TRK MTOLOJS

AKKIZLAR VE KARAKIZLAR
Ak Kzlar

AKKIZLAR
Ak sz Altay Trkesinde cennet anlamna gelirdi. Cennette t!ran tanrlara da rengi "e
r!#! a$ak anlamna gelen Akt! %Akllar& denirdi. %'()&Temizlik* $arlaklk* +eyazlk
anlamnda k!llanlan Ak,lk* Altay -amanizm,de tanralara zg +ir renk larak grlrd.
%'(.&
/eyaz renk +irk destanda "e tas"irde Tanr 0lgen,in rengi larak kar1mza kmaktadr.
2ney 3i+irya,da ya1ayan Altay Trklerinin 4aaday5Kara destannda* g!g! k!1larnn
sesinden +eyaz renkli iekler alr "e +ylece +! k!1larn Tanr 0lgen,in ld!6! anlatlr.
7nk +eyaz iek* +eyaz renk 0lgen,e aittir.%'(8&
0lgen,in kzlarna da Ak Kzlar anlamna gelen Ak Kstar "eya Kyanlar denir. 9zel isimleri
+ilinmeyen +! kzlar* -aman,n il#am $erileridir "e yalnzca -aman nlarla ili1ki
k!ra+ilmektedir. Akkzlar iin -aman ila#ilerinde :ay %gi+i& k!la6ma ki1i l!$
sylyrs!n!z; denilmektedir<
:Ay k!lagma ki1i +$l!
Ayt$ +ereten edinger=; %'(>&
?a#a nceki +lmlerde de sz edildi6i gi+i* +! kzlar temsilen k!kla +iiminde ya$lan
ng!nlar -aman,n el+isesine ili1tirilmektedir. ?a#a nce de +a#sedildi6i gi+i* +! 1ekilde
-aman el+iselerinde sralanan dk!z kk k!kla 0lgen,in dk!z kzn* kck el+iseler
nlarn el+iselerinin* demir "eya +a1ka 1eyler nlarn k$elerini temsil eder. %'(@&
KARAKIZLAR
Ayi r!# 0lgen gi+i* kt r!# Erlik de l!k c!k sa#i+idir. Erlik,in Karakzlar denilen dk!z
yaramaz kz "ardr. /! kzlarn +elli i1leri ykt!r* e6lence "e y!nla "akit geirirler.
Akkzlar gi+i alml "e gzel de6illerdi ama i1"eli "e cil"eliydiler. 0lgen,e k!r+an s!nmak
iin g6e kan -amanlarn yl!n! 1a1rtmaya al1rlar* kendi yataklarna a6rrlar.
Beraltna inen -amanlar kandr$ kendilerine ekerler "e a6larna d1rrlerdi.-aman
gre"ini !n!t!$ cil"elerine aldanrsa +a1ka r!#lar taraCndan cezalandrlr. Dnlarn k!r+an
lan -amanlar da#a snra Erlik taraCndan ldrlrd. -aman d!alarnda !tanmaz
maskaralar larak sz edilen +! kzlardan sadece ikisinin ismi +ilinir. /! isimler sekiz gzl
Ki1tey Ana "e Erke 3ltn,d!r. %'>E&
Karakzlar
KAYNAK: Sema ZGR
'() 9gel* a.g.e.* Cilt I* s.8@'
'(. 9gel* a.g.e.* Cilt I* s.8@F
'(8 Z#re Andirka1* Trklerde Gkmdar Tac 2elene6i* Ankara* T.C. Kltr /akanl6
Baynlar* (FF(* s.()
'(> Inan* a.g.e.* s. ))5).'(@ Anan* a.g.e .* s. E('>E Anan* a.g.e.* s..F
ALKARISI NANMALARI VE BLM
Al Kars

Galk inanmalar +ilimin "e teknlHinin s!nd!6! tm akla !yg!n amlamalara "e
zmlere ra6men geerlili6ini* inanma d!r!m!n! kr!maktadr. K!1aktan k!1a6a
aktarlan inanmalardan +iri de Alkars inanmasdr. 0lkemizin de6i1ik +lgelerinde*
yrelerinde +! inanmayla kar1la1maktayz. ?nyann d6!s!nda "e +atsnda da +enzer
"eya inanmay a6r1tran anlatlarla kar1la1yr!z. 7al1mamzn amac* lkemizdeki +!
inanmann* izini yeniden srmek* inanmann +ilimsel gereklerle ne kadar rt1t6n
ara1trmaktr. Trk #alk inanmalarn derleme dzeyinden karmak* inanmalarn gereki
+ilimsel zmlemelerini* t++n "e $siklHinin "erileriyle sa6layarak +ir rnek denemesi
ya$mak* Trk #alk +ilimcilerinin dikkatine s!nmaktr.
Alkars amalar
Anadl!,n!n kimi +lgelerinde* yeni d6!m ya$m1 l6!sa kadnlara grnen* nlarn
krkmasna* #asta lmasna* #atta lmelerine neden lan kt +ir cin "ardr. /! cin yeni
d6m!1 +e+eklere de zarar "erir. /! cinin de6i1ik adlar lmasna ra6men alkars "e
al+asmas ad en yaygn lanlardr.
Erz!r!m,da* Alkars* 4alatya,da* G+ilik* /ingl,de Ka$z* Elaz6,da GaCdar* 2aziante$,de
Te$egz adyla da +ilinmektedir. %Kara+a1 'EEE <.F(& A6r,da krkl kadnlarn +ir+irleriyle
gr1trlmemesiyle ilgili inan "ardr. Beni d6!m ya$an kadn ile krk gn iinde d6!m
ya$m1 kadn gr1trlmez. ?6!m ya$m1 kadnn krk snra d6!m ya$an kadnn
zerine geer. /! d!r!m c!6! "e anneyi etkiler* anne stten kesilir. 2r1me
gerekle1mi1 ise st kesilen anneyeI +eyaz 1ara$* +!6day "e t!z ate1e atlr* #asta kadn
ate1in d!man ile ttslenir. %Emine Jlat< A6r merkez* >K ya1nda* k!mam1&
3iirt* /atmam* /ingl* ?iyar+akr gi+i yerlerde +enzer anlatmlarI Jire"k* $ira+k*
$ira+ik* $ir#e"k adyla +ilinen di1i +ir cad5cin etraCnda t$lanyr. Jir#e"k* zarar
"ermek istedi6i ki1i taraCndan g6sne "eya ensesine i6ne gi+i si"ri +ir cisim +atrlarak
esir edile+ilir. Zararl gcn yitiren +! yaratk* eli +ereketli* #amarat +ir #izmeti l!r.
Eski #aline dne+ilmesi iin e"in kk c!6!n! "eya yeni gelinini kandrr "e
"c!d!ndaki i6neyi* !"aldz karttrr* eski gcne ka"!1!r. 9cn almak iin e"in yeni
d6m!1 c!6!n! ldrr* +azen de +edd!a eder* e"in +ereketi kaar. %7een 'EE@< (F.&
Erz!r!m,!n Tekman ilesi kylerinde de +enzer inanmalar grlmektedir. Ka+s denilen
salar !z!n* karmakar1k* trnaklar !z!n* 1i1man irkin +ir kadnI yeni d6!m ya$m1
kadnlara m!sallat l!r* ci6erlerini sk$ alarak kadnn lmne neden l!r. Kadnlar +!
yaratktan kr!nmak iin +a1 rtlerinin* kyaCetlerinin +ir yerine i6ne "eya engelli i6ne
t!tt!r!rlar. Beni d6!m ya$m1 kadnn yata6nn etraCna ynden rlen i$likler gerilir.
E6er ka+s kimseye zarar "ermeden yakalanrsa kyaCetine i6ne +atrlmaldr. Bakalanan
ka+s e"in #izmetisi edilir ancak zerindeki i6neden k!rt!l!rsa ka$ gider* yeniden
d6!m ya$m1 kadnlara zarar "ermeye de"am eder. ?6!m ya$m1 kadn yalnz
+raklmamaldr* geceleri 16 sndrlmemeli* c!6!n +e1i6inin yanna ise ekmek "e
K!ran +raklmaldr. %Latma 7e"irme* Erz!r!m* Tekman ilesi* 7e"irme ky* KF ya1nda*
k!mam1&
Alkarsn yakalayanlarn e"i al+asmas ca6 adn alr* d6!m ya$an kadnlar +! e"i
ziyaret ederler. Kendilerine de al+asmamas iin e"in ca6ndan kl alrlar. %Al$tekin
'EE)<'(>5'))&
3eyM Kara+a1,a gre alkarsI erkeklerle !y!m iine giren kadnlarla "e mey"elerine
%c!klarna& d1man kt +ir r!#t!r. /ir +a1ka deyimle* erkeklerin stnl6 demek lan
+a+aerkil dzen iinde erkeklere kar1 l!ml! t!t!ma giren kadnlara "e dzeni
srmesini sa6layacak c!klara kar1 :yeralt; sa"a1n srdryr sanki alkars %Kara+a1
'EEE<.F(&. Eski Trk inanlarnda* /!dist "e -amanistlerde r!#larn en k ilgilendikleri
laylar l6!salar "e yeni d6m!1 c!klar* yeni e"lenenler gi+i l!1!m "e dn1m
ritelleridir. Eski Trklerde n!r "e ziya aleminin +yk tanrs Gan 0lgen* karanlk aleminin
tanrs ise Erlik Gan,dr. E"lenen gen atn k!r+an "erir. Kara iye yani kt r!#!n zarar
"ermesini nlemek gerekir* -amanizm,de yardmc iyi r!#lar da "ardr* +!nlar gk* yer "e
e" iyeleriI yayk* s!yla* karlk "e !tk!c!d!r. Nmay* ak ana* ak enedir. Erlik "e Al+ast ise
kt r!#lardr %9gel 'E@'<8E5@'&. Alkars,n kt r!#larn Anadl!,daki de"am larak
ka+!l ede+iliriz.
Inan,a gre iseI al r!#! +!gnk Trk inanmalar n!n :-erir; +ir r!# ld!6!n! gsterdi6i
#alde +az emareler n!n +ir zaman :#ami; r!# ld!6!n! +ildirmektedir. Al kelimesinin
ate1 kltryle +a6l +!l!nd!6!n! gsteren +ir emare,de +tn Trk ka"imlerinde yaygn
lan :Alaslama; merasimidir. Alaslama rta "e d6! Trklerde ate1le temizlenme "e
takdis merasimidir. %Anan 'E))< '>F5'>@&
Cin* $eri* iyi r!#* kt r!# gi+i d6ast gizemsel glere Anadl! d1ndaki c6raCyalarda
da rastlanmakta "e +enzer yada Carkl +ir k kltrde +az laylarn* rne6in #astalklarn
+! glerle ili1kili ld!6!na* kadn "e c!klarn +! gler taraCndan kr!nd!6!na "eya
zarar grd6ne inanlmaktadr. %?emin"a (FFFI 8>* 3ant!r "d. (FFFI >K&
Alman Clklr!ndaI +ir insana #izmet eden $eri ya da e" cini* Angilizlerin +rOnie dedikleri
iyi #!yl! $eri "ardr. Krda ya1ayanna ise +gart denmektedir* k+ald ise arkada1a
da"rana+ilir ancak yardmse"er de6ildir* k+ald,n Ckesini ise +yk +ir ka$ dl!s! st "e
yiyecek dindirir. Canngen,in ise de" yada cce gi+i ssz yerlerde ya1ad6na inan lr.
-eytanla da arkada1lk eden +! di1i yardm se"er ld!6! gi+i krk!da "erir* yllarn
kay+eden c!klara yardm eder insanlar iin al1r. %4aP 'EE>< ')'&
B!nan mitlHisinde yeni d6an c!klar ldren kadn Gera Lamiya,y kskanr. ECsaneye
gre Ze!s Lamiya,y se"mektedir. Ze!s "e Lamiya,nn d6an #er c!6!n! ldren
Gera,dan kr!mak iin +ir ma6arada saklanm1 Lamiya* ancak zamanla c!klar ya1ayan
+tn analara d1man kesilmi1. %Er#at 'EE><'E'& Qym$#a* ise +a1 rtl* yani gelin
anlamna gelir* krlarda* s!larda "e rmanda ya1ayan d6al "e tansal "arlklarn di1i
lanlarna "erilen addr. ?6a "e insanlar zerinde etkili gleri "ardr* genelde
erkeklerden kaarlar* erkek d1man lanlar da "ardr. %Er#at 'EE>< ('E& 2rld6 gi+i
alkars ile +enzerlik gsteren Carkl #alklarn inan1lar da "ar. Kadnlarla ilgili arketi$sel
yakla1mlarda kadnI #ayat* lm "e dn1m simgeliyr. Ayi anaI yani t$rak anann
l!ml! ynI d6!m* scaklk* kr!ma* "erim* * +yme* +ereketI ?emeter* Eres* Ki+ele
gi+i tanralarla iCade edilirken* kt anaI +yc* cad* cin* +a1tan karan kadn* cinsi
tatminlik* krk!* te#like* d1lanma* lm gi+i d!r!mlar simgeliyr. %3e"er 'EE@I K8&.
Alkars,n yine krk!n* kt anann t$raklarmzdaki !zants larak grmek gerekiyr.
Ktlk "e iyili6in mitlHik kayna6 lan kadnn yine kadna ktlk ya$masn d6al
kar1lamak gerekiyr.
Kadn "e l6!salk dnemine ili1kin geleneksel yakla1mlarn t++i yn nedirR El+ette ki
t$ +ilimi sa6l6n* ssyal "e kltrel +y!t!n! yadsmaz. ?nya 3a6lk 9rgt :sa6l6I
yalnzca #astalk "e sakatl6n ykl!6! de6il r!#en* +edenen "e ssyal ynden tam +ir
iyilik #alidir.; diye tanmlam1tr. D #alde :kltr "e ssyal d!r!m ile sa6lk +ir+irlerini et5
kileyen !ns!rlardr; denile+ilir. %EreCe 'EEK<'& Ancak kltrel "e geleneksel t!t!m "e
inanmalar sa6lk sr!nlarnn zmnde ailesel "e ssyal dinamikler asndan +ireyin
iyilik #alinin de"am iin destekleyici lmakla +irlikte tek +a1na +ir alternatiC lmamaldr.
7zmn mdern t$ +ilimi "e kr!y!c! sa6lk !yg!lamalaryla m!tlaka desteklenmesi "e
geleneksel yakla1mlarn mdern t$ yakla1mlarnn nne gememesi nemlidir.
Alkars amalara B!l!msel Bak"
?6!m ya$an kadnlarn +irtakm r!# d!r!m! de6i1iklikleri ya1amalar* #astalanmalar "e
+azen +! #astalklarn kadn lme* inti#ara kadar srklemesinin gerek nedeni el+ette
ki +ir cin* kt r!#* +y "eya si#ir de6ildir.
L6!salk dnemi t$k ge+elik gi+i kadnn yeni +ir ya1ama !y!m sa6lama a+asn
gerektirir. ?6!m eyleminin tra"matik l!1!* aileye yeni* kk* sa"!nmasz "e tam
anlam ile anneye +a6ml +ir canlnn katlmas "e kadnn tm +!nlara g6s gerecek
yeni rller 6renmesi sr!n!n +a1lamasnda etkili "e nemli +ir Caktrdr. Kadnn ya1ad5
6 +! deneyimler nda* !yk!s!zl!k* $anik* #!z!rs!zl!k* krk!* +e+e6i #akknda gereksiz
endi1e* sk a6lama n+etleri gi+i +az $sik$atalHik da"ran1larn grlmesine yl aar.
Beni anne lan "eya l6!salk dneminde lan kadnlarn S8F5KF,i zellikle d6!mdan 85>
gn snra +! tr +elirtiler rtaya ka+ilir. /elirtiler +! #aliyle l#!salk #zn diye
tanmlanr "e kadn taraCndan +ir #ekim "e sa6lk $rCesynelinin mda#alesine gerek
d!ymakszn atlatla+ilir. %Kn$ "d. (FF'<8F'K&
Ancak l6!sa kadnlarn S 'F5'8inde +! d!r!m derin +ir #zn* !m!ts!zl!k* i1e
yaramama* de6ersizlik "e s!lama gi+i d!yg!larla de6i1me gsterir. Anne +ir taraCtan
sa6l6 ile ilgili endi1e "e takntlar geli1tirirken di6er taraCtan da +e+e6ine
ya+ancla1t6n* +akm "ermek* k!ca6na almak istemedi6ini #issetmeye +a1lar. /!
$aradks s!l!l!k d!yg!larn da#a da derinle1tirir* anne lm "e #atta inti#ar +ile d5
1ne+ilir. /elirtiler +! #aliyle d6!m* snras de$resyn tans alr. ?6!m snras
de$resyn "akalarnn ancak drtte +irinin teda"iye geldi6i +elirtilmektedir. /!nlarn +ir
ksm de$resyn!n Carknda de6ildir* +ir ksm da Carknda lmasna kar1n !tanmakta. /ir
ksmnn da teda"iye gelmesi engellenmektedir. %Dr#n (FF(<'5)&.
?6!m snras +akm* $sik$atlHik da"ran1larn te1#is "e teda"isinde nemli rl lan
+ir #alk sa6l6 !yg!lamasdr. Gekim d1 sa6lk $rCesynellerinin %#alk sa6l6 #em1iresi*
e+e "+& e" ziyaretleri srasnda annedeki $sik$atlHik d!r!m de6i1ikli6ini sa$tamas "e
teda"iye ynlendirmeleri $rgnz %#astal6n seyri& asnda nemlidir. %Karata1 'EEK<'F'*
Dr#n (FFFI (& 7nk teda"i edilmedi6i takdirde #astalk yakla1k ' yl kadar sre+ilir.
?6!m sn! de$resyn! "eya #alk deyimiyle alkars diye +ilinen d!r!m!n rtaya
k1ndan 1! Caktrler sr!ml! t!t!lm!1t!r %Gens#aO (FF'I '58* Zitnick "d. (FF'I >)E&

2emi1te "ar lan de$resyn #ikTyesi
Jsikssyal Caktrler %e"lilik ii ili1kilerde zayUk* ssyal deste6in az lmas* stresli #ayat
1artlar "+.&

?1k ssyal stat %rn< d1k aile geliri* d1k mesleksel stat&
Beni d6!m ya$m1 kadn m!zdari$ eden +! d!r!mla mcadele etmenin kltrel yllar
yaz ncesi tari#ten gnmze kadar sregelmi1tir. Kadnn #astal6ndan cinler* $eriler*
"+ d6ast gler "e insan d1 "arlklar sr!ml! t!t!ld!6! iin r!#lara yal"arma* d!a*
r1"et* krk!tma* itiraC gi+i da"ran1lar "eya cin k"ma* +ysel ayin da"ran1 "e
!yg!lamalar sergilenmi1tir. %Eren "d. 'EE)<@5'F&
L6!salk dnemi ile ilgili geleneksel !yg!lamalar ara1trmak amacyla sekiz ayr ilde
gerekle1tirilen +ir al1mada l6!sa kadn #astaland6nda :al+ast iin #caya k!tmak;
en Cazla sergilenen !yg!lama l!$ +! !yg!lamaya da#a k ?iyar+akr Ali,nde rastland6
+elirtilmi1tir. /!n!n d1nda l6!sa "e +e+e6i .F gn yalnz +rakmamak* l6!sa "e
+e+e6in yannda K!ran5 Kerim* +ak "s +!l!nd!rmak* l6!saya krmz tl+ent "eya
k!rdele +a6lamak gi+i Mziksel zarar "e yarar lmayan l6!salk #astal6 "eya #zn ile
+a1a kmada +irk Carkl geleneksel !yg!lamalara rastlanmaktadr. %-enses "d.
(FF(<..5.K&
Va$nya da ya$lan +ir al1mada l6!salk dnemindeki Va$n kadnlarda d6!m snras
grlen de$resyn* #zn "e +!nalm gi+i d!yg! d!r!m sem$tmlarnn dnya
genelindeki literatrlere gre k d1k ranlarda ld!6! "e +!n!n geleneksel +ir t$l!m
lma* gl ssyal "e aile"i destek !ns!rlarna sa#i$ lma ile ili1kili ld!6! aklanm1tr.
%B1#ida "d. (FF'<'KE5'E)&
G!ang. %G!ang "d. (FF'<(@E5K@& Jstnatal de$resyn!,n!n %d6!m snras de$resyn&
#er kltrde ya1anmakta "e +ilinmekte ld!6!n! "e ssyal destek !ns!rlar* d6!m
ncesi "e snras +akm sistemlerinin etkili ld!6!n! sylemi1tir.
2e+elik "e l6!salk srecine kadn "e ailesini etkileyen +ir kriz dnemi larak
+aklmaldr. /! srecin kltrel* ssyal "e $siklHik larak #er ynyle de6erlendirilmesi
"e $sikssyal deste6in sa6lanmas kriz dneminin klay atlatlmasn sa6layacaktr.
%Kn+ "d. (FF'< 8F'K&
?6!m ya$an kadn MzylHik adan da yardma m!#tatr. 7nk ya1anlan lay #er
canlda grlen la6an "e m!tl!l!k "erici +ir d!r!m da lsa +era+erinde yrg!nl!k "e
!yk!s!zl!k getirecektir. /ir +a1ka canldan da tamamen sr!ml! lma Mziksel g "e
sa+r isteyen +ir laydr. /! +a6lamda zellikle d6!m ya$an kadnn e1inin yardm*
sr!ml!l!klarn $ayla1m da k nemlidir.

Alkars inanmalarnn kkeni grlyr ki gerek ya1antlara dayanyr. /ilimin #enz
aklama getiremedi6i dnemlerde insanlar kar1la1tklar $r+lemleri* nedenlerini
l!1!mlarn "e ilgili zmlerini d6a st glerle aklamaya al1m1lardr.
Anadl!,n!n +irk yerinde "ar lagelmi1 alkars,na +enzer inanmalarn izlerini Carkl c65
raCyalarda* Carkl kltrlerde de gryr!z.
El+ette ki #er t$l!m!n sa#i$ ld!6! +elli inan "e de6erleri "ardr. Ger t$l!m kltrel
zenginlikleri ile* rC "e ananeleri ile ya1amlarna renk katma #akkna sa#i$tir. Ancak sa6lk
"e +ilim sz kn!s! ld!6!nda mdern t$ !yg!lamalarna ncelik "erilmelidir.
Alkars inanmalarnn t$taki kar1l6I d6!m snras de$resyn!d!r. Ananmalara
genellikle :sama sa$an* akl d1* #!raCe* ilkel insan d1ncesi; demenin de #alk
ya1amndaki ilgili inanmalara "e !yg!lamalarna +ir zm getirmeyece6i de +ir gerektir.
/! tr kltrel !yg!lamalarn +ilimsel +ir de6eri lmasa +ile anne "e c!6! kr!may
ama edinen +ir yakla1m larak grlm1tr. Ansanl6n "ar l!1!ndan +!gne kadar +ir
k t$l!mda #astalklarn +! 1ekilde yani ki1inin +edeninin "e r!#!n!n kt r!#lardan
arndrlmas 1eklinde teda"i edilmeye al1ld6 +! "e +enzeri inan1 "e !yg!lamalarda
ki1iyi +edensel "e r!#sal ynden +ir +tn larak ele alan a6da1 $siktera$inin +az
i$!larnn grld6 +elirtilmi1tir.
/ize d1en #alk inanmalarn derlemek* ayn zamanda +ilimsel zmlemelerini ya$arak
#alka "e #alk +ilimcilerine s!nmaktr.
Bard. ?. ?r. Glya 7EVAR4E
Ann 0ni"ersitesi E6itim Lakltesi Trke E6itimi /lm
Bard. ?. ?r. Ay1e 3ABAQ
3akarya 0ni"ersitesi 3a6lk Bksekk!l!
Alnt Kayna6<
4illi Llklr ?ergisi Bl< (FF8 3ay< >8

KABQAKLAR
Al$tekin %Ali /erat&* 'EE)* Lrat Ga"zas ECsaneleri* Antakya
Azra %Er#at& 'EE>* 4itlHi 3zl6* Remzi kita$e"i. Astan+!l
7een %Ramazan&* 'EE@* :Cin5Cad ECsaneleri;* Llklr5Ede+iyat* 3ay ''.
?emin"a %Arina&* (FFF. Altaylarda 7c!k ?6!m! "e 9lm 4erasimleri. Nl!slararas
Anadl! Ananlar Kngresi* ()5(K Ekim* 0rg$5Qe"1e#ir.
EreCe %Anci&* 'EEK. Galk 3a6l6 "e Gem1ireli6ine 2iri1. Galk sa6l6 "e Gem1ireli6i El kita+.
Ve#+i K VakC Baynlar* Astan+!l
Eren %Qe"zat&* Nyer %2lten&. 'EE)* Alk 7a6larda Gasta /akm "e E+elik* 3a6lk "e 4eslek
A#lak Tari#i* 8. +ask* Gati$6l! yayne"i* Ankara
Gens#aO %Carl&* (FF'* :?6!m 3nras Gzn "e ?e$resyn!n Klinik "e /iylHik
Bnleri;* Jsikiyatride 2ncel Bakla1mlar* Gaziran* 3* )
G!ang %B!5C#!&* 4at#ers %Qikel& (FF'* Jstnatal de$ressin5+ilgical r c!lt!ralR a
cm$arati"e st!dy C $stnatal Omen in t#e NK and TaiOan. V!rnal C ad"anced
n!rsing* ))%)&I (@E5(K@
Anan %A+dlkadir&* 'E))* :Al R!#! Gakknda* Trk 4itlHisinde Kkl /ir R!#;* Trk Tari#i
ArkelHisi "e EtngraCya dergisi* '* Temm!z
Kara+a1 %3eyM& 'EEE* /tncl Trk /!d!n /ilimine ?6r!* Cgit* B.K.B* Astan+!l
Karata1 %Qimet&* 'EEK. T$l!m R!# 3a6l6 "e Gem1ireli6i* Galk 3a6l6 "e Gem1ireli6i El
Kita+* Ed<Anci EreCe. Ve#+i k "akC yaynlar* Astan+!l
Kn$ %Vrgen&* Dster+erg5Larsen %/ern#ard&* (FF'* Jsyc#lgical inter"entin d!ring
$regnancy. A m!ltidisci$linary #s$ital netOrk* Ngesk Laeger* 3e$ 'FI '>) %)@&I 8F'K5
8F(F
L!t#i %4aP& 'EE>* :Galk 4asallarnda Tek /y!tl!l!k;* 7e"irenI L. 2lay 4irza6l!* 4illi
Clklr* )'5)(
Dr#n %Ece&* (FFF* ?6!m 3nras de$resyn. +e+ek. cmWindeP. as$W+lmX))I '5)
9gel %/a#addin&* 'E@'* Trk 4itlHisi* '5(* ?e"let kita$lar* 4illi e6itim +asme"i* Astan+!l
3ant!r %Al$arslan&* 3ant!r%4eltem Cingz&* (FFF* Altaylarda c!k d6!m! "e lm
merasimleri. Nl!slararas Anadl! inanlar kngresi* ()5(K Ekim* 0rg$5Qe"1e#ir.
3e"er %4!staCa&* 'EE@* ;Ede+iyatta 4itlHik "e Arketi$ik Bakla1mlar;* 4illi Llklr* ).* K8*
7e"iri<
4yt#lgical and arcety$al a$$rac#es t literat!re* Y. L. 2!erin* E. La+r* C. 4rgan et
all. DPCrd Nni"ersity $res* N3A. 'EE(
-enses %4ne""er&* Bldz6l!%Alkn!r&. (FF(* 3ekiz ayr ildeki kaynana gelin "e l#!salk "e
c!k +akmnda geleneksel !yg!lamalar. 7c!k Cr!m!. 8%(&4ays5A6!sts
Bs#ida %Keik&* Bamas#ita%Girs#i&* Neda %4tk&* Tas#ira %Q+!tada&. (FF'* Jstnatal
de$ressin in Va$anese mt#ers and t#e recnsideratin C :3atgaeri +!n+en;Jediatric
internatinal* .) %(&
Zitnick %Carn&* V#nsn %l. 3#eri&* 4iller %Y. A"an&* Jearlstein %Teri&* GOard %4argaret&*
(FF'. Jst$art!m de$ressin in Omen recei"ing $!+lic assistance<$ilt st!dy C an
inter$ersnal5t#era$y5 riented gr!$ inter"entin. A4 V Jsyc#iatry* '8K
7DCNKLARI KDRNBAQ ?A-A RNG :N4AB;
Br!m Ba$n
Nmay

Trk 4itlHisinde 7c!klar Kr!yan ?i1i R!# :Nmay;
Nmay adna Trk tari#i kaynaklarnda ilk deCa 2k Trk yaztlarnda rastlanr. Kltegin
yaztnda %I ? )'&
/ilge #akan :+a+am #akan ld6 "akit kk karde1im Kl Tegin yedi ya1nda idi. Nmay
gi+i anam #at!n sayesinde kk karde1im Kl Tegin er Z ka#raman adn ald; diyr ki
anasn c!klar kr!yan di1i r!# Nmay,a +enzetmi1tir.
Tny!k!k yaztnn +at taraCndaki )K. satrnda*
;Nmay "e m!kaddes Ber Z s!; r!#larnn Trklere yardm ettiklerinden +a#setmektedir.
3n yllarda Nrga %Nlan /at!r& e"resinde +!l!nan +ir kiremitte :Kgmen Ber Z s! "e Nmay
#at!n; szleri k!nmaktadr.
/! kr!y!c! di1i r!#!n adn eski Trkler c!klarna ad larak "erdiklerini Al5t!n gl
yannda +!l!nan +ir yazttan 6reniyr!z. /! yaztta :+! atmz Nmay +eg; i+aresi "ardr.
4a#m!t KT1gTrinin Nmay kelimesinin iza# da dikkate de6er. /! Trk Z islTm +ilginine
gre
:Nmay kadn d6!rd!ktan snra kan sn,d!r. Kadnlar Nmay ile teCe,l ederler. Nmaya
ta$lrsa 6!l l!r derlermi1; %?i"an5 L[gati,t Z Trk* I* s. IIII /. Atalay tercmesi* s. ('@&.
4a#m!t KT1gar\ Nmay #akknda Cazla +ir 1ey +ildirmemekle +era+er +! kelime
mnase+etiyle nakletti6i atalar sz %:Nmayka ta+nsa 6!l +5l!r;& dikkate de6er. Nmay
r!#! #akkndaki mslman Trkler* #ele kadnlar* arasnda sylenen +az 1eyleri 4a#m!t
KT1gTr\,nin de d!ym!1 ld!6! anla1lmaktadr.
?e"adari,ye gre 46llarda Nma %NmayR& #at!n klt "ardI sa"a1a #azrlanrken +!
Nma #at!na k!r+an s!narlard. /!n!n namna +ir +e+ek ya$$ adrda saklarlard. /!na
+ak1 dedikleri +ir kadn #izmet ederdi. /! kadn Al$ Kara Arslan sy!ndand
%3leymaniye kt$#anesi ?amad A+ra#im Ja1a Q!. E'E* "arlk (F@ a&.
Altay Z Benisey 1amanist Trklerinin din\ inanlarnda Nmay kltnn +!l!nd!6!
etngraUar taraCndan tes+it edilmi1tir. Katan" taraCndan t$lan$ Radl],!n ;Trk #alk
ede+iyat; klliyatnn I^. cildinde yaynlanan 3a6ay metinlerinde Nmay %Imay& yerde
gemektedir. /ir metinde 1aman da"!l!ndaki resimler iza# edilirken %s. 8>8& iki kayn
a6acnn resmi #akknda 1yle denilmektedir<
:+iz +asta$ lgen adamnang treende Imay ice5meng kada tstir +! iki kazng;.
KatanC +! metindeki Imay,n Nmay* lgen,in 1amanistlerin iyi tanrlarndan +iri lan
0lgen "e :adam; kelimesinin :atam; ld!6!na dikkat etmemi1 "e 1yle tercme
etmi1tir <
:ilk +a1ta aziz _demden tredi6imiz zaman +! iki kayn a6ac anamz Ga""a ile +era+er
gkten d1m1 %inmi1& tir; %s.88(&.
Gal+!ki +! metin 1yle tercme edilmelidir<
:ilk +a1ta 0lgen atamzdan tredi6imiz zaman +! iki kayn a6ac Nmay ana ile +era+er
%gkten& inmi1tir;.
/a1ka +ir metinde deMn treninden +a#sedilirken 1yle denilmektedir<
;?eMn trenine i1tirak edenler iin e"de et $i1irilir. 4ezardan gelenler rak ierken e"in
st5+a1 taraCna deCa rak saarlar ki* +! anamz. Imay taraC madr; %metin s. 8@8I
tercme s. .>(& derler. Ka,larda tes+it edilen :ate1 d!asnda :Imay ana; ate1 r!#! larak
zikredilmektedir* %ayn eserde* s. 8@)I tercme s. 8>.&.
Nmay kltnn izlerine Bak!tlarda da rastlanmaktadr. Tr1anski,nin :Bak!tlarda Kara
dinin tekTml; adl eserine Qa!m" taraCndan ilT"e, edilen makalede %s. '@K& 1! kayt
"ardr<
:Bak!tlarn inanlarna gre Dg mta denilen +ir r!# "ardr. GarM #arMne:c!k Im,s;
demektir.
/! :Im; +ir k!1 1eklinde c!6!n +a1 zerinde ter "e +!n!nla c!6!n nesli +ereketli
laca6n #a+er "erir;. Jekarski,nin iza#na gre :Im; kelimesinin +a1ka +ir anlam da
:kr!nma silT#* tlsm* m!ska; demektir. %Bak!t szl6* s. )@E.&.Bak!t mitlHisindeki +!
:Im; r!#!n!n Nmay ld!6! m!#akkaktr. Eski Nmay,n yerini Bak!tlarda* a1a6da
grlece6i "e#ile* ayst alm1tr.
Ayst Z yaradc* +ereket "e reCa# sa6layc di1i r!#lar zmresine denir. /!nlardan kimi
insan ya"r!larn "e kadnlar* kimi de #ay"an ya"r!larn "e di1i #ay"anlar kr!rlar.
Ayst,lar da6nk #alde +!l!nan #ayat !ns!rlarn t$lay$ +irle1tirir "e :k!t;
ya$arlar. /!:k!t; denilen nesneyi ana karnndaki c!6a Uerler. /ylece c!6a can
"erirler. 2e+e kadnlar daima +! r!#larn #imayesi altnda +!l!n!rlar. K!1! k!1lar
;aystlarn timsali sayld6 iin +! k!1lara dk!n!lmaz* insanlar kr!yan ayst,lar yaz
gnlerinde gne1in d6d!6! yerde* #ay"anlar kr!yan ayst,lar da k1 gnlerinde
gne1in d6d!6! yerde +!l!n!rlar. Bak!t kzlar ayst adna ;Tangara; ya$$
karylalarnn altnda saklarlar.
Ksr kadnlar c!k "ermesi iin ayst,a d!a ederler. 2e+e kadnlar d6!m gnleri
yakla1t6 zaman dalarn "e e"lerinin e"resini k temiz t!tma6a al1rlar. Km1!
c!klarna "e #ay"an ya"r!larna kar1 1eCkat gsterir "e nlar dy!r!rlar. Ayst geldikte
#erkes gler yzl* 1en "e tk lmaldr.
A+d!lkadir Anan
Eski Trk ?ini Tari#i
7NVA- 4ATDLDVA3A
Br!m Ba$n
7!"a1 4itlHisi

R!sya,nn A"r!$a ksmnn rtasnda yer alan 7!"a1istan C!m#!riyeti,nin yerli #alk 7!"a1
Trklerinin mitlHisi $agan zelliklerini kr!may +a1arm1tr. Dna gre dnya gkyz*
+ir yeryz "e yeralt t$lam larak yedi ta+akadan i+aret. 3n yeralt ta+akada insan
r!#larnn lmden snra ya1amaya de"am etti6ine inanlr. 7!"a1 eCsanelerinde yeryz*
gkyz "e yeralt dnyasnda ya1ayan* e1itli gre"leri yerine getiren (FF,den Cazla
7!"a1 tanrsndan sz edilir.
7!"a1 Tanrlar $anten!n!n eski Trklerin mitlHisi ile alakas yk* Vlga Qe#ri
+lgesinde yerli gelenekler temelinde l!1t!. 7!"a1 mitlHisinde +a1 Tanr 2kyz
Baratc Tanrs 3!lti5t!ra,dr. `T!ra, szc6nn kayna6 eski Trke Tengri,ye !zanyr.
/a1ka Tanrlar 3!lti5t!ra,nn #km altnda +!l!n!yr. 76!n!n #izmetinde ise #izmeti
r!#lar da "ar. 4esela* Kader Tanrs,na #a+erci J!le# "e Ji#am$ar % da #ay"anlarn
kr!y!c!s!& #izmet etmektedir. Ekme6in Baratcs Tanrs,na `ta#llar yaratcs,* `ekmek
reticisi,* `ekmek kr!y!c!s!, ".+. r!#lar yardm etmektedir. Arlarn Baratcs Tanrs,nn
#izmetinde ise `kralie ar "eren,* `tatllk "eren,* `arlarn #areketlerini ynlendiren, r!#lar
+!l!nmaktadr.
7!"a1 mitlHisinde +irk yaratc Tanrlar "ar +!nlardan +azlar<
R!#larn yaratcs 7!n 3!ratakan T!ra*
7c!klarn yaratcs I"al5Ger 3!ratakan T!ra*
Ekme6in yaratcs Tr$!l 3!ratakan T!ra*
E"cillerin yaratcs Vilya#57erle# 3!ratakan T!ra*
E"lerin yaratcs 3!rt 3!ratakan T!ra*
Zenginlik yaratcs 4!l 3!ratakan T!ra*
7iekler yaratcs 7iek 3!ratakan T!ra*
2 "e sa6lk "eren G!ras Antarakan*
Beryz yaratcs 3er A11e
7!"a1 Trklerinin dini inanlarnn sisteminde kr!y!c! Tanrlar* mesela Ee t!ra
%ylc!larn kr!y!c!s!&* 3!ren ra %denizcilerin kr!y!c!s!&* Ira t!ra %e"lilik "e iyilik
tanrs&* Jereket t!ra %ailenin m!tl!l!6!n! sa6layan +ereket tanrs& nemli yer t!tar.
Ayrca 7!"a1 $anten!nda e1itli d6a laylarn simgeleyen Tanrlar nemli rl ynar.
Arasnda 3!ta tene %1k&* Ge"el %2ne1&* Nya#t!ra %Ay&* 3il %rzgar&* Etem t!ra %gk
grlts "e 1im1ek&* Asa %sadece 1im1ek& "e Aslati %sadece gk grlts& yer
almaktadr.
Ayrca gne1in +a+as* gne1in annesi* gne1in c!klar* yeryz annesi* rzgarn
annesi* Ay Tanrs,nn e1i "e c!klar* gk grltsnn annesi* 1im1e6in annesine ".s.
sayg gsterilir. /azen +a1 tanrnn ayr $aralarnn k!tsal ld!6!na inanlr %mesela
gne1in k!laklar* gne1in ayaklar* gne1in kanatlar&.
7!"a1 mitlHisine zg lan kt karakterler arasnda #astalklarn nedeni sanlan 1eytan
r!#! V$kan "e lmden snra kimsenin anmad6 insan r!#!n!n dn1t6 Gtam r!#!
yer almaktadr. Tatar "e /a1k!rt mitlHisinin karakterlerine 7!"a1 rman r!#! Ars!ri
%-!ral,a !yg!n&* kt r!# V!$ar %N+r,a !yg!n&* s! annesi "e s! +a+as r!#lar* a#r sa#i+i
Karta J!se %A+zar 4yase,ye !yg!n&* e" kr!y!c!s! Gert 3!rt %Dy Ayase,ye !yg!n& yakn.
Gert 3!rt "e V!ta1 r!#larnn isimleri Lin5Ngr kkenlidir. 7!"a1 mitlHisinin +az
karakterlerinin kkleri E5'F. yzyllarda /!lgarlar arasnda yaylan Aslam,a !zanr. Arasnda
Kader Ga+ercisi Ji#am$ar %Jeygam+er szc6nden tremi1&* /ereket Tanrs Jereket
t!ra* 3!lti t!ra,ya k!r+an "eren Gar$an t!ra tanrs %k!r+an szc6nden&* kr!y!c! r!#
A1a$atman karake %4!#ammed,in e1i Ay1e "e kz Latima isimlerinden tremi1&* 9lm
r!#! Esrel* Jire1ti mele6i* 1eytan r!#! %yzenlere saldr$ kard6na inanlr& ".+. yer
almaktadr.
ERLAK GAQ
Br!m Ba$n
Erlik Gan

Ba+an t$l!m! insan iin ya1ad6 ta+iat* di6er insanlar* t$l!l!klar #ayatta kala+ilmek
asndan krk! kayna6dr. 7nk d6al laylarn iza#n* mdern +ilimle aklayan
mdern t$l!m!n insanna gre* krk!lara dayal larak ya$ar. 4esela 1im1e6in akmas*
rasynalist* $ziti"ist e6itimden gemi1 mdern insan iin +!l!tlarda +iriken elektrik
yknn +1almasdr. Gal+!ki ya+an t$l!m insan +!n!* gkte +!l!nan +ir 1im1ek
tanrsnn "eya k!tsal r!#!n insanlar cezalandrmak iin ya$t6 1eklinde aklar. A1te
mitlHinin +a1lang nktas da +!rasdr. ?6al lg!lar* nesneler* +ir ki1ilik "e i1le"
stlenerek* gkteki k!tsal "arlklarn ya$trm gcyle +irle1i$ miti l!1t!r!rlar.
4itlHi* ya+an t$l!m insan iin gnmzn dini* idelHisi* dnya gr1* +ilimi yerine
geer. 4itlHik anlatlar* nlarn ta+iat gleri kar1sndaki krk!laryla dl!d!r. /alk "e
Ck a"n* k zr k1!llarda ya$an Eskimlarn tanrlar sn derece k!ralc* ce+err!t "e
erildir. Gi+ir #atay a]etmez. ACrika rmanlarnn "erimli alanlarnda a"clk ya$an +ir
t$l!m!n tanrlar ise da#a m1Mk* "erici "e di1ildir. Ta+i ki +!nlar +tn dnya iin
ya$la+ilecek genellemeler de6ildir. Bine de Trk mitlHisinde de ta+iat "e insan
ili1kisinde +enzer zellikleri grmemiz mmkndr.
A"clkla geinen Trk +ylar arasnda* kstl lan a" alanlarnda* a" #ay"anlarnn
lszce a"lanmas* #atta +! #ay"anlarn da#a ya"r!yken ldrlmesi* a" tanrsndan
krk!y! da +era+erinde getirmektedir. 7nk a" alanndaki kaynaklarn tketilmemesi "e
yeni a" #ay"anlarnn 6almasnn sa6lanmas a"cl6n genel k!ral lm!1t!r. A1te +!
d1nce* a"clar zerinde ya$trm gc lan +ir a" tanrsn l!1t!rm!1* +!n!n
sn!c!nda da Altaylarda +ir a" tanrsndan +a#sedile+ilmi1tir.
Ta+iatta #er nesnenin iinde r!# ld!6! inancna* animistik d1nceye dayal lan e"
iyeleri inan1 da Anadl!,da #ala grle+ilmektedir. E"in iyesinin +!l!nd!6! yer* makam
ise e1iktir* +! se+e$le e1i6e +aslmaz. E6er e1i6e +aslr* e" iyesine saygszlk edilirse*
e"e +ir Celaket gelece6inden krk!l!r. Gatta !z!n sre +ir e"in aile yelerinin +a1na kt
1eyler gelmi1se* e"de +ereketsizlik "arsa* e"in e1i6i kartlr* d!alarla yeni e1ik yerine
kn!r.
Ansanl6n !ygarlk tari#ini d1nerek* insanlarn "ar lma* ta+iatla +a1 ede+ilme* d1man
t$l!l!klardan kr!nma* #astalklarla +a1a ka+ilme a+alarn* krk!lar "e +!nlarn
areleri diye +elirte+iliriz. /!nlar 1! 1ekilde rneklendirmemiz mmkndr.
/ir t$l!l!6!n retim alannn* aralarnn te#dit altnda lmas* mitlHik anlatlarda*
destan* masal* eCsane gi+i #alk ede+iyat rnlerinde #e$ +ir cana"ar* de"* "a#1i #ay"an
mtiMyle +elirtilmi1tir. A"c* +an t$l!m!n +ir ede+i retimi lan D6!z Ka6an
destannda a" alan* Nyg!rca metinde :kyant;* Trkiye Trkesine aktarlan metinde
:gergedan; diye +elirtilen "a#1i +ir cana"arn kntrlndedir. A"clkla "e +anlkla
geinen +! t$l!m* a" alanndan yararlanamamak* retti6i #ay"anlar "a#1i #ay"ana
ka$trmak gi+i ciddi +ir te#likeyle kar1 kar1yadr. /! t$l!msal krk!y! +ertaraC eden
D6!z Ka6an* da#a snra ka#raman l!r* gk "e yer tanrsnn kzlaryla e"lendirilerek
dllendirilir.
Ayn 1ekilde tarm t$l!m!n!n ede+i metinlerinde de s!y!n +a1n t!tm!1 +ir de"* gl
kirleten +ir cana"ar mtiUeriyle kar1la1rz. /!nlar retim alanlarnn "e aralarnn te#dit
altnda lmasn +elirten sem+llerdir aslnda. Tarm t$l!m! iin asl krk!* k!raklk*
ktlktr. 3!y!n lmamas* k!llanlamamasdr asl se+e$. ?e"ler* cana"arlar* "a#1i
yaratklar* radaki krk!y! cisimle1tirirler.
Ba+an t$l!m insan* g"ensiz yerlerde* +ilmedi6i t$raklarda ylc!l!6a +a1lamadan nce
yl tanrsna sa samakta* +ylelikle +! krk!s!n!* "ar ld!6!n! zannetti6i iyi glerin
yardmyla +astrmaktadr. Ger ne kadar gnmzde yla karken yla gidenin ardndan
s! dkmek adeti* ylc!n!n ylda s! gi+i akc lmas 1eklinde +ir tr +enzerlik +ys
ya$lsa da +!n!n kkenine indi6imizde s!y!n* yl tanrsna s!n!lan +ir tr k!r+an "eya
r1"et ld!6! da d1nlmelidir.
Jeki* cisimle1mi1 +! krk!lara kar1 ya+an t$l!mlardan gnmz #alk inanlarna d6r!
gelen srete* aca+a insanlar ne tr yllara +a1"!rm!1lardrR Ta+iat* k!tsal "arlklar*
insanlar* nesneleri denetleye+ilmek iin +yye* Callara ynelmi1lerdir. 2elecek krk!s!*
"ar lma tela1* ya1anacaklar nceden +ilme* gelece6i 6rene+ilme a+asyla ka#"e*
+akla* k!r+ann krek kemi6i Calndan* ate1e t!z atarak renk "e seslerden yr!m ya$maya
giden k e1itli !yg!lamalar l!1t!r!lm!1t!r.
Ayi amala ya$lana ak* kt amala ya$lana kara +y denir. /y ya$ma yllar da
temas* +enzerlik* taklit diye +elirtilir. /ir "elinin* der"i1in tr+esindeki ta1a "c!d!n!
sren insan* #astal6na* tali#ine iyi gelece6ini d1nd6 +ysel +ir #arekette +!l!n!r.
Ayn 1ekilde a"a kmadan nce a"c #ay"anlar gi+i dans eden a"clar da +enzerlik
+ysn gerekle1tirmektedir. Ayrca am!let* nazarlk* Ceti1* $!t denilen e1itli
nesnelerle temas eden insan* n!n iinde +!l!nd!6!n! "e#metti6i k!tsal gc kendisine
geirdi6ini d1nmektedir. /ylelikle krk!larn kntrl ede+ilmekte* +astra+ilmektedir.
Ansanlarn d6d!6!nda ya1aya+ilece6i #astalk* lm gi+i te#likeler* Trk #alk kltrnde
al kars* al+s* #al anas denilen +ir "arl6a yklenmektedir. Al karsnn l#!sa kadn "e
+e+e6i +6!$ ci6erini kar$ yedi6ine inanlmakta* +! krk!y! +astra+ilmek iin de
krmz renkli nesneler* +ak* i6ne* makas gi+i demirden ya$lm1 e1yalar* erkek el+isesi
"eya K!ran5 Kerim* l#!sann "e +e+e6in yaknnda +!l!nd!r!lmakta* l#!sa yalnz
+raklmamaktadr. /!n!n k nemli +ir yarar* d6!m snras de$resyn!n!n* ssyal
rtam iinde kn!1arak* dertle1erek klay atlatla+ilmesidir. Kadnn d6!m ya$tktan
snra "c!d!n!n kay+etti6i kan "e s!y!n +edeni* zi#ni zayUatmas* ak yaralarn mikr$
ka$arak #astalanmas ise al karsna +a6lanmaktadr. /ylelikle +! krk! cisimle1tirilerek*
eski Trk inanlarndan gelen mtiUer* gnmz t$l!m!nda da srdrlmektedir.
7e1itli $siklHik se+e$leri lan #alsinasynlar da de"* cad* cin* $eri* ka$s* ke$z*
maysa* #+ilik* enke+ir* karakncls* 1!+at kars* ar1am+a kars gi+i demnlarla*
krk!n "arlklarla ilintilenmektedir . Nyaran yks!nl!6!n!n yl at6 d!r!mlarda grlen
#alsinasynlar* e1itli ate1li #astalklar se+e+iyle "eya !y!rken kan dla1mnn yeterli
lmamasyla "c!tta* +eyinde l!1an a6rlar* +! srada !yk!yla !yanklk arasnda
grlenler* #alk arasnda y!karda sralanan krk!n "arlklarla aklanmaktadr.
4!tlaka +! "arlklara sayg gsterilmesi gerekti6i 6tlenmekte* la6anst "arlklarla*
insanlar arasnda !y!ml! +ir #ayat srmek* ila#i +ir #akikat larak +elirtilmektedir.
Trk mitlHisinde en nemli 1eytani "arlk* Erlik,tir. Dn!n* ka1* gz* sa kara* ya+an
dm!z! di1li* kara ata* kze +inen* ylan kaml* kan gi+i $arlak yzl 1eklindeki "c!t
tas"iri ne kadar krk!n ld!6! #akknda +ir Mkir "ere+ilir.
7e1itli ssyal d!r!mlarla ilgili ra#atszlklar* krk!lar da #alk 1iirinde kendisini
gstermektedir. En k krk!lansa ayrlk* g!r+et "e lmdr. 3syal "e eknmik
1artlarn zrlamasyla ayr d1en insanlar* +!nlar trklerdeI lm acs "e krk!s!n! ise
en etkili 1ekilde a6tlarda i1lemi1lerdir. 9zellikle len 1a#sn nitelikleri stn gsterilerek
lmn yk edicili6ine kar1 #i de6ilse szle +ir stnlk k!rmak istenmi1tir. Dsmanl
de"letinin "ergi "ermeyen ge+elerle ilgili kan!nlar ise :Cerman $adi1a#n da6lar
+izimdir; 1eklinde reddedilmi1tir. ?adal6l!,n!n 1iirinde +!n! grmemiz mmkndr.
Dsmanl tari#i d1nld6nde +!rada Dsmanl krk!s!n!n +ir meydan k!mayla yk
edilmeye al1ld6 da anla1la+ilir. -at#iyelerde Alla#,a kar1 sitemkar szlerin de
arkasnda #ayatn zrl!6!* ce#ennem krk!s! da kendisini #issettirmektedir. Kldan k$r
ya$tran Alla#,a gee+ilirsen sen ge diye seslenmenin arkasnda +! krk!y! #issetmek
mmkndr.
Trk #alk kltr gi+i engin +ir alanda +izim +! yazdaki tes$itlerimiz +irka ti$ik rnek
"ermek "e genel ere"eyi tes$it etmeye al1makla snrldr. Bksa +! kn! yzlerce
sayCalk tezlerde* kita$larda i1lene+ilecek ya$ya "e malzemeye sa#i$tir.
4!#arrem Kaya
Trk Galk Kltrnde Krk!
GAKA3 4ATDLDVA3AQ?E 9L0LER ?0QBA3I
Br!m Ba$n
Gakas 4itlHisinde 9ller ?nyas
2ney 3i+irya,daki Gakasya C!m#!riyeti,nin asl nC!s!n! l!1t!ran Gakaslarn
mitlHisinde ller dnyasdr.
Gakaslarn ller dnyas ile ilgili mitlHik gr1leri genelde 3i+irya,da ya1ayan +a1ka
Trk #alklarnn gr1lerinden $ek Carkl de6il. 3istemi l!1t!rmayan +! gr1ler ld!ka
+elirsiz. Nz!t 7ir isimli ller dnyasnn +!l!nd!6! yer tam larak +elirlenmez* sadece
+at taraC "e yeralt dnya ile +a6l ld!6! kaydedilir. Berdeki delik* ma6ara* !k!rdan ieri
girile+ilir. Cana"arn a6zna +enzeyen yer alt dnyann giri1ine `tndk, denilir. Dn! ayna
isimli kt +ir r!# kr!r. /a1ka inanlara gre r!#lar lmden snra J!lan5Tag isimli +ir
da6a kar.
9ller dnyasnn sa#i+i Arli Gan* +a1ka eCsanelere gre Z J#an,dr. D sadece ller
dnyasnn #kmdar de6il ayn zaman lmden snra insan r!#larn yarglar. Gakas
destanlarnda Tanr yargs ile ilgili #ikayelerde sk sk rastlanr.
Larkl eCsanelerde ller dnyas iki 1ekilde +etimlenir. 2enel inanca gre canllar
dnyasn ller dnyasndan +ir ne#ir ayrr* zerinde +ir k$r "ar.
/a1ka tr eCsanelerde ller dnyas ne#irle iki ksma +lnr. /irinci ksmnda gayri
me1r! c!klarn r!#lar +!l!n!r. 7$lak dla1an +! c!klar +ymez "e lmezler. ?i6er
ksmnda +a1ka llerin r!#lar ya1ar. /!rada gna#karlar #ayatta ya$tklar ktlklerin
+edelini der* nam!sl! adamlarn r!#lar ise #i zrl!k ekmeden akra+alar ile
km1!larnn r!#lar yannda ya1ar.
Gakaslar* insann r!#!n!n lmden snra +irka 1ekilde +elirlene+ildi6ine inanrlar. Ger
1eklin kendi nemi "e zelli6i "ar. 3ays yediye ka+ilir.
4esela lm annda neCes +ir k!1a* +! arada yeti1kin insanlarda t!rnaya* c!klarda Z
krlangca* masal ka#ramanlarnda Z ayr k!1!ya* d1manlarda a6akakana dn1r.
Ansan r!#!n!n !la isimli $aras insann sa#i+i larak gz +e+e6inde +!l!n!r. 9lmden
snra gzden kar. /ir yl +y!nca anma trenleri srasnda canl insanlar arasnda
grnmez 1ekilde yer alr.
9l r!#!n!n nc $arasnn ismi #aran %siyas#&. 3a#i+inin ld6 yerde kalr "e
canllara zarar "ere+ilir.
Gakaslarn +az etnik gr!$larnda r!#!n!n iki $aras da#a ile ilgili inanlar yaygn. Been
isimli lan cesedi kr!r* i+irtki isimli lan ise .F gn iinde lnn ziyaret etti6i +tn
yerleri gezer* snra da Tanr yargsnn nne kar. Ayrca 1amanlarn kendi kr!y!c!
r!#larndan aldklar mgra isimli zel ya1am gcne sa#i$ ld!klarna inanlr.
ALK AQ3AQLAR T9R0Q2EB
Br!m Ba$n
Alk Ansanlar

Trk 4itlHisinde Alk Ansanlar Trngey "e EHe,nin Tanr Katndan K"!lmas
Erlik Gan lanetlenmi1tir* Tanr 0lgen :Cenalk ettin* senin #alkn da #e$ #ileciler* Cenalk
d1nenler ls!n der.; "e yaratt6 karada dk!z dall am a6acnn dk!z dalndan kendi
#alkn tretir. Erlik +! #alk +enim ls!n der tanrya* tanr da na git kendi #alkn kendin
+!l deyi$ Erlik,i geri e"irir. Tanrnn #alknn +! a6acn yalnz d6!ya +akan 8 dalndan
istiCade etmelerine izin "erilmi1tir. Kalan drt dal yasaklam1tr. Erlik gidi$ +! #alk +a1tan
karr. Erkek lan Trngey ile di1i lan EHe* Erlik,in 1! szne kanarlar :/! drt dal
aslnda size yasak de6ildir* mey"eleri de $ek tatldr. ?iledi6inizce yiyin.; Erlik snra
a6aca +eki +!l!nan ylan !y!rken a6zna girer "e a6aca kar* Ece,ye msaade etti6ini
syler. /!n!n stne Ece mey"eden yer* Trngey,in de a6zna srer. Tanr d!r!m! Cark
eder "e Erlik,i yer altna gnderir. EHe,ye :3en +enim szm t!tmadn +!ndan snra
ge+e kalasn "e d6!m sanclar ekesin; der. Blana :3en +enim szm t!tmadn*
+!ndan +yle -eytan diye +ilinesin* #erkes seni ezmeye ldrmeye al1sn; der.
Trngeye :3en +enim szm t!tmadn* E kzn E 6l!n lacak "e #e$sinden sen
sr!ml! lacaksn* insan neslini sen 6altacaksn; der. :Ge$inizi #anemden k"!yr!m*
dnyaya gnderiyr!m* +!rada sizi +en +eslerdim* +en kr!rd!m* artk kendinizi +esleyi$
kr!yacaksnz* +ir da#a da sesimi d!ymayacaksnz; diye ekler. /ylece Erlik insan6l!na
ilk ktl6n etmi1 l!r.
KAQATLI AT* TNLJAR
Br!m Ba$n
T!l$ar At

Trk 4itlHisinde Ad 2een Kanatl At* TNLJAR
Resim< Kazakistan ?e"let Armasnda T!l$ar
Trk destanlarnda atlar da sa#i$leri kadar la6anst zelliklere sa#i$tirler. Ansan
dilinden anlayan "e insan gi+i kn!1a+ilen atlar* 6! zaman sa#i$lerini te#likelerden
kr!rlar "e lmden k!rtarrlar.Nma yetene6ine sa#i$ lan +! atlar eski Trk
destanlarnda T!l$ar adyla +ilinirler.
/a1k!rt inanlarna gre T!l$ar ad "erilen kanatl atn kanatlarn #i kimse gremez.
T!l$ar kanatlarn*yalnz karanlkta*+yk engelleri "e mesaCeleri a1arken aar. E6er +irisi
taraCndan T!l$ar,n kanatlar grlrse* T!l$ar,n kay+laca6na inanlr
/a1k!rtlarn ka#ramanlk destan lan Nral /atr,da ata ta$nmann izleri kr!nm!1t!r. /!
destanda* T!l$ar ad "erilen kanatl atlardan lan Ak+!zat "e 3arat* gkyznde ya1ayan
tanrsal atlardr. Ak+!zat* 2klerin #Tkimi 3amra",n kars Kya1,tan %2ne1,ten& d6m!1
lan kzlar G!may,n k!tsal atdr. 3arat ise* 3amra",n Ay,dan d6m!1 lan kz
Ay#l!,n!n atdr. Nral /atr "e Ak+!zat ri"ayetlerinde de" at Ak+!zat* ka#ramanlarn
kr!y!c!s! "e yeryzndeki atlarn neslini de"am ettiren aygr rlnde rtaya
kar%3agit"'EK><'(8&.
/a1k!rt ri"ayetlerine gre* /ykay,nn en d1taki iki yldz sema"i atlar l!$* adlar
/!zat %/z at& "e 3arat %3ar at& larak +ilinir %3agit" 'EK>< '(8&. Karaay 4alkar
Clklr!nda da Kkay,nn iki yldz 3ar aygr "e Tr! %?r!& aygr adlaryla tannr
%Ta"k!l(FFF<'FF&.
Eski Trk destanlarnn T!l$ar adn ta1yan !an atmtiMne K!zey /at Trk le#elerinin
#emen #e$sinde "e Nyg!rcada rastlamak mmkndr. T!l$ar adl !an at Adil Nral,da
/a1k!rtlar "e Kazan Tatarlar arasnda* Drta Asya,da Kazaklar* Krgzlar* Altaylar*
Karakal$aklar arasnda ld!6! kadar* KaCkaslarda Karaay 4alkarllar "e K!m!klar
arasnda da ya1ayan en canl destan !ns!r!d!r.
7e1itli dillerde kn!1an KaCkasya #alklarnn dillerinde "e Clklrlarnda da T!l$ar adnn
kar1mza kmas* nlarn K!m!k "e Karaay 4alkar Trkleriyle girdikleri kltr
eletkile1imin +ir sn!c!d!r.
K!m!k Trkesinde I
T!l$ar dnyan +ire" +!agnda +!sa da*z ylksn ta+ar
%T!l$ar dnyann +ir k1esinde lsa da* kendi srsn +!l!r&
atasznde teza#r eden T!l$ar ad* nlarn km1!lar lan e1itli ?a6stan #alklarnn
dillerinde de kendisine +ir yer +!lm!1t!r. A"ar* Lak* Andi* ?arg "e Ta+asaran dillerinde
T!l$ar kelimesi ya1amaktadr%A+d!llaye"'EK(<(K(E&.
JrC. ?r. NC!k Ta"!l
Ankara 0ni"ersitesi
KNR/AQ VE KNR/AQIQ TARAG7E3A
Br!m Ba$n
K!r+an

3ela#addin /ekki %a&
2iri1
Ansan "e t$l!m #ayatn etkileyen !ns!rlar arasnda inanlar nemli +ir yer t!tar. Ki1ili6in
l!1masnda* aile +ireyleri arasndaki +a6larn sa6lam +ir ya$ya t!rmasnda* t$l!m
yeleri ile lan ili1kilerin dzenlenmesinde* geli1mesinde "e yrtlmesinde inanlarn
rl +yktrb'c.
/iz +! makalemizde* e"rensel +ir i+adet lan k!r+ann Trk mitlHisindeki yerini tes$it
ederek +! i+adetin* gnmze nasl yansd6n rtaya kymaya al1aca6z.
K!r+an kn!s!na gemeden nce mitlHi nedir sr!s!na ce"a$ aramamz gerekir.
4it* ilkel t$l!mlarda lay* Ca+le* Mctin kar1l6 larak k!llanlmaktadr. 4it,in asl manas
:gerek #ikTye; "e +!n!n da tesinde sa#i$ l!nan k!tsal* k de6erli "e manal
1eylerdir. /!gn +! kelime< Mctin* #ayal* tasa""!r* illzyn* gere6in +z!lmas
anlamlarna gelmektedir. Etnlg* ssylg* tari#i "e din adamlarna gre ise* :k!tsal
gelenekler* ilkel inan1lar* rnek mdeller; anlamn ta1r. 4itlHi ise 4it +ilimi
demektirb(c.
Zengin +ir mitlHiye sa#i$ lan milletlerin destanlar da zengindir. /!gn Trk dnyasnda
szl gelenekte #ala ya1ayan D6!z Ka6an* ?ede Krk!t* 4anas* Kr6l! ?estanlar
incelenince Trklerin ne kadar zengin +ir mitlHi kayna6na sa#i$ ld!klar klaylkla
grlr. 4itler destanlarn iinde ya1amalarna de"am ettikleri gi+i zamanla +az
"asUarn kay+ederek masala "e eCsaneye de dn1rlerb)c.
JrC. ?r. /ilge 3eyid6l!* 4it,lerin zelliklerini 1yle sralamaktadr< :4it k!tsal +ir #ikayeyi
i#ti"a eder. Alkel zamanlarda meydana gelmi1 +ir lay anlatr. 4it de #er zaman +ir
yaratma sz kn!s!d!r. /az 1eylerin nasl meydana geldi6ini "e l!1t!6!n! ele alr.
2erekte lan 1eyleri anlatr. 4itlerdeki karakterler la6anst "arlklardr. Dnlarn ne
ya$tklar k eski zamanlarda `/a1lang, zamannda +iliniyrd!. 4itler +! ka#ramanlarn
yaratclklarn gsterir. Dnlarn k!tsal "e la6anst l!1larn aklar. Ksaca mitler*
e1itli k!tsal* la6anst de6erleri aklarlar. /!nlar +tn dnyay k!ran "e +!gne
kadar getiren gerek de6erlerdirb.c.;
K!r+an* e1itli szlklerde 1yle tariC edilmi1tir. Trk ?ili,nin en eski "e de6erli
szlklerinden ?i"Tn L[gati,t5Trk,te %/esim Atalay Ter. C.III* s.'F& k!r+an kar1l6 larak
:ya61; kelimesi gemektedir. :Ba61* Aslam,dan e""el Trklerin adak iin* ya#!t Tanrlara
yaknlk elde etmek iin $!tlara kestikleri k!r+an; larak anlamlandrlm1tr. Bine ayn
eserde %/esim Atalay Ter. C.I. s.>8& d#!kWd!k kelimesi gemektedir. :Id#!k< K!tl! "e
m+arek lan #er nesne. /raklan #er #ay"ana +! ad "erilir. /! #ay"ana yk "!r!lmaz*
st sa6lmaz* yn krklmazI sa#i+inin ya$t6 +ir adak iin saklanr.; 1eklinde
tanmlanm1tr.
A#met /ican Ercilas!n,!n +a1kanl6nda +ir kmisyn taraCndan #azrlananI
%Kar1la1trmal Trk Le#eleri 3zl6 I* s.8'>58'@& de k!r+an szc6 !Cak ses
de6i1iklikleriyleI g!r+an* kr+an* k!r+an %dk&* k!rmandk* k!r+anlik 1eklinde gemektedir.
Kam!s5 Trki,de 1yle +ir tariC yer almaktadr< :L\5se+ili,lla# kesilen "e Cena+5 Gakk,a
"esile5i takarr+ addl!nan ky!n "esair eti yenir #ay"an;.
Lerit ?e"elli6l!* Dsmanlca5Trke Ansikl$edik L[gat,te< :Alla#,n rzasn kazanmaya
"esile lan 1ey. (. eti Ckaraya $arasz larak da6tlmak niyetiyle kesilen %ky!n* kei*
s6r* de"e= gi+i& #ay"an. ). +ir gaye !6r!na Ceda lma.; 1eklinde tariC etmi1tir.
Trk ?il K!r!m!,n!n #azrlad6 Trke 3zlkte< ;
'.?inin +ir +!yr!6!n! "eya +ir ada6 yerine getirmek iin kesilen #ay"an.
(. 4slmanlarda k!r+an +ayram.
).mec. /ir lk !6r!nda Ceda edilen "eya kendini Ceda eden kimse.
..mec./ir kazada "eya Celakette len kimse.
8. nl.#lk. /az +lgelerde seslenme sz larak k!llanlr.
B!kardaki tanmlardan anla1laca6 zere k!r+an* insann Alla#,a yaknlk elde etmek iin
adad6 candr. Aleride grlece6i zere ilkel dinlerde k!r+anla +irlikte Tanrlara s!n!lan
#ediyeler de k!r+an ka$samna girmektedir.
a. K!r+an,n Tari#esi
K!r+an kesme eylemi* Aslam ?ini,nin d6!1!ndan k nceki a6lara kadar !zanr. 7k
eski ta+iat dinleri ile 4ez$tamya* Anadl!* 4sr* Gint* 7in* Aran "e A+rani dinlerinde yln
+elli aylarnda din\ trenlerle k!r+an s!nma* +ayram ya$ma gelene6i "ardrb8c. Ancak
insanlk tari#inde en Cazla 1#ret +!lan k!r+an lay Gz. A+ra#im,inkidir. 0nl dinler
tari#isi 4ircea Elida +! lay zerinde 1yle +ir yr!m ya$maktadr<; 4rClHik adan
+akld6nda A+ra#im,in 6l!n! k!r+an edi1i Eski5?6! dnyasnda ska !yg!lanan "e
A+ranilerin Jeygam+erler dnemine kadar srdrdkleri* ilk c!6!n k!r+an edili1i
$rati6inden +a1ka +ir 1ey de6ildir. Alk c!k* 6!nl!kla +ir Tanr,nn c!6! larak
grlrd= /! ilk c!6!n k!r+an edilmesi* Tanr,ya ait lann geri "erilmesi demekti=
/ir anlamda As#akb8.'c* Tanr,nn 6l!yd!* zira 3ara d6!rganlk a6n getikten k
snra A+ra#im "e 3ara,ya "erilmi1ti. Ama As#ak inanlar yl!yla "erilmi1ti nlaraI "aat "e
inancn c!6!yd!. A+ra#im taraCndan k!r+an edili1i* +iim larak Eski53ami dnyasnda
yeni d6m!1 +e+eklerin k!r+an edili1ine +enzese de ierik +akmndan +!nlardan Carkldr.
Eski53ami dnyasnn tmnde +yle +ir k!r+an* dinsel i1le"ine ra6men sadece +ir anane*
anlam tmyle ka"rana+ilir +ir ayinken A+ra#im,in d!r!m!nda +ir inan eylemidir. /!
k!r+ann neden istendi6ini anlamazI yine de +!n! yerine getirir* nk tanr +yle
istemi1tir. 2rnrde sama lan +! eylemle A+ra#im yeni +ir dinsel deneyimi* iman
+a1latmaktadrb>c:.
4itlHik dnemdeki k!r+an eylemini 4. Eliade 1yle aklar< :4itlHik dnemdeki in1a
ayinlerinin altnda yatan teri 1!na denk gelmektedirI :Canlandrlmad6;* +ir k!r+an
"erilerek na :can; +a#1edilmedi6i takdirde #i +ir 1ey sremezI in1a ayininin $rtti$i
dnyann k!r!l!1! srasnda gerekle1en k!r+an kesme eylemidir. 9yle ki* kimi arkaik
kzmgnilerde dnya* kas! simgeleyen +ir ilk cana"arn %Tiamat& "eya +ir kzmik de"in
%Bmir* Jan5K!* J!r!1a& k!r+an edilmesiyle "arl!1 kazanm1trb@c:.
Anla1laca6 zere ilkel zamanlarda k!r+an edilen nesne "eya 1ey +izzat Ala#n kendisi
larak tasa""!r edilmi1tir. Ksaca insanlk tari#inin tecr+e etti6i +tn dinlerde ama*
1ekil "e ierik ynnden +az Carkllklarla da lsa k!r+an i+adetine rastlamaktayz.
Alkel dinlerdeki k!r+an i+adetlerine gemeden nce* k!r+an e1itleri zerinde d!rmak
Caydal lacaktr. K!r+an Wk!r+anlklar genellikle kanl %canl& "e kansz %cansz& lmak
zere iki trldr.
Kansz k!r+anlar insan* #ay"an "e +alklar gi+i canl "arlklarn d1nda Tanrlara s!n!lan
di6er #ediyeleri ka$sar. /! #ediyeler insanlarn sa#i$ ld!klar "e rete+ildikleri #er trl
gda maddesi ne"inden 1eylerdir.
Kansz k!r+anlarn de6i1ik +ir tr de dkW!d!k %sal"erilmi1* gnderilmi1& diye +ilinen "e
Tanr iin +a1+1 sal"erilen #ay"anlardr. /!n!n +ir rne6ini Bak!t Trklerinde
gre+iliyr!z< :Bak!tlar,da 2ktrklerde ld!6! gi+i tek +ir yaratc ykt!rb@.'c. /eyaz
Baratc %Ayg Tangara& larak ka+!l ettikleri Tanr,y insanlara can %k!t& "eren "e kainat
yaratan larak grrlerdi. /! /eyaz Baratcy di6er iyi r!#lardan ayr t!tarlar "e na canl
k!r+an "erirlerdi. Canl k!r+an* #ay"anlar +a1+1 +rakmaktr. /!nlara dkWd!k
%sal"erilmi1Wgnderilmi1& denirdi. K!r+an larak +a1+1 +raklan #ay"anlardan istiCade
edilmezdi. Qe eti yenir* ne st sa6lr ne de yk #ay"an larak k!llanlrd. Eski
zamanlarda Bak!tlar at srlerini d6! +lgelerine* /yk Baratcya k!r+an ls!n diye
srerlerdibKc.
2aga!zlarn k!r+an i+adeti iinde en dikkate de6eri :Alla#lk; adn "erdikleri k!r+andr.
Id!k kelimesi ile ayn anlama gelen Alla#lkI mal mlk sa#i+i +ir iCtinin en gzel +6a
ya"r!s!n! k!r+anlk larak semesi "e krlara sal"ermesidirbEc.
Kansz k!r+anlardan +iri de sa %li+atin&dr. /! kn!da da#a ilerde +ilgi "erece6iz.
Kanl k!r+anlar ise TanrWTanrlara s!n!lan insan* #ay"an "e +alklardr. Gay"an
k!r+anlarnn +a1nda s6r* ky!n* kei* ay* dm!z "e ta"!k gelir. Kltlere +a6l larak Asis
%4sr& kltnde kaz* Trklerin eski inanlarnda ise at k!tsal k!r+anlarn +a1nda gelir.
/!nlarn d1nda k$ek* e1ek* ylan "s. #ay"anlar da k!r+an larak s!n!lm!1lardr.
Eski a6larda insan k!r+an edilmesi* +ir ne"i temizlenme "e si#ir "astasyd. B!karda da
iza# etti6imiz gi+i ailenin ilk c!6! Tanr,ya aitti "e na k!r+an edilmesi gerekiyrd!. /!
$ratikten +a1ka 4srllar k$ek +a1l larak tas"ir ettikleri insanlara :_ni; diyrlar "e
nlar :Ay Tanrs;na k!r+an larak s!n!yrlardb'Fc.
B!nan mitlHisinde de insan k!r+anyla kar1la1yr!z. ECsaneye greI :Tr!"a 3a"a1,nda
4enela!s* #em karsn k!rtarmak #em de intikam almak iin* karde1i "e Args kral
Agamemnn,!n +a1 k!mandanl6nda +ir rd! t$lar. 3a"a1a +tn B!nan krallar katlr.
2emilere +inerler. Ancak rzgTr Tanrs yelkenleri dld!rmaz. Tanrlar rzgTr "ermek iin
Agamemnn,!n kz A$#igenia,y k!r+an etmesini isterler. A$#igenia k!r+an edilir. Belkenleri
dlan Ak#ailar Anadl!,ya geer* Tr!"a,ya "arrlarb''c;
Kesik +a1 kltne +a6l larak insan k!r+an kn!s!nda A#met Ba1ar Dcak* 4. Eliade,den
1! +ilgileri nakleder< := Eliade* As"e* Almanya* Lransa "e Angiltere gi+i memleketlerde
insan k!r+an ayinlerinden +a#settikten snra* +! ayinlerin tarm kltr ile sk skya
+a6l ld!6!n! "e k k!""etli +ir i#timalle* +!n!n* 3!riye* 4ez$tamya "e Anadl! gi+i
+irka merkezden eski dnyaya yaylm1 +!l!na+ilece6ini ileri srmektedir.
Eliade Anadl!,da zellikle tari#\ de"irlerde* mesela ilk a6larda #asat me"simi dlaysyla
icra edilen insan k!r+an "e kaCa kesme ayinlerine rnek larak Lrigyallar,
gstermektedir. Lrigyalalar,da +! layla alakal +ir de eCsane ld!6!n! +elirten Eliade*
nlarn yzyllar nce #asat zamannda insanlar* +a1larn kesmek s!retiyle k!r+an
ettiklerini* #atta elde me"c!t delillere gre* zamanlar +! Tdetin ?6! Akdeniz,in #er
taraCnda yaygn ld!6!n! kaydetmektedir.
Eliade,a gre* sz kn!s! eCsane i1te +! layn #atrasn yanstmakta l!$ 1yle
zetlene+ilir< ECsanenin ka#raman me1#!r Kral 4idas,n gayr me1r! 6l! Lityerses,tir. /!
adam krk!n i1ta# ile tannmakta "e ma#s!ln* da#a d6r!s! +!6daylarn +izzat
+imeyi k se"mektedir. Kendisinin +ir Tdeti "ardr< Tarlada ekin +imekteyken* radan
kim geerse* kendisi ile ekin +ime yar1na zrlamaktadr. Blc! +! yar1mada yenilirse*
Lityerses ellerini +a6lyr "e tr$anla kaCasn keserek "c!d!n! tarlaya atyrd!. 2nn
+irinde* +ir ylc! kl6nda Gerkl radan geer "e ta+iatyla Lityerses taraCndan
yar1maya a6rlr. Ancak +! deCa tersi +ir netice ile kar1la1lr< Lityerses,in tanyamad6
Gerkl n! yener "e +a1n keserek "c!d!n! 4enderes rma6na atar. /ylece kendi
Tdetine kendisi k!r+an gitmi1tir.b'(c;
Aran mitlHisinde ise insan k!r+an #akknda 1! +ilgilere sa#i+iz< Cem1id* Tanr A#!ra5
4azda,nn "ermi1 ld!6! #er 1eyi !n!tarak* insanlara z!lmetmeye +a1lar. D sralarda
Ara+istan,da ?a##ak adnda +ir $rens kar. -eytan Angra 4ainy!* de6i1ik klklarda
?a##ak,n yanna gelerek n!n g"enini kazanr. Ve ilk nce +a+asn ldrtr. ?a#a snra
?a##ak, Cem1id,in zerine salarak 1klar lkesi Aran, istila ettirir. /! laydan snra
?a##ak kendisini g "e zaCerin sem+l larak ilan eder. /! srada $arma6ndaki yzk
de kayarak d1er. Angra 4ainy!,n!n sa#i$lendi6i ?a##ak gnlerde sadece kt
insanlarn i1lerini grr lm!1. Ayi i1ler ya$mak "e iyilerle gr1mek gizli t!t!l!rm!1. 7k
gemeden k!r+an meselesi rtaya km1. -eytanlardan e6itim grenler kara +y ile
!6ra1maya +a1lam1lar. Ger gn iki gen adam ldrl$ ?a##ak,n m!zlarndaki
ylanlar dy!r!lmaya +a1lanm1b')c.
Eski 3ami ka"imlerinde insan k!r+an k yaygn +ir gelenek #alini alm1t. Te"rat,ta ad
geen /l yani /aal da#a k kr$e etleri se"erdi. D,n!n t!n #eykelinin +ir Crn lan
karnnda c!klar yaklr "e +! i6ren Tanr dy!r!l!rd!b'.c.
Ca#iliye dnemi Ara$larnda da insan k!r+anna rastlyr!z. Ca#iliye de"ri Ara$larnn
3a+a# Bldz,na da#a d6madan +yk +ir acele ile insan "e +eyaz de"e k!r+an ettikleri
+ilinmektedir. Bine nemli $!tlardan Nzza,ya 6lanlarla* kzlarn "e esirlerin de k!r+an
edildikleri ileri srlmektedirb'8c.
Bine ayn dnemlerde ma#iyeti Carkl da lsa A+d!lm!ttali+,in* 6l! A+d!lla#, k!r+an
etmesiyle ilgili larak 1! +ilgilere sa#i+iz. Gz Jeygam+er,in dedesi A+dlm!ttali+*
Zemzem k!y!s!n!n kazlmas srasnda K!rey1lilerin kendisine karttklar zrl!klar
se+e+iyle* e6er n tane 6l! l!rsa "e +!nlar kendilerini kr!yacak ya1a gelirlerse
ilerinden +irisini KT+e,nin yannda Alla# iin k!r+an etmeyi adam1t. A+dlm!ttali+,in
iste6i gerekle1ince D* ada6n yerine getirmek istemi1I 6!llar arasnda ekmi1 ld!6!
k!rada k!r+an aday larak A+d!lla# km1t. A+dlm!ttali+ ada6n yerine getirmeye
kalk1nca* +yle +ir ada6n Tdet #aline gelmesinden ekinen K!rey1liler D,na engel
lm!1lard. /! lay kar1snda ikilem ierisinde kalan A+d!lm!ttali+ +ilgisine g"endi6i +ir
kadna +a1 "!rd!I :Akll kadn 1yle dedi;< /ana il#am geldi* sizde kan +edeli nedirR :D,na
n de"e ld!6!n! sylediler. :4emleketinize dnn "e k!r+an edece6iniz adam +ir
taraCa* n de"eyi de +ir taraCa ky!n "e aralarnda k!ra ekin. Dk adamn aley#ine
karsa* n de"e da#a ekleyin "e tekrar k!ra ekin. Lal de"elere kncaya kadar de"eleri
artrn. ?e"eleri k!r+an edi$ adam sal"erin; dedi. 'FF de"eye "arncaya kadar klar
A+d!lla#, gsterdi. ?a#a snra Cal %k!ra& de"elere kt "e keCaret larak +! 'FF de"e
k!r+an edildib'>c.
V. E+er#ard* Trklerde insan k!r+annn +!l!nmad6n* +! trl k!r+ann Trkler
taraCndan yasakland6n kaydeder. /a#aeddin 9gel de ayn gr1tedir. Atalarn r!#larna
insan k!r+an etme Tdetinin +ir 46l gelene6i ld!6!n! kaydeden 9gel 1yle +ir eCsane
nakleder< :Trkler di1i geyi6i +ir tr Tanr da#a d6r!s! +irer di1i r!# ka+!l ediyrlard.
2ktrklerin atalarndan +iri* sk sk +ir ma6araya giderek rada ?eniz5Tanrs ile
se"i1irmi1. /ir mddet snra ?eniz5Tanrs ma6araya gelmez lm!1. /!n!n se+e+i +ir Ak5
geyi6in askerler taraCndan ldrlmesi imi1. /! d!r!m! 6renen 2ktrk reisi Ak5geyi6i
"!ran ki1iyle ka+ilesini cezalandrm1. /! cezaya gre 2ktrklerde insan k!r+anlar* #e$
+! askerin ka+ilesinden "erilirmi1;.
9gel,in +! eCsane ile ilgili gr1leri ise 1yledir< :/! eCsane Trklerin k eski* +elki de
tari#ten nceki Tdetlerinin +ir yanksdr. 7nk 2ktrk a6 ile ilgili #i +ir kaynak
2ktrklerde insan k!r+an "erildi6ine dair en !Cak +ir aklama da
+!l!nmamaktadrb'@c:.
Ancak 2ktrklerde at ile +era+er insan k!r+an edildi6ine dair /izans elisi Valentin,in*
Astemi Ka6an,n cenaze merasimini %yg& anlatrken ya$t6 tas"ir k dikkat ekicidir<
:4atem gnlerinden +irinde* drt tane +a6l #!n getirdiler %Ka6ann& +a+asnn atlar ile
+irlikte +!nlar rtaya kyd!lar= %9+r dnyaya& gidi$* %ka6ann& maiyetine girmelerini
emrettiler;. Emel Esin* +! kayt #akknda* :Kktrklerde* insan k!r+an edildi6i #akknda
tek ri"ayet; demekte "e :/a1ka nadir ri"ayetler 1$#eli ma#iyettedir "e esasen de lm
ile +itmemektedir; diye ila"e etmektedirb'Kc.
:Ansan k!r+an ayinlerinin sk skya tarm kltryle +a6l ld!6!b'Ec; tes$itinden
#areketle* eski Trk t$l!m!nda insan k!r+an lmamasn* Trklerin ge+e #ayat tarzn
srdrmelerine +a6laya+iliriz
Ancak /a1k!rtlarn nl destan Nral5/atr,da* ylda +ir deCa* Ka6an,n kendisi* d6!m
gn* s!y!yla ykand6 k!y! "e Tanr iin k!r+an s!n!ld!6!n! gsteren 1! msralar ilgi
ekicidir.
:3en !zak lkeden W Ayi d1nceyle gelmi1sin W Ey yi6idim sen +ilsen W /izim lkede lsanW
Katil $adi1a#n ya$t6 W i1leri grsenI W A6r "e #astalk grmeyen W 9lm +a1na gelmeyen
W Kadn* kz* erke6i* +a+ay W 2en "e ya1ly ayrmadan W El "e ayaklarn +a6lat$ W
Aralarndan setiri$ W Blda +ir kere y6dryr W 3arayna aldryr W Kz yi6itler seiyr W
Kendisi kzlar seiyr W Kalanlar da#i W Jadi1a#n yakn adamlar W Kendilerine seiyrlarW
?i6erlerine mer#amet etmiyr W Kanl gzya1larna +akmyr W ?iri* sa6W Kzlar gle
saldryr W Erkekleri ate1te yaktryr W /a+as iin* kendi iin W Bakn adamlarnn 1an
iin WKendi d6m!1 ld!6! gn iin Wylda +ir kere tanr iin WKanl k!r+an "eriyr=
/izim lkede +ir $adi1a# "ar W Bakn adamlarnn tresi "ar W A1te +! #alk iindeW Trl
nesilden insan "ar W Ger yl $adi1a#n d6d!6! gn iin W /a+a "e annesinin #akk iin W
Jadi1a# d6!nca s! al$ W Bkand6 k!y!s! iin W K!r+an "erir tre "arW Jadi1a#n t!6!n!n
+eze6inde W Kara k!zg!n k!1! "ar W D k!1lar #er yl W Akramlad6 gn "ar W A1te yi6it
gryrs!n W D k!1lar +iliyrs!n W 2eli$ da6a knm!1lar W Bemleneceklerini +ilmi1ler W
Kzlar k!y!ya kyd!ktan snra W Kzlar rada ldkten snra WGe$sini k!y!dan al$ W
K!z6!nlara atyrlarW Dnlar rada yiyrlarW A1te +a6l yi6itler WGer sydan gelmi1tir W
Jadi1a#n kz #er yl W Beniden +irisini seiyr W Dndan kalan $adi1a#n kendisi W 3araya
kleler seiyr W Dndan d!r!$ kalanW Tanr iin k!r+an ederlerb(Fc:.
Askit %3akab(F.'c & krallarnn lm zerine ya$lan cenaze trenlerindeI len krala +r
dnyada yardm etmesi iin kars* #izmetisi* a1s "e atnn da lyle +irlikte mezara
kn!ld!6!n! gryr!zI :Ai +1altl$ m!myalanan kral krk gn sreyle ka+ile ka+ile
dla1trlr "e mezarnn +!l!nd!6! 2err#i,ye getirilirdi. /!rada cenaze* #azrlanan mezara
indirilir "e +ir 1iltenin zerine yatrlr. Cenazenin etraCna* zemine mzraklar sa$landktan
snra* mezara ta"an te1kil edecek ta#ta kiri1ler yerle1tirilir "e +!nlarn zerine de rme
#asrdan +ir at ya$lrd. Krala ait mezarn iinde ii +1 kalan yerlere* +6!larak
ldrlen kars* sakisi* a1s* seyisi* #izmetisi* #a+ercisi* +ir ka at "e kendisine ait lan
e1yadan +ir ksm* altn ka$lar gmlrd. /tn +! i1ler tamamlandktan snra* mezarn
zerinde +yk +ir t$rak te$e ya$lr "e Askitler +! te$eyi* mmkn merte+e ykseltmek
iin +ir+irleri ile yar1 ederlerdib('c.;
/! "erdi6imiz rneklerden #areketle Trklerde insan k!r+an etme laynn 2ktrk
a6ndan nceleri "ar ld!6!n! "e +ila#ere +! Tdetin yasaklanm1 la+ilece6ini
syleye+iliriz.
K!r+an laynda dikkat eken +ir #!s!s da* k!r+an edilecek #ay"anlarn renkleridir. /!
renkler k!r+an s!n!lacak Tanr,nn #"iyetine gre de6i1mektedir. 2enellikle 2kyz
Tanrlarna +eyaz "e krmz renkli #ay"anlarn k!r+an edilmesi +ir gelenektir. 7nk*
+eyaz renk dinlerde "e #alk arasnda saU6n* temizli6in #assasiyetin i1aretidirb((c. %/!
kn!y! Eski Trklerde k!r+an +lmnde da#a geni1 larak i1leyece6iz.&
Alkel t$l!l!klarda k!r+an kesim yerleri %s!nak& "e zaman da +ir zellik larak kar1mza
kmaktadr.
4. Eliade k!r+an s!na6 #akknda 1yle demektedir< :Kzmik zamann kzmgninin
tekrar yl!yla in1as /ra#man k!r+an trenlerinin simgecili6inde da#a da ak
grlmektedir. /ra#manlar,da #er k!r+an "eri1 dnyann yeni +ir yaratl1na denktir. 9yle
ki* k!r+an s!na6nn in1as `dnyann yaratl1, larak ka"ranmaktadrb()c. /! #aliyle +!
s!nak yerleri +ir +akma arndrlm1 mekTnlardr. Ayrca Tanr,nn da :rada; insanlara
da#a yakn laca6 d1nld6nden seilmi1 ila#\ +ir mekTn ld!6! d1nle+ilirb(.c.
Ca#iliye dneminde KT+e,nin kar1snda d!ran iki kaya "ard "e +! kayalar $!t larak
ka+!l edilmi1ti. Ve K!rey1liler k!r+anlarn +! iki kayann arasnda kesiyrlard. ECsaneye
gre< :IsaC "e Qaile adndaki +! iki $!tI 4ekke $!tlar arasnda yksek +ir yere sa#i$
de6ildi* #atta nlarn Ka+e,nin k!tsiyetine teca"z ettikleri iin ta1a e"rilmi1 gna#kar +ir
kadnla +ir erkek ld!6! ri"ayet edilmektedirb(8c:.
2ktrklerde +ir Ata54a6aras kltnn ld!6!n! +iliyr!z. 2ktrk ka6anWka6anlar
senenin +elli zamanlarndab(8.'c de"letin ileri gelenleri "e ka+ilelerin syl!larn yanna
alarak +! ecdat ma6arasna gidiyr "e raya k!r+anlar "ererek sayg d!r!1!nda
+!l!n!yrlardb(>c. /!rada +a#sedilen ecdat ma6arasnn 9tken B1,ta %9tken rman&
+!l!nd!6!n! Et#em R!#i L6lal* Emel Esin,den nakletmektedirb(@ c.
Bine eski Trk +ylarndan 3agaylar,da da #er ylda* +ir da6 te$esinde ayin ya$ld6n
"e k!r+anlar kesildi6ini A+dlkadir Anan nakletmektedirb(Kc. /eltir +y!nda ise k!r+an
ayinleri* kadn aya6 de6memi1 m!kaddes +ir da6 te$esinde ya$lrm1. Ayin ya$lan +!
yer da#a snra kaynb(K.'c a6alar ile a6alandrlrm1. /! ayin ya$lan yere :Tigir
Taycan WTanr,ya k!r+an kesilen da6; denmektedirb(Ec.
Karl!kl!lar,n m!kaddes +ildikleri* di+inde anla1mazlklarn #allettikleri "e k!r+an
kestikleri ye1il +ir ta1 "ardrb)Fc.
Eski Trk dininin izlerini* +!na $aralel larak s!nak yerlerini +!gn Anadl!,n!n +az
yerlerinde taki$ ede+iliyr!z. Alk dnemlerde ecdat ma6aralar* k!tsal ye1il ta1lar "e kadn
aya6 de6memi1 da6larda +!l!nan s!nak yerleri gnmzde adak k!r+anlarna +a6l
larak +az e"liya tekkeleri e"resinde
ya1ama alan +!lm!1lardr. 9rnek larak* 7ankr ili* Ilgaz ilesi -ey# B!n!s kynde
+!l!nan tr+eyi gstere+iliriz. 7c!6! lmayanWd!rmayan ki1iler +! tr+eye gelir "e adak
adamak s!retiyle c!klarnn laca6naWd!raca6na inanrlar. Ger yl mays aynda
tr+eye k!r+an kesilir. Ba6m!r d!as da +!rada ya$lr. Bedi ylda +ir yedi kz k!r+an
%/yk d!aW7r+alk& da yine +! kyde ya$lmaktadrb)'c. /!radan k!tsal ki1ilerin
r!#larna5Eski Trklerdeki Ata r!#larna5 k!r+an kesildi6ini "e s!nak yeri larak da +!rann
k!llanld6n 6reniyr!z.
Kanl k!r+an $rati6inin gerekle1tirilmesinde e1itli yntemler !yg!lanm1tr. /!
yntemlerin +a1nda #ay"ann +6azlanarak kannn aktlmas +a1ta gelir. A5s!s!z
+rakmak* sryerek* yakarak ldrmek "e s!da +6mak da geerli yntemlerdendir.
Trkler 4slman lmadan nce* k!r+anlar kesmede de6i1ik yntem !yg!lam1lardr.
A. Anan* 4aynaga1e",den /eltirler,deki k!r+anlk #ay"ann ldrlmesiyle ilgili larak
1!nlar nakleder< :/eltirlerin #e$si geldikten snra ky!nlar kesmeye +a1ladlar. En e""el
na #as +ir !s!lle k!r+anlk #ay"an ldrdler. /enim grd6m k!r+anlk +eyaz +ir
6lakt. D6lak 1! s!retle ldrld< Aki adam +ir kayn sr6nn iki +a1ndan t!tt!* iki adam
da 6la6n n "e arka ayaklarndan t!t!$ +! sr6n zerine yatrdlar "e #ay"ann
+elkemi6ini krdlarI +a6rmamas iin a6zn tkadlar. Akidelerine gre +yle iken #ay"an
+a6rrsa mak+!liyetine alTmettir. /elkemi6i krlmakla #ay"an a+!k lyrb)'.'cI n!
yere yatr$ der#al karnn yardlar "e +elkemi6ine ili1ik lan azasndan +irini kardlar %/!
aza kal$ lmaldr&. /! ameliyattan snra #ay"an der#al ld. Kann yere
damlatmamakb)'.(c iin k dikkatli derisini yz$ g"desini $araladlar. /a1n* ayak*
+a6rsak "e ci6erlerini deriye sar$ ye1il dallar zerine kyd!larb)'.)c. K!r+anl6n n
taraCn tencereye ky!$ di6er ky!nlarn etiyle +irlikte $i1irdiler. Lakin kendileri +!n!n
merasim kaidesine m!#aliC ld!6!n! "e !s!le gre k!r+anl6n +tn etlerinin :Nl!6 t;ta
yaklmas lazm geldi6ini syledilerb)(c.;
-aman ayinlerinde geen +!na +enzer +ir lay da Radl] nakletmektedirb))c.
Askitler,deki atn k!r+an edili1 1ekli y!karda nakletti6imiz eylemle rt1mektedirb).c.
3emT"\ Dlmayan ?inlerde K!r+an<
K!r+ann tari#esi +lmnde ksa de6inmelerde +!l!nd!6!m!z gi+i* k!r+an i+adeti
insanlarla "ar lm!1t!r. Ansanlar inandklar dinin gere6i #er zaman k!r+an s!nma
eyleminde +!l!nm!1lardr. K!r+ann +ir i+adet larak yerine getirilmesinin se+e$lerini +e1
madde +a1nda t$laya+iliriz.
'. Gayranlk< Ansanlar e1itli se+e$lerle +az 1eylere %gk* ay* gne1* #ay"an "s.& #ayranlk
d!ym!1lar* +! #islerini de #ayran ld!klar "arlklara k!r+an s!narak dile getirmi1lerdir.
(. -kran< Beryznde k e1itli nimetlere sa#i$ lma 1ansna eri1en insan* +!nlar
kendisine i#san etti6ini d1nd6 Tanr ya da Tanrlara k!r+an s!nmak s!retiyle* 1krn
iCade etmi1tir. Bani k!r+an +ir te1ekkr "astas larak d1nm1tr.
). 2nl Alma< Alkel dinlerde insanlar* TanrWTanrlarn gaza+n dindirmek ya da i1lemi1
ld!klar s!larn cezasndan k!rt!lmak iin k!r+an eyleminde +!l!nm!1lardr. K!r+an +ir
tr gnl alma "astas larak k!llanm1lardr. Qe de lsa :Barm elma* gnl alma;iin
yeterlidir.
.. Jazarlk %Adak&< Ansanlar +az isteklerinin TanrWTanrlar taraCndan ka+!l edilmesini
istemi1lerW dilemi1lerdir. ?ilekleri yerine gelince de Tanr,ya +! lt!C!n!n kar1l6 larak
k!r+an s!nm!1lardr.
8. KeCaret< Ansanlar ya$tklar Cenalklar "e i1lemi1 ld!klar crmlerin kar1l6 larak
k!r+an eylemini gerekle1tirmi1lerdir.
/iz +!rada +tn 3emT"\ lmayan dinlerdeki k!r+an i+adetini tek tek ele almak yerineI
Trklerin kltr al1 "eri1inde +!l!nd!klar t$l!l!klarn k!r+an Tdeti zerinde d!raca6z.
/ylelikle kar1lkl etkile1imleri de aklam1 laca6z.
'.KnCyslk "e Taizm,de K!r+an<
Trklerin tari# +y!nca kltr al1"eri1inde +!l!nd!klar milletlerin +a1nda 7inliler gelir.
7inliler,de k!r+an trenlerine +yk nem "erilirmi1. 7inliler kanl k!r+an larak lekesiz*
tek renkli "e k!s!rs!z +ir +6a k!r+an ederler. Kansz k!r+anlar ise* e1itli yiyecekler*
i$ek k!ma1lar "e ye1im ta1dr. 7inliler,de +ir de sa k!r+an "ardr. Ki* Tang, ma6l!$
ettikten snra yedi yl k!raklk "e +!na +a6l larak ktlk lm!1. Tang* zaman salarn
kesmi1 "e ya6m!r ya6maya +a1lam1. 57inlilerin kaCalarnn #er taraCn tra1 edi$* enseye
yakn ksmda +ir t!tam sa +rakmalarnn se+e+i +! lsa gerek.5 7inliler,de k!r+an treni
1! 1ekilde ya$lrd. 9nce d!a k!n!r. ?!ann sn!nda im$aratr secde eder gi+i yere
ka$anr. ?i6er #azr +!l!nanlar da genellikle diz st d!r!rlard. /! $ratiklerden snra
sa larak getirilmi1 lan 1eyler kr #alindeki caklara atlarak yaklrdb)8c. /!rada
kar1mza kan d!a Tdeti +tn dinlerde rtak +ir mtiCtir. -amanlar da k!r+an ayinleri
srasnda d!a ederlerdi. /era+erlerinde getirdikleri salarn kr #alindeki ate1e atlmas
da Eski Trkler,in k!r+an $rati6i ile rt1mektedir. Bak!tlar,da ?emircilere s!n!lan
k!r+anlarn ci6erlerinin demir caklarnda iyice kzartldktan snra* +!nlar rsle ikete
ezerlerdi. Bine /eltirler,de kendine #as !s[lle %+elkemi6i krlarak& ldrlen #ay"ann da
+yk ate1te yaklmas gerekti6ini y!karda zikretmi1tik.
(. Gind!izm "e /!dizm,de K!r+an<
Trklerin de6i1ik de"irlerde e1itli dinlerin etkisine girdi6ini "e +!nlar ka+!l ettiklerini
+iliyr!z. Gind!izm "e /!dizm Gindistan,da d6!$ da#a snra Trkler taraCndan ka+!l
edilen dinlerdendir.
K!r+an Gind!izm,de k nemli +ir yere sa#i$tir. Vedalar,n emretti6i dini #ayat k!r+anlar
etraCnda t$lanm1tr. Tanrlar +ile k!dretlerini ancak k!r+anlar sayesinde
gstere+ilmi1lerdir. KTinat yaratan k!r+anlar lm!1 "e gkte +a1lam1tr. Tanrlar,n
takdim ettikleri k!r+anlar yeryzndekilere %insanlara& rnek lm!1t!r. Ansanlar Tanrlarla
iyi mnase+ette +!l!nd!ran yine k!r+anlardr. Tanrlara s!n!lan #er 1ey k!r+andr.
Gind!izm,de yaygn lan kansz k!r+anlardr. Ancak yaz "e k1 gn dnmleri
mnase+etiyle kanl k!r+anlarn da Tanrlar,a s!n!ld!6!n! grmekteyiz. /! kanl
k!r+anlarn en +y6 "e zel +ir tren gerektireni :3ma; k!r+andr. 3ma,da kei "e
inek gi+i #ay"anlar k!r+an edilmi1tir. Tanrlarn Ckelerini teskin etmek maksadyla
s!n!lan +! k!r+anlarn yannda zel #ediyeler de Tanrlar,a s!n!lm!1t!rb)>c.
Gind!izm,de s!naklarda en iyi #ay"anlarn k!r+an edilmesi "e etlerinin iyi ksmlarnn
yine +!rada +!lanan ate1lerde yaklma gelene6i "ardr.
Gind!izm,in +ir zelli6i de lm1Wlen ki1iler iin k!r+an kesme 1artn getirmi1 lmasdr.
Gind!izm,e gre* ller k!r+ansz a kalrlarm1.
Vedalar,da +e1 gzel amelden +iri larak k!r+an kesme yer almaktadrb)@c.
Gind!izm,de gzlemledi6imiz ller iin k!r+an kesme* Trkler,de lenle +irlikte atnn da
ldrlmesi larak kar1mza kmaktadr. Ata %ecdat& ma6aralarna s!n!lan k!r+an da +!
+a6lamda d1ne+iliriz.
/ir a#lTk dini sayla+ilecek /!dizm,deI da"ran1larn a#lTk\ lmasn sa6layacak
esaslardan +iri de canl "arlklarn ldrlmemesidir. /! nedenle /!dizm,de mak+!l lan
k!r+an* kansz landr. /!nlarn +a1nda st* iek* $irin gelmektedir. /!distlerin s!nak
yerleri /!da #eykelleridir.
/elki de Eski Trklerdeki kansz k!r+anlar "e :d!k;lar /!dizm,den kaynaklanm1 la+ilir.
Trk Tari#i +y!nca $!t$erestli6e rastlanmad6 iinI #er#angi +ir $!t!n "eya $!tlarn
e"resinde s!nak yerleri de l!1mam1tr.
). Zerd1tlkW 4azdaizm,de K!r+an<
Trklerin mnase+ette ld!6! ka"imlerden +iri de Aranllar,dr. Aran,da d6an "e tek Tanr
inan1na yer "eren Zerd1tlk,e* dayand6 tek Tanr A#!ra54azda,ya nis+eten
:4azdaizm; de denir.
Zerd1tlk,n k!tsal kita+ lan Zend5A"esta,da k!r+anla ilgili +az +ilgiler +!l!nmaktadr.
A"esta,da :Li+er; %3!aygr& denilen +ir #ay"ann k!r+an edildi6i zikredilmektedir.
K!r+ann esas aCtr. A"esta,da k!r+anla ilgili dikkat eken +ir #!s!s da k!r+anlarn* da6
te$elerinde* rmak "e gl kenarlarnda yz at* +in s6r* n +in ky!n 1eklinde k!r+an
edilmesinin istenmesidirb)Kc.
Zerd1tlkte,ki k!r+an i+adetinde dikkati eken #!s!s s!nak yerlerinin Trklerin s!nak
yerleriyle rt1mesidir. /!rada k!r+an edilecek #ay"anlarn saysyla ilgili lan m+ala6al
iCadelere :D6!z ?estan;nda da rastlyr!z< :D6!z!n kendi lkesinden k$ e1itli
memleketler almas "e snra yine geriye* kendi y!rd!na gelmesi ta#minen elli yl
srm1t. D6!z y!rda "armas 1ereMne ty iin dksan +in k "e dk!z yz ksrak
kesilmesini emretti "e +yk +ir ty ya$tb)Ec:.

.. Eski Trklerde K!r+an<
Eski Trklerdeki k!r+an i+adetine gemeden nce Eski Trk dini ile ilgili larak Dr#an
Trkd6an,n dikkatlerini aktarmann Caydal laca6 kanaatindeyizb)E.'c. Trkd6an*
Dr#!n A+idelerindeki +az iCadelerden #areketle Eski Trk dini ile ilgili larak 1!
karmlarda +!l!n!r. :9d tengri ya1ar* ki1i 6l k$ lgeli trmi1; %Ergin* 'EKFW@8&
Zaman Tanr ya1ar* insan6l! #e$ lmek iin yaratlm1. /! zl "e anlaml sz* +ize
:Tanr;nn lmsz* insann ise lml ld!6!n! gstermektedir. D #alde 2ktrklerde
+ile+ildi6imiz kadaryla e"rensel dinlere yakla1an +ir :Tanr; anlay1 #Tkimdir. Ancak +!
Tanr* Trk Tanrsdr* +a1ka milletin Tanrs de6ildir.
:0ze Trk tengrisi d!k yiri s!+ ana etmi1 erin; %Ergin*'EKFW@E& B!karda Trk Tanrs*
m!kaddes yeri* s!y! yle tanzim etmi1tir;. 2rlyr ki* +!rada e"renin yaratl1
%kzmgni& geli1tirilmektedir. -yle ki* :0ze kk tengri asra yagz yir kl!ndkta ikin ara
ki1i 6l! klnm1. Ki1i 6lnda ze em a$am /!min ka6an* Astemi ka6an l!rm1.
Dl!r!$an Trk +!d!n!ng ilin trsin t!ta +irmi1 %Ergin*'EKFW>@& 0ste ma"i gk* altta ya6z
yer yaratld6nda* ikisi arasnda insan6l! klnm1. Ansan6l!n!n zerine atalarm /!min
ka6an* Astemi ka6an t!rm!1. Dt!rarak Trk milletinin ilini tresini t!t!"ermi1* dzene
sk!"ermi1.;
Zaman ya1ayan* yani lmsz lan Tanr aslnda 2k Tanr,dr. 4a"i gk ile ya6z yer "e
ikisi arasnda insan6l! da yaratlm1tr. Qasl 2k Tanr yeri* s!y!* k!tsal klm1 "e nlar
dzenlemi1 ise* ayn 1ekilde /!min "e Astemi Ka6anlar da Trk milletinin ilini tresini
dzenlemi1lerdirb.Fc.
/!rada Eski Trkler,in dini larak yaygn "e yanl1 larak +ilinen :-amanizm; #akknda da
Trd6an 1yle demektedir< :Eski Trklerde dini inanlarla ilgili larak +az kltlere
rastlamaktayz ki* :-amanizm; +!nlardan +iridir. 3sylHi "e antr$lHi asndan kltI
+ir dinin i+adet ile +irle1en !yg!lamalar "e merasimler kmesidir. /! nedenle #er #angi
+ir klt* ?inysi!s kltrnde grld6 gi+i* Tanrsal !yg!lama* eylem "e Mkirler
kmesini ka$sar. /! nedenle* -amanizm de +ir din de6il +ir klttrb.'c.;
Eski Trklerin +yk +ir 6!nl!6! 2k Tanr dinine inanmakla +irlikte* ili1kide
+!l!nd!klar milletlerin dinlerini de ka+!l etmi1lerdir. B!karda da gstermeye al1t6mz
gi+i* dinsel +ir eylem lan k!r+anda +! dinlerin etkilerini taki$ ede+iliyr!z.
a. Kanl K!r+anlar<
Kanl k!r+anlarn +a1nda at gelmektedir. B!karda da iza#a al1t6mz gi+i insanlarn
k!r+an larak s!nd!klar* sa#i$ ld!klar "arlklarla d6r! rantldr. /tn ge+e
t$l!l!klarda ld!6! gi+i Trkler iin de at en de6erli #ay"anlardan +irisiydi. 3a"a1ta "e
+ar1ta de"aml at zerinde lan Trkler ayrca atn etinden "e stnden de istiCade
ediyrlardb.(c. Gal +yle l!nca Tanr,ya s!n!lacak en de6erli k!r+an da at lmaktadr.
4anas destannda +irk yerde at k!r+an gemektedir< :4anas,n 6l! 3emetey Talas,ta
ZlMkar da6nda t!ran /ay6l! /akay, ziyaret eder. /akay se"inir. Tanr yl!na atlar
k!r+an eder. b.)c;
Bine 4anas destannda 4anas,n lm zerine ya$lan cenaze treninde at k!r+an ne
kmaktadr< :4anas ldkten snra* dk!z gn +ekletilir. ?ksan ksrak kesilir. ?k!z5kat
k!ma1 #alka da6tlr. ?a#a snra ayn cenaze treninde altm1 says rl ynamaya
+a1larb.).'c. Altm1 gn +ekletilir. Altm1 ksrak kesilir "e l mezara kn!r. /! s!retle
merasim +iterb..c:.
K!r+an edilen atlar e1itli renklerdedir. /!nlarn +a1nda ak* +z* sar renkler gelmektedir.
/eyaz renkteki k!r+anlarn iyi r!#laraWTanrlara s!n!ld!6!n! da#a nce +elirtmi1tik.
/eyaz at k!r+an #akknda 9gel 1!nlar syler< :Gtaylar,da +eyaz ata +inerek* +eyaz tilki
a"lama merasimleri* +eyaz atla +eyaz kzn 2k Tanrs,na k!r+an edilmesi* +ir 1e#ir
za$tedildikten snra* yine +eyaz atla ky!nlarn k!r+an* k eski Trk546l adetlerinin
+ize gelen akisleridirb.8c.;
3ar at k!r+an ile ilgili larak 9gel 1!nlar nakleder< :3ar at "eya sar inekle sar de"enin
kesilmesi de Trk mitlHisinin mtiUerinden +iridir. 3ar renkte #ay"anlarn etlerinin da#a
iyi "asCta ld!6!ndan mI yksa altn gi+i sar renklerin k!tsal l!1!ndan "eya syl!
ta+akay gsterdi6inden dlay m* +yk sayg ziyaCetlerinde sar #ay"anlarn kesildi6ini
+iliyr!zb.>c.;
-aman ayinlerindeki at k!r+anyla ilgili larak da /ilge 3eyid6l! 1! +ilgileri "erir< :-aman
ayinlerinde ak +ir renk at k!r+an edilir. Eti +ir merasimle ayine katlanlara da6tlr. En iyi
$ara da 1amana kalr. K!r+an edilmi1 atn r!#!n!n 1amanla +irlikte gkyznde
dla1t6na "e nc cennete !la1t6na inanlrb.@c.;
At k!r+annn d1ndaI s6r* kei* k* k!z! "e kz de Eski Trklere gre mak+!l
k!r+anlklardr. 36r k!r+an yaygn larak Kazak5Krgzlar "e Krgzlar arasnda yaygndr.
36r k!r+annn %zellikle kz& gnmze yansmasn 7ankr ili Ilgaz ilesi -ey# B!n!s
kynde ya$lan "e yedi ylda +ir tekrar edilen yedi kz k!r+an etme merasiminde
izleye+iliyr!zb.Kc.
Bak!tlar,da 1aman%y!n&l6a giri1 trenlerinde ya$lan d!alardaI kaCasnn yars kara lan
+eyaz inek ile kzl ine6in k!r+an larak s!n!laca6 1aman adaynn dilinden
anlatlmaktadrb.Ec.
Eski Trklerdeki k!r+anlarn renkleri #!s!s!nda gsterilen #assasiyet* gnmzde
k!r+anlklarn sslenmesi* knalanmas 1eklinde kendini gstermektedir.
+. Kansz K!r+anlar<
Kansz k!r+anlarn +a1nda r!#lara +a61lanarak +a1+1 sal"erilen :d!k;lar gelmektedir.
/! kn!y! y!karda aklad6mz iin tekrar etmiyr!z.
Kansz k!r+anlarn +ir tr de :sa;%li+atin& dr. /! dini terim +tn Trk +ylarnda
rtaktr. 46llar,da :sa!; larak gemektedir. Kanl k!r+anlara taylga ya#!t #aylga
dendi6i gi+i saya da salga ya#!t alga denir. 2e+e Trk +ylarnda st* kmz* ya6*
+!lg!r kar1trlm1 st sa larak k!llanlan 1eylerdir.
4a#iyet iti+ariyle sa* la6anst glere sa#i$ ld!6!na inanlan iye "e r!#lara s!n!lan
"e nlar adna nlarn rzasn "e yardmn kazanmak iin da6tlan cansz nesnelere
"erilen +ir isim* z iti+ariyle +ir cins k!r+andrb8Fc.
Beri geldike iza#a al1t6mz gi+i Eski Trk inan1n izleri 1ekil "e ma#iyet de6i1tirerek
gnmze kadar gelmi1tir. 3a* de6i1ik syleni1leriyle salga "eya#!t alga
gnmzde d6n adetleri +nyesinde kendini m!#aCaza etmi1tir. A1a6ya alaca6mz
rneklerde +!n! tm akl6yla grmemiz mmkndr.
Eski1e#ir -kranl,da gelinin 6lan e"ine getirili1i ile ilgili larak 1! $ratikler
!yg!lanmaktadr< :2elin dasna alndktan snra yengeleri taraCndan t!"alete gtrlr.
D6lann arkada1lar da damad +!l!nd!6! yerden getirirler. 2elin t!"alete gtrlrken
damat k1arak gelinin stnden $ara "e :damat yemi1i; denilen yemi1i saar. Kzn
yanndaki yengeler* yemi1leri t$layarak ieri getirirler. /!nlar e"de +!l!nanlara
da6tlrb8'c.;
Qi6de Kayrl kasa+asnda !yg!lanan sa treni ise 1yledir< :?amadn e"inin e1i6ine sra
ile +ir ky!n $st!* +ir sayacak* +ir #alat kn!l!r. 2elin +!nlarn stnden atlay$ geer
"e elindeki ya6 ka$ya ya$1trr. 2eri dnerek yerdekileri t$lar. ?a#a snra s! dl!
testiyi aya6yla krar. Ainde k!r! zm* +!6day* 1eker kar1m +!l!nan +ir ta+ak gelinin
eline t!t!1t!r!l!r. 2elin +!nlar kadnlarn zerine ser$i1tirirb8(c.;
/izim de 3i"as merkez Eseny!rt %-imkrek& kynde m1a#ede etti6imiz sa lay 1yle
gerekle1ti< 2elinin 6lan e"ine girece6i yerin st taraCnda damat "e sa6d yerlerini
aldlar. 2elin tam ieri girece6i srada da#a nceden #azrlanm1 lan "e +ir mendile
knan $ara* le+le+i* zm gelinin +a1nn zerine damat taraCndan sald. 7e"rede
+!l!nanlar +ir+irleriyle yar1rcasna +! salanlar t$lamaya al1tlar.
3a sadece* d6nlerde de6il #ayatn #er saC#asnda grlr. 7c!k dnyaya gelince* ilk
di1i knca* ilk deCa sa tra1 l!nca ya$lan $ratikler ile len +ir ki1inin ardndan ya$lan
yardmlar da sa larak de6erlendirile+ilir. 3a giderek Aslamiyet,in de etkisiyle :sadaka;
ile aynile1mi1tirb8)c.
Batrlara* allara* !l! a6alara +a6lanan +ezleri de +! +a6lamda +irer sa larak
d1ne+ilirib8.c.
c. /az Kltlere /a6l Dlarak KesilenW3!n!lan K!r+anlar<
-aman5Kam d!alarnda k!r+an +yk +ir yer t!tar. -amanl6 giri1 merasiminde aday
1yle d!a eder< :Ansanlara ldrc #astalklar gnderen /!rma La#aytyn,a* kars
/!ray 4alay Gatn,a #izmet edece6im. 7c!klar ya1amayanlarn c!klarna mr
"ermelerini dileyerek kaCasnn yars kara lan +eyaz ine6i k!r+an s!naca6m=
Bak!t !l!s!na k!dretli demirciler +a#1eden Ktay /a#1 Tyn,a sayg gsterece6im.
?emirci #astalanrsa kzl inek kesi$ k!r+an s!naca6mI k!r+ann ci6erlerini "e
++reklerini demircinin ca6na gmece6im= Ansanlara akl #astal6 gnderen Tamk
Gatn,a #rmet edece6im. Dn!n rzas iin dk!z kak!m* dk!z sar san* dk!z kkarca*
dk!z g"ercin azad edece6im* kzl inek k!r+an edece6imb88c.;
2ktrklerde da6 "e mara klt nemli +ir yere sa#i$tir. 4!kaddes da6lar "e nlarn
r!#lar adna k m!#te1em ayin "e trenler ya$lrd. ?a6 ayini K "e /eltirler
+ylarnda :Tigir tayan; yani :2k k!r+an;* 3agaylar,da :Ta6 tayan; yani :?a6 k!r+an;
1eklinde isimlendirilmi1tirb8>c.
Tlsler,de +yk dini merasimlerde gkle +irlikte k!tsal r!#lara +ir k at k!r+an
edilmi1tirb8@c.
/ir 7in slalesi lan T+alar,daki g6e* yere "e #an sylarnn r!#larna k!r+an
s!n!ld!6!n! +iliyr!z. 2ktrklerde senenin +elirli gnlerinde ecdat %ata& ma6aralarna
k!r+anlar s!n!lmaktadrb8Kc.
Eski Trklerdeki matemWyas trenlerine :y!6; dendi6ini +iliyr!z. /iri lnce dini "e
#!k!ki +ir mec+!riyet larak +! y!6 treni gerekle1tirilirdi. :/ir kimse lnce cesedi
adrnn iinde yere yatrlr. /tn akra+as +irer ky!n* at "eya s6r k!r+an ederler.
/!nlar adrn #aricinde yerlere serilir. 3nra #e$si atlar zerinde Ceryatlar k$ararak
adrn etraCnda yedi deCa dnerler "e ka$ya gelince yzlerini +akla yaralarlarI kan
gzya1larna kar1r. Cesedi gmmek iin !6!rl! +ir zaman seilmesi Tdettir. /ir kimse
ilk+a#arda "eya yazn lm1se* ya$raklar dklnceye kadar* sn+a#arda "eya k1n
lm1se ya$raklar ye1erinceye kadar +eklenir. E""ela lnn at yaklr "e kl 5lye ait
di6er e1yalarla +irlikte5 cenaze ile +era+er gmlrI asl deMn gn tekrar k!r+anlar
kesilir* mezarn etraC atlarla de"rl!n!r "e mezarn stne lenin #ayatta iken ldrd6
d1man saysnca ta1lar "eya #eykeller dikilir ki +!nlara :+al+alb8K.'c:derler. /!nlarda
cenazeyi yak$ kllerini gmmek Tdeti de "ardr. /! ge+elerin %T!5kiie& itikadnca gerek
e1ya "e at gerek #ayatnda ldrd6 d1manlar +r dnyada kendisine #izmet etmekle
mkelleCtirb8Ec:.
K$rl* :36r< dini srgn a"; "e :-len< !m!mi ziyaCetler;deki k!r+an mtiM ile ilgili
larak 1!nlar syler< :Trkler,de din* ta+iatiyle* ssyal "e siyasi te1kilatlarnn ma#iyetiyle
mtenasi+ +ir 1ekilde tecelli ediyrd!. Dnlar ayr a1iretler #alinde ya1adklar zaman
:Ttemizm; dinine salik idiler. Esasen :Ttemizm;* a1iretin da#a kk* k kk tek
$aras demek lan :3emiyye<Clan; dinidir. :Ttem; #er #angi +ir a1iret $arasnn
kendisinin atas sayd6 "e ismini ald6 ne+at "eya #ay"ann ma+!d tannmasyla
+elirlenmi1 l!r. Trklerin a"clk de"irlerine ait lan +! :3emiyye; te1kilatnda semiyyeler
ttemlerinin etini yiyemezler* yalnz ylda +ir kere +ir ne"i i+tidai :Gac; ayininden snra
n! k!r+an ederek yerlerdi. A1te Trklerde !z!n mddet de"am eden :36r< dini srgn
a"; "e :-len< !m!m\ ziyaCetler; +!n!n kalntsdrb>Fc.;
Bazdklarmz zetleyecek l!rsakI e"rensel +ir i+adet lan k!r+ann Trk mitlHisinde
k nemli +ir yere sa#i$ ld!6!n! syleye+iliriz.
Kaynak< Akademik Ara1trmalar* Bl I* 3ay )* K1 'EE>
%a& A.0. 3s. /il. Enst. Galk+ilimi ?ktra 96rencisi
ddddddddddddddddddddddddddZ
Kaynaka<
Akyz* Vecdi. :Ansanlk Tari#inde K!r+an A+adeti;* %/! makale* Ali 4!rat ?aryal,n `K!r+an
Kesmenin JsiklHik Temelleri, adl kita+nn )FE5).@ sayCalar arasndadr. +kz. knye 8.&
Araz* RCat. :?6! "e 2neyd6! Anadl! 3[C\li6i ile Batr "e Tr+elerin 7e"resinde
Ba1ayan Eski Trk Ananlar;* Erdem* Atatrk Kltr 4erkezi der.%Trklerde G1gr 9zel
3ays III&* C.K* 3. (.* Dcak 'EE>* s.@K)5K(@.
A1k!n* Ve#+i Cem. 3i"as Llklr!* C.I* KTmil 4at+aas* 3i"as 'E.F.
Atn!r* 2l#an. Nral /atr ?estan 0zerine /ir Anceleme* %Baymlanmam1 Bksek Lisans
Tezi& A.0. 3s. /il. Enst. Erz!r!m 'EE>.
/anarl* Qi#ad 3Tmi. Resimli Trk Ede+iyat Tari#i*C.I* 4ill\ E6t. /ak. Bay.* Ast.* 'E@'.
Cingz* 4eltem Emine. :-kranl,da %Eski1e#ir& E"lenme _detleri;* Trk Galk Kltrnden
?erlemeler 'EE(* Kl. /ak. yay.* Ank.* 'EE(* s. E5('.
7nar* Ali A++as. Trklerde At "e Atlk* Kl. /ak. Bay. Ank.* 'EE) ?aryal* Ali 4!rat. K!r+an
Kesmenin JsiklHik Temelleri* (. +s. Ast.* 'EE. ?6an* 4e#met Can. :Adama "e Adanma
/iimleri;* ?ergT# 3anat Kltr Ede+iyat ?er.* 3. @>* C. VII* Gaziran 'EE>* s. '85'>.
Eliade* 4ircea. E+edi ?n1 4its!* 7e". 0mit Alt!6* Amge Bay.* Ank.* 'EE..
Ergin* JrC. ?r. 4!#arrem. Dr#!n A+ideleri* /6azii Bay.* K.+s. Ast.* 'EKF.
Erz* JrC. ?r. 4e#met. :Trk +ylarnda `Kansz K!r+an, 2elene6i;* Trk Kltr* 3. (''5
('(5(')5('.* B. ^VIII* 4ay. Gaz.Tem. A6!s.* 'EKF* s. '@5((.
L6lal* Et#em R!#i. 2emi1ten 2nmze Galk Ananlar Ati+ariyle Ale"ilik5/ekta1ilik* Ank.*
'EE..
2ngr* Gar!n54!staCa Arg!n1a#. 2aga!z Trkleri Tari#5?il5Llklr "e Galk Ede+iyat* Kl.
/ak. Bay. Ank.*'EE'.
Anan* JrC.?r. A+dlkadir. Tari#te "e /!gn -amanizm* TTK.*Bay.* ..+s. Ank.*'EE8 KalaCat*
?r. Ba1ar. ?6! Anadl!,da Eski Trk Ananlarnn Azleri* (.+s. Ata. Kl. 4er. Bay. Ank. 'EE8
Klc!* Ali Ansan. :Qi6de Kayrl Kasa+as E"lenme _detleri;* Trk Galk Kltrnden
?erlemeler 'EE(* Kl. /ak.*Bay.* Ank.* 'EE(* s. '(E5'.'.
K$rl* Drd.JrC.4. L!at.Trk Ede+iyat Tari#i*).+s. 9tken Bay.* Ast.* 'EK>.
Lngs* 4artin. Gz. 4!#ammed,in Gayat* 7e".QaziCe -i1man* Az Bay.* ).+s. Ast.*'EE8.
46llarn 2izli Tari#i* 7e". JrC. ?r. A#met Temir* TTK. Bay.* ).+s. Ank.* 'EE8. Dcak* A#met
Ba1ar.Trk Llklr!nda Kesik /a1* Trk Kl. Ar1. Enst. Bay.* Ank.*'EKE.
9gel* JrC. ?r. /a#aeddin* Trk 4itlHisi %Kaynaklar "e Aklamalar ile ?estanlar&* C.I* (.
+s. TTK. Bay. Ank.* 'EE)
3eyid6l!* JrC. ?r. /ilge. 4itlHi 0zerine Ara1trmalar 4etinler "e Ta#liller* A.0. Len5Ed+.
Lak. Bay.* Erz.*'EEF
3eyid6l!* JrC. ?r. /ilge. :4itlHik ?nemde At; * Llklristik JrC.?r. Nmay 2nay
Arma6an* Ank.* 'EE>* s. 8'58>.
Taner* Tar#an. :Askitler,in ?\n\ Anan "e _detleri;* A. 0. Ede+iyat Lakltesi ?ergisi.* 3. ()*
4art 'E>E* s. '.85'>E.
Tany!* JrC. ?r. Gikmet. Aslamlktan 9nce Trklerde Tek Tanr Ananc* /6azii Bay.* Ast.*
'EK>.
Tezcan* JrC. ?r. 4a#m!t. :7ankr,da Aslam Antr$lHisinden /ir 9rnek< Bedi Blda Bedi
K!r+an;* Trk Galk Kltr Ara1trmalar 'EE)* Kl. /ak. Bay.* Ank.*'EE)* s. '8''8(.
Tgan* A. Zeki Velid\* D6!z ?estan5Re1iddin D6!znTmesi* Tercme "e Ta#lili* (.+s.
Ender!n yay.* Ast.* 'EK(.
T!ran* Dsman. Dniki Gay"anl Trk Tak"imi* ?il "e Tari#5C6. Lak. Bay. C!m#!riyet
4at+aas Ast.* 'E.'.
Tmer* JrC. ?r. 2nay5 ?. ?r. A+d!rra#man Kk* ?inler Tari#i* Dcak Bay.* Ank.*'EKK.
Trkd6an* JrC. ?r. Dr#an. Trk Tari#inin 3sylHisi* T!ran Bay. Ast.* 'EE>.

?i$ntlar<
b'c R. Araz* :?6! "e 2neyd6! Anadl! 3[C\li6i ile Batr "e Tr+elerin 7e"resinde
Ba1ayan Eski Trk Ananlar;* Erdem Atatrk Kltr 4erkezi der. %Trklerde G1gr 9zel
3ays III&* C.K* 3. (.* Dcak 'EE>* s. @K)5K(@.
b(c /. 3eyid6l!* 4itlHi 0zerine Ara1trmalar 4etinler "e Ta#liller* Ata. 0. Bay. Erz. 'EEF*
s. .I A. Er#at* 4itlHi 3zl6* Remzi Kita+e"i* Ast.* 'EKEI /. Qecatigil* 'FF 3r!da
4itlgya* 2erek yay.* Ast.* 'E>EI E. Jeteric#* Kk B!nan 4itlgyas* 7e". Bak!$
/ayd!r* 4aariC /asme"i* Ank.* 'E8E.
b)c /. 3eyid6l!* a.g.e.* s. )
b.c /. 3eyid6l!* a.g.e.* s. 8
b8c V. Akyz. :Ansanlk Tari#inde K!r+an i+adeti; %/! makale Ali 4!rat ?aryal,n :K!r+an
Kesmenin JsiklHik Temelleri* (. +s. Ast.* 'EE. adl kita+nn )FE5).@. sayCalar
arasndadr.&
b8.'c Gz. A+ra#im,in iki 6l! "ardr< As#ak "e Asmail. K!r,an5 Kerim,de k!r+an edilecek
c!6!n isminden sz edilmez. Ama teCsircilerin kanaatine gre +! Asmail,dir. Zira lay
gten #emen snra lm!1t!r ki* zaman Asmail "ard. Ayrca lay 4ekke,de gemi1tir.
4ekke,ye gelen de Asmail,dir. %K!r,an5 Kerim "e Aklamal 4eTli* T?V Bay K>* Ank.* 'EE)*
s. ..E aklama cmlelerinden&I 4. Eliade ise k!r+an edilen c!6!n As#ak ld!6!n!
+ildirmektedir.
b>c 4. Eliade. E+edi ?n1 4its!* 7e". 0mit Alt!6* Amge Bay.* Ank.* 'EE.* s. 'FE5''F.
b@c 4. Eliade. a.g.e.* s. )).
b@.'c Trkler,de tek Tanr inanc iin +kz. Gikmet Tany!* AslTmlktan 9nce Trklerde Tek
Tanr Ananc* /6azii Bay.* Ast.*'EK>I A+dlkadir Anan* Tari#te "e /!gn -amanizm* TTK*
Bay.* ..+s. Ank.*'EE8I Dr#an Trkd6an* Trk Tari#inin 3sylHisi* T!ran Bay.* Ast.*'EE>.
bKc /. 9gel* Trk 4itlHisi* C.I.* (. +s. Ank.*'EE)* s. .)'I A. Anan* a.g.e.* s. EK.
bEc G. 2ngr54!staCa Arg!n1a#* 2aga!z Trkleri Tari#5?il5Llklr "e Galk Ede+iyat* Kl.
/ak. Bay. Ank.* 'EE'* s. )>.
b'Fc /. 9gel* a.g.e.* s.'E)
b''c Q. 3. /anarl* Resimli Trk Ede+iyat Tari#i* C. I* 4ill\ E6t. /ak. Bay. Ast.* 'E@'* s. (
b'(c A. B. Dcak* Trk Llklr!nda Kesik /a1* Trk Kl. Enst. yay.* Ank.* 'EKE* s. 8.588I
%4ircea Eliade,nin eseri iin +kz.;Traite d,Gistrie des Religins* Jaris 'E@8
b')c /. 3eyid6l!* 4itlHi 0zerine Ara1trmalar* 4etinler "e Ta#liller* A. 0. Len5Ed+. Lak.
Bay.* Erz.* 'EEF* s. @'5@K.
b'.c V. Akyz* a. g. m.
b'8c V. Akyz* a. g. m.
b'>c 4. Lings* Gz. 4!#ammed,in Gayat* 7e". QaziCe -i1man* Az yay.* Ast.* 'EE8* s. )'5)(.
b'@c /. 9gel* a.g.e.* s. 8@F
b'Kc T. 2lensy* Dr#!n,dan Anadl!,ya Trk ?amgalar* Trk ?nyas Ara1trmalar VakC
yay.* Ast.* 'EKE* s. ..
b'Ec A. B. Dcak* a.g.e.* s. 8.
b(Fc 2. Atn!r* Nral /atr ?estan 0zerine /ir Ara1trma* %Baymlanmam1 Bksek Lisans
Tezi& A. 0. 3s. /il. Enst. Erz!r!m 'EE>* s. ''.5''85''K.
b(F.'c Askitler,in Trk ld!klar kn!s!nda +kz. ?r. Al#ami ?!rm!1* Askitler %3akalar&* Trk
Kl. Ara1. Enst. yay. Ank.* 'EE)
b('c T. Tar#an*;Askitler,in ?ini Anan "e _detleri;* A. 0. Ede+iyat Lakltesi der.* 3.()* 4art
'E>E* s. '.85'>E
b((c G. Tany!* a.g.e.* s. '@).
b()c 4. Eliade* a.g.e.* s. K(5K)
b(.c 4.C. ?6an* :Adama "e Adanma /iimleri;* ?erga#* 3.@>* C.VII* Gaziran 'EE>* s. '85
'>.
b(8c 4. Lings* a.g.e.* s. (>
b(8.'c Dsman T!ran* Dniki Gay"anl Trk Tak"imi adl eserindeI ?6! 2ktrkleri,nin ecdat
ma6aralarna giderek k!r+an s!nd!klar tari#in* :yln +e1inci aynn yirminci gnne;
teka+l etti6ini sylemektedir. s..). 2ktrler,deki +! Tdetin Ging5n!,lardan gelmi1
la+ilece6ini kaydeden T!ran da#a snra Ging5n!,lar,daki k!r+an #akknda 1! +ilgileri
"erir< :2ktrkler,in +! merasimleri %Ergenekn,dan k1 yldnmlerinde ya$tklar
+ayram&* #akknda 7in "e Aslam men+alarnn naklettikleri ri"ayetler #e$ +ir tari#\
#adiseye i1aret etmektedir. /!n!nla +era+er 7in kaynaklarnn :GingWn!;lar %G!nlar&
#akknda "erdikleri mal!mat +ize +! ananenin* 2ktrklerin tari#\ #areketlerine inti+ak
etmek zere Ging5n!lar,dan intikal etmi1 laca6 i#timalini "eriyr< Ger yln ilk aynda*
+yk kk k!mandanlar TanH! %TanrR&n!n saraynda t$lanrlarI yer "e gk r!#larna*
atalara k!r+an keserlerdi. 2zn :Tailin;de de +ir itima akdedilirdi. 7nk zaman tlar
semirmi1 +!l!n!rd!. /!n! ta"zi# eden +a1ka +ir "esika da +!nlarn yln +irinci* +e1inci*
dk!z!nc! aylarn :O!; gnlerinde lmak zere ylda deCa :Ling; %EHder& k!r+an
ya$lmak s!retiyle* 3emaya "e tanrlara k!r+an takdim edilirdi.; Dsman T!ran* Dniki
Gay"anl Trk Tak"imi* Ast.* 'E.'* s. .8.
b(>c /. 9gel* a.g.e.* s.('
b(@c E. R. L6lal* 2emi1ten 2nmze Galk Ananlar Ati+ariyle Ale"ilik5/ekta1ilik* Ank.*
'EE.* s.>>.
b(Kc A. Anan* a.g.e.* s. 8)
b(K.'c Kayn a6acnn Trk kltrndeki yeri kn!s!nda +kz. Kerim B!nd* :Trklerin K!tl!
A6ac Kayn %G!1& Ad 0zerine;* Trk Kltr der.* 3. '(F* C.^* Ekim 'E@(* s. )>5.F I
Gikmet Tany!* :Trklerde A6ala Algili Ananlar; Trk Llklr Ara1trmalar Bll6 'E@8* Kl.
/ak. yay. Ank.* 'E@>* s. '(E5'.(.
b(Ec A. Anan* a.g.e.* s. 8858>
b)Fc G. Tany!* a.g.e.* s. E'
b)'c 4. Tezcan* :7ankr,da Aslam Antr$lHisinden /ir 9rnek< Bedi Blda Bedi K!r+an;* Galk
Kltr Ara1trmalar 'EE)* Kl. /ak. yay.* Ank.* 'EE)* s. '.'5'.@.
b)F.'c B!karda anlatlan #ay"ann +elkemi6inin krlarak ldrlmesi layn Z k !zak +ir
i#timal de lsa5 -aman Kk Te+tegen+eri,nin ldrlmesi laynda taki$ ede+iliyr!z.
/kz. 46llarn 2izli Tari#i* 7e". JrC. ?r. A#met Temir* ).+s. TTK. yay.* Ank.* 'EE8* s. '>)5
'>K
b)F.(c L6lal* +! kn!da T. Leyizli,den 1! +ilgileri nakleder< :Trkler,de k!r+an gi+i kanda
k!tsald. D6!zlar "e K!tl!k,larda +a1na dar+e "!r!larak ldrlen k!r+anlarda "e kal+ini
sk$ skmek s!retiyle ldrlmesi kandaki si#ri k!""etin yere d1memesi iindir.; L6lal*
a.g.e.* s. >'. I :Ayn kan yere dkmeme #assasiyetini Ale"i Trkmenleri,nde de
gre+iliyr!z<; Trkler 4slman ld!ktan snra* k!r+an kesme6e "e kann aktma6a
+a1ladlar. Ancak eski adet "e inanlarn da +s+tn +rakmadklarndan :Kan ta+!s!;
Ale"i "e /ekta1i cemaatlerinde ya1ad. /! cemaatlerin* k!r+an kesmek yerinde*
:Tglamak; terimini k!llanmalar +!n! gsterir=
Dniki #izmetten +irini gren :k!r+anc;* t6lanan tercemann kann +yk +ir :kara
kazan;n iine aktrlar. K!r+ann kann* +arsaklarn* i1kem+esini "e di6er artklarn
keCenleyi$* ten#a +ir yere* k derin +ir !k!ra gmerler.; %4. Erz* :Trk /ylarnda
`Kansz K!r+an, 2elene6i;* Trk Kltr der. 3.(''5('.* B. ^VIII* 4ays5A6!sts 'EKF* s. '@5
((.
b)F.)c K!r+an edilen #ay"ann sakatat ksmnn deriye sarlarak ye1il dallar zerine
atld6n grdk. /! ya$lan $ratikle rt1en +ir lay da Veli kltne +a6l larak kar1mza
kmaktadr. :7c!6! lmayanlar 3i"as,ta +!l!nan A+dl"a#a+5 2azi tr+esine giderek
akide %adak& adarlar. 7c!k d6d!6! gn k!r+an kesilir. ?erisi itina ile yzlr. Kemi6ine
satr* +ak "!r!lmaz. Elle karnndan +ir delik alarak ci6eri "e +a6rsaklar karlr. Ayice
ierisi temizlendikten snra $irinle dld!r!l!r "e ylece $i1irilir. Eti yenen k!r+ann
zayedilmeyen kemikleri t$lanr* ky!n!n yzlen derisi iine kn!larak* c!6!n
d6d!6! yere rastlayan t$ra6a gmlr.%:V. Cem A1k!n* 3i"as Llklr!* C.I* KTmil
4at+aas* 3i"as 'E.F* s. '.@.&
b)(c A. Anan* a.g.e.* s. 8@.
b))c Y. RadlC* 3i+irya,dan %3emeler& 7e". JrC. ?r. A#met Temir* Kl. /ak. yay. Ast.* 'E@>*
s. ()>5(.@.
b).c T. Tar#an* a. g. m.
b)8c V. Akyz* a.g.m.
b)>c 2. Tmer5A+d!rra#man Kk* ?inler Tari#i* s. >E.
b)@c V. Akyz* a.g.m.
b)Kc V. Akyz* a.g.m.
b)Ec Z. V. Tgan* D6!z ?estan Re1iddin Dg!znTmesi* Tercme "e Ta#lili* (.+s. Ast.* 'EK(* s.
.@.
b)E.'c Eski Trkler,de din sistemi "e e1itli kltler #akknda +ir k ara1trc de6erli
yaynlar ya$m1lardr. /! kn! ili ilgili larak ?r. Ba1ar KalaCat,n :?6! Anadl!,da Eski
Trk Ananlarnn Azleri;* (.+s. Ank.* 'EE8 adl kita+nn +i+liygraCyasna +akla+ilir.
b.Fc D. Trkd6an* Trk Tari#inin 3sylHisi* T!ran yay.* Ast.* 'EE>* s. 'K@5'KE.
b.'c D. Trkd6an* a.g.e.* s. 'EF
b.(c A. 7nar* Trklerde At "e Atlk* Kl. /ak. yay. Ank.* 'EE)
b.)c /. 9gel* a.g.e.* s. 8)..
b.).'c Altm1 says +ize 7inlilerden gemi1 lmaldr. 7in tak"iminin esas :altm1;
saysna dayanr "e +! ne"i tak"imlere :3ePagenaire; denir. Dsman T!ran 7in tak"iminin
esas #akknda 1! +ilgileri "erir< :7inliler; nikili; de"reyi mstakilen k!llanmadklar iin
+!n! :nl!k de"re; ile kar1trarak :altm1lk; +ir de"re "c!da getirirler. /! s!retle* nlar
yllar :altm1lk; de"re ile gsterdikleri gi+i* gnleri de altm1 gnlk +ir #aCta ile #esa$
ederler "e #er +ir gn +! iki de"renin terki+i ile #asl lan +ir iCt isimle iCade ederler;.
%Dsman T!ran Dniki Gay"anl Trk Tak"imi* s. (K&
b..c /. 9gel* a.g.e.* s. 8').
b.8c /. 9gel* a.g.e.* s. 88F
b.>c /. 9gel* a.g.e.* s. 8((
b.@c /. 3eyid6l!* :4itlHik ?nemde At;* Llklristik JrC. ?r. Nmay 2nay Arma6an*
Ank.* 'EE>* s. 8'58>.
b.Kc 4. Tezcan* a.g.m.
b.Ec A. Anan* a.g. e.* s. @@5@K.
b8Fc B. KalaCat* ?6! Anadl!,da Eski Trk Ananlarnn Azleri* Ank.* 'EE8* s. '''.
b8'c 4. E. Cingz* :-kranl,da %Eski1e#ir& E"lenme Adetleri;* Trk Galk Kltrnden
?erlemeler 'EE(* Kl. /ak. yay.* Ank.* 'EE)* s. E5(F.
b8(c A. A. Klc!* :Qi6de Kayrl Kasa+as E"lenme Adetleri;* Trk Galk Kltrnden
?erlemeler 'EE(* Kl. /ak. yay. Ank.* 'EE(* s. '(E5')8.
b8)c B. KalaCat* a.g.e.* s. '''.
b8.c 4. Erz* a.g .m.
b88c A. Anan* a.g.e.* s. @@5@K.
b8>c A. Anan* a.g.e.* s. 8)
b8@c /. 9gel* a.g.e.* s. '@.
b8Kc /. 9gel* a.g.e.* s. ('5((.
b8K.'c :/al+al; terimine de6i1ik zamanlarda de6i1ik anlamlar yklenmi1tir. /! terim
#akknda Anan* kita+nn arkasna +ir aklama kyma gere6ini d!ym!1t!r< :Dr#!n
yaztlarnda :+al+al; kelimesi gemektedir. /! +al+al kelimesi Tari#te "e /!gn
-amanizm,in drt yerinde gemektedir. Dr#!n yaztlarnn ilk +!l!nd!6! yllarda +!
kelime5terim* :y6 trenini idare eden +ey; diye aklanm1t. 3nra +!n!n yanl1 ld!6!
anla1ld "e :ldrlen d1mann adna dikilen #eykel; diye iza# edildi. /!n!n da yaln1
ld!6! arkelg "e tari#i L. A. E"ty!c#"a ile L. R. Kzlas",!n al1malar ile meydana
karld. Gal+!ki Kzlas",!n is$at etti6ine gre #eykellerin #i +iri :+al+al; de6ildir.
/al+allar len al$n* #ayatnda ldrd6 d1manlarn adna mezarna kn!lan ta1lardan
i+arettir. /ir ka#raman al$n mezarnn yannda +ir sra ta1lardan +irinde 1! yaz
k!nmaktadr< :A1+ara Tarkan +al+al; %:Dngn yazt; yannda&. 4ezardaki ka#ramann
ldrd6 d1manlar iin +! :+al+al; denilen ta1lar sem+l larak kn!l!rd!. 9ldrlen
1a#s nemli ki1i ise :+al+al; ta1na adnn da yazld6 anla1lmaktadr.; %Tari#te "e /!gn
-amanizm* .. +s. Ank.* 'EE8* s. ()'.&
b8Ec L. K$rl* Trk Ede+iyat Tari#i* .. +s. 9tken yay.* Ast.* 'EK>* s. '85'>.
b>Fc L. K$rl* a.g.e.* s. '..
3A4NR2 4DTALA
' Cmment

3im!rg K!1!
Trk ka"imlerinin tari#i gemi1inde* kltrnde destan "e masallarn !z!n +ir e$izd!
larak :3im!rg; a$ayr +ir yere "e neme sa#i$tir "e gerekten incelenmeye*
ara1trlmaya de6er +ir :kn!; lma zelli6ini kr!maktadr.Ara$larn Anka* Aranllarn
3im!rg adn "erdikleri* Trkede ise #er iki 1ekliyle +irlikteZmrdanka %3im!rg ! Anka&
larak da adlandrlr.
Gint kltrndeki :2ar!da; eCsanesinde de :eHder; "e :T+5 #ayat;n yani :9lmszlk
3!y!;n!n +ir mtiC larak nemli yeri "ardr. 2erek Aran kltrnde rtaya kan :3im!rg;
"e :Anka;nn* gerek Krgzlarda grlen Al$ Kara K!1,!n "e gerekse Altaylarn Kerede,sinin
en eski kayna6n Gint mitlHisinin mitlHik "arl6 :2ar!da;ya kadar gtrmek
mmkndr.2ar!da* +ir kartaln gagas* $eneleri "e +a1na sa#i$tir. 2"desi* kl "e
+acaklar insan grnmndedir. Annesi Vinata* +a+as ise Kasya$a,dr. Gayat a6acnn
dallarndaki +ir y!"ada +!l!nan +ir y!m!rtadan d6d!6! sylenir. Ayn 1ekilde iran
mitlHisinde gakerena a6acnn te$esinde ya1ayan 3aena k!1! da snradan 3enm!rO
"eya 3im!rg* 3ireng larak anlm1tr. Zamanla Aran etkisiyle Trk mitlHisinde de yer alan
+! k!1* Aslamiyet,ten snra zellikle tasa""!Ua ilgili mitsel zelliklerin sezildi6i #ikTyelerde
kar1mza kar. 9te yandan de"let k!1! larak ka+!l edilen Gma,nn Bak!t Trklerinde
Nmay "eya Ami 1ekliyle tali# k!1! larak geti6i grlr. Aslnda Anka* Zmrdanka "eya
3im!rg iin sylenenler +! k!1 iin de sylenir. Ayn 1ekilde Kktrkler* Gma k!1!n!n
gkyznde ya1ad6na* diledi6i #er yere !la1t6na* cesaretin* gcn* k!dretin*
egemenli6in* +a#tn* de"letin +ll!6!n* +ereketin* g"enin m!tl!l!6!n "e #!z!r!n
sem+l ld!6!na inandklar iin n! :ng!n; larak k!llanm1larI Kl Tigin,e ait #eykel
+a1nda da +! ng!na yer "ermi1lerdir* #ma k!1!n!n snraki dnemlerde +ylarn*
#anlarn* kat!nlarn ng!n! larak k!llanlmasnn* 9z+ekistan C!m#!riyet,nin de"let
armasnda yer almasnn temelinde de ayn inan1 yatmaktadr.Gma* D6!z +ylarndan
7e$niler ile D6!z Gakannn #anmna da ng!n lm!1t!r. Drta Asya Trkleri arasnda iyi
cins a" k!1larna da :K!may; denmi1tir.JrC. ?r. /a#aeddin 9gel* Trk 4itlHisi adl
eserinde kn!ya dair 1!nlar sylyr< :9n Asya mitlHisinde +a1lca iki nemil eCsane"i
k!1 "ardr. /!nlardan +irincisi Ara$larn :Anka; dedikleri k!1t!r ki* +iz Trkler +! k!1!n
Larsa "e Ara$a adlarn +irle1tirerek Zmrd55Anka deriz. Ayn k!1a Aran mitlHisi ise
3im!rg "eya 3ireng adn "erirdi. Bine +! k!1!n KaC "eya El+!rz da6larnda ya1ad6
sylenirdi. /! k!1!n tyn ele geirenlerin en +yk srra "e lmszl6e erecekleri
iddia ediliyr "e eCsanelerde +yle yazlyrd!./! k!1!n KaC da6nda +!l!nd!6!n! da#a
ziyade Aslami gelenek ierisinde Ara$ mitlHisi sylyrd!. Aranllarn k!tsal da6 ise
El+!rz da6 idi. /! se+e$le de nlar 3im!rg k!1!n!n El+!rz da6larnda +!l!nd!6!na
inanyrlard. 9yle anla1lyr ki Trk mitlHisi* Drtaa6daki Aran mitlHisinden de6il de*
da#a eski iran mitlHisinden tesirlerini alm1t. /ilindi6i zere iran mitlHisinin en eski
kaynaklarndan +iri de Zend5A"esta,dr. Ger 1eyin stnde +!l!nan +ir a6a "e +! a6acn
zerinde de +ir k!1 "ard. Bine ayn kayna6n +az +lmlerine gre +! eCsane"i k!1* V!r!
Z Ka1a*yani Gazar denizinin rtasnda t!r!rd!./az ara1trmaclara gre G!may "eya
Trke Gma k!1! ise da#a +a1ka +ir yaratk l!$* Jeygam+erin #adislerinde "e Aslami
ede+iyatta da geen +! k!1* +ir cennet k!1!d!r. Zmrdanka "e Gma k!1! +ir+irine
kar1trlm1tr.K!1k!s!z +! trden mitlHik k!1larn "arl6* Aslam ncesi "e snrasyla
sadece Gint* Aran "e Trk kltrne zg +ir lg! de6ildir. /! eCsane"i yaratklar e1itli
mitlHilerde kar1mza karlar. 9rne6in 4ez$tamya kltr "e sanatnda Carkl trlerde
+irk k!1* ila#larn +irer simgesi larak kar kar1mza. 3merlere kadar "erilen sanat
eserlerinde ska tas"ir edilen aslan kaCal +ir k!1* Amd!g!d "eya Anz!,y! simgeler. /!
k!1* Qin!rta "eya Qingirs! ile de ili1kilendirilmi1tir. Esasen +! Cantastik #ay"anlarn Carkl
kltrlerde yer almakla +irlikte zde +ir+irinden tremi1 ld!klar sylene+ilir. 9rne6in
J#eniP esas iti+ariyle 4sr mitlHlisinde grlr. 0zerinde d!rd!6!m!z 3im!rg da#a k
Aran mitlHisinde grlrken +!n!n Ara$ Z islam kltrndeki yansmas Anka "e
Zmrdanka,dr. /ilindi6i gi+i 2ar!da ise Gind mitlHisinde yer alr. /tn mitlHilerde
yer alan 2riCn "e gerek #ay"anlardan lan Ak+a+a "e +a1ka +az #ay"anlar* di6er yrtc
k!1lar +ile zaman zaman +! gr!+a girerler.2riCnlar g6* tan a6ar1n* ilim* irCan* k!""et
gi+i ka"ramlar simgeler. Trk sanatnda zellikle kartal +a1l 2riCnlar yaygn larak
grlr.
3n! larak diye+iliriz ki #emen +tn 9nasya kltrlerinde "e mitlHilerinde 3im!rg
larak isimlendirilen eCsan"i k!1* Trk mitlHisi erisinde de nemli +ir yere sa#i$tir. T$k
kendileri gi+i +! eCsane"i k!1lar #akknda rtaya atlan sylenceler de ayr1maz +ir
+iimde +ir+irine kar1m1 +!l!nmaktadr. Ama 1!ras da +ir gerektir ki +tn +!
anlatmlarda esas iti+ariyle de6i1en sadece isimlerdir.
KABQAK< Bard. ?. ?r. Rd"an CAQI4
T0RK K0LT0R0Q?E KN-A ?9Q0-EQ KA?IQLAR
' Cmment
Trk Kltrnde K!1a ?n1en Kadn

Trk kaynaklarnda kaz "e k!6!ya +enzetilen kzlar ile ilgili k sayda kayt "ardr.
?estanlarda k!6! +y!nl!* kaz gi+i kadnlardan sz edilirb'c. Nz!n +y!nl! lmann gzel
ka+!l edildi6i* D6!z /eylerine iki s!nan kzlarn +yn! +irer kar1 diye tariC
edilmelerinden anla1lmaktadrb(c. Er Targn ?estan,nda Krm Gan,nn kz Ak C!n!s
syledi6i trkde :/a+a ile anamn /eslenmi1 kazydm; derb)c.
K!6! "e kaz ile ilgili +! tr +enzetmelerin Trklerin ya1adklar e"rede +!l!nan
#ay"anlardan kaynakland6 d1nle+ilir. 9te yandan +eyazlk da kadnlarda aranan +ir
zelliktir. Ten renkleri arasnda +eyazn en gzde renk ld!6! anla1lmaktadr. Kzlar "e
gelinler ak yzlb.c ya da aka yzldrb8c. 4anas ?estan,nda /!!day /ek :kardan ak
eti "ar; diye +etimlenirb>c. Er Targn ?estan,nda Krm Gannn kz Ak C!n!s syledi6i
trkde :Kar gr de etimi gre Kar stne kan damlar; derb@c.
Esmerlik ise l!ms!z +ir zellik larak grlmektedir. 4anas ?estan,nda Almam+et,in
adrnda t!ran kz :memeleri k"a gi+i* gt kk gi+i kara +ir kz; diye tariC edilirbKc.
3iya# ktlere zg +ir renk larak alglanr. Ktlk tanrs Erlik kara +ykl* kara sakall*
kara alm1 yzl* ka$kara yzl larak +etimlenirbEc. Erlik,in kzlar da kara yzl* kara
sal* +e1 rgl diye anlatlrb'Fc. ?laysyla rengi +eyaz lan k!6! "e kazn kadnlarn
gzelli6ini "!rg!layan +enzetmelerde k!llanlmas d6al grnmektedir.
Ancak +! +enzetmelerin d1nda kalan k!1a dn1me yklerinin simgesel anlamlar
ierdi6i aktr.
4anas ?estan,nda Ay5rk* 6l!n! ldrmek isteyen Er5kyaz, ak k!6! el+iselerini giyi$
+a+as Akn Gan,n yanna gitmekle te#dit ederb''c. /ylece n!n istedi6i zaman +ir
el+ise giyi$ k!6!ya dn1e+ilece6ini anlarz. /! anlatmdan dn1m iin +ir el+iseye
gerek ld!6! sn!c! kar. El+ise mtiM de tm Altay #alklarnda yaygn lan +ir ykye
gnderme ya$ar. /! yk 1yle zetlene+ilir< /ir erkek +ir gl kenarna iner "e +!rada
el+iselerini kyda +rakm1 kadnlarn $lak larak yzdklerini grr. Dy!n ls!n diye
kadnlardan +irinin el+iselerini alar. Kadnlarn tm k!6! ya da kaz l!$ !ar* giderler
ama el+isesi alnan kadn kyda kalr. Erkekle e"lenir "e +ir 6lan d6!r!r ama da#a
snra k!1 giysilerini yeniden +!l!nca kamay +a1arrb'(c.
2kten gelen* s!da yzen "e yine g6e !!$ giden +! k!15kadnlar gksel +irer "arlk
larak d1nrsek* r!#lar ile ilgili ld!klarn ne sre+iliriz. K!1* Antik 4sr !ygarl6ndan
+eri r!#!n simgesi lagelmi1tirb')c. 2"ercin Gristiyanlkta K!tsal R!#,!n simgesidirb'.c.
K!6! k!1! ile r!#!n +irlikteli6ini gsteren +ir rnek ise Bak!t Trklerinin inanlarnda
kar1mza kar. Bak!tlar* :Ayst; adn "erdikleri yaratc* +ereket "e reCa# sa6layc di1i
r!#lara inanrlard. Aystlar da6nk #alde +!l!nan ya1am !ns!rlarn +irle1tiri$* :k!t;
ya$arlar "e k!t! ana karnndaki c!6a Uerler* na can "erirlerdi. K!6!lar da Aystlarn
simgesi sayld6 iin nlara dk!n!lmazdb'8c. /ylece +! k!6!5kadnlarn -amanizm
inancna gre yaratc "e +ereketli di1i r!#lar simgelediklerini syleye+iliriz.
-aman ritellerinde de kaz nemli +ir yer t!tar. -aman +ir kazn stne +ini$ gkyznde
dla1r* kazn sesini taklit ederek kn!1!r. /!n!n iin de iine t dld!r!lm!1 +ir nesne
k!llanrb'>c.
A.9. 8.5.. yzyllara tari#lenen Jazrk 8 Q.l! k!rganda +!l!nm!1 lan iki adet keeden
ya$lma k!6!n!n cenaze adr ya da ara+a ss ld!6! d1nlmektedirb'@c. 7adr*
-amanist inanca gre kzmlHiyle ilgili +ir simgedir. 2k k!++e +ir adr gi+i d1nlr*
3amanyl! adrn diki1 yeri* yldzlar da 1k gelsin diye alm1 $encerelerdirb'Kc. /! kee
k!6!lar e6er cenaze adrnn te$eli6i larak k!llanlm1larsa g6e ykselen r!#!
simgeliyr la+ilirler.
9te yandan eCsanelerin rtak mtiUerinden +iri de gl* $nar gi+i +ir s! kayna6dr. /az
eCsanelerde k!1a dn1me mtiM kay+lsa da s!daki kz yakalama temasnn srd6
grlr. /a1k!rtlarn Tlek ECsanesi,nin ka#raman Zya Tlek gl kralnn kz 3!s!l! ile
kar1la1r* ndan ka$ gle atlayan kzn ardndan gle atlar "e n! salarndan yakalar*
kz +eni +rak da el+iselerimi giyi$ geleyim der "e sarayna dner. /eklemekten sklan
Zya Tlek* gln s!larn k!r!tmas iin tanrya yal"arr* s!lar ekilmeye +a1laynca kz*
Zya Tlek,i sarayna ka+!l eder "e +irlikte ya1amaya +a1larlarb'Ec.
3! mtiMnin srmesinin #atta #i de6i1memesinin nedenini yaradl1la ilgili eCsanelerde
+!la+iliriz. Trklerin yaradl1la ilgili eCsanelerinden +irinde da#a #enz dnya ykken* #er
yer s!larla ka$lyken tanr "e insann siya# +ir kaz +iiminde !t!klar anlatlr. Ansan s!ya
d1er "e tanrya kendisini k!rtarmas iin yal"arr. Tanr n!n k!rt!lmas iin kayalar
yaratr* snra s!ya dal$ t$rak getirmesini syler. Ansann getirdi6i t$raktan dnyay
yaratrb(Fc. Bak!t Trklerinin yaradl1 eCsanelerinden +irinde de tanr +ir +alkl ile +ir
ya+an rde6ini a6rr* denizden t$rak karmalarn ister. Ba+an rde6i am!r! getirir
ama +alkl #i +ir 1ey getirmez. Tanr na kzar "e denizde kalmasn* yeryzne
gelmemesini syler. Ba+an rde6inin getirdi6i am!rla da dnyay yaratrb('c.
?nyann yaradl1 ile ilgili +! eCsanelerde rtak mtiMn kaz "e rdek l!1! dikkat
ekicidir. /!nlar yaradl1a yardm eden #ay"anlardr. 3! ise yaradl1n +a1lad6 yer
larak ka+!l edilmektedir. /ylece gkten gelen yaratc r!#larn s!ya giri$*
yaratclklarn gerekle1tiri$ tekrar gkyzne dndklerini syleye+iliriz. /! k!15kadnlar
yaradl1n +a1lad6 s!da yz$* gl c!klar d6!ran Mgrlerdir.
7e1itli Trk t$l!l!klarnn k!6!* rdek ya da kaz atalar larak ka+!l etmeleri de ilgintir.
Bak!tlar kaz "e k!6!y! k!tsal ka+!l edi$* yemezlerdib((c. 7in Bllklarnda ?6! Trklerinin
yaradl1 #akknda ilgin +ir +ilgi "erilir. /ir di1i k!rt taraCndan dnyaya getirilen erkek
karde1lerden +irinin ad i5ni51i5t!,d!r. Tm +! karde1ler !z!"lar eksik larak
d6m!1lardr ama +ir $eri i5ni51i5t!,ya dk!narak n! ya6m!rlara "e rzgTrlara
#kmeder #ale getirmi1tir. /iri yaz teki k1 tanrsnn kz lan iki kadnla e"lenmi1* +!
kadnlardan +irinin d6!rd!6! drt 6landan +iri +eyaz +ir k!6!ya dn1m1trb()c.
/ylece k!6!* atalar kltyle ilgili +ir simgeye dn1r ki* +enzer inanlar 4acar "e
Linlerin atalar lan Vg!llar,da "e Dstyaklar,da da grrz. Dnlar da k!6!y! k!tsal ka+!l
edi$ etini yemezlerdi. Tanr Ayas,n zaman zaman k!6! kl6na giri$ dnyay dla1t6na
inanrlard. 4acarlar da Le+edias adl reislerinin k!6! atalar ld!6!na inanm1lardrb(.c.
Kaz #akknda Ka1garl 4a#m!d,!n ''. yzylda #azrlad6 +yk szlkte kar1mza kan
+ir +ilgi ld!ka ilgintir. /!rada Kaz zel isim larak gsterilmekte "e ACrasya+,n kznn
ad ld!6! +elirtilmektedir. Kaz"in kentini de +! kzn k!rd!6!* +a+as Tnga Al$er,in
adnn ACrasya+ anlamna geldi6i anlatlmaktadrb(8c. Ger ne kadar +! +ilgiyi R!P #ayali
larak niteleseb(>c de kazn atalar kltyle +a6lantsn gsteren +ir rnek larak dikkat
ekicidir.
ECsanelerdeki K!15kadn mtiM zamanla $eriye dn1m1tr. Krgzlarn Er5T1tk
eCsanesinde kylar 1kl +ir gle e6lenmek iin gelen cinlerin "e $erilerin kzlar diye tariC
edilen .F kz* .F gn e6lenirler* krk+irinci gn !!$ giderler ama ilerinden +iri lan Ay
3alkn sekiz gn Er5T1tk, +ekler "e ndan ge+e kalr ama +ir Crtna kar "e rtadan
yk l!rb(@c.
?ede Krk!t ?estan,nda +ir +an Nz!n Jnar denilen nl +ir $narn +a1na knm!1
$eriler grr* +irini yakalar "e n!nla +irle1ir. 7+an rken ky!nlara +akarken $eri !!$
kaar "e kaarken de :yl +itince gel emanetini al ama D6!z,!n +a1na Celaket getirdin;
der. Bl +itiminde ayn $nara gidince $erinin +rakt6 +ir ktle grr. Tekmeledike
+yyen +! ktleyi al$* +asna getirir. Ainden yenilmesi g +ir yaratk lan Te$egz
kar. D6!zlarn +a1na +ela l!r. Ancak /asat n! yenmeyi +a1arrb(Kc.
/!radaki $erinin kt +ir yaratk d6!rmasna +enzer +iimde l!ms!z +ir k!6!5kadn
mtiM de +ir 2ney 3i+irya masalnda yer alr. /! masalda +ir c!k +ir ma6ara
deli6inden yeraltna d1er. Ber altndaki kt r!#lar n! dk!z zincirle #a$sederler. 7c!k
!z!n mcadelelerden snra zincirlerinden k!rt!l!$* d1ar kacakken k!6!5kadn n!n
kmasna engel l!rb(Ec.
K!15kadn mtiMnin $eriye dn1t6 +! eCsanelerin -amanizm ile +a6lantl ld!6!
d1nle+ilir. Drta Asya,da Aslaml6n yayl1yla 1amanlarn mesleklerini me1r!la1trmak
iin :Jeri Gan; %$eri k!y!c!& risaleleri dzenleyi$* Jeygam+erin kz Gazreti Latma,y
kendilerine kr!y!c! larak ilan ettiklerini grrzb)Fc. Qitekim elimizdeki ?ede Krk!t
?estan Trklerin eski inanlarndan $ek k iz ta1makla +irlikte Aslaml6a ili1kin +ir
anlatma sa#i$tir. K!ran,da $erilerden sz edilmez* yalnzca ate1ten yaratlan cinlerden
sz edilirb)'c. Ancak Gazreti Latma,nn Jeri Ganlara kr!y!c! lmasna yl aan yk*
kn!m!z asndan ilgintir. /! ykye gre Gazreti Latma +ir gn +ir a6acn glgesinde
t!r!rken #a"adan gelen +ir k!1 +! a6acn dalna knar* dal #emen k!r!r* k!1!n glgesi
Latma anann stne d1er "e Latma ana #astalanr. Gekimlerin ilalar n! iyile1tiremez.
Tanr taraCndan yllanan .F eren gelir* +! erenler yere +ir t!6 dikerler* etraCnda dla1rlar
"e n! iyile1tirirler. /ylece +ak1lk Gazreti Latma,dan kalan +ir gelenek larak ka+!l
edilirb)(c. /! ykdeki k!1 Mgr ?ede Krk!t ?estan,ndaki cana"ar d6!ran $eri gi+i
l!ms!z +ir Mgrdr. /ylece Trklerin Aslaml6 ka+!l etmeleriyle gkten gelen +! k!1 ya
da $erilerin zamanla kt laylara neden lan l!ms!z Mgrler larak ka+!l edilmeye
+a1land6n d1ne+iliriz.
2kten gelen k!1larn* $erilerin Aslamlkla +irlikte l!ms!z Mgrler lmalarna ra6men
k!1a dn1me temas srdrlm1tr. Aslaml6n -ii mez#e+inin Trkiye,deki kl! lan
Ale"ilerin mitlHisi k!1a dn1en din +ykleri ile dl!d!r. Gac /ekta1 Veli 1a#in "e
g"ercin kl6na* A+dal 4!sa "e Jir 3!ltan A+dal g"ercin kl6na gire+iliyrlard. A#met
Bese"i t!rna* 3ar Asmail d6an* /a+a Resl geyik "e g"ercine dn1e+iliyrd!b))c. /!
metamrCzlar din adamlarnn m!cizeleri larak nitelene+ilir. 2"ercin kl6na giren /a+a
Resl* +! m!cizeyi grenlerin 4slman lmasna yl am1tr. /ar1 zamanlarnda
g"ercin lan Gac /ekta1 Veli sa"a1maya 1a#in +iiminde gitmi1tirb).c.
Anadl!,ya yerle1en Trklerin masallarnda ise k!1a dn1en kz mtiM srm1tr. Terzi
Kz 4asal,nda zerine i6neler sa$lanarak ya$lan +ir +y sn!c! k!1a dn1en kz*
kcasnn +! i6neleri karmasyla yeniden eski #aline dnerb)8c. 4ercan Kz 4asal,nda
ise sandaki +eyaz teli k$arlnca k!1a dn1en +ir kzdan sz edilirb)>c. Altn D6lan
ile Altn Kz 4asal,nda k!1 kl6ndaki $eri ayn n drdnde kza dn1rlerb)@c.
Ancak s! mtiM !n!t!lm!1 gi+i grnmektedir. Balnzca K!r+a6a Jrenses 4asal,nda
e"lenece6i kz +!lmak iin k atan 1e#zadenin k! +ir +atakl6a d1er "e radaki
k!r+a6ay al$ dner. K!r+a6a +ir kza dn1r ama yeniden derisini giymek istedi6inde
1e#zade deriyi ate1e atar. /! yzden de masaln de"amnda e$ey sknt ekerlerb)Kc. /!
masalda k!1 mtiMnin yerini k!r+a6a* gl mtiMnin yerini +ataklk alm1tr ama deri5el+ise
mtiM srdrlm1tr. ?eri5el+ise mtiMnin srd6 +ir +a1ka masalda da kei kz
anlatlr* n!n derisi de kcas taraCndan yaklrb)Ec. 3! mtiMnin d!rd!6! +a1ka +ir
masalda kz a6ata t!rmaktadr* 1e#zadeyle e"lenirler ama nlar kskanan "ezirin kz
:rmanda +!l!nm!1* salar yl!nm!1* kimin kzsnR Ba+an kazsn; diyerek kz
a1a6larb.Fc. /! masalda k!1 mtiM $ek de !n!t!lm!1 gi+i de6ildir. Kzn a6ata t!rmas
"e "ezir kznn na :ya+an kazsn; demesi eski sylenceleri anmsatr.
/ylece Aslaml6n ka+!lnden snra da k!15kadn temasnn masallarda srd6n
syleye+iliriz. 4asallar da 6!nl!kla mitlerle kar1m1tr. 4asallarda k!tsall6n azald6
gzlenirb.'c. Ama yine de masallar #alk ede+iyatnn rnekleri larak $ek k mitlHik
yknn yaln anlatmlarn s!narlar "e dinsel inanlara ili1kin i$!lar ta1rlar. K!1a
dn1en kadnlar "e gl temas da -amanizm kaynakl +ir tema l!$* gkyznden gelen
+ereketli r!#larn yaradl1n +a1lad6 s!da dlleni$* d6!rd!ktan snra gkyzne geri
dndkleri inancn gsterir. Gem !a+ilen* #em yze+ilen* #em de karada dla1a+ilen
k!1 kadnlar yaradl1n gk* yer "e s! dngsn tamamlarlar. )'E
3imge 9zer JIQAR/A-I
Brd. ?. ?r. 3imge 9zer Jnar+a1* Astan+!l 0ni"ersitesi Ede+iyat Lakltesi 2enel 3anat
Tari#i Ana+ilim ?al* Astan+!l*
Kaynak< ACTA TNRCICA 7e"rimii Tematik TrklHi ?ergisi
Dnline T#ematic V!rnal C T!rkic 3t!dies
Bl IV* 3ay (5'* Temm!z (F'( :Kltrmzde Te+dil5i KyaCet;

?i$ntlar<
T0RK K0LT0R0Q?E KN-A ?9Q0-EQ KA?IQLAR
b'c Y. Radl]* %ed. Emine 2rsy5Qaskali&* 4anas ?estan* Trksy Baynlar* Ankara 'EE8*
s. KE.
b(c 4. Ergin* ?ede Krk!t Kita+* /6azii Baynlar* Astan+!l 'EEF* s. E'.
b)c A. Anan* :?ede Krk!t Kita+ndaki /az 4tiUer "e Kelimelere Ait Qtlar;* 4akaleler "e
Ancelemeler* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EK@* s. 'KK.
b.c 4. Ergin* ?ede Krk!t Kita+* /6azii Baynlar* Astan+!l 'EEF* s. )8.
b8c age* s. '>(* (FE* ('F.
b>c Y. Radl]* %ed. Emine 2rsy5Qaskali&* 4anas ?estan* Trksy Baynlar* Ankara 'EE8*
s. )F.
b@c A. Anan* :?ede Krk!t Kita+ndaki /az 4tiUer "e Kelimelere Ait Qtlar;* 4akaleler "e
Ancelemeler* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EK@* s. 'KK.
bKc Y. Radl]* %ed. Emine 2rsy5Qaskali&* 4anas ?estan* Trksy Baynlar* Ankara 'EE8*
s. KK.
bEc C. Bldrm* -amandan -aire Trk -iiri* Engin Baynclk* Astan+!l 'EE8* s. ().
b'Fc V. An#in* :Altay -amanl6na Ait 4addeler;* A+dlkadir Anan* 4akaleler "e
Ancelemeler* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EK@* s. .'(.
b''c Y. Radl]* %ed. Emine 2rsy5Qaskali&* 4anas ?estan* Trksy Baynlar* Ankara
'EE8* s. (8(.
b'(c V5J. R!P %Ayk!t Kazancgil5Lale Arslan&* Drta Asya,da K!tsal /itkiler "e Gay"anlar*
Ka+alc Baynlar* Astan+!l (FF8* s. )).5))8.
b')c V. Gall* ?ictinary C 3!+Hects and 3ym+ls in Art* V#n 4!rray Ltd.* Lndn 'EE'* $.
.K.
b'.c age.* $. 'FE.
b'8c A. Anan* Tari#te "e /!gn -amanizm 4ateryaller "e Ara1trmalar* Trk Tari# K!r!m!*
Ankara 'EK>* s. )@.
b'>c Y. Radl] %A#met Temir&* 3i+irya,dan 3emeler* Kltr /akanl6 Baynlar* Astan+!l
'E@>* s. (.'.
b'@c #ermitagem!se!m.rgWCcgi5 +inWd+(OOOW descrJage.macWdescrJageR
selLangXEnglis#findePClassX ARCGEDLD2ICALgEQfJI?X'>K@S 8E(>Ffn!mVieOX'
fI?gQN4X()ft#!m+LileXS(Ltm$l+sS(LABD^Zg.FYI3F?NVhLY>.H$g fem+VieO
VerXlastfcmeLrmXi!ick
fsrtingXnft#!m+IdX>fn!mRes!ltsX()ftmCndXsOanfsearc#IndePXTA2LIL
EQfa!t#rX
b'Kc 4. Eliade* %e". Asmet /irkan&* -amanizm* Amge Kita$e"i* Ankara 'EEE* s. (E(.
b'Ec G.Q. Drk!n* Trk ECsaneleri* 7nar Baynlar* Astan+!l 'E.)* s. ))5)..
b(Fc G.Q. Drk!n* Trk ECsaneleri* 7nar Baynlar* Astan+!l 'E.)* s. >.
b('c /. 9gel* Trk 4itlHisi* c. I* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EKE* s. ..E.
b((c age.* s. )).*
b()c Li! 4a!5Tsai %e". Ersel Kaya6l!5?eniz /an6l!&* 7in Kaynaklarna 2re ?6!
Trkleri* 3elenge Baynlar* Astan+!l (FF>* s. '8
b(.c /. 9gel* Trk 4itlHisi* c. I* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EKE* s. .E)
b(8c Ka1garl 4a#m!d* %/esim Atalay&* ?i"an L!gat5it5Trk Tercmesi* c. III* Trk Tari#
K!r!m!* Ankara 'EK>* s. '.E
b(>c V5J. R!P* %Ayk!t Kazancgil5Lale Arslan&* Drta Asya,da K!tsal /itkiler "e Gay"anlar*
Ka+alc Baynlar* Astan+!l (FF8* s. ))E
b(@c age.* s. ))@
b(Kc 4. Ergin* ?ede Krk!t Kita+* /6azii Baynlar* Astan+!l 'EEF* s. '8(5'>)
b(Ec /. 9gel* Trk 4itlHisi* c. I* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EKE* s.(.5(8
b)Fc A. Anan* Tari#te "e /!gn -amanizm 4ateryaller "e Ara1trmalar* Trk Tari# K!r!m!*
Ankara 'EK>* s. 'FE
b)'c Elmall Gamdi Bazr* Gak ?ini K!ran ?ili* c. @* Zaman 2azetesi Baynlar* Astan+!l*
Tari#siz* s.)>)
b)(c A. Anan* Tari#te "e /!gn -amanizm 4ateryaller "e Ara1trmalar* Trk Tari# K!r!m!*
Ankara 'EK>* s. K>
b))c E. Alkan* 3aylar "e Gay"an 3imgeleriyle Ale"i 4itlHisi* Kaynak Baynlar* Astan+!l
(FF8* s. '(@5'(K
b).c age* s. '(@
b)8c G. L. 3aryce* Anadl! 4asallar* Ka$ Baynlar* Astan+!l (F'F* s. '''
b)>c age.* s. ('.
b)@c age.* s. )>'
b)Kc age* s. '(.5'(8
b)Ec age* s. '@E
b.Fc age.* s. ')E
b.'c 4. Eliade %3ema RiCat&* 4itlerin 9zellikleri* Dm K!ram Baynlar* Astan+!l (FF'* s. (.)5
(..

Kaynaklar
Alkan* E.* 3aylar "e Gay"an 3imgeleriyle Ale"i 4itlHisi* Kaynak Baynlar* Astan+!l (FF8
An#in* V.* %e". A+dlkadir Anan&* :Altay -amanl6na Ait 4addeler;* 4akaleler "e
Ancelemeler* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EK@* s. .F.5.8)
Eliade* 4.* %e". Asmet /irkan&* -amanizm* Amge Kita$e"i* Ankara 'EEE
Eliade* 4.* %e". 3ema RiCat&* 4itlerin 9zellikleri* Dm K!ram Baynlar* Astan+!l (FF'
Elmall G. B.* Gak ?ini K!ran ?ili* c. @* Zaman 2azetesi Baynlar* Astan+!l* Tari#siz
Ergin* 4.* ?ede Krk!t Kita+* /6azii Baynlar* Astan+!l 'EEF
Gall* V.* ?ictinary C 3!+Hects and 3ym+ls in Art* V#n 4!rray Ltd.* Lndn 'EE'.
Anan* A.* Tari#te "e /!gn -amanizm 4ateryaller "e Ara1trmalar* Trk Tari# K!r!m!*
Ankara 'EK>
Anan* A.* :?ede Krk!t Kita+ndaki /az 4tiUer "e Kelimelere Ait Qtlar;* 4akaleler "e
Ancelemeler* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EK@* s. 'K85'EF
Li! 4a!5Tsai* %e". Ersel Kaya6l!5?eniz /an6l!&* 7in Kaynaklarna 2re ?6! Trkleri*
3elenge Baynlar* Astan+!l (FF>.
Ka1garl 4a#m!d* %ed. /esim Atalay&* ?i"an L!gat5it5Trk Tercmesi* c. III* Trk Tari#
K!r!m!* Ankara 'EK>
Drk!n* G.Q.* Trk ECsaneleri* 7nar Baynlar* Astan+!l 'E.)
9gel* /.* Trk 4itlHisi* c. I* Trk Tari# K!r!m!* Ankara 'EKE
Radl]* Y.* %ed. A#met Temir&* 3i+irya,dan 3emeler* Kltr /akanl6 Baynlar* Astan+!l
'E@>
Radl]* Y.* %ed. Emine 2rsy5Qaskali& 4anas ?estan* Trksy Baynlar* Ankara 'EE8
R!P* V.J.* %Ayk!t Kazancgil5Lale Arslan&* Drta Asya,da K!tsal /itkiler "e Gay"anlar*
Ka+alc Baynlar* Astan+!l (FF8
3aryce* G. L.* Anadl! 4asallar* Ka$ Baynlar* Astan+!l (F'F
Bldrm* C.* -amandan -aire Trk -iiri* Engin Baynclk* Astan+!l 'EE8.
T0RK 4ATDLDVA TE4ALARI
Br!m Ba$n
4ATDLDVA






AK AQA
Ak ana sns!z s!lardan k$ 0lgeni yaratma emrini "eren "e tekrar s!lara dnen
tanrcadr.Altay Trklerinin inancna gre* 1ktan +ir kadn #ayali 1eklindedir. 0lgen ilk
yaratl1 il#amn Ak anadan alr "e dnyaya destek lmas iin tane de +alk
yaratr.Trk mitlHik gr1lerine gre Ak ana +yn!zl! larak +etimlenir. Eski a6larda
Ana tanra #eykelcikleri de +yn!zl! larak simgelenmi1tir.
AL KARI3I 5AL /A3TI
/az ede+i metinlerde irkin* salar da6nk* a"!rtlar km1* gl k!""etli "e !z!n
+yl! larak tas"ir edilir. /az mitlHik metinlerde ise* dnyadaki en gzel kadndan +in
kat da#a gzel ld!6! anlatlr. Kazaklarda :cad kadn; :k$e giren kar; anlamnda
k!llanlr. /a1 al +ast* iri gzlere sa#i$* +a1tan a1a6 demir giyimli "e erkektir. Nl! ana
yani ana tanra arketi$inin l!ms!z tre"idir. Kazak metinlerinde alnnda tek gz lan*
i6ren grn1l +ir ma#l!k larak tas"ir edilir. Al+ast* Al kars* genellikle krmz siya#
!z!n el+ise giyer. En k se"di6i 1ey atlarn yelesini rmektir. Dn! yakalamak iin
el+isesinin yakasna +ir i6ne sa$lamak gerekir.L6!salara m!sallat lan +! kt r!#* al
kars* al+ast* al+is* almis* adlaryla da anlr. Al+ast iki s!rette grlr. 3ar al+ast "e
kara al+ast. 3ar al+ast sar1n +ir kadn s!retindedir. /azen kei "e tilki s!retine de girer.
Kara al+ast da#a a6r+a1l* ciddi* sar al+ast #$$a "e 1arlatandr.

ATE- TAQRI7A3I % Dd Ana5 Ate1 Annesi&
Bak!t Trkleri ate1 tanrasn ak sal +ir kadn larak grrler. /!ryatlar ise* krmzlar
giymi1 ya1l +ir kadn larak "eya ate1in yalmyla dalgalanan ye1il "eya krmz i$ekten
kaCtan giymi1 +ir kadn larak da d1nm1lerdir. /ir +a1ka 1aman d!asnda da 1yle
tas"ir edilir. :sen karanlk gecelerde* gen kzlar gi+i salarn dalgalandrarak
yn!yrs!ne Krmz i$ekli k!ma1lar sallayarak* gen al ksrak zerinde
geziniyrs!n;.Dcak r!#! di1ildir. E"in tam rtas :e"in kal+i;dir "e cak yeri +!radadr.
Drta Asya da G!nlara ait* ayakl "e k!tl! ka+!l edilen kazanlar +!l!nm!1t!r. Bak!tlara
gre ilk ca6 0lgen,in kz yakm1tr. Bak!tlarda ate1 tanrlar yedi karde1tir.

ABIZIT VE KIZI % Trk 2zellik Tanrs &
Ayzt +ir gzellik tanrasdr "e yaratc kadn demektir. /! anlamda 3mer "e B!nan
mitlerinde A1tar "e ACrdit,e +enzer. /a1nda ak gkten ak +ir kal$ak* $lak m!zlarnda
ak gkten +ir atk* +aldrna kadar siya# +ir izme ile tariC edilir.Ayzt gzelli6in
sem+ldr. /! anlamda 3mer "e B!nan mitlerindeki A1tar "e ACrdit,e %Vens& +enzer.
3t glnden getirdi6i damlay c!6!n a6zna damlatr "e c!6a r!# "erir. Ansan
ya"r!larn* kadnlar* #ay"anlar "e #ay"an ya"r!larn kr!r. 3imgesi* K!6! k!1lardr.
Ayst, simgeleyen k!6!lar k!tsal saylr "e dk!n!lmaz. K!6! aslnda k!tsal +ir kzdr. /!
kz k!6!n!n +eyaz tln zerine giyince k!6!* karnca kz l!r.Ayzt. gkten gm1
tyl +ir ksrak s!retinde iner. Bele "e k!yr!klarn kanat gi+i k!llanr. Ayzt 1aman
d!alarnda 1yle tariC edilir. :/a1nda ak gkten ak +ir kal$ak* $lak m!zlarnda ak
gkten +ir atk* +aldrna kadar siya# +ir izme. /! 1ekilde +ir kayaya yaslanarak
!y!m!1t!r "eya rmanda dla1maktadr;.

/AB50L2EQ
/ay 0lgen g6n '>. katnda Altn da6da ikamet eder "e altn +ir ta#t zerinde t!r!r.
Ta#t ay "e gne1in tesindedir. 0lgen* gk cisimlerini ynetir* ya6m!r ya6drr* gk
grlts "e yldrmlar da gnderir. Tanr 0lgen +iri ak +iri kara ta1la gelerek ate1in
nasl yaklaca6n insanlara 6retmi1tir.Eliade,ya gre gk grlts "e 1im1ek tm
mitlHilerde gk tanrnn sila#dr "e yldrmyla "!rd!6! yer k!tsallk kazanr. 0lgen iyilik
ya$may se"er. 0lgen,in kendisi* kzlar "e 6!llar insan 1eklindedir.

/020 KAjAQ Z /020 TEKAQ
En tannm1 adlar :+g; "e :tengri; idi. /g Nyg!rca alim* MlzC anlamnda k!llanlr.
Ayrca +yc si#ir+az anlamna da gelir. Kendisi sa"a1 +ir ka6an de6il* MlzCt!r. /g
Ka6an* 4ani dinini Nyg!rlarn resmi dini larak ka+!l etmi1tir. 4ani dinine mens!$ lanlar
+eyaz el+ise giyerdi.

?EQAZ TAQRI7A3I52EBAK TAQRI7A
2ktrklerle ilgili +ir mitlHi de* 2ktrklerin atalarndan +irinin* %ki atalar k!rtt!r& +ir
ma6arada* ak geyik kl6na giren +ir deniz tanras ile ili1kisi ld!6! anlatlr. 2ktrkler
nesillerinin k!rttan geldi6ini sylemekle +era+er eCsanelerinde di1i geyikte rl ynar. ?i1i
geyik +ir ila#edir "e "c!d!ndaki lekeler yldz i1aretleri larak grlr. ?i1i geyik eski G!n
anlatlarnda yl gsterici rl ynar.

?EQAZ GAQ
D6!z!n 6!llarndan +iridir "e ng!n! akr %a6r& k!1!d!r. 7akr* ma"i gzl* :ma"i5
deniz; "e :+eyaz5ma"i5deniz; trnden +ir k!1t!r.Nyg!r sanatnda /asaman isimli al$5
tanr* k!zey yn* 4erkr %s! yldz&* s! !ns!r! ile alakal grlr "e +! Al$5tanrnn t!6!
yrtc #ay"an k!yr!klarndan l!1m!1 larak resmedilirdi. Elinde t!tt!6! karg ise
dilimlidir.

ERLAK GAQ
Erlik krk!n +ir i#tiyardr. 2zleri "e ka1lar kmr gi+i kara* atal sakal dizlerine kadar
!zam1* ya+an dm!z!n!n az di1lerine +enzeyen +y6 k!laklar zerine yerle1mi1*
enesi tkma6a* +yn!zlar a6a kklerine +enzer. 3alar ka$kara "e k"rcktr. /ir
-aman d!asnda< :+indi6i kara k#eylan* d1e6i kara k!nd!z derisinden* +eline k!1ak
yeti1mez. 2z ka$a6 +ir kar1* +y6 "e sakal kara. K"as ki1i g6snden* kade#i insan
kaCatasndan* klc ye1il demirden* krek kemikleri yass demirden* dizgini kara i$ekten*
kams kara ylan; denmektedir. /e1 6l! iki kz "ardr. K!r+an larak ky! renkli at
kesilir Ansanlara ktlk eden +ir yer alt tanrsdr. 4itlerde Erlik tas"ir edilirken krk*
eki "e rs mtiUeri de +irlikte geer . Erli6in yer altnda dam demirden* ca6 +alktan
ya$lm1 +ir saray "ardr. /! sarayn nnde gm1ten +ir ta#t "ardr. Klc ye1il
demirden* kalkan yass demirden ya$lm1tr. Eyerlenmi1 dk!z +6as "ardr .
29K GAQ
D6!z,!n 6!llarndan +iridir "e ng!n! s!ng!rd!r. Trklerde kartal #kmdarlk sem+l
l!rken* s!ng!r* sklkla tigin !n"anlarnda k!llanlr. Ka1gari,nin +yk +ir yrtc k!1
larak tanmlad6 s!ng!r* ma"iye alan +eyaz k!1lar arasndadr. Jellit 7in,de s!
k!1larn a"lamakta k!llanlan s!ng!r!n* :deniz ma"isi; trnden ld!6!n! syler.
46llar ayn k!1a :ma"i yrtc k!1; derler.

K0/EB GATNQ
Altay Trklerine gre* a6a* !l! anann ya1ad6 "e ka#ramanlara memesinden st "erdi6i
yerdir. Bak!t Trklerine gre ?6!m tanras K+ey5#at!nd! "e a6acn iindeydi.
Kknden #ayat s!y! akyrd!.Er 3gt# destannda mitlHik +ir a6a tas"iri 1yledir.
:Bar +eline kadar $lak* alt taraC a6a kkleri gi+i*Drta ya1l ciddi +ak1l +ir kadn
ka+aran g6slerinden st "erir.4itlerde 6!nl!kla a6a* 1k temasyla ili1kilendirilir.
-aman d!alarnda a6a* altn ya$rakl* yetmi1 ya$rakl m+arek kayn larak anlr. K+ey
#at!n yani d6!m tanras da +! kayn a6acnn iinde ya1ar.

KARA5GAQ %KABRA5GAQ&
Altay Trklerinin inan1ana gre gkyz tanrlar,nn en +y6 Kara Gan,dr.Kara#an
g6n '@. katnda t!r!r./tn tanrlarn +a+asdr "e radan e"renin kaderini tayin eder.
Eliade,nin gr1ne gre Kara#an dnyann yaratl1 "e sn! gi+i kn!larda daima n
$landadr.Kara5Gan yeryzn yarattktan snra dk!z dall +ir am diker "e '>. kata 6l!
0lgen,i t!rt!r. Kara5Gan* dk!z ki1inin +! dallardan tremesini* dk!z !l!s!nda +!radan
meydana gelmesini ister. Kara5Gan* insan6l!n!n :ata; "e :ana;sdr. -amanlara gre
Kara Gan,n 0lgen* Kzagan* 4ergen adnda 6l! "ardr.

KARLIK
0lgeni k!r+ann r!#!na !la1trmada yardmc lan tanrdr.3!yla ile +irlikte grlen "e
n!nkine +enzeyen gre"i lan +ir r!#t!r. A1areti d!mandr.

KARTAL AQA
Bak!t Trklerinin inan1larna gre -amanlar yeryzne kartal ana taraCndan
getirilmi1lerdir. Er5T1tk destannda da kartal di1i larak grnr. Kartal Bak!tlara gre
2ne1in sem+ldr. Bak!tlar analarnn +ir kartaldan geldi6ine inanrlar. /!ndan dlay
Kartal :gne1 k!1!; larak da nitelendirilir. Kendi kllerinden d6an $#eniP da#a gen
larak dnyaya gelir. /! nedenle yeniden d6!1!* e+edi #ayat* lmszl6 "e gne1in
d6!1!n! simgeler. 7in mitlHisinde de ate1i* scakl6* #asat me"simini "e gne1i
sem+lize eder.

KIZA2AQ TAQRI
0lgen,in 6l!d!r. 26n E. katnda t!r!r. 7k k!""etli tanr anlamna da gelir. R!P,a
gre E. Kat 4ars,n kn!mlandrld6 gk katdr. Kzagan Tanr* /anzar",a gre* sa"a1
tanrsdr. Dnlarca te#likeli geitlerde rd!y! ynetmek "e d1man yenmekte* +!
kr!y!c! r!#!n yardm l!r. Altay Kam g6e karken Kzagan Tanr,y :krmz y!larl*
kzl erkek de"e srtnda* gkk!1a6 asal +a+ae; diye a6rr. /!na +akarak* n!n krmz
renk ile simgelendi6i sanlmaktadr.Gsi!ng5n!,lar ant ierken gk tanryla +irlikte gksel
kl "e 4ars gezegeni simgelerini k!llanrlard. 4ars gezegeni* sila#lar %zellikle kl& "e
madenlerden +akrla ili1kiliydi. 4ars,n kzl rengi Trkleri k etkilemi1tir "e +!ndan dlay
+akr sk!m denmi1tir. Anadl! da $arlak "e erkek anlamna gelen Baldrk da denir.
9gel,e greI skm* +ir a6a $arasdr* ii y!l!r taraCndan delinir "e k!n zerine
kn!r. /! slkl +ir kt!r. 2ktrk de"rine ait eserlerde de dilimli demir k !larna
rastlanr. Trklerde 4ars gezegeninin +iimsel simgeleri* tek kl! daire* k* kl* karg "e
t!lga,dr.

4ER2EQ TAQRI
Ger 1eyi +ilen* akll 4ergen Tengere 26n @. katnda t!r!r. 4ergen kelime anlam
larak k! ni1anc anlamna gelir./! anlamda 4ergen* B!nan mitlHisindeki Germes,i
%4erkr& anmsatr. Germes* akl tanrsdr "e +tn +ilgilere sa#i$ tanr larak ka+!l edilir.
D karanl6n glerini yenen tanrdr* nk : #er 1eyi +ilir "e #er 1eyi ya$a+ilir;.V!ng,a
gre a"c imgesi +ir tanr imgesidir "e gksel kar1l6 4erkr,dr. Germes %4erkr& ayn
zamanda gizli +ilginin tanrsdr. Emel Esin,in 4erkr,le +a6lantl grd6 +ir Nyg!r
Al$,inin +a1nda Germesin ki gi+i k!l!k da !stalk i1areti lan iCt kanat "ardr.Eski
Trkler 4erkr,e dilek yldz adn "ermi1lerdi. Dna kar1 dilekler dileyerek* +! dileklerin
yerine gelmesini +eklerlerdi.

3E4R0K5/0RK0T
Bak!tlar iCt +a1l kartala :ksk k!1!; derler. Trke :+rkt; kartal demektir. /akr
trnakldr* sa6 kanad ile gne1i* sl kanad ile ay ka$lar. Dna gk k!1! da denir. /yk
kartallar iin /rkt kelimesi k!llanlr.7iCt +a1l kartallar* gk direklerinin "eya kayn
a6acnn te$esinde tas"ir edilir "e tanr 0lgenin sem+ldr. 7iCt +a1l ksk k!1! gkten
yldrm indirir./a1k!rt eCsanesinde :3emrk; adndaki k!1 iki +a1l kartaldr. /! +a1lardan
+iri insan +a1 larak da d1nlr.Trk mitlHisinde* ay "e gne1i $eneleriyle t!tan
d6anlar grlr. T!6,lar +ir +z d6an ile +irlikte gkten d1m1tr. Tanrya alan g6n
ka$sn iCt +a1l +ir kartal +ekler "e tanrnn sem+ldr. /! kartallar gkten yldrm
indirir.Trk mitlHisinde iCt +a1l kartallar "e gn "e ay simgeleri ying "e yang
sem+ldr. 7inlilerin ying5yang sem+l larak tas"ir ettikleri kzms "e kzms!n
dn1n* Trkler kar1lkl iki #ay"an yada kartal kymak s!retiyle iCade etmi1lerdir. /!
sem+lik #ay"anlarn dndkleri merkez* yer "e g6n rtasdr. Trklerin Bar!k5Kararg
ilkesini* g6 anlatan y!"arlak $lakalara sarlm1 siya# "e +eyaz kartallar temsil eder.

3I2NQ 2EBAK
RadlC* +yn!zlar iki krekli s6n geyi6i Altay Trklerinin !l!ladklarn iCade eder.
Telet Trklerinde #er 1amann +ir r!#! "ardr. :+!ra;* :+!r;* :$!r; gi+i e1itli szcklerle
iCade edilir "e geyik anlamnda da k!llanlr. 2eyik +yn!zlar -amanlarn nemli
sem+llerindendir.Trklere* Ergenekna giri1te* G!nlara +atya glerinde di1i +ir geyik yl
gsterir.Drta Asya sanatnda* yar insan yar geyik #alinde gsterilmi1 tas"irler "ardr.
4itlerde dk!z +yn!zl! yada +!dakl sig!n geyikler de grlr.

3N ABE3A Z 3N JERA3A
3! iyelerinin #e$si s!larda ya1ar. Ansanlara zarar "ermezler. Dnlarn ya1adklar sarayn
giri1i* ne#irlerin derinliklerinde +ir ta1n altndadr. 3! sa#i$lerine Kazaklar* :s! $erisi;*
Trkmenler :s!" adam;* 9z+ekler :s! al"astisi; derler.Jnarlarda ya1ayan $eri kzlar*
+eyaz giyimlidirler "e cisimsiz "arlklardr. K!1 "e ylan kl6na gire+ilirler.

3NBLA
2ne1 "e Ay,n krntlarndan yaratlm1tr. Altay Trklerine gre 3!yla* at gzl* kartal
gagal* e1ek k!lakl "e ylan saldr. A6akakan 3!yla,nn sem+ldr.0lgen,e Baykla
+irlikte k!r+ann r!#!n! !la1trr. Ansanlarn #ayatn kntrl eder "e +ir de6i1iklik ld!6!
zaman 0lgen,e +ildirir. /!ndan dlay iki dilli de denir.

TEJE29Z
Te$egz KaC da6nda ya1ar +an "e $eri kznn e"lili6inden d6ar. Annesi di1i +ir
Alageyiktir.
Te$egz s! zerinde yzen +a1 gz +elirsiz +ir ci6ere +enzetilir. Te$egz +azen di1i
+azen erkektir. Te$egz tek gzldr. Te$egz,n $arma6ndaki yz6 annesi
takm1tr.Altay Trk destanlarnda de"lere yel+egen denir. Bel+egen insan +iiminde* k
+yk* yedi "eya n iki +a1l siya# "e sar renklidir. 2ne1 "e ay t!t!lmas de"lerin
yemesi larak tanmlanr. Trk destanlarnda de"ler atlarn d1mandr. ?emir yel+egen
karaam +yl!* kara atl "e kmarldr.%kmar #ay"an +a1l s$a "eya grz asa s$a&
/yk k!lakl de"ler ise yeraltndadr. ?e" anas denen di1i de"ler de "ard. Alt d!da6
yerde st d!da6 gkte lan de"ler Anadl! Trk masallarnda sk k!llanlan +ir mtiCtir.

N4AB AQA
Nmay* c!klar "e #ay"an ya"r!larn kr!yan +ir tanradr. Arkelglarn Altaylarda
+!ld!klar seramik rnler zerindeki resimlerde Nmay ana +yn!zl! larak
+etimlenir.Trk mitlerinde* Nmay anaya* sa"a1a giden yi6itler* sa"a1ta +a1ar kazanmak
iin d!a ederler "e na :Nmay +eg; gi+i eril +ir nitelik "ererek seslenirlerdi. /az
t$l!l!klarda da Nmay lm mele6idir. 3mer mitlerinde de Vens ile zde1le1tirilen
Ananna* #em a1k #em de sa"a1 tanrasyd. Bani #ayat "e lm ynetiyrd!. Qe kadar
gl ld!6!n! +elirtmek iin de #ermaCrdit %eril5di1il& ld!6! syleniyrd!.Vens* sa+a#
yldz iken sa"a1* ak1am yldz iken se"giyi temsil etmektedir. Vens* kamlarn da"!llar
zerinde* ak +ir ata +inen "e elinde yldz t!tan +ir +inici larak tas"ir edilmi1tir./e1 !l!
yldz i1areti Vens,n sem+ldr. Vens #er sekiz ylda +ir +e1 kez gne1le ka"!1!m
ya$ar. 3ekiz yllk srede Vens,n ya$t6 +! +e1 ka"!1!m nktasn )>F derecelik +ir
daire zerinde i1aretleyi$ kar1lkl larak +irle1tirdi6imizde +ir+irleriyle yz ellilik alar
ya$t6n grrz "e kar1mza +e1 k1eli yldz* yani $entagram kar.Drta Asya da +az
arkelHik +!l!nt!lardan anla1ld6na gre Nmay ana mtiM* +eyaz sal "e +eyaz giyimli
larak* insan+iimci +ir grnm sergilemektedir. K!1 kl6nda kanatl +ir kadn grnts
de "ermektedir. Altay Trkleri n! gklerden inen gm1 sal* gzel yzl +ir kadn
larak d1nm1lerdir.

NTKNN7A
K!r+an 0lgen,e ileten +ir r!#t!r. 2ler yzle kar1layan anlamna gelir. 2kyznde
ya1ar* 0lgen,e en yakn r!#t!r. -aman altn kazktayken Ntk!!i,dan kazlar alr "e
yeryzne dner.

0R0Q2 ABI2 TDBDQ
Bak!t Trklerine gre ilk insan yaratm1tr. Eski Trkede rng5+eyaz* ayg5yaratan*
tyn5tanr* eCendi demektir. Bak!t Trklerinde +eyaz yaratc di6er yaratc r!#larn en
+y6dr. Kainat yaratm1tr. ?nyay idare eden de d!r. Ansanlara yaratc gc "e
c!klar "erir. Berin "e t$ra6n "erimli lmasn sa6lar. Gay"anlarn 6almas "e
+ll!k n!n sayesinde l!r. Eliade ayn tanrya ata +ey de dendi6ini syler.Ansana k!t
"eren d!r. /yk eCsane ka#ramanlarn yeniden #ayata dndrerek lmden k!rtarr.
/! yaratcya canl +eyaz at k!r+an edilir. 0rng Ayg Tyn* k sayg gsterilen* k!tl!*
n!r yzl "e !l! +ir "arlktr.
T0RK 4ATDLDVA3A* 29j0Q KATLARI
Br!m Ba$n
2kyz

/at Trklerine gre gk* :Bedi kat; idi<
26n katlarnn says* /at Trklerine gre :Bedi; "e ?6! Trklerine gre ise* :?k!z;
idi. El+ette ki +!n!n riHinal lan dk!z rakamyd. /a1langta +tn Trkler* #er#alde
g6n dk!z kat ld!6!na inanyrlard. Lakat zamanla +atnn tesiri altnda larak*
/atdaki Trkler* yedi rakamna d6r! kaym1lard. /! tesir #er#alde k erken a6lardan
iti+aren +a1lam1t. 7nk /at 2ktrk5Ka6an :Astemi5Ka6an;* /izans Am$aratr!na
yazd6 mekt!$ta kendisinin :Bedi iklim #kmdar; ld!6!n! sylyrd!.
?nyann yedi +lm ayrlm1 lmas* +il#assa Aran mitlHisinin zelliklerindendir. 7in,de
ise dnya '( +lme +lnm1t. Altay Trklerinin trl eCsanelerinde '(*'> "e '@ katl
gklere rastlamak mmkndr. '( "e '> saylar da* +irer tak"im rakamlar idiler. Lakat '@
says zerinde +iraz da#a !z!n d!rmamz gerekmektedir.
:2ktrk Baztlar;* Akinci 2ktrk de"letinin k!r!c!s! Alteri15Ka6an,dan "e n!n de"leti
k!r!1!ndan sz aarlar iken* nce :D,n!n etraCna '@ ki1inin t$land6ndan; +a#sederler.
3nradan +! :Dn yedi ki1i @F l!yr "e yetmi1 ki1i de @FF larak de"leti k!r!yrlar;. /!
rakamlardan da anla1laca6 zere* 2ktrk yaztlar +! +lmde* +ir ne"i mitlHi #alini
alm1 "e laylar mitlHik rakamlarla iCade edilme6e +a1lanm1t.
9yle anla1lyr ki Trkler* nce yediye +ir n ilT"e etmek "e snra da yediyi nla ar$mak
yl! ile* yeni mitlHik katlar elde ediyrlard. /tn +! saylarn kk de yedi rakamndan
geliyrd!. B!karda syledi6imiz gi+i ?6! Trklerine gre gk :dk!z; katI /at Trklerine
gre iseI :yedi; kat idi. /!n!n se+e+i* +iraz da /at Trklerinin Aran,a yakn lmalar "e
gneyden tesir alm1 lmalarndan ileri geliyrd!. 3aid Emre de Bedi kat g6 +ir admda
alyrd!<
:?er"i1 +ir adam atm1*
:Bedi sekiden de6il*
:Bedi kat g6e yetmi1e
:A1+! sz i1aretie;
2k gi+i yerde yedi kattr. Ge$si '. kat ediyrd!. /! da Aran mitlHisinin +ir
zelli6idir.Trk ede+iyat ile Trk ataszlerinde +!nlarn rnekleri sayszdr.
?6r! Trklerine "e eski Trklere gre :?k!z kat; gk "ard<
26n dk!z kata lmas ise* da#a akla yakn "e astrnmik +ir dzene +a6l idi. Esasen
E rakam* Drtaasyallarn #er trl k!tsal 1eylerinde grlen nemli +ir say idi. Lakat
rtaa6dan iti+aren A"r!$a,da da* :E $lanetenkreis;* yani :E gezegen e"resi; an,anesi
k yayla gelmi1ti. /!na ra6men /at Trklerine "e #atta Dsmanllara* +! dk!z
an,anenin tesir etmemi1 lmas* zerinde d!r!lacak +ir nktadr. Ka1garl 4a#m!d +ile*
:Betti kat kk;* yani :Bedi kat gk;ten sz ayrd!. Anadl!,da da* :Bedi kat gk; inan1
yaygndr.
2k katlarnn d!r!m!n! anlama +akmndan* -amanlarn :26e kma trenleri;
#akknda "erilen +ilgiler k nemlidir. /! trenler #akknda "erilen +ilgiler arasnda* Trk
kltr ile ilgili nemli #a+erlere rastlamak da mmkndr. Ancak +! +ilgilerin 6!
geen asra* yani ld!ka ge a6lara aittir.
/! ra$rlar arasnda en eskisi* +ir Altayl -amannn g6e k1 merasimi ile ilgilidir. Asmi
+ilinmeyen eski +ir seyya#* +! trenleri el yazs ile tes$it etmi1 "e +! ra$r da 'K.F da*
+! +lgeye gelen R!s misynerleri taraCndan ele geirilmi1ti. /! k nemli ra$r!n
iindekileri zet larak a1a6ya "ermeyi Caydal +!l!yr!z. /! trenin ld!ka eski
lmasna ra6men* -aman,n E. kata* Tanrnn yanna kadar kt6n gryr!z.
Gal+!ki -amanizmin esas $rensi$lerine gre* :-aman,n 8. kattan y!karsna gitmemesi;
gerekiyrd!. :K!t!$ Bldz; ile ilgili +lmmzde de gsterece6imiz gi+i* :8. katta k!t!$
yldz "e 66n ka$s; +!l!n!yrd!.
/!ndan snrada r!#lar "e tanrlar Tlemi +a1lyrd!. /! Tlemde insanlarn yeri ykt!.
:-amanlar* +! ka$da ancak Tanr,nn gnderdi6i elilerle kn!1a+ilirlerdi;.
-aman,n +inerek g6e kt6 atn r!#! :J!ra;* Jeygam+er,in mirTta +indi6i :/!rak;a
+enzemektedir. /! trende* :-aman,n k!tsal sila#nn yay "e k lmas; da* ayrca
nemli +ir #a+erdir. E"i +ekleyen "e ieriye kt r!#lar skmayan :E1ik r!#!; Anadl!,da
da "ardr. /ylerin de e1i6e ya$lmasnn +ir se+e+i lmal idi. /! r!#!n silT#nn
:/akrdan +ir kl; lmas da nemlidir. Eski Trkler gi+i nlar da :7adrn ka$sn d6!ya
ayrlard=;
26n :Ka$ +ekileri; lan :7iCt +a1l kartal;lar<
Bak!t Trklerinin* g6n st katnda* eCsane"\ 7iCt +a1l +ir kartal +!l!nd!6!na
inandklarn sylemi1tik. Bak!t -amanlar* :26e kma trenlerinde;* +yle iCt +a1l +ir
k!1 #eykelini +ir srk zerine ky!yr "e +!ndan snra da trenlerine +a1lyrlard. /yle
+ir treni* +a1ka +lgelerin #i +irinde gremiyr!z. Trenlerde +ir srk zerinde dikilen
k!1tan :/atda; +!l!nan* iCt +a1l "e eCsane"\ :9ksk5Kl; adl k!1t!. ?6!ya dikilen
dire6in stnde de :3!r; adl +ir karga #eykeli +!l!n!yrd!. Drtadaki direkte ise* yine
eCsane"\ :Kei5kl; adl +ir k!1!n #eykeli d!r!yrd!. /!ndan snra da g6n E katn temsil
eden a6alar geliyrlard.
Kaynak< /a#aeddin 9gel
T0RK 4ATDLDVA3AQ?E ALK AQ3AQLAR
Br!m Ba$n
Trngey

Trk 4itlHisinde Alk Ansanlar Trngey "e EHe,nin Tanr Katndan K"!lmas
Erlik Gan lanetlenmi1tir* Tanr 0lgen :Cenalk ettin* senin #alkn da #e$ #ileciler* Cenalk
d1nenler ls!n der.; "e yaratt6 karada dk!z dall am a6acnn dk!z dalndan kendi
#alkn tretir. Erlik +! #alk +enim ls!n der tanrya* tanr da na git kendi #alkn kendin
+!l deyi$ Erlik,i geri e"irir. Tanrnn #alknn +! a6acn yalnz d6!ya +akan 8 dalndan
istiCade etmelerine izin "erilmi1tir. Kalan drt dal yasaklam1tr. Erlik gidi$ +! #alk +a1tan
karr. Erkek lan Trngey ile di1i lan EHe* Erlik,in 1! szne kanarlar :/! drt dal
aslnda size yasak de6ildir* mey"eleri de $ek tatldr. ?iledi6inizce yiyin.; Erlik snra
a6aca +eki +!l!nan ylan !y!rken a6zna girer "e a6aca kar* Ece,ye msaade etti6ini
syler. /!n!n stne Ece mey"eden yer* Trngey,in de a6zna srer. Tanr d!r!m! Cark
eder "e Erlik,i yer altna gnderir. EHe,ye :3en +enim szm t!tmadn +!ndan snra
ge+e kalasn "e d6!m sanclar ekesin; der. Blana :3en +enim szm t!tmadn*
+!ndan +yle -eytan diye +ilinesin* #erkes seni ezmeye ldrmeye al1sn; der.
Trngeye :3en +enim szm t!tmadn* E kzn E 6l!n lacak "e #e$sinden sen
sr!ml! lacaksn* insan neslini sen 6altacaksn; der. :Ge$inizi #anemden k"!yr!m*
dnyaya gnderiyr!m* +!rada sizi +en +eslerdim* +en kr!rd!m* artk kendinizi +esleyi$
kr!yacaksnz* +ir da#a da sesimi d!ymayacaksnz; diye ekler. /ylece Erlik insan6l!na
ilk ktl6n etmi1 l!r.
T0RK 4ATDLDVA3AQ?E KA?IQ
Br!m Ba$n
Trk 4itlHisinde Kadn

Trk mitlHisinin #em inan #em de !yg!lama ynn ya1atan 1amanlarn kadn "e
erkeklikle ilgili e1itli sem+lleri +ir arada k!llandklar grlr. /! d!r!m* 1amann cinsel
kimli6ini de ara1trmaya aar. Aki cinsiyetin zelliklerini ta1mak* kadn "e erke6in ilk
yaratldklar kzmik zamana dn1 "e ilk yaratl1 annn k!tsal gcne !la1ma iste6i
1eklinde mitlHik +ir iza#la aklana+ilir.
Kadnlar zerine ya$lan ara1trmalarda kn! genelde mitlHik* antr$lHik* ssylHik*
$siklHik "e idelHik alardan ele alnm1tr. Bine genelde* ya Ceminist adan +aklarak*
kadnn erkek egemen +ir t$l!mda siyas\ "e eknmik anlamda geri $landa kald6* kendi
kimli6ini iCade edemedi6i ya da +!n!n tam tersine m!#aCazakTr +ir +ak1la* kadnn
tari#te "e gnmzde* t$l!msal "e siyas\ larak erkek kar1snda e1it kn!mda
+!l!nd!6!b'c zerinde d!r!lm!1t!r. /! iki yakla1m tarznda da idelHik +ir tek ynllk
"ardr. /! kn!ya geni1 adan +akld6nda* erkek "e kadn egemen* #atta k!tsal ya$nn*
tari#sel srete* t$l!mlarda +ir+irinin iine gemi1 +ir 1ekilde ya1ad6 +elirtile+ilir.
9zellikle k!tsall6a ili1kin larak ataerkil "e anaerkil zelliklerin +ir+irine kar1t6 grlr.
/! yazda Trk #alk anlatlarnda* ataerkil "e anaerkilli6in izleri* Trk ataszlerinde
kadnlarla ilgili +! ere"edeki de6erlendirmeler zerinde d!r!lacaktr.
Tari#sel sre iinde* t$layc* a"c* iCti t$l!mlardan* kleci* Cedal* ka$italist* ssyalist
t$l!mlara kadar kadnn kn!m! zerine* zellikle Ceminist k!ramn da etkisiyle +ir #ayli
geni1 literatr l!1m!1t!r. Alkel t$l!mlarda anaerkil ya$nn izlerinin +!l!nd!6! ileri
srlmesine ra6men +az ara1trmaclar #i+ir zaman anaerkil +ir t$l!m lmad6n da
+elirtirler. /! kn!dan +a#sedilecekse* anaerkilli6in de6il ana #!k!k!n!n* ana syl!l!6!n
n $landa t!t!lmas gerekti6i zerinde d!r!lm!1t!r. b(c
Leminist k!ramdan #areketle* gemi1te kadnn kn!m! zerine yazlan kita$ "e
makalelerde 1yle +ir ere"e izilmi1tir< T$layclkla geinen ilkel t$l!mlarda* kadnn
ge+elik dneminin "e c!6! +ytme dneminin !z!n srmesi* +! yzden erkek gi+i
e"den Cazla !zakla1mamas "e e"e t$lad6 kk* mey"e* +itki gi+i yiyecekleri getirmesi*
kadnn saygnl6n arttrm1tr. 9zellikle t$ra6n ekili$ +iilmeye +a1lanmas yani
iCtili6e geilmesiyle kadn* t$k t$rak gi+i retici lmas se+e+iyle k!tsalla1trlm1tr.
Erke6in a"clk ya$arak e"e yiyecek getirmesi* ta+iat 1artlar se+e+iyle #er zaman a"clk
ya$arak e"e yiyecek getirmesi* ta+iat 1artlar se+e+iyle #er zaman mmkn lm!yrd!.
7c!6!n sy!n!n kime dayand6 da e"den !z!n sre !zak kalan erke6e de6il* e"in
yaknnda +!l!narak e"e yiyecek getiren "e c!klara +akan kadna +a6lanarak
+elirlenmi1tir. Lakat #ay"anlarn gr!$ #Tlinde a"lanan erkeklerce* e"cille1tirilmeye
+a1lamas "e tarmda #ay"ann k!llanlmasyla kadnn saygnl6 "e k!tsall6 da
#aMUemi1tir. T$raktan elde edilen rnn "e ticaretin getirdi6i g* zellikle kleci
t$l!mlarda insann +ir mlkiyet nesnesi #aline gelmesiyle ataerkil ya$y da#a da
glendirmi1tir. Kadnn t$l!msal kn!m! +yk lde e"le snrlanm1tr. Lakat
sanayile1menin geli1mesi* kadnn eknmik "e $litik #ayata da girmesini +era+erinde
getirmi1tir b)c
Eski Trk t$l!mlarnda kadnn kn!m! #akknda ya$lan ara1trmalara gre zellikle atl5
ge+e kltrn etkili ld!6! Trklerde kadn erkekle #em ynetim #em #!k!k asndan
e1it statde yer alm1tr. Lakat AslTmiyet,in ka+!lnden snra Ara$* Lars "e /izans
kltrlerinin etkisiyle Trklerde kadn da#a $asiC +ir kn!ma itilmi1tir. Trkiye
C!m#!riyeti,nin k!r!lmasyla Atatrk,n +a1latt6 "e ynlendirdi6i de"rimlerle* Trk
kadn $ek k ssyal* siyas\* eknmik #akka sa#i$ lm!1t!r.b.c Trk #alk anlatlar
incelendi6inde ise kadnn #em +! medeniyet dnemlerine !yg!n larak metinlerde rl
ald6 #em de kadnlarla ilgili kendi dnemlerine gre de6er #kmlerinin +!l!nd!6!
grlr.
Galk anlatlarnn temeli lan mitlHiyle +a1layacak l!rsak* Trk mitlHisinde kadnla
ilgili $ek k !ns!ra rastlarz. Ver+itskiy,nin derledi6i Altay Baratl1 4iti,nde Tanr 0lgen,e
e"reni* dnyay "e insanlar yaratmasn di1i +ir r!#* Ak5Ene %Ak5Ana& il#am eder.b8c Ayrca
insann yaratl1yla ilgili derlenen mitlHik metinlerde t$ra6n* kadna +enzer +ir 1ekilde
insan d6!rd!6! grlr. Trk54eml[k Baratl1 4iti,nde insana +enzeyen ma6ara
y!klarna t$lanan +al6n* gne1 taraCndan stlmasyla insanlar l!1!rlar. /! metinde
ma6ara y!klar yani t$rak* +ir ana ra#mi gre"i grm1tr.b>c Zaten :T$rak Ana;
d1ncesi $ek k ilkel t$l!mda da grlen rtak mitlHik +ir d1ncedir.b@c Ayrca +az
mitlHik anlatlarda +ir sy! l!1t!ran c!6! d6!ran kadnn* +ir erkekle +irlikte
lmadan +! c!6a #amile kalmasn 4alinOski 1yle yr!mlar< :%=& mit* +a+ann
yaratc gc yerine* ana atann kendili6inden yaratc gcn kym!1 l!yr.;bKc Kadn
"e d6!rganl6n ycelten +! mitin l!1t!6! t$l!m!n* t$layclkla "e tarmla geinen
+ir t$l!m ld!6!na da dikkat edilmelidir.
Trk mitlHisinin #em inan #em de !yg!lama ynn ya1atan 1amanlarn kadn "e
erkeklikle ilgili e1itli sem+lleri +ir arada k!llandklar grlr. /! d!r!m 1amann cinsel
kimli6ini de ara1trmaya aar. Aki cinsiyetin zelliklerini ta1mak* kadn "e erke6in ilk
yaratldklar* kzmik zamana dn1 "e ilk yaratl1 annn k!tsal gcne !la1ma iste6i
1eklinde mitlHik +ir iza#la aklana+ilir. Ayrca !z!n tari#\ "e t$l!msal dnemler
+y!nca k!tsal ka+!l edilen 1eylerin sem+lik larak ya1atlmas da 1amanlarda grlen
+! iki cinsiyetli zellikleri de anla1lr kla+ilir. Erkek 1amanlarn +ile kadnlkla ilgili
zellikler ta1malar* kadnn k!tsalla1trld6 dnemlerle +a6lantldr.
Kkeni iti+ariyle mitlHiye dayanan destanlarda* kadn #em dl #em sy! k!tsalla1tran
tanrsal +ir !ns!r larak grlr. /ir t$l!m! temsil eden destan ka#raman kendi
t$l!m!n!n d1man di6er t$l!m!n ka#ramanlarn "e rd!s!n! yendi6inde* kadn*
d1mandan elde etti6i +ir dldr. /! kadn genelde yendi6i* yerine geti6i kraln kars
"eya kzdr. /! d!r!m #em sa"a1* erkek egemen t$l!mlarn #em de kadn k!tsall6nn
"ar ld!6! tarm t$l!mlarnn destanlarnda grlr.bEc
D6!z Ka6an* kendi t$l!m!n!* da#a d6r!s! a"c +ir t$l!m!n ya1am alann te#dit
eden* yani rman "e a" #ay"anlarn kntrl eden gergedan ldrdkten snra* gk
tanrsnn "e yer tanrsnn s!nd!6! kadnlarla e"lenir. D6!z Ka6an,n sy! +ylelikle
k!tsalla1trlm1 #atta tanrsalla1trlm1tr. /!n! sa6layan ise tanrnn D6!z Ka6an,a +ir
dl larak s!nd!6! kadnlardr.
/! destanla +a6lantl larak kadnn* erkek cinselli6inin nesnesi "e sy!n de"amll6 iin
reme arac 1eklinde grld6 de +elirtile+ilir. Zira D6!z Ka6an* +! kadnlar grr "e
istedi6ini alr. Nyg!rca D6!z ?estan,nda* D6!z,!n g6n tanrsnn kzyla e"lenmesi
1yle anlatlr<
:D6!z Ka6an +ir yerde* Tanrya yal"arrken<
Karanlk +ast +irden* +ir 1k d1t gktene
9yle +ir 1k indi* $arlak aydan* gne1tene
D6!z Ka6an yrd* yaknna 16n*
Dt!rd!6!n! grd* rtasnda +ir kzne
/ir +en "ard +a1nda* ate1 gi+i 16*
7k gzel +ir kzd +!* sanki K!t!$ yldze
9yle gzel +ir kz ki glse gk gle d!r!re
Kz a6lamak istese* gk de a6laya d!r!re
D6!z kz grnce* akl gitti +eyninden*
Kza "!r!ld! +irden* se"di kz gnlnden*
Kzla gerde6e girdi* ald diledi6inden.;b'Fc
/! kadndan d6an c!klara da 2n* Ay* Bldz adlar "erilir. /! adlar gkle +a6lantl
k!tsal "arlklardr. /ylelikle destan* sy!n gk tanrsyla "e gkteki k!tsal "arlklarla
yceltilmi1 anlats #Tlini alr. ?estanda D6!z* t$k gk tanrsnn kzyla e"lendi6i gi+i yer
tanrsnn kzyla da e"lenir<
:A"a gitmi1ti +ir gn* rmanda D6!z Ka6an*
2ln rtasnda +ir* tek a6a !z!yrd!*
A6acn k6!6!nda* +ir kz t!r!yrd!
2z gkten da#a gk* +! +ir Tanr kzyd*
Irmak dalgas gi+i* salar dalgalyd.
/ir inci idi di1i* a6znda #e$ $arlayan*
Kim lsa 1yle derdi* yer yznde ya1ayan*
:A#e A#e /iz lyr!ze Ey"a#e /iz lyr!ze;
?er* +a6rr d!r!rd!e
T$k tatl st gi+i* ac kmz l!rd!e
D6!z kz grnce* akl +a1ndan gitti*
Qedense yre6ine* krdan +ir ate1 girdi.
2nlden se"di kz* t!t!$ ald elinden*
Kzla gerde6e girdi* ald diledi6inden.,b''c
D6!z,!n yer tanrsnn kzndan d6an c!klarna ise 2n* Ay* ?eniz adlar kn!r. /!rada
da sy!n yer5s! tanrsyla +a6lantl larak yceltilmesi sz kn!s!d!r. /!nlar tam +ir
mittir.
D6!z Ka6an destannn AslTm\ "aryantnda da D6!z* adeta +ir $eygam+er zelli6i
kazanm1tr. ?a#a d6madan annesini AslTmiyet,e da"et eder. E"lendi6i kzlar da yine
AslTm,a a6rr* +! tekliM reddeden amcas Kr5Gan,n kzyla +irlikte lmaz. Akinci e"lilikte
de ayn 1ey tekrarlanr. D6!z* nc e"lili6ini ise kk amcas Dr5Gan,n kzyla ya$ar.
D6!z ayn tekliM ya$t6nda kzdan 1! ce"a+ alr<
:Kz D6!z,a "!rg!nd!* D6!z,a candan +a6l*
Ger 1eye de6er idi* D6!z gi+i adakl.
D6!z,a dn$ +akt* 1yle dedi* a6lad<
:/en ne Alla# tanrm* ne de Tanr +ilirime
:3enin szn +!yr!kd!r* #e$ $e1inden gelirime
:3en ne dersen l!r* Cermanndan kamame
:3en "ar isen +a1mda* +a1kasna +akamame,b'(c
D6!z,!n e"lili6i grld6 zere tanedir ama sadece kendisine itaat eden* n! se"en*
AslTmiyet,e geen nc karsyla +irlikte l!r.
AslTmiyet,e geildikten snraki dnemin destan lan /attal 2azi destannda da kadnlar*
zellikle de d1mann kadnlar /attal,a T1k l!rlar* #atta /attal,n rd!s!n!n k!1att6
kalenin ka$larn +ile aarlar. 4a# Jiyr!z* 2lendam* Aden /an!* Ketay!n +!nlar arasnda
en nemlileridir.b')c Ad 1! "eya +!* 4slman "eya Gristiyan* kadnlar* +a1 ka#ramann
yani /attal 2azi,nin +ykl6nn* yceli6inin* yak1kll6nn gsterilmesinde +ir ara
larak k!llanlrlar. /attal,n yceltmesiyle ilgili +! mekanizmada d1mann sa"a1
askerlerinin de k!llanld6 grlr* /attal tek tek nlar da yener.
2erek /attal 2azi destannda gerekse 4anas* Kr6l! gi+i destanlarda* erkek gi+i sila#
k!llanan* gre1en kadnlara da rastlanr. Gem ede+\ tr #em de medeniyet asndan +ir
gei1 dnemi eseri lan ?ede Krk!t Kita+,nda da +ylesi kadnlar grlr. /an! 7iek*
3elcen Gat!n* /!rla Gat!n k atar* ata +inerler. Gatta /an! 7iek* kendisiyle e"lenmek
isteyen /eyrek,e gre1te kendisini yenmesi 1artn k1ar. ?ede Krk!t Kita+,nda sa"a1
+ir t$l!m!n zellikleri grlr* #ayatta kala+ilmek iin kadnlar da erkekler gi+i sa"a1
kn!s!nda !stala1m1lardr. /! kita$ta artk yerle1ik medeniyete geme dneminin
etkisiyle narin D6!z kadnlarndan da +a#sedildi6i grlr.b'.c Kan T!ral* e"lenecek kz
+!l!$ +!lmad6n sran +a+asna D6!z kzlarnn narinli6ini +elirten 1! szleri syler<;%=&
$es "arasn +ir cici +ici Trkmen kzn alasn* naga#andan tayanam zerine d1em karn
yrtla didi.,b'8c K!n T!ral,nn istedi6i kz 1! zelliklere sa#i$ lmaldr< :/a+a men
yirmden t!rmadn t!rm1 la* men kara k at!ma +irmedin +inmi1 la* men kanl!
kaMr iline "armadn l "arm1 mana +a1 getrmi1 la didi.,b'>c 3a"a1 +ir t$l!mda
ya1ayan Kan T!ral,nn istedi6i adeta sa"a1 +ir arkada1tr.
?ede Krk!t Kita+,nn +a1nda kadnlarla ilgili +ir de6erlendirme yer alr. ?ede Krk!t
kadnlar drde ayrr< :/irisi sld!ran s$t!r. /irisi tld!ran t$t!r. /irisi i"n taya6d!r.
/irisi nie syler isen +aya6d!r.;b'@c /!rada kadnlar e" i1inden* kcasna kar1
da"ran1larndan dlay de6erlendirilmi1lerdir. :/!nlardan :e"in daya6; d1nda* di6erleri
l!ms!z kadn ti$lerini iCade eder.
3ld!ran s$* $is* nankr "e drdrcdr. ?ld!ran t$* $is* gezgin "e dedikd!c!d!r.
/aya6* nankr* $inti* er sz dinlemeyen +ir ti$tir. Kcasn kn!klarn yannda rezil eder.
E"in daya6* eri e"de lmasa da* gelen kn!klar a6rlayan +ir ti$tir "e ?ede Krk!t n!*
:Ay1e5Latma sy!; larak tanmlar,b'Kc
Ayrca c!6! lmayan kadn da erkek de t$l!mda geri $lana itilmektedir. 7c!6!
lmayan +eyler +ile Ganlar Gan /ayndr Gan,n adrnda yer +!lamamaktadr. 3a"a1*
ge+e t$l!mda kala+alk* kar1 taraCta krk! yaratr. /! yzden kadnn d6!rgan
lmas l!ml! +ir zellik larak gsterilir.
4anas destannda 4anas,n e"lendi6i Aklay* Kara /rk sa"a1 ganimetidir* Kankey ise
geleneklere gre e"lendi6i kadndr. Aklay* kskan "e acmasz +ir kadndr* Kankey ise
tam tersine 4anas,a yl gsteren* "eCakTr* sadk +ir e1tir.b'Ec
Kankey* ni1anls 4anas,n kendisiyle +irlikte kalmasna kar1 kar. Dn!n kar1 kt6
nkta tamamen ataerkil ya$ya #as +ir i]et anlay1dr<
:Atam Temir Gan,n
At +a6lamad6 a#ra
At +a6layan kimdinR
Kam taklmayan ka$sna
Kam takan kimdinR
K!1 knd!rmad6 tne6e
K!1 knd!ran kimdinR
/aytal ksra6n +all kmzn
3!say$ y!tan kimdinR;b(Fc
Kankey,in i]eti +!rada +a+asna +a6l +ir 1ekilde gsterilmi1tir. Kankey* 4anas,a k1r*
+a6n eki$ te#dit eder. ?estann di6er +lmlerinde Kankey* 4anas,a yl gsterir.
Kankey* +ir #an kz "e yerle1ik medeniyetten gelmesi se+e+iyle kltrldr* +ylelikle
+ilge +ir ti$ zelli6i kazanr.
Trk masallarnda da kadnlar gen* ya1l* Cakir* zengin gi+i zelliklerle yer alrlar. Ayrca
kadnlar* masallarda lay rgsndeki rllerine gre 1! 1ekilde de +elirtile+ilirler<
:4!tl!l!6! yakalamak iin !6ra1 "eren laylarn gidi1ini ynlendiren akll* "eCal* z"erili*
dire1ken kadnlar.
Kskan "e iCtirac kadnlar.
Kt kal$li "ey anneler* +yc kadnlar "e acmasz de" analar.
Cinsel tacize !6rayan kadnlar.
E1lerine i#anet eden kadnlar.
Balan "e k!rnazlkla m!tl!l!6a !la1mak isteyen kadnlar.
Aklsz* +eceriksiz* sa6 d!y!s!z kadnlar.,b('c
T$k destanlarda ld!6! gi+i masallarda da $adi1a#n kznn* masaln ka#ramanna*
zd6 zr +ir i1 se+e+iyle dl larak "erildi6i grlr. Tam tersi 1ekilde Cakir kzlarn da
zekTlar* +ecerileri sayesinde $adi1a#n 6l! ile e"lendikleri grlr. Ger ne kadar
masallar* +ask altnda "e d!ra6an +ir 1ekilde ya1ayan t$l!mlarn +ireylerinin* +ireysel
k!rt!l!1 t$yalar gi+i grlse de aslnda +!nlar +tn t$l!m!n rtak d1leridir. 2erek
#ayatta ya$lamayan 1eyler* kt idareciden #esa$ srma* snC Carkna ra6men istenen
insanla e"lenme #e$ masallarda gerekle1ir. 4asallardaki Cakir gen kzlar da yine ra#at*
zenginli6i* m!tl!l!6! erke6in zerinden %yani 1e#zade sayesinde& ele geirirler.
4asallardaki "ey ana ti$inin de zerinde d!r!lmas gerekir. 4asallarda "ey ana*
kendisinden +eklenen annelik gre"lerini yerine getirmeyen +ir kadndr* +elki de +!
yzden na "eylik sCat yak1trlm1 gi+idir. 4asallar #e$ ti$ler zerine k!r!l! ld!6!
iin kadnn* annelik gre"lerini yerine getirmemesinin se+e$leri zerinde d!r!lmaz. /ir
+irey larak istekleri* amalar +elirtilmez. /! anlamda "ey ana ti$i iin Ceminist k!ram
ere"esinde* kadnlk kimli6inin Carkna "arm1 +ir +irey gzyle +aklamaz. /elki +!rada
c!klarn zerindeki ana5syl!l!k +a6nn nemi se+e+iyle* "ey c!klarn reddeden
+ylelikle nceki anneden lan c!klarn miras #akkn da rtadan kaldran +ir gelene6in
etkisini +elirte+iliriz. Ama +! d!r!m metinlerde kesin +ir 1ekilde kendisini gstermez.
ECsanelerde kar1mza kan ermi1 kadnlar da artk mane"\ alanda erkekler kadar
saygndrlar. /! metinlerde Kz E"liya,dan 4mine Gat!n,a kadar $ek k kadnn
kadnl6ndan te din\ anlamda gsterdi6i la6anstlkler n $lana gemi1tir.b((c /!
kadnlarn tari#\ arka $lannda Dsmanl,nn k!r!l!1!nda nemli yararlklar gstermi1
/acyTn5 R!m gelene6ini de +elirtmek gerekir. /1 /e1ik,ten Ez 2elin,e kadar ise
genelde kadnn ya1ad6 ssyal "e eknmik zr 1artlar dikkati eker. Ta1 kesilme
mtiMnin +a1at ld!6! eCsanelerde ise gelinlerin* kadnlarn da ta1 kesildi6i grlr. /!n!n
se+e+i ise zr d!r!mda kalan insanlarn Alla#,a d!a etmesi sn!c!nda ta1 kesilerek
k!rt!lmalardr. 4esela* gelin alaynn yl!* gelinin di6er T16nn adamlar taraCndan
kesilir. 2elin d!a eder "e ta1 kesilir. /! eCsanelerde ama ders "ermek ld!6! iin zaman
zaman s!s!z insanlarn* kadnlarn da ta1 kesildi6i l!r.b()c
Galk #ikayelerinde* zellikle a1k kn!l! lanlarnda* kadnlar* erke6in ne kadar sadk +ir
T1k ld!6!n! gstermek iin k!llanlan +ir nesne kn!m!ndadrlar. /! #ikTyelerdeki lay
rgs kal+nda nce kadn "e erkek ka#ramanlar +ir+irlerine T1k l!rlar* snra araya
m!tlaka +ir engel mtiM girer "e ayr d1erler* en sn!nda* +ir+irlerine sadk lan T1klar
ya +ir araya gelir m!tl! l!rlar ya da ikisi +irden lr* r!#lar te dnyada +!l!1!r. 4esela*
Leyla ile 4ecn!n* Kerem ile Asl* Ler#at ile -irin #ikTyelerinin ana lay rgs +! kal+a
!yg!nd!r. Kerem ile Asl #ikTyesinin sn!nda Kerem yanar kl l!r* Asl da n!n kllerini
s$rrken +ir k"lcmla t!t!1!rI +ylelikle ikisi de lr. Lakat ikisi de +ir+irlerine sadk
kalm1lardr. Dnlarn mezarlar +ile yan yanadr.
3syal #ayatn e1itli sa#nelerinin canlandrld6 4edda# "e Drtay!n!,nda ise #em
nam!sl!* ter+iyeli* kendisine T1k l!nan e" kzlar #em de $ara iin erkeklerle +irlikte
lan d1m1 kadnlar yer alr. Drtay!nlarnda kadnlar :zenne; diye +elirtilir. :Zenne
gr!+!* #emen daima nde +ir kcakar* n!n ardnda gen kz "eya gelini ile* arkada ya
klt!6!nda +ir +#a* ya#!t elleri g6snde ka"!1!k siya#i +ir cariye 1eklinde meydana
gelir.,b(.c Ce"det K!dret,in yaynlad6 iki ciltlik Drtay!n! adl kita$ta yer alan Kanl
Qigar* 7i"i /askn gi+i y!nlarda kt yla d1m1 kadnlarn Caaliyetleri "e
cezalandrlmalar kmik +ir 1ekilde anlatlr. /! kt kadnlara +ak1* #Tkim AslTm\
anlay1n etkisindedir. Ber yer +! kt kadnlarn sadece +ir cinsel nesne lmaktan k$
kendisine artk yz "ermeyen %dlaysyla $ara da& T1klarna kar1 dla$ e"irdi6i* +ir
zne #Tline geldi6i de grlr. /! d!r!ma en !yg!n rnek* Kanl Qigar y!n!nda
+ir+irinden #a+ersiz +ir adamla %7ele+i& e"lenen iki kadnn adamdan aldklar intikamdr.
2eri +! intikam +asittir< :9yleyse +!ld!m. Dn!* :Akimiz de +era+er ya1ama6a raz ld!k;
diye kandrarak e"e gtrelim* +ir temiz $ataklayalm.,b(8c 7ele+i e"e gtrlr* d"lr
"e $lak +ir #Tlde ska6a atlr. /! d!r!m ma#allede +ir a#lTk +asknnn ya1anmasna "e
adamn rezil lmasna yl aar. /! ti$ten kn!lar ilk Trk rmanlarnda da i1lenmi1tir.
9rnek larak 1! rman "ere+iliriz< Kn!s! +ir medda# #ikTyesi kal+na !yan* kt yla
d1m1 +ir kadnn* saC* zengin +ir +eyzadeye neler ya$a+ildi6inin anlatld6 Qamk
Kemal,in Anti+a# adl rman.
Galk ede+iyat iinde kadnlarla ilgili en ar$c iCadeler ataszlerinde +!l!n!r. Trkenin
ilk szl6 larak ka+!l edilen ?i"an L!gati,t5Trk,te "e n!nla ayn dnemde yazlan
K!tadg! /ilig,te kadnlarla ilgili ataszlerine de yer "erilir. ?i"an L!gati,t5Trk,te :erke6e
yi6itlik* cesaret "e erdemlilik zellikleri atCedilirkenI kadnlar iin +! de6erler yerine*
anlay1* sa+r* lg!nl!k* se"imlilik* temizlik %r!# "e +eden temizli6i& "e gzellik
de6erlerinin n $landa; ld!6! grlr.b(>c K!tadg! /ilig,te ise :kadnlar g"enilmez*
"eCasz* krkak* yalanc "e iki yzl yaratklardr. Dnlarn asl ettirI yani akl* irade* r!#
yks!n!d!rlar. Varlklar* +edenlerinden i+arettir. /! yzden de yeme5ime* 1e#"et gi+i
+eden\ istek "e i#tiyalar d6r!lt!s!nda #areket ederler "e +!nlarda #er #angi +ir l
tanmazlar. Lrsat +!ld!klar an* +! istek "e i#tiyalarn gidermeye +akarlar* yani yer* ier
"e iCtle1irler. Ayn zamanda krkak ld!klarndan* ya$tklarn yalanlarla "e ikiyzllkle
gizlemeye al1rlar.;b(@c Kadnlar #akknda +! 1ekildeki l!ms!z d1nceler gnmzde
#azrlanm1 "e yaynlanm1 atasz kita$larnda da yer alr.
Ar srr kar srr. At ile a"rada inan lmaz. A"rat attr* gemini +1 t!tma. A"rat ktlk
+ilmez* +an ykl!k +ilmez. A"rattan "eCa* ze#irden 1iCa. /al ardan* ka"ga kardan kar.
Elinin #am!r!ylaWElindeki #am!ra +akmaz erkek i1ine kar1r. Erke6in neCsi +irdir* kadnn
dk!z. Erke6in 1eytan kadnWKadn erke6in 1eytandr. 2kyznde d6n "ar deseler*
kadnlar merdi"en k!rmaya kalkar. 2zel nerde ka"ga rda. Kadn akl gT# !zalr* gT#
ksalr. Kadn deniz gi+idir. Kadn ksmnn sa !z!n l!r* akl ksa. Kadn 1erri* 1eytann
1errine e1ittir. Kadn 1eytan $a+!c!n! ters giydirir. Kadn 1eytana $a+! diker. Kadna*
c!6a* sar#1a srrn ama. KadnnWCa#ilin sC!s!* 1eytann maskaras. Kadnn Cendi
erke6i yendi. Kadnn grtla6 lmaz. Kadnn kazd6 k!y!dan s! kmaz. Kadnn krk ra6
"ar* +iri snse +iri yanar. Kadnn 1erri 1eytann 1errine e1ittir. Kadnn 1errinden Alla#,a
s6nmal. Kadnn ykledi6i yk 1!raya "armaz. Kadnn zr! diline k!""et. Kadnla ta"!k
+a6lanmaz. Kadnlarn i1i ta"!klarn e1inmesine +enzer. Kar ile kma yla +a1na gelir
trl +ela. Kar szne !yan adam de6ildir. Kardan #ayr gelmez. Karnn +ir akl erke6in
dk!z akl "ardr. Karya +akann akl az l!r.b(Kc
B!karda sralanan ataszlerinde kadnlarla ilgili l!ms!z #kmler yer almaktadr.
/!nlara gre kadnlar anlay1sz* +ilgisiz* g"enilmez* drdrc* dengesiz* tketicidir.
9zellikle kadnlar 1eytanla +ir t!tmak da dikkati ekicidir. -eytana !yan insandr* neCsine
engel lamayan erkektir. /! szlerde geri $lana itilmi1* ssyal dnyay* i1 rtamn iyi
tanmayan "e +! se+e$le de d6r! kararlar "eremeyen* eksik insanlardan* kadnlardan
+a#sedilmektedir. GTl+!ki +! d!r!ma kadn d1rlm1tr.
Kadnlarla ilgili l!ml! ataszlerine de rastlanr. /!nlarda da kadnn yerinin e"i ld!6!*
kadn lmadan e"in ayakta kalamayaca6* c!k yeti1tirmekle %ta+i ki erkek aracl6yla&
aslnda dnyaya #kmetti6i +elirtilir<
Kadnsz e" lmaz. /e1i6i sallayan el dnyaya #kmeder. Erkek aslan aslan da di1i aslan
aslan de6il miR B!"ay di1i k!1 ya$ar.b(Ec
Erkek egemen t$l!m!n en temel zelli6i de k!r!lan e"lili6in* erke6in gcn
#issettirecek "e de"am ettirecek 1ekilde lmasdr. /!n!n iin de kadnn eknmik
gcnn e"lenilirken snrl lmas* erke6i ezmemesidir.
A"rat mal +a1a tkmaktr. Kadn mal #amam tkma6dr. Kadn mal* ka$ mandal.b)Fc
Ger kadnn +ir lmad6* iyisinin de ktsnn de +!l!nd!6! +elirtilir. Dl!ml! zellikler
#em e" kadnl6yla #em de cinsel nesne lmasyla* gzelli6iyle ilgilidir<
Alma sys!z!n kzn* srer gider anasnn izini. Anasna +ak kzn al*
kenarnaWkysnaWtara6na +ak +ezini al. A"rat "ardr ar$adan a1 eder* a"rat "ardr +!lg!r!
ke1 eder. A"rat "ar e" ya$ar* a"rat "ar e" ykar. /a6n ta1ls* karnn sals. /eyaznWAkn
ad "ar* esmerinWkarann tad "ar. 7irkin kar e"in t$lar* gzel kar d6nWskak gezer. Er
kemaliyle kadn cemaliyle anlr. Erke6in iyisi e1e6inden* kadnn iyisi e1i6inden +ellidir.
Gay"ann erke6ine $ara "erirler* insann di1isine. Aslan di1isine +akar da k!""et alr. Kadn
kadnck gerek. Kadn "ar kardan s6!k* kadn "ar krdan scak. Kadn e"inden* erke6i
$irinden srarlar. Kadnn temizi srtndan* stn temizi y6!rd!ndan +ellidir. Karn
s6!6!* kadnn s6!6!ndan iyidir.b)'c
Kadnlarn l!ml! zellikleri az da lsa +elirtilir<
Kadn kal+i mer#amet kayna6dr. Kadnlar e6e kemi6inden ya$lm1tr. Krk ylda +ir kar
sz dinlemelidir.b)(c
Ger ne l!rsa ls!n erkeksiz kadn lmaz. Erkek +a1ka kadnlarla lsa +! gze +atmaz da
kadn +a1ka erkeklerle lsa +! nam!ss!zl!k l!r. /!n!n se+e+i #er ne kadar kadnn +ir
mlkiyet nesnesi lmasyla aklansa da aslnda erke6in kendi sy!n! kr!mas lsa
gerek.
Grzs!z ta"!k +ansz srye +enzer. Grzs!z ta"!k ya1amaz. Erke6in eli knas*
kadnn yz karas. Kadn erke6in elinin kiri. Kadn erkek de6il* ar "e nam!s kr!r.b))c
/! ti$ten #alk kltr !ns!rlar* +ir anlamda #alkn +ilinaltn* de6er yarglarn yanstr.
Ama gnmzn de6i1en t$l!msal "e eknmik ya$s insanla* kadnla ilgili de6erleri de
etkilemektedir. A1 #ayatna giri$ kendini yetenekleriyle kantlayan kadnlar iin +!
ataszleri ilgisiz kalmaktadr. Tam tersine kadnlar arasnda ara+as* yat* kat lan erke6in
mak+!l ld!6!* +!nlarn k ciddi de6erler larak yeni yeti1en gen kzlara a1land6 da
grlmektedir. ?e6i1en ssy5eknmik 1artlarla +irlikte de6erlerin yerini yenilerine
+rakmas nrmaldir. /! #ayat erkek "e kadn rtakla1a ya1ad6na gre de6erler +r
taraC ezmeden* smrmeden rtakla1a l!1t!r!lmaldr. Ansan* kadnyla* erke6iyle nesne
larak de6il* r!#!yla +edeniyle +ir +tn larak grmek gerek.
?r. 4!#arrem Kaya
Trk Galk Anlatlarnda Kadn* T$l!m+ilim* say< '8* 4ays (FF(* s. .E58..
T0RK 4ATDLDVA3AQ?E KN-LAR
Br!m Ba$n
Trk 4itlHisinde K!1lar

2ARA-<
A!g!ste Cmte,a gre :insanlk +ir+iri ardnca #alden gemi1tir ki 1!nlardr< TelHik
#al ki +!nda insan laylarn iza#n kendisininkine +enzeyen Cakat da#a k!dretli iradelerle
iza# ederI metaMzik #al* ki +!nda insan laylar sy!tlamalar %tecrit* a+stractn& "e ta+iat
k!""etleriyle iza# ederI ni#ayet $zitiC #al* ki +!nda insan laylar* +a1ka laylarla iza#
eder.;b'c
3y!t d1nme se"iyesi zayC lan insan %ilk a6larn insan& sy!t ka"ramlar maddi +ir
1ekle +rndrme* nlar +elli +ir 1ekilde* ya$da alglama "e yanstma i#tiyac d!yar. Ger
"arl6n* +edeninden ayr +ir can W r!#! +!l!nd!6!* en ilkel insanlarn inan sistemlerinde
+ile sm!t +ir +iimde d1nlm1tr. /! se+e$le ilkel insan* kendi d1ndaki #er "arl6
da kendisi gi+i canl W r!#l! saym1tr. Ta+iat kar1snda acizli6inin Carkna "aran* ta+iat
laylarn aklamakta zrl!k eken insan6l! laylar* d!r!mlar* "arlklar kendi #ayal
dnyasnda +ir se+e$ Z sn! ili1kisi ierisinde aklama i#tiyacyla #ikTyeler retmi1*
di6er yandan da se+e+ini anlayamad6 "e tanrlara mal etti6i laylar "e d!r!mlar
kar1snda kendini kr!ma* sa"!nma i#tiyacyla lsa gerek* +ir takm glere s6nma
gere6ini d!ym!1t!r.
Ger millet* "arl!1!n! +ir kayna6a dayandrma kaygsndan dlay* +elli +ir ttem
inancna +a6lanm1tr. Kendisine +ir yer* +ir gemi1 +elirlemek* e"resinde grd6
"arlklarn meydana geli1ini* kTinatn l!1!m!n!* "+. kendince aklamak "e +ir sn!ca
"armak i#tiyac* milletlerin i$tidai dnemlerinin +ir mec+!riyeti lm!1t!r. /! +a6lamda
al1mamzn temel $r+lemi* :Trkler inan sistemlerini l!1t!r!rlarken e"relerinde
grdkleri* #ayatlarnda yer eden "arlklar tariC eder* aklarlarken k!1lara nasl +ir yer
ayrm1lar* nlara ne gi+i Cnksiynlar yklemi1lerdirI k!1lar Trk inan sisteminde nasl
+ir neme sa#i$tirR; gi+i sr!lara ce"a$ +!lmak lacaktr.
:Eski Trklerde ttemcili6in me"c!t ld!6! ileri srlm1* delil larak da K!rt,!n ata
tannmas* +! #ay"ana kar1 sayg d!y!lmas +a1ta lmak zere* 'E. yzyln ikinci
yarsnda Drta Asya Trkleri arasnda tes$it edilen "e ttemcilikteki `1!ringa,y andran
$!t5Ceti1ler "+. gsterilmi1tir. Re1id,d5din* Cami,t5te"ari# adl eserinde %'..asrn ilk
eyre6i& (. D6!z +y!n! sralarken* #er drt +y iin +ir k!1! `n5 gn, larak
+elirtmektedir. Ancak* +tn +!nlar eski Trklerde ttemcilik inancnn me"c!t ld!6!na
dair gerek deliller ka+!l etmek m1kldr. 7nk* ttemcilik sadece +ir #ay"an ata
tanmaktan i+aret de6ildir. /ir inan sistemi larak n!n ssyal "e #!k!ki ce$#eleri "ardrI
ki sistemin ya1amas iin +! 1artlarn tamam lmas ica$ eder.;b(c

T0RK 4ATDLDVA3AQ?E KN-LAR
Trk 4itlHisinde k!1lar* +ir ttem larak yer almazlar. (. D6!z +y! sralanrken #er drt
+y iin +ir k!1!n ngn larak +elirtilmesinde :46l tesirini sezmek mmkndr.
7nk* +ir rman ka"mi lan 46llar* aslnda `asalak, eknmiye +a6l* ailede `ana #!k!5
k!,n!n #Tkim ld!6!* ayn zamanda `ttem, telakkisi iinde ya1ayan +ir t$l!l!k idi.
`ngn, sznn kk `ng, Trke ise de* ta+ir larak `ngn, Trke de6ildir "e
gerekten de 46llardan nceki Trk dili "esikalarnn #i+irinde gememektedir.
Cami,t5te"ari#,te D6!z +ylarnn ngnlar larak gsterilen k!1lar da 46l tesirinden
nceki de"irlerde* ayn D6!z +ylar listesini "eren Ka1garl 4a#m!t,!n eserinde %+!rada
Re1id,d5din,deki damgalar aynen me"c!t ld!6! #alde& ykt!r.;b)c /!rada ngn,!n
ttem anlam de6il arma W sem+l anlam geerlidir. 7nk gerek Re51id,d5din,in
eserinde* gerekse E+!lgazi /a#adr Gan,n 3ecere5i Terakkime,sinde ngn larak
+elirtilen k!1lar* D6!z +ylarnn kayna6* ttemi larak ka+!l ettikleri "arlklar de6il*
yalnzca +ir arma larak +enimsedikleri k!1lardr. Ger +y!n* kendisinin tannmasn
sa6layacak +ir arma W simge larak +ayra6nda +!l!nd!rd!6! k!1! "ardr. /!nlardan*
-!nkar < Kay /y!
0gi < /ayat /y!
Kykenek < Alka E"li /y!
2+ek K!1! < Kara E"li /y!
T!r!mtay < Bazr /y!
Krg! K!1! < Ba$ar /y!
Kzl Kagay < ?d!rga /y!
Kken < ?ger /y!
C!re Lain < A"1ar /y!
3arca < Kzk /y!
/a#ri < /eg ?ili /y!
3! /rkt < Karkn /y!
Ala T6anak < /ecene /y!
/!6dayk < 7a"!ld!r /y!
G!may < 7e$ni /y!
/rkt < 3al!r /y!
Encari < Eymr /y!
Bagl+ay < /gdz /y!
Tyg!n < B"a /y!
C!re ?6an < Knk /y!
ngn! larak +elirtilmi1tir. :7in kaynaklarna gre ilerinde Trkler de +!l!nan K!zeyli
ge+elerin +ayraklarnda yrtc k!1* ay* ka$lan gi+i mtiCler de grlyrd!.; b.c /ir
ttem lmasa da +ir `d6an,n Krgzlardan +ir ka+ilenin tremesini sa6lad6na dair
eCsane "ardr. /! eCsaneye gre* :Krgz ka+ilelerinden +irinin +ir atas "e +! atann da
kars "arm1. /! kadndan en k6 gece !y!rken +ir rya grm1. 7adra +ir a"c
d6an gelmi1 "e yata6nn etraCnda !arak dla1m1. 3n!nda nasl lm!1sa kadn ge+e
kalm1. /! Krgz ka+ilesini idare eden reislerin #e$si de +! kk kadnn sy!ndan
gelirlermi1.;b8c
Baratl1 destanlarndan Bak!tlarn :/alkl "e Ba+an rde6i ECsanesi;nde* Ana Baratc* +ir
dnya yaratmaya karar "erir "e ana maddesi t$rak lacak +!* yaratma laynda krmz
+y!nl! +alklla ya+an rde6ini denizin di+inden t$rak getirmeleri iin gre"lendirir. Ba5
+an rde6i* denizin di+inden t$rakla dner "e Ana Baratc* +! t$rakla dnyay yaratr.
/alkl ise* denizin di+inden t$rak getiremedi6i iin Ana Baratc taraCndan cezalandrlrI
yeryznden k"!l!r "e s!da ya1amaya ma#k[m edilir. Bak!tlarn +ir +a1ka yaratl1 des5
tannda denizin di+inden t$rak karma gre"i* Tanr taraCndan -eytan,a "erilir. -eytan*
+ir krlang larak denizin di+ine dalar "e t$ra6 karr.
Benisey yaratl1 destannda* !s!z +!caksz s! zerinde %Tanr,nn yerine& +ir 1aman
k!6!larla* krmz +y!nl! k!t!$ +alkl k!1laryla "e da#a nice nice s! k!1laryla !!$
d!rmaktadr. Arkada1lar da #alk da #e$ s! k!1lardr. Baratma i1inde Tanr,nn yerini alan
1amam* +! destanda denizin di+inden t$rak karma i1ini +alkla "erir. /alkl* ancak
nc dal1nda +ir $ara am!r kara+ilir "e 1aman +! am!rdan +ir ada yaratr.
Baratl1 destanlarnda k!1lar* deniz di+inden t$rak karma i1ini gerekle1tiren "arlklar
larak grmekteyizI yani yaratl1ta aktiC rl alm1lardr. ?i6er +ir zellik de +! "arlklarn
s! ile ilgili l!1lar* yani s!da ya1ayan k!1lar lmalardr. -! ?estan,nda Gakan -!*
:gm1 #a"!z!n! seCere ksa +ile yanna alr* knakladklar yerlerde iine s! dld!rt!r*
kazlar "e rdekleri s! dl! gm1 #a"!za salar* nlarla yalanrd* e6lenirdi. Kazlarn "e
rdeklerin gm1 #a"!zda yz1lerini seyretmek Gakan, dinlendirirdiI dinlenirken seCerle*
milletin gelece6i ile ilgili tasanlar #azrlard.;b>c
?i6er yandan* s!da ya1ayan +ir #ay"an larak kaz da Trk mitlHisinde nemli +ir
#ay"andr. Altay 1amanlarnn da"!llar zerinde kaz ile kartal resimleri +!l!n!rd!. :Kaz*
Trk mitlHisinde k akll "e +ilgi +ir k!1t!r. D* -amanizm,in kan!n "e adetlerini iyi
+ilir. Kam,a #angi ila# ziyaret etmesi* #angi yldan gitmesi "e ila#n #!z!r!na nasl
klmas gerekti6ini 6tler. Kaz* /ra#ma,nn ld!6! kadar* Kam,n da +inek k!1!d!r.
Kam* nce da"!l!n! at gi+i k!llanr* snra :at yr!ld!; diyerek at +rakr* kaza +iner.
-imdi da"!l kaz lm!1t!r "e gkyznn yksek katlarna Kam, ta1r. Kaz* gne1in
d6aca6n +ildiren eli k!1t!r* tan k!1!d!r. KzmlHide +ir yldzdr. Bani Tan yldz
"eya 3a+a# yldz "eya Z#re "eya Vens %3a+a# Vens& ki Iran mitlHisinde elinde
mandline* saza +enzeyen algsyla +ir gen adam gi+i tas"ir edilir.;b@c
:Ksmen Trk ld!klar anla1lan C#!,larda ya+ani kaz* yksek merte+eli kimselerin
timsali idi. Kaz "e Krday %k!6!& Trklerde +eylik "e k!t timsali idi. /! timsal +elki s!
k!1larnn k +!l!nd!6! K!zey Asya ikliminde d6m!1t!. 4.9. ikinci +in ylda 3#ang
de"ri kT#inlerinin ky!n krek kemiklerine $iktgramlar ile yazdklar ke#anetlere gre*
yrtc k!1lar "e +yk s! k!1lar gk tanrsnn +ir 1ekli sanlyr "e +!nlarn nne atlan
ylan "e +a1ka k!r+anlar gk tanrsna "erilmi1 saylyrd!. 2ranet,nin "ard6 neticelere
+akarak :sar k!1; denen "e k!la6a +enzer tyleri lan +yk +ayk!1 "eya kerges "e
aylak gi+i k!1lar* gk tanrsnn kendisi "eya kz sayl$ +!nlarn nne insan k!r+anlar*
+il#assa kk kz c!klar atlyrd!. /! k!r+an merasimleri* ate1 !ns!r! "e 1im1ek ile
yrtc k!1 "e meC#!mlarnn zir"ede ld!6! sanlan yaz ta#a""lndeki +ayramlarda "e
#kmdar cenaze merasimlerinde mezar takdis iin icra edilirdi. /rentHes,in i1aret etti6i
C#! de"ri +ir eserde $enelerinde +ir insan t!tan "e +a1ndaki iki t!tam ty +ir iCt si"ri
k!la6 andran kartal5+ayk!1 tas"iri* +elki insan k!r+an remzi larak grlmelidir. A Asya
ge+e sanatnda ise* da#a ziyade geyik "eya da6 keisi cinsinden #ay"anlar karan
yrtc k!1 "eya k!la6a +enzer tyleri lan k!1 grlr.bKc
/a1k!rt Clklr!nda :3emrk; iki +a1l +ir k!1 larak tas"ir edilir. :/ir +a1 ki1i +a1 gi+i
l!$ ki1i dilince kn!1!r. `4eng 3!y!,n! imi1* lmez. KaCda6nn te$esinde ya1ar.
2llerde +!l!nan eHder#alar ka$$ KaCda6na atar.;bEc
:2amda %Trke :karak!1;& ad "erilen k!lakl eCsane"i Kerges* Asya ile A"r!$a snrlarnda
Anann kltr de"rinden +eri +ilinen :Tgrl;b'Fc k!1!ndan +a1ka idi "e A"r!$a5Asya
#!d!tlarndaki illere Trkler ile gelmi1 gzkmektedir. Qitekim VIII. yzyl Ara$ kaynaklar
da 2ar!da masalndan d6d!6! anla1lan eHder yiyici k!1 eCsanesini Trkler ile ilgili larak
anlatrlar. 26n zir"esi* gney yn "e ate1 !ns!r! timsali k!1 Trklerde :Kzl 3a6zgan
%saksa6an&; idi. Adndan anla1ld6 zere :Kzl 3a6zgan; erken 7in,de ld!6! gi+i
kargaya yakn +ir timsal idi.;b''c
A+akan Tatarlar,nn destan Kartaga 4ergan,da Kartaga 4ergan* kz karde1ini ararken
+a+asnn +ytt6 +ir iCt kartala ya"r!larn dy!rmalar iin dk!z ksrak yakalay$
"erir "e nlar kz karde1ini aramalar iin gre"lendirir. Ayn destanda ka#ramann a" at*
Bal+agay k!1! 1ekline girerek !ar. Bine ayn destan da Kartaga 4ergan* Kan Tgs,le
"!r!1!rken* Kan Tgs*
Ber altndaki yedi k!6!.
Bedi k!6!n!n g"eyisi
Ber Aynas* Ber Kara
Qerde kaldn* yardm et
diye +a6rr. Ber Aynas* lmeden nce* yedi k!6! kars ile nlarn +a1 "e kendisinin kay5
nanas lan sar trnakl* k!r1!n gzl* kendir sal Tyekakay, yardma a6rr. K!6!
karsnn can +edeninde de6ildir. Ber altnda dk!z deniz "ardr. ?k!z denizin +irle1ti6i
yerde yeryzne kadar ykselen +akrdan +ir kayalk "ardr* +! kayal6n ete6indeki kara
+ir sandkta k!6! karsnn can sakldr. /! can* yedi ayr k!1!n canndan meydana
gelmi1tir. K!6!n!n lm* +! canlarn yk edilmesine +a6ldr.
K!1* Trklerde 2k Tanr,nn idaresindeki +ir "arlktr "e k!tsaldr. /!ndan dlay da k!1*
insan iin !6!rl! +ir canldr "e insana iyilik sa6layan +ir yan "ardr. ?i6er yandan k!1*
-amanizm inanc ierisinde len +irinin r!#! larak de6erlendirilir* :len ki1ilerin r!#la5
rnn +ir k!1 larak g6e !malar* Trklerde ld!ka yaygn +ir d1ncedir.;b'(c
Trklerde kartaln "e d6ann nemli +ir yeri "ardr. `;Bak!tlara gre* g6n en st katnda
"e g6n yere alan ka$snda* yeri g6 +a6layan ?nya A6ac,nn te$esinde iCt +a1l
+ir kartal t!r!rd!. 2klerin kr!nmas +! kartaln "aziCesiydi.;b')c Bine :Bak!t
Trklerinde and* kartaln adyla iilir. E"lerinin e"resinde kartal gren Bak!tlar* na et
ziyaCeti ekerler. Banl1lkla +ir kartal ldrrlerse cenazesini trenle 1amana kaldrtrlar.
Asya,da +e+eksiz kadnlar* kendilerine ya"r! +a61lamas iin kartala yal"arrlard.;b'.c
?ede Krk!t #ikTyelerinden Kangl Kca6l! Kan T!ral,da Kan T!ral,y yi6itleri +ir kartal
larak tas"ir ederler<
:Ka$kayalar +a1nda y!"a t!tan
Kadir !l! Tanr,ya yakn !an
4ancn6 a6r ta1tan "zlday$ mt#i1 inen
Ar gln rde6ini 1aky$ alan
Kca 0"eyik di$te yrrken eki$ yzen
Karnc6 a lsa kalk$ !an
Cmle k!1lar s!ltan kartal k!1!
Kanadyla saksa6ana kendisini +a6rtr mR
Al$ yi6itler sa"a1 gn #asmndan kayglanr mR b'8c
:B!"asn yaln kayalar zerine ya$an* k ykseklerde !an kartaln ayn zamanda a"c
k!1lar trnde +!l!nmas na +ir k!tsallk izaCesine se+e$ te1kil etmi1 la+ilir. /elki de +!
se+e$ten Alk "e Drta a6lardan iti+aren k yaygn grnen %eski ?6! ka"imlerinde* Asla"
de"letlerinde* /izans,ta* /at de"letlerinde& kartal tas"irinin Trk men1e,den geldi6i ileri
srlm1tr.;b'>c :V. yzylda Attila,nn G!n im$aratrl!6!nda kartal* en yce gk tanrs
saylyrd!.;b'@c
Ger D6!z +y!n!n ng!nWsem+l larak +irer d6an tr "ardr. Bine Trk sy!ndan gelen
/!lgar Ganlar* sem+l larak ellerinde +irer d6an t!tar 1ekilde tas"ir edilmi1lerdir.
:Jeenek Trklerine ait eserler zerinde de ellerinde d6an t!tan atllar grlyrd!.
Altnrd! Gan, Tktam1 Gan* +ir d6an tr lan kendi kara lan ile 6nyrd!. Trk
de"letlerinin sa"a1 sem+l lan !c!nda at k!yr!klar asl gnder* t!6* +ir +z d6an ile
+irlikte gkten d1m1t. /!n!n yr!m! "e manas* Tanr* Trklerin de"let* ik+al "e
#Tkimiyetleri iin +!yr!6!n! +ir +zd6ann gl $eneleriyle gnderiyrd!. /!rada
+zd6an* Tanr,nn +ir elisi "e res!l gi+i idi. Ay "e gne1i $eneleriyle t!tan +ir d6an
7ingiz Gan,a #anl6n mHdelemi1ti. 2rlyr ki Trk kltr e"relerine yakn
geleneklerde d6an* yalnzca +ir a" k!1! "e sem+l larak kalmyrI Trk de"letleri ile
Tanr* arasnda gidi$ gelen k!tl! +ir eli gi+i grlyrd!. Bi6it Ak K+ek,in a"c k!1lar* ay
"e gne1e kadar !zanan dallar zerinde tnyrlard.; b'Kc
3DQN7<
Trk mitlHisinde gl d6anlar* alc k!1lar "e karak!1lar W kartallar yer alr. ?ikkat
edilirse Trk mitlHisinde yer alan k!1larn #i+irisi le1 yiyen k!1lardan de6ildir. /! d!r!m*
Trk kltrnde nemli +ir zelliktir. Trklerde 5ksmen de lsa5 ttem larak ka+!l ede5
+ilece6imiz k!rt,!n da le1 yiyen +ir #ay"an lmad6n +iliyr!z. K!rt "e k!1lar +!
zellikleriyle +irle1mektedirler. Trkler asalak* t$layc +ir #ayat tarz sren insanlar
de6illerdi. Gayatlarnda aktiCtiler. /! zellikleriyle gerek ngn larak* gerekse e1itli
inanlar ierisinde yl gsterici* sy tretici* "+. larak +enimsedikleri #ay"anlar da
kendileri gi+i ta+iatta aktiC* #azra knmayan* +a1kasnn art6yla +eslenmeyen canllard.
4asallarmzda* #ikTyelerimizde* 1iirimizde $ek k k!1 trne rastlanr. -amanizm
inancnda yansmasn +!lan $ek k k!1* 1amanlarn el+iselerinde arma larak yer ald6
gi+i* +ayrakta "eya #akann e1itli tas"irlerinde de yer alm1tr. -amanizm,de k!1larn
nemli +ir yeri "ardr. 3zgelimi* `Bak!t Trkleri g6n dire6i saylan srklar zerine
a6atan ya$lm1 iCt +a1l kartallar kyarlar "e +! srklarn zerine merdi"en gi+i
enlemesine a6alar akarlard. /! a6alarn says g6n katlarn simgelemek zere @ "e
E l!rd!. Bine 1aman* d6madan nce k!1 +iiminde #ayat a6acnn dallarnda l!rd! ya
da k!1lar 1amana gezisi srasnda e1lik ederlerdi.;b'Ec
:Ger millet kartal "eya k!1 gi+i am+lemleri kendine arma larak ala+ilir. Lakat kartal
k!lakl larak ka+!l etmek na +ir #!s!siyet "ermektir ki +! da +ir millet "e +ir kltr
e"resine aittir. 3altk tr+esindeki kartal* Askit sanatnn rnek kartallarndan +iridir. Asl
nemli mesele 7iCte minarenin k!lakl iCte kartaldr. Knya,da* Qi6de,de 3!ng!r /ey
camiinde* ?iyar+akr,da s!r ka$lar zerinde* Kayseri,de ?ner Km+et,te* ?i"ri6i Nl!
camiinde +! iCt k!1 "eya kartal mtiMne rastlanmaktadr. Art!k sikkesinde de +! remiz
"ardr. Altay Trk sanatnda da k!1 "e kartal mtiM +yk +ir yer t!tar.;b(Fc
Anadl! sa#asnda da k!1lar 1iirden el sanatlarna* #aldan kilime* ta1 "e a6a
i1lemecili6ine "e $ek k sa#aya mtiC larak yaylm1tr.'@K
?. ?r. 4!staCa 3EVER
2azi 0ni"ersitesi 2zel 3anatlar Lakltesi 96retim 0yesi
Kaynak< 4illi Llklr ?ergisi Bl< '' 3ay< .(
T0RK 4ATDLDVA3AQ?E KN-LAR/A/LABD2RALBA
AQAQ* JrC. ?r. A+d!lkadir* 4akaleler "e Ancelemeler I.* II* Ank.* 'EK@* -amanizm* Ank.*
'E8.
92EL* JrC. ?r. /a#aeddin* Trk 4itlHisi II* TTK* Ank.* 'EE) Erz!r!m Antlarnda Eski
Altay5Trk 3anatnn Azleri* Erz!r!m Galke"i Bay.* Erz!r!m 'E.@*
KALE3DjLN* JrC. ?r. A+ra#im* Trk 4illi Kltr* /6azii yay.* Ast.* 'EE)*
ER2AQ* JrC. ?r. 4!#arrem* ?ede Krk!t Gikayeleri* /6azii Bay.* Ast.* 'EE8
Trk Kltr Ara1trmalar* JrC. ?r. -kr EL7kQ Arma6an* TKAE Bay.* Ank.* 'EE)*
CGALLABE* Lllicien* ?inler Tari#i* %7e". 3. Tiryaki6l!& Varlk Bay. Ast. 'E>F*
3EJET7ADjLN* 4. Qecati* Kar1la1trmal Trk ?estanlar* Akran Bay.* Ast.* 'EEF*
E3AQ* ?r. Emel* Aslamiyet,ten nceki Trk Kltr Tari#i "e Aslam,a 2iri1* Ed. Lak. Bay.* Ast.*
'E@K*
/ERKTAB* G.5 GA33AQ* 059?EKAQ* A.* Trkiye Tari#i I* Cem Bay.* Ast.* 'EE8*
9QEB* 2nl* Anadl! 3el!kl! 4imarisinde A"c K!1lar* TTK Bay.* Ank.* 'E@(*

?i$ Qtlar<
b'c CGALLABE* Lllicien* ?inler Tari#i* %7e". 3. Tiryaki6l!& Varlk Bay. Ast. 'E>F* s.((
b(c /kz. CGALLABE* age. :Animizm; maddesi* s.('
b)c KALE3DjLN* JrC. ?r. A+ra#im* Trk 4illi Kltr* /6azii yay.* Ast.* 'EE)* s.(K.
b.c E3AQ* Emel* Aslamiyet,ten 9nceki Trk Kltr Tari#i "e Islama 2iri1* Ed. Lak. Bay.* Ast.*
'E@K* 3..)@
b8c 92EL* JrC. ?r. /a#aeddin* Trk 4itlHisi I* II* TTK* Ank.* 'EE) s.)(E
b>c 3EJET7kDjLN* 4. Qecati* Kar1la1trmal Trk ?estanlar* Akran Bay.* Ast.* 'EEF* s.''8
b@c 4DLLDVA* 4eCk!re* :/ir -at#iye "e /ir /ilmecede Kaz Klt;* Trk Kltr
Ara1trmalar* JrC. ?r* -. EL7AQ Arma6an* TKAE* Ank.* 'EE)* s.(>E
bKc E3lQ* E.* age.* s..F
bEc AQAQ JrC. ?r. A+d!lkadir* 4akaleler "e Ancelemeler I.* TTK* Ank.* 'EK@* s.)8F
b'Fc :Tgrl; +ir alc k!1 addr. 7ingiz Gan a6nda* Tgrl k!1! "e n!nla ilgili sylentiler*
:7ingiz Gan kltr e"resi;ne maledilmi1ti. Tari#i Re1id5d5din,e gre :Tgrl k!1!* k
krk!n +ir k!1 idi. Anka k!1! gi+iydi.; Ayrntl +ilgi iin +kz. 92EL* age. I* s. ')'
b''c E3AQ* E.* age* s.K'
b'(c 92EL* age.* s.'(E
b')c 92EL* age.*II.c* s.(KE
b'.c kQAQ* JrC.?r. A+d!lkadir* -amanizm* Ank.* 'E8.* s.'>8* ''>
b'8c ER2AQ* JrC. ?r. 4!#arrem* ?ede Krk!t Gikayeleri* /6azii Bay.* Ast.* 'EE8 s.').
b'>c KALE3DjLN* age.* s.(K>
b'@c 9QEB* 2.* Anadl! 3el!kl! 4imarisinde A"c K!1lar* TTK* 4alazgirt Arma6an* Ank.*
'E@(* K.'>>
b'Kc 92EL* age.*II.c.* s.(K>
b'Ec /ERKTAB* G.5 GA33AQ* 059?EKAQ* A.* Trkiye Tari#i I* Cem Bay.* Ast.* 'EE8* K..8)
b(Fc 92EL* JrC. ?r. /a#aeddin* Erz!r!m Antlarnda Eski Altay5Trk 3anatnn izleri*
Erz!r!m Galke"i Bay.* Erz!r!m 'E.@* s. 'F
T0RK 4ATDLDVA3AQ?E TAQRI VE TAQRI7A A3A4LERA
Br!m Ba$n
Tanra

Trk mitlHisi* tari#i Trk #alklarnn inanm1 ld!klar mitlHik +tne "erilen isimdir.
Eski eCsaneler* Trk #alklarnn eski rtak inanc Tengricilikten 6eler ta1r. /!nlarn
+azlar snradan Aslami 6eler ile de6i1tirilmi1tir.
Trk mitlHisi* +irk ara1trmacya gre ayn Tengricilikte de ld!6! gi+i tektanrc +ir
temelden* zamanla ktanrc +ir +iime d6r! geli1mi1tir. Ayrca tari#i Trk #alklarnn
temasa geldikleri Zerd1tlk* 4ani dini "e /!dizm de Trklerin mitlHisinde izler
+rakm1tr. /! yzden genel +ir tanm lan Trk mitlHisine* #alklarn e1itlili6i "e
inantaki Carkl !ns!rlar gz nnde t!t!l!rsa Trk 4itlHileri demek da#a d6r! la+ilir.
Trk 4itlHisi Z Eski Trk Tanrlarnn Asimleri<
Adad
Adak!tay
Adar
A6a #an
A6ada
A6ilim
Aiyanar
Ak#an
Ak ty!n
Alas+atr
Alda
Altay #an
Amal
Aman
Ammezzad d!
Amm!n
Amm!nki
Ancazin
Andarkan
Ank
Ans#ar
An!
An!nnaki ler
Ara#
Ardini
Ardis
Ark5#!
Arsi mela
Ar!nas
A15kesa$a
A1ta+i
Ayata
Ay #an
/a+ar
/alala
/aran
/atr
/!nak
?a6 #an
?arak
?emir #an
?eniz #an
?e"i %kali&
?ingir
Ea %enki* ank&
Ea
Enki
Enlil
Enmesarr!
En !rta %en5z!&
Erlik #an
2i+ili %girs!&
2i1zida
2izida
26a
2k eHder#a
2k #an
2k tanr
2ramade"ate
2!d
2!dat!
2!dea
2n #an
2l$n ata
Galdi
Galk
Gama5nni
Gani1
Ga$antalliyas
Garzi1
Ga1ameli
Ga1enil
G!+an
G!r+i
G!tran
G!t!#
G!5 t!ini
Agigiler
Al!An
Ar
Ara
Aragal %nerga&
Argal narada
Ar1irra,lar
Ask!r
A1mekaral
Atga
Ka+rides
Kali %de"i&
Kam+arata
K!mr!1a$a
Karaka$l!m+aga
Kara #an
Karsa
Ka1k!
Kayadan
Kayra %kara #an&
Ka5zal
Kergiday
K!#!m+an
Kndakar+!
Krsa5 mas
Kzl ka$lan
Kzl k!1
K!day
K!mar+i
K!s!k
Lagamal %el5et&
Lama
L!gal
L!gal +anda
L!gan k!rk!ra
4agan silkilak
4ala#ay
4anys
4ergen
4inki
4!cera
4!mm!
4!t
Qa+!
Qa##!nt
Qalaini
Qan nar* %en5z!&
Qa$irt!
Qa$sa
Qar!ti
Qergal
Qerik
Qin girs!
Qin
Qi5ni$
Qin karak
Qin marki
Qin!ra1
Q!dimm!
D+a
Ddine
D6an
Dkt #an
Dngl
Drangay
9ze gk
9zen #an
Janintmri
Ja$s!kkal
Ji"a
J!s#an
Ra5mman
R!dra
3a+ray
3ar %kara& #an
3arr!
3as$!nas
3e+it!
3elardis
3in
3trl
3!iyesi
3!likatte
3!ma
3!st!gana#
-ama1
-anda1
-a$ak
-ara
-ar5r!mma
-imege
-!llat
-!m!kan
Takiti
Talay #an
Tar#an
Tar#!nza
Tarila
Tele$in!
Temti
Tengere kaan
Tes!$
Tinia
Tiriyas
Tirs
Tr
Tyer
T!iyesi
T!rani
T!rk
T!rm!1
T!r!n
Nd!ran %#!d!ran&
Ng!s %t!g!s&
Nl! ty!n
N$!rk!$ak
Nra1
Nt!
0lgen
Bal$agan
Barri
Be1il #an
Bldz #an
Za++a5+a
Zas #az!na
Zit *ariyas
Z!

Trk Tanrlar<
0lgen<
0lgen* Trk mitlHisinde %Tengricilik dneminde& Trklerin iyilik tanrsdr. Tek Tanr
inancnda 2ktanrnn 6l! "e 2k Aleminin Gkmdari larak grlm1tr. /ai Nlgan*
Nlgan gi+i adlarla 3i+irya ka"imlerince de yaratc tanr larak anlr.
26n n yedinci katnda t!ran Tengere Kayra Kan,dan `dn1m, yl!yla yaratlan
gksel tanr sralamasnda ilk srada yer alan "e g6n n altnc katnda t!rd!6!na
inanlan* #a"a d!r!m!n!* "erimlili6i "e d6!rganl6 ynetti6i ka+!l edilen* snralar
i1le"lenerek 2ktanr,nn yerini alan tanrI /ay 0lgen.

0lgen,in dk!z kz <
0lgen,in :Karak!1* Kar1t* /!!ra5Kan %J!ra Kan&* /!ra Kan* Ba1l Kan* Er Kanm* /akt
Kan; adnda yedi 6l!* Ak Kzlar "e Kyanlar diye adlandrlan dk!z kz "ardr.
Ak Kzlar* Kamlarn esin $erileri lan Tanr 0lgen,in dk!z kz. Tanrsal saUklar "e
gzellikleri nedeniyle ak larak anlrlard. Gerkese saz lan 2amsz g!g!k k!1! ile
yna1$* gl1$* e6lenirlerdi. Ak* Altay Trkesinde cennet demekti. -aman da"!llarna
resimleri ya$lr* kimi zaman da $!tlar 1aman c$$elerine dikilirdi.
0lgen,in yedi 6l!<
Ba+a1 Kan<
Erlik,in yedi 5ya da dk!z5 6l!ndan +iri ld!6!na inanlan "e Beralt,ndaki "e
Beryz,ndeki ktlkleri ynetenler arasnda yer ald6na inanlan "e kamla Erlik
arasnda ara+!l!c!l!k ya$t6 ka+!l edilen mitlHik karakter.
Ba1l Kan< Bedi Altay +y!ndan +irinin kr!y!c! r!#! %iyesi& ld!6!na inanlan "e d6ann
ye1illenmesini* yani d6ann d6!m!n! yneten ld!6! ka+!l edilen* 0lgen,in yedi
6l!ndan +iri.
Aldatc<
Beralt tanrs Erlik,in insanlarn cann almas iin yeryzne gnderdi6i "e n!n elisi
ld!6!na inanlan kt r!#. 9lm mele6i. /! inan Trklerin +a1ka dinlerin etkisinde
kalmalaryla l!1m!1t!r.
Altayllara gre l +ir e"den ktktan snra Aldac denilen kt r!#lar e"de kalr. /!n!n
iin e"den yedi gn d1arya e1ya "erilmez "e ieriye de alnmaz. E"* yedi gn snra
temizlenir "e ancak snrasnda e"e girili$ yemek ya$lr.
Altay Gan<
Altaylar,n Tengricilik inancnda* gl +ir Ber 3! da6 r!#!d!r. Altaylar n!n Altay
da6larnn en yksek zir"esinde t!rd!6!na inanrlar. Tek tanrl +ir din lan Tengricilik
dininde e1itli r!#lar +!l!nmaktadr. Ancak +!nlarn #i+ir tanr de6ildir. Trklerde #er
yerde "ar lan Tengri "ardr.
Erlik Gan<
Eski Trklerin "e 46llarn inanc Tengricilikte yeralt aleminin eCendisidir. Tengri,nin 6l!
%gnmzde i+lis larak k!llanlan +ir tr cin& lmasna ra6men ktl6 simgeleyen +ir
tanrdr.
Altaylarn +ir yaradl1 eCsanesine gre Erlik Gan* dnyann yaradl1nda Tengri,ye kar1
Cenalk ya$m1 "e Tengri n! ceza larak yeralt Tleminin eCendisi ya$m1tr.
Erlik Gan* yeralt _leminin en alt katnda ye1il demirden +ir sarayda* gm1ten +ir ta#tn
zerinde t!r!r. Drada kendine ky! krmz $arlyan "e k az 1k "eren +ir gne1
yaratm1tr. Emrinde dk!z semerli +6as "ardr.
Tanrya Cenalk eden Erlik Gan lanetlenmi1tir* Tanr :3en +ana #ile d1ndn* Cenalk ettin*
senin #alkn da #e$ #ileciler* Cenalk d1nenler ls!n der.; "e yaratt6 karada dk!z dall
am a6acnn dk!z dalndan kendi #alkn tretir. Erlik +! #alk +enim ls!n der tanrya.
Tanr da na git kendi #alkn kendin +!l deyi$ Erlik,i geri e"irir. Tanrnn #alknn +!
a6acn yalnz d6!ya +akan 8 dalndan istiCade etmelerine izin "erilmi1tir. Kalan . dal
yasaklam1tr. Erlik gidi$ +! #alk +a1tan karr. Erkek lan Trngey ile di1i lan EHe*
Erlik,in 1! szne kanarlar :/! . dal aslnda size yasak de6ildir* mey"eleri de $ek tatldr.
?iledi6inizce yiyin.; Erlik snra a6aca +eki +!l!nan ylan !y!rken a6zna girer "e a6aca
kar* EHe,ye msaade etti6ini syler. /!n!n stne EHe mey"eden yer* Trngey,in de
a6zna srer. Tanr d!r!m! Cark eder "e Erlik,i yer altna gnderir. EHe,ye :3en +enim
szm t!tmadn +!ndan snra ge+e kalasn "e d6!m sanclar ekesin; der. Blana :3en
+enim szm t!tmadn* +!ndan +yle -eytan5 diye +ilinesin* #erkes seni ezmeye
ldrmeye al1sn; der. Trngeye :3en +enim szm t!tmadn* E kzn E 6l!n lacak
"e #e$sinden sen sr!ml! lacaksn* insan neslini sen 6altacaksn;der. :Ge$inizi
#anemden k"!yr!m* dnyaya gnderiyr!m* +!rada sizi +en +eslerdim* +en kr!rd!m*
artk kendinizi +esleyi$ kr!yacaksnz* +ir da#a da sesimi d!ymayacaksnz; diye ekler.
/ylece Erlik insan6l!na ilk ktl6n etmi1 l!r. Kranlar ya$an tanrdr.
Kam+ar Ata<
Kam+ar Ata 3i+irya Trklerinin* zellikle Bak!tlarn "e Altaylarn Tengricilik inancnda* atlar
kr!yan r!#t!r.
Kara Gan<
Kara Gan ya da Kayra Gan* Altayllar* Dstyaklar "eya Bak!tlar gi+i +az 3i+iryal
t$l!mlarn mitlHilerinde g6n @.nci katnda t!ran yksek derecede +ir tanr.
Altaylarn yaratl1 eCsanesinde dnyann yaratcs larak gsterilir. Kara Gan +! eCsanede
ayrca tm Tengricilikte yeralt aleminin tanrs larak tanlan Erlik Gan,a ceza larak
yeralt aleminin tanrs lma gre"ini "erir.
Kerey Kan<
Kerey Gan %ya da Kerey&I Beralt tanrs Erlik,in yardmcl6n da ya$an dk!z 6l!ndan
+iri* ktcl +ir r!#t!r.
4ay5Ata<
Altay mitlHisinde* 0lgen,in* g6n nc katnda t!rd!6!na inanlan iki 6l!ndan +iri.
0lgen,in* insanlarn #amisi "e $iri saylan 6l!.
Tengere Kayra Kan<
Tengere Kayra Kan %ya da Tengere Kayra Gan&I Altay t$l!l!klarnda* "arlklarn +a1langc*
insan6l!n!n anas "e atas ld!6!na inanlan* g6n n yedinci katnda t!rarak e"reni
ynetti6i* kendi znn ta1mas yl!yla yksek tanry yaratt6* +!nlarn ilkinin /ay
0lgen ld!6! ka+!l edilen 2ktanr.

Trk Tanralar<
2n Ana<
2n Ana Altay Trklerinin Tengricilik inancnda gne1 ile +irlikte 2k Alemi,nin en yksek
katnda t!ran* gne1 tanras larak grle+ilecek k!tsal +ir "arlktr. /! inanca gre
gn ana insanlarn ilk +yk annesi* "e Ay ?ede ilk +yk +a+asdr.

3atlay<
3atlay 3i+irya Trklerinin* zellikle Bak!tlarn Tengricilik inancnda* +ir ktlk r!#! ya da
tanrasdr. ?i6er 7r r!#lar gi+i* da insanlara r!# #astalklar "e kendini +ilmemezlik
getirir. 7aresiz kalm1 "e !m!d! kesilmi1 insanlar inti#ar etmeye te1e++s ettirir.

Nmay<
Nmay %Ara$a<kelimesi ?i"Tn5 Lgati,t5Trk,te* gnmzde ana ra#mindeki $lasenta
kelimesini kar1layacak 1ekilde* :sn* kadn d6!rd!ktan snra karnndan kan sn!;
larak gemektedir. Dr#!n Baztlarnda da geen Nmay* Trk "e 46l mitlHisinde +ir
+ereket tanras l!$ #amilelerin* d6m!1 "e #enz d6mam1 c!klar ile #ay"an
ya"r!larnn kr!y!c!s!d!r.
Tengricilik inancnda Tengri,den snra gelen en nemli tanrsal "arlktr. Eski Trk
yaztlarnda Tengri,nin yannda ara sra sadece n!n ad geer. ?i6er tanrsal "arlklarn
ad eski yaztlarda gemez.
Nmay* +ir c!k d6aca6 zaman raya "arr "e gk alemindeki 3t glnden getirdi6i +ir
damlay c!6!n d!daklarna srer* na +ylece dirilten +ir R!# "erir.

Kaynaklar<
5 Trk 4itlHisi* Bazar<4!rat Nraz* /asm Tari#i< Qisan (FF'5Trk 4itlHisi I. Cilt
%Kaynaklar "e Aklamalar ile ?estanlar& Bazar< /a#aeddin 9gel* Ankara* 'EEK* ). +ask. Z
Trk 4itlHisi Ansikl$edik 3zlk Bazar< Celal /eydili* B!rt Kita$5BaynI 4art (FF8* '.
/ask
T0RK VE KDRELALERAQ 2EBAK 4DTALA 0ZERAQE
Br!m Ba$n
2eyik

Krelilerin men1ei "e Krecenin #angi dil gr!+!na ait ld!6! kn!s!nda +irk ara1trmac
taraCndan al1malar ya$lm1* Cakat sn! kesin +ir 1ekilde rtaya knamam1tr.
Krelilerin men1ei sr!n!n!n zlmesi kn!s!nda lengistik*arkelHi* etnlHi* Clklr "+.
gi+i +irk +ilim alanndan ya$lan e1itli al1malar ile +ir sn!ca "arla+ilir. Krecenin
Altay dil gr!+!ndan la+ilece6i Mkrini rtaya atan Altay dil terisinin k!r!c!s! lan
Ramstedit,tir.%'& Lakat n!n Altay dilleri terisi "e Krecenin Altay dilleri ile lan akra+al6
gr1 #ala +tn +ilim dnyas taraCndan ka+!l edilmi1 d!r!mda de6ildir. ?!r!m
+yleyken sz kn!s! lan Altay etnik gr!+!n!n #alk ede+iyat ile Kre #alk ede+iyat
arasnda kar1la1trmal al1malarn ya$lmasnn nemi rtadadr. Kre #alk ede+iyatnda
#ay"an mtiM ieren #ikayeler kt!r. /! #ay"an mtiUerinin sadece #ikayenin
gerektirdi6i sradan ka#ramanlara ait lmay$ derin anlamlar ta1d6 d1nlyr. Ayrca
Altay #alklarnn ya1ad6 Drta Asya,nn +irk yerinde de #ay"an mtiUi #alk ede+iyat
grlr. /.9gel %'E@'&,in #acimli al1masnda Trk #alk ede+iyatlarndaki #ay"an
mtiUeri Trk mitlHik !ns!rlar larak nitelendirilmi1tir.%(&Altay #alk ede+iyatlar ile Kre
#alk ede+iyat kar1la1trld6nda rtak #ay"an mtiUeri grlr. /! rtak #ay"an mtiUeri
Kreliler ile Altay #alklar arasnda +a6lant ld!6! kn!s!nda +elki +ir i$!c! "ere+ilir.
/!rada Kre #alk ede+iyatndan geyik mtiM ieren +ir #ikaye tantlacaktr. /! #ikayede
ki geyik mtiMnin Trk mitlHisinde de grlen geyik mtiM ile ilgili la+ilece6i kn!s! ele
alnacaktr.
/ir Kre Galk Gikayesi Z Dd!nc! ile Jeri Kz<
:/ir zamanlar rmanda* ya1lanm1 annesi ile ya1ayan Cakir +ir d!nc! "arm1. /ir gn
d!nc! rmanda d!n keserken a"cdan kaan +ir geyik gelir "e kendisi saklanmas iin
yardm ister. Dd!nc! geyi6e acyarak n! +ir yere saklar. /iraz snra a"c geli$ geyi6in +!
taraCa geldi6ini syler "e nereye gitti6ini srar. Dd!nc! !zaklara gitti6ini syleyerek
geyi6i k!rtarr. 2eyik a"cnn gitmesinden snra d!nc!ya te1ekkr ederek n!n iste6ini
srar. Dd!nc! da Cakirlikten #ala e"lenemedi6ini "e +ir e1e i#tiyac ld!6!n! syler. 2eyik
d!nc!ya 1yle +ir yl gsterir. ?l!nay gecesi Calanca glde ykanmak iin gkten $eriler
inece6ini "e zaman +ir $eri kznn !an el+isesini saklamasn syler. Dd!nc! geyi6in
dediklerini yerine getirir "e !an el+isesini kay+eden $eri kzyla e"lenir. Zamanla $eri kz
iki c!k d6!r!r. /ir gn d!nc! gkteki dnyay zleyi$ a6layan $eri kzna acr.
El+iseye sadece +akaca6 szn alarak !an el+iseyi $eri kzna gsterir. Lakat !an
el+iseyi grr grmez $eri kz #emen !an el+iseyi giyer "e c!klarn al$ g6e ykselir.
Dd!nc! zlerek gnlerini geirirken geyi6e rastlar "e geyik zm yl!n! gsterir. Alk
dl!nay gecesinde s! almak iin gkten +yk +ir ka+n inece6ini "e ka+a +inerek g6e
ka+ilece6ini syler. Ve geyi6in dediklerine !yarak d!nc! $eri kzyla kendi c!klarna
ka"!1!r.;
2eyik* Trk mitlHisinde kkleri mezlitik de"re kadar inen "e en erken #ay"an
mtiUerinden +irini l!1t!ran k!tsal +ir #ay"andr.%)& Drta Asya sanatnn en +a1ta gelen
mtiM de geyiktir.%.&Ayrca* Cengiz Gan,n ilk atalar ile ilgili eCsanede "e Lin5Ngrlarn
eCsanelerinde de geyik mtiM "ardr.%8& K!rtla +irlikte Trklerin +ir ttemi ld!6! sanlan
+! #ay"an Drta Asyann k e1itli yerlerinde grlr< 46listan,n Agrin /rigad
+lgesinde* G!n de"rine ait ta1 zerinde geyik ka+artmas*%>&geyikli #eykel*%@& geyik
mtiMli kadnlarn sa ss "eya tac*%K&geyikli kaya resimleri* geyik mask%E&"s. Drta
Asya,daki Trkler arasnda nemli +ir yer lan geyik mtiM Anadl! Trklerinde de +!
nemini srdrm1tr. '8 yzylda As$anya elisi Cla"iH*saya#etnamesinde Erz!r!m
+lgesindeki +ir der"i1 kyn tas"ir ederken e"lerin nlerinde aslm1 siya# +ayra6n
altnda geyik*k "e teke +yn!zlar da asl +!l!nd!6!n! zikreder.%'F& Anan%'E>(<'E5(F&*
+! geyik* k "e teke +yn!zlarnn -amanizm`in +ir !ns!r! ld!6!n! syler. 2eyik
+yn!z! takma adeti ise Benisey ne#ri kenarnda ya1ayan Dstiyak -amanlarnda da
grlr.%''& -amanlarn el+isesinde "e -amann ayn ya$arken k!lland6 da"!l!nda geyik
derisi +!l!n!r.%'(& /.9gel %'E@'<)@5)K& +!n!n Drta Asya Trklerinin `Gay"an5Ata,s ile
ilgili ld!6!n! +elirtmi1tir. Glm+erg ise 1aman el+isesini ttemizmin en gerek izi larak
gstermi1tir.%')& Kre kltrnde de geyikle ilgili kalntlar "ardr< /rnz de"rine ait +ir
klta "e kaya resimlerinde geyik mtiUeri "ardr. Eski Kre krallklarndan -illa de"letinin
altn tacnda geyik +yn!z! 1ekli "ardr. /! -illa krall6ndaki geyik +yn!zl! altn ta ise
dnya a6ac "e k!1 gi+i -amanizm,in nemli ka"ramlarn ieren mtiUerle l!1maktadr.
Aki1e"* +! tataki mtiUerin Askitlerdeki%3aka& #ay"an mtiUeriyle ilgili ld!6!n!
+elirtmi1tir.%'.& /! a6a ile k!1 mtiUerine dikkat ederek inceleme ya$an Kim%'EEK&*
+!nlarn Drta Asya,daki Altay etnik gr!$larnda da grlen ttemizmin ya da -amanizm,in
izleri ld!6!n! +elirtmi1tir. Ve Drta Asya Altay etnik gr!$lar ile eski Kre #alklarnn
men1e +akmndan +a6lantl ld!6!n! gsteren rtak +ir delil larak ka+!l etmi1tir.
Ayrca* Eski Kre de"letlerinden +iri lan `J!ye,n!n manas da geyiktir.%'8& Eski Kre
de"letinin yksek makamlarn inceleyen C#i %'EE.<.(5.>& 1yle +ir yr!m ya$m1tr<
Altay etnik gr!$larnda ld!6! gi+i Eski Kre de"letinde de ka+ilenin kendisinden
tredi6ine inanlan #ay"ann ad de"let ya da makam ad larak kn!lm!1t!r.%'>& /!*
#ay"an adnn ka+ile ad larak k!llanlmas adeti ise Bak!t Trkleri arasnda #ala
ya1amaktadr.%'@& Gay"an mtiMnin +ir Ttemizm ya da -amanizm izi l!6!n! gz nnde
+!l!nd!rarak y!karda gsterilen `Dd!nc! "e Jeri kzndaki geyik mtiMni 1yle
yr!mlaya+iliriz<
2eyik Drta Asya da k sk grlen +ir mitlHik #ay"an mtiMdir. /! mtiC eski
ttemizmin izi larak Kre #alk ede+iyatnda "e kltrnde -amanizm yl!yla
ya1atlm1tr. /! #ikayedeki geyik 1amann rln stlenmi1tir. 2eyik a"cnn i#tiyalar "e
istekleri ile ilgileni$ zm yl! +!lan +ir 1amann gre"indedir. -aman insann i#tiyacn
yerine getirmek iin ayin ya$ar "e ayinde k!r+an gerekir. Gikayedeki k!r+an ise lmek
zereyken a"c taraCndan k!rt!lan geyi6in kendisidir. Bine s! almak iin gkten inen ka$
da -amanizm de sk sk grlen +ir mtiCtir. ?emek l!yr ki +! #ikaye Drta Asya,nn
mitlHik #ay"an mtiM lan geyi6i kn! edinmi1 "e Drta Asya Altay #alklarnn nemli
inanlar arasnda yer alan -amanizm gr1 ile meydana gelmi1 +ir #alk #ikayesidir.
Internatinal V!rnal C Central Asian 3t!dies*Vl!me @* (FF(

Kaynaka<
C#i* G. Y.* :Qtes n 3me Titles C JaekHe;* Altai Gak$*3e!l* 'EE..
7r!#l!* B.* Trk 4itlHisinin A/C,si* Astan+!l* 'EEE.
Esin* E.* Aslamiyetten 9nceki Trk Kltr Tari#i "e Aslama 2iri1*Astan+!l* 'E@K.
Gar"a* N.* ?ie religisen Vrsell!ngen der altaisc#en Vlker*Gelsinki* 'E)K.
Gm+erg* N.* :T#e 3aman Cst!me and its 3igniMcance;* ANLA*'E((.
Anan* A.* Tari#te "e /!gn -amanizm* Ankara* 'E8..==*G!raCeler "e men1eleri* ?iyanet
A1leri /a1kanl6 Baynlar*'E>(.
Lee* /. ?.* Gang!k Kdaesa Bng!* 3e!l* 'E@>.
9gel* /.* Trk 4itlHisi I* TTK* Ankara* 'E@'*'EKE.==.* Trk 4itlHisi II* TTK* Ankara*
'EE8
?i$ntlar<
'& Ramstedt* 2.V.* :Remarks n t#e Krean Lang!ages;* 43LD! 8K* s...'5.8).
(& 9gel* /.* Trk 4itlHisi I* 'E@'* 'EKE.
)& 7r!#l!* B.* Trk 4itlHisinin A/C,si* 'EEE* s. '8K.
.& 9gel* /.* Trk 4itlHisi I* 'E@'*'EKE* s. 8@).
8& 9gel* /.* a.e.* s.8@)58@@. I
>& 7r!#l!* B.* a.g.e.* s.8@.
@& Esin* Aslamiyet den 9nceki Trk Kltr Tari#i "e Aslama 2iri1* 'E@K* s.'@.
K& RRRRRRRRR* R. R.* RRRRRRR RRRRRRRR RRRRR* (FFF* s.@@5@K.
E& Trk ?nyas Kltr Atlas* 'EE@* s.('F5('8.
'F& Cla"iH seya#etnamesi* R!s Alimler Akademisi yaym* 'KK'* s.'8'5'8(.* Anan*
A.*G!raCeler "e men1eleri* ?iyanet A1leri /a1kanl6 Baynlar* 'E>(. s.'85'>.
''& An!in* V.I.* Derk -amanst"a ! Beniseyski# Dstyak"* 34AE* II* (.I 2melin* ReiseII*
9gel* /.* Trk 4itlHisi II* 'EKE* )K.
'(& Anan* A.* -amanizm* 'E8.* s. E'5E>.
')& Gm+erg* N.* :T#e 3aman Cst!me and its 3igniMcance;* ANLA* 'E((* s. (K.I 9gel*/.*
Trk 4itlHisi II* 'EKE* s. )..
'.& RRRRRR* R. R.* RRRRRRRRR R RRRRRRRRR RRRRR* R. (.5(8.
'8& Lee* /. ?.* Gang!k Kdaesa Bng!* 'E@>* s. ((>.
'>& C#i* G. Y.* :Qtes n 3me Titles C JaekHe;* Altai Gak$* 'EE.* s..'5.@.
'@& Gar"a* N.* ?ie religisen Vrsell!ngen der altaisc#en Vlker* 'E)K* s. .>E5.@F.
T0RK VE 4DjDL 4ATDLDVALERAQ?E K9T0 RNG
Br!m Ba$n
Kt R!#

A/A3I< Kt R!#
E1de6er< A/AGI* A/AZI
Kt R!#. Ate1ten yaratlm1lardr. Beraltnda ya1adklarna inanlr. Ansanlara zarar "erirler.
Tek ayakl% "eya ayaksz&* tek gzl "e kel larak +etimlenirler. Le1 yiyerek +eslenirler.
Zararl "e i6ren grnml #angi canl "arsa +!nlarn eseridir. Ansanlar yldan kartrlar*
+az kimseleri delirtirler. Ansan r!#!n! kara+ilirler. 2rnmezdirler* nlar ancak
1amanlar gre+ilirler. Beryznden yeraltna gelenleri de kendileri gremezler %mesela
1amanlar&. Arka arkaya sra #alinde yrrler "e yeryznde grnmez l!rlar.
Ansan6l!n! genelde yalnzken "eya kr!masz* aresiz* sayr %#asta& ld!klar "e skntl
dnemlerde yakalarlar. Aki trleri "ardr<
'. 7ak< -eytan
(. 7r< Cin
Ayrca +! iki gr!+a da#il lan da#a +a1ka $ek k e1it kt r!#!n insan6l!na zarar
"erdi6ine inanlr. /!nlarn "ere+ilece6i zararlar da de6i1ik se"iyelerdedir. A+aslarn
"erdi6i ra#atszlk sn!c! #astalanmaya Tlays denir %Tlaysmak Mili ile de iCade l!n!r&.
Trk Galk kltrnde +stanlara dikilen krk!l!klara da A+ak ad "erilir "e krk!t!c!
lmas iti+ariyle +! szckle d6r!dan +a6lantldr "e aslnda da#a nceki dnemlerde
kt r!#lardan kr!nmak iin e"lere "e +a#elere dikilen #eykellerin* ng!nlarn
%ttemlerin& "eya simgesel direklerin dn1mesiyle rtaya km1lardr.
Trk "e 46l kltrnde yer alan +a1lca +az kt r!#lar 1!nlardr "e +! isimlerin
sn!na 6!l eki
%5larW5ler& getirilerek t$l!l!k #alinde anlrlar<
5 Br< Beraltnda ya1adklarna inanlr. Zaman zaman yeryzne karak insanlara e1itli
zararlar "erirler.
5 Krtiges< Ansanlara #astalk "erirler. Trl e1itli #astalklara neden la+ilirler. Baygn
larak insanlarn el "e ayaklarn t!tmaz #ale getirirler.
5 3ald< Ak1am "aktinde rtaya k$ e"lerde dlanrlar. Trk kltrnde 2ne1in +at1
esnasnda 1er %kt& glerin rtaya kt6na inanlr.
5 3ile %3ile6e&< Ansanlara ktlkler ya$arlar. 7k #zl #areket ederler* insann akln eler
"e ya$t6 tm iyilikleri yk etmesine neden l!rlar.
5 3ml< Ak1am "e sa+a# "aktinde rtaya k$* insanlara m!sallat l!rlar. -er kar1an
"akitte yani gn+atm "e d6!m!nda etkili l!rlar. Iml "e 3ml 1eklinde de anld6 l!r.
5 Ars< Ansanlarn iine girer "e zellikle kadnlar ksrla1trrlar. Kadnlarn c!klarnn
lmamas +! "arlklarn yzndendir.
5 Inc# %In#&< 9lmcl ktlkler ya$arlar. 2leri k te#likeli dzeydedir. 4!sallat
ld!klar insann k!rt!lma 1ans yk gi+idir.
5 Alart$a %Alart$a#&< 9lmcl glere sa#i$tirler. Ansan al$ gtre+ilecek gte
ld!klarna inanlr. Ger tr aldatc niteli6e sa#i$tir.
5 7ekey %7e6ekey&< Ansanlar kr ederler "e grme d!y!larn yk ederler. A1itme d!y!s!na
da yk ede+ilirler "e insann sa6r kalmasna neden l!rlar.
5 3!6r %3!"r&< Ansanlarn kaCasn kar1trr* gnln +!naltrlar. Ansan yre6inin
derinliklerine nC!z ede+ilirler.
5 Ga#sat %Ga#sa6at&< Ansanlarn sl!6!n! keser "e ci6erlerini #asta ederler. QeCessiz
kalma* neCes darl6* astm gi+i ra#atszlklarn nedenidirler.
5 /eki< Ansanlarn kemiklerini e6erler. Kam+!rl!k* kemik e6rili6i* kemik a6rs gi+i
ra#atszlklar rtaya karrlar.
5 3!$t!r!k! %3!$t!rk!&< Ansanlarn i rganlarn #asta ederler. 4ide "e +a6rsak a6rlar
"erirler* i rganlara asalaklar yerle1tirirler.
5 3nalk< Ansann gszle1mesine neden l!r* takatini keserler. Kas a6rlar* kram$ gi+i
ra#atszlklarn se+e+idirler.
5 Ar+at< Ansann gcn tketir "e +edenini yk ederler. ?ermanszlk* Cersizlik gi+i
ra#atszlklar #e$ nlarn eseridir.
5 4ny< Ansanlara deri #astalklar "erirler. Czam gi+i insann grn1n +zan
#astalklar +!nlarn m!salat lmasyla rtaya kar.
5 Al+an< 7k kt isimleri "e k kt yzleri "ardr. Anti#ar etmi1 insanlarn r!#larndan
meydana gelirler. Trk kltrnde inti#arn #1 grlmedi6inin en ak rne6idirler. Ters
dnm1 gzleri* y!karya kalkk larak !zayan salar "ardr.
5 Callk %7alk&< /edenleri terstir. Beryzn "e ya1amn dengesni +z!$
kar1trrlar.3aylar ld!ka Cazladr. Kck 9l* Cark 9l* Ti#ik 9l gi+i adlar "ardr.
5 Garsa< K!d!z k$ekleri "e saldrgan inekleri "ardr. 2zleri k!r!m!1t!r. Ansana
+aktklarnda s6!k s! dkm1 gi+i titretirler. Beni d6m!1 +e+ekleri yerler. /e1ikleri
+zarlar. 7k irkindirler.
5 Ca#k %7a#k&< Lanetlenmi1 insanlarn r!#lardr. -ekil de6i1tire+ilirler. Kanl elleri*
k!$k!r! gzleri* lmcl szleri "ardr. 7k te#likelidirler.
5 4#l< /edd!alarla insann iine girerler. Aine girdikleri ki1i lye +enzemeye +a1lar.
Bz "e gzleri k!r!y!$ irkinle1ir. Gareketleri ya"a1lar. Bl Tanrs 4#l Gan ile de
+a6lantl grnmektedirler. 7nk yl ayn zamanda +a#t "e tali#i de iCade eder. /!
"arlklarn m!sallat ld!6! ki1ilerin +a1na #er tr tali#sizlik gelir.
%Kaynak< Trk 3ylence 3zl6* ?eniz Karak!rt&
T0RKLER?E 4ATDLDVAK BARATIKLAR
Br!m Ba$n
Kt R!#lar

Ar!ri
7!"a1larn inanlarna gre rman r!#! denilen 1eytani +ir "arlk. Nz!n sal* kara
grnml "e +tn "c!d! tylerle ka$ldr. Akisi nde* ikisi arkada lmak zere drt
gz* eli "e aya6 "ardr.
Jaasnen 3zl6nde !z!n +y!* yere de6ecek kadar !z!n salar 1eklinde tanmlanr. Ari*
!z!n "e sallanan g6slerini m!zlar zerinden geriye d6r! atar. Ancak erkek
grnmnde de tasa""!r edilir. Ananlara gre +! r!# insan ldrmez* +edenine zarar
"erir.
Ar!ri* 7!"a1 inanlarnda Gristiyanl6n ka+!lnden snra kt +ir r!# larak ka+!l
edilmeye +a1lanm1tr. A"n !6!rl! gei$ gememesi n!n elindeydi. Drmanda n!
ra#atsz edici +ir sesle +ir+irlerini a6ranlar aklnda t!tar* snra yakalay$ gdklayarak
ldrrd. K!r+an isteyen +! "arl6 ra#atsz etmek te#likeli l!rd!. At srtnda
dla1maktan #1lanan +! "arl6a +azen s! kenarlarnda da rastlanlrd. ?e6i1kenlik
+ecerisiyle istedi6inde ak sakall adam* istedi6inde +alina la+ilen +! "arlk gz a$
ka$ayncaya kadar +irk nesneye dn1e+ilirdi. En k #1land6 ise tkat sesine
+enzeyen sesiyle r$ertici +ir ka#ka#a atarak insanlar a6rmak. E6er +irisi dn$
+akarsa +! sese* +akan yer. Zamansz lenlerin "eya eceliyle lmeyenlerin r!#larnn
ldkten snra Ar!ri,ye dn1t6ne inanlr.

Azm
`Azm,n ad* `az, kkyle +a6lantl l!$* Bl Azdran 1eklinde anlamlanr. Karaay Z
/alkarlarn inanlarna gre -eytani +ir r!#. /elli +ir grnts ykt!r. Ansanlara
d1mandr* k!r+anlar tek +a1na yla kan insanlardr. Azm +! insanlar n! tanyan
+irisinin sesiyle a6rr. Ansan dn$ ce"a$ "erirse Azm,n +!yr!6! altna girer. Azm da
+! insan kayalklardan a1a6 atar.

/!krek
Altay 1amanl6nda* 3angal isimli kt! eHderle !z!n yllar sa"a1 ya$m1 Kertenkele
grntl lan +ir eHderdir. ?enizleri %Tengiz& +ir+irine +a6layan "e st denizlerde
ya1ad6na inanlan eCsane yaratktr. /!kra seklinde syleni1i de "ardr.
Namayan k az EHderden +irisidir. Nz!n +ir +yn! "ardr Cakat k sa6lam "e gl
$eneleri "ardr. 3esi k gzeldir "e k !zak mesaCelerden d!y!la+ilir. 3esini d!yan kt!
eHderler ndan kaarlar.
3angal ile lan E yl +y!nca sren sa"a1 kazandktan snra k!yr!6!n!n !c!nda ta1d6
yel$azeyi Anadl! da +ir yere saklay$ #alen ya1ad6 st denizlere gitmi1tir. ECsaneye
gre #er +in ylda +ir kere Anadl! da gezini$ d!r!ma gz k!lak l!rm!1.

7ar1am+a Kars
7ar1am+a gecesi i1e +a1lanrsa* kzan "e e"e ktlk ya$an ktcl irkin +ir kadn
larak tanmlanan 7ar1am+a Kars* geli$ 5genelde5 e"in c!6!n! karr. Bine Anadl!
inanlarnda #aCtann +elirli +ir gn* yarm kalan i1lerin ld!6! e"lere gelerek i1leri
kar1tran* insanlara ktlk ya$an di1i "arlk larak tanmlanr.

7ay Qinesi
Ba1l kadn kl6nda* ayda %rmakta& ya1ad6na inanlr. `7ay Qinesi,* k$rden geerken
s!ya k +aklrsa kzar "e insann +a1n dndrr. /a1 dnen insann gzleri kararr "e
aya d1er.

?emirkynak
?emirkynakI /igadi da6larnda ya1ayan* #er kl6a gire+ilen* krk!n sesler kararak
insanlarn delirmelerine se+e$ lan* k $is kk!l! ktcl +ir yaratktr. 3!dan k krkar.
D grnd6 anda akars! "eya gle giren insanlara +ir zarar "eremeyece6ine inanlr.

Emegen
KaCkas eCsanelerinde anlatlan irkin* insanst* zaman zaman +irden Cazla +a1 lan de"
"arlklardr. Bine Qart eCsanelerinde Emegenlerin saylar $ek kt!r "e #er ayda +ir
d6!m ya$maktadrlar. Ger d6!m srasnda ise yzden Cazla c!k d6!rmaktadrlar.
Qart ka#ramanlar srekli Emegenlerle sa"a1 #alindedirler. Qart ka#ramanlar +ilek
gleriyle "e stn zekalaryla Emegenleri #er zaman yenmeyi +a1arsalar* srekli gali$
gelseler de* Emegenlerden k ekinmektedirler. 7nk Emegenler* yakaladklar zaman
Qartlar yemektedirler.
Qart destanlarn gre dnyadaki +tn ktlklerin kayna6 Emegenlerdir. E6er
Emegenler lmasayd dnyada #i+ir ktlk lmayacakt. Tanrlar* yeryzn
Emegenlerin ktl6nden kr!mak iin Qartlar yaratm1tr. /! yzden Qartlar srekli
Emegenlerle sa"a1$ d!rmaktadrlar. Emegenlerin anlatlmad6 #i+ir Qart destan ykt!r.

Enke+it
A Anadl! da grld6 iddia edilen d6ast +ir "arlktr. Anlatlara gre +a1nda altn
+ir Cesi "ardr. 3a6 elinin rtas deliktir. Enke+itI !y!yan insanlarn +6azlarn skarak
nlar +6maya al1r. /a1ndan Cesini ka$an ki1iye dk!nmayaca6na inanlr.

2ermaki
Laz #alk inancnda rman ilerinde ya1ayan* !z!n +yl!* "c!d! kllarla ka$l maym!n ile
insan aras +ir rman yarat6nn addr. b4egrelyac`da D#ki adyla +ilinen eCsane"i
yaratk $ek k masal "e eCsanenin temel ka#raman l!$* +az "aryantlarda +ir cad
karsnn kcasdr "e yamyamdr. Bamyam lmayan #atta saCa da"ran1larndan dlay
klaylkla kandrla+ilen Tra+zn Clklr!ndaki Karakncls %ya+an adam& ile +enzerlikler
gstermesine kar1n kendine zg Carkllklar da "ardr. /az #alk +ilimciler +enzerleri tm
kltrlerde +!l!nan Amerikan Berlilerince 3asi!as#* Qe$al,de Beti larak isimlendirilen
yar insan de" yaratklarn yklerinin Gm 3a$iens,in #aCzasna kaznm1 49 'FF*FFF
5)8.FFF yllar arasnda ya1am1 Qeandert#al insanlarn miras ld!6!n! ileri srm1lerdir.

2ar!da
Altay mitlHisinde* g"desi* kl "e +acaklar insan +iimli* kartal +a1l* kartal gagal "e
kartal $eneli karak!1.
2ar!da* e"ren a6acnn dallar arasnda +ir y!"ada +!l!nan y!m!rtadan kar. Annesi
Vinata* +a+as Kasya$a,dr. Er T1tk ?estan,nda Karak!1 adyla yer alrI a"lanmaya
gitti6i srada +ir eHder#a %Bel+egen& geli$ ya"r!larn yer "e +!n! al1kanlk d!r!m!na
getirir. /! kez Er T1tk* eHder#ay ldrr "e ya"r!larn k!rtarr. /! iyili6in altnda kalmak
istemeyen Karak!1* n! yeryzne indirmek zere srtna +indirir. Blda yiyecek +itince Er
T1tk kendi etinden $aralar k$ararak Karak!1,a "erir. Bere inince +! Cedakarl6 gren
Karak!1* n!n yaralarnn iyile1mesini sa6lar.

2!lya+ani
2!l5i +eya+ani riHinal "aryantiyle de kar1mza kan +! m!#ayyel ma#l!k* gezginlere "e
ylc!lara !6ray$ nlar ma#"eden cana"ardr. ?a#a snralar Anadl! kltrnde
A#!+a+ayla +era+er anlmaya +a1lam1 "e insan yedi6i d1nlen kcaman* !z!n sakall
"e asal +ir de" larak tasa""!r l!nm!1t!r.
/az Trk #alklarnn geleneksel demnlHik gr1lerine gre* #er zaman kadn kl6nda
ld!6!na inanlan mitlHik +ir "arlk. :2!ley+an; "e :Aley+an; 1eklinde de rastlanr. Ad
#!raCelerle ilgili larak :2!lya+ani;* krk!n +ir "arlk l!$* karanlk zamanlarda lde "e
mezarlklarda k1an +irinin gzne canl gi+i grnr. Vc!d! tyle ka$l* kcaman* $is
kk!l! +! acayi$ "arl6n ayaklar tersinedir. 2ndzleri mezara girer. 2eceleri ise
#rtlay$ kar. At +inmeyi "e at k!yr!6! rmeyi "e c!klar k se"er. /ir y!ndan
karak* nlar gldrmeye al1r. D ayni anda llerin "e #ara+elerin iyesiydi. D* ylc!lar
yllarndan dndr$ ma#"ederdi.
Etnik5kltrel gelenekte ise +azen n!n :Al r!#!;* :Al anas; "e :Al kadn; ld!6!
d1nlr. /! gr1* aralarndaki +enzerlik "eya tam yaknlktan ileri gelir. Jamir
Krgzlarnn mitlHik metin "e eCsanelerinde +! 1eytan\ "arl6n adna :2!l; ya da :2!l5i
/iya+an; 1eklinde de rastlanr. Ara1trmaclar +! "arl6 en eski Ara$ ri"ayetlerine
+a6lyrlar. :ssz yerin r!#!; gi+i anlamlandrlan +! 1eytan\ "arlk* :Kar Adam;
eCsanelerinin yaylmasyla yeni +ir #ayat kazanm1tr.
/tn "c!d! sar5krmz tylerle ka$l +! insanms irkin "arlk* da6 yamalarnda "e
kimsenin lmad6 llerde ak1am st rtaya kar. A"clara yakla1$ nlarla insan gi+i
kn!1!r. /ir 1eyler ister snra nlara gre1 ya$may nerir. A"c kazanrsa :2!lya+ani;
sessizce eki$ gider. Ama e6er
kazanrsa a"c* !z!n zaman #asta yatacak demektir. Ba da llk "e #ara+e +ir yerde
yalnz +a1na yatan +irinin aya6nn altn yalaya yalaya kan kacak kadar inceltir. 3nra
lnceye kadar kann ier.

G+lk
Trkiye,nin +az yrelerinde ya1ayan insanlara gre* grn1 larak Alkars 1eklinde lan
ktcl +ir "arlk. Dna 2+lk da denilmi1tir. Ancak :G+lk;n ndan Cark "ardr. Alkars
sadece yeni d6!m ya$m1 kadnlar ra#atsz eder. Dysa G+lk kadn5erkek #i kimseye
ra#at "ermez. G+lk genellikle yalnz kadn grn1ndedir ancak erkek grn1ls de
"ardr. D* yanna gitti6i ki1inin g6sne ker "e neCesi kesili$ lene kadar +6azn skar.
Anan1a gre* G+lk* n! yakalayan +irine +l +l altn "erir. /az yrelerdeki gr1lere
gre* G+lk !yk!dayken insanlarn zerine ken kt r!#t!r. G+lk kimi +asarsa* insan
yerinden k$rdayamaz* dili t!t!l!r "e ter +asar.

Gnkr 4!nk!r
Galk #ikayelerinde yer alan d6ast ktcl +ir yaratk. Bakalad6 insanlar nce
+6arak ldren snra da yiyen +ir cana"ar larak tanmlanr. Ansana +enzer* Cakat
g+e6inde +!l!nan +ir tr+ann iinde ya"r!s!n! ta1r. En krkt!6! 1ey zerine idrar
ya$lmasdr. /yle te#dit edilirse rtadan kay+laca6na inanlr.

Grtk
0st ksmnn insan* alt ksmnn #ay"an 1eklinde ld!6!na inanlan* +edeni tylerle ka$l*
ayaklar ters ktcl cin* yaratk.Akars!larda %Elaz6 yresinde zellikle Lrat Qe#ri,nde&
ya1ad6 ka+!l edilir. /! yrelerde adna 7ay Grt6 da denilmektedir. Grtk insan kl6na
giri$* kl6na girdi6i ki1inin yakn arkada1larna "eya akra+alarna gidi$* nlarla kn!1arak
rman ya da akars! kysna gtr$ +6makta* ldrmektedir.
9zellikle karanlkta rtaya kan Grtktan kr!nmann tek yl! ate1 yakmaktr.
Kn!1t!klar ki1inin Grtk ld!6!ndan 1$#elenen ki1iler* "c!tlarnn e"resinden "eya
ayaklarnn altndan ate1 geirirler. /! da"ran1 tekrarlayan Grtk* tylerinin yanmasyla
ka$ kendini s!larn iine +rakr "e gzden kay+l!r.
Bine Grt6m zaman zaman e1itli ki1ilerin kl6nda* ata +ini$ gezdi6ine "e atlar
yrd!6!na inanlmaktadr. Atlarn sa+a# yrg!n "e terli +ir 1ekilde +!lan ki1iler
#ay"anlarn Grtkn gtr$ gtrmedi6ini anlamak iin atlarn semerlerine "eya srtna
ya$1trc maddeler srmektedir. /! sayede Grtkn* +! #ay"ana +inince tylerinin
ya$1aca6na "e tekrar +inmeyece6ine inanlmaktadr.

Grtlak
Eski Trklere gre e6er insan sa"a1ta de6il de ya1llkta lrse n!n 2k Tanr taraCndan
Nmak,a alnmayaca6na inanlm1tr. 2ene inan1lara gre #rtlak gece mezardan kalkan*
srtnda keCenle rtalkta dla1an +ir ya1ayan l,dr. /!nlar kzdklar kimselere
sata1rlar* #zl k1arlar* ata +ine+ilirler* sila# k!llana+ilirler* insana kza+ilirler*
istediklerini d"erler* se"diklerini karrlar* e" +asarlar* yl keserler. Anan1a gre
#rtla6n saldrsndan kr!nmak iin mezarlk yaknlarndan geerken d!a k!mak
gerekir. 3ylentiler #rtlaklarn genelde irkin "e rktc ld!6!n!* srtnda keCen ya da
ta+!t ta1d6n syler. Anadl! #alk inanlarna gre +ir kimsenin #rtlamas !6!rs!z +ir
laydr. Grtlayan ki1inin a#iretten k"!ld!6!na inanlr. Grtlaklar di1i de l!r* erkek de.
Kimi #rtlaklar :#ay"an; kl6nda gezer* kl!kla ssz kalm1 e"lerde* tekin lmayan
yerlerde* mezarlklarda +!l!n!rlar.

Ai
Eski inan1lara gre* #er +ir da6n* akars!y!n "e rmann kendi kr!y!c!s! "ardr. Aslnda
sa#i$ler %iyeler& sistemiyle +ir izgide +irle1en +! r!#lar iyilikse"er l!$ insanlara yardm
ederler. Kar1l6nda da nlara kar1 saygl da"ranlmasn isterler. saygszlk grdkleri
zaman da insana zarar "ere+ilirler. /! r!#larn genel ad :ii;dir.

At+arak
Eski Trk destanlarnda sz edilen* Trklerin srekli sa"a1a t!t!1t!klar* zamanki
Trklerin k!zey+atsnda ya1ayan :k$ek +a1l insana +enzer yaratklar;. ECsanelere ilk
deCa :7k tyl k$ek; manasnda gemi1tir. D6!z Ka6an destanlarna gre* :At+arak,larn
y!rd!* k!zey5+atya d6r! !zanan* karanlk lkeleri iindeydi. D6!z Gan* `At+arak,lara
kar1 +ir akn ya$m1I Cakat yenik ayrl$* da6lar arasndaki +ir ne#rin rtasnda +!l!nan*
kk +ir adac6a s6nmak zr!nda kalm1t.

Karakncls
Trk mitlHisinde* Karakncls* `kara renkte "e irkin larak tasarmlanan +ir !mac* +ir
ktlk cinidir. 9zellikle K!zeyd6! Anadl! Trk kltrnde yer etmi1 "e /!lgar
Clklr!nde de rastlanan +ir yaratktr. /ir tr cy andran karakncls $ek de#1etengiz
saylmaz "e zararsz ld!6!na inanlr. /!n!nla +irlikte zaman zaman gerek anlamda
1eytani +ir 1ekilde +etimlendi6i de lm!1t!r.
Kams
Kams* Gar$!t yrelerinde grlen +ir ktcl yaratktr. Balnz +a1na !y!yan insanlarn
zerine +tn a6rl6 ile ker* nlarn ar$lmalarna +azen de lmelerine se+e$
la+ilirmi1. 2eceleri dla1an +! yaratk anlatmlara gre +azen iriyar* +azen de cce
grn1ldr. /a1nda daima +ir +rk ta1r. /ir insan +! +rk ka$may +a1arrsa elinde
+rk +ykl6nde altn kalaca6na inanlr. Zaman zaman kara kedi 1eklinde de
grle+ilen Kams!n +ast6 ki1i* kannn ekili$ damarlarnn k!r!d!6!n! sanr.

Kara Krnak
Anan1lara gre :Kara krnak;I kadna +enzeyen* +edeni +a1tan +a1a kllarla rtl +ir
"arlktr. 3!da lan +ir insann stne geli$* zarar "ere+ilir. Dn!n iin en eski zamanlarda
c!klarnn s!da ynamasndan "e +6!lacaklarndan krkan anneler* nlar :Kara
krnak; ile krk!t!rlard. Dndan sz edilirken* adna +azen :3! sa#i+i;* +azen de cin
denilir.

Kara Kr1ak
Trkmen kltrnde e1ek* k$ek* dm!z* kei kl6na girdi6ine inandklar ktcl r!# ya
da cindir. 2ece ka$lar al$* e" sa#i+inin tand6 +ir ses "e klkla n! kandrarak a6r$
karrm1. /! cinden kr!nmak iin $antln!n d6melerini amak gerekti6ine inanlr.

Karak!ra
Karak!ra* ackl* ktcl +ir r!#!n ad. /az inan1lara gre yeni d6!m ya$m1 l#!sa
kadnlar krk!tan "e ci6erlerini al$ gtrd6ne inanlan r!#* #ayali yaratk. Ansanlara
krk!l! ka+!slar "e kara+asanlar gnderen d!r. Adyla c!klar krk!t!l!r.
/ir +a1ka gr1e gre +iimsiz %1ekilsiz& d1nlen +ir "arlk. Eski a6larda insanlar
!yk!da yakalay$ krk!t!rm!1. 3nra neCes almalarn engelleyerek ses karmalarn
nler* ci6erlerini al$ gtrrm1. /! "arlklar kedi gi+i #aMCten "e sakin sakin gezen canl
+iiminde +etimleniyrd!.
Erz!r!m "e Erzincan yresindeki inan1lara gre +! ta+iat st g* al+ast gi+i l#!salara
m!sallat lan* nlar krk!tarak* ci6erlerini sk$ gtren +ir "arlktr. Knya ci"arnda
anlatld6na gre* +! r!#* keiye +enzeyen Cakat kedi +ykl6nde lan* insanlarn
stne kerek nlar +6maya al1an +ir yaratk 1eklinde d1nlr. 2n 16ndan
krkar* gne1 d6!nca kmldayamaz* ancak zaman yakalana+ilir. Dna yemin ettirdikten
snra kle gi+i k!llanmak mmkn l!rm!1. Karak!ra yata6nda ekmek krnts lan
insanlar da k se"ermi1. /yle yataklarda !y!yanlar karak!ra taraCndan +astrlr* ka+!s
grr sknt ekerlermi1.

Kay+eren
Krgzlarn iyilikse"er r!#lar arasna da#il ettikleri "e :kay$ eren; adyla andklar
r!#lardr* da6larda ya1arlar "e ge"i1 getiren #ay"anlar kr!r. Krgzlarn inancna gre +!
r!#lar* #ay"anlarn art$ 6almasn sa6lar. Ancak kzdklar zaman da #ay"anlar teleC
ede+ilir. /!n!n iin de a"a kmadan nce* !6!rl! gemesi iin :Kay+eren;den yardm
istenir.
ECsanesiI /ir kar kcann #i c!klar ykt!. 9mrleri +y!nca c!k sa#i+i lmak iin
Tanr,ya yal"ardlar. Tanr nlara* ya1lan$ gten d1tklerinde* krk c!k "erir. Ba1l iCt*
+! c!klara +akamaz "e nlar gtr$ da6a +rakrlar. Kay+erenler geli$ nlar yedirir*
iirir "e +ytr. /! krk c!k +ydkten snra* insanlarn gzne grnmeyen
kr!y!c!lara dn1rler.

Kay1 /aldr
7c!klar krk!tmak iin !yd!r!lm!1 ktcl "arlk. Kay1 /acak ta denilen* ayaklar
kay1tan g!lya+anidir. D* kendi ayaklar zerinde d!r!$ yryemez. /!n!n iin de yldan
giden insanlar aldat$* n!n +yn!na +iner. 3nra kay1 ayaklarn n!n +eline dlay$*
yl! +itinceye kadar n! +rakmaz.
Elsiz "e ayaksz +ir i#tiyar grnmnde lan +! "arlk* rmak kenarnda t!r!$* gari+an
+ir grn1 sergileyerek* radan geenlerden* n! m!z!na alarak rma6n di6er kysna
geirmelerini rica eder. Kim n! m!z!na alrsa* `Kay1 /aldr,n karnndan +ir anda ylana
+enzer ar1n !z!nl!6!nda iki ayak k$* ylc!n!n +edenine sarlr. Elleriyle de sk
skya sarl$* :Qe dersem* n! ya$acaksn; diyerek* insan klesi ya$ar.
3ylentilere gre `Kay1 /aldr, !zadka !zanan* +a1 +!l!tlara de6en krk!n +ir canldr.
D* ak1am ezanndan snra rtaya kar. /ir yr!ma gre* +yle +ir #ikTye anlatlarak*
c!klarn ak1am karanl6nda e"den kmalarnn "e yaramazlk ya$malarnn nne
geilmek isteniyrm!1.

K!z! K!z! K!1!
/alkesir,in /igadi ilesinde rmanda ya1ad6na inanlan +ir k!1t!r./! k!1! /igadi,in
kylerindeki #erkes +ilir.K!1!n #ikayesi 1yledir< +ir gn +ir adam +ann +irini*
k!z!larna +akmas iin t!tar.7+an +! k!z!lara +akarken +ir gn dalgnl6na gelir "e
k!z!lar kay+eder.K!z!lar "eren adamdan krkan +an gn Alla#,a Alla#,m +eni k!1
ya$ta +!radan !!$ gideyim der.2erektende k!1 l!$ !ar.Ve #ala yllardan +! yla
#ala +! k!1 +an K!z! K!z! diye seslenerek k!z!larn aramaktadr./igadi,in
rmanlarnda sesi d!y!la+ilir.

4erkt
Altay eCsanelerinde* gk ylc!l!6!na kan kam%1aman&,n r!#!na* ilk gk kat
+y!nca kla"!zl!k eden de" di1i gk k!1!d!r.
Anadl! `da geleneksel Trk kltrnn ta1yclarndan lan Brk +ylar arasnda*
yaramazlk ya$an c!klar krk!tmak iin !yd!r!lan d1sel +ir "arlk larak ta grnr.
Aslnda +! d1sel denilen "arl6n kk* !l! dil +irli6i a6na kadar gider. /! mitlHik
"arlk #akknda Brkler arasnda 1yle denilir< :4erkt 4erkt = /acadan kl!n! salla=;
Ba1llarn derin inan1larna gre* 4erkt +ir k!1t!r. D sadece ad anlanlar krk!t!r.

4eran
?a#a k gney* rta "e d6! Anadl! resminde* masallarnda* #ikayelerinde rastlanan*
+ellerinden a1a6s ylan st ise insan 1eklinde tanmlanan* insanlarn derdine de"a
la+ilen d6ast yaratklar. Beraltnda 5akll "e iyicil +ir dnyada ya1ayan 4eranlarn
+a1nda -a#meran adl +ir ece "ardr. -a#meran,n 5insanlarca5 ldrld6n #enz
+ilmeyen* +! nedenle `-a#meran gelene6i, larak srdrdkleri derde de"a lma i1ine
de"am eden 4eranlarn -a#meran,n lmn d!yd!klar an 4eran 0lkesinden k$
insanlarn ya1adklar 1e#irleri +asacaklar "e yerle +ir edecekleri sylenir.

-a#meran
?a#a k gney* rta "e d6! Anadl! resminde* masallarnda* #ikayelerinde rastlanan
akll "e iyicil larak tanmlanan +ellerinden a1a6s ylan* st ise insan* 4eran ad "erilen
d6ast yaratklarn +a1ndaki #i ya1lanmayan* lnce r!#!n!n kzna geti6ine
inanlan "arlk. Larsa ylanlarn 1a# anlamna gelen :1a#5 meran; dan gelir. Ancak*
-a#meran,a ili1kin tm eCsane"i kaytlar "e -a#meran eCsanelerine zg tm
+etimlemelerde "arlk di1idir.

-e1e
Azer+aycan Trklerinin inan1na gre* +ilinmezler aleminden gelen +ir k!1t!r. Ktcl
ya$ya sa#i$ l!$* yalnzca geceleri !an +! k!1* da#a k erkek c!klara zarar "erir.
Balnz kalan c!6! "!r!$ ldrr. /! nedenle de erkek c!6!n alt aya kadar gzetim
altnda t!t!lmas gerekti6i sylenir. /! k!1!n girdi6i e"deki c!k lr. Krk kmam1
+e+e6in karar$ lmesi iin sadece +ir kez zerinden gemesi yeterlidir.
-e1e* "!rd!6! c!6! +6azndan "!r!r. 2eli$ c!6a zarar "ermesin diye c!6!n
yannda D,n!n adn sylemezler "e c!6!n +ele6ine i6ne sa$larlar. Anan1a gre*
:-e1e;yi yakalayan +iri* annda ldrmelidir. D,n! ldren -e1e Anas l!r "e -e1e,nin
"!rd!6! #er#angi +ir c!6!n +6azna elini srerse c!k k!rt!l!r.

Te$egz
/ir ?ede Krk!t %Krk!t Ata& masalndaI klcn kesmedi6i* k!n i1lemedi6i +ir +edene
sa#i$* yalnzca gznden zarar "erile+ilen* +andan lma* $eri kzndan d6ma cana"ar.
/asat adl ka#raman taraCndan ldrlr.

Bel+egen
Altay mitlHisinde Ay, yiyerek n!n klmesine %Ay t!t!lmas& yl aan gksel cana"arI
Bil+ke* larak ta tanmlaya+ilece6imiz Bel+egen,in neden ld!6! ay t!t!lmasndan snra
Altay Trkleri :Bine Bel+egen ay yedi; derlermi1.
T0RKLER?E TA/AAT 03T0 VARLIKLAR
Br!m Ba$n
Trk 4itlHisi

Ta#!a$ s$% Varlklar&
Trk #alk+ilimindeki szl gelenekler iinde insanlarn #ayatn etkileyen* inanlarla
yakndan +a6lantl* la6anst nitelikler ta1yan*gizli glere sa#i$ ld!klar ka+!l edilen*
ancak ne ld!klar $ek +ilinmeyen "arlklarla ilgili $ek k anlat "ardr./! anlatlar
de6erlendirilmesi* insanmz anlamaya* n!n #angi d1nce rtamnda ya1ad6n
+ilmeye* tanmaya #izmet eder.Gem d6! #em +at kltrlerinde grlen "e inan
alannn rtak tasarlad6 kimlikler diye+ilece6imiz +! "arlklar* atasz "e
deyimlerimizdeI`cin Mkirli* cin gi+i akl lmak* cin ar$mak* cini te$esine kmak* cinleri
+a1na t$lanmak* cinlerin cirit ynamas* cin +a1ka 1eytan +a1ka* cin t!tana +ir m!ska
kTMdir* cad kazan* cad s!ya +atmaz* $erisi alak, gi+i iCadelerle yer alrken masallara da
kn! lm!1lardr. Ancak +! al1mada cin Z $eri masallar ele alnmam1* nlarn ayr +ir
inceleme kn!s! ya$lmas d1nlm1tr.
/! "arlklara Anadl!,da yerine greI cin* ecinni* cad* $eri* 1eytan* #arUi* iyi saatte
ls!nlar* $ir %e"in $iri&* sa#i$ %e"in* ky!nlarn sa#i+i&* +eki %e"in* ky!nlarn +ekisi&*
mekir* Ceri1te* Ceri1ta#* Rk1 Ganm* A+rik KalCa %/ayr 'E@(< 'EE& gi+i isimler "erilirse de
+!nlar kimlikleri +ir+irine kar1m1* i ie gemi1 1ekilde kar1mza karlar. ?e6i1ik adlarla
anlan +! sylence yaratklarnn zel kimlik ta1yanlar ise +izim ara15trmalarmza gre
1yledir.
Karak'('l's:
B!rd!m!z!n Carkl +lgelerindeki yaygn +ir inan1a gre* k1n en s6!k gnlerinde
insanlara zarar "eren +ir "arlktr. Kendine #as zellikler ta1r. Zem#erinin %k1n en s6!k
zaman* cak& ilk n iki gnnde skaklarda dla1r* rastlad6na :Qereden geliyrs!n*
Qereye gidiyrs!nR Adn neR; diye srarm1. Verilecek ce"a$larn iinde m!tla5ka :kara;
kelimesi lmalym1%Kara Ky ,den geliyr!m* Karas!,ya gidiyr!m* Adm Kara Gasan ".+&
Aksi takdirde Karakncls elindeki kcaman tarakla "!rarak kar1sndakini ldrrm1.
/! d!r!mdan kr!nmak iin k1 gnleri e"lerdeki taraklar rtada +raklmaz* saklanrm1.
/! yaratk k1 yarsnn cini diye de adlandrlr %/rata" 'E@>< EE&.3zl kaynak "erilerine
gre +! cin zellikle y!rd!m!z!n d6! Karadeniz +lgesinde Karaknc!l!* Karakncil*
Kncls* Ba+an Adam gi+i adlarla nitelendirilir "e k1n rmandan sa#il kylerine Crtnayla
geldi6ine "eya denizden kt6na inanlr. Ansan taklit eden "e maym!na +enzeyen +! cin
zellikle kk c!klar "e yeni d6m!1 +!za6lar yemektedir. /! d!r!m! engellemek
iin e" sa#i+i ka$ya yrede `k!ymak, ad "erilen +ir yemek kyar %3rmene 2ne1ara
Ky&.
)'*'l's:
Bzgat ci"arnda karakncls,!n ad cngls,t!r. E"lere k1n rtasnda* s6!klarn en
Cazla artt6 zamanlarda %'F cak5'@ cak& !6rad6 iin Bzgat,ta +! gnlere :cngls
ay; denir. 4e"sim tariUeri :cngls girdi* cnglstan snra; 1eklinde ya$lr. /! yaratk*
akta d!ran yiyecek k$lerine tkrr* idrarn ya$ar* +ylece #astalklara se+e$
l!rm!1. /! ylla #astal6a yakalanan insanlara ise `marazl, denmektedir. Cngls
+azen de !y!yan insan* yaknlarndan +irinin sesini taklit ederek a6rr* !yanmazsa al$
gtrr* d1arda s6!ktan dnmaya terk edermi1. Jancar lan e"lere gelmeyece6ine
inanlan cngls!n e"lere !6ramamas iin $ancar $i1irili$* e1iklere gmlr "eya
l6!salara* dnrlere* se"ilen kimselere "erilirmi1 %9z+a1 'E>@< '(&. /! "arl6a
y!rd!m!z!n de6i1ik +lgelerinde kncls* karakncls gi+i adlar da "erilmektedir.
Kara+k,ra:
Erz!r!m "e Erzincan yresindeki inan1lara gre +! ta+iat st g* al+ast gi+i l6!salara
m!sallat lan* nlar krk!tarak* ci6erlerini sk$ gtren +ir "arlktr %Anan 'EK@< (>(&.
Knya ci"arnda anlatld6na gre* +! cin* keiye +enzeyen Cakat kedi +ykl6nde lan*
insanlarn stne kerek nlar +6maya al1an +ir yaratk 1eklinde d1nlr. 2n
16ndan krkar* gne1 d6!nca kmldayamaz* ancak zaman yakalana+ilir. Dna yemin
ettirdikten snra kle gi+i k!llanmak mmkn l!rm!1 %/rata" 'EK.< @.5@E&. Kara5k!ra
yata6nda ekmek krnts lan insanlar da k se"ermi1./yle yataklarda !y!yanlar kara5
k!ra taraCndan +astrlr* ka+!s grr sknt ekerlermi1 %KalaCat (FFF< E)&.
Kara k'r"ak:
Er+il,de Trkmenlerin e1ek* k$ek* dm!z* kei kl6na girdi6ine inandklar +ir cindir.
2ece ka$lar al$* e" sa#i+inin tand6 +ir ses "e klkla n! kandrarak a6r$ karrm1.
/! cinden kr!nmak iin $antln!n d6melerini amak gerekti6ine inanlr%KalaCat (FFF<
>E&.
Kam's:
Gar$!t ci"arnda grlen +ir kt yaratktr. Tek +a1na !y!yan insanlarn zerine +tn
a6rl6 ile ker* nlarn ar$lmalarna +azen de lmelerine se+e$ la+ilirmi1. 2eceleri
dla1an +! cin anlatmlara gre +azen iriyar* +azen de cce grn1ldr. /a1nda daima
+ir +rk ta1r. /ir insan +! +rk ka$may +a1arrsa elinde +rk +ykl6nde altn
kalaca6na inanlr. Zaman zaman kara kedi 1eklinde de grle+ilen kams!n +ast6 ki1i*
kannn ekili$ damarlarnn k!r!d!6!n! sanr. Kams szc6nn ka+!s
kelimesininanlam ile +enze1mesi dikkat eki5cidir %KalaCat 'EEE< (>&.
Ka-" A-ak:
Rmanya ?+r!ca Trkleri arasnda tes$it edilen* l6!salara m!sallat lan* #a"a
karardktan snra rtaya k$* 1aCak"aktine kadar dla1an +ir cindir. E6ri +acakl* krk!n
grn1l +ir yaratktr. L6!sann m!zlarna ayaklar nden sarkacak 1ekilde smsk
yerle51ir "e n! istedi6i gi+i dla1tr$* diledi6ini ya$trr %9nal 'EEK< 8(&. Ay5n adla anlan
cin* Tire,de ya$t6mz derlemelerde de tes$it edilmi1tir.
A$ #!e (!:
CaCeri Trklerin inan1larnda gece atlara +inerek dla1an +! adla tannan +ir cin "ardr. At
sa+a#leyin terli "e yrg!n +!l!n!rsa d!r!m anla1lr. Cin ata +inince n!n yelesini
rermi1. /! cini yakalamak iin atn yelesine ziCt srlr* n!n +!raya ya$1mas
sa6lanrm1. /! 1ekilde yakalanan cinler yakasna +ir i6ne taklarak esir edilir* #er i1te
k!llanlrm1. Lakat esir cin +ir gn elindeki ekme6i +ir c!6a "erir* n! kandr$* i6neyi
karttrr* kaarm1 %KalaCat (FFF< (@'&.
.ar"am#a Kars:
%7ar1am+a cads& 7ar1am+a gnleri rtaya kan* di1i* krk!n grn1l +ir "arlktr.
?la1ma #akk +ir gnle snrl ld!6!ndan #er yeri a+!cak gezer. /! yzden amasz*
#i+ir i1 ya$madan rtalkta dla1an insanlara :7ar1am+a kars gi+i gezi$ d!rma; denir
%Ti5re* 9demi1* /ayndr&.
A/rlk:
B!rd!m!z!n #emen #er yresinde yaygn larak +ilinen* derin !yk!da lan insanlarn
zerine ken* +tn gcyle +astrarak nlarn !yanmalarn engelleyen* krk!t!$*
+6!lmalarna se+e$ lan kt +ir ta+iatst "arlktr. 0zerine a6rlk ken insanlar
!y!d!klar yeri +tn ayrntlar ile grdklerini* +a6rmak istediklerini* Cakat seslerinin
kmad6n* zerlerindeki gl k!""etli +iriyle mcadele ettiklerini* #aykrarak
!yandklarn sylerler. Ayn skntlar ya1atan +ir di6er kt cinin ad :kara+asan;dr. /!
Carkl anlatlara gre Trkiye,nin +az +lgelerinde canl +ir "arlk larak tasa""!r edilirken
%Ankara& +azen de krk!n +ir rya larak adlandrlr %Knya* Anam!r* Astan+!l&.
Al#as$:
:Al* alkars* alanas* alkz* al+asmas* alar"ad* alacama* al+s* alm1; gi+i adlarla anlan*
#emen #emen +tn Trk dnyasnda grlen la6anst "arlklardan +iridir %Ac$ayaml
'E@.< KF* Anan 'E@(< '>E&. /! yaratk -amanizm deki Al r!#!n!n gnmzdeki temsilcisi
sayla+ilir. %2en 'EEE< 'K&. Elaz6 da +!na :Elkars; da denmektedir %Blmaz 'E>@< ('8&
Kei* tilki* kedi* k$ek* +!za6* rmcek* k!1* gelin* keCenli l gi+i e1itli klklarda
grnrse de da#a k* !z!n +yl!* !z!n $armak "e trnakl* da6nk sal* ya6l "c!tl!*
el "e ayaklar kk* di1lek* +ir d!da6 yerde* +ir d!da6 gkte* $lak gezen*
g6slerinden +irini geriye atm1* te$esinde gz lan k irkin* al gmlek giyen +!
yaratk %Ac$ayaml 'E@.< @8&. 4!6la,da denizden kan "e yalnz +raklan c!klar
alarak dalgalarn di+indeki e"ine gtren +ir kadn larak tasarlanmaktadr %/rata"
'E@>< EE&. ?+r!ca Trkleri n! sar1n "e 1i1man +ir kadn %9nal 'EEK< 8(&* Lergana
9z+ekleri $eHmrde klkl* da6nk sal +ir kcakar* %Anan 'EK@< (>'& 2aga"!zlar +ir de"
larak tas"ir ederler %2ngr 'EE'< .)&.
Krgz5Kazak Trklerinin inan1larna gre kara al+ast "e sar al+ast lmak zere iki r!#
"ardr. Kara al+ast ciddi "e a6r+a1l +ir r!# l!$ sadece cakl insanlardan krkar. 3ar
al+ast ise #$$a "e 1arlatandr Ansanlara dk!nmama sz "ere+ilir* Cakat Crsatn
+!l!nca m!tlaka zarar "erir %Anan 'E@(< '>>5'@)&.
Al+ast,nn en k l6!salara "e +e+eklere d1man ld!6!na* l6!sann ci6erini skerek
s!ya att6na "eya yedi6ine* +! yzden elinde ci6er +!l!nan +ir kadn grlrse #emen
yakalanmas "e zerine i6ne* !"aldz gi+i +ir metal $aras taklmas "eya ziCt dklmesi
gerekti6ine inanlr %-akir 'E)E< )(&. Dn! yakalayan ki1i cakl l!r "e `alc, adn alr. Al
kars* alcnn sy!ndan gelen kadnlara zarar "eremez.Alkarsndan kr!nmak iin d6!m
ya$an kadn krk gn krk gece d1ar kmaz. Ayrca e"de de yalnz +raklmaz. Ayn
zamanda +a1 !c!na K!r,an aslr. Bast6nn altna +ak* makas* demir $ara* i6ne*
!"aldz* ma1a gi+imetal e1yalardan +iri "eya rek t!* s6an* sarmsak ka+!6!*
s$rge kn!r. /! r!#! kandr$* 1a1rtmak iin rta yere erkek el+iseleri de +raklr
%Ac$ayaml 'E@.< K)&. -ayet anneyi de6il c!6! al +asarsa +! c!k `ayya1, laca6
yani kendinden gei$ +aylaca6 iin `ayya1 a1, $i1irili$ da6tlr. /! a1 skaktan
geenlerin yaklan ate1e +ir d!n atmasyla $i1irilmektedir %2k+el 'EEK< E8&. Alkars
krmz renkten krkt!6!ndan l6!sann +a1na al tl+ent rtl$* yakasna krmz k!rdele
taklr. Ziyarete gelenlere krmz renkli 1ekerden %n+et 1ekeri& ya$lan 1er+et ikram edilir.
2aga"!zlar ise d6!mdan gn nce "e gn snra l6!saya s! yerine rak iirirler
%2ngr 'EE'< .)&.
Alnan +tn +! ted+irlere ra6men l6!sann k a6rs "arsa* mraryr* sayklyr*
+aylyrsa al +ast6na karar "erilerek +ir #ca "eya cakl a6rlr. TCek atl$* tencere
ka$aklar "!r!larak* grlt ya$l$ +! r!#! k"mak iin !6ra1lr.
Eke#!$:
A Anadl! da grlen +ir "arlktr. Anlatlara gre +a1nda altn +ir Cesi "ardr. 3a6 elinin
rtas deliktir. Ny!yan insanlarn +6azlarn skarak nlar +6maya al1r. /a1ndan
Cesini ka$an ki1iye dk!nmaz %7+an6l! (FF)< ')@&.
0kr M,k,r:
Bakalad6 insanlar nce +6arak ldren snra da yiyen +ir yaratktr %7+an6l! (FF)<
')@&. Ansana +enzer* Cakat g+e6inde +!l!nan +ir tr+ann iinde ya"r!s!n! ta1r. En
krkt!6! 1ey zerine idrar ya$lmasdr. /yle te#dit edilirse rtadan kay+l!r.
1em!r k-ak:
/igadi da6larnda ya1ayan* #er kl6a gire+ilen* krk!n sesler kararak insanlarn
delirmelerine se+e$ lan* k $is kk!l! +ir yaratktr %7+an6l! (FF)< ')K&. 3!dan k
krkar. D grnd6 anda dere "eya gle giren insanlara +ir zarar "eremez.
)a2:
Trk inan1ndaki cad ka"ram #em la6anst "arlklarn genel adlarndan +iri #em de
kayna6n da#a k +atl eCsanelerden alan zel +ir "arl6n ad larak k!llanlmaktadr.
R!menlideki Trk yerle1im +irimlerinde cad ka+!l* geceleri mezarndan kalk$ dla1an*
sa* +a1 da6nk* trnaklar !zam1* $is grnml* rastladklarn ldren +ir kadn
1eklindedir. :Cad gi+i; szleri de +! inan1 dile getirmektedir. ECsanele5re gre lnn
gmlmeden 1ksz +ir dada +raklmas* zerinden +ir kedinin atlamas ly #rtlatr.
/! d!r!mdan k!rt!lmak iin mezarn stnde ate1 yakmak gerekir %Trk ?ili "e Ede+iyat
Ansikl$edisi II5(&.
Trk masallarnda iseI+y ya$an* k$ stnde !an* +in yllk yl! +ir anda alan* si#irli
+ir #rkas lan* irkin ya1l kadn mtiM cad larak adlandrlr %Tezel* 'E>K< 88)&.
'K)) ylnda zamanlar Trk idaresinde +!l!nan /!lgaristan,n Trna"a kasa+as kads
A#met -kr ECendi* +! kasa+ada ya1anan +ir lay :Trn"ada cad tredi* gn +attktan
snra rtaya kyr* !n* ya6* +al gi+i 1eyleri +ir+irine katyr* yastk* yrgan "e +#alar
a$ da6tyr* insanlara saldr$ teca"z ediyr =.. /!n! nlemek iin Qikla adl +ir
cadcyla $azarlk ettik == 4ezarlkta cadlarn yerini +!ld!. Kal$lerinin zerine kazk
ak$* kaynar s! dkerek ldrdk; diyerek #kmete resmi +ir mekt!$ yazm1* +! yaz
de"letin zamanlar resmi gazetesi lan Tak"im5i Vekayi,nin 'E Re+ile""el '(.E tari# "e
>K n!maral ns#asnda yaynlanm1tr.%K! 'E>(< )'F&.
-! anda Rmanya snrlar iinde lan 3argl,n 7r "e Krm1a# kylerinde t$raktan "e
mezardan krk!n +ir sesle kalkan cadlardan* +!nlarn e"lere* #ay"anlara zarar
"erdi6inden* c!klar ta+anlarndan emerek ldrd6nden* ancak yreklerinden yere
akl$* zerlerine kire dklerek yaklrsa yk lacaklarndan +a#seden anlatlar "ardr
%3ayg 'E>(< '8F&.
2aga"!z Trklerinde ise lm saan kam+!r +ir ya1l kadn 1eklinde d1nlen ta!n
%meikli&* gna#kar insanlarn mezarlarda #ay"an 1ekline girerek l!1t!rd!6!* #er 1eyi
yiyi$ y!tan* salgn #astalklar ya$an +!r %#+!r&* !z!n gmlek giyerek* "iranelerde
e1me +a1larnda t!ran "e insandan krkan tlsm adl cinler "ardr %2ngr 'EE'< )E5
.)&.
3e-$a:
Aslamiyet ten nceki Ara$ inan1larnda :ktlk ya$an cin; larak dile getirilen 1eytan
ka"ram* Ba#!di* Gristiyan "e Aslam gelene6inde Alla#,n yaratt6 ilk insan lan Gz.
Adem,e secde etmedi6i iin cennetten k"!lan* `+a1 kaldran melek, anlamnda
k!llanlm1tr %Ganerli6l! 'EE.< 8K(&. K!r,an5 Kerimde ad A+lis larak da geen
1eytandan %/ilmen tari#siz< Ayet @5''& e1itli ayetlerde +a#sedilir %/akara5).* Ali imran5
)>* Qisa5''@* AraC5''* Gicr5'@5'K* Qa#l EK5'FF* Asra (>5(@58) "+.&. -eytan k!rnaz "e
#ilekar larak d1nlr. Ansanlar d6r! yldan karmak n!n en nemli i1idir. TrkedeI
1eytan aza$ta gerek* 1eytan diyr ki* 1eytan drtmek* yzn 1eytan grmek* 1eytan
k!la6na k!r1!n* 1eytann +aca6n krmak* 1eytana $a+!c!n! ters giydirmek %Aksy
'EK.< KE)& gi+i $ek k deyimde ad geen +! 1eytan* ya$t6mz l!ms!z "e #atal
da"ran1larmzn sr!ml!s! ilan etti6imiz +ir la6anst yaratktr.-eytan resim "e
karikatrlerde insan g"deli* +yn!zl!* si"ri k!lakl* atal ayakl* k!yr!kl!* elinde mzrak
ta1yan krk!n +ir "arlk larak tasarlanr.
4er!:
Cinlerin di1ileri $eri adyla anlrlar %?6an 'EK'< K''&. 2zellik "e yardmse"erlik sem+l
larak ka+!l edilen $eriler* $r+lemleri zme "e +ecerikli lma zellikleriyle de
tanndklar iin da#a k masal ka#ramanlar arasnda yer alrlar.
/!nlardan +a1ka ya$t6mz ara1trmada tarlag!zan* kalCa* ker!1* ker!1ere1* ACrit* Cerit*
al+z gi+i la6anst "arlklarn isimlerine rastladysak da #aklarnda +ilgi edinemedik
%Taner 'EK)< ')&. /az anlatlarda #rtik* tlk k!1!* k!l* yl azdran* gelincik
%7+an6l!(FF)< '.F& gi+i isimlerle de kar1la1tk.
Nmac* c* de"* g!lya+ani* d!nganga* k!y! kz gi+i isim ta1yan yaratklar ise
yaramazlk ya$an* a6layan* !y!mayan c!klar krk!tmak amacyla !yd!r!lan* #er
c!6!n kendi #ayalinde krk!n +ir 1ekilde canlandrd6* "ar ld!6!n! "e kendisine
zarar "erece6ini d1nd6 "arlklardr.
/! la6anst yaratklarn zellikleri "e ya1adklar yerlere gelinceI inanmalara gre*
aslnda aynen insanlar gi+i Cakat insanlara grnmeden t$l!l!k #alinde* $adi1a#lar "e
+eyler taraCndan ynetilerek ya1arlar. Erkek "e kadn cinsleri "ardr. E"leni$ l!k c!6a
kar1rlar. 7c!klarn da kendilerinden lan "arlklar d6!rt!r. Gatta +az g d6!mlar
da insan e+eleri kandr$* kararak ya$trrlar %Taner 'EK)< '(&. 4slmanlar "e kaMrleri
"ardr. E6lenceyi zellikle t$l!l!k #alinde deC* dar+!ka* z!rna al$* 1arklar syleyerek
e6lenmeyi k se"erler. /azen +! 1enliklerine insanlar da kararak zrla i1tirak ettirirler.
4etamrCz en +ilinen zellikleridir. Ger an klk de6i1tiri$* kedi* k$ek %zellikle siya# "e
+eneksiz&* ylan* #rz* ta"!k* de"e* kei* ta"1an* tay* tilki* rmcek gi+i #ay"an*
#ay"anla insan aras +ir yaratk* keCenli l* Ara$* gelin* !z!n sal +eyaz sakall +ir ya1l
e"liya 1ekillerine gire+ilirler. /azen ayaklar "e kllar geriye d6r! ters l!$* anrmal
derecede +yk "e irkin yaratklar larak grnrlerse de %Karadeniz 'EK>< 8& genellikle
kck* minik insanlar larak kendilerini +elli ederler.
Ta+iatst "arlklarn iyileri* ktleri* #ayrllar* #ayrszlar* dindarlar #atta e"liyalar
"ardr. Gayrsz lanlar e"lerin da#a k e1ik* cak +a1* merdi"en alt gi+i yerlerini
mesken edinirler. /azen kendilerini y!karda sayd6mz klklarda gsterirlerken +azen de
"arlklarn kilitli ka$lar amak* e1yalarn yerlerini de6i1tirmek gi+i e1itli 1ekillerde +elli
ederler. Galk +! gi+i yerlere tekin de6il der. /!rada ya1ayan gze grnmeyen "arlklarn
insan ar$aca6na* a6zn* yzn e6ece6ine inanr %/alc6l! 'E8(< 888&. Tekin lmayan
e"lerin kira "eya sat1 Myatlar k d1ktr.:Ayi saatte ls!nlar; n nemli zelliklerinden
+irisi de +ir anda rtaya k$* aniden kay+lmalardr. E"lere ana#tar deli6inden*
+acadan* ka$ altlarndan szl$ gire+ilirler. Gemen #e$si +ilgilidir. Alerinde ca#il lanlar
$ek azdr. Gastalan$* sakat kala+ilirler* lmleri da#a k +ir kaza sn!nda l!r. 9llerini
$lklere* t!"alet kenarlarna* $is yerlere gmerler. Dnlarn mezarlklar +!ralardr.
2rnmeyen +! "arlklarn ya1adklar yerler arasnda aktaki t!"aletler* $lkler* !l!
a6alarn di$leri* rmanlar* saak altlar* +!la1k s!larnn +irikintileri* iz+e* rktc*
krk!n yerler* mezarlklar* ssz dere yataklar* terkedilmi1 de6irmenler* kllkler* k!y!
+a1lar* $nar kenarlar* ne#ir yataklar* denizlerin kirli +lgeleri %3a+ri 'E))< '.)&* gl
kenarlar* +ataklklar* e1me nleri %0lkta1r 'E))< K.&*ma6aralar* +yk terkedilmi1
e"ler* k1kler* kale "e saray #ara+eleri* #amamlar* samanlklar* a#rlar* e"lerin e1ikleri*
ekmek krntlarnn dkldkleri yerler* t!r!lmayan* kimsenin lmad6 +lgeler
sayla+ilir %/rata" 'E@>< KE&. `An5cin t$ atyr, deyimi +!ralar anlatmaktadr.
Cinler insanlarla +azen iyi +azen kt ili1kiler k!ra+ilirler. Ellerinden #er 1ey geldi6i iin
ya$amayacaklar #i+ir 1ey ykt!r. Kzdrlmazlarsa "eya kendilerine +ir ktlk
ya$lmazsa genellikle kaytsz kalrlar. /azen +ir ylc!y! yanl1 ynlendirmek* lmadk +ir
yere t!"alet i#tiyacn ya$trmak gi+i 1akalar ya$arlar. /azen de d!rmadan +ir insann
adn seslenirler. /!na nem "erilmezse +ir 1ey ya$mazlar. -ayet kt kelimelerle te$ki
"erilirse insan karrlar. /ylece ki1i ecinnilere kar1r. Zaman zaman kadn "eya
erkekler cinlerle e"lendiklerini syleyerek nrmal #ayatlarndan !zakla1rlar. /!nlara da
kar1m1 insanlar denir. /! "arlklar kendilerine yardm "e m!tl! edenleri dllendirirler.
En +yk dlleri se"dikleri ki1iye s6an* sarmsak ka+!6! #ediye etmektir. /!nlar e"e
gtrld6nde "eya gn 1d6 zaman altn l!rlar. /azen tersini de ya$arlar* altn*
gm1* diye "erdikleri sa+a#leyin s6an ka+!6!na dne5+ilir. /! d!r!m insanlarn
ya1adklarn +ir +a1kasna anlatmas #alinde rtaya kar. /!nlar insanlar kandr$ kle
#aline getire+ilir* +tn i1lerini ya$tra+ilirler.
Cin "e $eri $adi1a#lar adaletlidir. -e#ir d1ndaki !l! a6alarn altna ma#keme k!r!$*
nlarn zarar "erdi6i insanlarn 1ikTyetlerini dinlerler. Cin m!#aCz taraCndan ma#kemeye
getirilen cin* yarglanr. -ayet s!l! +!l!n!rsa lme +ile ma#k[m edile+ilir %/ayr 'E@(<
'EE&.
Ecinniler insana tek +a1nayken grnrler. Aki ki1i +ir aradayken rtaya kmazlar. 2n
16n se"mezler. Ak1am karanl6 iyice ktkten snra gezmeye k$* gn 1yncaya "e
#rz sesleri d!y!l!ncaya kadar dla1rlar. 2ece #erkesin !y!d!6! saatte K!r,an
k!n!rsa nlarn ra#ata gezmelerine engel l!naca6 iin +!n! istemezler. Dk!yan
ki1inin yanna yakla1mazlar Cakat e1itli 1ekillerde krk!tarak yatmasn sa6larlar.
Ta+iat st "arlklarn insana "erdi6i zararlarI ar$lmak* !6ramak* eri1mek* kar1mak*
dk!nmak* ili1mek gi+i kelimelerle adlandrlr.Eskiden +az Trk +ylar cin ar$masna
`k"!, "eya `k"!z, diyrlard %Ka1garl 'EK>< III* '>)&. /! adlarla anlan #astalklarn
se+e$ ld!6! +elirtiler larak* insann a6znn ar$lmas* e6rilmesi* dilinin t!t!lmas*
kl!n!n lak lmas* kendini kay+edi$ r$nmas* sayklamas* yrrken dengesini
kay+etmesi* ayaklarnn aniden t!tmamas* ykanmak iste5memesi* kirli* $is* sal sakall
dla1mas* me"sime !ymayan kyaCetler giymesi %G!l!si A#met 'E@(< E.& 1ayet sz
kn!s! +ir c!ksa srekli "e se+e$siz yere a6lamas sayla+ilir. Anan1a gre di1i cinlerin
ar$mas da#a te#likelidir. 7nk +!nlar etraUarna erkek cinleri t$lay$ gr!$ #alinde
gezerler* %Taner 'EK)< '(& saldrgandrlar./ilinmez "arlklarn "erdiklerine inanlan zararlar
+! kadar +yk l!nca el+ette +az nlemler de geli1tirilmi1tir. 9ncelikle +! "arlklarn
adlar sylenmez. /a#setmek gerekince :iyi saatte ls!nlar* +izden !zak ls!nlar; denir.
Dnlar rktecek* kzdr$ krk!tacak #areketlerden kanlr. /! "arlklarn ya1ad6
d1nlen yerleri kirletmemeli* +!la1k s!larn "eya scak s!y! ak1am saatlerinde a6a
ya da ka$ nlerine dkmemeli* ak yerlerde t!"alet i#tiyacn gidermemeli* karanlk "e
$is yerlere girerken* :/ismilla#* dest!r* t! t! t!; demelidir. /! szlerle rann
sa#i$lerinden izin istenmi1* gnlleri #1 edilmi1 l!r %KalaCat 'EE)< 8F* 8@&. 9zellikle
c!klar +!nlar sylemeye k dikkat etmelidir. /azen ska6a kirli s! dkmek gerekirse :
dest!r ya a#d5i 3leyman; denir. Cinler 3leyman Jeygam+ere :senin adn anan ki1iye
dk!nmayaca6z; dedikleri iin* +! szlerle szle1me #atrlatlm1 l!r %/rata" 'EK.<
K@&. K$lere "eya dla$lara yiyecekler kn!rken* yeni kyaCetler alnnca* kzlarn e1yalar
eyiz sand6na kn!rken :/esmele; ekilmezse* +!nlarn +ir ksmn cinlerin gtrece6ine
"eya zarar "erece6ine inanlr. 3andklarda !z!n zaman +ekleyen +eyaz k!ma1larda sar
+ir leke l!1m!1sa :+!rada* 1eytan +!l!nm!1;
KAYNAK: JrC. ?r. Ay1e ?!"arc
ACIJABA4LI* Dr#an %'E@.&* Trkiye de ?6!mla Algili Ananmalarn EtimlHik Etd* Ankara.
A?A3AL* Rasim %'E@@&* 4edikal JsiklHi* Astan+!l< 4innet 6l! Bayn*
AK3DB* 9mer Asm %'EK.&* ?eyimler 3zl6 II* * Ankara< Trk ?il K!r!m! Bay.
/ALCIDjLN* Qeriman ReMk %'E8(&* Anadl! da Cinler* Jeriler "e ?e"lere dair Anan1lar*
Trk Llklr Ara1trmalar* II* )8.
/ABRI* 4e#met Galit %'E@(&* Astan+!l Llklr!* Astan+!l< Eser Bay.
/AL4EQ* 9mer Qas!#i %tari#siz& K!r,an5 Kerim "e Trke 4eTli _lisi* Ankara< Aka6
Baynlar* KK.
/DLAB* 3leyman Gayri %'E@@&* LelseM ?ktrinler "e Terimler 3zl6* Ankara< Aka6
Bayn .
/DRATAV* Jerte" Qaili %'EK.&* 'FF 3r!da Trk Llklr!* Astan+!l< 2erek Bayne"i.
/DRATAV* Jerte" Qaili %'E@>&* Les 4aitres de l,es$ace sa!"age* Jratii!es et
re$resentatins de l,es$ace dans les cmm!na!tes
mediterraneennes*
Jaris< Editins d! 3entre Qatinal de la Rec#erc#e 3cientiMi!e
CA4J/EEL* Vse$# %(FFF&* Ka#ramann 3ns!z Blc!l!6!* Astan+!l< Ka+alc yayne"i
7ELAK* Ali %'EE8&* Aslamn Ka+!l "eya Reddetti6i Aslam Ananlar* Astan+!l< /eyaz Bayn
7D/AQDjLN* 9zk!l %(FF)& Trk Galk Kltrnde 4emratlar "e Galk A5nanlar* Ankara*
Aka6 Bayne"i.
2EQ7* Re1at %'EEE&* Trk Anan1lar ile 4illi 2eleneklerinde Renkler* Ankara< Atatrk Kltr
4erkezi Bayn.
29K/EL* A#met %'EEK&* Anadl! Varsaklarnda Anan "e Adetler* Ankara< Atatrk Kltr
4erkezi Bayn.
20Q29R* Gar!n Z AR2NQ-AG 4!staCa %'EE'&* 2aga"!z Trkleri* Tari#5?il5Llklr "e Galk
Ede+iyat Ankara< Kltr /akanl6 Baynlar W ')FF.
GAQ7ERLADjLN* Dr#an %'E@8&* Anan 3zl6* Astan+!l< Remzi Kita+e"i
GAQ7ERLADjLN* Dr#an %'EE.& Aslam Ananlar 3zl6* Remzi Kita+e"i* Astan+!l.
GVDRLEALDR* RaCn Vnsn %'EEF&* Ttlls C#iCs and C#ildren* Qrt Qytt.'*
Lrestillings"erden* Dsl
GNLN3A* A#met %'E@(&* R!#5Ansan5Cin* Ankara< Bksel 4at+aas*
AQAQ* A+dlkadir %'EK@&* 4akaleler "e Ancelemeler* Ankara< Trk Tari# K!5r!m! Baynlar.
AQAQ* A+dlkadir %'E))&* Al r!#! #akknda* Trk* Tari#* Arkelgya "e Etn6raCya ?ergisi*
I5'* Ankara.
KARA?EQAZ* Likret %'EK>&* 2ires!n Bresinde Cin* Jeri* /y* Cad,nn Anan "e 4asallara
Katlm* Trk Llklr Ara1trmalar* VII* KF5K'
KALALAT* Ba1ar %'EE)&* 2k Tanr Anancndan 2nmze Kadar ECs!nlama :t!* t!* t!;
Nyg!lamalar* 7!k!r"a 0ni"ersitesi Galk Kltr
3em$zy!m! /ildirileri* Adana.
KALALAT* Ba1ar %'EEE&* ?6! Anadl!da Eski Trk Ananlarnn Azleri* An5kara< Atatrk
Kltr 4erkezi yayn.
KA-2ARLI* 4a#m!t %'EK>&* ?i"an Lgat5it Trk Tercmesi* %Gazrlayan< /. Atalay&* III*
Ankara< Trk Tari# K!r!m! /asme"i.
KDCA* 3alim %(FFF&* Trk Kltrnn Temelleri II* Karadeniz Teknik 0ni"er5sitesi* Tra+zn<
Len5Ede+iyat Lakltesi Bayn
KD7N* Re1at Ekrem %'E>(&* Trn"a Cadlar* Trk Llklr Ara1trmalar* 3ay '8.
4ALAQDY3KA %'EEF&* /y* /ilim "e ?in* Ankara< Ka+alc Bayn
92EL* /a#attin %'E@8&* Trk 4itlHisi II* Ankara< Trk Tari# K!r!m! Bayn
9QAL* 4e#met Qaci %'EEK&* Rmanya ?+r!ca Trkleri* Ankara< Kltr /a5kanl6 Bayn
9Z/A-* Gasan %'E>@&* Bzgatta Cnglz* Trk Llklr Ara1trmalar* 3ay '(
3A/RA* 4elT#at %'E))&* Cinler* Galk /ilgisi Ga+erleri* Bl )* 3ay (E
3AB2I* Dsman %'E>(&* Cadlar "e Cadclar* Trk Llklr Ara1trmalar* VII* '8F
-AKAR* 3a+ri %'E)E&* 4!#teliC R!#lar Gakknda* Galk /ilgisi Ga+erleri* 3ay EK
TAQER* Q!ri %'EK)&* Galk Ananmalarnda Cin "e Cin T!tma* Trk Llklr!* IV* .)
TAQBN* Gikmet %'E>@&* Ankara "e 7e"resinde Adak "e Adak Berleri* Ankara< Ala#iyat Lak.
Bayn*
TATLIDjLN* ?!rm!1 %(FFF&* Trkmen Irmlar %Galk Ananlar& C!m#!riyet ni"ersitesi .
Ala#iyat Lakltesi ?ergisi* 3i"as* 3ay .*
TEZEL* Qaki %'E>K&* Trk Galk Ede+iyatnda 4asal* Trk ?ili* Galk Ede+iyat 9zel 3ays*
Ankara< Trk ?il K!r!m! Bayn* 3ay (F@
T0RK ?ALA VE E?E/ABATI AQ3AKLDJE?A3A%'E@@&* Cin 4addesi* Astan+!l< ?ergT# Bayn* II.
0LK0TA-IR* 4. -akir %'E))&* Cinler "e Jeriler* Galk /ilgisi Ga+erleri* Bl )* 3ay (K
VAQ2ERI Rnald 2ram+* %'E>.5>8& T#e Lrd Lrest and 4!ntain 2ame in t#e Recent
Llk Traditins C QrOay* La+!la* @ . /and* /erlin
BIL4AZ* 4it#at %'E>@&* Elaz6da El Kars Ananmas* Trk Llklr Ara1trma5lar* 3ay ('8
YE3TER4ARCK %'E>(&* Aslam 4edeniyetinde J!ta Ta$nma ?e"rinden Arta5kalan Atikatlar*
Cin* Ankara< Beni 4at+aa
Kaynak Ki1iler
/ALEQ 0mm#an %'E(> 9demi1* Zeytin"a d6!ml!* Dk!r Z yazar de6il* e" #anm*
derleme tari#i 'EKE&.
?NVARCI Bksel %'E.8 /ey1e#ir* /ayndr Ky d6!ml!* rtak!l mez!n!* iCti* derleme
tari#i (FF'&.
LAKIDjLN /innaz* %'E(K Tire d6!ml!* Alkk!l mez!n!* e" #anm* derleme tari#i* 'EKE&.
LAR3AK 4!staCa %'E)8 Anam!r* /zyaz d6!ml!* ilkk!l mez!n!* serac* derleme tari#i
(FFF&.
20RLER LtMye* %'E88 Ankara* Elmada6 d6!ml!* ilkk!l mez!n!* temizlik5i* derleme
tari#i (FF(&.
3AQCAK 3aMnaz* %?6!m tari#i +ilinmiyr* 3rmene 2ne1ara ky d6!m5l!* e" #anm*
derleme tari#i 'EE)&.
0QL0* A#met* %'E8F /!rsa d6!ml!* rtak!l mez!n!* +er+er* derleme tari#i* 'EEF&.
ZABIL* Gamdi* %Astan+!l* T!zla d6!ml!* i1i* k!r yazar* derleme tari#i 'EEE& KAJILIDjLN*
Ay1e %Tire d6!ml!* Alkk!l mez!n!*e" #anm* derleme tari#i (FFF&.
BER AQA
Br!m Ba$n
Ber Ana

Trk mitlHik dnya mdelinde yeri yaratan* #ayat "eren "e kr!y!c! +a1lang gi+i
i1le"lerle tanmlanan* +azen Nl! Ana* Ala#i Ana "e Kan Qine gi+i adlarla anlan* +ll!k "e
+ereketin kr!y!c!s! "e t$ra6n iyesi l!$* d6ann +a1langcn da temsil eden mitlHik
+ir +tncl.
?nyann +a1langcyla ilgili rtaya atlan k!ramlardan +irine gre* yer ar$an +ir kal$ gi+i
ka# daral$* ka# geni1lemektedir.Bani yer* +tn $aralarnn +ir+iriyle +a6l ld!6! canl
+ir "arlk gi+idir. Ber yaratl1n n"esidir.Eski mitlHik geleneklerde de yer* kzmlHide
ka+!l edilen 1ekliyle canl larak d1nlm1tr. Dn!n e1itli 1ekillerde kr!nan dini
de6eri de +! yzdendir. Ber szc6nn Trklerdeki zengin anlam +! +akmdan dikkat
ekicidir.Trklerle ilgili +ilgiler "eren eski 7in tynaklarndan da anla1ld6 zere* lkeyi
kr!yan r!#* da6 "e yer r!#!d!r. Dld!ka geni1 +ir 1ekilde yaylan +! mtiC* k eski
lmas dlaysyla* en arkaik izgilerini d6al #aliyle "e ilk 1ekliyle kr!ya+ilmi1tir. /!
izgilerin ayrntlarn ise ayr ayr r!#lara ta$mada "e e1itli kltler "e mitlHik "arlklarn
adlan "eya izlerinde +!lmak mmkndr. /!n!nla +irlikte 1aman d!alarnda da k
sayda yer r!#!n!n "arl6ndan +a#sedilir./irka 1ekli lan +! +tncl* temelde yer "e
t$rakla +era+er k!llanlm1tr.
Dn!n yarana "e kr!y!c! i1le"i ise yere "e t$ra6a* eskiden +eri* +iti$ tkenmeyen #ayat
gc "e lmszl6n en yce iCadesi larak +akld6ndan ileri geliyr. Kadn Ana
+a1langc* yerle aynla1trlrd. Ber #ayatn "e ya1ay1n kesintisiz dn1mnn temelini
l!1t!rm!1t!r. Ber* ilk !l! +a1langtr "e ne "arsa ndan gelir. Karaay5/alkarlarda :Cer
Teyri; ad "erdikleri yer iyesi ayn anda :yaratc; anlamna gelen :Ba!e5?,a!e; adyla
da a6rlrd.
Altay destanlarnda mitlHik Ber Ana* ka#ramanlara yardm eden +ir mtiCtir.
Bak!t eCsanelerinde de ad geen* yer "e t$ra6n sa#i+i saylan :Ber Ana;* canl +\r "arlk
larak +etimlenmi1ti "e aslnda :Kainatn R!#! n!n geni1 +ir 1ekilde yaylm1 adyd.
Ger 1eye can "eren de yine :Ber Ana; "e :Ber R!#!;yd!. /tn +ll!k "e +ereket ndan
gelirdi.
Trk #alk inan1lanna gre* :Ber Ana;s iyilik ya$mak istiyrsa* t$rak +l +l ta#l "erir "e
#er 1eyi +l ya$ar. Ansanlar da +ll!k "e "arlk iinde yzer.
Azer+aycan,n +az +lgelerinde Qe"r!z /ayram 1enliklerinde t$rak iki taraCtan kazlr "e
altndan geit yeri ya$lr* snra insanlar radan geerek kar1ya giderlerdi. /!* yer
kltnn +ir kalnts l!$* t$rak r!#! "e Ber Ana r!#!ndan yeniden d6!lmay
canlandrrd. Eski a6larda da d6ann yeniden canlanmas 1ereMne ya$lan +a#ar
+ayramlar yer kltyle +a6lyd.
Bak!tlarda ksr kadnlar* k!tsal +ir a6acn di+inde* ak5+z +ir at derisi zerinde Ber
R!#!,na d!a ederlerdi. Bak!t ka#ramanlk destanlarnda da +! mtiMn izi kr!n!$
kalm1tr. Ber R!#!* Carkl destanlarda Cark adlarla kar1mza kar. 2elece6in ka#ramann
g6snn style +esleyen de Ber Anasdr.
3a6 g6snden iki sl g6snde +ir kez emmeye izin "erir "e +! emmenin sayesinde
ka#raman inanlmaz +ir gce ka"!1!r.Ber Ala#esi ni gsteren #er#angi +ir resm\n lmad6
sylenir. Ancak +az metinlerde n!. +yk +ir kayn a6acnn g"desinde ya1ayan +eyaz
sal kadn grkeminde +etimlemi1ler. /! a6acn en +yk dal. insanlara en gzel attan
#ediye gnderen r!#!n meskeni saylan gk alemine kadar !zanr. /! k!tsal a6acn :lige;
denilen reinesi* yiyene ka#ramanlk gc "erir.
Bak!t ka#ramanlk destanlanna gre gelecekte yenilmez lacak yi6itlerin +ir6!*
c!kl!kta inanlamaz derecede elimsiz* zayC "e 1ekilsiz l!rlar "e ana5+a+alan +ile
nlan ka+!l etmekten ekinirler. Ancak yeri kaz$* +! c!klan t$ra6a gmdkten snra.
Ber Ana,dan +esleni$* glenen +! c!klar* inanlmaz lde gl "e yak1kl eCsane"i
ka#ramanlara dn1rler. Ber Ana ayn anda +ir ra#im r!#!d!r.
Anadl!,da delileri k!y!ya sallamann da mitlHik yr!m! +!d!r./! lay yere
gmlmekle ayn i1le"i gryr.
Nl! Ber Anayla ilgili eski inan1lann +ir kalnts da yeni d6m!1 zayC "e 1ekilsiz c!6!
gtr$ eski +ir mezara ky!$* +ir gece +ekleterek dzelece6ine lan inantr.
Azer+aycan Trk #ikTyelerinde yer +a1langcyla gemi1te +! inanan +a1ka +ir 1ekli
grlmektedir. /!rada et $aras gi+i 1ekilsiz d6an #ikTye ka#ramann* 3im!rg k!1! al$
gtrr "e +ir ne#rin s!y!nda yzdrr. Ka#raman +!ndan snra* yak1kl +iri l!"erir.
Ber Anas larak +ilinen +! "arlk ?a6stan,da ya1ayan +az Trk t$l!l!klarnn inan1nda
ld!ka iri csseli* !z!n +yl! "e +yk admlar atan +ir kadndr.
D,n!n +! 1ekilde +etimlenmesi* git gide klen insanlann. eskide kalm1 !l! atalannn
+ylann !z!n gstermeleriyle aklana+ilir.:Altay /!!ay; destannn ka#raman Altay
/!!ay Nl! Ber Ana,nn e"laddr. Nl! Ber Anann di6er +ir e"lad lan Kr6l! da :yerin
ra#mi; sayaln mezarda d6ar. Bani. Dn! dnyaya getiren* ilk +a1lang "e tm
yaranlm1larn anas lan T$rak Anadr. T$ra6n iinde "eya mezarda d6mak* Ana Ber
R!#!ndan d6makla ayn anlam ta1r.
Ansanlarn sa6lk* emniyet* reCa# "e +ll!k iinde ya1amalar da Ber R!#!n!n iradesine
+a6l larak d1nlrd. Bak!tlarda* Ber R!#! 1ereMne gerekle1en Tyin "e trenler* aile
iinde geirilirdi "e +! trenlere 1aman katlmazd.
Ka#ramanlk destanlanna gre* ka#ramanlara en akll "e en mannkl 6tler de yine Ber
R!#! taraCndan "erilirdi. D gemi1ini +ildi6i ka#ramanlarn geleceklerinden #a+er "erir*
+elTlardan k!rt!lma yllann 6retirdi. 7nk D* #er 1eyi +ilir "e grrd. Ancak +! r!#*
+tn yerin sa#i+i de6il* ld!6! yerin iyesiydi. Bak!t ka#ramanlk destanlanndaki Ber R!#!
gizli d6a glerine lan eski inanan +ir iradesidir. Ber R!#!* kken iti+ariyle mitlHiden
gelme l!$. ancak eCsanelerde mtiC zelli6i kazanm1* sanatsal !ns!rlarla zenginle1mi1
"e ka#ramanlara d6r! yl! gsteri$* g "ererek* nlann dayana6 lan y!rd!n 1iirsel
tecessmne dn1m1tr.