecek Ftih, hangi taraftan gelirse gelsin, byk bir se\ile karlanacaktr" di
yordu
83
.
brahim Paa'nn Msr kuvveeri, Gazze, Kuds ve Yafa'y aldktan sonra, 27
Mays 1832 de Akk'y drd. Bbli, Mehmet Ali'den kuvvetlerini geri ekme
sini istediyse de, Mehmet Ali kendisine Suriye Valiliinin verilmesinde srar etti.
Bunun zerine II. Mahmud bir fermanla, Mehmet Ali'yi "si" iln etti. Bu suretle
zarlar atlm oluyordu.
brahim Paa Suriye'deki ilerlemesine devam etti. 14 Haziranda am, Temmuz
balarnda da Halep, Humus ve Hama Msr kuvveeri tarafndan igal edildi. Bu
<s
* Altunda, Msr Meselesi, s. 33.
80
ayn eser, s. 39.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 199
srada, Osmanl Devleti, ayn zamanda Msr Valisi tayin ettii Aa Hseyin Paa
komutasndaki bir orduyu brahim Paa zerine yollamt. Osmanl kuvvetleri ile
Msr kuvvetleri arasndaki ilk muharebe, 29 Temmuz 1832 de, Antakya ile
skenderun arasndaki Beyiada. (Belen) cereyan etti. Sonu Osmanl kuvvetleri
iin byk hezimet oldu. Ordunun byk ksm ezildi. Artk Suriye tamamen
Mehmet Ali kuvvederinin elindeydi ve Anadolu yolu Mehmet Aliye almt.
Beylan zarferinden sonra Mehmet Ali Paa, tekrar II. Mahmud'a haber gn
derip, kendisine Suriye Valilili verildii takdirde askerini geri ekeceini bildirdi.
II. Mahmut bu teklifi de reddettii gibi, brahim Paa zerine ikinci bir ordu gn
derdi.Bu srada brahim Paa Konya'ya gelmi bulunuyordu. Yeni ordunun komu
tan Reit Mehmet Paa, k mevsiminin gelmi olmas dolaysyle muharebeyi ilk
bahara brakmak niyetindeydi. Fakat Padiah II. Mahmud, Beylan yenilgisinin izle
rini bir an nce silmek iin, hemen saldrya geilmesini istedi. Reit Mehmet Paa,
elindeki dzensiz kuvvetlerle, resiz, brahim Paa'nn Avrupa apndaki kuvvetle
rine saldrmak zorunda kald. brahim Paa kuvvetlerinin banda Sleyman Paa
(Albay Sve) bulunuyordu. 21 Aralk 1832 gn yaplan Konya muharebesi
Osmanl kuvvetleri iin ikinci bir hezimet oldu. 30.000 asker ld ve Reit Mehmet
Paa da esir dt.
Konya muharebesinden sonra, brahim Paa kuvvetlerine imdi stanbul yolu
alm bulunuyordu. Lkin, Msr kuvvetlerinin bu hzl baarlar ve Osmanl
Devleti'nin aczi Avrupa devletlerini harekete geirdi ve Msr meselesi bir Avrupa
meselesi, Avrupa diplomasisi iin yeni bir "Dou sorunu" halini ald. nk,
brahim Paa, Konya zaferinden sonra Adana, Urfa ve Mara taraflarm da ele ge
irdii gibi, nc kuvvetleri Bursa'ya kadar gelmilerdi. Yani Osmanl Devleti'nin
yklmas sz konusuydu.
Burada bir noktaya da deinmek gerekiyor. Baz kaynaklara gre, Mehmet
Ali'nin btn amac Osmanl Devleti'ni ykmak ve onun yerine gemek, yani
Osmanl Devleti'nin bana gemekti. Mesel, ngiltere'nin Msr'daki bakonsolusu
Baker, 1832 yl banda Londra'ya gnderdii bir raporunda, Mehmet Ali'nin
Padiah devirmekten baka bir amac olmadn yazarken, 1832 Austosundaki
bir raporunda da "Mehmet Ali, imdiye kadar niha gayesini ksmen gizledii y
zndeki peeyi bsbtn att ve amacnn Sultan Mahmud'u tahtndan indirip,
onun yerine olunu geirmek istediini aka iln etmitir" diyordu
86
.
Buna karlk, Prof. Karal da, Mehmet Ali'nin baz szlerini zikrederek, byle
bir niyeti olmadn sylemektedir. Mesel Mehmet Ali, bir defasnda, bir ngiliz
diplomana yle demitir: "Osmanl mparatorluu'nun paralanmasndan benim
iin doacak sorumluluu biliyor musunuz? Mslmanlar nefretle benden uzakla-
8
8
" Sir Charles Webster, The Foreign Policy of Palmerston, Vol. 1, p. 278. Bundan sonra bu eseri
"Webster, Palmerston " eklinde zikredeceiz.
200 FAHR ARMAOLU
acaklardr. lk uzaklaanlardan biri de iki olum olacaktr". 1833 de de
skenderiye'deki AvrupalIlara unlar sylemitir: "Padiahn hizmetkr olarak
kalmak isyorum, brahim, eer Boaziine varmaya muvaffak olursa, Padiahn
ayaklarna kapanarak affn ve Msr'a dnmek iin msaadesini dileyecektir."
Mamafih, Prof. Karal da, Mehmet Ali'nin II. Mahmud'u devirip, Pdiahln iln
etmek istediine dair tarih kaytlar olduunu da belirtmektedir
87
.
Dier taraftan, Mehmet Ali'nin kurnazln gznne alarak, yukardaki sz
leri, Avrupa devlederinin ie mdahalesinden ve Osmanl Devleti'ne olan ilgilerini
ortaya koymasndan sonra sylediine de dikkati ekelim.
3. AVRUPA DEVLETLERNN TEPKLER - KTAHYA ANLAMASI
Mehmet Ali'nin ayaklanarak Osmanl Devletine kar harekete gemesi, tabi-
atiyle Avrupa devlederini de harekedendirdi. nk, bir defa, Msr, ngiltere ve
Fransa'nn en yakn ilgi alanyd. Osmanl mparatorluu ise, ngiltere ile
Rusya'nn zerinde mcadele ettikleri bir blgeydi. Varl veya yklmas her iki
sini de ilgilendiriyordu. Hatta, Rusya ile aUma iinde bulunan Avusturya iin de
Msr sorunu, Osmanl mparatorluu dolaysiyle, kendisini yakndan ilgilendiren
bir konuydu.
Tabiatiyle, bu devletlerin Msr meselesine kar duyduklar bu kar ilikisi sa
dece, stratejik bir toprak olarak Msr'dan ileri gelmiyordu. Burada en nemli bir
faktr de Mehmet Ali'nin "gc" idi. Devletler, Mehmet Ali'nin, askeri gcn
Mora'da grmlerdi. Msr ordusu zamann en ada bir asker gc idi. Keza
donanmas da yle. Bu sebeptendir ki, Navarin'de Msr donanmasn yaktklar
gibi, brahim Paa'nn Mora'dan ekilmesini salayarak, Yunan sorununu kendi
kontrollar aluna alabildiler. Yoksa Navarin olmasayd, Yunan ayaklanmas baarya
ulaamyaca gibi, belki de devleder Msr ile sava yapmak zorunda kalacaklard.
te bu Msr ve Mehmet Ali, imdi Anadolu'ya girmi ve stanbul'a giden yollar
onun nnde almaya balamt. Ksacas, sorun bir Mehmet Ali sorunu deil,
Osmanl Devleti'nin yklmas ve bundan doacak eitli ve kritik sorunlard.
Devlederin byk bir tel ile Msr sorununa el atmalarnn bir sebebi de buydu.
e pek fazla karmayan Prusya hari tutulursa, dier drt byk devletin
Msr meselesindeki tutumlar ve izledikleri politikalar birbirinden farkl olmutur.
Yani Avrupa diphomasisi, Mehmet Ali meselesinde ortak bir cephe kuramamur.
Avrupa devletleri iinde Mehmet Ali'yi en fazla destekleyen Fransa idi.
Mehmet Ali, Msr'da yapt kalknma hamlelerinde ve zellikle Msr Ordusu'nun
kurulup gelitirilmesinde Fransa'dan ok yardm grmt. Fransa ile Mehmet Ali
arasndaki mnasebetier ok dostane idi. Fransa Cezayir'i aldktan sonra, btn
87
Karal, ad geen eser, s. 130.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 201
kuzey Afrika'ya girmek istiyor ve bunun iin de Mehmet Ali'den yararlanmay d
nyordu. Kald ki, Msr, Napolyon'dan beri Fransa iin tabi bir ilgi alan haline
gelmiti. Bu sebeple, Fransz halk, Yunan silerini alklad gibi, Devletine ba-
kaldrm Msr Valisi'ni de yle alklyordu. Mehmet Ali Fransz kamu oyunda son
derece popler bir hale gelmiti. Parlmento, basn ve kamu oyu, Mehmet Ali'nin
yalnz braklmas halinde, Temmuz Hkmeti'ni hi affetmeyeceklerdi
88
. Bununla
beraber, yeni Kral Louis-Philippe, ngiltere ile beraber giden bir politika izlediin
den, bu devlede arasnn almasn istemiyordu. Lkin, Fransa'da kamu oyunun
bu durumu karsnda, Osmanl Devleti'nin Fransa'dan yardm istiyemiyecei
akt. Ayrca, Cezayir'in igalinden sonra da iki devlet arasndaki mnasebetler so
umutu. Fakat, Rusya'nn ie karmas, Mehmet Ali'yi destekleyen Fransa'y zor
duruma sokacaktr.
Prusya'nn durumunu daha nce belirtmitik. Prusya, Avusturya'y izlemekten
baka bir ey yapmyordu. Avusturya'ya gelince, Rusya'nn Balkanlar'a yaylmas ih
timali Avsturya'y korkutmakta idiyse de, 1830 htillleri Metternich'i ok daha
fazla korkutmu ve Avusturya'nn Rusya'ya yanamasna sebep olmutu. Bu du
rumda Osmanl Devleti Avusturya'dan da medet umamazd. Metternich, bu se
beple, Mehmet Ali krizi srasnda ikili oynayacaktr. Osmanl Devletini destekler
grnp, Rusya ile birlikte hareket etmeye alacaktr.
Osmanl Devletine kar izledii genel politikas dolaysiyle, ve dier devlet
lerle olan kar atmalar da gznne alnnca, Osmanl Devleti'nin, Mehmet
Ali'nin Anadolu'ya girip stanbul yolunu tutmas karsnda, yardmna gvenebile
cei tek devlet ngiltere'ydi. Mehmet Ali kuvvetlerinin daha Beyln muharemesini
kazanmas zerine, Osmanl Devleti, ngiltere'den yardm istemek zere harekete
geti ve 1832 Kasamnda Namk Paa zel eli olarak Londra'ya doru yola ka
rld. Kendisine verilen talimat, ngiltere'den 15 para sava gemisi istemesi ve
ngiltere buna raz olmaz ise, hi deilse, ngiltere'den aylkl subay, topu ve deniz
eri temin edilmesiydi
89
. Ayrca, ngiltere Kral'na hitaben II. Mahmud'un bir mek
tubu da kendisine verilmiti.
Namk Paa ayrca, Londra'ya giderken, nce Viyana'ya ve sonra da Paris'e u
rayarak, onlarn da desteklerini almak istedi. Metternich, Avusturya'nn, Mehmet
Ali'ye bir si gz ile bakmakta olduunu sylemekle beraber, donanmas olmad
iin Osmanl Devletine yardm edemiyeceini
90
, Padiah asker gcne gvenemi-
yorsa, Mehmet Ali'ye Suriye'yi verip onunla anlamak suretiyle mparatorluun
varln korumas gerektiini syledi
91
.
88
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 320.
89
Dr. Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Deminde Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yayn, 1947, s. 138-139 (Bundan sonra bu eseri Boazlar meselesi diye zikredeceiz) ;
Altunda, Msr Meselesi, . 87-88.
90
Tukin, ad geen eser, s. 139.
91
Altunda, Msr meselesi, s. 89.
202 FAHR ARMAOLU
Namk Paa'nn Fransa'da gerek Kral, gerek Dileri Bakan ile.yapt gr
melerden edindii izlenim ise, "Fransa'ya bel balamak, Osmanl mparatorluu
iin zararl olacaktr" eklinde olmutur'
12
.
Namk Paa'nn asl nemli olan Londra misyonu'na gelince: Namk Paa,
ngiltere Kral tarafndan gn sre ile Windsor atosu'nda misafir edilmesine,
Kral ile beraber at gezintileri yapmasna, Kraln Padiaha 20 top hediye etmesine,
Kraln, Fransa'nn Mehmet Ali'nin "fesadna" ortak olduunu ve ngiltere'nin
"Hind lkesi"ne yol bulmak iin trl trl desiselere mraccat eden Rusya'nn,
Osmanl mparatorluu'na olduu gibi ngiltere'ye de tabi bir dman olduunu
sylemesine
52 * 54 * * *
ramen, Namk Paa ngiltere'den eli bo dnd. Babakan Grey ve
Dileri Bakan Palmerston ile eitli grmelerine ramen, ngiltereyi, hi de
ilse 8 paralk bir donanma gndermesine dahi raz edemedi
5
". ngiliz Hkmeti
bu "hareketsizlik" iin eitli sebepler ileri srmtr. Bir defa, bu srada
ngiltere'nin banda Belika ve Portekiz sorunlar vardr. Yaknda genel seimler
olacaktr ve kamu oyu Osmanl Devletiyle ilgilenmemektedir. Keza Muhalefet de
ngiltere'nin Mehmet Ali sorununa bulamasnn karsndadr. Keza, kabine'nin
ounluu da ayn fikirdedir. Hatta baz bakanlar, Osmanl mparatorluu'nun ar
tk sonunun geldiini ve onun yerine kmvetli bir Mehmet Ali'nin gemesinin daha
iyi olacan dnmekyediler. Buna karlk, Kral, Babakan Grey ve Dileri
Bakan Plamerston, Osmanl Devleti'ni, Rusya'nn kucana atamamak iin, onun
yardmna gidilmesi taraftarydlar. Bundan dolay Palmerston, alt yl sonra,
ngiltere'nin bu tutumunu, "ngiliz hkmeti'nin korkun hatas"diye nitelerken'"
1
,
1840 da da yle yazacakr: "Sultann istedii yardm ve korumay reddetmekle,
Lord Grey Kabinesi'nin, d politikada iledii hata o kada- byktr ki, ngiltere
tarihinin hi bir dneminde hi bir Ingiliz kabinesi byle bir hata ilememitir"
1
'.
ngiltere'nin yardm Osmanl Devleti'nin en byk ve son midi di. Fakat bu
midin snmesi, bu Devleti Rusya'nn kucana att. Fransa, Avusturya ve
ngiltere'nin Msr meselesinde takndklar tavr, Rusya'ya tek bana Msr mesele
sine karmas iin imknlar yarat
58
.
Edirne Bar'nn yapld sralarda, ar I. Nikola'nn emriyle, Osmanl
Devleti'ne kar izlenecek yeni bir politikay tesbit etmek zere, eski stanbul elisi
Koubey ile Dileri Bakan Nesselrode'un da dahil olduu bir heyet, gnlerce s
ren tartmalardan sonra, u esaslar tesbit etmiti: Bundan byle, Rusya, Osmanl
mparatorluu'nun "btnln" koruma ve savunma ilkesini benimsemelidir.
52
Altunda, ayn eser, s. 94.
5
-
4
ayn eser, s. 95.
54
ayn eser, 94.
5a
Bu konuda bak.: Webster, Palmeston, Vol. 1, p. 278-283.
5,1
ayn eser, p. 283.

1
ayn eser, p. 284.
58
Karal, Osmanl Tarihi, CiltV, 133.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 203
Bu politikfi ile Osmanl Devleti Rusya'nn "korumas" (Protection) altna sokulma
ldr. Bu dzen bozulacak olursa, Rusya hemen mdahale etmeliydi. Yani her eye
ramen, Osmanl mparatorluu yklacak olursa, Rusya iin de mdahale zorunlu
luu domu olacakt. Zira, Osmanl imparatorluunun dalmas halinde,
Avusturya'nn Tuna zerinden Balkanlar'a ve hatta Karadeniz'e sarkmas, ngiliz ve
Fransz donanmalarnn da Karadeniz'e girmesinden korkulmaktayd. Dolaysiyle,
Rusya'nn karlar gerei, stanbul ve Boazlarn zayf bir Osmanl Devleti'nin
elinde bulunmas, Boazlar'da ve stanbul'da Rusya'nn karsna kuvvetli devletle
rin kmasna tercih edilecekti. te bu politika ilkeleri dolaysiyle, ar I. Nikola,
kendisinin, Osmanl Padiahnn "en samimi dostu" olduunu iddia etmeye bala-
mt
00
.
te, Mehmet Ali kuvvetlerinin pepee kazand muharebeleri ve Konya'ya
kadar gelmi olmasn, Rusya bu yeni politika ilkeleri asndan deerlendirdi.
Mehmet Ali bu ii sonuna kadar gtrr de baarl olursa, o zaman Osmanl
Devleti yklacak ve zayf bir Osmanl Devleti'nin yerine, Mehmet Ali'nin kuraca
kuvvetli bir devlet geecektir. Ayn zamanda, Boazlar'da, Fransa Rusya'dan ok
daha kuvvetli ve stn bir duruma geecektir. O halde bunu nlemek gerekirdi.
Rusya bu kararn yrtmek iin iki koldan yrd. Biri, Mehmet Ali zerinde
bask yapmak, dieri de Osmanl Devleti'ne dorudan asker yardmda bulunmak.
Konya yenilgisinden birka gn nce, Rus elisi Boutenev Bbali'ye gelerek,
silerin ilerlemesinin dourabilecei tehlikelerden dolay, ar'n mkl durumda
bulunan Sultana "samimi dostluunun kesin bir delilini sunmakla haz duyacan"
bildirerek, Padiah arzu ettii takdirde, 5 byk sava gemisi ile 4 firkateynden iba
ret olan 9 paralk bir Rus filosunun, Sivastopol'dan stanbul'a harekete hazr ol
duunu syledi
100
. Osmanl Devleti bu teklif karsnda tereddt geirmekle bera
ber, hemen olumlu veya olumsuz bir cevap vermedi.
Dier taraftan Rusya, Mehmet Ali'ye bask yaparak Osmanl Devletiyle uzla
masn salamak zere, 1833 Ocak aynda, General Muraviyefi skenderiye'ye yol
lad. Rusya'nn gr, Mehmet Ali'nin, Msr Valiliinden baka Akk Valilii ile
yetinmesiydi. Halbuki Mehmet Ali, Adana'y da istiyordu. Yani btn Suriye ve
Adana.
Rusya'nn Mehmet Ali'nin karsna kmas Fransa')! tellandrd. Fransa ise,
Mehmet Ali'ye Suriye Valiliinin de verilmesinde srarlyd. Fransa, Rusya'nn kar
sna yalnz kmamak iin ngiltere'ye, beraber araclk yapmay teklif ettiyse de,
ngiltere yine kmldamad. Lkin ne Fransa'nn ve ne de Rusya'nn araclk teeb
bsleri Mehmet Ali'yi bir uzlamaya getiremedi.
00
Kurat, Trkiye re Rusya, s. 58.
100
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 144-145.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 203
Bu politika ile Osmanl Devleti Rusya'nn "korumas" (Protection) altna sokulma
ldr. Bu zen bozulacak olursa, Rusya hemen mdahale etmeliydi. Yani her eye
ramen, Osmanl mparatorluu yklacak olursa, Rusya iin de mdahale zorunlu
luu domu olacakt. Zira, Osmanl mparatorluunun dalmas halinde,
Avusturya'nn Tuna zerinden Balkanlar'a ve hatta Karadenize sarkmas, ngiliz ve
Fransz donanmalarnn da Karadeniz'e girmesinden korkulmaktayd. Dolaysiyle,
Rusya'nn karlar gerei, stanbul ve Boazlarn zayf bir Osmanl Devleti'nin
elinde bulunmas, Boazlar'da ve stanbul'da Rusya'nn karsna kuvvei devletle
rin kmasna tercih edilecekti. te bu politika ilkeleri dolaysiyle, ar I. Nikola,
kendisinin, Osmanl Padiahnn "en samimi dostu" olduunu iddia etmeye bala
mt
99
.
te, Mehmet Ali kuvvetlerinin pepee kazand muharebeleri ve Konya'ya
kadar gelmi olmasn, Rusya bu yeni politika ilkeleri asndan deerlendirdi.
Mehmet Ali bu ii sonuna kadar gtrr de baarl olursa, o zaman Osmanl
Devleti yklacak ve zayf bir Osmanl Devleti'nin yerine, Mehmet Ali'nin kuraca
kuvvetli bir devlet geecektir. Ayn zamanda, Boazlar'da, Fransa Rusya'dan ok
daha kuvvetli ve stn bir duruma geecektir. O halde bunu nlemek gerekirdi.
Rusya bu kararn yrtmek iin iki koldan yrd. Biri, Mehmet Ali zerinde
bask yapmak, dieri de Osmanl Devleti'ne dorudan asker yardmda bulunmak.
Konya yenilgisinden birka gn nce, Rus elisi Boutenev Bbali'ye gelerek,
silerin ilerlemesinin dourabilecei tehlikelerden dolay, ar'n mkl durumda
bulunan Sultan'a "samimi dostluunun kesin bir delilini sunmakla haz duyacan"
bildirerek, Padiah arzu ettii takdirde, 5 byk sava gemisi ile 4 firkateynden iba
ret olan 9 paralk bir Rus filosunun, Sivastopoldan stanbul'a harekete hazr ol
duunu syledi
100
. Osmanl Devleti bu teklif karsnda tereddt geirmekle bera
ber, hemen olumlu veya olumsuz bir cevap vermedi.
Dier taraftan Rusya, Mehmet Ali'ye bask yaparak Osmanl Devletiyle uzla
masn salamak zere, 1833 Ocak aynda, General Muraviyef i skenderiye'ye yol
lad. Rusya'nn gr, Mehmet Ali'nin, Msr Valiliinden baka Akk Valilii ile
yetinmesiydi. Halbuki Mehmet Ali, Adana'y da istiyordu. Yani btn Suriye ve
Adana.
Rusya'nn Mehmet Ali'nin karsna kmas Fransa'y tellandrd. Fransa ise,
Mehmet Ali'ye Suriye Valiliinin de verilmesinde srarlyd. Fransa, Rusya'nn kar
sna yalnz kmamak iin ngiltere'ye, beraber araclk yapmay teklif ettiyse de,
ngiltere yine kmldamad. Lkin ne Fransa'nn ve ne de Rusya'nn araclk teeb
bsleri Mehmet Ali'yi bir uzlamaya getiremedi.
99
Kurat, T rkiye re Rusya, s. 58.
100 -[
u
kj
U
Boazlar Meselesi, s. 144-145.
204 FAHR ARMAOLU
Bu araclk teebbslerinin baarszl ve 20 Ocak 1833 de brahim Paa kuv
vetlerinin Konya'dan Bursa istikametine hareket etmeleri, Padiah II. Mahmud'u
bsbtn tellandrd. Bu srada, Londra'da bulunan Namk Paa'dan da
ngilterelim tutumu hakknda olumsuz raporlar geldi. Halbuki Namk Paa,
Rusya'nn yardm teklifini ngilizlere de sylemiti. Keza Fransa da durumdan ha
berdar edilmiti. Fakat Osmanl Devleti her ikisinden de bir destek gremeyince ve
brahim Paa'nn Konya'dan Bursa istikametine yrmekte olduunu grp,
Padiahn tahnn elden gitmesi tehlikesinin yaknlamas zerine, Rusya'nn yar
dm teklifinin kabulne karar verildi ve istek 7 ubat 1833 gn Rus elisine bildi
rildi. Bu srada brahim Paa'nn nc kuvveeri Bursa'ya gelmi bulunuyordu.
brahim Paa'nn askerleri kendisine ark "Napolyon" diyorlard
101
.
Osmanl Devleti Rusya'ya, yardm teklifinin prensip olarak kabul edildiini
bildirmi, fakat bu yardm hemen yaplsn, yani Rus donanmas hemen gelsin
denmemiti. Fakat teklifin prensip olarak kabul Rusya iin yeterli oldu ve
Karadeniz'de fena hava artlarnn hkm srdn ileri sren, 9 paralk Rus
donanmas 20 ubat 1833 gn Boazdan ieri girip Bi'ykdere nlerinde demir
att.
Rus donanmasnn stanbul nlerine gelmesi, brahim Paa'nn eline yeni bir
silh verdi. brahim Paa, Anadolu halk arasnda, gvur kadarn kabul etmi olan
gvur Padiahn, imdi "Moskoflarla" anlat propagandasn yayyordu. II.
Mahmud'un slahat hareketleri, adnn "Gvur Padiah"a kmasna sebep olmutu.
brahim Paa bu durumdan yararlanmaya alyordu.
Osmanl Devleti de, Rus donanmasnn byle birdenbire Boaz'dan ieri gir
mesinden holanmamt. Bunun ierde ve darda yarataca tepkilerden korku
yordu. Nitekim, Rus donanmasnn stanbul'a gelmesinden en fazla tellanan dev
let Fransa oldu. Fransa'nn tebbsleri sonucu, Osmanl Devletiyle Mehmet Ali
arasnda Suriye'nin Mehmet Ali'ye verilmesi esasndan bir anlama da meydana
geldi
102
. Bunun zerine, stanbul'a yeni gelmi olan Fransz elisi Roussin, hemen
Mehmet Ali nezdinde teebbse geti. Eer bir uzlama olursa, anlamaya gre,
Osmanl Devleti de Rus donanmasnn kp gitmesini isteyecekti.
Fakat Mehmet Ali'nin azndan "Adana"dan baka kelime kmad. 8 Mart
1833 de Roussin'e yazd mektupta yle diyordu: "Zaptettiim yerleri temellk
etmeme hangi hakla mani olmak istiyorsunuz? Milletim btn mevcudiyetiyle ar-
kamdadr. Trkiye'de daha byk hdiseler yaratabilmek iin Rumeli ve Anadolu
ahalisini tahrik etmem yeter. Btn zaferlerime ramen yalnz Suriye ile ikfa et
tim... imdi btn bu hogrme karlk, milletimin byk yardmlaryla, kan
101
Webster, Palnerston, p. 286.
102
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 163.
205
pahasna zaptettii bu yerleri geri vermekliim taleb ediliyor....Yaptnz b hare
ketle beni siyaseten idama mahkm ediyorsunuz"
103 * * *
.
Fransa Mehmet Ali'yi feda etmeden ve Osmanl Devleti'ni tvize zorlayarak uz
lama salamak istiyordu. Rus donanmasnn Istanbula gelmesi bile ngiltere'yi ye
rinden oynatamamt. Metternich ise, ne yapacan bilmeden bocalayp duru
yordu. Padiah iin tehlike ise kapya gelip dayanmt. Bu durum karsnda,
Padiahn bakanlnda yaplan bir toplantda, "Devlet-i aliyenin dost- hlisi ve
muhibbi muhlisi olan Rusya devletinden iae-i maub-i li olan asakir-i berriye"
101
,
yani Rusya'dan kara kuvveti istenmesine de karar verildi. 5 bin kiilik bir Rus kuv
veti 7 Nisan 1833 de Beykoz'da karaya kt. Ayrca, yine Osmanl Devleti'nin istei
zerine, Rusya 30 bin kiilik bir kuvveti Tuna cephesinde tutuyordu. Bu kuvvetler,
gerektiinde stanbul'u brahim Paa kuvvederine kar koruyacakt.
Rus askerinin stanbul'a gelmesi, Msr sorununu birdenbire alevlendirdi.
ngiltere ancak imdi durumun vahameni kavramaya balyordu. O zaman kadar
bocalayp duran Avusturya da bir eyler yapmak gerektiini anlad. Her ikisi de
Fransa ile cephe birliine karar verdiler. Bu devlete gre, Rus donanma ve as
kerini stanbul'dan uzaklatrmann aresi, Padiah ile si valisini uzlatrmaku.
Bunun iin de Padiah'n tviz vermesi gerektiine inandlar ve II. Mahmud'a bask
yaptlar
103
. Bir ngiliz ve Fransz ortak donanmas skenderiye nlerine gnderildi.
' Baz ngiliz sava gemileri de, Rusya'nn Boazlar'a kar herhangi bir hareketine
kar anakkale Boaz nlerine geldi.
U devletin Osmanl Devleti'ne bask yapmasna Rusya sesini karmad.
nk, Osmanl Devleti daha da zayflyordu ve intikam almak ve kendisni savun
mak iin Rusya'ya daha fazla muhta olacakt
1013
.
Sonu olarak, II. Mahmud'un 6 Mays 1833 tarihli bir "Hatt- erif'i ile,,
Mehmet Ali'ye Msr ve Girit valiliklerine ek olarak Suriye,Jve olu brahim Paa'ya
da Cidde Valiliine ek olarak Adana'nn "muhassll" yani orann vergilerini top
lama hakk verildi. Padiahn bu Hatu erifi, Osmanl Devletiyle brahim Paa ara
snda 14 Mays 1833 de Ktahya'da imzalanan bir anlama haline getirildi
107
.
Ktahya Anlamas, Msr sounu'nun veya bu "Dou Sorununun ancak bi
rinci perdesini kapatmaktayd. Zira, Ktahya Anlamas ne II. Mahmud'u ve ne de
Mehmet Ali'yi tatmin etmiti. Osmanl Devleti, Rus tehlikesi dolaysiyle ve Mehmet
Ali de devletlerin basks dolaysiyle bu anlamay kabul etmilerdi. brahim Paa
Mays sonundan itibaren kuvvetlerini geri ekmeye balad ve anlama snrlarna
103
Altunda, ad geen eser, p. 125.
101
Tukin, ad geen eser, s. 176.
J
Tki, ayn ese.s. 176.
10,1
Debidour, La Sain te-Alliance, p. 322.
107
Altunda, ad geen eser, s. 136-137.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
206 FAHR ARMAOLU
\
ekildi. Lkin gerek II. Mahmud, gerek brahim Paa, birbirlerine kar ilk frsatta
harekete gemek zere o andan itibaren asker hazrlklara baladlar
108
4. HNKR SKELES ANTLAMASI
Ktahya Anlamas ile sorun halledilmi oluyor ve dolaysivle artk Rus yard
mna da ihtiya kalmadndan, Rus askerinin ve donanmasnn stanbul'dan eki
lip gitmesi gerekiyordu. Fakat Avrupa devletleri, Rusya'nn stanbul'dan ekilmekte
hi acele etmediini endie ile gzlediler. Mays aynda ngiltere'nin yeni elisi ola
rak stanbul'a gelmi olan Ponsonby, Sultan'n Ruslarn elinde bir esir haline gel
diini yazyor ve Dileri Bakan Palmerston da, Ponsonby'den, stanbul'dan e
kilmeleri iin Ruslara bask yapmasn istiyordu
10
'
1
.
Nihayet, 10 Temmuz 1833 gn Rus askeri stanbul'u terketti. Lkin iki gn
nce, 8 Temmuz 1833 de, Serasker Hsrev Paa'nn Hnkr skelesi'ndeki yal
snda, Rusya ile Osmanl Devleti arasnda bir "ittifak" antlamasnn imzalandn,
devletler aknlk iinde rendiler. Bu aknln sebeplerini ve devletlerin tep
kilerini belirtmeden nce, Hnkr skelesi Antlamasnn esaslarm anahatlar ile
belirtelim
110
:
Hnkr skelesi Antlamas, 8 yl iin imzalanm, 6 ak ve 1 gizli maddeden
meydana gelen bir ittifak antlamasdr. 1. Maddeye gre, taraflar bir saldrya kar
lkelerini ve gvenliklerini salamak iin birbirlerine madd ve en etkin yardm
yapacaklard. 3. maddeye gre de, Osmanl Devleti'nin "istikrar ve istikll-i tan
mn" korumak arzusunda olan Rusya, bu devletin bir saldrya uramas ve
Osmanl Devleti'nin istemesi halinde, ona, hemen, kara ve deniz kuvvetleriyle yar
dmda bulunacaktr. Tabiatiyle Osmanl Devleti de ayn ekilde Rusyaya yardm
edecekti.
Antlamann ittifakla ilgili esas iki maddesi bunlard. Bu ak maddeler re
nildii zaman devletler hayretler iinde kaldlar. Bir si valisi ile baedemei bir
devlet, nasl olurdu da Rusya gibi devlete yardm edebilirdi? u halde bu iin arka
snda baka eyler olmalyd. Gerekten, devletleri pheye dren nokta,
"madde-i mnferide-i ha fi yy e" baln tayan "gizli" maddedeydi. Bu gizli mad-
deninin nemli ksm da yle diyordu, "....ledelicab taraf- saltanat- seniyyeden
olunacak ianete bedel olmak zere Devlet-i Aliye Rusya Devleti lehine fiilini
Akdeniz Boazn sed itmek yani hi ecnebi cenk sefinesinin her hangi bahane ile
duhuln tec\iz eylememee hasr itmek gerekdir".
108
Bak.: Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Cilt III-IV, s. 274-275.
100
Webster, Palmeston, p. 302-303.
110
Hnkr skelesi Antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat. Cilt 4, s. 90-93; Erim, ad geen
eser, s. 297-299; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 229-231; Hurewitz, The Middle Ease and
North Africa in World Politics-A Documentaiy Record, Vol. I, p. 252-253.
Grld gibi, gizli madde ile Rusya Boazlar'da herhangi bir pozisyon ka
zanmyordu. Gizli maddenin ifadesi udur ki, bir gn Rusya bir saldrya urarsa, it
tifak hkmleri gerei, tabiatiyle Osmanl Devleti de Rusya'ya yardm edecektir.
Fakat Rusya, Osmanl Devleti'nin durumunu da bildiinden, Osmanl Devleti'nin
herhangi bir asker yardm yapmas yerine, "Akdeniz Boaz"n, yani anakkale
Boaz'n, dier devleerin sava gemilerine kapamakla yetinmesini istiyor. Bu su
retle Rusya, Akdenizden kendisine ynelebilecek bir saldrya kar kendisini ko
rumu olacakt.
Bunanla beraber, Hnkr skelesi Anamas'nm Boazlar Rusya'ya atna
dair genel bir kanaat mevcuttur. Anama'nm gizli veya ak hkmlerinde, byle
bir anlama iaret edebilecek hi bir ifade yoktur.Tabi, bu demek deildir ki,
Hnkr skelesi Anamas, Rusya'nn Boazlar zerindeki emelleri ile ilgili deil
dir. Rusya'nn bu antlamay yapmak istemesindeki esas ama, yine Boazlar'a y
nelmektedir. Mehmet Ali syan Rusyay korkutmutu. 1829 da tesbit edilen politi
kann ngrd ihtimal nerdeyse gerekleiyordu. Mehmet Ali kuvvetleri
Ktahya'ya, hatta Bursa'ya kadar gelerek, stanbul'u ok yakndan tehdit etmiti.
Buna karlk Osmanl Devleti, bir si valisini yola getiremiyecek kadar gszlk
gstermiti. u halde Osmanl Devleti adamakll zayflamtr. Rusya, kendi kar
larn gzetecek tedbirleri imdiden almayacak olursa, bir gn kuvvetli birisi gelip
Boazlar'a yerleiverirdi. Bu sebeple, Rusya, byle bir durumda kolayca mdahale
imknn salyacak tedbirleri almalyd. Bu tedbirler de, Hnkr skelesi
Antlamas'nm ittifak hkmleriydi. Rusya, gerektiinde, bu itfaka dayanarak
hemen mdahale etme imknn kazanyordu.
Rus Dileri Bakan Nesselrode'un, Hnkr skelesi Antlamasn yapmak
zere stanbul'a yollad zel eli Prens Orlow'a 20 Mays 1833 de gnderdii
mektup, Rusya'nn bu anamay yapmaktaki amacn iyi bir ekilde aydnlatmak
tadr. Nesselrode bu mektupta yle diyordu: Evel iki devlet arasnda yaplacak
bir ittifak, Osmanl Devleti'nin bundan sonra, Rusyann himayesine snmak ka
rarnda olduuna ve Rusyann da bunu ondan esirgememek azminde bulundu
una dair Mehmet Ali'de bir kanaat husule getirecektir. Sonra, bu ittifaka esas ola
cak btnln korunma ve idamesi prensibi, yabanc devletleri, Trkiye'ye ait Rus
emelleri hakknda tatmin etmek gibi bir tesiri behemahal hsl edecektir. Nihayet,
ittifakn iine alaca miisbet taahht, bir dereceye kadar Osmanl Devleti'i, buna
lml zamanlarda, arn himayesi altna girmeye mecbur edecek...Hulsa, aramzda
byle bir ittifakn varl, gerektiinde Osmanl topraklarnda asker bulundurma
mz ve kullanmamz, meru bir hareket olacak ve bu sayede, herkesten nce olayla
rn nkubulaca yere yetimek ve orada daha salam bir durum almak ve Dou
Meselesi'e, - ister Osmanl mparatorluu'nu devam ve bekasn mmkn adde
delim, ister kmesini kanlmaz hal bilelim - daima hkim olmak, baka bir de
208
FAHR ARMAOLU
yile, bu meseleyi dilediimiz ekilde kendi menfaatlerimize uygun bir ekilde
zmek imkn olacaktr"
111
.
Nesselrode, gizli maddede sz edilen Boazlarn kapall ve bu maddenin
gizli olmasn neden istedii hususunu da u ekilde belirtmekteyldi: "Trkiye nasl
olsa kendi emniyet ve selmeti bakmndan, anakkale Boazn her trl hallerde
sava gemilerine kapal bulundurmakta bizzat alkadardr. Esasen bu kapallk
kaidesi fiilen yrrle konmu ve zamanla da meruiyet kazanmtr.... Onu
(Osmanl Devletini) dier devletlere kar nzik ve mkil bir durumda brakma
mak ve hi bir tarafn ikyetine meydan verilmemek zere, bu, gizli bir taahhd
maddesinin konu ve esasn tekil edecektir. ar bilhassa bu maddeye byk bir
nem vermektedir"
112
.
Osmanl-Rus ittifaknn imzas zerine zellikle ngiltere byk grlt ko
pard. Esasna baklrsa, ngiltere, Osmanl Devletiyle Rusya arasnda bir ittifakn
yaplmas ihtimalini daha 6 Haziranda renmiti
113
. Antlama'nn imzas zerine
de, ngiliz elisi Ponsonby, antlama metnini hemen elde etmi ve drt gn sonra
da metni Londra'ya yollamt. Antlama metnini Ponsonby'ye, Rus ittifakna mu
halif olan ve ittifak mzakerelerine sokulmayan Reislkttab vermiti
114 * *
. Hnkar
skelesi Antlamasnn mzakerelerini, Padiahn yakn adamlarndan Serasker
Hsrev Paa ile Ahmet Fevzi Paa, Prens Orlow ve eli Boutenev ile yrtmlerdi.
Hnkr skelesi Antlamas, ngiltere'yi Fransa ile ibirliine evketti. imdi
Fransa da tela kaplmt. Bu sebeple bir ngiliz-Fransz ibirlii ortaya kt.
ngiltere Fransa'ya ortak bir donanma ile Sivastopol'daki Rus donanmasn yakma)!
teklif etti
113
. ngiliz ve Fransz donanmalar anakkale nnde dolamaya balad.
ki devletle Rusya arasnda bir sava her an patlayacak gibi grnyordu
111
. nk,
Rusya da direnmeye kararlyd ve hi de gerileyecek gibi grnmyordu. Fakat
Fransa Babakan, Fransa'nn i durumu ve Rusya'nn Prusya ve Avusturya'y yanna
almas ihtimali dolaysyle bir sava gze alamad. Bununla beraber, ngiltere ve
Fransa, 26 Austos 1833 de Osmanl Devleti'ne verdikleri ayn metinli notalarda,
Osmanl-Rus ittifakn geersiz saydklarn ve Rusya'nn Osmanl Devletine asker
birmdahalesi, yani asker gndermesi halinde, hareket serbestilerini koruyacakla
rn bildirdiler
117
.
Dier taraftan, ngiltere bu iin peini yine brakmad. Hnkr skelesi
Antlamas konusunda Osmanl Devletiyle uzun mzakereler oldu ve bir ok nota
111
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 181.
112
ayn eser, s. 182.
113
Webster, Palmerston, p. 303.
114
ayn eser, Vol. 1, p. 304.
lla
Driault, Question d'Orient, p. 143.
n>
Driault ayn eser, p. 143; Debidour, La Sainte-Alliance, p. 324.
U;
Tukin, ad geen eser, s. 188-189.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 209
al-verii yapld. Osmanl Devleti, ngiltere'nin phelerini gidermek iin ittifakn
ak ve gizli metinlerini btn devleere bildirdi. Fakat bu dahi ngiltere'yi tatmin
etmedi ve Osmanl Devleti'ne u soruyu sordu : ngiltere ile Rusya bir savaa tutu
ursa ve Osmanl Devleti de her iki taraf ile de bar halinde bulunursa, Karadeniz
ve Akdeniz Boazlar'n ngilte ve Rusya'ya kapayacak mdr? Bbili 11 Aralk 1835
de verdii cevapta, Anama'nn hi bir devlete Boazlardan gemek hususunda
bir ayrcalk tanmadn, Boazlarn eskiden olduu gibi, btn devletlerin sava
gemilerine kapal kalacan bildirdi
118
.
ngiltere, bu antlama dolaysiyle, Fransa ile birlikte, Rusya nezdinde de pro
testoda bulundu. Rusya, Boazlar'n kapallna eskisi gibi riayet etmekte oldu
unu, ve Hnkr skelesi Antlamasnn da bundan baka bir ey olmad hak
knda teminat verdi. Fakat ngiltere, bu iin neden gizli bir madde ile yapldna
bir trl akl erdiremedi ve ilk frsatta bu antlamay ortadan kaldrmaya karar
verdi. Palmerstona gre, Hnkr skelesi Antlamasndan sonra Osmanl-Rus ya
knl yle bir nitelik kazanmaktayd ki, bundan byle stanbul'daki Rus elisi,
Osmanl Sadrazam (chief Cabinet Minister) haline gelecekti
119 * 121
.
ngiltere ve Fransa'nn Rusya'ya kar daha fazla sertlik gsterememelerinde
Avusturya'nn ve Metternich'in tutumu byk rol oynamtr. Esasnda
Antlama'dan Metternich de holanmamt. Fakat 1830 htilallerindenberi
Avusturya Rusya'ya dayanyordu. Bu sebeple, Rusya'nn Osmanl Devletiyle imzala
d antlamaya itiraz edecek hali yoktu. Bundan dolay, ngiltere ve Fransa'nn
Rusya'ya yaptklar protestolarn hi birine katlmad. Mamafih, Avusturya'nn tu
tumunda, Rusya'nn Avusturya nezdinde yapu baz teebbslerin de rol oynad
anlalyor. nk, ar I. Nikola, 1833 ubat ortalarnda, Avusturya elisine yle
diyordu: "Osmanl Devleti artk lmtr. Fakat ben bu ly diriltmek gcne sa
hip deilim. Biz belki bu bunalm (Mehmet Ali syann) durdurabileceiz. Fakat
bu kle tcudun mr artk zayamaz. Bu vcut her tarafndan zlmeye ve
rmeye balamtr. Er veya ge paralanacaktr. mparator Franz (Avusturya
mparatoru I. Fanois) ve ben bu hususta anlamalyz"
1
'
20
.
Bu sebeple Metternich, Rusya ile anlama yoluyla onu frenlemek iin, bu dev
letle 18 Eyll 1833 de Mnchen-Graetz'da, Prusya'nn da katld bir anlama im
zalad
1111
. Mnchen-Gaetz Anlamas 3 ak, 2 gizli maddeden ibarettir. Ak mad
delerde, Osmanl mparatorluu'nun o gnk Padiah ailesinin ynetiminde kal
masna alacaklar ve geici ekilde de olsa, Padiah ailesinin deimesine veya
baka bir hnedanm onun yerine almasna izin vermeyeceklerini belirtiyorlard.
118
Tukin, ayn eser, s. 195.
U'J Webster, Paimerston, p. 305.
1110
Altunda, Msr Meselesi, s. 161.
121
Mnchen-Graetz Anlamas iin bak.: Altunda, s. 163-164; Tukin, s. 199; Debidour, La Sainte-
Aiiiace, p. 327; ngilizce metin: Hurewitz, The Middle East and North Africa..., Vol. I- p. 254-255.
210 FAHR ARMAOGLU
Gizli maddelerde, ise, Mehmet Ali'nin, Osmanl mparatorluu'nun Avrupa top
raklarn ele geirmesine izin vermeyeceklerini ve Osmanl imparatorluunun y
klmas kanlmaz olur ise, Avrupa dengesinin bozulmamas iin, byk devletle
rin hep birlikte hareket etmesi ilkesi kabul ediliyordu.
Mnchen-Graetz Anlamas'nn imzasndan sonra Metternich yle diyordu:
"Rusya, benimkinden farkl bir yol takip ettii vakit, onu kendi yolunda braktm.
Bugn benimle beraber gittii iin onunla birlikte gidiyorum...Bugn o
Trkiye'nin korunmasn istedii ve istemek zorunda kald iin, onunla birlikte
gidiyorum "
l22
.
Bylece Metternich, Rusya'nn Hnkr skelesi Antlamasyle kazanm olduu
avantajl durumu, bir dereceye kadar frenlemi oluyordu. Kald ki, imdi ngiltere
de Avusturya ile grmelere balyor ve 1834 ylndan ibaren, Boazlar'n kapal
l kuralnn, milleeraras bir anama ile garanti aluna alnmas fikri olgunla
maya balyordu.
Fakat gerek udur ki, Hnkr skelesi Andamas ile Rusya, Osmanl Devletini
himayesi altna alyor ve Boazlar'da stn bir durum kazanyordu
123
. Fakat bu s
tnlk ok ksa mrl oldu. Zira devleerin gstermi olduu tepkiler, Rusya'nn
mitlerini doduu anda lme mahkm etti.
5. MEHMET AL AYAKLANMASININ KNC SAFHASI
Ktahya Anlamas, ne II. Mahmud ve ne de Mehmet Ali tarafndan devaml
bir anlama olarak kabul edilmedi. Ktahya Anlamas II. Mahmud'un ok arna
gitmiti. Bunu istemiye, istemiye, devletlerin zoru ile kabul etmiti. Bunu Mehmet
Ali de biliyordu. Padiahn, ilk frsatta kendisine darbe indirmek isteyeceinden
emin olduu iin, daima tetikteydi. Ayrca, Mehmet Ali ve olu brahim Paa,
Msr'n bamszln salamak iin diplomatik faaliyetlerde bulunmaktaydlar.
Bununla yetinmeyip, brahim Paa, Mekke ve Medine'yi de elinde tuttuu iin,
Hilfeti stanbul'dan tekrar Kahire'ye getirmeyi tasarlamaktayd
124
.
Buna karlk Padiah da, Osmanl Ordusunu yeniden dzenlemek zere
Prusyai General Moltke ile dier Prusyal subaylar stanbul'a armt. Mehmet
Ali Osmanl Ordusunun kuvvetleneceinden korkarak bunu hi ho karlama-
mt.
1834 yaznda Suriye'de brahim Paa'ya kar ayaklanmalar kt. brahim Paa,
Msrda olduu gibi, gelir salamak amac ile her eye elkoymutu. Suriye halkn
122
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 199.
123
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 138.
124
ayn eser, s. 140. Bilindii gibi, Yavuz Sultan selim, 1517 de Msr' fethettiinde, halifelilii de
zerine alm ve Abbasi halifesi Elmtevekkil Alallah, Yavuz Selim'le birlikte stanbul'a gelerek, Ayasofya
Camiinde yaplan bir trenle Halifelii Osmanl Padiahlarna devretmitir.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 211
>rla askere alyordu. Suriye halk imdi Osmanl ynetimini arar olmutu. Bu se-
;ple brahim Paa'ya kar ayaklandlar. II. Mahmut bu durumu frsat bilip tam
arekete geecei srada, Arnavutluk'ta isyan kt. Bunun zerine II. Mahmud ha-
;kete gemekten vazged. Bylece iki taraf arasnda bar bir 4-5 yl kadar daha
ird. Bunda, devletlerin saldrgan tarafa yardm etmeyecekleri uyaras da etkili
ldu. Zira devletler, Bbli ile Mehmet Ali arasnda yeni bir anlamazln patlak
ermesinin, bir Avrupa savama dnmesinden korkmaktaydlar
123
.
1839 yl geldiinde II. Mahmud iyice hastayd. Msr olaylar ve yenilgiler onu
> kadar zmt ki, uyku uyuyamaz olmu, bu olaylarn acsn ve zntsn
mutmak iin iyice ikiye dmt
126
. lmeden nce, kendisi iin bir leke gibi du
an Mehmet Ali sorununu halletmeye karar verdi ve 21 Nisan 1839 gn Osmanl
Drdusu, Padiah'm emriyle harekete geti ve Frat' aarak Nizip'te karargh
mrdu. brahim Paa'nm karargh Halep'te bulunuyordu. ki ordu 24 Haziran'da
Nizip'te karlalar. Lkin sonu, Osmanl Devleti iin yine hezimet oldu. Osmanl
kuvvetleri, binlerce lnn yannda, 15.000 de esir verdi. stanbul yolu brahim
Paa'ya tekrar almt. II. Mahmud, Nizip yenilgisinin haberini alamadan 29
Haziranda ld. Yerine byk olu, 16 yandaki Abdlmecit Padiah oldu.
Abdlmecid 1861 ylma kadar Padiahlk yapacakur.
Nizip bozgunu vukubulduu srada, Sadrazam Hsrev Paa ve dier devlet er
knnn Rusya ile anlamasna kzan Kaptan Derya Ahmet Paa da Osmanl do
nanmasn Mehmet Ali'ye teslim etti. Bu suretle Nizip ifte felket dourmu olu
yordu
127
.
Osmanl Devleti'nin Nizip yenilgisi niltere'yi hemen harekete geirdi. nk
Ingiltere, Hnkr skelesi Anamasmdan sonra, artk Osmanl Devletini yalnz
brakmamaya karar vermiti.
Fransa'ya gelince; o da meselenin bymesine taraftar deildi. Mehmet Ali'yi
tuttuu iin, Mehmet Ali galip durumda iken, iki tarafn alavermesini istiyordu.
Yeni bir krizin kmas ihtimalinden holanmyordu.
Mehmet Ali ayaklanmasnn bu ikinci safhasndan Rusya da memnun kalmad.
Zira, bu bunalm byyecek olursa, Hnkr skelesi Andamas sorununun taze
lenmesine sebep olacakt. Bu durumda da, Rusya, ya bu antlama ile elde ettii
avantajlar kaybetmeyi gze alacak, veya ngiltere ile atacaku ki, bunu da hi is
temiyordu.
Avusturya'ya gelince: Artk 1830 ihtilhalleinin etkisi gemiti. Dolavsiyle,
Avusturya'nn 1833 de olduu gibi Rusya'nn dmen suyunu izlemesine gerek
12j
Tukin, ad geen eser, s. 206.
126
Netayic l-Vukuat, Ct III-IV, s. 275.
127
Bu olaydan sonra Ahmet Paa "Firari Ahmet Paa diye anlmtr. Mamafih "Hain Ahmet
Paa"da denilmitir.
212
FAHR ARMAOLU
yoktu. Bal devletlerle ibirlii yapabilirdi. O kadar ki, Metternich, ngiltere'nin,
Mehmet Ali sorunu iin bir milletleraras konferans toplanmas fikrini hararetle
destekledii gibi, Viyana'y, Avrupa diplomasisinin bir "merkez"i haline getirmek is
tedi
128
. Fakat ngiltere, inisyatifi o derece sk bir ekilde ele ald ki, bir sre sonra,
btn diplomatik faaliyetler Londra'da younla.
Rusya balangta milletlararas konferans fikrine pek yanamad. Bununla be
raber, Avrupa'nn ortak teebbslerinden de kopmad. Bu sebeple, 5 devletin
stanbul elileri, 27 Temmuz 1839 da Bbli'ye verdikleri ortak bir notada be
devletin, Dou Sorunu konusunda aralarnda mutabk kaldklarn bildirerek,
Osmanl Devleti'nin, kendilerinin destei olmakszn hi bir mzakereye girime
mesini istediler. Devletlerin bu teebbs, Bbli ile Mehmet Ali arasnda her
hangi bir anlamay imknsz kld gibi, Osmanl Devleti'ni devletlerin "kollektif
vesayeti" alna sokuyordu
12
'
1
. Mamafih, bu teebbs Osmanl Devleti'ni Avrupa dev
letlerine bal hale getirirken, ayn zamanda birbirlerine kar da kendilerini bal
hale getirmekteydi
130
.
Be devletin bu cephe birlii, ngiltere ile Avusturya'nn diplomatik zaferi idi.
nk, Rusya bu teebbse katlmazlk edemedi; aksi takdirde btn Avrupa'y
kendisine kar birletirmi olacak. Fransa da ayn ekilde dnd. Ayrca bu ha
reketi ile, bu cephe iinde Mehmet Ali'nin ve dolaysiyle Fransa'nn karlarn
daha iyi savunabileceine inanyordu
131
.
Avrupa devletleri 27 Temmuz notalar ile, bu ekilde bir cephe birlii kurmu
oldular. Fakat i, Mehmet Ali sorununun ne ekilde zmlenmesi gerektii konu
suna gelince, grler birbirine uymad. Gr ayrl, zellikle ngiltere ile
Fransa arasndayd. ngiltere'ye gre Mehmet Ali Suriye'den kmalyd. Fransa ise,
Mehmet Ali'nin o tarihe kadar elde ettii kazanlar ve zellikle Suriye'yi elinde
tutmasna taraftard. Mehmet Ali'nin Nizip galibiyeti, Fransz kamu ovamda byk
sevin yaratmt. Louis-Philippe ve bakanlar, bir yandan Avrupa devletler toplulu
undan ayrlmamak gibi bir kurnazlk gderken, dier taraftan da, dnyann hi
bir konferansnn, Mehmet Ali'nin elinden kazanlarn alamyacan, nk
adamn "kl elde" beklediini sylyorlard
132
.
te bu srada Rusya'nn yapt bir teebbs, Bat Bloku iinde beliren gr
atmalarn daha da iddetlendirdi. ar'n Londra'ya gnderdii zel eli
Biunnow, 15 Eyll 1839 da Londra'ya gelir gelmez, Dileri Bakan Palmerston'u
grm ve hkmeti adna u beyan yapmt: Rusya, Mehmet Ali sorununda
128
Webster, Palmerston. Vol. 2. p. 626.
120
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 370.
130
Palmerston, Vol. 2, p. 636.'
131
Driault, Question d'Orient, p. 147.
132
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 371.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
213
ngiltere ile birlikte hareket etmeye hazrdr. Ayrca, Rusya Hnkr skelesi
Antlamas'n yenilemiyecekr. Bunun yerine, anakkale ve stanbul Boazlar'mn
kapall milletleraras antlama haline getirilmelidir. Zaten, Hnkr skelesi
Antlamas'n Rusya, Osmanl Devleti zerinde bir kontrol kurmak iin deil, onun
varln ve gvenliini garanti alnna almak iin yapmtr
133 134
.
Palmerston, Brunnow'un bu beyann hem hayret ve hem de memnuniyetle
karlad. Zira, ngiltere'nin yapmaya alt eyi imdi Rusya kendisi teklif edi
yordu. ngiltere, 1809 danberi, Boazlarn kapall ilkesini, milletleraras bir ta
ahht haline getirmeye almaktayd. Bu adan da, Hnkr skelesi Antlamas,
ngiltere'nin bu kapallk politikasna bir darbe olmutu. imdi Rusya, 1833 ant
lamas ile elde ettii stnlk durumundan vazgeiyordu. O kadar ki, Hnkr
skelesi Antlamas, anakkale Boaz'nn kapalln esas alm, fakat ayn kapal
l stanbul Boaz iin sz etmemiti. imdi Rusya, stanbul Boaz'nn kapall
n da kabul ediyordu. Bundan baka, "ittifak" n salam olduu siyas avantaj
lardan da vazgeiyordu. Nihayet, Rusya, Osmanl mparatorluu sorununda, dier
devletlerin de sz hakkn kabule mecbur kalmt.
Rusya'y bu ekilde harekete sevkeden sebepler vard. Bir defa Rusya, Hnkr
skelesi Antiamas'na yaplan bu kadar itirazdan sonra, pratikte bu antlamann bir
deeri kalmadn grmt. Bu antlamay uygulama alanna geirmenin kolay
olmayaca anlalmt. Aksi halde, btn devletlerle sava gze almak gereke
cekti. Bunu da yapamyacam gre, Rusya, ngiltere tarafna kaymal, Mehmet
Ali'ye destek veren Fransa ile, onun karsnda yer alan ngiltere'nin arasn amal
ve bu suretle Boazlar sorununda yapm olduu bu fedekrlk karlnda hi
deilse Bat Bloku'nu paralamalyd.
Gerekten Rusya'nn bu diplomatik manevras baarl oldu. Fransa Suriye'nin
tamamnn Mehmet Ali'ye verilmesinde o kadar srar etti ki, ngiltere, Fransa'y bu
iin dnda brakmaya karar verdi. Mehmet Ali vastasiyle, Afrika'nn kuzeyinde
byk bir Arap mparatorluu kurma hevesinde olan Fransa, Mehmet Ali'nin top
raklarn mmkn olduunca geniletmek istiyordu. Bu durum karsnda,
Fransa'ya bir ders vermek gerekir. unu anlamas gerekir ki, szleri ve istekleri
A\rupa'mn kanunu deildirdiyen
131
ngiltere Dileri Bakan Palmerston, Rusya,
Avusturya ve Prusya ile anlaarak, Mehmet Ali sorununa zm bulmak zere, 15
Temmuz 1840 da Londra'da bir konferans dzenledi. Londra Konferans, 15
Temmuz 1840 tarihi ile iki belge kabul ve imza etmitir. Birincisi bir Konvansiyon
yani bir anlama, kincisi de "ayr seed" (acte spar) dir
133
. Mehmet Ali sorununa
133
Bak.: Tukin, Boazlar Meselesi, s. 217-218; Palmerston, Vol. 2, p. 662; Debidour, ad geen
eser, p. 372.
134
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p. 121.
13l>
15 Temmuz 1840 belgelerinin metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 209-215; Erim, ad geen
eser, s. 303-308; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 303-309; de Clercq, Recueil..., Tome IV-
p. 572-577; Hurewitz, The Middle East and North Africa..., Vol. I, p. 272-275.
214 FAHR ARMAOLU
ait zm formln, "ayr sened" belirtmektedir. Buna gre : Msr, babadan
oula gemek zere Mehmet Ali'ye verilecek. Ayrca, Akk Valilii ile, snrlar be
lirtilen gney Suriye de, kayd hayat artiyle, yine Mehmet Ali'ye verilecek. Mehmet
Ali bu artlar on gn iinde kabul etmezse, Akk'y kaybedecek ve sadece Msr'la
yetinmek zorunda kalacakt. Fakat ikinci on gn iinde, babadan oula gemek
zere Msr' da kabul etmezse, o zaman Osmanl Devleti, babadan oula geme
artn geri alacakt. Yine bu Sened'e gre, Mehmet Ali bunlarn hepsini ilk on gn
kabul ettii takdirde, Osmanl Devleti'nin imza ettii btn antlamalar bu toprak
larda geerli olacak ve vergiler de Osmanl Padiah adna toplanacakt. Yalnz,
Msr ile Mehmet Aliye verilen topraklarn asker ve sivil masraflar bu vergilerden
karlanacakt.
Konvansiyon'a gelince : Bu belge, esasnda bir "ittifak" antlamas saylabilir.
Zira, 5 maddelik olan bu anlamaya gre, devletler, Sened'deki formlleri Mehmet
Ali'ye kabul ettirmek iin ibirlii yapacaklard. Ayrca, Mehmet Ali'nin Sened'deki
zm formllerini kabul etmemesi halinde, Suriye ile Msr'n balantsn kara ve
deniz kuvvetiyle kesmek iin Osmanl Devletine yardm edecekleri gibi, Mehmet
Ali'nin kuvvetlerini, karadan ve denizden "stanbul"a yneltmesi halinde de
Osmanl Devleti'ne her trl asker yardm yapacaklard. Byle bir durumda,
anakkale ve stanbul Boazlarnn kontrol bu drt devlete teslim edilecekti.
Fakat bu durum da tamemen geici olacakt. Yoksa, bu durum, Osmanl
Devleti'nin Boazlar'm sava gemilerine kapall kuraln hi bir ekilde ihll et
meyecekti. Devletler, Boazlar'm kapall kuralna sayg gstereceklerini de taah
ht etmekteydiler.
Mehmet Ali bu artlardan hi birini kabul etmeyince, Osmanl Devleti,
Mehmet Alinin btn haklarn kaybettiini iln etti. Ortak ngiliz-Avusturya do
nanmas Suriye kyalarn abluka ederken, ngilizler Lbnan'a da asker kardlar.
Rusya da, Sultan'n yardm istemesi halinde, dier Avrupa devletleri donanmalar
nn Boazlar'dan ieri girmesine itiraz etmiyeceini bildirdi
131
.
Drt devletin Fransa'y darda brakan bu kararlar, Fransa'da kyametin kop
masna sebep oldu. Fransz htillinin hararetli savunucularndan tarihi Thiers,
1840 ubatnda Guizot'nun yerine Babakanla gelmiti. lk ii, 1840 Maysnda,
Napolyon'un Sainte-Hlne'deki kemiklerini Paris'e getirtmek oldu. Bu olay,
Fransa'da "mparatorluk" dneminin hatrlanmasna ve mill duygularn kabarma
sna sebep oldu. te Londra Konferans, Fransz kamu oyunda byle bir havann
egemen olduu bir srada toplanm ve Fransa'y dlama. Fransa, kendisini haka
rete uram sayd. Kamu oyunda yle bir heyecan ve tepki dalgas esti ki, tiyatro
larda Fransz mill mar syleniyor, en lml gazeteler bile, Franszlar harekete
gemeye aryordu. Napolyon'un maceralar ve baarszlklar unutulmu, sadece
13fi
Debidour, La Sainte-Alliance, p. 374.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 215
zaferlerinden sz ediliyordu
137
. Fransa'da tam bir sava havas esiyordu. Lamartine,
olaya "Diplomadk Waterloo" diyor, Thiers'den "sivil Napolyon" diye sz ediliyordu.
Bundan nceki Babakan ve Napolyon Savalarnda aktif rol alm olan Mareal
Soult, Fransa'nn yeni bir "Chaumont Anlamas" ile
138
kar karya bulunduunu
sylyordu. Journal des Dbats, Londra Anlamas iin, "Fransa bu hakare kald
ramaz. erefi buna izin vermez" derken, Kral Louis-Philippe de, Avusturya ve
Prusya elilerine "Nankrler" diye baryordu
139
. Louis-Philippe, imdiye kadar li
beral hareketlere kar mcadele etmekle, Avrupa barn ve hkmdarlarn taht
larn kurtardn iddia ediyordu.
Mamafih, barp armalarna ramen, Louis-Philippe daha ileri gitmedi. Bir
Msr valisi iin Fransa'nn savaa girmesini doru bulmad ve 1840 Ekiminde
Thiers'i Babakanlktan uzaklatrarak, yerine Mareal Soult'yu getirdi. Dileri
Bakanlna da Guizot geldi. Guizot, serdik polikasna taraftar deildi. Bu ekilde,
Mehmet Ali sorununda patlak veren ciddi bir bunalm nlenmi oldu. "Brakn
Franszlar ne sylerse sylesinler. Mehmet Ali yznden drt devlede sava gze
alamazlar" diyen Palmerston
140
hakl kmt.
Fransa'nn desteini kaybeden Mehmet Ali, yalnz kaldn anlad ve Osmanl
donanmasn geri vermeye ve Suriye'den ekilip, sadece Msr'la yetinmeye raz
oldu. Fakat bu sefer Osmanl Devlen de, ngiltere de Msr' da Mehmet Ali'nin
elinden almak istedilerse de, bu teebbslerinde yalnz kaldlar. Dier devletler
bunu desteklemediler. Onun zerine ngiltere de stelemedi. Zira, yeni bir iddet
politikasnn, Fransa'y gerekten bir savaa zorlamasndan korktu
141
.
Bunalmn giderilmesinden sonra, devletler Msr'n Mehmet Ali'nin elinde
kalmas grn belirttiklerinden, Osmanl Devleti de bunu kabul zorunda kald
ve Padiah Abdi'lmecid'in 13 ubat 1841 tarihli ferman ile
142
Msr meselesi u e
kilde bir formle baland: Msr Valilii, veraset yoluyla, Mehmet Ali'nin byk
olundan byk oluna geecek; Msr Ordusu 18.000 kiiden fazla olmayacak.
Albav'a kadar (Albay dahil) olan subaylar Msr Valisi tayin edebilecek. Msrda
vergiler Padiah adna toplanacak ve bu vergilerin drtte biri stanbul'a Osmanl
Hzinesine gnderilecek. Msr'da para Padiah adna bastrlacak. Glhane Hatt-
Humayun ile Osmanl Devletinin imzalad btn anlamalar, Msrda da y
rrlkte olacakt.
137
Debidour, ayn eser, p. 374.
138
Napolyon'un Leipzig savan kaybetmesinden sonra, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya'nn,
1 Mart 1814 de Napolyon'a kar imzaladklar ittifak. Bak.: yukarda s. 77.
139
Driault, Question d'Odent, p. 150.
110
Webster, Palmerston, p. 675.
111
Tukin, Boazlar meselesi,
112
Fermann metni : Noradounghian, Ruceil d'Actes..., Tome II. p. 320-323; Hurewitz. The
Middle East and North Africa..., Vol. 1, p. 276.
216
FAHR ARMAOLU
Padiah Abdlmecid, yine 13 ubat 1841 tarihli ikinci bir ferman ile de,
Mehmet Ali'ye, kayd hayat artiyle olmak zere, Darfur, Nbya, Kordofan ve
Sennaar eyaletlerinin (yani Sudan'n) ynedmini de verdi
143
.
Bunun zerine devletler Londra'da toplanarak 10 Temmuz 1841 de imzaladk
lar bir protokol ile
141
, Mehmet Ali sorununun kapanm olduunu belirttikten
sonra, 15 Temmuz 1840 anlamasnda ngrld zere, Boazlarla ilgili kapal
lk esaslarna katlmak zere Fransa'nn da davet edilmesine karar verdiler.
6. 1841 BOAZLAR SZLEMES
Yukarda, Hnkr skelesi Andamas'ndan hi bir devletin memnun olmad
n ve Boazlarn kapall ilkesinin, milletleraras bir taahht ekline sokulmas
fikrinin, 1834 ylndan itibaren olgunlamaya baladn ve Hnkr skelesi
Antlamas'nn yrmeyeceini anlayan Rusya'nn da, bu antlamadan vazgeerek,
1839 Eyllnde Boazlar sorununun milletleraras bir antlama haline getirilme
sine yanatn belirtmitik.
Yine, daha nce de belirttiimiz zere, Boazlarn btn devletlerin sava ge
milerine kapall hususunda Osmanl Devleti'nin eskidenberi uygulad kural
("usl-i kadime-i Saltanat- Seniyye"), ngiltere daha 1809 daki Kal'a-i Sultaniye
(anakkale) anlamasndanberi, btn devletlerin bal kalaca bir milletleraras
taahht haline getirmeye almaktayd. 1809 Anlamasnn 11. inci maddesine
gre, baka devletler bu kapalla riayet ettikleri srece, ngiltere de Boazlarn
kapallna sayg gsterecekti. Fakat ngiltere istiyordu ki, bata Rusya olmak
zere, btn devletler de ayn ekilde, kapalla sayg taahhdnde bulunsunlar.
Bu bakmdan, 1833 Antlamas ngiltere iin bir darbe oldu. Fakat, ngiltere'nin,
kapallk kuraln gerekletirmek hususundaki kararlln da arttrd. Mehmet
Ali sorununun gelimeleri, bu gereklemeyi kolaylatrd. Bunda, btn Avrupa'y
karsnda bulan Rusya'nn, ngiltere'ye yanamasnnn byk rol oldu.
Grld gibi, ngiltere, 15 Temmuz 1840 Anlamas ile, Boazlarn kapall
n ilke olarak Rusya, Avusturya ve Prusya'ya kabul ettirmiti. 10 Temmuz 1841
Protokol ile de, Fransa'nn bu konudaki anlamaya davet edilmesi kararlatrl
mt. Nihayet, 1841 yl geldiinde, Hnkr skelesi Antlamas'nn da 8 yllk s
resi bitiyordu. Fransa, daha nce, Msr sorunu zmlenmedike, Boazlarla ilgili
herhangi bir anlamaya imza koymayacan sylemiti. imdi, Msr sorunu da so
nulandna gre, devletlerin Boazlar konusunda bir milletleraras anlama im
zalamasna hi bir engel kalmyordu. Bu suretle, devletler Osmanl Devleti ve
Fransann da katlmas ile, 13 Temmuz 1841 de Londra'da, Boazlar Szlemesi,
113
Fermann metni: Noadounghian, Tome II, p. 323-324.
1,1
Protokoln metni : Noradounghian, Tome II, p. 341-342; de Clercq, Recueil... Tome IV, p.
597-598.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 217
veya Londra Boazlar Szlemesi veya 1841 Boazlar Szlemesi denen belgeyi im
zaladlar
145
.
Boazlar Szlemesi, 4 maddeden ibaret olup, bunun en nemli ve esas olan
maddesi, birinci maddesidir. Bu maddeye gre, bir taraftan Osmanl Devleti, ya
banc sava gemilerinin Karadeniz ve anakkale Boazlarndan geemiyeceine
dair eskidenberi ve deimeksizin (nakabili tayir olarak) uygulamakta olduu ya
sa (kaide-i kadme), bundan sonra da uygulayacana dair "karar- kaviini", yani
kesin kararlln iln ve bu hususta garanti veriyor, dier taraftan da ngiltere,
Rusya, Avusturya, Fransa ve Prusya devletleri, Osmanl Devletinin bu gei yasa
kural ve kararma sayg gstermeyi taahht ediyorlard. Yani, Osmanl Devleti bar
zamannda hi bir yabanc sava gemisini Boazlardan geirmeyecek ve bu devlet
ler de zorla geirme teebbsnde bulunmayacaklard. Nihayet, 3. madde ile de,
Osmanl Devleti, dier btn devletleri, bu szleme'ye katlmaya davet edecekti.
Bu szleme ile ilgili olarak baz noktalar zerinde durmak gerekir.
Bir defa, Boazlarn kapallna dair Osmanl Devleti'nin taahhd, sadece
bar zamanna aittir. nk, 1. maddede, "Devlet-i liye hal-i sulhde bulunduu
mddete hi bir ecnebi cenk sefinesini kabul buyurmayacaklarn iln buyurmu
lardr" denilmekteydi. Bu hale gre, Osmanl Devleti, herhangi bir devletle sava
halinde olursa, Boazlar istedii devletin sava gemilerine aabilecekti. Nitekim,
Krm Sava'nda byle olmutur.
ikinci olarak, 1841 Szlemesi, Boazlar sorununun tarihinde bir dnem nok
tas tekil eder. u manada ki, 1841 Szlemesi ile Boazlar bir "milletleraras stat"
kazanr. yle ki: 1841 e gelinceye kadar da, Boazlar btn devletlerin sava ge
milerine kapal tutmak, Osmanl Devleti'nin daima uygulamakta olduu bir ku
rald. Fakat bu kural, tek tarfl bir irade beyan eklindeydi. Yani, bu kural
Osmanl Devleti, karlarna uygun grerek, bu kural kendisi koymutu ve dolay-
syle, istedii zaman da bu kuraldan vazgeebilirdi. Bu onun arzusuna balyd.
Ortada, herhangi bir devlete kar alnm bir taahht yoktu. 1809 Anlamasnda
bile, bu kural ngiltere'ye kar kabul ederken, yine kendisi byle uygun grd
iin byle bir taahhtte bulunmutu. nk, Boazlarn statsnn, Boazlar re
jiminin tayin ve tesbitinde, kesin olarak Osmanl Devleti egemendi.
1841 Boazlar Szlemesi, ark bu durumu deitiriyordu. Boazlar rejimini
tayin eden, artk sadece Osmanl Devleti'nin tek tarafl iradesi deil, bir taraftan
Osmanl Devleti'nin dier tarftan da Avrupa devletlerinin karlkl ve ortak taah
htleriydi. Yani Osmanl Devleti'nin iradesi ve egemenlii snrlandrlmt. Artk
14;1
Boazlar Szlemesinin metni : Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 216-218; Erim, s. 311-313;
Noradoughia, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 342-344; de Clercq, Recueil..., Tome IV, p. 598-600;
Hurewitz,. ad geen eser, Vol. 1. p. 279. Albin Les Grands Traits Politiques, p. 169-170.
218 FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti, dier devletlerin de onaylarn almadan Boazlar rejiminde bir
deiiklik yapamayacakt. Durum bugn de byledir.
nc olarak, Avrupa Devletlerinin, Boazlarn kapallna sayg hususunda
yapm olduklar taahht, sadece Osmanl Devleti'ne kar deil, ayn zamanda
birbirlerine de karyd. Dolaysiyle, ilerinden biri, taahhdnden vazgeip,
Osmanl Devleti ile, Boazlardan gemek iin ayr bir anlama yapamazd. Yani
yeni bir Hnkr skelesi Antlamas artk sz konusu olamyacaku.
Osmanl Devleti, Msr' aa yukar kaybetmi olmakla beraber, 1841 Boazlar
szlemesi ile, Rusya'dan ynelen tehlikeyi de byk lde bertaraf etmi olmak
tayd. Tabi, asl zafer ngiltere'nindi. Boazlarn kapalln kesinletirmekle, artk
Rusya'nn Boazlar'dan Akdenize inmesi kolay kolay sz konusu olamyacaku.
Hatta, bu Rus tehlikesinin daha da esasl bir ekilde nlenmesi amac ile,
Avusturya, Londra'da, 1841 szlemesine bir hkm konularak, Osmanl
mparatorluu'nun bamszlk ve toprak btnlnn de ortak garanti altna
alnmasn teklif etmi ise de, Rusya'nn iddetli itiraz karsnda bundan vazge
ildi
14
*. Bunun yerine, Szlemenin bana "Rahman ve Rahm olan Allah adna"
(au nom de Dieu Trs Misricorde) baln tayan bir beyanname kondu ve
bunda, be devletin ibirliinin, Avrupa barnn korunmasnn garantisi olduu
ve Osmanl Sultannn "egemen haklarna" sayg gsterilecei ifade edilmekle yeti
nildi.
7. OSMANLI MPARATORLUU NDA TANZMAT
Osmanl mparatorluu, 18. yzyln ilk yarsnda III. Ahmet'ten itibaren,
Avrupa ile kendi arasnda mevcut olan mesafeyi kapatmak iin bir takm slahat
(reform) hareketlerine girimitir. Bu reform hareketleri 19. yzyl iinde, genile
yerek devam etmitir.
19. yzyln ilk Osmanl hkmdar III. Selim, zellikle asker gce nem vere
rek, Nizam- Cedit ordusunu kurmutur. 18. yzyldaki yenileme hareketlerinde
olduu gibi, III. Selim de, Devlet'in glendirilmesi aresini, asker tekiltta gr
mtr. Bununla beraber, III. Selim, hkmdarlnn, halkn refah ve mutlulu
unu salamaya ynelik bulunduuna ve kendisinin de halkn bir hizmetkr ol
duuna inanan bir Padiah'u. lke ynetiminin her kesiminin slaha, yenilenmeye
muhta olduunu grm ve bu konuda yaplmas gerekenler iin tavsiye ve tek
lifte bulunmak zere bir Meclis-i Meveret, yani bir Danma Meclisi kurmutu. Bu
meclise, "Sizden rey, benden infaz" demiti. Bu Meclis teklifleri yapacak, III. Selim
de bu teklifleri yrrle koyacakt. "lmden gayTi her hastala il bulmak
mmkndr" demekteydi
117
. Meclis-i Meveret, bir parlmentonun ok balang
ekli saylabilir.
11,1
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 231.
117
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 60.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 219
Lkin III. Selim'in btn abalan boa gitmitir. lkede, bu yenilikleri kald
racak zihniyet olmadndan, bu uurda hayatn da kaybet.
III. Selim'in byk destekisi ve II. Mahmudun ilk Sadrazam Alemdar
Mustafa Paa da, slahat ynnde nemli bir adm atmt. Ayan ve Beylerin, kendi
balarna buyruk bir ekilde ve merkezi hi kaale almadan hareket ettiklerini gren
ve lkenin ynetiminde disiplin ve birlik salamak isteyen Alemdar, bunlar
stanbul'a davet ederek bir toplant yapm ve bu toplantda bir takm kararlar
alnmtr. Bu kararlar Padiah'n bir hatt- humayun't ile onaylanmtr ki, buna
Sened-i ttifak denir
118
. Bu Sened, bir taraftan Padiah'n, dier taraftan da Ayan ve
Beylerin karlkl taahhtlerini ihtiva ediyordu. Bu taahhtlere gre, her iki taraf
da, lkenin iyi bir ekilde ynetilmesi iin aba harcayacaklar ve yenilik hareketle
rinin gereklemesine alacaklard. Hukuk bakmdan bu belge, Padiah'n mut
lak otoritesine getirilmi bir snrlama idi. nk, Padiah, Ayan' bir taraf olarak
kabul ediyor ve onunla yetki paylamna gidiyordu. Ayan'n yetkileri ve ynetim
alanlar tesbit edilmi ve bu yetki alanna Padiahn mdahalesi nlenmiti
110
.
Hukuk bakmdan Sened-i ttifak, bir Siyas Szleme dir, bir misak'tr
1

0
.
Alemdar Mustafa Paa'nm teebbsleri, bir taraftan gericileri, dier taraftan da
II. Mahmud'u korkuttuu iin, o da abalarnn bedeli olarak hayatm verdi. Lkin
bu bedel de bu amalan gerekletiremedi.
III. Selim ve Alemdar tecrbelerini gren II. Mahmud, birinci planda kendi ik
tidarnn glendirilmesine nem vermekle beraber, lkede bir takm yenilikler
yapma zorunluluunu o da grmt. Evvel kendi otoritesini tehdit eden ve
adam-akll bozulmu bulanan Yenieri Oca'n kaldrd ve bunun yerine Asakir-i
Mansure-i Muhammediye isimli yeni bir askeri rgt kurdu. Bundan sonra, yne
timde disiplini salamak iin, si valilerin balar ezildi. (Mehmet Ali Paa hari).
Devlet organlarnda dzeltmeler yapld. Maliye, Dahiliye ve Hariciye Nezaretleri
kuruldu. Ticaret Nezareti kuruldu. Nezaretlere Mstearlar taran edildi. Vergilerin
slah iin tedbirler alnd. Posta tekilt kuruldu. k defa nfus saym yapld.
Harbiye ve Tbbiye okullar ald. lk resm gazete olan Tak\im-i Vekayi yaynlan
maya baland. Yine eitim ve retim alannda olmak zere, II. Mahmud
Avrupa'ya pek ok renci gnderdi.
II. Mahmud'un bu yenilikleri, phesiz, Osmanl toplumuna byk faydalar
salamtr. Fakat, II. Mahmud daha nceki tecrbeleri grm ve bilmi olduu
iin, gerici zihniyetle mcadele edebilecek kkl bir programa cesaret edememi-
148
148
Sened-i ttifak'n metni: Suna Kili - A. eref Gzbvk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara,
trkiye Bankas Kltr Yaynlar No. 269, 1985, s. 3-7.
140
Tark Zafer Tunaya, Siyas Messeseler ve Anayasa Hukuku, stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Yayn, 1975, s. 236.
la0
ayn eser, s. 235.
220
FAHR ARMAOLU
tir. Yukarda da belirttiimiz gibi, kendi mutlak otaritesinin snrlanmasna hi ya
namamtr. imdi ele alacamz Tanzimat Ferman, bu bakmdan, gerek II.
Mahmud'un yaptklarna ve gerek daha nce yaplanlara oranla ok byk farkllk
gsteririr.
A) Tanzimat Ferman ve Nitelii
Msr sorununun gayet bunalml bir dneme girdii bir srada, yeni Padiah
Abdlmecid, saltanatnn drdnc aynda, nitelii itibariyle, daha ncekilerden
ok farkl bir yenilik hareketine giriti. Hariciye Nzn Mustafa Reit Paa, 3 Kasm
1839 gn, Glhane Meydannda Padiahn bir "Hatt- Hmayun" unu okudu. Bu
tren srasnda, Padiah, bakanlar, ulema, Devlet'in yksek kademe asker ve sini
memurlar, Hristiyan tebaann temsilcileri, esnaf rgtlerinin temsilcileri ve ya
banc eliler de hazr bulundu. Tarihimizde Tanzimat Ferman veya Glhane Hatt-
Hmayunu denen belge budur
151
.
htiva ettii fikirler itibariyle, Tanzimat Fermam'n 5 ksma ayrmak mmkn
dr
152
:
Birinci ksmda, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren Kur'anm hkm
lerine ve eriat kanunlarna sayg gsterildiinden, Devlet'in kuvvetli ve mreffeh
bir duruma geldii belirtilmektedir.
kinci ksmda, yzelli yldanberi trl gaileler ve sebeplerle, ne eriat'e ne de
faydal kanunlara uyulduu ve bundan dolay da Devlet'in eski kuvvet ve refah ye
rine, gszln ve fakirliin gemi olduu sylenmekteydi.
nc ksmda, Allah'n inayeti ve Peygamberin yardmyla, Devlet'in iyi bir
ekilde ynetimini salamak iin baz yeni kanunlarn konulmas gerektiine iaret
edilmektedir.
Drdnc ksmda, bu yeni kanunlarn dayanaca ilkeler belirtilmektedir:
a) Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin
salanmas.
b) Verginin dzenli bir usule gre ayarlanmas ve toplanmas.
c) Askerliin dzenli bir ekle sokulmas.
Beinci ksmda ise, bu kanunlarn yaplmas ve uygulanmas iin gereken ted
birlerden sz ediliyordu.
lal
Tanzimat Fermam'nn metni : Tanzimat, Cilt I, stanbul Maarif Matbaas, 1940, s. 48-49; Karal,
Osmanh Tarihi, Cilt V, s. 255-258; Kili-Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s. 11-13; Ferman'n
franszca metni: Ed. Engelhardt, La Turquie etle Tanzimat, Tome I, Paris, A. Cotillon, 1882, p. 257-261;
Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 288-290; Tanzimat, s. 48-49 aras faksimile. ngilizce
metin iin bak.: Hurewitz, The Middle East and North Africa Vol. 1, p. 269-271. Prof. Reat Kaynar,
Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1991 (3. bask), s. 176-180.
lo2
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s.170.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 221
Grld gibi, Tanzimat Ferman'nn en nemli ksm, drdnc ksm idi.
Burada ferd haklar ve bunlarn korunmas sz konusuydu. Ferman, bir insan ca
nn, rz ve namusunu tehlikede grnce, her trl hiyanete teebbs eder ve bu
da lkeye zarar verir diyordu. Keza, mal ve mlknden emin olan bir insan da,
kendi iiyle gcyle urar, bunlar gelitirmeye alr ve devlet ve millet gayreti
ve vatan muhabbeti artar diyordu. Vergilerin toplanmasnda "iltizam" usulnn
fenalklarndan sz eden Ferman, bu ln, lkenin "umur-i mliyesini" bir ada
mn "pene-i cebr- kahrna" teslim etmek demek olduunu, bu sebeple, vergile
rin, kanunlarla tayin edilmi usullere gre alnacan belirtiyordu. Askerlik soru
nunda ise, halihazr askerlik usulnn, ahalinin "rtbe-i tahammln" atn,
bunun da yine lkeye zarar getirdiini, bu iin de kanunlarla dzenlenip, askerlik
sresinin 4 veya 5 yl olacan sylyordu.
Yine kii haklarnn korunmas bakmndan Ferman, hakknda aleni olarak so
ruturma yaplp hkm verilmedike, kimseye gizli veya aleni idam veya zehirleme
cezas uygulanamyacan belirtmektiydi. Ayrca, bir kimsenin suundan dolay,
onun vrisleri, oluu ocuu sorumlu olmayacaklar ve mallarna da el konmaya-
cakr.
Dier taraftan, Ferman'a gre, Hristiyan ve Mslman btn Osmanl uyruk
lar eit saylacakt. Ferman'da, bu konuda, "tebaay saltanat- seniyyemizden olan
ahali-i slm ve milel-i saire bu msaadat- ahnemize bilistisna mazhar olmak
zere" deniyordu.
B) Tanzimat'n Uygulanmas
Glhane Hatt- Hmayunu'nun okunmasndan ksa bir sre sonra, bu Hatt-
Hmayun'da gerekli olduu gsterilen tedbirlerin alnmasna baland.
Kii haklarnn korunmas bakmndan nemli olan, yeni bir Ceza Kanunu ya
pld. Memur sularna ait yeni bir dare Kanunu yapld ve burada rvet iin ar
cezalar konuldu. Bir ok paalar rvet suundan mahkm oldu. Bunlar arasnda
Tanzimat'n dmanlarndan Hsrev Paa da vard.
Tanzimat'n birinci ve ikinci yllarnda iltizam ve ar toplama usulleri deiti
rildi. Ar, maliye memurlar vastasiyle toplanmaya baland. Hristiyanlarn ver
dikleri cizye, Patrikhaneler vastasiyle topland. Fakat buna ramen, mal reformlar
gerei gibi yaplamad. Ksa bir sre sonra, r ve cizye'nin toplanmasnda eski
usullere dnld. Bununla beraber, vergi ileri iin Defterdarlklar kuruldu.
Vergilerin tahakkukunda ve toplanmasnda belediye ve vilyet meclislerine baz
yetkiler tannd.
Askerlik ya 20 olarak kabul edildi ve kur'a usul kondu.lke topraklar asker
lik bakmndan blgelere ayrld. Her blgenin nfusuna gre, alnacak asker mik
tar tesbit edildi. Her aileden ancak bir kii askere alnd. Tek ocuklu ailelerden
222 FAHR ARMAOLU
asker alnmad. Hristiyanlar da askere alnacakt. Fakat bu yrmedi. Hristiyalar
yzyllardanberi askerlik yapmyorlard. Bu sebeple Hristiyanlarn askerliinden
vazgeildi. Bylece Mslma-Hristiyan eitlii ilk darbeyi yedi.
Mill eitim ilerini bir dzene sokmak iin, bir "Meclis-i Daimi-i Maaif-i
Umumiye" kuruldu. Bu meclis, eitim ve retim ilerini bir birlie kavuturacakt.
Fakat yapamad. Her eyden nce, ulemann kontrolndaki medreselerle baedi-
lemedi.
dar rgtte de baz yenilikler yapld. Memleket eyaletlere, eyaletler sancak
lara, sancaklar kazalara ve kazalar da, kyleri de iine alan nahiyelere ayrld. Her
Vali'nin yanna, blge kuvvetlerine komuta edecek bir muhafz ile, maliye ilerine
bakacak bir defterdar verildi. Baz eyalet ve sancaklarda yerel meclisler kuruldu. Bu
meclislerde, Mslman ve Hristiyan ahali, nfuslar orannda temsil edildi
1,3
.
C) Tanzimat'n zellii
Tanzimat, Osmanl mparatoluu'nda III. Ahmet'ten itibaren balam olan
Avrupallma hareketleri dizisi iinde nemli bir merhale tekil eder. Ve bu mer
hale kendisinden ncekilere oranla ok farkl bir zellik tar. O zamana kadar ta
plan yenileme hareketleri, arlk olarak, Devlettin urad asker yenilgiler g-
znnde tutularak, hemen daima asker alanda vkubulmutu. Tanzimat'n hare
ket noktas ise, esas itibariyle byle bir endieden domu deildir. Devlettin basma
gelen gailelerin sebeplerini, gerek Devlet, gerek Osmanl toplum dzenininde
grm ve hem bu dzenin temellerini ve hem de Devlettin ileyiini yeniden d
zenlemeyi ama edinmitir. Bundan dolay, Tanzimat Ferman, hem bir eit nsan
Haklar Demeci ve hem de bir bakma anayasal nitelikte ortaya kmtr. Fakat
Tanzimat Ferman, phesiz, bir Amerikan veya Fransz Haklar Beyannamesi de
ildir. nk, her eyden nce, Tanzimat Ferman, bir halk hareketi sonucu halk
tan gelen bir istein ifadesi olmayp, yukardan aaya, yani, Devlet iktidarn kul
lanan stn otoriteden, hkmdardan, Padiah'tan gelmitir. Sanrz, Tanzimat'n
zayf taraflarndan biri de budur. Bundan dolaydr ki, Tanzimat, halk tarafndan
kolaylkla benimsenip hazmedilmemitir.
Tanzimat'n yukardan gelen bir hareket oluunun dourduu bir eksiklik de
uydu: Glhane Hatt- Hmayunu, stn otoritenin, yani Padiah'n tek tarafl bir
beyan idi. Akas, padiahn, vatandalarna bir ltf idi. Dolaysiyle, Hatt-
Hmayun'a aykr bir eylem halinde, bunu nleyecek, Ferman'n ilkelerine uymay
1
'
>3
Tanzimatn bu uygulamalarnn ayrntlar ii bak.: Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 172-184:
Engelhardt, La Turquie etle Tanzimat, tome I, p. 39-43, 71-77. Tanzimat'n ok eitli cephelerden
deerlendirmesi iin, Tanzimatadl eserin yannda u eseri de zikretmek gerekir: 150. Ylnda Tanzimat
(Kollektif eser, Yayna hazrlayan; Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz), Ankara, Trk Tarih Kurumu vav,
1992.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 223
stiyacak bir tedbir, bir messese mevcut deildi. Her ne kadar Padiah, Hatt-
Hmayun'da sylenenlere sdk kalacan dair, "bu kavanin-i er'iyye mcerred
din--devlet ve mlk- milleti ihya iin vaz' olunacak olduundan cnib-i
Hmayunumuzdan hilfna hareket vuku bulmayacana ahd--misk olunub..."
cive yemin etmi ise de, bu yemine ballk konusu, kendi vicdan ile Allah ara
snda bir sorundu. Tanzimat Ferman'nda ngrlen yegne meyyide uydu:
'Hemen Rabbimiz Tal Hazretleri cmlemizi muvaffak buyursun ve kavanin-i
messisein hilfna hareket edenler Allah- Tala Hazretlerinin lnetie mazlar
olsunlar ve ilelebed felah bulmasnlar. Amin!"
Ayrca, yukarda szn ettiimiz yemini, Padiah'tan gayr ulema ve vkel da
etmilerdir.
Tanzimat Ferman'nda esas olarak ferd, yani kii haklarnn ele alnmasnda,
Avrupa'da gelimekte olan liberalizm hareketinin ve 1830 htilalleri'nin etkisini
grmemek mmkn deildir. Esasen Tanzimat, Byk Reit Paann eseridir.
Reit Paa uzun sre Paris ve Londra'da eli olarak bulunmu ve Louis-Philippe'in
liberal rejimini ve ngilteredeki seim reformu olaylarn yakndan izlemiti
151
.
Fransa ve ngiltere'de yapu temaslar sonucunda, Osmanl mparatorluunda da
liberal reformlarn yaplmas gerektiine inanmt. Osmanl mparaorluunda da
Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda eitliin salanmas gerektiine inanmt.
Hi phe yok, Mustafa Reit Paa, yaad zamann siyas kavramlarnn gelime
mesafesinin bilincindeydi. Ne yazk ki, Reit Paa'nn, dnce sistemi, o zamanki
Osmanl toplumunun ok ilerisinde bulunuyordu. Onun fikirlerini uygulamak iin
gereken atmosfer henz olgunlamamt. Bununla beraber, Mustafa Reit
Paa'nn, Osmanl Devleti'nde hem Devlet kavramna ve hem de Osmanl toplu-
muna bir ileri hamle yaptrdna da phe yoktur.
Tanzimat Ferman, hukuken bir "Charte Constiutionelle" olarak telkki edi
lir. Yani, mill egemenlik, Merutiyet veya Cumhuriyet rejimlerine gidilmeksizin,
Padiah kendi iradesiyle kendi yetkilerini snrlamtr. Kendi otoritesinin faaliyet
snrlarn izmi ve siyas gcnn kullanlma eklini belirli bir statye balamtr.
Bir "Charte", deitirilmedii veya kaldrlmad srece, hukuken balayc bir
gce sahiptir
135
. Yani Tanzimat Ferman da yrrlkte kald srece, bundaki hak
ve ayrcalklara aykr kurallar konamyacaktr. u halde, Tanzimat'n bir zellii de
u oluyor ki, bizde, anayasal rejimin gereklemesi yolunda atlm bir ilk admdr.
Bundan nceki reform veya yenileme hareketlerinin hi birinde bu zellii gr
mek mmkn deildir. Padiahn kendi otoritesini, tek tarafl da olsa, kendisinin
snrlamas ilk defa vki olmaktayd.
la4
Reit Paa ve siyas hayat iin bak.: Prof. Deat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara,
Trk Tarih Kurumu Yayn, 1991 (3. bask).
1:10
Tanzimat Fermam'nn hukuk tahlili iin bak.: Dr. Yavuz Abadan, "Tanzimat Fermam'mn
Tahlili", Tanzimat, Cilt I, s. 31-58; Dr. Recai Galip Oltandan, "Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri",
Tanzimat, Cilt I, s. 97-128.
224
FAHR ARMAOLU
Nihayet unu da belirtelim ki, bize gre, Byk Reit Paa'nn ngiliz siyas ha
yatn yakndan izlemi olmas dolaysiyle, Tanzimat Ferman ile, ngiliz demokrasi
sinin balangn tekil eden 1215 tarihli Magna Carta (Byk Ferman) arasnda
byk benzerlikler bulunmaktadr
136
. Bu benzerlikleri, zet olarak, u ekilde belir
tebiliriz :
a) Magna Carta, ngiltere Kral'nm vergi toplamadaki yetkilerinin kstlanmas
amac ile ortaya kndan, bu belgede vergi meselesi arlkl yer alr. nk
vergi adaletinin gerekletirilmesi sz konusuydu. Keza, Tanzimat Ferman da ayn
nitelii tamaktayd. Ferman'da "... ba'de ezin ehali-i memlikden her ferdin em
lk ve kudretine gre, bir vergi-yi mnasib ta'yin olunarak kimseden ziyade bir ey
alnmamas..." deniyordu. Magna Carta'ya gre, vergileri asillerin de temsilcilerinin
bulunduu bir Konsey tesbit edecek iken, Tanzimat Ferman'da soyut adalet ilkesi
yer almaktadr.
b) Magna Carta'nm 39. maddesi, Kraln Baronlara kar ve Baronlarn da
halka kar sahip bulunduklar ceza yetkilerde, kanun hkimiyeti, hukukun stn
l ve kanunsuz ceza olmaz (due process of law) ilkesini koyarken, Tanzimat
Ferman da, "... f mb'da eshab cnhann da'vlan kavanin-i eriyye iktizasnca
alenen bervehi tedkik grlb hkmolunmadka hi kimse hakknda hafi ve celi
i'dam ve tesmim muamelesi icras caiz olmamak..." diyordu.
c) Tanzimat Ferman, "herkes emvl ve emlkine keml-i serbestiyle mlik ve
mutasarrf olarak ona bir taraftan mdahale olunmamak" diyerek mlkiyet hakkn
korurken, Magna Cartada dorudan doruya mlkiyet hakk ile ilgili bir husus
bulunmamakla beraber "veraset" hakkn koruyan bir 2. maddesi vard. Bu madde,
bir lordun, bir valyenin lm halinde, topraklar oluna veya vrislerine intikal
ederken, Kraln ald vergiyi belirli bir rakamla snrlayarak, veraset ve dolavsile
mlkiyet hakkn korumaktayd. Tanzimat Ferman bunu, "... firarda birinin th
met ve kabahati vukuunda onn veresesi ol thmet ve kabahatten beriyy-z-zimme
olacaklarndan, onun maln msadere ile veresesi hukuk-i irsiyyelerinden kaln
mamak..." eklinde ifade etmekteydi.
d) Magna Carta'da askerlik ii de ele alnmtr. O zamann Ingilteresinde asil
ler askerlik yapmadklarndan, Krala bir vergi derlerdi. Magna Carta'n 12.
maddesi bu askerlik vergisine (bedel) de bir dzenleme getirmi ve bu verginin s
zn ettiimiz Konsey tarafndan tesbitini ngrmt. Tanzimat Ferman da,
halktan "rtbe-i tahammlnden ziyade" asker alndndan ikyet ederek, "her
memleketten lzumu takdirinde taleb olunacak neferat- askerivye iin ba'z usl-i
hasene ve drt veyahud be sene mddet istihdam zmnnda dahi bir tarik-i mna
vebe vaz' tesis olunmas icab- haldendir" demekteydi. Yani her iki belgede de,
askerlik sorunu, zerinde durulan konulardand.
1;

6
Magna Carta'n nemli maddelerinin metni: Milton Viorst, The Great Documents of Western
Civilization, p. 113-116.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 225
e) "Eitlik" ilkesi bakmndan da Magna Carta ile Tanzimat Ferman ara-
anda baz benzerlikler grlmektedir. 61 maddelik Mana Carta, aka bir eit
lik ilkesinden sz etmemekle beraber, ve Kral ile Baronlar arasnda imzalanm
olmasna ramen, bu belgenin getirdii haklar sadece Baronlara tannm de
ildi. Magna Carta'nn 15. ve 60. maddeleri, bu belge ile Baronlara tannan b
tn hak ve yetkileri, Baronlarn da kendi halkna tanyacan belirtmekteydi.
Daha nce de belirttiimiz zere, Tanzimat Ferman, eitlik ilkesini daha ak
bir ekilde vurgulamakta ve "... teb'a-i saltanat- seniyyemizden olan ehl-i slm ve
milel-i saire bu msaadat- ahanemize bil istisna mazhar olmak zere" demek
teydi.
f) Magna Carta zellikle vergi konusunda, Bapiskopos, Piskopos, Kontlar
ve Baronlarn dahil olaca bir "Genel Konsey" kurmutu. Tanzimat Ferman da,
II. Mahmud zamannda kurulmu bulunan "Meclis-i Ahkm l-Adliyye"nin ye
saysnn arttrlarak, sadece kanun hazrlamakla deil, lkenin bir ok sorunla
rnn da mzakeresi ile grevlendirilmesini istiyor ve "... ve vkel ve rical-i
Devlet-i Aliyyemiz dahi ba'z ta'yin olunacak eyyamda orada itima ederek ve
cmlesi efkr ve mtaleatn hi ekinmeyb serbeste syleyerek" diyordu.
D) Tanzimat'a ve D Tepkiler
Osmanl mparatorluu'ndaki bu liberal hareket liberalizmin dman olan
Rusya ve Avusturya tarafndan bo karlanmad. eitli milletleri iine alan
Avusturya'nn honutsuzluu daha fazlayd. Metternich, stanbul'daki elisi
Appony'ye, Tanzimat iin unlar yazyordu:
"... Osmanl mparatorluu kme halinde bir vcuttur... Bu ke sebep
olan fenalklarn banda, ilk temellerini Sultan Selimin att, son padiahn
ise, derin bir cahillik ve muazzam bir hayal gc ile destekledii, Avrpavai re
form zihniyeti gelmektedir... Bizim Bbliye tavsiyemiz u olacaktr:
Hkmetinizi, bir g olarak varlnzn temelini tekil eden, ve Padiah ile te
baas arasndaki balca balanty meydana getiren, din messeselee sayg
esas zerine kurunuz. Ynetim sisteminizi dzene koyun, onu slah edin. Fakat,
yerine size gitmeyen reformlar koymak iin, bu ynetim sisteminizi ykmayn.
Aksi takdirde, Padiahm, ykt deerleri, yerine koyduklar kadar bilmedii
sonucuna varlr... Trk kalnz... ve eriata uyunuz"
157
.
Rusya'ya gelince: Honut olmamakla birlikte, Tanzimat, Osmanl
Devleti'nin i ilerine karmak iin iyi bir frsat bildi. Tanzimat'n ilnndan ksa
bir sre sonra, Ferman'daki ilkelerin Ortodoks tebaaya iyi uygulanmadndan
ikyetle, Osmanl Devleti'ne akl retmeye kalkt
158
.
1:>7
Engelhardt, La Tuiquie etle Tanzimat, Tome I, p. 48-49.
h

8
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s, 188.
226 FAHR ARMAOLU
Rusya'nn Akdenize inen yolu zerinde bulunan Osmanl Devleti'nin
Tanzimat ile kuvvetlenecei midi ile, ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti'ndeki
bu siyasal yenileme hareketinden memnun kaldlar. ngiltere'nin stanbul elisi
Ponsonby, Tanzimat reformlarn Mehmet Ali iin bir darbe olarak gryor ve
Palmerston'a yle yazyordu: "Bu Ferman, mparatorluun artk eskimi olan
bir ynetimle kurtarlamyacan syleyenlere muzafferae bir cevaptr...
Trkiye'nin dmanlar ve Mehmet Ali'nin dostlar, yedikleri darbenin arln
hissetmektedirler"
159
. Palmerston da Ponsonby'ye yle yazyordu: "Sizin Hatt
erif, gerekten byk bir siyasal hamledir ve burada olduu kadar Fransada da
kamu oyu zerinde byk etki yapmtr. Ben zaten, Trkiye'nin kuvvet dengesi
nin esasl bir unsuru olarak, ban tekrar dik tutaca midini hi kaybetme
dim"
160
.
Lkin hem Fransa ve hem ngiltere, yine de, Tanzimat', Osmanl Devleti'nin
iilerine karmak iin bir vasta olarak kullanmaktan geri kalmadlar.
Franszlar katolik, ngilizler de protestan tebaaya Tanzimat'n iyi uygulanmas
iin mdahaleye baladlar.
Hristiyan tebaa iinde, Tanzimat'a kar en byk honutsuzluu Rumlar
gsterdi. nk Rumlar, Osmanl mparatorluu'nda en ayrcalkl aznlk du
rumunda idiler. Halbuki Tanzimat, btn vatandalar arasnda eitlik ilkesini
getirmekle, Rumlarn ayrcalkl durumlar bozulacakt. Bilindii gibi, Rumlar,
zellikle Fenerli Rumlar, gerek Dileri'nin, gerek Divan tercmanlklarn ya
parlar, Eflk ve Budan beyleri Fenerli Rumlardan atanrd. Yani Devlet yneti
minde etkinlikleri vard. Rumlar, Tanzimat ile bu ayrcalkl durumlarnn kay
bolmasndan korkuyorlard. Bu sebepledir ki, Hatt- Hmayun okunup, krmz
atlastan bir keseye konunca, orada hazr bulunan Rum Patrii, "nallah bu ke
seden bir daha dar kmaz" demitir
161
.
Bundan baka, menfaatleri haleldar olanlar ile, iktidarlarn babo, iste
dii gibi kullanan bir ok paalar da, Tanzimat'tan hi memnun olmadlar.
Bunlarn banda, daha nce Sadrazamlk yapan Hsrev Paa geliyordu. Bir ok
Valiler de, yetkileri snrland iin, Tanzimat'n dmanlar arasndayd.
Bunlarn iinden, klcm ekip, "ah Tanzimat, ah Tanzimat" diyerek minderlere
kl sallamakla fkesini gidermeye alanlar vard
162
. Yine, "gvura gvur den-
miyecek" esprisi de bu dnemde sylenmitir. Tanzimat dmanlar, yaplanla
rn kfir ii olduu propagandasn yaymaya altlar. Baarsz kaldklar da sy
lenemez. Zira, dmanlarnn faaliyeti sonunda, Mustafa Reit Paa, 1841
0
l0
Webster, Palmerston, Vol. 2, p. 656-657.
160
Ayn eser, p. 657.
161
Karal, Osmanl Tarihi, CiltV, s. 187.
162
Karal, ayn eser, s. 186.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 227
Martnda Hariciye Nzrlndan (Dileri Bakanlndan) azledildi. Mamafih,
bundan sonra 6 defa Sadrazamlk ve 3 defa da Hariciye Nzrl yapacaktr
11

3
.
Tanzimat, byle dikenli ve akll bir yolda yrmeye alu.
DRDNC KISIM
KIRIM SAVAI VE SONULARI
Mehmet Ali'nin ayaklanmasndan sonra Osmanl Devleti, d gaileler bak
mndan, bir onbe yl kadar nisbeten skin saylabilecek bir dneme girdi. Her
ne kadar, bu arada Eflk ve Budan'da, Suriye ve Lbnan'da baz ayaklanmalar
ile Mlteciler Sorunu gibi sorunlar ortaya ktysa da, bunlar Devlet iin bir bu
nalm yaratmad. Bu surede biraz rahaayan Osmanl Devleti, Tanzimat Ferman
ile balatlm olan slahat faaliyetleri ile bir sre megul olmaya imkn buldu.
Fakat Rusya'nn Osmanl imparatorluu zerindeki emellerini yeniden harekete
geirmesi, hem Osmanl Devleti'nin bana byk bir sorun kard ve hem de
byk bir Avrupa bunalmnn ve hem bir Avrupa savann ortaya kmasna
sebep oldu.
1. RUSYA'NIN DEEN POLTKASI
Daha nce de sz konusu ettiimiz gibi, 1829 Edirne Bar'ndan nceki
gnlerde, ar I. Nikola'nn emriyle toplanan bir komisyon, Rusya tarafndan
Osmanl Devleti'ne kar izlenecek politikay u ekilde tesbit etmi: "Osmanl
Devleti'nin kmesine meydan vermektense, onun korunmasna almak,
Rusya'nn karlarna daha uygundur. Bununla beraber, Rus Hkmeti,
Osmanl mparatorluuiu Avrupa'daki egemenliini sona erdiren saAt ald
vakit, Boazlari baka bir devletin eline gememesi iin en iddetli tedbirleri
almaldr".
Rusya, Mehmet Ali'nin Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmasn ve
Anadolu'ya yrmesini bu politika asndan deerlendirerek, hemen Osmanl
Devleti'nin yardmna kotu. Bu yardm karlnda, kendisi iin gerekli olan
tedbirleri ald ve Osmanl Devleti ile Hnkr skelesi Antlamas' imzalamaya
muvaffak oldu. Bu anama ile, Osmanl Devleti'ni aa yukar "himyesi" altna
alm olmaktayd. Rusya bu durumdan ok memnun oldu. Bu sebepledir ki,
Rusya Babakan Nesselrode, o sralarda bir mektubunda yle diyordu: "Bu
muharebede (1828-1829) Osmanl bakentine kadar ilerleyip, Osmanl Devleti'ni
ezmek elimizdeydi. Avrupa ktasnda Osmanl Devleti'ni bsbtn bitirmek iste
seydik, hi bir devlet buna mani olamyacak ve hi bir tehlike bizi korkutaya-
11,3
Bayram Kodaman-Ahmet Turan Alkan, "Tanzimat'n ncs Mustafa Reit Paa", 150. Ylnda
Tanzimat, s. 5.
228 FAHR ARMAOLU
akt. Lkin mparatorun dncesi, Osmal Devleti'ni ancak bizim koruma
mz altnda yaayabilecek bir hale konulmasdr. Bu, lkemizi yeni fetihlerle ge
niletmek, yahut onun yerine, sonralar bizimle rekabet edebilecek bir takm
hkmetler kurmaktan daha hayrldr. Biz Osmal Devleti'i yoketmek isteme
dikten baka, onu bugnk durumunda tutmann arelerini aramaktayz.
Madem ki, bu devlet ancak bize tbi olmakla bize faydal olabilir, biz de ondan,
taahhtlerini tam olarak yerine getirmesini ve btn isteklerimizi hemen yrr
le koymasn isteyebiliriz"
164
.
Rusya'nn Hnk.skelesi Antlamas'ndan duyduu sevin pek ksa srd.
Bu antlamann, kendisine uzun mrl bir yarar salayamayacan abuk far-
ketti. stelik, Osmanl Devleti, bu antlamadan yakasn syrabilmek iin
Ingiltere ve Fransa'ya daha fazla yaklat. zellikle 1839 yaznda Mustafa Reit
Paa'nn Dileri Bakanl grevine balamas ile, Osmanl diplomasisi iyice
ngiltere tarafna kayd. Bunun arkasndan, 1841 Boazlar Szlemesi'nin imza
lanmas, Rusya'y bsbtn sinirlendirdi. nk, 1841 Szlemesi ile Rusya'nn
Boazlar zerindeki hayallerine set ekilmi oluyordu. Her ne kadar, 1841
Szlemesi yaplrken, zellikle Avsutrya'mn, Osmanl mparatorluu'nn top
rak btnlnn garanti altna alnmas teklifi, kendisinin itiraz zerine kabul
edilmemi ise de, bu teklif dahi, devletlerin Osmanl imparatorluu hakkndaki
dncelerinin niteliini gstermekteydi. Ksacas, 1829'da tesbit edilen politi
kay, Rusya'nn devam ettirmesine artk imkn kalmamt. Bu sebepten, tekrar
eski siyasetine, yani Osmanl mparatorluumu paralama politikasna dnmeye
karar yerdi.
Bu yeni politika iin Avrupa'nn durumu da msait grnyordu. Fransa sk
sk i bunalmlarla karlat iin, Rusya'ya kafa tutabilecek durumda sayl
mazd. Avusturya ise, btn dikkatini, kendi varln tehdit eden liberal ve mil
liyeti hareketlere yneltmiti. Osmanl mparatorluu ile fazla ilgilenmeyen
Prusya'dan da muhalefet beklenemezdi. Geriye bir tek ngiltere kalyordu.
Osmanl mparatorluu ile en fazla ilgilenen devlet ngiltere olduuna gre,
Rusya ngiltere ile anlamalyd. Zaten Rusya, 1834'de, Hnkr skelesi
Antlamasn yenilemiyeceini ngiltere'ye bildirmekle, bu ynde bir ilk adm
atmt.
Rusya, ngiltere'ye yaklamada ikinci admn 1840 ylnda att. 1840 Aralk
aynda ar Nikola, ngiliz elisile grrken, Fransa'nn Avrupa'da ihtillci ha
reketleri kkrttn ve bir ihtill savama sebep olacan belirterek, bunu n
lemek iin, ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda bir "drtl ittifak" m
kurulmasn teklif etti. Tpk 20 Kasm 1815'de Fransa'ya kar imzalanan Drtl
ttifak" gibi. Rus arna gre, bu ittifakn muhakkak yazl olmas art deildi.
lil
Karal, Osmanl Tarihi, s. 219-220.
229
Szl de olabilirdi. Bu srada ngiliz d politikas, Rusya'ya sempati duymayan
Palmerston'n ynetimindeydi. Bu sebeple, arn teklifine ngiltere, szl an
lamalara balayc olarak bakmadn ve Fransa ile bir savaa da hazr olmad
n, ngiltere'nin izlemekte olduu "Kuvvet Dengesi" politikasnn, Rusya iin
tatmin edici olmas gerektii cevabn verdi
163
.
ngiltere'nin bu tutumu Rusya'nn cesaretini krmam grnyor. Zira iin
peini brakmad. ar I. Nikola, 1844 Hazirannda ngiltere Kraliesi Viktorya'y
ziyaret etti. ar'n ngiliz hkmeti ile grmelerinde, ngiltere ile Rusya ara
snda u esaslar tesbit edildi: Trkiye'nin varl mmkn olduu srece devam
ettirilecek. Eer Trkiye'de beklenmedik bir gelime meydana gelirse, o zaman
ngiltere ve Rusya, "ortak olarak" ne yapabileceklerini greceklerdir. ar'a
gre, Rusya ve Avusturya 1833 Eyllndeki Mnchen-Graetz anlamas ile ayn
eyi yaptklarna gre, imdi Rusya ile ngiltere de anlarsa, Fransa iin bu drt
devletin kararlarna kaulmaktan baka are kalmayacakt
1613
.
Bu anlamay saladktan sonra, Rusya, bir adm daha ileri gitti ve Babakan
Nesselode, 3 Aralk 1844 de ngiltereye bir memorandum sundu. Bu memo
randumda Rus Babakan u noktalar belirtiyordu: Trkiye'nin btnlnn,
yani bamszlk ve toprak btnlnn korunmas, ngiltere ve Rusya'nn or
tak karlardr. Fakat, byk devletler zorlamad takdirde, Trkiye'nin
Hristiyan uyruklarna gerei gibi muamele yapmas mmkn deildir. Trk
mparatorluu, yklmann bir ok unsurlarn ihtiva etmektedir ve bu unsurlar
bu mparatorluun kn hzlandrabilir. Eer ngiltere ve Rusya, byle bir
facia (catastrophe) karsnda ortak olarak ne yapabileceklerine karar verirlerse,
o zaman bu faciann etkileri azaltlabilir
167
. ar Londra'da, Osmanl Devleti iin,
"lmek zere olan adam" deyimini kullanmtr
168
.
imdi ngiltere Dileri Bakanlnda Palmerston gitmi yerine Lord
Aberdeen gelmiti ve Rusya'ya biraz daha scak bakyordu. Bununla beraber, ge
rek Babakan Peel, gerek Dileri Bakan Aberdeen, ngiltere'nin geleceini ba
layacak olan byle bir anlamaya girmediler. Bununla beraber, Rusya bu konu
daki mzakereleri daha bir sre devam ettirdi. Bir sonu alamad; fakat
Rusya'nn bu tutumu, bu devletin emelleri konusunda ngiltere'yi endieye ev
ketti.
Rusya'nn bu teebbsleri ve Osmanl Devleti konusunda ngiltere ile an
lama abalar baarsz kalmakla beraber, midini de kaybetmedi. Bu konuyu
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
l6;l
Harold Temperley, The Crimea, London, Longmans, Green and Co., 1936, p. 251-253.
166
Temperley, The Crimea, p. 254.
167
Ayn eser; p. 254; Memorandumun meui: Hurevvitz, The Middle East and No tl Africa..., Vol.
1, p. 291-292.
11,8
Temperley The Crimea, p. 255; Kurat, Trkiye re Rusya, s. 66.
230 FAHR ARMAOLU
ilk frsatta tekrar ele almaya karar verdi. Bu frsat da, "Kutsal Yerler" problemi ile
ortaya k.
Fakat bu arada unu da belirtelim ki, Kutsal Yerler anlamazl patlak ver
diinde, ngiltere ile Rusya arasndaki mnasebeer bir gerginlikten gemi bu
lunuyordu. Bu da, Avusturya'da 1848 Marnda kan liberal ayaklanmann, he
men arkasndan Macarlarn milliyeti ayaklanmalar sonucu, Osmanl Devleti ile
Rusya'y kar karya getiren "Mlteciler Sorunu"dur. Bu sorun ortaya kt
nda, Rusya'nn Osmanl Devleti zerindeki niyeeri ngiltere tarafndan esasen
bilinmekteydi. Bu sebeple, ngiltere ve Fransa'nn mlteciler sorununda
Osmanl Devleti'ni korumak hususunda aldklar kesin tavr, Rusya ile bu iki dev
letin mnasebetlerini bozmu bulunuyordu. Kutsal Yerler sorununa, biraz da
bu adan bakmak gerekecektir.
2. KUTSAL YERLER ANLAMAZLII
sa'nn doduu, byd, Hristiyanln ilk yayld ve sonralar sa'nn
armha gerilerek ldrld yerlerin, Kuds ve dolaylarnda bulunmas ha-
sebile, buralarda, ok eski zamanlardanbei, Hristiyanlar tarafndan bir ok zi
yaret yerleri yaplmt. Dnyann her tarafndan gelen Hristiyanlar, buralar zi
yaret edip "Hac" olurlard. Filistin'de bulunan bu kutsal yerlerin says genel
olarak 9 taneydi
11

1
. Bu kutsal yerlerin korunmas, bakm ve tamiri ile temizlii
gibi ilere Hristiyanlar ok fazla nem verirlerdi.
Osmanl Devleti, Ortodoks kilisesinin ba bulunan Rum Patriinin bakenti
olan stanbul'u fethettii gnden balyarak, Kutsal Yerler problemini de miras
ald
170
.
Osmanl Devleti buralar egemenlii altna aldktan sonra, baz Hristiyan
devletler, bu ilerin grlmesi iin, fermanlarla Osmanl Devleti'nden baz yetki
ler ve ayrcalklar almlard. Hristiyan devletlerin uyruklarna verilen bu yetki ve
ayrcalklar, giderek kapitlsyon niteliini kazand. unu da belirtelim ki, kutsal
yerlerle en fazla ilgilenen devlet Fransa olmu ve bu ayrcalklarn byk oun
luuna Katolik din adamlar sahip olmutu. 1740 tarihli Kapitlsyon
Antlamas, btn kapitlasyon haklarn yeniden dzenleyip daha ayrntl ve
ak bir hale getirdii zaman, Katoliklerin kutsal yerlerdeki yetki ve ayrcalklar
da ayrntl bir ekilde belirtildi.
1,

y
Bu Kutsal Yerler unlardr: Kamame Kilisesi, sa'nn kabri, Meryemin trbesi ve bitiiindeki
bahe, Beyt l-Lahimdeki byk kilise, Tahun l-Atik isimli alan ve oradaki mahzenler, Maarat l-
Reate ve etrafndaki arazi, sa'nn mezar sanlan yer ve etraf, Maarat l-Mehd, Hacer-i Mutesil
(Karal, Osmanl Taihi, Cilt V, s. 223).
1,0
Karal, ad geen eser. s. 223.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 231
Dier taraftan, Kuds'teki Ortodokslara da bir takm ayrcalklar tannmt.
Hatta, 1774 Kk Kaynarca Antlamas'nm 7. maddesiyle, Rusya, Osmanl
mparatorluundaki Ortodokslar konusunda sz sahibi oluyor ve 14. maddesiyle
de, Rusya'nn stanbul'da bir ortodoks kilisesi yaptrma hakk kabul ediliyordu.
8. maddeye gre de, Rus haclar Kuds'teki kutsal yerleri serbest bir ekilde zi
yaret edebileeklerdi.
Mamafih, gerek udur ki, Osmanl Devleti, gerek Katoliklere, gerek
Ortodokslara eitli zamanlarda o kadar ok yetki ve ayrcalk tanmt ki, kutsal
yerler anlamazl patlak verdiinde, kimin, ne kadar ve ne nitelikte yetki ve ay
rcala sahip bulunduunu hemen tesbit etmek mmkn deildi.
te durum bu ekilde iken, kutsal yerler sorunundan kan kk bir an
lamazlk, giderek byd ve Krm Sava gibi bir Avrupa savama dnt.
Bu gelimede Louis Napolyon'un tutumu nemli rol oynamtr. Fransz
htilli srasnda ihtill hkmetleri laik bir politika gttklerinden, Kuds'teki
Katoliklerin durumlar ile hi ilgilenmediler. Bu durum tabiatile Rusya'nn ve
Ortodokslarn iine yarad. Fakat 1848 den itibaren iler deimeye balad.
Louis Napolyon, 1848 de Cumhurbakan olduu zaman "mparator" olmay ka
fasna koymutu. Nitekim 1852 de bunu da baard. Lkin bu baarsnda
Katolik papazlarn ve Kilise'nin byk yardmn grd. Louis Napolyon,
Cumhurbakanl srasnda, papazlarn ve kilisenin bu yardmlarn salamak
iin ve ayn zamanda Fransz halknn dikkani darda bir din meselesine ynel
terek prestij salamak amac ile Kutsal Yerler konusunu kurcalamaya balad.
nk bu srada byle bir sorun ortaya kmt.
1843 ylnda, sa'nn doduu yer olan Beyt l-Lhim'in zerinde asl olan
ve zerinde bir takm ltince yazlar bulunan bir gm yldz, birdenbire orta
dan kaybolmutu. Ortodokslar bu yldzn alnmasn Katolkilere yklediler.
Bbli, kendisi yeni bir gm yldz yaptrp koymay teklif ettiyse de, ne
Katolikler ve ne de Ortodokslar bu teklifi kabul etmediler. Katoliklerle
Ortodokslar arasndaki bu yldz anlamazl bylece srp gitti. Arada 1848
htillleri meydana geldi ve Louis Napolyon da Fransa Cumhurbakan oldu.
te Louis Napolyon'un Cumhurbakan olur olmaz kurcalamaya balad ilk
sorun bu yldz hikyesiydi.
Fransa 1850 Maysnda Bbli'ye bavurup, kutsal yerlere ait bir ok istekler
arasnda, 1740 Antlamasnn 3 nc maddesile Katoliklerin tasarrufuna terkedi-
len yerlerin, tekrar Katoliklere iadesini istedi. Fransa bu teebbsn yaparken,
Avusturya, spanya, Portekiz, ki Sicilya ve Toskana gibi Katolik olup da
stanbul'da temsilcisi bulunan devletleri de, harekete gemek iin kkrtt
171
.
1
1
Ka r a l , ad geen eser, s. 226.
232 FAHR ARMAOGLU
Osmanl Devleti, hemen cevap vermeyip, Ramazan dedi, Bayram dedi, ve ii
oyalama ve srncemede brakma yoluna gitti. Fakat Fransa'nn olumlu cevap
iin basrmas zerine, nihayet 1852 Aralk aynda verdii cevapta, hangi kutsal
yerin hangi din mensubunun tasarrufunda bulunmas gerektiini incelemek
zere bir Komisyon kuracan bildirdi. 1740 Antlamas bile imzalanal yz yl
dan fazla olmutu. Ondan nce ve ondan sonra Osmanl Devleti, kutsal yerlerle
ilgili bir ok ferman yaynlamt. Kimin ne durumda olduu belli deildi. Bu
sebeple konunun incelenmesine ihtiya vard.
Kurulan komisyona Katolikler ile Ortodokslarn temsilcileri de dahil edildi.
Fakat bu sefer Komisyon'un inceleme sonularnn Katolikler lehine olacan
anlayan Rusya, hemen mdahale etti ve 1851 Ekiminde Bbli'ye verdii notada,
Kuds'te statkonun korunmasn istedi. nk Kutsal Yerler'de fiil durum
Ortodokslarn lehine idi. Buna da Fransa itiraz etti. Fransa yine bastrnca,
Osmanl Devleti 9 ubat 1852'de yaynlad bir fermanla, Komisyon'un vard
sonular resmen iln ve kabul etti. Rusya'ya verilen cevapta da, statkonun bo-
zulmad bildiriliyordu. Lkin bu sefer de Rusya, statkonun bozulmayp, ay
nen korunduuna dair bir ferman istedi.
Bu sorunun ayrntlarna girmeden u kadarn syleyelim ki
172
, Kutsal Yerler
sorunu ksa bir zamanda bir Fransa-Rusya mcadelesi haline ald. Fransa
Katolikleri, Rusya ise Ortodokslar savunuyordu.Katoliklerin arkasnda Louis
Napolyon, Ortodokslarn arkasnda ise, koyu bir dindar ve ortodoks olan ar I.
Nikola vard. Yani sorun, deta bir Louis Napolyon - Nikola mcadelesine d
kld ve yeniden bir Dou Bunalm veya Dou Sorunu (Question d'Orient) or
taya k.
Kutsal Yerler sorununun bir Dou bunalmna dnmesi, Rusya'y,
Osmanl imparatorluu zerindeki emellerini yeniden hareketlendirmeye ev
ketti.
3. RUSYANIN OSMANLI MPARATORLUUNU PARALAMA
TEEBBSLER
Kutsal Yerler sorununda Fransa'nn Rusya'ya dayatmas ve kararl hareketi
karsnda, Osmanl Devleti Fransa tarafna eilim gstermeye balamt.
nk, Rusya karsnda bir dayanak aryordu. Osmanl-Fransz mnasebetleri
nin bu durumu ve Louis Napolyon'un Dou Bunalmnda taknd sert tutum,
ngiltere'nin houna gitmedi. 1852 Aralk ay banda ngiltere'de Lord
Aberdeen kabinesi ibana gelmiti. Lord Aberdeen kabinesinde, Dileri
Bakanlna, Ruslardan hi holanmayan Palmerston'un yerine, Lord John
Russell getirilmiti. Palmerston ileri Bakan olmutu. ngiltere'deki bu hf-
172
Bu tartmalar iin bak.: Ahmet kr Esmer, Siyasi Tarih, s. 179-182.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 233
kmet deiiklii ar Nikola'mn mitlerini arttrd ve Osmanl mparatorluu
konusunda ngiltere ile anlamak iin tekrar teebbse gemeye karar verdi.
Babakan Nesselrode, ar' bu teebbsnden vazgeirmek istediyse de, son de
rece otoriter olan ve kendisinde byk mzakerecilik yetenei gren ar,
Nesselrode'u dinlemedi
173 174
.
9 Ocak 1853 gecesi Petersburg'da klk sarayda verilen baloya, ngiliz elisi
Sir Hamilton Seymour'un geldiini gren ar Nikola, protokol gerei, dier da-
veiler geldikten sonra salona inmesi gerekirken, bu kurala uymad ve hemen
salona inerek doruca ngiliz elisinin yanna gidip yle dedi: "ngiltere iin
beslediim duygular bilirsiniz... (Daha nceki teebbslerini kasdederek) Bence
iki hkmetin, yani ngiliz hkmeti ile Hkmetimin anlamas esastr. Byle
bir anlamay gerektiren artlar, hi bir vakit bugnk kadar nemli deildi. Biz
anlatktan sonra, Bat Avrupa devlederi umurumda bile deil. Ne dnrlerse
dnsnler. Bence hi bir deeri yok. Trkiye'ye gelince... Kollarmz arasnda
hasta, ok hasta bir adam var. Size aka sylemeliyim ki, gereken btn tedbir
leri almadan, bir gn lecek olursa, bu byk bir felket olur. Trkiye anszn
lebilir. Bu takdirde zerimizde kalacaktr. lleri diriltemeyiz. Trkiye lnce
bir daha dirilmemek zere lecektir. te bunun iin size soruyorum: Byle bir
olay ile kargaa, anari ve hatta bir A\rupa sava karsnda kalmaktasa, nce
den tedbir almak daha akllca bir hareket olmaz m?"
l7i
.
ngiliz elisi Sir Hamilton'n ar'a verdii cevap ise yleydi: "Majesteleri
ltfen beni mazur grsnler. unu sylemek zorundaym ki, kimetli ve licenap
adama, zayf ve hasta adam korumak der"
175
. Seymour, ayn zamanda, "hasta
adam"n, iyi olmak iin, onu ameliyat edecek bir operatre (surgeon) deil,
onu tedavi edecek bir doktora (physician) ihtiyac olduunu sylemitir
176
.
Bu arada unu da belirtelim ki, ngiliz tarihisi Harold Temperley, ar'n
ngiliz elisine Trkiye iin "hasta adam" deil, "ay", "lmekte olan ay" ve ya
"ay lyor" gibi deyimler kullandn, ar Nikola'mn, Trkiye'den hep "ay"
diye sz etdini btn etrafindakilerin de bildiini ileri srmektedir
177
.
Mamafih, ar Nikola'mn, ngiliz elisinin cevabndan midi krlm de
ildi. Sir Hamilton ile, bundan sonra bir ka defa daha konutuu anlalmak
173
Temperley, The Crimea, p. 271.
174
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, s. 221-222; Temperley, The Crimea, p. 272; Debidour, La
Rvolution, p. 95; Driault, Question d'Orient, p. 170; Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 70; Ahmet kr
Esmer, Siyas Tarih, s. 182. ar'm bu szleri eitli kaynaklarda, z ve esas deimeksizin, baz kk
farkllklarla ifade edilmektedir.
17:>
Driault, Question d'Orient, p. 170-171; Debidour, La Rvolution, p. 95.
176
Temperley, The Crimea, p. 272.
177
Bak., ayn eser, p. 272.
234 FAHR ARMAOLU
tadr
178
. 14 Ocak 1853 de ngiliz elisini zel surette yanna davet ederek, konuyu
tekrar at. Eliye, "imdi sizinle bir dost ve bir centilmen gibi konumak istiyo
rum." diyerek, ngiltere'nin stanbul'a yerleme gibi bir niyeti varsa, buna msa
ade etmiyeceini, kendisinin de stanbul'da gz olmadn, fakat nleyici ted
bir alnmazsa, burasn geici olarak igal (en dpositaire) etmesinin zorunlu
olabileceini bildirdi.
ar Nikola, ubat ayndaki konumasnda da Osmanl mparatorluu hak-
kndaki teklifini aklad: Eflk ve Budan ile Bulgaristan ve Srbistan Rusya'nn
himayesi altna verilecek, ngiltere de Msr ile Girit'i alacakt. ar bu konuda
yle diyordu: "Osmanl Devleti'nin yklndan sonra miras blld za
man, ngiltere Msr' igal ederse, tarafmdan hi bir itiraz vukubulmayacaktr.
Kandiye (yani Girit) hakknda da ayn eyi syleyebilirim. Bu da size daha ok
yakacaktr ve niin oras ngiliz lkesi olmasn?..."
179
ar Nikola'nn teklifine gre, stanbul da bamsz ehir olacakt.
ngiltere, ar Nikolann bu tekliflerini manasz bularak reddetti. Eer ar
ngiltere'yi ikna edebilmi olsayd, "hasta adamn lmn" byk tantana ile
iln edecekti
180
. Bu olmad gibi, imdi ngiltere kendisini, Osmanl Devletinin
Rusya'ya "katlmas gibi bir olup-bitti ihtimali ile kar karya buldu
181
.
Olup-bitenlerden Fransa da haberdar olmutu. Kald ki, Prens
Meneikof un stanbul'a gelii her eyi aklayverdi. Zira, ar, ngiltere'yi kendi
tarafna ekemeyince, Osmanl Devleti zerinde tek bana harekete karar verdi.
4. MENKOF MSYONU STANBULDA
Osmanl Devleti'nin, kutsal yerler sorununda, Fransa'y hakl gren
Komisyon'un kararlarn kabul ederek 8 ubat 1852 fermann yaynlamas
182
,
"Kutsal Yerler Muharebesi" nin Fransa'nn zaferile sonulanmas demekti. Bu ise
ar Nikola'y ok derinden yaralad. Bu sebeple, Trkiye zerinde harekete
gemeden nce ngiltere'yi de yanna alp, Osmanl Devleti'ni nemli bir destek
ten yoksun brakmak istedi. Ayrca, 1852 Aralk aynda gney Rusya'da iki
Kolorduluk bir kuvvetin hazrlanmasn emrettii gibi, Karadeniz donanmasna
da eksikliklerini tamamlamas emrini verdi
183
. Bundan sonra da ngiltere ile an
lama teebbslerine giriti. Baarl olamaynca, tek bana harekete gemeye
karar verdi.
178
Sir Hamillton Seymour'n Ocak-ubat 1853 aylarnda ar ile yapt dier konumalarn
raporlar iin bak.: Hurewitz, The Middle East and North Africa..., Vol. 1, p. 299-304.
179
Kurat, Trkiye re Rusya, s. 71.
180
Debidour, La Rvolution, p. 95.
181
Ayn eser, p. 96.
182
Fermann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 407-410.
183
Temperley, The Crimea, p. 301.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 235
Bunun iin Rusya, Prens Menikof (Menchikov veya Menshikov) bakanl
nda zel bir elilik heyedni stanbul'a yollad. Prens Menikof ve heyeti 23
ubat 1853 de bir sava gemisi ile stanbul'a geldi. Menikofun, Prens'lik nvan
yannda, Amiral, Bahriye Bakan, Finlandiya Valisi, Baltk Donanmas Komutan
gibi bir sr nvan daha vard. Maiyeti de nvan kadar kalabalkt. Heyette
Amiraller, Generaller ve Prensler bulunuyordu. Menikof stanbul'a byk aaa
ile kt ve binlerce ortadoks kendisini Tophane rhtmnda, byk trenler ve
gsterilerle karladlar.
Menikofun stanbul'a gelii gsterilerle karland gibi, ie balamas da
tam bir gsteri oldu. Bir defa, Ortodoks tebaann ihtiyalarn tesbit etmek
zere, mparatorluun her tarafna adamlar gnderdi. Arkasndan, protokol ge
rei yapmas gereken resm ziyaretleri yapmadan, Hnkr skelesi Antlamas'n
yapan ve Rus dosuu ile tannm bulunan Hsrev Paa'y ziyaret etti.
Bbli'ye ilk resmi ziyaretini 16 Martta yapt. Hsrev Paa'y ziyaret ederken
byk niformasn giydii halde, Sadrazam sivil elbise ile ziyaret etti.
Sadrazam'dan sonra, yine diplomatik kural gerei, Hariciye Nzn Fuat Paa'y
184

ziyaret etmesi gerekirken, ziyaret etmiyeceini bildirdi. Sebebi ise, Fuat Paa'nn,
kutsal yerler sorununda Fransa'y tutmu olmasyd. Ne var ki, Fuat Paa'nn ziya
ret edilmemesi, Bbli'ye bir hakaretti. Bu sebeple, Fuat Paa istifa etti ve
Hariciye Nzrlna Rifat Paa getirildi. Eski devirlerde olsa, Rus zel elisi he
men Yedikule'ye hapsedilir ve Osmanl Devleti de Rus hakaretlerini sava iln
ile temizlerdi. Hkmet zayfln bildii iin bu hakaretlere boyun emek zo
runda kald
185
.
Menikof ilk nce szl olarak Bbli'den u isteklerde bulundu: Rum
Ortodoks kilisesinin Kutsal Yerler sorunundaki isteklerinin kabul ile, Ortodoks
tebaann Rusya tarafndan "korunmasna" (himaye) dair bir anlama yaplmas.
Menikof, bu isteklerin muhakkak bir "antlama" ile kabulne gerek olmadn,
bir Sened ile de yetinilebileceini syledi.
Bbli bu istekleri alnca, ngiliz ve Fransz elilerine dant. Bu srada,
yani Menikofun stanbul'a gelmesi zerine, hem ngiltere ve hem de Fransa te
llanmlar; fakat Fransa ngiltere'den daha ileri giderek, anakkale nlerine
bir donanma gndermeye kalkmt. Fransa, bir yl nce Kutsal Yerler sorunu
patlak verdiinde de ayn eyi yapm ve bu da Rusya'nn bsbtn sinirlenme
sine sebep olmutu. Bundan dolay, ngiltere, Fransann Kutsal Yerler sorunu
gibi kk bir anlamazlktan bir kriz karmasn onaylamyordu. Bu sebeple,
ngiltere'nin Paris elisi Cowley, Fransa Dileri Bakan Drouyn de Lhuys'ye
"Osmanl mparatorluu'nun bamszl tehlikeye urarsa, bu srf Fransa'nn
184
Mlteciler sorununu zen Fuad Efendi.
1S:1
Karal, Osmanl Taihi, Cilt V, s. 228.
236 FAHR ARMAOLU
hatas yznden olacaktr" diyordu
186
. Cowley'e gre, Fransa, Kutsal Yerler soru
nunu ok abartm ve bu duruma gelinmesine sebep olmutu.
Bu sebeple, uzun yllardanberi ngiltere'nin stanbul eliliini yapan ve
Bbli zerinde etkisi byk olan Lord Stratford de Redcliffe, Bbliye,
Menikof tekliflerinin kabuln tavsiye etti. Gerekten, 4 Maysta karlan bir
fermanla Ortodokslarn Kutsal Yerler zerindeki hak ve yetkileri teyid edilir
ken
187
, bir baka fermanla da
188
, Ortodokslarn ve Katoliklerin yetkilerinin belir
tilmesi ile bir zme gidildi.
Bu fermanlarla Rusya'nn istedikleri yerine getirildiine gre, kriz zlm
saylrd ve Menikof a da ekip gitmek kalyordu; fakat byle olmad. Menikof,
Petersburg'tan ayrlmadan nce, arn kendisine verdii talimat yerine getirmek
iin yeni bir istekte bulundu: Bu da Osmanl Devletiyle Rusya arasnda bir sa
vunma ittifaknn yaplmasyd
189
. Menikof 5 Mays 1853'te, Bbli'ye verdii 5
gn sreli bir ltimatomla u istekleri ileri srd: Osmanl Devleti Rusya ile bir
ittifak antlamas imza edecek ve Osmanl mparatorluu snrlar iinde bulu
nan ve saylar 12 milyon kadar olan Ortodoks tebaann "mer" koruyuculuu
Rus arna braklacakur
190
.
Nereden baklrsa baklsn, her iki istek de Osmanl Devleti'ni Rusya'nn hi
mayesi altna sokacak nitelikteydi ve dolaysile Devlet'in egemenlik ve bamsz
l ile badatrlamazd. Menikofun bu istekleri, ngiltere'yi, Kutsal Yerler so
rununda imdiye kadar izledii yumuak ve uzlatrc politikadan tamamen
ayrd. nk artk aka grlyordu ki, Osmanl mparatorluu'nu para
lama tasarlarn ngiltere'ye kabul ettiremeyen Rusya, bu tasarlarn gerekle
tirmek iin imdi tek bana hareket geiyor ve bir btn olarak Osmanl
mparatorluu'nu yutmak istiyordu. Buna da ngiltere hogr gsteremezdi..
Bu sebeple ngiliz elisi Stratford de Redcliffe, Bbliye bu isteklerin red
dini tavsiye etti. Esasen Osmanl Devleti'nin de bu istekleri kabul etmesine im
kn yoktu. Bir ngiliz tarihisinin dedii gibi, "Osmanl Devleti bamsz yaaya
caksa, b istekleri reddetmek zorundayd. Trkiye'nin bamszl ngiliz politi
kasnn temel bir ilkesi olarak kaldka da, Lord Stratford da byle bir tavsiyede
bulunmak zorundayd"
191
. Bununla beraber, Bbli acele karar vermemek iin,
17 Maysta, devlet adamlarndan ve ulemadan 46 kiilik bir meclis kurdu. Bu
186
Temperley, The Crimea, p. 311.
187
Fermann metni: Noradounghian, Tome II, p. 415-416.
188
Fermann metni: Ayn kaynak, p. 416-417,
189
Temperly, The Crimea, p. 304.
190
Driault, Question d'Orient, p. 172; Debidour, La Rvolution, p. 98; Temperley, The Crimea, p.
323.
191
A.J.P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe, 1848-1918, London, Clarendon Presse, 1954,
p. 53.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 237
meclis Menikofun tekliflerini inceledikten sonra, 3 oya kar, 43 oyla Rus teklif
lerinin reddine karar verdi
192
. Menikof a verilen cevapta, Rus isteklerinin kabu
lnn, hem Osmanl Devleti'nin bamszln ihll edecei ve hem de milletle
raras hukuk kurallarna da aykr decei bildirilmekteydi
193
.
Osmanl Devleti'nin alm olduu bu kesin tutum karsnda, Prens
Menikofun maiyyetini toplayp stanbul'dan ayrlmasndan baka are kalma
mt ve 21 Mays'ta stanbul'u terketti. Fakat giderken bir tehdit savurmaktan da
geri kalmad: "Sivil elbise ile gelmitim, az sonra asker niforma ile dnece
im" dedi
194 *
.
Rusya 31 Maysta Osmanl Devletine tekrar 8 gnlk bir ltimatom vererek
Menikofun 5 Mays isteklerinin kabuln istedi ise de, Osmanl Devleti bunu
da reddetti. Bunun zerine Rusya, sava iln etmeksizin, Prutu aarak askerini
Budan'a soktu.
Menikofun istekleri, o gne kadar soukkanl davranmaya alan
ngiltere'nin durumunu sertletirdii gibi, Rusya'ya kar itidalle hareket edilme
sini isteyen Fransa'y da ngiltere'nin yanna kaydrd. Rusya'nn Tuna beylikle
rine askerini sokmas, yani savaa balamas, Avrupada byk heyecan uyandr
d gibi, ngiltere'de byk bir kzgnla sebep oldu. Zira, ar, Osmanl
mparatorluu zerinde toprak emeli bulunmad ve ngiltere'ye danmadan
bir ey yapmayaca hususunda ngiltere'ye ka defa teminat vermiti
193
. Bu se
beple, ngiltere Haziran banda anakkale'ye bir donanma gndermeye karar
verdi ve ngiliz donanmas 13 Haziranda anakkale Boaz'nn dnda Beie
koyuna demir att. Ertesi gn de Fransz donanmas ayn yere geldi. Bu srada
Tunus Beyi ile Msr Hdiv'i de, Osmanl Devleti'ne yardm edeceklerini
Bbli'ye bildirdiler
196
Rus ar, byle bir ngiliz-Fransz ibirliine ihtimal ver
memiti.
5. AVUSTURYA'NIN BARI TEEBBS VE SONUSUZ
KALMASI
ngiltere ve Fransa'nn, donanmalarn anakkale azna gndermeleri,
Rusya'nn houna gitmedi. Zira, bu iki devlet aka Rusya'ya kar cephe alm
olmaktaydlar. Bundan dolay, Rusya da Avusturya ile Prusya'y kendi tarafna
ekmek istedi. Yani, Bat Bloku'na kar Dou Blokunu yeniden canlandrmay
192
Karal, Osmanl Tarihi, cilt V, s. 230.
193
Cevabn metni: Tukin, Boazlar Meselesi, s. 237-238.
194
Debidour, La Rvolution, p. 98. Debidour, Menikofun szlerini u ekilde zikretmektedir: "II
partit bruyamment ds le lendemain, disant quil tait venu en paletot mais qu'il reviendrait bientt en
tunique. Biz bu sz, daha anlalr olmas iin, "sivil elbise" ve "askeri niforma" eklinde evirdik.
*'
b
Debidour, ad geen eser, p. 99.
196
Temperley, The Crimea, p. 339.
238 FAHR ARMAOLU
dnyordu. Dolaysile, Osmanl Devletile Rusya arasndaki krizin gelimeleri
karsnda Avusturya ile Prusya'nn durumlar nem kazanyordu.
Lkin bu devletlerin her ikisi de, gelien kriz karsnda tarafsz kalmaya ka
rar vermilerdi. Bir defa, Prusyann Osmanl Devleti ve buna bal sorunlarda
bir ilgisi ve kar yoktu. kincisi, ne tarafa katlrsa katlsn, bir Avrupa savanda
Prusya topraklar bir muharebe alan olacakt. Bunu da istemiyordu. O halde ta
rafszlk Prusya iin en uygun yoldu.
Avusturya'ya gelince: Her ne kadar Rusya'nn Balkanlar'da genilemesini is
temiyor idiyse de, Batllar yannda bir savaa katlmas halinde, Rusya ile snr
lar olduu iin, kara muharebelerinin byk yk Avusturya zerinde kalacakt.
Savaa Rusya tarafnda katlacak olursa, o zaman da Fransa, talya'daki liberal
hareketleri kkrtr ve Avusturya da talya'y kaybedebilirdi. Dolaysyla, tarafsz
kalmak Avsuturya iin ok daha faydalyd.
Bununla beraber Avusturya bir savan kmasn da arzu etmiyordu.
Avusturya, Rusya'nn Tuna'y amasndan ok korkuyordu
197
. Mamafih, ngiltere
ve Fransa'nn bir teebbs Avusturya'nn iini kolaylatrd. Haziran ortalarnda
bu iki devlet Viyana'ya bavurup, halihazrdaki krizin 1841 Boazlar Szlemesi
asndan deerlendirilmesi iin, bu szlemeyi imza eden 5 devlet temsilcileri
nin Viyana toplanmasna salamasn istediler
198
. Osmanl Devleti'nin bamszl
n tehlikeye sokmadan, Ortodokslarn himayesi sorununu zmek iin,
Avusturya Dileri Bakan Kont Buol, Temmuz aynda, ngiltere, Fransa ve
Prusya elilerinin kaulmas ile Viyanada bir konferans toplad. Buna Rusya da
davet edildi, fakat katlmad. Viyana Konferans, 1 Austos 185S de u kararlar
ald: Ortodoks tebaa hakknda Kaynarca ve Edirne antlamalarnn alm olduu
taahhtlerin, sadece Rusya'ya kar deil, btn Avrupa devletlerine kar aln
m taahhder olduunu Osmanl Devleti kabul edecekti.
"Viyana Notas" denen bu kararlar Rusya kabul etti. Yalnz, Osmanl
Devled'nin de, hi bir deiiklik istemeden, aynen kabul etmesi arle. nk,
Viyana notas o derece mphem, o derece belirsiz ve yanl anlamalara sebep
olarak ekilde kaleme alnmt ki, Rusya sonradan bunu kendisine gre yorum
lamak imknn kazanacakt. Devletler de zaten, kesin bir tutum almayp, ii "yo-
rum"a brakmak iin byle bir tutum almlard. Fakat Osmanl Devleti, notay
alnca itiraz etti ve "i"lerin zerine noktalarn konmas istedi
199
. Halbuki nota
dan, Rusyann Osmanl Ortodokslar zerinde kesin bir yetkiye sahip olduu
anlam kyordu
200
. Bunu da Osmanl Devleti kabul edemezdi.
197
Driault, Question d'Orient, p. 173.
198
Temperley, The Crimea, p. 343.
199
Debidour, ayn eser, p. 101.
200
Karal, ad geen eser, s. 233.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 239
Osmanl Devleti'nin hakl olduu hemen meydana kt. Zira, Rusya,
Osmanl Devleti'nin itiraz zerine, kendisi de bunu kabul etmeyeceini bil-
dirdi gibi, Rusya Bakan Nesselrode da, 7 Eyll 1853'de, Viyana notasnn,
Osmanl Ortodokslarnn korunmasn kesin olarak Rusya'ya verdiini iln etti.
Halbuki Viyana Notas'nn amac bu deildi. Nesselrode'un bu demeci,
Avusturya'nn teebbs ile balam olan bar abalarn da sona erdirmi ol
maktayd.
Bu arada unu da belirtelim ki, Osmanl Devleti, Menikofun ayrlmasndan
ve Rusya'nn 31 Mays ltimatomundan sonra, Padiah'n 6 Haziran 1853 tarihli
bir ferman ile, mparatorluktaki btn gayr Mslimler iin kesin ve tam din ve
ibadet hrriyetini iln ettiyse de, bu ne Rusya ve ne de dier devletler zerinde
etkili olamad.
Nesselrode'un 7 Eyll demeci, ngiltere ve Fransa'nn tutumlarnn bir adm
daha sertlemesine sebep oldu.
Artk durum biraz daha kesinlemiti. Rusya imdi kendisine destek ar
yordu. Osmanl Devleti'ne gaile kartmak iin Yunanistan kkrtm ve Yunan
hkmeti de, Epir ve Tesalya'ya silhl adamlar gndererek, bu Osmanl toprak
larnda ayaklanma karma teebbsnde bulundu
Fakat Rusya'nn amac, ngiltere-Fransa blokuna kar bir destek salamakt
ve bu da normal olarak Avusturya olabilirdi. Bu sebeple, Rus ar ile Avusturya
mparatoru, Eyll sonunda Olmtz'de (Bugnk ek Cumhuriyeti'nin dou
sunda Olomouc ehri) bulutular. ar Nikola, mparator Franois-Joseph'e,
"Trk mparatorluu'nun atrdamakta olduundan" sz ederek
201
, Osmanl
mparatorluu topraklar zerinde bir takm anlamalar teklif ettii gibi, 1
Austos 1853 tarihli Viyana Notas'nn tekrar yrrle konmasn, Ortodokslar
zerinde Osmanl Devleti'nin btn yetkilerini kabul ettiini bildirdiyse de, zel
likle ngiltere, Rusya'nn niyetleri hakkndaki phesi devam etti iin, bunlara
raz olmad
202
. Avusturya ise, Rusya'nn Tuna'nn gneyine inmemesi hususunda
bir garanti alamad. Esasen, Rusya'nn Eflk-Budan'a girmesi Avusturya iin ye
teri kadar endie kayna olmutu.
Mamafih, Avusturya Rusya'nn bu "uvertrlerini" hemen reddetmeyip,
Prusyann da bu ie sokulmas arun ileri srd. Prusya ise bu ie hi bula
mak istemedi. Halbuki ar, Olmtz'e gelirken, Prusya Kraln da ziyaret etmiti.
6. OSMANLI-RUS SAVAININ IKMASI
Olmtz grmeleri ngiltereyi kukulandrd. Grmelerde, Osmanl
mparatorluu'nun taksiminin sz konusu olmasndan endie ederek, Avusturya
201
Temperley, The Crinea, p. 354.
202
Bu konuda bak.: Ayn eser, p. 354-356.
239
Osmanl Devleti'nin hakl olduu hemen meydana kt. Zira, Rusya,
Osmanl Devleti'nin itiraz zerine, kendisi de bunu kabul etmeyeceini bil-
dirdi gibi, Rusya Bakan Nesselrode da, 7 Eyll 1853'de, Viyana notasnn,
Osmanl Ortodokslarnn korunmasn kesin olarak Rusya'ya verdiini iln etti.
Halbuki Viyana Notas'nn amac bu deildi. Nesselrode'un bu demeci,
Avusturya'nn teebbs ile balam olan bar abalarn da sona erdirmi ol
maktayd.
Bu arada unu da belirtelim ki, Osmanl Devleti, Menikofun ayrlmasndan
ve Rusya'nn 31 Mays ltimatomundan sonra, Padiah'n 6 Haziran 1853 tarihli
bir ferman ile, mparatorluktaki btn gayr Mslimler iin kesin ve tam din ve
ibadet hrriyetini iln ettiyse de, bu ne Rusya ve ne de dier devletler zerinde
etkili olamad.
Nesselrode'un 7 Eyll demeci, ngiltere ve Fransa'nn tutumlarnn bir adm
daha sertlemesine sebep oldu.
Artk durum biraz daha kesinlemiti. Rusya imdi kendisine destek ar
yordu. Osmanl Devleti'ne gaile kartmak iin Yunanistan kkrtm ve Yunan
hkmeti de, Epir ve Tesalya'ya silhl adamlar gndererek, bu Osmanl toprak
larnda ayaklanma karma teebbsnde bulundu
Fakat Rusya'nn amac, ngiltere-Fransa blokuna kar bir destek salamakt
ve bu da normal olarak Avusturya olabilirdi. Bu sebeple, Rus ar ile Avusturya
mparatoru, Eyll sonunda Olmtz'de (Bugnk ek Cumhuriyeti'nin dou
sunda Olomouc ehri) bulutular. ar Nikola, mparator Franois-Joseph'e,
"Trk mparatorluumm atrdamakta olduundan" sz ederek
201
, Osmanl
mparatorluu topraklar zerinde bir takm anlamalar teklif ettii gibi, 1
Austos 1853 tarihli Viyana Notas'nn tekrar yrrle konmasn, Ortodokslar
zerinde Osmanl Devleti'nin btn yetkilerini kabul ettiini bildirdiyse de, zel
likle ngiltere, Rusya'nn niyetleri hakkndaki phesi devam etti iin, bunlara
raz olmad
202
. Avusturya ise, Rusya'nn Tuna'nn gneyine inmemesi hususunda
bir garanti alamad. Esasen, Rusya'nn Eflk-Budan'a girmesi Avusturya iin ye
teri kadar endie kayna olmutu.
Mamafih, Avusturya Rusya'nn bu "uvertrlerini" hemen reddetmeyip,
Prusya'nn da bu ie sokulmas artn ileri srd. Prusya ise bu ie hi bula
mak istemedi. Halbuki ar, Olmtz'e gelirken, Prusya Kraln da ziyaret etmiti.
6. OSMANLI-RUS SAVAININ IKMASI
Olmtz grmeleri ngiltere'yi kukulandrd. Grmelerde, Osmanl
mparatorluu'nun taksiminin sz konusu olmasndan endie ederek, Avusturya
201
Temperley, The Cimea, p. 354.
202
Bu konuda bak.: Ayn eser, p. 354-356.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
240 FAHR ARMAOLU
ile Rusya'nn birlemesinden korktu ve 8 Ekim 1853'de, anakkale Boaz nn
deki donanmasn Boazdan ieri sokup stanbul nlerine yollad. Tabi
ngiltere'yi Fransa da takip etti. Esasen Osmanl Devleti de, 4 Ekimde Rusya'dan
Eflk-Budan'a girmi olan Rus kuvveerinin 15 gn iinde buradan ekilmesini
istedi ve Rusya bunu reddedince, Osmanl Devleti de Rusya'ya sava iln etti.
Sava fiilen 23 Ekimde balad.
Osmanl-Rus sava baladktan sonra dahi, bu savan kmasna engel
olamayan Avusturya, imdi hi deilse savan uzamasn nlemek iin bar a
balarna giriti. Fakat tam bu srada meydana gelen bir olay, btn bar mitle
rini suya drd. 12 paralk bir Trk filosu, Kasm sonlarnda, Batu'daki
Trk kuvvetlerine yiyecek ve cephane gtrmek iin
203
stanbul Boaz'ndan
km, fakat Karadeniz'de seyrederken frtna yznden Sinop limanna sn
mt. Esasen Amiral Nahimof komutasndaki bir Rus filosu kendisini takip et
mekteydi. Nahimof, Trk donanmasnn hi beklemedii bir srada 30 Kasm
1853 gn, saldrd ve Osmanl donanmasn tamamen yokettii gibi, Sinop eh
rinin bir ok mahallelerini de yakt. 4.000 kii ld. Ruslar, Osmanl donanma
snn su stnde bocalayan subay ve erlerini de, yal paavralar atarak yakt
lar
204 *
.
Sinop Baskn, Rusya'da byk sevin uyandrd. ar Nikola, "Benim cesur
denizcilerim" diyor ve Rus deniz kuvvederinde zafer geleneinin unutulmad
sylyordu. Petersburg'da halk byk bir coku iindeydi. "Sinop Sava" ad ile
alelacele hazrlanan bir mzikal piyes hemen sahneye kondu. Yine Petersburg'da
gnlerce sren balolar, elenceler dzenlendi
203
.
Olay, ngiliz kamu oyunda "Sinop katlim olarak algland ve byk ve
iddetli tepkiler uyandrd. Rusya aleyhine tepkiler, ngiliz hkmeti iin dayan-
labilecek gibi deildi
206
. Hkmetin daha soukkanl davranmak istemesine
ramen, basnn tepkileri kamu oyundan daha az iddetli deildi. Morning
Heald "intikam istiyoruz" diye barrken, Globe gazetesi de, Rusya'nn insanlk
ailesine giremiyecek nitelikte olduunu yazyordu. Morning Chronicle ise sal
drgana hemen darbe vurulmasn istiyordu. Dier gazeteler de ayn havadayd
207
.
ngiliz ve Fransz donanmasnn stanbul'da bulunduu bir srada, Rusya'nn,
ngiltere'nin denizlerdeki gcne meydan okumas, ngiltere'nin arna git
miti.
203
Driault, Osmanl filosunun Kafkaslar'da eyh mil'in Rusya'ya kar yrtt ayaklanmaya
yardm gtrmesi ihtimalinden sz etmektedir (Question ('Orient, p. 174). Keza Temperley de,
Osmanl Devleti'nin byle bir niyetinden sz etmektedir (The Crimea, p. 381).
204
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt V, 235.
2to
Temperley, The Crimea, p. 373.
206
Temperley Ayn eser, p. 371.
207
Ayn eser, p. 374-375.
241
Fransa'da da durum aynyd. Sinop olay karsnda, ngiltere'nin aksine,
Fransa'da Hkmet ve mparator III. Napolyon kamu oyundan daha fazla heye
canland. Gelimelerin kontroln III. Napolyon kendi eline ald. Fransa, 19
Aralkta ngiltere'ye verdii gayet kesin ifadeli bir notada, Rus donanmasnn
"Karadenizden temizlenmesini" ve Rus gemilerinin Karadeniz'de dolamalarna
izin verilmemesini istiyordu. Fransa'nn bu kararl tutumu, ngiliz kabinesini,
Fransa'da ayrlp ayrlmama hususunda yol ayrmna getirdi. Babakan Aberdeen
ngiltere Kraliesine, Fransa ya tek bana yryp gidecek, veya btn donan
masn Toulon'a geri ekecektir, diyordu
208
.
Bu durum karsnda ngiltere tereddd brakt. ngiliz-Fransz donanmas
Karadeniz'e ku gibi, ngiltere ve Fransa, 27 ubat 1854 de Rusya'ya bir lti
matom vererek, Eflk-Budan'dan btn kuvvetlerini geri ekmesini, Ortadoks
tebaas ile mnasebetlerinde Osmanl Padiah'nn tm yetkisini kabul etmesini,
yani Rusya'nn, Ortodoks tebaann koruyuculuu iddiasndan vazgemesini iste
diler
209
. Rusya, uzun sre gemesine ramen, bu ltimatoma cevap bile verme
yince, iki devlet 27 Mart 1854 de Rusya'ya sava iln ettiler
210
.
Fakat, 27 ubat ltimatomuna Rusya'nn cevab beklenirken de, ngiltere ve
Fransa, 12 Mart 1854 de Osmanl Devleriyle bir ittifak antlamas imzaladlar
211
.
stanbul'da ve Osmanl Devleti adna Reit Paa tarafndan imzalanan 4 madde
lik bu ittifaka gre, ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleri'nin Avrupa ve Asya top
raklarn Rusya'nn saldrsna kar savunmak iin, Osmanl Devleti'ne her trl
yardm yapacaklard. Buna karlk Osmanl Devleti de, ngiltere ve Fransa'nn
onay olmadan, Rusya ile hi bir mzakereye girimeyeek ve hi bir antlama
imzalamyacakt. Nihayet, sava biter bitmez, ngiltere ve Fransa, gerek kara kuv
vetlerini, gerek donanmalarn Osmanl mparatorluu'ndan hemen geri eke
ceklerdi.
Bu ittifakn arkasndan, 10 Nisan 1854'dede ngiltere ile Fransa arasnda da
bir ittifak imzaland
212
. Bu ittifakta, Rusya'nn Eflk ve Budan' igal etmekle
Osmanl mparatorluunun toprak btnln ihll etmi olduu belirtilerek,
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda barn salanmas ve bu barn salam ve
devaml temellere oturtulmas ve ayn zamanda da, Avrupa barnn da isten
meyen komplikasyonlardan korunmas amac ile asker alanda ibirlii yapacak
lar ifade edilmekteydi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
208
Ayn eser, p. 376-377.
209
Driault, Question d'Orient, p. 174.
210
Bu konudaki Fransz aklamas iin bak.: de Clerq, Recueil..., Tome VI, p. 426.
211
ttifakn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 219-223; Erim, Devleeraras Hukuku ve Siyasi
Taih Metinleri, s. 321-324; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 420-422; de Clerq, Recueil...,
Tome VI, p. 422-426; Hurewitz, The Middle Eastand North Africa..., Vol. 1, p. 308-309.
212
ngiliz-Fransz ittifaknn memi: de Clerq, Recueil.., Tome VI, p. 429-431.
242 FAHR ARMAOLU
7. SAVA KARISINDA AVUSTURYA VE PRUSYA
Savan kmas ve ngiltere ile Fransa'nn katlmas ile genilemesi kar
snda, Avusturya ve Prusya'nn durumlar nem kazanyordu. Bu iki devletin, sa
vaan taraflardan birine katlmas, savan sonucunu ok deitirebilirdi. Bu se
beple, gerek Rusya, gerek ngiltere ve Fransa, bu iki devleti kendi yanlarna
ekmek iin aba harcadlar.
Rusya, 1854 Ocak aynda Avusturya'ya bir kere daha bavurup, onu yanna
ekmek hususunda bir teebbste daha bulundu. Avusturya da, bu teklifi de
reddettii gibi, ayrca Rusyadan, Tuna'y amayacana, savatan sonra Eflk ve
Budan' boaltacana ve Osmanl mparatorluu'nun toprak btnlne
sayg gstereceine dair taahhtte bulunmasn istedi. Rusya bu istekleri geri e
virdi. Bu ise, Avusturya'y hi memnun etmedi. Zira, grlyordu ki, Rusya,
Balkanlara sarkmak hususundaki emellerinden vazgemiyordu.
Bunun iindir ki, Avusturya, ngiltere, Fransa ve Prusya'nn da katlmasyla,
9 Nisan 1854'de Viyana'da imzalanan bir protokol
213
ile, " T r k
mparatorluu"nun toprak btnlnn korunmasn, Rusya'nn Tuna beylik
lerinden ekilmesini, Osmanl Padiah'nm Hristiyan uyruklarna istedii ayrca
l tanma yetkisinin kabuln ve Avrupa dengesinin korunmas amac ih
Osmanl Devleti'nin "siyas mnasebetlerine"gereken gratilerin salanmas n
grld.
Avusturya'nn bu tutumu dolaysiledir ki, ngiltere ve Fransa Avusturya'nn
kendi taraflarna geeceini mit ettiler. Hatta, Sinop olayna ramen, Rusya'ya
ancak Mart ay sonunda sava iln etmelerinin sebebi de, Avusturya ile
Prusya'nn ngiltere ve Fransa'ya katlacaklarn mit etmelerindendi. Fakat onla
rn midi de gereklemedi. ngiltere ve Fransa'ya gre, Rusya'y yenmek iin,
bu vcudun kenarlarndan deil kalbinden darbe vurmak gerekliydi ve bu da
Tuna idi. Tuna'dan vurabilmek iin de Avusturya'nn savaa katlmas artt. O
zaman Rusya'ya kar abuk ve kesin bir zafer kazanlabilirdi. Ama Avusturya
Batklar iin klcn ekmeye yanamad
214
.
Esasna baklrsa, Avusturya Dileri Bakan Kont Buol, Rusya'nn
Balkanlara yaylmasn engellemek iin Bat devledeile ittifaka taraftard. Lkin
askerler buna kar geldi. Zira, askerlere gre, Avusturya, Batl devletlerle bir
likte Rusya'ya kar savamaya kalkarsa, savan btn yk Avusturya'nn ze
rinde kalacakt. Askerlerin bu gr yanl deildi. Fakat askerler, Rusya'nn
gcn de abartyorlard ki, gerein byle olmad sava baladktan sonra or
taya kacaktr.
213
Protokoln metni: de Clercq, Ayn kaynak. Tome VI, p. 409.
214
Debidour, La Rvolution, p. 114.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 243
Dier taraftan Avsuturya, Prusya'y da yanna almadan harekete gemek is
temiyordu. Her ne kadar Prusya saray evreleri Batklarla bir ittifaka taraftar
idiyseler de, Kral IV. Frederick Wilhelm, Rusyaya kar bir savaa girmenin ke
sinlikle karsndayd. Kral, Prusya'nn, Rusya'y minnettar brakacak bir tutum
izlemesinin taraftaryd
213
. Kald ki, ona gre, Prusya'nn bu savaa katlmada hi
bir kar da yoktu. Bu grleri, o sralarda yava yava sivrilmeye balayan
Bismarck da desteklemitir. Bismarck'a gre, Alman devletleri de tarafszlk poli
tikasn destekliyorlard ve dolaysile, Prusya da onlarla beraber hareket edip,
Alman devletleri zerindeki etkinliini arttrmalyd
216
. Bismarck'n Rusya ile sa
vamama polidkasmn esaslar bu sralarda ortaya kmaya balamtr denebilir.
Bundan dolay, Avusturya, Prusya'ya bavurup, onu kendi tarafna ekmek
istedii zaman, Prusya u cevab verdi: Avusturya hi bir devletle ittifak yapma
yp, tarafsz kald takdirde, Prusya, Avusturya'nn toprak btnln herhangi
bir saldrya kar savunmay taahht edebilir. Bunun zerine, Avusturya, savaan
taraflardan hi birine katlmayp, 20 Nisan 1854'de Prusya ile bir ittifak yapt
217
. 5
maddelik bir ittifaka gre taraflardan birinin topraklarna yaplm bir saldn,
dierinin topraklarna yaplm saylacakt. Byle bir ihtimale kar taraflar, be
lirli bir kuvveti hazr tutacaklard. Keza, iki devlet Almanya'nn haklarn ve kar
larn da beraberce korumay taahht etmekteydiler. Nihayet, taraflar, herhangi
bir devletle ayr bir anlama da yapmayacaklard.
Anlamann giri ksmnda taraflar, Osmanl Devietile ilgili olarak kabul edi
len Viyana protokollerine olan ballklarn da vurgulamaktaydlar ki, bu proto
kollerden 9 Nisan tarihli olann daha nce zikretmitik. Dolaysile, bu ittifak ile
Avusturya ve Prusya, Osmanl Devleti'nin toprak btnlnn korunmas ve
Rusya'nn Eflk-Budan'dan ekilmesini de ngrmekteydiler.
Sonunda, ngiltere ve Fransa'nn basklar karsnda Avusturya, Prusya arka
sndan gelmedike yryemiyeceini, Prusya da Almanya yani Germen konfede
rasyonu arkasndan gelmedike de, Avusturyay takip edemiyeceini syliverek
iin iinden syrldlar. Germen Konfederasyonu devletlerinin hkmdarlar ise,
liberal hareketlere dmanl dolaysile Rusya'ya sempati duyuyorlard.
Sava durumuna gelince: Rusya'nn Yunanistana ok belbalad anlal
yor. Rusya Balkanlara ajanlar gnderip, Rusya'nn davasnn Ortodoksluk davas
olduu propagandasn yayarken, Yunanistan da Epir ve Tesalyada ayaklanmalar
kard. Rusya Osmanl Devleti'ni arkadan vurmak istiyordu, fakat yapamad.
Zira bir Fransz donanmas Pire limanna gelip Yunanistan' abluka edince,
21:>
Debidour, Ayn eser, p. 115.
2111
Otto von Bismarck, Dnceler ve Htralar (eviren: Nijad Akipek), Cilt 1, Ankara. Mill
Eitim Bakanl Yaym, 1952, s. 156.
217
ttifakn metni: de Clercq, Recueil..., Tome VI, p. 410-411.
244 FAHR ARMAOLU
Yunanistan daha ileri gidemedi ve Yunanistan'n bu durumu Rusya iin hayal k
rkl oldu
218
.
Tuna cephesinde ise, Ruslar Ocak 1854'de genel bir saldrya geerek,
Kalas, brail ve smail'i alp Tuna'y getiler ve Dobruca'y ele geirip Silistre'yi
kuattlar. Silistre'de Trkler muhteem bir savunma yaptlar. Mays ay iinde
Ruslar, Silistre'yi drmek iin alt defa saldrdlarsa da, dremediler. Bu s
rada, Gelibolu'ya karlm olan ngiliz-Fransz kuvvetleri de Varna'ya geldiler.
Durum bu ekilde iken, Avusturya 3 Haziran 1854'de Rusya'ya bir ltimatom ve
rerek, sert bir dille, Eflk ve Budan'n boaltlmasn istedi. Rusya iki k kar
snda kald: Ya bu istee boyun emek, veya Avusturya ile de sava gze almak.
Bu kinciye cesaret edemediinden, Avusturya'nn isteini kabul edip, Silistre
kuatmasn kaldrd ve askerini Tuna'nn br tarafna ektii gibi, Eflk ve
Budan' da boaltmak zorunda kald. Avusturya, Osmanl Devletile de 14
Haziran 1854'de bir anlama yapp, Tuna'da seyrseferi korumak bahanesile,
Eflk ve Budan' asker igal alna ald. Gya Eflk ve Budan' dardan gelecek
saldrlara kar koruyacakt
21
'
1
.
Avusturya bunun arkasndan, Eflk-Budan'dan, savaan taraflardan hi bi
rine gei izni vermiyeceini bildirdi.
Avusturya'nn bu hareketi Rusya'y ok kzdrd. Rusya imdi, 1848
htillinde, Macar ayaklanmas dolaysile Avusturya'ya yapm olduu yardmdan
dolay byk pimanlk duyuyordu.
Avusturya'nn Eflk ve Budan' igali ile savaan taraflar arasnda temas ke
silmi oluyordu. Artk Tuna cephesinde sava yapma imkn kalmamt. Fakat
Rusya'nn bara da zorlanmas gerekiyordu. ngiltere ve Fransa, Rusya'y Baltk
Denizi tarafndan zorlamay dndlerse de, buna cesaret edemediler. nk,
gerek sve, gerek Prusya tarafsz kalmakta srar ettiler. Onlar tarafsz kalnca da
Baltk heraktn yrtmek mmkn deildi. Bunun zerine, "Rus aysnn bi
gzn oymak iin"
220
, Rusya'ya Krm'da bir cephe amaya karar verdiler.
89 sava gemisinin eliinde 267 tat gemisi, 30.000 Fransz, 21.000 ngiliz ve
60.000 Trk askerini 20 Eyll 1854'd& Krm'a kard. Bu kuvvetler karsnda
ancak 51.000 Rus askeri bulunuyordu. Fakat 35 Rus sava gemisi de Sivastopol'
savunmaktayd
221
. Mttefiklerin baica amac Sivastopol' almakt. Lkin
Rusya'nn k artlar ve bir takm bulac hastalklar, mttefik ordusuna ilk
darbeleri indirdi. Ruslarla savaacak yerde, binlerce subay ve er hastalkla sa
vamak zorunda kaldlar.
218
Karal, Osmanl Talihi, Cilt V, s. 238.
211>
Anlamann metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 3, s. 172-174; Noradounghian, Tome II, p. 423-
424.
220
Renouvin, Hiscoire des Reiations Intenationales, Tome V, p. 292.
221
Karal, ad geen eser, s. 239.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 245
Mttefikler, Sivastopol yolunu kapayan Menikof kuvvetlerini 20 Eyllde
Alma'da yenerek bir avantaj saladlarsa da, Ruslar Sivastopol nndeki do
nanmalarn batrarak, bu ehrin deniz tarafn kapamaya muvaffak oldular. Bu
durumda Sivastopol'n karadan drlmesi gerekiyordu. Ruslar Mttefik ku
atmasn krmak iin Ekim-Aralk aylarnda bir ka teebbste bulundularsa da
baarl olamadlar. Fakat Sivastopol muharebeleri mtemadiyen insan yiyordu.
Biraz aada deineceimiz zere, Piyemonte'nin 1855 Martnda savaa katlarak
15.000 kiilik bir kuvvet gndermesi, die dokunur bir zm deildi. Bu se
beple, Mttefikler 1855 yl ilkbaharnda 140.000 kiilik bir kuvveti daha Krm'a
gnderdiler. Stratejik bir yer olan Malakof tabyasnn baz yerleri Haziran aynda
ele geirildi ve bundan sonra Sivastopol, youn topu ateine tutuldu. Ruslarn
gnlk asker kayb 1.000 kiiye varmaktayd. Eylln ilk haftasnda Malakof tab
yas tm ile ele geirilince, mttefikler de 10 Eyll 1855 de Sivastopol'a girdiler.
ehir harabe halindeydi. Ingilizlerin ilk ii Sivastopol'daki tersaneyi, liman ve
doklar tahrip etmek oldu. Bu srada, Osmanl kuvvetleri komutan Serdar-
Ekrem mer Paa da, Ruslar Eupatoria'da kesin bir yenilgiye uratu. Yalnz bu
arada Ruslar Kars' igal etmilerdi. Krm sava bu suretle sona eriyordu.
8. PYEMONTE'NN SAVAA KATILMASI
Yukarda belirttiimiz gibi, Krm'daki muharebelerin bir insan yeme maki-
nas haline gelmesi, asker ihtiyacn arttrmt. Bu srada, Avusturya'nn gster
mi olduu tutum ve hareketler III. Napolyon'u kzdrdndan, savata bir yar
dmc salamak amac ile, Kasm 1854'de bir adamn Sardunya'ya yollayarak,
asker bakmdan gl olan bu devletin yardmn, salamak istedi. Kral Viktor
Emmanuel ve Babakan Kont Cavour, 1849'daki tecrbeden sonra, talyan mill
birliinin gereklemesi iin bir byk devletin yardmnn art olduunu gr
dklerinden, Fransa'nn bu bavurusuna hemen olumlu cevap verdiler. Fakat,
Fransa'nn talya ile ilgilendiini gren Avusturya, hemen bir takm diplomatik
manevralarla Mttefikler tarafna kayan bir tutum gsterdi. Bu ise Fransa'nn
balat teebbsn yarm kalmasna sebep oldu.
Ne var ki, Sivastopol muharebelerinin giderek iddetini artrmas karsnda
bu sefer ngiltere harekete geti ve muntazam bir ordusu olan Piyemonte'den
asker istedi. Bunu, ilgintir, Avusturya da destekledi. Avusturya'nn hesab, bu
yardm sonucu Piyemonte'nin asker gc zayflyacandan, bir sre
Avusturya'nn bana dert olmayaca idi. Fransa ise, imdi Piyemonte'nin yar
dmna ok daha hevesliydi. nk, III. Napolyon, Krm muharebelerinin gi
derek iddetlenmesi karsnda, mttefikler Rusya karsnda parlak bir zafer
elde edemezlerse, tahtn kaybetmekten korkuyordu
222
. Sonunda, Piyemonte
(Sardunya) ile ngiltere ve Fransa arasnda 26 Ocak 1855de imzalanan bir
222
Debidour, ad geen eser, p. 128.
246
FAHR ARMAOLU
"Sened" ile, Piyemonte, 10 Nisan 1854 tarihli ngiliz-Fransz ittifakna katld
223
.
Yani ngiliz-Fransz ittifaknn btn hkmleri Piyemonte iin de geerli ola
cakt. Bunun zerine Piyemonte Krm'a 15.000 kiilik bir kuvvet gnderdi.
Piyemonte bundan sonra 15 Mart 1855'de Osmanl Devletile de bir ittifak
imzalad
224
. Bu ittifak ile, Osmanl Devleti, kendi topraklarnda, ngiltere ve
Fransz kuvvetlerine tand btn ayrcalklar ve imknlar Piyemonteye de sa
lyordu.
9. VYANA'NIN "DRT NOKTASI"
Avusturya, Rusya'y Tuna'nn br tarafna atmakla beraber, bu durumu sa
va sonras iin de salamak amac ile, barn esaslarn daha imdiden tesbite
karar verdi. Avusturya'nn, Fransa ve ngiltere ile Viyana'da yapt grmeler
sonunda 8 Austos 1854 de, "Drt Nokta" denen u esaslar tesbit edildi
225
:
1) Eflk-Budan ile Srbistan zerindeki Rus himayesi kaldrlacak ve
Osmanl Devleti'nin bu topraklara verdii hak ve ayrcalklar, byk devletlerin
ortak garantisi altna konacak.
2) 1815 Viyana Kongresi'nde kabul edildii gibi, Tuna'da seyrsefer serbes-
tisi salanacak.
3) 1841 tarihli Boazlar Szlemesi, Avrupa Dengesi'nin gereklerine gre ye
niden gzden geirilecek.
4) Padiah'n egemenlik haklar ile de uyuacak ekilde, Osmanl
mparatorluu'ndaki Hristiyanlarn ayrcalklar ve haklar byk devletler tara
fndan korunacak.
Bu esaslardan 1. ve 4. maddelerle, Rusya'nn tek bana Osmanl Devleti
zerinde bask yapmas imkn kaldrlyor ve bu sorunlar Rusya'nn elinden al
np, Avrupa'nn be byk devletinin ortak sorunlar haline getiriliyordu. Yani
Rusya, Osmanl Devleti'nin ilerine yle tek bana mdahale edemiyecekti.
Tabi bu husus, zellikle Avusturya'nn iine yarad gibi, Osmanl Devleti iin
de Rusya'ya kar bir garanti tekil etmekteydi.
2. Madde, 1829 Edirne Bar ile Tuna'nn azna yerleen Rusya'nn,
Tuna'dan tamamen uzaklatrlmas amacna ynelik. Bu da yine Avusturya'nn
yararna idi.
223
Seed'in metni: de Clercq;, Recueil..., Tome VI, p. 493-494.
224
ttifakn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 1. s. 129-130; Noradounghian, Tome II, p. 435-436.
22a
"Drt Nokta" ya ait, Avusturya ile ngiltere ve Fransa arasnda tea edilen 8 Austos 1854 tarihli
notalarn metni: de Clercq, Recueil, Tome VI, p. 456-457.
247
3. Madde ise, Rusya'nn Karadeniz'deki gcnn snrlandrlmas gayesini
gdyordu ki, 1856 Paris Antlamas ile bu hkm daha da genileti
lip,Karadeniz askersiz hale getirilerek, Rusya'nn Karadeniz'daki gc bsbtn
yokedilecektir.
Viyana'da tesbit edilen "Drt Nokta", Avusturya tarafndan Rusya'ya bildi
rildi. Rusya ise bunlar tereddtsz reddetti. Hatta, sadece reddetmekle kalma
yp, Avusturya ile savatan bile sz etmeye balad. Bunun zerine Avusturya se
ferlik iln ettii gibi, ngiltere ve Fransa ile ittifak mzakerelerine dahi giriti. Bu
mzakereler sonunda, 2 Aralk 1954'de, Avusturya, ngiltere ve Fransa arasnda
bir ittifak antlamas imzaland
226
. 7 maddelik bu ittifaka gre, taraflar, Drt
Nokta'nn dnda, Rusya ile hi bir mzakereye girimemeyi taahht ediyor
lard. Eflk ve Budan konusunda, Osmanl Devleti temsilcisinin de katlmasiyle
Viyana'da bir komisyon tekil olunacakt. Eer Rusya ile Avusturya arasnda bir
sava karsa, dier iki devlet, kara ve deniz gleriyle Avusturya'ya yardm ede
ceklerdi.
Bu ittifaka Prusya da katlmaya davet edilecek. Fakat Prusya, Rusya'ya yne
len byle bir ittifaka katlmad.
Avusturya'nn Batl devleer tarafna kaydn gren Rusya, "Drt Nokta"y
kabul ettiini bildirdiyse de, bu drt ilkeyi kendisine gre yorumlamaya kal
knca, tabiatile hi bir uzlama meydana gelmedi.
Avusturya'nn ngiltere ve Fransa ile ittifak yapmas ve bu ittifakn Rusyaya
ynelmi olmas ve Prusya'nn da Avusturya'y takip etmemi olmas, III.
Napolyon'u ok sevindirdi. Zira, Rusya, Avusturya ve Prusya arasndaki Dou
Bloku paralanm oluyordu.
Avusturya'ya gelince, gerekte Avusturya'nn asl amac Batllar tarafndan
yer almak deil, savaan taraflar birbirine kar oynayarak, sava bir an nce
sona erdirmek ve Rusya'nn Balkanlardaki durumunu zayflatmakt. Lkin bu s
rada III. Napolyon'un Piyemonteden yardm istemesi ve bu devletle yakn m
nasebetleri, Avusturya'y korkutmu ve Batllar tarafna kaymasna sebep ol
mutu. Rus tehdidi ise, Avusturya'y Ban ittifakna girmek zorunda brakt.
10. VYANA BARI GRMELER
Mttefikler 2 Aralk 1854 ittifak ile Avusturya'y ve 26 Ocak 1855 ittifak ile
de Piyemonte'yi yanlarna almaya muvaffak olmular ve Rusya drtl bir ittifak
karsnda kalmt. Fakat Avusturya mttefiklerine hi bir yardmda buluna
mad. Avusturya Germen Konfederasyonu'nda seferberlik iln ettirmek isteyince,
Prusya buna hemen itiraz etti. Diyet de Avusturya'nn isteini yerine getirmeye
226
ttiakn mei: de Clerq, Recucil..., Tome VI, p. 482-485.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
248 FAHR ARMAOGLU
hevesli grnmedi. Bismarck, "Asker tedbir alnacaksa, bu Rusya'ya kar deil,
Fransa'ya kar alnmaldr" diyordu. Bismarck'n bu k ile Prusya Rusya'ya
yle bir hizmette bulunuyordu ki, bu hizmetin bedelini Rusya, Alman Birlii s
rasnda ziyadesile deyecektir
227
. Avusturya, Almanya'da seferberlik ilnna mu
vaffak olamaynca, Prusya'nn bu muhalefe karsnda, ngiltere ve Fransa'nn
yannda savaa katlamad. Rusya ise, durumdan son derece memnundu.
Ne var ki, Rusya'nn Krm'daki sava durumu da parlak deildi.
Mttefiklerin 1855 baharnda Krm'a 140.000 kiilik yeni bir kuvvet sevketmeleri,
Krm'da kuvvet dengesini deitirmeye balad. Mttefikler Sivastopol' d
rememekle beraber, Ruslara ok ar kayplar verdiriyorlard. te bu sradadr
ki, kibirli ve inat ar I. nikola 2 Mart 1855'de ld. ar, 21 ubat gn, ateli
ateli, eksi 23 derece soukta, Krm'a gidecek birlikleri tefti edince ar hasta
land. Doktoru, ar'a "Sizin bu yapanz lmden de te bir eydir. Bu bir inti
hardr" dedii zaman, ar'm doktoruna cevab "Siz greviniz yaptnz. imdi ben
grevimi yapacam" olmutu
228
. Bundan sonra yataa dt ve ld.
I. Nikola'nn yerine geen ar II. Aleksandr, Nikola kadar inat deildi.
Esasen savaa da taraftar olmamt. Rusya'nn sava durumunun da iyi olma-
dn grnce, bir yandan savaa devam ederken, bir yandan da, Osmanl
Devleti, Avusturya ve mttefikleri ile Viyana'da bar grmelerine giriti.
Viyana grmeleri 15 Mart 1855'de balad
229
. Grmelerin konusu,
Avusturya-Ingiltere-Fransa ittifaknn 1. maddesinde ngrld gibi, "Drt
Nokta" idi. Bu drt noktadan en nemlisi de, phesiz, Eflk ve Budan ile
Boazlar'a ait olanlard. Fakat Rusya Eflk-Budan'dan karlm olduuna gre,
asl nemli olan Boazlar konusuydu.
Boazlar sorununda devlederin gr u, ekilde zetlenebilir:
Fransa ve ngiltere'ye gre, Karadeniz tarafszlatrlmal, yani gayr asker
(dmilitaris) hale konulmalyd. Karadeniz'de hi bir devletin donanmas bu
lunmamalyd.
Avusturya ise, ngiliz-Fransz plnn Rusya'nn kabul etmeyeceni bildiin
den, sadece Karadenizdeki Rus deniz gcnn snrlandrlmasna taraftard.
Osmanl Devleti, 1841 Boazlar Szlemesinin devamn ve Boazlarn kapa
ll ilkesinin korunmas ile yetiniyor, fakat ngiltere ve Fransa'dan da ayrlmak
istemiyordu.
227
Debidour, La Rvolution, p. 130.
228
Driault, Question d'Oient, p. 179.
229
ki buuk aydan fazla sren Viyana grmelerinin tutanaklar iin bak.: de Clerq, Recueil...,
Tome VI, p. 506-551; Aynca bak.: Tukin, Boazlar Meselesi, s. 259-276.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 249
Rusya ise, ne ngiltere ve Fransa'nn ve ne de Avusturya'nn grn kabul
ediyordu.
Bu farkl grler, grmelerin 19 Nisan 1855 taihli oturumunda u nokta
larda topland: Osmanl Devleti Avrupa Devletleri Topluluu'na (Concert
Europen) dahil olacak ve bamszlk ve toprak btnl devleerin ortak ga
rantisi altna alnacak. Dier taraftan, Karadeniz'deki Rus ve Osmanl donanma
lar, eit sayda olmak ere, belirli bir miktarla snrlanacakt. 1841 Boazlar
Szlemesi aynen de\'am edecekti. Devletlerden biri ile Osmanl Devleti arasnda
bir anlamazlk karsa, dier devletler buna mdahale edip, anlamazln ba
r bir ekilde zmne alacaklard
230
.
Rusya bunlar da kabul etmedi. Rusya, kar teklif olarak, Boazlar'n btn
devleerin sava gemilerine ak olmasn ileri srdyse de, bunu da ngiltere
ile Fransa kabul etmedi. Grmeler 4 Haziran 1855'te hi bir sonu vermeden
kesildi. Bu durumda, 2 Aralk 1854 ittifakna gre, Avusturya'nn savaa kalmas
gerekiyordu. Fakat Avusturya buna hi yanamad. Esasen Avusturya Viyana g
rmelerinde, ne Rusya'y ve ne de Batldan gcendirmek istemeyen bir politika
izlemiti.
Bu durum Mttefikleri, Krm'da Rusya'ya kar kesin bir zafer kazanmak zo
runluluu ile kar karya brakt. Bu sebeple, 1855 yaznda Krm'daki muhare
beler ve arpmalar birdenbire iddetlendi. Ruslarn kayplar her geen gn
daha da artyordu. Nihayet, Sivastopolu savunan Malakof tabyesi 8 Eyll'de d
ne, Mttefikler, 10 Eyllde, 332 gndr kuatma altnda bulunan Sivastopol'a
girmeye muvaffak oldular. Sivastopol harabe halindeydi.
Fakat Rusya direnmeye devam ediyor ve bara yanamyordu. Bundan do
lay, ngiltere 1855 Kasmnda, sve ile, bu devlete Finlandiya'y vaad ederek bir
ittifak yapt
231
. Amac, Balktan girip, Rusya'nn Cronstadt ve Petersburg ehirle
rini bombardman etmekti. ngiltere ayrca, Kafkaslar'da eyh amil'e de yardm
gndermeye balad. Bir yandan da Avusturya'y savaa sokmaya alyordu
232
.
/
Buna karlk, III. Napolyon artk savaa devam etmek istemiyordu. Hem sa
va Fransa'ya pahalya malolmaya balamt ve hem III. Napolyon kendisi iin
yeteri kadar prestij salamt. ngiltere'nin karlar iin Fransa'nn kaynaklarn
feda etmek istemiyordu. Avrupa'nn iinde bulunduu bu karklktan yararla
np, Polonya'y Rusya'ya ve Macaristan ve talya'y da Avusturya'ya kar ayaklan
drmay Fransann daha ok karna gryordu. Tabi, kendisinin gzleri de
Ren kylar ile Belika'dan hi ayrlmyordu
233
.
230
Bak.: de Clerq, ayn kaynak, p. 534-535.
231
ttifakn metni: de Clercq, Recueil..., Tome VI, p. 585-586.
232
Driault, Question d'Orient, p. 180.
233
Ayn eser, p. 180-181.
250 FAHR ARMAOGLU
Sivastopol'n dmesinin arkasndan, Aralk 1855'de mer Paa da,
Kafkaslar'da Eupatoria'da Ruslar kesin bir yenilgiye uratnca, Rusya sava ta
mamen kaybetmi oluyordu.
Mttefiklerin sava kazanmas zerine, frsat karmak istemeyen ve
Batllar nezdindeki prestijini tamir etmek isteyen Avusturya, ngiltere ve
Fransa'ya danktan sonra, 16 Aralk 1855'de, Rusya'ya bir ay sreli bir ltima
tom verdi. Bu ltimatom, esasnda, 8 Austos 1854 tarihli "Drt Nokta" dan ha
reketle, ondan biraz daha deiik olarak, u artlarn Rusya tarafndan kabul
edilmesini istiyordu
234
.
1) Eflk ve Budan, byk devletlerin korumas altna konacak; i ilerini
yine bu kollektif koruma altnda dzenleyecekler ve byk devletlerin onay ol
madan, Osmanl Devleti bu topraklara asker sokamyacak.
2) Tuna'da seyrsefer serbestisinin devam.
3) 1841 Boazlar Szlemesinin bir uzants olarak, Karadeniz gayr asker
hale (dmilitaris) getirilecek, yani Karadeniz'de ne Rusya'nn ve ne de Osmanl
Devleti'nin sava gemisi ve tersanesi bulunmayaak.
4) Osmanl Padiah'nm bamszlk ve egemenlik haklarna dokunulmaks-
zm, Hristiyan tebaann haklar vurgulanmaktayd.
Drt Nokta'dan farkl olarak, Avusturya ltimatomunun bir 5 inci maddesi
vard. Buna gre, devletler "Avrupa'nn karlar erevesinde" baka artlar da
ileri srebileeklerdi.
Rusya bu ltimatoma 5 Ocak 1856'da verdii, olduka kaypak bir ifade ile
ilk drt noktay kabul ettiini, fakat 5 inci noktay kabul edemiyeceini bildirdi.
Rusya'ya gre, niteliini ve ieriini bilmedii bir eyi peinen kabul edemezdi.
Avusturya, ltimatomu verirken, Rusya'nn bunlar kabul etmemesi halinde
kendisinin de Rusya'ya kar savaa katlacan bildirmiti. Bu ihtimal ise, en
ok Prusya'y tellandrd. Prusya da, artk savan ve Avrupa karmaasnn sona
ermesini istiyordu. Bundan dolaya, Prusya Kral IV. Frederick-Wilhelm, "yeeni"
II. Aleksandr'a bizzat mektup yazarak, ltimatomu kabul etmesini salad ve
Rusya 16 Ocak 1856 da ltimatoma olumlu cevap vererek sava sona erdirdi
231 * 233
.
11. PARS KONGRES VE 1856 PARS ANTLAMASI
Paris bar kongresi 25 ubat 1856 da topland ve grmeler Mart sonu
na kadar srd
236
. 34 maddelik bar antlamas 30 Mart 1856 da imza
231
Driault, Ayn eser, p. 181; Debidour, ad geen eser, p. 145.
23:1
Debidour, ad geen eser, p. 146.
236
Paris Kongresi tutanaklar iin bak.: Gabriel Efendi Noradounghiean, Recueil d'Actes
Internationaux de l'Empire Ottoman, Tome III: 1856-1878, Paris, Leipzig, Neuchatl, 1902, p. 1-69.
251
land
* 237
. mzalayan devletler, Fransa, ngiltere, Avusturya, Prusya, Osmanl
Devleti, Piyemonte yahut Sardunya ve Rusya.
Kongre'de bar antlamasnn hazrlanmasnda fazla tartma olmad. Zira,
barn nemli ilkeleri daha sava srasnda tesbit edilmi ve Avustrya'ryn 16
Aralk 1855 tarihli ltimatomu ile de Rusya tarafndan kabul edilmiti.
Bar antlamasnn esaslar yledir:
1) Taraflar, sava esnasnda igal etmi olduklar btn topraklar birbirle
rine iade ediyorlard (Mad. 3 ve 4).
2) Antlamann 7. maddesinde, Avrupa devletlerinin adlar sayldktan
sonra, "Saltanat- Seniye'nin Avrupa Hukuk-u Umumiyesi ve cemiyeti menafin-
den hissedar olmaa dahil olduunu iln ederler" demek suretile, Osmanl
Devleti'nin, Avrupa Devletleri Topluluu'nun (concert europen) bir yesi ol
duunu belirtiyorlard.
3) Antlamay imzalayan devletlerden biri veya bir ka ile Osmanl Devleti
arasnda bir anlamazlk kacak olursa, taraflar savaa bavurmadan nce, dier
devletlerin aracln kabul edeceklerdir (Mad. 8).
Bu madde ile, Rusya'nn Osmanl Devletile bir anlamazlk karp, onunla
babaa kalmas nlenmi oluyordu. Byle bir durumda, dier devletler iin
hemen mdahale hakk domu oluyordu.
4) Padiah'n 28 ubat 1856da yaynlad Islahat Ferman devletlere tebli
ediliyor ve devletler bunu memnuniyee karladklarn belirtiyorlard. Yalnz,
Ferman'n antlamada zikredilmi olmas, devletlere, Osmanl Devle'nin i ile
rine karma yetkisi vermeyecekti (Mad. 9).
Bu madde ile, Rusya'nn gelecekte, Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan
halkn kar iin ikide bir mdahalesi nlenmek isteniyordu.
5) Boazladn kapallna dair 1841 Szlemesi'nin yrrlkte olduu bir
kere daha vurgulanyordu (Mad. 10).
6) Karadeniz tarafsz hale getiriliyor ve askerlikten soyutlanyordu (Mad. 11).
Karadenizde sava gemisi bulundurulamyacak ve mevcut tersaneler de ykla
cakt (Mad. 13).
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
Baron de Testa, Recueil des Traits de la Porte Ottomane, Tome V, Paris, 1882, p. 47-124; M. Edouard
Gourdon, Histoire du Congrs de Paris, Paris, Librairie Nouvelle, 1857, p. 31-128.
237
Paris Antlamas'nn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 242-258; Erim, Devletleraras
Hukuku ve Siyas Tarih metinleri, Cilt 1, s. 341-353; Noradounghian, Recueil d'Actes..., p. 70-79;
Gourdon, Histoire du Congis de Paiis, p. 5-18. Albin, Les Grands Traits..., p. 170-180.
252 FAHR ARMAOLU
7) Tuna'da seyrsefer serbestisi ilkesi yeniden kabul ediliyordu. Bu serbes-
tiyi korumak ve dzenlemek iin, antlamay imzalayan devletler temsilcilerin
den meydana gelen bir Tuna Komisyonu kuruluyordu (Mad. 15).
8) Besarabya'nn bir ksm Budan'a ekleniyordu (Mad. 20). Bu snr d
zeltmesi ile Rusya, 1829 Edirne antlamas ile Tuna aznda alm olduu bir k
sm topraklar elden karyordu. Bunu zellikle Avusturya istemi ve Rusya'y
Tuna azndan uzaklarmaya muvaffak olmutu.
9) Andama'nn 22-27 nci maddeleri Eflk ve Budan'a aittir. Bu maddelere
gre, Eflk ve Budan zerklik kazanyor ve bu zerklik devletlerin garantisi al-
na konuyordu. Her iki eyaledn de kendisine ait meclisleri olacakt. Hi bir dev
let Eflk ve Budan'n i ilerine karamyacak.
Paris Anamas'mn bu hkmleri, bu iki eyaletin birlemesine ve Osmanl
mparatorluu'ndan kopmasna doru alm bir adm oluyordu. Hi bir devle
tin, bu iki eyaletin i ilerine karamyacana dair hkm ise, Rusya'ya kar
alnm bir tedbirdi.
10) Andama'nn 28 ve 29 uncu maddeleri ise Srbistan'a aitti. Bu madde
lerle, Srbistan'n Osmanl Devleti'nden imdiye kadar alm olduu zerklik hak
ve yetkileri, devletlerin garantisi altna alnyordu. Devletlerin onay olmadan,
Osmanl Devleti Srbistan'a asker sevkedemiyecek.
Srbistan hakkndaki bu hkmler iki bakmdan nemlidir. Bu defa,
Srbistan o tarihte Rusya'nn nfuzu altndayd. Rusya, yarm yzyldanberi
Srbistan'la megul olmu ve bu memleketin sahip olduu haklar ve ayrcalklar
Rusya'nn basks altnda verilmid. imdi bu haklarn ve ayrcalklarn, devletle
rin ortak garantisi altna konmasile, Srbistan Rusya'nn kontrolundan karl
mak isteniyordu.
kincisi, Antlama'da Srbistan'a ait olarak yer alan bu hkmlerle, Osmanl
Devleti'nin Srbistan zerindeki hkmranl zayflam oluyordu. Nitekim,
Srbistan, 20 yl kadar sonra, bamszln alarak Osmanl mparatorluu'ndan
ayrlacakur.
1856 Paris Antlamasnn hkmleri anahaar ile bundan ibaretr.
Bununla beraber, Paris Antlamas'na bal olarak baz ek antlamalar da
imzalanmtr. Bunlarn en nemlisi "Paris Boazlar Konvansiyonu"dur
2?
'
8
. Bu
Konvansiyon Boazlar rejimine yeni bir unsur getirmez. Aksine, 13 Temmuz
1841 Boazlar Szlemesi'nin kabul eti "kapallk" kuraln bir kere daha vur-
238
238
Boazlar Konvansiyonunun metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 258-264; Tome III, p. 80-81;
Gourdo, Histoire du Congrs de Paris, p. 19-23; Baron de Testa Recueil des Trats de la Porte
Ottomane, Tome V, Paris, 1882, p. 175-179. Albin, Ayn eser, p. 180-182.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 253
gulamak zere, Osmanl Devletiyle dier devletler arasnda imzalanm olup 4
maddelik bir anlamadr ve bunun asl 1. maddesi nemlidir. Bu madde ile,
Osmanl Devleti, "fimabd tagyir-i kabil olmak zere hfz ve ibka buyurmak ni-
yet-i kafiyesinde bulunduu" "kaidc-i a tka "sna, yani eskidenberi uygulad ka
pallk kuralna bal kalacan bir kere daha taahht ederken, devletler de,
"zat- evketsimat hazret-i padiahini ibu kararna riayet ve zikroluan usule
mutavaat ideceklerii taaht" etmilerdir.
kinci ek anlama, Rusya ile ngiltere ve Fransa arasnda imzalanan "Alan d
Adalar Konvansiyonu"dur
239
. Bu adalar, bugnk sve ile Finlandiya arasnda
ve Baltk Denizi'nin kuzeyindeki Bothnia Krfezi'nin giriinde stratejik bir nokta
dr. Bugn Finlandiya'ya ait olan Aland (Finliler Ahveanmaa derler), adalar o
srada Rusya'nn elinde bulunuyordu. Paris Kongresinde ngiltere ve Fransa, bu
stratejik adalarn gayr asker hali getirilmesini, Rusya ile imzaladklar bu an
lama ile salamaya muvaffak oldular. Bu suretle ngiltere'nin Baltm kuzeyine
kmas iin nemli bir engel ortadan kalkm oluyordu.
Paris antlamasnn dnda imzalanan, fakat Osmanl Devleti iin nemli
olan bir dier anlama da, 15 Nisan 1856 da, ngiltere, Fransa ve Osmanl
Devleti arasnda imzalanp, Osmanl Devleti'nin bamszlk ve toprak btnl
n, bu devletlerin granti etmesine dair anlamadr
240
. Anlama'nn 1. maddesi
bu garantiyi belirttikten sonra, 2. maddesinde de, Osmnal mparatorluu'nun
bamszlk ve toprak btnlnn herhangi bir devlet tarafndan ihllinin, bu
devletler iin bir "sava sebebi (causus belli) tekil edecei belirtilmekteydi.
12. KIRIM SAVAI'NIN AVRUPA SYASETNE ETKLER
Krm Sava Avrupa devletlerinin ilerdeki mnasebetleri bakmndan bir ta
km sonular dourmutur ki, bunlar aadaki ekilde zetliyebiliriz:
Bu savata en yakn iki mttefik olarak Fransa ile ngiltere'yi grdk. Lkin
bu iki devlet arasndaki yaknlk, savan sonlarna doru zlmeye balad.
Daha nce de belirttiimiz gibi, ngiltere Rusya'ya ar bir darbe indirmek iin
savaa devam tarafls olmu, fakat Fransa ve zellikle III. Napolyon, buna ya
namamt. Bu da ngiltere'nin cann skt.
Dier taraftan, III. Napolyon, ok nem verdii bir amac bu savata gerek
letirmeye muvaffak olmu ve Avusturya, Rusya ve Prusya'nn tekil ettii ve libe
ral hareketlerin dman olan Dou Bloku'nu paralamt. III. Napolyon, bu
amacna ulatktan sonra, Rusya'y gcendirdii iin, imdi bu devletle olan
2311
Bu Konvansiyon'un metni: Gordon, Histoire du Congrs de Paris, p. 25-27 Albin, Ayn eser, p.
114-115.
240
Bu antlamann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome III, p. 88-89.
254
FAHR ARMAOLU
mnasebetlerini dzeltme abas iine girmiti. Fransa'nn bu ekilde Rusya"ya
yanamas, ngiliz-Fransz mnasebetlerini bozan bir baka faktr oldu.
Bir baka konu ise, her iki devlet iin Krm Savann maliyeti idi. Fransa
savan byk ykn zerine alm ve Krm'da 100 bin kii kaybetmiti.
Flalbuki ngiltere'nin kayb sadece 20 bin kiiydi. Buna karlk, savan sonucu
esas itibarile ngiltere'nin yararna oldu. ngiltere, Paris Antlamas ile,
Rusya'nn Karadeniz'deki deniz gcn tamamen^ ortadan kaldrmakla,
Boazlar gvenlik altna alm olmaktayd. Bu ok nemliydi. Halbuki Fransa,
Emnsavandan fazla bir yarar salam saylmazd. Fransa, savan byk y
kn zerine almak ve bar kongresinin Paris'te toplanmasn salamak gibi bir
prestij kazanm. Hepsi o kadar. Bu durum, Franszlarda, ngiliz-Fransz ittifak
hakknda bir hayal krkl uyandrd. Vaktile Talleyrand, ngiltere ile yaplan it
tifaklar, bir atla insan arasndaki ittifaka benzetmi ve Fakat at olmamaya dikkat
etmelidir demiti. imdi Fransz kamu oyu, ngiltere ile olan mnasebetleri bu
adan deerlendiriyordu.
Hsl Fransa, Paris Kongresi'nden ayrlrken, ngiltere ile mnasebetleri so
uk durumdayd. Bu ise, Fransa'nn 1870-71 de Prusya karsnda yalnz kalma
sna sebep olacaktr.
Savatan yenilerek kan ise, mcadeleden yeni mttefiklerle kan Rusya
deil, ustaca bir politika ile Avrupa'y kandrdn sanan, fakat gerekte kendi
sini Avrupa'da yalnzla srkleyen Avusturya idi
241
. Avusturya, sava srasnda
becereksiz bir tarafszlk politikas izlemi ve bu suretle de hem Rusya'y hem de
Mttefikleri kzdrmt. 1848 Macar htillinde Avusturya'y kurtaran Rusya,
imdi bu yardmndan dolay pimanlk duymaktayd. Avusturya, Krm savan
daki bu kt ve yanl politikasnn cezasn, talyan ve Alman mill birliklerinin
kurulmasn nlemek iin yapaca savalarda, yalnz kalmakla deyecektir.
Sylediimiz gibi, ngiltere Krm Sava'ndan krl kyordu. Fakat ger
ekte, bu savaa hi katlmam bulunan Prusya, en krl kan devletti. nk,
izlemi olduu gayet dengeli bir tarafszlk politikas ile, hi kimseyi gcendir-
memiti. Hatta, Avusturya'nn, Germen konfederasyonu'nu kendi peinden s
rklemesine engel olduu iin Rusya'nn byk sempatisini kazanmt. Paris
Kongresi kapanrken, Prusya ile Rusya arasndaki mnasebetler gayet dostane
idi. Alman Birlii'nin kuruluu srasnda, Prusya'nn nce Avusturya ve sonra da
Fransa ile yapt savalarda, bu iki devletin yalnz kalm olmas, Prusya'nn
Krm savanda izlemi olduu politikann bir dl idi.
Kazanl kan devletlerden biri de kk Piyemonte (Sardunya) devletiydi.
Piyemonte, Krm Sava'na asker gndermekle, ngiltere ve Fransa'nn desteini
241
Debidour, La Revolution, p. 158.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 255
kazanm oluyordu. Babakan Kont Cavour, Paris Kongresi'nde talyan birlii
iin somut bir ey salayamamt. Lkin ngiltere ile Fransa'nn destek ve sem
patisini kazanmas, Cavour'un amacnn gereklemesine yeterli oldu. Onun
iindir ki, Fransz siyas tarihisi Debidour, Mcadelenin gerek galipleri, p
hesiz, Prusya ile Piyemonte idi demektedir
242
.
Krm savandan en zararl kan devlet, tabiatile Rusya oldu. Bir defa,
Tuna'dan uzaklarlmt. Gz koymu olduu Eflk ve Budan ise, devletlerin
garantisi altna konuyordu. Bu ekilde, Rusya'nn Balkanlar'da genilemesi im
kn ok zayflamu. Bundan daha nemlisi ise, Karadeniz'deki gc tamamen
ortadan kaldrlmt. Bu sebeple, Rusya'nn 1856 dan sonraki Avrupa politi-
kasnn arln, Paris Antlamas'nm Karadeniz'e ait hkmlerinin kaldrl
mas abalar tekil edecek ve buna da 1871 de muvaffak olacaktr.
Krm Sava, Rus d politikasna, yapsal denebilecek bir deiiklik de ge
tirdi. Rusya, bundan sonra d politikasnn istikametini Balkanlar'dan Asya'ya
evirdi. Asyadaki genileme ve yaylmasna hz verdi. Bunun iin de, Hazar
Denizi'nin kuzeyinden gneye doru inmeye balad. Aral Gl'nn kuzey kyla
rna akan Siri-Derya ile gney kylarna akan Amu-Derya nehirlerini izleyerek,
zellikle Trkmen ve Krgz topraklarna yneldi. Dou'da ise, Sibirya'da geni
leyerek Japon denizi'ne kadar uzand ve 1860 ylnda bu denizin kysnda,
Douya hkim anlamna gelen Vladivostok ehrini kurdu. Kokand ve
Buhara'llarn Sibirya snrlarna saldrmalar zerine, 1864 ylnda, nce
imkent'i, 1865 de de Takent'i igal etti. 1867 de de Trkistan Genel Valilii'ni
ihdas etti. Bundan sonra Buhara Hanlna ynelen Ruslar, 1868 de Semerkand'
almakla birlikte, Buhara Emii Muzaffereddin ile 1870 ylna kadar uramak zo
runda kaldlar ve ancak bu tarihte Buhara Hanl zerinde himaye kurabildiler.
Bunun arkasndan 1873 de Hive'yi igal ederek, Hive Hanl'n da kendilerine
tbi hale getirdiler.
Bu faaliyetleri ile Rusya, Afganistan'n kuzeyinde bir kuvvet olarak ortaya
kyordu. Halbuki Afganistan, Hindistan'n gvenlii asndan ngiltere iin ok
nemliydi. Bu sebeple, Rusya'nn bu blgede toprak genilemesi, 20. yzyln
bana kadar srecek olan bir ngiliz-Rus mcadelesini balatm olmaktayd
Bundan dolaydr ki, Ruslar daha 1864 de imkent'i aldklar zaman, ngitere te
llanm ve Rusya'dan bilgi istemiti. Rusya ise, verdii cevapta, snr blgesin-
dekivahi gebelerin saldrlarna kar kendi halkn ve medeniyetini koru
mak iin bu ekilde hareket etmek zorunda kaldn sylemitir
243
. Rusya'nn
1873 de Buhara Hanln bir vasal haline getirmesi zerine de, ngiltere ile
242
La Rvolution, p. 158.
243
Paul Milioukov, Ch.Seignobos et L.Eisenmann, Histoire de Russie, Tome III, Paris, Librairie
Ernest Leroux, 1933, p. 974. Bundan sonra bu eserin yazar olarak Milioukov adm vereceiz.
256 FAHR ARMAOGLU
Rusya arasnda yaplan bir szl anlama ile, Rusya'nn yaylma alan
Afganistan'n kuzey snr olarak kabul edilmitir. Buhara Rusya'nn ve Kabil de
Ingiltere'nin nfuz alan oluyordu
244
. Asya'daki Ingiliz-Rus rekabeti byle ba
lad.
imdilik Rus tehlikesini savm olan Osmanl Devleti de, Krm Savandan
byk kazanla km saylmaz. Salad en nemli kazan, Rusya'nn
Karadeniz'deki stnlnn ortadan kaldrlmasyd. Fakat bu avantaj ancak 15
yl devam edebildi. Ayrca, Osmanl Devleti Rus tehlikesinden ancak 20 yo 1 kadar
uzak kalabildi. Bu da Devlet'e huzur getirmedi. nk, bu sefer de ierde bir ta
km gailelerden yakasn kurtaramad. Bunlara biraz aada deineceiz.
Paris Antlamasnn 7 nci maddesi, Osmanl Devleti'ni, Avrupa devletleri
ailesine, yani byk devletler arasna sokarak, bu devletlerin haklarndan ya
rarlanacan belirtmekle beraber, bu hkm kt zerinde kalmaya mah
kmdu. Bir devlet, bir antlama hkm ile Byk Devlet olamazd. Zaten,
Antlama'nn ayn maddesile, Osmanl Devleti'nin bamszlk ve toprak btn
lnn devleer tarafndan garant edilmi olmas da, Osmanl Devleti'nin ger
ek durumunu yanstmaktayd. Nitekim, Paris Kongresi'ndeki Osmanl Devleti
temsilcisi Ali Paa, bu 7 nci maddeye dayanarak kapitlsyonlarn kaldrlmasn
ileri srd zaman, Osmanl Devleti bir takm reformlar gerekletirmedike,
bu zel haklarn devamnda zorunluk olduu kendisine bildirildi
244
. Bu su
retle, bu 7 nci maddenin hi bir somut deeri olmad, daha o zaman belli
olmutu.
Paris Antlamas'nn Eflk-Budan ve Srbistan'la ilgili hkmleri ise,
Osmanl Devleti'nin bu topraklar zerindeki egemenliine ar bir ipotek koy
duu gibi, biraz aada greceimiz zere, Devlet'in bana yeni sorunlar da
kard.
Osmanl Devleti, Krm sava'ndan yeni bir gszlk unsuru ile kt. O
zamana kadar yabanclara borlu olmayan Devlet, sava srasnda, 28 Haziran
1855.de ngiltere ve Fransa ile yapu bir anlama ile, bu iki devletten % 4 faizle
5 milyon Sterlin bor ald
21
. Bu borlar giderek artacak ve Osmanl Devleti'ni
mal bakmdan da devletlerin kontrol altna sokacaktr. Osmanl Devleti'nin
bu borlar demekte glk ekmesi zerine, 20 Aralk 1881 tarihli Muharrem
Kararnamesi (28 Muharrem 1299) ile Dyunu Umumiye (Kamu Borlar) ida
resinin kurulmas ile Osmanl Devleti'nin gelirlerine el konduunda, borlarn
244
Milioukov, ayn eser, p. 975.
2 I H
Alberic Cahuet, La Question d'Orient dans l'Histoire contemporaine (1821-1905), Paris,
Dujarric et Cie., 1905, p. 168.
24;>
Bu ilk bor anlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 224-227; Noradounghian,
Recueil d'Actes... Tome II, p. 445-446; de Clercq, Recueil..., Tome VI, p. 556-558.
257
toplam 106 milyon Sterlin idi
2413
. Bu borlar, bundan sonra da artarak, Trkiye
Cumhuriyetinin bana dahi bir dert olacakur.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
BENC KISIM
KIRIM SAVAINDAN SONRA OSMANLI MPARATORLUU
Osmanl mparatorluu Krm Sava'ndan sonra bir takm gailelerle ura
mak zorunda kald. Burada ksa bir ekilde belirtmeye alacamz bu sorunlar
unlardr: Eflk ve Budan olaylar ve Romanya'nn kuruluu, Cidde Olaylar ve
Suriye ayaklanmalar ve Srbistan gelimeleri.
Bununla beraber, bu konulara gemeden nce, Paris Antlamas ile ilgili
olarak Osmanl Devletinin geirdii bir reform hareketinden, Islahat
Fermanndan sz edeceiz.
1. ISLAHAT FERMANI
Krm Sava'na varan krizi yaratan olaylar, Osmanl mparatorluu iindeki
Hristiyan tebaann ayrcalklarndan ktna ve bu ayrcalklar da Paris
Antlamas ile devletlerin ortak garantisi altna konduuna gre, Paris
Kongresinde bu konuda da bir karar ve tedbir alnmas tabi idi.
Daha ne de belirttiimiz gibi, Hrisuyanlarn hak ve ayrcalklar konusu ilk
defa, 8 Austos 1854'de ngiltere, Fransa ve Avusturya arasnda kabul edilen
Drt Noktada ele alnm ve bu hak ve ayrcalklarn devletlerin ortak garantisi
altna konulaca belirtilmiti. Bunun amac, Rusya'nn Osmanl
mparatorluu'ndaki Ortodokslar zerindeki kontroln ortadan kaldrmakt.
Bu sebeple, konu Paris Kongresi'ne de getirilmiti. Lkin Kongre'de bu konu
zerinde yaplan tartmalarda, birbirinden farkl grler ortaya kmtr.
Bunlardan en ar gr Rusya'ya ait bulunuyordu. Rusya'ya gre de, Osmanl
mparatorluu iindeki Hristayanlarn ayrcalklar ortak garanti altna konul
mal ve bu husus da Paris Antlamasna geirilmeliydi. lk bakta, Rusyann bu
gr, Drt Nokta'dan farkl deildi. Fakat Rusya'nn bu konudaki amac ve
taktii farklyd. Dier devletler, Eflk, Budan ve Srbistan'nn Osmanl
Devleti'nden kazand hak ve ayrcalklar ortak garanti altna almak suretile,
Rusya'nn deta kendi zel alan sayd buralara, nasl mdahale hakk kazad-
lasa, imdi Rusya da Hristiyanlarn hak ve ayrcalklarn ortak garanti altna
sokmak suretile, bundan sonra Osmanl Devleti'nin i ilerine mdahale imkn
24b
Osmanl Borlarnn tarih ve teknik bir incelemesi iin bak.: . Hakk Yeniay. Yei Osmanl
Borlar Taihi, stanbul, ktisat Fakltesi Yayn No. 150, 1964.
258
FAHR ARMAOGLU
kazanmak istiyordu. Tabi devletler Rusya'nn bu taktiini grmezlikten geleme
diler.
Rusyann bu grnn kar kutbunda yer alan en yumuak ve en hafif
forml ise, Osmanl Devleti'ninki oldu. Osmanl Devleti'ne gre, kendisi,
Hristiyan uyruklarn hak ve ayrcalklarn bir fermanla tekrar vurgulamak ve i,
bu ekilde bytlmeden geitirilmeliydi.
Dier devleder, ne Rusya'nn ve ne de Osmanl Devleti'nin grn kabul
ettiler. Tartmalardan sonra, Fransa'nn ortaya att orta yoldaki gr kabul
edildi. Buna gre, Mslman uyruklar ile Hristiyan uyruklar arasndaki, meden
haklar^ vergiler, askerlik, eitim ve devlet memurluklarna geme bakmndan
srp gelen farklar, bir ferman jle kaldrlarak, Glhane Hatt'nda iaret edilmi
olan eitlik tam anlamyla gerekletirilmcliydi
217
. Fransa'nn bu gr kabul
edildi.
Padiah Abdlmecid, 28 ubat 1856'da. vani Paris Kongresinin toplant ha
linde bulunduu srada, Islahat Ferman'n yaynlad
248
. Ferman, Paris
Antlamas'nn 9 uncu maddesinde de zikrediliyor ve devletler, Ferman'm kedi
lerine de tebli edildiini ve bundan memnuniyet duyduklarn belirtiyorlard.
Bylece, Osmanl Devleti'nin bir i sorunu gibi grnen Ferman, esasnda mil
letleraras bir nitelik kazanmaktayd.
1856 Islahat Ferman, 20 noktada Hristiyanlar ile Mslmanlar arasnda
eitlik salamay ama edinmi bir belgedir. Bu eitlik erevesinde,
Hristiyanlar, kendilerine tannan yeni haklarla, Mslmanlarn dzeyine getiri
liyor ve bu suretle de iki din mensuplarnn birbirile kaynatrlmasna all
yordu. Bu amala Femian'da alnm olan tedbirler ve belirtilen ilkeler u e
kilde zetlenebilir:
Hristiyanlarn dinsel nitelikteki btn hak ve ayrcalklarnn aynen korun
mas; btn uyruklar iin dinsel ibadet ve dinsel trenlerin yaplmas serbestisi;
Hristiyanlarn da Mslmanlar kadar gvenlie sahip olma haklar, gerek kamu
kurumlan, gerek zel kiiler tarafndan olsun, Hristiyanlar kltc,
Mslmanlara oranla fark gzetici, hakaretmiz muamelede bulunulmamas ve
sz sylenmemesi; btn memurluklarn ve btn okullarn, fark gzetilmeksi
zin btn uyruklara tam bir eitlikle ak olmas; btn cemaatlerin okul aa
bilmesi; btn uyruklarn eit ve serbest bir ekilde ticar ve ekonomik faaliyette
bulunabilmesi; Mslmanlarla Hristiyanlar arasndaki ticaret ve cinayet davala
rna karma mahkemelerin bakmas ve mahkemelerde herkesin kendi dinine
24
24
' Karal, Osmanl Talihi, Cilt V, s. 250.
218
Islahat Ferman'mn metni: Tanzimat, s. 56-57; Noradounghian, Recueii d'Actes Tome III, p.
83-88; Baron de Testa, Recueil des Traits..., Tome V, p. 132-137; Hurewitz, The Middle East and Nortli
Afiica..., Vol. 1, p. 315-318.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 259
gre yemin edebilmesi ve yeminin geerli olmas; btn uyruklar iin vergi eit
lii; Mslman olmayanlarn da askere alnmas ve bunlarn Ordu'da kullanl
malarna ait usul ve esaslarn tesbit ve dzenlenmesi; Mslman olmayanlarn
da yerel meclislerde temsil edilmesi.
Grld gibi, btn bu tedbirlerle, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda
bir eitlik dzeninin kurulmasna allmaktayd ve bu adan baknca da,
Tanzimat Ferman ile Islahat Ferman arasnda bir ayrlk yoktur. Fakat bu ikisi
arasnda, baka bakmlardan farkllklar vardr.
(
J
N
j
Bir defa, Islahat Ferman, kaynan ve ortaya k sebebini yabanc devlet-
lerden almaktayd. Onlar istedii iin yaynlanmtr. Yabanc kaynakldr. Hatta
denebilir ki, esaslarm bile .yabanc devletler tesbit etmitir. Islahat Fermam, d
politika olaylarnn bir sonucu olarak ortaya kmtr.
Buna karlk Tanzimat Fermannda bu nitelikleri veya zellikleri bulmak
mmkn deildir. Tanzimat Ferman, Osmanl Devleti'nin kendiliinden jeb-
_hjis ettii bir slahat, bir reform hareketiydi. Herhangi bir yabanc basks veya
etkisi Tanzimat. Ferman'da sz konusu olmamtr. Amac da Devlet'in yapsn
yeniden dzenlemekti.
Dier taraftan, Islahat Ferman'nda konu olarak ele alman kiiler, sadece
Hristiyan uyruklardr. Onlar iin yaynlanmtr ve onlara yeni bir takm haklar
tanmak iin karlmtr. Mslmanlar iin herhangi bir yeni hak sz konusu
deildir.
Tanzimat Fermam ise. Mslman-Hristiyan ayrm yapmam, btn
Osmanl imparatorluu vatandalarn gznne ald iin, deta bir insan
haklar demeci niteliinde ortaya kmr.
Islahat Fermam'na tepkilere gelince: Ferman, devlet adamlar ve zellikle
Tanzimat'n byk yaratcs ve artk hkmetteki mevkiini kaybetmi bulunan
Reit Paa'mn tepkisine sebep oldu. Paaya gre, Mslman-Hristiyan eitlii
byle birdenbire deil, yava yava gereklestirilmelivdi. Reit Paa'mn takld
ikinci nokta da, Ferman'n, yabanc devletlerin basks ile karlm olmasyd.
Ona gre bu Ferman, yabanc devleerin mdahalesine sebep olabilirdi.
Ferman Mslmanlar tarafndan da hi ho karlanmad. Mslman halk,
Hristiyanlarn kendilerile eit duruma getirilmelerini hazmedememiti. Pek ok
kimseler, ba ve ecdadmzn kanyla kazanlm olan hukuk-i mukaddese-i mil-
liyemizi artk kaybettik. Millet-i slmiye millet-i hkime iken, byle mukaddes
bir haktan mahrum kald. Ehl-i slma bu alanacak bir gndr diyordu. Bir
Osmanl vatanda Mslman da, namaz klmakta olan bir hocann yanma gide-
260 FAHR ARMAOLU
rek, Ne klyorsun Hoca Efendi, Ferman okundu grmedin mi? Hristiyan tebaa
ile beraber olacaz diye alay etmiti
249
.
Mamafih Islahat Ferman, baz Avrupal aydnlar tarafndan takdirle kar
lanmtr. Mesel bir yazda yle deniyordu: Merhamet ve efkatin byk ka
nunu olan din msamahann slmlar tarafndan Hristiyalara retilmi ol
mas, Hristiyan devletler iin teessfe ayandr. Bir bakas ise yle demek
teydi: Katolik evekleri, misyonerleri, rahibeleri, stanbul'da hr olduklar ve
himaye edildikleri kadar, baka hi bir yerde hr deildiler ve himaye altnda
bulunmuyorlar
25
.
1856 dan 1876 ya kadar uzanan dnem, Osmanl mparatorluu'nda Islahat
Ferman Dnemini tekil eder. Bu dnemin zellii, Islahat Ferman'na daya
nan devletlerin, Osmanl Devleti'nin i ilerine imdi daha fazla karmalardr.
2. EFLK-BUDAN SORUNU VE ROMANYA
Eflk ve Budan ile ilgili olarak baz gerekler vardr. BJricisi, Eflk
(Valaya) ile Budan (Moldavya) nn, Osmanl egemenliine tbi olduklar 14. ve
_X5yzyllardan ibaren, ayrcalkl beylik statsne sahip olmalar dolaysile,
kendi i ynetimlerinde daima serbest kalmalar ve Osmanl Devleti'nin de bu
topraklar zerindeki otoritesinin bir hayli zayf bir durumda bulunmasdr.
kincisi, Rusya'nn Karadeniz kyllarnda genilemeye balamas ile birlikte,
. Bat'da Balkanlar'a inmesinde, bu iki topra bir basamak olarak grmesi ve
_1774 kk Kaynarca Antlamas ile birlikte bu topraklarn ynetimine el atmaya
balamasdr. ncs ise, aymjrktan_geJ.en, ayn dili konuan ve ayrn dine
(katoliklik) bal bu topraklar insanlarnn Rusya'dan nefret etmeleriydi. Eflk
ve Budan halknn inanna gre, her Rus igali, bu topraklara hastalk ve alk
getirmiti. Halkn inancna gre, balarna gelen her belnn sebebi Ruslard.
Balarna bir dert geldii zaman, Rzgr yine Prut tarafndan esivor derlerdi.
Prut onlar iin det lnetli bir nehirdi
251
. Nihayet, Eflk ve Budan, Osmanl
Devle tile _ Rusya arasnda bir tampon haline gelmi bulunuyorclu. Rusya'nm bu
topraklarla devaml olarak ilgilenmesi, bu tamponu ykmak iindi.
Eflk ve Budan'n birlemesini ve sonunda Romanya'nn kurulmasn sa
lamak iin en fazla aba harcayan Avrupal hkmdar, Franszlarn
imparatoru, III. Napolyon olmutur. III. Napolyon ierde koyu bir katoliklik
politikas izleyerek iktidarn din adamlarna dayandrd gibi, darda, yani d
politakada da milliyeti hareketleri destekleme politikasn benimsemiti. Bu
219
219
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI, Ankara, Trk Tarih kurumu Yayn, 1983 (3. bask), s.
2:
ayn eser, s. 9.
2;>1
Cahuet, Question d'Orient, p. 231-232.
10.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 261
bakmdan da en fazla ilgi duyduu lke, talya ve talyan Birlii idi. Bu sebeple,
daha 1855 Martndaki Viyana bar grmeleri srasnda, Fransz elisi, III.
Napolyon'un talimat ile, Avusturya'ya, Eflk ve Budan' ilhak etmesini (bu top
raklar bu srada Avusturya'nn igalindedir) ve buna karlk da Lombardiyay
Piyemonteye terketmesini teklif etmi, fakat Avusturya bunu reddetmiti. Bu
toprak deiimi ile, talya mill birlie doru nemli bir adm atm olacakt.
Fakat III. Napolyon bu iin peini brakmad. Paris Kongresi'nde, Eflk ve
Budan'n bir Hristiyan Prens'in ynetiminde birletirilmesini ileri srd.
talyan birliini gerekletiremeyen III. Napolyon, imdi hi deilse bu ltin l
kesinin mill birliini salamak istemiti. Piyemonte ile Rusya, bu birleme fik
rini hararetle desteklediler. Trk temsilcisi Ali Paa ise, Osmanl topraklarnn
paylalmasn grmek zere Kongre'ye gelmediini bildirerek bu fikre id
detle kar k
232
. Onun zerine, Paris Antlamas'ndaki maddeler kabul edildi.
Krm Sava'ndan sonra bir Fransa-Rusya yaknlamas ortaya karken,
Avusturya-Rusya mnasebetleri kt bir ereve iine girdi. 2 Mart 1855 de ar
I. Nikola'nn lmnden sonra yerine, olu II. Aleksandr, ar oldu. Yeni ar
ile birlikte, Babakan Nesselrode istifa etti ve yerine Gorakof (Gortchakoff)
Babakanla geldi. Gerek I. Nikola, gerek Nesselrode, Avusturya ile yakn m
nasebetler kuran kiilerdi. Avusturya'nn sava srasnda Rusya'ya kar izledii
politikaya kzan yeni ar ile yeni Babakan bu politikay terkettiler. Gorakof
Avusturya'dan nefret ediyordu. Ayrca, Gorakof, Nesselrode'un aksine, milli
yeti hareketleri Rusya iin o kadar tehlikeli grmyordu. Bundan dolay da
Eflk ve Budan konusunu yeni bir adan ele ald. yle ki: Bu iki eyaletin bir-
leerek bamsz bir devlet haline gelmesi, Osmanl mparatorluundan kop
mas ve dolaysile Osmanl Devleti'nin zayflamas demek olurdu, ikinci olarak,
bamsz bir Eflk-Bugdan devleti, Rusya'nn Balkanlardaki yaylmas iin bir en
gel deil, bir ileri karakol olurdu. ncs, Eflk-Budan romenleri birle-
ince, bu olay, Avusturya snrlar iinde bulunan Transilvanya ve Bukovina
Romenlerini de ayn ama iin harekete geirebilir ve Avusturya'nn bana b
yk bir gaile karabilirdi.
Fransa'ya gelince: Krm Sava'ndan sonra Fransz-Ingiliz mnasebederi bo
zulurken, Fransz-Rus mnasebederi gelimeye balad. Sava'tan sonra Fransz
kamu oyunda ngiltere'ye kar bir kzgnlk meydana gelmid. Bu hususa daha
nce deinmitik. III. Napolyon'un ngiltere'den kopmas, kendisini Rusya'ya
yaklatrd. Daha Paris Kongresi srasnda Rusya'ya kur yaparak, Rusya ile mna
sebetlerini dzeltmeye alt. Bu abalar Rusya'nn cevapsz brakt da syle
nemez.
252
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI, s. 54.
262 FAHR ARMAOLU
te bu atmosfer iindedir ki, talyan Birlii iin Avusturya'dan bir ey kopa-
ramayan III. Napolyon, imdi Eflk-Budan'n mill birlii konusunu ele almaya
balad. III. Napolyon'un Eflk-Budan sorununa eilmesi, sadece bunun bir
mill birlik konusu olmasndan deil, ayn zamanda, Romenlerin ldn rkndan
gelmeleri (eski Daya devleti) ve 1700 ylndanberi de, Roma'nn temsil ettii
Katolik kilisesi'ne bal bulunmalaryd. Nihayet, bamsz ve Fransa'ya dost bir
Romen devleti, Fransa'nn elinde Avusturya'ya kar bir koz, bir tehdit vastas da
olabilirdi.
Bylece, Rusya ile Fransa, Eflk ve/ Budan sorununda birlemi olmaktayd-
l a r
-
Tabiatile, Eflk ve Budann birlemesine Osmanl Devleti kar gelecekti.
Zira, byle bir birleme Osmanl Devleti iin bir toprak kayb olaca gibi, Eflk
ve Budan'n Osmanl Devleti'nden kopmas da, imparatorluk iinde bulunan
dier Trk-olmayan unsurlar iin de bir rnek tekil edebilirdi.
Yme bu son sebep dolaysile, Avusturya'nn da Eflk ve Budan'n birleme
sinden memnun olmas beklenemezdi.
Rusya'nn, birlemeye taraftar olduunu gren Ingiltere de, birlemenin
aleyhinde idi. Fakat ngiltere bu srada (1857) Hindistan'da patlak vermi olan
Sipahiler (Sepoy'lar) ayaklanmas ile uratndan, Trkistan'a salam bir e
kilde yerlemi olan Rusyann kendisine glk karmasndan endie ederek,
Eflk-Budan sorununda tarafsz kalp araclk yapmay tercih etti
253
. ngiltere bu
iki eyalette statkonun korunmas taraftaryd.
Devletlerin durumu bu olmakla beraber, olaylarn ak, Eflk ve Budan'n
birlemesi ve Romanya'nn kurulmas sonucunu verdi.
Paris Antlamasnn 22-27 nci maddeleri Eflk ve Budan'a ait olup bu
maddelere gre, her iki eyalet de zerklik kazanyordu. Her iki eyaletin de ken
dilerine mahsus birer mill meclisi, Divan' olacakt. Antlama'nn 23 nc
maddesine gre de, her iki eyaletin o gnk durumlarn incelemek ve gelecee
ait rgtlenmesinin esaslarn tesbit etmek zere, antlamay imza eden devletle
rin temsilcilerinden meydana gelen bir Komisyon kurulacak ve bu komisyon
Bkre'te (Eflk'n merkezi) toplanacakt.
Komisyon hemen Bkre'e gidemedi. nk Eflk ve Budan, 1854
Haziranndanberi Avusturya'nn igali altndayd ve Avusturya burasn ancak
1857 Martnda boaltt. Bunun zerine Komisyon Bkre'e gitti ve 1857
Hazirannda da, her iki eyalette de Divan seimleri yapld. Budan'da seimleri,
iki eyaletin birlemesine aleyhtar olanlar kazand. Tabi, bu da Fransa ile
2:

3
Driault, Question ('Orient, p. 193.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 263
Rusya'nn iine gelmedi. zellikle Fransa kyameti kopard. Fransa'y, Rusya,
Prusya ve Piyemonte izledi. Bu devletler, Ya (Budan'n merkezi) kaymakam
Vogorides'in, seimlere hile kartrdn, bu ahsn Osmanl Devleti'nin adam
olduunu, bu sebeple birleme aleyhtarlarn setirdiini bildirerek, seimlerin
yenilenmesini istediler. tirazda en ileri giden Fransa idi. Bbli'ye tehdit stne
tehdit yadryordu. Fransa, 1854 deki Rusya'nn yerine gemiti sanki. imdi
tehditler Rusya'dan deil Fransa'dan geliyor ve stanbul'daki Fransz elisi
Thouvenel, aynen Menikofun roln stlenmiti. Osmanl Devleti'nin seim
leri yenilemeyi kabul etmemesi zerine, 1853 yl banda ar I. Nikola'nn yap
t gibi, III. Napolyon da Osmanl mparatorluu'nun taksimi iin ngiltere'ye
dnd. III. Napolyon'a gre, Osmanl Devleti, yle korunmaya layk bir devlet
deildi ark ve Bu barbar halk Akdeniz'den atlmalyd. Bu sebeple ngiltere'ye
u teklifte bulundu: ngiltere Msr', Fransa Fas' ve Piyemonte de Tunus'u alma
lyd. III. Napolyon, teklifini ngiliz hkmetine kabul ettiremeyince, Kralie
Viktorya'ya kadar konuyu yanstt ise de, yine bir sonu alamad. ngiltere,
Osmanl mparatorluu'nun btnlne domatik bir ekilde sarlmt ve III
Napolyonun btn teebbsleri bu duvara arparak paraland
254
.
Osmanl Devleti'nin seimler konusunda direnmesi zerine, Fransa, Rusya,
Prusya ve Piyemonte, 6 Austos 1857 de stanbul'daki elilerini geri ektiler.
ngiltere ile anlaamayan III. Napolyon bu sefer Rusya ile anlama yoluna
gitti ve Temmuz 1857 de III. Napolyon ile II. Aleksandr, Stuttgart'da biraraya
geldiler. Varlan anlamaya gre, Rusya, Fransa'nn talyan politikasn kstek-
lemiyecek ve Fransa da Romen davasn desteklemeye devam edecekti
255
. Yalnz,
Eflk-Budan sorunu milletleraras bir konferansta bar bir ekilde zmle
necekti
256
. Fransa, Rusya ile bu ekilde anlatktan sonra, stanbul'daki elisini
geri ekti ve dier devlet de onun arkasndan gitti.
Osmanl Devleti bu baskya fazla dayanamad. nk ngiltere'nin desteini
salayamad. ngiltere bu srada Hindistan'da Sipahiler'in ayaklanmas ile u
ramaktayd. Orta Asya'ya iyice yerlemi olan Rusya ve onun destekledii Fransa
ile bir amay gze alamad. Dolaysile Osmanl Devleti'ne de destek veremedi.
Hatta, Osmanl Devleti zerinde byk etkisi olan ve Altnc byk Devlet diye
adlandrlan
257
, stanbul'daki elisi Sir Stratford de Redcliffe'i de geri ekti. Bu
durumda Osmanl Devleti daha ileri gidemedi ve Budan seimlerinin yenilen
mesine raz oldu.
2a4
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Paris, Librairie Eugne Blin,
1915, Tome III, p. 428-429.
250
Debidour, La Rvolution, p. 172.
2ab
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Tome III, p. 428.
2;l7
ayni eser, p. 427.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
263
Rusya'nn iine gelmedi. zellikle Fransa kyameti kopard. Fransa'y, Rusya,
Prusya ve Piyemonte izledi. Bu devletler, Ya (Budan'n merkezi) kaymakam
Vogoides'in, seimlere hile kartrdn, bu ahsn Osmanl Devleti'nin adam
olduunu, bu sebeple birleme aleyhtarlarn setirdiini bildirerek, seimlerin
yenilenmesini istediler. tirazda en ileri giden Fransa idi. Bbli'ye tehdit stne
tehdit yadryordu. Fransa, 1854 deki Rusya'nn yerine gemiti sanki. imdi
tehditler Rusya'dan deil Fransa'dan geliyor ve stanbul'daki Fransz elisi
Thouvenel, aynen Menikofun roln stlenmiti. Osmanl Devleti'nin seim
leri yenilemeyi kabul etmemesi zerine, 1853 yl banda ar I. Nikola'nm yap
t gibi, III. Napolyon da Osmanl mparatorluu'nun taksimi iin ngiltere'ye
dnd. III. Napolyon'a gre, Osmanl Devleti, yle korunmaya layk bir devlet
deildi artk ve Bu barbar halk Akdeniz'den atlmalyd. Bu sebeple ngiltere'ye
u teklifte bulundu: ngiltere Msr', Fransa Fas' ve Piyemonte de Tunus'u alma
lyd. III. Napolyon, teklifini ngiliz hkmetine kabul ettiremeyince, Kralie
Viktorya'ya kadar konuyu yanstt ise de, yine bir sonu alamad. ngiltere,
Osmanl mparatorluu'nun btnlne dogmatik bir ekilde sarlmt ve III
Napolyon'un btn teebbsleri bu duvara arparak paraland
254
.
Osmanl Devleti'nin seimler konusunda direnmesi zerine, Fransa, Rusya,
Prusya ve Piyemonte, 6 Austos 1857 de stanbul'daki elilerini geri ektiler.
ngiltere ile anlaamayan III. Napolyon bu sefer Rusya ile anlama yoluna
gitti ve Temmuz 1857 de III. Napolyon ile II. Aleksandr, Stuttgart'da biraraya
geldiler. Varlan anlamaya gre, Rusya, Fransa'nn talyan politikasn kstek-
lemiyecek ve Fransa da Romen davasn desteklemeye devam edecekti
255
. Yalnz,
Eflk-Budan sorunu milletleraras bir konferansta bar bir ekilde zmle
necekti
255
. Fransa, Rusya ile bu ekilde anlatktan sonra, stanbul'daki elisini
geri ekti ve dier devlet de onun arkasndan gitti.
Osmanl Devleti bu baskya fazla dayanamad. nk ngiltere'nin desteini
salayamad. ngiltere bu srada Hindistanda Sipahiler'in ayaklanmas ile u
ramaktayd. Orta Asya'ya iyice yerlemi olan Rusya ve onun destekledii Fransa
ile bir atmay gze alamad. Dolaysile Osmanl Devleti'ne de destek veremedi.
Hatta, Osmanl Devleti zerinde byk etkisi olan ve Altnc byk Devlet diye
adlandrlan
257
, stanbul'daki elisi Sir Stratford de Redcliffe'i de geri ekti. Bu
durumda Osmanl Devleti daha ileri gidemedi ve Budan seimlerinin yenilen
mesine raz oldu.
2:14
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Paris, Librairie Eugne Blin,
1915, Tome III, p. 428-429.
2o;
Debidour, La Rvolution, p. 172.
2:,b
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Tome III, p. 428.
2;
'
7
aym eser, p. 427.
264 FAHR ARMAOLU
|l9 Eyll 1857 jie Budan'da ve 2fi Eyll 1857 de de Eflk'da yeni seimler ya
pld ve seimleri, her iki eyalette de birleme taraftarlar kazand. Her iki eyale
tin Divanlar, 8 Ekim'de yaptklar toplantlarda, Eflk ve Budan'n Romanya
ad altnda birlemesi ve bu birliin bana da Avrupa hkmdar ailelerinden
bir Prens'in getirilmesi kararn ald.
Bu karar, Paris Antlamas hkmlerine aykr idi. Bundan dolay bu duru
mun bir milletleraras konferansta ele alnmasna karar verildi ve bu konferans,
22 Mays 1858 de, Osmanl Devleti'nin de katlmas ile Paris'de ald. ay s
ren tartmalardan sonra
258
, konferans 19 Austos 1858 tarihli Paris
Konvansiyonu ile, u esaslar tesbit etti
239
: Bu iki eyalet, Osmanl Devleti'nin
egemenlii altnda kalmak zere, Eflk ve Budan Birleik Beylikleri
(Principauts Unies de Moldavie et Valachie) adn alacak; her birinin ayr birer
meclisi ve ayr ayr beyleri (Voyvoda veya Hospodar) olacak; Beyleri bu meclisler
seecek; Eflk Osmanl Devleti'ne ylda 2.5 milyon kuru ve Budan da ylda 1.5
miyon kuru vergi verecek; iki eyaletin ortak bir ordusu olacak; her iki beyliin
ortak sorunlar hakknda karar almak zere bir Merkez Komisyon
(Commission Centrale) kurulacakt. Osmanl Devleti'nin imzalad btn an
lama ve antlamalar bu beyliklerde de geerli olacakt.
Bu ekilde, Paris Konferans iki eyaletin birlemesini kabul etmemiti; fakat
gerektir ki, birlemeye doru byk bir adm atmt.
Bu kararlar zerine Budan Meclisi, 17_Ocak_J859 jla, renimini Fransa'da
yapm ve Fransa taraftarl ile tannm olan Albay Alexandre-Jean Couza'y
Voyvoda seti. Birleme taraftarlarnn yapt bask zerine Eflk Meclisi de
GouzavL ubatta Voyvodala seti. Bu ekilde, Eflk ve Budan Albay
Couza'nm ahsnda birlemi olmaktayd.
Tabi Osmanl Devleti bunu tanmad. Zira 19 Austos 1958 tarihli Paris
konvansiyonu'na aykr idi. Bunun zerine 1859 Nisannda Paris'te yine bir top
lant yapld. Osmanl Devleti bu toplantdan bir ey elde edemedi. Zira daha
nce ngiltere'nin desteini kaybeden Osmanl Devleti, bu sefer de Avusturya'nn
yardmndan yoksun kald. nk, bu srada Avusturya ile Piyemonte arasnda
sava km ve Fransa da, Piyemonte'nin mttefiki olarak bu savaa katlmt.
Bu son Paris toplants da, Albay Couza'nm, her iki eyaletin Voyvodas ola
rak tannmasna karar verdi. Osmanl Devleti buna da boyun edi ve 24 Eyll
1859 tarihli bir fermanla
260
Couza'y Eflk ve Budan'n voyvodas olarak tand.
Bu suretle Eflk ve Budan'n birlii fiilen gereklemi oluyordu.
2;>8
Paris Konferansnn protokollan iin bak.: Testa, Recueil de Traits,... Tome V, p. 324-344.
2i
50 maddelik Paris Konvansiyonu'nun metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 5, stanbul, Ceride-i
Askeriye Matbaas, 1298, s. 2-23; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome III, p. 109-118; Testa, Recueil
des Traits..., Tome V, p. 292-301.
260
Fermann metni: Testa, Tome V, p. 406-407.
265
Couza bir sre sonra, iki ayr meclisle almann gln ileri srerek, 1
Mays 1861 de_Osmanl Devleti'ne ve dier devletlere gnderdii bir muht
rada
261
, iki eyalet meclisinin birletirilerek tek meclis haline getirilmesini istedi.
Gerek devletler, gerek Osmanl Devleti de, 2 Aralk 1861 tarihli bir fermanla
262

bu istei de kabul etler. Birleik eyaletlerin ilk ortak meclisi 5 ubat 1862 de
Bkre'te topland. Aruk Romanya kurulmu demekti.
_1878 BerlinAntlamas ile Romanya bamsz bir krallk haline getirildi.
Prens Couza ise, 1866 ylna kadar Romanya'nn banda kald. Keyfi yne
timi lkede honutsuzluk ve tepki dourduu iin, 1866 ubatnda drld ve
Romanya'nn bana, Hohenzollern Hanedanndan, yani Prusya Kral ailesinden,
Prens Charles, I. Carol ad ile hkmdar oldu
263 264 *
. Yeni Krala bir Romen yle
demiti: u haritaya bir baknz. Trasilvanya, Baat, Bukcnia, Besarabya, b
tn bu topraklar Romelerle meskndur. te size tevdi edilen istikbal b-
dur
mi
.
Romanya, 30 Haziran 1866 da da demokratik bir anayasa kabul etmitir
26
.
3 CDDE OLAYLARI VE SURYE AYAKLANMASI
Islahat Feman'nn, Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda eitlik kurmu
olmasnn, Mslmanlarn hi houna gitmediini, yukarda belirtmitik. Suriye
ayaklanmalar veya olaylar, bu honutsuzluk yznden kan ve Avrupa devletle
rinin, Osmanl Devleti'nin i ilerine bir kere daha mdahale etmesi sonucunu
veren bin gelimedir. '
nce unu belirtelim ki, Araplarn am dedii eski Suriye, geni bir lkenin
ad olup, Osmanl Devleti zamannda Halep, am, Sayda (bugnk Sidon) ve
Badat olmak zere drt eyalete blnmt. Suriye halk, trl menelerden
gelmekte ve eitli din ve mezheplere ayrlm bulunmaktayd. Osmanl
Devleti'nin buralar fethemesinden sonra Arapa, bu eitli grup insanlarn or
tak dili haline gelmiti. Fakat bu dil birlii, bu insanlar arasnda duygu ve d
nce birliini gerekletirememiti. slm'n esas mezhepleri yannda, nemli
topluluk olarak Drzi'ler vard
266
. Hristiyanlar arasnda ise, katoliklerden
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
261
Muhtrann metni: Testa, ayn kaynak, p. 413A23.
21,2
Fermann metni: ayn kaynak, p. 437-439.
263
Devletlerin bu konuda vavnladklar 2 Aralk 1866 tarihli deklrasyonun metni: Testa, Tome V,
p. 627-628.
264
Emile Bourgeois, ad geen eser, Tome III, p. 434.
263
Aayasa'mn metni: Testa, Tome V, p. 664-680.
266
Drziler hakknda en geni ve ciddi bilgi, slm Ansikpoledis nde verilmitir. Drziler, Fam
halifelerinden Hkim bi-ArAUa/'i (hilfeti 996-1021) veziri Hamza bin Alinin tesis ettii bir
mezhebin mensuplardr. Drzi'lere gre. Hkim bi-Amr, hem Allah, hem insandr. Allah son defa
Hkim suretinde grnmtr. Hamza da onun peygamberi olup, Allah'n z nurundan yaratld
266 FAHR ARMAOLU
Maruniler nemli bir topluluktu
267
. Bundan baka, Ortodoks, Sryani-Ltin,
Ermeni katolikleri ve Protestanlar vard. Bu din ve mezhepler 19. yzylda
Suriye'de milliyet e eit kavramlard. Bundan dolay da, bu mezhepler arasnda
sk sk anlamazlklar ve atmalar meydana geliyordu
268
. Islahat Ferman, mez
hepler arasndaki gerginlikleri daha da arttrd.
Bununla beraber, Islahat Ferman'na kar ilk tepki .Cidde'de meydana geldi.
15 Temmuz 1858 gn Cidde'de byk bir halk topluluu Hristiyanlar zerine
yrd ve byk kavgalar kt. Bu karklklar srasnda, Fransz konsolosu ile
ngiliz konsolos muavini de, kendi vatandalarn korumak isterken, ldrld
ler. ngiltere ve Fransa hemen Cidde'ye sava gemisi gnderip, ehri topa tuttu
lar ve konsoloslarn ldrlmesinden sorumlu tuttuklar on kiiyi de yakalayp
idam ettiler. Bu olay, Osmanl Devled'ni A\rupa devletleri ailesine alan 1856
Paris Antlamas'ndan iki yl sonra meydana geliyordu. ki devletin bu hareket
leri, Milletleraras Hukuk'un en basit kurallar ile dahi badaamazd ve
Osmanl Devled'nin i ilerine gayet ar bir mdahaleydi.
Cidde olaylar ve ngiltere ve Fransa'nn bu kt ve kaba ekildeki mdaha
leleri, Suriye'nin Mslman halk zerinde ok sert bir etki yapt ve bir sre
sonra sert tepkilerin ortaya kmasna sebep oldu.
Mslman ve Hristiyan mezhepleri iinde, en fazla, Drziler'le Maruniler
arasnda geimsizlik vard. Suriye ayaklanmas da bu iki mezhebin atmasn
dan kmtr. Bu srada, Drziler, esas idbarile, Cebel-i Lbnan, Cebel-i Havran,
Raeya, Hasbaya ile am civarnda yaamakta olup saylar 1860 da, 55-60 bin ola
rak tahmin edilmekteydi. Buna karlk Maruniler, bugnk Lbnan'n kuzey
ksm ile, Beyrut, Trablus (Tripoli) ve Sayda (Sidon) taraflarnda bulunuyorlard
ve onlarn says da 200 bin kadard
269
.
Esasna baklrsa, Drzilerle Maruniler arasndaki geimsizlik, ngiltere ve
Fransa tarafndan da kkrtlm ve bu iki devletin Suriye zerindeki mcadele
sine de konu tekil etmitir. Mehmet Ali ayaklanmasnda da belirttiimiz gibi,
iin, al-m a m al-A'zam, yani mamlarn mamdr. Drzilerin camileri yoktur. badethanelerine
Hlmdenir ve buraya ukkal (aklllar, bilgeler) denen, mezhebin ileri gelenleri girebilir. Bunlarn
dnda kalanlara cuhhal"yani chiller, bilmeyenler denir. Drziler ancak keidi aralarnda evlenirler.
Drzi olmayanla evlenmek yasaktr.
267
Maruniliin balangc iin iki kaynak gsterilir. Biri, M.S. 4. yzyln sonlar ile 5. yzyln
balarnda yaam olan Suriyeli kei St.Maron'dur. Bir Maruni efsanesine gre de, Marunilerin
balangc, M.S. 685-707 yllarnda Antakya Patriklii yapm olan St. John Maon'dur. Bu kincisi
Marunilerin babas saylr. Maruniler Tek Allah'a (Monothelite) inandklar iin, Bizans mparatoru II.
Justinianus (685-711) zamannda eitli ikencelere maruz kalmlar, papazlar idam edilmi ve Antakya
yaknlarndaki manasr ve kiliseleri yaklp yklmur. Bu olaylarn sonucu olarak Marunilerin byk
ksm Lbnan dalarna ekilmitir.
268
Karal, Osmanl Taihi, Cilt VI, s. 30.
269
Karal, ayn eser, s. 30.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 267
ngiltere Mehmet Ali'ye Suriye'yi vermemek iin en fazla direten devlet olmutur.
Suriye, Mehmet Ali'nin igalinde bulunduu srede, ngiltere, halk, Mehmet
Ali'ye kar bir ka defa ayaklanmaya kkrtmtr. Mehmet Ali Suriye'den ekil
dikten sonra ise, ngiltere Suriye ile daha fazla ilgilenmi ve Martinileri kendi ta
rafna ekemiyeceini grnce, Drzileri, Marunilere kar kkrtmaya balam
tr.
Fransa'ya gelince: Bu devletin Suriye'nin katolik halk ile ilgisi, Hal
Seferleri zamanna kadar gider. Fransa Kral Saint-Louis (IX. Louis), kendisine
yapt yardmlardan dolay Marunilere her trl destek ve yardm vaadetmi ve
XIV. Louis de, Marunileri himayesi altna almt. Dier taraftan, 16. yzyldan-
beri, kapitlsyonlar dolaysile, Fransa'nn Suriye ile geni ticar mnasebetleri
vard. Napolyon'un Msr seferi ve Mehmet Ali ayaklanmas, Fransa'nn buralara
olan ilgisini daha da arttrd. Mehmet Ali Suriye'den karldktan sonra,
Lazarist, Cizvit gibi katolik misyoneleri, Marunilerle sk bir mnasebet kurmak
iin geni faaliyete giritiler
270
. III. Napolyon'un katoliklik politikas ise,
Fransa'nn bu topraklarla olan balantlarn daha da arturd.
ngiltere ile Fransa'nn Suriye zerindeki rekabetinin bir baka sebebini de
zikretmeliyiz. Bu da Svey Kanal sorunudur. Fransa, 1854 ylnda, Osmanl
Devleti'nden Svey Kanaln ama imtiyazn ald. Bu, Fransa'nn Msra yerle
mesi iin bir adm olacandan, ngiltere, bu projeyi ksteklemek ve Kanaln
almasn nlemek iin eitli manevralara bavurdu. zellikle Osmanl Devleti
zerinde baskda bulundu. Bunun zerine Fransa da, Suriye ve Lbnan' bam
szla kkrtacan bildirmek suretile Osmanl Devletinin tehdit etti
271
. Bylece,
Msr ve Suriye, ngiltere ile Fransa arasndaki mcadelenin iki nemli alanyd.
Drzi-Maruni ekimesine ngiltere ile Fransa'nn bu rekabeti de eklenince,
Cidde olaylarnn Drziler zerindeki tepkisi de iddetli oldu. 1860 Maysnda
Halep'te Drziler Hristiyanlara kar harekete getiler. Mays sonunda bu hare
ket btn Lbnan'a yayld ve Drziler Marunileri ldrmeye ve mallarn yama
etmeye baladlar. Maruniler de buna karlk verince, ortalk bsbtn karu. 9
Temmuz 1860 gn am'da byk bir ayaklanma kt ve Araplarla Drziler n
lerine gelen Hristiyan ldrmeye baladlar. Baz fransz kaynaklar, am'da 9,
10 ve 11 temmuz gnlerinde 6.000 Hristiyan'n ldrldn ileri srerken
272
,
bazlar da, ayn gnler iin l saysn bir ka yz olarak vermektedir
273
.
Bu durum zerine Bbli, merkezden asker gnderip duruma hkim ol
maya alaca yerde, konuyu Savda ve am valilerine havale etti. Lkin onlarn
270
Bourgeois, ad geen eser. Tome III, p. 575.
271
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p. 334.
272
Bak.: Cahuet, Question d'Orient, p. 210.
273
Bak.: Driault, Question d'Orient, p. 195.
268 FAHR ARMAOLU
aldklar tedbirler de yetersiz kald. Onun zerine, Dileri Bakan Fuat Paa'nn
Suriye'ye gnderilmesine karar verildi. Fuat Paa, Avrupa'nn tand ve sevdii
bir kiyidi. Bir yandan ayaklanmalar bastrrken, dier yandan da, Avrupa'nn
yapaca mdahaleleri de nlemeye alacakt. Ayrca, Fuat Paa'nn Suriye'ye
gnderilmesi, Suriye sorununun, imparatorluun bir i sorunu olmaktan ka
rak, milletleraras siyas bir nitelik kazanmas ihtimalin dendi
274 *
. Mamafih, Fuat
Paa'nn Suriyeye gnderilmesinde Fransa'nn basksnn da rol oynad syle
nir
273
.
Fuat Paa 1860 Temmuz ortalarnda, yannda bir miktar asker olduu halde,
Beyrut'a geldi ve hemen sert tedbirler almaya balad. Sulu Drzileri hemen ya
kalatarak, bunlar mahkemeye verdi. Sivillerden 56 kiiyi idam ettirdi.
Ayaklanmaya katlan 111 askeri de kuruna dizdirdi. Bir oklarn da srd.
hmali grlen bir ok Osmanl memurunu da cezalandrd. Bundan sonra da
zarara urayan, mallar tahrip edilen Marunilere verilecek tazmina karlamak
iin, Drzilere zel bir vergi sald.
Bylece isyan ksa zamanda bastrld. Lkin Bbli'nin tahmin ettii gibi,
bu esnada Avrupa devlederi mdahaleye hazrlanmaktaydlar. Konu ile en ya
kndan ilgilenen devleer, Fransa, ngiltere ve Rya idi. ngiltere ve Fransa'nn
durumlarn daha nce belirttik. Rusya ise, bu olay da Osmanl Devleti'nin i i
lerine karmak iin bir frsat bilerek, Ortodokslar bu politikas iin kullanmak
istiyordu. Bu sebeple, Suriye ayaklanmalar Avrupa'da Trk aleyhtarln ve
Hal ruhunu bir kere daha canlandrd. Nihayet, III. Napolyon, daha fazla sab-
redemiyerek, 1860 Austosu balarnda 5.000 kiilik bir kuvveti Beyrut'a yollad.
Fransz kuvvederi komutannn nce 1834-37 yllar arasnda ve sonra da 1840 da,
Msr subay olarak Mehmet Ali'ye hizmet etmi olmas
276
ilgi ekicidir.
Fransz kuvvetleri Beyrut'a knca, Maruniler kendilerini, bu kuvvetlerin
komutanna Lbnan Franszlar diye takdim ettiler. Mamafih bu kuvveder gel
dii zaman kendilerine yapacak bir i kalmamt. Fuat Paa ayaklanmay basur-
d gibi, Marunilere tazminat denmesini de salamu.
Bununla beraber, Fransa'nn Lbnan'a asker sokmas, dier devletleri de
harekete geirdi. Fransa, her ne kadar, Lbnan'a yapt bu mdahalenin, hi
bir zel kar salamay amalamadn, sadece Fuat Paa'nn madd ve manev
otoritesine katkda bulunmak iin yapldn syledi
277
ise de, devleer yine de
Fransa'y yalnz brakmak istemediler. Osmanl Devletinin de katlmasile devlet
274
Karal, Osmanli Taiihi, eilt VI, p. 35.
27
Bak.: Ernest Lavasse et Alfred Rambaud, Histoire Gnrale, Tome XI, Paris, Armand Colin,
1905, p. 227.
276
Karal, Osmanli Taiihi, eilt VI, s. 36-37.
277
aym eser, s. 37.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
269
ler, 5 Eyll 1860 da Paris'te bir Konvansiyon imza ettiler
278
. Bu konvansiyon ile,
Suriye'de skneti salamak iin 12.000 kiilik ortak bir kuvvet tekil ediliyor ve
bunun yarsn da Fransa salyordu. Devletler ayn zamanda Beyrut aklarna
donanma da gndereceklerdi. Osmanl Devleti, bu seferi kuwete her trl
yardm yapmay vaad ediyordu. Kuvvetin grev sresi alt ayd. Yine Paris'te 19
Mart 1861 de yaplan maddelik bir anlama ile de
279
, bu kuvvetin grev sresi
5 Haziran 1861 tarihine kadar uzatld.
Esasnda, bu milletleraras kuvvetin Suriye'ye gnderilmesini Osmanl
Devleti kendisi istemiti. Yalnz, sadece ngiltere ve Fransa'dan. Bbli, 20
Temmuz 1860 da, bu iki devlete verdii notada
280
, Suriye'de asayi ve dzenin
kurulmasnda kendisine yardmc olmak zere byle bir kuvvetin gnderilmesini
istemi ve Fransa da hemen harekete geerek 5.000 kiilik bir kuvvet gnder
miti. Ne var ki, dier devletler, Fransa'y Suriyede tek bana harekete brakma
dlar.
Dier taraftan, Mehmet Ali'nin 1841 de Suriye'yi boaltmasndan sonra bu
rada yine bir takm karklklar km ve devletlerin mdahalesi ile 1842 ve 1845
de baz dzenlemeler yaplarak, ynetimde Drzilerle Maruniler arasnda bir
denge kurulmasna allmt. imdi bu denge yeniden bozulduu iin,
Osmanl Devleti, 20 temmuz 1860 notasnda, bu iki devletten, dzenin yeniden
kurulmas hususunda, bir Avrupa komisyonu'nun da tekilini istemi. Avrupa
Komisyonu denen ve Osmanl Devleti temsilcisinin de bulunduu bu kurul, 5
Eyll 1860 dan 4 Mays 1861 e kadar Beyrut'ta 29 toplant yapu
281
. Bu toplant
larda Komisyon'un vard sonular, Osmanl Devletile dier devleer arasnda 9
Haziran 1861 de stanbul'da imzalanan 17 maddelik ve Lbnan Nizamnamesi
adn tayan bir belgede topland
282
.
Lbnan Nizamnamesi'ne gre, ayr bir vilyet olarak Lbnan'n bana,
Osmanl Devleti tarafndan tayin edilen ve dorudan doruya Osmanl Devleti'ne
kar sorumlu olan bir Hristiyan Vali tayin edilecekti. Halk tekil eden ana
unsurlardan her biri Vali'nin yannda bir Vekil bulunduracakt. Keza, ana
mezheplerin herbirinin iki temsilci bulunduraca 12 yeli bir meclis, danman
niteliinde olmak zere, vergilerin tarh, gelirlerin ve harcamalarn denetimi ile
megul olacakt. Lbnan 6 kaza ya ve kazalar (ile) da nahiyelere ayrlyordu.
Her kazada, yine din cemaatlerin temsilcilerinden meydana gelen meclisler bu-
278
Konvansiyonun metni: Testa, Tome VI, p. 42-44; Noradounghian, Recueil dActes..., Tome III,
p. 126-127; Hurewitz, ad geen eser, Vol. 1, p. 345.
279
Anlamann metni: Testa, Tome VI, p. 288-290.
280
Notann metni: Tesca, Tome VI, p. 93-94; Noradounghian, Recueil dActes... Tome III, p. 124.
281
Bu toplanlann tutanaklar iin bak. Testa, Tome VI, p. 105-267.
282
Lbnan nizamnamesi'nin metni: Testa, Tome VI, p. 338-343; Noradounghian, Tome III, p. 144-
149; Hurevvitz, The Middie East and No Afica..., Vol. 1, p. 346-349; de Clercq, Recueil..., Tome VIII,
p. 273-277.
270 FAHR ARMAOLU
lunacakt. Nizamname ayrca, ayrntl bir ekilde, adl sorunlar da dzenle
mekteydi. Lbnan her yl Osmanl Devleti'ne belirli bir vergi verecekti.
Bbli, Lbnan Nizamnanemisinin kabul zerine, Lbnan'n ynetimine
Hristiyan Vali olarak, Telgraf Mdr Davit Efendi'yi tayin etmi ve kendisine
Vezirlik rtbesi de verilmitir. Davit Paa, yeni grevi ve nvanlar ok houna
gitmi olmal ki, Sadrazam li Paa'mn konanda iftarda bulunduu bir srada,
Mslmanl pek sevdiini, engel olunmasa Ramazanda cmilere gitmeyi arzu
ettiini syleyince, li Paa da, Senin bugnk itibar ve vezaetin
Hristiyanln iindir; Mslmanla meylin iin deildir cevabn vermitir
283
.
4. PADAH ABDLMEGD'N LM
Osmanl Devleti, Paris Kongresi'nden sonra bir sr gaile ile urarken,
Saltanat zamanda Tanzimat ve Islahat hareketlerini gerekletirmi olan
Padiah Abdlmecid, 25 Haziran 1861 gn ld. 1839 da 18 yanda iken
Padiah olmu ve 40 yada da lmt. Abdlmecid'in yerine kardei, 31 yan
daki Abdlaziz Padiah oldu.
Abdlmecid'in ilgin bir kiilii vard. Geleneklere deil, zamann gerekle
rine bal, kafas Ba'ya dnk bir hkmdard
284
. Dneminin diplomatik dili
olan Franszcay iyi konuurdu. Franszca yaynlar izlerdi. Temas ettii yabanc
larla fikir teatisinde bulunmaktan ve tartmaktan zevk duyard. Din konusunda
ve btl inanlar hakknda yle demitir: Biliyoruz ki, Cenab- Hak her yerde
hzr ve nazrdr. E basit ilrn-i heyet kavaidi de bize gsteriyor ki, dnya gne
etrafnda dnyor. u halde yeryznde yaayanlar iin yukar ile aa yoktur.
Bununla beraber halk Allah' yine de semada aryor. Biz de bunu tasvih ediyo
ruz.
28r
'.
Avrupa toplumlarnda kadna verilen nemi de biliyor ve bunu takdir edi
yordu. Bu konuda yle demiti: A\rpal kadnlarn kyafetlerini pek cazibeli
buluyorum. Bizim kadnlarmkine pek ziyade tercih ediyorum. Eer bu kadn
larla muaeret de zahir grnleri gibi ise, siz Frenklerin kadn cinsi ile ser
best muaerette bulunmanz deta kskanyorum. Vaka sizin tima muamel
tnz bizde olduu gibi kadnlarn dinen ve irken kapatlmasna klliyeli mugayir
ise de,unu da anlyorum ki, terbiyeli kadnlarla grmek, erkei haddi mer-
ua irca edecei gibi, onun kaba tynetine de bir necabet ve ezahat baheye-
cek
m
\
283
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI, s. 41-42.
284
Abdlmecid dneminde Osmanl Devleti'nde tekilt ve ynetim gelimeleri iin bak.: Karal,
ayn eser, s. 98-289.
280
ayn eser, s. 99.
28(
ayn eser, s. 99.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 271
Abdlmecid, Avrupa'daki gibi demiryollarna nem vermi ve d borlarn
karsnda olmutu. Haznenin zenginlii, memleketin imar, ahalinin ticaret ve
serveti ile hsl olur diyordu
287
. Kendinden nceki Padiahlar gibi, Saltanat'n
zerinde tek kuvvet olarak eriat' tanmasna ramen, slahat fikrine kuvvetle
inanmt.
Halka inmeyi severdi. Zaman zaman Meclis-i Vkel toplantlarna katlr,
klalar, tersaneyi ziyaret eder, Cmilerde icazet merasimlerine katlr, sivil ve
asker okullarn snavlarnda bulunur, rencileri ve retmenleri tevik
ederdi
288
.
Fransa ile dostlua nem verirdi. Fransz imparatorunun Lejyon Donr ni
ann da kabul etmiti. Bir defasnda, stanbuldaki Fransz elisinin balosuna
da giderek herkesi arn. Bu baloya Rum patrii ve Yahudi hahambas ka-
ld halde, eyhlislm mazeret beyan ederek katlmamt
289
.
Hsl kendisine zg bir kiilii olan, fakat ak fikirli, Halife olmasna
ramen, ileriye bakan bir Padiaht.
5. SIRBSTAN GELMELER
Srbistan'n balangc, Bizans mpaatorluu'nun, Avarlara kar snrlarn
korumak iin bu blgeye yerletirdii Slavlar tekil eder. 6. ve 7. yzyllarda bu
blgeye yerleen Srplar, 9. yzylda Ortodokluu kabul etmilerdir. Bundan
sonra giderek gelien Srplar, bir devlet kurmaya muvaffak olmular ve bu yeni
devlet 13. yzylda Balkanlarn en gl devleti haline gelmi ve hatta stanbulu
bile ele geirmek iin teebbslerde bulunmutur. 14. yzyldan itibaren bl
gede Macaristan sivrilmeye balam ve Srbistan da etkisi altna almtr.
Osmanl Devle'nin Srbistan' tamamen Trk eemenliine sokmas, II. Murad
zamannda 15. yzylda olmutur.
Fransz htilli'nin Avrupa ve Balkanlar'daki etkileri Srbistan'da da kendisini
gstermir. Bundan dolay, Srplar 1804 ylnda Kaayogi liderliinde Osmanl
Devleti'ne kar ayaklandlar ve Mslmanlaa kar bir katliama giritiler.
Karayorgi zaten son derce acmasz bir insand. Ben vurduum zaman ldr
rm derdi. O kadar acmaszd ki, bir gen kza tecavz eden kardeini idam et
tirmi ve anasna, da olu iin yas tutmasn yasaklamu
290
. Mamafih, 1804 ayak
lanmasn sadece Fransz htillinin etkisine balamak da yanl olur. Osmanl
Devleti'nin kt ynetimi ve lkede halkn gvenliini salayamam olmas da,
bu ayaklanmada byk rol oynamtr
291
. Karayorgiden sonra Srbistan
28
28
' Karal, ayn eser, s. 100.
288
ayn eser, s. 102.
289
ayn eser, s. 104.
290
Cahuet, Question d Orient, p. 260.
291
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI s. 64.
272
FAHR ARMAOLU
Prensliine gelen Milo Obrenovi, bir defasnda bir Trk aasna yle demiti:
Btn Srbistan'a tenbih eyledim. Bu na kadar Srbistana zulm ve taaddi
edenlere daimi surette dua etsinler. Eeri anlarn ol derecelerde zulm ve ta-
addiyat olmam ve herkes senin gibi reayalar muhafaza eylemi olsayd,
Srbistan hi bir zaman isyan etmeyip, reayalkan kurtulup bu vehile imtiyaz ve
serbestlie nail olamazd.
292 293
. Milo'un szn ettii imtiyazlar, 1829 Edirne
Bar ile srplara tannan imtiyazlard.
1806-1812 Osmanl-Rus sava srasnda Srplar Ruslara yardm etmeye al
tlar. Fakat, Napolyon 1812 de Moskova seferine balaynca, Rusya elalacele
Osmanl Devletile 1812 Bkre Bar'n imzalad gibi, Srplar'la da ilgisini
kes. Osmanl Devle'le iyi geinmek iin. Bununla beraber, Bkre Bar'nn 8.
maddesi Srplara ait hkmler ihtiva etmekteydi. Buna gre, Osmanl Devleti
Srplara efkatle muamele edecek, yaptklar ayaklanma dolaysile Srplara af
karacak, ayaklanma srasnda Osmanl Devleti' nin Srbistanda yapm olduu
istihkmlar yklacak ve nihayet umur-i dhiliyelerinin kendi taraflarndan ida
resi salanacaku. Yani, Srplara bir takm zerklik yetkileri tannyordu. Ne var
ki, bundan sonra Srplar, bu yetkilerle, kendilerini neredeyse bamsz saymaya
balayacaklardr.
Karayorgi, Bkre Antlamas'ndan sonra da mcadelesine devam etmeye
kalknca, Osmanl kuvvetleri karsnda 1813 Ekiminde ar bir yenilgiye urad
ve cann kurtarmak iin Besarabya'ya kat. Yerine, bir domuz tccar olan, fa
kat asker yetenei de bulunan Milo Obrenori geldi. Milo'un Srbistan'n ba
na gemesi, bundan sonra Karayorgi ailesi ile Obrenovi ailesi arasnda bir
mcadelenin ortaya kmasna sebep olacaktr. Nitekim, Karayorgi, 1817
Temmuzunda gizlice Srbistan'a girmeye kalknca, Milo'un adamlar tarafndan
ldrld ve kafas stanbul'a gnderildi.
Viyana Kongresi, Mora rumlar iin olduu kadar, Srplar iin de, bamsz
lk konusunda bir mit kaps oldu. Viyana Kongresinin toplant halinde bu
lunduu bir srada, btn Srp ileri gelenleri bir kilise'de toplandklarnda,
Milo Obrenovi Srp mill bayran aarak yle diyordu: Zlimlere sava! Ben
buraya sizin aranza, vatan kurtarmaya veya onunla beraber lmeye geldim.
wi
.
Karayorgi'nin 1817 de ldrlmesinden sonra da, Srp mill meclisi (Skupina),
ayn yln Kasm aynda, Milo Obrenovi'i, babadan oula gemek zere
Srbistan Prensi iln etti. Tabi Osmanl Devleti bunu tanmad. Srp beyleri
Osmanl Padiahnn ferman ile tayin ediliyorlard.
1812 Bkre Andamas'na aklk getirmek amac ile, 7 Ekim 1826 da Rusya
ile imzalanan Akkerman Mukavelesinin 5. maddesi Srplara ait olduu gibi, bu
292
Karal, ayn eser, s. 66.
293
Cahuet, Question d'Oient, p. 262.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 273
Mukaveleye Ek olacak bir de Srbistan'a dair Sened imzalanmt
294
. Bu bel
cede de, Srplarn, din ve mezhep ileri ile i ilerinde serbest olduklar,
Bibli've vermekle ykml bulunduklar vergileri tek vergi halinde toplamaya
vetkili bulunduklar, hastaneler, okullar ve matbaalar aabilecekleri, kalelerin
savunmasna yarayan blgelerin dnda alan yerlerden Mslman halkn geri
ekilecei belirtilmekteydi. 1829 Edirne Anamas'nn 6. maddesile, bu yetkiler
bir kere daha vurgulanmtr.
Edirne Bar Anamas'nn imzasndan sonra Osmanl Padiahi, 29 Austos
1830 tarihli bir Hatt- erif ile, gerek Akkerman, gerek Edirne'nin kabul ettii
haklar, Srplara tand iln etti
295
. Hemen arkasndan, Eyll aynda, yine
Padiahn bir ferman ile, Milo Obrenovi Srbistan Prensliine (ba Knez) ta-
\in edildi
296
. Otoriter ruhlu olan Milo, Srp meclisi ile geinemeyince, 1839 da
Prenslikten ekildi. Yerine byk olu Milan getiyse de, kendisi hastayd ve 15
gn sonra da ld. Milan'm yerine, Milos'un ikinci olu Miel (Mihailo)
Obrenovi geti. Fakat o da ok kalamad. Mihailo da babasnn muhalifleriyle
anlaamaynca, 1842 Austosunda istifa etti. Bunun zerine Srplar, ldrlen
Karayorgi'nin olu Aleksandr Karayorgi'yi Ba Knezlie, yani Prenslie setiler.
Fakat bu sefer, Obrenovilerin taraftarlar, Srbistan'da karklklar kardlar.
Avrupa'daki milliyeti nitelikli 1848 ihtillleri de Srplar etkilemekten geri
kalmad. 1848 Macar ihtillinde belirttiimiz gibi, Avusturya snrlar iindeki
Srplar da Macarlar'a kar gelmiler ve hatta Srbistan'dan giden bir ok gnl
ller de Macarlar'a kar arparak, Srplarn Macar egemenlii altna girmesini
nlemek istemilerdir.
Srbistan meselesi Paris Kongresi'nde de ele alnd. Paris Anamas'nn 28.
ve 29. maddeleri Srbistan'a aittir. 28. madde ile, Srbistan'a imdiye kadar tan
nan ayrcalk ve yetkiler, devletlerin ortak garantisi altna konmakla beraber,
saltanat- seniyyeye tebaiyetinde devam eyleyecektir. Yine bu maddeye gre,
zikr olunan beylik, idare-i mstakille-i milliyesile umur- mezhebiye ve kanuniye
ve ticaret ve seyr-i sefain serbestisini muhafaza idecektir.
29. maddeye gre de, Osmanl Devleti, dier devletlerin onay olmadan
Srbistan'da asker tedbirlere (vesatet-i msellaha) bavurmayacakur.
Grld gibi, Srbistan'n bamszla doru geirdii bu gelimelerde,
Rusya, birinci plnda ve aktif bir rol oynamt. Rusya, Krm Sava'nda yenil
mitir, ama Balkanlar'daki etkisi hi azalmamtr. Rusya, Paris Kongresi'nden
sonra Balkanlarda Slav propagandasna btn hz ile devam edecektir.
294
Senedin metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 69-70; Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas
tail Metinleri, s. 273; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 125-126.
295
24 maddelik Hatt- erifin metni: Noradounghian, Tome II, p. 197-200.
299
Ferman'n metni: Noradounghian, Tome II, p. 201-202.
274 FAHR ARMAOLU
Srbistan (daha sonra Yugoslavya), gnmze kadar, hemen daima, Rusya ile
yakn mnasebetler iinde olmaya ve Rusya'ya dayanmaya nem verecektir.
Srp Meclisi, 1858 Aralk aynda, Srbistan Beyliine, ihtiyar, 78 yandaki,
Byk Milo dedikleri Milo Obrenovi'i,
297
Prenslii babadan oula gemek
zere setiler. Milo, 80 yanda iken, 1860 Eyllnde, yerini olu Mihailo
(Miel) Obrenovi'e brakt. Osmanl Devleti, babas zamannda Srp meclisi'nde
kabul edilen babadan oula ilkesini kabul etmediinden ve Srp beyini sadece
seilmi bir kii olarak grdnden, Mihailo'nun Osmanl Devletile aras
ald.
Bu atmosfer iindedir ki, Belgrad'da, 16 Haziran 1862 gn, bir Srp genci
nin bir Trk askeri tarafndan vurularak ldrlmesi, ehirde gnlerce sren
bir Srp-Trk atmasna sebep oldu. Bu arada bir Srp polisi de ldrld.
Mslmanlar ile Srplar tam manasile birbirlerine girdiler. Tabi konu, Paris
Antlamas gereince hemen milletleraras bir nitelik kazand. ngiltere ve
Avusturya Osmanl Devleti'ni desteklerken, Rusya, Fransa ve Prusya, Srplarn ya
nnda yer aldlar. Bu devletlerin elileri, Osmanl Devle temsilcisinin de katl-
masile, stanbul'da, pepee on toplant yaparak sorunu hararetli bir ekilde tar
ttlar
298
. Sonunda, 8 Eyll 1862 de bir protokol kabul edildi
299
. Osmanl Devleti
bu protokol ile, Belgrad'n drt kaps dahil (Sava, Varo, stanbul ve Vidin kap
lar), Srbistan'daki bir ok kalelerden ekiliyordu. Zaten Protokol, Osmanl
Devleti'nin hangi kalelerde kalacan, hangisinden ekileceini belirtmek iin
yaplmt. Paris Antlamas'nn 29. maddesine gre, Osmanl Devleti, Srbistan'a
askeri mdahalede bulunmak iin devletlerin onayn almak zorunda olduuna
gre, Osmanl Devleti'nin Srbistan'la btn ba, egemenlik hakk gibi hukuk
bir badan ibaret kalyord.
1862 Protokol ile Osmanl Devleti'nin Feth-i slm, aba ve Semendire ka
lelerinde kalmas, Osmanl Devleti'nin gvenlii ile aklanmaktayd (Mad. 5 ve
7). Ne var ki, bu kalelerdeki Osmanl askeri de, kalelerden dar kayamacaku.
Bu Protokol gereince, 1867 ylnda Osmanl Devleti Srbistan'n btn kale
lerinden ekildi. Bu durum Srplarn ihtiraslarn daha da tahrik etti. Prens
Mihailo imdi, btn Srplar Osmanl egemenliinden kurtarmaktan ve bir
Balkan Konfederasyonunu gerekletirmekten sz ediyordu. 1867 Nisanndan
itibaren youn bir silhlanmaya giriirken, Bosna-Hersek ile de yakn mnase
betler kurmaya balyordu
300
. Osmanl Devleti bu durumdan ikyet etti. nk
1862 protokol, Srbistan'n silhl kuvvetlerini snrlamt.
297
Cahuet, Question d'Orient, p. 276.
298
Cahuet, Question d'Orient, p. 279.
299
1 2 maddelik protokoln metni: de Clercq, Recueil des Taites de la France, Tome VIII, Paris,
Amyot, 1867, p. 505-509.
300
Cahuet, ad geen eser, p. 280-281.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 275
Srp meclisi 1869 da kabul etdi bir anayasa ile, Obrenovi hanedann,
Srbistan'n hkmdarlk ailesi olarak iln etti ve Osmanl Devleti bunu protesto
bile edemedi
301
.
6. KARADA AYAKLANMASI
Karada (ernogore) halk 7. yzyla kadar esas itibarile Arnavut iken, bu
tarihten itibaren Srbistan'n kontroluna girmi ve Srplamtr. Srplar gibi
Karada halk da koyu ortodoks idi. Sultan Murad Hdavendigr 1389 da
Kosova'da Srplar yendiinde, Karada' da ele geirmi ise de, burann
Osmanl Devletine tam manasile tbi olmas, Osmanl Devleti'nin Balkan ftuha-
unn kesinletii 15. yzylda mmkn olabilmitir. Lkin lkenin ok dalk ve
halknn da bir hayli vahi olmas sebebile (Osmanllar Dallar deyimini kul
lanrd), Osmanl Devleti'nin Karada zerinde ok sk bir kontrol tesis ettii
sylenemez. Bu sebeple Karadallar, kendilerini hemen daima zerk bir ekilde
ynetmilerdir.
Karada'n banda Knez denen Bey'ler bulunurken, 1499 tarihinden itibaen
ynetim Vladika denen Piskoposlarn eline gemi ve bu suretle ynetim
teokratik bir nitelik kazanmtr. Bu Piskoposlar Arnavutluk'taki pek
Patrikliine balydlar. Fakat 18'. yzyln sonlarnda Osmanl Devleti pek
Patrikliini kaldrp, buralar stanbul'daki Patriklie balaynca, Karada
Vladika'lar da stanbul'a bal hale gelmitir. Bu ekilde, siyasal bakmdan ol
duu kadar din bakmdan da Karada Osmanl mparatorluu bnyesine ka
tlmtr
302
.
Bir yandan Fransz htilli'nin etkileri, dier yandan zellikle Rusya'nn
Balkan Slavlarn kkrtma politikas ve nihayet, Srbistan'n da, Osmanl
Devleti'nden, her gn bamszla giden ayrcalklar kazanmas, Karada'llar
zerinde etkisiz kalmad. Nihayet halkn temsilcilerinden meydana gelen bir
meclis, 21 Mart 1852 de bakent Cetinje'de toplanarak, yzyln fikirleri ve uy
garln ihtiyalar ile uyum salamak zere
303
, 6 maddelik bir karar ald
304
.
Vladika Dailo Niegosche, bu kararlara uygun olarak, Vladika'l, yani din li
derlii kendi ailesinden birine devrederek, Karada Prensi oldu. Bylece
Karada teokratik rejimi terkediyordu.
Prens Danilo esasen Rusyada eitim grmt. Bu sebeple, Prens olur ol
maz hemen Petersburg'a giderek ar'a kendisini Karada Prensi olarak tantu.
ar Nikola da, kendisini byk sempati ile kabul etti ve Karada' korumay
vaad etti.
301
Cahuet, ayn eser, p. 282.
302
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VI, s. 71.
303
Cahuet, ad geen eser, p. 290.
304
Bak.: Testa, Torae X, p. 332-333.
276 FAHR ARMAOGLU
Bir yandan Danilo'nun bamsz bir hkmdar olma gsterisi, dier yandan
da Rusya'y ie kartrmas Osmanl Devleti'ni kzdrd ve Danilo'nun
Prensliini tanmadn bildirdi. Bunun zerine 1852 yaz aylarnda
Karadallar Trklerin yaad ehirlere saldrmaya baladlar ve 1852
Kasmndan idbaren Karada'da kanl bir sava balad. Osmanl Devleti 8 Ocak
1853 de be byk devlete verdii bir muhtrada, Karada zerinde yzyllar-
danberi devam eden egemenlik haklarnn Karlofa ve Pasarofa gibi milletlera
ras antlamalarla da teyid edilmi olduunu belirttikten sonra, Bir babann
itaatsizlik gsteren evldn cezalandrmas niteliinde olmak zere mer Paa
komutasnda bir kuvveti Karadaa sevketmek zorunda kaldn bildirdi
305
.
Ayrca, muhtrada, bu tarih gereklere ramen, Danilo'nun, Osmanl Devleti'ne
ait egemenlik haklarna sahip karak bamsz bir Prens olmak istedii de vur
gulanmaktayd.
Karadallar bu savata ar kayplara uradlar. Danilo Rusya'ya bavurup
yardm istedi. Rusya Besarabya snrlarna asker yd. Zaten bu srada Kutsal
Yerler sorunu da gelime halindeydi. Rusya'nn hareketi zerine Avusturya he
men harekete geip, Karadallar ile Osmanl Devleti aasnda 1853 Martnda,
statko zerinden anlama yaplmasn salad
306
.
1856 paris Kongresi'nde Srbistan konusu tartlrken, Karada konusu da
ortaya atld. Fakat Osmanl temsilcisi Ali Paa, hemen mdahale ederek,
Karada'n, Osmanl mparatorluu'nun bir paras olduunu ve bu durumu
deitirmek niyetinde de bulunmadm bildirdi
307
.
Paris Kongresinin bu tutumu Prens Danilo'yu kzdrd. 31 Mays 1856 da
Paris Kongresine katlan devletlere gnderdii protestolarda, Ali Paann szle
rine itiraz ederek, Karada'n, Osmanl Devleti'nin bir eyaleti olamyacam be
lirttii gibi, Arnavutluun yars ile Hersek'in de tmnn Karada'a verilmesini
istedi
308
. Bunun arkasndan da devletlere bavurup, bu toprak isteklerinin ya
nnda, Karada'n bamszlnn da tannmasn istedi.
Danilo bu teebbslerinin arkasndan da, imdi milliyeti hareketlerin am
piyonu geinen III. Napolyon'un sempatisini ve desteini kazanmak iin, ei ile
birlikte 1857 ubatnda Paris'e gitti. III. Napolyon kendisine ok iltifat etti.
Hatta, stanbul'daki elisine gnderdii talimatta da, Karada ile Osmanl
Devleti arasndaki kanl atmalara son vermek amac ile, Osmanl Devleti'ni,
Karada ile toprak dzenlemelerine ikna etmesini istedi. Yani, III. Napolyon
Prens Donilo'nun toprak isteklerini destekliyordu.
30;1
Muhtrann metni: Testa, Tome X, p. 335-344.
3011
Anlama iin bak.: ayn kaynak, p. 353.
307
Karal, ad geen eser, s. 73.
308
Metin iin bak.: Testa, Tome X, p. 374.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 277
Osmanl Devleti, Donilo'nun toprak isteklerinin hepsini deilse de, bir ks
mm kabule raz olduysa da, Danilo, Fransa ve Rusya'nn yardm ve desteine
gvendii iin, tm toprak isteklerinin kabulnde srar etti. Sabr tkenen
Osmanl Devleti, nihayet 1858 Marnda Karada'a kar tekrar harekete geti. Bu
savata Karadallar her trl vaheti yaptlar. Sava esas itibariyle Grakovo'da
cereyan etti. Lkin devletlerin araya girmesile, sava fazla uzamad. Osmanl
Devleti, devletlerin aracln kabul etti. nk bu srada Bosna'da da ayak
lanma iaretleri belirmeye balamt. Bu sebeple, 1858 Aralk aynda yaplan bir
anlama ile, Zupa, Grakovo ve Rudina'nn Karada'a braklmas suretile statko
aynen muhafaza edildi.
Prens Danilo, 1860 ylnda yine bir Karadal tarafndan ldrld. Yerine
geen Prens Nikola da rahat durmad. Bu kere Nikola Hersek ayaklanmasna ka
rmaya kalknca Osmanl Devleti 1862 Austostosunda sert bir lmatom gn
derdi. Nikola bu ltimatoma boyun emeyince, yeniden arpmalar balad.
Fakat bu sefer Osmanl kuvvetleri Karada' kesin olarak ezdi. Bunun zerine,
yaplan bir anlama ile, yine eski dzene dnld
309
.
Karadan bu durumu 1875 e kadar byle devam etti. 1875 de kan Balkan
krizine o da kart ve 1878 Berlin Antlamas ile bamszln kazand.
7. YUNANSTAN 7 ADAYI ALIYOR
Yunanistan Krm Sava srasnda, Rusyay desteklemek iin, Tesalya ve
Epir'de Osmanl Devleti'ne kar kkrtmalarda bulunmak istemise de, ngiltere
ve Fransa'nn sert tepkisi ile karlam ve bu iki devletin donanmalar Pire li
mann abluka alna almlard. Bunun zerine Yunanistan kmldayamad.
Buna ramen, Yunanllar Paris Kongresinde yine de baz mitlere kapld
lar. zellikle, Balkan slavlarnm desteklendii bir dnemde, onlar da toprakla
rnn genileteceini umdular. Yunanistann gz Tesalya, Epir ve Girit'teydi.
Fakat bunlarn hi birini elde edemedi. nk, Yunanistan Rusya'y destekle
mekle byk hata yapmt. Bir Yunan tarihisi bu hatay u ekilde belirtmitir:
Eer Krm sava'da Yunanllarn banda Kavur gibi bir diplomat bulunsayd
ve Yunanistan, Piyemote gibi, Osmanl Devleti'ni Mttefikleriyle anlasa idi,
ihmal ki, daha krl kard
310
.
Fakat buna ramen, Yunanistan Paris Kongresi'nden sonra topraklarn ge
niletmeye muvaffak oldu. Yalnz, karada deil, adalarda. Bu da tamamen i ge
limelerin sonucu oldu.
3011
31 Austos 1862 tarihli ve 14 maddelik bu anlama iin bak.: Noradounghian, Recueil d'Actes...,
Tome III, p. 202-204.
310
Karal, Osmanl Taili, Cilt VI, s. 84.
278 FAHR ARMAOLU
Yunanistan bamszln aldktan sonra, byk devletlerin ve zellikle
ngiltere'nin tevikile Yunan Krallna, 1832 ubatnda Bavyera Prensi Othon
veya Otto getirilmiti. Otto, 1862 Ekimine kadar Yunanistan'n banda kald.
Fakat hkmdarl olayl ve alkantl geti. 1843 Eylnde bir asker darbeye
maruz kald. Bu darbe zerine 1844 ylnda yeni bir anayasa yapld ve Otto bu
anayasa zerine yemin etti. Ne var ki, Otto, bu darbeden sonra yunan emperya
listlerinin dmen suyuna girdi ve gzlerini Tesalya ve Epire, yani Osmanl top
raklarna evirdi. Bu ise, Yakn Dou'da kuvvet dengesini korumak isteyen
ngiltere'nin houna gitmedi. Palmerston, bir vesileyle, tiraf etmeliyim ki, im
diye kadar yapam en kt ey, Otto'nun hkmdarlna ve onun Yunan tah
tna oturtulmasna raz olmamdr demiti
311
.
Otto, poplaritesinin en yksek noktasna, Krm Sava srasnda
Yunanllarn milliyeti isteklerini benimsedii zaman erimiti. Alt yl sonra l
keden kovulduunda kimse zlmedi
312 313
.
Otto'nun yerine, Yunanistan Krallna, yine ngiltere'nin telkini ve yine dev
letlerin karar ile 1863 Ekiminde, Danimarka Kral hanedanndan, Kralie
Viktorya'nn Zavall Willy, sadece bir gen
913
dedii yeteneksiz William
George, Elenlerin Kral I. George getirildi
314
. Ne var ki, ngiltere, Kral I.
Georgea eyiz olarak Yedi Aday hediye etti.
Yedi Ada'nn
315 316
(Ionian Islands) Napolyon zamannda Fransa tarafndan i
gal edildiini ve Napolyon'un bu adalardan Balkanlara milliyetilik propagan
dasn yaymaya altn, daha sonra ise Yedi Aday Rusya'nn igal etmesine
ramen, Osmanl Devleti'nin bu adalar zerindeki egemenlik haklarndan vaz
gemediini daha nce belirtmitik. Bu adalarn stratejik nemini gren
ngiltere bu adalar igal ile himayesi" altna ald ve Osmanl Padiah da 24 ni
san 1819 da yaynlad bir fermanla bu himaye yi kabul ettiini bildirdi
310
.
William George'un Yunan krallna getirilmesile ilgili ve Danimarka ile.
ngiltere, Fransa ve Rusya aasnda Londra'da imzalanan 13 temmuz 1863 ant
lamas, 4. maddesinde, Yunanistan'n snrlarnn geniletildiini ve bunun iin
de ngiltere'nin Yedi Aday Yunanistan'a terketmeyi kabul ettiini bildiriyordu
317
.
Dier taraftan ngiltere, Yedi Ada Birleik Devletleri Yasama meclisi'ne durumu
311
L.S. Stavrianos, The Balkans since 1453, New York, Holt, Rinehart and Winston 1961 (3rd
printing), p. 294.
312
ayn eser, p. 295.
313
ayn eser, p. 295.
314
Bu konudaki protokoller iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome VIII, p. 585-594.
315
Mora'nm kuzey-batsnda ve Adriyatik denizi'nin giriine yakn yerdeki bu adalar unlardr:
Korfu, Paksos, Santa Mavro, Itaki, Zanta, uko (Crigo) ve Kefalonya.
316 F
ermanm
metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 1, s. 270; Erim, ad geen eser, s. 257-258;
Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome II, p. 92-95.
317
Antlamann metni: de Clercq, Tome VIII, p. 592-594.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 279
bildirdiinde, bu meclis de 1863 Ekiminde, oybirlii ile Yunanistan'a kaulmay
kabul etler.
Yedi Ada, 1815 Viyana Kongresi kararlar ile ngiltere'ye verilmiti. imdi bu
adalarn Yunanistan'a verilmesi Viyana Kongresi kararlarnn deitirilmesi an
lamn tadndan, devletler 29 Mart 1864 de Londra'da bir antlama imzalya-
rak bu deiiklii onayladlar
318
. Yalnz, bu antlama ile Yedi Ada tarafsz olu-
vordu ve Yunanistan da bu tarafszln korumay taahht ediyordu.
Osmanl Devleti, dier devletlerle 8 nisan 1865 de stanbul'da imzalad bir
anlama ile
319
, 29 Mart 1864 antlamasna katld.
8. GRD AYAKLANMASI, 1866-1869
Paris Kongresinden sonra da Islahat Ferman dneminde Osmanl
Devleti'nin karlau ve milletleraras nitelik kazanan bir dier sorunu da, Girid
Ayaklanmas olmutur. Bununla beraber, bu ayaklanma, Osmanl Devleti iin
bir toprak kaybna sebep olmayp, aksine Devlet'in Girid adas zerindeki ege
menliinin pekitirilmesi sonucunu vermi ise de, 1877-78 Osmanl-Rus savan
dan sonra ortaya kacak bir patlamann da zeminini hazrlamur.
Akdeniz'in stratejik bir yerinde ve Ege Denizi'nin Akdeniz'e ald bir y
rede bulunan Girid adas, Barbaros Hayrettin Paa zamanndanberi, Osmanl
Devletile Venedikliler arasnda mcadele konusu olmu ve adann stratejik
nemi dolaysile, Osmanl Devleti aday fethetmek iin ilk teebbsn 1645 de
yapmtr. Osmanl Devleti'nin aday ele geirme abalar yaklak bir eyrek yz
yl devam etmi ve nihayet Girid adas 1669 da Trk egemenlii alna girmitir.
Girid adasnda yaayan Hristiyanlara zaman zaman baz ayrcalklar tann
m olmasna ramen, onlar tatmin etmek bir trl mmkn olmamtr. Rus
ar I. Petro zamannda balayp, gnden gne iddetini arttran Rus kkrtma
lar, Fransz htillinin uyandrd milliyeti akmlar, Girid halk zerinde etkisiz
kalmamtr
320
. 1768-1774 Osmanl-Rus sava srasnda Prens Aleksi Orlof komu
tasndaki Rus donanmas, Ege denizindeki saldrlar srasnda, 1770
Temmuzunda eme'deki Osmanl donanmasna saldrmadan nce Mora ky
larnda bir takm faaliyetlerde bulunduu gibi, Girid'e de uram ve
Kandiye'nin rum halk tarafndan byk sempati ile karlanm.
1821 Martnda Mora ayaklanmas balad zaman, Girid'in Isfaksiya
(Sphakia) ve Hanya (Canea, Canee) sancann kyleri de bu ayaklanmay des
318
Antlamann metni: de Clercq, Tome IX, p. 5-10.
310
Mehmed Salhi, Giid meselesi, 1866-1869, (Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Mnir Aktepe),
stanbul, Edebiyat Fakltesi Yayn, 1967, Prof. Aktepenin souu: s. 3.
320
Mehmed Salhi, Girid Meselesi, 1866-1869, Prof. Aktepe'nin sunuu: s. 3.
280 FAHR ARMAOGLU
teklemek iin ayanlandlarsa da, Msr Valisi'nin yardmna karlk Girid'in vali
lii Mehmet Ali Paaya verilmesinden sonra bu ayaklanmalar bastrld.
Yunan bamszln onaylayan 1829 ve 1830 Londra prokollerinde
Yunanistan'n snrlar sz konusu olduu srada, Girid'liler de ayaklanarak,
kendilerinin Yunanistan'a balanmasn istemilerse de, devletler bu istei kabul
etmemilerdir. Fakat 1840 Temmuzundaki Londra Anlamas ile Mehmet Ali
Girid'den ekilince, 1841 de, zerlerindeki basknn kalkamasndan yararlanan
Girid'liler tekrar ayaklandlar. Paris Antlamasndan sonra da 1858 de yine ayak
landlar ise de, Osmanl Devled bu ayaklanmalar bastrd.
Ancak, 1864 ylnda Yedi Ada'nn Yunanistan'a verilmesi zerine,rumlarla
meskn hemen btn adalar elde ederek byk bir Yunanistan kurmak isteyen
yunanllarn Girid'e gnderdikleri papaz ve retmenlerin kkrtmas sonucu
1866 (1282) ylnda Girid adasnda meydana getirdikleri ayaklanma ise, ok daha
geni lde bir hareket oldu. Bu ayaklanmay rgtlendirenler arasnda
Rusya'nn Hanya Konsolosu da bulunuyordu
321 322
.
Mamafih, adadaki Osmanl ynetiminin de etkin bir ynetim olduu syle
nemez. Girid'e grevle gnderilen Mehmed Salhi unlar sylemektedir:
Eeri Mslmalardan dahi me'muriyeerde bulunanlar vard ise de, ou
chil ve Yunan terbiyesi ile pen'eri-yb olan tekilerin niyyat-i haiiyye ve haekt-
vakalarndan tevelld edecek netyic-i vahimeyi idrakten klliyeli ciz bulun
duklarndan vakitlerini kyl--kl ile geirmilerdir
922
. Yani, Osmanl memurlar
o derece yeteneksiz olmulardr ki, ramlarn gizli niyet ve faaiyetlerini anlamak
ve izlemekten uzak kalarak sadece dedikodu ile uramlardr.
Sylediimiz gibi, 1864 de Yedi Ada'nn Yunanistan'a verilmesi, Girid ramla
rn da harekete geirdi. Adadaki kmldanmalar zerine Girid Valisi smail
Paa, Hanya'da, 28 nisan'da Girid ramlarna hitaben yaynlad bir beyanna
mede
323
, halkn ikyetlerini ifade etmede serbest olduklarn, fakat entrikalara
ve kkrtmalara kaplmadan, bunlar lml bir ekilde ifade etmeleri gerektii
hususunda bir uyarmada bulundu. Ne var ki, ramlar, ikyetlerini Osmanl
Valisine iletecekleri yerde, 26 Mays 1866 da, Girid'deki byk devletler konso
loslarna gnderdikleri mektuplarda
324
u isteklerde bulunarak, adann yneti
mine el koymalarn istediler:
Vergilerin azaltlmas ve vergi usullerinin slah, rnlerinin nakli iin yolla
rn yapm, Hristiyanlar aleyhine olan adalet sisteminin slah, okul ve hastane
321
Mehmed Salhi, Giid meselesi, Prof. Aktepe Sunuu, s. 4-5.
322
ayn eser, s. 32-33.
323
Beyannamenin metni: Testa, Tome VIII, p. 14-15.
321
Metin: Testa, ayn kaynak, p. 15-16.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 281
lerin almas, kanun nnde eitliin, dinsel hogrnn ve serbest belediye
seimlerinin salanmas.
Osmanl Devleti bu isteklerden bazlarn hakl bulduysa da, dierlerini red
detti ve Girid Valisi smail Paa da, bir deklrasyon yaynlayarak
323
, Meclis ha
linde toplanm olan Giritlilerin dalmalarn istedi. Lkin bu uyarmalarn hi
bir etkisi olmad gibi, Girit Genel Meclisi, 28 Austos 1866 da byk devlet
lere hitaben yaynlad manifestoda
326
, mill birlik sancan aacak ve
Yunanllarla ayn meneden geldiklerini, 1821 denberi Yunanistan'la birlemek
iin mcadele ettiklerini belirterek, Yunanistanla birletiklerini (enosis) iln etti
ler. Bu manifesto ile beraber, ayaklanma iin dalarda kuvvet biriktirmeye ba
ladlar. Bunun arkasndan da Girid Genel Meclisi 2 Eyll 1866 da ald
maddelik bir kararla
327
, Girid adas zerindeki Osmanl egemenliini ilga ettikle
rini, aday Yunanistan'a ilhak ettiklerini bildirdiler ve bu kararlarn uygulanmas
iin de btn Giritlileri silhlanmaya ardlar. Ayaklanmann bu ekli almas
zerine Hristiyanlar adalara ve dalk blgelere, Mslmanlar da kalelere s
nmaya baladlar.
Asiler, dardan yardm grmedike amalarn gerekletiremeyeceklerini
biliyorlard ve bu bakmdan da mitlerini Rusya, Fransa ve Yunanistan'dan gele
cek yardma balamlard.
Giritlilerin bu mitleri de yersiz deildi. Bu ile ilgilenen ilk devlet Rusya
oldu. Rusya Babakan Prens Gorakof, 1 Eyllde ngiltere ve Fransa'ya bavu
rup, Girid meselesine devletin birlikte mdahale etmesini istedi
328
.
Ayaklanmadan bir ka ay sonra da Gorakof, Trk elisine, Girit adas sizin
iin kaybolmutur... Muhafaza edemiyeceiniz bu Girid adasn Yunanllara b
raknz. Zaten nceden de Girid'i Msr Valisi Mehmet Ali Paaya vermekten e
kinmemitiniz demitir
329
. Ayrca, 1863 Ekiminde Yunan Krallna getirilen I.
George, Rus Grandesi Olga ile evlenmek istediinde, Rus ar'nn, Olga'nn
drahomas olarak Kral George'a Girid'i verecei sylentileri de o zaman yayl
mt
330
.
Franszlarn imparatoru III. Napolyon'un Girid konusundaki tutumu da
Ruslarnkinden farkl deildi. Milliyetilik hareketlerini destekleyen III.
Napolyon da, Rusya gibi, Girid'in Yunanistan'a verilmesine taraftard. Girid ayak
lanmasnn gelitii sralarda, yunan Kral Paris'i ziyaret edip ayrlrken, III.
Deklrasyonun metni: Testa, Tome VIII, p. 16-18.
326
Ayn kaynak, p. 25-28.
327
Metin: ayn kaynak, p. 34-35.
328
Bak.: Ayn kaynak, p. 31-33.
329
Karal, Osmanl Talihi,, Cilt VII, s. 21.
330
Driault Question d'Oient, p. 198.
282 FAHR ARMAOLU
Napolyon kendisine Aziz kardeim..., unutmaynz ki Girid sizin iin antada
kekliktir diyordu
331
.
Bu srada Avusturya, 1866 Temmuzunda Sadowa'da Prusya'dan ar bir
darbe yemiti ve etrafna bakacak hali yoktu. Fakat mill birliini yeni tamamla
m olan talya Girid'lileri destekledi. Hatta, Garibaldi, Girid liderlerinden bi
rine 1 Ocak 1867 de yazd mektupta
332
, Eer bacaklarm izin vermi olsayd,
yiit Giridlilerin kaderini paylamak iin phesiz yannzda olurdum. Mamafih,
onlar iin elimden gelen her eyi yapacam diyordu.
Buna karlk, kekliin antaya girmesine raz olmayan tek devlet ngiltere
oldu. ngiltere, kk bir Yunanistan'n kurulmasn kabul etmiti. Fakat
Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln korumay, byk bir
Yunanistan'n kurulmasna tercih ediyordu
333
. ngiltere Babakan Lord Stanley
(Lod Derby), Rusya'nn ibirlii teklifini redderken, her devletin sahip olduu,
lkesindeki bir ayaklanmay silh kuvvetile bastrma hakknn Bbli'ye tann
mas gerekdini sylyor ve Asilerin davasna sempati anlamna gelebilecek bir
itidal tavsiyesinde bulunmak iin vakit henz gelmemitir diyordu
334
.
ngiltere'nin bu tutumu Girid'lileri ve Yunanistan' hayal krklna uratt.
Yunanistan'a gelince, byk devletlerin bu blnmesi karsnda
Yunanistan, Girid ayaklanmasna eylemli bir ekilde mdahale ederek Osmanh
Devletile bir savaa girmeyi gze alamad. Yunanistan halk Girid'e yardm iin
ayaa kalkmt. Bu sebeple Yunan hkmeti, Girid silerine para, eya, silh ve
gnll olmak zere her trl yardm gnderdi. Hatta stanbul rumlar bile bu
yardm kampanyasna kald
335
.
Osmanh Devlen Girid ayaklanmasn bastrmak ve ayn zamanda devletlerin
mdahalesini nlemek iin iki yola bavurdu. Birincisi, adaya 12 tugaylk bir
kuvve t gndermek oldu. Adann dalk olmas ve silerin de dalara ekilerek
gerilla tipi mcadeleye bavurmalar dolaysile, Osmanh Devleti de kuvvetlerini
kk paralara ayrarak, silerle ayn metodla mcadeleye balad. Bu mca
dele baarl oldu.
Dier tarftan Osmanl Devleti, sorunu bar tedbirlerle de zmek iin,
adaya yenibir ynetim ekli vermek istedi ve ada halknn Mslman ve rum
temsilcilerini stanbul'a davet ederek, bunlarla mzakereye giriti. Fakat bu m
zakerelerden bir sonu kmad. Zaten Girid Genel Meclisi de, 1 ubat 1867 de,
331
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 22.
332
Mektubun metni: Jules Ballot, Histoire de Tlnsurection Cetoise, Paris, L. Dentu, 1868, p. 145.
333
Karal, Osmanh Talihi, cilt VII, s. 22.
334
Cahuet, Question d'Oient, p. 329.
330
Karal, ayn eser, p. 23.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 283
stanbul'a gidecek Girid'lilerin hain saylacaklarn ve kendi sonlarn hazrla
m olacaklarn iln etmiti
336
.
Osmanl Devleti'nin yenibir ynetim iin Giid halk temsilcilerine danmak
isteyip de sonu alamamas, Fransa'y harekete geirdi. Fransa, ngiltere hari,
Rusya ve dier devletlerin de desteile 1867 Mart sonunda, Osmanl Devleti'ne
Girid'de halk oylamas (plebisit) yaplmasn teklif etti
337
. Osmanl Devleti bu tek
lifi redderken, Padiah Abdlaziz, Fransz elisine, Osmanl Devleti'nin
Girid'den vazgemiyeceini, bunun iin ikinci bir Navarin gerekecei cevabn
vermiti
338 *
. Osmanl Devleti, byle bir halk oylamasnn dier topraklar halkla
rna da rnek olmasndan ekinmekteydi.
Osmanl Devleti'nin bu kararl tutumu, ngiltere tarafndan hararetle destek
lendi. Kralie Viktorya, 5 ubat 1867 de Parlmentoyu a konumasnda,
Osmanl mparatorluu'nda yaayan Hristiyanlarn haklar iin geni garantiler
salanmasna taraftar olduunu, fakat bu garantilerin, Padiahn hkmranlk
haklarna hi bir ekilde halel getirmesine raz olamyacan bildirdi
330
.
ngilterenin bu kararl tutumu III. Napolyon'u da geriletti ve ngiltere'nin bu
grn paylatn bildirdi. Devletler, Osmanl Devleti'nin kararll kar
snda daha fazla ileri gidemediler ve 29 Ekim 1867 de Osmanl Devleti'ne verdik
leri ortak bir notada, Dounun huzuru asndan Girid konusu ile ilgilendikle
rini, fakat Osmanl Devleti ile bir gr birliine varamadklarn ve dolaysile,
Osmanl Devleti'ni sorumluluu ile babaa braktklarn ve Osmanl Devleti'nin
bundan sonra devletlerin yardmna gvenemiyeceini bildirdiler
340
.
Devleerin bu tutumu almalarnn bir sebebi de, Osmanl Devleti'nin, so
runu kendisinin zmlemesi hususunda yeni teebbslerde bulunmasyd.
Giriddeki kuvvederin bana gnderilen mer Paa, 1867 yaznda sileri bir
hayli sindirmeye muvaffak olmu ve siler dalara ekilmek zorunda kalmt.
Bunun zerine Sadrazam Ali Paa, 1867 Ekiminde bizzat Girid'e giderek durumu
ele ald. li Paa 1868 ubatna kadar Giridde kalarak, yapt incelemelerden
sonra, nce bir genel af iln etti ve sonra da, Padiah'm 10 Ocak 1868 tarihli bir
ferman ile Girid iin geni bir zerklik stats kabul edildi
341
. Bu statnn il
nndan sonra, ayaklanma iyice gevemi olduu gibi, byk devletlerin mda-
hele ihtimali de, 29 Ekim 1867 notalarnda grld gibi, hemen hemen yok
edilmi olmaktayd.
336
Cahuet, ad geen eser, p. 330.
337
Bak.: Testa, Tome VIII, p. 60-64.
338
Karal, ad geen eser, s. 26.
330
Karal, ayn eser, s. 26.
340
Notann metni: Testa, VIII, p. 118-119.
341
zerklik statsnn metni: ayn kaynak, p. 138-167.
284 FAHR ARMAOLU
Ne var ki, Sadrazam li Paa'nn Girid'de tesbit ettii bir gerek de,
Yunanistan'dan yardm grdke, silerin silahlarn brakmayacaklar idi. Baka
bir deyile, Girid meselesinin zm iin, nce Yunanistan sorununu zmek
gerekmekteydi. Bu sebeple, 4 Aralk 1868 de Yunanistan'a verilen bir notada
342
.
Yunanistan'n Girid ayaklanmasna yapt her eit yardmlarn ve verdii her
trl destein durdurulmasn istedi. Yunanistan ise, buna 9 Aralkta kstaha
bir cevap verdi
343
. Yunan Hkmeti, Yunanistan'n bamsz ve anayasal bir dev
let olduunu ve ne antlamalarn ve ne de Milletleraras Hukuk'un, kendisine,
Osmanl Devletine yardm etme ykmlln vermediini sylyordu.
Yunanistan bununla da yetinmeip, yine 9 Aralk 1868 gn devletlere verdii no
talarda
344
deta devleeri yanna ekmek istedi.
Bunun zerine Osmanl Devle zarlar atmaya karar verdi ve 11 Aralk 1868
gn Yunanistan'a verdii 5 gn sreli bir ltimatom da, Girid'le ilgili olarak
Yunanistana ynelttii isteklerini 5 madde halinde sralad
345 346
. Yunan hkmeti
bu isteklere tatmin edici bir cevap vermeyince, yani bu istekleri kabul etme
yince, Osmanl Devleti de 16 Aralk 1868 de Yunanistan'la diplomadk mnase
betlerini kesti. Osmanl Devletile Yunanistan savan eeine gelmi olmaktayd
lar.
Bu durum Avrupa'da byk heyecan uyandrd ve nce Fransa harekete ge
erek, bir sava nlemek amac ile, konunun, 1856 Paris Antlamas'n imzala
yan devleerin kalmasile yine Paris'te bir konferansta ele alnmasn teklif etti.
Osmanl Devleti, kendisinin toprak btnlnn ve Girid'deki ynetiminin g
rlmemesi artile, bu teklifi kabul ettiini bildirdi
340
.
Konferans 9 Ocak 1869 da Paris'te ald. Yunanistan, 1856 Paris Kongresi'ne
katlmad iin ve 1856 Paris Anamas'm imzalamam olduu iin, bu konfe
ransa gzlemci olarak katld. Konferans 20 ocak 1869 da sona erdi
347
.
Konferans, esas itibarile, Osmanl Devleti'nin 11 Aralk 1868 tarihli ltima
tomundaki ikyet ve isteklerini mzakere konusu yapt. Sonuta, Osmanl
Devleti'nin istekeri yerinde ve hakl grlerek, bunlar 20 Ocak 1869 tarihli bir
deklrasyon ile
348
Yunanistan'a bildirildi. Girid meselesi de imdilik bu eklide
kapanm oluyordu.
342
Notann metni: Testa, ayn kaynak, p. 223-224.
343
Cevabn metni: ayn kaynak, p. 237-242.
344
Metin: ayn kaynak, p. 242-244.
343
ltimatomun metni: ayn kaynak , p. 246-249.
346
Karal, Osmanl Tarihi, Git 7, s. 36.
347
Paris Konferansnn tutanaklar iin bak.: Testa, VIII, p. 295-300, 303-323, 325-328.
348
Deklrasyon'un mei: ayn kaynak, p. 12-14.
B E N C B L M
AVRUPA SYASETNN
YEN UNSURLARI: TALYA VE ALMANYA
BRNC KISIM
TALYAN MLL BRLNN KURULUU
Krm Savan izleyen 15 yl iinde Avrupa'da iki yeni devlet ortaya kt:
Bunlar talya ve Almanya'dr. talyan ve Alman milleerinin mill birliklerini
gerekletirmeleri, Avrupa siyasene iki yeni "kuwet"in girmesi sonucunu ver
mitir. lgintir, bu iki yeni Kuvvet'in sahneye kmasile, Avrupa diplomasisi ve
Avrupa'da milletleraras politika yeni bir hz ve bir dinamizm kazanmtr. Bu
dinamizm, ayn zamanda, I. Dnya Sava'na kadar giden gelimeleri de balata
caktr. Bu sebeple, bu iki mill birliin kuruluu, 1815 denberi devam eden
Avrupa gelimelerini kapatp, "Avrupa Siyaseti"nin, I. Dnya Sava'na kadar de
vam edecek olan yeni bir dnemini aacakur.
talyan mill birliinin gerekleterilmesinde iki ismi, zellikle zikretmek ge
rekir. Birincisi, Fransa mparatoru III. Napolyon, dieri de Piyemonte
Babakan Camille Benso de Cavour'dur. talyan mill birlii, denebilir ki, bu
ikisinin kiisel eseridir. talya, bu ikisinin abalarnn yaratt bir mill birlik
olmutur.
1. III. NAPOLYON VE TALYAN BRL
"Franszlarn mparatoru" III. Napolyon, 20 yla yakn sren hkmdarl
srasnda, bir yandan Fransaya Avrupa'da stn bir durum, dier yandan da
kendisine kiisel prestij salamak iin, Avrupa'da meydana gelen her olaya kar
arak, deta Avrupa'nn "hakemi" olmak istemitir. zellikle d politikaya byk
ilgi duymasna karlk, kendi yeteneklerini aan byk emelleri vard. Avrupa
haritasn, 1815 dzeninden ok farkl bir ekilde dzenlemek ve Avrupa kuvvet
ler dengesini, milliyet prensibine gre kurulan devletlere dayandrmak, tasarla
rnn banda geliyordu. Bundan sonra da, "ltin" devletleri arasnda bir birlik
kurma ii, kafasn igal eden dncelerin nemli bir unsuruydu.
Ne varki, bunlar birtakm soyut fikirlerdi. Esasen III. Napolyon, uygulama
imkn ve vastalarn hesaplamadan, kafasnda bir takm plnlar kurard. Zihni
kark ve tutumu kararl olmayan bir insand. Bazan bir ie teebbs eder,
286 FAHR ARMAOLU
sonra, korkarak veya u veya bu sebeple o ii yarda brakrd. Bu bakmdan
Fransz Siyas Tarihisi Debidour, btn bu zellikleri dolaysile III.
Napolyon'u, Rus ar I. Aleksandr'a benzetir
1
.
Bu zellikleri olan III. Napolyon, Fransa'ya nfuz ve kendisine de belirli bir
prestij salamakla beraber, d politikada yapt hatalarla, hem hkmdarln
dan olmu ve hem de Fransa'nn, uzunca bir mddet, Avrupa'da yalnz kalma
sna ve nfuzunun zayflamasna sebebiyet vermitir. Yapt en byk hata,
Fransa'nn yanbamda kuvvetli bir talya'nn ortaya k iin yardm etmesi ve
Fransa'nn kuzeyinde de, kuvvetli bir Almanya'nn kuruluuna balangta seyirci
kalp, sonra da ok ge mdahale etmesidir. talya ve Almanya, biri Akdeniz'de,
dieri de kara Avrupas'nda, daha sonraki yllarda Fransann bana dert olacak
lardr.
phesiz, III. Napolyon, talyan yarmadasnda kuvvetli bir devletin kurul
masnn, Fransa iin ortaya karaca sakncalar grmezlikten gelmemiti.
Onun istedii, talyan devletleri arasnda, Papann da dahil olaca bir "konfe
derasyon" kurulmasyd. Kendisinin katoliklik politikas dolaysile, bu ekilde
Papa'y devaml olarak koruma klfetinden de kurtulmu olacakt. Lkin, olaylar
belirli bir dereceye kadar insanlarn kontrol altnda kalr. Bu kontroldan
sonra, tabi seyirlerine kavuurlar. III. Napolyon iin de talya byle oldu.
III. Napolyon'un, talyan mill birlii ile ilgilenmesinin bir takm duygusal
ve kiisel sebepleri de vard. Bir defa kendisi, aslen bir talyan aileden geliyordu.
Genliinin byk ksmn talya'da geirmiti. talyan davasn daha o zaman
benimsemiti. Genliinde, milliyeti bir kurulu olan Carbonari rgtne gir
mi ve 1831 de Papa'ya kar yaplan bir ayaklanmaya katlmt.Hsl, kalbi
talya'ya kar sempati duygularyla doluydu. III. Napolyon'un etrafnda bulunan
btn Napolyon ailesi mensuplar da, talyan birliine taraftar olup, kendisini
devaml tevik ediyorlard
2
.
Bununla birlikte, pek ok kimse de mparator'un bu talya macerasnn
aleyhinde idi. Aslen spanyol olan mparatorie Eugnie, Dileri Bakan
Walewski, Meclis ile Senato'nun ounluu byleydi. Fakat bunlar, imparator'un
talya macerasna girimesini nleyemediler
3
. Hele, kendisine kar giriilen
bombal bir suikast, onu harekete geirmek iin kfi geldi. talyan milliyetileri,
1848 ve 1849 tecrbelerinden sonra, grmlerdi ki, talyan birlii bir byk
devletin yardm olmadan gereklemiyecekti. Dokuz yl sonra Paris'te patlayan
bombalar, bu milliyetilere istedikleri yardm salad.
1
Bak.: Debidour, La Rvolution, p. 159-160.
2
Debidour, ayn eser, p. 160-161.
3
Ayn eser, p. 162-163.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 287
2. PYEMONTE VE CAVOUR
Kont Cavour Piyemonte asillerinden olup, 10 Austos 1810 da Torino'da
domutur. Meslek haytna istihkm subay olarak balam ve Cenova'da iken,
Fransa'daki 1830 Temmuz htilli'ni ven ve savunan szler etmesi zerine, di
siplin cezas olarak bir da garnizonuna tayin edilmitir. Daha sonra Ordu'dan
istifa ederek Torino'da tarmla uram ve zellikle d lkelere ok seyahat
etmitir. Bu ise an fikirlerini yakalamasn salamtr. Ekonomiye ve politi
kaya byk ilgi duymutur. Ekonomik ve politik fikirlerini yaymak iin Aralk
1847 de II Risorgimento adl gazeteyi yaynlamaya balamtr. Ekonomide libe
ralizme ve anayasal rejime taraftar bir liberaldi. Bununla beraber liberaller
kendisini "gerici" (reaksiyoner) bulduklar iin ve muhafazakrlar da ok fazla
liberal saydklarndan, bir ka defa seime girmesine ramen, kazanamamt.
Nihayet, 1849 da, muhafazrlarn destei ile Torino'dan milletvekili seilmeye
muvaffak oldu. Biraz sonra, kabinede Tarm, Ticaret ve Deniz Bakanlklarna
getirildi. 1851 Nisannda Maliye Bakan olmas, kabinedeki ve politikadaki etkin
liini arttrd. Muhafazakrlarla atmas sonucu, bir ara kabine dnda kal
dysa da, 1852 Ekiminde patlak veren bir hkmet krizi sonunda, Kral II. Victor
Emmanuel, 1852 Kasmnda kendisini Babakanla atad
4
. Bu suretle
Cavour'un siyas kariyerinin parlak dnemi balam oluyordu.
Cavour, Babakanl srasnda faaliyetini iki nokta zerinde younlatrd.
Biri, Piyemonte'nin Avusturya ile sava yapmak zorunda kalacan bildii iin
ekonomiyi ve orduyu glendirmek; dieri de talyan birliinin gerekleme
sinde gerekli olan diplomatik hazrlklar yapmak.
Cavour ilk diplomatik manevrasn Krm Savanda yapt ve, daha nce de
belirttiimiz gibi, 1855 Ocak aynda ngiltere ve Fransa ile, ve Mart aynda da
Osmanl Devletile yapt ittifak antlamalar ile, Sivastopol muharebelerinin e
tin bir dneme girdii bir srada ve ngiltere'nin istemesi zerine, 15 bin kiilik
bir kuvvede Krm Savana katld.
bu kadarla da kalmad. Piyemonte Kral II. Victor Emmanuel, 1855 yl
Kasm ay sonunda nce Paris'i ve sonra da Londra'y ziyaret etti. Londra'dan
sonra tekrar Paris'e geldi. Piyemonte Kral, Papa ile atmas dolaysile tam bir
Protestan hkmdar gibi ve byk bir heyecanla karlanrken, III. Napolyon
da Cavour'a, Piyemento ve talya konusunda Fransa'dan ne beklediini, Dileri
Bakan Walewski'ye bildirmesini sylyordu
5
.
Bu gelimelerin sonucu olarak Piyemonte ve onu temsil eden Cavour, Paris
Kongresi'ne talya zerinde egemen bir kuvvet olan Avusturya ile eit dzeyde
bir devlet olarak katld. Kongre'den talya iin bir karar kmad. Fakat Cavour,
4
A. Savelli, Histoie d'Italie, Paris, Payot, 1936, p. 274-275.
3
Savelli, Histoie d'Italie, p. 282.
288 FAHR ARMAOLU
31 Mart 1856 da yle yazyordu. "Perde, bizim iin maddeten yararl bir sonu
getirmeden kapanmaktadr. Bu sonu znt vericidir; lkin cesaret krc de
ildir. talya hakkndaki genel kan imdi ok deimitir
6
.
Paris Kongresi srasnda Cavour, zellikle III. Napolyon'u ilemeye alm
tr. Avusturya'nn Krm Sava'ndaki politikasndan gayet kzgn olan III.
Napolyon, Cavoura, Avusturya'ya kar bir "sava sebebi" (casus belli) yaratlma
snn g olmayacan sylyordu
7
.
Paris Kongresi'nden sonra, Piyemonte-Avusturya mnasebetleri, bu atmos
fer iinde bir gerginlik geirdi. Cavour, Kongre'den dndkten sonra, 1856
Maysnda Parlamento'da yapt konumada, talyan milleti iin "kutsal sava"
n uzak olmadn sylyordu
8
. Avusturya, Cavour'un bu konumasn protesto
etti. Fakat bu protesto'nun Cavour zerinde hi bir etkisi olmad. te bu atmos
fer iinde, talyan milliyetilerin Daniel Manin, Giorgio Pallavicino ve Guiseppe
La Farina, "talyan Mill Dernei" ni kuruyorlard
9
. Dernein amac, Avusturya'ya
kar sava iin btn talya'y harekete geirmek. Dernek, Avusturya'nn kon
trol alndaki Lombardiya (Milano) ve Venedik'te de youn bir propagandaya
balamt.
Bunun zerine Avusturya mparatoru Franois Joseph, 1856 Aralk aynda
buralara bir gezi yapt. Avusturya buralardaki varln hissettirmek istiyordu.
Franois-Joseph, kuzey talya'ya yapt bu ziyaret srasnda, Piyemonte basnnn
Avusturya aleyhindeki yaynlarndan ikyet edince, Cavour buna verdii souk
bir cevapta, Piyemonte'de basnn, Avusturyadaki gibi sansre tbi olmadn
syledi
10
. Bunun zerinde Avusturya, Piyemonte ile diplomatik ilikilerini kesti.
Zaten Avusturya, Torino'da bir maslahatgzar ile temsil edilmekteydi bir sre
dir. Bunun zerine, Piyemonte de Viyana'daki elisini geri ard. Artk
Avusturya ile Piyemonte arasnda 1857 yl banda bir sava ihtimali kapnn ei
ine gelmiti. Cavour ise "talya, bamszlk ve hrriyete byk admlarla iler
lemektedir" diyordu
11
.
Fakat 1857 yl banda her iki taraf da bir savaa cesaret edemedi. Bir defa,
Fransa henz Avusturya ile bir savaa hazr deildi. Kald ki, Fransann harekete
gemesi halinde Prusya'nn da Avusturya'nn yannda yer almas ihtimali vard.
Buna karlk, bu srada Prusya ile Avusturya da Germen Konfederasyonu ze
rinde ekimekteydiler ve Avusturya da Prusya'dan endie etmekteydi.
6
Emile Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Tome III, p. 440.
7
Savelli, ayn eser, p. 283.
8
Debidour, La Rvolution p. 165.
9
Debidour (p. 166), bu dernein kurulu tarihini 1856 olarak verirken, Savelli (p. 285) 1857 olarak
belirtmektedir.
10
Debidour, ayn eser, p. 166.
11
Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Tome III, p. 442.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 289
Lkin 1857 yl geldiinde talyann her tarafnda milliyeti kaynamalar ba
lam bulunmaktayd. Bunlardan Guiseppe Mazzin nin "Gen talya" (Giovine
Ialia) rgt talya'nn gneyinde, bir "niter talya Cumhuriyeti" iin harekete
gemeye hazrlanyordu. Mazzini'nin bu teebbs baarsz kalmakla beraber,
talva imdi tam bir kaynama iindeydi. te tam bu srada III. Naolyon'u hare
kete geiren olay meydana geldi.
3. ORSN SUKASTI
"kinci bir vatan gibi sevdiim talya iin bir eyler yapmaya kararlym" di
yen
12
III. Napolyon, Piyemontenin Krm Sava'na katlmasndan sonra, talyan
davas ile, grdmz gibi, ilgisini ve kararlln arttrmaktan geri kalmad.
Bu ilgide, Avusturya'ya kar duyduu kzgnlk byk rol oynamaktayd. Yine bu
kzgnlk dolaysiledir ki, Eflk ve Budan'n birlemesi sorununu ele alm ve bu
sorun ile urarken de, talyan davas ile ilgisini azalmtr. Bundan dolay 1857
Temmuzunda, Cavour'a, "beklemesini bilmek lazmdr" diyordu
13 14
.
Ne var ki, talya'daki hava yle uzun boylu bir beklemeye msait nitelikte
deildi. 1848 ve 1849 da Piyemonte'yi yalnz brakan talyan devletleri bile, bir
iaret bekler haldeydiler.
Bu iaret, Felix Orsini isimli bir "Carbonaro"dan geldi. Orsini, dier
talyan milliyetisi ile beraber, 14 Ocak 1858 akam, mparatorie ile birlikte
operaya gitmekte olan III. Napolyon'un arabasna bomba attlar. Bir tesadf
eseri, mparator ile eine bir ey olmad. Fakat halktan 150 kadar yaral ve 8 l
vard.
Suikastn birinci sebebi, bir "Carbonari" yesi olarak talyan birlii iin ye
min etmi olan III. Napolyon'un, talyan davasn ihmal etmi olmasyd. Bu ise
baz talyan milliyetilerine gre, "davaya ihanet"ti. imdi onu cezalandrmak is
tiyorlard. Kald ki, III. Napolyon'un ldrlmesi ile Avrupa karabilir ve
talyan milliyetileri de bundan yararlanabilirdi.
Orsini suikast III. Napolyon'u talyan davas iin harekete geirdi. Zira,
1855 Nisannda Pianosi isimli bir baka talyan da III. Napolyon'a kar suikast
teebbsnde bulunmutu
1-1
. Orsini ikinci uyarmay yapyordu. Esasnda, III.
Napolyon talyan davasn unutmu deildi. Krm Savandanberi bu konuda il
gisini zaman zaman belirtmekten geri kalmamt. Hatta 1857 Temmuzunda,
Rus ar II. Aleksandr ile Stutgart ehrinde bulumu ve Fransa'nn talyan poli
tikasna Rusya'nn muhalefet etmiyecei vaadini almt. Fakat bu srada Fransa,
Balkanlar'da Eflk-Budan sorunu ile, Uzak Dou'da da in'de megul bulunu
12
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p. 319,
13
ayn eser, p. 320.
14
Bourgeois, Manuel Historique....Tome III, p. 444.
290 FAHR ARMAOLU
yordu. Mamafih, Orsini suikast zerine, III. Napolyon her trl tereddd b
rakarak harekete gemeye karar verdi.
Orsini ve arkadalar abuk yakaland. Orsini ve bir arkada idama mah
km edildi, dierleri smrgelere srgne gnderildi. Orsini, idam edilmeden
nce III. Napolyon'a iki mektup yazd. Birinci mektubunda, "talyanlarn Byk
Napolyon iin kanlarn nasl dktklerini unutmaynz"
15
diyen Orsini, mektu
bunun sonunda, "Majesteleri, idam sehpasnn ayaklar arasnda bulunan bir va
tanperverin bu en byk arzusunu reddetmemeli ve vatanm kurtarmaldr. 25
milyon vatandam kendisini ebediyen taziz edecektir" demekteydi
10
. III.
Napolyon Orsini'nin bu mektubunu, Fransa'nn resm gazetesi olan Moiteur'de
yaynlatmak suretile, Orsini'ye ve talyan milliyetilerine bir iaret verdi. Bundan
son derece memnun olan Orsini, III. Napolyon'a yazd ikinci bir mektu
bunda, "lme yaklatm u anda, Majestelerinin gerek talyan duygulan ile
dolu olduunu grmek, benim iin en byk tesellidir"
1,1
diyordu.
III. Napolyon ikinci mektubu da Moniteur'de yaynlatu gibi, Cavour'a ha
ber gnderip, bu mektuplarn Torino gazetelerinde de yaynlanmasn salad.
Bu haberi alnca Cavour, "Bu sadece Piyemonteni deil, ayn zamanda
Fransa'nn da, Avusturya'ya dorudan doruya hcuma gemesidir" diye ba
rd
18
. Orsini, hayanda deil, lkin lm ile talyan davasna byk hizmette
bulunmu olmaktayd. Orsini 13 Martta idam edildiinde, III. Napolyon da,
talyan davasn ele aldn btn talya'ya aruk duyurmu olmaktayd.
4. PLOMBRES GRMELER
III. Napolyon, Mays 1858 sonunda Cavour'a gizlice haber gnderip, kendi
sini Fransann dousundaki Plombires kaplcalarna davet etti. Cavour bu da
veti alnca, "Dram artk zme yaklayor" demiti
19
.
"Alplerin temiz havasn teneffs etmek istiyorum" diyerek
20
svire'ye tatile
gideceini syleyen Cavour, doruca Vosges'lardaki kk Plombires kasaba
sna gitti. III. Napolyon ise, Cavour'la buluacan kendi bakanlarna bile sy
lemeyip, sadece, amcas Jerome'un olu Prens Napolyon'u alarak Plombires'e
geldi
21
. III. Napolyon ile Cavour arasnda 21 ve 22 Temmuz 1858 gnlerinde ya
plan iki gnlk grmelerden sonru u esaslar tesbit edildi
22
.
1:1
Georges Weber, Histoire Contemporaine, 1830-1872, Tome III, Paris A. Lacroix, 1875, p. 148.
16
Debidour, La Rvolution, p. 177.
17
Weber, ayn eser, p. 148.
18
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 445.
19
Bourgeois, ayn eser, p. 445.
20
Debidour, ad geen eser, p. 178.
21
ayn eser, p. 177.
22
Bu konuda bak.: Debidour, ayn eser, p. 178; Savelli, Histoire d'Italie, p. 292.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 291
1) Prens Napolyon, Piyemonte Kral Victor Emmanuel'in kz ile evlenecek.
2) Avusturya'ya kar birlikte savalacak. Bunun iin Fransa 200 bin ve
Piyemonte de 100 bin kiilik bir ordu hazrlyacak. Ayrca, Fransa Piyemonte'ye
silh ve sava malzemesi verecek ve Piyemonte Fransa'dan bor alacak. 3)
Savan kmas iin yle bir taktik kullanlacak ki, ilk silh Avusturya patlata
cakt. Yani, Avusturya'nn Piyemonte'ye saldrmas beklenecekti.Avusturya saldr
gan duruma deceinden, dier devlederin Avusturya'ya yardm etmesi mm
kn olmayacakt. 4) Savatan nce, Avusturya'nn diplomak bakmdan izole
edilmesi iin Fransa gereken teebbsleri yapacakt. 5) Savan sonunda,
talya'da Papa'nn bakanlnda 4 devletten meydana gelen bir "Konfederasyon"
kurulacak. Bu 4 devlet unlard: Lombardiya ve Venediin de Piyemonte'ye ka-
tlmasile kurulacak "Kuzey talya Krall"; Papalk devleeri; Sicilya Krall; ve
geriye kalan dier devletlerin birlemesinden meydana gelecek bir "Merkez
talya Krall". 6) Nihayet, Fransa'nn gney-dou snrlarnn gvenliini sala
mak amac ile, Savoie ve muhtemelen Nice'i Fransa alacak.
Plombires anlamas, Fransa ve talya arasnda, 18 Ocak 1859 da imzalanan
resm bir itfak haline getirildi.
5. III. NAPOLYONUN DPLOMATK FAALYET
III. Napolyon'u talya konusunda harekete gemeye sevkeden birinci sebep
Orsini suikasti olmusa da, III. Napolyon'u kzdran baka bir olay da, Viyana
Saray'nn, Orsini suikastndan daha nceden haberdar olmasna ramen, Paris'i
durumdan haberdar etmemi olmasyd
23
Onun iindir ki, 1 Ocak 1859 gn
kordiplomatii kabul ettiinde, Avusturya elisi Baron de Hbner'e
"Mnasebetlerimizin eskisi kadar iyi olmadna zgnm. Mamafih,
mparatorunuza, kendisi hakkmdaki ahs duygularmn deimemi olduunu
sylemenizi rica ederim diyordu
24
. Bu szler Viyana'ya intikal ettirildiinde b
yk heyecan uyandrd. Zaten, Viyana, Plombires grmelerinin kokusunu
alm bulunuyordu. Avusturya bir krizin yaklamakta olduunu ak olarak g
ryordu.
III. Napolyon'un bu klarndan sonra, Piyemonte Kral Victor-Emmanuel
de, yine III. Napolyon'un talimat ile, Ocak 1859 da Piyemonte parlmentosunu
a konumasnda, "talya'nn her tarafndan ykselen zdrap feryatlarna kar
duygusuz kalamayz diyordu
25
. Ocak 1859 sonunda da, Paris'te de, yine III.
Napolyon'un tevikile "III. Napolyon ve talya" balkl bir bror yaymlam-
23
Savelli, Histoire d'Italie, p. 291.
24
Debidour, La Rvolution, p. 185; Savelli, Histoire d'Italie, p. 292; Bourgeois, Manuel
Historique..., Tome II, p. 448.
25
Savelli, adi geen eser, p. 293.
292 FAHR ARMAOLU
yordu
26
. 29 ve 30 Ocakta, Prens Jerome Napolyon ile II. Victor Emmanuel'in kz
Clotilde'in dnlerinin yaplmas ve evli iferin balay iin hemen Fransa'ya
hareket etmeleri, Fransa-Piyemonte ittifaknn yeni bir gsterisi olarak kabul
edildi
27
Artk her ey Avusturya'ya yneltilmi bulunuyordu.
Bu durumda dier devletlerin durumu nem kazanyordu. III. Napolyon,
zellikle ngiltere ile Rusya'ya arlk veriyordu. Orsini suikasti Fransa ile
ngiltere arasnda da bir soukluk veya gerginlik yaratacak nitelikteydi. Zira,
Orsini'nin 14 Ocak 1858 akam Fransz mparatoru'nun arabasna att bomba
larn, yaplan soruturma sonunda, ngiltere'de Birmingham'da hazrland or
taya kmt
28
. III. Napolyon bu durumu ngiltere nezdinde protesto etmekle
beraber, bu protesto lmlyd ve Fransa bu ii daha ileriye gtrmek istemedi.
nk, talya sorununda ngiltere'nin tarafszlna ihtiyac vard
29
. Bu sebeple,
1858 Austosunda Cherbourg'da bir limann alna, III Napolyon ngiltere
Kraliesi Victoria'y da davet etti ve o da bu trenlere katld.
Esasnda bu srada ngiltere, Dou'daki karlar dolaysile Avusturya ile bir
yaknlamaya taraftard. Fakat Plombires grmelerinin kokusunu da alm
olan Kralie Victorya, ngiltere'nin talya sorununa bulamasna taraftar deildi.
ngiltere, Fransa'nn Avrupa'da bir sava karmak istemesinden ve talya ile bu
derece yaknlk kurmasndan honut deildi. Kurulacak olan talyan birliinin
Fransa'nn etkisi alna girmesinden endie ediyordu. Bu ise Fransa'y Akdeniz'de
etkin bir duruma geirebilirdi. Bundan baka, III. Napolyon'un milliyetler ilke
sine bu derece sarlmasndan da endie etmekteydi. Zira, bir gn, bu prensibe
dayanarak, Belika Fransa ile birleemez miydi? ngiltere'nin Belika konusun
daki endielerini bu devletin bamszlk gelimelerinde grdk.
Mamafih, ngiliz kamu oyu bu srada talyan davasn tutuyordu. Ayrca,
yine bu srada, ngiliz ve Fransz donanmalarnn in sularnda beraber hareket
etmeleri sonucu, ngiltere, 1858 Hazirannda ine Tien-Tsin antlamasn imza
latarak, in'in bir ok limanlarn Avrupa ticaretine atrmaya muvaffak ol
mutu. Bu sebeple, ngiltere, Fransay da gcendirmek istemediinden tarafsz
kalmaya karar verdi
30
.
III. Napolyon, Paris Kongresi'nden sonra Rusya ile kurduu yaknlamadan
ve Rusya'nn, Krm Sava srasndaki politikasndan dolay Avusturya'ya kar
duyduu kzgnlktan yararlanmak istedi. Fransa'nn istedii, talya yznden
Avusturya ile savaa girdii takdirde, Rusya'nn da Fransa'nn yannda savaa ka
26
Debidour, ad geen eser, p. 186.
27
Weber, Histoire Contemporaine, Tome III, p. 150.
28
ayn eser, p. 149.
29
Bourgeois, Manuel Histoiique..., Tome III, p. 449.
30
Debidour, La Rvolution, p. 186.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 293
ri.asyd. Fransa, 1856 Paris Antlamasnn Karadeniz'e ait hkmlerinin dei-
irmesi istikametinde bir takm tvizler ve anlama tekliflerinde bulundu ise de,
Basya, Avusturya'ya kar bir savaa katlmay kabul etmeyip, ancak "hayrhah ta
rafszlk" vaad etti. Bylece, III. Napolyon, Rusya'y kendi tarafna ekememiti;
zma Fransa'ya eilim gsteren bir tarafszlk izlemesini de salamt. Bu, III.
Napolyon iin yeterli oldu.
Prusya konusuna gelince: Fransa, Prusya'y da Avusturya'ya kar harekete
geirmek istedi. Lkin baaramad. Bu srada Prusya Kral IV. Frederick Wilhelm
ok hastayd ve Veliaht Prens Wilhelm kendisine niyabet ediyordu. IV. Frederick-
Wilhelm Krm savandan sonra meydana gelen Fransz-Rus yaknlamasna kat
larak bir Fransa-Rusya-Prusya ittifaknn kurulmasn dnmt. Halbuki naib
Prens Wilhelm ise, Fransa-Rusya blokuna karlk, bir ngiltere-Prusya blokunun
kurulmasn istiyordu. Prens Wilhelm Fransa'nn Ren boylarnda gz oldu
unu biliyor ve bundan holanmyordu.
Nihayet, Piyemonte-Avusturya mnasebetlerinin gerginlemesi karsnda,
Germen Konfederasyon'nun bir ksm devletleri de Avusturya'y tutmaktayd.
Byle olunca, Prusya iin, Avusturya'nn aleyhine harekete geip Germen Konfe
derasyonumu da arkasndan srklemesi g olurdu. Bu sebeple, Prusya tarafsz
kalmaya karar verdi.
III. Napolyon, Prusya'y kendi tarafna ekememekle beraber, ilk silh
Avusturya patlatacak olursa, Prusya'nn ve Germen Konfederasyonu'nun,
Avusturya'nn yannda yer almayacan da grd. Her halkrda Avusturya yal
nz kalacakt.
Grld gibi, Fransa, bu devletleri kendi tarafna ekememekle beraber,
tarafszlklarn salamak suretiyle, Avusturyay yalnz brakmaya muvaffak oldu.
Ama iin, zaten bu da yeterhydi. imdi ilk saldrnn Avusturya'dan gelmesini
salama ii kalyordu. Avusturya ise, Fransa ve Piyemonte'ye bu avantaj sala
makta gecikmedi.
6. AVUSTURYA LE SAVA
1859 yl balarnda artk iki taraf da birbirinin zerine doru gitmekteydi.
Avusturya ile Piyemontenin bir savan eiine geldiini gren ngiltere, bar
kurtarmak iin, Rusya ile de anlaarak, ubat 1859 sonunda, araclk teklifinde
bulundu. Fransa da bu aracl kabul etmiti. Avusturya, ngiltere'nin araclk
teklifini hemen kabul etti. Amac ngiltere'yi kendi tarafna ekmekti.. Ne var ki,
Avusturya, aracl kabul ederken Piyemonte'nin silhszlandrlmas artn da
ileri srd. Bunun zerine Rusya ortaya atlarak, talya sorununun, 1856 Paris
Antlamas erevesindedir milletleraras konferansta ele alnmasn teklif etti.
Rusya'nn inisyadfi ele almasna ngiltere'nin can sklmakla beraber, milletlera
294 FAHR ARMAOLU
ras konferans fikrini kabul etmek zorunda kald. in garibi III. Napolyon da
bu konferans fikrini benimsedi. Bu ise, Cavour'un btn hayallerinin yklmas
demekti. III. Napolyon, milleeraras konferansta talya'da bir konfederasyonun
gerekletirilmesinden sz ediyordu. Bu sebepledir ki Cavour, 30 Mart 1859 da,
"Fransa Konferansa bu fikirlerle giderse, dn olmayan bir ekilde davamz
kaybetmiiz demektir" diyordu
31
. III. Napolyon, Piyemonte'nin bu endielerini
gidermek iin, onun da Konferansa katlmasn kabul ettirdi.
Fakat Avusturya hata stne hata yapmaya karar vermi grnyor. Bir yan
dan Fransa'nn da milletleraras konferans fikrini benimsemesi ve dier yandan
Fransa'nn Avusturya karsnda Piyemonte'yi desteklemesi karsnda Germen
Konfederasyonu devleerinin Avusturyaya eilim gstermesi, Avusturya'y yanl
hesaba evketti ve bir yandan kuzey talya'ya byk kuvvetler sevkederken, arka
sndan da 23 Nisan 1859 da Piyemonte'ye gn sreli sert bir ltimatom
verdi. Piyemonte'den gn iinde ordusunu terhis etmesini istedi. Cavour bu
ltimatomu alnca, sevincinden, "Seneye talyan parlmentosunu ayoruz" diye
bard
32
. Piyemonte, 26 Nisanda Avusturya'nn ltimatomunu reddetti. Ayn gn
Fransa da, saldrya urayan mttefikini yalnz brakmayacan btn devleere
bildirdi. ngiltere, bar kurtarmak iin son bir araclk teebbsnde bulun
duysa da, artk ok geti. 29 Nisanda Avusturya kuvvetleri Piyemonte snrlarn
dan ieri girmeye balamt. Ayn anda da Fransz kuvvetleri, Avusturya'nn
tahmin etmedii bir ekilde Alpleri ayordu. Avusturya kanlmaz bir ekilde
kaybetmeye mahkm olmutu
33
.
lgin bir nokta da, Cavour, btn talya'y birlemeye arrken, III.
Napolyon, "Adriyatik'e kadar hrriyet" diyerek, soruna sadece bir kuzey talya
sorunu
:
olarak bakyordu.
Avusturya sava iln ile beraber ordularn Piyemonte snrlarndan ieri
sokmakla beraber, III. Napolyon'un banda bulunduu Fransz kuvvetleri yar
dma gelince, sava alan Piyemonte topraklarndan, Avusturya'nn elindeki
Lombardiya'ya intikal etti. lk byk muharebe 4 Haziran 1859 da Magenta'da
cereyan etti. Avusturya kuvveeri yenilerek ve arkalarnda ok miktarda sava
malzamesi brakarak geri ekilmek zorunda kald. 8 Haziranda, III. Napolyon
ve Victor-Emmannuel, halkn byk sevgi gsterileri arasnda Milno'ya girdiler.
kinci muharebe 24 Haziran'da Solferio'da yapld. Avusturya bu sefer de
yenildi. Piyemonte-Fransz kuvvetleri Avusturya cephesini, ok kanl arpma
lardan sonra ikiye blnce, Avusturya iin yapacak bir ey kalmad. Franszlar
31
Bourgeois, Mauei Historique..., Tome III- p. 451,
32
ayni eser, p. 453.
33
Debidour, La Rvolution, p. 190 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 295
Solferino'da 10 bin kii kaybetti. AvusturyalIlarn kayb ise 13 bin l ve yaral, 9
bin esirdi.
Solferino zaferi ile btn Lombardiya Avusturya'dan alnm bulunuyordu.
331. Napolyon burada durmaya karar verdi. nk Germen Konfederasyonu ge
limeleri III. Napolyonu korkuttu. Avusturya'nn yenilgileri, zellikle gney
Alman devletlerini galeyana getirdi. Konfederasyon devletleri, Magenta ve
Solferino'yu bir rk sava, Cermenliin Ltinlik nndeki yenilgisi eklinde ka
bul ettiler. Avusturya mparatoru da, 28 Nisan 1859 daki demecinde, "Btn
Almanya ayn tehlikelere maruzdur" diyerek Germen Konfederasyonunu hare
ketlendirmek istemiti
34
. Prusya da bu durumu istismar etmek iin harekete
geti. Seferberlik iln edip, Ren boylarna asker ymaya balad. Prusya'nn
amac Avusturya'ya yardm gibi grnmekte idiyse de, esasnda frsattan yarar
lanp Alsace ve Lorraine'i ele geirmek ve ayn zamanda bu baarlar ile
Germn Konfederasyonu'nun bana gemekti
35 *
. Prusya'nn bu gsterileri, III.
Napolyon'u korkuttu. Prusya'nn Fransa ile bir sava amasndan endie etti.
Avusturya'ya gelince: Bir defa, Prusya, Rusya ve ngiltere'nin mdahale ede
rek sorunu tekrar bir milletleraras konferans veya kongreye gtrmelerinden
korkuyordu. Avusturya, Fransa ile daha kolay anlaabileceine inanyordu.
kinci olarak, Prusya'nn yardmna gelmesini hi istemiyordu. nc olarak
da, Macarlarn da frsattan yararlanarak, tekrar ayaklanmalarndan korkuyordu
35
Bu suretle Fransa ile Avusturya ortak bir noktaya gelmi bulunmaktaydlar.
III. Napolyon'un, ngiltere vastasile 9 Temmuzda yapm olduu mtareke tek
lifini, Avusturya kabul etti ve 11 Temmuz 1859 da III. Napolyon ile Avusturya
mparatoru Franois-Joseph arasnda Villafranca'da bir n-bar imzaland. Bu
n-barn esaslar, 10 Kasm 1859 da, Fransa, Avusturya ve Piyemonte arasnda
imzalanan Zrich barnda aynen kabul edilmitir
37
. Buna gre:
1) Avusturya Lombardiya'y Fransa'ya terkediyor ve Fransa da burasn
Piyemonte'ye devrediyordu. Bu suretle Avusturya, Piyemonte'ye deil, Fransa'ya
yenilmi olduunu belirtmek istiyordu.
2) Venedik de dahil, dier talyan devletleri bir konfederasyon tekil ede
cekler ve bu Konfederasyon'un onur bakan Papa, fiil bakan ise Piyemonte
olacaktr.
34
Bourgeois, ayn eser, p. 455 .
3:1
Weber, Histoire Contemporaine, Tome III, p. 297.
3,1
Debidour, ad geen eser, p. 197-198 .
37
Villafranca n-bar ile Zrich barna ait btn belgelerin metinleri: Albin, Les Grands
Traits..., p. 63-87.
296 FAHR ARMAOLU
3) Sava srasnda kam olan kuzey talya krallarndan Toscana ve Modena
hkmdarlarna tahtlar iade edilecek ve ayaklanm olan Bologna da, tekrar
Papa'ya verilecektir.
11 Temmuz Villafranca mterakesi Piyemonte'yi hayal krklna uratt.
nk, sadece Lombardiya alnm, fakat Venedik alnamamt. Cavour
Venedii de almak iin savaa devam etmek istemi, fakat fikrini ne Napolyon 'a
ve ne de kendi Kralna kabul ettirebilmiti. Cavour, bu sebeple, her eyin so
rumlusu olarak grd Prens Jerome de Napolyon ve Kral ile, sert tartmalar
yaptktan sonra istifa etti.
Bir ka gn nce talyanlarn deta tapt III. Napolyon, Villafranca'dan
sonra, talya'y genel bir husumet havas iinde terketmek zorunda kald.
Milno ve Torino maazalarnda daha bir ka gn ncesine kadar III.
Napolyon'un resimleri vitrinlerde yer alrken, imdi o resimler kaldrlm, ye
rine Orsininin resimleri konulmutu
38
.
Gerek Villafranca mtarekesi, gerek Zrich Anlamasnn esaslar, talya'nn
her tarafnda balayan galeyan ve mill birlik harekeeri karsnda, uygulanma
imknn kaybetti. Yani, Konfederasyon kurulamad.
7. TALYA KRALLII'NIN KURULUU
Piyemonte'nin Avusturya karsnda kazand zafer, btn talya'da byk
bir heyecann domasna sebep oldu. 1859 Austosunda Toskana halk kendile
rini Piyemonte'ye kattklarn iln etdler. Arkasndan, Modena ve Parma ile,
Papalk Devleti'ne bal olan Romagna ve Bologna da, halk oylamas ile
Piyemonte'ye kaldlar. 1860 Mart geldiinde, Venedik ve Roma hari, btn
kuzey ve orta talya, Piyemonte ile birlemi bulunuyordu. Bylece, talyan
Birlii (Italia Una) ok byk bir adm atm olmaktayd.
Bu srada ki Sicilya (yahut Napoli) Kral II. Franois idi. Franois mutlaki-
yeti bir krald. 1859 da Kral olunca, 1848 anayasasn yrrl koymu, fakat
bir trl seime yanamyordu. Kral'n niyetini sezen halk, 1860 Nisannda
Franois'ya kar ayakland. Bunun zerine, talyan milliyetilerinden Garibaldi,
yanna ald 1063 "Krmz Gmlekli" gnll ile 1860 Maysnda Sicilya adasna
kt. Halkn da katlm ile ksa zamanda aday igal ederek burasn
Piyemonte'ye katun iln etti. Buradan Napoli'ye geti ve Franois'nin askerle
rini yenerek Napoli'ye girdi. Kral Franois Roma'ya kat. Bu gelimeler zerine
ki Sicilya halk da Piyemonte'ye kauldklarn iln ettiler. Bu ekilde gney
talya da Piyemonte"ye balanm ve talyan Birlii'nin ikinci safhas da tamam
lanm oluyordu.
38
Savelli, ad geen eser, p. 297.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 297
imdi geriye, Avusturya'nn elindeki Venedik ile III. Napolyon'un askerleri
srarndan korunan Roma kalyordu. Venedik 1866 da, Roma da 1870 de talyan
Bertii iine alnacaktr.
Btn talyan devletlerinden gelen temsilcilerin katlmasile ilk talyan
rajimentosu 18 ubat 1861 de Torino'da ald
39
. Parlmento, 17 Mart 1861 de
kabul ettii bir kanunla da, Piyemonte Kral II. Victor-Emmanuel'i "talya Kral"
sin et.
talyan Birlii'nin byk mimar Kont Cavour 6 Haziran 1861 de hayata gz
lerini kaparken, byk idealinin gereklemi olduunu gryordu.
8. FRANSANIN NCE VE SAVOE'YI ALMASI
III. Napolyon, grdmz gibi, balangtan itibaren, talya'da bir konfe
derasyonun kurulmasn ve bana da Papa'nn geirilmesini tasarlamt. Bu ta
sarsn, Villafranca mtarekesine koyduu hkmlerle, hi deilse kt ze
rinde gerekletirmi oluyordu. Fakat hesaplar umduu gibi kmad. talya'da
"unitaire" bir birliin gerekleme yoluna girmesi, Papa'nn durumunu tehli
keye soktu. Bunun iin Fransz kamu oyu, III. Napolyon'u eletirmeye balad.
Napolyon bu eletirileri gidermek iin, Fransa'ya darda bir kazan salamaya
karar verdi. Gerek Plombires grmelerinde, gerek 1859 Ocak aynda imzala
nan Piyemonte Fransa ttifak'nda Nice ve Savoie esasen Fransa'ya vaadedilmiti.
Napolyon, bartan sonra bu topraklar Piyemonte'den istedi. Fakat, III.
Napolyon, Venedik alnmadan Avusturya ile bar yapt iin, yani mcadeleyi
yarda brakt iin talyanlarn kzgnlna sebep olmutu. Bu sebeple Cavour,
nce Fransa'nn bu isteklerine kulak tkamak istedi. Fakat III. Napolyon sert
kt. Avusturya, Rusya ve Prusya Cavour'a destek vermediler. Hatta Avusturya,
Piyemonte'nin bu toprak kaybndan memnun bile oldu. Bu srada Nice (Nizza)
ve Savoie halk da III. Napolyona temsilci gnderip, kendilerini Fransa'ya kat
masn istediler. Bu durum karsnda Fransa ile Piyemonte arasnda 24 Mart
1860 da imzalanan bir antlama ile
40
, Nice ve Savoie Fransa'ya verildi. Yalnz
Antlama'nn 1. maddesine gre, nce halkn oyuna bavurulacakt. Bu iki top
rakta 15 ve 22 Nisan tarihlerinde yaplan plebisitte halk byk oy ounluu ile
Fransa'ya katlmay istedi.
24 Mart 1860 gn Nice ve Savoie antlamas Torino'da imzalandnda,
Cavour, Fransz temsilcilerine "te imdi bizimle su orta oldunuz" demitir
41
.
Nice ve Savoie'nm Fransa'ya katlmas, zellikle ngiltere'de endie ile kar
land. O zamana kadar III. Napolyon'un milliyeti hareketlere yapu yardm bir
39
talya Krallnm ilk bakenti Torino'dur. 1865 de Floransa ve 1870 de de Roma olacaknr.
40
Andamann metni: de Clercq , Recueil des Truits de la France, Tome VIII, p. 32-35; Albin, Les
Grands Traits....p. 87-88 .
41
Debidour, La Rvolution, p. 210 .
298 FAHR ARMAOLU
ilke, bir inan sorunu olarak grnmt. Halbuki imdi Fransa, talyan birli
ine yapt yardm sonunda topraklarn geniletmi olmaktayd. Demek ki,
Fransa esasnda bir genileme politikas izlemekteydi.
Dier taraftan, Fransa Nice ve Savoie'y almakla, gney snrlarn Alpler'e
dayandryordu. Yani doal snrlara kavuuyordu. Eer Fransa "doal snrlar"
ilkesini kuzeyde de uygulayacak olursa, Belika ile, Prusya'nn Ren topraklarnn
da Fransa'ya gemesi gerekecek. te bu dnce, hem ngiltere'de ve hem de
Prusya'da endie yaratt. Belika ngiltere'nin, kara Avrupasndaki en hassas
noktas idi. Prusya ise, Fransa'nn eskidenberi Ren boylarnda gz olduunu
biliyordu. Bu sebeple bu iki devlet Fransa'ya daha pheci ve gvensizlikle bak
maya baladlar. ngiltere, adann gney kylarn asker bakmdan glendirir
ken, Belika Kral Leopold'e de, lkesinin savunma gcn arttrmasn sy
ledi
42
.
Nihayet, III. Napolyon'un Piyemonte'yi savata yar yolda brakm olmas
da, Avrupa'da, kendisine duyulan gvensizliin bir baka faktr oldu. ngiltere
bu olayda, Fransa mparatoruna gvenilemiyeceini grmt. III. Napolyon ile
iyi mnasebetler kurmu olan Babakan Palmerston, Nice ve Savoie olay ze
rine, kendisile mparator arasnda, ark her eyin bittiini sylyordu
43
.
Sonu olarak denebilir ki, talyan Birlii'nin gereklemesinden sonra, III.
Napolyon'un Avrupa'daki durumu yledir: Rusya ile yaknlama kurmaya a
lmasna ramen, Rusya'nn karlarna tam anlam ile hizmet edemedii iin,
bu yaknlamay gerekletirememitir. stelik, 1863 de Polonya'da kan milli
yeti ayaklanmadaki politikas ile Rusya'y bsbtn kzdracaktr.
talyan Birlii'ne yapm olduu hizmet ve yardm ise, Avusturya'y gcen
dirmi tir.
ngiltere'de ve Prusya'da ise bir gvensizlik ve korku uyandrmr.
talyan Birlii, esasnda III. Napolyon'un yardm ile gereklemi olmasna
ramen, sava yarda brakt iin ve stelik Nice ve Savoie'y da ald iin,
talyanlar da gcendirmi ve hatta kzdrmur.
KNC KISIM
ALMAN MLL BRLNN KURULUU
mparator III. Napolyonun 1852 den 1871 e kadar sren 10 yla yakn h
kmdarl srasnda, Avrupa Diplomasisi, dier kk sorunlarn yannda,
byk konu etrafnda toplanr. Bunlar, srasile, Krm Sava, talyan Birlii'nin
42
Debidour, ayn eser, p. 207.
43
ayn eser, p. 207,
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 299
kuruluu, ve nihayet Alman mill birliinin kuruluudur. Avrupa diplomasisine
konu tekil eden dier kk olaylar, az veya ok, bu ana sorunun ereve
sine giren olaylar olmutur.
Bu ana sorun genel bir analize tbi tutulursa, varlacak sonu u olur ki,
bunlarn iinde, dourduu sonular ve Avrupa siyasetine yapt etkiler itibarile
en nemli olan Alman Birlii'nin kuruluudur.
Bu ana sorundan Krm Sava, phe yok ki, Rusya iin ar bir darbe
olmutur. Fakat bu darbe Rusya'y, Osmanl mparatorluu zerindeki emelle
rinden vazgeirebilecek veya Osmanl mparatorluu zerindeki tehdidi tama
men yok edebilecek apta ve nitelikte bir darbe olamamtr. Bu bakmdan,
Krm Savanda ngiltere'nin Rusya'y adamakll ezmek iin savaa devam etmek
istemesi zerinde, gerekten dnmek gerekir. Fakat ne olursa olsun, o za
manki sonucu ile, Krm Sava, Rusya'y, Osmanl mparatorluu'ndan hi de
ilse 20 yl kadar uzak tutabilmitir. Buna karlk, bu dnemde Rusya da,
Asya'daki topraklarn genileterek, bu ktada kendisine, bugne kadar devam
eden salam bir mevki salamr.
talyan Birlii'nin kuruluu ise, etkilerini Avrupa ktasnda ve Avrupa siyase
tinde hemen gsterebilecek nitelikte bir olay tekil etmemitir. talya, 19. yz
ylda, Avrupa diplomasisinin "ikinci derecede" bir devleti olmaktan kurtulama
mtr. Bu devletin Akdeniz'deki durumunu glendirmesi ve birinci plnda bir
devlet olarak ortaya kmas iin, dnya tarihine 20. yzyln girmesi gerekecek
tir.
Fakat btn bu dnceler Almanya'nn ortaya k ve bunun etkileri iin
aynen ileri srlemez. Denebilir ki, dnyada hi bir devletin kuruluu,
Almanya'nnki kadar, balangtan itibaren milletleraras politikaya bu denli b
yk lde etki yapmamtr. Almanya'nn ortaya k ile Avrupa diplomasisi
nin grnts ve yaps deimi, Avrupa dengesi bambaka bir ekil almtr.
Milletleraras politikaya Almanya ile yeni bir hareket gelmitir. Bu devletin hare
ket ve faaliyeti sonucudur ki, insanlk, gnmzde "felket" diye nitelendirilen,
Birinci ve ikinci Dnya Savalarna ahit olmutur. Mamafih, kabul etmek gere
kir ki, insanln en byk siyasal ve sosyal transfornasyonu da, bu iki savatan
sonra olmutur.
talyan ve Alman birliklerinin milletleraras politikaya yapt etkiler arasn
daki bu byk farkllk iin ilk akla gelen sebep, birinin, Piyemonte gibi, Avrupa
mnasebetlerinde esasen nemli bir yeri olmayan ve hatta hi yeri olmayan, bir
kk devletin etrafnda belirmesi; dierinin ise, Prusya gibi hi deilse iki yz-
yldanberi Avrupa diplomasisinde ve Avrupa kuvvetler dengesinde yeri ve arl
olan bir devletin etrafnda ortaya km olmasdr. Esasen bu fark, bu iki devle
tin kurulu ekilleri dahi ortaya koymaktadr. Biri, bir byk Avrupa devletinin
300 FAHR ARMAOLU
yardm ile ve byk devletler arasndaki diplomatik kombinezonlardan yararla
narak birliini tamamlad halde; br, Avrupa'nn, biri kk, ikisi byk
devletine kar sava yaparak, bu savalar kazanarak, yani kendi g ve kuvvetini
bilfiil ispat ederek, ve Bismarck'n dedii gibi, "kl ve kanla
qi
varln ortaya
koymutur.
Bu savalar aklamadan nce, Cavour gibi, Alman mill birliine adn
yazdrm olan Bismarck'tan da biraz sz etmek gerekir.
1. BSMARCK
Otto von Bismarck 1815 ylnda Brandenburg'un kk bir kasabasnda
dnyaya geldi. Brandenburg'un, askerlii seven, byk topraklara sahip, muha
fazakr eski ailelerinden birine mensuptu. Bunlara Junkers denirdi. Lise re
nimi Berlin'de yaptktan sonra, Gttingen niversitesinde hukuk renimine
balad ise de, yl sonra bunu brakt. Zira dzenli bir rencilik hayana sa
hip olmamt. niversitede bulunduu srada, yl iinde derslere sadece iki
saat devam ettii sylenir. Btn vaktini eskrim, ata binmek ve ava gitmekle ge
irirdi. Uzun boylu ve iri yaplyd. Grltc ve dgkendi. Genlik yllarnda
25 defa dello yapm ve hepsini kazanmtr. 50 defa da attan dt sylenir.
Kuvvetli bir iradesi, otoriter bir karakteri vard.
niversiteden ayrldktan sonra, bir sre Adliye ve idarede kk memuri
yetlerde bulunduysa da, bu ilerden holanmayarak iftliine ekildi.
Bismarck'n politika hayat, 1847 de Prusya Meclisi'ne ye seilmekle balar.
1851 ylna kadar sren bu dnemde, zellikle liberallere kar besledii d
manlkla gze arpmtr. Daha nce de belirttiimiz gibi, 1848 htilllerinde
Frankfurt'taki Mill Meclis, 28 Mart 1849 da Prusya Kraln Alman
mparatorluuna setii zaman, Prusya Kralna, mparatorluk tacn reddetme
sini tavsiye eden muhafazrlar arasnda Bismarck da vard.
1851-1859 yllar arasnda, Frankfurt'daki Germen Konfederasyonu Diet'inde
Prusya temsilcisi olarak bulundu. Krm Sava'na rastlayan bu dnemde,
Prusya'nn Rusya'ya kar savaa girmesine iddetle muhalefet etmitir. Alman
Birlii'nin kurulmas gerektiine inandndan, bunun gereklemesinde
Rusya'nn dostluuna ihtiya olduunu dnyordu.
1859 da Petersburg'a eli olarak tayin edildi ve oradan yl kald. Bu yl
iinde II. Aleksandr yakndan tand ve Rusya ile Prusya arasnda yakn bir
dostluun kurulmasna alt. Daha o zaman, Gorakofun u szn ok be-
44
44
Otto von Bismarck, Dnceler ve Htralar, (eviren: Nijad Akipek), Ankara, Milli Eitim
Bakanl Yayn, 1952, Cilt I, s. 452 ,
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 301
nimsemiti: "Byk bir devletin, byk devlet olduunun bakalar tarafndan
kabulne ihtiya yoktur. Byle bir devlet kendi kendisini ortaya koyar
1115
.
1859 da Paris'e eli olarak tayin edildi. Orada ok az kald. Bununla bera
ber, III. Napolyon'un zayf taraflarn rendi. Frankfurt Diet'inde iken Alman
Birliinin kurulabilmesi iin Avusturya'nn Germen Konfederasyonu'ndan atl
masnn art olduunu grmt. Fakat Avusturya ile yaplacak bir savata da,
talya'nn Prusya tarafnda bulunmas gerekirdi. talya'nn Prusya'nn tarafn
tutmas iin de, Fransa'nn yardmnn gerektiini anlamt. Bu sebeple, ksa s
ren Paris elilii srasnda III. Napolyon'a Alman Birlii'nin kurulmas gerein
den sz etmi ve Fransa'nn bu konudaki desteini salamak iin de bu devlete
Belika'y teklif etmid. Hatta Fransa'ya itfak bile teklif etti
46
.
Bismarck, yaad dneme adn vermi bir devlet adam, asker ve diplo
matt. Tarihi Hermann Pinnow, onun iin"ibana gelir gelmez dnyann
manzaras deiti; ibandan ayrldnda da dnyann manzaras deiti" der
47
.
Bismarck, Alman birliini hayatnn en byk ideali haline getirmi ve
Alman milletinin yaamasn bu birliin gerekletirilmesinde grmt. Daha
1857 de, Prusya Babakan olmadan be yl nce, "eer eki olmak iin bir ey
yapmazsak, rs haline geliriz" diyordu
48
. Yme ayn tarihte, "eer korku telkin
edebilirsek, btn Alman Konfederasyonu emrimize amade olur" demitir
4
"
Fakat Bismarck'a gre, Prusya'nn kuvveenmesi, "parlmento ve basn politikas
ile deil, ancak silhl bir byk devlet politikas ile mmkn olur" du
50
.
"Sylevler, birlikler, ounluk kararlan ile gayeye eriemeyiz; ancak kl ve kanla
stesinden gelinebilecek ciddi bir mcadeleden kanmak imkszdr" diyordu
51
.
Bismarckn "Kl ve Kan" politikasnn ilk uygulamas, 1864 de Danimarka
ile yapt sava oldu.
2. DANMARKA LE SAVA
1863 yl geldiinde, bir sredenberi Danimarka ile Prusya arasnda,
Schleswig, Holstein ve Lauenburg dkalklarnn tekil ettii Elbe Dkalklar so
runu dolaysyla kan anlamazlk iddetlenmi bulunuyordu. Bu dkalklar
Danimarka Kral'nn ahsna bal olup, nfusunun ounluunu Almanlar te
kil ettiinden, Alman Birlii'nin ilk adm olarak Bismarck buralarn Prusya'ya
4d
Dnceler ve Hatralar, Cilt I, s. 441.
46
Bak.: ay eser, s. 411-412.
47
Hermann Pinnow, Almanya Talihi (eviren: Fehmi Balda), stanbul, Kanaat Kitabesi, 1940, s.
410-411.
48
Dnceler ve Htralar, Cilt I, s. 298.
49
ayn eser, Cilt I, s. 297.
50
Dnceler ve Htralar , Cilt II, Ankara, s. 7.
o1
Dnceler re Htralar, Cilt I, s. 452.
302 FAHR ARMAOLU
katmak istiyordu. ngiltere ile sve, Prusya'nn, Kuzey Denizi ve Balk'ta kuvvet
lenmesini istemediklerinden, Prusya'nn bu niyetlerine kar kmaktaydlar.
Ayrca, ngiltere, Almanya zerinde yakn bir kontrol salamak iin
Danimarka'ya daima nem verirdi. ngiltere'nin bu "muhalif' tutumu karsnda
Prusya kendisine bir dost aramaya balad. Fransa belki kendisine yardmc ola
bilirdi; lkin bu yardmna karlk, eskidenberi gz koyduu Ren kylarn iste
yebilirdi. Buna da Prusya raz deildi.
Avusturya'ya gelince; Germen Konfederasyonu iinde Prusya'nn stn du
ruma gemesinden daima endie eden bu devletin de Prusya'ya yardmc olmas
beklenemezdi.
Bu artlarda geriye bir Rusya kalyordu. Eer bu devletin dostluu sala
nrsa, onun verecei destek karsnda, dier devletlerin muhalefeti o kadar et
kili olamazd. Avusturya esasen Rusya'dan ekiniyordu. ngiltere ile Fransa'nn
mnasebetleri ise, Krm Sava'ndanberi soumaya balamt. Bunda,
Fransa'nn Rusya'ya yaklamas nemli bir rol oynamt. Prusya-Rusya mnase-
bederi gerekte iyi idi, ama yine de Bismarck, Danimarka ile bir atma halinde
Rusya'nn nasl davranacandan emin deildi. 1863 Polonya ayaklanmas,
Rusya kozunu elde etmek iin Bismarck'a arad frsat verdi.
A) 1863 Polonya Ayaklanmas
Viyana Kongresi kararlar gereince, ar I. Aleksandr'n Polonya'llara 27
Kasm 1815 de bir anayasa verdiini, fakat bu anayasnn yeterli bir ekilde uygu
lanmamas dolaysile, PolonyalIlarn 1830 yl Kasmnda ayaklandklarm, bu
ayaklanmann baarl olamadn ve stelik Rusya'nn 1815 anayasasn da ta
mamen kaldrdn daha nce belirtmitik. Rusya, 1830 ihtilllerinin liberal ha
reketlerinden sonra, Polonya'daki ynetimini daha da sertletirdi. Bu ise
PolonyalIlarn tepkilerini arttrd. Bu atmosfer iinde, 1848 htilllerinin milli
yeti ve liberal nitelii PolonyalIlar zerinde de etki yapmaktan geri kalmad. Bir
ok Polonya milliyetisinin, 1848 Macar ayaklanmasna katldn ve bu ayak
lanma baarl olamaynca, Macar milliyetilerile birlikte Osmanl Devletine s
ndklarn, yine daha nce belirtmitik.
Krm Sava'nda Rusya'nn ar yenilgisi, Rusya'nn i ynemine de yansd
ve savatan sonra ynetimde bir takm yumuama iaretleri grld. ar II.
Aleksandr, 5 Mart 1861 de yaynlad bir beyanname ile, Rusya'da "servaj" yani,
kyllerin toprak sahiplerine olan esaret sistemini ilga et. "Kurtulu Kanunu"
(Emancipation Law) denen bu beyanname ile, kyl toprak sahiplerine boaz
tokluuna esir gibi almaktan kurtarlyor ve ayn zamanda toprak sahibi de
yaplyordu. Bundan nce toprak sahiplerinin bu kyller zerinde bir takm
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 303
kaza yani adl yetkileri de vard. Bunlar da kaldrld
52
. Bylece kyl biraz olsun
bir serbesye kavuuyordu. Bu durumdan mienen Polonyallar da baz hrri-
yeler istediler. 1861 ve 1862 de Rusya'nn bu isteklere verdii cevap ok sert
oldu. Fakat Rusya, PolonyalIlardan asker toplarken, 13 Ocak 1863 gn
Polonyallar ayaklandlar. Bu ayaklanma 1830 htilllerindekini haurlatan bir
genilikte oldu. Rusya, Polonya milliyetileri zerine byk bir ordu sevketmek
zorunda kald.
Bismarck Alman Birlii konusunda, iki eyden ok ekinmitir. Bunlardan
biri Fransa'nn muhalefeti ve mill birlik harekedne kar bir Fransa-Rusya blo-
kunun ortaya kmas, dieri de Avusturya'nn muhalefeti idi. Krm Sava'nn
sonunda ve zellikle Paris Kongresi'nden itibaren, Fransa ngiltere'den ayrlarak
Rusya ile bir yaknlk kurmutu. Romanya mill birlii, bu erevede Fransa ve
Rusya'nn ortak abalarnn eseri olmutu.
Buna karlk, Prusya'nn Alman mill birliinin liderliini ele almas ve bu
birlii Prusya etrafnda kurmak istemesi karsnda, Avusturya her halde sessiz
kalmayacakt. Avusturya faktrnn etkisiz klnmas ise, ancak Rusya ile bir ya
knlama salamakla mmkn olabilirdi
53
. Bir Prusya-Rusya yaknlamas, ayn
zamanda Fransa-Rusya blokunu da paralyacandan, Fransz tehlikesi de n
lenmi olurdu.
Bismarck'n bu dncelerinin gereklemesini salayan frsat 1863 Polonya
ayaklanmas oldu.
1863 Polonya ayaklanmas karsnda ngiltere'nin yaklam uydu: ngiltere
bamsz bir Polonya'nn ortaya kmasn arzu etmiyordu. nk, byle bir
Polonya, III. Napolyon'un milliyetilik politikas dolaysile, Fransa'nun nfuzu
alna decek ve Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda bulunan bu Polonya vas-
tasile, Fransa bu devlet zerinde baskda bulunmak imknna sahip olacakt.
Bu ise Fransa'ya Avrupa'da fazla bir stnlk salard. Bununla beraber
ngiltere, Fransa ile Rusya'nn arasn bozmak iin Polonya sorunundan yarar
lanmaya karar verdi.
Avusturya ise, kendisi ile Rusya arasnda bir tampon olarak bamsz bir
Polonya'y arzu ediyordu. Fakat Metternich ekolne bal AvusturyalI diplomat
lar, bamsz Polonya'nn Avusturya snrlar iindeki dier milletlere yapaca
etkiden dehetli irkiliyorlard. Bununla beraber, Avusturya da Fransz-Rus yakn
lamasndan holanmyordu. Bundan dolay Avusturya Polonya sorununu, iki
amala kullanmaya karar verdi. Birincisi Fransz-Rus dostluunu bozmak, ikin
02
5 Mart 1861 tarihli Kurtulu Kanunu'nun ayrntlar iin bak.: Peter I. Lyashchenko, History of
the National Economy of Russia to the 1917 Revolution (Translated from Russian by L. M. Herman),
New York, Macmilan, 1949, p. 379-397.

02 3
Bismarck, Dnceler ve Htralar, Cilt I, s. 383.
304
FAHR ARMAOLU
cisi de Avusturya-Rusya dostluunu gerekletirmek. Bu konuda, Avusturya ile
ngiltere bir kar birlii iine girmi oluyorlard. Bunun sonucu olarak, III.
Napolyon, Avusturya ile ngiltere'nin hazrlad tuzaa dt
34
.
III. Napolyon ise, ngiltere ile Avusturya'nn niyetlerini ve bu iki devletin
Fransz-Rus dostluundan holanmadklarn biliyordu. Bu sebeple, sz konusu
tuzaa dme niyetinde deildi. Fakat, Polonya ayaklanmas karsnda Fransa'da
yle bir heyecan meydana gelmid ki, halk, din adamlar ve Kilise ve basn
Polonya'llar iin o derece gsteri yapyordu ki, Polonya ihtillinin ilk gnlerin
den itibaren Fransa'nn her tarafndan gnlller, Polanya'ya gitmek iin hare
kete gemilerdi. Btn Fransa'dan bir tek ses ykseliyordu: Yaasn Polonya]
33

Esasen, kendisine kar artan muhalefetin bilincinde olan III. Napolyon, kendi
sine prestij salayacak olan bu sese elbette ki kulak ukayamazd.
Prusya ise, arad frsa yakalamt
36
. Bismarck, dier devletin alaca
tutumu sezerek, Prusya iin en faydal ve en kestirme yolu seti: Avusturya;
Fransa ve Ingiltere ile birlikte, Rusya'dan PolonyalIlara bir takm haklarn veril
mesini isterken
37
ve Ruslar g duruma drrken, Bismarck, 1849 da
Avusturya'ya o kadar yardm etmi olan Rusya'nn kzgnln smrerek
38
8
ubat 1863 de Rusya ile bir anlama imzalad. Buna gre, Prusya, PolonyalI mil
liyetilere ne dorudan doruya ve ne de dolayl yardm yapmayacakt. Hatta,
gerekirse, Polonya ayaklanmasnn bastrlmas iin Rusya ile ibirlii yapacak ve
Rus askerleri, Prusya'ya kaan ihtillcileri Prusya topraklarnda takip edebilecek
lerdi. Bir fransz diplomat bu srada, "Berlin ile Petersburg saraylar arasnda en
kk bir bulut bile yoktur" diye yazyordu
39
.
Bu suretle PolonyalIlarn hrriyet davas, devletlerin makyavelik emellerinin
kurban oluyordu.
Bismarck'n, Prusya'nn mill menfaatleri iin en isabetli bir yolu setii s
rada, Napolyon da bocalama politikasna balad. III. Napolyon, Polonya so
rununda Avusturya'y kendi yanna ekmek iin 1863 Marnda Avusturya'ya her
zamanki hayal tasarlarndan birini teklif etti. Buna gre, Fransa ile Avusturya
arasnda bir ittifak yaplacak ve Galiya da verilmek suretile Polonya bamsz bir
devlet yaplacakt. Avusturya'nn Galiya'y kaybetmesine karlk Silezya
Prusya'dan alnp Avusturya'ya verilecek, Avusturya da Venedii talya'ya verecek
fakat buna karlk Adriyatik kylarndaki Osmanl topraklarndan bir ksm da
01
01
Debidour, La Rvolution, p. 247.
55
ayn eser, p. 248.
36
Bismarckn bu konudaki deerlendirmesi iin bak.: Dnceler ve Htralar, Cilt I, s. 488-503.
57
Bak.: Dnceler ve Htralar, Cilt I, s. 495.
58
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 663.
1,9
ayn eser, p. 663.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 305
Avusturya'ya verilecek. Osmanl Devleti'nin bu kaybna karlk olarak da
Kafkasya'daki Rus topraklarndan bir ksm Osmanl Devleti'ne verilecek.
Germen Konfederasyonu'nun stats de deitirilerek Avusturyaya
Konfederasyon iinde daha etkin bir durum salanacak
150
.
Byle bir programn gereklemesi iin Avusturya'nn byk bir sava yap
mas gerekiyordu ki, Viyana byle bir eye hi hazr deildi. Kald ki, bu prog
rama ngiltere de destek vermedi ve Avusturya'ya bunu kabul etmemesini tavsiye
etti. Dolaysile, III. Napolyon'un dnd ittifak gereklemedi
01
.
Gereklemedii gibi ngiltere ve Avusturya, Fransa ile Rusya'nn arasn amak
iin tuzak kurdular ve III. Napolyon da bu tuzaa dmekte gecikmedi.
ngiltere, Fransa ve Avusturya, biri 10 Nisan 1863 de ve dieri de 17 Haziran
1863 de olmak zere iki defa, PolonyalIlar iin Rusya nezdinde teebbste bu
lundular. 17 Haziran teebbsnde Rusya'dan 6 madde halinde PolonyalIlar
iin istekte bulundular. Bunlar arasnda, PolonyalIlar iin genel af karlmas,
1815 anayasasnn uygulanmas, PolonyalIlara bir ok hak ve hrriyetlerin ta
nnmas, Lehe'nin resm dil olarak kullanlmas gibi eyler vard
132
. Bu teebbs
ler ve teklifler esas itibarile ngiltere'den kaynakland halde, en fazla ne kan
Fransa oldu. Rusya ise bunlarn hi birini kabul etmedi. III. Napolyon'dan nef
ret eden Rus Babakan Gorakof, 1863 Eyllnde verdii cevapta, Rusya'nn
Polonya sorununda hi bir mzakereye yanamyacan kesin bir dille bildir
mesine ramen, ve ngiltere ve Avusturya Rusya'nn bu tutumu karsnda daha
ileri gitmekten vazgetikleri halde, Fransa daha bir sre Rusya'ya kafa tutmakta
devam etti. Bu ise Rusya'y daha fazla kzdrmaktan baka bir ie yaramad. Ne
var ki, ngiltere ile Avusturya'nn istedikleri olmutu. Fakat bu iten en krl
kan ise Bismarck oldu.
Bu srada Danimarka ile Prusya arasndaki Schleswig-Holstein anlamazl
da iyice iddetlenmiti.
B) Schleswig-Holstein Anlamazl ve Prusya-Danimarka Sava
(1864)
Schleswig-Holstein veya Elbe Dkalklar denen topraklarn tarihi o kadar
karmaktr ki, bu anlamazlk srasnda Lord Palmerston, Avam Kamaras'nda
bir gn yle demi: "Bu konuyu kii biliyor. Birincisi Prens Albert (Kralie
Viktorya'nn kocas), fakat lmtr. kincisi bir Tarih profesr. Fakat o da
bunamtr. ncs de ben; fakat ben de unuttum".
1.0
Debidour, ac/ geen eser. p. 254.
1.1
ayn eser, p. 255.
02
Bak.: Debidour, ayn eser, p. 257.
306
FAHR ARMAOLU
Bununla beraber, bu dkalklarn durumu u ekilde zetlenebilir: Holtayn
yaklak 12. yzyldanberi, ilk nce Kutsal Roma-Germen mparatorlu'na,
Viyana Kongresi'nden sonra da Germen Konfederasyonu'na dahildir. lezvig
Konfederasyon'a dahil olmamakla beraber, her iki Dkalk da 15. yzyldanberi
Danimarka Kralnn ahsna aittir. Holtayn'n ok byk ounluu, lezvig'in
ise bir ksm Alman'd.
Bu Dkalklardan bir dieri de Laveburg (Lauenburg) dur. Bu Dkalk 12.-
17 yzyllar arasnda Saksonya'ya, 18. yzylda da Hanover'a ait olmutur. Viyana
Kongresi'nde, Prusya'nn Bat Pomeranya'y almasna karlk, buras da
Danimarka Kralnn ahsna verilmitir. Lauenburg da Konfederasyon'a dahildi
ve nfusu Almand.
Elbe Dkalklar denen bu topraklarda da 1848 de Damirakya'ya kar ayak
lanmalar km ve Prusya buralarn kendisine katmak istemiti. Fakat devletle
rin kar kmas zerine Prusya bu teebbsnden vazgemi ve devletler 8
Mays 1852 de Londrada bir antlama imzalamlardr
6
-! Bu antlama ile, her
Dkaln da Danimarka'ya ait olduu ve Holtayn ve lezvig dkalklarnn da
Germen Konfederasyonu'na dahil bulunduunu kabul etmilerdir. Dier taraf
tan, ayn antlama ile, Damimarka'nn toprak btnl garanti altna alnmt.
Bu hkm , buralara el atmak isteyen Prusya'ya yneltilmiti.
Danimarka Kral VII. Frederik 1860 ve 1861 de, Danimarka parlmentosu
nun (Rigsraad) kabul ettii kanunlar, Germen Konfederasyonu'na dahil
Holtyan ve Lavensurg'da da uygulamaya kalknca, Prusya buna itiraz etmi ve
Danimarka Kral da teebbsnden vazgemiti. Lkin bu Dkalklar yznden,
Danimarka-Prusya mnasebetleri 1848 denberi iyi deildi. Bismarck ise, Alman
Birlii'nin ilk admn, Danimarka'nn Germen Konfederasyonu'ndan atlma
snda, yani bu Dkalklarn Danimarka'nn elinden alnmasnda gryordu.
Bundan baka, Prusya bu Dkalklar ald takdirde Kuzey Denizi'ne kacakt
ki, bu devletin ayn zamanda bir deniz gcne sahip olabilmesi iin, Kuzey
Denizi'ne kmas deta zorunluydu. Daha nce de belirttiimiz gibi, Prusya'nn
Kuzey Denizi'ne kmasn da ngiltere istemiyordu. Byle olunca, ngiltere'ye
kar Rusya'nn Prusya'nn yannda yer almas nem kazanyordu. 1863 Polonya
ayaklanmas ise Bismarck'a istediini vermi ve Prusya-Rusya dostluu bu ayak
lanma srasnda deta perinlenmiti. Bu durumda, imdi Bismarck'n bir frsat
bulup harekete gemesi gerekiyordu. Bu frsat da ortaya kmakta gecikmedi.
imdi aklayacamz olay patlak verdiinde, Avusturya anslyesi (Babakan)
de Beust, "ans da Bismarck'n yanndan hi ayrlmyor" demitir
63 64
.
63
Antlama'mn metni: de Clercq, Recueil de Traits de la France Tome VI, p. 180-183.
64
Bourgeois, Manuel Historique...., Tome III, p. 665.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 307
15 Mays 1863 de Danimarka Kral VII. Frederik ld ve yerine IX. Chrisdan
kral oldu.Yeni kral 18 Kasmda yeni bir anayasa kabul etti ki, bu anayasa
lezvig'de de uygulanacakt. lezvig'in bir ksm ahalisi Alman olduu iin,
Germen Konfederasyonu buna itiraz etti. Danimarka Kral 1852 Londra
Antlanmas'na dayanmak istediyse de, Germen Konfederasyonu, bu antlamay
tanmadn bildirerek, Elbe Dkalklarnn bana, Aralk 1863 te, bir Alman
prensini tayin etti. Bunu da Danimarka tanmad. Sorun ksa zamanda
Danimarka ile Germen Konfederasyonu arasnda ve 1852 Londra Antlamas'nn
tartmasndan doan bir anlamazlk haline geldi. Bu ise hem Prusya'y ve hem
de Avusturya'y harekete geirdi. Bismarck'n Konfederasyonu desteklemesi.
Prusya'nn Almanya zerindeki etkinliini arttracandan, Avusturya Prusya'y
yalnz brakmak istemedi ve o da Germen Konfederasyonu'nun yannda yer ald.
Danimarka ile bu iki devletin mnasebetleri ksa zamanda gerginleti. Bunun
zerine ngiltere ve Baln gl devleti sve, Damimarka'nn yannda yer ald
lar. sve, Elbe Dkalklar vastasile Prusya'nn Baltk'a da uzanmasndan endie
ediyordu. Danimarka ise, zellikle ngiltere'nin kendisini desteklediini g
rnce, Prusya ile Avusturya karsnda gerilemedi. Bunun zerine Prusya ile
Avusturya da 19 ubat 1864 da Danimarka'ya sava iln ederek, askerlerini
lezvig'e soktular.
Sava karsnda bir ara ngiltere, Danimarka lehine savaa mdahaleyi d
nd. Lkin bunun iin, Rusya ile Fransa'dan emin olmak istedi. Bu sebeple
ngiltere bu iki devlete ortak hareket etmeyi teklif etti. Rusya bu teklife yan izdi.
Fransa ise reddetti. Zira Napolyon, Polonya ayaklanmasnda, ngiltere'nin
Avusturya ile birlik olarak kendisine oynam olduu oyunu unutmamt. Kald
ki, III. Napolyon, Elbe dkalklar konusunu "milliyet" ilkesi asndan ele alyor
ve Danimarka'y bu bakmdan haksz buluyordu. Bu sebeple, Fransa Dileri
Bakan Drouyn da Lhuys, "Btn Atrupa ktasna yaylacak ve yk, bizim omuz
larmza yklenecek olan bir anlamazlktan kanmalyz" diyordu
03
. ngiltere
ise, Rusya ile Fransa'y harekete geiremeyince, yalnz bana savaa mdahale
etmeye cesaret edemedi.
Mamafih, savaa mdahale edemiyen ngiltere, Rusya, Prusya, Avusturya,
Fransa ve Danimarka'nn da katlmas ile 25 Nisan 1864 de, Dkalklar sorununu
ele almak zere Londra'da bir konferans toplamaya muvaffak oldu. Fakat devlet
lerin bu konudaki grleri birbirinden o derece farklyd ki, 22 Haziran 1864 e
kadar sren bu konferanstan hi bir sonu kmad
1

1
. Konferans srasnda du
raksam olan sava da yeniden balad. Fakat Danimarka, Prusya ve Avusturya
karsnda fazla direnemedi. 20 Temmuz 1864 de mtarekeyi kabul etmek zo
runda kald.
"A.J.P. Taylor, The Stmggle for Mastey in Euope, p. 148.
Bu konferansn tarumalan iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome IX, p. 32^43.
308 FAHR ARMAOLU
30 Ekim 1864 de imzalanan Viyana Bar ile Danimarka, lezvig, Holtayn ve
Lavenburg'u Avusturya ile Prusya'ya terketti
l5(ib,s
.
C) Gatayn (Gastein) Anlamas
Elbe Dkal Danimarka'dan alnmakla beraber, bunlarn statsnn ve
kaderinin ne olaca sorunu, ksa bir sre sonra Avusturya ile Prusya'nn mna
sebetlerini gerginletirdi. Avusturya bu Dkalklar almaya hevesli deildi. Zira
bana yeni bir dert almak istemiyordu. Kald ki, Germen Konfederasyonunun
baz devletleri de bu Dkalklarn Konfederasyon'a dahil edilmesini istiyorlard.
Avusturya bu fikri destekledi. Lkin Bismarck bu dkalklar elden karmak is
temiyordu. Bundan dolay Prusya-Avusturya mnasebetleri gerginleti. Bismarck
sonuna kadar gitmeye kararlyd. Fakat Kral I. Wilhelm bu srada Avusturya ile
bir sava istemediinden, Bismarck'a itidal tavsiye et ve Avusturya ile sorun ba
r bir ekilde zmlendi.
Avusturya ile Prusya arasnda 14 Austos 1865 tarihinde imzalanan Gastein
Anlamas'na gre: lezvigin ynetimi Prusya'ya, Holtayn'n ynetimi
Avusturya'ya brakld ve Lavenburg Dkaln da Prusya Avusturya'dan satn
ald.
Gatayn Anlamas'na varan kriz Prusya-Avusturya savann tohumlarn eki
yordu.
Bununla beraber, Gatayn Anlamas Prusya'ya byk avantajlar salad.
Prusya, Kiel'de bir takm donanma tesisleri kurmaya balad ve ayrca Kuzey
Denizi ile Balk arasnda bir kanal ama hakkn da elde et
67
. Kiel'in Prusya'nn
eline gemesi, gelecekteki Alman mparatorluu'nun da donanmasnn temelini
atyordu. Bismarck, Htralarnda, "Alman donanmasnn kurulmas ve bu do
nanmann meydana getirilmesine Kiel limannn esas tekil etmesi, 1848 denberi
Alman birlii gayretlerini hararetlendiren ve birletiren ateli dncelerden bi
risi olmutu demektedir
08
. Kiel Kanal'nm almas konusunda Bismarck yle
diyordu: "O vakitler yalnz Prusya'nn ad altnda inkiaf kabil olan Alman deniz
kmvetlerinin menfaatini dnerek, Kanal in almasna ve her iki azn ele ge
irip tahkim etmemize byk bir nem vermitim
9
.
Dolaysile, Danimarka ile 1864 sava, Prusya'ya, Alman mill birlii konu
sunda ilk adm atmasn salamakla kalmam, fakat ayn zamanda, Prusya'y ve
biraz sonra da Almanya'y byk bir deniz gc haline getiren bir gelimeyi de
balatm bulunmaktayd.
i)i>bis 24 maddelik Viyana barnn metni: Albin, Les Grands Traits..., p. 24-34.
1)7
Almanya Kiel kanal 'ni amaya 1891 de balam ve Kanal 1895 ylnda almtr.
l
'
8
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s.'27-28.
1,9
ayn kaynak, s. 42-43.
309
3. AVUSTURYA LE SAVA (1866)
Gatayn anlamasna varan kriz srasnda Bismarck, Avusturya ile bir savan
kanlmaz olduu kesin bir ekilde anlamt. Ancak byle bir savala
Avusturya'nn Germen Konfederasyonu'ndan karlmasnn mmkn olabilece
ini grmt. Bu sebeple Gatyan Anlamas, binann ancak atlak yerlerini
tamir edebilmiti
70
. Bu sebeple Bismarck, Gatayn'dan sonra, Avusturya ile yapa
ca savan diplomatik hazrlklarna giriti. Aynen Danimarka ile savatan nce
yapt gibi.
A) Biarrritz (Biyari) Grmeleri
Bismarck bir Prusya-Avusturya savana ngiltere'nin karmyacana
emindi. nk byle bir sava, Avrupa'nn bats ile deil, dousu ile ilgili ola
cakt. Rusya'ya gelince, Prusya'ya "minnettar" olan bu devletin de Prusya aley
hine bir hareketi beklenemezdi. Kald ki, Rusya ile Avusturya imdi Balkanlarda
bir atma iindeydiler. Lkin, Bismarck iin asl bilinmezlik III. Napolyon'du.
Bir Prusya-Avusturya savanda, III. Napolyon Ren topraklarn ele geirmek iin
Prusya'ya kar Avusturya ile birleir miydi? Ayrca, Bismarck, Avusturya'ya kar
yapaca savata, talya'ya ok nem veriyordu. Avusturya'ya kar tek bana sa
vatan ekindii iin, Avusturya'nn elinde bulunan Venedik'te gz olan talya'y
da yanna mttefik olarak almak istiyordu. talya, Venedik iin Avusturya ile sa
vaa tutuursa, Avusturya'ya gneyden bir saptrma hareketi verir ve Avusturya'y
iki cepheli bir sava karsnda brakarak, savan Prusya zerindeki ykn ha
fifletebilirdi. Lkin, talya'nn Prusya'nn yannda yer alabilmesi iin de, talyan
davasn daima desteklemi olan ve bu devlet zerinde etkisi bulunan Fransa'nn
bu konudaki desteini salamak gerekirdi.
Dolaysile imdi Bismarck iin nemli olan, nce Fransa'nn tarafszln,
sonra da Prusya-talya ittifakna Fransa'nn onayn salamakt.
te bu amalar gerekletirmek iin Bismarck, 1865 Ekiminde, Fransa'nn
Atlantik kylarnn gneyinde Gascogne Krfezi'nde Biarritzde (spanya snrna
yakn) III. Napolyon'la bulutu ve grt. Bismarck, III. Napolyon'a, Avusturya
ile savan bir mill birlik davas olduunu syleyerek onun zayf tarafna hitap
etti. Biarritz grmeleri hakknda fazla bir aklama yaplmam olup, genel
likle bu konudaki bilgiler Alman kaynaklarndadr
71
. Biarritz grmelerinde
Bismarck'm esas itibarile talya konusu zerinde durduu anlalmaktadr.
Bismarck, III. Napolyon'a, Prusya-talya ittifakna muhalefet etmedii takdirde,
talya'nn Venedii alabileceini bildirdi. Venedik sorunu ise III. Napolyon'un
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
70
Hermann Pinnow, Almanya Tarihi, s. 415-416 .
71
Bourgeois, ad geen eser, Tome III, p. 673 .
310
FAHR ARMAOLU
bir dier zayf taraf idi. III. Napolyon, talya Venedii almadka, 1858 de
Plombires'de izmi olduu programn yarm kalacana inanmt.,
Dier taraftan, Bismarck, Prusya-Avusturya savanda Fransa'nn tarafsz kal
mas halinde, Fransa'ya, baz topraklarn verilebileceini, mesel Franszca ko
nuulan baz yerlerde (ki bunlar Fransa'nn kuzeyindeydi) Fransa lehine baz s
nr deiiklikleri yaplabileceini de gayet mphem bir ekilde bildirdi. Ama ne
relerin verileceini de ak olarak sylemedi
72
.
Bismarckm bu szleri zerine, III. Napolyon'un da, Prusya-Avusturya sava
nda tarafsz kalacan ve Germen Konfederasyonu'nun Prusya'nn liderlii al
tnda birlemesine muhalefet etmiyeceini, kapal bir ekilde de olsa, ifade ettii
anlalyor.
Biarritz grmeleri samimi bir hava iinde yaplmakla beraber, taraflarn
hi biri kesin bir taahhtte bulunmamt. Zaten, grmelerde ne bir tutanak
tutulmutu ve ne de yazl bir anlama imzalanmt. Bununla beraber Bismarck,
bir Prusya-Avusturya savanda Fransa'nn tarafsz kalacana emin olarak
Berlin'e dnd. Ayrca, Bismarck, Prusya'nn talya ile bir ittifak yapmasna da
Fransa'nn kar gelmeyeceini tesbit etmiti
73
Gerekten III. Napolyon, Prusya-Avusturya savanda tarafsz kalmaya karar
vermiti. Bunda bir takm hesaplar vard. Bir defa, Gastein Anlamas ile Prusya-
Avusturya mnasebetlerinin dzelmesinden memnun olmamt. Rusya ile gayet
iyi mnasebetlere sahip Prusya'nn, yanna Avusturya'y da alarak, liberal ve mil
liyeti hareketlerin dman olan eski Dou Blokunu tekrar canlandrmasndan
korktu. Prusya-Avusturya arasnda bir sava, byle bir ihtimali ortadan kaldra
cakt.
kincisi, III. Napolyon talya'y da dnmekteydi. talya bir Prusya-
Avusturya savana katlr da Venedii alrsa artk Fransa'nn ban artmazd.
nk byle bir durumda talya Roma'y unutabilirdi. talya'nn Fransa'ya olan
krgnl da geerdi. Bylece talya'nn Fransa'ya kar eski sempatisi canlanrsa,
Fransa talya zerindeki etkisini arttrabilir ve dolaysile III. Napolyon'un iste
dii gibi, talya Fransa'nn bir uydusu haline gelebilirdi
7-1
.
nc olarak, III. Napolyon'a gre, Fransa'nn karlar bakmndan,
Prusya-Avusturya savann uzun srmesi gerekirdi. O gnk durum iinde,
Avusturya Prusyadan daha kuvvetli grnyordu. talya, Prusya tarafna katlacak
olursa, iki taraf eit hale gelecek ve dolaysile sava da uzayacakt. Byle uzun bi
sava sonunda, her iki taraf da yorgun deceinden, Fransa ortaya kp istedii
72
Bismarck'n, Htralarnda, Biarritz grmelerinden hemen hemen hi sz etmemesi ilgintir.
73
Debidour, La Rvolution, p. 293 .
71
Renouvin, ad geen eser, Tome V, p. 366.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 311
bar ve toprak artlarn taraflara kabul ettirebilecekti. Ren'in bat kylarndaki
topraklar da bu suretle kolaylkla elde edilebilecekti
73
.
B) Prusya-talya ttifak
Bismarck Fransa'nn durumundan emin olduktan sonra, hemen talya ile
ttifak iine giriti. talya nce Prusya'ya gvenemedi ve tereddt etti. Prusya'nn,
bu ittifak Avusturya'ya kar bir koz olarak kullanmasndan ve kendisini
Avusturya karsnda yalnz brakmasndan korktu. III. Napolyon ise, talya'y,
Venedii Avusturya'dan almak iin Prusya ile ittifaka tevik etti. III. Napolyon
talyanlara, "Prusya'y savaa itmeniz ve sizin de ayn ekilde hareket etmeniz zo
runludur" diyordu
70
. Ayrca, talyanlara, savan riskleri ve kazanlar iin garanti
veriyordu. Tam bu sradadr ki, Bismarck'n talyanlara ittifak teklifi geldi.
Prusya-talya ittifak 8 Nisan 1866 da Berlin'de imzaland. Buna gre,
Avusturya'ya kar beraber savaacaklar ve talya Venedii alacakt. Yalnz ay
iinde savaa girilmeyecek olursa, talya kendisini bu ittifakla bal saymayacakt.
Bu son kayt, talya'nn Prusya'ya kar duyduu gvensizlii gsteriyordu. O ka
dar ki, yine bu ittifak antlamasna gre, ilk saldry Prusya yapacak ve talya du
rumu grdkten sonra savaa katlacakt. Ayrca, Venedik alnmadka, sava
durdurulmayacak t
77
Bismarck, talya ile ittifaka o derece nem vermekteydi ki, "talya mevcut
olmasayd, onu yaratmak gerekecekti" demekteydi
78
C) Avusturya'nn Sadowa Yenilgisi
talyan ittifak ile Bismarck Avusturya ile sava iin btn diplomatik hazr
lklarn tamamlam oluyordu. Artk sava karmaktan baka i kalmamt.
Bu srada lezvig-Holtayn anlamazlndan dolay Avusturya-Prusya mna
sebetleri ktlemiti. Avusturya'nn ynetimindeki Holtayn'da karklklarn
Prusya'nn gvenliini tehdit ettiini ileri srerek Avusturya'dan bu duruma are
bulmasn istedi. Avusturya ise, Prusya'nn Holtayn'n ynetimine karamya-
ca cevabn verdi. Bu tartma ksa zamanda byyerek, Germen
Konfederasyonu zerinde bir mcadele niteliini kazand ve Prusya-Avustrya
mnasebetleri gayet gergin bir duruma girdi. Dier devletlerin uzlatrma teeb
bsleri ise bir sonu vermedi ve Prusya 14 Haziran 1864 de Avusturya'ya sava
iln etti.
13
13
Bismarck, htralarnda, "Napolyon, yenileceimizi ve yardmna muhta olacamz umuyordu"
demektedir. (Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 48).
Bourgeois, ad geen eser, Tome III, p. 675 .
77
Debidour, ad geen eser, p. 299.
78
Debidour, ayn eser, s. 241; Bourgeois, ayn eser, p. 673 .
312 FAHR ARMAOLU
Sava balaynca, Germen Konfederasyonu'nun gney devletleri Avusturya'y
tuttular. Bunun zerine Bismarck Konfederasyon'un sona erdiini iln etti.
Savaa Prusya 350.000 ve Avusturya ise 850.000 kiilik bir kuvvetle balad.
Btn Avrupa Avusturya'nn galip geleceine inanyordu. Fakat Prusya ordusu
nun gsterdii sratli hareket kabiliyeti, tahminlerin aksine, zaferi Prusya'ya ka
zandrd.
Prusya, sava balaynca, nce Holtayn bata olmak zere Kuzey Alman
devletlerine asker sevkederek buralarn kontrol altna ald. Gney Alman devlet
leri karsnda az bir kuvvet braktktan sonra, iki byk Prusya ordusu,
Avusturya'nn Bohemya'da bulunan ana kuvvetleri zerine sratle yrd.
Avusturya bir ksm kuvvetini de gneye talya cephesine ayrmt. Savan sonu
cunu tayin eden muharebe 3 Temmuz 1866 gn Sadowa'da (Kniggraetz) cere
yan etti. Fakat muharebede, zellikle Bismarck iin ok kritik anlar da oldu.
Fakat Bismarck'n ve Prusya komutanlarnn bekledii takviye kuvvetlerinin gel
mesi zerine, Avusturya kuvvetleri bozgun halinde geri ekilmeye balad.
Avusturya, 40.000 kiilik bir kayp vermi.
Prusya kuvvetlerinin Macaristan'a da girerek Macarlar da ayaklandracan
dan korkan Avusturya Kral Franois-Joseph, III. Napolyon'a bavurarak,
talya'ya verilmek zere Venedii Fransa'ya brakacan, yalnz III. Napolyon'un
talya ve Prusya ile bar iin araclk yapmasn istedi.
Avusturya mparatoru'nun 4 Temmuz'da yapt bu bavuru, Bismarck ile
Prusya Kral ve askerler arasnda iddetli tartmalara sebep oldu. Prusya ordu
lar Viyana yaknlarna kadar gelmiti. 23 Temmuzda Kral'n bakanlnda yap
lan toplantda Avusturya bar tartld. Kral ve askerler, savaa sonuna kadar
devam etmek ve Avusturya'y ezmek istiyorlard. Bismarck, bu fikre iddetle kar
geldi. Bismarck'a gre, daha Alman birlii tamamlanmamt ve birliin tamam
lanmas iin Fransa ile de sava yapmak gerekecekti. Avusturya onuru krlm
bir duruma drlrse, Prusya-Fransa savanda bunun intikamn almak iin
Fransa ile birleebilirdi. Bunu da Bismarck istemiyordu. 23 Temmuz toplant
snda Bismarck Kral'a unlar sylyordu: "Avusturya'y fazla rencide etmekten,
bu memlekette gereksiz yere srekli kin ve intikam arzusu brakmaktan kanma
lyz. Tersine, bugnk dmanmzla tekrar dost olmak imknn muhafaza
etmek lzmdr. Herhalde, Avusturya devletini, Avrupa satran tahtasnda bi
satran ta olarak grmemiz ve bu devletle iyi mnasebetlerin yenilenmesini,
bizim iin daima mmkn bir halde tutulmas gereken maharetli bir manevra
eklinde telkki etmemiz zaruridir"
7
'-'. Bismarck Avusturya ile hemen bar yapl
masn istiyordu. Lkin bu konuda Kral ile o derece tar ki, fikrini kabul etti-
79
Dnceler ve Hunlnr, Cilt II, s. 64 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 313
asste-nzce toplantnn yapld binann drdnc katndan atlayp intihar et-
=- dnd bir srada, Veliahd'n araya girmesi ve Kral'a bar yapmay ka-
er^rmesi zerine gerginlik giderildi
80
.
ihvanlar bu savata hemen hi bir ey yapamadlar. talya 20 Haziranda sa-
ssi katld. Lkin 24 Haziran'daki Custazzo kara muharebesi ile 20 Temmuzdaki
deniz muharebesinde Avusturya'ya yenildiler. Yalnz, talya bir ksm
fe^stnrva kuvveerini zerine ekmekle Prusya'ya faydal olmutu.
Sadowa muharebesi III. Napolyon'un btn hesaplarn alt-st etti.
I
nz-arator savan bu kadar ksa sreceini hi tahmin etmemiti. Bu sebeple
Fransa'da hkmet byk bir panie kapld. Kabine yeleri, Fransa'nn hemen
narekete geerek Ren blgesini ele geirmesini istediler. Dileri Bakan da bu
| fkirdevdi ve mparatorie Eugnie de bu fikre katlyordu. mparatorie'ye gre,
isnarck'a gvenilemezdi. Savunma Bakan ise, 80.000 kiilik bir ordunun hazr
olduunu, 20 gn iinde de 250.000 kiilik bir ordu hazrlayabileceini syle-
ddvse de, III. Napolyon, salk sebeplerini ve yan ileri srerek, bir sava gze
alamyacam bildirdi
81
. Fransa'y diplomatik yolla kurtarma hevesine kaplarak,
14 Temmuzda, Prusya'ya , barn ararmn nasl olmas gerektiini bildirmeye
teebbs etmek suretile, yine hayal projelerinden birini ortaya attysa da,
Bismarck iin bunlar dinlemek sz konusu deildi
82
.
Bu ekilde III. Napolyon hayatnn en byk hatalarndan birini yapm
oluyordu. III. Napolyon 1871 Fransa-Prusya sava sonunda imparatorluktan d
rldkten sonra, Prusya-Avusturya sava iin, "ki kart oynamak istedim, fakat
ktsn oynadm" diyecektir
83
. Bismarck ise, Sadowa muharebesinin hemen
arkasndan Fransa'nn bir asker mdahelesinin, ok farkl gelimeler ortaya
karabileceini daha sonra itiraf edecektir.
D) Prag Bar ve Kuzey Almanya Konfederasyonu
Prusya ile Avusturya arasnda 26 Temmuz 1866 da mtareke imzaland ve
bar ise 23 Austos 1866 da Pragda imzaland
81
. Bu bara gre:
1. Avusturya Germen Konfederasyonu'ndan ekiliyor ve bu Konfederasyon
ortadan kalkyordu.
2. Bunun yerine, Germen Konfederasyonu, Main nehrinin kuzeyi ve gneyi
olmak zere ikiye ayrlyordu. Main nehrinin kuzeyinde bulunan devletler,
80
Bak.: ayn eser, s. 68 .
81
Bourgeois, ad geen eser, Tome III, p. 689 .
82
Debidour, ad geen eser, p. 340 .
83
Bourgeois, ayn eser, p. 688 .
81
Prag Barnn metni iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome IX, p. 607-608 Albin, Les Grands
Traits..., p. 34-38.
314 FAHR ARMAOLU
Prusyann bakanl altnda ayr bir Konfederasyon tekil edeceklerdi. Main'n
gneyindeki devletler de ayr bir Konfederasyon meydana getireceklerdi.
3. lezvig ve Holtayn topraklar Prusya'nn oluyordu. Avusturya bu topraklar
zendeki btn haklarndan vazgeiyordu.
4. Avusturya Venediin de talya'ya ait olduunu kabul etmekteydi.
24 Austos 1866 gn yine Prag'da Fransa ile Avusturya arasnda imzalanan
bir anlama ile
85
Avusturya Venedii Fransa'ya devrediyor ve Avusturya ile talya
arasnda bar imzalanr imzalanmaz, Fransa Venedii talya'ya devretmeyi taah
ht ediyordu. Sz konusu taly a-Avu s tu rya bar 3 Ekim 1866 da Viyana'da imza
land
86
. Bu bar ile de Avusturya, Venediin talya'ya katlmasn kabul etmek
teydi. Bunun zerine 19 Ekim 1866 da Fransa ile talya arasnda imzalanan bir
protokolle de Fransa Venedii talya'ya "teslim" etti
87
. Bylece talya, 1849 dan-
beri peinde kotuu Venedie kavumu olmaktayd.
talya bu srada Roma konusunda da bir adm atm bulunuyordu. Fransa
ile talya arasnda 15 eyll 1864 de imzalanan bir anlama ile
88
, Fransa Papalk
Devleti'nden yani Roma'dan askerini geri ekecekti, fakat talya da Papalk
Devletine saldrmamay taaht ediyordu. Bu ise, Fransa'nn Papalk ile "fiil"
balantsnn kesilmesi ve talya ile sadece bir "hukuk " balantya girmesi de
mekti. 1871 Prusya-Fransa sava, talya'ya bu "hukuk" ba da sona erdirme fr
satn salyacak ve Roma da talya snrlan iine katlacaktr.
Prusya'ya gelince: Avusturya ile Prag barndan sonra Bismarck, Main neh
rinin kuzeyindeki Germen Konfederasyonu devletlerinin Avusturya ile balarn
kesip bunlar Prusya'ya balamak zere harekete geti. Bu devletlerin temsilcileri
15 Aralk 1866 dan 16 Nisan 1867 ye kadar Berlin'de yaptklar toplanuda ve tar
tmalarda Kuzey Almanya Konfederasyonu'nun (Norddeutsche Bund), yani
Kuzey Almanya Birlii'nin anayasasn kabul ettiler. Bu toplantda Bismarck'n
hem baskc ve hem de uzlamac tutumu, alnan sonucun en nemli fakt
ryd. "Frederic Barbaossa (Alman Kral I. Frederick, 1122-1190)nn uyuyan r
yasn gerekletirmek ve Alman ismine eski ihtiamn vermek iin" Bismarck,
kiiliinin ve hitabetinin btn gcn kullanmt
80
.
Bu anayasaya gre, Kuzey Alman Konfederasyonu'nun bakan Prusya Kral
idi. Konfederasyona dahil btn devletler bamszlklarn korumakla beraber,
savunma ve d politikann ynetimi Prusya Kral'na ait olacakt.
8n
Anlamann metni: de Clercq, Recueil..., Tome IX, p. 608-610.
86
Bu barn metni: ayn kaynak, p. 614-615; Albin, Les Grands Traits..., p. 89-97.
87
Protokoln miui: ayn kaynak, p. 618-619.
88
Anlamann metni: ayn kaynak, p. 128-129.
80
Weber, Histoire Contempoaine, Tome IV, p. 94 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 315
Konfederasyonun iki meclisi vard. Birisi "Reichstag" olup, Konfederasyona da
hil devletler halknn setii temsilcilerden meydana geliyordu. kincisi ise,
Konfederasyon yesi devleerin temsilcilerinden kurulu "Bundesrath" idi.
Kuzey Almanya Konfederasyonu'nun kurulmas ile Alman Birlii yar yolu
gemiti. Fakat yolun bundan sonras daha zorluydu.
E) Fransa'nn Bahi Poltikas
Avusturya'nn Prusya karsndaki yenilgisi ve bunun sonunda Prusya'nn b-
ymesi, Fransz kamu oyunda iddetli tepkiler dourdu, imparatora kar muha
lefet gittike artyor ve Prusya'nn, Fransa'nn yanbanda kuvvetlenip byme
sine seyirci kald iin, III. Napolyon ar eletirilere uruyordu.
Cumhuriyetilerden, imdi yalanm alan Lamartie ve sanatnn zirvesindeki
Georges Sand, bir Napolyon'un Fransa'y bu hale drmesine ate pskryor-
lar ve, 10 ciltlik Fransz htilli Tarihi'ni yazan A. Thiers ise, Fransa'nn ikinci s
nf devlet durumuna dmesinden dolay alyordu. Bonapartistler'den biri ise,
ateli hasta olan III. Napolyon'a, "Prusya'nn genilemesine engel olunuz. Sava
gerekiyorsa, tereddt etmeyiniz. Bundan daha byk ve bundan daha erefli bir
sava olmayacaktr" diye baryordu
00
. Fransa panik iindeydi.
Bu sebeple III. Napolyon, kamu oyunu yautrmak ve Fransa'nn bu sava
taki tarafszlnn sebebini halka anlatabilmek iin, drda Fransa'ya bir kazan
salamaya karar verdi. Esasen Biarritz grmelerinde Bismarck da bir takm va-
adlerde bulunmam myd?
Temmuz 1866 sonunda Berlin bykelisi Benedetti'ye gnderilen talimatta,
Fransa'nn tarafszlnn bedeli ve Bismarck'n vaadinin bir gerei olarak, Ren'in
sol kysndaki topraklarn Fransa'ya terkedilmesinin istenmesi bildirildi. Yani
Fransa, 1814 snrlarna kavumak istiyordu.
Bismarck ise, artk Biarritsz grmelerini hatrlamaya niyetli deildi.
Bismarck, 7 Austosta Benedetti ile grmesinde, Kral'nn, bir santimlik
Alman topran bile terkedemiyecek kadar Alman olduunu bildirmekle ye
tindi. Bunun zerine Benedetti o derece sinirlenmitir ki, "Bu bir savatr" de
mekten kendisini alamad. Hatta, Fransa'nn, Prusya ordularn Ren'in te tara
fna bile atmasndan sz etti
90 91
.
Bismarck, Fransa bykelisinden Fransa'nn isteklerini yazl olarak bildir
mesini istedi. Benedetti bir ihtiyatszlk yaparak, bu yazl belgeyi verdi. Bismarck
derhal bunu Rus arna iletti. Rusya byk tepki gsterdi. nk, ar ailesinin
bir ok ferdi Alman devletleri hkmdarlar ile akraba idi. kincisi, Rusya,
90
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 690 .
91
Debidour, ad geen eser, p. 314.
316 FAHR ARMAOGLU
Fransa'nn toprak peinde komasndan holanmad. Bismarck bu kadarla da ye
tinmeyip, Rusya'ya, 1856 Paris Antlamasn yrtabileceim, Dou'da, 1856 ant
lamas ile kaybettii topraklar geri alabileceini ve Prusya'nn da bu konuda
yardmc olabileceini bildirdi. Rus ar bundan o derece honut kald ki,
Prusya'nn toprak ilhakna gz yumabileceim ve Fransa'nn toprak genileme
sine kar karsa, Rusya'nn desteine gvenebileceini bildirdi
92
. Bismarck,
Fransa ile yapaca sava iin byk bir diplomatik zafer elde etmiti.
Bismarck, Fransa'ya kar oyununa devam etti ve Fransa'nn verdii yazl is
tekleri bir mnasip ekilde bir Fransz gezetesinde yaynlatt. Haber btn
Avrupa'ya yayld zaman, en fazla korku duyan ngiltere ile Gney Alman
Konfederasyonu oldu. Her ikisi de Fransa'nn yaylmac amalarndan korktular.
Bismarck iyi bir takdk kullanmt. Sadowa'dan sonra Prusyaya cephe alan gney
Almanya devletleri, imdi Fransa'nn kendi topraklarna gz diktiini grnce,
Katoliktik balarna ramen, Fransa'dan korkup Protestan Prusya'ya yanamaya
baladlar.
Bu birinci istein reddi zerine Fransa Austos 1866 da, bu sefer Alman
topra olmayan yerler zerinde teklifte bulundu. Teklife gre, Fransa ile Prusya
iki anlama yapacaklard. Birinci anlama ile Prusya, Fransa'nn Lksemburg'u
almasn kabul edecekti, ikinci anlama ise, iki devlet arasnda bir ittifak olup,
bu ittifak erevesinde Fransa Belika'y alacak ve Prusya da egemenliini Main
nehrine kadar yayacakt
93
.
Bismarck bu teklifin yazl olarak yaplmasn istedi ve Fransa'da yle yapt.
Bu da Bismarck'n bir taktii idi. Bu noktaya biraz aada tekrar geleceiz.
Napolyon Lksemburg ve Belikay almak isterken, imdi yeni bir milliyeti
lik anlay ortaya atyordu. Buna gre, ikinci derecedeki "mill birlikler" yerine
talyan ve Alman mill birlikleri gibi "byk" mill birlikler kurulmalyd
94
. Ne
var ki, III. Napolyon'un bu yeni teorisi de gereklemedi. Fransa'nn iki anlama
teklifi zerindeki mzakereler 1866 Austosundan 1867 ubana kadar devam
etti. Bismarck bu mzakereleri tam bir srncemede brakt. Bismarck'a gre,
Prusya'nn byle bir ittifaka ihtiyac yoktu. nk, Prusya'dan baka ekindii
bir devlet yoktu. Bismarck, Alman birliinin tamamlanmas iin Katolik gney
Alman devletlerinin de kontrol altna alnmas ve bunun iin de Katolik Fransa
ile sava yaplmas gerektiini biliyordu. kinci olarak, Bismarck'n dncesine
gre, Fransa, Lksemburg ve Belika'y alacaksa bunu kendi bana yapmal ve
bu ie Prusya'y kartrmamalyd. Zira, Belika konusunun Avrupa'y karra-
can biliyordu. Belika ngiltere iin son derece hassas bir noktayd.
92
Debidour, ayn eser, p.314-315.
93
ayn eser, p. 317.
94
Bourgeois, Manuel historique..., Tome III, p. 692 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 317
Lkin III. Napolyon Lksemburg'u almaya karar vermiti ve Lksemburg
1S15 denberi Germen konfederasyonu'nun bir yesiydi. Fakat Hollanda Kral'nn
ahsna balyd. 1866 da Germen konfederasyonu dalnca, Lksemburg Kuzey
.Alman Konfederasyonu'na dahil olmutu ve halen Lksemburg'da da Prusya as
keri bulunuyordu. Hollanda ise bu yeni durumdan holanmam ve Prusya'dan
ekiniyordu. Bu sebepten, 1867 Nisannda Fransa ile yapt bir anlama ile bu
rasn 90 milyon franga Fransa'ya satt. Bu sat, Prusya'da ve Kuzey Alman
Konfederasyonu'nda byk grlt ve itiraza sebep oldu. Zira, Konfederasyo'a
dahil bir devlet, Konfederasyonun haberi olmadan baka bir devlete satlyordu.
Lksembug'un sat sorunu, ksa zamanda bir Avrupa krizine dnt.
Fransa-Prusya mnasebetleri gerginleti. Lksemburg, 1830 htillleri srasnda
Belika'nn bamszl dolaysiyle de devletler tarafndan ele alnm ve
Belika'y daimi tarafsz hale getiren 1839 Londra Protokol ile Lksembug'un
bir ksm da Belika'ya verilmiti. Bu sebeple, Lksemburg konusu imdi millet
leraras bir nitelik kazanyordu. Bundan dolap, Lksemburg sorununun, 1839
anlamasn imzalayan devletler tarafndan ele alnmasna karar verildi.
Prusya'da askerler Fransa ile bir an nce boy lmek istediklerinden,
Lksemburg iin bir milletleraras konferans fikrinden hi holanmadlar. Fakat
Prusya Kral o srada Fransa ile bir sava uygun grmyordu;'
3
.
Lksemburg konusunu ele alacak olan milletleraras konferans 7-13 Mays
1867 gnlerinde Londra'da topland'". Konferansta, 11 Mays 1867 gn,
Lksemburg konusunda 7 maddelik bir anlama imzalanmtr
17
. Bu anlama
ile, bir yandan Lksembugun Fransa'ya sat geersiz saplyor, te yandan da,
Germen Konfederasyonu'nun dalmas sebebile, Lksemburg'u bu
Konfederasyon ile ilgisi kalmad belirtilerek, tarafsz ve bamsz bir devlet ha
line getiriliyordu. Lksembug'un tarafszl devletlerin garantisi altna konu
yordu. Ayrca, Lksembug'un snrlar 19 Nisan 1839 Antlamas'nm
98
izdii
ekilde kalacakt.
Bu suretle Fransa, Bismack'n "Bahi Politikas" dedii, toprak kazanma
politikasnda nc defa hezimete uruyordu. Fakat ne var ki, "Bahi
Politikas"nm baarszl da Fransa-Prusya nesebetlerini iyice tahrip etmi ve
1870 savan hazrlayan hava artk esmeye balamt. Fransa imdi Prusya'ya di
biliyordu. Bismarck da Prusya-Fransa savan iyice kafasna koymutu.
F) Avusturya'da Dalist Sistem
Prusya-Avusturya savann gelimelerini kapatmadan nce, Sadotva yenilgi
sinin Avusturya'nn devlet sistemine yapm olduu bir etkiyi de belirtmek gere
kir.

1a
Bougeois, ayn eser, p. 696 .
9(5
Konferans tutanaklar iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome IX, p. 701-710.
97
Anlamann metni: ayn kaynak, p. 710-713; Albi, ad geen eser, p. 20-22.
98
Bu antlamann metni: de Clercq, ayn kaynak, Tome IV, p. 470-478.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
317
Lkin III. Napolyon Lksemburg'u almaya karar vermiti ve Lksemburg
1815 denberi Germen konfederasyonu'nun bir yesiydi. Fakat Hollanda Kral'nn
ahsna balyd. 1866 da Germen konfederasyonu dalnca, Lksemburg Kuzey
Alman Konfederasyonu'na dahil olmutu ve halen Lksemburg'da da Prusya as
keri bulunuyordu. Hollanda ise bu yeni durumdan holanmam ve Prusya'dan
ekiniyordu. Bu sebepten, 1867 Nisannda Fransa ile yapt bir anlama ile bu
rasn 90 milyon franga Fransa'ya satt. Bu sat, Prusya'da ve Kuzey Alman
Konfederasyonu'nda byk grlt ve itiraza sebep oldu. Zira, Konfederasyon'a
dahil bir devlet, Konfederasyonun haberi olmadan baka bir devlete satlyordu.
Lksemburg'un sat sorunu, ksa zamanda bir Avrupa krizine dnt.
Fransa-Prusya mnasebetleri gerginleti. Lksemburg, 1830 htillleri srasnda
Belika'nn bamszl dolaysiyle de devletler tarafndan ele alnm ve
Belika'y daimi tarafsz hale getiren 1839 Londra Protokol ile Lksemburg'un
bir ksm da Belika'ya verilmiti. Bu sebeple, Lksemburg konusu imdi millet
leraras bir nitelik kazanyordu. Bundan dolay, Lksemburg sorununun, 1839
anlamasn imzalayan devletler tarafndan ele alnmasna karar verildi.
Prusya'da askerler Fransa ile bir an nce boy lmek istediklerinden,
Lksemburg iin bir milletleraras konferans fikrinden hi holanmadlar. Fakat
Prusya Kral o srada Fransa ile bir sava uygun grmyordu
95
.
Lksemburg konusunu ele alacak olan milletleraras konferans 7-13 Mays
1867 gnlerinde Londra'da topland
91
. Konferansta, 11 Mays 1867 gn,
Lksemburg konusunda 7 maddelik bir anlama imzalanmtr
97
. Bu anlama
ile, bir yandan Lksemburg'un Fransa'ya sat geersiz saylyor, te yandan da,
Germen Konfederasyonu'nun dalmas sebebile, Lksemburg'un bu
Konfederasyon ile ilgisi kalmad belirtilerek, tarafsz ve bamsz bir devlet ha
line getiriliyordu. Lksemburg'un tarafszl devletlerin garantisi altna konu
yordu. Ayrca, Lksemburg'un snrlan 19 Nisan 1839 Antlamasnn
98
izdii
ekilde kalacakt.
Bu suretle Fransa, Bismarck'n "Bahi Politikas" dedii, toprak kazanma
politikasnda nc defa hezimete uruyordu. Fakat ne var ki, "Bahi
Politikas"nm baarszl da Fransa-Prusya mnesebetlerini iyice tahrip etmi ve
1870 savan hazrlayan hava artk esmeye balamt. Fransa imdi Prusya'ya di
biliyordu. Bismarck da Prusya-Fransa savan iyice kafasna koymutu.
F) Avusturya'da Dalist Sistem
Pusya-Avusturya savann gelimelerini kapatmadan nce, Sadowa yenilgi
sinin Avusturya'nn devlet sistemine yapm olduu bir etkiyi de belirtmek gere
kir.
9;
Bourgeois, ayn eser, p. 696 .
90
Konferans tutanaklar iin bak.: de Clercq, Recueil..., Tome IX, p. 701-710.
97
Anlamann metni: ayn kaynak, p. 710-713; Albin, ad geen eser, p. 20-22.
98
B antlamann metni: de Clercq, ayn kaynak, Tome IV, p. 470-478.
318 FAHR ARMAOLU
Avusturya, Rusya'nn yardm ile 1848 Macar ihtillini bastrmakla beraber,
Macarlar bamszlk isteklerinden hi bir zaman vazgemediler. Macarlarn ba
mszlk istekleri ise, Avusturya d politikas zerine konmu bir ipotek gibiydi.
Avusturya ne zaman bir d sorunla kar karya kalsa, hemen arkasna,
Macarlara bakmak zorunda kalyordu. Bunun en son rneini Sadowa muhare
besi vermiti. Sadowa'nn hemen ertesi gn Avusturya'nn, III. Napolyon arac
l ile Prusya'dan mtareke istemesinde, Prusya kuvvetlerinin Macaristan'a gi
rip, Macarlar da ayaklandrmasndan korkmasyd.
Bundan dolay, Sadowa muharebesinden sonra Avusturya "Macar sorunu"
nu kesin olarak zmeye karar verdi. Mamafih, bu sorunun zmnde, Macar
politikaclarndan Franois Deak'n abalarnn da ok etkili olduunu sylemek
gerekir".
1867 Ocak ayndan itibaren Avusturya'nn ad Avustuya-Macaristan
imparatorluu oluyordu. Macaristan bamszln kazanyordu. Fakat
Avusturya'dan tamemen kopmuyordu. kili, "dalist" bir devlet sistemi kabul
ediliyordu. Avusturya ile Macaristan'n ayr hkemederi ve ayr parlmentolar
olacakt. Avusturya'nn bakenti Viyana, Macaristan'n bakenti Pete veya
Budapete idi. Yalnz, iki devletin, ortak Savunma, Dileri ve Maliye
Bakanlklar olacak. Bu bakanln ortak olarak ilemesinin usulleri de tes-
bit edilmiti. Nihayet, Avusturya mparatoru Franois-Joseph'in nvan ayn za
manda Macaristan Kral olmaktayd. Devlet'in ad da, Avusturya-Macaristan
mparatorluu oluyordu. Bu eit bir devlet ekline "ahs Birlik" denir. Zira iki
bamsz devlet, bir bakma Franois-Joseph'in ahsnda birlemi olmaktayd.
Sonu olarak sylemek gerekirse, Avusturya'nn Sadowa yenilgisi, sadece
Prusya'nn deil, ayn zamanda Macarlarn da zaferiydi.
4. FRANSA LE SAVA
Saowa Zaferi ile bismarck, Alman Birlii'ni yar yarya gerekletirmiti.
Gney Alman devletleri bu birlie katlmadka, Alman birliinin btnl
salanamazd.Halbuki gney Almanya devletleri Katolikti ve Fransa'nn ve zel
likle III. Napolyon'un Katoliklik politikasnn bu devletler zerinde etkisi vard.
stelik bu devletler, Protestan Prusya'dan da korkuyorlard. Bu korku ise, iste
istemez bu devletleri Fransa'ya kaydryordu. u halde, gney Alman devletleri
nin Alman birliine sokulmas, ancak "Fransa faktr nn ortadan kaldrlmas
ile mmkn olabilecekti. Bu da kolay i deildi. Zira III. Napolyon ark Alman
mill birlii tehlikesinin bilincine varmaya balamu. Tehlikeyi gryordu. Bu
durumda, Bismarck iin yaplacak ey, Fransa'y da sava alannda yen ilgiye ura-
99
99
Debidour, ad geen eser, p. 329-330.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 319
arak, Alman Birlii'ne kar sesini ykseltmesini nlemek, III. Napolyon'un se
sini ksmakt.
Bununla beraber, Prusya generallerinin Fransa ile hemen boy lmeye gi
rimeyi istemelerine ramen, Bismarck Fransa ile savan kolay olmayacan
bildiinden, hemen byle bir savaa balamak istemedi
100
. Kald ki, savan ge
ciktirildii her yl, Prusya, ordusunu 100 binden fazla askerle kuvvetlendirmek
teydi
101
.
Bismarck'n grd bu gerekler, Fransa tarafndan da anlalmt. Fransa
Sadowa'da Prusya'nn kuvvetini grm ve hatta korkmutu. Bu sebeple, A.
Thiers, "Artk yaplacak baka bir hata kalmamtr" derken, III. Napolyon da
artk "durumun kara noktalarn" tesbit ederek, bir Fransa-Prusya savann ka
nlmazlna o da inanmt
102
. O halde bu savaa hazrlanmak gerekiyordu.
Bundan dolaydr ki, III. Napolyon, Sadowa'dan sonra Fransa'nn askeri gcn
arttrmak iin hemen tedbirler almaya balad. O tarihe kadar Fransa'da askerlik
iinde kur'a usul vard. Kur'as kan bir gen, 7 yl askerlik yapard. Bu ise, bir
andaki asker saysn snrlayan bir sistemdi. Bu sistem kaldrlarak, Prusya ordu
sunda olduu gibi, mecburi askerlik usul kabul edildi. Bu yeni usul, gerek
Cumhuriyeti muhalefetin, gerek kamu oyunun eletirisine sebep oldu. Bununla
beraber, III. Napolyon, orduyu glendirme teebbs ve tedbirlerine devam
etmeye alt.
imparator Napolyon, bu asker hazrlklardan baka, Prusya ile savan dip
lomatik hazrlklarna da giri ve kendisine mttefik arad.
A) Fransa'nn Avusturya ile ttifak Teebbsleri
Fransa iin en tabi mttefik, Prusya'nn darbesini yemi olan Avusturya idi.
Bundan dolay Fransa, Lksemburg sorununun en kritik dneminde, 1867
Nisannda, Avusturya'ya ittifak teklifinde bulundu. Buna gre, Fransa Ren neh
rinin sol kysndaki topraklar alacak; buna karlk Avusturya da Prusya'dan
Silezya'y ald gibi, gney Alman devlederini de kendi nfuzu altna sokacakt.
Avusturya bu teklifleri kabul etmedi. Zira, Avusturya, bir saldr ittifak deil,
savunma ittifak peindeydi. Avusturya Prusya'nn kendisine saldrmasndan kor
kuyordu. Ayrca, Avusturya imdi Rusya'nn Slav politikasndan da endie etmek
teydi. nk Avusturya'nn hemen yarsn Slav aznlklar oluturmaktayd.
Bundan dolaydr ki, Avusturya Babakan de Beust 1867 de, "Biz asl kendi ii
mizde bir ittifak aramak zorundayz" diyordu
103
.
100
Bismarck, Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 76.
101
ayn eser, Cilt II, s. 76-77.
102
Bourgeois, ad geen eser p. 698.
103
ayn eser, p. 700.
320 FAHR ARMAOLU
Bu srada, Prusya ile Rusya arasnda bir takm ittifak tartmalar ortaya kt.
Paris Antlamas'nm Karadeniz'e ait hkmlerini kaldrmak isteyen ve
Balkanlarda Panislavizm politikasna balayan Rusya, Prusya'ya, Fransa'nn dahil
olmasile bir l ittifak tekliff etti.Fransa'nn sz konusu olmasnn sebebi, bu
devletin Osmanl Devletile olan yakn msebetleriydi. Lkin Bismarck, iin iine
Fransann sokulmas karsnda, bu teklife yanamayp, kendisi, Rusya, Prusya ve
Avusturya arasnda bir ittifak teklif etti. Bismarck eski Dou Bloku'nu yeniden
canlandrmak istiyordu. Bismarck'n kafasnda hep Fransa sorunu vard
104
.
Bismarck'm bu teklifini de Rusya kabul etmedi. Zira o da, Panislavizm poli
tikas dolaysile Balkanlar'da Avusturya ile atma halindeydi. Dolayisile bir an
lama gerekletirilemedi.
1866 Austosunda Girid ramlarnn Osmanl Devletine kar ayaklanmalar
zerine, Prusya ile anlaamayan Rusya, Osmanl Devleti konusunda Fransa ile
anlamak istedi. aru ise, Fransa'nn kendisini Osmanl Devleti zerinde serbest
brakmasyd. Buna da Fransa raz olmad.nk bu srada Trk-Fransz mna
sebetleri en yksek dzeyindeydi ve Padiah Abdlaziz Paris'i ziyaret etmekteydi
(Haziran 1867).
Bu durum karsnda Fransa 1868 ylndan itibaren tekrar Avusturya'ya
dnd. 1868 yl banda balayan Fransa-Avusturya ittifak mzakereleri, 1870 de
Prusya-Fransa sava kncaya kadar devam etti, fakat bir sonuca ulaamad.
Belirttiimiz gibi, Avusturya Prusya'dan ekiniyor ve Prusya'ya kar savaa gir
meye cesaret edemiyordu. Girid ayaklanmasnda Rusya'nn silerin yannda yer
almas, Rusya'nn Balkan politikas asndan, Avusturya'y daha da korkuttu. Bu
sebeple, Avusturya, Fransa ile yapaca ittifakn esas itibarile Rusyaya ynelik
olmasn istiyordu. Halbuki Fransa iin, birinci plndaki hedef Prusya idi.
Dolaysile bir uzlama mmkn olmad. Avusturya Babakan, bu uzun sren it
tifak mzakereleri iin, "yle kitaplar vardr ki, sadece -szden ibarettirler.
te Amsturya-Fransa ittifak bu kitaplardandk diyecektir.
Bylece, Fransa-Prtsya savana sebep olan, spanya tahtna adaylk sorunu
patlak verdiinde, Fransa diplomatik yalnzlktan kendisini hl kurtaramamt.
B) spanya Tahtna Adaylk Sorunu ve Fransa-Prusya Sava
1868 Ocak aynda, Berlin'deki Fransz ataemiliteri Paris'e, "savan kmas
sadece bir tek olaya baldr" diye yazyordu
105
. Ataemiliterin syledii tek olay
da 1868 sonlarndan itibaren olumaya balad. Bu da spanya tahtna adaylk
sorunundan kan kriz oldu.
104
Bismarck'm bu l ittifak konusundaki ayrntl deerlendirmesi iin bak: Dncele- ve
Htralar, Cilt II, s. 91-97.
10
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 700.
321
Fransz ataemiliterinin syledii doruydu. nk, Prusya Savunma Bakan
General Moltke de, 1868 Maysnda, "Franszlar Munich'de olmadan nce biz
Paris'de olacaz" dedikten sonra, "Fakat nce evimizi ina etmemiz gerek.
Ondan sonra elimizi byteceiz" diye ilve ediyordu
100 *
. Moltke'nin, evin ina-
sndan kasd, bu srada Bismarck'n gney Alman devletlerde sk mnasebeer
kurma abalaryd.
spanya taht sorununa gelince: spanya Kral VII. Ferdinand 1832 de lm
ve kars Maria Christina, iki yandaki kaz Isabella'nn kralieliini iln etmiti.
Bu olay zerine VII. Ferdinanden kardei Don Carlos isyan etmi ve kan kark-
lklar ancak ngiltere'nin mdahalesi ile sona ermiti.
Kk Isabella, 1843 ylnda, yani 13 yanda iken, Kralie olarak lkenin
ynetimini fiilen eline ald. Isabella'nn kralielii 1868 yalna kadar devam et.
1868 Eyllnde Mareal Prim liderliindeki bir asker ayaklanma sonunda, taht
tan drld ve bir geici hkmet kuruldu. Mareal Prim'in mdahalesi,
Isabella ile Don Carlos ve onu destekleyenler arasndaki madeleye bir son
vermek amacn gtmekteydi. Bu sebeple, geici hkmet bir Kurucu Meclis
toplad ki bu Meclis de Ispanya'nn merut krallk olmasna karar verdi. Bu ka
rar zerine de bo kalan Ispanyol taht iin bir Kral aranmaya baland.
Mamafih, Kurucu Meclis, Fransa'nn, Napolyon Bonaparte'danberi spanya ile
olan ilgisini bildiinden, bir Fransz prensinin spanya'nn bana getirilmesini
hi dnmedi. Bunun yerine, spanya hkmeti, 1869 Maysnda, spanya tah
tn, Hohenzolle n hanedannn, yani Prusya Kral ailesinin Katolik Sigmaringen
kolundan Prens Leopold'a teklif etti. Bu srada Leopoldn kardei Karol,
(Prens Charles), Albay Couza'n drlmesi zerine, Romanya Prensi ol
mutu.
Leopold'n spanya Kral olmas ile, kendisinin kuzeyden ve gneyden
Hohenzollern hanedan tarafndan ember iine alnacam gren Fransa, buna
hemen itiraz etti. Fransa ile bir sava hararetle arzu eden Bismarck ise,
Fransa'nn bu iten irkildiini grnce, onu daha fazla tahrik etmek iin,
spanya tahtn kabul etmesi hususunda Leopold'e srar etti. Bismarck hatra
tnda, bunu, Prusya Kral'nn bir aile sorunu olarak kabul etini ve bu bakm
dan da uygun grdn iddia etmektedir
107
. Lkin Leopold spanya tahtn ka
bul etmedii gibi, Prusya Kral I. Wilhelm de Fransa ile bir sorun yaratmak is
temediinden, o da bu ie taraftar olmad. Sonunda teklif reddedildi. Fakat
Bismarck bu sonuca zlmt. Fransa ise, itirazm kabul ettirmi olmaktan ok
memnundu.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
100
Bourgeois, ayn eser, p. 702.
107
Bak.: Dnceler ve Htrala-, Cilt II, s. 116-119.
322 FAHR ARMAOLU
Bu arada 1869 Maysnda Fransa'da seimler yapld. Cumhuriyeti ve liberal
muhalefet oylarn hemen hemen yarsn ald ve Mecliste de te birden fazla
bir g salad. Muhalifler imdi mparator'dan, "halkn duygulann tatmin et
mesini" istiyordu
108
. III. Napolyon bu durumdan panie kapld.
te bu atmosfer iindedir ki, spanyol Hkmeti 1870 ubatnda, Prens
Leopold'a ikinci defa teklifte bulundu. Tarihi Debiodua gre, spanyol
Hkmetini Bismarck kkrtmaktayd
10
'
1
. Lkin Bismarck'n btn abalarna
ramen, Prens Leopold spanya tacn bu defa da kabul etmedi. Mamafih
Bismarck abalarnn arkasn kesmedi. Bir taraftan Prusya Kral, dier yandan
da Leopold zerinde baskda bulunuyordu. Bismarck'n abalar sonucu olacak,
spanya Hkmeti ay sonra, spanya tacn nc defa Prens Leopold'e tek
lif etti. Bismarck'n srar zerine, bu sefer Prusya Kral da bu ie raz oldu. Bu
durum zerine Leopold de 21 Haziran 1870 de, spanya Kralln kabul ettiini
bildirdi.
Leopold'n spanya Krallk tacn kabul ettii haberi nce Madrid'de ya
yld ve 2 Temmuz 1870 gn Paris'de renildiinde, haber bir bomba gibi pat
lad. Fransa'nn Madrid elisi, Mareal Prim'e, "Bugnk artlarda bir Prusya
Prensinin seimi, olaanst sonular dourmaktan geri kalmayacaktr" di
yordu
110
.
Fransz parlmentosu 6 Temmuz 1870 gn Dileri Bakan Duc de
Gramont'u sorguya ekti. Duc de Gramont, yapt konumada yle diyordu:
"Komumuz olan bir halkn haklarna kar beslediimiz saygnn, yabanc bir
devletin prenslerinden birinin Charles-Quint'in tahtna oturmasn salyarak,
Avrupa kuvvetler dengesini bizim zararmza olarak bozmasn ve Fransa'nn
karlarn ve erefini tehlikeye atmasn, bizim kabul etmemizi zorlayamyacama
inanyoruz. Bu ihtimalin gereklemeyeceine kesin olarak inanyoruz. Bu ihti
male engel olmak iin Alman halknn saduyusuna ve Ispanyol halknn da
dostluuna gveniyoruz. Eer durum baka trl gerekleirse, sizin (Meclisin)
ve milletin desteinden g alarak, grevimizi tereddtsz ve zaaf gstermeden
ifa edeceiz"
111
. Dileri Bakam'nn bu konumas btn Meclis'i coturdu.
Btn milletvekilleri ayaa kalkarak, "Yaasn Fransa! Yaasn Ordu! Yaasn
imparator! Berlin'e! Berlin'e!" diye baryordu. Fransa'da tam bir sava havas
esmekteydi.
Fransa'nn bu tepkisi Bismarck' da iyice sinirlendirmi grnyor.
Fransa'nn tepkileri iin, "Bu btn milletler nnde yle bir kstahlkt ki, ka
108
Debidour, ad geen eser, p. 376-377.
100
Bak.: ayn eser, p. 385-386.
110
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 709.
111
Debidour, ad geen eser, p. 388. Ayrca bak.: Weber, Histoire Contemporaine Tome IV, p. 144;
Bismarck, Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 122.
323
naatimce, bir santim bile geri gitmemizi imknsz hale getirmiti. Fransz iddi
alarnn hakaretimiz mahiyeti, sadece Fransz basnnn tehditkr tahriklerde
deil, parlmento mzakereleri de...."
112
diyordu. Duc de Gramont'un
Meclis'teki konumas iin de Bismarck, "Bu beyanat bile, el klcn kabzasnda
olduu halde btn milletlerin nnde bize kar savrulan resm bir tehdittii"
demekteydi
113
. Fransz Dileri Bakam'mn bu konumas zerine Bismarck,
Kral'a seferberlik iln etmesini tavsiye et
Fransa, Leopold'n adaylnn geri alnmas iin Prusya zerinde srarl bir
baskya balad. Bir hafta kadar sren bu bask sonunda, I. Wilhelm Leopold'e
feragati tavsiye etti ve nitekim 12 Temmuz 1870 gn, Leopoldn spanya tah
tndan vazgetii iln edildi. Bunu iittii zaman, Bismarck, Almanya'nn boyun
emesini bir "zillet" olarak kabul etmi
114
ve istifa etmeyi dnmt.
"Fraszlarda tokad yedik ve uysallmzla yle bir hale dtk ki, imdi savaa
gitsek, kavga karmaya yer aryormuuz gibi grneceiz; halbuki, stmzdeki
lekeyi ancak bir sava temizleyebilir. Mevkiimde tutunmaya artk imkn kalmad"
diyordu
115
Mamafih, Bismarck'n istifasna gerek kalmad. nk ertesi gn ortaya
kan "Ems Telgraf" olay, Bismarck'n istedii sava kanlmaz hale soktu.
Fransa elde ettii baar ile yetinmedi ve daha da ileri gitti. Fransz elisi
Benedetti, 13 Temmuz sabah, Ems kaplcalarnda bulunan Kral I. Wilhelm'i zi
yaret ederek, gelecekte de bir Hohenzollern prensinin spanya tahtna gemiye-
cei hakknda garanti verilmesini, Hkmeti adna isteyince, Kral, gelecek hak
knda ne kendisinin ve ne de bakasnn garanti vermek imknna sahip bulun
madn bildirdi. Dileri Bakan Gramont'un talima zerine Benedetti ayn
gn eleden sonra tekrar Kral grerek bu garantiyi koparmak istediyse de, bu
defa Kral Fransz elisi ile grmeyi reddetti..
Kral Wilhelm btn bu olup bitenleri bir telgrafla Berlin'de bulunan
Bismarck'a bildirdi. Tarihte buna "Ems Telgraf" denir
116
. 200 kelime kadar olan
bu telgraf Bismarck, 13 Temmuz akam, Mareal Moltke ve Mareal Roon'un
yemekte bulunduu bir srada ald. Kendisinin deyimi ile, "hi bir kelime ilve
etmeden veya hi bir kelimeyi deitirmeden sadece baz ksmlarn karta
rak"
117
20 kelimelik bir zet haline getirdi
118 *
. Ertesi gn de bunu basna verdi.
Bismarck, "Bu Galya boas zerinde krmz kuma etkisi yapacaktr" diyordu
1111
.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
112
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 121.
113
ayn eser, p. 122.
111
ayn eser, s. 123 .
118
ayn eser, s. 124.
1111
Ems Telgraf'nm metni: ayn eser, s. 127.
117
ayn eser, s. 131.
118
zetin metni: ayn eser, s. 131-132.
1111
ayn eser, s. 132.
324 FAHR ARMAOGLU
Gerekten dedii de oldu. 20 kelimelik telgraf zetinin Fransz basnndaki
yorumu uydu: Fransa elisi Prusya Kralna saygszlkta bulunmu ve Kral da el
iyi kovmu.
Bismarck'n istedii bomba patlad. Btn Fransa, fakat zellikle btn
Paris ayaa kalkt. Heyecan ve asabiyetten kimsenin etrafa bakt yoktu. Sade sa
vatan sz ediliyor ve zamann tannm bir gazete yazar, sa'nn armha geril
mesine benzer bir ekilde, Prusya'llarn srtlarna ha ykleyip Ren'i te tara
fna atlmas gerektiini yazyordu. Sokaklarda sava arklar syleniyor ve halk
"Berlin'e! Berlin'e!" diye baryordu
120
.
Ayn gn, yani 14 Temmuz 1870 gn, Prusya elisinden lkeyi terketmesi
istendi. Son dece sinirli grnen mparatorie, mparator III. Napolyon'u, "ta
cn amura drmekle" itham ediyordu
121
.
15 ve 16 Temmuz gnleri de ayn sinirli hava iinde geerken, ngiltere,
Fransa ile Prusya arasnda araclk yapmak istedi. Rusya, iki devletin anlamazl
nn bir konferansta ele alnmasn teklif etti. Fakat nafile. Fransa 17 Temmuzda
Prusya'ya sava iln etti. Paris'te "Marseillaise" sylenirken, Berlin'de de "Wacht
am Rhein syleniyordu
122
.
C) Fransa-Prusya Sava ve Devletler
Fransa iin bu savata kendisine mttefik olabilecek iki devlet vard:
Avusturya ve talya.
Fransa'nn Avusturya ile yapmak istedii ittifaka ait mzakereler hl bir so
nuca varmamt. Fransa'nn Viyana elisi, 17 Temmuz tarihli raporunda,
Avusturya Babakan De Beust'n Prusya'dan nefret ettiini, Avusturya'nn,
Almanya'nn kaderinde byk rol oynamak istediini ve Fransa'y da Avrupa
dengesinin nemli bir unsuru grdn yazmakla beraber, Avusturya tarafsz
kalmay tercih etti. Avusturya Rusya'dan ekiniyordu.
talya'ya gelince: talya Avusturya ile birlikte hareket etmek istiyordu.
Avusturya tarafsz kalnca, talya da tek bana ortaya kmaya cesaret edemedi.
Kald ki, Fransz Dileri Bakam Duc de Gramont, III. Napolyon'a, "yenik dev
letlerle ittifak yaplmaz" diyerek
123
talya ile ittifak kmsemiti. Lkin III.
Napolyon, 8 Austosta talya'nn "asker yardmn" istediinde, talya da
Roma'y isteyince, Fransa iin bu kap da kapand ve talya tarafszln iln etti.
120
Debidour, ad geen eser, p. 392 .
121
ayn eser, p. 393.
122
Bourgeois, ad geen eser, Torae III, p. 718.
123
Debidour, ad geen eser, p. 399.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 325
ngiltere'de ise, Gladstone Hkmeti bar bir politika izlemekle beraber,
Prusya'ya sempati duymuyordu. Fakat Bismarck'n III. Napolyon'a oynad son
diplomatik oyun, Fransa'y kesin bir yalnzla soktu. Bismarck, Sadowa'dan
sonra III. Napolyon'un Prusya'ya teklif etmi olduu, Belika ile Lksembrg'un
Fransa tarafndan alnmasn salyacak ittifak tasars metnini, 25 Temmuz 1870
gn, Londra'da yaynlanan Times gazetesinde yaynlatt. Tasar, hatrlanaca
zere, Fransa'nn Berlin elisi Benedetti'nin el-yazs ile yazlmt. Bu haber
ngiltere'de, Fransa konusunda bir korku ve endie uyandrd. Bu sebeple,
ngiliz hkmeti, Belika'ya hangi taraf saldrrsa, br tarafa askeri yardmda
bulunacan, hem Fransa'ya ve hem de Prusya'ya bildirince, her iki devlet de
Belika'ya saldrmayacaklar hususunda ngiltereye garanti verdiler.
Rusya da bu savata tarafsz kald. Tabi bu tarafszlk Prusya'nn iine ya
rad.
D) Fransa'nn Yenilmesi ve kinci mparatorluun Sonu
Fransa savaa byk gvenle girdi. Herkes zaferden emin bulunuyordu. Bir
Paris kitaps vitrininde u kitab sergiliyordu: "Berlin'deki Franszlar iin
Franszca-Almaca szlk".
Halbuki seferberlik tam bir karklk iinde yapld. Hesaplara gre, Gney
devletlerinin de desteini alan Prusya'nn 430.000 kiilik ordusuna karlk
3S5.000 kiilik bir ordu karlacak iken, ancak 220.000 asker salanabilmiti.
Seferberlik srasnda bir ok subay birliini kaybetmiti.Ordunun donatm da
noksand. Komutanlara ve subaylara, Almanya'ya ait bir sr harita verilmi, fa
kat Fransa haritas verilmemiti. Fransa savaa byle balad.
Bununla beraber ilk harekt iyi balad. Fransz kuvvetleri 2 Aastosta
.Alman snrlarndan 2 mil ieri girerek Saarbrcken'i ele geirdiler. Fakat arkas
gelmedi. 4 ve 6 Austosta yaplan ilk muharebede de Franszlar yenildiler. 6
Austostan itibaren Prusya ordular Fransa snrlarn aarak Fransz topraklarna
girmeve balad. Bu srada ok hasta olan ve asker olmad halde Fransz ordu
larnn bakomutanln zerine alan III. Napolyon, 6 Austos akam
Imparatorie'ye ektii telgrafta, Parisi savunmaya hazr olmalarn bildiriyordu
Bundan sonra yenilgiler orap sk gibi birbirini izledi. 1 Eyll 1870 ak
am. saat 6 ya doru, 13 saaik bir muharebeden sonra, III. Napolyon, 83.000
kiilik ordusu ile Sedan'da PrusyalIlara esir dt. Ayrca, 25.000 kii de o gnk
muharebe srasnda esir dmt. Esir olanlar arasnda 1 Mareal (Mareal
Mac Mahon), 40 general, 230 yksek rtbeli subay, 2.600 subay da vard. Ayrca
Prusvailar 330 top, 70 mitralyz ve 10.000 at da ele geirmi olmaktaydlar
121
.
Weber, Histoii'e Contempormne, Tome IV, p. 200 .
326 FAHR ARMAOLU
Napolyon'un Sedan'da esir dmesi zerine, halk 4 Eyll gn Meclis'i
bast. mparatorie Paris'ten kat. A. Thiers ynetimi ile almak istediyse de, o
da tutunamad. Sosyalistler "Komn" (Commune) ynetimini kurarak, ilk ko
mnist rejim denemesine giritiler. Bir "Mill Savunma" hkmeti kuruldu ve
Cumhuriyet iln edildi. kinci mparatorluk bu suretle sona eriyordu. imdi
Fransa tarihinde, "fiilen" de olsa nc Cumhuriyet dnemi balamaktayd
12
)
Sedan hezimeti Prusya ordularna Paris yolunu ayordu. Mill Savunma h
kmeti ise savaa devam ediyordu. Prusya ordular 19 Eyll 1870 ten itibaren
Paris'i kuatmaya balad.
E) Alman mparatorluu'nun ln
Milli Savunma hkmeti'nin direnmesi sonu vermedi. Paris halk, bir yan
dan alkla, dier taraftan dmanla drt buuk ay mcadele ederek dayanmaya
alt. Nihayet, Mill Savunma hkmeti yenilgiyi kabul ederek, 28 Ocak 1871 de
Almanya ile mtarekeyi imza etmek zorunda kald.
Mtarekeyi "Almanya" ile imza etti; nk mtarekeden on gn nce, yani
18 Ocak 1871 gn, XIV. Louis'in mehur Versailles saray'nn "Aynal Salonu"
nda (Galerie des Glaces) byk tantana ve grkemli bir trenle "Alman
mparatorluunun kurulduu iln edildi. Gney Alman devletleri de artk
mparatorlua dahil olmutu. Bu suretle Alman mill birlii tamamlanmt.
Kral I. Wilhelm, "Almanya mparatoru" ve Bismarck da "anslye" nvann al
yordu. Almanya da tarihteki yerini alyordu.
F) Frankfurt Bar
28 Ocak mtarekesinden sonra, Mill Savunma hkmeti, Almanya ile bar
yapacak ve halk temsil edecek bir hkmetin kurulmas iin, 1871 ubatnda
seim yaptrd. Bu seim sonunda kurulan Meclis, yrtme kuvvetini kullanmak
zere bir "Yrtme Komitesi" tekil etti. Komite'nin bakanlna A. Thiers geti
rildi.
Bu hkmet 1 Mays 1871 de Frankfurt'da Almanya ile bar imzalad
121

1
.
Fransa, Frankfurt Bar ile, Alsace-Lorraine'i Almanyaya terkediyordu.
Ayrca, Almanya'ya 5 milyar frank sava tazminat deyecekti. Bu para yl
iinde ve 5 taksitte denecekti. Fransa bu paray deyinceye kadar, Fransa'nn
kuzey topraklan Alman igali altnda kalacak.
12:>
mparatorie Eugnie Paris'ten Londra'ya kamt. Fransz-Alman mtarekesi imzalannca.
Almanlar III. Napolyon'u da serbest braktlar ve o da Londra'ya gitti ve 1873 ylnda orada ld,
Znbis Frankfurt Bar nn metni: Albin, Les Gnwds Traits..., p. 46-58.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 327
Thiers, bu bar artlarn kabul etmek istemedii zaman, Bismarck, kendi
sini kuvvet yoluyla olsun, Komn" ynetimi vastasile olsun, Paris'i igal etmekle
tehdit etmitir
126
.
Bu bar ile, Alsace-Lorraine'i kaybetmesi, Fransa iin bir "evlt acs" oldu.
Sanki etinden ve kanndan bir para koparlmt
127
. Fransa bunu hi bir zaman
unutmayacak ve 50 yla yakn bir sre ile, Alman birliinin ortaya kmas deil,
fakat Alsace-Lorraine, iki devlet arasndaki mnasebetlerin odak noktas ve bu
mnasebetleri zehirleyen bir faktr olarak devam edecektir. Fransa, 1871 in inti
kamn, 1919 da, Versay Bar'n, yenilmi Almanya'ya Alman
mparatorluu'nun iln edildii ayn Aynal Salon'da imza ettirerek alacaktr.
5. RUSYA'NIN FRANSA-PRUSYA SAVAINDAN YARARLANMA-SI
Mill Savunma Hkmeti'nin Paris kuatmasnda drt buuk ay dayanma
sndaki en byk midi, General Bazaine komutasndaki Fransz ordularnn
Prusya ile muharebeye devam etmesiydi. Fakat General Bazaine'in de 28 Ekim
1870 de Metz'de teslim olmas Franszlar iin hi bir mit brakmad. nk tes
lim olan kuvvet 173.000 kiiydi.
Metz yenilgisi, 1856 danberi beklemekte olan Rusya'y harekete geirdi. Altk
Fransa'nn sava kaybettii kesindi.
1856 Paris Antlamasnn Rusya'ya en ar gelen hkmlerinden biri de,
Karadeniz'in "gayr asker" getirilmesi, yani bu denizde donanma ve tersane b-
lundurulmamasna dair hkmleriydi. 1856 dan sonra Rusya'nn Avrupa diplo
masisinin belkemiini, bu hkmlerin yrrlkten kaldrlmas konusu tekil
etmitir.
Rusya'y, Paris Antlamas ile Karadeniz'den uzaklatran devletler,
ngiltere'den sonra Fransa ve Avusturya idi. Paris Antlamas'nn "sdk muha
fz" bir tek ngiltere idi
128
. Bunun dnda, Prusya da dahil, dier iki devlet de,
Paris Antlamas'nn Karadeniz'e ait hkmlerinin kaldrlmas iin ve kendi po
litik karlarn gerekletirmek iin, her vastaya bavurmaktan geri kalmadlar.
zellikle Fransa ve Avusturya bu konuda nde geliyorlard. Halbuki, bu hkm
lerin korunmasna esas itiba ile onlarn dikkat ve zen gstermesi gerekirdi.
1858 de Plombires grmelerinden sonra III. Napolyon, Avusturya'ya
kar yapaca savata Rusya'nn ittifakn salamak iin, bu devlete teklif ettii
tvizler arasna, Paris Antlamas'nn Karadeniz'e ait hkmlerinin ilgasn da
sokmutu.
12,1
Bourgeois, ad geen eser, p. 746.
127
Debidour, ayn eser, p. 443.
128
Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devinde Boazlar Meselesi, s. 288.
328 FAHR ARMAOLU
1859 Solferino ve 1866 Sadowa muharebelerinden sonra Rusya ile mnase
betlerini dzeltmek isteyen Avusturya da, 1859 ve 1867 de Rusya'ya ayn teklifte
bulunmutu.
Prusya Kral I. Wilhelm de, Sadowa zaferinden sonra, bu zaferden Rus
arn haberdar etmek zere yaveri General Manteufell vastasile ona gnderdii
bir mektupta, "Rusya'nn menfaatlerinin bir an bile Prusyannki ile elimedii
u son yzylda, iki devlen yekdierine balayan ve halen de devam etmekte olan
dostluk balarn, Rus menfaatlerinden bazlarn salamak suretiyle bir kat
daha kuvveendirmek mmkn ise, bu menfaatlerinizin nelerden ibaret oldu
unu Generale aka syleyiniz" dyerek
129
, Fransa ve Avusturya'dan geri kalma
dn gstermekteydi.
Bismarck da, Fransa ile savatan nce bu konuyu ele alm ve Hatratnda
yle demir: Rusya'da II. Aleksandr'n sadece daysna kar
130
besledii dost
luk hisleri deil, Fraszlara aleyhtar oluu da bizim iin bir garanti tekil edi
yordu... Bu sebeple, Karadeniz hakknda Rusya'ya kar msait daramak iin
bir frsan kmasn mukadderatn bir ltf olarak karladm... Rus arl'nm
Karadeniz sahillerindeki bamszln tehdit eden (bu) hkmler.zamanla tat
biki imksz hale gelmiti. Paris barnn en beceriksizce ileri srlm artlar
bunlard"
131
. Bundan dolaydr ki, Rusya Babakan Gorakof, Paris
Antlamas'nn Karadeniz'e ait hkmlerini kaldrma teebbsne gemeden
nce, Prusya'nn Petersburg elisine danmtr
132
.
O kadar ki, Paris'in Prusya ordular tarafndan kuatlmas srasnda, Thiers
Avrupa devletlerinin yardmn salamak iin eitli bakentlere gittiinde,
Gorakof, Fransa ile Thiers'e herhangi bir taahhde girimedi halde,
Karadeniz konusunda ngiltere'nin muhalefetine kar Fransa'nn da desteini
kazanmaya almtr
133
.
Nereden baklrsa baklsn, Paris Antlamas'nn Karadeniz'e ait hkmleri,
1856 dan 1871 e kadar, hemen btn devletlerin Rusya ile mnasebetlerinde bir
pazarlk ve tviz konusu tekil etmidr. Bundan phesiz iki devleti hari tutmak
gerekir: ngiltere ve Osmanl Devleti.
Ama ne var ki, Rusya, btn bu uvertrlere ramen, harekete gemekte te
reddt etti. Zira zemini ve zaman yeterli derecede uygun grmediinden, hare
kete gemeye cesaret edemedi. Lkin, Fransa'nn Metz hazimeti sonucu, bir
129
Tukin, ayn eser, s. 289.
130
ar II. Aleksandr'n annesi Charlotte, Prusya Kral III. Frederick Wilhelm'in kz ve Prusya Kral
I. Wilhelmin kz kardeiydi.
131
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 150.
132
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 290 .
133
Milioukov, Histoire de Russie, Tome III, p. 947.
329
cidar Fransa'nn Prusya karsndaki kesin yenilgisi ve te yandan da bu yemi
inin Avrupa dengesini alt-st etmesi, Rusya iin "tereddt faktr" n ortadan
kaldrd.
Rusya,31 ekim 1870 de, Paris Anamas'm imzalayan devleere verdii no
tlarda, Paris Antlamasnn, Karadeniz'in askerlikten soyutlanmasna dair h
kmlerini ilga etiini bildirdi. Osmanl Devleti de dahil, btn devleere veri
len notalarda, devleerin zellikle u cmle dikkadni ekd ve tepkilere sebep
Ad: "Majeste Rusya mparatoru, kendisinin Karedeniz'deki egemenlik hakla
rn snrlayan bu antlamann ykmllkleri ile artk kendisini bal sanma
maktadr"
1
^. Ayrca Babakan Gorakof tarafndan devletlere gnderilen bu no
tada, (veya muhtrada), Rusya Karadeniz'de donanma yapamad halde,
Osmanl Devleti'nin Marmara ve Akdeniz'de deniz kuvvetlerini diledii gibi art
trmak hakkn muhafaza edip kulland, ve Paris Antlamas ile Boazlarn ka
ral olduu bildirilmi iken, Boazlar szlemesile kapallk art yalnz bar
zamanna hasredilerek sava halinde Bbli'nin izin verecei dier devletler de
riz kuvvetlerinin Karadeniz'e girebilmeleri gibi, eliki tekil eden ararn, Rus
menfaatlerini tamamen ihll ederek Rusya'y en kk deniz devlene kar ko
runma vastalarndan mahrum brakld da belirtilmekteydi
135
. Nihayet, bu no
tada, "Majesteleri Rusya mparatoru"nun, bu teebbs ile bir "Dou Sorunu"
ortaya atmak niyetinde olmad ve 1856 Paris Antlamasnn, Trkiye'nin,
Avrupa devletler topluluuna katlmasna dair hkmlerine aynen saygl olduu
da belirtilmekteydi
13
'!
lgin bir nokta da, Rusya'nn bu konuda Prusya nezdindeki teebbslerinin
ok daha farkl nitelikte olmasyd. ar Aleksandr, days, Prusya Kral I.
Wilhelm'e kendi elyazs ile zel bir mektup yazp, bu konudaki desteini ister
ken, Babakan Gorakof da, 1 Kasmda Bismarck'a yazd zel mektupta,
Bismarck'dan, Prusya Kral nezdinde Rusya'nn bu teebbsn desteklemesini
rica ediyordu
137
. Dolaysile, Rusya'nn bu teebbsnde Prusya zel bir durum
kazanmaktayd. Bu sebeple, Fransz Siyas Tarihisi Debidour'un, "Prusya,
A\rupa'nm hakemiydi' demesinde bir yanllk yoktur
13

Bununla beraber, Rusyann 31 Ekim 1870 notas karsnda btn dier dev-
ieder, Prusya hari, ngiltere'nin alaca tutuma baktlar.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
-Debidour, La Rvolution, p. 420; Driault, Question ('Orient, p. 204; Cahuet, Question
z Orient, p. 347; Milioukov, Histoire de Russie, Tome III, p. 947; Henri Hauser, Histoire Diplomatique
z-e l'Europe, 1871-1914 (kollektif eser), Paris, Les Presses Unversitaires de France, 1929, p. 25.
-
v
Tukin, Boazla- Meselesi, s. 290-291.
" Henri Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe, p. 26 .
3ak.: ayn eser, p. 26.

s
Debidour, ad geen eser, p. 421
#
330 FAHR ARMAOLU
Gerekten, Rus teebbsne en byk tepki ngiltere ile Osmanl
Devleti'nden geldi. ngiltere'nin Petersburg elisi, Rusyann byle bir teebbste
bulunacan nceden haber aldnda Gorakofu grm ve byle bir du
rumda pasaportunu alp Petersburg'u terkedebileceini sylemek suretile
ngiltere'nin muhtemel tepkisini ortaya koymutu
139
. ngiltere'nin tepkisi gerek
ten sert oldu. ngiltere Rusya'y sert bir dille protesto etd ve hatta ilk gnlerde
bir savatan bile sz etti
140
. Fakat daha ileri gidemedi. Zira, Rusya, ngiltere'nin
protestosuna verdii cevapta, Paris Anamas'nn "yerel" bir hkmnn kald
rlmasnn sz konusu olduunu, yoksa "Dou Sorunu"nun yeniden ortaya atl
mas veya Osmanl Devleti'nin Avrupa devletler topluluu iindeki yerinin tart
lmasnn sz konusu olmayaca hakknda teminat verdi
141
. ngiliz kabinesi
iindeki sava taraftarlar aznlkta kalnca, ngiltere, Prusya'nn, bir milletlera
ras konferans toplanmas teklifini kabul etti.
Sert tepki gsterenlerden biri de Avusturya-Macaristan oldu. Avusturya
anslyesi De Beust, Viyana'daki Rus elisine, "Rusya'nn att bu admda, ar
Petro'nun vasiyetine yakr bir byklk gsterisi yatmaktadr. Lkin komular:
iin korkutucu bir byklk" diyordu
142
. Lkin Avusturya yle sava filn d
nmedi. nk, Avusturya ngiltere'ye bakyordu. ngiltere fazla ileri gitmeyine.
Avusturya da ngiltere'nin yolunu izledi.
Osmanl Devleti'ne gelince: Esasnda, Gorakofun devletlere gnderdii
muhtrann her biri, lkesine gre, ayr bir ifade eklile yazlm ve yine, Rusva
muhtray Osmanl Devleti'ne gndermeden nce, Rus sefiri Ignatiyef, st ka
pal bir ekilde sadrazam Ali Paa ile yapt bir konumada konuya deinerek
deta Osmanl Devletini yatrmak istemiti
143
. Osmanl Devleti'ne verilen muh
trada ise, Karadeniz'in gayr askeri hale getirilmesinin, Osmanl Devleti ile
Rusya arasndaki "mkemmel uzlama ve samimi mnasebetlerin" tek engelini
oluturduu ve bundan sonra, "Dou Soruu'nun dnya barn tehdit etmiye-
cei syleniyordu
144
.
Rus muhras zerine, Sadrazam li Paa'nn Padiah Abdlaziz'e sunduu
uzun raporun (tezkire-i smiyye) u ksmlar, hem devletlerin tutumlarn ve
hem de Osmanl devleti'nin, alnacak tutum hakkndaki dncelerini yanst
mas bakmndan ilgintir: "Londra sefaret-i seiyyesinden yazldna gre.
Ingiltere hkmeti Rusya devletine verdii cevabn aynn vermekliimiz ve srf
her iki devletin hareketi mttehid olmak iin, verilecek cevab evre/ emirde
139
Hauser, ayn ese: p. 32 .
140
Driault, Question d'Orient, p. 205 .
141
Cahuet, Question d'Orient, p. 351.
142
Hauser, ayn eser, p. 33 .
143
Bak.: Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 61-62 .
144
Hauser, ayn eser, p. 32.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 331
ngiltere devletine bildirmekliimiz miinasib olacan ileri sryor. talya Kral
da... Saltanat- Seniyye hakknda ar dostluk ve iyi niyetler beslediini aa
mrmakla beraber, Avusturya ve ngiltere devletleri, Rusya'nn iln aleyhinde
birlikte hareket ettikleri takdirde, kendisinin de Devlet-i Aliyye'ye madd bakm
dan yardma hazr olduunu... ve Avusturya devletinin de ngiltere tarafndan
verilen cevabn esasna uygun ekilde cevap yollad anlalmtr... ngiltere'nin
vazd cevap hasbel mevki dierlerince de esas muamelt addedilmi ve bu dev
let de, Atrupa'nm imdiki bu kark durumunda Dou meseleleri iin harp et
mekten ve bir mddeteberi her taraftan dorudan doruya kendi menfaatle
rine tesiri olmayan iler hususunda tuttuu kaytszlk usuln bozmaktan ok
ekinmekte ve bu meselenin bir konferansa braklmasn temenni eder grn
mektedir... Rusya'nn sz geen tamimi ile yapt aklamay (Karadeniz'e ait
hkmlerin ilgas) geri almak ihtimali olmad ve onu bu kafi kararndan vaz
geirmek maksadile Devlet-i Aliy)'ece mttefiksiz bir harbi gze almak da uygun
grlmemektedir.... ngilizlerin ve ona tebaan Amsturya ve talya devletlerinin
u meseleden dolap Rusya devletine silh ile cevap vermek derecesine kadar
gitmeleri de me'mul deildir..."
11
']
Dier taraftan Osmanl Devleti, sz konusu olan milletleraras konferansn
toplanmasna da karyd. Byle bir konferansta, Paris Antlamasmn kendisile
ilgili deer hkmlerinin de tartma ve deitirme konusu yaplmasndan en
die etmekteydi
146
. Bununla beraber, bu konferans fikri dier devletlerce benim
sendi; fakat Osmanl Devleti'nin korktuu gibi, Paris Antlamas'nm dier h
kmlerinin tartlmasna girilmedi.
Rusya'nn 31 Ekim 1870 notas ortaya ktnda Bismarck'n can skld.
nk Paris kuatmas henz devam ediyordu. Yani Fransa teslim olmam ve
sava devam etmekteydi. Bismarck daha iini bitirmemiti. Byle bir durumda
yeni bir Avrupa krizi, phesiz, Bismarck'n hi iine gelmezdi. Ne var ki,
Rusya'nn bu ie giriirken en gvendii devlet Prusya idi ve ayrca, imdi dier
devletler de, Rusya'nn dostu ve Fransa'y yere sermi olan Prusya'y kollamaktay
dlar. Bu sebeple, Bismarck tek k noktas olarak ve btn devleeri de tatmin
edebilecek nitelikte grd, milletleraras konferans fikrini ortaya att. Zira,
daha yukarda da belirttiimiz gibi, devletlerin Rus teebbsne itirazlarnn bir
arlk noktas da, Rusya'nn, bir milleeraras anamay tek tarafl olarak boz-
masyd. Rus ar, kendisinin "egemenlik haklar"ndan sz ediyordu.
Karadeniz'in tekrar silhlandrlmasnm ortaya karaca politik sonulardan
baka, devletler bir de bu "hukuk duruma itiraz ediyorlard. Bismarck, esa
snda bu noktay yakalad. Yani, Rusya'nn, tek tarafl keyfi tutumu bertaraf edile
rek, Paris Antlamas'nda deiiklik, bir milletleraras konferansta, yine ayn dev-
14 *
14o
Tukin, Boazlar Meselesi, s. 297-298.
146
Bak.: ayn eser, s. 299.
332 FAHR ARMAOLU
letlerin onay ve imzas ile yaplacakt. Dolaysile, sorun bir "klf sorunu haline
geldi.
Dier taraftan, konferansn Londra'da toplanmas da ngiltere'ye verilmi bir
tviz saylabilirdi. Paris Andamas'nn, yine Paris'te yaplacak bir toplantda ele
alnmas daha makuld. Fakat Fransa-Prusya sava devam ediyordu.
Londra Konferans 17 Ocak 1871 de balad
147
ve 13 Mart 1871 de 9 madde
lik bir anlama imzalyarak sona erdi
148
. Bu anlama ile, Paris Andamas'nn
Karadeniz'e ait olan 11, 13 ve 14 nc maddeleri kaldrlyordu. Yalnz
Boazlarn kapall kural eskisi gibi devam edecekd. Yalnz, 1841 ve 1856 dan
farkl olarak, Osmanl Devleti gerekli grd hallerde, bar zamannda dahi
Boazlar dost ve mttefik devlederin sava gemilerine aabilecekti.
6. TALYA'NIN VENED ALMASI
Fransa'nn Prusya karsndaki yenilgisinden talya da yararland. Roma'daki
Papalk topraklarn 1848 ihtilllerindenberi Fransz askerleri korumaktayd.
Fransa'nn Sedan yenilgisi ve Fransa'da kinci mparatorluun yklmas zerine,
Fransa buradaki askerlerini geri ekince, Papalk topraklar tamamen korumasz
kalyordu. Hele III. Napolyon da mparatorluktan drlnce, Papa IX.
Pienin tutunacak dal da kalmyordu. Bu durumda, talyanlar, mill birliklerinin
eksik kalan bu ksmn da tamamlamak zere harekete gemeye karar verdiler.
Bununla beraber, kuvvet kullanmadan nce bu ii Papa ile anlaarak yapmak is
tediler. IX. Pie bu istee kar koyunca, talyan hkmeti, 20 Eyll 1870 gn
50.000 kiilik bir kuvvetle Roma'y igale balad. Papa'nn svireli koruma as
kerleri ile talyan askerleri arasnda arpmalar olduysa da, 21 Eyllde Papa i
gali kabul etti ve bu suretle Roma da talyan birliine katld.
Danimarka-Prusya savandan ve Elbe Dkalklarnn Prusya'ya katlmasndan
sonra III. Napolyon talyanlara, "bir gn gelecek iki Alman devleti (yani Prusya
ve Avusturya) birbirile savaa tutumak zorunda kalacaklardr. te o zaman sizin
iin de iyi bir frsat domu olacaktr" demiti
149
, Nitekim, 1866 daki Prusya-
Avusturya savana Prusya'nn yannda katlan talya o zaman Venedii almay
baarmt. Fakat bu olaydan biraz sonra talyan milliyetilerinden biri III.
Napolyon'a, "Roma'sz talya bir hitir" diyordu
150
. talya'nn gz Roma'dayd ve
147
Londra Konferans tutanaklar iin bak.: Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaux de
l'Empire Ottoman, Tome III, p. 301-307.
148
Londra Anlamas'nn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 5, s. 103-108; Erim, Dev/etieas;
Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, s. 369-71; Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaaux de
l'Empire Ottoman, Tome III, p. 333-336; Hurewitz, The Middle East and North Africa in World
Polidcs, Vol. I, p. 379; Albin, ayn eser, p. 183-185 .
149
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 475.
lo
ayn eser, p. 482.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 333
Roma yolundaki engel de III. Napolyon'du. Bunun iindir ki, talya, 1869
Haziranndan itibaren, Fransaya, Romadan ekilmesi karlnda, Fransa,
talya ve Avusturya arasnda bir l ittifak teklif etti ve bunun mzakereleri
Prusya-Fransa sava kncaya kadar srd. Ve en son olarak da, III. Napolyon,
hem bu itdfak ve hem de Roma'dan ekilmeyi 3 Austos 1870 de reddetti
151
. Bir
ay sonra da III. Napolyon'un imparatorluu sona ermiti.
21 Eyll 1870 gn Roma'nn da talya snrlar iine girmesinden sonra
Kral Victor-Emmanuel halkna yaynlad demete, " Yzyllar sren bir dank
lktan sonra, Italyanlar,dnyann bakenti olan bir ehirde artk kaderlerinin sa
hibidirler" diyordu
152
.
talya'nn Roma'y igali, talya ile Papalk devletinin arasn am ve
Papalk uzun yllar talyaya kskn kalmtr. Ancak, Faist Partisi ve Mussolini
zamannda yaplan 1929 Latran Anlamas ile, iki tarafn mnasebetleri dzel
mitir.
lal
Bak. Bourgeois, ayn eser, p. 483.
152
ayn eser, p. 483.
A L T I N C I B L M
AVRUPA'DA ALMAN STNL: L TTFAK
1871-1890
BRNC KISIM
BRNC MPARATORLAR LG, 1872
1. BSMARCK'IN YEN SORUNLARI
Bismarck, 1871 zaferi ile Alman Birlii'ni kurduktan sonra, btn faaliyet ve
abalarn bu Birliin, o kadar kan pahasna meydana getirilmi olan bu eserin
korunmasna yneltmitir. Bu eserin yaamasn tehdit edebilecek tehlike, phe
yok ki, Avrupa'dan, Avrupa diplomasisinden gelebilirdi. Zira Bismarck, Alman
mparatorluu'nun ortaya k ile, Avrupa kuvvetler dengesinin yapsnda esasl
bir deiikliin meydana geldiinin ve beni yeni durumu da Avrupa byk dev
letlerinin kolaylkla hazmetmiyeceinin bilincindeydi. Bu sebeple, i banda
kald srece, Alman diplomasisini, zorunluk olmadka, Avrupa dna tar-
mamaya zen gsterdi ve devaml olarak Avrupa ile megul oldu. Avrupa dn
daki olaylara ilgisi, bu olaylarn Avrupa diplomasisine etkisi orannda oldu.
Yine bu erevede olmak zere Bismarckm "Avrupa polidkas"nn en byk
dayana ise, "Bar" olmutur. zellikle Alman birliinin ilk dnemlerinde,
Avrupa'da kacak bir savan bu birlii her zaman sarsabileceini biliyordu.
nk, birliin glnderilmesi daha bir dnem zaman alacakt. Birlik glen
dirilmedike, Avrupa'da bir sava, hele bu sava Almanya'ya da bularsa, ok
tehlikeli olabilirdi.
Bismarck'm "bar ihtiyac nn birinci sebebi, yeni kurulan birliin i so
runlarndan kaynaklanan durumdu. Gney Alman devletleri ounlukla katolik
idi ve bu devletler zerinde Papa'nm ve III. Napolyon'un katoliklik politikasnn
byk etkisi vard. Gney Devletleri'ni birlie sokabilmek iin Fransa ile sava
mak ihtiyacnn bir sebebi de buydu. Fransa'nn yenilmesinden sonra, Gney
Alman devletlerinin yeni birlii, yani Alman mparatorluu'nu kabullenmeleri
kolay olmad. Prusyann ve kuzey Alman devletlerinin Protestan etkinliini
Gney'in kabullenmesi kolay olmad. Bunun yannda baz siyasal sebepler de
vard. Mesel, gneyin byk devleti Bavyera, Fransa'nn yenilgisinden sonra
Bismarck'm, Alzas-Loren'i Bavyera topraklarna katmasn beklemi, fakat
335
Bismarck buna hi yanamamt. Bu sebeplerle Gney Alman devletleri,
Fransa'nn yenilgisinden sonra, destek iin gzlerini Papa'ya evirmiler ve
Alp'lerin tesindeki Papa'ya dayanmak istemilerdir ki, buna "ultramontanisme"
denir. Bu durum Bismarck', Katolik Kilisesi'nin Almanya'daki etkinliine kar
bir mcadele amaya evketti. Katolik kilisesi sk kontrol altna alnd ve zel
likle Kilise'nin retim zerindeki kontrol ve etkinliini krmak iin, Bismarck
bir hayli sert tedbirlere bavurdu. Buna Bismarck'n "Kulturkampf politikas,
yani Katolik kltrne kar mcadelesi denir. Ksacas, "Ultramontanisme-
Kulturkampf' mcadelesi Bismarck iin ciddi bir baars olmutur. Alman
Birlii'nin i yapsn kuvvetlendirmek ve birlii salam temellere oturtmak,
Bismarck'n ciddi bir sorunu olmutur.
Almanya dndaki duruma gelince: Burada Bismarck'n endielerinin en
fazla younlat sorun Fransa idi. Bismarck biliyordu ki, Fransz milleti Alzas-
Loren'in kaybna ve o muhteem Fransa'nn, btn Avrupa'nn baklar nnde
ac bir hezimete uramasna kolay kolay tahamml etmeyecekd. Franszlar el
bette ki bu ar yenilginin intikamn alacakt. Bu yenilgi Fransa'da birdenbire
bir milliyetilik akmnn ortaya kmasna sebep oldu. Frankfurt barndan
sonra Fransa'daki heyecan bunu aka gsteriyordu. Fransa'nn yeni siyasal re
jimini tayin etmek iin toplanan Versay Meclisi'nde bile, barn hemen erte
sinde ayn heyecan gzlenmekteydi. 1871-1875 arasnda, okul kitaplarndan poli
tik nutuklara kadar, yazlan ve sylenenler, sadece Fransz milliyetiliinin ve
yeni bir mill uurun canlandrlmasna ynelmi ve Fransa deta bir militarist
havaya brnmtr
1
. Gazeteler, romanlar, eitli siyasal yazlar, okul kitaplar,
hep Alzas-Loren arksn sylemitir. Bir takm milliyeti dernekler tarafndan
kurulmu olan "Association Gnrale d'Alsace-Lorraine" bu iin bayraktarln
yapmtr. Bylece Alzas-Loren bir mill uyann sembol haline geldii gibi,
1871-1893 arasnda Fransz-Alman mnasebeeri milleeraras politakamn ar
ln tekil ederken, bu mnasebeerin arlkl unsuru da Alzas-Lorraine oldu
2 3
.
Fransa'nn bu durumu Bismarck iin devaml bir endie kayna oldu.
Fransa'nn ilk frsatta bir inkam savama gidecei endiesi, Bismarck'n kafasn
kolay kolay terketmedi. 13 Austos 1871 gn, Fransa'nn Berlin'deki elisi
Gabriac'a yle diyordu: "Aramzda mevcut olan mtarekeyi imdi bozacanz
zannetmiyorum. imdi bize iki milyar deyeceksiniz. Fakat geri kalan milyar
1874 de der demez bize sava aacaksnz'^. Daha 1871 ylnda Bismarck bun
lar dnmekteydi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
1
Bak.: Pierre Renouvin, Histoire des Relations Internationeles, Tome VI, Paris Hachette, 1955, p.
18-19.
2
Renouvin, ayni eser, Tome VI, p. 51.
3
Henri Hauser, Histoire Diplomatique de 'Europe, p. 65.
336 FAHR ARMAOLU
Alman Genelkurmay ise Bismarck'tan daha ileri dnmekteydi.
Genelkurmaya gre, Fransa bir intikam savana girimeden nce, Almanya
Fransa'ya bir "nleyici sava" amal ve Fransa artk kmldayamaz hale getirilme
liydi. Fakat Bismarck, kendisine yaplan bu teklifi her seferinde reddetti. Kendisi
ibanda oldu srece; herhangi bir nleyici savan yaplmayacam kesin ola
rak belirtti. nk Fransa ile yaplacak ikinci bir savata, Avrupa devletlerinin
kollarn balayp kardan bakmyacaklarn ve byle bir durumda da savan
nasl sonulanacan gayet iyi biliyordu. Bismarck, bu konuda, "Kanaatime
gre byle bir sava, Avrupa'da srekli olabilecek bir vaziyet ihdas edemez; fakat
Rusya, Avusturya ve ngiltere'nin, henz salam temellere dayanmayan
imparatorlua kar bir gvensizlik esas zerinden anlamalar ve gereinde ha
rekete gemeleri ile sonulanabilirdi" demekteydi
4
. Onun iindir ki, 1871 den
sonra Bismarck hararei bir bar taraftardr.
Bununla beraber, sadece bar politikas izlemek, Fransa'nn bir gn inti
kam savana gitmesine engel olamazd. Ayn zamanda, Fransa'nn byle bir sa
vaa gitmesini kolaylatracak imkn ve artlarn ortaya kmasn da nlemek
gerekirdi. Gerek uydu ki, Fransa Almanya'ya saldracak olursa, bunu yalnz ba
na yapmayacak ve her halde bir baka devlen de yanma alacaku. Alman kuvve
tine kar bir kere daha teebbse gemeden nce, bu sefer kendisine bir "mt
tefik" aryaca kesindi. u halde, Fransa yalnz barkld srece Almanyay ra
hatsz etmesi ve Avrupa barn bozmas beklenemezdi. te Bismarck'm politi
kas bundan sonra bu amaca, yani Fransa'nn yalnz braklmas amacna y
neldi. Buna Bismarck'm "koalisyonlar kbusu" denir. Bismarck, "Fransa mtte
fiklerden yoksun kald srece bizim iin tehlikeli olamaz" diyordu.
Fransann herhangi bir devlee ittifak yapmasn nlemek demek, onun itti
fak edebilecei devletleri Almanyann etrafnda toplamak demekti. Fransa'y
yalnz brakmak ancak bu suretle mmkn olabilirdi. Yani Fransa'ya kar
Bismarck'm kendisi bir koalisyon kurmalyd.
Bu devletler kimler olabilirdi? Herhalde bu ngiltere olamazd.
Gladstone'un bakanlnda iktidarda bulunan Liberal Pard, bu srada seim re
formu (gizli oy), sosyal reformlar, rlanda sorunu gibi i sorunlarla gayet youn
bir ekilde meguld. sorunlarla uraan ngiltere bir sredeberi
Avrupa'dan elini eteini ekmi grnyordu. Gladstone, Kuzey'in Byk
mparatorluu ile mcadele etmektense, onunla anlamay tercih ediyordu.
Osmanl mparatorluu'nu her ne pahasna olursa olsun devam ettirmek ve bu
nun iin de Rusya'nn karsna kmak, ifa bulmayacak bir hastay tedavide di
renmek, ve vakit kaybetmek demekti ve zahmete de demezdi. Gladstone iin
4
Dnceler ve Htralar, cilt II, s. 255.
3
Debidour, La Rvolution, p. 451.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
337
nemli olan, Rusya'nn stanbul'a, Msr'a ve Svey Kanalna el srmemesi ve
Hindistan'a fazla yaklamamasyd. Bu artlarda, kara ordusu da bulunmayan
ngiltere'nin, ne Fransa iin ve ne de Almanya iin bir mttefik olmas bekle
nemezdi.
Almanya iin, 1870-71 savanda Prusya'nn mttefiki olarak kalan talya bir
mttefik olabilir miydi? Bismarck'a bu da mmkn grnmedi. Son yllarda
yapt savalar talya'y epey sarsmt ve mal sknular vard. Byle olmasa bile,
talya Bismarck'n arad apta bir devlet deildi. Dier taraftan, Fransz-talyan
mnasebetlerinin durumu da talya'nn Almanya'ya balanmasna imkn ver
mezdi. Her ne kadar, talyanlarn 1870 Eyllnde Roma'y igal etmeleri Fransz
kamu oyunda byk tepki yaratm ise de, o srada Fransa'nn banda bulunan
A. Thiers, bu ie ve talyan birliine bir olup bitti olarak bakyor ve Roma y
znden talya ile bir sorun karmay gereksiz gryordu. Bu da, Papa ile mna
sebetleri bozuk olan talya'nn iine yaryordu. talya da biliyordu ki, Thiers
Fransa'nn banda bulunduu srece Fransa'dan bir saldr beklenemezdi.
Byle olunca, talya'nn Fransa'ya kar Almanya ile birlemesinin de mant
yoktu.
Rusya'ya gelince: phesiz, Bismarck iin Fransa'ya kar kurulacak en etkili
tertip, bir Almanya-Rusya bloku idi. Lkin, imdi kprlerin altndan ksa s
rede ok sular akm ve eski Prusya-Rus mnasebeerinin havas imdi ok de
imiti. Kuvvetli bir Almanya'nn ortaya kmas, Rusya'y hi memnun etme
miti. kincisi, Rus saraynda bir grup, Prusya ve Bismarck dmanlnn nc
ln yapmaktayd ve Babakan Goakof da bunlarn banda geliyordu".
Gorakof 1856 Paris Kongresi'nden beri Fransa-Rusya dostluu iin almt ve
1871 den sonra da bu konudaki faaliyeerini younlararak, Fransa ile, deta
Almanya'ya kar, bir yaknlk kurmaya alm. Mesel, Fransa'nn Berlin eli
sine Gorakof, bir keresinde, "Bismarck size sava aamaz. Zira byle bir du
rumda btn Avrupa kamu oyu karsna kar" demiti. Bununla da yetinmeyip,
Fransa'nn intikam duygularndan sz eden bir Fransza da, "ntikam devaml
olarak dnn; fakat bundan kimseye sz etmeyin" diyordu".
Bismarck'n gznde en tabii mttefik Avstruya-Macaristan idi. Daha nce
de belirttiimiz gibi, daha 1866 da Sadowa'da, Avusturya'nn onurunu krmamak
iin, ne Prusya kuvvetlerini Viyana'ya sokmu ve ne de Avusturya'dan toprak al-
mu. Hatta bu konuda Kral I. Wilhelm ile de sert tartmalar yapm ve Prusya
generallerinin eletirisine de uramt. nk, gerek Fransa ile yapaca sa
vata, gerek daha ilerde, Avusturya'nn kendisine gerekli olacan grmt.
" Bismarck, Htralarnda, 1870-71 den sonra Gorakof un kendisini ok kskandndan ve
aleyhine oyunlar evirdiinden sk sk ikyet etmitir.
7
Hauser, ad geen eser, p., 89.
338 FAHR ARMAOLU
ngiltere o srada Avurapa ilerinden uzakta durduuna gre, Almanya iin asl
korkutucu durum, Fransa ile Rusya arasnda bir yaknlamann meydana gelme
siydi. Byle bir durumda da, en iyi are, Avusturya'y Almanya'nn yanna ek
mekti.
Ayrca, Almanya'nn Avusturya'ya baka bakmdan da ihtiyac vard.
Belirttiimiz gibi, Bismarck'n gney Alman devletleriyle ba dertteydi. Her ne
kadar Bismarck "Kulturkampf" erevesinde Katolik kilisesine kar sert tedbirler
alyor idiyse de, Katolik Avusturya'nn Almanya'ya yaklamas gneyin katolik
devletlerini elbetteki etkilerdi.
Avusturya-Macaristan'a gelince: 1866 yenilgisinden sonra bu devlet
Almanya'dan Sadowa'nin intikamn almak iin Fransa ile ittifak yapmaya al
m, fakat bir sonu alamamt, imparator Franois-Joseph, srf bu intikam po
litikasn yrtmek zere, Avusturya-Macaristan diplomasisinin bana De
Beust' getirmiti. De Beust, Prusyadan ve Bismarck'tan nefret ediyordu.1867
den 1870 kadar hep, bir mucize ile, Avusturya'nn Cermen dnyasndaki ve Orta
Avrupadaki yerini ve Sadowa'nin intikamn alaca midi ile yaad. Fakat De
Beust, Prusya kadar Rusya'dan da nefret ediyordu. zellikle, imdi Rusya'nn y
rtmekte olduu Panislavizm politikasndan. nk 1867 de balayan "dalist"
sistem iinde Slavlar, Alman ve Macarlara oranla ounluk tekil etmekteydiler
8
.
Rusya 1867 de bir Panislavist Kongre dzenlemiti
9
. Bu Kongre'de Osmanl
imparatorluu ile Avusturya-Macaristan snrlar iindeki Slav'larn kltrel ve si
yasal istekleri zerinde de durulmutu. anslye de Beust bu Kongre'ye o derece
kzmt ki, Almanlar ve Macarlar iki, Slavlar bir'dir. Gerekirse, Slavlar duvara
yaptrlr" demekten kendisini alamamt. De Beust kuzey Slavlarnn iini
Alman stnlne, gney Slavlarnn iini de Macarlar'a havale etmeyi tasarla
maktayd
10
.
Ortada bir Panislavizm tehlikesi varken, bir de Almanya, Pancermanizm ile
Avusturya-Macaristan iindeki Almanlar kkrtacak olursa, Avusturya-
Macaristan mparatorluunun dalmas iten bile deildi. Ama, Avusturya-
Macaristan Almanya'ya dayanacak olursa, her iki tehlike de bertaraf edilmi
olurdu.
2. MPARATORLAR LG
Bu suretle Almanya ile Avusturya-Macaristan arasndaki yaknlama iin ge
rekli artlar esasen mevcut hale gelmiti. Bu sebeple, Bismarck teebbs ele
alarak, Alman mparatoru I. Wilhelm'in, 1871 Austosunda, Ischl kaplcala
8
M.E. Vermeil, L'Empire Allemand, 1871-1900, Paris, E. de Brocard, 1926, p. 34.
9
Bu konuda bak.: Dr. Akdes Nimet Kurat, Panislavizm, A.. Dil ve Taih-Corafya Fakltesi
Dergisi, XI. Cilt, say 2,' den ayr basm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953, s. 261.
10
Bourgeois, Manuel Historique..., Tome III, p. 783.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 339
rnda Franois-Joseph'i ziyaret etmesini salad. Biraz sonra, Franois-Josep de
Salzburg'da I. Wilhelm'i ziyaret etti. Balolar, ziyafetler birbirini izledi. Bu arada
Alman mparatoru, ansyle de Beust'e "Kara Kartal" niannn en yksek rtbe
sini tevcih etti. ki lke babakanlar Bismarck ve de Beust de Gastein'de gr
meler yaptlar. Bu gelimeler Avrupa'nn gznden kamad. 1869 ylnda Fransa
ile bir ittifak iin abalayan ve 1866 mn inkamn almak iin yanp tutuan De
Beust, Bismarck ile elele verirken, Paris'te yaynlanan Le Soir gazetesi 18 Austos
1871 gnl saysnda, "Almanya ile Avusturya tam bir balay yayorlar diye yaz
yordu
11
.
Bununla beraber, bu "balay"ndan somut bir sonu kmad. ansyle de
Beust, Almanya'nn yeni durumunu ve indkam politakasnn ifls etmi oldu
unu kabul etmekle beraber, yine de Almanya'ya balanmakta tereddt edi
yordu. Lkin, Beust'n mparator Franois-Joseph ile anlaamamas zerine,
1871 Kasmnda, grevden alnd ve Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun
Dileri Bakanlna Macaristan Babakan ve Bismarck'n dostu Jules Andrassy
getirildi. Andrassy, Beust'n intikam politikas yerine, Benim politikam, net,
samimi ve kesin olarak bar'tr" diyerek Almanya ile tam bir yaknlama politi
kas dnemini balatt
12
. Andrassy, Avusturya-Macaristanm Balkanlara ynelme
sine taraftard. Yani mparatorluun d politikasn Bat'dan Dou'ya eviri
yordu. Bu ise, kendisini "Panislavist" Rusya ile attracakt. Byle olunca,
Avusturya-Macaristan'm Almanya ile ibirlii zorunlu ve gerekli oluyordu.
Bylece, bir Almanya-Avusturya-Macaristan blokunun ortaya kmas,
Bismarck'n dnce sisteminin sonucunu tekil etti.
Andrassy, 1872 Nisannda, mparator Franois-Joseph'in sonbaharda Berlin'i
ziyaret etmek istediini bildirince Almanya bundan gayet memnun oldu. Ne var
ki, Rus ar II. Aleksandr bu ziyaretin haberini alnca, kendisini bir yalnzlk
korkusu sard ve Almanyann Petersburg elisine "Size, Avusturya mparatoru
ile ayn zamanda, benim de Berlin'de bulunmay isteyip istemediim sorulmad
m?" diye sordu
13
. Bunun anlam, Almanya ile Avusturya-Macaristan arasndaki
grmelere Rusya'nn katlmak istedii idi. nk Rusya, bu srada Orta
Asya'da ngiltere ile devaml bir atma halinde olduu gibi, ierde de bir ta
km sorunlar vard. Her ne kadar Fransa ile mnasebetleri iyi idiyse de, ac bir
yenilgiden sonra zayflayan ve i istikrarn henz salayamam bir Fransa'ya da
gvenemiyordu. Buna karlk Rusya, bir Almanya-Avusturya anlamasnda, ken
disi iin ok ciddi tehlikeler grd
14
.
11
Hauser, ad geen eser, p. 90.
12
ayn eser, p. 91-92 .
13
Sidney Bradshaw Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale (Traduit de l'Anglais par Charles
Jacob), Tome I, Paris, Les Editions Rieder, 1930, p. 67.
14
Vermeil, L'Empire Allemand, p. 37.
340 FAHR ARMAOLU
Sonunda, imparatorluun Babakan ve Dileri Bakanlar, Bismarck,
Andrassy ve Gorakof 7 Eyll 1872 de Berlin'de buluurken, devletin
mparatorlar, I. Wilhelm, Franoisjoseaph ve II. Aleksandr da yine Berlin'de
grmelerde bulundular. Bu grmeler, " mparatorlar Ligi"nin ilk kuru
lu adm olup, buna "l Atat" demek daha doru olacaktr
15
. nk bu
"antant bundan sonraki grmelerde bir Lig, bir Birlik haline gelecektir.
Berlin grmelerinde herhangi bir belge imzalanm deildir. Grmeler
esnasnda bir takm, gr birliine dayanak tekil eden esaslar ortaya kmtr
ki, onlar da yledir
11
: 1) Avrupa'nn mevcut statkosu kabul ediliyordu. 2)
Avrupa bar tehlikede kalacak olursa, devlet aralarnda temas ve mzakere
lerde bulunacaklard. 3) Dou sorunundan (yani Osmanl imparatorluu) do
acak herhangi bir glk birlikte zmlenecekti. 4) htillci harekeere kar
birlikte hareket edilecekti. 5)Herhangi bir devlee ittifak yapmayacaklard.
Bu l Antant, 1815 in Kutsal ttifak'n hatrlatyordu. Metternich,
Hardenberg ve Nesselrode'un yerini imdi, Bismarck, Andrassy ve Gorakof al
mt. Ne var ki, Kutsal ttifak'ta o zaman mevcut olan samimiyet, bu l
Antant'n Babakanlar ve Dileri bakanlar arasnda mevcut deildi
17
.
Mamafih, bu l Antant'da da, mparator, muhafazakrln ve statko-
'nun korunmasnda, milletleraras sosyalizmin domakta olan tehlikesine kar
monarilerin savunulmasnda ve nihayet, Fransa'ya kar barn ve Avrupa stat
kosunun korunmasnda birlemi olmaktaydlar
18
.
mparatorun bulumasndan Fransa byk bir tela kapld. Fakat
Fransa'y yattran ve Fransa'ya istedii teminat veren de yine Ruslar oldu.
Ruslar, Fransa'ya, Berlin'de, toprak ilhakn tanyan hi bir belgenin kabul ve
imza edilmedii hususunda teminat verirken, Gorakof da, Fransz elisine,
"Aramzda fikir ve gr teatisi yapldysa da, hi bir tutanak tutulmad.
Aramzda yazl li bir ey olmakszn birbirimizden ayrldk" diyerek
19

Fransa'nn endielerini gidermeye alt. Fransa'nn derdi, Alzas-Loren konu
sunda bir yazl anlamann yaplp yaplmad idi.
Fakat " mparatorlar Atan" burada kalmad. 1873 Nisannda mparator
I. Wilhelm, yannda anslye Bismarck ve Genelkurmay Bakan Mareal Moltke
olduu halde, Petersburg'u ziyaret etti. Bu ziyaret srasnda, Moltke ile Rus
Genelkurmay Bakan Mareal Berg arasnda, bir asker konvansiyon imzaland.
Buna gre, taraflardan biri bir "A\Tupa devleti"nin saldrsna urarsa, dier ta-
la
Bak.: Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 68 .
lb
Debidour, ad geen eser, p. 458-459.
17
ayn eser, p. 459.
18
Fay, ad geen eser, p. 68.
19
Hauser, ad geen eser, p. 94.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 341
raf, 200.000 kiilik bir kuvvetle br tarafn yardmna gidecekti
20
. Anlamada ay
rca, bu anlamann hi kimseye ynelik olmad belirtilerek, "savunma" nite
lii belirlmekteydi.
Rus-Alman asker anlamasndan bir ka hafta sonra, 1873 Maysnda, Rus
ar Aleksandr, o srada alm olan Viyana Sergisi dolaysile, Avusturya'y ziya
ret etti. Bu sefer, II. Aleksandr ile Franois-Joseph arasnda, yani iki imparator
arasnda bir anlama imzaland. Buna gre de, birbirlerini ilgilendiren sorun
larda birbirlerine danacaklar, bir "nc" devletin, Avrupa barn bozacak
nitelikteki bir saldrs halinde, hemen bir ibirliine giriecekler ve bir asker
eylem gerei ortaya kacak olursa, bu konuda hemen bir anlama imzalyacak-
lard
21
. Bu anlama Alman mparatoru I. Wilhelm"e de bildirildi ve o da bu an
lamaya katlmak suretile, " mparatorlar Ligi ortaya kt. Bu iki anlamann
nitelii dolaysiledir ki, buna mparatorlar ttifak da denir.
mparatorlar Ligi veya ittifak salam temellere oturmu deildir. Bir
defa, Moltke'nin imzalad Rus-Alman konvansiyonundan Bismarck holan
mad. Bir defa, Rusya'nn Fransa'ya kar arpmyacandan emin bulunu
yordu. Bir Fransz-Rus yaknlamas da iinde devaml bir endieydi. Buna kar
lk, Orta Asya'da ngiltere ile atma halinde bulunan Rusya'nn, ngiltere ile
Avrupa'da da bir atmaya girmesi halinde, Almanya Rusya'nn yardmna git
mek zorunda kalacakt. Bu sebeple Bismarck, bu anlamaya pek nem verme
mitir.
Dier taraftan, Almanya'nn da katld Rusya-Avusturya-Macaristan anla
masna gelince: Bu anlamann da samimi bir ibirilii havasn yanstmad
akt ve mparatorlar Ligi'nin en zayf halkas da bu ikisi idi. Zira, bu iki
devlet imdi Balkanlarda tam bir atma halindeydiler ve bu bakmdan da ikisi
nin karlar birbirile tam anlam ile elikiliydi. Viyana anlamas, gya bu e
likiyi gidermek ve bir uzlama yaratmak iin bir teebbst. Lkin 1875 de pat
lak veren ve 1877-78 Osmanl-Rus savana varan Balkan krizi, iki imparatorluun
mnasebetlerini iyice gerginletirdi.
KNC KISIM
ALMANYA - AVUSTURYA - MACARSTAN TTFAKI,
1879
1875 Balkan krizi Avusturya-Macaristan ile Rusya'nn mnasebetlerini esasl
bir ekilde bozacak olan olaylar dizisini balatrken, dier yanda Fransz-Alman
20
Hauser, ayn eser p. 96; Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 68.
21
Fay, ayn eser, p. 69.
342 FAHR ARMAOLU
mnasebetleri de bir dizi gerginlikler ve krizler geirdi. Almanya'nn Fransa ile
mnasebederi zaman zaman gayet ktleip, bir sava ihtimali dahi belirdi. Bu
gelimeleri u noktlar zerinde toplayabiliriz:
1) Bismarck, Frankfurt bar ile Fransa'ya 5 milyar franklk bir sava tazmi
nat yklemiti. Bu tazminat deninceye kadar da Fransa'nn kuzey topraklar
Almanya'nn igali altnda kalacakt. Bismarck, Fransa'nn bu tazminat hemen
deyemeyeceini tahmin etmi ve byle bir ihtimalden de byk honutluk
duymutu. Zira Fransa bu tazminat demedike de, Almanya da Fransa'nn ku
zeyinde igal altnda tuttuu stratejik yerleri boaltmaz ve hatta belki de bu yer
leri Almanya'ya ilhak edebilirdi. Bu suretle Almanya, Fransa'ya kar kuzeyinde
bir bask vastas elde etmi olurdu.
Fakat Bismarck'n bu tahmin ve hesaplar yanl kt. Cumhurbakan
Thiers'in olaanst abalar sonucu, Fransa, demeye mecbur olduu sava
tazminatn, 1873 Eyllnde, vaktinden nce ve tamamen dedi. Tabi bu da
Bismarckn hi houna gitmedi. Zira, Fransa zerindeki bir bask aracndan
yoksun kalyordu.
2) te yandan Bismarck, Fransa'nn 1870-1871 yenilgisinden sonra, i dze
nine kavumasnn ok uzun sreceini hesaplam ve i dzensizlik devam ettii
srece de Fransa'nn Almanya karsnda zayf kalacan dnmt. Fakat bu
da olmad.
III. Napolyon'un drlmesinden sonra, Cumhuriyetilik eilimi kuvvet
lenmi ve Cumhuriyetiler ounlukta grnyordu. Fakat "monaristler" in du
rumu da kuvvetliydi. Thiers, yenilgiden sonra Fransa'nn bana getikten sonra,
bir sre bu Saclar (Monariser) ile, Solcular (Cumhuriyetiler,) arasnda bo
calamak zorunda kald. Bu gelimeler karsnda Bismarck yle dnmekteydi:
Fransa'da Cumhuriyetin kurulmas, Fransa'nn Almanyay rahat brakmas iin
gereklidir. Ve Bismarck yle demekteydi: "Fransa'da katolik bir monarinin ku
rulmas ile, Avusturya ile beraber intikam alma arzusu gerekletirilme yoluna
girerdi. Bu sebepledir ki, Fransa'da kralln ihyasna yardm, Almanya'nn ve
barn menfaatlerine aykr gryordum ve bu fikrin taraftarlaryla mcadeleye
giritim"
22
. Zira Bismarck'a gre, "Cumhuriyeti" bir Fransa ile Muakiveti bir
Rusyann anlamas kolay olmazd. Ama aksi olabilirdi.
Lkin Thiers'in 1873 Maysnda Monaristler ve muhafazakrlar tarafndan
drlmesi Bismark' yeniden korkuttu. Nihayet Fransa'da 25 ubat 1875 de
iln edilen Anayasa ile Cumuhriyet (3. Cumhuriyet) iln ediliyordu, Fakat bu a-
nayasay karmak iin Cumhuriyetiler Monaristler'e bir hayli tviz vermilerdi.
Bundan daha nemlisi, 3. Cumhuriyet Anayasas'nn kabl ile Fransa'daki i is
22
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 247.
343
tikrarszlk da sona ermi oluyordu. Halbuki, Fransa ierde kendi dererile
megul olduu srece, Almanya iin tehlike olamazd.
3) Bismarck, Katolik olan gney Alman devletlerini Birlie deta zorla sok
mutu. Bu tarihten sonra da, bu devletler zerinde bir bask vastas olarak
Katoliklik aleyhtar (Kulturkampf) bir politika izledi. Bismarck'n bu poltikas
Papa ile mnasebetlerini gerginlerirken, Fransz kamu oyunda da sert tepkile
rin domasna sebeb oldu. Bir ok Fransz rahipleri, Bismarck'a ve Almanya'ya
iddetli hcumlarda bulunmaya baladlar. Tabi bu hcumlar Alman basn ta
rafndan cevapsz braklmad. Alman basnndan Fransa'ya tehditler yamaya
balad. Bu srada Fransa'da cumhurbakan Mac Mahon ve Dileri Bakan da
Decazes idi. Decazes, bu gerginlikten yararlanarak, Fransa'nn Avrupa'daki dur-
munu kuvvetlendirmek istedi. Decazes, 1815 te yenilen Fransa'nn 1818 Aix-la-
Chapelle Kongresinde yine Avrupa Direktuvar'na dahil olmas gibi bir durum
yaratp Fransay yalnzlktan kurtarmak isyordu. Bu sebeple Almanya'nn kendi
sini tehdit ettiini dahi devletlere bildirdi. Fransa, bu manevra ile, zellikle
ngiltere ve Rusya'y yanna ekmek istiyordu. Fransa'nn tel karsnda, bu iki
devlet, Fransa'y tamamen desteklememekle beraber, Fransz-Alman gerginliini
gidermek iin mdahale ettiler. ngiltere 1871 denberi Fransa'ya sempati ile ba
kyordu. Daha 1871 Nisannda, Londra'daki Rus elisi Fransz elisine "ngiltere
sizi seviyor" demiti
23
. Gorakof da 1872 Eyllnde Fransz elisine "Kuvvetli bir
Fransa bize lzmdr" diyerek
24
, Rusya'nn tutumunu aklamt. Fakat ne
ngiltere'nin ve ne de Rusya'nn Fransa iin bir savaa gidecek durumlar yoktu.
ngiltere Kraliesi Viktorya, Alman mpaaratoru'na bizzat mektup yazarak,
Fransa'nn bar niyetleri hakknda teminat vermek suretile gerginliin gide
rilmesine yardmc oldu. Fransa'nn Berlin elisi Paris'e, 20 Mart 1874 de "Kralie
sayesindedir ki, Berlinde durum yatmtr" diye yazyordu
23
.
4) Nihayet Fransz Mill Meclisi 1875 Martnda kabul ettii bir kanunla,
Fransz ordusunda alaylarn yapsn taburdan drt tabura karnca bu sefer
Fransa ile Almanya arasnda yeni bir gerginlik dodu. Bismarck'a gre, bu yeni
kabul edilen kanun, Fransa'nn bir intikam savama hazrlk olmak zere silh-
lanmasyd. Bu hazrl kesmek amac ile Bismarck Alman basnnda geni bir
kampanya au. Bu kampanyaya Fransz basn da ayn iddetle cevap verince, iki
devlet arasnda bir sava havas esmeye balad. Bunun zerine Fransa ngiltere
ve Rusya'ya bavurarak, Almanya'nn Fransa'ya sava amas halinde, nasl bir tu
tum alacaklarn sordu. ngiltere harekete gemek iin bir vaadde bulunmad.
Rusya da, Fransa'ya sempatisine ramen, bar taraftar olduunu bildirdi. Bu
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
23
Bourgeois, ad geen eser, Tome III, p. 774.
24
ayn csc , p. 775.
2o
ayn eser, p. 775.
344 FAHR ARMAOLU
durum karsnda Fransa daha ileri gidemedi. Esasnda, Bismarck, Fransa'ya bir
uyarmada bulunmak istemid. Amac da gerekle. O da ii bu noktada kesti
2,
\
5) Fakat bunun arkasndan Fransz-Alman mnasebetlerinde yeni bir kriz
patlak verdi. Bismarck'n yaknlarndan ve Atina'dan Petersburg eliliine tayin
edilen Radowitz'in Berlin'deki Fransz elisi Gontaut-Biron ile 15 Nisan 1875 ak
am bir yemekte yapt konumada, syledii bir sz, Fransa'y yeniden tel
landrmaya yetti. ddiaya gre, Radowitz, bir sohbet havas iinde, Fransz eli
sine, Fransa'nn intikam savasndan vazgemiyeeini, bu sebeple de
Almanya'nn Fransaya kar bir nleyici sava yapmak zorunda kalacan, bu
sebeple de Rusya'nn tuutumunu renmenin Petersburg'daki grevi olacan
sylemiti
27
. Fransz hkmeti bu grme olayn ve Radowitzin, syledii ileri
srlen szlerini, btn devletlere iletti. ngiltere ve Rusya'nn yeniden tellan
d bir gerektir. Rusya, Fransa'ya, tehdit edilmesi halinde destek vaadetmekten
geri kalmad. ngiltere de, Rusya da, Almanya'ya uyarmada bulundular. Halbuki
Almanya'nn ve zellikle Bismarck'n Fransa'ya bir sava amaya hi niyeti yoktu.
Bismarck ngiltere'nin araya girmesine memnun olmutu ve ngiltere'nin Berlin
elisi Londra'ya, 11 Maysta, "Bismarck bana, A\rupa barn bulandrmaya hi
niyeti olmadn sylemitir diye yazyordu
28
. Ayn gnlerde ar Aleksandr ve
Gorakof da Berlin'i ziyaret ettiler. Gorakof, Berlin'deki Fransz elisine, "D
akam Bismarcki grdm. Sizi temin ederim ki kendisi gayet bardr ve dola-
ysile, bir sava ihtimalinden endie etmeyiniz" diye teminat veriyordu
29
Bismarck ise, "Radowitz olay" iin yle demektedir: Kont Moltke ve
Radowitz ile yaplan grmeleri, Avrupa nnde bizim tarafmzdan tehdit ve
Rusya tarafndan himaye edilen bir Fransa manzaras yaratmak iin Gontautiun
byk bir maharetle tertip ettii tahmin olunabilir
30
.
Fakat btn bu gelimeler iinde Bismarck' en fazla sinirlendiren ey,
Gorakofun tutumuydu. Bismarck'a gre, btn bu oyunlar Gorakoftan ve
onun Fransa'y destekleme politikasndan kaynaklanyordu. Rus ar ve
Gorakof 10 Mays 1875 de Berlin'i ziyaret ettiklerinde, Bismarck Gorakofa,
"Paris'te methedilmek istiyorsanz, bunun iin Rusya ile olan mnasebetlerimizi
bozmaya lzum yok. Ben size yardma hazrm. sterseniz, Berlin'de, zerinde
"Gorakof Frasap himaye ediyor" yazs bulunan 5 franklk paralar bastraym.
Alman eliliinde bir tiyatro da tertip edebiliriz. Siz de orada, Fransz sosyetesi
nin karsna, klarn ortasnda ayn yaz ile, beyaz elbiseli ve kanatl bir melek
2b
Hauser, ad geen eser, p. 104-105 .
27
Bu konuda bak.: ayn eser, p. 106 ve 108.
28
ayn eser, p. 107-108.
29
Hauser, ayn eser, p. 108.
30
Dneler re Htralar, Cilt II, s. 253.
345
rolnde kabilirsiniz" diyerek
31
alay etti. Bismarck, Gorakofun bu szlere tep
esi iin de, "Bu ac szlerim karsnda yelkenleri olduka suya indirdi ve benim
iin delillerle sabit olan vkalan inkr cihetine git" demektedir.
Bismarck , btn bu gelimelerin sonucunda, Fransa'nn, bir intikam sava
:in ngiltere ve Rusya'da kolaylkla bir mttefik bulamyacan da grmt.
Bu sebepledir ki, Rusya'ya ok kzm olan Bismarck, bundan sonra, Rusya'nn
Balkanlar'da uramasn ve bu suretle Fransa'ya yaklama frsan elde edeme
mesini honudukla karlayacaktr.
Fransa'ya gelice: Belirttiimiz krizlerin gelimelerini Fransa kendisi iin bir
zafer sayd. Fakat, ne ngiltere ve ne de Rusya Almanya karsnda Fransa'nn ya
nnda yer alm deillerdi. Rusya'nn Fransa'ya yanamas ancak 20 yl sonra,
Ingilterenin de Fransa'ya yanamas ancak 30 yl sonra mmkn olacakr.
te mparatorlar Ligi'nin yeleri 1875-1878 Balkanlar ve Dou krizine bu
hava iinde girdiler. Aralarndaki anlamalara ramen, Rusya'nn Ayastefanos
Andamasnda Avusturya-Macaristan'n karlarn bir kenara itivermesi, aralar
nn almasna yetti. Ayastefanos bar zerine ngiltere Rusya'ya kar cephe
alnca, Avusturya da ngiltere'nin yanna katld. Berlin Kongresi'ne gelindii
zaman, Bismarck Avrupa'nn kuvvet dengesinde, Avusturya-Macaristan'a daha
fazla arlk verdi. Berlin Kongresi'nin gerek genel oturumlarnda, gerek komis-
von almalarnda, Rusya ile Avusturya-Macaristan 'n karlarnn at he
men btn sorunlarda, Avusturya-Macaristan' tuttu. Kongre sona erdii zaman,
L' imparatorlar Ligi de sona ermiti.
Almanya ile Rusya'nn mnasebetleri ise, Berlin Kongresi'nden byk bir
sarsnt ile kt. Ruslar, Kongre'deki hemizetlerinin suunu Bismark'a ykledi
ler. ar Aleksandr'n, ok etkisi altnda kald Panislavistler'in gznde
Bismarck en byk dmand. Rusya, birdenbire asker hazrlklar yapmaya ve
Polonya'ya asker ymaya balamt. Bu, Bismarck'n houna gitmedi.
Bundan baka Bismarck,zellikle Ayastefanos barndan sonra ngiltere ile
Avusturya-Macaristan arasndaki yaknlamadan da endie duydu. Bu endie do-
i av sile ve Avusturya-Macaristan' elinden karmamak iin, Berlin Kongresi sra
snda Rusya'ya kar daima onu destekledi. imdi ise, Bismarck'n yakn dostu
val Adrassy'nin Dileri Bakanlndan ayrlaca sylenmeye balanmt.
Andrsassy, Rusya'ya kar Almanya'ya dayanma politikasnn hararetli taraftar
idi. Fakat, ondan sonra imparatorluun Dileri Bakanlna gelecei sylenen
Baron Haymerle, acaba ayn politikay izleyecek miydi? Ya ngiltere veya
Fransa'ya yaklarsa?
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
31
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 254 .
346 FAHR ARMAOLU
Tam bu sradadr ki, ar II. Aleksandr days I. Wilhelm'e 15 Austos 1879
da bir mektup yazp, Bismarck'm politikasndan ikyet ediyor ve bu politikann
"zc sonular" dourmas ihtimalinden sz ediyordu. ar, mektubunda, son
zamanlarda, Rusya'nn Balkanlardaki faaliyetlerinin Almanya tarafndan kstek-
lenmesinden ikyet ederek yle diyordu: "ki lke basnn son zamanlarda yap
t gibi, bu durumun, iki milleti birbirine kar sertletirerek, iyi komuluk m
nasebetlerimizde meydana getirebilecei zc sonulara dikkatinizi ekmei
grev sayyorum'
2
. ar, mektubunda, ayn zamanda, Rusya'nn 1870 de
Prusya'ya yapt hizmeerden de sz etmekteydi
32 33
.
"ar Aleksandrin tehditkr mektubu beni, Rusya'ya kar bamszlmz
satanma ve korumaya kesin olarak karar vermek zorunda brakt" diyen
34

Bismarck, hemen harekete geip, o srada bulunduu Gastein kaplcalarna
Andrassy'yi davet etti. 27 ve 28 Austos 1879 gnlerinde yaplan grmelerde
Bismarck bir savunma ittifak teklif etti. Andrassy ise, Rusya'ya kar bir ittifak is
tedi. Andrassy, Fransa'nn Almanya'ya saldrmas halinde Almanya'ya yardm
yapmay gerektirecek byle genel bir ittifaka raz olmad. Avusturya-Macaristan.
ngiltere ile bozumay istemiyordu. Fransa'nn Almanya'ya saldrs halinde
Almanya'ya yardm, byle bir durumu ortaya karabilirdi
35 36
. Bismarck-
Avusturya'y elden karmamak iin ittifakn Rusya'ya kar yaplmasn kabul eni
nk Avusturya'y yalnz braku takdirde, Rusya ile ama halinde olan bu
devletin Fransa ile birlemesinden korkuyordu.
Almanya ile ittifak Avusturya-Macaristan da istiyordu. Bir defa mparator
Franois-Joseph Gastein'de varlan anlamadan son derece memnun oldu
Andrassy, mparator'a, "Majestelerinin elleri Dou'da serbest ve kuetlidir di
yordu
30
. zellikle Macarlar da Almanya ile ittifakn hareretli savuncusu idiler
Ayrca mparatorluk iindeki Almanlar da, yine mparatorluk snrlar iinde ar
tan Panislavist faaliyetler karsnda, bir Pacermen ittifakn bir gvenilk unsuru
olarak grmekteydiler. Nihayet, Avusturya snrlar iinde bulunan ve Rusya'dan
nefret eden PolonyalIlar da Almanya ile ittifak desteklediler
37
.
Lkin Avusturya-Macaristan ile ittifak Alman mparatoruna kabul e t tim er
sorun oldu. mparator I. Wilhelme gre, asl tehlike 1866 nn acsn unutma
yan Avusturya'dan gelebilirdi. Yoksa Rusya'dan deil. I. Wilhelm genliinde
32
A. Debidour, Histoire Diplomatique de l'Europe, Premire Partie: La Paix Arme, 1878-1 ?'-*
Paris, Flix Alcan, 1917, p. 22. Bundan sonra bu eseri La Paix Arme diye zikredeceiz. Avnca -
Hauser, ad geen eser, p. 175.
33
Vermeil, L'Empire Allemand, p. 118.
34
Dnceler ve Htralar, Cilt II, s. 339.
33
Bak.: Hauser, ad geen eser, p. 176.
36
Hauser, ayn eser, p. 176.
37
Jean Larmeroux, La Politique Extrieure de 'Autriche-Hongrie, 1875-1914, Tome I: La Sisrrs-
vers l'Orient, Paris, Plon, 1918, p. 246-247.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
347
Rusya'ya kar ngiltere ile ittifaka taraftar olmutu. imdi yalanm (82 yan
dayd) ve fikirlerini deitirmiti. Rusya ile iyi mnasabetlere taraftard. Fakat
Bismarck, ittifakn I. Wilhelm tarafndan reddi halinde kendisile beraber btn
kabinenin de istifa edecei tehdidini ileri srnce
38
, mparator, "Beni bu karara
mecbur brakanlar bunun sorumluunu da zerlerine alacaklardr" diyerek
39
it
tifak kabul etti.
Almanya ile Avusturya-Macaristan imparatorluklar arasnda I. Dnya
Sava'nn sonuna kadar devam edecek bu ittifak, 7 Ekim 1879 da Viyana'da im
zaland
40
.
Bu ittifaka gre, taraflardan biri Rusya'nn bir saldrsna urarsa, dier ta
raf, btn asker gc ile mttefikine yardm edecektir. Taraflardan biri
Rusya'dan baka bir devletin saldrsna urarsa, dier taraf hayrhah bir tarafsz
lk izleyecektir. Bununla beraber, Rusya, bu saldrgan devlete, dorudan do
ruya yardm veya asker tedbirler yoluyla yardm edecek olursa, dier taraf der
hal mttefikinin yannda yer alacaktr. Her iki halde de yaplacak savan so
nunda, Rusya ile ayr bar yaplmayacak ve birlikte hareket edeceklerdir.
ttifakn 4. maddesine gre de, bu ittifak gizli kalacak ve ancak iki tarafn anla
mas halinde bir nc devlete aklanabilecekti.
ttifak be yl sreli idi. Fakat taraflardan biri, bu be yln sonunda fesih
hakkn kullanmad takdirde, antlama 5 yl daha uzayacakt. Taraflardan hi
biri fashetmedii iin, bu ittifak I. dnya Sava'nn sonuna kadar devam etmi
tir.
Bu ittifakn Almanya'ya salad yararlar unlard: Almanya Fransa ile tek
bana sava yapabilirdi. Avusturya'nn yardmna ihtiyac yoktu. Fakat Fransa ile
savarken, Rusya Fransa'nn yannda yer alrsa, o zaman Almanya'nn durumu
ktleebilirdi. Fakat imdi, ittifaka gre, Rusya'nn ie karmas halinde,
Avusturya da Rusya'ya sava aacakt ki, byle bir durumda Almanya'nn iki cep
heli bir sava karsndaki yk, bir hayli hafiflemi olacakt.
Avusturya-Macaristan'n elde ettii yararlara gelince: Bu devlet Rusya'ya kar
tek bana bir sava gze alamyordu. imdi bu ittifak ile, Rusya ile bir sava ha
linde, Almanya'nn yardmn salam olmaktayd. Ayrca, Avusturya'nn sava
yapmak zorunda kalabilecei bir dier devlet de, toprak istekleri dolaysile
(irredantizm), talya idi. Avusturya-Macaristan talya ile tek bana savaabilirdi.
38
Dnceler ve Htralar, Cilt I, s. 354.
39
Renouvin, ad geen eser, Tome VI, p. 101-102.
40
5 maddelik ittifakn Almanca metni: Alfred Francis Pribram, Les Traits Politiques Secrets de
l'Autriche-Hongrie, Tome I: Le Secret de la Triple Alliance, Paris, Alfred Costes, 1923, p. 8-11; ffansizca
metin: p. 11-13; Debidour, La Paix Arme, p. 297-298. Albin, Les Grands Traits..., p. 58-59.
348 FAHR ARMAOLU
Yeter ki, arkasndan, yani Rusya'dan emin olsun. Byle bir savata ise, yani
Rusya'nn ie karmas halinde, Almanya yardma gelecekti.
Bu itdfak bundan sonra Alman d politikasnn nemli bir belgesini tekil
etmitir. Keza, Avusturya-Macaristan imparatorluu da, bu ittifak ile.
Bismarckdan sonra dahi, Alman d politikasnn ana unsuru olarak devam
edecektir.
1871 den 1914 e kadar devam eden srede, Avrupa devletleri kendi arala
rnda hi bir sava yapmamalarna ramen, bu itdfak, bu uzun bar dneminin
ilk ittifakn tekil etmektedir.
NC KISIM
KNC MPARATORLAR LG, 1881
Bismarck, Avusturya-Macaristan ile 1879 ittifakn yapmakla beraber.
Rusya'dan tamamen vazgemi deildi. Bu srada Fransz-Alman mnasebetle-
rinde herhangi bir sorun olmamakla beraber, Fransa'nn bir "intikam sava " ve
bir Fransz-Rus ittifak kbusu, Bismarck'n kafasndan bir trl kmyordu. Bu
sebeple, Berlin Kongresi'nde, Rusya ile bozulmu olan mnasebederi tekrar d-
zeldp, bir Fransz-Rus yaknlamasn nlemeye kararlyd. 1879 ittifak byle bir
yaknlamay nleyebilecek nitelikte deildi. Rusya ile yaknlamay salamaca :
derece kararlyd ki, 1879 ittifakn yaptktan sonra, Avusturya-Macaristan'a b-:r
ka defa uyarda bulunarak, Rusya ile sorun karmamasn, 1879 ittifaknn fc-ir
"saldr" ittifak deil, her eyden nce, bir "savunma" ittifak olduunu hatr
latmt
41
Bismarck, "Komusunun arzu ve emellerini gerekletirmek iin, kendi
vatandalarn ileri srerek, onlarn kan ve mallarn feda etmek, Alman
mpratorluu'nun grevi deildir... Viyana'da bu... ittifakn ngrmedii ekilde
hak iddialarnda bulunmaktan kanmaldrlar" diyordu
42
. Gerekten, Bismarck
dtkten sonra Avusturya-Macaristan'm Balkanlardaki faaliyeti daha atak bir ni
telik kazanm ve bu da kendisini artan bir ekilde Rusya ile atmaya gtr
mtr.
Bundan baka Bismarck, 1879 ittifakn yaparken, bunu, Rusyac
Almanya'ya yaklatrmak iin bir tehdit vastas olarak da kullanmay dn
mt. Rusya, Avusturya ile Almanya arasnda bir ittifakn varln hissedecek
olursa, bundan korkacak ve kendisini yalnz hissederek Almanya-Avusturya buc
kuna katlmak isteyecekti. Bismarck'n bu taktii baarl oldu. Bu sebepr.
Bismarck, 1879 ittifaknn gerek niteliini aklamadan, Almanya ile Avustunar
Macaristan aasmda bir blokun kurulmu olduunu Rusya'ya duyurdu.
41
Debidour, La Paix Anne, p. 24.
42
Dnceler re Htralar, Cilt II, s. 362.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 349
Bismarck'n Rusya zerindeki bir bask vastas da ngiltere oldu. Bismarck,
Rusya iin harekete gemeden nce, Fransa'ya kar ngiltere'yi yanma almak is
tedi. 1879 ittifaknn imzaland sralarda, ngiltere nezdinde teebbste bulu
narak, bir Alman-Rus savama Fransa da katlrsa, ngiltere'nin nasl bir tutum
alaca hususunda bir zemin yoklamas yap. ngiltere ise, Fransa'y "uslu" tut
maya alaca cevabn verdi. Bu cevap Bismarck' tatmin etmedi. ngiltere bu
cevab verirken yle dnyordu: Almanya nasl olsa Avusturya'ya angaje ol
mutur ve Rusya'ya kar Balkanlar'da Avusturya'y destekleyecektir. Yani
Almanya, ngiltere'nin yerine Rusya'ya kar mcadeleyi desteklemekle,
ngiltere'nin grevini yapmaktadr. u halde bir de ayrca Almanya'ya angaje
olmaya gerek yoktur
43
.
ngiltere faktr, zellikle Berlin Antlamasndan sonra Rusya'nn
Almanya'ya yaklamasnda nemli bir rol oynad. ngiltere, 1878 den itibaren
Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln koruma polikasn terkede-
rek, mparatorluk snrlar iindeki mill hareketleri desteklemek suetile,
Osmanl mparatorluu'nun yknlar zerinde kendisine bal devletler kurma
politikasna balamt. Ermeni sorununu desteklemesi bundand. Ayrca
ngiltere imdi Kbrs'a da yerlemiti. Bunlar hep Rusya'ya kar alnm tedbir
lerdi. kincisi, Rusya bu srada Orta Asya'da ve zellikle Afganistan zerinde de
ngiltere ile mcadele halindeydi. ncs, imdi ngiltere'nin yeni Boazlar
politikas da Rusyay korkuttu. Berlin Kongresi'nde ngiltere, 1841 Boazlar
Szlemesi'ne yeni bir yorum getirerek, bu szleme ile, Boazlarn kapall
konusunda alnm olan taahhdn sadace Osmanl Devlletine kar alnm bir
taahht olduunu ileri srd. Bunun anlam ise, ngiltere'nin Osmanl Devletile
anlaarak Boazlar'dan donanmasn geirip, Karadeniz'de Rusya'y tehdit edebi
lecei idi.
Mamafih Rusyann Almanya'ya yanamasnda rol oynayan iki kii vardr.
Bunlardan biri, Gorakofun yerine Rus Dileri Bakanl'na gelen Giers ile
1880 Ocak aynda Rusya'nn Berlin eliliinee tayin edilen Saburov'dur. Her iki
Rus diplomat da, Berlin Kongresi'nde Bismarck'a duyulan kzgnl bir tarafa
brakp, Almanya'ya yanamann tarafls oldular
44
. Kald ki Saburov, btn Rus
diplomatlar gibi, Boazlar'a ve stanbul'a ok nem veriyor ve buralarn
Rusya'nn kontrolunda olmasn isyordu. Bu bakmdan da, ngiltere'nin Berlin
Kongresi'nde ortaya att, Boazladn kapall ile ilgili yeni yorumundan b
yk endie duyuyordu. Bu sebeple, Berlin'e geldikten sonra Bismarck ile bu ko
nuda pek ok konumalar yapt gibi, Boazlar konusunda Bismarck'a uzun bir
muhtra (memorandum) verdi. Bu muhtrada 1833 Hnkr skelesi
Andamasmdan balyarak 1841 szlemesini, 1856 Paris Antlamasn ve nihayet
43
Taylor, The Struggle for Mastey in Europe, p. 266.
44
Fay, Les Oigines de la Guere Mondiale, Tome I, p. 81.
350 FAHR ARMAOLU
1871 Londra protokolnn bir tahlihini yapp ve Rusya'nn Boazlar politikas
nn gelimelerini belirtkten sonra, ngiltere'nin Berlin kongresinde Boazlarda
ilgili grlerinden Rusya'nn duyduu endieleri, bu grler sonucu, Rusya
Akdeniz'e bir tek gemi geirmek imknna sahip deilken, ngiltere'nin Osmanl
Padiah ile anlap rahatlkla Karadeniz'e donanmasn sokabileceini syledi.
Sonu olarak da, nceden sezmi olduu Almanya-Avusturya itdfakna da dei
nerek, 1872 U mparatorlar Ligi'nin yenilenmesi surenle Avrupa barnn ko
runmasn ve Almanya ile Avusturya'nn bu konuda Rusyaya destek vermesini is
tedi
45
.
Bu srada Almanya ile Fransa arasndaki mnasebetler iyi olmakla beraber,
Bismarck, bir Fransz-Alman yaknlamas kbusundan kurtulamad iin,
Rusya'nn bu teebbsn gayet msait karlad. Kald ki, U mparatorlar
Ligi'nin yenilenmesi Avusturya'nn da iine yaryacakt. nk, 1878 Berlin
Antlamas ile Osmanl Devleti Bosna-Hersek'in ynedmini Avusturya'ya brak
mt. Dolaysiyle byle l bir anlama halinde, Rusya'nn Balkanlar'daki bu
durumu, tek tarafl bir hareketle, Slavlarn lehine ve Avusturya'nn aleyhine de
itirmesi ihtimali de ortadan kalkaca gibi, Balkanlarda Rusya ile bir ibirlii
imkn da doabilirdi
46
.
Rusya'nn bu teebbs zerine ikinci U mparatorlar Ligi, bu sefer yazl
olarak ve gayet gizli tutularak 18 Haziran 1881 de Berlin'de imzaland
47
. Bu an
lama son derece gizli tutulmu ve ancak 1918 de aklanmtr. Bismarck, bu
anlamann grmelerinden pek az kimseyi haberdar etmi ve bu grmelerin
diplomatik yazmalarnda zel bir ifre kullanmtr
48
.
U yl sreli 7 maddelik bu antlamann birinci maddesine gre, taraflar
dan biri, bir drdnc devletle savaa tutuursa, dierleri sempatik tarafszlk
gsterecekler ve savan genilememesi ve lokal kalmas iin aba harcayacak
lardr.
Bunun anlam uydu ki, Almanya Fransa ile, Avusturya talya ile Rusya da
Osmanl Devletile yapacaklar avalarda, arkalarndan emin olacaklard. Yalnz,
1. maddenin 2. paragrafna gre, taraflardan birisi-ki bu Rusya olacakd-Osmanl
Devletile bir sava yapacak olursa, bu savan sonular hakknda, aralarnda,
peinen bir anlama yapacaklard. Yani, baka bir deyile, Avusturya-
Macaristan'm Balkanlar'daki karlar garanti altna alnm olacak ve Rusya'nn
bir ikinci Ayastefanos srprizini ortaya karmas nlenmi olacakt.
45
Bak.: Fay, ayn eser, p. 82-83.
46
ayn eser, p. 83-84.
47
18 Haziran 1881 Antlamasnn metni: Pribram, Les Traits Politiques Secrets..., Tome I, p. 17-20.
48
Fay, ayn eser, p. 84.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 351
Antlamann ikinci maddesine gre de, taraflar Avusturya-Macaristan'm
Berlin Anamas ile Bosna-Hersek'te kazanm olduu haklara sayg gsterecek
ler ve aralarnda anlama olmadka "Avrupa Trkiyesi"nin statkosunu dei
tirmeyeceklerdi.
Bunun anlam ise, Rusya'nn Kafkaslar blgesinde Osmanl mparatorluu
zerinde serbest braklmasyd.
Andamann nc maddesi ise, Saburovun Bismarck'a verdii muhtrada
belirttii endielere cevap verecek nitelikteydi. Bu maddeye gre: Taraflar,
Boazlarn kapallna sayg gstermeyi taahht ediyorlar ve ayn zamanda,
Osmanl Devleti'nin (metinde Trkiye), Boazlarn kapall konusunda hi bir
devlete istisna muamele uygulamamasn ve Boazlar'daki topraklarda hi bir
devlete s vermemesini salyacaklard. Osmanl Devleti bu kural bozar veya
bozmas ihtimali ortaya karsa, bunu nlemek zere taraflar, Osmanl
Devleti'nin bu hareketinden zarar gren tarafla sava haline girmi olduunu
Osmanl Devleti'ne bildirecekler ve ayrca 1878 Berlin Antlamas'nm, Osmanl
Devleti'nin statkosuna salam olduu gvenliin ortadan kalktn bu devlete
bildireceklerdi.
Grlyor ki, bu madde, Rusya'nn Boazlarda ilgili btn isteklerini yerine
getiriyordu.
Antlamann altnc maddesine gre de, 1872 imparatorlar Ligi'nden
sonra, 1873 Nisannda Almanya ile Rusya ve 1873 Maysnda da Rusya ile
Avusturya-Macaristan arasnda imzalanm olan gizli konvaansiyonlar yrrlk
ten kalkyor ve 1881 Antlamas onlarn yerini alyordu.
imzalanan ek bir protokolde de, Bulgaristan ile Dou Rumeli'nin birlemesi
imkn ngrlyor ve Avusturya-Macaristan'a da, kendisine uygun gelecek bir
zamanda Bosna-Hersek'i ilhak etme hakk tannyordu
49
. Bylece Bismarck,
Balkanlar Avusturya-Maaristan ile Rusya arasnda paylaurm olmaktayd
50
.
unu da belirtelim ki, bu antlama, Avusturya-Macaristan ile Almanya ara
sndaki 1879 ittifakna hi bir halel getirmiyordu. Antlamann mzakereleri s
rasnda Bismarck bu noktay Rusya'ya ak bir ekilde belirtmi ve bunu rahat
lkla kabul ettirmiti. Bu durum ise, imparatorlar Ligi iinde Almanya'ya s
tn bir durum salam olmaktayd. Zira, her iki devlet de ayr ayr anlamalarla
Bismarck politikasnn dmen izine girmi oluyorlard.
Genel olarak bakldkta, 2. mparatorlar Ligi ile Almanya, Avusturya-
Macaristan ile Rusya'nn arasn bulmak iin Balkanlar bu iki devlet arasnda
49
Protokoln metni: Pribram, ad geen eser, Tome I, p. 20-22.
o0
Hauser, ad geen eser, p. 189.
352 FAHR ARMAOLU
taksim etmi oluyordu. Bulgaristan ve Dou Balkanlar Rusya'ya, Bat Balkanlar
Avusturya-Macaristana braklm oluyordu. Bulgaristan ile Srbistan arasndaki
snr, Balkanlardaki Avusturya ve Rus karlarnn ayrlma snr oluyor ve
Bismarck'n dncesinde de, bu sistem, Balkanlar'da tehlikeli bir rekabeti n
lemenin en iyi yolu oluyordu
31
. Bu noktay, Boazlar hakknda Antlamada yer
alan hkm ve taaherle beraber gznne alrsak, sonu u olur: Bismack,
Almanya'nn karlarn korumak ve bu karlarn gerektirdii kombinezon ve
tertiplerin kurulabilmesini salamak iin, Osmanl imparatorluu ile hi ilgi
lenmemi ve Osmanl Devleti'ni iki partnerine peke ekmekten kanmamtr.
1872 tarihli mparatorlar Ligi nasl Balkan sorunlar dolaysile Rusya ile
Avusturya-Macaristan arasnda kan amalar yznden bozulmu ise, ikinci
Lig de, 1885 de kan yine bir Balkan buhran, yani Bulgaristan ve Dou Rumeli
krizi yznden ve Bismarck'n uyarsna ramen, Avusturya-Macaristan'n
Rusya'nn Balkanlar'daki karlarna aldrmamas dolaysile bozulmutur. Bu so
nuncu olay Bismarck'a gsterdi ki, aruk Rusya ile Avusturya-Macaristan' ayn
pota iinde eritmeye, ayn sepette tutmaya imkn yoktur. Bu sebeple, l bir
dzenlemeden vazgeip, bu iki devleti, ayr ayr Almanya'ya balayan bir dzen
leme yoluna gitti. Esasen 1879 ittifak ile Avusturya-Macaristan' kendisine ba
lam bulunuyordu. imdi Rusya ile de ayn ekilde ba kurma yoluna gitti.
Fakat bu arada, bir Rus-Fransz ittifak ihtimalini de gzden uzak tutmayan
Bismarck, 1882 de Avusturya-Macaristan-Almanya blokuna talya'nn da katlmas
ile l ittifak' kurdu ki, bu ittifak gerekte, temel unsur olan 1879 ittifaknn
daha fazla kuvvetlendirilmesinden baka bir ey deildi.
DRDNC KISIM
L TTFAK, 1882
l ttifak, bizzat Bismarck'n abalar ile kurulmu bir sistem olarak te
lkki edilemez. Bismarck'n, Fransa'y Tunus'u almaya ve hatta daha tesinde
smrge maceralarna tevik ettii bir gerektir. Fakat, bunlar, bir yandan
Fransa ile dostluu gelitirmek ve te yandan da Fransa'ya 1870 in aclarn unut
turmak iin yapt da bir gerektir. Yoksa talya'y tellandrp, bu devleti ken
disine ekme amacn giitmemitir
32
. Ne var ki, Fransa'nn Tunus'u ele geir
mesi, talya'y l ttifak'a itmitir.
1. FRANSA'NIN TUNUS'A YERLEMES
Osmanl Devleti 1529 da Barbaros Hayrettin Paa vastasile Cezayir'i kontrol
altna aldktan sonra, Tunus'la da ilgilenmeye balamtr. Zira, Tunus, Cezayir
31
Fay, ad geen eser, Torne I, p. 85.
32
Fay, ayn eser, p. 89.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
353
ile Osmanl Devleti arasnda, baka bir deyile, Osmanl Devleti iin Bat
Akdeniz ile Dou Akdeniz arasnda bir geit noktasnda bulunuyordu. Bu se
beple, Sinan Paa ile Kl (Ulu) Ali Paa'nn kara ve deniz harekt sonunda,
1574 Temmuzunda tamamen Osmanl Devleti'nin kontrol altna girmitir
53 *
.
Bundan sonra Tunus ile ilgili gelimelerde iki zellik gze arpar. Birincisi,
Cezayir'de olduu gibi, Tunus'ta da Osmanl Devleti'nin balarnn nominal bir
halde kalmas ve bu topran da "Bey"ler vastasile ve nerdeyse bamsz bir e
kilde ynetilmesidir.
Yalnz bu ynetimin gelimesinde de iki zellik vardr. Birincisi, 1705 tari
hine kadar Tunus Bey'leri seim yoluyla ibana gelirken, bu tarihte Giritli
Hseyin, zamannda, Beyliin veraset usulne dayanmas sistemini balatm ve
Osmanl Devleti de bu olup-bitti'yi, onaylamamakla birlikte, kabul zorunda kal
mtr
51
.
Tunus ynetimin ikinci zellii ise, Beylerin, kt ynetim ve ekonomik
kaynaklarn kstll sebebile, darya ve zellikle ngilizlere ve Franszlara
borlanmalaryd. Mesel 1870 ylnda Tunus Beyi'nin d boru 125 milyon
frankt ve bu borcun yllk faizi 6.250.000 frankt ki bu da Tunus btesinin yar
syd
55
.
Tunus gelimelerinin ikinci zellii ise, Avrupa'nn, zellikle Fransa'nn ve
ondan sonra ngiltere'nin Tunus ile olan ekonomik balaryd. Sonradan buna
talya da katlmtr. ngiliz sermayedarlar, demiryollar, havagaz ve su ileri te
sisleri konusunda imtiyazlar elde etmilerdi. Franszlar kredi messeseleri kur
mulard. Tunus Beyi'ne dn para verenlerin banda Franszlar gelmekteydi.
talyanlar ise zellikle tarm iisi olarak almaktaydlar
5
'
5
. 1880 de talyanlarn
says 10.000, Franszlarn says 2.000 ve Cezayirlilerin says da 8.000 dir.
Tunus'da bir ok fransz okulu vard. talyanlarn kredi messesesi olarak
Tunus'a girmeleri 1878 den sonradr
57
. Yabanclarn Tunus ekonomisi zerin
deki bu etkilerinin bir sonucu da, ngiliz, Fransz ve talyan konsoloslarnn,
kendi uyruklarnn karlarn koruduktan baka, Tunus Beyi'ne her konuda akl
hocal yapmalar ve bu durumdan doan aralarndaki rekabetti
58
.
53
Prof. Dr. Abdurrahman ayc, La Question Tunisienne et la Politique Ottomane, 1881-1913.
Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1992, p. 3. Prof. Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayn, 1983 (2. baslu), s. 81 de Tunus'un fethini 1571 olarak vermektedir.
5-1
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 81. Prof. Abdurrahman ay, Tunus Beyliinde veraset
usulnn, Padiahn ferman ile 1871 Ekiminde baladn belirtmektedir. Bak.: La Question
Tunisienne et la Politique Ottamane, p. 15.
53
Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe, p. 162.
0(1
Karal, Osmanh Talihi, Cilt VIII, s. 81.
57
Hauser, ayn eser, p. 163.
1)8
Karal, ayn eser, s. 82.
354 FAHR ARMAOLU
Grlyor ki, bir smrge olma asndan, Tunus, zellikle Fransa ile talya
arasnda bir ekime konusu idi. Hatta denebilir ki, talya'nn ekonomik ve va
tanda balar Fransa'dan fazla idi. Bu sebeptendir ki, 1878 den itibaren, Avrupa
devletleri, en fazla talya'y Tunus zerinde kkrtmlardr. ngiltere, Osmanl
Devleti'ne kar bir Akdeniz Bloku oluturmak istediinde, nce Fransa'ya ya
namak istemi ve Fransa'nn ekingen davranmas zerine, 1879 Marunda,
talya'ya bir "Akdeniz Antant" teklifinde bulunmutur. Bu erevede talya'y
Kuzey Afrika'ya yneltmek istemitir. Keza Bismarck da, talya'ya, Osmanl top
raklarndan Tunus, Trablusgarp veya Arnavutluk'tan birisini semesini cmert
bir ekilde sylyordu. Hatta Rusya bile, talya'ya, Avusturya-Macaristan'n
Bosna-Hersek'i igal etmesi halinde, onun da Arnavutluu almasn tavsiye et
mekteydi
59
.
talya ise, btn bu uvertrlere olumlu cevap vermekten kand. nk
byle bir toprak maceras iin kendisini yeteri kadar gl grmyordu
60
.0 ka
dar ki, 1878 de talyan Babakan Cairoli Berlin'i ziyaretinde, Almanya kendisine,
dolayl da olsa, Tunus'u teklif ettiinde Cairoli'nin cevab, talya'nn Tunus'u
almasnn Fransa ile mnasebetlerini gerginletirecei ve talyann da byle bir
ihtimali gze alamyaca eklinde olmutu
01
. Bu durumda, ilgintir, hem
ngiltere ve hem de Almanya Fransa'ya dndler.
ngiltere, 4 Haziran 1878 Antlamas ile Kbrs'a yerleince, Fransa'nn tepki
lerini nlemek iin, Fransa'ya da Tunus'u gsterdi. Hatta, ngiltere bu konuda
Almanya'nn da desteini salad. 1878 Austosunda, ngiltere Dileri Bakan
Salisbury ile Fransa Dileri Bakan Waddington arasnda yazmalar da oldu.
Bununla beraber, Fransa'nn balangta ekindii grlyor. Fakat daha sonra,
1880 de, Fransz smrgeciliinin mimar Jules Ferry, tam o srada ngiltere'de
Liberal Parti ve Gladstone babakan olunca, konuyu Gladstone ile ortaya att
nda, Gladstone kabinesi, talya'nn Tunus'ta gz olduunu belirtmi, fakat
Fransa'nn Tunus'u almasna pek de sesini kartmayaca izlenimini vermiti.
Yalnz Fransa una kanaat getirmiti ki, Tunus sorununun kesin bir ekilde
zmleyip fazla grltye sebep olmamalyd
62
. Yani, nemli olan Almanya idi.
Almanya'ya gelince: 1875 de nc Cumhuriyet'in kurulmas ile beraber,
Fransa hem i istikrarszlktan kurtuluyor ve hem de yenilginin psikozundan sy
rlyordu. ntikam psikozunun en hararetli taraftarlarndan Gambetta bile, inti
kam savandan sz etmemeyi, fakat byle bir sava da akldan karmamay tav
siye ediyordu. Fransa, Alzas-Loren'in kolay kolay geri alnamyacan anlamaya
balamt.
59
ayc, La Question Tunisienne...., p. 118.
60
ayn eser, p. 19.
61
Debidour, La Paix Arme p. 41.
62
Debidour, ayn eser, p. 41-42.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 355
Bismarck iin de, kurmu olduu btn ittifak tertipleri, gerekte "ihtiyat
tedbirlerdi. Onun btn istedii Fransa'nn Alzas-Loren'i, yani Ren kylarn
unutmas ve Fransa ile Almanya arasnda iyi ve dostane mnasebetlerin gelime-
siydi. Hele, Avrupa'da barn bozulmasn hi arzu etmiyordu. Zira byle bir
durumda, Fransa, Alzas-Loren'i almak hevesine kaplabilir ve bu da bir takm
komplikasyonlar dourabilirdi.
Bununla beraber Bismarck, Fransz milletine Alzas-Loren'in acsn unut
turmann kolay olmayacan da biliyordu. Bu sebeple, Fransa, gzn kaybet
tii topraklardan ayrmal ve baka alanlarda megul olmalyd. Tunus bu ba
kmdan en iyi aland. Fransa'nn buras ile hem ekonomik ilgisi vard ve hem de
Fransa'ya yaknd. Fransa Tunus'u alacak olursa, orada ayn zamanda gz olan
talya ile mnasebetleri bozulurdu ki, byle bir durumda Fransa, Almanya'ya
kafa tutmaya cesaret edemezdi. talya ile aan Fransa, arkasndan emin olmak
iin Almanya ile iyi geinmek zorunda kalrd
03
.
1878 yl banda Fransa'nn Berlin eliliine indkamc Gontaut-Biron yerine,
Almanya ile iyi mnasebetlere taraftar olan Saint-Vallier'nin atanmas, Fransz-
Alman mnesebetlerine bir bahar havas getirdi. Bu srada (Aralk 1877)
Dileri Bakanlna gelmi bulunan Waddington, Berlin elisinden daha farkl
deildi. Bundan dolay, Bismarck, Fransz-Alman mnasebetlerinde "yeni bir
dnem" in aldndan sz ediyordu. 1878 Martnda alan Paris Sergisi'ne
Almanya, dar bir lde de olsa, katlmaya karar verince, Saint-Vallier, "bir
adm atld" demiti.
1878 Hazirannda toplanan Berlin Kongresi'ne Fransa ve Almanya bu tatl
hava iinde katld. Berlin kongresi'nde olsun, daha sonralar olsun, Bismarck,
Cezayir snrlarnn gvenlii iin Franszlarn Tunus'u almalar halinde,
Almanya'nn her trl diplomatik yardm yapmaya hazr olduunu syleyerek,
Fransa'y tevik etti. 1879 Oak aynda da, Fransz elisi Saint-Vallier'ye yle di
yordu: "yle sanyorum ki, Tunus armudu olmu ve koparmanz zaman da
gelmitir. Eer aacn zerinde fazla brakrsanz, ryebilir veya bakas tara
fndan alnabilir... Sanyorum ki, Fransz milleti izzeti nefsinin tatmin edilme
sini istiyor ve tabi yaylma alan olan Akdeniz halazasnda istediklerini elde et
mesini samimiyee arzu ediyorum. Fransa bu ynde baar kazandka bize kar
olan ikyet ve aclarn da terkedecekr. Bu ikyet ve aclarn hakl olup olma
dklarn tartmayacam. Fakat bunlar dindirmek bizim kudretimiz dahilinde
deildir'
63 64
.
63
Debidour, ayn eser, p. 43.
64
Sidney Bradshaw Fay, The Origins of the World War, New York, Macmillan, 1950 (14th printing,
reused), Vol. I, p. 97-8 .
356 FAHR ARMAOLU
1880 de Fas iin toplanan Madrid konferasnda da Bismarck, Alman delege
sine verdii italimatta, Cezayir'e komu olmas hasebile Fas'da mer menfaat
leri bulunan Fransa ile bareber hereket etmesini bildiriyordu. Fransa bunu ii-
tii zaman Almanya'ya samimi teekkrlerini bildirdi.
Daha nce de belirtiimiz gibi, Tunus konusunda Fransa'y tevik eden bi
dier devlet de ngiltereydi. ngiltere, 1875 de, bir Fransz irke olan Svey
Kanal irketi'nin bir ksm hisse senedini eline geirip, arkasndan 1878 de
Kbrs'a yerlemek suretile Dou Akdeniz'de kuvvetli bir duruma geince,
Fransa'nn tepkilerini gidermek iin, Kbrs Anlamas'm protesto eden Fransz
Dileri Bakan VVaddington'a, ngiltere Dileri Bakan Salisbury, "Kartaca'y
barbarlarn elinde brakamazsnz. Orada ne isterseniz yapnz. Bu bizi ilgilen
dirmez" diyerek
65
, Kbrs'a karlk Fransa'ya Tunus'u teklif etmiti.
Almanya ve ngiltere'nin bu kkrtmalar yannda, 1880 yl sonunda
Babakanla, Fransz smrgeciliinin mimar saylan Jules Ferry'nin gelmesi
zerine, Fransa Tunus konusunda harekete gemeye karar verdi. Fransa'nn
Tunus'taki ekonomik karlar yannda, Cezayir snrlarna yakn bir takm
Tunus'lu kabilelerin, Cezayir topraklarna da girip karklklar karmas ve
yamalarda bulunmas da Fransa'nn cann skmaktayd. Bu eit olaylar sk sk
meydana geliyordu. Bu eit bir olayn bir kere daha meydana gelmesi zerine,
Jules Ferry, 1881 Martnda Tunus'a asker gnderdi. Mays ay banda da Tunus
topraklarna asker kararak, Tunus Beyine bir ldmatom verdi ve Fransa ile bir
"himaye (protectorat) anlamas imzalamasn istedi.
Tunus Beyi Mehmet Sadk Paa, Fransz kuvveerinin, sarayn deta bas
mas zerine 12 Mays 1881 de, Fransa ile Kassa-Said (veya Bardo) anlamasn
imzalamak zorunda kald
06
. 10 maddelik bu anlamann 2. maddesine gre,
Fransa ve Tunus lkede gvenliin tamamen salanm olduuna birlikte karar
verdiklerinde, Fransz kuvvetleri Tunus'tan ekilecekti. Yani Fransa ngiltere'nin
Kbrs Anlamas'm taklit etmekteydi. Buna karlk, 6. maddeye gre de,
Tunus'un d mnasebeerini Fransa ynetecek ve dier lkelerdeki Tunus va
tandalar ile Tunus'un karlarn Fransa koruyacakt. 8. maddeye gre de,
Tunuslu kabilelerin Fransa'ya verdii zararlar, bu kabilelere detilecekti. 9.
madde ile de, Tunus Beyi, belirli limanlardan Tunus'a silh ve sava malzemesi
sokulmasn yasaklayacaku.
Tunus Beyi 12 Haziran 1881 de Sadrazam'a gnderdii uzun bir raporda,
Fransz generalinin, Fransz konsolosu ve askerlerle beraber arap nasl bast-
0:1
Hauser, ad geen eser, p. 1162.
66
Anlamann metni: Debidour, La Paix Aime, p. 299-300; Prof. ayc, La Question Tunisienne.
.... p. 167-169; Hurewitz, The Middle East and North Africa..., Vol. 1, p. 441-442; Claude-Albert, Colliard,
Droit International et Histoue Diplomatique , Documents Choisis, Paris, Domat Montchrestien, 1950,
p. 22-23 Albin, Les Grands Traits..., p. 291-292.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 357
n, anlamay imzalay reddetmesi zerine kendisinin nasl tehdit edildiini ve
nasl imzalamak zorunda kaldn uzun uzun anlatmtr
0
!
Osmanl Devleti, Paris, Londra, Viyana, Roma ve Petersburg'daki elilikle
rine 16 Maysta gnderdii telgraflarla, Fransa'nn Tunus'u igalini ve Kassar-
Said Anlamas'm tanmadn bildirmitir
67 68
.
1878 Berlin Antlamas'nm 63. maddesi, 1856 Paris Antlamas'nn bu ant
lama ile deitirilmeyen veya kaldrlmayan hkmlerinin yrrlkte olduunu
vurgulad ve 1856 Paris Antlamas da Osmanl mparatorluu'nun toprak b
tnln garanti ettiinden, Osmanl devleti buna dayanarak, Tunus'un iga
lini geersiz klmak iin Avrupa devletleri nezdinde teebbse geti ise de, hi
bir sonu alamad.
Fransz Dileri Bakan Osmanl Devleti'nin 16 Mays protesto notasn ald
nda, "gerekirse cevap veririz" deyip protestoyu nemsememiti. Almanya ve
ngiltere esasen Fransa'y Tunus'a ynelten iki devletti. Hatta Bismarck,
ngiltere'ye, olayn artk bir olup-bitti olduunu ve Osmanl Devleti'ne de bu e
kilde telkin yaplmasn sylemiti. ngiltere Dileri Bakan Granville de,
Osmanl elisine ayn ekilde cevap vermi ve esasen Fransa'nn, Tunus zerinde
Osmanl Devleti'nin egemenlik haklarn tanmadn sylemitir. Avusturya-
Macaristan ise, Tunus krizi karsnda tam bir sessizlii tercih etmitir. Tunusta
gz olan talya bile Osmanl Devleti iin hi bir harekette bulunmad. talya
Dileri Bakan Mancini, Osmanl elisine, btn devletlerin ald kaytsz tu
tum ve zellikle Almanya'nn Fransa'ya peinen onay vermesi karsnda,
talya'nn yapaca hi bir eyi bulunmadn bildirdi
69
. Bylece Osmanl
Devleti, 1878 Berlin Antlamas ile kontrolundan kard topraklara bir yenisini
ilve etmi olmaktayd.
2. TALYA'NIN TEPKS VE L TTFAK'IN MZASI
Osmanl Devleti'nden sonra, Tunus'un Fransa tarafndan igaline en fazla
kzan ve tepki gsteren devlet talya oldu. talyan parlmentosunda bir milletve
kili, Fransa'nn Akdeniz'deki bu yaylmas karsnda
70
, talya'nn cesedi stn
den gemedike, Fransa tasarlarn gerekletiremez diye baryordu.
71
talya
protestolarna, Osmanl devleti gibi, bir cevap alamad ve barmalar bir yank
getirmedi. imdi talya, ne kadar byk bir yalnzlk iinde bulunduunu gr
yordu. Bu yalnzl daha Berlin Kongresi'nde hissetmiti. Berlin Kongresi'nde
67
Raporun metni: Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaux de l'Empire Ottoman. Tome
IV, p. 288-290.
68
Ayn mealdeki telgraflarn meui: ayn kaynak, p. 285-286.
69
Abdurrahman ayc, La Question Tunisienne,...., p. 74-76.
,n
Debidour. La Paix Ai me, p. 48.
71
Maurice Vaussard, Histoire de l'Italie Contemporaine. 1870-1946. Paris, Hachette, 1950, p. 40.
358 FAHR ARMAOLU
devletlerin yardm ile, talyanlarla meskn Avusturya topraklarn elde edebile
ceini mit etmi, fakat kendisine Yunanistan'dan farkl bir muamele yaplma
mt. Bu sebeple, nce bu yalnzlktan kurtulmann ve sonra da Afrika'da bir
smrge elde etmenin aresini, Avrupa diplomasisinin hkimi grnen
Almanya'ya dayanmakta grd. u kanya vard ki, Almanya dnda hi bir b
yk devlet talya'nn layk olduu sempatiyi gstermeye yanamyacakt
72 73
. Bu se
beple, 1881 Temmuzundan itibaren Berlin'de, eski talyan Babakan Cairoli ile
Bismarck arasnda ittifak grmeleri balad.
Bismarck'n talya'ya bir sempatisi ve daha nemlisi gveni yoktu. Bir mtte
fik olarak talyanlarn yeteneklerine gvenmiyordu. Ona gre, talyanlarn "hava
bir karakteri" ve "ocukca egoizmleri" vard. "talyan d politikasnn karmak
ve arrogan karakteri, dostlarn kolaylkla skntya sokabilir" diyor ve unlar sy
lyordu: "talya'dan bir ey elde etmek iin arkasndan komaya demez.
Mefaaderi olduu mddete szlerini tutarlar
1
'.
Dier taraftan, Bismark'n parlmentolu monarilere de gveni yoktu. Bu
konuda zellikle ngiltere ve talya'y gsteriyordu. Bu iki lkede, yasama orga
nnn, hkmdardan ok daha geni etkinlii vard. Ayrca, ok partili rejime
sahip olan bu kelerde, hkmetler seimlerle deitii iin, iktidara gelen bir
parti, kendinden nceki hkmetin politikasn deitirebliyordu. Nihayet, se
imler dolaysile, kamu oyunun da siyas partiler ve hkmetler zerinde etkin
lii fazlayd. Bu sebeplerle, bu rejimlerle devaml taahhtlere giriilemezdi. Her
ne kadar, Almanya ve Avusturya-Macaristan'da da parlmentolar mevcut idiyse
de, bu iki lkede hkmdarlarn otoritesi ok kuvvetliydi
74
.
Fakat ittifak teklifi talyadan gelince ve talya Almanya'ya resmen bavu
runca, Bismarck bu konuda bir kere daha dnd ve byle bir ittifakn faydasz
olmayacana karar verdi. Bismarck dnd ki, Fransa ile tek bana yapaca
bir savata talya da Fransa'ya kar harekete geerse, Fransa iki epheli bir sava
karsnda kalr ve bu da Almanyann iini kolaylatrrd. Ayrca, talya ittifaka
alnrsa, bu, Avusturya'nn da yararna olur ve bir Avusturya-Rusya savanda
Avusturya gneyinden emin olurdu.
Bu dncelerle Bismarck, talya'nn ittifak teklifini kabul etti. Lkin
talya'nn Avusturya'dan toprak istekleri (irredantizm) vard. talya'nn Almanya
ile ittifak yapabilmesi iin, onun mttefiki olan Avusturya-Macaristan'dan olan
toprak isteklerinden Vazgemesi gerekirdi. Ancak o zamandr ki, Bismarck'n ta
sarlad ittifaklar sistemi ileyebilirdi. Bu sebepledir ki, talya'nn ittifak teeb
bsne, Almanya'ya alan kapnn anahtarnn Viyana'da bulunduu" cevab
72
Debidour, La Paix Arme, p. 48
73
Fay, Les Orgines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 90
74
Fay, ayn eser, p. 90-91.
359
senidi
5
. Bunun zerine talya ile Avusturya-Macaristan arasndaki grmeler
ISSl sonbaharnda balad. Fakat kolay olmad. Bir defa, Avusturya-Macaristan
ie ittifak yapmak iin talya, bu devletten olan toprak isteklerinden vazgei
yordu. kincisi, Roma dolaysile, talya Fransa'nn bir saldrsndan korkuyordu
bvle bir durumda Avusturya-Macaristan'n, kendisinin yardmna gelmesini
tsdvordu. Halbuki Avusturya-Macaristan, bir Fransz-talyan savanda ancak "ta
rafszlk" vaadediyordu
70
. Tam bu srada Rusya'da bir Alman aleyhtarlnn or-
^va kmas, Bismarck' endielendirdi ve Viyana zerinde baskda bulundu.
Ancak Bismarck'm mdahale ve uzlatrma abalar sonundadr ki, l ttifak
adn alacak olan talya, Almanya ve Avusturya-Macaristan ittifak 20 Mays 1882
de Myana'da imzaland
77
.
8 maddelik bu ittifakn Giri ksmnda taraflar, tamamen "savunma" nitelikli
olan bu ittifakn, Avrupa bar ile, taraflarn sosyal ve siyasal dzenlerini ve mo
nari ilkesini ve taraflarn toprak btnlklerini korumay amaladn belirt
mekteydiler.
ttifak bu ama ve nitelii ile, muhafazakr bir karakter tayordu. Toprak
btnlklerinin korunmas ise, Almanya iin Alzas-Loren ve talya iin de
Roma'nn , bu iki lkenin toprak paralar olduunun kabulyd.
ttifakn birinci maddesine gre, taraflar birbirlerine ynelen ittifaklara
girmeyecekler ve birbirlerini ilgilendiren siyasal ve ekonomik sorunlarda birbir
lerine danacaklard.
kinci maddeye gre de, talyann tahriki olmakszn, herhangi bir sebeple
Fransa talya'ya saldrrsa, dier iki mttefik hemen talya'nn yardmna koacak
lard. Keza, Almanya'nn tahriki olmakszn Fransa Almanya'ya saldra, talya
derhal Almanya'nn yardmna gidecekti.
Burada dikkati eken, maddenin ikinci fkrasdr. Birinci fkraya gre, talya,
Fransa'nn saldrsna urarsa, dier iki devlet talya'nn yardmna kotuklar
halde, ikinci fkrada, talya, ayn taahhd, ancak Almanyaya kar almaktadr.
Yani Avusturya-Macaristan Rusya'nn saldrsna urarsa, talya herhangi bir
yardm taahht etmemektedir. Keza, bir Alman-Rus sava iin de durum ayndr.
Bunun sebebi, bir tarafta Rusya, dier tarafta Almanya ve Avusturya-Macaristan
arasnda ve Rusya'nn saldrsndan doacak bir savata, 1879 ittifaknn ileyecek
olmasdr.
nc maddeye gre ise, taraflardan biri, kendisinin dorudan doruya
bir tahriki olmakszn,iki veya daha fazla byk devlee ("grandes puissances")
(
7u
ayn eser, p. 91.
76
Hauser, ad geen eser, p. 197-198 .
77
l ttifak'n metni: Pribram, Les Imits Politiques Secrets de l'Autriche-Hongrie, Tome I, p.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
33-36.
360 FAHR ARMAOLU
savaa tutuursa, btn taraflar iin "casus foederis, yani "sava sebebi" ortaya
km olacakr.
Drdnc maddeye gre, taraflardan biri, bir byk devlet trafndan gven
liinin tehdit edildiini grr ve bu devlete sava iln etmek zorunda kalrsa, di
er iki taraf hayrhah bir tarafszlk (neutralit bienveillante") izleyecektir.
Mamafih, bu sonuncular, arzu ettikleri takdirde, mttefiklerinin yannda savaa
katlabileceklerdi.
Beinci maddeye gre de, taraflardan biri kendisini herhangi bir devletin
tehdidi alunda grrse, taraflar, muhtemel bir ibirlii iin alnacak asker ted
birleri ("mesures militaires") mzakere edeceklerdir.
ttifak gizli olmak zeer 5 yl iin imzalanma.
talya, 22 Mays 1882 gn Almanya ve Avusturya-Macaristan'a yapt bildi
rimlerde (Dclaration Ministerielle"), l ttifakn ngiltere'ye kar ilemiye-
cei hususunu belirtmi ve Almanya ve Avusturya-Maaristan da 28 Mays tarihli
kar bildirimleri ile talya'nn bu artn kabul etmilerdir
78
.
l ttifak imza ederken, her devlet de bir takm hesaplar ve mitlerle
hareket etmilerdir.
talya'ya gre, bu ittifak kendisine manev bir prestij ve tatmin salyordu.
Zira Almanya gibi bir byk devletle ittifak yapm olmaktayd. Bu suretle kendi
sini imdi byk devletler arasnda sayyordu. kinci olarak, artk Fransa'dan
korkusu kalmama. ncs, bu ittifak ile zerine alm olduu yk hi de
ar deildi. nk Avusturya'ya kar hi bir yardm taahhd yoktu. Buna kar
lk, Fransann kendisine saldrmas halinde, hem Almanya'nn ve hem de
Avusturya-Macaristan'n yardmlarn garantilemi oluyordu. Yani Fransa kar
snda bir zafer garanti hale gelmiti ki, bu zafer talya'ya Nice, Savoie ve Kuzey
Afrika'daki Fransz topraklarndan kazan da salyabilirdi. Mesel Tunus'u ele
geirmek gibi
79
.
Amsturyaya gelince: onun btn kazanc, Balkanlar yznden Rusya'nn bir
saldrsna uramas halinde, o zamana kadar olduu gibi, ark talya snrnda
bir ksm kuvvet brakmak gereini duymayacak olmasyd. Dier bir kazanc ise,
talya'nn irredantizmini terketmesi ve gzlerini, Avusturya topraklarndan baka
tarafa evirmesiydi.
Bismarck'n, talya ile byle l bir ittifaka yanamasnn sebeplerine daha
nce deinmitik. Bunun dnda, Bismarck'n nem verdii esas nokta,
Almanya ve Avusturya-Macaristan'n, Rusya ile savarken, Avusturya-
78
Bildrimlerin metinleri: Pribram, a di geen eser, p. 36-38 .
Fay, Les Oigines... Tome 1, p. 93.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 361
Macaristan'n, gerisinden, yani talya tarafndan emin olmasyd. Bismarck,
"talya'nn kuvvetlerini kendi tarafmza kazanmaktan ziyade, Amstrya'nm kuv
vetlerini tasarruf etmek; ite amacmz budur" diyordu
80
.
l ttifakn imzas ile, Bismarckn Fransa'y yalnz brakma politikas en
yksek noktasna ulam oluyordu. Almanya'nn Avrupa'daki stnl tar-
masz hale gelmiti. Bismarck, Avusturya-Macaristan', Rusya'y ve talyay
Almanya'ya balam ve ngiltere'nin Avrupa'dan uzak durmas dolaysile,
Fransa'y yapayalnz brakmt. Bismarck Avrupa'da kurmu olduu bu bloka
Bar Ligi (Friedensliga) diyordu. Yani amac tamamen statkonun korunmas
idi. Fransa'nn bu statkoyu ve bar bozmasna izin vermemekti. Kurmu ol
duu itfak sistemleri savunma amacna ynelikti.
Fransz tarihisi A. Debidour ise, Bismarck'n kurduu Bar Ligi'ne "Silhl
Bar" (La Paix Arme) demir. Avrupa'nn byk kuvvetinin meydana ge
tirdii bu "muhteem koalisyon"un, sava yapmak istemese bile, bir saldrya
kar daima silhlanmak zorunda olduunu, barn silhlanma suretile koru-
nacn sylemitir
81
.
l ttifak ile Bismarck barn korunmasnn daha da takviye edilmi ol
duunu grmekten memnun idiyse de, mttefikleri ayni ekilde dnmediler.
l ttifakn kurulmasndan sonra Avusturya-Macaristan, durumunu kuvvet
lenmi grerek Balkan politikasna hz verdi ve Rusya ile amaktan kanmad.
Bismarck'n i bandan ayrlmasndan (1890 Mart) sonra, Almanya'nn
Rusya'dan koparak tamamen Avusturya-Macaristan'a dayanmas, bu Devletin
Balkanlar'daki arzularn ve tasarlarn daha da kamlad. Birinci Dnya
Sava'nn, Avusturya'nn kard bir Balkan krizinden patlak verdiini unutma
yalm.
talya ise, byk devlet olmann gururu ile ve l ttifak'a srm dayyarak
Afrika'da smrgecilik maceralarna giriti. Smrgecilik politikasnda mttefik
lerinden bekledii yardm gremeyince, l ttifak'tan yz evirmekte tereddt
gstermedi. l ttifakn yesi olmasna ramen, Birinci Dnya Savana kar
Blok'un yannda kald. Gerek bu hareketi gerek savata gsterdii baarszlk
lar, Bismarck'n talya hakkndaki dncelerinin ne kadar isabetli olduunu is
patlad.
3, ROMANYA'NIN L TTFAK'A KATILMASI
Romanya'nn l ttifak'a katlmas dorudan doruya, yani 1882 antla
masn imzalamak suretile olmayp, dolayl bir ekilde, yani Avusturya-
80
Fay, ayn eser, p. 93.
81
Debidour, La Paix Ai me, p. 51.
362 FAHR ARMAOLU
Macaristan ve Almanya ile birer antlama imzalamak ve buna talya'nn da ka
tlmas suretile olmutur.
Bismarck, kinci U mparatorlar Lig ile Rusya'y tekrar Almanya'ya bala
makla beraber, Balkanlardaki emelleri dolaysile bu devletin Avrupa barn
bozmasndan yine de ekiniyordu. Bundan dolay, Bar Ligi veya Bar
Antlamas adn verdii l ttifak kurduktan sonra, bunu Balkanlara da yay
maya ve bu suretle bu blgede de bar korumaya karar verdi. Viyana nezdinde
yapt bir sondajda, "talya ile kurduumuz Bar Ligi'ni Dou'ya doru yayma
nn ve bu suretle Romanya ve hatta Srbistan ve Osmanl Devleti'nin politikala
rna salam bir yn vermenin ayan arzu ve mmkn olup olmayacan"
sordu
82
. 1883 Austosunda yaplan bu zemin yoklamasna Avusturya-Macaristan
olumlu bir tepki gsterdi.
Bu srada Hohenzollern hanedanndan olan Romanya Kral I. Carol ile
Babakan Bratianu'nun Berlin'e yaptklar ziyarette Bismarck, konuyu Romanya
Babakanna at. Bratianu Alman anslyesinin bu teklifini byk sevinle kar
lad. Zira, Romanya 1877-78 Osmanl-Rus savana Rusya'nn yannda katlmak
zorunda kalm, fakat Berlin Kongresi onun iin byk hayal krkl olmutu.
nk, Besarabya'y Rusya'ya terketmek zorunda kalmt. imdi, Bratianu,
Almanya'nn ittifakna girerek Besarabya'y Rusya'dan geri alma frsatn yakala
dn zannetti. Fakat Bismarck, derhal uyarmada bulunarak, sz konusu olann,
Avrupa barn korumak olduunu, yoksa sava yapmak olmadn Bratianu'ya
hatrlatt. Bununla beraber, btn abalara ramen bir sava kanlmaz olursa,
phesiz ganimetlerin paylalmasnn da mzakere edileceini, szlerine ilve
etti
83
. Bismarck'n bu son szleri Bratianu'yu tatmin etmeye yetti.
Bismarck'n, dorudan doruya Romanya ile grmeden nce, Viyana'nn
tasvibini almasnn sebebi, Avusturya-Macaristan ile Romanya'nn mnasebetle
rinin, Avusturya-Macaristan'n talya ile olan mnasebetlerile ayn nitelikte ol
masyd. Avusturya-Macaristan snrlar iinde bulunan Trasilvanya ve
Bukovina'da 3 milyon kadar Romen vard ve Romanya bu topraklarla yakndan
ilgileniyordu. Romanya, Bar Ligi'ne katlrsa, tabiatile, Transilvanya ve
Bukovina'y unutmak zorunda kalacakt.
Dier taraftan, Rusya'nn Romanya'ya saldrmas halinde, hemen yardma
koabilecek devlet Avusturya-Maaristan idi. Bu sebeplerle, Romanya'nn da.
talya gibi, Avusturya-Macaristan ile ilk nce anlamas gerekiyordu.
Avusturya-Macaristan ile Romanya'nn anlamas g olmad. Zira Bratianu
iin Rus tehdidi ve Besarabya, Transilvanya ve Bukovina'dan daha nemliydi. Bu
82
Fay, ad geen eser, p. 96.
83
Fay, ayn eser, p. 96.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 363
sebeple, iki devlet 30 Ekim 1883 de bir ittifak imza ettiler
84
. Bu bir savunma ittifa
kyd ve be yl iin gizli olarak imzalanmt. 7 maddelik bu ittifakn 1. madde
sine gre, taraflar, bar ve dostluk iinde yaayacaklar ve birbirlerinin aleyhine
olan hi bir ittifak veya anlamaya katlmayacaklard. 2. maddeye gre de,
Romanya, kendisi tarafndan bir kkrtma olmakszn bir saldrya urarsa,
Avusturya-Macaristan Romanya'ya yardm edecekti. Keza, Avusturya-Macaristan
da, Romanya'nn snrlan zerinde bulunan devletlerden ("Etats limitrophes la
Roumanie") birinin saldrsna urarsa, Romanya iin sava sebebi (casus fo
ederis) ortaya km olacakt. Aktr ki, burada sz edilen ve Romanya'nn
komuu olan devlet Rusya idi. 3. maddeye gre de, taraflardan biri bir saldr
tehdidi alnda kalrsa, alnacak asker tedbirler ve ibirlii konusunda birbirle
rine danacaklard. Nihayet 4. maddeye gre de bir sava halinde, ayr bar
yapmayacaklard.
ttifakta Rusya'nn ad hi zikredilmemitir. Sebebi ise, Alman mparatoru I.
Wilhelm'in isteini yerine getirmek iindi. E Wilhelm, gizli olan bu ittifaktan
Rusya'nn haberdar olmasndan ve dolaysile Rus-Alman mnasebetlerinin bo
zulmasndan endie etmid. nk bu srada kinci U mparatorlar Ligi vard.
Gerek 1879 ittifak, gerek l ttifak, bu Lig ile tam bir eliki tekil ediyordu.
Almanya'nn da katlaca bu ittifak ise nc bir eliki olacakt. Ama bu so
nuncusunda Rusya'nn ad hi zikredilmezse, Romenler azlarndan karsalar
bile, tevil etmek kolay olurdu.
Almanya, Avusturya-Macaristan ile Romanya arasndaki ittifaka ayn gn,
yani 30 Ekim 1883 gnl bir belgenin imzas ile katld
85
, talya ise bu itfaka,
ok sonra 15 Mays 1888 de Avusturya-Macaristan ile imzalam olduu bir belge
ile katld
86
.
4. AVUSTURYA-MACARSTAN LE SIRBSTAN ANLAMASI,
1881
Romanyann l ttifak'a baland tarihte, Avusturya-Macaristan ile
Srbistan arasnda da, bir ittifaktan daha nemli bir anlama imzalanm bulu
nuyordu. Bu anlama salam temellere dayanmad iin uzun mrl olmad
gibi, Bismarck'n tasarlad nitelikte bir ittifak da deildi. Bu sebeple l
ttifak'n bir paras saylamaz. Yalnz, Avusturya-Macaristan'n Balkan politika
sn aklamas bakmndan nemli saylabilir.
1860 lardan itibaren Avusturya, bir slav topra olan Srbistan ile ilgilenerek
gney Slavlnn merkezi saylabileck bu lkeye dikkatini yneltmekle kalmam,
84
ttifakn metni: Pribram, ad geen eser, Tome I, p. 41-44.
80
Belgenin mei: Pribram, ayn eser, p. 44-45.
86
Belgenin metni: ayn eser, p. 45-47.
354 FAHR ARMAOLU
ayn zamanda genel olarak yeni bir Balkan politikas da benimsemeye bala
mt. Bu da Balkanlar ekonomik nfuzu altna almak ve bunun iin de bu bl
gede demiryolu yapmn hzlandrmakt. Bu amala, Osmanl Devleti'nden, bu
Devlet'in Balkan topraklarnda demiryolu yapma imtiyaz almt. Bu demiryol
lar Selnik'e kadar uzanacak
87
.
Bu yeni politika erevesinde Avusturya-Macaristan, 1877-78 Osmanl-Rus sa
vandan sonra Srbistan'da demiryollar yapmak istemi, fakat iktidarda bulu
nan Liberal Parti'nin ngiltere'ye eilim gstermesi sebebile, buna muvaffak
olamamt. Lkin 1880 Temmuzuna Liberal Parti ekilip, lerici (Progressiste)
Parti gelince Avusturya'nn ii kolaylt. nk bu Parti Viyana ile yaknlama
taraflsyd
Bu srada Srbistan 1861 denberi Miln Obrenovi'in ynetimindeydi. Miln,
milliyetilik hislerinden uzak, para dkn, ahlki prensipleri zayf bir kiiydi.
Ad bir ok skandallara karmt. Avusturya'dan alnacak borlarla lkeyi kal
kndrmak isteyen lerici Parti'nin iktidara gelmesi, Milan'n ekmeine ya
srd. 28 Haziran 1881 de Avusturya-Macaristan ile bir anlama imzalad. Bu an
lama Srbistan', deta Avusturya-Macaristan'm himayesi altna sokuyordu. Zira
bu anlamaya gre: Taraflar, topraklarnda, birbirleri aleyhine olan faaliyetlere
izin vermeyeceklerdi. Miln bakmndan bu hkmn anlam, kendisinin men
sup olduu Obrenovi hanedanna kar iktidar madelesi yapan Karayorgi ha
nedannn Avusturya tarafndan desteklenmiyecei idi. Anlamann bir dier
hkmne gre de, Avusturya-Macaristan, Srbistan Prensliinin Krallk haline
gelmesini kabul ediyor ve bunun dier Avrupa devletlerine tantlmasna da yar
dm edecekti. nc olarak, ki bu en nemli noktayd, Srbistan, Avusturya-
Macaristan'm onay olmadan hi bir devletle herhangi bir siyas anlama yapa-
myacakt. Nihayet, taraflardan biri bir savaa girerse, dieri hayrhah tarafszlk
izleyecek ve eer beraberce bir savaa katlma durumu olursa, o zaman bir as
ker anlama imzalyacaklard
88
Srbistan Babakan, Milan'n yapt bu anlamadan haberdar olunca,
Srbistan', Avusturya-Macaristan'm bir "vasaf'i haline getiren bu anlamann,
zellikle baka devletlerle siyas anlama imzalamama ile ilgili snrlayc hk
mn deitirilmesi iin Viyana'ya bavurdu. Avusturya-Macaristan bu istei kabul
ettiyse de, Milan Srbistann banda kald srece bu deiikliin hi bir de
eri olmad akt.
Dier taraftan, bu anlama, gzlerini Panislavist Rusya'ya evirmi olan
Srplarn isteklerine de aykr idi. Bu sebeple, her bakmdan, salam temellere
oturmu deildi.
87
Hauser, ad geen eser, p. 199 .
88
Hauser, ayn eser, p. 200,
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 365
Yalnz, Milan bu anlamann kabul ettii bir hususu gerekletirmeye muvaf
fak oldu. 1882 Martnda kendisini Kral iln etti. Bu suretle Srbistan Prenslii
Srbistan Krall oluyordu.
Bu arada Austurya-Macaristan Milan' para ile beslemekteydi. Bu sebeple
Miln 1882 Hazirannda Avusturya-Macaristana bir teklifte bulundu: 1881
.Anlamas, Milan'n olu Aleksandr'n reit olaca 1894 ylna kadar uzatla
cakt. Bu tarihte, kendisine ve oluna belirli bir para verildii takdirde, bu ta
rihte her ikisi de tahttan feragat edecek ve Avusturya-Macaristan Srbistan' igal
edecek. Bu teklif Viyana Hkmeti'ni hayretler iinde brakuysa da, Avrupa'da
uyandraca iddetli tepkiler dolaysle, kabule cesaret edemedi
89
. Bununla be
raber, Avusturya 1883 Hazirannda Srbistanla imzalad bir anlama ile, Bosna
demiryolunu Mitrovie-Selnik demiryoluna balama imtiyazn ald.
Milan Obrenovi, 1889 a kadar Srbistan Krallndan kald. Gerek Avusturya
politikas, gerek kiisel hayat dolaysile, 1889 da tahtndan feragate mecbur
kald ve yerine olu Aleksandr geti. Alaksandr'm, gerek uygulad siyas rejim
ve ynetim, gerek zel hayat babasnnkinden daha parlak olmadndan, 1903
ylnda yaplan bir asker darbede ldrld ve yerine, Karayorgi hanedanndan
Peter, I. Peter (Pierre) ad ile Kral oldu.
5. L TTFAK'IN LK YENLEN, 1887
l ttifak'm ilk yenilenii, bu tarihten itibaren talya'nn bu ittifak iinde
izmi olduu yolun balangcn tekil etmesi ve ayn zamanda bu ittifak iinde
uram olduu hayal krkln gstermesi bakmndan nemlidir.
Gerek udur ki, talya bu itfaka, smrgecilik politikasnda kendisine bir
destek salamak iin girmiti. Fakat bu tarihte, coraf bakmdan kendisine ya
kn olan smrgeler bakalar tarafndan kaplmt. Tunus'u Fransa almt.
Msr'a da ngiltere yerlemiti. Adriyatik kylar ise, bir bakma Avusturya-
Macaristan'n hayat sahas idi. Ayrca, Balkanlar da Avusturya-Macaristan ile
Rusya arasndaki mcadelenin alan idi. Ksacas, yaknlarda talya'nn elini uza
tabilecei yer kalmamt.
Bundan dolay talya, Afrika'nn daha uzak blgelerine gitmek zorunda
kald. 1885 te Kzldeniz kysnda ve Habeistann kuzey liman olan Massava'y
(Massaouah) igal etti. Fakat buraya yerlemesi kolay olmad. Yerli kabilelerin
saldrlarnn arkas kesilmedi. talya uzun uramalardan ve mcadelelerden
sonra, 1889 da Habe mparatoru II. Menelik ile yapt bir anlama ile buraya
yerleebildi.
8'.)
Hauser, ayn eser, p. 201.
366 FAHR ARMAOLU
Tabi Habeistan'daki b mcadele ve zorluklar, talya'nn, gzlerini tekrar
Akdeniz'e evirmesine sebep oldu. Akdeniz'deki Osmanl topraklarn en tabi ve
kolay yaylma alan olarak grd.
Tabi, bu arada talya, mttefiklerine, kendisine smrgecilik konusunda
yardm etmedikleri iin de ikyette bulundu. Akdeniz'deki Osmanl toprakla
rndan kendisine bir pay ayrlmadka, ittifakn yenilenmesine pek istekli olma
dn belirtmek istedi. talya'nn bu tutumuna Bismarckm tepkisi ok sert oldu.
l ttifak'n smrgecilik iin deil, Avrupa barn korumak iin yapldn
syliyerek, talyanlarn, Fas, Kzl Deniz, Tunus, Msr veya dnyann herhangi
bir parasndaki mitleri iin Avrupa'nn geni apl bir sava karsnda bak-
lamyacan bildirdi. Bismarck yle diyordu: "talyalar, kendileri parmaklar
nn ucunu bile slatmadan, talyan mefaaatleri iin bakalarnn suya atlama
sn istiyorlar
1M)
.
Lkin Bismark bu sert tutumunu ksa zamanda terketmek zorunda kald.
Zira, 1885-1886 Bulgaristan olaylar, Avusturya-Macaristan ile Rusya'nn mna-
asebetlerini iyice gerginletirmid. Fransa'da ise, Almanya'ya kar intikamcl
kendisine bayrak yapan Boulagisme hareketi ortaya kmn. Bu artlarda l
ttifak'n dalmas tehlikeli olurdu.
Ne var ki, talya'nn smrgecilik isteklerini de Avusturya-Macaristan destek
lemek istemiyordu. Bu sebeple, Bismarck 1886 Ekim ayndan 1887 Ocak ayna
kadar Viyana zerinde baskda bulundu. mparator Wilhelm ise, gerekirse talya
ile ikili bir ittifak yaplmasn istiyordu. Bismarck ise, Rusya ile aramz bozmak
iin, kimsenin boynumuza yular takmasna izin vermeyiz diyordu
1
'
1
. Bismarck,
Viyana'ya, Bulgaristan sorununda kendisine hi danmadan hareket ettii halde,
Almanya'nn Avusturya'y desteklemek zorunda kaldn hatrlatt. Bismarck'n
bu basks zerine Viyana hkmeti gerilemek ve yumuamak zorunda kald.
l ttifak'n yenilenmesi, bir ka belgenin imzas ile olmutur. nk,
imdi l ttifak talya'nn smrge isteklerine de destek veriyordu.
Birinci belge, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya arasnda 20 ubat
1887 de Berlin'de imzalanan iki maddelik bir antlama olup, bu antlama ile ta
raflar, 20 Mays 1882 tarihli ittifak 30 Mays 1892 tarihine kadar uzatmaktaydlar
1
'
2
]
kinci belge de, yine Berlin'de ve 20 ubat 1887 de imzalanm olup,
Avusturya-Macaristan ile talya arasndadr. 4 maddelik bu anlamaya gre,
Balkanlardaki, Adriyatik ve Ege Deizi'ndeki Osmanl kylar ve adalarnn stat
kosu, bir nc devletin hareketi sebebile, taraflardan birinin geici veya de-
110
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 94,
111
Hauser, ad geen eser, p. 266,
112
Uzatma antlamasnn metni: Pribram, ad geen eser, Tome I, p. 59-60.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 367
n;1 bir igali ile deitirilecek olursa, bu igal, ancak br tarafa da bir tviz
serilmek suretile yaplabilecekti'-
3
.
Almanya-talya anlamas, Avusturya-talya anlamasnn Balkanlar' a ait ks
mm karm ve sadece Adriyatik ve Ege Denizine ait hkmleri kabul etmitir.
Amca, Alman-Italyan anlamasna gre Fransa Fas veya Trablusgarp'ta himaye
tesis eder veya buralar egemenlii alna alr veya herhangi bir ekilde buralara
ei atarsa ve bu yzden talya da Akdeniz'deki karlarn korumak iin ayn bl
gelerde harekete geerek bir Fransz-talyan sava kacak olursa, Almanya he
men talya'nn yannda yer alacaktr. Bu ortak sava sonunda talya, snrlarnn
gvenliini ve Akdeniz'deki durumunu salamak iin Fransadan toprak alacak
olursa (yani Nice ve Savoie) Almanya buna engel olmayacaktr"
4
. Bu anlama da
20 ubat 1887 tarihlidir.
Grlyor ki, talya bu yenileme ile mttefiklerine btn smrge ve toprak
isteklerini kabul ettirmi oluyordu. Fransa ile bir atma istemeyen Avusturya-
Macaristan talya'nn Douya ynelik isteklerine destek verirken, Rusya ile a
tmak istemeyen ve Balkanlar'a bulamaktan kanan Almanya da, talya'nn
Batfya yani Fransa'ya ynelik isteklerine destek vermekteydi
93 94 95
.
6. NGLZ-TALYAN ANLAMASI
l ttifak yenilenmi olduu srada, talya, smrge faaliyetleri konu
sunda esasen bir adm atm ve ngiltere ile de anlam bulunuyordu. Bu ko
nuda ngiltere'nin de desteini salad.
Bu srada ngiliz-Alman mnasebetleri iyi bir erevedeydi. ngiltere, Svey
Kanal dolaysile 1882 de Msr'a yerlemi ve Fransa'da bu igali tanmamt.
Fransa, Napolyon'danberi Msr' kendisinin topra gibi grmekteydi. Mehmet
Ali ayaklanmasnda bunu grdk. 1869 da Svey Kanal'n atktan sonra, artk
Fransa Msr' iyice benimsemiti. Bu duygularna ilk souk du, ngiltere'nin
1875 de Kanal irketi'nin hisse senetlerinin bir ksmn ele geirmesi oldu.
Bunun arkasndan 1882 de ngiltere'nin Msr' igali Fransa iin gerek bir ok
oldu ve ngiliz-Msr mnasebetleri gerginleti.
Bu atmosferde Bismarck ngiltere ile de bir ittifak dnmt. Fakat byle
bir eye ngiltere hazr olmad gibi, Bismarck'm, ngiltere'nin parlmanter re
jimine de gveni yoktu. Fakat Bismarck, talya'y ngiltere ile anlamaya tevik
etti. ngiltere'nin Akdeniz'de Fransa'ya kar bir destee ihtiyac vard ve bunu da
talya'da buldu.
93
Avusturya-Macaristan-talya anlamasnn metni: Pribram, ayn eser, p. 60-62.
94
Almanya-talya anlamasnn metni: ayn kaynak, p. 62-64.
95
Hauser, ad geen eser, p. 268.
368 FAHR ARMAOLU
ngiliz-talyan anlamas, 12 ubat 1887 de nota teatisi suretile yaplmtr'".
Anlamann esaslar yledir:
1) Akdeniz, Adriyatik, Ege Denizi ve Kara Deniz'de statkonun korunmasna
allacak ve bu statkonun, taraflarn zararna olarak bozulmasna izin veril
meyecek. Statkonun, taraflardan biri tarafndan bozulmas veya deitirilmesi
zorunluluu ortaya karsa, bu, daha nce aralarnda yapacaklar bir anlama
ile olacak.
2) talya ngiltere'yi Msr'da destekleyecek; ngiltere de talya'y
Trablusgarp'ta destekleyeceek.
3) Akdeniz'de bir anlamazlk karsa, taraflar birbirlerini destekleyecek
lerdi.
Bu anlama ile talya, smrge isteklerini ngiltere'ye kabul ettirmekle kal
myor, ayn zamanda Akdeniz'de ngiliz donanmasnn da desteini kazanyordu.
7. NGLTERE-AVUSTURYA ANLAMASI
ngiliz-talyan Anlamasn ngiliz-Avusturya anlamas izledi. Bu anlama da
Londra'da, 24 Mart 1887de nota teausi ile yapld
96 97
.
Bu anlamaya gre taraflar "Dou" da statkonun korunmasna alacaklar
ve bu statkonun, kendi karlarna aykr olarak bir nc devlet tarafndan
bozulmasna izin vermeyeceklerdi. ki Devlet, "Dou sorununda birlikte hareket
edeceklerdi.
Mamafih unu da belirtelim ki, bu belirttiimiz hususlar, notalarda ifade
edilmi olan hususlardr. Bunun dnda, Avusturya-Macaristan, ngiltere'ye ver
mi olduu 24 Mart 1887 tarihli notada, ayn zamanda, 12 ubat 1887 tarihli
ngiliz-talyan anlamasna katldn da beyan ediyor ve ngiltere de bundan
duyduu memnuniyeti belirtiyordu. Ayn tarihli bir nota ile, talya da Avusturya-
Macaristann ngiliz-talyan anlamasna katlmasndan memnun olduunu be
lirtti.
Gerek ngiliz-talyan anlamasnn ve gerek Avusturya-Macaristan'm bu an
lamaya nota teatisi ile katlmasnn sebebi, ngiltere'den kaynaklanmaktayd.
Eer bu iler bir "antlama" ile yaplm olsayd, o zaman bunu ngiliz parl
mentosunun onaylamas gerekecekti ki bu da iin gizliliini bozacakt.
8. TALYA-SPANYA ANLAMASI
Akdeniz ve Kuzey Afrikadaki emellerini, Avusturya-Macaristan, Almanya ve
ngiltere'ye kabul ettiren ve bu emellerinin yolu zerinde en byk engel olarak
96
Notalarn metinleri, Pribram, ayn eser, p. 50-53.
97
Notalarn metinleri, Pribram, ayn kaynak, p. 53-54, 56-58.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 369
Fransa'y gren talya, 4 Mays 1887 de, yine nota teatisi ile, spanya ile de bir an
lama yaparak
98 99
, Fransa'ya kar bu devleti de yanna ald. Gerekte bu anlama
iki devlet arasnda yaplm olmakla beraber, spanya'y da l ttifak'a bala
maktayd. nk bu anlamaya gre, monari ilkesinin glendirilmesi ve
Avrupa barnn korunmasna katkda bulunmak amac ile, spanya, ister do
rudan doruya, ister dolayl olarak, talya, Almanya ve Avusturya-Macarista'a
ynelen hi bir anlama yapmayacak ve herhangi bir siyas anlamada Fransa'ya
yardm salamyacakt. spanya, ayrca, bir kkrtma olmakszn, bu devlete kar
bir saldr hareketine girimeyecekti.
talyan-spanyol anlamasndan bir ay kadar sonra Bismarck'n Rusya ile de
ayr bir anlama yap gznne alnrsa, Fransa, Avrupada tam bir yalnzla
mahkm edilmi oluyordu. Fakat bu kadar genilemi olan bir ittifak sisteminin
zayf olduunu Bismarck da biliyordu. Zira, btn bu sistem, zellikle
Almanya'nn iki nemli mttefikinin yapt eidi anlamalar, smrgecilik ko
nusunda bir uzlamaya dayanyordu. Bu uzlamalarda, Bismarck'n o kadar
nem verdii Avrupa bar ikinci plnda kalyordu. Sistemin en zayf taraf
buydu. Smrgecilik sorunlar karmak konulard. Bunlarda sz konusu olan
menfaatti. Taraflardan birinin menfaati en kk bir ekilde haleldar olduu
zaman, anlamalarn ve bunlarla birlikte Bismarck sisteminin de yklaca mu
hakkakt. An s tu ry a- M a c a r i s t an ile Rusya arasnda Balkanlar yznden kan a
tmalar bunun en ak kamu olmutur.
BENC KISIM
RUS-ALMAN TEMNAT ANLAMASI, 1887
18 Haziran 1881 de imzalanan kinci mparatorlar Ligi, 1884 ylnda,
yine devlet, yani Almanya, Rusya ve Avu s tu ry a- Macaristan arasnda imzalanan
yeni bir anlama ile yenilenmi saylabilir.
Rus ar II. Aleksandr, 1881 ubatnda anaristler (Nihilistler) tarafndan
ldrlnce, yerine olu III. Aleksandr geti. III. Aleksandr Fransa'dan nefret
ediyor ve bu devleti "Anarik ve demagog" olarak gryordu'
19
. Bu sebeple, h
kmdar olur olmaz, ilk d ziyaretini de Almanya'ya yapmt. Bununla da yetin
meyerek, Dileri Bakanlna, Bismarck ile gizli bir atma iinde olan
Aleksandr Gorakofun yerine, 1882 de, Almanya ile yakn mnasebetlere taraf
tar Giers'i getirdi. 1884 ubatnda Berlin eliliine tayin edilen Prens Orloff ise,
hem Bismarck'n ve hem de mparator I. Wilhem'in "ok sevdii" (persoa
grata) bir kii oluverdi.
98
Notalarn metinleri: ayn eser, p. 66-69 .
99
Debidour, la Paix Aimee, p. 84 .
370 FAHR ARMAOGLU
Bu gelimelerin sonucu olarak, devletin imparatorlar, Polonya'da
Skierniewice'de buluarak, byk dostluk gsterileri iinde, 14 Eyll 1884 de
"karlkl sigorta" veya "karlkl teminat" (Contre-Assurance) adn alan bir an
lamay kabul ettiler. Szl bir mutabakat ifade eden bu anlamaya gre,
Almanya, Rusya ve Avusturya-Macaristan'dan birinin bir saldrya uramas ha
linde, dierleri hayrhah (bienveillante) bir tarafszlk izleyecek. kinci olarak,
imparator, monarik rejimlerin korunmas iin birbirile dayanma iinde
olacaklard
100
.
Ne var ki, bu dayanma gereklemedi. nk, 1885 ten itibaren
Balkanlar'da patlak veren Dou Rumeli veya Bulgaristan krizi, Avusturya-
Macaristan ile Rusya'y tam bir atma iine soktu. U mparatorlar Ligi ykld.
1. AVUSTURYA-MACARSTAN LE RUSYA MNASEBETLER
talya'nn Avusturya-Macaristan, ngiltere ve spanya ile yapt anlamalar,
Fransa'y yalnz brakma politikas asndan Bismarck' ok memnun ettii gibi,
yaplmasnda da tevik edici bir rol oynamt. Fakat bu anlamalar yaplrken
Rusya')! elinden karmt. Halbuki Bismarck iin, Bar Ligi'nin korunmasnda,
Avusturya-Macaristan kadar Rusya da temel bir unsurdu. Ne var ki, Bismarck
iin bu ikisini birarada tutmak byk sorun oldu. Ve birarada tutamad da.
1885-1886 Bulgaristan olaylar veya Balkan krizi, Avusturya-Macaristan ile
Rusya'y birarada tutmaya imkn olmadn kesin olarak gsterdi. Rus ar III.
Aleksandr, dedesi I. Nikola'dan kalma bir duyguyla, Avusturya'dan nefret edi
yordu. Avusturya'nn Krm Sava'ndanbei Rusya'ya kar gtt nankr poli-
takay bir trl affedemiyo du. Bulgaristan krizinde, Avusturya'nn Rusya'ya kar
bir tutum almas ve hatta atr duruma girmesi, ar'm nefretini daha da art
trd. ar'n bu psikolojisinde, Miliutin ve Katkov gibi Paislavist liderlerin k
krtmalar da byk rol oynad. III. Aleksandr, zaten zeki ve iradesi ktvvei bir
insan deildi.
Buna ramen Bismarck, Avusturya ile Rusyay uzlatrma abalarndan vaz
gemedi. 1886 Austosundan itibaren Avusturya ile Rusya'nn Balkanlar'daki
karlarn uzlatrmak iin teebbse geti. Ona gre, Dou Balkanlar, yani
Bulgaristan, Rus nfuz alan, Bat Balkanlar, yani Srbistan, Avusturya'nn nfuz
alan olmalyd. Esasen bu, 1881 Anlamasnn da kabul etiti bir ilke idi.
Bismarck, bu tasary deta bir ltimatom eklinde, 1886 Eyllnde Avusturya-
Macaristana bildirdi. Viyana bu teklife sert bir direnme gsterdi. Asl inatlk,
Balkanlarda yaylma politikas izlenmesini hararetle savunan Macarlardan ge
liyordu. Alman ittifakna daima hararetle taraftarlk etmi olan Macarlarn bu
reddi karsnda Bismarck, can sklmakla beraber, daha ileri gidemedi.
100
Debidour, ayn ese\ p. 84 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 371
Bismarck, "Dayanlar ile Rusya'ya bu derece az deer veren AvusturyalIlar,
Bulgaristan'dan kovulan Ruslarn, Romanya'da, Srbistan'da ve hatta Bosna'da
ok daha enerjik bir ekilde harekete getiklerini biraz sonra greceklerdir" di
yordu
101
. Bismarck'a gre Ruslarn Srbistan'da faaliyet gsterme imknlar
Bulgaristandan ok daha fazlayd
102
. Bismarck'm kendisinin Balkanlarla ilgisine
gelince: Ona gre, Dou sorunu, Pomeranyal bir askerin kemiklerine bile
demezdi
103 104 * *
. Balkanlar ve Boazlar Bismarck' hi ilgilendirmiyordu.
Avusturya-Macaristan'n Rusya ile uzlamaktan kanmas, Avusturya ile ya
knlamaya taraftar olan Rus Dileri Bakan Giers'i de ar karsnda g du
ruma soktu. Giers. Rusya'nn "Bulgaristan batakl "ndan kurtulmasn istiyordu.
Fakat imdi Giers de Viyana hkmetine kar cephe almaya balad.
Avusturya ile Rusya mnasebetlerinin bu durumu Bismarck'm bir hayli ca
nn skarken, Fransz-Almanya mnasebetleri de onun iin endie kayna ol
maya balamu.
2. FRANSIZ-ALMAN MNASEBETLER
Fransz-Alman mnasebetlerinde patlak veren 1875 krizinden sonra, bu m
nasebetler bir on yl kadar skin bir atmosfer iinde kald. Bu sre iinde
Bismarck Fransa'ya Alzas-Loen'i unutturmak ve bunun iin de Fransa"ya yakla
arak, dostluk gstermek iin bir hayli aba harcad. 1881 Temmuzunda
Paris'teki Alman elisine yazd talimatta, "Fransa sonunda unu anlayacaktr ki,
45 milyonluk nfusu ile dost bir Alman impartorlu, kendisi iin 1 milyon
Alzas-Loreli'den ok daha ayan arzudur" diyordu
101
.1882 ylnda da Fransa'da
bir takm intikamc hareketler grldnde de Alman basnna talimat vermi
ve "bu gibi sorunlar bir l sessizlii iinde brakmak daha iyidir "demiti
10
.
Dier taraftan Bismarck, Fransa'y Tunus'u almaya ve Msr sorununda da
ngiltere'ye kafa tutmay'a tevik etti. Akdeniz havzasnn, Fransann meri ya
ylma alan olduunu sylyordu. 1881 Temmuzunda Paris'teki Alman elisine
gnderdii talimatta bu konuda yle diyordu "Akdeniz havzasnda, Franszlaa
her trl hareket serbestisii tanyabileceimiz geni bir alan vardr... Fransa
una emin olmaldr ki, Akdeniz havzasndaki mer yaylma politikasna hi bir
zaman muhalefet etmeyeceiz. Sanrm, Rusya da ayn tutum iinde olacaktr"
1
'
1
".
Bismarck'm btn amac, Fransa'y denizar yerlerde megul ederek ona Alzas-
101
Hauser, ad geen eser, p. 278,
102
Hauser, ayn eser, p. 277.
103
Debidour, La Paix .Al ine, p. 83.
104
Fay, The Origins of the World War, Vol. 1, p. 98-99.
I0
ayn eser, p. 99; Les Origines de la Guerre Mondiale, p. 105.
100
Fay, Les Origines..., p. 105.
372 FAHR ARMAOGLU
Loren'i unutturmakt. O kadarki, 1884 yalnda Fransa'ya, ngiltere'ye kar iki ta
raf deniz kuvveeri arasnda bir ittifak bile teklif etti
107
.
Btn bu abalara ramen Bismarck istediini elde edemedi. Fransa
Almanya ile bir yaknlk kurmaktan kand. Bir defa, Fransa Bismarck'a gve-
nemiyordu. Bismarck'n Fransa'ya yaklama abalarn makyavelik sebeplere
balyordu Mesel ngiltere'ye kar ittifak teklifinde, Fransann ngiltere ile
mnasebetlerini iyice gerginletirmek istemesinden phelenmilerdi.
Dier taraftan, bir Fransz-Alman yaknlamasn Fransz kamu oyuna kabul
ettirmenin gll de vard. 1884 Aralk aynda Berlin'deki Fransz elisi
Bismarck'a yle diyordu: "Size Alzas'ta hi sz etmeyeceim. Ama siz de, eer
bizimle baz noktalar konusunda anlamak istiyorsanz, yaramzn zerinden kz
gn demir geirmekten vazgeiniz. nk Fransz milleti, devaml olarak duygu
larna hkim olamaz"
108
.
Fransz-Alman mnasebetlerindeki bu on yllk nisb sknet dnemi,
1885'ten itibaren, Fransa'daki Bulajizm (Boulangisme) hareketi ile sona erdi.
Bu hareket Bismarck'n son mitlerini de ykt.
1882 de Fransa'da, bir air ve politika adam olan Paul Deroulede tarafndan
"Vatanperverler Ligi" (Ligue des Patriotes) kurulmutu, Kuruluun amac,
Almanya'ya kar Franszlarn intikam heyecann daima canl tutmakt. Lig, ilk
okullarda "okul taburlar" kurulmasn ve barlk ve anti-militarizme kar m
cadele edilmesini ngrmekteydi
109
. Deroulede, bu srada Fransa'nn Afrika'da
ve Hindiini'de smrgelerle uramasn iddetle eletiriyor ve Fransz smr
geciliinin mimar ve "smrgecilik politikas sanayileme politikasnn ocuu
dur" diyen
110
Jules Ferry'ye, "Ben iki evlt kaybettim. Sen bana 20 hizmeti veri
yorsun diye baryordu. 1885 te Fransa'nn Hindiini'deki durumu gleti.
Zira, Fransa'nn Hindiini'ye yerlemesi, Hindistan bakmndan ngiltere'yi ku
kulandrm ve iki devlet arasnda bir atma kmt. Bu durum, Jules
Ferry'nin smrgecilik politikasna eletirilerin daha da sertlemesine ve 1885
MarUnda Jules Ferry'nin babakanlktan dmesine sebep oldu.
Jules Ferry'nin dmesi Fransz-Alman mnasebetlerinde bir dnm noktas
oldu. Zira, imdi Fransa smrgecilik faaliyetini yavalatyor ve Avrupa'ya dn
yordu. 1886 Ocak aynda ibana gelen Freyciet hkmeti Fransa'ya yeni bir d
politika getiriyordu. Babakan Freycinet Mill Meclis'de. okuduu hkmet prog
ramnda yle diyordu: Denizar fetihlere son vermek gerekir. Fransa, herkes
tarafndan sayg grmesi ve hi kimse iin bir tehdit unsuru olmamas iin, b
107
Fay, ayn eser, p. 105.
los
ayn eser, p. 106.
09
Hauser, ad geen eser, p. 229.
110
ayn eser, p. 209.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 373
tn gcn kt'a Arupas zerinde younlatrmaldr. Fransa'ya, onurundan
hi bir fedakrla malolmayacak ve haklarndan hi bir fedakrl gerektirme
yecek bir bar gereklidir. Fransa, byk devlet olma niteliinden vazgeemez....
Fransa, karlar sz konusu olduunda enerjik bir ekilde hareket etmek ve
onuru ve haysiyeti sz konusu olduunda da her trl fedakrl yapmaya hazr
olmak zorundadr
111
,
Freycinet kabinesine Savunma Bakan olarak General Boulanger'nin girmesi,
Fransz-Alman mnasebetlerinde yeni bir krizin domasna sebep oldu.
General Boulanger, esasnda asker bir diktatrlk kurma heveslisi olmakla
beraber, bu srada Fransz kamu oyunun byk bir ksmnn desteini kazanma
snn sebebi, Vatanperverler Ligi ile beraber am olduu intikamclk bayra
idi. Kendisini Kralclar bile destekliyordu. Bu nitelikli bir askerin kabineye gir
mesi Almanya zerinde etkisiz kalamazd. General Boulanger, Savunma
Bakanlnn resm organ olan La France Militairc'de, "Alzas-Lore'in bizi bek
lemekte olduunu unutmadk" diye yazyordu
112
. Freycinet kabinesinden sonra
15 ay iinde bir ka kabine daha gelip geti. Fakat kamu oyunun basks dolay-
sile, Boulanger her kabinede Savunma Bakanl grevini korudu. Bu dnem
iinde de, Asya ve Afrika'daki smrgelerde bulunan Fransz birliklerinin bir
ksmn hemen anavatana getirtti. Yeni klalar ina ettirdi. Barut ve patlayc
madde imali iin Almanya'dan nemli miktarda ham madde (pikrik asit) satn
ald. 1886 sonbaharnda, ksm bir seferberlik denemesi yaplmasna kabineyi
ikna etmeye muvaffak oldu. Btn bunlar yaparken Fransz halknn byk
ksm kendisini alklyordu.
1887 Maysnda Rouvier kabinesi ibana geldiinde, Boulanger'yi kabine
dnda brak. Bu ise, generalin poplaritesini daha da arttrd. Paris bulvarla
rna ktnda kalabalk gsterilerle karlanyordu. Boulanger'nin ad "Cesur
General (Brave Gnral) di. Bir ok kimseler, Almanya'ya kar yumuak ve uz
lac bir politika izleyen hkmetin devrilmesi gerektiini sylyordu. Paul
Droulde ise, Vatanperverler Ligi, inkamc nutuklar ve kendisini destekleyen
basn ile intikamclm youn propagandasn yapmaktayd
113
.
Fransa'da ve daha dorusu Paris'de bu olup-bitenler Bismarck'a iki kaynak
tan ve farkl bir ekilde aktarld. Paris ataemiliterinin bu konudaki raporlar
son derece tell ve Bismarck'm endielerini tahrik edici nitelikteydi. Buna kar
lk Paris elisi Kont Mnster'in raporlar ise, tamamen aksi yndeydi. Eliye
gre, btn bu "intikamclk padamas" na ramen, esasnda Fransz milleti bir
"kutsal sava" arzu etmiyordu. Boulanger sanld kadar tehlikeli deildi ve
111
Dbidour, La Paix Ai me, p. 101.
112
Fay, Les Origines..., Tome 1, p. 106 .
113
ayn eser, p. 107.
374 FAHR ARMAOLU
Tara'nn Cumhuriyetileri tamamen bar idi. Kitlelerin heyecan ne olursa
olsun, "Hkmet" Almanya ile bir sava dnmyordu. Kald ki, Eliye gre,
Fransa Almanya ile bir sava dnemiyecek kadar fakirdi ve mecbur askerlik
sistemini de halk hi benimsememiti. Nihayet Kont Mnster, General
Boulanger'nin bir "hkmet darbesi" yapmasnn da kesinlikle mmkn olma
dn belirtiyordu
114 * *
.
Ne var ki Bismarck'n psikolojisi, bykeliden ziyade ataemiliterin gr
lerini benimsemeye daha yatknd. 1886 Aralk aynda Freycinet kabinesi dp
yerine Goblet kabinesi gelmiti. Boulanger, bu kabinede de Savunma Bakan
olarak yer alnca, Bismarckn pheleri daha da artt. Daha nce de belirttii
miz gibi, Boulanger'nin ald bir takm asker tedbirler, Bismarck' tedirgin et
meye yetti. Boulanger'nin bu asker tedbirlerine bir cevap olmak zere
11
, 1886
sonunda, Alman parlmentosuna (Reichstag) Alman ordusunun gcn 41.000
kii daha arrmay ngren bir kanun evketti. Bu suretle Alman ordusu 468.000
kiiye karlyordu. Genelkurmay Bakan Moltke, bu kanunu desteklerken,
unu sylemekteydi: "Fransa'da kamu oyu, esasnda halk Alman olan bu iki
topra (Alzas-Loren) geri istemekte inat ettii ve Almanya da bu topraklardan
kmamakta kararllk gsterdii srece, Fransa ile bir uzlama imknszdr"
ur>
.
Bu kanun Reichstag'da tartmalara sebep olmakla beraber, 1887 ubatnda
Bismarck'n istedii denein verilmesi kabul edildi. Bu kanunun kabulnden
sonra Fransz-Alman mnasebetleri imdi tam bir sava havasna girmi olmak
tayd.
Halbuki "Boulangisme"in etkisine ramen, Fransz hkmeti Almanya ile
bir sava dnmyordu. Bu sebeple, Bismarck'n alm olduu tedbirler
Fransa'y daha fazla korkuttu ve 1887 Maysnda General Boulanger kabineden
karlarak tarada bir Kolordu komutanlna atand. Bu olay ise, Fransz-Alman
mnasebetlerindeki krizi yumuatu. Fransz Cumhurbakan Jules Grvy, Alman
elisine, Boulanger'nin kabineden karlmasnda bizzat rol oynadn syl
yordu. Bismarck ise, bu son gelimeden tatmin olduunu bildiriyordu.
3. RUS-ALMAN TEMNAT ANLAMASININ MZASI
uras bir gerektir ki, Fransz-Alman mnasebetlerindeki bu son kriz bir
Fransz-Rus yaknlamasnn da kapsn amtr.
Bismarck'a gelince, bir yandan Avusturya-Macaristan ile Rusya arasndaki
mnasebetleri bozulmas, te yandan Fransz-Alman mnasebetlerinin geirdii
kriz, Bismarck'n korkularna yeni bir canllk getirdi. Bundan baka, Bismarck,
114
Fay, ayn eser, p. 107.
1111
Hauser, ad geen eser, p. 274 .
llli
Debidour, La Paix Aime, p. 113.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 375
Rusya ile Fransa arasnda bir ittifak konusunda grmeler yapldna dair sy
lentiler de iitmiti. Bundan dolay, 1887 Ocak aynda, yani yeni asker arttrma
kanununun Reichstag'da tarld bir srada, U imparatorlar Ligi'ni yeniden
anlandrmak iin Rusya nezdinde teebbste bulundu. Fakat- ar III. Aleksandr
verdii cevapta, Avusturya-Macaristana kar ellerini balamyaca cevabn
verdi
117
. Yani Rusya, Avusturya-Macaristan ile herhangi bir anlamaya girmek is
temiyordu. Bu durumda Bismarck, Rusya'y elinden karmamak iin aresizlik
iinde bu teklifi kabul etti.
Bununla beraber anlama mzakerelerinin odak noktasn yine Avusturya-
Macaristan tekil etti. nk, Rusya, Bulgaristan, Dou Rumeli ve stanbul y
znden, Rusya ile Avusturya-Macaristan arasnda bir atma veya bir sava
karsa, Almanya'nn, Avusturya-Macaristan'n yardmna gitmemesini istedi
118 119
.
Bismarck'n buna ok can skld ve bu aru kabul edemiyeceini bildirdii gibi,
Viyana'nn da onay ile 1879 ittifaknn metnini Ruslarla gstermek zorunda
kald.
Rusya iin bu srada Fransa ile anlama imkn mevcut deildi. Avusturya-
Macaristan ile de mnasebetleri gergindi. Ayrca, bir yandan Dou sorunu, te
yandan Asya'daki atmalar sebebiyle ngiliz-Rus mnasebetleri de iyi deildi.
ar III. Aleksandr, bu kadar olumsuzlua bir de Almanya ile bozumay ekle
mek istemedi. Bu sebeple, Bismarck'n artlarn kabul etti ve Rus-Alman
"Teminat Antlamas" (Trait de Contre-assurance) 18 Haziran 1887 de Berlin'de
imzaland
11
?
6 maddelik Antlama'nn birinci maddesi'ne gre, taraflardan biri bir
nc devletle savaa girerse, dier taraf hayrhah tarafszlk izleyecek ve an
lamazln mevzi, yani lokal kalmasna alacakt. Bununla beraber, hkm,
taraflardan birinin Avusturya veya Fransa'ya kar yapaca bir saldr savanda
uygulanmayacakt.
kinci madde 'ye gre de, Almanya, Rusya'nn Balkanlar'daki tarih haklarn
ve zellikle Bulgaristan ile Dou Rumeli'deki mer nfuzunu tanyordu.
Taraflar, daha nceden birbirlerile anlamadan, Balkan yarmadasnn toprak
statkosunu bozmayacaklar ve kendilerinin rizas olmakszn, bu statkoyu ihll
etmek veya deitirmek iin yaplan her teebbse kar koyacaklard.
Antlama'nn tincii maddesinde ise taraflar, Milletleraras Hukuk kuralla
rna dayanan ve antlamalarla kabul edilip, Berlin Kongresi'nin 12 Temmuz
1878 gnl oturumunda Rus delegesi tarafndan belirtildii zere, anakkale ve
117
Hauser, ad geen eser, p. 279.
118
Rusya'nn bu konudaki anlama tasars iin bak.: Hauser, ayn eser, p. 280.
119
Antlamann metni: Pribram, Les Traits Politiques Secrets..., Tome I, p. 409-411; Hauser, adi
geen eser, P. 281.
376
FAHR ARMAOLU
Karadeniz Boazlarnn kapallnn bir Avrupa kural olduunu kabul ediyor
lard. Osmanl Devleti'nin herhangi bir savaan devlet lehine Boazlar blge
sinde herhangi bir sava harektna (oprations guerrires) izin vererek.
Boazlarn kapall kuraln bozmasna izin vermeyeceklerdi. Bu kuraln bo
zulmas halinde veya bu ynde bir hareketi nlemek amac ile taraflar, Osmanl
Devleti'nin, menfaati haleldar olan tarafla sava haline girdiini ve Berlin
Antlamasnn toprak statkosuna ait hkmlerinin salad gvenlikten artk
faydalanamyacan Osmanl devletine bildireceklerdi.
Antlama gizli olup, yl iin imzalanmt. Fakat, Antlama'nn "ok gizli"
baln taayan bir ek protokol vard
120
. Bu protokole gre:
1) Almanya, Bulgaristanda mer bir hkmet kurulmas iin Rusya'ya yar
dm edecek ve hi bir halde Prens Battenberg'in tekrar Bulgaristan'n bana
gemesine riza gstermeyecektir.
2) Rusya, karlarn korumak iin Karadeniz'e giri yolunu bizzat kendisi
savunmak zorunda kalrsa, bu takdirde Almanya hayrhah bir tarafszlk izleyecek
ve Rusya'ya mnen ve siyaseten yardm edecekr.
Grlyor ki, bu andamann birinci maddesi ile Almanya, Fransa'nn ken
disine saldrmas halinde, Rusyann tarafszln salam olmaktayd. Fakat
Almanya Fransa'ya saldrrsa Rusya o zaman herhangi bir garanti vermiyordu.
Mamafih, Bismarck'n da durup dururken Fransa'ya saldrmaya hi mi hi niyeti
yoktu. Daima belirttiimiz gibi, onun iin esas olan, Fransa'nn saldrsn nle
mek ve byle bir saldr olduunda da, iki cepheli bir sava yapmaktan kurtul
mak, yani Rusya'nn tarafszln salamakt.
Avusturya sorununa gelince: 1887 Antlamas, 1879 ittifakn tammen sakl
tutuyor ve ona dokunmuyordu. nk, 1879 ittifaknda Rusya'nn "saldrs" esas
alnmt. Halbuki 1887 Antlamasna gre, Rusya'nn Avusturya'ya saldrmas
halinde Almanya, Rusya'ya kar hi bir taahhtte bulunmuyordu.
Bulgaristan ve Dou Rumeli hakkndaki hkmler ise, 1881 Anamasndan
farkl olmayp, Bismarck'n Balkanlar politikasna tamamen uygundu. Bismarck,
zaten o tarihtenberi Bulgaristan ve Dou Rumeli'yi Rusya'nn nfuz alan olarak
tanm ve bunu Avusturya'ya da kabul ettirmiti.
Antlama'nn nc maddesi ile Gizli Protokol'de yer alan, Boazlar hak-
kndaki hkmlerle, phesiz Rusya ok kazanl kmaktayd. Ve bu hkmler,
esasnda, ngiltere'ye ynelmiti. Berlin Kongresi'nin son gn ngiltere, yap
t bir aklamada, Karadeniz'in gayr askeriliini kaldran 1871 Londra
Anlamasnn 2. maddesine gre, Boazlarn kapallna sayg hususunda aln
120
Ek Protokoln metni: Pribram, ayn eser, p. 411-412; Hauser, ayn eser, p. 281.
377
m olan taahhdn, milletleraras nitelikte olmayp, sadece Osmanl
Padiahna kar alnm bir taaht olduunu ileri srm ve bu da Rusya'y ok
korkutmutu. Bu sebeple, imdi Rusya ngiltere'ye kar tedbirini alyor ve bu
konuda Almanya'nn da desteini salyordu. Baka bir deyile Almanya,
Rusya'nn Boazlar'a yerlemesini kabul etmi oluyordu. Hatta bu kadarla da
kalmayp, Rusya'nn Boazlar'a yerlemesine manen ve siyaseten de yardm et
meyi taahht ediyordu. Bismarck, Rusya'y elinden karmamak iin, bu derece
nemli ve byk tvizleri vermekte tereddt gstermemiti
121
.
ALTINCI KISIM
NGLTERE, TALYA VE AVUSTURYA ARASINDA
KNC AKDENZ ANTANTI
Rusya ile Almanya arasndaki 1887 Teminat Antlamas, imzas tarihinden
bir-iki ay sonra sonra sarslmaya balad. Esasen daha andama yaplrken Rusya,
Almanya ile Avusturya-Macaristan arasndaki mnasebetlerin niteliini iyice
grm ve bu da bir phe ve gvensizlik dourmutu. Zaten, ar III.
Alekssandr'm etrafn sarm olan Panislavistlerin gznde Avusturya en byk
dmand.
Bismarck da, 1887 Antlamasn yapmakla beraber, o da Rusya'ya fazla g
venmiyordu. Bir Fransz-Rus yaknlamas ihtimalini hi kafasndan karm
yordu. 1887 Ekiminde Petersburg elisine yle yazyordu.: "Rusya'nn ltfn
kazanmak iin kendimizi tketeceimize, dier devletlerin hayrhahln elde
etmemiz ve bu devletlerin Rusya aleyhtar politikalarn desteklememiz gereke
cektir. Bu amala da, stanbul ve Bulgaristan politikalarmz da ayn ynde de
itirmek zorundayz"
122
.
1888 ubatnda, Reichstag'a yeni bir askerlik kanunu evketmi ve bunun
Rusya'ya ynelik olduu sylenmiti
123
. Bu kanun dolaysile yine Alman parl
mentosunda yapt konumada, tepeden bakan bir ifade ile, Kimsenin pein
den komuyoruz. Ne Fransa'nn ve ne de Rusya'nn sevgisi iin yalvarmyoruz"
diyordu
124
.
te bu karlkl phecilik atmosferi iinde, Bulgar Sobranya'snn (Meclis)
7 Temmuz 1887 de, Bulgaristan Prensliine, Avusturya-Macaristan ordusunda
subay olan ve Alman mparatoru'nun ailesinden olan Ferdinand de Sax-
Cobourg'u semi olmas, Alman-Rus mnasebetlerini birdenbire bozdu.
121
Bismarck'n Boazlar konusundaki grleri iin bak.: Dnceler ve Hnrala,, Cilt II, s. 375-
386.
122
Hauser, ad geen eser, p. 287.
123
Debidour, La Paix .Aime, p. 119.
121
ayn eser. p. 120.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
378 FAHR ARMAOLU
Rusya, Ferdinand'n Bulgaristan Prensliini tanmad. Ferdinand ise, arkasnda
Avusturya-Macaristan'n desteini grnce, Bulgar Prensliini kabul etd. Bu su
retle 1887 yaznda Avusturya-Rusya mnasebederi gerginlemi oluyordu.
Tam bu srada, Ruslarn Ferdinand tarafndan yazldn iddia ettikleri bir
mektuba dayanarak, Bismarck'n gizli bir ekilde Ferdinand'n adayln destek
lemi olduunu ileri srmeleri, Rus-Alman mnasebetlerini ciddi bir ekilde
sarst
123 * *
. Esasnda mektup, Almanya'nn Viyana bykelisi tarafndan
Battenberg'e yazlm ve Bulgaristan Prenslii konusunda Almanya'nn kendisini
destekleyeceini bildirmiti. Mektup Franszlarn eline geti ve onlar da hemen
bu mektubu Ruslara uurdular
126
. Bismarck bu mektubun sahtelii zerinde s
rar etti ise de, bu, Rusya'nn Bismarck'a duyduu gvensizlii ve phecilii gi
dermeye yetmedi.
Ruslarn gvensizliini artran bir dier olay da, l ttifakn yenilenmesi
idi. Bu ittifakn hkmleri aklanmamakla beraber, yenilendii btn dnyaya
iln edilmiti. Rusya, bu yenilemenin, kendisinin Dou Akdeniz'deki karlarna
engelleyici hkmler ihtiva etmesinden pheleniyordu. Gerekten baz olaylar
da, Rusya'nmbu phelerini dorular nitelikteydi.
1887 Temmuzunda talya Babakanlna, Bismarck ile yakn dostluk kur
mu olan ve hararetli bir Almanya taraftar Francesco Crispi geldi. Crispi,
Babakan olur olmaz, nce Viyana'y ziyaret etti ve oradan da Berlin'e gidip
Bismarck ile grmelerde bulundu. Ziyaretinin sonunda, Frankfurter Zeitung'a
verdii demete Crispi, Btn Amupa devletleri gibi talya da, Rusyann
stanbula doru ilerlemesinden endie duymaktadr. Akdeniz'in bir Rus gl
haline gelmesine izin veremeyiz diyordu
127
. Crispi'nin, Viyana ve Berlin ziyaret
lerinden sonra syledii bu szler, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya ara
sndaki ibirliinin niteliini gstermesi bakmndan, Ruslarn cann skt.
Buna karlk, Rusya'nn Bulgaristan sorununda taknm olduu sert tutum,
ngiltere'yi korkuttu. Zira, Osmanl Devleti, Rusya'nn bask ve tehdidine boyun
eebilirdi. Nitekim Osmanl Devleti, 1887 Ekiminde Rusya ile Avusturya arasnda
bir bocalama da geirdi
128
. Osmanl Devleti'nin Rusya karsnda yumuamas,
Rusya'y Boazlar'a daha fazla yaklatrabilirdi. u halde, Osmanl Devleti'nin di
renme gcn arttrmal ve onu desteklemeliydi. Bu sebeple ngiltere, Rusya'y
Balkanlarda durdurmak iin Almanya'dan destek arad. Bismarck ise, ngiltere
ile Rusya'y uzlatrmak suretile her iki devleti de elinde tutmak istedi. Fakat
ngiltere'nin Rusya ile uzlamaya niyeti yoktu. Bu sebeple, ngiltere, Avusturya-
123
Bu konuda bak.: La Paix Arme, p. 188; Hauser, ad geen eser, p. 287.
126
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 110.
127
Fay, ayn eser, p. Ill.
128
Bak.: Debidour, La Paix Arme, p. 117.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 379
Macaristan ile talya'ya dnd. Balkanlar ve Dou Akdeniz konusunda bu iki
devlete dayanmay tercih etti.
Daha nce belirttiimiz zere, ngiltere ile talya ve Avusturya-Macaristan
arasnda 1887 ylnn ubat ve Mart aylarnda, Akdeniz'le ilgili olarak bir takm
anlamalar yaplmt. Crispi'nin 1887 Temmuzunda talya Babakanlna gel
mesi, 1887 deki ibirliine yeni bir hareketlilik kazandrd. nk Crispi'nin en
byk amac, talya'y Avrupa'nn byk devletleri arasna sokmak ve A\Tupa
diplomasisinde byk rol oynamakt. te yandan Crispi, Osmanl
mparatorluu'nun yaknda yklacana inanyor ve bu mparatorluun mira
sndan talya'ya da bir pay kapmak istiyordu. Gzn Arnavutluk'a dikmiti.
Ruslarn Bulgaristan'a yerleip Akdeniz'e inmelerini, talya'nn Akdeniz'deki ya
ylmas iin tehlikeli gryordu. Bu sebeple, talya, 1887 Eyllnde Avusturya-
Macaristan'a Balkanlarda bir ibirili iin bir siyas anlama teklifinde bulundu
ise de, Viyana'nn Dileri Bakan Kalnoky, talya'nn smrge emellerine let
olmamak iin byle bir anlamaya yanamad.
Fakat, Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Kalnoky, Balkanlar'da Rusya'ya
kar ngiltere ile ibirlii yapmay dnyordu. Bu surede, ngiltere, Avusturya
ve talya, sonu olarak bir noktada birlemi olmaktaydlar. Zaten devletin
zellikle stanbul'daki elileri de, Bulgaristan konusunda bir l anlamann
yaplmasn tavsiye etmekteydiler. Hatta, bu eli 1887 Ekiminde bir anlama
tasars da hazrlamlard
129
ki, biraz sonra imzalanacak olan anlama esas ola
rak bu tasarya dayanmtr. Kalnoky bu tasary Bismarck'a gnderdiinde
Bismarck, ngiltere, Avusturya-Macaristan ve talya arasndaki byle bir anla
may hararetle destekledi. Hatta Bismarck, Kalnoky'ye, ngiltere'den ok fazla
eyler istenmemesini ve Bulgaristan konusunda da Osmanl Devleti zerinde
fazla bask yaplmamasn tavsiye edip, aksi takdirde her ikisinin de Rusya'nn
kucana atlabilecei hususunda uyarmada bulundu
130
.
Anlamann mzakereleri srasnda ngiltere, sadece Bulgaristan hakknda
deil, btn Osmanl topraklar ve zellikle Anadolu topraklar hakknda da bir
anlama yaplmasn istedi. Avusturya ise, yaplacak anlamada, her devletin ala
ca tvizlerin ismen zikredilmesine kar k. Bu, talya'ya ynelmi bir itirazd.
Avusturya, talyann toprak genilemesine let olmak istemiyordu.
Sonuta, kinci Akdeniz Antant adn verdiimiz, devlet arasndaki an
lama, nota teatisi suretile 12 Aralk 1887 de yapld
131
. Bu anlamaya gre:
"Dou" nun antlamalara dayanan statkosu ile, yine antlamalara dayanan
yerel zerkliklerin statkosu aynen korunacak. Keza, Avrupa'nn nemli karla
129
Tasarnn metni: Hauser, ad geen eser, p. 290.
130
Hauser, ad geen eser, p. 290.
131
Notalarn metinleri: Pribram, ad geen eser, Tome I, p. 71-78.
380 FAHR ARMAOLU
rnn bekisi (" la Turquie gardienne d'intrts europens importants") olarak
Trkiyenin bamszl her trl yabanc nfuzuna kar korunacak. Boazlarda
herhangi bir devletin bir stnlk elde etmesine izin verilmeyeek. Trkiye (yani
Osmanl Devle) Bulgaristan zerindeki egemenlik haklarndan vazgeemiyecei
gibi bu lkede yabanc bir ynetimin kurulmasna veya asker igale veya g
nll gnderilmesi gibi teebbslere izin vermeyecek. Trkiye, Boazlarn bek
isi olarak Boazlar zerindeki egemenlik haklarndan bir parasndan bile vaz
geemiyecei gibi, Anadolu ("Asie Mineure") topraklar zerindeki haklarndan
da vazgeemiyecekti. Trkiye bu konularda "gayr meru teebbsler" karsnda
kalrsa, devlet, Trkiye'nin bamszlk ve toprak btnlnn korumak
iin ibirlii yapacaklar. Eer Trkiye, taraflara gre, bu eit "gayr mer te
ebbs" ile ibirlii yapacak olursa veya taraflar bu ekilde hareket ettiine ka
naat getirirlerse, devlet birlikte veya ayr ayr, Trkiye'nin gerekli grdkleri
karada veya deniz kysndaki baz yerlerini igal edebileceklerdi.
Grld gibi, bu anlamaya Akdeniz Antant ad verilmekle beraber, ger
ekte Akdeniz ile dorudan bir ilgisi yoktu. Sz konusu olan, Rusya'nn Osmanl
Devleti'nin srundan Akdeniz'e inmesini nlemekti. Bu bakmdan da devlet
anlamasnda, Osmanl topraklar ile Anadolu'nun arlkl bir ekilde yer al
mas, ngiltere'nin Osmanl devletile yapt 1878 Kbrs Anlamas'nn ilkeleri
ile balantl grnyordu. Daha genel bir ifade ile, ngiltere'nin 1878 den sonra
Osmanl mparatorluuna kar izlemeye balad yeni politikay da yanstmak
tayd.
Y E D N C B L M
AVRUPADA DENGE: L ANLAMA
1894-1907
BRNC KISIM
FRANSIZ-RUS TTFAKI, 1894
1887 Yl, Bismarck'n Fransa'y yalnz brakma politikasnn son yl saylabi
lir. Zira, Rusya ile yapt 1887 Teminat Anlamas salam bir temele oturtula
mam ve daha imzas tarihinden itibaren sarslmaya balamt. Rus-Alman
mnasebetleri artk eski havasn kaybetmiti. Rusya, bir yandan Balkanla'da,
bir yandan da Asya'da ngiltere ile atma halindeydi. Ayrca "Cumhuriyeti
Fransa" ya gveni yoktu. Bu sebeplerle, Almanya'ya bir kere daha yanama ihti
yacn duymutu. Yani, Rusya'y ardar zorlamt.
"Akdeniz Antant" ise, Fransa'ya kar Bismarck'n dnd bir barikat
olmaktan uzakt. Kald ki, birinci Akdeniz An tan ti'nm esas amac smrgecilikti.
Hatta kincisinin dahi. Bu kincisinde sz konusu olan, Osmanl imparatorluu
ykld zaman, onun topraklarn Rusya'dan nce paylamakt.
l Itfak'a gelince: Bismarck daha balangta talya'nn kendisi iin sa
lam bir mttefik olamyacan grmt. nk talya'nn gz, topraklarn
geniletmekte, yeni topraklar ve smrgeler kazanmaktayd. Crispi'nin ibana
gelmesile, talya'nn smrgecilik politikas daha da hzland.
Bylece sorun, dnp dolap 1879 Almanya-Avusturya-Macaristan ittifakna
geliyordu. Almanya iin en salam ittifak buydu. Bismarck, bu itfak salam bir
ekilde devam ettirmek iin, Avusturya-Macaristan' hi bin zaman Rusya'ya feda
etmeye yanamamu.
Bununla beraber Bismarck, ne Rusya ile ve ne de talya ile balar kopar-
mamaya da zel bir dikkat gstermi ve pamuk iplii ile de olsa, bunlar
Almanya'nn yanndan ayrmamaya almt. Bismarck, bir Fransz-Rus ittifa
kndan korktuu kadar bir ngi liz-Rus ittifak ihtimalini de nlemek iin, 1889
da ngiltere ile de bir ittifak teebbsnde bulunmu, fakat ngiltere, Sine
Germania, nulla salus, yani "Almanya'sz bar olmaz" demesine ramen,
Almanya ile bir ittifaka yanamamu
1
. Buna ramen Bismarck, bir ngiliz-Fransz
1
Hauser, Histoire Diplomatique de 'Europe, p. 292 .
382 FAHR ARMAOLU
yaknlamasn da mmkn olduunca nlemeye almt. Mamafih, btn
bunlar yaparken, bir noktaya da nemle dikkat etmiti: Alman d politikasnn
faaliyetini Kt'a Avrupas'nn dna tarmamak. O kadar ki, Osmanl
mparatorluu'nun srtndan Rusya'ya tviz vermekte hi tereddt gstermemiti.
Her ne kadar Bismarck'n son yllarnda Almanya da yava yava smrgecilik
alanna girmeye balamsa da, Bismarck'n zel bir smrgecilik politikas izle
dii sylenemez.
Bismarck bu d politikasn srdrrken, phesiz en byk destei ve en
byk avantaj, I. Wilhelm gibi bir hkmdara sahip olmasyd. D politikann
temelinde Hkmdar ile anslyesi tamamen anlam bulunuyorlard: Her ikisi
de Rus dostluuna nem ve deer vermilerdi. Gr ayrl kan noktalarda
ise, anslye, hkmdarn ustalkla idare etmesini bilmiti. Hkmdarn da
anslyesine gveni bykt.
1888 den itibaren btn bu unsurlar deiti. Ne ierdeki ve ne de dardaki
artlar, Bismarck'n kurduu sistemin ve diplomasisinin devamna imkn ver
medi. 1887 de balayan 20 yllk bir dnem, onun Avrupa'da Almanya'ya
salam olduu arln karsna bir kart-arlk (contre-poids), yeni bir
denge unsuru kard: l A/ama-(l tilf)
1. II. WiLHELM'iN HKMDARLII VE BSMARCK'IN
EKLMES
mparator I. Wilhelm, 91 yanda iken, 1888 Martnda ld. Yerine, olu 56
yandaki III. Frederick geti. Frederick'in kars Victoria Mary-Louisa, ngiltere
Kraliesi Victoria'nn kz idi ve III. Frederick zerinde byk etkisi vard. Her
ikisi de liberal fikirliydi ve bu sebeple de her ikisinin de anslye ile yldzlar
baramamt. Bununlar beraber, I. Wilhelm lrken oluna, Prusya ve Rusya
hanedanlar arasnda bu kadar uzun zamandanberi devam eden "sk dostluu"
bozmamasn ve hatta gevetmemesini dahi vasiyet etmiti
2
. Bu sebepledir ki III.
Frederick kendisinden holanmamasna ramen, Bismarck' ansyelikten ayr
mad
3
. Fakat yeni imparator grtlak kanseriydi ve gnlerinin sayl olduu da bi
liniyordu. Nitekim hkmdarl uzun srmedi ve 99 gnlk bir hkmdarlk
tan sonra 1888 Haziran sonunda ld.
III. Frederick'in yerine, 29 yandaki olu II. Wilhelm geti. II. Wilhelm ile
Bismarck arasndaki mnasebetler balangta iyi grnd. II. Wilhelm'in b-
r
>
,
v"
<s
K' ,
v
f "
2
Debidour, La Paix Arme, p. 121-122.
3
III. Frederick'in Bismarck'tan holanmamasnn sebebi olarak, Bismarck'n muhafazakar,
Frederick'in ise liberal olmasnn yannda, grtlak kanseri olmas sebebile Bismarck'n, kendisine haber
gnderip, tahttan feragat etmesini tavsiye etmi olmas tahmin olunabilir. Frederick ise, ne olursa olsun,
kars Victoria'ya "mparatorie" nvann kazandrmak istemiti. (Bak.: Debidour, ad geen eser. p.
122) .
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 383
ykbabas olan I. Wilhelm, salnda, Bismarck'tan, torununu politakaya yeti
tirmesini ve eitmesini istemiti. III. Frederick'in hkmdarlnn ilk gnle
rinde de veliahd Wilhelm, bir ziyafette Bismarck erefine kadehini kaldrarak
yle demiti: ...Halihazr durumumuzu, komutann kaybetmi, fakat taarruz
yry yapan bir alaya benzetiyorum. Alayn yeni komutan ciddi bir ekilde
yaral olmasna ramen, o da cesaretle ileriye yrmektedir. Btn gzler imdi,
bayraktarn tad bayraa evrilmitir. Altesleri, impratorluk sancan siz ta
yorsunuz. Sevgili imparatorunuz ile birlikte, mparatorluk sancan tamaya
ltfen devam ediniz
4
.
Lkin II. Wilhelm, babasndan ve bykbabasndan farkl bir karakterdeydi.
Gururlu, otariter ve atakt. Hkmdarlk yapmay seviyor ve muhteristi.Bu karak
ter yapsndaki gen bir hkmdarn en az az onun kadar otoriter olan ve 26 yl
dr Almanya'nn dizginlerini tam yetki ile elinde tutan bir anslye ile anlaa
bilmesi ve uzlaabilmesi elbetteki kolay olamazd. Ayrca, gen hkmdar, 73
yandaki ihtiyar anlyesinin Almanya'da kazanm olduu nfuzu ve
Avrupa'da salam olduu hreti de kskanyordu. Hkmdarlk yapmak iste
diine gre, d politikann ynetimi de eline almas doald. Bu suretle, yeni
hkmdar ile anslyesi arasnda bir karakter amas ortaya kt.
Bu karakter elikisine, hkmdar ile anslyesi arasndaki i ve d politi
kadaki gr farkllklar da eklenince, Bismarck'n istifas kanlmaz oldu.
Bismarck muhafazkr fikirliydi. Parlamenter rejimlerden holanmad gibi,
imdi yeni ortaya kmaya balayan sosyalist akmlara da cephe almt. Bu ko
nuda, 1872 de yaplan Birinci imparatorlar Ligi antlamasnda "ihtillci ha-
raketler"in sz konusu edildiini de hatrlatalm. Bismarck 1879 dan itibaren
sosyalist hareketlere kar iddetli bir mcadele amt. mparator I. Wiilhem
da bu Fikir ve hareketlerinde Bismarck'a destek vermiti. nk o da anslyesi
gibi muhafazakrd. Fakat II. Wilhelm yle deildi. Liberal fikirliydi. Bismarckn
ii hareketlerine ve sosyalistlere kar yapt mcadeleyi onaylamyor ve byle
bir mcadeleden ierde karklklarn domasndan korkuyordu. Bismarck,
sosyalist hareketleri bazan I. Wilhelm'e kar bir tehdit olarak, bir koz olarak
kullanrken, imdi, aralar aldka, II. Wilhelm ayn kozu Bismarck'a kar oy
namaya balad.
II. Wilhelm ile Bismarck arasnda d politika bakmndan da gr ayrlk
lar vard. Bismarck, Avusturya'y hi bir zaman feda etmemekle beraber,
Rusya'ya da ayn lde arlk veriyordu. Bundan dolaydr ki Balkanlar
Avusturya ile Rusya arasnda bltrmeye almak surenle bu iki devleti uzla
trmaya almt. Halbuki, yani ve gen hkmdarn gznde, esas olan
4
Debidour, ayn eser, p. 123; Bismark, Dnceler ve Htralar, Cilt III, p. 75.
384 FAHR ARMAOGLU
Avusturya-Macaristan'd. Buna ramen, II. Wilhelm imprator olur olmaz, ilk d
gezisini, 1888 Temmuzunda ve zellikle Bismark'n telkini ile Rusya'ya yapma
sna ramen, Ruslar II. Wilhelm'e gvenle bakmadlar
5
.
Rusya konusunda II. Wilhelm zellikle askerlerin etkisi altndayd. Yeni
Genelkurmay Bakan Waldersee, mparator zerinde ok etkiliydi. Askerlere
gre, Rusya daha fazla kuvvetlenmeden hu devlete "nleyici" bir sava amak ge
rekliydi.
Bismarck bu fikre iddetle kar gelmi ve byle bir savan Rusya'y param
para etmesi gerektiini, ancak o zaman Almanya iin huzurun sz konusu ola
bileceini, lkin, Rusya'nn geni topraklar sebebiyle onu paralamann imkn
sz olduunu sylemitir.
Ne olursa olsun, Genelkurmay, ihtiyar anslyeyi tutmuyordu, imparator da
Genelkurmay'n tarafndayd. Ve her ikisi birlikte imdi anslyeye kar bir
cephe halinde birlemilerdi. Dilerinde ise, Bismarck'n mutlak otoritesi za
mannda sesini karmayan, Holstein, Marschall, Kiederlen gibi Dileri
Bakanlnn yksek memurlar, imdi Bismarck'n Rusya politikasna aka
olumsuz tutum almaya balamlard.
D politikada II. Wilhelm Rusya'nn yerine ngiltere'yi ikame etmek isti
yordu. Esasnda, Bismarck da ngiltere ile yaknlamaya taraftar olmu ve bu ko
nuda 1889 da bir teebbste bulunmutu. Fakat ngiltere bunu kabul etmedi.
Zira, bir defa, ngiliz diplomasisi bu srada ittifaklara yanamyordu. kincisi,
ngiltere'nin bu srada Fransa ile mnasebetleri bir ittifak gerektirecek kadar
gergin deildi.
Bismarck, diplomasisinin pivot noktas olarak Kt'a Avrupas'n semiti.
Fransa'y izole etmek iin bu zorunluydu. Bismarck'n gz daima Rendeydi.
Halbuki II. Wilhelm bir "Weltpolitik" yani bir dnya politakas dnemini a
yordu. O srada Alman endstrisi byk bir gelime ve kalknma elde etmiti.
Yeni bir Almanya domutu. Alman "anavatan" (Vaterland), yeni Alman ege
menliinin, "Deutschum'un merkezi olmalyd". 1888-1890 yllar, Alman eko
nomisinin byk hamle (boom) yap, sermayelerin artt ve endstrinin hzla
gelitii yllar olmutu. Hamburg Avrupa'nn en byk limanlar arasnda yer
almt. Alman ekonomisinin ve endstrisinin gelimesi karsnda, yeni pazarlar
ve kaymaklar aramak gerei ortaya kmt. Bunun sonucu olarak, 1888 de,
Deutsche Bank Osmanl Devleti'nden Haydarpaa-zmit demiryolu imtiyazn
ald. Bu, Berlin-Badat demiryolu projesinin (Badatbahn) balangcyd. Bunun
arkasndan 1889 Kasmnda II. Wilhelm stanbul'u ziyaret etti ve Kuds'e kadar
Debidour, ad geen eser, p. 126.
0
Hauser, ad geen eser, p. 294.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 385
gitti. Btn bu gelimeler, zellikle Amanya'nn Osmanl Devleti'ne gsterdii
bu ilgi Bismarck'n Rusya'ya kar alm olduu taahhtlerle ters dt gibi,
genelde de Bismarck politikas ile tam bir eliki halindeydi.
Yeni imparatorun bu faaliyetleri Bismarck iki yl iinde ikinci plna d
rd. Bismarck, babakanlnn ilk yllarmdanberi, bakanlarnn, kendisinin
haberi olmadan, Prusya Kral ve sonra da Alman mparatoru ile grmelerini
yasaklamt. II. Wilhelm, daha ilk gnden Bismarck'n bu yasan krd ve
Bismarck'a haber vermeden Bakanlar istedii gibi huzuruna ard.
Fakat bundan daha nemlisi, II. Wilhelm'in yine Bismarck'a devaml olarak
iltifat etmekten geri kalmay idi. 1 Ocak 1889 da Bismarck'a yazd mektupta,
"daha uzun mddet sizinle beraber almay Allah'n bana nasibedeceii
ummaktanm" demekteydi".
1890 yl geldiinde ise, ii meseleleri imparator ile anslyesini tam ma-
nasile kar karya getirdi. Almanya'da grevler balamt ve iilerin alma
artlar bakmndan eitli istekleri vard. Bu sebeple, 1890 yl Ocak aynda
"iileri Koruma Kanunu" ad ile, iilerin alma saatleri, kadn ve ocuk ii
lerin alma artlan, cretleri, hafta sonu tatili, almann salk artlar ve
bunun gibi bir ok ii sorunlarnn zmne ilikin tedbirlerin alnmas sz
konusu olduunda, imparator bu kanunu sempati ile karlad. Bismarck'n
kendi ifadesine gre, grevden ayrlmasna yol aan olaylarn balangc bu olay
oldu
8
. Bismarck, bu sosyal kanun ve tedbirler dolaysile yle diyordu:
"Majestenin ideali, halk sevgisine dayanan bir mutlakivet gibi grnyordu.
Atalar, kylleri ve orta snf halk hrriyete kavuturmutu. Bugn iilerin, i
verenlerin hkimiyetinden ayn ekilde kurtarlmas, ky ve ehir kanunlarn or
taya karan yarm yzyllk yasama almalarnn gsterdii inkiafa benzer bir
gelime ile acaba mmkn olabilir miydi?"
9
. Bismarck, iilerin, imparatorun
msait durumundan yararlanarak isteklerini arttrdna inanyordu
10
.
II. Wilhelm, 4 ubat 1890 da yaynlad bir emirname ile "Alman iisinin
durumunun dzeltilmesi meselesine el koymaya" karar verdiini belirtirken,
Bismarck'a yazd mektupta da, kendisine ayn ekilde talimat vermekteydi
11
.
ubat bandan itibaren Bismarck grevden ayrlmay dnmeye balamtr.
Daha ilginci, bu niyetini, st kapal da olsa, mparatora aklamaktan geri
kalmamtr.
" Bismarck, Dnceler re Htralar, Cilt III, s. 75-76.
s
avm eser, s. 80.
9
ayn eser, s. 90-
19
ayn eser, s. 91.
11
Bak.: ayn eser, s. 100-103.
386 FAHR ARMAOLU
mparator ile anslyesi arasndaki bu gerginlik giderek artt ve nihayet 15
Mart 1890 gn paama noktasna geldi. O gn mparator ile Bismarck, nce,
Bismarck'n baz milletvekillerini, mparatorun haberi olmakszn kabul dolay-
sile tarttlar. Arkasndan, bu srada Rusyada, Avusturya'ya ynelik asker ma
nevralarn yaplmasna ait raporlar, Bismarckn mparatora gndermemesin
den tartma kt. Bunun zerine, Bismarck "mparator iin bir engel oldu
umu hissediyorum
12
diyerek istifasn 15 Mart 1890 gn mparatora bildirdi.
Fakat Bismarck hemen istifa etmek niyetinde deildi. Fakat II. Wilhelm , 15
Marttaki istifa szne smsk sarld ve Bismarck'a istifasn bekledii haberini
gnderdi. Bismarck ise, verdii cevapta, "stifam olmadan da mparator beni is
tedii her an azledebilir. Majestenin iradesine aykr olarak hizmetinde kalmak
niyetini besliyemem. stifam, ilerde neredebileceim bir ekilde kaleme almak
istiyorum.... ekilmenin sorumluluunu zerime almak niyetinde deilim. Bu
sorumluluu Majesteye brakacam" demitir
13
ve 18 Martta mparatora uzun
bir istifa mektubu gndermitir
11
.
Bismarck 28 Mart 1890 da Berlin'den ayrld (Bismarck 1898 de ld).
1870-71 Fransa-Prusya sava ve Alman mparatorluu'nun ilnndan sonra I.
Wilhelm, Bismarck'a Prens (Frst) nvann tevcih etmiti. imdi II. Wilhelm de
"Lauenburg Dk" (Herzog) piyesini verdiyse de, Bismarck bunu reddetti.
Berlin'den ayrlmadan nce de, anlaml bir jest olarak, I. Wilhelm'in kabrine bir
elenk koydu.
2. RUS-ALMAN MNASEBETLERNN DEMES
Bismarck'n i bandan ayrlmas, Alman imparatorluunun diplomasi
sinde bir dnm noktas tekil eder. imdi Almanya'nn d politikas yeni bir
safhaya giriyordu ki, buna genel olarak, II. Reich diplomasisinde "Weltpolitik" ,
yani "dnya politikas" dnemi denir. Bununla beraber, bu deiiklii, bizzat
Bismarck'n ahsna ve onun ibandan ayrlmasna balamak tamamen doru
olmaz. yle grnr ki Bismark kalm olsayd bile, bu deiiklik yine meydana
gelecekti. nk dnya deiiyordu, milletleraras politika deiiyordu. Ne var
ki, Bismarck ibanda kald takdirde, Alman d politikasndaki bu deime
daha uzunca bir zaman alabilirdi. Halbuki, Bismarck'tan sonra sorumluluk
mevkiine gelenler, aada belirteceimiz gibi, bu deiiklii hzlandrdlar.
Yine belirttiimiz gibi, Rusyann 1887 Teminat anlamasn imzalamas,
iinde bulunduu atmalar ve bundan doan yalnzlk sonucu idi. Teminat
Anlamas yapld srada, Fransa'da "Boulangisne" ve ona bal olarak inti-
12
Bismarck, ayn eser, s. 138.
13
ayn eser, s. 140.
11
stifa mektubunun metni: ayn eser, s. 141-147.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 387
karaclk en yksek noktasndayd. Byle bir Fransa ile Rusyann anlamas de
mek, Fransann kendisini bir savaa srklemesi demek olurdu. Ama uras da
bir gerektir ki, Petersburgda, hararetli Alman taraftar Dileri Bakan Giersin
karsnda, Fransa ile yaknlamay isteyenler de az deildi. Bismarckn dme
sinden sonra bunlar etkinliklerini daha da arttracaklardr.
Dier bir nokta da, Bismarckn anslyelikten ayrld bir srada, Rusyada
Panislavizmn kuvvetli ve etkili bir akm haline gelmi olduudur
15
. Trklerin
Avrupadan kovulmas ve Avrupadaki Trk veya dier milletlerin egemenlii al-
ndaki Slavlarn kurtarlarak bir Slav Birlii kurulmas yannda, Ortodoksluun
da stanbul Patrikhanesi etrafnda birletirilmesi amacn gden Panislavizm
iin, Berlin Antlamas byk hayal krkl olmutu. nk, Ayastefanos
Antlamas ile kurulan o byk Bulgaristan, Berlin Antlamas ile kck ile
toprak haline getirilmiti. Panislavistler bu durumun sulusu olarak Bismarck
ve Almanyay grmekteydiler. Dolaysile Almanya'ya kar byk dmanlk bes
lemekteydiler. III. Aleksandr bu atmosfer iinde hkmdar oldu ve tamamen
Panislavist grleri benimsedi. III. Aleksandr ile birlikte, Balkanlar'da bir
Avusturya-Rusya mcadelesinini iddetlenmesi bundandr. Hi bir resm grevi
olmad halde, Panislavistlerin liderlerinden Katkov , ar'n en gvendii
adamlarndan biriydi. Trkistan'n Ruslar trafndan zapt ve 1877-78 Osmanl-
Rus sava srasnda mehur olan Rus generali Skobelev, "Almanlarla S avlar
arasndaki mcadelenin kanlmasna imkn olmadn ileri sryor ve ah
snda Alman dmanln temsil ediyordu
16
. Bu suretle Panislavistler bir
Panislavizm-Pancermanizm mcadelesini hareketlendirmi oluyorlard. Bu a
dan da, Panislavizmin yoluna dikilen en byk engel olarak da Avusturya-
Macaistan' gryorlard. Yani, aruk Rusya da deimeye balamt. Bu artlar
altnda Bismarck'n Avusturya ile Rusya'y birarada tutmas elbette ki mmkn
olamazd. Rusya ile 1887 Teminat Anlamas'n Avusturyasz yapmas da bun
dand. Ve hem de Rusya'ya Balkanlar'da ve Boazlarda bir hayli tariz vererek
bunu gerekletirebilmiti.
Nihayet bir nc noktay da hatrlatmak gerekir. Alman birliinin kurulu
undan sonra, Alman endstrisi byk bir hzla geliti. Bu gelien endstri, 19.
yzyl sanayiciliinin ve kapitalizminin ortaya kard gereklere, er veya ge
ayak uydurmak zorundayd. Smrgecilik Almanya iin de kanlmazd.
Nitekim, bu zorunlulua Bismarck bile engel olamam, Almanya Afrika'da
Kamerun'u ele geirmi, Gney Afrika'nn dou ve bat kylarna yerleerek
Gney-Bat Alman Afrikas (bugnk Namibia) ile Dou Alman Afrikas'n
la
Panislavizm konusunda bak.: Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, Panislaizm, A.. Dil ve Tarih,
Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt XI, say 2-4, 1953, s. 241-278 den ayr bas. Bu makalede Panislavizm
konusunda geni bir bibliyografya da mevcuttur.
16
ayn makale, s. 272 .
388 FAHR ARMAOLU
(bugnk Tanzaia) kurmutu. Smrgecilik, ister istemez Alman d politika
snn da yakasna yapacak ve Almanya'y kt'a Avrupasndan, belirli bir lde
de olsa, uzaklatracakt.
Bununla beraber, Bismarck'n otuz yla yakn bir sre devam eden politikas
gznne alnrsa, ihtiyar anslyenin, btn bu zorunluluk ve gerekleri yumu
atmaya alacan ve bunlarn Alman d politikasna olan etkilerini de daha
uzun bir zaman srecine yayabileceini tahmin etmek, mantk d olmasa ge
rek. Lkin, Alman diplomasisinin ynetiminde onun yerini alanlar, isteyerek ve
bilerek, olaylara baka bir istikamet verdiler.
Balangta, II. Wilhelm de Rusya ile balarn devam ettirilmesine nem
vermi grnyor. Daha imparator olmadan birka hafta nce, 1888 Maysnda,
Bismarck'a yazd bir mektupta, Rusya ile bir sava ihtimalinden sz ederken,
"Byle bir savan kmasn istemek benden ok uzaktr... Savaa douda bala
yacak olursak, iki tarafta da savaacamz kanaatini ben de besliyorum'' diyerek
Rusya ile bir sava ihtimalinden ne kadar korktuunu belirtiyordu
1
!
Bismarck'n telkini ile de olsa, imparator olur olmaz ilk ziyaretini 1888
Temmuzunda Rusya'ya yapmt.
1887 Teminat Anlamasnn yenilenmesine daha uzunca bir sre varken,
Rus Dileri Bakan Giers, 1889 Aralk ayanda Almanya'ya bavurup, bu antla
may yenileyip yenilemiyeceini ve yenilemek istedii takdirde yeni artlarn olup
olmayacan sorduunda, Bismarck 1890 ubatnda, bu soruya olumlu cevap
verdi. Hatta, Bismarck'n istifasnn ertesi gn, II. Wilhelm, Rus bykelisini
artm ve kendisinin d politikasnn da bykbabas I. Wilhelm'inkinden
farkl olmayaca hususunda teminat vermiti. III. Aleksandr'm, bu teminata
karlk, "greceiz bakalm" demesi, yeni Alman d politikas hakknda
Petersburg'da hkim olmaya balayan pheciliin ilgin bir iareti olsa gerektir.
Gerekten, III. Aleksandr'm pheleri dorulanmakta gecikmedi.
II. Wilhelm, imparatorluk anslyeliine, Bismarck'n yerine General
Caprivi'yi getirdi. Yeni Babakan iyi bir askerdi, fakat diplomasiden anlamyordu
ve hi bir zaman da Bismarck apnda deildi. Bismarck, Caprivinin babakan
ln iittii zaman, "Herr von Caprni'nin yerinde olsaydm, mpartorluk
aslyeliii kabul etmezdim; subaylarmzn gvenini herkesten daha ok haiz
bulunan yksek bir Prusya generali, kendisine yabanc bir alanda, bir eit zel
kalem mdr veya yaver olamyacak derecede mmtaz bir ahsiyettir" demi
tir
17 18
. Zaten Caprivi de grevi kabulde tereddt gsterdii zaman, II. Wilhelm
17
Bismarck, Dnceler ve Htralar, Cilt III, s. 202-203.
18
Bismarck, ad geen eser, Cilt III, s. 167.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 389
kendisine, "Meraklanmaynz; zaten ilerin sorumluluunu ben zerime alaca
m" demiti
19
.
Caprivi, kendisinin Bismarck apnda olmadn kendisi de biliyordu.
Grevi kabul etmesindeki tereddd bu gerei grmesinden kaynaklanyordu.
Bismarck'a yle demiti: "Sizin gibi bir adam be topla birden ayn anda oyna
yabilir. Bizler ise ancak bir veya iki topla onayabilecek bir yetenekteyiz'-
0
.
Bismarck'n ekilmesinden sonra, Alman Dileri Bakanlnn ynetimi fi
ilen Fritz von Holstein'n eline geti. Ve bu durum 1906 ya kadar devam etti.
Holstein, daha nce Bakanlkta bir danmand. Hayatta hi bir zaman dostu
olmam bu kiinin, ayn zamanda karakteri de zayft. Gayet zayf bir renimi
olmasna ramen, kendisini Dilerindeki mevkie Bismarck gedrmiti. Bismarck
ile bir ok yllar beraber almasna ramen, ykselme ihtirasn Bismarck'n
glgesinde gerekletiremeyeceini anlaynca, son yllarda Bismarck'n arkasn
dan kuyusunu kazmaya balamt. Bismarck dtkten sonra, gerek Caprivi, ge
rek imparator zerinde byk etkinlik salad. Bismarck politikasnn yklma
sna taraftard. Holstein'a gre, Rusya'nn Fransa ile bir ittifak yapmas bir hayal
ve Bismarck'n yersiz bir korkusuydu.
Bundan baka, gerek Holstein, gerek Caprivi u durumu grdler: 1887
Teminat Anlamas, 1879 ittifak ile l ttifak'm, metnine deilse bile, ruhuna
aykryd. Gerekten, Rusya Avusturya'ya saldrrsa, Teminat Anlamasna gre,
Almanya hi bir yardm taahhdnde bulunmamt. Lkin bu anlama ile
Almanya, Rusya'nn Balkanlar'daki ve Boazlar'daki emellerini desteklemeyi vaad
ediyordu. Rusya veya, bir kzgnlk ve krgnlk sonucu Bismarck Teminat
Anlamasn aklayverirse, Almanya, Avusturya, ngiltere, talya ve Osmanl
Devleti karsnda ok g durumda kalrd. Gerek l ttifak'm ilk yenilenme
sinde kabul edilen hkmler ve gerek Akdeniz Antandar, Balkanlar ve Boazlar
konusunda Rusya'ya ynelmi ve Almanya da bunlar desteklemiti. Halbuki,
br taraftan, Teminat Anlamas ile Almanya, ayn alanlarda Rusya'y destekli
yordu. Bu durum anlalrsa, Almanya'nn Avrupa'daki prestiji ve etkinlii sfra
inerdi.Bu sebeple Teminat Anlamas yenilenmemeliydi
21
.
Dier taraftan, 1890 Martnda hazrlanan bir raporda da, "Bir Frasz-Rus
yaknlaamas tehlikesi, bundan bir ka yl ncesine oranla ok daha azdr" de
nilmekteydi
22
.
Dier taraftan, Genelkurmay Bakan Waldersee ile Holstein ve onlarn etkisi
altnda kalan Caprivi'ye gre, Almanya ngiltere'ye yaklamal ve Rusya'ya kar
lu
Bismarck, ayn ese\ s. 166.
20
Hermann Pinnow, Almanya Tarihi, Cilt II, s. 465.
21
Hauser, ad geen eser, p. 299.
22
ayn eser, p. 300.
390 FAHR ARMAOLU
ngiltere'yi oynamalyd. Hatta bu srada donanma yapmna birdenbire hz ver
mi olan ngiltere "yi rktmemek iin, Caprivi Alman donanmasnn arttrlma
sna kesinlikle karyd.
Nihayet nc bir dnce de uydu: Teminat Anlamas niin imzalan
mt? Fransa'nn Almanya'ya saldrmas ihmalini azaltmak iin deil mi? Fakat
Fransa Almanyaya saldrabilir miydi? Asl saldrma ihtimali olan devlet Rusya
idi. Byle bir durumda da Avusturya-Macaristan ittifak son derece nemliydi.
Bu sebeple, Avusturya ile ittifak tehlikeye drebilecek olan Teminat
Anlamasna son verilmeli ve Almanya, birinci plnda Avusturya'ya, fakat drst
ve samimi bir itdfakla balanmalyd.
Bu sebeple 1887 Teminat Anlamasnn yenilenmemesine karar verildi. II.
Wilhelm de bu danmalarnn grlerini kabul etti. Halbuki iki gn nce yeni
leme tarafls grnyordu
23
.
Bu karar Rusya'ya bildirildii zaman, ar deil, fakat Dileri Bakan Giers
ok zlmt. ar "Anlamann yenilenmesini reddeden tarafn Almanya ol
masndan gayet memnunum ve anlamann sona ermi olmasna da zlmyo
rum... Bismarck, kendisinin ibandan ayrld gn Alman mparatorluunun
d polikasnm da deieceini sylediinde ok haklym" diyordu
24 *
. Dileri
Bakan Giers ise, ok yalanmt ve iine devam edemiyeceini biliyordu.
inden ekilmeden nce, Rusya ile Almanya'y bir sre daha birbirine bala
mak istiyor ve kendisinden sonra, askerlerin ve Panislavistlerin etkisi ile doabi
lecek bir Rus-Alman atmasn hi arzu etmiyordu. Bu sebeple Berlin'e bir ka
defa bavurup, Teminat Anlamasnn, Almanya'nn istedii ekil ve artlarla ye
nilenmesini teklif etti. Fakat bu teklif dahi Berlin tarafndan reddedildi. Bu su
retle Bismarck sisteminin nemli direklerinden biri yklm oluyordu. Bismarck
24 Ocak 1892 tarihli Hamburger Nachrichten gazetesinde yle yazyordu:
"Girmi olduu bu yeni yolda Almanya, gittike Avusturya'ya bal kalacaktr.
Fakat sonunda, Viyaa'nn Balkan politikasn kan ve refah ile demesi mm
kndk.
Almanya'nn ngiltere'ye yaklama hususundaki yeni politikas, balangta
baarl gzkt. 1890 yaznda Almanya ile ngiltere arasnda, smrgeler konu
sunda iki anlama imzaland. 14 Haziran 1890 anlamas ile, Almanya, Zengibar
(Zanzibar) adasn tamamen ngiltere'nin nfuzuna brakyordu. 1 Temmuz
1890 anlamas ile de, Dou Alman Afrikas'nn (Tanzania) karsnda olan bu
adann 10 Kim geniliindeki bir ky eridini ngiltere Almanya'ya terkettii gibi,
23
Hugh Seton-Watson, The Decline of Imperial Russia, 1855-1914, New York, Praeger, 1960 (4th
printing), p. 176.
24
Hauser, ad geen eser, p. 300.
2:1
Fay, The Oiigins of the World War, Vol. I, p. 94 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 391
Elbe nehrinin aznda bulunan ve 1815 tenberi elinde tuttuu Heligoland ada
sn da 4 milyon Mark karlnda Almanya'ya sayordu
2
'
5
. Bu anlamalar iittii
zaman, mehur Afrika kifi Stanley (Sir Henry Morton), ngiltere'nin "bir don
dmesine bir takm elbise verdiini" syliyerek bu anlamalar eletirmiti
26 27
.
Bu anlamalarn arkasndan mparator II. Wilhelm, bykannesinin lkesi
olan ngiltere'yi ziyaret etti. Londra'da yaynlanan Mornig Post gazetesi,
"ngiltere'nin yalnzl artk sona ermitir diye yazyordu
28
. Rusya ve Fransa ise,
ngiltere ile Almanya arasndaki mnasebetlerin bu gelimesinden, ngiltere'nin
l ttifak'a katlmak ve bu suretle Rusya'nn Dou Akdeniz'deki Rus ihtirasla
rn nleme kararllndan phe etmeye balamlardr
29
.
Bu srada Msr yznden ngiliz-Fransz mnasebetlerinin de iyi olmad
hatrlanmaldr. Bu artlarda Fransa ile Rusya deta bir kader birliine itilmi
olmaktaydlar.
3. FRANSIZ-RUS YAKINLAMASI
Alman mill birliinin kuruluunu ve Avrupa'da yeni bir kuvvet unsurunun
ortaya kmasna karlk, Fransa gibi bir kuvvet unsurunun Avrupa dengesinden
uzaklamasn Rusya, daha o zamandan olumlu karlamamt. Rusya Dileri
Bakan Gorakofun daha 1872 Eylllnde Fransz elisine, "Kuvvetli bir Fransa
bize lzmdr " demesinin alnda, Rusya'nn bu endiesi yatmaktayd. Rusya, bu
szleri ile, ayn zamanda, 1870-71 in bir kere daha tekrarna ve Fransa'nn ezilip,
Almanya'nn Avrupa'da snrsz bir stnle sahip olmasna izin vermiyeceini
de anlatmak istiyordu.
1870-71 de "hezimete" urayan Fransa'nn da, yeni Alman mparatorluu
karsnda tekrar ayaa kalkabilmesi iin, Rusya'ya gzlerini evirdii de bir ger
ektir. Hatta, yine 1870 lerden itibaren, Rus politika sahnesinde ortaya kmaya
balayan Panislavist'ler de, Pacermanizm'in temsilcisi olarak grdkleri Alman
dmanl duygular ile, Fransz dostluunun hararetli tarafls olmulardr. Ne
var ki, Fransa ile Rusyann birbirlerine yaklamasn, 20 yl sre ile nleyen bi
takm faktrler mevcut olmutur. Baka bir deyile, bir Fransz-Rus yaknlama
sn nleyen faktrlerin "ortadan kalkmas" yaklak 20 yl srmtr.
Bu faktrlerin birincisi, Bismarck'n, Rusya'y daima Almanya'nn yannda
tutma abalardr. Rusya, zellikle Krm Sava'ndan sonraki politikasnda,
Almanya'ya dayanmay yelemi ve "zayf' bir Fransa'da istedii dayana bula
mamtr.
26
Debidour, La Paix Ai me, p. 162-163.
27
Fay, Les Origines..., Tome 1, p. 112.
28
ayn eser, p. 115.
29
Hauser, ad geen eser, p. 297.
392 FAHR ARMAOGLU
kincisi, 1870-71 yenilgisinin Fransa'ya ne kadar ar geldiini Rusya gayet
ak olarak grmt. Fransa'nn, bu yenilginin intikamn ilk frsatta almak iste
yeceini de biliyordu. Bu durumda Fransa ile bir yaknlama halinde, Fransa,
kendisile birlikte Rusya'y da bir savaa srkleyebilirdi. Rusya'nn, Almanya ile
bir savaa hi mi hi niye yoktu.
nc olarak, Rus arlar, Fransa'nn 1875ten sonraki Cumhuriyet reji
minden nefret ediyorlard. Fransa'nn 1871 den sonra, Monari'den
Cumhuriyet'e gemesi, Rusya'da bir gvensizlik faktr olmutu. Kald ki,
Cumhuriyet dnemi (III. Cumhuriyet) ile birlikte Fransa'nn hkmet istikrar
szlklarna uramas da, Rusya'nn Fransa'ya gvensizlik duymasnda bir olum
suzluk faktryd.
Btn bunlarn stne, Fransa da Rusya'ya kar hatalar yapmaktan ve onu
kzdrmaktan da geri kalmamt. Mesel, II. Aleksandr 1881 de Nihilistler
(Anaristler) tarafndan ldrldnde, Fransa'nn, Fransa'daki Nihilistlere
kar deta "liberal" bir tutum almas, yeni ar III. Aleksandr' son derece kz
drmt.
1886 ya kadar Fransz-Rus mnasebeeri bu atmosfer iinde gitti. Bu tarihte
patlak veren ve Rusya ile Avusturya'y kar karya getiren Bulgaristan olaylar,
Fransa iin Rusyaya yaklama frsat salad. Tam bu sradadr ki, Veliahd
Grandk Nikola (daha sonraki II. Nikola), "Allah bizi Fransa ile bir ittifaktan
korusun"diyordu
30
. 1887 Ocak aynda Bulgar Sobranya'smdan bir heyet,
Bulgaristan Prensliine bir aday aramak zere Avrupa'da bir geziye km ve
Viyana'da Ferdinand de Saxe-Cobourg'u bulmutu. Heyet Viyana'dan Berlin'e ve
oradan da Paris'e gittiinde, Fransa Dileri Bakan Flourens, Bulgarlara, Rusya
ile iyi geinmeyi taviye etmiti. Bu olay, Fransa'nn Rusya'ya yaklamasnn ve
Rusya ile daha sonra yapaca ittifakn bir nsz saylabilir
31
.
Bundan sonra Fransa, Bulgaristan sorununda Rusya'y desteklemeye devam
etti. Rusya'nn tanmadn grnce, Ferdinand'n prensliini o da tanmad.
Fransa'nn bu tutumu III. Aleksandr' gayet honut brakt. Bundan cesareenen
Dileri Bakan Flourens, zellikle Rusya'nn Paris elisi Mohrenheim'in telkini
ile, 1887 ubatnda, "Dou da bir atma halinde bir Fransz-Rus ibirliini
ngren bir anlama yaplmasn Rusya'ya teklif etti. Yani Fransa, Rusya'ya bir it
tifak teklif ediyordu. ar III. Aleksandr bu teklifi "zamansz" (inopportune) g
rerek reddetti
32
. nk Rusya bu srada Almanya ile 1887 Teminat
Anlamasnm mzakerelerini yapmaktayd.
30
Hauser, ad geen eser, p. 297.
31
Debidour, La Paix Arme, p. 110.
32
Hauser, ayn eser, p. 297.
393
Teminat Anlamasnn imzasnn hemen arkasndan, Rus-Alman mnase
betlerinde bir kriz paak verdi. Rus ar III. Aleksandr, 1887 Maysnda yaynla
d bir emirname (ukaz) ile, yabanclarn bat Rusya'da toprak edinmelerini
veya veraset yoluyla da olsa, toprak sahibi olmalarn ve ayn zamanda, toprakla
rn ynetiminde yabanclarn istihdamn yasaklad. Halbuki Rusya'da toprak sa
hibi olan ve ayn zamanda topraklarn ynetiminde istihdam edilenlerin byk
ounluu Almand. Dolaysile, arn "ukaz" bir bakma, istemiyeek de olsa,
Almanlar hedef alm gibiydi
33
. Bu olay zerine Alman basn Rusya'ya kar bir
kampanya at. Bu kampanyay Bismarck'n kkrtt sylemenez ise de,
Almanya'ya ne kadar muhta olduunu Rusya'ya gstermek iin, bu kampanyay
desteklemi veya destekleyici bir tutum alm olabilir. Bu kampanyann sonucu,
Berlin borsasnda Rus tahvillerinin deeri birdenbire dmeye balad. Rusya,
imdiye kadar Almanya'dan bor alyordu. Bu durum zerine, Reichbank
(Merkez Bankas), Rus tahvilleri zerine avans muamelesi yapmayacan iln
etti. Bu, Rusya'nn Almanya nezdindeki mal itibarnn sfra dmesi ve
Almanya'dan bor alamyaca demekti.
Rus-Alman mnasebetlerinin bu durumu karsnda Rusya asker hazrlk
lara balad. Zira, btn bunlar olurken, Almanya da bir takm asker tedbirler
almaktayd ve Rusya bu tedbirleri kendisine ynelik telkki ediyordu. Rusya,
topraklarnn genilii dolaysile, seferberlii kolaylatrmak iin demiryolu ya
pmn hzlandrmaya karar verdi. Lkin bu iler iin para gerekliydi. Berlin bor-
sas ise kendisine kapanmt. te Fransa bu frsat karmad.
Bu srada Fransa ile talya arasnda kan bir anlamazlk sebebile, talya pa
zar Fransz sermayesine kapanmt. Fransz sermayedarlar hemen biraraya ge
lerek, 1888 Aralk aynda Rusya ile yapuklar bir anlama ile Rusya'nn 500 mil
yon franklk tahvilini satn aldlar. Bu anlamay nlemek iin Almanya
Rusya'nn aleyhine ok propaganda yapm, lkin bu anlamay engelleyeme
miti. bu kadarla da kalmad. Arkasndan Rusya, Paris borsasndan nce 700
milyon ve biraz sonra da 1.200 milyon frank bor ald. Kalpleri intikamclkla
arpan franszlar iin imdi Rusya, mstakbel dmana kar mttefik olarak
grnyordu
34 *
.
Rusya ile yaplan istikraz grmelerinde, Fransa, bu mal ii bir siyas an
lamaya balamamak iin zel bir dikkat gstermiti. Fransa, Rusya'ya, "ki mil
letin dost olmas iin resm bir ittifaka gerek yoktur. Tehlike gn geldii za
man,her biri gerek dostlarn nerede bulacaklarn bileceklerdir" diyordu
33
1889 ylnda Rusya ile Fransa arasndaki yaknlama bir adm daha ileri giti.
Rus istikrazlarnn yapld srada, ar' kardei Grandk Vladinir Paris'i ziya
33
Fay Les Ogines..., Tone I, p. 111.
34
Fay, ayn eser, p. 112.
3;>
Hauser, ad geen eser. p. 298.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
394 FAHR ARMAOLU
ret etmi ve bu arada kendisine, Franszlarn yeni gelitirdikleri Lebel tfekler:
gsterilmiti. Grandk bu tfekleri ok beendiinden kendisine bir tane hedrne
edildii gibi, Rusya'ya dndkten sonra, Rusya bu tfeklerden Fransa'ya 500.0a
adet iin sipari verdi. Babakan Freycinet, Rus elisi Mohrenheima, "Bu tifei-
lerin bizim zerimize evrilmeyeceinden emin olmak isteriz" dedii zamir.
Rusya bu hususta gerekli teminat verdi
36
.
1890 Martnda Bismarck'n dmesi ve Teminat Anlamasnn yenilenme
mesi, Rusya'y Fransa'ya bir adm daha yaklatrd. nk, sadece Teminat
Anlamas yenilenmemekle kalmam, Ingiltere ile Almanya arasnda, szn et
tiimiz, 14 Haziran ve 1 Temmuz 1890 tarihli smrgeler anlamalar da imza-
lanmt. Bunun arkasndan II. Wilhelm'in Londra'y ziyareti gelmiti. Tam bu
srada da ngiliz donanmas talya'nn Fiume ve Venedik limanlarn ziyaret edi
yordu. Hsl , ngiltere ile l ttifak arasndaki mnasebetler ok samimi g
rnyordu. Rusya, ise, bu gelimeler karsnda kendisini yalnz ve izole edilmi
grmekteydi.
Ayn gelimeden Fransa da endie duymaktayd. Bu sebeple Rusya ile yakn
lamak iin hi bir frsat karmak istemiyordu. Fransz hkmeti, 1890
Maysnda, Rus arna komplo hazrlayp Fransa'ya kaan Nihiliseri, ar'n is
tei zerine yakalayp hapse attrnca, Rus ar buna o kadar sevinmiti ki, elle
rini aarak, "Nihayet Fransa'da da bir hkmet varm" diye barm
37
.
Rusya'ya yaklamak hususunda, Fransa 1890 yaznda bir frsat daha yakalad.
1890 Austosunda Rusya'da yaplan manevralara, Fransz Genelkurmay Bakan
General Boisdeffre de davet edildi. Bu manevralar srasnda Boisdeffre, Rusya
Savunma Bakan Wannowski ve Genelkurmay Bakan Obruchev ile bir ittifak
konusunda grmelerde bulundu. Ei Fransz olan General Obruchev, bir
Fransz-Rus ittifakna hararetle taraftard. Fakat Rus hkmeti henz byle bir it
tifaka cesaret edemiyordu. Bununla beraber, iki devletin Genelkurmaylar ara
snda szl bir anlama yapld. Buna gre, herhangi bir saldrnn sonucu, her
iki taraf iin nem arzedecek nitelikte olursa, iki tarafn silhl kuvvetleri ayn
anda harekete geecekti
38
. 1890 Hazirannda, Almanya'nn Petersburg elisi,
Berline, son haftalarda Fransz-Rus mnasabetlerinde anlaml bir deime ol
duunu yazarken, Fransann Petersburg elisi de, Austos ay sonunda Paris'e,
" yl nce bir Fransz-Rus yaknlamas hayal diye telkki edilirken, imdi daha
gerek ve daha salam bir hale gelmitir" diye yazyordu
39
. Rusya'nn Paris elisi
Mohrenhaim ise, hi bir anlamann imzalanmam olmasna ramen, Fransz-
36
Debidour, La Paix Arme, p. 138; Hauser, ayn eser, p. 298.
37
Debidour, ayn eser, p. 170.
38
Fay, Les Origines...., Tome I, p. 115.
39
Hauser, ayn eser. p. 302.
395
Rus dostluunun "granit kadar salam" olduunu sylyordu
40
. imdi artk,
Fransa ile Rusya arasnda bir "Entente Cordiale" den, yani samimi bir anlama,
samimi bir yaknlamadan sz edilmeye balanyordu.
Buna ramen, Rusya'nn Fransaya balanmakta tereddd vard ve
Almanya'dan kopmak istemiyordu. Bu sebeple ar III. Aleksandr 1891 Ocak
aynda Almanya nezdinde bir teebbste daha bulunarak bir anlama yapmak is
tedi. Farkat bu teebbs de sonu vermedi. Bundan dolaydr ki, Dileri Bakan
Giers, 1891 Martnda, Paris'teki elisine, Fransa ile Rusya arasndaki "entente
cordiale" i devam ettirmenin ok nemli olduunu yazmaktayd
41
. Rus hkmeti
ise l ttifakn kendisini kahredercesine silhlanmas karsnda, Fransa ile
Rusya arasndaki "entente cordiale" in Avrupada kuvvetlerin dengelenmesi ba
kmndan gerekli olduunu sylyordu
42
.
Fransa ile Rusya arasndaki bu yaknlama tabi Avrupa'nn gznden ka
mad. Baz devletlerin elileri Giers'e bunu hatrlattklarnda, Rus Dileri
Bakan, Fransa'nn Rusya ile bir "antlama" yapmak istediini, fakat Rusya'nn
bunu kabul etmediini sylyor ve Fransa ile yaknlama iin de, "Kk hediye
ler dosduklar devam ettiril
1
' demekle yetiniyordu
43
.
4. FRANSIZ-RUS ASKER ANLAMASI, 1892
Fransa, Rusya ile mnasebetlerinin yeteri kadar olgunlatna inanarak
1891 Nisannda Rusya'ya resmen ittifak teklif etti. Fakat Rusya yine yanamad.
Fransa'nn istikrarsz hkmetlerine Rusya gvenemiyordu. Lkin 1891
Maysnda ortaya kan bir olay, durumu deitirdi. l ttifak, 6 Mays 1891
de, Berlin'de imzalanan 15 maddelik yeni bir antlama ile ikinci defa yenilendi
44 *
.
Bu yenileme gizli yaplm. Fakat talyan Babakan Rudini, mttefiklerinin de
onay ile, bu yenilemeyi 29 Haziran 1891 de talyan parlmentosunda aklad.
Daha da nemlisi, Rudini, talya ile ngiltere arasnda 1887 Akdeniz anlamala
rndan da sz etti. Avrupa bu anlamalardan ilk defa haberdar oluyordu. Bu
aklamalardan zellikle Rusya rkt. nk, yle bir grnt ortaya kmt
ki, Rudini, sanki ngiltere de l ttifaka katlm gibi bir izlenim verdi
43
.
Almanyann Petersburg elisi Berlin'e, "Ruslar kendilerini tehdit altnda hissedi
yorlar" diye yazyordu
46
.
40
Fay, ayn eser, p. 115.
41
Hugh Seton-Watson, The Dclin of Imprial Russia, p. 178.
42
Hauser, ayn eser, p. 303.
43
ayn eser, p. 303.
44
Yenileme antlamann metni: Pribram, Les Traits Politiques Secrets de l'Autriche-Hongrie,
Tome I, p. 88-94.
43
Seton-Watson, ad geen eser, p. 178: Fay, ayn eser, p. 115.
46
Hauser, ayn eser, p. 305.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
396 FAHR ARMAOLU
Bu sebeple, bu sefer inisyatif Rusya'dan geldi. Giers, 16 temmuzda, Fransz
elisine, ngiltere'nin l tfak'la olan balan karsnda, "entente cordiale"
in bir adm daha ileri gtrlmesini teklif etti. Fransa hemen bir anlama tasa
rs sundu ve mzakereler balad.
Bu gelimenin arkasndan, Amiral Gervais komutasnda bir Fransz donan
mas, 23 Temmuzda Rronstadt limanna geldi. Rus halk ve Rus hkmeti,
Fransz donanmas ve denizcilerini grlmedik sevgi gsterilerde karlad. a
ve arie, Amiral gemisini ziyaret ettiler. Mill marlar alnd. O tarihe kadar,
Rusya'da, Fransz htillinin mill mar olan Marseillaise'in alnmas yasakt.
ar, Marseillaise, apkasn kararak dinledi. Gemide denizcilerle sohbet etti.
Amiral Gervais ve subaylarna iltifatlar yadrd ve kendilerini, I. Petro'nun 1711
de yaptrd, Peterhof yazlk sarayna davet etti.
l ttifak'm yenilendiinin aklanmas nasl Rusya'da deta bir panik ya
ranysa, "Kronstadt olay" da Almanyada ayn ekilde panik yaratm grnyor.
Petersburg'taki Alman elisi, "Ne bir din bayram ve ne de resm bir bayram
gn olmamasna ramen, halkn bu kadar samimi ve iten gsterilerde bu
lunmas, grlmemitir" diye yazyordu. anslye Kaprivi ise, 22 Austosta
Reichstag'da yapt konumada, "Kronstadt olay da dahil, her ey, iki taraf ara
snda bir ittifakn varln gstermektedir" diyordu
47
.
1891 Temmuzunda balayan Rus-Fransz grmelerinde baz gr ayrlk
lar kt. Fransa bir "asker" ittifak isterken, Rusya "genel anlama" taraflsyd.
Sonunda Fransa Rusya'nn grierini kabul ederek, 27 Austos 1891 de, mek
tup teatisi suretile iki maddelik bir anlama yapld
48
. Buna gre, genel bar
bozabilecek nitelikte bir sorun ortaya kanda taraflar derhal birbirlerine da
nacaklard. Genel bar eylemli ("effetivemet") bir tehdide maruz kalrsa ve
zellikle taraflardan biri bir saldr karsnda kalrsa, taraflar, alnacak tedbirler
konusunda derhal anlaacaklard.
Grmelerde Rusya, sadece Avrupa sorunlarna ait deil, Avrupa-d so
runlar hakknda da anlama istediinden, anlamada "genel bar deyimi kul
lanlarak, Asya'da bir ngiliz-Rus atmas ihtimali de anlama kapsamna so
kulmu olmaktayd.
Fransa bu anlamay elde ettikten sonra, Eyll ayndan itibaren, asker bir
anlama iin Ruslar sktrmaya balad. Fakat sonu alamad. Bir yandan
Rusya byle bir anlamaya yanamaz iken, dier taraftan Fransa'nn da ierde bir
takm sorunlar ortaya kt. Bu sebeple, Fransa'nn btn abalarna ramen,
1892 Martna kadar bir gelime olmad. Nihayet Fransa'nn bu tarihte bizzat ar
47
Hauser, ad geen eser, p. 306.
48
Maddelerin metinleri: Hauser, ayn eser, p. 308; Fay, ad geen eser, p. 117.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 397
nezdinde teebbse gemesi zerine, asker bir anlamann grmelerine ba
lanld. Fakat yine gr ayrlklar kt. Fransa, bu asker anlamada Almanya'ya
arlk vermek isterken, Rusya Avusturya-Macaristan'a arlk vermek istedi.
Neticede, bir kompromi niteliinde olarak
4
'
1
, ki Genelkurmay Bakan,
Obruchev ve Boisdeffre arasnda, 17 Austos 1892 tarihinde, gerek bir ittifak ni
teliinde olmak zere ve ar'n da onayndan getikten sonra, bir anlama imza
land
50
.
Buna gre:
1) Fransa, Almanya'nn veya Almanya tarafldan desteklenen talya'nn sald
rsna urarsa, Rusya btn hazr kuvvetlerde Almanya'ya saldracaktr.
Buna karlk, Rusya, Almanya'nn veya Almanya tarafndan desteklenen
Avusturya'nn saldrsna urarsa, Fransa btn mevcut kuvvetlerde Almanya'ya
kar savaacaktr.
2) l tfak veya l tfak devletlerinden biri, kuvvetlerini seferber hale
koyacak olursa, Fransa ve Rusya, bu olay haber alr almaz ve birbirlerine da
nmay beklemeksizin, derhal ve ayn zamanda btn kuvvetlerini seferber ede
cekler ve bu kuvvetleri mmkn olduu kadar snrlarna yakn yerlere sevkede-
cekledir.
3) Almanya'ya kar kullanlacak hazr kuvvetlerin miktar Fransa iin
1.300.000 ve Rusya iin de 800.000 olacaktr. Bu kuvvetler, Almanya'nn hem do
uda ve hem de batda sava yapmak zorunda kalmas iin, en byk sratle ve
tmyle savaa sokulacaktr.
4) Bu hkmlerin uygulamasn hazrlamak ve kolaylatrmak iin, iki tarafn
Genelkurmaylar, birbirlerile devaml temas halinde bulunacaklardr.
5) Gizli olan bu anlamann sresi l ttifak'n sresi kadardr.
5. 1894 FRANSIZ-RUS TTFAKI
1892 asker anlamasnn hkmleri ak bir ekilde gsteriyordu ki, iki dev
letin ordular arasnda gerek bir ittifak yaplmt. nk, bir sava halinde sk
ibirliini ngrmekteydi. Dolaysile, bu asker anlama ile Fransa, Rusya'nn it
tifakn elde etmede byk bir adm atmt.
Ne var ki, bu anlama, hkmeder arasnda imzalanm resm bir antlama
veya resm bir ittifak deildi. Hkmetleri balayc bir kuvveti yoktu. Anlamay,
nihayet iki Genelkurmay Bakan imza etmiti. Ne Dileri Bakanlarnn, ne de
4!l
Seton-Watson, ad-geen eser, p. 180.
Anlama iin bak.: Hauser, ayn eser, p. 311-312; Fay, ayn eser, p. 120-121; Seton-Watson, ay
eser, p. 179-180; Colliard, Droit International et Histoire Diplomatique, p. 415-416.
398 FAHR ARMAOGLU
bykelilerin imzas vard. Dolaysile hkmetleri balamazd. Halbuki
Fransa'nn istedii "resm bir ittifakt. Fakat Rus ar, her eye ramen,
Almanya'dan ekiniyordu ve Almanya'y kkrtmak istemiyordu.
Bir baka nokta ise, Rus ar imzalanacak bir ittifakn "gizli" kalmasn isti
yordu. Halbuki anlama hkmetler arasnda imzalanacak olursa, Fransa'nn bu
anlamay onay iin parlmentoya gtrmesi gerekecekti ve o zaman da gizlilik
diye bir ey kalmayacakt. Hatta ar, "Anlamann Fransz kabinesinde tartl
masndan korkuyorum. Byle bir durumda anlamann 11e gizlilii kalr, 11e bir
eyi. O zaman da bu anlama benim iin sona ermi demektir" diyordu
1
. Bu
sebeple ar, yaplan anlamann sadece Fransz Cumhurbakan tarafndan
onaylanmasn istedi. Halbuki, Fransz anayasas "kuvvei icra" ilkesini kabul et
tii iin, Fransa Cumhurbakanna byle bir yetki vermiyordu. Bu sebeple, 1892
anlamasn ar onaylad halde, Fransa onaylayamamt. nk ar'n itiraz
lar karsnda, onaylayacak makam bulunamamt.
Fransa abalarnn arkasn kesmedi. 1892 Eyllnden itibaren, bu anla
mann hi deilse Dileri Bakanlar arasnda imzalanmas iin Rusya'ya baski
apt. Fransa'nn bu abalar bir buuk yl kadar srd. Bu arada, Rusya, yine
Almanya ile mnasebetlerini dzeltme hevesi iinde oldu. Dileri Bakan
Giers, 1893 Nisannda, Petersburg'taki l ttifak devledei yelerine, Fransa ile
Rusya arasnda akdedilmi herhangi bir ittifak olmadn belirterek, yle di
yordu: "Rusya, kendisine gveilemeye, intikama susam bir milletin hizme
tine girmekten ve herhangi bir ekilde ellerini balamaktan kanacaktk'
52
. Giers
bu szleri sylediinde, iki taraf Genelkurmaylar arasndaki "asker ittifak" imza
lanal sekiz ay olmutu. Fakat, Giers, bu anlamay geerli saymyordu. Bu an
lama, Giers'in bu szlerine gre, Rusya iin balayc bir anlama deildi. Yani
Fransa haklyd.
Lkin Rusya'nn, bu, Almanya'ya irin grnme abalar sonu vermedi.
Almanya'dan yeni bir istikraz akdetmek istedii halde, buna muvaffak olamad.
stelik, Almanya 1893 Temmuzunda kabul etii bir kanunla asker sayasn art-
trd. Alman Babakan bu kanunu Reichstag'da savunurken, "iki cepheli sava"
ihtimalinden sz etmekteydi
53
. Fransz hkmeti de, 1893 Eyllnde Rusya'ya
verdii notada, Almanyann bu askerlik kanununa dikkati ekerken, "Alman as
kerlik kanunu, her iki lke iin de bir tehlikedir. Dolaysile, Rus ve Fransz
Genelkurmaylar arasnda varlm olan anlama, uygulama zaman geldiinde,
hi bir tereddde yer vermemelidir" diyordu
54
. Almanya'nn yeni askerlik ka-
:>1
Fay, Les Oigines.... Tome I, p. 119.
;>2
Hauser, udi geen eser, p. 315.
:

3
Hauser. ayn eser, p. 316.
54
ayn eser, p. 317.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 399
nunu Rusya'y da rktt. 1892 anlamasnn resm bir ittifak haline getirilme
sini, Rusya da kanlmaz grd.
Rus Dileri Bakan Giers, 27 Aralk 1893 de Petersburg'daki Fransz elisi
M. de Montebello'ya gnderdii bir nota ile, Rus hkmetinin 1892 anlamasn
kabul ettiini ve geerli saydn bildirdi. Fransz Hkmeti de, 4 Ocak 1894 ta
rihli notas ile ayn hususu tekrar edine, Fransz-Rus ittifak "resm" nitelik, yani
hkmetler arasnda imzalanm bir anlama niteliini kazanyordu. Fransz-Rus
ittifaknn tarihi de 4 Ocak 1894 olarak kabul edilir
55
. Bununla beraber, resm it
tifak anlamas 1894 Martnda imzaland.
Bu suretle Fransa, uzun abalardan sonra, Rusya'y resm bir ittifakla kendi
sine balam oluyordu. Bu, III. Cumhuriyet Fransasnm tarihinde bir dnm
noktas tekil eder. Zira Fransa, bir eyrek yzyla yakn sren bir yalnzlktan
kendisini kurtarm oluyordu. Fakat, ayn zamanda Almanya'nn ve Bismarck po
litikasnn da Avrupa'daki stnlnn sona ermesiydi. Fransz-Rus ittifak,
l ttifak ile yklm bulunan "Avrupa Dengesi"ni tekrar tesis etmi olu
yordu
5
'. imdi, Almanya, Avu s turya-M acar i s tan ve talya'nn meydana getirdii
byk konstellasyonun karsnda, Rusya ve Fransa'dan meydana gelen ve bu
konstellasyon ile mcadele etme ve hatta onu yenme gcne sahip yeni bir
denge unsuru douyordu ve bozulmu veya tehdit edilmi bulunan Avrupa den
gesi aruk sadece bu konstellasyona bal olmaktan kyordu
57
.
Fransz-Rus ittifak gizli olmakla beraber, hemen ertesi yldan itibaren ortaya
kan gelimeler, byle bir ittifakn varlnn nemli iaretleri oldu. III.
Aleksandr, 1894 Ekiminde ld. Yerine olu II. Nikola geti. II. Nikola ve ei
1896 Ekiminde Paris'i ziyaret ettiler. Fransa Cumhurbakan Flix Faure da 1897
Austosunda Petersburg'u ziyaret etti. II. Nikola 1901 Eyllnde Paris'i bir kere
daha ziyaret etti. Bu arada, Rusya'nn Fransa'dan ald istikrazlar, Rus ekonomi
sinde byk rol oynamaktayd
58
. Bu gelimeler iinde Rus-Fransz ittifak, 1897 y
lndan itibaren herkesin bildii bir gerek haline geldi.
Fransz-Rus ittifak, II. Wilhelm iin herhalde beklenmedik bir gelimeydi.
Yahut en azndan danmanlar iin. Onun iindir ki, 1894 yl sonunda, Alman
Dileri Bakanlna (Wilhelmstrasse) yazd bir mektupta, "Rusya'nn Avrupa
ve A\rupa "Dousu" (yani Osmanl mparatorluu) ile daha az megul olmas
iin, onu Uzak Dou'ya bulatrmak gerekir" demekteydi
59
.
03
03
Resmlemi ittifakn metni: Fay, Les Origines...p. 121.
511
Milioukov, Histoire de Russie, Tome III, p. 1029.
;,/
Debidour, La Paix Ai me, p. 194 .
8
Seton-Watson, ad geen eser, p. 181.
'
:<J
Hauser, ad geen eser, p. 320.
400 FAHR ARMAOLU
Fansz-Rus ittifak 1899 Austosunda iki noktada deitirildi. Fransa ile
Rusya arasnda nota teatisi ile yaplan deiikliin birincisi ile, ittifakn sresi,
l ttifakn sresine bal olmaktan karld. ttifak, taraflardan biri feshe
dilmeye kadar yrrlkte kalacakt. Yani sre unsuru kaldrlyordu. kinci dei
iklie gre de, ittifakn ilk eklinde, ama olarak "barn korunmas" kabul
edildii halde, buna "Avrupa'da kuvvet dengesinin korunmas" da ilve edildi"
0
.
KNC KISIM
NGLZ-FRANSIZ ANLAMASI, 1904
(Entente Cordiale)
Fransz-Rus ittifak, hem Fransa'y ve hem de Rusya'y, iinde bulunduklar
yalnzlktan kurtarma amacn gttyse, dorusu bu ama gereklemi saylabi
lir. Lkin bu ittifakn, l ttifak ile, silhl kuvvet bakmndan boy lmeye
yeterli bir kombinezon olmad da bir gerektir. Bu durum, 1894 deki Fansz-
Rus ittifakndan , 1904 deki ngiliz-Frasz "Entente" a kadar 10 yl sre ile de
vam etmitir. Bu dnemde, l ttifak ile Fansz-Rus ittifak arasnda, taraflar
dan hi birinin kuvvet zoruyla bozmaya cesaret edemiyecei nisb bir denge
mevcut olmutur"
1
. Yine bu dnemde, taraflardan hi biri dierine tam bir g
venle saldrabilecek bir stnle sahip olmamtr. Fakat bu arada iki nemli
gelime meydana geldi. Biri, ngiltere'nin "muhteem inziva" sm terkederek,
Fransa ile "Entente Cordiale" i, yani "Samimi Anlama"y yapmas; dieri de,
talya'nn, mttefiklerine sadakat konusunda ortaya kard phelerdir"
2
.
ngiltere'nin Avurpa kt'asna kar yzyllar boyunca uygulad politika,
"muhteem inziva" diye adlandrlr. Bu politikann temelini "Avrupa'da Denge"
tekil eder. Bu iki unsur birbirine sk skya baladr.giltere bu inziva politi
kas ile Avrupa'ya kar ellerini serbest tutarken, "Ingiliz Kanal "n yani Ma de
nizini kontrol altna alma tehdidini gsteren ve kendisinin denizlerdeki stnl
ne meydan okuyan herhangi bir kuvvete kar harekete gemekte de tereddt
gstermemitir.
19. yzyln sonlarna gelirken, ngiltere, bu inziva politikasndan sknt
ekmeye balad. Zira, Smrgecilik alanndaki faaliyetleri, Avrupa-d pek ok
noktalarda kendisini Avrupann byk devletleri ile atma durumuna soktu.
Btn Avrupa'y kendisine kar bir blok halinde birlemi grd. Muhteem
nziva, tehlikeli ve zararl bir "inziva", tam bir yalnzlk haline gelmeye bala
mt. Bu tehlikeli yalnzlktan kurtulmak iin, nce Almanya ile anlamak iste-
1,0
Seton-Watson, ad geen eser. p. 181.
01
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 126.
1,2
ayn eser, p. 126.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 401
diyse de sonu alamad
153
. Bunun zerine, nce Fransa ve sonra da Rusya ile,
smrgecilik alanndaki amalann sona erdirerek, "Merkez Devletler denen
l ttifak bloku karsnda yer almak suretile, hem kendisini yalnzlktan kur
tard ve hem de Avrupa'da dengenin kurulmasn salad. Bu suretle l ttifak
Avrupa gelimelerine bal olarak ortaya karken, ngiltere'nin Fransa ve Rusya
ile anlaarak mnasebetlerini dzeltmesi, tamamen Avrupa-d alanlardaki, yani
smrgelerdeki sorunlar zmesi ile mmkn olmutur.
ngiltere'nin Fransa ile anlaabilmesi olduka uzun bir hikyedir. Bu, Fransa
ile smrgelerdeki amalarn ve bunlarn tasfiye edilmesinin hikyesidir.
1. GNEY-DOU ASYA'DA NGLZ-FRANSIZ ATIMALARI
19. yzyln ortalarndan ibaren Asya ktasnn Gney-Dou ksm ile, zel
likle ngiltere ve Fransa yakndan ilgilenmiler, birincisi ba'dan, kincisi de do
udan girerek, blgede yaylmaya almlardr. O srada bu blgede yer alan
lkeler unlard: Birmanya (Burma), Siyam (bugnk Tayland) ve Hidi-ii
(Tonkin, Koinin, Annam, Kambo ve Laos).
ngiltere'nin bu blgedeki yaylma faaliyetlerinin iki amac vard: Bir yan
dan, Hindistan'n dou snrlarn gvenlik aluna almak; dier yandan da in'e
gneyden girmek iin yeni bir yol amak. Bu sebeple, ngiltere, zellikle
Birmanya, ve Siyam (Tayland) ile ilgilenmitir.
Fransa ise, blgenin dousundan girmeye balam ve batya ve kuzeye
doru genilemitir. Yani, Hindi-ini zerinde faaliyet gstermitir. Fakat,
Fransa, Hindi-in'i de batya doru yayldka, yani Birmanya'ya ve Hindistan'a
doru yaklatka, ngiltere'yi rktmtr. Fransa'nn bu blgedeki yatlmas,
balangta, III. Napolyon'un Katoliklik politikas ile yakndan ilgili olmakla be
raber, sonradan, ekonomik nitelikli bir smrgecilik niteliini kazanm ve ayn
zamanda, ngiltere gibi, in'e nfuz etme amacna ynelmitir.
ngiltere, 1826 ylnda, Birmanya'nn Bengal Krfezi kylarnda baz ticar te
sisler kurmutu. 1852 ylnda Rangoon'u da alarak deltadan daha yukarlara k
m ve Prome ehrini de igal etmiti. Bu suretle gney Birmanya'nn nemli bir
ksm ngiltere'nin eline gemi olmaktayd. Irrawaddy vdisi ise, gney in'e gi
den bir yoldu. 1869 da yine Irrawaddy nehri zerinde ve daha kuzeyde bulunan
Bhamo ehrini de alnca, in'in, maden zenginlikleri ile bilinen Yunan eyaleti
nin snrlarna iyice yaklam bulunuyordu. Bundan sonra btn faaliyetini
in'in bu eyaleti zerinde younlaracakr.
1878 de Birmanya'nn bana geen yeni Kral Thibau, Ingilizlere kar cephe
ald. Ve Fransa'ya yaklat. Fransa'dan mal, asker ve teknik danmanlar getirtti.
1,3
Bu konuda bak.: Fav, ayn eser, p. 126-130.
402 FAHR ARMAOLU
1885 de Thibau ile Fransa arasnda bir anlama imzaland. Bu anlama,
Birmanya'y Fransa'nn himayesi altna sokma amacn gtmekteydi. Fakat
ngiltere bu anlama)! renince son derece telland. Zira bu srada Fransa
Tonkin'i (bugnk Vietnam'n kuzeyinde) de ele geirmiti. Bu blge,
Birmanya'nn kuzey blgelerine bitiikti. Demek oluyordu ki Fransa, Hindi-
ini'nin kuzeyinden Birmanya'ya sarkp Hindistan' tehdit edebilecekti.
ngiltere'nin bu durum karsnda Fransa'y protestosu o kadar sert oldu ki,
Fransa gerilemek zorunda kald ve Fransz konsolosunun, bu anlamay Fransz
hkmetinin iznini almadan yaptn syledi. Fransa'nn tevili ne olursa olsun,
ngiltere bir defa rkmt. Birmanya'y tamamen kontrol altna alarak,
Hindistan'n gvenliini daha salamlatrmak iin, 1885 yl sonunda
Mandalay'a 14 bin kiilik bir kuvvet sevkedip, Kral Thibau'yu esir ald ve
Birmanya'y Hindistan'a kattn iln etti. Bununla beraber, mahall liderler ve
prensler, daha iki yl ngiltere'ye kar mcadele ettiler. Ancak 1887 ylnn so
nunda ngiltere Birmanya'y tamamen kontrol altna almaya muvaffak oldu.
ngiltere Siyam ile de ilk defa 1826 de temasa gemi ve bu tarihte yapt
bir anlama ile Siyam'n baz limanlarn ticarete atrmt. 1855 ve 1856 da yap-
anlamalarla ngiltere, Siyam'daki ticar ve ekonomik imtiyazlarn daha da
geniletmitir. Bu imtiyazlar konusunda ngiltere'yi, Amerika, Fransa, Prusya,
Portekiz, Hollanda ve Danimarka izlemitir. Yzyln sonlarna doru, Fransa'nn
Hindi-ini'ye adamakll yerlemesinden sonradr ki, Siyam, ngiltere ile Fransa
arasnda yeni bir atma konusu olacaktr.
Fransa'nn 18 inci yzyln ikinci yarsndanberi Anam (bugnk Vietnam)
mparatorluu ile temas vard. spanyollarla birlikte buraya katolik misyonerler
gnderiyorlard. 1833 de katolik misyonerlerin ldrlmesi zerine Kral Louis
Philippe, Annam sularna bir donanma gndererek, bir gsteri yapm fakat bu
kadarla yetinmiti. III. Napolyon, baa geer gemez, katolik misyonerleri soru
nunu ele alm ve Annam ile yakndan ilgilenmeye balamt. Bu ilgi ve faalive-
tin sonucu olarak Fransa, 1862 de Annam mparatoru ile yapt bir anlamayla,
Annam'm gneyinde bulunan liman ele geirdi. Bundan baka, Koii
(Cochin-China, Mekong deltas) de, Mekong deltasndaki baz limanlarla da ti
caret yapma hakkn ald. Bu anlamaya gre, Annam, Fransa'nn onay olmadan
hi bir devlete toprak vermeyecekti.
Bu anlamadan sonra Fransa Mekong deltasna tamamen yerleti. Bundan
sonra daha yukar karak Kambo'u (bugnk Kampuea) ele geirmey'e a
lt. Fakat Kambo krallar 18. yzyln sonundanberi Siyam'n nfuzu altnday
dlar. Siyam, Fransa'nn Kambo'a girmesini nlemek istedi. Bu hareketinde
ngiltere de Siyam' destekledi. Daha nce de belirtiimiz gibi, ngiltere,
Fransa'nn Hindistan'a yaklamasn istemiyordu. Fakat Mekong vdisine egemen
olmak iin Kambo'u kontrol altna almaya kararl bulunan Fransa faaliyetini
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 403
srdrd. Siyam, Fransa'nn yaylmasna bir ka yl direndikten sonra, 1867 de
imzalad bir anlama ile, Fransa'nn Kambo zerindeki himayesini kabul etti.
Bu tarihten sonra Fransa'nn faaliyeti kuzeye, Tonkin'e yneldi. nk, g
ney in'e girebilmek iin Tonkin'deki Krmz Nehir'iri (bugnk ad Hog
nehri) Mekong nehrinden daha fazla ulama msait olduunu grmt.
Tonkin Prensi, 1862 de Annam mparatoruna kar ayaklanm ve kendisini
Kral iln etmi. Prens, Annam mparatoruna kar mcadelesinde Fransa'nn
yardmn istemi, fakat Fransa bu istei yerine getirmeyi uygun bulmamt.
Fakat in'e gneyden girebilmek iin Krmz Nehrin nemi anlalnca, 1869 da
Fransa fikrini deitirdi. Lkin ertesi yl 1870 Sedan hezimeti olunca ve Fransa
iin imdi bir Almanya sorunu ortaya knca, Fransa'nn Hindi-ini'deki faali
yeti de iyice yavalad. Bununla beraber 1874 de Annam ile yapt bir anlama
ile, Krmz Nehir'de ticaret yapma hakkn elde etti. Lkin bu hak kt stnde
kald. Zira, nehir vdisine egemen olan yerli kabileler, Fransa'ya rahat vermedi
ler. Fransa da bunlarla fazla uraamad. Avrupa cephesi imdi Fransa iin ok
daha nemliydi.
1883 ubatnda Jules Ferry'ni ikinci defa babakanla gelmesi (birincisi
1880-1881 de), Fransa'nn Hindi-ini'deki faaliyetine yeni bir ivme kazandrd.
Jules Ferry, 1883 Austosunda Tonkin'e kara ve deniz kuvvetleri gndererek
Krmz Nehir deltasn tamamen igal etti. Bu durum karsnda Annam
mparatoru, Fransa ile imzalad bir anlama ile, Fransa'nn Tonkin zerindeki
himayesini ve asker igali tand. Annam, 1884 de imzalad baka bir anlama
ile de, gerekli grd takdirde, Annam mparatorluu'ndaki herhangi bir nok
tay igal etme hakkn da Fransa'ya tand. Bu, ark Fransa'nn Annam zerinde
tam anlam ile himaye kurmas demekti. Ayrca, bu surede Fransa, hemen he
men btn Hindi-ini'ye yerlemi oluyordu.
Mamafih, Laos pltosundaki topraklar meselesi de, bu sefer Fransa ile
Siyam arasnda anlamazlklara sebep oldu. Bu pltoda ve Mekong nehri ze
rinde Loang-Prabang ve Vien-Tiane Prenslikleri vard. Bu Prensliklerin bulun
duu topraklar, ok eskidenberi, Siyam ile Annam arasnda anlamazlk konu
suydu. Siyam, Vien-Tiane'yi 1827 de igal etmiti. Annam'da, 1885 de bir ayak
lanma kp bu ayaklanma drt yl srnce, frsattan istifade eden Siyam
Louang-Prabang' da igal etmiti. Bu durum karsnda Tonkin ile gney Hidi-
ini topraklar, 80 Kim. geniliinde bir toprak eridi ile birbirine balanm
oluyordu. Bunu sakncal gren Fransa, Annam'n koruyucusu sfatile, bu iki
prenslik konusunda Siyam' grmelere davet etti. Fakat Siyam bu daveti red
dedince, Fransa, Siyam zerinde baskda bulunmak zere 1893 Temmuzunda
Bangkok'a bir sava gemisi gnderdi. Fransa'nn Siyam zerindeki bu basks,
ngiltere'nin iddetli tepkisine sebep oldu. "mparatorluun erefi" nden sz
404 FAHR ARMAOLU
eden Kralie Viktorya, "Fransa bizi tehdit ediyor" diyordu
154
. Frasz-ngiliz m
nasebetleri birdenbire gerginleti. Bunun zerine ngiltere Dileri Bakan,
Bangkok'taki ingliz kuvvetleri komutanna yle bir telgraf ekti ki, "ngiltere
Pazartesi sabah kucanda, Fransa ile bir sava bulabilirdi
1
'
04 5
. Kralie Viktorya
bile, bu telgraftan haberdar olduu zaman bir sava ihtimali dolaysile panie
kaplmt. O kadar ki, Dileri Bakan Alman ve talyan elilerine, Fransa ile bir
sava halinde, bu iki devletin nasl bir durum alacaklarn bile sordu. Halbuki
Fransa'nn bu kadar ileri gitmeye niyeti yoktu. Nitekim, Siyam'a kar hi bir
kt niyeti olmadn, sadece Laos'u elde etmek istediini syleyince ngiltere
yumuad.
ngiltere'nin bu yumuamas karsnda da Siyam, Fransa'ya daha fazla di
renmedi ve 1893 Ekiminde Fransa ile bir anlama imzalad. Bu anlama ile
Mekong nehrinin sol kysndaki btn topraklar, yani Laos'u Fransa'ya teketti.
Mekong nehrinin sa kysnda da 25 Kim. geniliinde bir tarafsz blge tekil
ediliyordu.
ki yl sonra Fransa ile ngiltere arasnda yeni bir atma daha patlak verdi.
Laos'n kuzeyinde ve Laos ile Tonkin arasnda, in'e ait olan Xien-Houng
Prenslii bulunuyordu. Fransa, 1895 Hazirannda in ile yapt bir anlama ile
burasn ald. Bu prenslik, Birmanya ile komu olduundan, ngiltere, i-
Fansz anlamasn da protesto et. Birmanya ile Fransz topraklar arasnda ta
rafsz bir blgenin kurulmasn istedi. Fakat bunda fazla ileriye gitmedi. 1896
Ocak atnda ngiltere ile Fransa arasnda yaplan bir anlama ile, Mekong neh
rinin Talveg izgisi, Birmanya ile Tonkin arasnda snr olarak kabul edildi.
ngiltere, Siyam' da Fransa'nn eline dmesini nlemek iin, yine 1896
Ocak aynda, Fransa ile bir anlama daha yapt. Bu anlama ile taraflar, Merkez
Siyam'a yani Menam vdisine mdahale etmemeyi taahht ediyorlard. Bunun
anlam uydu ki, Siyam' dousu Fransz, bas ngiliz nfuz alan oluyor ve or
tada bir tampon blge iki taraf birbirinden ayryordu.
Bu ekilde, gney-dou Asya'daki ngiliz-Frasz mcadelesi nihayet bir uz
lamaya balanm olmaktayd.
2. MISIRIN NGLTERE TARAFINDAN GAL VE FRANSA
ngiltere'nin, Hindistanla balantsn tekil eden "mpartorluk Yolu"
(Imperial Road) zerinde darbe vurmak iin Napolyon'un 1798 yazsnda yapt
Msr seferi, hem Fransa'nn ve hem ngiltere'nin, bu topraklarla olan ilgilerinin
balangcn tekil eder. Mehmet Ali ayaklanmas ve Fransa'nn, Osmanl
04
Pierre Renouvi, La Question d'Extrme-Orient, Paris, Hachette, 1946, p. 128. Gney-dou
Asya ile ilgili aklamalarmzda bu eserden ok yararlandk .
*** Fay, Les Origines...., Tome I, p. 128.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
405
Devleti'nin bu si valisinin yannda yer almas, ngiltere ile Fransa'nn Msr ze
rinde bir kere daha atmasna sebep oldu. Esasnda, ngiltere, daha
Napolyon'un Msr seferinden sonra, Msr'n kendisi iin nemini grm ve
bu topraklara gz koymutu. Napolyon'un Msr seferi Fransa iin de, deta, bu
toprakla kendisi arasnda doal bir ba kurmutu.
Svey Kanal, Fransa ile ngiltere arasnda Msr zerindeki mcadeleyi
iddetlendiren en nemli faktr olmutur.
Mehmet Ali Paa, 1846 ylndan itibaren bunama iaretleri gstermeye ba
lad. Bunun zerine Msr, oullar ve torunlar ile ynetilirken, yine ayn yl, ev
ltl brahim Paa Msr Valisi tayin edildi. Fakat o da ay sonra ldnden
Valilik, Mehmet Ali'nin torunu Abbas Paa'ya geti. Mehmet Ali ise, 1849
Austosunda ld. Msr, bundan sonra, Abbas Paa (1848-1854), Sait Paa
(1854-1863) ve smail Paa (1863-1879) tarafndan yneltildi
1

6
. Svey Kanal'mn
hikyesi bu valilerden Sait Paa zamanna rastlar.
Svey Kanal'mn almas fikri Firavunlar ve ondan sonra da slmlar za
manna kadar gider. Msr Trk egemenliine girdikten sonra, deryalar kaptan
Ali Ulu, Padiaha, kanal ama fikrini kabul ettirmeye almt. Padiah III.
Mustafa (1757-1774) de ayn fikri benimsemi ve bir takm incelemeler yaptr
mt. Napolyon da, Msr' igal edince, beraberinde gtrd ilim heyetinde
bulunan mhendislere, Akdeniz ile Kzldeniz'in birletirilmesinin mmkn
olup olmadn incelettirmi ve olumlu cevap almt!
Mehmet Ali'nin drdnc olu Sait Paa da, babas gibi Msr'n kalknmas
iin byk fikirleri olduundan, Akdeniz ile Kzldeiz'i bir kanal ile birletire
rek Msr'n ekonomik ve ticar bakmdan kalknmasn hzlandrmak istiyordu.
Mehmet Ali, Svey Kanal'n amak fikri kendisine teklif edildiinde, "Boazlar,
Osmal devleti'nin sebebi felketi oldu. Ben de Msr'da bir Boazlar meselesi
yaratmak istemem " demiti
68
. Fakat olu Sait Paa byle dnmedi.
1831-1838 tarihleri arasnda Fransa'nn skenderiye Konsolosluunu yapan
Ferdinand de Lesseps Msr'da ok popler bir kiiydi. 1835 deki veba salgnnda
Msr halkna yapt yardmlarla byk sempati toplamt. Bu sebeple, 1851 de
Sait Paa Msr Valisi olunca, onun dostluunu kazand. Bundan yararlanarak,
Lesseps 1854 de Sait Paaya Svey Kanal hakknda bir muhtra verdi"-'. Sait
Paa, Kanal fikrine oktan hazr olduundan, Svey Kanal'n amas iin 30
Kasm 1854 de Lesseps'e bir irket kurma imtiyazn verdi. Fakat bu imtiyazn
geerli olabilmesi iin Osman Devleti'nin de bu imtiyaz onaylamas gereki-
116
Enver Ziya Karal, Osmal Taili. Cilt VI, s. 89.
ayn eser, s. 90-91.
68
ayl eser, s. 91.
6il
Driault, Question d'Oiem, p. 293.
406 FAHR ARMAOLU
yordu. Halbuki Osmanl Devleti bu srada, ngiltere ile mttefik olarak Krm
Sava'n yapmaktayd ve ngiltere de Fransa'nn bu teebbsnn karsndayd.
Lesseps, bu teebbsne ngiliz kamu oyunun desteini kazanmak iin
ngiltere'de eitli faaliyetlerde bulunurken, Said Paa da Lesseps'e 5 Ocak 1856
da kanal iin yeni bir imtiyaz verdi. Bu imtiyazda, Svey Kanal'nn tarafsz ola
ca, btn milletlerin ticaret gemilerine ak bulunaca, gei hussunda hi
bir devlete ayrcalkl muamele yaplmyaca belirtilmek suretile
70
bir bakma
ngiltere'nin endieleri giderilmek istenmiti. Bu imtiyazdan sonra Lesseps,
Kanal irkteti'ni kurmak iin harekete geti. irket, her biri 500 franlk 400.000
hisse senedine sahip olacakt. Bundan 207.000 hisse Fransa'ya, 85.506 hisse
ngiltere'ye ve 96.000 hisse de Osmanl Devletine ayrlmt. Geriye kalan hisseler
baz devletler tarafndan alnd
71
. ngiltere, kendisine ayrlan hisseleri satn al
mad iin bunlar Sait Paa satn ald. ngiltere, irkettin kurulmasn engelle
mek iin her tedbire bavurmaktayd. Ne var ki, Lesseps, Osmanl Devleti'nin ge
rekli izni vermemi olmasna ramen, 25 Nisan 1859 da Kanala ilk kazmay
vurdu.
Bu arada, Kanal iinin iine III. Napolyon da girmi bulunuyordu. III.
Napolyon 1854 ferman zerine Sait Paa'ya Lejyon Donr niann tevcih etti.
Fransa'da btn tannm devlet adamlar Lesseps'in Kanal teebbsn destek
lemekteydi. Daha da ilginci, Kanal'n almas ile Akdeniz'deki limanlarnn da
nem kazanacana inanan talya ve Avusturya da Kanal projesini desteklemek
teydiler. Lkin iin bu duruma gelmesi zerine, ngiltere ile Fransa arasnda,
stanbul'da, Bbli zerinde byk bir bask mcadelesi balad. Fransa,
Bbli'den resm izni koparmaya alrken, ngltere de Bbli'nin bu izni ver
memesi iin aba harcamaya balad. Bu mcadele bir hayli uzun srd.
ngiltere, Kanal almalarn bile engellemek iin her areye bavurdu.
1866 da Girid ayaklanmasnn balamas, stanbul ile Msr Valisi arasndaki
mnasebetlerde yeni gelimelere sebep oldu. 1863 de Msr Valisi olan smail
Paa, Bbli ile mnasebetlerini dzeltmek iin her araye bavurdu. Eflk-
Budan olaylar bagsterince stanbul'a 8.000 kiilik bir kuvvet gnderdi.
Osmanl Devleti ileri gelenlerine ise para ve hediye datmaktan geri kalm
yordu. "Kapyolda hediyesi denen bu paralarn nereden geldiini kimse sor
muyordu. Padiah Abdlaziz ve Sadrazam Fuat Paa da, smail Paa'dan honut
tular
72
. 1866 da Girid ayaklanmas balaynca, smail Paa 18.000 kiilik bir Msr
kuvvetini Girid'e gnderdi. smail Paa, bu faaliyetlerinin karln iki ekilde
70
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt M, s. 92.
71
ayn eser, s. 92. Sait Paa Osmanl Devleti'nin de hisselerini satn alarak elindeki hisse senedi
miktar 176.000 olmutur.
,2
Karal, Osmanl Taihi, Cilt VII, s. 41.
407
ald. Padiah, 19 Mart 1866 da, Kanaln hafriyat iin izin verdi
73
. Arkasndan, 8
Haziran 1867 ferman ile smail Paa "Hdiv, bir eit Padiah Vekili (Vice-Roi)
unvann ald.
Svey Kanal 17 Kasm 1869 da dnya deniz trafiine ald. Al iin,
smail Paa byk trenler dzenledi. Alta, mparatorie Ojeni, Avusturva-
Maaristan mparatoru Franois-Joseph, Prusya Prensi Frederik, Hollanda Prens
ve Prensesi de hazr bulundular. Yine al trenlerine, eitli devletlere ait, 50
si sava gemisi olmak zere 130 gemi katld ve bunlar Port Said'den Svey'e ka
dar kanal getiler. ngiltere bu trenlere katlmamt
71
. smail Paa'nn bu t
renler iin milyonlar harcad sylenir.
Kanal'n almas, Msr'a o kadar nem veren ngiltere'nin bir hatasn da
ortaya koydu. ngiltere, Lesseps'in teklifine ramen, Kanal irketi'nin hisselerin
den hi almam ve sonunda irket, bir Fransz-Msr irketi eklinde kurul
mutu. Yani, Svey Kanal'na ve dolaysile ngilterenin mparatorluk Yol'na
Fransa hkim olmutu. Bundan dolaydr ki, ngiltere, yapt hatay tamir etmek
ve Msr'a yerlemek iin frsat kollamaya balad. Msr'n i durumundaki ge
limeler, arad frsatlar nne sermekte gecikmedi.
1863 de Msr'n bana geen smail Paa dnemi, Mehmet Ali sllesinin
en parlak dnemini tekil eder. Onun zamanndadr ki, Msr en geni snrla
rna ulamtr. Msr topraklar gneyde ad glne kadar genilemi ve do
uda da Osmanl Devleti Mendep Boaz'na kadar olan Kzl deniz kylarn
Msr tilvetine dahil etmitir. Msr'n topraklar Fransa'nn be misli olmutu
73
Bununla beraber, bu ihtiam salam temellere dayanmyordu. Sait Paa za
mannda balayan Msr'n modernize edilmesi ve Avrupallatrma hareketi,
smail Paa zamannda daha bir hzla devam etti. Bir ok bayndrlk ileri yap-
ly'or ve pamuk tarmnn gelitirilmesinde bir ok teknik ilerlemeler kaydedili
yordu. Lkin bunlar Msr'n kendi gelirleri ile deil, zellikle ngiltere ve
Fransa'dan alnan borlarla yaplyordu. Ayrca smail Paa son derece msrif ve
sefahata dkn bir insand. Bu da yetmiyormu gibi, smail Paa 1875 de
Habeistan' igale kalkm ve muazzam masrafla yaplan bu sefer baarszlkla
sonulanmt. 1872 ylnda Msr'n borlar 100 milyon Msr lirasna yakla
yordu. Yllk gelir 9.5 milyon lira olduu halde, borlarn yllk faizi 7.5 milyon
Msr liras tutuyordu. Her borlanma ile de Avrupa sermayesi, yannda siyas
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
73
19 Mart 1866 Fermannn metni: Noradounghian, Recueil d'Actes Internationaux de lEmpire
Ottoman, Tome III, p. 242-246. Ferman ayn zamanda szleme metnini de ihtiva etmektedir.
, !
Driault, Question dOient. p. 294-295.
Driault, Question dOrient, p. 292. Bu srada bu topraklarn yzlm 2.250.000 Km. tahmin
olunmaktayd.
408 FAHR ARMAOLU
nfuzu da getirmitir
70
. Masraflar gelirini her gn biraz daha atka, smail
Paa gnden gne borla yaar bir hale geldi. Londra ve Paris'teki kredibilitesi
de buna paralel olarak azald iin, her bor almada faizler giderek dayanlmaz
bir dzeye k. Faizler arttka da Msr halknn vergilerine yklendi
77
. Tabi bu
da giderek halkn ynetime olan tepkilerini arttrd.
Nihayet smail Paa, Habeistan seferinden sonra, Msr'n Kanal irketi'nde
sahip bulunduu 176.000 hisse senedini 1875 yl sonunda sata kard.
ngiltere iin uzun zamandr bekledii frsat ortaya kmt. Babakan Disraeli,
Maliye Bakanna bile danmadan ve banker Rotschild'lardan bor alarak 4 mil
yon Sterlin'e bu hisse senetlerini hemen satn ald. Fransa bu al-verie engel
olabilecek durumda deildi. Zira, bu srada Fransz-Alman mnesebetleri bir
krizden gemekteydi.
Buna ramen smail Paa vdesi gelen borlarn deyemeyince, Fransa'nn
teklifi zerine, bir ngiliz ve bir Franszdan meydana gelen bir komisyon kurula
rak Msr'n mliyesi bu komisyonun kontrol altna verildi. Yani, 1881 de
Muharrem Karanamesi ile Osmanl Devletinde kurulan Dyunu Umumiye
idaresi, daha nce Msr'da kurulmu olmaktayd.
Bundan sonra bir adm daha ileri gidildi. 1878 Austosunda ngiliz kontro
lr Maliye Bakan ve Fransz konuolr de Bayndrlk Bakan oldu. Bunun ar
kasndan, smail Paa btn ahs maln mlkn Msr hkmetine terketmek
zorunda brakld. Bu emlke dayanlarak yeni borlanmalar yapld. Msr
Mliyesinin ynetimine getirilmi bulunan Nubar Paa da ngiliz ve Franszlarla
ibirlii yapmaktayd.
Bu gelimeler, Msr zerinde bir ngiliz-Fransz mcadelesini de belirgin
hale getirmi bulunmaktayd. ngiltere'nin Msr'dan alacaklar deil, fakat
Fransa'nn bu iin iine girmesi, ngiltere'nin, Msr'n mal kontrol zerinde
sz sahibi olmasn tevik etmiti. Dileri Bakam Salisbury, 1878 Austosunda,
bu durumu "can skc" olarak nitelendirmekteydi
78
. Bununla beraber, ngiltere
Msr'daki faaliyetlerinde Fransa ile ibirlinden de ayrlmak niyetinde deildi.
Bu ibirlii dolaysiledir ki, ngiltere ve Fransa, baka devletlerin de iin
iine girmelerini nlemek iin, 1878 Berlin Kongresi'de, Msr sorununun
Kongre'de grlmesini nlemeye ve Nil havzasnda eit haklara sahip olmaya
karar vermilerdi
79
. Buna karlk da, bu durum yabanc mdahalesinden ho-
7,1
Karal, Osmanl Taili, Cilt VII, s. 88. Debidour, borlarn Fransz Frang olarak 1880 deki
miktarm 2.468.733.250 Frank eklinde vermektedir (La Paix Anne, p. 54, 1. no. lu dipnotu).
' Ronald Robinson and John Gallagher Africa and the Victorians, New York, Macmillan, 1967, p.
,8
Robinson and Gallagher, .Africa and die Victorians, p. 84 .
79
Karal, Osmanh Tarihi, Cilt VU. s. 89.
81.
409
lanmayan Msr'daki baz evreleri tahrik ediyordu. Bu sebeple, 1879
Hazirannda smail Paa'y Hidivlikten istifaya zorladlar. smail Paa, Osmanl
Devletin'den yardm istedi. Sadrazam Tunuslu Hayrettin Paa, smail Paa'nn
azlini savundu. Aksi takdirde, smail Paa halk tarafndan kovulacakt. II.
Abdlhamid ise aksi fikirdeydi. Abdlhamid, Hayrettin Paaya, "Paam, Paam
ben Trkm, Trk olarak kalacam" deyince, Sadrazam da "Ben de Mslimim,
Mslim olarak kalacam" demesi zerine, Padiah smail Paa'nn azline onay
verdi
8
".
smail Paa'nn azli zerine, yerine olu Tevifk Paa geti. Lkin, ngiltere ve
Fransa'nn bu basklar smail Paa'y daha da kar harekete geirerek, yabanc
mdahalesine kar Msr halkn kkrtmt. Esasnda, azlinde, Paa'nn bu fa
aliyetleri byk rol oynamt. smail Paa'nn azli ise, yabanc dmanln
daha da kkrtt. Kald ki, ngiltere ve Fransa, Msr hzinesinde tasarrufu sa
lamak iin, zellikle ordu'da kadrolar kstlama tedbirleri aldlar. Msr ordu
sunun asker says 11.000 kiiye indirilirken, 2.500.subay da emekliye sevkedildi
80 81
.
Bu durum ise Ordu'da yabanc dmanln hzlandrd. Napolyon Bonapa f n
Msr' igal ettii zaman ortaya atm olduu "Msr Msrllarndr" slogan ye
niden canland. Bu slogan etrafnda toplananlara "Vatan 1er, yani milliyetiler
denmeye baland
82
. Orduda bu milliyetiliin liderliini Albay Arabi ve iki ar
kada yapmaktayd. Bunlar 1881 ubatnda ayaklanarak, Savunma Bakan
(Harbiye Nazr) nn azledilmesini istediler. Tevfik Paa bu istei kabul ile,
Satanma Bakanlna, Varanflerin istedii Mahmut Sami Paa'y getirdi. Yeni
Satanma Bakan asker slahat yapacak bir komisyon kurdu ve bana da
Arabi'yi atad.
Fakat Komisyo'un tavsiye ettii reformlar Hdiv Tevfik Paa kabul etme
yince, askerler, yani Vataniler , 9 Eyll 1881 de Arabi liderliinde ayaklandlar.
Bunun zerine Tevfik Paa, Mahmut Sami Paa'y Babakanla ve Arabi yi de
Savunma Bakanl Mstearlna getirdi. Bu srada Ordu ile halk arasnda tam
bir dayanma gzlenmekteydi. Daha dorusu, halk Ordu'nun arkasnda yer al
mt. Vatanlerin bir amac da, Msr'da "meruti" yani anayasal bir rejimin ku
rulmasyd. ngiltere ve Fransa'nn Msr zerindeki mal basklar, halk nihayet,
hem Osmanl egemenliine ve hem de yabanc kontrolua kar ayaklanmaya
sevketmiti
83
. Mamafih, bu halk tepkilerinde, birbirinden ayr drt unsuru birbi
rinden ayrmak gerekiyordu. Bunlar, Trk egemenliine kar kan ve Bat'nin
anayasal sistemini benimseyen liberal reformcular, Hristiyan nfuzunun art
masna tepki gsteren Mslman muhafazakrlar, yabanc kontrolundan kurtu
80
Karal, ayn eser, s. 90.
81
Driault, Question d'Orient, p. 296.
82
Karal, ad geen eser, Cilt VIII, s. 90-91.
83
Africa and the Victorians, p. 87.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
410 FAHR ARMAOLU
larak kendi zenginliklerini devam ettirmek isteyen byk toprak sahipleri ve ni
hayet, Ordu'nun etkinliini egemen klmak isteyen Arabi ve Albaylar
84
.
Milliyetilerin bu baarlar Ingiltere ve Fransa'y tellandrd. Bu srada
Fransa'da, 1881 Kasmnda, Babakanla, intikamcln bayraktar olan
Gambetta geldi. Gambetta, Msr'da ngiltere ile ibirlii yapmak istiyordu.
ngiltere esasnda byle bir ibirliini dnmyordu. Fakat Gambettann tekli
fini, "bu ie baka devletleri kartrmamak artile raz oldu. Fakat, ngiliz-
Fransz ibirliini nlemek isteyen Bismarck, Osmanl Devleti'ni kkrtt.
Osmanl Devleti de, bu iki devletin Msr'a yapacaklar bir mdahalede kendile
rini yalnz brakmyacam bildirdi. Msr sorunundan bir savan kmasn is
temeyen Fransz Mill Meclisi, 1882 Ocak aynda Gambetta'y drd. Yeni h
kmeti Freycinet kurdu
85 *
.
Gambetta'nn Msr sorunu yznden ksa zamanda dmesi, Msr milliyet
ilerini daha fazla cesaretlendirdi. Vatan'ler, 1882 ubatnda yeniden ayakland
lar. Bu sefer Albay Arab, Paa rtbesi verilerek Savunma Bakan oldu. Ayn za
manda milliyeti gruba dahil subaylardan be tanesi generallie, 29 tanesi de
Albayla terfi ettirildi. Milliyetilerin Ordu'daki etkinlii esasl bir ekilde artm
olmaktayd. Bu gelimeler zerine Freycinet kabinesi, Msr sorununu, Berlin
Antlamasn imzalayan devletlerden meydana gelen bir milletleraras konfe
ransa havale ettirmeye karar verdi. (Haziran 1882). Konferans 23 Haziran 1882
de stanbul'da topland.. Padiah II. Abdlhamid, Msr sorununun, Berlin
Konferans devletlerini hi ilgilendirmediini ileri srerek, Osmanl Devletini
Konferansa sokmad. Konferansta ise, devletler, ngiltere ve Fransa bir yanda,
Avusturya, Almanya, Rusya ve talya dier yanda olmak zere iki cepheye ayrd-
lar. Sonuncu devletlerin amac, ngiltere ve Fransa'nn Msrda hareket serbes-
tisi elde etmelerini nlemekti. Nitekim, "Devletlerin Msr'da mnferid mdaha
lelerde bulunmayacaklar" karar alnd. Fakat ngiltere delegesi, bu karar "zo
runlu sebep grlmedii takdirde" rezervini koyarak katld. Bu, ngiltere'nin
Msr'a mdahalesi iin bir ak kap brakm olmaktayd
80
.
Haziran ortalarnda ortak bir ngiliz-Fransz donanmas da skenderiye nle
rine gelmi bulunuyordu. 12 Haziran 1882 gn skenderiye'de bir merkep s
rcs ile bir Maltal'nn kavgas, Araplarn merkep srcsn ve Maltallarn
ve Rumlarn da Maltal'y desteklemeleri ile, tam bir silhl atmaya dnt.
Kavga bastrld ise de, ortada 40 l ve 70 yaral vard. Arab Paa, ngiliz ve
Fransz donanmasnn bir mdahale ihtimaline kar skenderiye'de savunma ve
gvenlik tedbirleri almaya ve tahkimat yaptrmaya balad. ngiltere bu tahkima
84
ayn eser, p. 87.
80
Debidour, La Paix Arme, p. 57-59
8l>
Karal, Osmanl Talihi, Cilt VII, s. 95.
411
tn durdurulmasn istedi. Arabi Paa bunu kabul etmeyince, 13 Temmuzda
ngiliz donanmas skenderiye'yi topa tuttu. 15 Temmuzda da ngiliz askerleri
karaya kp ehri igal ettiler. ngiltere Msr'a ayak basmt. Bu srada Fransz
donanmas, direktuvar dneminde Fransa da Msr'a kar byle bir bombard
man yapm olduu iin, bu sefer sra ngilizlerindir diye nezaket gstererek de
nize ald
87
.
Muhafazr Babakan Disraeli (Lord Beaconsfeld) 1876 da smail Paadan
Kanal irketi hisse senetlerini satn aldnda, "Ingiltere Msr' alabilir re
Hindistana giden yolumuzun gvenliini salayabilir. Lkin stanbul Ruslarn
elinde olduu srece ordular Suriye'ye yryebilir ve Nili kaynaklarna kadar
eline geirebilir. O zaman Msr'a sahip olmamzn ne yarar olacak? stanbul
Hindistan'n anahtardr. Msr veya Svey Kanal deil" demiti
88
. Fakat Liberal
Parti ve Gladstone 1880 de iktidara gelince, bu gr tamamen deitirdi.
Gladstone imdi Osmanl mparatorluuna ok daha farkl adan bakyordu.
Bu sebeple, Kbrs'tan sonra Msr' ele geirmeye kararlyd. Yani ngiltere
skenderiyeden daha aa inmek istiyordu. Bu sebeple, Fransa'ya beraber Gi
rilmeyi teklif etti. Babakan Freycinet bu teklifi kabul etti. Lkin bu durum bir
sava gerektireceinden, Freycinet, Mill Meclis'ten 9.5 milyon franklk bir de
nek istedi. Gladstone ise Avam kamarasndan 57 milyon franklk denek isti
yordu. Avam Kamaras bu denei verdi. Fakat, "intikamc" Gambetta'nn Mill
Meclis'te "Her iin iine Bismarck' sokmayalm. karlarmz iyi bir ekilde in
celeyip, iyi bir ekilde mzakere edip, ona gre hareket edelim" diye barma
sna ramen
89
Meclis, 75 oya karlk 417 oyla Freycinet'nin istedii denei ver
meyi reddetti. 29 Temmuzda Freycinet istifa etti. Meclis'te yaplan eletiriler
Almanya'dan duyulan korkuyu gstermekteydi.
Bu durum karsnda ngiltere yalnz bana harekete geti. ngilizlein
skenderiye'ye kmas zerine Arab Paa ehri boaltt. ngilizler Port Said'e as
ker kararak Sve Kanal'n igale baladlar. 13 Eyll 1882dengiliz kuvvetleri
ile Arab kuvvetleri arasnda Tel-el-Kebir'de yaplan muharebeyi Arab Paa kay
betti ve esir oldu. ngilizler kendisini Seylan'a srdler.
giltere'nun bu asker mdahelesine ve Msr' igaline hem Avrupa devlet
leri ve hem de Osmanl Devleti boyun emek zorunda kald. 23 Haziranda top
lanan stanbul Konferansna yaplacak bir i kalmadndan, 20 Austos'ta da
lmt. nk artk ngiltere Msr'a yerlemi bulunuyordu. Mamafih,
ngiltere'nin Msr'da ne kadar ve nasl kalaca sorunu ngiliz hkmeti iinde
ok tartld. ngiltere Kraliesi Victorya, "Msr'da, hem Hindistan smiirgemi-
87
Karal, ayn eser, s. 96.
88
Africa and the Viccoians, p. 82.
89
Debidour, La Paix Arme, p. 64 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
412 FAHR ARMAOLU
zi gvenliini ve hem de Dou'da stnlmz salyacak bir pozisyona sa
hip olmamz kesin bir zorunluluktur" diyordu
90
. 10 Austos 1882 de "Msr'daki
harektmzn niteliini, niyetini ve snrlarn tesbit etmemiz gerekir" diyen
Gladstone
91
, daha sonra, Msr'dan ekilme tarafls olmakla beraber, Msr'n
"gayr resm" bir ekilde, Ingiltere'nin "tabiyetinde" ("suzerainty") yani kontro-
lunda olmas gerektiini sylemitir. Gladstone'a gre, Fransa'nn Msr'daki et
kisi kovulmal ("ousted"), Msr'da zerk bir ynetim kurulmal, Msr, "Belika
usul" tarafszlatrlmalyd. Ksacas, Gladstone'a gre, ngiltere'nin Msr'daki
durumu, Rusya'nn Bulgaristan'daki durumu gibi olmalyd
92
.
ngiltere'nin Msr' igalinden, ngiliz-Fransz mnasebetleri bozulaca ci
hetle, Bismarck bu gelimelerden honut kald. En fazla kzan Rusya ile Osmanl
Devleti'ydi. ngiltere, yukarda belirttiimiz grler erevesinde, Osmanl
Devleti ile 24Ekim 1885 de Msr konusunda bir anlama yapu
93
. Buna gre iki
devlet Msr'a birer Yksek Komiser (High Commissioner) gnderecek ve bu
Komiserler, Hdiv'le birlikte ileri dzene sokacaklar ve ondan sonra ngiltere
Msr' boaltacak ve askerlerini ekecekti. Yalnz, 7 maddeden ibaret olan bu
anlamann 2. maddesinde, Osmanl Yksek Komiseri'nin Sudan'daki karklk-
larn yattrlmasnda ngiliz Komiserine yardmc olacandan sz edilmesi, an
lamann asl sebebini tekil ettii kadar, ngiltere'nin Msr'dan kolay kolay e-
kilmiyeceini de gstermekteydi. Sudan konusuna biraz aada deineceiz.
Fransa'ya gelince: ngiltere'nin Msr'daki igal durumunu hi bir zaman tan
mad. Freycinet kabinesi, 1882 Hazirannda Msr sorununu bir milletleraras
konferansa aktarrken, ngiltereyi Msr'da yalnz brakmamay ve kendi yanma
baz Avrupa devletlerni de almay dnmt. Bu devletlerin banda Almanya
geliyordu. Fakat bu hesap yanl kt. Bismarck, Alman karlarnn sz konusu
olmad bir yerde, Fransa'y da, onun kadar feryad eden Rusya'y da destekle
meye yanamad. Bu sebeple, 1885 de Jules Ferry, Almanya ile yaknlama yoluna
gidip, ngiltere'ye kar Almanya'ya dayanmak istediyse de, buna muvaffak ola
mad.
ngiltere, yukarda da belirttiimiz gibi, Msr' iyice kontrol altna aldktan
sonra buradan kmay dnyordu. Bu konuda da, zellikle Msr Hdivi'ne
dayanmak istiyordu. Bu da tabi zaman alacakt. Lkin, bir sre sonra ngiltere
Msr'da rahatszlk duymaya balad. Zira,Sudan'da patlak veren Mehdi ayak
lanmas, ngiltere'yi bir ka yl uratrd.
Mehmet Ali'den sonra gelen Abbas, Sait ve smail Paa'lar zamannda yap
lan fetihlerle, bugnk Sudan' tekil eden Dongola, Kordofan, Darfur ve Bahr
90
Africa and the Victorians, p. 123.
91
ayn eser, p. 122 .
92
a)7i eser, p. 122-123-
93
Anlamann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..Tome IV, p. 364-366-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
413
el-Gazal ile Yukar Nil topraklar da Msr'a katlmt. 1881 yl sonunda
Muhammed Ahmet adnda bir fanatik Mslman kendisini "hr zaman
Peygamberi" yani, en son Peygamber iln ederek Mehd'lik, yani Allah tarafn
dan gnderildii iddasnda bulundu. Mehdi, ksa zamanda halk arasnda byk
destek buldu ve onunla beraber ayaklanan halk 1883 yl banda Sudan'n byk
ksmna egemen oldu. Sz konusu topraklar Msr'a ait olduundan, ngiltere
byk bir kuvveti Mehdi zerine yollad. Fakat 1883 Kasmnda Mehdi kuvvetleri
ngiliz kuvveerini perian etti ve daha da yukarlara karak Kassala'y ele geir
diler. Yani Mehdi kuzeye doru kyordu. Onun zerine ngiltere, General
Gordon komutasnda yeni kuvvetler evketti. 1885 Ocak aynda yaplan muhare
bede, Mehdi ngiliz kuvvetlerini katlima uratt gibi, General Gordon'u da
ldrd. Bu olay zerine ngiltere Sudan' ve Mehd'yi bir sre iin unutup,
Msr'la yetinmeye karar verdi.
Mehdi olay ngiltere'yi Msr konusunda biraz yumuak davranmaya ev
ketti. nk Gladstone kabinesinin baz etkin yeleri de, Msr'n igalinin sebep
olduu masraflar dolaysile, ngiltere'nin Msrdan ekilmesini istiyorlard.
Bunu salamak iin de Fransa ile bir uzlama taraflsydlar. Bu sebeple
Gladstone, 1884 de Fransa ile bir anlama yapt. Buna gre ngiltere 1 Ocak 1888
de Msr' boaltacakt. Lkin bunun art, Msr'n yeterli bir istikrara sahip ol
masyd. Ayrca, Fransa da ngiltere'nin Msr' boaltmasndan sonra buraya
girmemeyi, girmek zorunda kalrsa, ngiltere'nin onay ile bunu yapmay tahht
ediyordu. Keza iki devlet Msr'n "tarafszln" garanti ediyorlard
94
. Kralie
Viktorya, Msr'dan ekilme sresinin drt yldan az olmamasnda zellikle srar
etmiti.
Anlamada sz konusu olan "istikrar" zellikle Msr'n mal durumu ile ilgi
liydi. Msr'n borlarnn bir dzene sokularak, bu istikrarn salanmas ng
rlmekteydi ve anlamann yrrl de bu istikrara balanmt. Dolaysile,
Msrn mal durumunu grmek zere 1884 Hazirannda Londra'da bir millet
leraras konferans topland. Konferans Austos bana kadar srdyse de, bir
sonu alnamad. Zira ngiltere ile Fransa, Msrn borlar konusunda devaml
attlar. ngiltere, borlarn denmesinde Msr'a baz kolaylklar tannmasn
istediyse de, Fransa bunlara yanamad. Bylece Londra Konferans hi bir so
nuca varamad. Fakat bu, iki bakmdan ngiltere'nin iine yarad. Birincisi, bor
lar sorunu zmlenemeyince, Fransa ile yaplan anlama da yrrle girmedi.
kincisi, ngiltere tek bana Msr'da kalmaya devam ediyordu.
Bununla beraber, ngiliz kabinesi iindeki tarumalar 1885 yl balarna ka
dar devam etti. Kabine ikiye ayrlmt: Msr'da kalmak isteyenlerle, Msr'dan
kmak isteyenler. kmak isteyenler, en ok 12 ay iinde Msr'n borlarn d-
114
Africa and the Victorians, p. 143.
414 FAHR ARMAOGLU
zene koyup, Msr'la balar koparmay istiyorlard. Kalma taraftarlar ise, en az 5
yl Msr'da kalnmasn istemekteydiler
95
.
Bu srada Fransa'da ortaya kan Boulangisme hareketi, Fransz smrgecili
inin babas saylan Ferry'nin 1885 Martnda hkmetten dmesine sebep oldu.
Bununla beraber, Fransa'nn Msr konusundaki "tanmazlk" tutumu sona
ermedi. Msr'n ngiltere tarafndan igaline en fazla itiraz eden devlet vard:
Fransa, Rusya ve Osmanl devleti. Lkin bu devletin birbirleri ile mnasebet
leri Msr sorununda bir ibirlii yapmaya imkn verecek yapda deildi. Bu ba
kmdan ngiltere, bu devlet iinden, topran sahibi olan Osmanl
paratorluu ile anlamay daha uygun buldu. 22 Mays 1887 de ngiltere ile
Osmanl Devleti arasnda bir anlama imzaland
96
. 7 Maddelik bu anlamada,
Sve Kanal'nm, bar ve sava zamannda btn dcaret ve sava gemilerine ak
tutulaca belirdlmekteydi. Dier yandan, ngiltere, Msr'daki kuvvetlerini yl
iinde geri ekecekti. Fakat- Msr, ierden veya dardan bir tehlikeye maruz ka
lrsa, gerek Osmanl Devleti, gerek ngiltere Msr'a asker sevkedebileceklerdi.
Lkin, Fransa ve Rusya, ngiltere'nin kendilerine hi bir tviz vermeden
Osmanl Devletile anlamasna sinirlendiler. Padiah II. Abdlhamid'in bu an
lamay onaylamasn nlemek iin, kendilerinin de ngiltereye salanan bu
menfaate e bir menfaat isteyeceklerini, buna karlk, Padiah bu anlamay
onaylamaktan vazgeerse, ngiltere'yi Msr'dan karmann aresini herhalde
bulacaklarn bildirdiler. Bu durum karsnda Padiah, Bbli'nin srarlarna
ramen anlamay onaylamad
97
. Fransa'nn Osmanl Devleti zerindeki bu ma
nevras, ngiltere'yi Msr konusunda daha fazla inada sevketmekten geri kal
mad. Gladstone'dan sonra Babakanla gelen Salisbury, Msr'da kk bir t
viz vererek Trkiye'deki kuvvet pozisyonunu korumay dnmt. Fakat
Trkiye'yi kaybetme pahasna da olsa Msr'daki kuvvet dengesi endieleri,
Salisbry'yi, Kahire'deki stnlk durumundan vazgemeyi zorlyacak bir nitelik
almt
98
. Bu sebeple, ngiltere'nin stanbul elisine 10 Austos 1887 de yazd
mektupta, "stanbul'un kayb bizim iin korkun bir darbe olacaktr. Fakat biz
zaten stanbul'u kaybetmedik mi?" diyordu
99
.
ngiltere, 1887 ylnn ubat ve Mart aylarnda l ttifak devletleri ile
Akdeniz Antant'n yapnca, zaten Fransa Avrupa'da yapayalnz kalm oluyordu.
Bu sebeple, Msr zerindeki giliz-Fransz uyumazl ve atmas, zamanla
eski hararetini kaybetti. Fakat Fransa, Msr zerindeki iddialarnn peini hi bir
9:
Bu tartmalar iin bak.: ayn eser, p. 144-149.
90
Anlamann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 426-429.
97
Yusuf Hikmet Bayur, Tiik nklb Tarihi, Cilt I, Ksm, Ankara Trk Tarih Kurumu Yaym, 1983
(3. Bask), s. 57.
98
Africa and the Vctorians, p. 266.
99
ayn eser, p. 267.
415
zaman brakmad. Bdan dolay , 1894 Fansz-Rus itdfak ve bu itdfaka varan
gelimeler, ngiltere'yi korkutarak, Msr'da kalma kararn daha da kuvvetlen
dirdi. Zira, imdi Rusya'nn Akdeniz'e inmesini nleyecek bariyer, stanbul de
il, Msr ve Sve Kanal idi. Rusya, Fransa ile beraber Boazlan zorlamaya kal
kacak olursa, Rusya'ya kar skenderiye ve Msr, kuvvedi ve nemli bir s olabi
lirdi. Bundan dolaydr ki, Salisbury, 1895 ylnda Almanya'ya, Osmanl
mparatorluu'nun bllmesi iin bir tekliffte bulundu. zellikle, Osmanl
Devled'nin Hrisdyanlara ve Ermenilere zulm yapn ve bunun da Padiah II.
Abdlhamid'in kkrtmalar eseri olduunu syleyen Salisbury'ye gre, Msr'
ngiltere, Trablusgarb' talya, Selnik'i Avusturya almal ve stanbul ile
Boazlar'n "kontrol" Rusyaya ait olmalyd. Bu konuda yaplacak "dostane bir
anlama", "Yakn-Dou Sorunu" nun zmnde byk bir adm olacakt
100
.
Fakat, byle bir dzenlemeden Almanyann hi bir kar olmayacan gren
Berlin, Salisbury'nin, l ttifak ile Rusya arasndaki mnasebederi bozmak is
temesinden phelendi.
Ne var ki, ngiltere ile Fransa arasndaki atma, sadece Msr zerinde de
ildi. Afrika'nn dier blgelerindeki amalar da bu iki lkenin mnasebetle
rinde baka amalar da yaratmaktayd.
3. SVEY KANALI N STANBUL ANLAMASI, 1888
Afrika'daki ngiliz-Fransz atmalarna gemeden nce, Msr konusunu
kapatmak iin, Svey Kanal hakknda yaplan stanbul Anlamas ndan da sz
etmek gerekir.
ngiltere'nin Msr' igali, Svey Kanal denen bu milletleraras su yolunu
da bu devletin kontrol altna sokmaktayd. Msr'n igaline devleerin ibraz
nn bir sebebi de buydu. Bundan dolaydr ki, biraz yukarda szn ettiimiz,
ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda Msr konusunda 22 Mays 1887 de imza
lanan anlamada, Svey Kanal'ndan "serbest gei" ilkesi benimsenmi ve buna
ait baz esaslar da tesbit edilmiti. Ne var ki, bu esaslar, iki devlet arasnda imza
lanan bir anlamada yer almaktayd. Bu sebeple, 29 Ekim 1888 de, stanbul'da,
Svey Kanalndan gei ilkelerini kapsayan bir milletleraras Anlama imza
land. Bu anlama "stanbul Anlamas" (Convention de Constantinople) diye
anlr
1
.
Osmanl Devled'nin de katlmasile, ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya,
Avusturya-Macaristan, talya ve spanya tarafndan imzalanan 17 maddelik bu an
100
Fay, Les Origines...Tome I, p, 129.
loobs Alamamn metni: Noradounghian, Recueil d'Ates...., Tome IV, p. 445-450; Colliard, Droit
International et Histoire Diplomatique (Documents Choisis), p. 106-109; Hurewitz, The Middle East
and North Africa..., Vol. 1, p. 455-456. Albin, Les Grands Traits..., p. 382-387.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
416
FAHR ARMAOLU
lamann 1. maddesine gre: Svey Kanal, gerek bar, gerek sava zamannda,
btn devletlerin ticaret ve sava gemilerinin serbest geiine ak olacaktr.
Btn devletler, gerek bar, gerek sava zamannda serbest gei ilkesine sayg
gstereceklerdir ve Kanal'da hi bir abluka hareketine ba vurulmayacaktr. 2.
maddeye gre de devletler, Kanal'n gvenliini bozucu hareketlerden daima
kanacaklardr.
4. maddeye gre de, Osmanl Devleti savaan (belligerent) bir devlet olsa
bile, Kanal'n ve Kanal'daki limanlarn 3 mil evresi iinde, hi bir devlet bir sa
va harekna bavuramaz. Savaan devleerin sava gemileri, Kanal'dan en ksa
srede geecekler ve Port Said ile Svey limanlarnda 24 saatten fazla kalamya-
caklardr.
9. maddeye gre de, Msr hkmeti, bu anlamann yrtlmesi iin ge
rekli tedbirleri alacak ve bu tedbirleri almaya kendi gc yetmezse, o zaman
Osmanl Devleti'nden yardm isteyecektir.
12. madde, Kanal topraklarnda hi bir devletin, u veya bu ekilde kendi
sine zel durumlar veya ayrcalklar salyamayacan belirtmektedir ki, bunun
dorudan doruya ngiltere'ye ynelik olduu aktr.
Anlamann 13. maddesi ise, Svey Kanal'ndan geii dzenleyen bu an
lamann, Osmanl Padiah'mn hkmranlk haklarn hi bir ekilde kstla
madn belirtmektedir.
14. madde ise, bu anlamann, Kanal irketinin (Compagnie niverselle du
Canal de Suez) sresine bal olmadn belirtmektedir ki, bundan dolay bu
anlama bun de yrrlkte bulunmaktadr.
15. madde de, bu anlamay dier devletlerin katlmna da ak tutmutur,
4. AFRKA'DA NGLZ-FRANSIZ ATIMALARI
ngiltere'nin Msr' igalinden doan byk devletler amalar ve bu er
eve ierisinde, Msr zerindeki ngiliz-Fransz mcadelesi, dorudan doruya
Avrupa diplomasisi ile balantldr. Fakat, Afrika'nn dier yerlerinde ngiltere
ile Fransa arasndaki atmalar ve hatta Avrupa devletlerinin Afrika ktas ze
rindeki smrgecilik mcadeleleri, 19. yzyln ikinci yarsndan sonra hz kaza
nan "smrgeilik hareke" ile balantldr.
A) 19. Yzylda Smrgecilik
Tarihte smrge kurmak, byk toprak sahibi olmak, byk devlet olmann
temel artyd. Smrgecilie "emperyalizm" de denilmitir. Esasnda
"Emperyalizm" "imparatorluk" kelimesinden gelmektedir. Bat dillerindeki "em-
pire", "imperial" kelimesi veya deyimi, tamamen "imparatorluk" kelimesinden
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 417
tremedir. Emperyalizm de ayn kaynakldr. Dolaysile, btn bu deyimler,
"toprak genilii'ni, "toprak bykl"n ifade etmektedir. Ksacas, bir devle
tin, kendi lkesinin ddaki dier topraklara sahip olmasdr
101
.
Bu genel gerekenin dnda, "emperyalizm", yani baka topraklara sahip
olma gerekesi, eitli faktrlere dayanmtr. Osmanl mparatorluu'nun
Balkanlar'da genilemesi, hem dinsel ve hem de stratejik sebeplere dayand
gibi, 19. yzyln ikinci yarsnda grdmz zere "ekonomik" sebeplerden de
kaynaklanmtr. zellikle bu sonuncu faktr, 19. yzyl smrgeciliinde gayet
arlkl bir etkinlie sahipr. Mesel, 1875 ylnda Afrika'nn Avrupa smrgeci
liine konu olan ksm kt'ann 1/10 u kadardr. 1895 ylnda Afrikann Bat s
mrgeciliine konu olmayan ksm ise 1/10 dur.
Avrupa'y 1880 lerden veya 1890 lardan itibaren smrgecilie iten faktr
tamamen ekonomiktir. 1870 lerden sonra Avrupa endstrisinin gelimesi, ortaya
bir takm nemli problemler ortaya karmur. Endstri gelitike, retim art-
mur; retim arttka da, endstri lkelerinin kendi nfuslar bu retimi tke-
temez olmulardr. Bir retim fazlas ortaya kmtr. Bu retim fazlasn data
cak alanlar, yani yeni pazarlar sorunu ortaya kmtr. Bu bakmdan Jules
Ferry'nin Smrgecilik politikas, sanayi politikasnn dourduu bir ocuktur
sz
102
, esasnda bir gerei yanstmaktayd.
te yandan, endstrinin ham madde sorunu ortaya kmtr. Avrupa'nn
snrl ham madde kaynaklar karsnda, yeni ham madde kaynaklar, ham
madde salayacak yeni topraklar elde etme zorunluluunu ortaya karmtr.
1913 ylnda Almanya'nn ithaltnn % 87 sini ham madde ve yiyecek tekil edi
yordu.. Bu oran Fransa iin % 80 ve ngiltere iin de % 80 dir. Yine 1913 ylnda
Alman ihracatnn % 66 sini endstri mamulleri, Fransz ihracatnn % 60 n ve
ngiliz ihracamn da % 66 sini tekil etmitir
103
.
Endstrinin bu geliimine paralel olarak milletleraras ticaret de ayn e
kilde genilemitir.
19 yzylda ve 20. yzyln banda, smrgeiliin en etkin vastalarndan biri
de demiryoludr. Zira, demiryolu irkedei, yaptklar demiryolunun her iki ta
rafndaki topraklarn yeralt ve yerst doal kaynaklarn da iletme hakkn
elde ettikleri gibi, o lkemin t ilerine kadar girme imknn da elde etmektey
diler.
101
Afrika'nn smrgelemesinde nemli rol olan Belika Kral Leopold, 1861 de, Mademki,
tarih bize, smrgelerin, esas itibarile devletlerin kudretinin ve refahnn nemli bir unsuru olduunu
sylyor, o halde bizim de kendimize bir smrge salamamz gerekir diye yazyordu. (Hauser, ad
geen eser, p. 211).
102
Hauser, ad geen eser, p. 209.
103
Bu konuda bak.: Pierre Renouvin, Histoire des Relations Internacionales, Tome VI, p. 136-143.
418 FAHR ARMAOLU
19. yzylda smrgeciliin iki aktif alan Afrika ile Uzak Dou olmutur.
Orta ve Gney Amerika, yani Ltin Amerika, bu yzylda Amerika Birleik
Devletlerinin nfuzu altna girmi ise de, bu durum, Afrika ve Uzak Dou'dan
farkl olarak, dorudan doruya bir smrgecilikten ziyade, zel bir mnasebet
dzeni eklinde ortaya kmtr.
B) Afrika'nn Dnyaya Almas
ngilizler Msr' igal ettii sralarda, Afrika topraklar da Avrupa devletleri
arasnda paylama ve rekabet konusu olmaya balyordu.
Roma mparatorluu'un kontrol altndaki kuzey Afrika hari tutulursa,
Afrika kt'as ile ilk temas kuranlarn, Araplarn, yani Mslmanlarn olduu g
rlmektedir. Arabistan yaramadasndan gneye inen Arap denizcileri ve tccar
lar, 7-11. yzyllar arasnda, bugnk Kenya ve Tanzania ve Zengibar kylar ile
yakn mnasebeder kurmulardr. Bu kylar, hem slm'n ve hem de Arap kl
trnn youn etkisi altnda kalmlardr. Bugn dahi bu kylarda konuulan ve
Swahili, yani Sahil (Ky) dili, A apa ile yerli dilin karmndan meydana gelmi
olup, esasnda Arapa kkenlidir.
AvrupalIlarn, Afrika kylarna gelmesi,15. ve 16. yzyllardadr. Afrika kp
larnda smrge kuran ilk devlet Portekiz olmu ve Portekiz 15. yzyl sonlarnda
Angola'ya ve 16. yzyl balarnda da Mozambik'e yerlemitir. Bu iki topraa
HollandalIlar da el atmak istemilerse de baarl olamamlardr. Fakat
HollandalIlarn en byk baars, 1652 ylnda, bugnk Gney Afrika
Cumhuriyeti'nde ve mit burnunda, Cape Tov' kurmalardr. Cape Colony
denen HollandalIlarn bu smrgesini,1815 Viyana Kongresi ile ngiltere ele ge
irmitir.
Avrupa devletlerinin, kurlardan Afrika ktasnn ierlerine girmeleri, ancak
baz seyyahlarn, yni "kiflerin", Afrika'nn byk nehirlerini kefetmeleri ile
mmkn olabilmitir.
Afrika gezginlerinin en fazla ilgisini ve dikkatini eken sorun, tarihin en eski
alarmdanberi bilinen ve AvrupalIlara ok gizemli grnen Nil nehrinin kay
nan bulmakt. 1858 ylnda, John Speke adl bir ngiliz, Nil nehrini gneye
doru izleyerek Victoria gln (Victoria Nyanza, bugnk Uganda'da) bulmu
ve bunun Nil Nehrinin kayna olduunu ileri srmt. 1864 ylnda da,
Samuel Baker adl baka bir ngiliz de, yine Nil nehrinin kayna olarak Alber
Gl'nii (Albert Nyanza, bugnk Ugandann kuzey-batsmda) buldu. Mamafih,
her ikisinin de Nil nehri olarak gsterdikleri nehir, Nil'in iki ana kolundan
Beyaz Nil idi.
Fakat Afrika'nn "kalbine" giren ilk insan, David Livingstone adl skoya'l
misyonerdir. Livingstone, Dou Afrika'da 1842 ylnda balad gezilerde, 1851
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 419
ylnda Zambezi nehrini (Bugnk Zambia ile Zimbabwe arasnda snr) buldu.
Zambezi nehri zerinden daha ierlere kadar giden Livingstone, 1855 de
Victoria ellesine (Zambia-Zimbabwe snrnda) ulat. Bu nehir zerindeki
aramalarna 1863 ylna kadar devam etti. Afrika'nn bilinmeyen bir ok ksmla
rn insan bilgisine kazandrd. Nil'in kaynan bulmak amac ile, aramalarna
1866 ylnda tekrar balayan Livingstone, lm yl olan 1873 tarihine kadar yap
t gezilerle, Kongo nehrinin i ksmlarn ve Tanganyika gln (Bugnk
Tazania ile Zaire arasnda snrda) buldu.
Livingstone, hayatnn son bir ka ylnda gezilerini, kendisini Afrika'nn bi
linmeyen topraklarnda bulmu olan, Henry Morton Stanley ile yapmtr.
Livigstone'un lmnden sonra Stanley, 1874-1877 yllar arasnda yapt gezi
lerle, Nil'in dier baz kaynaklarn ve Kongo nehrinin bir ok kollarn kefet
mitir. Kongo'nun (bugnk Zaire) i ksmlar hakknda verdii bilgiler ve
Afrika'nn ilerine giden bu su yolu hakkndaki yeni bulular, zellikle Belika
Kral II. Leopold'n dikkatini ekmi ve Stanley'e, 1879-1894 villan arasnda yeni
bir gezi yaptrmtr. Stanley , daha kuzeye, Sudan'a km ve buralarda
ngiltere'ye baz topraklar kazandrmtr.
Afrika'nn dnyaya alnda ad geen bir baka seyyah da, yine eski bir
ngiliz deniz subay olan Verney Lovett Cameron dur. Comeron, Livingstone'u
bulmak iin Afrika'nn dou kylarndan 1873 de ieri girmi, Livingstone'
lm olduunu grnce gezisine devam etmi, Tanganyika glnn haritasn
izmi ve bundan sonra Afrika'y batan baa geerek, Atlantik kylarna ula
mtr. Cameron 1882 de Altn Sahili'ni de gezmitir.
C) 1885 Berlin Senedi
Bu gezilerle Afrika'nn bilinmeyen blgelerinin insanln bilgisine almas,
bir ok devletlerin itihasn kabartt. Bahis konusu olan toprak, zellikle Kongo
(bugnk Zaire) idi. Kongo'nun aratrlmasnda, Belika Kral II. Leopold'n
banda bulunduu ve 1882 de kurulmu bulunan Milletleraras Afrika Dernei
byk rol oynamtr. Bu ise, Belika ile Kongo arasnda doal bir balant
kurmu olmaktayd.
Esasna baklrsa, 15. yzylda Angola'ya yerleen Portekizliler Kongo nehri
ile ilk temasa gelen Avrupallar olmutur. Aslen talyan olan Fransz seyyah
Pierre Brazza, 1873-1874 yllarnda Ba Afrika'dan girerek, daha aalara inmi,
Kongo'nun kollarn bulduu gibi, mahall kabilelerle anlamalar yaparak
Fransa kadar bir araziyi Fransa'ya ilhak ettii bildirmi ve bugn de adn tayan
Brazatille ehrini kurmutu. Balangta, Staley'i, bir macerac, bir Don Kiot
olarak gren ve kendisine yardm etmeyen ngiltere'nin imdi gz ald ve
Portekiz'in Kongo zerindeki iddialarn destekleyerek, 1884 ubatnda Portekiz
420 FAHR ARMAOLU
ile bir anlama yapt. Bu anlamaya gre ngiltere Portekiz'in, Kongo kylar
zerindeki "tarih haklan"n tanyor, buna karlk Portekiz de Kongo nehrinin
azn ngiltere'nn nfuzuna brakyordu. Aslnda, bu anlama ile ngiltere,
Portekiz vastasile Kongo zerinde kontrol tesis ediyordu. Bundan dolay,
Belika, Fransa ve Almanya, bu anlamay tanmadlar. Avrupa devletleri, imdi
Afrika zerinde tam bir mcadeleye girmilerdi. Bismarck, Fransa ile de anla
tktan sonra, konunun bir milletleraras konferansta ele alnmasn teklif et.
Afrika konusundaki milletleraras konferans, 15 Kasm 1884 de Berlin'de
topland ve 26 ubat 1885'de, "Berlin Genel Senedi" (Acte Gnral de Berlin)
denen bir belgeyi imza ederek sona erdi
104
.
37 maddelik bu anlama ile, Afrika'nn paylalmasnda baz ilkeler tesbit
edildi. Bir defa, "fiil igal" (corpus occupandi) ilkesi kabul ediliyordu. imdiye
kadar, kyda bir tesis kuran bir devlet, fiilen igal etmedii halde, ierlere kadar
topran kendisine ait olduunu ileri sryordu. Bundan sonra, "fiilen" igal
edilmemi bir toprak zerinde egemenlik iddias ileri srlemiyecekti. Bu da
yetmiyordu. Kyy igal eden bir devlet, burada gerekli otorite}! salyacak ted
birleri de alacakt. Nihayet, n olarak, bir devlet bir yeri igal ettiinde, du
rumdan dier devletleri de haberdar edecekti. Ayrca, 1815 Viyana Kongresi
Niha Senedi'nin 108-116 inci maddeleri gereine, Kongo ve Nijer nehirleri ze
rinde seyrsefer serbestisi kabul ediliyordu. Yine ayn ekilde Viyana Niha
Senedi erevesinde, Afrika'da esir ticareti yasaklanyordu. Nihayet, Kongo ba
msz bir devlet (Etat libre de Congo) oluyor ve bana da Belika Kral II.
Leopold getiriliyordu. Leopold, 1908 de burasn Belikann "smrgesi" olarak
iln etmitir.
D) Afrika'da Alman Smrgecilii
Afrika'da balam olan bu smrgecilik hareketleri, Almanya ve Bismarck
zerinde bile etkisiz kalmad. Bismarck, 1882 ilkbaharnda Reichstag'da yapt
bir konumada yle diyordu: "Ben Babakan olduum srece, bir smrgecilik
politikas sz konusu olamaz. Bizim yle denizlere alabilecek bir donanmamz
yok. Uzak ktalarda, bir sava halinde Franszlarn eline geecek olan topraklara
da sahip olamayz
10:>
.
Fakat Bismarck, zellikle Alman tccarlarndan gelen bask karsnda, 1883
baharnda fikrini deitirdi. 1883-84 knda Gine Krfezine bir kruvazr gnde
rerek Kamerun kylarnda bir inceleme yaptrd. Fakat Almanya'nn asl ilgisi
bugn Namibya denen Gney-Bat Afrika ile oldu. Baz Alman tccarlar daha
104
Berlin Genel Senedi'nin metni: Debidour, La Paix Aime, p. 301-315; Noradounghian. Recueil
d'Actes...., Tome V, p. 340-354; Albin, Les Grands Traits...., p. 388-407.
10;)
Hauser, ad geen eser, p. 231.
19. YZYIL SYASI TARH 1789-1914 421
1842 de bu topraklara gelmiler ve baz ticar tesisler kurmulard. Bu tccarlar
dan, Bremen'li Lderitz, 1883 de yerli halk olan Bantu'larla bir anlama yaparak
onlar zerinde bir eit himaye kurdu. Bundan yararlanan Bismarck, Gney-Bat
Alman Afrikas adn alacak olan bu topraklar, 1884 de Almanya'nn himayesi
altna aldn iln etti.Yme 1884 de Almanya, Kamerun'u ve arkasndan Togo'yu
ele geirdi. Yine 1884 de Almanlar Zengibar Sultanlna girdiler. Zengibar
Sultanl, bugnk Tanzania'nn (eski ad Tanganyika) kylarn da kontrol al
tnda tutuyordu. Dolaysile, Almanya bu topraklara ve k\lara da egemen olarak,
1885 de buralar kendisine ihlak etti ve Dou Alman Afrikas denen smrgesi
kurulmu oldu. Almanya 1 Temmuz 1890 da ngiltere ile yapt anlama ile
Zengibar' ngiltere'ye terkedip Tanganyika zerindeki egemenliini bu devlete
tantt.
E) Afrika'da ngiliz Smrgecilii
ngiltere, 1815 Viyana Kongresi'nde Hollanda'dan, Afrika'nn gneyindeki
Cape Colony'yi almt. Bu tarihten sonra ngilizler, Cape Colony'deki Boer
leri
1
'" daha kuzeye srerek Orange (Oranj) topraklarn 1848 de ngiltere'ye ilhak
ettiler. ngiltere 1877 de Transvaal'i de ilhak ederek, gney Afrika'daki toprakla
rn daha da geniletmi oldu. 1882 de Msra girmek suretile de, Afrika'nn ku
zey ve gney noktalarn ele geirmi olmaktayd. Bundan sonra ngiltere'nin
Afrika'daki faaliyetlerinin amac bu iki u arasnda kalan topraklar da ele gei
rip, bu iki ucu birletirmek olacaktr.
Berlin Genel Senedi'nin alm olduu "fiil igal" karar, ngiltere'nin
Afrika'daki faaliyetlerini hzlandrmasna sebep oldu. lk nce, gney Afrika'daki
topraklarn, kuzeye, Afrika'nn ortalarna doru geniletmeye balad. 1884 y
lnda Bechuanaland (bugnk Botswana) ilhak edilmiti. Bundan sonra, 1888 ve
1889 tarihlerinde Cecil Rhodes tarafndan kurulan British South Africa
Company, btn Rodezya'y (bugnk Zambia) ngiltere'nin himayesi altna
ald. 1891 de Nyasaland (bugnk Malawi) da ngiliz himayesi altna sokuldu.
British East Africa Company 1890 da Kenya'y da ngiltere'nin kontrol altna
almt. Daha kuzeyde, Nilin kaynaklar zerinde bulunan Uganda ise, ilk nce
Speke ve Stanley tarafndan renilmi. 1894 de Uganda da ngiliz himayesine
girdi. Uganda'nn ngiltere'nin eline gemesile, Msr ile Uganda arasnda
Sudan bir boluk olarak kalyordu. ngiltere Msr' igal ettikten sonra, Mehd
hareketi dolaysile Sudan' da ele geirmek istemi, fakat 1885 te yapt bu te
ebbs, ngiltere iin ar bir hezimetle sonulanmt. imdi Franszlarn Nijer
10t>
Boer kelimesi, Hollanda veya Alman kylleri iin kullanlan Boor'dan gelmektedir. Gney
Afrika'da yerlemi olan Hollanda'l iftilere verilen bir isimdir. Hollandal'lar Gney Afrikaya ilk defa
1652 de gelmiler ve 19. yzyl sonunda savlan 1 milyonu bulmutur. Ingiltere 1815 de Cape Colonyyi
alnca, Boer'ler, kitleler halinde ngilizlerden kaarak, kuzeye Natal, Oranj ve Transvaale g
etmilerdir. Bu olay, ngilizlerle Boer'ler arasndaki husumetin balangc olmutur.
422 FAHR ARMAOLU
nehri zerinden Sudan'a doru ilerlemeleri, ngiltere'yi Sudan konusunda tekrar
harekete gemeye sevkettii gibi, ngiltere ile Fransa arasnda bu topraklarda,
savaa yaklaan bir atmann patlak vermesine sebep oldu.
F) Afrika'da ngiliz-Fransz atmas
Afrika'da smrgecilik hareketinin hzlanmas ile beraber, Franszlar da Bat
Afrika'daki Senegal'den, douya Byk Sahra ve Sudan'a doru ilerlemeye bala
dlar. Senegal ile Sudan arasnda en nemli suyolu Nijer nehri idi. Bu sebeple
Franszlar 1883 ylnda bu nehir zerinde Bamako'yu kurdular. Franszlarn Nijer
nehri zerine sarkmalar, ngiltereyi korkuttu. nk ngiltere daha 1879 da
Nijerya'ya girmi ve btn aa ve orta Nijer nehrini kontrol altna almt.
imdi Fransa'nn da Nijer nehri zerinde, ilerlemeye balamas zerine,
ngiltere 1887 de btn bu topraklar himayesi altna aldn iln etti. Yani, b
tn buralara girmi olan Royal Niger Company devreden karlyor ve topraklar
resmen ngiltere'nin kontroluna giriyordu.
Bu srada ngiltere, Fransa ve Almanya, Afrika'nn dou kylarnda da a
tma halindeydiler. Fransa, ngiltere ile daima iyi mnasabetler devam ettir
mekte olan Madagascar' ele geirmeye alyor ve ngiltere de Madagascar h
kmdarn Fransa'ya kar kkrtyordu.
Dier taraftan, Zengibar Sultanlnn dou Afrika kylarndaki topraklan da
bu srada ngiltere ile Almanya arasnda paylalyordu. ngiltere Zengibar
Sultanln himayesi altna almaya alyor, Fransa da Zengibar Sultan'm
ngiltere'ye kar kkrtyordu. Durum byle iken, imdi bu atmaya Nijerya
sorunu da katlm oluyordu. Bu sebeple ngiltere Fransa ile anlama yoluna
gitmek istedi. Zaten 1890 Temmuzunda Almanya ile Zengibar konusunda an
lam bulunuyordu. ngiltere'nin anlama teklifi Fransa'nn da iine geldi. ki
devlet arasnda 5 Austos 1890 da yaplan bir anlama ile, Fransa'nn Byk
Sahra'daki yaylmasnn gney snr, orta Nijer zerindeki Say (bugnk Nijer
devletinin bakenti Niamey'in hemen gneyinde) ile, ad gl (bugnk ad
devletinde) zerindeki Barrouva arasnda izilen bir izgi oluyordu. Fransa bu
izginin gneyine sarkmayacakt. Ayrca, yine bu anlama ile, Fransa, Zengibar
zerindeki ngiliz himayesini tanyor, ngiltere de Fransa'y Madagasar zerinde
serbest brakyordu
107
.
Gerekte bu anlama, Gine Krfezi'nin bereketli kylarn ngiltere'ye veri
yor, Fransa'ya ise, bu topraklarn kuzeyinde Byk Sahra l kalyordu. Bundan
dolaydr ki, ngiltere Babakan Salisbury, "Brakalm Galyal horoz bu kum
larda einsin " diyordu
108
.
107
Debidour, La Paix Aime, p. 163-164.
108
Hauser, ad geen eser, p. 364; Debidour, bu sz, "Galyal horoz kumda einmeyi sever"
eklinde vermektedir(La Paix Arme, p. 164.1 no. lu not).
423
Bununla beraber, bu anlama Afrika'daki ve zellikle yine bu blgedeki
ngiliz-Fransz atmasn nleyemedi. Franszlar 1882 ylnda Dahomey (Gine
Krfezi'nde bugnk Benin) kylarnda baz limanlar ele geirmilerdi. Fakat
Dahomey Kral Fraszlara kar direndiinden, sk sk atmalar oluyordu.
Nihayet Fransa , 1892 ylnda Dahomey'i tamamen igal etti. Dier taraftan.
Fransa, Nijer nehri zerindeki ilerlemesine devam ederek, 1893 ylnda, nehrin
gneye kvrm yapmaya balad blgesinde Tombouctou'yu igal etti. Bu ise,
Fransa'nn, Nijerya'y iki taraftan kuatmaya doru gitmesi demekti.
Bundan baka Fransa 1893 de Fildii Sahili'ni de (Cte d'Ivoire-bugnk
Ivory Coast) zerk bir smrge haline getirdi. Bu ekilde, ngiltere'ye ait bulu
nan Altn Sahili (Gold Coast-bugnk Ghana), Fransa'ya ait olan Dahomey ile
Fildii Sahili arasnda skm oluyordu. Fransa'nn Tombouctou'yu almas ile
de Alun Sahili kuzeyden de Fransa tarafndan sarlm olmaktayd.
Fransa bununla da yetinmeyerek, ad blgesinde de (bugnk ad devleti)
faaliyette bulunmaya balad. ad glnn gneyinde bulunan Adamaoua
Sultanl ile, 1892 Maysnda yapt bir anlama ile bu Sultanl himayesi al-
Uia ald. ngiltere buna son derece sinirlendi. O da 15 Kasm 1893 Almanya ile
yapt bir anlama ile, Kamerun'un snrlarnn douya doru genilemesini
kabul ediyordu ki, bu, sz konusu Sultanln Almanya'ya braklmas demekti.
Buna karlk, Almanya Chari nehrinin (Bugnk ad devletindedir) dousuna
gemiyecei gibi, Msr Sudan'n tekil eden Darfour, Kordofan ve Bahr el-
Ghazal'e de el atmayacakt. Almanya buralar ngiltere'ye brakyordu. Bu an
lama ile ngiltere, bu blgede Fransa'nn karsna Almanya'y kard gibi,
Msr' da korumu oluyordu
10
'
1
. Bu durum karsnda Fransa daha ileri gitmekten
ekindi ve Mays 1892 anlamasnn zerinden snger geirmek zorunda kald.
G) Faoda Krizi
ngiltere 12 Mays 1894 de Kongo Devleti ile yapt bir anlama ile,
Fachoda'nn (Kodok, gney Sudan'da Nil nehri zerinde) gneyine kadar olan
topraklar, yani Bahr el-Ghazal blgesini Kongo'ya kiralad. Bu suretle ngiltere,
Sudan ile Fransz Kongosu (eski ad Fransz Ekvator Afrikas; bugnk Kogo-
Brazzaville) arasna Kongo Devleti'ni sokmu oluyordu. Yine ayn anlama ile
Kongo da, dou snrlarnda, Albert Gl ile Tanganvika glleri arasndaki top
raklarda 25 Klm.lik bir ksm ngiltere'ye kiralyordu. Bu suretle ngiltere,
Ugandaj gvenlik altna alm olmaktayd. Ayra, ngiltere, bu ksmda yapaca
demiryolu ile skenderiye')! Cape'e balama)! dnyordu.
Fakat bu topraklar Kongo Devleti ile Dou Alman Afrikas (Tanganvika, bu
gnk Tanzania) arasnda bulunduundan, bu anlamaya hem Almanya ve hem
m
Africa and the Vctorians. p. 326 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
424 FAHR ARMAOLU
de Fransa itiraz etler. Sudan topraklar hukuken Osmanl Devleti'ne ait bulun
duundan, ngiltere'nin byle bir anlama yapma yetkisinin olmadn ileri s
ren Fransa, bu anlamay tanmadn bildirdi. Kendisini Almanya da destekle
yince, ngiltere bu anlamadan vazgemek zorunda kald. Bununla beraber,
ngiltere Dileri Bakanl mstear (o tarihte msteard) Edward Grey, 28
Mart 1895 gn, Avam Kamasarnda yneltilen sorular zerine, "Fransa'nn
Afrikann dier ucuna ilerlemesi.... Fransz hkmeti unu bilmelidir ki, bu
gayr dostane bir harekettir ve ngiltere bunu bu ekilde telkki edecektir"
U(J
.
diyordu. ngiltere'nin "Afrika'nn dier ucu" dedii yer, gney Sudan'daki Bahr
el-Ghazal blgesiydi.
Fakat btn bu gelimeler gstermekteydi ki, ngiltere, Sudan' kontrol al
tna almadka Msr'da rahat edemiyecekti. Esasen, Gordon'un 1885 de Mehdi
kuvveeri nndeki hezimeti de ngiliz mparatorluu iin bir leke gibi duru
yordu. Kald ki, bu hezimetten sonra, gerek Avam Kamaras'nda, gerek kabinede
Msr'dan ekilip ekilmeme konusu hararetli tartmalara sebep olmutu. Ne
var ki, Sudan hezimetinin arkasndan byle bir ekilme ok byk riskler dou
rabilirdi. Hatta Msr'da yeniden bir ayaklanma ve bir yabanc devletin mdaha
lesi sz konusu olabilirdi. Dolaysile, Hindistan yolunun gvenlii, hi bir ngiliz
hkmetinin zerinde kumar oynamayaca bir husustu
110 111
. Sudan ise, btn bu
ihtimalleri nlemenin bir unsuru, Msr'n tamamlayc bir parasyd. O halde
Sudan lekesini temizlemek gerekirdi.
Lord Kitchner komutasndaki 20 bin kiilik bir Ingiliz-Msr kuvveti, 1896
Martnda harekete geerek Dongola'y ald. Ayn zamanda, gneye doru bir
demiryolu ina ettirerek yava yava ilerlemeye balad. Bundan sonra, Eritre'de
bulunan Italyanlardan Kassala'y alp Mavi Nil'i de kontrol altna aldktan
sonra, Kitchner'in ilerleyii bir sre durdu. nk, kolera salgn, scaklar, kum
frtnalar ve deneksizlik, Kitchner'in hareket serbestesini kstlad. Bu durak
lama iki yl kadar srd. Nihayet 1898 de, 1885 de lm bulunan Mehd'nin
(Muhammed Ahmet) yerine geen yardmcs Abdullah' 8 Nisan 1898 de
Atbara'da yendi. Abdullah geri ekildi. Kitchner Hartum'u da aldktan sonra,
Abdullah kuvveerini 2 Eyll 1898 de Omdurman'da (Beyaz ve Mavi Nil'in birle
tii yer) byk bir hezimete uratt. Omdurman zaferi ile ngiltere btn
Sudan' kontrol altna alm oluyordu. Kichner Nil Vdisi'ni kontrol altna al
mak iin gneye indiinde, ve 19 Eyll 1898 de Fachoda (Kodok) ya geldiinde
buraya Fransz bayra ekilmi olduunu grd. General Marchand komuta
sndaki Fransz kuvvetleri, Fransz Kongosu'ndan hareketle 10 Temmuzda
Fachoda'ya gelmi ve Fransz bayran ekmiti. Yani Berlin Genel Senedi'ne uy
110
Mmoires de Edward Grey (Viscomte Fallodon), Paris, Payot, 1927, p. 35; .Africa and the
Vicorians, p. 335.
111
Africa add the Vctoians p. 159.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 425
gun hareket etmiti. Lkin ngiltere bu duruma son derece sinirlendi. Fransa
Yukar Nil'e el atm olmaktayd. ngiltere ise buna tahamml edemezdi. Bu se
beple, Lord Kitchner, General Marchanddan Fransz bayTan indirmesini is
tedi. Kabul ettiremeyine, biraz teye o da ngiliz bayran dikti.
ki general birbirlerine kar gayet nzik davrandlar. Fakat ayn zamanda
ayn derecede de kararl idiler. Her iki hkmet de bundan sonraki gelimeleri
generallerine brakmu. Fakat ngiltere, Fransa'}! Faoda'dan karmaya kararl
idi. ngiltere'nin Paris elisi, 1898 Haziranndanberi Fransa Dileri Bakanlna
gelmi olan ve ngiltere ile yaknlama tarafls olan Delcassye, ngiltere'nin
Faoda'dan kmamaya kararl olduunu sylyordu
112 113 *
. ngiltere Dileri Bakan
Edward Grey ise, htranda, "Bayra ile yerlemi olan Fransz komutannn
ancak kmvete boyun eecei anlalyor. Bu ise ngiltere ile Fransa arasnda bir
sava demekti... Nil vdisi zerinde herhangi bir yabanc devletin hak iddiasnda
bulunmasn Ingiltere'nin kabul etmesi imknszd. Bu durumda ngiltere'nin
syleyebilecei bir tek ey vard: Fransz kuvvetlerinin ekilmesini istemek"
11
]
ngiltere'nin gerekirse Fransa ile savaa gitme kararllna karlk, Fransa
Dileri Bakan Delcass, Fachoda konusunda transz kamu oyunun basks al
tndayd. Onun iindir ki 27 Eyllde, ngiltere elisine, "Eer bir mzakere ol
maz ise, bir atma kanlmaz olacaktr. Beni keye sktrmayn" diyordu
111
.
Fakat ngiltere bu yalvarmalara kulak asmad ve aksine Fransa'ya bask yapmaya
devam etti. Bu durum karsnda Fransa ngiltere ile bir sava gze alamad ve 4
Kasm 1898 de General Marchand'a Fachoda'dan ekilme emrini verdi. Bu su
retle smrgeler yznden ngiltere ile Fransa arasndaki bir sava, Frasann
gerilemesi ile nlenmi oluyordu.
Zira, 1898 Hazirannda Fransa'da Bourgeois kabinesi ibana gelmi ve
Dileri Bakanlna da Delcass getirilmiti. Delcass ngiltere ile anlamaya ve
yaknlamaya taraftard. Ona gre, Fransa, esasen elden gitmi olan Msr'la de
il, daha yakn olan Fas ile megul olmalyd. Bu sebeple Fachoda sorununda
ileriye gidilmesine taraftar olmamt. Kald ki, bu srada Fransa bir takm i
krizler iinde bulunuyordu ve ayrca, dier devletler de bu konuda Fransa'}! des
teklememilerdi. Fransa ile daha yeni ittifak imza etmi olan Rusya bile bu ko
nuda Fransa'ya destek vermekten kanmu.
Fransa Sudan'dan ekildikten sonra, ngiltere 19 Oak 1899 da Msr'la yapt
bir anlama ile Sudan' ngiliz-Msr ortak egemenlii (Condominium) altna
soktu
115
. ngiltere'nin Msr' igali karsnda bata Fransa olmak zere ileri s
112
Africa and the Victorians, p. 370.
113
Mmoires de Edward Grey, p. 53.
111
Africa and the Victorians. p. 371 .
11
- 12 Maddelik Condominium anlamasnn metni: Hurewitz, The Middle East and North
.Africa..., Vol. I, p. 473-475.
426 FAHR ARMAOLU
rlen itirazlar karsnda, bu devletin Sudan' zerindeki faaliyetleri de tabiatile
hukuk dayanaktan yoksun kalyordu. Bu adan, Fransa'nn Faoda anlamaz-
lndaki "gayr merluk" iddialar haklyd. Bundan dolay, ngiltere bu aykr
l gidermek iin, Msr Hdiv'i ile birlikte bu ortak egemenlik anlamasn yap
mak suretile bir eit, Sudan ve Nil zerinde bir "merluk" kazanm oluyordu.
Ksacas, zaten kukla haline gelmi olan Msr Hdiv'ini ngiltere bir paravana
olarak kullanmaktayd.
Nil nehrini tamamen kontrol altna alan ngiltere'nin, artk Fransa'dan bir
alp-verecei kalmamt. Bu sebeple 31 Mart 1899 da Fransa ile bir anlama ya
parak, ad glnn dousu ile kuzey-dousundaki btn topraklar Fransa'ya
brakt. Fransa'ya braklan bu topraklar kumlu alanlardan baka bir ey olma
makla beraber, Fransa ile ngiltere arasnda ciddi ve bereketli bir yaknlamay
da imknsz olmaktan karyordu. Fransa imdi Msr'dan vazgeiyordu; fakat
buna karlk artk Fas' dnmeye balyordu
111
.
Bu suretle, ngiliz-Fansz mnesabetlerinde 1882 denberi ileyen bir yara
imdi artk kapanm oluyordu. ki devlet mnasebetlerinin en przl bir so
runu sona erdirilmi olmaktayd.
5. NGLTERE'NN ALMANYA LE TTFAK TEEBBSLER
Fransa'nn mitlerine ramen, ngiliz-Fransz anlamas hemen gerekle
medi. Bu i bir sre daha uzad. ngiltere, yaknlamay Fransa'da deil, nce
Rusya ve Almanya'da arad.
1890 larn sonuna gelindiinde, ngiltere'nin milletleraras mnasebetler
deki durumu iyi deildi. ngiltere, iinde bulunduu "muhteem inziva" dan s
knt duymaya balad. Yakn Dou'da, Asya'da ve Uzak Dou'da Rusya ile a
tma halindeydi. zellikle Rusya'nn Asya ktasndaki genilemesi ve Uzak
Dou'daki faaliyetleri, ngiltere iin bir endie kayma idi. Afrika'da ise, bata
Fransa olmak zere ve Almanya da dahil olduu halde, hemen btn Avrupa
devletleriyle atma iinde bulunuyordu. Tam bir yalnzlk iindeydi. Byle
olunca ngiltere, Avrupa devletlerde mnasebetlerini dzelterek, bu yalnzlktan,
bu "inziva"dan kurtulmak istedi.
Kendisile en fazla auma durumunda olduu devlet Rusya olduuna gre,
nce onunla mnasebetlerini dzeltmesi ve yumuatmas, kendisine bir rahatlk
getirirdi. "Rus ays ile ngiliz arslan" aralarndaki srtme ve atma noktala
rn ortadan kaldrmalydlar
117
. Bu sebeple Babakan Salisbury, 1898 Ocak
aynda, Rusya'ya, in ve Osmanl mparatorluu zerinde gizli bir anlama
yapmay teklif etti. Bu anlama ile, bu iki lkenin paralanmas veya paylalmas
11,1
Debidour, La Paix Arme, p. 249.
117
Fay, Les Origines... Tome I, p. 130 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 427
sz konusu deildi. "Bir toprak paylamas deil, bir stnlk paylamas",
baka bir deyile bu iki lkenin nfuz blgelerine ayrlmas sz konusuydu
118 *
.
Rtslar, ngiltere'nin bu teklifine nem vermemi grnyorlar. nk bu
teklife Rusya'nn verdii cevap, in'den Port A thr limann kiralamak oldu.
Bunun zerine ngiltere de, Rusya'nn bu hareketine cevap olarak, Port
Arthur'n tam karsnda bulunan Wei-Hei-Wei'i kiralad
110
. Bylece iki devlet,
Sar Deniz'de, birbirlerinin karsnda birer deniz ssne sahip oluyorlard. Bu
ekilde, ngiltere, Rusya ile anlamak isterken, tekrar bir rekabet durumu iine
giriyordu. u halde artk Rusya'dan bir ey beklenemezdi. Bunun zerine
ngiltere Almanya'ya dnd.
O srada, Salisbtry kabinesi iinde Almanya ile anlamaya en fazla taraftar
olan, Smrgeler Bakan Joseph Chamberlain idi. Babakan Salisbury, Fransa'ya
sempati beslemekle beraber, o sradaki artlar bir ngiliz-Fransz anlamas iin
msait grmyordu.
ngiltere'nin Almanya ile ittifak teebbsleri iki turlu olmutur. Birinci tur,
1898 de, ikinci tur da 1899 da olmutur.
ngilterenin birinci tur teebbs, 1898 ubatnda ve Smrgeler Bakan
Chamberlain tarafndan, bir takm gayr resm grmeler ve hatta sohbetler
eklinde balatlm
120
ve ilk defa 29 Mart 1898 de Alman bykelisine resmen
ittifak teklif etmitir. Almanya'nn byle bir ittifak konusundaki endielerini gi
dermek iin Chamberlain, bykeliye, ngiliz parlmentosunun da byle bir
eye taraftar olduunu, byle olmasa bile, yaplacak anlamaya bir takm gizli
hkmler konulabileceini, bu surede ittifakn aa vurulmasnn nlenebile
ceini bildirdi
121
. Hatta, eer ngiltere Almanya ile byle bir ittifak gerekleti
remez ise, aka sylememekle beraber, Fransa ve Rusya'ya dnebileceini de
"ihsas" etti
122
.
Alman Dileri Bakan Von Blow, ngiltere'nin bu teklifini msait karla
mad. Zira, bir defa, ngiliz parlmentosunun byle bir ittifak kabul edeceine
ihtimal vermiyordu. nk, biraz aada deineceimiz zere, 1895 Aralk
atanda, Cape hkmetinin Transvaal Cumhuriyeti'ne yapm olduu bir sald
ry, Transvaal baar ile pskrtm ve mparator II. Mlhem de, Bakan
Krfger'e bir kutlama telgraf ekmiti. Bu telgraf ngiliz kamu oyunda byk
118
Fay, ad geen eser, Tome I, p. 131; Bayur, ad geen eser, s. 127.
110
Port Arthur, Sar Deniz'in Pechili (bugnk Bo Hai) krfezinin kuzeyindeki Liao-Tung
(bugnk Liadong) yarmadasnn (gney Manurva) en gney ucunda olup, Wei-Hei-Wei veya
bugnk ad ile Weihai da yine ayn krfezin gneyindeki Shantung yarmadasnn ucundadr.
120
Hauser, ad geen eser, p. 384.
121
Fay, ayn eser, Tome I, p, 131.
122
Fay, ayn eser, p. 132.
428
FAHR ARMAOLU
tepkiyle karlanmt. kinci olarak, Alman kamu oyu da ngiltere'ye sempati
beslemiyordu. Nihayet, hkmleri gizli de olsa, ngiltere ile Almanya arasnda
bir ittifakn varl naslsa belli olacak ve bu da Fransa ile Rusya'y birbirlerine
daha ok yaklatraca gibi, Almanya iin iki cepheli bir sava ihtimalini de
bsbtn artracakt. Byle bir sava halinde ise, ngiltere, Almanya'ya ancak
donanmas ile yardm edebilirdi ki, bunun da Almanya'ya ne kadar yarar olabi
lirdi
123
?
Bu sebeplerle Von Blow, teklifi ne red, ne de kabul et ve ii oyalamaya b
rakt. Fakat II. Wilhelm, ngiltere'nin bu teklifini baka bir amala kullanmak is
tedi. II. Wilhelm Avrupa'da, l ttifak'a Rusya ile Fransa'nn katlmas ile bir
"Kta Ligi" (Ligue Continentale) kurmak istiyordu. Lkin, Fransa')! l ttifak'a
yaklatrabilmek iin, Rusya'nn Almanya'nn yanna gelmesi gerekliydi.
Rusya'nn Almanya'ya yaklamas iin de, ngiliz-Rus mnasebetlerinin gergin
lemesi gerekirdi. Bu sebeple, IL Wilhelm, yeeni Rus ar II. Nikola'va,
"Nicky" hitab ile 30 mays 1898 da yazd mektupta, ngiltere'nin, son hafta
larda Almanya'ya defa ittifak teklif ettiini, bu ittifakn Rusya'ya yneleceini
syledikten sonra, "imdi, sana, eski ve gvenilir bir dostun olarak soruyorum:
ngiltere'nin tekliflerini reddersem, bana ne verebilirsin ve benim iin ne yapa
bilirsin?" dedi
124
.
"Nicky", bu mektuba, 3 Haziranda "Sevgili Willy diye cevap verdi
12
. II.
Nikola, cevabnda, ngiltere'nin ay nce kendisine de anlama teklifinde bu
lunduunu, kendisinin bu tekliften byk bir hayret duyduunu, Uzak Do'da
glkler iinde bulunan ngiltere'nin, Rusya'nn dostluuna ihtiyac olduunu,
fakat buna ramen, bu teklifi ikinci bir defa daha incelemeye gerek grmeden
reddettiini bildirerek, "lken iin en ipsi ve en gereklisi ne ise, buna karar
varrnek sana aittir" dedi.
Grlyor ki "Nicky", "Willy"nin oyununa gelmemiti. Rusya, herhangi bir
tviz vermeye yanamyordu. Dolaysile Kaiser Wilhelm'in taktii de yrmeniti.
Lkin, ngiltere'nin bir ka ay nce Rusya'ya teklif yapmas Almanya')! sinirlen
dirdi. ngiltere hakkndaki phelerini arttrd. Demek ngiltere, Almanya ile
Rusya'nn arasn amak istiyordu. Von Blow, hratnda, en onurlu bir ingili-
zin bile, politikada, en tehlikeli vastalar bile bir doktor soukkanll ile kul
lanmaktan ekinmediini syliyerek, "akta ve politakada her ey mbahtr" ek
lindeki bir ngiliz ataszn hatrlatr
121
.
123
Fay, ayn kanak, p. 132.
124
ayn kaynak, p. 132-1333.
12a
Cevabn tara menti: ayn kaynak, p. 133-134.
12,1
Bak.: Mmoires du Chancelier Prince de Blow, Tome 1: 1897-1902, Paris Plon, 1931, p. 227.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 429
ngiltere'nin Almanya ile ittifak hususundaki bu birinci tur abalar bir so
nu vermemekle beraber, gney Afrika'da kan Boer Sava, ngiltere'yi, yalnz
lktan kurtulmak iin tekrar harekete gemeye evketti ve Almanya nezdinde
ikinci tur abalarna balad. Bu noktay aklamadan ne, Boer Sava'na ana-
haar ile deinmemiz gerekir.
ngiltere, Boerler'le meskn olan Orange' 1848 de ve Transvaal'i de 1877 de
Cape Colony'ye katmakla beraber, Boeder ngiltere'ye boyun emediler ve m
cadele ettiler. Bunun sonucu olarak ngiltere, Orange'a da
f
Transvaal'e de
Cumhuriyet stats verdi. Tabi her ikisi zerinde de bir takm kontrollara sahip
bulunuyordu. Bununla beraber, 1884 Anlamas'na gre, Transvaal hem i ve
hem de d ilerinde serbesik kazanyordu. 1884 Anlamas'nda, Transvaal iin
tek bir balayc kayt vard: Buna gre, Transvaal, Orange hari, dier herhangi
bir devletle bir anlama veya antlama imzalamadan nce, ngiltere'nin onayn
alacakt.
Yzyln sonlarna doru Gney Afrika topraklarnda bol miktarda altn ve
elmas madenlerinin bulunmas, ngiltere'nin dikkatini yeniden bu iki cumhuri
yete ekti. Orange ve Transvaal'i tekrar ele geirmek iin dorudan kendisi ha
rekete gemeyip, Cape Colony'yi bu ite kullanmak istedi. ngiltere'nin Gney
Afrika smrgeciliini gelitiren Cecil Rhodcs, 1888 de Cape Babakan ol
mutu. Cecil Rhodes'un faaliyetleri sonucu, ngiltere, Transvaal'i evreleyen b
tn topraklar ele geirdi ve bu suretle Transvaal ember iine alnm oldu.
Tabi bu durum Transvaal'in hi houna gitmedi.
1885 sralarnda bu topraklarda altn ve elmas'n bulunmas, Boer lkelerine
byk bir Avrupal aknna sebep oldu. O kadar ki, bir sre sonra, Boeder,
AvrupalIlara oranla aznlkta kaldlar. Boer'ler, AvrupalIlara, yabanc veya "dar
lkl" anlamna gelen "Uitlanders" diyorlar ve bunlara iyi gzle bakmyorlard.
zellikle Transvaal bunlara kar bir takm tedbirler almaya balad.
Uitlader'lerin, Transvaal Halk Meclisi'ne (Volkksraad) seilmelerini kabul et
medii gibi, bunlara seim hakkn dahi tanmad. Bylece Uitlander'lerle
Boer'ler arasnda bir mcadele balad. Cape smrgesi ve zellikle Cecil
Rlodes da AvrupalIlar kkrtyordu. Bu arada, Transvaal'in, yani Boer'lerin, soy
kaynaklar olan Almanya ile yakn mnasebetler kurmas da ngiltere'nin houna
gitmiyordu.
Nihayet , Cecil Rhodes'un yardmclarndan, Dr. Jameson, Boers-Uitladers
mcadelesinden doan kk bir olay bahane ederek, 1895 Aralk aynda, etra
fna toplad bir ksm km ve ilerle Transvaal'e yrd. Fakat Bakan Krugeri
kuvvetleri nnde bir ka gn iinde hezimete urad. Alman mparatoru II.
Wilhelm, 3 Ocak 1896 da Krger'e gnderdii telgrafta, "dardan gelen istilya
kar bamszln korumak hususunda, sadece kendi kuvveeri ile ve "dost
430 FAHR ARMAOLU
devletlerin yardmna bavurmakszn" kazand bu zaferden dolap kendisini
kutlad
127
.
II. Wilhelm'in Krger'in baarsndan bu derece sevin duymasnn sebebi,
Krger'in batan itibaren Almanya'ya dayanma politikas izlemekte olmasyd.
Krger Almanya ile bir ticaret anlamas imzalad gibi, 27 Ocak 1895 gn, bir
yemekte, II. Wilhelm erefine kadeh kaldrm ve yle demiti: "Almanya'nn
karlarn daima gznnde tutacam. Velev ki, bir ocuun imknlar ile de
olsa. Bu ocuk imdi bir byk devlet tarafndan ayaklar altna alnmtr ve bu
nun sonucu olarak da bir baka devletin himayesini aramaktadr. Gney
Afrika'nn bu cumhuriyeti ile Almanya arasnda en byk dostluk balarn, yani
babalar ile ocuklar arasndaki balar kurma zaman gelmitir"
12S *
. Krger'in bu
szleri Ingiltere'yi sinirlendirmi ve Almanya'dan aklama istemiti.
Dr. Jameson'un saldr hareketini hemen btn dnya kamu oyu mahkm
etti. Her ne kadar, gerek ngiltere ve gerek Cape hkmeti, Jameson'm kendi te
ebbs ile hareket ettiini ileri srdlrse de, gerekte mahkm edilen
ngiltere idi. Bundan dolap ngiltere, ilk frsatta Transvaal sorununu halletmeye
karar verdi.
Jameson olapndan sonra ngiltere ile Transvaal'in mnasebetleri iyice bo
zulmaya balad. Bakan Krger ngiltere'den tazminat istedi. ngiltere ise red
detti. stelik, 1884 anlamasna dayanarak Tranvaal'i i ilerine de karmaya
balad. Buna da Transvaal itiraz etti. 1896 da Transvaal, ngiltere'ye danma
dan, Hollanda ve Portekiz ile hakem anlamalar imza etti. ngiltere bunlar da
tanmad. Transvaal'in kendisinden iyice uzaklatn gren ngiltere de bu se
fer Uitlader'lerin davasn kurcalamaya balad. Yaplan mzakerelerde Bakan
Krger, Uitlander'ler iin baz tvizler verdi ise de, ngiltere'nin btn isteklerini
kabule yanamad. Mnasebetler gerginleti. Pretoria Hkmeti (Transvaal),
Transvaal'de 5 pl oturan Uitlander'lara hem vatandalk ve hem de oy hakkn
tand halde, ngiltere, Tranval'in ngiltere'nin vesayetini kabul etmesinde srar
edince, Transvaal 11 Ekim 1899 da ngiltere'ye sava iln etti
12y
.
Tabiatile sava ngilterenin iine geliyordu. Lkin savan gelimeleri
ngiltere'nin mit ettii gibi olmad. Boeder kendisini iki buuk pl uratrdlar
ve gerekten gl bir direnme gsterdier. Btn dnya kamu oyu Boer'lei des
tekliyordu. Lkin ngiltere'nin stn silh ve kuvveti karsnda, Krger ve
Boer'ler yenilgiyi kabul etmek zorunda kaldlar. ngiltere'nin bilfiil arpan kuv
vetleri bu savata 200 bini bulmutur
130
.
127
Debidour, La Paix Aime, p. 223; Hauser, ad gee eser, p. 371.
128
Debidour, ayn eser, p. 222-223.
120
ayn eser, p. 262.
130
ngiliz politikasnn tannm isimlerinden ve 2. Dnya Sava srasnda ngiltere Babakanlm
yapan Winston S. Churchill, Boer Savana Moning Post gazetesinin sava muhabiri olarak katlm,
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 431
Boer Sava'nn sonunda, 31 Mays 1902 tarihli Vereeniging Anlamas ile,
Orange ve Transvaal, smrge olarak ngiliz mparatorluu'na katlyordu.
Yalnz, her iki lkeye de, i ilerinde bir dereceye kadar zerklik tannyordu
Boer Sava srasnda Almanya'nn tutumuna gelince: "Krger Amca"n
1900 yal Aralk aynda Almanya'ya gelmesi, Alman yneminin iini kartrd
kadar, ngiltere'nin de sert tepkisine sebep olmutur. Kralie Viktorya, torunu
IL Wilhelm'e telgraf ekerek, II. Wilhelm'in Krger'i kabul etmemesini istemi
tir. Dileri Bakan Bllow da, ngiltere ile mnasebetleri bozmamak iin,
Kralienin bu isteini desteklemitir
131
.
Boer Sava ngiltere'ye yalnzln bir kere daha gsterdi. Bundan dolay
daha sava iinde, Almanya ile ittifak yapmak iin teebbslerine tekrar balad.
II. Wilhelm ve Von Blow 1899 Kasm aynda ngiltere'yi ziyaret ettiler. Bu
ziyaret srasnda, Von Blow ile Kralie Viktorya arasndaki grmeler de dahil
olmak zere iki tarafn devlet adamlar arasnda eidi grmeler yapld. Fakat
bu grmelerin pivotu, Almanya ile ittifakn hararetli taraftar ngiltere
Smrgeler Bakan Joseph Chamberlain idi. Dolaysile, Chamberlain ile Von
Blow arasndaki grmeler, konunun arlkl ksmn tekil etti
132
.
Alman konuklarn Londra'da bulunduu bir srada, Chamberlain 30 Kasm
1899 da yapt bir konumada, Almanya ile ittifak savunarak
133
yle diyordu:
"Eer ngiltere ile Amerika arasndaki birlik bar davasnn gl bir faktr
ise, Toton rk ile Anglosakson rknn iki kolu arasndaki bir l ttifak, dn
yann gelecei zerinde son derece gl bir etki yapacaktr"
13
i
Chamberlain, II. Wilhelm ile de grrek, Almanya, Amerika ve ngiltere
arasnda bir "genel anlama" ("une entente gnrale") fikri zerinde srar ettiyse
de, Kayzer, bu eit bir anlamann her iki taraf iin glkleri bulunduunu
belirterek olumsuz bir tutum ald. II. Wilhelm'e gre, Rusya ile Almanya ara
sndaki "mkemmel" ("excellentes") mnasebetler, Chamberlain'in teklifleri
iin bir takm engelleyici unsurlar tayordu
135
.
Bu suretle ngiltere'nin Almanya ile bir anlama yapmak hususundaki ikinci
teebbs de sonu vermedi. Almanya bu sefer de byle bir anlamaya yana
mad. Almanya'ya gre, Boer sava iki lke kamu oylar arasnda bir uurum
fakat Boer'lere esir dm ise de, Pretoria'dan kamay baararak, Boerlerle savaan ngiliz
kuvvreerine katlmtr. Winston Churchill 1900 ylnda ngiltere parlmentosuna seiimir.
131
Bak. Mmoires du Prince de Blow, Tome I, p. 388-392. Bundan sonra "von Blow. Mmoires
diye zikredeceiz.
132
Bu konuda bak.: ayn kaynak, p. 261-266.
133
Konumann metni: Mmoires de Edward Grev, p. 55-56
134
aym kaynak, p. 55,
13;
von Blow, Mmoires, Tome 1 p. 265.
432 FAHR ARMAOLU
amt. Alman kamu oyunun gsterdii ngiliz aleyhtarl karsnda Blow
byle bir ittifak veya anlamaya cesaret edemedi. Ayrca, Reichstag'da, 1899
Aralk aynda, yeni bir donanma kanunu mzakere edilmeye baland. Amiral
Tirpitz, Alman deniz kuvvetlerinin gcn arttrmak iin plnlar hazrlamt.
ngiltere, Almanya'nn bu deniz gcn arturma faaliyedni de hi ho karla
mad.
Bununla beraber, ngiltere'nin Almanya ile bir anlama abalar 1901-1902
yllarnda da devam etti
1315
. 1901 Ocak ay banda Kralie Viktorya ar bir e
kilde hastalanmt
136 137
. II. Wilhelm bykannesini ziyarete gitti. Chamberlain, bu
sefer de bir savunma itfak imzalanmas konusundaki teklifini ileri srd.
Chamberlain'e gre, Almanya ile ngiltere arasnda bir ittifak yaplacak olursa,
biri denizlerde, dieri de kara da kuvvetli olduu iin, bu iki kuvvet birbirine
destek olduunda, yenilmez bir g meydana getirebileceklerdi
138
.
Chamberlain'in btn derdi buydu. Yani ngiliz mparatorluunun korunma-
syd.
Bu seferki teebbsten de bir sonu kmad. Grmeler 1901 yl sonuna
kadar devam etti. Almanya iki art ileri srmt: Biri, ittifakn ngiltere ile l
ttifak arasnda yaplmas; kincisi de, bu ittifakn ngiltere parlmentosu tara
fndan da onaylanmas
139
.
zellikle bu ikinci artn kablne ngiltere imkn grmedi. Boer Sava,
Almanya'da bir ngiliz dmanl, ngiltere'de bir Alman dmanl uyandr
mt. Bu artlarda byle bir itfak veya anlama}! Avam Kamaras'a onaylat
mak kolay olamazd. Kald ki, kabinede de bu konuda bir fikir birlii yoktu.
Babakan Lord Salisbury Almanya ile itfak konusunda daima pheci davran
mt. Annesi Fransz olan Harbiye Bakan Lord Landsdowne ile Maliye Bakan
Lord Balfour ise Almanya ile bir ittifaka hi taraftar deillerdi.
Esasna baklrsa, Almanya da, bandan itibaren bu konuda isteksiz dav
ranmtr. Alman Dileri Bakanl ve zellikle Von Blow ve Holstein yle d
nmekteydiler: ngiltere'nin, geleneksel dman Fransa veya amansz rakibi
Rusya ile anlamas hemen hemen imknszd. Her eye ramen, ngiltere'nin
Fransa ile bir yaknlama kurabildii farz edilse bile, bu, Almanya iin hi bir
zaman tehlikeli olmazd. Zira, ngiliz-Rus rekabeti o kadar iddetliydi ki, bir
ngiliz-Fransz yaknlamas, derhal Fansz-Rus ittifaknn bozulmas sonucunu
verebilirdi. u halde, bir Ingiliz-Fransz-Rus kombinezonu tamamen imknszd.
Bu durumda, Almanya Avrupa'da kuvvetler dengesine egemen demekti.
136
Bu konuda bak.: Hauser, ad geen eser, p. 391-394.
137
Kralie Viktorya 22 Ocak 1901 de lmtr. Hkmdarl 64 yl srmtr.
138
Mmoires de Edwaid Grev, p. 57.
139
Fay, Les Origines..., Tome l, p. 138.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 433
Blow'un deyimi ile Almanya, arbiter mudi, yani dnyann hkemiydi
11
'
1
.
ngiltere'ye geline, dnya zerindeki topraklarn muhafaza edebilmek iin byle
bir Almanya'ya ihtiyac vard ve bu ihtiya gn getike daha da artacakt. O
halde, Almanya iin, imdiden ngiltere ile bir ittifak yapmak gereksiz bir lkst.
ngiltere hesabna ateten kestaneleri ekmeye gerek yoktu
110 111
Blovv ve Holstein'n bu dncelerini II. Wilhelm de benimsedi. Esasen
Kaiserin iinde bir kompleks vard. ngiltere'yi kskanyordu. ngiltere gibi,
Almanya'y da, donanmas ile, smrgeleri ile "grkemli" bir devlet yapmak isti
yordu. Bu sebeple, ngiltere'yi Alman ittifaknn ana daha iyi imknlarla d
rebilmek iin bir sre beklemeye karar verdi. Fakat sonunda yine de bir ey elde
edemedi. Victoria'dan sonra ngiliz mparatorluu'nun bana geen VII.
Edward, yeeni II. Wilhelm iin, "tarihin en parlak kabiliyetsizi" diyordu
11
-.
Almanyann bu tutumu karsnda Chamberlain, mademki inzivadan vaz
gemek gerekiyor, o halde baka alternatifleri denemek gerekir diyerek,
ngiltere Clzak Dou'da Japonya ile 1902 de ve Avrupa'da da 1904 de Fransa ile
anlat
113
6. ENTENTE CORDALE
Almanya ile ittifak baaramayan ngiltere, Fransaya dnd, ama bu da tine
kolay olmad. Faoda bunalmnn sona ermesine ramen, yine de iki devlet ara
snda baka smrge konularnda anlamazlklar vard. Ayrca, iki devlet arasn
daki gvensizlik unsuru da, bunlarn birbirlerine yaklamalarna engel oldu.
nce btn bunlarn yok edilmesi gerekti.
A) Fransz-Rus ttifak'nn Gelimeleri
Faoda bunalm, Dileri Bakan Delcass'nin ngiltere'ye eilimi dolaysile,
bu devletin lehine olarak sonulanmakla beraber, bu olay Fransa'da derin bir iz
brakt. Msr sorununda da Fransa nihayet boyun emek zorunda braklmt.
Dier taraftan, Fransa, smrgelerde ngiltere ile olan aumalarnda, yalnzlk
iinde kalmt. zellikle mttefiki Rusya'dan kuvvetli bir yardm grememiti.
nk, bir defa, Rusya da Asy'a'da ngiltere ile atma iindeydi. kincisi,
Rusya, Fansz-Rus ittifakna, dorudan doruya bir Avrupa kombinezonu olarak
bakyordu. Fransa bu durum karsnda, Fransz-Rus ittifakn ngiltere'ye de y
nelecek ekilde geniletmek istedi.
Rusya'ya gelince: Almanya'nn Osmanl mparatorluu ile yakn mnasebet
ler kurmaya balamas, Rusya'y endielendiriyordu. II. Wilhelm, 1898 Ekim ve
110
Fay, Les Origines..., Tome I p. 140.
141
Fay, ayn eser, p. 140-141; von Blow, Mmoires, Tome I, p. 273-275.
142
Fay, ayn eser, p. 141, 64 no.lu not.
143
Hauser, ad geen eser, p. 394.
434 FAHR ARMAOLU
Kasmnda stanbul, Anadolu, Suriye ve Filistin'i ziyaret etti. Kaiser, am'da yap
t bir konumada, 300 milyon Mslman emin olmaldrlar ki, Alman
mparatoru her an onlarn dostu olacaktr dedi
111
. 1899 yl iinde ise,
Almanya, (Anadolu Demiryolu irketi), stanbul'dan Basra Iirfezi'ne kadar
uzunan bir demiryolunun yapm imtiyazn ald
115
. Padiah Abdlhamit,
Almanya'nn bu teebbslerini olumlu karlad. nk, imdiye kadar
Almanya'nn Osmanl mparatorluu zerinde gz olmamt. ngiltere de
Badat demiryolu projesini olumlu karlad. nk, bu projenin Rusya ile
Almanya'y attracan biliyordu. Hatta, Fransa bile bu projeye katlmak iste
diyse de, Almanya reddetti.
Osmanl Devleti'nin kuvvetlenmesini arzu etmeyen Rusya, Almanyann bu
teebbs ve faaliyetlerinden hi holanmad. Almanya'nn bu demiryolu proje
sine itiraz etmemesi karlnda, kendisine de Boazladn verilmesini istedi. Rus
Dileri Bakan, 1899 Hazirannda, Alman bykelisine, Rusya'nn Trkiye'de
bir ynetici devlet (puissance dirigeante) olduunu, yabanc devletlerin ve ya
banc sermayenin yardm ile Trkiye'nin kuvvetlenmesinin Rusya'nn iine gel
meyeceini belirttikten sonra, Rusya'nn stanbul ve Trkiye zerinde mnhasr
haklar (droits exclusifs) bulunduunu syleyerek, Almanya'nn b konuda
Rusya ile anlamasn istemitir
14fi
.
Diplomatik yalnzlk iinde olan Rusya'nn tek bana Badat demiryolu pro
jesine engel olamyacan bilen Almanya, Rusya'nn bu teklifini derhal reddetti.
Rusya imdi, Dou Sorunu'nda yalnzlk iinde olduunu gryordu. Bu se
beple, Fransz-Rus ittifakn, asker bir ibirliinin yannda, diplomatik ibirlii
alanna da intikal ettirmeye o da karar verdi.
Bunun sonucu olarak, daha nce de belirttiimiz gibi, 9 Austos 1899 da
Fransa ile Rusya arasnda yaplan yeni bir anlama ile, ittifakn amacnn sadece
bar olmad, fakat ayn zamanda kuvvet dengesinin korunmas da olduu
ilkesi kabul edildi
147
. Bunun anlam, bu dengenin korunmas iin, iki devletin
diplomatik alanda ibirlii yapmalar ve birbirlerini desteklemeleri idi.
Lkin her iki taraf iin de bu da yeterli grlmedi. 1900 yl Temmuzunda
ve 1901 yl Martnda, iki taraf genelkurmaylar arasnda yaplan grmelerde
ngiltere'ye kar bir takm harekt plnlar kararlatrld. Buna gre, ngiltere
Fransa'ya saldrrsa, Rusya Trkistan'da Hindistan snrlarna kuvvet ymak su e-
tile ngiltere'ye bir saptrma verdirecekti. Eer ngiltere Rusya'ya saldracak
141 * * * *
141
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt I, Ksm 11, s. 130.
14;>
Badat Demiryolu projesi iin bak.: Dr. Bekir Stk Baykal, D as Bagdad Baln Problem, 1890-
1903, Feiburg, Rudolph Goldschlagg, 1935.
140
Bayur, ayn eser, p. 142-143.
147
Seton-Watson, The Dclin of Imprial Russia, p. 181.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 435
olursa, Britanya adalarn istil tehdidi niteliinde olmak zere, Fransa Man k
ylarna asker yaca gibi, Rus donanmas ile ortak olarak Akdeniz'de de deniz
harektna girieceklerdi. ngiltere'nin Rusya'ya saldrmas halinde de, Rusya'nn
Pasifik filosu ile Fransa'nn Madagascar'daki filosu ortak harektta bulunacak
lard
118
. Dier taraftan, Fransa, Rusya'nn Trkistan'da Orenburg'tan Takent'e
kadar yapmakta olduu stratejik demiryolunun yapmn kolaylatrmak amac
ile, Rusya'nn Paris borsasmdan 425 milyon frank istikraz yapmasn da kabul
etmekteydi.
Grlyor ki, Entente Cordiale in yaratcs saylan Kral VIL Edward'm
tahta kt yl bile, Fransa'nn ngiltereye kar duyduu korku ve endie k-
msenemiyecek nitelikteydi.
1902 Ocak aynda, Rusya'ya kar ngiliz-Japon ittifaknn imzas, ngiltere ile
yaknlamann hararetli taraftar Delcass'nin dahi dncelerini deitirdi. Bu
ittifakn imzas zerine, Fransa ve Rusya 1902 Martnda ortak bir deklrasyon ya
ynlayarak, in ve Kore'nin bamszlklarnn korunmas tarafls olduklarn ve
in'in toprak btnln ve serbest geliimini ihll edebilecek saldrgan hare
ketler dolaysile, kendilerinin karlarnn bir nc devlet veya devletler tara
fndan tehdit edilmesi halinde, iki mttefik devletin, bu karlarn korumak iin
gerekli tedbirleri alacaklarn bildirdiler
14
'
1
.
ngiliz-Japon ittifakna iki devletin cevab bu oldu. Lkin, gerekte her iki
devletin de daha ileri gitmeye niyeti yoktu. nk, bu srada arn danmanlar
arasnda, Avrupa'ya m, Asya'ya m arlk verelim tartmas vard
1
".
Birincilerin ar basmas zerine ve in ile 1902 Nisannda yaplan bir anlama
ile, 1894-95 in-Japon savandan sonra girdii Manurya'y boaltmaya karar
verdi. Ve askerini de buradan ekmeye balad. Lkin bu boaltmann arkasn
getirmemesi, 1904-1905 Rus-Japon savann kmasna sebep olacaktr.
Fransa'nn, milleeraras gelimelere paralel olarak Rusya ile yapm olduu
bu eitli anlamalar, kesin bir kant olmamakla beraber. ngiltere'yi Fransa'ya
yaklamaya sevkedecek bir manevra olarak da yorumlanr
1
"
1
. Bu adan baknca,
ngiliz-Japon ittifaknn, Fransz-ngiliz yaknlamasnn da balangcn tekil et
tii sylenebilir. Fakat bu arada, bu yaknlama iin baka bir engelin de orta
dan kalkmas gerekiyordu. Bu da Fas Sorunu dur.
148 149 150
148
Seton-Watson, ayn eser, p. 183.
149
Debidour, La Paix Aime , p. 276; Seton-Watson, ad geen eser, p. 212.
150
Bak.: Seton-Watson, ay eser, p. 210-212.
1:11
Bak.: Pierre Renouvin, La Politique Extrieure de la III me Rpublique, de 1871 1904, Paris.
Cours de Sorbonne (tarihsiz), p. 325.
436 FAHR ARMAOLU
B) Fas Sorunu
Fas, 4-5 milyon nfuslu bamsz bir lkeydi. Fakat Fas Sultannn lkedeki
otoritesi son derece zayft. Kabileler sk sk karklklar ve ayaklanmalar karr
lard. Bu durum dolaysile, Birleik Amerika da dahil olmak zere, Fas ile tica
reti olan S devlet, 1880 ylnda Fas Sultan ile Madrit Konvansiyonu'nu imzala
mlard. Buna gre, Fas Sultan yabanc devletlerin uyruklarn etkin ekilde ko
ruyacak ve btn devletlere en fazla kayrlan devlet ilkesini (traitement de la
nation la plus favorisee-the most favoured nation) uygulayacakt.
Fakat Fas ile en fazla ilgilenen iki devlet, coraf yaknlklar sebebile,
Ispanya ile Fransa idi.
16. yzyldanberi Fas ile ilgilenmi olan ve bu sebeple de Fas'a tarih miras"
olarak bakan spanya, Fas'n Akdeniz kylarnda, Cebelttark ile Cezayir arasn
daki kylarda baz tesisler kurmutu. spanya'nn btn istedii, Fas topraklan
Avrupa devletleri arasnda paylald takdirde, Fas'n Akdeniz kylar ile,
Kanarya adalarn korumak iin Atlantik kylarnda baz limanlar elde et
mekti
152
.
Fransa'nn Fas ile ilgisi, 1830 da Cezayir'i aldktan sonra balamtr. Fas'taki
i dzensizlik ve karklklar Cezayir'e de etki yapmaktayd. Zira Fas'taki bu kon
trolsuz kabileler sk sk Cezayir'e de aknlar yapyorlard. Fransa, bu eit olayla
rn devam etmesi zerine, u sonuca vard ki, Cezayir'in gvenliini salamak
iin Fas zerinde de bir kontrol tesis etmek gerekir.
talya'nn da Fas ile hem ticar ve hem de politik ilgisi vard. talya Tunus'u
Fransa'ya kaptrdktan sonra, gzlerini Fas'a evirmiti. Fakat 1900 Aralk aynda
talya ile Fransa arasnda yaplan bir anlama ile, talya Fransa'y Fas'ta serbest
brakrken, Fransa da talya'y Trablusgap'te serbest brakmak suretile, talya
Fas'dan Trablusgarp'a dnd.
ngiltere'ye gelince; onun iin nemli olan Cebelttark' karsnda bulu
nan ve spanya'ya ait olan Ce/fa'nn, Fransa gibi kuvvetli bir devletin eline d
mesini nlemekti. ngiltere'nin btn endiesi, iki yzyldanberi elinde tuttuu
Akdeniz'in giri kapsnn mlkiyetini bakasna kaptrmamakt
153
.
Almanya'nn Fas ile ilgisi sadece ticar nitelikteydi. Hatta, Alman Dileri
Bakanl, Fas'n Atlantik kylarnda bir Alman kolonisinin tesisi, Fas'n, Alman
mallar iin bir pazar olmas, lkedeki demir madenleri ve Alman donanmas
iin bir s olmas gerektii grnde olmasna ramen, II. Wilhelm, ngiltere
102
Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 154.
103
ayn eser, p. 156.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 437
ve Fransa ile bir rekabete sebep olmamas iin, Almanya'nn Fas'ta aktif bir poli
tika izlemesinin aleyhindeydi
131
.
Fas ile ilgili nemli bir dier nokta ise, Fransa ile ngiltere'nin mnasebetle
rinin Fas konusunda pek parlak olmad idi. Fas Sultan Mulay Haan 1894 de
lm ve yerine olu Abdlaziz gemi. Abdlaziz'in karakteri ve zellikle din
sel duygular zayf olduundan, halk tarafndan sevilmiyordu. Mesel, bisiklete
biniyor, fotoraf ektiriyordu. Bu sebeple, Abdlaziz'in hkmdarl ile bera
ber lkede karklklar bagstermeye balad. Bunun zerine ve zellikle
Faoda olayndan sonra, Msr ve Sudan'dan tamamen midini kesen Fransa,
gzlerini Fas'a evirdi. Lkin ilk nce talya'y Fasdan uzaklatrmak gerekiyordu.
Bunun iin, 1900 Aralk aynda talya ile yapt bir inlana ile, Fas'da kendisi
nin hareket serbestisi elde etmesine karlk, Trablusgarp' da talyan nfuzuna
brakt.
Bundan sonra Fransa Fas Sultan'na dnd. Asayi ve gvenliin salanmas
iin Sultan zerinde baskda bulundu. Bunun zerine Fas Sultan ngiltere'ye
bavurup, ngiltere'nin himaye sine girmek istedi. Lkin ngiltere bu srada
Boer sava ile ok megul bulunduundan, bu teklife yanamad. Yeni bir an
lamazlkla ban derde sokmak istemedi. Bu durum karsnda Fas Sultan, 20
Temmuz 1901 de Fransa ile bir anlama yapmak zorunda kald. Bu anlama Fas
ile Cezayir arasndaki snr iziyordu. Fakat bu anlama da Fas'l kabilelerin
Cezayir'e saldrmalarna engel olamadndan, 20 Nisan 1902 de yeni bir an
lama yapld. Buna gre de, Fas Sultan'nn bu kabilelerle baa kamamas ha
linde, Fransa, komuluu sebebile, ihtiya halinde, Fas'a yardm edecekti.
Fakat bu anlama da derde deva olamaynca, 7 Mays 1902 de yaplan nc
bir anlama ile, Fransa, Cezayir snrlarna yakn Fas kabilelerini kontrol ve gze
tim altna alma hakkn kazanyordu
133
.
Fransa bu ekilde adm adm Fas'a girmeye alrken, bu lke ile yakn ilgisi
olan Ispanya'nn muhaleftini bertaraf etmek iin de faaliyetlerde bulundu.
Ispanya'ya baz tvizler vererek, onu da talya gibi kendi tarafna ekerse,
ngiltere Fas konusunda yalnz kalm olacakt. spanya ile yaplan mzakereler
1902 Kasmnda bir anlama tasars ile sonuland. Bu tasar ile kuzey Fas
spanyaya veriliyor, gerisini Fransa alyordu
130
. Fakat spanyollar son anda bu
anlamadan vazgetiler. nk ngiltere'den ekindiler. Hatta, ngiltere'ye,
Fransa'nn Fas zerindeki ihtiraslarndan ikyet ettiler
137
. spanya'nn bu sra
daki Dileri Bakan Abruzzi hararetli bir ngiliz taraftaryd. Bu sebeple,
spanya, ya bu anlamaya ngiltere'nin de dahil edilmesini, veya bu anlama ile
1:

4
Fay, ayn eser, p. 156.
1:13
Debidour, La Paix .Ai me, p. 284.
1:
Bak.: von Blow, Mmoires, Tome II, p. 44-47.
1:11
Hauser, ad geen eser, p. 404.
438 FAHR ARMAOLU
beraber Ispanya'nn F ansz-Rus ittifakna alnmasn istedi. Bu suretle Fas konu
sunda sadece Fransa'ya gvenilmiyor, Rusya'nn da destei salanmak isteni
yordu.
Rus Dileri Bakan Lamsdorff Ispanya'nn Fransz-Rus ittifakna alnmasna
yanamad. Fas anlamasna ngiltere'nin de katlmasn, Fransa kabul etmedi.
Ne var ki, Fas sorunuda ngiltere'yi izole etmek isteyen Fransa, sonunda bu so
runu ngiltere ile zmlemek zorunda kald.
Bu srada Fas Sultannn etrafn bir takm ngiliz danmanlar alnt.
Bunlardan en etkilisi, 1900 ylndanberi Sultan'n hizmetinde bulunan ve
skoyal bir asker kaa olan McLean idi. Sultan'n btn elence ilerini ve
Avrupai hayatn McLean dzenlerdi. McLean ayn zamanda asker danmand.
Sultan zerinde byk etkinlie sahipti. Bu sebeple, Sultan Abdlaziz'e etkide
bulunarak Franszlar Fasdan karmaya alyordu. Bundan dolay,
ngiltere'nin Fas'daki durumu Fransa'dan daha kuvvetli saylabilirdi. Hatta Kral
VIL Edward, 1902 de McLean'e Lordluk pyesi bile vermiti. ngiltere,
Fransa'nn Fas'daki faaliyetini de yakndan izlemekteydi. Dileri Bakan
Landsdowne, Almanya'y da Fas sorununun iine ekerek, Fransa ile
Almanya'nn rekabetinden yararlanmak istiyordu. Fakat, Landsdowne, Fas soru
nunda Almanya ile ibirlii yapma fikrinden abuk vazgeti.
Bunda iki olay rol oynad. Birincisi, ngiliz Amirallii grd ki, Alman
Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral Tirpitz tarafndan hzlandrlan donanma in
as programnda, zellikle ksa mesafeli gemiler ngrlmt. Bunun anlam,
Almanya'nn ngiltere ile bir deniz savan gznnde tutmasyd. Bu durum
ngiltere'yi Almanya'dan uzaklard.
kinci olay da Boazlar sorunundan kt. Rusya, 1902 Eyllnde Osmal
Devletine bavurup, Petersburg'ta yaptrd drt torpidobotu, Karadenize gn
dermek iin ve silhsz olarak, Boazlardan gei izni istedi. 1841 Boazlar
Szlemesi Boazlar'n kapall ilkesini kabul ettiinden, Osmanl Devleti bu
izni vermekte tereddt etti. Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yazmalar
oldu
158
. Bu yazmalarda ve nota teatilerinde, Osmanl Devle'nin izin vermemek
iin dayand hukuk gerekelerin yannda, anakkale Boaz yaknnda o s
rada kuvvetli bir ngiliz donanmasnn bulunduunu da zikretmesi, ngiltere'den
duyulan bir korkuyu aka yanstmaktayd. Sonunda Osmanl Devleti, bu gemi
lerin tamamen silhsz ve ticaret gemisi eklinde ve ayrca birer gn ara ile ge
mesine izin verdi. Fakat ngiltere de Osmanl Devleti'ni protesto etmekten geri
kalmad ve bundan byle, Boazlar'dan gei konusunda hareket serbestisii
koruduunu da bildirdi
159
. lgintir, ngiltere protestosunda, Boazlarn kapal-
laS
Bu konuda bak.: Dr. Cemal Tukin, Boazla Meselesi, s. 334-339.
1:

9
Tukin, ad geen eser, s. 339.
439
l ilkesini ileri sryordu. Halbuki 1878 Berlin Kongresi'nde ngiltere delegesi
yapt bir konumada, Boazlar'n kapall ilkesinin, sadece Osmanl
Devleti'ne kar alnm bir taahht eklinde telkki ettiini belirterek, kapallk
kuralnn milletleraras niteliini, bir bakma inkr etmiti
11

11
. imdi ise, kapal
l bir milletleraras kural olarak ileri sryordu. ngiltere'nin korkusu,
Rusya'nn Osmanl Devletile anlaarak, Karadeniz'den de Akdenize sava gemisi
geirmesivdi. Lkin, ngiltere bu itiraznda tamamen yalnz kald. Almanya ve
Avusturya seslerini bile karmadlar. Bu da ngiltere}! kzdrd. The Times ga
zetesi, Rusya ile olan btn anlamazlklarmzda Almanya'nn bizim basnmz
olacan daima hesaba katmalyz diye yazyordu
11

1
.
ngiltere bu olayda Fransa'dan da bir ey bekleyemezdi. Fakat u da bir ger
ekti ki, 1887 nin Akdeniz Antantlar artk lm bulunuyordu. ngiltere artk
merkez devletlere, yani l ttifak'a bel balayamazd. Fransa ve ngiltere bir
birlerine doru yar yola gelmi bulunuyorlard.
C) Entente Cordiale in mzas
Kralie Viktorya 1901 yl Ocak aynda lnce, yerine olu 60 yandaki MI.
Edward geti. Edward Franszlar ok severdi. Hayatnn nemli bir ksmn
Paris'te ve Fransz Riviera'smda geirmiti. Mkemmel Franszca konuurdu.
Kral olduunda, ngiliz-Fransz mnasebetlerinin durumundan znt duyuyor
ve bir ngiliz-Fransz yaknlamasn arzuluyordu. Olaylar da Krala yardm etti.
1902 Temmuzunda, inziva politikasna ok bal olan Salisbury ekilmi ve ye
rine Lord Balfour Babakan olmutu. Joseph Chamberlain ise, Almanya ile itti
fak iin yapt teebbslerin baarszlndan sonra, o da Fransa ile anlamaya
taraftar olmutu. Kars Fransz olan yeni Dileri Bakan Lord Landsdowne ise,
Fransa ile yaknlamaya esasen taraftard.
Fransa'ya gelince: 1898 Hazirannda Dileri Bakanlna gelen Delcass,
bakan olur olmaz, ilk amacnn ngiltere ile bir yaknlama (rapprochement")
salamak olduunu sylemiti. Delcass'ye gre, eer Fransa, smrge impara
torluumu gelitirmek ve Alsace-Lorraine'i tekrar kazanmak istiyorsa, yzyllk
ngiliz dmanlna son vermeliydi. Napolyonun deyimi ile, Kalle ngiliz
(Perfide Albion) ile uzlamann yollarn aramalyd
11

2
. Delcass'nin bu yeni po
litikasnn ilk uygulamas, Faoda anlamazlnda, ngiltere'ye boyun emesi
oldu. 21 Mart 1899 arlamasioile, Yukar Nil ile Kongo arasndaki blgenin nfuz
blgelerine ayrlmas
160 161 * 163
, bu politikann sonucuydu.
160
Tukin. ara eser. s. 326.
161
ayn eser. s. 339.
11,2
Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 150.
163
Bu anlama iin bak.: Hauser, ad geen eser. p. 400.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
440 FAHR ARMAOLU
1898 den sonra Fransa'da bir ka kabine gelip gemesine ramen,
Delcass'nin koltuunu korumu olmas da anlamlyd. Lkin olaylar ve zellikle
Fas sorunu, Delcass'nin istek ve dncelerinin hemen gereklemesine imkn
vermedi.
ngiliz-Fransz yaknlamasnn ilk teebbs de Fransa'dan geldi ve bu te
ebbs 1902 Austosunda yapld. Bu teebbsn yaplmasnn sebebi de,
Fransa'nn 1902 yl bandan ibaren Fas ile yakndan ilgilenmeye balamasdr.
Fransa'nn Fas'a yerlemesini ngiltere tabi ki olumlu karlayamazd. Zira,
HerkFn bir ayana Cebelttark'da sahip olan ngiltere, Ceuta'daki dier
ayan Fransa gibi kuvvetli bir devletin eline gememesinde kararlyd
164 * 166
. Bu se
beple Fransa, nce, Fas ile yakndan ilgilenen spanya ile anlamak istediyse de,
yukarda belirttiimiz gibi, bundan bir sonu kmad.
te bu atmosfer iindedir ki, ngiltere Kral VII. Edward, kendi istei ile, 1-4
Mays 1903 gnlerinde Paris'i ziyaret et. Paris halk kendisine nce pek sempa
tik davranmad. lk karlama treninde, halkn, Yaasn Boerler., Yaasn
General Marchand ve hatta Yaasn Faoda! diye bard da grld
163
. Fakat
Kral, akllca ve sempatik hareketleri ile bu havay abucak datt.
Sylevlerinden birinde yle diyordu: una eminim ki, iki lke arasndaki hu
sumet gnleri artk sona ermitir. Refahlar birbirine bu derece sk bir ekilde
bal baka iki lke bilmiyorum. Gemite aralarnda anlamazlklar ve kskn
lkler olabilir. Fakat ne mutlu ki, imdi bunlarn hepsi geti ve unutuldu. ki
lkenin dosuu benim devaml bir dncem olmutur
10
". Bu szlerden sonra
VII. Edward'a gsterilen sempati ve misafirperverlik, Faoda'nm da Boer
Sava'nn da ac anlarn silmi bulunuyordu
167
. Kral VII. Edward'in bundan
sonra yap konumalarn hepsi, bir Fransz-ngiliz dosuu zerinde youn
lat.
Bu szlerin ve Kral VII. Edward'in Paris ziyaretinin daha ilgin yan ise,
Kraln, Paris'ten sonra Berlin'i ziyaret edecek olmasyd. nk, Avrupa ba
kentlerini ziyarete kmt. Bu sebeple, Almanya'nn Paris bykelisi, ngiltere
Kral'nn ziyareti dolaysile Berlin'e gnderdii raporunda, ngiltere ile Fransa
arasndaki yaknlamann samimi ve devaml olamyacan bildiriyordu
168
.
Fakat, iki ay sonra, 6-9 Temmuz 1903 gnleri arasnda Fransa
Cumhurbakan Loubet, yannda Delcass olduu halde, ngiltere')! ziyaret etti
ve gelimelerin, Alman bykelisinin grd kadar sath olmad grld.
164
Fay, The Origins..., Tome I, p. 158.
lto
Hauser, ayn eser, p. 406.
166
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 152.
67
ayn eser, p. 152.
168
Hauser, ayn eser, p. 406.
441
Zira bu ziyaret srasnda Delcass ile ngiltere Dileri Bakan Landsdowne ara
snda yaplan grmeler sekiz ay sonra meyvasn verdi. Cumhurbakan Loubet
ise, yapt bir konumada yle diyordu: Paris'e yapm olduunuz ziyareti
Fransa deerli bir htra olarak muhafaza etmektedir. Eminim ki, bu ziyaret en
mutlu sonularn verecek ve her ikimizin hayrna ve dnya bar iin, iki millet
arasndaki mnasebetleri daha fazla sklatrmaya byk lde hizmet edecek
tir
1
'-'.
Cumhurbakan Loubet Londra'dan ayrlrken, Kral ML Edward, Loubet'ye
gnderdii mesajda, Man Denizi'nin bu iki yakas arasndaki gelimeden mem
nuniyetini belirdyor ve ki lkemiz arasndaki yaknlamann (rapprochment)
devaml olmas en hararetli arzumdur diyordu
1
'
0
.
Delcass'nin Dileri Bakan Landsdowne ile yapt grmelerde ise, ar
lk konusu Fas oldu ve Delcass Fas konusunda Fransa'nn grlerini srarl bir
ekilde ortaya koydu. Bu grmelerden sonra Landsdowne, Fas da Fransa'nn
stnln tanyacak olursak, bizim istediimiz btn artlan kabul edecek ve
hatta baka noktalarda bizi tatmin etmek iin daha da ileriye gidecektir di
yordu
171
.
Bu suretle bir Fransz-ngiliz anlamasna giden yollar, przlerden temiz
lenmi ve ayrntl mzakereler iin zemin hazrlanmt.
ngiliz-Fransz mzakereleri 1903 Temmuzunda balad
172
. Ancak bir anla
maya varlmas kolay olmad. Bir ok kereler ngiltere Kal bizzat mdahele etti.
Nihayet, Entente Cordiale yani Samimi Anlama adn alan ngiliz-Fransz
Anlamas 8 Nisan 1904 de Londra'da imzaland
173
. Entente Cordiale, bir kon
vansiyon ile iki deklrasyondan meydana gelmektedir.
Konvansiyon, iki tarafn Bat Afrika'daki smrgelerinde baz dzenlemeler
yapyordu. Birinci deklrasyon ise, Siyam ve Madagascar'a ait olup, Siyam konu
sunda 15 Ocak 1896 anlamas teyid edilirken, ngiltere Madagascar zerindeki
iddialarndan ve Fransa da Zengibar zerindeki iddialarndan vazgemekteydi.
Bu anlamalarn en nemlisi, phesiz, ikinci deklrasyondu. Buna gre:
1. ngiltere Msr'n siyas statsn deitirmeyecek; buna karlk Fransa
da, belirli bir sre iinde Msr'dan ekilmesini istemek suretile, ngiltere'nin
Msr'daki faaliyetini ksteklemiyecekti.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
'"''
I
Debidour, La Paix .inne, p. 285.
1.0
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 152.
1.1
Hauser, ayn eser, p. 408.
1
'
2
Bu mzakereler iin bak.: Pierre Renouvin, La Politique Extrieure de la III me Rpublique de
1871 1904, p. 328-335.
173
Bu anlamann ak ve gizli metinleri iin bak.: Debidour, p. 291-295; Hauser, ad gee eser, p.
410-411; Fay, les Origines..., Tome I, p. 159-160; Fay, The Origins..., Tome I, p. 162-163. Albin, Les Grands
Traits..., 321-331; Colliard, ad geen eser, p. 427^134.
442 FAHR ARMAOLU
2. Fransa da Fas'n siyas statsn deitirmeyecekti. Buna karlk ngiltere
de, Fas'da asayiin salanmasnn, dar, ekonomik ve mal reformlarn yaplma
snn Fransa'ya ait bir hak olduunu kabul etmekteydi.
Bu ikinci deklrasyonun baz gizli ekleri de vard. Bu gizli eklere gre,
ngiltere Msr'n statsn deitirmek zorunda kalrsa Fransa itiraz etmeyecek
tir. Fransa da Fas'n statsnde bir deiiklik yapmak zorunda kalrsa, ngiltere
de buna itiraz etmeyecekti. Fas'da Sultan'n egemenlii sona erecek olursa,
Fransa, Fas'n Akdeniz kylarnda bulunan Melilla'nn biraz dousundan bala
yp Atlantik kylarna uzanan izginin kuzeyinde kalan topraklar spanyaya ve
recektir. Ceuta ve Tetouan bu topraklara dahil bulunuyordu. Bununla beraber,
bu topraklarda herhangi bir tahkimat yaplamyacakt. Yani ngiltere,
Cebelttark'n karsnda kuvvetli bir durumun yer almasn istemiyordu. Zaten,
kuvvetli bir Fransa yerine zayf bir spanyaya bu topraklarn verilmesinin amac
da buydu.
Grlyor ki, Entente Corialein bu gizli hkmleri ile bir toprak payla
mas sz konusuydu. ngiltere Msr' alyor, Fransa Fas' alyor ve spanva'y sus
turmak iin ona da Fas'dan bir miktar toprak veriliyordu. Gerekten, spanya bu
anlamann ak hkmlerini grdnde dahi, kendisine haber verilmedii
iin kzd ve itiraz etti. spanya kendisine ksurat (quantit ngligeable) mu
amelesi yapldn sylyordu
174
. Fakat Fransa hemen spanya ile grmelere
giriti ve ngiltere de Fransa'y destekledi. 3 Ekim 1904 de Fransa ile spanya ara
snda yaplan bir anlama ile, spanya 8 Nisan 1904 anlamasn kabul etti ve her
iki devlet de, Sultann egemenlii alunda Fas'n toprak btnlnn korunma
sn taahht ettiler. Fakat bunun da gizli hkmleri vard ve bu hkmler
spanya'ya Fas'dan ayrlan hissenin snrlarn iziyordu. Fransa bu snrlar da
ngiltereye bildirdi
175
.
Entente Cordiale Fransa bakmndan ok nemliydi. Zira 1871 denberi
Avrupa'da ektii yalnzlktan, kendisini tamamen syrm oluyordu. Bir baka
nokta ise, Krm Sava'ndan sonra birbirinden kopmu olan ngiltere ile
Fransa'nn, uzun bir ayrlktan sonra tekrar birlemeleriydi. Bu birleme ve ya
knlama 2. Dnya Sava sonrasna kadar devam edecektir.
Anlamann Avrupa diplomasisi bakmndan nemine gelince, Almanya'nn
Avrupa'daki stnlne kar kurulmu olan denge imdi tamamlanm olu
yordu.
ngiliz-Fransz Anlamas Avrupa'da Alman stnlne kar bir denge
kurmakla beraber, bu dengenin zayf noktas, ngiliz-Rus mnasebetleriydi.
ngiliz-Fransz anlamasndan yl sonra bu ak da kapanacakur.
174
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 160.
1,0
ayn eser, p. 161.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 443
NC KISIM
NGLZ - RUS ANLAMASI, 1907
l tilf tamamlayan 1907 ngiliz-Rus Anlamas da, bu iki devletin ya
ylma ve smrgecilik faaliyetlerinden doan atmalar sona erdiren ve dolay-
sile iki devleti birbirine yaklatran bir anlama olmutur.
ngiltere ile Rusya'nn attklar alanlar, Yakn Dou'dan baka, Orta Asya
ve Uzak Dou idi. Bu iki blgede de lke sz konusuydu. Bunlar, ran,
Afganistan ve Tibet idi. Her lkenin de Hindistan'a, komu olduu gznne
alnrsa, ngiliz-Rus mcadelesinin Hindistan zerinde odaklat kolaylkla an
lalr.
nce ran' ele alalm. Rusya'nn ran ile ilgilenmesi, 1828 Trkmenay an
lamas ile ran'dan Ara nehrine kadar olan topraklar ele geirmesile balar.
Rusya bundan sonra btn kuzey ran' ele geirmek iin aba harcamtr.
Fakat, te yandan ran'n da Afganistan topraklarndan Herat ve blgesini de ele
geirmeye uramas ve bunun da Rusya tarafndan desteklenmesi, Hindistan
asndan ngiltere'yi korkuttu ve o da ran' etkisi altna almaya alt. Bu su
retle, ngiltere ile Rusya, 19. yzyln geri kalan ksmnda hep ran zerinde m
cadele iinde oldular. ran'n zayf bir durumda ve zaman zaman i karklklar
iinde olmas da, bu mcadeleyi iddetlendirmitir.
ki devlet arasnda ikinci mcadele alan Afganistan oldu. Daha nce de be
lirttiimiz gibi, Krm Sava'ndaki yenilgiden sonra Rusya, faaliyetlerini
Avrupa'dan yani batdan douya tad ve Sibirya ve Orta Asya'daki yaylma ve
genilemesine hz verdi. zellikle Orta Asya'da bir takm Trk Hanlklar vard.
Ruslar, 1864 de imkent'i ve 1865 de Takent'i igal ettikten sonra, 1867 de
Trkistan Genel Valilii'ni ihdas ettiler. Bundan sonra da Buhara Hanl'na y
nelerek 1868 de Semerkand'i almakla beraber, Buhara Hanl zerinde ancak
1870 ylnda bir himaye kurabildiler. Bunun arkasndan 1873 de Hive ve 1876 da
da Kokand Hanln ele geirdiler. 1884 de Merv ehrini igal ederek
Afganistan'la komu oldular. Rusya'nn Afganistan'a komu gelmesi ngilteeyi
hi honut brakmad.
ngiltere, daha 19. yzyln balarndan itibaren Afganistan'la ilgilenmeye ve
Hindistan'n gvenlii asndan burasna el koymaya karar vermiti. Lkin baz
Afgan emirlerinin kar koymas ve direnmesi zerine ngiltere, 1839-1842 ve
1878-1879 da olmak zere iki defa Afganistanla savamak zorunda kalmt. Bu
savalarla ngiltere Afganistan' kontrol altna almaya muvaffak olduysa da,
ikinci sava srasnda Rusyann Afganistan'a yaklamas zerine, Afgan Emirleri
ngiltereye kar Rusya'y oynamaya baladlar. Emirlerin bu politikas, bu lke
zerinde, ngiltere ile Rusya arasnda bir nfuz, bir etkinlik mcadelesi dne
mini at.
444 FAHR ARMAOLU
Orta Asya'daki nc mcadele alan Tibet oldu. Rusya'nn Tibet ile ilgi
lenmesi, bir yandan Sibirya'daki genilemesi ve te yandan da, in'in bat sm
rsne almas ile ilgilidir. Ne var ki, Tibet de Hindistan'a komu bir toprakt.
Bundan dolay, Rusya'nn Tibet'deki faaliyeti, Hindistan bakmndan ngiltere'yi
korkuttu.
Aslna baklrsa, bu atmalardan Rusya da memnun deildi. Fakat
Rusya'nn bu honutsuzluk durumuna gelebilmesi iin 1904-1905 Rus-Japon sa
vanda Japonya'dan ar bir amar yemesi gerekti. Daha ilerde belirteceimiz
gibi, 1894-1895 in-Japon Sava sonunda Japonya'nn byk bir g olarak Uzak
Dou'da belirmi olmas, Avrupa devletleri iinde, en fazla Rusya'y korkuttu.
nk imdi Rusya Uzak Dou'yu kendisi iin yeni bir yaylma ve smrgecilik
alan gryor ve bu sebepten, Japonya'nn in zerinde kontrol kurmasn ho
karlamyordu. Bu sebeple, 1895 de Japonya'nn elinden zaferin btn megala
rnn alnmasnda Rusya deta nclk et. Japonya da bunun intikamn 1904-
1905 sava ile ald.
Lkin Rusyann bu savan sonunda ve Japonya karsndaki hezimednde rol
oynayan en nemli faktr, ngiltere ile Japonya arasnda Ocak 1902 de imzala
nan ittifak olmutur. Rusya'nn Uzak Dou'da sivrilmesini ho karlamayan
ngiltere, bu ittifak ile Rusya'nn karsna Japonya'y karmt.
Dahas, 1904-1905 savandan sonra Rusya kendisini tam bir yalnzlk iinde
grd. Karsna ise, Balkanlar ve Osmanl mapatorluu'ndan baka, Uzak
Dou ve Asya'da da hep ngiltere kyordu. ngiltere ile bu mcadelesinde
Fransa kendisine yeteri kadar destek olamam.
Dier taraftan, l ttifak bloku da Rusya karsnda ar basmakta ve
Fransz-Rus ittifak bu blok karsnda bir denge salayamamaktadr. Eer
ngiltere ile bir yaknlama gerekletirilebilirse, l ttifak blokunun arl
na kar, dnyann en byk denizci lkesi olan ngiltere'nin katlmas ile,
gl bir denge salanm olurdu. Bu suretle hem Rusya yalnzlktan kurtulur ve
ayn zamanda da bir ok tehlikeler bertaraf edilmi olurdu.
Rusya iin nemli bir endie kayna da Japonya idi. 1906 Maysnda,
Lamsdorfftan sonra Dileri Bakanlna gelen Alexandre Iswolskye gre, Rus
d politikasnda u hususu gerekletirmek gerekirdi: Birincisi,
Lamsdorffun mirasn tasfiye etmek. Yani, Uzak Dou'daki Rus-Japon mcade
lesinin zerinden snger geirmek ve dnk dmanla bir yaknlama salamak.
Ayn ekilde, yine geleneksel dman ngiltere ile de yaknlama kurmak.
ncs, bu ekilde, Rusya'nn elleri serbest kalnca, tarih ve geleneksel
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 445
karlarn sz konusu olduu Avrupa'ya yeniden dnmek. Rusya'nn mttefiki
Fransa'nn da dostu olan ngiltere'ye dayanarak Avrupa'da aktif hale gelmek
176
.
Iswolsky'ye gre, Japonya ile uzlamann yolu, Uzak Dou'da ak kap il
kesini kabul etmek ve gerek Rusya'nn, gerek Japonya'nn Manuryadaki kar
lkl karlarna sayg gstermelerini salamakt. Bu bakmdan da, ngiltere,
Rusya ile Japonya arasnda bir kpr olabilirdi
177
.
Nihayet Almanya'nn Osmanl mparatorluu'ndaki faaliyetleri de Rusya iin
endie kayna olmaktayd. Almanya Badar demiryolu projesi ile Basra Krfezi
ve Orta Dou'ya girmek istiyordu ki, bu da Rusyann iine gelmiyordu. zellikle
Rusya'y korkutan bir husus ise, Almanyann Badat demiryolu projesinde
ngiltere'yi de yanma ortak olarak almas ihtimaliydi. Gerekten 1903 ylnda,
ngiltere ve Fransa'nn da Badat demiryolu projesine ortak olarak katlmalar
hususunda bu iki devletle Almanya arasnda mzakereler de yaplr
178
. Fakat bir
sonuca ulamaz ise de, Rusya, gneyden ngiltere de dahil bu devleerin basks
altnda kalmaktan korktu. Bu sebeple, ngiltere ile kurulacak bir yaknlama,
byle bir ihtimali de ortadan kaldrabilirdi.
Bir giliz-Rus yaknlamasn ngiltere de istiyordu. Dileri Bakan Edward
Grey'e gre, ngiltere, Rusya'nn Uzak Dou'daki genileme ve yaylmasn fren
lemek iin Japonya ile ittifak yapm. Fakat bu ittifak sadece o blgeyi kaps
yordu. ngilterenin Rusya ile dier blgelerdeki anlamazlklarn ve atmala
rna herhangi bir destek salamyordu. Halbuki, ngiltere'nin Rusya ile Uzak
Dou'daki aumalar, ne o kadar eski idi ve ne de o kadar tehlikeliydi. Fakat
Rusya'nn Orta Asya'da Hindistan snrlarna doru ilerlemesi, hem tehlikeli ve
hem de hassas bir konuydu. Rusya ile asl bu konuda bir anlama gerekirdi. Bu
arada Fransa Rusya'nn mttefikiydi ve ngiltere de Fransa ile bir anlama imza
lamt. Dolaysile ngiltere, bir yandan Fransa ile anlama iinde olurken, te
yandan da bu anlamay Rusyaya kar kullanamazd. Byle olunca, Rusya ile bir
anlama doal olarak ngiliz-Fransz anlamasnn tamamlayc bir unsuru ola-
caku
17y
.
Dier taraftan, 1905-1906 Birinci Fas Buhran srasnda, biraz aada gre
ceimiz gibi, Almanya'nn tehditleri ve Alman donanmasnn gnden gne kuv
vetlenmesi de ngiltere'yi endielendirdi. 1904 ngiliz-Fransz Anlamas,
ngiltere iin ferahlatc bir olayd. Fakat ngiltere'nin Rusya ile atmalar
vard. imdi ngiltere bu atmalar uygun bir ekilde sona erdirecek olursa,
170
170
Baron de Taube, La Politique Russe d'Avant-Guerre et la Fin de l'Empire des Tsars, 1904-1917
(Mmoires du Baron de Taube), Paris, Ernest Leroux, 1928, p. 100. Bundan sonra bu kayna Baron
de Taube, Aiemoireseklinde zikredeceiz.
17
' Fay, Les Oiigines..., Tome I, p. 203.
1/8
Bak.: Bavoir, Trk nklb Taihi, Cilt I, Ksm 1, s. 178-179.
1
'
y
Mmoires de Edward Grev, p. 148-149.
446 FAHR ARMAOGLU
Avrupa'da ar basan Merkez Devletler, yani l ttifak Bloku'na kar, bir
ngiliz-Fransz-Rus bloku, dengeyi salayabilirdi.
ngiliz-Rus yaknlamasnn mimarlarndan biri de, 1906 Maysnda Rus
Dileri Bakanlna gelen Iswolsky olmutur. Dileri Bakan olmadan nce,
Danimarka'nn bakenti Kopenhag gibi ikinci derecedeki bir yerde bykeli
olarak bulunuyordu. 1904 Nisannda ngiltere Kral VII. Edward Kopenhag' zi
yaret ettiinde, Kral tarafndan kabul edilmiti. Bu kabulde Iswolsky fikirlerini
ngiltere Kral'na da aklam ve Kral da Iswolsky'nin fikirlerine byk ilgi gs
termiti. nk Kral VII. Edward da bir ngiliz-Rus yaknlamasna taraftar bu
lunuyordu.
Iswolsky, Dileri bakan olur olmaz, Dilerinin gnlk brokrasisini y
rtme yerine gerek bir d politika'yi yrtmeye karar verdi. Bu d politika u
ilkeye dayanyordu
180
:
1. Fransz-Rus ittifak Rusyann d politikasnn temelidir.
2. Asyada Japonya ve ngiltere ile olan atma ve anlamazlklarn bir an
nce sona erdirilmesi.
3. ngiltere ile bir anlama amacn gzden uzak tutmamak zere, Almanya
ile de mkemmel mnasebetlerin srdrlmesi.
Bu sebepten Iswolsky 1906 Ekiminde bir ngiliz-Rus anlamas konusundaki
teklifini ngiltere'ye bildirdi. ngiltere Dileri Bakan Edward Grey ve bundan
nce Petersburg elisi olan ve imdi Dileri Bakanl Mstear bulunan
Arthur Nicolson, her ikisi de Rusya ile bir yaknlamaya taraftar olduklarndan,
Iswolsky'nin teklifini olumlu karladlar. Yalnz, Edward Grey'e gre, ngiliz-Rus
mnasebetlerinin tehlikeli noktas ran'd. ngiltere'nin ran politikas devaml
olarak Rusya'nnki ile atma halindeydi
181
. ran konusu ngiliz-Rus mzakerele
rinin uzamasna sebep oldu. ngiltere taraf, ran'n nfuz blgelerine ayrlma
sn ileri srdnde, Iswolsky buna oktan razyd
182
. Lkin Rus emperyalistleri,
ngiltere'nin teklifine itiraz ettiler. Onlar, Rusya'nn kuzey ran'dan Basra
Krfezi'ne bir demiryolu yapmasn ve bu suretle Rusya'nn scak denizlere k
masn istiyorlard. ngiltere'nin yapm olduu ran'i nfuz blgelerine taksim
teklifi, imdi bu tasarnn gereklemesini nleyecekti.
Halbuki, Iswolsky'ye gre, ngiltere'nin kabul ve onay olmadka, Rusya
bu projeyi kolay kolay gerekletiremezdi.
180
Baron de Taube, Mmoires, p. 115.
181
Mmoires de Edward Grey, p. 149.
182
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 205.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 447
Iswolsky emperyalistlerin bu muhalefetini etkisiz klmak iin aylarca ura
mak zouda kald. Fakat bu arada, ngiliz-Rus mzakereleri devam ederken,
ngiliz-Rus mnasebetlerinin gelimesini salayan bir takm olaylar meydana
geldi. 1907 Martnda, bir Rus filosu ngiltere'nin Portsmouth limann ziyaret
etti. Bu ziyaret ngiliz-Rus yaknlamas iin ilgin iaretler verdi. Kral VII.
Edward'in daveti zerine, Rus denizcilerinden bir heyet Londra'ya geldi.
ngiltere Deniz Kuvveeri Komutanl, Rus denizciler iin bir resepsiyon verdi.
Akam da verilen ziyafetten sonra Elhamra'da bir gala verildi. Bu galada,
ngiltere Deniz Kuvvetleri Komutan, Lord Amiral Sir John Fisher ve Dileri
Bakan Edward Grev de bulundular. Bu elence hakknda Londra'daki Alman
bykelisi Berlin'e gnderdii raporunda yle diyordu: imdiye kadar bir
Dileri Bakan'nm yabanc misairlerini bir mzikholde kabul ettii grlm
ey deildir
183
.
Bununla beraber, Rus-ngiliz anlamasnn imzalanmas hemen mmkn
olmad. nk, ngiltere, Rusya'ya Uzak Dou'daki karlarn Japonya ile uzla
trmasn ve bu konuda bir anlama imzalamasn art komutu. Yani ngiltere,
Rusya'nn Uzak Dou'daki atmalarn sona erdirmesini istiyordu
184
.
Rus-Japon anlamas 30 Temmuz 1907 de imzaland. Bu anlama ile taraflar,
Uzak Dou statkosuna ve bu blgedeki karlkl karlarna sayg gstermeyi,
in'in bamszlk ve toprak btnln tanmay ve in'de Ak Kap ilkesini
uygulamay taahht ediyorlard. Fakat bu anlamann gizli hkmleri ile, Rusya
ve Japonya, Manurya'y nfuz blgelerine taksim ediyorlard
185 *
. Bu anlama,
yl sonra 1910 da, Rusya ile Japonya arasnda bir itdfak a dnecektir
181
.
Rus-Japon anlamasndan bir ay nce de, 1907 Hazirannda, Fransa ile
Japonya, Uzak Dou'da karlkl karlarn tesbit eden bir anlama imzalam
lard
187
.
Pepee gelen bu anlamalardan sonra da, 31 Austos 1907 tarihinde ngiliz-
Rus Anlamas imzaland
188
. Bu anlama lkeyi iine alyordu: Tibet,
Afganistan ve ran.
Taraflar, Tibet'in toprak btnln ve in'e ait olduunu kabul ediyorlar
ve bu lkenin i ilerine karmayacaklar gibi, bu lkede kendilerine ayrcalkl
183
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 205.
181
Mmoires de Edward Grev, p. 158.
18
- Fay, ayn eser, p. 206-207; ayn zamanda bak.: Baon de Taube, Mmoires, p. 116-117.
18h
Baron de Taube, Mmoires, p. 116.
187
Fay, ayn eser, p. 207.
188
ngiliz-Rus Anlamasmn metni: Hurewitz, The Middle East and North Africa Vol. I, p. 539-541.
Avrca bak.: Debidour, Histoire Diplomatique de lEurope-Vers la Grande Guerre, 1904-1916, Paris, Flix
Alcan, 1920, p. 73-74 (Bundan sonra bu eseri Vers la Grande Guerreeklinde zikredeceiz); Fay, ad
geen eser, p. 207-208; Mmoires de Edward Grev, p. 160-165. Albin, ad geen eser, p. 416-423.
448 FAHR ARMAOLU
bir durum yaratmak iin aba harcamamay da taahht ediyorlard. Bu suretle,
Tibet, Rusya ile Hindistan arasnda bir bariyer olarak kalyordu.
Afganistan'a, gelince: Rusya, buras ile her trl ilgisini kesecek ve
Afganistan'la olan mnasebeerini ngiltere vastasile yrtecekti. Buna karlk,
ngiltere de, Afganistan' igal veya ilhak etmemeyi taahht ediyordu. Bu hkm
ler, 60-70 yldanberi Afganistan zerinde cereyan eden ngiliz-Rus mcadelesini
ngiltere'nin lehine olarak sona erdirmekteydi.
Anlamada ran'n toprak btnlne ve bamszlna sayg gsterilecei
belirtildikten sonra, ran iki devlet arasnda nfuz blgelerine ayrl
yordu. Rusya'ya bitiik olan Kuzey ran blgesi Rus nfuz alan olarak kabul edi
liyordu. Buralar nfusu en kalabalk ve ekonomik bakmdan ran'n en zengin
ksmlaryd. orak topraklar ve llerle kapl bulunan gney-dou ran ise
ngiltere'nin nfuz alan oluyordu. Bu blge ran'dan Hindistan'a giden yollarn
bulunduu blgeydi. ngiliz ve Rus nfuz blgeleri arasnda kalan orta ksm,
tarafsz blge oluyordu. Taraflar, birbirlerinin onay olmadan bu orta ksmda
kendilerine avantajl bir durum salamaya almayacaklard
18
.
Londradaki Rus elisinin ngiltere Dileri Mstear Nicolsona yazd bir
mektupla da, Rusya Basra Krfezinde, ngilterenin zel haklar bulunduunu
kabul ediyordu
1

0
. Basra Krfezi nfuz blgelerinin dnda kalyordu
1
'
1
.
Grld gibi, ngiltere bu anlama ile Hindistan'n Rusya'ya kar gven
liini salam olmaktayd. Grey'e gre, Rusya'nn Hindistan'a doru ilerlemesi
durdurulmutu. Artk Rusya, Hindistan' tehdit edemiyecei gibi, ngiltere'nin
Hindistan'daki karlarna da skmu veremiyecekti. Bu sebeple, Grey, anlama
dan ok memnun olarak yle diyordu: Kt zerinde ikimiz de krlydk.
Fakat pratikte, biz bi bir ey vermiyorduk... Bizim kazancmz gerek.
Rsya'nmki ise grnteydi
lu2
.
Mamafih, Rusya da tamamen kazansz saylamazd. Bir defa, Japonya ile
Uzak Dou'daki atmasn sona erdirdii gibi, bir anlamaya da varmt.
kincisi, ran zerinden kendisine ynelebilecek, zellikle bir ngiliz saldrs ih
timalini de ortadan kaldryordu. Bunlardan daha nemlisi ise, geleneksel faali
yet alan olan Balkanlarda, Avusturya ve Almanya'ya kar, ngiltere'nin de bir
bakma desteini kazanm oluyordu. Nitekim, Kral VII. Edward ile ar II.
Nikola arasnda 1908 Hazirannda, Makedonya'da yaplacak slahat konusunda
1811
B anlama zerine, ngiltere'nin tannm mizah dergisi Punch, bir kediyi, Aslan ile Ay
arasnda gsteren bir karikatr yaparak altna u yazy yazmt: Aslan Ay'va: Gryorsun, sen kedinin
ban, ben kuyruunu okayacam. Srun da her ikimiz okayacaz. (Fay, p. 208).
1110
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 74.
1111
Mmoires de Edwaid Grey, p. 155.
02
ami eser. p. 155.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 449
Reval'da grmeler yaplp, baz kararlar alnacak, fakat Osmal
mparatorluuuda II. Merutiyet'in iln, bu kararlarn uygulanmasna imkn
vermeyecektir.
Rusya'nn ngiltere ile yapt 1907 anlamas ile salad bir dier fayda
veya avantaj da, Boazlar konusundadr. Daha anlamann ilk grmelerinde,
1906 Kasmnda, Boazlar da sz konusu olmu
193
, Rusya, Boazlarn Rus sava
gemilerine ak olmasn, dier devleere kapal olmasn istedii zaman, Grev,
Boazlar sorununu grmeye hazr olduunu, fakat nce Asya konusundaki
anlamann ilemesini, ondan sonra da Avrupa artlarna baklmas gerektiini
syleyerek bir ak kap brakmtr
194
.
Boazlar sorunu Reval grmelerinde de sz konusu olmu ve ngiltere
orada da ayn tutumu gstermitir. Bu ise Rusya'ya ve Dileri Bakan Istvolsky'yc
cesaret vermitir. Bu konuya daha ilerde daha ayrntl olarak deineceiz.
Nihayet Rusya'nn salad sonuncu kazan da, global milletleraras du
ruma aittir. ngiliz-Rus anlamas, bir bakma Rus-Japon anlamasn da sala
mt. 1907 Hazirannda Fransa ile Japonya'nn da Uzak Dou'daki karlarn uz
latran bir anlama imzaladklar ve 1902 ngiliz-Japon ittifak ve bu ittifakn
1905 Austosunda yenilendii gznnde tutulursa, 1907 ngiliz-Rus anlama
sndan sonra ngiltere, Fransa, Rusya ve Japonya'nn biraraya gelmi olduu,
bunlarn Uzak Dou'ya egemen olduklar ve l ttifak'a kar, Avrupa'da den
geyi salam olduklar kolaylkla anlalr.
Bu durumun dourduu tel iledir ki, Almanya, Uzak Do'da kendisine
bir destek arad ve bu blgedeki karlkl karlarnn korunmas hususunda
Birleik Amerika'ya bavurdu. Fakat Amerika bu teklife yanamad.
phesiz, l tilf ve ya l Anlama (Triple Entente)nn kurulmas en
fazla Fransa'y sevindirmitir.
l tilfn l ttifak'a oranla en byk zellii, bu sonuncunun gerek
anlamda bir ittifak olmasna karlk, birincinin sadece smrgecilik ve yayl
maclk anlamazlklarn zen anlamalardan ibaret bulunmasdr. Bununla
beraber, smrge anlamazlklarnn zlmesi, bu devleti, yani ngiltere.
Fransa ve Rusya'}!, birbirine daha ok yaklatryor ve milletleraras politikada
ortak bir tutum almalarn daha kolaylatryordu. Bundan dolay, aralarnda
kar atmalarn kaldran bu devlet, l tfak'n, kendi kar ve dayan
malarn bozmasna engel olma hususunda, bundan sonra beraber hareket ede
ceklerdir.
193
Bak.: ayn eser, p. 158.
191
Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt I, Ksra 1, s. 221.
450 FAHR ARMAOLU
Daha 1904 ngiliz-Fransz anlamasndan itibaren, l ttifak ile l tilf
arasnda, yani iki blok arasnda atmalar balyacak ve bu atmalar,
Osmanl mparatorluunun sorunlar ile, 1914 de I. Dnya Sava dediimiz, bir
byk savaa varacaktr.
Bu iki konuyu, yani Bloklarn atmas ile Osmanl mparatorluunun
Sorunlarn ele almadan nce, belirtmemiz gereken nemli bir konu da, yine
l tilf glendiren, fakat l ttifak da zayflatan, talya'nn l ttifak
iindeki gelimeleridir.
DRDNC KISIM
L TTFAK NDE TALYA
\ty. TALYA'NIN HABESTAN MACERASI
Daha nce de belirttiimiz gibi, l ttifak'n ilk yenilenmesi srasnda
talya, kendisine smrgecilik faaliyetlerinde yardm etmedikleri iin mttefikle
rine ikyette bulunmu ve Akdeniz'deki Osmanl topraklarndan kendisine de
bir pay verilmedike, l ttifak yenilemeye istekli olmadn sylemiti. 1885-
1886 Dou Rumeli yani Bulgaristan sorununun dourduu bunalm ve avn
anda Fransa'da, intikamcln simgesi Boulangisme hareketinin domu ol
mas, Bismarck' korkutmu ve talya'nn smrge emellerini destekleme konu
sunda Avusturya'ya baskda bulunmutu. Dolaysile, talya, 20 ubat 1887 de, bir
taraftan Almanya ve te taraftan da Avusturya-Macaristan ile yapt anlama
larla, Balkanlar, Adriyatik ve Ege Denizindeki Osmanl topraklar ile Kuzey
Afrika'daki topraklar zerindeki isteklerini bu devletlere tantm ve bu alanlar
daki talyan faaliyetlerini bu devleerin de desteklemesini salamt. Hatta bu
konuda talya, 1887 ubatnda ngiltere ile dahi bir anlama yapmt.
Bu anlamalar srasnda, talya'nn birinci derecede gzn diktii Osmanl
topra Trablusgarp idi. Fransa Tunus'a, ngiltere Msr'a yerlemiti. Arada bu
lunan Trablusgarp da talya iin en tabi yaylma alanyd. Hatta, 1887 ubatnda
yaplan giliz-talyan anlamas, ak olarak burasn talya'ya brakmt. Fakat
talya, Trablusgarp' ele geirmenin kolay olmayacan anlaynca, nce Dou
Afrika'da balam olduu smrgecilik faaliyetini devam ettirmeye karar verdi
ve o tarafa dnd.
talya, btn devletlerin Afrika'ya saldrd bir srada, 1885 de, Kzldeniz
kysnda Massawayi ele geirmiti. Buras Habeistan topraklarna dahildi.
imdi buradan genileyerek, Habeistan'n tmn ele geirmek istedi.
Gerekten, Habeistan'n i durumu da byle bir teebbs iin msait grn
yordu.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 451
Habeistan'da Ras adn alan bir takm krallar ve Negis adn alan bir impa
rator veya Krallar Kral vard. talya Massawa'dan ilerleyerek Habeistan toprak
larna girmeye balaynca, Negs Jan ile atma durumuna girdi. Bunun ze
rine talya, Negs ile imparatorluk iin mcadele eden Chao Kral Ras Menelik
ile anlat ve onunla gayet yakn mnasebetler kurdu. talya, Negs olmak iin
aba harcayan Menelik'e dayanarak Habeistan'a yerlemek istiyordu.
1889 ylnda Negs Jan lnce, Menelik kendisini Negs, yani imparator
iln etti. Lkin Jan'n olu Mangascia, Menelik'in imparatorluunu tanmad ve
onunla mcadeleye giriti. Bylece Habeistan'da bir i sava durumu ortaya
kt. Menelik, bu i savata talya'nn destek ve yardmn salamak iin, 1889
Maysnda talya ile Ucciali antlamasn imza etti. Bu antlama ile Menelik,
talya'nn Habeistan'dan ele geirdii topraklarn talya'ya ait olduunu kabul
ediyordu ki, 1890 da talya bu topraklarda Eritre smrgesini kuracaktr.
Bundan daha nemli olarak, Ucciali Antlamas'nn 17 inci maddesine gre,
Habe mparatoru baka devlederle olan mnasebetlerini talya vastasile yr
tecekti. Bunun anlam, Habeistan'n talya'nn himayesine girmesi, talya'nn
bir protektoras olmas demekti.
Bu srada gmrk sava dolaysile talyan-Fransz mnasebetleri iyi de
ildi. Roma hkmetinin smrgecilik megalomanisi, bu mnasebetleri daha
da ekerrenk hale getirdi. Bu sebeple 24 Mart 1891 ve 15 Nisan 1891 de ngiltere
ile talya arasnda yaplan anlamalarla ,ngiltere talya'y Habeistan zerinde
tamamen serbest brakt. Bu anlamalar, talya ile Habeistan arasnda Ucciali
antlamasndan doan anlamazla rastlamaktayd
1
'
5
.
Habeistan'da durum, bir sre sonra Menelikin lehine bir gelime gsterdi.
Zira, Mangascia, Menelik karsndaki mcadelesinden bir sre sonra vazgeip,
Menelikin imparatorluunu tanmak zorunda kald. mcadelevi atlatan
Menelik de, talya'ya kar tutumunu deitirdi. nk artk talya'nn desteine
ihtiyac kalmamt. Bundan dolay, talya'nn kontroluda yakasn svrman
yollarn aramaya balad. mparatorluk tacn giydiini devletlere, talva'm
aracl ile deil, dorudan doruya kendisi bildirdi. talya buna itiraz etti.
Ucciali Antlamas'nn 17 nci maddesine gre, bunu yapamyacan Menelik'e
bildirince, Menelik de 1893 ubatnda, Ucciali Antlamas'm feshetti. Ucciali
Antlamas' esasen tanmam olan Fransa, Menelik'in bu hareketini hararetle
destekledi. Bu ise Fransz-talyan mnasebetlerini daha da gerginletirdi ve
talyann her tarafnda Fransa aleyhine gsteriler yapld
1
'".
195 *
195
Debidour, La Paix .Ai me, p. 184.
1!ll>
ayn eser, p. 184-185.
452
FAHR ARMAOLU
talya, 1894 ylnda Habeistana sava at. Bu srada General Marcland
komutasndaki Fransz kuvvetleri de Faoda'ya doru ilerlemekteydi ki, bu da,
daha nce belirtdimiz gibi, Fransz-ngiliz gerginliine sebep olacaktr.
Menelik, savan banda, kendisine yardma gelen Managascia'y talyan
kuvvetleri karsnda yalnz brakarak, onun bsbtn ezilesini salad ve raki
binden kesin olarak kurtuldu. Bundan sonra kendisi 150 bin kiilik bir kuvvetin
bana geerek, talyanlarn karsna ku. ki tarafn kuvvetleri 1 Mart 1896 da
Adoua da (veya Adowa) karlatlar. Muharebe talyanlar iin bir hezimet oldu.
talyan kuvvetlerini Menelik ile amaya zorlayan Babakan Crisp ve kabinesi
bu hezimet zerine istifa etti. Yerine, 1891-1892 de de babakanlk yapm olan
Rudini geldi. Rudini, talya'nn l ttifak yeliine, Fransa ve ngiltere ile
mnasebederi asndan bakmaktayd
197
.
Adoua hezimetine gelince: talya 26 Ekim 1896 da Habeistan'la Addis-
Ababa antlamasn imzalad. Bu andama ile Ucciali Antlamas feshediliyordu.
talya, kaytsz ve artsz olarak Habeistan'n bamszln tanyordu. Baka bir
deyile, talya, bundan byle Eritre ile yednmek zorunda kalyordu
198
.
imdi talya iin tekrar Akdeniz kylarnda smrge aramaktan baka are
kalmyordu.
2. TALYAN-FRANSIZ ANLAMALARI
Habeistan yenilgisi ve baarszl talyan kamu oyunda byk tepki yaratt.
talya'nn her tarafnda gsteriler yapld. Tepkiler, talya'nn mttefiklerine y
neltildi. stifa eden Babakan Crispi, btn bu baarszlklarn sorumluluunu,
Fransa'nn talya ile isdhza etmesine, Rusya'nn Yakn Dou'daki dalaverelerine
ve ngiltere'nin de talya'y Habeistanda yapayalnz brakmasna balamaktayd.
Fakat Crispi'ye gre, l tdfak, talya'ya hayat mmkn olduunca zor bir
hale getirmek iinher eyi yapmt
199
.
Crispi'den sonra yeni kabineyi, daha nce de babakanlk yapm olan
Antonio Rudini kurdu. Rudini bir Fransz dostuydu. Rudini'nin babakanla
gelmesile, bir taraftan talya'nn l ttifak'la mnasebetleri, te yandan da
talya'nn Fransa ile mnasebederi nemli deiikliklere urad.
1896 Maysnda l ttifak'n yenilenmesi gerekiyordu. talya bu yenileme
iin baz artlar ileri srmek istedi. u sebepten: 1887 ubatnda imzalanp,
ngiltere'yi Msr'da ve talya'y da Trablusgarp'te serbest brakan anlamann s
resi 1896 ubatnda sona erdiinde, ngiltere bunu yenilemedi. Bu olay talya'y
korkuttu. Zira, Trablusgarp konusunda ngiltere'nin desteinden yoksun kal
197
Bak. Hauser, ad geen eser, p. 418-419.
198
Debidour, ayn eser, p. 201-202.
199
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 144.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 453
yordu. ngiltere'nin dostluunu ve desteini tekrar kazanmak isteyen talya, l
ttifak'n yenilenmesinde imzalanacak bir protokol ile, bu ittifakn ngiltere'ye
yneltilmeyeceim mttefiklerine kabul ettirmek istedi. Almanya ve Avusturya,
talya'nn bu artn kabul etmediler. Zira, ngiltere bu protokoln varlndan
herhangi bir ekilde haberdar olursa, l tdfak'm Fransa'ya kar olduunu
kastl olarak etrafa yayar ve bu da Fransz-Alman mnasebetlerini bozabilirdi.
Hatta, l tdfak'm Fransz-Rus ittifakna kar olduunu etrafa yayar ve bu da
Rus-Alman mnasebetlerini bozabilirdi. Halbuki, Almanya, ne Fransa ve ne de
Rusya ile mnasebetlerinin bozulmasn istemiyordu.
Fakat talya grnde srar etd. O kadar ki, ngiltere ve Fransa, l ttifak
devletlerile savaa girecek olurlarsa, talya'nn savaa girmek zorunda olmama
sn istedi. Almanya ise buna hi yanamad. Bu konuda mzakereler yaplrken,
1896 Mays geldi geti ve l ttifak otomatik olarak yenilendi. Zira talya l
ttifak feshetme yoluna da gitmemiti.
Mamafih bu olay talya'nn yeni durumunu gstermeye yetiyordu. talya,
Bal devletlere yanama konusunda bundan sonra daha fazla aba harcad. Bu
abann sonucu, Fransa ile talya arasnda 28 Eyll 1896 da bir takm anlamalar
imzaland. Bu anlamalarn hi biri siyasal nitelikli deildi
200
. Bunlar, ticaret ve
denizcilik, ikamet ve sulularn iadesine ait anlamalard. Bu anlamalarla iki
devlet bir sredir aralarnda devam eden ekonomik ve ticar atmalara son ver
dikleri gibi, ilk iki anlama,'dolayh da olsa, Fransa'nn Tunus zerindeki hima
yesini, ilk defa olarak, resmen tanyordu. Buna karlk talya da Tunus'daki
talyanlar iin baz ayrcalklar elde ediyordu.
1897 ylnda talyan veliahd Victor Emmanuel ile kars (Karada prensesi
idi) Paris'i ziyaret ettiklerinde, Franszlar kendilerine byk gsterilerde bulun
dular. talya imdi, l ttifak'n bir savunma ittifak olduunu syliyerek
Fransa ile yaknlamasn arttrmaya alyordu.
1898 yl Kasmnda, talya ile Fransa arasnda, mektup teatisi suretile, 1888
denberi bir hayli azalm olan ticaret mnasebetlerini yeniden canlandran ve
gmrk savana son veren bir anlama daha imzaland. Gmrk savandan en
fazla zarar gren talya olmutu.
talya, Fransa ile yapt bu anlamalarn, dolayl bir ekilde de olsa, l
ttifak'a ters dmediini sylemekle beraber, Almanya ve Avusturya, talya'dan
phe etmekte kendilerini hakl grmeye balamlard
201
.
Fransa ve ngiltere 31 Mart 1899 da Kongo ile Yukar Nil blgesini kapsayan
nfuz alanlar anlamasn yaptklarnda talya'nn tellanmas zerine, Fransa,
2011
Bu anlamalar iin bak.: Debidour, La Paix Ai me, p. 242.
201
ayn eser, p. 243.
454 FAHR ARMAOGLU
Tunus'un dousunda kendisinin hi bir emeli bulunmad hususunda teminat
vererek, talya'nn Trablusgarp konusundaki endielerini gidermiti. Bunun ar
kasndan da, talya ile Fransa, 1900 Aralk aynda, gizli nota teatisi suretile yap
tklar anlamada, talya'nn Trablusgarp'tki ve Fransa'nn da Fas zerindeki
emellerini karlkl olarak tandlar
202
.
Bu arada, 1900 Temmuzunda, talya Kral Umberto bir anarist tarafndan
ldrld ve yerine III. Victor Emmanuel tahta geti. Yeni Kral l ttifak dev
letlerine sempati duymazd. Fransz-talyan dostluuna balyd ve bu sebepten,
bu tarihten sonra Fransz-talyan yaknlamas daha da artt.
Aralk 1900 anlamas, belirttiimiz gibi, nota teatisi suretile yapld iin,
Parlmento'nun onayndan geirilmemi ve dolaysile gizlilii de korunmutu.
Fakat 1901 Aralk aynda, Dileri Bakan Prinetti, Parlmento'da yapt bir ko
numada aklaynca, Almanya ve Avusturya talya'y protesto ettiler. Prinetti ise,
kendisinden nceki Dileri Bakan Visconti Venosta'nm, bu anlamadan
Almanya ve Avusturya'y haberdar ettiini sandm syliyerek, iin iinden bir
teville syrlmaya ala
203 204
.
Almanya, talya'nn Fransa ile bir anlama yaptn ve zellikle bu anlama
nn Trablusgarb' kapsadn renince telland. nk, talya, mttefiklerine
haber vermeden Trablusgarb' igale kalkabilir ve Osmanl Devletile atmaya
srklenmek suretile, Almanya'nn Yakn Dou'daki karlarn da tehlikeye d
rebilirdi.
Bununla beraber von Blow, 8 ocak 1902 de Reichstag'da yapt konu
mada, biraz da talya ile alay ederek, l ttifak'n gayet iyi yrdn, daha
uzun zaman yaamasa bile, yine de lm olduunu sylemenin hakszlk olaca
n ve bir ekilde devam edeceini syledikten sonra, yle dedi: Mutlu bir
ailede kadn, bir baka kavalye ile masumane bir vals turu yaparsa, kocasnn
hemen kzmaya hakk yoktur. nemli olan... kocas ile beraber yaamasnn
kendisine daha fazla maddi menfaat salayacan kadnn bilmesidir. Von
Blow talya'ya yapt bu uyarmay u ekilde balad: l ttifak, kr esasna
gfre kurulmu bir ticar irket deil, bir sigorta messesesidir
it] l
. Bununla be
raber, talya'ya byk sempatisi olan von Blow
205
, talya'nn, Trablusgarp konu-
stda Fransa'nn muhalefetinden korktuu iin l ttifak'tan ayrlmak isteme
202
Fay, ayn eser, p. 144-145; Anlamann metni: Colliard, ad geen eser, p. 422-423.
203
Fay, ad geen eser, p. 145.
204
Fay, ayn eser, p. 145-146. Von Blow, hatratnda bu szleri u ekilde vermektedir: nemli
olan, kars kendi einde olmaktan ok memnun ise, kocasnn karsn evde tutabilmesidir (Mmoires
dq von Blow, Tome I, p. 480). Von Blow'un kendisinin bu ifadesi ile, Fay'in verdii cmlenin arasnda
nemli anlam fark olduu aktr. Fay, von Blow'un szleri iin kaynak gstermemektedir.
20:
Hauser, ad geen eser, p. 421.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 455
diini, btn gzel kadnlar gibi, zorlanmadka, sadakatten ayrlmayacan
bildiini sylemektedir
206
.
Fakat btn bu uyarlar talya zerinde tamamen etkisiz kalm grnyor.
28 Haziran 1902 tarihinde l ttifak bir defa daha yenilendi. Ve bu yenileme
srasnda imzalanan ek bir protokol ile, bu defa talya'nn Trablusgarp zerin
deki emellerini Avusturya da tanyordu. Halbuki 1887 yenilemesinde, Avusturya
sadece Yakn Dou statkosunu kabul etmi, Kuzey Afrika statkosunu yalnzca
Almanya kabul etmiti. imdi ayn eyi Avusturya da kabul etmekteydi
207
.
l ttifakn yenileme grmeleri yaplrken, Fransa da talya ile grme
halindeydi. Fransa, Almanya'nn kendisine saldrmas halinde, talya'nn
Almanyann yannda yer almamasn salamak istiyordu
208
. talya Dileri
Bakan Prinetti, l ttifakn yenilenmesinden sonra, Fransz meslekda
Delcasse'ye, l ttifak'taki yeliinin ne dorudan doruya ve ne de dolayl
olarak Fransa'ya ynelmiyeceine dair gizlice teminat verdiyse de, Delcasse bunu
yazl taahht haline getirmek istedi. talya, Fransa'nn bu isteini kabul etti.
Bunun sonucu olarak, 1 Kasm 1902 de talyan ve Fransz hkmetleri arasnda
teati edilen notalarla, Fransa'nn Roma bykelisi ile talya Dileri bakan'n
adn alan Barrere-Prietti Anlamas denen anlama yapld
209
. Bu anlama
ile:
1. Taraflardan biri, dorudan doruya veya dolayl olarak, bir veya bir ka
devletin saldrsna urarsa, dier taraf, tam bir tarafszlk gsterecektir.
2. Ye taraflardan biri, dorudan doruya bir tahrik sonucu onurunu veya
gvenliini korumak amac ile bir veya bir ka devlete sava iln ederse, dier
taraf yine tam bir tarafszlk gsterecektir. Mamafih, byle bir durumun ortaya
kmas halinde, dorudan doruya bir tahrik in sz konusu olup olmadn
takdir etmesine imkn vermek zere, sava iln edecek olan taraf bu niyetini
daha nceden br tarafa bildirecektir.
Bu anlama, l Ittifak'n yenilenmesinden on gn kadar sonra yapld
halde, talya bakmndan tbir caizse bu iki yzll ortadan kaldrmak iin,
1 Kasm 1902 tarihi konulmutu.
talya bununla da kalmad. Bu anlamann imzasndan sonra Fransz elisi
Barrere, Prinetti'ye, dorudan doruya tahrik ten ne anladn sorduu za
man, Prinetti, rnek olarak 1870 deki Ems Telgraf'm veya yine o tarihte
2011
Mmoires de von Blow, Tome I, p. 480.
207 l ttifak'm 1902 yenilenmesinin metni: Pribram, Les Traits Politiques Secrets de
/'Autriche-Hongrie 1879-1914 Tome I, p. 127-133.
208
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 146.
209
Anlamann metni: Fay. ayn eser, p. 146; Colliard, ad geen eser, p. 423-427.
456
FAHR ARMAOLU
mparator I. Wilhelm'in Fransz elisi Benedetti'yi kabul etmemesini zikretti
210 211
.
Yani talya, dorudan doruya tahriki olduka hafife alyordu.
1902 anlamas gizli olmasna ramen, ksa bir sre sonra Fransa Dileri
Bakan Delcasse, Fransz parlmentosundan yapt konumada yle diyordu:
talyan politikas ittifaklar sebebile, ne dorudan doruya ve ne de dolayl ola
rak Fransa'ya ynelmi deildir. Hi bir halde ve hi bir ekilde, talya bize kar
olan bir saldrya let olmayacaktr
2U
.
1902 Anlamasndan sonra Fransa ile talya'nn mnasebetleri daha fazla
samimileti. ngiltere ile Fraansa arasnda 1904 anlaasnn imzasndan sonra
Fransa, ngiltere ile talya arasndaki yaknlamada bir kpr grevini stlendi.
Buna karlk talya'nn Avusturya ile mnasebetleri giderek zayflad.
Avusturya'ya kar talyan irredantizmi yeniden canland. talya, Adriyatik blgesi
ile Arnavuuk zerine daha fazla dmeye balad. Bu ise, kendisini Avusturya
ile, ister istemez atma durumuna soktu. 1903 ylnda btn talyada
Avusturya'ya kar irredantizm gsterileri yapldnda, talyan hkmeti bu gs
terileri kontrol altna almada byk sknt ekti.
Fransa Cumhurbakan Loubet 1904 Nisannda talya'y ziyaret ettiinde,
Napoli ve Roma'da byk sevgi gsterilenle karland. Trenlerde ve ziyafet
lerde yaplan karlkl konumalarda, talya, l ttifak szn azna bile al
mad ve bu da Almanya'nn protestosuna dahi sebep oldu. Bu duruma son de
rece sinirlenen Almanya'nn Roma elisi, Blovv'a gnderdii mektubunda,
talya'ya kar yumuakl ve nezaketi brakp artk sert davranlmasm isti
yordu
212 *
. Von Blovv ise, bu grn aksini savunmaktayd. 1905 Martnda Kaiser
Wilhelm'e yazd mektupta yle demekteydi: l tfaki grnts hi bo
zulmadan korunmaldr. zellikle u sebepten: talyalar l ttifak'ta kaldk
lar srece, dman taraf kendisine gvensizlikle bakacaktr. Bununla beraber,
bir karklk durumunda, talya'nn bizimle aktif bir ibirlii konusunda da hi
bir hayale kaplmamalyz. Fakat yine de bir avantajmz olacak: talya'nn,
Fransa'nn yannda yer almas yerine tarafsz kalmas.
Bu atmosfer iindedir ki, 1906 Ocak aynda Fas krizi dolaysile toplanan
Alceziras Konferans'nda talya, Almanya'y hi desteklemedi. 1906 Martnda,
talya Dileri Bakan Sannino, talyan parlmentosunda yapt konumada,
l ttifaka kalben bal olmakla beraber, ngiltere ile geleneksel yaknlmz
ve Fransa ile de namuslu dostluumuzu devam ettirmek zorundayz dediinde,
bu konumann raporu II. Wilhelm'e sunulduunda, Kaiser bu raporun altna
210 p
a
y
>
yjrjj
e
s
er
. p. 147.
211
Comte Carlo Sforza, L'Italie Contemporaine, Paris, La Nouvelle Edition, 1948, p. 128.
212
Fay, ad geen eser, Tome I, p. 148-149.
210
ayn eser, p. 149.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
457
u notu koymutu: ncil'de der ki, hi kimse iki efendiye birden hizmet ede
mez. Hele efendiye asla! Fransa, ngiltere ve l ttifak, ite bu kesin olarak
imknszdr. talya'nn ngiliz-Fransz grubunda yer almas ok muhtemeldir
211
.
II. Wilhelm'in bu doru tahmini, 1. Dnya Savann ikinci ylnda, 1915 de ay
nen gerekleecekr.
Almanya'nn talya'ya kar bu gvensizliine esasnda Fransa da aynen sahip
bulunuyordu. Fransa Babakan ve Dileri Bakan Raymond Poincare, 1912 y
lnda Iswolsky'ye yle diyecektir: Ne l itilf ve ne de l tfak, talya'nn
sadakatine gvenemez
2U
\ Bu sebeptendir ki, Almanya, fakat zellikle von Biilow,
talya'y, pamuk iplii ile de olsa, l tfak'a bal tutmaya almaktayd. Bu
politikasnda da haksz saylmazd. nk, talya l ttifak iinde bulunduu
srece, kar taraf da talya'ya gvenemezdi.
214
214
Fay, ayn eser, p. 150.
21:1
ayn eser, p. 147.
S E K Z N C B L M
BLOKLARIN ATIMASI, 1905-1911
1907 ngiliz-Rus Anlamas ile, l ttifak'm karsnda, ikinci bir blok ola
rak, l tilf veya l Anlama ortaya km oluyordu. Bundan sonraki ge
limeler, artk bu iki blokun atmalarndan doan krizleri iine alacak ve bu
krizler, Osmanl mparatorluunu da iine alan Balkan atmalar ile 1914 de 1.
Dnya Savann patlamasna sebep olacaktr.
Bismarck 20 Mart 1890 da anslye'likten ayrlncaya kadar, Alman d poli
tikasnn btn abalarn, Fransa'y yalnz brakmaya ve Almanya'ya kar her
hangi bir ittifakn teekkln nlemeye yneltmiti. Ayrca, Avrupa barnn
korunmasna da byk zen gstermiti. nk gayet iyi grmt ki, Avrupa'da
patlak verecek herhangi bir atma, Almanya'nn zararna, Fransa'nn yararna
olacak. Bismarck gayet iyi biliyordu ki, byle bir Avrupa veya bir Alman-Fransz
atmasnda Avrupa devletleri, 1870-71 de olduu gibi, sadece seyretmekle ye
tinmeyeceklerdi.
Fakat imparator II. Wilhelm de dahil olmak zere, kendisinden sonra ge
lenler, Bismarck politikasnn bu ana noktalarn anlayamadlar. Onlar
Almanya'y byk devlet yapmak istediler. Lkin Almanya'nn karsnda kuvvetli
bir blokun kurulmasna sebep oldular. Kar tarafla uzlama teebbsleri ise,
hareket noktasnda yaplan hatalar dolaysile, baarszla mahkm oldu.
Sorun burada da kalmad. 1904 Ingiliz-Fransz anlamasndan sonra
Almanya durumun ciddiyeni grd. Bu bloku ykmak iinde 1905 ten itibaren
bir takm taktiklere bavurunca, ister istemez bu blokla bir dizi atmalar iine
girmekten geri kalmad.
Bu amalarn giderek artmas, 1914 de 1. Dnya Sava'nn patlamasna
kadar vard. Fakat, 1905-1911 aras bu amalarn ve bloklar aras rekabetin en
hararei safhasn tekil eder.
1911-1914 arasndaki atmalar, daha ziyade Osmanl mparatorluu ile il
gili olduu iin, bunlara Osmanl mparatorluu blmnde deineceiz.
Bir baka noktay da belirtmeden geemeyiz: Gerek l ttifak, gerek l
Anlama veya l tilf, balangta tam anlam ile savunma ihtiyac ile ol
taya kmtr. Fakat her iki blok da, birbiri ile att her defasnda, biri
dierinden daha zapf kalmamak iin, kendisini glendirmeye, dolaysile silh-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 459
lanmaya nem vermitir. Bu ekilde balangta tamamen s ann m aya ynelik bu
bloklamalar, sonunda saldr iin hazrlkl olma durumuna getiler.
Savunma nitelikli bloklar, gelimelerin ve atmalarn sonucu olarak,
saldrgan nitelik kazanmak zorunda kaldlar. Bir halde ki, iki tarafn birbirine
kar tutumlar yle bir hale geldi ki, bir patlama iin bir kk kvlcm ye-
terliydi. Bundan dolaydr ki, Saray-Bosna'da bir suikastnn tabancasndan
kan bir tek kurun, koca bir Dnya Sava'n atelemeye yetti.
BRNC KISIM
BRNC FAS BUHRANI
Fas yznden Avrupa diplomasisi iki defa byk kriz ve gerginlik geirmi
tir. Biri 1905 ylnda, dieri de 1911 ylndadr.
Birinci Fas krizi veya Fas buhran, 1904 tarihli giliz-Fransz anlamasn
Fransa'nn uygulama alanna koymak istemesinden ve Almanya'nn da, hem bu
anlamay bozmak ve hem de giliz-Fransz mnasebetlerini zayflatmak isteme
sinden domutur.
Dier taraftan, Fas buhran, bir bakma anslye Blow'un eseri olmutur
denebilir. nk, bu krizi Blow, Alman mparatorunun arzular hilfna k
krtmtr. II. Wilhelm, Fransa ile yaknlamaya taraftard. Bunun iin de Rusya')!
kullanmak istiyordu. Rusya ile Almanya'nn yaknlamas Fransa'y da
Almanya'nn yanma getirir ve birleerek, ngiltere'ye kar bir Kt'a Ligi ku
rulabilirdi. II. Wilhelm'in ngiltere'ye sempatisi yoktu.
Buna karlk, anslye Blow ile, Alman Dileri Bakanlnn etkin kiile
rinden Holstein'n Fransa'ya kar sempasi yoktu. Bu sebeple, her ikisi de 1904
ngiliz-Fansz anlamasn hi ho karlamamlar ve daha balangtan itibaren
bu anlama)! sarsntya uratmak iin Fas krizini tahrik etmilerdir. Ne var ki, II.
Wilhelm, Fas yznden ngiltere ve Fransa ile bir gerginlik kmasn istemedii
gibi, Fas konusunda Fransa ile spanya arasnda bir anlama iin grnele
yapld zaman da, spanya Kral' kuayarak, Almanya'nn hi bir toprak istei
olmadn ve Fas ile de ilgilenmediini bildirmiti
1
. Bu ise von Blow ile
Dileri Bakanlndaki meslekdalarmn ellerini balamt.
Bundan dolydr ki, Entente Cordiale in imzasndan bir ka gn sonra, 12
Nisan 1904 de Blow, Alman parlmentosunda yapu konumada, ngiltere ile
Fransa arasnda yaplan smrgecilik anlamasn baka bir devlete yneltilmi
bir ok gibi telkki etmek iin hi bir sebep mevcut deildir. Sz koms olan,
ngiltere ile Fransa'nn, eskidenberi sregelen anlamazlklarndan, bir uzlama
1
Sidney Bradshaw Fay. Lcs Oigines de /a Guerre Mondiale, Tome I, p. 157-158.
460 FAHR ARMAOLU
ile yakalarn kurtarmalardr dedikten
2
sonra, Almanya'nn karlar bakmn
dan bu anlamaya itiraz etmek iin sebep olmadm, aksine, Fasta asayi ve s
knetin salanmasnn Almanya'nn karlar bakmndan da yararl olacan
3 4

sylemitir.
ngiltere Kral VII. Edward da 1904 Hazirannda Almanya'y ziyaretinde, von
Blow'a yle demiti: ngiltere ile Fransa arasndaki anlama Almanya iin bir
tehdit tekil etmiyor. Almanya'y izole etmeyi aklmdan bile geirmiyorum.
Aksine, benim arzum, byk devletler arasndaki srtmeleri azaltmak ve
mmkn olduunca uzun sreli bir bar salamaktr
1
. Blow, bu szlere itiraz
etmemi, yalnz, ngiltere'nin, Almanya ile Rusya arasnda bir yaknlamay n
lemek istediini dnmt
5
.
Hatta 1904 Ekiminde Fransa ve spanya Fas konusunda anlatklar zaman,
bu anlama da Berlin'e bildirilmi, fakat Berlin'den herhangi bir tepki gelme
miti
6
. Biraz nce de belirttiimiz gibi, II. Wilhelm zaten bu anlamaya yeil k
yakmt.
Durum bu ekilde iken, II. Wilhelm 31 Mart 1905 gn bir Alman sava
gemisi ile Tanca'ya k ve Herkesin bilmesini isterim ki, Tanca'y ziyaretimin
sebebi, Almanya'nn Fas'daki menfaatlerini korumak iin elimden gelen her eyi
yapmaya kararl olduumu gstermektir. Fas Sultan'n kesin olarak bamsz bir
hkmdar telkki ediyorumdedi ve Fas'da yaplacak reformlarda, lkede dze
nin bozulmamas gerektiini syledi
7
. Birinci Fas krizi dediimiz kriz, II.
Wilhelm'in Fas'a yapt bu ziyaret ve bu szlerle balad. Aktr ki, bu szler,
Fas'a yerlemek isteyen Fransa'ya kar tam bir meydana okuma idi. imdiye ka
dar sesini karmam olan Almanya, niye birdenbire hareketlenip sertleti?
Fransa 1904 Ekiminde spanya ile de Fas konusunda anlauktan sonra, 1904
Kasmnda bir Fransz heyeti Fas Sultan ile grmeler yapmak zere Fas'a
geldi. Fransa imdi 1904 ngiliz-Fransz anlamasnn uygulamasna geiyordu.
nk Fransz heyeti, Fas Sultan'ndan, Fas ordusunun Fransz subaylar tarafn
dan eitilmesi, Fas mliyesinin Fransa tarafndan kontrol gibi, reform ad al-
nda bir takm isteklerde bulunduu gibi, Sultan'a da deta bir vasal muame
lesi yapt. te bu durum, zaten batanberi ngiliz-Fransz anlamasndan ho
lanmam olan von Blow'u harekete gemeye evketmi grnyor. Blow bu
konuda unlar sylemektedir: 1904-1905 knda olaylar ters bir dn ald.
Delcass penesini gstermeye balad. Fransz basnnda Fas'a bar yolla ii-
2
Mmoires de Chancelier Prince de Blow, Tome II, p. 131.
3
Debidour, Histoire Diplomatique de 'Europe-Vers la Grande Guerre, p. 8.
4
Mmoires de Von Blow, Tome II, p. 74.
J
ayn kaynak, p. 75.
6
Debidour, Vers la Glande Guerre, p. 9.
7
ayn eser, p. 17.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 461
fuz etme (pntration pacifique) haberlerini yayd ve fransz gazeteleri de Fas
imparatorluunun Tuuslatrlmasndan (tunisification), yani Fas' da Tunus
gibi bir vasal devlet haline getirmekten sz etmeye baladlar... Fransz elisi de
Sultan'a, tepeden bakan bir eda ile, bir vasal muamelesi yapyordu... Bu bir dizi
kkrtmalar karsnda, Alman mparatorluu'nun varln Paris'e hatrlatmay
zorunlu grdm
6
. Blow'a gre, Fransa'nn saldrgan politikalarna son vermek
gerekiyordu.
Von Blow'un, ngiliz-Fransz anlamasnn zerinden aylar getikten sonra
bu sert tepkiyi gstermesinin bir dier sebebi, gerek kendisinin, gerek
Holstein'n, bu anlama zerinde yava yava dndke, bu anlamann,
Almanya'nn Fas'daki karlarn ihll edecei kararna varmalar ve Fransa, bu
anlamadan Almanya'y resmen haberdar edinceye kadar da Almanya'nn sesini
karmamasna karar vermeleriydi
8 9
. Gerekten, Almanya'nn Fasda ekonomik
karlar olduunu bildii halde, Fransa 1904 anlamasndan Almanyay haber
dar etme gereini duymam. stelik, imdi bu anlamann uygulanmasna ey
lemli olarak geiyordu. Bu durum, Blow'u kar-darbeyi vurmaya evketmi g
rnyor.
Bununla beraber, II. Wilhelm, bu Tanca ziyaretini istemiye istemiye ve
Blow'un srarlar zerine yapt. Bundan dolaydr ki, Blow, imparatoru bir
oldu-bitti karsnda brakmak iin, Alman basnna, daha gnler ncesinden,
II. Wilhelm'in Tanca'y ziyare haberini szdrd. Bu haber zerine, btn dev
letler Almanya'nn Fransa zerinde bir bask yapacan anladlar. II. Wilhelm,
bu durum karsnda, Blow'a, Tanca'ya telgraf ekiniz; ziyaretim tamamen tu
ristiktir. Ne kabul ve ne dier eyler istemiyorum
10
dediyse de, II. Wilhelm'in
bu teredddn haber alan Delcass, fransz basnna, bunu kendisinin bir dip
lomatik baars eklinde yaynca, II. Wilhelm de buna sinirlendi ve Tan caya ka
rarl bir ekilde gitti
11
.
II. Wilhelm'in Tanca konumas Fas Sultan'n da cesaretlendirdi ve
Almanya'dan, konunun bir milletleraras konferansta ele alnmasn istedi.
Blow'un istedii de zaten buydu. Ama, Fransa'ya, Fas'da istedii gibi hareket
edemiyeceini gstermekti. Bu sebeple Blow Fas sorununun milledearas bir
konferansta ele alnmasn devletlere teklif etti. Blow bu teklifi yaparken 1880
Madrit Konferans kararlarna dayanyordu. 1880 Madrit Konferansnda Fasn
toprak btnlnn korunmasna ve Fasda btn devleer iin ak kap il
kesinin yani ticaret eitlii ilkesinin uygulanmasna karar verilmiti. Blow'a
gre, Madrit Konferans kararlar olmasa bile, Almanya'nn 1890 da Fas ile imza
8
Mmoires de von Blow, Tome II, p. 132.
9
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 173.
10
Fay, ayn eser, Tome I, p. 176.
11
ayn eser, p. 177.
462 FAHR ARMAOGLU
etmi olduu bir ticaret anlamas vard ve bu anlama ile Fas, Almanya'ya en
fazla kayrlan devlet" ilkesini uygulayacakt
12
. Blow, Londra, Viyana ve
Petersburg elilerine gnderdii talimatta, 'insann cebinden 5 mark veya 5.000
mark alnm olmas hi farketmez; insan daima kendisini samur. Fas'daki
nemli ekonomik karlarmz, hi sesimizi karmadan feda edip geenleyiz
diyordu
13
.
Dier taraftan Blow, milletleraras konferans teklifini yaparken, nce
Madrit Konferans kararlarn imza etmi olan Birleik Amerika nezdinde de
zemin yoklamas yapm ve Amerika da, daima ak kap politikasna ve Fas so
rununun milleeraras bir konferansta ele alnmasna taraftar olduunu bildir
miti
14
. Rusya bu srada Japoya ile Uzak Douda sava halindeydi ve devaml ye
nilgilere uramaktayd. Dolaysile Fransa ile megul olacak lali yoktu. Zaten,
Blow'un da krizi harekete geirirken Rusya'nn bu durumundan yararland
belirtilir
15 16
. Avusturya'ya gelince, o da zaten Almanya'nn ayrlmaz mttefiki idi.
Dolaysile, Blow, milletleraras konferans fikrini savunurken, btn bu unsur
lar hesaba katmt.
Almanya'nn Fas sorununda Fransa'ya cephe almas, Fransz kabinesi iinde
gr ayrl dourdu. Dileri Bakan Delcasse, Almanyann blf yaptn, do-
laysile milletleraras konferans teklifinin reddini istedi. Babakan Rouvier ise
aksi dncedeydi. Fas sorunu yznden Almanya ile Fransa arasnda bir sava
n kmasndan korkuyordu
10
. Rouvier, 26 Nisan 1905 gn Alman bykelisi
Prens Radolin ile yapt bir konumada, Almanya ile Fransa arasnda en kk
bir gln dahi kmasn arzu etmediini, Almanya ile Fransa'nn birbirleri
nin yannda olmas gerektiini, bunun dnya bar iin gerekli olduunu, hele
basit bir Fas sorunundan dolay, Fransa ile Almanyann kavga ettiini tasavvur
etmenin imknsz ve cice" olacan syledi
17
. Rouvier, bu tumumunda,
Rusya'nn Uzak Dou'da Japonya karsndaki yenilgilerinden de etkilenmitir
18
.
Fransz kabinesi iindeki bu gr ayrln farkeden Almanya, tutumunu
daha da sertletirdi. Fransz-Alman mnasebetleri iyice gerginleti. nk milli
yeti evreler ve frasz basn Delcasse'ye destek veriyor ve Almanya'ya hcum
12
Mmoires de von Blow, Tome II, p. 134.
13
avn kaynak, p. 136.
14
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 178.
1:1
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 14 ve 32.
16
Von Blow'un htrauna baklrsa. Rouvier hakl grnyor. Zira Blow, Ben ne imdi, ne de
sonras iin, Fransa ile bir sava istemiyordum. Bvle bir savan bir dnya savana varabileceinin
bilincindeydim. Fakat Fransa'y bir sava alternatifi karsnda brakmaktan da korkmuyordum
demektedir (Mmoires, Tome II, p. 132). Ayrca, Blow, Delcass'nin de ii bir savaa kadar gtrme
kararnda olduuna inanm grnmektedir (Bak.: Mmoires, Tome II, p. 133).
17
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 179.
18
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 19.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 463
ediyordu. Delcass, bir Fransz-Alma sava kacak olursa, ngiltere'nin
Fransann yardmna geleceine inanyordu. Gerekten bu srada ngiltere
Frasay destekliyordu. The Times gazetesi Delcass iin Byk Fransz deyi
mini kullanrken, milletleraras konferans kabul etmenin Fransa iin bir teslim
olma manasna geleceini ve haysiyet krc olacan yazyordu. Dier ngiliz
gazeteleri de ayn havadayd. Kral VIL Edward bile, Nisan 1905 banda Nice'e
yapt geziden sonra Paris'e de uram, Babakan Rouvier ile grm ve
Delcass'yi de kabul etmiti. Babakan Rouvierye de, Delcass'yi kabinede mu
hafaza etmesini tavsiye etmiti
19 20
.
ngiltere'nin bu tutumu ngiliz-Alman mnasebetlerini de gerginletirdi.
Buna ramen, Fransz kabinesi, bir sava halinde ngiltere'nin yardmna gve-
nemiyo du. Esasen kabine, bir Fas sorunu yznden bir savan kmasn da is
temiyordu. Nihayet Fransz kabinesinin 6 Haziran 1905 gn yapt toplantda,
Delcass savunduu grlerinde yalnz kalnca, istifa etti'-". Bu tarumalar sra
snda Delcass, Bugn eilirseniz, yarn da eilmek zorunda kalacaksnz ve on
dan sonra hep eilmek zorunda kalacaksnz" demiti. stifasndan sonra kabine
arkadalarna veda ederken, bakanlardan biri kendisine Sanrm istikbal sizi
hakl karacakdemitir
21 22 23
.
Decass'nin istifasndan sonra Babakan Rouvier Dileri Bakanln da
zerine ald.
Delcass'nin istifa ettii gn, II. Wilhelm de von Blow'a Prens nvan
tevcih etti. mparatorun bu hareketi, Delcass'yi istifa ettirmek suretile von
Blow'un kazanm olduu diplomatik baar dolaysile olduu eklinde o za
man Avrupada genel bir yorum yaplm ise de, Blov htratmda bunun doru
olmadn, nk mparatorun durumu kendisine 6 Haziran sabah bildirdi
ini, halbuki Delcass'nin istifas haberinin ancak 6 Haziran akam Berlin'e
ulatn sylemektedir
2
'-.
Delcass'nin istifas phesiz Almanya iin tam bir diplomatik zaferdi. Fakat
sorun yine de hemen zmlenemedi. Routier, Delcass'nin istifas ile sorunun
zmlenmi olduunu sanarak artk milletleraras konferansa gitmek istemedi.
Almanya ise dayatt. Frasz-Alman mnasebetleri gerginleti. Bunun zerine
Fransa, kendisinin Fas'daki zel durumunun ve mer menfaatlerinin tannmas
a tile konferansa gitmeye raz oldu. Almanya da bunu kabul etti ve 8 Temmuz
1905 de, nota teatisi suretile bu konuda bir anlama yapld
29
.
19
von Blow, Mmoires, Tome II, p. 137.
20
Kabinedeki tartmalarn bir ksm ii bak.: Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 22-23.
21
arat eser, p. 24.
22
von Blow, Mmoires, Tome II, p. 145.
23
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 27-28.
464 FAHR ARMAOLU
Fakat bu anlamay baka bir anlamazlk izledi. Bu da konferansn gndemi
konusuydu. Almanya, Fas ile ilgili btn ihtilfl konularn konferans gnde
mine sokulmasn istedi. Bu ise, Fransa'nn Fas'daki bir ok ilgilerinin konfe
ransta tartlmas demekti. Fransa, zellikle, Cezayir'e komu olmas sebebile
Fas'da asayi ve gvenliin salanmas grevinin kendisine verilmesini istiyordu.
Bu konudaki grmeler Eyll ay sonuna kadar devam etti ve nihayet 28 Eyll
1905 de Fransa ile Almanya arasnda ikinci bir anlama yapld. Buna gre,
Cezayir snrna yakn blgelerde asayii Fransa salayacak, fakat dier yerler iin
konferans karar verecekti
24 * *
. Ark konferans toplanabilirdi.
Fas sorununu ele alacak olan konferans 16 Ocak 1906 da Algsiras'da
2
'
ald
21
'. Almanya konferansta yalnz kald denebilir. Zira ngiltere ile, mttefiki
Rusya Fransa'y kuvvetle desteklediler. talya da Fransa tarafndayd. Zira talya
bu srada l ttifak ile balarn zayflatm ve daha nce de belirttiimiz gibi,
imzalad anlamalarla, Fransa'ya Fas'da glk karmamay taahht etmiti.
Amerika ise tarafsz kald. Onun istedii Fas'da da ak kap ilkesinin uygulan
masyd. Bunun tesinde baka bir sorunla ilgilenmedi. Almanya'y Avusturya
destekledi. Lkin bu konuda Almanya'nn daha ileriye gitmesine taraftar deildi.
Algsiras Konferans kararlar, 7 Nisan 1906 da bir Genel Sened (Acte g
nral) eklinde imzaland
27
. Buna gre, Fas'n toprak btnl ve bamszl
tannyor ve ticaret eitlii yani ak kap ilkesinin uygulanmas kabul ediliyordu.
Fas'da asayi ve gvenliin salanmas ii Fransa ile Ispanya'ya veriliyordu.
Fransa Algsiras Konferans sonularndan, btn isteklerini gerekletir
mese bile, memnun kald. Bir bakma, Almanya'nn yalnz kalmas, Fransa iin
bir baar, belki bir zaferdi. Lkin u da var ki, Almanya da Fas ile olan ilgisini
kabul ettiriyor ve bunun sonucu olarak da Fransa Fas'a yerlemenin kolay olma
yacan anlamaya balyordu.
Fas krizinin belki en nemli sonucu, Delcass politikasnn hakl kmas
ve Ingiltere ile Fransa arasnda bir yaknlamann daha da gelimesiydi.
Almanya'nn milletleraras konferans konusunda yaratu anlamazlklar, zel
likle 1905 Eyll anlamasndan sonra, Fransz Babakan Rouvier'vi, Almanya ile
bir sava dnmeye evketmi ve Eyll 1905 ile ubat 1906 arasndaki d
nemde, pepee Mill Meclis'ten asker denekler alp, silhlanmaya arlk ve-
24
Debidour, ayn eser, p. 33 ve 35.
2;l
Algsiras, Cebelttank yaknnda ve Ceuta'nn tam karsnda kk bir liman kasabasdr.
2t
von Blow'un kaleminden Algsiras Konferans iin bak.: Mmoires, Tome II, p. 212-223. Avrca
bak.: Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 40-46 ve 51-63. Konferansa katlan devleder unlardr:
Almanya, Fransa, ngiltere, Rusya, talya, Avusturya, spanya, Birleik Amerika, Hollanda, Belika, sve,
Portekiz ve Fas.
27
Bu kararlarn metni iin bak.: Debidour, Vers la Grande Guere, p. 293-319; Albin, Les Grands
Traits..., p. 336-371.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 465
meye balamtr. Delcasse krizi srasnda, ngiltere'ye gvensizliini belirten
Rouvier, bu arada ngiltere'ye de bavurduunda, bu devletten sempati ve destek
grd. Btn bunlar Delcasse'nin syledii eylerdi
28
. Nitekim 1906 yl bandan
itibaren Fransa, ngiltere ile bir ittifak iin de teebbse geecektir ki, buna
daha aada deineceiz.
KNC KISIM
ALMANYANIN ENTENTE CORDIALET
BOZMA TEEBBSLER
uras bir gerektir ki, 1905 Fas krizi ve bu krizin Almanya tarafndan yne
timi tamamen Prens von Blow'un eseridir. Hem de batan sonuna kadar.
mparator II. Wilhelm, 1905 Austosunda Blow'a yazd bir mektupta,
Unutmaynz ki, sizin Fas politikanzn baars iin almam amac ile, beni,
istemediim halde, Tanca'ya gitmeye ahsen ikna eden szsiniz demesine ra
men
29
, Fas krizinin ynemini tamamen Blow'un eline teslim etmitir.
Daha nce de deindimiz gibi, Kaiser Wilhelm'in Fas krizinde Blow'a ters
dmesinin sebebi, ikisi arasnda, Fransa'ya kar izlenecek polikadaki gr
ayrl idi. Wilhelm, ngiltere'ye kar, Fransa ve Rusya'y da Almanya'nn yanna
ekip bir Kt'a Ligi kurma peindeydi. Blow'un Fransa'ya kar Fas krizini tahrik
ettii sralarda, Wilhelm de, kendi politikas iin ayr bir yoldan giderek, 1905
yaznda, Fransa'y Rusya vastasile Almanya'nn yanna ekmek iin teebbste
bulundu. Bu teebbs, esasnda, Wilhelm'in 1904 ylnda yapm olduu bir te
ebbsn devam idi.
Entente Cordiale'in imzasndan bir ka ay sonra, Rus-Japon sava srasnda
meydana gelen bir olay, Ingiliz-Rus mnasebetlerini gerginlerdi. Rusya'nn
Baltk donanmas, Uzak Dou savana katlmak zere, 21 Ekim 1904 gecesi
Kuzey Denizi'nde, ngiltere adasnn dou kylarnn aklarnda Dogger Bank
denen mevkide seyrederken, Japon gemileri sanarak ngiliz balk gemilerine
ate am, bunun sonucu bir ngiliz gemisi batm, bir ok balk da lm
veya yaralanmt
30
. Bu olay ngiliz-Rus mnasebetlerini gerginlerdi. Tabiatile
bu durum Fransa'y g duruma soktu. Zira, Rusya mttefiki, ngiltere ise dostu
idi. Entente Cordiale imza edileli daha bir ka ay olmutu. ngiliz kamu oyunun
bu olay karsnda byk tepki gstermesine karlk, ngiltere hkmetinin ko-
28
Bak.: Debidour, ayn eser, p. 33.
29
Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 165.
30
Bu olayn gelimelerine ait ayrntlar iin bak.: Baron de Taube, Mmoires, p. 3-43. Ruslara gre o
yrede gerekten japon gemilerinin dolatna dair deliller vardr.
466 FAHR ARMAOLU
nuy kontrol altnda tutmak istemesinin yannda
31
, Fransa'nn iki devlet arasn
daki uzlatrma ve araclk abalar da olayn genilemesini nledi
32
.
Bu gerginlik durumundan yararlanmak isteyen II. Wilhelm, Kt'a Ligi pro
jesi iin teebbse gemeye karar verdi. 27 Ekim 1904 de ar'a ektii bir tel
grafta, Almanya'nn ngiltere ve Japonya ile olan glklerine ramen,
Almanya'nn, Rusya'nn Baltk donanmasna kmr ikmali yaptn, Fransa'nn
ise bu konuda ok ekingen bir tutum aldn, Rusya'nn teebbs halinde
Fransa'nn daha aktif bir tutum alabileceini belirterek, Kt'ann en gl
devletini biraraya getirecek bir kombinezonun kurulmas gerektiini syledi
33
.
Wilhelm'in bu teklifini, Almanya'nn Peterburg elisi Kont Osten-Sacken da, Rus
Dileri Bakanl nezdinde szl olarak destekleyip, byle l bir kombinezon
halinde, Rus-Japon atmasna ngilterenin karmas durumunda,
Almanya'nn da Rusya'nn yardmna geleceini bildirdi
34
.
Wilhelm'in bu telgraf geldiinde Dileri Bakan Lamsdorf, ar'a yazd
mektupta, Almanya ile bir yaknlamaya kendisinin de taraftar olduunu, fakat
Almanya'nn bu teebbsnn, Fransz-Rus mnasebetlerini bozmaya ynelik
olmasndan phe ettiini belirterek, ar'a bu konuda ihtiya olmasn tavsiye
etti
35
. Lamsdorf un bu uyarsna karlk, Sizinle tamamen mutabk deilim" di
yen ar, Wilhelm'e verdii cevapta, bir itfak tasars hazrlatp gndermesini is
tedi. ar II. Nikola, Dogger Bank olayndan sonra ngiltere'ye son derece kz
yordu. II. Wilhelm, II. Nikola'nn istedii ittifak tasarn hazrlayp gnderdi
31
'.
Tasarya gre, taraflardan biri, bir A\rupa devleti tarafndan saldrya urarsa
br taraf btn kara ve deniz kuvvederi ile onun yardmna gelecek ve ayn za
manda, taraflar Fransa'ya da, Fransz-Rus ittifak erevesindeki tahherini ha
trlatacaklard.
Lkin Rus Dileri Bakan Lamsdorff, bu tasarya da itiraz etti. Bu ittifakn
Almanya'nn dnd gibi, Fransa ile Almanya'y biraraya getiremiveceini,
zira Fransa'nn Almanya ile bir ittifaka yanamayacan, bu sebeple, ittifak imza
lanmadan nce Fransa'nn da onaynn alnmasn, aksi takdirde, bu olup -bitti
karsnda kalan Fransa'nn, Rusya'dan ayrlp ngiltere'nin kucana atlabilece
ei syledi. Lamsdorffun bu itirazlar zerine ar, bu ittifakn imzasndan
nce, Fransa'nn da onaynn alnmas gerektiini Wilhelm'e bildirdi.
Wilhelm, Fransa'nn byle bir ittifaka kolay kolay kalmayacam biliyordu.
Bu sebeple, nce ittifakn Almanya ile Rusya arasnda imzasn ve bu suretle
31
Mmoires de Edward G ey, p. 66.
32
Bak.: Debidour, Vers la Grande Guere, p. 12-13.
33
Baron de Taube, Mmoires, p. 46.
34
ayn kaynak, p. 46.
3o
ayni kaynak p. 47.
3l>
ttifak tasarnn metni: Baron de Taube, p. 49. Ayrca bak.: von Blow, Mmoires, p. 158-159.
467
Fransa'nn bir olup-bitti karsnda braklmasn istiyordu. Wilhelm'e gre,
Almanya ile Rusya'nn ittifak ettiini gren Fransa, ister istemez bu ittifaka kat
lacak ve sonu olarak da, ngiltere ile Fransa arasndaki "Entente Cordiale" bo
zulmu olacakt. Eer Fransa bt ittifaka katlmayacak olursa, o zaman da Fransz-
Rus ittifak bozulacakt.
II. Wilhelm'in bu hesaplar yrmedi. Rusya'nn, Fransa'nn pein muvafa
kati zerinde srar ettiini grnce, bu iin yrmeyeceini anlayarak, 1904
Kasmnda, teebbsnden hi deilse imdilik vazgeti. Prens Blow'a, 28
Aralk 1904 de, "ahsen maruz kaldm ilk baarszlk budur" diye yazyordu.
II.Wilhelm'in 31 Martta Tanca'y ziyareti ve Fas krizi bu atmosfer iinde
meydana geldi. Fransz hkmetinin Almanya karsnda gerilemesi,
Delcasse'nin istifas, milletlararas konferans konusunda, 8 Temmuz 1905 de
Alman-Fransz anlamasnn imzas,iki devlet arasndaki gerginlii yumuatt ve
bu da II. Wilhem'i yeni bir mide evketti. Fransa, Almanya ile iyi geinmek is
tediini belirtmiti. u halde bir Fransz-Alman-Rus ittifak konusu yeniden ele
alnabilirdi.
II. Wilhelm, 18 Temmuz 1905 de, Hohenzollern yat ile Baltk Denizi'nde yl
lk gezilerinden birine kt. II. Nikola'ya da bir telgraf ekerek, bulumaya davet
etti. Poliyamaya Zvezda (Kutup Yldz) yat ile yola kan ar, 23 Temmuzda,
Finlandiya'ya ait Bjrk de Wilhelm ile bulutu. Bu srada, Japonya, Tsushima
Boaznda Rus donanmasnn ar bir hezimete uratm ve bar grmeleri
balamt. ngiltere'nin Uzak Dou'da Rusya'ya kar Japonya'y oynadn bilen
arn, ngiltere'ye olan hiddeti daha da artmt. 23 Temmuz akam, iki h
kmdar Hohenzollern yatnda yemek yediler ve ertesi gn de Wilhelm ar ya
tnda ziyaret etti. te bu ziyaret srasnda Wilhelm, cebinde tad ittifak met
nini ar Nikola'ya imzalatmaya muvaffak oldu
37
. ar bu anlamadan o derece
memnun olmutu ki, imzadan sonra Wilhelm'e sarlarak, "Allah'a ve sana mte
ekkirim. Bu anlama senin ve benim memleketim iin ok varal sonular do
uracaktr. Sen bu dnyada Rusya'nn tek dostusun. Zaten btn sava boyunca
(Rus-Japon sava) bunu farkettim" diyordu. Gerekte, II.Wilhelm ondan daha
sevinliydi. Bulunduklar kamarann penceresinden, Hohenzollern yatnda vazh
bulunan "Allah bizimledir" (Gott mit Uns) szleini gzlei yaararak okudu
unu sylemitir.
24 Temmuz 1905 gn imzalanan Bjrk ttifak'na gre
38
, taraflardan biri
bir Avrupa devletinin saldrsna urarsa, dier taraf Avrupa'da mttefikine b
tn kara ve deniz kuvvetleriyle yardm edecekti. Bu anlama Rus-Japon bar
3
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
3
' arn yatnda geen bu olayn ayrntlarn II. Wilhem, 25 Temmuzda von Blow'a ektii
telgrafta uzun uzun anlatmtr. Telgrafn metini: Fay, Les Origines...... Tome I. P. 168-170.
38
ttifakn metni : Baron de Taube, Mmoires, p. 56.
468 FAHR ARMAOLU
imza edilir edilmez yrle girecek ve bir yl nceden feshedilmedike, daima
yrrlkte kalacakt. Nihayet, son maddeye gre de, Rusya, Fransa'nn bu itti
faka katlmasnn salamak iin gerekli teebbsleri yapacak.
Wilhelm'in sevinci ksa srd. Bu ittifak anlamasn Blow'a bildirdii za
man, Blow 3 Austosta Wilhelm'e gnderdii uzun bir raporda
39
, anlamay
sert bir ekilde eletirdi. Von Blow, zellikle anlama metnindeki "Avrupa'da"
kaydna taklm ve bu kayd kabul etmenin byk hata olduunu sylemiti.
Blow'a gre, Rus donanmas Rus-Japon savanda perian olmutu. Ordusu da
yle. Dolaysile, Rusya, bir Alman-Ingiliz savanda Almanya'ya etkin bir yar
dmda bulunamazd. Byle bir savata, Rusya'nn Hindistan'a saldrarak
ngiltere'ye oradan bir darbe vurmas gerekirdi. Bu sebeple, raporunda, ittifakn
uygulama alannn geniletilmemesi halinde, istifa edeceini bildirdi.
Raporunun sonunda, "D politikann ynetimini baka ellere tevdi etmesini
Majestelerinden derin sayg ile rica ederim" diyordu. stifa sebebi iin de, salk
sebebinin gsterilmesini istiyordu.
II. Wilhelm, Blow'un istifa tehdidinden son derece telland ve 11
Austosta Blow'a yazd ve "Azizim Blow, biz, sevgili vatanmza hizmet etmek
iin Allah tarafndan seilmi ve birbirimiz iin yaratlm iki kiiyiz dedii mek
tubunda
40 *
, II. Nikola ile imza ettii anlamay savunmadan ziyade, Von Blow ve
politikasna verdii deeri anlatmaya alyor, Tancaya binbir sknt ile gitme
sinin
11
, vatan iin ve Blow istedii iin* olduunu belirtip Blow'a vgler ya
drdktan sonra "Aziz dostum benim yanmda, grevinizde kalacaksnz ve
Almanya'nn erefini yceltmek iin (ad majorem Germaniae gloriam) beraber
alacaz" diyordu, Mektubun sonuna ekledii ayr bir paragrafta da, "Bana ay
rlmaktan sz etmeyiniz. Bana "all right" diye telgraf ekerseniz, kaldnz anla
rm. stifanz verdiinizin ertesi gn, mparatorunuz artk hayatta olmayacak
tr. Zavall karm ve ocuklarm dnn" demekteydi. mpatoa gre, Von
Blow, btn anamalardan yz bin defa daha kymediydi.
Bu kadar dokunakl ve romantik bir mektuptan sonra von Blow,
imparatorunun hatrn krmad ve grevde kald. Muhtemeldir ki, istifa edecei
de yoktu. Fakat iyi oynamt.
Mamafih, Dileri'nin etkin ahsiyetlerinden Holstein da Blow'un fikirle
rini deitirdi. Holstein'a gre, Ruslardan, anlamada deiiklik yaplmasn is
temek, buna yanamayacaklar iin, bu anlamadan vazgemeye sevkedebilidi.
Bu deerlendirmeyi Blow da kabul etti ve deiiklik yaplmas grnden geri
39
Raporun metni : von Blow, Mmoires, Tome II, p. 165-168.
10
Mektubun metni : Blow, ayn kaynak, p. 170-172.
11
Il.Wilhelm, 31 Mart 1905 gn, frtnal bir deniz yolculuundan sonra Tanca'ya km ve
alamad ve bilmedii bir ata bindirilmi ve bu da ona ayr bir skn vermiti.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 469
dnd. Esasnda Blow, belirttiimiz gibi, mparatora yapt tehditle, duru
munu ve mevkiini kuvve dendirmek istemi ve bunu da baarmt.
Mamafih Petersburg'daki gelimeler de, Berlin'dekinden pek farkl olmad.
ar Nikola, Bjrk ttifak'n, Almanya'ya hi sempatisi olmayan, Dileri
Bakan Lamsdorff tan gizledi ve ancak, Rus-Japon barnn imzasndan bir hafta
sonra, 12 Eyll 1905 gn Lamsdorffa bildirdi. Lamsdorff, anlamay renip,
metnini grdnde, kulaklarna ve gzlerine inanamad. O akam, btn ge
ceyi bu anlamay incelemekle geirdikten sonra, ara, bu anlamann ok
ciddi sonular dourabilecek nitelikte olduunu bildirdi
42
. Lamsdorffa gre,
Fransa byle bir itfaka katlmazd ve bu da Fransz-Rus ittifaknn bozulmasna
sebep olurdu ki, bundan da sadece Almanya yararlanrd. Yeni Babakan Witte
(Kont Sergey Yulyevi Witte) ise, anlamann metnini o kuduktan sonra, Bu bir
tuzaktrdiye barmt
43
.
Bu durum karsnda, ar Nikola, 7 Ekim 1905 de Wilhelm'e yazd mek
tupta, bu muazzam deerdeki belgenin, daha berraklatrlmas gerektiini ve
zellikle Fransa'nn bu belgeye katlmasndaki glkler dolaysile, bu belgenin
Fransa'ya hangi gzle baktnn tesbit edilebilmesi iin, yrrllnn erte
lenmesini istedi
44
. arn yakn danmanlarndan bir heyet ise, durumu incele
dikten sonra, 24 Temmuz anlamasnn, ya feshedilmesi veya, Fransz-Rus ittifa
kna uygun bir ekle sokulmas gerektiine karar vermiti
45 *
.
Dier yandan, Rusya, yapt zemin yoklamasnda, Fransa'nn byle bir itti
faka katlp katlmayacan sorduu zaman, Fransa'dan olumsuz cevap ald.
Esasnda, ar II. Nikola da, nceki arlar gibi, Almanya'y Avrupa'da muhafa
zakrln ve ihtillcilie kar glerin esas unsuru olarak grmekteydi ve muha
fazakr unsurlardan meydana gelen bir Lig'in kurulmas taraftaryd
41
. Fakat
Fransz-Rus ittifaknn nemi ve Almanya ile bir Lig'in kurulmas konusunda
Fransa'nn tutumu, Nikola'nn bu tasarlarnn gereklemesine imkn vermedi.
ar Nikolann danmalarnn, Rus-Alman anlamasnn Fransz-Rus ittifa
kna uygun hale getirilmesini istemeleri ise, II. Wilhelm'in meydana getirmek is
tedii sistemi kknden ykyordu. Bu sebeple, Almanya, Rusya'nn, Almanya-
Fransa-Rusya arasnda l bir anlama yaplncaya kadar, bu ittifakn hkmle
rinin Fransa ile Almanya arasnda yaplacak bir savata uygulanmayacana dair
teklifini reddetti.
42
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 170.
43
Baron de Taube, Mmoires, p. 66.
44
Fay, aym eser, p. 171.
4:1
Baron de Taube, Mmoires, p. 67.
411
ayn eser, p. 75.
470 FAHR ARMAOLU
II. Wilhelm'in, Kt'a Ligi tasars ile Fransa'y da ngiltere'den ayrp
Almanya'nn yanma ekmek iin yapt b ikinci teebbs de baarszlkla so
nuland. Bununla beraber Rusya, Prusya ile Rusya arasnda yzelli yldanberi
yerlemi olan bar, dostane ve gvenlikli mnasebetlerin devamn arzu et
tiini Almanya'ya bildirirken, II. Wilhelm de Nikola'ya Aralk 1905 de gnder
dii mektupta, Rusya'nn arzularna uymayan bir zm u veya bu ekilde ka
bul ettirmek niyetinde olmadn, her halkrda, Rusya ile iyi ve sadk mna
sebetleri devam ettirmek istediini bildirdi
17
.
Bylece II. Wilhelm'in, ne Kt'a Ligi gereklemi ve ne de, Fransa'y
ngiltere'den koparmak iin veya Rusya ile arasn bozmak iin yapt ikinci te
ebbsten de bir sonu alnabilmiti.
NC KISIM
NGLZ-ALMAN DENZ SLAHLARI REKABET
1904-1911
Almanya'nn Kt'a Ligi teebbsleri, grld gibi, dorudan doruya
ngiltere'ye ynelmi olup, btn bu diplomatik kombinezonlarn ana hedefini
ngiltere tekil etmiti. Btn bu teebbsler ngiltere'yi hep dada ve yalnz b
rakma amacna ynelikti. ngiltere ile Almanya arasndaki bu siyas rekabet,
1904 ylndan itibaren iddetlenerek, bir asker rekabete dnt ve Almanya ile
ngiltere, giderek birbirinden uzaklatlar. I. Dnya Sava'nn kmasnda, bu
gelime nemli bir faktr olarak rol oynayacaktr.
Almanya ile ngiltere arasndaki asker rekabet, iki devletin deniz gc re
kabeti eklinde ortaya kmr. 19. yzyln son yllarnda Almanya'nn deniz
lerde de kuvvetli olmak iin harekete gemesi, ngiltere ile Almanya arasnda bir
deniz silhlar yarnn ortaya kmasna sebep olmutur.
ngiliz-Alman deniz rekabetinin alnda yatan sebepler stratejik olduu ka
dar, daha ziyade ekonomik arhkldr. 19. yzyln son eyrei iinde Alman
ekonomisi byk bir hamle yapm. O kadar ki Alman i pazar, endstri re
timinin ancak % 30-40 n emebiliyordu. retimin geri kalannn ihra edilmesi
gerekiyordu. Bu durum Almanya'y smrgecilie ve deniz ticaret filosunun art
trlmasna yneltti. Gerek smrgecilik politikasnn yrtlmesinde, gerek de
niz ticaret filosunun korunmasnda, donanma esasl ve gerekli bir unsurdu. Bu
sebeple Almanya donanma inasna hz verdi. Bu ise kendisini, ister istemez,
denizlerdeki stnln korumak isteyen ngiltere ile kar karya getirdi.
47
47
von Biilow, Mmoires, Tome II, p. 176.
471
Dier taraftan, Alman endstrisinin sr'atli gelimesi ticar alanda da kendi
sini ngiltere ile atma durumuna soktu. 1900-1910 yllan arasnda ngiltere'nin
d dcaret hacmi 20.5 milyar franktan 28 milyar franga karken, Almanya'nn d
ticaret hacmi ise, nedeyse iki misline karak, 12.5 milyar frank iken 21.5 milyar
franga ykseldi
48
. Tabiatile bu durum ngiltere zerinde etkisiz kalamazd. imdi
ngiltere, Almanya'y kendi refah iin de bir tehlike olarak grmeye balyordu.
Amiral von Tirpitz ve Kaiserin 1898 ve 1900 yllarnda karttklar donanma
kanunlar, Alman donanmasnn gelimesinde temel hamleyi tekil eder. Bu ka
nunlarn altnda yatan birinci sebep ve endie, Alman smrgeciliinin destek
lenmesi ve korunmas ve bu suretle byk bir devlet olarak Almanya'nn ihtia
mnn devam ettirilmesiydi. kinci olarak da, bir sava halinde Almanya'nn
ekonomik bakmdan abluka altna alnmasndan korkuluyor ve byle bir ablu
kaya kar, deniz gc etkili bir silh olarak dnlyordu. II. Wilhelm, bu
konuda kendisine sunulan belgelerin altna yazm olduu notlarda, daima,
ngiltere'nin Almanya'nn mer menfaatlerine sayg gstermediinden ikyet
etmi ve Almanya'nn denizlerde kuvvetli olmas zorululuuna iaret etmiti
1 *
". II.
Wilhelm, 1900 ylnda, "Denizlerde ve uzak kylarda, Almanya ve Alman
imparatorluu olmadan hi bir karar alnamaz" diyordu"
0
.
Bununla beraber, Almanya, ngiltere'ninkine eit bir donanma gcne sa
hip olma iddiasnda deildi. Amiral Tirpitz'e gre, iki lkenin donanmalar ara
snda 2/3 veya 10/16 gibi bir oran, Almanya'nn ihtiyacn karlamaya yeterdi
51
.
Buna ramen, Almanya'nn 1898-1900 arasnda balatt bu deniz gc
hamlesi, ngiltere'yi korkutmaya yetti. ngiltere Deniz Gc Bakan Sir John
Fisher, Alman donanmasnn geleceini grerek, ngiliz donanmasn yeni bir
yaplanmaya gtrd. ngiliz-Japon ittifak Uzak Dou'daki ve ngiliz-Fansz an
lamas da Akdeniz'deki ngiliz donanmasnn geri ekilmesine imkn verdiin
den, Amiral Fisher 160 gemiyi ngiltere'ye ekerek, yeni bir donanma inas
program uygulamaya balad. Geri ekilen gemilerin sava yeteneklerini kaybet
tiini bildiriyor ve uygulayaca yeni bir program ile, ngiliz donanmasnn sava
yeteneini % 30 orannda arttracan ve ngiltere'nin ni bir savaa hazr olaca
n sylyordu
52
.
Gerekten, 1905 ylndan itibaren ngiltere, denizcilik tarihinde byk bi
inklp olan ve Dreadnought denen gemilerin yapmna balad. Bu gemilerin
12 inlik 10 tane topu olup, zrhlar, torpillere kar 11 in kalndndayd.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
48
Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe (1871-1914), Vol. Il, p. 141.
4
" Fay, Les Origines..., Tome I, p. 221.
Debidour, Vers la Grande Guene, p. 6-7.
;l1
Fay, ad geen eser, p. 222.
52
ayn eser, p. 222-223.
472 FAHR ARMAOLU
Bykl ve nitelikleri dolaysile bu gemilerin maliyeti, eski gemilere oranla iki
misliydi. Amiral Fisher'n programna gre 1908 ylnda ngiltere 12 tane
dreadnought a sahip olacakt
33
.
ngiltere'nin bu faaliyeti karsnda Amiral Tirpitz de harekete geti. 1906 da
kabul edilen nc bir kanunla, 6 tane drednot (dreadnought) yapm iin
Reichstag'dan yetki ald. 1908 ylnda kabul edilen yeni bir kanunla de, 20 yl
iinde Alman donanmasnn tmden yenilenmesi esas kabul edildi. Yine bu
kanuna gre, 1908 den 1911 e kadar ylda 4 drednot, 1912 den 1917 ye kadar da
ylda 2 drednot yaplacakt. Tirpitz'in dncesine gre, ngiltere ile giriilen bu
donanma yarnda, Almanya daha avantajlyd. Zira, Almanya'da mecbur asker
lik sistemi vard ve askere para denmiyordu. Halbuki ngiliz donanmasnn
mrettebat maa alyordu. Bu sebeple, Tirpitz'e gre, ngiltere bu yara uzun
sre dayanamazd ve dolaysile, Almanya iin ngiliz donanmas tehlikesi de bir
sre sonra ortadan kalkard
34
.
Gerekten Tirpitz'in dncesi doru kt. 1905 Aralk aynda iktidara gelen
liberal Sir Henry Campbell-Bonnerman, kabinesinin programn Avam
Kamarasnda okurken, silhlanma masraflarndan ve bu masraflarn dourduu
ar vergi yknden ikyet ediyor ve bu masraflarn ve vergi yknn hafifletil-
mesinden sz ediyordu
33
.
Bundan sonraki yl iinde ngiltere, Almanya ile ortaya kan bu rekabete
bir son vermek iin teebbse geti ve eitli tekliflerde bulundu. Teklifler ara
snda, zellikle donanma yapm konusunda bir anlama, bata geliyordu. 1907
Haziran-Ekim aylarnda yaplan Lahey Bar Konferans'nda, anlamazlklarn ba
r yoluyla zm ve silhlanma yarn nlemek iin bir takm kararlar alnd
nda
31
, ngiltere deniz silhlar yarnn nlenmesi iin byk aba harcad.
Fakat bir baar elde edemedi. nk bu abalar Almanya tarafndan sonusuz
brakld. Sebebi de uydu: Von Blovv, daha 15 Kasm 1906 da Reichstag'da yap
t konumada, Almanya'y kuatma ve bizim etrafmz sarmak ve bizi paralize
etmek iin etrafmzda baz devletler tarafndan bir ember meydana getirme
politikas, Avrupa bar iin son derece tehlikeli bir politika olacaktr. di
yordu
37
. Lahey Konferans srasnda, 31 Austos 1907 de ngiliz-Rus anlamas
nn imzas, ngiltere, Fransa ve Rusya'nn, Almanya'y ember iine almak iste
dikleri hususundaki inancn pekitirdi. ngiltere ve Rusyann, 1907 anlamas
03
Fay, ayn eser, p. 223.
:

03 4 * 06
ayn eser, p. 224.
ayn eser, p. 224-225.
06
1907 Lahey Bar Konferans kararlar ile, imzalanan anlamalar iin bak.: Debidour, Vers la
Gande Guere, p. 78-94 ve 320-330.
n7
Debidour, ayn eser, p. 67.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 473
nn hi bir ekilde Almanya'ya ynelik olmad hakknda Berlin'e teminat ver
melerine ramen, Almanya'y ikna edemediler
58
.
Deniz silahlar yarnn durdurulmas konusunda ngiltere'nin yapt te
ebbsleri Almanya'nn olumsuz karlamasnda baka sebepler de vard. Bir
defa, Almanya, ngilterenin tekliflerinin samimiyetine inanmyordu. ngiltere
Kuzey Denizinde kuvvetli bir Anavatan Filosu'na sahip bulunuyordu. Yani
ngiltere Adas'nn denizden savunmas salanm demekti. Halbuki Almanya
iin durum byle deildi. Almanya'nn, denizden uygulanacak bir ablukaya kar
denizden bir savunma salamas gerekliydi. Donanma yapmna hz verilmesinin
bir sebebi buydu.
ikinci olarak, 1904 ve 1907 anlamalarndan sonra, l ttifak'n karsna
l Anlama veya l tilf km bulunuyordu. Almanya, l ttifak ile
l Anlama'nn mukayesenini yaptnda, politik bakmdan durumu pek par
lak grmedi. Kutsal Bencillii'nin (sacro egoismo) peinde koan talya'nn
imdi l ttifak ile balar zayflam ve Avusturya-Macaristan ile yldz bir
trl baramamt. ki devlet Balkanlar yznden anlaamyordu. Rusya ise,
1905 de Japonya'ya yenildikten sonra tekrar Balkanlar'a dnm ve ayn zamanda
da 1907 de ngiltere ile anlamt. imdi, ngiltere ve Rusya Balkanlar ve
Osmanl mparatorluu zerinde anlaacak olurlarsa, hi phe yok, mttefiki
Avusturya-Macaristan ile bu devletlerin atmalarnn iddetlenmesi iten bile
deildi.
nc olarak, 16 Ocak 1902 deki bir irade ile, Badat D e mi 170 lu imtiya
znn Anadolu Alman Demiryolu irketi ne verilmesi de Almanya ile
ngiltere'yi atma durumuna getirmiti. Esasnda bu demiryolu projesi, 1902
ylnda Haydarpaa'dan Konya'ya ulam bulunuyordu. 1902 imtiyaz ise, bu
demiryolunun Konya'dan Badat'a uzatmak iindi. ngiliz basn bu olay kar
snda, Basra Krfezi'ne inen Almanya'nn, ngiltere'nin Hindistan yolunu tehdit
edeceini ileri srerek kyameti kopard. Kamu oyunun bu tepkisi karsnda,
balangta bu projeye katlp proje zerinde belirli bir kontrol elde etmek iste
yen ngiltere hkmeti de projenin engellenmesine karar verdi
59
. Halbuki
Almanya, projenin maliyetinin ok yksek olmas dolaysile, gerekten
ngiltere'nin bu projeye katlmasn istemiti. Almanya'nn bu konudaki teeb
bsleri 1907 ylnn sonlarna kadar srd. Lkin ngiltere, bu projeye sadece
kendisinin deil, Fransa ile Rusya'nn da katlmasn isteyince, Almanya da buna
raz olmad. nk byle bir durumda e kar bir kalacakt. Ksacas,
Almanya devleti yine karsnda bulmaktayd.
08
08
Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 215; Mcmoires de Edwmd Grev, p. 147.
:l9
Bu gelimeler iin bak.: Fay, ayn eser, p. 216-220.
474 FAHR ARMAOLU
Btn bu gelimeler, 1907 ylnn sonunda, Almanya'ya unu gsterdi ki, bu
devlet, yani ngiltere, Fransa ve Rusya, Almanyay ember iine almaktayd
lar
60
. Bunun arkasndan, 1908 Hazirannda ngiltere Kral ile Rus ar'nn
Reval'de (Estonya'da bugnk Tallinn) bulumalar
61
, II Wilhelm'i bsbtn
kzdrd
62
. Almanya bir defa daha, ngiltere ve Fransann Almanya'y kuatma"
eebbs karsnda kalyordu. Her ne kadar, ngiltere Dileri Bakan
.ondra'daki Alman bykelisine, Reval'de Almanya'ya kar hi bir tasar veya
ulamann sz konusu olmadna dair teminat vermi ise de
63
, Rusya, bu g-
meleri Almanya'y ember iine almann balangc olarak telkki etmitir
64
,
lolaysile, von Blow'un Reval grmeleri karsnda soukkanl davranma po-
tikasna ramen, II. Wilhelm'in kzmas haklyd. Bu sebeple, Kaiser, bu olay
zerine, kararl bir ekilde, Kuvvetli bir donanma! Kuvvetli bir ordu! Barutu
uru tutma!kararn veriyordu
65 66
.
Bu olumsuz gelimelere ramen, ngiltere, deniz silhlar konusunda
lmanya ile anlama teebbslerinin arkasn brakmad. Reval'den sonra, 1908
emmuzunda, bir gn zel bir yemek srasnda, Dileri Bakan Edward Grey ile
ialiye Bakan Lloyd George, Alman bykelisi Kont Metternich'e, Almanya si-
ihlanma yarna devam ettii srece, iki lke arasnda gvensizliin de srece-
ini bildirdiler. Bykeli Metternich, bu konumay Berlin'e bildirdiinde,
unu okuyan II. Wilhelm raporun altna yazd notta yle demiti: Kont
ietternich'e unu bildiriniz ki, Alman donanmasnn inasn feda etmek paha
ma ngiltereni iyi mnasebetlerini elde etmeye hi bir ekilde istekli dei-
im... Alman donanmas ne ngiltere'ye ve ne de herhangi bir kimseye kar ina
dilmitir. Bu donanmay kuruyoruz, nk ona ihtiyacmz var... Bu, ister
ngiltere'nin houna gitsin, ister gitmesin, hi nemi yok. Eer gilizler sava i
iyorlarsa, ekinmesinler; bizim korkumuz yok... ngilterenin bu teebbsne
le Almanya'nn cevab bu oldu.
Grlyor ki, ngiltere, Almanya ile uzlama teebbslerine tehdit unsu-
unu da katmaya balamt. Nitekim, ngiltere'nin bu tutumu II. Wilhelm'i bir
ere daha sinirlendirdi ve tutumunu daha sertletirmesine sebep oldu.
II. Wilhelm ile, aralarnda bir yldr karabuludarn getii, ngiltere Kral
II. Edward, 11 Austos 1908 gn Kronberg'de ksa bir sre iin bulutular. Bu
60
Fay, ayn eser, p. 229.
61
Reval grmeleri iin bak.: Mmoires de Edward Grey, p. 199-206; Baron da Taube, Mmoires,
173-186.
62
Reval grmeleri hakknda Blow'un dnceleri iin bak.: von Blow, Mmoires, Tome II p.
>5-328.
63
von Blow, Mmoires, Tome II, p. 325.
64
Bak.: Baron de Taube, Mmoires, p. 183.
60
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 230; Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt I, Ksm 1, s. 237.
66
Fay, ayn eser, p. 226.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 475
bulumann en nemli ve ilgin yan, ngiltere Kral'nn yannda bulunan,
Dileri Bakanl mstear Sir Charles Hardinge ile II. Wilhelm arasnda 12
Austosta geen tartmadr
67
. Bu tartmada, Hardinge, Almanya'nn ok hzl
bir ekilde donanma ina etmekte olduunu, bu gidile, ngiltere ile eit du
ruma geleceini ve bundan da ngiltere'nin korku duymakta olduunu syle
yince, Kaiser bunun doru olmadn, rakamlarn da bunu gsterdiini syle
mi ise de, ngiliz diplomat grnde srarl bir tutum alarak, Can't you put a
stop to your building? Or build less ships?, yani Bu donanma yapmna dur
diyemez misiniz? Veya daha az sava gemisi yapamaz msnz? deyince, II.
Wilhelm sinirlenmi ve Hardinge'in gzlerinin iine bakarak, Then we shall
fight, for it is a question of national honour and dignit}', yani Bu bizim iin bir
mill eref ve haysiyet sorunu olduundan, o zaman savaacaz demektir de
mitir. Mstear Hardinge, bu mnasebetsizlii zerine, yz kzararak,
Kaiser'den zr dilemi ve szlerinin sylenmemi olmasn rica etmitir.
Almanya'nn bu kat tutumunda balca rol II. Wilhelm ile Alman deniz
kuvvetlerinin komutan Amiral Tirpitz oynamaktayd. Alman Dileri Bakanl
ve anslye von Blow, ngiltere ile rekabetin bu derece iddetlenmesinden
honut deillerdi
68
. Fakat btn abalarna ramen Amiral Tirpitzi ikna etmeye
muvaffak olamadlar. nk, Dileri Bakanlna gre, ngiltere ile uzlaabil
mek iin, donanma yapmn yavalatmak gerekirdi. Von Blow bu konuda II.
Wilhelm ile esasl bir gr ayrl iine dt
61
'. Tam bu srada anslye ile
Reichstag arasnda bir vergi konusunda kan bir anlamazlk zerine Blow g
ven oyu alamaynca, 13 Temmuz 1909 da isfa etmek zorunda kald.
Von Blow'un yerine anslyelie Bethmann-Holweg geldi. Yeni anslye de
ngiltere ile rekabetin bu derece iddeenmesine taraftar deildi ve greve gelir
gelmez ngiltere ile uzlama konusunu ele alarak, Tirpitz'i de ikna etti. Yeni
programa gre, Almanya 1910 yl sonuna kadar ylda byk gemi (capital
ship-dreadnought) yapacak; 1910 dan sonra ise bu miktar ylda bire inecekti.
Buna karlk ngiltereye gelince, o da 1910 yl sonuna kadar ylda 4, 1910 dan
sonra ylda 3 zrhl yapacakt. Nihayet, bu konuda yaplacak bir anlamadan
sonra, ngiltere, bir sava halinde Fransa ile Rusya'nn yannda yer almayacakt.
ngiltere, Almanya'nn bu artlarn msait karlamad. Fakat buna ramen
iki taraf arasnda bir sre grmeler oldu. 1911 lkbaharna kadar sren g
rmelerden hi bir sonu kmad. Bu arada 1911 Agadir krizi, Fas konusunda
Almanya ile Fransa'y bir kere daha kar karya getirdi.
67
Bu tartma iin bak.: von Blow, Mmoires, Tome II, p. 320; Fay, ayn eser, Tome I, p. 228-229.
68
Von Blowun Reval grmeleri dolaysile kaleme ald rapor bu bakmdan ok ilgintir. Bak.:
Mmoires, Tome II, p. 325-328.
611
Bu konuda bak.: ayn kaynak, p. 493495 ve 501.
476 FAHR ARMAOLU
Btn bu grmelerden sonra, mparator II. Wilhelm, ngiltere'nin Alman
donanmasndan korktuunu grerek, Alman donanmasn ngiltere zerinde
bir bask arac olarak telkki etmeye ve dolayssile, durumu sertletirmeye bal
yordu.
1911 ylnda, Fas sorunu yznden patlak veren ve Agadir krizi denen ikinci
Fas krizinde, iki blok bir kere daha atma durumuna girdiler. Bu arada unu
da belirtelim ki, 1911 Agadir krizine gelindiinde, l ttifak ve l Anlama,
1908 de Bosna-Hersek krizi ile balayan Balkan gelimeleri dolaysile esasen ger
gin mnasebetlere sahip bulunmaktaydlar.
DRDNC KISIM
KNC FAS KRZ, 1911
1. ALGSRAS KONFERANSI'NDAN SONRA FRANSA LE
ALMANYA'NIN FAS'TAK DURUMLARI
Birinci Fas krizi dolayisile Ocak-Nisan 1906 da yaplan Algsiras
Konferans'ndan, 1911 ylna kadar geen sre iinde, Fransz-Alman mnasebet
leri, ilk bakta dzelme yoluna girmi ve hatta bir ibirlii grntsn bile
vermitir. Bunda, Almanya'nn gsterdii uysalln byk rol olmutur.
1907 ylnda Fas'n i durumu kart. Sultan Abdlaziz ile kardei arasnda
bir iktidar mcadelesi patlak verince, bir takm karklklar kt. Fransa,
Abdlaziz'i desteklemek iin aktif mdahalede bulunduysa da, Birinci Fas
Krizi'nin ngiltere ile Fransa'y birbirine ne derece yaknlatrm olduunu d
nen Alman Dileri Bakanl, ikinci bir hataya dmemek iin, bu ie kar
mamaya karar verdi.
1908 ylnda Fas'da kan ikinci bir olay, Fransz-Alman mnasebetlerini tek
rar bulandrma eilimi gsterdi. Fransa'nn Fas'da bulundurduu mehur
Lgion Etrangre'den alt asker, 17 Eyll 1908 gn, Alman konsolosunun da
yardm ile, kamaya teebbs ettiler, fakat fransz polisi tarafndan yakalandlar.
Askerlerden tanesinin Alman olmas sebebile, ie Alman Konsolosu mda
hale etmek isteyince, fransz polisi buna izin vermedi. Bu olay, Fransz-Alman
mnasebetlerinde bir gerginlik dourabilirdi. Lkin II. Wilhelm'in ahsen yap
m olduu mdahale, byle bir gerginlii nledi. Zira, bu srada Bosna-Hersek
krizi patlak vermi ve Almanyann mttefiki Avusturya'nn, Rusya ve Srbistan'la
mnasebetleri gerginlemeye balam. Balkanlarda baka bir kriz domutu.
Bu atmosferde, Almanya'nn Fransa ile bir sorun karmas doru olmazd. II.
Wilhelm, zellikle von Blow'un telkinleri dolaysile, Almanya'nn bir kazan
salamyaca bir dnya savana varabilecek yerel atmalardan kanma g
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 477
rn benimsedi
70
. Bunun sonucu olarak da, Almanya, Fas'daki ikinci olay
zerine, srar etmeyip geriledi.
Gerilemekle beraber, Almanya imdi Fas sorunundaki grn deitir
meye balad. Bunda da Blovv'un etkisi olduu anlalyor. II. Wilhelm, von
Blow'a yazd mektupta, Fransa'nn Fas'taki stnln kabul edip,
Almanya'nn Fransa ile bir anlama yapp, Fas'tan haysiyetli bir ekilde ekil
mesini bildirdiinde, bu iin sadece bir Fransa sorunu olmadn, nk o
anda ok daha byk sorunlarn gndemde olduunu sylyordu. Blow'un
buna cevab ise, Fransa'dan bir tviz alnmadka, bu politikann uygulanmama-
syd
71
.
Almanya'nn Fransa nezdinde yapt uvertrler olumlu bir karlk bulunca,
grmeler balad ve 9 ubat 1909 da iki devlet arasnda bir anlama imza
land
72
. Buna gre, Fas'n bamszlk ve toprak btnl bir kere daha vurgu
lanmaktayd. Fransa, Almanya'nn Fas'daki ekonomik karlarn engellemiye-
cekti. Fakat buna karlk Almanya da, Fransa'nn Fas'daki politik karlarn
kabul edip bular engellememeyi kabul ediyordu.
Bu anlamadan sonra Fransz-Alman mnasebetlerine bir bahar havas
geldi.
Bununla beraber, bu bahardan beklenen iekler aamad. Fas'daki Fransz-
Alman ibirlii beklendii gibi yrmedi. 9 ubat anlamasna ramen, Fransa
Almanya'nn Fas'daki ekonomik karlarna gereken saygy gstermedi. Belli
oluyordu ki, Almanya, Fas'da, Fransa iin tam bir ayakba olmutu ve Fransa
her frsa kullanarak bu badan kendisini kurtamaya alyordu.
Bunun yannda, bu srada Fransa ile Almanya arasnda bir de Kongo so
runu vard. Almanya'nn smrgesi olan Kamerun ile Fransz Kongosu kom
uydu ve iki taraf ticaret irketlerinin bu iki toprak zerinde bir rekabeti sz ko
nusuydu. Bu konuda kan anlamazlklar 1910 ylnda bir hakem karar ile
zmlenmi ise de, Fransz parlmentosu bu konudaki anlamay, 1911 ilkbaha
rna kadar onaylamad
73
. Bu da Almanyay kzdran bir baka faktr oldu.
te bu atmosfer iindedir ki, Agadir Krizi dediimiz, kinci Fas Krizi
meydana geldi.
2. AGADR KRZ, 1911
Fransa bir taraftan Almanya ile uzlama yollarn ararken, bir yandan da
Fas'daki ekonomik ve asker faaliyetini gnden gne arttrmaktayd. Fransa'nn,
70
Bak.: von Blow, Memoies, Tome II, p. 342-343.
71
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 233.
72
Bu anlama iin bak.: Debidour, Vers la Grande Guene, p. 101-102; Fay, Les Origines..., Tome I,
p. 234; Albn, Les Grands Traites..., p. 374-375.
73
Bu anlamazlklar iin bak.: Debidour, Vers la Grande Guene, p. 147-151.
478 FAHR ARMAOLU
gittike Fas zerindeki kontroln younlatrmas, Fas'l kabilelerin tepkisine
sebep oldu. Bu atmosfer iinde, Fas Sultan'nn, 1911 Martnda, Fransz komu
tannn telkini ile iki asker kaan kuruna dizdirmesi, bu kabilelerin ayaklan
masna sebep oldu. Ayaklanma ksa zamanda geniledi ve Sultan, aresiz kald
n grnce, Fransz konsolosluuna snd. Dier taraftan, siler, Fas ehrinde
yabanclara saldrmaya baladlar ve bu arada bir fransz subayn da ldrdler.
Durumun iyice karmas zerine, Algsiras kararlarna gre Fas'da gvenlii
salamakla grevli olan Fransa, Fas'daki kuvvetlerinin yeterli olmayacn gre
rek, Fransa'dan asker germek istedi. Fakat byle bir teebbsn Almanya'da ya
rataca tepkiden de ekindii iin, Almanya'y durumdan haberdar etti ve
Fas'da gvenlik salanr salanmaz, askerini geri ekeceini bildirdi.
Fransz kuweerinin Fez ehrine kmasndan iki hafta sonra Ispanyollar da
Larache ehrine asker kardlar. Bu ise, Franszlarn ok cann skt. nk
Ispanya'nn bu hareketi, bir millederaras mdahaleye kap amak demek.
Bu gelimeler karsnda, Alman Dileri Bakanl Mstear ve anslye
Bethmann-Holweg'in sa kolu saylan Kiderlen-Waechter, 3 Mays 1911 de hazr
lad bir memorandumda u greri ileri srd
7
h Fransa, Fas'a askerini sok
tuktan sonra buradan bir daha kmayacakur. Fas'n Fransa ile spanya arasnda
paylalmas muhtemeldir. Fas'n bamszl artk lftan ibarettir.
Ayaklanmann da gsterdii gibi, Fas Sultan', ancak Fransz sngleri sayesinde
tahtnda oturabilmektedir. Almanya, Fas politikasn bu gereklere gre dzen
lemelidir. Dolaysile, Fransa da bize de hissemizi vermek zorundadr. Madem ki
Fransz askeri Fez ehrine km ve kendi vatandalarn koruma altna almtr
biz de ayn amala Mogador ve Agadir'e sava gemisi gnderelim. Bu gemilerin
amac tamamen barl olacaktr.
Kiderlen'in bu grn imparator da benimsedi ve bundan sonra
Almanya'nn Fas polidkasnn ynedmi Kiderlen'in eline geti. Bu srada Alman
veliahd, Fransz elisi Cambon'a, te nihayet Fez'tesiniz... Fas gzel bir para..
Bize de hissemizi verirseniz her ey tamam olur diyordu
73
. Almanya, Fransay
tvize zorlamak iin, 1906 Algsiras anlamasnn artk artlara uymadn, dola-
ysile yeni bir anlama yaplmas gerektii tezini ileri srd. Kiderlen, o srada
(Haziran ortalar) Paris'e gidecek olan Jules Cambon'a, Yeni bir anlama zorun
ludur. Gidiniz ve bize bir eyler getiriniz dedi
7
'
5
.
Almanya niyedni ak bir ekilde ortaya koymutu. Fakat haftalarca bekledii
halde, Fransa'dan bir ses kmad. Almanya ile anlamak iin hi bir abada
veya teebbste bulunmad. Zira, bu srada Fransa'da kabine deiiklii olmu
74
74
Memorandumun memi: Fay, Les Origines..., Tome I, p. 262-263.
Debidour, Veis la Glande Guerre, p. 153.
7tl
ayn eser, p. 153.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 479
ve birinci Fas kirizinde istifa etmek zorunda kalan Delcass, yeni kabineye
Denizcilik Bakan olarak girmiti. Delcass'nin yeni kabineye girmesi, Fransa'nn
tutumunun sertleecei eklinde yorumlanmt. Kald ki, yeni Dileri Bakan
Cruppi'nin de d politakada ok yetersiz olduu ve ileri Delcass'nin ynettii
de sylenmekteydi
77
.
Bu durum karsnda Almanya, 1 Temmuz 1911 gn Fas'n Atlantik kyla
rnda bulunan Agadir liman nne Pather adl sava gemisini yollad. leri
srd gereke ise, oradaki Alman vatandalarnn can ve mallarn korumakt.
Almanya'nn Agadir nlerine bir sava gemisi gndermesi Fransa'da byk
heyecana sebep oldu. Fransa, imdi Almanya'nn da Fas'n bir blmn igal
edip ele geirmesinden korktu. Bu sebeple, Almanya ile, tviz konusunda mza
kerelere giriti. Bu mzakerelerde Almanya ilk defa Kongo adn ortaya att.
Fransz Kongosu'nun
78 79
tamamnn kendisine verilmesini istedi. Bu, Fransa iin
ok pahal bir tvizdi. Fransa'nn niyeti, ufak-tefek tvizlerle, Almanya'nn Fas so
runundan ekilmesini salamakt. Almanya ise Kongo'nun tamam zerinde s
rar etti.
Mzakerelerin bu safhasnda ngiltere iin iine girdi. Daha 4 Temmuz 1911
gn, Pather'in Agadir'e gelmesi zerine, Dileri Bakan Grey, Almanya'nn
Londra elisi Kont Metternich'e yle diyordu: ngiltere Fas sorunundan uzak
kalamaz. Bizim de orada karlarmz olduu gibi, ayrca Fransa ile olan anla
mamzdan (1904 Anlamas) doan ykmllklerimiz de vardr. Bir Alman
gemisinin Agadire gnderilmesi, imdiye kadar olduundan ok daha fazla bir
ekilde, ngiltere'nin de karlarnn sz konusu olabilecei yeni gelimeler do
urmutur. Dolay sile, bizsiz yaplacak bir anlamay tanmamz mmkn deil
dir
m
. Grey'e gre, ngiltere, olaylarn, kendisi dnda cereyan etmesine izin ve
remezdi.
ngiltere'nin bu ak tutumuna ramen, Almanya bir hata yaparak, Fas'da
gz olmadn aka bildirmekten kand. Sadece Fransz Kongosunu istedi
ini sylemi olsayd, durum belki baka bir ekil alabilirdi. Ayrca, Fransa da,
ngiltere'ye bavurup, Almanya'nn Fas'a karlk Fransz Kongosu'nun tamamn
istediini, kendisinin bu istei kabul edemiyeceini ve 1904 anlamas gereince
ngiltere'nin Fransa'y Fas'da desteklemesini istedi.
Bu gelimeler ngiltere'nin tutumunu sertletirdi. Maliye Bakan Lloyd
George, Babakan ve Dileri Bakan'nn da onay ile 21 Temmuzda yapt sert
77
Fay, ayn eser, p. 262.
78
Fransz Kongosu denen topraklar, esas itibarile, bugnk Gabon ve Congo-Brazzaville
topraklarndan meydana gelip, o zamanlar Fransz Ek-atr Afikas denilmekteydi.
79
Mmoires de Edvvad Grey, p. 211.
480 FAHR ARMAOLU
bir konumada
80
, ngiltere iin hayat neme sahip konularda, bakalar tarafn
dan yaratlan durumlarn ngiltere'ye empoze edilemiyeceini, ngiltere'nin ba
ra taraftar olduunu, lkin onurunun yaralanmas pahasna bar korumas
nn sz konusu olamyacan bildirdi. Babakan Asquith de, 27 Temmuzda
Avam Kamaras'nda yapt konumada, hem Algsiras anlamasn imzalayan
bir devlet olarak ve hem de 1904 anlamas ile Fransa'ya kar ykmllkleri
dolaysile, ngiltere'nin, Fas konusundaki tartmalara aktif olarak katlmak iste
diini aklad
81
.
Bu sylenenler, Almanya'ya yneltilmi bir tehdit, en azndan bir uyar idi.
Nitekim Almanya bunu grmekte gecikmedi. Eer Almanya, Fas sorununun bir
Avrupa bunalmna dnmesini nlemeyecek olursa, bunun bir genel savaa
dneceini farketmekte hata yapmad
82
. Onun iin iki yola bavurdu. Birincisi,
ngiltere'ye, Almanya'nn, Fasn Atlantik kylarna yerlemek hususunda hi bir
niyeti olmadn bildirmek oldu. ngiltere, Almanya'nn, Fasn Atlantik kyla
rna yerlemesinden korkmutu. kincisi, Fransa ile Kongo pazarlnda daha
yumuak bir tutum ald.
Bu yumuamann (detant) sonucu olarak, Fransa ile Almanya arasnda 4
Kasm 1911 de Berlin'de bir takm anlamalar imzaland
83
. Bu anlamalarla,
Almanya, Fransz Kongosu'nun tamamn istemekten vazgeti ve Fransa, bu top
raklardan 275.000 Kim
2
, lik bir topra Almanya'ya terketti. Fakat, Fransa'nn
Almanya karsnda ezilmi olduu izlenimini vermemek iin, Kamerun'dan k
k bir topra da Almanya Fransa'ya terketti. Fas konusunda ise, Almanya,
Fransa'y Fas'da tamamen serbest brakt. Fakat buna karlk, Fransa da,
Almanya'nn Fas'daki ekonomik menfaatlerine sayg gstermeyi taahht edi
yordu.
ikinci Fas Bunalm ve btn olarak Fas sorunu da bu ekilde zmlenmi
oluyordu. Fransa artk Fas'a yerlemi demekti. Nitekim, 1912 Martnda Fransa
Fas zerinde himaye tesis edecektir
84
.
Bu gelimeye paralel olarak, Agadir bunalm ve Fransa'nn Fas'a asker
karmas zerine, Almanya'nn mttefiki talya da, ortaya kan durumdan yarar
lanarak, 1911 Eyllnde Trablusgarb' igal etti.
80
Konuma iin bak.: Mmoires de Edward Grev, p. 213; Fay, Les Origines..., Tome I. p. 268-269;
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 158. Lloyd George'un bu kaynaklarda verilen konumasnn
ngilizceden franszcaya tercmesinde, ana fikirde deil, fakat ifade eklinde farkllklar vardr. Mesel,
biri Je suis galement oblig de dire... derken, dieri Je dois aussi dclarer... "demektedir. Bu ve buna
benzer farkllklar.
81
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 158-159.
82
Fay, ad geen eser, p. 269.
83
Bu anlamalarn metinleri: Debidour, ayn eser, p. 331-350.
84
Himaye (Protektora) Anlamasnn metni: Claude-Albert Colliard, Droit International et
Histoire Diplomatique (Documents Choisis), p. 25-26.
19. YZYIL SYASI TARH 1789-1914 481
ngiliz-Alman mnasebetlerine gelince: Deniz silhlarndaki rekabet dolay-
sile esasen iki devlet arasnda younlamakta olan gvensizlik, Agadir krizinden
sonra daha da artt. ngiltere'nin mdahalesi karsnda, Almanya'nn Fransa'ya
kar yumuamas, Almanya'nn arna gitti. Ve Almanya unu grd ki, Fransa
ile Almanya arasnda bir sava ktnda, ngiltere de Fransa'nn yannda ye
alacaktr. Gerekten, bu krizden, ngiltere ile Fransa, birbirlerine daha fazla ya
knlam olarak kmaktaydlar.
Fakat bu konuda sylenmesi gereken en nemli ey ise, btn bu gerginlik,
rekabet ve krizlerin, giderek iddedenmesi ve her seferinde, bir dnya sava
tehlikesinin belirmi olmasdr. Bu tehlike her seferinde adatlm olmakla be
raber, 1914 yaznda adaulamayacak hale gelecekdr.
BENC KISIM
NGLZ-FRANSIZ ASKER ANLAMALARI
Birinci Fas krizi srasnda, Fransz Dileri Bakan Delcass'nin istifasna se
bep olan ve 6 Haziran 1905 gn yaplan kabine mzakerelerinde, Delcass'nin
Almanya karsnda dayatmak istediini, Babakan Rouvier ile dier kabine ye
lerinin Almanya ile bir sava gze alamadklarn, Delcass'nin ise, bir Fransz-
Alman sava ktnda, ngiltere'nin Fransa'nn yardmna gelecei fikrini ileri
srdn, daha nce belirtmitik. Gerekten, Paris'te yaynlanan Matin gaze
tesi, 1905 Ekiminde Delcass'ye atfen yapt aklamada, bir Fransz-Alman sa
va halinde, ngiliz donanmasnn, Alman donanmasnn ss olan Kiel'i igal
edip, Schleswig-Holsteina 100 bin kiilik bir kuvvet karacan bildirdi. Tabi
bu haber Almanya'y endielendirdi. Bundan sonra Almanya, ngiltere ile Fransa
arasnda bir ittifakn varlndan korkmaya balad. Bu u demekti ki, bir Fransz-
Alman sava srasnda ngiltere Fransa')! yalnz brakmavacaku.
Matin gazetesinin bu haberi ngiltere hkmeti tarafndan resmen yalan
lanmakla beraber, gerekte iki taraf arasnda bir asker ibirlii konusunda g
rmeler yaplmt
83
. Esasna baklrsa, her iki lkede de bir asker ibirliine
hararetle taraftar olanlar eksik deildi. Fransa'da Delcass ile Fransa'nn Londra
bykelisi Paul Cambon byleydi. ngiltere'de ise Denizcilik Bakan Amiral
Fisher ile ngilterenin Paris bykelisi Sir Francis Bertie, bu ibirliinin aktif
taraftarlaryd. Zaten bu ibirlii grmelerinin basna szmas da, biraz Amiral
Fisher'in gevezeliinden olmutu
86
.
Kald ki, Entente Cordiale'in imzasndan sonra, ngiltere Dileri Bakan
Lord Landsdowne'm Fransz elisi Paul Cambon'a, ngiltere ile Fransa arasm-
8;l
Bak.: Mmoires de Edward Grev, p. 83.
8h
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 189.
482 FAHR ARMAOLU
daki ibirliinin daha da gelitirilmesi dileini ifade eden szler sylemesi de,
Delcass tarafndan, ngiltere'nin bir ittifak istedii eklinde yorumlanmt.
Bundan dolay Delcass, daha 1904 ten idbaren ngiltere ile bir ittifak'n peinde
komaya balamtr. ngiltere, byle bir ittifaka yanamamakla beraber, zel
likle ngiltere'nin Fransa'ya daha etkili bir yardmnn ne ekilde salanabilecei
hususunda, Paul Cambon ile Lord Landsdowne arasnda grmeler olmutur.
1905 Aralk aynda ibana gelen Campbell-Bonnermann kabinesinde
Fransa taraftar iki ye bulunuyordu: Dileri Bakan Edward Grey ve Savunma
Bakan Lord Haldane. Bunun sonucu olarak, 1906 Ocak aynda ve Algsiras
Konferansnn topland bir srada, Fransa, konferansn sonunda bir anlama
olmaz da, Fransa ile Almanya arasnda bir sava kmas halinde, ngiltere'nin
kesin bir asker tahhdn almak zere harekete geti
87
. Yani Fransa
ngiltere'den ittifak niteliinde bir taahht almak istiyordu. Fransann bu iste
ine ngiltere tamamen olumsuz bir cevap vermemekle beraber, asker ibirlii
konusunu da tamamen olumsuz karlamad. Yalnz u cevab verdi: ttifak im
dilik imknszdr. Resm bir ittifakn imzas, bunun parlmento tarafndan da
onaylanmasn gerektirir ki, byle bir durumda Hkmet, bu ittifak gerektiren
artlarn varln Parlmentoya ispat etmek zorundadr. Halbuki gerekte bu
artlar mevcut deildir. Fakat, Almanya Fransa'ya saldracak olursa, bu olay
ngiliz kamu oyunda o derece tepki yaratr ki, bu da ngiltere'nin, Fransa'nn ya
nnda yer almasn ok kolaylarr. Fakat bu, ngiltere bakmndan resm ve pe
in bir taahht anlamn tamaz. 1905 yaznda ngiliz ve Fransz genelkurmaylar
arasnda balam olan ibirlii grmelerine gelince, bu temas ve grmeler
devam edebilir. Lkin bu da, ngiltere bakmndan, resm bir taahhd ifade
etmez. Bir yazarn dedii gibi, Edward Grey tarafndan sylenen bu szler,
ngiltere'nin, bir eliyle verdiini, br eliyle geri almas anlamn tayordu.
nk, bir yandan gerektiinde ngiltere'nin yardmna gvenebileceini sy
lerken, br taraftan da, hi bir asker yardm vaadinde bulunmuyor ve hareket
serbestisini muhafaza etmeye zen gsteriyordu
88
.
Buna ramen, ngiliz ve Fransz genelkurmaylar arasnda asekr ibirlii ko
nusundaki grmeler o kadar ileri bir safhaya ulat ki, 1911 yl geldiinde,
ngiliz Genelkurmay, bir Fransz-Alman savanda, 160.000 kiilik bir ngiliz or
dusunun, 12 gn iinde seferber hale gelmesi iin gerekli plnlar hazrlamu.
Bu ordu, Almanya'ya kar Fransa'nn Belika snrlar boyunca yapaca sald
rda, Fransz cephesinin sol kanadn tekil edecekti
89
.
87
Bu konudaki mzakereler iin bak.: Mmoires de Edward Grey, p. 80-97, Fay, ayn eser, p. 191-
202.
88
Fay, ayn eser, p. 194.
89
ayn kaynak, p. 202.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 483
ngiltere ile Fransa arasndaki bu asker ibirlii plnlan Fransa'y yine de
tatmin etmedi.
Fakat bu arada, 1905 ylndan ibaren, ngiltere ile Almanya arasndaki do
nanma rekabetini durdurma almalar ve grmeleri, 1912 yl banda so
nusuz kald. nk, Almanya, Fransa ile atmas halinde ngilterenin
tarafsz kalmasn istemiti. kincisi ise, Almanya, donanma inasnda
ngiltere'nin istedii indirime yanamamt
1

0
. ngiltere Savunma Bakan Lord
Haldane'in 1912 ubaunda Berlin'e giderek yap bu son teebbs de bir sonu
vermemiti. ngiltere, bir Fransz-Alman sava iin tarafszlk taahhdne ya
namyordu.
1912 ubaunda Berlin'de yaplan bu ngiliz-Alman grmeleri Fransa')! en
dielendirdi ve 1912 Martnda ngiltereye bavurup, ngiltere'nin Almanya'ya
kar alaca bir tarafszlk taahhdnn, bu devleti Fransa'ya kar bir saldr
polikasna sevkedecei kadar, ayn zamanda ngiliz kamu oyunu da Avrupa so
runlarna kar bir ilgisizlie gtreceini bildirdi. nk Grey, ngiliz kamu
oyunun ilgisini Fransa'ya kar bir teminat olarak gstermiti. Bu sebeple Fransa,
ngiliz-Fransz mnasebetlerine daha fazla bir gvenlik vermek gerekini bil
dirdi
01
. Fransa, ngiltere'den kesin olarak yardm tahhd isyordu.
ngiltere bu teklif karsnda bir sre hareketsiiz kald. Her ne kadar Edward
Grey, Fransz bykelisine bu konuda teminat verdiyse de, Fransa'nn endiele
rini yokedemedi. 1912 Ocak aynda, Fransa'da Cailloux kabinesi dm ve
Raymond Poincar kabinesi ibana gelmiti. Bu yeni hkmette Poincar
Dileri Bakanln da zerine alm ve eski Dileri Bakan Delcass Denizcilik
Bakanlna getirilmiti. Yeni Babakan amansz bir Alman dman ve l
tilfn en hararei taraftarlarndan biriydi. Ve ayn zamanda, ngiltere ile ba
larn kuvvetlendirilmesi taraftaryd. Bundan dolay Grey, Fransa'nn bu yeni h-
kmetile de balar koparmak istemiyordu. te tam bu srada ngiltere
Denizcilik Bakan Winston Churchillin, 1912 Temmuzunda ngiliz hkmetine
yapt teklif, iki hkmet arasnda bir askeri ibirlii grmelerinin balama
sna sebep oldu. Churchill'e gre, Akdeniz'deki ngiliz donanmas eskimiti ve
bunun modern bir hale getirilmesi gerekmekteydi. Bunu gerekletirmek iin
de, Akdeniz donanmas ngiltere'ye ekilmeli ve bu yenileme ii uzun srece
inden, Akdeniz'in korunmas Fransz donanmasna braklmal ve ngiltere de,
Fransa'nn Atlantik ve Man kylarnn korunmas grevini zerine almalyd.
Gerek Churchill, gerek Dileri Bakan Grey, bu forml Fransa'ya kar bir ta
ahht eklinde deil, bir pln eklinde dnmekteydiler
02
.
00
ayn kaynak, p. 288.
01
Hauser, Histoire Diplomatique de L'Europe, Vol. II, p. 282.
02
Fay, ad geen eser, p. 295.
484 FAHR ARMAOLU
Bu teklif Fransa'ya bildirildiinde, Fransa'nn bir saldrya uramas halinde,
Atlantik ve Man kylarnn Fransz donanmas tarafndan korunacana dair
resm taahht istedi. Babakan Poincar, ngiliz gemilerinin bu sularda bize
yardm edeceine dair bir teminat olmakszn, Atlantik ve Man kylarmz bo
altmak, kylarmzn gvenliini ve limanlarmzn savunmasn tehlikeye sok
mak olurdu demekteydi
93
. Fransa'nn bu istei, 1912 Maysndan itibaren iki ta
raf arasnda grmelerin balamasn salad
94 95 *
.
Bu grmelerde ngiltere resm bir ittifaka yanamad. nk bu srada
ngiliz hkmeti parlmentoda, Fas'da Fransz emperyalizmini ve ran'da da Rus
emperyalizmini desteklemekle sulanyordu. Byle olunca, bir ngiliz-Fransz itti
fakn parlmentoya kabul ettirmek ok gt. Onun iin baka bir yola gidildi.
ngiltere Dileri Bakan Edward Grey ile Londra'daki Fransz bykelisi Paul
Cambon arasnda, 22 ve 23 Kasm 1912 gnlerinde mektup teatisi suretile bir
anlama yapld. Esasnda, Grey'in 22 Kasm mektubunda belirttii hususlar, 23
Kasm cevabnda, Paul Cambon Fransa'nn da kabul ettiini bildirdi
93
. Bu an
lamaya gre, taraflardan biri, bir nc devletin tahrik edilmemi bir saldrs
ihtimali karsnda kalr veya genel barn bozulmasn nlemek durumunda ka
lrsa, iki taraf, alnacak tedbirler konusunda birbirlerine danacaklar ve gere
kirse, iki taraf genelkurmaylarnn hazrlam olduklar plnlar gznnde tuta
caklard.
Grld gibi, bu anlama yine de bir ittifak deildi. Grey'in deyimi ile
yine elleri serbest kalyordu. Fakat ne var ki, bu anlamann Fransa bakmn
dan bir ok beklentiler dourduu da bir gerekti. Paul Cambona gre, bu an
lama ngiltere'nin syliyebilecei son szd
91
. Bundan dolay, Fransz
Genelkurmay, ngiltere'nin yardmn aklnda tutmakla beraber, Almanyaya
kar plnlarn, bu yardm hesaba katmakszn yapm ve 1914 de bu plnlar
uygulamtr
97
.
Bu anlama ngiliz parlmentosundan gizli tutulmu ve ancak, ngiltere
1914 de savaa katlmaya karar verdii zaman bu anlamadan parlmentoyu ha
berdar etmitir.
Bu ngiliz-Fransz anlamas yapld srada, Fransa ile Rusya arasnda da
bir deniz anlamas yaplmt. 1911-12 Trablusgarp sava srasnda, talyan do
nanmasnn, Osmanl Devletine bask yapmak iin anakkale Boaz nlerine
kadar gelmesi Rusya'y tellandrmt. Bunun zerine Fransaya bavurup,
93
Raymond Poincar, Le Lendemain d'Agadir, 1912, Paris, Plon, 1926, p. 217-218.
94
Bu grmeler iin bak.: Fay, ayn eser, p. 288-299.
95
Bu anlama iin bak.: Fay, Les Origines..., Tome I, p. 297-298:, Poincar, Le Lendemain
d'Agadir, p. 220-221.
9,1
Poincar, ayn eser, p. 221.
97
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 298.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 485
Akdeniz'in Fransz donanmas ve Karadeniz'in de Rus donanmas tarafndan ko
runmas esasna dayanan bir anlama, iki taraf deniz kuvvederi komutanlar ara
snda, 16 Temmuz 1912 de szl mutabakat halinde tesbit edilmi ve 1912
Austosunda Poincar'nin Rusya ziyareti srasnda, iki tarafn denizcilik bakan
lar arasnda yazl hale getirilmir.
Fransz-ngiliz ve Fransz-Rus anlamalarndan sonra, Rusya, ngiltere ile de,
bir deniz ibirlii anlamas yapmak iin harekete geti. Rus Dileri Bakan
Sazanov'un 1912 Eyll sonlarnda ngiltere'ye yapt ziyarette, Sazanov Edward
Grey'e, bir sava halinde Alman donanmasnn Baltk Denizi'ne girmesini nle
mek hususunda ngiltere'nin yardmn istedi. Grey' ise, verdii cevapta,
Almanya'nn Danimarka'y igali halinde ngiliz donanmasnn Baltk'ta hapse
dilmi hale geleceini, bu sebeple byle bir yardmn mmkn olmadn bil
dirdi
98
. Fakat Rusya bu iin peini brakmad ve ngiltere ile denizlerde bir ibir
liini gerekletirmek iin Fransa'nn dahi aracln kulland. Nihayet, 1914
Maysnda, ngiltere, Almanya'nn bir sava amas halinde, ngiliz ve Rus deniz
kuvvetlerinin bir ibirlii iin temasta bulunmalarn kabul etti
99
. Bu anlama da,
1912 Kasmndaki ngiliz-Fransz anlamas ile ayn nitelikte idi. Grey, yine elle
rini serbest tutarak kesin bir taahhde girmemi, fakat bir kapy da aralk b
rakmt.
Bylece, denizlerde asker bir ibirliinin kaplarn aan bu anlamalarla,
Balk ve Karadeniz, Rus donanmasnn, Kuzey Denizi ve Atlantik ngiliz donan
masnn ve Akdeniz de Fransz donanmasnn korumasna braklm gibi bir
durum ortaya kmaktayd.
Bu gelimelerin bir dier nemli sonucu ise, Birinci Dnya Savann arife
sinde, l tilf devletleri arasnda, bir ittifak olmasa bile, bir asker ibirlii
nin esaslarnn tesbit edilmi olmasyd. Almanya'nn korktuu gibi, Merkez
Devleer denen l ttifak, l tilf tarafndan ember iine alnm olmak
tayd.
98
Bak.: Mmoires de Edward Grey, p. 276-277.
" avn kaynak, p. 264.
D O K U Z U N C U B L M
OSMANLI MPARATORLUU, 1878-1914
1854-1856 Krm Sava'nn Osmanl mparatorluu iin en nemli sonucu,
hi phe yok, Rusya faktrnn veya Rusya basksnn, bir sre iin de olsa
ortadan kalkmasyd. nk, Rusya'nn Karadeniz'deki aya krlm, Prusya ha
ri, btn Avrupa'y karsna ald iin, Avrupa sahnesinde yalnzla mahkm
olmu ve yaylmac faaliyederini, Balkanlar'dan Asya'ya yneltmek zorunda kal
mt. Buna karlk Osmanl Devleti, kt stnde de olsa, Avrupa Devletler
Topluluuna katlmak suretile, d politikasnda, zellikle Rusya'ya kar bir
manev destek kazanm bulunuyordu. Dolaysile, Osmanl Devleti'nin, bundan
sonra hem ierde ve hem de darda bir huzura, bir rahata kavumas gerekirdi.
Fakat byle olmad. Islahat Ferman ile, 1839 da balam olan Tanzimat
Dnemi kapanp, yeni bir yenileme dnemi balad. Ynetimde, eitimde,
ekonomide ve hukukta, pek ok yenilik ve adalama tedbirleri alnrken,
Devlet'in d gaileleri azalmak yle dursun, olaylar tebih dizisi gibi pepee
patlak verdi. Esasnda bunlar, Osmanl Devleti'nin kendi i sorunlaryd. Ne var
ki, her zaman olduu gibi, devletlerin iin iine karmas, Osmanl Devleti iin
yeni d sorunlar yaratmaktan geri kalmad.
Bu sorunlara, daha nce deinmi ve aklamtk
1
. Bunlar, Eflk-Budan
(Romanya) sorunu, Cidde Olaylar ve Suriye Ayaklanmas, Srbistan Gelimeleri
ve Karada Ayaklanmas ve Girid Ayaklanmas gibi olaylardr.
Buna ramen, Avrupa apnda devlet adamlar olan Mehmet Emin Ali Paa
(1814-1871) ve Fuat Paa (1814-1868) gibi yetenekli yneticiler i banda
bulunduklar srece, Devlet btn glkleri az zararla adatmasn bilmitir.
Ali Paa'nn Avrupa hkmdarlar ve devlet adamlar nezdinde byk n
ve prestiji vard. III. Napolyon, Ali Paa gibi bir Hariciye Nzn bulabilsem
demitir. Kont Cavour ise, Paris Kongresinde Ali Paa apnda baka bir dip
lomat yoktu demitir. III. Napolyon'un Sedan'da esir dmesi zerine
Bordeaux'da kurulan geici hkmetin ba A. Thiers, Bismarckn bar artla
rn kabul ettiinde, Fransz Mill Meclisi'nde eletirilere urad zaman, kendi
sini savunmak iin, Bu hususta dost devletlerin ve hatta Ali Paa'nn dahi fikrini
aldm cevabn vermitir
2
.
1
Bak.: yukarda s. 257-284.
2
bnlemin Mahmut Kemal nal, Osmanl Deninde Son Sadrazamlar, Cz 14, stanbul, Maaril
Matbaas, 1940, s. 43.
487
Abdlmecid'in padiahlnda (1839-1861) defa ve Abdlaziz zamannda
da (1861-1876) iki defa Sadrazamlk yapmtr
3
. Rivayet olunur ki, li Paa'nn
lmnden sonra, Heyet-i Vkel'da (Bakanlar Kurulu), nemli bir konuda ya
banc devletlere bir nota yazlaca zaman, li paa'nn Hazine-i Evrak'da bulu
nan nota msveddeleri incelenip, ona gre nota yazlrm
4 *
.
Aslen asker doktor olan Fuat Paa, Byk Reit Paa'nn teviki ile Dileri
memurluuna intisap etmitir. Asker Tp Okulunda derslerin franszca olmas
dolaysile ve ayrca kiisel abas sonucu, gayet gzel franszca bilirdi. U defa
Hariciye Nzrl ve iki defa da Sadrazamlk yapmtr'. Son derece zeki idi. Din
konusuda banazln iddetle karsndayd. Bu sebeple de ulema ile aras hi
iyi olmamtr
6 *
.
li ve Fuat Paalarn lmnden sonra, durum yeniden bozulmaya bala
mtr. Bu deerli devlet adamlarnn lmleri, imparatorluun hem i ilerinde
ve hem de d mnasebetlerinde etkisini gstermi, bir yandan stanbul'da, e
itli fikir ve kar atmalarnn sonucu olarak, bir Sadrazamlar geidi olurken,
te yandan da, Balkanlar'da patlak veren ayaklanmalar, mparatorluun varln
daha yakndan tehdit etmeye balamtr.
li Paa'nn lmnden sonra Sadrazamla, Bahriye Nzr Ma h mu t
Nedim Paa (1818-1883) getirildi. Karakteri bozuk olup, li Paa'y ok kska
nrd ve onun amansz dmanyd. Reit Paa, Mahmut Nedim Paa iin,
Bizim Mektupu Bey
1
c\k sabuna benzer. Ne nnla el ykanr, ne de amara
geliir demitir
8
.
Mahmut Nedim Paa'nn Sadrazaml ile beraber, li Paa'nn semi ol
duu vekiller ve devlet ileri gelenlerinin, toptan hain saylarak grevden uzakla
trlmas ve aalanmas yoluna gidildi. li Paa'nn tayin etmi olduu bakanlar
ve bir ok paalar Anadolu'ya srld. Bunlar arasnda Serasker Hseyin Avni
Paa da vard. Bu azil ve srgn ii yle bir hale geterildi ki, Anadolu'daki alt-
kademe yneticilerini dahi kapsad. Valilik ve mutasarrflk bir ay iinde on kere
deiiyordu. Mahmut Nedim Paa'nn at bu uygunsuz yol, Osmanl
Devleti'nin yaamasn isteyen Avrupa devletlerince tel ve hayrete sebep olduu
halde, Ruslar bu gidii kendi maksat ve menfaatleri bakmndan son derece el
verili buldular
9
.
3
Enver Ziya Karal, Osmanl Talihi, Cilt VII, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1983 (nc Bask), s.
125.
4
Son Sadrazamlar, Cz 1-4. s. 43. 1 no.lu dipnotu.
Karal, Osmanl Talihi, Cilt VII, s. 127-128.
6
ayn eser, s. 128.
~ Mahmut Nedim, 1841 de Sadaret Mektub Kalemi'ne girerek devlet memurluuna balam ve
1847 de de Sadaret Mektupusu olmutur.
8
Son Sadrazamla-, Cz 1-4, s. 303.
9
Mahmud Celleddin Paa, Mir't- Hakikat, (Hazrlayan: Do. Dr. smet Mirolu) .stanbul,
Berekt Yaynevi, 1983, s. 46.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
488 FAHR ARMAOLU
Abdlmecid devrinde Mustafa Reit Paa ngiltere tarafndan, li ve Fuat
Paalar ise Fransa tarafndan tutulduu, buna karlk bu devletlerce kendisine
hi nem verilmediinden, Mahmut Nedim Paa, d politikada Osmanl
Devleti'nin Rusya ile sk bir dostluk devam ettirmesi fikrine kaplmt
10
. Bundan
doay yeni Sadrazam halk arasnda Rus dostu olarak tannyor ve hatta kendi
sine Moskof Nedim bile deniyordu.
Mahmut Nedim Paa'nn Sadrazaml, Rusya'nn Osmanl mparatorluu
zerindeki faaliyetlerini ok kolaylarmtr. Daha nce de akladmz gibi,
1870 de Prusya karsnda ar bir yenilgiye urayan Fransa, gzlerini Yakn
Dou'dan Alsace-Lorraine'e evirmi ve Osmanl Devletile ilgilenemez bir hale
gelmiti. Almanya ise, 1871 den itibaren btn dikkatini, Fransa'nn intikam sa
van nlemek iin, bu devletin, Avrupa'da yalnz braklmas noktasnda top
lamtr.
ngiltere ise, inziva, yani Avrupa'dan uzak durma ve Avrupa dengesi bo
zulmadka, Avrupa'ya karmama politikas izlemektedir.
1866 da Prusya'dan ar bir darbe yiyen Avusturya ise, tek bana Rusya ile
uraamazd. Yoksa Rusya, Avusturya d politikasnn Dou Avrupa ve
Balkanlar'daki en byk sorunu olmaya balamt bu srada. Kabul etmek gere
kir ki, 1871 den sonra Bismarck'n Rusya'y elinde tutma politikas, Avusturya'nn
en byk handikap olmutur. Avusturya bu handikap gidermenin mcadelesi
iinde olacakr.
Aktr ki, 1870 lerden itibaren Avrupa diplomasisinin bu yeni yaps,
Rusya'ya, Osmanl Devletile rahat bir ekilde ilgilenmek imknn salamtr.
stanbul'daki Rus elisi Ignatiyef, bu ardar dolaysile, yani Osmanl Devleti'nin
bu i artlarndan da yararlanmak suretile ve ksa zamanda, Mahmut Nedim
Paay avucunun iine ald gibi, medreselerdeki softalardan Saray'daki kadn
lara kadar pek ok taraftar kazand. Bir halde ki, Osmanl Devleti, deta
stanbul'daki Rus elisinin rey ve nasihatierine gre ynetilir oldu
11
. Mahmut
Nedim Paa'nn, halk arasndaki Rusyaya satlml ve bu durum karsnda
Padiah Abdlaziz'in hareketsizlii, Padiah'a kar tepkilerin artmasna sebep
oldu
12
.
Dier taraftan, Mahmut Nedim Paa'nn, Uzak devletlere dayanmaktan ise,
komu olan bir devletle her nasl olursa olsun uyuup da ho geinmek evl
dr
13
politikas, Almanya hari, dier Avrupa devledeinde endie uyandrmak
tan geri kalmad.
10
Karal, Osmanl Taihi, Cilt VII, s. 132.
11
Karal, ayn eser, s. 132.
12
Mirt- Hakikat.
13
Karal, Osmanl Taihi, Cilt VII, s. 71.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 489
te bu i ve d tepkiler karsnda Abdlaziz, Mahmut Nedim Paa'y 1873
ylnda Sadrazamlktan azledip, yerine Mithat Paa'y Sadrazam yapt. Lkin
Mithat Paa da Sadarette fazla kalamamr. 1873 ile 1876 arasndaki ylda 6
Sadrazam gelip gemitir.
Btn bu siyas istikrarszln yannda, bir de Osmanl Devleti'nin borlar
sorunu vard. 1875 de Balkanlar yeniden karmaya balad zaman, Osmanl
Devleti borlarn deyemeyecek duruma dm bulunuyordu.
Osmanl Devleti, 1877-78 Osmanl-Rus savana varan Balkan bunalmna bu
artlar iinde giriyordu.
BRNC KISIM
1877-1878 .OSMANLI-RUS SAVAI
1877-1878 Osmanl-Rus Sava, 1875 ten itibaren balayan Balkan karklkla
rnn, Avrupa diplomasisinin de ie karmas ile, meydana getirdii gelimele
rin bir sonucu olmutur. 1875 ylnda kan Balkan karklklarnn arkasnda
ise, yeni bir faktr belirmeye balamtr ki, bu da Panslavizm hareketi ve bu ha
reketin Rusya tarafndan kkrtlmas ve Rusya'nn yaylmac politikasnn bir
leti haline getirilmesidir.
1. RUSYA VE PANSLAVZM
14
Panslavizm deyimi, zellikle^LgTOjerden itibaren Bat.Avopa_5yaa.l eye-
lerinde kullanlmaya balam olup, bununla, Rusya'nn nderlii altnda, bi'-
tn Slav kavimlerinin siyasal dayanmasn salamaya ynelik bir hareket kasde-
dilmistirij. Panslavizm, Rusya'nn mill misyonu nne dikilen lkelere ynel
tilmi ve sistematik olmayan eitli ve ayn zamanda elikili grlere, Bat
Avrupa'nn vermi olduu bir isimdir. Burada da en fazla etkilenen iki lke,
Avusturya-Macaristan ve Osmanl mparatorluklardr. 1870 lerin sonunda ortaya
kan Dou krizinde Panslavizm, Viyana ile Budapete'nin, ve stanbul ile
Londra'nn gznde, Rusya'daki en tehlikeli g olarak grnmtr
11
.
Panslavizm hareketi balangta, siyasal nitelikte ortaya km olmayp, zel
likle Rusya dndaki Slavlar arasnda bir dil birlii ve kltr hareke olarak be
lirmitir. Panslavizmin kaynaklarn, dank bir ekilde, 17. yzylda ve hatta
14
Panslavizm konusunda esas itibarile u kaynaktan faydalandk: Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat,
Panislamizm, A.. Dil ve Tarih-Corafva Fakltesi Dergisi, XI. Cilt, Haziran-Aralk 1953, say 24, s. 241-278.
Panslavizm konusunda derinlemesine bir aratrma olarak ayrca bak.: Has Koh, Pan-Slavism -Its
Histov and Ideology, New York. Random House - Vintage Russian Library, 1960 (2nd ed.-revised).
Kurat, ayn makale, s. 241.
1,1
B.H. Sumner, Russia and the Balkans, 1870-1880, Oxford at the Clarendon Press, 1937, p. 56-57.
490 FAHR ARMAOGLU
daha gerilerde bulmak mmkndr. Fakat ada Avrupa'nn bir ok fikir akm
larnda olduu gibi, Panslavizm de esas itibarile, Fransz Ihtilli'nin sonularn
dan biri olarak kabul edilebilir. Fransz Ihtilli'nin ortaya kard milliyetilik
bilinci, Slav halklar zerinde de etkisiz kalmamtr. Alman Romantizmi ile
dilde Pancermanizm ise, Panslavizm hareketine kuvvetli bir dayanak tekil etmi
tir. Panislavizm deyiminin ilk defa bir Slovak yazar tarafndan daha 1826 da
kullanlm olmas dikkate deer. Esasen Panslavizm, esasl bir ekilde, Bat
Slavlar denen Lehler, ekler, Slovaklar ve Dou Almanya slavlar tarafndan ele
alnmtr. Bunda da Almanya'nn byk etkisi olmutur.
Rusya'da Panslavizmin balangcn ise, Slavofilizm, yani Slavclk hareketi
tekil eder. Slavofiller, Ortodokslua smsk bal idiler. Onlara gre, ancak sa
lkl ve temizlenmi bir Rusya Slavln kurtarcs olabilirdi. Bat'nn ferdiyeti
liine kar, aile ve ky komn, Slavclarn ana nitelerini tekil eder.
Topluluk ve ibirlii, yahut kendi deyimleri ile Mir (ky toplumu) ve Artel
(birlikte alma), ideallerini temsil eden iki temel kavramd
17
. Batllamaya de
il, Slavlamay savunmular ve bundan dolay da I. Petro'yu eletirmilerdir.
Krm Sava'ndan nce Rusya'da gze arpan en nemli akm olan
Slavofilizm'in en nemli lideri, Moskova niversitesinde Tarih Profesr olan
Mi k inil Petrorich Pogodin 'dir.
Slavofilizmin otoriter bir nasyonalizme dnmesi, Panislavizmi ortaya
karmtr
18
.
Milliyetilik akm bakmndan byk nemi olan 1848 htilllerinin,
Panslavizm hareketinde nemli rol olmutur. Avusturya'daki 1848 ihtillinde
Macarlarn mill birlik iin ayaklanmalar, Avusturya snrlar iindeki slavlar
zerinde de etkisiz kalmam ve 1848 Maysnda Prag'da bir Slav Kongresi top
lanmtr. air, yazar, tarihi ve dilcilerden meydana gelen 340 temsilcinin te
ikisini ekler ve Slovaklar tekil ediyordu. Kongre'nin iki amacndan biri,
Habsburg egemenliine kar Slavlarn haklarn korumak, dieri de Slav
Kltr idi. Siyasal bir birlikten sz edilmemiti. Fakat tam bu srada Prag'da
kan bir ayaklanmay Viyana hkmetinin sert bir ekilde bastrmas, Slavlar, d-
arda bir destek aramaya evketmi ve bunu da, tek bamsz Slav devleti olan
Rusya'da bulmulardr. Bununla beraber, arln Rusya dndaki Slavlarla ilgi
lenmesi, daha bir hayli zaman alacaktr.
Krm Savanda hemen btn Avrupa'nn Rusya'nn karsnda birlemi
olmas ve yenilgi, Rusya'nn mill gururuna ar bir darbe indiriyordu. Krm ye
nilgisi, Rus milliyetiliini tahrik etti. Bu suretle, 1848 ihtillleri ile Krm Sava,
Avrupa'daki slavlar ile Rusya arasnda bir kprnn kurulmasna sebep oldu.
17
Sumner, ayn eser, p. 58-59.
18
Sumner, ayn eser, p. 60.
491
Krm Savandan nce Rusya'da Slavofil aydn ve yazarlar, 1841 de kurulan
ve daha nce szn ettiimiz Pogodin'in bayazarln yapt Moskvityanin
dergisi etrafnda toplanmlard. Pogodin'e gre, Osmanl ve Habsburg impara
torluklar yklmal ve bunlarn yerine, merkezi stanbul olmak zere, bir Slav
Devleti kurulmal ve bu devlet Rusya'nn himayesinde olmalyd. Pogodin ve ar
kadalarnn faaliyetleri sonucu, 1857 de Moskova'da (Moskova Slavoflllerin en
nemli merkeziydi) bir Slav Yardm Dernei kuruldu ve bu dernein ynetme
lii 1858 Ocak aynda Rus hkmeti tarafndan da onaylanarak, dernek Rus
Dileri Bakanlnn kontrol aluna konuldu. Dernein dier ehirlerde de u
beleri ald ve hatta, koruyucu bakanlna, veliaht Aleksandr (III.Aleksandr)
getirildi.
Bylece, Krm savandan sonra, Panslavizm hareketi Rus hkmetinin
kontrol altna girmi olmaktayd. Bu ise, Panslavizme yeni bir hine kazandr-
mr. 1867 de Srp Panslavist'lerinden Desanai, yle diyordu: Fena gnle
rimizde Byk Rusya olduka, mahvolup gitmiyeceimizi bilerek teselli bulmak
tayz... Dou Avrupa'nn kurtarlmas onun grevidir... Atlacak ilk adm Dou
sorunu'nun zm olmaldr... Biz, Dou'nun Ortodoks slavlar, Kosova mey
dan muharebesinin htrasna sdk kalarak, Rusya'nn bu grevi ifa edeceini
mit ediyoruz
19
.
1871 de Alman mill birliinin kurulmasPanslavizm'i daha da hzlandrd.
Alman birliinin kurulmas, Slav Birlii_davas iin byk bir tehlike olarak g-
rld. Alman Birlii'ne, Slav Birlii ile cevap verilmeliydi. Zira. Al man mill bir
lii kurulduktan sonra, srtn Al m a n ya' yadavay a n Avusturya, faaliyetlerini
Bat'dan Dou(ya,.yani_glay lkelerinin bulunduu Balkanlar'a yneltmeye bal
yordu.
Pancermanizme kar bir Slav Birlii kurulmasnn gereklilii, Rusya'da ay
dnlar, yazarlar ve hatta askerleri, Panslavizm'in teorisini kurmaya ve ilemeye
evketti. Bu konuda, Nikolay Yakovlevi Danilevskiy
1
in 1869 da kurulmu bulu
nan Zaya (afak) adl dergide yazd on makale ile, 1871 de yaynlad Rusya
ve A\rupa adl kitab byk yank uyandrd. Bundan sonra Panslavizm'in bir e
it anayasas haline gelen bu kitaba gre, merkezi stanbul olacak olan Byk
Slav ttifak veya Rus-Slav Birlii u devletlerden meydana gelecekti
20
:
- Galiya, Bukovina ile Macaristan'n Rutenlerle meskn ksmlar, Slav
Birlii'ni banda bulunacak olan Rus arlna verileek.
- ek-Mo a\ya-Slovakya Devleti.
- Srp-Hrvat-Sloven Krall (yani 1918 de kurulan Yugoslavya)
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
19
Kurat, ad geen makale, s. 262.
20
Kurat, avm makale, s. 265.
492 FAHR ARMAOLU
- Bulgar Krall (Rumeli ve Makedonya dahil)
- Romanya (Eflk ve Budan ile, Slav ahalisi olmayan Bukovina ksm) Tuna
mansab ve Dobruca Rusya'ya verilecektir.
- Yunanistan (Rodos, Girid ve Kbrs dahil)
- Macaristan Krall (Ruslara ve eklere verilmeyen ksm)
- stanbul Eyaleti (Rumeli ve Anadolu, anakkale Boaz, Gelibolu yarma
das ve Bozcaada dahil)
Ksacas, Danilevskiy'e gre, Rus-Slav Birlii, Adriyatik Denizi'nden Byk
Okyanus'a, Kuzey Buz Denizinden Ege Denizine kadar uzanan alan iine almak
tayd.
Bununla beraber, 1870 lere gelinirken, Panslavizm, gelimesine paralel ola
rak ciddi engelle karlamaya balad.
Bu engellerden birincisi, baz Panslavist'lerin Ruslatrma fikrine arlk
vermeleri olmutur. Bu Panslavistlerin banda Prens Cherksky ile Yuri Samarin
gelmektedir. Bu ikisi, zellikle, Rusya'nun Avrupa'ya komu olan Slav toprakla
rnn Ruslatrlmasn, yani bu blgeler slavlarnn milliyetlerinin unutturulma-
sn savunmulardr. Samarin, Danilevskiy'in aksine, yle Rus-Slav Birlii iinde
eitli Slav halklarn birarada yaamas fikrini kabul etmemitir. Rus
imparatorluunda Ruslar da, Almanlar da, PolonyalIlar da yanyana yaarlar fikri
ile alay ederek, byle bir fikri savunmann, bir otelde, Rus, Amerikal ve Fransz
mterilerin ayn yemek masasna oturmasndan baka bir anlam tamayacan'
sylyordu. Samarin'in Rusya'nn Snr Blgeleri adl kitab, Ruslatrma poli
tikasnn hararetli taraftarlarnn deta el kitabyd
21 22
.
Parcslayizmin -ikinci landikap, Ortodoksluu temel unsur kabul etmesiydi.
Rusya dnda yaayan Slavlarn hemen yars, Avusturya-Macaristan snrlar
iindeydi ve bunlarn byk ounluu Katolik olup, yzyllardanberi Bat kl
tr iinde yaamlard. Ayn ekilde, Slavlarn ikinci en kalabalk kitlesi olan
PolonyalIlar da ayr bir sorundu. PolonyalIlar da katolikti ve Bat kltrne ba
lydlar. Hal byle olunca, Ortodoks kilisesi Panslavizmin ana. unsurunu-tek.
ettii srece, Panslavizm ancak Osmanl mparatorluu iindeki slavlara uygula
nabilirdi;
2
.
Panslavistlerin nndeki nc engel, Rusya'nn Rus kltrn egemen
klma abas olmutur. Pek ok Batl Slav, Rus kltrnn bu stnlk abasn
tepki ile karlamtr. Bu bakmdan, Rusya dndaki slavlara gre, Rusya'nn
21
Sumner, Russia and the Balkans, p. 66-67.
22
asm eser, p. 68.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 493
kontrol altna girmek, bir devletin egemenliinden kp baka bir devletin
egemenliine girmekten baka bir ey deildi
23 *
.
Panslavizmin karlat bu engel II. Aleksandr'm hkmdarl sre
since devam etmitir. Bundan sonra Panslavizmin yeni bir nitelikle ortaya k
maya baladn gryoruz. Panslavizmin, artk din, dil ve Rusya'nn uygarlk
misyonu gibi kavramlar brakp, Rusya'nn askeri gc ile, Habsburg ve
Osmanl saltanaarnn yokedilmesi ve yklmas amacna ynelmitir. Bu, bir
bakma, Panslavizmin, Pan-Rusyanizm'e dnmesinin son aamasdr.
1870 lerde bu yeni gelimenin iki temsilcisi, General Rostivlas Andreyevi
Fadeyev ve bir doplamat olan Kont Nikolay vancni IgadyefT.
Danilevskiy'in Rusya ve Avrupa isimli kitab, sadece Rusya'da yaynland
iin, Avrupa'da tannmamt ve bilinmiyordu. Fakat Fadeyev'in Dou Sorunu
Hakknda Dnceler adl kitab 1870 de yaynlanm ve az sonra da Avrupa dil
lerine de tercme edilmiti. Bu sebeple Avrupa'da byk yank uyandrd.
Tabiatile, imdi Panslavizmin benimsedii yeni siyasal nitelik de Avrupa tarafn
dan renilmi olmaktayd. Fadeyev, vaktile General Paskiyevi'in ar I.
Nikola'ya syledii, stanbul'un yolu Viyana'dan gemektedir eklindeki s
zn haurlatarak, Rusya'nn, Avusturya'nn srtn yere gedrmedike Boazlar'a
ulaamyacan ve Dou Sorunu'nun zm demek Avusturya sorununun
zm demek olduunu sylyordu. Yine Fadeyev'e gre, Rusya'nn dman Bau
Avrupa deil, Orta Avrupa, yani Alnanlard. Alman birlii gerekleecek olursa
(kitap 1870 te yaynlanmtr), Rusya dndaki slavlar yok olmaya mahkm ola
caklard
21
.
Fadeyev'in tasarlad Slav Birlii, slav devletlerinin bir konfederasyonu ol
makla beraber, her slav devletinin bana bir Rus dk getirilecek, bu devletler
i ilerinde zerk olacak, fakat hepsinin kollektif ileri, d polidka ve asker ko
nular Byk Slav ar tarafndan ynetilecekti
25
.
Ignatiyef e gelince: Fadeyev'in fikirleri, zellikle ayn dncelere sahip olan
Ignatiyef sayesinde 1876-1880 arasnda Avrupa'da byk tel uyandrd.
Ignatiyef in marifetlerine biraz aada deineceiz.
Fadeyev'in, Ortodoks kilisesi, dil veya kltr birlii gibi eylerle hi ilgisi
yoktu. Ona gre Moskova Slavoflleri artk grevlerini tamamlamt. Fadeyev
gibi, Ignatiyef e gre de, Panslavizmin dinsel ve kltrel yanlar, ancak Rusya'nn
stnlnn yardmc unsurlardr. Ignatiyef in Panslavizmi tamamen siyasal
niteliklidir ve Panslavizm'de idealizmi reddetmitir. Onun btn abas, Dou
23
Sumner, ayn eser, p. 69.
21
Kurat, ad geen makale, s. 266.
2:1
Sumner, ad geen eser, p. 73.
494 FAHR ARMAOLU
Sorununun, Rusya'nn zmne uygun bir ekilde zlmesini salyacak
Avrupa artlarnn salanmasyd. Rusya'nn zm dedii ey de, stanbul ve
Boazlar'n Rusya'nn kontrolunda olmas ve slav devletlerinin biraraya getiril
mesiydi.
2. HERSEK AYAKLANMASI VE AVRUPA DPLOMASS
Hersek, Bosna'nn gney-batsmdadr. 1875 de Bosna'ya^ bal., bir sancakt.
Bosna ve Hersek bir tarftan Srbistan, dier taraftan da Karada gibi iki slav l-
kesine bitiikti, Avsturya-Macaristan'n Dalmaya ve Hrvatistan eyaletlerine de
komu bulunuyordu. Bu durumu ile de, hem bu komu lkelerin ve hem de
Rusya'nn slv propagandalar iin elverili bir konumdayd. Bu srada Bosna-
Hersek'in nfusu 1.200.000 kadard. Bunlar din ve mezhep ynnden
Mslman, Ortodoks ve Katolik'ti. Hristiyanlar Mslmanlara gre ounluk
tayd. Fakat Mslmanlar, ekonomik ve sosyal bakmdan hristiyanlardan stn
durumda bulunuyordu. nk tarmn esasn tekil eden ifdikle Mslman
aalarn mlkiyetindeydi ve Hrisyanlar bu topraklar, yarclk, leme veya
drtleme gibi icar usul ile iletiyorlard
26
. Ayaklanma da buradan kt.
Topran sahibi aalar ile, topra ileyen Hristiyanlar arasndaki mnase
betler gayet iyi idi. Beyler ve aalar, Hristiyanlar ho tutarak onlar himaye ve
toprak icarnn alnmasnda daima hogr ve aalk yolunda muamele eder
lerdi
27
. Fakat bu dzgn ileyen dzen, Osmanl Devleti'nin bu topraklara ait
aarn toplanmasn mltezimlere vermesile, bozulmaya balad. Zira mltezim
lerin ardaki suistimalleri ve iftileri ezmeye kalkmalar, Hristiyan iftilerin
geimini zorlatrd. Dolaysile tepkiler de balad. Geim zorluu karsnda
Hristiyan iftiler de, beylere ve aalara ait topraklar ele geirmeye kalknca,
Hersek'de Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda atmalar ktm
"l 875'Hazirannda Hersek'e bal Neresin (Mostarn dousunda Nevesinje)
kazas Histiyanlarndan 160 kiinin, anam vergisi vermemek iin Karada'a s
nmalar ve Karada Prensi'nin de iin iine Rusya'y sokmas, Hersek ayaklan
masn ksa srede bir Avrupa sorunu haline getirdi.
Hersek ayaklanmas ksa zamanda geniledi ve Srbistan, Karada, Bosna ve
Bulgaristan gibi Panslavizm'in etkisinde olan lkelerde byk bir heyecana se
bep oldu. Bbli ayaklanmay bastrmak iin Hersek'te 30 tugay piyade ile drt
blklk svari toplamaya muvaffak oldu ise de, dalk arazide gerilla sava ya
pan silerle baetmesi kolay olmad. Ayrca, Srbistan ve Karada'dan Hersek
silerinin yardmna bir ok gnll gitti ve Osmanl kuvveeri de ayaklanmay
bastramad. Hatta Avusturya bile Dalmayallarn yardmlarn engelleyemedi
28
.
20 * *
20
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 72-73.
27
ayn eser, s. 73.
28
Debidour, La Rvolution, p. 480.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 495
Balkan slavlarndaki bu kaynama, Osmanl Deveti kadar Avusturya'y da te
llandrd. Snrlar iinde slav unsurlar bulunan Avusturya-Macaristan, bu
ayaklanmann kendi topraklarna da bulamasndan korktu.
1815 de Metternich, Trk monarisi yklacak olursa, Avusturya ancak ok
ksa bir sre ayakta kalabilir demiti. imdi de, Avusturya-Macaristan Dileri
Bakan olan Kont Adrassy de ayn grteydi. Daha 1875 Ocak aynda,
imparatorluk Konseyinin bir toplansnda yle diyordu: Trkiye, Avusturya-
Macaristan iin lh bir fayda salamaktadr... Eer Bosna-Hersek, Srbistan veya
Karada'n eline geerse veya orada yeni bir devlet kurulur da, biz de bunu n
leyemezsek, o zaman bizim de yklmamz mukadderdir ve Hasta Adam roln
bu sefer biz zerimize alm oluruz
29
.
Bu sebeple, Hersek ayaklanmas karsnda Avusturya'nn politikas, ayak
lanmann bir an nce bastrlmas suretile statkonun korunmas idi.
Rusya'nn tutumuna gelince: II. Aleksandr, Nikola gibi, kendisini doal bir
patron olarak gren milyonlarca Ortodoks'a etkin bir koruma salamay kendi
sinin kutsal bir grevi saymaktayd. Ayrca, 1871 Londra Anlamasna ramen,
Paris Antlamasnn dier hkmleri (yani Osmanl Devletinin bamszlk ve
toprak btnlnn garanti edilmi olmas) ortada dururken kendisini tatmin
edilmi saymyordu. Kutsal Rusya'nn bayran yokarda tutmak istiyordu. Ihtiy'ar
danman Gorakof ise, meslek hayatn parlak bir baar ile kapatmaya dl
yordu. Gorakof Almanya'y sevmiyordu. Avusturya-Macaristan'dan ise nefret
ediyordu. Balkanlardaki Hristiyanlarn Trk zulmnden kurtarlmasn ihti
rasl bir ekilde istiyordu. Panislavizm Balkanlar'da inatla yaylyor ve din ve si
yas propagandas da baar ile sryordu
30
. Bismarck ise, Rus politikasna ver
meye balad destek iaretleri ile, bir bakma, yangna krkle gitti
31
.
Bununla beraber, ortada bir U imparatorlar Ligi vard ve buna gre de,
Dou Sorununda kan bir bunalmda aralarnda grecekler ve birlikte hare
ket edeceklerdi. Gerekten Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Andrassv,
Viyana'daki Alman ve Rus elileri ile konuyu grt. Rusya, dier Avrupa dev
letlerinin de katlmasile, soruna bir doplamatik mdahalede bulunulmasn is
tedi. Rusya'ya gre, Bbli zerinde baskda bulunulacak ve Avrupa
Devletlerinin garantisi altnda slahat vaadi alnacakt.
Fakat Andrassy bu kadar ileri gitmeye raz olmad. Neticede u karar alnd:
Osmanl Devleti'nden ayaklanmay bastrmas iin daha fazla asker evketmesi -is
tenecek, Karada ve Srbistan'n tarafsz kalmasna all ac akjv_ayrca Osm anl
Devleti'nden slahat yaplamn isteyeceklerdi. Nihayet, Osmanl Devleti,
20 * *
20
A.J.P. Taylor, The Stuggle for Mastey in Europe, p. 231.
30
Debldour, La Rvolution, p. 479.
31
ayn eser, p. 480.
196 FAHR ARMAOLU
Hersek'e bir soruturma komisyonu gnderip, silerle anlamaya alacak ve
devletlerin Hersek'teki konsoloslar da araclk yapacaklard.
Avrupa'da kendi seslerini de dinletmek isteyen Fransa ve talya da bu arac
la katld. Fransa Dileri Bakan Decazes, 20 Austos 1875 de, Paris
Antlamas'm imzalayan devletlere gnderdii notalarda, htilli bastrmak
Atrupaca da lzumlu grlyorsa da, ihtillciler yapmakta olduklar haydutluk
lar baz hakl isteklere dayandrmakta olduklarndan ve devletlerden mit kes
medike silh brakmaya yanamayacaklarndan
S2
sz ederek, devletlerin konso
loslarnn isyanlarn elebalarna nasihat vermek zere grevlendirilmelerini
istemi.
ngiltere'ye gelince: Dileri Bakan Lord Derby, koyu bir infirada idi. U
mparatorlar Ligi'nden nefret ediyordu. Fakat Osmanl Devle'nin srar zerine
bu aracla katld. ngiltere Dileri Bakanlndan stanbul eliliine 25
Austos 1875 de gelen telgrafta yle deniyordu: ngiltere ayaklanma blgele
rine konsolos gnderilmesi iin yaplan teklife istemiyerek katlr. Zira konsolos
larn mdahalesi yerinde olamaz zannmdadr. Ancak. Bbli tarafndan ic
olunduundan, Osmanl Devleti'nin, ngiltere'nin muvafakatinin buna dayan
dn bilmesi lzmdr. Osmanl Devleti'nin, hi bir yabanc mdahalesine ba-
mrmakszm ekiy hakknda gerekli eyleri yapmas tercih olunur
32 33
. Yani
ngiltere, Osmanl Devle'nin, bu ii d mdahaleye gerek kalmakszn zm
lemesini istiyordu. Fakat kendisi yardm etmediine gre nasl ?
Devletlerin kararlar gereince, Osmanl Devleti silerin dileklerini ren
mek iin Server Paa'y Hersek'e yollad. Avusturya, Rusya ve Almanya'nn
Raguza konsoloslar da, nasihatte bulunmak zere silerin eflerde grtler.
Fakat bu abalardan bir sonu kmad. siler, Bosna-Hersek'in. bir Hristiyan
vali ynetiminde ve Osmanl egemenlii altda zerk olmasn ve zerklik gerek
leinceye kadar da, lkelerinin, byk devletlerin garantisi altna konulmasn is
tediler?
4
. silerin bu kadar ar istekler ileri srmesinin sebebi, byk devletler
konsoloslarnn ayaklarna kadar gelmi olmasndan marmalaryd. Bu sebep
tendir ki, bu isteklerini gerekletiremeyince, sorunu bir Slav htilli haline ge
tirmek iin ayaklanmay daha da genilettiler. siler imdi Mslmalara da
saldrmaya balamt. Mslmanlar da buna karlk verince, sorun deta bir
din kavgas haline geldi ki, silerin, Avrupa'nn dikkatini ve ilgisini daha da art
trmak iin, istedikleri de buydu
35
.
32
Mi 't- Hakikat, s. 60.
33
Mi't- Hakikat, s. 60.
31
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 79.
3:1
Mi 't- Hakikat, s. 61.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 497
Bu arada Padiah Abdlaziz garip bir i yapt ve 1875 Austosu sonunda,
daha nce azledip Adana valiliine srd, Rus dostu Mahmud Nedim
Paa'y tekrar Sadrazamla getirdi. Bu olayda, Rus elisi Ignatiyefin byk etkisi
olmutu. gnatiyef, Valide Sultan ve Msr Hdiv'i smail Paa'nn stanbul'daki
temsilcsi Abram Efendi ile yakn mnasebetler iindeydi ve bu ikisi vastasile
Padiah'a da etki yapmaya muvaffak olmutu
315
. Mahmud Nedim Paa da,
Padiah'a sokulmaya muvaffak olmu ve Hersek meselesi bir haftada halloluna
cak itir. Bbli bunu bytyor yollu szlerile Padiah etkilemiti
37
. Mahmud
Nedim Paa, gnayefin de etkisile silere kar kktenci tedbirlerin alnmasnn
karsndayd
38
. Bylece, Mahmud Nedim'in Sadrazaml ile gatiyefin
stanbul'daki etkinlii en yksek noktasna ulam olmaktayd.
Avrupa devletlerde Osmanl Devleti'nin abalar bir sonu vermez iken
imdi Bulgarlar da kmldamaya balamlard. Osmanl Devleti, iin bymesini
nlemek ve gerek sileri, gerek devleeri yaturmak iin, 2 Ekim 1875 de,
Adalet Ferman adn alan bir irade-i hmayun yavruland. Bu irade Mahmud
Nedim Paa'nn telkini ile yaynlanmt ve Islahat Ferman ile Hristiyanlar iin
kabul edilen hak ve imtiyazlar tekit ettii gibi, bir takm yeni hak ve imtiyazlarn
verilmesini de ngryordu
39
. Yani Adalet Ferman, sadece Bosna ve Hersek
Histiyanlar iin deil, mparatorluktaki btn Hristiyanlar iin yaplmas ge
reken reformlarn tesbit edilmesini istiyordu
40
. Konunun bu kadar geni ere
veli tutulmasnn sebebi ise, ngiltere'nin Bbli'ye, gz kamaracak, fakat uy
gulanmayacak reformlar ortaya atmasn ve bu surede ortal yaurmasn tav
siye etmesiydi
11
.
Rusya, Adalet Ferman'nn gzel szlerden ibaret olduunu, bu sebeple de
bu vaadlere inanmadn aklad. Bismarck Rusya'y destekledi. Fakat,
Almanya'nn Rusya'ya destek vermesi, Avusturya-Macaistan Bavekili
Adrassy'nin ok cann skt. Zira bir Macar olarak Andrassy, ne Balkanlarda
Rus stnln ve ne de Avusturya-Macaristan Slavlar zerindeki etkisi ile bu
imparatorluun paralanmasna sebep olabilecek byk bir Srbistan Devleti'nin
ortaya kmasn hi istemiyordu. Bu sebeple de Bosna-Hersek ayaklanmasnn
bir an nce sona ermesini istiyor ve bunun iin de Bosna ve Hesek'de etkin re
formlarn yaplmasn gerekli gryordu
42
.
3(>
Sumner, Russia and the Balkans, p. 145.
37
Mir't- Hakikat, s. 59.
38
Russia and the Balkans, p. 145.
39
Bak.: Karal, Osmanl Talihi, Cilt VII, s. 80. Sumner, Adalet Ferman'nn, Abdlaziz tarafndan.
gnativefin tavsiyesi (advice) zerine yaynlandn sylemektedir (Russia and the Balkans, p. 146).
10
Debidour, La Rvolution, p. 481; Karal, ad geen eser, s. 80.
41
Debidour, La Rvolution, p. 482.
12
ami eser, p. 482.
498 FAHR ARMAOLU
Bu sebeple, Andrassy, Viyana, Berlin ve Petersburg arasnda yaplan gr
melerle, bir reform programnn hazrlanmas iin harekete geti. U saray ara
sndaki bu temaslar zerine ngiltere, bu devlete, Osmanl Devletine byle
bir program sunulmadan nce, bu devlete, 2 Ekim Ferman'nn ngrd re
formlarn hazrlanmas iin sre verilmesi gerektiini bildirdi.
Sonunda, Andrassy Notas veya Andrassy Program adn alan, reform
program 30 Aralk 1875 de Osmanl Devletine tebli edildi. ngiltere, byle bir
preform programnn zne itiraz etmeyip, sadece Osmanl Devleti'ne sre ve
rilmesi taraftar olduunu bildirdii iin, Andrassy Notas'na itiraz etmeyeceini,
lkin bu program veya nota Osmanl Devleti tarafndan reddedildii takdirde,
Bbli'ye kar hi bir siyasal harekete katlmayacan bildirdi
13
. Bu ekilde
ngiltere, devletlerin Osmanl Devleti zerindeki basklarn onaylamyacan,
dolayl bir ekilde ifade etmekteydi. ngiltere'nin bu tutumu Andrassy notas
zerinde etkisiz kalmad.
Fransa ve talya'nn da kabul ettii Andrassy Notas'nda, bu reform progra
mm hazrlanmasna gereke olarak, 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat
Fermanlaryla yaplan vaadlerin gerekletirilmedii ve bunun da halkta, Devlet'e
kar gvensizlik uyandrmas gsteriliyor ve bundan dolay da bu reformlarn
bir an nce yaplmas gerektii vurgulanarak, Nota'nn amacnn, Osmanl
Devleti'nin i ilerine karmak olmad da zellikle belirtiliyordu. Hatta bu so
nuncu noktay dorulamak istercesine, Andrassy Notas, Osmanl Devleti'ne
ortak nota olarak deil, her devlet tarafndan ayr ayr verilmiti
14
. Bu suretle
devletlerin, Osmanl Devleti'ne kar bir bask cephesi halinde hareket etme
dikleri gsterilmek isteniyordu.
Andrassy Notas, bir zerklii deil, fakat bir takm yerel yetkilerin genile
tilmesini ve baz tedbirlerin alnmasn ngrmekteydi. Tam bir din ve mezhep
hrriyetinin kabul edilmesini, Hersek ayaklanmasnda nemli rol oynayan ilti
zam vergisinin kaldrlmasn, Bosna ve Hersek vergilerinin yine bu topraklara
harcanmasn, Bosna ve Hersek kyllerin toprak sahibi klnmasn salayacak
tedbirlerin alnmasn ve btn bu reformlar gzetecek ve Hristiyan ve
Mslmanlardan meydana gelen yerel meclislerin kurulmasn istiyordu
1
'
1
.
Bbli'ye Andrassy Nota'sn tebli eden alt Devlet, Osmanl Devleti'nin, bu
notaya hemen cevap vermesini ve bu reformlar yapacana dair yazl taahhtte
bulunmasn istediler. Lkin, ne Avusturya-Macaristan ve ne de ngiltere bu ka
dar ileri gidilmesine taraftar deildiler
411
.
43 44 * *
43
Debidour, ayn eser, p. 484.
44
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 81.
4l1
Debidour, La Rvolution, p. 484; Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 81.
4,1
Debidour, La Rvolution, p. 484.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 499
Bbli'de (Heyet-i Vkel), ya devletlerin birlikte uyarladklar eyleri kabul
edip yerine getirmek, ya da nazike reddetmek klarndan birinin tercihini
mzakere iin iki gnlk toplant yapld. Bu toplantda grmelere, Bosna ve
Hersek Kumandan Ahmet Muhtar Paa'nn mektuplarnn ok etkili olduu an
lalyor. Bu mektuplardan birinde aradaki Osmanl Kuvvetleri Komutan, yle
diyordu: Avusturya'da bulunan Slav Cemiyetleri (dernekleri), hazrlayp silh
landrdklar ihtillcilerle, bir taraftan snr zerinde ve daha ierlerdeki hristi-
yanlar yoldan karmakla yetinmeyerek, Mslmanlar arasna da bozgun ve ayr
lk drmee ve onlar da devlete kar gelme vdisine gtrmee alyor ve
her ynden lkeye silh ve harp mhimmat (sava malzemesi) naklediyorlar.
Hristiyanlarn btn hazrlklar gz nnde olduu gibi, Karadallar da hay
dutlua katlyor, ayrca Srpllar da saldr iin hazrlanyor. Devlete ihtillin bi
tirilmesinin, her eyden nce, dardan ekiyann satatrlmasna meydan veril
memesi aresinin bulunmasna bal bulunduu...
47
.
Grld gibi, Bosna-Hersek'teki Trk kuvvetlerinin komutan Ahmet
Muhtar Paa'ya gre, sorun, Panislavizm ve yabanc devlederin kkrtmalarndan
kaynaklanyor ve sorunun zm iin de bu d mdahalelerin nlenmesi ge
rektii belirtiliyordu.
Ahmet Muhtar Paa, Andrassy notasndaki, vergilerin mahalline harcanmas
maddesine zellikle itiraz ederek, bunun ilerde bir eit devletten kopma an
lamn tayacan belirterek, devletlerin ayaklanmann bastrlmasn istedikle
rine dair szlerinin senet saylmas gerektiini bildiriyordu
48 49
.
Hey'et-i Vkel, yani Bakanlar Kurulu, Andrassy Notasn olduu gibi kabul
etmenin, yabanc devlederin, Osmanl Devleti'nin Hristiyan uyruklar hakknda
benimsemi olduklar politikay kabul etmek ve sanki Hristiyan unsurlar esi
muamelesine tbi imi gibi bir gerekeyi kabul etmek anlamna gelecei gerek
esi ile
4
'
1
, 11 ubatta verdii cevapta, vergilerin yerel olarak harcanmasna ait
madde hari, Andrassy Program'nn kabul edildiini bildirdi. Ayrca cevapta,
yerel ihtiyalar iin Osmanl Devleti tarafndan belirli bir miktarn ayrlaca bil
dirildi. Padiah da, 13 ubat 1876 da bir ferman yaynlayp, devletlerin istedii
slahat yapacan bildirdi.
Andrassy notasn veren devletler, notalarna, Osmanl Devleti'nin hemen
cevap vermesini ve bu reformalar yapaca hususunda yazl taahhtte bulun
masn istedilerse de, Avusturya-Macaristan ile ngiltere, bu kadar ileri gidilme
sine taraftar olmadlar ve bu istei kabul etmediler. Belirttiimiz gibi, Osmanl
Devleti Ocak 1876 sonunda Anadrassy notasn kabul ettiini bildirip, 13 ubat
47
Mi 't- Hakikat, s. 73.
48
ayn eser, s. 74.
49
ayn eser s. 76.
500 FAHR ARMAOLU
1876 Fermann yaynlad. Osmanl Devleti, Andrassy notasn kabul ettiini bil
dirirken de, istenen eyleri, Yar resm nitelikte dostane tavsiyeler olarak telkki
ettiini bildirmekten de geri kalmad
50
.
Ne Andrassy notas ve ne de 13 ubat Ferman, derde dev olmad. Asiler,
sz konusu reformlar byk devleerin gzetimi altna konmadka, yaplan va-
adlerin gereklemiyeceini ileri srerek 28 ubat 1876 da, ayaklanmaya devam
karar aldlar. Bunun arkasndan da, Srbistan aka silhlanmaya hz verdi ve
Karada ile bir ittifak yap.
Bu arada garip bir durum olarak, Avusturya-Macaristan ile Rusya temsilci
leri ayaklanma halindeki topraklar dolaarak, hem halkn isteklerini tesbite a
lyorlar ve hem de, halk kendi hkmetleri tarafna ekmek iin aba harc
yorlard. Bundan maran siler, isteklerinde daha da ileri gitler ve ar vergi
sinin kaldrlmas, Trk askerinin Hersek'ten ekilerek yerine Rus ve Avusturya-
Macaristan askerinin gelmesi, Mslman halkn silhszlandrlmas, reformla
rn btn devleerin teminat altna konmas gibi istekler ileri srdler. Bu is
tekler Avvusturya-Macaristan tarafndan reddedilirken, Rusya bu istekleri destek
leyeceini bildirdi
51
. Bylece, Andrassy Notasnn sonu vermemesinden sonra,
inisyatif Rusya Ya gemi olmaktayd ve bundan sonraki gelimelerde de Rusya
birinci pln igal edecektir
52
.
Buna karlk, bu tarihten itibaren de Avusturya-Macaristan. polikasn de-
itirmeye balad. imdiye kadar, Balkan olaylarn, statkonun korunmas yolu
ile zmeye alan Avusturya, bundan byle, ayaklanmajkan_blgeleri-kendi
kontrol altna almaya karar verdi. Gz dikijerBona-Hersek'ti.H^iraz aada
da deineceimiz zere, Avusturya-Macaristan'111 bu yeni politikas, onu, Balkan
krizi iinde Rusya ile beraber yrmeye evketti. Fakat bu, ayn zamanda,
Bakanlarda bir Avusturya-Rusya atmasnn da balangc olacaktr.
Almanya'nn endiesi ise, iki dostu arasnda, U imparatorlar Ligi'nin dalma
sna sebep olabilecek bir anlamazl nlemektir. Rusya ile Avusturya'nn birbi
rinden kopmas veya Bosna-Hersek sorunundan bir Avrupa koalisyonunun or
taya kmas ihtimali, Bismarck iin gayet ciddi sorunlard. Bu dncesini, 1875
Aralk aynda Berlin'e gelen Gorakofa da aka belirtmiti. Her vesilede tekrar
ettii zere, Bismarck iin Dou Sorunu, Pomeranyal bir askerin kemiklerine
bile demezdi
53
.
1,0
Jean Larmeroux, La Politique Extrieure de l'Autriche-Hongrie, Tome I, p. 26.
;>1
Debidour, La Rvolution, p. 486.
;

2
Cahuet, La Question d'Orient, p. 372.

3
Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 73.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 501
3. BERLN MEMORANDUMU
Osmanl Devleti'nin Hersek ayaklanmas ile baa kamamas, Balkanlarn
br halklarn da harekedendirdi. 1876 Maysnda Bulgaristan'da Filibe civa-
nda bir ayaklanma patlak verdi- 2 Maysta balayp on gn sren bu ayaklanma
gerek bir muharebe halini ald. Osmanl Devleti bu ayaklanmay bastrr bas
trmaz, hemen arkasndan Selanik Olay patlak verdi. Bir Bulgar kznn bir
Mslman genle evlenmek zere Selanik'e geldii srada karlmas, bir ksm
ahaliyi tepkiye evketti. Bunlarn gsterileri srasnda kan kargaada Fransz ve
Alman konsoloslar ldrld. Fransa, Almanya, Rusya, talya ve Avusturya
Selnik nlerine donanma gnderdiler. Osmanl Devleti olayn sorumlularn
yakalatp yargladktan sonra idam ettirdi ve olay bu ekilde kapand. Fakat
stanbul'daki Rus elisi, olay bir Mslman-Hristiyan atmas ve sorunu ola
rak iln etmekten de geri kalmad
51
.
Selnik Olay btn Avrupa'da byk bir heyecan uyandrd. Rusya artk ba
roldeydi. Gorakof Berlin'e giderek, Osmanl Devleti zerinde bask yaplmas
hususunda Bimarck' ikna etti. Grmelere Avusturya da katld. Grmeleri
Bismarck ynetti. Almanya'nn Dou Sorunu'nda ne bir fikri ve ne de bir tercihi
bulunmadn, Almanya'nn, Avusturya-Macaristan ile Rusya arasnda bir ba
olmak istediini belirterek, U imparatorlar Liginin korunmas zerinde
durdu. Gerekte ise, Bismarck, Andrassy'den fazla Gorakof un fikirlerine eilim
gsterdi
55
.
Berlin grmelerinin sonunda, Berlin Memoranduma adm alan ve 13
Mays 1876 da Osmanl Devletine tebli edilen bir belge ortaya kt. Berlin
Memorandumu ile Osmanl Devleti'nden u isteklerde bulunuyorlard
51
:
1) Asilerle Osmanl kuvvetleri arasnda iki aylk bir mtareke yaplmas; 2)
Yaplacak slahat konusunda Bbli ile siler arasnda dorudan grmelere
giriilmesi; 3) Ayaklanma dolysile meydana elen zararlarn tazmini ve memle
ketlerine dnen silerin affedilmesi; 4) Islahatn tamamen uygulanmasna kadar
Hristiyanlarn silh tamalarna izin verilmesi; ve 5) Islahatn, devletlerin kon
soloslarnn gzetimi altnda yaplmas.
Berlin Memorandumu bir ltimatom niteliindeydi ve Memorandum'un
sonunda, Osmanl Devleti'ne bir tehdit yneltiliyor ve sz konusu 5 maddelik
tedbirlerin gereklememesi ve olaylarn nnn alnmamas halinde, devle
tin, tesirli tedbirler alacaklar ve anlama ve ibirlii iinde baka hareket
lere de bavuracaklar ifade ediliyordu.

1
Mir't- Hakikat, s. 88-89.
1X1
Debidour, ad geen eser, p. 487.
o0
Berlin Memorandumu'nun Trke tercme metni: Mir't- Hakikat, s. 155-156; 5 maddenin
metni: Debidour, ad geen eser, p. 487.
502 FAHR ARMAOGLU
Berlin Memorandumuna nce Fransa ve talya da katld. Fakat ngiltere'nin
reddetmesi zerine onlar da, onaylarn geri ektiler.
Memorandum'da istenen eyleri, Osmanl Devleti'nin bamszlk ve ege
menlii ile badar grmeyen ve ltimatom niteliine de itiraz eden ngiltere,
Berlin Memorandumuna katlmad. Lord Derby'ye gre, Rusya'nn mal durumu
iyi olmadndan, bir savaa gidemezdi ve dolaysile, ngiltere'nin kafa tutmala
rna da kar koyamazd
57
. Babakan Disraeli (Lord Beaconsfeld) ise, Berlin
Memorandumu'nun, ngiltere'ye danlmadan hazrlanm olmas dolaysile,
kendisine bir Karada veya Bosna muamelesi yaplm olmasndan yakmyor ve
U mparatorlar Ligi'nin, Rusya'nn liderliinde, Osmanl mparatorluunu pay
lamasndan endie ediyordu
38
.
Selanik olaylar zerine, devleder Selnik'e donanma gnderince, ngiltere
de anakkale'nin Beie koyuna donanmasn gnderdi. Bylece, ngiltere, di
er devletlerin mdahalesine kar Osmanl Devleti'ni savunmaya hazrlanyordu.
Hi phe yok, ngiltere'nin bu tutumu, Avrupa devletlerinin ortak hareke
tini zarflatt gibi, Osmanl Devletini de cesaretlendirdi. stanbulda Trklerin
ngilizler tarafndan desteklendii kanaatini kuvvetlendirdii gibi, Rus dman
lnn iddetlenmesine de sebep oldu. Biraz aada deineceimiz zere, Rus
politakasma sempatisini trl vesilelerle gstermi olan, Padiah Abdlaziz'in
bu olaydan pek az sonra tahttan indirilmi olmas da, bu bakmdan anlaml
dr
5
".
ngiltere'nin Berlin memorandumunu reddi, Avrupa diplomasisisini kar
trm ve Osmanl Devleti'ni de, btn Avrupa devletlerinin, kendi karsnda
birleip bask yapamyaca kanaatine sevketmitir"
0
. Nitekim, ngiltere Dileri
Bakan Lord Derby, 19 mays 1876 da stanbul'daki elisi Sir Henry Elliot'a ek
tii telgrafta yle demekteydi: Ekselanslarna unu bildirmeyi bir grev saya
rm: Bosna ve Hersek ayaklanmalarnn kt gnden itibaren Majestelerinin
Hkmeti, Osmanl mparatorluu ile ilgili konularda, dier devletlerin diplo
matik faaliyetini paralize etmeyi kedisine grev saymtr
,,u
.
Berlin Memorandumu srasnda Osmanl Devleti bir takm i karklklara
maruz kald. Bunlarn en nemlisi, Padiah Abdlaziz'in tahttan drlmesi
dir.
:

7
Larmeroux, ad geen eser, p. 31.
08
Taylor, ad geen eser, p. 236.
:l
" Karal, Osmanl Talihi, Cilt VII, s. 101.
1,0
Cahuet, La Question d'Orient, p. 374.
61
ayn eser, p. 374, 1 no.lu dipnotu.
503 19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
4. PADAH ABDLAZZ'N TAHTTAN NDRLMES
Padiah Abdlaziz'in, 1875 Austosunda, yani Hersek ayaklanmasnn bir
sorun olmaya balad bir srada, Rus dostu olarak bilinen Mahmud Nedim
Paa'y ikinci defa Sadrazamla getirdiini, daha nce belirtmitik. Hi phe
siz, bunda, Abdlaziz'in, Mahmud Nedim Paa gibi Rus politikasna eilim
gstermesi de nemli rol oynamt. Bundan dolaydr ki, Mahmud Nedim
Paa'nn ikinci defa Sadaretinde, Rus elisi Ignatiyefin de etkisi bindik olmutur.
Lkin, Hersek ayaklanmas, yabanc devletlerin i ilerimize karmalar,
Bulgarlarn ayaklanmalar. Selnik Olay. Avrupa kamu oyunun Trkler aleyhine
dnmesi ve Berlin Memorandumuna varan Avrupa faaliyetleri, imparatorluun
her tarafnda byk heyecan uyandrd. Ignatiyefin banda bulunduu
stanbul'daki Rus elilii ise, halk korkutarak kamu oyunu kendi tarafna ek
mek iin her trl sylentiyi yaymakta, hi bir abay harcamaktan kanmad.
Ne var ki, Rusya'nn bu bozguncu faaliyetleri, geri tepen bir silh oldu.
Halkn tepkileri Rusya'ya yneldi. Bulgaristan'da olduu gibi stanbul'da da
Mslman ve Hristiyanlar birbirine girecek ve Padiah, Rslara tutkun oldu
undan, byle bir durum olduunda, Rusya'ya ba vurarak asker getirtmek sue-
tile, himayesine snacakm yollu dedikodular yayld gibi, Mahmud Nedim
Paa iin de, Sadrazam Rusya delisi olduundan, Devlet'i ve lkenin haklarn
kolayca feda edecek gibi szler, en aa tabakadan halkn azndan iitilmeye
baland
02
.
te bu ardarda, 10 Mays 1876 gn, nce Ftih medreselerinde, sonra da
Bayezid ve Sleymaniye gibi byk cmilerin medreselerinde oturan talebeler,
(Talebe-i Ulm) btn derslerini braktlar ve Devlet ve memleketin haklan ve
bamszl dmanlarn ayaklar altnda inendii bir zamanda, derslerle u
ramak, dindarlk ve yiitlie uygun deildir. Her tarafta Mslmanlar, hristi-
yanlar hakaret ve kymlar altnda eziliyor. Buna yol aan devlet byklerini
ortadan kaldrmak, er'an hepimize den bir grevdir gibi nutuklar atarak,
Fatih ve Bavezid meydanlarnda mitingler yaptlar ve eyhlislm Haan Fehmi
Efendiye sayp dktler
153
.
Bu arada unu da belirtelim ki, Mahmud Nedim Paa, Osmanl Devleti'inin,
Krm Savandanberi kard bor tahvillerini deyemeyince, gnatiyefin tavsi
yesi zerine, bu tahvillerin deerini 1875 Ekiminde, yar yarya drd. Bu ise
Osmanl Devleti'nin resmen ifls demekti. Bu olay zerine Avrupa basn
Osmanl Devleti aleyhine geni bir kampanya au. Tabiatile, halk buna da kz
mt.
02
Mir't- Hakikat, s. 88.
63
Mir't- Hakikat, s. 92-93.
504 FAHR ARMAOLU
Nereden baklrsa baklsn, bardan tamas zaman gelmi ve belki de ge
iyordu. Bu ardar altnda Abdlaziz, Mahmud Nedim Paa'y Sadrazamlktan
almak gerektiini grd. Azledilen Mahmud Nedim'in yerine Sadrazamla
Mtercim Rt Paa getirildi. Seraskerlie (Savunma Bakan) Hseyin Avi
Paa ve Adalet Bakanlna da Mithat Paa getirildi. eyhlislm Haan Fehmi
Efendi de azledilerek, yeni kabinede bu greve, ikinci defa olarak, Hayrullah
Efendi getirildi.
Fakat Sadrazam Rt Paa kabinesi Padiahla rahat alamad.
Abdlaziz'in de yeni Sadrazama ve kabineye gveni yoktu. Serasker Hseyin Avni
Paa ile Mithat Paa da, Padiah'n, Mahmud Nedim Paay tekrar Sadrazamla
getirmesinden korkuyorlard. Bu sebeple, zellikle Hseyin Avni Paa'nn srar
zerine
64
, Abdlaziz'in tahttah indirilmesine karar verildi ve 31 Mavi 1876 da
Abdlaziz tahttan indirilerek yerine, II. Abdlhamid'in aabeyi olan ve 25 yldr
Saray'da hapis hayat yaayan
153
V. Murat getirildi. Abdlaziz tahttan indirildiini
duyunca, Valide Sultana, Beni Suita Selim'e dndrdler demiti
01 * * * * *
. Fakat
Abdlaziz'in hal'inde, Padiaha daha nce ball dolaysile, en byk glk
eyhlislm Hayrullah Efendi'den hal' iin fetva almakta kt. Hseyin Avni
Paa'nn eyhlislm'a sert k zerine, Hayrullah Efendi, hal' fetvasn yaz
maya raz oldu
07
.
5. SIRBSTAN VE KARADA LE SAVA
stanhlda meydana gelen bu olaylar, Hersek ayalanmasn devaml kkr
tan Srbjstan ve Karada' cesaretlendirdi .^Aralarnda ittifak yapan bu iki devlet
silhahlamaya baladlar.JBbli, 9 Haziran 1876 da Srbistan'a bir nota vererek,
bu ar silhlanmann sebebini sordu. Bu srada, Panslavist'lerden ernayef
isimli bir Rus generali de Srbistan ordusunun bana getirilmiti
158
.
Srp hkmeti ise verdii cevapta, Bosna ve Hersek'teki karklklarn
Srbistan'n ticaretine zarar yerdii gibi, bana bir_de.Jgmen sonn ktn
bildirerek, ayaklanmann bastrlabilmesi iin, Osmanl askerinin bu topraklar
dan ekilerek, buralarn Srp askerinin kontroluna verilmesini ve. Bosna-Hersek
halknn Slav olmas sebebile, halkn da bunu iyLkarlayaca, teklifinde bu
lundu
00
. Rusya'nn, kesin olarak arkasnda olduunu gren Srbistan artk kartla
rn ak oynuyordu.
01
Bak.: Karal, Osmanl Taihi, Cilt VII, s. 105-106.
0:1
Halil Ganem, Les Sultans Ottomans, Paris, A. Chevalia-Marisq et Cie., 1902 Tome II, p. 280.
00
Mir't- Hakikat, s. 125.
07
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 108. Abdlaziz, tahttan indirildikten 4 gn sonra, 4 haziran
1876 da intihar etmitir. ldnde 46 tandayd.
08
Karal, Osmanl Taihi, Cilt VIII, s. 15.
00
Karal, ayn eser, s. 16.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 505
Osmanl Devleti Srbistan'n bu isteklerini ve teklifini reddedince, 1
Temmuz 1876 da Srbistan ve 2 Temmuz 1876 da da Karada, Osmanl
Devleti'ne sava iln ettiler.
Sava iln Srbistan ve Karada'da olduu kadar, bu iki slav lkesini koru
yan Rusya'da da byk heyecana sebep oldu. Srp Beyi Milan, ordusuna yaynla
d sava emirnamesinde, hedef olarak, Orta a'da kurulmu olan byk Srp
mparatorluunun snrlarn gsteriyordu. Srp kamu oyu, bir ka hafta iinde,
ordularnn stanbul kaplarna dayanacana muhakkak gzyle bakyordu.
Basnda, bakentin Belgrad'dan, Sofya veya Selnike nakledilmesi bile tartma
konusu yaplmaya balanmt. Rusyadan Srbistan'a gnlller ve para gnde
rilmeye de balanmt. Avusturya ynetimi altndaki Slavlar da ayn ekilde yar
dma kouyorlard
70
. Savan balamasndan biraz sonra da, Bosna sileri kendi
lerini Srbistan'a ve Hersek sileri de Karada'a ilhak ettikleri iln ettiler
71
.
Srbistan ve Karada'n Osmanl Devletile mcadeleye balamas,
Avusturya'y endielendirdi. Zira, Balkanlarn, antlamalarla tesbit edilmi olan
statkosunun, alt-st olmas ihtimali ortaya kyordu. Eer Srbistan ve Karada
bamszlklarn kazanr ve bu yolla, Bosna-Hersek de Rus nfuzu altna girecek
olursa, Avusturya-Macaristan snrlarnn yambanda byk bir slav tehlikesi be
lirmi olacakt. Avusturya'nn bu durumu kabullenmesi mmkn deildi.
Esasnda, Rusya da Avusturya'nn bu dncelerini biliyordu. zellikle
Avusturya'nn Osmanl Devleti'nin yanda yer almasndan endie ediyordu.
Avusturya'y Balkanlar'da tatmin etmedike, Avrupa'nn bu blgesinde rahat ha
reket edemiyeceini gryordu. Bu sebeple, ar T Aleksandr, amcas Alman
mparatorunun tavisyesi zerine, Avusturya-Macaristan mparatoru Franois-
Joseph ile, 8 Temmuz 1876 gn, Bohemya'da Reichstadt'da bulutu. Yanlarnda
Bakanlar da vard.
Bu grmelerde, Balkanlar'n bir bakma paylalmasn ngren, ve
Reichstadt Anlamas denen bir anlama meydana gelmitir. Fakat bu anlama
herhangi bir yazl belgeye dayanmyordu. Szl olarak bir takm eyler konu
ulmu, fakat bunlar ne kda dklmt ve ne de herhangi bir belge imza
lanmt. Bu sebeple, Reichstadt Anlamas'nn ierii ve hangi konularda nele
rin kararlatrld, daha sonra Rusya ve Avusturya-Macaristan arasnda anla
mazlk konusu olmutur. Grnen odur ki, Gorakof ve Andrassy, toplantdan
ve grmelerden sonra, akllarnda ne kaldysa, yardmclarna onu dikte ettir
milerdir. Tabi bu arada, taraflarn birbirlerine sylediklerini farkl ekilde yo
rumladklar da anlalyor.
70
Kami, ayn eser, s. 17.
'* Debidour, La Rvolution, p. 491.
506 FAHR ARMAOLU
Bununla beraber, anlamann ierii hakknda eitli kaynaklarda verilen
bilgilerin baz ortak noktalar bulunduu da bir gerek
72
. Bunlarn banda da
Osmanl mparatorluu'nun paylalmas gelmekteydi. Buna gre de: Srbistan
ve Karada ile Osmanl Devleti arasndaki savata Osmanl Devleti galip gelirse,
statko korunacak, fakat reformlarn gereklemesi de salanacakt. Srbistan ve
Karada galip gelirse, - ki bu durumda Osmanl mparatorluu'unun paralana
ca tahmin ediliyordu-, o zaman Avusturya Bosna'nn bir ksmn, Rusya,
Besarabya'nn 1856 da kaybettii ksm ile Karadeniz'in dou kylarn (Batm)
alacak. Ayrca, Srbistan, Karada ve Yunanistan'n topraklarnn geniletilmesi
sz konusuydu. Bunun anlam ise, Bosna-Hersek'in, Avusturya, Srbistan ve
Karada arasnda paylalmas ve Yunanistan'a da Tesalya ve Epirin verilmesiydi.
Bulgaristan ve Rumeli bamsz devletler olaca
73
gibi, stanbul da serbest ehir
haline getirilecekti.
Reichstadt Anlamasndan kan esas anlamazlk konusu Bosna-Hesek idi.
Andrassy'ye gre, grmelerde Rusya Bosna-Hersek'i Avusturya'ya brakmt.
Rusya ise, tamamn deil, bir ksmn braktn ileri srmtr
74
.
Reichstadt grmelerinde nemli bir konu da stanbul olmutur.
Avusturya Rusya'nn Osmanl Devleti'ne kar harekete gemesinden endie et
mekteydi. Bu sebeple, Andrassy, Gorakofa, Rusya'nn stanbul'u almaya niyeti
olup olmadn sorup da, Gorakof hayr cevab verdii zaman, Andrassy o
kadar sevinmiti ki, Allah raz olsun, aksi takdirde sizinle sava yapmak zorunda
kalacaktk demekten kendini alamad
75
.
uras bir gerektir ki, Reichstadt grmeleri ile Avusturya-Macaristan
mparatorluu, Bosna-Hersek konusundaki niyetlerini apak ortaya koymu bu
lunuyordu.
phesiz, Avusturya ve Rusya, Reichstadt grmelerini yapp bir takm ka
rarlar alrken, Osmanl Devleti'nin Srbistan ve Karada karsnda yenileceine
72
Reichstadt Anlamas iin bak.: Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 74;
Debidour, La Rvolution, p. 492; Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 18. Prof. Karal, anlama hakkdaki
bilgileri, Henri Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe, 1871-1914, s. 135 den aldm
belirtmektedir..
/3
Kaynaklar ok salam olan Fay, Arnavutluun bamszlndan hi sz etmedii halde. Karal,
Hauser'den naklen, Arnavutluun da bamsz hale getirileceini sylemektedir.
74
1917 Bolevik htilli'nden sonra, Sovyetleri 1922 de yaynladklar belgeler, Hersek'in
tamamnn Karada'a verileceini, Avusturya'nn ise Bosna'nn bir ksmn alacan gstermekteydi.
(Bak.: Fay, ad geen eser, Tome I, p. 74, 14 no.lu dipnotu). Debidour ise, (La Rvolution, p. 492),
muhtemelen kayd ile, ar'm, Srbistan ve Karada'n Bosna-Herseki almasna izin vermiyeceini ve
zaman gelince, buralarda, Avusturya'nn hissesini de vereceini (il ferait sa part) sylediini ifade
etmektedir. Ayrca bak.: Sumer, ad geen eser, s. 584-587. Larmeroux ise (ad geen eser. Tome I, p.
43-44) Andrassy'nin grn desteklemektedir.
7:1
Larmeroux, ad geen eser, Tome I, p. 42-43.
507
inanmaktaydlar. Fakat byle olmad. Karadallar balangta baz baarlar
elde ettilerse de, arkasn getiremediler. Srplar ise balangtan itibaren yenilgi
lere uradlar. Zaman zaman iddetli muharebeler olmasna ramen, sava
Srplar iin bir hezimetler dizisi oldu'
1
.
6. STANBUL KONFERANSI VE I, MERUTYET
Srplar pepee hezimete uraynca, Avrupa devletlerinin Belgrad'daki tem
silcilerine 24 Austosta
77
bavurup, Osmanl Devletile mtareke iin araclk
yapmalarn istedi. Devletlerin mdahalesi ve istei zerine Osmanl Devleti ile
mtareke artlarn bildirdi. Esasnda bu artlar, Srbistan tamamen gayr asker
hale getiriyor ve asker gcn son derece snrlyordu. Mesel, Srplar tarafn
dan igal edilen kaleler iade edilecei gibi, Srplarn tahkim ettii kaleler de yk
lacakt. Srbistan 1867 den nceki statkosuna indirilecekti
78
. Osmanl Devleti'ni
mtarekeye zorlayan en fazla ngiltere idi. Zira Ruslarn dmanca bir aracla
kalkmasndan korkuyordu
79
.
Btn devletler BabIli'nin bu mtareke artlarn ar bularak yeni adar
belirlemesini istediler. Fakat bu arada, ngiltere de dahil Avrupa'da hava
Osmanl Devled'nin aleyhine dnmeye balad. Srplarn hezimeti zerine
Osmanl kuvvetlerinin Srplar ezmeye kararl bulunmas, Osmanl Devleti'ne
kar tepkilerin domasna sebep oldu. Yani, Osmanl Devleti mark ve saldr
gan Suplara kar, hem de epey kayplar vererek, kazand zaferin meyvasm
toplamak isterken, karsnda Avrupa devletlerini buldu.
Srplarn hezimeti nce Rusya'da panie sebep oldu. Panslavist duygular ga
leyana geldi. ar'm etrafn alan Panslavist liderler, ar ve Rus kamu oyunu
tahrik etmeye baladlar. Srplarn Osmanl Devleti karsndaki yenilerini,
Hristiyanln Mslmanlk karsndaki bir hezimeti olarak telkki ediyorlard.
te yandan, Mays aynda kan Bulgar ayaklanmasnn, Osmanl Devleti ta
rafndan iddetli bir ekilde bastrlmasna dair, 1876 Temmuzunda Ingiliz gaze
telerinde kan hikyeler, ngiliz kamu oyamda Trkler aleyhine iddetli tepkiler
uyandrd. Trk dmanlnn ncln, Liberallerin lideri Gladstoe yap
maktayd. Gladstone, Bulgarlar iin Osmanl Devletine yldrmlar yadryordu
ve o eski Trkiye taraftan gl ngiltere artk mevcut deildi. Kabine kendi
iinde blnmt ve ne kadar mr olduu da belli deildi. Trkiye'yi destek-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
,h
Debidour, ad geen eser. p. 492.
11
Karal bu tarihi 24 Austos olarak vermekte ise de, Debidour (p. 493) 28 Austos ve Fay (p. 75)
da 29 Austos olarak vermektedir.
/8
Bu artlar iin bak.: Debidour, ad geen eser, p. 493.
79
Mir't- Hakikat, s. 149.
508 FAHR ARMAOLU
lemek iin bir sava, artk ok zayf ihtimaldi. 20 yl nceki 1854 yl, artk ok
gerilerde kalmt
80
. ngiltere'de hava buydu.
ngiltere'nin anlayamad uydu: Osmanl Devleti'nin ileri srd ar m
tareke artlar, kamu oyunun basks altnda tesbit edilmiti. Kamu oyunda
Srbistan aleyhine yle bir galeyan vard ki, Srbistan Prensliinin ancak harita
dan silinmesile halk ferahlayabilecekti
81
.
ngiltere, 21 Eyllde Osmanl Devletine, dier devletlerin de onayn alarak,
yeni bir program ve mtareke artnamesi sundu
82
. Buna gre, Srbistan ve
Karada Prenslikleri, savatan nce sahip olduklar ayrcalklara yine sahip ola
caklar, Bosna-Hersek'e zerklik verilecek ve Bulgaristan'da slahat yaplacakt.
Ayrca, Srbistan'la iki aylk mtareke yaplacaktr
83
. Mamafih, notada,
Bulgaristan iin de Bosna-Hersek reformlar sz konusu olduuna gre,
Bulgaristan iin de bir zerkliin sz konusu olaca akt.
Ne Suplar ve ne de Karadallar bu ngiliz plnn kabul etmediler. Onlara
gre, bu plnda Avrupa devleerinin garantisi yoktu ve bu bakmdan da kendi
leri iin yetersizdi.
Grlyordu ki, Srplar, Karadallar ve Bosna ve Hersek sileri, kendileri
Osmanl Devletine kar bir ey yapamadklar ve yapamyacaklan iin, garanti
ad altnda iin iine Avrupa devletlerini sokmaya alyorlard. Srbistan ayn
politikay devam ettirmek ve gerekletirmek iin 25 Eyll 1876 dan itibaren ye
niden savaa balad. Lkin, Srp kuvvetlerinin Panslavist komutan ernayef,
(Mikl-il Gregorovid Chernayef, 1828-1898), Trk kuvvetleri karsnda yeniden
hezimet uramaktan kurtulamad. Hi phe yok, ernayef, harekta balama
emrini Rusya'dan almt
81
.
ernayefin ikinci hezimeti, Rus arn iyice sinirlendirmi grnyor.
a'n emri ile Rusya'nn gney eyaletlerinde kn ve t ynaklar yaplrken, ken
disi de bu asker hazrlklar gzetmek zere Krm'da Livadya'ya (Yalta civa
rnda) git. Rusyann durumu iyice sertlemiti. phesiz bunda, ngiliz kamu
oyunun Osmanl Devleti aleyhindeki tutumu da nemli bir faktr olarak rol oy
namaktayd. Yani Rusya Osmanl Devleti'ni yapayalnz kalm grmekteydi ki, bu
kanaatin yanll bir sre sonra anlalacaktr.
80
Sumner, Russia and the Balkans, p. 206.
81
Karal, ad geen ese\ Cilt VIII, s. 23 den naklen: Ahmet Mithat, ss nklp, Cilt II, s. 81.
82
Bu konudaki ngiliz notasnn metni: Mir't- Hakikat, s. 222.
81
Debidour (p. 494) 6 haftahk bir mtarekeden sz ederken, Karal (Cilt VIII, s. 23) mtarekenin
iki aylk olacan sylemektedir. Mir't- Hakikat mtareke sresinden sz etmiyor. nk ngiliz
notasnda byle bir sreden sz edilmiyor.
81
Debidour, La Rvolution, p. 494.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 509
Bu atmosfer iinde Rus ar, Avusturya-Macaristan mparatoru'na 23 Eyll
tarihli olup Viyana'ya 27 Eyll'de ulaan bir mektup gnderdi
83
. Mektupta,
Avrupa'nn Osmanl Devleti'ne kar ortak cephe kuramadndan ikyetle,
Balkan krizini ve Hristiyanlarn kaimm (!) nlemek iin ve ancak kuvvetten
anlayan OsmanlIlar yola getirmek iin, iki devletin ortak hareket etmesini teklif
etti. ar Avusturya'ya bir tviz de veriyor ve Franois-Joseph'e yle diyordu:
Byk bir Srbistan'n kurulmasna kar nefretini anlyorum. Ben de senin gibi,
byle bir kombinezonu reddediyorum
86
.
Viyana Saray, ar'n bu teklifini reddetti. nk, Viyana'ya gre, o gnk
artlarda Bosna-Hersek'in igali ok byk komplikasyonlar dourabilirdi. Bu
sebeple imparator Franois-Joseph, ngiliz teebbslerinin desteklenmesini ve
bir mtarekenin gerekletirilmesini istedi. Eer Osmanl Devleti btn bu te
ebbsleri redderse, o zaman, Avusturya ile Rusya'nn ortak mdahalesi iin va
kit gelmi olacak
87
.
Bu srada ngiltere'deki gelimeler de Rusya'y korkuttu. Muhalefetteki
Liberal Parti lideri Gladstone seim nutuklarnda mtemadiyen Bulgaristan ze
rinde duruyor ve Trk kuvvetlerinin Bulgaristan'dan karlarak, bu lkenin mil
letleraras bir kuvvetin igali altna konulmas fikrini savunuyordu. Gladstone'un
seimleri kazanmas ihtimali de olduu iin, zellikle ar, kendisi davranmadan
nce Bulgaristan'n ngiltere'nin kontrol altna girmesinden korktu. Bu arada,
ar'n, devletlere yapt, Osmanl Devleti'ne karadan ve denizden bask yapl
mas teklifini de, dier devlederle birlikte ngiltere de reddetmiti
88
.
Bu sebeple ar, asker ve sivil danmalar ile birlikte Ekim 1876 banda
Krm'da Livadya'da toplanular yaparak, Osmanl Devleti'ne kar giriilecek as
ker harektn plnlarn mzakere etmeye balad. Ekim ortalarnda, ar'n da
onayn alan plna gre, Osmanl Devleti'ne kar yaplacak harektn amac,
Bulgaristan' kurtarmak olup, stanbul, ancak bu amacn gereklemesi ve en
son are olarak igal edilecekti. Osmanl mparatorluu'nun yklmas sz ko
nusu olmayacakt
8
'
1
.
Ekim ortalarnda bu karar alndktan sonra meydana gelen en nemli ge
lime, Ekim sonunda, Srplarn Osmanl kuvvetleri karsnda yeniden hezimete
uramasyd. Bu durum ar son derece sinirlendirdi ve Osmanl Devleti'ne
bask yapmaya karar verdi. Rus elisi gnatiyef, 31 Ekim'de, ar adna Bbli'ye
8
"' Sumner, ad geen eser, p. 207-208. Debidour.b mektubun tarihini 1 Ekim 1876 olarak
vermektedir ki yanltr.
8h
Sumner, Rssia and the Balkans, p. 208 (Je comprend Ta rpugnance pour la formation d'un
grand Etat Serbe. Je repousse comme Toi cette combinaison).
8
' ayn eser. p. 209.
88
ayn eser, p. 213.
8;l
Livadyadaki tartmalar iin bak.: ayn eser, p. 217-222.
510 FAHR ARMAOLU
verdii bir notada
90
, Osmanl Devleti, Srbistan ve Karada ile 48 saat iinde alt
haftalk veya iki aylk bir mtareke yapmad takdirde, btn elilik personeli
ile birlikte stanbul'u terkedeceini bildiriyordu. Bu srada ar, yannda
Panslavistler olduu halde Livadya'dan Petersburg'a dnerken, Tanr kutsal g
revimizin ifasnda bize yardmc olsun diyordu '
1
.
Rusya'nn Osmanl Devleti'ne kar taknd bu tehditkr tavr, ngiltereyi
harekete geirdi. Kralie Viktorya, Rus ltimatomu iin kaba ve mnasebetsiz
hareket derken
92
, Dileri Bakan Lord Derby de, 9 kasm 1876 gn yapt bir
konumada yle dedi: Bar, esasnda Ingiltere'nin bir politikasdr... Fakat
ngiltere'nin politikas bar olmakla beraber, savaa bizim kadar hazr olan
baka bir devlet yoktur. ngiltere, hakl bir dava iin bir atmaya girecek
olursa, kaynaklarnn tkenmez olduuna inanyorum. ngiltere bir harekta gi
riecek olursa, kendi kendisine, ikinci veya nc bir harekt da yapabilir mi
yim? diye soracak bir devlet de deildir
03 *
.
Rus ar 11 Kasmda Moskova'da yapt bir konuma ile Lord Derby'ye ce
vap verdi. ar'n konumas, ngiltere Dileri Bakannki kadar sert deildi ve
hatta lml saylabilirdi. ar, kan ve inan kardei olan Srplarn ve
Karadallarn zdraplarmdan sz ederek, buna ramen Rusya'nn kendi kar
larnn daha nemli olduunu ve Rus halknn kann esirgemek iin elinden ge
leni yapacan, dier devletlerle bir uzlama aradn, fakat Rusya'nn dil is
teklerinin karlanmamas halinde, tek bana hareket etmeye kararl olduunu
syledi
91
. arn tek bana hareket etme sz yeni deildi. 2 Kasm 1876 gn
ngiliz elisine de, Avrupa kararl bir ekilde harekete hazr deilse, biz tek ba
mza hareket etmeye mecbur kalabiliriz demiti
9
'
1 *
. Hatta, Alman mparatoruna
yazd bir mektupta da, "Benimle ibirlii yaplmak istenmiyorsa, o zaman tek
bama hareket etme hakkna sahibim demiti'".
Rus ar'mn, byle, Osmanl Devleti'ne kar tek bana harekete geme sz
leri, ngiltere'yi endielendirmekle beraber, Lord Derby, 9 Kasm konumasn
daki sertlii, konuma snrlarnn tesine gtrmek niyetinde deildi. ngiltere
de Balkanlarda bir takm reformlarn yaplmasn gerekli grmekteydi ve bu ko
nuda dier devletlerle ayn grteydi. Bu durum karsnda, 31 Ekim tarihli Rus
notasn (veya ltimatomunu) reddetmek, Osmanl Devleti'ni yalnzla itebilirdi.
Bu sebeple, Rus elisi gnatiyef e verilen cevab notada
97
, komu iki devlet ara-
90
Notann Trke tercme metni: Mi't- Hakikat', s. 222.
91
Taylor, The Stnggle for Mastey in Europe, p. 239.
92
Sumner, ad geen eser, p. 224.
93
an eser, p. 226.
91
Konumann metni iin bak.: ayn eser, p. 227.
' '* Bourgeois, Manuel Historique de Politique Etrangre, Tome III, p. 796.
911
Sumner, ad geen eser, p. 223.
9i
Notann meui: Mir't- Hakikat, s. 223.
511
smda cereyan eden dostne mnasebetlerin devam ve kuvt'etlenmesi... arzusu"
dolaysile, Srbistan ve Karada ile iki aylk bir mtarekenin kabul edildii bildi
rildi.
Bunun zerine ngiltere, 4 Kasmda Osmanl Devleti'nin Balkan toprakla
rnda slahat yaplmas sorununu ele almak zere stanbul'da bir konferansn
toplanmas hususunda devletleri ikna etmeye muvaffak oldu. Bu konferansa
Paris Anamas'n imza eden devleer katlacakt. Osmanl Devleti de konferans
teklifini kabul etti. nk, reddedecek olursa, devletler nasl olsa kendi arala
rnda toplanacaklar iin, Osmanl Devleti'nin yokluunda karar verirlerdi.
Halbuki, Konferansa Osmanl Devleti de katlrsa, grleri ve haklarn sa
vunma imknna sahip olurdu. Bu sebeple, Heyet-i Vkel, 18 Kasm 1876 da ka
tlma kararn ald'
18
.
Fakat bu sefer yeni bir sorun kt. Rusya, Osmanl Devleti'nin stanbul
Konferans'na kalmasna kar kt. Rusya'ya gre, Konferans Avrupa devletleri
arasnda olmal ve alnacak kararlar Osmanl Devleti'ne tebli edilmeliydi.
ngiltere ise, Osmanl Devleti'nin katlmasnda direndi. Sonunda, Esasen lile-
kr ve renkten renge giren bir adam olan"'
08 9
gnatiyefin, yeni bir sahne yaratp
gerginlii arttrmamas iin bir orta yol bulundu
100
. Devletler, nce kendi arala
rnda toplanp, reform programlarn tesbit edecekler ve ondan sonra da
Osmanl Devleti temsilcilerini davet edip, onlarla bu programlar mzakere
edeceklerdi. Dileri Bakan Lord Derby, konferans toplanmadan nce Osmanl
Devleti'nin, endielerini gidermeye alm ve Londra'daki Trk elisine
Osmanl Devleti'nin, Konferans kararlarn reddetmesi halinde, doacak sonu
lar hakknda Osmanl Devleti'nin endielerini gidermi ve Konferans'ta zorlayc
kararlar alnrsa, ngiltere'nin bu kararlara katlmayaca hakknda teminat ver
mitir
101
.
Avrupa Devletlerinin temsilcileri 2 Aralk 1876 da, stanbul'daki Rus elisi
gnatiyefin evinde almalarna baladlar ve 23 Aralk 1876 da, Osmanl tem
silcilerinin de katld genel oturum, Bahriye Nezareti'nin (Hali Tersanesinde)
Divanhane denen st katnda ald.
Yalnz, bu arada 1876 yaz aylarnda, Osmanl Devletinden bir takm i ge
limeler olmutu ki, bunlar, V. Murad' tahttan indirilmesi, II. Abdlhamid'in
Padiah olmas ve I. Merutiyet'in ilndr. stanbul Konferans'nn ald gne
varan bu olaydan ksaca zetleyelim.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
08
Mi't-t Hakikat, s. 200.
- * ayn eser; s. 194.
100
Debidour, La Rvolution, p. 498.
101
Cahuet, La Question d Orient, p. 383.
512
FAHR ARMAOLU
Abdlaziz'in yerine getirilen V. Murad, yaradlnda zayf bnyeli idi.
ehzadelii srasnda, 25 yl sarayda hapis hayat yaamt. Abdlaziz'in hal'
edildii gece de ok korkmutu. Bu korku, esasen nzik olan akl dengesini
daha da bozdu. Kendisinde zuhur eden acayip haller, aklnn bozulduuna ve
kendisini kontrol edemediine almetti
102
. Padiahn hastal bir sre gizli tu
tuldu. Sadrazam Mehmet Rt Paa ile Mithat Paa, Padiahn hafine taraftar
deildiler. D mnasebetlerin esasen kark olduu bir zamanda, sk sk
Padiah deiikliinin sakncal olacana inanyorlard. Bu sebeple, V. Murad,
bir sre tahttan drmeye yanamadlar. Fakat V. Muradn durumu da gnden
gne halk arasnda yaylmaya balad. ehzade Abdlhamit de bu srada bo
durmuyor ve taraftar kazanmaya alyordu. Sadrazam Mtercim Rt Paa 25
Austos 1876 gn ngiliz elisine, Padiahn durumu konusunda danmaya
gitmiti. Ertesi gn de Abdlhamidin bir adam, yine ngiliz elisini grerek,
efendisinin tahta kmas halinde, lkeyi, hrriyet esaslar dairesinde ynetece
ine dair teminat verdi
103 104
. 29 Austosta da Mithat Paa, Abdlhamit ile bir g
rme yapt ve Abdlhamit anayasa iln edeceine dair Mithat Paa'ya sz verdi.
Bunun zerine, 31 Austos 1876 gn V. Murad, cmn-u nutbik yani srekli
delilik sebebile tahtndan indirildi ve yerine II. Abdlhamid Padiah iln edildi.
1 Eyll gn ise, Trk kuvveeri, Sava nehrinin kollarndan Morava vadi
sinde, Srp kuvvetlerinin Rus komutan, Panslavist General ernayef i, ikinci defa
hezimete urat. Abdlhamid'in hkmdarl bu suretle bir fl-i hayr ile,
(auspiciously)yani bir uurlu olayla balam bulunmaktayd
101
.
Abdlhamid Padiah olunca, Mithat Paa'nn bakanlnda bir komisyon
anayasa hazrlklarna balad. Ve, kabine ii bir takm anlamazlklar sebebile
Mtercim Rt Paa Sadrazamlktan istifa edince, 21 Aralk 1876 da
Sadrazamla Mithat Paa getirildi. Hariciye Nzn Saffet Paa idi.
23 Aralk 1876 sabah, stanbul Konferans, Hali Tersanesindeki Bahriye
Nezareti Divan- Hmayun salonunda toplantlarna balarken, dardan top
sesleri duyuldu. Toplant Bakan Hariciye Nzn Saffet Paa, bu top atlarnn
anlamn aklayarak, Osmanl Devleti'nde merut ynetim in, yani anayasal
hkmdarlk ynetiminin baladn ve Anayasa'nn yrrle konduunu ak
lad. Devletlere anlatlmak istenen uydu ki, bir Anayasal rejim ve bir Meclis-i
Mebusan olduuna gre, ve btn Osmanl vatandalar bu Meclis'te temsil
edileceinden, seslerini we ikyetlerini bu Meclis'e yanstacaklar ve dolaysile,
artk reformlara falan gerek kalmyordu.
102
Mi't- Hakikat, s. 159.
103
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 365.
104
Sumner, ad geen eser, p. 198.
513
Lkin Konferans delegeleri Merutiyet'in ilnn ok souk karladlar.
Onlara gre. Anayasann iln bir diplomatik taktikten baka bir ey deildi.
Bundan dolay, Bbli'nin, artk konferansn devamna gerek kalmad eklin
deki iddiasn ciddiye almadlar
105
. Gerekten, Anayasa ilnnn tam stanbul
Konferans gnne rastlamasnda bir doplomatik taktik vard. Fakat I.
Merutiyet hareketini ve Anayasa ilann sadece bu nitelikte grmek yanl olur.
I. Merutiyet, 1808 Sened-i ttifak'mdan balayp, Tanzimat ve Islahat
Fermanlarndan geerek olumu, hem bir fikir hareketinin ve hem de siyasal
uygulamalarn varm olduu bir sonutu. zellikle Mithat Paa'nn bu ite gayet
samimi olduundan hi phe edilemez.
Konferansa gelince: Konferans mzakerelerinde Bbli'yi en ok artan
ey, konferansta ngiltereyi temsil eden Hindistan leri Bakan Marki Salisbury
oldu. Salisbury, mzakerelerde gnatiyef ile ayn az kullanmur
106
.
Esasnda, bir muhafazakr olmasna ramen, Salisbury'nin Osmanl Devleti
hakkndaki dnceleri, Babakan Disraeli ve Dileri Bakan Lord Derby'den
ok farklyd. Bir defa, Osmanl mparatorluu'nun sonunun geldiine inanmak
tayd. ngiltere Dileri Bakanlnn itirazna ramen, stanbul'a gelmeden
nce, Paris, Berlin, Viyana ve Roma'y da ziyaret etmi ve buralarda yapt te
maslardan, aruk Osmanl Devleti'nin desteklenemiyecei hususundaki kanaatini
pekitirmitir. Krm sava srasnda da, Rusya ile uzlalmas taraftar olmu ve
Trklerin Avrupa'dan atlmasn savunmutur. Ona gre, Trkiye'nin yaama
sna izin verilse bile, dileri sklmeliydi
107
. Trkleri desteklemeyi vaadeden
Lord Deby'nin, stanbul Konferansna gnderdii temsilci buydu.
stanbul Konferansnn aldnn ertesi gn devleder, aldklar kararlar,
Srbistan, Karada, Bosna-Hersek ve Bulgaristan'a ait olmak zere, drt blm
halinde Bbli'ye tebli ettiler
108
. Kararlar zet olarak yleydi: Srbistan ve
Karada'n snrlar geniletiliyordu. Bosna ve Hersek iki zerk vilyet oluyor ve
valileri devletlerin onay ile tayin edilecekti. Bosna ve Hersekin yerli milis kuvvet
leri olacak ve vergilerin te biri mahallinde harcanacakt. Bulgaristan ise, dou
ve bat olmak zere iki vilayete ayrlyordu ve bu vilyetlerin bana Hristiyan vali
getirilecekti. Bosna ve Hersek'teki zerk ynetim, aynen Bulgaristan'da da uygu
lanacakt. Ayrca, Bosna, Hersek ve Bulgaristanda yaplacak reformlar, yabanc
devletlerin temsilcilerinden oluan komisyonlarn gzetiminde yrtlecekti.
Nihayet, Bulgaristan'daki komisyonun gvenliini salamak iin, buraya 5.000
Belika askeri gnderilecekti.
10
10
Karal, Osmanl Talihi, Cilt VIII, s. 9.
100
Mir't- Hakikat, s. 213. stanbul Konferans tutanaklarnn tam metni: Noradounghian,
Receil dActes..., Tome III, p. 400-494.
107
Sumner, ayn eser, p. 237.
108
Kararlarn tam metni: Mir't- Hakikat, s. 208-212.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
514 FAHR ARMAOGLU
Konferans tekliflerinin kabul edilmesi iin Salisbuy ok aba harcad.
Hatta Padiah Abdlhamid'e de bir rapor sunarak, tekliflerin reddi halinde,
Rusya ile sava kacan, bu savata Osmanl Devleti'nin yapayalnz kalacan
ve sonunda da her taraftan saldrya urayp paralanacan ileri srd
109
. Aa
yukar ayn nitelikli bir mektubu Sadrazam Mithat Paa'ya da gnderdi
110
.
Mithat Paa tekliflerin reddi taraftaryd. Devletlerin teklifleri renilince,
stanbul'da halk gayelana geldi. Mithat Paa, daha salam yrmek iin, meclis-
i umumi ad altnda bir danma meclisi toplad. 200 kiinin katld b
Meclis'e, devletin asker ve sivil ileri gelenleri, eski vekiller, ulema, Rum ve
Ermeni Patrik vekilleri, Hahamba kaymakam, v.s. arlmt. Bir-iki kiinin d
nda, katlanlarn hepsi, tekliflerin reddi iin heyecanl konumalar yaptlar.
Eski Sadrazam Mehmed Rt Paa, Hayat ruh ile kaimdir. Devletlerin nl is
tiklldir. Yaplan teklifler devletimizin ruhunu ortadan kaldrp bizi ruhsuz bir
beden haline dndrr deyip tekliflerin reddedilmesini istedi. Katolik Ermeni
liderlerinden Papaz Efyeciyan Efendi ise, Beyz seedeberi ecdadmzn
kemikleri mterek ayn vatanda yatyor. Onlardan bize miras kalan vatann mu
hafazas birinci vazifemizdir... lm tabidir... Fakat erefsizce lmekle, erefli
lmek arasnda pek byk fark vadr. Mutlaka kurun yiyerek leceksek, gs
ten yenecek kurunu, arkadan gelecek kuruna tercih etmeliyiz, diyordu. Dier
konumaclar da ayn ekilde ifadelerde bulundular
111
. Sonunda, Padiahn da
onay alnarak ve hukukumuzun yabanclarn tahakkm altnda kalmasna raz
olduumuz takdirde, dnyann gznde zerrece itibarmz kalmayaca" gerek
esi le stanbul Konferans teklifleri (veya kararlar) reddedildi. Mamafih, bu red
olaynda, Salisbury'nin aksine, ngiliz elisi Elliot ile Dileri bakan Deby'nin
telkinleri nemli rol oynamtr
112
.
Osmanl Devleti Konferans tekliflerini 20 Ocak 1877 de reddetmiti.
Konferansa katlan delegeler iin yapacak bir ey kalmadndan, hepsi
stanbul'u terketti. Fakat her ey burada bitmedi.
Tabiatile, bu olaylar sonucu Osmanl Devleti'nin, bata Rusya olmak zere,
devletlerle mnasebetleri gerginleti. Padiah II. Abdlhamid, Osmanl
Devleti'nin bu duruma gelmesinden holanmad. stanbul Konferans'nn so
nusuz kalmasnn sorumlusu olarak, Mithat Paa'nn sert tutumunu gryordu.
Rusya'nn Mithat Paa lakkndaki kanaati de aynen Padiah'nki gibiydi. Bu se
beplerle, Abdlhamid, 5 ubat akam, hanedan dman ve cumhuriyeti ol
duu hususunda phe ettii
113
Mithat Paa'y tutuklatt ve Brindisi'ye (talya)
srgn et. Yerine, Sadrazamla Eem Paa getirildi.
109
Raporun metni iin bak.: ayn eser, s. 214-215.
110
Bak. KaraI, Osmanl Tarihi Cilt VIII, s. 33.
111
Bak.: Mir't- Hakikili, s. 218-219.
112
Karal, ayn eser, s. 35; Larmeroux, ad geen eser, p. 551-52.
113
Karal, ayn eser, s. 37.
515
Mithat Paa azledilmeden nce, Rusya'nn muhtemel bir saldrsna kar
asker hazrlklara girimiti. Rusya'daki hava ise ok daha sertti. Rus yneticileri
arasnda savaa gidilip gidilmemesi tartmalar yaplyordu. stanbul
Konferans'nm baarszl karsnda Avusturya, Rusya'nn harekete geeceini
bildiinden, ve bunu da nleyemiyeceini anladndan, Rusya ile bir anlama
yaparak, sava sonunda onun Balkanlar'daki yaylmasn frenlemek istedi. Ayn
ekilde Rusya da, Osmanl Devleti'nin sonu yakn grnen savata, Balkanlarla
en fazla ilgili olan Avusturya ile anlamak istedi. zellikle Bismarck', U
mparatorlar Liginin bu huysuz iki yesinin uzlamasn desteklemesi zerine,
daha Konferans dalmadan, 15 Ocak 1877 de, Avusturya'nn tarafszln ve
Rusya'nn da asker harektnn snrlandrlmasn ngren bir anlama yapld.
Fakat bu asker anlamann yrrle girmesi, bunu tamamlyacak olan bir
siyas anlamann yaplmasna balanmt. Bu sebeple, 15 Ocak 1877 den itiba
ren Rusya ile Avusturya arasnda haftalar sren mzakereler yapld ve sonunda
18 Mart 1877 de bu siyas anlama da imzaland. Pete Anlamas denen bu an
lamaya, 15 Ocak 1877 tarihi konulmutur
111 * *
. Bu suretle, ok tartmal olan 8
Temmuz 1876 Reichstadt Anlamas nihayet bir akla kavumu olmaktayd.
Zira, Pete Anlamas'na gre, Avusturya Bosna-Hersek'i alyor, karlnda da
Rusya'y Balkanlar'da serbest brakyordu. Yalnz, bu son hususun art
Rusya'nn Balkanlar'da tek ve byk bir Slav Devleti kurmamasyd. Ne var ki,
Pete Anlamas, Bulgaristan sorununa bir aklk getirmemiti. Bulgaristan ne
kadar byk olacakt ?
llr

Rusya Pete Anlamas ile Avusturya ve Almanya'nn tarafszln saladktan

sonra, sorun ngiltere'nin durumuna kalyordu. Rusya, ngiltere Sorununu
zmek iin de, nce bir takm bar teebbslerde bulunmak istedi. nk,
Rus Saray'nda da sava aleyhtarlar vard. Bu srada Rusya kaynyordu. htillci
kaynamalar vard. Ayrca, savan diplomatik sonularndan da ekinenler
vard. Bu sebeple, gatiyef, 1877 Mart aynda Avrupa bakentlerini dolaarak,
Balkan sorunlar ile ilgili bir milletleraras konferansn verecei kararlarn uygu
lanmas grevinin Rusya'ya verilmesi iin devletleri iknaya alt. ar,
Panslavistlei ve askerlerin istedii gibi, savaa gitmeden nce, son defa bir ba
r yolu denemek istiyordu. gnatiyef zellikle, ngiltere'yi yeni bir konferansa
raz etmeye alt. Fakat gnatiyefin Londra grmeleri ok etin geti, ve bir
sonu alamad. Rusya'nn Londra elisi Shuvalov, bu mzakereleri, hal s
tnde dans etmeye benzetmitir
116
. ngiltere'nin zerinde durduu, Rusya'nn,
asker hazrlklardan vazgemesiydi ki, gnatiyef buna yanamad. Lkin,
gnatiyefin Londra'dan ayrlp Petersburga vard gn, yani 31 Mart 1877 gn,
111
Suraner, Russia and e Balkans, p. 278. Siyas anlama mzakereleri iin bak.: s. 279-289.
lu
Sumner, ayn eser, p. 286.
1111
Sumner, ad geen eser, p. 264.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
516 FAHR ARMAOLU
alt devletin onay ile, Londra Protokol adn alan belge Londra'da kabul
edildi
117
.
Londra Protokol, Srbistan'la 1 Mart 1877 de yaplan bar senet kabul
ediyor ve Karada'n snrlarnn da dzeltilmesini ve Bosna, Hersek ve
Bulgaristanda reformlarn yaplmasn istiyor ve Hristiyan tebaann durumlar
dzeltilmeyecek olursa... Hristiyan halkn huzur ve gvenini salamaya en elve
rili grecekleri tedbirleri mzakere etmek hakkn muhafaza ederler diyordu.
ngiltere yine 31 Mart 1877 gn, Protokol'un imtzasndan nce yapt be
yanda Osmanl Devleti'nin, bu tekliferi reddi halinde ve bar korunamazsa,
kendisini bu Protokol ile bal saymayacan bildirdi
118
. lgintir, Londra'daki
talya elisi de, devletler arasnda bu Protokol ile salanan ittifak devam ettii
srece Hkmetinin bu Protokol'a bal kalacan beyan etti
119
.
ngiltere'nin tutumundan cesaret alan Osmanl Devleti, 3 Nisan 1877 de
kendisine bildirilen Londra Protokol'n, Heyet-i Vkel'da (Bakanlar Kurulu)
uzun tartmalardan sonra
120
, hak ve istikllini korumak zorunluluu ve
toprak btnlne ve bamszlna dokunmayan tavsiyeleri kabul ederek le
trl slahat yapacan bildirerek reddetti
121
. Rusya'nn aylardanberi bekledii
de buydu. Rus ar 12 Nisan 1877 gn yaynlad beyannamede, bundan n
ceki gelimeleri gereke gstererek, te bugn kahraman ordularmzn
Allah'n yardmna snarak, Osmanl snrlarn gemelerini emrediyoruz di
yordu
122
.
Tarihlerimizde 93 Harbi adn alan Osmanl-Rus sava byle balam
oluyordu.
7. OSMANLI-RUS SAVAI VE AYASTEFANOS BARII
stanbul'daki Rusya elilii maslahatgzar, 23 Nisan 1877 de Osmanl
Hariciye Nezaretine bir nota vererek, Rusyann Osmanl Devletile olan diplo
matik mnasebetlerini kestiini bildirdi. Ayn gn de, Gorakof, Petersburg'daki
Osmanl maslahatgzarna, Rusya'nn Osmanl Devletile sava halinde olduunu
bildirdi.
Sava knca, Osmanl Devleti, devletlere bavurarak, 1856 Paris Antlamas
gereince, onlarn aracln istediyse de, kimse yerinden kmldamad. Yalnz,
117
Londra Protokol'nn Trke tercme metni: Mir't- Hakikat, s. 278-279; Ali Fuat Tiirkgeldi,
Mesil-i Mhimme-i Siyasivye (Yayna hazrlayan: Prof. Dr. Bekir Stk Baykal), Trk Tarih Kurumu
Yayn, 1957, Cilt II, s. 261-262.
118
Beyann mei: Mir't- Hakikat., s. 279; Mesil-i Mhimme-i Siyasiye, Cilt II, s. 262.
119
Mir't- Hakikat, s. 279.
120
Tartmalar ii bak.: ayn eser, s. 263-272.
121
Cevabn metni: Mesil-i Mhimme-i Siyasivye, Cilt II, s. 263-270.
122
Beyannamenin metni: ayn eser, Cilt II, s. 275-276; Mir't- Hakikat, s. 325-326.
517
Goakof, Avrupa devletlerine gnderdii bir muhtrada, sava sebebi olarak,
Osmanl Devleti'nin, devletlerin btn tekliflerini reddetmesini ve reformlara
yanamamasn gstermi ve Rusya'nn hareketinin de btn devletlerin grle
rine uygun dt iddiasnda bulunmutu
123
. Lord Derby ise, Gorakofun bu
muhtrasna 2 Mays 1877 de verdii cevapta
121
, Rusya'nn hareketini onaylama
dn bildirerek protesto etti. ngiltere bu protesto ile de yetinmeyerek, 6
Mays'ta Rusya'ya verdii bir nota ile
123
, u hususlar bildirdi: 1) ngiltere, sata
karsnda tarafszln iln etmitir ve kendisinden yardm beklememesini de
Osmanl Devleti'ne bildirmitir. 2) ngiltere, Hindistan ile, dnya ticaretinin g
venlii iin gerekli olan Svey Kanal'na hi bir zarar verilmemesini, savaan ta
raflardan ister. 3) ngiltere, stanbul ehrinin, imdiki sahibinden bakasnn
eline gemesine kaytsz kalamaz. 4) stanbul ve anakkale Boazlar'nn bu
gnk rejimi hi bir ekilde deitirilemez. 5) ngiltere'nin, Basra Kfezi'nde,
korumaya mecbur olduu karlar vardr. 6) ngiltere, Bulgaristan igal edilecek
olursa, bunun geici olaca hususunda ar'n vermi olduu teminat tekrar
hatrlatr. 7) ngiltere, sava karsndaki tarafszln, bu artlara bal olarak
srdrecekr.
ngiltere, Rusya'nn sava harekn ve siyasal sonularn, bu ekilde, pei
nen snrlandrm oluyordu.
Osmanl-Rus sava karsnda, Avusturya-Macaristan da hemen hemen ayn
tutumu ald. mparator Franois-Joseph, aadaki artlar erevesinde tarafsz
kalacan, fakat bu artlar gereklemez ise, Balkan yarmadasnn Bat ksmla
rn igal edeceini Rusya'ya bildirdi. artlar yleydi: 1) Trk
mpaatorluu'nun Hristiyan halk zerinde hi bir devlet tekelci himaye kura
maz. 2) Rusya, Tuna'nm gneyinde hi bir topra igal etmeyecek,
Romanya'nn toprak btnlne sayg gsterecek ve stanbul'a dokunmayacak
tr. 3) Rusya, Slav-olmayan halklar aleyhine olarak, hi bir Slav devleti kurmaya
cak, Bulgaristan zerinde zel haklara sahip olmayacak ve Bulgaristan, ne bir
Rus ve ne de bir Avusturya prensi tarafndan ynetilecektir. 4) Rusya, asker ha
rekt iin Srbistan topraklarndan asker geirmeyecektir. Bu artlar Rusya iin
ar olmakla beraber, hazmetmek zorunda kald
121 * *
.
Fakat Avusturya'nn bu artlarnn hepsinin gereklemesi mmkn olmad.
Zira, Rusyann asker plnlarnda, Tuna'y geip, Osmanl ordusunu ikiye ayr
dktan sonra Edirne'ye ynelme ngrlmt
127
. Bu sebeple Rusya, 16 Nisan
1877 de, Osmanl Devleti'ne tbi bir prenslik olan Romanya ile bir anlama ya
123
Muhtra 'nn metni: Mir't- Hakikat, s. 327-328.
123
Cevabn metni: ayn eser, s. 328-329.
12
Notann Trke metni: ayn eser, s. 330-331.
1211
Debidour, La Rvolution, p. 502.
127
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 46.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
518 FAHR ARMAOLU
parak, Tuna'y at. 22 Maysta ise, Romanya, Osmanl Devleti'ne sava iln ede
rek, Rusya'nn yannda yer ald. Bu gelimeler zerine ngiltere, Avusturya'ya
bavurup, Avusturya'nn karadan ve kendisinin de denizden harekete gemesi
hususunda bir anlama teklif ettiyse de, Dileri Bakan Andrassy, Rusya'nn,
kendisile yapm olduu anlamalara sadk kalacana inanyordu. Ayrca,
ngiltereye de gveni yoktu ve ngilterenin, ateten kestaneleri, kendi adna
Avusturya'ya ekrmek istemesinden phelendi
128
. ki ay sren mzakerelerden
sonra, Austos aynda, ancak, bir tehdit halinde, karlkl karlarnn korun
mas ve savunulmas hususunda alnacak tedbirler iin birbirlerine danmala
rn ngren szl bir anlama yaplabildi.
Sava gelimelerini u ekilde zetleyebiliriz: Savan kmas zerine
Srbistan ve Karada da Osmanl Devletine kar savaa katldlar. Romanya'nn
durumundan biraz nce sz ettik. Yunanistan da, Osmanl Devleti'nin bu skk
ve zor durumundan yararlanp, toprak ele geirmek iin, o da Rusya'nn ya
nnda savaa katlmak istediyse de, Ingiltere'nin basks zerine yerinden kml-
dayamad.
Bundan nceki Trk-Rs savalarnda olduu gibi, bu sava da, Balkanlar
(veya Tuna) ve Kafkas cepheleri olmak zere iki cephede cereyan etti.
Romanya'dan geerek Tuna'ya varan Ruslar, ilk hamlede, Tuna'daki Osmanl
donanmasn yok etmeye muvaffak oldular. Haziran ayn sonunda Ruslar,
Rusuk ile Nibolu arasnda Zitovi'den Tuna'y atktan sonra, Temmuz ayn
dan itibaren, Gazi Osman Paa'nn savunduu Plevne'ye saldrmaya baladlar
12
'.
Fakat Plevne'de Ruslar, hi beklemedikleri bir durumla karlatlar. Osman
Paa Plevne'yi iddee savunuyordu. Ruslar Plevne'yi almak iin 100 bin kiilik
bir kuvvet 450 topla saldrya getiler. Osman Paa'nn kuvveti ise 25 bin kii ve
70 toptan ibaretti. Buna ramen, Ruslarn Plevne'ye kar dalga dalga giritikleri
hcumlar geri pskrtlyor ve Ruslar ar kayplara uruyordu. ar II.
Aleksandr da Plevne cephesine gelmiti. Rus kuvvetlerinin urad ar kayplar
karsnda kendisini tutamam ve Burada Hristiyanlk mahvoluyor diye ba
rmt
130
.
Ruslar bu ar kayplar karsnda, saldrlardan vazgeip, Plevne'yi ka
demeli olarak kuattlar. Plevne'yi almadan gneye Balkanlara inmeyi tehlikeli
buldular. Rus kuatmas Osman Paa'y g duruma soktu. nk tamamen
ember iindeydi ve ne len ve yaralanan askerin yerine yeni kuvvet alabiliyor ve
ne de dardan yiyecek, cepane ve salk malzemesi salayabiliyordu. Ruslar ku
atmay 130 bin kiilik bir kuvvetle yapyordu. Plevne muharebeleri Temmuz
128
Sumner, ad geen eser, p. 320.
120
Plevne muharebeleri iin bak.: Mir't- Hakikat, s. 467494.
130
ayn eser, s. 454.
519
aynda balamt. Osman Paa kuatmaya bir ka ay dayandktan sonra, aresiz
kalarak ve kendisi de yaral olduu halde 10 Aralk 1877 de teslim olmak zo
runda kald. ar ve generalleri kendisine byfk sayg gsterdiler ve Aleksandr
kendi eliyle Osman Paann klcn iade etti
131
.
Kafkas Cephesi'e gelince: Savan balamasile birlikte, Rus kuvvetleri
Arpaay snrn aarak Trk topraklarnda eitli noktalarda saldrlara balad
lar. Kazman, Ardahan ve Beyazt dt ve Kars muhasara edildi. Kafkas
Cephesi Komutan Ahmet Muhtar Paa, kar saldrya geerek Kars' kurtardysa
da, Kasm 1877 de Ruslar Kars' tekrar ele geirmeye muvaffak oldular. Bundan
sonra da Erzurum'a ilerlemeye baladlar.
Plevne dtkten sonra Rus kuvvetleri Balkan dalarn aarak Edirne isti
kametinde ilerlemeye balad. Yaplan muharabelerde Trk kuvvetleri yenildiler.
Ruslar 4 Ocak 1878 de Sofya'ya girdiler. Arkasndan da 20 Ocak'da Edirne'ye
girmeye muvaffak oldular.
Bu srada Srplar Ni'i zaptettikten sonra Vranya'da Osmanl kuvvetlerini
bozmular ve Sofya'y alm olan Ruslarla balant kurmulard. Karadallar da
Nikii'i almlar ve Antivari'yi de zaptederek Adriyatik kylarna ulamlard
132
.
Plevne, sade asker bakmdan deil, milletleraras gelimeler bakmndan da
bir dnm noktas oldu. nk Plevne'ni dmesi Edirne'nin kaplarn,
Edirne'nin kaybedilmesi ise stanbul kaplarn am oluyordu. Bu nemli du
rum karsnda, Osmanl Devleti, 1856 Paris Antlamam imzalayan devletlere
bavurduysa da, zaten her devlet kendi yolunu tutturmu olduundan, kimseden
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
131
Mi't- Hakikat, s.494 de, Osman Paa'nn teslimini u ekilde anlatr: Gazi Osman Paa'nn
teslim olma kararn mteakip, Rus ar Plevne kasabasna gelerek, Osman Paa'y da oraya getirtmiti.
Osman Paa, ar'n ikametgh olan evin kapsndan ieri girdiinde 150 kadar Rus subay Yaa
Osman" diye bardlar. Osman Paa, bir koltuunda ordu bahekimi Hasib Bey ve bir koltuunda da
hizmetisi bulunduu halde evin st katma karlarak arn odasna girdiinde, ar ve generalleri
kendisini ayakta karladlar. ar, Nereye gidiyordunuz? Yzaitm bin Rus askeri ile kuatma altnda
olduunuzu bilmiyor muydunuz?"diye sorunca, Evet biliyordum, fakat maksadm sava hannz varp
kmakt. Geri bizim klfetimiz sizinkie nisbetie azd, ancak bundan nce stn geldiimiz
muharebelerde de klfetimiz o nisbette idi. stnlk aza oa bakmaz " cevabn verdi. ar, niin silh
brakmadnz?" diye sorunca: Devletim bana dman ok grnce silh teslim et demedi, kavga iin
gnderdi" dedi. Bunun zerine ar, Senin gibi bir kumandann klc alnmaz. Burada ve Rusya'da
klcn tamakta serbestsin. Rusya'da bir Rus generali gibi karlanacaksnz diyerek konumasn bitirdi.
Bundan sonra Osman Paay Rus kararghna gtrdler ve oradan Bkre yoluyla Rusya'ya sevkedip
Harkof kasabasnda kendisine ikametgh tahsis ettiler. Osman Paa yolda giderken karlat
Bakomutan Grandk Nikola tarafndan da tebrik edilmitir.
Padiah da Gazi Osman Paa'ya bir tebrik ve takdir telgraf gndererek, kendisine Nia- Osmani"
tevcih etmitir. Padiah telgrafnda, dier asker ve subaylara da gerekli nianlarn verileceini bildirmi
ve Osman Paaya Gazanla Osmanlln ann ve ordumuzun eref re haysiyetini ycelttin... z
evltlarn olan btn komutan ve subaylarma ve riin kaynam olan muzaffer askerlerime, ayr ayr
selm ederim "demitir.
132
Karal, Cilt VIII, s. 52.
520 FAHR ARMAOLU
olumlu bir tepki alamad. Bu sebeple, daha Ruslarn Edirne'ye yaklamakta ol
duu bir srada, Osmanl Devleti 22 Ocak 1878 de Ruslara mtareke teklif etmek
zorunda kald. Lkin Ruslarn mtareke iin ileri srd artlar gayet ard
133
.
Osmanl delegeleri Server ve Namk Paalar stanbul'dan kabul veya red husu
sunda talimat istediler. stanbul birbirine girdi. Tartmalar srasnda, Rus or
dusunun stanbul'u almas halinde, bakentin Anadolu'ya, Gelibolu'ya veya
Msr'a nakli gibi ihtimaller bile sz konusu oldu. Ne var ki, Rus komutanlar
stanbul'un cevabn beklemeden Osmanl murahhaslar ile mtareke imzalad
lar. 31 Ocak 1878 gn Edirne'de iki belge imzalanmtr. Birinci belge, Dileri
Bakan Server Paa ve Hazine-i Hassa Nzr Namk Paa ile Rus Ordusu
Bakomutan Grandk Nikola arasnda imzalanan Sulh Mazbatas, yani Bar
Tutana "dr
134
. Tutanak, daha sonra ayrntlar mzakere edilmek zere, barn
temel ilkelerini belirliyordu ki, bu ilkeler Ayastefanos Bar'nn esaslar olacak
tr.
kinci belge ise mtareke szlemesidir
135
. Bu belge askeri temsilciler tara
fndan imzalanmtr. Mtareke anlamas 10 maddelik olup, Osmanl
Devleti'nin hangi kalelerden ve nerelerden ekileceini belirtiyor ve mtareke
snrlarn tayin ediyordu. Bu erevede, anlamann 3. maddesine gre Rus or
dular atalca'ya kadar gelecek, fakat karsndaki Osmanl kuvvetleri ile ara
snda bir tarafsz blge bulunacakt. Mtareke anlamas, ayn zamanda,
Romanya, Srbistan ve Karada ile de mtarekeyi kapsamaktayd.
Edirne mtarekesi ile Ruslar stanbul kaplarna kadar dayanmlardr. Rus
Bakomutan Grandk Nikola, Edirne istikametinde ilerlerken, Hi bir eyin
nnde durmamak zere, stanbula yrme emrini aldm ve yryeceim de
miti. Edirne'ye geldiinde ise, Allah'n izni ile Rus armasn aigrad
(stanbul) duvarlarna yaptracamdedi
136
.
Ruslarn, Edirne mtarekesi ile atalca'ya kadar gelme imknn elde etme
leri, ngiltere ile bir krizin domasna sebep oldu. ngiltere, stanbul'un,
Ruslarn eline dmesinden korktu ve ngilterede byk heyecan meydana
geldi. Avusturya da ayn durumdayd, fakat ngiltere ii sonuna kadar gtrmeye
kararl grnyordu. Zira ngiliz hkmeti, stanbul'daki tebaasn korumak
bahanesile stanbul nlerine bir donanma gndermeye karar verdi. Bunun ze
rine Rusya da, stanbula bir askeri kuvvet gndereceini bildirdi. Bu durum
133
Bu artlar iin bak.: Karal ayn eser, s. 59.
134
Bar Tutana'nm Trke metni: Mir't- Hakikat, s.542-543. Franszca metin: Noradounghian,
Recueil d'Actes..., Tome III, p. 507-508.
13:1
Mtareke szlemesinin metni: Mirt- Hakikat, s.543-545; Mecmua-i Muahedat, Cilt 4,
stanbul, Ceride-i Askeriye Matbaas, 1298, s. 177-183; Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih
Metinleri, s. 381-385.
1311
Cahuet, Question d'Orient, p. 392; Driault, Question d'Orient, p. 228.
521
Padiah ve Bbli'yi tellandrd. Zira, Rusya ve ngiltere, stanbulda silhl bir
atmaya girecek gibi bir duruma gelmiti. Osmanl Devleti ise, atalcaya kadar
gelmi olan Ruslar daha fazla kzdrmamak iin, ngiltere'yi teebbsnden vaz
geirmeye alt ve ngiltere'ye kar cephe ald. Fakat sonunda kriz giderildi.
ngiltere donanmasn stanbul'a nne kadar getirmeyip Mudanya'da tuttu.
Buna karlk Ruslara da, ekmece'de nemli bir asker kuvveti tutma izni ve
rildi, Kriz byle bir uzlama ile sona erdi
137
.
Rusya ile Osmanl Devleti arasndaki bara gemeden, I. Meruyet ile ilgili
bir gelimeye de ksaca deinelim.
Daha nce de belirttiimiz gibi, daha sava kmadan, Abdlhamid, Mithat
Paa'dan korktuundan, onu Brindisi'ye, Namk Kemal'i de Midilli'ye srmt.
Bundan sonra sadarete, Ethem ve Ahmet Hamdi Paalar getirildi ve Edirne m
tarekesi imzalandnda da Ahmet Vefk Paa Sadrazamd. Savan kt gidiat,
stanbul'da yiyecek sknts ekilmesi, bir yandan halkn honutsuzluunu artt
rrken, te yandan ynetim de ar eletirilere hedef oluyordu. Bu atmosferde
bir ayaklanmann kmasndan korkan Padiah II. Abdlhamid, Anayasa'nn
kendisine verdii yetkiye dayanarak, 13 ubat 1878 de Meclis'i feshetti. Bu suretle
Abdlhamid'in otuz yl srecek olan istibdad balam oluyordu.
Osmanl Devletile Rusya arasnda bar antlamas, 3 Mart 1878 de
Ayastefanos'ta (Bugnk Yeilky) imzaland
138
. Barn temel ilkeleri zaten
Edirne'de kabul edilmiti. Bar Antlamasnn Ayastefanos'ta mzakere ve imza
edilmesini, Rus Bakomutan istemiti. Ayastefanos stanbul'un kaps demekti.
Rusya, bar antlamasn bu yerde Osmanllara imza ettirmekle, hem Balkan
Slavlanna ve hem de byk devletlere kuvvet ve kudretini gstermek istiyordu.
Bundan baka, mzakerelerde, Osmanl Devleti'nin itiraz ve direnmelerine de
imkn brakmayacakt
139
. stanbul'un dibinde bulunan Ayastefanos, deta
Demokles'in klc gibi bir yerdi.
29 maddeden meydana gelen Ayastefanos antlamasnn balca hkmleri
u konular zerinde younlamaktayd:
1) Karada, Srbistan ve Romanya, bamsz devletler oluyorlar ve topraklar
geniletiliyordu. Karada Antivari ve Dulcigno limanlarn alarak Adariyatik
Denizi'ne kyor ve Srbistan da Ni i alyordu. Romanya, Besarabya y tm ile
Rusya'ya vermekte, buna karlk Dobruca'y almaktayd. (Madde 2, 3 ve 5).
137
Bu kriz iin bak.: Miat- Hakikat, s.554-561.
138
Ayastefanos antlamasnn metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 183-201; Erim, ad geen eser,
s. 387-400; Mirt- Hakikat, s.575-581; Noradougnhian, Recueil d'Actes..., Tome III, p. 509-521; Albin,
Les Grands Traits..., p. 187-201.
139
Karal, Cilt VIII, s. 64.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
522 FAHR ARMAOGLU
2) Ayastefanos antlamasnn en nemli hkmleri Bulgaristan'a ait olan
lardr. Osmanl Devleti'ne vergi ba ile bal byk bir Bulgaristan Prenslii or
taya kyordu. Bu Prensliin snrlar, kuzeyde Tuna'ya, douda Kara Deniz'e,
gneyde Ege Denizi'ne ve batda da Arnavutlua dayanmaktayd. Yani Dou
Rumeli, Bat Trakya ve Makedonya, Bulgaristan snrlar iinde alyordu. (Madde
6).
3) Bosna ve Hersek'te stanbul Konferansnn hazrlad slahat yaplacakt.
Bu iki toprak zeride, dolayl bir ekilde Avusturya ile Rusya'nn kontrol tesis
ediliyordu. (Madde 14).
4) Ermenistan'da mahall menfaatlerin gerektirdii slahat yaplacak ve
Ermeniler, Krtlerle erkeslere kar korunacak. (Madde 16).
5) Girid'de 1868 denberi uygulanmakta olan ynetim ekli, eskisi gibi devam
edecek, fakat Osmanl Devleti, Arnavutluk, Trhala ve Rumeli'nin dier yerle
rinde de ayn ynetim eklini uygulayacakt. (Madde 15)
6) Osmanl Devleti Rusya'ya 1 milyar 410 milyon ruble sava tazminat de
yecekti. (Madde 19). Fakat Rus ar, Devlet-i Aliyyenin mkilt- mliyesini pi-i
nazar- dikkate alarak, yani Osmanl Devleti'nin mal skntsn gznnde bu
lundurarak, bu tazminatn 1 milyar 110 milyonundan vazgeiyor, fakat buna kar
lk, Batum, Kars, Ardahan, Elekirt ve Beyazt Rusya'ya braklyordu.
3 Mart gn Ayastefanos antlamasnn imzas zerine Grandk Nikola,
Ayestefanos (Yeilky) kynn dna kp, ordunun btn komutan, subay ve
erlerini toplayp, top alar ve sevin lklar arasnda, byk bir tren dzen
lemi ve askerine hitaben, Trkler malp old, bar yapld. te stanbul!
diye barmtr
110
.
Ayastefanos Antlamasnn zelliklerinden biri de, Ermeni sorunu konu
sundaki 16. maddedir. Edirne Bar Tutananda Ermenilere ait hi bir ey
yoktu. Fakat Rus kuvvetlerinin Ayastefanos'a yaklatklar bir srada, stanbul
Ermeni Patrii Narses Varjabedyan ve dier Ermeni liderleri Rusya nezdinde te
ebbste bulunarak Sivas, Van, Mu ve Erzurum vilyetlerine zerklik verilmesini
ve bu vilyetlerin bir sre Rus igali altnda tutulmasn istemilerdir. gnadyef,
Ermeni sorununun Ayastefanos Anamasnda yer almas erefinin (!) kendisine
ait olduunu ileri srmtr. Ne olursa olsun, 16. madde gayet tehlikeli ve
mphemdi. Reformlardan sz ediliyiordu. Neydi bu reformlar? Ermenilerle
meskn vilyetler deniyordu. Neydi bu vilyetler? Ermenilerin Krtlere ve
erkeslere kar korunmas iin garantilerden sz ediliyordu. Neydi bu garanti
ler?. Bunlar hep belirsiz, mphem ifadelerdi
140 141
. Rus ordusunun Plevne'den,
140
Mir't- Hakkat, s. 573.
141
Sumner, Russia and the Balkans, p. 416.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 523
stanbul varolarna kadar kazand zaferler, gnatiyefi kariyerinin en yksek
noktasna kard
142
.
Ayastefanos'un bir dier zellii de, bir Mukaddemat- Sulhiye yani bir
n Bar baln tamasdr. Zira, Plevne'den sonra Ruslarn Edirne istika
metine ynelmeleri karsnda, zellikle ngiltere ve Avusturya'nn bakaldrma
lar ve barn ancak bir Avrupa konferansnda dzenlenebilecei konusundaki
itirazlar ve Rusya'nn da buna raz olmas, Ayastefanos'u bir geici bar ant
lamas bir Mukaddemat- Sulhiyye" niteliine sokmutur. O kadar ki, Rusya
Babakan Gorakov, Ocak 1878 sonunda, bir Avrupa Kongresinin (Konferans
deyimini baz sebeplerle kabul etmemitir) Berlin'de yaplmasn istemiti.
Avusturya ise Viyana'da yapmaya heveslenmiti. Gorakof, ne Viyana'y, ne de
Londra'y kabul etmedi
143
.
8. BERLN KONGRES VE 1878 BERLN ANTLAMASI
Gorakof, Ayastefanos Antlamasnn bir byk devletler Kongresi'nde ele
alnmasn kabul ederken, antlamann sadece Avrupa'y ilgilendiren hkmle
rinin ele alnmasn ileri srd. ngiltere ve Avusturya-Macaristan, zellikle
ngiltere bunu kabul etmedi. Onlar btn antlamann, 1856 Paris Antlamasn
imzalayan devletler tarafndan ele alnmasn istediler. Bunun da sebebi,
Antlama'nn, hem douda Asya tarafnda ve hem de Balkanlar'da Rusya'ya b
yk bir stnlk salam olmasyd. Hem ngiltere ve hem de Avusturya iin,
birinci sorun, ortaya bir Byk Bulgaristann karlm olmasyd.
Avusturya, byle geni ve byk bir Bulgaristan'n, kendisinin Selanik yo
lunu keseceini grd. Ayrca, Bulgaristan Rusya'nn etkisinde olacana gre,
Rusya'nun Balkanlar'daki egemenlii tartmasz bir dayanak kazanm olacakt.
Kald ki, Rusya, Ayastefanos ile Karada'n da topraklarn geniletip bu devleti
bamsz yapmakla, Avusturya'nn Adriyatik'e kn da engellemek istiyordu
144
.
Ayrca, Avusturya ile Rusya arasnda, 1877 Martnda yaplan Pete Anlamas,
Bosna-Hersek'i Avusturya'ya brakm iken, 31 Ocak 1878 gn Osmanl Devletile
imzald Edirne Bar Tutana nda (Mad. 4), Rusya, Bosna-Hersek'e zerklik
verdii gibi, imdi Ayastefanos Antlamas ile, bu topraklar zerinde, Avusturya
ile birlikte ortak kontrol tesis ediyordu. Avusturya btn bunlarn dzeltilmesini
istiyordu.
Mamafih, Avusturya, Berlin Kongresi'ni beklemeden ve Kongre'ye bir olup
bitti ile gitmek iin, Osmanl Devletile Bosna-Hersek konusunda bir anlama
yapmak istedi. stanbul'daki Avusturya elisi, Hariciye Nzn Safvet paa ile yap
142
Sumner, ayn eser, p. 399.
143
ayn eser, p. 434.
144
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 68.
524 FAHR ARMAOLU
t bir grmede, Balkanlarn durumunu uzun uzun aklayp, Osmanl
Devleti'nin karlaca glklere dikkati ektikten sonra, Bu sebeple Devletim,
Osmanl Devleti'nin Rumeli'de devamn salamak iin sarfedecei fedakrca
gayretlere karlk, Bosa-Hersek'in kendisine braklmasn teklif eder dedi.
Eli, bir de tehdit savurarak, eer Osmanl Devleti bu teklifi kabul etmeyecek
olursa, Avusturya'nn da Kongre'de, Bulgaristan'n, Srbistan ve Karada'n snr
larnn daraltlmas iin hi bir aba harcamyacan ve ayrca, Srbistan ve
Karada'n tahrik ve fesatlar dolaysile buralarda karklk karsa,
Avusturya'nn Bosna-Hersek'e asker sokmak zorunda kalacan da szlerine ilve
etti
1-15
. Fakat Osmanl Devleti bu teklifi ekinmeden reddetti.
ngiltere'ye gelince: ngiliz kabinesi iin hazrlanan 3 Mays 1878 gnl
gayet gizli (Most Confidential) bir raporda
146
, ngiltere'nin Ayastefanos'a itiraz
lar, nce noktada toplanyordu: 1) Ege kylarna yeni bir denizci devlet k
maktadr. 2) Balkan yarmadasnn Slav-olmayan halklar yokolma tehdidi alna
girmektedir. 3) Ayastefanos, Osmanl Devleti'ni o derece Rusya'nn etkisi alna
sokmaktadr ki, bu devletin, yapmas gereken ve dier devletleri de yakndan ilgi
lendiren fonksiyonlarn, bamsz bir ekilde ifa etmesi imknsz hale gelmek
tedir.
Rapor'a gre, birinci ve ikinci noktalarn ortadan kaldrlmas iin,
Bulgaristan'n Ege'den ve Makedonya'dan uzaklarlmas gerekir. Zira, kurulan
Byk Bulgaristan, stanbul'a ok yaklat gibi, Osmanl Devleti'nin Avrupa ile
balantsn da kesmekteydi.
nc sakncann giderilmesi ise, daha karmak olup, Ayestefanos'un
belki bir ok yerinde deiiklik yapmak gerekecektir. Bu arada Rusya'nn, Kara
Deniz'de nemli bir liman olan Batum'u almas ve ayrca, Kars bata olmak
zere bir dizi kaleleri ele geirmesi, gney istikametinde Mezopotamya ve Suriye
iin de tehlikeler yaratmaktadr. (Yani ngiltere'nin Hindistan yolu ve Basra teh
dit alna girmekteydi).
Nihayet, Rapor'a gre, sava tazminat hakkndaki hkmler de, Rusya'nn
dier Osmanl topraklarn ele geirmesine sebep olabilirdi.
Bu sebeplerle ngiltere, Ayastefanos'ta deiiklik yapacak olan deil, bar
antlamasn yeniden yazacak bir Kongre'nin toplanmasnda srarl oldu.
ngiltere'nin Ayestefanosa kar tutumu o derece sert oldu ki, Rusya, ya boyun
emek veya yeni bir sava gze almak gibi iki ktan birini tercih zorunda kald.
Yeni bir savatan km iken, belki karsna bir ok devleti alacak olan bir sa
va gze alamad. Ve ngiltere ile, Ayestefanos antlamasnda onun istedii de-
4
I4
-' Bak.: Mi 't- Hakikat, s.596-597.
146
Raporun metni: Sumner, ad geen eser, s. 638-640.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 525
iiklikler konusunda mzakerelere girmek zorunda kald. Bu mzakerelerin
sonunda, yeni Dileri Bakan Salisbury ile, Rusya'nn Londra elisi Schouvaloff
arasnda, 30 Mays 1878 de iki Memorandum ve 31 Maysda da bir
Memorandum olmak zere Memorandum imzaland
147
.
1 Numaral Memorandum, esas itibarile Bulgaristan konusundayd. Bu
belge ile Bulgaristan'n snrlar yeniden iziliyor ve Bulgaristan Ege'den ve
Makedonya'dan uzaklarlyordu. Bulgaristan snrlar iinde Slav-olmayan un
sur bulunmayacakt. Ayrca, klen Bulgaristan da, kuzey ve gney olmak zere
ikiye ayrlyor ve her paraya ayr stat veriliyordu. Bu erevede, olmak zere,
Ermeniler iin yaplacak slahatta ngiltere'nin de sz sahibi olmas kabul edili
yordu. Ayn ey Tesalya ve Epir iin de sz konusuydu. Yine bu belgeye gre,
Rusya, Elekirt-Beyazt vdisini Osmanl Devletine iade edecekti. Sava tazminat
toprak kazanma ekline dntrlemiyecekti. Rusya, Kafkas snrlarn daha
teye, Anadolu istikametine gtremiyecekti.
2 Numaral Memorandum'un, arlkl konusu Boazlardr. Bu belgede,
Boazlar'n statsnde hi bir deiiklik yaplmamas kabul ediliyordu.
Gayet ksa olan 3 Numaral belge, Rusya, Elekirt ve Beyazt' Osmanl devle
tine iade ettikten sonra, snrlarn Kars, Batum ve Ayastefanos'un izdii izgi
nin batsna geirmemeyi taahht etmekteydi. Yani, Rusya'nn Dou
Anadolu'dan toprak koparmasnn Ingiltereyi ne derece tela drd bu
belgeden grlmekteydi.
ngiltere ile Rusya arasnda imzalanan bu Memorandumlarla, artk Berlin
Antlamas ekillenmi olmaktayd. uras gerektir ki, bu memorandunmlar,
Rusya'nn elinden pek ok kazancn geri alyordu. Bu, ayn zamanda,
ngilterenin Osmanl Devleti'ne nemli bir yardmyd. Fakat, Salisbury bu yar
dmn bedelini almaktan geri kalmayacakur. Buna aada deineceiz.
Bu ekilde ngiltere ile Rusya arasndaki przler giderildikten sonra, artk
Berlin Kongresi'nin toplanmas iin engel kalmyordu. Berlin Kongresi 13
Haziran 1878 de topland ve bir aylk almalardan sonra
148
, 13 Temmuz 1878
de Berlin Antlamasnn imzas ile sona erdi. Antlama'nn esaslar u ekilde
zeenebilir
149
:
14
14
' Bu Memorandumlarn metinleri: Sumner, ayn eser, p. 646-649; 1 ve 2 numaral
Memorandumlarn metni: Mir't- Hakikat, s.618-620. Ali Fuat Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Slyasiyye,
Git II, s. 334-336.
148
Berlin Kongresi'nin tutanaklar iin bak.: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 1-175;
Mecmua-i Muahedat, Cilt 5, s. 178-462.
149
64 maddelik Berlin Antlamasnn metni: Noradounghian, Tome IV, p. 175-198; Mecmua-i
Muahedat, Cilt 5, s. 110-141; Erim, ad geen eser, s. 403-424; Sumner, ad geen eser, p. 658-669. Mi 't-
Hakikat, s. 684-698; Albin, Les Grands Traits..., p. 204-228.
526 FAHR ARMAOGLU
1) Bulgaristan: Bulgaristan, Ayastefanos'ta olduu gibi, Osmanl Devleti'ne
vergi ba ile bal zerk bir prenslik oluyordu. Bir Hristiyan hkmeti ve milis
askeri olacak. Bulgaristan'da Osmanl askeri bulunmayacak. Bulgaristan pren
sini halk seecek, fakat byk devletlerin hkmdar ailelerinden hi kimse
Bulgaristan prensliine seilemeyecek.
Bulgaristan'n snrlar ok daraltlyordu. Dou Rumeli, Bat Trakya ve
Makedonya, geri alnyordu. Dou Rumeli'de zerk bir ynetim kurulmak ve
Makedonya'da da slahat yaplmak artile buralar Osmanl Devletine iade edili
yordu. Bu ekilde Bulgaristan, Tuna nehri ile Balkan dalar arasna skm
olmaktayd.
Bulgaristan'n bu ekilde kltlmesi ve zellikle Makedonya'dan ve
Ege'den uzaklarlmakla, hem ngiltere'nin ve hem de Avusturya'nn istedikleri
gereklemi olmaktayd.
2) Dou Rumeli (Mad. 13-22): Dou Rumeli, zerk bir eyalet olacak,
Hristiyan bir valisi bulunacak ve siyasal ve asker bakmdan Osmanl egemenlii
altnda kalacakr. Dou Rumeli Valisi, Osmanl Devleti tarafndan, devletlerin
onay ile atanacakr. veya d tehlike karsnda kaldnda, Vali, Osmanl as
kerinin yardmn isteyebilecektir. Osmanl Devletinin dier devvletlerle imzala
d btn anlama ve antlamalar Dou Rumeli'de de yrrlkte olacakr.
3) Girid (Mad. 23): 1868 de uygulanmaya balayan zerklik aynen devam
edecekti.
4) Yunanistan (Mad. 24): Yunanllar Berlin Kongresine katlmadlar. Yalnz
Yunanistan Kongreden baz isteklerde bulundu. Bu da, Tesalya, Epir ve Girid'in
Yunanistan'a verilmesiydi. Bu istekler hakknda karar verilmedi. Yalnz, 24 nc
maddeye gre, Osmanl Devletile Yunanistan, Yunanistan lehine baz snr dei
iklikleri yaplmas konusunu mzakere edecekler ve anlaamadklar takdirde,
byk devletlerin araclna bavuracaklard.
5) Bosna-Hersek (Mad. 25) Bosna-Hersek, geici olarak Avusturya'nn igal
ve idaresine braklyordu. Avusturya ayrca Yenipazar sancanda da asker bu
lundurmak hakkn elde ediyordu ki, bu suretle Srbistan ile Karada'n arasna
girmi oluyordu.
6) Karada (Mad. 26-33): Karada bamsz bir devlet oluyordu. Antivari li
mann alyor, Dulcigno'yu Osmanl Devleti'ne iade ediyordu. Karada'n sava
gemisi olmayacakt. Ayrca, Karada Osmanl borlarndan bir ksmn da ze
rine alyordu.
7
7) Srbistan (Mad. 34-42): Srbistan da bamsz oluyordu. O da Osmanl
borlarndan bir ksmn zerine alacakt. Srbistan Ni ve Pirot'u alyor, buna
karlk Metrovie'yi Osmanl Devletine iade ediyordu.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 527
8) Romanya (Mad. 43-57): Romanya'nn da bamszl kabul ediliyordu.
Ayastefanos'ta olduu gibi, Romanya, Besarabya'y Rusya'ya veriyor, buna karlk
Dobruca'y alyordu. Tuna Komisyonu, eskisi gibi faaliyet ve grevine devam
edecekti.
9) Osmal Devleti'nin Dou Snrlar (Mad. 58-60): Osmanl Devleti Kars,
Arahan ve Batum'u Rusya'ya terkediyordu. Batum serbest liman olacakt. Rusya
da Elekirt ve Beyazt' Osmanl Devleti'ne iade ediyordu. Kotur ehri ve toprak
larn da Osmanl Devleti ran'a terkediyordu.
10) Ermeniler (Mad. 61): Osmanl Devle, emeniler iin, mahall ihtiyala
rn gerektirdii slahat yapmay ve ermenilerin, Krtlere ve erkeslere kar g
venliini salamay taahht ediyordu. Bu hkm, sonradan, zellikle ngiltere
tarafndan istismar edilecek ve ngiltere'nin 1878 den itibaren Osmanl
Devleti'ne kar izlemeye balad paralama ve Osmanl topraklan zerinde
kendisine bal devletler kurma politikasnn bir vastas olacaktr.
11) Sava Tazminat: Berlin Kongresinde de Osmanl Devleti'nin Rusya'ya sa
va tazminat demesine karar verilmitir ki, bu konuda iki devlet arasnda iki
anlama yaplmtr. 8 ubat 1879 tarili anlama ile
130
tazminatn miktar 802 mil
yon 500 bin Frank olarak tesbit edilmi ve 14 Mays 1882 tarihli anlama ile de
!31

tazminatn ne ekilde denecei belirlenmitir.
9. BERLN KONGRESNDE BOAZLAR SORUNU
Daha nce de belirttiimiz gibi, ngiltere ile Rusya arasnda 30 Mays 1878
de imzalanm olan 2 Numaral Memorandum'da, Boazlar rejiminde statko
nun korunmas hususunda anlamaya varlmt. Bu anlamaya uygun olarak,
Berlin Antlamas'nn 63. maddesinde, 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlamas ile,
13 Mart 1871 tarihli Londra Anlamas'nn, herhangi bir ekilde kaldrlmam
olan hkmlerinin aynen yrrlkte devam ettii yazlmtr. Bunun dnda
Boazlar'la ilgili herhangi bir hkm yoktur.
Lkin Berlin Kongresi'nin 11 Temmuz gnl oturumunda ngiltere Dileri
Bakan Salisbury'nin yapt bir konuma, Boazlar konusunda bundan sonra
otuz yl srecek olan bir belirsizliin veya tartmann balangc olmutur.
ngiltere Dileri Bakanlna Nisan 1878 da geldiinde, Lord Salisbury'nin,
Boazlarn Kapall konusundaki klasik ngiliz grnden farkl grleri bu
lunuyordu. Daha Dileri Bakan olmadan, 1878 Martnda, Babakan Disraeli'ye
yazd mektupta, ngiltere'nin Boazlar'daki amacnn, "Sanki Boazlar ak de-
130
Antlamann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 206-208; Mecmua-i
Muahedat, Cilt 4, s. 202-204; Erim, ad geen eser, s. 425-427.
lal
Antlamann metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 4, s. 204-208; Erim, ad geen eser, s. 429-432;
Mi 't- Hakikat, s.699-700.
528 FAHR ARMAOLU
iz imi gibi, her zama iin buradan serbest geiin garantileri salanmaldr
diyor ve Boazlar'n, Soud Boaz
152
kadar ak olmasn isdyordu. 1878 Haziran
aynda ise yle diyordu: Rusya'nn Akdeniz'e sokulmamas bizim iin o kadar
byk bir kazan deildir. Aksine, bizim Karadeize sokulmaymz, ondan
daha byk kayptr. nk biz en kuvvetli deniz devletiyiz. Dolaysile,
Salisbury'ye gre, Rus donanmasnn Akdeniz'de grnmesinden korkmamak
lzmd. Krm Sava tecrbesi, Kara Deniz'e serbeste girmenin ne kadar
nemli olduunu gstermitir
153
.
Bylece, Boazlarn kapal olmasnn deil, ak olmasnn ngiltere'nin
ok daha karna olduu grn savunan Salisbury, Berlin Kongresi'nin 11
Temmuz gnl oturumunda yapt konumada, Berlin Antlamasnn 1856
Paris Antlamasn esasl bir ekilde deitirdiini, 1871 Londra Anlamasnn
da 1856 Andamasna dayandn, yani dolaysile 1871 anlamasnn de deiti
ini belirterek, yle dedi: Ingiltere adna beyan etmek isterim ki,
Majestelerinin Boazlarn kapallna dair taahhd, Padiaha kar bir taah
htten ileri gitmemektedir. Yani Salisbury'ye gre, ngiltere'nin 1841 Boazlar
Szlemesi ile Boazlarn kapall konusunda ald tahht, zellikle Osmanl
Padiahna kar alnm bir taahht olup, baka devledee kar alnm deildi.
Bu sebeple, Rusya temsilcisi Kont Schouvaloff, hemen mteakip oturumda sz
alp, Boazlarn kapall ilkesi bir Avrupa ilkesidir ve 1841, 1856 ve 1871 an
lamalarnda da vurgulanm olan bu ilke Berlin Antlamas ile de kabul edilmi
olup, btn devletler iin balaycdr dedi
151
.
Salisbury, 1885 te Asya'da ngiltere'nin Rusya ile atma haline geldii bir
zamanda, Berlin Kongresi'ndeki szleri iin u aklamay yapyor ve gereke
olarak yle diyordu: Benim sylediklerimin manas uydu: yle bir bir durum
olabilirdi ki, Padiah, herhangi bir devletin basks altnda bamsz hareketten
yoksun kalabilirdi. Byle bir durumda, bizim de anakkale'den geiimizi engel
leyecek bir milletleraras taahht olmamalyd
15
'
1 *
. Salisburynin Osmanl
Devleti'ne bask yapabileceinden sz eti devlet, phesiz Rusya idi.
ki taraf grlerini bu ekilde belirtti ve konu da ylece kald. ngiltere'nin
Boazlar konusunda ileri srd bu yeni gr, tesbit etmi olduu yeni politi
kadan ileri geliyordu. ngiltere, imdi Rusya'nn ne kadar byk bir tehlike ola
rak ortaya ktn ve Osmanl Devle'nin de ne derece zayflam olduunu g
ryordu. Ayastefanos'un deidrilmesinden ve bir tedbir olarak, Kbrs'n ele ge
irilmesi suretile Rusya'ya kar alm olduu tedbirlere, imdi bir yenisini ekli
1
ngilizlerin Soud Boaz dedikleri, Danimarka ile sve arasndaki esund Boaz'dr. Bu
Boaz'n uzunluu yaklak 60 mil olup, en dar yeri 2.5 mil geniliindedir.
1:

3
Sir James Headlam-Morley, Studiesin Diplomac Histoj, London, Methuen, 1930, p. 235.
*
1
Headlam-Morley, Studies i Diplomanc Histoj, p. 235.
lal
ayn eser, p. 235.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 529
yordu. Bu da Boazlar hakkndaki ngiliz grnn deitirilmesiydi. Zira,
Boazlar'n kapaklna sayg tahhd, tek tarafl, yani sadece Osmanl Devleti'ne
kar alnm bir taahht haline getirilirse, ve bu taahhd devletlere kabul etti
rebilirse, Rusya'nn Osmanl Devleti'ne bir basks durumunda, Osmanl
Devletile kolaylkla anlap donanmasn da kolaylkla Kara Deniz'e sokabilirdi.
Rusya ise, imdi ngiltere'nin aklk ilkesine kar, kendisini kapallkil
kesi ile savunma yoluna gidiyordu. Halbuki imdiye kadar Rusya'nn abas hep,
Boazlar'n aklndan (tabiatile sadece kendisine) yararlanp aaya inmek
olmutu. ngiltere'nin yukarya, Kara Deniz'e kmasnn en etkin tedbiri ise
kapallk ilkesiydi.
10. BERLN KONGRES VE SONULARI
Berlin Kongresi, genel sonular itibarile, garip bir denge veya garip bir
dengesizlik durumu ortaya karmtr. Kongre'nin kabul ettii antlama, devlet
ler arasndaki mcadelelerin ve zellikle bunlarn Osmanl mparatorluu ze
rindeki mcadelelerinin bir kompromisi olmutur. Bir yazarn dedii gibi,
Avrupa diplomatlar grevlerini yapmlar ve her biri kendi vatanlarna maha
retle hizmet etmilerdir
156
. Kesin olan bir ey varsa, o da, Kongreye kaulanlarn
hi birinin, Kongre'den honutsuz ayrlmad idi. Kongre'den en az tatmin ile
ayrlan Osmanl imparatorluu idi
157
. Osmanl Devleti honut deildi de, ar'n,
kendileri adna giritii bu savatan Balkanlarn Hristiyan milletleri honut
muydu?
158
Ksacas, Berlin Antlamas her eyi ile Osmanl Devleti'ni kurban
etmesine ramen, yine bir dengesizlik yaratmtr. 1878 den sonra, sade Avrupa
ve Balkanlar'da deil, dnyann dier blgelerinde de devletler arasnda cereyan
eden mcadelelerin kaynan, bu dengesizlikte aramak gerekir. Keza, I. Dnya
Sava'na varan gelimelerin kaynan da Berlin Antlamasnn kurduu denge
siz dzende grmek, gereki bir analiz olacaktr.
Berlin Kongresi, Osmanl mparatorluu'nun paralanma ve dalma mer-
halelerinden en nemlisini tekil eder- .Berlin Antlamas ile Osmanl Devleti
287.510 km
2
, toprak kaybetmitir. Fakat bundan daha nemlisi, Trk-ngiliz
mnasebetlerinde yeni bir dnemin balamas ve Osmanl mparatorluu'nun
paralanmas iin ngilterelin de aba harcamaya balamasdr.
Balkan krizi ve Osmanl-Rus sava srasnda ngiltere'nin izledii politikalara
yeteri kadar deindik. ngiltere, Osmanl-Rus sava srasnda Osmanl
Devleti'ne, onun bekledii destei vermeyerek stanbul'da byk d krklna
sebep olduysa da, Babakan Disraeli ve iktidardaki Muhafazakr Parti'nin,
loh
Larmeroux, ad geen eser, p. 178.
157
Debidour, La Paix Aime, p. 1-2.
la8
ayn eser, p. 3.
530 FAHR ARMAOLU
Rusya'nn Osmanl Devleti'ni ykmasn nlemeye alt ve bunda da baarl
olduu bir gerektir. Hatta, lml ve ihtiyatl Lord Derby bile Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnlnn hararetli bir taraftaryd.
Lkin, Muhafazakr Parti de grd ki, sadece Osmanl imparatorluu'nun
toprak btnln savunmakla ii yrtmek mmkn deildir. stanbul
Konferans srasnda, Salisbury'nin dncelerini daha nce belirtmitik.
ngiltere aruk, Rusya'nn gneye sarkp ngiliz mparatorluunu tehdit etmesini,
Osmanl mparatorluu vastasile deil, bizzat kendisi somut tedbirler alarak n
leme yoluna gitmeye karar verdi. Osmanl mparatorluu'nun yklmas kanl
maz ve mukadder olduuna gre, bu somut tedbirler iki ekilde kendisini gs
terdi. Birincisi, Osmanl topraklarnn bir ksmnn kontroln, dorudan do
ruya kendi eline almak. 1878 de Kbrs'a yerlemesi, 1882 de Msr' igal et
mesi, birinci kategori somut tedbirlerin rnekleri olacakr.
ngiltere'nin ikinci kategori somut tedbiri, dou Anadolu'da, Rusya'ya kar
bir set olmak zere, bir Ermeni devletinin kurulmasn desteklemesidir. Yani,
imdi ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun ykntlar zerinde, kendisine bal
devleder kurma politikasn benimsiyordu. Bylece, Osmanl Devleti'nin toprak
lar zerinde, dolayl veya dolaysz olarak onun yerini almak ve bylece Rusya'y
engellemek isyordu.
phesiz, Balkanlar da Rusya'nn gneye inen baka bir yoluydu. ngiltere,
Rusya'y Balkanlarda durdurma iini de Avusturya-Macaristan'a brakmtr.
Balkanlar'da bir Cermen-Slav mcadelesi ngiltere'nin, Rusya politikasna
nemli bir katk olmutur.
1878 den sonra Muhafazakr Parti'nin bu yeni yola girmesinde, muhalefet
teki Liberal Parti'nin de byk rol ve etkisi olmutur. Balkan krizi srasnda
Liberal Parti, ngiltere'nin Osmanl Devle'i desteklemesini iddee eletirmi
ve bu konuda kamu oyundan da destek grmt. Trklere olan nefreti ile ta
nnan, Liberal Pard lideri Gladstone (William Eward) bu elerilerin bayraktar
ln yapyordu. 1880 de Liberal Parti'nin iktidara gemesile ngiltere'nin bu
yeni politakas belirli ve kesin bir ekil alacaktr.
Osmanl Devleti'nin d mnasebederinde, ngiltere'den boalan yeri, zel
likle 1890 lardan idbaren ve mparator II. Wilhelm ile birlikte, Almanya almaya
balad. Osmanl Devled bu yeni gelimeyi honutlukla karlad. Fakat bu, ge
kalm bir gelimeydi ve mparatorluu da yklmaktan kurtaramad. Belki de
daha da hzlandrd.
Berlin Kongresi'nden sonra Osmanl-Avusturya mnasebetleri de eklini de
itirdi. Viyana Kongresi'ndenberi, Osmanl mparatorluunun dalmasn n
lemenin, kendi varl iin deta art olduunu anlam bulunan Avsuturya
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 531
mparatorluu da, artk Osmanl'nn yklmasnn kanlmaz olduunu gren
Kont Andrassy ile beraber, politikasn deitirdi. Osmanl mparatorluu'nun
Balkan topraklarna kendisi yerlemek ve bu suretle Balkanlar'da bir Slav
Birlii'nin kurulmasn nlemek iin almaya balad. Bu durum, Balkanlar'da,
Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Rus arl arasnda sert bir mcade
leye yol at. Kuzeyden gneye inmek isteyen Rusya ile, batdan douya ilerle
mek isteyen Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti'nin Balkan topraklar ze
rinde kesitiler. Bu kesimeden doan atmalar, I. Dnya Sava'nn da sebebi
olacak ve bu sava her ikisini de tarih sahnesinden silecektir. Tabi bu arada
Osmanl mparatorluunu da.
A vu s tu ry a-Rusy a mcadelesi, 1878 den sonra, Rusya'nn Almanya'dan kop
masna ve Almanyann artk arln tamamen Avusturya-Macaristan4a ynelt
mesine sebep olmutur. 1879 Alman-Avusturya ittifak, Bismarck'n, bu yeni poli-
takasnn en somut ve nemli admn tekil edecektir. 1918 e kadar artk
Almanya, Avusturya-Macaristan'n arkasndadr.
Berlin Kongresi, 1872 U mparatorlar Ligini de datt. nk Rusya,
Kongreden derin bir kzgnlkla ayrld. Berlin Antlamas Trkler iin bir hezi
metti ve bu hezimetin sebebi de Rus zaferleri idi. Fakat bu asker zaferler Berlin
Kongresi'nde Rusya'ya bir zafer salamad
159
. Rusya Berlin Kongresi'nde btn
midini Almanya'ya ve zellikle Bismarck'a balamt. Lkin bu mit gerek
lemedi. Kongre'de namuslu komisyoncu (honnte courber) olacan syle
yen Bismarck, Avusturya tarafn tutmay ve bu devleti kendisine daha sk bir e
kilde balamay, karlarna daha uygun buldu. Bu suretle Rusya'nn hem
Avusturya ve hem de Almanya ile mnasebeeri bozuldu. 1881 ve 1887 Alman-
Rus anlamalar Rusya'y Almanya'ya ancak pamuk iplii ile balad. Bu da on
yl kadar srd ve 1888 de II. Wilhelm'in hkmdarl ile beraber, Almanya ve
Rusya, karlkl cephelerde yer almaya baladlar. 1914 de balayan atma, her
iki mparatorluun da sonunu gerdi.
Berlin Kongresi, Panslavizm iin de mit krc oldu. Byk slav devleti ku
rulamamt. Onun iin, Biz buraya iimetlerimizin cenaze trenini yapmak iin
toplanmz diyen Panslavistler
160
, en az Avusturya kadar, Almanya'ya da kzyor
lard. Babakan ihtiyar Gorakov ise, Berlin Kongresi'ni, kariyerinin en karanlk
sayfas olarak nitelendiriyordu.
Ksacas, 1878 Berlin Kongresi ve onun eseri Berlin Antlamas, bir dnm
noktasdr. Gerek Avrupa diplomasisi, gerek Osmanl mparatorluu, bu tarih-
1:

9
Sumner, adi geen eser, p. 554.
u>0
Max Choublier, La Question d'Onent depuis le Trait de Berlin, Paris, Arthur Rousseau, 1897,
p. 133.
532
FAHR ARMAOLU
ten itibaren bir eik dzey zerinde hzla aaya doru kaymaya balamtr.
1914 de hepsi, etkilerini 1939 a kadar devam ettirecek olan bir gayy kuyusu na
(bi'r-i gayy) decekr.
KNC KISIM
OSMANLI TOPRAKLARININ EROZYONU
19. yzyl tarihinde Balkanlar ve Yakn Dou kuvveer dengesine dzen veren
iki belge varsa, bunlardan birinin 1856 Paris Antlamas, dierinin de 1878
Berlin Anamas olduu, herhalde tartlamaz. Fakat bu iki belgenin imzalan
d tarihler arasndaki dnemde, Avrupa'da ve ayn zamanda Yakn Douda or
taya kan gelimeler yle bir niteliktedir ki, her iki belgenin de kurduu dzen
ler ve bu dzenlerin sonular birbirlerinden ok farkl ekillerde ortaya km
tr.
Bir defa, Paris Antlamas, Krm Sava'nn sebeplerine paralel olarak,
Rusya'nn, bizatihi Osmanl Devleti'ni ykmak, Karadeniz'de mutlak bir stnlk
kurmak ve dolaysile Akdeniz'e serbeste inmek hususundaki emellerini krma
amacna ynelmitir. Paris Antlamas'nda Balkanlar ikinci plnda yer alr.
Ayrca, Krm Sava'nn sebeplerinde, Panslavizm deil, Ortodoksluk vardr.
Halbuki, Berlin Antlamas, Rusya'nn dorudan doruya Balkanlar'a uza
nan kollarn krma amacna yneliktir. Savan sebeplerindeki alt-yap,
Panslavizm faktrdr.
kinci olarak, Paris Antlamas'n Rusya ister istemez kabul etti. nk sa
vata yenilmiti. Yenilmiti ve yenilginin belgesini de imzalamak zorundayd.
Halbuki Berlin Antlamas byle olmad. Asker zafer Rusya'da iken, yani Rusya
savan galibi iken, diplomatik zaferi ngiltere ve Avvustrya kazand. Daha do
rusu, bu iki devlet, Rusya'nn zaferin meyvalarn toplamasna izin vermediler.
Berlin Antlamasnn dengesizlik faktr burada yatar ve bu dengesizlik, etkile
rini, bundan sonraki uzun yllara kadar srdrecektir.
Nihayet, Rusya'nn 1856 daki yenilgisi, Balkan milletlerinin de yenilgisi idi.
Bu milletler, Rusya sayesindeki kurtulular iin, bir sre daha beklemenin zo
runluluunu ak olarak grdler.
Halbuki, Rusya'nn 1878 de muharebe alanlarndaki zaferi ve bunun sonucu
olan Ayastefanos Antlamas, Balkan slavlar iin gerek bir kurtulutu. Fakat
diplomatik alanda, bu kurtuluun sevinci ok ksa srd. Berlin Antlamas,
Ayastefanos'un kazanlarnn nemli bir ksmm ortadan kaldrd gibi, bundan
daha nemlisi, Balkanlarda kurduu dzenin ve kuvvetler dengesinin yaps idi.
Onun iindir ki, Panislavistler, Berlin Kongresi'ni mitlerinin cenaze treni
olarak grmlerdir. Ama buna ramen, ly diriltmeye alacaklar ve bu
da 1914'e kadar srecek patlamalarn fnyesini tekil edecektir.
533
Bu adan baknca, ister Avrupa devletleri asndan olsun, ister Rusya ve
Balkanlar bakmndan olsun, Berlin Antlamas, tatmin edilmemi hrslarn bir
dengesizlik belgesi olarak ortaya kmur. Paamalara sebep olmas bundandr.
Fakat ne var ki, bu paamalar, bundan sonra hep Osmanl Devleti'nin ba ze
rinde olacakr. Bu ise, daha Berlin Antlamas'nn hemen ertesinden itibaren
Osmanl Devleti'nin para para toprak kaybetmesine yol aacaktr. Yani,
Osmanl topraklar erozyon yoluyla erimeye balayacaktr. Bunlarn birincisi,
daha Berlin Kongresi toplanmadan nce, ngiltere'nin Kbrs'a yerlemesidir.
1. NGLTERE LE KIBRIS ANLAMASI
Savan son zamanlarnda Rusya'nn Edirne'ye ynelmesi zerine ngiltere,
anakkale'nin Beie koyuna donanma yollam ve Edirne mtarekesi zerine
de bu donanma Marmara'ya gelmiti. Beige'ye gelen ngiliz donanmasnn
Marmara'ya sokulup sokulmamasnn, Bbli, ngiltere ve Rusya arasnda ciddi
bir kriz haline geldiini ve sonunda ngiliz donanmasnn Mudanya nlerinde
demir attn daha nce belirtmitik. Ayastefanos Antlamas zerine de
ngiltere, Boazlar'a kar yeni bir tedbir olarak, Hindistan'dan getirdii asker
lerle Malta ve Cebelttark'taki kuvvetlerini takviye etti.
Bu srada, 27 Mart 1878 de, lml ve ihtiyatl olan Lord Derby, Dileri
Bakanlndan ekildi ve koyu bir emperyalist olan ve Osmanl Devleti hakkn-
daki dncelerinden daha ne sz ettiimiz, Lord Salisbury Dileri Bakan
oldu. Salisbury, Rusya'nn zellikle Kars yaylasna yerlemi olmasndan byk
endie duydu. nk, bu stratejik blgenin Rusya'nn eline gemesile, Rusya'ya
Anadolu yolu alyordu. te bu durum, Salisburyyi, daha nce szn ettii
miz, somut tedbirleri almaya yneltti. 23 Mays 1878 gn, yani Berlin
Kongresi'nin toplanmasndan hafta nce, Osmanl Devleti'ne 48 saat sreli
bir ltimatom verdi
161
. ltimatomda, Kbrs adasnn igal ve idaresinin
ngiltere'ye braklmas isteniyor ve bu istein kabul edilmemesi halinde,
ngiltere'nin dostluunun geri ekilecei ve sonucun ise Osmanl
mparatorluunun paylalmas olaca bildiriliyordu. Hatta ltimatomda,
ngilterenin, Rusya'nn stanbul'dan geri ekilmesi ve Bulgaristan snrlarnn
kltlmesi iin Rusya ile mzakere halinde olduu
162
, eer Osmanl Devleti
bu ltimatomdaki istekleri kabul etmeyecek olursa, ngiltere'nin bu konudaki
mzakere teebbs derhal kesilecek ve bunun ilk sonucu stanbul'un igali ve
Osmanl mparatorluu'nun bllmesi (partition of the Empire) olaca
syleniyordu
163
.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
161
ltimatomun metni: Headlam-Morley, Studies in Diplomatic History, p. 199-200.
162
Burada sz edilen mzakereler, ngiltere ile Rusya arasnda 30 ve 31 Mays 1878
memorandumlarna varan mzakerelerdir.
1113
Bu ltimatom ve bu ifadeler, maalesef, 1964 Kbrs bunalm srasnda Amerika Cumhurbakan
Johnson'n Trkiye Babakan' smet nnye'ye gnderdii 5 Haziran 1964 tarihli mektubu
534 FAHR ARMAOLU
lgintir, ltimatom, biraz nce yukarda belirttiimiz, iki tarafl ngiliz poli
tikasn gayet gzey aa vuruyordu. nk, ltimatoma gre, Eer Rusya
Sltan'm Asya'daki (Anadolu) topraklarndan daha baka paralar eline geire
cek olursa, ngiltere Sultan' yani Osmanl Padiah'n savunmay taahht edi
yordu. ngiltere'nin bu taahhdne karlk da, Padiah'n, Ermenistan iin dev
letlerin ngrd reformlar yapmasn ve Kbrs adasnn da ngiltere tarafn
dan igal ve ynetimi ni kabul etmesini isyordu. Gereke olarak da, Kbrs'ta
ngiliz kuvvetlerinin bulunmasnn, Suriye ve Mezopatamya zerindeki Padiah
otoritesini daha da kuvvedendirecei gsteriliyordu.
Nihayet, lmatomda, ngiltere ile Osmanl Devlen arasndaki bu ittifakn,
Rusyann Kars ve Ermenistan zerindeki kontrol sresine bal olaca ve
Rusya buralar terkederse, Kbrs'n tahliye edilecei ve bu ittifak'n sona ere
cei sylenmekteydi.
Bu ltimatom, Osmanl kabinesi iinde gr ayrlklarna sebep olmu g
rnyor. Baz bakanlar, Kbrs' ngilizlere brakmak ve Anadolu Hristiyanla
nmna slhat yaplmas iin sz vermek ok zararldr. Memleketin paylalma
sna kendiliimizden yol am oluruz dedilerse de, Sadrazam Sdk Paa,
Pdih in arzusu da o merkezdedir deyip ltimatomun kabul yolunda aba
harcad. Zaten ngiliz elisi Layard da, "Osmanl Devleti bu karara kar karsa,
Kongre'de bar kararlarn deitirmeye ngiliz temsilcilerinin almayacaklar
yle dursun, Ingiliz Devletinin donanma kuwetiyle Kbrs zorla istil edecei
de bilinmelidir demesi
164 *
, de Osmanl Devleti'ni Salisbury ltimatomunu ka
bule mecbur brakt.
Osmanl Devleti ngiltere'nin ldmatomunu ve Kbrs' ngiltere'nin kontro-
luna terket teklifini 25 Maysta kabul edince, ngiltere de Rusya ile 30 ve 31
Mays 1878 Memorandumlarn imza etti
163
.
ngiltere, 30 Maysta imza edilen 1 numaral Memorandum'a, sonradan
Kbrs'la ilgili olduu anlalan, fakat o zaman Rusya'nn bile farketmedii bir
paragraf koydurmutu. Bu paragrafa gre, ngiltere, Rusyann Batum'u ve Dou
Anadolu topraklarndan (metinde Ermenistan deniyordu) bir ksmn alma
sna itiraz etmemekle beraber, Rusya'nn snrlarn bu ekilde geniletmi olma
snn Trkiye Asyas'nn halklarnn huzuru iin tehlike dourabileceine inan
maktayd. Bu sebeple, Majesteleri'nin Hkmeti, Osmanl mparatorluunu
bu tehlikeye kar koruma grevi dolaysile zel tedbir (une mesure spciale)
almak zorundayd. Lkin bu tedbir yeni bir savaa sebep olacak nitelikte olma
yacakt.
hatrlatmaktadr. O zama ngiltere'nin ve 1964 de de Amerika'nn syledikleri birbirile elikili gibi
grnse de, her iki devlet tarafndan Trkiye'nin urad muamele ayn niteliktedir. I
164
Mi't- Hakikat, s. 608. j
11,0
Headlam-Morley, ad geen eser, p. 200. j
535
Sonradan anlald ki, ngiltere'nin bu Memorandum'da szn etdi zel
tedbir, Kbrs'a yerlemesiydi.
Salisbury, yine 30 Mays gn stanbul elisi Layard'a gnderdii uzun bir
telgrafta
1
, 1 Numaral Memorandum'daki bu paragrafn gerekesini ve anla
mn uzun uzun akladktan sonra, telgrafn sonunda, Layard'dan, Osmanl
Devleti nezdinde teebbse geip, Kbrs Adas'nn ngiltere tarafndan igal ve
idare edilmesi (to be occupied and administered by England) hususunun sa
lanmasn istedi.
Osmanl Devleti, ngiltere'nin 23 Mays ltimatomuna 25 Mays'ta zaten
kabul cevabn vermi bulunuyordu. Bu sebeple Kbrs Anlamas denen an
lama 4 Haziran 1878 gn stanbul'da imzaland
166 167
. 2 maddelik olan bu an
lama, esasnda, bir ittifak anlamasdr. 1. maddenin 1. paragrafna gre,
Rusya, Batum, Ardahan ve Kars' elinde tutmaya devam etdi gibi, ayrca baka
herhangi bir Osmanl topran da eline geirmek iin teebbste bulunursa,
ngiltere Devleti, memalik-i mezkreyi silh ile muhafaza ve mdafaa edecekti.
I. maddenin 2. paragrafnda ise, ngiltere'nin taahhdne karlk Osmanl
Devleti'nin yapaca eyler belirtiliyordu. Bunlar da iki taneydi. Birincisi,
Osmanl Devleti'nin, topraklarnda bulunan Hristiyan tebaa iin, iki devlet ara
snda kararlatrlacak slahat (reformlar) yapmasyd. Bunun anlam,
ngiltere'nin, Ermeni sorununu ele alaca idi. ngiltere, Ayastefanos'un
Ermenilerle ilgili 16 nc maddesini grnce, Berlin Antlamasnn 61 inci mad
desine dayanarak, Ermeni sorununu ele almaya hazrlanyordu ve bu konuda
Osmanl Devleti ile imdiden anlama yoluna gidiyordu.
ngiltere'nin istedii ve Osmanl Devleti'nin yapaca ikinci ey ise.
ngiltere'nin savunma taahhdn yerine getirmesini kolaylatrmak amac ile,
Kbrs adas'nn igal ve idaresini ngiltere'ye terketmesiydi.
Resm ad Kbrs Mukavelenamesi olan 4 Haziran anlamasnda, bunlardan
baka hkm yoktur. Padiah Abdlhamid, bu anlamay onaylarken, (3
Temmuz 1878), Hukuk-i ahaneme asla halel gelmemek artile muahedena-
meyi tasdik ederim kaydn koymutur. Bununla Padiah, bu anlamay kabul
etmekle, Osmanl Devleti'nin ada zerindeki egemenlik haklarndan herhangi
bir ekilde feragat etmediini vurgulamak istiyordu. Nitekim, ngiliz elisi
Layard ile Hariciye Nzn Saffet Paa arasnda imzalanan bir Sened-i Resm ile
166
Telgrafn metni: Headlam-Morlev, ayn eser, s. 207-211.
II,

7
4 Haziran 1878 Anlamasnn metni: Mir't- Hakikat, s. 614-615; Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye,
s. 338-339; Mecmua-i Muahedat, Cilt 5, s. 165-167; Erim, ad geen eser, s. 401-402; Noradounghian.
Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 522-523; J.C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World
Politics, Vol. I, p. 412.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
536
FAHR ARMAOLU
ngiltere u taahhtlerde bulundu
168
: Padiah'n Anadolu zerindeki haklarnn
ihlli sz konusu deildir. Asya'daki (Anadolu) eyalt- mlknenin ynetimi
tamamen Padiah'n haklarndandr. 2) Keza, Padiah'n Kbrs zerindeki hak
larnn hi bir ekilde ihlli de sz konusu deildir. 3) ngiltere'nin 4 Haziran
anlamas ile Osmanl Devleti'ne kar savunma ittifak taahhd, sadece Asya
topraklarn kapsar. Yani, bu ittifak Osmanl Devleti'nin Avrupa topraklarna
kar ilemiyecekti.
1 Temmuz 1878 de, yine ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda, 4 Haziran
Anlamas'na ek olarak, 6 maddelik bir anlama daha imzaland
169
. Bu anla
maya gre de, Kbrs'ta bir Mahkeme-i er'iye ile Evkaf daresi bulunacak,
ngiltere her yl Osmanl Devleti'ne 22.936 kese altn deyecek ve Osmanl
Devleti, Kbrs'ta Devlet'e ait olan arazi-i miriye ile Padiah'a ait olan emlk-i
Hmayunu serbeste satabilecekti.
Fakat, 1 Temmuz Anlamas'nn asl 6 nc maddesi nemliydi. Bu maddeye
gre, Rusya, Osmanl Devleti'nden ald Kars ve dier yerleri Osmanl
Devleti'ne iade" edecek olursa, ngiltere de Kbrs adasn derhal boaltacak ve
4 Haziran 1878 Anlamas da yrrlkten kalkacakt.
Byle bir hkmn, asl 4 Haziran Anlamasnda yer almas gerekirken, bu
anlamada yer almam olmas garip grnmektedir. Bir defa, 23 Mays ltima
tomunda bu husus ok ak bir ekilde belirtilmi ve Bu ittifak, Rusyann Kars'
ve Dou Anadolu 'daki dier yerleri elinde tutmasna bal olacaktr. Eer Rusya
bu yerlerden vazgeerse, Kbrs boaltlacak ve bu anlama da sona erecektir
denilmiti. Salisbury'nun 30 Maysta Layard'a gnderdii uzun telgrafta da bu
husus belirtilmi ve hatta Rusya'nn igal ettii yerleri, Bbli'ye iade etmesi
halinde, ngiltere'nin de aday derhal boaltaca sylenmiti. Bu iki belgeye
ramen, sz konusu hkmn, 4 Haziran anlamasnda yer almayp, - ki esas iti-
barile orada yer almas gerekirdi - 1 Temmuz anlamasnda, o da en sonuncu
madde olarak, yer alm olmas gayet garip grnmektedir
170
.
Kbrs konusunda, ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda bir nc an
lama daha yapld. 14 Austos 1878 tarihli olan bu anlama da
171
, 4 Haziran an
168
Sened-i Resm'nin metni: Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, Cilt II, s. 342-343.
169
1 Temmuz Anlamas'nn metni: ayn eser, s. 339-340; Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome
IV, p. 523-524; Headlam-Morley, ad geen eser, p. 200-201.
170
Headlam-Morley, Studies in Diplomatic Historyadl eserinde (p. 200), bu durumun gerekesi
olarak, Salisbury'nin telgrafnn 30 Mays tarihini tamasna ramen, telgrafn o tarihte gnderilmeyip, 4
Hazirandan sonra gnderilmi olmasn zikretmektedir. Lkin bu gereke de durumu aklamyor. Zira,
belirttiimiz gibi, 23 Mays ltimatomunda, Rusya'nn iadesi ile, ngiltere'nin ekilmesi konusu ok
ak bir ekilde yer almtr. Salisbury'nin telgrafnda bu nokta, 23 Mays ldmatomu kadar ayrntl
deildir. Dolaysile, 4 Haziran anlamas yapld srada, iade-ekilme projesinin Bbli tarafndan
bilinmesi gerekiyordu. Buna ramen, 4 Haziran anlamasnda buna hi deinilmemitir.
171
Metin: Noradounghian, Tome IV, p. 524,525.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 537
lamasna bir Ek tekil ediyordu ve bir maddelik olan bu anlama ile ngiltere,
adann igal ve ynetimi sresince, her trl kanun ve sair mevzuau yapma hak
kna sahip oluyordu. Bu surede ngiltere, ada zerinde, sadece ynetim deil,
fakat dolayl bir egemenlik tesis etmi oluyordu.
4 Haziran anlamas, ngiliz hkmeti tarafndan 8 Temmuz'da akland ve
11 Temmuz'da Larnaka nlerine gelen bir ngiliz filosu, adann ynetimini Trk
makamlarndan devrald. Rusya'nn Osmanl Devleti karsnda elde ettii zafer
lerden dolay, milliyetilik duygular kabaran ngiliz kamu oyu, ngiliz hkme
tini ar ekilde eletirirken, Kbrs'n igali zerine sevin lklar atmaya ba
lad. Babakan Disraeli, imdi erefli bir bar tan sz ediyordu
172
. Kbrs'n i
gali, barn erefini deil, Disraeli hkmetinin erefini kurtarmu.
Bylece Osmanl Devleti, tarihinde ilk defa olarak, sava yapmakszn bir
toprak kaybediyordu. Hem de dost ve mttefik bir devlete. Bunun zdrab, bu
satrlarn yazld gne kadar devam etmekteydi.
2. AVUSTURYA'NIN BOSNA-HERSEK' GAL
Osmanl Devleti'nin sava yapmadan kaybettii ikinci toprak, Bosna-Hersek
oldu. Tabi, yine kendisini destekleyen, szde dost bir devlete kaptird topran.
Avusturya-Macaristan, 1871 de Alman mparatorluu'nun ortaya kmasn
dan sonra, d politikasn Bat'dan Dou'ya evirmi ve iki istikamete gzn
dikmiti: Gneyde Adriyatik, Dou'da Selanik. Adriyatik'e kmada, Bosna-
Hersek engeli vard. Selnik istikametinde ise, yolunun zerinde Srbistan
(Ayastefanos ile Byk Bulgaristan) bulunuyordu. Bu sebeple de, Srbistan'n
glenmesini ve hele bir Byk Slav Devleti haline gelesini hi istemiyordu.
Tabiatile, bu konuda Bulgaristan da Avusturya-Macaristan iin endie kayna
idi.
Avusturya, Temmuz 1876 Reichstadt ve Mart 1877 Pete anlamalar ile,
Bosna-Hersek zerindeki isteklerini Rusya'ya kabul ettirirken, Balkanlar'da byk
bir Slav Devletinin kurulmasna gz yummayacan Rusya'ya anlatmt.
Hatta, daha nce de belirtiimiz gibi, Avusturya, Berlin Kongresi'nden nce
Osmanl Devletile de bir anlama yapp, Bosna-Hersek zerindeki emellerini
nce topran sahibine kabul ettirerek Kongre'ye yle gitmek istemi, fakat
Osmanl Devleti bunu reddetmiti.
Berlin Kongresi'nde Osmanl Devleti, Almanya'nn ve Bismarck'n yardm
ile baz sorunlarn zmlemek istemise de, Bismarck, daha ilk grmede
Osmanl temsilcilerine, Kongre'nin Osmanl Devleti iin toplandn zannede
rek kendinizi aldatmaynz... Ayastefanos Antlamas Avrupa devletlerinin men
faatlerine dokunan baz maddeleri ihtiva etmeseydi, olduu gibi braklrd de
172
Headlam-Morley, ad geen eser, p. 202.
538 FAHR ARMAOGLU
dii gibi
173
, Konferans mzakereleri srasnda da, Osmanl temsilcilerine hita
ben, Osmanl Devleti'nin, Ayastefonas Antlamasn imzalad cihetle, temsilci
sinin burada itirazda bulunmaya hakk yoktur eklinde sert bir uyarda bulu
nunca
174 *
Osmanl Devleti iin kendi iini kendisinin grmesinden baka are
kalmamt. Ingiltere'nin desteini kazanmak iin, bu devlete Kbrs' verdi.
Osmanl Devleti, Bosna-Hersek konusunda da, Kongre mzakereleri sra
snda, Avusturya ile bir uzlamaya gitmek istedi. zellikle, Avusturya igalinin
geici olmasnn Berlin Antlamasna geirilmesi iin aba harcad
173
. Fakat
muvaffak olamad. Yalnz, Avusturya delegasyonu (Haymerle, Karoly, Andrassy)
13 Temmuz 1878 gn yaynladkar bir beyanname ile
176
, Avusturya'nn Bosna-
Hersek'i igal ve idaresinin, Padiah Hazretlerinin Bosna-Hersek vilyetleri ze
rindeki hkmranlk haklar na hi bir zarar vermiyecei hususunda garanti
verdikleri gibi, igalin geici saylacan da syledilerse de, Berlin
Antlamas'nn 25. maddesine bu iki hususun hi biri girmedi.
Rusya, gerek Edirne n-Bar, gerek Ayastefanos ile Avusturya'ya Bosna-
Hersek konusuda oyun oynayp, Reichstadt ve Pete anlamalarn bir kenara
itmek istemise de, Berlin Antlamas'nn 25 inci maddesile Avusturya, nihayet
Bosna-Hersek'in igal ve ynetimi hakkn elde etmitir. galden ama,
Avusturya'nn bu topraklarda asker bulundurmasyd. Ynetim ise, yine bu iki
topran ynetiminin Avusturya'nn eline teslim edilmesiydi.
Avusturya'nn, Bosna-Hersek zerinde bir hukuk durum e de etmesi, g
rld gibi, ne kadar g olduysa, Berlin Antlamas'nn 25 inci maddesine
dayanarak bu topraa yerlemesi de, ondan daha g oldu. Bu topraklar kon
trol altna almak iin harekete getii zaman, buralardaki halktan, iddetli bir
direnme ile karlau. Cermanizm'e kar bu Slav milliyetilii, Avusturya'y ger
ek bir savala kar karya brakt.
Bosna-Hersek halk, din bakmndan, Mslman, Katolik ve
Ortodoks'lardan meydana geliyordu. Lkin ounluk, rk olarak Slav'd. Bundan
dolay, gzlerini komu Srbistan ile, daha uzaktaki Rusya'ya evirmilerdi.
Dolaysile, Avusturya'nn Berlin Antlamasile, bu topraklar zerinde yetki ve kon-
trol elde etmesini hi ho karlamadlar. Rusya ve Panslavistler, buralarn igal
ve ynetiminin Avusturya'ya braklmasndan byk kzgnlk duydular. Srbistan
ise, bu topraklara, kendisinin doal yaylma ve genileme alan olarak bakmak
tayd. Onun kzgnl da Rusya'nnkinden daha az olmad. Bu sebeple, Srbistan
da, Rusya da, Bosna-Hersek halkn Avusturya'ya kar kkrtmaktan geri kalma
173
Mir't- Hakikat, s. 639.
174
ayn eser, s. 643.
17:1
ayn eser, s. 673.
173
Beyannamenin metni: ayn eser, s. 677.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 539
dlar. Avusturya, Temmuz 1878 sonundan itibaren Bosna-Hersek'e askerini sok
tuu zaman, buralarda bol miktarda Rus casusu bulunmaktayd.
Osmanl Devleti'nin tutumu da, Srbistan ve Rusya'dan farkl olmad.
Abdlhamid Bosna-Hersek'in kaybn kolay hazmetmedi. Onun iin, Osmanl
Devleti de Bosna-Hersek'in Mslman halkn Avusturya'ya kar kkrt.
Avusturya, Bosna-Hersek'i 28 Temmuz 1878 den itibaren iki tmenlik bir
kuvvetle igale balad. 19 Austosta Saray-Bosna'ya girmeden nce, 7 Austosta
7-8 bin kiilik bir si kuvvetile gerek bir muharebe yapmak zorunda kald. Dier
yerlerin igali de ayn ekilde oldu. O kadar ki, 1878 Ekim aynda Avusturya,
Bosna-Hersek'i igal edebilmek iin buraya 75.000 kiilik bir kuvvet ymak zo
runda kalmt.
Avusturya'nn bu igal srasnda zerinde durduu hususlardan biri de, Yeni
Pazar (Novi Bazar) sancann igali idi. Berlin Antlamas, bu sancan yneti
minin Osmanl Devletinde olacan fakat Avusturya'nn burada asker bulundu
rabileceini ngryordu. Ne var ki, Yeni Pazar sanca, Srbistan ile Karada
arasnda bulunuyordu ve burasn kontrol altna alamazsa, Avusturya'ya Selnik
yolu kapanacakt. Srbistan ve Karada, Yeni Pazar'da Avusturya'ya glk kar
mak iin her areye bavurdular. Avusturya Yeni Pazar', ancak 1879 Eyllnde
igal edebildi
177
.
Avusturya'nn Bosna-Hersek'i igalinde karlat glkler, ierde de an
lamazlk dourdu. Bu ie muhalefet edenlerin banda Macarlar geliyordu.
Zira, bu topraklar Avusturya'nn kendi ynetimine almasile, imparatorluk snr
lar iine yeni Slav kitleleri katlacakt. Avusturya-Macaristan'n esasen kendi
iindeki Slav'lardan endie duyduu bir srada, yeni Slav halklarn
mparatorlua katlmas, Macarlarn houna gitmedi. Viyana Hkmeti bu as
ker harekt iin 82 milyon florin harcand bir srada yeni denekler isteyince,
Macar Babakan Tisza istifa etti
178
.
Bir dier muhalefet oda da askerler oldu. Askerler, bu kadar glklerle
uratktan sonra, Bosna-Hersek'in tmnn ilhak edilmesini istediler. Fakat
Andrassy ile mparator Franois-Joseph bu fikre kar geldiler. mparator,
Bosna-Hersek'in ilhakn istiyordu, lkin bunu daha uygun bir zamanda yapmay
dnyordu. Bu uygun zaman ise 1908 ylnda, yani otuz yl sonra gelecektir.
Avusturya 1878 Temmuzundan itibaren Bosna-Hersek'i igale balayp da
glklerle karlanca 1879 ubatndan itibaren, Bosna-Hersek ynetiminin
de\T konusunda Osmanl Devletile mzakerelere giriti
179
ve 21 Nisan 1879 da
1
' ' Debidour, La Faix Aime, p. 8.
1 ,s
ayn eser, p. 7-8.
1 79
Bu mzakerelerin zabtlar ii bak.: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 209-219.
540 FAHR ARMAOGLU
iki taraf arasnda 10 maddelik bir anlama imzaland
180
. Bu anlamaya gre,
Osmanl Devleti Bosna-Hersek'in ynetimini Avusturya'ya brakyordu. Bununla
beraber, Avusturya, buralarn Mslman halknn ibadetine karmayacak, bu
iki topran gelirlerini mnhasran bu iki topraa harcayarak, Bosna-Hersekte
Osmanl paras geerli olmaya devam edecek, Yeni Pazar sancanda Amstnrya
asker bulundurmakla beraber, bu askerin varl, Sancan Osmanl Devleti tara
fndan ynetimini hi bir ekilde etkilemeyecek ve Osmanl Devleti de Yeni
Pazar'da asker bulundurabilecekti.
3. ARNAVUTLUK AYAKLANMASI
Daha Ayastefanos Antlamas srasnda, Osmanl Devleti, Karada'n
Arnavuuk'tan herhangi bir toprak almasn nlemek iin, Arnavutlar tahrik ve
tevik etmi ve bunlar da Karada'n herhangi bir hareketine kar Arnamt Ligi
denen bir rgt kurmulard. Temmuz 1878 de kurulan bu rgtn ortaya k
masnda zellikle Rusya'nn Berlin Kongresi'nde karlat glkler nemli
bir tevik unsuru olmutu
181
. Berlin Anamas'mn Goussini ve Plava mntkala
rn Karada'a vermesini Arnavutlar hi ho karlamadlar ve Karada'a kar
harekete gemek iin hazrlklarn arttrdlar. Nitekim Karada askerleri,
Karada'a braklan topraklar igal etmek zere harekete geince, rgnlenmi
ve silhlanm olan Arnavutlarn direnmesile karlatlar. Arnavutlar Karada
askerlerini geri pskrtmeye muvaffak oldular. Bu durum zerine Karada,
Berlin Antlamas'n imzalayan devletlere bavurup, Osmanl Devleti'ni ikyet
etti. Bunun zerine Bbli, Arnavutlara nasihatte bulunmak ve onlarn silhsz
lanmalarn salamak iin, Berlin Kongre'sinde Osmanl Devleti'nin ikinci mu
rahhasln yapan Mehmet Ali Paa'y Arnavutlua yollad. Arnavutlar, Mehmet
Ali Paa'y dinlemek yle dursun, onu ldrdler ve askerini de datlar.
Bosna-Hersek'te esasen glklerle karlam olan Avusturya, Arnavutluk
olaylarnn bu iki topraa etki yapmasndan endie ederek, Osmanl Devleti'ne
daha enerjik hareket etmesini tavsiye etti. Mamafih, Karada'n topran geni
letme abalarnda urad zorluklar, Avusturya'y memnun etmiyor da deildi.
Osmanl Devleti bu defa Ahmet Muhtar Paay Arnavutlua yolladysa da,
yine duruma egemen olamad. Bu arada Karada'n ikyet ve srarlarnda de
vam etmesi ve Osmanl Devleti'nin de aresiz kalmas zerine, devletler konuyu
ele almaya karar verdiler. Arnavutluk sorunu ile zellikle talya ilgileniyordu.
talya Arnavutlua gz koymutu. Avusturya'nn Arnavutlua mdahale etmesin
den korkuyordu. Hersek'in yanbamda bu eit karklklarn kmasn istemi-
yen Avusturya, ie mdahale edebilir ve Arnavutlua da yerleebilirdi. talya'nn
korkusu buydu. Bu sebeplerle talya, Osmanl Devletile Karada arasnda arac-
18,1
Anlamann metni: Noradoughian, ayn eser, p. 219-222.
181
Debidour, La Paix,Aime, p. 9.
541
lk yaparak krize bir zm salamaya alt. Nitekim, 12 Nisan 1880 de,
Karada ile Osmanl Devleti arasnda yaplan bir anlama ile, Osmanl Devleti,
halknn byk ounluu Hristiyan olan Vermi vdisini Karadaa verdi
182
. Bu
anlama devletlerle Osmanl Devleti arasnda 18 Nisan 1880 de imzalanan bir
protokol ile, devletler tarafndan da kabul edilmitir
183
. Lkin, Osmanl askeri
Vermi vdisini boaltr boaltmaz, buralara Arnavutlar girdiler. Karada bura
sn da alamamt.
Bu srada ngiltere'de iktidara Liberal Parti ve Trk dmanl ile tannm
olan Gladstone gelmiti. Gladstone, Osmanl Devletile Karada arasndaki 1880
Anlamasnn da yrmediini grnce, 4 Mays 1880 de devletlere u tekliflerde
bulundu: 1) Karada'n mer isteklerinin desteklenmesi; 2) Yunanistan'n
Tesalya ve Epir zerindeki isteklerinin desteklenmesi; 3) Makedonya'ya da Dou
Rumeli gibi zerklik verilmesi; 4) Berlin Antlamasile Ermenilere vaadedilmi
olan slahatn gerekletirilmesi
184
.
Gladstone, bir kck Karada sorunundan yararlanarak, Osmanl
mpaatorluu'nu paralamak iin tam yol harekete geiyordu. Yani,
ngiltere'nin, yeni, Osmanl mparatorluunu paralama politikas, dilerini
gstermeye balyordu.
Gladstone, bunlarla da yetinmeyip, Arnavutlua da zerklik verilmesini is
tedi. Fakat, imdi 1879 ittifak ile birbirlerine balanm olan Almanya ve
Avusturya ile Fransa, bu teklifi ok ar buldular. Zira bu teklifin kabul
Balkalar'da yeni bir krizin patlamasna sebep olabilirdi.
ngiltere'nin teebbs zerine, Berlin Antlamas'n imzalayan devletler,
hem Karada ve hem de Yunanistan sorunlarn ele almak zere, 16 Haziran
1880 de Berlin'de toplandlar. Osmanl Devleti'nin bamszlk ve egemenlik hak
larn ileri srmesine ramen, u kararlar aldlar: Karada'a, Goussinie ve Plava
yerine, Adriyatik kysnda Dtlcigno ve Yunanistan'a da Epir ve Tesalya toprakla
rndan, Yanya, Meve ve Larissa verilecekti. Konferans, ngiltere ve Rusya'nn
istei ve teklifi zerine
185 *
, eer Dulcigno'nun Karada'a verilmesinde bir glk
karsa, devletlerin, Dulcigno liman nne ortak bir donanma gndermeleri ve
Arnavutluun bu ekilde tehdit edilmesi kararn da ald. Yunanistan'a Epir ve
Tesalya'da topraklar verilmesi ise, Yunanistan'n toprak ihtiraslarn daha da
kkrt
181
.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
182
Anlamann metni: Noradounghian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 261-262.
183 protokoln metni: ayn eser, p. 260-261, Mesil-i Mhimme-i Siyasivye, Cilt II, s. 357.
184
Debidour, La Paix Anne, p. 36.
180
Gladstone bu srada, Osmanl mpaatorluu'nun savunulmasnn karsnda olduu gibi, bir
ngiliz-Rus yaknlamasnn da taraftar grnyordu.
1811
Debidour, ad geen eser, p. 37. Bu olay, talya ile 10 ubat 1947 de imzalanan Paris bar ile
Yunanistan'a 12 Ada'nn verilmesinden sonra, Yunanistan'n hemen, gnmze kadar devam edecek
olan Kbrs sorununu tahrik etmesine benzemektedir.
542 FAHR ARMAOLU
Berlin Konferans kararlarn renen Arnavutlar, hemen Dulcigno etrafna
asker evkettiler. imdi ortaya bir Arnavutluk milliyetilii duygusu km ve
Mslman-Hristiyan, btn Arnavutlar hep birlikte mcadele ediyorlard.
Bunun zerine devletler 3 Austos 1880 de Osmanl Devleti'ne verdikleri bir nota
ile, Dulcigno nlerine bir donanma gnderdiklerini ve Osmanl Devleti'nin de
kendilerile beraber hareket etmesini istediler. Osmanl Devleti ise ii ardan
ald ve oyalama yoluna gitti
187
.
Devlederin ortak donanmas 1880 Eyll balarnda Dulcigno sularna demir
at ve iki ay kadar orada kald. Fakat bu tehdit de yrmedi. Zira gemi kaptanla
rna ate etmeyip, sadece gsteride bulunmalar bildirilmiti.
Btn bu baarszlklarn kabahatini Osmanl Devleti'ne ykleyen
Gladstone, Osmanl Devletine bask yapmak iin, ortak bir donanma ile zmir'in
igalini teklif etti. Bu teklif Rusya ve talya tarafndan kabul edilmekle beraber,
Almanya, Avusturya ve Fransa buna kar ktlar. Gladstone, zmir konusunda
tek bana yrmek istediyse de, arkasn getiremedi
188 *
.
Fakat dier devletlerin de basks zerine Osmanl Devleti direnmeden vaz
geerek, Arnavutlar zerinde bask yapmaya karar verdi. Ekim 1880 de Deni
Paa'y Arnavutlua gnderdi ve Osmanl kuvvetleri 1880 Kasntnda, Dulcigo'yu
Arnavutlarn elinden alarak Karada'a teslim etti. Sorun da bylece kapand.
Bununla beraber, burada baz noktalar da belirtmek gerekir. Birincisi,
Berlin Antlamasnn bir hkmnn uygulanamam olmas; kincisi, btn kriz
boyunca Rusya'nn, Karada' ve Osmanl Devleti'ne cephe alm olan ngiltere'yi
desteklemesi; ve ncs de, Kbrs ve Bosna-Hersek'ten sonra Osmanl
Devleti'nin, sava yapmakszn, yani erozyon yoluyla bir nc topra da kay
betmi olmasyd.
Osmanl Devleti'nin erozyon yoluyla kaybettii drdnc toprak, Tesalva ve
Larissa'y Yunanistan'a vermek zorunda kalmasdr.
4. YUNANSTAN'IN TOPRAK HTRASLARI
Osmanl-Rus sava ku zaman Yunanistan, Rusya'nn bu sava esas itiba
rile Slavl glendirmek iin atn grdnden ve ayrca, ilk zamanlar sava
harektnn Osmanl Devleti lehine gelimesi dolaysile, savaa katlmakta bir
menfaat grmemiti
18
. Fakat Yunanistan, Rus kuvvetlerinin Edirne'ye girmesi
zerine hareketlenmi ve Yanya'y igal etmeye hazrlanmt. Fakat devletler,
byle bir olayn Ruslarn iine yaryayacan ve yeni karklk kmas ihtimalini
grnce, Yunanistan' uyarmlar ve Yanya'ya kar hareketini engellemilerdi.
187
Debidour, La Paix Aime, p. 37.
188
ayn eser. p. 39.
1811
Mesil-i Mlimme-i Siyasiyye, Cilt II, s. 168.
543
Mamafih, bar konferansnda Yunanistan'n isteklerinin de gznnde tutula
ca vaadinde bulunmaktan da geri kalmadlar. Bu vaad dolaysile Yunanistan,
Berlin Kongresi'ne katlmak istedi ve bu istei de Salisbury tarafndan destek
lendi. Devletler, Yunanistan'n Kongre'ye tam ye olarak katlmasn manasz
bulduklar iin, Salisbury'nin teklifi kabul edilmedi. Lkin Fransa temsilcisi
Waddington'un, hi deilse, Yunanistan'a bitiik Osmanl topraklarnn durumu
grlrken, yunanllarn da dinlenmesi teklifini Osmanl temsilcilerinin id
detli itirazlarna ramen, kabul ettiler ve bir yunan delegasyonu, Kongre'nin 9
uncu oturumuna kabul edilerek dinlendi. Yunan delegasyonu, esas isteklerinin,
Rumlarla meskn btn topraklarn Yunanistan'a ilhak olduunu, fakat
durumun gerei (ilcat- ahval), Yanya ti 1 yeti ve Trhala sanca ve Girid ada
sn istemekle yetindiklerini bildirdiler
190 191
.
lgintir, Girid'in yunanllar tarafndan istenmesine ngiltere temsilcileri
iddetle kar klar. Fakat br isteklerde, Fransa ve talya yunanllarn yard
mna kotu ve bu ikisinin teklifi ile, sadece tutanaklara gemek zere, Berlin
Antlamas'ndaki 24 nc madde kabul edildi. Fakat Bismarck'n, Osmanl tem
silcilerine, bu ibarenin antlamada yer almasnn, bir mecburiyeti ifade etmedi
ini, sadece bir arzunun beyanndan ibaret olduunu sylemesi zerine, tuta
naklar iin kabul edilen ifade, Antlamann 24 nc maddesi haline getirildi
1
'-'
1
.
Dier taraftan, 24 nc maddenin tutanaklara geen ekli daha farkl olup,
bir takm toprak adlar da zikredilmekteydi. 24 nc madde bu tutanaklara afta
bulunarak, Osmanl Devleti'ni, Yunanistan'la mzakereye davet ediyor ve uzla-
amadklar takdirde byk devlederin araclna bavurmalarn istiyordu.
Berlin Antlamas'nn 24 nc madde hkm Yunanistan' tatmin etme
mekle beraber, 17 Temmuz 1878 de Osmanl Devleti'nin kapsn alarak,
tahdid-i hudud yani snr dzenlemeleri konusunda grmeler yaplmasn is
tedi. Osmanl Devleti ise, Yunan notasna cevap vermeyip, devletlere 8 Austos
1878 gn gnderdii bir sirklerde, Yunan isteklerini daha nce reddetmi ol
duunu, bu isteklerin kabulnn bir ok sakncalar douracan, devletlerin
araclnn da Osmanl Devleti iin zorunluluk niteliini tamadn belirtip,
Yunanistan'a uyarmada bulunmalarn istedi. Yunanistan ise, devletlerin aracl
nda srar etti.
Olay karsnda devletlerin durumu uydu: Berlin Antlamas'nn 24 nc
maddesinin ortaya knda Fransa ba rol oynamt. Bu sebeple, Rusya ve
Fransa Yunanistan' desteklediler. Fransa'nn Yunanistan' tuttuunu bilen ve
.Akdeniz'de Fransa'nn nfuzu altnda byk bir Yunanistan'n ortaya kmasn
istemeyen ngiltere, bu sefer Osmanl Devleti'ni tuttu. Yunanistann
190
ayn eser, s. 169.
191
ayn eser, s. 169-170.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
544 FAHR ARMAOLU
Makedonya'da da gz olduunu bilen ve bundan holanmayan Avusturya da
Osmanl Devleti'nin destekledi
192
. Durum byle olunca, sorunu alevlendirme
mek iin devleer, sorunun iki taraf arasnda grmeler yoluyla zmn tav
siye edip ii tatlya balamak istediler. Bunun zerine 29 Ocak 1879 da,
Preveze'de (bugnk Yunanistan'n basnda) Osmanl Devledle Yunanistan ara
snda grmeler balad.
Yunanistan'n toprak isteklerinden doan bu Trk-Yunan anlamazl drt
safhada cereyan etmitir: Preveze Konferans, Birinci stanbul Konferans, Berlin
Konferans, ve kinci stanbul Konferans.
29 Ocak 1879 da balayan Preveze Konferans, Yunan istekleri ile Osmanl
Devleti'nin gr arasndaki uurumu kapatmak mmkn olmaynca, 19 Mart
1879 da sona erdi. Osmanl murahhaslarnn gr, Antlama'nn 24 nc
maddesinin bir arzu beyan ndan ibaret olmas hasebile, balayc nitelikte
olmad idi. Yunan delegeleri ise, 24. maddeye deil, daha nce szn ettii
miz, 9 uncu oturumdaki 13 numaral tutanaa (protokol) dayanmaktaydlar ve
daha nce de belirttiimiz gibi bu tutanakta baz toprak ve snr isimleri ge
mekteydi.
Yunanistan Preveze Konferansndan bir sonu elde edemeyince, yine byk
devletleri harekete geirerek, Nisan 1879 da bu devletlerden araclk yapmalarn
istedi. Bu istei hararetle destekleyen Fransa oldu. ngiltere ise, pein bir karar
alnmakszn, yeni bir konferansn toplanmasna raz oldu ve bu konferans - ki
Birinci stanbul Konferans denir - 1879 Austosunda stanbulda topland. Bu
konferans da Kasm 1879 a kadar devam etti ve yine bir sonuca varamad. Yalnz,
bu sefer Osmanl Devleti'nin biraz daha yumuak bir tutum iinde olduu g
rld. nk, yunan delegasyonu, 13 numaral tutanan, Epir tarafndan
Kalamas ile Tesalya tarafnda Salambriyam yani Penos vdisi arasnda bir snr
izdiini belirterek, bu izgiye kadar topraklarn verilmesinde srar ettiler.
Osmanl delegeleri ise, bu izginin i'ar yani bir temenni niteliinde oldu
unu, dolaysile kendilerinin serbesti-i mzakere hakkn ortadan kaldrma
dn belirttiler
193
. Bylece, bu konferanstan ve Trk-Yunan grmelerinin kin
cisinde de bir sonu kmad.
Bunun zerine Fransa Dileri Bakan VVaddington devletlerle yapt da
nmalardan sonra, Yanya'nn Osmanl Devleti'nde kalmas, buna karlk
Tesalya'nn nemli bir ksmnn Yunanistan'a verilmesi esasna dayanan, fakat
snrn tesbit ve izilmesi iin de bir milletleraras komisyonun kurulmasn n
gren bir teklif hazrlad
194
. ngiltere, Waddington'un topraklar konusundaki tek
192
Debidour, La Paix Ai me, p. 10.
193
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 174.
194
ayn eser, s. 176.
liflerini reddetmekle beraber, snr konusunda Yunanistan'la bir uzlama iin
Osmanl Devleti'ne bask yapt. Bu bask karsnda, Bbli'nin geriledii gr
lyor. nk Padiah Abdlhamid, an ve istikll-i devlete mutabakat edecek
vehile gailenin bertaraf edilmesi
195
arelerinin aratrlmas iin Hey'et-i
Vkel ya, yani Bakanlar Kuruluna talimat verdi.
Tam bu srada, 1880 Nisannda, ngiltere'de Liberal Parti ve Gladstoe ikti
dara geldi. Dileri Bakan Lord Granville'di. Tabiatile bu, Osmanl Devleti
aleyhine bir gelime idi. Gladstone, hemen Osmanl Devleti aleyhine nutuklar
sylemeye ve Yunanistana toprak verilmedii takdirde, bask yoluna gideceini
sylemeye balad. Karada'a toprak verilmesi ve Arnavutluk ayaklanmas dolay-
sile de belirttiimiz gibi, Gladstone, 4 Mays 1880 de devletlere gnderdii sirk
lerde, Yunanistan'n Tesalya ve Epir zerindeki isteklerinin desteklenmesini is
tedi. Gladstone'un ald bu sert tutumun, Osmanl-Yunan anlamazln daha
da iddetlendirmesinden ekinen Fransa, Yunanllar tutmakla beraber, ii bir
krize kadar gtrmeye taraftar deildi. Bu sebeple ngiltere'yi desteklemedi. Bu
srada smrgecilik politikasna balam bulunan Fransa, Avrupa'da genel bir
bunalmn kmasn istemiyordu. ngiltere ile grmelerde bulunduktan
sonra, hem Karada sorununu ele almak ve hemde hudud-i ceddeyi tayin iin
mahalline bir muhtelit komisyon i'zm hususunda, Osmanl Devletile
Yunanistan'n katlmyaca fakat devletler temsilcilerinin katlaca bir konfe
ransn Berlin'de toplanaca Osmanl Devleti'ne bildirildi.
Berlin Kongresi
19
16 Haziran 1880 de topland. Kongre Trk-Yunan snr
konusunda Fransa'y bir tasar hazrlamakla grevlendirdi. Fransa tarafndan ha
zrlanan ve Kongre tarafndan da kabul edilen tasar, Yanya, (bugnk Yannina
veya Ioannina), Meve (bugnk Metzovo) ve Larissa'y Yunanistan'a veriyordu.
Osmanl Devleti, kendi temsilcilerinin bulunmad bir toplantda alman bu ka
rarlar kabul etmeyeceini bildirdi.
Osmanl Devleti'nin Berlin Kongresi kararlarn reddetmesi zerine, Fransa,
1880 Aralk aynda, devletlere hakemlik yapma)! teklif etti. Hakemlik, araclktan
daha teye giden bir bar zm yoluydu
1
'
7
. Devletlerce kabul edilen bu ha
kemlik formlne gre, devletler arasnda yaplacak grmelere, Osmanl ve
Yunan temsilcileri katlmayacaklard. Osmanl Devleti, nce Ocak 1881 de
Fransa'nn bu hakemliini reddetti. Fakat devletleri kzdrmamak iin, sonra tu
tumunu deitirdi ve devletler arasndaki grmelere Yunanistan'n katlma-
103 * * * * *
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 545
103
ayn eser, s. 177.
1!
" Osmanl Devleti ve Yunanistan'n katlmayp, sadece byk devlederin katld toplanulara. ve
bu toplantya, o zamanki usuller gerei Kongre denilmekteydi.
u
'
7
Milletleraras anlamazlklarn bar yollarla zmnde kullanlan hakemlik messesesi iin
bak.: Prof. Sela L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Cilt II, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn,
1975, s. 350-375.
546 FAHR ARMAOGLU
mas, fakat kendisinin katlmas artile kabul etti. Alt byk devlet, Osmal
Devleti'nin bu artn kabul edince, 9 Mart 1881 de kinci stanbul Konferans
topland. kinci stanbul Konferans, 26 Mart 1881 de u karara vard:
Tesalya'nn byk bir ksm ile Larissa Yunanistan'a verilecek, halk Mslman
olan Yanya ve Meve yine Osmanl Devletinde kalacakt. Yunanistan'n balan
gtaki istekleri gznne alnnca, bu kararn Osmanl Devleti'nin yine de le
hine olduunu kabul etmek gerekir.
Yunanistan, nce kinci stanbul Konferans kararlarn kabul etmek iste
medi. Fakat grlt koparmakla daha fazlasn alamyacan ve devletlerin de
kendisini o kadar desteklemediini grnce, bu kadarn da kr sayarak, teklif
edilen topraklar kabullendi. Bu yeni topraklar ve yeni snr iin stanbul'da 24
Mays 1881 de, Almanya, Avusturya-Macaristan, ngiltere, talya ve Rusya ile
Osmanl Devleti arasnda 19 maddelik bir anlama imzaland
15
'
8
. Bu anlama, 2
Temmuz 1881 de Osmanl Devletile Yunanistan arasnda ikili bir anlama olarak
imzalanm, yunan emperyalizminin byk devletlere dayanan bir abas bu su
rede sonulanm oluyordu. Bylece, Osmanl Devleti, 1878 den sonra, bir ksm
topraklarn daha, sava yapmakszn ve erozyon yoluyla kaybetmi bulunu
yordu.
5. NGLTERE'NN MISIRI GAL
1878 Berlin Antlamasndan sonra Osmanl Devleti'nin savasz" olarak
kaybettii bir dier toprak da Msr oldu. 1878 de Kbrs'a yerleen ngiltere,
1882 de de Msr igal etti. Her ne kadar Msr'n Osmanl Devletile balar
fiilen kopmu bulunuyor ve Msr bamsz bir devlet gibi hareket ediyor idiyse
de, yine de hukuken Osmanl Devleti'nin egemenlii altnda bulunan bir top
rakt. Dier topraklarn kaybnda olduu gibi, Osmanl Devleti Msr'n ngiltere
tarafndan igalinde de, protestodan baka bir ey yapamad. Msr'n igali, esas
itibarile ngiltere ve Fransa arasnda yirmi yl sren bir sorun oldu. Bu konular
daha yukarda ayrnl bir ekilde akladmz iin, tekrar etmiyeceiz
198 199
.
6. DOU RUMEL KRZ
1878 Berlin Antlamas, zellikle ngiltere ve Avusturya'nn itirazlar dolay-
sile, Rusya'nn Ayastefanos ile yaratm olduu byk Bulgristan', ikiye blm
ve bu suretle, Bulgaristan' Tuna nehri ile Balkan dalar arasna sktrarak,
Rusya'nn Bulgaristan vastasile Ege denizine inmesini nlemiti.
Ayestefanos'tan sonra, Bulgaristan konusunda ngiltere ile Rusya arasnda
kan anlamazlk sonunda Rusya, ngiltere'nin, Bulgaristan'n Balkan dalarnn
198
Anlamann metni: Mecmua-i Muahedat, Cilt 5, s. 141-149; Noradounghian, Tome IV, p. 292-
298; Albin, Les Grands Traits..., p. 162-167.
199
Bak.: Yukarda s. 404-415.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 547
gneyindeki topraklan Dou Rumeli adyla zerk bir hale gedrilmesini kabul
etmiti
200
. Dou Rumeli deyimi bu ekilde ortaya kt.
Berlin Antlamas, Bulgaristan ile Dou Rumeli iin, farkl statler kabul
etmiti. Bulgaristan, Osmanl Devletine vergi ba ile bal bir Prenslik
(emaret) haline getirilerek, tannm olan yetkilerle deta yar bamsz bir nite
lik kazanm iken, Dou Rumeliye, dorudan doruya hkmet-i politikiye vc
askeiye-i Padiah tahtnda, yani asker ve siyasal bakmdan dorudan doruya
Osmanl egemenliinde bir zerk eyalet stats verilmiti. Asker bakmdan
Osmanl Devleti'ne bir ok yetkiler tannyordu. (Bak.: 15. ve 16. maddeler).
Halbuki, Antlama'nn 11. maddesine gre, Bulgaristan'da hi bir Osmanl as
keri bulunmayacakt. Baka bir deyile, Dou Rumeli , hukuken olduu kadar,
fiilen de Osmanl mparatorluunun bir paras olmaya devam ediyordu.
Dou Rumeli'nin ynetimine gelince: Osmanl Devleti buraya, devletlerin de
onay ile bir Hristiyan vali tayin edecei gibi, eyalet'in ynetim esaslar da dev
letlerin temsilcileri tarafndan hazrlanacakt ki, Komisyon 30 Eyll 1878 de a
lmalarna balam ve 495 esas ve 637 ilve maddeden meydana gelen bir
Nizamname hazrlyarak bu Nizamname 15 Mays 1879 tarihli bir ferman ile
Padiah II. Abdlhamid tarafndan iln edilmitir
201
. Bunun zerine, Dou
Rumeli Valilii'ne Aleko Paa (Aleksandr Bogoridi) tayin edilmi ve Osmanl k
yafeti giymesi iin kendisine yaplan sk tenbihlere ramen, banda Bulgar kal
pa olduu halde, 27 Mays 1879 tarihinde Filibe'ye giderek grevine balam
tr. Aleko Paa Bulgar ahaliye ho grnmek iin byle davranmt
202
.
Dou Rumeli'nin yeni dnemi byle balyordu.
Blgristan'n ynetim sistemine gelince: Bulgar halk bir Prens seecek ve
bu seim nce Osmanl Devleti tarafndan, sonra da Berlin Antlamas'n imza
layan devletler tarafndan onaylanacakt. Bulgaristan'n bir Meclisi olacak ve
bu Meclis bir anayasa hazrlayacakt. Bu hazrlklar yaplncaya kadar Bulgaristan
geici olarak bir Rus Komiseri tarafndan ynelecek (Mad. 6), fakat bu geici
ynetim 9 aydan fazla srmeyecekti (Mad. 7).
Bu maddeler gereince Rusya, Berlin Kongresi'nden sonra Doundokoff
adnda bir prensi Bulgaristan'a komiser olarak yollad. Dondotkoff bu geici
ynetimden yararlanarak ve yetkilerini snrsz bir ekilde kullanarak, hem
Bulgaristan'da Rus nfuzunu yerletirmeye ve hem de, Berlin Antlamas'm bu
konudaki hkmlerini bertaraf ederek, kendisinin Prens seilmesini salayacak
artlar hazrlamaya alt. Bu arada, Trnova'da toplanan Bulgar Kurucu
21X1
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 103.
201
Bu Nizamame'nin hazrlau ve esaslar iin bak.: Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Trk
Tarih Kurumu Yaym, 1992, s. 32-113.
202
Avdn, ayn eser, s. 115.
548 FAHR ARMAOGLU
Meclisi'ne bir anayasa tasars da kabul ettirmek istedi. Tasarya gre, yasama
organnn te birini halk, te birini Prens seecek ve sonuncu te bir de
yksek rtbeli memurlardan meydana gelecekti. Tabiadle, Dondoukoff Prens
seildii ve bu anayasa tasars da kabul edildii takdirde, Rusya'nn
Bulgaristan'daki nfuzu kuvvetli bir temele oturmu olacakt. Fakat Bulgar
Kurucu Meclisi, Dondoukoffun tekliflerini kabul etmedi. Meclis yelerinin hep
sinin halk tarafndan seilmesi ilkesini benimsedi. Bu, Rusya iin, Bulgaristan'da
urad ilk hayal krkl oluyordu.
Bulgarlar, 29 Nisan 1879 da, Rus ar'nn, kars tarafndan yeeni olan ve
Avusturya Ordusunda subay bulunan Alexandre de Battenberg' Prens setiler.
Rusya bu seimi iyi karlad. Avusturya da memnun oldu. Avusturya memnun
olunca Almanya da sesini karmad. Battenberg'i uzaktan ngiltere ile de bir
ba olduundan o da kabul etti ve bylece Battenberg 1879 Temmuzunda
Sofya'ya geldi. Bu srada Bulgar Meclisi de Sofya'ya naklctmiti.
Battenberg greve balar balamaz, Rus arna mektup yazarak btn kalbi
ile kendisine bal bulunduunu bildirdi
203
. Ancak Bulgaristan' ynetmek kolay
deildi. Bulgarlar Berlin Kongresi kararlarndan hi honut kalmamlard.
Bulgaristan'n zerkliini salayan Rusya olmasna ramen, Bulgarlar Rusya'ya
da gvenmiyorlard. Rusya ise Alexandre de Battenberg vastasile Bulgaristan'
kendi eyaleti gibi ynetmeyi dlyordu. Battenberg ise hem tecrbesizdi ve
hem de banda bulunduu lkenin dilini bile bilmiyordu. Bu durumda, hem
Rusya ile iyi geinmesi ve hem de Bulgarlar memnun etmesi ok zordu.
Battenberg, iki yl kadar, lkeyi Rusya'ya dayanarak ynetme yoluna gitti.
lkede iki akm ortaya kmt. Muhafazakrlar, Bulgaristan'n, Rusya'nn koru
yuculuunda kalmasna taraftardlar. Fakat, bamsz ve mill bir politika izlen
mesini isteyen Liberaller ise ounluktaydlar. Battenberg lkeyi
Muhafazakrlara dayanarak ynetmek istediyse de, Muhafazakrlar Meclis'te
(Sobraniye) tutunamadlar. Battenberg bir ka defa Meclis'i datp seimlere
gittiyse de, seimleri hep Liberaller kazandlar. Bunun zerine Prens, Meclis'i
kapatt ve baz Liberal liderleri de hapse attrd. lkeyi Rus generalleri vastasile
ynetmeye kalkt. Fakat bu da halkn tepkisini daha da arttrd. imdi halk
Bulgaristan Bulgarlarmdr demeye balad
204
.
te bu artlar altnda, bir gn niden bir Bulgar vatanperveri ve bir liberal
oluveren Battenberg, iki yl nce yrrlkten kaldrd anayasay tekrar yrr
le koydu (1883) ve Kaulbars ve Soboleff adl danmanlarn da Rusya'ya gei
yollad. Battenberg bununla da yetinmeyip, Babakanla, Rus aleyhtarl ile ta
nnm bulunan Zankoffu getirdi. Ertesi yl da bu grevi yine Rusya aleyhtarl
203
Karat, Osmanl Tarihi, CUtVIIII, s. 102.
204
ayn eser, s. 102.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 549
ile tannan Karaveloff a verdi
205
. Bu gelimeler Rus-Bulgar mnasebeerinde bir
dnm noktas oldu ve bu tarihten itibaren iki taraf arasndaki mnasebetler
soumaya balad.
Bulgaristan'da bu gelimeler olurken, Dou Rumeli'de meydana gelen ge
limeler de Bulgarlar yakndan ilgilendirmeye balad ki, bu Dou Rumeli
Krizi nin olumasyd
20
".
Berlin Antlamasna gre, Dou Rumeli'nin ynetim rgtlenmesi gerek
letirilinceye kadar, Dou Rumeli'de de Rus askeri bulunacak, fakat bu asker
burada 9 aydan fazla kalamyacakt. Rusya'nn Bulgaristan Komiseri Dondoukoff,
Bulgaristann banda bulunduu srece, Dou Rumeli'ye de ajanlar yollam,
bura halknn Bulgaristan'la birleme isteklerini kkrtmaya alm ve burada
devaml olarak bir Pan-Bulgar propagandas yaptrtmt. Bulgaristan'da kur
duu miesseselerin aynn Dou Rumeli'de de kurdurmutu. Bu suretle, Dou
Rumeli ile Bulgaristan'n birlemesini kolaylatracak tedbirleri almaya nem
vermiti. Gerekten, bu tedbirler bir sre sonra sonu vermekten geri kald.
Dondoukoffun bu faaliyetlerinde, esasnda Rusya'nn politikas temel fak
trd. Rusya, Dou Rumelinin Bulgaristan'dan alnarak, Osmanl egemenliine
braklmasna zoraki olarak raz olmutu. Dou Rumeli'nin Osmanl Devleti'nde
kalmasile, stratejik nemli olan Balkan geieri, Osmanl Devleti'nin kontro-
lunda kalm oluyor ve stanbul yolu Rusya'ya kapanm bulunuyordu. Bu se
beple, Rusya, Berlin Kongresi'nde urad bu siyas baarszl telfi etmek
iin, Bulgaristan'da ve Dou Rumeli'de halk hep birlemeye tevik etti
207
.
Dondoukoff Rusya'nn bu politikasn baar ile uygulad. Onun iindir ki,
Battenberg'in Prens seilmesi zerine Bulgaristan'dan ayrlrken, Bulgaristan ile
Dou Rumeli'de kurmu olduu ynetimin ikisinin de ayn olduunu, bunun
da, iki topran birlemesini kolaylatracan vnerek sylemiti
208
.
Dou Rumeli krizi ilk defa 1879 Maysnda patlak verdi. Rus askerlerinin
Dou Rumeli'den ekilmesi zerine, Osmanl Devleti, Bulgaristan ile Dou
Rumeli arasndaki snra (yani Balkan Dalar) asker sevketmek isteyince, btn
Dou Rumeli halk heyecana gelerek itiraza balad. Bu heyecan topran her ta
rafna y'ayld. Bulgaristan halk ise, Osmanl Devleti'ni eylemli bir ekilde engel
leyeceini bildirdi. Balkanlarda yeni bir karklk kmak zereydi
209
. Rusya bu
durumu frsat bilerek, Dou Rumeli snrna 15.000 kiilik bir milletleraras kuv
vet sevkedilmesini teklif ettiyse de, devletler bunu kabul etmediler. Fakat
20;
Debidour, La Paix .Anne, p. 103-104.
206
Dou Rumeli sorunu ve krizi iin bak.: Mesil-i Mhinme-i Siyasiyye, Cilt II, s. 193-246.
207
Karal, ayn eser, s. 103-104.
208
Choublier, La Question d'Oient depuis le Trait de Berlin, p. 239.
209
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 196.
550 FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti'nin de Bulgaristan-Dou Rumeli snrna asker sevketmesi
mmkn olmaynca, iki topran birlemesi kolaylam olmaktayd. nk
arada hi bir engel bulunmuyordu.
Bulgaristan Prenslii'ni kendi eseri olarak kabul eden ve Dou Rumeli vil
yetinde kan bunalm da bir Bulgar sorunu sayan Rusya
210
, bunalmn Bbli
ile kendisi arasnda ve Rus karlarna uygun bir ekilde zmn arzu ettiin
den
211
, Rus ar, General Obruef eliyle Padiah Abdlhamid'e bir mektup
gndererek u teklifte bulundu: General Obruef, Dou Rumeli'ye gidip, halka,
Osmanl Padiahna itaat etmesi iin nasihatte bulunacak ve buna karlk
Bbli de Dou Rumeli'ye asker sevketmekten vazgeecekti
212
. Osmanl Devleti
bu teklifi, Saltanat- Seniyye'nin Rumeli-i ark Vilyetine ve Balkalar'a ait olan
hukuku vehen mine'l-tiicuh sektedar olmamak", yani Padiah'n Dou Rumeli
ve Balkanlar zerindeki egemenlik haklarna her ne surede olursa olsun halel
gelmemek arle kabul etti
213 214 *
. Obruef Dou Rumeli'ye git ve halk yattrmaya
mauvaffak oldu. Ne var ki, Osmanl Devleti, Berlin Antlamasnn kendisine ver
dii yetkilere ramen, kendi topraklarna asker sokamamakla, Rumeli hududu
nun muhafazasnda en kavi te'minattan mahrum oldu "
nt
.
Osmanl Devleti'nin Rusya ile anlaarak bu yola gitmesinden ngiltere tel
lanm grnyor. Zira, Salisbury, Lordlar Karamas'nda yapm olduu ko
numada, Osmanl Devleti'nin sz konusu topraklara asker sokma hakknn
Berlin Antlamas ile tannm hak olduunu, Bbli'nin bu haktan vazgeemi-
yeceini, yani bu haktan vazgemenin btn devleeri ilgilendirdiini belirte
rek
213
, bir bakma Rusya'ya bir uyarmada bulunup, Bulgaristan ve Dou Rumeli
konusunda ellerinin serbest olmadn anlatmak istiyordu.
Btn bu abalara ramen, gerek Dou Rumeli'de, gerek Bulgaristan'da bir
leme isteklerinin arkas alnamad. Hatta, aksine bu istekler gnden gne arta
rak younlamaya balad. Prens Battenberg de bu isteklerin destekyecisiydi.
Sonunda, birleme taraftarlar, 18 Eyll 1885 sabah Dou Rumeli'nin merkezi
Filibe'de bir ayaklanma ve darbe yaparak Vali Gavril Paa'y yakalayp snr-d et
tiler. Dou Rumeli Geici Hkmeti kurulurken, Prens Battenberg'e de telgraf
ekilerek, Filibe'ye gelip ynetimi ele almas istenmitir. Battenberg, bunun ze
rine, Rus ar III. Aleksandr'a bir telgraf ekerek durumu aklam ve Dou
Rumeli'ye gitmek zere olduunu, Rusya'nn Bulgaristan iin daima tasavvur et
tii bir plnn yaknda gerekleeceini bildirmi ve kendisinden yardm istemi
210
Karal, ad geen eser, s. 104.
211
ayn eser, s. 105.
212
ayn eser, s. 105 ve Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 198.
213
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 198-199.
214
ayn eser, s. 200.
21J
ayn eser, s. 199-200.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 551
tir
216
. Battenberg Filibe'ye gelince, Kuzey ve Gney Bulgaristan Prensi nvan ile
yaynlad bir beyanname ile, Dou Rumeli'nin Bulgaristan tarafndan ilhak
olunduunu iln etmitir. Bu ilnn zerine Sobranye Sofya'da toplanarak bir
lemeyi ve Osmanl Devletinin herhangi bir mdahalesine kar alnacak asker
tedbirleri onaylad
217
.
Battenberg, her iki topran da Prensi nvann aldktan sonra, Osmanl
Padiah'na bir telgraf ekerek, Zat- Hazet-i Padiahiye tebaa-i ahaneleri bak
landaki ltf-i nmahdud-i mlknelerini bir kere daha isbat buyurmalarn re
hukuk-i metbiyyetine halel getirmeksizin yaplan ibu ilhak tasdik eylemelerini
rica "etti
218
. Yani, Battenberg, bir yandan bu ilhakn onaylanmas iin Padiah'n
snrsz ltfunu rica ederken, ayn zamanda, bu birlemeye ramen, bu toprak
larn Padiahn egemenliinden ayrlmayaca hakknda teminat, garanti veri
yordu.
Dou Rumeli ile Bulgaristan'n birlemesi, phesiz, Berlin antlamas'na
aykryd. Fakat devletlerin tepkileri farkl oldu. En iddedi tepki gsteren Rusya
oldu. Rusya, 1883 ten itibaren Bulgaristan'n kendi nfuzu altndan ktn g
rnce, politakasn deitirerek Bulgaristan'n bymesini ve kuvvetlenmesini
nlemek iin almaya balamu. Bu sebeple, iki topran birlemesini tanm-
yacan bildirdii gibi, Osmanl Devleti'ni de, bu birlemeyi tanmamas iin
tevik etti. Bu konuda stanbul'da bir konferans toplanmasn isteyen de Rusya
oldu
219
.
Dier devletler, zellikle ngiltere, Almanya ve Avusturya da, birlemenin
Berlin Antlamas'na aykr olduunu kabul etmekle beraber, Rusya kadar g
rlt koparmadlar. ngiltere ise, Rus nfuzundan km kuvvetli bir
Bulgaristan' kendi lehine gryordu. Bu sebeple, birlemeyi bir bakma destek
ledi. Yani Rusya ile ngiltere'nin Ayastefanos srasndki rolleri imdi deimi.
Osmanl Devleti ise bir orta yol tutmay tercih etmi grnyor. Sadrazam
Kmil Paa'nn bakanlnda yaplan bir toplantda u kararlar alnd: Osmanl
Devleti, Berlin Antlamas hkmlerinin aynen uygulanmasn isteme hakkna
sahiptir. Fakat, statkonun tamamen korunmas da mmkn olmad gibi,
imdi Srbistan ve Yunanistan da Bulgaristana kar harekete gemek iin hazr
lk yapmaktadrlar. Bu durumda Osmanl Devleti'nin tam bir ihtiyatla (keml-i
cezm ve ihtiyt ile) hareket etmesi gerekir. Fakat, Osmanl Devleti, Bulgaristan
ve Dou Rumeli dnda baka toprak kaybetmemeli, birlemi eyaletler,
Osmanl Devleti'ne demek zorunda olduklar vergiyi demeye devam etmeli,
219
Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, s. 257-258.
21
' Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII. s. 106.
218
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, Cilt II, s. 208.
219
Debidour, La Paix Aime, p. 104.
552
FAHR ARMAOLU
Dou Rumeli'nin snrlar, devletlerin temsilcileri tarafndan tekil olanacak bir
heyetin hakemlii ile tesbit edilmeli, Prens Aleksandr, imdiye kadar Osmanl
Devleti'ne yapm olduu sadakat ve ballk vaadlerinden hi birini tutmam
olduundan, Rusya'nn da desteile, Bulgaristan'a yeni bir Prens tayin edilme
liydi
220
.
Dier taraftan, devletler de kendi aralarnda toplanp olay konusunda bir
takm kararlar aldlar ve bu kararlar 13 Ekim 1885 tarihinde bir beyanname
eklinde Osmanl Devletine bildirdiler
221
. Bu beyanname, birleme olaynn
Berlin Antlamas'na aykrl dolaysile Osmanl Devleti'nin haklln kabul
etmekle beraber, Osmanl Devleti'nden zellikle asker harekta ve kuvvete ba
vurmamasn rica ediyor ve Bbli'yi yarmaya alyordu.
Rusya'nn Osmanl Devleti mezdindeki srar ve sorunun Berlin Antlamas
erevesinde ve Osmanl Devleti'nin egemenliine uygun olarak (hukuk-i h-
kmrn-i ahaneye muvafk surette ve Berlin Muahedesi ahkm- esasiyesi daire
sinde) zmn salamak iin
222
stanbul'da bir konferans toplanmasn iste
mesi zerine, devletlerin de kabull ile, 5 kasm 1885 bir konferans topland.
Lkin Konferans topland srada, Balkanlar'da devletler birbirine girdi.
Bulgaristan'n bymesi zerine Yunanistan Osmanl Devleti'nden toprak iste
meye balad. Fakat Dou Rumeli olayna en fazla sinirlenen Srbistan oldu.
nk Dou Rumeli'nin Bulgaristan'a katlmasile, Bulgaristan'n snrlar
Makedonya'ya kadar genilemi oluyordu. Bundan sonra Bulgaristan
Makedonya'y da alabilirdi. Balkanlar'da bir dengenin kurulmasnn bir hayat
memat sorunu olduunu syleyen Srbistan
223
, 14 Kasm 1885 gn Bulgaristana
saldrd. Esasnda, Srbistan'n sava hazrlklarnn Bulgaristan da farkndayd ve
o da asker hazrlk yapmt. Bu sebeple sava bir hayli etin oldu.
Srp-Bulgar sava balangta, Srplarn lehine geliti. Srplar, byk kuvvet
lerle Sofya zerine yneldiler. Bulgaristan g durumda kald. nk, Bulgar
ordusunun byk ksm, her ihtimale kar Osmanl snrlarna ylm bulunu
yordu. Dier taraftan, Ruslar, Bulgar ordusundaki btn subaylarn geri ekmi
olduklarndan, Bulgar ordusunun subay kadrosu zayflamt. Srp kuvvetleri
drt gnde, Sofya'nn hemen kuzeyinde bulunan Slivnia (Slivnitsa) ya laular.
Fakat Sofya'nn byk bir tehlike karsnda kalmas, Bulgarlarn mill duygula
rn harekete geirdi. Prens Batenberg, Filibe'de bulunan kuvveeri, iki gnl
zorlu bir yryle Sofya'ya ekti. ki ordu, 19 kasm 1885 gn Slivnia'da kar-
laular. Bulgar ordusu Srp ordusunu ezdi ve Srplar kendi topraklarndaki
Pirot'a kadar ekilmek zorunda kaldlar.
220
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 210.
221
Beyanname'nin metni: ayn eser, s. 211.
222
Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 213.
223
Cahuet. Question d'Oient, p. 410.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 553
Asker alanda zafer Bulgaristan'a glmekle beraber, diplomasi,
Bulgaristan'n, bu zaferin meyvalarn toplamasna izin vermedi
224
. Zira,
Srbistan'n yenilmesi, Avusturya'y harekete geirdi. Avusturya, Bosna-Hersek'e
yerletikten sonra Srbistan' nfuzu altna almaya muvaffak olmu ve 1881 de
Srbistanla imzalad bir anlama ile, bu devleti, hemen hemen Avusturya'nn
himayesi alna almt. Bu anlama bir ittifak olmad halde, baz hallerde iki
devletin beraber sava yapmas dahi ngrlmekteydi. Srplar, Bulgaristan'a
kar harekete geerken, srtlarn bu anlamaya dayamlar ve bu anlamadan
cesaret almlard. Lkin Srplarn umduu kmad ve ar yenilgiye uradlar.
Battenberg mtarekeye yanamak niyetinde deildi ve Srplar adamakll ezmek
istiyordu. Fakat, Avusturya'nn ie karmas ve basks zerine, iki taraf 19 Aralk
1885 te mtareke imzaladlar. Bar grmeleri Bkre'te yapld
225 *
ve bar da
yine Bkre'te 3 Mart 1886 gn imzalad
220
. Bulgaristan hukuken Osmanl ege
menliinde olduundan, bar antlamasn Osmanl temsilcileri de imzalam
ve antlamay Padiah II. Abdlhamid de onaylamtr. Bar antlamas ok ksa
olup, statkoyu aynen koruyor ve Bulgaristan ile Srbistan arasnda barn tees
ss ettiini bildiriyordu, yani Bulgaristan, ne toprak ve ne de sava tazminat
alabildi. Yalnz, Srplar karsnda kazand kesin zafer, Aleksandr Battenberg'e
byk prestij salad.
Dou Rumeli sorununa gelince: Bu konuda Bbli ile Bulgaristan arasnda
1 ubat 1886 da imzalanan bir anlama
227
, devletlerin de onay ve zellikle Rus
ar III. Aleksandr'n baz dzeltmeleri ile 24 Mart 1886 tarihinde son eklini
almtr. stanbul Konferans ise, 5 Nisan 1886 tarihli bir Kararname ile
228
bu
anlamay onaylamr. Sz konusu anlamaya gre, Battenberg, ayn zamanda
Dou Rumeli Valisi de oluyordu ki, bu suretle Dou Rumeli ve Bulgaristan
Battenberg'in ahsnda birlemi oluyordu. Bu ise fiil bir birlemeden baka
bir ey deildi. Yoksa, Bulgaristan emareti ile Dou Rumeli vilyetinin birlemesi
kabul edilmemiti. Bu fiil birleme dolaysile, Dou Rumeli'den baz topraklar,
dorudan doruya Osmanl Devleti'nin kontroluna geiyordu. Ayrca,
Bulgaristan ile Dou Rumeli'ye dardan bir saldr olursa, Bulgaristan ile
Osmanl Devleti beraberce savunacaklard
229
. Bunun dnda, Berlin
Antlamas'nn Bulgaristan ve Dou Rumeli hakkndaki hkmleri aynen uygu
lanmaya devam edilecekti. Yalnz Dou Rumeli hakkndaki 15 Mays 1879 tarihli
224
Debidour, La Paix Aime, p. 105.
220
Bar grmelerinin tutana: Noradoughian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 411-422.
22(5
Bkre Anlamasnn memi: ayn eser, p. 422-423.
227
Anlamann esaslar: Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, s. 276.
228
Kararnme'nin metni: Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, s. 232-233; Mahir Aydn, ad geen eser, s.
281. stanbul Konferans tutanaklarnn metni: Noradoughian, Recueil d'Actes..., Tome IV, p. 366-
410.
229
Rusya'ya kar konulmu olan bu hkm, Rusya'nn iddetli itiraz zerine sonradan
kaldrlmtr.
554 FAHR ARMAOLU
Nizmnme (veya Dahil Nizmnme"), Osmanl ve Bulgar temsilcilerinden
meydana gelen bir komisyon tarafndan, Osmanl Devled'nin menfaatleri de g-
znnde tutularak ve mahall ihtiyalara cevap verecek ekilde, yeniden gzden
geirilecekti.
Ne var ki, bu anlamalar bir hukuk stat yaratmakla beraber, gereklere
karlk vermiyordu. Zira, 14 Haziran 1886 tarihinde toplanan Bulgar Meclisi'nde
Dou Rumeli milletvekilleri de Bulgar milletvekilleriyle yanyana oturdular. Prens
Aleksandr Battenberg ise, Meclis'in alnda yapt koumada, oktanberi bek
lenen ve ok arzu edilen birlemenin meydana geldiini mjdeliyordu
230
.
Rusya ise, btn baarlarna ramen, Battenberg'in kendisine yapt iha
neti bir trl hazmedemiyordu. ar III. Aleksandr, Battenberg'e o derece nefret
duymaktayd ki, bu nefret ancak Battenberg'in ortadan kalkmasile sona erebi-
lirdi
231
. Bunun iin de aylardanberi, Slivnia zaferini kazanan, fakat Battenberg
tarafndan hizmetleri unutulan Bulgar generalleri ile, Battenberg'i drme
komplolar hazrlad. Sonunda 21 Austos 1886 da Sofya'da bir askeri darbe te
ebbs oldu ve o gece Rus taraftan subaylar Prens'in sarayn basarak, kendi
sini kardlar ve snr-d ettiler. Fakat bu sefer Rusya kardan harekete geip
Prensi geri getirdiler. Rusya'nn darbe teebbs baar olamamt. Lkin,
Battenberg de, Rusya ile mnasebetlerini dzeltmeksizin Bulgaristan'n banda
kalamyacan anlamt. ngiltere'ye ise yeteri kadar gvenemiyordu. Bu se
beple, Rus arna, Rusya'nn bana vermi olduu tac, onun hkmdarnn el
lerine tevdi etmeye hazrm" diye telgraf ekti
232
. ar ise verdii cevapta,
Bulgaristan'a tekrar dnnz tas\ib edemem. Zira, byle bir dnn hsl
edecei me'um sonular esasen bilinmektedir dedi
233
. Battenberg, ar'n bu
cevab karsnda Bulgaristan'n banda tutunamacan grd iin, 7 Eyll
1886 da Prens'likten feragat ederek lkeden ayrld ve bu surede de siyas kariye
rini sona erdirdi.
Prens gittikten sonra Bulgaristan'da bir Naib'lik kuruldu ve ynedmi, koyu
bir Rus dman olan Stambouloff eline ald. Stambouloff ve arkadalar,
Bulgaristan tahtn doldurmak iin, teye beriye bavurdularsa da, sonunda bu
ndir kuu bulmak iin uzaa gitmediler. Avusturya, Sofya'daki Rus elisinin
adam olmamak gibi bir nitelii bulunan Prens Ferdinand de Saxe-Cobourg'u
tavsiye etti
234
. 25 yandaki bu gen prensin, halihazrdaki Alman hanedanna
mensup olmasnn yannda, Orlan hanedan ile yaknl olduu gibi,
Avusturya ordusunda da bir subayd. Bunun zerine Bulgar heyed, nce Berlin'e
230
Bak.: Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, Cilt II, s. 235.
231
Debidour, La Paix Ai me, p. 108.
232
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 110.
233
Debidour, ad geen eser, p. 108-109.
234
Debidour, ayn eser, p. 110.
555
gidip Bismarck'la grt. Bismarck, bu konuda ekimser bir tutum alarak,
Bulgarlar'a Fransa ile grmelerini tavsiye etti. Fransa ise, bu ii Rus ar ile
zmlemelerini syledi. Rusya itiraz ettiyse de bir sonu kmad ve Ferdinand
Bulgaristan Prensliine getirildi. (Austos 1887) Ferdinand Bulgaristan' nce
Stambouloff ile ynetme yoluna gitti ve Stambouloff, Bulgaristan'n yedi yl y
netti. Rusya'nn, Bulgaristan' kendi kontrol altna almak iin harcad btn
abalara kar koydu.
Lkin, Rusya'nn bu abalar Prens Ferdinand zerinde etkisiz kalmad.
Ferdinand, Rusya ile mnasebetlerinin devaml olarak bozuk gitmesini istemi
yordu. Onun iin, 1894 ylnda Stambouloffu babakanlktan uzaklatrd.
Mamafih, bu kadar yldan sonra Bulgarlarn da Rusya'ya kar tutum ve duygu
lar deimeye balamt. Bulgar halk da artk Rusya ile yaknlamaya taraftar
olmaya balamt. 1894 de III. Aleksandr lp de, yerine II. Nikola geince,
Ferdinand Nikola'ya yaklau ve Bulgar-Rus mnasebetleri tekrar dzeldi. Bundan
sonra Bulgaristan, yava yava tekrar Rus nfuzu altna girecektir. Fakat I. Dnya
Sava'nda Rusya'dan kopacaktr.
Dou Rumeli krizinin Avrupa diplomasisi bakmndan en nemli sonucu,
Rusya'nn Almanya ve zellikle Avusturya ile mnasebetlerinin bozulmas ve
1881 de kurulan ikinci U imparatorlar Ligi'nin, Dou Rumeli krizi iinde da
lm olmasdr. Yalnz, u da bir gerektir ki, Dou Rumeli krizi, 1887 Rs-
Alman anlamasna ramen, Almanya'y Aas turya-M ac ari s tan mparatorlu'na
daha fazla balamtr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
NC KISIM
GRD SORUNU VE TRK-YUNAN SAVAI
Osmanl Devleti, 1878 den sonra, bu toprak erozyanlarnn yannda, yine
Ayastefanos ve Berlin Antlamalarnn sonucu olarak iki byk sorunla daha
karlat. Bunlardan biri Girid Sorunu, dieri de Ermeni Sorunudur. Her iki
sorun da milletleraras krize dnmtr. Yani, milletleraras atmann konu
lar haline gelmilerdir.
1. DOU RUMEL KRZ VE YUNANSTAN
Daha nce de akladmz gibi, Yunanistan 1877-1878 Osmanl-Rus sava
na katlmad halde, Berlin Kongresi'ne dahil olmak istemi, lkin bu istei
kabul edilmemekle beraber, katld bir oturumda, devletlere toprak isteklerini
aklam. Bu isteklerin bada da Girid adas geliyordu.
Berlin Antlamas'na konan belirsiz bir madde ile, Yunanistan, Osmanl
Devleti'nden olan toprak isteklerinin desteklendii inanc ile, Osmanl Devleti'ni
grmelere davet etmi ve bu suretle bir tartma balatmt. Devletlerin de
556 FAHR ARMAOLU
araya girmesile, 1881 ylnda Larissa ile Tesalya'nn bir ksmn Osmanl
Devleti'nden alarak, snrlarm biraz daha kuzeye ilerletmeye muvaffak olmutu.
Fakat, savasz olarak ald bu topraklar, Yunanistan' tatmin etmedii gibi
itihasn daha da kabartt. 1885 sonbbaharnda Srbistan ile Bulgaristan ara
snda paak veren sava ve zellikle Bulgaristan'n Dou Rumeli'yi alp snrlarn
Makedonya'ya kadar uzatmas, Yunanistan' da harekete geirdi. Esasen bu s
rada Yunanistan ile Bulgaristan arasnda dinsel nitelikli bir anlamazlk da vard.
O tarihe kadar Bulgar ortodoks kilisesi stanbul'daki Patriklie bal iken,
Bulgarlar kendi patrikliklerini kurdular. Bunun anlam, Makedonya'da yaayan
ortodoks Bulgarlar ile Bulgaristan arasnda dinsel bir ban meydana gelme
siydi. imdi, Bulgaristan'n Dou Rumeli vastasile Makedonya'ya kadar uzan
mas, Yunanistan' tellandrd. Hele, yine Makedonya sebebile Srbistan'n da
Bulgaristan'a saldrmas, Yunanistan iin bir baka tehlike meydana getiriyordu.
Dou Rumeli olay, Ynanistana gre Balkanlarn dengesini bozmutu. Atina
hkmetine gre, Balkanlar'n dengesi ile Avrupa dengesi arasnda hi bir fark
yoktu ve dolaysile, bu denge bozulunca, Yunanistan'a, bu dengeyi salayacak bir
pay verilmeliydi
235
.
te bu gerekelere dayanan Yunanistan, Girid, Epir ve Makedonya'y iste
meye balad. Srbistan yenildikten sonra da Yunanistan isteklerinde direndi ve
hazrlklar yapmaya balad. Esasnda bu srada Yunanistan'n hem asker du
rumu ve hem de mal durumu, bir maceraya aulmaya msait deildi. Fakat dev
letler, dengesiz bir kiilii olan Babakan Deli Yani (Delyannis)'nin bir bunalm
karmasndan korktular. Bu srada devletlerin durumu yleydi: ngiltere bu s
rada rlanda sorunu ile urayordu. Ayrca, her eyden nce dikkatini
Bulgaristan ve Dou Rumeli sorunlar zerinde younlatrmak isdyordu. Kald
ki, ngiltere, Berlin Antlamas srasnda, Kbrs gibi Girid'e de el koymam ol
masndan da pimand. Nihayet, Fransa'nn Yunanistan'la yakn mnasebetler
iinde olmasndan ve Yunanistan vastasile Fransa'nn Akdenizde kuvvedi bir du
ruma gemesi ihtimalinden de holanmyordu. Avusturya ise, Yunanllarn
Selnik'i almalar yle dursun, Selnik'e yaklamalarn bile istemiyordu.
Almanya Avusturya'y destekliyordu. Keza Rusya da Yunanistan'a destek ver
medi
236
. Fransa Yunanistan' tutuyordu. Fakat, Deli Yani Nisan aynda,
Makedonya topraklarndan Tesalya'ya kar harekete gemek zere hazrlannca,
devletler de tutumlarn sertletirdiler. ngiltere, gerekirse kuvvet yoluyla
Yunanistan' engellemeye karar verdi. nk, ngiltere, Osmanl Devled'nin za
yflamasnn Rusya'nn iine yaryacan ve Ege Denizi'nde de dengenin bozula
can dnyordu
237
. Bu sebeple devleder, 11 Ocak 1886 da Yunanistan'a ver
23:>
Henri Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe, 1871-1914, Vol. I, p. 439.
236
Debidour, La Paix Arme, p. 107.
237
Hauser, ad geen eser, p. 440.
557
dikleri bir ltimatomda, silhlanmasn durdurmasn istediler. Yunanistan bu
istei reddetd. Bu srada Osmanl Devleti de Yunanistan'a kar asker hazrlklar
yapmaya balad. Osmanl Devleti Yunanistan'a bir ders vermek istiyordu.
Ksacas, Balkanlar yeniden karm bulunuyordu. Devletler krizi nlemek
ve Yunanistan' yola getirmek iin, Yunanistan' denizden abluka altna almaya
karar verdiler. Atina'daki elilerini geri ektikleri gibi, 8 Mays 1886 da, Rusya da
dahil olmak zere Avrupa devletlerinin donanmalar Yunan kylarn abluka
etmeye balad. Fransa bu ablukaya kar kt gibi, katlmad da. Bu suretle
Fransa, Yunanllarn sempatisini kazanm oluyordu. Lkin, Fransa tek bana
kalnca, bir ey yapamyacan anlad ve Yunanistan'a itidal tavsiye etti. Zaten bu
srada Deli Yani'nin emri zerine Yunan kuvvetleri Tesalya'da Trk snrlarn
gemeye teebbs edip, geri pskrtlnce, Deli Yani de istifa etmek zorunda
kald
238
. Yeni Babakan Trikotpis, devletlerin ltimatomu gerei silhszlanmay
kabul edince (Haziran 1886), kriz de bu ekilde sona ermi oldu. nk devlet
ler de donanmalarn Yunan sularndan geri ektiler.
Fakat Yunanistan iin sorun sona ermi deildi. Aksine, toprak ihtiraslarn
gerekletirmek iin yeni frsatlar kollamaya ve yaratmaya alular. ikinci Girid
ayaklanmas byledir.
2. GRD AYAKLANMASI-2
Krm Savandan sonra, 1866-1869 yllar arasnda Girid halknn, zellikle
Yunanistan'n kkrtmalar ile, ayaklandn ve bu ayaklanma sonunda, Osmanl
Padiah'nn 10 Ocak 1868 tarihli ferman ile Girid'e, zerklik niteliinde bir ta
km yetkiler tanndn daha nce aklamtk.
1877-1878 Osmanl-Rus savann sonucu, Ermeni sorununda olduu gibi,
Girid zerinde de bir ngiliz-Rus mcadelesi ortaya kard ve ngiltere, imdi
Kbrs'tan sonra Girid'e de gz koydu. Ermeni sorununda olduu gibi, Girid ko
nusunda da ngiltere'yi harekete geiren Ayastefanos Antlamas oldu. nk,
Ayestefanos Atlamas'nn 15. maddesine gre, Osmanl Devleti Giid'deki
zerklik statsn geniletecek ve bu konuda ald tedbirleri uygulamadan
nce, Rusya'ya danacakt. Bu hkm, tabiatile Rusya'ya, Girid zerinde dolayl
bir kontrol salamaktayd. Yani Rusya, Akdeniz'e bir ilk adm atyordu. ngiltere
bunu farkettii iindir ki, Berlin Antlamasnda bu hkm kaldrtm ve yerine,
23. madde ile, 1868 zerklik plnnn uygulanmas ve bu konuda Osmanl
Devletinin devletlere bilgi vermesi esasn getirmitir.
te yandan, ngiltere, Ayastefanos ile ortaya kan Rus tehlikesine kar na
sl Kbrs'a yerlemi ise, Dou Akdeniz'deki durumunu daha da kuvvetlendir
238
Karal, Osmanl Talihi, Cilt VIII, s. 114.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
558 FAHR ARMAOLU
mek iin Girid'e de yerlemeye karar vermitir. Bu sebeple Girid ramlarn des
teklemitir. Fakat Girid'in Yunanistan'a katlmasn da hi istememitir
239
.
Yunanistan, buna ramen, imdi ngiltere'nin de Girid ramlarn destekle
diini grnce ve savataki yenilgi dolaysile Osmanl Devleti'nin zayfladna
inanarak, Girid ramlarn kkrtm ve 1878 de Girid'de ayaklanmalar kmtr.
Osmanl Devleti, bu zayf nnda sorunun bymesini istemediinden, 1878
Ekim aynda, Girid'de Hanya yaknlarndaki Halepa'da ramlarla bir anlama
yapt. Bu anlama
240 241
, 1868 Ferman'nn tand yetkileri geniletmekte ve bir ba
kma bir anayasa niteliini tamaktayd. Halepa Anlamasna gre, adann valisi
Hristiyan veya Mslman olabilecektir. Vali Hristiyan olursa yardmcs
Mslman, vali Mslman olduu takdirde yardmcs Hristiyan olacaku. Vali
be yl iin tayin edilecekti. 80 yeli bir Vilyet Genel Meclisi olacak ve bunun 49
u Hristiyanlardan, 31 i de Mslmanlardan meydana gelecektir. Trke ve
ramca resm dil olacaktr.
Bu anlama ile, adann ynetiminde halk ve zellikle ramlar sz sahibi k
lndndan, anlama ramlar memnun etti ve adada bir sre sknet hkm
srd.
Berlin Antlamas gereince, Trk-Yunan snrnda Yunanistan lehine baz
snr dzeltmeleri yaplmas esas kabul edilip, Yunanistan Tesalya ve Epir'i iste
diinde, Osmanl Devleti bunu kabul etmemiti. Bunun zerine Yunanistan,
Tesalya ve Epir yerine Girid'in kendisine verilmesini istedi. Bunu duyan ngiltere
tellanp, hemen Osmanl Devletine bavurmu ve Girid Yunanistan'a verildii
takdirde, kendisinin de Osmanl Devleti'nden toprak isteyeceini bildirmitir.
ngiltere'nin bu tehditkr tutumu karsnda, Osmanl Devleti Yunanistan ile
mzakerelerinde Girid'in szn bile ettirmedi
211
.
ngiltere'nin 1882 de Msr'a yerlemesinden sonra, Girid ile ilgisi daha da
younlat ve kkrtmalar daha da artt.
Girid ramlar siyasal grleri itibarile, Liberaller ve Muhafazakrlar olarak
ikiye ayrlmlard. 1889 daki Genel Meclis seimlerini Liberaller kazandlar.
Liberaller adann Yunanistan'a ilhakna (enosis) taraftardlar. Muhafazakrlar ise
Osmanl Devleti'ne eilim gsteriyorlard. Liberallerin seimleri kazanmas,
Muhafazakrlarla bir siyasal mcadeleye sebep oldu ve bunun sonucu olarak da
1889 da adada karklklar kt. Karklklar silhl atmaya dnt. Asiler
Yunanistan'a katlmak istiyorlard. Bu arada ayaklanan ramlarn Mslmalara
da saldrmas zerine, kylerde yaayan Mslmanlar, evlerini ve topraklarn
239
Debidour, La Paix Ai me, p. 233.
240
Anlama'mn esaslar: Karal, Osmanl Talihi, Cilt VIII, s. 119.
241
Karal, ayn eser, s. 120-121.
559
terkederek ehirlere ve limanlara g edip, oralara snmaya baladlar.
Hristiyanlar yani rumlar ise, gerilla sava yapmak iin ierlere ve dalara ekil
diler. Bu arada Osmanl Devleti'nden u isteklerde bulundular: Adaya Hristiyan
vali atanmas; Girid'in ekonomik bakmdan bamsz olmas; memuriyetlerin
Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda nfus oranna gre datlmas; adadaki
Osmanl kuvveerinin 4.000 e indirilmesi ve bu kuvvetlerin de ancak belirli yer
lerde bulunmas, v.s. gibi
242
.
Tabiatile Osmanl Devleti bu istekleri reddetti. Onun zerine Yunanistan
1889 Austosunda devletlerin aracln istediyse de, kimse kmldamad.
Devletlerin bu tutumu karsnda Padiah II. Abdlhamid de, Ekim 1889 da,
yeni bir fermanla, Halepa Anlamas'nn bir ok esaslarm yrrlkten kaldrd.
Buna gre, Vali'yi Osmanl Padiah dorudan doruya kendisi tayin edecek ve
Vali asker kuvveerin de komutanln yapacakt. Grevinin sresi yoktu.
Yalnz, Padiah Mslman Vali tayin ederse yardmcs Hristiyan, Hristiyan bir
vali atarsa yardmcs Mslman olacak. Genel Meclis'in ye says da azaltlyor
ve 35 Hristiyan, 22 Mslman'dan, yani 57 yeden mrekkep hale getirili
yordu
243
.
Bunun arkasndan Padiah Abdlhamid Girid'e yeni kuvvetler gndererek,
1890 da ayaklanmay bastrd ve eteler datld. Bundan sonra adada, gayet sert
ve otoriter ynetim balad. Bir halde ki, bu sert ve sk ynetimden
Mslmanlar bile ikyete baladlar
244
.
Bu durum alt yl kadar srd. 1895 sonbaharnda, stanbul'da ve
Anadolu'nun dier vilyetlerinde yeni bir ermeni ayaklanmas kmas zerine,
devletlerin stanbul nlerine donanma gndermesi ve Avrupa'da Osmanl
Devleti aleyhine beliren hava, Giid rumlarn da harekete geirdi ve 1895 yl
sonlanda yeni bir ayaklanma kt. Girid rumlar, Osmanl Devleti'nin zayf du
rumda bulunduuna ve yeniden ayaklanma iin zamann geldiine kani oldu
lar
245
.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
Rumlarn Mslmanlara saldrmas zerine, iki taraf arasnda kan silhl
atmalar btn adaya yayld. Osmanl Devleti zaten ermeni sorunu ile urat
ndan ve bu sorun dolaysile aleyhindeki havay da bildiinden, Girid sorununu
bytmemek iin, ramlarn imtiyazlarndan bir ksmn geri vermeye karar verdi
ve adaya bir Hristiyan vali atad. Lkin bu tviz, bu defa Mslmanlarn tepkisi
ile karlat. Mslmanlar alt yldr stn bir duruma altklarndan, Hristiyan
valinin atanmasna itiraz edip, bu sefer onlar ayaklandlar. Kald ki, sadece
242
Debidour, La Paix Anne, p. 234.
243
ayn eser, 234.
244
Karal, ad geen eser, s. 122.
245
Hauser, ad geen eser, p. 444.
560 FAHR ARMAOLU
Hristiyan valinin atanmas da rumlar tatmin etmedi ve yattramad. Bu srada
Yunanistan'daki Etniki Eterya rgt de Girid'e, bol miktarda, silh, cepane ve
gnll gndermekteydi
240 * * * * * *
.
Yunan Kral Jorj (Yorgi) 1895 Aralk aynda devletlere bavurup, onlarn
mdahale etmemesi halinde Yunanistan'n Giride mdahale edeceini bildir
miti. Bunun zerine byk devletlerin stanbul'daki elileri, Girid rumlarnn
isteklerini gznnde tutarak Girid iin bir reform tasars hazrladlar ve bunu
Osmanl Devleti'ne verdiler. Zaten Osmanl Devleti bu iin uzamasn istemi
yordu
247
ve bu sebeple de kendisine sunulan reform tasarsn 1896 Austosunda
kabul etti. Yine byk devletlerin tavsiyesi zerine Girid rumlar da 1896
Eyllnde bu projeyi kabul ettiler. Buna gre, Halepa Anlamas tekrar yrr
le konuyordu. u ekilde ki, Girid'e beer yl sreli Hristiyan valiler tayin edi
lecek ve memurluklarn da te ikisi rumlara verilecekti. Ayrca, 1889
Temmuzunda rumlarn istedii gibi, Jandarma rgt AvrupalIlardan kurulacak
ve adalet reformlar da Avrupal uzmanlar tarafndan yaplacaku.
3. TRK-YUNAN SAVAI
Devlederin 1896 program, adaya bar gerebilirdi. nk halkn isteklerini
karlayan bir reform programyd. Yunan hkmeti de bunu kabul etmiti.
Lkin bunlarn hepsi yzeyseldi. Yunan hkmeti dahi bunu samimiyetle kabul
etmi deildi
248
. Yunanistan ve zellikle Etniki Eterya Girid ramlarn devaml
olarak kkrtmaktayd. Bu cemiyetin amac, Epir'i, Makedonya'y ve Girid'i
Yunanistan'a kazandrmakt. Bu cemiyetin 1894 den sonraki almalar,
Avrupada kamu oylarn Yunanllar lehine evirmeye balad. Girid'in
Yunanistan'a ilhak iin Atina'da faaliyette bulunan Giritlilerden mrekkep bir
cemiyet de Etniki Eterya ile ibirlii yapyordu. Avrupa kamu oyunun Giridliler
lehine bir havaya girmesi de, Yunan hkmetinin cesaretini arttrd ve Osmanl
Devleti'ne kafa tutmaya evketti
249
. Yunan hkmeti Girid'e silh yolluyor ve Girid
ramlarn Mslmanlar zerine saldrmaya tevik ediyordu. Tabi, Mslmanlar
da kendilerini savunma tedbirleri alyordu. Bu gergin atmosfer iinde, 1897
ubatnda Hanya'da Mslmanlarla ramlar arasnda atmalar kt.
240
Debidour, La Paix Arme, p. 235.
217
Esasnda daha 1880 de Yunanistan, Tesalya ve Epir'den vazgemesine karlk Girid'i
istediinde, Padiah Abdlhamid'in istei zerine Heyet-i Vkel, baz yksek rtbeli komutanlarn da
kaulmas ile, Girid'in terkedilmesi konusunu tartm ve adadaki rumlarn say okluu ve adann
Osmanl Devletine gelir getirmemesi sebebile ve ayrca ngilterenin Girid'e gz koymas dolaysile,
sonradan geri almak kaydile, 2.5 milyonluk Yunanistan'a terkinin uygun olacana karar vermi ise de,
kararn, oybirlii yerine oy okluu ile alnm olmas karsnda Abdlhamid terk kararm kabul
etmemitir. (Karal, Osmanl Talihi, cilt VIII, s. 119-121).
248
Hauser, ad geen eser, p. 445.
249
Karal, ad geen eser, s. 113.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 561
Yunan kamu oyu ayaklanmt. Yunan Kral Yorgi, halkn arzsna kar
karsa, kendisini devirmelerinden korktu ve Girid'e takviye getiren Trk gemile
rini engellemek iin, ikinci olu Prens Yorgi komutasnda bir yunan filosunu 10
ubat 1897 de Girid'e yollad
250
. Bu srada Girid rumlar aday Yunanistan'a ilhak
ettiklerini iln etmilerdi. 13 ubatta da Albay Vassos komutasnda 2 bin kiilik
bir yunan kuvveti adaya karak, Yunanistan'a ilhak gerekletirmek iin aday
igale balad.
Devletler Yunanistan'n bu hareketini tasvib etmediler. Bir savan kmasn
istemiyorlard. Bu sebeple Hanya nlerine donanma gnderdiler. Almanya Pire
limannn abluka edilmesini istiyordu. Daha lml davranan ngiltere ise, adaya
daha geni zerklik verilmesi tarataryd. Fransz Dileri Bakan Hanotaux ise,
Mill Meclis'te yapt konumada, Girid'in dorudan doruya Osmanl
Devleti'nin eline terkedilemiyecei gibi, Yunanistan'a da verilemiyeceini,
Osmanl Devleti'nin toprak btnln de koruyarak, adaya geni zerklik ve
rilmesinin en iyi zm olacan syledi. Fransa'ya gre, bir sava tehlikesi an
cak byle nlenebilirdi. Fransa, bu srada ngiltere'nin, Msr'n acsn unut
turmak iin Girid zerinde ortak bir ngiliz-Fransz condominium teklifini de
reddetmitir
251
.
Bu suretle devletler adann zerklii zerinde birlemi olduklarndan, 2
Martta, Yunanistan'a bunu teklif edip, askerini adadan ekmesini istediler.
Yunanistan bu istei reddedince de, 20 Marttan itibaren Girid'i abluka altna
alacaklarn iln ettiler. Abluka 21 Martta balad.
Osmanl Devleti'nin, zerklik teklifini kabul etmesine ramen, Yunanistan
tutumunu yumuatmad ve aksine seferberlik iln etti. Btn Yunanistan imdi
heyecandan ayaa kalkmt. Yunanistan' hkmet deil, Etniki Eterya yneti
yordu. Halk Osmanl Devleti'ne sava iln edilmesini istiyordu. Yunanistan'a
gre, Osmanl Devleti'ne sava alrsa, Etniki Eterya vastasile btn Makedonya
halk da ayaklandrlacak ve Makedonya'dan toprak koparmak iin dier Balkan
devletleri de Osmanl Devleti'ne saldracaklar ve sonunda zafer Yunanistan'n
olacakt
232
.
Devletlerin Girid'i abluka etmeleri Yunanistan' geriletti ve zerklik statsn
kabul etti ve askerlerini adadan geri ekti. Bunun zerine, devletlerin herbiri
Girid'e 600 asker sevkederek, ada halkn sknete davet etti.
Girid ayaklanmas bu ekilde sona ermi oluyordu. Fakat Yunanistan ile
Osmanl Devleti arasndaki gerginlik devam ediyordu. Yunanistan'n daha ubat
250
Debidour, La Paix Ai me, p. 236.
2:31
Debidour, aym eser, p. 236-237.
2o2
Chouber, Question d'Oient", p. 378.
562 FAHR ARMAOLU
ayndan itibaren Tesalya snrlarnda askeri hazrlklara girimesi zerine,
Osmanl Devle de hazrlklara balamt. Nisan 1897 banda, yunan subaylar
komutasndaki gnll yunan birlikleri Makedonya'y ayaklandrma amac ile,
Osmanl snrlarna silhl saldrda bulununca, Osmanl Devleti 18 Nisan 1897
de Yunanistan'a sava iln etti
253
. Tarihlerimizde 313 Muharebesi denen Trk-
Yunan sava bu ekilde balam oluyordu.
Trk-Yunan sava batan sona Trk kuvvetlerinin stnl altnda cereyan
etd. Yunanistan zaten savaa, ekonomisinin son derece kt olduu bir srada
girmi bulunuyordu. Mir Ethem Paa komutasndaki Trk kuvvetleri, daha sa
va ilnnn erteki gn Milona muharebesini kazandlar. 25 Nisan'da Yeniehir
ve 26 Nisan'da da Trhala (Trikkala) Trk kuvvetlerinin eline geti ve Yunan kuv
vetleri Varda'ya ekilmeye zorland. Yunan Bakomutanl byk kuvvetlerini
Dmeke (Dhomokos) de toplam. 17 Mays 1897 gn yaplan bir gnlk e
tin bir muharabe ile Dmeke zabtedildi. Trk Ordusu iin artk Atina yolu
alm bulunuyordu
254
. Larissa Trklerin kontrolundayd. Yunanllar tekrar sa
vaa teebbs ettilerse de, bu sefer Volo (Golos) da Trklerin eline geti.
Bu yenilgiler zerine Deli Yani hkmeti dt. Atina'da halk gayelan iin
deydi ve her eyden Yunan kraln sorumlu tutuyordu. Yeni Babakan
Skouloudis, hemen devletlerin aracln istedi ve 10 Maysta da Giid iin
zerklik rejimini kabul etmeyi taahht etti. Yani Yunanistan Girid'in ilhakndan
(enosis) vazgeiyordu
255
.
zellikle ngiltere'nin basks zerine Osmanl Devleti sava durdurmay
kabul etti ve 21 Mays 1897 de mtareke imzaland. Yunanistan'n bavurusu ze
rine, devletler araclk iin harekete getiler ve devletlerin temsilcileri ile
Osmanl Devleti arasnda stanbul'da yaplan toplantda, 18 Eyll 1897 de, bar
n esaslar, yani n-bar tesbit edildi
256
. Bar ise, Yunanistan ile Osmanl
Devleti arasnda 4 Aralk 1897 de stanbul'da imzaland
257
.
Osmanl Devleti tarmasz bir zaferin sahibi olmasna ramen, zaferden ye
teri kadar kazan elde edemedi. nk, Yunanistan'n bavurusu zerine devlet
ler mdahale ederek, belirttiimiz gibi, stanbul'da barn esaslarn kendileri
tesbit ettiler. Osmanl Devleti 4 milyon lira sava tazminat ile, nemsiz, kk
bir toprak paraasile yetinmek zorunda kald.
2:

3
Sava ilnnn metni: Noradoughian, Tome IV, p. 546-547.
254
Karal, ayn eser, s. 117.
Hauser, ayn eser, p. 448.
256
12 maddelik n-bann metni: Noradoughian, Tome IV, p. 548-551.
2o7
16 Maddelik bar antlamas ile eklerinin metni: Noradoughian, Tome IV, p. 553-562; Erim,
ad geen eser, s. 435-445.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 563
Yunanistan'n, urad bu ar hezimetten ders ald sylenemez. Bu hezi
met Yunanistan', hi deilse bir sre iin geriletecei yerde, Osmanl Devleti'ne
kar emperyalist ihtiraslarna daha da hz verdi. Balkan Savalar'nda bunu g
receiz.
4. GRD'DE ZM
Yunanistan, urad hezimetten bir ekilde ders ald; o da Girid konusunda
stelemekten vazgemesiydi. Devleerin 1897 Marnda ortaya attklar, Girid iin
geni zerklik plnn Osmanl Devleti zaten kabul etmid. Fakat Yunanistan ka
bul etmeyip sava yoluna gitmiti. Bu sebeple devletler, bu konuyu yeniden ele
aldlar. Hazrladklar statye gre, Girid'e, devleerin de onay ile, bir Hrisya
Vali tayin edilecekti. Memuriyetler, Mslman ve Hrisyan nfusuna gre da-
tlacaku. Ayrca, Genel Meclis'in kompozisyonu, jandarma, maliye ve adalet i
leri iin de bir takm esaslar tesbit etler.
Bu srada ada, abluka uygulayan devletlerin amiralleri tarafndan ynetili
yordu. Dolaysile imdi bir Hristiyan vali bulmak gerekmekteydi. Bu Vali ii yeni
tartmalara sebep oldu. ngiltere ve Rusya, imdi ilk defa ayn gr benimse
yip, Yunan veliahd Yorgi'nin vali olmasn istediler. Osmanl Devleti buna ya
namak istemedi. Padiah baka bir devletin uyruu olan birisinin vali tayin
edilmesinin, adann elde kmas sonucunu vereceini biliyordu
258
. zellikle
Rusya'nn basks zerine Abdlhamid, Prens Yorgi'nin Girid valiliini kabul et
mek zorunda kald.
Bu vali konusu tartlrken, 1898 Eyllnde Hanya'da (Kandiye) karklklar
kt ve ngiliz askerleri ile Mslmanlar arasnda arpmalar oldu. Bu olay
bahane eden ngiltere, Osmanl Devleti'nin, adadaki askerlerini geri ekmesini
ve adann ngiltere, Fransa, talya ve Rusya'nn ortak igaline braklmasn is
tedi. Almanya ise, bu srada Girid sorunundan elini ekmi bulunuyordu.
ngiltere'nin lmatom niteliindeki bu istei, dier devletler tarafndan da des
teklenince, Osmanl Devleti Girid'i boaltmaktan baka are gremedi. Osmanl
askeri ekildikten sonra, Prens Yorgi 8 yl iin Girid'e vali olarak atand ve 21
Kasm 1898 de Girid'e geldi. Bylece Girid'de zerk ynetim dnemi balyordu.
Fakat bundan daha nemli iki noktadan biri, Osmanl Devleti'nin, Girid ile
fiil balarnn tamamen kopmu olmas, dieri de, Yunan veliahd Prens
Yorgi'nin Girid valisi olmasile, ada ile Yunanistan'n, ayn ailenin hkmranl
altnda birlemi olmas (enosis) idi. Balkan Savalar bu ahs birlii, hukuk
birlik haline getirecek; Yunanistan aday igal ve ilhak edecektir.
2
2
-
8
Karal, ad geen eser, s. 124.
564 FAHR ARMAOGLU
DRDNC KISIM
ERMEN SORUNU VE ERMEN OLAYLARI
1974 ylndan itibaren Trkiye Cumhuriyeti, milletleraras plnda bir
Ermeni Terr ile karlat. On yl kadar sren bu terr srasnda, Trkiye,
birbirinden deerli pek ok diplomatn kaybetti. nk her terr hareketi
kendi dncesine gre hedef seer. Bu tarihlerdeki, insanlk-d metodlar
ile ermeni terr de, milletine ve lkesine hizmet etmekten baka amac ve a
bas olmayan, ok deerli Trk diplomatlarn seti. Bu yolla szmona, yllarn
gerisindeki bir ermeni sorunu na dikkati ekmek ve 1878 den sonra olduu
gibi, bu sorunu milletleraras politika arenasna getirerek, Trkiye
Cumhuriyeti'nin toprak btnln paralamak istedi. Dardan ve hatta
Amerika gibi gya dost veya mttefik devleerden de destek grd. Btn bu
mezbhne gayretler bize bir eyi retti: Trkiye'nin artk elindeki Ermeni
Dosyas n ama zamannn geldiini. Bu ermeni terr bize, imdiye kadar bu
konuda susmann zararn ve hatasn da retti. Biz Trk milleti olarak bu ha
tay derhal dzeltme yoluna gittik ve arivlerimizdeki, saylar yzbinlerle ifade
edilen belgelerimizi dnyann gz nne amaya baladk
259
lgintir, bizim bu
tutumuz zerine, ermeni terr de kesildii gibi, arivlerimizi btn dnyaya a-
mz halde, Ermeni davasn savunan, dost-dman btn yabanc tarihilerin
ltfedip bu arivlere ilgi gstermediini hayree grdk
2150
. Sadece bu durum,
Osmanl mparatorluu'ndaki Ermeni sorununun gerek niteliini gstermeye
yetmektedir.
Mamafih, gnmzdeki Ermeni sorunu tartmalarnn odak noktasn, I.
Dnya Sava srasnda, tam bir vatan hainlii ile, Osmanl vatanda ermenilerin
Trk cephesini ykmak iin her trl alakl yapmalar zerine, Osmanl
Devletinin de, sava srasnda her devletin almak zorunda olduu gvenlik ted
birleri sonucu Dou Anadolu blgelerinden gneye g ettirilmesinin tekil et
tii aktr. Tabiadle bu konu, bizim bu kitabmzn snrlar darda kalmakta
dr. Yalnz u kadarn belirtelim ki, 1915 Nisanndaki g kararnn arkasnda,
sadece ermenilerin ihaneti yatmamaktadr. nk bu ihanetin evveliyat var
dr ve bu da, ermenilerin, Osmanl Devleti'ni ykmak isteyen btn yabanc dev
letlerle ibirlii ile ve onlarn kkrtmalar sonucu, 1878 den itibaren Osmanl
2:
'
9
Bu arada, Tarih Aratrmalar ve Dokmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf
tarafndan, sadece Yldz Arne ait belgelerin 1989 ylndan itibaren 15 Cilt halinde yaynlanmaya
baladn belirtelim.
200
1990 eyllndeki XI. Trk Tarih Kongresi'nde ilk defa olarak bir Ermeni Sorunu seksiyonu
programlanm ve bu Seksiyon'daki tartmalara ngiltere ve Amerikadaki Ermeni Davas Savunuc usu '
tarihiler de davet edildii halde, bunlarn her birinin, eidi mazeretler ileri srerek, bu bilimsel
tartmalara kaulmaktan kanmalar son derece ilgintir. Hele bunlardan bir ngiliz tarihisinin, b
eit tartmalarn yeri olarak, Ankara'y deil, Kahire'yi teklif etmesi, bilim ahlkna yakmayan
muhteem bir i kinlik "olmutur.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
565
Devleti'ni ykma abalardr. Biz konumuz snrlar iinde bu noktay aklamaya
alacaz.
Berlin Kongresi'nden sonra ngiltere'nin Osmanl Devletine kar politikas
nn deitiini, 1791 danberi Osmanl Devleti'ne kar gtt, onun toprak b
tnln koruma politakasn terkederek, zellikle Liberal Parti ve Gladstone
ile 1880 den itibaren, Osmanl mparatorlunu paralama ve onun topraklar
zerinde kendisine bal mill devletler kurma politikasna baladn daha
nce de belirtmitik. ngiltere'nin bu yeni politakasmn en nemli iaretlerin
den biri de, 1880 lerden balayarak Avrupa politakasnda n plna geen
Ermeni Sorunu dur.
Bilindii gibi, Osmanl Devleti'nin snrlar iinde eitli gayr Mslim un
surlar ve aznlklar vard. Bunlar arasnda Millet-i Sadka denen Ermeniler de
bulunuyorlard. Bunlarn byk bir ksm, Van, Bitlis, Diyarbakr ve Sivas vilyet
lerinde ve Toroslarm gneyinde Halep civarnda bulunuyordu. Fakat bu vilyet
lerin hi birinde Ermeniler ounluk tekil etmedii gibi, bu vilyetlerde toplam
nfusun ancak - o da baz vilyetlerde- % 39 unu tekil ediyorlard
21

1
. Mesel
1914 de yaplan resm istitastiklere, gre, Ermenilerin kalabalk olduklar vilyet
lerden Bitlis'te 300.999 nfusun 117.492 si, stanbul'da 560.434 nfusun 82.880 i,
Erzurum'un 673.297 kiilik nfusunun 134.777 si, Sivas'n 939.735 kiilik nfusu
nun 147.099 u, Trabzon'un 921.128 kiilik nfusunun 38.899 u Ermenilerden
meydana geliyordu
2
'
52
.
Osmanl Devleti'nin ilk dnemlerinde Ermeni Patriklii Ktahya'da iken,
Bursa'mn bakent yaplmas zerine, Ermeni Patriklii de Bursa'ya getirilmi, fa
kat Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'u fethetmesinden sonra, 1461 ylnda Fatih
Ermeni Patrikliini stanbul'a getirtmi ve bylece Rum Patrikliinin yannda
bir de Ermeni Patriklii kurulmutur. Bununla beraber, Ermeniler arasnda
mezhep bakmndan bir birlik yoktu. ounluk Gregoryen Kilisesine balyd.
Bundan sonra Ermeni Katolik kilisesi ve ondan sonra da, 19. yzyln ilk yar
snda kurulmu bulunan Ermeni Protestan kilisesi geliyordu
203
.
Gayr Mslimler iinde Osmanl kltrn en fazla benimseyenler
Ermeniler olmutur. Ermeniler Trklerle tam anlam ile karmlar ve kltr,
din, sanat ve gelenekler bakmndan deta Trklemilerdi. Bunda, Fatih ile be
raber bir ok Osmanl Padiah zamannda Ermenilerin hemen her alanda is
tihdam edilmi olmas nemli rol oynamtr denebilir. Saraylarda pek ok g-
2hl
Karai, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 126.
202
Nuren Mazc, Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, 1878-1918, stanbul, 1987,
Ek Tablo. Bu konuda daha ayrnul ve karlatrmal rakamlar iin bak.: Kmuran Grn, Eneni
Dosyas, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1983, s. 85-104.
21,3
Karal, Osmanl Tarihi, Cilt VIII, s. 126.
566 FAHR ARMAOLU
revler ermenilere verilmiti. Islahat Fermanndan sonra ise, ermeniler, Vali,
Genel Vali, Mfetti, Eli ve hatta bakan olarak tayin edilmilerdir. Mustafa Reit
Paa, Ali ve Fuat Paalar ve hatta Mithat Paa ermeni danmanlar kullanmlar
dr
21
'
4
. Devlet hayatnda ermeniler, ramlarn yerini almlardr.
Bununla beraber, ermenilerin devlet ve toplum iindeki bu durumu,
Ermeni Patrikliinin etkisini hi bir zaman azaltmamtr. Zira, Patrikler, erme
nilerin din ilerini ynetir, ikyederini inceler ve hatta ermenilere ait emlki de
ynetip gelirlerini toplarlard. Fakat zamanla Patriklerin ermeni toplumu ze
rindeki bu etkinlikleri siyasal etki ve kontrol haline de dnt. zellikle yaban
clar, Rum patrikliinde olduu gibi, Ermeni patrikliini de mill ve siyasal bir
makam olarak grmeye baladlar. Berlin Antlamasndan sonra patlak veren
ermeni sorununda stanbul Patrikliinin byk rol olduu gibi, Dou
Anadoludaki ermeni ayaklanmalarnda da ermeni kiliseleri silh deposu ve te
rr karargh grevini de yapacaklardr.
1878 den sonra ermeni sorununun hz kazanmasnda ngilterenin, yukarda
belirttiimiz yeni polikas esasl bir faktr olmakla beraber, yine ngiltere ile il
gili, fakat dolayl bir faktr de belirtmek gerekir.
Osmanl mparatorluu iindeki katoliklerin koruyuculuunu Fransann ve
Ortodokslarn koruyuculuunu da Rusyann stlenmesi ve bu suretle Osmanl
mparatorluunun i ilerine karma imkn ve frsan elde etmeleri, 1840 lal
dan itibaren ngiltereyi de harekete geirmi ve ngiltere de Osmanl
mparatorluu iinde bir protestanlk polikasna balamur. ngiltere bu su
retle bir "denge" kurmaya almaktayd. Bundan dolay, ngiltere'nin teviki ile
1842 de ilk defa Kudste bir Protestan Kilisesi almtr. Yine ngilterenin des
teindeki Protestan misyonerleri Osmanl mparatorluu topraklarnda, okullar,
kolejler atlar ve ilgintir, buralarda yaplan ilk i ermeni tarih ve edebiyatnn
ve kltrnn ilenmesi olmutur. ngilterenin bu faaliyeti sonucu, bir ok er
meni Protestanla dnerken, imdi Ermeniler de ngilterede bir koruyucu
bulmaya balyorlard. Bu da ermenilerin mill duygularnn harekete gemesine
sebep olmutur
264 265 266
.
Ermeni sorunu aktif olarak, 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Rusyann,
Dou Anadoludaki baz Trk ehirlerini igal ederek, bu. ehirlerde yaayan
ermenileri bamszlk amac ile Osmanl Devletine kar kkrtmasiyle bala
mtr^ Bu durum ngiltere)! tellandrm ve Rusyann ermenileri koruma
perdesi altnda, Dou Anadoluyu Balkanlatrmasndanve~b savala salam
olduu toprak kazanlarnn yaratt elverili durumdan faydalanarak, nfuzunu
264
Karal, ayn eser, s. 127-128.
265
Karal, ad geen eser, s. 128-129.
266
ayn eser, s. 126.
567
bir yandan skenderun, te yandan da Mezopotamya zerinden Basra Krfezine
yaymasndan korkmutur
2
''
7
. Bylece, ermeni davas, ermenilerin deil, Osmanl
mparatorluu zerinde karlar arpan iki byk devletin-ngiltere ile
Rusyann, tahrikleri ile ortaya kmtr
26
.' Osmanl mparatorluunun
Hristiyan topluluklarndaki milliyetilik ve zerklik harekeerinde teebbs bu
topluluklarn kendisinden gelmi iken, ermeni sorunu veya davas, esas itibariyle
l tahriklerin bir sonucu olarak ortaya kmtr
262
1877-1878 Osmanl-Rus sava, mparatorluk iindeki ermenilede, nihayet
bamszlklarn kazanmak zere olduklar midini uyandrmtr. Ruslarn
Kafkas cephesindeki kuvvetlerinde ermeni erleri, assubaylar ve subaylar bulu
nurken, Ayastefanosa gelen Rus kuvvetlerindeki baz general ve subaylar ada. bu
radaki ermeni aileleri tarafndan misafir edilmilerdir
276
te bu atmosfer iinde,
Osmanl Devleti savata yenilip de, Ocak 1878de Edirnede mtareke grme
leri balad zaman, stanbuldaki Ermeni Patriklii Meclisti toplanarak,
Emiyazin (Echmiadzin) Ermeni Katogikosluu vastasiyle Rus arndan u is
teklerde bulunmaya karar vermilerdir
267 268 * 270 271
:
1) Ermenilerin bulunduu, Frata kadar olan topraklarn Rusyaya ilhak
edilmesi.
2) Bu olmazsa, Rusya tarafndan Bulgaristana verilecek imtiyazlarn
Ermenilere de verilmesi.
3) Bu da olmazsa, slahat yaplmas hususunda Osmanl Devletinden ga
ranti alnmas ve bu slahat yaplncaya kadar Rus askerinin Ermeni topraklarn
dan ekilmemesi.
stenen slahat arasnda, gvenlik kuvvetlerinin Ermenilerden kurulmas ile,
Ermenilerin asker kuvvet kurmalar da vard.
Ermeni Patrikliinin bu teebbs yannda, ayrca, Patrik Nerses
Varjabedyan ile dokuz piskoposun imzasn tayan, 13 ubat 1878 gnl bir di
leke Rus arna, bir dileke de Babakan Gorakofa gnderilmiti
272
. Bu di
lekelerde Rus arna byk kurtarcmz diye hitap edildii gibi, Patrik
Nersesin Emiyazin Katogikosuna yazd yazda da yle deniyordu: at 'a
mracaat etmeliyiz. Bugn Trkiye, byk ve nemli bir ksmn kaybetmi bir
267
Karal, ayn eser, s. 130. ngilterenin, Kbrsn terki iin Osmanl Devletine verdii 23 Mays
1878 tarihli ltimatomda, bu nokta aka ifade edilmiti. Bak.: Headlam-Morley, Studies in Diplomatic
History, p. 199.
268
Karal, ay eser, s. 131.
262
Karal, ayn eser, s. 130-131.
270
ayn eser, s. 129.
2,1
Esat Uras, Tarihte Ermeniler re Ermeni Meselesi, Ankara, 1950, s. 202.
272
Dilekelerin metinleri: Esat Uras, ayn eser, s. 203-205.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
568 FAHR ARMAOLU
halde olarak, onun ayaklarnn altnda bulunuyor. Asya ksmna da bizim sahip
olmaa almamz lzmdr. Trkiye o ksmda kalsa bile, bundan sonra
Rusyann muti bir tbii olacaktr. Herhalde Rusyann himayesine muhtacz.
Daima onun tevecch ve muhabbetini celbe, bugn olmasa bile, ok ge kal
mayacak bir gn, meydana kacak olan Trkiyenin Asya meselesi ortaya konu
laca zamanda, memleketimizdeki hissemize sahip olmak iin imdiden
Ermeni meselesini karmaya almalyz
273
Ermeniler, Ayastefanos anlamasndan nce Edirnede Grandk Nikola ve
Kont gnatiyef i ziyaret etmiler ve Ayastefanos barna Ermeniler hakknda da
hkm koydurmaya almlardr. gnatiyef, Edirnede ermeni temsilcisine,
Ermeni milleti bir millet olarak... Bulgarlarn elde ettii hrriyete nail olamya-
caklardr. nk Ermeniler Ermenistan da hazr bulunmadlar. l kelime ha
linde kaldlar diye ikyette bulunmakla beraber, Ben, daima Patrikiizi takviye
iin hazrm. Patrik beklemesin, ie balasn, tam zamandr diyerek
274
ermeni-
leri ayaklanmaya kkrtmtr. Bu ziyaretten sonra, Ayastefanosta Ruslarla
Osmanllar arasnda bar grmeleri yaplrken, stanbuldaki Ermeni
Patriinin bakanlnda bir heyet de Ruslara bavurmu ve Ermenistana (!)
zerklik verilmesini istemitir. Tabi, bu zerkliin arkasndan, Balkanlarda ol
duu gibi, bamszlk gelecekd. Ruslar zerklik isteinin kendi snrlar iindeki
ermenilere de rnek olmasndan ekindikleri iin, buna yanamamlardr.
Mamafih, ermenilerin iki aydr devam eden bu abalar sonusuz kalmad.
Rusya, Ayastefanos Antlamasna 16nc madde olarak Ermenilerle de ilgili bir
hkm koydurdu. Buna gre, Rus askerinin igal ettii yerlerden ekilmesi ha
linde, iki devletin mnasebederine zarar verebilecek karklklar kabilecein
den, Osmanl Devleti ermenilerin bulunduu yerlerde menaf-i mahalliyeni
icab itdii slahat ve tensikat vakit geirmeksizin yapacak ve ayrca,
Ermenilerin, Krere ve erkeslere kar gvenliini salyacaku.
Ayastefanos imzalanr imzalanmaz tepkiler balayp da Berlin Kongresinin
toplanmas sz konusu olunca, Ermeniler bu sefer abalarn o tarafa yneltiler.
Mesel, Ermeni Patrii 17 Mart 1878 gn ngiliz elisi Layarda yapt gizli bi
ziyarette, ermenilerin zerklii iin ngilterenin yardmn istemir. ngiliz el
isi, Patriin kulland Ermenistan deyiminden ne kasdetdini sorduunda
Patriin verdii cevap ilgindr: Van ve Sivas Paalklar, Diyarbakrn byk
ksm ve eski Kilikya Krall
275
. Elinin, bu topraklar halknn ounluunun
Mslman olduunu sylemesi zerine Patrik, Mslman halkn da Osmanl
ynetiminden ikyeti olduunu, bu sebeple de bir Hristiyan Hkmeti ter-
273
Uras, ayn eser, s. 207.
274
ayn eser, s. 215.
2/:>
Kilikya Krall, Birinci Hal Seferleri srasnda, 1098 de, ukurova blgesinde kurulmu olan
bir Ermeni devleti olup, 1375 de Memlklar tarafndan ortadan kaldrlmtr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 569
cih edeceklerini sylemitir. Nihayet, Patrik, zerklik isteklerinin kabul edilme
mesi ve Avrupa devletlerinin yardm etmemesi halinde, bu blgenin ayaklanp
Rusyaya katlacaklar tehdidini de ileri srmtr
270
.
Ermeniler bu kadarla da yetinmeyip, byk devletler bakentlerine de heyet
ler yollayarak, Berlin Kongresine sunacaklar istekler iin destek salamaya a
lmlardr. Nitekim Ermeniler Berlin Kongresine, Osmanl Padiah tarafn
dan tayin edilen bir Ermeni vali tarafndan ynetilecek bir zerk Ermenistan
tasars sundular
277
. Bu tasar, Ermenistann ynetim esaslarn belirten bir e
it Tekilt Yasas idi. Tasar o derece geni yetkileri kapsamaktayd ki, bir
bamszlk kelimesi kullanlmamt. Bu zerk Ermenistann snrlar batda
Frat nehrinden balayp, Siirt, Ergani, Harput, Diyarbakr, Van ve Erzurum ille
rini de iine alp, Rizeyi de bu Ermenistann liman yapyordu.
Berlin Kongresinde ngiltere ile Rusya'nn dndaki devletler Ermeni so
runu ile ilgili deildiler
278
. Rusya'nn zerklik konusundaki tutumunu daha nce
belirttik. ngiltere ise, Kbrsla ilgili 4 Haziran 1878 anlamasnda, Osmanl
Devletinden, "... memalik-i mahrusada bulunan tebaa-i hristiyaniye ve sairenin
hsn-i idare ve himayelerine mteallik ilerde devleteyn beyninde kararlatrla
cak olan slahat- lzimeyi icra edecei taahhdn alarak, Ermeni sorununda
sadece slahat taraftar olduunu oktan gstermiti.
Bu sebeple Berlin Kongresi, Ayastefanosun 16 c maddesini biraz yumua
tarak 61 inci madde olarak benimsemi, 16 nc maddedeki Rus askerinin tahli
yesi ve Osmanl-Devletinin arasra devletlere bilgi vermesi ve devletlerin de s
lahata nezaret etmesi ilkesini kabul etmekle yetinmitir. Arasra deyimi ile,
Rusyann ikide bir Osmanl Devletinin ban artmasnn nlenmek istendii
aktr.
Panslavistler gibi Ermeniler de Berlin Kongresinden, mitlerinin cenaze t
renini yaparak ayrldlar. Fakat bu sorunun kapanmas deildi. Aksine, Berlin
Kongresinden sonra, Ermeni sorununda iki yeni unsur ortaya kt. Bunlardan
birincisi, 1880 de ngilterede, Trk Dman Gladstoneun ve Liberal
Partinin iktidara gelmesi ve Ermeni slahau konusuna bir iddet ve hrsla sarl
masdr. Bu ise, sorunun milletleraras plnda hareketliliini ve dinamizmini
korumasna sebep olmutur.
kinci unsur ise, Ermenilerin, d krklnn sonucu olarak, amalarn
gerekletirmek ve davalarn yrtmek iin, iddet yoluna bavurmaya, yani si
lhl mcadeleye karar vermeleridir. Berlin Kongresinde Ermenilerin temsilci-
27,5
Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, s. 106-107.
277
Tasarnn metni: Grn, ayn eser, s. 108-111; Uras, ad geen eser, s. 227-235.
278
Karal, ad geen eser, s. 132.
570 FAHR ARMAOLU
liini yapan Bapiskopos Hrimya, Ermeni delegasyonu Douya, mcadelesiz
ve isyansz hi bir eyin kazanlamayaca hakknda renmi olduu dersi de
beraberinde gtrecektir diyordu
279
. Lkin silhl mcadele, her eyden nce
rgdenmeyi gerektirirdi. Onun iin, Ermeni Patrii, Bu gibi iler ne bir gn
iinde, ne de bir adamn eliyle yaplamaz. Gelecek iin hazrlanalm demitir
280
.
Dolaysiyle, 1878 den sonra Ermeni sorununun, esas itibariyle, milletleraras
plnda kaldn, bu arada da ermenilerin rgtlenme iine giritiini gryo
ruz.
Gladstone 1880 ylnda iktidara gelir gelmez, hemen Ermeni sorununu ele
almtr. Yeni ngiliz Babakan Berlin Antlamasm imzalayan devletler nez-
dinde harekete geerek, 11 Haziran 1880 de Osmanl Devletine ortak bir nota
verilmesini salad. Notada, Bblinin, Berlin Antlamasnn 61 inci madde
siyle taahht ettii slahata henz balamad ve her gecikmeden Osmanl
Devletinin sorumlu tutulaca bildiriliyordu. Nota gayet sert bir ifade ile yazl
mt ve tehdit havas tayordu. Bbli bu notaya 5 Temmuz 1880 de cevap ve
rerek, Ermeni slahat konusunda almakta olduu tedbirleri ayrntlar ile bil
dirdi. Devletler 7 Eyll 1880 de yeni ve yine sert ifadeli bir nota vererek,
Bblinin aklamalarn yetersiz bulduklarn bildirip, tedbirler konusunda
eletirilerde bulundular. Bbli, 3 Ekim 1880 de devleere yeni bir muhtra ile
alnan tedbirleri aklad. Bu tartmalar daha bir sre devam etti
281
. Bu tartma
larda dikkati eken iki nokta olmutur. Birincisi, devletlerin, Ermenileri Krtlere
kar korumak iin, Osmanl Devletine bask yapp, bir bakma Krtlerle
Ermenileri kar kar getirme abalar; kincisi de, Osmanl Devletinin ald
her asayi ve dzen tedbirinin, yine Ermeniler tarafndan bir Ermeni katlim
gibi gsterilmesinden Osmanl Devletinin ikyetiydi.
Gladstoneun gayretkelii tepki yaratt. Bu srada Rusyann ii ihtillci ha
reketlerle karmakarkr. Hatta 1880 Aralk aynda ar II. Aleksandra kar bir
suikast bile dzenlenir. Rusya ise, 1878 Berlin Antlamas ile eline geirdii
Tiflis, Erivan, Kars, Ardahan ve Batumdaki Ermenileri Ruslatrmak ve onlar
Ortodoks Kilisesine balamak iin aba harcadndan buralardaki ermenilerin
tepkisine sebep oluyordu. Rusyann politikas ngiltereden ok farklyd
282
.
Fransann derdi bu srada Tunustur ve 1881 de bu Osmanl topran igal et
meye hazrlanmaktadr. Bismarck ise, Berlindeki ngiliz elisine, Ermeni slahat
279
Sarkis Aramian, The Armenian Community, New York, Philosophical Library, 1955, p. 68.
280
Grn, ad geen eser, s. 116.
281
Btn bu tartmalar iin bak.: Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Talihi, Cilt 1, Kasm 1,
Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1983, (3. Bask), s. 19-23; Ottoman Archives, Yldz Collection-The
Amenian Question, stanbul, Tarih Aratrmalar ve Dokmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme
Vakf, 1989, Vol. 2, p. 414-418; Grn, Ermeni Dosyas, s. 118-122.
282
Debidour,, La Paix Arme,. 226.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 571
konusunda Bbliye fazla yklenmenin manasz olduunu sylyordu
283
.
Avusturya da, Almanya gibi, Osmanl Devletine fazla yklenmenin tarafls ol
mad. Bu sebeple ngiltere yalnz kald ve Ermeni sorununda Osmanl Devletine
baskda daha fazla ileri gidemedi. Sorunun, milletleraras safhas imdilik bu
ekilde kapand.
Lkin, Gladstoneun teebbs Ermeniler iin bir mit dourmutu.
ngilterede kuvvei bir destek bulacaklarna inanmlard. Bu sebeple, diploma
tik faaliyen durmas, Ermenileri, silhl mcadeleye daha fazla itti. Silhl m
cadele ise, rgdenme ile olurdu.
Esasna baklrsa, Ermeniler bulunduklar yerlerde ve kendi aralarnda, bir
takm sosyal amal dernekleri, daha 1878'den nce kurmulard. Bu derneklerle
bir dayanma salamaktaydlar. 1878'den sonra ise rgtlenme, terr ve silhl
mcadele amacna ynelmitir
284
.
mparatorluk iindeki ermeni cemiyetlerinin ilki, 1860 da stanbulda kuru
lan Hayrsever Cemiyeti" (Benevolent Union) dir. Amac Kilikyay ykseltmekti.
1870 ile 1880 arasnda Vanda Araratl, Muta Okulsevenler ve Dou,
Erzurumda Milliyeti Kadnlar isimli dernekler ortaya kt. Okulsevenler ve
Dou dernekleri daha sonra birleerek Ermenilerin Birleik Cemiyetini kurdu
lar.
Bunlarn yannda ihtillci dernekler de kuruluyordu. 1878 de Vanda Kara
Ha dernei kuruldu. Amac, ermenileri saldrlardan korumak iin onlar si-
lhlandrmaku. 1882 de kapatlmtr.
htillci bir siyasal parti rgt olarak ilk ortaya kan ise Armenakan
Partisidr. 1885 de kurulmutur. Programnn balca noktalar unlardr:
Partinin kurulu sebebi, ihtill yolu ile ermenilerin kendi kendilerini idare
hakkn elde etmektir. Parti amacna ulamak iin, btn milliyeti ermenileri
biraraya getirmek, ihtillci fikirleri yaymak, yelere silh kullanmay ve asker di
siplini retmek, silh ve para salamak, gerilla kuvvetleri oluturmak ve halk
genel bir harekete hazrlamak gibi yollara bavuracakt. Bir merkez rgt ola
cak ve blgelerde de blge komiteleri oluturulacakt. Ayrca, dier ihtillci
gruplarla ibirlii iin de zel bir komite tekil olunacakt. Silh kullanmak ve
asker strateji konularndaki bilgilerin, Van Ermeni Okulunda, Rus konsolosu
Binba Kamsaragan tarafndan verildii belirdlmitir.
Bu dernekler iinde asl nemli iki tanesi, phesiz Hmak ve Taak komi
teleridir.
283
Karal, ad geen eser, s. 135.
284
Ermenilerin bu rgtlenmeleri ve ermeni komiteleri konusunda, Grn, Ermeni Dosays, s.
128-134 dan faydalandk.
572 FAHR ARMAOLU
htillci Hnak Partisi: Hnak (Hunchak veya Hentchak) Ermenicede an
demektir. 1887 de svirede kurulmutur. Marksist ilkelere sahipti ve 1890 dan
itibaren faaliyetlerini Dou Anadoluya yaymaya balamtr
285
. Marksist nitelii
dolaysiyle, Hnaka gre, bugnk dzen ihtill yoluyla ortadan kaldrlmal ve
onun yerine, ekonomik gereklere ve sosyal adalete dayanan yeni bir toplum
dzeni getirilmelidir. Partinin ilk ve yakn hedefi, Trkiye Ermenistannn siya
sal ve mill bamszln salamaktr. Trkiyede ihtill yoluyla gerekletirile
cek amaca varmak iin, kullanlacak metod, propaganda, tahrik, tethi ve ii ve
kyl hareketidir. Tahrik ve tethi, halkn cesaretini arttrmak iin gerekliydi.
Hkmete kar nefret yaratmak, tahrikin balca yollardr. Tethi hareketlerini
yrtmek iin zel bir rgtlenme yaplacakt. htilli gerekletirmek iin en
msait zaman Trkiyenin savaa girdii dnem olacakur. Sryaniler, Krtler,
Trklere kar mcadelede kazanlmaldr. Programnda, yakn amaca, yani
htille ulamann aresi olarak, Trkiyedeki Ermeni blgelerindeki genel ku-
ruluu alt-st etmek, deitirmek, genel isyanla Trk Hkmetine kar sava
amak gsterilmekteydi
286
.
Hnak Partisi iinde gr ayrl kt ve zellikle sosyalist fikirlere kar
olanlar, 1898 de skenderiyede Yeni Hnak Partisini kurdular. Tethi olaylar
ile tannan ise, esas Hnak Partisidir.
Hnak Partisi, 1896 daki genel kongresinde, "Hnak syan Cemiyet.
Kannn lisi balkl bir belge kabul etti. Buna gre, Hnak ~CernIye ti ve yi
Partisinin tek grevi ayaklanma karmaktr. Osmanl mparatorluu bu ynder
bir takm ayaklanma blgelerine ayrlmt
287
.
Ermeni htillci Federasyonu (Taaksutyun): Tanaksutyun ermenicede fe
derasyo, ittifak anlamna gelmektedir. Rusyadakiler de dahil olmak zere, bi
ok ermeni gruplarnn biraraya gelmesinden meydana geliyordu. Hnak d:
buna katlm ve federasyon 1890 da ortaya km ise de, Hnak bir sre sonr;
Tanaksutyundan ayrlmtr. Tanak Partisi, 1892 de Tifliste yapt toplantd;
bir program kabul etmitir ki
288
, bu program, ihtillci gruplar kurmay, etele
tekil etmeyi, halk silhlandrmay, kavgay tevik etmeyi, Hkmetti yldrmay
Hkmet messeselerini yamalamay ve insan ve silh salamay ngrmek
teydi. Tanak tam anlam ile bir terr rgt olarak kurulmutur.
Bu bilgiler de gstermektedir ki, dnyadaki btn ermeniler, Osman!
mparatorluunda ayaklanma kartmak amac ile rgtlenmi bulunmaktayd
lar. Ayaklanma iin bahane bulmak veya yaratmak tabiatiyle g olmad
289
.
285
Hnak Komitesinin tzk metni: Uras, ad geen eser, s. 434-441.
286
Ottoman Archives-Yldz Collection: The Armenian Question, Vol. 1, p. 10.
287
Karal, ad geen eser, s. 136.
288
Bu programn metni: Uras, ad geen eser, s. 445-452.
289
Karal, ayn eser, s. 137.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 573
1885 de Dou Rumelinin Bulgaristana katlmas hareketi, Ermenileri de
harekete geirdi. Londra, Viyana, Rusya ve randa bulunan Ermeni komiteleri,
geni bir propaganda faaliyetine girierek, Osmanl Devletindeki Ermenileri
ayaklanmak iin kkrttlar. Avrupa devletlerine beyannameler gndererek ba
msz bir Ermenistann kurulmasn istediler.
Dardan gelen bu kkrtmalar, ierdeki Ermeniler ve ermeni komiteleri
zerinde etkisiz kalmad. 1889 Maysnda Van olay meydana geldi. Armeakan
Partisine mensup ermeni, Krt klna girip, Trk snrndan gizlice geerek
Vana gitmek isterlerken, Van-Bakale yolunda Trk zaptiyeler tarafndan durdu
rulduklarnda, silhlarn teslim etmeyince atma km, ermemden biri
lm, biri yaralanm ve dieri de kamtr. Bunlarn zerlerinde kan mek
tuplardan, bunlarn ngiltere ve Fransadaki ermeni kurulular ile yakn balan
tlar olduu anlalmtr.
Bu olayn arkasndan Erzurum ayaklanmas patlak verdi. 20 Haziran 1890 da
kan bu ayaklanmann sebebi ise, Erzurumdaki Sanasaryan okulunda ve kilise
lerde, Ermenilerin Rusyadan getirdikleri silhlar depo ettiklerinin haber aln
mas zerine Valinin de buralarda arama yaptrmak istemesidir. Fakat aramann
yaplaca Kpek Boos adnda biri tarafndan, bir ka saat nceden okula ha
ber verilmi ve her ey abucak ortadan kaldrlmtr. Tabi, sonunda aramadan
bir sonu kmamtr. Fakat, bu arada komitac ermeniler, aramaya gelen subay
ve erlerin zerine ate atlar. Mslman halka da saldrdlar. ki saatlik arp
malarda, her iki tarfatan 100 den fazla l ve 200-300 kadar yaral vard
200 *
.
Osmanl Devleti duruma hemen hkim oldu.
Ermenilerin Erzurumda byle kanl bir olay karmak istemelerinin sebebi,
bu ehirde Rus, ngiliz ve Fransz konsolosluklarnn bulunmasyd. Sandlar ki,
bu konsoloslar, olay bytp btn dnyaya yayacaklar. Halbuki byle olmad
ve bu bakmdan hayal krklna uradlar. Tanaksut/un komitaclardan biri
bu olay dolaysiyle yle demitir: Biz, inanyorduk ki, Erzurumdaki Avrupa
devleeri konsoloslar, derhal bu olay mthi bir ekilde hkmetlerine yans
tacaklar ve Ermeni sorunu da bu suretle hemen bir sonuca balanm olacaktr.
Fakat bu olmaynca, herkesi byk bir aknlk kaplad
291
.
Erzurum ayaklanmas 1890 Hazirannda oldu. Hemen arkasndan, Temmuz
aynda bu sefer stanbulda Kumkap olaylar meydana geldi. Olaylarn ve k
krtmalarn t Erzurumdan stanbula intikal ettirilmesini ise, demin szn et
tiimiz, Tanak komitacs u ekilde belirtmektedir: dare heyetimizde bu so
runu (Erzurumun baarszl) tartarak u sonuca vardk: Byk Avrupa dev
letlerini bu ta gibi duygusuzluklarndan karmak iin, Padiahn bakentinde,
200
Ottoman Achives-Yldz Collection:The Armenian Question, Vol. 3, p. 49.
291
ayn kaynak, s. 49-50.
574 FAHR ARMAOLU
elilerin burunlarnn dibinde byk bir gsteri tertiplemek. Erzurum ayaklan
masna epey umut balanmt. Fakat istenildii gibi bir netice elde edilemedi.
Bununla beraber ilk admd.
te stanbuldaki Hnak Komitesi, byk devletlerin ilgisini ekmek iin
byk bir gsteri yry dzenliyor. Gsteride, Patrik kyan vastasiyle
Padiah Abdlhamide bir dileke yahut bir bildiri gtrlmesi de plnlanyor.
Lkin Patrik buna yanamaynca, Patrii zorla bir arabaya sokuyorlar ve ayn za
manda da, Yaasn Hnak Komitesi, Yaasn Ermeni milleti, yaasn
Ermenistan diye barmaya balaynca, Patriin arabas askerler tarafndan ev
riliyor. Bunun zerine Hnak komitaclar, askere ate etmeye balyor. Tabii
asker de cevap veriyor. Ne var ki, Ermeniler 2 l verdikleri halde, 6-7 asker a
ve 10 kadar asker de hafif yaralanyor. Tabi olay bastrlyor.
Gsterileri ynetmi olan Canglyan adl Hnak komitacs, Anadoluda i
leecek cinayetler, Awupayi belki ilgilendirmezdi. Bundan dolay, elilerin gz
1erinin nnde, Awupanm ilgisini ekmek iin bir ikyet hareketi yapmak ar
oluyordu dedikten sonra, Anadoludaki hareketlerin Rusyay endielediebi
leceini, lkin Ingilterenin ermeni davasna yatkn olmas sebebiyle, stanbu
olaylarnn daha etkili olabileceini sylemitir
202 203
.
Padiaha gnderilmek istenen bildiride de, Dou Anadoluda Ermenileri
silhszlandrlmasndan ikyet edilmekteydi
21
'
4
.
1892 Temmuzunda bu defa Merzifonda olaylar kt. Merzifon, 1892-189:
yllarnda, Kayseri, Develi, Yozgat, orum, Tens, Aziziyeyi kapsayan blgeni]
Hnak Komitesi merkeziydi. Kk Ermenistan htill Kolitesi adn ta
yordu. Komitenin bakan, Merzifondaki Amerikan kolejinin retmeni ola]
Karabet Tomayand ve Kolej de Hnakn karargh niteliindeydi. Brada
halka mtemadiyen bildiriler datlyordu. Bu bildiriler kylere kadar gid
yordu. Bu arada Hnak komitaclar bu blgede, 1892 Temmuzunda, post
soygunculuuna baladlar. Bu soygunlar srasnda posta srclerini ve zaptiye
leri ldrdler. Bunlarn paralarn aldlar. Soygunlarn elebas, bu Tornaya
ile yine Kolejin sekreteri Kayayan idi. Tabi her ikisi de ve dier komitaclar y;
kaland, muhakeme edildiler ve bazlar idama mahkm oldular. Fakat ngili
protestan kiliseleri ve din evrelerinin basks ile Tomayan ve Kayayan Padia
tarafndan affedildiler ve ngiltereye gittiler.
Merzifon olaylarn Sasm Olaylar izledi. 1894 ylnda ngilterenin Van ko
solosunun szde incelemeler yapmak amac ile, Ermenilerin youn olduu b
202
Ottoman A chives, s. 50.
203
ayn kaynak, s. 51.
21,4
Bildirinin metni: ayn kaynak, s. 52-53.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 575
gelerde dolamaya kalkmas, Sasun olaylarnn yakn sebeplerinden birini tekil
etti. Ermeniler, konsolosun dolamasn, Osmanl otoritelerine kar direnmeye
geilmesi iin bir iaret gibi telkki etti. Tifliste olan Hnak cemiyetinin ajan
lar da snr geerek, Osmanl ermenileri arasna yayldlar ve isyan saatinin
gelmi olduunu ihtar ettiler. Ayaklanma iin, Bitlisin Sasun kasabas seildi.
Sasun, Mutki ve Garzan ilelerine yakn olup, o zaman nfusu 20 bin kadard.
Bunun 10 bin kadar Mslman 8 bin kadar da Ermeniydi. Halk, ermeniler de
dahil olmak zere, Zazaca ve Krte kark bir dil konuuyordu
295
.
8 Austos 1894 gn Sasunun enik kynde bir ka koyunun Krtler tara
fndan kaldrlmas zerine Ermeniler, ele geirdikleri Mslmanlar katletmeye
baladlar. Dier kylerde de zaten vergi vermemek, hkmet memurlarna di
renmek gibi serkelik yapyorlard. Bu sebeple ayaklanma hzla geliti. Padiah
Abdlhamit, ayaklanmann sert bir ekilde bastrlmasn istedi. Gerekten
Ermenilere kar ok sert davranld ve epey Ermeni krld
296
. Osmanl Devleti
btn Austos ve Eyll aylarnda bu ayaklanma ile uramak zorunda kald.
Osmanl Devletinin Ermenilere kar alm olduu bu sert tedbirler zerine,
ngiltere ve Rusya harekete getiler ve Islahat yaplmasnda srar ettiler. ngiltere
ve Rusyaya Fransa da katld. devletin stanbuldaki elileri, Ermeni
Patrikhanesinin verdii esaslar dairesinde, bir slahat projesi hazrladlar. Bu s
lahat projesi, Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Diyarbakr ve Harput vilyetlerini kap
syordu. ngiltere, bu projeye, bu vilyetlere tayin edilecek valilerin, yabanc dev
letler tarafndan tayin ve azlini ngren bir madde de sokmak istediyse de, dier
iki devlet buna yanamad. Bu srada l ttifak Osmanl Devletinin tutuyordu
ve ngiltere ile yrmeyi reddetti. Osmanl mparatorluundaki Ortodokslar
daima desteklemi olan Rusya ise, artk Ortodokslar tutmuyordu; nk
ngilterenin politik amalarna hizmet etmek istemiyordu. 1894 ittifak ile
Rusyaya zincirlenmi olan Fransa da, Ermeni sorununda, kendi kar iin sa
vunulacak bir ey grmyordu
297
. Dolaysiyle, ngilterenin istei kabul edilmi
olsayd, ngiltere, Ermeni sorununa istedii gibi mdahale edebilme ve
Ermenilerin bamszln gerekletirme yolunda byk imkna sahip olacakt.
Bu arada unu da belirtelim ki, Ermeni kurulu ve komitelerinin youn
propagandalar sonucu, Sasun olaylar btn Avrupay ayaa kaldrm ve
Osmanl Devleti aleyhine youn bir hava yaratmu.
devlet temsilcisinin stanbulda hazrlad projede, vilyet saysnn azal-
ulmas, siyas sulardan mahkm olan ermenilerin aff, g eden veya srgne
gnderilen ermenilerin memleketlerine dnmelerine izin verilmesi, Bitlis olay
lar srasnda zarar gren ermenilere tazminat denmesi gibi hususlar vard.
290
Ottoman Archives..., Vol. 3, p. 59.
296
Karal, ad geen eser, s. 137-138.
297
Debidour, La Paix Aime, p. 227-228.
576 FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti Bitlis olaylarm aratrmak ve soruturmak zere buraya bir
heyet yollamt. ngiltere, tarafsz olacan ileri srerek, milletleraras bir heyet
gnderilmesinde srar etti. Uzun tartmalardan sonra, ngiliz, Fransz ve Rus
temsilcilerinden meydana gelen ikinci bir heyet kuruldu. Bu heyetin almalar
ve soruturmalar da ngiltereyi memnun etmedi. Sorgulanan ahiderin, etki al
tnda brakldn iddia et. Hasl bu almalardan da bir sonu kmad.
ngilterenin basks altnda kalan ve sorunun kmaza girdiini gren
Osmanl Devleti, duruma bir an nce bir zm bulmak iin Almanyann ara
clna bavurduysa da, Almanya bu ie karmak istemedi. ngilizler ise, 11
Mays 1895 de sunulan slahat projesine
298
bir an nce cevap vermesi iin
Osmanl Devletini sktryorlard. ngiltere Babakan Lord Salisbury, 28
Haziran 1895 de, Sadrazam Sait Paaya gnderdii tehdiderle dolu mektubunda
yle diyordu: Osmanl Devletii iinde bulunduu ok byk tehlikeye dik
kati ekerim. ktidara geldiim gdeberi, ngilterede kamu oyunun Osmanl
Devleti aleyhine dndn hayretle gryorum. Bu devletin devam etmeyece
ine dair kanaat gnden gne artmaktadr.... Ne Almanya, ne talya, ne
Avusturya, ngilterenin Dou Soruundaki politikasna engel olamazlar.
Fransa, Rusyaya sdktr. Osmanl Devletinin devamna yarayan ey yalnz
ngilterenin Rusya ile mttefik olmamasdr. Eer ittifak vki olursa, tehlike son
dereceye gelir. Osmanl Devleti sona erer
299
. ngiliz Babakannm dncesine,
gre, Ermeni sorunu yatsa dahi, Osmanl Devleti yaayabilmek iin ok rk
tr. Yine Salisburyye gre, ngiltere Krm Sava arifesinde arn teklif ettii
paylamay reddetmekle hata etmidr
300
.
Salisbury, 1 Austos 1895 te Lordlar Kamarasnda yapt konumada da,
dorudan Ermeni sorununu ele alarak, Osmanl Devleti, bamszlk ilkesi ba
hanesini ileri srerek, ermeniler hakkndaki slahat savsaklayacak olur, ve
devlederin nasihatlerini dinlemezse, gayet byk ve korkun bir hatada bu
lunmu olacan ve bunun Osmanl Devlene felket getireceini syledi
301
.
ngilterenin Osmanl Devletinin bu ekildeki tehditleri, Rusyay tellan
drd. ngilterenin ermeni politikas ve ermenileri desteklemesi, Kafkaslardaki
ermeniler bakmndan, Rusyay kukulandrmaya balamt. Kald ki, Rusya
Ingilterenin ermeni politikasnn manasn ok iyi anlyordu. Rusya, Osmanl
Devlednin, ngilterenin kontrol alna dmesine izin veremezdi. Bu sebeple,
Rusya, daha 11 Mays 1895 tarihli slahat projesine Osmanl Devletinin cevabn
298
40 maddelik bu projenin ve proje hakkndaki Bbli mtaleasnn metni: Ottoman Ai'chives......
Vol. 2, p. 205-227.
299
Karal, ad geen eser, Cilt VIII, s. 139. ngilterede 1895 Hazirannda yaplan seimlerde
Muhafazakrlar kazanm ve Salisbury ikinci defa Babakanla gelmiti.
300
Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt 1, Ksm 1, s. 87.
301
Karal, ayn eser, s. 140.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 577
beklemeden, bu projenin uygulanmasna ynelik zorlayc tedbirlere katlmaya
cam bildirdii gibi, Fransay da ayn ekilde bir tutuma tevik etti
302
. Bundan
cesaret alan Osmanl Devleti de, 11 Mays 1895 tarihli slahat projesini reddetti
ve slahan sadece Ermeniler iin deil, btn Osmanl mparatorluu iin d
nlmekte olduunu bildirdi.
Durumun bu ekil aldn gren ermeniler, devleerin dikkatini bu sorun
zerinde tutmak iin, bu sefer stanbulda yeni bir olay kardlar. Bu da,
stanbulda 18 Eyll 1895 de yaptklar Bbli Yry'dr. Bblinin 1 Ekim
1895 deki resm bildirisindeki deyimle, Ermenilerin hamal ve tulumbac esna
fndan bir takm insanlarn giritii
303
bu yryn amac, Hmak Komitesinin
byk devletler elilerine yryten nce verdikleri bildiriye gre
304 * * 307
, Bbli ile
Avrupaya, Ermeni halknn istediklerini bildirmek ti. Fakat her zaman olduu
gibi, gya masmane yaplmak istenen yry, nceden plnland gibi,
Ermeniler ya lm ya hrriyet istiyor vzeleri ve Erzurum Ermeni dalarn
dan bir ses nlad marlar ile, saylar bir ara 5 bini bulan ermenilerin Trk
jandarmasna ve polisine ate at bir ayaklanmaya dnmt
300
.
Bbli yrynde kan akmad gibi, ermenilerin Bbliye saldrlar da
Trk askeri tarafndan nlendi. Fakat bu olay, ve gsterilerin saldrgan nitelii
karsndaki becereksizlik, hkmetin durumunu da ortaya koymutur
300
.
Bu olayn bir dier ilgin yan da, olayn sadece bir yry snrlar
iinde kalmayp, softalarn da ayaklanp, Mslman halk ile ermeniler arasnda
atmalar sebep olmasdr.
Bundan baka, stanbul olaylar, ksa zamanda, Trabzon, Erzurum, Harput,
Diyarbakr, Sivas, Antep ve Mara vilyetlerine de bulat. Buralarda da kyamlar
oldu. Avurpa yeniden, Ermeni mezalimi havas ile alkand. Osmanl
Devletinin, ermenileri tertipli bir ekilde yoketmeye alt propagandas b
tn iddetiyle hkm srd.
1895 ylndaki bu ermeni ayaklanmalarnda, Osmanl Devleti tarafndan
resmen tesbit edilen l ve yaral says yledir: Mslmanlardan 1828 l ve
1433 yaral. Gayr Mslim lerden l says 8717 ve yaral says da 2238 dir
30
'.
stanbul olaylar ve bunun Dou Anadolu vilyetlerine de yaylmas ve
Avrupa kamu oylarnda beliren tepkiler, ngiltereyi bir kere daha Osmanl
Devleti aleyhine harekete geirdi. Devletler, stanbuldaki uyruklarn korumak
302
Debidour, La Paix Aime, p. 228.
303
Resm bildirinin metni: Ottoman Archives..., Vol. 3, p. 69.
304
Hnak bildirisinin metni: ayn kaynak, p. 65-66.
30
ayn kaynak, p. 67.
300
ayn kaynak, p. 67.
307
Grn, Ermeni Dosyas, s. 157.
578 FAHR ARMAOLU
iin stanbul nlerine sava gemileri gnderdiler. ngiltere derhal mdahaleyi
taraftard. Fakat Rusya kendisini frenledi. Gvenliin salanmas iin Osmanl
Devlene zaman verilmesi gerektiini bildirdi. Almanya, Avusturya ve Fransa di
Rusyay destekledi. ngiltere yalnz kald. Osmanl Devleti de ayaklanmalar bas
trd
308
. Bunun arkasndan da, Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere ve Fransa ile
mutabk kalarak, 22 Ekim 1895 de, Erzurum, Bitlis, Van, Diyarbakr, Elaz ve
Siva illerinde uygulanmak zere 32 maddelik bir slahat tz kabul etti
309
.
stanbul olaylar srasnda, Osmanl Devletini megul eden bir baka er
meni ayaklanmas da, Zeytun ayaklanmasdr
310
. Zeytun, Mara vilyetine bal,
dalk ve topra verimsiz bir ileydi. Bugnk ad Sleymanldr. Zeytun halk,
Osmanl Devletinin eski dnemlerinde de isilii ile bilinmektedir. Gemite
de devlet otoritesine kar ok ayaklanmalar olmutur. Bunun da sebebi,
Zeytunlularn 1884 de yandn iddia ettikleri ve tamamen uydurma olduu an
lalan, IV. Muradn bir fermandr
311
. Fermana gre, Padiah IV. Murad
Zeytunlular bir ok vergilerden muaf tuttuu gibi, Osmanl memurlarnn bu
kasabaya uramamalarn emredip, imtiyaz ve bamszlk bahetmi.
Kendisinden nceki I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman gibi padiahlardan ok
farkl olarak, Osmanl Ordularnn bana geip Badad ele geiren, savata ce
sur olduu kadar acmasz da olan, sert ve otoriter karakterli bir Padiah olan
IV. Muradn (1623-1640) -be kiilik Zeytunlu halkna byle, devlet otoritesini
yokeden ve bamszla kadar giden imtiyazlar veren bir ferman isdar ettiini
kabul etmek, manua gayet ters dmektedir.
Zeytun ayaklanmas 1895 Temmuzunda Hmak komitesi tarafndan karl
mtr. Hnak propagandaclar, silh ve para ile kylere kadar halk kandrp,
ayaklanma balar balamaz, ngiliz donanmasnn da Mersin ve skenderun'a ge
leceini sylemilerdir. Bunun zerine 2 bini silhsz, 4 bini silhl Zeytunlu
saldrlara balayarak klay ve hkmet binasn saryorlar. Kaymakam, 50 su
bay ve 600 er esir ediliyor. Esirler daha sonra Zeytunlu kadnlar tarafndan ld
rlyor. Bunun zerine etraftaki Trk kuvvetleri harekete geerek, yaplan ar
pmalarda sileri Zeytuna snmaya mecbur brakp, Zeytunu kuatmaya ba
lyorlar. Asiler imha edilecei srada, devletlerin elileri Bbliye bavurup
araclk teklifinde bulunuyorlar ve Bbli de bu teklifi kabul ediyor. Bunun ze
rine Alt devletin Halepteki konsoloslar 1 Ocak 1896 da Zeytuna giriyorlar. 28
Ocak 1896 da da Zeytunlularla bir bar (!) anlamas yaplyor. Bu 15 maddelik
anlama ile, Hnak reisleri ile silerin, Avrupaya gitmeleri, kalanlarn affedil
meleri, Zeytuna devletlerin onay ile Vali tayin edilmesi, Zeytunlularn 5 yl
308
1895 ylnda Dou illerinde kan ayaklanmalarn listesi iin bak.: Grn, Ermeni Dosyas, s. 155.
309
Bak.: aym eser, s. 171.
310
Bu konuda bak.: Ottoman Archives..., Vol. 3, s. 72-82; Grn, ayn eser, s. 157-161.
311
Varl iddia olunan fermann metni: Ottoman Archives..., Vol, 3, s. 73.
579
iin vergiden muaf tutulmasalar, Zeytunda ancak bir blk Trk askerinin bu
lunmas, v.s. gibi hususlar kabul ediliyordu
312
.
Bylece Zeytun ayaklanmas, Ermeni Sorununda Osmanl Devletinin, sa
dece ibar deil, egemenlik ve bamszlndan da nemli lde kayba ura
mas sonucunu veriyordu.
1896 yl byle balamakla beraber, bu kadarla kapanmad. 1896
Hazirannda Van Ayaklanmas paak verdi. 1 Haziran 1896 da balayan bu ayak
lanma, Tanaksutyunun eseridir. Yalnz, Tanaksutyuna katlan Hnakllar da
bu ayaklanmada nemli rol oynamtr
313 314
.
Van ayaklanmasnn hazrlklar bir yldanberi yaplmaktayd. Ermeni halk
tan toplanan "silh vergisi ile, ve lm tehdidi ile ermeni halka gnderilen
mektuplarla, halktan para toplanm, silh ve cepane yna yaplm, ayak
lanmay ynetecek olanlar da, ran ve Rusya yoluyla gelerek, ayaklanmann ba
na gemilerdir. Ayaklanma 15-24 Haziran 1896 arasnda devam etmi olup, bu
ayaklanma bastrldnda, 418 Mslman ile 1715 ermeni hayatn yitirmi ve
363 Mslmanla 71 ermeni de yaralanmtr.
Van ayaklanmasnn arkasndan 26 Austos 1896 gn stanbulda meydana
gelen Osmanl Bankas Baskn da yine bir Tanaksutyun terr hareketidir
311
1895
Eyllnde Hnakn organize edip de baarl olamad bir teebbs imdi
Tanaksutyun tekrar ediyordu. Yani ama yine, bata ngiltere olmak zere,
Avrupa kamu oyunun dikkatini, Ermeni Sorunu dolaysiyle stanbula ekmek ve
Avrupay harekete geirmekti. Saldrnn Osmanl Bankasna yneltilmesinin
sebebi ise, bu bankann bir milletleraras banka durumunda olmas ve bundan
dolay da, byle bir bankaya saldr dolaysiyle Avrupa'y kkrtmakt.
Osmanl Bankas Mdrnn sekreterinin daha sonra yapt aklamaya
gre, bankaya yaplacak baskn ve saldr ay nce yabanc lkelerdeki ermeni
komiteleri tarafndan hazrlanm ve hareketi ynetecek olanlar, olaydan
hafta nce stanbula gelmilerdir. Saldr geni plnl olup, ayn anda baka
yerlere de bombal saldrlar yaplmak suretiyle, gvenlik kuvvetlerinin Osmanl
Bankas basknna mdahale etmelerini nlemekti. Bombalar ve dinamitler
Trkiyeden salanm.
Terristlerin 26 Austos gn stanbul Osmanl Bankasna yapt bas
knda, ermeni terristlerden 3 kii lm ve 6 kii yaralanarak, saldrganlardan
17 kii sa kalmr. Lkin gvenlik kuvvetlerinin mdahalesi zerine kan a-
malarda, 125 asker ve 25 kii de yaralanmr. lgin bir durum da, baskndan
sonra sa kalan 17 terristin Banka Mdr Edgar Vincente snmalardr.
312
Anlamann metni: ayn kaynak, s. 76-77.
313
Van ayaklanmas iin bak.: Ottoman Archires..., Vol. 3, p. 82-88; Grn, ayn eser, s. 161-163.
314
Bu olay iin bak.: Grn, ayn eser, s. 163-168.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
580 FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti bu ayaklanmay da bastrd. Ama ne var ki, Ermeni evreleri
kendilerinin dzenledii bu terr olaym, yine Osmanl Devleti aleyhine propa
ganda yoluyla yayarak, Osmanl Bankas olaynda, 4-6 bin kiinin ldn iddia
etmek suretiyle, bunun byk ounluunun Ermeni olduunu im etmek is
temilerdir. Osmanl Devleti, bir ok ermeni ile beraber, 300 kadar Mslman
da tutuklayp mahkemeye sevketmitir.
Nihayet 19. yzyln son ermeni ayaklanmas, 1897 ylnda, 2. Sasm
Ayaklanmas oldu
315
. Tanak etelerinin, Osmanl Bankas darbesinden sonra
ikinci darbeyi Dou Anadoluda vurmak istemeleri zerine, 1897 Temmuzunda
ran zerinden Vana ynelmeleri ve Tanak etelerinin bu blgede, gvenlik
kuvvetlerinin direnmeleri ile karlamalar zerine geri ekilmeleri, Tanaklar
yeniden Sasun ve Mu zerine yneltmitir. Bunun zerine 1904 Nisannda bura
larda patlak veren ayaklanma, Sasun tepelerinden ,Mu ovasna ve Vana kadar
yayld. Nisanda balayan bu ayaklanma, Temmuz ortalarna kadar srd ve
Ermenilerin sylediine gre, bu arpmalarda, 932-1132 Trk ldrlm ve
sadece 19 ermeni lmtr. Fakat buna ramen Ermeni kurulular ve komite
leri bu ikinci Sasun ayaklanmasn da Ermeni katlimna dntrd.
Mamafih, bu ikinci Sasun ayaklanmasnn bu kere Avrupada yeteri kadar ilgi
uyandrmad da bir gerektir.
Ermeni Sorunu, bu ekilde I. Dnya Savana veya daha kesin bir deyimle
1915 Nisanna kadar devam etti. Bu tarihten sonras ise, gnmze kadar devam
edecek ve uydurma tarih hikyelerine konu olacaktr.
BENC KISIM
MAKEDONYA SORUNU
Osmanl Devletinin Girid ve Ermeni sorunlar ile uramakta olduu bir s
rada gelien ve milletleraras bir nitelik kazanarak 20. yzyla da sarkan bir baka
sorun da Makedonya Sorunu olmutur. Hatta denebilir ki, 1878 den sonra
Balkan diplomasisi, giderek patlayc bir madde niteliini kazanan Makedonya
sorunu etrafnda dnmtr
316
.
Makedonya deyimi Osmanl mparatorluu tarafndan kullanlan bir de
yim olmayp, Berlin Kongresinden sonra Balkanllar tarafndan ortaya atlmtr.
Osmanl Devletinde bu topraklarn ad Rumeli olup, Selnik, Manastr,(Bitolj
veya Bitola) ve Kosova (bugnk Kosovo-Metohija) vilyetlerinden meydana geli
yordu. Makedonyann, zellikle Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan arasnda
etin mcadelelere konu olmasnn, stratejik ve ekonomik olmak zere iki
nemli sebebi vardr. Stratejik bakmdan Makedonyann nemi, Orta Avrupay
31:1
Bu konuda bak.: Grn, ayn eser, s. 166-167.
316
L.S. Stavrianos, The Balkans since 1453, New York, Holt, Rinehart and Winston, 1961, p. 517.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 581
Akdenize balayan Morava ve Vardar nehirlerinin meydana gedrdii iki byk
vdiye sahip olmasdr. Hele Vardar vdisi dorudan Selnike kadar uzanr. Bu
blgedeki btn fetihler bu vdilerden gemitir.
Ekonomik bakmdan ise, coraf yaps genellikle dalk olan Balkanlarn,
en here keti [topraklar da, bu vdiler sebebiyle, Makedonya'dadr
317
.
Bu iki faktrn dnda, Makedonyay bir auma konusu haline getiren bir
baka faktr de bu topraklarn emik yapsyd. zerinde yaayan halklarn kken
lerine gre, Makedonya bir etnografya mzesi gibiydi. Trkler, Rumlar,
Bulgarlar, Srplar. Ulahlar, Arnavutlar, yahudiler, yanyana yaamaktaydlar.
Bununla beraber, Trkler ounluktaydlar ve bu topraklarn fethindenberi ky
lere kadar yerleen Trkler iin Makedonya, yani Rumeli, ikinci bir vatan olmu
ve Osmanl Devleti de burasn tpk bir Anadolu vilyeti gibi ynetmekteydi
318
.
1904 ylnda vilyetin mfettii olan Hseyin Hilmi Paa tarafndan yaprlan
bir sayma gre, nfusun emik dalm yleydi: Mslman (ou Trk, biraz
Arnavut) 1.508.507; Bulgar 896.497; Rum 307.000; Srp 100.717 ve Valak 99.000.
Toplam ise 2.911.700 kii olarak tesbit edilmiti
319
.
Grld gibi bu etnik yap, bunlarn kkenleri bakmndan bal olduu
devletin, Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann, makedonya topraklarna gz
dikmelerinde nemli bir etken olmutur, ilgintir, bu etnik ban dnda, bu
devletten her biri de, Makedonya zerinde tarih hak iddiasnda da bulun
maktaydlar. Yunanllar, M.. 5.-2. yzyllar arasnda bu topraklara egemen ol
mu bulunan, Byk Iskenderin Makedonya mparatorluuna dayanmaktayd
lar. Bulgar Krall ise, M.S. 9. yzylda Makedonyay Bizanstan alm ise de,
Bizans 11. yzylda Makedonyay Bulgarlardan tekrar geri almtr. Fakat Bizans
ile Bulgaristan arasnda Makedonya zerindeki mcadele bundan sonraki yzyl
larda da devam etmitir. Srbistan ise, Kral Istefan Duann krall zamannda,
14. yzyln balarnda, Selnik hari, btn Makedonyaya gemen olmu ise de,
Duann lmnden sonra devlet zayflamaya balam ve 1356 da Trklerin
Balkanlara ayak basmaya balamas ve 1389 Ko ova muharebesi ve zaferi ile
Makedonya, Trkler tarafndan fethedilmitir. Trklerin Makedonyay fethetme
lerinden sonra, bu devletin gemi egemenliklerinin kalntlar olan bu emik
gruplar, Trklerle kark olarak yaamaya balamlardr. Lkin, tarihlerinin bir
dneminde bu devletlerin Makedonyaya sahip olmalar, 19. yzyln sonlarnda
317
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 517.
318
Karal, Osmanh Taihi, Cilt VIII, s. 146.
319
Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt 1, Ksm 1, s. 164. Bununla beraber, Stavrianos (ad geen eser,
p. 517), Trk rakamlarnn milliyet esasn almayp din esasna dayandn, bununla beraber, her
devletin bu rakamlar kendisine gre ortaya attn da vurgulayarak, 1905 de yaplan bir saymn millet
esasna gre u tabloyu verdiini ileri srmektedir: Rumlar 648.962, Bulgarlar 557.734, Srplar 167.601,
Yahudiler v.s. 77.386. Stavrianos Trklere ait herhangi bir rakam zikretmemektedir.
582 FAHR ARMAOLU
Trk egemenliinin zayflamas karsnda, bunlara tarih hak iddiasn kazan
drmtr. Karlkl iddialarn atmas ise, Osmanl Devletini imdi bir de
Makedonya Sorunu ile kar karya getiriyordu.
devlet arasndaki atmay iddetlendiren, bir baka din faktrn de
zikretmemiz gerekir. Bu da, Bulgarlarn 1870 tarihinde, J[stanbuFdaki Rum
Patrikliine bal olmaktan kp, yine stanbulda kendi patrikliklerini, yani
ayr bir Bulgar Ekzarhl kurmalardr. Bu olay, sade din ve kilise bakmndan
deil, siyasal adan da Yunanistan ile Bulgaristan arasnda bir mcadelenin
balangcn tekil etmitir. Olay ksaca belirtelim:
Bulgarlarn kendilerine zg bir mill kiliseye sahip olmalar istei 1820
lerde ortaya kmaya balam ise de, konunun alevlenmesi 1856 Islahat Ferman
ile olmutur. Islahat Ferman, gayr Mslim unsurlarn dinsel rgtlenmele
rinde bunlara geni yetkiler tanyordu. te bu durum zerine, stanbuldaki
Bulgarlar da kendi mill kiliselerini gerekletirmek iin harekete getiler. 1860
Martnda, bunlar, Fener Rum Patrikliini ve rtmKprtodoks papazlarn dinsel
yetkilerini artk tanmayacaklarn bildirdiler ve djOO'Niarmda Paskalya trenle
rinde de, Rum Patriinin ismini zikr etmeyip, Osmanl Padiahnn.adn zikretti-
. 1er. Bunun zerine, Bulgarlar ile Rum Patriklii ve rum ortodoks kiliseleri ara
snda bir mcadele balad. Bu mcadelede Ortodokslarn koruyucusu Rusya
zor durumda kald. Rusya, esasnda Rum Patrikliini, kmenik bir messese
olmas dolaysiyle desteklemekteydi. Fakat Bulgar Patrikliinin kurulmasna
kar ktnda da, Bulgarlarn, Rusyann Slavlar korumad iddiasn ortaya
atmalarndan ve Bann ve ayn zamanda Osmanl Devletinin de kkrtmas ile,
Roma Kilisesine balanma yoluna gitmelerinden korktu
320
. Fakat sonunda,
Osmanl Devleti temsilcileri ile Rus elisi Ignatiyef in aracl ile, Bulgarlarn
ayrbir kilisesi, yani Patriklii olmas ilkesi kabul edildi ve Padiahn 11 Mart
u. Bunun zerine Rum Patrii,
aforoz, etti.
Rum ve Bulgar kiliselerinin ayrlmasnn sonucu u oldu ki, Makedonya
Bulgarlar imdi, Rum kilisesinin etkisinden kurtulup, dorudan doruya kendi
mill kiliselerine balanmak suretiyle, Bulgaristann daha fazla etkisi altna giri
yorlard. Okullarn genellikle kiliselere bal olduklar gznne alnrsa,
Bulgaristan kendi papazlar vastasiyle Makedonya Bulgarlar zerindeki propa-
gndasnda byk avantaj elde ediyord^/Bu sebeple, Yunanistan ve hatta
Srbistan da ayn ekilde hareket edince, Makedonyada devletinjnadele-
_ sinde, papazlar ve retmenler etkin bir ara haline gelmekteydi. Birazdan dei
neceimiz gibi, Bulgarlarn etecilik faaliyetlerine balamalar, bu kerre_jeteci-
320
1870 erman ile Bulgar ]
ulgar ekzarhl ile btn Bulgar piskoposlarn
Stavrianos, a di geen eser, p. 373.
A 0^
\ V
A
inM C
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 O*
'^<b
y>y>
i\4
583
ler arasnda da mcadele balatm ve bunlaf bir yandan Osmanl Devletine
kar hareket ederken, bir yandan da, birbirleriyle mcadele etmilerdir
321
.
Osmanl Devletinin bir ok sorunlar/nda olduu gibi, Makedonya soru
nunda da Ayastefanos ve Berlin Antlamalar birer ateleyici faktr olmulardr.
Bu antlamalar iki bakmdan, zellikle Bplgarlar zerinde etkili olmutur. Bir
defa, Bulgarlar, btn Makedonyay iine alan byk bir Bulgaristan yaratm
olan Avastefanosu unutamamlardr./Berlin Antlamas, Makedonyay da,
Dou Rumeliyi de bu Byk Bulgaristandan ayrp, Tuna ve Balkan Dalar ara-
snda kk bir Bulgaristann varln kabul etmi ise de, 1886 da Dou
Rumelinin Bulgaristanlay birlemesi. Bulgarlar iin, Byk Bulgaristan istika
metinde atlm nemli bir adm olmaktayd. imdi bundan sonraki adm
Makedonya idi.
Ayastefanos ve Berlin ile ilgili bir dier nokta ise, Dou Rumelinin
Bulgaristanla birlemesi olaynda Bulgarlarn, Rusya ile aralarnn alp,
Bulgaristan Prensliinin Rusyadan kopmas, Bulgarlarn bamszlk ve milliyet
ilik duygularn da kamlamtr. Bulgar milliyetiliinin hedefi imdi, Dou
Rumeliden sonra, Makedonya idi. imdi bunun mcadelesine balyorlard.
Daha nce de belirttiimiz gibi, bu mcadelenin birinci arac, Papazlar ve
retmenler, eitim politikas ve propaganda ile Makedonya Bulgarlar arasnda
Bulgaristanla birleme arzularn kamlamak oldu.
Bundan sonra ikinci yol kalyordu. Yani Makedonyada huzursuzluk ve kar
klklar karmak suretiyle devletlerin dikkatini ve mdahalesini buraya ynelt
mek. Baka bir deyile, Bulgarlar da Makedonyada, Ermenilerin Anadolu ve
stanbuldaki ayaklanmalarnda kullandklar taktie bavurdular. Tpk
Ermeniler gibi Bulgarlar da, huzursuzluk yaratmak ve karklk karmak iin
rgtlenme yoluna gittiler.
lk rgtlenme hareketi, 1890 ylnda, Sofyada, Merkez Edirne-Makedonya
Komitesi'nin kurulmas ile balamtr. Bu Komitenin amac, bu ad geen yer
lerden gelen Bulgar gmenlerine yardm etmekti. Bu rgtlenme, bundan
sonra ok sz edilecek olan Makedonya Komitesinin ilk admdr
322
. Fakat dik
kati eken nokta, imdi Bulgarlarn sadece Makedonyaya deil, tarih Trk
ehri, Osmanl Devletinin tarih bakenti Edirneye de gz koymu olmala
ryd. Dier taraftan, Makedonyadan g eden Bulgarlara yardm etmek gibi
masumane bir amala kurulan bu rgt, ksa zamanda siyasal nitelik kazand ve
Makedonyada karklklar karmak iin almaya balad.
321
Bak.: Bayur, ayn eser, s. 166.
322
Bayur, ayn eser, s. 68.
584 FAHR ARMAOLU
1893 ylda yine MakedonyalI Bulgarlar tarafndan Selnikde Makedonya
Dahil htill Tekilt (Vnatrena Makedonska Revoluionarna Organizaiya
VMRO) veya ksa ad ile Makedonya Komitesi kuruldu. Bu Komite, siyasal ama
olarak, Makedonyann zerklii fikrini benimsemiti. 1896 da yine Selnikte
yapt ikinci kongrede, Makedonyann zerklik snrlar iine Edirneyi de
sokmutur. Bu komitenin, Sili Bana (Na Orujiye), syanc (Buntovnik) ve
"Hrriyet ve lm (Sloboda ili Smrt) gibi yayn organlar vard. Komitenin
amacn gerekletirmek iin setii balca ara, etecilik ve tethiti
323
.
1895 ten itibaren Makedonya Komitesi ikiye blnd. Bulgarlar, Makedonya
Komitesine hkim olmak ve bu komitenin faaliyetlerini kendi kontrolleri al-
nda tutmak iin, 1895 ylnda Sofyada bir "stn Komite (Vrhoven Komitet)
kurdular. Halbuki Makedonya Komitesi iindeki bir grup ise, Makedonya
MakedonyalIlarndr slogan ile, bamsz bir Makedonya iin alyorlard
324
.
stn Komitenin kurulmas ve bu gr ayrl zerine, Makedonya Komitesi
ikiye ayrld. Bulgaristan ve stn Komiteye bal olanlar Vrhovistler
(Vrhovisti) ve Selnik Grubuna bal olanlar ise "Merkezciler veya
"Santralistler (entralisti) adn ald
325
. Fakat Sofya Grubu, yani "Vrhovistler,
bundan sonra Makedonyay karurmakta en aktif rgt haline gelecektir. nk
Bulgar hkmeti tarafndan ynetiliyordu.
Bulgarlarn bu faaliyetlerini gren Yunanistan ve Srbistan da, Komiteler
kurmak suretiyle, Makedonyada tethi faaliyetlerine balamlar ve bu suretle
1890 lardan itibaren Makedonya kaynamaa ve karmaya balamur. 1892 de
Srplar ve Yunanllar, Bulgarlara kar mcadele etmek zere bir birleme teeb
bsnde bulundular. Amalar, Makedonyada sadece Srplarn ve Yunanllarn
varolduu propagandasn yaymakt. Lkin, Makedonyay paylama konusunda
anlaamadlar. Birleme de kald. Bununla beraber 1899 da, birleme yolunda
bir teebbs daha yaptlarsa da gene anlaamadlar. nk, 1897 Trk-Yunan
savanda, ne Bulgaristan ve ne de Srbistan Yunanistan desteklemedi
326
. Fakat
buna ramen, 1897 de Rusyann da desteiyle, Bulgaristan, Srbistan ve Karada
arasnda bir ittifak teebbs olmu ise de, her birinin ihtiras dierinden by!
323
Fahir Armaolu Siyas Tarih, 1789-1960, Ankara, 1964, s. 301.
324
2. Dnya Savandan sonra Tito Yugoslavyas, 6 cumhuriyet ile 2 zerk blgeden meydan;
gelen federatif bir devlet haline getirildiinde, komnist rejim, Cumhuriyetlerden biri ola
Makedonya'da, Bulgaristan ve YunanistanlIn bu toprak zerindeki emellerine kar bir gvenlik supab
olmak zere, bir "Makedon Milleti" bilincini yerletirmeye alarak, Makedonya halkna, Bulgar v<
Yunandan ayr bir millet olduu kavramn verme politikas izlemitir. Bundan dolay, 1990 dar
itibaren Yugoslav federal sistemi dalmaya ve cumhuriyetler bamszlklarn iln etmeye balaynca
Makedonya da bamszln iln etmitir. Lkin bugne kadar Yunanistann, bu derletil
bamszlna deil de, Makedonya adna itiraz etmekte olmas, 21. yzyla girerken, 100 yl ncek
Makedonya Sorununun yeni bir dnemini tekil etmektedir.
320
Armaolu, ayn eser, s. 302.
326
Stavrianos, ad geen eser, p. 522.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 585
ve geni olduu iin, bu teebbs dahi bir sonu vermemitir
327
. Bu devletin
hi birinin dierine tviz vermeye yanamamas, Makedonyann devaml bir ka
rklk iinde kalmasn kolaylatrmtr
328 *
. nk aralarndaki mcadeleyi id
detlendirmitir.
Osmanl Devletine gelince: Berlin Antlamasnn 23. maddesinin 2. parag
rafnda, pek de ak olmayan bir ekilde, Giridde yaplacak slahata benzer ted
birlerin "Rumeli Vilyetinde de alnacandan sz edilmekteydi. Bu sebeple,
Osmanl Devleti 1880 ylnda bir "Rumeli Vilyetleri Nizamnamesi hazrlayp
devletlerin bilgisine sudysa da, hi bir devletin buna ilgi gstermemesi ze
rine, Padiah II. Abdlhamid de bu Nizamnameyi onaylamad ve Nizmnme
yrrle konmad
320
.
Fakat 1897 yl geldiinde, Makedonya iyice karm bulunmaktayd. nk,
"Komitaclar Makedonyann her tarafnda tethi. soygunculuk, adam.karma
ve daa kaldrma faaliyetlerine byk bir hz vermi bulunuyorlard. Yerel zen
ginler karlarak kurtulu paras (fidye) istendii gibi, Avrupa devletlerinin dik
katini ekmek iin yabanclar da karlyor ve bunlardan da kurtulu paras is-
teiyordu. eteciler, bu paralarla silh salamaya alyorlard. zellikle, ya
banclarn karlmasnda denen fidyeleri, Osmanl Devleti "tazmin ediyordu
ki, bu suretle Osmanl Devleti, vastal bir ekilde, komitaclarn silh masrafla
rnn bir ksmn kendi zerine alm gibi oluyordu
330
.
1897 ylnda Makedonyada tethi hareketlerinin birdenbire hzlanmas,
Makedonya sorunu ile ilgili gelimelerde bir dnm noktas tekil etmitir. Zira
bu tarihten itibaren, zellikle Rusya ve Avusturya'nn harekete gemesi ile, so
run milletleraras bir nitelik kazanmaya balamr.
1897 pli geldiinde, Osmanl Devletinin banda bir yandan Girid, dier
yandan da Ermeni sorunu vardr. Belirttiimiz gibi, her iki sorunda da, ngiltere
Osmanl Devletine ar basklar yapmaktadr. ngilterenin bu basklar ise,
Almanya, Avusturya ve Rusya ve hatta Fransa iin de endie kayna olmaya ba
lamtr. O kadar ki, ngilterenin stanbulu ve dolaysiyle Boazlar kendi kon
trol altna almasndan korkan Rusya, 1896 ylnda Boazlar igal iin bir pln
bile hazrlamt. "Nelidov Pln denen bu pln, Rusyann stanbul elisi
Nelidov tarafndan hazrlanm olup, ar tarafndan da onaylanmt. Maliye
Bakan Wittenin kar kmasna ramen, Harbiye ve Bahriye Bakanlarnn da
destekledii bu plna gre, ngiltere veya baka bir devlet stanbulu ele geir
327
Larmeroux, La Politique Extrieure de l'Autriche-Hongrie. 1875-1914, Tome I, p. 404.
328
Debidour, Histoire Diplomatique de l'Europe-Vers la Grande Guene, 1904-1916, Paris. Flix
Alcan, 1920, p. 103.
320
Karal, ad geen eser, s. 150.
330
ayn eser, s. 154.
586 FAHR ARMAOLU
meden nce, Odessa limannda hazrlanacak 30 bin kiilik bir kuvvet, sava ge
mileriyle birlikte aniden stanbul Boaznn kuzey ksmlarna karak
stanbulu igal edecekti. Plnn harekete geirilmesi iin, Nelidov,
stanbuldaki diplomatik havay msait grnce, Petersburga, "Sabrszlkla ha
berlerinizi bekliyorum diye telgraf ekecekti. Fakat, daha sonra askerler tarafn
dan pln daha dikkatle incelendiinde, bunun uygulanmasnn, her eyden
nce asker bakmdan kolay olmayaca grlerek vazgeilmitir
331
.
Buna karlk, Osmanl Devletini etkisi altna alm olan Almanya Osmanl
Devletini desteklemekteydi. Avusturya ise, bu srada, Balkanlardaki yaylma
snda, demiryolu ve ticaret politikasna dayanarak, biri Ni-Sofya-stanbul ve di
eri de Saraybosna-Yeni Pazar-skp-Selnik olmak zere iki demiryolu projesi
ile Makedonya zerinde kontrol kurmaya alrken
332
, VMRO komitaclarna
destek veren Bulgaristann Makedonya vastasiyle bymesinin de karsndayd.
Rusya ise, ngiltereden endie ettii kadar, kendi etkisinden km bulu
nan Bulgaristann da Balkanlarda bymesini istemiyordu. Kald ki bu srada
Rusya Uzak Douda megul bulunduundan, Balkanlarda bir statko deiikli
ini de hi arzu etmiyordu. Bu sebeple, Avusturya ile Rusya birbirine yaklat ve
8 Mays 1897 de Goluchowski-Mouraviev anlamas denen
333
bir anlama imzala
dlar. "Balkan yarmadasnn kaynayan topraklarnda, Avrupa bar iin bir facit
olabilecek bir rekabet tehlikesini bertaraf etme amac ile imzaland belirti
len
334
bu anlamaya gre, mmkn olduu srece Balkanlarda statko koruna
akt. Eer statkoyu korumak mmkn olmazsa, o zaman, iki devlet, baka bi:
devletin Balkanlarda toprak kazanmasn nlemek iin ibirlii yapacaklard
Eer Balkanlarn paylalmas sz konusu olacak olursa, Rusya, baz ekince
lerle, Avusturyann Bosna-Hersek ve Yeni Pazar ilhak etmesini prensip olaral
kabul ediyordu. Ayrca, Yanya ile Ikodra arasnda bamsz bir Arnavutluk ku
rulacakt
335
. Geri kalan Balkan topraklar, kk Balkan devletleri arasnda tak
sim edilecek, fakat bu taksim, bunlar arasndaki kuvvet dengesini bozmayacal
ekilde yaplacakt. Dier taraftan, Avusturya ve Rusya, Balkanlarda birbirlerini
uyumlu ve phe ve krklk dourmayacak bir politika izleyeceklerdi. Nihaye
anlamada, Boazlar da sz konusu olmu, taraflar stanbul ve Boazlar soru
nunun bir Avrupa sorunu olduunu kabul etmekle beraber, Boazlarn kapal
l ilkesine ballklarn belirtiyorlard ki, bu son hkm ile, Rusya Uza!
331
Bak.: Fay, Les Oigines de la Guere Mondiale, Tome I, p. 333-334.
332
Hauser, ad geen eser, Vol. II, p. 60; Debidour, Ves la Grande Guere, p. 105-106.
333
Goluchowski o srada Avusturya-Macaristann Dileri Bakan, Mouraviev de Rusyann Viyan
elisiydi. Anlama bu ikisi tarafndan hazrland iin onlarn ad ile anlr.
331
Stavriaos, ad geen eser, p. 522.
330
Stavriaos, p. 522 de, Avusturyann Arnavutluk zerinde zel ilgisinin de kabul edildii
yazmaktadr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 587
Douda megul iken ngilterenin Boazlardan geip Karadenize kmas n
lenmi oluyordu
33
.
Bu ekilde iki devlet Balkanlar buz dolabna koymu olmaktaydlar
337
.
Goluchowski-Mouraviev anlamas, zorda kalnrsa Balkanlar paylatrmay
ngrrken, Bulgaristan Makedonya'y bir btn olarak ele geirme sevdasn-
dayd. Makedonya Komitesinin de basks ile Bulgar hkmeti 1899 Ocak
aynda Osmanl Devletine bir muhtra vererek, Makedonyaya zerklik verilme
sini istedi. Ayrca zerk Makedonya valisinin de bakent Selnik halk tarafndan
seilmesi gibi garip bir teklifte bulundu. Buna dier Balkan devlederi ile Avrupa
devletleri ve tabi Osmanl Devleti, itiraz ettiler. nk hepsi biliyordu ki, zerk
Makedonya ksa srede Bulgaristann kontrol altna girecekti. Lkin, isteinin
reddi zerine Bulgaristan, Makedonya Komitesinin tethi faaliyetlerine daha yo
un bir destek vererek, Osmanl Devleti'ni skntya sokmaya devam etti
338
.
Bu sebeptendir ki, ngiltere de Osmanl Devletini sktrarak Makedonyada
slahat yaplmasnda srar etti. Bunun zerine Rusya bata olmak zere devletler
Osmanl Devletine slahat tavsiyesinde bulundular. Almanya Dileri Bakan
vo Blow ise, bu reformlar, "ihtillcilerin oyunlarm besleyecek yeni bir gda"
diye nitelendiriyor ve Osmanl Devletini direnmeye tevik ediyordu
33
'
1
.
1901 ylndan itibaren Makedonyada "komitaclk ve tethi olaylar iyice
artt. Doudan batya topran her tarafna yayld. Bunlarn kararghlar esas
itibariyle Bulgaristan snrlarna yakn blgelerde bulunuyordu.
Terrn artmas zerine ve ayaklanmalarn giderek yaygnlamas kar
snda, Abdlhamidin emri zerine 1902 Kasmnda. "Rumeli Vilyetleri
Hakknda Talimat yaynland
340
. Bu talimat ile valilerin yetkileri geniletilmi,
mahkemeler daha bamsz hale getirilmi, jandarmada hem Mslman ve hem
de Hristiyan kullanlmas esas kabul edilmi, en az 50 evi olan her kye okul
yaplmas kararlatrlm ve btn bunlar gzetmek zere bir Genel Mfettilik
ihdas edilmitir. Bu Talimat zerine Hseyin Hilmi Paa Genel Mfetti tayin
edeiekJelnike gnderilmitir. Hseyin Hilmi Paann ynetimi baarl ol
duysa da, komitaclar terrden ve saldrganlktan vazgeirmek mmkn olmad.
Osmanl Devletinin bu abalarna ramen, ngiltere, Osmanl Devletine
kar dmanca tutumunu devam ettirmekteydi. Bunun sonucu olarak da, 1902
yl Aralk aynda yeni bir reform program ortaya att. Buna gre, Selnik,
330
330
Anlama iin bak.: Bayur, ad geen eser, s. 115-116.
337
Stavrianos, ayn eser, p. 522.
338
Karal, ad geen eser, p. 153.
339
Hauser, ad geen eser, Voi. I. p. 460.
310
Talimatn esasla iin bak.: Bayur, ayn eser, s. 167-168.
588
FAHR ARMAOGLU
Manastr ve Kosova vilayetleri ile jandarma rgtne zerklik ve mahkemelere
bamszlk verilecek, Makedonyaya Hristiyan bir Genel Vali tayin edilecek ve
ayrca, devleerin konsoloslarndan meydana gelen bir kontrol komisyonu kuru
lacakt
3 ll
.
ngilterenin bu reform pln Ruslar tellandrd. stanbuldaki Rus elisi
Zinoviev, ngiliz plnn "sama (absrd) olarak nitelerken, "Bari Trk egemen
liine son verelim daha iyi diyordu. stanbuldaki Alman elisi de, Bulowa yaz
d mektupta, "Sultan bu reformlar kabule zorlamak, yangn btn
Balkanlara yaymak demektir demekteydi
341 342
.
1902-1903 k olaylar bakmndan nisbeten skin getiyse de, 1903 ilkbaha
rndan itibaren Makedonya Komitesinin tethi faaliyetleri yeniden canland.
Kprler, demiryollar bombalanyordu. Bu arada Mitroviedeki Rus konso
losu dahi ldrld. Bu srada Osmanl Devletinin ba youn bir ekilde er
meni tethii ile ba dertteydi. Bundan dolay, Rusya Odessa limannda bir kuv
vet hazrlarken, Avusturya da Selnik nlerine donanma gnderdi
343
. Trkiye de,
Bulgaristan da sava hazrlklar yapyordu. Bunun zerine Avusturya ve Rusya,
Sofyaya yapaklar ortak ve sert bir uyarma ile, Bulgaristann asker hazrlklarn
engellediler. ki devletin bu ibirlii dolaysiyle, Rus Dileri Bakan Lamsdof,
gayet memnun bir ekilde, Alman elisine yle diyordu: "lk defa olarak iki b
yk Hristiyan devleti, Bbliyi Hristiyan uyruklarna kar destekledi...
Komitaclarn cinayetleri karsnda korkup gerilemi olsaydk ok yazk olurdu.
Bu szlerin araksndan Lamsdorf Viyanaya kotu
344
.
Avusturya ve Rusya imparatorlar, yanlarnda dileri bakanlar olduu
halde, 30 Eyll-3 Ekim 1903 gnlerinde, Viyanann gney-batsnda, Avusturya
mparatorunun klk saray Miirszteg'de buluarak Makedonya sorununu ele
aldlar. 2 Ekimde, ngilterenin 1902 yl sonunda ileri srd reform plnnn
hafifletilmi bir ekli zerinde karara vardlar
343
. "Mrzsteg Program denen bu
slahat esaslar, dier devleerin de onay alndktan-sonra, lLkin^f 1903.)de\
Bbliye bildirildi. Buna gre, Genel Mfetti Hseyin Hilmi Pann yanna,
Hristiyan ahalinin ikyetlerini gzetmek iin, bir AvusturyalI, ve _bir de Rus
memur (ajan) verilecekti. Jandarma rgtnn bir yabanc generale verilmesi,
dar taksimatta baz deiiklikler yaplmas, ilenmi olan sularn incelenmesi
iin Mslman-Hristiyan komisyonlar tekili ve bu komisyonlarn almalarna
Rus ve Avusturya konsoloslarnn veya temsilcilerinin de katlmas, v.s.
341
Hauser, ap eser, Vol. I, p. 461.
342
ayn eser, p. 461.
343
ayn eser, p. 463.
344
Hauser, ayn eser, p. 464.
34a
Mrzsteg Program denen bu kararlar iin bak.: Bayur, ayn eser, s. 173-174.
589
Padiah Abdlhamid, stanbuldaki Alman elisine, "Halife olarak, yabanc
larn iilerime mdahalesini kabul edemem. Padiah ve Osmanl olarak da se
leflerimin Trk kanlaryla zaptettikleri bu yerleri brakman diyerek
340
Mrzsteg
Programdn kabul etmek istemediyse de, devletlerin Makedonya iin Hristiyan
bir Genel Vali tayinini isteyecekleri eklindeki tehditler zerine, program aynen
kabul etti
317
.
Fakat Mrzsteg Program da ie yaramad. Programn uygulanmas ile baz
olumlu sonular alnp, nisb bir skn tesis edildi ve jandarma ve memurlar
bundan sonra daha dikkatli hareket etmeye zen gsterdilerse de, Komitacln
ve terrn arkas alnamad. Bblinin teviki ile olmasa bile hogrs ile,
Bulgar komitaclarna kar savamak zere Yunan ve Ulah komiteleri kuruldu.
Arnavutlukta zaten ekiyalk mihall bir sanat gibiydi. Bu sebeplerle, yabanc
kontrol ve murakabesine ve yabanc jandarmaya ramen, Makedonya sknete
kavuamad
318
.
Devletler Mrzsteg Programn da, Makedonya sorununun zm iin ye
tersiz grdklerinden, 1905 ylndan itibaren, Makedonyann "mali ynetimi ni
de zerlerine aldlar. Bu da kendi aralarnda yeni gr ayrlklarna ve atma
lara sebep oldu.
Makedonya sorunu, 1912-1913 Balkan Savalarnda Makedonyann payla
:

lmasma kadar devan etti. Yani Osmanl mparatorluu Balkanlardan ekildi.
Fakat Makedonya yine huzura kavuamad. Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan
arasnda "Makedonya Kavgas , bu saurla n yazld tarihte, hl Devam etmek
teydi. nk, beyz yldan fazla sren Trk egemenliinin brakt boluu,
Balkan devletlerinden hi biri doldurma yeteneini gsterememitir. Bu,
Trkn Balkanlarda salad ynetim ve istikrarn faziletini gsterdii kadar,
bu ynetim ve istikrarn yklmasnn hazin sonucudur.
Bu konuyu kapatmadan nce son bir noktaya da deinmek gerekir.
Mrzsteg Program, Avusturya ile Rusyann Balkan sorunlarnda son an
lamasdr
349
. Rus Dileri Bakan Lamsdorfu o kadar nd Rusya-
Avusturya ibirlii, Mrzsteg Programndan sonra kt. Bunun sebeplerini,
kronolojik olarak yle zetleyebiliriz:
1) Mrzsteg Program, Avusturya ile Rusya arasnda kabul edildiinde,
Srbistann d politikasnda nemli bir deiiklik meydana geldi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
34l>
Bayur, ayn eser, s. 174.
347
Karal, ad geen eser, s. 159.
348
Karal, ayn eser, s. 160.
319
Hugh Seton-Watson, The Decline oflmpeial Russia, 1855-1914p. 197.
590 FAHR ARMAOLU
1878 Berlin Antlamas yapldnda, Srbistan Prensliinde Milan
Obrenovi bulunuyordu ve 1882 de "Kral nvann ald. Milan Obrenovi 1889
da tahttan feragat ettiinde, Srbistan Avusturya ile ok yakn mnasebetler
iinde bulunuyordu
350
. Fakat Milann yerine olu Aleksandr getikten sonra,
Srbistan, Avusturya ile Rusya arasnda gidip gelen bir d politika izlemitir. Bu
ise, Avusturyay Srbistan zerine daha fazla eilmeye sevketmitir. Bunun iin,
o tarihlerde, Srbistan iin "Avusturyann Tunusu denilmitir
351
. Bununla be
raber, Milann 1889 da tahtndan feragatine kadar Srbistan genellikle d poli
tikasnda Avusturyann izinden gitmitir.
Aleksandr Obrenovi ve kars halk tarafndan hi sevilmemiti. stelik bir
takm saray oyunlar ve taht kavgalar, Obrenovilerin durumunu daha sarst. Bu
durumun sonucu olarak, 10-11 Haziran 1903 gecesi, askerlerin yapt bir darbe
ile Aleksandr ve kars ldrld. lgintir, bu darbe, btn Srbistanda byk
sevinle karland. 1817 de Milo Obrenovi tarafndan ldrlen
Karayorgiyeviin torunu Peter Karayorgiyevi, I. Pierre ad ile Srbistan krall
na getirildi. Bu suretle Obrenovi hanedannn yerini Karayorgiyevi hanedan
alyordu.
10-11 Haziran 1903 darbesi, Avusturya tarafndan hi ho karlanmad
gibi, dier Avrupa devletleri de darbeyi onaylamadlar. Fakat Pierre, lkede libe
ral ve demokratik bir ynetim uygulamaya balaynca Avrupa devletlerinin tu
tumu deiti. Lkin, Kral Pierre, lkede Srp milliyetiliini kkrtan bir politika
izleyip, "Byk Srbistan idealinin savunucusu oldu
352
. Bu yeni politikann ge
rei, Srbistann Rusyaya dnmesi gerekirdi. Fakat bu srada Rusya Uzak
Douda ok megul olup, Japonya ile bir savaa gidecek gelimelerin eii-
deydi ve dolaysiyle Srbistana bakacak hali yoktu. Bu sebeple, bu yeni politika
snda Srbistan Bulgaristana yneldi ve Bulgaristanla iki anlama imzalad.
Bunlardan birincisi, 12 Nisan 1904 tarihli olup bir "ittifak antlamasdr. Buna
gre, taraflardan birinin baka bir devlet tarafndan saldrya uramas halinde,
dierinin yardm ngrlmekteydi. Bu ittifak gayet gizli tutulmu ve ancak 1929
ylnda aklanmtr
353
.
kinci anlama ise, 22 Haziran 1905 de imzalanan ve iki devlet arasnda tica
ret mnasebetlerinin gelitirilmesini ve 1 Mart 1917 de iki devlet arasnda gm
rk birlii kurulmasn ngrmekteydi.
zellikle bu ikinci anlama zerine, Avusturya Srbistana kar mehur
"Domuzlar Sava denen ticar ambargo politikasn uygulayarak Srbistann
3:1,1
Bak.: yukarda s. 364-365.
3:>1
Stavrianos, ad geen eser, p. 449.
3o2
Fay, Les Origines..., Vol. I, p. 328.
3:>3
Stavrianos, ayn eser, p. 524.
591
Avusturyaya ihracatn engellemek ve Srp-Bulgar yaknlamasna kar tepkisini
gstermek zere, snrlarn Srbistann ihra mallarna kapad. Peter
Karayorgievi ile beraber, Avusturya-Srbistan mnasebeeri imde yeni bir yap
kazanyor ve bu yeni yap da, giderek iki lke arasndaki mnasebeeri, I. Dnya
Savann paak vermesinde bir kvlcm niteliine doru sevkediyordu.
2) Avusturya-Rusyann Balkanlardaki ibirliini sona erdiren bir baka fak
tr de, Rusyann 1904-1905 Rus-Japon savanda urad ar yenilgidir. Bu ye
nilgi Rusyann Uzak Dou politikasna bir darbe tekil ettii kadar, hem
Rusyann i karklklarna sebep olmu ve hem de, byk lde bu i kark
lklar sebebiyle, Rus d politikasnn tekrar Balkanlar ve Osmanl mparatorluu
zerine ynelmesi sonucunu vermitir. Baka bir deyile, Rusya, Uzak Doudaki
hezimetinden sonra, Osmanl mparatorluu ve klasik Boazlar politikasna
dnmtr. Bu yeni politika ise, Rusyay Avusturya ile tekrar, yani Krm Sava
ile 1877-78 savanda olduu gibi, yeni bir atma pozisyonuna sokmutur.
3) lgintir, 1906 dan itibaren, Avusturyann Balkan ve dolaysiyle Rusya po
litikasnda da yeni bir gelime ve deiim meydana gelmitir. Bu da Kont
Goluchowskinin yerine, 1906 yl Ekiminde Dileri Bakanlna Aehrenthal'm
gelmesiyle olmutur.
Aelrenthal 1899-1906 yllar arasnda Avusturya-Macaristann Petersbrg el
iliini yapmt ve Rus dostluu ile bilinen bir diplomatt
354
. Bununla beraber
Bohemyal bir Alman olmas sebebiyle, Slavlar sevmezdi ve imparatorluk iin
deki Slavlar da bir tehlike olarak grrd
355
.
Aehenthal, Bakanlnn ilk ylnda gerekten Rusya ile bir ibirlii havas
iinde oldu. 1907 Ekiminde, Bakanlar Kurulunda yapt bir konumada,
Srbistan ile yeni bir caret anlamas yaparak, Srbistanla mnasebetleri d
zeltmek istediinden sz etmiti. Fakat 1908 yl bandan itibaren Aehrenthalm
Rusya konusundaki tutumu deimeye balad. nk, 1908 yl bandan itiba
ren, Bosna-Herseki, Yeni Pazar Sanca, Srbistan, Makedonyann Trk toprak
larndan geerek Selnike balyacak olan bir demiryolu projesini ele ald. Bu
proje daha nce 1902 ylnda Goluchowski tarafndan da ele alnm, fakat
Rusya'nn ak bir olumlu gr bildirmemesi dolaysiyle terkedilmiti. imdi
Aehrenthal, bu konuyu yeniden ele alp ve Rusyaya hi danmadan, sadece
Osmanl Padiahndan izin alnca, Rus Dileri Bakan Isrvolsky ile Srbistan
tepki gsterdiler. Isrvolsky Makedonya sorununda Avusturya ile ibirliine yan
izdi. Bu srada, Srbistann Bosna-Hersek Srplar arasnda devaml kkrtma
larda bulunmas da bu duruma eklenince, Avusturya'nn gerek Rusya, gerek
Srbistanla mnasebetleri bozuldu. Bu durum karsnda Aehrenthal,
3:

4
Hugh Seton-Watson, The Decline of Impeial Russia, p. 340.
3
Debidour, Vere la Gande Guere, p. 108.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
592 FAHR ARMAOLU
Srbistana kar Bulgaristaa dayanma yoluna gidince, ipler bsbtn koptu
351
.
Bu gelimenin ayrntlarna, II. Merutiyet Hareketi ve bunun dourduu sorun
lar ksmnda, biraz aada deineceiz.
ALTINCI KISIM
II. MERUTYET VE DOURDUU SORUNLAR
Osmanl mparatorluunun 19. yzyln birinci yarsndaki en nemli fikir
ve inklp hareketi, phe yok ki, Tanzimat Hareketidir. Fransz htilli ile b
tn Avrupaya yaylan liberal fikirlerin, Osmanl mparatorluundaki ilk esasl.
etkisini, Byk Reit Paann Tanzimat hareke tinde g rm^k nmkdn r. Fakat.
Tanzimatn aadan, yani halktan gelen bir Hareket olmamas_ve_yavgn bir fi-
kir cereyanna dayanmamas, Tanzimat nemli ve salam bir dayanakUi_vok-
sun brakmtr.
Dier taraftan, Tanzimat, Avrupadaki liberalizm akmnn Osmanl topl-
mtndaki tam bir yanks da olamamtr. Tanzimat, ne tam anlam ile bir "insan
haklar belgesi niteliini kazanabilmi ve ne de Devleti "siyasal dzenine ra
dikal, kkl bir deiim getirmek amacna ynelebilmitir.
Bununla beraber, Tanzimat hareketinin, Trk toplumunun demokratik ve
liberal gelimesinde nemli bir yeri olduu muhakkaktr. Zira, Tanzimat ile,
devlet ve toplum dzeninin aksaklklarna ilk defa olarak bambaka bir adan
baklm, az da olsa, siyasal acdan tedbirler alma yolu almtr. Tanzimat, l
kenin dertlerine, liberalizm asndan bakabilmek cesaretini gsterdii iindir ki
nem ve deer tar.
1. YEN OSMANLILAR (JN TRK) HAREKET
Osmanl mparatorluunda gerek liberalizm hareketini 1865 de kurulan
Yeni Osmanllar Cemiyeti ile balatmak yerinde olur. Kurucular arasnda Namk
Kemalin de bulunduu bu cemiyete biraz sonra Ali Suavi, Ziya Paa, Msrl
Prens Mustafa Fazl Paa ve Mithat Paa gibi siyas tarihimizin nemli kiileri de
katlm ve Veliahd Murad Efendi (V. Mad) ile ehzade Abdlhamid Efendi
(II. Abdlhamid) de bu topluluk ile yakndan ilgilenmilerdir.
Bu cemiyetin amac, "memlekette idare-i mutlakay idare-i meru taya tahvil,
yani mutlakiyeti ynetim eklini merutiyete, yani anayasal _bE hkmdarlk re
jimine dntrmekti. Cemiyetin, slm esaslardan ayrlmakszm ada bir si
yasal dzen kurmak istemesi, baz yazarlarca tenkit edilmitir. Fakat bunlarn
iinde ada siyasal fikirleri benimseyenler de vard. Mesel Namk Kemalin
Londrada yaynlanan Hrriyet ve stanbulda yaynlanan ibret gazetelerindeki
makaleleri, Jean-Jacques Rosseaunun fikirleri ile Fransz htillinin etkilerini
3d0
Bak.: Seton-Watson, ad geen eser, p. 340-342.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
593
ifade etmekteydi. Namk Kemale gre, 1839 Glhane Hatt- Hmayununun kii
hrriyetleriyle ilgisi yoktu. Bu bakmdan bir artname-i Esasi (Charte
Constitutionnelle) saylamazd. Byle saylabilmesi iin, Namk Kemale gre,
hrriyet-i efkr, hkimiyet-i ahali ve usul- meveret gibi esaslar kapsamas
gerekirdi. Tanzimat dneminin fermanlar, ona gre, ahalinin hrriyetinin in
krn mutazammn bir takm takyidat kapsamaktaydlar
357
.
Yine 18. yzyln felsef ve siyasal grlerini benimsemi olan Ziya Paa da,
"Cumhuriyet kavram zerinde durarak, u ilgin fikirleri ifade etmir: dare-i
Cumhtriyede Padiah, imparator, Sadr- Azam, Hariciye Nzr filn yoktur.
Memleketin Padiah, mparatoru, Kral, Sadr- zami hep alali-i memlekettir.
dare-i Cumhuriyede bir nice milyon halk bir ka ahs- menfaatperestin hkm
ve keline esir olmayp by--ged (zengin ve fakir) herkes hukuku hrriyetini
muhafazada zdedir (serbesttir)... dare-i Cumhuriyet'de her ahs htkk-u
medeniyesince ne kadar hr ve zde ise, kanun-u mevzua itaatte de o kadar esir
ve feranberdirler... Amma hkfmet-i ahsiyeler tamamiyle bu idarenin hilfna
olup, anlarda Padiah veya mparator namlariyle umum idarenin dizginini eline
alm birer adam bulunur... Gya memleket, bunlarn ecdadndan mevrus ildik
'A\A.\ ;A\\ vA\^\Gk\ dawwtvA. vxgyv yxoyiyYa Alrriar, soyarlar,
ellerindekini alrlar
338
. Ziya Paa hkmet-i ahsiyenin en kt rnei olarak
ran ve ondan sonra da Osmanl Devletinin zikretmekteydi.
Msrl Prens Mustafa Fazl Paa ise, bulunduu meclislerde hkmetin ye
tersizliini ileri sryor ve ynetime kayrma ve iltimasn egemen olduunu id
dia ediyordu. Bu srada 1863 Polonya ayaklanmasnn da ortaya km olmas.
Osmanl aydnlarnda inklp fikri asndan baz etkiler de yapmtr
33
-
1
.
Tabi bu fikirdeki aydnlarn stanbuldaki varlna o zamanki hkmetin
hogr ile bakmas elbette ki beklenemezdi. Bu sebeple, Ali Suavi
Kastamonuya srgn edilirken, Mustafa Fazl Paa da snr-d edilmitir. Bu
durumu gren dierleri de, stanbulda alamyacaklarn grnce, yurt dna
gitmilerdir.
Mustafa Fazl Paanm zel bir durumu vard. Kahire Saravna mensup bi
risi olarak gayet varlklyd. Msr Valisi Sait Paann 1863 de lmnden sonra,
Mehmet Aliye verilen ferman gereince, Mustafa Fazl Paanm Msr Valisi ol
mas gerekiyordu. Fakat ferman uygulanmam ve Msr Valiliine, Mustafa Fazl
Paamn kardei smail Paa getirilmiti. Mer hakknn gasb edilmesinin arka-
3a7 Q
rc
j p
ro
f f)
r
R
eca
i Galip Okandan, mme Hukukumuzun AnahaCar, 1. Kitap, stanbul,
Hukuk Fakltesi Yayn, 1971, s. 120.
,to8 okandan, ad geen eser, s. 118-120.
3:,<
"
1
Ahmed Bedei Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, stanbul, Tan Matbaas, 1948, s.
25.
594 FAHR ARMAOLU
sndan bir de stanbuldan karlmasna kzan Mustafa Fazl Paa Parise yer
lemi ve Yeni OsmanlIlarn nde gelen isimleri, Ziya Paa, Namk Kemal, Ali
Stavi, Mehmet, Nuri ve Terciman- Ahvalin sahibi Agh gibi aydnlar Parise
davet ederek onlar, siyasal mcadelelerinde madd bakmdan desteklemitir""
1
'
1
.
Pariste Namk Kemal ve Ziya Paa Hrriyet ve Muhbir gazetelerini, Ali Savi
de Ulm gazetesini yaynlayarak, Osmanl Devletindeki otoktratik ynetime m
cadele bayran amlardr. Ne var ki, Padiah Abdlazizin 1867 yaznda
Parise yapt ziyaret zerine, Fransa Hkmeti Padiah aleyhtar olan bu faali
yetlere izin vermemi ve Namk Kemal Bey ile Ziya Paa Londraya g etmek zo
runda kalmlardr.Bazlar da Brksele gitmilerdir
31

1
.
Yeni Osmanllarn AwpaMaki faaliyetleri srasnda, talyan ve Alman mill
birliklerini gerekletiren Gen jtalva, Gen Almanya gibi derneklerin faaliyetle
rine benzetilerek, kendilerine Gen Osmanllar veya Gen Trkler, yani
feusJLurcs, Jn Trkler .denilmi, bu deyim sonradan bizim siyas tarihimize
de girmitir.
Jn Trkler Avrupadaki bu faaliyetlerinde bir fikir birlii kuramamlardr.
Bu sebeple. 1872 de daldlar ve stanbula dnmek zorunda kaldlar
3
"-.
Aralarndaki tek ortak fikir, istibdat idaresinin yklmasyd. Yeni Osmanllar ya
pclktan ziyade, ykclkta birlemilerdi. Ayasofya Cmiinde yaplan bir top
lantda, mstakbel bir kabine tekili hususunda anlaamayacak kadar birbirin
den ayr olan bu gen insanlar, istemekte deil, istememekte tamamen bir idi
ler
31

3
.
Bununla beraber, Yeni Osmanllar, nce Abdlazizin tahttan indirilme
sinde ve sonra da II. Abdtlhamidin Padiahlnda nemli rol oynamlardr.
Etkin bir rgt kuramamlardr; bir fikir hareketi olarak etkili olmular ve fikir
lerine bir ok Osmanl aydnn ekebilmilerdir. Bu bakmdan. .23 Aralk 1876
da Osmanl mparatorluunda I. Merutiyetin iln ve 19 Mart 1877.de. de ilk
hareketinin bir eseri,olmutur.
1876 Anayasas ve bunun teknik nitelikleri zerinde burada durmayacaz.
nk konumuzun dndadr
31

4
. Fakat u kadarn da belirtelim ki, 1876
Anayasas ile kurulan Merut Monari, Yeni Osmanllarm amalarnn ger
eklemesi demekti.
31.0
Kuran, ayn eser, s. 25-26.
3111
ayn eser, s. 29.
31.2
Namk Kemal'in Londra'daki Hrriyet gazetesinden ayrldna dair Ziya Paa'ya yazd 7 Ocak
1870 tarihli mektubun metni: Kuran, ad geen eser, s. 30.
31.3
Tariz Z. Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, 1859-1952, stanbul, 1952, s. 94.
31.1
119 maddelik 1876 Anayasas Tun metni iin bak.: Suna Kili-eref Gzbyk Trk Anavasa
Metinleri, s. 31-44. 1876 Anayasasnn tahlili iin bak.: Okandan, ad geen eser, s. 143-171.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 595
Ne var ki, I. Merutiyet ok ksa mrl oldu. Bir yandan 1877-78 Osmanl-
Rus savann kmas, te yandan, hkmeti ve ynetimini kontrol amac ile
Mecliste yaplan sert eletiriler, Padiah II. Abdlhamidin houna gitmedi.
AnayasaTm 113. maddesinin kendisine tand yetkiye dayanarak, 13 ubat 1878
de Meclis-i Mebusan kapatt ve bu suretle Merut Monari de sona erdi.
Abdlhamid bununla da yetinmeyerek, I. Merutiyetin ncs Mithat Paay
nce Bindiziye ve sonra da 1881 Temmuzunda Taif e srgn etmi ve 7 Mays
1884 de de ldrtmtr. Abdlhamid II, yalnz Merutiyeti, Anayasay bertaraf
etmekle yetinmeyerek, ayn zamanda onun ar taraftar olan Ahmet Mithat
Paan vcudunu da ortadan kaldrmak istemitir. Zira, kendisinin mevkii, an
cak Ahmet Mithat Paa gibi tehlikeli olmas mmkn bir kiinin yokedilmesiyle
gven altna alnm olabilecekti
365
.
2. TTHAD VE TERAKK DNEM
II. Abdlhamidin Mithat Paay nce srgne gndermesi ve sonra da l-
d tmesi, Jn Trk hareketinin 1878 den sonra birdenbire hzlanm olmas ve
bundan duyduu korku sebebiyledir. Hareket geniledike, Abdlhamid de
bask ve iddet tedbirlerini arttrm, bask ve iddet arttka da, hareketin yo
unluu ve harekete katlanlarn says artmur.
1877-1878 Osmanl-Rus savann feci sonular halk arasnda byk mitsiz
lik dourmutu. Devlet byk toprak kayplarna katlanm, milletin gven duy
gular bir hayli sarslm, i skntlar ve kntler bir kat daha artmt. Esasen
lke ynetiminde kendi kiisel dncelerinden daha stn bir otorite tanma
yan mstebit Padiah Abdlhamid, kendi mevkiini glendirmek ve lkeyi ken
disine gre ynetmek sevdasna dmt. Bu artlarda, lkede yeni uyanmakta
olan reform ve inklp cereyanlar da artk, ilk canlln gsteremiyordu. Yeni
Osmanllar artk bir faaliyet gsterecek halde deildi. yeleri oraya buraya da
lm bulunuyorlard. Sultan Abdlhamide artk kafa tutacak kimse yok de
mekti
3151
'.
Bununla beraber, Abdlhamidin istibdad, Jn Trk Hareketinin ikinci
defa rgtlenmesini nleyemedi. 1889 Maysnda
3157
, stanbuldaki Asker
Tbbiye Mektebinden Ohrili brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet,
Diyarbakrl shak Skt, KafkasyalI Mehmet Reit ve Bakl Hseyin Zade Ali
Bey adlarndaki be renci, Ittihad- Osma adnda bir cemiyet kurdular
5
'
58
.
Cemiyet, Pariste yaayan ve daha sonra yine orada Meveret gazetesini karacak
3to okanda, ad geen eser, s. 187-188.
3,1(5
Kuran, nklp Talihimiz ve uihad re Terakki, s. 59.
3t

7
lgin bir rastla olarak, bu tarih Fransz htillinin balamasnn 100. yldnmdr.
31,8
brahim Temo Bey, 1939 da Romanyada yaynlad ve ttihad ve Terakki Cemiyeti hakkndaki
kitabnda, kurucular arasnda bir ka isim daha zikretmitir. Bu konuda bak.: Kuran, ad geen eser, s.
62.
596 FAHR ARMAOGLU
olan Ahmet Riza Beyle gizlice temas kurup, Ahmet Riza Beyin, Cemiyetin
Avrupadaki temsilcisi olmasn istediinde, Ahmet Riza Bey, nce Cemiyetin
adna itiraz etmi ve yazmalardan sonra, Ahmet Riza Beyin teklifi olan Ordre
et Progrs yani Nizam ve Terakki ad genler tarafndan deitirilerek,
Cemiyet iin ttihad ve Terakki ad kabul edilmitir
31

1
'.
ttihad ve Terakki Cemiyetin'm kuruluta 39 maddelik bir Beyanname si
olduu sanlmaktadr
370
. Beyannamenin ilk maddelerinde Cemiyetin amac
olarak, Hkmet-i hazirann adalet, msavat, hrriyet gibi hukuk-u beeriyeti
ihll eden ve btn OsmanlIlar terakkiden men ile, vatan yabanclarn saldr
sna uratan usul- idaresini slm ve Hristiyan vatandalarmza anlatmak ol
duu belirtilmekteydi. Yani bir bakma, hkmeti halka ikyet iin kurulmutu.
nk, mevcut hkmet, insan haklarnn (hukuk-u beer) temel ilkeleri
olan Adalet, Eiik ve Hrriyeti yok eden bir ynetim uygulamaktayd. Ayrca,
Cemiyetin grevi, idare-i hazra-i hkmeti, hukuk-u insaiyenin muhafz ve te-
rakkiyat- medeniyenin menba olan usul- meverete iade olarak belirtilmek
teydi. Bu ifadeye gre, usul- meveret yani, bir meclis veya halkn temsilcile
rinin bulunduu bir parlmento sistemi, insan haklarnn korunmas bakmn
dan olduu kadar, uygarca gelimenin de kayna idi ve Cemiyet mevcut yne
timi bu sisteme dntrmeye alacakt.
Dier taraftan, Cemiyetin almalarnda, milliyet, kavmiyet, cinsiyet, mez
hep ve taraftarlk olmayacaktr. Zira Cemiyetin amac, toplumun karlarn ko
rumak ve toplumu kurtarmaktr. Bununla beraber, Cemiyete gre, slale-i ne-
cib-i Osmaniyenin makam- saltanat ve hilfette bekas mltezemdir. Yani,
Osmanl Saltanat ve Hilfet yine devam edecektir. Baka bir deyile, Merudvet
esas benimseniyordu.
Nihayet, bir baka ama ilkesine gre de, btn bu esaslar benimseyen ve
kabul eden bir ynetim kurulduunda, Cemiyet btn gc ile bu hkmeti
destekleyecek.
ttihad ve Terakki Cemiyeti kurulduktan sonra, Paristeki Trk aydnlar,
Cemiyetin Paris ubesini meydana getirmilerdir. Cemiyet ksa zamanda
stanbulda da pek ok taraftar toplam ve zellikle Tbbiye, Harbiye ve Mektcb-
i Mlkiye rencileri arasnda hzla yaylmtr
371
. Ksa bir sre sonra, Cenevre ve
300
Kuran, ayn eser, s. 60-61.
370
Bu Beyannamenin metni iin bak.: Tark Zafer Tuaya, Trkiyede Siyasi Partiler, stanbul.
Hrriyet Vakf Yaynlar, 1984. Cilt I, s. 39-44. Prof. Tunaya, Ahmet Bedevi Kurann bu Beyannameh,
ttihad ve Terakkiye ait olmas ihtimalini ileri srdn, fakat yine de kesin bir kant bulunmadn
belirtmektedir.
371
Mekteb-i Mlkiye rencilerinin bu konuda dier okullardan daha ileri gitmesinde, zellikle,
Mlkiye-i ahnede Umumi Tarih dersi hocaln yapan Mizanc Murat Beyin byk etkisi olduu
anlalyor. Bu konuda bak.: erif Mardin, Jn Trklein Siyasi Fikirleri 1895-1908, Ankara, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlan, 1964, s. 22-27.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 597
Kahire ubeleri almtr. Murad Beyin haftalk Mizan gazeli
1 Rg
6
itibaren^r km ava halam ve hkmete yneltilen eletirilerin bayraktarln
yapmtr. Fakat Mizan, 1890 ylnda kapatlm ve Murat Bey de 1895 te
Trkiyeden Sivastopola kam ve orada smail Gaspral tarafndan karlan
mtr. Kendisi aslen Daistanlyd. Murat Bey oradan da Parise gidip, siyas
muhalefetini orada yrtmeye ve mcadelenin n plnna gemeye balam
tr
372
. Bu arada, 1896 dan itibaren de Dr. brahim Temonun abalar ile,
Romanya, Bulgaristan ve Rumelide Cemiyet geni bir yaylma gstermitir.
Buna paralel olarak, ttihad ve Terakki, geliip geniledike ve zamanla,
mparatorluk snrlar dndaki Mslmanlarla temas kurmu ve bu temaslar,
ttihad ve Terakkiyi slmclk (Pan-slmizm) yerine Trkle (Pan-Trkizm)
gtrmtr
373
.
Birinci Jn Trk hareketinde olduu gibi, ttihad ve Terakki hareketinin de
en byk kusuru, sistematik bir fikir birliini ve ortak bir gris.i.-gnrreklesfire-
memi olmasdr. Hepsi de istibdat rejiminin snn erdirilmesi gerekliliinde ve
merut bir ynetimin kurulmas zorunluluunda birlemelerdir Fakat
Merutiyetde imparatorlua verilecek siyasal yap, aralarnda gr ayrl do-
urmutZ ' ~ ' '
Bunun yannda, Osmanl Devletinin ierde ve darda karlat sorunlar
ve sorunlarn Devletin d mnasebetlerine yapm olduu etkiler, zetle d po
litikaya baktaki farkllklar da, fikir ve gArn^-ayrlklarn iddetlendirmitir.
Baka bir deyile, Osmanl mparatorluunun kurtarlmas ve yklmasnn n
lenmesi hususundaki temel sorun, grleri ve fikirleri farkllatrmur. Bunun
sonucu olarak, kimisi ttihad ve Terakki taraftar, kimisi ise onun karsnda ol
mak zere, farkl kurulular ortaya kmaya balamtr. Fikir ve grlerdeki
farkllklar ve hatta atmalar, eylem alanna da intikal etmitir. Bunun so
nucu olarak, mesel 1896 Aralk aynda Cenevrede Osmanl htill Frkas ku
rulmutur. ttihad ve Terakkinin kurucularndan shak Skt ve brahim
Temonun da bu Frka ile yakn iliki iinde olduu ve bu Frkann
stanbuldaki Ermeni terr rgeri ile, suikast hazrlklarnda bulunduu an
lalmaktadr. Bu Frkamn yaynlad beyannamede, Osmanllar! Biliniz ki
kudurmu bir kpei gebertmek farzdr... O canavar Padiahn Yldzin sn
drecek ve kln semaya doru savuracak olan diamitler bile elde ve belde
hazrdr... "Ya hak ya lm diyerek Meclis-i Mebusan atrmak ve u zalim
hkmeti kknden skp atmak zere biz ie sellemehsselm balyacaz,
bildiriyoruz denilmekteydi
374
.
372
Mizanc Murat Beyin faaliyetleri ve siyas fikirleri iin bak.: erif Mardin,yn Trklerin Siyasi
Fikirleri, s. 46-92.
373
Bu konuda bak.: Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 191-226.
374
Ahmed Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'nda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele,
stanbul, Baha Matbaas, 1956, s. 198-199.
598
FAHR ARMAOLU
Bu suretle, en son 1889 da balayan fikir plnndaki mcadele, 7 yl sonra,
1896 da, eylem ve hatta terr niteliine dnme eilimi gstermeye bala
mt. O kadar ki, ttihad ve Terakkinin Msr ubesi, ihtille bir balang ol
mak zere hkmet dairelerine dinamit attrmak, ehas muzirrayi ldrtmek,
zehirlemek, vkelnn evlerini ve arabalaryla kendilerini havaya uurtmak
amac ile Yeni Osmallar ad ile yeni bir Cemiyetin kurulmasn istiyorlard.
Gerekeleri ise, yalnz neriyada bir netice istihsali mmkn olmad idi
37
'
1
.
ttihad ve Terakki iinde belirmeye balayan gr ayrlklarn gidermek ve
btn Jn Trkleri biraraya getirmek amac ile, 4 ubax_^^_tarihinde Pariste
Jjir Jn Trk Kongresi toplanmtr. Kongre yelerinden air Siret Bey, kuvvetin
inksam ile ademi muvaffakiyet, ittihadiyle mzafferiyet phesizdir demek su
retiyle
376
, btn Jn Trklerin dikkatini temel soruna ekmek istemise de,
Kongre fikir ayrlklarn uzlatrma yerine, bu ayrlklar iddetlendirerek ve Jn
Trkleri iki gruba paralyarak sona erdi. Kongrede iki temel sorun tartld
377
:
1) Bir inklp sadece yayn yoluyla baarlamaz: ayn zamanda ihtill njetn-
__dunu da kullanmak gckir.
2) nklbn baarlabilmesi iin yabanc devletlerin de mHahap ve desr-
ii salamak gereklidir.
Tartmalar, esas itibariyle bu ikinci nokta zerinde younlat. zellikle
gayr Mslim delegeler yabanc mdahalesini savunmaktaydlar. Fakat, Prens
Sabahattin Bey bu noktaya bir aklklk getirerek, yabanc mdahelesinin
Osmanl Devletine daima zarar verdiini, fakat ierde yaplacak bir ihtillin de,
baarl olabilmesi iin, menfaati menfaatimize uygun, yani bir dost devlet ta
rafndan desteklenmesi gerektiini belirtti
375 * 377 378 *
. Bununla beraber, yabanc mdaha
lesine kesin olarak kar olanlar^ hu grs benimsemediler ve sonunda,
Kongre, o zamann deyimi ile(**fildahaleciler^e y^demT^dhaleriFf-r di\^
^iki gruba ayrlarak dald. ounluk Prens Sabahattin Beyin yannda,
Mdahaleciler di. Aznlk olan Ademi Mdahalecilerin lideri ise Ahmet Riza
Beydi. Fakat, esas ttihad ve Terakki Cemiyetini meydana getiren bu grup, gide
rek ounluu kazanacak ve duruma egemen olacaktr.
Mdahaleciler, Prens Sabahattin Beyin liderliinde hemen Pariste,
Teebbs ahs ve Ademi Merkeziyet Cemiyetini kurdular
370
. Adndan da anla
laca zere, bu Cemiyet liberal bir felsefeye sahip olup, ademi merkeziyet
7
ve
375
ayn eser, s. 224-225.
37(1
Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 183.
377
Kuran, Osmanl mparatorluu 'nda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, s. 321.
378
ayn eser, s. 322.
370
Bu Cemiyetin programnn metni: Tark Z. Tunaya, Trkiye'de Siyas Partiler, 1859-19511. s.
143-144; Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, s. 406-407.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 599
tevsii mezuniyet dedii, yerel ynetimlere arlk vermekteydi. Vilyet merke
zindeki Vali, mal ve adl mirler Hkmet tarafndan tayin edilecek, fakat vilye
tin ynetimi, vali bakanlnda, yerel halkn setii bir meclis tarafndan yrt
lecekti. Yerel memurlar vali tarafndan ve rk nisbeti gzetilrek tayin edilecekti.
Ahmet Riza Bey liderliindeki Ademi Mdahaleciler ise, ttihad ve Terakki
adn deitirerek yine Pariste Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyetini kurdu
lar
380
. Cemiyet, mparatorluun eitli unsurlar arasnda bir ittihad- samimi
vcuda getirmeyi ama edinmi ise de, Tznde belirtildii gibi, ayn za
manda mill ahlk ve mill detleri gelitirmek ve Osmanl Devletinin siyasal
bamszln ve toprak btnln korumak da temel amalar arasnda yer
almaktayd. Bu nitelikli amalar ile Cemiyet milliyetilie arlk vermi ol
maktayd. Dier taraftan, 1876 Anayasasnn tekrar yrrle konmas gerektii
vurgulanmakla beraber, Osmanl Saltanaunn ve Hilfetin de devam edecei be
lirtilmekteydi.
1902 Paris Kongresinde aznlkta kalmalarna ramen. Terakki ve ttihad
Cemiyetini kuranlar, Cemiyetin zellikle Rumelide abuk yaylmas dolaysiyle,
ksa srede ounluu elde ettiler. Bu arada, 1906 Eyllnde Selnikte, yeleri
nin ounluunu askerlerin tekil ettii, Osmanl Hrriyet Cemiyeti kurulmutu.
Kurucular arasnda smail Canbulat, Mithat kr, Bursal Tahir ve Talt Bey
(Sadrazam Talt Paa) gibi II. Merutiyet hareketinin nemli kiileri de bulunu
yordu. Bu Cemiyet, 27 Eyll 1907 tarihinde Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti
ile birlemitir ki
381
, bu ttihad ve Terakkinin Rumelide yaylmasnda nemli
bir faktr olmutur. Ayrca, bu birleme yoluyla ttihad ve Terakki askerleri de
bnyesine alm bulunuyordu ki, bu gelime Cemiyetin tarihinde nemli bir
aama tekil ediyordu ve II. Merutiyet Hareketinin ttihad ve Terakki tarafn
dan baarlmasnda byk rol oynamur.
unu da belirtelim ki, lke iindeki ve lke dndaki eitli cemiyetlerin
varlna ve bundan doan gr ayrlklarna ramen, 1908 yl geldiinde, hr
riyeti hareketin baars ve Abdlhamid istibdadnn yklmas iin, btn l
kede geni bir zemin teekkl etmi bulunuyordu. Btn bu faaliyetlerin tek ve
ana noktasn bu istibdadn yaklmas tekil ediyordu. Gr ayrlklar bu temel
amatan sonra geliyordu. Farkllklar amata deil, izlenecek metod ve yollarn
seimindeydi.
380
Bu Cemiyetin Nizamname-i Esasisi"nin meui: Tarif Zafer Tunava, Trkivede Siyas Partiler,
Cilt I: kinci Merutiyet Dnemi, s. 45-49; tznn metni: s. 50-58. tzn 48-55 inci
maddelerinde, Cemiyetin amalan iin hayann feda etmeye hazr yelerden meydana gelen Feda
ubeleride kurulmaktayd.
381
Birleme mukavele"sinin metni: Tunava, Trkiyede Siyasi Partiler, Cilt I, s. 49-50; Kuran,
nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 238-239; Bayur, ad geen eser. Cilt 1, Ksm 1, s. 326-317. Bu
birlemeden sonra Terakki ve thad Partisinin, Paristen sonra ikinci merkezi Selanik oluyordu.
600 FAHR ARMAOGLU
3. KNC MERUTYETN LNI
Osmanl mparatorluunda siyas fikir hareketleri bu ekilde geliirken,
daha yukarda da belirttiimiz gibi Balkanlarn durumu da iyice karmaya ba
lamt. Balkanlar zerindeki Avusturya-Rusya mcadelesi iyice kzmaya ve hatta
bir atmaya doru gitmekteydi. Avusturyann, 1878 Berlin Antlamas ile
Bosna-Hersek ve Yeni Pazar sancana yerlemekle yetinmeyip, yaylmacln ve
kontroln t Selnike kadar uzatmak istemesi ve bunun iin de demiryolu
politikas izlemesi, bir yandan Srbistan ve dier yandan da Rusyay karsna
getirdi. 1903 Mrzsteg Anlamas, Balkanlarda Avusturya-Rusya ibirliinin son
perdesiydi. Bu ibirliinde, Rusyann, Balkanlarda bir sre uzak kalp, Uzak
Douda yaylma ve stnlk kurma abalar byk rol oynamt. Fakat
Rusyann Uzak Dou emperyalizmi, kendisini, emperyalizme yeni almaya
balayan Japonya ile atma durumuna soktu. ki emperyalizmin hesaplamas,
1904-1905 Rus-Japon savanda yapld ve Rusya, Japonya karsnda ar bir ye
nilgiye urayarak ve hatta Uzak Doudaki aya krlarak, 1906 dan itibaren hem
Boazlara ve hem de Balkanlara dnd. Bu dn, Rusyay, ayn zamanda,
ngiltere ile, 1907 Austosundaki anlama ile sonulanan bir uzlamaya sevket-
tii iin, Rusya, Balkanlarda Avusturya ile bir ibirliine veda ederek iki devlet
tekrar atma iine girdiler.
Tabi btn bunlar olurken, 1890 larda itibaren pimeye balayan
Makedonya Sorunu da, Balkanlarn kk lkesi Yunanistan, Bulgaristan
ve Srbistan da bir toprak mcadelesi" iine itti. Tabiatile, btn bu gelime
lerin, banda "kaynad" devlet Osmanl Devleti idi. Kaynama'nn atei ise
Makedonya idi.
te bu atmosferdedir ki, ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar II. Nikola,
9 ve 10 Haziran 1908 gnlerinde Revak de (Bugnk Estonyann bakenti
Tallinn) bulutular ve Avrupa sorunlarn grtler. Grmelere ait tek yazl
belge, ngilterenin eski Petersburg elisi ve o tarihte ngiltere Dileri Bakanl
mstear Sir Charles Hardingein, bu konuda hazrlam olup Dileri Bakan
Edward Greye verdii rapordur
382
. Bu sebeple Reval grmelerinin yorumu
sonradan ok tartma konusu olmutur. Bu hususa, Bosna-Hersekin Avusturya
tarafndan ilhak ksmnda ayrntl bir ekilde deineceiz.
Bununla beraber, u kadarn belirtelim ki, Reval grmelerinin younla
t nokta Almanya ve Avusturya'dr. Almanyann, zellikle deniz kuvvetlerindeki
silhlanmas ngiltereyi endielendirirken ve kara kuvvetlerindeki gelimeleri de
Rusya iin bir korku unsuru olurken, Avusturya'nn Yeni Pazardan itibaren gi
rimek istedii Sancak Demiryolu Projesi, Balkan politikas bakmndan
Rusyann ve tabi Srbistann da honutsuzluuna sebep olmaktayd.
382
Raporun metni: Mmoires de Edward Grev, p. 199-206.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 601
Buna karlk, Reval grmelerinde Makedonya sorunu, Avusturya'nn bu
Makedonya faaliyetleri dolaysiyle sz konusu olmu ve Hardingein raporuna
gre, ngiltere Kral ile Rus ar, Makedonyaya uygulanacak reform projeleri
konusunda tam mutabakata varmlard
383
.
Yine bu rapordan edindiimiz izlenim odur ki, gerek ngiltere ve gerek
Rusya Almanyay rketmemeye ve Reval grmelerinin Almanyaya ynelik
olmadna dair bir izlenim vermeye de dikkat etmilerdir
38
^. Bundan dolay olsa
gerek, grmelerden sonra yaplan aklamalarda esas itibariyle Makedonyada
yaplacak slahat, yani reform konusu iln edilmitir. Bu haber, Makedonyadaki
ttihad ve Terakki yeleri arasnda endie ve korku uyandrd. Avrupa
Devletlerinin Osmanl mparatorluunu paralamaya karar vermi olmalarn
dan korkuldu. Bu sebeple, ttihad ve Terakki, artk Osmanl Devletinin siyasal
dzeninin reforme edilmesi iin harekete gemenin zaman geldiine karar
verdi. Yani Osmanl mparatorluunun paralanma teebbsne, Merut y
netimin kurulmas ile karlk ve cevap verilecekti.
Padiah Abdlhamid, ttihad ve Terakkinin Makedonyadaki faaliyetlerini
adamlar vastasiyle devaml kontrol altnda tutuyordu. Bu sebeple ttihad ve
Terakki, ilk i olarak, Padiahn bu kontroln krmaya karar verdi ve
Abdiilhamidin ajanlarndan, Selnik Merkez Komutan Yarbay Nzm Beyi or
tadan kaldrmaya karar vererek, bir suikast tertip etti. Nzm Bey ancak yara
land. Padiahn bu olaya kar tepkisi sert oldu. Selnik ve Manasurdaki yksek
rtbeli subaylardan 38 ini stanbula getirterek, muhakeme ve hapsettirdi.
Bu olay, Rumelide bulunan 3. Ordu subaylarn daha fazla endielendire
rek, bunlar harekete gemeye karar verdiler. Resnede bulunan Kolaas Niyazi
Bey, 3 Temmuz 1908 de, yanna ald gnlllerle daa kp, Anayasa iln
edilmedike, silh elden brakmayacan iln etti. Resneli Niyazi Bey htra-
tnda, Reval grmelerinden, Osmanl Devleti iin byk heyecana kapldn
dan sz ederek, ... btn efrad millet tufan- hissiyat iinde boulduundan,
kyam- umumi iin ufack bir teebbse, ciddi bir harekete intizar ediyor. Bir
numune-i imtisal, bir hareket-i ibtida... bekliyordu diyerek kendi kiisel ayak
lanmasnn gerekelerini aklamaktadr
383
.
Niyazi Beyin ayaklanmas, byk bir hareketin balangc oldu. ttihad ve
Terakkiye mensup subaylar, silh depolarn ap halka silh datmaya balad
lar. Olaylarn merkezi Manastrd. Abdlhamid, ayaklanmay bastrmas iin,
kendi adamlarndan emsi Paay Manastra yollad. emsi Paa, 7 Temmuz
383
ayn eser, p. 202.
381
Baron de Taube, Mmoires".ida Reval grmelerinden sz ederken, Makedonya sorunundan
hi sz etmemektedir. Bu husus gayet anlamldr. Bak: Baron de Taube, Mmoires, p. 182-187.
383
Bayur, ad geen eser. Cilt 1, Ksm 1, s. 443.
602 FAHR ARMAOLU
1908 gn, Manastrda bir subay tarafndan, Manastr telgrafhanesinden kar
ken ldrlr.
386
Bu olay zerine, Ittihad ve Terakkinin nde gelen yelerinden
Binba Enver Bey 20 Temmuzda da Niyazi Beye katlr.
Abdlhamid, emsi Paann yerine Mir Tatar Osman Paay gnderdi ve
Rumeli askerine gvenmedii iin de, Anadoludan Selnie asker evketti.
Niyazi Bey ise, 22-23 Temmuz 1908 gecesi, sivil ve askerden meydana gelen 2 bin
kiilik bir kuvvetle Manastra inip Osman Paay karp daa kaldrd. Bu ola
yn ilgin yan ise, Manastrdaki askerin tm ile, sivil halktan da yzlerce kii
nin bu olaya yardmc olmasyd
387
. Bu arada, Selnie Anadoludan sevkedilen
askerin bir ksm da Manastra gitmedii gibi, gidenler de kendi vatandalarna
silh ekmedi.
Bu iddet olaylar geliirken, bir yandan da yazl aralarla Padiah bask al
tna alnmaya balamt. 5 Temmuz 1908 sabah, yani Resneli Niyazi Beyin
daa kmasndan iki gn sonra, Ittihad ve Terakkinin Manastr merkezi sokak
lara bir beyanname asarak, bir yandan mevcut hkmeti gayr meru iln edi
yor, bir yandan da hukuk dzeninin kurulmasn, yani anayasann yrrle
konmasn istiyordu
388
. Ittihad ve Terakkinin genel merkezi de 21 Temmuz ge
cesi Selnikte yapt toplantda, 23 Temmuz gn Merutiyetin iln edilmesi
kararn ald. Bu karar zerine, nce Selnik, Manastr ve Kosovadan ve hemen
arkasndan da, Rumelinin Serez, Itip, Pritine gibi dier yerlerinden,
stanbula telgraf yamuru balam ve Saraya ekilen bu telgraflarda 1876
Anayasasnn yrrle konmas ve Merut ynetimin hemen balatlmas is
tenmitir. Telgraflarda Padiaha kar saygl bir dil kullanlm, fakat
Merutiyetin iln konusunda da tam bir kararllk gsterilmitir.
Padiah II. Abdlhamidin bu telgraflara boyun emesi kolay olmamtr.
nce direnmi ve baz paalarla danmada bulunmutur. Padiahn bu tered
dd zerine, tdhad ve Terakkinin Manasur merkezi, daha nce kararlatrl
d zere, 23 Temmuz 1908 sabah 21 pare top at ile Merutiyeti iln eder.
Selnik Genel Merkezi de Manastrda yaplan bu harekete katlr. unu da belir
telim ki, yaplan bu teebbs, askerlerin geni desteine dayanmaktayd
389
.
Padiah iin artk yapacak bir ey kalmamt. Direnmenin faydaszln
grmt. Bu sebeple, Kanun-u Esasi yi ben tesis etmitim... Mademki milletim
bu kanunun yine meriyetini istiyor, ben dahi verdim diyerek
390
24 Temmuz
38 * * * * * *
38l
emsi Paa'y ldren subay, Bigal Temen Atf Efendi olup, Cumhuriyet dneminde
anakkale milletvekilliini yapm olan tf Kaml'dr.
387
Bayur, ayn eser, s. 468.
388
Beyannamenin metni: Tunaya Trkiyede Siyas Partiler, Cilt 1, s. 59-61.
389
Okandan, ad geen eser, 1. Kitap, s. 243. Ayrca bak.: Kuran, Osmanl mparatorluunda
nklp Ha eketlei re Mill Mcadele, s. 422-424.
390
Bayur, ad geen eser, Cilt 1, Ksm 1, s. 479.
19. YZYIL SYASI TARH 1789-1914 603
1908 gn 1876 Anayasasnn yeniden yrrle konulduu iln edilerek, II.
Merudyet dnemi balam oldu.
Merutiyetin ilm ierde byk bir sevin uyandrd. Halk Abdlhamidin
33 yllk istibdadndan bunalmt. imdi lkeye hrriyet geliyordu. Sevin o ka
dar byk oldu ki, 24 Temmuz gn sokaklarda Mslman hocalarla Rum ve
Bulgar papazlar birbirleriyle pmekten geri kalmadlar. Meruti bir yne
timde durumlarn daha fazla kuvvetlendireceklerini ve Meclis-i Mebusandaki
temsilcileri ile elerini daha iyi iittirebileceklerini uman Hristiyan unsurlar
olaydan gayet honuttular.
Merutiyet genel olarak darda da iyi karland. ngiltere, Fransa ve
Almanya memnun oldu. Fakat, her zaman olduu gibi Rusya memnun deildi.
Bir defa, Osmanl Devletinin kendisini toparlamas ve glenmesi Rusyann
iine gelmezdi. kincisi, Merutiyet hareketinin, kendi snrlar iindeki
Mslmanlar zerinde de etki yapmasndan endie etti. Zira 1905 ayaklanma
sndan sonra, bata Kazakistan olmak zere, Rusya Mslmanlar arasnda yay
gn bir siyasal rgtlenme akm balamt.
Avusturyaya gelince; biraz aada deineceimiz zere, bu devlet,
Merutiyetim ilnn, Bosna-Hersekin ilhak iin bir frsat bildi.
4. MERUTYET, TTHAD-TERAKK VE 31 MART OLAYI
31
jn Trklerin bir tek noktada birletiklerini^ bunun da, Abdlhamidin is
tibdadna son vermek olduunu, fakat Devlettin dzenini slah konustmda_eitli
Fikirlerin bulunduunu^aral^n_dajbir gr birlii olmadn, daha nce be-
1 inmitik. te Merutiyetim ilnndan sonra, bu durum ok daha ak bir e
kilde ortaya kt ve bu da siyas hayatmzda istikrarszlklara ve karklklara se
bep oldu.
Eyllnde Selikte yapt kinci Kongreye Mustafa Kemal (Atatrk) de kaul-
mtr. Mustafa Kemal, Kongrede yapt konumada, yaplan hareketin bir
inklp deil, bir ihllILolduunu ve imdilik sadece Sarayn nfuzunun k
rlmakla yetinildiini, ve asl inklbn bundan sonra yaplmas^ gerektiini syle
dikten sonra, u noktalarn gerekletirilmesini teklif eder
3
'-'
2
:
391 392
391
31 Mart Olay iin bak.: Sina Akin, 31 Mart Olay, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1970;
Ali Cevat-Faik Reit Uat, kinci Mertiyetin ln ve Otuz Bir Mart Hdisesi, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayn, 1960; Cevat Rfat Atlhan, Btn plakl ile 31 Mart Facias, stanbul, Aykut
Neriya, 1959; Mustafa Baydar, 31 Mart Vakas, stanbul, Tesant Birlii Yaynlar, 1955; smail Hini
Danimend, 31 Mart Vakas, stanbul, stanbul Kitabevi, 1961.
392
Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt 1, Ksm 2, s. 63.
Merutiyettin ilnndan sonra ttihad
604 FAHR ARMAOLU
1) Cemiyetin bir siyasal parti haline getirilmesi.
2) Ordunun politikadan ekilmesi.
3) Cemiyet ile Masonduk arasnda hi bir balantnn kalmamas.
4) Cemiyet iinde eidiin salanmas.
5) Hkmet ileriyle din ilerinin birbirinden ayrlmas (laiklik)
Gerekten, Cemiyet ksa bir sre sonra Parti (Frka) haline getirildi. Fakat
bu zorunluydu. nk seimlere katlabilmek iin Parti olmak gerekmekteydi.
Fakat Mustafa Kemalin dier noktalardaki tavsiye ve teklifleri hi gznne
alnmad. Ayrca, ttihad ve Terakki iinde Mustafa Kemale kar bir dmanlk
da dodu. Ordunun parti ile balants kesilmedi. Bir ok subaylar Partiye da
yanarak Ordu iinde ykselme)! tercih ettiler. Cemiyet, bir Parti haline geldi; fa
kat eitlik sz konusu olmad. Partiyi, etkin kiilerin dahil olduu bir komite
ynetiyordu.
te yandan, Ittihad ve Terakki, iktidar ele geirmek iin ihtill yapm g
rnmemek iin, Sadrazaml eline almad gibi, kabineye de yelerinden bir
kan sokmakla yetindi. Fakat, dardan komuta ile hkmetleri kendi etkisi
ve kontrol altnda tutmaktan vazgemedi. Btn oyunlarn perde arkasndan
oynad. Bu ise, ilerin normal dzeninden kmasndan baka bir eye yaramad.
Nihayet, gerek kiilerin, gerek partilerin birbirleriyle kyasya mcadeleleleri de
politik havan karmaaya srkledi.
Merutiyetin iln zerine Avrupada yaayan Jn Trkler de stanbula
dndler. Tabi, bunlar, aralarndaki gr ayrlklar ve atmalarn da bera
berlerinde getirdiler. Gelenlerin en tannmlar Prens Sabahattin
(Abdlhamidin kz kardei Seniha Sultann olu), Ahmet Riza Bey, Mizanc
Murat Bey ve smail Kemal Beydi. ttihad ve Terakki, bu gelenlerin bir ksmn
iine almad. Bu ise bir mcadele dourdu. ttihad ve Terakkiye muhalif bir ta
km Cemiyet ve Partiler ortaya kmaya balad. 1908 Austosunda Fedakra-
Millet Cemiyetii
393
, Eyllde Osmanl Ahrar Frkas ve ttihad- Muhammedi Frkas
ilk kurulanlar arasndadr.
Osmanl Ahrar Frkas 14 Eyll 1908 de kurulmutur. ttihad ve Terakkinin
Trk ve Merkeziyeti olmasna karlk Osmanl Ahrar Frkas, Prens
Sabahattin Beyin teebbs ahs ve adem-i merkeziyet felsefesini benimse
miti. Parti Programnn ilk paragrafnda yle denilmekteydi: nsanlar hr ve
hukuk-i beer nokta-i nazarndan msavi olarak doduklarndan, aharn huku
kuna tecavz etmemek artiyle, hrriyet, hakk- temellk, emniyet, huzur-u ka
nunda msavat, kanuna mutavaat, asayii umumiyeyi muhil olmayan ef al ve ha
393
Bu Cemiyetin Nizamname ve Program iin bak.: Tunaya, ad geen eser, Cilt I, s. 136-139.
rektta serbest, serbesti-i kelm, serbesti-i matbuat, serbesti-i ticaret, serbesti-i
muhaberat, serbesti-i vicdan, serbesti-i seyahat, serbesti-i tedrisat, serbesti-i m
areket, serbes-i idma, masuniyet-i mesakin gibi hukuk-i umumiyeye mliktir
ler
394 * *
. Grld gibi, program, bir eit nsan Haklan Demeci niteliindeydi
ve 1789 tarihli Fransz nsan ve Vatanda Haklar Demecini hatrlatyordu.
Ayrca, thad ve Terakkinin diktatrln nleme endiesi, bu Partinin ku
rulu sebepleri arasndadr. Bundan dolay, Osmanl Ahrar Frkas, daha ilk
gnden itibaren ttihad ve Terakki tarafndan elmelenerek, Anadoluda rgt
lenmesi nlenmek istenmitir
393
.
Kurucularndan olmamakla beraber, Prens Sabahattin Bey bu Partiyi des
teklemi, fakat Genel Bakanlk teklifini kabul etmemitir.
Fedakran- Millet Cemiyeti ise ciddi bir kurulu olamam ve 31 Mart ola
yndan sonra kapanmtr. Zaten seimlere de katlmad iin Meclis-i
Mebusana da girememitir.
Ittihad- Muhammedi Frkas na ise biraz aada deineceiz.
Meutiyetin ilk sadrazam Sait Paa idi. Fakat ancak iki hafta kadar
Sadarette kalabildi ve Anayasa konusunda Padiahla arasnda kan bir anla
mazlk sonucu istifa etti
390
. Sait Paa 22 Temmuzda Sadrazam olmutu. stifas
zerine 6 Austosta Kmil Paa Sadrazam oldu. Seimler 1908 yl Kasmnda
Kmil Paa zamannda yapld. Seimi byk ounlukla ttihad ve Terakki ka
zand
397 398
. Osmanl Ahrar Frkas ancak bir milletvekillii kazanabilmiti. Meclis-i
Mebusan 17 Aralk 1908 de Padiah Abdlhamid tarafndan ald.
ttihad ve Terakki, hkmet sorumluluunu zerine almamasna ramen,
daha ilk gnden itibaren hkmet ilerine mdahale etmeye balad. Bakanlarn
ve memurlarn atanmalarnda Sadrazam Kmil Paaya sk sk telkinlerde bu
lunmas Paay rahatsz ediyordu, fakat buna ramen sabr gstermeye alt.
Ne var ki Paann huzursuzluu ksa zamanda aa kt ve baz gazeteler
thad ve Terakkiye kar Sadrazam Kmil Paay savundular. Bu ise ttihad ve
Terakki liderlerinin Kmil Paaya tepkisini daha da arttrd. Bunun zerine
gensoru yoluyla Sadrazam Mecliste drmek istedilerse de, ttihad millet
vekillerinden bazlarnn Kmil Paay desteklemesi zerine, baaramadlar'
98
.
394
Ahrar program metili: Turtaya, ayn eser, Cilt I, s. 155-158. tznn metni: s. 158-162.
393
Bayur, ad geen eser, Cilt 1, Ksm 2, s. 134.
399
Bu anlamazlk iin bak.: ayn eser, s. 73-78.
397
ttihad ve Terakki, Ahrar Partisie kar yle iddetli bir mcadele amt ki, seimlerden nce
bu Partini Genel Sekreteri Fazl Bey zmire parti rgt kurmak iin geldiinde, thad ve Terakki
liderlerinden Dr. Nzm Bey kendisine, Bu memlekette ttihad ve Terakkiden baka hi bir Cemiyet
yayamaz... Sizi tanmam olsam baka trl yapardm. Size tavsiyem, ilk vapurla zmiri terketmenizdir
demir. (Bayur, ad geen seser, Cilt 1, Ksm 2, s. 82).
398
Sina Akin, 31 Ma t Olay, s. 14-15.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 605
606 FAHR ARMAOGLU
Bu olay Kmil Paann ttihad ve Teakkiye daha fazla direnmesine sebep oldu.
Bu Partinin siyas etkinliini kaldrmak veya hi olmazsa azaltmak iin teeb
bse geti. Bylece 1909 ubatndan itibaren Kmil Paa ile ttihad ve Terakki
arasnda bir lm-kalm sava balad
3
'
1 *
'
1
.
Kmil Paann tasarlarndan biri de, Ordu'yu ttihad ve Terakkini etki
sinden kararak, onu, nemli bir destekten yoksun brakarak zayflatmakt
10
".
Fakat ttihad ve Terakki de Kmil Paadan kurtulmaya kesin karar vermiti ve 13
ubat 1909 gn, yine bir asker konu dolaysiyle Sadrazam, Mecliste gerek
letirdii gvensizlik oyu ile drmeye muvaffak oldu. Yerine Hseyin Hilmi
Paa kabinesi ibana geti.
ttihad ve Terakki Kmil Paay drmekle beraber, Kmil Paa ile mca
delesi srasnda da pek ok dman ve muhalif kazand. ttihad ve Teakkiye
muhalefet iddetini arttrarak devam etti. En iddetli muhalefet de Dervi
Vahdetnin Volkan gazetesinden geliyordu.
Hseyin Hilmi Paann Sadarete gelmesiyle birlikte, zellikle lmiye de
nen medrese rencilerinin eitli gsterileri balad. Bu gsteriler, Kmil Paa
lehine olduu kadar, Hseyin Hilmi Paa ve ttihad ve Terakki aleyhinde bir ni
telikte ortaya kt. lmiye rencilerinin tepkilerinde, eski usulden vazgeilerek
onlarn da askere alnmalarna karar verilmesi rol oynamakla birlikte, ttihad ve
Terakkinin laiklik ve Masonluk ynndeki eilimleri de nemli baka bir fak
trd
101
.
Muhalefedn dinci kolu saylmas gereken bu hareket, esas itibariyle, Deni
Vahdeti tarafndan temsil edilmekteydi. Deni Vahdeti, Kbrsl bir hfzd ve
doru drst bir renimi de olmamt. Memuriyet hayatnda baz maceralar
geirdikten sonra, 1908 da stanbula gelip yerlemi, Fedekra- Millet
Cemiyetine girmi ise de onlarn fesatlk yaptn grnce oradan kp
ttihad ve Terakkiye girmek istemi, fakat sonu alamamu.
Dervi Vahdeti 11 Aralk 1908 den itibaren Volkan gazetesini yaynlamaya
balamtr. Prof. D^Sim Ak.in, Volkan gazetesi koleksiyonlarnda yap ince
lemelerin sonucu olarak, Volkan'n sradan dincilik yapan bir gazete niteliini
tamadn belirterek, gazetenin niteliklerini u ekilde belirtmektedir
102
: 1)
Volkan Islmivetridir 2) Volkan. Hrriyeti ve Anayasa dzeninde vanprlr 31
sanivetci ve medeniyetidir. Gazete insaniyete hadim" diye tantlr.
frklere kars doktordan, tptaki yeni bululardan v a n a d r -D
Fedakrancdr. Srgn ve kaaklan k m r a l Dervi hasta ..Ahmm. R7a olmak
3
''
l!l
Akin, ayn eser, s. 16.
100
ayn eser, s. 17.
101
ayn eser, s. 20.
102
ayn eser, s. 21.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914
zere ttihad ve Terakkinin sivil ileri gelenlerinin aleyhindedir. Buna karlk
Prens Sabahatun Beyi, Kmil Paay tutmaktadr. Dolaysiyle, ngiliz taaf-
tandr. Kbrsda ingilizlerin adem-i merkeziyetilii ile, Kbrs nerdeyse kk
bir svire olmutur. En isabetli siyaset ngiliz siyasetidir. 6) Dervi ve gazetesi,
Osmanlc, ttihad- anasr cdr.
Volkann yaynlanmasndan bir sre sonra, thad- Muhammedi Cemiyeti
ad ile bir cemiyet kurmu olan baz kimseler, Dervi Vahdetiye bavurup,
stanbulda alacak olan Mason Locasna kar, bu cemiyetin gelitirilmesi iin
Volkan gazetesinin bu Cemiyetin organ olmasn teklif etmi iseler de, Dervi
bu teklifi reddetmidr. Dervie gre, kendisine gelenler ayan- itimad insanlar
deildi. Bu sebeple, Deni Vahdeti, 5 Nisan 1909 da, kendisi ayr bir ttilad-
Muhammedi Frkas kurdu. Yani Frka, 31 Mart olaylarndan ok ksa bir sre
nce kurulmu bulunuyordu
103
. Frka ile ilgili belgeleri incelediimizde,
Frkann, Volkan gazetesinin yaynlarnda ifade edilen fikirlerden farkl bir nite
lik tadn grmekteyiz.
Muhammedi Birlik anlamn tayan ttihad- Muhammedi Frkasnn ku
ruluuna ait olmak zere, Volkan gazetesinin 18 Mart 1909 gnl saysnda yayn
lanan Beyannmede, gerek ierde gerek darda siyasal nitelikli bir ok cemi
yetlerin bulunduu belirtilerek, bunlar, Hindistanda tdhad- slm, Avrupada,
Amerikada Cizvit ve Misyonerler, Cemiyet-i srailliyeler eklinde sayldktan
sonra, siyas partilere geilerek, bu siyasal nitelikli kurulular olarak da
Farmason, Karbonariler, Jn Avrupa, Sosyalistler, Komnistler, Pozitivistler,
Kari Marksn Cemiyet-i Beynelmileli, Anarist frkalar saylm ve Saye-i N-
Muhammedide, zaten mevcut olan uhuvvet-i mslimin, bugn Dariilhilfede
ttihad- Muhammedi nam altnda e-i eva- tevhid etmektedir denilmek
teydi. Beyannmede daha sonra, Biz ki, Muhammedileriz, eri erif daire
sinde hareket etmek mecburiyetindeyiz. Bu selhiyetimize de hi bir ahs- ma
nevi karmaz ve karamaz denildikten sonra, Merutiyet destekleniyor ve
ahkm- e iyye ve Kaniyeyc muhalif hareket edenlere hibir hogr gste
rilmeyecei vurgulanyordu
10
Yine Volkan gazetesinde yaynlanan, ttihad- Muhammedi Cemiyeti
Nizamnmesinde ise
103
, Cemiyetin Bakannn, Peygamberimiz Hazet-i
Mhammed Mustafa (S.M.) olduu belirtiliyor ve Cemiyetin faaliyet alannn
btn memalik-i si n iyeyi ihtiva ettii vurgulanmak suretiyle bir eit Pan
islmizm nitelii vurgulanyordu.
103
Akin, Frkamn kurulu tarihini 3 Nisan 1909, Tunaya ise 5 Nisan olarak vermektedir. Biz
Tunayann tarihini aldk.
404
Bu Beyannamenin metni: Tunaya, ayn eser, Cilt I, s. 199-200.
40
Btn kaynaklarda ve belgelerde, ttihad- Muhammednin ad, ya Cemiyet veya Fka
eklinde gemektedir.
r/j7
608 FAHR ARMAOGLU
Frka-i Muhammediye, Volkanclar Cemiyeti, Cemiyet-i Muhammediye
diye de adlandrlan ve kurucularna Muhammedler denen kurulu, 5 Nisan
1909 gn, bir Frka yani Parti olarak, Ayasofya Camiinde Deni Vahdeti tara
fndan yaplan bir konuma ile iln edilirken, u husus vurgulanmaktayd: Bu
ittihad, bizde iki surede mtecellidir. Biri slmiyet, biri Osmaniyetr. slmlar
iin Cemiyet-i ilmiye, Talabe-i Ulm Cemiyeti, Cemiyet-i slmiye ve bir hayli de
slm Kulpleri vardr. Bununla beraber imdi de ttihad- Muhammedi
Cemiyeti teesss etmitir. Konumann sonunda ise, hsn niyetten baka bir
emelimiz yoktur denilmekteydi
Nihayet unu da ilve edelim ki, ttihad- Muhammedinin merkezi olarak
Darllilfe ad zikrediliyor, fakat stanbul deil, yani Osmanl Devletinin ba
kenti deil, Hilfen Merkezi deyimi kullanlyordu.
ttihad- Muhammedi Frkas veya Fka-i Muhammediyenin kurucularnn
ounluu din adamlaryd. Bunlar arasnda en tannm ise, Cumhuriyet d
nemine de intikal eden ve sonradan Said-i Ns adn alan, Bedizzaman Said-i
Krdi b-i Mirz da vard.
Bununla beraber Volkan gazetesinin bir ara byk mal skntlar iine d
t ve Abdlhamide dahi szarak ondan dahi para ald bir gerektir
ll:
.
Fakat bunun, Abdlhamidin Volkann faaliyetlerini destekledii anlamna gel
dii de sylenemez. Fakat Prof. Akine gre, Volkana verilen paralar 3 niteliin
srdrlmesi iindi: 1) Padiaha satamamak, 2) slmiyetilik, 3) Masonluk
aleyhtarl
108
.
1909 Nisan geldiinde stanbulda hava iyice gerginlemiti. Bu duruma
katkda bulunan faktrleri u ekilde sralamak mmkndr:
1) 31 Mart olay bir irtica yani gericilik olay eklinde ortaya ktna gre,
bu olayda Volkan gazetesinin gerici yaynlarnn ve dinin elden gitmekte olduu
propagandasnn etkinliini gzard etmek mmkn deildir. Bu propaganda
Orduya da szm ve zellikle askerleri etkisi altna almt. Buna talebe-i ulm
denen Medrese rencilerinin kkrtma ve faaliyetlerini de eklemek gerekir.
Dolaysiyle, gerici propagandann baz sivil kesimleri de etkisiz brakmad bir
gerektir.
2) Asker arasnda yaplan propagandada, Hkmetin ve subaylarn kf
olduklar ve eriat kaldracaklar ve kendilerini de kfir yapacaklar iddias
ileri srlyordu. Bu propagandann, zelikle, Selnikten getirilen ve ttihad ve
Terakkinin direi saplan Avc Taburlar arasnda yaygnlatrld grlmtr.
1011
Konumann metni: Tunaya, ad geen eser, Cilt I, s. 203-205.
107
Bu konuda bak.: Akn, ad geen eser, s. 22-24.
108
ayn eser s. 24.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 609
Buna Ordu iindeki baz huzursuzluklar da eklemek gerekmektedir. Birincisi,
Merutiyet ile birlikte, Orduyu yeni bir dzene sokmak iin alayl subaylarn tas
fiyesine giriilmesi ve erbalarn subay olmak haklarnn kaldrlarak, subay kad
rolarnn mnhasran Harb Okulu mezunlarndan tekil olunmak istenmesi;
kincisi de, Merutiyet ile birlikte, baz subaylarn ve hatta baz Avc Taburu su
baylarnn kendilerini siyasete ve sefahate kaptrarak, askerle olan balarn gev
etmeleri ve bunun da disipline olumsuz etki yapmasdr
409
.
3) Mustafa Kemalin zerinde ok durduu, Ordunun politikadan uzak tu
tulmas konusu, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa tarafndan da ele alnm ve 21
ubat 1909 da, Harbiye Nezareti, subaylara, siyasetle uramalarn, siyasal cemi
yetlere girmelerini ve genel toplantlarda konumalarn yasaklamt. Bu ise,
ttihad ve Terakki taraftar baz subaylarn tepkilerine sebep olduu gibi, baz
subaylar da tam bir marklk ve umursamazlk ile yasaa kar gelmiler ve
bu da bir takm tepkiler dourmutu
410
.
Ksaca ifade etmek gerekirse, rtica-Ordu-ttihad ve Terakki genindeki ge
limeler, havann giderek gerilmesine sebep olmutu. Bu gendeki gelimeler
karsnda muhalefetin de iddet dozunu arttrmas gerilime bir baka katk ol
mutur. Bu durumda, bir patlama iin bir kvlcm gerekiyordu ki, bu kvlcm
da gecikmedi. 6-7 Nisan 1909 gecesi, ttihad ve Terakkiye en ok atan ve
Osmanl Ahrar Frkasnn organ durumuna gelen Serbesti gazetesinin bayazar
Haan Fehmi Bey Galata kprs zerinde ldrlr ve ldren de bulunamaz.
Baz sylentilere gre katilin bir subay olmas, olayn siyas bir cinayet ve bun
dan da ttihad ve Terakkinin sorumlu olduu sonucu karld. Serbesti gazetesi
8 Nisan sabah, Vatan bu hainlerin pene-i istibdadndan kurtarlmaldr diye
yazyordu
411
.
Haan Fehmi Beyin ldrlmesi zerine Hkmet aleyhine gsteriler ertesi
gnden yani 8 Nisan sabahndan itibaren balad. Cenaze treni 9 Nisada va-
pld ve byk bir gvde gsterisine sebep oldu. Trene, Darlfnun
(niversite), Medrese rencileri ile ulema da dahil binlerce kii katld. Tren,
deta ttihad ve Terakkiye kar tam bir muhalefet cephesi eklini ald.
Tabiatiyle, cenaze treninin bu nitelii, havay daha youn bir gerilime soktu.
Bu gerilim iinde, 13 Nisan (eski takvimle 31 Mart) gecesi, stanbuldaki
avcu taburu askerleri, klalarnda subaylarn hapsederek ve hatta baz subaylar
avu elbisesi giyerek
412
, Merutiyet iin Niyazi Beyle daa km olan Haindi
avuun komutasnda, sabaha kar SuUa.\al\\\\<;A. \ \ \ s v Y o p Y a n A a T .
409
Akin, ayn eser, s. 26.
110
Bayur, ayn eser. Cilt 1, Ksm 2, s. 183.
411
Aki, alin eser, s. 27-28.
412
Baor, ayn eser, s. 184.
610 FAHR ARMAOLU
Ellerinde, ttihad- Muhammedi Frkasnm alnda kullanlan yeil bayraklar
da vard. Bu srada askerlere siviller de katlmlard. Ayaklananlar, dier kla
lara da haber yollayp, kendilerine katlmalarn istediler. Nitekim, dier kla
lardaki askerlerin bazlar ayaklanan askerlere katld. Kalabalk, havaya ate edi
yor ve eriat isteriz diye baryordu. Ayaklananlar zerine kuvvet sevkedildiyse
de, bu kuvvetler ayaklanmaya hkim olamad. Ayaklanmadan sonra yaplan yar
glamalarda, ayaklananlar arasnda Dervi Vahdetinin bulunduu tesbit edilmi
tir. Ayrca er kyafetinde, kadro dna karlm subaylar da vard. Biraz sonra,
ayaklananlara ulema ile ilmiye rencileri de katld. Volkana gre, Herkeste
hissiyat- diniye galeyana gelmiti
113
.
Asiler Harbiye Nezaretine yrdlerse de, oradan geri pskrtldler.
Harbiye Nzn Ali Riza Paann istifa etmesini istiyorlard. Harbiye
Nezaretinden, ttihad ve Terakkinin organ olan ve Hseyin Cahit (Yaln)
Beyin yaynlad Tanin gazetesine giderek, orasn da yama ettiler. nlerine
kan bir ka subay da ldrdler. Bu arada, Meclise gelen Adliye Nzn
Nzm Paa ile, Hseyin Cahit Beye benzeyen ve o sanlarak, Suriye milletvekil
lerinden Arslan Bey de siler tarafndan ldrld. stanbul gericilerin ve yo
bazlarn kontrolundayd. Bu durum zerine Hseyin Hilmi Paa kabinesi ekildi
ve Sadrazamla Tevfk Paa getirildi. (14 Nisan) Padiahn yaverlerinden Mir
(Mareal) Ethem Paa da Harbiye Nzn oldu. Eski kabinenin bir ok yesi, yeni
kabinede de yerini korudu.
stanbuldaki gerici ayaklanma, bata Selnik olmak zere btn
Rumelideki ttihad ve Terakki ubelerinde ve askerler arasnda, Merutiyettin
tehlikede olduu ve hatta Merutiyete son verilmek istendii kanaatini uyan
drd. Bu sebeple, Selnikteki nc Ordu Komutan Badatl Mahmut evket
Paa harekete geerek, Hseyin Hsn Paa komutasndaki bir tmenlik bir
kuvveti stanbula gnderdi. Hareket Ordusu denen bu kvetin kurmay bakan
lna da, Yine Mahmut evket Paa tarafndan, Kolaas (nyzba) Mustafa
Kemal Bey atand. Bu kuvvetin tertibi karar, evki ve stanbula kadar ynetimi,
tamamyla Kurmay Bakan Mustafa Kemalin eseridir ve her ey onun plnla
rna gre yrtlmtr
413 414
.
Hareket Ordusu, Edirnede bir dier tmenle birleerek 2 Nisanda
stanbula geldi. Hareket Ordusu gn iinde gerici ayaklanmay tamamen
bastrd ve sulular ve elebalar yakalanarak yargland ve eitli cezalara arpt
rldlar. Byk bir tehlike de bu suretle nlenmi oldu.
31 Mart Olaynda Abdlhamidin parma olup olmad tartmas da ya
plmtr. Olayn arkasnda Abdlhamidin olduunun en kuvvetli iareti olarak,
413
Aki, ayn eser, s. 34-35.
414
Bayur, ayn eser, Cilt 1, Ksm 2, s. 197.
611
yukarda da deindiimiz, Dervi Vahdetiye bir miktar para yardmnda bulun
mu olmasdr. Bunun dnda kesin bir delil bulunamamtr. Kendisi,
Htralarnda, 31 Mart hdisesinde benim katiyyen medhalim yoktur. Hatta
kendiliinden gelmi olan bu frsattan istifdeye bile tenezzl etmedim.
Medhalim olsayd ve istifde etmek isteseydim, ben bugn Beylerbeyide deil
Yldz Sarayda bulunurdum
4IS
demitir. Padiah bu satrlar 1917 Nisannda
yazmtr. ttihad ve Terakkiyi dorudan sorumlu tutmamakla beraber,
Htralarnda ttilad ve Terakkiden ikyet eder.
Sadaret Mstear Ali Fuad Trkgeldi de, Zaten Talat Paa da
Abdllamidin 31 Mart vakasnda medhali olmadn bana bir ok defa sy
lemiti demektedir
411
.
phesiz, 31 Mart Olayn tek bir kiiye veya sebebe balamak mantkl ol
maz. Olay bir ok karmak faktrlerin sonucu ve 23 Temmuz 1908 sabahndan
7 Nisan 1909 a kadar geen srenin, birbiriyle auan gelimelerinin, patlamaya
dnt bir durum olarak almak yerinde olur
417
Abdlhamidin 31 Mart Olayna, kendisinin deyimi ile medhali yani bu
lamas olmamakla beraber, ttihad ve Terakkinin Padiaha olan phecilii,
bu olaydan sonra ok artmtr. Bu sebeple Abdlhamid 27 Nisan 1909 da taht
tan indirilerek, yerine 65 yandaki kardei Mehmet Reat, V. Mehmet nvan ile
tahta geirildi.
31 Mart Olay Ahrar Frkasnn da sonunu getirdi
418
. Hatta 31 Mart
Olay'nda Prens Sabahattin Beyin de kkrtmas olduu iddias ile tutuklanm
ise de sonra serbest braklmtr.
ttihad ve Terakki'ye gelince; 31 Mart olayndan sonra ttihad ve Terakki h
kmet zerindeki kontrol eline almak zere, hkmeti dorudan doruya
eline alacak, Temmuz 1909 da Cavit Bey Maliye Bakanlna, ve Talt Bey de
ileri Bakanlna getirilecektir. Ekim 1909 da da Cemiyet, "Frka", yani bir si
yasal parti haline gelir.
5. AVUSTURYANIN BOSNA-HERSEK LHAKI
kinci Merutiyet hareketi ierde bu eidi gelimeleri doururken, darda
da iki darbe birden yedi. Bu darbelerden biri, Avusturyann Bosna-Herseki il
hak, dieri de Bulgaristann bamszln iln etmesidir. Bosna-Hersekin il
hak o derece iddetli bir kriz dourdu ki, bir Avrupa savann kmas bir an
meselesi haline geldi.
:J
Abdlhamidin Htra Defteri, stanbul, Selek Yavlar, 1960, s. 134.
410
Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1984 (3. Bask), s. 43.
417
Prof. Akin, eserinin sonunda, 31 Mart eitli faktrler asndan ele alan ok gzel bir tahlil
yapmtr. Bak.; 31 Mart Olay, s. 223-292.
118
Kapan BeyannmesiYin metni: Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, Cilt I, s. 169-170.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
612 FAHR ARMAOLU
Bosna-Hersek krizinin iki kahraman, her ikisi de 1906 ylnda Dileri
Bakanlna gelen ve her ikisi de ayn derecede muhteris bir d politikann he
veslisi olan, Rusyada Alexandre Iswolsky ve Avusturyada da Baron Alois
Aehren tha dir.
1890 lara gelindiinde Rusya Boazlar sorunu zerine yeniden eilmeye ba
lamt. Makedonya sorunu srasnda ortaya atlan Nelidov Plnda daha
nce sz etmitik
41
'-
1
. 1899 da ise, Dileri Bakan Motraviev, Almanyann
Trkiye zerinde nfuz kurmasndan ve bunun Hasta Adam zerinde ifa verici
bir etki yapmasndan tellanarak, Petersburgdaki Alman elisine, Rusyann
stanbulda zel haklar bulunduunu ve arm da Boaziinde (Bosphore)
herhangi bir devletin stn bir durum elde etmesine raz olmayacan syle
miti. Mouraviev, ii bu kadarla da brakmayarak Almanya ile yazl bir anlama
yaparak, Boaziinin Rusyaya braklmas hususunda garanti almak da istemi,
fakat anslye Blow, Almanyann Boazlarda ilgilenmediini bildirmi, fakat
herhangi bir yazl anlamaya da yanamam
420
.
Mouraviev, buna ramen, 1900 ylnda, zaman gelince stanbul Boaz ky
larnn igali hususunda bir muhra hazrlam ve bunu, tarmalar iin askeri
makamlara vermiti. Harbiye Bakan General Kouropatkine de, htratnn 1
Mart 1903 gnlne, arm kafasnda ok muazzam (grandiose) tasarlar bu
lunduunu, Manuryay ele geirmek ve Koreyi ilhak etmek istediini, Tibeti
Rusyann kontrol altna kovmay dndn ve nihayet ran ve sade
stanbul Boazn deil, anakkale Boazn da ele geirmeyi tasarladn yaz
mt *
21
.
1904 ylnda Tokyo eliliinden Kopenhag eliliine tayin edilen Iswolsky ise
Rus diplomasisinde ihtill yapmay tasarlamaktayd. Ona gre Rusya, kendisini
ngiltere ile atma durumuna sokan Asya politikasndan vazgemeli ve
ngiltere ile anlamalyd. Iswolskyye gre, ngiltere ile anlama Boazlar Rus
sava gemilerine aabilirdi. Bu sebeple, ngiltere Kral VII. Edwardm
Danimarka ziyareti srasnda, Kral ile grmesinde, Rusyann Boazlardan
serbest geie sahip olmas gerektiinden sz etmi ve ngiltere Kral da kendi
sine Boazlarn kapallnn kesin ve ebed bir kural olmadn, fakat ngiliz
kamu oyunun Boazlarn almasnn iddetle karsnda olduunu, bu sebeple
kamu oyunun bu dncesine kar gelemiyeceini bildirmitir
122
.
1907 ngiliz-Rus Anlamasnn mzakerelerinde de Iswolsky, Boazlar konu
sunu am ve Boazlardan Rus gemilerinin gemesi hususunda bu anlamaya
4111
Bak.; yukarda s.585-586.
420
Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome 1, p. 335.
421
ayn eser, p. 336.
422
ayn eser, p. 336.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 613
baz hkmler koydurmak istemise de, ngiltere Dileri Bakan Lord Grey,
buna yanamam, Boazlarn kapalln ngren eski kuraln deimesi gerek
tiini kabul etmekle beraber, Fakat henz byle bir karan kt zerine yazmak
zaman gelmemitir, fikrindeyim. Buna hkmet ve halkmz altrmalyz de
mitir
423
.
ngilterenin bu reddedici gibi grnen, fakat pek de ak olmayan tutumu
Iswolskyyi, yeni bir teebbs iin Avusturya'nn kapsn almaya evketti.
Avusturyaya gelince: Avusturya, daha 1878 Berlin Anamas ile Bosna-
Hersek ve Yeni Pazar sancana el koyduu ilk gnden itibaren, bu topra ilk
frsatta Avusturya-Macaristan mparatorluu snrlar iine katmaya kararlyd.
nk, bir defa, Bosna-Hersek vastasiyle Avusturya, geni bir alanda Adriyatik
Denizine kmaktayd. Bunun yannda, Avusturya, Saray-Bosna-Yeni Pazar-Uskp-
Selnik demiryolu projesi ile Makedonyada yaylmaya alyordu ve Bosna-
Hersek bu politikann direini tekil ediyordu. Dolaysiyle, Avusturya'nn bu iki
torak zerindeki kontrolnn geici statde olmas Avusturya'y devaml ra
hatsz etmekteydi.
Btn bunlarn yannda, Avusturya, Srbistann varln ve Byk Srbistan
ihtimalini Avusturya-Macaristan maratorluu iin en byk tehlike olarak gr
mekteydi. Buna karlk, Srbistan da, Bosna-Herseki iki Slav topra olarak g
ryor ve bu iki topra ele geirerek Adriyak Denizine kmak istiyordu. Bu se
beple, 1906 da Avusturya-Macaristann Dileri Bakanlna gelen Baron
Aehrenthal, en az Iswolsky kadar emperyalist ve muhteris olup, Srbistan en
byk dman olarak grmekteydi. Bundan dolay Aehrenthal, zaman zaman
Bulgaristanla bir olup Srbistan paylamaktan sz ediyor ve Byle bir du
rumda, kendi korumamz altnda bir Arnamtluk, bizimle iyi geinmek zorunda
kalacak olan bir Karada ve bize minnet duygular ile bal bir Byk
Bulgaristana sahip olacaz diyordu
424
.
Bundan dolay, Avusturya 1908 yl bandan itibaren Makedonyada daha
aktif bir politika uygulamasna geti ve sz konusu demiryollar iin de 1908
ubatnda Osmanl Devletinden onay ald. Avusturyann Makedonya ve
Balkanlar konusundaki bu yeni politikas ve Aehrenthalin grleri, veliahd
Aridk Franois-Ferdinand tarafndan da hararetle destekleniyordu
425
. Veliahd
Franois-Ferdinand, Avusturya-Macaristan mparatorluunu, bir Avusturva-
123
123
Bayur, Trk nklb Tarihi. Cilt 1, Ksm 1, s. 221. Fay, Les Origines... Tome I, p. 337 de,
Iswolskynin bu konuda baarszla uram olduunu sylemekte ise de, Lord Greyin szlerinin yine
de bir aralk kap brakp Iswolskyye bir mid verdii de bir gerektir.
424
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 529.
12;
Veliahd Aridk Franois-Ferdinandn 28 Haziran 1914 gn Saraybosna'da bir Srp
tarafndan ldrldn ve bu olayn da I. Dnya SavaTmn kmasna sebep olduunu hamlatalm.
614 FAHR ARMAOLU
Macaristan-Yugoslavya (yani Gney Slavya) mparatorluu haline getirmek isti
yordu
420 421 * * * * *
'.
Avusturya'nn, Avusturya-Bosna demiryollarn, Makedonyadaki Trk de
miryollar ile birletirerek, Ege Denizine yani Selnike kadar uzatmasna
Osmanl Devletinin izin vermesi, Iswolskynin deyimi ile Rusyada bir bomba
etkisi yapt
427
. Bunun zerine, Rusyann Yakn Doudaki mer karlarna
sayg gsterilmesi iin ne yaplmas gerektii tartld
428
ve sonunda, Boazlarn
Rus donanmasna almas gerektiine karar verildi. Rusya, Boazlarn sadece
Rus donanmasna almasn istiyordu. Zira, dier devletlere kapal olmasiyle,
kendisini Karadenize ynelen bir tehlikeye kar koruyabilecekti
42
.
9-10 Haziran 1908 gnlerinde ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar II.
Nikola arasnda yaplan Reval grmelerinde, Rusya Boazlar konusundaki is
teklerini bir kere daha ngiltereye aklamtr. Reval grmelerinin tek yazl
belgesi, daha nce de belirttiimiz gibi, ngiltere Dileri Bakanl Mstear
Hardingein hazrlad rapordur. Lord Greyin, Revalde ne olup bittiinin
gerek, tam ve otantik bir tablosu dedii
430
bu rapora baklrsa, Revalde
Boazlar sz konusu olmamtr. Fakat Baron de Taubea gre, Iswolsky,
Revalden Boazlar rejiminin Rusyann istekleri dorultusunda deitirilmesi
konusunda ngilterenin muhtemelen destek verecei hususunda gayet net bir
izlenimle ayrlmtr
431
.
Bu ekilde ngiltereden emin grnen Iswolsky, en ok ekindii devlet
olan Avusturya ile de anlaarak Boazlar konusunu bir zme balamak istedi.
Bu konuda da kendisini mitlendiren, Avusturya'nn da Bosna-Herseki ilhak
etmek iin yanp tutumas idi. Iswolsky Fransadan da emin grnyordu.
nemli olan Almanyay teskin etmekti. Avusturya ile anlarsa bu konuda
420
Larmeroux, La Politique Extrieure de lAutriche-Hongrie, 1875-1914, Tome II, p. 63.
427
Baron de T aube, La Politique Russe dAnn t-Gueire et la Fin de lEmpire des Tsars (1904-1917)
(Baron de Taube, Mmoires), p. 175.
428
ayn eser, p. 175.
4211
ayn eser, p. 175-180.
430
ayn eser, p. 185.
431
ayn eser, p. 186. Daha nce de belirttiimiz gibi ve Hardingein raporunda da belirtildii zere,
Reval grmelerinde esas konu Almanyann silhlanmas olmu, fakat bu devleti kkrtmamak iin,
grmelerden sonra yaynlanan bildiride Makedonya sorununa arlk verilmitir. Fakat Almanya Reva)
bulumasndan o derece siirlenmitir ki, imparator II. Wilhelm, Almanyann Petersburg elisinin bu
konudaki raporuna u notu dmtr: Bu haydutlardan artk neler bekliyebileceimizi biliyoruz.
Binaenaleyh, mal reformlar! ok sayda vastal vergiler! Kuvvetli bir donanma! Kuvvetli bir ordu!
Barutu kuru tutmak! (Baron de Taube, Mmoires, p. 184; Bayur, ayn eser, Cilt 1, Ksm 1, s. 237).
Almanya bu srada ngiltere, Fransa ve Rusyann, yani l tilfn kendisini ember iine alma
(Einkeisung) abalarndan endie etmekteydi.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 615
nemli bir adm atm olaca gibi, Isvvolsky, Almanyann Rusyadan phe et
mesini nleyecek teebbslere de girimeye balamt
432
.
Bu dncelerle Iswolsky 2 Temmuz 1908 gn Aehrenthala gnderdii bir
muhurada, dostane bir mtekabiliyet zihniyeti iinde, Boazlarn Rus gemile
rine almasna karlk Avusturya'nn da, Bosna-Hersek ve Yeni Pazar Sancan
ilhak etmesini teklif et. Isvvolskyye gre stanbuldan gelen haberler, Osmanl
mparatorluunun sonunu iaret ediyordu ve bu durumda miras nceden
paylamann iyi bir politika olacan sylyordu
433 434
.
Aehrenthalin bu teklife cevab olumsuz olmad. Prensip olarak kabul etti.
Fakat Boazlarn Rus gemilerine almasn u artla kabul ediyordu:
Boazlardan gei konusunda, Karadeniz devletleri olan Romanya ve
Bulgaristana da ayn haklar tannmal ve bu gei, stanbulun siyasal ve asker
gvenliini ihll etmemeliydi.
Bu prensip anlamasndan sonra iki dileri bakan grmeye karar verdi
ler. Fakat birbirlerinin ayana gitmemek iin, Avusturya'nn Petersburg elisi
Kont Berchtoldun Moravyadaki Buchlau atosunda 15-16 Eyll 1908 gnleri bi-
raraya geldiler. Bu grmeler, 1876 Temmuzunda Andrassy ile Gorakof ara
snda yaplan Reichstadt anlamasnda olduu gibi, sonradan tartma ve an
lamazlk konusu olmutur. nk, Reichstadtda olduu gibi Buchlauda da
tutanak yaplmad ve kararlar kda geirilmedi. Yalnz, ikisi arasndaki muta
bakata gre, Iswolsky grmelere ait bir memorandum hazrlayacak ve bunu
Aehrenthale gnderecekti. Fakat aradan alt hafta getii halde ve Avusturya'nn
Bosa-Herseki ilhak ettii gne kadar bu memorandum hl hazrlanmamt.
Zira, Isvvolsky Buchlaudan sonra bir sre tatil yapm ve ondan sonra da,
Boazlar konusunda Fransa ve ngilterenin desteini kazanmak iin Paris ve
Londraya gitmiti. Bu arada da Avusturya Bosna-Herseki ilhak etti. lhak ze
rine de kyamet koptu. Ben yle dememitim, sen yle demitin tartmalar
balad
431
ve ksa srede gerilime dnt.
Bununla beraber, Buchlau pazarlnn iki kesin noktasnn, Iswolskynin
Aehrenthale 2 Temmuz 1908 muhtrasndaki gibi olduu anlalmaktadr:
Avusturya, Yeni Pazar Sanca hari, Bosna-Herseki ilhak edecektir. Buna kar
lk, Rusyann Boazlar Rus sava gemilerine atrmasna ses karmayacaktr.
Anlamazlk bundan sonrasna ait noktalardan kyordu. Iswolskyye gre,
Bosna-Hersekin ilhak Berlin Antlamasm ilgilendirdiinden, dier devletlerin
de grnn alnmas gerekliydi. Aerhenthale gre de, Boazlar iin ayn ey
432
Baron de Taube, Memoies, p. 188.
433
ayn eser, p. 187.
434
Buchlau Anlamas konusundaki tartmalar iin bak.: Bayur, ayn eser. Cilt 1, Ksm 2, s. 104-
106; Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 343-346.
616 FAHR ARMAOLU
sz konusu olmutu. Yani kendileri karlkl isteklerini kabul ediyorlar, fakat di
er devletlerin de onayn zikrediyorlard.
Bir baka nokta ise, Aerhenthal, Isvvolskyye Bosna-Herseki Ekim banda il
hak edeceini sylemiti. Iswolskyye gre de, Aerhenthal, ilhaktan nce kendi
sine haber verecekti.
Nihayet bir dier nokta da, Isvvolskyye gre, kendisi Buchlau grmeleri
nin memorandumunu hazrlayarak Aehrenthala gnderecek, bu memorandum
zerinde mutabakat hsl olunca, yrrle konacak.
Bosna-Hersekin ilhak konusunda Isvvolskynin bir bakma hakl olduu
anlalyor. nk Aehrenthal, Buchlau grmeleri hakknda Alman aslyesi
von Blowa 26 Eyll 1908 de yazd mektupta
435
, ilhak bir olup-bitti eklinde
yapmak gerektiinden sz etmekle beraber, ilhak iin herhangi bir tarih verme
mekteydi. Dier taraftan, Aehrenthal bu mektupta, Isvvolskynin Boazlar konu
sundaki istekleri iin de yle demekteydi: Rusyann Bosna-Hersek ilhaknda
dosta tavr almasna karlk ben de onun bu isteine kar msait durum al
ma vadettim; u artla ki, deiiklikler Padiahn oturduu yerin emniyet ve
istikline dokunmasn. Rusya bu ie girimek isteyince (yani Boazlar rejiminin
deitirilmesi), yeni mzakereler lzm gelecektir.
Aehrenthal Buchlauda Rusya ile bir anlamay kabul ederken, Rusyay
Avusturya-Almanya blokuna ekmeyi ve bunun sonucu olarak da, Srbistan or
tadan kaldrp Bulgaristana vermeyi ve bu suretle bu devleti kendisine bala
may niha ama olarak tesbit etmiti
4315
. Fakat Bosna-Hersekin ilhak yle bir
kriz yaratt ve yle bir sonu verdi ki, Rusya ve Srbistann Avusturyaya kar
tepkileri I. Dnya Savana kadar gitti.
Btn bu tarmalar iinde kesin olan nokta, Avusturyann Bosna-Herseki
ilhaka kesin karar verdiidir. Zira ikinci Merutiyetin iln Avusturyay bir a
maz karsnda brakt. Bosna-Hersek bir Osmanl topra olduuna gre,
Meclis-i Mebusana oradan da milletvekili seilmesi gayet doald. Nitekim,
Ittihad ve Terakki Cemiyeti iinde de bu istikamette youn aba vard
437
. Hal
byle olunca, Jn Trklerin, Berlin Antlamasnn, Avusturyann bu topraklar
igal ve ynetimine ait hkmlerini (25. madde) deitirmeye teebbs etmeleri
ok muhtemeldi. Tabiatiyle, Srbistan da byle bir teebbs ok arzu eder ve
tahrik ederdi. Bu sebeple, Avusturya, daha Temmuz aynda, yani Isvvolskynin 2
Temmuz 1908 muhtrasndan sonra Bosna-Herseki ilhaka karar verdi. Bu arada
Srbistann bu sralarda srdrd Byk Srbistan propagandas da
43:1
Mektubun metni: Bayur, ad geen eser, Cilt 1, Ksm 2, s. 10-11.
43,1
Hauser, Histoie DiIplomatique de lEurope, Vol. II, p. 78-79.
437
Ahmed Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluu'hda nklp Hareketleri ve Mil Mcadele, s.
433 ve nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 252.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 617
Aehrenthali korkutmaktayd
438
. Bu sebeple, Buchlau anlamas bir bakma,
Rusya vastasiyle Srbistan da frenleme amacna ynelmiti.
Avusturya imparatoru daha Eyll sonunda, ilgili devletler hkmdarlarna
hitaben yazd ve Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilhak edildiini bildiren
mektuplarm Avrupadaki Avust rya-M acar is tan eliliklerine yollad. Mektuplar 5
Ekimde verilecekti ve ilhakn tarihi olarak de 7 Ekim 1908 olarak belirtili
yordu
439
. Fakat sonradan 7 Ekim tarihi deitirildi ve Avusturya, ayn mektuplar
5 Ekimde vererek, Bosna-Herseki ilhak ettiini devletlere bildirdi.
Bosna-Hersekin ilhak zellikle lkede byk grltye sebep oldu.
Osmanl Devleti, Srbistan ve Rusya.
kinci Merutiyet Osmanl mparatorluunda byk bir sevine uyandrm
iken, bu sevinci iki felket takip etmi oluyordu. Birincisi, Bosna-Hersekin el
den gitmesi, kincisi de, Bulgaristan Prensi Ferdinandn 5 Ekim 1908 de Padiah
Abdlhamide ektii bir telgrafla Bulgaristann Bamszln iln etmesidir.
Osmanl Devleti iki toprak birden kaybetmi olmaktayd.
Avusturya Bosna-Herseki ilhak etmekle beraber, Buchlau pazarlna uygun
olarak Yeni Pazar Sancan Osmanl Devletine iade ediyordu. Fakat ilhak
Osmanl Devletinde ok byk heyecana sebep oldu, imparatorlukta,
Avusturyadan gelen mallara kar boykot iln edildi. Fes, Avusturyadan geldi
inden, herkes fes yerine kalpak giymeye balad. Hamallar, stanbul limann
daki Avusturya gemilerinin mallarn boaltmadlar. Bu ekilde Avusturya ticare
tine zarar verilmek istendi. Fakat bu arada hocalar da camilerde Merutiyet ve
Meclis aleyhinde bulunup, eriat ve oban isteriz diye, Abdlhamidin fiilen
ibandan ekilmesinin Bosna-Hersekin ve Bulgaristann elden kmasna se
bep olduunu belirtip, sr obansz olmaz, oban isteriz, eriat isteriz diye
Abdlhamid lehine gsteriler yapmlardr
440
.
Osmanl Devletindeki boykota Msr halk bile katld. Halkn heyecan
Avusturyaya kar bir sava havas bile yaratt. Trk gazetecileri Avusturya'nn
stanbul elisi Marki Pallaviiniye, Avusturya'nn ne hakla bu Osmanl lkesini
ilhak ettiklerini sorduu zaman, elinin cevab, Hakkmz var, zira kuvvetimiz
var olmutur.
Osmanl Devleti ilhak olayn iddetle protesto ederek, Osmanl-Avusturya
mnasebetleri gerginletiinde, Avusturya ve yine ayn gn bamszln iln
etmi olan Bulgaristan ile bir savaa girme hususunda ngilterenin grn
sorduunda, Dileri Bakan Grey Osmanl elisine, sava yerine, ilhaka kar
138
138
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 341.
439
ayn eser, p. 344-345.
440
Bavur, ad geen eser, Cilt 1, Ksm 2, s. 114.
618 FAHR ARMAOLU
Avusturyadan bir tviz koparlmasn tavsiye eder. Yine ngiltereye gre, ilhak
konusunu tarmak zere bir milletleraras konferansn toplanmas da Osmanl
Devletinin aleyhine olacakt. nk, byle bir konferansta dier devletler de
Avusturya ve Bulgaristan gibi, Osmanl Devletinden bir eyler koparp denge
kurmak isteyecekleri gibi, ayrca Rusyann Boazlar konusunu ortaya getirmesi
ihtimali de vard
441
. Tabi, Osmanl Devleti bu srada Iswolskynin Boazlar ko
nusunda ngiltere nezdinde yap teebbslerden haberdar deildi.
Dier taraftan, Bosna-Hersekin ilhak zerine Srbistan en byk tekiyi gs
terdi ve Srbistann kopard grlt iinde Osmanl Devletinin sesi kayboldu.
Srp gazeteleri o gn yaynladklar ikinci saylarnda, Avusturyann Berlin
Antlamasn ihll ettiini yazyor ve Avusturyaya kar bir lm-kalm savana
giriilmesini istiyorlard. Srbistan, bir sava tehlikesi yaratarak devlederi kendi
tarafna ekmek istiyordu. Srp bakanlar verdikleri demelerde, savan kanl
maz olduunu sylyorlard. Srp Meclisi (Skupina) alelacele toplanp sava
deneklerini kabul ve ayn zamanda da seferberlik hazrlklar ile, Komitac
rgtlerinin kurulmasna karar verdi. Tannm Srp ahsiyeeri tarafndan, il
haka kar mcadele amac ile, Mill Savunma (Naroda Odbrana) dernei
kuruldu. Veliahd Prens Karayorgievi ile, radikal Rus taraftarlarnn lideri Pasi,
ardan yardm istemek zere hemen Rusyaya hareket ettiler. Srbistan
Babakan ve Dileri Bakan Milovanovi de, Srplarn, mstakbel gney Slav
krallnm kalbi dedikleri bu iki vilyen Aerhenthal tarafndan ele geirilme
sini nlemede yardm etmeleri iin, btn Avrupa bakenderini dolamaya ba
lad
442 443 444
.
Mamafih, baz Srp bakanlar da, daha lml bir tutumla, Bosna-Hersekin
yerine Srbistana da baka bir toprak tvizinin verilmesini ileri srdler.
Bunlara gre, Yeni Pazar Sanca Srbistanla Karada arasnda paylaUrlmalyd.
Bylece, Srbistan ile Karada ortak snrlara sahip olur ve bu da Avusturyann
daha gneye sarkmasna kar bir sed tekil edebilirdi. Yeni Pazar, ayn za
manda, Avusturya'nn Tuna-Adriyatik demiryolu projesinin getii yerdi ve bu
surede Avusturyann Selnike uzatmak istedii demiryolu da kesilmi olurdu
143
.
Srbistann tepkileri o derece gergin bir hava yaratt ki, Alman anslyesi
Blowa gre, Avrupa yllardanberi byle bir heyecan iinde kalmamt
14
*.
Srbistandaki bu havadan yararlanmak isteyen Osmanl Devleti de, Avusturyaya
kar Srbistan ve Karada ile bir ittifak teebbsnde bulunduysa da, bir sonu
alamad. lgintir, Srbistan, Bulgaristana kar bir ittifaka yanamad. Halbuki
441
Bayur, ayn eser, s. 116-117.
142
Fay, Les Oigines..., Tome I, p. 346.
443
Fay, ayn eser, p. 347.
444
Von Blow, Memoies, Tome II, p. 337.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 619
bu nokta Osmanl Devleti iin nemlyidi. Kald ki, Rusya da bu ittifak destek
lemekten kand. Zira, Rusya Srbistana, ileri gitmemesini tavsiye etti
443
.
Srbistandaki tepkiler zerine, Avusturya da harekete geti. Aralk ay geldi
inde Srbistan-Avusturya mnasebetleri o derece gerginlemiti ki, Avusturya
gizlice seferberlik iln etmi ve Srbistan snrlarna asker ymaa balamt. ki
devlet arasnda her an sava kabilirdi. Fakat kmad. nk, Srbistan, ne
Rusyadan ve ne de dier devleerden bekledii destek ve yardm gremedi.
Isvvolsky, Buchlat'dan sonra, Boazlar konusundaki isteklerini gerekletir
mek iin, nce talya'ya gitti. talyanlar, Rusya'nn da kendilerini Trablusgarp
konusunda desteklemesi artile, Rusya'nn Boazlar konusundaki isteklerine
olumlu cevap verdiler. Hemen uzlatlar. Bu, 1909 Ekimindeki Racconigi
Anlamasnn ilk admyd.
Iswolsky talyadan Parise ge. Avusturyann Bosna-Herseki ilhak ettiini,
trende, o sabahki Fransz gazetelerinden renince oke oldu. Daha kendisi,
Boazlar iin bir ey yapamam iken, Aehenthal, Buchlau pazarlnn parsasn
toplamt bile. Can ok skld. Daha sonra, Aerhenthalin bir centilmen gibi
davranmadn ve kendisinin itimadn istismar ettiini syleyecektir
441
. Bu du
rum karsnda Iswolsky, Buchlaun Boazlara ait ksmn hemen gerekletir
meye karar verdi. Fakat, ayn zamanda, Bosna-Hersek konusunu da bir milletle
raras konferansa gtrecekti. Fakat bunlarn yaplabilmesi iin Srplarn, du
rumu bir atmaya gtrmemeleri gerekirdi. Bu sebeple, Istvolsky, Srbistann
Paris elisine, bir eyrek saat iin uslu durmalarn ve milletleraras konferans
beklemelerini tavsiye ederek, yle diyordu: Siz Srplar, herhalde Asturya y
Bosa-Hersekten kuvvet yoluyla kovmay dnemezsiniz. Buna karlk biz
Ruslar da, sz konusu eyaletler iin Awsturya ile bir sava yapacak halimiz yok
tabii... Bu sebeple heyecannz hi anlamyorum
147
.
Ne var ki, Istvolsky, Paristen ve ondan sonra gittii Londradan eli bombo
dnd. Fransa, Rusyann Boazlar konusundaki isteklerine sempatik bak
makla beraber, ngilterenin grn bilmeden hi bir taahhde giremeyece
ini syledi
448
. Lord Grey ise, Istvolskynin istedii gibi, Boazlarn sadece Rus
sava gemilerine almasn asla kabul etmedi. Boazlarn sadece Rus gemile
rine alp, dier devletlerin gemilerine kapal kalmasnn, bir sava halinde
Karadenizi Rusyann bir sna haline getireceini, dolaysiyle eitlik ilkesi
nin kabul ile Boazlarn, alacaksa btn devletlerin sava gemilerine ak
44:
Bak.: Bayur, ayn eser. Cilt 1, Ksm 2, s. 153-155.
4411
Fay, ayn eser, p. 344.
447
ayn eser, p. 347.
448
ayn eser, p. 347.
620 FAHR ARMAOLU
olmas gerektiini bildirdi
419
. Tabi bu da Rusyann iine gelmedi. Iswolsky,
Greyi etkilemek iin antaj yoluna da gidip, zamann ok kritik olduunu,
Ingiliz-Rus mnasebetlerinin u anda ya ok daha kuvveeneceini veya bu m
nasebetlerin tamamen yklabileceini sylediyse de, yine de sonu alamad.
lgintir, Rusyann Boazlar konusundaki bu teebbsleri Japonyay da r
ktm, Boazlarn Rus gemilerine almas halinde, Rusyann Karadenizde,
Japonyaya 5-6 bin mil daha yakn bir deniz ss kazanmasnn Japonya iin teh
likeli olacan ngiltereye bildirmitir
449 450
.
Grlyor ki, Iswolsky, Buchlau iinden tam bir hezimetle kyordu. Bu du
rumda Aehrenthali de baarszla uratmaya karar verdi. Bunu gerekletir
menin yolu da, Bosna-Hersek sorununu bir milletleraras konferansa gtr
mekti. nk, ilhak olay Berlin Antlamasnn 25. maddesinin ihlli idi. Dier
taraftan, gerek Iswolskynin, gerek Rus hkmetinin korkusu Srbistann gve
nini kaybetmekti. Rusya Srbistan karsnda da g durumda kalmt ve presji
iyice sarslmt. Milletleraras konferans, Rusyann prestijini de bir dereceye
kadar tamir edebilirdi.
Iswolsky, hem 1878 Berlin Anamasna ev sahiplii yapm olmas dolay-
siyle ve hem de Avusturya zerindeki etkisini gznne alarak, milletleraras
konferans Almanyann yardm ile gerekletirmek istedi. Londradan sonra
Berline gitti. Berlinde ansyle von Blowa Pis yahudi beni aldatt, bana yalan
syledi" diyerek
451
Aehrenthala btn kzgnln aa vurmakla beraber,
Berlinden de bir ey elde edemedi. Von Blow, st dkldkten sonra feryad
etmenin fayda vermiyeceini, Almanyann, mttefiki Avusturya ile dostu
Trkiyeyi desteklediini, lkin imdi ngilizler Trklerden daha fazla Trk ol
duuna gre, Almanyann Trkiye lehine mdahale etmeyeceini bildirdi
452 453
.
Kald ki bu srada Avusturya ve Almanya genelkurmaylar arasnda teati edilen
mektuplarda, Rusyann bu krize silhl mdahalesinin Almanya iin de sava
sebebi (casus foederis) olaca ve Rusyann seferberlik iln halinde
Almanyann da btn ordularn seferber edecei ilkesi kabul edilmiti
133
.
Almanya, balangta Avusturyann Bosna-Herseki ilhakndan memnun olma-
m; fakat kriz gelitike mttefikini kesinlikle desteklemeye karar verdi. Von
Blow 7 Aralk 1908 gn Reichstagda yapu konumada, ilhaktan daha nce
haberdar edilmedikleri iin serzenite bulunmakla beraber, Hangi sorunun
kendisi iin hayat olduuna Avusturya-Macaristan monarisi kendisi karar ver
mek durumundadr... Biz, Avustuj'a-Macaristanm karlarna aykr hi bir ey
449
Bu konuda bak.: Mmoiies de Edward Gey, p. 168-178; Fay, ayn eser, Tome I, p, 348.
450
Bayur, ayn eser, Cilt 1, Ksm 2, s. 119.
4o1
Von Blow, Mmoires, Tome II, p. 391. Aehrenthal aslen bir yahudi aileden gelmekteydi.
452
ayn eser, p. 393.
453
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 530.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 621
yapmamakta ve aksine bu karlar imknlar lsnde korumakta bir an bile
tereddt etmedik diyordu
151
.
Esasnda, mparator II. Wilhelm ile Von Blow arasnda gr ayrlklar
vard. Kaiser, Bosna-Hersekin ilhaknn Osmanl mparatorluunun paylal
masna bir balang tekil etmesinden ve bunun da bir Avrupa savana sebep
olmasndan korkmaktayd. Bu eit bir politika ile, Avusturya bizi Rusya ile teh
likeli bir muhalefet durumuna getirmektedir diyordu
455
. Fakat Blow, Kaiserin,
ilhaktan nce Avusturya'nn Almanyay haberdar etmemi olmasna kzmakta
hakl olduunu kabul etmekle beraber, Avusturya ile ittifakn savunulmas gerek
tiinde srar edince, II. Wilhelm de bu gre boyun edi.
Almanya bu ekilde Avusturya'y desteklerken, Aralk 1908 sonunda
Rusyada Meclis'de (Duma) Srbistan ve Karada lehine gsteriler yaplyordu.
Rusya ile Srbistan'n milletleraras konferans zerinde srar etmesi kar
snda, Avusturya da durumunu sertletirdi. nce topran sahibi olan Osmanl
Devletiyle anlamak iin harekete geti. Osmanl Devleti de, Avrupa devlederinin
ancak kendi karlarnn peinde olduunu grnce, Avusturya ile anlamaya
yanat ve 26 ubat 1909 da Avusturya ile yapt anlama ile, 2.5 milyon altn lira
(56 milyon frank) karlnda Bosna-Herseki Avusturyaya terketti. Ayrca,
Avusturya, Osmanl gmrk tarifelerinin % 11 den % 15e karlmasn da ka
bul ediyordu. Bu suretle Avusturya topran asl sahibi ile olan anlamazln
zmlemi olmaktayd
456
.
Avusturya Osmanl Devleti ile anlanca, milletleraras konferans fikrine
kar ok daha sert bir tutum ald. Avusturyada askerler, Srbistann ikinci bir
Piyemonte olmasn nlemek iin bir nleyici sava (guerre preventive) yap
mak ve hatta Srbistan Avusturyaya ilhak etmek gerektiini ileri sryorlard.
Aehrenthal, Avusturya-Macaristann Srbistan hazmedemiyeceini belirt
mekle beraber, Srbistan karsnda boyun emeye de taraftar deildi
157
.
Almanya da milleeraras konferans nlemeye alyordu. Fakat Rusya hl s
rar ediyordu. Halbuki, Avusturya Srbistan snrna 15 Kolordusunu ym ve
Srbistana saldrmak zereydi. Sava artk an meselesiydi. Bunun zerine
Almanya yeni bir teebbse geti.
Avusturyann Osmanl Devletiyle 26 ubat 1909 Anlamasn imzalamas
zerine, Srbistan bu defa, bir yandan Bosna-Herseke zerklik verilmesini is
terken, te yandan da kendisine bir toprak tvizi verilmesinde srar etmekteydi.
4:>4
Debidour, Vers la Grande Guerre, p. 121-122.
l:l:
Fay, ad geen eser, Tome I, p. 353.
4:
* Anlamann metni: Albin, Les Grands Traits..., p. 237-240.
,:l7
Hauser, ad geen eser, Vol. II, p. 86.
622 FAHR ARMAOLU
Toprak tavizi dedii ey ise, daha nce de belirttiimiz gibi, Avusturya'nn
Osmanl Devletine iade etmeyi kabul ettii Yeni Pazar Sanca idi.
Fakat ne var ki, imdi birbiriyle elikili iki durum ortaya kmu. Bir yanda
Avusturya, Osmanl Devletiyle 26 ubat 1909 anlamasn yaparak, kendisi ve
hatta topran sahibi asndan sorunu zm iken, te yanda Rusya ve tabi
Srbistan milletleraras konferans ta srar etmekteydiler.
Aehrenthal ile Iswolsky arasndaki bu uurumu kapatmak zere Almanya,
14 Mart 1909 da, gizli ve diplomak yolla Rusyaya araclk teklifinde bulundu.
Buna gre, Avusturya, Osmanl Devletiyle yapm olduu anlamaya dayanarak,
btn devletleri, bu anlamay tanmaya ve dolaysiyle Berlin Antlamasnn 25.
maddesinin yrrlkten kalkm olduunu kabule, nota teatisi suretiyle davet
edecek ve devletler de bunu kabul ettiklerini bildireceklerdi. Yalnz,
Almanyann bu teklifini Rusya peinen kabul etmeliydi
458
. Bu teklife gre, bir
milleeraras konferans toplanmayacakt; fakat 1878 Berlin Antlamasn imzala
yan devleer Antlamann 25. maddesinin kalktn notalar ile bildirip kabul
edeceklerdi.
Almanyann bu teklifini Avusturya u artla kabul etti: Srbistan, Bosna-
Hersekin Avusturya tarafndan ilhaknn kendi haklarn hi bir ekilde ihll
etmediini ve istikbalde de bu konuda bir muhalefette bulunmayaca husu
sunda teminat verecekti
438 439
.
Fakat Almanyann 14 Martta Rusyaya yap teklife daha da g kazandr
mak iin Von Blow, 21 Mart 1909 da Petersburgdaki Alman elisine u talima
gnderdi: Isvvolskynin 14 Mart teklifimizi kabul etmesini ve dostane bir zihni
yetle karlamasndan memnun olduk. Bununla beraber, bir evet ve ya hayr
gibi bir cevap verilmesini de mit etmekteyiz. Kaamakl, artl veya karanlk
bir cevab bir red olarak telkki edeceiz. O zaman teklifimizi geri ekip, olaylar
kendi haline brakacaz. Bundan sonra meydana gelecek olanlar tamamen ve
mnhasran M. Istvolskyye ait olacakr
460
.
Bunun zerine Rusya, Almanyann 14 Mart teklifini kesin olarak kabul ile,
Avusturyaya verdii bir notada, Osmanl-Avusturya Anlamasn ve Berlin
Antlamasnn 25. maddesinin yrrlkten kalktn bildirdi. Rusyay dier
Avrupa devletleri izledi. aresizlik iinde kalan Srbistan da gerilemek zorunda
kald ve 31 Mart 1909 da, ngilterenin de aracl ile hazrlanan bir notay
Avusturyaya verdi. Bu notada Srbistan, Bosna-Hersek olaynda haklarnn hi
bir ekilde ihll edilmediini, bu ilhak karsnda her trl itiraz ve muhalefe
438
Fay, p. 354.
4o9
ayn eser, p. 355-356.
4b0
ayn eser, p. 356.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 623
tinden vazgetiini ve Berlin Antlamasnn 25. maddesi konusunda devletlerin
alaca kararlara tamamen uyacan ve istikbalde de Avusturya ile iyi mnase
betler iinde olacan bildirmekteydi
461
.
Almanyann 21 Mart 1909 da Petersburg elisine verdii talimat, genellikle,
bir ok kaynaklarda, Almanyann Rusyaya verdii bir ltimatom eklinde de
erlendirilmitir. Esasnda byle bir resm ltimatom sz konusu deildir.
Fakat, Almanyann bu teebbs, ngiltere Dileri Bakanl Mstear Arthur
Nicolson tarafndan bir ltimatom eklinde ngiltere kamu oyuna aklanm
ve, milletleraras konferans konusunda da hezimete urayan Iswolsky tarafndan
da, kendi prestijini ve Rusyann prestijini kurtarmak iin, gya bir ltimatoma
boyun eildii izlenimi verilmek istenmitir
462
.
Ne olursa olsun, Rusya 21 Mart 1909 tarihli Alman teklifini kabul ettikten
sonra dier devletler de Rusyay izleyerek, Avusturyaya verdikleri notalarda,
Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilhakn kabul ettiklerini bildirdiler.
Dou Rumelinin 1886 da Bulgaristanla birlemesinden sonra Berlin
Antlamas ikinci bir darbe yemekteydi. Lkin ayn gn, Bulgaristann da ba
mszln iln ile nc darbe gelmitir.
Bu gelimeler zerine Iswolsky istifasn verdiyse de, baz i sebeplerle
163
a
bu istifay erteledi ve Iswolsky ancak 1910 yl Eyllnde Dileri Bakanlndan
ekildi.
Bosna-Hersek bunalmnn devam etttii alt ay sresince, Avrupa byk bir
gerginlik yaad. Her gn bir savan kmas beklendi. Bu bakmdan, Bosna-
Hersek krizi, I. Dnya Savann tohumlarn ekmitir. lk bakta Avusturya, iz
lemi olduu iddet politikas ile bir zafer salam grnd. Bu zaferi salam
olan Aehrenthale, Avusturya mparatoru tarafndan Kont nvan verildi.
Lkin Avusturya ilerdeki kntsn bu zaferle hazrlam olmaktayd. Zira bu
olaydan sonra Srbistann Avusturyadan korkmas yle dursun, aksine kin ve
intikam duygular daha da iddetlendi. Bir dahaki sefer Avusturya karsnda ge-
rilememeye karar verdi. Bununla da yetinmeyerek, Bosna-Hersek slavlarn de
vaml olarak Avusturya aleyhine kkrtmak suretiyle bu topraklarda huzursuzluk
yaratmaya ve karklk karmaya alt.
Bu tutumunda Srbistan Rusya btn abasiyle destekledi. Bata Iswolsky,
bakanlktan ayrlncaya kadar, Srplar tevik etti. Iswolsky, Srplara, Bosna-
Herseke bir Srp Alsace-Lorrainei olarak bakmalarn ve daha iyi bir gele
ekte, Yugo-Slav yani Gney Slavya ihtiraslarn gerekletirmek iin Rusyann
41,1
Fay, ayn eser, Tome I, p. 358.
462
ayn eser, p. 357.
463
Bak.: Baron de Taube, Mmoires, p. 200-201.
624 FAHR ARMAOLU
yardmna gvenebeliceklerini sylyordu
464 *
. Srplara telkin edilen imdilik sus
malar, fakat gelecee gvenmeleriydi. Bir Duma milletvekili, Petesburgdaki
Srp elisine yle demekteydi: Silhlanmamz tamam olduu gn, A\
r
usturya-
Macarista ile hesabmz greceiz. imdilik savaa kalkmayn. Bu sizin ii in
tihar olur. Tasarlarnz aa vurmayn, fakat daima hazr olun. Sevinli gnler
gelecektir
165
.
Tabiatiyle olaydan, ok daha fazla ve derin bir ekilde etkilenen Rusya ol
mutu. Bir defa, Srbistan karsnda kk duruma dmt. Kk bir slav
devletini korunaktan ciz kalmt. Bu, Rusyann arna gitti. Panslavistler ate
pskryor ve Slavizm ile Ttonizm arasnda bir savan aruk kanlmaz ol
duunu sylyorlar ve bu savaa bir an nce hazrlanlmasn istiyorlard
466
. ar
II. Nikola ise, Bosna-Hersek darbesinin Srbistan semalarna kara bulutlar yd
n sylyor ve Rusyann bir savaa hazr olmamasndan duyduu znty
dile getiriyor ve Cermanizm ile bir amann kanlmaz olduunu ve bu a
tmaya hazrlanmak gerekini belirtiyordu
467
.
Bosna-Hersek krizinden Fransa da etkilendi. 1892 ve 1894 ittifaklarn
Rusyadan fazla Fransa istemiti. Fakat kriz srasnda Fransa bir mttefik gibi
davranamad. Fransz Hkmeti, Fransz kamu oyunun, bir Balkan topra y
znden savaa girilmesini istemediini syleyerek, Rusyaya itidal tavsiye etmiti.
Bu ise Rusyay ok gcendirdi. Fransa bunu grd iindir ki, o da gelecek
defa mttefikini kesin olarak desteklemeye karar verdi ve 1914 Austosunda bu
kararn yrrle koydu.
Bosna-Hersek krizi talyay bile etkiledi. zellikle Avusturyann sert politi
kas talyay korkuttu. Avusturyann, yeri geldiinde, Venedii de kuvvet yoluyla
geri almak iin harekete geebileceinden endie etti. Ayrca, bir mttefiki ol
duu halde, Avusturya, Bosna-Hersekin ilhakndan, talyay daha nceden ha
berdar etme gereini de duymamt. Bu durum talyann cann skt. Bu iki
sebep, talyann l ttifaktan daha da uzaklamas sonucunu verdi.
Bosna-Hersek krizi, 1897 de Avusturya Dileri Bakan Goluchovvski ile Rus
Dileri Bakan Mouravievin tesbit ettikleri Balkanlar dondurma politikasn
da tamamen ykt. Esasen bu politika 1903 Mrzsteg anlamasndan sonra ar
bir darbe yemiti. Fakat artk Bosna-Hersek krizinden sonra, Avusturya ve Rusya,
Balkanlarda lmne bir mcadele iine girdiler. Rusya, imdi Balkanlarn Slav
devletlerini bir Balkan Ligi iinde birletirerek, Avusturyaya kar bir sed mey
dana getirme faaliyeti iine girdi ki, 1912-1913 Balkan Savalar bu faaliyetin so
464
Fay, Tome I, p. 363.
4,1:1
ayn eser, p. 351.
466
ayn eser, p. 361-362.
467
Fay, ayn eser, Tome I, p. 351.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 625
nucu olmutur. Bundan dolaydr ki, Aehrenthalden sonra Avusturya Dileri
Bakan olan Kont Berchtold, Balkan Ligie ilk hareketi, bizim Bosna-Herseki
ilhak etmi olmamzn verdiini unutursak, kendimizi aldatm oluruz diyecek
tir
11

8
.
Bylece, Bosna-Hersek krizinden sonra Balkanlarda ipler iyice gerginlemi
bulunuyordu ve gelecek defann ardar hazrlanmaya balamt. 28 Haziran
1914 deki Saray-Bosna suikast ipleri koparacak ve devletlerin hi biri gerilemeye
yanamaynca, I. Dnya Sava paak verecektir.
6. BULGARSTANIN BAIMSIZLIINI LN ETMES
Avusturyann Bosna-Herseki ilhak etmesinden bir gn nce, yani 5 Ekim
1908 de de, Osmanl Devletine bal bir Prenslik (Emret, Beylik) olan
Bulgaristan da bamszln iln etti.
Berlin Antlamas ile ortaya kan Bulgaristan Prenslii, her eyden nce,
Rusyann eseriydi. Bulgarlar, Berlin Antlamas ile zerklik kazanmakla ve bu
suretle Osmanl Devleti ile balarn zayflatmakla beraber, ne Ayastefanos
Antlamasnn kurduu ve btn Makedonyay iine alan Byk Bulgaristan
ve ne de bamszl unutmulard. Berlin Antlamasndan sonra da Blgarla
Byk Bulgaristan iin hl Rusyaya gveniyorlard. Lkin Dou Rumeli olay,
Bulga-Rus mnasebetlerini bozdu. Bu durum 1894 ylna kadar srd.
1887 Austosunda Bulgaristan Prensliine Ferdiand de Saxe-Coburg geti
rildi. Alman hanedanna mensup 25 yandaki bu gen Prens, 1894 ylna kadar,
lkeyi, Bulgaristann Bismarck diye n yapm olan Stambulov vastasiyle y
netti. Stanbulov Rusya aleyhtaryd. Bundan dolay, Bulgar politikasnda Rusya
aleyhtarlarna "Stambulovist deniyordu.
1894 de III. Aleksandrn lm ve yerine II. Nikolann gemesiyle birlikte,
Ferdinand politikasn deitirerek, Rusyaya dayanma yoluna gitmek istedi ve
1894 Maysndan Stambulovu babakanlktan uzaklatrd. Bundan sonra
Ferdinandn kendisi lkeyi otoriter bir ekilde ynetmeye balad. Politikasnda
iki ilkeyi kendisine rehber edinmiti. Biri, Bl ve ynet (divide and ule), di
eri de, Her insann bir fiyat vardr idi. Birinci ilke dolavsiyle, lkede siyas
partilerin oalmasn tevik etmi ve ynetiminde siyas liderleri birbirine kar
oynama yoluna gitmitir. Bu sebeple, Ferdinand zamannda, siyas partilerin sa
ys, Bulgaristanda, hi bir Balkan lkesinde olmad kadar oktu. Yine bu er
evede, Ferdinand zamannda Bulgaristanda rvet alm yrmtr. Devlet
memurlarn, st kapal bir ekilde de olsa, cebinizi doldurunuz diye tevik
ediyordu
468 469
.
468
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 531.
469
Stavrianos, ayn eser, p. 439.
626
FAHR ARMAOLU
Dier taraftan Ferdinandn iki byk ihtiras vard. Biri, daha Prenslii g
nnden itibaren Bulgaristana bamszln kazandrmak ve kendisinin de ar
yani Kral nvann almas, dieri de btn Makedonyann Bulgaristana ka
tlmas suretiyle, Bulgaristann Ayastefanostaki snrlarna kavuturulmasyd.
Bu konuda Rusyaya dayanmak istediyse de, Rusyann, Avusturya ile beraber,
Balkanlar dondurma politikas ve arkasndan da Rusyann Uzak Dou sorun
lar iine youn bir ekilde dalp, Japonya ile atmaya girmesi ve 1904-1905
Rus-Japon savanda ar hezimete uramas ve nihayet Rusyadaki 1905 ihtilli,
Ferdinandn Rusya politikasnn hemen gereklemesine imkn vermedi. Bu
sebeple, Ferdinand Avusturyaya yneldi. Daha nce de belirttiimiz gibi,
Avusturya da, Srbistann, Bosna-Hersek ve Yeni Pazar hedef alan Byk
Srbistan politikasna kar, Ferdinandn Bulgaristannda bir denge unsuru
grd.
1908 yl geldiinde Avusturya-Bulgaristan mnasebetleri gayet samimi idi.
Buchlau grmeleri, Ferdinandn dayand Avusturya ile, dayanmak istedii
Rusyay bir anlama erevesine sokmu grnyordu. Bu sebeple, Buchlau g
rmelerinden bir hafta sonra, 23 Eyllde Budapeteye giden Prens Ferdinand.
orada tam bamsz bir hkmdar gibi karland. Aerhenthal, Ferdinand
Bulgaristann bamszln iln etmeye tevik ederek, Bulgaristann mer ar
zularn gerekletirmekte tereddt etmemesini tavsiye etti. Aehrenthalin bu
ekilde hareket etmesinin iki sebebi vard: Birincisi, Bulgaristan ayn anda ba
mszln iln ederse, Avusturya'nn Bosna-Heseki ilhak etmesine Slav dn
yas bir tepki gstermezdi. kincisi, Avusturya, Bulgaristann bamszln iln
etmesine kuvvetli bir destek verirse, bu devlet Avusturya'nn daha fazla etki ala
nna girerdi
470
. Nitekim, Bulgaristan, bamszln iln ederken, Osmanl
Devletiyle bir atma ihtimalini de gznnde tutmu ve byle bir atmada
Avusturya'nn hem diplomatik ve hem de asker yardmna gvenmiti
471
.
Bu srada Osmanl-Bulgar mnasebetleri de gerginlik iindeydi.
Bulgaristandaki Osmanl demiryollarnda 1908 Eyllnde iiler grev yapm ve
bunu bahane eden Bulgar hkmeti de, bu demiryollarn askerle igal ettir
miti. Grevler sona erdikten sonra Bulgaristann demiryollarndaki askerini geri
ekmemesi ve demiryollarn irkete iade etmemesi, bu gerginliin balca se
bebiydi. Bulgaristann 5 Ekim 1908 de bamszln iln etmesi ite bu atmos
fer iinde meydana geliyordu.
Osmanl Devleti, Bosna-Hersekin ilhak gibi, Bulgaristann bamszln
da tanmak istemedi. Devletlere gnderdii notalarda bu hareketin Berlin
Antlamas hkmlerine kar olduu ve Bulgaristanda hukuk dzenin tekrar
4,(1
Larmeroux, ad geen eser, Vol. II, p. 98.
4,1
ayn eser, p. 102.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 627
kurulmasn salamak iin bir milletleraras konferans toplanmasn istediyse
de
472
, kendisini pek dinleyen olmad. nk, imdi devletler iin Bosna-
Hersekin ilhakndan doan durum ok daha nemliydi. Osmanl Devletinin
bamszl tanmamas zerine Bulgaristan Fransann araclna bavurup
Osmanl Devletiyle kendisini uzlatrmasn istedi
473
. ngiltere ise, Osmanl
Devletinin Bulgaristana da sava ama istei zerine, Bosna-Hersek konusunda
olduu gibi, bz tvizler karlnda Bulgaristann bamszln da tanmasn
tavsiye etti
474
.
Bu durum karsnda Osmanl Devleti, 1908 yl sonlarndan itibaren, ba
mszln tanmas karlnda alaca tazminat konusunda Bulgaristanla g
rmelere giriti. Fakat grmeler ok uzad. Osmanl Devletinin istedii taz
minat, esas itibariyle unsura dayanmaktayd: Bulgaristann Osmanl
Devletine dedii yllk vergi, Bulgaristandaki Osmanl emlki, ve Osmanl
Devletinin Bulgaristandaki 310 kilometrelik demiryollarnn bedeli.
Bulgaristan bu konudaki Osmanl tazminat isteklerini kabule yanama
ynca, iki tarafn mnasebetleri bir sava havasna girdi ve her iki taraf da birbir
lerine kar askeri hazrlklara baladlar. Tam bu srada, yani ubat 1909 da,
Rusya ie mdahale ederek, iki tarafn tazminat konusunda anlamalarn sa
lad.
Rusyann bu mdahalesi ile, Bulgaristan ile Osmanl Devleti, 19 Nisan 1909
da iki anlama imzaladlar. Bu anlamalardan birincisine gre, Osmanl
Devletinin Bulgaristann bamszln tanmasna karlk, Bulgaristan da
Osmanl Devletine 125 milyon frank tazminat deyecekti. Fakat, bu tazminat,
Osmanl Devletinin, Berlin Antlamas ile Rusyaya demek zorunda olduu fa
kat hl dememi olduu 125 milyon franklk borca karlk tutuldu ve
Bulgaristan Osmanl Devletine hi bir ey demedi. Bu ise, Bulgaristan ile
Rusya arasndaki mnasebetlerin yeni dneminin bir iareti olmaktayd.
Ayastefanostan sonra Rusya, Bulgaristan' ikinci bir defa daha kurtaryordu.
Bulgaristanla yaplan ikinci anlamann konusu ise, Bulgaristan ve Dou
Rumelide kalan Mslman halkn haklar ile Mftlkler ve Vakflar hakknda
dr.
Bu ekilde, II. Merutiyetin iln, Bosna-Hersek ve Bulgaristan gibi iki byk
topran kayb sonucunu da vermi olmaktayd. II. Merutiyetin, Osmanl
mparatorluuna ne getirdii ise, bundan sonraki aklamalarmzn konusu
olacakr.
472
Bayur, ad geen eser. Cilt 1, Ksm 2, s. 115.
473
Larmeroux, ad geen eser, Vol. II, p. 106.
4
'
1
Bayur, ayn eser, p. 116.
628 FAHR ARMAOLU
7. GRDN VEDAI
II. Merutiyet ile beraber ortaya kan nc sorun Girid oldu. Giridin za
ten, 1898 den beri Osmanl Devletiyle pek balants kalmamt. Bu tarihte,
Yunan Veliahd Giride Vali tayin edilmi ve Osmanl askeri de adadan ekil
miti. Bu durum fiil enosis olmakla beraber, ada yine de hukuken Osmanl
Devletinin topra idi.
Her zaman olduu gibi, Bosna-Hersek Osmanl Devleti iin sorun haline ge
lince, Girid rumlar ve Yunanistan da harekete getiler. Avusturya'nn Bosna
Herseki ilhak ettiini iln ettii gn, Girid Meclisi de aday Yunanistana katt
n iln et. Yunanistan da bu kaulmay kabul ettiini bildirdi.
Osmanl Devled ise, Girid Meclisnin kararn protesto etti ve katlmay ta
nmadn bildirdi. stanbulda, Girid konusunda ve Yunanistan aleyhine byk
gsteriler yapld. ttihad ve Terakkinin nde gelen liderlerinden Talt Bey,
Avrupa barn korumak iin, Dou Rumelinin Bulgaristana ve Bosna-
Hersekin de Avusturyaya ilhakna katlanmakla byk fedakrlk yapldn, fa
kat Giridin Yunanistana ilhakn asla kabul edemiyeceklerini sylyordu
475
.
Girid Meclisinin enosis karar zerine Yunanistan, devledere bavurarak,
adann ilhakn tanmalarn istedi. Bu srada Korfu adasnda dinlenmekte olan
imparator II. Wilhem, Yunan Kral ile hanedan yaknl olmasna ramen,
Giridin de kayb ile, Osmanl mparatorluunun yeni bir paralanma aama
sna maruz kalmasn istemiyordu
470
. Dier devleer de Yunanistann isteini
kabul etmediler. Girid konusunun mzakere edilip kesin bir duruma balana
can bildirdiler.
ngiltere, Fransa, Rusya ve talya, 1909 Temmuzunda, Giridde bulunan b
tn askerlerini geri ekme karar aldlar. Zaten bu srada, bu devletlerden her
birinin 250 askeri bulunmaktayd. imdi bunu da tamamen ekiyorlard. Buna
karlk, sadece Suda limannda Osmanl bayra bulunacak ve bu bayra bek
lemek ve ayn zamanda Mslman halk korumak iin, Osmanl Devleti Suda
limannda drt kk sava gemisi bulunduacaku.
Byk devlederin adadan ekilmesi ve Osmanl Devletinin de tek bann
Suda limanndaki bu sembolik varl karsnda, Yunanistann Giridi ilhak et
mesi iin hi bir ciddi ve madd bir engel kalmyordu. Fakat Yunanistanda,
Austos ve Ekim 1909 aylarnda iki defa hkmet darbesi yapld. Az kalsn
Yunan Kral dahi tahun kaybediyordu. Fakat Avrupa devleerinin mdahalesi
bunu nledi.
4/0
Debidour, Vere la Grande Gere, p. 128.
47(5
ayn eser, p. 127.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 629
Yunanistann bu i karklklar, Giridin, Balkan Savalar'na kadar
Osmanl Devletinin egemenliinden tamamen kmasn nledi. Osmanl
Devletinin Balkan Savalarndaki ar yenilgisi, Yunanistana, sadece Giridi de
il, dier bir ok Ege adalarn da ele geirme imknn salayacakr.
YEDNC KISIM
TALYA LE TRABLUSGARP SAVAI, 1911-1912
1878 Berlin Antlamasndan sonra balayan Osmanl Devletinin toprak
kayb, kinci Merutiyetten sonra da orap sk gibi devam etti. Kervana
talya da katld. Gzn dikmi olduu Trablusgarb ele geirme hazrlkla
rna, Bosna-Hersek krizinin yaratu atmosferde balad ve 1911 de harekete geti.
Ne var ki, bu dnem iinde Osmanl Devleti de, artan bir ekilde, kinci
Meruyetin yaratt karklklar iinde alkalanmaktayd.
1. OSMANLI DEVLET'NN DURUMU
31 Mart Olayndan sonra ttihad ve Terakki, bir siyasal par haline gelerek,
hkmet zerindeki etkinliini daha da kuvveendirmekle beraber, yine de ikti-
dar dorudan doruya kendi eline almad. Fakat hkmet zerindeki kontrol ve
gzemine devam etti. Bu durum zerine, Hseyin Hilmi Paa kabinesi 12 Ocak
1910 da istifa etti ve yeni kabineyi Roma Bykelisi olan brahim Hakk Paa
kurdu. Yeni kabineye bu sefer ttihad ve Terakkinin baz yeleri de girdi. Bunlar
arasnda, Talt Bey ileri Bakanlna ve Maliye Hocas Cavit Bey de Maliye
Bakanlna getirildi. Kabinenin dier nemli yeleri arasnda Harbiye Nzr
Mahmut evket Paa ile Dileri Bakan Mithat Paa bulunuyordu.
ttihad ve Terakki, Osmanl mparatorluunun yklmasn nlemek ve
mparatorluu kuvvetlendirmek iin Trk unsuruna dayanma politikasn be
nimsemiti. Yani Trk bir politika izlemekteydi. Bu politika dolaysiyledir ki,
Bosna-Hersekin ilhakndan sonra, buradan g eden Mslmanlar plnl bir
ekilde Makedonyaya yerletirilmeye baland. O kadar ki, Makedonyadaki
Hristiyan unsurlar bir sre sonra ok aznlkta kalacaklard.
ttihad ve Terakkinin bu Trklk politikas, Trkten gayr unsurlar ara
snda tepkilere sebep oldu. Arnavutlukta, Makedonyada ve Yemende ayaklan
malar kt ve bu ayaklanmalar Osmanl Devletini, Balkan Savalarna gelinceye
kadar uratrd.
lkedeki bu huzursuzluun yannda, ttihad ve Terakkinin kendi iinde de
anlamazlklar kt ve blnmeler balad. ttihad ve Terakkiden ayrlan baz
milletvekilleri 1910 ubatnda Ahali Frkasm kurdular
477
. Yine ttihad ve
477
Ahali Frkasmn program ve dier belgeler iin bak.: Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler", Cilt I, s.
242-246. Bu frka 1911 Aralk aynda Hrriyet ve tilf Frkasna katlmtr.
630 FAHR ARMAOLU
Terakkiden ayrlan bir baka grup ise, 1911 Kasmnda Hrriyet ve tilf
Frkasm kurdular
478
. Kurucular arasnda Miralay Sadk Bey, brahim Hakk
Paa, Damat Ferit, Dr. Riza Nur Bey gibi isimler bulunmaktayd. Her iki
Partinin zellii de, ttihad ve Terakkinin karsnda muhalefet unsurlar ola
rak yer almalaryd.
Yme Parti iindeki geimsizlikler sebebiyle, Maliye Nazr Cavit Bey ve Maarif
Nazr Bbnzade smail Hakk Bey 1911 Maysnda hkmetten isfa ettiler.
Osmanl Devleti Trablusgarp Savana bu hava iinde katld.
"2? RUS-TALYAN RACCONG ANLAMASI
talyann Trablusgarp ile ilgisini, 1882 de Fransann Tunusa yerlemesinin
bu devlet zerinde yapm olduu etki ve tepkilere kadar gtrmek gerekir.
Fransann Tunusa yerlemesi, talyay, smrgecilik politikasnda, Almanya-
Avusturya cephesine dayanmaya gtren en nemli sebeplerden biri olmutu.
Ve talya bu ii yaparken de, bu iki kuvvetli Merkez devletin kendisine destek
olacana inanyordu. Hatta bununla da yetinmeyerek, bu konuda ngilterenin
yardmn salamak istemi ve 1887 de Akdeniz Antantlarnn kurulmasnda aktif
bir rol oynama. Keza l ttifakn ilk yenilenmesinde de, yani yine 1887 de,
Balkanlar (yani Arnavutluk), Adriyatik ve Ege Denizinde Osmanl topraklar ze
rindeki emellerini Avusturyaya, Adriyatik ve Ege Denizindeki isteklerini de
Almanyaya kabul ettirmeye muvaffak olmutu.
Fakat btn bu desteklere ramen talya, smrgecilik alannda bir ey elde
edemedi. Akdeniz ve Balkanlardan bir sre iin midini kesince, Dou
Afrikadaki Habeistana dnd. Lkin Habeistan teebbs bir hezimet ol
duu gibi, mttefiklerinden burada da bir yardm ve destek gremedi.
talya'nn bu baarszlklarna karlk, mttefiki Avusturyann,
Balkanlardaki faaliyet ve kazanlar da gnden gne artyordu. Bir halde ki,
l ttifak sanki Avusturyaya alyordu. Kald ki, talyann Avusturyadan da
toprak istekleri vard. Trieste ve Trentino gibi... Ksacas, talya, smrgecilik
konusunda l ttifaka deil, onun dndaki devletlere dayanma gereini
duydu. Bunun iindir ki, Akdenizin birinci derecedeki smrgeci devleti olan
Fransa ile 1900 ve 1902 de yapa anlamalarla, Fransann Fasa yerlemesine
karlk, kendisinin de Trablusgarb almasn Fransaya kabul ettirdi. talyann
ata bu iki adm, kendisini l ttifaktan uzaklatrmaya balayan ilk admlar
oldu. ,
7
478
Hrriyet ve tilf 111 program ve dier belgeler iin bak.: Tunaya, ayn eser, Cilt 1, s. 287-312. Bu
konuda ayrca bak.: Dr. Riza Nur, Hrriyet ve tilf Nasl Dodu, Nasl ld?
631
Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilhak, talya zerinde ok kt bir
etki ve tepki yaratt. Bosna-Herseke yerleen Avusturya imdi Adriyatike egemen
oluyordu. Halbuki gerek l ttifakn yenilemelerinde ve gerek 1887 Akdeniz
Antanarnda talya, Adriyatik konusundaki emellerini Avusturyaya da kabul et
tirmek suretiyle, Avusturyann Adriyatikteki yaylmasn snrlamaya almt.
Kald ki, talya Adriyatiki kendisinin bir Karadenizi olarak da grmekteydi,
ne Adriyatik sebebiyle talya, Avusturyann Balkanlardaki demiryolu politika
sn da ho karlamyor ve bu devletin Balkanlardaki yaylmasn endie ile kar
lyordu. Bosna-Hersekin ilhak, talyada yeni bir rredantizm heyecannn ve
buna bal olarak da Avusturya dmanlnn domasna sebep oldu. Eski
Babakan Fortis, parlmentoda yapt bir konumada, talya iin atma ihti
mali olan bir tek devlet vardr. zlerek sylyorum ki, o da bizim mttefiki
mizdir dedii zaman
479
, Dileri Bakan hari, btn hkmet yeleri ve millet
vekilleri koarak kendisini tebrik etmilerdir
480
.
Avusturyann Bosna-Herseki ilhak, talyay, Fransadan sonra, l
tilfn dier yesi Rusyaya dnmeye evketti. Esasna baklrsa, talya,
Avusturyann Balkanlardaki yaylma abalarna kar iki yola bavurmutur.
Biri, Avusturya zerinde Almanya vastasiyle baskda bulunmak; dieri de
Rusyaya yanaarak, Avusturyann yaylmasn bu devlet vastasiyle frenlemekti.
Tabiatiyle, l ttifakn bir yesi olan talyann bu uvertrlerini Rusya da
honutlukla karlad. Bundan dolaydr ki, Iswolsky, 1908 Eyllnde Buchlauda
Aehrenthal ile Boazlar konusunda anlatktan sonra, ilk urak yeri talya ol
mutu. Rus Dileri Bakan 29 ve 30 Eyll 1908 gnlerinde Desioda talya
Dileri Bakan Tittoni ile grt. Avusturyann Bosna-Herseki ilhak edeceini
Tittoni Iswolskyden renerek can skld. Hatta Viyana nezdinde teebbste
bulunarak ilhak ertelemesini de istedi. Fakat Viyana kulak tkad
481
. Bununla be
raber, bu grmelerde talya kendi karn da korumasn bildi ve Boazlarn
Rus gemilerine almasn desteklemesine karlk, kendisinin de Trablusgarb
ele geirmesine Rusyann kabuln salad. Desioda herhangi bir anlama im
zalanmad. Yalnz, yaynlanan bildiride ve Tittoninin 4 Aralk 1908 gn
Parlmentoda yapu konumada, Rusya ile talya arasnda tam bir gr birlii
olduu belirtiliyordu
482
.
Bylece talya, Trablusgarb konusunda Fransadan sonra Rusyann da des
teini salam olmaktayd. ngiltere, 1882 de Msr igal ettikten sonra 1887
Akdeniz Antantlarn imzaladna gre, iin o taraf da tamam saylrd.
479
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 361.
480
Benedette Croce, Histoire de Italie Contemporaine, 1871-1915, Paris, Payot, 1929, p. 254.
481
Fay, ayn eser, p. 345.
482
ayn eser, p. 345.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
632
FAHR ARMAOLU
Bosna-Hersekin ilhakndan sonra Rusya-Avusturya mnasebetlerinin gergin-
lemesfltalya ile Rusyay birbirlerine daha fazla yaklatrd. Daha nce de be
lirttiimiz gibi, ilhak olay, belki de en az Srbistan ve Rusya kadar talyay da
kzdrmt. te bu atmosfer iinde, Rus ar II. Nikola ile talya Kral III.
Victor-Emmanuel, 1909 Ekiminde, talya Kralnn Torino yaknlarndaki
Racconigi atosunda bulutular. Yanlarnda Dileri Bakanlar Iswolsky ile
Tittoni de vard. Yaplan uzun grmelerde zellikle Balkanlarn durumu ele
alnd. Bu arada 24 Ekim 1909 da da, iki Dileri Bakan arasnda Racconigi
Anlamas denen anlama imzaland. Bu anlama gayet gizli tutulmu ve Rusya,
mttefiki Fransay ancak yl sonra haberdar etmitir. Bununla beraber, g
rmelerin hangi konulan kapsad da genellikle tahmin edilmitir.
Bu anlamaya gre
483
:
( 1) Balkanlarda statkonun korunmasna allacak (statkonun korunam-
yacan kendileri de biliyorlard). Fakat statkonun korunmas mmkn ol
mazsa, Balkan devletlerinin milliyetler ilkesine gre gelimesi salanacakt.
(Yani, Balkan devletlerinin, kendi soydalarnn bulunduu Osmanh topraklarn
ele geirmeleri ngrlmekteydi ki, bu topraklarn Makedonya olduu da ak-
r).
O,
2) Anlamann 4. maddesine gre, Rusya ve talyadan biri, bir nc dev
letle, Avrupa'nn dousu ile ilgili olarak ve mevcut anlamalarn tesine giden
bir anlama yapmaya niyetlenirse, byle bir anlama ancak dier tarafn da ka-
tlmasiyle mmkn olacaktr.
Giolitti, htratnda, bir nc devlet demiyor, dorudan doruya,
Avusturya-Macaristan talya veya Rusyaya zel bir anlama yapmay teklif
ederse demektedir. S.B. Fay dorudan doruya madde metnini verdiine gre,
Giolittinin Avusturya'nn adn zikretmesi, Ruslarla yaplan grmelerden ha
reket etmesinden olsa gerektir.
3) Anlamann 5. maddesine gre de, talya, Rusyann Boazlardaki men
faatlerine ve Rusya da talyann Trablusgarb ve Cyrnaique deki menfaatlerine
hayrhane bir ekilde bakacaklardr.
5. madde metni bu olmakla beraber, Giolitti bu konuda aynen unlar sy
lemektedir: Biz kendi amzdan, Boazlarn almasn veya en azndan tarafsz-
latrlmasn kabul ve bu konuda ibirlii yapmay taahht ettik. Biz bu taah
483
Bu anlama iin bak.: Fay, ayn eser, p. 369-370; Giovanni Giolitti, Mmoires de Ma Vie, Paris,
Plon, 1923, p. 158-159.. Giolittinin bu huratnda baz yanllar vardr. Mesel Racconigi Anlamasnn
tarihini Ekim 1907 olarak vermektedir (p. 157). Bu sebeple olsa gerek, kinci Merutiyetin ilnn ve
buna bal olarak Avusturyann Bosna-Herseki ilhakm da, Racconigiden somaki nemli bir olay diye
zikretmektedir. Buchlau ve Desio grmelerinden ise hi sz etmemektedir.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 633
hd, dier byk devleerin de bu projeye katlmas artiyle aldk. Bizim bu ie
katlmamz uradan kaynaklanmaktayd: Boazlarn almas Rusya iin byk
bir menfaati temsil etmekle beraber, ayn menfaat bizim iin de sz konusuydu.
Buna karlk, Rusya, zaman gelince, talyann Trablusgarptaki ok nemli
haklarn (droits prminents) tanmay taahht ediyordu
484
.
Racconigi grmelerine talya Babakan olarak kalan Giolittinin bu ifa
desinin kaynan, yine Ruslarla yapm olduu zel grmelere balamak ge
rekiyor.
Racconigi grmeleri dolaysiyle, talya ile Rusya arasndaki samimiyet
gzden kamad ve zellikle Almanya, Avusturya ve Osmanl Devleti bu gr
melerden byk kuku duydular. Lkin talya ve Rusya, bu devletlere, mutantan
olduu kadar da yalana dayanan teminatlar vererek, iki devletin sadece
Balkanlarda statkoyu korumaya karar verdiklerini ve Balkan devletlerinin de
bar ve normal gelimelerini istediklerini sylediler
485
. Tabi bu szler,
devletten hi birini tatmin edecek ve pheleri yok edecek ifadeler deildi.
zellikle Avusturya, stanbula, Racconigide Rusya ve talyann Osmanl
Devletinin srundan anlam olabilecekleri uyarsn yapmaktan geri kalmad.
Bununla beraber, Almanya, talyann balar bsbtn koparmasn da n
lemek iin harekete geti. 1909 Hazirannda talya ile Avusturya arasnda
Balkanlar konusunda grmeler balamt. Almanya bu grmeleri hzlan
drmak iin Viyana zerinde baskda bulundu. Daha 1909 Austosunda, Alman
Dileri Bakan Schoen, Avusturyaya, phesiz talya Adriyatii bir mare cla
nsam (kapal deniz) yapmak gibi hayal bir mit iinde yaamaktadr ve bu
amala da Arnavuuk zerindeki emellerini gereklermek istemektedir. Fakat
her eyden nce, talyann Balkan sorunlarnda bir tilf devletiyle anlama
yapmasn nlemek gerekir demiti
486
. Avusturya ise talyaya tviz vermeye ya
namyordu. Lkin imdi, Racconigi bulumasndan ve Rus-talyan yaknlama
sndan sonra, Almanya basksn daha da arttrnca, Avusturya, talya ile uzla
maya yanat ve 19 Aralk 1909 da talya ile Avusturya arasnda gizli bir anlama
meydana geldi. Bu anlamaya gre, taraflardan biri, Balkan sorunlar ile ilgili
olarak, bir nc devletle bir anlama yapacak olursa, bu anlamaya br taraf
da muhakkak katlacakt. kinci olarak, bir nc devlet, Balkanlar blgesi ile,
Osmanl Devletinin Adriyatik ve Ege Denizi kylarnn statkosunu deitirmek
hususunda taraflardan birine bir teklifte bulunursa, teklifi alan taraf bunu der
hal br tarafa da bildirecekti. Nihayet, Avusturya Balkan statkosunu bozmak
zorunda kalrsa, bunun karlnda talyaya da bir tviz verecekti.
484
Mmoires de Ma Vie, p. 158-159.
480
Fay, aym eser, p. 371.
486
Hauser, ad geen eser, Vol. II, p. 116.
634
FAHR ARMAOLU
talya, Rusya ve Avusturya ile bu anlamalar yaparken tam bir iki yzllkle
hareket etmekteydi ve bu yzden de iki anlama birbiriyle tam bir eliki halin
deydi. Bir defa, hem Racconigi ve hem de Avusturya anlamasna gre,
talyann ya Avusturyay Racconigi Anlamasndan veya Rusyay da Avusturya
ile yapaca anlamadan haberdar etmesi gerekirken, bunu yapmad. Ayrca, her
iki anlamaya gre de, Avusturyann Rusya anlamasna veya Rusyann
Avusturya anlamasna katlmas gerekiyordu ve bunu da talya salyacakt.
talya bunu da yapmad. nc olarak, Balkanlar statkosunun bozulmasn
Avusturya anlamasnda kabul ederek kendisi de tviz alrken, Racconigi anla
masnda Balkanlar statkosunun bozulmas halinde Balkan devletlerinin
Makedonyay paylamasn kabul ediyordu
487 488
. Hsl, smrgecilik talyann
gzlerini iyice karartmt. Ne olursa olsun, Akdeniz, Adriyatik ve Egede toprak
ele geirmeye karar vermiti. Bu hususta her trl diplomatik cambazl gze
alm. Avusturya ve Rusyay birbirine kar oynamas bundand.
Racconigi Anlamas, talyay l tilf tarafna daha ok kaydrd ve bu
sebepten de ngilterede de byk memnuniyetle karland. ngiltere Dileri
Mstear Hardinge, Rus igderine yle diyordu: Bu olay (Racconigi) sadece
Rusya, ngiltere ve Fransa iin deil, ondan ok daha fazla, talya iin son de
rece nemlidir... Yakn Douda bir komplikasyon ktnda, talya ya mttefi
kine (Avusturya) sadakatsizlik gsterecek, veya kendi mill karlar aleyhine ha
reket edecektir... Anlalyor ki, gelecekte talya, l ttifaktan fazla, l
tilfa daha yakn duracaktr
188
. Bu tahmin hi yanl kmad.
3. TALYANIN TRABLUSGARBA SALDIRMASI
Racconigi Anlamas ile Trablusgarp zerindeki isteklerini ve tasarlarn
Rusyaya da kabul ettiren talya iin, harekete gemek iin msait zaman yaka
lamaktan baka yapacak i kalmyordu.
talyann Trablusgarb ile ilgilenmesi, esas itibariyle, Habeistan hezimetin
den sonra younlamtr. talya bundan sonra Osman mparatorluu topraklar
ile geni ticar ve ekonomik mnasebetlere giriti. Bu arada Trablusgarbda da
nemli yatrmlar yapu. imdi sra bu faaliyetin meyvalarn toplamaya ve sonu
cunu salamaya gelmiti.
1910 yl bandan itibaren talyan hkmeti ve basn, talyann
Trablusgarb ile yakn ilgisinden sz etmeye balad. talyan Dileri Bakan 1910
ubatnda parlmentoda yapt bir konumada, Kuzey Afrika daki Osmanl il
liyetleri bizim iin Akdeizde denge bakmndan birinci derecede nemlidir
487
Bu konuda bak.: Fay, ad geen eser, p. 370.
488
ayn eser, p. 371.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 635
demekteydi
489
ki, Fransann Tunus, Cezayir ve Fasa ve ngilterenin de Msra
yerlemi olmas karsnda Kuzey Afrika ve Akdenizdeki denge ile talyann
neyi kasdettii aka belliydi. Bunun arkasndan talya, Trablusgarp ile olan
ekonomik balantlarn sz konusu etmeye balad. Yeni talyan Dileri Bakan
San Giuliano Aralk 1910 da basna verdii bir demete ise, Tablusgarpn Trk
kalmasn istediklerini, fakat baka bir devletin buras ile ilgilenmesini kabul
edemiyeceklerini sylemi ve talya ibu vilyetin iletilmesinde Osmanl ser
maye ve emeiyle imtiyazl bir biimde ibirlii yapmak istiyor diyerek
490
so
runa, denge unsurundan sonra bir de ekonomik unsuru katmaktayd. Bu
arada Baco di Romann Trablus (Tripoli) ehrinde ube atn, eitli tal
yan irketlerinin gelmeye baladn ve hatta talyanlarn Trablusgarbdaki ar
keolojik aratrmalarnn arttm ve btn bu gelimelerin Osmanl Devletinde
endie ve honutsuzluk uyandrdn, bu sebeple talyanlara bir takm glkler
kardka da, talyanlarn daha fazla sinirlendiini belirtelim
491
.
Tabi talyann bu resm tutumuna paralel olarak, 1910 ylndan itibaren
talyan basnnn da Osmanl Devletinin Trablusgarbdaki ynetimine kar
kampanya am olduunu da ilve edelim.
talyann bu resm ve gayr resm kampanyas zerine Osmanl Devleti
Almanyadan bir destek salamak istediyse de baarl olamad. Zira 1910 yl
sonunda talya da Almanyaya, Osmanl Devletinden ikyet ederek, Trklerin
Trablusgarbda kendilerine mtemadiyen glk kardklarn sylyordu.
Bunun zerine, Almanya, stanbuldaki elisi Marschalla, araclk yapmas tali
matn verdiinde, Bbli kedisine, sadece talyaya imtiyazl durum tannam-
yacan, btn devletlerle eitlik ilkesinin uygulandn bildirdi
492
. Bu ise
talyay tatmin etmekten ok uzakt. Bunun zerine, Almanya iin zerine daha
fazla gitmedi. Sadece, talyaya bir savan kmasn istemediini, fakat mttefi
kinin karar sebestisine de karmyacan bildirdi. Keza, Avusturya da talyann
Trablusgarb ile ilgili faaliyetlerine bir muhalefette bulunmad. Avusturya iin
nemli olan talyann baka yerlere gitmesiydi.
1911 yl geldiinde, artk talyann Trablusgarbe kar harekete gemesi
iin arar olumaya balam bulunuyordu. Bunlar u ekilde belirtebiliriz:
1) 1911 Martnda talyada Giolitti yeniden babakanla geldi. Yeni kabi
nede San Giuliano Dileri Bakanyd. Giolitti, yeni hkmetin programn par
lmentoya sunarken, nemli konu zerinde durmutu. Bunlardan biri, seim
489
Yusuf Hikmet Bayur, Tk nklb Talihi, Cilt 2, Ksm 1, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1983 (2.
bask), s. 70.
490
Bayur, ayn eser, s. 71-72.
491
Debidour, Vers la Gade Guerc, p. 164.
492
Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 73.
636 FAHR ARMAOLU
kanunu reformu, kincisi sosyal sigortalar ve ncs de Trablusgarb konu
suydu. Fakat bu nc konuyu hkmet programna koymakla beraber,
Giolitti bunu parlmentoya aklamad. Kendisi yle diyor: nc nokta, ilk
frsatta iyi bir sonuca ulatrmak iin kafamda uzun zamandanberi tasarladm,
Libya (Trablusgarb) sorununu zmlemekti. Bunu aklamadm. Zira bu konu
herkese sylenecek bir konu deildi. Bu sebeple gizli tutulmas gerekiyordu
m
.
Ksacas, Giolitti, 1911 Marnda yeniden Babakanla geldiinde Trablusgarba
kar harekete gemeye kararl bulunuyordu.
2) Yine 1911 Marnda Arnavutlukta Katolik Malisorlarn Osmanl yneti
mine kar ayaklanmas balad. Bunda da talyann parma olduu anlal
yordu. Zira, ayaklanmaya Karada byk yardm ve destek veriyordu ve talya
Kral da, Karada Kral Nikolann kaynpederiydi. Malisorlarn ayaklanmas al
aya yakn srd ve Osmanl Devleti, dier yerlerde olduu gibi, yine boyun edi
ve Malisorlara bir takm ayrcalklar vermek suretiyle ayaklanmay sona erdirdi
493 494
.
3) Yine 1911 Martndan itibaren kinci Fas Krizi ortaya kmaya balad. Bu
krizin domas, talyann Trablusgarba kar harekete gemesi iin iyi bir fr
satt. Lkin Babakan Giolitti ile Dileri Bakan San Giuliano arasnda gr ay
rl kt. Aslen SicilyalI olan ve aceleci bir karakter yaps bulunan San
Giuliano, Almanya ile Fransa arasndaki Fas krizi zmlenmeden talyann
Trablusgarb igal etmesini istiyordu. Hatta, paradoksal bir davran olarak,
Berlin ve Viyanaya yazdna gre, talya ile Trkiye arasnda dostluun tesisi ve
l ttifakn Osmanl mparatorluu zerinde ahenkli bir politikasn mm
kn klmak iin, talyann Trablusgarb igal etmesi gerekliydi
495 496
.
Giolitti ise, Agadir krizi zmlendikten sonra talyann harekete geme
sine taraftard. Zira, Agadir sorunu bir Avrupa savama dnebilirdi. Durum
byle iken, bir de talya Trablusgarbe saldracak olursa, Avrupa savann k
masnda talyann hissesi olurdu. Kald ki, bir Avrupa Sava talyay yakndan
ilgilendireceine gre, talya bir de Trablusgarbde bana i amamalyd.
Elleri serbest kalmalyd. Giolitti yle diyordu: Bizim niyetimiz, mmkn oldu
unca Libya harektn izole bir hale getirmek ve bir de bunun Balkanlara yan
smasndan kanmakt
l9l
.
Sonunda Babakann gr galip geldi ve Fas krizinin beklenmesine karar
verildi. Osmanl Devletini kukulandrmamak iin de, Babakan ile Dileri
Bakan btn yaz Roma dnda geirdiler. Bu ise Osmanl Devleti nin tedbir
almakta ihmal gstermesine sebep oldu.
493
Mmoires de Ma Vie, p. 179.
494
Bu ayaklanma iin bak.: Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 35-45.
495
Giolitti, Mmoires de Ma Ve, p. 208.
496
Bu konuda bak.: aym kaynak, p. 208-210.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 637
talyan hkmeti Fas krizinin zmn beklerken, vaktini bo geirmedi.
Trablusgarb harektnn diplomatik hazrlklarn yapmaya alt ve bu konu
daki teebbslerinde de istedii sonucu ald. Yani, devletlerin desteini salad.
talya ilk diplomatik teebbsn Temmuz ve Austos 1911 aylarnda
ngiltere nezdinde yapmtr. Grey, talyann Trablusgarb hakkmdaki ikyetle
rinin yerinde olduunu, eer bar zm yollar sonu vermez de talya men
faatlerini korumak iin harekete gemek zorunda kalrsa, ngilterenin buna
muhalefet etmiyeceini ve sempatik destek vereceini sylemitir. Yalnz Grey,
ngilterenin bu konularda ak kap ilkesini benimsediini ve Fas konusunda
Fransa ile yapt anlamalarda da bu ekonomik ilkeyi kabul ettirdiini de szle
rine ilve etmitir. Yine Babakan Giolittiye gre, Londradaki Osmanl elisi 26
Eyllde, yani talyan saldrsndan bir ka gn nce, Dileri Bakan Greye,
ngilterenin duruma mdahale edip talyaya itidal tavsiyesinde bulunmasn is
tediinde, Grey eliye, bu konunun sadece talya ile Osmanl Devletini ilgilen
dirdiini, talya Trablusgarb igal etse bile ngilterenin mdahaleye hi bir ni
yeti olmadn sylemitir
197
. ngilerenin bu ekildeki tutumunun sebebi,
talyay bsbtn Almanyann kucana atmamak ve hele byle bir mdaha
leye, Almanya ile ibirlii yapmakta olan bir Trkiye iin girimek istememesi
dir
497 498
.
Fransa da talyaya destek vermi ve talyann Trablusgarbdaki haklarnn
gayet mer ve yapaca hareketin de gayet hakl olduunu sylemitir. talyann
Paris elisi Tittoni en son Fransz Dileri Bakan ile 22 Eyllde grtnde,
Fransann 1902 anlamalarna bal olduunu ve talyann, Trablusgarbe m
dahalesi halinde, Fransaya kaytsz artsz gvenebileceini sylemitir
499
.
Rusya ise, esasen Racconigide ve daha ncesinde, talyann Trablusgarb
zerindeki emellerini kabul etmi bulunuyordu. Racconigiyi imza etmi olan
iki dileri bakan Tittoni ile Iswolsky, birincisi talyann, kincisi de Rusyann
Paris elisi olarak grev yapmaktaydlar. Tittoni Austos sonunda konuyu
Iswolskye atnda, Iswolsky, talyann, kendisine nasl uygun geliyorsa yle
hareket edebileceini belirttikten sonra, u vurgulamay yapmt: Bununla be
raber, Osmanl mparatorluu nun paralanmas ve Balkanlara A\rupa devlet
lerinin mdahalesi gibi sorunlar, getirip kucamza brakmayn Rusya, Bosna-
Hersek, Girid, Arnavutluk ve bunun gibi sorunlardan sonra Trablusgarbn kay
bnn, Trk kamu oyunda barda taran damla saylp, Osmanl Devletinin
Balkanlarda bir maceraya atlmasndan korkmaktayd
500
.
497
Giolitti, Mmoires de Ma Vie, p. 216-217.
498
Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 83.
499
Mmoires de Ma Vie, p. 217.
1,00
Giolitti, aym kaynak, p. 218.
638 FAHR ARMAOLU
Avusturya ve Almanya ise ancak Eyll sonunda haberdar edildi. Trablusgarb
harekt balamadan nce, talyann Viyana elisi dAvarna, Aehrenthali du
rumdan haberdar ettiinde, Aehrenthal talyann sebeplerini hakl ve mer
bulmu, fakat, mmkn olduunca olayn Balkanlara yanstlmasndan ka
nlmasn tavsiye etmitir. Trablusgarb saldrs baladnda ise, kendisinin
Bosna-Herseki igalinin Iswolskyyi artmas gibi, Aehrenthal, talyann bu ka
dar abuk harekete gemesini beklemediini sylemi, fakat talyann bir mt
tefiki olarak da Trablusgarb konusunda talyaya hi bir glk karmayacan,
buna karlk talyann da, olayn Akdenizde lokal nitelikte kalmasn ve hele
Balkanlara yansmamasn salayacak tedbirleri almasn istedi. Aehrenthal,
talyan elisine, l ttifakn, Avrupa Trkiyesinin statkosunun korunmasn
ngrdn de harlatyordu
501
.
Almanya'ya gelince: Almanya talyann Trablusgarbe kar harekete ge
mesini nlemeye alt. Berlin, bu i ile stanbuldaki elisi Marschall von
Bieberstein grevlendirdi. Baron Marschall, bir bakma Trk-Alman dostluu
nun kurucusu saylyordu. Dolaysiyle bu dosuu koruma grevi de ona verildi.
Alman elisinin stanbuldaki talyan elisi zerindeki basklar bir sonu ver
medi. Hatta Marschall, talyann Trablusgarbda elde etmek istedii btn
ekonomik imtiyazlar savasz salayaca hakknda teminat verdiyse de, talya
saldr kararndan vazgemedi. Hatta, Alman elisinin, Eylln son gnlerindeki
bu basklar, talyay vakit geirmeksizin harekete gemeye evketti. Almanyann
korkusu, Trablusgarb olaynn, Osmanl mparatorluunun paralanmasna ve
Balkanlarda karklklarn kmasna sebep olmas ihtimaliydi
502
. Bu korkunun
yersiz olmad ertesi yl grld.
Almanya bu teebbslerinin baarszl karsnda, Osmanl Devletie,
talyanlara baz kolaylklar gstererek anlamazlk bahanesini ortadan kaldrma
sn ve bu arada da Trablusgarba, fazla grlt karmadan kuvvet gnderme
sini tavsiye etti
503
.
phesiz, Osmanl Devleti talyann Trablusgarb konusundaki faaliyetlerin
den kukulanmam deildi. Fakat talyann saldrsna da ihtimal vermemitir.
Devletler nezdinde yapt uyarma ve teebbslere ise, Almanyann dnda he
men hepsi kulak ukadlar
504
.
Agadir Krizi dediimiz Fransz-Alman kincisi Fas krizi 4 Kasm 1911 de bir
anlama ile sona erdi. Fakat Eyll sonunda Fansz-Alman anlamas artk ortaya
km bulunuyordu ve hatta bu konuda kesin haberi talyaya da Fransa verdi.
501
Giolitti, ayn kaynak, p. 219.
502
ayn kaynak, p. 220-221.
503
Bayur ayn eser, s. 87.
o0 1
Bu konuda bak.: Bayur, ayn eser, s. 86-87.
639
Bu durumda talya, artk vakit geirmeksizin harekete gemeye karar verdi ve 29
Eyll 1911 gn Osmanl Devletine verdii 24 saat sreli bir ltimatomda
30
,
Trablusgarb ve Bingazinin (Cyrenaica), Kuzey Afrikann dier yerlerine oranla
(yani Fransz ve ngiliz smrgeleri olan Tunus, Cezayir ve Fas ile Msr kasdeli-
vordu) uygarlktan uzak brakldn, burann kemeke iinde bulunduunu,
Osmanl subay ve memurlarnn talyanlara olduu kadar dier btn yabanc
lara da kt muamele yaptklarn, btn bavurulara ramen Osmanl
Devletinin duruma bir are bulamadn, bu sebepten de talyann
Trablusgarp ve Bingaziyi askeri igal altna almaya karar verdiini bildirerek,
mukavemet edilmemesi hususunda Osmanl Devletinin Trablusgaba emir
vermesi isteniyordu.
Osmanl Devleti ayn gn, yani yine 29 Eyll 1911 gn verdii cevapta,
talyan iddialarn reddederek, talyann Trablusgarbdeki btn ekonomik fa-
aliyederine izin verildiini, asayisizliin ise sz konusu olamyacam, Osmanl
Devletinin talya ile iyi mnasebeere daima nem verdiini syledikten sonra,
Osmanl Devletinin toprak btnln ihll etmeksizin, yine de talya ile g
rmelere hazr olduunu, fakat Trablusgarb ve Bingaziye talyann istedii
emri veremiyeceini bildirdi
306
.
talyann btn syledikleri ve iddialar bahaneden ibaretti. talyan nota
snda, Kuzey Afrikann dier yerlerine oranla Trablusgarb ve Bingazinin geri
brakldnn sylenmesi, esasnda talyann asl amacnn ne olduunu ak
lamaktayd. talya, ngiltere ve Fransa, Kuzey Afrikann dier yerine yerleti;
bana da Trablusgarb kald, ben de orasna alacam diyordu.
Bundan dolaydr ki, talya, Osmanl Devletinin cevabn alr almaz, yine 29
Eyll 1911 gn Osmanl Devletine sava iln etti. Gereke de, Osmanl
Devletinin mucib-i honud, yani talyay tatmin edecek cevap vermemi ol
masyd
307
.
Osmanl Devle savaa ok kt arar altnda girdi. Bir defa, talyann, bir
askeri harekta bavuracana ihtimal verilmediinden, Trablusgarbde yeterli
asker hazrlk yaplmamt. 1896 da Aduada Habelerden adamakll dayak
yemi olan talyan ordusuna nem verilmemesi, Arnavutluk, Makedonya ve baz
Arap vilyetlerindeki arkas kesilmeyen ayaklanmalar bastrmak iin oralara pek
ok asker yollamak gerei bu duruma sebep olmutur. Hatta savatan bir ka ay
nce bile oradan da biraz asker alnp baka yerlere gnderilmi. Sava bala
d zaman oradaki asker says yalnzca bir-ka bindi
308
.
;,0
ltimatomun Trke tercme metni: Bayur, ayn eser, s. 93-95.
306
Cevab notann metni: ayn eser, s. 95-97.
;

07
talyann sava ilm notasnn metni: Bayur, ayn eser, s. 97-98
308
Bayur, ayn eser s. 99.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
640 FAHR ARMAOLU
Sava balaynca yeni kuvvetler gndermek de mmkn olmad. nk
Italyan donanmas Ege Denizine hkimdi. Kara yolu ile de malzeme ve asker
gnderilemedi. Zira, talyaya glk karp da onun l ttifak ile balarn
daha da kuvveendirmek istemeyen ngiltere, Osmanl Devletinin mlkiyetin
deki Msr topraklarnn tarafszln iln etd. Yani ngiltere, Osmanl Devletine,
yine kendi toprandan geit vermiyordu. Bu suretle karayolu da kapanmt.
Esasen, bu srada btn Avrupa devleeri de, talyan saldrs karsnda taraf
szlklarn iln etmilerdi. Dolaysiyle, Trablusgarbe, ancak Tunustan ve
Msrdan kaak ve gizli olarak bir miktar silh ve malzeme gnderilebildi.
Bunun sonucu olarak da, orada kurulabilen direnme gc, bu miktardaki Trk
askeri ile yerli halka dayand. Sunus'ler bunlarn banda geliyordu.
talya savaa balarken ii ksa srede sonulandracan sanmt. Halbuki
hi yle olmad. Kuvvetli donanmasna ve kylara kard binlerce askere ra
men, kylardan anak bir-ka kilometre ieri girebildi ve orada kald. Ekim ay
iinde Trablus (Tripoli), Tobruk, Derne ve Bingazi gibi ky ehirlerini drd-
lerse de, lkenin i ksmlarna giremediler. Trk kuvveeri de, hem az sayda ve
hem de gerekli silhlara sahip bulunmad iin, talyanlar kylardan skp
atamad.
Fakat Osmanl Devleti'nin bu g durumuna ramen, talya da pek bir ey
yapamad. Savan uzayacan anlaynca, Osmanl Devleti zerinde bir takm
bask yollarna bavurdu.
Bu yollarn birincisi, talya Kral'nn 5 Kasm 1911 tarihli bir deklrasyonu
ile, Trablus ve Bingazi vilyetlerinin talya Krall'na katlm olduu iln edildi.
lgintir, deklrasyonda, stn talyan kuvvetlerinin pepee baarlarnn
Trkiye'nin direnmesini etkisiz kld belirliyordu. Dolaysile, Osmanl Devleti
bara ve anlamaya davet edilmekteydi, Osmanl Devle bu "ilhak" keyfiyetini
protesto etti ve bu ilhakn milletleraras hukuka aykr olduunu bildirdi.
talya'nn ikinci bask teebbs, byk devleerin aracln istemesi oldu.
Bu devletler, zaten talyan'n Trablusgarb macarasn desteklemilerdi. Byk
devleerin tebbs, 1911 Kasmndan 1912 Nisanna kadar srd
50I
. Osmanl
Devleti'nin bu araclk teebbslerine cevab ise, talya'nn, Trablusgarb' ilhak
tan vazgetiini bildirmesi ve bu topraklardaki askerini geri ekmesi gerektii
ekilde olunca, bundan da talya sonu alamad.
Bu ikinci teebbssden de bir sonu alamayan talya, nc bir bask yo
luna bavurdu. 18 nisan 1912 gn talyan donanmas anakkale Boaz'n zor
layp, hesapa Marmara'ya veya stanbul'a ynelmek istedi. Fakat Osmanl
Devleti anakkale Baaz'mn giriini torpille kapatnca, talyan donanmas
09
o09
Bu konuda bak.: Bayur ad geen eser,Cilt 2, Ksm 1, s. 119-127.
19. YZYIL SIYASI TARH 1789-1914 641
Boaz'dan ieri girmeye cesaret edemedi. Fakat talya'nn Boazlan zorlamas,
Boazlar sorununda yeni bir gelimeye sebep oldu. Buna biraz aada deine
ceiz.
talya, Boazlar'da da bir ey yapamaynca, Osmanl Devle zerindeki dr
dnc teebbsne bavurdu. 1912 ylnn Nisan ve Mays aylarnda Oniki Aday
igal etti. Bu igal srasnda, adalarn Rum halk talyan donanmasna ok yar
dm etmitir. talyanlarn kendilerini kurtaracaklarn sanmlar, fakat biraz
sonra aldandklarn anlayacaklardr
510
.
Osmanl Devleti'nin, Oniki Ada'nn talya tarafndan igaline verdii cevap,
stanbul ve Osmanl mparatorluundaki btn talyanlarn snr-d edilmele
rine karar vermesi oldu. O srada stanbul'da 20 bin kadar ve Osmanl Devleti
snrlar iinde de 50 bin kadar talyan vard
511
.
Fakat Oniki Ada'nn talya tarafndan igali, Avusturya'nn tepkisine sebep
oldu. Zira, l ttifak'n yenilenmeleri srasnda yaplan anlamalara gre,
Osmanl Devleti'nin Ege'deki statkosu, anak mttefikin ortak anlamas ile
deitirilebilecekti. Halbuki, talya Oniki Ada'y igal ederken mttefiki
Avusturya'y haberdar etmemiti. Bundan dolay talya, Oniki Ada'nn igalinin
devaml olmayp, geici bir igal alduunu bildirdi. Bu konuda talya ile
Avusturya arasnda en tarmalar oldu
512
.
Grlyor ki, talya tam bir bocalama iersindeydi. Hangi yola bavuraca
n armt. Fakat, buna karlk, Osmanl Devleti'nin i durumu da parlak
deildi. Hkmet, ierde ve darda g ardar iinde bulunuyordu.
erde i politika durumu karmakrkt. ttihad ve Terakki Partisi gnden
gne prestijini kaybetmekteydi. Trablusgarb Sava hkmeti hazrlksz yakala
mt. Bosna-Hersekin arkasndan imdi Trablusgarb da elden gidiyordu.
Bundan dolay muhalefet ttihad ve Terakki'ye kar youn bir kampanya a
mt. Sava dolaysile uygulanan skynetim de, ttihad ve Terakki'nin prestijini
sarst. Bu Parti'nin, lkeyi felkete srkleyecei inanc btn lkeye yayld.
Muhalefet gnden gne glenmekteydi. ttihad ve Terakki'den istifalar gn ge
tike artyordu. 1911 Kasmnda Hrriyet ve tilf Partisi kurulmutu.Bu Parti
ok eitli unsurlardan meydana geliyordu. Osmanl Devleti'nde ayrlmak iste
yen Histiyanlar, Arnavutlar ve Araplar bu partiye katldklar gibi, ttihad ve
Terakki'ye muhalif subaylar ve gericiler de bu partiye girmilerdi. Parti'nin prog
ramnda Merutiyet'i kuvvedendirmek ve adem-i merkeziyet sistemini uygulayarak
eitli unsurlar arasndaki birlik ve beraberlii salamak esaslar yer almt.
al
Bayur, ayn eser, s. 127.
1,11
Giolitti, Mmoires... p. 253-254.
a12
Bu tartmalar iin bak. : ayn kaynak,p. 252-253.
642 FAHR ARMAOLU
Muhalefetin kuvvetlendiini ve daha da rgtl bir duruma geldiini gren
ttihad ve Terakki, yeni bir bir seime giderek, Meclis'teki durumunu bir ka yl
iin daha kuvvetlendirmeye karar vardi. Seimler 1912 Marnda yapld. Fakat
ttihat ve Terakki'nin polis ve jandarma kuvvetlerini kullanmas, trl seim hi
lelerine bavurulmas, bir ok yerlerde karklk, kavga ve grltnn kmasna
sebep oldu. Sonunda seimi kazand; fakat itibar da arnk adamakll erimiti.
Partiler arasndaki bu mcadelerden baka, iin bir dier kt taraf da, si
yasetin Ordu'ya iyice bulam olmasyd. Bir ok subay particilik yoluyla kar
salamaya balamt. Bu ise dier subaylar arasnda tepki uyandrd. Baka bir
deyile, ttihat ve Terakkiye muhalefet Ordu iinde de younlamaya balad.
Bir ksm subaylar ttihat ve Terakki'yi ykmak, lkeyi kmazdan kurtarmak iin.
Kurmay Binba Gelibolulu Kemal Bey'in teebbs ile, Halaskar Zabtan
Grubu'nu kurdular. "Kurtarc Subaylar" grubuna "Kurtarclar" (Halaskran) da
denilmitir. Grubun kurulu tarihinin Mays veya Haziran 1912 olduu tahmin
edilmektedir
513
. Grup, geni bir rgtlenmeye sahip olmad gibi, yeleri tutuk
lanm, bir ou Balkan savalarna kalm ve 1913 yl iinde grup dalmtur.
Harbiye Vekili, bu gelimeler karsnda, politikann Ordu'ya bulamasn
nlemek iin aba harcam ise de, baarl olaynca 1912 Temmuzunda gre
vinden istifa etti. Birka gn sonra da Sait Paa kabinesi istifa etti. Yeni kabineyi,
1877-1878 savanda Kafkas Ordular Bakomutanln yapm olan Gazi Ahmet
Muhtar Paa kurdu. Ahmet Muhtar Paa, iktidarda kald srece ttihad ve
Terakki'nin hkmet zerinde etkinlik kurmasna kesin olarak engel oldu.
Kabinede Harbiye Vekili olan Nzm Paa ise, ttihad ve Terakki'nin muhalifle-
rindendi. Yeni kabinenin Hariciye Vekili (Dileri Bakan) Gabriel
Noradounglian Efendi idi. Bu kabinede eski Sadrazam bulunduundan, ka
bineye "Byk Kabine" ad verilmitir. Osmanl Devleti Balkan savana bu ka
bine ile girmitir.
Osmanl Devleti ierde bu karklklar geirirken, d mnsebetleri de iyi
deildi. Trablusgarp Sava'n frsat bilen Rusya, 1911 yl sonunda Boazlar a-
rmak iin teebbste bulundu. Bulunla da yetinmeyerek , Balkan devletlerini
Osmanl Devleti aleyhine kkrtmaya balad. Balkanlar yine kar. Arnavutlarn
ve Araplarn bamszlk faaliyetleri gnden gne artmaktayd. 1912 yaznda
Balkanlarda Osmanl Devleti aleyhine belirgin bir faaliyet gze arpyordu.
Balkanllar, Trablusgarp savann yaratt frsat karmak niyetinde grnm
yorlard. Balkanlar'daki bu kaynamalar, Almanya'y endielendirdi. Osmanl
Devletine, bir an nce talya ile bar yapmasn tavsiye etti.
:

13
Bu Grup hakknda daha fazla bilgi ve belgeler iin bak.: Tunaya, Tkiyede Siyas Partiler, Cilt I,
s. 313-350; ayrca bak. : Bayur Trk nklb Tarihi, Cilt 2, Ksm 1, s. 248-261.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 643
Osmanl devleti ile talya arasnda bar, 18 Ekim 1912 de, svire'de Ochy
(Ui) de imzaland. Ouchy bar, bir esas bar antlamas ile, baz gizli ekler
den meydana gelmekteydi
514
. Bu bar garip bir bar olmutur. talya,
Trablusgarp zerindeki egemenliini tesis etmek iin 25 ubat 1912 de bir ka
nun yaynlamt. Osmanl Devleti bu kanunu aka kabul etmeyip, bir fermanla
Trablusgarp halkna zerklik veriyordu. Fakat, esas anlamada, Osmanl Devleti,
Trablusgarp topraklarndaki kuvvetlerini geri ekmeyi kabul ettii iin, bu zerk
lik bir hkm ifade etmeyip, bu topraklar fiilen talya'nn eline geiyor ve tabi o
da 25 ubat 1912 kanunu ile bu topraklar egemenlii altna alyordu . Gya
Osmanl Devleti Trablusgarb' terketmemi olmaktayd.
Bar Antlamas 12 Ada konusunda da garip bir tutum almtr.
Antlama'nn 2. maddesine gre, talya Oniki Ada'daki kuvvetlerini geri ekme}!,
yani bu adalar boaltmay kabul ediyordu. Fakat bu boaltma ii, ancak,
Trablusgarp topraklarndaki btn Osmanl kuvvetlerinin geri ekilmesinden
sonra gerekletirilecekti. Her ikisi de hemen olmad. Zira, Ouchy bar imza
landnda, Karada 13 Ekimde, Bulgaristan ve Srbistan da 17 Ekim'de Osmanl
Devlctine sava iln etmi bulunuyorlard. Yunanistan ise 19 Ekim 1912 de sava
iln edecektir. Bu durumda Osmanl Devleti, esasen Yunanistan'n da gz dikmi
olduu 12 Ada'nn geici olarak talya'nn elinde kalmasn kabul etti. Yani sa
vatan sonra Osmanl Devleti, 12 Aday, tekrar sahiplenecekti. Ne var ki, 12 Ada
Lozan Bar ile kesin olarak talya'ya terkedildi ve talya da, ubat 1947 deki
Paris Bar ile 12 Ada'y Yunanistan'a vermek zorunda kald.
Bylece Ouchy bar ile talya, sadece Trablusgarb' deil, ayn zamanda 12
Ada'}i da ele geirmi ve Anadolu kylarnn dibine gelmi oluyordu.
Andama'nn 8. maddesine gre de, Osmanl Devleti kapitlsyonlar ilga
edeceinden talya bu hususta , dier devletler nezdinde, Osmanl Devleti'ne
yardmc olacakt.
Osmanl Devleti bir sava bitirdii bir srada yeni bir savaa balam bulu
nuyordu. 1912-1913 Balkan Sava'nn ba aktr Rusya'dr. Rusya Osmanl
Devleti'nin Trablusgarp Sava ile megul bulunduu srada, bir yandan
Balkanlar Osmanl Devletine kar rgtlerken, te yandan da yine frsattan isti
fade Boazlar kendi gemilerine atrmak ve bu konuda Osmanl Devletile an
lamak iin teebbse geti.
4. RUSYA'NIN BOAZLARI ATIRMA TEEBBS
Trablusgarb savann kmasndan iki hafta sonra, frsattan yararlanmak is
teyen Rusya'nn, Boazlar' atrmak iin yapm olduu teebbs, Osmanl
'*
1
Esas ban antlamasnn metni: Erim, ad geen eser, Cilt 1, s. 451-455; gizli ek belgeler iin bak.
: Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 437-440.
644 FAHR ARMAOGLU
Devleti iin ok daha korkutucu oldu. unu da belirtelim ki, bu teebbs,
Boazlar konusu ile zellikle uraan eski Dileri Bakan ve o srada Rusya'nn,
Paris bykelisi olan Isvvolsky'nin eseridir.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Iswolsky, 1907 Ingiliz-Rus anlamasnn m
zakereleri srasnda, 1908 Eyllnde Buchlau'da ve hatta 1908 Haziranndaki
Reval grmelerinde, Boazlar'n Rus sava gemilerine almas iini ele alm,
fakat bir baar elde edememiti, Nihayet, 1909 Ekiminde talya ile Rusya ara
snda imzalanan Racconigi anlamasnda, Isvvolsky, Boazlarn Rus sava gemi
lerine almas konusunu hi deilse talya'ya kabul ettirmi bulunuyordu.
Rusya'nn Paris elisi olan Iswolsky, Racconigi anlamasn kendisile bera
ber imzalan olan ve talya'nn Paris elisi bulunan Tittoni'den, Eyll 1911 de,
Fransann Almanya ile anlamak zere olduunu ve Fransa'nn da Fas'a yerle
mesi karsnda, talya'nn da Trablusgarb'da harekete geeceini renince, o
da Racconigi pazarlnn Rusya'ya ait ksmn elde etmeye karar verdi. O srada,
Iswolskyden sonra 1910 yl Eyllnde Dileri Bakanlna getirilen Sazanov,
hasta ve svire'de tedavide olduundan, yerine Neratov veklet etmekteydi.
Isvvolsky, 26 Eyll 1911 de Neratov'a yazd bir mektupta, talya'nn
Trablusgarb' ele geirmek iin harekete geeceini, Trkiye'nin bu savala daha
da zayflyacan, talya'nn bu hareketinin Almanya ve l ttifak iin skmalar
yaratacan belirttikten sonra, "yaklamakta olan bu gelimelerden, karlarmz
iin mmkn olan en byk avantajlar salamamz zaman gelmitir" dedi
5la
.
Isvvolsky, talya'nn Paris elisi Tittoni ile de grerek, Racconigi anlama
sn hatrlattnda, Titoni derhal olumlu cevap verdii gibi, bu konuda
Isvvolsky'ye yazl garanti salyacan da vaaddeti.
51
'
5
Bunun zerine Neratov, 2 Ekim 1911 de, stanbul elisi arikofa (Clarykov)
verdii talimatta, Osmanl Devletinin Karadeniz blgesindeki topraklarnda de
miryolu inas iin Rus sermayedarlarna yetki veren 1900 Anlamas ile, "havay
msait bulursa", Boazlarn Rus sava gemilerine almas hususunda bir an
lama konusunda, Osmanl Sadrazam ile "zel" grmeler yapmasn istedi.
517
Burada unuda belirtelim ki, II. Wilhelm ile birlikte Almanya'nn Osmanl
Devleti ile yakn mnasebetler kurmas, ttilf Devletleri'ni endielendirdii gibi,
Almanya'nn gerekletirmek istedii Berlin-Boazii-Badat demiryolu projesi
de, hem Rusya'nn ve hem de ngiltere'nin tepkilerine sebep oldu. Rusya,
Almanya'nn Dou Anadolu'ya girmesinden, ngiltere ise, Almanya'nn Basra
O3
Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale Tome I, p, p. 376,
1116
Fay, ayn eser, Tome I, p. 377.
ol
'Andr N. Mandelstam, La Politique Russe d'Accs la Mditerrane au XX
e
Sicle, Paris,
Receuil Sirey, Acadmie de Droit Internatinonal, Recuil des Cours, 1934/1, p. 692-693.
645
Krfezine sarkmasndan hi holanmad
518
. Rusya, Osmanl Devletiyle 1900
Martnda yapt bir anlama ile
519
,aynen Batl devletlerin in'de yapuklar gibi,
Ereli-Ankara-Kayseri-Sivas-Harput-Diyarbakr-Van izgisinin Dousundaki
Anadolu topraklarnda demiryolu yapma imtiyazn ald. Bunun zerine,
Almanya da 5 Nisan 1903 tarihli bir szlemeyle, Badat demiryolu imtiyazn
almtr
520
. imdi Rusya, gya esas itibarile bu demiryolu imtiyaz konusunda ha
rekete gemi gibi grnp, havay msait bulduunda, esas konu olan Boazlar
iini gerekletirmek iin harekete gemek istiyordu.
arikov, 1909 Temmuzu sonunda stanbul'a eli olarak gelmiti. Geldii
gnden itibaren ttihad ve Terakki'nin etkin kiileri ile yaknlk kurmaya alm
ve bu konuda kendisine, aslen yahudi olan, elilik batercman Mandelstam
yardmc olmutu. Mesel Cavid Bey ile yakn mnasebet kurmu ve onun vasta-
sile de Tanin gazetesi bayazar Hseyin Cahit Bey ile dostluk kurup onu ,
"Rusya ile Trkiye arasnda iyi komuluk mnasebetleri kurulmas gerektii g
r" ne kazanmaya muvaffak olmutu
521
. Keza bu arada, Hariciye Nzr Rifat
Paa'ya da yaklamay baarmt. Rifat Paa'nn kars, Rus generali
Riesenkamp'n kzyd. Bu sebeple, arkov'un ei Rifat Paa'nn ei ile yakn
dost oldu. Ayrca, Rus ataemiliteri von Holmsen'in kars ile Rifat Paa'nn ei
de yakn dosttular. Bu dostluk Rifat Paa'nn Atina elisi bulunduu zamandan
balamt
522
. Btn bu dostluk ve yaknlklarla arikov, Boazlar sorununun
zmn kolaylatrmak istiyordu. nk, arikov'a gre, Boazlar'n Rusyaya
almasnda, nce Trkiye ile anlamal ve ngiltere ve Fransa bir olupbitti kar
snda braklmalyd
523
.
Bundan dolay Neratov'un 2 Ekim 1911 talimat geldiinde arikov ok
memnun oldu. Verilen talimatta, elinin Sadrazam ile tamamen gayr-resm ve
zel olarak konumak suretile, Boazlar'n Rus sava gemilerinin geiine al
masn salayacak bir forml bulmas isteniyordu. Buna karlk, Rusya da, 1900
anlamas ile kendisine tannan Karadeniz kylarnda demiryolu yapmak hak
kndan vazgeecekti. Osmanl Devletile yaplacak anlama konusunda Neratov
ile arikov arasnda baz gr ayrlklar kt ve arikov anlama tasarsna
kendisine gre baz ilveler yapmaktan geri kalmad.
"
18
Bu konuda bak. : Dr. Bekir Stk Baykal, Das Bagdad Baln Problem, 1890-1903, Freiburg,
Rudolph Goldschlag, 1935 Dr. Reinhard Hubert, Die Bagdadbahn, Berlin Junker und Dmhaupt
Verlag, 1943; Earl Edward Mead, Badat Demiryolu Sava, (eviren : Kasm Yargc), stanbul Milliyet
Yaynlan, 1972; Emile Aubl, Bagdad, Son Chemin de Fer, Son Importance, Son Avenir, Paris, 1917.

19
Bak. : Bayur, ad geen eser, Cilt I, Ksm I, s. 148 .

20
46 maddelik anlama metni : Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics,
Vol. I, p. 496-506 .
021
Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 158 .
322
ami eser, s. 159-160.
523
ayra eser, s. 160.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
646 FAHR ARMAOLU
arikov, anlama tasarsn kesin hale getirdikten sonra, 12 Ekim 1911 gn
Sadrazam Sait Paa'y ziyaret ile, konuyu at ve yine "gayr resm olarak"
Sadrazam'a 6 maddelik bir anlama tasars verdi
52 4
. arikov, grmelerin ta
mamen zel ve gizli kalmasn Sadrazam'dan istedii gibi, bir de yalan syliye-
rek, Rusya'nn bu teebbsnden ngiltere ve Fransa'nn da haberi olduunu ve
Boazlarn Rusya'ya almasna muvafakat edecekleri izlenimini veren szler de
syledi
525
. arikov yalanlarn daha da ileri gtrerek, teebbsnden Fransz el
isi Maurice Bompard' haberdar ettiinde, Fransz elisi, "Sait Paa ne dedi?"
diye sormu ve arikov da "ok honut oldu" demitir
526
.
Anlamann 1., 2. ve 3. maddeleri ile, Rusya, Dou Anadolu ve Karadeniz
kylarnda demiryolu imtiyaz konusunda baz tvizler veriyor ve baz haklarn
dan vazgeiyordu. 5. maddeye gre de, Rusya, Balkan devletleri ile Osmanl
Devleti arasnda, statko esas zerinden, dostluk mnasebetlerinin kurulmas
iin araclk yapacakt. 6. maddeye gre de, Rusya kapitlsyonlarn "ele
alnmasn" ("aborder") kabul ediyordu..
Anlama tasarsnn, btn yk 4. maddede toplanm bulunmaktayd. Bu
gre: 1) Rusya, Boazlarn o gnk rejiminin devam iin, Osmanl Devleti'ne
etkin yardm yapacakt ve Boazlara ve bitiik blgelere, yabanc silhl kuvvetler
tarafndan bir tehdit yneltildiinde de, ayn yadm bu blgelere de temil ede
cektir. 2) Bu maddenin yrtlmesini kolaylarmak iin, Osmanl Devleti, gerek
bar ve gerek sava zamannda, Rus sava gemilerinin Boazlardan gemelerine,
bunlarn, ayrca bir anlama olmadka Boazlar'da durmamalar art ile, kar
koymayacaktr. 3) 13 Mart 1871 tarihli Londra Szlemesinin bu yeni yorumu
nun uygulanmas, szlemeyi imza etmi olan devletlerin tasvibine sunulacaktr.
4. Maddenin 3. paragraf tamamen arikov'un, Osmanl Devleti'ni ket-
memek iin kendisinin koyduu bir husustu. Neratov'un talimatnda ise
Osmanl Devled raz olduktan sonra, dier devletlere bunu kabul ettirme iini
Rusya'nn kendisinin yrtecei sylenmiti.
Grlyor ki, tasarnn 4. maddesi, 1833 Hnkr skelesi anamasn hatr
latmaktan baka, ondan ok daha ileri gidiyordu. Bir defa, Hnkr skelesi
Antlamas'nda Osmanl Devleti'nin bir saldrya uramas, yani bir sava hali
ngrlmt. kincisi, Rusya'nn savaa girmesi halinde, Osmanl Devleti
Boazlar, dier devletlerin sava gemilerine "sed idecek", yani kapatacakt.
cs, bu tasar, hem bar zamann ngryor ve hem de Boazlar Rus
1,21
Anlama tasarsnn tam metni : Mandelstam, ad geen inceleme, p. 694; Trke tercme
metin : Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 162-164; ayn zamanda bak.: Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 136-
139-
:,2;
Kurat, ayn eser, s. 161; Bayur, ayn eser. s. 140 .
:>2tl
Bayur, ayn eser, s. 140 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 647
sava gemilerine ayordu. Yani Boazlarn almas, sadece sava zamanna ait
olmayacakt. Drdnc ve sonuncu nokta ise, Boazlar'm Rusya tarafndan bir
saldrya kar savunulmas, sadece bizatihi anakkale ve stanbul Boazlar'na
mnhasr olarak kalmyor, ayn zamanda, "bitiik toraklar" ("teritoires adja-
cents") da kapsyordu. Bu topraklarn nereleri olduunu Rusya sylemiyordu.
Fakat anlalan udur ki, Rusya, sadece Boazlar'dan gemi geirmeyi deil, deil
fakat durumu uygun bulduunda toprak dahi elde etmei, yani stanbul'a
anakkale'ye, Kocaeli ve Gelibolu yarmadalarna da yerlemei tasarlamak
tayd
327
. Nitekim, Neratov, 5 Ekim 1911 de Paris elisi Iswolsky'ye gnderdii ya
zda, Rusya'nn Fas iinde Fransaya yapaca yardma karlk, Fransa'nn da,
Rusya'nn Boazlar ve biik topraklar zerindeki tasarlarnn gereklemesine
kar koymamasn istemekteydi
528
Yani Rusya'nn bu topraklar igal etmesine,
Fransann muhalefet etmemesini istiyordu. Yani nereden baklrsa baklsn 4.
maddenin nitelii Osmanl Devleti'ni ar'n bir "vasali" haline getirecekti
32
';'
Karadeniz ile Marmara, birer kocaman Rus havuzu haline geleceklerdi
530
.
Sadrazam Sait Paa, arikovun sylediklerinden ve tasar metninden, tehli
keyi aka grmt. Fakat bir ey sylemeyip, ii oyalama yoluna gitti. Fakat
arikovun btn ricalarna ramen, Hariciye Nzn Asm Beyi de durumdan
haberdar etti. arikov, elilik batercman Mandelstam Sadrazama gnderip,
Sadrazamdan, teklifine cevap istediyse de, Sadrazam yine oral olmad
531
.
arikov, 12 Ekimde Sadrazamda grtkten sonra, Rusya, dier devletleri
de iin iine ekmek ve daha dorusu destek salamak amac ile, diplomatik te
ebbslere giriti. Devletlerin tutumu, genel olarak, u izgilerle tablolat:
Fransa: Daha nce de deindiimiz gibi, arikov, Sadrazam Sait Paa ile g
rmesinden sonra, Fransann stanbul elisi Maurice Bomparda teebbsn
den sz etmi,fakat Sadrazama sunduu anlama tasars metnini gsterme
miti. Fakat Bompardn olay Parise bildirmesi zerine Fransz hkmeti Rusya
nezdinde, tbir cizse, sorgulamaya balad. Zaten, Petersburgun talimat ile
Isvvolsky de Fransz hkmeti nezdinde demarlarna balamt. Fakat Fransz
hkmeti son derece tellanmt
332
. Fransann ilk cevab veya tepkisi, 1908 an
lamasna uygun olarak, Rusyann bu teebbsne muhalefet etmemekle bera
ber, topu ngiltereye atmak oldu. Fransann bu, kararl olmaktan uzak tutumu,
Fransa ile Rusya arasndaki tartmalarn uzamasna sebep oldu. Isvvolsky,
Fransann bu tutumunu, Fransz Dileri Bakan Justin de Selvesin cehaletine
:l27
Bak: Mandelstam, ad geen inceleme, p. 694-695.

28
Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 134.
o2!1
Mandelstam, ayn inceleme, p. 696; Bayur, s. 134.
n3
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 377.
331
Bayur, aym eser, s. 139.
532
Fav, aym eser, p. 378.
648 FAHR ARMAOLU
balamakla beraber, Fransa, bir yandan, mttefiki Rusyay Balkanlarda yeni
maceralara srkleyebilecek vaadlerin esiri olmaktan, ve dier yandan da
Kanaln (Man Denizi) te yakasndaki dostunun houna gitmeyecek bir ey
yapmaktan kanmak istemekteydi
533
. Nitekim Fransa Dileri Bakan De Selves,
Edward Greye danunda, ngilterenin, Boazlar ve bitiik blgeleri konu
sunda statkonun korunmas hususunda Rusyann verdii garantileri hi bir
ekilde kabul etmiyecei cevabn alnca
534
, 4 Ocak 1912 de, yani arikov teeb
bsnn Rusya tarafndan geri alnmasndan haftalar sonra, Fransa, Rusyaya,
"yeni artlarn Boazlar sorununun yeniden ele alnmasn zorunlu klmas ha
linde, Fransz Hkmetinin de Rus hkmeti ile gr alveriinde bulunmaya
hazr olacan bildirdi
535
.
I. Dnya Savandan sonra yaynlanan Fransz diplomatik belgeleri gster
mitir ki, Fransa, Rus sava gemilerinin Boazlardan serbest geiine muhalefet
etmese bile, Fransz diplomasisi, Rusya'ya Boazlarda byle bir hareket serbes-
tisi salanmasn ve yine bu blgede, Rusyann belirttii gibi, statkonun ko
runmasna Fransann kalmasn, Fransann karlar ile uzlaabilir grmemek
teydi
530
. Fransann bu tutumu ve zellikle, daha nce de olduu gibi, konuyu
ngilterenin tutumuna balamas, Rusyann 1908 den beri Boazlar konusun
daki teebbslerine en ar darbeyi indirmitir.
ngiltere: Bu devlet Boazlarn Rus sava gemilerine almas hususunda
Rusyann daha nce yapt teebbsler karsnda alm olduu tutumda, bu
sefer de hi bir deiiklik yapmamtr. Fransann, tutumunu ngiltereye ba
lamas karsnda, Rusyann ngiltere nezdindeki teebbslerine, ngilterenin
cevab, daha ncekilerden daha farkl olmad gibi, Rusyann Osmanl
Devletiyle yapmak istedii teebbs prensip olarak kabul etmekle beraber, Rus
sava gemilerinin bar zamannda Boazlardan gemesinin, Osmanl
Devletinin onay ile olabilecei, fakat Rusyann bir savaa girmesi halinde ise,
Boazlarn btn devletlerin sava gemilerine ak olmas gerektii eklinde
oldu
537
. Yani, ngiltere, Boazlar sava gemilerine alacaksa ve zellikle sava
zamannda, btn devletlerin sava gemilerine ak olmas, baka bir deyile,
eiik ilkesinin uygulanmas gerektiini savunuyordu.
ngilterenin bu tutumu karsnda Rusya, tekrar Fransaya dnerek, hi de
ilse Fransann desteini kazanarak, diplomatik bakmdan durumunu kuvvet
lendirmek istediyse de, belirttiimiz gibi, Fransa, Rusyann istedii yola gir
medi.

33
Fay, ad geen eser, Tome I, p. 380.

34
ayn eser, p. 381-382.
;,3:>
ayn eser, p. 382; Raymond Poincare, Le Lendemain d'Agadir, 1912, Paris, Plon, 1926, p. 345.
i,3
Mandelstam, ayn inceleme, p. 698.
037
Mandelstam, ad geen inceleme, p. 703-704.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 649
Avusturya-Macaristan: Avusturyann, Rusyann Osmanl Devleti nezdindeki
teebbslerine kar geldii sylenemez. Avusturya, Rusyann Boazlardaki
karlarn kabul ettiini mphem bir ekilde bildirmekle beraber, 20 Kasm 1911
de Rusyaya yap bildirimde, Rus donanmasnn Avusturya-Macaristana sal
drmayaca hakknda bir garanti forml istedi
538
. Aehrenthal, Rusyadan tviz
koparmak peindeydi ve ver ki vereyim (do ut des) ilkesini uyguluyordu
539
.
Almanya: Almanya ve Avusturya, Rusyann stanbuldaki teebbsnden,
yine Rusyann 19 Kasm 1911 de bu iki devlete bildirimde bulunmasiyle haber
dar oldular. Rusyann bu teebbs karsnda Almanyann tutumu, iki fakt
rn etkisi altnda kald. Bu faktrlerden biri, mparatorun, anslye Bethmann-
Holhveg ve Dileri Bakan Kiderlen-Wachterin grleri; dieri de, bu l g
rle elien, stanbul elisi Baron Marschalln grleriydi.
mparator II. Wilhelm durumu rendiinde, Boazlar konusunda Rusyaya
muhalefet etmemeyi dnmt. nk, Boazlar birinci plnda ngilterenin
konusuydu. imdi Rusyann karsna dikilip, bir atma iine girmek demek,
ngiltere adna ateten kestaneleri ekmek olurdu. anslye ve Dileri Bakan
da bu gr paylatlar.
Yalnz, Baron Marschall, her eyi deitirdi. arikov, Petersburgun talimat
ile, ve alt hafta getii halde Sadrazamdan ses kmaynca, hazrlanm olan 6
maddelik anlama tasarsn, 27 Kasm 1911 de, Dileri Bakan Asm Beye res
men verdi. Rusya o gne kadar gizli tuttuu teebbsne alenilik ve resmiyet ka
zandrm oluyordu.
Asm Bey Rus notasn alnca, son derece sinirlendi. Bir yandan ngiltereyi
durumdan haberdar ederken, 1 Aralk gn de Alman elisine Rus notasn
bildirmitir. Baron Marschalln, Rus isteklerine tepkisi, Asm Beyin tepkisinden
ok daha sert oldu. lgintir, Rus teebbsne dair stanbulda sylentiler kt
nda, Alman elisi, anslye Bethmann-Holhvege 30 Kasmda gnderdii bir
raporda
540
, u ifadelere yer vermiti: Boazlar sorununun, Ruslarn anladklar
manada halli..., her Trke, felketin balangc ve Trkiye Devlenin kalbg-
hna bir darbe olarak grnmektedir. Rus donanmas Boazlardan serbeste
geebildii anda, Devletin istiklli muhakkak surette ker. Rus zrhllar
Karadeniz Boaznda geerse, Rusya stanbula hkim olur. Trkiyenin
Ampada sahip olduu yerler, tamamen Rusyann insafna kalacaktr.
Alman elisi, Rusyann teebbsn 1 Aralkta rendiinde, konu hak-
kndaki dnceleri zaten buydu. Bu sebeple tepkisi daha iddetli oldu ve
r

38
Madelstara; ad geen inceleme, p. 706.
039
Bayur, aym eser, s. 148; Mandelstam, ayn kaynak, p. 706.
d4
Raporun metni; Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 152-155.
650 FAHR ARMAOLU
Almanca olarak Berline gnderdii raporunda, franszca olarak Le grand coup
vient dtre port contre nous, yani Bize byk bir darbe vuruldu diyordu
11
.
Fakat Berlinin cevab, eliyi daha da sinirlendirdi. Dileri Kiderlen-Waechter,
verdii cevapta, gerek elinin, gerek Osmanl Devlenin tellanmamasn, so
ukkanl hareket etmelerini syledikten sonra, Ruslarn bu gze arpan hareke
tine kar en n safta yer almamz iin bizce bir sebep yoktur dedi
542
. Bu su
retle, stanbuldaki eli ile Berlin arasnda etin bir tartma balad. O kadarki,
Baron Marschall, grlerinin kabul edilmediini grnce, grevinden istifa et
tiyse de, II. Wilhelm araya girdi ve stanbul elisinin grlerine katlarak,
Almanyann tutumunu deitirdi. Yani Almanya, Rus sava gemilerinin
Boazlardan gemesine izin vermiyecekti. Mamafih, Almanya bu tutumunu
resmen Rusyaya bildirmeden, Rusya teebbsnden vazgeerek sorun da ka
panm oldu.
Bu arada dnya basn da Rus teebbsn renmiti. Trk basn da
Rusyaya ate pskryordu
543
. Rusya imdi mkl mevkide kalmt. Bir yandan
dost ve mttefiklerini bu ie raz edememi, bir yandan da i gizliliini kaybet
miti. Bir sonu alamyacan anlayarak ii tevil yoluna gtrmeyi tercih etti.
svirede tedavi olduktan sonra lkesine dnmekte olan Dileri Bakn
Sazanov, Pariste Matin gazetesinin 9 Aralk 1911 gnl saysna verdii demete,
Rusyann, Boazlar atrmak hususunda stanbul hkmeti nezdinde teeb
bse getiine dair haberlerin doru olmadn, yalnz, talyanlar Boazlara
saldrr endiesi ile Osmanl Devleti Boazlar maynladndan, bu tedbirlerin
Rus ticaretine zarar vermesinden korkan eli arikovun, kendisine hi bir tali
mat verilmedii halde, sorunu Sadrazamla grtn, Rusyann ne bir istekte
bulunduunu, ne diplomatik bir demar yaptn ve ne de mzakereler cereyan
ettiini bildirerek btn olup-bitenleri inkr etti
544
. Petersburga dnnce de,
Rus eliliklerine gnderdii telgraflarda da, arikovun, stanbulda yapm ol
duu zel grmeleri, resm mzakereler haline getirmekle kendisine veri
len talimata aykr hareket etmi olduunu bildirdi
545
. arikov 1912 Martnda
041 * 043 044
041
Bayur, ayn eser, s. 155.

l42
Ayn eser, s. 157. Mandelstam (p. 707) bu szleri, Batl devletlerin iini bizim grmemiz iin bir
sebep yoktur" eklinde vermektedir.
043 Mandelstam, Rus teebbsnn Hkmet tarafndan tepki ile karlanmasna mukabil,
Ittihad ve Terakkinin, Boazlarn Rus sata gemilerine almasna sempatik bakun belirtmekte ve
bunun iareti olarak da, Partinin resm organ olan Taninin 26 Kasm 1911 gnl saysnda bayazar
Hseyin Cahit (Yaln) Beyin Rus isteklerine destek veren yazsn gstermektedir, (p. 695). Baron de
Taubeda, Jn Trklerin byk dostu Mandelstamn, Trk kamu oyunu gayet iyi hazrladn
sylemektedir (Bak.: Mmoires, p. 269).
044
Fay, ad geen eser, Tome I, p.l 384 de, demecin Matin gazetesinde ktn belirtirken, Bayur,
Cilt 2, Ksm 1, s. 150 da, Paris elisi Rifat Paann 9 Aralk 1911 tarihli telgrafna atfen, demecin Le
Temps gazetesinde yaynlandn sylemektedir. Demecin her iki gazete de yaynlanm olmas
muhtemeldir.
545
Fay, ayn eser, p. 384-385.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 651
stanbuldan geri arld ve diplomatik kariyeri de bu suretle sona erdi.
Bylece, Neratov-Iswolsky kilisinin kurmu olduu at yklm ve arikov da
enkaz altnda kalmt
546
. arikovun yerine, kardei de Viyana elisi olan Mikhail
Giers tayin edildi.
arikov, yine Petersburgun talimat zerine, 15 Aralk 1911 gn yine Asim
Beye verdii bir notada, Rusyann tekliflerinin zamansz bir ekilde aa vu
rulmu olduunu, bunun sorumluluunun Rusyaya ait olmadn, dolaysiyle
mzakerelere devam etmenin gerei kalmadn bildirdi.
Rusyann Boazlar konusundaki bu teebbs de, 1908 de olduu gibi, ta
mamen ngilterenin vetosu yznden, bu sefer de baarszla uruyordu
517
.
Onun iindir ki, 1914 de sava ktnda Iswolsky, te benim savam diye ba
racaktr
548
.
Baz yazarlarn arikov Uurtmas
349
, bazlarnn ise arikov Balonu
550

dedikleri, Diplomasi Tarihinin bu ilgin olay da bu ekilde sona erdi. Ne var
ki, arikov olay ve Rusyann Boazlar konusundaki bu son teebbs, Osmanl
Devletinin, Merkez Devletler denen l ttifak, daha dorusu Almanya ve
Avusturya tarafna kaymasnda etkili bir rol oynad
551
.
SEKZNC KISIM
BALKAN SAVALARI, 1912-1913
1908 Temmuzunda iln edilen kinci Merutiyet, 1914 Temmuzu sonunda,
Birinci Dnya Savana sebep olan byk krizin padamasna kadar geen ajt yl-
lk sre iinde, Osmanl Devletini bir dizi i ve d gailelerle darbeledi. kinci
Merutiyetin ilnn, grdmz gibi, Avusturyann Bosna-Herseki ilhak,
Bulgaristann bamszln iln etmesi, Yunanistann Giridi ilhak teebbs,
Arnavutlarn ve Araplarn bamszlk isteklerinin iddetlenmesi, talyann
Trablusgarba saldrmas izledi. Osmanl Devletinin talya ile savaa tutumas
ise, Balkan devletlerinin, yani Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann,
Makedonyay ele geirmek hususundaki yeni abalarna zemin hazrlad ve bu
abalarn sonucu olarak da, Balkan Sava veya Balkan Savalar padak verdi.
Merutiyet Hareketi, Osmanl toplumunun siyasal ve sosyal yapsn glen
dirme amacm gtt halde, aksine olarak, Trkten gayr unsurlarn Osmanl
o4l
Baron de Taube, Mmoires, p. 269.
1>4<
Taube, ayn eser, p. 269; Mandelstam, p. 703.
a48
Fay, ad geen eser, p. 385.
,4
'
1
G.P. Gooch, Behre the War (Studies in Diplomacy), London, Longmans, Green and Co.,
1938, Vol. II, p. 307.
Fay, ayn eser, p. 376.
551
Gooch, Before die War, Vol. II, p. 307-308.
652 FAHR ARMAOGLU
mparatorluundan ayrlma arzularn kamlad ve bu arzularn gereklemesi
iin uygun bir ortam yaratt. Burada, Ittihad ve Terakkinin ynetimdeki ve i
politikadaki didimelere sebep olmak suretiyle yapm olduu ar hatalar zel
likle zikretmek gerekir.
Balkan Savalar, ikinci Merutiyetle balayan gaileler zincirinin en nemli
halkalarndan birini tekil eder.
1. BALKANLARIN DURUMU
Balkanlarn btn 19. yzyl boyunca kaynama halinde bulunmasnn se
bebini, birinci plnda, Fransz Ihtillinin bir sonucu olan Nasyonalizm ve
Liberalizm akmlarna balamak gerekir, ikinci olarak, bu durum, Panslavizm
vastasiyle Rus emperyalizmine bir ok frsaar ve msait gelime imknlar sa
lamtr. 19. yzyln ikinci yarsnda Batda Alman Konfederasyonunu kaybeden
Avusturyann, 1870 lerden itibaren izlemeye balad aktif Balkan politikasn
da bir nc faktr olarak zikretmek gerekir. Avusturyann Balkanlarda ya
ylma politikas, bu blgede bir ok ihtiras ve atmalarn younlamasnda
tahrik edici bir rol oynamtr.
Avusturyann bu yeni politikasna karlk, zellikle 1878 den sonraki Balkan
gelimeleri de, Avusturyann karsna bir nleyici engel olarak kmaya balad.
nce Yunanistann, sonra da Srbistan, Karada ve Romanyann ve en son ala
rak da Bulgaristann, bamszlklarn kazanmalar, bunlar iin, sorunun ancak
bir ksmn zmlemi olmaktayd. Zira, bunlarn snrlar dnda, Osmanl
Devletinin Balkan topraklarnda daha bir ok soydalar yayordu ve bu durum,
bamszlktan sonra, bunlar iin en nemli sorun buydu. Osmanl Devlen adm
adm geri gitdke, bunlarn mill birlik veya irredentizm arzular, tarih ihtirasla
rn gerek alanna sokulmas abalarn artnrmtr. ikinci Merutiyet Hareketi,
ve hemen arkasndan, Avusturyann Bosna-Hersek gibi nemli bir Balkan topra
n kendi snrlar iine katmas, bu Balkan devletleri iin de hareket kampana
sn alm olmaktayd. Gen Trklerin Bat milliyetiliini benimsemeleri,
merkeziyetilii ynetimde kuvvetlendirmek istemeleri ve dolaysiyle
mparatorluk topraklar zerindeki Trk egemenliini salamlatrma abalar,
ksacas Trkletirme ve Trklk kampanyas, Balkan topraklarnn btnle
mesi deil, aksine blnme ve ayaklanmas sonucunu verdi
952
.
Avusturyann, bir Balkan topra olan Bosna-Herseki ilhak etmesi ise,
Cermanizm ile Slavizm arasndaki atmann en nemli olay oldu. Zira bir
Cermen Devleti olan Avusturya, Slavlarn tarih ve tabi yaylma alan olan bir
blgede, 18. yzyldanberi ilk defa olarak, bir toprak ele geiriyordu. 1908 yl-
352
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 532.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 653
nn, Balkan kaynamalarnda nemli bir dneme noktas tekil etmesi, birinci
derecede, bu sebeplerdendir.
Bu erevede Balkan devlederinin durumlarn yle zeeyebiliriz:
Srplar iin sz konusu olan Kosova (1389) zamanndaki Srbistan Krallm
canlandrmakt. Fakat Avusturya'nn Bosna-Herseki almas, Srbistann
Adriyatike kan yolunu kapamt. Byle olunca, Srplar iin Makedonya, Ege
Denizine kan en tabi yol oluyordu. Lkin, Avusturya da Selnik zerinden
Ege'ye ynelmi bulunmaktayd. Srbistann Avusturya engelini krmas, zellikle
Bulgaristan ile, Makedonya konusunda yapaca ibirliine balyd. Bu ibirlii,
Osmanl Devletini Makedonyadan tasfiye ederse, ortaya kacak fiil durum,
Avusturya faktrn de etkisiz klabilirdi.
Bulgaristana gelince: 5 Ekim 1908 de bamszlm iln ettii gn, Bulgar
Kral Ferdinand, Sofyada deil, Orta a Bulgar Krallnn bakenti olan
Trnovada Bulgarlarn ar tacn giydi. Bu ok anlamlyd. Bulgarlar, ok ge
ni topraklarn zlemi iindeydiler ve Ayastafenos Bulgaristan bu zlemin te
melini tekil ediyordu. Baka bir deyile, Bulgarlar iin Makedonya ilk hedefti.
Bunda, Bulgarlarn Makedonyada, dier Balkan devleerine nazaran ok daha
iyi imknlar iinde bulunmas zellikle nemliydi. Bundan dolay,
Makedonyada en fazla ve etkin kkrtma unsuru Bulgarlar olmu ve Bulgar
Ekzarhl da, dinsel bakmdan Makedonyaya egemen olmas dolaysiyle, bu
kkrtmada etkin bir rol oynamtr. Bulgar etecileri (komitaclar) Sofya ve
Selikten ynetilirken Makedonyadaki Srp, Bulgar ve Yunan konsoloslar da
bu topraklardaki kaynama ve kkrtmalarn nde gelen aktrleri olmutur.
Daha nce de belirttiimiz gibi, bu srada Makedonyada faaliyet gsteren
Bulgar terrizmi, iki ayr rgtte toplanm bulunuyordu. Vrhovistler,
Makedonyay dorudan doruya Bulgaristana katmak iin almaktaydlar.
Buna karlk, Satralistler (entralisti), zerk bir Makedonya istiyorlard. Bir
bakma Makedonya milliyetiliini savunuyorlard. ttihad ve Terakki,
Abdlhamidin, gayr-Mslim unsurlar birbirine dman etme politikasna ba
lanarak, Vrhovisere kar Santralistleri destekliyordu. Halbuki, her iki eit fa
aliyet de Bulgaristann iine geliyordu. nk, ayn topraa gz koyan Srbistan
ve Yunanistan karsnda, zerk bir Makedonya, bir btn olarak tutulabilecek
bir lokma olabilirdi.
1911 yaz geldiinde, Osmanl Devleti Bulgarlarla anlamak iin mzakere
halindeydi. Fakat 1911 Eyll sonunda, Trablusgarb Savann kmas zerine,
bu grmelerden bir sonu kmad
553
.
003
003
Bak.: Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 191-193.
654 FAHR ARMAOGLU
Yunanistan ise, Megalo Idea peindeydi. Yunan Babakan Elefterios
Venizelos 1911 Martnda yapt bir konumada, aka Helenizm ve Megalo
Ideadan sz etmekteydi. Yunanistann gz, Makedonyann Ege kylar, btn
Ege adalar ve Giride dnkt. Yunanistann 1908 de Giridi ilhak (enosis) te
ebbsnden daha nce sz etmitik. Yunanistann bu politikas dolaysiyle,
Makedonyadaki rum etecilerinin faaliyeti, Bulgaristannkinden hi aa de
ildi. Ayrca, talyann 12 Aday igali, imdi orada da Yunanistana katlma
(enosis) faaliyetini arttrm bulunuyordu.
Grlyor ki, Osmanl Devletinin Balkan topraklarna gz koyan Balkan
Devletinin, Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistann, ele geirmeyi hedefledikleri
toprak Makedonya yani bizim Rumeli topraklaryd. Ne varki, Makedonya, bu
devleti bir noktada birletirecei yerde, her nn de bu topraa bir btn
olarak gz koymalar sebebiyle, bu devletleri birbiriyle atma durumuna sok
maktayd. Makedonya, bu devletin ortak hareketinin en byk engelini tekil
ediyordu. Bu durum, zellikle Bulgaristan ile Srbistan arasnda sz konusuydu.
Bu sebeple, bu devletin, zellikle Osmanl Devletine kar, ibirliini ve ortak
hareketini salamak iin, birisinin kp, bu engeli ykmas gerekiyordu. Bu da,
Slavlarn genel koruyucusu Rusya oldu. Rusya, bu devleti Osmanl Devletine
kar birletirip Balkan Savalar ile, Osmanl Devletini Balkanlardan Meri neh
rine kadar gerilemeye mecbur etmekle beraber, ne arlk Rusyas ve ne de on
dan sonraki Sovyetler Birlii, Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan arasndaki
Makedonya Sorununu gnmze kadar zmeye muvaffak olamam ve sorun
bugn de varln ve dolaysiyle Balkanlar politikasndaki etkinliini devam et
tirmektedir.
2. BALKAN DEVLETLER ARASINDA TTFAKLAR
Trablusgarb savann ilk aylarnda Rusya eit politika izlemitir
554
.
Birincisi, frsattan yararlanp Boazlar Rus sava gemilerine atrmakt.
Isvvolsky-Neratov ynetiminde arikov aracl ile yrtlen bu teebbsn nasl
baarszla uradm yukarda grdk, ikinci politika ise, dorudan doruya
arikovun eseri oldu. arikov, stanbuldan ayrlmadan nce, ve Boazlar te
ebbsnn baarszl karsnda, baka bir yola gitti. Sadrazam Sait Paa ve
Hariciye Vekili Asm Bey ile yapt grmelerde, Osmanl Devleti ile Srbistan
ve Bulgaristan arasndaki anlamazlklar gidermek ve devlet arasndaki m
nasebetleri yaknlatrmak iin, Rusyann aracln teklif etti. arikov bu te
ebbs ile, Balkanlarn Slav devletleri ile Osmanl Devletini birletirerek, b
tn Balkanlar Rusyann nfuzu alna sokma amacn gtmekteydi. arikovun
Boazlarla ilgili anlama tasarsnda da esasen byle bir teklifin yer alm oldu
unu da hatrlatalm. Osmanl Devleti, arikovun bu Balkan konfederasyonu
;,5 t
Fay, Les Origines de la Guerre Mondiale, Tome I, p. 386-388.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
655
teklifini phe ile karlad. Fakat asl itiraz, Rusyann Belgrad elisi ve koyu bir
Panslavist olan Hartwigden geldi. Hartwig, 5 Kasm 1911 de Neratova yazd
mektupta, byle bir tasarnn Rusyann temel politikasna ters deceini, bu
nun da, Osmanl Devletinin Balkan topraklarnn Slav devletleri arasnda payla
trmak olduunu belirttikten sonra, Balkan Slavlar byle bir tasary kabul etse
ler bile, bunu ancak geici bir forml olarak ve Osmanl Devletiyle kesin hesap
lamak iin vakit kazanmak ve asker hazrlklarn tamamlamak iin kabul ede
bileceklerini sylyordu. Srbistan Hkmeti, bir ittifak suretiyle Tirklere el
uzatlmasn son derece tehlikeli telkki edecektir" diyordu
000
.
nc politika, Sofya elisi Nekliudov ile Belgrad elisi Hartwigin giritik
leri, Balkanlarn Slav devletlerini, Rusyann kanad altnda ve Osmanl
Devletine kar birletirmek oldu ve bu politika baarl sonu verdi. Rusya za
ten, 1908 Merutiyet hareketinden ve Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilha
kndan sonra, Balkanllar birletirme teebbslerine zaman zaman girimi, fa
kat sonu alamamt. Bulgaristan ile Srbistan arasnda mevcut olan nefret ve
kskanlk, bu teebslerin baarszlnda balca faktrd.
Makedonya sorununu aklarken belirttiimiz gibi, Makedonyada en aktif
olan rger, Bulgar rgtleri, yani komitaclard. Fakat Avusturyann Bosna-
Hersek-i ele geirmesi, bu kerre Srplarn Makedonyadaki faaliyetlerinin artma
sna sebep oldu. Srplar, Bosna-Hersekde Avusturyaya glk karmak ve ko
mitaclk yapmak iin Mill Savunma (Narodna Odbaa) adl gizli bir demek
kurdular. Bu dernek, faaliyetlerini Makedonyaya da yaymaya balad. 1911
Maysnda ise, MakedonyalI Srp liderlerinin teebbs ile, Makedonyadaki b
tn gizli Srp rgtleri Birlik veya lm (Uyedinyeye ili Smrt) ad altnda tek
bir rgt haline getirildi. Buna Kara El de denmekteydi ve yeleri arasnda Srp
Ordusundan subaylar da vard. Dernein amac, btn Makedonya ve Bosna-
Hersek Srplarn bir bayrak altnda toplamakt.
Srbistan Genelkurmayndan bir albay, 1911 yl sonlarna doru bir gn,
Srbistan Babakan Milovanovie, bu dernekten sz edip, kendisinin de bu
dernein yesi olduunu sylediinde, Babakan yerinden frlam ve Gen ar
kadam, sizin u Kara Eli benim emrime verin, greceksiniz Milovanovi
Srpllk iin neler yapacak demiti
536
. Gerekten, biraz sonra Kara El, Srbistan
Dileri Bakanlnn kontroluna verildi ve 1912 ilkbaharndan itibaren de
Arnavutlukta karklklar karmaya balad. Srbistan ve Rusyaya gre,
Arnavutluk, Avusturya ile talyann nabzlarnn att yerdi
557
.
:>;w
Hartwigin Neratova 5 Kasm mektubunun metni: Fay, Les Orlgines..., Tome I, p. 387, 132
no.lu not..
K
Erst Christian Helmreich, The Diplomacy of Balkan Was, 1912-1913, Cambridge, Harvard
Universitv Press, 1938, p. 43.
ayn eser, p. 45.
656
FAHR ARMAOLU
Srbistann bu yeni aktif Makedonya politikas, tabiatiyle kendisini
Bulgaristan ile attracak nitelikteydi. Fakat Trablusgarp Sava Osmanl
Devletinin bana yeni bir gaile karnca, bundan yararlanmak isteyen Srbistan
ile Bulgaristann birbirlerine yaklamas kanlmaz oldu. Kald ki sava knca
Osmanl Devleti, bir tedbir olmak zere Makedonyaya asker ymaya balamt.
Bu da Balkan devlederini bir an nce harekete gemeye evketti. O kadar ki,
Osmanl Devletinin Yanya ve Preveze blgesine asker sevketmesi ile, Yunanistan
bir ittifak iin Bulgaristan nezdinde teebbse geti
558 *
. Bu srada Srbistan ile
Bulgaristan arasnda da temaslar balam bulunmaktayd.
Trablusgarp savann kmasndan bir-iki gn sonra, 2 Ekim 1911 de,
Rusyann Sofya elisi Nekliudov, Neratova gnderdii telgrafta, Bulgar hk
metinin, Balkanlarn paylalmasnda Srbistanla anlama arzusunda olduunu,
byle bir anlamann ise, arkasndan bir sava getirmesi ihtimali dolaysiyle,
Rus Dileri'nin grn sormutur. Nekliudova gre, Bakanln cevab
olumlu ise, bu anlamann esaslar hakkndaki Bakanlk gr de bildirilme
liydi. Belgrad elisi Hartwig Bulgaristann niyetinden haberdar olunca, hemen
harekete geti. 6 Ekimde Neratova ektii telgrafta, bir Srp-Bulgar ittifak ha
linde Srbistann, Rusyann onay olmakszn hi bir ekilde savaa girimeye
ceini, ayrca, ittifak yapldktan sonra, bunun Rusyann tetkik ve onayna su
nulmas gerektiini bildirdi
569
. Bundan sonra Srp-Bulgar ittifaknn inisyatifi
Hartwigin eline geti ve bir spiritus rector, yani mzakerelerin ynetici ruhu
oldu
560
. Panslavist Hartwig gre, Rusyann iki temel politikasndan biri .Slavlar
birletirip, Osmanl mparatorluunun Balkan topraklarn Balkan Slavlar ara
snda paylatrmak, kincisi de Rusyann Boazlara, yani Rus Glnn kap
sna yerlemek olmalyd
561
.
Bununla beraber, Srp-Bulgar yaknlamas ve bunun sonunda ittifakn ger
eklemesinde Bulgaristan Babakan Geofun (Guchoff) da aktif rol oldu.
Geof Fransadan dnerken, 11 Ekim 1911 gn Belgradda Srbistan Babakan
Milovanovi (Milowanovitch) ile bulutu ve Belgraddan itibaren bir trende 3 sa
atlik bir seyahat srasnda, Srp-Bulgar ittifaknn esaslarn kararlaurdlar
562
. Bu
esaslar, Bulgaristan veya Srbistan bir saldr halinde ortak savunma, herhangi
bir devletin Makedonya ve Eski Srbistan ele geirme teebbsne kar ortak
558
Bak.: Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 222-223.
509
Bak.: Mandelstam, ayn inceleme, p. 711-712.
560
Baron de Taube, Mmoires, p. 271.
501
ayn eser, p. 271-272; ayrca bak.: Hartvvigin Neratova 5 Kasm mektubu, Fay, Les Origines...,
Tome I, p. 387,132 noJu not.
562
Bu konuda bak.: Bayur, ayn eser, s. 201-203; J.E.Guchoff, La Gense de la Guerre Mondiale-
La Dbcle de l'Alliance Balkanique, Berne, Librairie Acadmique, 1919, p. 16-19 (Bu eseri bundan
sonra La Dbcle de l'Alliance Balkanique diye zikredeceiz); Mandelstamm, ayn kaynak, p. 712.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 657
kar koyma ve yine Makedonya ve Eski Srbistan kurtarmak iin, gerektiinde
(veya zaman geldiinde) Osmanl Devletine kar bir ittifak yapmakt.
Bu esaslarn bir ittifak anlamasna dnmesi bir ka ay srd. Srp-Bulgar
mzakerelerinin arlk noktas, Makedonya topraklarnn paylalmasyd. Bu
konuda Hartwig, Nekliudov ve Petersburg gayet aktif bir ekilde mzakerelerin
iine girerek, taraflar uzlatrmaya altlar. Yine de tam bir uzlamann mey
dana geldii sylenemez. ttifak anlamas bunu gstermekteydi. Mzakereler s
rasnda, Bulgaristan Makedonyann zerk olmasnda srar ederken, Srbistan,
Makedonyann peinen paylalmasn ve her iki tarafa decek paylarn snrla
rnn imdiden izilmesinde srar etmitir. Bulgaristann hesab ise, zerk
Makedonyay sonradan btn olarak yutmakt. Sonunda Srbistann gr ga
lip geldi. Zira, toprak anlamazl konusunda Rusya her iki taraf zerinde de
baskya geti ve hatta ar bile kiisel etkinliini kullanmak zorunda kald. ttifak
anlamas ancak bu suretle imzalanabildi.
Srp-Bulgar ttifak Antlamas 13 Mart 1912 de (eski takvimle 29 ubat 1912)
Sofyada imzalanmtr. Esasnda, antlama 11 Martta Belgradda Kral Piyer ve
Babakan Milovanovi tarafndan imzalandktan sonra, Sofyaya gnderilmi ve
13 Martta da Bulgaristan Kral Ferdinand ile Babakan Geof tarafndan imza
lanmtr. Bunun byle yaplmasnn sebebi ise, ittifakn gizliliini korumaku.
Srp-Bulgar ittifak, tek bir antlamadan ibaret olmayp, 1 Antlama, 1 onun
gizli Eki, bir tane Srp-Bulgar Asker Konvansiyonu ve bir tane de Srp ve
Bulgar Genelkurmaylar arasnda bir dzenleme (Arrangement) anlamasndan
ibaretti
563
. ttifak Antlamas 7 madde, Gizli Ek 5 Madde, Asker Konvansiyon 14
madde ve Dzenleme anlamas ise ayrca 4 belgeden meydana geliyordu.
Dostluk ve ttifak Antlamas adn tayan birinci belgeye gre:
1) Taraflar, birbirlerinin bamszlk ve toprak btnlklerini korumay ve
taraflardan birine bir veya bir ka devlet saldrrsa, birbirlerine btn gleri ile
yardm etmeyi taahht ediyorlard.
2) Antlamann ikinci maddesine gre de, herhangi bir byk Avrupa dev
leti (yani Avusturya kasdedilmekteydi), sreli veya geici olarak, Osmanl
Avrupasnm bir parasn ele geirmeye kalkarsa ve taraflardan biri de bunu
ana menfaatlerine aykr grerek, bu devlete kar savaa girerse, br taraf b
tn gc ile mttefikine yardm edecektir.
3) Taraflar, ancak birlikte ve birbirlerine dantktan sonra bar yapacak
lardr.
563
Bu 4 belgenin tam metni: Guchoff, La Dbcle de lAlliance Balkanique, p. 137-154. Ayrca
bak.: Bayur, ayn eser, s. 214-216; Mandelstam, p. 713-714; Larmeroux, ad geen eser, Tome II, p. 209-
214, 220-225.
658 FAHR ARMAOLU
Antlamann 4. maddesi, bu ittifak antlamasnn uygulanmasn salamak
iin ayr bir Asker Konvansiyon yaplacam belirtmekteydi.
Antlamann gizli Eki ise, en az ve belki de ondan daha nemli bir nitelik
tamaktayd. Bu Gizli Eke gre de:
1) Osmanl mparatorluunun Balkan topraklarnda statkoyu tehlikeye
drecek ekilde i ve d karklklar kar ve taraflardan biri de mill menfa
atlerini korumak iin asker harekta girimek zorunda kalrsa, bu niyetini br
tarafa bildirecektir. Ortak harekete karar verilirse, bu karar Rusyaya bildirilecek
ve onun onay ile savaa balanacakr. Ortak harekette anlaamazlarsa, bu dahi
Rusyaya bildirilecek ve onun verecei karar her iki taraf iin balayc olacaktr.
Rusya herhangi bir karar vermez de, taraflardan biri tek bana savaa gire
cek olursa, dier taraf dostane tarafszlk (neutralit amicale) gsterecek ve
Osmanl Devletine herhangi bir devletin yardm etmesi halinde, o da mttefiki
nin yardmna gelecektir.
2) Gizli Ekin 2. maddesi, btn ittifakn can damar niteliindeydi. nk
toprak paylamasn ngrmekteydi. Bir hayli uzun ve ayrnl olan bu maddeye
gre, iki mttefikin ortak harekt ile ele geirilen topraklar, barn imzasndan
itibaren en ge ay iinde paylalacakt. Bu erevede, Rodoplarla Struma
nehri batsnda kalan topraklar Bulgaristann, ar Dalar-Plnnanm kuzey ve
basndaki topraklar da Srbistann olacakt.
ar Dalar, Rodop Dalar, Ohri Gl ve Ege Denizi arasnda kalan toprak
lar zerk eyalet haline getirilecekti. Eer, bu blgede yaayan Bulgar ve Srp aha
linin ortak karlar asndan bu zerklik gerekletirilemezse, o zaman bu top
raklar da paylalacakt. Bu paylama yle olacakt: Srbistan, hi bir ekilde,
Osmanl-Bulgar snr zerinde Golem tepesinden, Ohri gl zerinde Gabovitzi
Manasurma giden bir izginin dou ve gneyinde hi bir yer istemiyecektir. Rus
ar bu izgiyi iki devletin snr olarak kabul ederse, Bulgaristan da bunu kabul
edecektir.
Bununla beraber, Bulgaristan snr ile Ohri gl arasnda uzanan ve Vardar
nehrinin 60 Kim. sanda ve solunda bulunan topraklarn durumu belirsiz bra
klmt (zone conteste) ki, buralarn kime ait olaca ve nasl paylalaca, sa
vatan sonra Rus arnn hakemliine havale edilecekti.
Yine 13 Mart 1912 de imzalanan Asker Konvansiyona gelince: Buna gre
de, Bulgaristan asgari 200.000 kiilik ve Srbistan da asgari 150.000 kiilik bir kuv
veti seferber edeceklerdi. Ayrca, Makedonyada iki tarafn ortak saldrs ile
Trakyada bir Bulgar saldrsnn yaplmas ngrlmekteydi. Nihayet,
Avusturyann Srbistana saldrmas halinde Bulgaristan Srbistana,
Romanyann Bulgaristana saldrmas halinde de Srbistan Bulgaristana yardm
edecekti.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 659
Asker dzenleme (Arrangement) anlamalarna gelince: Bunlar esas itiba
riyle tanedir. Eki de bulunan birinci anlama 1912 Temmuzunda, dier ikisi
de 1912 Eyllnde iki tarafn Gneelkurmaylar arasnda imzalanm olup, asker
harektn bir eit plnlamasn kapsamaktaydlar.
Srp-Bulgar anlamalarnn birer sureti Mays aynda, Bulgar Meclisi Bakan
Danef tarafndan, Yaltada bulunan Rus arna gtrld. ar ok memnun
kaldn syledi ve hazrlklarn ileri gtrlmesini istedi.
Bu ekilde iki Slav devleti arasnda birlik, gerek bir ekilde Rusyann n
fuzu altna konulmutu. O kadar ki, Osmanl Devletine sava almas bile,
Rusyann verecei karara balanmt.
Srp-Bulgar grmelerinin devam ettii bir srada, 16 Ekim 1911 de,
Yunanistanla Bulgaristan arasnda da grmeler balamt. Esasnda, bir
Bulgar-Yunan anlamas teebbs, 1911 Maysnda, Times gazetesinin muhabiri
J.D. Bourchier aracl ile Yunanistandan gelmiti. Guechoff un yeni Babakan
olduu bir srada, Bourchier Bulgar Babakanna yazd bir mektupta, Yunan
Kral ile Hkmetinin Bulgaristanla bir anlama yapmak istediini bildirmiti.
Bu teklife Bulgaristann hemen olumlu bir tepki gstermedii anlalyor.
Yalnz, 1911 in yaz aylarnda iki taraf arasnda renci ziyaretleri v.s. yapld ve
bu da iki taraf arasnda bir yaknlama dourdu. Fakat talya'nn Trablusgarb'a
saldrmas, Trk-talya sava ve Osmanl Devletinin Makedonyaya asker y
mas, Bulgaristan hareketlendirdi ve 16 Ekim 1911 de grmeler resmen ba
lad. Fakat bu grmeler ksa bir sre sonra kesildi. Anlamazlk konusu yine
Makedonya idi. Bulgarlar Makedonya ve Edirne (!) nin zerklii zerinde srar
edince, Yunanistan buna yanamad
364
. Yunanistan, Makedonyann peinen pay
lalmasn istiyordu. 1897 de Yunan ordularnn Trk askeri karsndaki hezi
metini gren Bulgaristan, Yunanistana pek nem vermemi ve Selniki
Yunanllardan nce ele geirebileceini dnerek, Makedonyaya paylamaya
yanamamtr.
Bulgar-Yunan anlamasnn uzamasnda baka bir faktr de Girid sorunu
idi. Yunanistan Makedonya zerinde durmakla beraber, yeni Yunan Bakan
Venizelos, aslen Giridli olduundan, Girid konusuna daha fazla arlk vermek
teydi. Onun iin nemli olan Makedonya deil Giriddi. Giridi Yunanistana
katmak iin, Osmanl Devletine kar Balkanllarla ibirliinden yararlanmak is
tedi
31
. Bulgarlar Venizelosun niyetini bildiklerinden, balangta Yunanistann
teebbsn msait karlamadlar. Hatta Bulgaristan, Rusyaya dantnda,
Rusya, Yunanistann Girid yznden Bulgaristan da savaa srklemek istedi-
:

4
Bak.: Guchoff, La Dbcle de lAlliance Balkanique, p. 31-35.
l
Helmreich, The Diplomacy of Balkan Wars, p. 72.
660 FAHR ARMAOLU
ini bildirerek, Yunanistan ile ittifak zerine fazla dmemesini tavsiye etti
Rusya-Srp-Bulgar ittifakna arlk veriyordu.
1912 ubatnda Srp-Bulgar itfak kesinleince, Bulgaristan 1912 Nisannd
Yunanistanla tekrar mzakerelere balad. Makedonya konusunda gr ayrlp
giderilemeyince ve Girid konusu da itfak dnda tutulunca, Makedonya sorun
sonraya braklarak, 29 Mays 1912 de Soyada Guchoff ile Yunan elisi Pana
arasnda Bulgar-Yunan ittifak imzaland.
Srp-Bulgar ittifakna nazaran, Bulgar-Yunan ittifaknn erevesi daha siniri
olmutur. Savunma ttifak adn tayan 4 maddelik antlamann
5157
birine
maddesine gre, Osmanl Devleti taraflardan birine saldrrsa veya anlamalarla
tannm olan haklarna bir zarar verirse, br taraf, saldrya urayan veya hak
lar zarara urayan tarafa btn gc ile yardm edecektir. Yine, bar ancak bir
likte ve birbirleriyle danarak yaplacakr.
Gerek 1. maddede, gerek 2. maddede anlamalardan doan haklar
(droits dcoulant des traits) yer almaktayd. Bununla kasdedile, Berlin
Antlamasnn 23. maddesiydi. Bu madde gerek Rumeli ve gerek Girid iin sla
hat ngrdnden, Bulgar-Yunan mzakerelerindeki Makedonya-Girid tart
mas, sonunda byle bir ifadenin kabul ile sonuca balanmr
566 * 568
.
ittifakn ikinci maddesine gre de, anlamalardan doan haklarn gerekle
tirilmesinde, gerek Osmanl Devleti, gerek dier devletler nezdide yapacaklar
teebbslerde birbirlerini destekleyeceklerdi.
Bu gizli ittifakn, bir de Deklrasyon bal alunda bir Eki vard. Bu dek-
lrasyona gre de, Girid milletvekillerinin Yunan Meclisine alnmas yznden
Osmanl Devletiyle Yunanistan arasnda bir sava karsa, Bulgaristan hayrhah
bir tarafszlk (une neutralit bienveillante) izleyecekti. Ayrca, Girid sorunu
nun Yunanistann dileklerine uygun bir ekilde zmlenmesinde Bulgaristan
glk karmayacaku.
5 Ekim 1912 de, Yunanistanla Bulgaristan arasnda da bir Asker
Konvansiyon imzaland
569
. Buna gre de, Bulgaristan en az 300.000, Yunanistan
da en az 120.000 kiilik bir kuvvetle savaa katlacak ve iki taraf kuvvetlerinin top
lam 500.000 olmasna allacakt. Dier taraftan, Yunan donanmas, Ege
Denizine egemen olmaya ve Anadolu ile Rumeli arasndaki balant ve ulam
kesmeye alacakt.
566 Helmreich, ayn eser, p. 74-75.
067
Bulgar-Yunan ittifaknn metni: Guchoff, ayn eser, p. 33-35; Larmeroux, ad geen eser,
Tome II, p. 230-232.
568
Bak.: Guchoff, ayn eser, p. 33-35.
069
Metin: Guchoff, ayn eser, p. 157-161.
661
Grld gibi, Bulgar-Yunan anlamalar, toprak kazanlarnn ne ekilde
paylalaca hakknda herhangi bir ey sylemiyordu. Bu nokta, ilerde, iki dev
let arasnda anlamazlk ve ama karacakr.
Balkan Ligine Karada da katld. Lkin bu devletin kalmas szl anla
malara dayanmaktayd. Srbistan-Karada anlamas 1912 balarnda olmu ve
Karadaa kodra ile Antivari liman vaadedilmitir. Karada dier anlamalar
Mays 1912 de Yunanistanla ve Austos 1912 de de Bulgaristanla yapmur
570
.
Grlyor ki, Balkan Liginin pivot devleti Bulgaristand. Lig onun etra
fnda kurulmutu. Ne var ki, Ligin kurulu mzakerelerinin de gsterdii gibi
toprak konusunda en geni ihtirasa sahip olan da Bulgaristand. Bunu, gerek
Srbistan, gerek Yunanistan gayet iyi grmt. Kald ki, bu iki devletin toprak
ihtiraslarnn Bulgaristandan daha az geni olduunu sylemek de yersiz olur.
Hal byle olunca, Balkan Liginin, Rusyann yllardanberi hayalini kurduu bir
Slav Birlii olduunu sylemek de hi mmkn deildir. Balkan ligi, Balkan dev
letlerinin, Balkanlardaki Trk egemenliine kar, geici olarak birlemelerini
salayan ve bu devletleri birbirine pamuk iplii ile balayan bir ittifaklar sistemi-
nden baka bir ey olmamur. Savan balamasndan alt ay sonra, bu durum
btn plakl ile ortaya kacakur.
Balkan Ligi kurulduktan sonra, bu devletler, Osmanl Devletiyle sava
karmak iin bahane yaratmaya baladlar. Bulgar etecileri faaliyederini birden
bire arttrdlar. Makedonyada bombalar patlamaya balad. etecilerin (veya
komitaclarn) faaliyetleri 1912 Austos ve Eyll aylarnda Mslman halka y
nelmeye balad. Trkler de karlk verince, Bulgaristan ortal ayaa kaldrd.
Devletlere ikyete balad. Bulgaristann amac, talya ile sava sona ermeden,
Osmanl Devletiyle sava balatmakt. Sofyada Osmanl Devleti aleyhine gsteri
ler yaplyor ve gstericiler sava istiyorlard.
Yunan Komitaclar da ayn ekilde Makedonyadaki faaliyetlerini arttrdlar.
Atinada da Osmanl Devleti aleyhine gsteriler yaplyordu. Yunanistan 1912
Austosunun ikinci yarsndan itibaren Osmanl snrlarna asker ymaya ba
lad.
Fakat Karada hepsinden atelisi kt. 1912 yl banda Karada, Srbistan
ile szl anlamay yapnca, daha o tarihten itibaren Osmanl snrlarnda olay
lar kkrtmaya balad. Eyll ay geldiinde, Osmanl-Karada mnasebetleri
adamakll gerginlemiti.
Osmanl Devletinin Balkan devletleri ile mnasebetleri 1912 yaznda bu
ereveye girerken, bata talya ve Karadan tahrikleri ile, 1912 Maysnda
Arnavutlukta ayaklanma k. Arnavuar bamszlk istiyorlard. talyann k-

70
Bulgar-Karada anlamas iin bak.: Guechoff, ayn eser, p. 36-38.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
662 FAHR ARMAOLU
krtmas, Trablusgarb sava devam ettiinden, Osmanl Devletine glk
karmak iindi. Avusturya ise, Arnavutluun ne talya, ne Karada, ne Srbis
ve hatta ne de Yunanistann nfuzu altna dmesini istemediinden, o d;
Arnavutlar destekleme yoluna gitti. Bir byk devlet olarak, Arnavutluu ken
sine balamak istiyordu.
3. BALKAN GELMELER VE AVRUPA
Gerek Balkan Lig'nin kurulmasnda ve gerek 1912 yaznda Balkan krizinin g
mesinde, Rusya'nn tutumu garip ve elikili bir manzara gsterir. Lig'in k
rulmasnn "mdir" yani aktif ynetici unsuru, Belgrad elisi ve Ignatiyefin el<
ligi zamannda stanbulda bulunmu olan Hartwig, koyu bir Trk dman t
hararetli bir Panslavist idi. Bundan dolay, Balkan devletlerinin bir an ne
Osmanl Devleti'ne kar harekete gemesi iin yanp tutuuyordu.
Sofya elisi Nekudov, Lig'in kurulmasnda rol oynamakla beraber, daha z
yade Petersburg'dan verilen emir ve talimau uygulamr.
ar Nikola ise, Hartwig gibi, Balkanllarn saldrma isteklerine destek ver
mekteydi.
Dileri Bakan Sergey Sazanov, 1912 yl banda, svere'deki tedavisinden
Peteraburga dndnde, Srp-Bulgar ittifak epey mesafe almt. Sazanov,
"Trkiye'deki Slav menfaatlerinin kesin bir zmne bavurduklar bir srada
Rus diplomasisinin, Srbistan ve Bulgristan'a maneji destek vermeyi reddetmesi
mmkn deildi. Bunun aksi bir tutum, sadece Rusya'nn tarih misyonunu de
il, Yakn Dou 'da yzyllardr harcad abalarn meyvas olan moral ve siyasal
avantajlarn da terkedilmesi demek olurdu " demekle beraber
571
, balangta bir
savaa taraftar grnmedi. Bununla beraber, Sazanovun kafasnda Avusturya bi
rinci plnda yer igal etmekteydi. Sazanova gre, Avusturya ve Almanyann
Slavlara ynelmi her darbesi, esasnda Rusyaya vurulmu veya vurulmak iste
nen bir darbeydi
572
.
Sazanov, bundan dola)!, kurulan birliin ve Birlii kuran anlamalarn sal
drgan nitelikte olmasn deil, Balkanlarda statkonun korunmas amacna y
nelmesini istemiti. Nitekim, Balkanllar arasnda yaplan anlamalarn genel
olarak bir savunma ittifak niteliinde olmas da bundandr. Sazanov, bu anla
malarn Rusyaya tand veto yetkisine ok gveniyordu ve bu veto ile, 1912
sonbaharnda, kmasn istemedii bir sava nleyebileceine inanyordu
575
.
Rusyann tutumunda zellikle Fransann tutumu frenleyici rol oynad.
Sazanov, Rusyann veto hakkna gvenmekle beraber, unu da grd ki, Srp-

71
Les Annes Fatales-Souvenirs de S. Sazanov, 1910-1916, Paris, Plon, 1927, p. 58.
3,2
ayn eser, p. 58-59.
,73
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 394.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
663
Bulgar ittifak, Balkanlarda bir savaa sebep olabilirdi ve bu da Rusya ile mtte
fiki Fransay da iin iine sokabilecek ekilde genileyebilirdi. Bu sebeple
Sazanov 1912 ubatnda Fransa nezdinde bir zemin yoklamasna giriti.
Fransaya, Trkiyede yeni bir ihtill kmas, Avusturyann Yeni Pazar sanca
veya Arnavutluu igal etmesi veya, Balkan devletleri ile Osmanl Devleti arasnda
bir sava kmas halinde, iki mttefik olarak Fransa ve Rusyann ne yapmas ge
rektiini sordu. Rusyann bu teebbsne ilk nce Fransann Petersburg elisi
kar kt ve hkmetine, bu sorulara evap verilmesinin geciktirilmesini, aksi
takdirde, olaylarn hzl ak sonucu Fransann da Rusyann peinden giderek
bir sava iinde kendisini bulabileceini bildirdi
574
. Sazanov, Fransann bu tu
tumu karsnda gerilemek zorunda kald, fakat Fransa ve ngiltereyi Srp-Bulgar
ittifaknn imzalandndan haberdar etti. Fakat ittifakn metnini aklamad.
Zaten 1912 Maysnda Pariste yaynlanan Le Temps gazetesi de, Srbistan ile
Bulgaristan arasnda bir ittifakn imzalanm olduu haberini Avrupaya yayd.
Fransa ile Rusya arasnda, Balkanlar konusundaki esasl mzakereler, Fransa
Babakan ve Dileri Bakan Raymond Poincarenin 9-16 Austos 1912 tarihleri
arasnda Rusyaya yapt ziyarette oldu
575
. Fransa Babakan, ilk nce, Rusyann
bu anlamalar daha nce Fransaya bildirmemi olmasndan dolay serzenite
bulununca, Rusyann Paris elisi ve konumalarda hazr bulunan Iswolsky, bu
anlamalarn sadece Balkanlarda statkoyu korumay amaladn syleyince,
Poincare, bu anlamalarn muhtemelen Balkanlarn paylamalarn da ierdi
ini belirtmi ve Sazanov bunun zerine, Poincarenin hakl olduu cevabn
vermitir
576
. Sazanov, ertesi gn, Srp-Bulgar ittifknn Rusa metnini okuyarak
bunu Franszcaya tercme edince, Poincare daha da aknlk iinde kalmtr.
Poincare, htratnda, bu ittifakn, Makedonyann btn dou ksmn
Bulgaristana ve btn bat ksmn da Srbistana braktn, Bulgaristann
Selnike gitmesi ve Srbistann da Arnavutlua gitmesi iin hi bir snr tan
madn syledikten sonra, Bu haliyle antlama, sadece Trkiyeye kar deil,
ayn zamanda Avusturyava kar da bir sava tohumunu tadm belirtmi
tir
77
. Poincare, Sazanova, Srp-Bulgar ittifaknn bir Sava Szlemesi
(convention de guerre) olduunu ve bu iki devletin Rusyaya olan gvenlerin
den cesaret aldn sylemitir
578
.
Poincare, grmelerde, Almanyann bir saldrs olmadka, Fransz kamu
oyunun sadece Balkan sorunlar iin Fransann savaa girmesine raz olamya-
can sylemi ve Bunun tesinde bize, Balkanlarda asker bakmdan gven-
;

74
Fay, ayn eser, p. 390.
:,7:
Bu ziyaret iin bak.: Rayraond Poincare, Les Balkans en Fe, 1912, Paris, Plon, 1926, p. 99-169.
1,76
ayn eser, p. 114-115.
'
,77
ayn eser, p. 115.
:,/8
ayn eser, p. 116.
664 FAHR ARMAOLU
meyiniz demi ve Avusturyann Rusyaya saldrmas halinde bile Fransann s;
vaa katlamyacam bildirmitir. Bu ise, Rusya ile Fransa arasnda 1894 ittifak
nn casus foederis inin tartmasna sebep olmu ve Rusya da, Fransann sc
mrgecilik faaliyetlerinden doacak bir Fransz-Alman savann (1911 Agadi
krizi kasdediliyordu) da kendisini balamyacan belirtmitir
579
. Bununla beri
ber, Sazanov ve Poincar, esasnda Poincarnin basks ile, Balkanlarda dun:
mun ktlemesini nlemek hususunda ortak aba harcamaya karar verdile
Ne var ki, sava patladnda Sazanov, Ne yapaym, elimizden katlar de
ken
580
, Poincar de, motoru hareket ettirenin Rusya olduunu sylemekle yeti
necektir
581
.
ngiltereye gelince: Bu devlet Balkan devletleri arasndaki gelimelerden ga
yet iyi haberdard. Ve Rusyaya kar kan bir tutumu da sz konusu deildi
nk, Almanyann Osmanl Devleti zerindeki etkinlii ve Badat demiryolu
projesi ve ayn zamanda Almanyann denizlerde ve karada devaml silhlanmas
karsnda, bir sylentiye gre, ngilterede, Basra Krfezinde bir Alman ss
grmektense, Ruslar stanbulda grmek daha iyidir yargs yaygn hale gel
meye balamt. Bu durumda ngilterenin Rusyaya olan ihtiyac artyordu.
Lkin, Trablusgarp Sava, talyann bu Mslman topraa saldrmas, ngiliz
smrgelerindeki Mslman kitleler tarafndan tepkiyle karlanm ve bu da
ngiltereyi endieye sevketmiti. imdi bir de Balkanllar Osmanl Devletine
kar desteklemek, bu tepkilere bir tuz-biber olurdu. Ayrca, ngiltere, Balkan
sorununda Osmanl Devletine muhalefet edip, onu bsbtn Almanyann ku
cana da atmak istemiyordu
682
. Bundan dolay ngiltere, Balkanlarda statko
nun korunmasn ve barn bozulmamasn istiyordu. Bu grn
Bulgaristana dahi bildirmiti.
Almanya ve Avusturyaya gelince: Srbistan ile Bulgaristan arasnda bir ittifak
yapldnn, 1912 Maysnda Pariste kan le Temps gazetesi tarafndan ak
lanmas, bu iki devleti tellandrd. Balkanllarn, Trk-talyan savandan yarar
lanmak istediini anlamlard. Bu sebeple, her ikisi de talya ile Osmanl
Devleti arasnda bir an nce bar yaplmas iin harekete getiler
583
.
1912 Maysnda Bulgar-Yunan ittifaknn imzaland srada, Arnavutlukta
ayaklanma ku. Osmanl Devletine bir gaile daha kartmak iin, bata Karada
olmak zere btn Balkanllar Arnavutlar kkrttlar. Fakat ayaklanmada, bun
lardan daha fazla rol oynayan, Avusturya oldu. Avusturya, Srbistann Adriyatik
Denizine doru genilemesini nlemek iin, katolik Amavutlara dayanmak isti-
;

79
Bak.: ayn eser, p. 116-120.
;>8
Baron de Taube, Mmoires, p. 278.
681
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 391.
1,82
Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 1, s. 309-311; Sazanov, Les Annes Fatales, p. 67-68.
583
Debidour, Vers la Grande Guene, p. 187-188.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 665
yordu. Zaten ayaklanan Arnavutlar Katolik olanlard. Avusturyann bu tutumu,
Almanyay da kzdrd kadar, Osmanl Devletinin de cann skt
384
.
Arnavutluk ayaklanmas srerken, 9-16 Austos tarihleri arasnda Fransz
Babakan Poincarenin Rusyay ziyareti, hem Almanyay ve hem de
Avusturya'y tellandrd. Avusturya, iki devletin Balkanlara mdahelesinden
phelenerek n almak istedi ve 1912 ubanda lm bulunan Aehrenthalin
yerine, Avusturya-Macaristan Dileri Bakanlna gelen Kont Berchtold, 13
Austos 1912 de byk devletlere gnderdii notada
583
, Osmanl Devletinin,
Balkan topraklarnda ademi merkeziyet sistemine dayanan reformlar yapmas
nn salanmas ve Balkan devletlerinin Balkan statkosunu bozmalarnn n
lenmesi konularnn, devletler arasnda mzakere edilmesini teklif etti.
Berchtold, bu suretle, Poincare-Sazanov grmelerinden bir anlama kmadan
nce, teebbs ele almak istiyordu.
Avusturyann zellikle ademi merkeziyet sisteminden sz etmesi, Osmanl
Devletinin hi houna gitmedii gibi
584 * 383
, dier devletler de ciddiye almadlar.
Zaten Arnavutluk ayaklanmasnda Avusturyann da parma olduunu bilen
Osmanl Devle, Avusturyaya kar olan gvensizliini daha da pekitirdi..
Bu arada unu da belirtelim ki, nce Avusturya'nn, sona da dier devletle
rin Makedonyada eni slahat yaplmas istekleri, Austos 1912 ortalarnda,
Osmanl Devletinin, Arnavutlarn, nerdeyse zerklie varan baz isteklerini ka
bul etmi olmasndan kaynaklanmaktayd
587
.
Kont Berchtoldun teebbs yeteri kadar yank bulmaynca, Sazanov, 17
Eyllde, Berchtoldun teebbsn tamamlayc nitelikte olmak zere
588
,
Osmanl Devletinden, Makedonyada da derhal slahat yaplmasn isterken,
dier devletleri de bu teebbse katlp, Osmanl Devleti nezdinde harekete
gemelerini istedi. Fakat devletler katlmad. ngiltere Trkler zerinde bask
yapmak istemiyordu. Fransa ise, ngiltere ile beraber hareket etmek istiyordu.
Almanya ise, Osmanl Devletinin Makedonyada yapaca slahatn sonu vere
ceine inanmyordu
589
.
Bunun zerine Fransa Babakan ve Dileri Bakan Poincaree inisyatifi ele
ald. Poincareye gre, Balkan devletlerini frenlemek iin, l tilf, yani
Fransa, ngiltere ve Rusya kendi aralarnda bir forml tesbit etmeli ve bu for
ml Almanya ve Avusturyaya teklif etmeliydi. Poincare 22 Eyllde ngiltere ve
584
Arnavutluk ayaklanmas iin bak.: Bayur, ayn eser, s. 261-272.
580
Nota iin bak.: ayn eser, s.325-326.
a8G
Bak: ayn eser, s. 329.
587
Bak.: ayn eser, s. 318-323.
388
Fay, ayn eser, p. 394.
389
ayn eser, p. 395.
666
FAHR ARMAOLU
Rusyaya u forml teklif etti: Devletler, drt Balkan devleti nezdinde yapacak
lar teebbste, bunlara, Balkan statkosunu deitirebilecek veya bozabilecek
hareketlerden kanmalarn tavsiye edecektir. Balkanllar bu tavsiyeyi kabul et
mezlerse, devletler, zaferi kim kazanrsa kazansn, toprak kazancn kabul etme
yeceklerdir. Eer, gelimeler byk devletlerin kara veya deniz kuvveti kullanma
sn gerektirirse, bu konuda aralarnda greceklerdir. Nihayet, bu arada dev
letler, Osmanl Devletinden de Balkan yarmadasndaki topraklarn hristiyan
halk iin derhal slahat, yani reformlar yapmasn isteyeceklerdir
590
.
Poincarnin bu teebbs tam bir ylan hikyesine dnd. lgintir,
Fransann insiyatif ele almas nce Rusyay rahatsz etti. Fransann Londra el
isi Paul Cambon, Poincarye yle yazyordu: Balkanlar sz konusu oldukta,
Petersburgda, dardan gelen teebbslerden holanlmyor. Bu eit teebbs
lere destek vermek gerektiinde, ynetimin Rusyann elinde olmas isteniyor.
Baka trl olursa, Rusyann kk Slav devletleri zerindeki nfuzunun zayfl-
yaca sanlyor*
090 91
. Bununla beraber Sazanov bu teebbs iin ikna edildi.
ngiltere ise en zor ikna olanlardan oldu. Dileri Bakan Edward Grey, Bu
fikri destekliyeceim demekle yetindi, fakat ondan tesinde aktif bir rol almak
istemedi. nk ngiltere Osmanl Devletine bask yaplmasna taraftar deildi.
Osmanl Devleti ise, ltimatom niteliindeki bir teebbs kabul etmiye-
ceini, fakat gerekli reformlar yapma hususunda devletlere sz verebileceini
bildirdi
692
.
Poincarnin teebbsn en fazla destekleyen Almanya oldu. Almanyann
teklifi zerine, gerek Balkan devletleri, gerek Osmanl Devleti nezdinde yaplacak
teebbsn, btn devletler adna, Balkanlarla en fazla ilgili Rusya ve Avusturya
tarafndan yaplmasna karar verildi. Lkin bu sefer de, Avusturyann eitli ni
telikteki itiraz ve isteklerini karlama sorunu ortaya kt. Bu sorunun giderilme
sine alld bir srada Ekim ay gelmiti. Ekimin ilk gnlerinde Balkanllar
asker hazrlklarn younlatrrken, 8 Ekim 1912 de Karada Osmanl
Devletine sava iln etti. Halbuki plnlanan milletleraras teebbs, bir patla
mann nlenmesi iindi. imdi ise artk patlama olmutu. Poincarnin dedii
gibi, devletlerin teebbs baladnda, patlamasndan korkulan volkan, zaten
ilk lvlarn pskrtmeye balam
593
.
Karadan 8 Ekimde sava iln ettii gn, ilk silh bizzat Karada Kral pat
latt. Esasen Balkan devletleri 30 Eyllde ve Osmanl Devleti de 1 Ekimde sefer
berlik iln etmilerdi. 17 Ekim 1912 de Bulgaristan ve Srbistan Osmanl
Devletine sava iln ettiler. ki gn sonra da Yunanistan savaa kald.
090
Poincarnin bu teebbsnn ayrntlar iin bak.: Les Balkans en Feu, p. 213-250.
391
Poincar, ayn eser, p. 216.
592
ayn eser, p. 238-241.
593
ayn eser, p. 222.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 667
4. BRNC BALKAN SAVAI
Eyll ayndan itibaren Balkan devletleri ile Osmanl Devletinin mnasebet
leri ktye gitmeye balaynca, Osmanl Devleti sava geciktirmek istedi. nk
asker durum iyi deildi. Asker hazrlklarn tamamlamak istiyordu.
Merutiyettin ilnndan sonra Orduda, Alman asker uzmanlarnn da yardm
ile, bir takm yeniliklere ve reform hareketlerine giriilmiti. Lkin, sava kt
nda, bu yenilik ve dzenleme almalarnn sonucu alnamamt. politika
olaylarna Ordunun da karmas ayr bir dzensizlik faktr olmutu. 1908
denberi devam eden ayaklanma ve karklklar da ordunun zayflamasnda etkili
olmutu. Bu sebeplerle, Osmanl Devleti, araclk abalarn msait karlad.
Berlin Antlamasnn 23. maddesi ile Rumeli iin kabul etmi olduu reform
lar, btn Avrupa Trkiyesinde uygulamay kabul etti. Hatta, Karadan sava
iln ettii gn, Rusya ve Avusturya, gerek Balkanllara, gerek Osmanl Devletine
bavurup, daha nce Poincarenin tesbit ettii ilkeyi bildirdiler. Bunda, bar
n ve statkonun bozulmasna kar olduklarn, statkonun bozulmas halinde
toprak deiikliini, yani toprak kazancn kabul etmeyeceklerini bildirdikten
sonra, Padiahn egemenlik haklarna halel gelmemek zere, Makedonyada
Osmanl Devletinin slahat yapmas istenmekteydi. Osmanl Devleti bu istekleri
reddetmedi. Fakat, iki devletin bu teebbsne 4 Balkan devleti 13 Ekimde ver
dikleri cevaplarda olmayacak istekler ileri srdler
394
. Bu istekler kabul edildii
takdirde, Osmanl Devletinin Makedonya ile fiil balar tamamen kesilecekti.
nk, bu isteklere gre, Makedonya, etnik gruplara gre paralara ayrlacak,
her etnik blgenin kendi meclisi, kendi askeri olacak, Osmanl Devleti
Makedonyadan btn askerini ekecekti, v.s. Ayrca, btn bu reformlar, byk
devletlerle Balkan devletlerinin temsilcilerinden meydana gelen komisyonlar ta
rafndan denetlenecekti.
Bbliye de verilen bu isteklere, Osmanl Devleti cevap dahi vermedi.
Zaten, Balkanllar bu isteklerine cevap alamaynca Osmanl Devletine sava iln
ettiler.
Daha 1912 yaznda, yani sava balamadan nce, Rusya da dahil btn dev
letlerin tahmini, Balkanllar Osmanl Devletine sava at takdirde, hepsinin
hezimete urayaca eklindeydi. Onun iindir ki, savan kmasn nlemeye
almlardr. O kadar ki, 8 Ekim 1912 tekliflerini verirken, Sazanov dncele
rini htranda u cmlelerle ifade etmektedir: U maddeye verdiimiz destek,
sonucu belli olmayan bir Balkan sava tehlikesini son dakikada nlemekti
5U3
...,
Kader izilmeye balamt. Onlarn (Balkanllarn) cesrae teebbslerinin,
'
,y l
Bu istekler iin bak.: Debidour, Vers la Grande Guene, p. 192; ayrca bak.: Bayur, ayn eser, s.
420-421; Guchoff, La Dbcle de lAlliance Balkanique, p. 52-53.
o9
Les Annes Fatales, p. 74.
668 FAHR ARMAOGLU
gayr msait bir sonuca ulamas halinde, facialara sebep olmasn nlemek
Balkan halklarnn dostlarna den bir grevdi
596
..., Saldrlarnn kendileri iin
yokedici olmamas hususunda Balkanl dostlarmz daha iyi koruyabilmek iin
597
..., Mttefik (Balkanl) kuetleri hezimetten kurtarabileceimi mid ediyor
dum
596
.
Almanya, fakat zellikle Avusturya da Osmanl Devletinin Balkan devletle
rini hezimete uratacana inanyorlard. Avusturyann Arnavutluu kontrol al-
una almak istemesi bile bu inanca dayanmaktayd.
ngilterenin bile, Balkanllarn galip geleceine inandna dair bir iaret
yoktur.
Btn bu tahmin ve mier, Avrupann akn baklar arasnda, bo kt.
Osmanl Devle savaa ok kt arar iinde girdi. zellikle ordunun geri ik
mali ktyd. Muharebelerin ilk gnnden itibaren, askerin yiyecei ve beslen
mesi bir sorun oldu. Ayrca, komutanlar arasnda, ayn zamanda siyasal gereke
lere dayanan, anlamazlklar ve amalar da vard.
Balkanllarn asker gc yleydi: 4.3 milyon nfuslu Bulgaristann seferi
gc, milislerle beraber 400 bin kadard
699
. 2.8 milyon nfuslu Srbistan ise, ih
tiyatlar ile birlikte 260 bin kiilik bir seferi gce sahipti
600
. 2.6 milyon nfusa sa
hip Yunanistann asker gc ise azam 125 bin kiiydi
601
. Yalnz, dier Balkan
devletlerinden farkl olarak, Yunanistann irili ufakl, 57 paralk bir deniz gc
de vard
602
Bunlar arasnda 10.000 tonluk bir zrhls ve 12 tane de torpidobotu
bulunmaktayd. Osmanl Delvetine ilk sava ilnn yaparak Balkanllar arasnda
kahramanlk kazanan Karadan 250 bin nfusu ve 40-45 bin civarnda askeri
bulunuyordu
603
.
Osmanl Devletinin, Trakyada Bulgaristan cephesine kar kuvveti de dahil,
btn Makedonyadaki kuvvetinin 500 bin olduu anlalyor. Bununla beraber,
Makedonyadaki esas kuvvetin, Bulgaristan cephesi de dahil 350 bini gemedi
ini kabul etmek gerekiyor
604
.
5
" ayn kaynak, p. 75.

97
ayn kaynak, p. 75.
598
ayn kaynak, p. 75.
599
Lieutenant-Colonel Immanuel, La Guerre des Balkans de 1912, Paris, Henri Charles-
Lavauzelle, 1913, p. 60. Balkan muharebelerini asker bakmdan gayet ayrntl bir ekilde inceleyen bir
eserdir.
600
Immanuel, La Guere de Balkans de 1912, p. 70-71.
601
ayn kaynak, p . 77.
602
ayn kaynak, p. 79.
603
ayn kaynak, p. 82.
604
ayn kaynak, p. 108.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 669
Osmanl kuvvetleri iki ksma ayrlmt. Dou Ordusu Bulgarlara, Bat
Ordusu da Srplara kar savayordu. Padiaha vekleten Bakomutanlk yapan,
Harbiye Nzr Nzm Paa, Dou Ordusu daha, iyi bir ekilde hazrlanmadan
bu orduya taarruz emrini verince, 22 Ekim 1912 de taarruza kalkan kuvvetler
bozguna urayarak, Vize-Burgaz hattna ekildi. Burada kendisini biraz toparla
yan bu kuvvetler 29 Ekimde Lleburgazda Bulgarlara bir kere daha yenildi.
Bozulan bu kuvvetler atalcaya kadar geri ekildi. Bulgarlar da Trk kuvvetleri
nin peini izleyecek durumda olmadklarndan, atalcada bir savunma hatt
kurdular. Bulgarlar stanbulun 40 Kim. yaknna kadar gelmilerdi. Bu durum
milleeraras bir sorun olacaktr.
Bat Ordusu ise 23 ve 24 Ekimde Kumanovada Srplara yenilerek
Manastra ekildi ve Srplar, eski Srbistann baken skp ele geirdiler.
Yunanllara gelince: onlar da Yunan Makedonyasnda saldrya getiler. 8
Kasm 1912 de Yunan ordusu Selnike girdi. Selnikde Bulgaristann da gz
olduunu ve hatta Yunanistandan nce burasn kendisinin alacan hesapla
dn daha nce sylemitik. Bu sebeple, Bulgarlar da Selnike ynelik olarak
harekete getilerse de, Yunanllar Selniki Bulgarlardan nce ele geirdiler.
Dier taraftan, yunan donanmas da Bozcaada, Limni, Samotraki
(Semadirek] ve Taoz adalarn ele geirdi. Bu adalarn Yunanllarn eline ge
mesi ile, Makedonya (Rumeli) ile stanbul ve Anadolunun deniz balants ke
silmi oluyor, dolaysiyle Makedonyadaki kuvvetlerin de bakomutanlk karar
gh ile balans da kesilmi oluyordu. nk, Bulgar kuvvetlerinin atalcaya
kadar gelmesiyle, Makedonyadaki kuvvetlerle kara balans da kesilmi bulun
maktayd.
Bu srada Karadallar da kodray kuatm bulunuyorlard. Ksacas,
Ekim 1912 sonunda, Trk kuvvederi Makedonyada Balkanllar karsnda hezi
mete uram ve sadece Edirne Bulgarlara, Yanya Yunanllara ve kodra da
Karadallarn kuatmasna dayanmaktayd.
Bu baarszlk zerine, 1912 Temmuzunda kurulan Ahmet Muhtar Paa ka
binesi, 29 Ekim 1912 de istifa etti. Yeni kabineyi Kmil Paa kurdu.
Osmanl Devletinin uram olduu her cephedeki bozgun, Avrupa devlet
lerini de birbirine katt. nce, Bulgarlarn atalcaya kadar gelmeleri, yani
stanbula yaklamalar, ikinci olarak da Srplarn Vardar vdisi ile, Yeni Pazar
Sanca ve Arnavutluun kuzey blgelerine kadar ilerlemeleri, milletleraras
plnda iki byk kriz dourdu.
Bulgarlarm atalcaya kadar gelmeleri ve Yunan donanmasnn da
anakkale Boaznn Ege kna egemen duruma gemesi, Rusyann Boazlar
konusundaki emellerini ve endielerini harekete geirdi. Rusya, stanbula bu
670 FAHR ARMAOLU
kadar yakn gelmi iken ve Osmanl ordusu da bir ey yapamam iken,
Bulgaristann stanbula girip burasn ele geirmesinden korktu. Ayn ere
vede, Yunanistann da anakkale Boazna egemen olmasn Rusya endie ile
karlad.
Boazlar konusunda Rusyay endielendiren baka bir olay da, Almanya ve
Avusturyadaki hava idi. Baz Avusturya ve Alman gazeteleri Bulgarlar destekliyor
ve Bulgar ordularnn stanbula ve Boazlara girmesini tevik ediyorlard.
Bulgarlarn stanbula yaklamalar, Rusyay ne kadar tellandrd ise, Almanya
ve Avusturyada da o kadar memnuniyet uyandrd
603
. Her iki devlet de
Bulgaristan ile Rusyann atma durumuna girmesini ve bundan yararlanan
Avusturyann da Bulgaristan kendi tarafna ekmesini dnmekteydiler.
Rusya Boazlar ve Bulgaristan konusunda iki faaliyette bulundu. Biri kendi
iinde olmak zere, Boazlarla ilgili olarak baz almalarn yaplmasdr. Buna
gre, Bulgarlarn stanbula girmesinden nce, Rusyann stanbula ayak bas
mas iin bir donanma ve asker kuvvet hazrlanacakt. stanbulda karklklarn
kmas halinde nce donanma Boaza girecek, fakat ondan sonra gerekirse,
Rus kuvveeri Bykdereye karlacaku. Bu konuda hazrlanan bir rapora gre,
Boazlar konusu tartlaca zaman, Rusya herkesten evvel Boazlarda yer alm
olacakt. Bu adan da Bykdere ok nemli telkki ediliyordu. Ayrca,
Bykdereye karma harekt, indeki Bokser ayaklanmas srasnda devletle
rin ine kuvvet karmalarna benzetilmekteydi
60
'
3
.
Rusyann Boazlarlar ilgili ikinci faaliyeti diplomatik nitelikli oldu. Rusya
ilk nce, Trk kuvvetlerinin 29 Ekimde Lleburgazda bozguna urayp
atalcaya ekilmeleri zerine, 1 Kasmda Fransa ve ngiltereye bavurup, bu
iki devletin, stanbula yrmemesi hususunda Bulgaristan'a uyarmada bulun
malarn istedi. Bu srada Bulgar Kral Ferdinand ise, zafer kazanm bir komu
tan olarak stanbula girmeyi
1

07
ve Ayasofyada diz kp dua etmeyi
608
dlemek
teydi. Rusyann endiesi Bulgarlarn stanbula girmeleriydi. Bu sebeple, Fransa
ve ngiltere, Rusyann isteine yanamadlar. nk, Balkanlarn sevin lk
lar att bir srada, devletlerin mdahalesi, onur krc olabilirdi. Fakat Rusyay
da, tek bana teebbste bulunmakta serbest brakular.
Bunun zerine, mdahalede bulunma yerine, bar iin araclk konusu or
taya kt. Fakat bu sefer de Osmanl Devletiyle Bulgaristan arasndaki snr ko
nusu gndeme geldi. Burada sz konusu olan stanbul ve Edirne idi. Edirnenin
Bulgaristana verilip verilmemesi, tartmann birinci ksmyd. kinci ksm, ise,
60
Kura t, Trkiye re Rusya, s. 173.
806
ayn eser s. 173-175.
607
Poincare. Les Balkans en Feu, p. 296.
608
ayn eser, p. 303.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 671
stanbul Padiaha braklmakla beraber, snrlarnn nasl olaca idi. lgintir,
stanbul konusundaki tartma da, stanbul ve civar ifadesinin franszca ek
linden domutur. Sazanov, bunun iin Constantinople et son rayon derken,
ngiltere ve hatta Fransa Constantinople et ses environs deyimini tercih etmek
teydiler
609
. Bu tartmalar srerken, Kasm ay sonunda Osmanl Devletiyle
Bulgaristan arasnda mtareke grmeleri balaynca, bir bakma sorun
zmlenmi oldu.
Boazlarla ilgili kriz bu ekilde giderildii srada, bir baka kriz gelimi bu
lunmaktayd. Bu da Arnavutluk sorunu ve bundan doan krizdi. Arnavutlarn
1912 Maysndanberi bamszlk iin Osmanl Devletine kar ayaklanm olduk
larn daha nce belirtmitik. Balkan Sava balaynca, Srplar nce Yeni Pazar
sancan ele geirmiler, oradan gneye sarkarak Kuzey Arnavutluk toprakla
rna girerek, Durazzo veya Dra (bugnk ad Durres) limann igal etmek sure
tiyle Adriyatik Denizine kmlard. Srbistann denize kmasna Avusturya ga
yet iddetli tepki gsterdi. Avusturya imdi Arnavutluun bamszl kozunu
oynuyordu. Bamsz bir Arnavutluk vastasiyle, Srbistan zerinde hem kuzeyden
ve hemde gneyden bir bask kurmak istiyordu. Srbistan, kuzeyde Avusturya ve
gneyde de Arnavutluk arasnda skp kalrsa, Avusturyaya kolay kolay kafa tu
tamazd.
Avusturyann, Srbistandan Durazzo limanndan kmasn istemesi, bu
devletle Avusturya arasnda tam bir gerginlie sebep oldu. Bu gerginlikte,
Arnavutlarn kendileri ve talya da Avusturyay desteklediler. Mslman olsun,
Katolik veya Ortodoks olsun, btn Arnavutlar Srp egemenlii altna girme fik
rini reddediyorlard. Trk egemenliinden kurtulup, Srp egemenlii altna
girmenin bir anlam yoktu
610
. Arnavutlarn temel amac bamszlku.
talya da bamsz bir Arnavutluk kurulmasn istiyordu. Fakat onun dn
cesi bakayd. talya, bamsz, fakat zayf bir Arnavutluk istiyordu ki, byle bir
durumda Arnavutluu kolayca ele geirebilir ve Adriyatik Denizinin kaps olan
Otranto Boazmn iki yakasna birden egemen olarak, bu denizi kapal bir
talyan gl haline getirebilirdi. Bu bakmdan Brindisinin karsndaki Valona
talya iin nemliydi. talya Valonay da kontrol altna aldndan, buradan
Selnike bir demiryolu inas ile, Yunanistann gney Arnavutlua szmasn da
nlemek istiyordu. Btn bu sebeplerle, talya, bamszlk yerine, zayf bir Trk
egemenlii altndaki bir Arnavutluu da tercih eder grnmekteydi
611
.
b9 g
u
tartmalar iin bak.: Poincare, ad geen eser, p. 297 ve devam.
610
Fay, ad geen eser, p. 397.
611
ayn eser, p. 398.
672 FAHR ARMAOLU
Srbistan ise, Rusya, Fransa ve ngiltereye, Adriyatike ynelik kazanlarnn
elinden alnmak istenmesi halinde, silhla kar koyacan bildirmekteydi
612
. Bu
ekilde Avusturya ile Srbistan arasndaki mnasebetlerin gerginlemesi zerine,
Avusturyada askerler, Srbistana kar sava almasn istediler. Avusturya ile
yakn mnasebetler iinde olan Romanya da, Bulgaristann Tuna snrlarnda
kendi lehine baz deiiklikler yaplmas artiyle, bu savaa katlmay kabul etti.
Almanya balangta tereddt ettiyse de, l Ittifakn dayanmasn ve gcn
gstermesi gerektiini grerek, Avusturyaya tam destek verdi. Avusturya imdi,
Byk Srbistan idealine karlk, Byk Arnavutluku gerekletirmek iin,
Ikodra ve Yanyadan baka, pek, Prizren gibi yerlerin de Arnavutluk snrlar
iine dahil edilmesini istiyor ve Ikodrasz, Yatyasz ve Prizrensiz bir
Arnavutluk, kalbi ve midesi olmayan bir vcuda benzeyecektir diyordu
613
.
Halbuki Yanyaya Yunanistan, kodra ve Prizrene de Srbistan sahip olmak isti
yordu.
l tilfa gelince: Bu blok, l ttifakn gsterdii dayanmay gste
remedi. Bir defa, ngiltere, yani Lord Grey, Arnavutluk anlamazlnn
Avusturya ile Srbistan arasnda bir sava durumuna gelmesini yazk diye nite
lendiriyor ve bu iin milletleraras bir konferansta ele alnmasn istiyordu. Ayn
zamanda, Avusturya zerinde Almanyann etkisini de kullanmay dnmek
teydi
614
. Sazanov, 12 Kasm 1912 de, Fransa ve ngiltereden, Srbistana itidal tav
siyesinde bulunmalarn istediinde, Poincarenin cevab, Rusyann Srbistan
zerindeki etkisinin Fransa ve ngiltereden ok daha fazla olmas dolaysiyle bu
konuda nce Rusyann teebbste bulunmas gerektii eklindeydi
615
. Bunun
zerine, Rusya, Srbistana, bir Adriyatik liman iin kendisini bir savaa srk-
leyemiyeceini bildirdi
616
. Poincare, htratnda, Durumun vahameti, Dou sa
vann ortaya kard eitli ve o derecede de karmak sorunlarn zm
iin, btn Avrupann bir uzlama aramasn ve bunun iin de genel grme
lere gidilmesini gerektirmekteydi demekte idi
617
.
Grlyor ki, ngiltere ve Fransa, bir Adriyatik liman iin, l ttifak ile
bir atmaya girip, bir savan kmasn hi arzu etmemilerdir. Ama u da bir
gerek ki, Adriyatik liman denen kk sorun, 1912 yl sonunda iki bloku
tam manasiyle kar karya getirmi ve ngiltere ve Fransann soukkanl tu
tumu ile, br taraftan da Almanyann katks ile, kriz giderilebilmitir.
612
Poincare, ayn eser, p. 313.
613
Fay, ayn eser, p. 398.
614
Poincare, ad geen eser, p. 317.
610
Poincare, ayn kaynak, p. 325.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 673
Btn bu tartmalar olurken, Arnavutlar da 28 Kasm 1912 gn Valonada
bamszlklarn iln edip, skenderbeyin ift bal kartall bayran gndere
ektiler. Tarafsz ve bamsz Arnavutluk, varln Avusturya ve talyaya bor
luydu. 16 Aralkta Londrada toplanan Eliler Konferans da bu bamszl
onaylad.
Lkin, Arnavutluk krizi, gerek l ttifak, gerek l tilf zerinde iz b
rakmadan gemedi. Arnavutluun bamszl dolaysiyle, Rusyann Belgrad el
isi Hartwig, Trkiye sorunu zld, imdi sra Avusturyada diyordu
618 619 620
. Buna
karlk, Kasm ay sonlarna doru Almanya)! ziyaret eden Avusturya-Macaristan
veliahd Franois-Ferdinanda, mparator II. Wilhelm, Avusturya-Macaristann
prestiji sz konusu olursa, bir dnya savandan ekinmeyeceini sylemitir
010
.
ngiltere de Berline, bir auma halinde ngilterenin tarafszlna gvenme
mek gerektiini bildirmiti
020
. Fransa ise, bir Adriyatik liman iin savaa ya
namamsa da, daha ciddi bir krizde mttefiki Rusyay yalnz brakmak niye
tinde deildi.
Dier taraftan, ilgintir, 1908 Bosna-Hersek krizinde olduu gibi, 1912
Arnavutluk krizinde de, iki bloku kar karya getiren devlet Srbistand. 1914
yazndaki krizin de kahraman Srbistan olacak ve 1908 ve 1912 den farkl olarak,
Avusturyann bu sefer Srbistan ezmeye karar vermesi karsnda, bloklar,
geri deil de ileri adm atnca, byk sava patlak verecektir.
Arnavutluk veya Adriyatik krizi, Balkan ttifaknn zlmesinde de ilk
adm meydana getirdi. Sazanov, 9 Kasmda, Balkan ttifaknn bandaki
Bulgaristana, Srplar nezdinde teebbste bulunup, bir Adriyatik liman iin,
btn toprak kazanlarn tehlikeye atmamalar iin uyarda bulunmasn sy
lemi ve Bulgaristan da bu yolda hareket edince, Srplar, Bulgaristann kendile
rini desteklememi olmasnda dolay kzmlard. Bunun dnda, Srplarn
Makedonyadan da toprak istemeleri de, Bulgaristann cann skt. Ayrca,
Bulgaristann Atina elisi de 17 Kasm tarihli raporunda, Drtl Balkan ttifak
iinde, Yunanistan ile Srbistann bir ikili ittifak iin almalara baladn
bildirmekteydi. Buna paralel olarak, Srplar ve Yunanllar, Makedonyada
Bulgaristan aleyhine faaliyete balamlard
621
. Balkan ttifakndaki bu zlme,
bundan sonra ve zellikle bar konferansnda, artarak devam edecektir.
Btn bu diplomatik karmaa devam ederken, Osmanl Devletinin 3 Aralk
1912 de mtareke imzalad haberi geldi.
618
Fay, ad geen eser, Tome I, p. 397,155 no.lu not.
619
Helmreich, ad geen eser, p. 241.
620
ayn eser, p. 235.
621
Guechoff, ad geen eser, p. 61-62.
674
FAHR ARMAOLU
Osmanl Devleti, Terkos-Bykekmece glleri arasndaki atalca hattna
yerletikten sonra, stanbulu korumak iin, Anadoludan gedrilen taze kuvvet
lerle burada kuvvei bir savunma kurmaya alt. Bulgarlar ise, stanbula gir
mek amac ile, 17 Kasm 1912 de atalca savunmasn krmak iin taarruza kalk
tlar. Taarruz ve iddei muharebeler 19 Kasma kadar srd. Bulgarlar 10 bin
kiilik bir kayp vermelerine ramen, bu hatt skemiyeceklerini grnce, taar
ruzu durdurdular. atalca muharebesi stanbul halkn ok heyecanlandrd.
Top sesleri stanbuldan duyuluyordu. Bu hat derse, stanbul da dm ola
cakt. Avrupa devletleri de stanbulun Bulgarlarn eline gemesi ihtimalinden
tellandlar. Bulgar taarruzu baarsz kalnca herkes rahadad.
Daha Lleburgaz bozgunu srasnda Osmanl Devleti Bulgaristana mtareke
teklif etmi, lkin cevap alamamt. imdi Bulgarlar atalca taarruzunu baa
ramaynca mtarekeye raz oldular ve mtareke 3 Aralk 1912 de imzaland.
Bulgaristan, ayn zamanda Srbistan ve Karada adna da mtareke imza etti.
Yunanllar da mtareke grmelerine katlmlard. Fakat ok ar artlar ileri
srdklerinden ve Osmanl Devleti de bunlar kabul etmediinden, yunanllar
ekilip gittiler. Mtareke imzaland srada, Edirne, Yaya ve Ikodra kuatma
altnda bulunuyor ve dmana direnmeye devam ediyordu.
Mtarekeye gre, Osmanl Devleti Karadenizde Bulgar limanlarna uygula
d ablukay kaldracak ve Bulgar trenleri de Edirneden geerek atalcadaki
ordu ile balant kurabilecekti. Bar grmeleri 20 gn iinde Londrada ba-
lyacakt Bar olmazsa, mtarekenin sona erme gn ve saatini, her iki taraf, bir
birlerine 4 gn nce bildirecekti.
Londra bar grmelerine gemeden nce, Osmanl Devletinden mey
dana gelen bir i olay, Bbl Basknn belirtelim.
5. BBIL BASKINI
1522
Daha nce de sylediimiz gibi, ttihad ve Terakki, 1912 Temmuzundan
beri i bandan ekilmi bulunuyordu. Greve gelen yeni Gazi Ahmet Muhtar
Paa kabinesi, Balkan Sava ktktan sonra ekildi ve yerine Kmil Paa kabi
nesi geldi. Fakat, ttihad ve Terakki dndan kurulan her iki hkmet de, sa
lam bir tabana sahip deildi. Her iki hkmetin de dayana, lkede ttihad ve
Terakkiye kar duyulan honutsuzluk olmutu. Fakat bu honutsuzluk unsuru
da fazla devam etmedi. Balkan Savann patlamas ve savan ilk gnlerinden
itibaren Trk kuvvetlerinin pe-pee yenilgilere uramas, ttihad ve Terakkiye
kuvvetli bir propaganda silh verdi. Bu propaganda, zellikle iki noktaya daya-
622
622
Bu ksm, Bayur, Tk nklb Taihi, Cilt 2, Ksm 2, s. 254-271 den zetledik. Olayn ok daha
ayrntl anlatm iin bak.: Mustafa Ragp Esatl, ttihat ve Terakki, stanbul, Hrriyet Yaynlar, 1975.
Eserin byk ksm, Bbli Baskmnn ncesini ve sonrasn anlatmaktadr.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 675
nyordu. Birincisine gre, ttihad ve Terakki i banda iken Orduya nem ver
mi ve onu dzeltmeye almt. Fakat, kendisinden sonra gelenler orduyu ih
mal ederek bu yenilgilerin meydana gelmesine sebep olmutu. ttihad ve
Terakkiye mensup bir ok deerli subay ve komutanlarn yerlerinin deitiril
mesi sonucu ordu zayflatlmt.
Propagandann ikinci dayana Edirne sorunuydu. Osmanl Devlenin eski
bakenti olmas dolaysiyle, Edirnenin Trklerin gznde zel bir deeri ve
nemi vard. Mtareke imzalandktan sonra, barn artlar konusunda,
Almanya hari, btn Avrupa devletleri, stanbul hkmetine, Edirneyi
Bulgaristana terketmesi konusunda tavsiyelerde bulunmulard. Tabiatiyle bu
konu, Trk kamu oyunu ve Trk basnn birinci derecede ilgilendiriyordu. te
bu sebepten, ttihad ve Terakki Edirne sorununu kendi lehine bir propaganda
silh olarak kullanmaya balad. Kmil Paa hkmetinin Edirneyi dmana
teslim edecei sylentisini yayyor ve kendisi iktidara geerse, Edirneyi terketmi-
yecei gibi, Osmanl Devletini de iinde bulunduu g durumdan kurtaraca
n sylyordu.
ttihad ve Terakkinin bu faaliyetine karlk, Kmil Paa hkmeti iinde de
bir birlik yoktu. Hkmetin baz yeleri ttihad ve Terakkiye dman, bazlar
ekimser, bazlar ise ttihad ve Terakkiye yaknd. Daha garibi, ttihad ve
Terakkinin dmanlarndan olan Harbiye Nzn Nzm Paa bile, balangta
Halaskran Grubuna dayanm iken, durumunu kuvvetlendirmek iin bu sra
larda ttihad ve Terakki ile bir yaknlk kurmaya alyordu. Trk kamu oyu ise
paralanm durumdadr.
Durum bu safhada iken, balarnda Enver Bey ve Talt Bey gibi ttihad ve
Terakki ileri gelenlerinin bulunduu 30-40 kiilik bir ttihad veTerakki grubu, 23
Ocak 1913 gn leden sonra, kabinenin toplant halinde bulunduu Bbliye
bir baskn yapt. Orada bulunan muhafz askerler ise, bu ie seyirci kaldlar.
Baskn srasnda kan kk bir arpmada, Kmil Paa ile Nzm Paan ya
verleri ve bir komiser ile basknclardan bir kii ld. Grlt zerine dar
kan Harbiye Nzn Nzm Paa, Enver Beye krken, ttihad ve Terakkiy'e
bal subaylardan Yakup Cemil Bey tarafndan vurularak ldrld
623
.
Basknclarn duruma hkim olmas zerine, Enver ve Talt Beyler, o srada
odasnda bulunmakta olan Sadrazam Kmil Paann yanma giderek kendisini
zorla istifa ettirdiler. Kmil Paa, istifasnda, cihet-i askeriyeden vuku bulan tek
lif zerine diyerek istifa gerekesini belirtmi olduu halde, Enver ve Talt
623
Bbli Baskn bugn de tam aydnlanm bir olay deildir. O srada Mbeyn Baktibi (Saray
Genel Sekreteri) Ali Fuad Trkgeldi, hatratnda (Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yan, 1984
(3. bask), s. 79-80), Enver Beyin, Nzm Paann vurulmas konusunda, kendisine, Bizim maksadmz
Nzm Paay vurmak deildi. Bir yanllk olarak vuruldu" derken, Tlt Paamn da, Biz ona Sadaret
teklif ettik" dediini belirtmektedir.
676 FAHR ARMAOLU
Beyler bir de buna ahali kelimesini ilve ettirmilerdir
624 * *
. Bu suretle,
Sadrazamn halktan gelen tepki zerine istifa etmi olduu izlenimi verilmek is
tenmitir. Nitekim, Dahiliye Nezaretine (iileri Bakanl) giden Tlat Beyde,
vilyetlere gnderdii genelgelerde, Kmil Paa hkmetinin, Edirne ve Adalan
dmana brakmak istemesi zerine, halkn galeyana gelerek Bbli nnde
gsterilerde bulunduunu ve bunun sonucu olarak da hkmetin istifa ettiini
bildirdi.
Baskndan sonra Enver Bey ve Talt Bey Padiaha giderek Mahmut evket
Paann Sadrazamla tayinini bildiren ferman aldlar. Bu suretle alt aylk bir
sreden sonra Ittihad ve Terakki tekrar ibana geliyordu ki, I. Dnya Savamn
sonuna kadar iktidarda kalacaktr. Yeni hkmeti Mahmut evket Paa kurmakla
berber, Bbli Baskmm yapan Enver ve Talt BSyler, kabinede grev almad
lar. Bu ekilde hareketi, duruma daha uygun buldular.
6. BARI GRMELER VE KESLMES
3 Aralk 1912 de mtarekenin imzas zerine, 13 Aralk 1912 de Londrada
Osmanl Devletiyle, dier savaan taraflar arasnda bar grmeleri balad. Bu
grmelerin amac, Osmanl Devletiyle Balkan devletleri arasndaki snr ve
toprak sorunlarn zmekti.
Bu grmelere paralel olarak, 17 Aralktan itibaren, byk devletlerin
Londradaki elileri arasndaki bir konferans da, Yunanistan ile Karadaa snr
da olan Arnavutluk sorununu ele ald. Eliler Konferans, Arnavutluun ba
mszln kabul etti. Bu , Srbistan'n Adriyatikten uzaklamatrlmas de
mekti. Bununla beraber, konferansn kararlarna gre, Srbistann Arnavutluk'ta
bir ticaret liman olacak ve bu liman demiryolu ile Srbistan'a balayabilecekti.
Bunun dnda Arnavutluk ile ilgili zmlenmesi gereken baka sorunlar da
vard.
Sylediimiz gibi, Arnavutluk konusunda karara varlmayan baka noktalar
da vard. Fakat bunlar braklarak , eliler konferansnda Ege Denizi adalar so
rununa geildi. Yunanistan, deniz gc sayesinde, zellikle kuzey Ege adalarn
ele geirdi. Baz adalarn Yunanllara direnmelerine ramen. Fakan adalar ko-
nusundaa birinci plnda gelen, anakkale Boazna emen bulunan, mroz
(Gkeada), Bozaada, Limni ve Semendire (Semadirek veya Samotraki) adala
ryd. Rusya bu adalarn zayf bir Osmanl Devletinin elinde kalmasn tercih
ediyordu. ngiltere ve Fransa ise, bu adalarn Yunanistana verilmesini istiyor
lard. Bu suretle, Boazlara hkim olmak isteyen Rusyann, bu adalarn kontro
ln ele geirmesini nlemek istiyorlard
629
.
624
Grp ittiklerim, s. 78.
620
Bak.: Bill N. imir, Ege Sorunu (Aegean Question), Vol. I: 1912-1913, Trk Tarih Kurumu
Yaym, 1976, p. 358-359.
676 FAHR ARMAOLU
Beyler bir de buna ahali kelimesini ilve ettirmilerdir
624
. Bu suretle,
Sadrazamn halktan gelen tepki zerine istifa etmi olduu izlenimi verilmek is
tenmitir. Nitekim, Dahiliye Nezaretine (iileri Bakanl) giden Talat Beyde,
vilyetlere gnderdii genelgelerde, Kmil Paa hkmetinin, Edirne ve Adalar
dmana brakmak istemesi zerine, halkn galeyana gelerek Bbli nnde
gsterilerde bulunduunu ve bunun sonucu olarak da hkmetin istifa ettiini
bildirdi.
Baskndan sonra Enver Bey ve Talt Bey Padiaha giderek Mahmut evket
Paann Sadrazamla tayinini bildiren ferman aldlar. Bu suretle alt aylk bir
sreden sonra Ittihad ve Terakki tekrar ibana geliyordu ki, I. Dnya Savann
sonuna kadar iktidarda kalacaktr. Yeni hkmeti Mahmut evket Paa kurmakla
berber, Bbli Basknn yapan Enver ve Talt Biyler, kabinede grev almad
lar. Bu ekilde hareketi, duruma daha uygun buldular.
6. BARI GRMELER VE KESLMES
3 Aralk 1912 de mtarekenin imzas zerine, 13 Aralk 1912 de Londrada
Osmanl Devletiyle, dier savaan taraflar arasnda bar grmeleri balad. Bu
grmelerin amac, Osmanl Devletiyle Balkan devletleri arasndaki snr ve
toprak sorunlarn zmekti.
Bu grmelere paralel olarak, 17 Aralktan itibaren, byk devletlerin
Londradaki elileri arasndaki bir konferans da, Yunanistan ile Karadaa snr
da olan Arnavutluk sorununu ele ald. Eliler Konferans, Arnavutluun ba
mszln kabul etti. Bu , Srbistan'n Adriyatikten uzaklamatrlmas de
mekti. Bununla beraber, konferansn kararlarna gre, Srbistan'n Arnavutluk'ta
bir ticaret liman olacak ve bu liman demiryolu ile Srbistan'a balayabilecekti.
Bunun dnda Arnavutluk ile ilgili zmlenmesi gereken baka sorunlar da
vard.
Sylediimiz gibi, Arnavutluk konusunda karara varlmayan baka noktalar
da vard. Fakat bunlar braklarak , eliler konferansnda Ege Denizi adalar so
rununa geildi. Yunanistan, deniz gc sayesinde, zellikle kuzey Ege adalarn
ele geirdi. Baz adalarn Yunanllara direnmelerine ramen. Fakan adalar ko-
nusundaa birinci plnda gelen, anakkale Boazna emen bulunan, mroz
(Gkeada), Bozaada, Limni ve Semendire (Semadirek veya Samotraki) adala
ryd. Rusya bu adalarn zayf bir Osmanl Devletinin elinde kalmasn tercih
ediyordu. ngiltere ve Fransa ise, bu adalarn Yunanistana verilmesini istiyor
lard. Bu suretle, Boazlara hkim olmak isteyen Rusyann, bu adalarn kontro
ln ele geirmesini nlemek istiyorlard
625
.
624
Grp ittiklerim, s. 78.
62:1
Bak.: Bill N. imir, Ege Sorunu (Aegean Question), Vol. I: 1912-1913, Trk Tarih Kurumu
Yaym, 1976, p. 358-359.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
677
Eliler Konferans bu konular zerindeki grmelerine devam ederken,
asl bar konferans da 6 Ocak 1913 de bir sonuca yaramadan kesildi
626
. Zira,
snrlar sorununda Osmanl Devletiyle Balkanllar anlaamad. Osmanl Devleti
balangta u teklifleri ileri srd: Makedonyaya zerklik verilecek ve bana
bir Hristiyan Vali tayin edilecekti. Fakat Edirne ve btn Trakya Osmanl
Devletinde kalacakt.
Buna karlk Balkanllar, Gelibolu yarmadas hari, Tekirdan kuzeyin
deki bir noktadan, Karadenizde Midyeye uzanan bir izginin basnda bulunan
btn topraklarn kendilerine braklmasn istediler. ki tarafn istek ve iddialar
arasnda bu derece aykrlk vard. Nihayet Osmanl Devleti, Londra
Konferansmn 1 Ocak 1913 gnl oturumunda, u teklifleri ileri srd: 1)
Osmanl Devleti, Edirnenin batsnda bulunan btn topraklar terketmeyi ka
bul etmektedir. 2) Edirne Vilyeti Osmanl Devletinin dorudan doruya ege
menlii altnda kalmakla beraber, snr konusunda Osmanl Devleti ile
Bulgaristan aralarnda anlaacaklardr. 3) Osmanl Devleti Ege adalarndan hi
birini terketmeye niyetli olmamakla birlikte, bu konuda Byk Devletlerle bu
konuda mzakereye hazrdr. 3) Osmanl Devleti Byk Devletlerin Girid konu
sunda alaca karar kabule hazrdr. 4) Osmanl Devletinin bu teklifleri, birbi
rinden ayrlmayan tam bir btndr
627
.
Osmanl Devletinin bu uzlatrc tekliflerine ramen, Balkanllar
Edirnenin braklmas zerinde srar ettiler
628
. Osmanl Devleti de Edirneden
vazgemeyince, bar grmeleri 6 Ocak 1913 de kesildi.
Bu bar grmelerinde Osmanl Devleti, Ege adalarndan hi birini ter
ketmeye yanamamt. Lkin 2 Ocak 1913 de Konferans, bahis konusu adalarn
Yunanistana verilmesini kabul etti
629
. nk bu konuda Rusya da fikir deitir
dii gibi, Almanya ve Avusturya da bu konuda fazla itirazda bulunmadlar
630
.
Osmanl Devleti ile Balkanllar arasndaki bar grmelerinin kesilmesi,
Avrupa devletlerinin telna sebep oldu. nk, savan yeniden balamas ih
timali ortaya kyordu. l ttifak ve l tilf devletlerinin, 17 Ocak 1913 de
Osmanl Devletine verdikleri alt imzal ortak bir notada
631
, savan balamasn
istemediklerini, kendilerinin tavsiyesine aykr olarak Osmanl Devleti sava ba
latacak olursa, stanbul ve Osmanl Devletinin Asya topraklarnn dahi kaderi
nin sz konusu olabilecei, bar bozmaz ise devletlerin kendisine her trl
yardm yapacan, barn korunmas iin de, Osmanl Devletinin Edirneden
626
Londra Bar Konferans ile ilgili belgeler iin bak.: ayn kaynak, p. 371^410.
627
ayn kaynak, p. 383-384.
628
Bak.: ayn kaynak, p. 391.
629
Bak.: ayn kaynak, p. 397-398.
630
Bak.: ayn kaynak, p. 394.
631
Notann metni: ayn kaynak, p. 465.
678
FAHR ARMAOLU
vazgemesi ve Ege adalarnn kaderini tayin iini de devletlere havale etmesi ge
rektiini, bunlar yapmazsa, devletlerin hi bir yardmna gvenemiyeceini bil
dirdiler. Devletler bu nota ile de yetinmeyip, Osmanl Devleti zerindeki baskla
rna da devam ettiler. Bbli baskn olduu srada, kabine devletlerin bu nota
sna verilecek cevab mzakere etmekteydi.
Mahmut evket Paa hkmeti 30 Ocak 1913 de verdii cevapta
1132
,
Edirnenin tarih bir bakent olmas, mparatorluk ile koparlamyacak
(indissoluble) balar bulunmas ve ehrin terkedilmesi halinde kamu oyunda
byk kaynamaya sebep olmas ihtimali dolaysiyle terkedilmiinin mmkn
olmad, yalnz, Osmanl Devletinin bar zihniyetinin bir iareti olarak,
Edirnenin, Meriin sa kysnda kalan ksmnn kaderini byk devletlere b
rakabileceini, buna karlk Ege adalar konusunda tviz veremiyeceini, nk
sz konusu adalarn, hem anakkale Boaznn ve hem de Anadolu kylarnn
gvenlii asndan son derece nemli olduunu bildirdi. lgin bir nokta ol
mak zere, Osmanl Devleti cevab notasnda, bir de kapitlsyonlarn kaldrl
masn istemekteydi.
Osmanl Devletinin bu red cevab zerine, 3 ubatta muharebeler yeniden
balad. Fakat bu seferki muharebeler de Osmanl Devletinin aleyhine bir ge
lime gsterdi. Bir yandan atalcada muharebeler devam ederken, te yandan
da Bulgarlarn arkasna dmek ve Edirneyi kurtarmak iin arkye asker ka
rld. Lkin bundan da bir sonu alnamad. Bunun zerine, Osmanl Devleti,
zellikle ngiltere nezdinde teebbse geerek 20 ubattan itibaren bar ara
maya balad. Edirneyi brakmay kabul ediyor ve devletlerin aracln isti
yordu. nk, bu yenilgiler zerine stanbul konusu yine gndeme geldi. Hatta
Bulgarlar, Rusyadan, stanbulu geici olarak ele geirmeleri ve sonra bu ehri
Rusyaya teslim etmeleri hususunda Rusyann iznini istediyseler de, kendisinin
yaratt kck bir devletin, stanbulu, bir byk devlet olan Rusyaya hediye
etmesi gibi bir durumu Rusya kabullenemedi
632 633
.
Grlyor ki, Edirneyi kurtarmak iin i bana geen Mahmut evket Paa
ve ttihad ve Terakki de Edirneyi kurtaramam. Bu baarszln halkn tepki
lerine sebep olmas ve karklk kmas ihtimaline kar, hkmet, kendisini
korumak zere bir takm milis kuvvetleri kurma yoluna bile gitti
634
.
Bu yenilgilerin ardndan, kuatma altndaki ehirlerden Yanya 6 Martta
Yunanllara, Edime 26 Martta Bulgarlara ve kodra da 23 Nisanda Karadallara
teslim oldu.
632
Cevabn metni: ayn kaynak, p. 497-199.
633
Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 2, s. 301.
634
ngiliz elisi Lovvtherin Greye 16 ubat 1913 tarihli teli. Ege Sorunu, Cilt I, p. 527.
678 FAHR ARMAOLU
vazgemesi ve Ege adalarnn kaderini tayin iini de devletlere havale etmesi ge
rektiini, bunlar yapmazsa, devletlerin hi bir yardmna gvenemiyeceini bil
dirdiler. Devleer bu nota ile de yetinmeyip, Osmanl Devleti zerindeki baskla
rna da devam ettiler. Bbli baskn olduu srada, kabine devletlerin bu nota
sna verilecek cevab mzakere etmekteydi.
Mahmut evket Paa hkmeti 30 Ocak 1913 de verdii cevapta
632
,
Edirnenin tarih bir bakent olmas, imparatorluk ile koparlamyacak
(indissoluble) balar bulunmas ve ehrin terkedilmesi halinde kamu oyunda
byk kaynamaya sebep olmas ihtimali dolaysiyle terkedilmiinin mmkn
olmad, yalnz, Osmanl Devletinin bar zihniyetinin bir iareti olarak,
Edirnenin, Meriin sa kysnda kalan ksmnn kaderini byk devletlere b
rakabileceini, buna karlk Ege adalar konusunda tviz veremiyeceini, nk
sz konusu adalarn, hem anakkale Boaznn ve hem de Anadolu kylarnn
gvenlii asndan son derece nemli olduunu bildirdi. lgin bir nokta ol
mak zere, Osmanl Devleti cevab notasnda, bir de kapitlsyonlarn kaldrl
masn istemekteydi.
Osmanl Devletinin bu red cevab zerine, 3 ubatta muharebeler yeniden
balad. Fakat bu seferki muharebeler de Osmanl Devletinin aleyhine bir ge
lime gsterdi. Bir yandan atalcada muharebeler devam ederken, te yandan
da Bulgarlarn arkasna dmek ve Edirneyi kurtarmak iin arkye asker ka
rld. Lkin bundan da bir sonu alnamad. Bunun zerine, Osmanl Devleti,
zellikle ngiltere nezdinde teebbse geerek 20 ubattan itibaren bar ara
maya balad. Edirneyi brakmay kabul ediyor ve devletlerin aracln isti
yordu. nk, bu yenilgiler zerine stanbul konusu yine gndeme geldi. Hatta
Bulgarlar, Rusyadan, stanbulu geici olarak ele geirmeleri ve sonra bu ehri
Rusyaya teslim etmeleri hususunda Rusyann iznini istediyseler de, kendisinin
yaratt kck bir devletin, stanbulu, bir byk devlet olan Rusyaya hediye
etmesi gibi bir durumu Rusya kabullenemedi
633
.
Grlyor ki, Edirneyi kurtarmak iin i bana geen Mahmut evket Paa
ve ttihad ve Terakki de Edirneyi kurtaramam. Bu baarszln halkn tepki
lerine sebep olmas ve karklk kmas ihtimaline kar, hkmet, kendisini
korumak zere bir takm milis kuvvetleri kurma yoluna bile gitti
634
.
Bu yenilgilerin ardndan, kuatma alundaki ehirlerden Yanya 6 Martta
Yunanllara, Edime 26 Martta Bulgarlara ve kodra da 23 Nisanda Karadallara
teslim oldu.
632
Cevabn metni: ayn kaynak, p. 497-499.
633
Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 2, s. 301.
634
ngiliz elisi Lowtherin Greye 16 ubat 1913 tarihli teli. Ege Sonnu, Cilt I, p. 527.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 679
7. LONDRA BARII
Osmanl Devleti ubat sonlarnda bar istemekle beraber, barn imzas
Mays aynn sonunu buldu. Devletler 29 Martta Bulgaristana ve 31 Martta da
Osmanl Devletine verdikleri ortak notalarda, barn esaslar olarak unlar bil
dirdiler
635
: 1) Osmanl Devletinin Avrupa snr Trakyada Midye-Enez izgisi
olacaku. Arnavutluk hari, bu izginin basndaki btn topraklar Balkanl mt
tefiklere terkedilecek. Arnavutluun snrlarn ise devletler izecek. 2) Ege
Adalarnn kaderi yine devletler tarafndan tayin edilecek. 3)Trkiye, Girid Adas
zerindenki btn haklarndan vazgeecek. 4) Sava tazminat sz konusu deil
dir. Balkanllar 5 Nisanda verdikleri cevapta, Midye-Enez izgisini kabul etmekle
beraber, bunu kesin bir izgi olarak kabul etmediler. kinci olarak, Ege
Adalarnn tamamen Balkanllara, yani Yunanistana braklmasn istediler.
Arnavutluun snrlar da peinen bilinmeliydi. Ve son olarak, Balkanllar sava
tazminat da istediler
636
.
Devletler Balkanllarn bu isteklerini kabul etmediler. Bir yandan bu sebep
ten, dier yandan da, imdi Makedonyann paylalmas konusunda aralarnda
anlamazlk kmaya balamasndan, Balkanllar, devletlerin yukarda belirdii
miz drt anlama esasn aynen kabul etmek zorunda kaldlar ve Londra Bar
denen bar anamas da 30 Mays 1913 de imzaland
637
.
8. MAHMUT EVKET PAANIN LDRLMES
Londra bar ve Edirnenin elden gitmesi, Osmanl Devlenin i duru
munu yeniden karurd. Sadrazam Mahmut evket Paa, 11 Haziran 1913 gn,
Beyazt meydannda otomobilinde iken ldrld. Bu ldrme olay, phesiz
ortal karrmak ve Ittihad ve Terakkiyi ypratmak ve ykmak amacna yne-
lik. Lkin bu ama gereklememitir. Bu suikast de o dnemin yeteri kadar
aydnlanmam olaylarndan biridir.
Mahmut evket Paanm ldrlmesi zerine, Sadrazamla Msrl Prens
Sait Halim Paa getirildi. Yeni Sadrazam dilerini de zerine ald. Ahmet zzet
Paa Harbiye ve Talt Bey de Dahiliye Nzr oldular. Sait Halim Paanm fazla
tannmam bir kii olmas, ttihad ve Terakkinin hkmet zerindeki etkinli
ini daha da arttracak ve kabinenin en nfuzlu yesi Talt Bey olacakur.
Bu olayn bir dier sonucu da, politikann orduya yeniden ve daha fazla bu
lamaya balamasdr. Hatta bir ok subaylar, hkmetin u veya bu yesinin
kim olacana dahi karmaya balamlardr. Balkanllar arasnda kacak olan
63a
Her iki notann metinleri: Ege Sorunu, Cilt I, p. 578 ve 579.
636
Bayur, ayn eser, Cilt 2, Ksm 2, s. 306-307.
637
Londra Barnn metni: Ege Sorunu, Cilt I, p. 651-654; Bayur, ayn eser, s. 313; Larmerox, ad
geen eser, Tome II, p. 307-308.
680
FAHR ARMAOLU
kinci Balkan savandan yararlanarak Edirnenin geri alnmasnda bu subaylar
nemli rol oynayacaklar ve bu da ordunun politikadaki rolnn daha fazla art
masna sebep olacakur.
9. KNC BALKAN SAVAI
Birinci Balkan Sava, Balkanlarda bir hayli karmak kombinezonlarn or
taya kmasna sebep oldu. Bu karmaklk ise, zellikle iki toprak zerinde yo
unlat: Arnavutluk ve Makedonya.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Srbistan, Arnavutluk zerinden Adriyatike
kmaya alrken, Avusturya da, bamsz ve byk bir Arnavutluk kurmak su
retiyle, Srbistann yolunu tkamaya karar vermi ve talya da, kendisinin
Arnavutluk zerindeki emelleri asndan, Avusturyaya destek vermiti.
Arnavutluk konusunun tartma noktalarndan biri, Arnavutluk snrlar dolay-
siyle, kodra sorunu idi. Londradaki Eliler Konferans, 5 Mays 1913 te,
kodray Arnavutlua verdi ve Karada da bunu kabullenmek zorunda kald.
Fakat, Avusturyann, Arnavutluun snrlarn Srbistan aleyhine geniletmek
iin, Dakovia, Debre (Debra) ve Prizrerii de Arnavutluk snrlar iine katma
abalar sonu vermedi ve Eliler Konferans bu yerleri Srbistana brakt. Keza,
Yunanistan da, Ortadoks Arnavutlarn youn bulunduu gney Arnavutluktan
toprak almak istediysede, Eliler Konferans bunu da kabul etmedi.
Arnavutluk snrlar sorunu bu ekilde zmlenince, Avusturya ve talya, 8
Mays 1913 te yaptklar bir anlama ile
638
, Arnavutluu nfuz blgelerine ayrd
lar. Anlamaya gre, eer bu nfuz blgelerindeki faaliyetleri dolaysiyle, bir
nc devletin mdahalesi ile karlarlarsa, o zaman Arnavutluu igal edebi
lecekleri gibi, bu anlama, iki devlet arasnda bir ittifak haline gelecekti. Bu itti
fakn gerekesi, Avusturyann Srbistandan, talyann ise, yine ayn topraa gz
koymu olan Yunanistandan ekinmesiydi.
Arnavutluk konusu, Eliler Konferansnn 29 Temmuz 1913 toplantsnda
kesin sonuca baland. Buna gre
038 039
: 1) Arnavutluk 6 byk devletin garantisi
altnda, bamsz ve egemen bir prensliktir. Osmanl Devletiyle Arnavutluk ara
snda her trl hukuk ba sona ermitir. 2) Arnavutluk tarafszdr ve bu tarafsz
lk 6 byk devletin garantisi altndadr. 3) Bundan sonraki hkmler ise,
Arnavutluk Prensliinin dzenlenmesine ait bulunuyordu.
Arnavutluk sorununun bu ekilde zm ile, Srbistan Adriyatikten uzak
latrlm olmaktayd ki, hi phesiz bu, Avusturya diplomasisinin zaferiydi.
038
Bak.: Bayur, ayn eser, Cilt 2 , Ksm 2, s. 341-342.
039
ayn eser, s. 342.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 681
Arnavutluk sorunu bu ekilde bir sonuca ulamakla beraber, Srbistan,
Bulgaristan ve Yunanistan, yani Balkan ttifaknn temel yesi arasnda, daha
1912 Kasmndan itibaren olumaya balayan Makedonya Sorunu byle olmad
ve bu devleti, kinci Balkan Sava dediimiz, birincisinden daha byk ve
kendi aralarndaki bir atmaya srkledi. Esasnda bu devlet, Osmanl
Devletinin Balkanlardan ekilmesiyle brakt byk boluu ve ortaya kan
dengesizlii, sadece kendisi doldurmak istedi. Veya, pastadan en byk paray
kendisi almak istedi. 1913 yazndaki Makedonya Kavgasnn temel sebebi budur.
Mamafih, unu da belirtmek gerekir ki, ittifaklarn abucak unutulup,
Makedonya Kavgasnn balamasnda, Osmanl Devletinin, muharebe alanla
rnda beklenmedik bir ekilde, abucak bozulmas da nemli bir faktr olmu
tur. Ortaya kan durumu kendileri de beklememilerdi.
lk savan sonunda, hem Bulgaristan ve hem de Yunanistan, Selniki ele
geirmek istemi, fakat Yunanllar Bulgarlardan daha abuk davranp Kasm
1913 balarnda Selnike girmilerdir. Esasnda, Yunanllar Selnike girdikle
rinde, Bulgar kuvvetleri de Selnik nlerine gelmi bulunuyordu. Yani,
Bulgaristan da atalcaya kadar geldii gibi, ayn zamanda, bugnk Bat Trakya
topraklarn, baka bir deyile Dedeaa ve Kavalay ele geirmi bulunuyor
lard. te bu durum, Yunanllar rahatsz etti. Yunanistan 2 Kasm 1912 gn
Bulgaristana resmen bavurup, Bulgarlarn igal ettikleri topraklardan bir ks
mnn kendilerine verilmesini istediler. GuechofFa gre, Bulgaristann igal et
tii topraklarn nfusu 3.3 milyon iken, 2 milyon nfuslu bir topra Yunanistan
istiyordu. Yine Bulgar Babakanna gre, Bulgaristan Osmanl Devletinin kar
sna 620.000 kiilik bir kuvvet karm iken, Yunanistan 210.000 kiilik bir kuvvet
karma. Buna ramen, Yunanistan, bu Bulgar kuvvetlerinin ele geirdii top
raklar istiyordu
640
.
Bulgaristann bu istekleri kabule yanamamas zerine, Yunanistan Osmanl
Devletiyle mtarekeyi imza etmemekle tehdit etmi ve gerekten 3 Aralk 1912
atalca mtarekesini imza etmemitir. Yunanistann bu tutumu Bulgaristanda
milliyeti evrelerin byk tepkisiyle karlau. Ilml bir politika izlemek isteyen
Guechoff, bu konuda arn hakemliine bavurmak istediinde ise, yine milli
yetilerin direnmesi ile karlat. Fakat bu arada, Bulgar-Yunan mzakereleri de
diplomatik yollardan devam etmekteydi. Ne var ki, Bulgaristann Makedonya
topraklar yznden Srbistanla amaya balamas, Yunanistann iine yarad.
Zaten, daha 17 Kasmda, Bulgaristann Atina elisi, Yunanistan ile Srbistan ara
snda bir ittifak iin temaslar yapldna dair haberler aldn bildirmek
teydi
641
.
640
Guechoff, La Dbcle de lAlliance Balkanique, p. 66-67.
641
Guchoff, ayn eser, p. 62.
682
FAHR ARMAOLU
Esas anlamazlk ise, Srbistanla Bulgaristan arasnda kt. Konu
Makedonya idi ve anlamazlk sebebi de, her iki devletin de, ele geirdikleri top
raklarla yetinmek istememeleriydi.
Bulgaristanda Kral ve askerler o derece ihtiras iindeydiler ki, bunlar sa
dece Makedonya ile yetinmeyip, stanbulun da ele geirilmesini istiyorlard.
Fakat, belirttiimiz gibi, Babakan Guechoff her iki konuda da lml bir tutum
iinde bulunuyordu.
Srbistanda da askerler, Bulgaristandakilerden daha az ihtirasl deildi.
Hatta Srbistan Babakan Pasi bunlarn en arlarndand. Srp ordular, sava
srasnda o kadar kolay baarlar elde ettiler ki, ele geirdikleri topraklar, Srp-
Bulgar ittifaknn ngrdnden ok daha geniti. Ayrca Srplar, igal ettikleri
yerlerde yaayan Bulgara da gayet kt muamele ederek, bunlar karmaya iti
iyorlard.
te bu atmosfer iinde Srbistan Babakan Pasi, Guechoff a bir mektup
gnderip, ittifak antlamasnda ngrlen toprak snrlarnn deitirilmesini
teklif etti. Paiin 29 Ocak 1913 tarihli bu mektubu zerine, Guechoff, konuyu
Rusyann hakemliine havale etmek istedi. ttifak antlamas byleydi. Fakat
Srbistan buna yanamak istemedi. Bulgaristan ise Srp isteklerini kabul etmedi.
Sazanov ise, Srplara, Rusyann hakemliine bavurmay telkin etti ise de, Pai
yine kmldamad ve hatta Sazanov bile buna sinirlendi. Srplarn tutumu o ka
dar kat idi ki, Londrada yaplmakta olan bar grmelerinde, ayak srmeye
baladlar ve hatta Osmanl Devleti temsilcilerine de grmeleri uzatma telki
ninde bulundular. Srplarn bu tutumu zerine Lord Grey, ya bar imza etme
leri veya Londray terketmeleri uyarsnda bulunmutur
642
.
Londrada bar grmelerinin devam ettii srada, Bulgaristann hem
Yunanistan ve hem de Srbistanla mnasebetleri gittike gerginleti. Hele Srp-
Bulgar dmanl eski gnleri hatrlatacak dzeye gelmiti. Her iki tarafta da
sertlik ve kararllk giderek artmaktayd. Bu atmosfer iinde de Yunanistan ile
Srbistan da birbirlerine daha fazla yaklatlar. Bunun sonucu olarak, daha
Londra bar imzalanmam iken, iki devlet 5 Mays 1913 de imzaladklar bir
protokol ile, bir ittifak antlamasnn esaslarn tesbit ettiler
643
Bulgaristann durumu ise daha farkl deildi. Rus arnn hakemliine
bavurulmas konusunda Kral ve askerleri ikna edemeyen Babakan Guechoff,
30 Mays 1913 gn, yani Londra Barnn imzas gn istifa etti. Yeni Bulgar
hkmetini Danef kurdu. Yeni Babakan, en az Kral ve askerler kadar ar idi.
642
Guechoff, ayn eser, p. 70. Lord Grey ise hnrada, bu noktaya deinmekle beraber, bu kadar
sert bir ifadede bulunmaktan sz etmemektedir. Bak.: Mmoires de Edwaid Grey, p. 245.
643
Bu esaslar iin bak.: Bayur, ayn eser, s. 380,381.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 683
Bu sebeple, Danef kabinesi ile birlikte Bulgaristann durumu birdenbire sert
leti. Bunun zerine, Srbistan ve Yunanistan, 1 Haziran 1913 gn Selnikte itti
fak antlamasn imza ettiler
644
. Tamamen Bulgaristana kar imzaland belirti
len bu 10 maddelik ittifaka gre: Taraflar, ellerindeki topraklar karlkl olarak
garanti ediyorlar ve bu topraklar yznden, kendilerinin kkrtmas olmakszn
bir saldrya urarlarsa, birbirlerine btn gleriyle yardm edeceklerdi.
Osmanl Devletiyle bar yapldktan sonra, Osmanl Devletinin terkettii toprak
lar konusunda Bulgaristan ile hi bir anlamaya girmeyecekler ve birbirlerinin
toprak iddialarn destekleyeceklerdi. Srp-Bulgar ve Yunan-Bulgar snrlarnn
tesbiti, iile igal edilmi toprak ve Balkan devleti arasndaki denge ilkesine
gre yaplacakt. Antlamada, toprak paylam konusunda Srbistan ile
Yunanistann ortak snra sahip olmas ve araya baka bir devletin girmemesi il
kesi kabul edilmekteydi. Bu ilkeler erevesinde de, Antlamada snrlar belir
tilmekteydi. Bununla beraber, bir anlamazlk halinde, l tilf hkmdarla
rnn (Rusya, Fransa ve ngiltere; yani sadece Rus ar deil) hakemliine ba
vurulacakt.
Antlamada, bu hkmlerin dnda, Srbistann Selnik limanndan yarar
lanmas ve Uskp ve Manasr bir demiryolu ile Selnie balamas ve ayrca iki
devlet arasnda bir gmrk birlii kurulmas da ngrlmekteydi. Antlama on
yl iin imza edilmiti.
zetlemek gerekirse, Srp-Yunan ittifak ile, iki devlet arasnda snr Vardar
nehri ile Ohri gl arasndaki bir izgi oluyordu ve bu izgiye gre de
Bulgaristana Makedonyann kuzeyinde kk bir ksm braklyordu.
Sorun bu kadarla da kalmad. Yine 1 Haziran 1913 gn iki devlet arasnda,
Arnavutluu da paylaan gizli bir anlama yapld. Bir eit Avusturya-Italya an
lamasna cevap olan bu anlama ile, Arnavutluk iki devlet arasnda nfuz bl
gelerine ayrlyordu.
Bylece, Osmanl Devletinin, Balkanlardan ekilmesiyle brakt boluk,
Balkan devletlerinin, hem ihtiraslar iin ve hem de birbirleriyle amalar iin
bereketli bir zemin tekil etmekteydi.
Srbistan ile Yunanistan Mays 1913 iinde birbirine ittifak balar ile ba
lanmaya hazrlanrken, Yunanistan bu ittifaka Osmanl Devletini de ekmek is
tedi. Bulgaristana kar yaplacak bu ittifak ile, Osmanl Devleti Edirneyi ve
hatta Dou Rumeliyi geri alabilecei gibi, Yunanistan Ege adalarndan bir ka
n da Osmanl Devletine verebilecekti. lgintir, Alman mparatoru II.
Wilhelm, bir Trk-Yunan ittifakn desteklemitir
645
. Fakat Osmanl Devleti,
644
Srp-Yunan ittifaknn metni: Guechoff, ad geen eser, p. 161-165.
640
Bak.: Bayur, ayn eser, s. 381-385.
684
FAHR ARMAOLU
Balkanllarn bu kark kombinezonlarna karmaktan ekindii gibi, daha zi
yade bir savunma ittifak yapmay ve bunun iin de Balkan devleeri arasndaki
krizin gemesini beklemeyi tercih etmitir. Tabiatiyle, Yunanistann bu yolla,
yeni bir savan kmas sorumluluunu Osmanl Devletine yklemek istemesi
de sz konusu olabilirdi
646
.
Keza, Londradaki bar grmeleri srasnda Srplar da, Osmanl Devleti
temsilcilerine, Bulgaristana kar ibirlii teklifinde bulunmular ve bu vesile
ile, Balkan Dalarnn, Osmanl Devletinin doal snrlar olduundan sz et
milerdir
647 648
. Daha yukarda belirttiimiz, Guechoffun, Londra grmelerinde
Srplarn, bar geciktirmek iin Trkleri kkrttndan ikyet etmesinin se
bebi bundan olsa gerektir.
Osmanl Devletini olduu gibi, her Balkan devleti de, Romanyay da
kendi taraflarna ekmeye altlar. zellikle Srbistan, Bulgaristana kar
Romanya ile de bir ittifak yapmak istiyordu. Romanya da, Bulgaristann giderek
kuvvetlenmesinden endie ediyordu. Balkanllarn aralarnn gittike almakta
olduunu gren Romanya, 1913 yl bandan itibaren Bulgaristana bavurup,
Birinci Balkan Savanda gsterdii tarafszln bedeli olarak Bulgaristandan
tviz istedi. Nisan 1913 ortalarnda, Srbistan Romanyaya, Bulgaristana kar bir
savunma ittifak teklif edince, Romanyann Bulgaristan zerindeki basks daha
da artt. Bulgaristan ise, Srbistan ve Yunanistanla mnasebeerinin giderek bo
zulmakta olduunu grnce, 1913 Maysnda Silistreyi Romanyaya terketti'
148
.
Romanya, savaa katlmadan, toprak paylamndan parsasn almt.
Srbistann Romanyaya teklif ettii ittifaka gelince: Romanya buna yana
mad. Zira, yeni bir savan patlamaya doru gittiini grm ve bu savata elle
rinin serbest kalmasn istemiti. Nitekim, Srp-Bulgar ve Bulgar-Yunan mnase
betlerinin gittike ktletiini gren Romanya, 4 Haziranda Rusyaya, 6
Haziranda devleere ve 10 Haziran 1913 de de Srbistan ve Bulgaristana gn
derdii sirklerlerde, Balkanlarda durumun arlamas halinde seyirci kalam-
yacan bildirdi.
Bu gelimeler ve gerilim zerine, Rusyann da basks zerine Srbistan Rus
arnn hakemliini kabul edince, drt Balkan devletinin Ptersburgda toplan
mas sz konusu oldu ve Rus ar 8 Haziran 1913 de Bulgaristan ve Srbistan
Kralna gnderdii mesajda
649
, bu gelimeler karsnda kendisinin ilgisiz kala-
myacan, sava ilk aan devletin Slav davas nnde sorumlu olacan ve
646
Bayur, ayn eser, s. 383.
647
ayn eser, s. 382.
648
Bak.: Bayur, ayn eser, s. 373-374.
649
Mesajn metni: Debidour, Ves la Gande Guerre, p. 205-206; Bayur, ayn eser, s. 387-388;
Larmeroux, ad geen eser, Tome II, p. 357-358; Helmreich, ad geen eser, p. 356.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 685
Rusyann hareket serbestisini kullanacan bildirdi. ar II. Nikola, bu uyar
may, drt devletin Petersburgda toplanp kendi hakemliine bavurmalar do-
laysiyle yapmaktayd. ar, Balkanllar-aras bir sava bir kardein kardei l
drmesi sava olarak nitelemekteydi.
Bulgaristan Kral ise, arn bu mesajna 11 Haziranda verdii cevapta
650
, bir
karde savann sorumlusunun Bulgaristan deil, Srbistan olduunu,
Bulgaristann, oradaki Bulgar halk dolaysiyle, Makedonya zerinde tartlmaz
hak ve grevleri olduunu belirterek, yle demekteydi: Eer sava patlayacak
olursa, buna en fazla zlecek ben ve hkmetim olacaktr. Bu savatan kan
may arzu ediyoruz. Bununla beraber, bu kadar abalardan ve erefli zaferlerden
sonra, mttefiklerimizin teebbslerinin halkmda uyandrd hakl hiddetin
karsna dikilemeyiz.
Srbistan Kral ise, cevabnda, Srbistann btn mitlerinin Rusyada ol
duu, ancak, Srbistann baz hayat karlar dolaysiyle fedakrlk yapamyaca-
n bildirmekteydi
651
. Belirtelim ki, Srbistann, btn mierin Rusyada ol
duu szleri bir gerei yanstmaktayd. nk, hakemlik konusunda, Rusya gi
derek Srbistana eilim gstermeye balamt. Muhtemeldir ki, bunun sebebi,
Srbistann elinden toprak almann, yeni bir krize sebep olmas ihmaliydi.
Bu gerginlik iinde, Bulgar ordular bakomutan General Savof, btn
Haziran ay boyunca, Hkmeti sava iln etmek iin raz etmeye ura. Savof,
18 Haziranda Babakan Danefe, On gn iin de sava kmazsa, bir tek askeri
bile silh alna tutmay garanti edemem diyordu. Savof on gn iinde ya sava,
veya seferberlikten vazgeilmesini istiyordu
652
.
Nihayet, Savof komutasndaki Bulgar ordular, 29-30 Haziran 1913 gecesi,
Makedonyada Vardar nehri zerinde toplanm olan ortak Srp-Yunan kuvvetle
rine kar taarruza geti. Bu saldrnn, Bulgar hkmetinin haberi olmadan ve
Kral Ferdinandn gizli bir emri ile yapld da ileri srlmektedir.
ikinci Balkan Sava bu suretle km oluyordu. General Savof, ni saldry
yaparken, Srp ve Yunan ordularn fenersiz yakalamak ve iki ordunun ibirliini
nlemek istemiti. Lkin umduu kmad. Savof, Srplar karsnda savunma
kurarak, kuvvetlerinin byk ksmn yunanllar zerine evketti. nce yunanl
lar ezip, sonra Srplara dnmek istiyordu. Yunan ve Bulgar ordular Klkta
(Selnikin biraz kuzeyinde] iki gn kanl muharebeler yaplar. Bu muharebeler
sonunda Bulgar ordusu geri ekilmeye balad. Bu ekilme, Bat Trakyadaki
Kavalaya kadar devam etti. te yandan, Srp Ordusu da Bulgarlar nne kat.
( O B
u
ig
ar
Kralnm cevab: Bayur, ayn eser, s. 388-389; Debidour, Vers la Grande Guere, p. 206.
651
Bayur, ayn eser, s. 389.
fo2
Stavrianos, The Balkans since 1453, p. 539.
686 FAHR ARMAOLU
Srplarn zaferi ve Bulgarlar ezmesi Avusturyay harekete geirdi.
Avusturyann her zamanki korkusu depreti: Byk Srbistan. Dileri Bakan
Kont Berchtold, buna Byk Srbistan Piyemontesi diyordu
653
. Avustrya-
Macaristan monarisi, yambanda byle asker gcn belirmesini hi istemi
yordu. Bu sebeple, Avusturya, Bulgaristann Srbistan ezecei midine kapl
mt. Eer bir Bulgar zaferi karsnda, Rusya Srbistan lehine mdahale edecek
olursa, Dileri Bakan Berchtold ve Genelkurmay Bakan Hoetzendorf,
Srbistan igal etmeyi dndler. Fakat Bulgarlar gerilemeye balaynca,
Avusturya yine Srbistana kar harekete gemeyi dnd. Fakat mttefikleri
Almanya ve talya, Avusturyay frenlediler. Avusturyann mdahale ihtimalini
rendiinde, II. Wilhelm, Bu tam bir delilik] Bu bir sava demektir di
yordu
654
. talyann cevab ise u oldu: l ttifakn casus foederis, taraflar
dan birinin bir saldrya uramasdr. Avusturyann Srbistana mdahalesi ha
linde byle bir casus foederis sz konusu olamaz. Yani talya, Avusturyann
Srbistana mdahalesi halinde, benim Avusturyann yardmna gitme zorunlu
luum yoktur diyordu
655
. O kadar ki, Giolit Avusturya elisine, Gerekirse, sizi
eteinizden ekip tutarzdemekteydi
656
.
Daha Temmuz ay bandan itibaren Romanyann Bulgaristana kar hare
kete geecei anlaldnda, Avusturya, Almanya ve talyadan, Romanya ze
rinde bask yaparak Bulgaristan rahat brakmasn istediinde, Almanya
Dileri Bakan Bethmann-Hollweg, Berchtolda, asl Avusturyann Sofyaya tel
kinde bulunup, Romanyann hakl toprak isteklerini karlamasn bildirdi
657
.
zellikle Almanyann bu tutumu karsnda Avusturya, Almanyaya bir kr
gnlk duymakla beraber, Srbistana sava amaya da cesaret edemedi.
Fakat bu sefer de Kavala Krizi patlak verdi. kinci Balkan sava knca,
daha nce Selniki ele geiren Yunanllar, Bulgarlar yenerek Kavalaya girdiler
Yunanllarn btn amac, hep stanbula yaklamakt. Kavalann doal bir li
man vard ve Egeye almak iin Bulgarlar bakmndan gayet stratejikti. nk,
yine Bulgarlarn ele geirdii Dedeaa doal limandan yoksun bulunuyordu.
Dier taraftan Kavala, Selanik ile anakkale Boaznn tam ortasmdayd.
Dier taraftan, gz koymu olduu Selniki yunanllara kapnran Avusturya,
imdi gzlerini Kavalaya evirmiti. Bu sebeple, Avusturya, Kavalann
Bulgaristanda kalmas iin srar etmeye balad. Bu ise bir kriz dourdu. Bu
krizde, byk devletler gayet elikili tutumlar aldlar. Avusturya'y Rusya destek-
6
6
~
3
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 405.
604
ayn eser, p. 405.
600
ayn eser, p. 408.
636
ayn eser, p. 409.
657
ayn eser, p. 406.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 687
ledi. Bu iki devlet Kavalann Bulgaristana iadesini istediler. Her ikisinin de bu
istekteki amalan, birbirine ters dmekteydi. Avusturya, Kavalann
Bulgaristanda kalmasn isterken, Bulgaristan kuvvetlendirmek suretiyle
Srbistana kar bir denge kurmak ve ayn zamanda da, Bulgaristan l
tdfaka ekerek onu Rusyadan koparmay dnmekteydi
658
.
Rusyann amac ise, Kavalay Bulgaristana vererek, onu honut etmek su
retiyle, hem bu devleti l tilfa ekmek ve hem de Srbistan ile arasn bul-
mak
659
.
Almanya ile Fransa ise, Kavalann Yunanllarn elinde kalmasn savundu
lar. Fransa esasen Yunanistan desteklemekteydi. Fakat, yeni yunan kral
Konstantin, II. Wilhelmin yakn akrabas olduu iin ve Wilhelmin elenizm
sempatisi dolaysiyle, Almanya da Kavalann Yunanistanda kalmasn istedi.
ngiltere ile talya, balangta Bulgaristana verilmesi tarafls grtndlerse
de, sonra fikir deitirdiler. Edward Grey, imdi yunanllar oradan kap dar
etmek ok zor olacak diyordu
660
.
Tabi btn bunlar olurken, Romanya ile Osmanl Devleti de Bulgaristann
yenilgisinden yararlanmakta gecikmediler. Romanya daha Haziran aynda, bir
sava karsnda ilgisiz kalmayacan bildirdii zaman, Bulgaristan Rusyaya ba
vurup Romanya zerinde baskda bulunmasn istedi. Rusya buna yanamad.
Zira byle bir durumda Srbistan gcendirmi olurdu. Romanyann
Bulgaristana kar harekete gemesi, Srbistann karmayd. Sylediimiz gibi,
Srbistana kar Bulgaristan tutan Avusturya da, Romanyann savaa katlma
sn nlemek iin aba harcadysa da, sonu alamad ve Romanya 11 Temmuz
1913 de Bulgar Dobrucasna askerini sokarak burasn igal etti. Bulgarlardan
bir direnme gremeyince de, Bulgaristan ierlerine doru ilerlemeye balad.
Ksacas Bulgaristan, 30 Haziranda yapt ni saldr ile, eski mttefiklerinin
elinden topraklarn almak isterken, imdi devletin birden saldrsna uraya
rak kendisi toprak kaybetmeye balamt.
Bu hengmeden Osmanl Devleti de yararlanp, tarih Trk ehri ve Osmanl
Devletinin ilk bakenti Edirneyi kurtarmak istedi. Lkin Edirnenin geri aln
mas, Londra barnn tek tarafl bozulmas demek olacakt. Bu ise byk dev
letlerin grlt koparmasna sebep olurdu. Bu suretle, kabine iinde, Edirne
iin harekete geilip geilmemesi konusunda gr ayrlklar kt
661
. zellikle
Harbiye Nzn Ahmet zzet Paa byk devletlerin tepkilerinden ekiniyordu.
Fakat, sonunda Edirnenin geri alnmasna karar verildi. Bulgarlar, Edirnedeki
638
Fay, ayn eser, p. 411.
659
ayn eser, p. 412.
660
ayn eser, p. 411.
661
Bu konuda bak.: Bayur, ad geen eser, Cilt 2, Ksm 2, s. 421425.
688
FAHR ARMAOLU
kuvvetlerinin byk ksmn esasen ekmi bulunuyorlard. Bu sebeple, Trk as
kerinin 20 Temmuz 1913 Edirneye girmesi zor olmad. ngiltere ve Fransa,
Londra barnn bozulduunu ileri srerek, Edirnenin geri alnmasna itiraz et
tilerse de, fazla bir ey yapamadlar. Rusya hi sesini karmad. nk,
Bulgaristan stanbuldan tamamen uzaklatrlm olmaktayd. Rusyann derdi
Boazlard.
kinci Balkan sava Bulgaristan iin tam bir perianlk olmutu. Bu artlar
karsnda 31 Temmuz 1913 de mtarekeyi kabul etmek zorunda kald. Sava
tam bir ay srmt. Bu bir ay da, Bulgaristann darbe stne darbe yemesine
yetmiti.
10. BARI ANTLAMALARI
kinci Balkan Savann bar antlamalar iki ksmdr. Birincisi, Balkan
devletlerinin kendi aralarnda yaptklar bar, kincisi de, her bir Balkan devle
tinin, Osmanl Devleyle ayr ayr imzalad bar antlamalardr.
31 Temmuzda Bulgaristann mtarekeyi imzalamas ile beraber, Bkrede
bar grmeleri balad. Snrlar ve topraklarn durumunu, zaten muharebe
ler, galibiyetler ve yenilgiler tayin etmi bulunuyordu. Grmelerde en fazla tar
tma konusu Kavala oldu. Bunun, bir byk devletler sorunu haline geldiini
daha nce belirtmitik. Byk devletlerin tutumu karsnda Bulgaristann yapa
ca bir ey kalmam. O sebeple, Kavala iinde boyun eemek zorunda kald.
Zira, Rusya da, Avusturya da, desteklerini sonuna kadar srdrmediler.
Balkanllar arasndaki Bkre Bar 10 Austos 1913 de imzaland. Buna
gre*
52
.
1) Bulgaristan, Tunamn gney kylarnda bulunan Tutrakan ile Silistre ve
gney Dobrucay Romanyaya brakt. Bulgar-Romen snr, Tutrakann biraz
bats ile Varnann biraz kuzeyi arasnda uzanan izgidir.
2) Bulgar-Yunan snr, Kavalann 30 Kim. kadar dousundaki Mesta rma
nn denize dkld yerden balayp, Drama ve Demirhisarn kuzeyinden
dolap, bat istikametinde gittikten sonra (Strumay kestikten sonra), Klkn
biraz kuzeyinde ve Vardar nehrine yakn bir yerden tekrar kuzeye dnmektedir.
Kuzeye dndkten sonraki ksm Bulgar-Srp snrdr. Bu duruma gre,
Bulgaristan Makedonyadan ancak ok kk bir ksm alm olmaktayd. te
yandan, Bulgaristan Mesta rma ile Meri arasnda, yani Dedeaa blgesinde,
Ege Denizine kmakta devam ediyordu. Ne var ki, Dedeaa doal bir liman
dan yoksun bulunmaktayd.
0,52
Bkre Bar iin bak.: Bayur, ayn eser, s. 463-464; Debidour, Ves la Grande Guer e, p. 208-
210.
S) Srp-Yunan snr ise, Bulgar-Yunan snrnn, KlkTn kuzeyinde kuzeye
dnp Srp-Bulgar snrnn balad noktadan, Ohri gln geerek
Arnavutluk snrna ulaan bir izgiydi. Bu izgi, Avusturyann o kadar nem
verdii Manastr ile, Florina ve Ohriyi de Srbistan snrlar iinde brakmak
tayd.
Osmanl Devletinin Balkanllarla imzalad ayr barlara gelince:
Osmanl Devletiyle Bulgaristan arasnda, 29 Eyll 1913 tarihinde stanbul
Bar imzaland
663
. Bu Bara gre:
Trk-Bulgar snr, Karadeniz kysnda Rezvaya suyunun azndan balayp,
(eski snrdan 50 kim. kadar gneyde) batya uzanr ve Krklareli ve Edirnenin
30 Kim. kadar kuzeyinden geerek, Tunca nehrine ular. Tunca nehrinden
sonra snr, Meriin basnda 25-30 Kim. geniliinde bir topra Osmanl
Devletinde brakmak suretiyle gneye ynelir ve Sofulunun az kuzeyinde Meri
nehrine varr. Bundan sonra Ege Denizine kadar Meri nehrini takip eder. Bu
duruma gre, Dimetoka (Dhidhimotikhon) ile, Mustafapaa-Dedeaa demiryo
lunun 100 Kim! kadar ksm Osmanl Devleti snrlar iinde kalyordu.
Osmanl-Bulgar barnn bundan sonraki nemli hkmleri, Bulgaristanda
kalan Trk kitlesi ile, Osmanl snrlar iinde kalan Bulgarlarn durumuna ait
tir.
Antlamann 9. maddesine gre, Osmanl Devletinin snrlar iinde kalan
Bulgarlar, dier Hristiyan uyruklarn sahip bulunduklar hak ve ayrcalklara ay
nen sahip olacaklardr.
Bulgaristanda kalan geni Trk kitlesinin durumuna gelince: Bunlardan is
teyenler, drt yl iinde, Osmanl Devletine g etmek hakkna sahip olacaklar
dr. Oralarda kalanlar ise, her trl din ve mezhep hrriyetinden tam olarak ya
rarlanacaklar ve ibdetlerini serbeste icra edeceklerdir. Bulgaristanda kalan bu
Mslman halk, kendi aralarndan mftlerini seecekler ve bu mftler de,
kendi aralarndan bir Ba Mft seeceklerdir. Bamftnn seimi ve tayini,
stanbuldaki eyhlislm tarafndan onaylanacakur. Mftlerin ve dier din g
revlilerin aylklar Bulgar Hkmeti tarafndan denecek ve bunlar, dier Bulgar
memurlarn sahip bulunduklar haklara aynen sahip olacaklardr. Mftler ve
Bamft, Mslman halkn ahval-i ahsiye, yani evlenme, boanma, vasiyet ve
miras, velyet ve vesayet, nafaka gibi sorunlarnda karar yetkisini haiz olacaklar
ve mftlerin ve Bamftnn bu konularda verecei ilm ve dzenleyecekleri
belgeler Bulgar makamlarnca aynen uygulanacaku.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 689
663
stanbul Antlamasnm metni: Erim, ad geen eser, s. 457-476; Ayrca bak.: Bayur, ayn eser, s.
482-490.
690
FAHR ARMAOLU
Bulgar hkmeti, masraflar kendisine ait olmak zere, Trkler iin ilk ve
orta okullar aacak ve bu okullarda retim Trke yaplacaktr. Bununla bera
ber, Bulgarca da mecbur dil olarak retilecektir.
Trklerin mlkiyet haklarna sayg gsterilecek ve zorunluk olmadka
Trklere ait tanmaz mallar kamulatrlamyacak ve kamulatrma halinde de
deer pahas pein olarak denecektir.
Yunanistan ve Srbistanla barn imzas daha ge oldu. Bunun sebebi, Ege
Adalar sorunu ile, Arnavutluun snrlarnn izilmesi sorunu idi. Her iki sorun
ile, Londradaki Eliler Konferans meguld.
Yunanllarn igalindeki Ege Adalar sorunu, Osmanl Devletiyle Yunanistan
arasnda atma konusu oldu. Birinci Balkan Sava srasnda Yunanistann ele
geirdii bu adalar esas itibariyle kuzey Ege adalar ile Anadolu kylarna yakn,
Semadirek, Limni, Bozcaada, Gkeada, Midilli, Sakz, Sisam gibi adalard.
Osmanl Devleti, anakkale Boaz ile Anadolu kylarnn gvenlii gerekesi
ile, bu adalar Yunanistana terketmeyi reddetti. Bir ara konu o kadar iddet
lendi ki, Osmanl Devletiyle Yunanistan arasnda savan yeniden kmasndan
korkuldu. Fakat, devletler byle bir savaa izin vermeyeceklerini bildirdiler. l
tilf bu gerginlikte Yunanistan tuttu. Almanya da Yunanistan tuttu. Almanya,
bir sredir, Balkan Slavlarna kar, Romanya, Yunanistan ve Osmanl Devleti
arasnda bir yaknlama salamak istedii iin, Adalar sorununda Osmanl
Devletiyle Yunanistan uzlatrmak istemekteydi. Avusturya da ayn durumdayd.
Almanyann bu tutumu Osmanl Devletinin ok cann sk.
Adalar konusunda, talya da iin iine girdi. Zira Yunanistan, imdi 12
Adann da rumlarla meskn olduunu ilei srerek, bu adalar da istedi. 1912
Ouchy Anlamasna gre, Trablusgarbden Osmanl askerleri ekilince, talya
da 12 Aday Osmanl Devledne iade edecekti. Fakat, Trablusgarbdeki Osmanl
askerinin bir ksm Trkiyeye dnmeyi reddetmi ve talyanlara kar savamaya
devam ediyordu. Bu durum karsnda talya da 12 Aday teketmedii gibi, ak
sine bu adalara daha salam bir ekilde yerlemeye alt. Yunanistan imdi 12
Aday isteyince, adalar sorununda talya Trkiyeyi destekledi.
Adalar sorununun zmnn uzayaca anlalnca, Osmanl Devletiyle
Yunanistan 14 Kasm 1913 de Atina Barm imzaladlar
1

04
. Bulgaristan Mesta
rma ile Meri arasnda Ege Denizine kt iin, Osmanl Devletiyle
Yunanistan arasnda ortak bir snr sz konusu deildi. Bu sebeple, Atina
Bar'nn hkmleri esas itibarile, Yunanistan snrlar iinde kalan Trklerin
durumunu tesbit etmitir ki, bu hkmler de, hemen hemen, Bulgaristan'la ya-
664
488.
16 Madde ve eklerinden meydana gelen Atina Barnn metni iin bak.: Erim, ayn eser, s. 477-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 691
pian stanbul anlamasnda yer alan hkmlerin benzeridir. Sz konusu olan,
Yunanistan'da da kalan Trk Varl'nn korunmasyd.
Yunanistanla olan Adalar Sorununa gelince; Londradaki Eliler
Konferans, 6 devlet temsilcisinin imzas ile 13 ubat 1914 de Yunan hkmetine
ve 14 ubat 1914 de de Bbliye verdikleri ortak notalarda
665
u kararlar bildir
diler: mroz (Gkeada) ve Bozcaada (Tenedos) ile Meis (Castellorizo) adas
Trkiyeye verilecek ve halen Yunan igali altndaki dier adalar Yunanistana ait
olacaktr. Bununla beraber, Yunanistan, hem devletlere ve hem de Osmanl
Devletine, kendisine braklan adalarn, herhangi bir deniz harekt ile asker
harekt iin kullanlmayacana dair teminat verecek ve bu teminan gerektir
dii tedbirleri alacakr. Bununla beraber, devletler, Yunanistann bu garantileri
salamas hususunda bu devlet zerinde gzetimlerini devam ettireceklerdir.
Ayrca, Yunanistan, bu adalardaki Mslman halkn, aznlk haklarndan tam ya
rarlanmasn da salayacaktr. Nihayet, Adalar hakkndaki bu kararlar,
Yunanistann Arnavutlukta igal ettii topraklardan ekilmesinden sonra yrr
le girecektir.
Osmanl Devleti, 16 ubat 1914 de devledere verdii cevapta
666
, Adalar konu
sundaki iki temel endiesinin, anakkale Boaz ile Anadolu kylarnn gven
lii olduunu, kendilerine bildirdii halde, bu iki endiesinin gznne aln
mam olmas sebebiyle, yani mparatorluun hayat gerekleri dolaysiyle, dev
letlerin teklifini kabul edemiyeceini, mroz, Bozcaada ve Meisin kendisine ter-
kedilmesini kabul etmekle beraber, hakl ve meru isteklerini ileri srmeye de
vam edeceini bildirdi. Ksacas, I. Dnya Savann 1914 Austosunda patla
d srada, Adalar sorunu zmlenmemiti ve Osmanl Devleti, kuzey Ege ada
larn Yunanistana terketmeyi kabul etmemiti.
Adalar sorunu, nasl Osmanl Devletiyle Yunanistan arasndaki barn ya
plmasn geciktirdi ise, Arnavutluk sorunu da Osmanl Devletiyle Srbistan ara
sndaki barn imzasn geciktirdi.
Esasnda, Eliler Konferans Arnavutluun bamszln kabul ile snrlarn
1913 Maysnda izmiti. Fakat kinci Balkan Sava srasnda, Srbistan
Arnavutluun kuzey ksmlarndan baz topraklar igal ettii gibi buradan k
mak da istemedi. Yunanistan da gney Arnavuukta baz yerleri kontrol altna
alm bulunuyordu. Bu srada, Londradaki eliler konferans, snrlarn tesbiti
iin Arnavutlua komisyonlar yollamt. Srbistan ve Yunanistan, snr komis
yonlarna her trl gl kardlar. Komisyonlarda 6 byk devletin temsil
cisi bulunuyordu ve komisyon yeleri de, Srbistan ve Yunanistann bu tutum-
600
Her iki notann metni: Bill N. imir. Ege Sorunu-Aegean Question, Vol. II: 1913-1914, Trk
Tarih Kurumu Yayn, 1982, p. 392-395.
066
Cevabn metni: ayn kaynak, p. 402.
692 FAHR ARMAOLU
lar karsnda, mensup olduklar devletlerin politikalarna gre tutum aldlar.
Fransz ve Rus yeler, Srp, Yunan ve Karadaa eilim gstermekteydiler.
AvusturyalI ve talyan delegeler ise, Arnavuduun snrlarnn geniletilmesi iin
aba harcyorlard. ngiltere ve Almanya ise, bu iki tutum arasnda bir uzlama
nn abas iindeydiler.
Srbistann kuzeyde ve zellikle Debre blgesindeki Arnavutlara zulm
yapmaya balamas ve halkn ky blgelerine kamas zerine, Arnavutlarla
Srplar arasnda atmalar patlak verdi. Bunun zerine Srbistan seferberlik iln
etti ve Srp basn Arnavutluun cezalandrlmasn istiyordu. Bunun zerine
Avusturya harekedendi. Genelkurmay Bakan Baron Konrad (Hoetzendorf),
Srbistan ile artk kesin hesabn grlmesinde srar etti
1567
. Bunun zerine
Avusturya-Macaristan kabinesi 3 ve 13 Ekim 1913 gnlerinde Srbistan so-
rununu mzakere etti. ayr gr ortaya kt. Birincisi, Konrad von
Hoetzendorf un gryd ve asker zm zerinde srar ediyordu. Konrada
gre, Srbistan ezilmeli, bir ksm Srp topran Avusturya ilhak etmeli, geri ka
lan Srp topraklar da, Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan arasnda paylatrl-
malyd. ikinci gr, Macaristan Babakan Kont Tiszaya aitti. Ona gre, dip
lomatik yolla ve fakat kararl bir ekilde, Srbistandan, Arnavuduktan ekilmesi
istenmeliydi. Mmkn olduunca savatan kanlmalyd. Tisza, Srbistandan
toprak alnmasnn da kesinlikle karsndayd. nc gr, kararszl ile ta
nnm bulunan, Dileri Bakan Berchtolda aitti. Daha dorusu Berchtold, g
re deil, kararsz tutuma sahipti. Srbistana kar asker bir harekttan korku
yordu. Rusyann mdahale etmesinden ekiniyor ve mttefikleri Almanya ve
talyann Avusturyay desteklememesi ihtimalinden endie ediyordu. Bu sebep
lerle, kabinede hi bir karar alnamad
667 668
.
Fakat Srbistan Babakan Paiin, Rus sefiri Panslavist Hartwig ve Kara El
rgtne mensup subaylarn etkisiyle sert bir tutum almas, ileri kartrd.
Pai, Avusturyaya, Arnavutluktan ekilmesinin, gelecekte Arnavutluun gste
recei artlara bal olduunu syledii gibi, Londradaki Eliler
Konferansndan da, Arnavuduk snrlarnn deitirilerek, Arnavutluktan baz
stratejik yerlerin Srbistana verilmesini istedi. Bu srada, Karadan da seferber
lik iln etmesi, Srbistan ile Karada arasnda Byk Srbistan Birliinin ku
rulmakta olduu sylentilerinin yaylmasna sebep oldu
669
. Bunun zerine, Kont
Berchtoldun sabr tkendi ve Almanyann da desteini aldktan sonra, 17-18
Ekim 1913 gecesi, Srbistana bir ltimatom vererek, 8 gn iinde,
Arnavutluktaki kuvvetlerini geri ekmesini istedi. ltimatomda, Aksi halde,
667
Fay, Les Origines..., Tome I, p. 419.
668
Fay, Bu konuda bak.: ayn eser, p. 421-422.
669
ayn eser, p. 423.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 693
Amsturya, isteklerinin gereklemesi iin gerekli tedbirleri almak zorunda kala
caktr deniyordu
670
.
Avusturya'nn bu ltimatomu zerine, byk devletler, bir savan kma
sndan tellanarak, Srbistana, Londra Eliler Konferans kararlarn kabul et
mesini sylediler. Rusya da ayn yolda hareket edince, Srbistan, Avusturya lti
matomuna boyun emek zorunda kald. Pai, Bunu, Avusturyann basks do-
laysiyle deil, Rusyann dostane tavsiyesine sayg duyduum iin yapyorum"
diyordu
671
.
Arnavutlua ait son kriz bu ekilde atlalm olmaktayd. Dorusu aranrsa,
Avusturya kolay bir diplomatik zafer elde etmiti. Gerek bu durum, gerek
Srbistann ltimatoma boyun emesi ve gerek Rusyam Srbistana destek ver
memi olmas, 1914 Temmuzunda, Srbistana timatom verilmesinde,
Avusturyay cesareendiren ve tabi ayn zamanda yanltan, faktrler olacakr.
Arnavutluk krizi bu ekilde sonulandktan sonra da, 13 Mart 1914 de,
Srbistan ile Osmanl Devleti arasnda bar stanbulda imzaland
672
. Srbistan
ile Osmanl Devleti arasnda herhangi bir snr kalmad iin, bu bar antla
mas da esas itibariyle Srbistanda ve zellikle Makedonyada kalan Trklerin
hukuk statlerini tesbit etmitir ki, bu konudaki hkmler de, Trk-Bulgar ant
lamasndaki esaslar kapsamaktadr.
Srbistan bar ile Osmanl Devleti, Balkan Savalarn ac bir sonla kapat
m olmaktayd. mparatorluun snrlar t Meri nehrine kadar geri ekilmiti.
Bu konuyu kapatmadan nce, bir ka noktaya da deinmek gerekmektir.
1) Osmanl Devletinin Balkan topraklarn kaybetmesi demek, tabiatiyle,
Balkan devletlerinin topraklarn geniletmesi demek olmutur. Fakat
Balkanllarn toprak paylamalar, bu devletler arasnda, gnmze kadar devam
edecek olan bir dengesizlik ve atma konusu yaratacaktr. Bunlarn, savan
sonundaki toprak kazanlar u rakamlarla ifade edilmektedir: Yeni kurulan
Arnavutluun yzlm 11.317 milkaredir. Bulgaristan, topraklarn 33.647
milkareden 43.310 milkareye karmtr ki, bu % 29 bir arr. Yunanistan ise,
topraklarn % 68 arttrarak, 25.014 milkareden 41.933 milkareye karmtr.
Karadan yzlm ise, % 62 genileyerek 3. 474 milkareden 5.603 milkare
olmutur. Romanya dahi, mtevazi de olsa topraklarn % 5 orannda arturarak,
yzlm 50.720 milkareden 53.489 milkareye genilemitir. Srbistan ise aslan
payn almtr. Topraklar 18.650 milkareden 33.891 milkareye kmr ki, bu,
% 82 orannda bir bymeyi ifade etmekteydi. Tabi, btn bu toprak kazanla-
670
Fay, ayn eser, p. 425.
671
ayn eser, p. 426.
672
Srbistanla barn metni: Erim, ad geen eser, s. 489-497.
694 FAHR ARMAOLU
rmn hepsi, Osmanl Devletinin srtndan oldu. Osraanl Devletinin
Avrupadaki topraklar, savatan nce 65.350 milkare iken, bu alan savatan
sonra 10.882 milkare olmutur ki, bunun anlam, Osmanl Devletinin,
Avrupadaki topraklarndan % 83 n kaybetmesi demekti
673
.
2) Osmanl Devleti bu kadar byk toprak kaybnn sonucu olarak, arka
snda ok geni Trk kitleleri brakm olmaktayd. Ne var ki, Bulgar, Yunan ve
Srp bar antlamalarnda yer alan, Trkler hakkndaki hkmler, gerei gibi
uygulanmam ve bu lkelerdeki Trklerin devaml olarak ezilmesi ve eritilmesi
yoluna gidilmitir. Esasen, bu barlarn imzasndan bir yl bile gemeden, I.
Dnya Sava patlam ve bu sava Osmanl Devletinin de mrn tamamlam
tr.
3) Osmanl imparatorluu iindeki yabanc unsurlar, zellikle 19. yzyl
iinde, Devlete devaml olarak gaileler karm ve bir ok kereler de, Rusya
bata olmak zere, btn devletlerin, Osmanl Devletinin iilerine karmala
rna bahane tekil etmiti. imdi ise durum deiiyor ve Osmanl Devletinin
Balkanlardan ekilmesi sonucu, Balkan devletlerinin snrlar iinde, pek ok
Trk unsur braklyordu. Bulgar, Yunan ve Srp bar antlamalarnn zellii
buradadr. Yani imdi, Osmanl Devletinin, bu Trk kitlelerine dayanarak ve
hem de antlamalardan doan hukuk gerekelerle, Balkan devletlerinin iile
rine mdahale etmesi imkn douyordu. Fakat bu barlardan ksa bir sre
sonra I. Dnya Savann kmas, Osmanl mparatorluunun yklmas ve Yeni
Trkiye Devletinin de, Balkanlarda yepyeni bir politika izlemesi, bu topraklar
daki Trk aznlklarnn, Trkiye ile bu devletler arasnda bir sorun olmasn
nlemitir. Trkiyenin bu imkndan yararlanamamas, zellikle II. Dnya
Savandan sonra, hem bu Trk kitlelerinin ve hem de Trkiyenin aleyhine so
nular dourmutur. Ksacas, Balkanlardaki Trk kitleleri erimeye balamtr.
Osmanl imparatorluunun, btn tarihi boyunca, eitli sebeplerle, Balkan
Hristiyanlarna yapmadn, yapmaktan kand eyi, Balkan devletleri
Mslman-Trk kitlelerine ftursuzca yapmaktan kanmamlardr.
11. BALKAN SAVALARTNIN SONU VE ETKLER
Balkan savalar, kinci Merutiyet hareketinin dourduu d gaileler zinci
rinin son halkas, fakat en iddetli darbe indiren halkas olmutur. Bu darbe,
sadece Osmanl mparatorluu zerinde yapt etkilerle kalmayp,
Balkanlardaki rekabet ve atmalar iddetlendirmek ve I. Dnya Savann
atelenmesine gayet msait bir zemin hazrlamak suretiyle, Osmanl
mparatorluunun sonunu da yaklatrd. Eer Balkanlardaki atmalar bir
673
Stavrianos, The Balkans Since 1453, p. 540. Stavrianos, bu rakamlar, Balkan Savalarnn
sebepleri hakknda yaplan ve 1914 ylnda Washingtonda (D.C.) yaynlanan bir aratrma raporundan
aldn belirtmektedir.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 695
dnya savana varmam olsayd, ok muhtemeldir ki, mparatorluk, gerek ite,
gerek dta ,kendisine ynelen darbelere herhalde bir sre daha dayanabilirdi.
Ama, mparatorluun daha bir sre dayanmas, Trk Milletinin kaderi bak
mndan daha m iyi olurdu? Oras ok phelidir.
Balkan Savalar, zellikle birinci Balkan Savandaki hzl ve pepee yenil
giler, Trk askerinin prestiji bakmndan da ok kt oldu. Osmanl Devletinin
asker bakmdan bir kntye gittii, genel bir kan haline geldi. Bu da, tabi-
atile, Osmanl mparatorluu topraklarna gz koyanlarn itihasn kabartt. Bu
kan iledir ki, tilf devletleri, I Dnya Sava iinde yaptklar bir dizi anlama
larla, daha savan iinde, Osmanl topraklarn paylatlar.
Osmanl mpartorluunun sonunun geldii doruydu. Lkin Trk askeri
nin sava gcn kaybettii doru deildi. Bata anakkale olmak zere, byk
sava srasnda Trk askerinin be cephede birden savamas ve arkasndan Mill
Mcadele, bu yanl kany yeteri kadar ispat etti. Esasnda sadece anakkale
muharebeleri, Balkan hezimetinin intikamn yeteri kadar almtr. Osmanl
mparatorluunun yerini alacak Yeni Trkiyenin kuruluu, anakkale
Muharebeleri ile balamtr.
Balkan Savalar, hemen her safhasnda ve sk sk, l ttifak ile l tilf
bloklarn kar karya getirdi. Fakat genel bir savan kmas korkusu, her iki
tarafa da egemen olduundan, olaylarn iddetlenmesinin nne geilebildi.
Balkan Savalar, zellikle Srbistan ile Avusturyay ok attrd. ki devletin
mnasebetleri zaman zaman ok kritik dnemlerden geti. Fakat Almanyann
Avusturya'y, ve ngiltere ile Fransann da Rusyay ve dolaysiyle Srbistan fren
lemeleri, iin rndan kmasn nledi. Buna karlk, Avusturyann
Almanyaya, Srbistann da Rusyaya ve onun da ngiltere ve Fransaya gcendik
leri de bir gerektir. 1914 Hazirannda, basit saylabilecek bir suikast olaynn,
koca bir dnya savama varmasnda, Balkan savalarnda iki blokun da takndk
lar tutumlar tekrarlamamalar, Almanyann Avusturyay, Rusyann Srbistan
ve ngiltere ile Fransann Rusyay, bu sefer kesin olarak desteklemeleri, byk
rol oynayacaktr. Avusturya'nn, 1908 den beri, Srbistana bir ders vermek iin
yanp tutumas, belki de savan en nemli sebebi olmutur. Avusturyann,
1908, 1912 ve 1913 de Srbistana indiremedii darbeyi, 1914 indirmek istemesi,
barut fsn atelemeye yetti. Ne var ki, kan byk sava, Balkanlar zerinde
mcadele etmekte olan her mparatorluun da, Avusturya-Macaristan
mparatorluu, Rusya mparatorluu ile Osmanl mparatorluunun da sonla
rn getirdi. Balkanlar mcadelesi, byk imparatorluu Balkanlar sahnesin
den sildi.
O N U N C U B L M
AMERKALAR
BRNC KISIM
LTN AMERKADA BAIMSIZLIK
HAREKETLER
1
1. BAIMSIZLIK HAREKETLERNE KADAR LTN AMERKA
Amerikann kefinden, 19. yzyln balarna kadar Gney Amerika ktas
ile, Orta Amerika denen ksm, yani bugnk ad ile Ltin Amerika, balca iki
devletin smrgesiydi. Bugnk Brezilya topraklar Portekizin smrgesi olup,
ktann dier btn ksmlar spanyann egemenlii altnda bulunuyordu. Bre
zilyay bir kenara koyarsak, bu ktann en byk smrgecisi olan spanya, bu
ralardaki egemenliini u ekilde bir rgtlenmeye dayandrm: Btn span
yol smrgeleri, biri Yeni spanya (merkezi: Meksiko), dieri Peru (merkezi:
Lima) olmak zere iki Visruala ayrlmu. Her iki Visrualn banda, bu
lkeleri spanya Kral adna yneten birer Visrua yani Kral Vekili bulunuyordu.
Yeni spanya Visrualna, Kuzey Amerika ktasndaki spanyol smrgeleri
(Teksas, Yeni Meksiko ve Florida gibi) ile, Meksika, Yucatan yarmadas, Guate
mala (1549a kadar) ve Uzak Douda Filipinler dahildi. Gney Amerika ktas
nn btn dier ksmlar ise Peru Visrualna balyd. 1717 de Yeni Granada
ad ile nc bir Visrualk (merkezi: Bogota) kurulmu ve Kolombiya, Ekvator,
Panama ve Venezuela buna balanmur. 1776 da Rio de la Plata Visrualnn
kurulmas ile, visrualklarn says drde kmr.
Her Visrualk da Krallklara ve blgelere ayrlmu. Blgelerin banda da
Corregidorlar veya alcalde mayorlar bulunuyordu. Bazan de hi bir Visruala
bal olmayan, dorudan doruya spanya Kralnn ahsna bal Krallk veya
eyaletler vard ki, bunlarn banda da Kaptanlar bulunmaktayd. Mesel 1549
dan itibaren Guatemala byledir. unu da belirtelim ki, btn bu ynetim ka
1
Bu konuda u eserlere baklabilir: Tora B. Jones and W. Donald Beatty, An Introduction to
Hispanic American History, New York, Harper, 1950, p. 251-404; Ernest La visse et Alfred Rambaud,
Histoire Gnrale, Tome X: Les Monarchies Constitutionnelles, 1815-1847, Paris, Armand Colin, 1898,
p. 826-866; The Cambridge Modern History, Vol. X: The Restoration, London, Cambridge University
Press, 1934, p. 244-309; Encyclopdie de lAmrique Latine, Paris, Presses Universitaires de France,
1954, p. 75-123.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
697
demelerinin banda bulunanlar, gerekte askeri komutanlard. Smrgelerin
ynetimi sk bir hiyerari ve kontrola dayanyordu.
Balangta, smrgelerde kurulan spanyol ynetimi, salam ve iyi esaslara
balanmt. Yerli halka iyi muamele edilmesine ve ynetimin banda bulunan
larn suistimale kaymamalarna dikkat ve zen gsterilmi ve bu konuda gerekli
tedbirler de alnmt. Mesel, bir Visrua, Kral veya Corregidor, ibandan ayr
lrken, bir mahkeme nnde ynetiminin hesaplarn ak bir ekilde vermek ve
ikyetleri cevaplandrmak zorundayd. Lkin zamanla bu sistem bozulmu, yoz-
lamr. Yerli halk, hi bir vakit spanyollarla eit duruma getirilmemekle be
raber, kendilerine kt muamele yaplmamasn salayacak kanunlar da ka
rlmt. Fakat smrgelerin maden zenginlikleri ortaya ktka ve tarm geli
tike, bu kanunlara yan izilmeye balanm ve yerli halkn esareti ve smrs
balamtr. Bu ise, yerli halkn neslinin giderek tkenmesine sebep olmutur.
Bununla beraber, gittike sertleen ve ktleen spanyol ynetimine kar
tepkiler, yerli halktan deil, yerli halk ile karm olan ve Creole denen span-
yollardan geldi. Bu srada 18. yzyln btn liberal fikirleri, spanyol sansrne
ramen, smrgelere de girmeye balamt. Zengin Creoleler, renim iin
spanya ve Avrupaya gittiklerinde, 18. yzyl Avrupasnn ehresini deitirmeye
balayan yeni fikir akmlarn da renip, bunlar Gney Amerikaya getirdiler.
Bunlar Avrupada, Mirandamn Londrada kurduu ve Bolivar, San Martin, Bel-
grano ve Alvear gibi daha sonraki, bamszlk hareketi liderlerinin dahil olduk
lar Americaa isimli Mason locasnn da byk etkisi altnda kalmlardr. Li
madaki Amontes del Pais ve Buenos Airesdeki Sociedat Patrigtica da Creole-
lerin faaliyet gsterdikleri derneklerdendi.
Ltin Amerikann bamszlk hareketlerinde zellikle drt olayn etkisini
belirtmek gerekir. Bunlar, Amerikan htilli, bu ihtille yardm eden spanya-
dan intikam almak iin ngilterenin, spanyol smrgelerini bamszla k
krtmas, Fransz htilli, ve nihayet Napolyonun 1808 de spanyay igal etmesi-
dir.
Bamszlk hareketleri srasnda, her lkede bu hareketin bir lideri olmu
tur. Lkin Ltin Amerika iin bunlarn nde geleni ve gerekten El Precursor
adn alan, Francisco de Mirandadr (1750-1816). Caracas (Venezuela) doumlu
olan Miranda, spanyada askerlik yaptktan sonra, Amerikan bamszlk sava
na gnll olarak katlm, bu savatan sonra da, ngilizlerin yardmyla Ltin
Amerikann bamszl iin alm ve Fransz htilline de katlarak Belikay
igal eden Fransz ordularnda komutanlk yapmtr. 1806 ylnda, kendi lkesi
Venezuelann bamszl iin bir teebbste bulunmusa da, baarl olama
mtr. Bundan sonra, bamszlk hareketinin dier byk liderlerinden Simon
Bolivar ile alm ve ayn zamanda da onunla atm ve 1812 de spanyollara
esir derek 1816 da hapiste lmtr.
698 FAHR ARMAOLU
2. BAIMSIZLIK HAREKETLER
Ltin Amerika lkelerinin bamszlk hareketleri, fiilen, Napolyonun 1808
Maysnda spanyaya asker sokup, Kral VII. Ferdinand tahtndan indirerek,
kardei Josephi spanya Kral yapmasyla balar. Napolyon, spanyol smrge
lerini de kendisine balamak istediyse de, baarl olamad. VII. Ferdinandn
tahttan indirilmesi zerine, Sevillada, Ferdinand taraftar spanyollar bir Cunta
(Junta: spanyolca komite, konsey anlamnda) kurdular ve spanya ile smrge
leri de Kral adna ynetmeye baladlar. spanyol smrgeleri de bu Cuntaya
ballk gstererek, onlar da Visrua veya Valilerin bakanlnda cuntalar kurdu
lar. Buenos Aires, Caracas ve Santiago gibi yerlerde bu cuntalar tamamen ba
mszlk taraftarlarnca kurulmutu. Cuntalarn kurulmas, bu suretle, bam
szlk yolunda atlm ilk adm oluyordu. nk topraklar bunlar ynetiyordu.
Ayrca, ksa bir sre sonra cuntalarla Visrua veya Valilerin aras ald. Cuntala
rn gerek niyetini sezen Visrua ve Valiler, cuntalara kar mcadele balattlar.
Bylece Ltin Amerikann bamszlk savalar balam olmaktayd. 1810 yln
dan itibaren mcadele iddetlendi ve pek ok muharebeler oldu. Buenos Aires,
Caracas, Santiago, Montevideo, Quito, Bogotada ayaklanmalar kt. Bu ayak
lanmalar btn ktay sard. Hidalgo, Allende ve Morelos un liderliinde 1810
Eyllnde balayan ayaklanma 1813 Kasmnda Meksikann bamszlnn iln
ile sonuland. Fakat bu bamszlk ok ksa srd. 1814 de spanyollar duruma
hkim oldular. Buenos Airesde balayan ve balangta byk baar gsteren
ihtill de, 1813 de baarszlkla sona erdi. Bolivar ve Miranda 1811 de Venezu-
elada bir Cumhuriyet kurmulard; lkin bu da fazla dayanamad.
VII. Ferdinand 1814 ylnda tekrar spanyol tahtna oturduunda, spanya,
Ltin Amerikadaki smrgelerinde duruma egemen olmaya devam ediyordu.
Kald ki, Ferdinandn da tahta oturur oturmaz ilk ii, smrgelerdeki ayaklan
malar tamamen temizlemek iin, buralara takviye kuvvederi gndermek oldu.
Smrgelere yeni kuvvetlerin gelmesi, bamszlk harekeerini yeniden iddet
lendirdi ve imdi bamszlk hareketinin liderliini kuzeyde Simon Bolivar, g
neyde de Arjantinli San Martin yapyordu.
Bolivar, 1811 yenilgisinden sonra Margarita adasna geerek mcadelesine
orada devam ediyordu. 1816 da Venezuelaya geen Bolivar, spanyollarla yapt
savalar kazand ve Venezuelann bamszln iln ederek, kendisi de 15 u
bat 1819 da Venezuelann ilk cumhurbakan seildi. Bundan sonra Kolombiya
ya geen Bolivar, 10 Austos 1819 da Bogotaya girdi ve burada Kolombiya ile
Venezuelay birletirerek Byk Kolombiya Devletini kurdu. Kendisi de bu
yeni devletin cumhurbakan oldu.
Gneyde ise, 1817 ylnda Rio de la Plata blgesinde faaliyete geen San
Martin, spanyol ordularn ilide yenerek, 1 Ocak 1818 de ilinin bamszl
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 699
n iln etti. Buradan kuzeye, Peruya kt ve Peruyu da spanyollardan kur
tard, 28 Temmuz 1821de de Perunun bamszl iln edildi.
28 Kasm 1821 de de Panama Bamszln iln etti.
1820 ylnda Ekvatorde cumhuriyet iln edilmiti. Fakat spanyollarn kar
harekete gemesi zerine, Bolivar buraya da yrd ve 16 Haziran 1822 de Qu-
itoya girdi. Ekvatr de Byk Kolombiya Devletine katt.
Peru 28 T emmuz 1821 de bamszln iln etmiti. Fakat spanyollarla
mcadele 1824 ylna kadar srd. Bu tarihte Bolivar, Peruya girerek, lkeyi s
panyollardan temizlemeyi baard.
Meksikada ise, Hidalgo, Ailende ve Morelosun 1811 deki baarsz teeb
bsnden sonra, spanyann bu lke zerindeki kontrol devam etmekteydi.
Lkin 1821 ylnda, spanyol ordusunda grev yapan MeksikalI generallerden
Agustin de Iturbide, imparatorluunu iln etti. Bunun zerine, hem spanyollar
ve hem de MeksikalI Cumhuriyetiler kendisine kar mcadele atlar. Cumhu
riyetiler, 1824 ylnda Iturbideyi devirmeye muvaffak oldular.
Arjantin 9 Temmuz 1816 da bamszln iln etti. Lkin bu lke, daha
epey bir sre bir i huzura kavuamad.
Arjantinin komusu Uruguayda da, 1810 ylnda bir asker cunta kurul
mutu. UruguaylIlar, 1820 ylma kadar spanyollarla uramak zorunda kaldlar.
Fakat 1826 ylnda da Uruguay Brezilyann igaline urad. Bu sefer Brezilyaya
ynelen mcadele, 1828e kadar srd ve bu tarihte Uruguay da bamszln
kazand.
Bolivarm Byk Kolombiya Devletine gelince: Gney Amerika ktasnda bu
ekilde bir ok devletlerin ortaya kmas, Bolivarn tasarlarna aykryd. O,
Kuzey Amerikada olduu gibi, gney Amerika ktasnda da bir birlik kurmay
dnmekteydi. Lkin, Ltin Amerikada, Amerika Birleik Devletleri gibi bir
devlet kurmann gln de bildii iin, daha liberal bir birlik kurmak is
tedi. 1826 Hazirannda, Panamada, Birleik Amerikann da katlmasiyle, bir
Panamerikan Birlii kurmak iin bir kongre toplad. Panama Toplants, Boli-
varm tasarlad birlii gerekletiremedi. Fakat bugn, zaman zaman sahneye
kan, Amerikan Devletleri rgt (Organization of American States-OAS) nn
ve onun da ncesini tekil eden Panamerikaizm hareketinin ilk adm, Bolivar-
m dzenledii, fakat istedii sonucu alamad, bu 1826 Panama toplantsdr
2
.
Dier yandan, kiiler arasndaki ihtiras mcadelesi, blgecilik duygular ve
buna benzer sebeplerle, 1830 Nisannda Venezuela ve 1830 Maysnda da Ekva-
2
Panamerikaizm konusunda bak.: Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, Cilt II, Ankara,
Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1975, s. 297-318; Zeki Mesud Alsan, Milletleraras Hayatn Dzeni ve
Panamerikanizm, Ankara, Hukuk Fakltesi Yaym, 1949.
700 FAHR ARMAOLU
tr, Byk Kolombiyadan ayrldlar. Aralk aynda da, Bolivar lkesini terkedip
Avrupaya gidecei srada, 47 yanda iken tberklozdan ld. Son zamanlarda
sal zaten ok bozulmutu. Ayrca madd sknt iindeydi. Bundan daha k
ts ise, soydalarnn sempatisini de kaybetmi bulunuyordu. Fakat ldkten
ksa bir sre sonra, btn Ltin Amerika dnyas onun deerini ve Ltin Ameri
kaya yap hizmetin bykln anlamakta gecikmedi. Bundan dolay, Boli
var, Ltin Amerika tarihinin en byk kahraman iln edildi. nk, ld
nde, Orta ve Gney Amerikada artk smrgecilik sona ermi bulunuyordu.
Ispanyann brakt klsik smrgeciliin yerini, bundan sonra Birleik Ameri
kann, Monroe Doktrini ve Panamerikanizm adn alan, ekonomik emperya
lizmi alacaktr. Bu durum 2. Dnya Savann sonuna kadar devam edecektir.
spanyol smrgeciliinin bu gelimeleri iinde, Portekizin smrgesi Bre
zilya daha farkl bir gelime gstermitir.
Fransz htilli, Brezilyann.bamszlk hareketine byk etki yapmtr.
Hatta, bir yandan Amerikan bamszlk savavann baars, te yandan Fransz
htillinin etkisiyle baz aydnlarn teebbs ile 1792 de Brezilyada bir bam
szlk hareketi ortaya km ise de, teebbs sonu vermemitir.
1808 ylnda spanya ile beraber Portekiz de Napolyon ordularnn igaline
urad. Bunun zerine Kral VI. Juan Brezilyaya kaarak, Rio de Janeiroya yer
leti. Bu suretle Brezilya smrge statsnden km oluyordu. VI. Juan, Brezil
yada bulunduu srece, ngilterenin buras ile ticareti de birdenbire art. VI.
Juan 1815 de Portekize dnerken, olu Pedroyu naib olarak Brezilyada brakt.
Fakat Portekiz, Brezilya zerindeki egemenliini daha fazla kuvvetlendirmek ve
bu lkeyi tekrar bir smrge haline getirmek isteyince, Brezilyallar Jose Boifa-
cio nun liderliinde bamszlk iin ayaklandlar. Pedro da milliyetilere katld
ve 27 Eyll 1822 de Brezilya bamsz ve Pedro da, I. Pedro ad ile mparator
oldu. I. Pedronun imparatorluu 1831 e kadar srd. Brezilyay Portekize fazla
baml hale getirdii iin, halkn honutsuzluuna sebep oldu ve 1831 de m
paratorluktan feragat ederek, yerine olu II. Pedro geti. Onun hkmdarl da
1889 ylna kadar srd ve bu tarihte II. Pedro Avrupada iken Brezilyada Cum
huriyet iln edildi.
3. LTN AMERKA DEVLETLERNN VE DI GELMELER
Ltin Amerika devletlerinin bamszlk hareketlerinde iki nemli zellik
gze arpar. Bunlardan birincisi, Birleik Amerikadan farkl olarak, bamszlk
hareketinin btn ktada birden, birbirine bal ve dzenli olarak ortaya k
mamas ve tek bir merkezden ynetilmi olmamasdr. kincisi de, bamszlk
hareketlerinin baar ile sonulanmasndan sonra, spanyollarn ve zellikle kta
ekonomisine hkim olan zengin spanyollarn ktay terketmesiyle, her ltin
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 701
Amerika lkesinde byk bir ekonomik boluun ve sarsntlarn ortaya kma
sdr.
Bundan sonra, bu iki faktr, yarm yzyldan fazla bir sre ile, Ltin Ame
rika lkelerinin i istikrarszln olumsuz bir ekilde etkilemitir. Yukarda da
belirttiimiz gibi, bamszlk hareketleri, asker cuntalarn kurulmas ile ba
lam ve ihtille ve bamszlk mcadelesinde spanyollara kar liderlik edenler
de askerler olmutur. spanyol smrgeciliinin, Kuzey Amerikadaki ngiliz
smrgeciliinden farkl olarak, otoriter ve hiyerarik bir rgtlenme ve dzene
dayanm olmas, Ktaya, herhangi bir demokratik veya liberal messesenin
girmesini nlemiti. Bamszlk savalar byle bir zeminde yapld. Yme Kuzey
Amerikann aksine, ihtillleri yapan asker veya liderlerin ise, liberal gelenekleri
genellikle zayft. Onun iindir ki, bamszlktan sonra, bu lkelerde ibana
gelenlerin ou ve onlardan sonra da gelenler, ksa bir srede diktatrlk yo
luna saptlar. Bu ise, bir ok insanda, iktidar kuvvet zoru ile ele geirme hrs ve
hevesini arttrd. Hemen her Ltin Amerika lkesinde bir Caudiiiolar (kuvvetli
adamlar, liderler) mcadelesini balatt. Caudillolar bazan orduda sivrilmi bir
asker, bazan da sivil hayatta u veya bu ekilde etkinlik ve g kazanm kiilerdi.
Bu durum, 19. yzylna sonlarnda kadar bu lkelerin i dzeninin bir istikrar
ve bara kavumasn nlemitir. Hatta bu sistem, 20. yzylda bile zaman za
man etkinliini srdrm ve Cunta deyimi Bat terminolojisine bile girmi
tir.
Tabi, spanyollarn ekonomik hayatta brakt boluk da, i istikrarszlkta
nemli bir rol oynad. Ekonomik gelimeler hemen salanabilseydi, bu i istik
rarszlklar da daha erken sona erebilirdi. Fakat, bu lkelerdeki devaml iktidar
mcadeleleri, Avrupa sermayesi iin de bir istikrarszlk dourdu. Biraz aada
deineceimiz gibi, Avrupann Ltin Amerikaya sokulamamasnda, Birleik
Amerikann Monroe Doktrini de nemli bir etken oldu. Bu Doktrin ile Avrupa
'nn Ltin Amerikaya girmesini nleyen Birleik Amerika, bu lkeleri kendi
ekonomik nfuzu altna soktu. Bu ise, bu lkelerin, ayn zamanda, Amerikann
siyas nfuzu alna girmesi sonucunu da verdi. Bir halde ki, Caudillolar, dikta
trler, iktidarda tutunabilmek iin Birleik Amerikaya dayanma yoluna gittiler.
Tabi bu da, bu lkelerde demokrasinin gelimesini nleyen bir faktr oldu.
Bu gelimelerin yannda, Ltin Amerika lkelerinin, ekonomik amalarla,
yeralu ve yerst doal kaynaklar iin, birbirleriyle yapaklar toprak mcadele
leri de eksik olmamtr. Bu mcadele ve savalar da, siyas istikrarszlkta
nemli bir rol oynamr. Bunlara bir ka rnek verelim:
Arjantin ile Brezilya, 1816-1827 arasnda, LTruguay topraklarn ele geirmek
iin birbirleriyle savamlar ve sonunda 1828 de Uruguay bamszln kazan
mtr.
702
FAHR ARMAOLU
ili ve mttefiki Arjantin, Bolivya diktatr Santa Cruzun kurduu Peru-Bo-
livya konfederasyonuna kar, 1837 den 1939 a kadar sren iki yllk bir mca
dele amlar ve sonunda da konfederasyon dalmtr.
1865-1870 arasnda da, yine toprak anlamazl yznden Paraguay; Brezilya-
Arjantin-Uruguay ittifakna kar sava am ve sava Paraguayn hezimeti ile
sonulanmtr.
1879-1884 arasnda da ili; Peru-Bolivya ittifakna kar savam ve galip ge
lerek, maden zenginlii olan nemli topraklar elde etmir.
Bu devletlerin, gerek ierdeki iktidar mcadelelerine ve gerek birbirlerine
kar savamalarna ramen, yine birlik kurma teebbsleri de eksik olmamtr.
Bolivarm 1826 da toplad Panama Kongresinden yukarda sz etmitik. Boli-
var, Monroe Doktrinine dayanarak, spanyollarn tekrar Ltin Amerikaya dn
melerini nlemek amac ile, Birleik Amerikann da katlmasn ngren, b
tn Amerika ktalar devlederi arasnda bir konfederasyon, bir konfedere ordu
ve konfedere bir donanma kurmay tasarlamt. Fakat, Kongreye, sadece Boli-
varn Byk Kolombiya Devleti ile, Peru, Orta Amerika ve Meksika katld ve
Kongre de tabi hi bir sonu vermedi. Ltin Amerika devletlerinin birleme
sinden korkan Birleik Amerika, Bolivarn teebbsne aka cephe ald.
Birleme konusunda bundan sonra da bir ka teebbs daha yapld. Me
sel, 1847-1848 de Limada, 1856 da Santiagoda, 1864-1865 de yine Limada
kongreler topland ve hatta baz birlik anlamalar da imzaland. Lkin bu an
lamalar hi bir devlet onaylamaynca, bu teebbsler de baarsz kalm oldu.
Ltin Amerika lkeleri byle eitli dzensizlikler, istikrarszlklar ve mca
deleler iinde rpnrken, Birleik Amerika ise gnden gne glenmekte ve
ekonomisini gelitirmekteydi. Savatan sonra siyasal yapsn da kuvvetlendi
ren Birleik Amerika, endstrisi iin pazar ve ham madde kaynaklar aramaya
balaynca, doal olarak Ltin Amerikaya dnd. Bakan Garfieldin Dileri
Bakan James Blaine, 1881 Kasm aynda, btn Amerika devletlerini, aralarnda
savan nlenmesi tedbirlerini grmek zere bir toplantya ard. Bu top
lant, 2 Ekim 1889 da Washingtonda yapld. Toplanda bir ok tavsiye kararlar
kabul edilmekle birlikte, en nemlisi, Amerikan Dileri Bakanlna bal ol
mak zere bir Amerikan Cumhuriyetleri Ticaret Brosu"nun kurulmasyd. Bu
suretle, Panamerikanizm hareketi imdi Amerikann liderlii ve kontrol altna
giriyordu. Bundan sonra, 2. Dnya Savana kadar bir dizi Pan-Amerikan Konfe
ranslar yaplmtr. 1948 ylnda yaplan son Pan-Amerikan Konferansnda,
Amerika Devletleri rgt (Organization of American States-OAS) kurulmutur.
Panamerikanizmin, Birleik Amerikann kontroluna girmesiyle, Ltin
Amerika lkeleri, her gn biraz daha fazla olarak, Birleik Amerikann hem
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 703
ekonomik ve hem siyasal nfuzu altna girdiler. Birleik Amerika, bu devletlerin
iilerine de mdahale ederek, det bir aabey rol oynamaya balad. Ba
kan Theodor Roosevelt zamannda, Birleik Amerikann aabeylii asker m
dahaleye kadar vard ve bu politika onun zamannda (1901-1909) Big Stick, yani
"Sopa Politikas adn ald. Mamafih, Bakan Franklin D. Roosevelt, 1932 de bu
politikay Good Neighbourhood yi Komuluk politikasna evirerek, Ltin
Amerika ile olan mnasebetleri daha yumuak bir ereveye sokmaya alt.'
2. Dnya Savandan sonra, milletleraras komnizmin dnya politikasna
girmesi ve bundan doan Dou-Ba aumalar, Ltin Amerika lkeleri zerinde
de etkisiz kalmad ve bunun sonucu olarak da Birleik Amerikann Ltin Ame
rika zerindeki etkinlii bir hayli azald.
KNC KISIM
BRLEK AMERKA GELMELER
Amerikan bamszlk sava 1783 Paris Bar ile sona ermi ve ngiltere ku
zey Amerikadaki kolonilerinin bamszln tanmak zorunda kalmt. Bundan
sonra Amerika kendi siyasal rgtlenmesine dnd ve anayasa almalar ba
lad. Anayasann hazrlanmas kolay olmad. nk bamszlk liderleri, yeni
devletin yaps konusunda gr ayrlna dtler. Alexander Hamiltonun li
derliindeki Federalistler, imdi State adn alm olan koloniler arasnda sk
bir birlik ve kuvvetli bir merkez hkmet taraflsydlar. Buna karlk Thomas
Jeffersonm liderliindeki Anti-Federalistler, stateler arasnda ok daha gevek
bir federal sistemin kurulmasn istiyorlard. Anti-Federalistler, bugnk De
mokrat Partinin balangcn tekil ederler.
Bu gr ayrl sebebiyle, Federal Anayasanm hazrlanp kabul, ancak 17
Eyll 1787 de mmkn olabildi. Yeni Anayasaya Federalistler egemen olmu
lard. Anayasanm eyaleer (State) tarafndan teker teker onaylanmas 1790 ylna
kadar srd. Fakat 9 eyaletin onaylamas halinde yrrle girmesi ngrld
nden, 1789 Ocak aynda Bakanlk seimleri yapld ve George Washington
Birleik Amerikann ilk Bakan seildi. Yeni anayasann ngrd ilk Kongre
de 4 Mart 1789 da topland. Bundan tam iki ay sonra 5 Mays 1789 da Fransz h
tilli gelimeleri balyordu.
1. FRANSIZ HTLL VE BRLEK AMERKA
Fransz htilli, Amerikan diplomasi tarihinin en nemli olaylarndan birini
tekil etmitir. htillin, Amerikan messeseleri zerinde herhangi bir siyasal
etki yapm olmasndan dolay deil. Hatta bu eit bir etki belki de hi sz ko
nusu deildir. Fakat Fransz htillinin Amerika iin nemi, Avrupa savalarnn
704 FAHR ARMAOLU
yaratt hercmercin yeni Cumhuriyetin milletleraras mnasebetlerini ve mu
kadderatn derin bir ekilde etkilemi olmasndandr
3
.
Amerikan bamszlk sava srasnda, Avrupa Devletinin, Fransa, s
panya ve Hollandann, ngiltereye kar Amerikallara yardm ettiini daha
nce belirtmitik. Hatta Fransa, 1778 ubatnda Birleik Amerika ile bir de ittifak
imza etmiti. Fransz htilli ktnda, bu ittifak yrrlkteydi. Lkin, bu
devletten hi biri, Amerikan bamszlk hareketine k olduklar iin, ngiltere
ye sava amadlar. Gerek Fransann, gerek spanyann amac, ngiltereden,
Yedi Yl Savalarnn (1756-763) intikamn almakt. Bu savalarda kendileri ngil
tereye baz smrgelerini kaprm iken, imdi de ngilterenin Kuzey Amerika
daki smrgelerini kaybetmesini istiyorlard. Hollandann ngiltereye sava
amasnn sebebi ise, kolonilerle yapmakta olduu ticareti ngilterenin yasak
lamaya kalkmasyd. Yani, her devletin de hareket noktalarnn, Amerikan ko
lonilerinin bamszl gibi idealist bir ilke ile ilgisi yoktu.
Amerikan Bamszlk Sava, Amerikan-ngiliz mnasebetlerinin bundan
sonraki dnemi zerinde derin ve olumsuz izler braku. ki tarafn mnasebet
leri kolay kolay dzelemedi. ngiltere, kolonilerin kaybn kolay kolay unutmad.
Bu sebeple, Birleik Amerika ile devaml sorun karmaktan geri kalmad. Ka
nada snrndan Amerikan topraklarna szp olaylar karmaya devam etti. Yerli
Kzlderilileri, Amerikan halkna kar vahi bir ekilde kkrtu. Barn yaplma
sna ramen, Amerikan topraklarnda igal etmi olduu baz yerlerden kma
makta direndi.
Amerikan halknn ngiltereye kar duyduu nefretin boyutu, htill Fran-
sasna kar duyulan muazzam sempatinin boyutu ile eit olmutur
4
. Fransz h
tilli patlak verdii zaman, Amerikallar, bamszlk mcadelesi srasnda Fran
sann yapm olduu yardmlar, bir bakma minnet ve kranla hatrladlar.
Her eye ramen ngiltere ile balar kuvvetli olan Kuzey eyaletlerinin aksine,
zellikle gney eyaletlerinin Fransaya kar sempatisi bykt.
Fransann 1793 ten itibaren btn Avrupa ile sava haline girmesi zerine,
Amerika, biri ngiltereden, dieri de Fransadan gelen iki bask altnda kald.
Zira 1 ubat 1793 de ngiltere de Fransaya sava iln etmiti. Bu durum kar
snda Bakan Washington, Hamilton ve Jefferson gibi bamszlk liderlerinin
de desteiyle, 22 Nisan 1793 de Birleik Amerikann tarafszln iln etti. Hatta
Tarafszlk Deklrasyonunda, savaan taraflarla ticar mnasebetlerinde tarafsz
tutum almak hususunda Amerikan vatandalar da uyarlyordu.
3
Samuel Flagg Bemis, A Diplomatic History of the United States, New York, Henry Holt and Co.,
1942, p. 94.
4
Richard D. Heffner, A Documentary History of the United States, New York, The New American
Library, 1952, p. 55.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
705
Amerikann tarafszl ngilterenin houna gitmedi. ngiltere, bir yandan
eski soydalk balan dolaysiyle Amerikann kendisinin yannda yer almasn is
terken, dier yandan da, tarafsz Amerikann savaan Fransa ile ticaretine
devam etmesinden de holanrfad. ngiltere hkmeti, 1793 Hazirannda, 1793
Kasmnda ve 1794 Ocak aynda yaynlad emirnamelerle, ak denizde seyre
den Amerikan gemilerini aramaya balad gibi, Fransaya msr, un ve yiyecek
maddesi gtren Amerikan gemilerini tutuklad. ngiltere, Fransay ala mah
km etmek istiyordu
5
. Tabi ngilterenin bu hareketi, Amerikada tepkiyle kar
land. Amerikan ynetimi iinde, ngiltere ile savaa gitmek isteyenler artmaya
balad. Bununla beraber, zellikle, ngiltere ile balarn koparlmasnn kar
snda olan Hamiltonun etkisi ile, Bakan Washington, ngiltere ile uzlama yo
lunu tercih etti ve Yksek Mahkeme Bakan John Jai Londraya gnderdi. Jay,
19 Kasm 1794 de ngiltere ile, daha sonra Jays Treaty adn alan anlamay im
zalad. Bu anlama, ngiltere ile anlamazlk noktalarnn pek ounu zmle
mekle beraber, Jay ngiltereye pek ok tviz vermiti. Bu sebeple de Amerikan
halk tarafndan byk tepki gr. Mamafih, Kongre, baz kk deiikliklerle
Jay Anlamasn onaylyarak, ngiltere ile mnasebetler bir ereveye oturtul
mu oldu.
1794 den itibaren ngiltere ile mnasebetler dzelirken, bu sefer Fransa ile
mnasebetler bozulmaya balad. Bunun da sebebi, Fransann, Amerikay n
giltereye kar oynamak istemesiydi. Halbuki Amerika imdi ngiltere ile uzla
maya gitmekteydi. Bu da Fransann houna gitmedi. Bakan Washington 1794
de Jayi Londraya gnderirken, Cmuhuriyeti muhalefetten, Senatr James
Monroey de Parise eli olarak gnderdi. Monroe, Konvansiyon ynetimi tara
fndan byk sevgi gsterileriyle karland. Meclis Bakan, Amerikallarn alk
olmad bir ekilde sarlp pt (accolade). Amerikan Bayra Meclis salo
nunda Fransz bayrann yanna asld. Monroe de Meclis krssnden yapt
konumada Fransaya vgler yadrd. Bununla beraber, Monroeye verilen ta
limat, 1778 ittifaknn hi bir ekilde gndeme getirilmemesiydi".
Fransa da Amerikaya Vatanda Edmond Gentyi eli olarak gndermiti.
Gent, zellikle gney eyaletlerinde gezip dolap halk Fransa tarafna ekmek
iin bir takm faaliyetlere giriti. Gney limanlarndan Fransz gemileri, Ameri
kallardan mrettebat toplamaya balad. Bu gemiler ngilizler tarafndan yaka
landnda, bu Amerikal mrettebat Amerikann bana i a. Ayrca, Gent,
Karayiplerdeki ngiliz adalarna da saldrlar dzenlemeye kalkt. Hsl Fransz
dostluu Amerikann ban artyordu. Bu sebeple, Amerika, Fransadan,
Gentnin geri arlmasn istedi. Onun zerine, Fransa eliyi azletti. Fakat m
nasebetler de ktleti.
0
Bemis, A Diplomatie History of the United States, p. 99.
0
Bemis, ayn eser, p. 112.
706 FAHR ARMAOGLU
Amerikan elisi Monroe, kendisine verilen talimat aarak, fazla Fransz
sempatizanlnda bulununca, Amerika, Monroey geri ekti. Bu srada Direk-
tuvar ynetimi ibana gelmiti. Monroenn yerine gnderilen eliyi de Direk-
tuvar kabul etmeyince mnasebetler iyice bozuldu. Direktuvar, Amerikann n
giltere ile yapt Jay anlamasna kzyordu. Bu sebeple 1796 ylndan itibaren,
bu defa Fransz gemileri, Amerikan gemilerini yakalayp kontrol etmeye ve hatta
tutuklamaya baladlar. Aynen daha nce ngilterenin yapt gibi. Fransa'nn
bu yeni tutumu Amerikada byk ve sert tepki uyandrd. Direktuvar ynetimi,
Amerikann, kendisine kar ngiltere ile ittifak yaptna inanyordu. Bu se
beple, Amerikann Fransa ile uzlama teebbsleri sonu vermeyince mnase
betler daha da gerginleti. 1798 yl geldiinde, halk Fransaya sava almasn
istiyordu. 1796 da Bakanlktan ayrlan George Washington, yeniden Amerikan
ordularnn bakomutanlna atand. Yine bu tarihten itibarendir ki, Amerika
bir deniz gcne olan ihtiyacn grp, donanma yapmna balad. Bahriye Ba
kanl kuruldu.
Napolyonun 1799 da, Fransann kaderine hkmetmeye balamas ile,
Fransa ile Amerika arasndaki mnasebetler de dzeldi. Napolyon, Amerika ile
bir atma karmak istemediinden, 1800 Eyllnde Amerika ile bir ticaret an
lamas yapp, mnasebetleri dzeltti. 1800 Anlamas, 1778 Amerikan-Fransz it
tifakn da son erdirmi ve Amerika, bu suretle, kendisini Avrupa'ya balayan bir
kelepeden ellerini kurtarmtr
7
.
Amerika Fransa ile mnasebetlerini bu ekilde zmlemekle beraber, Na
polyon Savalar iddetlendike, ngiltere ile olan mnasebetleri de gnden
gne ktledi. Aralarndaki esas anlamazlk, ngilterenin, Milletleraras Hu-
kukun tand tarafszlk hukukunu bir tarafa atp, ak denizleri deta kendi
egemenlik alan gibi grmesi ve devaml olarak Amerikan ticaret gemilerini tciz
etmesiydi. ngiltere, savunmasn sadece donanmasna dayandrm ve kendisi
nin balca ticaret yollarn bu donanma ile koruyordu. Bu sebepten de, millet
leraras hukuku da kendi geleneine gre yorumlamaktayd
8
.
Ingilterenin denizlerdeki bu saldrganlna kar, Amerika, bir bask arac
olmak zere, ngiltere ile ticaretini kstlayp, baz ngiliz mamullerinin ithalini
yasaklad. 1806 da Napolyon Kta Ablukasn (blocus continental) iln edince,
Amerika da, 1807, 1808 ve 1809 yllarnda pepee kard kanunlarla kendi k
ylarnda abluka iln etti. Bu yeni bir eydi . Bir devlet kendi kylarna kendisi
abluka uygulamaktayd.
7
Thomas A. Bailey, A Diplomatic Histoj of the American People, New York, Appleto-Cetury-
Crofts, 1955, p. 89.
8
Bemis, ad geen eser, p. 139.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 707
Amerikann bu tedbiri de zm getirmedi. Bu sefer ngiliz gemileri Ame
rika kylarm tciz etmeye baladlar. ngilterenin bu faaliyetleri Amerikan
kamu oyunu giderek kzdrmaya ve ngiltereye kar sava isteklerinin artmasna
sebep oldu. Bu sava psikozunda baka bir faktr de rol oynuyordu. Kuzey eya
letleri, savatan yararlanp, ngiltereye ait Kanada topraklarn ele geirmeyi ta
sarlyorlard. Gney eyaleeri de, imdi ngilterenin itfaknda bulunan span-
yanm elinden Floriday almak isdyorlard.
Bu arar iinde, Amerikan Kongresi 18 Haziran 1812 de sava karar ald
ve Bakan James Madison da 19 Haziran 1812 de ngiltereye sava iln etti. Kon-
grenin sava iln kararnda, Amerikanm tarafszlk haklarnn ngiltere tarafn
dan ihlli, nemli bir sebep olarak yer almaktayd.
Sava karada ve denizde olmak zere yla yakn srd ve denebilir ki, bir
ka deniz harekt mstesna, btn muharebeler Amerikann yenilgisi ile so
nuland. Amerikann o srada 10 paralk bir donanmas bulunuyordu. Bu
donanma baz baarl harektta bulunduysa da, ngilizler, Amerika kylarna
asker kardlar ve Amerikann askeri de ok az olduundan, kara muharebele
rini ounlukla ngilizler kazandlar. Bar 24 Aralk 1814 de, o zamanki Hol
landada Ghent (Bugnk Belikada Gent ve Gand ) ehrinde imzaland. Bar,
statko (statuquo ante bellum) zerinden yapld. Bar antlamasnda, ne Ta
rafszlk Hukukundan sz edilmitir, ne de ngiltere ile Amerika arasndaki e
itli anlamazlk konularnn zmnden. Garip bir bar olmutur.
ngiltereyi, sava bu kadar iyi gtrrken, statko zerinden bar yapmaya
sevkeden esas sebep, Viyana Kongresi mzakereleri ile, Waterloo ile sonulana
cak olan son mcadeleydi. ngiltere Viyana mzakerelerinden hi holanmad
gibi, Fransadaki i kaynama da kendisini endieye sevkediyordu. Babakan
Lord Liverpool, Dileri Bakan Castlereaghe, Amerika sava iin, Eer dier
noktalar tatmin edici ise, toprak kazanmak veya toprak elde etmek iin savaa
devam etmeye gerek yoktur diyordu
9
.
Amerika, ngiltere ile sava kaybetmekle beraber, iki bakmdan kendisine
yarar salad. Birincisi, Amerikan halk savaa tam bir karklk ve hatta bir ok
eyaletlerde isteksizlik iinde girdii halde, kazanm olduu muharebeler Ame
rikan halknn, aalk veya zayflk duygusunu giderip, kendilerine olan gveni
arttrd. Her eye ramen, ngiltere karsnda zaferler de elde etmilerdi. kin
cisi, federalist ve anti-federalist gr ayrlklarna ramen, btn eyaleer ngil
tereye kar hep beraber mcadele ederek, bir dayanma iine girdiler ki, bu
da Amerikann birlik ruhunu kuvvetlendirmitir
10
.
9
Bemis, ad geen eser, p. 167.
10
Allan Nevins and Henry Steele Commager, The Pocket History of the United States, New York,
Pocket Books Inc., 1945 (7th Printing), p. 169.
708 FAHR ARMAOLU
2. MONROE DOKTRN
Amerikan bamszlk hareketi srasnda, bamszln liderleri aka gr
mlerdir ki, kendilerine yardm eden Fransa, spanya ve Hollanda gibi Avrupa
devletlerinin bu yardmdaki amalar, Avrupa diplomasisi iindeki karmak
kar kombinezonlarndan kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile, bu Avrupal
devlet, Amerikan bamszlk hareketini , ngiltereye olan dmanlk ve sorun
larnn bir arac haline getirmilerdir. Yoksa, bunlarn dorudan doruya Ame
rikan halknn bamszlk mcadelesi ile ilgileri yoktu. Fakat, ngiltere mpara-
torluuna kar bir smrge halknn mcadelesi de kolay deildi. Gerekten,
bu Avrupa devletinin Amerikallara dolayl veya dolaysz yardmlar, bamsz
ln kazanlmasnda byk etken olmutur. Ama bamszlk liderleri de bu et
kenden derslerini almlard.
Fransz htillinin gelimeleri ve yine Avrupa devletlerinin 1815 e kadar s
ren savalar da, biraz nce grdmz gibi, deta Amerikann yakasna yap
arak, Amerikay bir Avurpa hengmesinin iine ekmek istemitir. Gerek u
dur ki, daha yeni kurulmu Amerikann, Avrupadaki savalarda ne kar ve ne
bu savalarla mantk bir ilgisi vard. Fakat iki ayr kampn liderliini yapan
Fransa ve ngiltere, Amerikay, deta srkleyerek, kendi mcadelelerinin iine
sokmaya altlar. Eer Avrupada Napolyon tehlikesi henz gememi olsayd,
ok muhtemeldir ki, Amerika ile ngiltere arasndaki 1812-1814 sava, Amerika
nn sonunu da getirebilirdi. Ghent Barnn statko ilkesi, Amerikay, her
halde bir felketten kurtarmur. Ama bu felketin gerekesi de yine Avrupa dip
lomasisinin kendi mcadele ve oyunlar olacakt.
Bundan dolaydr ki, Birleik Amerikann ilk Bakan George Wasington 8
yl grve yaptktan sonra 1796 da Bakanlktan ayrlrken, 19 Eyll 1796 da, Ame
rikan halkna basn vastasiyle bir Veda Mesaj yaynlad
11
. Bu mesajda Washing
ton, i ve d sorunlar konusunda Amerikan halkna baz tavsiyelerde bulunmak
tayd. Bu tavsiyeler arasnda, zellikle Birleik Amerikann d politikas konu
sunda syledikleri gayet ilgintir. yle diyordu:
Yabanc milletler bakmmdan bizim iin esas davran ilkesi, bunlarla ticar
mnasebetlerimizi geniletirken, kedilerile mmkn olduu kadar az siyasal
balantlar kurmak olmaldr. imdiye kadar onlara kar baz taahhtlerimiz
olmutur. Bunlar iyi niyetle yerine getirelim. Fakat orada duralm. Avrupann
bir takm nemli karlar vardr. Bunlarn bizimle ya hi ilgisi yoktur veya bi
zimle ok uzak ilgisi vardr. Dolaysiyle, Avrupa, sebepleri, esas itibariyle bizim
karlarmza ok yabanc olan bir takm anlamazlklara sk sk srklenebilir.
Onun iin, Avrupa politikasnn alelade deiikliklerine veya onun dostluk veya
11
Mesajn metni: Heffner, A Documentary History of the United States, p. 57-64 Pierre Albin, Les
Grands Traits Politiques, p. 509-512.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 709
dmanlklarnn alelade kombinezon ve atmalarna, yapay balarla kendi
mizi balamak akllca bir i olmaz
George Washingtonun bu szleri, yaklak yzelli yl Birleik Amerikann
d politikasna egemen olan nfiradlk (Isolation) ve Avrupa diplomasisin
den uzak kalma ilkesinin balangcn tekil etmitir.
Amerikann, Avrupa diplomasisinden veya Avrupann karmak politik
oyunlarndan uzak kalma politikas, Beinci Bakan James Monroe
li
tarafndan
bir Doktrin haline getirilmitir. Bakan Monroey, infirad politikasn
(Isolation) kendi adm tayan bir doktrin haline getirmeye sevkeden sebep veya
gelimeler de, Avrupa diplomasisinin faaliyeti ve bu faaliyetin Amerikada uyan
drd korkudur.
Viyana Kongresinden sonra, ilgin bir gelime olarak Rusya, 1820 ylnda,
Birleik Amerikay Kutsal ttifaka katlmaya davet etti. Bu davet dahi, Avrupa
politikasnn kendi iindeki ekimesinin, Amerikaya bulatrlmasndan baka
bir ey deildi. Zira, 18. yzyln sonlarndan itibaren Ruslar Alaskaya ayak
basmaya balamlar ve hatta baz Amerilallarla da ibirlii yaparak bu blge
deki ticar kurulularn geniletmeye balamlard. Alaska, Kanadann bir
uzans olmas dolaysiyle, ngilterenin tepkisine sebep oldu. Dolayisiyle, Ame
rikann, ngilterenin katlmad Kutsal ttifaka girmeye davet edilmesi, do
rudan doruya kuzey Amerikadaki bu toprak sorunu ile ilgiliydi. Bu sebeple,
Amerika, Rusyann bu teklifini tereddtsz reddetti. Dileri Bakan Adams,
Amerikann olduu kadar, Avrupann da huzuru iin Avrupa ve Amerikan sis
temleri mmkn olduu kadar birbirinden ayr ve uzak tutulmaldr diyordu
12 13
.
Fakat, 1815 de Avrupada Napolyon savalar sona erip Avrupa bara kavu
urken, bu sefer gney Amerikadaki spanyol smrgelerinde bamszlk hare
ketleri balaynca, Birleik Amerika yeniden Avrupa diplomasisi ile kar karya
kald.
spanya Kral VII. Ferdinand, 1814 de tekrar tahuna yerleince, gney Ame
rikadaki smrgelerini de tekrar kontrol altna almak istedi. Halbuki, daha
nce de belirttiimiz gibi, spanyann Napolyonun igali alanda bulunduu
srede, Ispanyol smrgelerinin ynetimi cuntalarn eline gemi ve bu da bu
smrgelerin bamszlklar yolunda ilk adm olmutu. Bundan sonra da ba
mszlk harekederi orap sk gibi geldi. imdi spanya Kral, bu geree
gzlerini kapayp, eski smrge sistemini yeniden kurmak istiyordu.
12
Monroeden nceki Bakanlar yledir: George Washington (1789-1796), John Adams, (1797-
1801), Thomas Jefferson (1801-1809), James Madison (1809-1817). Monroe, 1817-1825 yllar arasnda
bakanlk yapmtr. Bu ilk be bakan, Birleik Amerikann Kurucu Bakanlan saylr.
13
Bemis, ad geen eser, p. 207.
710 FAHR ARMAOGLU
spanyol smrgelerinin bamszlk ayaklanmalar, Avrupa devletlerinin
dikkatini zerinde toplad gibi, bu smrgelerle en fazla ticarete sahip olan
ngiltereyi de tellandrd. 1817 ylnda Rusya, ngiltereye bavurup, spanya-
nn bu smrgelerde anayasal bir rejim uygulamas ve smrglerin btn Av
rupa ticaretine almas artiyle, Avrupa devletlerinin, smrglerle spanya ara
snda kollektif araclk yapmalarn teklif etti. Bu teklif, ngilterenin nemli bir
ticaret alanna dier devletleri de sokmak demek olacandan, ngiltere Rusya
nn teklifini kabul etmedi.
Rusya bu iin peini brakmad. 1818 Aix-la-Chapelle Kongresi srasnda, bu
sefer Fransay yanna almak istedi. Fransaya, smrgelerin bana spanyol
prensleri geirilmek ve monarik devletler kurulmas artiyle, sanya ile smr
geler arasnda araclk yapmay teklif etti. Fransa bu teklifi kabulden ekindi.
Zira, bir defa, spanya Kral bu aracl reddetti. kincisi, ngiltereden ekindi.
Nitekim, ngiltere Rusyann bu teebbsn iittii zaman, muhalefetini aka
bildirmekten kanmad.
spanyadaki liberal ayaklanmay bastrmak iin 1822 de toplanan Verona
Kongresinde, spanyol smrgeleri konusu da masann stne geldi. Getiren
de spanya Kral oldu. VII. Ferdinand, liberal ayaklanmalarn bastrlmasndan
sonra, devletlerden, smrglerdeki ayaklanmalar da bastrmalar iin spanya-
ya yardm etmelerini istedi. Fransa ve Rusya, spanya Kralnm bu isteini he
men desteklediler. nk her ikisi de, ayaklanmalar bastrma bahanesiyle, ge
ni ticar ve ekonomik imknlara sahip olan bu smrgelere el atm olacak
lard. Bu sebeple ngilere yeniden telland. Fransa ile spanya arasnda byk
yaknlk vard. spanya Kral da Bourbonlardand. ngiltere, zellikle Fransa
nn, spanya ile anlaarak, Kutsal ttifak sayesinde, Ltin Amerikay kendi siyasal
korumas ve ekonomik nfuzu altna almasndan korktu
14
. Bu srada, ngiltere,
gney Amerikada det bir ticaret monopolne sahip bulunmaktayd. Lkin,
Kutsal ttifakn gney Amerikaya mdahalesini tek bana nlemeye de cesaret
edemediinden, Kutsal ttifakn karsna Amerika ile bir cephe kurarak kmak
istedi.
1823 Austosunda ngiltere, Birleik Amerikaya bavurup, ortak bir dekl
rasyonla
15
, Kutsal ttifakn mdahale teebbsn nlemeyi teklif etti. Ameri
kan hkmeti balangta bu teklife scak bakt. nk, Avrupa devletlerinin
Amerika ktalarna bu mdaheleleri Amerikann cann skmaktayd. Bu mda
halelerle, bamszln ald gndenberi Birleik Amerikann daima uzak
kalmaya alt Avrupa diplomasisi, btn kark kombinezonlar ile yamba-
na gelmi olacak ve bu blgedeki mcadelelerine Amerikay da kartracak
lard.
14
Bemis, ad geen eser, p. 203.
3
Deklrasyonun esaslar: ayn eser, p. 204.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
711
Dier taraftan, Rusyann kuzey Amerika ktasndaki bir takm faaliyetleri de
Amerika iin bir honutsuzluk ve endie kayna olarak devam etmekteydi. Rus
ar, 1821 de yaynlad bir emirname (ukaz) ile, kuzey Amerika ktasnn 51
inci kuzey enlemine kadar olan Pasifik kylarnn Rusyaya ait olduunu iln
etmiti. Yani, Ruslar, Behring Boaz ve Alaska zerinden kuzey Amerika ktasna
sarkmaya almaktaydlar. Amerika Avrupadan kaarken, Avrupa hemen her
yerde Amerikann karsna kyordu.
Rusyann kuzey Amerika ktasndaki bu faaliyetleri, Kanadaya sahip olan
ngilterenin de houna gitmiyordu. Ruslar, Kanadann batsna da girmeye a
lyorlard.
Nihayet, Amerika,gney Amerika lkeleri ile, ngiltereden sonra en fazla ti
carete sahipti. Avrupann Ln Amerika zerindeki siyasal teebbsleri, Ameri
kann blgedeki ekonomik karlarna da zarar verebilirdi.
Ksacas, Avrupann spanyol smrgelerine mdahalesini nlemede, n
giltere ile Amerika ortak karlara sahip bulunmaktaydlar. Bu sebeple, bam
szln ihtiyar liderleri, eski bakanlar Jefferson ve Madison, Bakan Monroeye,
ngilterenin teklifini kabul etmesini teklif ettiler. Fakat Dileri Bakan John Qu
incy Adams (eski Bakan John Adamsn olu), teklife kar ku ve Amerikann,
herhangi bir Avrupa devletiyle deil, tek bana Avrupann karsna kmas
zerinde srar etti. Bakan Monroe de Dileri Bakamnn grn benimse
yince, ngiltere ile ibirlii reddedildi
16
.
Amerikann tek bana harekete karar vermesinde u sebepler etkili ol-
mutu:Bir defa, ngiltere ile birlikte hareket etmek, ngiltere vastasiyle Avrupa
diplomasisinin iine girmek demek olacakt. kincisi, Amerika, ngiltereden L
tin Amerika lkelerinin bamszlklarn tanmasn istediinde, ngiltere buna
yanamad. Smrgeleri daha kolaylkla kendi ekonomik nfuzu altna alabile
ceini dnyordu. Bamsz devletler iin bu kolay olmazd. ncs, ngil
tere, ne kendisinin ve ne de Amerikann, spanyol smrgelerinden toprak al
mamasn art kotu ki, bu da Amerikann iine gelmedi. Amerika belki bir
gn, Teksas, California ve Cubaya yerlemek isteyebilirdi. Byle bir tahhde
girmek gelecek iin Amerikann elini kolunu balayabilirdi
17
.
Buna karlk, ngiltere, Amerikay yanna alamaynca, yalnz harekete karar
verdi ve 1823 Ekiminde spanya ve Fransaya, herhagi bir Avrupa devletinin kuv
vet ve tehdit yoluyla gney Amerikaya mdahale etmesi halinde, kendisinin de
smrgelerin bamszln tanyacan bildirdi. Bunun zerine, bata bu iki
devlet olmak zere, Avrupa devlederi gerilemek zorunda kald. Bu suretle ngil-
16
Nevi s and Commager, The Pocket History of the United States, p. 175.
1
' Bailey, ad geen eser, p. 183.
712
FAHR ARMAOLU
tere, Amerika iin her eyi hazrlam oluyordu. Monroe Doktrini, deta, ngiliz
donanmasnn himayesi altnda ortaya kyordu
18
.
Sonunda Bakan Monroe 2 Aralk 1823 gn Kongreye gnderdii ve Mon
roe Doktrini adn alan mesaj ile
19
bir yzyldan fazla Amerikann d politika
sna egemen olacak ilkeleri ortaya koydu. Bu ilkeler yleydi:
1) Amerika Birleik Devleeri, bamszln alm olan Amerika ktalarnn
Avrupa devletleri tarafndan smrgecilik konusu yaplmasna ve bu devletler ta
rafndan herhangi bir ekilde kontrol altna alnmasna izin veremez ve bu
hsusta yaplacak herhangi bir teebbs gayr dostane bir hareket (unfriendly
disposition) olarak karlar.
2) Birleik Amerikann, Avrupa devlederinin sorunlar ile hi bir ilgisi yok
tur ve bu sorunlara karmayacaktr. Fakat buna karlk, Avrupa devletleri de
Amerika Ktalarnn sorunlarna karamaz. Avurpa devlederinin kendi sistemle
rini Amerikan yarmkresine sokmak iin yapacaklar her teebbs Amerika,
kendi bar ve gvenliine yneltilmi bir hareket sayacakr.
Bakan Monroenn bu mesaj Avrupann pek fazla dikkatini ekmedi.
Onun iin belge, o zaman iin deil, daha sonraki yllarda Amerika ve Avrupa
iin nem kazanmaya balayacakr. Yoksa, Avrupa devletlerinin Ltin Amerika
ya mdahalelerini nleyen, Monroenn mesaj deil, ngilterenin alm ol
duu sert tutumdur
20
.
Ltin Amerika lkeleri Monroenn mesajndan byk sevin duydular.
Hatta Kolombiya, Brezilya ve Meksika, Amerika ile ittifak bile yapmak istediler.
Fakat Birleik Amerika byle bir sorumluluk alna da girmek istemedi
21
.
Avrupa'nn Ltin Amerikaya el atmas bu ekilde nlenmekle beraber, Bir
leik Amerika iin imdi Rusya sorunu kalyordu. Daha Monroe Doktrininin
ilnndan nce Amerika, Ruslarn gneye sarkmasn frenlemek iin Rusya ile
mzakerelere girimi bulunuyordu. Doktrinin ilnndan sonra ise, Amerikann
Rusya zerindeki bask ve srarlar daha da artt ve sonunda 1824 de iki devlet
arasnda yaplan bir anlama ile Rusyann Alaskadan daha aa inmesi n
lendi. Daha sonra da Amerika Alaskay Rusyadan san alacaktr.
Monroe Doktrini, uygulama alannda baz zellikler gstermitir. Bunlarn
birincisi, Birleik Amerikann uzun yllar Avrupa politikasndan uzak kalmasdr
18
Pierre Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p. 95.
19
Mesajn metni: John Bassett Moore, A Digest of International Law, Washington, 1906, Vol. VI,
p. 401-403; Bemis ad geen eser, p. 210-211; Heffner, ad geen eser, p. 83-84; Milton Viorst, The Great
Documents of Western Cmlization, p. 176-177; Claude-Albert Colliard, Droit International et Histoire
Diplomatique, p. 408-410.
20
Bemis, ayn eser, p., 208.
21
ayn eser, p. 208-209.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 713
ki, buna nfrad Politikas (Isolation) ad verilir. Amerika, kendisine Avrupadan
bir tehdit ve tehlike ynelmedike Avrupa ilerine karmamtr. Zaten Bakan
Monroe de 2 Aralk 1823 mesajnda, Amerikann haklarna bir saldr olduu
veya bu haklar ciddi ekilde tehdit edildii takdirde, Amerikann kendisini sa
vunmak iin gerekli tedbirleri alacan sylemekteydi. Birinci Dnya Savanda
byle bir tehdit karsnda kald iindir ki, savaa katlm, fakat sava biter
bitmez, tekrar infrad politikasna dnmtr. 2. Dnya Savana da, kendisine
ynelen tehlike dolaysiyle katlm, lkin sava sonras kuvvetler dengesinin,
kendisi iin de tehdit edici bir ekilde bozulmu olmas karsnda, 1948 de
Monroe Doktrinini ve nfirad politikasn bir yana brakarak, global bir devlet
niteliini kazanmtr.
Monroe Doktrininin ikinci zellii, bir elikiyi yanstr. Amerika infirad
politikas dolaysiyle Avrupadan kam olmakla beraber, Pasifikde yaylmaya
devam etmesi ve Uzak Dou ile yakndan ilgilenmesi sebebiyle, bu blgede yine
Avrupa ile karlamtr. Birinci Dnya Savanm sonunda, Uzak Douda kuv
vetler dengesinin bozulup, Japonya bu blgede sivrilince ve bundan faydalanan
Japonya, ini kontrol altna alp Uzak Douya egemen olmaya kalknca, Ame
rika Japonya ile atma durumu iine girmi ve bu atma da Amerikay 2.
Dnya Savana srklemitir.
Monroe Doktrininin nc zellii, bu doktrin vastasiyle Birleik Ameri
kann, Ltin Amerika zerinde tekelci bir nfuz kurmasdr. Birleik Amerika
bu doktrin vastasiyle Avrupa devletlerini Amerika ktalarndan uzaklatrdktan
sonra, Amerika Amerikallarndr ilkesini uygulamaya balamtr. Fakat uygu
lamada ve Amerikann politikas vastasiyle, bu ilke, bir bakma Amerika,
Amerika Birleik Devletlerinindir niteliine dnmtr. Gelien ekonomisi
sayesinde, Ltin Amerika zerinde kuvvetli bir ekonomik nfuz kurmu ve bir
ok Ltin Amerika lkesinin ekonomisini kendi kontrol altna sokmutur.
Mamafih, bu ekonomik nfuz ve kontrol, kuru bir politika olmaktan karp
daha yumuak bir hale, bir ibirlii grntsne dntrmek iin, balangta
reddettii Paamerikanzme drt elle sarlmtr.
Daha yukarda da belirttiimiz gibi, 2. Dnya Savandan sonra, zellikle
Dou-Bat atmalarnn yaratt artlar iinde Birleik Amerikann Ltin Ame
rika zerindeki etkinlii giderek zayflamaya balamtr. Bu zayflama ile, Ame
rikann Monroe Doktrininden ayrlmas arasnda ok yakn bir paralellik var
dr.
3. BRLEK AMERKANIN TOPRAK GENLEMES
3 Eyll 1783 gn Birleik Amerika, ngiltere ile bar imza edip bamszl
n kazand zaman, snrlar Batda Missisipi nehrine dayanyor ve kuzeyde de
snr, baz farklarla, aa yukar bugnk Kanada-Birleik Amerika snryd.
714 FAHR ARMAOLU
Gneyde, Ispanyaya ait olan Florida ile Birleik Amerika arasndaki snr ise,
bar imzaland srada, kesin olarak belli deildi. Bundan dolay, spanya ile
Birleik Amerika arasnda 27 Ekim 1795 de Madritte imzalanan San Lorenzo
antlamas, 31 inci enlemi iki devlet arasnda snr olarak kabul etti. Ayrca,
Amerikan gemileri, Missisipinin denize dkld yere kadar seyrsefer yapa
bileceklerdi. Bu suretle 1795 de Amerikann gney snr da tesbit edilmi ol
maktayd.
Birleik Amerika bamsz olduu zaman, genel olarak, nfus ky blgele
rinde yani Atlantik kylarnda ve kuzey ksmlarda toplanm bulunmaktayd. Fa
kat yeni devlet kurulur kurulmaz, Avrupadan Amerikaya gler balad. Bir
yandan yeni gelen gmenler, bir yandan da Amerikan halk, yeni topraklar elde
etmek ve yeni zenginlik kaynaklar bulmak iin, Batya, ktann i ksmlarna
doru yaylmaya baladlar. Bu suretle meskn blgeler de ksa zamanda o
ald. Dolaysiyle Birleik Amerikann topraklar da genilemeye balad. Bunun
sonucu olarak, Birleik Amerika 13 eyaletten (State) ibaret iken, eyaletlerin says
gnden gne artt. 1791 de Kentucky, 1796 da Tennessee Birlie dahil oldular.
1803 de de Ohio, yeni bir State olarak Birlie kauld.
Birleik Amerikann toprak genilemesinin balca merhaleleri u ekilde
belirtilebilir:
a) Louisianamn Satn Alnmas
Louisiana denen topraklar, Missisipi Nehrinin batsndan, Rocky Mounta
ins denen Kayalk Dalara kadar uzanan ve btn Missouri havzasn iine alan
geni bir alana yaylmt. Bu topraklar Fransa tarafndan 17. yzylda le geiril
mi ve Kral XIV. Louisnin ad konularak Louisiana denilmiti. Yedi Yl Savalar
sonunda Fransa, 1762 de, Louisianay Ispanyaya terketti. Fakat Napolyon, 1800
ylnda spanya ile bir anlama yaparak ve Ispanyaya talyada baz avantajlar
salamak vaadi ile, Louisianay spanyadan geri ald. Bu olay Amerikallar
hem korkuttu ve hem de kzdrd. nk, Missisipinin denize dkld yerde
bulunan ve Louisianaya dahil bulunan New Orleans, Amerika iin, Ohio ve
Missisipi vdilerinden elde edilen rnlerin ihrac iin son derece gerekli bir
limand. Napolyonun, Ingilterenin kuzey Amerikadaki varlna (Kanada)
kar bir denge kurmak iin Louisianaya yerlemesi, Birleik Amerikann hem
ticaretini ve hem de gvenliini tehlikeye sokuyordu
22
. Tabi, bu arada zayf bir
Ispanyann yerini, o srada dnyann en kuvvetli devleti saylan Fransa alm
olmaktayd.
Bu sebepten Bakan Jefferson, Fransaya aka unu syledi: Bu andan iti
baren ngiliz milleti ve ngiliz donanmas ile birlemek zorundayz. Yine Jeffer-
22
Nevins and Commager, ad geen eser, p. 159.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 715
sona gre, Avrupa savanda ilk topun patlamasiyle birlikte, ngiliz-Amerikan
ortak ordusu New Orleans yryecekti
23
. Bu srada Amiens Bar da yrme-
miti ve ngiltere ve Fransa arasnda bir sava ok yakn grnyordu. Napolyon,
sava kar kmaz Louisianann kaybedilmesinin kanlmaz olduunu grd.
Sava yakn olduuna gre, Napolyonun paraya da ihtiyac vard. Bu sebeple
Amerikann, Louisianay satn alma teklifini kabul etti ve 30 Nisan 1803 de im
zalanan bir anlama ile, Birleik Amerika Louisianay Fransadan 15 milyon do
lara (60 milyon frank) satn ald.
Louisianann satn alnmasndan sonra, bir ka yl iinde, Missisipi vdi-
sindeki devletlerin says dokuza ykseldi. 1812 ylnda Birlie dahil devletlerin
says 24 olmutu. Ayrca, Louisianann satn alnmas, Florida, Teksas, New
Mexico ve Californiann de ele geirilmesi iin bir adm ve bir basamak tekil
etmekteydi.
b) Floridann Satn Alnmas
Louisianann satn alnmas, bu sefer spanya ile yeni bir snr anlamazl
dourdu. Louisiana, bir ka yl ncesine kadar spanyann elinde bulunduun
dan, Louisiana ile Florida arasnda kesin bir snr yoktu. Bu sebeple Amerika,
Ba Floridamn Louisianaya dahil olduunu ileri srd. Ayrca, Dou Florida-
mn da kendisine satlmasn istedi. Bu konudaki mzakereler yllarca srd.
Napolyon 1808 de spanyay igal edip ve VII. Ferdinand da tahtndan indi
rince, spanya tabi olarak ngilterenin mttefiki haline geldi. Fakat, spanya-
mn Florida zerindeki kontrolnn zayflamasndan faydalanan Birleik Ame
rika, Floridann baz ksmlarn igal ettii gibi, buradaki halk spanyaya kar
ayaklanmaya kkrtt. Ayaklananlar, zellikle, Birleik Amerikadan buraya g
eden Amerikallard. Bu ayaklanmalarn en iddedisi 1810 ylnda Baton Rouge
blgesinde oldu. Bu ayaklanmalardan yararlanan Amerikann Ba Floridadan
baz topraklar igal etmesi, ngilterenin tepkisine sebep oldu ve Florida so
runu, bir Amerikan-spanyol deil, bir Amerikan-ngiliz sorunu haline geldi
21
.
Bu srada zaten, Amerikann tarafszlk haklarndan Amerikan-ngiliz mnase
betleri gerginlemeye balamt ve sonunda da 1812 de iki taraf arasnda sava
kt. Bu sava 1815 ylna kadar srd. Buna paralel olarak, 1808-1815 arasnda
da, spanyann Florida zerindeki etkinlik ve kontrol iyice zayflad. Bu ise
Amerikann iini kolaylatrd. Napolyonun yenilgisinden ve VII. Ferdinandm
spanya tahtna tekrar oturmasndan sonra, Amerika ile spanya arasnda Flo
rida grmeleri yeniden balad. Sonunda, 22 ubat 1819 da imzalanan bir ant
lama ile, spanya Floriday 5 milyon dolar karlnda Amerikaya sat.
23
Nevins and Commager, ayn eser, p. 160.
2 !
Bemis, ad geen eser, p. 186.
716 FAHR ARMAOLU
c) Teksasn Birlie Katlmas
1824 ylnda Meksika bamszln kazannca, Yeni Ispanya Visrualna ait
Teksas' (Texas) da kendisine katt. Birleik Amerika 1828 de Meksika ile imza
lad bir anlama ile bu ilhak resmen tand. Fakat bundan sonra bir ok Ame
rikal, Teksasa g ve akn etmeye balad. Bir halde ki, bir sre sonra Teksas-
da Amerikallar ounluk olmaya baladlar. Bu durumu gren Meksika H-
kme, 1830 ylnda, her ne ekilde olursa olsun, g hareketlerini yasaklad.
Bunun zerine Teksastaki Amerikallar ayaklandlar. Bu ayaklanmalar 1836 y
lna kadar srd ve sonunda, duruma egemen olan Teksas halk, 1836 Mar
tnda, bamszln iln et. Tabi Meksika bunun tanmad. Teksas Hkmeti,
Meksikadan gelebilecek bir darbeye kar kendisini gvenlik altna alabilmek
amac ile, Birleik Amerikaya katlmak istedi. Yalnz, Teksasda zenci esareti
vard. Birleik Amerikann, ayn esaret sistemine sahip gney eyaletleri Teksasn
Birlie katlmasna taraftar oldular. Fakat zenci esaretini reddetmi olan kuzey
eyaletleri, bu katlmaya kesinlikle cephe aldlar. Bu durum karsnda Washing
ton, Teksasm bamszln tanyp, Birlie katlmasn kabul etmedi.
Bunun zerine Teksas, bamsz bir devlet olarak, 1836 dan 1844 e kadar se
kiz yl boyunca kendi yolunu kendisi izdi. Bir defa, topraklarn, Pasifik kyla
rnda kuzeye doru genileterek, Amerika Birleik Devletlerinden ayr bir devlet
kurmak iin harekete geti. Dier taraftan, Fransa 1839 da, ngiltere Hollanda ve
Belika da 1840 da Teksasn bamszln tandlar. Bunun da sebebi, kendi
sini Meksikaya kar kuvvetli tutabilmek ve dolaysiyle ekonomik bakmdan g
lenmek iin, Teksasn zellikle Fransa ve ngiltereden yardm istemesiydi. n
giltere ve Fransa, Teksas bir serbest mbadele pazar olarak grdkleri gibi,
tekstil endstrileri iin de bir pamuk kayna olarak grmekteydiler
25
. Bu se
beple, Meksika ile mnasebetleri iyi olmayan Fransa 1839 Eyllnde Teksas h
kmeti ile bir dostluk ve ticaret anlamas imzalad. ngiltere de 1840 Kasmnda
bir ticaret anlamas imzalad. 1843 ylnda ngilterede Aberdeen kabinesi iba
na gelince, Teksas ile mnasebetlerini daha da younlatrd. imdi ngiltere,
Birleik Amerikay hem kuzeyden ve hem de gneyden bask altna almak isti
yordu. Bundan dolay, daha nceki ngiliz hkmetlerinin Teksasa kar ekin
gen politikasn terkedip, Teksasa istedii borlar da verdi.
1836 dan 1843 e kadar, en az be yl, Amerikann politikasnda bir Teksas
konusu yoktur
26
. Fakat Bakan Harrisonn, Bakan seilmesinden bir ay sonra
lmesi zerine, 1841 Nisannda Bakanla gelen Bakan Yardmcs John Tyler
(Amerikann 10 uncu Bakan) Teksas sorununu 1843 ylndan itibaren ele ald.
Amerikann 7 nci Bakan Andrew Jackson (1829-1837), Bakan Tyler, Teksas
2o
Bemis, ayn eser, p. 227.
26
ayn eser, p. 226.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 717
ilhak etmek iin devaml tevik etmekteydi. Jackson, Yapabilirsek bar yoluyla,
olmazsa zor kuvvetiyle Teksas almalyz diyordu
27
.
Bakan Tyler Teksas konusunda harekete geiren birinci faktr, ngiltere
ve Fransann Teksas ile kurduu yakn ekonomik ilikilerdi. kincisi, Teksas ba
msz olarak kaldka, Amerikann Batya genilemesinin nnde bir set tekil
edecekti. ncs, ki bu en nemli grnyordu, zenci esaretini kabul etmi
olan Teksas, en fazla gney eyaleerinin desteklemesi, Meksika Krfezinden
Kaliforniya Krfezi ve Pasifie kadar uzanan bir blgede bir Konfederasyonun
ortaya kmas ihtimallerini de arturmaktayd
28
.
Bu sebeplerle Amerika 12 Nisan 1844 de Teksas Hkmeti ile yapt bir an
lama ile, Teksas snrlar iine kat. ngiltere ile Fransa, bir Teksas iin Ame
rika ile silhl bir atmay ze alamadlar ve olay kabullendiler. Meksika ise,
Birleik Amerika ile diplomatik mnasebetlerini kesti.
d) Kaliforniyann satn alnmas
Teksas Birlie katld srda, yine Meksikaya ait olan Kaliforniyada da kar
lklar kmt. Halk zerklik istiyordu. Bu durum karsnda Amerika, 1845 Ka
smnda Meksika hkmetine bavurarak, Teksasn Amerikaya katlmasnn
tannmasn ve ayrca Kaliforniyann da Amerikaya satlmasn istedi. Meksika
bunu kabul etmedi. Bu arada ngilterenin Kaliforniya ile de yakndan ilgilen
dii grld ve bu da Amerikay endieye evketti. Kaliforniyadaki Meksika
kuvvetlerinin, Teksas-Kaliforniya snrndaki Amerikan kuvvetlerine saldrlarda
bulunmas zerine, Birleik Amerika Mays 1846 da Meksikaya sava iln etti.
Amerikan kuvvetleri btn Kaliforniyay ele geirdii gibi, Meksika topraklarna
da girince, Meksika bara raz oldu ve 1848 ubatnda yaplan Guadalupe-Hi
dalgo bar antlamas ile, 15 milyon dolar karlnda, Meksika btn Kalifor
niyay Amerikaya terketti. O zamanki Kaliforniya topraklar, Arizona, Utah ve
Nevaday da iine almaktayd.
e) Amerika-Kanada Snrnn izilmesi
Amerika ile ngiltere arasnda 1783 bar antlamas imzalandnda, Ka
nada ile Amerika arasnda snrlar izilirken, John Mitchell adl tannm bir
corafyacnn 1755 de izdii ve o tarihte otorite kabul edilen bir Amerika hari
tas kullanlmt. Fakat bartan sonra, bu haritaya dayanlarak izilen snrlarn
araziye uygulanmasna geilince, haritann baz yanllar ve eksikleri olduu g
rld. Bundan dolay, baz topraklar zerinde anlamazlk kt ve bu topraklar
zerinde hem ngilterenin ve hem de Amerikann hak iddia etmesi dolaysiyle,
27
Bemis, ayn eser, p. 226.
28
ayn eser, p. 227.
718
FAHR ARMAOLU
Amerika-Kanada snr yllarca bir akla kavuamad. Fakat bir ldrme olay,
1842 de snr anlamazlnn da zmn salad.
1837 ylnda Kanadada ingilizlere kar bir ayaklanma kt ve Amerikallar
bu ayaklanmaya sempati gstererek, baz Amerikallar ayaklananlara silh ve
cephane gnderdiler. Bu olay dolaysiyle, ngiliz taraftar McLeod adl bir Ka
nadalInn Amerika snrn geerek, Amerikan topraklarnda bir Amerikaly
ldrmesi, snr anlamazln bir kere daha gncel hale gerdi. McLeod yaka
lanarak New York eyaletindeki bir mahkeme tarafndan yarglanp idama mah
km edildi. Bir ngiliz vatandann bir Amerikan mahkemesi tarafndan idama
mahkm edilmesi ngilterenin iddetli tepkisine sebep oldu. ki devletin mna
sebetleri iyice gerginleti. Konu, bir milletleraras hukuk sorunu haline geldi.
Bu sorunda ngiltere grn kabul ettirdi ve McLeod 1841 Ekiminde serbest
brakld. Bu olay snr sorununun zmne de yardm etti ve Amerika Dileri
Bakan Daniel Webster ile ngiltere temsilcisi Lord Ashburton arasnda, 1842 de
imzalanan ve Webster-Ashburton anlamas denen bir antlama ile, Amerikann
kuzey-dou snr da kesin olarak izildi.
Kuzey-dou snrnn zmlenmesi, yine ngiltere ile Amerika arasnda bir
anlamazlk konusu olan, kuzey-ba snrnn, yani Oregon snrnn da zm
lenmesi yolunu at.
Bu snr sorununun tarihesi de olduka karktr. Bugnk Birleik Ame
rikann Pasifik kylar 16. yzyldan itibaren, yaplan eitli seferlerle spanyol-
lar tarafndan ele geirilmiti. Buna karlk, daha nce de deindiimiz gibi,
kuzeyden Alaskadan da, yine bu kylarda Ruslar gneye sarkmaya almlar
dr. Yedi Yl Savalar sonunda, 1763 de, ngiltere Kanaday ele geirdikten
sonra, Kanadann ierlerine kadar uzanarak Pasifik kylarna ulamr.
ngiltere 1776 da spanya ile yapt bir anlama ile, Pasifik kylarndaki s
panyol egemenliini, San Francisco krfezi ile snrlamt. Birleik Amerika
1803 de Louisianay alnca, o da Pasifik kylarna kadar uzanmaya balad. Bu
arada, Birleik Amerika 1824 de ve ngiltere de 1825 de Rusya ile yaptklar an
lamalarla, Rusyann kuzey Amerikadaki gney snrlarn 54 nc enlem ile
tesbit ettiler. Fakat bu sefer, ngiltere ile Amerika bu blgede kar karya geldi.
Amerika, yaylmasn Columbia nehrine kadar uzatmakla berber, daha ileri gi
demedi. Halbuki, Columbia nehri ile Pasifik kylar arasndaki blgede ve Van
couver kylarnda krk ticareti yapan Amerikan irketleri bulunuyordu. Bu se
beple Amerika, bu blge zerinde hak iddia etti. Tabi ngiltere bunu kabul
etmedi. Sorun, 1827 den 1842 ye kadar tartma konusu oldu. 1842 de kuzey
dou snr konusundaki anlamazlk zmlenince, Amerika, kuzey-bat snrn
da zmlemek iin harekete geti. Grmeler bir ka yl daha srd ve so
nunda 1846 Hazirannda imzalanan bir anlama ile, 49 uncu enlem, kuzey-ba-
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 719
ada Amerika-Kanada snr olarak kabul edildi. Yani, Columbia nehri ile Pasifik
kylar arasndaki topraklar Amerikaya geti.
Kuzey-bada 1859 da Oregon, 1889 da Washington ve 1890 da da Idaho, ayr
eyaletler (state) olarak Birlie dahil oldular.
Gerek kuzey-dou, gerek kuzey-bat snrlarna ait anlamazlklarda, ngiltere
nin yumuak bir tutum ald bir gerektir. Bir bakma, byle hareket etmek zo
rundayd. Zira, gittike kuvvetlenmekte olan Birleik Amerika karsnda, savun
mas zayf olan Kanaday korumak, ancak iyi ve yumaak mnasebetlerle mm
kn olabilirdi. Bununla beraber, kuzey-dou snr ngiltere, kuzey-bat snr
Amerika iin bir zafer olmutur. Fakat her iki zafer de bar korumak iin kaza
nlmt
29
.
f) Alaskann Satn Alnmas
Amerikann son byk toprak kazanc, Alaskann Rusyadan san alnmas
olmutur. Teklif ilk nce Rusyadan gelmitir ve Krm Savann etkisiyle ol
mutur. Krm Savanda Rusya Alaskay savunmasz brakmtr. Halbuki, Ka-
nadada bulunan ngiltere, Alaskay ele geirebilir ve bu suretle Sibiryaya yak
laabilirdi. Baz sebeplerle ngiltere bunu yapmad. Lkin, Ruslar, bir gn Alas
kann kolaylkla ngilterenin eline geebileceini de grdler. Onun iin Alas
kay Amerikaya satp, Sibirya ile Kanada arasna Amerikay bir tampon olarak
sokmak istediler
30
. Amerika Rusyann sat teklifini kabul etti. Zira Alaska krk
ticareti bakmndan ok zengindi. Sat grmeleri devam ederken, Amerikada
i sava k ve grmeler kesildi. Savatan sonra 1867 Marnda yaplan bir an
lama ile Rusya, Alaskay 7.200.000 Dolar karlmda Amerikaya sat.
Bu ekilde, bugnk Birleik Amerikann snrlar ekillenmi oluyordu.
4. AMERKA VE UZAK DOU
31
Birleik Amerika, Dou'dan, yani Avrupa'dan kaarak Ba'ya yneldike ve
topraklarn Bat istikametinde genilettike, Pasifik Okyanusuna ulam ve bu
radan da Uzak Dou'ya uzanmaya balamtr. Mamafih, Amerika'nn, Uzak
Dou ile ilk temaslarnn, bamszlktan hemen sonra baladn grmekteyiz.
Amerika'nn Uzak Dou'daki ilk temas noktas in olmutur. 1785 ylnda
Empress of China adl bir Amerikan ticaret gemisi, Amerika ktlarnn en gney
ucu olan Horn (veya Hornos) burnunu dolaarak, o srada in'in yabanclara
ak tek liman olan Canto'a varmtr. Bundan sonra Amerika'nn in'le tica
reti gnden gne artmtr. Bir halde ki, in ile ticarette Amerika, ngiltere'den
29
Bemis, ayn eser, p. 283.
30
ayn eser, p. 397-398.
31
ayn eser, p. 340-363 den zetlenmitir.
720
FAHR ARMAOLU
sonra ikinci sray almtr. Bununla beraber in ticareti, 1815 ylnda Amerika
nn d ticaretinin % 3 n gememekteydi.
Bu ilk temastan sonra, 1787 de Canton'da, 1807 de Batavia'da, 1819 da Mani
la'da ve 1820 de de Honolulu'da ilk Amerikan konsolosluklar ald. Bu arada
da, Amerikan gemicilii, Hindistan, Arab yarmadas ve hatta Afrika'nn dou
kylarna kadar uzanmtr.
Birleik Amerika, Uzak Dou'da ilk ticaret anlamasn 1833 de Siyam
(bugnk Tayland) ile imzalad. 1839-1842 yllar arasnda, ngiltere ile in ara
snda yaplan Afyon Sava sonunda ngiltere'nin in'e 1842 Nanking atlamas-
'm imzalatmas ve in'in drt limann daha (Amoy, Ningpo, Foochow ve
Shanghai) Avrupa ticaretine atrmas, dier Avrupa devletleri gibi Amerika'nn
da yararna oldu. in, ngiltere'nin karsna dier Avrupa devletlerini de kar
mak iin, bu antlamaya koydurduu bu hkmle, dier devletlerin de in'in
bu be liman ile ticaret yapmas hakkn ngiltere'ye kabul ettirdi. Bu, Amerika
'nn, Uzak Dou'da ve zellikle in'de bundan sonra uygulayaca Ak Kap Po-
litikas'nn (Open Door Policy) balangcn tekil etmitir. Bu ilkeye dayanarak
Amerika, 1844 de in ile Wanghia Antlamas'm imzalad.
1844 de Teksas'n, 1846 da Oregon kylarnn ve 1848 de de Kaliforniya'nn
ele geirilmesile, Amerika Pasifik kyalarna km oluyordu. Bu gelime, Ame
rika'nn in ile olan mnsebetlerinin de artmas sonucunu verdi. Fakat, Uzak
Dou ile balantsnda, ngiltere, Fransa ve Rusya'ya nazaran, Amerika'nn bir
handikap vard. in ile yakndan ilgilenen bu devletin Asya'daki smrge
leri, bunlarn in ile mnasebetlerinde bir basamak grelini yapyordu. Ame
rika ise, in'e ulamak iin, Pasifik Okyanusu'nun boydan boya katetmek zorun
dayd.Dier taraftan, imdi buharl gemiler ortaya kmt. Buharla gemilerin
Okyanusu amas iin, arada kmr istasyonlarna ihtiya vard. Bu bakmdan
da, hemen hemen Okyanus'un ortasnda bulunan Hawaii adalar en uygun
yerdi.
Bu sebeple, Amerika 1826 da Hawaii Kral ile bir antlama imzalad. Lkin
Amerika'nn arkasndan 1836 da ngiltere ve 1839 da da Fransa Hawaii ile ant
lama imzaladlar. ngiltere ile Fransa'nn Hawaii ile ilgilenmeleri Amerika'nn
houna gitmedi. Bakan Tyler, Dileri Bakan Webster'in tavsiyesile, 1842 de ya
ynlad bir demete, Amerika'nn Hawaii'nin bamszlna sayg gsterece
ini, lkin baka herhangi bir devletin de bu adalar ele geirmesinden hi ho
lanmayacan ("dissatisfied") bildirdi. Gerekten, ngiltere ve Fransa da, 1843
de, Hawaii'nin bamszlna kar hi bir kt niyetleri olmadn akladlar.
Bu, bir bakma, Amerika'nn Hawaii zerindeki tekelci ilgisini tanmak olu
yordu.
Bundan sonra Amerika, 1849 ylnda Hawaii ile bir dostluk, ticaret ve deniz
anlamas imzalad. Fakat Fransa'nn Hawaii ile ilgisi kesilmemiti. Hatta Hawaii
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 721
Kral, 1851 ylnda, bir Fransz igalinden kortuunu ve topraklarn Amerika'ya
terketmek istediini bildirdi. Hawaii bir eyalet olarak Birlie katlmak istiyordu.
Amerika bu istei kabul etmekle beraber, bu adalarn baka bir devletin eline
gemesine msaade etmiyeceini de bir kere daha Hawaii Kralna bildirdi. Ha
waii artk tamamen Amerika'nn nfuzu altna girmi olmaktayd. Amerikann
Hawaii'yi "eyalet" (state) olarak kabul etmek istemeyiinin sebebi, kendi snrlar
iine girecek olan bu uzak topran, baka devletlere kar savunmann gl
yd
in'e gelince: 1842 Antlamasnn uygulanmasndan kan anlamazlklar
dolaysile, 1857-1858 de, ngiltere ve Fransa, in ile yeniden sava yaplar ve i
n'i yenerek, in'den yeni imtiyazlar koparan, 1858 Tien-tsin Antlamas'n imza
ettirdiler. Ayn anda, Rusya ve Amerika da, in ile, yine Tien-tsin'de yeni anla
malar yaptlar. Bu anlamalarla btn in Ba devletlerinin ticaretine al
yordu. Bundan daha nemlisi, bu anlamalarla, devleer, in'in bakenti Pe-
king'de (bugnk Beijing) diplomatik temsilci bulundurmak hakkn elde edi
yorlard ki, bu da, bu devletlere in hkmeti zerinde dorudan bask yapma
imknn kazandryordu.
in ile mnasebetlerinde Amerika, Avrupa devletlerine nisbede, manev bir
stnlk kazanmtr. in ile mnasebetlerinde Amerika iin sz konusu olan,
indeki ticar haklarn ve ticar mnasebetlerini geniletmekti. Amerikann
in topranda gz yoktu. Bu sebeple, Avrupa devletlerinden ok farkl olarak,
ine kar gayet yumuak bir tutum gstermi ve sertlik yoluna gitmekten ka
nmtr. Bu ise, Amerikann Peking hkmeti nezdindeki prestij ve nfuzunu
ok artrmur. O kadar ki, Tien-tsin antlamasndan sonra, Amerikann Pekin-
gdeki ilk elisi olan Anson Burlingame, 1867 de bu grevinden ayrldktan
sonra, in Hkmetine danman olarak Pekingde kalm ve ayn yl, in ile
Amerika arasnda yaplmasn salad bir antlama ile, in gmenlerinin de
Amerikaya kabuln salamtr. Bu antlamaya, Burlingame Antlamas
(Burlingame Treaty) denir.
Amerikann ticaret mnasebetlerinin gnden gne artmas ve bu ticaretin
1842 den itibaren kuzeyde Shanghaida younlamas, Hawaiiden sonra, yine
ayn sebeplerle, Japonya ile de ilgilenmesi sonucunu vermitir. Bu ilginin so
nucu olarak da 1854 ylnda Japonyay Batya amaya muvaffak olduu gibi, 1854
ve 1858 de bu devletle yapt anlamalarla, Uzak Dou ticaretini daha da geni
letmi oluyordu. Bu konuya, Uzak Dou Blmnde daha ayrntl bir ekilde
gireceiz. Mamafih u kadarn da belirtelim ki, in ve Japonya Baya aldktan
sonra, Uzak Douda ortaya kan gelimeler, Amerikay, bir yandan Avrupa
devletleri ile kar karya getirirken, te yandan da, Japonya, 20. yzyln banda
Amerikann bana dert olmaya balayacakur. Amerikann ticaret ve ekonomik
ihtiraslar, Monroe Doktrini'nin kuyusunu Uzak Douda kazanacakr.
722 FAHR ARMAOLU
Birleik Amerika, bir yandan ktadaki genilemesini salar ve snrlarm bir
dzene kavutururken ve bir yandan da Uzak Dou ile mnasebet ve ticaretini
geniletirken, ierde byk bir glkle karlat ve paralanma tehlikesi ge
irdi. Bu da Amerikan Savadr.
5. AMERKADA SAVA, 1861-1865
Amerikan Sava, zenci esareti (slavery) sorunundan kmtr. Sava
kmadan 5-6 yl nce, Missisipi blgesindeki pamuk iftliklerinden
(plantations) birini gezen bir New Yorklu unlar belirtmekteydi: Bu byk pa
muk iftliinde, byk ve gzel bir villa bulunuyordu. 14 dnmlk iftlikte
pamuk, msr ve dier tarm rnleri yetitirilmekteydi ve ayrca 200 domuz bes
lenmekteydi. iftlikte 135 zenci esir vard. Bunlardan 70 kadar tarlada almak
tayd. Ayrca bazlar tarm letlerinde alyor ve dokuz zenci de ev hizmetleri
ve ahrlarda almaktayd. Bunlar, gnein douundan batna kadar al
maktaydlar ve bazan Cumartesileri, fakat genellikle Pazar gnleri tatil yapmak
taydlar. Yaz aylarnda apa iinde alanlar ise, ancak leyin ksa bir dinlenme
yapabiliyorlard. Bunlara verilen ise haftada adam bana bir ka kilo msr ve
bir ka kilo domuz eti idi. Bunun dnda, kendilerinin yetitirdikleri tavuk, yu
murta ve sebze, bunlarn geimlerinin ek gdasyd. Ylbalarnda ise, bunlara,
toprak sahibi tarafndan bol miktarda, eker, kahve, ttn ve pamuklu dokuma
verilirdi. Giyecek iin. Zenciler kck evlerinin aydnlanmasn bataklklardan
elde ettikleri gazla salar ve ayrca ormanlardan kestikleri keresteleri satarak elde
ettikleri parayla dier ihtiyalarn karlarlard. Tarlada alan zenciler ara
snda, patronun hizmetindeki bir zenci devaml olarak elindeki kamy alan
lara vururdu. Onun zerinde de bir beyaz gzetici vard. Bu gzeteciye gre, ift
likte disiplin gayet iyiydi. Hi bir esir zencinin kamas mmkn deildi. nk,
bu beyaz gzetici, kaan zencinin peine hemen kpekleri salard
32
.
Bundan daha kts de, esirlerin sat dolaysiyle zenci ailelerinin para-
lanmasyd. Zencilere ne renim ve eitim hakk ve ne de gelime hakk ta
nnmt
33
.
Dier taraftan, zenci esareti sorunu, kuzey ve gney devletlerini tam bir zd-
lama iine sokmutur. ki blge arasnda sosyal ve ekonomik yap farkllklar
nn bulunmas, zenci esaretinden doan anlamazlk ve atmann iddetlen
mesinde nemli rol oynamr. Gney devletleri veya eyaletleri halk, genel ola
rak Katolik olup, ekonomik yap tarma dayanyordu. Pamuk bata olmak zere,
pirin, ttn ve eker kam bu blgenin balca rnlerini tekil ediyordu. Ta
rmda ise, byk lde esir zenciler altrlyordu. Tarm ise, byk mlkiyet
32
Nevins and Commager, ad geen eser, p. 213-214.
33
ayn eser, p. 214.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
723
esasna dayanyordu. 1850 de Birleik Amerikann nfusu 23 milyonu gemek
teydi. Bu nfusun 3.200.000 ini zenci esirler tekil etmekteydi ve bunun byk
ounluu da Gneydeydi. Mesel, South Carolina ve Missisipi eyaletlerinde
zenciler beyazlardan fazlayd. Louisianada ise, zenci ve beyaz nfus birbirine
eit durumdayd. Alabamada ise nfusun yedide zencilerden meydana geli
yordu
34
. Bununla beraber, Alabama ve Georgiann ky kesimlerinde zenci nfus
% 80 i ve Missisipi Nehri boyunca uzanan blgelerde zenci nfus % 90 bul
maktayd. Zenci nfus, iklimin scak, arazinin dz ve verimli olduu yerlerde yo
unlarken, arazinin dalk veya plak olduu yerlerde zenci nfus azalmak
tayd
35
.
Kuzey eyaleerine gelince: Halk genellikle Protestan olan bu blgenin eko
nomik yaps endstriye dayanyordu. Bu blgede kmr ve demir madenlerinin
bulunmas, endstrinin gelimesinde byk etken olmutu. Gneyde ise ends
tri hemen hi yok gibiydi. Gney mamul maddeleri bakmndan Kuzeye ba
lyd ve sanayici Kuzey de, gmrk duvarlarn hkmete kabul ettirmi. Tabi
bu da Gneyin iine gelmiyordu. Kuzey deta mamul maddelerin fiyat mono
poln elinde tutuyordu. br taraftan, Kuzey, esir iinin endstride faydal
olmadn grerek, 1827 de zenci esaretini kaldrm ve cretli ii sistemini
kabul etmiti. Kuzey, ayn zamanda, emek pazarna olan arzn artmas ve bu su
retle ii cretlerinin dmesini salamak iin de, Gney eyaletlerinde de esare
tin kaldrlmasn ileri srd. Kuzeyin bu istei, Gneyin ekonomik karlarna
tamamen ters dmekteydi. Zenci esaretinin kaldrlmas demek, Gneyin b
yk iftliklerinin bo kalmas veya en azndan tarmsal maliyetin ykselmesi de
mekti.
Grld gibi, Amerikan Savana gtren sebep ve artlar kzran
gelimeler tamamen ekonomik nitelikliydi.
Zenci esared sorunu, 1830 lardan itibaren zellikle Kuzey eyaletlerde hare
ketlenmeye balad ve adm adm iddetlendi. Kuzey devleerinde bir takm, ku
lpler, dernekler veya gruplar zenci esareti aleyhine kampanya alar. Bunlara,
abolitionists yani zenci esaretinin ilgas taraftarlar veya free so il taraftarlar,
yani toprakta hrriyeti isteyenler deniyordu
36
. Bu gelime, zenci esareti taraflar-
lar ile kartlan arasnda gsterilere ve bu gsterilerde bir ok kiinin lmne
sebep oldu. Kuzeydeki bu gelimelere, Gney de tepkisini gstermekten geri
kalmad. 1835 de South Carolina Valisi James Hammond, esaret, Cumhuriyeti
yapmzn temel tadr diyordu
37
.
34
Nevins and Commager, ayn eser, p. 215. Bu srada zenci esaretini kabul etmi olan devletler
veya eyaletler unlard: Teksas, Lousiana, Missisipi, Alabama, Florida, Georgia, South Carolina, Arkansas.
Missouri, Kentucky, Tennessee, North Carolina, Virginia, West Virginia, Maryland.
35
Nevins and Commager, ayn eser, p. 215-216.
36
ayn eser, p. 216.
37
ayn eser, p. 217.
724 FAHR ARMAOLU
1848 de Kaliforniyann alnmas yeni bir sorun ortaya kard. Burada zenci
esareti uygulanacak myd? Uygulanmayacak myd? Yeni kazanlan topraklarda
esaretin kesin olarak yasaklanmasna dair Pennsylvania temsilcisi David Wilmot-
un kanun teklifi, Temsilciler Mclisinde kabul, fakat Senatoda reddedildi. G
ney eyaletleri temsilcileri, bu kanun kabul edildii takdirde, Birlikten ayrlma
tehdidinde bulunmulard.
1850 ylnda Fugitive Slave LaWun kabul de Kuzeylileri ileden kard. Bu
kanun, kaan bir esirin yakalanp tekrar sahibine iadesini ngrmekteydi. Bu
nun anlam, bir zenci, esaretin uygulanmad bir eyalete kasa bile, yine yaka
lanp sahibine iade edilecekti. Bu kanunun arkasndan, 1854 de kabul edilen bir
kanunla da, yeni tekil edilen Kansas ve Nebraska lke lerinde
38 39
de zenci esa
reti kabul edildi. Gneyliler bunu bir zafer olarak kutladlar. Gneylilerin bu se
vinci karsnda, bir Kuzeyli Kongre yesi yle demiti: imdi onlar bir zaferi
kutluyorlar. Fakat bu zaferin uyandrd yanklar, esaret lnceye kadar devam
edecektir
S9
.
1857 ylnda ise Yksek Mahkeme (Supreme Court), nne gelen bir dava
dolaysiyle, Kongrenin, lke lerde esareti yasak edemiyeceine karar verdi. Bu
karar, Gneyliler iin yeni bir zaferdi.
1859 ylnda da, Virginiada, bir ksm zencileri esaretten kurtarmak isteyen 6
kiinin aslarak idam edilmesi, Kuzeylilerde byk tepki yaratt. Kuzeyliler bu 6
kiiyi Hrriyet ehidi olarak iln ettiler. 1860 yl geldiinde, Kuzey ile Gney
arasndaki gerginlik, ark iddetli ve belirgin hale gelmiti. Her iki taraf da ka
nlmaza doru yrmekteydi.
Kuzey ile Gney arasnda gittike artan gerginlikte siyasal gelimeler de rol
oynad. 1850 lerden itibaren Gneyin Kuzeyliler karsndaki durumu giderek
zayflamaya balad. Bunun sebepleri vard. Bir defa, zenci esareti sorunu Kuzey
eyaletleri halknn tepkisinin gn getikte iddetlenmesine sebep oldu. kincisi,
Gneyin Kongredeki kuvveti zayflamaya balad. nk, Amerikann nfusu
nun te biri Gneyde, te ikisi de Kuzeyde bulunuyordu. Dolaysiyle, nfus
ounluu Kuzeyin Kongredeki temsil gcn de ayn oranda artrd. Nihayet,
Amerikan i politikasna egemen olan kuvvetlerin yaps da deimeye balad.
Bamszln ilk 40 ylnn 32 sinde hep Virginial politikaclar Bakan seilmi
ler ve bu suretle, muhafazakr dnce Amerikan siyasal hayatna egemen ol
mutu. 1829 da Andrew Jacksonm seilmesiyle bu gelenek ykld ve eski muha-
38 i7g7 tarihli bir kanuna gre, Amerikann ele geirdii topraklara iki eit stat uygulanyordu.
Bazan, bunlar dorudan doruya eyalet veya devlet (State) olarak Birlie katlyor, bazan da bunlara
lke (Territory) stats veriliyordu. lkeler, zerklie sahip olmakla beraber, dorudan doruya
merkez hkmetin kontrol ve ynetimi altndayd. Bir sre sonra bunlara State stats verilip Birlie
almyorlard.
39
Nevins and Commager, ayn eser, p. 223.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
725
fazakr kuan yerini gen ve liberal kuaklar almaya balad. Bakan Jackson,
halk tabakalarnn refah zerine ok eildii iin, Bakan olunca, Washington
sosyetesinin kendisini kabullenmesi ok zor oldu.
Bu etkenler dolaysiyle, 1850 ye kadar Gney ile Kuzey arasnda korunmaya
allan denge, Kuzeyin lehine olarak deimeye balad. Bu gelime Gneyi te
llandrd ve Gney, federal sistem iinde statelerin haklar konusunu ortaya
att. Esaretin, dorudan doruya eyaletleri ilgilendirdiini, federal hkmetin
buna mdahale edemiyeceini ileri srd. Sorun, bu ekilde bir Anayasa so
runu haline geldi. South Carolina Senatr John C. Calhoun, Birliin korunma
snn, esaret taraftar eyaletler ile esaret kart eyaletler arasndaki dengeye da
yandn ve yklmaya balayan bu denge tekrar kurulmazsa, Birliin paralan
mas gerektiini sylyordu
40
. Gney Birlii paralamay gze almt.
Zenci esareti sorunu, siyasal partiler iinde de blnmelere ve paralanma
lara sebep oldu. 1800 ylnda Jefferson tarafndan kurulan Demokrat Parti,
hemen hemen en kuvvetli parti durumundayd. 1860 a kadar bakanlk seimle
rini hemen daima bu parti kzanmtr. Fakat esaret sorunu, bu parti iinde
gr ayrlklarna sebep oldu ve Demokratlar, Kuzey Demokratlar ve Gney
Demokratlar diye ikiye ayrldlar. Bunun sonucu olarak, 1848 deki Bakanlk
seimini, 1836 da kurulmu bulunan Whig Partisi'nin aday ve Meksika Sava'nn
kahraman Zachary Taylor kazand.. Fakat bu seimin hemen arkasndan Whig
Partisi de paraland. Bu Parti'nin esaret aleyhtar yeleri, 1848 de kurulan Ser
best Toprak Partisine (Free Soil Party) getiler. Lkin bu Parti de fazla devam
edemedi ve Whig Partisi ile beraber o da sona erdi. Sebep yine zenci esareti so
runu ile ilgili gr ayrlklar idi. Bu iki partinin esaret aleyhtarlar, 1854 de ku
rulan Cumhuriyeti Parti'ye katldlar. Cumhuriyeti Parti, dorudan doruya
zenci esaretine kar bir tepki olarak, Kuzey'de Michigan'da kurulmutu. Parti'
nin kurucular ise, 1854 tarihli Kansas-Nebraska kanununa muhalefet eden De
mokratlard. Cumhuriyeti Parti 1856 seimlerini kazanamad. Fakat 6 Kasm
1860 bakanlk seimlerini kazand ve aday Abraham Lincoln Amerikann 16
nc Bakan oldu. Gerek Lincolnun fikirleri, gerek Cumhuriyeti Partinin seim
platformu, zenci esaretinin ilgas zerinde younlamt. Ayn zamanda da,
Lincoln, her ne pahasna olursa olsun, Birliin korunmasna taraftard.
Lincoln, Bakanlk yeminini 4 Mart 1861 gn yapt. Yeminden sonra, Ame
rikan halkna hitap eden uzun bir konuma (inaugural address) yap
41
. Konu
40
The Cambridge Modern Histoy, Vol. VII: The United States, Cambridge University Press, 1934,
p. 418.
41
Konumann metni: Heffner, A Documentary Histoy of the United States, p. 136-143. Ayrca
bak.: Fletcher Pratt, A Short Histoy of Civil War, New York, Pocket Books Inc., 1953 (3rd printing), p. 6-
7.
726 FAHR ARMAOLU
mann ana temas, Birliin paralanmasna asla msaade etmiyecei eklin
deydi. Bu hususta tam bir kararllk gstermekteydi.
Lkin Lincoln bu konumasn yaptnda, gney eyaleeri ayrlmaya doru
ilk adm atmlard. Gney eyaleeri (veya devletleri) Lincolnn Bakan seil
mesini kendileri iin tehlikeli grdklerinden, 1861 ubatnda, Alabamann
Montgomery ehrinde toplanan 7 gneyli devlet, kendilerini Amerika Konfedere
Devletleri olarak iln ettiler. Biraz sonra 4 devlet daha Konfederasyona katld
42
.
Jefferson Davis Konfederasyon Bakan oldu. Konfederasyon, 12 Nisan 1861 de
ilk topu atarak Washington Hkmetine kar sava iln etti. Drt yl srecek
olan i sava, 9 Nisan 1865 de sona erecektir.
Savaa her iki taraf da kendi zaferinden emin olarak ve savan ksa srece
ine inanarak balad. Her iki tarafn da kendisine gre avantajlar vard. Birlik
(Union) yani Kuzey, 23 eyaletten mrekkep olup 22 milyon nfusa sahipti. Kon
federasyon ise, 11 devletten ibaret olup nfusu 9 milyondu. Lkin bu nfusun
3.5 milyonu zenciydi. Kuzeyin 22 bin millik demiryoluna karlk, Konfederasyo
nun demiryollar 9 bin mildi. Birlik, yani Kuzey, kuvvetli bir endstriye sahipti.
Sadece New Yorkun endstriyel retimi, btn Konfederasyonun endstri re
timinin iki kauyd. Birlik, btn silh ve cephanesini kendisi imal ederken, Kon
federasyon, bunun byk ksmn dardan ithal etmek zorunda kald
43
.
Kuzeyin bu avantajlarna karlk, Gneyin de azim ve inad vard. Gney,
imdi sz konusu olann, bir lm-kalm sava olduunu biliyordu. Sava bu
dnce ve zimle yap. ikinci olarak, Gneyin taktii savunma idi. Kuzyi ykmak
deil, Konfederasyonu yenemiyeceini ve isteklerini Gneye kabul ettiremiyece-
ini Kuzeye gstermekti. Konfederasyonu Kuzeye kabul ettirmekti. Hi de
ilse, Kuzeye zaferi ok pahalya maletmekti. nc olarak, Konfederasyonun
topraklarnda bir ok mstahkem mevki bulunuyordu. Nihayet, Konfederasyon
un ordusu ok kuvvetli ve yetenekli generallerin elindeydi. General Robert E.
Lee bunlarn banda geliyordu
44
.
Her iki taraf da savan ksa sreceine inanyordu. O kadar ki, ilk silhn
almasndan bir ka gn sonra Bakan Lincoln, 75.000 gnlly ay iin si
lh altna arrken, ayaklanma dan sz ediyordu
45 *
. Sava ise drt yl srd.
Birlik 2 milyon kadar, Konfederasyon ise 1 milyon kadar asker kard. Savan
sonunda Birliin l says 360.000, Konfederasyonunla ise 258.000 kadard
40
.
42
Birlikten ilk ayrlan 7 eyalet unlardr: South Carolina, Mississipi, Florida, Alabama, Georgia,
Louisiana, Texas. Sonradan katlan 4 eyalet ise, Arkansas, North Carolina, Virginia ve Tennesseedir.
43
Nevins and Commager, ad geen eser, p. 238.
44
ayn eser, p. 239.
45
Richard B. Morris (Ed.), Encyiopedia of American History, New York, Harper, 1953, p. 230.
4(3
Nevins and Commager, ayn eser, p. 240.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
727
Konfederasyon savaa iyimser balad. Bu iyimserlik, Kuzeyin gcn k
msemekten ve kendi gcn de abartmaktan kaynaklanyordu. Konfederasyo
na gre, Kuzeyliler, Birlii devam ettirmek iin sava gze alamazlard. Kuzey
savasa bile, Gneyin pamuuna bal olan ngiltere ve Fransa, Konfederasyon
un bamszln tanrlar ve yardm ederlerdi. ncs, Gneyin hesab, sa
vunma sava yapp, Birliin gcn muharebelerle ypratmakt. Nihayet Gney
liler, gnlk hayatlarnda daha ok silh kullandklarndan, silhl eitim ile ye
timilerdi
47
.
Sava genel olarak 4 cephede cereyan etd: Deniz, Missisipi Vdisi, Virginia,
ve Ky Devleeri
48
.
Sava knda, Birleik Amerikann 40 paralk donanmas Birliin elinde
bulunuyordu. Bu donanma, Gneyin btn kylarn abluka altna almak sure
tiyle, Konfederasyonun dardan silh ve cephane salamasn nledi. Ayrca,
Konfederasyonun ticaret gemilerini de yakalad gibi, Gneyin baz limanlarn
da ele geirdi.
Missisipi Vdisindeki muharebeler hemen daima Birliin lehine geliti. Bir
lik kuvvetleri komutan General Grant, yava yava Missisipi Vdisinde ilerleye
rek, gneye kadar sarkt. 1863 yaznda Birlik donanmas New Orleans ele gei
rince, Konfederasyon ikiye ayrlm oluyordu.
Virginadaki muharebelerde, ilk yllar Birlik kuvvetleri yenilgi stne yenilgi
aldlar. General Lee komutasndaki Konfederasyon kuvvetleri, 1863 yaznda
Pennsyvaniay igal ederek, Washington, Baltimore ve Philadelphiaya yaklat.
Durum Kuzey iin ok ktyd. Fakat 1-3 Temmuz 1863 gnlerinde, gney
Pennsylvaniada Gettysburgda yaplan muharebeyi Konfederasyon kuvvetleri
kaybetti. Kuzeyli komutann hatasndan yararlanan General Lee, Virginiaya e
kilmeye muvaffak oldu. Gettysburg muharebesi i savan en etin muharebele
rinden biri olmu ve Birlik, bu muharebede, 3.155 l ve yaklak 20 bin yaral
ve kayp verirken, Konfederasyonun l says 3.903 ve yaral ve kayp says da
24 bin olmutur
49
.
Gettyburg muharebesi, Konfederasyonun da, i savan da kaderini izdi.
nk bu srada Birlik kuvvetleri, gneyin kalbi saylan Tennesseeye girmeye
balamlard. Konfederasyonun gerilemesi 1864 ylnda da devam edecektir.
Birlik kuvvetleri Konfederasyonun merkezi Richmonda (Virginiaa) girince,
General Lee 9 Nisan 1865 de teslim oldu. Sava sona ermi ve Gney kaybet
miti. Savan sona ermesinden be gn sonra, Bakan Linclon 14 Nisan 1865
47
Encyclopedia of American History, p. 231.
48
Savan asker harektnn ayrntlar iin bak.: Fletcher Pratt, A Short History of Ci\il War.
49
Encyclopedia of American History, p. 241.
728 FAHR ARMAOLU
akam Washingtonda tiyatroda, locasnda oyun seyrederken, John Wilkes Bo
oth adl Konfederasyon taraftar bir tiyatro artisti tarafndan ldrld. Ar ya
ralanan Lincoln yakndaki bir eve tanarak tedavi aluna alndysa da, 15 Nisan
sabah hayata veda etti. Linclon Birleik Amerikann btnln hayat ile
demi oluyordu.
Sava sona erdiinde Kuzeyin l says 359.528, yaral says 275.175 idi.
Konfederasyon ise, 258.000 l ve en az 100.000 yaralya sahipti. Bu kayplar, her
iki tarafn toplam kuvvetlerinin % 33-40 m tekil etmekteydi
50
.
8 Kasm 1864 de yaplan Bakanlk seimlerinde, Lincoln yine seilmiti.
kinci Bakanlna balarken, 4 Nisan 1865 de yap konumada (second ina
ugural address)
51
szlerini u ekilde balyordu: "Hi kimseye kt muamele
etmeden, herkese efkatle davranarak, doru yolda kararllkla, Allahn bize
gsterdii doruyu izleyerek, u andaki grevimizi bitirmek ve milletin yaralarn
sarmak... iin mcadelemize devam edelim. Bunlar syledikten on gn sonra
da ldrlyordu.
Savan sona ermesiyle birlikte zenci esareti de kaldrld. Fakat bu da, Lin-
colnun daha i sava devam ederken atm olduu admlarn bir sonucuydu.
Bu admlarn birincisi, Lincolnm Kurtulu Beyannamesi (The Emancipation
Proclamation), dieri de yine Lincolnn Gettysburg Konumas (Gettysburg
Address) dr.
Lincoln 1 Ocak 1863 de yaynlad bir beyanname (Proclamation) ile,
Amerikan Kara ve Deniz Kuvvetlerinin Bakomutan olarak, Amerika Birleik
Devletleri Hkmetine kar ayaklanm olan yerlerde (bu yerler saylyordu)
esareti ilga ettiini iln etti
52
. Lincolnm lmnden sonra da Kongre, 1865 Ara
lk aynda, Anayasada yapt Onnc Deiiklik (The Thirteenth Amend
ment) ile
53
, Birleik Amerika topraklar ile, Amerikan hkmetinin egemenlii
alundaki topraklarda esaretin (slavery) mevcut olamyaca ilkesini kabul etti.
Gettiysburg muharebesinden sonra, bu muharebede her iki taraftan da
lenler iin, yine Gettysburgda bir mill mezarlk yapld. Bu mezarln al
nda Lincolnm 19 Kasm 1863 gn yapt konuma
54
, zamannda hi bee
nilmemesine ramen
55
, sonradan Amerikan siyas tarihinin en nemli belgele
rinden biri haline gelmitir. Gettysburg Konumas denen bu ksa konumada
Lincoln, lenlerin asil bir dava urunda ldklerini belirterek, szlerini, Ame
50
ayn eser, p. 245.
01
Konumann metni: Heffner, ad geen eser, p. 153-154.

2
Beyannamenin metni: ayn eser, p. 147-149.
53
Metin: Milton Viorst, The Great Documents of Western Civilization, p. 240-241.
04
Konumann metni: Heffner, ayn eser, p. 147 Pratt, ayn eser, p. 225.
DO
Pratt, ayn eser, p. 226.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 729
rikan siyas tarihine geen u ifadesiyle tamamlamtr: Bu millet, Allah m ina
yetiyle, hrriyetin yeni bir douuna mazhar olacak ve, halk iin, halk tarafn
dan, halk hkmeti, yeryznden asla kaybolmayacaktr
,66
.
Fakat zenci esaretinin kaldrlmas ilm ve Anayasada yaplan Onnc
Deiiklik ile, sorun yine de zmlenemedi. Sava, Kuzey ile Gney ara
snda derin bir nefret uurumuna sebep oldu. Belki Lincoln yaam olsayd,
birlik ve dayanmann temellerini atmakta gecikmezdi. Fakat onun yerini alan
Bakan Andrew Johnson ve dier Cumhuriyeti politikaclar, gsterdikleri kt
davran ve politik oyunlar ile, bu dayanmann kurulmasn geciktirdiler. Bu
nefretin zayflamas ve silinebilmesi iin, 24 yl sonra bir Demokratn (Grover
Cleveland, 22 inci Bakan) ve 50 yl sonra da bir Gneyli olan Woodrow Wilson-
n (27 nci Bakan, Virginial) Bakanla gelmesi gerekti. Zenci esareti sortnu
ise yine de zmlenemedi. Zencilerin, hrriyetleri ile beraber oy hakkna da
sahip olmalar, baz Gney eyaletlerinde, siyas mevkilerin de zencilerin eline
gemesi sonucunu verdi. Bu ise, Zenci-Beyaz (Negro-White) amasm daha da
arttrd. Beyazlarn tepkilerine sebep oldu. Ayrca, Zenci ounluu tehlikesi
karsnda Kuzeyden Gneye g akmnn balamas da atmay arttrd.
Gerek toplum hyatnda, gerek kamu grevlerindeki bu Zenci-Beyaz ayrm
(Segregation), 20. yzyln ortalarna kadar devam etti. nk, 2. Dnya Savan
dan sonra, Amerikann bir yandan hrriyet ve demokrasiden, bir yandan da in
san haklarndan sz etmeye balamas, milletleraras komnizmin propagandas
karsnda Birleik Amerikay g ve elikili bir duruma soktu ve bu sebeple,
zenci-beyaz admn sona erdirmek iin, bir takm anayasal tedbirler almak zo
runda kald. Bu tedbirlerden sonra Birleik Amerikann insan haklar havarisi
kesilmesi de son derece ilgintir.
savan, etkileri ve sonular uzun sre devam etmekle beraber, Birleik
Amerikann tarihinde yeni bir dinamizm ve hamleler dnemini de at. Birliin
ve btnln kurtarlmas, Amerikan halkna yeni bir hz verdi. Bundan sonra
Amerikan ekonomisi dev admlarla gelimeye ve ilerlemeye balad.
Amerika Sava, Avrupa diplomasisini de yakndan ilgilendirmitir. Bu
devletlerin banda Rusya, ngiltere ve Fransa geliyordu.
Rusya Kuzeyi desteklemitir. nk, Rusyaya gre, kuvvetli Amerika ngil
tereye kar bir denge unsuru olabilirdi.
Avrupann i sava ile ilgilenmesinde zellikle Konfederasyonun diploma
tik faaliyetleri de etkili olmutur. Savan ilk gnlerinden itibaren Konfederas
yon, Avrupaya heyetler yollyarak, bamszlnn Avrupa devletleri tarafndan
0(5
Bu szler bundan sonra Amerikan demokrasisinde u ekilde yer almtr: Goventment of the
people, by the people, for the people
730 FAHR ARMAOLU
tannmasn istemitir. Bunun iin de, pamuktan yararlanmaya almtr. ngi
liz tekstil endstrisi, byk lde Gneyin pamuuna balyd. Kuzeyin, G
ney kylarn abluka etmesi, ngiltere ve Avrupaya giden pamuu kesti ve ngiliz
fabrikalar g durumda kald. Konfederasyon diplomasisi, bu durumdan yarar
lanarak ve propaganda ile, bamszln tantmaya alt. nk ngilterede 4
milyon insan, dolayl veya dolaysz, tekstil endstrisinden ekmek yiyordu
57
. ngil
tere pamuunun % 72 sini Gney eyaletlerinden salyordu. Ayrca ngiltere,
Amerikann zayflamasn da istiyordu. zellikle Amerikann Atlantikte bir de
niz g olmasndan da endie etmekteydi.
Fransaya gelince: III. Napolyon, Amerika i savana da bir prestij sorunu
olarak bakt. Bu sebeple, mparator III. Napolyon, 1862 ylnda ngiltereye, Ku
zey ile Gney arasnda araclk yapmay teklif etti. Gney bu araclk teebbsn
den memnun oldu. nk bu araclk, Gneyin bamszlnn tannmas yo
lunda bir adm olacakt. Kuzey bunu grd iindir ki, Gneyin diplomatik
manevralarn asker zaferle etkisiz brakmaya alt. Nitekim 1862 Eyllnde,
General Leenin Antietam (Washingtonun kuzeyinde) muharebesini kaybetmesi
zerine, ngiltere aracla yanamad. III. Napolyonun tek bana yapt arac
lk tekilfini ise Kuzey reddetti. Bu durum karsnda ne ngiltere ve ne de Fransa,
Kuzeyin abluka hareketine cephe almaya ve Gneyi tanmaya cesaret edemedi
ler. ngiltereye gre, Kuzey ile bir atma halinde Kanada tehlikeye girerdi.
Fransaya gelince, Dileri Bakan Thouvenele gre, Amerikann Birliinin de
vam, Fransann yararmayd; nk denizlerde kuvvetli bir Amerika, ngiltereye
kar, Fransa iin bir denge unsuru olurdu
58
. Devletlerin bu tutumu karsnda
ve bundan sonra da savan Kuzeyin lehine gelimesi, Gneyin diplomatik ma
nevralarn etkisiz brakmr.
Fransa bu ekilde Amerikan i savana katlmaktan kanm ise de, ier
deki muhalefetin dikkatini darya evirmek ve darda parlak bir baar elde
etmek isteyen III. Napolyon, Krm Sava ve 1859 Avusturya-Piyemonte savan
daki baarlarndan da cesaret alarak
59
, Meksikada bir imparatorluk kurmak
hevesine kapld ve Monroe Doktrinine indirmek istedii bu darbe, baarsz
lkla sonuland.
Meksikada 1857-1860 yllar arasnda Liberal Parti ile, katolik Muhafazakr
Parti, birbirleriyle mcadele halindeydiler. Bu mcadele bir i sava haline
geldi ve 1861 ylnda Liberaller duruma hkim olarak, liderleri avukat Beito Ju-
arez Cumhurbakan oldu. Bu i sava srasnda bir ok ngiliz, Fransz ve
spanyol, vatanda zarara uramt. Ayrca, Muhafazakr Parti iktidarda iken,
57
Bemis, A Diplomatic History of the United States, p. 365.

8
Renouvin, Histoire des Relations Internationales, Tome V, p. 341.
59
Bemis. aym eser, p. 365.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 731
bir Fransz bankacdan 75 milyon Frank bor almt. Liberal Parti, ne zararlar
demeye yanat, ne de borcu tand. Bunun zerine devlet Meksika kylarna
ortak bir donanma gndererek Vera Cruz ehrini igal ettiler. Cumhurbakan
Jurez bu bask karsnda boyun edi ve tazminat demeyi kabul etti. Bu ko
nuda bir de anlama imzaland.
Fransa bu anlamaya katlmad. III. Napolyon imdi bu durumdan yararla
np, Meksikada bir Katolik imparatorluu kurarak, bana da Avusturya mpara
toru Franois Josephin kardei Maximilieni getirme hevesine kapld. Bunu
gerekletirecek olursa, hem Avusturya ile mnasebetlerini dzeltecek ve hem
de onu, Venedii talyaya vermeye raz etmek suretiyle, talyay da honut b
rakm olacakt. Hatrlanaca zere, III. Napolyon, 1859 Haziranndaki Solfe
rino muharebesinden sonra, Avusturya ile mtareke yaparak savatan ekiliver-
mi ve Venedik de Avusturyann elinde kalmt. Bu da yetmiyormu gibi, III.
Napolyon, Nice ve Savoiey da alarak snrlar iine katmt. Btn bunlar tal
yanlarn sert tepkisine ve Fransaya kzmasna sebep olmutu. III. Napolyon,
imdi bu durumu dzeltmeyi tasarlarken, ayn zamanda da, Fransadaki duru
munu kuvvetlendirmeyi ve Katoliklik dnyasnda da kendisine nfuz salamay
hesap ediyordu.
III. Napolyon 1863 ubatnda Kuzey nezdinde teebbste bulunarak yine
araclk teklifinde bulunduysa da, Kuzey bunu bir d mdahale sayarak red
detti. Bunun zerine III. Napolyon, Gney iin Fransz tersanelerinde gemi ya
pmna izin verirken, te yandan Meksika tasarlarn gerekletirmek iin hare
kete geti ve 1863 Temmuzunda Meksikaya asker evketti
60
. Bunun zerine Ju
rez kat ve Mxico Cityde toplanan bir kurucu meclis, Maximilieni mpara
tor iln etti. Tasarnn ilk ksm bu ekilde gereklemi oluyordu.
Lkin, Fransann bu hareketi Meksika halknn tepkisine sebep oldu. Halk
Juarezin etrafnda topland. Halkjuarezi seviyordu ve Juarezin liderliinde
Fransz kuvvetlerine kar ete muharebelerine balad. sava dolaysiyle,
Amerika, Monroe Doktrinine Fransann indirdii bu darbe dolaysiyle fiil bir
tedbir alamad. Yalnz Amerikan Kongresi, 1864 Nisannda, Amerikann, Her
hangi bir Avrupa Devletinin himayesi altnda, Amerika ktasndaki bir cumhuri
yetin ykntlar zerinde monarik bir hkmetin kurulmasn kabul edemiyece-
ini iln etti
61
Sava bitince de, Amerika, 1866 ubatnda Fransaya bir ltima
tom vererek, Fransz kuvvetlerinin Meksikadan ekilmesini istedi ve ayn zamanda
da Meksika snrna, General Sheridan komutasnda 50.000 kiilik bir kuvvet yd.
Bunun zerine, Fransz kuvveeri 1867 ilkbaharnda Meksikay terketti
62
. Bylece
60
Encyclopedia of American Histoy, p. 240.
61
Bailey, A Diplomado Histoy of the American People, p. 381.
62
Encyclopedia of American Histoy, p. 280.
732 FAHR ARMAOLU
Amerika, Monroe Doktrinini silh kuvvetiyle korumak zorunda kalm olu
yordu.
Maximilien ise, Meksikay terketmeyip, Juarez ile mcadelesine devam et
mek istedi. Lkin baaramad. MeksikalIlar tarafndan yakalanarak kuruna di
zildi ve Juarez tekrar Meksikann bana geti.
III. Napolyonun Meksika imparatorluu maceras da bu ekilde sona
erdi.
6. AMERKA-SPANYA SAVAI
Bu sava, Filipinlerin Amerika tarafndan ele geirilmesi sonucunu verdii
iin, Amerikann Uzak Douya esasl bir ekilde girmesi asndan nemlidir.
spanya-Amerika sava Cuba sorunundan kt ve otuz yllk bir hikyenin
sonunda patlak verdi. spanya, 1492 de Kristof Kolomb tarafndan bulunan Cu-
baya 1511 de yerlemiti ve o tarihtenberi de Ispanyann smrgesiydi. Fakat
bu adada gayet sert bir ynetim uygulamaktayd. Yerli halk ynetime hi bir e
kilde kartrlmyor ve Ispanyollar ynetime tam manasiyle egemen bulunuyor
lard. Tabi, bir yandan Amerikan bamszlk hareketi ve Amerikann geli
mesi, dier yandan Ltin Amerikadaki bamszlk hareketleri Cuba halk ze
rinde de etkisiz kalmad. Bunun sonucu olarak Cuba halk 1868 ylnda bam
szlk iin ayakland. Bu ayaklanma bir on yl kadar srd.
Birleik Amerika Savatan yeni kt ve btn dikkatini de i sorunlara
evirdii iin, bu ayaklanma ile fazla ilgilenmedi. Lkin Cubada baz Amerikan
vatandalar bulunduu gibi, baz yerli Cuballar da Amerikan vatandalna
gemilerdi. spanyollarn ayaklananlara kar aldklar tedbirler, zaman zaman
bu Amerikan vatandalarna da dokunuyordu. Ayrca Amerika, spanyollarla
ayaklananlar arasndaki arpmalarn kendi kylarna da bulamasndan endie
ediyordu. Bu sebeple, Bakan Grant, 1869 ylnda, spanyaya araclk teklif etti.
Buna gre, Cubada esaret kaldrlacak, Cuba bamsz olacak, fakat buna kar
lk spanyaya da bir tazminat deyecekti. Bu tazminan denmesini Amerika
garanti edecekti
63
. spanya bu teklifi reddetti. Amerika da daha fazla ileri gitmek
istemedi. Soruna bulamak istemiyordu.
Lkin, Cuballarn ayaklanmas yllarca srp de, spanya da bu ayaklan
may bastrmakta glk ekince, bu durum Amerika iin can skc olmaya ba
lad. Zira spanyol donanmas, baz Amerikan gemilerini de tutuklamaya bala
mt. Bundan dolay, Amerika, 1875 Kasmnda spanyaya bir kere daha bavu
rarak, Cubaya hi deilse zerklik verilmesini ve esaretin de ilgasn teklif etti.
Amerika bununla da yetinmeyerek, 6 byk Avrupa devletine bavurarak, s
63
Bemis, ad geen eser, p. 434.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 733
panya zerinde baskda bulunup, barn salanmasna yardmc olmalarn is
tedi, Dileri Bakan Hamilton Fishin bu teebbs youn eletirilere urad.
Zira, Fish Amerikaya ait bir sorunun zm iin Avrupa devletlerini davet et
mek suretiyle, Monroe Doktrinini tehlikeye atm oluyordu. Byle bir ey ne
daha nce grlmt ve ne de daha sonra grlecektir
64
.
Mamafih, bu srada Avrupa da kendi sorunlar ile urayordu. Fransz-Al-
man mnasebetleri gayet bunalml bir dnem yaamaktayd. 1875 Temmu
zunda patlak veren Hersek ayaklanmas, Avrupa devletlerinin dikkatini Balkan
lara evirmiti. Bunun arkasndan da 1877-78 osmanl-Rus sava kacakt. Bu
nunla beraber, Avrupa devletlerinden Rusya, Almanya ve talya, spanyaya Cu-
bada bar salamasn tavsiye ettiler. Bu tavsiye de etkili olamad. Onun ze
rine Amerika, 1876 ylnda spanyaya, Cubada esaretin kademeli olarak kald
rlmasn ve ynetimde baz reformlar yaplmasn tavsiye ve teklif etti. Bu da so
nu vermedi.
Fakat 1878 ylnda Cubada birdenbire bar ortaya kt. Bu da spanyann
i gelimeleri ile ilgiliydi. spanya Kraliesi Isabella II (1833 den beri lkeyi y
netiyordu), 1868 Eyllnde yaplan bir asker darbe ile tahtndan indirildi. Isa-
bella 1870 ylnda olu XII. Alfonso lehine tahttan feragat ettiini bildirdiyse de,
bir Kurucu Meclis, spanyanm Merut Monari olmasna karar verdi ve hatta
Hohenzollern hnedanmdan Leopold Kralla getirmek istedi. Bu olayn,
Fransa ile Prusya arasnda 1870-71 savana sebep olduunu, Alman Birlii ks
mnda grmtk. Leopold spanya tahtna getirilemeyince, spanyann i du
rumu bsbtn karu. Monaristler, Cumhuriyetiler, Reaksiyonerler ve Terak
kiperverler (lericiler) arasnda bir mcadele balad. 1873-1874 yllarnda s-
panyada Cumhuriyet rejimi kuruldu. Fakat Cumhuriyetin kurulmas, iki yl s
recek bir i savaa sebep oldu. Nihayet, lml partiler duruma egemen olup,
1876 da, Isabellann olu XII. Alfonsoyu tahta geirdiler ve yeni bir anayasa
iln ettiler.
Cuba ayaklanmasnn on yl srmesi, spanyanm bu i gelimeleriyle ilgi
liydi. Alfonsonun tahta gemesiyle, spanya bir istikrar ve bara kavuunca,
Cuba ayaklanmasna daha etkin bir ekilde mdahale ile, 1878 ylnda ayaklan
may bastrmaya muvaffak oldu. Bundan daha nemlisi, Cubada esaret ilga
edildi ve yerli halkn ynetimde daha aktif rol oynamas ile Cuba halknn s
panya Meclisinde (Cortes) temsil edilmesi esas kabul edildi.
Buna ramen, spanyann Cubadaki sert ynetimi gevemedi. Bunun so
nucu olarak 1895 ylnda Cubada yeniden ayaklanma kt. Ayaklananlar, eker
kam plantasyonlarn ve sr ifdiklerini yakp ykmaya baladlar. Cuba ihti
64
Bemis, ayn eser, p. 436.
734 FAHR ARMAOLU
llcileri, harabeler ve kller zerinde de olsa, Cuba Cumhuriyetinin bayran
muzafferane bir ekilde dalgalandrmaya kararlydlar. Gerekirse aday yerle bir
edip, yakp ykarak, spanya iin deersiz bir toprak haline getireceklerdi
65
.
Ayaklanmann bu iddetine kar, spanyol ynetimi de gayet sert tedbirlere
bavurdu. Sivil halk, ihtillcilere yardm ediyorlar diye, toplama kamplarna
srdler. Bu kamplarda yzlerce ihtiyar, kadn ve ocuk, bakmszlktan lmeye
balad. Esasnda ihtillciler de spanyol ynetiminden daha az sert ve iddetli
bir tutum gstermiyorlard. htillcilerin tahribat Amerikan vatandalarna ait
mallar da kapsad gibi, spanyollar da baz Amerikan vatandalarn toplama
kamplarna evkettiler. Bu durum Amerikada sert tepki uyandrd. imdi Ame
rika i sorunlardan yakasn kurtarmaya balad iin, daha rahatt ve Kongre-
de, Cubaya mdahale ve Cubay kurtarma eilimleri ortaya kmaya ba-
lad.Bu atmosfer iinde, Amerikan Temsilciler Meclisi ve Senatosunun 1896 Ni
sannda, ayr ayr ald fakat ayn ierikli kararlarla, Cubal silere savaan ta
raf (muharip, "belligerent) sfat tannd. Kararlarda, Bakandan, spanyann
Cubaya bamszlk vermesinin salanmas istenmekle beraber, Bakan Cleve
land, bu kadar ileri gitmedi ve Ispanyaya, Cubaya zerklik verilmesi iin ibir
lii teklif etti. spanya bunu da reddetti. spanyanm bu tutumu Kongrede sert
tepkilere sebep oldu. ahinlerden (Hawks) gen Senatr Henry Cabot Lodge,
adann ate ve kl ile dmdz edilmesine kadar Cubann bamszl bekle
necek olursa, Allahn Amerikan halknn bu gnahn affetmiyeceini syl
yordu
66
.
1896 seimlerinde, Amerikada William McKinley Cumhuriyeti Partiden
Bakan seildi (24 nc Bakan). McKinley, Cubay spanyadan satn alarak so
runu zmeyi dndyse de, yapt zemin yoklamasnda spanyadan olumlu
bir tepki gremedi. Esasnda spanya satsa bile, birinci snf bir ayaklanmay
san almak akl kn deildi
67
. 1897 Kasmnda spanyada ibana gelen liberal
bir kabine, Cubann zerklii ynnde baz tedbirler almaya baladysa da, bu
sefer Cuba ihtillcileri bamszlktan baka bir ey kabul etmeyeceklerini iln
ettiler.
Fakat 1897 ylndan itibaren de Cuba sorununda Amerikann ii iyice ka
rmaya balad. Sar Basn denen bir sansasyon basn, Cuba konusunu her
gn kkrtmya balad. Sar Basn m liderliini, William Randolp Hearstn
New York Journal gazetesi ile, aslen Macar olan ve 1864 de Amerikaya g etmi
bulunan Joseph Pulitzerin New York World gazetesi yapyordu. Sansasyonel ha
ber konusunda bu iki gazete yle bir yar iindeydi ki, biri bir gn Cuba ile il
65
Bemis ayn eser, p. 437.
66
ayn eser, p. 439.
67
ayn eser, p. 440.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 735
gili sansasyonel bir haber verirse, ertesi gn dieri, ondan daha heyecanl bir
Cuba haberi vermeye alyordu. Bu iki gazete, halk da, Kongreyi de, Cuba
konusunda belirli bir yere getirmeye alyordu
68
.
Sar Basm bu faaliyeti Kongre ve halk zerinde etkisiz kalmad. Halkn
heyecan Kongreyi de etkiledi. Bunun sonucu, Meksika Krfezine egemen olan
Karayipler ile, Pasifik tarafnda Panama berzahna egemen olan blgelerin ele
geirilmesi fikri ortaya kt. Bu stratejik grn savunucular, Massachusetts
Senatr Henry Cabot Lodge ile, Bahriye Bakan Yardmcs Theodore Roosevelt
idi. Bunlarn szcs ise, Amerikann tannm jeopolitik uzmanlarndan olacak
olan ve dnya egemenlii iin deniz gcne nem verilmesini savunan denizci
Yzba Alfred T. Mahan idi
69
. Mahan, 1890 dan beri yazd makalelerde Sa
moa, Hawaii ve Karayipler adalarnn nemini vurgulamakta ve zellikle, Pa
nama berzahnn, Amerikann hem Adantik ve hem de Pasifik kylarnn sa
vunmas asndan nemi zerinde durmaktayd
70
. Amerika-spanya savann
kmasnda, btn bu arc grmelerin byk etkisi olmutur. Baka bir de
yile, Amerika Cuba iin spanya ile savaa deta srklenmitir.
Durum bu ekilde iken, Amerikann Maine isimli sava gemisi, 25 Ocak
1898 de, bir dosuk ziyaretinde bulunmak iin Cubann Havana limanna geldi.
Vizcaya isimli bir spanyol sava gemisi de New Yorku ziyaret etmekteydi. Fakat
15 ubat 1898 akam, Maine gemisi, Havana limannda iken, anlalmayan bir
sebeple infilk edip batt ve 260 Amerikan denizcisi de ld. Karlkl dostluk
ziyaretlerinin yapld bir srada meydana gelen bu olay, Amerikan kamu
oyunda byk yank uyandrd ve tepkiye sebep oldu. Olayn sebebi hi bir za
man anlalamad. Ne var ki, karlkl dosduk ziyareerinin yapld bir srada
meydana gelen bu olay, Amerikan kamu oyunda byk yank ve tepki uyandrd.
"Mainei unutma slogan btn kamu oyuna yayld
71
. Bunun zerine Bakan
McKinley, 9 Mart 1898 de, hi bir muhalefetle karlamakszm, Kongreden,
mill savunma ve onunla balanl her ama iin kullanlmak zere 50 milyon
dolarlk denek ald. 27 Mart 1898 de spanyol hkmetine verilen ltima
tomda
72
, en ge 1 Ekim 1898 e kadar silerle mtareke yaplmas, toplama
kamplarnn datlmas, sivil halkn kalknmasn salamak iin Amerikan
68
ayn eser, p. 442.
69
I. Dnya Savandan sonraki jeopolitik teorilerinde Deniz Gc ne arlk veren Mahann en
nemli eserleri, 1890 da yaynlad The Influence of Sea Power upon History 1660-1783 ve 1897 de
yaynlad The Interest of America in Se a Powerdir. Bu ikinci kitabnda Mahan, Meksika Krfezinin
Amerikann savunmas bakmndan nemine iaret ediyor ve bu adan da, Cubanm dahil olduu
Karayiplerin nemini vurguluyordu. Bak.: Heffner, A Documentary History of the United States, p.
198-204. Mahan'm Deniz Gc teorisi iin ayrca bak.: Prof. Dr. A. Suat Bilge, Milletleraras Politika,
Ankara, S.B.F. yaym, 1966, s. 105-109.
70
Bemis, aym eser, p. 443.
71
Encyclopedia of American History, p. 287.
72
lmatomun metni: Bemis, ad geen eser, p. 446.
736 FAHR ARMAOLU
yardmnn kabul ve Amerika ile ibirlii yaplmas istendi. Eer 1 Ekime kadar
spanya silerle anlamazsa, Amerika zorla hakemlik yapacakt. Yani Cuba
sorununa eylemli olarak mdahele edecekti.
spanya bu isteklerin hepsini kabul etmedi. Sadece toplama kamplarn
datt. Amerika-spanya mnasebetleri gerginleti. Papa ve Avrupa devletleri
sava nlemek iin teebbste bulundular. Papann teebbs Almanyann
telkini zerine olmutu. Zira, Almanya bu srada, Filipinler de dahil,
spanyamn Pasifikteki smrgelerini satn almay dnyor ve bu tasarsn
gerekletirmek iin de savan kmasn istemiyordu
73
.
Avrupa devletlerinin teebbs sonu vermedi. Amerikan Kongresi de 19
Nisan 1898 de u kararlar ald: Cubann bamszl, spanyann Cubadan
ekilmesi ve bu iki kararn gereklemesi iin Amerikan ordu ve donanmasn
kullanmak hususunda Bakana yetki verilmesi
74
. Bu kararlar 20 nisanda bir
ltimatom eklinde Ispanyaya bildirildi. Bunun zerine Ispanya 21 Nisanda
Amerika ile diplomatik mnasebetlerini kesti. 22 Nisanda Amerikan donanmas
Cuba limanlarn abluka altna ald. spanya da 24 Nisanda Amerikaya sava
iln etti. 25 Nisanda da Amerika, 21 Nisandan geerli olmak zere spanyaya
sava iln etti.
Sava ancak bir ka ay srd. Amerikan donanmas Cuba ile, yine
spanyaya ait olan Puerto Ricoya asker kard. Baka bir Amerikan donanmas
da Uzak Douda Filipinlere kar harekete geti. Durum her bakmdan spanya
iin mitsiz bir hal alnca, Austos banda sava durdu. 10 Aralk 1898 de
Pariste Amerika ile spanya arasnda bar imzaland. Bu bar ile spanya,
Filipileri, Pasifikte Guam adasn ve Puerto Rico'yu Amerikaya terkediyor ve
Cubann da bamszln tanyordu. spanyann bu kayplarna karlk
Amerika da spanyaya 20 milyon dolar deyecekti
75
.
Cubann bamszl ve Puerto Riconun ele geirilmesiyle Amerika,
Meksika Krfezinin azndan spanyay uzaklatrm ve bu suretle de gney
eyaletleri bakmndan bir gvenlik unsuru kazanm olmaktayd.
spanya-Amerika sava, Amerikann Pasifikteki yaylmasn da hzlandrd.
1889 Berlin Konferansnda, Samoa adalar, ngiltere, Almanya ve Amerikann
ortak egemenlii (condominium) alna konulmutu. Lkin bu forml, bu
devletin bu adalar zerindeki rekabet ve ekimesini nleyemedi. Bu sebeple, 2
Aralk 1899 da imzalanan bir anlama ile, Samoa adalar devlet arasnda
blld.
73
Berais, ayn eser, p. 447.
74
ayn eser, p. 449; Encyclopedia of American History 288.
7d
Bar Antlamasnn metni: Colliard, Droit International et Histoire Diplomatique (Documents
Choisis), p. 417-422. Pierre Albin, Les Grands Traits Politiques, p. 517-524.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 737
Yme sava srasnda Amerika Hawaii adalarn da ilhak et. Japonyann bu
adalara fazla ilgi gstermesi Amerikay endielendiriyordu. Hawaiide 25.000
kadar Japon vard. Japonyann 1895 de ini yenerek Uzak Dou ve Pasifikte bir
kuvvet olarak belirmesi, Amerikay bsbtn korkuttu. Kald ki, Amerikann
Uzak Dou ile ilgisinin ve bu blgedeki faaliyetlerinin artmas da, Hawaiinin
stratejik nemini giderek arttrmaktayd. Bu faktrler, Amerikann Hawaiiyi
ilhak kararn kesinletirdi. Hawaii ile 1897 Hazirannda, ilhak salayan bir
anlama yapuktan sonra, 1898 Austosunda Hawaii adalar resmen Amerikann
egemenlii altna girdi. Hawaii hkmeti, Japon gmenlerin akn dolaysiyle
Japonyadan korkmu ve Amerikann kanad altna snmay tercih etmiti.
Amerikan Kongresi 30 Nisan 1900 de Hawaiiye lke (territory) stats tand.
1959 ylnda Alaska 49 uncu ve Hawaii de 50 inci eyalet (State) olarak Amerika
Birleik Devletlerine kaldlar.
Amerika 1899 Ocak aynda da yine Pasifikteki Wake adasn ilhak etti. Bu
adalarn ele geirilmesiyle, Amerika, Uzak Dou ile ulamn stratejik
noktalarn ele geirmi olmaktayd. Ksacas, Amerika-spanya savandan sonra
Amerika tam bir Uzak Dou devleti haline geldi.
O N B R N C B L M
DNYA POLTKASINDA UZAK DOU
BRNC KISIM
UZAK DOU NUN BATFYA AILMASI
1898 Amerika-spanya Sava sonunda Pasifikte ve Uzak Douda kazand
topraklarla Birleik Amerika, Kuzey Amerika ktasnn snrlarn aarak Uzak
Douya ulam ve bu suretle, Monroe Doktrini ile elikili bir ekilde,
millederaras politikada bir Global Devlet olmaya, yani dnya politikasnn
iine girmeye ilk admlarn atm olmaktayd. Denebilir ki, 19. yzyln sonla
rnda, milletleraras politikann en nemli olay budur. Monroe Doktrini, bir
bakma, Birleik Amerikay, dnya corafyasnn Aantik blmnde deil, Pa-
sifin ba snrlarndaki Uzak Douda Avrupann karsna karmr.
19. yzyln sonundaki bu Amerika 01ayndan sonra, hemen hemen ayn
yllarda oluan baka bir gelime ise, Uzak Dounun Dnya Politikasna girme
sidir. Bu da in ve Japonyann Baya almas ile olmutur. in, Bauya al
dktan ancak yzyl sonra, millederaras politikann etkileyici bir unsuru haline
gelebilecek iken, Japonya, bunun tam aksi yndeki hzl gelimesi ile, 20. yzy
ln ilk yllarnda Uzak Dounun bir kuvvet merkezi haine gelecek ve Uzak Do-
uyu millederaras politikaya nemli bir faktr olarak sokacaktr. lgintir, bu
sylediimiz gelimelerin yaratc faktr de Birleik Amerika olmutur. nk,
Japonyay Batya Amerika amtr. Fakat, yine ilgin bir durum olmak zere,
Birleik Amerika ve Japonya, millederaras politikann Uzak Doudaki iki kuvvet
merkezi olarak ama iine girecekler ve ama 2. Dnya Savann bitmesiyle
sona erecektir. Bugn ise, iki lke, yine dnya politikasnda, siyas kuvvet mer
kezleri olarak deil, fakat ekonomik kuvvet merkezleri olarak, bar ve dostane
bir mcadelenin iinde bulunmaktadrlar.
Dolaysiyle, bugnk durumun balangcm Uzak Dounun Baya almas
tekil etmektedir.
1. UZAK DOUNUN DURUMU
A) in
inin Avrupa ile ilk temas, 13. yzylda Marco Polonun bu lkeye yapt
gezi ile balam, fakat bu temas ve mnasebetler devaml olmamtr. 1757 y
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 739
lnda yabanclarla temas yasaklanncaya kadar, in mparatorluunun yabanc
larla temas noktas Canton liman ile Macao adayd. Bu temas noktas da, in
in kendisi istedii iin deil, yabanclar zorlad iindi. Marco Polodan sonra
in ile temas kuran Avrupa devleti Portekiz olmu ve ticaret amac ile in kyla
rna ilk Portekiz gemisinin gelmesi 1516 da olmutur. Ondan sonra dier Avru
palI ticaret gemileri in kylarna gelmilerdir. Portekizi 1575 de Ispanyollar,
1604 de HollandalIlar, 1637 de ngilizler ve 1784 de de Amerikallar izlemiler
dir. Buna karlk, Ruslar dier Avrupa devletlerinden daha avantajl durumda
olmular ve Sibirya'da yaylmaya alan Rusya, in ile karadan komu olmutur.
in ile Rusya arasnda snr konusu ortaya knca, 1689 da Nerchinsk Antla
mas ile, hem snr dzenlemesi ve hem de snr ticareti dzenlemesi yaplmtr.
Nerchinsk Antlamas, inin imzalad ilk Bal anlamdaki antlamadr
1
.
Bu ticaret mnasebetlerinin arkasndan Hristiyan misyonerlerin ine akn
etmeye balamas zerine, inin ynetimini elinde bulunduran Manu hane
dan, 1757 de yaynlad bir emirle, yabanclarla temas ve ticaret noktas olarak
sadece Canton ehrini iln etti ve bunun dnda kalan in topraklarnda bulu
nan btn yabanclar karld. in imparatorluunun Avrupa devletleriyle te
mastan kanmasnn sebepleri, inin milletleraras mnasebetleri anlaynda
bulunmaktayd. Bir defa, in mparatorlar, hi bir Avrupa devletini kendile
riyle eit saymamlar ve Avrupa devletlerine daima yukardan bakmlardr. kin
cisi, in mparatorlarna gre, inin Avrupa ile ticarete ihtiyac yoktu. nk
inin ekonomik kaynaklar ok zengindi. in ile ticaretten ancak barbarlar yan
AvrupalIlar yararlanabilirlerdi
2
.
Canton, inin Batya alan tek penceresi olmakla beraber, Avrupallar ne
in tccar ile ve ne de in resm makamlar ile dorudan doruya temas ku-
ramyorlard. inin Avrupa ile ticaretini, 1702 ylnda tesis edilen bir sistem,
imparatorun Tccar denen tccarlar dzenlemekteydiler. Bunlar inli tcca
rn maln alp Avrupal tccara satyordu. Daha sonra bu sistem, Co-hong yani
gvenlik tccarlar adn alan bir rgte dntrld. mparatorun Tccar,
kiiler iken, bunun yerini imdi, Avrupllarla ticarette araclk eden bir tccarlar
rgt, Co-hong alyordu. Bu sistem 1842 ylna kadar devam edecektir
3
. Yaban
clarla Cantonda yaplan ticaretin monopol bu rgtn tekeli altnda oldu
undan, yabanclara salan ay, ipek gibi in mallarnn satsnda fiyat bu r
gt tayin ediyor ve ayrca, satlar dolaysiyle yabanc tccardan bir eit vergi
veya komisyon aldndan, bu da Avrupal tccarlarn cann skyor ve yaknma
larna sebep oluyordu.
1
Harold M. Vmacke, A History of the Far East in Modern Times, New York, Appleton-Century-
Crofs, 1950, p. 29.
2
Bak.: Li Chien-nung, The Political History of China, 1840-1928. New York, D. Van Nostrand, 1956,
p. 44-46.
3
Vinacke, A History of the Far East, p. 32.
740 FAHR ARMAOLU
inin i durumuna gelince: lkenin banda 1644 ylndan beri Manu ha
nedan bulunmaktadr. inin siyasal doktrini, iktidarn tek elden kullanlma
sna dayanan Konfys doktrinidir. Buna ramen, 19. yzyl geldiinde, Manu
hanedannn lkedeki otoritesi zayflamaya balamtr. Bunun eitli sebepleri
vardr. Her eyden nce, lkenin ynetim sistemi, yzyllar boyunca, eitli etki
lerle, merkez otoriteyi zayflatmr. Esasna baklrsa, geleneksel olarak merkez
ynetimin de lke zerinde fazla bir etkinlii olmamtr. lkeyi fiilen yneten
Valilerdi. lke topraklar 18 vilyet veya eyalete ayrlmt ve bunlarn banda
valiler bulunuyordu. Osmanl mparatorluunda da olduu gibi, valilerin za
manla fiil otoritelerinin kuvvetlenmesi ve stnlk kazanmas, ister istemez
merkez otoritenin zayflamas sonucunu vermitir. Tabi bunda, ulam gl
ve iletiim yetersizlii de nemli bir etkendi.
Eyaleer ile merkez otorite arasndaki bu ba kopukluu, yerel asayi ve sa
vunma bakmndan valileri, gerekli tedbirleri kendilerinin almasna zorlamt.
Merkez hkmetin ordusunun yannda, valiler de kendi milis kuvvetlerini kur
mak zorunda kalmlard. Bu da, phesiz, valilerin otoritesine bir katk olmak
tayd.
Nihayet, vergiye ve oranlarna merkez hkmet karar vermekle beraber, bu
vergileri toplama ve eyalet ilerine harcama yetkisi de Valilere aitti. Baz zengin
eyaletlerde bu yetki, Valiler iin gerekten bir ekonomik g tekil etmekteydi
lkenin toplumsal yaps da merkez otorite iin bir dayanak olmaktan
uzakt. Halkn bete drd kylyd. Bunlar ellerindeki kck bir topra i
leyip, kt kanaat geinen insanlard. Tarmsal arar iyi gitmeyip iyi rn alna
mad zamanlarda alk olaan bir durumdu. in kylsnde bir mill uur da
mevcut deildi. Gerek politik sorunlara, gerek mill sorunlara tamamen ilgisizdi.
Zaten kyl, Ben inliyim demiyordu. inli diye bir kavram yoktu. Her
kyl, kimliini kynn ad ile belirtiyordu. Kendisini, falan kyden, filn
aileden diye tanyordu. Bazan falan eyalettenim diyenler de oluyordu. Fakat
inliyim diyen yoktu. inli olma bilinci, Avrupa devletlerinin gelmesinden
sonra balamtr. Keza, kyler arasnda, birbirlerini ilgilendiren sorunlarda bir
ibirlii kavram da mevcut deildir. Mesel su basknlarnda, her ky kendi ba
nn aresine bakard
4
.
Kyllerden sonra tccarlar ve ondan sonra da sanatkrlar geliyordu. Tc
carlar, esas itibariyle i ticaretle meguldler. inde bir endstri mevcut de
ildi. Her ey el sanaarna dayanyordu. Sanatkrlar da loncalar halinde gn-
lenmilerdi.
Toplumun en st tabakasn asiller tekil etmekteydi. Bunlar da iki ksmd.
Biri Manu hanedannn mensubu prensler v.s. idi. kincisi de, parlak asker
4
Vinacke, ayn eser, p. 16.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
741
veya sivil hizmetleri dolaysiyle mparator tarafndan kendilerine asalet nvan
verilenler. Bu kincilerin imtiyazlar, ayrcalklar, birincisine oranla daha azd.
st tabakann en nemli snf, AvrupalIlarn Mandarin dedikleri yksek
memur snfdr. lkenin kltrl kesimini bunlar tekil etmekteydi. Mandarin-
ler memuriyete snavla alnrlard ve snav konular da klsik in kltryd. Bu
durum, mandarinlerin hareketsiz ve durgun bir fikir yapsna sahip olmalarna
sebep olmu ve inin, zellikle Japonyaya oranla, hareketsiz kalmasnda bu s
nf nemli rol oynamtr. Ayrca, merkez hzinenin mal glkleri, snav sis
teminin bozulmasna ve snav kazanmak iin rvet ve hediye sisteminin yaygn
lamasna ve bu snfn giderek yozlamasna sebep olmutur.
B) Japonya
in ile temasa geen Avrupallar, daha yukarlara da karak Japonya ile de
temasa gelmilerdir. lk gelenler, 16. yzyl sonlarnda HollandalIlar olmu, ar
kasndan Portekizliler gelmilerdir. Bu ikisi arasndaki ticar rekabet dolaysiyle,
Portekizliler HollandalIlar oguna ikyet ettiklerinde, ogun u cevab ver
miti: HollandalIlar cehennemden gelen eytanlar kadar kara olsalar bile, tica
rette namuslu dadandklar ve ticaretten baka bir eyle megul olmadklar s
rece, Japonyada cennetten gelen melekler gibi muamele greceklerdir*. Japon-
lar, balangta AvrupalIlara bu kadar hogr ile bakmaktaydlar. Fakat yaban
clarn faaliyetinin, giderek lkenin gvenlii iin tehlikeli gren Japonya, 1639
ylnda, yabanclarla her trl ilgiyi kesti ve btn yabanclar da lkeden
kard. Bu tarihte yaynlanan emir yle demekteydi: Gelecekte, gne dnyay
aydnlatmaya devam ettii srece, eli s fatiyi e de olsa, hi kimse Japon kyala
rna kmaya niyetlenmesin. Bu emrin ihlli lm cezas ile cezalandrlacaktr
Yabanclarla temas o derecede yasakland ki, ak deniz gemilerinin yapm bile
yasakland. Yabanclarla ticar temas, iin 1641 ylnda, Nagasaki limannda Dcs-
hima denen kk bir adann 200x40 metrekare geniliinde bir alan tahsis
edildi. Bu alana ilk yerleenler de HollandalIlar oldu. Bu kk ada, bir demir
kpr ile karaya balyd. Fakat yabanclarn karaya ayak basmas kesinlikle ya
sakt. Yalnz, ylda bir gn, yabanclar, ogunu trenle ziyaret edip hediye suna
bileceklerdi. Bu ekilde, Japonyann Bat dnyas ile balants, ikiyz yldan
fazla bu kk adaya ve ylda bir defa geilen kprye mnhasr kald.
Japonyann sosyal ve siyasal yaps ininkinden ok daha kuvvetliydi. Orada
da kyl toplumun en geni tabakasn tekil ediyordu. Fakat Japon toplumu sk
bir hiyerariye dayanyordu. inde olduu gibi, toplum dank ve dzensiz de
ildi. Bu durum, Japonyann glenmesinde ve hzl kalknmasnda nemli bir
rol oynamtr denebilir.
5
5
Dr. Herbert H. Gowen, Histoire du Japon, Paris, Payot, 1933, p. 266.
b
Gowen, ayn eser, p. 267.
742 FAHR ARMAOLU
Japon toplumunun en alt tabakasn Eta denen paryalar tekil ediyordu.
Onun stnde tccar ve esnafn meydana getirdii Heymin denen snf bulunu
yordu. Toplumun en stnde ise asker-asiller yer alm.
lkenin siyasal yaps feodalite, yani derebeylik sistemidir. 19. yzyl ortala
rnda derebeylerin says 276 y buluyordu. Her derebeyliin banda Daymiyo
denen derebeyleri bulunuyordu. Daymiyolar, kendi derebeylikleri iinde mut
lak otoriteye sahiptiler. Ynetim, adalet ve mal alanlarda geni yetkileri vard.
Para bile basabiliyorlard. Ayrca, her Daymiyonun kendi askeri vard. Bu asker
lere Samurayi deniliyordu ve Samurayiler Japonyann asker gcn meydana
getiriyordu.
12. yzyldan itibaren Daymiyolarn birbirleriyle yaptklar mcadeleler so
nucu kuvvetlerini arttrmalar, Doan Gne mparatorunun dnyev yetkileri
nin azalmas sonucunu vermitir. Bu gelime ile, Mikado denen mparator, o-
gun denen bakomutanl Daymiyolarn en glsne vermeye balamtr. Bu
suretle ogun, lkenin ynetimini fiilen elinde tutan kii olmutur. ogunluk
genelde, rs olmu ve ogunluu aileler ellerinde tutmutur. ogunluun ba
lad 12. yzyldan, ogunluun ilga edildii 1867 ylna kadar, balca u aileler
ogunluu ellerinde tutmulardr: Minamoto ogunlar, Hojo ogunlar, Ashi-
kaga ogunlar ve Tokugawa ogunlar. Arada bazan asker diktatrlkler de
olmutur. Togukawa ailesi, 1603 ten 1867 ye kadar Japonyay ynetmitir
7
. Bu
aile 19. yzyln balarnda Hondo adasnn drtte birine ve 50.000 Samurayiye
sahip bulunuyordu.
unu da belirtelim ki, Daymiyolar, ogunlarn mutlak otoritesi altnda bu
lunmaktaydlar.
ogunluun yzyllar boyu fiil otoriteye sahip olmas ve lkenin tek hkimi
haline gelmesi, Kyotoda oturan imparatoru din ve uhrev bir lider, bir sembol
haline getirmiti, imparator ancak ogun ile temas edebilirdi. Daymiyolarla te
mas edemezdi. mparatorun en byk dayana, lkenin tek ve en yksek din
lideri olmasyd.
ogunluun mutlak otoritesi lkede dzenin salanmasnda ok nemli bir
etken olmutur. Fakat tek yapt ey de bu olmutur. Ekonomik gelime bak
mndan herhangi bir ey yapmamtr. Bu sebepten ve ayrca d ticaretin de ga
yet snrl halde tutulmas sebebiyle, Japonya daima gda sknts ekmi ve lke
bir buuk yzylda onbir defa alk ve ktla maruz kalmtr.
18. yzyl ortalarndan itibaren Japonyada bir ksm aydnlar, ogunluun
mutlak otoritesine kar cephe almaya baladlar. Bu muhalefet, ogunun otori
tesinin nisbeten zayf bulunduu gney Daymiyolar tarafndan da desteklendi.
7
Bu konuda bak.: Gowen, ad geen eser, p. 442-444.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 743
Fakat bu muhalefetin ogunluun otoritesini ykabilmesi iin, Japonyaya dar
dan bir darbe gelmesi gerekti.
C) Hindiini
Bugn Gney-Dou Asya denen bu blgede, o zamanlar drt devlet bulunu
yordu. Bunlar Asam, Siyam (bugnk Tayland) ve bu ikisi arasnda yer alan
Kamboya ve Birmanya. Bugnk Vietnam, Laos ve Tonkini kapsayan Annam
bir imparatorluk, dierleri ise Krallkt. Buralarn Avrupa ile temas 16. yzyl
balarnda nce Portekizlilerin ve arkasndan da HollandalIlarn Malacca faali
yetleri ile balamtr. 17. yzyldan itibaren de ngiliz ve Fransz tccar ve mis
yonerleri buralara gelmilerdir. Fransa, zellikle Annam ve Siyam ile ilgilenmi
tir. ngiltere ise 17. yzyldan itibaren Birmanya (bugnk Burma)da faaliyette
bulunmu ve ayrca stratejik bir blge olan Singapura da 1819 da yerlemitir.
lgintir, bu blge lkelerinin Batya kar tepkileri, inden ok daha nce
ortaya kmtr. lk tepki 1688 de Siyamda Fransaya kar gsterilmi ve Siyam
Krall Franszlarla mnasebetlerini keserek, yaklak bir yzyl kadar Portekiz
den bakas ile temasta bulunmamtr. Annamn ilk tepkisi ise 1821 de olmu
tur.
Hindiini lkelerinin siyasal ve sosyal yaplar da ileri bir dzeyde deildi.
Bunlardan, en eski siyasal yap ve rgte sahip olan Annamd ve bu yap ve r
gt de ininkine benziyordu. Dierleri gayet zayf ve ilkel durumdaydlar. Onun
iindir ki, bu devletler devaml olarak ve hatta gnmze kadar i dzensizlie
maruz kalmlardr.
1880 lerden itibaren Fransann Gney-Dou Asyaya yerleme abalarn ve
bu abalarn, Hindistan bakmndan ngiltereyi rkterek, bu blge zerinde
bir ngiliz-Fransz amasnn ortaya ktn ve nihayet bu atmann 1896 da
bir anlama ile zmlendiini daha nce ayrntl bir ekilde aklamtk
8
.
2. NN BATIYA AILMASI
ngilterenin in ile ticareti, tek ak liman olan Canton zerinden olmakla
beraber, bu ticaret Dou Hindistan irketinin tekelindeydi. Bu irket 1715 de
Cantona yerlemiti ve herhangi bir ngiliz tccarnn in ile ticaret yapabilmesi
bu irketin iznine balanmt. Ayrca,bu irket o kadar etkili bir hale geldi ki,
bu irketin temsilcisini in makamlar, btn yabanclarn temsilcisi olarak ka
bul ettiler ve dier yabanc tccarlar da Cantonda ticaret yapmak iin bu irket
tin iznini almak zorunda kaldlar. Mamafih, Cantondaki en geni yabanc kolo
nisi de ngiliz kolonisiydi. Dou Hindistan irketinin etkinliinde bu da rol oy
namaktayd
9
.
8
Bak.: yukarda s. 401-404.
9
Viacke, ad geen eser, p. 33.
744 FAHR ARMAOLU
18. yzyl iinde ngiliz endstrisinin gelimesi ve ngiliz denizcilii, ngilte
reyi dnyann uzak noktalar ile daha geni ticaret mnasebetlerine gtrm
ve in ile en fazla ilgilenen devlet olmutur. Canton limanna giren ticaret gemi
lerinin % 60 ngiltereye aitti ve ngiltereyi % 25 oran ile Birleik Amerika iz
lemekteydi
10
. 1832 de Cantonda 7 Amerikan irketi ile 20 Amerikal yerlemi
bulunmaktayd
11
.
Daha nce de deindiimiz gibi, Bat devletlerinin in ile ticarete bu derece
nem vermelerine karlk, in hkmetinin tutumu ok farklyd. Avrupa dev
letlerinin in ile ticarete nem vermeleri in hkmetinde o kany uyandr
mt ki, deta AvrupalIlar inin mallarna muhtatlar. ine gre, kendisinin
Avrupann mallarna ihtiyac yoktu. Bu inan ve kan inin Batya yukardan
bakmasna sebep oldu.
Fakat ngiltere byle dnmedi. ngiltere hkmeti 1833 ylnda, inle
olan ticaret tekelini Dou Hindistan irketinin elinden ald. nk ngiltere,
inle olan mnasebetlerini byle vastal ve gayr-resm olmaktan kararak,
resm mnasebetler ekline sokmak istiyordu. Bunun da sebebi uydu: Dou
Hindistan irketinin (East India Company) in ile ticareti gayet dar bir ere
vedeydi. Halbuki, in, devaml gelimekte olan ngiliz tekstil sanayi iin byk
bir pazard. in kylsnn giyimi pamuklu dokumadan ibaretti. Bu sebeple,
in ile resm mnasebetlere giriilirse daha geni ticaret imkn elde edilebi
lirdi. Bunun iin de in ile diplomatik mnasebetler kurmak, yani Pekinde bir
dipolmatik temsilcilik amak, bir eli bulundurmak gerekiyordu. Lkin ngilte
renin ine eli gndermek iin 1839 ylna kadar harcad abalar bir sonu
vermedi ve in, bu konuda ngilterenin gnderdii temsilcilerle, grmeye
bile yanamad.
ngilterenin bu bask ve teebbslerine ramen, Amerika, in ile mnase
betlerine resm bir nitelik vermekten kand ve konuyu bar ve tccarlar
dzeyinde tutmaya al. Amerika in ile bir atmaya girmek istemiyordu
12
.
Ne var ki, ngilterenin bu abalarna karlk inin ald bu reddedici tu
tum, ngiltere'yi sinirlendirdi. ngiltereyi ine kar zora bavurma yoluna itti.
1839 ylnda kan afyon sorunu, ngiltere iin gerekli bahaneyi salad.
ngiltere, ran ve Hindistandan salad afyonlar ine satmakta ve bun
dan ok para kazanmaktayd. Hatta baz Amerikallar da Osmanl Devletinden
ithal ettikleri afyonu ine satmaktaydlar
13
. 1832 ylnda ine giren afyon mik
10
Renouvin, Histoire des Reladons Intemationales, Tome V, p. 220-221.
11
Vnacke, ayn eser, p. 33.
12
Vnacke, ayn eser, p. 38-39.
13
ayn eser, p. 35.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
745
tar 24 bin sandk kadar ve 15 milyon dolar deerindeydi
14
. Bu sebeple, in H
kmeti, daha 1729 ve 1800 yllarnda, afyon kullanmn, halkn sal bakmn
dan yasak etmi. Hatta 1800 ylndaki emirnamede, afyonun ithali de yasaklan
ma. Ne var ki, in Hkmenin Canton limannda ald tedbirler, afyon ti
caretinin, kaak olarak inin dier kylarna yaylmasna sebep oldu. Bu kaak
la inli tccar da akf olarak kald, nk iyi para getiriyordu. Bu durum
karsnda in hkmeti afyon ithalini 1829 ylnda bir kere daha yasaklad. Fa
kat, belirttiimiz gibi in tccarnn da afyon kaaklnda aktif bir rol almas
zerine, 1839 ylnda, in hkmed yaynlad bir kararla, Canton limanndaki
btn gemilerin, ambarlarnda mevcut afyonu teslim etmesini istedi. Btn ya
banc gemiler buna uydu. Fakat ngiltere, afyon kaaklnn merkezini Hong-
Konga naklederken, bir yandan da, in ile mnasebeeri iyi olan Amerikan
gemileriyle Cantondan ine afyon sokmaya al.
in hkmed 1839 da yaynlad kararda, afyon kaakl iin lm cezas
getirmid. Gerekten bu konuda ok sk tedbirler de ald. Bu ise, ngiliz dcareti
iin glkler dourdu. in hkmetinin afyon ticaretini nlemek hususundaki
kararll, ngilterenin bu lke ile ticaretini de aksatmaya balamt. inin
Cantonda ald tedbirler, ngiliz ve yabanc tccarlar ile in makamlar ara
snda olaylar kmasna sebep olunca, ngiltere ile in arasndaki mnasebetler
gerginleti. Esasnda, ngiltere bakmndan, arad bahane ortaya kyordu. Bu
sebepe ngiltere 1839 Ekiminde ine asker mdahaleye karar verdi. Afyon Sa
va denen ngiltere-in sava byle balad.
ngiltere 1840 Martnda in sularna donanma ve asker gnderdi ve Yang-
Tze nehri azlarnda asker harekta balad. Sava bir buuk yl kadar srd.
1842 Hazirannda ngiliz kuvvetleri Shanghaiya ve 1842 Austosunda da Nankin-
ge girdiler. Bunun zerine in bara yanat ve 29 Austos 1842 de Nanking
Antlamas imzaland. Buna gre:
1) Cantonda bir ngiliz temsilcisi bulunacak ve bu temsilci inli memur
larla serbest bir ekilde mzakereler yapabilecektir. (Diplomatik temsil sz ko
nusu deildir).
2) Cantondan baka, inin Shanghai, Amoy, Foochow ve Ning-po liman
lar da ticarete alacaktr. Bu limanlarda ngiliz ve in tccarlar dorudan
doruya al-veri yapacaklardr. Yani Co-hong sistemi kaldrlyordu.
3) Gmrk resmi, kymet esas zerinden (ad valorem) % 5 olacaktr.
4) ngiliz vatandalar ceza bakmdan in mahkemelerine sevkedilmeyecek-
lerdir.
14
Paul Hibbert Clyde, The Far Easl, New York, Prentice Hall, 1955 (4th printing, reused), p. 118.
746 FAHR ARMAOLU
5) ngiltere, en ziyade msaadeye mazhar, yani en fazla kayrlan (the most
favored nation) devlet ilkesinden yararlanacaktr. in herhangi bir devlete her
hangi bir imtiyaz, ayrcalk tanyacak olursa, bu ayrcalktan otomatik olarak n
giltere de yararlanacaktr.
6) Hong-Kong adasnn bir ksmnda bir ngiliz kolonisi kurulacaku
13 * *
.
lgin bir nokta ise, Nanking Antlamasnda, afyon kaaklnn yasaklan
dna dair bir hkmn yer almam olmasdr.
Nanking Antlamasn ngiltere adna imzalayan temsilci Pottinger, Nan
king Antlamas dnyann bu blgesinde yeni bir dnem ayor
16
, demiti. Ger
ekten bu antlama, inin Yakn a tarihinde, Avrupallar tarafndan sm-
rlmesinde bir younluk dnemi amr. ngilterenin aralad kapya, dier
btn smrc devletler de yklenmi ve bu kapy sonuna kadar amlardr.
Nanking Antlamasnn ngiltere iin nemli bir yan da, imdi Hong-Kon-
gu Uzak Douda bir deniz ss olarak kullanmaya balamasyd. ngiltereden
sonra in ile ticarette ikinci durumda olan Amerika da 1844 ylnda in ile
Wanghia Adamasn imzalad. Amerika bu antlama ile herhangi bir toprak
veya s kazanmadysa da, Amerikan vatandalar ve gemileri iin ok geni hak
lar elde etti. Amerika, yeni alan be limanda konsolosluklar aabilecek, Ame
rikan vatandalar bu limanlarda ikamet edebilecek, Amerikan vatandalar, ev,
iyeri, hastane, okul, kilise ve mezarlk iin yer kiralayabilecek, inli memurlar
veya hizmetiler kullanabilecekti. Nanking Antlamasnda, afyon kaaklna
ait ak bir hkm olmayp, sadece ngiliz vatandalarnn inin gmrk ka
nunlarna ve dier yasalara sayg gsterecei belirtilmi iken, Wanghia Antla
mas, ile Amerika, kaaklara ve afyon ticaret ve kaaklna destek vermemeyi
taahht etmekteydi
17
.
Fransa da, yine 1844 ylnda in ile Whampoa Antlamasm imzalyarak
ayn haklar elde etti. Amerika ve Fransa, yaptklar antlamalarla, ayrca misyo
nerler hakknda da baz ayrcalklar ve haklar elde ettiler.
in bu devletlerle bu antlamalar imzalarken, bir glk gstermedi. Zira,
ngilterenin karsna, dier iki devleti rakip olarak karmak ve bunlar birbir
lerine kaprmak gibi bir taktik gtmekteydi. Fakat bu taktiin yanl olduunu
anlamas iin, fazla zaman gemeyecektir.
Bu antlamalara ramen Avrupa devletlerinin in ile ticareti kolay olmad.
Bir defa, ticarete alan limanlarda yaayan inliler, yabanclara kar bazan pa
13
ngiltere bu suretle Hong-Konga yerlemi oluyordu. Bu ada 1997 ylnda in Halk
Cumhuriyeti'nin yani yeniden inin egemenliine geecektir.
10
Pierre Renouvin, La Question dExtrme-Orient, 1840-1940, Paris, Hachette, 1946, p. 29.
17
Bemis, A Diplomatie History of the United States, p. 345-346.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 747
sif, bazan da aktif direnme gsterdiler. Bu direnme hareketleri, antlamalarla
salanan imtiyaz ve haklarn gereklemesini kstekledi, ikinci olarak, in h
kmeti, halkn bu direniini krmak iin tedbir almaya yanamad. Antlamala
rn uygulanmasna o da pasif direnme gsterdi. Bata Ingiltere olmak zere, Av
rupa devleeri, imdi andamalarn uygulanmasn salama sorunu ile kar kar
ya kaldlar. nc olarak, zellikle ngiliz tccarlar, Nanking Antlamasnn
salad haklar yetersiz bulmaya baladlar. Ticarete alan limanlarn ikinci
derecede limanlar olduunu, daha nemli limanlarn da ticarete almas ge
rektiini ileri srdler.
Bununla beraber, Avrupa devletleri, ine tekrar mdahale etme imknn
bulamadlar. Zira Avrupada 1848 ihtillleri ve arkasndan da Krm Sava, bu
devleerin dikkatinin Avrupa zerinde younlamasna sebep oldu. Lkin Krm
Savann sona ermesi ve bu arada inde padak veren Tai Pingler ayaklan
mas zellikle ngiltere ve Fransann harekete gemesine sebep oldu.
Afyon sava ve in limanlarnn yabanclara almas, Manu hanedanna
kar bir muhalefet ve honutsuzluk dourdu. Bu hanedan ykmak ve yerine
Mig hanedann getirmek iin bir takm gizli dernekler kuruldu. Bu atmosfer
iinde Hung Hsiu-chiian isimli bir inli tarafndan yeni bir din ortaya atld. Bu
din, Konfys mezhebi ile Protestanln birletirilmesinden meydana geli
yordu ve Tanrya Tapanlar adn tayordu. Hung balangta herhangi bir siya
sal amala hareket etmemitir. Kendisini bir dinsel kurtarc olarak gryordu
ve in halkn kurtarma grevinin lh bir vahiyle kendisine verildiini syl
yordu. Hungun bu yeni dini, zellikle Manu hanedanna kar mcadele eden
dernekler tarafndan desteklenerek siyasal bir nitelik kazand ve ayn zamanda da
taraftarlar ve destekleyenleri birdenbire oald. Cantondan balayan hareket
giderek lkenin dier yerlerine de yaylmaya balad. Bunun zerine Hung, 1851
ylnda kendisini Kutsal Kral iln edip Tai Ping (mkemmel bar) hanedann
kurduunu bildirdi. Bu suretle ayaklanma Kvvangsi eyaletinde balam olu
yordu. Tai Pingler ayaklanmas biraz sonra Yang-tze vdisine yayld ve 1852 yl
sonunda Hankovvu ve 1853 Martnda da Nankingi ele geirdiler. Hung, 1853
Ekim aynda Tientsini aldysa da, kuvvetleri yetmediinden Pekini ele geire
medi.
Tai Pinglerin ayaklanmas, 1851 de Shantungda, 1854 Shanghaida ve
1855 de de Yunnan Mslmanlarnn ayaklanmalarna sebep oldu. inin i du
rumu iyice kar.
Krm Sava biter bitmez ngiltere ine mdahale etmeye karar verdi. n
giltereye Fransa da katld. nk, bir defa, Hungun kurduu dinin esas itiba
riyle Protestan mezhebinden esinlenmesi, in katoliklerinin tepkisine sebep
748
FAHR ARMAOLU
oldu
18
. Ayrca, ayaklanmalar srasnda bir katolik papaznn ldrlmesi, kato-
likliin prestijini kurtarmak isteyen III. Napolyonu harekete geirdi. Kald ki,
Fransa da indeki imtiyazlarm geniletip, Fransz endstrisine pazar salamak
istiyordu. Bu srada Japonyay da Baya am olan Amerika da, indeki imti
yazlarn geniletmek istiyordu, fakat bir silhl mdahale taraftar olmad. Yalnz
Avrupa devletlerini diplomatik bakmdan destekledi.
Bu srada Rusyann durumu ilgintir. Rusya 1849 dan beri Sibiryadan g
neye Manuryaya sarkmaya balam ve 1850 ylnda Amur (ince Hei-lung-ki-
ang) nehrinin azn ele geirmiti. Krm Sava yenilgisi zerine Rusya, daha
nce akladmz gibi, Asya ve Uzak Dou istikametindeki faaliyetini arturarak
gneye sarkmaya balad. Bu ise ngiltereyi korkuttu. Rusyann kuzeyden ine
nfuz etmesini nlemek iin, Pekinde bir diplomatik temsilci bulundurmak
hakkn elde etmek suretiyle, Rus nfuzuna kar dorudan Pekinden mcadele
etmeye karar verdi. Dier taraftan, Rusyann in ile mnasebetlerinde coraf
yaknlk avantaj vard. ngiltere ise, Shanghaiy ticarete atrdktan sonra, Yang
tze vadisine girmeyi kafasna koymutu. Rusyann daha fazla gneye sarkmas,
ngilterenin Yang-tze tasarlarn da engelliyebilirdi.
Tai Ping ayaklanmasndan yararlanmak isteyen ngiltere ve Fransa, ilk nce
Cantondaki in hkmeti temsilcisine bavurup, Nanking ve Whampoa ant
lamalarnn geniletilmesini istediler. Temsilci bu istei reddetti. Fakat 1856 ya
znda bir katolik papazn inliler tarafndan ldrlmesi ve Arrow isimli bir n
giliz gemisinin de tutuklanmas ve bu iki devletin de kar tedbirlere bavurmas
zerine Cantonda karklklar ku. Bunun zerine, ngiliz ve Fransz donanma
lar 1857 Aralk aynda ehri topa tuttular ve in temsilcisinin de sarayna gide
rek temsilciyi esir aldlar. Bu zorlamaya ramen in hkmeti yine de direndi.
1858 Maysnda ngiliz ve Fransz donanmalar Pe-chili (bugnk Bo Hai) krfe
zine gelince in korktu ve grmelere yanat. nk, ngiltere ve Fransa Pekin-
e ok yaklamlard.
Grmeler sonunda 26 Haziran 1858 de ngiltere ve 28 Haziran 1858 de de
Fransa ile Tien-tsin antlamalar imzaland
19
. Bu antlamalarla inin 11 liman
daha ticarete alyordu. Ticaret gemileri Yang-tze nehri zerinde Hankow a
(bugnk Wuhan) kadar gidebileceklerdi. ngiltere, Yang-tze nehri zerindeki
limanla da ticaret yapma hakkn kazanyordu. Yani, ngiltere Yang-tze vdi-
sine yerlemek iin ok nemli bir adm atm olmaktayd. Fransa ise, daha g
neyle ilgilenmi ve Formosay (bugnk Taiwan) kendi ticaretine atrmtr.
Tien-tsin antlamalarnn dier hkmlerine gre de, yabanclar, devaml
oturmamak artiyle, inin her tarafna gidebileceklerdi. Keza, misyonerler iin
18
Vinacke, ad geen eser, p. 66.
19
Tien-tsin antlamalarnn metni: Albin, Les Grands Tmites Polidques, p. 437-456.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 749
de yeni imtiyazlar tannyordu. Nihayet, Avrupa devletleri Pekinde (Beijing) de
vaml diplomatik temsilciler bulundurabilecekti ki, bunun zerine, in hk
metinde ilk defa bir Dileri Dairesi (Tsong-li Yamen) kuruldu.
1858 Tien-tsin antlamalarnn arkasndan, Rusya ve Amerika in ile ayn ni
telikli antlamalar imzaladlar.
in hkmeti, antlamalar imzalamakla beraber, bunlarn onay iini s
rncemede brakarak oyalama yoluna gitti. Aylarca bekledikten sonra, andama-
larn in tarafndan onaylanmadn gren ngiltere ve Fransa, uzun bir asker
hazrlktan sonra, 1860 Austosunda, yine Pe-chiliye byk bir donanma ve as
ker gnderdiler. Ekim aynda ngiliz ve Fransz kuvveeri, Pekine girerek mpa
ratorun sarayn topa tutup atee verdiler. mparator Pekinden kat. Fakat bu
seferki darbe mparator iin ar olduundan, ngiltere ve Fransa ile uzlamaya
yanat ve 25 Ekim 1860 da imzalanan Pekin Antlamas
20
ile Tien-tsin andama-
lar onaylanp yrrle kondu.
Pekinde diplomatik temsilcilerin bulunmasnn salanmas ve Tien-tsin ant
lamalarn dier hkmleri ile, in, kt stnde Avrupaya tamamen alm
saylabilirdi. Fakat pratikte byle olmad. Zira, Tai-Pingler btn Yang-tze vdi-
sine egemen olduklar gibi, Nankingde de (bugnk Nanjing) bir hkmet
kurmulard. Ayrca yabanc ticaretine de karydlar. imdi, 1858 andamalrnm
uygulanabilmesi iin, ngiltere ve Fransa bunlara kar da harekete gemeye ka
rar verdiler. Pekin hkmeti de kendilerini destekledi ve 1862 yaznda harekete
geen ortak ngiliz-Fransz-in kuvvederi, olduka uzun muharebelerden sonra,
1864 Temmuzunda Nankingi ele geirdiler ve Yang-tze vdisini de Tai-Ping-
lerden temizleyerek bunlar dattlar. inin Avrupaya almasnn nndeki
son engel de bu surede ortadan kaldrlm oldu.
Dier taraftan, Tien-tsin antlamalar ile en krl kan devlet ngiltere gibi
grndyse de, Rusyann da sessiz sedasz byk kazanlar elde ettiini de be
lirtelim. 1860 Pekin Antlamasnn yaplmasnda Rusya, in ile ngiltere ve
Fransa arasnda araclk yapm. Bu aracln bedelini almakta gecikmedi.
nk, 1860 Kasmnda in ile yapt bir anlama ile, Amurun kollarndan
Ussunnin dousunda bulunan topraklar da kendi snrlar iine katt ki, bu e
kilde Rusya, Manuryamn kuzey kylarn ele geirmi oluyordu. Rusya, Man-
uryada yava yava ilerlemekteydi. Fakat Rusyann Manuryadaki bu ilerlemesi
ile, ngiltere ile Rusya arasnda Kuzey in zerindeki rekabet ve mcadele de
iddetlenecektir. Bu gelime ise, Uzak Douda yeni atmalarn kapsn aa
caktr. Bu amalar iinde de, ngiltere, ilerki yllarda, Rusyann karsna Ja
ponyay karacakr.
20
Antlamann metni: de Clercq Recueil des Traits de la France, Tome VIII, Paris, 1867, p. 135-
139.
750 FAHR ARMAOLU
3. JAPONYANIN BATIYA AILMASI
1639 da kaplarm d dnyaya tamamen kapatp, bu dnyaya, Deshima de
nen kck bir penecereden bakmakla yetinen Japonyay Batya aan Ame
rika olmutur. Amerikay bu teebbse sevkeden sebepler de tamamen ekono
miktir. Amerika Pasifik Okyanusuna kp Uzak Dou, zellikle in ile temasa
baladktan sonra, yine ticar sebeplerle Japonyaya ilgi duymaya balamtr.
Amerikann in ile ticaretinin artmas, buharl gemilerin ortaya kmas ve bu
gemiler iin kmr istasyonlar ihtiyac, Amerikann Japonyaya ilgisini arttr
d gibi, 1820 lerden itibaren Amerikal balklarn Japonyann kuzey sula
rnda artan bir ekilde balina avclna balamalar da, Japonyaya olan ilgiyi
arttrmtr. Bundan dolay, 1845 ylnda, New Yorklu bir Kongre yesi, hk
metten, Japonya ve Koreye eli gnderilmesini, eer bu iki lke Amerikan eli
sini kabul etmezse, silhl mdahalede bulunulmasn istemitir. Bunun zerine
Amerikan hkmeti 1846 ylnda, Komodor Biddle Japonyaya gndermitir.
Biddle Yedo (Tokyo) koyunda, imparator ile grmek iin on gn beklemi ise
de, kendisine, imzasz ve tarihsiz bir mektupla, hemen ekilip gitmesi ve bi
daha da gelmemesi bildirilmitir
21
. Amerika, 1849 ve 1851 yllarnda iki teebbs
daha yapm ise de, bunlardan da bir sonu alamamtr.
Amerikann sonuncu ve baarl teebbs 1853 de oldu. Komodor Matt
hew Calbraith Perry, iki firkateyn, 2 korvet ve 560 askerle ve Bakan Fillmoreun
Japon mparatoruna bir mektubu ile, 7 Temmuz 1853 gn Tokyo Krfezinde
Uraga koyuna demir at. Perrynin bu gelii Japonlar o derece korkuttu ki, 100
gemi ile 100 bin Amerikan askerinin geldii sylentileri ortal kaplad
22
.
Perryye verilen talimat, Japonlarla konuurken ikna yolunu kullanmas,
Amerikann Japon topraklarnda gz olmayp, sadece dostluk ve ticaret ve ayn
zamanda da batan gemilerin mrettebatnn hayatnn korunmasn salamak
iin geldiini anlatmas bildirilmiti. Perry, Bakann mektubunu ogun Iyeyos-
hiye vermeye muvaffak oldu. Verilen talimat erevesinde de konutu.
Japonlar olaydan byk tela kapldlar. Yetkisi olduu halde, Iyeyoshi tek
bana karar vermeye cesaret edemeyip, btn feodal prenslere danma karar
ald. Komodor Perry, gemilerini alp in sularna gitti. Perry Bakann mektu
bunu oguna 14 Temmuz 1853 gn vermiti. Perrynin gemi doktoru Wells
Williams, o gnn anlarnda, Japonyann tarihinde yer alacak o unutulmaya
cak gn bu ekilde sona erdi. Anahtar nihayet kilide sokmaya muvaffak olduk
diye yazyordu
23
.
21
Gowen, Histoire duJapon, p. 305.
22
Gowen, ayn eser, p. 307.
23
ayn eser, p. 308.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 751
Perry ayrldktan bir ka gn sonra ogun Iyeyoshi ld ve yerine, yine To-
kugawa ailesinden Iyesada ogun oldu. Iyesadann danma toplanularnda,
boyun eelim, oyalayp zaman kazanalm ve asker hazrlk yapalm, ve reddede
lim diye ayr eilim ortaya kt. Fakat Iyesada, kendilerinin Amerikaya kafa
tutacak durumda olmadn ok iyi biliyordu.
Komodor Perry 13 ubat 1854 gn yine Yedo koyuna demir at. Bu sefer
10 paralk bir donanma ve 2.000 askerle gelmiti. Japonlarla ilk grmesini 8
Mart 1854 gn yapt ve 31 Mart 1854 gn de Amerika ile Japonya arasnda Ka-
nagawa Antlamas
24
imzaland, Bu antlama 1844 de inle imzalanan Wanghia
antlamas kadar geni olmamakla beraber, yine de Amerika isteklerinin ounu
elde etti. Bu anlama ile Japonlar, lkenin en kt iki liman olan Shimoda
(Yedo Krfezi civarnda) ve Hakodate (kuzeyde Hokkaido adasnn gneyinde)
Amerikaya ayordu. Bundan baka, batan gemilerin mrettebatna iyi mu
amele yaplacak ve Amerikan gemilerinin ikmal yapmalar salanacakt. Fakat
alan limanlarda Amerikallarn oturmasna izin verilmiyordu. Sadece Shimo-
dada bir Amerikan konsolosu bulunacakt
24 25
.
Amerikay dier devletler izledi. Zaten Perry daha 1853 de Japonyaya gider
ken, Rus Amirali Putyatin kendisini izlemekteydi ve Constantine adl bir Fransz
firkateyni de yine o sularda dolamaktayd
26
. Hatta Putyatin, Perryye Japonyaya
kar ortak hareket bile teklif etmiti
27
. Bu sebeple, Amerikann arkasndan 1854
ve 1859 da ngiltere, 1855 ve 1859 da Rusya, 1856 da Hollanda ve 1859 da da
Fransa ve Portekiz, Japonya ile imza ettikleri anlamalarla ayn haklar elde etti
ler. Lkin, Amerika Japonyaya en fazla kayrlacak devlet ilkesini kabul ettirdi
inden, btn bu anlamalardan Amerika da yararlanmtr.
Bununla beraber, Amerikann Japonyay d dnyaya amada atm olduu
en byk adm, bu devletle 29 Temmuz 1858 de imzalam olduu antlamadr.
Amerikay bu antlamay imzalamaya gtren sebep ise, 1858 de ngiltere ve
Fransann zor ve tehdit yoluyla ine Tien-tsin antlamalarn imzalatmalar ve
bunun Amerikay da cesaretlendirmesidir
28
. Amerikaya bu antlamay salayan,
bu antlamadan sonra Amerikann elisi olacak olan, Shimoda Konsolosu
Townsend Harris olmutur. Konsolos Harris, kuzeyden Ruslarn, gneyden
ngilizlerin Japonyaya ynelmesinin, Japonlarda uyandrd korkuya karlk,
Japonlarla kurduu iyi mnasebetlerle onlarn gvenini kazanm ve hatta
onlara danmanlk bile yapmr
29
.
24
Kanagawa ehri, Tokyonun gneyinde ve yine Tokyo Krfezindedir.
2o
Metin, Govven, ayn eser, p. 429-432.
26
ayn eser, p. 309.
27
Bemis, ad geen eser,, p. 358.
28
Clyde, The Far East, p. 182-183.
29
Bak.: Bemis, ayn eser, p. 359.
752 FAHR ARMAOLU
1858 Antlamas ile Amerika Japonyada ok geni haklar elde etmitir. Bun
larn en nemlisi, Amerikann Yedoda (Tokyo) diplomak temsilci bulun
durma hakkna karlk, Japonyann da Washingtona eli gndermeyi kabul
etmesiydi. Ayrca, Japonya, Kanagawa, Nagasaki, Kobe, Yedo ve Osaka limanla
rn da ticarete amaktayd. Bu limanlarda Amerikan vatandalar da ikamet
edebilecekti. Amerikan konsoloslar ise, Japonyann her tarafnda serbeste se
yahat edebileceklerdi. Amerikan vatandalar din ve ibadeerini serbeste icra
edebilecekleri gibi, ihtiyalar olan her trl gayrmenkul de serbeste kirala
yabileceklerdi. Nihayet, bu antlama ile Amerika, Japonya iin sava gemisi
yapmay, silh imal etmeyi, Japonlar yetitirmek iin subay ve uzman gnder
meyi de teklif etmekteydi
30
.
Grlyor ki, Japonya, inden daha ksa bir srede Batya almt. Fakat
bu almann Japonya zerindeki tepkileri, in'inkinden ok farkl oldu. Ja
ponya, Ba'nn smrsnden yakasn kurtarmann en iyi yolunun, Bat metod-
larn benimseyip, Japonya'nn bir an nce Bat dzeyine kmas olduunu
grd ve bu yolda aba harcad.
Fakat Japonyann bu abalan da hemen gereklemedi. nk, Bat'ya
alma, inde olduu gibi, lkeyi bir on yl srecek bir i dzensizlik ve kark
la evketti. Almadan sonra lkede iki gr ortaya kt. Birincisi, yabanc
dmanl, jo-i denen barbarlarn kovulmas eilimi; dieri de mparatorun
otoritesini kuvvetlendirmek, dolaysiyle ogunun otoritesini krmak isteyen
akmdr. zellikle, 17. yzyln balanndan beri ogunluu elinde tutan ve ayn
zamanda Japonyay barbarlara aan Tokugawa ailesi, eletiri hedeflerinin ba
nda geliyordu. Bu sbeeple her iki gr de oguna cephe alp, faaliyetlerini,
onun mutlak otoritesini ykma amacna ynelttiler. Bu durum karsnda, Kyoto-
da oturan mparator da, ilk defa sessizliini bozup, oguna cephe ald. Bu
mcadelede yeni bir unsur da ortaya kt. Bunlar Rin denen, Daymiyolarn
hizmetinden ayrlm askerler, yani Sanurayilerdi. Bunlar da oguna kar m
cadeleye baladlar.
Japonyada ortaya kan bu yabanc dmanl pek de sebepsiz deildi.
zellikle 1858 den sonra, Japonyaya bir Avrupal akn baald. Bunlarn ou
zengin olma peinde koan maceraperestlerdi. Bunlar Japon halknn toplum
dzenini hie sayan davranlar iine girdiler. Yeni alan limanlara bir hcum
balad. Mesel, Yokohama'ya gelen ilk ngiliz, ehirde ev numaras sistemi ol
madn grnce, kendi evine 1 numaray vermi, ondan sonra gelen, fakat
baka mahalleye yerleen baka bir ngiliz ise, evine 2 numaray vermitir. Ve
ondan sonrakiler de bu minval zere gitmilerdir
31
.
30
Bu antlama iin bak.: Bemis, ayn eser, p. 358; Gowen, ayn eser, p. 312-313; Vinacke, ad geen
eser, p. 92-93.
31
Gowen, ayn eser, p. 317.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 753
Bunun yannda Hristiyan misyonerlerin, birdenbire younlaan faaliyetleri
de Japon halknda tepkiler ve hem de iddetli tepkiler uyandrd. lk misyonerler
Amerikadan geldiler. Bunlar Katolik misyonerler izledi. eitli Hristiyan mez
heplerinin bu akmna paralel olarak, Hristiyanlara kar tepkiler de artt. Japon
makamlar, Hristiyanl kabul eden Japonlara kar iddet tedbirlerine bavur
maya balad. Hristiyan Japonlar, kylerinden alnp baka yerlere srld. K
sacas, Hristiyanlk propagandas arttka, Japon makamlarnn tutumlar da
sertleti ve iddet halini ald. Hristiyan Japonlara ikence yapld
32
.
oguna kar mcadelenin ve yabanc dmanlnn liderliini zellikle,
batdaki Satsuma ve Choshu aileleri yapmaktayd ve bunlar mparatora destek
veriyordu. 1862 Eyllnde, ngiliz tccar, yanlarnda bir kadn da olduu
halde Yokohamadan Yedoya atla giderken, kendisine yeteri saygy gstermedi
ler diye, Satsuma Lordunun saldrsna uradlar ve tccarlardan biri ldrld
ve dierleri yaral olarak kat. Bu olay bir yandan Batllarn tepkisine sebep
olurken, ogunun aczini ortaya koydu. ogun bir yandan mapratora AvrupalI
lar Japonyadan karacan sylerken, te yandan da AvrupalIlara antlamalar
uygulayaca teminatn vermekteydi. ogun, durumunu kuvvetlendirmek iin,
Daymiyolar zerindeki yetkilerini gevetti. Bu ise mparatorun cesaretini art
trd. 1863 yl geldiinde, esasen mparator 1858 de Amerika ile imzalanan ant
lamay henz onaylamamt. Bununla da yetinmeyerek, 1863 de Soguna ver
dii bir emirle, btn yabanclarn lkeden karlmasn istedi. Satsumalar ve
Choshular, bu emri hemen desteklediler. Fakat oun durumda kalmt. Fa
kat Avrupa devletleri ve Amerika, durumun tehlikesini grdler. Bu sebeple,
mparator zerinde baskda bulunmak amacyla, Fransz, ngiliz, Hollanda ve
Amerikan donanmalar, 1863 Austosunda, Choshu Lordu kuvvetlerinin Shi-
monoseki boaznda kendilerine ate amas zerine Shimonosekiyi bombar
dmana tuttular, Batnn bu sert tepkisi karsnda mparator geriledi. Yabanc
larn kovulmasna dair oguna verdii emri geri ald. 1864 Kasmnda da, Ame
rika ile imzalanan 1858 Antlamasn onaylad.
Bann bu sert tepkisi karsnda da yabanc dmanl zayflad; fakat m
parator ve yandalar oguna kar atklar mcadelenin arkasn brakmadlar.
1866 ylnda Shogun ld ve yerine Keiki denen Yoshinobu ogun oldu. Yoshi-
nob Batya akt ve Bat lkelerine eitim iin Japonlar gnderirken, ayn za
manda Batdan zellikle asker uzmanlar getirtti. Ne var ki, alt ay sonra, 1867
ubatnda, yabanc dman olan mparator Iiomei (1847 denberi mpara
tordu) ld ve yerine, daha sonra Meiji Teo ad ile anlacak olan, 14 yan
daki Mutsuhito geti. Yeni mparatorun ok kk olmas, ogunun iktidar ve
otoritesinin tekrar kuvvetlenmesi sonucunu vereceinden, Bat klanlar denen
32
Gowen, ayn eser, p. 318.
754 FAHR ARMAOLU
Satsuma, Choshu, Tosa ve Hizen daymiyolar, 1867 Kasmnda oguna kar bir
itfak yaptlar ve oguna, lkede iki bal bir iktidar olduunu ve bunun da d
ardan Japonyaya yneltilen basklar kolaylatrdn bildirerek istifa etmesini
istediler. Bu istek imparator tarafndan da desteklendi. Yeni ogun Yoshinobu
esasen durumu grmekteydi. Mcadele etmeye de niyed yoktu. Bu sebeple 9 Ka
sm 1867 de ogunluktan istifa etti. mparatorun 3 Ocak 1868 tarihli emirna
mesiyle de Japonyada ognlk ilga edildi. Fakat ogunluu daha da gsz b
rakmak isteyen, yukarda belirttiimiz drt daymiyo, ogunun elinden toprakla
rn da almak isteyince, eski ogun Yoshinobu isyan etti ve drt ay sren bir i
sava sonunda, 1868 Maysnda, imparator kuvvetleri galip geldiler. Bylece o-
gunluk son darbeyi de yemi oldu.
Yabanc dman olan Daymiyolara gelince: ogunluun sona erdirilme
sinden sonra, yabanc dmanl da ortadan kalkt. Bunda mparator Meiji d
neminin reform hamleleri rol oyand kadar, gerek yeni mparator ve dan
manlar, gerek Daymiyolar grdler ki, Batnn teknik stnl karsnda Ja
ponya bir ey yapamaz ve lkenin kalknmas iin de, Bat tekniinin ve metodla-
rnn renilmesi gereklidir. Onun iindir ki, ogunluun sona erdirilmesine
ramen, ogunun Batklarla temas politikas bundan sonra da devam ettirildi.
mparator Mutsuhito ve ogunluun ortadan kaldrlmasiyle birlikte, Japon-
yanm tarihinde adalamann, hzl bir kalknma ve Batllamann en byk
hamlesini tekil eden ve Meiji Restorasyonu denen, aydn hkmet
(gouvernement clair) dnemi balamtr. Bu konuya biraz aada deinece
iz.
KNC KISIM
UZAK DOUYA BATI ETKLER
1. NN DURGUNLUU
in ile Japonyann Batya almasnn etki ve sonular, bu iki lkede, bir
birinden ok farkl ve zd olmutur. Japonyann Batya almas, bu lkede ksa
zamanda kkl deiikliklere ve hzl bir ekilde kalknmaya sebep olduu
halde, Batya alma olay inde esasl bir gelime salayamamtr. Bu iki
farkl durum ve sonuta, in halknn zihniyeti, kltrl snf meydana getiren
memurlarn davran ve genel olarak i politika artlar nde gelen bir rol oy-
namr. Bu unsuru u ekilde aklamak mmkndr
33
:
33
Bu konuda bak.: Pierre Renouvin, La Question dExtreme-Orient, p. 98-110; Li Chien-ung,
Political History of China, p. 95-127; Vinacke, The Histoiy of the Far East, p. 54-74; Werner Levi, Modern
Chinas Foreign Policy, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1953 p. 3-22, 35-51.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 755
in halk, yabanclarn teknik stnln kabul etmekle beraber, onlar
daima kk grm ve tepeden bakmtr. Bunda, eski ve byk bir uygarla
sahip olmann gururu ok etkili olmutur. in halk, eski geleneklere Japonlar-
dan daha fazla bal kalmtr. Konfyanizm de bunda rol oynamtr. M.O. 3.
yzylda ortaya ktnda, bir toplum ve ahlk kurallar niteliini tayan Kon
fyanizm, zamanla bir din haline getirilmi ve dolaysiyle dnyev karakterini de
kaybetmitir. in halkna, madd gelimeden ziyade, manev ve uhrev dnyann
esas olduu fikrini yerletirmitir. inlinin i lemi d dnyadan daha nemli
saylmtr. Hele son zamanlarda, statkonun en yksek dzen olduu ilkesini
de kabul etmeye balamt. Bundan dolay, Japon milletinin askerlik ruhuna ve
sert karakterine karlk, in milleti daima huzur ve bar tercih etmitir. Dei
iklikten holanmam, mevcut ile yetinmeyi ve tatmin olmay bir yaam ilkesi
haline getirmitir.
Yabanc dmanl ve yabanclara kar nefret, klsik in kltr ile yeti
mi olan kltrl snfn, yani Mandarinlerin de balca zelliini tekil etmi
tir. Halbuki Bat teknolojisinin benimsenmesinde, in halkna nclk edebile
cek snf buydu. Bu snfn da geleneklere smsk bal kalmas, yeniliklerin ve
yenilemenin yolunu kapamtr.
phesiz, Batllama ve adalamada en byk grev, lkenin mutlak h
kimi olan hkmdara derdi. Japonyada Mutsuhitonun yapt gibi. Fakat in
de bu olmamur. 1875 ten 1908 e kadar Manu tahtn, iktidar hrsls muhteris
bir kadn olan Tzu-Hsi (u-i) igal etmitir. Bu mparatorienin btn endiesi
Manu hanedannn iktidarn korumak olmu, baka bir ey dnmemitir.
in klsiklerini iyi hazmettii sylenen bu kadn da geleneklere bal, koyu bir
yabanc dmanyd. Biraz aada deineceimiz zere, 1899-1900 deki, yabanc
dmanl hareketi olan Boxer Ayaklanmasm da Tzu-Hsi kkrtmtr.
Btn sosyal snflarn ortak zellii olan bu yabanc dmanl, tamamen
sebepsiz de deildi. Bir defa, ine el atan yabanclar, her eyden nce kendi
karlarnn gereklemesine nem veren smrclerdi. Nitekim, inin Batya
almasndan sonra ortaya kan durum da bunu gstermektedir. Yzyllar boyu
Osmanl imparatorluu iine kk salan kapitlsyon sistemi, ok daha ksa s
rede inde de egemenliini yrtmeye balad. Batl devletler, eitli antlama
larla, kendi uyruklarn in kanunlarna ve adalet sistemine tbi olmaktan kur
tardlar. Bu ise, yabanclar iin tamamen ayrcalkl bir durum yaratt.
kincisi, bundan da nemlisi, mal kapitlasyonlar ortaya kt. Ticarete a
lan limanlarda bulunan yabanclar, inlilerin dedii vergilerin hi birini de
miyorlard. inde de, Osmanl mparatorluundaki gibi, Li-Kin denen i gm
rk resmi vard. Bir mal bir eyaletten dierine geerken gmre tbi idi. Fakat
756 FAHR ARMAOLU
bu gmrk resminin oran, yabanclar iin ok dk tutulmutu. inin kendi
mallar ise ok daha yksek gmrk demekteydi.
te yandan, ticarete alan limanlarda idari kapitlasyonlar da ortaya kt.
Konsesyon adn alan bu kapitlasyonlara gre, bu limanlardaki yabanclar eh
rin ayr bir ksmnda otururlard ve ayr ynetim rgtleri ve polisleri vard.
Shanghai bunlarn banda geliyordu. Bu konsesyonlara giren bir inli, tama
men burann kanunlarna ve kurallarna uymak zorundayd.
Nihayet, katolik ve protestan misyonerlerin faaliyet ve din propagandalar
nn da, geleneklerine ve dinine bal in halk zerindeki tepkisini de belirtmek
gerekir.
Bu sebeplerle, inlilerin yabanc dmanl bir derceye kadar anlalabilir
bir tepkiydi. Fakat, yabanclardan yakay kurtarmann aresi de, basit bir nefret
veya dmanlk duygusu da deildi. Batnn smrsne, ancak onun silhla
rn kullanarak, onun teknik ve metodunu renerek ve bunlar bir an nce in
toplumunda da gerekletirmek suretiyle kar konulabilirdi. Batdan kamakla
Bay yakalamak mmkn deildi. in bu hatay iledi. Japonya ise iin gere
ini ok abuk kavrad.
2. JAPONYA'NIN GELMES
Japonyadaki gelime, in'dekini tamamen aksi ynde olmutur
34
. Japonya
nn, Bann teknik ve metodunu alarak ok hzl bir deiim geirmesi iin bir
eyrek yzyl yetti. Aldktan 40 yl sonra ise, Japonya Uzak Dounun bir kuvvet
merkeziydi. Bu hzl gelimede, Batnn etkileri byk olmakla beraber, Japon
reformcularnn abalar, Japon milletinin adaptasyon ve renme yetenei, di
siplin ruhu da ok nemli faktrler olmutur, imparator Meiji ise her eyin n
derliini yapmtr.
ogunluun ilgasndan sonra mparatorun ilk ii, Kyotodan, imdi Tokyo
(Doudaki Bakent demektir) adn alm olan Yedo ehrine tanmak olmu
tur. Yedo, ogunlarm bakentiydi. mparator Mutsuhitonun 1868 den itibaren
balayan dnemine Meiji Dnemi veya Meiji Restorasyonu denir. mparator 17
Nisan 1868 de be maddelik bir ferman (Charte) yaynlad
35
. Buna gre: Bir Da
nma veya Mzakere Meclisi kurulacak ve alnacak btn tedbirlere kamu oyu
karar verecekti. Alnacak ekonomik tedbirler, halkn btn tabakalarnda tart
lacakt. Eskinin anlamsz ve banaz detlerine son verilecekti. mparatorluu
34
Bu konuda bak.: Renouvin, La Question d'Extrme-Orient, p. 77-97; Clyde, The Far East, p.
188-210; Vinacke, A History of the Far East, 99-121; G.Nye Steiger, A History of the Far East, Boston,
Ginn and Co., 1944, p. 598-630; Gowen, Histoire du Japon, p. 325-345.
3:1
Ferman iin bak.: Gowen, ayn eser, p. 327-328.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
757
sarslmaz bir ekilde ina etmek iin, dnyann her tarafnda akll ve yetenekli
adamlar aranacakt.
mparatorun bu yenilik hareketlerini destekleyenler Isshin, kar gelenlere
de Fukkolar denilmitir. mparator, ilk danma meclisini de daymiyolardan
kurmutu. Fakat bu meclisin kkl reformlara yanamadn grnce, meclisi
feshedip, ynetimi ve reformlar kendi eline ald. Bunun iin de, veliahd Ba
bakan yapu gibi, bakanlk saylabilecek yedi ynetim biriminin bana da dier
prenslerle, Saraya mensup asilleri getirdi. nemli memuriyetlere de hep yenilik
taraftarlarn tayin etti. Danma Meclisini dattktan sonra da, Okubo, Kido,
Goto, Yamagata, to ve Inouye gibi Ballama taraftarlarndan meydana gelen
ve kedisine bal kk bir danman grubu oluturdu. Bunlardan Ito ve Ino-
uye, Choshu ailesindendi. Bundan sonra, devlet memurlar, idari, adl ve mal
olmak zere ksma ayrld. Derebeylik mahkemeleri kaldrlp, yerine devlet
mahkemeleri kuruldu. lke 47 vilyete ayrlarak, her vilyetin bana bir vali ta
yin edildi. Vergi ileri dzenli esaslara baland.
Devlet ve ynetim sistemindeki en nemli deiiklik ise, 1871 Austosunda
derebeylik sisteminin kaldrlmasyd. Daymiyo snf datlarak, toplum snfsz
bir hale getirildi. Daymiyoluun kaldrlmas, ayn zamanda bunlarn topraksz
kalmas demek olduundan, topraklarn kaybeden daymiyolara, devletten yllk
bir maa baland. Bu maa da devlet hzinesine ar gelince, 1876 da bu maa
esas da kaldrld ve bylece daymiyolar, geimlerini salayabilmek iin devlet
hizmetinde memur olarak almaya baladlar. Bu duruma tepki olarak baz
daymiyolar ayaklandlarsa da, bu ayaklanmalar 1877 de kolaylkla bastrld. Sos
yal reform bu ekilde gerekletirildi.
Derebeylie son verilmesi, Japonyay asker gten yoksun brakyordu. Bu
boluu doldurmak ve dzenli bir ordu kurmak iin, 1873 Ocak aynda karlan
bir kanunla mecbur askerlik sistemi getirildi.
Kltr ilerine de byk nem verildi. 1872 de karlan bir kanunla, kadn
ve erkek her Japon iin ilk retim mecburiyeti getirildi. Kltr reformu basn
alannda da etkilerini gsterdi. 1871 de Japonyada ilk gnlk azete yaynland.
1875 de gazete ve dergilerin says 100 buluyordu.
Bu reformlar yaplrken, bir yandan Avrupaya renci yollanmaya baland.
Yeniliki Kido, 1873 ylnda Avrupaya yap bir geziden sonra mparatora ver
dii bir raporda, Japonyada demokratik messeselerin ve anayasal bir rejimin
kurulmasn tavsiye etti. Bu tavsiye, yenilikiler arasnda gr ayrl dourdu.
Demokrasiye aleyhtar olanlar, Japon halknn henz bu dzeye gelmediini sy
lyorlard. imparator da bu gr benimsedi. Fakat demokrasi fikri de gnden
gne yaylarak, bir liberal muhalefet belirdi. Liberallerin etkisiyle mparator,
1878 ylnda il genel meclislerinin kurulmasn kabul etti. 1880 de de, seime
758 FAHR ARMAOLU
dayanan belediye meclisleri kuruldu. Bu demokratik ve liberal gelimeler so
nucu imparator nihayet anayasal bir rejimin kurulmasn kabul etti ve 11 ubat
1889 da 76 maddelik ilk Japon anayasas yaynland
36
. Bu anayasa gerek an
lamda liberal bir anayasa deildi. Fakat nemli bir gelimenin ifadesiydi. En
azndan devletin ileyiini ve siyas iktidarn kullanln dzenleyen kurallar ge
tiriyordu. Anayasa'nn ilk 17 maddesi mparator'un yetkilerini belirtiyordu. m
paratorun kiiliinin "Kutsal" olduunu belirten bu maddelerle, mparator y
rtme kuvvetini elinde tutuyordu ve geni yetkilere sahipti. Bakanlar mparator
tayin ediyor ve Bakanlar da mparatora kar sorumluydular. Keza, yasama yet
kisi de mparatordayd. Yalnz, mparator bu yetkisini "imparatorluk Diyeti" ile
birlikte kullanacakt. Diyet'i toplanya armak, ve kapatmak yetkisi de mpara
tordayd. mparatorluk Diyeti iki meclisliydi. Senato niteliindeki birinci Meclis,
mparator ailesinin yeleri, asillerin temsilcileri ile mparator tarafndan tayin
edilen kiilerden meydana geliyordu. Temsilciler Meclisi'nin yeleri ise halk ta
rafndan seilecekti. Halk her iki Meclis'e de ikyetlerini bildirebilecek ve di
leke verebilecekti.
Temsilciler Meclisi'nin yelerini halk seecekti; fakat seme hakk ok dar
tutulmutu. Ylda en az 15 Yen dorudan doruya vergi deyen kimseler seme
hakkna sahipti ki, 42 milyon nfustan ancak 450 bin kii semen olabilmiti.
Bundan baka, mpatatorun Meclisler karsnda kesin stnl sz konu
suydu. Anayasa'da vatandalara bir takm hak ve hrriyetler tannmt. Lkin
imparatorun yetkileri karsnda, bu hrriyetler tabi ki zayf kalyordu. Zira m
parator, her zaman iin "Kararname" yaynlyabilecei gibi, Anayasa'da deiik
lik yaplmas da yine mparator'un teklifi ile olacakt.
1894 de karlan bir kanunla, Harbiye Bakannn muvazzaf general, Bahriye
Bakann da muvazzaf bir Amiral olmas art getirildi.
Japonya'nn ekonomik alandaki gelimeleri, dier alanlardakinden ok daha
hzl oldu. 1870 ylnda, Tokyo ile Yokohama arasnda ilk demiryolu yapmna
baland. 20 yl sonra Japonya, 7.200 kilometrelik demiryolu sistemine sahip bu
lunuyordu. 1870 de Japonya'nn 17.000 tonluk ticaret filosu varken, bu miktar
1896 da 128.000, 1904 de 6000.000 ton oldu. 1869 da ilk telgraf ebekesi ve 1890
da da telefon ebekesi kurulmaya baland. Sanayiin kalknmasnda devletilik
byk rol oynad. Yabanc sermayeden yararlanma yoluna gidilmedi. nk, Ja
ponya, asker gcn de dayana olan sanayii, yabanc sermayeye balamak is
temedi. 1868-1898 arasndaki otuz yllk dnemde Japonya, sahip olduu 2.190
fabrika ile Asya'nn en byk endstri lkesi oldu.
Gerek sosyal, gerek ekonomik kalknmada, Japonya yabanclardan fayda
lanmam deildir. Yalnz, bunun iin yabanc sermayeye deil, yabanc uzman
36
Anayasann metni iin bak.: Gowen, ayn eser, p. 422-429.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 759
lara bavurmutur. Fakat, yabanc uzmanlara da uzun sre bel balamamak iin,
onlarn yerini alacak uzman ve teknik adamlar da yetitirmesini bilmitir.
1 Temmuz 1890 da Japonya'da ilk seimler yapld ve Diyet de ilk toplant
sn 25 Kasm 1890 da yapt.
3. JAPONYA, N VE BYK DEVLETLER
Japonya ierde kalknmasn salarken, bir yandan da gvenliini glen
dirmeye alt. Bu konuda da, 500 mil gneydeki Bonin (yahut Ogasawa
Gmto) adalar bata geliyordu. Bu adalar daha nce Japonlar tarafndan ziyaret
edilmekle beraber, ogunluk rejimi bu adalara nem vermemiti. Amiral Perry
1853 de Japonyaya ilk geliinde bu adalara Amerikan bayran da dikmiti.
Hatta Ryukyu adalarndan Napa adasnda bir de kmr deposu tesis etmiti.
Perry'nin amac, Bonin, Ryukyu adalar ile Formosa'y ele geirmek ve suretle
Amerika'ya Uzakdou'da nemli bir tramplen salyarak Avrupa devletlerinin
karsna kmak. Fakat Amerikan hkmeti Perry'nin bu tasarlarn reddetti
37
.
te imdi Japonya, Amerika ile mzakerelere giriti ve Amerika 1873 de yapt
bir anlama ile Bonin adalarn Japonya'ya terketti.
Japonya bundan sonra Ryukyu (Riu-Kiu, veya bugnk ad ile Nansei Shoto)
adalarna dnd. Bu adalar Japonya ile Formosa arasnda uzanan takm ada
lard. Bu adalar 17. yzyldanberi daymiyo'lara vergi demekteydiler. Ayn yz
ylda in de buralarn vergi ba ile kendisine balam. Japonya 1875 de ada
lara asker evketti ve 1879 da da ilhak etti. in buna ilk nce itiraz ettiyse de,
sonra bu durumu kabullenmek zorunda kald. Bu olay, Bau'ya alan bu iki dev
letin, birbirine ters den durumlarn gayet gzel yanstmaktadr.
Japonya'nn kuzeyde Sakhalin ve Kuril (Japonlar Chishima-Retto, Ruslar ise
Kurilskiye Ostrova derler) adalar ile sorunu vard. Sakhalin adas esasnda Ja
ponya'ya aitti. Japonlar 17. yzyldan itibaren bu adaya yerlemilerdi. Fakat Ja
ponlarn arkasndan Ruslar da bu adada ticaret merkezleri kurmular ve hatta
gmen de yollamlard. Dolaysile bu ada zerinde bir egemenlik anlamazl
vard. Japonya, Rusya'ya kafa tutmaya cesaret edemediinden, 1862 de Rusya ile
yapt bir anlama ile adann yarsn Rusya'ya terketmiti. Ayn ekilde, Rusya
ile Japonya Kuril adalarna da 18. yzyldan itibaren nfuz etmeye balamlar ve
dolaysile bu adalar zerinde de anlamazlk vard. Japonya, Rusya'y zellikle
Sakahalinden karmak iin ok ura. Fakat baaramyacan anlaynca, 1875
de yapt bir anlama ile Sakhalin adasn tamamen Rusya'ya terkederke,
Rusya da Kuril adalarm tamamen Japonya'ya terketmei kabul etti.
37
Bemis, adi geen eser, p. 356.
760 FAHR ARMAOLU
Bu ekilde Japonya toprak egemenliini gvenlik alna almaya alrken, ve
kalknp kuvvetlenmeye baladka, 1850 lilerde devletlerle imzalamak zorunda
kald antlamalarn, kendisine ykledii balardan kurtulmak iin faaliyete
ge. Japonyay ve Japon halkn en ok adl ve dar kapitlasyonlar rahatsz et
mekteydi. Yabanclarn, deta devlet iinde devlet eklindeki statleri, in halk
nn en fazla tepkisini eken konuydu. Japonya'nn bu konudaki abalar yaklak
25 yl srd
38
. 1870 lerde balayan bu abalar ancak 1890 larda sonu verdi. Ja
ponya, devleere ne kadar Batllan gstermek iin 1882 de kyafet reformu
yapp, Avrupa elbisesini kabul etti
39
. Fakat yine de devleeri ikna edemedi. Av
rupa devletleri, Japon mahkemelerinin, yabanclarn davalarna bakabilmesi
iin, ayn Lozan'da Trkiye'ye yapmak istedikleri gibi, yabanclarn durumala
rna yabanc yarglarn da katlmas arn ileri srdler. Bu ise Japon halknn
ok daha iddei tepkisine sebep oldu. Neredeyse ayaklanma kacakt. Bununla
beraber, Japon hkmeti de, adl kapitlasyonlardan kurtulmak iin ada bir
adalet sisteminin kurulmas gerektiini kabul etti. Bir Fransz hukukusunun
yardm ile 1880 de ada bir Ceza Kanunu kabul edildi. 1890 da da Alman
modeline gre bir Ticaret kanunu kabul edildi. Japonya'nn bu alandaki Batl
lama abalar zerine, ilk adm ngiltere ve Amerika atu. 1894 de bu devlet
lerle yaplan anlamalarla, kapitlasyon niteliindeki ayrcalklarn 1899 ylnda
kaldrlmas kabul edildi. Onlarn arkasndan 1895 de Almanya ve Rusya, 1896 da
da Fransa ile yaplan anlamalarla adl kapistlasyonlar kaldrld ve Japonya
ayn zamanda gmrk serbestisine kavuabildi.
in'e gelince:
in, 1860 tan itibaren lkesinin her tarafn Bat smrsne amasna
ramen ve bir ok Avrupa devleti in'de elde ettikleri ekonomik imtiyazlarla ye
tindii halde, bu devlet, ngiltere ile Rusya'nn amansz bir ekime ve mcade
lesine hem konu ve hem de sahne oldu. Bunun da sebebi, bu iki devletin Asya'
daki topraklarnn in ile komu olmas ve in zerinde daha fazla kontrol
kurmak iin bu topraklar bir tramplen olarak kullanmalardr. Sz konusu
olan, ngiltere iin Hindistan ve Rusya iin de Sibirya ve Trkistan'd. Bu iki
Devletten birinin gneyden kuzeye, dierinin ise kuzeyden gneye girmeye a
lmas, in zerindeki rekabet ve mcadeleyi de artrd. Bu durum, kuzeyden
gneye sarkmaya alan Panslaizm ile, batdan douya yrmeye alan Cer-
manizm n Balkanlar zerindeki mcadelesine benzemekteydi.
1874 ylnda Hindistan hkmetinin, in hkmetinin de kabl ile, in'de
baz incelemeler yapmak zere gnderdii bir heyetin, inliler tarafndan tuzaa
drlerek ldrlmesini bahane tutan ngiltere, in zerinde yapt bask
38
Bu konuda bak.: Vinacke, ayn eser, p. 114-115 .
39
ayn eser, p. 114 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 761
sonucunda, 1876 Eyllnde bu devlede bir anlama imzalad ve bu anlama ile
de Yang-tze nehri zerinde be liman daha ticarete armaya muvaffak oldu.
ngiltere bu anlamann mzakareleri srasnda, Tibet topraklarndan da
geme hakkn almt. Tibet in'in himayesi altnda bulunuyordu. Bu olay, n
giltere'nin Tibet zerindeki faaliiyetinin ilk admm tekil etmitir. Zira, Tibet,
Hindistan'n kuzey snrlarnn korunmas bakmndan nemliydi. Tibet ile Hin
distan arasndaki en nemli blge de, Tibet yaylsna giriin banda bulunan,
Sikkim idi. 1888 ylnda ngiltere burasn igal et. 1890 ylnda da, in'in kabul
etmesi zerine, burada himaye kurdu
40
. Fakat ngiltere'nin Tibet zerindeki bu
faaliyetleri baarl sonu vermedi. nk, Dalai-Lama ngiltere ile mnasebet
lere girimeyi daima reddetti.
Rusya'nn faaliyetlerine gelince : Moolistan ile Tibet arasnda, yine in'e
ait olan Dou Trkistan veya in Trkistan (eski ince ad Hsin-chiang, bu
gnk ad Xinjiang), bulunuyordu. T'ai-P'ing ayaklanmalar srasnda 1864 de,
burann Mslman halk T'ai-P'ing'leri tutmu ve in askerlerini kovmutu. Bu
karklklardan yararlanan Rusya da, bu topraklara askerini sokmutu. in h
kmeti bir on yl kadar uratktan sonra, Dou Trkistan'daki otoritesini tekrar
kurmay baard. Ve arkasndan Rusya'dan, askerini geri ekmesini istedi. Rusya
ii srncemede brakt. Nihayet, yaplan mzakereler sonunda 1879 da Livadya
Anlamas yapld. Buna gre, Dou Trkistan'n bat ksmlarn Rusya alyor ve
in'in bat eyaletleri ile de ticaret yapma hakkn elde ediyordu. Yani Rusya,
imdi in'e batdan da girmek istiyordu.
in temsilcilerinin imzalad Livadya Anlamas'n in hkmeti kabul et
medi. Grmeler yeniden balad. Nihayet 1881 ubatnda, Petersburg Anla
mas imzaland. Bu anlama ile Rusya, Dou Trkistan'dan daha az toprak al
yordu. Buna karlk, Dou Trkistan ve Moolistan ile, hi bir gmrk resmi
demeden ticaret yapma hakkn elde ediyordu..
1885-1886 dan itibaren Rusya'nn Asyadaki faaliyetleri daha da artt. Bu da
Rusya'nn Uzak Dou politikasnda bir dnm noktas olan ve Transsiberyen
denen Sibirya'y batan sona kadedecek olan demiryoludur. Konu daha 1870
lerde, Rusya'da demiryolu yapmnn hz kazand bir dnemde ele alnm, fa
kat 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve bu savan masraflarnn dourduu eko
nomik skntlar sebebile ertelenmiti. Fakat ngilterenin gney Manurya'da
demiryolu yapacana dair sylentiler, Rusya'y tellandrd. Eer ngiliz mallar
Manurya'nn iine kadar sokulursa, Rusya'nn in'de bir pazar salamas hayal
olurdu. Bu tehlikeyi nlemek iin, 1890 da Sibirya demiryolunun yapmna karar
verildi ve, uzun tartmalardan sonra, ar III. Aleksandr da karar onaylad.
40
1890 Anlamasnn metni : Albin, Les Grands Traits Politiques, p. 425-429.
762 FAHR ARMAOLU
Demiryolu Ural'larda Chelyabinsk'ten ve Sibirya'nn Pasifik kysndaki Vladivos-
tok'tan ayn anda yaplmaya balanacakt. Bu demiryolu, Sibirya budaynn hem
Dou'ya ve hem de Bat'ya ihracatn salyacak ve ayn zamanda da, Rus tekstil
rnlerinin ve mamul maddelerinin kara yolu ile in'e ihracat imknlarn
aacakt
41
.
Transiberyen demiryolu projesinin en hararetli taraftar, nce Bayndrlk ve
1892 yl sonunda da Maliye Bakan olan Witte olmutur. Bu demiryolunun 1891
den itibaren yapmna balanmasile birlikte, Sibirya'ya gmen akm balam
ve o tarihe kadar nfusu ok az olan bu topraklarn nfusu gnden gne o
almtr. 1893 ten itibaren Sibirya'ya ylda ortalama 100 bin kii g etmitir. Bu
da, Rusya'nn, in snrlarnn yambandaki faaliyenin artmasna sebep olmu
tur.
Fakat, Rusya bata olmak zere, dier devletlerin in ile yakndan ilgilenme
leri, ngiltere'nin houna gitmemitir. Rusya bakmndan ngiltere'nin endiesi,
bu devletin Asyadaki faaliyeti dolaysile Hindistan'd. Genel olarak in bakmn
dan endiesi ise, bu lkedeki geni ekonomik karlar idi. O tarihte in'de bu
lunan yabanclarn yarsn ngilizler meydana getiriyordu. ngiltere 30-40 yl
iinde in'de 400 ticaret messesesi kurmutu. 1890 larda indeki ngiliz yat
rmlarnn deeri 1 milyar Frang bulmutu. Bundan dolaydr ki, ngiltere'nin
in politikasnn temelini, in'in toprak btnl ile bamszln koruma il
kesi tekil etmitir. Bir yandan, in Devleti'nin varln korurken, dier tarftan
da in'de herhangi bir devletin ayrcalkl veya stn bir durum salamamasna
dikkat ve zen gstermitir. Biraz aada greceimiz gibi, 19. yzyln sonun
dan itibaren Amerikann arlk verdii "Ak Kap Politikas" (pen Door Po-
licy) da in'in bamszlk ve toprak btnlnn korunmasnda ngiltere'ye
destek olmutur.
NC KISIM
N-JAPON SAVAI VE SONULARI, 1894-1901
in-Japon Sava'nn Uzak Dou tarihinde nemli bir yeri vardr. Zira, o ta
rihe kadar Uzak Dou'da kuvvetler dengesinin ana unsurlarn Avrupa devletleri
tekil etmi iken, imdi bizatihi bir Asyal devlet, yani Japonya , bu dengenin
yeni, temel bir unsuru olarak ortaya kyordu. Bu gelimenin, gnmze kadar
ulaan ve yaylan etkileri olmutur.
kincisi, Avrupa veya Bat devletleri Uzak Dou'nun bu iki lkesini, Bat'ya
amak isterlerken, sadece ve sadece smrc amalarn dnmlerdir.
41
Hugh Seton-Watson, The Decline of Imperial Russia, p. 200-201
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 763
Fakat bu hareketin tepkisi Japonya zerinde bambaka olmu ve bu tepkinin
sonucu, Japonya, Avrupa devletlerinin karsna, yeni ve kuvvetli bir rakip olarak
kmtr. Bu Avrupa devletlerinin hi dnmedikleri ve ihtimal vermedikleri
bir durumdu .
nc olarak, Japonya'nn ksa zamanda kalknmas, Uzak Dou'da sivril
mesi ve 1. Dnya Savandan sonra dnya politikasnda nemli bir rol oynayan
bir kuvvet merkezi haline gelmesi, bugnk Asya milletlerinin uyannda, baka
bir deyile Sar Irk Milliyetilii'nin ba kaldrmasnda ok nemli bir faktr
olmutur.
1. N-JAPON SAVAI, 1894-1895
Bu savan gelimelerine gemeden nce, bu savata Japonya'ya stnlk
salayan asker faktr belirtelim. Bunlarn birincisi nfus artdr. Yeniliki
ler, lkenin gvenliini salayabilmek ve kuvvetli bir devlet olabilmek iin, her
eyden nce nfusun artmas gerektiine inanmlard. Bu politika, ekonomik
kalknmaya paralel olarak yrtld iin herhangi bir sorun dourmad. Ja
ponya'nn nfusu 1870 ile 1890 arasnda 10 milyon artmr.
kinci faktr, asker gcn salanmasdr. Bunda da, lke gvenlii endiesi
rol oynamtr. 1873 tarihli Askerlik Kanunu'nun mecbur askerlik sistemini ka
bul ettiini daha nce belirtmitik. Bu kanuna gre, 17-40 ya arasndaki her Ja
pon erkei yl askerlik yapacakt. 1879-1883 ve 1889 da karlan kanunlarla
askerlik ii daha da dzene sokulmu ve sk bir hale getirilmitir. Dzenli ordu
nun yannda bir de milis kuvveti kurulmutur. 1873 de 31.600 kii olan bar or
dusu, 1893 de 240.000 di.
nc olarak Japonya donanmaya da byk nem vermitir. Bu konuda
ngiliz ve Fransz uzmanlardan yararlanlmr. 1869 da Japonya'nn 3 sava ge
misi varken, 1894 de 58 sava gemisine sahip bulunuyordu.
Genel olarak ele alndkta, 1894 de inin asker gc Japonya'nnkinin onda
biri kadard.
in-Japon sava Kore yznden kmtr. Kore'nin nfusu o srada 10-11
milyon kadar olup, in mparatorluu'na vergi ba ile bal bir Krallkt. Taht
kavgalar dolaysile Kore'nin i durumu hemen daima karkt. Bat'ya alma
dan nceki in ve Japonya gibi, Kore de dnya ile ilgisini kesmiti. Bu sebeple
Kore'ye "Mnzevi Krallk" (Hermit Kingdom) denilmekteydi. Amerika, Japonya
'y d dnyaya anktan sonra, Kore'yi de amak istemi ve Perry'nin yapt gibi,
bir Amerikan Amirali, bir ka para sava gemisi ile 1871 Maysnda Kore'ye
karak, Seul civarnda baz atmalara girmi ise de, fazla devam etmeyip geri
ekilmitir. Bundan sonra Amerika 1880 de, Japonya'ya, Kore zerinde birlikte
764
FAHR ARMAOLU
harekete gemeyi teklif etmi ise de, Japonya buna yanamamtr.
42
nk Ja
ponya, dier devlederden nce Kore'ye gz dikmi bulunuyordu ve bu konuda
ilk adm da dier devletlerden nce atmt. 1876 ubaunda Kore ile imzalad
bir Dosduk ve Ticaret Andamas ile, dier devlederin in ve Japonya'dan sala
dklar haklar, hemen hemen aynen o da Kore'den salad. Bundan daha
nemlisi de, bu antlamann birinci maddesinde, "Kore, bamsz bir devlet
olarak, Japonya gibi egemenlik haklarna sahiptir" denmesiydi
43
. Bu hkmle
Japonya, Kore'yi in'den koparmak ve in'in Kore zerindeki egemenliini ber
taraf etmek istiyordu. Kore ile babaa kalmak istiyordu. Tabi, Japonya bu ant
lama ile Kore'nin baz limanlarn da kendi ticaretine ard.
Japonya'nn Kore ile ilgilenmesi in'in hi houna gitmedi ve Kore Kraln,
Japonya'ya kar Avrupa devletlerini oynamaya tevik etti. in, Kore'ye, "zehire
panzehirle kar konulur
1
' diyordu
44
. Nitekim, Japonya'nn Kore ile ilgisinin art
mas zerine, Amerika, ngiltere, Almanya, Rusya ve Fransa da 1882 de Kore ile
antiamalar imzaladlar. Dier devletler, in'le mnasebetlerini bozmamak iin
Kore'nin bamszln vurgulamaktan kanrken, Amerika, Seul'e dorudan
doruya eli gndermi, Kore'nin Washington elisi, in elilii vastasile Ame
rikan hkmeti ile temas kurmak istediinde de, Amerikan Dileri Bakanl,
eliye, dorudan doruya kendisinin bavurmasn isteyerek, Kore'ye bamsz
devlet muamelesi yapm
45
. Dier taraftan, 1882 antlamasna gre, Kore ile di
er devletler arasnda herhangi bir anlamazlk halinde Amerika araclk yapa-
cak. Bu durum, sadece Rusya ile Japonya arasnda deil, ayn zamanda Ame
rika ile Japonya arasnda da Kore zerinde gizli bir mcadelenin balangc say
labilir. Fakat Amerika bu tarihte, Uzak Dou'da, dorudan doruya atmalar
dan kanma politikas izlemekteydi.
Kore'nin bu ekilde da almas, esasen i mcadelelere sahne olan l
kede, gr ayrlklarna sebep oldu. Hkmdarl elinde tutan Y (Shang) ha
nedan, Japonya'daki gibi yenilemeye cephe alrken, Yi'lerle mcadele eden
Min ailesi veya "lericiler" Japonya'ya dayanyorlard. in ise Y'lere destek ver
mekteydi. Japonya, 1884 ylnda, kendi taraftarlarna dayanarak bir hkmet
darbesi yapmak istediyse de, baaramad. Bu olay zerine in Kore'ye asker ev
ketti. Zaten Kraliyet sarayn in askerleri koruyordu. Japon elliinde de Japon
askerleri vard. Darbe teebbs zerine in ve Japon askerleri arasnda arp
malar olduysa da, sivil halkn da in askerlerinin yannda yer almas zerine,
Japon askerleri geri ekildi
46
. Bu olay zerine lericiler'in bir ksm ldrlr
42
Bemis, ad geen eser, p. 48; Vmackee, ad geen eser, p. 128.
43
Vinacke, ayn eser, p. 126.
44
ayn eser, p. 128.
45
ayn eser, p. 128.
46
Vinacke, ayn eser, p. 133
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 765
ken, bir ksm da Japonya'ya kat. Bundan sonra da, Japonya ve in 1885 Nisa
nnda yapklar bir anlama ile Koreden askerlerini ekmeye ve Kore'de yeni
den karklklar kmas halinde de, birbirlerine danarak birlikte asker sev-
ketmeye karar verdiler.
Esasnda Japonya'y bu ekilde harekete sevkeden sebep, Sar Deniz veya Ko
re'den scak denizlere kmak isteyen Rusya'nn Kore'deki durumuydu
47
. Kore,
Japonya'ya kar, hemen yanbanda bulunan Rusya'y oynamak istemi ve Ml-
Iedorf adl bir Alman gmrk uzmannn Kore hkmetine tavsiyesi zerine,
1883 de Kore ordusunun modernizasyonu Rus asker uzmanlarna verilmiti.
Fakat, Rusya, bu hizmetine karlk, Kore kylarnda Port Lazarev ad ile bir de
niz ss elde etti. Bundan tellanan ngiltere, o da, Tsushima Boaz'nda
(Tsushima Kaikyo), gney Kore kaylarna yakn bir adada Port Hamilto a do
nanma gnderdi. Bunun zerine her iki devlet de Kore'deki kuvvederini geri
ekme karar aldlar.
Rusya'nn Kore'ye girmesi sadece ngiltere'nin deil, in ile Japnoya'nm da
tepkilerine sebep oldu. ngiltere, olay, Uzak Dou dengesinin Rusya lehine bo
zulmas olarak grrken, Rusya'nn hareketini in, Kore'nin bamszlna ve
kendisinin Kore zerindeki egemenliine ve Japonya da kendisine ynelen bir
Rus tehlikesi olarak grdler
48 *
. Rusya'nn gerilemesinde, devletin bu tepkileri
etkili oldu.
Ne var ki, Rusya'nn Kore'ye yerlemesi tehlikesi bu olayla belirgin bir e
kilde ortaya kmt. Bu da, Japonya'nn Kore konusundaki tasarlarn kesinle
tirdi. Bundan sonra Japonya Kore'deki kkrtmalarn younlard. Bu kkrt
malarn sonucu olarak, Japon taraftar ve Avrupal dman Tonghhak partisi
1894 Marnda Seul hkmetine kar ayakland. Bunun zerine Kore, in'den
yardm istedi ve in de Kore'ye 3.000 asker evketti. in bu yardm gnderince,
Japonya da 1885 anlamasna dayanarak, Kore'ye 18.000 kiilik bir kuvvet evketti.
Japonya'nn bu hareketi Rusya'nn tepkisine sebep olunca, Japonya, Kore'yi ilhak
etmiyeceine dair Rusya'ya taminat verince, Rusya mdahele etmekten vazgeti
4
'
1
.
Japonya ise, sadece Kore'ye asker gndermekle yetinmedi ve Kore ile, Japon
yardm ile Kore'de reformlar yaplmasn ve in askerlerinin lkeden karlma
sn ngren bir anlama da yapmak istedi. Japonya'nn Kore'ye el koymak iste
dii artk kesin olarak belli oluyordu. in'in bu durumu kabul etmiyeceinin
anlalmas zerine, ngiltere ve Amerika, in ile Japonya arasnda araclk yap
mak istedilerse de, in bunlar dinlemedi ve 1 Astos 1894 de Japonya'ya sava
iln etti.
47
The Decline of Imperial Russia, p. 198.
48
Yiuaeke, ayn eser, p. 134.
4
Li Chien-nung, Policical Histoy of China, p. 136.
766
FAHR ARMAOLU
Sava ksa srd ve Japonya'nn asker gcn ak bir ekilde ortaya koydu.
Liao-tung (bugnk Liaodong,) yarmadasna karlan Japon kuvvetleri, 1894
Kasm aynda Port-Arthur' (bugnk Lshun) ele geirdiler. Ayn zamanda,
in kuvvetlerinin Kore'ye giden yolunu da kestiler. 1895 Ocak aynda baka bir
Japon kuvveti Pe-Chihli (bugnk Bo Hai) krfezine girerek Wei-Hai-Wei'yi
(bugnk Weihai) igal et. 1895 Marnda da baka bir Japon kuvven Formosa
(Taiwan) adasn ele geirdi. Yine Mart aynda, Kore'den ilerleyen Japon kuvvet
leri gney Manurya'y ele geirdikten sonra Jehol eyaletine girdiler. Bu suretle
bakent Pekin Japon tehdidi alnna giriyordu.
Bu durum karsnda in, ngiltere'nin araclna bavurdu. Fakat ngiltere
dier devlederin tepkisinden ekindiinden, Japonya'y Kore'den karmak iin
Rusya'y yanna almak istedi. Lkin Rus hkmeti iinde, Kore ve in konu
sunda ve izlenecek politika konusunda gr ayrlklar kt
50
. Fakat ngiltere'nin
abuk hareket edemediini gren in, Amerika'nn araclna bavurdu ve
onun aracl ile 30 Mart 1895 de in ile Japonya arasnda mtareke yapld ve
17 Nisan 1895 de de iki devlet arasnda Shimonoseki (Japonya'nn en byk
adas Honshu'nun en gney ucundadr) bar imzaland
51
. Shimonoseki bar
na gre:
1) Kore'nin bamszl kabul ediliyordu. Yani in'in Kore ile hi bir ilgisi
kalmyordu. Japonya'nn Kore'ye yerlemesinde nemli bir engel ortadan kalk
yordu.
2) in, Formosay, Pescaderos (Balklar) adalarn ve Liao-tung yarmada
sn Japonya'ya terkediyordu. Liao-tung'u almakla Japonya Asya ktasna ayak
basm oluyordu.
3) in, sekiz ylda 750 milyon frank sava tazminau deyecekti. Bu tazmina-
n ikinci taksidi deninceye kadar, Japonya Wei-Hei-Wei'yi (Weihai) elinde tuta
cakt. Yani Pe-chihli (Bo Hai) krfezi Japonya'nn kontrol alna giriyordu.
4) Yukar Yang-tze nehri zerinde Chung-king (bugnk Chongqing) Japon
ticaretine alyordu ki, bu Japonyann in'in ilerine kadar girmesiydi. te
yandan, Shimonoseki ile Japonya, en fazla kayrlan (the most favored) devlet
hakkn da elde ediyordu ki, bunun anlam, bundan sonra, in'in Avrupa dev
letlerine tanyaca her trl hak ve ayrcalktan Japonyann da yararlanmas
demekti.
50
Bak.: Seton-Watson, ad geen eser, p. 202.
Shimonoseki barnn metni: John V.A. Macmurray (Ed.), Treaties and Agreements with and
concerning China, 1894-1919, New York, 1921, Vol. I, p. 18-25. Antlamann esaslar iin ayrca bak.:
Vhacke, ayn eser, p. 142-143; Debidour, La Paix Aime, p. 210.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 767
2. SHMONOSEK'YE DEVLETLERN TEPKS
Shimonoseki bar en fazla Rusya'y tellandrd. Bu bar ile Japonya'nn
elde ettii kazanlar, Rusya'nn Manurya ve kuzey in'deki tasarlarn alt-st
edecek nitelikteydi. Japonya'nn Liao-tung yarmadasna yerlemesinden, Rusya'
nn can ok skld. Esasnda Rusya, Japonya'nn Kore'ye de yerlemesinden
korkmutu. Fakat, Shimonoseki'de Kore'nin bamszlnn kabul edildiini
renince, rahatlad. Fakat Liao-tung'a Japonya'nn yerlemesi Rusya iin byk
rahatszlk oldu. Zira, bu yarmadaya yerleen Japonya, Rusya'nn gneye inen
yolunda kuvvei bir engel olabilecei gibi, kendisinin gz koyduu Manurya'y
da ele geirebilirdi. Daha nce de belirtimiz gibi, Rusya 1891 ylndan itiba
ren Trans-Siberyan demiryolunun yapmna balamt ve bu demiryolu Vladi-
vostok'a uzanacakt. Fakat, demiryolu Manurya'dan geerse, gayet kestirme ola-
cak. Aksi takdirde, demiryolunun, Vladivostok'a varabilmesi iin btn Amur
nehrini dolamas gerekecekti. Ayrca, Rusya bu demiryolunu Pekin'e kadar da
uzatmak istiyordu.
Dier taraftan, Japonya Liao-tung yarmadasna yerletiinde, Pekin'e de ok
yaklam olacakt. Buradan in zerinde kolaylkla baskda bulanabilirdi.
Bunun iindir ki, Japonya'nn in'e kabul ettirmek istedii bar artlar
renilir renilmez, 1895 Nisan banda Rus kabinesi toplanm ve Rusya'nn,
Uzak Dou'nun scak sularnda bir limana sahip olmasna karar verilmiti. ar
da bu karar onaylam ve "bu liman Manurya'nn gney kylarnda olmal ve
Rus topraklarna bir toprak eridi ile balanmaldr" demiti
52
. Bunun anlam
ise Japonya'nn Liao-tung yarmadasndan atlmasyd.
Fakat bunu yapabilmesi iin Rusya'nn nnde iki yol vard: Sava veya Dip
lomasi yolu. Zor yoluna gidemezdi, nk Rusya'nn Uzak Dou'daki kuvveti ok
azd. Bu kuvvetle Japonya'y zorlayamazd. Onun iin diplomasi yolunu seti.
Diplomasi yoluyla Japonya'ya baskda bulunacakt. Fakat bunda da tek bana
hareket etmeye cesaret edemedi. Bu sebeple, Nisan 1895 banda Almanya,
Fransa ve ngiltere'ye bavurarak, Japonya'nn Liao-tung'dan karlmas iin or
tak teebbste bulunmay teklif etti.
Fransa, Rusya'y desteklemeyi kabul etti. nk, 1894 Fransz-Rus ittifak
daha yeni imzalanmu ve bu ittifak, Fransa iin, yllarn arzusuydu. Dolaysile
Rusya'y Uzak Dou'da desteklemiyecek olursa, mttefikini gcendirebilir ve itti
fak zayflatabilirdi. Bu sebeple, Fransa, hemen Rusya'nn yannda yer ald.
Almanya da Rusya'y destekledi. Fakat onun hesab bakayd. Esasnda Al
manya'nn Uzak Dou'da herhangi bir toprak ihtiras yoktu. Fakat Almanya, so
runa, "Avrupa politikas" asndan bak. Almanya, Rusya'nn Uzak Dou'da ba-
52
Renouvin, La Question d'Exteme-Orienc, p. 151.
768 FAHR ARMAOLU
nn derde girmesini ve bu surede Avrupa'daki durumunun zayflamasn isti
yordu. Almanya, Fransz-Rus ittifaknn kokusunu da alm bulunuyordu. Dolay-
sile, bu ittifak, Uzak Dou maceralar ile zayflatmak istiyor ve bunun iin de
Rusya'y Uzak Dou'ya tevik ediyordu. Almanya, on yl sre ile bu politikay izle
yecektir. Ayrca, Almanya, Rusya'y desteklemedii takdirde, bunun Avrupa'daki
Alman-Rus mnasebetlerine olumsuz bir ekilde yansmasndan da ekiniyordu.
te btn bu hesaplarla, II. Wilhelm 26 Nisan 1895 de ar'a yazd mektupta
yle diyordu: "Gelecekte Rusya'ya decek byk grev, uygarl desteklemek
ve Sar Irk'r gl saldrsna kar Avrupa'y savunmak olacaktr. Bu grerin
yaplmasnda ben, gcmn yettii lde sana yardmc olacam"
53
. 10
Temmuz 1895 de de yazd mektupta II. Wilhelm, Rusyann Uzak Dou'daki
iine kimsenin mdahale etmesine ve Avrupa'da Rusya'ya arkadan saldrlmasna
hi bir ekilde izin vermiyeceini de bildirmekteydi
54
. Almanya'nn Rusya'y des
teklemesi, Japonlar iin bir srpriz olmu ve Japonlar, Almanya'nn bu tutu
munu bir sre anlayamadklar gibi, uzun bir sre de unutmamlardr
55
.
ngiltere'nin, btn in-Japon sava boyunca gsterdii tutum da Japonlar
iin bir srpriz oldu. Sava dikkatle izleyen ngiltere, savan sonlarna doru
aka Japonya'ya sempati gstermeye balad. ngiltere de, Japonya'ya, dier
devletlerin basksna kar koymayp, Liao-Tung'dan vazgemesini tavsiye etmekle
beraber, kendisi Shimonoseki antlamasna hi itiraz etmedi
56
. Rusya, Almanya
ve Fransa'nn birlikte hareket etme davetlerini de kabul etmedi
57
. Esasnda, Shi
monoseki Antlamasnn hkmleri, ngiliz politikasnn esasn tekil eden, i
n'in toprak btnlnn korunmas ilkesine aykryd. Fakat ngiltere unu
grd ki, kuvvetli bir Japonya, Uzak Dou'da, Rusya'nn yaylmasna kar bir en
gel ve denge unsuru olabilirdi. Kald ki, Kore'nin in ile yle kuvvetli bir ba
da mevcut deildi ve ayrca Japonya in topraklarndan o kadar da byk bir
para koparmamt. Ksacas, Rusya'y desteklemekte ngiltere'nin hi bir kar
yoktu.
Rusya, Almanya ve Fransa, 23 Nisan 1895 de Japonya'ya verdikleri "nzik bir
ltimatomla"
58
, bu devletin Liao-tung yarmadasnda bulunmasnn Korenin ba
mszl iin bir tehlike tekil ettiini bildirdiler ve Liao-tung'u terketmesini is
tediler. Hatta Almanya daha da ileri giderek, Japon hkmetine verdii notada,
Japonya'nn, "devletlerle bir sava dnmeyecei" midini belirtmek suretile
Japonya'y tehdit etti
59
.
53
Renouvin, ad geen eser, p. 152.
54
Seton-Watson, ad geen eser, p. 202-203.
30
Vinacke, ayn eser, p. 143-144.
56
ayn eser, p. 144.
57
Debidour, La Paix Aime, p. 211.
58
Debidour, ayn eser,, p. 210.
09
Hauser, Histoire Diplomatique de l'Europe, Vol. I, p. 332.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 769
ngiltere ile Amerika'nn ie karmadn gren Japonya, bu devlet kar
snda boyun edi ve Liao-tung'dan ekilmeyi kabul etti. 1895 Kasmnda in ile
yapt bir anlama ile Liao-tung yarmadasn in'e iade etti ve buna karlk da
in'in deyecei sava tazminat bir miktar daha arttrld.
Bu olay Japonya zerinde derin izler brakt. Japonya, Rusya ile bir atma
nn kanlmazln grmeye balad ve gelecek sefere boyun ememeye karar
verdi. Fakat bunun iin de Avrupa devletleri ile boy lebilecek duruma gel
mesi gerekliydi. Japon parlmentosu, 145.000 kiilik bar ordusunu, bir savata
500.000 e karmak iin, 1895 ve 1896 yllarnda yeni denekler kabul et. Japon
donanmas da, 33 gemiden (63.000 ton), 67 gemiye (258.000 ton) karlacakt.
Ayrca, demiryollarnn sratle geniletilmesi, telgraf ve ordunun dier geri hiz
metlerinin gelitirilmesi iin da geni harcamalara baland. Ordu'nun 1903 y
lnda ve donanmann da 1906 ylnda hazr olmas plnlanyordu. Bu gerekle
tii takdirde, Japonya'nn , Avrupa devletlerinin Uzak Dou'daki btn kuvvetleri
ile baa kabilecei hesaplanyordu
150
.
Bundan dolaydr ki, Japonya Liao-tung'dan karlmakla ve Kore'den uzak-
latrlmakla beraber, Kore zerinde, bu tarihten itibaren iddetli bir Rus-Japon
rekabeti balad. Her iki devlet de Kore'yi kendi etkileri altna sokmak iin u
ramaya baladlar. Yani, Rusya, Japonya'y Kore'den uzaklaramamt. Bunun
zerine, Japonya ile anlama yoluna gitti ve 1896 Hazirannda Lobanof-Yamagata
anlamas imzaland. Buna gre, Kore'de birbirlerile rekabet etmeyecekler ve bir
karklk halinde, ancak birbirlerine dantktan sonra mdahalede bulunacak
lard. Mdahale gerektii takdirde, Kore'yi nfuz blgelerine ayracaklard.
Bu anlamadan biraz nce, 1896 Maysnda, II. Nikola'nn ta giyme tre
nine katlan Kore elisi, yeni ar'a, Kore'nin, Rusya'nn himayesi altna girmek
istediini syleyince, ar bu teklifi hemen kabul ettiyse de, Dileri Bakan Lo-
banof, bunun mmkn olmayaca hususunda ar' ikna etti
60 61
.
Biraz aada greceimiz gibi, Rusya 1898 de Port-Arthur'a yerleince, Ja
ponya'y da tatmin etmek iin, 1898 Nisannda Japonya ile yeni bir anlama ya
parak, bu devleti ekonomik faaliyetleri bakmndan Kore'de tamamen serbest
brakt. Fakat 1896 anlamasnn dier hkmleri aynen devam ediyordu.
1900 yl Martnda Rusya'nn Kore hkmeti ile yapt bir anlama ile, Ko
re'nin en gney ucunda Mosampo'da bir kmr istasyonu kurmas Japonya'y
yeeniden korkuttu. nk bu liman Japonya'ya yneltilmi birdeniz ss olabi
lirdi. Bu olay, Japonya'y, Rusya'nn Uzak Dou'da en iddetli rakibi olan ngilte
re'ye kaydrd. Bu gelime, 1902 ngiliz-Japon ittifaknn da balangcyd.
60
Debidour, ayn eser, p. 211-212 .
61
Seton,Watson, ayn eser, p. 205.
770 FAHR ARMAOLU
3. N'N PARALANMASI (BREAK UP OF CHNA)
Avrupa devletleri Japonya'y Asya ktasndan uzaklatrmakla in zerinden
ar bir tehdit ve tehlikeyi de kaldrm oluyorlard. Grnte in'e byk bir
hizmette bulunmulard. Fakat bu hizmen bedelini ok daha ar bir ekilde
dettiler. Her biri in'den, kendi menfaatleri iin eidi tvizler koparmak hu
susunda deta birbirlerine yar ettiler ki, buna "Tvizler Muharebesi" (battle of
the concessions) ad verilir
62
. Bu olaya "in karpuzunun kesilmesi" (Cutting the
Chinese melon) da denir
63
.
phesiz bu devletlerin banda yine Rusya geliyordu. Shimonoseki Antla
mas gereince, 1895 ylnda, in'in, Japonya'ya borlu olduu sava tazmina-
nn 400 milyon franklk ilk taksidini demesi gerekiyordu. Fakat in'in bu paray
demesi imknszd. Onun iin Rus ve Fransz bankalarndan 400 milyon frank
bor ald ve bu borcu Rus hkmeti garanti etti. Fakat Rusya yapt bu yard
mn bedelini almakta gecikmedi. 1896 Maysnda yaplan II. Nikola'nn ta
giyme trenine in hkmeti, ynetimin en etkin yelerinden olan Li Hung-
chang' gnderdi. Rusya Maliye Bakan Kont Witte, Li ile yapt grmelerde,
in zerindeki Japon tehlikesinin imdilik bertaraf edildiini, bir daha yine
byle bir durum ortaya karsa Rusya'nn in'e daha etkin yardmda bulunmak
istediini, fakat Rusya'nn bu yardm yapabilmesi iin de gerekli vasta ve im
knlar in'in salamas gerektiini syleyip, bir ittifak antlamas yaplmasn
teklif etti. Li bu teklifi kabul etti ve Petersburg'dan ayrlmadan nce 22 Mays
1896 da, in ile Rusya arasnda gizli bir ittifak antlamas imzaland. ttifak do
rudan doruya Japonya'ya ynelmiti ve Japonya'nn taraflardan birinin toprakla
rna saldrmas halinde birbirlerine her trl yardm yapmay ngryordu. Bir
sava halinde in btn limanlarnn Rusya taraflarndan kullanlmasn salya-
ca gibi, Rusya dier btn kolaylklardan da yararlanacakt. Rusya'nn in'i bu
ekilde korumasna karlk, in de, Trans-Siberyen demiryolunun Manurya'-
dan geirilmesine izin veriyordu
64
.
8 Eyll 1896 da da bu demiryolunun imtiyaz anlamas imzaland gibi ay
rca, bu projenin finansman iin bir Rus-in Bankas da kuruldu
65
. Bu imtiyaz
Dou in Demiryollar adn alan bir Rus irketine veriliyordu. in, demiryolu
nun geecei topraklar bedava olarak bu irkete terkediyordu. Demiryolunun
getii yerlerde, demiryolunun iki tarafnda belirli genilikteki topraklarn yeralu
ve yerst doal kaynaklarn, madenlerini iletme hakk da yine bu irkete ait
olacakt. Keza, demiryolunun getii yerlerde, asayi ve gvenlik de Rus polisi
62
Vinacke, ayn eser, p. 149.
63
ayn eser, p. 146.
64
Vinacke, ayn eser, p. 147-148; Seton-Watson, ayn eser, p. 204-205.
to
Antlamann metni: Albin, Les Grands Traits Politiques, p. 471-475; ayrca, bak.: Vinacke, ayn
eser, p. 148 ve Seton-Watson, ayn eser, p. 205.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 771
tarafndan salanacakt. mtiyaz sresi, demiryolunun bitiminden itibaren 80
yld ve bu srenin sonunda demiryollar bedelsiz olarak in hkmetine dev
redilecekti. Eer in, bu demiryollarn 37 nci yldan itibaren almak isterse, ir
kete en az 700 milyon ruble deyecekti. Nereden baklrsa baklsn, Dou in
demiryollar projesi ile Rusya, Manurya'ya girmi demekti.
Rusya bu kadarla da yetinmedi. Almanya'nn 1897 de Kiaochow (Chia-Chou,
bugnk Qingdao) limann almas zerine, Rusya da 1897 Aralk aynda Liao
tung yarmadasnda Port Arthur (bugnk Lshun) limanna asker sevkederek
orasn igal et. 27 Mart 1898 de in ile yapt Pekin Antlamas ile de, Port
Arthur ile, onun dousunda bulunan Dalny (Talien, bugnk Lda) limann
25 yl sre ile kiralam oldu
66
. Ayn antlama, Dou in Demiryollar irketi'ne,
Manurya'nn merkezi Harbin ile Dalny arasnda da bir demiryolu yapma imti
yazn veriyordu. Sonradan buna Gney Manurya Demiryolu denmitir.
Manurya'y bu ekilde dolayl bir ekilde kontrol aluna alan Rusya, imdi
gzlerini bizatihi in topraklarna evirdi ve bunda da baarl oldu. 1 Haziran
1899 da yaplan bir anlama, Sibirya ve Manurya demiryollarn Pekin'e ba
lama hakkn Rusya'ya verdi.
Btn bu faaliyetlerile Rusya, 1895-1905 arasnda, Uzak Dou'da on yl sre
cek bir stnlk elde etmi olmaktayd.
Rusya'dan sonra Almanya da frsattan yararlanmakta gecikmedi. O da, Rus
ya'ya destek vermenin bedelini in'e detti. Almanya, zellikle ngiltere'yi r
ktmemek iin, ngiliz karlarnn bulunduu blgelerden uzak bir yer arad ve
burasn Shantung (bugnk Shandong) yarmadasnda Kiaochow'da (bugnk
Qingdao) buldu. Lkin burasn igal etmek iin bir bahane gerekliydi. Onu da
bulmakta gecikmedi. Stantung yarmadasnda bulunan Katolik Alman misyoner
lerinin ldrlmesi zerine Kiaochow'a bir donanma sevkeden Almanya bura
sn igal etti ve arkasndan da in hkmetine bask yapp, 6 Mart 1899 da
onunla bir anlama imzalad. Bu anlama ile Almanya 99 yl sre ile Kiaochow'u
kiralyordu. Almanya burada bir deniz ss kuracakt. Ayrca, Kiaochow'un 50
Klm.lik evresi de, in'in egemenlii altnda olmakla beraber, Almanya'nn y
netimine braklyordu. Nihayet, Almanya Shantung yarmadasnda demiryolu
yapmak imtiyazn da alyordu. Yalnz, demiryolunun getii topraklarda asayi
ve gvenliin salanmas in'e ait olacak.
Rusya ve Almanya'dan sonra, in'i smrme kervanna Fransa da katld.
Hindiini'ye yerlemi olan Fransa, zellikle gney in ile ilgileniyordu. O da
in ile ilk nce, 20 Haziran 1895 de bir anlama imzalad. Bu anlama Yukar
Mekong topraklarnn byk ksmn Fransa'ya veriyordu. 20 Haziran 1897 de de,
66
Antlamann metni: Albin, ayn eser, p. 476-478.
772
FAHR ARMAOLU
yapt ikinci bir anlama ile, in'in gney eyaletleri olan Kwang-si, Meng-tze ve
Yunnan Fransz ticaretine alyordu. Ayrca, Fransa, Tonkin ile Yunnan arasnda
ve Krmz Nehir (Red River, bugnk Hong nehri) boyunca demiryolu yapma
imtiyazn da alyordu. Demiryolu blgesinde asayi ve gvenlik Fransa tarafn
dan salanmakla beraber, bunun iin yerli askerler kullanlacakt. Yunnan
(bugn de ayn isme sahip), Kwang-si (bugnk Guangxi) ve Kwantung
(bugnk Guandong) eyaleerinin madenlerini de Fransa iletecekti.
Fransa'nn in ile imzalad nc nemli anlama 5 Nisan 1898 tarihli
anlama oldu. Bu anlama ile in, Yunnan demiryollar konusundaki anlama
lar tekrar teyid ediyordu. Yunnan, Kwang-si (Guangxi) ve Kwantung (Guandong)
eyaletlerinden,kiralama yoluyla da olsa, kimseye bir ey vermeyecekti. Leitcheou
(bugnk Leizhou) yarmadasnn dousunda bulunan ve Tonkin'i koruyan bir
ileri karakol durumundaki Kwang-tcheu-wan (bugnk Guanngzhu) Fransa'ya
kiralayacak. Keza, yine Tonkin'in koruyucusu durumunda olan Hainan Adas'n-
da (Hainan Dao) da kimseye imyaz vermeyecekti. Posta rgtnde bir Fransz
genel mdr olarak istihdam edecekti
67
. 27 Mays 1898 anlamas ile Fransa'nn
Kwang-tcheou-wan'in kira sresi 99 yl olarak tesbit edildi. Kiralanan blge 800
Kim
2
, geniliindeydi.
Rusya, Almanya ve Fransa'nn in'de kazanm olduklar bu durumlar, n
giltere'yi endieye evketti. ngiltere, 1896 da Fransa ile Siyam Anlamalarn ya
parak, gney-dou Asya'da Fransa'nn yaylmasn ve Hindistan'a ynelmesini
frenlemi bulunuyordu. Fakat Fransa imdi de gney in'de faaliyedni arturarak
kuzeye doru ilerlemeye alyordu. Bunun yannda, dier devletler, yani Rusya
ve Almanya da, in'in tesine berisine yerlemeye balamlard. Kiralk liman
lar, deniz sleri ve demiryollar ile in'i nfuz blgelerine ayrmlard. ngiltere
ise Yang-tze ile kollarnn meydana getirdii geni bir blgeyi kendisinin nfuz
alan olarak semi bulunuyordu. Bu blgeye ynelebilecek hareketten endie
duyuyordu. ngiltere'nin en fazla cann skan olay da, Rusya'nn, Port Arthur
dolaysile Liaotung yarmadasna yerlemesi oldu. nk bu yarmada Pekine
ok yakn olduu gibi, imdi Rusya scak sularda bir deniz ssne sahip olu
yordu. ngiltere, Rusya'nn Porth Arthur'den uzaklamas iin bu devletle mza
kerelerde bulunduysa da, bir sonu alamad. Hatta ngiltere, 1897 de in h
kmetine bavurup, 400 milyon franklk bir bor verme karlnda, Liaotung
yarmadasnda Dalny veya Talien (Dairen) limann ngiliz ticaretine amay tek
lif ederek, Rusya'nun buraya yerlemesini nlemek istediyse de, Rusya'nn Pekin-
'de evirdii entrikalar dolaysile
68
, ngiltere amacna ulaamad. Rusya'nn 1898
Mart anlamas ile Port Arthur'u kiralamas zerine, 4 Nisan 1898 de in ile bir
anlama yapmak zorunda kald. Esasnda Rusya'ya kar bir denge unsuru arayan
67
Debidour, La Paix Ai me, p. 269-270.
68
aym eser, p. 268-269.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 773
in, 1898 ubatnda ngiltereye, Port Arthur'n karsnda, Pe-Chihli krfezinin
gney kysndaki Wei-Hei-Wei'yi kiralamay teklif etmiti. Bunun zerine ngil
tere 4 Nisan 1898 de in ile bir anlama imzalad. Bu anlamaya gre
1

9
: in,
Wei-Hai-Wei (bugnk Weihai)yi ngiltereye kiralayacakt. ngiltere in'in btn
nehirlerinde vapur iletebilecekti. in, Yantg-tze havzasnda, kiralama suretile de
olsa, kimseye hi bir imtiyaz vermeyecekti. in, bir ngilize de Posta Genel M
fettilii grevini verecekti. Bu anlamadan sonra, 1 Temmuz 1898 de ngiltere
ile in arasnda Wei-Hei-Wei'yin ngiltere tarafndan kiralanmasna dair bir an
lama yapld
70
. Wei-Hei-Wei'yin kiralama sresi, Rusya'nn Port Arthur'da kala
ca sre kadard. Ayrca, bu anlama ile ngiltere Yang-tze havzasn da koru
maya alm olmaktayd.
ngiltere, Yang-tze havzasn korumak iin bu anlama ile yetinmedi. 1898
Eyllnde Almanya ile yaplan bir anlama ile, Almanya, btn Yang-tze havzas
ile Shansi (bugnk Shanxi) eyaletini ngiltere'nin nfuz blgesi olarak kabul
ediyordu. Buna karlk Sar Nehir (Yellow river, bugnk Huang He) Almanya'
nn nfuz alannn snr ve Shantung (Shandong) eyaleti Almanya'nn esas nfuz
blgesi oluyordu.
Dier taraftan ngiltere, Rusya ile de bir anlama yaparak bu devletin Yang
tze blgesine sarkmasn nlemeye alt. 28 nisan 1899 da iki devlet arasnda
yaplan bir anlama, in Seddi'nin kuzeyini Rus nfuz alan, Yang-tze ve kollar
nn yayld blgeyi de ngiliz nfuz alan olarak kabul etti.
Avrupa devletlerinin in'i bu ekilde nfuz alanlarna blmelerine, daha
dorusu in'i paylamalarna, "in'in Paralanmas", "Break up of China" denir.
Avrupa devletleri ini u ekilde blm bulunuyorlard: Manurya ve
Liaaotung ile in seddinin kuzeyi Rusya'ya ait bir blge oluyordu. in Seddi'nin
gneyi ve Shantung eyaletinin dndaki ve btn Yang-Tze nehri ile kollarnn
bulunduu blge ngiltere'ye aitti. Shantung blgesi Almanya'nn nfuz alan
oluyordu ve burada Kiaochow Almanya'nn deniz ss idi. Porth Arthur'un Rus
ve Wei-Hei-Wei'in ngiliz ss olmas gibi. Fransa ise, Hindiini'yi 1896 Siyam
Anlamas ile ngiltere ile paylatktan sonra, imdi in'in gney eyaletlerini ta
mamen kendi ekonomik kontrol altna alyordu. Bu durumda, dorusu in
mparatorluu'na neresinin kald sorguya deer. unu da belirtelim ki, btn
bu nfuz blgelerinin anlam ekonomik nitelikteydi. Ama bu ekonomik nitelikli
anlamalarn, "in Devleti"nin btn sz konusu blgeler zerindeki egemenli
ini ve siyasal otoritesini sfra indirdii de bir gerektir. Bundan dolay 1894-
1895 in-Japonya savandan sonra in'in paralanmasndan ve hatta bll-
mesinden sz edilmesi, mana aykr olmamaktadr.
60
60
Debidour, ayn eser, p. 269.
70
Anlamann metni: Albin, ad geen eser, p. 479-480.
774
FAHR ARMAOLU
Ne var ki, in'in paralanmas prosesi nemli sonuca sebep olmutur.
Bunlardan biri, Amerika'nn tepkisi, kincisi in halknn tepkisi ve ncs de
Japonya'nn tepkisidir. Bu sonuncu tepki, in-Japon savandan on yl sonra, Ja
ponya ile Rusya'y bir savaa gtrecektir. Bu savatan nce, Amerika ile in
halknn tepkisine deinelim. Bu ikinci tepki, Japonya'nn da "sar rk" milliyeti
lii ile hareket gemesinde nemli rol oynamtr.
4. AMERKANIN TEPKS: AIK KAPI (OPEN DOOR)
POLTKASI
Amerika, in ile ticaret mnasebeerine giritii ve Japonya'y da Ba'ya a-
U ilk gnden itibaren, Uzak Dou politikasnda iki ilkeyi temel politika olarak
benimsemiti. Biri, in ve Japonya'nn, bamszlk ve toprak ve idare btnl
n korumak dieri de, bu iki lke ile ticar mnasebetlerde, btn devletler
iin "eitlik", daha dorusu "frsat eitlii" (equal opportunity)nin korunmas.
Frsat eitliini salamann vastas da, "en ziyade msaadeye mazhar devlet",
veya "en fazla kayrlan devlet" (the most favored nation) ilkesinin uygulanma
syd. Bu ilkeye gre, in veya Japonya, ticar mnesebetlerde herhangi bir dev
lete bir ayrcalk tanyacak olursa, bundan dier devletler de otomatik olarak ya
rarlanacaklard. Tabii, imzalanm olan antlamaya bu ilke konmu ise.
Bu iki temel ilke dolaysile, Amerika zellikle in'de herhangi bir nfuz
alan, nfuz blgesi peinde komad. Baka bir deyile, kesilen in karpuzun
dan o da bir dilim alma yoluna gitmedi. Fakat 1894-1895 injapon savandan
sonra, devletlerin, Japonyann elinden kurtardklar in'in bana meleri ve
bu lkeyi "nfuz blgeleri" eklinde paralamaya balamalar, Amerika'nn iki
temel ilkesine ters den bir grnt vermeye balad. nk, her devlet kendi
nfuz blgesinde, ticaret konusunda kendisi karar vermeye ve dolaysile kendi
vatandalarnn karlarn korumak iin tedbirler almaya balad. Devletler
kendi nfuz blgelerinde o derece "tekelci" davranmaya baladlar ki, in ile
yaptklar antlamalara, in'in, kendi nfuz blgelerinde baka hi kimseye ayr
calk tanmamas hususunda hkmler koydurdular. Ksacas, her nfuz bl
gesi, o Avrupal devletin kendi topra gibi bir nitelik kazanma eilimi gsterdi.
Tabi bu durum, hem in'in toprak btnln koruma ilkesine ve hem de
"frsat eitlii" ilkesine ters dyordu.
Avrupa devletleri in'de bu paralama ve smrme faaliyetlerini srdrr
ken, Amerika Kba ayaklanmas ve arkasndan Ispanya sava ile megul oldu
undan Uzak Dou'ya bakamad. Fakat spanya sava bittikten sonra da Amerika
iin, Uzak Dou bakmndan yeni bir faktr ortaya k: Amerika spanyadan Fi-
lipinler'i alm. Yani Amerika, bu yeni topra ile tam bir Uzak Dou devleti
haline geliyordu. Amerika'nn Uzak Dou ile ilgi ve balantlar ok artyordu.
te bu durum Amerika'y "Ak Kap Politikas"n (Open Door Polcy) ortaya
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
775
atmaya evketti. Bu gelimenin dnda, daha nce de belirttiimiz gibi, Sava-
'tan sonra Amerikan endstrisi hzl bir gelime gstermi ve 19. yzyln so
nunda bu endstri d pazarlarn peinde komaya ve Amerikan hkmeti ze
rinde bask yapmaya balad. Filipinler olay da bu duruma eklenince, Uzak
Dou ve zellikle in nem kazanyordu.
Monroe Doktrini'nde olduu gibi, Ak Kap Politikas'nn kaynada yine
ngiltere olmutur. lk hareket ngiltere'den gelmitir.
ngiltere in'e girdii ilk gnden itibaren, yine "en fazla kayrlan devlet" il
kesi vastasile frsat eitliini korumaya ve in'de hi bir devletin kendisinden
fazla ekonomik avantajlar etmemesi iin de "Ak Kap" ilkesini uygulamaya
nem vermiti. 1898 ve 1899 yllarndaki gelimeler, ngiltere'yi in bakmndan
endielendirdi. Bir tedbir almay dnd. Bu tedbirler de unlar olabilirdi
71
:
1) Uzakta durup, in'in bllmesini seyretmek; 2) in'in bllmesine onun
da kalmas; 3) Bu blmeyi, bu paralanmay durdurmak iin tek bana ha
reket etmek ki, bu bir veya birden fazla devletle sava gze almak olurdu; 4) i
n'in btnln korumak iin dier devletlerle birlikte karar almak. Lkin n
giltere bu srada, Fransa ile Afrika'da, Rusya ile Yakn Dou'da ve Almanya ile
de, deniz gc rekabeti ve ayrca Boer'ler sava dolaysile atma halindeydi.
Bu sebeple, 1898 Martnda Amerika'ya bavurup, dier devletlerin in'de Ak
kap ilkesini ihll etmelerinin karsna birlikte kmay teklif etti. ngiltere'nin
teklifinde ayrca in'in btnlnn korunmas da vard. Fakat Amerika bu s
rada, Kba ayaklanmas ve arkasndan spanya Sava ile megul bulunduun
dan ve fakat bundan fazla, teklifin Amerika'y Avrupa diplomasisinin iine sok
masndan korktuundan
72
, Bu teklifi kabul etmedi.
Fakat bu teklifin arkasndan Filipinler konusunun ortaya kmas Amerika'
nn tutumunu deitirdi. imdi in ve Uzak Dou ile ilgisi daha fazla artyordu
ve buna karlk devletler in'i paralamaya balamlard. Bu ise Amerika'nn
in'deki ekonomik ve ticar karlar iin tehlikeli bir gelimeydi. Bu durumda
Amerika alternatif karsnda kald: Birincisi, in'de olup-bitenleri kardan
seyredip, hi karmamak. Fakat bu imknszd. in Amerikan endstrisi iin
hem byk bir pazar ve hem bir yatrm alanyd. kincisi, dier devletlerin yap
t gibi, onun da kendisine in'de bir nfuz blgesi semesi ve bunun iin di
er devletlerle rekabete girimesiydi. Bu da olamazd, nk Amerika batan-
beri, in'in herkese eit bir ekilde almas ilkesini savunmaktayd. ncs
ise, dier devletlerin nfuz alanlarnda Amerika'nn karlarnn korunmasyd.
Amerika iin en uygun yol buydu. Fakat bu yol nasl formle edilecekti. Nasl
bir sistemle bu gerekletirilecekti ?
73
71
Bemis, ad geen ser, p. 482-483 .
72
ayn eser, p. 483; Clyde, The Far east, p. 294 .
73
Vinacke, ad geen eser, p. 154 .
776
FAHR ARMAOLU
nc yolun gerekletirilmesi, dier devletlerle ibirlii ile mmkn ola
bilirdi. Fakat Dileri Bakan John Hay, o gnk ardarda bu ibirliinin mm
kn olamyacam grd ve tek bana hereket etmeye karar verdi. 6 Eyll 1899
da ngiltere, Fransa, talya (talya'nn in'de nfuz blgesi yoktur), Almanya,
Rusya ve Japonya'ya verdii notalarda
74 75
u ilkeyi kabul etmelerini istedi
71
': 1)
Devlederin birbirlerinin nfuz blgelerine ve kazanlm haklarna hi bir e
kilde mdahale etmemeleri; 2) Nfuz blgelerindeki btn limanlara gelen ve
bu limanlardan gnderilen mallara ait gmrk resimlerinin in Hkmeti tara
fndan tahsil edilmesi; 3) Nfuz blgelerinde, gerek gemi tamaclnda, gerek
demiryolu tamaclnda uygulanan tarifelerle, bu blgelerde denen liman
resimlerinin, kendi vatandalarna uygulanan tarifelerden yksek olmamas. Yani
o nfuz blgesine sahip olan devlet, kendi vatandalar iin de, dier devletlerin
vatandalar iin de ayn tarifeyi uygulayacakt.
Hay notasnn zellikle birinci maddesi ilginti. nk, bununla Amerika,
in'de nfuz blgelerinin varln resmen tanyordu. Ne var ki, Amerika Di
leri Bakanna gre, nfuz blgeleri, btn devletler iin ticaret eitlii veya frsat
eitlii ilkesinin uygulanmasna engel deildi. Nfuz blgeleri btn devletlerin
ticaretine ve eitlik ilkesi erevesinde ak olacakt. nc maddenin anlam
buydu. Baka bir deyile, "en fazla kayrlan lke" ilkesinin bir kollektif uygula
masyd.
Devletlerin cevab, Amerika'nn istedii gibi olmad
76
. Hi biri reddetme
mekle beraber, hepsi de kaamakl cevap verdiler. ngiltere bile, Hay'n ortaya
koyduu ilkeleri memnuniyetle kabul ettiini bildirmekle beraber, bu kabul
yine de br devletlerin de kabulne balad. Almanya ise, dier devletler kabul
ederse kendisinin de kabul edeceini bildirdi. Fransa, talya ve Japonya da ayn
ekilde hareket ettiler. Rusya ise gayet kaamakl bir cevap verdi. Fakat Hay, bu
cevab kabul anlamnda almakla yetindi
77
Ak Kap Politikas, Amerika tarafndan, dier devletlerin nfuz blgesi po
litikasna karlk olarak, ona bir cevap olarak ortaya atlmtr
78
. Fakat "nfuz
blgeleri" kavram ile "Ak Kap" kavram, birbirile tutarsz ve uzlamaz iki kav
ramd.
79
74
Notalarn metni: United States Relations with China, Washington, Government Printing
Office, 1949, p. 414-416; John Bassett Moore, A Digest of International Law, Vbl. V, Washington,
Government Printing Office, 1906, p. 537-539.
75
Bu ilke iin ayrca bak: Bemis, ayn eser, p. 484-485; Vinacke, ayn eser, p. 155.
76
Cevaplanl metni: Moore, ad geen eser, Vol. V, p. 534-546.
77
Vinacke, ayn eser, p. 157.
78
George F. Kennan, American Diplomacy, 1900-1950, University of Chicago Press, 1951, p. 21.
79
Vinacke, ayn eser, p. 156.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 777
1900 yl yaznda inde Boxer ayaklanmasnn kmas zerine Amerika, 3
Temmuz 1900 tarihinde devleere gnderdii yeni bir nota ile
80
, Ak kap poli
tikasna iki ilke daha ilve etti: 1) in'in toprak ve idare btnlnn korun
mas; 2) Btn devletler iin in'in her taraf ile serbest ve eit ticaret ilkesi.
Ak Kap ilkesi imdi, hzl bir ekilde, dardan ynelen paralama teebbsle
rine kar, tam egemenlii ile in'in btnlnn korunmas ilkesine dn
yordu.
81
Amerika, bu yeni ekli ile Ak kap ilkesini 1903 Ekiminde in ile ve 1908
Kasmnda Japonya ile yapt anlamalarla
82
, bu devletlere de kabul ettirdi. Fa
kat Avrupa devlederinin Ak Kap ilkesini kesin olarak kabul etmeleri, 6 ubat
1922 de imzalanan ve Uzak Doudaki mnasebetleri dzenleyen Washington
Antlamalar ile mmkn olmutur
83
.
Amerika'nn Ak Kap Politikas, Monroe doktrini ile de eliir nitelikteydi.
nk, bu politikann yrtlmesi iin, bunun fiilen ve gerekinde kuvvet yo
luyla da desteklenmesi gerekirdi
84
. Nitekim, 1931 den itibaren Japonya'nn Uzak
Dou'da ve in zerinde faaliyetlerini arttrmas karsnda Amerika bu ilkeleri
Japonya'ya kabul ettirmeye teebbs edince, Japonya'nn direnmesile karlaa
cak ve bu da 1941 de bu iki devlen savaa srkleyecektir.
5. N'NN TEPKS: "BOXER AYAKLANMASI
in'in bu ekilde Avrupa'nn youn smrsne maruz kalmas ve para
lanmas in halk zerinde tepki uyandrmaktan geri kalmad. Bu tepkiler iki e
kilde ortaya ku. Biri, her zaman olduu gibi yabanc dmanl, kincisi de re
form hareket eklinde oldu. Fakat reformcularn baarszl, yabanc dmanl
n daha da iddeendirdi.
Esasnda, Japonya karsndaki yenilgiden sonra, 1895 ylndan itibaren, in
aydnlar arasnda reform fikri kuvvetlenmeye balad. Japonya'nn, aldktan
krk yl sonra gsterdii bu baar in aydnlarnn da dikkatni ekti ve reformlar
yapmann gerekliliine daha fazla inandlar. Reformcu aydnlar arasnda ad en
ok iiulecek olan Dr.Sun Yat-sen'di. Dr. Sun Cantoniuydu ve babas gibi son
radan Hristiyanl kabul edenlerdendi. Dr. Sun, Hong-Kong ve Hawaii'de ya
banc okullarda eitim grm ve Ba sistemi iinde yetimiti. Tp diplomasn
da Hong-Kong'dan almt. Dr. Sun 1895 ylnda Canton'da bir ayaklanmaya te
ebbs ettiyse de baaramad ve in'den kat. 29 yandayd ve katktan sonra
bir ka yl Bau lkelerini dola.
80
Notann metni: United States Relations with China, p. 416-417.
81
Bemis, ayn eser, p. 488 .
82
Bu anlamalarn metinleri: United States Relations with China, p. 417-428.
83
Washington Konferans ve Antlamalar iin bak.: Fahir H.Armaolu, Ameikan-Japon
Mnsebetlelinin On Yk, 1931-1941, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi yayn, 1957, s. 24-28.
84
Clyde, ayn eser, p. 296.
778
FAHR ARMAOLU
Dr. Sun'dan sonra reformcularn liderlii, yine Dr. Sun gibi Kwantung eyale
tinden olan K'ang Yu-we'e geti. K'ang'n Dr. Sun'dan fark, Dr. Sun gibi ihtillci
olmayp, tedrici olarak anayasal monari (meruti monari) kurulmasn ve ayn
zamanda reformlarn da yava yava sindire sindire yaplmasn savunuyordu.
zellikle ynetim rgt zerinde duruyordu.
Dier taraftan, Chang-Chih-tung ve Liu kun-yi gibi valiler de reformcu akm
benimsemilerdi. Fakat reformcu harekete nderlik eden yine K'ang Yu-wei
oldu. ans da kendisine yardm etti. nk, in mparatoru 1875 ylnda ld
nde yerine gemesi gereken kii 3 yanda olduundan, taht, len imparato
run kars ve "Yal Buda" ad ile anlan mparatorie Tz'u Hsi ynetmeye ba
lamtr. mparator Kwang Hs rt yana gelince 1889 da tahta oturdu. Yeni
mparator da yenilik ve reform taraftaryd ve danman olarak K'ang Yu-wei'yi
yanma ald. Bu sebeple 1898 ylnda itibaren yeni mparator bir ok reform ka-
rarnemeleri kard. Bu kararnemelerle memurlarn, devlet ynetiminin, or
dunun ve lkenin ekonomik durumunda gzle grlr iyilemeler meydana
geldi. Avrupa eserlerini tercme etmek iin bir Tercme Brosu kuruldu.
Fakat reformcularn egemenlii ancak yz gn srd. Bata imparatorie
Tz'u Hsi olmak zer, bir ok muhafazakr ve banaz asker ve memurlar bu yeni
lik hareketlerine cephe aldlar.Tz'u Hsi, bunlarn hepsini alttan alta kkrtmak
tayd. imparator Kwang bunu grdnden, Tzu Hsi'den kurtulmak iin bir
darbe hazrladysa da, Tz'u Hsi bunu haber ald ve mparatora kar harekete
geti. 25 Eyll 1898 gn, yaplan arpmalarda, Tz'u Hsi'nin adamlar 6 bakan
ldrdler ve mparator Kwang da ancak saraydan kamak suretile cann kurta
rabildi. Kvvang Japonya'ya gitti ve oradan reform propagandasn yaymaya alt.
in yeniden, yabanc dmanl ile n yapm olan mparatorie Tz'u Hsi
'nin ynetimine girdi. O kadar ki, imdi slogan, "Yabanclardan kurtulursan, b
tn glklerin stesinden gelirsin" eklindeydi
85
. Yabanclarn ad "Yabanc ey
tanlar" d
86
.
Mamafih, unu da belirtelim ki, in'in paralanmas inlilerin yabanc
dmanlnn artmasna sebep olmakla beraber, bir dier gerek de, Hristiyan
misyonerlerin tutumlaryd. Bunlar in'in ilerine kadar yaylp, inlileri Hristi
yan yapmak iin youn faaliyet gstermenin yannda, mahall makamlarla de
vaml atma iine girdiler. Mahall makamlarn kendilerine protokol kuralla
rn uygulamasn istediler. Bununla da yetinmeyerek, Hristiyan olmu inliler
arasndaki davalar da zmlemeye kalktlar. Hsl Hristiyan misyonerlerin
devlet iinde devlet gibi davranmalar, sadece inlileri deil, resm makamlar
da ileden kard. Nitekim "Boxer"Ier ayaklanmas da bu yzden patlak verdi.
80 *
80
Vinacke, ayn eser, p. 160.
8(5
Debidour, La Paix Arme, p. 273 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 779
Fransz elisi ile katolik Fransz Bapapaz, in hkmetine bavururak, katolik
misyon efleri iin protokol derecesi istediler. mparatorie de, 15 Mart 1899 da
bir emirname yaynlayarak, Franszlarn bu isteini hemen kabul etti ve Katolik
papazlar, protokolda eyalet valileri ile eit dzeye getirildiler. Daha alt kademe
deki Katolik din adamlar da, protokolda, yksek dereceli inli memurlar dere
cesine sahip oldular. mparatorienin, byle Franszlarn isteklerini hemen ka
bul ederek zellikle papazlara protokolde yksek dereceler vermesinin ardnda,
in halkn kkrtmak amacnn yatt sylenmidr. Bu iddiann gerek pay ol
duu muhakkak. nk bu emirname yaynlanr yaynlanmaz, nce Pekin'de,
ondan sonra in'in hemen her yerinde halk galeyana geldi. Yabanc dmanl
birdenbire alevlendi
87
.
Esasen bu srada yabanc dmanl zerine kurulmu bir ok rgt ve
dernek de vard. Bunlar, "Byk Baklar", "Kk Baklar", "htiyar Fenerler",
"htiyar Kardeler" gibi isimler tayorlard
88
. Fakat bunlarn en tannm ve 1900
ayaklamasn karan rgt I Ho Cha, yani "Hakl Yumruklar veya "Ahenkli
Yumruklar" olup, Avrupallar bunlara "Boxer yani Boksrler veya Yumrukular
demitir. te bu atmosfer iinde Boxer'ler, 1900 yl Maysnda Pekin'de yabanc
lara saldrmaya baladlar. 20 Maysta Pekin'de, yabanclar aleyhine duvarlara
ilnlar asld. Ayn zamanda da Boxer'ler Pekin-Hankow trenine saldrdlar. 20
Haziranda, Alman elisi in Dileri Bakanlna giderken ldrld. Btn el
ilikler Boxer'lerin kuatmas altna girdi. 26 Haziran ve 2 Temmuzda, "yabanc
eytanlar"a kar arpmak zere btn Boxerlerin hkmet emrine girmeleri
bildirildi, imparatorie Tz'u Hsi artk niyetini saklamyordu. Yabanc eliliklere
kar saldrlar gnden gne artt. Pekin'deki yabanclar, canlarn kurtarmak
iin eliliklere snd. Fransz elisi bile snd ngiliz eliliinden kamad.
Eliliklere saldrlar 1900 yl Temmuzu sonuna kadar devam etti. Bir ay sre ile
Pekin'in d dnya ile ilgisi kesildi. Eliliklere snan 920 kii perian bir hale
geldi.
Pekin'de yabanclara yaplanlar, in'in dier ehirlerine de yayld. Bu du
rum karsnda devleder in'e asker mdahaleye karar verdiler. Almanya'nn te
ebbs ile bir milletleraras kuvvet tekil edildi ve II. Wilhelm'in ricas zerine,
bu kuvvetin komutanlna Alman Generali Waldersee getirildi. Amerika dahi
bu kuvvete 5.000 asker verdi. Bu milletleraras ordu nce Tien-tsin'i igal etti ve
ondan sonra Pekin zerine yrd. Ve Pekin'deki ayaklanmay bastrd. Milletle
raras orduya, Almanya ve Amerika'dan baka, ngiltere, Fransa, Rusya ve Ja
ponya da asker vermiti.
87
Debidour, ayn eser, p. 271-272.
88
ayn eser, p. 272.
780 FAHR ARMAOLU
Milletleraras kuvvetin Pekin'e girmesi zerine, in hkmeti ve mparato-
rie Tz'u Hsi Pekin'den kaarak, lkenin kuzey-batsndaki Shensi (bugnk
Shanxi) eyaletine sndlar.
Bunun zerine in Hkmeti ile Avrupa devletleri arasnda 7 Eyll 1901 bir
protokol imzaland
80
. Bu Protokol ile: 1) in, 39 ylda 700 milyon frank tazminat
deyecekti. Bunun iin de in'in gmrk ve tuz gelirine el konacakt. in'e bu
kadar yksek tazminat yklemenin amac, hem in halkn cezalandrmak ve
ders vermek ve hem de in bu kadar tazminatn altndan kalkamyaca iin, Av
rupa devletlerine boyun emek zorunda kalacakt. 2) Yine bu tazminatn den
mesini kolaylatrmak iin, gmrkler % 5 orannda arttrlacakt. 3) Baz in
yetkilileri lm veya hapis cezas ile cezalandrlacakt. 4) Eliliklerin korunmas
iin her elilikte asker bulundurulacak ve Pekin'den denize kadar olan blgede
asayi yine AvrupalIlar tarafndan salanacakt. 5) imparator ile grecek eli
lerin ve yabanclarn protokol kurallarnn ykseltilmesi. 6) in'e silh ithali iki
yl iin yasaklanacakt ve devletler gerekli grrse, bu sre ikier yl olmak zere
uzatlabilecekti.
Bu suretle in, devletler tarafndan paralanmasna kar gsterdii tepkiyi
ok pahal dedi. Fakat u da var ki, devletler de, in'i smrmenin tamamen
tepkisiz kalmayacan ve daima bir tepkiyi hesap etmek zorunda olduklarn an
ladlar.
Tz'u Hsi'nin kamasndan sonra devletler in'in kaderini de tarttlar.
Hatta, Japonya ile birlikte ile in'i tamamen paylamay bile dndler. Fakat
Amerika'nn srar zerine, Manchu hanedann yerinde brakmaya karar verdi
ler
00
. Manchu hanedan 1911 de Dr. Sun Yat-sen'in balatt bir ihtillle yklacak
ve Cumhuriyet dnemi balayacaktr.
"Boxer" ayaklanmasnn nemli sonularndan biri de, daha nce szn
ettiimiz gibi, Amerika Dileri Bakan Hayin 1900 Temmuzunda devletlere
gnderdii notalarla, in'in toprak btnlnn korunmasnn da Ak Kap
ilkesi kapsamna alnmasdr.
DRDNC KISIM
RUS-JAPON SAVAI-1904-1905
Rus-Japon savan da, Shimonoseki'den sonra inin Batl devletler tarafn
dan paralanmasnn Japonya zerinde meydana getirdii tepkinin, dolayl bir
ifadesi olarak telkki etmek mmkndr. nk, Japonya, in'i ar bir yenil
80
Protokoln esaslar: Vnacke, ayn eser, p. 163-164.
00
Vnacke, ayn eser, p. 163.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 781
giye uratt halde, Liaotung gibi gayet stratejik ve Japonya'nn Asya ktasna bir
giri kaps tekil edebilecek nemli bir blge Japonya'nn elinden alnmt.
Buna karlk Avrupa devlederi, bundan sonra kendileri in lkesinin zerine
oturmulardr. Japonya bu durumu hi unutmad. zellikle, Avrupa devleerini
kkrtan ve sadece Liaotunga yerleip Port Arthur deniz ssn de kurmakla
kalmayp, Manurya'ya da el atmaya balayan Rusya'ya kar Japonya'nn kzgn
l hi gemedi. Daha nce de belirtiimiz gibi, Japonya, Shimonoseki'nin he
men ertesinden itibaren, Rusya'ya aaca bir intikam sava iin hazrlklara
balamt. Tabiatile, Rusya'ya kar sadece asker hazrlk yetmezdi. Japonya'nn
diplomatik destee de sahip olmas gerekirdi.
1. NGLZ - JAPON TTFAKI
Japonya'nn Rusya konusundaki endiesi, bir sava halinde Rusya'nn baka
bir Avrupa devletini de yanna almas ihtimaliydi. Bu sebeple, Japonya da, Rus
ya'nn karsna karken yanma bir Avrupa devletini almak istedi. in-Japon sa
vanda, destek vermemekle beraber, Shimonoseki'ye itiraz etmeyen tek devlet
ngiltere olmutu ve ayrca savan sonlarna doru da Japonya'ya kar sempatik
bir tutum almt. Kald ki, Rusya'nn Liaotung'a yerlemesi ve Manurya'dan
gneye Pekin'e doru inmesi ihtimali ngiltere'nin ok cann skyordu. Bu se
bepledir ki, Rusya'nn gneye sarkmasn kontrol edebilecek stratejik bir nokta
olarak, 1898 de Wei-Hei-Wei'ye yerlemiti. ngiltere bunu yaparken, Japonya ile
bir ibirlii iine girmek istediini de ihsas etmiti. Fakat, o srada Japon kabi
nesinin baz yeleri, Rusya ile uzlama yolunun seilmesini ve Rusya ile bir itti
fak yaplarak Uzak Dou'da beraber hareket edilmesi grn savunmulard.
Bu sebeple, ngiltere konusu bir sre geriye atld.
Fakat Boxer ayaklanmas durumu deitirdi. Bu ayaklanmadan endie eden
Rusya, Pekin'e asker sevkettii gibi, "geici" kaydile Manurya'y da asker igal
altna ald. Ayaklanma bastrldktan sonra, Rusya, Pekindeki askerini geri ek
mekle beraber, Manurya'y boaltmad. Aksine, 1900 Kasmnda, Manuryadaki
in komutan ile bir anlama yapp, Manurya'da asker bulundurma hakkn
elde etti. Lkin bu anlamann in hkmeti tarafndan onaylanmas gereki
yordu. Pekin buna yanamad gibi, dier Avrupa devletlerini de Rusya'ya kar
harekete geirmek istedi. Bunun zerine Japonya, 1901 Nisannda Rusya'y pro
testo ettiyse de daha fazla ileri gitmedi.
Rusya'nn, Boxer ayaklanmas srasnda Manurya'da girimi olduu faali
yetler ngiltere iin de can skc oldu. Liaotung'dan sonra Manurya'y da kon
trol altna alabilecek olan Rusya'nn, bu coraf yaknlktan yararlanp in ze
rinde baskda bulunarak isteklerini in'e kabul ettirmesinden korktu. Bu se
beple, Rusya'ya kar Almanya'da bir destek arad. Hatta 1900 yl Ekiminde n
giltere ile Almanya arasnda Yag-tze Anlamas denen ve btn deniz ve nehir
782 FAHR ARMAOLU
limanlarnn btn milletlerin ticaretine ak olmasn ngren bir anlama da
imzaland. Bir bakma bu anlama Rusya'nn, Manurya'y tekeline almasn en
gelleme amacn gtmekteydi. Fakat ngiltere yine de Almanya'dan umduunu
bulamad. nk, Alman anslyesi von Blow, 15 Mart 1901 gn parlmen
toda yapt bir konumada, Almanya'nn Manurya'da hi bir nemli kar bu
lunmadn ve Manurya'mn Almanya'y hi ilgilendirmediini syleyince, ngil
tere kendisine Almanya'dan bir hayr gelmiyeceini grd. Bunun zerine daha
nceki tercihi olan Japonya'ya dnd
91
.
Fakat, ngiltere daha harekete gemeden, ittifak teklifi 1901 Nisannda Ja
ponya'dan geldi. Bununla beraber ittifakn imzas ancak 1902 Ocak aynda
mmkn oldu. Zira, eski ve kdemli devlet adamlarndan Ito ile Prens Inouye,
Rusya ile ittifak zerinde srar etmekteydiler. Hatta, Londra'daki Japon elisi n
giltere ile ittifak mzakerelerini yaparken, Ito 1901 Kasmnda Petersburg'u ziya
ret etti. Hatta, Ito ile, Maliye Bakan Witte ve Dileri Bakan Lamsdorf arasnda
karlkl anlama tasarlar dahi teati edildi. Buna gre, Manurya Rusya'nn,
Kore de Japonya'nn olacaku. Lkin, Japonya'nn Rusya ile temaslar ngiltere
nin gznden kamad ve Japonya'ya, byle iki tarafla pazarlk yapmann drst
bir hareket olmadm bildirdi. Bunun zerine, Japon mparatoru kesin karar
verdi ve 1901 Aralk aynda ngiltere ile ittifak yaplmas talimatn verdi
92
. ngil
tere, yine de Almanya'y da bu ittifaka sokarak l bir ittifak haline getirmek is
tediyse de, olmad.
ngiliz-Japon ttifak 30 Ocak 1902 de imzaland
93
. Antlamann birinci mad
desinde taraflar, Uzak Dou'daki kar blgeleri olarak, ngiltere iin in, Ja
ponya iin de, indeki karlarndan baka, esas itibarile Kore'yi belirtmekteydi
ler. Taraflar, bu karlarm, ister dorudan doruya bir saldr, ister bir ayak
lanmaya kar koruma kararllklarn da belirtiyorlard. Bu erevede, taraflar
dan biri, bu karlarn savunmak iin bir savaa girecek olursa, dier taraf, tam
bir tarafszlk gsterecek, dier tarafn savat devlete bir nc devletin yar
dm etmesini nlemek iin her abay harcyacakt. Fakat, savaa bir nc
devlet de katlacak olursa, dier taraf hemen mttefikinin yardmna gelecekti.
Byle bir durumda da, sonuna kadar beraber savaacaklar ve ancak beraber ba
r yapacaklard. Birbirlerinin karlar aleyhine bar yapmayacaklard. ttifak 5
yl sreliydi.
Antlamada, ngiltere veya Japonya'nn savaa tutuabilecei devlet, hi p
hesiz Rusya idi ve onun yardmna gelecek nc devletle kasdedilen de Fransa
idi.
91
Seton-Watson, TheDecline of Impeial Russia, p. 208.
92
Setow-Natson, ayn kaynak, p. 209.
93
6 maddelik ittifakn metni: Govven, Histoire duJapon, p. 432-433.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
783
ngiltere bu ittifak yaparken, Japonya'y Rusya'nn zerine kkrtm ve Ja
ponya'ya, 1895 de olduu gibi, zaferin meyvalarnn elinden alnmayacan an
latmak istemitir
94
. Dier taraftan, bu ittifak, ngiltere'yi, yllardan beri iinde bu
lunduu yalnzlktan da kurtarm oluyordu. Fakat asl ilgin olan Japonya'nn
durumuydu. Darya aldktan yarm yzyl sonra, dnyann en byk devleti
ile ittifak mnasebetlerine giriyordu. Bat ya aldktan bir sre sonra, bir Japon
devlet adam, Yedo'da kendisine ngilizce retecek bir tek kii bulamamt. lk
ngiliz elisi de, Yedoya geldikten sonra yazd raporunda Japonlardan "kaba ve
vahi" diye sz ediyordu
95 96
. imdi, 50 yl ncesinin bu iki devleti, Uzak Dou'nun
kaderine hkmediyorlard.
2. RUS-JAPON SAVAI
Bir baka ilgin bir durum da, bu ittifakn gizli yaplmayp, resmen ak-
lanmasyd. Tabi bu, Rusya'ya bir uyarma idi. Rusya da bunu anlamakta gecik
medi. Rusya buna bir cevap vermek istedi. Bu cevap Fransz-Rus ittifak ile veri
lebilirdi. Lkin 1894 ittifak sadece ve sadece Avrupa'ya aitti ve bu sebeple Uzak
Dou'yu da 1894 ittifaknn kapsamna sokmak iin Fransa'ya bavurdu. Fransa
g durumda kald. Fransa, Rusya'nn Uzak Dou maceralarna bulamak iste
miyordu. Fakat Rusya'nn isteini kabul etmedii takdirde de, Rusya gcenir,
Fransz-Rus ittifak zayflar ve Fransa, Almanya'nn karsnda Rusya'nn destein
den yoksun kalabilirdi. Bundan dolay, Rusya ve Fransa 20 Mart 1902 de bir dek
lrasyon imzaladlar. Deklrasyon'da, her iki devletin de in ile Kore'nin bam
szlna sayg gsterecekleri ifade edilirken, ngiltere ile Japonya'nn da ayn g
rte olduklar midi belirtiliyordu. Bununla beraber, bir nc devletin sal
drgan bir hareketi karlarn tehdit etii zaman, iki devlet karlarn korumak
iin alnacak tedbirler konusunda hemen birbirlerine danacaklard.
Bu suretle Fransa, bu deklrasyonla bir orta-yol bulmu oluyordu. 1894 itti
fak yine Avrupa'ya ait olarak kalyordu. Fakat, bir kriz durumunda da, Fransa,
Rusya ile bir ibirlii yapma taahhdnde bulunmaktayd.
Rusya, Ingilizjapon ittifakna Amerika'nn da katlmasndan korktuundan
91
'
1

Almanya'y da yanna almak istedi. Lkin Almanya, Uzak Dou gibi gerekten
uzak bir blgede, Japonya ve ngiltere gibi iki denizci devletle arpmay gze
alamadndan, Rusya ile bir ibirliine yanamad. Kald ki, bu srada Almanya
'nn ve zellikle mparator IL Wilhelm'in btn abas, Rusya'nn ban Uzak
Douda derde sokmakt.
94
G.P. Gooch, Before The War, Studies in Diplomacy, London, Longmans, Green and Co., 1936.
vol. I, p. 75.
9o
Gowen, ad geen eser, p. 358.
96
Renouvin, La Question dExtrme-Orient, p. 215.
784 FAHR ARMAOLU
Grld gibi, Rusya, ngiliz-Japon ittifakna iyi bir cevap verememiti.
Bundan dolay Manurya sorununda daha ileri gitmemeye karar verdi. Bu ka
rarda, zellikle Maliye Bakan Witte ile Dileri Bakan Lamsdorf ok etkili oldu
lar. Her ikisi de, Rusya'nn Uzak Dou'da sorunlar iine girmesinin, Avrupa'daki
hareket serbestisini kstlayacana inanyorlard. Hele Lamsdorf, Rusya iin aktif
bir Balkan politikasnn taraftaryd. Harbiye Bakan General Kuropatkin ise,
Rusya'nn Uzak Dou faaliyeerinin, Slavlarn savunulmas ve Boazlar gibi, Rus
ya'nn tarih grevlerinin ifasn engellediini sylyordu. Yalnz Kuropatkin, bir
noktada Witte ile Lamsdorff tan ayrlyordu. Ona gre, Japonya ile bir anlama
yaplmal ve Kuzey Manurya Rus ve Kore de Japon nfuz alanlar olmal, gney
Manurya ile kuzey Kore, arada bir "tampon blge" olarak braklmalyd.
ar da balangta bu grleri benimsedi ve 8 nisan 1902 de Rusya, in ile
bir anlama imzalyarak, Manurya'y altar ay aralklarla, aamada ve 18 ay
iinde boaltmay kabul et.
Rusya, Manuryay boaltma konusundaki birinci aamay 1902 Ekiminde
gerekletirdi. Fakat hepsi bu oldu, ikinci aama gereklemedi. nk, ar fik
rini deitirdi. Bunda iki faktrn nemli rol olduu anlalyor. Birincisi, II.
Wilhem'in kakrtmalaryd. Kaiser,ar'a mektuplarnda, Uzak Dou iin kara
tablolar izerek ar korkutmaya alyordu. Japon generallerinin, milyonlarca
inliyi Rusya'ya kar eitmekte oldunu sylyor ve Kore'nin hi ekilde Japon
ya'ya terkedilmemesini istiyordu. Vladivostok ile Port Arthur arasndaki toprak
larn ok nemli olduunu syliyerek, "dman ellerde bu topraklar yeni bir
anakkale olabilir" diyordu
97
. Bu szlerin ar' etkiledii inkr edilemez.
ar' etkileyen ikinci bir faktr de, Bezobrazov adl bir Uzak Dou macera
cs oldu. Saraya nfuz etmeye ve ar' da kandrmaya muvaffak olan bu mace
raperest, Manurya ve Kore'nin ekonomik zenginlikleri konusunda ar' ikna
ederek, Manurya ile Kore snrnda bulunan Yalu nehri vadisindeki doal kay
naklar iletmek zere ve ar'dan 2 milyon ruble de salayarak, 1903 yl banda
Yalu irketi'ni kurdu. Bezobrazov, irketi batrd ve ekonomik bakmdan tam an
lam ile baarsz oldu. Fakat Rus-Japon gerginliine byk katks oldu. Zira, Ve-
liahd Aleksandr bata olmak zere bir ok kimseler, Rusya'nn Manurya'dan
kmasnn aleyhindeydiler ve Bezobrazov'u desteklemekteydiler. Bunlarn en
nemlilerinden biri de, ar'n 1903 Austosunda Uzak Dou valiliine tayin et
tii Amiral Alexeev idi. Alexeev kararghn Port Arthur'da kurdu ve Petersburg-
'da Uzak Dou ile ilgili btn birimler Amiral Alexeev'e baland. Bu gelimeler
karsnda Witte istifa etti ve yerine, rakibi Pleve geldi. Pleve, Uzak Dou konu
sunda arlardand ve lkedeki ihtillci kaynamalar durdurmak iin, "zaferle
sonulanacak kk bir sava yeter" diyordu
98
.
97
Seton-Watson, ayn eser, p. 212.
98
ayn eser, p. 213.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 785
Japonya, Rusya'nn Manurya'dan ekilmiyeceini anlaynca, hi deilse uz
lama yoluna gitmek istedi. 1903 Temmuzunda Rusya'ya bir anlama teklif
etti.AlU noktada toplanan bu anlamann esas, Manurya'nn Rus nfuz alan ve
Kore'nin de Japonya'nn kontrol altna braklmasyd. Rusya bu teklife iki ay
cevap vermedi. Nihayet 3 Ekim 1903 de verdii cevap ise, Japonya'y tatmin et
mekten ok uzak. Rusya 8 maddelik bir teklifte bulundu. Bu teklifte, Manurya
tamamen Rusya'ya brakklrken, Kore'nin bamszlndan sz ediliyordu. Ja
ponya Kore'nin hi bir ksmn statejik ve asker amalarla kullanamayacakt.
Kore kylarnda hi bir asker tesis bulunmayacak. Japonya 30 Ekimde verdii
evapta, Rusya'nn Manurya'da sahip olaca btn haklarn Kore'de de Japon
ya'ya tannmasn istedi. Rus-Japon grmeleri bu ekilde srp de, sonu k
maynca, Fransa Ocak 1904 de araclk iin harekete ge. Fakat o da bir sonu
alamad".
Petersburg Japonlar ciddiye almam ve Japonya'nn gerek gcne ve or
dusuna ve silhlanmasna gzlerini kapamt. Grmeleri srncemeye sok
mak suretile, ilkbaharn gelmesini ve buzlarn zlmesi ile Vladivostok do
nanmasnn Japonya'ya kar harekete geme imknnn salanmasn beklemek
istiyordu
10
. 1903 Aralk aynda geldiinde Japonlar, Ruslarn asker hazrlk yap
tklarn ve Port Arthur'daki donanmann takviyesine altklarn farkettiler
99 100 101
.
Kuropatkin ise, Ocak 1904 banda yaplan bir kabine toplantsnda, savan 16
ay geciktirilmesini, bu dnem iinde Tras-Siberyen demiryolunun Baykal blgesi
nin tamamlanmasn, bu mmkn olmazsa hi deilse savan 4 ay iin erte
lenmesini istedi. Fakat ar ve zellikle ar zerinde etkli olan danmanlarn
ikna etmek mmkn olmad.
Rusya'nn bu tutumu karsnda, Japonya, Rusya'ya ilkbahara kadar zaman
vermemek zere harekete geti ve 5 ubat 1904 gn Rusya ile diplomatik m
nasebetlerini kesti. 8 ubat gn de, Port Arthur'deki Japon konsolosu, liman
daki Rus gemilerinin pozisyonlarn Japon donanmasna bildirdikten sonra e
hirden ayrld. Ayn gn Japon donanmas Port Arthur'a saldrarak, Rus do
nanmasn perian etti. Rus-Japon sava balam.
Sava Rusya iin bir hezimetler dizisi oldu. Japon donanmas, Vladivostok
ile Port Arthur arasndaki deniz blgesini hemen kontrol aluna ald.. Port Art
hur basknndan sonra Japonya, Liao-tung kylarna 25.000 kiilik bir kuvvet
kard. Dier taraftan, Mays 1904 banda Kore'ye karlan bir dier Japon or
dusu da, Yalu muharebesini kazandktan sonra, Manurya'ya girmeye balad.
Kuropatkin komutasndaki Rus ordular da geri ekilmeye balad. Kuropatkin,
99
Grmeler iin bak.: Seton-Watson, ayn eser, p. 213-214; Vnacke, ayn eser, p. 179-180.
100
Debidour, La Paix Aime, p. 288 .
101
Seton-Watson, ayn eser, p. 214.
786 FAHR ARMAOLU
yeteri kadar takviye aldktan sonra, Port Arthur' kurtarmak amac ile Japonlara
kar saldrya geti. Fakat 9-12 Ekim 1904 gnlerinde yaplan Cha-Ho muharebe
sini Japonlar kazandlar ve Ruslar Mukden'e doru geri ekilmeye baladlar. 2
Ocak 1905 de Port Arthur, 30.000 kiilik garnizonu ile teslim oldu.
Ruslar Manuryadaki kuvvetlerini yeniden takviye ettiler. Ruslarn 377, Ja
ponlarn 263 tabur askeri vard. Buna ramen Japonlar, byk bir cesaret gste
rerek, Mukden gneyinde Rus savunma hattna kar 28 ubat 1905 de saldrya
getiler. Japonlar, Rus savunma hattn yaramamakla beraber, Ruslar 7 Marttan
itibaren tekrar daha kuzeye ekildiler.
Japonlarn zaferlerinde denizlere egemen oluu byk rol oynam. zel
likle Port Arthur baskn ile Japonya, Rusya'y nemli bir destekten brakmt.
Bundan dolay Rusya, Baltk Donanmasn Uzak Dou'ya gndermeye karar
verdi. Hatta, Karadenizdeki baz ticaret gemileri de Balk limanlarna gnderile
rek sava gemisi haline getirildi
102
. Baltk donanmas sekiz aylk bir yolculuktan
sonra in'in kuzey kylarna ulat. ngiliz donanmasnn, kaak mal kontrol
bahanesile Rus gemilerinin bazlarn Kzl Deniz'de durdurmas da anlamlyd.
Baltk donanmas in kylarna ulatnda, mrettebat yorgun ve gemiler ta
mire muhtat. Buna karlk, Amiral Togo komutasndaki Japon donanmas da
Tsushima Boaz'nda (Tsushima Kaikyo, veya Kore Boaz) ve Tsushima adas
yaknnda pusuda beklemekteydi. Amiral Togo, 27 Mays 1905 gn, ni bir sal
dr ile 37 Rus gemisinden 19 unu batrd ve 5 tanesini de esir ald. Rusya son
kozunu da oynamt ve artk yapacak bir ey kalmamt. Rusyann kara askeri
bakmndan sknts yoktu. Fakat, bir yandan savaa kar halkn tepkisi ve bir
yandan da ihtillci hareketler, Rusya'ya savaa devam imknn vermedi. Mama
fih, Japonya da bu kadar kesin zaferler kazandktan sonra, o da savan daha
fazla uzamasn istemedi.
Alman Imparatoruu Wilhelm, bar iin araclk yaparak, kendisine bir
prestij ve etkinlik salamaya heveslendiyse de, Amerika'nn, d politikada en ak
tif bakanlarndan Theodore Roosevelt, balangta Japonya'ya sempati ile bak
m iken, sava gelimeleri karsnda, Uzak Dou dengesinin Japonya lehine bo
zulacandan endie ederek, araclk teebbs onda kald. Fakat bu aracla
giriirken de, Japonya ile bir pazarlk yapmaktan da geri kalmad. Yaplan szl
bir anlama ile, Amerika Japonya'y Korede serbest brakyor, buna karlk Ja
ponya da Filipinler zerinde hi bir saldrgan niyeti olmad hususunda Ame
rika'ya garanti veriyordu
103
.
102
Seton-Watson, ayn kaynak, p. 215.
103
Bemis, ad geen eser, p. 493.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 787
Rusjapon bar 5 Eyll 1905 gn, Amerika'nn Portsmouth ehrinde (New
Hamphire eyaletinde) imzaland
104
. Bu bar ile:
1) Japonya Kore'de tam bir hareket serbestisi kazanyordu.
2) Rusya, Sakhalin adasnn gney yarsn Japonya'ya terkediyordu.
3) Rusya, Liao-tung yarmadas ile Manurya'da sahip bulunduu btn hak
ve imtiyazlar aynen Japonyaya terkediyordu. Yani, Japonya Port Arthur'u kiral
yor ve Gney Manurya Demiryollarnn yapma ve iletme imtiyazn elde edi
yordu.
Bylece, da aldktan 50 yl sonra Japonya, Avrupa devletleri dzeyinde
bir g olmu ve Uzak Dou kuvvetler dengesinin, bundan sonra daima gz-
nnde tutulacak bir devleti haline gelmi bulunuyordu. u da bir gerektir ki,
Rus-Japon sava veya Rusya'nn, yani o zamann "sper-devleti"nin yenilmesi,
bundan sonra Japon emperyalizmine de yeni bir hz verecek ve bu gelime Uzak
Dou'da milleeraras politikay, 2. Dnya Savana kadar devam edecek bir d
nem iin, bir dizi krizlere de srkleyecektir. Nihayet, bunun yannda, Japonya'
nn bu birdenbire sivrilii, Uzak Dou'da "sar rk milliyetilii"ni de harekete
geirecektir. Bu son faktr de, Uzak Dou'yu milletleraras politikann dimanik
bir alan haline getirecektir.
Portsmouth Bar'mn imzasndan sonra Japonya, bar artlarn uygulamak
iin Kore ve Manurya'da hemen harekete geti. Kore'deki Japon askeri henz
geri ekilmemiti. Japonya bundan yararlanarak, 17 Kasm 1905 de, Kore mpa
ratoru ile imzalad bir anlama ile
105
Kore'yi himayesi altna ald. Bu durum
be yl kadar srd. 1909 ylnda Kore'de karklklar kp da, Japon hkmeti
nin temsilcisi (rezidan) ldrlnce, bunu bahane tutan Japonya, yine Kore
hkmetile 22 Austos 1910 tarihinde yap bir anlama ile Kore'yi ilhak etti
10
".
Manurya'ya gelince; Japonya 22 Aralk 1905 te in ile yapt bir anlama
ile
107
, Manurya demiryollar konusunda yeni imtiyazlar elde etti. 1905 yl so
nunda Manurya'y ilhaka teebbs etmek istediyse de, hem in'in itiraz ve di-
renmesile karlat ve hem de Avrupa devletlerinin tepkisinden korkarak daha
ileri gitmeyee cesaret edemedi.
104
Barn metni: Manchuria, Treaties and Agreements, New York, Carnegie Endowment for
International Peace, 1921, p. 70-75; Colliard, Droit International et Histone Diplomatique, p. 436-440;
Albin, Les Grands Traits Politiques, p. 486-492.
,0il
Anlamann metni: Albin, ad geen eser, p. 492-494.
100
Anlamann mebi: ayn kaynak,p. 492-493.
107
Anlamann metni: ayn kaynak, p. 495-499-
788
FAHR ARMAOLU
3. PORTSMOUTH'DAN SONRA JAPONYA VE DEVLETLER
Japonya'nn, Uzak dou dengesini, tabir cizse, alt-st eden zaferi, bu devle
tin dier devletlerle olan mnasebetlerine de ksa srede yansmaya balad.
Bunlar ksaca belirtelim:
A) Birleik Amerika
Portsmouth Bar dolaysile de sylediimiz gibi, balangta Japonya'ya
sempatik bakan Amerika, savan sonucu karsnda endie duymaktan geri kal
mad. nk, Uzak Dou'da bu derece sivrilen ve Asya ktasna ayak basan Ja
ponya, bu yaylmacl devam ettii takdirde, gzlerini hemen gneydeki Fili-
pinlere de evirebilirdi. Bunun iindir ki, bar iin araclk yaparken, Filipinler
konusunda Japonya'dan garanti almt. Ne var ki, bu garanti herhangi bir resm
antlamaya dayanmyordu. Bir eit "Gentlemen's Agreement"dan ibaretti.
1907 yl yaznda Japonya'nn Filipinler'e saldracana dair sylentiler kt.
Bunlar gereklememekle beraber, yine de Amerika iin endie sebebi oldu.
1907 yl sonunda Amerikan donanmas bir dnya turuna kn. Bu donanma Ja
ponya'ya da urad. Bu, Amerika'nn gcn Japonya'nn gzleri nne sergile
mek isteyen bir gsteriydi. Tabi Japonya bu uyarmay alglamakta gecikmedi. 30
Kasm 1908 de, Amerika ile Japonya arasnda Root-Takahira anlamas imza
land. Buna gre
108
: 1) "Pasifik Okyanusu blgesinde", taraflar statkoyu koruya
caklar ve bu blgede birbirlerinin topraklarna sayg gstereceklerdir. 2) in'de
"Ak Kap" ilkesini devam ettireceklerdir. 3) "in'in bamszlk ve btnl
n" bar vastalarla koruyacaklardr.
Bu anlama ile, Japonya'nn Filipinler hakknda 1905 de verdii garanti,
resm hale getirilmi oluyor ve o srada bu konuda kan gerginlik de sona eri
yordu. Bununla beraber, Amerikan-Japon mnasebetleri, nce dalgalanmalar
dan ve sonra da zaman zaman kacak krizlerden kurtulamyacaktr. nk, in
'in sadece bamszlk ve toprak btnln korumay taahht ettiine inanan
Japonya, in'de giritii faaliyetlerle, Ak Kap ilkesini sahneden silmeye ala
caktr. zellikle, 1. Dnya Savandan itibaren Ak Kap tartmas, Amerikan-
Japon mcadelesinin ana konusu haline gelecektir.
Portsmouth Bar'ndan sonra Amerika ile Japonya arasnda patlak veren bir
anlamazlk konusu da, Amerika'ya olan Japon gdr. Japonya'nn nfusu art
tka Amerika'ya doru bir g furyas balamtr veya balamak zereydi. Ame
rika, Japon gne kar sk tedbirler ald gibi, zellikle Kaliforniyadaki Ja
ponlarn ocuklarn kendi okullarna almak istememitir. nk halkta Japon
108
Nota teatisi ile yaplan bu anlamann metni: United States Relations with China , p. 427-428;
ayrca bak.: Bemis, ayn eser, p. 495-496
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 789
gne kar bir tepki belirdi. Japonya, Amerika'nn bu tedbirlerine itiraz ettiyse
de, Amerika bu konuda tviz vermedi. Japon ouklarna uygulad "segrega
tion" kaldrmakla beraber, g konusundaki snrlamalar kaldrmad.
B) Fransa ve Rusya
Rus-Japon sava Fransa zerinde de byk etki yapt. Bu etki iki sebepten
kaynaklanyordu. Birincisi, Japon yaylmas karsnda, Fransa'nn gney in ve
gney-dou Asyadaki karlar bakmndan endie duymasdr. Bu endieyi gi
dermek iin Fransa Japonya'dan bir garanti salamak istedi. 1907 Marunda Ja
ponya'nn Paris borsasndan 300 milyon franklk bir istikraz yapmak istemesi
Fransa'ya arad frsat verdi. Fransa bu istikraz iin, sz konusu garantiyi art
olarak ileri srd. Bunun zerine, iki devlet arasnda, 10 temmuz 1907 de bir
anlama yapld. Bu anlama ile iki devlet, birbirlerinin Asya'daki topraklarna ve
in'in bamszlna sayg gstermeyi ve inde "frsat eitlii" (equal opportu
nity) ilkesini uygulamay taahht ediyorlard.
Fransa'nn ikinci endie sebebi Rus-Japon mnasebederinin bozulmasyd ve
bu mnasebetlerin dzelmesini arzu ediyordu. nk, Rusya, Uzak Dou'da Ja
ponya ile atma halinde kaldka, Fransz-Rus ittifak, bir bakma, etkinliini
kaybediyordu. Esasna baklrsa, Portsmouth'dan sonra, hem Japonya ve hem de
Rusya, birbirlerile olan mnasebetlerini dzeltmek istiyorlard. Japonya, imdi
Rusya'nn bir intikam savana gitmesinden korkuyordu. nk, biliyordu ki,
ikinci bir Rus,-Japon savanda dier Avrupa devletleri seyirci kalmayacaklardr.
Onun iin Rusya ile uzlamak ve bu olumsuz ihtimali ortadan kaldrmak isti
yordu.
Rusya'ya gelince: Rus-Japon savann Rus d politikas zerindeki en ar
lkl etkisi, Rusya'nn uzunca bir sre Uzak Dou'dan koparak, d politikasnn
arln Avrupa'ya ve zellikle Balkanlar'a yneltmesidir. 1906 da Rusya'nn D
ileri Bakanlna gelen Iswolsky bu politikann ampiyonu idi. Daha nce de
grdmz gibi, onun btn derdi Rusyann Boazlar' ele geirmesi ve stan
bul'a yerlemesiydi. Fakat bunun yaplabilmesi iin Rusya'nn arkasnda, yani
Uzak Dou'da rahat olmas gerekirdi.
Dier taraftan Rusya grmt ki Uzak Dou'da urad hezimet, tamamen
ngiltere'nin eseriydi. Rus milliyetilerine gre, Japonlar, sadece ngiltere'nin
piyonlaryd
109
. O halde Uzak Dou'da rahat edebilmek iin, Rusya'nn nce n
giltere ile mnasebetlerini dzeltmesi gerekirdi. Ayrca, 1904 ngiliz-Fransz an
lamasnn imzasndan sonra, Fransz-Rus ittifaknn korunabilmesi iin de, Rus
ya'nn ngiltere ile bir uzlama yoluna gitmesi gerekirdi. Fakat btn bunlarn
yaplabilmesi iin, Rusya'nn nce Japonya ile mnasebetlerini yeni bir dzene
100
Seton-Watson, ad geen eser, p. 215.
790
FAHR ARMAOLU
sokmas gerekiyordu. te bu artlara, Fransa'nn da araclk abalar eklenince,
28 Temmuz 1907 de Rus-Japon Anlamas imzaland. Buna gre, Uzak Dou'da
statko devam ettirilecek ve Uzak Dou'daki durumlarn tehdit edebilecek bir
karklk kmas halinde, taraflar birbirlerine danacaklard. Gizli, bir Ek An
lama ile de, Kore ve Gney Manurya Japon, kuzey Manurya ve D Moolistan
da Rus nfuz alan oluyordu. Yani Japonya Rusya'y daha kuzeye itmekteydi.
Bu anlamadan bir ay sonra da, 31 Austos 1907 de, ran, Afganistan ve Ti
bet konusundaki ngiliz-Rus anlamas imzaland. Rusya arka bahesine yeni bir
dzen vererek Balkanlara dnyordu.
C) ngiltere
Rus, Japon savandan sonra ngiltere'nin Rusya'dan duyduu endie daha
da artt. Zira, Rusya, imdi Uzak Dou'dan Asya ktasna dnebilir ve Hindistan
iin tehlike olabilirdi. Bu bakmdan, ngiliz-Japon ittifak ngiltere iin nemini
hl korumaktayd. Japonya da, demin belirttiimiz gibi, Rusya'nn bir intikam
sava karmasndan korktuundan, onun da ngiltere'nin ittifakna ihtiyac
vard. Bu sebeplerle 1902 ngiliz-Japon ittifak, 12 Austos 1905 de yaplan bir
antlama ile
110
yenilendi. Bu sefer Hindistan da bu ittifakn erevesi iine so
kuldu. ngiltere, Hindistan iini 1902 ittifaknda da dnmt; fakat sonradan
vazgeti. Japonya'y rktmemek iin. Yine birincisinden farkl olarak, 1905 Ant
lamasna gre, taraflardan birinin bir veya bir ka devletin saldrsna uramas
hali ngrlyor ve bu durumda da taraflarn birbirlerine her trl yardm ya
paca belirtiliyordu.
Tabi bu yenilemenin ardndan 1907 ngiliz -Rus anlamas gelmekle, ngil-
terenin Hindistan bakmndan endieleri yok olduysa da,bu sefer Birleik Ame
rika ngiliz-Japon ittifakna takld. Her ne kadar ngiliz-Japon ittifak Dou Asya
'ya ait olup, bir Pasifik savan kapsamyor idiyse de, Amerika, Filipinler bak
mndan Japonya'dan ekindii iin, bu ittifak kendisine de ynelmi saymak
tayd. Dorusu ngiltere ile ittifak, Japonya iin manev bir destek tekil edi
yordu. Bu sebeple, Amerika ittifakn sona erdirilmesini istediyse de, ngiltere
buna yanamad. Fakat Amerika'nn srarlar karsnda, ngiltere, 1910 ylnda
Amerika ile bir hakem anlamas imzalad. Bunun zellii, bu hakem anlama
snn, Japonya ile kacak anlamazlklarda da uygulanacak olmasyd. Yani, Ja
ponya yznden bir anlamazlk karsa, ngiltere Japonya'nn yannda yer ala-
myacak, fakat Amerika ile beraber hakeme gideceklerdi. Bunun zerine ngil
tere, Japonya'ya bavrup 1905 ittifaknda deiiklik yaplmasn istedi. Jaaponya
da, ngiltere'yi elinden bsbtn karmamak iin buna raz oldu ve 13 Tem
muz 1911 de ngiltere ile Japonya arasnda yaplan bir anlama ile, ngiliz-Japon
110
8 maddelik antlamann metni: Albin, ayn eser, p. 482-484; Colliard, ad geen eser, p. 434-136 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 791
ittifaknn, ngiltere ile hakem anlamas olan devletlere uygulanmamas kabul
edildi. Baka bir deyile, bir Amerika-Japonya atmasnda, ngiliz-Japon ittifak
yrrle girmeyecekti. ngiltere, yine Amerika'nn basks ile, Japonya ile ittifa
kna 1922 Washington Anlamalar ile son verecekr.
4. PORTSMOUTH'DAN SONRA RUSYA: 1905 HTLL
Rusya'nn 1904-1905 yenilgisi, ierde byk bir patlamaya sebep oldu. Bu da
1905 htill!dir
111
Esasnda 1905 htilli, Rusya'da uzun bir oluumun sonucudur. Avrupa'da
1815 ten sonra ortaya kan liberal harekeer, otoriter ve feodal bir siyasal ve
ekonomik rejim iinde yaayan, kapal Rus toplumuna tam anlam ile yansya-
mamtr. Bu ise ekonomik sorunlara kolaylkla zm bulunmasn zorlamtr
ve toplumsal skntlarn gnden gne younlamasna, toplumsal gerginliin
artmasna sebep olmutur. Bu gerginlik iinde, baz Rus aydnlarnn ortaya at
t, teorik veya pratik zmlerin uygulanmasn da zorlatrmtr. Ksacas,
Rusya'nn, ekonomik yapdan doan ekonomik ve toplumsal sorunlar, liberal
dnceyi glgelemitir. Bylece Rusya'nn sorunu temelde "ekonomik" bir nite
lik kazanmnr.
Rusya, Korkun van'danberi (IV. van, Ivan le Terrible, 1550-1584) tam bir
otokrasi ile ynetilmekteydi. Otokratik iktidarn tek sahibi ve yetkilisi ar'd . Bu
otokratik rejimin messeseleri ise, son derece merkezilemi bir brokrasi ile,
Ordu ve Polis'ti. Bu unsur rejimin dayanaklarn tekil ediyordu. Sosyal daya
naklar ise, Kilise ile, topran byk ksmn elinde tutan asiller ve byk toprak
sahipleriydi. Halkn, siyasal rejim iinde hi bir grevi olmayp, en byk grevi
otokrasinin emirlerine uymakt. Bu emirler ise, Ordu ve Polis ile Brokrasi tara
fndan ytrlmekteydi. Siyasal ve sosyal dzenin dayanaklar olan bu unsurlar,
karlarn ve varlklarn, bu otokrasinin varl ile zdetirmilerdi.
Fransz htilli, rejimin ve dzenin bu katlna ramen, Rusya zerinde de
etkisiz kalmad. Zira, Rus subay ve askerleri, Napolyon savalar srasnda Avru
pa'ya girmiler, hem Avrupa'nn durumunu ve hemde zellikle Napolyon'un Av
rupa'ya getirdii deiklikleri grmlerdi. Bunlar lkelerine dnerken, liberal fi
kirlerin ne olduunu grmler ve baz subaylar bu fikirlerden ok etkilenmi
lerdi. Bu etkinin sonucu olarak, 1825 Aralk aynda I. Aleksandr'n lp yerine I.
Nikola'nn gemesi zerine, Saray'n muhafz askerleri, subaylarnn kkrtma-
sile "Anayasa (Konstitutsiya) isteriz" diye barmlardr. Rivayete gre, askerler
"Konstitutsiya" yi arienin ismi sanmlardr. Tabi, "Jandarma" lkapl I. Ni
kola, bu hareketi gayet sert bir ekilde batrd. Rusya'nn ilk liberal hareket de
nemesi, bu kck hareket oldu.
111
1905 htilli iin bak.: Paul Milioukov, Ch.Seignobos et L. Eisenmann, Histoire de Russie, Tome
III, Paris, Ernest Leroux, 1933, p. 1085-1169; Seton-Watson, The Decline of Imperial Russia, p. 219-260.
792
FAHR ARMAOLU
Bundan sonra Rus aydnlar, otokrasiye kar giriilecek bir hareke n ve ayn
zamanda kurulacak dzenin temelini, ky'de (Mir) ve kylde grmlerdir.
Zira, toprakszlk ve alk, Rus kylsnn balca zellii idi. Rus halknn
bete drd tarmla geiniyordu. Buna karlk btn topraklarn drtte biri i
lenmekteydi
112
. Tarm gayet ilkel aralarla yapldndan verim de dkt. Bu
nunla beraber, Rus kyls iinde bir farkllama da vard. Kulak denen bir k
sm zengin kyl, her trl retim aralarna sahip olduu halde, kylnn b
yk ksm bu aralardan yoksundu. Kulak'lar kyl nfusun % 10 unu tekil et
tii halde, topran % 35 ine sahip bulunuyordu. Fakir kyl, kulak'larn esiri
durumuna gelmiti. letme aralarndan yoksun olmas, onu Kulak'a bavur
maya mecbur brakm ve bu da fakir kylnn smrlmesi sonucu vermitir.
Kyl borcunu deyebilmek iin Kulak'n hizmetine girmitir. Bu ise Kulak'a,
fakir kyly smrmek iin her trl imkn salamtr. Bylece, Bedniyak
denen gayet fakir bir kyl snf ortaya kmtr.
Krm Sava'ndaki yenilgi, ar' kyl sorunu zerine eilmeye evketti. Bu
yenilgi otokrasinin prestiji iin ar bir darbeydi. Daha nemlisi, kylnn alt
tan gelen ve henz ekillenmemi olan basks daha tehlikeli olabilirdi. Bu se
beple, genliinde liberal bir eim grm olan ve 1855 de tahta geen ar II.
Aleksandr, 5 Mart 1861 de Kurtulu Kanunu'nu yaynlad. Bu gerekte bir kanun
deil, bir "manifesto" idi ve ilgintir bu manifesto, ar'n asiller ve toprak sahip
lerinden tekil ettii bir komisyon tarafndan hazrlanmt
113
.
Bu kanun Rusya'nn tarihinde ok nemli bir dnm noktas tekil eder.
Zira, sosyal ve siyasal bir deiiklik getirdii gibi, aada belirteceimiz zere,
yeni sistemin uygulamadaki baarszl, fikir plnnda eitli renkteki sosyalist
hareketlerin ortaya kmasna sebep olmutur. Dier taraftan, yerel ynetimlere
serbesti verilmesi (zemstvo'larn kuruluu), anayasaclk yolunda ilk adm telkki
edilmektedir.
"Kurtulu" (Osvobojdeniye, Emansipatsiya) ile "serf' lik kaldrlyor ve kyl
hrriyetine kavuuyordu. Bu bakmdan Kurtulu, bir insan haklar hareketi gibi
de saylabilir. Kylye hrriyetin verilmesile de yetinilmeyip, hrriyetine kavuan
kylye toprak da verildi. Fakat bu andan itibaren, kurulmas dnlen sistem,
yklmaya balad. Kanuna gre, zengin toprak sahiplerinin elindeki topraklar
dan bir ksm kylye datlacakt. Topran mlkiyeti yine toprak sahibine ait
olarak kaldndan, kylye iletme hakk veriliyordu. Kyl bu iletme hakknn
bedelini iki ekilde deyecekti. Barcia sistemine gre, kyl ald topran i
letme bedelini, her yl bu toprak sahibinin topranda belirli bir sre alarak
112
Bu dnemde Rus kylsnn ve tarmnn ayrntl bir incelemesi iin bak.: Peter. I.
Lyashchenko, A History of the National Eonomy of Russia to the 1917 Revolution, (Rusa'dan eviren:
L.M. Herman), New York, Macmillan, 1949, p. 265-376.
113
Manifesto'nun getirdii sistemin esaslar iin bak.: ayn eser, p. 376-397,
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 793
deyecekti. Bu sre erkekler iin ylda 40 gn, kadnlar iin de ylda 30 gnd.
Obrok sistemine gre de, kyl ald topran karln, her yl toprak sahi
bine verecei bir para ile deyecekti. Yalnz, topran mlkiye toprak sahibinde
kald iin, hizmet veya para ile demeler ilelebed devam edecekti.
Dier taraftan, topran datl, asillerin ve zengin toprak sahiplerinin
egemen olduu komisyonlar tarafndan yapldndan, deme artlar gayet ar
olarak tesbit edildi. kincisi, yine bu komisyonlar tarafndan, kylye kt ve ve
rimsiz topraklar datld. Bir halde ki, bir sre sonra kyl gerek hizmet, gerek
para borcunu deyemez hale dnce, toprak sahibi ile yapt anlamalarla,
eskisi gibi yine bir esir, serf durumuna dt.
Bu ar artlar karsnda bir ksm kyl de, toprak almaktan vazgeti. Bun
lar sanayi iisi oldular. te yandan, Kurtulu Kanunu ile, zenginlerin ve asille
rin evlerinde alan iilerle, fabrikalarda ve madenlerde alan esirlere de
hrriyet verilmiti. Bylece 4 milyon kadar topraksz bir kitle ortaya kt ki,
bunlar daha sonra Rus proletaryasnn temelini tekil edecektir.
Kurtulu Kanununun veya Toprak Reformu'nun bu baarszl iki sonu
verdi. 19. Yzyln ikinci yarsnda Rusya'da sanayi gelimesi de ortaya kmaya
yani bir proletarya snf ortaya kmaya balam ve bu yeni ve nemli sorunlar
sanayi alanna da yansmaya balamt. Toprak reformunun baarszl da bu
dneme rastlar. Yani sorunlar birbiri stne binmitir.
ikinci olarak, toprak reformunun baarszl, Rus aydnlarn, sorunu
zmek iin, kylye ynelmeye, kye gitmeye ve kyl ile direkt temas kurarak,
onu aydnlatmaya yneltmitir. Halklk Hareketi, veya Narodik Hareketi veya
Narodiestvo denen, esasnda bu teorik hareket, bundan sonra bir dizi sosya
list fikir ve hareketleri de ortaya karm ve bunlarn en nemlisi de, 1895 de
Lein (Vladimir Ilyi Ulyanov) tarafndan, i Snfnn Kurtuluu in Mca
dele Birlii adl rgt olup, 1898 de bu rgt, Rus Sosyal Demokrat i Patisi-
'ne dnmtr ki bu da So\yetler Birlii Komnist Partisi'nin balangcdr.
Sanayideki ii snfnn sorunlarna gelince: 19. yzyln ikinci yarsnda
Rusya'da sanayileme hamlelerine giriilmesi, fakir kyl kitlesinin yannda, bir
de i Snf"m ortaya kard. Sanayileme fakir kylnn bir ksmn kyden
ehire ve fabrikaya ekti. Bu suretle, fakir kyl, ii snfnn (proletarya) teek
klnde bir kasmak oldu. nk fakir kyl, kynden kamakla, durumunu
dzeltmi deildi. Bu sefer ehirlerde, gayet kt artlar iinde yaayan ve al
an bir poleterya snf ortaya kmaya balad. Fabrikalarda alma saatleri, ka
dn, erkek ve ocuklar iin 12-14 saatten aa deildi. cretler gayet dkt.
Fabrika sahipleri cretleri ok kereler mal olarak dyorlar ve verdikleri mallara
da, piyasa fiyandan ok daha yksek fiyat uyguluyorlard. alma artlar salk
bakmndan da ok ktyd. iler, fabrikalarn barakalarnda, cins ve ya far
794 FAHR ARMAOLU
kna baklmakszn, bir arada yayorlard. Tabi btn bu durumlar iinin tep
kisine sebep olmaktayd. Onun iindir ki 1870-1880 lerde ayaklanma ve grevler
oldu. Bunun sonucu, 1882 de, 12 yandan kk ocuklarn alurlmas yasak
land. 1886 da da, cretin mal olarak denmesi sistemi kaldrld. Lkin, fabrika
sahiplerinin basks zerine, 1890 da bu tedbirler geri alnd. Bunun zerine
1895-1898 de yeni bir grev dalgas oldu. Bu hareket, 1897 de, i gnnn 11 bu
uk saat, gece iinin de 10 saat olarak snrlanmas sonucunu verdi. Ne var ki,
bu tedbirlere ramen iilere tannan haklar ok azd.
Bu durum, ister istemez iiler arasnda bir snf bilincinin domasna se
bep oldu. Lkin, 1905 ylna gelinceye kadar, otokratik rejim, iinin rgtlen
mesine izin vermedii gibi, grevlere kar da gayet sert tedbirler ald. Tabi bu
arada, Rusya'nn iindeki ve dndaki Rus aydnlarnn yrtt sosyalist hare
ketler de giderek, hem younluk ve hem de dinamizm kazanmaya ve dolaysile
Rusya'nn ii de karmaya balad.
te Rusya, 1904-1905 Rus-Japon savana bu artlar iinde girdi. Bunun
ynnda Rus endstrisi, 1899-1903 yllarnda ar bir kriz geirdi. Bu Rus ekono
misi iin ciddi bir sarsnt oldu. 1903 ylndan itibaren sarsnt hafiflemeye ba
larken, Rusya 1904 de savaa girdi. Sava yeni ekonomik skntlar dourdu. Ky
llerin askere alnmas tarmsal retimi drd ve gda maddeleri skntsna
sebep oldu. Ham madde sknts ise Fabrikalarn retiminin dmesine ve do-
laysile isizlie sebep oldu. Bu ise yeni bir sosyal rahatszlk dourdu. Halk ba
langta sava desteklemiti. Lkin muharebelerdeki yenilgilerin haberleri pe-
pee geldike halkn tepkisi de artmaya balad. Ilmlsndan arsna kadar b
tn sosyaliser de ortaln kartrmaya ve halk kkrtmaya balad. Bu atmos
fer iinde, ileri Bakan Pleve, 1904 Temmuzunda bir htillci-Sosyalist tara
fndan ldrld. Yerine gelen yeni ileri Bakan zayf bir kiiydi. Halk yat
trmak iin, "halkn gvenini" kendisine rehber edeceini syleyince, hrriyet ve
demokrasi iin bir takm mitler dodu. Tabi rejim bu mitlere cevap vereme
yince, tepkiler daha da artt. 1904 yl sonlarnda ii hareketleri balad. Sosyal
Demokratlar denen 1898 de kurulan Rus Sosyal Demokrat i Partisi, ii hare
ketlerini kkrtmada aktif bir rol oynuyordu. Bu Parti, 1903 de Bolevikler
(ounluk grubu) ve Menevikler (aznlk grubu) diye ikiye ayrlm ve birbirle-
rile rekabet iindeydiler. Fakat, aralarndaki farkllk metod'da olup, amata hi
bir farkllklar yoktu. Bunlarn yannda htillci Sosyalistler de ar sola dahildi.
1905 Ocak aynda Petersburg'da ii grevleri balad. iler ar'a bir dileke
vermek iin 22 Ocak 1905 gn ar'n klk saraynn nnde toplandlar. Pa
nie kaplan muhafzlarn ate amas zerne, atma kt ve yzlerce kii ld
veya yaraland. Bu olaya, Pazar gn olduu iin Kanl Pazar denmitir ve 1905
ayaklanmasnn balangcn tekil etmitir.
795
Kanl Pazar'dan sonra nce Petersburg'da genel grevler balad ve bu grevler
giderek Rusya'nn dier byk ehirlerine de yayld. 1905 den nce, ylda ancak
43.000 ii greve katlrken, 1905 Ocak aynda grevdeki iilerin says 440.000 ve
btn 1905 yl iin de greve katlan ii says 2.8 milyon bulacaktr
114
. Bu kar
klklar iinde, ar'm amcas Grandk Sergey 17 ubat 1905 gn yine bir hti
llci Sosyalist tarafndan ldrld. i grevleri ile birlikte imdi kyller de
harekete gemi ve hatta askerler arasnda da huzursuzluk balamt. Bu artlar
altnda ar 3 Martta yapt bir aklamada, halk tarafndan seilecek bir Da
nma Meclisi'nin kurulacan aklad. ar'a gre, bu Meclis'te, halktan en ye
tenekli insanlar bulunacakt.
ar'n bu vaadleri ortal yattrmaktan ok uzakt. Hatta ar'n bu vaadi
zerine, imdi gerek kyller, gerek iiler rgtlenmeye ve sendikalar kurmaya
baladlar. Sendikalar mantar gibi ortal kaplyordu. Haziran aynda Odesa'-
daki grevler srasnda Potyomkin zrhlsnda mrettebat isyan etti. Dier gemiler
bu ayaklanmay bastrmaya teebbs edince, Potyomkin Romanya'nn Kstence
limanna gitti ve orada teslim oldu. Yani huzursuzluk imdi silhl kuvvetlere bu
lamaya balamt.
iileri Bakan Buiygin'in bakanlnda bir heyet de Danma Meclisinin
yani "Duma"mn esaslarn belirlemeye alyordu. Nihayet bu esaslar, bir arlk
kararnamesi ile 19 Austos 1905 gn yaynland
115
. Bu kararname ile grup
semen belirtiyordu:. Asiller, ehirliler ve Kyller. Asiller ve ehirliler, millet
vekillerini iki dereceli ve kyller de dereceli seimle seeceklerdi. ehirli
semenlerin oy sahibi olabilmeleri iin, "mlk" sahibi olma art getirilmiti. Bu
ise, ehirlerde yaayan bir ok Rus aydnm ve zellikle iileri oy hakkndan
yoksun brakyordu. Tabi byk tepkilere sebep oldu. Belirtilen esaslar radikal
leri hi memnun etmedii gibi, liberalleri dahi memnun etmedi. Yalnz, yine bu
kararname ile niversitelere zerklik verildii iin, niversite binalar btn ihti
llciler iin gvenlikli toplant yerleri haline geldi.
Kararname'nin aklanmasndan ve "Buiygin Duma's" ilnndan sonra, grev
ler artk Rusya'nn her tarafna yayld. 1905 Ekiminde Moskova ve Petersburg'da
demiryolu iileri greve gitti. Bu grevler de Urallara ve Kafkaslar'a kadar yayld.
26 Ekim 1905 de Petersburg'da "i Delegeleri Sovyeti" kuruldu. Bu Sovyet'in
(Heyet, Konsey demektir) liderleri arasnda Trotzky (Lev Davidovich Bornstein)
da bulunuyordu. Bu Sovyet'in 31 kiilik yrtme komitesinde Bolevik, Menevik
ve htillci Sosyalistlerden de 3 er temsilci bulunmaktayd. Petersburg Sovyeti'-
nin arkasndan Moskova Sovyeti kuruldu.
114
Lyashchenko, ayn eser, p. 662.
110
Bu esaslar iin bak.: Seton-Watso, ad geen eser, p. 222 .
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914
796 FAHR ARMAOLU
Bu gelimeler ar' bir ileri adm daha atmaya zorlad. 30 Ekim 1905 de ya
ynlad bir beyanname (manifesto) ile, anayasa niteliinde baz ilkeler iln etti.
Ekim Manifestosu denen bu belge ile, Devlet Konseyi ve Dmadan meydana ge
len iki meclisli bir parlmento kurulacak. Devlet Konseyi, Senato niteliinde ve
196 yeli olup yelerinin yarsn ar tayin edecekti. Dier yarsn da kilise, eya
let meclisleri gibi kurumlar seecekti. Duma yelerinin seimi tek dereceli ol
makla beraber, semen olabilmek iin, ya bir gayrmenkule sahip olmak veya
emlk veya gelir vergisi vermek gerekliydi. Seim blgeleri konusu ise bir hayli
karmakt
116
. Duma'nn yetkileri ise son derece kstlyd. Bakanlar ar tayin
ediyor ve hkmet ve bakanlar ar'a kar sorumluydular. Duma'nn hkmet
veya bakanlar drme yetkisi yoktu. Duma yeleri ancak hkmete soru ynel
tebileceklerdi. Hele bte zerinde Duma'nn hi bir yetkisi mevcut deildi.
Seimlere pek ok parti kald. Bunlarn en kuvvetlisi Anayasac Demokrat
lar veya ksa ad ile "Cadet"lerdi. Partiler iinde en liberal olan buydu. Duma'ya
179 milletvekili ile girdi. Cadet'lerin sanda ise "Octobrist" denen Ekimci Parti
vard. Ekim manifestosunu benimsedii iin bu ad almt. Duma'ya 17 millet
vekilli ile girdi. Ekimci Parti'nin sanda da, yani san en ucunda da Sac
Gruplar yer almaktayd ki, bunlarn en gls de Monarisi Parti idi. Koyu ar
taraftar ve demokrasi aleyhtar idi. Bu parti Duma'ya 15 milletvekili ile girdi.
Ar solda ise iki parti bulunuyordu: htillci Sosyalistler ve Sosyal Demokratlar.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Sosyal Demokratlar da Bolevikler ve
Meevikler diye iki ayr gruptu. htillci Sosyalistler 94 ve Sosyal Demokratlar da
18 milletvekililii kazandlar.
1905 htilli Rusya'ya Merut Monariyi getirmemi olsa da, bu ihtillin
sonunda demokrasi yolunda nemli bir adm atld bir gerektir. Fakat, ayn
ekilde, sol hareketlerin de zellikle Duma vastasile bir dinamizm kazand da
inkr edilemez. Nitekim Duma'nn ksa mrn belirleyen de bu sol hareket
oldu.
ar II. Nikola, gerek Bulygin Duma's olaynda, gerek Ekim Manifestosunda,
isteyerek ve gnll hareket etmemiti. Bir yandan liberal reformlar balatm
olmakla nrken, 1905 yaznda da Muhafazakrlardan Kont Bobrinski'ye
Yalnz gemi geleneklerinin kutsalln koruyabilen devletler kuvvetlidir di
yordu
117
. Duma aldktan sonra da, Ekim Manifestosu'nun yaynlam olmakla,
babasna (III. Aleksandr) kar vaadini ve bir otokrat olarak grevlerini yerine
getirmedii inancna kaplmaya balamt
118
. Bu sebeple 1906 Maysnda ileri
ve biraz sonra da Babakanla getirdii Stolypin, 1905 ayaklanmalarnn sulula-
116
Bak.: Seton-Watson, ayn eser, p. 245-246.
117
Seton-Watson, ayn eser, p. 222.
118
ayn eser, p. 250.
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 797
rina kar sert ve youn kovuturmaya giriti. Zaten 1905 de Saratov valisi iken,
kyl ayaklanmalarn basrmas dolaysile ar'n dikkatini ekmiti. Bu koto-
turmalarla beraber, Stolypin youn bir anti-Semitizm faaliyeti iine de girdi. Bu
ise Stolypin ile Duma'nn mnasebeerini gerginletirmeye balad. te tam bu
srada, yani Stolypin'in babakanl srasnda, 1906 Temmuzunda hkmet, ta
rm politikas konusunda bir deme yaynlad. Buna gre, Sibirya'ya kendi iste-
ile g edenlere, oralardaki devlet topraklar dalacak ve ayrca kredi de veri
lecekti. Fakat zel mlkiyete hi bir ekilde dokunulmayacak. Bu deme, Du
ma'nn eilimlerine ters dyordu. Bu sebeple, Duma yaynlad cevab de
mete, toprak sorununun Duma'nn ibirlii olmadan zmlenemiyeceini ve
bu konuda Duma'nn hazrlyaca bir tasarnn beklenmesini istedi. Duma'nn
bu tutumu Hkmeti sinirlendirdi ve ar, Babakanla Stolypin'i getirdi. Stoly
pin'in ilk ii, 22 Temmuz 1906 gn Duma'nn topland saray askerle igal et
tirmek oldu. Bunun zerine Cadet'ler ve sol milletvekilleri Finlandiya'ya kaular.
Rusya'nn i durumu yeniden kart. Kronstadt deniz ssnde askerler ayak
land. 25 Austosta htillci Sosyalistler Stolypin'e kar bir suikast dzenlediler.
Stolypin'in evinde dzenlenen bu bombal suikastte kendisine bir ey olmad;
fakat 27 kii ld ve kendi kz da yaraland. Bunun zerine Stolypin skynetim
mahkemeleri kurdu. Sosyal Demokratlar da dahil btn ar solun liderleri yurt
dna kam. Stolypin, kalan politikaclarla Duma'y devam ettirmek istediyse
de, bunlarla anlaamad. Tam bu srada Haziran 1907 de Sosyal Demokratlarn
ar'a kar bir suikast dzenledikleri ortaya kt. Bunun zerine 16 Haziran
1907 de Duma feshedildi. 1905 htilli de bu suretle sona erdi. Tabi etkisi 1917
ye kadar eksilmeden devam edecektir.
5. PORTSMOUTH'DAN SONRA N: MANU'LARIN SONU
Japonya'nn Rusya karsndaki zaferi btn Asya'da derin yanklar uyan
drd. 1905-1908 yllar arasnda Hindistan'da ve gney-dou Asya'da bir ok ayak
lanmalar ku. Bu ayaklanmalar hep Japonya'dan rnek almaktaydlar. Fakat n
giltere ve Fransa bu ayaklanmalar bastrdlar. Japon zaferinin in'deki etki ve
tepkisi ok derin oldu ve Manu hanedannn yklmas ve in'de Cumhuriyet'in
kurulmas sonucunu verdi.
in'deki yabanc smrsnn, Taypingler ayaklanmas, Boxer'ler ayaklan
mas gibi tepkilere sebep olduunu daha nce aklamtk., Hatta bu arada bir
100 gnlk Reform dneminden de sz etmitik. Fakat, gerek ayaklanmalarn
ve yabanc dmanlnn, gerek dank bir ekilde giriilen reform hareketleri
nin hi bir olumlu ve sistematik bir sonu vermediini de grmtk.
Rusjapon Savandan sonra, in'in otokrat mparatoriesi de Japonya'nn
gerekletirdii baardan etkilenerek, o da baz reformlara giriti. Japonya'nn
Rusya karsndaki baars, in'de Bau teknik ve bilimine kar bir ilgi uyandrd
798
FAHR ARMAOLU
ve darya renci gnderilmeye baland.Bundan sonra Ordu ele alnd. Shi-
monoseki'ye gelinceye kadar in'in muntazam bir ordusu yoktu. 1901 den itiba
ren Ordu konusu da ele alnd ve zelikle 1906 dan itibaren bu konudaki a
lmalar hzlandrld. Bu tarihte, ilk defa olarak Harbiye Bakanl kuruldu ve 36
tmenlik dzenli bir silhl kuvvetin hazrlanmas iin plnlar yapld. Bundan
sonra merkez otoriteyi kuvvetlendirmek iin ynetimde reformlar yaplmaya
baland. Bu arada devlet memurlarnn yetitirilme sistemi, klsik in klt
rnden ayrld.
mparatorie Tz'u Hsi bu reformalara giriirken, her zaman olduu gibi,
in halk tarafndan, bu yaplanlar ho karlanmad. Esasan halk Manu'lar
sevmiyordu. Manular, in halk iin bir yabanc idi. nk Manu'lar aslen
Manuryalyd. kinci olarak, Tz'u Hsi bu reformlara giriirken, belirli bir fel
sefe ve sisteme gre hareket etmeyip, dank bir ekilde reform yapyordu.
nc olarak, reformlardan karlar zarar grenler de, bu reformlara cephe
aldlar.
Durum bu ekilde iken, mparatonie Tz'u Hsi 1908 Kasmnda ld. Ye
rine 3 yanda bir ocuk geti.Bunun zerinedir ki, Dr. Sun Yat-sen liderliinde
gerek aydnlar ihtilli balad.
Dr. Sun Yat-sen'in 1895 de Canton'da bir ihtill hareketine bavurduunu,
fakat baaramayp yurt dna katn daha nce aklamtk. Dr. Sun, in'den
ayrldktan sonra ngiltere ve Amerika'ya gitmi ve sonra da, 1899 da, Japonya'ya
yerlemiti. Siyasal ve sosyal doktrinini ngiltere ve Amerika'da bulunduu srada
gelitirmiti. Bu doktrinin in iin temel unsuru, Cumhuriyet, Demokrasi ve
Sosyalizm di. ngiltere ve Amerika'da bulunduu srada, Montesquieu'y, me
hur anaristlerden Bakounine'i ve Kari Marx' okumutu. Dr. Sun, in asn
dan zellikle toprak sorunu zerinde duruyordu. Toprak kylye eit ekilde
paylarlmalyd. in'in bir "Aydnlar Hkmeti"ne ihtiyac vard.
Dr. Sun, Japonya'da iken 1905 ylnda "Kutsal Lig" ad ile ihtillci bir group
meydana getirdi ki, bu rgt sonra Kuomintang (Kuo-min-tang: Mill Halk Par
tisi) Partisinin ekirdeini tekil etmitir. Bu srada, in'den kaan bir ok re
formcular da Tokyo'da toplanm bulunuyordu. Dr. Sun, indeki rejime kar
propaganda faaliyetlerini istikamette yrtmtr. Birincisi, in'deki aydnlar
arasnda fikirlerini yaymaya almtr. 1906, 1907 ve 1910 da, in'de ortaya
kan, dank da olsa bir takm hareket ve kaynamalar, Dr. Sun ve arkadalarnn
kkrtmas ile meydana gelmiti. Dr. Sun, ikinci olarak in dnda yaayan in-
'liler arasnda aktif olmaya almtr. ncs de, in dnda okuyan in'li
rencilere ulamak ve onlar etkilemek iin uramtr
119
.
119
Vineacke, ad geen eser, p. 216 *
19. YZYIL SYAS TARH 1789-1914 799
1907 ylndaki ayaklanma gney in'de patlak verdi ve bir ka eyalete birden
yayld. Fakat hkmet bu ayaklanmay bastrd. 1910 ylnda rnn kt olmas
dolaysile yine gneyde, Hunan eyaletinde karlklar kt. Aydnlar reform is
tediler. Onun zerine mparator Naibi, 1910 Ekiminde, 1913 ylnda bir parl
mentonun kurulmas iin hazrlklar yaplacan syleyince durum skinle.
Fakat 1911 Maysnda hkmetin, in irketlerine ait demiryollarn devlet
letirmek istemesi zerine, yeni ayaklanmalar patlak verdi. Dr. Sun'un liderliin
deki Kuomintang Partisi, ayaklanmalarn ynetimini eline ald. Ayaklanmalar
Yang-tze nehri gneyindeki btn eyaletlere yayld. Bu tam bir ihtilldi. Bu eya
letlerin temsilcileri 1911 Ekiminde Wuchang'da toplanarak, Cumhuriyet iln et
tiler ve "geici anayasa" niteliinde olmak zere de bir pakt imza ettiler. Bu s
rada Shanghai'da da bir asker hkmet kurulmutu. Amerika'da bulunan Dr.
Sun hemen in'e geldi ve Aralk ay sonunda da geici hkmetin bakan oldu.
Bu duruma kar koyamayan in hkmeti de, 1912 ubatnda Manu haneda
nnn hkmdarlnn sona erdiini iln etti. Bu suretle in'de Cumhuriyet re
jimi balam oluyordu.
15 Mart 1912 de, bir Kurucu Meclis in iin bir anayasa kabul etti. Siyasal
sistem, Birleik Amerika ve Avrupa devletlerinin parlmanter sistemlerinden esin
lenen karma bir sistemdi. Oy hakk snrlyd. Oy verebilmek iin ya 500 in
dolar deerinde topraa sahip olmak, veya ylda en az 2 dolar dorudan do
ruya vergi demek gerekiyordu. Yahut da, bunun yerine, ilkokul mezunu olmak
da yeterliydi. Mill Konsey, yani parlmento, her eyaletten seilmi 5 temsilciden
mrekkepti. Cumhurbakann Mill Konsey seecekti.
lgin bir gelime olarak, Mill Konsey, Cumhurbakanlna, Dr. Sun Yat-
sen'i deil, mparatorluk ordusunda da hizmet etmi olan ve Manu ailesinin
son babakan bulunan General Ya Shih-k'ai'yi seti. Bunun sebebi anlala
mamtr.
Yan Shih-k'ai, 1914 ylnda parlmentoyu feshedip kendi diktatrln
kurdu ve 1915 de de mparatorluunu iln etti. 1916 da lnce, in'de tekrar
Cumhuriyet iln edildi.
Sun Yat-sen'e gelince; o da iktidar mcadelesine devam etti. 1921 de Canton-
'da ayr bir hkmet kurdu ve 1924 ten itibaren de Sovyet Rusya'dan yardm al
maya balad. Bu, komnistlerin in'e gelmesinin de balangc olmutur. Dr.
Sun, 1925 ylnda lnce, yerine, bacana General Chiang Kai-shek mcadeleye
devam ile iktidar ele geirdi. Fakat bu sefer komnistlerle Chiang Kai-shek'in
aras ald ki, bu mcadale de 1949 a kadar srd ve bu tarihte, komnistler ik
tidar ele alarak, 1 Ekim 1949 da in Halk Cumhuriyeti'ni iln ettiler.
KAYNAKLAR
(Kitabn yazmnda kullanlan kaynaklardr)
BELGELER:
ALBIN, PIERRE; Les Grands Traits Politiques, Paris, Flix Alcan, 1925
CELRCQ, M. DE; Recueil des Traits de la France, 9 Cilt, Paris, Amyot, 1864-1868
COLLIARD, CLAUDE-ALBERT; Droit International et Histoire Diplomatique
(Documents Choisis), Paris, Domat-Monchrestien, 1950
ERM, NHAT: Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, Cilt I : Osmanl
imparatorluu Anlamalar, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn,
1953
HEFFNER, RCHARD D.: A Documetary History of the United States, New York,
The New American Library, 1952
HUREWITZ, J.C.: The Middle East and North Africa in World Politics-A
Doumentary Record, Vol. I: 1535-1914, New haven and London, Yale
University Press, 1975
KL, SUNA VE EREF GZBLJYLTK: Trk Anayasa Metinleri, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, 1985
Mecmua-i Muahedat, Cilt 1: stanbul, Hakikat Matbaas, 1294; Cilt 2: stanbul,
Hakikat Matbaas, 1294; Cilt 3, stanbul, Ceride-i Askeriye Matbaas,
1297; Cilt 4: stanbul, Ceride-i Askeriye Matbaas, 1298; Cilt 5: stanbul,
Ceride-i Askeriye Matbas, 1298.
NORADOUNGHAN, GABREL EFFEND; , Recueil dActes Internationaux de l'Em
pire Ottoman, 4 Cilt, Paris, Leipzig, Neuchtel, 1899-1903
Ottoman Archives,, Yldz Collection-The Armenian Question, stanbul, Tarih
Ararmalar ve Dokmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf,
ilk 3 ilt, 1989. (Tamam 15 cilt olacaktr)
PRIS RAM, ALFRED FRANCIS: Les Traits Politiques Secrets de 1 Autriche-Hongrie,
Tome I: Le Secret de la Triple Alliance, Paris, Alfred Costes, 1923
TESTA BARON DE: Recueil des Traits de la Porte Ottomane, 11 Cilt, Paris, Amyot,
1864-1911
TUNAYA, TARIK Z.: Trkiye'de Siyas Partiler, stanbul, 1952
802
KAYNAKLAR
TUNAYA, TARIK ZAFER: Trkiye'de Siyas Partiler, stanbul, Hrriyet Vakf
Yaynlan, Cilt I, 1984; Cilt II-1986
United States Relations With China, Washington, Government Printing Office,
1949
VIORST, MLTON: The Great Documents of Western Civilization, Philladelphia,
Chilton Book Co., 1967 (3rd Prinng)
ANILAR:
Abdlhamid'in Htra Defteri, stanbul, Selek Yaynlar, 1960
BISMARCK, OTTO VON: Dnceler ve Hralar (eviren: Nijad Akipek), Ankara,
Mill Eitim Bakanl Yayn, 1952, 3 Cilt.
BLOW, Mmoires de Chancelier Prince de Blow, Tome I: 1897-1902, Paris, Plon,
1931. (dip noarmda von Blow, Mmoires eklinde zikredilmitir)
GOLTT, GOVANN: Mmoires de Ma Vie, Paris, Plon, 1923
GREY, Mmoires de Edward Grey (Vicomte Fallodon), Paris, Payot, 1927
GUCHOFF, J.E.: La Gense de la Guerre Mondiale-La Dbcle de lAlliance
Balkanique, Berne, Librairie Acadmique, 1919. (Dip notlarnda La
Dbcle de l'Alliance Balkanique diye zikredilmitir.)
LAS CASES, COMTE DE: Mmorial De Sainte-Hlne, 9 cilt, Paris, 1823-1824
POINCARE, RAYMOND; Le Lendemain d'Agadir, Paris, Plon, 1926
POINCARE, RAYMOND; Les Balkans en Feu, Paris, Plon, 1926.
SALAH, MEHMED; Girid Meselesi 1866-1869 (Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Mnir
Aktepe), stanbul, Edebiyat Fakltesi Yayn, 1967.
SAZANOV, G.: Les Annes Fatales-Souvenirs de S. Sazanov, Paris, Plon, 1927
TAUBE, BARON DE; La Politique Russe d'Avant-Guerre et la Fin de l'Empire des
Tsars, 1904-1917 (Mmoires du Baron de Taube), Paris, Ernest Leroux,
1928. (Dip nodarmda Baron de Taube, Mmoires eklinde zikredilmi
tir.)
TRKGELD, AL FUAT; Grp ittiklerim, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn,
1984 (3. Bask)
GENEL ESERLER:
AKN- SNA; 31 Mart Olay, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, 1970
ALSAN, ZEK MESUD; Milletleraras Hayan Dzeni ve Panamerikaizm, Ankara,
Hukuk Fakltesi Yayn, 1949
ALTUNDA, NAS; Kavalal Mehmet Ali Paa syan-Msr Meselesi, 1831-1841
(Dip notlarnda Msr Meselesi diye zikredilmitir.)
KAYNAKLAR 803
ARAMIAN, SARKIS; The Armenian Community, New York, Philosophical Library,
1955
ARTZ, FREDERICK B.; Reaction and Revolution, 1814-1832, Neew York, Harper,
1950, (9th Printing)
AYDIN, MAHR; ark Rumeli Vilyeti, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaym, 1992
BALEY, THOMAS A.; A Diplomatic History of American People, New York,
Appleton-Century-Crofts, 1955
BANVLLE, JACQUES; Fransa Tarihi (eviren: Hseyin Cahit Yalcn), stanbul,
Kanaat Kitabevi, 1938, 2 Cilt.
BANVLLE, JACQUES; Napolon, Paris, Arthme Fayard, 1946
BALLOT-JULES; Histoire de lInsurrection Crtoise, Paris, L. Dentu, 1868
BAYUR, YUSUF HKMET; Trk nklb Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Cilt 1, Kasm 1 ve 2 (1983, 3 Bask), Cilt 2, Ksm 1 ve 2 (1983, 2. Bask).
Tamam 10 kitap.
BELOFF, MAX; The Debate on the American Revolution, 1761-1783, London,
Niholas Kay, 1949
BEMS, SAMUEL FLAGG; A Diplomatic History of the United States, New York,
Henry Holt and Co., 1942. (Revised edition)
BOURGEOS, EMLE; Manuel Historique de Politique Etrangres, Paris, Librairie
Eugne Belin, 1915, (3 Cilt)
BULWER, SR HENRY LYTTON; Essai sur Talleyrand (Traduit de lAnglais par M.
Georges Perrot), Paris, C. Reinwald, 1868
CAHUET, ALBERC; La Question d'Orient dans l'Histoire Contemporaine, 1821-
1905, Paris, Dujarric et Cie., 1905
The Cambridge Modem History, Vol. X.: The Restoration, London, Cambridge
University Press, 1934
Vol. VII: The United States, Cambridge University Press, 1934
CHATEAUBRIAND; Napolon, Paris, Egloff, 1949
CHEN-NUNG, L; The Political History of China, 1840-1928, New York, D. Van
Nostrand, 1956
CHOUBLIER, MAX; La Question d'Orient depuis Le Trait de Berlin, Paris, Arthur
Rousseau, 1897
CLYDE, PAULHBBERT; The Far East, New York, Prentice Hall, 1955 (4th printing,
revised)
CONSTANTINI, PERRE; La Grande Pense de Napolon: l'Europe Unie; Paris,
Editons Baudinire, 1940
804 KAYNAKLAR
AYCI, ABDURRAHMAN; La Question Tunisienne et la Politique Ottomane, 1881-
1913, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1992
GANEM, HALL; Les Sultan Ottomans, 2 Cilt, Paris, A. Chevalia-Marisq et Cie.,
1901-1902
DEBDOUR, A.; Histoire Diplomatique de L'Europe, Tome I: La Sainte Alliance.,
Paris, Flix Alcan, 1891; (Dip Notlarnda La Sainte Alliance Diye
Zikredilmitir); Tome II: La Rvolution, Paris, Flix Alcan, 1891. (Dip
notlarnda La Rvolution diye zikredilmitir.
DEBDOUR, A.; Histoire Diplomatique de l'Europe, Premire Partie: La Paix
Arme, 1878-1904, Paris, Flix Alcan, 1917 (Dip notlarnda La Paix
Arme eklinde zikredilmitir); Seconde Partie: Vers la Grande Guerre,
1904-1916, Paris, Flix Alan, 1920 (Dip notlarnda Vers la Grande Guerre
eklinde zikredilmitir)
DRIAULT, EDOUARD; La Question d'Orient-Depuis ses Origines jusqu' la Paix de
Svres, Paris, Flix Alcan, 1921
Enccyclopdie de l'Amrique Latine, Paris, Presses Universitaires de France, 1954
ENGELHARDT, ED., La Turquie etle Tanzimat, Tome I, paris, A. Cotillon, 1882
ESATLI, MUSTAFA RAGIP; ttihad ve Terakki, Istanbul, Hrriyet Yaynlar, 1975
ESMER, AHMET KR, Siyas Tarih, stanbul, Maarif Matbaas, 1944
FAY, SDNEY BRADSHAW; Les Origines de la Guerre Mondiale (Traduit de l'Anglais
par Charles Jacob), Tome I, Paris, Les Editions Rieder, 1930. (Dip notla
rnda Les Origines... eklinde zikredilmitir)
GOOCH, G.P.; Before the War-Studies in Diplomacy, London, Longmans, Green
and Co., 1938, 2 Cilt.
GOURDON, EDOUARD; Histoire du Congrs de Paris, Paris, Nouvelle, 1857
GOWEN, HERBERT H.; Histoire du Japon, Paris, Payot, 1933
GRN, KMURAN; Ermeni Dosyas, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1983
HAUSER, HENR (ED.); Histoire Diplomatique de l'Europe, 1871-1914, 2 Cilt,
Paris, Presses Universitaires de France, 1929
HEADLAM-MORLEY, Sir James; Studies in Diplomacy, London, Methuen, 1930
HELMREICH, ERNST CHRSTAN; The Diplomacy of Balkan Wars, 1912-1913,
Cambridge, Harvad University Press, 1938
IMMANUEL, LEUTENANT-COLONEL; La Guerre des Balkans de 1912, Paris, Henri
Charles-Lavauzelle, 1913
IORGA, N.; Histoire des Etats Balcaniques jusqu' 1924, Paris, Librairie
Universitaire, 1925
KAYNAKLAR 805
NAL, BNLEMN MAHMUT KEMAL; Osmanl Deminde Son Sadrazamlar, Cz 1-4,
stanbul, Maarif Matbaas, 1940
JONES, TOM B., AND W. DONALD BEATTY; An Introduction to Hispanic American
History, New York, Harper, 1950
KARAL, ENVER ZYA; Fransa-Msr ve Osmanh mparatorluu, 1797-1802, stanbul
niversitesi Yayn, 1938
KARAL, ENVER ZYA; Osmanh Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yayn, Cilt V, 1983
(4. Bask), Cilt VI, 1983 (3. Bask); Cilt VII, 1983 (3. Bask), Cilt VIII,
1983 (2. Bask)
KAYNAR, ORD. PROF. REAT; Mustafa Reit Paa Ve Tanzimat, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayn, 1991 (3. Bask)
KENNAN, GEORGE F.; American Diplomacy, 1900-1950, University of Chicago
Press, 1951
KOHN, HANS; Panslavism,Its History And Ideology, New York, Random House,
Vintage Russian Library, 1960 (2nd Ed.-Revised)
KURAN, AHMED BEDEV, nklp Tarihimiz Ve ttihad Ve Terakki, stanbul, Tan
Matbaas, 1948
KURAN, AHMED BEDEV; Osmanh mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill
Mcadele, stanbul, Baha Matbaas, 1956
KURAN, ERCMEND; Cezayir'in Fransa Tarafndan gali Karsnda Osmanh
Siyase, stanbul niversitesi Yayn, 1957
KURAT, AKDES NMET; Paislavizm, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi,
XI. Cild, Haziran-Aralk 1953, Say 2-4, s. 241-278 den ayr bas.
KURAT, AKDES NMET; Trkiye ve Rusya, 1789-1919, Ankara Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Yayn, 1970
LARMEROUX, JEAN; La Politique Extrieure de 1Autriche-Hongrie, 1875-1914,
Tome I: Le Marche vers l'Orient, Paris, Plon, 1918
LAVISSE, ERNEST, ET ALFRED RAMBAUD; Histoire Gnrale, Paris, Armand Colin,
1898, Tome X: Les Monarchies Constitutionnelles, Tome XI:
Rvoludons et Guerres Nationales, 1848-1870.
LEFEBVRE, GEORGER; Napolon, Paris, Flix Alcan, 1935
LEVI, WERNER: Modem China's Foreign Policy, Minneapolis, University of
Minnesota Press, 1953
LUDWIG, EMLE; Napolon Paris, Payot, 1947
LYASHCHENKO, PETER I. ; History of the National Economy of Russia to the
1917 Revolution, New York, Macmillan, 1949
806 KAYNAKLAR
MAHMUD CELALEDDN PAA,: Mir't- Hakikat (Hazrlayan : Do. Dr. smet
Mirolu), stanbul, Berekt Yaynevi 1983
MANDELSTAM, ANDR; La Politique Russe d'Accs la Mditerran au XX

Sicle, Paris, Rucueil Sirey, Acadmie Droit International , Recueil des
Cours, 1934/1, p. 603-798.
MARDN, ERF; Jn Trklerin Siyas Fikirleri, 1895-1908, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlan, 1964
MAUROIS, ANDR; Amerika Birleik Devletleri Tarihi (eviren : Fuat Gkbudak),
Cilt I, stanbul 1945
MAZICI, NUREN; Uluslararas Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kkeni-1878-1918,
stanbul, 1987
MILIOUKOV, PAUL; CH. SEINOBOS ET L.EISENMANN; Histoire de Russie, 3
Cilt, Paris, Librairie Ernest Leroux, 1933
MUSTAFA NUR PAA; Netayic l-Vukuat (Sadeletiren : Prof. Dr. Neet
aatay), Cilt III-IV, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1980
NEVINS, ALLAN, and HENRY STEELE COMMAGER; The Pocket History of the
United States, New York, Pocket Books Inc., 1945 (7th Printing)
NORRIS, RCHARD B. (Ed), Encylopedia of American History, New York, Harper,
1953
OKANDAN, RECAI GALP; mme Hukukumuzun Anahatlar, 1. Kitap, stanbul,
Hukuk Fakltesi Yayn, 1971
PINNOW, HERMANN; Almanya Tarihi (eviren : Fehmi Balda), stanbul, Kanaat
Kitabevi, 1940, 2 Cilt.
PRATT, FLETCHER; A Short History of Civil War, New York, Pocket Books ne.,
1953 (3rd Printing)
RENOUVIN, PIERRE; La Queson d' Extrme Orient, 1840-1940, Paris, Hachette,
1946
RENOUVIN, PIERRE; Histoire des Relations Internationales, Paris, Hachette, Tome
IV, 1945; Tome V, 1954; Tome VI, 1955.
RENOUVIN, PERRE; La Politique Extrieure de la III
me
Rpublique de 1871
1904, Paris, Cours de Sorbonne (Tarihsiz)
RIDPATH, JOHN CLARK; History of The United States, New York, American Book
Co., 1911 (1874 basksnn gzden geirilmi nshas), 4 Cilt
ROBINSON, RONALD, and JOHN GALLAGHER; Africa and the Victorians, New
York, Macmillan, 1967
SAVELLI, A.; Histoire d'Italie, Paris, Payot, 1936
KAYNAKLAR
807
SEIGNOBOS, CHARLES; Histoire Contemporaine depuis 1815, Paris, Arman
Colin, 1908
SETON-WATSON, HUGH; The Decline of Imperial Russia, 1855-1914, New York,
Praeger, 1960 (4th Printing)
SFORZA, COMTE CARLO; L'Italie Contemporaine, Paris, La Nouvelle Edition,
1948
STAVRIANOS, L.S.; The Balkans since 1453, New York, Holt, Rinehart and Winston,
1961 (3rd Printing)
STEGER, C.NYE; A History of the Far East, Boston, Ginn and Co., 1944
SUMNER, B.H.; Russia and the Balkans, 1870-1880, Oxford at the Clarendon Press,
1937
MR, BLL; Ege Sorunu-Aegean Question, Ankara Trk Tarih Kurumu Yayn,
Cilt 1:1912-1913, (1876); Cilt II: 1913-19114 (1982).
Tanzimat; Cilt I, stanbul, Maarif Matbaas, 1940
150. Ylnda Tanzimat, Yayna Hazrlayan: Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz, Ankara,
Trk Tarih Kurumu Yayn, 1992
TAYLOR, A.J.P., The Struggle for Mastery in Europe, 1848-1918, London,
Clarendon Press, 1954
TEMPERLEY, HAROLD; The Crimea, London, Longmans, Green and Co., 1936
THIERS, M.A.; Histoire de la Rvolution Franaise, Paris, Fume et Cie., 1846 (14
me Edition), 10 Cilt
TUKN, CEMAL; Osmanl imparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1947 (Dip notlarnda Boazlar
Meselesi eklinde zikredilmitir).
TRKGELD, AL FUAD; Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, (Yayma Hazrlayan: Prof.
Dr. Bekir Stk Baykal), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, 1957. 2 Cilt.
URAS, ESAT; Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Ankara, Yeni Matbaa, 1950.
UZUNARILI, SMAL HAKKI; Osmanl Tarihi, Cilt II, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yayn, 1983 (4. Bask).
VAUSSARD, MAURCE; Histoire de 'Italie Contemporaine, 1870-1946, Paris,
Hachette, 1950
VERMEL, M. EDMOND; L'Empire Allemand, 1871-1900, Paris, E. de Bocard, 1926
VINAKE, HAROLD M.; A History of the Ear East in Modern Times, New York,
Appleton-Century-Crofts, 1950
808 KAYNAKLAR
WEBER, GEORGES; Histoire Contemporaine, 1830-1872, Paris, A. Lacroix. 1875, 3
Cilt.
WEBSTER, SR CHARLES; The Foreign Policy of Palmerston, 1830-1841, London,
G. Beeil and sons, 1951, Vol. 1 (Dip nodannda Palmerston eklinde zik
redilmitir.
WEL, GEORGES; L'veil Des Nationalits Et Le Mouvement Libral, 1815-1848,
Paris, Felix Alan, 1930
WELLS, H.G.; Esquisse de l'Histoire Universelle, Paris, Payot, 1948
YENAY, . HAKKI; Yeni Osmanl Borlar Tarihi, stanbul, ktisat Fakltesi yayn,
No. 150, 1964
D Z N
- A -
Abdlaziz: Tahta kmas, 270; ve Girid Sorunu,
283; Paris siyareti (1867), 320; Tahttan
indirilmesi, 504.
Abdlhamid II: Tahta kmas, 512; Msr Hdiv'i
smail Paa'nm azli, 409; ve Msr Sorunu,
410, 414; Badat Demiryolu, 434; Mithat Pa-
a'v tutuklatmas, 514; Meclis-i Mebusan'
kapatmas, 521; Yunanistann toprak istekleri
ve , 545; Dou Rumeli Nizamnamesi
(1879), 547; Dou Rumeli tarizi, 550; Dou
Rumeli ile Bulgaristan'n birlemesi ve , 551;
Girid statsn deitirmesi (1889), 559;
Rumeli Vilyederi Nizamnamesi, 585; Make
donya Sorunu ve , 589; ve Jn Trk Ha
reketi, 592; Manastr olaylar, 601-602; II. Me
rutiyeti iln, 602-603; 31 Mart Olay ve ,
610-611; Tahttan indirilmesi (1909), 611.
Abdlmecid: Padiahl (1839), 220; ve Taz
minat, 220; lm (1861), 270
Aberdeen (George H.-G.): 230, 232, 241
Abolitionists: 723
Abukir: 56,58, 85
Ak Kap lkesi (Open Door): Fas'da (1906), 464;
1907 Rus-Japon Anlamasnda, 447; in'de
, 720, 774-775, 776, 780; ne yeni ilveler,
777.
Adalet Ferman: 497
Adams, (John): 27
Adams, (John Quincy): 711
Addington (Viscount Henry): 60
Addis-Ababa Antlamas (1896): 452
Adem-i Mdahaleciler: 598
Adoua (Adowa) Sava: 452
Aerhenthal (Graf von): Dileri Bakam ve Rusya
politikas, 591:, ve Slavlar, 591; Sancak De
miryolu Projesi, 591; Bosna-Hersekin ilhak
sorunu, 612; Buchlau Anlamas (1908) krizi,
615-616.
Agadir Krizi: 475, 476, 477-481, 638
Ahali Frkas: 629
Ahmet Muhtar Paa: ve Hersek ayaklanmas, 499;
ve Arnavutluk ayaklanmas, 540; Sadrazam
l, 642; kabinesinin istifas, 669, 674.
Ahrar Frkas: Bak.: Osmanl Ahrar Frkas
Aix-la-Chapelle Andamas (1748): 3
Aix-la-Chapelle Kongresi (1818): 103-104, 710
Akk Savunmas: 58, 87
Akkerman Mukavelenamesi (1826): 178, 273
Aland Adalar Konvansiyonu (1856): 253
Aleko Paa (Aleksandr Bogoridi) : 547
Aleksandr I: ve Austerlitz Muharebesi, 64; ve
Friedland Muharebesi, 66; ve Tilsit Bar,
67; Erfurt Antlamas, 67; Fransa-Avusturya
Sava ve , 69; 'n mistik dnceleri, 71;
ve Kutsal ttifak, 100; ve Polonya, 123;
ve Yunan ayaklanmas, 168, 170, 172;
lm (1825), 123, 176.
Aleksandr II: 248; ve Panslarizm, 493; ve Or
todoks koruyuculuu, 495; Avusturya-Maca-
ristan ile 1873 Anlamas, 341; Bismarck'ta
ikyeti, 346; ldrlmesi (1881); Plevne
cephesinde feryad, 518.
Aleksandr III: ve Panslarizm, 370; ve Fransa.
369; Almanya ile Teminat Antlamas, 375;
Fransa ile yaknlamas, 392-393; Almanya ile
yaknlama teebbs, 395; Fransz donanma
snn Kronstadt ziyareti, 396; ve Batten-
berg, 554; ve Tras-Siberyen Demiryolu, 761;
lm (1894), 399, 555.
Alemdar Mustafa Paa: 94, 219
Algsiras Konferans (1906): 464
li Paa (Mehmed Emin): 261, 487; Eflk Budan
sorunu ve , 261; ve Karada ayaklanmas,
276; ve Girid ayaklanmas, 283; Karade
niz'in gayr askerliinin kaldrlmas ve ,
330-331; ve III. Napolyon, 486; ve
Cavour, 486; ve Thiers, 486.
Allendo (Ignacio) : 698, 699
Amerika Konfedere Devletleri: 726
Alfonso XIII: 733
Amerika Bamszlk Demeci: 28
Amerikan Devlederi rgt (OAS): 699, 702
Amiens Bar (1802): 60; ve Osmanl Devleti,
87
Andrassy (Jules): mparatorlar Antant, 340;
Bismarck ile Gastein Anlamas (1879), 349;
ve Osmanl Devleti, 495; ve Hersek ayak
lanmas, 495-496; ve Srbistan, 497;
Andrassy Notas, 498; Reichstadt Anlamas
olay, 505-506.
810 DZN
Anti-Federalistler: 703
Arabi (Albay-Paa) : 409, 411
Arara tl Dernei, 571
Arbiter Mundi: 433
Armenakan Partisi: 571
Arnavutluk Krizi: 540-542, 665, 671-673
Asakir-i Mansure-i Muhammediye: 177, 219
Atina Bar (1913), 690
Austerlitz Muharebesi (1805): 64; ve Osmanl
Devleti, 90
Avignon Olay: 44
Avrupa Devletleri Topluluu (Concert europen):
251
Avusturya Hollandas: 9
Avusturya Veraset Savalar: 2
Avusturya'nn Tunusu: 590
Ayastefanos Bar (1878): 521-523; Avusturya'nn
na Tepkisi, 523-524; ngiltere'nin tepkisi ve
Rusya ile anlamas, 524-525; ve Ermeniler,
522, 568; ve Makedonya, 583.
Aynalkavak Antlamas: 16
- B -
Bbli Baskm (1913): 675-676
Bbli Yry: 577
Badat Demiryolu: 434, 473
Bahr el-Ghazal: 423, 424
Bahi Politikas: 317
Baker (Samuel): 418
Ble Bar (1795): 51; ve Osmanl Devleti, 82
Balkan Birlii: ve Fransa, 663-664; ve ngiltere,
664; ve Almanya ile Avusturya, 664.
Balkan Ligi: 661
Balkanlar Dondurma Politikas: 587, 623
Barbaros Hayrettin Paa: 187, 188, 352
Bar Ligi (Friedensliga) : 361, 362, 370
Bardo Anlamas (1881): 356
Bar Tutana (1878): 520, 523
Barikatlar Kral: Bak.: Louis Philippe
Barrre-Prinetti Anlamas (1902): 455
Bastille'in baslmas, 39
Batavya Cumhuriyeti: 51
Battenberg (Alexandre de): Bulgaristan Prensi
(1879), 548; Bulgaristan'n Dou Rumeli ile
birlemesi, 550-551; stanbul Konferans ve
1886 kararnamesi, 553; in Dou Rumeli'yi
ilhak, 554; ar'n e tepkisi, 554; Prenslik
ten ayrlmas (1886), 554; ve 1887 Teminat
Antlamas, 376.
Batthyanyi (Kont) 151
Beaumarchais: 29
Belgrad Bar (1739): 15, 20
Benedetti: 315, 325
Benjamin Franklin: 29, 30
Berchtold (Kont): 665, 686
Berlin Antlamas (1878): 501, 526-527
Berlin Genel Senedi (1885): 420
Berlin Kongresi (1880): 545; nde Ermeni so
runu, 569
Berlin Memorandumu (1876): 501-502
Beie: 237
Beli ttifak (1818): 104; ve Napoli ayaklanmas,
108; ve ngiltere, 108, 110; ve spanya so
runu, 109.
Bethmann-Holweg: 475, 649
Beust (ahslye de): ve Panslavizm, 338; n in
tikam politikas, 339.
Beylan (Belen) Muharebesi (1832): 199
Birinci Cumhuriyet (1792): 48, 62
Birinci mparatorluk (1804): 62
Birinci Kontinental Kongre (1774): 27
Birlik (Union): 726
Birlik veya lm rgt: Bak.: Kara El
Bismarck (Otto von): ve 1848 htillleri, 147; ve
Krm Sava, 243, 248; n Kl ve Kan po
litikas, 148, 300, 301; 1863 Polonya ayaklan
masnda politikas, 303-304; ve Kiel Kanal,
308; ve talya, 309, 311; Germen Konfede-
rasyonu'nu sona erdirmesi, 313; Avusturya
konusunda Kralla tartmas, 312-313; Fran
sa'ya oyunu, 315-316, 325; Ems Telgraf, 323;
anslye olmas, 326; Karadenizin gayr
askerilii ve , 328, 331; 1871 den sonraki so
runlar, 334-335; n Koalisyonlar Kbusu,
336; Fransz-Alman gerginlii ve , 343;
Radovvitz olay, 344; ve Gorakof ekimesi,
344-345; 1879 ittifak, 346, 348; Fransa ve Tu
nus konusu, 365; talya ile ittifak konusu, 358;
ve talyan smrgecilii, 366; ve
Boulangisme, 373-374; m istifas, 386;
politikasnn deimesi, 389-390; ve smr
gecilik, 420-421; ve Dou Sorunu, 500; ,
Berlin Kongresi ve Osmanl mparatorluu,
537-538.
Bjrk Grmeleri: 467-468
Boer Sava: 429-431
Boazlar Konvansiyonu: Bak.: Paris Boazlar Kon
vansiyonu
Boazlar Szlemesi (1841): 216-217, 238; 1856 Pa
ris Atlamas'nda , 251; ve Boazlar
Konvansiyonu, 252-253
Bolevikler: 794
Bonaparte, Jerome: 66
Bonaparte, Joseph: 68, 107
Bonaparte, Louis,: 64
Bonifacio (Jos) : 700
dizin
811
Borodino Muharebesi (1812): 72
Boston liman Kanunu: 27
Boulanger (General Georges): 373, 374
Boulangisme: 373
Boxer Ayaklanmas: 779-780
Brazza, (Pierre): 419
Brienne (Lomnie de): 37
British East Africa Company: 421
British South Africa Company: 421
Brunswick (Duc de): 47, 48
Buchlau Anlamas (1908): 615-616
Bulgar Patriklii: 582
Bulgaristan'n Bismarck': 625
Burlingame Anamas (1867): 721
Burschenschaft: 106, 126
Bkre Bar (1812): 96, 158, 272
Bkre Bar (1886): 553
Bkre Bar (1913): 688-689
Blow (Bernhard H. Martin von): ngiltere ile it
tifak grmeleri, 431; Almanya arbiter
mundi, 433; ve talya, 454, 456; ve 1904
ngiliz-Fransz Anlaas, 459-460; un Fas po
litikas, 460-461; 1905 Fas Krizi ve Prens
(Frst) nvann almas, 463; istifa teebbs,
468; ve Almanya'nn kuatlmas korkusu,
472; istifas, 475; ve Bosna-Hersek krizi, 621-
622.
Byk Kabine; 642
Byk Frederik: Bak.: Frederik II
Byk Srbistan: 590, 613, 616, 626, 686
- C -
Calhoun (John C.): 725
Calonne (Charles Alexandre de): 37
Cameron (Verney Lowett) : 419
Camille Desmoulin: 39
Campo Formio Antlamas (1797): 54-55, 57; ve
Osmanl Devleti, 83
Canning (CharlesJohn): 173
Capo d'Istria: 169, 179; ldrlmesi, 186
Caprivi (General Grafvon): 388
Carbonari Dernei: 108, 138, 289
Carol I: 265
Castlereagh (Robert Stewart) : 173
Caudillolar: 701
Casit Bey: Maliye Bakan, 611; Bakanlktan istifas,
630
Cavour (Kont Comillo Benso): ve Krm Sava,
245, 255; Kiilii ve politikas, 287-288; III. Na-
polyon ile ilikileri, 288; Plombires Grme
leri, 290-291; Hayal krkl, 294; lm
(1861) 297; Girid Ayaklanmas (1866-1869) ve
, 282; ve li Paa, 486.
Cecil Rhodes: 429
Cezayir-i Garp: 187, n Salname'den karlmas,
191
Cezayir Konvansiyonu (1830): 191
Cezzar Ahmet Paa: 58
Cha-Ho Muharebesi (1904): 786
Chamberlain (Joseph): 431-432
Charles X: Hkmdarl, 116; Krallktan d
rlmesi 117; ve Cezayirin igali, 189, 191
Charles-Albert: 141, 142,143
Chaumont ttifak (1814): 73, 101-102, 215
Cherksky (Prens) : 492
Chiang Kai-shek: 799
Christian IX: 186, 307
Cisalpine Cumhuriyeti: 54, 55
Co-Hong: 739
Conte d'artois: ve Gmenler", 42; ve Pillnitz
Bildirisi, 45
Concordat: 61
Condominium: Sudan'da (1899), 425; Girid'de,
561
Cordelier'ler: 39
Corpus occupandi: Bak.: Fiil gal
Crispi (Francesco): 378, 379
Cromwell: 7
Cumhuriyeti Parti: 725
Cunta (Junta): 698
Custazzo Muharebesi: 1848 , 142, 163; 1866
313
- -
arikov Balonu: 651
arikov Uurtmas: 651
arikov Teebbs (1911): arikov'un antlama
tasars, 646; ve Fransa, 647-648; ve ngil
tere, 648; ve Avusturya-Macaristan, 649;
ve Almanya, 649; ve Balkanlar, 654.
ernayef (Mikhail Grigorovich): 508
- D -
Daya Devleti: 17
Damat Ferit: 630
Damga Pulu Kanunu: 26
Danef: 682
Danilevskiy (Nikolai Yakovlevich) : 491
Danilo (Danilo Petrovich): 275, 276, 277
Danton (GeorgesJacques): 47, 50
Dcazes: 343
Delcass (Thophile): D politikas, 439; Faoda
Krizi ve , 425, 433; ngiltere ile yaknlama
abas, 441; talya ile 1902 anlamas, 456; Bi
rinci Fas Krizi ve istifas, 462-463.
812
DZN
Deli Petro: Bak.: Petro I
Demokrat Parti: 725
Derby, Lord: ve 1866 Girid ayaklanmas, 282; ve
Hersek ayaklanmas, 496; Berlin Memoran
dumu ve , 502, nin sertlik politikas, 510;
Osmanl-Rus Sava (1877) ve , 517; Dileri
Bakanlndan ayrlmas, 533.
Droulde, Paul: 372
Dervi Vahdeti: ttihad-Terakki'ye muhalefeti,
606; ve Volkan Gazetesi, 606-607
Desio Grmeleri (1908), 631
Diderot: 35
Disraeli (Lord Beaconsfeld) : ve Berlin Memo
randumu, 502; Kbrsn igali: erefli Bar,
537;ve Msr, 411.
Dobruca: 687
Dogger Bank Olay: 465
Dou Hindistan irketi: 743, 744
Dou Sorunu: 193, 194, 205, 232, 368; ve
Bismarck, 371
Dondoukoff: 548, 549
Dmeke Muharebesi (1897): 562
Drt Nokta (1854): 246, 247, 248, 250
Drtl ttifak (1815): Kuruluu, 102; Fransann
a kalmas (1818), 103-104; Osmanl Dev-
leti'ne kar , 228-229.
Dreadnought: 471
Duma: Almas (1905): 796; kapatlmas, 797.
Dyunu Umumiye daresi: 256-257, 408
- E -
Ebuhr: Bak.: Abukir
Edirne Bar (1829): 183-184,185,188, 227.
Edirne Mtarekesi (1878): 520
Edirne Sorunu: Yunanistan ile Bulgaristan ara
snda, 659; ttihad-Terakki ve , 675; nin
geri alnmas, 688
Edward VII (Kral) : Hkmdarl, 439; Fransa zi
yareti (1903), 440; ve ngiliz-Rus yaknla
mas, 445; Rus donanmasnn Londra ziyareti,
447; Rus ar ile Reval grmesi, 448-449;
ve Fas sorunu, 438; Almanya ziyareti (1904),
460; Il.Wilhelm ile bulumas, 474-475;
Iswolsky, Boazlar ve , 612.
Eflk ve Budan: Napolyon, Erfurt ve , 67;
Rusya ile sava sebebi (1806-1812), 91; Rus
ya'nn ' dan ekilmesi, 96; Edirne Bar ve
, 183; ayaklanmas (1848), 158-159; Rus
ya'nn igali (1854), 240, 241; Rusya'nn
boaltmas, 244; Viyana'nn Drt Nokta
snda , 250; 1856 Paris Antlamasnda ,
252, 256; da Paris Antlamas'nn uygu
lanmas, 260-264; ve 1858 Paris Konvansi
yonu, 264.
Ege Adalar Sorunu: 690-691
Ehramlar Muharebesi (1798): 56
Ekim Manifestosu (1905): 796
Elbe Dkalklan: 301, 305, 306, 307, 308.
Eliler Konferans: Arnavutluk iin, 680, 691-693;
Ege Adalan iin, 691
Ems Telgraf: 323, 455
En Fazla Kayrlan Devlet ilkesi: Fasta, 462; in'de,
746; Japonya'da, 751.
Enosis: 281,558,563,628,654
Entente Cordiale (1904): 441-442, 459, 465
Erfurt Anlamas (1808): 67, 168; ve Osmanl
Devleti, 95
Ermeni htillci Federasyonu: Bak.: Tanaksutyun
Ermenilerin Birleik Cemiyeti: 571
Erzurum ayaklanmas: 573
Esseyid Ali Efendi (Morali): 82, 83
Etniki Eterya: ve Yunan ayaklanmas, 169; ve
Girid ayaklanmas (1897), 560, 561; ve Ma
kedonya, 561.
Eylau Muharebesi (1807): 66
- F -
Fachoda: 424, 425
Fadeyev, (Rostivlas Andreyevich): 493
Fatih Sultan Mehmed: ve Ermeni Patriklii, 565
Fedakran- Millet Cemiyeti: 605
Federalisder: 703
Ferdinand II: 1
Ferdinand VII: 107,109, 110, 321, 709, 710
Ferdinand de Saxe-Cobourg: Bismarck ve so-
mnu, 378; Bulgaristan Prensi olmas (1887),
554-555, 625; Bulgaristan Krh, 625, 653; Aya-
sofya'da dua etme hayali, 670.
Ferdinand de Lesseps: 405-406
Fiil gal ilkesi: 420
Filip II: 6,10
Filip V: 10
Fish (Hamilton): 733
Fisher, Amiral (John Arbutnot): 471, 481
Fleurus Muharebesi (1794): 50
Fontainbleau Anlamas (1814): 73
Franois 1:102, 150
Franois-Ferdinand (Aridk): ve Yugo-Slav mpa
ratorluu Tasars, 613-614
Franois-Joseph: mparatorluu (1848), 152; ve
Olmtz Grmeleri, 239; Venedii talya'ya
terketmesi (1866), 314; ve Pancermen tti
fak, 346; Avusturya-Macaristan mparatoru,
318; I. Wilhelm ile Ischl bulumas, 338-339;
DZN 813
ve mparatorlar Ligi (1872), 340; Rusya
ile 1873 Anlamas, 341.
Frankfurt Bar (1871): 326
Frederik II (Byk Frederik) : 3, 4
Frederik III: 382
Frederik VII: Danimarka'da liberal anayasa, 157;
ve Elbe Dkalklan, 306, 307.
Frederik Wilhelm II: 4,18
Frederik Wilhelm IV: ve 1848 ihtillleri, 145, 147,
148; ve Krm Sava, 243, 250.
Free Soil: 723
Freycinet (Charles de): 372, 373, 410.
Friedland Muharebesi (1807): 66; ve Osmanl
Devleti, 93
Fuat Paa: 486; Mlteciler sorununda, 158; ve
Menikof olay, 235; ve Suriye olaylan, 268
Fugitive Slave Law: 724
- G -
Gambetta (Lon): 410
Garibaldi (Guiseppe): ve Girid ayaklanmas, 282;
Sicilya'ya kmas, 296
Garp Ocaklar: 188
Gastein Anlamas (1865): 308
Garni Paa: 550
Gazi Osman Paa: 518-519
Gen talya: 140, 289
George I: 278, 281
George III: 8
George IV: 129
Germen Konfederasyonu: 76, 119, 126, 301, 302,
305, 307, 308, 321, 322, 328; nun Sonu, 313
Gettysburg Konumas: 728-729
Gettysburg Muharebesi (1863), 727
Ghent Ban (1814): 707
Giers, (Mikhail Karlovich).: 349, 371, 390, 395
Giolitti, (Giovanni): Racconigi Anlamasn yo
rumu, 632-633; ve Trablusgarp saldrs,
636.
Gladstone (William Edward): nun Trk d
manl, 507, 509; nun Osmanl politikas,
411; ve Msr, 411, 413; 1878 den sonra, 530;
ve Arnavutluk, 541; zmir'i igal teklifi, 542;
Ermeni sorununu kkrtmas, 565, 569-570,
571.
Goluchowski-Mouraviev Anlamas (1897): 586-587
Gorakof (Aleksandr Mihailovich) : ve yeni Rus
politikas, 261; Eflk-Budan sorununa bak,
261; ve Girid sorunu, 281; Karadeniz'in
gayr askerliinin kaldrlmas, 328, 329, 330;
ve Fransz intikamcl, 337; Fransa'y des
teklemesi, 343; ve Hersek ayaklanmas, 495;
ve Reichstadt Anlamas olay, 505-506;
ve Rusya'nn Osmanl Devletine sava iln,
516.
Gordon, General: 413
Gmenler (Emigrs): 42
Gmenler Ordusu: 46
Grant, General (Ulysses Simpson): 727; Bakanl
(1868), 727; ve Kba sorunu, 732
Grek Projesi: 17-18
Grey (Charles) : ve Mehmet Ali Sorunu, 202
Grey, Edward (Viscount of Fallodon): ve Sudan,
424; ve Faoda krizi, 425; Rusya ile yakn
lama istei, 445; ve Fas sorunu, 479;
Fransa politikas, 482-483; Fransa ile anlama,
(1912); 483-484; Rusya ile asker ibirlii, 485;
Bosna-Hersek'in ilhak ve , 617-618; ve
Trablusgarp sorunu, 637; Balkanlara bak,
666; Arnavutluk krizi ve , 672; ve Sp-
Bulgar bar, 682; Kavala krizi ve , 687.
Guchoff, J.E.: ve Srp-Bulgar ittifak, 656-659;
ve Bulgar Yunan ittifak, 660-661; Makedonya
kavgasnda lml, 682; stifas, 682.
- H -
Hainan: 772
Haklar Beyannanesi: ngiliz , 7; Amerikan , 26
Haldi Yumruklar: 779
Halskr Zabitan Grubu: 642
Halepa Ferman (1868): 283; 1878 deiiklikleri,
558; 1889 deiiklikleri, 559; 1868 Anlamas
nn yrrle konmas (1896), 560
Halklk Hareketi: 793
Hamilton Seymonur: 233
Hareket Ordusu: 610
Harris, Townsend: 1858 Anlamas, 751
Hartwig: Balkanllar birletirme abas, 655; Ma
kedonya'nn paylalmas ve , 657 spiritus
rector, 656; ve Avusturya sorunu, 673; ve
Balkan Ligi, 662; e gre Boazlar, Rus g
lnn kaps, 656
Havana Olay: 735
Hayrsever Cemiyeti: 571
Helvetiya Cumhuriyet: 11
Hnak Partisi: Bak: htillci Hnak Partisi
Hidalgo, Miguel: 698, 699
Hindistan Yolu: Bak.: mparatorluk Yolu
Holstern (Fritz von) : 384, 389, 433, 468-469
Hubertsburg Bar (1763): 3
Hnkr skelesi Antlamas (1833): 206-207;
nn tahlili, 207; Nesselrode ve , 207-208; n
giltere'nin ne tepkisi, 208-209; Rusya'nn
ndan vazgemesi 213, 218; Rusya'nn yeni
deerlendirmesi, 349; ve arikov Teeb
bs (1911), 646-647.
814 DZN
Hrriyet ve tilf Frkas: 630, 641
Hseyin Paa (Cezayir Days): 190, 191
Hseyin Avni Paa, 504
Hseyin Cahit (Yaln) Bey: ve Rusya ile iyi komu
luk, 645
Hseyin Hilmi Paa: Sadrazaml, 606; kabine
sinin istifas, 610
- I -
Islahat Ferman: Nitelii, 258-259; Tanzimat ile
farkll, 259
- -
brahim Paa: nn Necd'i igal etmesi, 197;
Mora'da, 174; ve Navarin Olay, 180;
Mora'dan ekilmesi, 181, 184-185; Suriye'yi i
gali, 198; Beylan galibiyeti, 199; Konya muha
rebesi, 199, Ktahya Anlamas, 205; Cidde
Valilii, 205; Nizip muharebesi, 211
brahim Hakk Paa: 630
gnatiyef (Nikolai vanovich): Karakteri, 511; ve
Ermeniler, 568; ve Panslavizm, 493; ve
Balkanlar, 515; ve Karadenizin silahland
rlmas, 330.
Ho Ch'an: Bak.: Hakl Yumruklar
htillci Hnak Partisi: 572
htiyarlar Meclisi: 52
kinci Cumhuriyet (1848): 138
kinci mparatorluk (1852): 140
kinci Kontinental Kongre: 28
mparatorluk Yolu (Imperial Road): 21, 55-56, 59,
86, 193, 404
nfirad (isolation) Politikas: 713
ngiliz Kanal: 400
nsan ve Vatanda Haklan Demeci: 40, 42-43
slobozya: 94
smail Paa: Msr Valisi olmas, 406; ve Girid
ayaklanmas, 406-407; Hdiv nvann almas,
407; Valilikten azli, 409
spanya Veraset Savalar: 2, 10
spanyol Hollandas: 9
stanbul Anlamas (1878): Bak.: Kbrs Mukave
lenamesi
stanbul Anlamas (1881): 546
stanbul Anlamas (1888): 415-416
stanbul Bar (1897): 562
stanbul Bar (1913): 689-690
stanbul Bar (1914): 693
stanbul Konferans (1876): 512-514
stanbul Konferans (1879): 544
stanbul Konferans (1881): 546
stanbul Konferans (1885): 522, 553
stanbul Konvansiyonu (1832): 186
iswolsky, Alexandre: ve yeni Rus politikas, 444,
445, 446; ve Ak Kap ilkesi, 445; VII. Ed
ward ile grmesi, 446; ve 1907 ngiliz-Rus
anlamas, 447; ve Buchlau anlamas,
(1909), 615-616; Boazlar atrma teebbs,
619-620; arikov Teebbs ve , 645-651; D
ileri Bakanlndan ayrlmas, 623.
ttihad- Muhammedi Frkas: 607-608
ttihad- Osman: 595
ttihad ve Terakki: Kuruluu, 595-596; yaylmas,
597; Trklk politikas, 597, 629; 1902
Kongresi, 598-599; ye muhalefet, 604;
nin Parti haline gelmesi, 611; Hkmete
girmesi, 611; ve Trablusgarp Sava, 641; i
bandan ekilmesi, 642; ve Edirne Sorunu,
675; Bbli Baskn ve ibana gelmesi, 675-
676; Edirne'nin geri alnmas ve , 687-688
turbide (Augustin de): 699
van IV: 4, 791
yi Komuluk Politikas: 703
- J -
Jacobin'ler: 39
Jay.John: 705, 776
Jay's Treaty: 705
Jean-Jacques Rousseau: 35
Jefferson, Thomas: 711; Bamszlk Beyannamesi,
28
Jemmapes Muharebesi (1792): 49
Jena Muharebesi (1806): 66; ve Osmanl Dev
leti, 91
Jironden'ler (Girondins): 39
Johnson, Andrew: 729
Jozef II: 2, 5; ve Grek Projesi, 18; in lm,
20.
Juarez, Benito: 730, 731, 732
Jules Frry: ve Hindiini, 403; ve Tunus, 354,
356; nin Babakanlktan dmesi, 372;
nin smrgecilik teorisi, 417
- K -
Kal'a-i Sultaniye Andamas (1809): 95-96
Kmil Paa: Sadrazaml ve ttihad-Terakki ile a
tmalar, 605-606; Tekrar sadrazaml, 669,
674; Bbli basknnda istifas, 675
Kanl Pazar: 794-795
Kara El: 655
Kara Ha Dernei: 571
Karayorgi, Aleksandr: 271, 272
Karlofa Andamas (1699): 4, 14
Kassar-Said Anlamas: Bak.: Bardo Anlamas
dizin 815
Katerina II: 4, 5, 16, 17,18, 168
Katkov (Mikhail Nikiforovich): 387
Kaunitz (Frst von) : 42
Karala Krizi: 686-687
Kaynarca Antlamas (1774): 5, 15, 16, 244
Kbrs Mukavelenamesi (1878): 535-537; ngilte
re'nin ltimatomu, 534-535; nde Ermeni
Sorunu, 569
Krmz Nehir (Hong) : 772
Kt'a Ablukas (Blocus Continental) : 67, 68, 706
Kt'a Ligi: 428, 466, 470
Kiaochow (Qingdao): 771
Kiderlen Wchter: 384, 478, 649
Kilise Yasas: 40, 43
Kitchner, Lord: 424
Kodok: Bak.: Fachoda
Komnist Manifestosu, 131
Konfederasyon: Bak.: Amerika Konfedere Dev-
lederi
Kongo Sorunu: 477, 480
Konsllk (Consulat) : 58
Konvansiyon (1792): 48
Konya Muharebesi (1832): 48
Konya Muharebesi (1832): 199
Korkun vsin: Bak.: ran IV
Kosciusko (Thaddeus): 51
Kossuth (Lajos): 151,152,153
Krger (Stephanus J.P.): 430, 431
Kulturkampf: 343
Kumkap Olaylar: 573-574
Kurtulu Kanunu (1861): 302-303, 792-793
Kurucu Meclis (1789): 38
Kutsal ttifak: 14
Kuzey Almanya Konfederasyonu: 314
Kuzey Savalar: 5
- L -
Lafayette: 30, 36, 47, 103
Lahey Bar (1795): 51; ve Osmanl Devleti, 82
Lahey Bar Konferans (1907) : 472
Lamsdorff: 469, 588, 784
Latran Anlamas (1929): 333
Lauenburg: Bak.: Elbe Dkahklar
Layard, Sir Henry: ve Kbrs Mukavelenamesi, 535-
536; ve Ermeni sorunu, 568-569
Lee, General (Robert Edward): 727
Lgion d'Honneur: 61
Lehistan Veraset Savalar: 2, 6
Leipzig Muharebesi (1813): 72
Lenin (Vladimir lyi Ulyanov) : 793
Leopold II (Avusturya Kral) : 20
Leopold II (Belika Kral): 420
Leopold, Prens: 321-322
Leopold de Saxe-Cobourg: 121
Liao-tung (Liaodong): 766, 768, 769, 781,785
Ligue Continentale: Bak.: Kt'a Ligi
Ligryen Cumhuriye: 55
Li-ki: 755
Lincoln, Abraham: Cumhurbakanl (1860),
725; Gettysburg Konumas, 728-729; Kurtu
lu Beyannamesi (1863), 728; Oldrlmesi
(1865), 727-728
Livingstone, David: 418
Lloyd George: 474,479-480
Lobanof-Yamagata Anlamas (1896): 769
Londra Anlamas (1827): Rusya, ngiltere ve
Fransa arasnda , 179; nn Osmanl Dev
letine bildirimi, 180; Osmanl Devletinin n
reddi, 180.
Londra Anlamas (1839): 122
Londra Anlamas (1852): 306
Londra Anlamas (1864): 279
Londra Anlamas (1871): 332; 1878 de tartma
konusu olmas, 528
Londra Bar (1913): 679
Londra Konvansiyonu (1840): 213-214, 280
Londra Protokol (1829): 185, 280
Londra Protokol (1830): 185-186, 280
Londra Protokol (1831): 121,122
Londra Protokol (1832): 186
Londra Protokol (1877): 516
Louis XVI: Mill Meclis salonunu kapatmas, 38;
Yabanc alaylarn Paris'e gedrilmesi, 39; nin
Versay'dan Tuileries'ye getirilmesi, 40; nin
kamas ve yakalanmas, 44-45; nin Kralie
ile birlikte Temple kulesine hapsedilmesi, 47;
nin idam, 48.
Louis XVIII: Krall, 78, 79; Paris'ten ka, 79;
ve Bourbon'larn dn, 103; ynetimi, 115-
116; lm, 116.
Louis Napolyon: Bak.: Napolyon III
Louis Philippe: 117, 134-135; D politikas, 117,
201; ve Belika krall sorunu, 121; ve
Polonya ayaklanmas, 125; Ynetimini sertle
tirmesi, 135-136; Tahttan feragati, 136; ve
Mehmet Ali ayaklanmas, 201, 212; Mehmet
Ali sorununda gerilemesi, 215.
Luevilie Bar (1801): 59
Lbnan Nizamnamesi (1861): 269
- M -
Madison, James: 707, 711
Madrit konferans (1880): 461-462
Magenta Muharebesi (1859): 294
Magna Carta: 25; ve Tanzimat Ferman, 224-225
Mahan, Alfred T.: 735
816 DZN
Mahmut II: 231, 232; Padiahl (1808), 94;
Mehmet Aliden yardm almas, 173-174, 197;
Yenieri Ocan kaldrmas, 177-178; Navarin
olayna tepkisi, 181,197; ve Konya yenilgisi,
205; ve Ktahya Anlamas, 205-206; Nizip
hezimeti ve lm, 211.
Mahmut Nedim Paa: nn sadrazaml, 487;
ve Reit Paa, 487; Sadrazamlktan azli (1873),
489; Tekrar sadrazam olmas, (1875), 497;
ve Osmanl tahlilleri, 503; Tekrar sadrazam
lktan azli (1876), 504
Mahmut evket Paa; Hareket Ordusu Komu
tam, 610; Sadrazaml, 676; ve Edirne so
runu, 678; ldrlmesi (1913), 679
Makedonya Dahil htill Tekil (VMRO): 584
Makedonya Kavgas (1913): 589, 681-682
Makedonya Komitesi: Bak.: Makedonya Dahil h
till Tekilt
Mangascia, 451, 452
Marengo Muharebesi (1800): 59
Marie Antoinette: in Turgot'yu azlettirmesi, 36-
37; yabanc alaylarn Paris'e gelmesi, 40;
dam, 48.
Massava: 365
Mavrokordato: 173
Mayflower Gmenleri: 24
Mazzini (Guiseppe): 132, 140, 143, 289
Maximilien (Meksika mp.) 731
Meclis-i Meveret: 218
Mehd Ayaklanmas: 412-413
Mehmet Ali Paa: Fransa ve Cezayir, 190, 194,
206; nn kimlii, 194-197; Padiah de
lirmek mi istiyor?, 199-200; nin Suriye Vali
lii, 203; ve Adana sorunu, 204; nin 1841
Londra Konvansiyonu reddetmesi, 214; Pa
diahn ubat 1841 Ferman, 215
Meiji Restorasyonu: 754, 756-759
Meiji Tenno: 753
Menikof, Prens: 234-237, 245
Menelik II: 365, 451-452
Menevikler: 794
Merkez Edirne-Makedonya Komitesi: 583
Merzifon Olaylar: 574
Metternich (Frstvon): Viyana Kongresi'nde, 75;
Viyana Kongresi ve Osmanl mparatorluu
ve , 97; ve Kutsal ttifak, 101; Metternich
Sistemi, 102-103: ve Mudakiyeti hkm
darlar, 108; ve Fransa'da 1830 ihlli, 118;
1831 Polonya ayaklanmas ve , 125; Alman
Gmrk Birlii'ne tepkisi, 127; ve demok
rasi, 130; ve 1848 ayaklanmalar, 132; istifas
(1848), 150; lm (1859), 150; ve yunan
ayaklanmas, 173, 174, 175; 1828-29 Trk-Rus
sava, 182-183; Cezayirin igali ve , 192;
Mehmet Ali ayaklanmas ve -, 201, 205;
Hnkr skelesi Anamas ve , 209; in
Tanzimat' eletirmesi, 225.
Millet-i Sdka: 565
Milleer Muharebesi; Bak.: Leipzig Muharebesi
Millederaras Afrika Dernei: 419
Mill Savunma Dernei: 618, 655
Milliyeti Kadnlar Dernei: 571
Mirabeau: 38
Miranda (Francisco de) : 697
Missolonghi Muharebesi (1826): 174
Mithat Paa: Sadrazaml, 512; ve stanbul
Konferans kararlar, 514; Srgne gnderil
mesi, 514; Tifde ldrtlmesi (1884), 595
Mizanc Murad Bey: 597
Monroe Doktrini: 165, 700, 701, 775; ve Gney
Amerika'nn bamszl, 111; ve George
Washington'm Veda Mesaj, 709; Moroe'n
Kongre'ye mesaj (1823), 712; ve III. Na-
polyon, 730
Monroe, James: nn Paris elilii, 705; Elilik
ten geri ekilmesi, 706; ve spanyol smr
gelerine mdahale sorunu, 711.
Montagard'lar: 39
Montesquieu: 36
Morelos (Jos Maria): 698, 699
Muhammed Ahmed (Mehd): 413
Muharrem Kararnamesi (1881): 256-257, 408
Muhteem nziva: 400
Mulay Hasan: 437
Murad IV: ve Zeytun Ermenileri, 578
Murad V: tahta kmas, 504; Tahttan indirilmesi,
512
Mustafa III: ve Svey Kanal projesi, 405
Mustafa Fazl Paa: 593
Mustafa Kemal (Atatrk): 1909 ttihad-Terakki
Kongresi'nde teklifleri, 603-604; Ordu'nun
politikadan ayrlmas, 609; ve Hareket Or
dusu, 610
Mustafa Reit Paa: Glhane Hatt- Hmayunu,
222; nn dnce sistemi, 223; n
Magna Carta'dan etkilenmesi, 224; Haicye
Nazrlndan alnmas, 227-228; yeniden Ha
riciye Nzn, 228; ve ngiliz-Fransz-Osmanl
ttifak (1854), 241
Mutsuhito: Bak.: Meiji Tenno
Mdahale Sistemi: 102, 165
Mdahaleciler: 598
Mlteciler Sorunu: 159-161
Mnclengraetz Anlamas (1833): 130, 132, 209
Mrzteg Program: 588, 600; Padiah Abdlha-
midin tepkisi, 589
DZN 817
- N -
Namk Paa: ve Cezayirin igali, 192-193; ve
Mehmet Ali ayaklanmas, 201-202
Namk Kemal: in siyas fikirleri, 592-593
Nanking Antlamas (1842): 720, 745-746
Napolyon (Bonaparte): ve spanya, 11; un
Helvetya Cumhuriyetini kurmas, 11; Venedik
Cumhuriyetine son vermesi, 11; un ykse
lii, 53; un talya zaferi ve Campo Formio,
54; Ehramlar muharebesi, 56; Abukir baskn
56; Abukir muharebesi, 58; Birinci Konsl,
58; Marengo zaferi, 59; ngiltere ile Amiens
bar, 60; Papa ile barmas, 61; mparator
olmas, 62; un denizar faaliyeeri, 63;
Ulm zaferi, 64; Austerlitz zaferi, 64; Jena za
feri, 66; Eylau muharebesi, 66; Friedland mu
harebesi, 66; Tilsit Bar, 66-67; Erfurt Anla
mas, 67; Kt'a ablukas, 68; spanya sorunu,
68-69; Wagram zaferi, 69, 70; 'un Marie
Louise ile evlenmesi, 71; Smolensk muhare
besi, 72; Borodino muharebesi, 72; Moskova
hezimeti, 72-73; Leipzig yenilgisi, 72-73; Mt
tefiklere teslim olmas, 73; Elbe'ye srlmesi,
74; Elbe'den ka, 79-80; Waterloo hezimeti
ve Saint-Hlne'e srlmesi, 80; lm
(1821), 80; ve Avrupa Federasyonu, 99
Napolyon III: Cumhurbakan seilmesi, 138; Mec
lisi datmas, 139; mparatorluu, 140; ve
Kutsal Yerler sorunu, 231-232; Sinop baskn
ve , 241; ve Krm Sava, 245, 249; Dou
Bloku'nu paralamas, 253-254; ve
Piyemonte, 247; Eflk-Budan' birletirmek
istemesi, 260-261, 262; Suriye Olaylar, 267,
268; ve Karada ayaklanmas, 276-277;
ve Girid sorunu, 281-282; nun talya politi
kas, 285-286; ve Cavour, 287-288; a kar
Orsini suikas, 289-290; Plombires grme
leri, 290-291; talyan Birlii iin faaliyetleri,
291-293; Magenta ve Solferino zaferleri, 294-
295; Nice ve Savoie'y almas (1860) ve tepki
leri, 297-298; 1863 Polonya ayaklanmasnda
beceriksiz politikas, 303-305; Bismarck ile
Biarritz pazarl, 309-310; talya'ya Venedii
kazandrmas, 312; un ki kart politikas,
313; un Mill Birlikler teorisi, 316; Lksem-
burg'u almak istemesi ve tepkileri, 316-317;
Prusya ile sava hazrl, 319; Prusya savanda
esir dmesi, 325; un mparatorluktan d
rlmesi, 326; ve Svey Kanal, 406; ve
Hindiini, 401, 402; Amerika i savanda ara
clk teebbs, 730; un Meksika maceras,
730-731
Narodna Odbrana: Bak.: Mill Savunma Dernei
Narodnik Hareketi: 793
Navarin Baskn (1827): 180; Rusya'nn sevinci,
180; ngilterelim tepkileri, 181; ve Mehmet
Ali sorunu, 200.
Navigation Act: 6
Nzm Paa: Harbiye Nzn, 642; Bbli bask
nnda ldrlmesi, 675
Necker (Jacques): 37
Nekliudov: 656, 657,662
Nelidov Pln: 585-586, 612
Nelson, Amiral (Horatio): 10; Abukir zaferi, 56;
Trafalgar zaferi, 64
Nerchinsk Antlamas (1689): 739
Nesselrode, (Karl Robert): 185-186; 227, 229, 261
Niederland Devleti: 77, 118, 119,120
Nikola I: ve Polonya, 123; ve Mlteciler sorunu,
161; tahta gemesi (1825), 176; Osmanl Dev
letine ltimatomu (1826), 176-177; nn
Osmanl Devletine kar politikas, 202-203,
227; ngiltere ile anlamas, 229; Osmanl m
paratorluunu taksim teebbs, 233-234;
Olmtz grmeleri, 239-240; lm (1855),
348, Rusya'da Aralk 1825 ayaklanmas, 791.
Nikola II: Hkmdarl (1894), 399, 555; Reval
grmeleri, 448-449; Almanya ile ittifak te
ebbs, 466, 469; Bjrk grmeleri, 467-
468; nn Bosna-Hersek'in ilhakna tepkisi,
624; Racconigi Anlamas (1909), 632
Niyazi Bey (Resneli): 601-602
Nizam-Cedit: Kurulmas, 218; Akka savunmasnda
, 87; kaldrlmas, 93
Nizip Sava (1839): 211-212
Novara Muharebesi (1849): 143, 163
Nystadt Bar (1721): 4, 5
- O -
Obrenovi, Aleksandr: 365, 590
Obrenovi, Milan: 273, 364, 365
Obrenvi, Milo: 272, 273, 274
Obrenovi, Miel: 274
Okulsevenler Dernei: 571
Olmtz Grmeleri: 239-240
Oniki Ada: talya'nn y igali, 641; Lozan Bar
nda , 643; nn Yunanistana gemesi,
643
Onnc Deiiklik (Thirteenth Amendment):
728
Orsini (Felix) : 289, 290
Osmanl Ahrar Frkas: 604-605, 611
Osmanl Bankas Baskn: 579
Osmanl htill Frkas: 597
Osmanl Hrriyet Cemiyeti: 599
Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti: 599
818 DZN
Otto (Yunan Kral): 186, 278
Otuz Yl Saralan: 1
Ouchy Ban: Bak,: Ui Bar
- -
mer Paa: Krm savanda, 245, 250; Karada
ayaklanmasnda, 276; Girid ayaklanmasnda,
283
nleyici Sava: 621
- P -
Palmerston (Henryjohn Temple): ve Mehmet Ali
sorunu, 196, 202; ve Tanzimat, 226; Fran
sa'nn Nice ve Savoie'y almasna tepkisi, 298;
ve Elbe Dkalklar, 305; i bandan aynl-
mas, 229
Pan-Amerikan Birlii: 699
Panamerikanizm: 699, 700, 702, 713
Pancermanizm: ve Panslavizm, 338; ve Bosna-
Hersek'in ilhak, 652
Panslavizm: ve Pancermanizm, 387, 391, 490, 491;
ve Berlin Kongresi, 387, 531; ve Dou
Sorunu, 493; in Balkanlarda yaylmas, 495;
ve Bosna-Hersek'in ilhakna tepki, 624
Paris Antlamas (1763): 7, 26
Paris Antlamas (1856): 251-252
Paris Bar (1783): Bak.: Versay Antlamas
(1783)
Paris Ban (1815): 80,103
Paris Bar (1898): 736
Paris Boazlar Konvansiyonu (1856): 252
Paris Konferans (1869): 284
Paris Konvansiyonu (1858): 264
Paris Komn: 326
Pasi: 682, 692
Paskievich, General (ran Feodorovich) : ve 1828-
29 Trk-Rus sava, 182; 1831 Polonya ayak
lanmas, 124; 1848 Macar ayaklanmas, 182
Peking Anamas (1860): 749
Perry, Komodor (Matthew Calbraith): 750-751
Pete Anlamas (1877): 515, 523, 537
Petersburg Protokol (1826): ngiltere ile Rusya
arasnda , 177; Avusturya ve Prusya'nn
n reddi, 179; Osmanl Devletinin n
reddi, 179.
Petro I: 4
Pierre I (Karayorgiyevi): 590
Pillnitz Bildirisi (1791): 45-46, 47
Pitt, William: Babakanl, 8; ve Osmanl Dev
leti, 20-22, 60; ve Belika, 49.
Plevne Savunmas: 518-519
Pogodin, Mikhail Petrovich: 490, 491
Poincar, Raymond: ve Balkan Birlii gelimeleri,
663-664; Rusya ziyare, 665; Balkan devletle
rini frenleme abas, 665-666; ve Arnavut
luk krizi, 672
Poligac (Jule Armand de): ve Cezayirin igali,
191
Poltova Muharebesi (1709): 4
Port Arthur: 769, 781, 785, 786
Portsmouth Bar (1905): 787
Prag Bar (1866): 313-314
Prens Sabahattin Bey: 599
Preveze Konferans (1879): 544
Prut Bar (1711): 4,14
- R -
Racconigi Anlamas (1909): 632-633; ve Al
manya, 633; ve ngiltere, 634
Re Tentenna: 141
Reichstadt Anlamas (1714): 2
Reichstadt Anlamas (1876): 505-506, 515, 537,
615
Ren Konfederasyonu: 1, 69, 76
Restorasyon: 78
Reval Grmeleri: 448-449, 600-601, 614
Risorgimento: 140
Riza Nur Bey (Dr.) : 630
Robespierre (Maximilien) : 50-53
Romanov, Mikhail: 4
Roosevelt, Franklin Delano: 703
Roosevelt, Theodor: 703, 786
Root-Takahira Anlamas (1908): 788
Rudini (Antonio): 452
Rumeli Vilyederi Hakknda Talimat: 587
Rumeli Vilyederi Nizamnamesi: 585
Rusuk 'imn: 94
Rusya'nn zm: 494
- S -
Sacro egoismo: 473
Sadowa Muharebesi (1866): 312
Said-i Nurs: 608
Sait Paa: 405, ve Svey Kanal, 406
Sait Halim Paa: 679
Sakhalin: 759, 787
Salisbury (Marki Robert-Arthur): ve Msr, 414;
Fransa ve Byk Sahra, 422; Rusya ile anlama
abalar, 427-428; Almanya ile ittifaka kar.
432; I. Meruyete tepkisi, 513; stanbul Kon
ferans ve , 513-514; ve Boazlar, 528; n
gilterenin Kbrs'a yerlemesi, 533, 535, 536;
ve Dou Rumeli sorunu, 550; ve Ermeni
sorunu, 576
DZN 819
Samarin, Yuri: 492
Samimi Anlama: Bak.: Entente Cordiale
Sancak Demiryolu Projesi: 600
San Guiliano: ve Trablusgarp sorunu, 636
San Lorenzo Anlamas (1795): 32
San Martn: 698
Santralistler: 584, 653
Saratoga Zaferi: 28, 30, 31
San Irk Milliyetilii: 763
Sasun Olaylar: 574-575, 580
Savof, General: 685
Sazanov, Sergey: ve Balkan Birlii, 662-663; ve
Arnavutluk Krizi, 663; Balkan devletlerinin
saldrlarm destekliyor, 667-668
Schleswig-Holstein: Bak.: Elbe Dkalklar
Schwarzenberg, Prens (Felix): 152
Sebastiani: 91, 92
Selanik Olaylan: 502
Selim III: Tahta kmas (1789), 81; htill Fran-
sasn tanmas, 82; ve Rusya, 84; Amiens
Barn tanmas, 87; in Napolyon ile yakn
l, 88; in Rusya'ya sava iln (1806), 91;
ldrlmesi (1807), 93; Reformlar, 218-219
Sened-i ttifak: 219
Serbest Toprak Partisi: 725
Shantung (Shandong): 771, 773
Shimonoseki Antlamas (1895): 766-767; Rus
ya'nn tepkisi, 767; Fransann tepkisi, 767;
Almanya'nn tepkisi, 767-768; ngiltere'nin
tepkisi, 768
Srbistana Dair Sened: 273
Srp Alsace-Lorraine'i: 623
Siyes (Rahip): ve mill irade kavram, 38
Silistre: Romanya'nn yi almas (1913), 684
Sinop Baskm (1853): 240-241
Slav Birlii: 491-492
Slavofilizm: 490
Slav Yardm Dernei: 491
Sokullu Mehmet Paa: 11, 13
Solferino Muharebesi (1859): 294
Sopa (Big Stick) Politikas: 703
Sonderbund: svire'de , 133; Almanya'da ,
144,162
Speke, John: 418, 421
Stambouloff: 625
Stanley, Henry Morton: 419, 421
Stockholm Bar (1720): 5
Stratford de Redcliff: 236, 263
Sun Yat-sen: Canton'da ayaklanmas, 777; ve
Kuomintang Partisi, 798; ve Cantn H
kmeti (1921), 799; Sovyet Rusyadan yardm
almas, 799
Suvarov (Aleksandr Vasilyevich), 59
Svey Kanal: 367; ngiltere'nin n nleme a
balar, 406; irketi, 406, 416; iin stan
bul Anlamas (1888), 415-416
- -
ahs Birlik: Avusturya'da, 318; Eflk-Budan'da,
264; Bulgaristan-Dou rumeli'de, 551; Gi-
ridde, 563
emsi Paa: Manastr'da ldrlmesi, 601-602
- T -
Tal Filozof: Bak.: Josef II
T'ai P'ing'ler ayaklanmas: 747, 748
Talt Paa: Osmanl Hrriyet Cemiyeti kurucusu,
599; ileri Bakan, 611, 679; Bbli Baskn,
675-676
Talleyrand (Charles Maurice de): Direktuar'n
Dileri Bakan, 55; ve Direktuar, 56; Na-
polyon'u drmesi, 73; Viyana Kongresi'nde,
75-76
Tanaksutyun: 572
Tarizler Muharebesi: 770
Taylor, Zachary: 725
Temmuz htilli: 115
Temmuz Monarisi: 117
Tepedelenli Ali Paa: 170, 171
Terr Rejimi: 50
Tersane Konferans: Bak.: stanbul Konferans
(1876)
TevfikPaa (Msr Valisi) : 409
Thibau (Kral): 402
Tiens-Tsin Anamas (1858): 721, 748-749
Tilsit Bar (1807): 66-67; ve Osmanl Devleti,
94,95
Tirpitz, Amiral von: 471-472, 475
Townshend Kanunu: 28
Trafalgar Muharebesi (1805): 64, 189
Trans-Sibiryen Demiryolu: 761-762
Trotzky (Lev Davidovich Bornstein): 795
Tsushima Boaz: 765, 786
Turgot (A.R.Jacques): 30, 36-37
Trkmen ay Anlamas (1828): 181,184
Tyler, John: 716-717, 720
Tz'u-Hsi (u-i): ve Boxer ayaklanmas, 755, 779;
Reformlara kar kmas, 778; Kamas, 780;
lm, 798.
- U -
Ucciali Anamas (1889): 451
Uianders: 429
Ulm Muharebesi (1805): 64
820 DZN
Ulu Ali Paa: 353; ve Svey Kanal fikri, 405
Ui Bar (1912): 643
Utrecht Antlamas (1713): 2, 10
- -
mparatorlar ttifak (1873): 341
mparatorlar Ligi (1872): 341, 345
mparatorlar Ligi (1881): 350, 352
mparatorlar Muharebesi: Bak.: Austerlitz
Muharebesi
l Anlama: Bak.: l tilf
l tilf: 458
l ttifak: 352, 359-360, 360-361
313 Muharebesi: 562
- V -
Vak'a-i Hayriye: 178
Valmy Muharebesi: 48
Van Ayaklanmas: 579
Varjabedyan, Nerses: 567-568
Vassos, Albay: 561
Vatanler: 409
Vatanperverler Ligi: 372
Vende Ayaklanmas: 50
Vereeniging Anlamas (1902): 431
Versay Anamas (1783): 8, 32
Vestafalya Bar (1648): 1
Victor-Emmanuel I: 109
Victor-Emmanuel II: 143, 453
Victor-Emmanuel III: Fransa ziyareti (1897), 453;
Krall (1900), 454; ve Raccoigi Anla
mas (1909), 632
Vktorya (Kralie): ve Yunan Kral I. George, 278;
ve Girid Sorunu: 283; ve Hindiini, 404;
ve Msrn igali, 411-412; ve Fransz-Al-
man gerginlii, 343; ve Hersek ayaklan
mas, 510
Villafranca n-ban (1859): 295-296
Viyana Antlamas (1738): 3
Viyana Bar (1809): 69
Viyana Bar (1864): 308
Viyana Grmeleri (1855): 248-249
Viyana Niha Senedi (1815): 76, 99
Viyana Notas (1853): 239
Viyana Protokol (1854): 242
Volkan Gazetesi: 606-607, 608, 610
Voltaire: 35
Vorparlament: 145
Vrhovistler: 584, 653
- W -
Wagram Muharebesi (1809): 69, 70
Waldersee, General: 779
Wanghia Antlamas (1844): 720, 746
Washington, George: Amerikan Kt'a Ordusu
Komutan, 28; Veda Mesaj, 708-709
Waterloo Muharebesi (1815): 80
Wei-Hei-Wei (Weihai): 427, 766, 773
Weltpolitik: 386
Whampoa Antlamas (1844): 746
Whig Partisi: 725
Wilhelm 1: 328, 347, 382
WilhelmI (HollandaKrh): 119
Wilhelm II: mparatorluu (1888), 382; Bismarck
ile gr ayrlklar, 383-385; Osmanl Devletini
ziyareti (1889), 384-385; D politikann de
imesi (Weltpolitik), 386-388; ve Gney
Afrika, 427; Rusya ile ittifak abas, 428; Kt'a
Ligi tasars, 428, 466; Boer'ler Sava ve ,
429-430; ngiltere ile ittifak abas, 431; ve
talya sorunu, 457; ve Tanca krizi (1905),
460-461; Rusya ile ittifak teebbs, 467-468;
ve deniz Gc, 474, 475; VII. Edward ile
bulumas, 474-475; ve arikov teebbs
(1911), 649; Arnavutluk krizi ve , 673; in
Trk-Yunan ittifak fikri, 683; ve Bosna-
Hersek'i ilhak, 621; kinci Balkan Sava ve
Avusturya konusu, 686; ve Boxer ayaklan
mas, 779; in Uzak Dou politikas, 768,
783,784
William IV: 129
Wilson, Woodrow: 729
Witte (Kont Sergei Yulyevich): ve Nelidov
Pln, 585; v Trans-Siberyen demiryolu,
762, 770; ve in-Rus ittifak (1896), 770; -
ve Manurya, 784
- Y -
Yalu Muharebesi (1904): 785
Yang-tze: 773
Yang-tze Anlamas (1900): 781-782
Yasama Meclisi (1791): 41, 48
Ya (Jassy) Andamas (1792): 5, 22
Yedi Ada: Fransa'nn ya yerlemesi, 55; dan
Fransa'nn yapt kkrtmalar, 57; nn
Fransa'dan alnmas, 86; nn cumhuriyet
olmas, 86; ve Rusya, 88, 90; ve Osmanl-
Rus anlamazl, 91; ngiltere'nin y igali
(1819), 278; nn Yunanistan'a katlmas
(1863), 278
DZN 821
Yedi Yl Savalar: ve Prusya, 3; ve ngiltere, 8;
ve spanya, 10; ve Amerikan htilli, 26, 29,
30, 704; ve Fransa, 36.
Yeni Pazar Sanca: 526, 559, 540
Ypsilanti, Aleksandr: Budan'da ayaklanmas
(1821), 169-170; Metternich'in yi hapse at-
urmas, 170; lm (1828), 170
Ypsilanti, Constantine: 169
Ypsilanti, Demetrius: Mora'da ayaklanmas
(1821), 171; Meclis Bakan, 173
Yuan Shih-kai: 799
- Z -
Zenci Ticareti: 72
Zeytun ayaklanmas: 578-579
Zitovi (Svishtov) Bar (1791): 20
Ziya Paa: Siyas fikirleri: 593
Zollverein: 126, 144
Zrich Bar (1859): 295