KDTarih PDF

KAYITDII
TARH
MURAT KUTLU
VOLKAN D NER
trofil
KAYITDII TARH
MURAT KUTLU - VOLKAN D NER
PROFL
Murat Kutlu, Volkan Diner, 2011
Profil Yaynclk
Yazarlar/ Murat Kutlu, Volkan Diner
Kitabn Ad / Kaytd Tarih
Genel Koordinatr / Mnir stn
Genel Yayn Ynetmeni/ Cem Kk
Kapak Tasarm / Yunus Karaaslan
i Tasarm / Adem enel
Bask-Cilt/ Kitap Matbaaclk San. veTic. Ltd. tl.
Davutpaa Cad. No:123 Katl Topkap/istanbul
Tel :0212 482 99 10 Sertifika No:16053
1. Bask Aralk 2011
978-975-996-349-1
Kltr Bakanl Yaynclk Sertifika No: 12391
PROFL: 249
TARH: 09
PROFL YAYINCILIK
ataleme Sk. No: 52 Merili Apt. K.3
Caalolu- STANBUL
www.profilkitap.com / bilgi@profilkitap.com
Tel. 0212. 51445 11 Faks. 0212. 514 45 12
Profil Yaynclk Maviaa Kltr Sanat Yaync lk Tic.Ltd.ti markasdr.
Bu ki tab n T rke yayu hakl ar M urat K utl u-V ol kan Di ner vc Proli l Y ay nc l k' aittir.
Y azarlarn ve yay nc n n i zni ol madan herhangi bi r formda yay nl ananl ar., kopyal anamaz ve
oal t l amaz. A ncak kaynak gsteri l erek al nt yap l abi l i r.
NSZ
Bilinmeyen Tarih adn verdiimiz bu kitap, bildiimizi dn
dmz birok tarihsel ayrntnn aslnda ok farkl bir ierie
sahip olduunu ortaya koymak amacyla yazlmtr. renim ha
yatmz boyunca bizlere anlatlan tarih kavramlarn bir ksmnn
ya anlatld gibi olmadn ya da eksik veya elikili olduunu
fark etmemiz bizi bu almay hazrlamaya ynlendirdi.
rnein; Patrona, Baltac, kz, Kavanoz, Sokullu, Mezo-
morta, Yedi Sekiz, Elmas, Damat, Kprl, Dzmece, Demirba
ve Brklce gibi birok lakabn nemli tarih ahsiyetlere neden
verildiine dair bilgilerin az olduunu fark ettik. Bunun yannda,
baz nemli yer ve eser adlarnn -Bozdoan Kemeri, El Hamra,
Mescid-i Aksa, Dolmabahe, raa, Koyunhisar, Akabe, Galata,
Mekke, nebaht ve stanbul gibi- kkeninin ya da verili nede
ninin de ok fazla bilinmediini grdk. te bu nedenle tarihsel
srete anlatlan olaylar, ahs ve yer adlar, unvanlar, lakaplar ya
da tarih terimlerin etimolojik kkenlerini ve anlamlarn imdiye
kadar hi bilmediimiz ynleriyle tamamlayc bir ekilde vere
bilmek amacyla bu almay hazrlamaya karar verdik.
Maddeleri seerken olduka titiz bir alma yaptk. Kita
bn amacn amamas iin, btn tarih kavramlar semek ye
rine, gerekli ve ilgi uyandrc olduunu dndmz madde
lere yer verdik.
5
KAY ITDII TARH
almalarmz srasnda baz kavramlarn karlklarnn bir
ok kaynakta farkl hatta yanl yazldn, tarihilerin bir ksm
nn da bu terimler hakknda ayn bilgiye sahip olmadn grdk.
rnein; Damat Ferit Paann hangi padiahn damad olduu ko
nusunda bile, nemli kabul edilen iki kaynak -Meydan Larousse
ve Diyanet slam Ansiklopedisi- farkl bilgiler iermekteydi. Bu
nun yannda Barbaros, Kprl, ivi Yazs, Aynalkavak, Hnkr
skelesi ve Grejuva gibi birok maddede de benzer skntlar ya
adk. Zaman zaman internette de bu konular ile ilgili var olan
bilgilerin gvenilir olmadn fark ettik. Bu nedenle alma
mzdaki tarih kavramlarnn karlklarn aramak ve anlamlarn
doru olarak saptamak iin birok kaynaa bavurup baz mad
delerde farkl grleri beraber verme yoluna gittik. Bu kaynak
lar da kitabn sonunda bir liste halinde kaynaka olarak koyduk.
Elinizdeki bu kitap yukarda anlatmaya altmz ihtiya
larn karlanmasnn yannda;
1- Piyasadaki bu alandaki mevcut boluu bir mddet iin
bile olsa doldurmak ve zellikle tarih retmenlerine,
rencilerine ve tarihe yakndan uzaktan ilgi duyan kiilere
yardmc olmak,
2- Her meslekten insana belli bal tarih terimleri/'kavram-
lar tantmak ve retmek suretiyle onlarda tarihe kar
bir ilgi uyandrmak,
3- zellikle yanl, eksik veya elikili olan tarih kavram
lar aklamak ve bu ekilde yanl ynlendirmelerden al
koymak,
4- Tarih alannda alma yapacaklara kaynak olabilmek, on
lara kolaylk salamak ve bu alana ilgi duymalarn sa
lamak gibi gayeleri de iermektedir.
Ayrca btn bunlar yaparken zellikle Farsa ve Arapa keli
melerin yazlnda genel olarak Trk Dil Kurumunu esas almaya
zen gsterdik. Bu nedenle baz Arapa ve Farsa apkal kelime
leri Trk Dil Kurumunun belirledii ekilde yazmay tercih ettik.
Bir szlk nitelii de tayan bu alma, uzun ura ve ara
trmalar sonucunda bilimsel kayglar gzetilerek meydana geti
rilmitir. Tarihle ilgilenen ve kelimelerle tarihe yolculuk etmek
isteyenlerin, bu kitab bir baucu almas olarak greceini te
menni ediyoruz.
Murat Kutlu-Volkan Direr
7
Ayasofya
~ A ~
Abaza Mehmet Paa (.. .-1634)
Abaza Mehmet Paa, Osmanl Devletinde silahtarlk yapm;
Halep, Mara ve Erzurum valilii ile Bosna beylerbeylii gibi
grevlerde bulunmu bir devlet adamdr.
Abhazya Trklerinden olan Mehmet Paa, bu nedenle Abaza
lakabn kullanmtr. (Abhazya, bugn Grcistann kuzey
bat kesiminde zerk bir cumhuriyettir.)
Abbasi
750-1258 yllar arasnda Ortadouda hkm srm, Ene-
vilerden sonra halifelii devam ettirmi hanedann addr.
Hanedan, ismini Hz. Muhammedin amcas Abbas b. Abdl-
muttalib b. Haimden almtr. Bu hanedana ilk zamanlarda
Haimiler de denmitir.
9
KAY1TDI1 TAR H
Acem
Araplarn, Arap kavminden olmayanlara ve ranllara verdik
leri isim olan Acem, Arapa kkenli bir kelime olup ucmeden
tremitir. Ucme, dili bozuk olmak, dil kurallarna uyma
mak anlamlarna gelmektedir.
Acemiolanlar Oca
Osmanl Devletinde Yenieri Ocanda grev yapmak zere
esirlerden veya devirme usul ile Hristiyanlardan toplanan
ocuklara acemiolanlar denilmekteydi.
OsmanlIlarda yabanc milletlerden esir alnm ya da devi-
rilmi kimseler iin Trk-slam geleneklerine yabanc olma
lar nedeniyle acemi tabiri kullanlmtr. Zamanla acemi
szcnn manas genilemi ve szck, nceki anlamyla
birlikte ie alk olmayan, ie yeni balayan manalaryla da
kullanlmaya balanmtr. Erkek ocuk, gen erkek anlam
larna gelen oul kelimesinin oulu olan olan kelimesi ile
birletirilen bu szck asker ocana yeni gelmi gen erkek
lerin bulunduu birimin addr.
Ademimerkeziyetilik
Adem, Arapa bir szck olup yokluk anlamna gelir. Ade
mimerkeziyetilik ise merkez yokluu, merkez d ynetim
demektir. Bu ynetim anlay Osmanl mparatorluunda ilk
kez Sultan Abdiilaziz zamannda, Mithat Paa Tuna vilayeti
yneticisi iken balamtr.
II. Merutiyetten sonra zellikle Prens Sabahattin tarafndan
savunulan ademimerkeziyetilik fikri, mahalli idarelere ge
ni yetkiler tanyan bir sistem nermitir. Bu sistemde mer
keze ait genel hizmetlerden bir ksm, zerk ynetimlere bra
klmaktadr. Bylece merkez hkmetin yetkileri azaltlacak,
imparatorluktaki eitli milletlerin ynetime katlma haklar
o
artrlacakt. Federasyon yaplanmalarnda merkez ynetim,
anayasay tek tarafl deitirme hakkna sahip deilken; ade-
mimerkeziyet anlay bu konuda merkez ynetimi serbest b
rakr. Bu husus, federasyon ile ademimerkeziyet kavramlar
arasndaki en nemli fark yanstmaktadr.
Afarasyevo
Altay blgesinde bir yer ad olan Afanasyevo, Orta Asyadaki
Tun a kltr evrelerinden biridir.
Trkologlar, Altaylarda gelimi bu kltrn Orhun Nehri ve
evresini de etkisi altna alarak Orta Asya medeniyetinin te
melini oluturduu fikrini benimsemilerdir. Afanasyevo Kl
tr de denen bu kltr yaratan insanlar avc ve sava bir
topluluktan gelip at, deve gibi hayvanlar evcilletirmilerdir.
Aforoz
Y unanca bir kelime olup (aphorizein) Trkede aforoz ek
linde kullanlmtr. Din knama anlamna gelen kelime,
din bir toplulua mensubiyetten mahrum etme ya da ka
rlma anlamnda kullanlan din bir knama eklini ifade eder.
ngilizcede de excommunication olarak geer. Kelimenin
tam olarak manas out of communication yani iletiimin
dnda kalandr.
Afrika
Afrika ad, Kartacaya ilk defa ayak basan Romallarca Afri
veya Africani denilen Tunus yerlilerinin adndan esinlene
rek Pn Savalar srasnda verilmitir. Kelime Afrilerin l
kesi anlamna gelmektedir. O zamana kadar Yunanl yazar
lar bu ktaya Libya yani Lebular Diyar derlerdi. Fakat
MS 1. yzyl sonlarnda Afrika ad btn kta iin kullanl
maya baland.
KAYI1 DII TAIIH

Moolcada byk erkek karde anlamndaki aka kelime
sinden Trkeye gemitir. Trk devletlerinde askeri ve sivil
kurulularda kullanlan bir unvandr. Baba, dede, amca, day
gibi yaa byk akrabalar iin de kullanlmtr. Mool prens
lerine aka unvan verildii gibi nemli mevkilere yksel
mi devlet adamlar iin de bu unvan kullanlmtr. Aa un
vannn kadnlara da verildii grlmtr (kadn aa gibi).
Osmanl asker ve idari tekilatnda belli mevki ve rtbele
rin sahiplerine de aa unvan verilmitir (yenieri aas, ha
rem aas gibi).
Aa ayr
Adaa-Tarsus arasnda bulunan bir blgenin addr. Bu bl
gede 1488 ylnda Osmanllar ile Memluklar arasnda Aaa-
yr Meydan Sava yaplmtr. Savan balarnda Osmanl
ordusu ukurovada baarlar elde etse de blgeye ulaan Mem
luk Bakumandan zbek Bey Aaayr Meydan Savanda
Osmanl ordusunu malup etmitir. Yedi aylk bir sre zar
fnda Memluk ordusu, Osmanl kuvvetlerini ukurovadan
karmay baarmtr. Bu savaa katlan Osmanl vezirleri,
alnan yenilginin sorumlular olduklar gerekesiyle grevle
rinden azledilmilerdir.
Anam
Arapa anem kknden tremi anam kelimesi koyun
lar anlamna gelmektedir.
Osmanl Devletinde Adet-i anam da denen ve kkba
hayvan sahiplerinden alnan verginin addr. nceleri zekt
gibi ayn olarak tahsil edilen bu vergi, daha sonralar koyun
bana belli nispetlerde ake cinsinden alnmaya balanm
12
MIJ RAT KUTLU VOLKAN D NE R
tr. Vergi, kei ve koyun saysna bal olarak tahsil edildi
inden, herkes elinde ne kadar mal varsa doru olarak yaz
drmak zorundadr.
Anam Vergisi balangta her koyundan bir ake almak zere
toplanrken, zamanla farkl uygulamalar nedeniyle her koyun
dan iki akeden on akeye kadar alnr olmutur. Bu vergi zel
likle byk lde koyun ve kei besicilii yapan konarger
Trkmen ve Y rk cemaatleri iin nemliydi.
Ahi
Arapa kardeim anlamna gelen szck, Divanii Lgatit-
Tiirk ve Atahetii l-Hakvk gibi kaynaklarda eli ak, cmert
anlamlarnda gemektedir.
Temelde Ku 'ana ve Hz. Muhammedin (s.a.v.) snnetine da
yanan ve slm anlaya dorudan bal olan Ahilik, din ve
sosyal bir tekilattr.
Ahilik, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde Anadoluda yaa
yan halkn sanat, ticaret, ekonomi gibi eitli meslek alanla
rnda yetimelerini salam, onlar ahlak ynden yetitirmi
ve alma yaamn iyi insan meziyetlerini esas alarak d
zenlemi bir rgtlenmedir. Kendi kurallar ve kurullar var
dr. Gnmzn esnaf odalarna benzer bir ilevi olan Ahilik
tekilat iyi ahlakn, doruluun, kardeliin, yardmseverli
in ksacas btn gzel meziyetlerin birletii bir sosyo-eko-
nomik dzendir.
Ahmet Anzavur (1834-1921)
1834te doan Ahmet Anzavur, erkez aslldr. Osmanl Zap
tiye rgtiinde binba rtbesine kadar ykselmi, Kuva-yi
Milliyeye kar isyan hareketini balatmtr. ngiliz gizli ser
visinin adam olan Papaz Fru tarafndan maddi olarak destek
13
KAY ITDII TARH
lenmitir. 1921 'de Eskiehir stiklal Mahkemesi tarafndan g
yaben yarglanm ve idam cezasna arptrlmtr. 15 Nisan
1921 de Biga dolaylarnda milli mcadeleciler tarafndan vu
rularak ldrlmtr.
Anzavur kelimesi gl, kuvvetli ve sert anlamlarna gel
mektedir. Ayrca bu kelime Kafkasyada Grc prenslere ve
rilen bir lakaptr.
Ahuramazda
Eski Farsada bilginin efendisi anlamna gelir. Zerdt di
ninin en yce tanrsdr. Ahuramazda bu dine gre iyiyi ve
doruyu temsil eden varlktr. slami kaynaklarda "Hrmz
olarak geer. Bu inann kapsad dine Zerdtlk veya Maz-
daizm de denilmektedir.
Akabe
Arapa kkenli bir szck olup sarp yoku, tehlikeli geit, ge
ilmesi ve almas zor olan da yolu, tepe anlamlarna gel
mektedir. Ayrca Kuran- Kerimde mecazi olarak kle azat
etmek, bir yetim veya yoksulu doyurmak, mmin, sabrl ve
haktan yana kimselerden olmak gibi faziletler iin de bu ke
lime kullanlmtr.
zel isim olarak Arabistanda Hicaz blgesinde bir yerin ad
dr. Hz. Muhammed (s.a.v.) burada Medine'den gelenlerle g
rp onlardan bey at ald iin Miislmanlar tarafndan da
sevilen bir yer olarak bilinir.
Aka/ake
Osmanllarda kullanlan gm parann addr. Gm ma
deninin renginden dolay aka denmitir. (Ak, Trkede
'beyaz, parlak anlamlarna gelmektedir.) lk kez Orhan Gazi
14
MURAT KUTl.U - VOLKAN D NtR
tarafndan 1328 ylnda Bursada bastrlmtr. 1819 ylnda
aka basm son bulmutur.
Akakoca (.. .-1328)
Osmanl aknc beyidir. Doum yeri ve tarihi hakknda kesin
bir bilgi yoktur. Anadolu Seluklular dneminde u blgelere
yerletirilmi bir Trkmen boyuna mensuptur. Akakocann
airet lideri olduu ve Erturul Gaziye bal bulunduu tah
min edilmektedir. Orhan Bey e ehzadelii esnasnda lalalk
yapmtr. Osman Gazi tarafndan, Orhan Gazinin emrinde
Konuralp, Abdurrahman Gazi ve Kse Mihal gibi beylerle Sa
karya ve zmit blgesinde aknlar yapmakla grevlendirilmi
tir. Kandra fatihi olarak da bilinmektedir. zmit zerine se
fere kaca srada Kandrada vefat etmitir. Akakoca ad
z Trke olan aka" (beyaz) szc ile koca (byk, ih
tiyar) kelimelerinin birlemesinden olumutur.
Akdeniz
Atlas Okyanusuma bal, kuzeyinde Avrupa, gneyinde Af
rika, dousunda Asya ktas bulunan denizin addr.
ngilizcede Mediterranean Sea olarak geer. Arapadaki kar
l Bahre-1 Mutavassit olup ortada yer alan deniz anla
mna gelmektedir. Fasada Akdeniz iin kullanlan Bah-e
Sefid ismi (Sefd, ak, beyaz) Osmanl dnemi haritalarnda
da kullanlmtr. Romallarda ise Akdenizin ad Mare Nost
rum (Bizim Deniz) olarak gemektedir.
Akdeniz adnn kaynayla ilgili iddialardan biri de eski Tiirk-
lerde mavi rengin douyu, akrengin baty, krmz rengin g
neyi ve kararengin kuzeyi temsil ediyor olmasdr. Bu iddiaya
gre, Ege ve Akdeniz tek bir deniz olarak kabul edilmekte
dir. Trkiyenin kuzeyinde yer alan denize Karadeniz ad
nn verilmesinin sebebi de budur.
15
KAY ITDII TAR H
Aknc
Trke bir kelime olup dman lkesine aknlar dzenleyen
hafif svari birliklerine verilen isimdir.
Bu birliklerin temeli Osman Gazi tarafndan atlmtr. Bar
zamannda kendi ileriyle megul olan grup ayn zamanda bi
nicilik, yzme, at stnde her trl silah kullanabilme gibi
eitli talimler yaparak kendilerini savamaya her an hazr
hale getirirlerdi. Sava srasnda asl ordudan birka gnlk
mesafe nden gider ve yaptklar keiflerle ordunun gidecei
yolu emniyete alrlard.
A lika
Akdeniz kysnda bulunan bir srail ehridir (branca Akko
ya da Acre). Hal seferlerinden sonra St. J ean tarikatinin mer
kezi olmutur. Bu yzden Akkann eski ad St. J ean dAcredr.
Napolyon 1799 ylnda bu blgeyi ele geirmeye alm, an
cak Cezzar Ahmet Paamn savunmasyla geri ekilmek zo
runda kalmtr.
Akkirman
Dinyester Nehrinin Karadenize dkld yerde bulunan bu
ehir, Ukraynann Odessa eyaletine baldr.
M 6. yzylda kurulan ve ilk ad Tyras olan Akkirman,
Avrupay Asyaya balayan nemli ticaret merkezlerinden
biridir.
Tilrklerin verdii Akkirman ad beyaz kale anlamna gel
mektedir. Moollar, hkimiyetleri dneminde ehre Ak Libo
adn vermilerdir.
Akkoyunlular (1340-1514)
Dou Anadolu, Azerbaycan ve I rakta hkm srm Trk
men hanedandr.
16
Konarger bir Trkmen topluluu olan Akkoyunlularn ad
larnn besledikleri srlerden tr (zellikle koyun srle
rinden) verilmi olmas muhtemeldir.
Gerek Akkoyunlularn, gerekse Karakoyunlularn bayrakla
rnda koyun resmi bulunmas ve mezarlarna koyun heykelle
rinden ta diktirmeleri, bu iki hanedann eski Hunlardan gel
dikleri fikrini glendirmektedir.
Akemsettin (1389-1459)
Asl ad eyh Mehmet emsettin bin Hamzadr. Tp limi ve
air olan Akemseddin, Hac Bayram Velinin mridi olup Fa
tih Sultan Mehmete hocalk yapmtr. stanbulun fethinde
bizzat bulunmutur. Eyp Sultan Hazretlerinin mezarn tes
pit ettii ileri srlmektedir. Bolu Gynkte vefat etmitir.
Aks it
Akitler veya hidiler Msrda 935-969 yllar arasnda h
km srm bir Trk slam devletidir. Kurucusu Memluklar
dan Ebubekir Muhammettir. (Muhammet Bin Tu)
hid kelimesinin eski Farsada zeki anlamna gelen heyteden
trediine dair grler bulunmaktadr. Ayrca Trkedeki
ak kelimesi ile Farsada gne anlamna gelen id keli
mesinin birlemesiyle olumu bir tabir olduunu dnenler
de vardr. Bu unvan nceleri Sod ve Fergana hkmdarlar
iin kullanlm, daha sonra Akit Devleti hkmdarlar ta
rafndan da benimsenmitir.
Alacahyiik
Alacahyk, orumun 45 km. kuzeybatsnda, Alaca ile
sinin 15 km. yaknlarnda yer alan kyn addr. Hykn
esas ad mbat Hydr. evreye en yakn bilinen yerleim
blgesi Alaca ilesi olduu iin Alaca adyla anlmaktadr.
17
KAY ITDII TAR H
ngiliz aratrmac W.G. Hamilton tarafndan 1835 ylnda ke
fedilen Alacahykteki ilk kazlar, stanbul Mzeleri adna
1907 ylnda Makridi Bey yrtm olup; sistemli kazlar
Atatrkn n ayak olmasyla 1935te Trk Tarih Kurumu ta
rafndan balatlmtr. Tun a ve Hitit anda ok nemli
bir kltr ve sanat merkezi olan Alacahykte drt uygarlk
a ortaya kartlmtr. Eski Tun ve Hitit dnemlerinden
baka Kalkolitik, Frig, Helenistik, Roma ve Bizans dnem
leri de tespit edilmitir.
Alacahykteki almalarda elde edilen tarih eserler An
karadaki Anadolu Medeniyetleri Mzesi ile Alacahyk
Mzesinde sergilenmektedir. Alacahyk yerleim blgesi
1988de milli park olarak ilan edilmitir.
Albay
Albay kelimesi, Trke alay ve bey kelimelerinden olu
an tamlamann ksaltlm halidir. Askeri bir rtbe ifadesi
dir. Osmanl ordusunun klasik dneminde bu rtbeye Alay-
beyi, 19. ve 20. yzyllarda ise Miralay denirdi.
Alemdar
Arapa bayrak, sancak anlamlarna gelen alem kelimesi
ile; Farsa tutan anlamndaki -dar ekinden oluan bir ke
limedir. Tarih terimi olarak alemdar, hkmdara ait saltanat
sancaklarn tayan grevliler iin kullanlmtr.
Alemdar Mustafa Paa (1750/55-1808)
II. Mahmutun saltanat zamannda sadrazamlk yapmtr.
Alemdar Mustafa Paa, Rusuk ayanln yapt dnemde
yrenin en gl ayan olan Tirsinikli smail Aanm bay
raktarln yapt iin alemdar unvann almtr. (Alem
dar, bayrak ve sancak tayanlar iin kullanlm bir terimdir.)
18
Alemdar Mustafa Paa, Rusuk ayanl dneminde on be
bin askeriyle, yenierilerin kard Kabak Mustafa syamn
bastrmak amacyla stanbula gelmitir. III. Selim ve Nizam-
Cedit taraftarlarna yardm etmek istemi, isyan bastrmay
baarm, ancak III. Selimin ldrlmesini engelleyememi
tir (1808). Alemdar Mustafa Paa bu olaydan sonra, ehzade
II. Mahmutu tahta karm, kendisi de sadrazam olmutur.
Sadrazaml dnemindeki uygulamalardan memnun olma
yan yenieriler, Kabak Mustafa syamndan sadece drt ay
sonra yeniden isyan edip paann konan basmlardr. Ko
nan atee verildiini ve artk kendisine yardmn gelmeye
ceini anlayan Alemdar Mustafa Paa, konan bahesinde
bulunan kulenin mahzenine snm, burada bulunan bir f
barutu ateleyerek kendisi ile birlikte yaklak be yz yeni
erinin de lmne neden olmutur. Bu olay tarihe Alemdar
Vakas olarak gemitir.
Ali Kuu (...-1474)
Trk-slam dnyasnn byk astronomi ve kelam limi olan
Ali Kuu, XV. yzyl balarnda Semerkantta domutur.
Asl ad Ali Bin Muhammeddir. Babas nl Trk Sultan
ve astronomu Ulu Beyin kuusu(doancba) olduu iin,
aile Kuu lakabyla mehur olmutur.
Ali Kuu, Bursadaki nemli mderrislerden matematik ve ast
ronomi ile ilgili eitim aldktan sonra Kirman ve Semerkanta
giderek eitimini tamamlamtr. Bir sre Ulu Beyin rasat
hanesinin sorumluluunu stlendikten sonra Akkoyunlu h
kmdar Uzun Hasann yanma gitmitir. Osmanl Devleti ile
yaplan bar grmelerine katlmtr. Fatih Sultan Mehmetin
davetiyle stanbula gelmi, Ayasofya ve Sahn- Seman med
reselerinde ders vermitir. stanbulun enlem ve boylamn l
en Ali Kuu, eitli gne saatleri yapmtr. Fethiye ad
19
KAY ITDII TAR H
verdii astronomi kitab ile Muhammediye adl matematik
kitabn Fatih Sultan Mehmete sunmutur. Ali Kuu, 1474
ylnda stanbulda vefat etmitir.
Aliar
Yozgatn kuzeyinde hyyle tannan bir kydr. ukur bir
blgede bulunan bu hyk, 1927-1932 yllar arasnda Chicago
niversitesinden bir heyet tarafndan kazlarak incelenmi ve
meydana karlmtr. Burada elde edilen kalntlar Anka
radaki Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir.
Aliar ismi Germiyanoullar Beyliinin atas olan Ali ir
Beyde gelmektedir. Moollarn basksyla Malatya civarn
daki yurtlarn brakp Bat Anadoluya gleri esnasnda ana
gruptan kopan baz Germiyanllar birok yrede Aliar isimli
kyler kurmulardr.
Alp Er Tunga
M 7. yzylda yaam bir Trk hkmdar olduu dnl
mektedir. Saka hkmdar olduunu iddia edenler de vardr.
ranllar Alp Er Tungaya Afrasyab demilerdir. Firdcvsnin
kaleme ald ehname adl eserde de Afrasyab ismi geer.
Trkede alp szc yiit, er szc ise asker, kah
raman, erkek anlamlarna gelmektedir. Tunga ise Turan l
kesinde yaayan gl bir hayvan addr. Alp Er Tunga, byk
olaslkla halkn hkmdara verdii bir lakaptr.
Alperen
Alp kelimesi Moocada savaan, yiit anlamnda kulla
nlmaktadr. Eren ise Trkede dervi anlamnda veya ta
savvufta mertebe katetmi kiiler iin kullanlan bir terimdir.
20
Alperen terkibinde kastedilen ise hem bilei kuvvetli, hem
de gnl zengin kiidir. evresi tarafndan rnek alnacak,
fedakr, hamiyetli idealist kii anlamna da gelir.
Alsace-Lorraine
Fransann 26 blgesinden biri olan Alsace ya da Alzas, lke
nin dou tarafnda bulunur. Almanya ve svire ile komudur.
Lorraine de yine Fransann 26 blgesinden biridir. l
keye birden snr vardr (Belika, Ltiksemburg ve Almanya).
Alsace-Lorraine blgesi uzun yllar boyunca Almanya ile
Fransa arasnda ekime konusu olmutur. 1870 ylndaki Se
dan Savandan nce Fransann topra olan bu blge, sava
sonrasnda Almanyann bir eyaleti haline gelmitir. I. Dnya
Savandan sonra blge Versay Antlamas ile Fransaya ba
lanm, fakat II. Dnya Sava srecinde tekrar Almanyann
eline gemitir. II. Dnya Savan Almanlarn kaybetmesiyle
Fransz ynetimine braklan Alsace-Lorraine, gnmzde
Fransa snrlar ierisindedir..
Altn Orda
1241-1502 yllar arasnda Asyada Dinyester ile ti rmaklar
arasnda hkm srm bir Trk-Mool devletidir.
Orda szc Moolcada adr, ota anlamlarna gelmek
tedir. Devletin kurucusu Batu Hann otann st ksmnn
altn yaldzl olmas sebebiyle bu devlete Altn Orda Dev
leti denmitir.
Alyans srailit
Snrlar Filistinden Elaza kadar uzanacak Byk srail
Devletini kurmay amalayan bir cemiyettir. 1860 ylnda mer
kezi Paris olmak zere Museviler tarafndan kurulan bu ce
miyet Ortadouda bamsz bir devlet kurmay amalamtr.
(Alyans, branca birlik anlamna gelmektedir.)
21
KAY ITDII TAR H
Amiral Bristol (Mark Lambert Bristol) (1868-1939)
ABD Deniz Kuvvetlerinde tuamiral rtbesine kadar yksel
mi bir subaydr. 1919-1927 yllar arasnda ABD ile Trkiye
arasndaki ilikilerde lkesini yksek komiser sfatyla tem
sil etmitir. zmirin Y unanllar tarafndan igal edilmesinden
sonra burada yaananlar Paris Bar Konferansna bildirmek
zere gnderilen komisyonun bakanln yapm ve Yunan
igalinin haksz olduunu ortaya koyan mehur raporunu yaz
mtr. Cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiyede ABD yk
sek komiseri sfatyla bykelilik vazifesi yrtmtr.
Anadolu
Anadolu szc Greke Anatoli kelimesinden tremi olup
gnein doduu yer anlamna gelmektedir.
BizanslIlarn Anatolia adn verdikleri (Konya, Eskiehir, To-
roslar) blge, daha sonra Trkenin ses uyumuna uyarak Ana
dolu ekline dnmtr.
Anadoluhisar
Bkz. Gzelcehisar.
Anafartalar
Gelibolu Y armadasnm batsnda Eceabat ilesi iinde bulu
nan iki kyn addr. Bu kyler Ege Denizi kysnda, Suvla
Koyundan 8 km. ieride, tepelik bir alanda bulunmaktadr.
Kylerin ikisine birden Anafartalar denmektedir.
Ayrca anakkale Savalarnm en kritik noktas olan Anafar
talar Cephesi, sayca ve silaha stn olan dmana kar bu
rada alnan zaferle de adn duyurmu bir blgedir.
Anallar
Anal, Hitite bir kelime olup yllklar anlamna gelir. lkada
Anadoluda devlet kuran Hititlerin yeryznde meydana ge
22
len olaylar Tanrlarna anlatmak amacyla yazdklar yllk
raporlarn addr.
Anav
Bat Trkistanda Akabadn (Trkmenistan) yaknnda bu
lunan kk bir kenttir. Anav Kltr, adn bu kk Anav
kentinden alr. Anav baka, ondan baka, dier anlamla
rna gelmektedir.
Anavda yaplan kazlarda M 4500 yllarna kadar uzanan
kalntlar bulunmutur. Orta Asyann en eski kltr yerlerin
den biri olan Anavda gn na kan kalntlar, bu blge
nin ok nemli bir uygarlk merkezi olduunu gstermektedir.
Andronova
M 1700-1200 yllar arasnda Altaylardan Ural Dalar ile
Hazar Denizinin kuzeydousuna kadar yaylan bir kltrn
addr. Adn Y ukar Yeniseydeki Andronovo sitesinden al
mtr. Afanasyevo Kltrnn daha gelimi biimi olan bu
kltrde at, binek ve yk hayvan olarak kullanlmaktayd.
Anglikan
Anglo-Sakson olarak bilinen ve ngilizlerin mensubu olduu
Hristiyanlk mezhebidir. Protestanln ngiltereye has olan
eklidir. Anglikan kelimesi, Latince bir tabir olan Ecclessia
Anglicanadan gelir ve ngiliz kilisesi anlamnda kullanlr.
Antant
Franszca entente szcnden gelmekte olup anlama,
uyuma, mutabakat anlamlarna gelir.
Anzak
Avustralya ve Yeni Zelanda askerlerinin oluturduu kolor
dunun ngilizce ksaltmasdr (Australian and New Zeland
Army Corps).
23
KAYITD11 TAR H
Arabac Ali Paa (1620-1693)
II. Ahmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os-
manl devlet adamdr. Ohri (Makedonya) doumludur. Sr
gn cezas verilmi kimseleri ok hzl bir ekilde arabalara
bindirip srgn edildikleri yerlere gnderdii iin bu lakapla
anlmtr. Darssade aasn Padiahm haberi olmakszn
arabaya bindirip srgne gnderirken durum fark edilmi ve
kendisi ayn arabayla Rodos'a gitmek zere srgn edilmi
tir. Rodosda da idam edilmitir.
Arap
Arap (Arab) isminin nereden geldii ve kelime olarak kkeni
hakknda fazla bir bilgi yoktur. Anlam ve ortaya k ze
rine ne srlen eitli fikirlerden hangisinin tam olarak ger
ei yanstt bilinmemektedir.
Mezopotamyadaki arkeolojik kazlarda kan eski tabletlerden
ve kitabelerden elde edilen bilgiler nda; Arap kelime
sinin bu yrede yaayan Sami kltrnden geldii dnl
mektedir. Bu kaynaklarda geen Arap isminin kkeni, l ve
plak ova anlamna gelen urbe kelimesidir. Dier bir d
nceye gre ise yine Sami dilinde asl rab olan Arab sz
c ferahlk veya hkimiyet anlamna gelmektedir. Baka
bir gr de Arap kelimesinin Sami dilinde bat anlamna
geldiidir. Bu kelime ilk nce Mezopotamyallar tarafndan
Fratn batsnda oturanlar iin kullanlmtr. Arap kelimesi
nin kara lkesi veya step anlamna gelen branca arabhadan
trediini ifade eden grler de mevcuttur. Arap szc
nn tarihte ilk kez Asur Kral III. Salmanasarn kitabesinde
getii belirtilmektedir.
Arbrnu
Gelibolu Y armadasnm batsnda, Ege Denizi kysndaki
burnun addr. anakkale Savann bir cephesi olarak da bi-
24
linen Arburnu, Trk Kurtulu Sava tarihinde nemli bir
yere sahip olan blgedir.
Arslan Yrekli Riar (I. Richard) (1157-1199)
ngilterenin Normanlar tarafndan fethedilmesinden sonra
tahta gemi krallarndan biri olan I. Richard, aslen Franszdr.
1. Richarda aslan yrekli unvan, stn cesareti ve komuta
kabiliyetinden dolay verilmitir. Henz 16 yandayken, ko
mutas altndaki birliklerle babas II. Henryye kar ayakla
nan asileri bastrmay baarm, nc Hal Seferine
karak Kuds almak iin Selahaddin Eyyubiyle birok defa
karlamtr.
Arn
Trkede arun, arn ve alin biiminde olan bu kelime
Farsa aren szcnden tremitir. Kelimenin Arapas
ziradr. Trkiyede metrenin resmen kabulne kadar kulla
nlan uzunluk ls birimi ve aleti olmutur. Arn l bi
riminin alverite kullanlan karl 68,58 cm., mimaride
kullanlan karl ise 75,8 cm.dir.
Aridk
Ba anlamna gelen Latince archi kelimesi ile lider anla
mna gelen Latince dux kelimesinin birlemesinden olumu
tur. Byk dka/lider anlamna gelir. Habsburg ailesine mah
sus bir soyluluk unvandr. Trkede aruduka da denmitir.
Kutsal Roma mparatorluunu veya Avusturya-Macaristan
mparatorluunun prenslerine de verilen Aridk ismi, Kral
ve dk arasndaki bir rtbedir.
Artuklular (1102-1409)
Gneydou Anadolu blgesi dolaylarnda hkm srm bir
Trkmen beyliidir. Beylik adn devletin kurucusu Artuk
Beyden almtr.
25
KAY ITDI1 TAR H
Artuk, eski Trkede fazla, ziyade anlamlarna gelmektedir.
Asakir-i Mansure-i Muhammediye
II. Mahmut tarafndan 1826 ylnda kaldrlan Yenieri Ocann
yerine kurulan ordunun addr. Muhammedin (s.a.v.) muzaf
fer askerleri anlamna gelir. Hz. Muhammedin ismine iza
fetle kurulmutur. Bu ordu sava zamannda cephede sava
mak, bar zamannda ise stanbulun gvenliini salamakla
grevliydi.
Ashab- Suffe
Suffe, Arapada glgelik anlamna geldii gibi eski evler
deki seki, sed gibi ykseke eyvan anlamna da gelmektedir.
Ashab- Suffe ise Medinede barnabilecek yeri olmayan saha
belerin kalmalar iin peygamber mescidinin giriinde yaplm
yerin addr. slamiyetin ilk yatl medresesi buras olmutur.
Bu mescidde kalanlar hayatlarn bizzat Hz. Muhammedden
(s.a.v.) ilim renmeye, ondan tahsil grmeye adam kimse
lerdir. Bu sahabeler daima Mescid-i Nebevide bulunur, ilimle
megul olurlard. Burada ilim tahsil eden sahabeler ayn za
manda Peygamberde beraber savalara da katlrlard. Ayrca
Hz. Muhammed Suffede yetienleri bilgi ve kabiliyetlerine
gre eitli hizmetlerde kullanrd.
Aspendos
Aspendos, Antalyann Serik ilesinde bulunan ve amfik ti
yatrosuyla mehur antik bir kenttir. Bu kent, M 10. yzylda
Akalar tarafndan kurulmu ve antik devrin zengin ehirle
rinden biri olmutur.
Bu antik kentte bulunan Aspendos Tiyatrosu ise MS 2. yz
ylda Romallar tarafndan ina edilmitir. Aspendos ad,
Adana yaknlarndaki Karatepede bulunan ve M 8. yzyl
26
MURAT KUTLU 'V OL K A N D NER
sonuna ait Hitit hiyeroglif yaztlarnda Asitawadia/Asitawan-
das isimli kraln adndan gelmektedir.
Astrahan Hanl (1466-1554)
Altn Orda Devletinin yklmasnn ardndan, Cengiz Hann
olu Cucinin ulusuna bal Toka Temr slalesinden Kasm
Han tarafndan bakenti Astrahan olmak zere kurulmu han
ln addr.
Asl ad Ajdarhan (Ejder Hanl) olan hanln ad Ruslar ta
rafndan sonradan deitirilmi ve Astrahan Hanl olmutur.
Bu hanlk, Hazar Denizinin kuzey kylarnda nemli bir ti
caret merkezi olarak 88 yl boyunca blgeye egemen olmu,
ancak bitmek bilmeyen taht mcadeleleri sonucunda zayfla
m ve nihayet Rus ar Korkun van tarafndan yklmtr.
Asya
Bu kelime Grek mitolojisinden tremitir. Yunanllar, mitolo
jideki Denizler Tanrs Okeanosun kznn ad Asiay nce
Gediz vadisi iin, sonra btn yonya (Ege Blgesi) iin kul
lanmlardr. Sonraki dnemlerde Romallar Anadolu toprak
larnn tamamna Asia Minr (Kk Asya) ve bildikleri
kadaryla ktann tamamna da Asia Majr (Byk Asya)
demilerdir. Bu Greke terimi ilk kullanan Heredot olmu
tur. Zamanla nce Anadolu yarmadas iin, sonraki yllarda
ise ine ve Moolistana kadar olan topraklarn tamam iin
Asya terimi kullanlmtr.
Aure
Arap kaynaklarnda tam olarak Atra eklinde geen bu ke
lime, on says anlamna gelen ar kelimesinden tremitir.
Arapa olan bu kelime hicri yln ilk ay olan Muharremin
onuncu gnn ifade etmektedir. Bahsedilen bu gnde eker,
27
KAY I TDIl TAR H
buday, nohut, kuru ve ya meyveler ile yaplan tatlya da aure
ad verilmektedir. slam inancnda Muharrem aynn onuncu
gn nemli bir gndr. Hz. demin tvbesinin bu gnde ka
bul edildiine, Hz. Musa ve srailoullarnn Firavunun zul
mnden bu gnde kurtulduuna, Kerbela olaynn bu gnde
yaandna, Hz. Nuhun gemisinin bu gnde Cudi Da te
pesine oturduuna inanlmaktadr. Nuh tufanndan kurtulan
mminlerin, gemide artakalan hububattan bir orba piirdii
ve datt dncesi, halk arasnda aure yapma geleneini
de balatmtr.
At M ey dam
At meydan stanbulda Sultanahmette bulunmaktadr. Bizans
dneminde hipodrom olarak kullanlan bu meydan Osmanl
dneminde at meydan adyla anlmtr.
Ata
Trkler din bir kutsiyet atfettikleri yal kiilere ata, baba
veya dede sfatlarn vermilerdir. Ata szc terbiye eden,
yol gsteren anlamlarna gelmektedir. Korkut Ata, Sahib Ata
rneklerinde de szck bu anlamlar zerinde kullanlmtr.
Ata szc ayn zamanda tasavvufta da eyh veya ha
life anlamlarna gelecek ekilde kullanlmtr.
Atabey (Atabeg)
Trke ata ve bey kelimelerinin birlemesinden olumu bu
tabir, Seluklu Devletinde ehzadeleri eitip yetitiren ve za
manla devlet kuran yksek rtbeli memurlara verilen unvandr.
Atabeylik unvan bir devlet gelenei olarak ilk kez Seluk
lularda Nizamlmlke verilmitir. Baz atabeyler, merkeze
uzakl veya ehzadenin kkln frsat bilip devlet oto
ritesinin zayf dt anlarda kendi balarna buyruk hare
28
ket etmi ve grev yaptklar blgelerde idareyi tamamen ele
geirmilerdir. Kurucular birer atabey olan Salgurlular, l-
denizoullar, Beg-Teginoullar, Briler, Zengler balca
nemli atabeyli klerdendir.
Augustus Tapna
Ankara Ulusta bulunan Hac Bayram Camii bitiiindeki tap
nan addr. M 2. yzylda Frigya Tanrs Men aclna ina
edilmi tapmak zamanla tahrip olmutur. Gnmze kalnt
lar ulam olan tapmak, son Galat hkmdar Amintosun
olu Kral Pilamenes tarafndan Roma mparatoru Augustus
adna bir ballk nianesi olmak zere yaptrlmtr.
Avar
Avarlar, 6. yzyln balarnda Orta Asyadan batya doru
g ederek Orta ve Dou Avrupada grnmeye balam ve
9. yzyla kadar ayakta kalm gebe bir Trk topluluudur.
in kaynaklarnda J uan J uan, Arap ve Bizans kaynaklarnda
Avar olarak geen bu Trk kavmi, Gkttirkede de Apar
olarak gemektedir. Apar kelimesinin eski Tiirkede kar
koyan manasna geldii ileri srlmektedir.
Avarz
Arapa arza kelimesinin oulu olan avarz szlk an
lam kazalar, belalar, engeller anlamna gelmektedir.
Osmanl mliyesinde bir vergi terimi olarak kullanlan ava
rz, olaanst hallerde, zellikle de sava zamanlarnda al
nan bir vergi eididir.
Avasm
Arapa kkenli bir szck olup koruyanlar, mstahkem mev
kiler anlamlarna gelmektedir. slam ordularnn cihat mak
sadyla snrdan uzaklatklar veya gazadan dnerken lkeye
29
KAY 1TDII TAR H
girmeden nce dman saldrlarna kar snp korunduk
lar blgeler olduu iin bu mevkilere Avasm denmitir.
Abbasilerin Avasm ehirlerinde Trk askerlerinin grev al
dklar bilinmektedir.
Avrupa
Avrupa kelimesi, Grek mitolojisinde geen Fenike K ral
Agenorun kznn ad Europeden tremitir. Kelimenin
kk Sami dillerinde gnein bat, akam anlamlarn ta
yan erebden gelmektedir. Bu haliyle Fenikelilerden Yunan
llara gemitir. Bu isim uzun sre yalnzca Ege Denizinin
batsnda kalan lkeler iin kullanlm, yakn zamanlarda ise
bugnk anlamn kazanmtr.
Aya rini/ Hagia Eirene
Topkap Saray bahesi ierisinde, saray ile Ayasofya ara
snda yer alan bir kilisedir. Bizans mparatoru Konstantin
dneminde ina edilmitir (MS 330). stanbulun en eski ki
lisesi olarak bilinir. Aya rini (Hagia Eirene) kutsal mekn
ya da kutsal bar anlamlarna gelmektedir. Ayn zamanda
Hagia Eirenenin Hristiyanl yaymaya alan bir azize ol
duu ifade edilmektedir. (Gerek ad Penelopedir.)
Ayan
Arapada gz anlamna gelen ayn kelimesinin oulu olan
ayan, zellikle halkn gznde soy, sop ve itibarca ykselmi
kiiler iin kullanlrd.
18. yzylda ise Osmanl Devletinde ehir ve kasabalarda dev
letle halk arasndaki ilikileri dzenleyen kimseler iin bu ta
bir kullanlmaya balanmtr.
Ayasofya
MS 326 ylnda, Bizans dneminde yaplm stanbulun en
byk kilisesidir. Bu kilise ehrin ve sarayn en byk kili
30
sesi olduu iin Megalo Ekklesia (byk kilise) adyla anl
mtr. Ancak daha sonralar Teslis inancnda Oulun nite
lii olan ve kutsal bilgelik anlamna gelen Hagia Sophia
adn almtr. (Kiliseye verilmi bu adn Romada Hristiyan-
lk uruna len Sophia adndaki kadnla bir ilgisi yoktur.)
Bu kelimenin anlam ve nemini iyi bilen Fatih Sultan Meh
met, stanbulun fethinden sonra Ayasofyay camiye evir
mesine ramen adn deitirmemitir.
Ayastefanos (Yeilky)
Orijinal yazm Hagia Stephanos olan Ayastefanos, Aziz
Stefan anlamna gelir. Marmara Denizi kysndaki Yeilyurt
ve Florya semtleri arasnda kalan ve stanbul ehir merkezi
nin yaklak 7 km. batsndaki semtin addr.
Bu semt Osmanl dneminde daha ok Rumlarn yaad bir
kydr. Cumhuriyet dneminde yer isimlerinin Trkeletiril-
mesiyle beraber bu semte de Yeilky ad uygun grlmtr.
Aynalkavak (Kasr/Tenkihnmesi*)
stanbulda, Hali kysnda bulunan bir kasrn addr. Padiah
I. Ahned Edirnedeyken Kaptanderya Kayserili Halil Paann
Padiaha layk bir saray yaplmasn emretmesiyle inasna
balanan sarayn, 1613 ylnda ilk binalar tamamlanmtr. IV.
Murad ve Sultan brahim, saraya ilave binalar yaptrarak kasr
geniletmilerdir. Saraya Aynalkavak denmesi ile ilgili eitli
grler vardr. Bunlardan biri; Venediklilerin III. Ahmede
hediye ettikleri byk boyda deerli aynalarn, sarayn eitli
salon ve odalarna yerletirilmesiyle bu adn verildiidir. Ka
vak szc burada, aynalarn boyunu ifade etmek iin kul
lanlmtr. Dier bir gre gre ise sarayn yapld yerde,
* Tenkihnme: nikh kyma, szleme, anlama.
31
KAY ITDII TAR H
kavak aalarna aynalar takp ok atma talimi yapld iin
saraya Aynalkavak denildiidir.
21 Mart 1779 tarihinde Osmanl Devleti ile Rusya arasnda
imzalanan antlama da Aynalkavak Kasrnda yaplmtr.
Ayn- Calt
Ayn- Calut, Filistinin kuzeyinde bulunan Nablus ile Beysan
arasnda yer alan blgenin addr. 1260 ylnda Memlk Dev
leti, Mool ordusunu burada yenilgiye uratmtr.
Ayn- Calut, Arapa bir terkip olup Calutu gz anlamna
gelmektir. Calut, Hz. Davud zamannda Filistinde kurulmu
Amlika Krallnn hkmdardr. (Calut ismi Ahd-i Atikte
Golyat (Goliath) olarak geer.) ri cssesinden tr adeta bir
dev olarak tasvir edilmitir. Hz. Davutun Calut ile olan m
cadelesi srasnda Calutu sapamyla gznden vurup ldr
d yere Ayn- Calut denmitir.
Azak
Azak, Don Nehri kysnda kurulmu ve nehrin Azak Denizine
dkld noktaya 16 km. uzaklktaki blgenin addr. Blge
nin eski ad Y unanllar tarafndan verilen Tanaistir.
Eski Trkede ayak anlamna gelen Azak adn ise Trk-
ler kullanmlardr. Azak ismine 1317den sonra paralarn s
tnde rastlanmtr.
Azap
Azap, Arapa kkenli bir kelime olup bekr erkek anlamna
gelmektedir. Azap ismi ise Osmanl Devletinde ounlukla
garnizon askeri olarak grev yapan asker birim iin kulla
nlmtr. Henz evlenmemi gen erkekler Azap olarak ya
zlabilirlerdi. Bu askerler gnll yaya askeri olup savata or
dunun en nnde yer alrlard. Azaplar Osmanl ordusunun
32
MURAT KUTLU - VOLKAN D NHR
Anadoludaki yaya askerlerinin ounluunu olutururlar ve
yerleim birimlerinin gvenliinin salanmas, kalelerin sa
vunulmas gibi grevleri yerine getirirlerdi.
lk Azap tekilat, Aydnolu Umur Bey tarafndan zmirde
kurulmutur. Azaplarn bir ksm tersanelerde de altrlrd.
stanbuldaki Azapkap semti adn daha nce burada bulunan
Azap askerlerinin klasndan almtr.
Aziziye Tabyas
1877-1878 Osmanl Rus Savanda grev yapm bir tabya
dr. (Tabya kelimesi Arapa donatmak, ymak, asker y
mak anlamlarna gelmektedir.) Bu tabya, Erzurum snrlar
ierisinde, Top Damn eteklerinde Aziziye denilen mevkide
yer almaktadr. Aziziye Tabyas Erzurum Valisi Mustafa Paa
tarafndan 1867-1872 tarihleri arasnda yaptrlmtr. Adn o
dnemin padiah olan Sultan Abdlazizden almtr.
33
KAY ITDI I TAR H
Bozdoan Kemeri
B ~
Baba
Horasan blgesinde ata olarak kullanlan bu kelime, eski ve
yeni Trk lehelerinde baba eklinde kullanlr. Bu szck
soy kavramn da ierir. Halk arasnda saygnl olan, kut
sallk kazanm halk bilgeleri ve ozanlar ata adyla anlm
lardr. Trkler ierisinde tasavvuf akmnn yaylmasyla bir
likte bu tr zellikleri tayan kiilere Bektai eyhlerine ve
dervilerine ata lakabnn verilmesi ile birlikte baba da den
meye balanmtr. Ata tabiri, Anadolu corafyasna yer
leme ve slamleme dneminde Baba ekline dnm
tr. Anadoluda ou yerde seyitler iin halen baba veya
ayn anlama gelen dede sfat kullanlmaktadr.
34
Babailik
Babailik, Baba lyas ve mridi Baba shakn 13. yzyln ba
nda kurduu tarikatin addr. amanizmden ve Btmilikten
izler tayan Babailik hareketi, Anadolu Trkleri arasnda ta
raftar bulmutur.
Babailer, Baba lyasn peygamber olduuna inanrlar. Kr
mz balk, siyah cbbe ve sandal tarz pabular giyer ve bu
farkl giyimleri ile hemen ayrt edilirlerdi. Babailer, 1239 y
lnda Anadolu Seluklu Devletini hayli uratran bir isyan
karmlar, isyan devlet tarafndan glkle bastrlmtr.
Babek syan
Babek Hrrem (795-838), Abbasi halifeleri Memun ve Mute-
sim devirlerinde Azerbaycanda din ve siyasi nitelikli, yakla
k 25 yl sren Hrrem hareketinin bandaki kiidir. Komn
yaam tarzn yaygnlatrmay hedefleyen bu isyann temel
grleri Mecusiliin kurucusu Mazdekin fikirleri ile byk
benzerlik gsterir. syan, mehur Trk komutan Afin tarafn
dan iki yl ierisinde bastrlm ve Babek, Samarra ehrinde
idam edilmitir. Bylece Hrrem hareketi zayflam ve bir
mddet sonra dalmtr.
Babali
Babali, Osmanl Devletinin son dnemlerinde Sad.raza.m1ik
binasna, daha geni anlamyla da Osmanl hkmetine ve
rilen isimdi. Yce Kap (Bab: Kap, li: Yce) anlamna
gelen Babali, mekn olarak Eminnnde bulunan Babali
Caddesiyle Glhane Park arasndaki alan kapsamaktadr.
Halk arasnda Paa Kaps adyla da bilinmektedir.
Babil (M 2000-M 539)
Babil Devleti Mezopotamyada Smer ve Akad topraklarn
kapsayan eski bir imparatorluktur. Akata Bab-il kelimesin
35
KAY1TD1I TARH
den gelmektedir. Babil, bab (kap) ve il (tanr) kelimeleri
nin birlemesinden olumaktadr. Batda bilinen ekli Baby-
lon, Bab-il kelimesinin Yunanca versiyonudur. ehrin ilk
ad Smerce Tanrnn Kaps anlamna gelen Ka-dingir-
radr. Trkede kullanlan ekli ise Arapadan gelmektedir.
Bac
Bac, Farsa baj kelimesinin Arapa ve Trkede ald ekil
olup Gazneli, Seluklu, lhanl, Akkoyunlu ve OsmanlIlarda
vergi manasnda kullanlmtr. (Kelime ayn zamanda g
rev manasnda da kullanlmtr.) Bu vergi; pazarlarda, pa
nayrlarda alnp satlan hayvanlardan, her cins maldan, it
hal edilen ve Osmanl topraklarndan transit olarak geirilen
mallardan alnrd. Bac alm, OsmanlIlarda ilk defa Osman
Gazinin pazara getirilen her yk iin iki ake alnmasn em
retmesi ile balamtr.
Baharat Yolu
Flindistandan balayarak ran Krfezi ve Irak zerinden Su
riye limanlarna veya K zilden iz, yoluyla Svey ve Akabeye,
oradan da karadan skenderiyeye ulaan yolun addr. Bu yola
Buhur Yolu da denir. Bu yol zerinden taman baharatlar
Avrupaya ulatrlrd. Tarn, kakule, zencefil ve zerdeal bu
yol zerinde en ok ticareti yaplan baharatlardandr.
Bafeus/Bapheon
Bkz. Koyunhisar.
Badat-Berlin Demiryolu
II. Abdlhamit dneminde yapmn Almanlarn stlendii de-
miryoludur (1903). Akdenizi Basra Krfezine ve Hindistana
balayan bu demiryolunun inas, 1899 ylnda stanbula ge
len Alman mparatoru II. Wilhelmin Padiahla yapt g
36
rme sonras Almanlara verilmitir. Bu yol stanbuldan
balayp Badata kadar uzanr (4760 km., Haydarpaa-An-
kara-Konya-Basra). Proje ile Mslmanlarn Hacca gitmeleri
kolaylaacak, Osmanl ordusu kutsal meknlar koruyacak,
ticaret hacmi genileyecek ve blgenin refah artacakt. Al
manlar da bu yol sayesinde hem yeni hammadde kaynakla
rna, hem de yeni pazarlara ulam olacakt. Almanlar, Os-
manl Devleti ile yapt anlama gerei demiryolunun getii
gzerghn her iki tarafnda 20 km.lik bir alanda madenlerin
iletilebilmesi ve arkeolojik kazlarn yaplabilmesi hakkn da
elde etmilerdi. Bu anlama 99 senelik olarak dnlmt.
(1928 ylnda demiryollar milliletirildi.)
Badat demiryolu irketinin %40 Deutsche Banka, %40
Osmanl Bankasna, %20si de dier Osmanl mali kurulu
larna aitti. Osmanl Devleti, demiryolu bedeli olarak 1912
yl sonlarnda Deutsche Banka 27 milyon lira borlanmt.
Bu demiryolu I. Dnya Sava nedeniyle ancak 1918 ylnda
Badata ulaabilmitir.
Bahesaray
Krm Hanlnm bakentidir. Tatarca ismi Baasaraydr.
Mengli Giray Hann 1503 ylnda yaptrd Han Sarayn ba
ve baheler ile donatt iin saray ve bulunduu ehir Bah
esaray adn almtr. Osmanl Devleti ile Rus arl ara
snda 1677-1681 yllar arasnda meydana gelen sava sona er
diren Bahesaray Antlamas bu ehirde imzalanmtr (1681).
Balat
Balat, Greke palatiumdan tremi bir kelime olup kald
rm, ta yol anlamlarna gelmektedir. Kelime ayn anlamla
ryla Arapaya da gemitir. Birok lkede ve Anadoluda Ba
lat isminde semtler vardr. En nemlisi Ortaada bir ticaret
37
KAY ITDII TAR H
liman ve ehri zelliine sahip olan Antik Milet kentinin ha
rabeleri zerinde kurulmu olandr. stanbul Halite de bu
isimle, bir semt ad bulunmaktadr. Balat, muhtemelen Pala-
tion (saray) kelimesinin bozulmu eklidir. (Semtin, Blaherna
Sarayna yaknlndan tr bu adla anlmas olasdr.) Bat
kaynaklarnda Palatia (saray) olarak geen Balat, Bizans za
mannda esirlerin hapsedildii yer olmutur. Ayn zamanda
Ortodoks Hristiyanlar iin nemli bir din merkez olan Fe
ner Rum Patrikhanesi stanbulda bu semtte bulunmaktadr.
Balbal
Orta Asya Trklerinde, len savalarn kurgan denilen me
zarlarnn etrafna dikilen ve savann ldrd dman
lar simgeleyen heykellere verilen addr. Bu heykellerde elinde
kl bulunan sava figr kullanlmtr. Balbal ad verilen
bu talarn saysnn fazlal len kiinin sa iken gcnn,
cesaretinin ve kahramanlnn da simgesidir.
Baltac Mehmet Paa (1662-1712)
1704-1706 ve 1710-1711 yllarnda iki defa sadrazamlk yap
m bir Osmanl veziridir. Osmanl Devletinde, kn saray
lar stmak, yaz-k saray mutfaklarnda yaklan ate iin ge
rekli odunu temin etmek ve stoklan her zaman yeteri kadar
bulundurmakla sorumlu baltaclar adl bir grup bulunmak
tayd. Mehmet Paa da sarayda bir mddet bu grevi yaptn
dan Baltac olarak anlmtr.
Baltaliman
stanbulun Saryer ilesine bal bir semtin addr. Bu semt
adn, 15. yzyl Osmanl kaptanderyalarndan olan Balta-
olu Sleyman Beyden almtr (Sleyman Beyin babasnn
sarayda grevli Baltac Ocandan olduu dnlmektedir).
38
16 Austos 1838de Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda
yaplan ticaret antlamas, Mustafa Reit Paann Baltalima-
nndaki yalsnda imzaland iin bu antlamaya Baltaliman
Antlamas denmitir.
Balyos/z
Venediklilerin Osmanl Devletindeki daimi temsilcilerine ve
rilen addr.
Yunanca kkenli bails kelimesi Venedik elisi anlamna
gelir ve sadece Venedik elileri iin deil, zaman zaman dier
devletlerin temsilcileri iin konsolos anlamnda kullanlmtr.
Barbar
Franszca barbare kelimesi uygarlamam, kaba saba, il
kel, yabani anlamlarna gelmektedir.
Y unancada ise yabanc, bizden olmayan demektir.
Barbaros
Latince barba (sakal) ve rosa (krmz) kelimelerinin bir
leiminden oluan bu szck, kzl sakal anlamna gelmek
tedir. Barbaros, Kaptanderya Hayrettin Paaya Avrupallar
tarafndan atfedilen bir yaktrmadr. Asl ad Hzrdr. Hay
rettin lakabn Y avuz Sultan Selimin ya da Kanuni Sultan
Sleymann verdii ileri srlmektedir.
Barok
Barok szc Portekizce Barroco kelimesinden gelmek
tedir. Barroco, Portekizcede garip biimli, eri br inci
lere verilen addr.
Barok, Avrupada 16. yzyl sonlarnda yaygnlaan sanatta
anlatm biimidir. Mimarinin, mzik, resim ve heykelin et
kileyici temalar altnda birletirilmesi amacn gder. Barok
39
KAY1TD11 TAR H
kelimesinin ayrca bu sanatn nclerinden olan talyan Res
sam Federigo Baroccionun soyadndan geldii de iddia edil
mektedir.
Baron
Baron bir soyluluk unvandr. Franka zgr adam, serbest
adam anlamlarna gelen baro ile ayn kkten tremitir.
(Latince baro: erkek yiit)
Baron De Tott (1733-1793)
111. Mustafa dneminde orduda slahat almalarnda bulun
mutur. Macar aslldr. 1755 ylnda Fransz elisi ile stanbula
gelmitir. Padiah tarafndan 1769 ylnda orduda yenilik yap
mak zere grevlendirilmitir. Top arabalarnn eklinin de
itirilmesi, anakkale ve stanbul Boazlarnm savunmas
ve burada bulunan kalelerin planlanp ina edilmesi, yeni top
dkmhanelerinin kurulmas gibi almalarda bulunmutur.
Hali Hendesehanesinde ders vermitir. Fransz htilalini ya
am ve Macaristanda hayatm kaybetmitir.
Bartolomeu Dias (1450-1500)
Afrika ktasnn gney ucu olan mit Burnunu ilk kez ge
miyle dolaan Portekizli kiftir.
Dias, 1486da Portekiz Kral II. J oao tarafndan gizli tutul
mas gereken bir grevle vazifelendirilir. Grev, Afrika kta
snn en u noktasna giderek buray dolamak ve mmknse
Hindistana kadar gidecek deniz yolunu kefetmektir. Bu he
defle yola kan Dias, Afrikann gneydeki en u noktasna
kadar ulam ve mit Burnunu kefetmitir.
Bastille
Bastille, Pariste bulunan bir semtin addr.
40
14 Temmuz 1789da Fransada kan olaylar sonucu yzlerce
kiinin lm ile sonulanan ve Fransada kendi adna bir
anma gn olan hapishanenin de addr. Bu olaylarn ardn
dan tm dnyay etkileyecek olan Fransz htilali balamtr.
Baciice
Sarayn Enderun ksmnda grev yapan ccelerin badr. C
celer, padiah ve saray erknn elendirmenin yannda, ha
remdeki kadnlar ile padiah arasndaki haberleme hizme
tinde de kullanlmtr.
Bamak
Bamak ya da pamak kelimesi eski Trkede bir eit ayak
kab anlamna gelmektedir. Bamaklk ise Osmanl Devletinde
padiahn annesine, kz kardeine, kzma ve haseki sultanlara
ayrlan ve yirmi bin akaya kadar ykselebildi denee veri
len addr. Bu denek, elbise ve dier ihtiyalar iin kullanl
dndan bamaklk olarak tabir edilmitir.
Batmlik
Arapa batn kelimesi, vadiye girmek ve yrmek, iine
nfuz etmek, iini ve i yzn bilmek, gizli olmak anlam
larna gelmektedir.
Batniyye, Batn gr esas alan dncenin addr. Batmlik
ise slam dininde K uran ve hadislerin herkese kavranabi
lecek anlamnn ardnda i (batn) anlamlarnn da bulundu
unu ve bu anlamlar da ancak Allah tarafndan belirlenmi
masum bir imamn anlayabilecei inancn benimseyenlerin
tuttuu yoldur.
Battal Gazi
slam ordularnn 7. yzylda Bizansla yapt savalarda n
yapm bir Arap kumandandr. zellikle Trk ve Arap des
41
KAY ITDI1 TAR H
tanlarnn efsanevi kahraman olarak bilinen Battal (kahra
man, cesur) Gazi ya da Seyyid Battal Gazi adyla anlan bu
ahsn gerek ad Abdullahtr. Emevilerin 717-740 yllar ara
snda Bizansa kar dzenledikleri seferlere katlm, 740 y
lnda Afyon yaknlarnda ehit olmutur.
Danimentliler, Battal Gazi ile ilgili anlatlan kahraman
lk hikyelerini bir Trk destan haline getirmilerdir. Battal
Gazinin insanst kahramanlklar Evliya elebinin Seya
hatname sinde de anlatlmaktadr.
Bedevi
Arapa bedavet kelimesi kra (le) kma, lde yaama
anlamnda kullanlmaktadr. Bedevi ise lde yaayan insan
lar iin kullanlan bir terimdir.
Bedir
Arapa bir kelime olan bedirin szlk anlam dolunaydr.
Bedir kasabas ise Medinenin 160 km. gneybatsnda ve K-
zldeniz sahiline 30 km. uzaklkta yer alr. Ayn zamanda, Hz.
Peygamber nderliindeki Medineli Mslmanlar ile Mek-
keli mrikler arasnda 624 ylnda gerekleen savan ya
pld yerin addr.
Begteginoullan (1146-1232)
Musul Atabeyi Zengnin valilerinden Beg-tegin olu Zeyned-
din Ali Kk tarafndan kurulmu bir atabeyliktir (1146-1232).
Merkezi Erbildir. Zeyneddin Ali Kkn olu Kk-Bri
lnce, vasiyeti gerei Atabeylik topraklar Abbasi halifeli
ine verilmitir.
Belgrad
Srpada beo-grad olarak geen bu kent, beyaz ehir an
lamna gelmektedir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde e
42
hir fethedilmitir. 1878 ylnda, Berlin Antlamasyla bam
szln ilan eden Srbistann bakenti olmutur.
Ben-i Ahmer (1232-1492)
Endls Emevi Devletinin yklmasndan sonra merkezi Gr
nata olmak zere kurulan devlettir. Bu devletin kurucusu Mu-
hammed bin Ahmerdir. Ben-i Ahmerin kelime anlam Ah
mer oullardr.
Bennak
Farsa Bil-nak kelimesinden tremitir. Trkeye nce Bel-
nak (Topra belleyen, toprakla uraan anlamnda) olarak gir
mi, daha sonra ses deiimine urayarak Bennak olmutur.
Osmanl Devletinde Bennak, topra srp ileyebilecek
gte ve evli erkeklerden alnan bir ahs vergisinin ad ola
rak kullanlmtr.
Berberi
Kuzey Afrikann asl sakinlerinden olmalarna karn Berberlerin
nereden geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Berberiler
daha ok Fas ve Tunusun gney blgelerinde yaamaktadrlar.
Berberlerin kendilerine mazighen dedikleri bilinmektedir.
Berberi ismi kken olarak Y unanllarn kendi milliyetlerinden
olmayanlar iin kulland barbar kelimesine dayanmaktadr.
Araplar bu blgeye geldiklerinde Bizanstan duyduklar bar
bar szcn berberi olarak telaffuz etmilerdir. Berberi
kelimesi bugn olduka yaygnlk kazanmtr.
Besarabya
Prut ve Dinyester rmaklarnn arasnda yer alan ve bugnk
Moldovay oluturan blgedir. Besarabya ad 7. yzylda bu
blgeyi ele geirmi Bessoi (Bess) adl bir Trak kavminden ge
43
KAY ITD1I TAR H
lir. yzyl Osmanl hkimiyetinde kalan Besarabya, Bk
re Antlamas (1812) ile Rusyaya braklmtr.
Beik Ulemas
17. yzylda Osmanl Devletide, mderrislerin ocuklarna
da mderrislik verme uygulamasna balanmtr. Bu ekilde
mderris olanlara toplumda beik ulemas ad verilmitir.
Beli/Bel
Osmanl ordusunda, snrlardaki kalelerin korunmasyla g
revli svari birliklerine verilen addr. Gnlk be ake maa
aldklar iin bu isimle anlmlardr.
Bey
Trklere ait eski bir unvandr. Eski Trkede beg eklinde
kullanlan bu eski Trk unvan Osmanl Trkesinde bey
eklini almtr. Bu unvan Trk devletlerinde slam dininin
kabulnden nceki dnemlerde de kullanlmaktayd. Mene-
inin Sasani hkmdarlarna verilen baga yani Tanr ke
limesi olduu dnlmektedir.
Beyt 1-Hikme
Arapa beyt kelimesi ev, hane, mesken anlamlarna, yine
Arapa hikme ise bilgi anlamna gelmektedir. Bu iki ke
limenin birlemesinden oluan Beyt1-Hikme, ilim evi, bil
gelik evi manasna gelir ve Abbasiler dneminde Halife Me-
mun tarafndan kurulan ilk yksek renim kurumunun addr.
Beytl-Mal
Arapa beyt szc ev, hane, mesken anlamlarna gel
mektedir. Beytl-Mal ise slam devletlerinde devlet hzinesi
iin kullanlan bir terimdir. BeytT-Malm bir mal kurum ola
44
rak ortaya kmas Hz. mer dnemine denk gelse de Hz. Pey
gamber zamannda da byle bir oluumun varl mevcuttur.
Bykl Ali Paa (...-1755)
III. Osmann saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. stanbul doumludur. Sesinin g
zel olmas nedeniyle sarayda mezzinlik yapmtr. Sadrazam
olana kadar sakal brakmayp sadece byk kulland iin bu
lakapla anlmtr. Yalan syledii ve rvet ald iddiasyla
azledilerek idam edilmitir.
Bimarhane
Farsa hasta anlamna gelen bimar ile yine Farsa bir ke
lime olan hane (ev) szcnn birlemesinden olumu
tur. Akl hastalarnn tedavi edildii hastaneler iin kullan
lan bir tabirdir.
Birun
Farsa bir kelime olan birun, dar, haric anlamlarna gel
mektedir.
Osmanl saraynda Harem dairesinin ve Enderunun dnda
kalan Sancak- erifin bulunduu Akaalar Kapsna kadar
olan ve geni bahesi bulunan ksma verilen addr. D saray
olarak da bilinmektedir.
Bizans
Bizans kelimesi etimolojik kken olarak Helen dil temeline da
yanmaktadr. Kelime, Bizans kroniklerinde Buzantio ola
rak gemektedir. Yaplan almalarda genel olarak Bizans,
M 7. yzylda Grek kkenli deniz kolonisi olan Megaryan-
lar tarafndan Haliin gneyinde kurulan ehrin ad ola
rak belirtilmektedir.
45
KAY1TDI1 TAR H
Buzantion ad Grekede Buzas kelimesi ve -ados ekine da
yanmaktadr. Buzas szcnn, Greke kz ve inek an
lamna gelen, g ve bereketi temsil eden boustan tredii
anlalmaktadr. Bizans kroniklerinde Byzantium, sadece s
tanbul yarmadas iin kullanlmtr. Byzantine kelimesi ise
Bizans ehrinin yerlisi, ahalisi demektir. 16. yzylda Alman
hmanist Hieronymus Wolff, Dou Roma mparatorluundan
ilk kez Bizans diye bahsederek Kutsal Roma-Germen
mparatorluunu Bat Roma mparatorluunun varisi olarak
tantmay amalamtr.
Bodan
Bodan, bugnk Moldovaya ve Romanyann Moldovaya
komu olan baz blmlerine Osmanllar tarafndan veri
len isimdi. Bu blgenin halk Moldova ismini kullandklar
halde, blgeyi 1359-1365 yllar arasnda yneten Voyvoda I.
Bodandan dolay Osmanllar bu ekilde adlandrmlardr.
Bolevik
Rusa ounluktan yana anlamna gelir.
Rus Sosyal Demokrat i Partisinin (RSDIP) 1902de yap
lan II. Kongresinde Leninist grleri savunanlara Bolevik
denmitir. Leninistler bu kongrede ounluu salamlardr.
Kongrede aznlkta kalan grup ise Menevikler olarak adlan
drlmtr. Menevik, kelime olarak Bolevikin Rusadaki
zdd olup ounluktan yana olmayan anlamna gelmektedir.
Bostanc
Saraya ait bahe ve bostanlara bakan hizmetli snfdr. Ay
rca kayklk ve saray gvenlii gibi grevleri de yerine ge
tirmekteydiler.
46
Boynueri Mehmet Paa (1576-1666)
IV. Mehmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Samsun doumludur. IV. Muradn
Badat Seferi srasnda boynundan yaraland iin bu la
kapla anlmtr.
Bozcaada
Ege Denizinin anakkale Boazna ve Anadolu kylarna ya
kn kesiminde yer alan adadr. Eski ad Tenedostur. Trke
adnn ne zaman verildii tam olarak bilinememektedir.
Piri Reis, adada Gztepe denilen yksek, sivri bir boz bulun
duunu, bunun zerinden denizin 40 mil mesafesinin kontrol
edilebildiini, ayn ekilde denizden de o boz tepenin fark edi
lebildiini ifade etmektedir. Bu zelliklerinden tr Trk de
nizcileri bu adaya Bozada veya Bozcaada demi ve ada
nn ismi bu ekilde anlmtr.
Bozdoan Kemeri
stanbulda bulunan ve Bizansn ilk dnemlerine ait olan bir
su kemeridir. Roma mparatoru Valens dneminde (MS 368)
inas bitirildii iin Valens Su Kemeri olarak da bilinir.
Bu kemer, Ortaada, stanbulun su ihtiyacn karlayan ke
merlerin en nemlilerinden biriydi. Kemer, Bozdoan adn
Osmanl Devleti dneminde almtr. Abdlmecid dneminde
yaplm bir haritada ykk anlamnda bozulgan dendii ve
bu szcn halk dilinde zamanla Bozdoan biimini al
d ileri srlmektedir.
Bozkurt Destan
Gktrklerin treyii ile ilgili bir Trk destandr. Bozkurt,
Trklerin ulusal semboldr ve tarih ncesi dnemlerden bu
yana Trklerce kutsal saylmtr. Trkler iin bozkurtun kut
47
KAY 1TDII TAR H
sal saylmasnn en nemli sebebi, bir bozkurdun soyundan
geldiklerine inanmalardr.
Bozok
Bozoklar, oklar ile birlikte 12 kola ayrlan Ouzlarn iki
ana kolundan biridir.
Bozok kelimesi boz+ok eklinde birletirilerek anlamland
rlm bir kelimedir. Ok kelimesi Trke boy anlamna
gelir. rnein +ok, boy demektir. Bozoktaki boz
szcnn de okta olduu gibi bir rakam iaret ettii tah
min edilmektedir. Boz kelimesinin ayrca, Moolcada belir
siz renkli, alaca, benekli gibi anlamlar da vardr.
Bcekba
Osmanl Devletinde zabta amiri olan bcekba, bulduu
sulular aa kapsna veya yenieri aasnn yanma ya da
Eminnnde bulunan Baba Cafer zindanna gnderir, ile
dikleri sua gre cezalandrrd. Sulular bulurken eski sab
kallardan da yararlanmaktayd.
Briler
Suriye Seluklularnn ortadan kalkmasndan sonra, amda
kurulan bir atabeyliktir. Atabey Emir Zahireddin Tugteginin
kurduu bu hanedanla kurucusunun adndan dolay Tugte-
ginliler de denir. Tu-teginin ldrlmesi (1128) zerine ye
rine olu Tcddin Bri gemitir. 1154 ylnda Musul Ata-
beylii tarafndan ortadan kaldrlmlardr.
Brklce/Yrklce Mustafa (... -1419)
Brklce kelimesi aatayca balk, klah anlamna gel
mektedir.
Brklce Mustafa, eyh Bedrettinin siyasi ve din grle
rini yaymak zere giritii isyan hareketleri sonunda yakala
48
narak idam edilen mrididir. Osmanl Devleti bu isyan sert
bir ekilde bastrmtr.
Brahman
Sanskritede sylemek, barmak, gl olmak, bymek
anlamlarna gelen brh kknden tremi Brahman keli
mesi kutsal g, yce gerek anlamna gelmektedir. Brah
manizm, Hindistann kuzey blgelerinde M 1000-M 500
yllar arasnda yaayan Hinduizmin temelini tekil eden din
bir yapdr. Hint felsefesinde Brahmanizm dnyann zn ve
evrensel ruhu ifade etmeye alr.
Breslaw
I. Dnya Sava srasnda Alman donanmas tarafndan kul
lanlan geminin addr. Breslaw ad, bir Polonya ehri olan
Wroclawin Almancadaki ifade ediliidir. Bu gemi I. Dnya
Sava esnasnda ngiliz donanmasndan kaarak Osmanlya
snmtr. Bahriye Nezareti gemiyi satn aldn aklam
ve adn Midilli olarak deitirmitir.
Brest-Litowsk
Bugn Beyaz Rusyaya bal Polonya snrnda bir ehirdir.
Brest Litowsk Bar Antlamas 3 Mart 1918 tarihinde Rusya,
Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Dev
leti ve Bulgaristan arasnda imzalanm bir bar antlamasdr.
Buuktepe syan
Osmanl Devletinde Sultan II. Mehmedin birinci saltanatn
dan uzaklamasna neden olan, yenierilerin maalarn pro
testo etmek amacyla balattklar bir isyandr (1446). Maa
larnn dzeltilmesini isteyen yenieriler, Edirnede bir tepeyi
igal ederek taleplerini dile getirmilerdir. Yenierilerin isyan
sonu vermi, maalar 3 akeden 3,5 akeye ykseltilmitir.
49
KAY ITDII TAR H
Bu yzden Edirnede igal edilen tepeye (maalarda yaplan
buuk arttan dolay) Buuktepe, kan bu isyana ise Buuk-
tepe syan denmitir.
Budin
Osmanl Devleti dneminde Macaristan eyaletinin merkezi
olan ehirdir. Budin, bugnk Budapetenin gney ksmnda
yer alr. Budinin bir ad da Budadr.
Budizm
Budizm, Sanskritede uyanm, farknda olan kii anlam
larna gelen Buddha kelimesinden gelmektedir.
Budizmin kurucusu Siddharta Gautama olarak kabul edilir.
Budizm, M 6. yzylda Hindistanda ortaya kmtr. Ha
yattaki ac, strap ve tatminsizlii douran nedenleri akla
yan ve bunlarn giderilmesini salamaya alan bir retidir.
Budun
Eski Trkede airetler konfederasyonu, boylar birlii an
lamna gelmektedir.
Bulgar
Attilann olu rnek idaresinde Orta Avrupay terk eden Hun
topluluklar, Karadeniz kylarnda karlatklar baka Trk
zmreleri ile karrlar. Bu iki topluluun karmasndan do
an yeni topluluk Trke Bulgar diye anlmaya balanr. Bu
yzden baz aratrmaclar Bulgar kelimesinin Trke, kar
k manasna gelen bulgamak fiilinden geldiini ileri sr
mlerdir.
Burjuva
Franszca bourgeois kelimesinden Trkeye gemitir. Kale,
ehir, ehirli ya da kent soylu gibi anlamlara gelmektedir. Bur
50
juva kelimesinin kale, hisar anlamna gelen Arapa bur,
Almanca burg szckleri ile ilgili olabilecei dilbilimciler
tarafndan dnlmektedir.
liveyhoullar (932-1055)
Gney ran ve I rakta devlet kuran bir hanedandr. Sasani
kkenli olduklarna dair grler mevcuttur. ii mezhebini
benimsemi olan Bveyhoullarnn egemenlii 932den
1055e kadar srmtr. Bu hanedana adn veren Ebu Suca
Bveyhtir. Oullar beylii geniletmi ve Badat egemen
likleri altna alm, Abbasi halifelerini yllarca bask altnda
tutmulardr. Bveyhoullarna, Seluklu hkmdar Turul
Bey son vermitir.
Hiiyk skender (M 356-M 323)
Kaynaklarda Alexandros adyla geen Makedonya kraldr.
Tarihteki en byk komutanlardan biri kabul edilen sken
der, Pers mparatorluunu ykm, Y unanistandan Msra
ve Hindistana kadar ulaan byk bir imparatorluk kurmu
tur. Asyaya kadar Yunan kltrn tayan Byk skender,
33 yandayken Babil saraynda lmtr. Yunan medeniye
tinin yaylmasnda ve Hellenistik uygarlnn ykselmesinde
skenderin byk pay vardr.
51
KAY ITDII TARH
^5.
K
Caber
Ortaada yaplm bir kaledir. Seluklular dneminde ka
leyi Caber b. Sabk el Kueyri ele geirmi ve kaleye kendi
adm vermitir.
Osmanl Devletinin kurucusu Osman Beyin dedesi olduu ileri
srlen Ktalmolu Sleyman ahn mezar da buradadr,
krkler iin byk manevi deer tayan Caber Kalesi, Fransa
ile TBMM Hkmeti arasnda 20 Ekim 1921 tarihinde imzala
nan Ankara Antlamasnn 9. maddesi gereince, Trk Mezar
ad altnda tannan kabri, mtemilat ile beraber Trkiyeye
braklmtr. Bu antlama ile Trkiyeye blgede muhafz bu
lundurma ve Trk bayran ekme hakk tannmtr.
Caalolu Yusuf Paa (1547-1605)
III. Mehmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr.
52
Sicilyann Messina blgesinde dnyaya gelmitir. Cenevizli
Visconti di Cigala adl bir korsann oludur. Devirme usu
lyle saraya alnm ve Caalolu adyla anlmtr. imdiki
ran Konsolosluu ve stanbul Erkek Lisesi arasndaki alanda
yaptrd saray ve hamamn kendi ismiyle anlmas netice
sinde, bu blgeye Cigalazde denilmi daha sonra halk a
znda eilip-bklerek, gnmzde kullanlan ekline, yani;
Caalohina dnmtr.
Canberdi (Can biri di El) Gazali
Kanuni Sultan Sleymann tahta kmasndan hemen sonra
isyan etmi eski bir Memluk emiridir.
Aslen Slovenyal olan Canberdi Gazali, II. Bayezid devrinde
Osmanl aknclar tarafndan esir edilerek stanbula getiril
mi ve oradan da yirmi esirle birlikte Memluk sultanna he
diye edilmitir.
Devletin eitli kademelerinde grev yapmtr.
Gazali lakabn bir mddet idarecilik yapt Msrda bulu
nan Gazal Kynden almtr.
OsmanlIdaki taht deiikliinden faydalanarak Kanuni Sul
tan Sleymann tahta getii esnada Memluk Devletini ye
niden kurmak iin siyasi nitelikli bir isyan kartm; fakat
baarl olamamtr.
arh- Felek
Farsa bir kelime olan arh dnen tekerlek, ark anlamna,
felek ise gk, sema anlamna gelmektedir. arh- felek ise
Osmanl ordusunda kale kuatmalarnda kullanlan seyyar si
perlere verilen addr. Kat kat daire eklinde ve ark gibi dn
mesi salanarak imal edildii iin bu isimle anlmtr.
53
KAY I TDI I TAR H
Cariye
Arapa bir kelimedir. Savata esir edilen veya para ile satn
alman kadn veya kzlara verilen addr. OsmanlIlarda son za
manlara kadar saray ve konaklarda cariyeler bulunmutur. Bu
cariyeler genellikle erkez, Abaza ve Grc kzlarndan seil
mitir. Saraya alman cariyeler sk bir eitime tabi tutulmu
lardr. Padiahtan ocuu olan cariyeler iin kadn efendi
tabiri kullanlmtr. Bu sebeple baz cariyeler sarayda nfuz
sahibi olmulardr. Mesela Hrrem Sultan, Ksem Sultan gibi
nemli ahsiyetler cariyelikten gelmilerdir.
Cebeci
Moolca silah, zrh anlamlarna gelen cebe kelimesinden
tremitir. Osmanl ordu tekilatnda ok, yay, tfek, barut, kur
un ve silah gibi sava malzemelerinin temin edilmesi, korun
mas ve tamir edilmesi ile grevli ocan addr.
Cebelitark
Avrupadaki adyla Gibraltar, Atlas Okyanusu ve Akdenizi
birletiren, 60 km. uzunluundaki boazdr. Cebelitark Bo
az, adn Ispanyay fetheden Emevi kumandan Tark bin
Ziyaddan almaktadr. Cebel kelimesi Arapa da, Cebel-i
Tark tamlamas ise Tarkn da anlamna gelmektedir. Bu
blge iin kyda bulunan sarp kayalklar nedeniyle boaz ye
rine da tabiri kullanlmtr.
Cebel
Moolca silahl, zrhl anlamlarna gelmektedir. Dirlik sa
hiplerinin ya da tmarl sipahilerin yetitirmek zorunda ol
duklar ve sefere gtrdkleri tam tehizatl atl askerlerdir.
54
Celali
Celale mensup olan anlamna gelmektedir. Celali ismi 16.
ve 17. yzyllarda Osmanl ynetimindeki Anadoluda, toplum
sal ve ekonomik yapnn bozulmasndan kaynaklanan ayak
lanmalarn tmne verilen addr. Bu ayaklanmalarn ad, bu
kapsamdaki ayaklanmalarn ilkinin nderi olan eyh Celalden
gelir (...-1519). Bozoklu (Yozgat) olan eyh Celal kendisinin
mehdi olduu iddiasyla 1519da isyan etmitir. syan zellikle
Alevi Ttirkmenler ile vergi yk altnda ezilen binlerce ift
inin katlmyla hzla yaylm ve Osmanl Devletini uzun
sre uratrmtr.
Celli Takvim
Bu takvim Byk Seluklu Sultan Melikah adna hazrlan
mtr. Sultan Melikahm Celalddevle (Devletin by)
lakabndan dolay bu takvim Celli Takvim adyla bilinmek
tedir. Takvimin hazrlanmasnda mer Hayyam etkili olmu
tur. Gne yl esasna dayanan bu takvimde bir yl; 365 gn,
5 saat, 49 dakika, 4 saniyedir.
Celayir
Celayir, Orta Asyada byk bir Mool kabilesidir. Bu hane
dan 1340-1431 yllar arasnda rann bats ile Kuzey I rakta
hkm srmtr.
Celula Sava
Celula, Badat yaknlarnda, Dicle Nehrinin dou tarafnda,
Horasan yolu zerinde kurulmu bir yerleim blgesinin ad
dr. Hz. mer dneminde Mslmanlar ile Sasaniler, 637 y
lnda bu blgede savamlardr. Sava Mslmanlar kazan
m, rann nemli blgeleri fethedilmitir.
55
KAY ITDII TAR H
Cemel
Cemel, Arapada erkek deve anlamna gelmektedir. Hz. Ali
ile Hz. Aye arasndaki gr ayrlklar yznden yaanan
i mcadele Cemel Vakas olarak bilinmektedir (656). Hz.
Ayenin yaanan bu mcadeleyi kendisine ait devenin ze
rinde idare etmesinden dolay bu olaya Cemel Vakas denmitir.
Cenaze Haan Paa (1720(?)-1819)
III. Selimin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os-
manii devlet adamdr. Ar hasta olduu bir zamanda sadra
zamla tayin edildii iin cenaze veya meyyit (l) lakab
ile anlmtr. Bir sre sonra, hastal ilerledii iin sadra
zamlktan azledilmitir.
Ceneviz (1099-1860)
talyann kuzeybatsnda, bugnk Cenova (Genova) ehri
yaknlarnda hkm srm bir ehir devletidir. talyancada
Genovesi olarak geen bu devlete Ceneviz adn Trkler
vermilerdir.
Gemicilikte ksa zamanda ilerleyen Cenevizliler, Hal
Seferlerinin de etkisiyle gelien ticaretten faydalanarak spanya
ve Afrika kylar boyunca Akdeniz ve Karadeniz kylarnda
smrgeler kurmulardr. Osmanl Devletiyle yaptklar an
lamalarda ticari imtiyazlar elde etmilerdir. Bu ticari iliki
ler Fransz ordularnn Cenevizi igaline kadar devam etmi
tir. Denizcilik ve ticarette byk baar kazanan Cenevizliler
1814te Sardunya Krall tarafndan igal edilmi, 1860tan
sonra siyasi birliini tamamlayan talya devletinin ticaret li
man haline gelmitir.
Cengiz Han (1167-1227)
Mool kabilelerini buyruu altnda birletirerek Mool
mparatorluunu kuran hkmdarn unvandr. Asl ad
56
Temuindir. (Moolcada demir anlamna gelen temr
szcnden tremitir.) Cengiz, Temuine verilmi unvandr.
Cengiz unvannn anlam konusunda birok gr mevcuttur.
Cengizin deniz kelimesinin Moolca karl olduunu id
dia edenlerin yannda, bu unvann gl, kuvvetli, mkem
mel sava anlamna geldiini ileri srenler de mevcuttur.
Cerbe
Cerbe, Akdenizin Tunus kylarnda bulunan bir adadr. Hal
donanmasnn koruduu Cerbe Adas, Osmanllar tarafndan
1560 ylnda fethedilmitir.
Cerrahpaa
stanbulda Aksaray ile Koca Mustafa Paa arasnda bulunan
bir semttir. 16. yzyl sadrazamlarndan olan Cerrah Mehmet
Paa tarafndan burada bir klliye yapldndan bu semt Cer
rahpaa ad ile anlr olmutur.
Cezir-i Bahr-i Sefd
Arapa bir kelime olan Cezair adalar, Bahr kelimesi de
niz, Farsa olan Sefd kelimesi ise beyaz, ak anlamna gel
mektedir.
Cezir-i Bahr-i Sefd ifadesi ise Osmanl mparatorluunun
genel olarak Ege Deizindeki adalarndan meydana gelen bir
idare blgesini iin kullanlmtr.
Cezzar Ahmet Paa (.. .-1804)
Bosnada domu, 1804te Akkada lm bir Osmanl veziri
dir. Napolyona kar Akka Kalesini savunmasyla nlenmitir.
Bedevilere kar yaplan ete savalarnda 70 kadar bedeviyi
develeriyle birlikte ldrdnden kendisine Arapada deve
kasab anlamna gelen Cezzar lakab taklmtr.
57
KAY ITDI1 TAR H
Civan Kapucuba Sultanzade Mehmet Paa (1600(?)~ 1646)
Sultan brahimin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Henz on sekiz yandayken kapc-
ba olmu, bu yzden kendisine civan (gen) denmitir. Ba
basnn Osmanl hanedanyla akrabalndan dolay da Sul
tanzade lakabyla anlmtr.
Civelek
Farsa delikanl, gen anlamna gelen civan kelimesinden
tremi olabilecei dnlmektedir. Osmanl mparatorluunda
Yenieri Ocana yeni girmi genlere civelek denmitir. Bu
genler abann yannda istihdam edilmilerdir.
Cizvit
Franszca jesuite (sac) szcnden gelmektedir (talyanca
gesuita). Katolik Hristiyanla ait bir tarikattr. Tarikatin ku
rucusu Ignatus Loyola adnda bir din adamdr. Bu tarikatn
hedefi btn insanlar Hristiyanlatrmak, Hristiyan olanla
rn da dinlerinden taviz vermeden yaamalarn salamaktr.
Cizvit tarikat, 1773 ylnda Papalk tarafndan feshedilmitir.
Cizye
Arapa bir kelime olan cizye, ceza ya da bedel anlamla
rna gelir. Mslman bir lkede yaayan gayrimslim halkn
erkeklerinden can, mal ve zgrlklerinin korunmas karl
nda alnan bir vergi eididir.
Comte De Bonneval (1675-1747)
Fransann Limousin ehrinde dnyaya gelmitir. Kk ya
larda Fransz Donanmasnda grev almtr. Daha sonra kara
ordusuna gemi ve talya Savalarna katlmtr. Ksa bir sre
sonra Fransz ordusundan ayrlarak Avusturya ordusuna ge
mitir. Ancak Avusturya Prensi ile yaadklar anlamazlk y-
58
znden mlteci olarak Osmanlya snmtr. slamiyeti kabul
ederek Ahmet ismini almtr. Sadrazam Topal Osman tara
fndan Humbarac Ocanda yenilik yapmas iin grevlen
dirilmitir. Bu sebeple OsmanlIlarda Humbarac Ahmet Paa
adyla tannmtr. Modern harp tekniklerinin tatbik edilmesi
konusunda baarl olmutur. Humbarac Ocandaki dze
nin bozulmas ve kan kargaalardan sorumlu tutulduu iin
Humbaracbalk grevinden alnm ve Kastamonuya srl
mtr. Bir yl sonra tekrar ayn grevine dnm, lmne
kadar da ayn grevi yrtmtr. Trke bilmeyen Humba-
rac Ahmet Paa mrnn sonlarna doru Fransaya dnmeye
alm, ancak stanbulda hayatn kaybetmitir.
Cls
Arapa bir kelime olan cls, oturma, hkmdarn tahtna
oturmas, hkmdarla balamas, tahta kma anlamlarna
gelmektedir.
Osmanl Devletinde, ehzadenin padiahlnn ilan edildii
trende yenierilere datlan bahie de cls bahii den
mitir.
59
KAY ITDII TAR H
ivi yazs
aka Bey (1081-1093)
Malazgirt Zaferinden sonra ilk Trk denizci beyliini kuran
komutandr. Beyliin merkezi zmir olmutur.
aka Beye Bizansllar ahas veya Tzcahas derlerdi. Ana
dolu Tiirkmenleri ise kendisini avuldur aha diye adlan
drmlard. Son yaplan aratrmalar aka isminin dorusu
nun akan olduu ynndedir. Dnimendnmede bu ismin
devlet kuran ku anlamna geldii belirtilmektedir.
aldran
Van ilesinin 113 km. kuzeyinde bulunan bir iledir. Ovasyla
mehurdur. Yavuz Sultan Selim komutasndaki Osmanl Dev
60
MURAT KUTLU - VOLKAN D NF.R
leti ile ah smail komutasndaki Safevi Devleti bu ovada kar
karya gelmi ve meydana gelen savaa ovann adna nisbe-
ten aldran Saval 1514) denmitir.
andarl
Osmanl Devletinin kurulu dneminde byk emekleri ge
mi bir ailenin addr. Bu aile fertleri Karamann Nallhan
kazasnn endere Kyiinde doduklar iin andarl laka
bn almlardr.
Bu aileden drt kii Osmanl Devletinde sadrazamlk yapmtr.
apanolu
Horasandan g edip bugnk Yozgat blgesine yerlemi
bir Trkmen airetidir. Osmanl zamannda, devlet tarafn
dan Yozgat (Bozok) blgesinin asayiini salamak ve vergi
lerini toplamak iin grevlendirilmi bir ayan ailesidir. apan
ad kaynaklarda bazen apar (at koturmak), bazen de cab-
bar (g sahibi) eklinde gemektedir.
ar
ar kelimesi Latince Caesar (Sezar) kelimesinden tremi
tir. Slavcada tsar veya tzar olarak gemektedir. mpara
tor, kral anlamlarnda kullanlan siyasi bir terimdir. Rus, Srp
ve Bulgar hkmdarlarnn tercih ettii bir unvandr. Rusyada
ilk kez IV. van 1547 ylnda bu unvan kullanmtr.
alalhyk
atalhyiik, Konyann umra ilesinin 10 km. dousunda
yer alan ve M 7500 yllarnda kurulduu dnlen Cilal
Ta ve Bakr Devri yerleimidir. nsanlk tarihinin ilk yerle
im yeri olarak kabul edilmektedir.
Hyk farkl ykseklikte iki tepe eklindedir. Bu iki ykselti
nedeniyle hye atal sfat verilmitir.
61
KAY1TDII TAR H
atalhyk, M 7400 ile M 6000 yllar arasnda 1400 yl
sresince bin ila sekiz bin nfusun yaad, dnyann en
nemli arkeolojik alanlarndan biridir. Burada bulunan eser
lerin bir ksm Konya Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir.
ayn
ayn, Diyarbakrn Ergani ilesine bal Sesverenpnar
(Hilar Maaralar) yaknlarnda bulunan, eski ad Kotaber-
em (ayboyu) olan tarih ncesinden kalma bir hyktr.
Anadolunun en eski yerleme yerlerinden biri olduu ve ge
miinin M 8000li yllara dayand belirtilmitir. Bu bl
gede neolitik an izlerine rastlanmtr.
ehrin
ehrin, bugn Krm Y armadasnda bulunan bir yer addr.
IV. Mehmed dneminde Ruslarla yaplan sava sonucu eh
rin Kalesi ele geirilmi ve 8 Ocak 1681 ylnda ehrin Ant
lamas (Bahesaray Antlamas) imzalanmtr.
elebi
Yetimi, eitimli, terbiyeli, asil, zarif ve bilgili kimseler iin
kullanlan bir unvandr. elebi kelimesi Eski Trkede Allahn
isimlerinden biri olan alap szcnden gelmektedir. Bu
kelime zamanla elebi kelimesine dnmtr.
Mevlevi pirlerinin en byklerine de bu unvan verilmektedir.
Mevlanann torunu A riften itibaren Mevlana soyundan ge
lenler bu unvan ile anlmlardr. elebi unvan sonralar ay
dnlar tarafndan da kullanlm ve sadece onlara mahsus un
vanlardan biri haline gelmitir.
emberlita
emberlita, MS 330 yllarnda Roma mparatoru Konstan-
tin onuruna, stanbulun yedi tepesinden biri olan ve gn
62
mzde emberlita olarak adlandrlan semtteki tepeye dikil
mi olan stunun addr.
Osmanl dneminde meydana gelen yangn sebebiyle stun
byk zarar grm, II. Mustafa zamannda demir ember
lerle desteklenerek salamlatrlmtr.
eniciba
eni kelimesi Farsa tat, lezzet anlamlarna gelmekte
dir. eniciba, Osmanl Saray mutfanda kan yemeklerin
lezzetine bakan grevlilerin amiridir. enilerin, devlet ricali
nin yemeklerden zehirlenmemesi iin yemekleri tatmak gibi
nemli bir grevleri de bulunmaktadr.
raan Saray
Osmanl Padiah Sultan Abdlazizin, stanbulda Beikta
ile Ortaky arasnda Mimar Serks Balyana yaptrd saray
dr. Eskiden Beikta Saray olarak da bilinen sarayn bu
gnk ad raan Saraydr.
raan, Farsa kkenli bir kelime olup eraan (k dolu)
anlamna gelmektedir. Saraya raan adnn verilmesinin
nedeni, Lale Devrinde ve sonraki dnemlerde burada hemen
hemen btn saray erknnn katld raan elencelerinin
yaplmasdr. Bu elencelere padiahtan balayarak sadrazam
lar, vezirler, yksek dereceli memurlar, airler, ressamlar ve
musikiinaslar katlmakta idi. Kthane, Haydarpaa Bah
esi, Divitdar Mehmet Paa Bahesi, Bayrampaa ayr, Be
bek Bahesi, stiye ve Kanlca gibi yerler raan lemlerinin
yapld yerlerdi. Ayrca saray ve yal bahelerinde de devle
tin ileri gelenleri tarafndan raan elenceleri dzenlenmek
teydi. Ramazandaki raan elenceleri sahura kadar devam
etmekteydi. Bu elencelerde genellikle ziyafetler verilir, ga
zeller, kasideler, iirler okunur, musiki icra edilirdi. zellikle
III. Ahmed dneminde bu elenceler ok sk yaplmaktayd.
63
KAYI m ,SI TAR H
ift Resm
Osmanl dneminde tarmsal ekonominin temel retim arac,
bir ift kz ile ekilen saband. Halil nalck, bir ift kz ile
aile emeinin esasn oluturduu kyl iletmelerine daya
nan Osmanl arazi sistemini ift-hane sistemi olarak adlan
drmtr. iftlik kelimesi ise bir ift kzle ilenebilen b
yklkte yer anlamnda kullanlmtr.
Osmanl Devletinde bir ift kzle yer ileyen ailelerden
iftresm ad altnda vergiler alnmaktayd.
il
il, Farsa krk anlamna gelen ehil(ihil) kelimesinin k
saltlm halidir. Osmanllarda 40 paralk gm sikkeler hak
knda kullanlan bir tabirdir. Parlak ve yeni paralar ya da al
tnlar iin il para, il aka veya il altn gibi benzetmeler
kullanlmtr.
impe
impe Kalesi Gelibolu ile Bolayr arasnda, Bolayra 1,5 km.
mesafede yer alr.
Tarihte impe, imbi, Cimbini, Cembini, Cinbi gibi adlarla
anlmtr. impe Kalesi ayn zamanda Trklerin Rumelide
ilk ele geirdikleri kalenin addr. Sleyman Paa tarafndan
igal edilmi, Bizans mparatoru Kantakuzenosun tm yal
varma ve abalarna ramen de geri verilmemitir.
Bu kale Osmanl Devletinin Rumelideki ve Balkanlardaki
fetihlerinde s vazifesi grmtr.
ingene Beyi
stanbulda ve Rumeli Beylerbeyliinde ikamet eden inge
nelerden oluturulan idari blgenin sancak beyidir. ingene
beyi, vergi mkellefi olan ingenelerden vergileri toplamak,
64
sefer zamannda orduda grevli olanlar da grev yerlerine
ulatrmakla sorumluydu.
ini
ini kelimesi Farsada in ii ya da in lkesinden gelme
anlamlarna gelmektedir. (Bu sanat ilk kez inde uyguland
iin bu ekilde adlandrlmtr)
ivi Yazs
Mezopotamya uygarlklarndan biri olan Smerlerin bulduu
ilk yaz trdr. Talarn ya da toprak tabletlerin zerine re
simle ya da harflerle yazlan bu yazda, pek ok kelime tek
bir simgeyle anlatlr. Papirsn bulunmasyla bu yaz tr
nn kullanm sona ermitir.
Bu yazya ivi yazs denmesinin sebebi, sembolleri oluturan
dorularn eklinin iviye benzetilmi olmasdr.
opur Musa
Kurtulu Sava yllarnda Afyon yaknlarnda balatlan ayak
lanmann lideridir. opur lakab, yznde iek hastalndan
kaynaklanan lekeler bulunduu iin verilmitir.
uhadar
Farsa bir kelime olan uha, ince ve sk dokunan ynl ku
malara verilen addr. uhadar (buradaki Farsa -dar eki
tutan manasmdadr), Osmanl mparatorluunda padiahn
hizmetinde bulunan yksek dereceli bir memurluktur. Eski
vesika ve kanunnamelerde ukadar olarak da gemektedir.
uhadan elbise giydikleri veya uhadan yaplm perdeli ka
plarn nnde hizmet ettikleri iin bu isimle anldklar d
nlmektedir.
65
KAYIT DI I TAR H
Dolmabahe
~ D ~
Dastan
Kafkasyann kuzeydousunda Rusya Federasyonuna bal
zerk cumhuriyettir. Trke da kelimesiyle Farsa -istn
ekinin (yer manasnda) birlemesinden oluur. Dastan ad bir
kavmi deil, corafi-toporafik bir manay ifade eder. Rus-
ada bu blge iin Dalar lkesi anlamnda olan Strana
Gor ifadesi kullanlmaktadr.
Dakya
Gnmzde Romanya iinde kalan bir blgenin addr. Trak
yalIlarn (Hint-Avupa gruplarndan biri) bir kolu olan Dok-
yallar, M 800-300 yllar arasnda Dakya Devletini kur
mulardr. Devlet ismini bu devleti kuran Dokyallardan, blge
de adn bu devletin isminden almtr.
66
Daltaban Mustafa Paa (1650-1703)
II. Mustafann saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Manastr doumludur. Srp asll ol
duunu ifade eden tarihiler bulunmaktadr.
Daltaban kelimesinin bir slale ad olabilecei dncesinin
yan sra; Mustafa Paann, Rakka (Diyarbakr-Urfa ve ev
resi) valilii srasnda isyanc Araplarn hepsinin ldrlmesi
emrini vermesi yznden bu lakap ile anld da iddia edil
mektedir. Ayrca Mustafa Paaya cahil olmas nedeniyle dal
taban dendii de ileri srlen fikirler arasndadr.
Krm Hann padiaha kar tahrik ettii gerekesiyle gre
vinden alnm ve idam edilmitir.
Damat Ferit Paa (1853-1923)
Osmanl Devletinin padiah II. Abdlhamidin kz kardei
Mediha Sultan ile evlenmi Osmanl sadrazamdr. Bu nedenle
Damat lakab ile tannmtr. Tam ad Mehmet Ferit Paadr.
Bir sre Hrriyet ve tilaf Partisinin bakanln yapan Da
mat Ferit, her frsatta ttihat ve Terakki Cemiyetinin politika
larn iddetli bir ekilde eletirmitir. Be kez sadrazamla
getirilen Damat Ferit Paa, ngiliz yanls politikalaryla tan
nan bir devlet adam olmutur. Mustafa Kemal Paa nderli
indeki ulusal kurtulu hareketine muhalefetinden tr va
tan hainlii ile sulanm ve yurt dna gitmitir.
Dandanakan
Trkmenistan topraklar ierisinde bugnk Merv ehri ya
knlarnda bulunan bir blgedir. Seluklu Devletinin Gazne
Devletini yendii ve Gazne Devletinin zlmesine yol aan
sava bu blgede gereklemitir (1040). Bu savata Gazne
Devleti yklma srecine girmi, Seluklu Devleti ise resmen
kurulmutur.
67
KAY ITDI1 TAR H
Darphane
Arapa bir kelime olan darp arpma, vurma; Farsa bir ke
lime olan hane ise yer, ev anlamna gelmektedir. Darp
hane de para basma yeri anlamnda kullanlmtr.
Darlfnun
Arapa dar (ev, bina, yap) ile yine Arapa fiinn (fen-
ler) kelimelerinden oluan bir tamlamadr, fenler evi ya
da fenler yurdu anlamna gelen Darlfnn, 1900de II.
Abdlhamidin emriyle kurulan niversitenin addr (Bugnk
stanbul niversitesi).
Dari'n Nedve
Arapa dar ev, konut, konak; nedve ise grmek, konu
mak anlamna gelmektedir.
Mslmanlktan nce, Kurey Kabilesinin nemli meseleleri
grmek iin topland yerin ad olup Kusey ibn-i Kilb ta
rafndan kurulmutur. (Buras Hz. Muharnmede kar olanla
rn topland yer olduu iin sonradan fesat ve mnafkla
rn toplandklar yer manasnda kullanlmaya balanmtr.)
Darifa
Arapa dar ev, konut, konak, yurt; ifa ise iyileme, der
man anlamlarna gelmektedir. Darifa, salk hizmeti ve
rilen ve bu amala gerektiinde hastalarn yatarak tedavi ol
duklar kurum iin kullanlan bir tabirdir.
Day
Eski Trkede annenin erkek kardei anlamna geldii gibi
cesur, yiit, gz pek anlamlar da bulunmaktadr. Day,
Osmanllar dneminde Tunus idarecilerine verilen bir un
vandr. Daylar, Tunusta idari iler ile sorumlu divan ye
68
MURAT KUTLU VOLKAN D NER
leri arasndan seilmekteydi. Bu unvan ancak Akdenizin
frtnal sularnda Venedikliler, Cenevizliler, Maltallar gibi
dmanlara kar kahramanca mcadele edip adn duyu
ranlar alabilirdi. Savaacak dman kalmaynca kendi ara
larnda bile mcadele eden bu daylar, sonradan eyaletlere
tayin olan valiler merkez ynetimin de yardmlar ile orta
dan kaldrmlardr.
Dede Korkut
Ouzlarn byk manevi ahsiyetlerinden biridir. Ancak hangi
boya mensup olduu bilinmemektedir. Bir ozan olarak d
nlen Dede Korkut, ozanlarn piri olarak kabul edildii iin
dede sfatyla anlmtr.
Defterdar
Osmanl Devletinin mali ilerinin bandaki memura veri
len addr.
Defter kelimesi ve -dar (Farsa tutan anlamnda) ekin
den oluan bu tabir, defter tutan anlamna gelmektedir.
Deli brahim (I. brahim) (1615-1648)
Osmanl Devletinin 18. padiahdr. Babas I. Ahmed, annesi
Ksem Sultandr. 8 yl padiahlk yapm, kafes sisteminin
maduru olmutur. Bu nedenle deli lakabn ald ileri s
rlmektedir. Sultan brahime deli lakabn II. Merutiyet D
nemi tarihileri vermitir. Evliya elebi de Sultan brahimin
dengesizliini ima eden ifadeler kullanmtr.
Deli Mustafa (i. Mustafa) (1592-1639)
Osmanl Devletinin 15. padiahdr. ki kez tahta gemitir.
Sinirli karakterinden dolay deli lakab ile anld ileri s
rlmektedir.
69
KAY ITDI I TAR H
Deliba
Deliler Osmanl Devletinde maiyet askerlerinden bir zmre
nin addr. Mecazen korkusuz, gz pek, atlgan anlamnda
kullanlan deli kelimesi, delice cesaretleri ve atlganlklarndan
dolay tarih terimi olarak bir asker zmreyi ifade eder. Deli
ler, her birine bayrak ad verilen elli-altm kiilik ocaklara
ayrlrlar. Birka bayrak birletirilir ve bu gruptan bir askerin
emrine verilir. Bu askere deliba denir ve emrinde daha k
k rtbeli deli zabitleri olur.
Deli askeri olmak isteyen bir gen nce zobu adyla ocak
aalarndan birinin yanma verilip yetitirilir, burada ocan
usul ve kaidelerini renir. Kendini ispatladktan sonra din
ve devlete hizmet edeceine, hibir kavgadan geri dnmeye
ceine dair yemin eder ve trenle deli kalpa giydirilip aa
ra olarak deftere kaydedilir. Sras gelen gen, aala ge
er, hatta delibala bile ykselebilirdi. Verdii sz tutma
yan, ocak kurallarna uygun hareket etmeyen deh, bandan
kalpa alnp kee klah giydirilerek tehir edildikten sonra
ocaktan kovulurdu.
Demirba arl (Charles) (1682-1718)
sve Kral XI. arkn olu olan Demirba arl, 1697 ylnda
babasnn yerine kral olmutur. arla demirba lakab Yeni
eriler tarafndan yaktrlmtr. Bu lakap cesaretinden ya da
bandaki miferden dolay deil; Ruslardan kap Osmanlya
sndktan sonra devaml yenierilerle beraber vakit geir
mesi ve adeta demirbaa kaytl bir eya gibi daima muha
faza edilmesi nedeniyledir.
Derberd
Farsa bir szck olan der geit, kap; bend ise yine Farsa
balama, tutma, hkm altna alma anlamlarna gelmekte
70
dir. Derbend kelimesi; engel, boaz, dalar arasnda glkle
geilebilen yer manalarnda kullanlan bir kelimedir. Trk-
ede derbendin karl belen kelimesidir.
Seluklu ve OsmanlIlarda derbentiler nemli geit, yol ve
kprleri korumakla grevli birliklere verilen addr.
Dergh
Farsa asll olan ve kap anlamna gelen der kelimesinin so
nuna yer bildiren gh ekinin getirilmesiyle oluan dergh,
kap yeri anlamna gelmektedir.
Tasavvuf kavram olarak dergh, tarikat pirlerinin veya b
yk eyhlerinin ikamet edip irat faaliyetini srdrdkleri
ve mezarlarnn bulunduu merkez tekke anlamnda kulla
nlmaktadr. Ayrca birok slam ve Mslman Trk devle
tinde, zellikle Seluklularda hkmdar saray karlnda
da kullanlmtr.
Dervi
Farsa kkenli olan dervi kelimesi muhta, fakir anlam
larna gelir. Tasavvuf anlaynda ise dervi, Allaha muhta
olduunun farkna varan sufi anlamnda kullanlmaktadr.
Dervi Vahdeti (1870-1909)
31 Mart Vakasnm gereklemesinde rol olanlar arasnda gs
terilen Volkan gazetesinin bayazardr. Asl ad Dervi olup
Vahdeti ismini sonradan kendisi eklemitir. Vahdeti ismini al
masnn nedeni Ziya Gkalpten ve eyh Hac Ahmetin vah
det dncesinden etkilenmi olmasdr. (Vahdet; birlik, be
raberlik ve dayanma iinde olma anlamlarna gelmektedir.)
Despotluk
Y unancada despot efendi anlamna gelir.
71
KAY ITDII TARH
Rumlar genellikle mahalli yneticiler iin despot unvanm
kullanmlardr. Ayrca Rum Ortodoks Kilisesinde papaz
dan sonra gelen st dzey grevliler iin de bu unvan kulla
nlmtr. Despot unvan Bizans imparatorunun kk oul
lar ya da damatlar iin de kullanlmtr.
Devirme
Eski Trkede der/devr, deitirmek, tebdil etmek,
derlemek anlamlarnda kullanlmtr. Osmanllarda zel
likle asker ihtiyacn karlamak amacyla gayrimslim teba
adan Hristiyan ocuklar belli kanunlar dhilinde toplanm
tr. Uygulanan bu sisteme de devirme sistemi denilmitir.
Dikili Ta
Drtkenarl yksek daire biiminde, tepeye doru kldka
incelen tatan yaplm antlara verilen isimdir. Antik dnemde
dikili talar tek bir tatan olumaktayd.
stanbulda da Bizans mparatoru Teheodosios 390 ylnda
Msrdan bir dikilita getirtmi ve zel bir temel zerine hi
podroma diktirmitir. Her ne kadar Hal Seferleri ve Seluk
lular tarafndan ypratlm olsa da dikilita bugn stanbulda
Sultanahmette halen bulunmaktadr.
Dinar
Dinar kelimesi Latince denariustan Arapaya gemi, ke
lime altn para karl olarak kullanlmtr.
Dirhem
Bu kelime, Yunanca drachme szcnden tremi ve Arap-
larda gm para karl olarak kullanlmtr. Ayrca dir
hem eski bir arlk lsn de ifade etmektedir. 1dirhem,
3207 gr. arla edeerdir.
72
Dirlik (Tirlik)
Eski Tirkede Dirlik< tirlik< tirilik (tiri-lik) eklinde geen
kelime canl olma, hayatta olma anlamlarna gelir.
Ayrca Trke kkenli bu kelimenin tir kknden tremi
olduu da sylenmektedir. Tir kelimesi de dizmek, dzenle
mek anlamlarna gelmektedir.
Dirlik ise buradaki dzenlemek anlamndan yola kla
rak Osmanl Devletinde bir hizmete karlk olmak zere bir
kimseye devlete verilen aylk veya bir yere bal gelire ve
rilen addr.
Divan
Divan, resm kararlarn yazld defter, yazmanlar heyeti,
makam sahibinin oturduu minder, meclis gibi anlamlara
gelmektedir.
slam devletlerinde balangta bir devlet idaresi olan Divan,
ran devlet geleneinin etkisiyle zamanla kurul biimine d
nmtr.
Divan- Hmayun
Osmanl mparatorluunda sarayda toplanan ve bugnk ba
kanlar kurulu gibi devletin nemli ilerini gren, bu arada
halkn ikyet dilekelerini de kabul ederek bir eit yk
sek mahkeme vazifesi de gren kurumdur. Divan- Hma
yun kurumunun temelleri Osmanl Devletinde Orhan Gazi
dneminde atlmtr. Fatih Sultan Mehmet dnemine kadar
padiahlar divana bakanlk yaparken Fatihten sonra sadra
zamlar bakanlk yapmaya balamlardr. Divanda bitmeyen
iler leden sonra sadrazamlarn konaklarnda grlm
tr (bkz. kindi divan).
73
KAY1TDI1 TAR H
18. yzylda divan ileri artk daha ok ikindi divannda ve
yavalam bir ekilde grlmeye balaynca, II. Mahmut
Divan- Hmayunu kaldrm ve nazrlklar kurmutur.
Divan- Mezalim
lk Mslman Trk devletlerinde bulunan Divan- Mezalim
(mezalim Arapa zuliim un oulu olup hakszlklar an
lamna gelir.) haftann belirli gnlerinde halkn ikyetlerinin
dinlenildii devlet dairesiydi. Daha sonralar Divan- Adi
adn alan kurum bu ekilde hizmet etmeye devam etmitir.
Divan- Pervane
Seluklularda grlen Divan- Pervane (bkz. Pervane) arazi
ve ikta defterlerine ve bunlarla ilgili ilerin yrtlmesine ba
kan, ayrca bunlarla ilgili menur ve beratlar hazrlayan bir
devlet dairesiydi.
Divan- Saltanat
Seluklularda btn memleket ilerinin yrtld en byk
divana Divan- Saltanat (Divan- li) denirdi. Bu byk di
van, bugnk hkmet ve meclisin yerine getirdii grevleri
icra ederdi. Bakan sultan, ikinci bakan ise vezirdir. Sul
tan ancak gerektii durumlarda bu divana katlr, bakanlk
ederdi. Bunun haricinde divana vezir bakanlk yapmaktayd.
Divittar Mehmet Emin Paa (...-1753)
I. Mahmutun saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os-
manl devlet adamdr. Sadrazam Nevehirli brahim Paann
divittarlm yapt iin bu isimle anlmtr. (Divittar, vezir
dairelerinde ktiplere verilen addr.)
Dizdar
Diz, Farsa kale demektir. Farsa -dar eki ise eklendii
szce tutan, sahip anlam katar. Dizdar kelimesi, kale
muhafz anlamna gelmektedir.
74
Dobruca
Tuna Nehri ile Karadeniz arasnda kalan, Romanyann Ks
tence ve Tula illeri ile Bulgaristann Dobri ve Silistre il s
nrlar iinde bulunan blgedir (Rumence: Dobrogea; Bul
garca: Dobrudja).
Osmanl dneminin sonlarna doru, 1864te kurulan Tuna
vilayetine dhil edilmitir. 1877-1878 yllarnda yaplan 93
Harbi sonucunda blgenin kuzeyi Romanyaya, gneyi ise
Bulgaristana balanmtr.
Dogma
Latince reti, ilke anlamndadr. Eski Y unancada dokeo
szc, doru kabul etmek, bir retiyi benimsemek ma
nasna gelmektedir. Ortaada dogma tabiri doruluu tar
tmasz kabul edilen bilgi iin kullanlmtr.
Doanc
Sarayda doan cinsi kular besleyen ve padiahn av gezile
rinde eitilmi doanlarla ku avlayan hizmet snfdr. Bu s
nfn bana doancba denmektedir. IV. Mehmetten sonra
padiahlar her ne kadar avla ilgilenmemise de bu snf bir
mddet daha varln korumutur. skdardaki Doanclar
Meydan da av kularm besleyen zmrenin meydan olmutur.
Doksan Harbi
1877-1878 yllarnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda mey
dana gelen savan addr. Hicri takvime gre sava, 1293 y
lnda yapld iin 93 Harbi olarak anlmaktadr.
Dolmabahe
Karakyden Saryere kadar uzanan sahil eridinin Kaba
ta ile Beikta arasnda kalan blmnde, skdarn kar
75
KAY ITDII TAR H
snda yer alan sarayn addr. Bu saray, Ermeni asll Karabet
Amira Balyan ve olu Nikogos Balyan tarafndan 1842-1856
yllar arasnda Sultan Abdlmecid iin ina edilmitir. Sara
yn i sslemeleri Paris Opera Binasm dekore eden Ch. Sec-
han tarafndan yaplmtr. Saraya Dolmabahe denmesinin
nedeni, sarayn denizin doldurulmasyla oluan alanda ina
edilmesidir. (Denizin doldurulmasna I. Ahmedin emriyle
balanm, II. Osman zamannda da bu ileme devam edile
rek geni bir meydan oluturulmutur.)
Dolmen
Dolmen kelimesi Franszca, megalitik mezar ant anlamna
gelir. Toprakta yan yana ve belirli aralklarla dizilmi birka
byk yass tala, bunlarn stne yatay olarak yerletirilmi
ve yine byk yass talardan oluan tarih ncesi yaplara veri
len addr. Mezar olarak kullanldklar dnlmektedir. (Bre-
ton dilinde dolmen kelimesi; taol (masa) ve men (ta) ke
limelerinin birlemesinden oluur.)
Dominyon
Latince kkenli bir szck olan dominus, mlk, sahiplik,
egemenlik, hkmet anlamlarna gelmektedir. Balangta
dominyon ismi, ngiliz hkimiyetini tanyan btn lkelere
verilmekteydi. Fakat daha sonra kullanm alan daraltlarak
yalnzca i ilerinde bamsz olan ngiltere kolonileri iin
kullanlan bir kavram olmutur.
Don Nehri
Rusyann balca nehirlerinden biridir. Moskovann gney
dousundan doar ve Azak Denizine dklr. Don Nehrine
adn 17. yzylda bu blgeye gelen Don Kazaklar vermi
tir. (Eski Trklerde nehrin ad Duna ya da Tula olarak
da gemektedir.)
76
Donanma
Trke bir kelime olan donanma, muhtelif enlik vesileleri ile
resm binalarn, evlerin, dkknlarn ve meydanlarn donatl
mas sebebiyle kullanlan bir tabirdir.
Donanma kelimesi ayrca sava gemilerinden oluan filolar
iin de kullanlmtr.
Dorylaion (Dorileon)
Anadoluda Porsuk ay kysnda, Eskiehir yaknlarnda bu
lunan arkhyk blgesinin addr. I. Klarslan zamannda
1097de Anadolu Seluklular ile Hallar arasnda yaplan sa
va, bu blgede gereklemitir.
Dmeke
Dmeke Y unanistanda Teselyada bulunan bir blgenin ad
dr. Giritteki Rum isyanndan dolay 1897 ylnda Osmanl
ordusu ile Y unan kuvvetleri arasnda bu blgede yaplan sa
va Dmeke Meydan Sava olarak anlmaktadr.
Duka
talyanca bir kelime olan ve ilk kez 1274 ylnda Venedik D-
kas Lorenzo Tiepolo tarafndan bastrld iddia edilen, 17.
yzyla dek yaygn olarak kullanlan altn para birimidir. Bu
parann ilk kez talyan Giovanni Dandolo tarafndan basld
n ileri srenler de bulunmaktadr.
Duka kelimesi ayrca Venedik veya Cenova Cumhuriyetlerinin
seimle ibana gelen yneticileri iin kullanlan bir unvandr.
Dulkadiroullan (1337-1522)
14. yzyldan 16. yzyln ilk eyreine kadar Anadolu tari
hinde nemli rol oynam Ouzlarn Bozok koluna bal bir
Trk beyliidir.
77
KAY ITDII TAR H
Dulkadir adnn Trke, Farsa ve Arapa kaynaklarda farkl
biimlerde yazlm olmas kelimenin yaps hakknda kesin
hkm vermek iin tarihilere ve dilbilimcilere glk kart
maktadr. Dulkadiroullar ile ilgili bilgi veren kaynaklarda
bu kelimenin Dulgadr, Zulkadir, Zulgadir, Zilkadir, Tolga
dr gibi eitli ekillerde yazld grlmektedir. Osmanl
kaynaklarnda ise bu isim, Dulkadir ya da Zulkadir ek
linde gemektedir. (Arapada zal ve dal harflerinin birbirine
benzemesinden dolay bu ifade farkllklarnn olmu olabili-
cei dnlmektedir. )
Dulkadir adnn anlam konusunda da farkl grler bulun
maktadr. R. Hartmanna gre zulkadir kelimesi bir iaret
sfat olan zu ile kadir tamamlaycsnn birlemesi so
nucu gl anlamna gelen bir unvan olarak kullanlmtr.
A. Von Gabain ise, dulkadir adnn apkal veya apka ta
yan anlamn ifade eden tulga ve dar kelimelerinin bir
lemesinden ortaya ktn ne srmektedir. Trkolog Louis
Basin ise dulgadr adnn Eski Ttirkede ac ektiren, can
yakan anlamnda dolga kelimesinden trediini ileri sr
mektedir. Faruk Smer ise dulkadirin, Abdulkadir veya
buna benzer bir adn Trkmen telaffuzuna uydurulmu ekli
olabilecei grndedir. (Nitekim Trkmenler lhanl h
kmdar Ebu Saide de ksaca Busad diyorlard. )
Diik
Latince dux, nder, lider anlamlarna gelmektedir. Fran
szca due ise ynetici, nder demektir. Dk, ayn zamanda
Roma mparatorluunda bir rtbedir.
Drz
Drzlik, Fatmi halifesi Flkim Biemrillah Tanrnm insan
suretindeki ekli olarak kabul eden inantr. Bu frkann kuru
78
cusu Fatmi veziri ran asll Hamza b. Alidir. Drzi (drz)
ad, bu inancn youn bir ekilde propagandasn yapan Ebu
Abdullah Muhammed b. smail Anutegin ed-Dereziden gel
mektedir. Drzler daha ok Suriyede ve Lbnan blgesinde
yaamlardr. Etnik kkenleri hakknda kesin bir bilgi ol
mamasna ramen Drzler kendilerini Arap saymaktadrlar.
Dyun-u Umumiye
Tam ad Dyun-u Umumiye-i Osmaniye Varidat- Muhas-
sasa daresidir. (Osmanl genel bor ve gelirleri iin tahsis
edilen idare) II. Abdlhamid dneminde kurulmu Osmanl
Devletinin d borlarn denetleyen kurumdur.
Arapa dyun, borlar demektir. Dyun-u Umumiye, Ge
nel Borlar daresi olarak da adlandrlmaktadr.
Dzmece Mustafa (1393-1422)
Mustafa elebi, Y ldrm Bayezidin veliaht olan en byk o
ludur. Yldrm Bayezid ile beraber Ankara Savanda esir d
t ve Semerkanta gtrld baz kaynaklarda gemekle
beraber sava alannda ld ya da kaybolduunu ileri s
ren kaynaklar da bulunmaktadr. Savatan sonra Anadoluda
(Ankarada) ortaya km ve kardei elebi Mehmete kar
isyan etmitir. Ancak Osmanl saray erkn kendisinin sahte
ehzade olduunu ileri srerek ona dzmece lakabn tak
mlardr. (Onlara gre gerek Mustafa elebi sava alannda
lmtr.)
79
KAY ITDII TAR H
Ebru sanat
~ E ~
Ebced
Arap alfabesinin ilk drt harfinin okunuundan (E-B-C-D)
tretilmi Arapa bir szcktr. Ebced, Arap alfabesindeki
harflerin kolaylkla hatrda kalmas iin dzenlenen bir harf
dizisi ile bu harf dizisinin her birine tekabl eden bir rakam
deeri sistemi ve diziyi oluturan sekiz kelimenin ilkinin ad
dr. Harflerin her birine l den 1000e kadar saysal deerler
verilmitir. Bu sistemin, brance ve rmcenin de etkisiyle
Arapaya gemi bulunduu ve Hz. Peygamber devrinde de
kullanld bilinmektedir.
Ebced sisteminde yer alan harfler ve say deerleri yledir:
80
Ebru
aataycada hare gibi, damarl anlamlarna gelen ebre ke
limesi ebru sanatnn bilinen ilk addr. Ebru sanat, en eski
Trk kt ssleme sanallarndandr. Kitreli su zerine ser
pilen boyalarn zel bir teknikle kda aktarlmas ve bunu
hazrlama sanatdr. (Kitre, Trkiyenin gney ve gneydou
blgelerinde krlarda yetien yabani bir dikenin z suyudur.)
pek Yolu zerinden rana gelen sanat, burada Abru (su
yz) veya Ebri (bulutumsu, bulut gibi) olarak isimlendi
rilmitir. Daha sonra Trklerle birlikte Anadoluya gelen bu
sanatn ad Ebru olarak dilimize yerlemitir. Bunlarn yan
sra kaa benzer ekiller de ihtiva ettiinden ebru kelimesi
Farsada ka manasna da gelmektedir.
u an Avrupada Marbling diye bilinen Ebru 17. yzylda
Avrupaya Trk kd adyla gitmitir.
Ecnadeyn
Ecnadeyn, Filistinde Kudsn batsnda Remle ile Beyt-i Cib-
rin arasnda bir blgedir.
FIz. Ebubekir dneminde slam ordular 634 ylnda Bizans
ordusunu malup etmi, bylece Suriye ve Filistinin kap
lar Mslmanlara almtr. ki yl sonra yaplan Y ermk
Savayla da bu blge tamamyla fethedilmitir (636).
Edirre-Segedin
Segedin (Szeged) Macaristanda Tizsa Nehri kysnda yer alan
tarihi bir ehirdir. Bu blge, 1444 ylnda Osmanl Devleti ile
Macaristan arasnda imzalanan antlamaya adn vermitir.
Efendi
Y unanca egemen kimse, sahip, bey anlamlarna gelen ke
lime, Bizans Rumcasmdan Trkeye gemitir. OsmanlIlarda
81
KAY ITDII TAR H
ise bu kelime seyit, molla, hoca, okumu manalarnda kul
lanlmaktayd.
Eflak
Bugnk Romanyann gney ksmna Osmanllar tarafndan
verilen isimdir. Eflak szcnn kk Almanca wlhtr.
Slavlar ve Bizansllar wlh kelimesini Ulah, Vlah, Vla
eklinde kullanmlardr. Eflakn Romenler arasndaki ad
ise Romenler yurdu anlamna gelen Tara Romaneascadr.
Eflak halk da kendileri iin genellikle Romin adn kul
lanmlardr.
Ege
Ege, mitolojide bir Yunan kralnn addr. Kraln ad, Aigeus,
Aegeus ya da Egee olarak gemektedir. 17. yzyla ait kay
naklarda Ege isminin yerine Akdeniz adnn kullanld da
grlmektedir. Ayrca buraya adalar denizi de denmekteydi.
Ekber ve Ered
Arapa ekber szc ok byk, en byk; ered ise er
gin olan, doru yola daha yakn, reid olan anlamlarna gel
mektedir. 1. Ahmed dneminde ehzadelerin sancaa kma
usul kaldrlm ve bunun yerine Ekber ve Ered isimli yeni
bir sisteme geilmitir. Bu sisteme gre veraset anlaynda
deiiklik yaplm, hanedann en yal yesinin tahta ge
mesi usulne geilmitir.
Ekmen
Franszcada ecumenique olarak geen kelime, evrensel,
tm lemi kapsayan, Hristiyan leminin tmn kapsayan
anlamlarna gelmektedir.
Bir baka deyile ekmen kavram dnya patriklii anla
mna gelmektedir. Ekmen kavramnn ilk kez Fatih Sultan
82
Mehmedin stanbulu fethinden sonra, baz kaynaklarda ise
Yavuz Selimin Msr fethinden sonra kullanlmaya balan
dna dair grler mevcuttur. Osmanl Devleti skenderiye
ve Antakya Patrikhanelerini, stanbuldaki Patrikhaneye ba
lam ve nceleri Milletba olarak anlan patrii de Ek-
men (Cihan Patrii) ilan etmitir.
Bu kavram, Fener Rum Patrikhanesi tarafndan Osmanl
Devletinin son dnemlerinde, zellikle d ilikilerde stanbulun
Bapiskoposu ve Evrensel Patrii anlamlarna gelecek ekilde
kullanlmaya allmtr. Lozan Antlamasyla Patrikhanenin
d ilikilerdeki hukuki ve siyasi konumu kaldrlm, ortaya
kan durum bu unvan tanmayan Trkiye ile Patrikhane ara
snda problemlere yol amtr.
El-Hamra Saray
Ben-i Ahmer devletinin bakenti Granadada bulunan sarayn
addr. Sarayn temeli 1232 ylnda, Ben-i Ahmer devletini ku
ran Muhammed bin Ahmer zamannda atlmtr. Saray, ayn
slaleden gelen hkmdarlar tarafndan yaplan ilavelerle ge
niletilmitir.
Hamra kelimesi Arapa krmz, kzl anlamlarna gelmek
tedir. Saraya El-Hamra adnn verilmesinin sebebi ile ilgili bir
ka gr mevcuttur. Saray inaatnda kzla yakn bir renkte
harcn kullanlmasndan dolay bu ismin verildiini iddia eden
lerin yannda, geceleri yanan mealelerin alevinin sarayn du
varlarna vurmasndan dolay halkn yaktrd bir isim ol
duunu ileri srenler de vardr.
Elmas Mehmet Paa (1662-1697)
Osmanl devlet adamdr. Kastamonunun Cide ilesinde dn
yaya gelmitir. Gzel ve temiz bir yze sahip olduu iin el-
83
KAY1TDII TAR H
mas lakabyla anlmtr. AvusturyalI lar ile yaplan Zenta
Muharebesinde ehit dmtr.
Elviye-i Selcse
Arapa liva anlamna gelmektedir. Kars, Ardahan, Batum
iin kullanlan bir tabirdir, (elviye, livann oulu olup sancak
lar anlamna; selase ise anlamna gelir) Bu tabir zellikle
93 Haitinden (1877-1878 Osmanl-Rus Sava) sonra kulla
nlmaya balanmtr.
Emev
Drt halife dneminden sonra 661-750 yllar arasnda h
km srm bir Arap hanedandr. Emevi Devletinin kuru
cusu Muaviye b. Ebu Sufyandr. Emevi kelimesi Muaviyenin
bal olduu Kurey kabilesine bal Beni meyye ailesinin
isminden tremitir.
Emir-i Dd
Seluklularda rfi hukukun alanna giren davalara bakan
mahkemelerin baland makama Emir-i Dd denmekteydi.
Emir, Arapa amir; dd ise Farsa adalet anlamlarna gel
mektedir. Emir-i Dd gnmzdeki Adalet Bakan ln kar
lamaktadr.
Emir ii /- mera
Emir, Arapa amir, emreden, komutan; mera ise yine Arapa
emir szcnn oulu emirler, beyler anlamna gelmek
tedir. Emirl-mera ise Emirlerin emiri anlamndadr.
slam devletlerinin birounda ordu kumandanlarna Emirl-
mera denmitir.
84
Endaze
Farsa andaza szcnden gelir ve 65 cm. uzunluunda
bir l birimidir. 1Nisan 1931de yrrlkten kaldrlmtr.
Enderun
Farsa bir kelime olan Enderun, i anlamna gelmektedir
(andar: i, iinde).
Enderun, Topkap Saraynn i ksmn ifade eder. Ayn za
manda, Osmanl Devletinde idari ve asker kadronun yetiti
rilmesi iin oluturulmu eitim kurumudur. Enderun Mektebi
II. Murad zamannda kurulmu, Fatih Sultan Mehmet zama
nnda tekilatlanmasn tamamlamtr. Devirilen ocukla
rn zeki ve gsterili olanlar saraya alnarak burada zel ola
rak yetitirilmilerdir.
Endljans
Latince indulgentia (hayra eilmek) kelimesinden tremitir.
Franszcada bu kelime indulgence (balama) olarak geer.
Endljans, Ortaa Avrupasnda papalarn satt ve Hristi-
yanlarn gnahlarndan kurtulmalarn salayan af ktlardr.
Kilise, endljans ad altnda halka para karlnda cennet
ten toprak satmtr.
Endls
Endls, Mslman Araplarn Gneybat Avrupay fethin
den sonra bu topraklar iin kullandklar corafi bir terimdir.
Endls szcnn, 5. yzylda Ispanyann gneyine ksa
bir sreliine yerlemi olan Vandallardan (Vandalus) hare
ketle tretilmi Vandalucia (Vandallarn yurdu) szcn
den geldiine dair grler bulunmaktadr. Bu kelime span-
yolcaya Andalucia olarak gemitir.
85
KAY ITDII TAR H
Engizisyon
ngilizcesi inquisition olan kelime baskc sorgulama anla
mna gelir. Engizisyon, Hristiyanln esaslarna ba kaldran
kimseleri yok etmek iin kurulmu mahkemeleri ifade eden
bir terimdir. Bu mahkemeler ilk olarak 1233 ylnda Papa IX.
Gregorius tarafndan kurulmutur.
Ensar
Arapa yardm eden anlamna gelen ensar szc, Hic
ret srasnda muhacirleri Medinede karlayp onlara yardm
edenler iin kullanlan bir tabirdir.
Enterdi
Franszca yasaklamak anlamna gelen interdit kknden
gelen enterdi, bir milletin tamamnn aforoz edilmesi duru
muna verilen addr.
Epigraf
Franszca pigraphie kelimesi, yaztlara ilikin uzmanlk
dal anlamnda kullanlmaktadr.
Eski Y unancada ise epigraf (epi+graf) kelimesi son yaz,
mezar yazt anlamlarnda kullanlmtr.
Erdel
Erdel, bugnk Romanyann kuzeybatsnda bulunan blgeye
OsmanlIlarn vermi olduu addr. Bu blge Romencede Ar-
deal olarak geer. Avrupallar ise ayn blgeye Transilvanya
demilerdir. Eatincede Transilvanya szc ormanlar tesi
il anlamna gelir. Erdel kelimesi Macarcada ise Erdly sz
cne dayanr ve yine orman tesi anlamna gelir.
Eretna Devleti (1335-1381)
Anadolunun Mool (lhanl) istilasna uramasndan sonra,
Sivas ve Kayseri evresinde ortaya kan 1335-1381 yllar
86
arasnda hkm srm bir Trk devletidir. Bu devlet adm
kurucusu Aleddin Eretnadan almtr.
Ergenekon
Ergenekon, Gktrklerin yaratllarm anlatan bir Trk des
tan olarak bilinse de Moollara ait bir destan olduu ynnde
bilgiler de mevcuttur.
Ergenekon szc baz bilim adamlarna gre dik yama
anlamna gelmektedir. Destanda, dmann hile yolu ile yen
dii Trklerin Ergenekon Ovasnda yeniden treyip yurtla
rna dnmeleri ve dmanlaryla savamalar hikye edilmek
tedir. Trklerin Ergenekonda yeniden tiireyebilmelerini, sa
kalan tek Trk bebein, dii kurt Asena tarafndan baklp
bytlmesi salamtr. Ergenekonun bugn neresi olduu
hakknda ise kesin bir bilgi yoktur.
Erkn- Harbiyye
Erkn- Harbiye, Arapa meslek ihtisas grm zabitler, su
baylar anlamlarna gelmektedir.
Erkn- Harbiye-i Umumiye ise Osmanl Devletinde en b
yk askeri birime, bugnn Genelkurmay Bakanlna denk
gelen kuruma verilen isimdi.
Erkn- Harp
Bkz. Kurmay.
Eski Saray
Bugn stanbul niversitesi merkez binasnn bulunduu yerde
Fatih Sultan Mehmed tarafndan, 1454-1457 yllar arasnda
yaptrlm sarayn addr. Geni bir alan kaplayan sarayn ya
plarndan bir ksm Sleymaniye Camii yaplrken yklm
ve yerine 1866da eski Seraskerlik Dairesi (bugnk niver
sitenin merkez binas) yaplmtr. Yeni Saray yaptrldktan
87
KAY1TDII TAR H
sonra buras len hkmdarlarn kzlar, kadnlar, anneleri,
cariyeleri ve gzdelerine ayrlm, bunlarn hizmetleri iin de
ok sayda harem aas, kap aas, kapc, baltac gibi grev
liler istihdam edilmitir. Padiahlar, yln belirli gnlerinde
Eski Saraya gelir, buradakilerle bayramlap baz oyun ve
elenceleri seyrederlerdi.
IV. Murad devrinde, 1625-1632 yllar arasnda onarlan sa
rayn farkl zamanlarda birok yangn geirmi olduu an
lalmaktadr. III. Selim devrinde harem aalar blmnde,
1793te de saray iindeki helvahane ve a ocaklarnda b
yk yangnlar km, saray kullanlamaz hale gelmitir. Eski
Sarayn yaplarndan bugn iz yoktur.
Estergon
Macaristann kuzeybatsnda, 16. ve 17. yzylda Osmanl san
cak merkezi olan bir ehirdir. Asl ad Macarca Esztergom
olan, Osmanl kaynaklarnda ise Ustorgon eklinde geen
bu ehir Tuna Nehrinin sa yakasnda Macar hkmdar Geza
tarafndan 10. yzyln sonlarnda kurulmutur. Budapetenin
60 km. kuzeybatsnda ayn adla bir de kale bulunmaktadr.
Ekinci Oca
Ekin kelimesi Eski Trkede hzl ve geni admlarla y
rmek anlamna gelmektedir. Bu ocak, yenierileri slah et
mek amacyla Padiah II. Mahmud tarafndan kurulmutur.
Ekinci Oca, yenieri ortalarndan (blk) seilen kiiler
den olumutur.
Et Meydan
Yenieri klalarnn bir ksmnn yer ald Aksaraydaki mey
dann addr. Yenierilere ait kasap dkknlar bulunduu iin
buras et meydan adyla anlmtr.
E tabii
Franszca etablieden gelen szck, yerlemi (uzun sre) ve
sakin anlamlarna gelmektedir. stanbulda yerlemi Rumlar
ve Bat Trakyadaki Trkler iin bu ifade kullanlmtr. Trk
ve Yunan hkmetleri iin bu konu uzun sre sorun olmutur.
Etajenero
Fransada ihtilalden nce kurulmu meclisin addr. Franszca
Etajenero kelimesi zmreler ya da snflar meclisi an
lamnda kullanlmtr.
Etnik-i Eterya
Y unancada ulusal dernek anlamna gelmektedir. Etnik-i
Eterya, Makedonya ve Giriti Y unanistana katmak amacyla
12 Kasm 1894te kurulmu dernein addr. 1897de gerek
leen Osmanl-Yunan Savanm, Y unanistan iin ar yenil
giyle sonulanmasndan sonra, bu sonutan sorumlu tutulan
rgt saygnln yitirmi ve 1899da dalmtr.
Eyalet
Arapa kkenli iyale kelimesinden tremitir. yale, idare
etme ve icra anlamlarna gelmektedir.
Eyalet kavram Osmanl Devletinde 16. yzyln sonlarndan
itibaren kullanlmaya balanmtr ve tara tekilatnda bey
lerbeyinin idaresi altnda bulunan en byk idari birime ve
rilen addr. Daha nceki dnemlerde vilayet ya da beylerbey
lik kavram kullanlmaktayd.
Eyyub
Eyyubler; Suriye, Msr, Gneydou Anadolu ve Arabistann
gneyine kadar genileyen ve hkm sren bir devlettir. (1171-
1252) Devlet, adn Selahaddin Y usuf b. Eyyubnin babas
Necmeddin Eyyub b. adiden almtr. Eyyubi hanedannn
Trk olduunu ifade eden aratrmaclar olduu gibi, Krt
veya Arap olduunu iddia edenler de bulunmaktadr.
89
KAY ITDII TAR H
Firavun
~ F ~
Falakac
Arapa bir kelime olan falaka, iki ucu iple balanm sopa an
lamna gelen bir ceza aletidir. Ayaklara geirilen ipler bk
lp sktrldktan sonra ayaklara denekle vurulur.
Osmanl Devletinde sadrazamlar, seyahatleri srasnda rast
ladklar sulular cezalandrmak iin yanlarnda falakac ad
verilen grevliler bulundurmaktayd. Bu grup, sulular falaka
ile dvd iin bu isimle anlmtr.
Fars
randa bir eyalet ismi olmakla birlikte, eski randa bulunan
bir kavmin de addr.
90
Fars kelimesi aslnda Pars kelimesinin Arapada deiiklie
uram eklidir (Arapada p harfi olmadndan Farisi ek
linde telaffuz edilir). Bat literatrnde ise Pers kelimesi b
tn ran ifade etmektedir.
Fatm
Fatmler 909-1171 yllar arasnda Kuzey Afrika, Msr ve
Suriyede hkm srm bir ii Arap devletidir. Fatm keli
mesi FIz. Muhammedin (s.a.v.) kz Hz. Fatmadan gelmekte
dir. Fatm Devletini kuranlar, Hz. Fatmann soyundan gel
diklerini iddia etmilerdir.
ielah- Vatan
Arapa kkenli felah, refah, baar, mutluluk, gvenlik, hu
zur ve kurtulu anlamlarna gelmektedir. 1920de toplanan
son Osmanl Meclis-i Mebusamnda Milli Mcadele taraftar
olan yeler tarafndan oluturulan meclis grubunun addr (Va
tann selameti kurtuluu grubu).
Fener Rum Ortodoks Partrikhanesi
Gnmzde Fatih ilesi snrlar ierisindeki Balat semtinde
bulunan Patrikhanedir. Bizans devrinde bu semte Fenarion
denmekteydi. Semtin adnn Fener olmasnn nedeni Hali
kysnda bulunan deniz feneridir.
Patrikhane 6. yzyldan itibaren Hristiyanlk lemindeki din
tartmalarnn nemli bir ksmn oluturmu Ortodoksluun
merkezidir. stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan Mehmetin
kard fermanla gayrimslim toplumlarm yaantlarna
dair yeni kurallar dzenlenmi, bylece Fener Rum Ortodoks
Patrikhanesinin yasal stats sreklilik kazanmtr.
Cumhuriyet dneminde Rum Ortodoks Patrikhanesinin etkin
lik alan sadece din konular olmak zere snrl tutulmutur.
91
KAY ITDII TAR H
Fenike
Fenikeliler dousunda Lbnan Dalar, batsnda Dou Ak
deniz kylar, gneyinde Ras-en-Nakura Burnu, kuzeyinde
Asi Irma bulunan alanda hkm srm bir lka uygar
ldr. Denizcilikle ilgilendikleri iin Ortadoudan Bat Ak
deniz kylarna kadar koloniler kurmulardr.
Fenik veya Fenike ad, bu halkn kendileri iin kullandk
lar bir ad deildir. Onlara bu ad verenler Y unanllar olmu
tur. Fenikelilerin yerel dillerinde kendilerine ne isim verdik
leri tam olarak bilinmemektedir. Aslen bu halkn ismi kutsal
metinlerde de ska geen Kenanllardr. Kenal, Knanaye,
Kinha Sami dillerinde tccar anlamna gelmektedir. Hal
kn esas ura olan ticaret ile uyumlu bu isim, kutsal metin
lerde de sklkla geer. Bu isim ilk defa Y unanl tarihi Ho
meros tarafndan kullanlmtr. Hlbuki bu blgede yaayan
halkn, yaz yazmaya baladklarndan itibaren kendilerini Ke-
nanllar olarak adlandrdklar bilinmktedir. Yine ilk defa Ho
meros tarafndan kullanlan Fenike isminin menei ise belli
deildir. Bu ismi Msrllarda kullanlan Fenkhu (kle) ke
limesinden aldklar gr mevcuttur. Baz tarihilere gre
ise Y unanllar tarafndan Fenikeli olarak isimlendirilen Ke
nan ad, Hurrice (Hurriler de M 3000de yaam olan Sr-
yanilerin kkenini oluturan halklardan biridir.) krmz an
lamna gelen Kenaggiden gelmedir. Y unanca olan Phoenician
(Fenike, Fenikeli) szc de krmz demektir. Baz kay
naklara gre ise Fenikeliler, srailliler de dhil tm komu
lar tarafndan Saydallar (Sidonlular) olarak nitelendirilmi
lerdir. Bu ad, baz dnemlerde Fenikelilerin genel ad olarak
da kullanlmtr. Baz kaynaklarda ise Fenikelilere, bir di
er eski ve nl Fenike kentinin adyla Tirliler denmektedir.
Tirin dier ad Surdur.
92
Feodal
Cermen kkenli bir kelime olan feodal hizmet karlnda
balanm mlk anlamna gelir (Latince feodum).
Feodalite ise Ortaa Avrupas bata olmak zere birok yerde
grlm siyasal, sosyal ve ekonomik dzene verilen addr.
Ferhat Paa Antlamas
1590 tarihinde Osmanl Devleti ile ran arasnda imzalanm
bir antlamadr. Bu antlamaya adn veren Ferhat Paa 16.
yzylda iki defa (1591 ve 1595te) sadrazamlk grevinde bu
lunmu Arnavut asll bir devlet adamdr.
Ferik
Arapa bir kelime olan ferik, insan topluluu anlamna gelen
Frka kelimesinden tremitir.
Osmanl ordusunda bir kolorduyu oluturan yedi birlikten her
birinin ad ferik olarak gemektedir. Ayn zamanda bu kelime
gnmz ordu tekilatnda tmgenerallie karlk gelmekte
dir. Bu rtbe 1830 ile 1934 yllar arasnda orduda kullanlm
tr. Ferikler, eliliklerde ve valiliklerde de grev yapmlardr.
Fes
Fas lkesine zg krmz keeden yaplan bir balk eidi
dir (Fes kelimesi Fastan gelmektedir).
Osmanl Devletinde 1829 ylnda hayata geirilen kyafet ka
nunu ile resm balk olarak kabul edilmitir. lk fes II. Mah-
mud dneminde Yenieri Ocanm yerine kurulan Asaki-i
Mansure-i Muhammediye ordusunun askerlerine giydirilmi
tir. 1925 ylnda Trkiye Cumhuriyetinde karlan kanunla
fes giyilmesi yasaklanmtr.
Fetret
Arapada geveme, zlme, eylem haline ara verme an
lamlarna gelmektedir.
93
KAY ITDI1 TAR H
Y ldrm Bayezidin oullar arasnda 11 yl sren taht m
cadelelerini ieren dnem, Fetret Devri olarak adlandrlm
tr (1402-1413).
Frka
Arapa kkenli frka hizip, blk, parti anlamlarna gel
mektedir. Daha ok siyasi parti anlamn ifade edecek e
kilde kullanlr.
Fief Szlemesi
ngilizce fef szc, tmar, zeamet anlamlarna gelir.
Ortaa Avrupasnda grlen feodal sistemde vassallar ve s-
zerenler (senyr) arasndaki dzen Fief Szlemesiyle belir
lenmitir. Bu szlemeye gre senyrler kendi topraklar ze
rindeki vassallara sorumluluklarn yerine getirmek artyla
topraklar vermekteydi. Bu sorumluluk daha ok asker yar
dm kapsamaktayd.
Filik-i Eterya
Rumca dostluk dernei anlamna gelmektedir. Osmanl
Devletinden ayrlp bamszlklarn ilan etmek isteyen bir
grup Y unanlnn 1814 ylnda kurmu olduu dernein addr.
Bu dernek 1814 ylnda Emanual Ksantos ve Nikola Slcufas
adl iki Rum ve Yanyal Atmas akalof adnda bir Bulgar ta
rafndan, gnmzde Ukraynann snrlar iinde kalan Odesa
(Flocabey) kentinde kurulmutur. Amac Y unan bamszlk
sava hareketini gerekletirmek olan bu dernein ncelikli
yntemlerinden biri zellikle Osmanl topraklarnda yaayan
Rumlar kkrtmakt.
12 Nisan 1820 tarihinde yaplan toplantda, dernein bana
ar I. Aleksandrn yaveri Aleksandro psilanti getirilmitir.
Eflak-Bodan hareketlerinde, Mora (1821) ve Girit ihtilallerinde
94
(1897) etkin rol oynayan Filik-i Eterya, Osmanl Devletinin
yklma dneminde Megali dea (Byk Y unanistan) fik
rini savunarak emperyalist bir nitelik kazanmtr.
I'lravun
Eski Msr hkmdarlarna verilen unvandr.
Eski Msr dilinde Firavun szcnn karl byk ev
anlamna gelen perav ya da peraadr. Byk ev Msr
Saraynn addr. Daha sonra bu kelime hanedanlarn sayg
unvan olarak kullanlmaya balanmtr.
Firavun unvann kullanan Msr hkmdarlarnn izledikleri
kt politikalardan dolay bu kelime Arapaya zalim, zulme
den anlamlarna gelecek ekilde gemitir.
Fizan
Libyann gneybatsnda bulunan bir blgedir. Romallar buraya
Phazania adn vermilerdir. Blgenin ad baz kaynaklarda
Fezzan olarak da gemektedir. Uzakl ve ssz oluu nede
niyle Osmanllar zamannda srgn yeri olarak kullanlmtr.
Flemenk
Avrupann kuzeybatsnda kalan baz lkelerin eski addr. 16.
yzyln ortasndan itibaren Flemenk sz gerek Avrupa, ge
rek Osmanl tarihinde 17 eyaleti ieren geni bir blgeyi ta
nmlar. Gnmzde sz konusu topraklar bata Flollanda ol
mak zere Belika, Lksemburg, Fransa ve Almanyann bir
blmn kapsar. O zamanki Flemenk Krallnm yerini de
daha dar snrlar iinde bugnk Hollanda Krall almtr.
Frenk
Frenk kelimesi Franszca Franc szcnden tremitir.
Trlcede Batl, Avrupal ve zellikle de Fransz anlam
95
KAYTTDII TAR H
larna gelecek ekilde kullanlmasnn yan sra efren ola
rak da kullanlmtr.
Fustat
Msrn bakenti Kahirenin tarihteki eski addr. ehir, Hz.
mer dneminde Msrn fethiyle grevlendirilen Amr b. el-As
tarafndan kurulmutur. Fustat; Tolunoullar, Akitler, Fatmi-
ler, Eyyubiler, Memluklar gibi devletlere bakentlik yapmtr.
Fustat szc Arapada, gebelerin kldan yaptklar b
yk adrlar ifade eder.
96
Galata Kalesi
~ G ~
Gagauz
Gagauzlar nceleri Dobruca bata olmak zere Balkan
Yarmadasmn eitli blgelerinde yaam, ancak daha sonra
savalar ve d basklar nedeniyle Moldova ilerine doru g
etmi bir Trk topluluudur.
Gagauz admn Gkouz szcnden geldiini iddia eden
lerle birlikte, Gagauz szc ile bir milletin tarih ad deil,
Ouzlarn ailevi bir unvannn kastedildiini ve bu adn on
lara Hristiyan olduklar iin verildiini dnen aratrmac
lar da vardr.
Galata
stanbulda bir semtin ad olan Galata szcnn nereden gel
dii tam olarak aydnlanm olmamakla beraber, semtin ev
resinde bulunan ahrlar nedeniyle st anlamna gelen ga-
laktus szcnden geldii dnlmektedir.
97
KAY ITDII TAR H
Bunun yannda Galatann talyanca denize inen yol an
lamna gelen calata kelimesinden de gelmi olmas muh
temeldir. Ortodokslarn Katolikleri galus olarak adlandr
mas, Galatann bir Katolik kasabas olmas ve Anadoluda
Katoliklerin yaad yerlere galatea denilmesi semtin ad
nn kkenine ilikin dier bir grtr.
Galata Kulesi
stanbulda Galata semtinde bulunan, alt ksm Ceneviz mi
marisi, st ksm Osmanl mimarisi zellii gsteren kuleye
verilen addr. Kulenin st ksm yand iin Osmanllar ta
rafndan bu ksm yeniden yaplmtr.
Kule, 14. yzylda Bizansn iyice zayflad bir dnemde
Galatay korumak ve Halii gzlemek amacyla Cenevizliler
tarafndan ina edilmitir. Galata Kulesi o dnemde Bizansllar
tarafndan Megalos Pyrgos (Byk Bur), Cenevizliler tara
fndan ise Christea Turris (sa Kulesi) olarak adlandrlmtr.
Galatasaray
1481 ylnda Sultan II. Bayezid tarafndan Galata Saray adyla
kurulmu bir Enderun Okulu olan Galatasaray, Yavuz Sultan
Selim ve Kanuni Sultan Sleyman zamannda dzenli bir sa
ray mektebi haline getirilmitir. Devletin eitli ynetim ka
demelerine memur yetitirmek amacyla bugnk Galatasa
ray Lisesinin bulunduu yerde eitime balamtr.
Galebe Divan
Galebe kelimesi Arapa say veya g bakmndan stn
olma, yenme anlamlarna gelir. Galebe Divan ise eli kabul
dolaysyla yaplan divanlara verilen isimdir. Galebe Divan
zellikle yabanc elilere kar bir gsteri mahiyeti tadn
dan, dier divanlardan farkl ve biraz daha gsterili olurdu.
98
(ialiya
1945 ylnda yaplan snr deiiklii sonucu Gneydou Po
lonya ve Bat Ukrayna snrlar iinde kalan tarih blgedir.
Galiya ad, 1144te Rus prensi Vladimirko tarafndan kurul
mu olan Halitch-Galitch ehrinin isminden tremitir.
dalya
Galya, Fransa bata olmak zere Bat Avrupann byk bir
blmne verilen isimdi. Galyanm snrlar Fransa'nn ya
nnda Kuzey talya, Belika, svirenin bats, Hollandann
baz ksmlar ile Almanyadaki Ren Nehrinin bat kysn
daki blgeleri de iermektedir.
Garp Ocaklar
Osmanl hkimiyeti altnda olan Cezayir, Trablusgarp ve Tu
nus eyaletleri iin kullanlan bir tabirdir. (Garb Arapa bat
anlamna gelmektedir.)
Garipler
Garip kelimesi Arapa gurbette olan, yabanc demektir. Os
manlI ordusundaki garipler blnn adndaki garip ke
limesinin kullanm sebebi, bu blkteki askerlerin yeni Ms
lman olanlar ile Arap ve Acemlerden olumasdr.
Gassaniler
Suriyede hkm sren bir hanedandr. Gassaniler adlarn Su
riyedeki Gassan Glnden almlardr. Gassaniler, Gney Ara
bistan kabilelerinden olan Azd kabilesinden ortaya kmlar
dr. Yemenden bu blgeye gelmi ve monofzit Hristiyanl
benimsemilerdir. Devletin kurucusu 570 ylnda len Cebele
olu Haristir. Bizans imparatorlarnn himayesinde yaam
99
KAY ITDII TAR H
lardr. Suriye ve Filistinin Sasaniler tarafndan ele geirilme
sinden sonra Gassailerin hkimiyeti de son bulmutur (613).
Gedik
Trke ked-/ged- kelimelerinden tremi gedik szc
delmek, yark amak anlamlarna gelmektedir.
Osmanl Devletinde gedik szc, ar veya pazarda bir
kiiye tahsis edilen yer manasnda kullanlmtr.
Gedik Ahmet Paa (.. .-1482)
Fatih Sultan Mehmetin saltanat dneminde (1474-1477) sad
razamlk yapm Osmanl devlet adamdr. Gedik lakab ile il
gili eitli fikirler ne srlmtr. Paann n dilerinin ayrk
olmas nedeniyle kendisine gedik lakabnn verildii iddias ya
nnda, cirit oyunundaki ustal ve rakip takmda gedik ama
daki baarsndan dolay byle bir ifadenin kullanld da ileri
srlmektedir. Ancak en tutarl yaklam gedik szcnn
aslnn gedikeri olduudur. Ahmet Paaya kale inaatnda
olan mahareti dolaysyla bu lakabn verildii sanlmaktadr.
Gelibolu
anakkale iline bal bir ile merkezidir. ehrin ad Galyal-
larn ehri anlamna gelen Gallipolisten kelimesinden gel
mektedir. ehre Gelibolu ismi, 14. yzylda blgeye aknlarda
bulunmu Trkmen beyleri tarafndan verilmitir.
Btn bunlarn yannda Kemalpaazade, burann asl adnn
kalipoli olduu, polinin Rumca ehir, kali"nin ise Bo-
layr Tekfuunun kznn isminden geldii sylentisine yer
vermektedir.
Gen Osman (1604-1622)
16. Osmanl padiahdr. II. Osman iin gen tabirinin kul
lanlmasnn sebebi henz 14 yandayken tahta km ol-
oo
MURAT KUTLU - VOLKAN D NL R
masdr. Gen Osman, 18 yanda yenieriler tarafndan l
drlmtr.
General Harbord (1886-1947)
Asl ad J ames Gthrie Harborddur. Amerikal bir general
olan Harbord, I. Dnya Sava sonrasnda Wilson lkelerime
dayandrlarak Dou Anadoluda kurulmas planlanan Ermeni
devleti iin blgedeki Ermeni nfusunun orann ve Ermeni
katliam iddialarn incelemek amacyla Dou Anadoluda in
celemelerde bulunmutur. Aratrmalar srasnda blgede kap
saml bir nfus saym yaptrm ve bu blgedeki eski mezarlk
lar da inceleyerek kendi adn tayan bir rapor hazrlamtr.
Hazrlad raporda Dou Anadolu Blgesinde Trk nfu
sunun ounlukta olduunu, Ermeniler ile ilgili ortaya at
lan katliam iddialarnn gerei yanstmadn ve blgenin
Amerikann karlar asndan verimli olmadn belirtmitir.
Glgamt
Smer ehir devletlerinden olan Uruk kralnn addr. Glga-
m, M 28. yzylda Mezopotamyada yaam bir kraldr.
lmszln ve bilginin peindeki insan ycelterek anla
tan Glgam Destan, Glgamn lmnden bin yl kadar
sonra yazlm ve gnmze kadar gelebilmitir.
Glman
Arapa bir kelime olan glman, delikanl, gen anlamlarna
geldii gibi Arapa kle anlamna gelen gulam kelimesinin
de ouludur. Osmanl mparatorluunda saray hizmetlerinde
kullanlmak zere devirilen ocuklar glman adyla bilinmek
tedir. Ayn zamanda iolanlar da denilen bu grup, sarayda
hizmetin dnda ciddi bir eitim grmekte; kabiliyetli olan
lar nemli makamlara gelmekteydi.
o
KAY ITDI1 TAR H
Giray
Krm hanlarna ve han ailesinden olan prenslere verilen un
vandr.
Giray kelimesi, G. Nemethe gre Trke ker (en kudretli
mahlk) ile kltme eki olan -eyden olumaktadr. Bunun
farkl ekilleri olan kerey, kirey, kiray kelimelerine de kay
naklarda rastlanmaktadr. Giray kelimesi gc, kuvveti, b
ykl ifade etmektedir.
Girit
Y unancada Krit olarak geen bu ada Y unanistann en b
yk, Akdenizin ise beinci byk adasdr. Ege denizinin
gneyinde yer alr.
Asrlarca Venedik egemenliinde kalan Girit, 1669 ylnda Os-
manl tarafndan fethedilmitir. 1908 ylnda Osmanl egemen
liinden karak Y unanistan hkimiyetine girmitir.
Goben (1816-1880)
Goben (August Kari Von Goeben), 1816-1880 yllar arasnda
yaam nl Prusyal generaldir. Goben, ayn zamanda Al
manlarn I. Dnya Savanda kullandklar sava gemilerin
den birinin addr.
I. Dnya Savanda ngiliz donanmasndan kaarak Osmanl
Devletine sman Goben gemisinin kendisine verilmesini ta
lep eden ngiltereye cevaben Osmanl Devleti bu gemiyi sa
tn aldn aklamtr. smi nce Bahriye Nezareti tarafn
dan Y avuz Selim olarak deitirilmi, 1936da ise sadece
Y avuz olmutur.
Gorlular (Gurlular)
Heratm (Afganistan) dousunda kalan dalk blgeye Gor
denir. Bu yrede yaayanlara da Gorlular denilmektedir.
102
Gorlular veya Gurlular, Gazne Devletinin zayflamasLndan
yararlanm ve Gazne kentini ele geirerek bu devlete son ver
milerdir. Merkezi Gazne olmak zere kendi adlaryla anlan
devleti kuran Gorlular, 1206 ylna kadar varlklarn srdr
m, Mool saldrlar sonucu tarih sahnesinden silinmilerdir.
(iotik
Franszca gothique kelimesinden tremi olan gotik szc,
Gotlara ait anlamn tar. 12. yzylda Latin sanatna tepki
olarak ortaya kan sanat anlaydr. Edebiyattan mzie, re
simden mimariye kadar sanatn her dalnda etkili olmutur.
Mimaride ilk k yeri Fransa olmu, fakat zamanla btn
Hristiyan Bat dnyasna yaylmtr. Fier lke Gotik sanatn
kendi zevkine gre yorumlamtr. Din amal bir akm olan
Gotik tarz, zaman zaman bu zelliini kaybetmekle beraber
Hristiyan kimliini her zaman korumutur.
(otlar
Gney skandinavyann Gotland blgesinde yaam bir
Cermen kavmidir.
Goygoycular
Muharrem aynn ilk gnlerinde kap kap dolap dilenenler
hakknda kullanlan bir tabirdir. Bunlara hoygoycular da
denmektedir. ehzade Camii imaretinin karsnda yer alan
tabhane (yoksullarn barnmas iin kurulmu hayr kurumu)
binasnda alt kiilik gruplar halinde dilenen bu grup, Hz. Ha
an ve Hz. Hseyinin ehadetleri ile ilgili kaside ve mersiye
ler okumaktayd. Ekserisi krlerden olumaktayd.
Goygoy kelimesinin, dilencilerin okuduklar mersiyelerin na
karatlar sonunda hissetlikleri ac ve zntyle hey kaygulu
103
KAY1TDI1 TAR H
canm eklindeki barlarndan domu olabilecei ynnde
grler bulunmaktadr.
Granada/Grnata
Granada, Ispanyann Endls eyaletinde bulunan bir ehir
dir. Ben-i Ahmer (bkz. Ben-i Ahmer) devletinin bakentidir.
Ttirkede Grnata ad ile de bilinen ehrin ismi, spanyol-
cada nar anlamna gelmektedir. (Eski dnemlerde bu ehirde
bolca nar bahelerinin bulunduu bilinmektedir.) Buras ayrca
Ben-i Ahmer Devletinden kalan El Hamra Saray ile nldr.
r
Grejuva
Franszlarn kullandklar ve Rum atei ya da Grek atei
anlamna gelen feu gregois tabirinden dilimize gemi
tir. Dnemin Y unancasnda ise slak ate anlamna yakn
bir anlama sahip igron pir olarak geer. Grejuvanm, ie
rii hakknda tam bir bilgi olmamasna ramen; petrol, sn
memi kire, zift, rejine, nafta ve gherileden yapld tah
min edilmektedir.
Grek
Grek szc, mecazi anlamda kullanlan Latince fripon,
escroc yani hilekr, dolandrc anlamna gelmektedir. Bu
kelime eski Y unan milleti iin kullanlmaktadr. Fakat ke
lime, anlam olarak Y unan ruhunu yaralad iin II. Dnya
Savandan sonra Grek kelimesi yerine Hellen szc
kullanlmaya balanmtr.
Grek Projesi
1787-1792 yllar arasnda Osmanl Devleti ile savaan Avus
turya ve Rusyann hazrlam olduu gizli plann addr. Bu
plana gre Osmanl topraklarnn bir blm Avusturya'ya ve
rilecek, Bizans mparatorluu yeniden kurulacak ve bana II.
104
Katerinanm torunu getirilecekti. Bylece Avusturya Balkan
larda, Rusya da Avrupa ve Akdenizde daha da glenecekti.
(iulam
Arapa kkenli bir kelime olan gulam, by henz bitmemi
gen, delikanl, esir, hizmeti, kle anlamlarna gelmektedir.
Gulam ordusu eski slam devletlerinde devirmelerden ve k
lelerden oluan, sarayda alan ve hkmdar korumakla g
revli olan askeri birliklerdi. Osmanl Devletindeki kapkulu
askerleri de bu statde askerlerdi.
Gcerat
Hindistan Cumhuriyetini oluturan yirmi bir eyaletten biri
olan Gcerat olduka eski bir gemie sahiptir. lk ismi Gr-
cerera olan blge, ismini 5. yzyln sonlarnda Hindistana
gelen Gucer kabilesinden almtr.
1538 ylnda bu blgedeki Gcerat slam Devletinin yardm
talebi zerine Osmanl Devleti Hint Deniz Seferlerini d
zenlemitir.
Giilhane Hatt- Hmayun
Arapa hat szc izgi, yaz; hmayun ise kutsal, m
barek, padiaha ait anlamlarna gelir. Hatt- Hmayun, Os
manlI padiahlarnn nemli konularda bizzat yazdklar ya
da notlar dtkleri fermanlara verilen addr.
Mustafa Reit Paamn hazrlad slahat projesine, padia
hn imzasn tad iin Hatt- Hmayun, Glhanede okun
duu iin de Glhane Hatt- Hmayun ya da Tanzimat Fer
man denmitir.
Glhane Park
stanbulun Fatih ilesinde yer alan tarih parktr. Buraya Sa-
rayburnu Park da denir. Alay Kk, Topkap Saray ve Sa-
rayburnu arasnda yer alr. Glhane Park, Osmanl impa
105
KAY ITDII TAR H
ratorluu dneminde Topkap Saraynn d bahesi olarak
kullanlmaktayd. Parkn ierisinde ok sayda iek bahe
leri bulunmaktayd.
Gmr
Bugnk Ermenistan snrlar ierisinde yer alan nemli bir
ehir olan Gmr, nfus bakmndan Ermenistann ikinci b
yk kentidir. Erivana iki saat uzaklkta olan Gmr, Trkiye
snrna da olduka yakndr.
Gmr; Kurtulu Sava yllarnda, Trkiye Byk Millet
Meclisi ile Ermenistan arasnda 3 Aralk 1920de imzalanan
antlamaya da adn vermitir.
Gnhan
Gnhan, Ouz Elann oludur. Bozoklarn bir kolunu olu
turur. Eski Trkede gn kelimesi, gne anlamna gelir.
Gzelce Ali Paa (1581-1621)
Gen Osmann saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. stanky (Kos Adas) doumludur.
Y znn gzelliinden dolay Gzelce lakabyla, stan-
kyl ehit Ahmet Paann olu olduu iin de stankyl
olarak tannmtr.
Gzelcehisar (Anadolulisar)
stanbulda Boazii ile Gksu Deresi arasnda yer alan bir
kaledir. Akpaazade ile Neride bu hisarn ad Gzelcehi
sar olarak gemektedir. Elisar, I. Bayezid dneminde stanbul
Kuatmas srasnda boazn geiini kontrol etmek ve boaz
gzlemlemek iin yapldndan hisara o dnemde Gzlce-
hisar (Gzelcehisar) ad verildii ileri srlmektedir. Ayrca
sz edilen bu kalenin ad baz kaynaklarda da Akahisar
olarak da gemektedir.
106
i ;m ; gsaM
M|tCE OF OHM*4*WMlW?
h AS. USEffl TO <ca_q%g. S g S
G O Art h o i v s atr B \x k H H sk
T mes w t S
TME OTTmMU. HtiNH
WT ftCK OS OH i V M ttmV tt
9 fe rAiv0ULiJN rup-.Lf
I rAHMMVM ZAPTI hSUASIM
iji/AVj.t! ArtiN im se '"**'
UCflDKLFR ZkiCIRtU N O
M
Hali Zinciri
~ H ~
Habeistan
Habeistan, bugnk Etiyopyadr. Habe, Arapada koyu,
esmer renkli, siyah derili, zenci anlamlarna gelmektedir.
Habeistan kleler lkesi adyla da bilinir.
Habsburg
Avrupada nemli bir hanedann addr. Habsburg hanedan
nn tarih sahnesine k svirenin Aargau kantonunda bu
lunan Habicstburg Kalesine dayanr. Ailenin tarihsel kay
naklarda adnn gemesi ise 1090 yldr. 1278-1918 yllar
arasnda Avusturyada saltanat srm, kendilerine itibar ka
zandran nemli hanedan mensuplar ile evlilikler yapm
lardr. Bu sayede Avrupadaki birok krallkta sz sahibi ol
mulardr. 1859da talyadan, 1866da Almanyadan kartlan
Habsburg hanedan Orta Avrupada hkimiyetlerini bir sre
daha srdrdyse de 1918den sonra glerini kaybetmilerdir.
107
KAY I TDI I TAR H
Hac
Arapa bir szck olan hac, niyet etmek, kastetmek, ynel
mek anlamlarna gelir. slam dininin artlarndan biri olan
haccn ayrca benlie hkim olmak iin gayret sarf etmek
anlam da vardr.
Haova
Gnmzde Macaristann Mezokeresztes kentinde bulunan
meydann addr. 1596da Osmanl Devleti ile Avusturya-Ma-
caristan mparatorluu arasnda yaplan sava burada ger
eklemitir. Bu savan en nemli yan Osmanl ordusu da
lmakta hatta padiah III. Mehmet tedbil kyafetle kamak
zere iken dneminin nemli limlerinden olan (III. Muratn
lalaln da yapm) Hoca Saadettin Efendinin padiah dur
durma gayretidir. Ayrca Avusturya ordusu, bozguna uram
Osmanl ordusu karsnda yamaya girimiken geri hizmet
bl olan alar, deveciler, katrclar vesair tm hizmetli
snfn eline ne aldysa dmana saldrmas ve geri pskrt
meyi baarmas dikkat ekici bir husustur. Bu durumu gren
yenierilerin tekrar toparlanmalar, dman zerine saldrma
lar ve kaybedilmekte olan sava kazanmay baarmalar mey
dan muharebelerinde ska grlen vakalardan biri deildir.
Hadm Sleyman Paa (.. .-1548)
Arapa kkenli hadm kelimesi, ksrlatrlm erkek an
lamna gelir.
Hadm Sleyman Paa, Kanuni Sultan Sleyman saltanat d
neminde 1541-1544 yllar arasnda sadrazamlk yapm Os
manlI devlet adamdr. Haremde grevli olduu srada hadm
edildii iin bu lakab almtr.
Haham
branca ve Aramice kkenli bir kelime olan haham, bilge
ve yetenekli kii anlamlarna gelir. Genel anlamyla haham,
108
Tevrat zerine gerekli eitimi grdkten sonra belirli bir Ya
hudi cemaatine din nderlik yapma yetkisini kazanm kii
iin kullanlan bir unvandr.
Hakem Olay
Hz. Ali ve Muaviye taraftarlar arasnda meydana gelen Sf-
fin Sava srasnda yaanm bir olaydr.
Hz. Ali, Sffin Savanda ordusuyla Muaviyenin komuta et
tii glere kar son darbeyi vurmak zere iken Muaviyenin
danman olan Amr b. As, savan Kuranm hakemlii
nda bitirilmesi nerisini getirdi. Her ne kadar Hz. Ali bu
teklifin bir hile olduunu sylese de, yorulmu olan asker
leri onun bu szn dinlemedi. Bunun zerine Hz. Ali sava
durdurmak zorunda kald. ki taraf grmelere balad. Bu
sorun, Kuranm dorultusunda, iki taraf temsilen seilecek
hakemlerin zmne brakld. Muaviyenin hakemi Amr b.
As olurken, Hz. Alinin hakemi Musa el-Eari oldu. Aslnda
Hz. Ali, hakeminin Abdullah b. Abbas veya Malik b. Haris el-
Eter olmasn istiyordu. Ancak savan durmasn isteyenler
Musa el-Earinin Hz. Alinin hakemi olmasna karar verdi
ler (Austos 657). nce iki tarafn hakemleri arasnda uyula
cak kurallar belirlendi. Halifelik meselesi, Kuranm hkmle
rine gre zlecekti. Buradan bir sonu kmaz ise bu sefer
snnete bavurulacakt. Bu srada Hz. Alinin ordusunda ha
lifelik gibi nemli bir meselenin iki hakemin zmne bra
klmasn reddeden bir grup ortaya kt. Bu grup ana ordu
dan ayrlarak ilk Hariciler zmresini oluturdu (yaklak on
iki bin asker).
Hakemlerin ilk grmesi 658 ylnn ubat aynda gerek
leti. Bu toplantda iki taraf da Hz. Osmann haksz yere l
drldne karar verdi. kinci grme 659 ylnn Ocak
aynda gerekleti. Bu grmede de Hz. Ali ve Muaviyenin
109
KAY ITDII TAR H
halifelik konusu dnda braklmas karar alnd. Bu karar
nce Musa el-Eari tarafndan akland. Amr b. As ise ve
rilen kararn aksine hileye bavurup Muaviyeyi halife ilan
ettiini aklad. Musa el-Earinin olayn bir aldatmaca ol
duunu sylemesi de iin rengini deitirmedi. Muaviyenin
kendisini Suriyede halife ilan etmesiyle de slam toplumu ye
niden ikiye blnd. Bu olay tarihe Elakem Olay olarak geti.
Halepa Fermam
Halepa, Girit Adasnda Hanyann kuzeydousunda yer alan
bir mahallenin addr. Girit Rumlar, 1877-1878 Osmanl-Rus
Savanda, devletin iine dt zor durumdan yararlanmak
amacyla, Y unanistann da teviki ile isyan etmilerdir. Os-
manl Devleti isyan nleme adna Halepa Fermanm (20 Ka
sm 1878) yaynlayarak Girit halkna baz haklar vermitir.
Haletmek
Arapa hal szc, soyup karmak, karlmak anlamla
rna gelir. Haletmek tabiri OsmanlIlarda, hkmdar tahttan
indirmek manasnda kullanlmtr.
Hali Zinciri
Bu zincir, Bizans mparatorluu tarafndan Osmanl mparator-
luunun stanbul Kuatmas srasnda Halie giri ve
klar kontrol etmek amacyla kullanlmtr. mparator XI.
Konstantin Paleologosun emriyle Venedikli Mhendis Barto-
lomeo Soligo tarafndan 2 Nisan 1453 ylnda liman giriine
yerletirilmitir. Zincirin bir ucu Galatadaki Kastellion bur
cuna, dier ucu da Sarayburnunda bulunan Eugenios burcuna
balanmtr. Bu zincir, dubalar sayesinde baklalar halinde su
yznde durmaktayd. Bugn mzelerde bulunan 407 bakla
zincir 190 metre uzunlua eittir. Baklalarn her birinin ar
l 14 kg.dr. Zincir; paralar halinde stanbul Arkeoloji M-
o
zesi, Askeri Mze, stanbul Deniz Mzesi ve Rumeli Hisar
Mzesinde sergilenmektedir.
Halife
Arapa bir kelime olan halife, sonraki, sonradan gelen, nce
kini izleyen, kendinden nce gelmi olana veklet eden an
lamlarna gelir. slam devletlerinde Hz. Muhammedin vekili
olarak Mslmanlarn imamln ve din koruyuculuunu yap
makla grevli kimseler iin kullanlan bu ifade, Y avuz Sultan
Selimle beraber Osmanl padiahlarnn kullandklar unvan
lardan biri olmutur.
Hamidiye
Sultan II. Abdlhamide atfen, eitli alanlarda ad olarak kul
lanlan kelimedir (Hamidiye Alaylar, Hamidiye Suyu gibi).
Hanif
Arapa bir kelime olan hanif, Kuran- Kerimde Hz. brahimin
din inancn tanmlamak iin kullanlan bir sfattr. Tek ya
ratcya inanan anlamnda kullanlr.
Hanya
Y unanistann Girit Adasnn kuzeybatsnda yer alan blge
dir. Eski ad Kydoniadr. Sultan brahim zamannda alnan
Hanya, II. Abdlhamid zamannda kaybedilmitir.
Hara
Arapa bir kelime olan hara, kmak anlamna gelir.
Hara, OsmanlIlarda gayrimslimlerden alman arazi vergi
sine de verilen isimdir.
Haram Aylar
Hz. brahimden beri uygulanagelen bir inantr. Bu aylar;
Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep aylardr. (Kameri ay
111
KAY I TDI I TAR H
lar ile miladi aylar arasnda on gnlk fark olduu iin miladi
aylar ile birbirine denk gelmemektedir.)
Bu aylarda sava yaplmazd. Panayrlar kurulup ticaret ya
plr, yarmalar dzenlenirdi. (Bu aylarda, savamak yerine
ticari faaliyetler yrtld iin kan daval olan kabilelerin
de iine gelirdi.) Haram aylar, Mslmanlarn oru tuttuklar
aylar (Recep, aban, Ramazan) ile kartrlmamaldr.
Haramilik
Arapa yol kesen, haydut anlamna gelmektedir. OsmanlI
larda aknc komutanlarnn katlmad ufak kuvvetler tara
fndan dman lkelere yaplan alanlara haramilik ad veril
mekteydi. Bu aknlar yzden fazla aknc ile yaplmaktayd.
Say daha az olduu takdirde bu gruba ete denmekteydi.
Hareket Ordusu
stanbulda meydana gelen ve 31 Mart Vakas olarak tarihe
geen ayaklanmay bastrmak amac ile 15 Nisan 1909da
Selanikten hareket eden asker kuvvete verilen isimdir.
Harem
Arapa bir szck olan harem, kutsal, dokunulmaz, yasak
lamak anlamlarna gelir. Mslman lkelerde yalnz kadn
lara ayrlan ve yabanc erkeklerin girmesinin yasak olduu
blm iin bu kelime kullanlmtr.
Szck anlam olarak kutsal bir alan tanmlasa da kullanm
olarak giri ve kn denetimli olarak yapld, belirli kii
lerin bulunmasnn veya belli tr davranlarn bulunulmas
nn yasak olduu bir yeri anlatlr.
Haremeyn
Arapa kkenli bir kelime olan Haremeyn iki Harem anla
mna gelmektedir. Mekke ve Medine ehirlerini birlikte ifade
112
MURAT KUTLU 'VOL K AN D NER
eder. Mekke Kbenin inasndan itibaren harem (korunmu
yer) kabul edilirken, Medine hicretten sonra Hz. Muhammed
(s.a.v.) tarafndan harem saylmtr.
Harezm (Harizm)
Ceyhun Nehrinin sulad ve deltalarnn Aral Glne ak
t topraklara Harizm ad verilmektedir. Ayrca XIII. yzyla
kadar bu blgede yaayan kavim de ayn adla bilinmektedir.
Harizm isminin menei ile ilgili farkl grler ileri srlm
tr. Harizm dilinde ete har oduna da rizm ad verilmek
tedir. Ayrca Harizmin, Farsa Hurid(giine) ve hr (ye
mek) kelimelerinden tredii de ileri srlmektedir.
Haricler
Szlk anlam olarak dla ilgili, dtan olan anlamna ge
len haric, Hz. Ali dneminde ortaya kan siyasi ve itikadi
mezhebin ad olmutur. Mezhebe Haricilik denmesinin sebebi
mezhep yelerinin, mmetin bandaki hak imam olan Hz.
Aliye kar km olmasdr. Bu kiiler Havric (Haricler)
olarak anlmlardr.
Has
Arapa bir szck olan has, zel, sekin, elit anlamlarna
gelir. Has ayn zamanda OsmanlIlarda toprak sistemi iinde
geen bir kavramdr. Geliri yzbin akadan fazla olan tmar
lar has olarak adlandrlmaktadr. Bu topraklar yksek rtbeli
memurlara maa karl verilmekteydi.
Has Hacip
Arapa bir kelime olan hacip kapc, perdeci anlamlarna ge
lir. Trk slam devletlerinde haciplik nemli bir grevdi. Ha
cip; rtbesi ne olursa olsun, her dereceden devlet adamnn h
kmdarla grmesini, onun huzura kabul edilmesini salayan
113
KAY ITDII TAR H
kiiydi. Hkmdarn halk huzuruna kabul etmesi de hacip-
lik grevini yapanlar aracl ile gerekleirdi. Has hacip un
van ise haciplerin ba ya da vezir yardmcln ifade eder.
Kutadgu Bilig adl eseri yazan Y usuf Has Hacipe bu unvan,
eserini ok beenen Karahanl hkmdar Kara Bura Han
tarafndan verilmitir.
Haseki
Arapa hass kelimesi ile Farsa -gi ekinin birlemesiyle
oluan bir tamlama olup yakn arkada, hkmdarn yakn
anlamlarna gelir. Osmanl padiahlarnn baz elerine de bu
unvan verilmekteydi.
Hassa
Arapa has kelimesinden tremi hassa szc zellik,
ayrcalk, sekin kimse, elit anlamlarna gelir.
Hassa, zellikle Seluklularda ve OsmanlIlarda hkmdara
hizmet etmekle grevli kiilere verilmi bir sfattr. rnein,
Dolmabahe Saray gibi birok nl Osmanl eserini tasar
lam olan Balyan Ailesi hassa mimar olarak adlandrl
maktayd. Yine padiah korumakla grevli asker snfa da
hassa askeri denirdi.
Hahailer
1090 ylnda kurulmu gizli ii-smaili tarikatn yelerine ve
rilen addr. 14. yzyla kadar faaliyetlerinin devam ettii tah
min edilen bu tarikatn kurucusu ranl Haan Sabbahdr.
Tarikatn merkezi randa Kazvin yalcnlarndaki Alamut (kar
tal yuvas) Kalesidir. Seluklular, Eyyubiler ve Abbasilere
kar suikastlar dzenlemi tarikat, bunu siyasi bir yaptrm
arac olarak kullanmtr. Hedef aldklar kiileri suikast d
zenleme konusunda baarl olmular ve korku ortam olu
114
MURAT K UTL U-VOL K AN D NER
turmulardr. 1260ta Hahailerin kalelerini ele geiren Mo-
ollar, 1272de Hahai hkimiyetine son vermitir.
Hahai kelimesinin Hasann takipileri anlamna geldiini
veya bu tarikata bal olanlarn suikastlarndan evvel haha
kullanmasyla ilgili olduunu dnenler mevcuttur.
Hahailer, kendilerini el-davatul-cedide (yeni dava, yeni
reti) ya da fedyn (kendini feda etmeye hazr) olarak ad
landrmlardr.
Hatt- Hmayun
Arapa hat szc, yaz, izgi; Farsa hmayun ise mba
rek, kutlu anlamlarna gelir. Hatt- Flmayun ise Osmanl pa
diahlarnn nemli konularda bizzat yazdklar ya da notlar
dtkleri fermanlara verilen addr.
Hatun
Sodca hatun, kralie anlamna gelir. Eski Trkede katun
olarak geen hatun kelimesi kadn, bayan, hanm anlamla
rnda kullanlmtr. Ancak kelime 13. yzyldan nce Trk-
ler arasnda sadece kralie anlamnda kullanlmtr.
Hayber
Suudi Arabistanda Medine-Suriye yolu zerinde yer alan bir
blgedir. Medinenin yaklak 180 km. kuzeyinde yer alr. FIz.
Muhammed (s.a.v.) dneminde Flayberde bulunan Yahudile-
rin, am ticaret yolunda Mslman ticaret kervanlarna zarar
vermesi zerine blge Mslmanlar tarafndan kuatlmtr.
Burada bulunan kaleler Mslmanlar tarafndan alnm, by-
lece am ticaret yolunun gvenlii salanmtr (629). (Hay
ber kelimesi branca kale demektir.)
Haydarpaa
stanbulun Anadolu yakasnda Kadky ile skdar arasnda
bulunan bir semttir. Semt adn deniz kysnda ihtiaml bir
115
KAYITD11 TAR H
kasr yaptran, I. Selim ve Kanuni Sultan Sleyman dnem
lerinde vezirlik yapm Haydar Paadan almtr.
Hayta
Arapa bir kelime olan hayta, adr ipi, kazk anlamlarna
gelmektedir. Osmanl mparatorluunda snr eyaletlerinde
grev yapan svari askeri snflardan birine verilen addr. Da
imi askerlerdir. Yenieri Ocann bozulduu dnemlerde bu
grubun da dzeni bozulmu, ekyalk yapmlardr. Bu yz
den hayta tabiri bugn laf dinlemeyen, grevini yapmayan
lar iin kullanlan ktleyici bir sfattr.
Hazar
Hazar Devleti, VII. ve XI. yzyllar arasnda Karadenizin ku
zey kylar ve Hazar Denizinin kuzeyini kaplayan geni top
raklarda hkm snn Sabarlarm devam olan Trk devletidir.
Hazar adnn nereden geldiiyle ilgili olarak X. yzyl slam
tarihisi Mesudi, Trklerin Sabar adn verdii toplulua,
ranllarn Hazar adn verdiini sylemektedir. Arapa kay
naklarda Hazar, brancada kuzari, Rusada kuzar ola
rak geen Hazar ismi gnmzde Hazar Denizi adyla varl
n devam ettirmektedir.
Hazarlar ayn zamanda Trk tarihinde Musevilii kabul eden
ilk Trk topluluudur.
Helen
Y unan mitolojisine gre Helen bir kahramann addr. Helen
kelimesi aslnda eitli etnik topluluklar ifade etmek iin de
kullanlmtr. Bu kelime Dorlarm akmlarmdan sonra yaygn
lam ve bir tehdit karsnda oluan birlik araynn sonucu
olarak ortaya km bir ifadedir. M 487de Pers saldrlarna
kar Atina ve Spartallarm nderliinde kurulan birlie He
116
len ad verilmitir. Helenler kendilerini ayn rktan grmeseler
de ayn medeniyetin birer paras olarak deerlendirmilerdir.
Hendese
Hendese, Farsada lme anlamna gelen endaze szcn
den gelir (bkz. endaze). Terim olarak ekil ve cisimler arasn
daki ilikileri inceleyen bilim dalma (geometri) verilen addr.
lleraldik
Eski devirlerden gnmze kadar toplumlarda kullanlan arma,
bayrak ve unvanlar inceleyen bilim daldr.
Herodotos (M 484-425)
M 5. yzylda yaam olan Y unanl tarihidir. Halikarnasta
(gnmzn Bodrumu) domutur. Tarihin babas olarak an
lr. Gezilerinde grd yerleri ve insanlar anlatt Herodot
Tarihi olarak bilinen eseriyle tannr. Eserinin esas konusu ise
Persler ve Y unanlar arasnda yaplan Pers Savalardr.
Hezarfen
Farsa hezar szc bin, Arapa fen szc ise ilim
anlamna gelir. Bu iki kelimenin bir araya gelmesiyle olu
mu hezarfen szc ise bin ilim sahibi anlamna gelir.
Hezarfen Ahmet elebi, (1609-1640) Osmanlda yaam bir
bilim adamdr. ddialara gre, kendisinin gelitirdii takma
kanatlarla umay baarmtr. Sultan IV. Murad zamannda
yaam olan Ahmet elebi, sahip olduu geni bilgiden tr
halk arasnda Hezarfen Ahmet elebi olarak anlmtr.
Hezarpare Ahmet paa (.. .-1648)
I. brahimin saltanat dneminde sadrazamlk yapm Os-
manl devlet adamdr. stanbul doumludur. Yenieriler ta
rafndan paralanarak ldrlm, bundan dolay Farsa bin
117
KAY I TDI I TAR H
para anlamna gelen Hezarpare lakabyla anlmtr. Kilolu
olan paann vcudunun paralan romatizmaya iyi gelir diye
rek halka zorla satlmtr.
Hdrellez
Mays aynn altnc gnne verilen isimdir. Rumi takvime
gre 23 Nisana denk gelmektedir. Kelimenin asl Hzr ve
lyastr. Trk dnyasnda kutlanan mevsimlik bayramlardan
biridir. Bahar bayram olarak da bilinmektedir. slam inan
cnda Hdrellez gn, lmszle sahip Hzr ve lyas pey
gamberlerin yeryznde buluup sohbet ettikleri gndr.
Gnmzde Hdrellez, insanlarn ktan kurtulularnn bir
iareti ve bahar gneinden faydalanma, piknik yapma, stres
atma, elenme, nian, dn, snnet trenleri dzenleme,
uursuzluklar giderme, adak adama, dilekte bulunma gibi
dnceleri gerekletirme amacyla gelenekselleen bahar
bayram inancna dnmtr.
Hdrellezin kkeni hakknda eitli fikirler ortaya atlmtr.
Mezopotamya ile Anadolu kltrlerine ya da slamiyet ncesi
Orta Asya Trk kltr ve inanlarna ait olduuna dair g
rler bulunmaktadr.
Hdiv
Farsa bir szck olan hdiv, hkmdar, padiah, vezir, saltanat
naibi anlamlarna gelir. Hdiv, daha nceleri Harezrn hkm
darlarnn unvan iken, 1866da (Tanzimat Dnemi nemli devlet
adamlarndan Keecizade Fuat Paa sadareti dneminde) Msr
yneticilerinin sfat olarak yeniden kullanlmaya balanmtr.
Hnak
Ermenice an sesi anlamnda kullanlan bir kelimedir.
Sosyal Demokrat Hunakyan Partisi, Osmanl Devletine kar
cephe alm Ermeni rgtlerinden birisidir. Komitenin amac,
118
Bat Ermenistan Osmanl Devletinden kopararak Rus ve ran
Ermenistamyla birletirmek ve bylece Byk Ermenistan
kurmakt. Silahl eylem yoluyla isyanlar ve olaylar kararak
amalarna ulamaya almlardr.
Hicaz
Suudi Arabistann batsnda yer alan bir blgedir. Kzldeniz
boyunca, rdnden Yemen snrna kadar olan blgeyi kapsar.
Hicaz kelimesi Arapada engel, bariyer anlamlarna gelir.
Hicaz Demiryolu
amdan balayarak Medineye kadar uzanan demiryolu a
nn addr. nasna II. Abdlhamit dneminde balanm
tr (2 Mays 1900). 1Eyll 1908 tarihinde iletmeye alm
tr. 1464 km. uzunlua ulaan Hicaz Demiryolu, Hicazn
Osmanlnn elinden kt 1919 senesine kadar toplamda
1900 km.yi gemitir.
Hicaz Demiryolu zellikle stanbul ile kutsal topraklar ara
sndaki ulam kolaylatrmak, askerlerin blgeye hzl bir
ekilde ulaabilmelerini ve haclarn daha gvenli bir ekilde
hacca gidip gelmesini salamak amacyla ina edilmitir. De
miryolunun inasnda Mslman iilerin yannda Alman m
hendisler de grev almtr. (Demiryolunun teknik sorumlusu
Alman Mhendis Meissner olmutur.) Bu projenin maliyeti
yaklak buuk milyon lira olmutur.
Demiryolunun yapmndan sonra baz skntlar yaanm
tr. Soygunculukla ve hac kafilelerini yamalamakla gei
nen blgedeki kabileler trenlere saldrmtr. Ayrca I. Dnya
Sava srasnda isyanc bedeviler demiryoluna zarar vermi
lerdir. Bugn Suriyede kalan ksm turizm amal kullanl
maya devam ederken, rdnde kalan ksm aktif bir biimde
kullanlmaktadr.
119
KAY1TDI1 TAR H
Hicaz Su Yolu
Mekke ve Medinede bulunan sarnlar, emeler ve kuyular
ifade eder. Fatih Sultan Mehmet dneminde yukarda say
lan su kaynaklarnn (yollarnn) tamiri konusunda Memluk
larla sorunlar yaanmtr. Padiahn su yollarn tamir etme
ve yeni havuzlar yapma istei Memluklar tarafndan redde
dilmitir. Bu nedenle OsmanlIlarla Memluklar arasnda Hi
caz su yollar sorunu ortaya kmtr.
Hilal-i Ahmer
Ahmer Arapa kzl anlamna gelmektedir. Hilal-i Ahmer
ise Kzlay demektir. 1868 ylnda kurulan bu kurum sa
va ve bar zamannda yardma ihtiyac olan insanlara kar
lksz yardmlarda bulunmaktayd.
Hilat
Arapa bir kelime olan hilat hediye edilen elbise anlamna
gelir. Halife ve slam hkmdarlar tarafndan verilen eref
elbiselerine hilat denmekteydi.
Himyeriler
Arabistann gneyinde, Yemen blgesinde bulunan hanedan
ln addr. M 115 ile MS 525 tarihleri arasnda hkm sr
mlerdir.
K ahtani Araplarmdan olan Himyerilerin atas Himyer b.
Sebe b. Yecub b. Yarub b. Kahtandr. Gerek ad Zeyddir.
Sebelilere kar yapt savata baarl olmu, topraklarn
hkimiyeti altna almtr. Bizans ile ittifak yapan Habe kral
bu devleti ortadan kaldrmtr.
Hinduizm
Hinduizm tabiri 8. yzylda yaam Hindistann eski halk
olan Sind-hulara dayanr. Hindu kelimesi slam fetihlerin
den sonra daha sk kullanlan bir tabir olmutur.
120
Hindu dncesinde yaam gelip geicidir, iyilik ile ktlk
arasnda kprdr. Hindu dininin temel hedefi ktl yok
etmektir. Ahlakl olmak, bilgelik ve iyilikten geer. Bugn
Hinduizm, Brahmanizm ve Budizm gibi inanlarn sentezi
grnmndedir. slami motifler de az da olsa bulunmaktadr.
Ilira
Arapa bir kelime olan hira, barnak, barnlan yer anlam
larna gelir.
Hz. Muhammede (s.a.v.) ilk vahyin geldii maarann bulun
duu dan ad da Hiradr. Mekkenin kuzeyinde, Mekkeye
yaklak 5 km. uzaklktadr.
llre Krall (Lahmiler)
III. asrn ortalarnda, I raktaki Hire ehri ve evresinde ku
rulmutur. Hire, bugnk Irak topraklarnda yer alan Necef
blgesinde bulunan bir ehirdir.
Kuzeye gen Araplara mensupturlar. Hristiyanlm Nasturi
mezhebini benimsemilerdir. Devlet adn bakent Hire eh
rinden almtr. Hire kelimesinin Sryanice manastr an
lamna geldiini iddia edenler olduu gibi, bu kelimenin yine
Sryanice hirta (ordugh) szcnden tremi olabilece
ini ifade eden aratrmaclar da olmutur. Hire Krall, Hz.
Eb Bekir zamannda Halid b. Velid tarafndan ortadan kal
drlmtr (633).
Hititler
M 2000 ylnn bandan M 8. yzyln sonuna kadar
Anadoluda devlet kurmu bir topluluktur.
Hitit ad Hatticeden (Hattilerin dili) gelir. Tevratta Hititlerin
isimleri Htt eklinde gemektedir. brancada sesli harf ol
mad iin bu durum Htt harflerinin yanl okunmasna ne
121
KAY ITD1I TAR H
den olmu ve bu ekilde Hititlerin adlar tarihiler ve filolog
lar tarafndan Hatti, Hitit, Heti/ Eti olmak zere drt farkl
ekilde okunmutur.
Hititler kendilerini Nesi dilini konutuklar iin Nesili, ba
zen de krallar kral Anittann ilk ehir kurduu yer olan Nea
kentinden aldklar Neal ismiyle adlandryorlard. Bu isim
leri kullanmak Hititler iin bir ayrcalk, bir stnlk, kendi
lerine deer verme anlam ifade ediyordu.
Tarihilerin ve filologlarn ortak olarak kabul ettikleri Hatti
szcnn anlam ise antlama olarak da bilinen ahit ke
limesinden gelmektedir.
Hittin
Selahaddin Eyyubinin Kuds Hallardan geri ald sava
n yapld yerin addr (1187). Hittin bugn srailde Tabe-
riye ile Saffuriye blgeleri arasnda bulunan Lubye ovasnda
yer almaktadr.
Hiyeroglif
Eski Y unancada hieroglyfe (hieros: kutsal ve gylfe: yaz),
kutsal yaz anlamna gelmektedir. Hiyeroglif, ematik e
killerden oluan bir yaz eklidir. Bu yaz tr Msrllar ta
rafndan bulunmutur.
Horasan
Farsa kkenli bir szck olan Horasan, rann dousunda bu
lunan bir blgenin addr. Hur(gne) ve asan(doan) ke
limelerinin birlemesinden meydana gelmi olan szck g
nein ykseldii yer anlamna gelir.
Hyk
Trke bir kelime olan hyk, Ouzca yk kelimesinden
tremitir. Gemite eitli sebeplerle yklan yerleim blge
122
lerinde, ykntlarn st ste birikmesiyle oluan ve ou kez
iinde yap kalntlarnn gml bulunduu yayvan yma
tepelere verilen addr.
Ilristiyan
Hristiya szcnn kkeni Yunanca khristos kelimesine
dayanr. Khristosun Arapa karl Mesihdir. Hristiya
kelimesi Mesihin yanda veya Mesihe bal anlamla
rna gelir.
Hudavendigr
Huda, Farsada Allah anlamna gelir. Farsa -vend eki sz
ce benzerlik ifadesi katarken -gr eki faillik ve nispet ma
nalaryla isimlere son ek olarak katlr. Hudavendigr, hkim,
hkmdar, efendi, sahip, bey gibi anlamlara gelmektedir.
Bu unvann Gaznelilerde hudavend-i cihan eklinde kul
lanld grlmtr. Hudavendigr unvannn I. Murat Yl
drm Bayezid ve Yavuz Sultan Selim iin kullanld da bi
linmektedir.
lludeybiye
Mekkenin 17 km. batsnda eski Cidde yolu zerinde bulu
nan bir blgedir. Hudeybiye adnn; hadba ad verilen bir l
aacndan geldii iddia edilmektedir. Hz. Muhammed (s.a.v.)
bu aacn altnda Hudeybiye Antlamas ncesi, ashabndan
Kuranm hkmlerine uyacaklarna ve Resulullah koruya
caklarna dair sz almtr (Beyatrrdvn).
628 ylnda imzalanan Hudeybiye Antlamas mriklerin
Mslmanlar resmen tandklar bir antlama niteliindedir.
Ilulefa-i Raidin
Arapa hulefa szc halifeler; Raidin ise olgun, akll,
hak yolunu kabul etmi anlamna gelir. Hz. Muhammedin
123
/
KAY ITDII TAR H
(s.a.v.) vefatnn ardndan seimle greve gelmi halifelere
Hulefa-i Raidin denmitir.
Humbara
Farsa humbara (hum-i pare) szc, iine para konan kp
anlamna gelir (kumbara). Asker bir terim olarak demirden,
yuvarlak, ii bo olarak yaplan; demir ve kurun paralar
nn barutla doldurulduu havan topu veya elle atlan harp ale
tini ifade eder.
Hut
Hun kelimesi Eski Trkede, insan, kavim, halk anlamla
rna gelmektedir.
Hunlar en yaygn gre gre Trk ve Mool boylarndan
oluan bir topluluktur.
Hunyadi Janos (1387-1456)
Hunyadi, Romen ya da Srp asll eski bir Macar ailesinin ad
dr. Hunyadi ad Kral Sigismund tarafndan bu aileye ba
lanan Vaydahunyad atosundan gelmektedir.
Hunyadi J anos, gen yata Kral Sigismundun hizmetine gir
mitir. 1440 ylnda Erdel Voyvodas olmutur. OsmanlIlara
kar baarl savalar yapm, Edirne-Segedin Antlamasmn
yaplmasnda etkili olmutur. Varna Savanda Osmanllara
yenilen Hal ordusunda grev alm, 1456 ylnda bir veba
salgn sonucu hayatn kaybetmitir.
Hutbe Okutmak
Arapa hutbe szc, topluluun karsnda yaplan ko
numa anlamna gelir. Din ritel olmasnn yannda siyasi
bir fonksiyonu da vardr.
124
Hz. Ebubekir halife seildikten sonra yapaca faaliyetlerle il
gili orada hazr bulunan halka bir konuma yapmtr. Daha
sonra gelen halifeler de benzer konumalar yapmlardr. Ay
rca halifelerin Cuma namaznda hutbe okuduu ve namaz da
kendilerinin kldrd bilinmektedir. Zamanla hutbe okumak
ve namaz kldrmak iin grevliler tayin edilmeye balaynca
hutbe srasnda halifelerin ve sultanlarn ad zikredilmeye ba
lanm ve bu bir gelenek haline gelmitir. Hutbe srasnda ha
lifenin isminin okunmas hem hkmdarlk, hem de bam
szlk sembol haline gelmitir. Hkmdar adna hutbe okuma
geleneini balatan ilk devlet adam Hz. Alinin Basra valisi
Abdullah b. Abbastr.
Hbel
slam ncesi Cahiliyye Dneminin sembol putlarndan olan
Hbel, Araplarn tapt 360 putun iinde en byk put ola
rak kabul edilmekteydi. Hbel szcnn branca Ha ve
BaT kelimelerinden tredii, Rab, Tanr gibi bir anlama
sahip olduu ne srlmektedir. Ayrca bir Anadolu tanras
olan Kybele szcnn deiiklie urayarak Hbel eklini
ald grn savunanlar da bulunmaktadr. (Mezopotamya
tanrlar ile eski Anadolu dinleri arasnda yaknlk olduu bi
linmektedir.) Hbel putu, Mekkenin fethinden sonra dier put
larla birlikte krdrlp ortadan kaldrlmtr.
Hmanist
Franszca humaniste kelimesi Antik Yunan ve Latin kl
trne hkim kimse, insancl, insanlar sevme lks, bee-
riyetilik anlamlarna gelir.
Hmanizm
Hmanizm insanlar sevme lks, beeriyetilik anlam
larna gelen Franszca humanisme kelimesinden dilimize
125
KAY ITDII TAR H
gemitir. lk kez Alman aydnlarn kulland hmanizm
kavram; dil, tarih, edebiyat ve felsefe gibi alanlar belirten
studa hmanitatis(Beeri Aratrmalar) kelimesinden do
mutur. lka aratrmaclar ve rencileri iin de uma-
nist terimi kullanlmtr.
Din ve ahiret anlayn yadsyan hmanist aratrmaclar, se
ktiler bir hayat anlay ve her otorite karsnda insan zgr
letirme abas iinde olmulardr. Hmanizme gre, doruyu
bulmak insann elindedir. Ancak doruyu bulurken, din veya
mistik argmanlar olmamaldr. Ayrca hmanistler, kaderin
insan hayatn etkileyebilecek bir kavram olmadn dn
mlerdir. Dante, Montaigne, Petrarca, Boccaccio, Erasmus
gibi aydnlar Avrupann nde gelen hmanistleridir.
Hmayun
Farsa bir ifade olan hmayun kutsal, mbarek, padiaha
ait anlamlarna gelir. Aslnda bir ku ad olan hma (ta
lih kuu ya da devlet kuu olarak da isimlendirilir) kelimesi
nin sonuna gibi anlamndaki yun/gun ekinin gelmesiyle
olumu bir tamlamadr.
Baz slam devletlerinde ve zellikle Osmanl Devletinde kul
lanmna ska yer verilmi olan bu kelime genellikle hkm
dar ve hkmdara aidiyeti ifade eden bir terimdir (Divan-
Hmayun gibi).
Hnkr
Osmanl padiahlar iin kullanlan bir unvandr. Farsa
hdavendigr kelimesinin hundgr eklindeki ksaltma
sndan tretilmi bir kelimedir. Hnk/Hndg, Farsa bahtl,
saadetli demektir, -ar ismi fail ile birleerek hnkr ol
mutur ve hkim, hkmdar, efendi gibi anlamlara gelir.
126
Hnkr skelesi Antlamas (1833)
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanm bir savunma
ittifak antlamasdr.
Msr isyan srecinde Kavalal Mehmet Ali Paann olu
brahim Paanm, Osmanl ordusunu 1833 ylnda Konya
Ovasnda yenmesi zerine Rusyadan yardm istenmitir. Bu
yardm antlamas Rus kuvvetlerinin karargh kurduu yer
olan Beykozdaki Hnkr skelesinde yaplmtr. Bu antla
madan on iki yl sonra Kavalal Mehmet Ali Paa, yeniden
devlete sadakatini gstermek amacyla Beykoz srtlarnda bir
kasr ile buraya ulam salayabilmek iin bir iskele yaptr
m ve Sultan Abdlmecide hediye etmitir. Buradaki iskele
Hnkr skelesi olarak bilinmektedir.
Hrrem/Hurrem Sultan (1506-1558)
Kanuni Sultan Sleymann hanm, II. Selimin annesidir. Uk
raynalIdr. Asl ad Alexandra Lisowskadir. Batl kaynaklarda
ad Roza ya da Roxolena olarak geer. Yavuz Sultan Selim za
mannda henz ehzade olan Kanuni Sultan Sleymana hanm
olarak sunulmutur. Gler yznden dolay Farsa Hrrem
adyla anlmtr. Kanuninin tahta gemesinden ve ehzade
Mehmedin dnyaya gelmesinden sonra Haseki unvann al
mtr. 1558 ylnda stanbulda vefat etmitir.
Hsrev
Farsa hsrev szc padiah, hkmdar, sultan anlam
larna gelir.
127
KAY ITDII TAR H
shak Paa Sany
~ i - i -j ~
Irakeyn Seferi (1533-1535)
Kanuni Sultan Sleyman dneminde yaplan bu sefere, Irakn
Arap ve Acem blmleri fethedildii iin iki Irak seferi an
lamnda Irakeyn ad verilmitir. Arapa -eyn eki, eklen
dii szce "ikilik anlam katar.
Izbandut
talyanca haydut, ekya anlamna gelen sbandito kelime
sinden Trkeye gemitir. Osmanllarda iri csseli, haydut
kyafetli deniz korsanlarna verilen addr.
bn-iSina (980-1037)
Tam ad Ebu Ali el-Hseyin ibn-i Abdullah ibn-i Sinadr.
Buharada domutur. Filozof, doktor ve ok ynl bir bilim
128
adamdr. Trk veya Fars kkenli olduu ileri srlmektedir.
Mslmanlarn en byk filozoflarndandr. Bunun yannda
Ortaa tbbnn nde gelen temsilcisidir. slam dnyasnda
e-eyhr-reis unvan ile bilinmekte olup batda Avicenna
adyla anlmaktadr. Kendisinden sonraki Dou ve Bat filo
zoflarnn ounu etkileyen bn-i Sina mzik dhil birok
ilim dalyla ilgilenmitir. EI-Kamm f i t-Tp ve Kitabii-ifa
adl eserleri balca yaptlarndandr.
brani
Sami asll bir kavimdir. brani kelimesinin asl ibridir ve
Aramiceye ibrai, Grekeye hebraios, Latinceye ise heb-
raeus eklinde gemitir. brani kelimesinin Hz. Nuhun olu
olan amn torunu Eberden geldii iddia edilmitir. Filistinde
yaayan Kenanler ise bu kavme Frat Nehrini ap geldikleri
iin brani (nehri aan) demilerdir.
/ Olan
Yldrm Bayezid zamannda saray hizmetlerinde kullanlmak
zere genlerden oluturulmu bir gruptur. Buradaki grevli
ler devirmelerden seilir ve yetenekli olanlar devletin nemli
makamlarnda grev alrd (bkz. olan).
dadi
Arapa bir kelime olan idadi, bir eyin hazrlanmas iin
zel olarak ayrlm yer anlamna gelir. Osmanl eitim sis
teminde orta tahsili veren okullar iin kullanlan bir tabirdir.
dikut
Trklerin kulland bir hkmdarlk unvandr. Kut sahibi,
Tanr tarafndan grevlendirilmi gibi anlamlara sahiptir.
kindi Divan
OsmanlIlarda sadrazamn bakanlk ettii divana verilen isim
dir. Bu divann ne zamandan beri yapld kesin olarak bilin
129
KAY1TDII TAR H
memektedir. 15. yzyl sonunda ikindi divannn kurumla
tn sylemek mmkndr. Sadrazamn stanbulda olduu
zamanlarda Paa Kapsnda gerekleen bu divanda padiaha
sunulmas gerekli olmayan konular ile Divan- Hmayunda
grlmek zere kararlatrlm, ancak lzum grlme
mi konular istiare edilirdi. Burada verilen nihai karar tek
rar Divan- Hmayuna gelirdi.
17. yzyla kadar sistemli bir ekilde alan ikindi divan ile
ilgili bilgiler bu tarihten sonra azalmaktadr. Tanzimatla be
raber ise tamamen etkisini kaybetmitir.
kta
Arapa bir kelime olan ikta, kesip ayrma, pay verme, tmar
olarak arazi verme anlamlarna gelir. kta, kavram olarak
devlete ait topraklarn iletme ya da faydalanma hakknn ki
ilere tahsis edilmesini ifade eder.
l
Trke bir szck olan il lke, memleket anlamlarna ge
lir. Eski Trkede el eklinde kullanlan szck fonetik de
iikliklerle birlikte il eklini almtr.
Ilhanllar
Aslnda bir unvan olan ilhan kelimesi, aatayca byk ka-
anl manasna gelen ilhanl olarak kullanlr.
lhanl Devleti Moollarn byk kaanna (Meng Han) bal
bir devletti. 1295 ylnda tam bamsz bir devlet haline geldi.
Son hkmdarlar Ebu Said Hann lmnden sonra (1335)
tahtn varisi olmad iin devlet paraland ve yerini blge
sel hanedan gleri ald.
Ilmiyye
Arapa bir kelime olan ilim, bilgi, bilim anlamlarna gelir.
Arapa aitlik eki alm ekli olan ilmiye ise ilme ait, ilme
mensup demektir.
130
lteber
Trklerin kulland unvanlardan biridir. Eski Trkede il(lke,
memleket)+teber(hizmet etmek) kelimelerinin birlemesinden
oluan ilteber szc vatana, devlete hizmet eden kii an
lamna gelir, (elteber, ilber...)
l/eri
Eski Trkede il(devlet)+tir(toplamak)+i kelimelerinin bir
lemesinden oluan kelime, devleti ve milleti derleyen, topar
layan, bir araya getiren anlamlarna gelir. lteri, hkmdar
unvan olarak kullanlmaktayd.
ltizam
Arapa bir kelime olan iltizam (iltizam-lzum), zorunlu olma,
gerektirme, gerekli bulma anlamlarna gelir.
Osmanl Devletinin baz eyaletlerinde uygulad bir vergi
toplama yntemi olan iltizam sisteminde mltezimler, dev
lete ait herhangi bir vergi gelirini, bedel karlnda toplama
hakkna sahip olurlard, (bkz. mltezim) ltizamn Osmanl
Devletinde ne zaman uygulamaya konulduu tam olarak bi
linmemektedir. Ancak 15. yzyln ikinci yarsndan itibaren
rnekleri grlmeye balamtr. Tanzimat Ferman ile bera
ber iltizam sistemi kaldrlm, vergiler maal memurlar ta
rafndan toplanmaya balanmtr.
marethane
Arapa kamuya yararl bina anlamna gelen imarethane
lerde nceleri ehir dndan gelenlere, yolculara, yoksul ve
dknlere yiyecek, giyecek yardm ile beraber salk hiz
metleri de sunulmaktayd. Sonralar ise imaretler, sadece ye
mek verilen yerlere dnmlerdir.
131
KAY 1TDII TAR H
maretlerin giderleri, imareti yapann kurduu vakfm gelirle
riyle karlanrd. Beylikler dnemindeki imaretlerin vakflara
braklmas yntemi Osmanl dneminde de devam etmitir.
mparator
Latincede imperator olarak geen bu szck, ordu kuman
dam, serdar anlamlarna gelir. Bu unvan ilk kez Romanm
asker hkimi Augustus, M 30 ylnda benimsemitir.
mparator, bir imparatorluun erkek hkmdardr. Rtbe ve
mevki olarak kraldan stndr.
mroz (Gkeada)
anakkalenin bir ilesi ve Trkiyenin en byk adasdr.
Stratejik adan byk nem tayan ada, Ege Denizinin ku
zeyinde, Saros Krfezi giriinde yer almaktadr. 1970li yllara
kadar kullanlan mroz ad, (Greke mbrostan gelmektedir)
daha sonra deitirilerek Gkeada olmutur. Gke kelimesi
mavi renk anlamna binaen kullanlmtr.
nce Donanma
Osmanl Devletinde hafif gemilerden oluan donanma iin
kullanlan bir tabirdir.
ncil
ncil kelimesinin asl Yunanca euangeliordur. Latincesi evan-
gelium, Franszca evangiledir. Euangelion iyi haberci, mj
deci anlamlarna gelir. ngilizce de ise ncil kelimesinin kar
l gospefdir. Euangelion kelimesi Habe diline wangel,
oradan Arapaya da ncil olarak gemitir.
ncil kelimesi ilk kez Ahd-i Cedidde sa tarafndan reti
len doktrin anlamnda kullanlmtr.
nebaht
nebaht (Bat dillerinde Lepanto) Mora Y armadasnm gi
rintisi ierisinde Y unanistann gney sahilindedir.
132
nebaht Deniz Muharebesi, 7 Ekim 1571 tarihinde Osmanl
Devleti ile Hal donanmalar arasnda, nebaht yaknlarndaki
Korint Krfezinde yaplmtr. Bu savan ad Sngn olarak
da geer. Sngn kelimesinin Eski Trkede krlan, krlm,
bozguna uram, vurgun gibi anlamlar vardr.
pek Yolu
ki bin yl kadar nce inin at nemli ticaret yollarn
dan biridir.
Bu yolun gney gzergh Afganistan, zbekistan ve ran
geerek Msrn skenderiye ehrine kadar olan blmn;
kuzey gzergh ise Hazar Denizinin kuzeyinden geerek
Krma gelip buradan Karadeniz ve bu denize bal nehirler
olan Volga, Don, Dinyeper, Dinyester ve Tuna nehirleri vas
tas ile tm Orta ve Kuzey Avrupaya uzanan blmn kap
sar. Bu yola pek Yolu denmesinin sebebi inde retilen ipe
in ve ipek rnlerinin bu yol zerinden Batya tanmasdr.
ptidai
Temel balang anlamna gelen Arapa kkenli iptida ke
limesinden tremi olup ilkel anlamna gelir.
Osmanl Devletinde iptidai ilkokul anlamnda kullanlmtr.
rad- Cedid
Arapa bir szck olan irad gelir; cedid ise yeni anlamna
gelir. rad- cedid, III. Selimin kurmu olduu Nizam- Cedid
ordusunun masraflarn karlamak zere oluturulmu hazine
iin kullanlan bir tabirdir.
shakpaa Saray
shakpaa Saray, Ar Danm yaknnda, sarp kayalar ze
rine kurulmu, 116 odal bir saraydr.
133
KAY ITDII TAR H
Saray aslnda trbesi, camisi, surlar, i ve d avlular, divan
ve harem salonlar, koular ile bir bey kalesidir.
Sarayn yapmna 1685te, Doubeyazt Sancak Beyi olak
Abdi Paann talimatyla balanm, ldr Valisi shak Paa
ve torunu Mehmet Paa tarafndan 1784te bitirilmitir. 7.600
m2lik bir alanda ina edilmi olan sarayn tamamlanmas 99
yl srmtr.
skitler
M 7. yzylda Asyann bat kesiminde, Tanr Dalar ve
Fergana Vadisi arasndaki blgede yaam ve Sakalar olarak
da bilinen bir Orta Asya kavmidir.
skitlerin n ad U-Esig El Attr. Bu ifadenin lider olarak
tannan halk anlamna geldii dnlmektedir. (U: lider,
nder; Esig: edilmi, olan; El: halk; At: nam, ad, tannan, bi
linen anlamlarna gelmektedir.)
Herodot bunu Askolat eklinde okumutur. Bu isim Asyada
oskolof olarak bilinmektedir. Y unanllar bunu Skyth ek
line evirmilerdir. Oradan da tm dnyaya bu ekilde yayl
mtr. Biz de ise bu kelime skit olarak yerlemitir.
spen (spence)
Bu kelimenin kkeni ile ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla
birlikte Hammer kelimenin Farsa pencik szcnden gel
diini, C. Tuhelka ise spenza szcnn bu kelimenin
temelini oluturduunu sylemektedir. spence, tarmla u
raan gayrimslim ahaliden alnan bir tr vergidir. Bu vergi
Osmanl Devletinde ilk kez T. Bayezid zamannda uygula
maya sokulmutur.
Bu verginin gayrimslim kylnn tmar sahibine kar ye
rine getirmekle sorumlu olduu hizmetlerin para karl ola
134
rak ortaya rkm olabilecei dnlmektedir. Tanzimattan
sonra bu uygulama kaldrlmtr.
srail
Bkz. Yahudi.
stanbul
En eski kaynaklarda stanbulun ad Byzantion olarak geer.
(M 667de stanbulda koloni kuran Megarallar kralnn ad
Byzastr.) ehri alan Roma mparatoru Konstantin buray ye
niden yaplandrm ve bylece buraya bir mddet kinci Roma
ya da Yeni Roma (Nova Roma) denmesine ramen ehrin ad
Konstantinopolis olarak yerlemitir. Baz yazarlar ve hal
kn bir kesimi Byzantion adn gnmze kadar yaatmtr.
Konstantinopolis isminin yannda 11. yzyldan itibaren s
tanbul adnn da kullanld bilinmektedir. stanbulun Yu
nanca ehre ya da kente doru anlamlarna gelen Eis ten
polis kelimesinden tretildii kabul edilir. (Stinpoli)
Osmanl kaynaklarnda stanbul iin slmbol tabirinin kul
lanmna rastlanr. slambol, ehirde slamn ve Mslmanlarn
bol olduunu belirtmek iin kullanlan bir kelimedir. Osmanl
dneminde padiahlarn bir ksm fermanlarnda Konstan-
tiyye ismini kullanrken bir ksm da slambol veya s
tanbul adlarn kullanmaya zen gstermitir.
stihkm
Arapa bir kelime olan istihkm, salamlk, kuvvet, peki
tirme, kuvvetli siper anlamlarna gelir.
stimalet
Arapa kkenli olan istimalet gnl ekme, hogr gste
rerek kendi tarafna ekme anlamlarna gelir.
135
KAY ITDII TAR H
Osmanl Devleti zellikle Balkan fetihlerinde halka kar ada
letli ve hogrl bir politika izlemi, bylece blge halknn
sadakatini kazanmay baarmtr.
tilaf
Arapa kkenli itilaf uyum salama, anlama anlamlarna
gelir.
ttihat ve Terakki
ttihat kelimesi Arapa bir olma, birleme, birlik; terakki ise
yukar kalkma, ykselme, ilerleme anlamlarna gelir (ittihat
ve terakki: birlik olup ilerleme anlamnda kullanlmtr). ttihat
ve Terakki Cemiyeti 1895 ylnda kurulmu, II. Merutiyetin
ilannda byk rol oynam ve 1908-1918 yllar arasnda dev
let ynetiminde etkili olmu bir cemiyettir. 1918 ylndan iti
baren cemiyet etkisini kaybetmitir.
vriz
vriz, Konyann Ereli ilesine 12 km. uzaklkta yer alan bir
blgenin addr. Bu blgede bulunan vriz Kaya Kabartmas
ge Hitit dnemi eseridir. M 8. yzyla ait olup dnyadaki
ilk yazl tarm ant ve dnya tarihindeki ilk yazl kabartma
kaya ant olma zelliini tar.
iyon
yonya, bugn zmir ve Aydn illerinin yer ald sahil eri
dine Antik ada verilen addr. yon Devleti M 1000 yl
larnda Y unanistandan gelen Akalar tarafndan kurulmu 12
bamsz ehir devletinden oluur.
yon ad bir mit kahramanndan gelmektedir. yon, Tesalyadan
kovulup Peloponeze yerlemi Ksuthosun oludur. Peloponezde
Kral Aigialosun kz ile evlenip kral olmutur.
136
MURAT KUTLU - VOLKAN D NF.R
Jakoben
Franszca J akobin szc Fransada Aziz Dominicus tarika
tna mensup rahip ve rahibelere verilen addr. Dominiken tari
katnn Paristeki ilk yerleim yeri St. J acques Caddesi olduu
iin bu tarikatn yelerine jakoben ad verilmitir.
J akobenizm, fikirlerini toplumun dncelerinin stnde g
ren ve dikte yolu ile kendi ideolojilerini kabullendirmeyi ama
layan bir politik akm olarak tanmlanabilir. J akobenler Fran
sz htilalinin nde gelen siyasi gruplarndan biridir. Amalar
ihtilal kazanmlarm soylu snfndan gelebilecek hareketlere
kar korumaktr. Grup, grlerinden phe duyduklar ki
ileri izlemi ve onlara kar gsterdikleri iddet yanls poli
tikalaryla tannmtr.
Jan Zapolya (1487-1540)
J an Zapolya, 1487 ylnda soylu bir Macar ailesinin yesi ola
rak Slovakyada domu, 1511de de Transilvanya (Romanya)
Voyvodas olmutur. OsmanlIlarn 1526 ylndaki Moha za
ferinden sonra Macar krallna getirilmitir. 1540 ylnda ye
rine olu Sigismundu brakarak Transilvanyada lmtr.
Jn Trk
Franszca jeune szc gen anlamna gelir.
J n Trk tabiri ilk kez 1828 ylnda ngiliz gezgin Charles
Macfarlane tarafndan dnemin gen Osmanl nfusu iin kul
lanlmtr. 1855 ylnda Tarihi Abdolimino Ubicini, hem II.
Mahmud zamanndaki reformcular, hem de Abdlmecid d
neminin Batllama yanls Tanzimat kadrosu iin bu benzet
meyi kullanmtr. J n Trk tabirini 1857 ylnda bir kavram
olarak kullanan ilk kii ise Fransz aydn Flyppolyte Castiledir.
Amerikallar da Avrupada renim grm Osmanl genleri
iin bu benzetmeyi kullanmlardr. J n Trk tabirinin ilk kez
137
KAY ITD1I TAR H
Suriyeli Tarihi Halil Ganem tarafndan kullanldn iddia
edenler de bulunmaktadr.
OsmanlIlarda 1861de Abdlazizin tahta k esnasnda pa
diahn zel kalem dairesinde grevli olan Ziya ve Muhtar
Beyler, daha yetenekli bir sadrazam tayin edilmesini isteme
lerinden dolay J n Trk olarak nitelendirilmilerdir. Bu ta
bir Mustafa Fazl Paann destei ile padiaha kar oluan
muhalefet hareketini tanmlamak iin Avrupa basn tarafn
dan da kullanlmtr.
138
Kabak Mustafa Paa (1755-1808)
Hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmayan Kabak Mus
tafa Paann sadece Kastamonulu olduu, Yenieri Ocana
girdii ve Boaz Kaleleri Muhafzlnda bulunduu bilin
mektedir. Kabak Mustafa 1807 tarihinde etrafndaki yeni
erilerle birlikte isyan ederek III. Selimi tahttan indirmi ve
Nizam- Cedit dnemine son vermi bir isyancdr. syann
grnen kiisi olmakla beraber ayaklanmann arka plannda
Sadaret Kaymakam Kse Musa Paa ile dnemin eyhlis
lamnn olduu da bilinmektedir.
Kabakulak brahim Paa (...-1742)
I. Mahmudun saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. ebinkarahisar doumlu olup ku
139
KAY ITDII TAR H
laklarnn byklnden tr bu lakapla anlmtr. Son
ikamet yeri olan Giritin Resmo kasabasnda aleyhtarlar ta
rafndan ldrlmtr.
Kabata
stanbulda bulunan bir semttir. Bizans dnemindeki ad
Buthoriondur. Halikarnas burada bulunan Petra Themastis
ad verilen bir tatan sz eder. Bu tan semtte bulunan Ka-
rabali iskelesinin yannda tekneleri balamak iin kullanlan
iri bir kaya olduu tahmin edilmektedir. Bu nedenle semtin
ad Kabata olarak bilinmektedir.
Kabe
Arapa bir kelime olan kbe, kp eklinde nesne anlamna
gelir. Yapnn geometrik ekli olan kp ifade eder. slam di
nine gre dnyadaki ilk mabet Kbedir ve Mslmanlarn
kblesidir.
Kabotaj
Franszcada deniz ar seferlerin kart yani ky denizcilii
iin cabotage ifadesi kullanlr. Trkede de bu anlama ge
lecek ekilde kullanlmaktadr.
Kade
Bugn Suriyede Humusa birka kilometre uzaklktaki Asi ve
Tannur rmaklarnn birletii yerde bulunan eski bir ehirdir.
branca kutsal yer anlamna gelen Kade, ayn zamanda M
1280de Msrllar ile Hititler arasnda yaplm ve tarihte bi
linen ilk yazl antlama olan Kade Antlamasnn gerek
letii yerdir.
Kad
Arapa bir kelime olan kad, hkim, yarg anlamlarna ge
lir. slam fkhna gre kad, halk arasnda meydana gelen so
140
runlar eri hkmlere gre zmek iin devlet tarafndan
grevlendirilen yetkili kiidir.
Kad Brhaneddin (1345-1398)
Asl ismi Burhaneddin Ahmet olup Eretna Beyliinde kad
lk grevinde bulunduu iin Kad unvann almtr.
Kad Burhaneddin Devleti, Burhaneddin Ahmet tarafndan
Eretna Devletinin zayflamasyla bu topraklar zerinde 1381
ylnda kurulmu bir devlettir. Devletin merkezi Sivastr. Kad
Burhaneddin ksa zamanda Orta Anadoluya hkim olmu, an
cak izledii yaylma politikas yznden Karakoyunlu, Ak-
koyunlu ve OsmanlIlarla ilikileri bozulmutur. Akkoyunlu-
larla yapt mcadele srasnda Kad Burhaneddin, Akkoyunlu
Kara Y lk Osman Bey tarafndan ldrlmtr.
Kadn Efendi
Osmanl Devletinde 18. yzyln balarndan itibaren padi
ah elerine verilen unvandr. Daha nceleri padiah elerine
hanm, sultan, hatun ve haseki gibi unvanlar verilirken III.
Ahmed dneminden itibaren kadn veya kadn efendi un
van yaygnlk kazanmaya balamtr.
Kadrga
Y unanca ktergon kelimesinden tremi olup donanmada
kullanlan krekli gemi anlamna gelir.
Kadl Leker
Arapa hkim, yarg anlamlarna gelen kad szc ile
Farsa asker anlamna gelen leker szcnden olumu ve
asker kads anlamna gelen tamlama bir kelimedir. Kadl
Leker, Kazasker yerine kullanlan bir tabirdir.
Kadiks
Ispanyann 17 zerk eyaletinden biri olan Endlse bal Ca-
diz kentine yakn semtin addr.
141
KAY I TDI I TAR H
slam ordular 711 ylndaki Kadiks Sava ile Ispanyay fet-
hetmitir.
KadVl-Kudat
Kadil-Kudat (kudat: kadlar), Arapa kadlarn kads anla
mna gelmektedir. eri davalara bakan kadlarn banda bu
lunan makamdr (bkz. kad).
Kadisiye
I rakta Kfe ehrinin 30 km. gneybatsnda yer alan bir yerle
im yeridir. lkenin en kk illerinden biridir. Kadisiye deni
len blgede Hz. mer dneminde slam ordular ile Sasaniler
karlam ve Mslmanlar yaplan sava kazanmtr (636).
Kafes Hayat
Eski evlerin pencerelerinde ierisinin dardan grlmesini
engellemek iin kafes kullanlrd. Byle evlerde yaayanla
rn yaam biimleri hakknda kullanlan bir tabir olan kafes
hayat mecazi manada esaret hayat anlamna gelir.
Osmanl Devletinde Kafes hayat, daha ok sarayda neredeyse
bir hapis hayat yaayan ehzadelerin durumu hakknda kul
lanlan bir tabir olmutur. Bu tabir I. Ahmed dneminden iti
baren bir gelenek haline gelmitir. Ekber ve Ered sisteminin
gerei olarak bu sistemde ehzadelerin sancaklara kmas ya
saklanm ve sarayda hapis hayatna benzer bir hayat yaadk
lar grlmtr. Teorik ynetim bilgileriyle donanan ehza
delerin, daha iyi bir asker ve padiah olaca dncesi de bu
sistemin uygulanmasnda etkili olmutur. Fakat bu sistem tec
rbesiz padiahlarn yetimesine neden olmutur.
Kaime
Arapa kaim kknden gelen szck, bir eyin yerine kul
lanlan, yerine geen anlamlarna gelir. Osmanl Devletinde
142
sikkelerin yerine kullanlabilmen kt paralara kaime den
mitir. (lk kt paray bastran padiah Abdlmeciddir.)
Kaimeler devletin acil paraya ihtiyac olduu dnemlerde sik
kelerin basmn beklemek yerine el yazs ile yazlp hazr
lanan ktlar olarak piyasaya srlmtr. Kaime kelimesi
ayrca Osmanlda sadrazam ve yksek rtbeli memurlar ta
rafndan yazlan veya iki daire arasnda ilmhaber nitelii ta
yan yazlara da denirdi. Klasik dnemde st makamdan alt
makama yazlan yazlara kaime, alt makamdan st makama
yazlanlara ise arza denirdi.
Kalafat Mehmet Paa (.. -1792)
I. Abdlhamidin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Sofya doumludur. Kalafat, Osmanl
mparatorluunda vezir veya yksek mevkide devlet adam
larnn giydikleri bir balk trdr. Mehmet Paann da bu
tarz bir balk tercih etmesinden dolay kalafat lakab ile
anld ileri srlmektedir.
Kalaylkoz Ahmet Paa (16457-1715)
III. Ahmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Kayseri doumludur. Gsterii ok
sevdii ve sarnn biimine ok zen gsterdii iin kalay-
lkoz lakab ile anld sylenmektedir.
Kale-i Sultaniye
1462 ylnda Osmanl padiah II. Mehmed dneminde yaptrl
m bir kaledir. Fatih Sultan Mehmedin olu ehzade Mustafa
tarafndan ina ettirildii ve bu yzden adnn Sultaniye Ka
lesi olduu ileri srlmektedir. Ayn zamanda anakkalenin
eski addr.
Kalemiyye
Arapa bir kelime olan kalemiyye, kalemle ilgili, yazyla il
gili anlamlarna gelir. OsmanlIlarda kalemiyye tabiri idari
143
KAY ITDII TAR H
ve mali brokrasi iin kullanlm bir terim olup ayn zamanda
resm dairelerde yaplan iler iin denen cret anlamnda da
kullanlmtr.
Kalkolitik
Y unanca khalkos bakr anlamna; lithos ise ta anlamna
gelmektedir. Bakr Ta a olarak da nitelenen bu a M
5000 ile 3000 arasnda yaanm bir tarih ncesi dnemdir.
Kalkolitik a, kltr tarihinde ilk kent ncesi kltrlerinin
balad dnem olarak bilinmektedir.
Kallavi
OsmanlIlarda sadrazamlar ile vezirlerin balarna giydikleri
st taraf dar koni eklindeki kavuun addr. Krk santim ka
dar uzunluundadr. Vezirlere ait mezar talarnda da bu ka
vuu grmek mmkndr.
Kalvenizm
Kalvenizm, J ean Calvinin 16. yzyl balarnda ortaya koy
duu grlere dayanarak kurulmu bir Hristiyanlk mezhebi
dir. Bu dinsel inan sistemi, ilk kez Cenevrede yeni kiliselerde
rgtlenmi, Fransada Nantes Ferman ile kabul edilmitir.
Kalvenizm, toplumsal kurumlan geleneki din anlayna
gre deil; Flristiyanln balangcndaki zne gre dzen
lemeyi savunmutur.
Kam (aman)
13. yzyldan itibaren metinlerde grlmeye balayan aman
kelimesi, Trkeye Bat kaynaklarndan bir antropoloji terimi
olarak girmitir (Franszca chaman). Eski Tiirklerde aman
kelimesi yerine kam kullanlmtr. Din trenleri yneten
kiiye kam denildiini in kaynaklarndan anlamaktayz.
144
Uygurlarda kam kelimesinin din adam karl olarak de
il, byc anlamnda kullanld da bilinmektedir.
Kameri
Arapa ay anlamna gelen Kamer kelimesinin sonuna nispet
eki getirilmi ve szck Kameri halini almtr. Kamer ay
lar, ayn tam devriyle hesap edilen ya da ayn devinimine gre
dzenlenen sreye gre belirlenir.
Kanije
Macaristann gneybatsnda, Trandanubya blgesinde bulu
nan bir kaledir. Belgelerde ad Kanizsai olarak geer. Adn
bu blgeye uzun sre hkim olmu Kanizsai ailesinden alm
tr. 1532 ylnda Osmanl egemenliine girmitir. Bugn bl
genin ad Nagykanizsa olarak gemektedir.
Kanun-u Esasi
Anayasa anlamna gelmektedir. Franszca loi constitutuio-
nelle teriminin Osmanlca karl olup 1876 ylnda kabul
edilen Osmanl anayasasnn addr.
Kanun Sultan Sleyman (1494-1566)
Osmanl Devletinin onuncu padiahdr. Sultan I. Sleymana
Kanun denmesinin sebebi, hkmdarl zamannda yeni
kanunlar hazrlamas ve bunlar hibir fark gzetilmeksizin
herkese adil bir ekilde uygulam olmasdr. Mevcut kanun
larn uygulanmasnn sk bir ekilde takipisi olan I. Sley
man, kanunname almalarn kapsaml ve daha sistemli hale
getirmitir. Ayrca srdrd baarl politikalar ve zama
nnda Osmanl Devletinin her konuda en rahat ve zengin d
nemini yaam olmas sebepleriyle Batda Muhteem S
leyman olarak anlmaktadr.
145
KAY ITDI I TAR H
Kanunname-i l-i Osman
Kanun-i kadim olarak da bilmen Kanunname-i l-i Osman,
Osmanoullar Kanunnamesi anlamna gelir (l, Arapa aile
anlamna gelir). Bu kanunnamede yer alan hkmler, Osmanl
Devletinde cezalandrma, ynetim ve maliye alanlarnda eri
hukuka uygun olmak artyla padiahlarn koyduu yasalardr.
Kapadokya
Kapadokya, Pers dilinde Gzel atlar lkesi anlamna gelir.
Bata Nevehir olmak zere Krehir, Nide, Aksaray ve Kay
seri illerine yaylm olan bu blge, 60 milyon yl nce Er-
ciyes ve Hasandanm pskrtt lav ve kllerin olutur
duu yumuak tabakalarn milyonlarca yl boyunca yamur
ve rzgr tarafndan anmasyla ortaya kmtr.
Kapalar
stanbulun merkezinde yer alan, temeli Fatih Sultan Meh-
med (1461) dneminde atlm dnyann en byk arla
rndan biridir.
15. yzyldan kalma kaim duvarlar bir seri kubbe ile rtl
m ve sonraki yzyllarda da ar ierisinde gelien sokak
larn zerleri tekrar rtlp buralara ekler yaplm ve byk
bir alveri merkezi haline gelmitir. Her trl deerli ku
ma, mcevherat, silah, antika eya gven iinde bu arda
yzyllardr sata sunulmaktadr. Geen yzyln sonlarnda
geirdii deprem ve birka byk yangn ile hasar gren Ka-
palar aslna uygun olacak ekilde onarlmsa da baz dei
ikliklerin nne geilememitir. Bugn hl stanbul hal k na
hizmet veren ar turistlerin de byk ilgisini ekmektedir.
Kapkulu
OsmanlI larda halkn ilerinin saray kaplarnda grlyor ol
mas zamanla kap tabirinin hkmet dairesi yerine kul
146
lanlr olmasna neden olmutur. Tamlamadaki kul kelimesi
de tbi, mensup anlamnda kullanlmtr (kapkulu: saray
grevlisi, saraya bal gibi).
Bunun dnda, devletten maa alan askerlere de kapkulu
denmekteydi.
Kapitlasyon
Franszca capitulation szc maddeler halinde yazl an
lama, artname anlamlarna gelir. Latince de ise capitulum,
szleme maddesi, blm bal demektir.
Osmanl Devletinin yabanc devletlere verdii ekonomik, adli,
idari birtakm ayrcalklar ifade eden kapitlasyonlar, Lozan
Antlamasyla kaldrlmtr.
Kaptanderya
Kaptanderya, Osmanl Devletinde donanma komutanlarna
verilen isimdir. Kaptanderyalk 1867de kaldrlarak yerine
Bahriye Nezareti kurulmutur.
Kara Murat
Yazar Rahmi Turhan tarafndan yazlan Abdullah Turhan ta
rafndan izilen tarih bir kahraman addr. Bir aknc beyi
olan ve Fatihin Fedaisi Kara Murat olarak da anlan kahra
man, Fatih Sultan Mehmedin hkmdarl zamannda ge
en maceralarnda iyilerin yannda, ktlerin karsnda yer
almtr. Kara Murat karakterinin yaad maceralar, 1971 y
lnda Gnaydn gazetesinde fotoroman olarak yaynlanmtr.
Kara Yorgi Petrovi (1768-1817)
Osmanl Devletine kar Srplarn balatt ayaklanmann li
deridir. Srbistan bamszln kazandktan sonra, uzun sre
Yorgevi hanedanna mensup Petrovi tarafndan ynetilmi
tir. Petrovi, esmerliinden dolay kara lakabyla anlmtr.
147
KAY ITDI1 TAR H
Kara Ylk Osman Bey
Akkoyunlu Devletinin kurucusudur. Kara Y lk, Osman
Beyin kulland bir unvandr. Y lk kelimesi Trkede ty
sz, klsz anlamlarna gelir. Birok Akkoyunlu ehzadesi
buna benzer unvanlar kullanmlardr.
Karabalasagun
Bugn Krgzistanda, Tokmak ehri yaknlarnda, u Nehri
vadisinde bulunan eski bir Trk ehridir. Karabalasagun ehri
Trgi, Karahanl gibi devletlerin merkezi olmutur.
Karadeniz
Balkan ve Anadolu yarmadasnn kuzeyinde Kafkaslara ka
dar uzanan denizdir.
Eski alardaki ad Eukseinos olan bu denizin bilinen ilk
ad, eski Farsa ya da skite bir kelime olduu dnlen
ve koyu karanlk anlamna gelen Aheanadr. Buraya ti
caret iin gelen Eski Y unanllarn verdii isim ise Pontus
Eukseinostur ve Mutluluk Denizi anlamna gelir.
Trklerin Anadoluya hkim olmasndan sonra Karadeniz
adn almtr. Kara kelimesi eski Trkede birok anlama
gelmekle beraber burada bir yn ifadesi olarak kuzey anla
mnda kullanlmtr.
Karahanllar
Karahanllar, 840-1212 yllar arasnda Maverannehir ve
Trkistann dousuna hkim olmu bir Trk devletidir. Kara
kelimesi, eskiden beri Trkler tarafndan kullanlan unvanlar
dan biri olup bu devletin kurucu hanedan kendileri iin kara
hakan, kara han, arslan kara gibi unvanlar kullanmlardr.
Karahanllar tabiri ise ilk kez Batl tarihiler tarafndan hane
dan mensuplarnn unvanlarndan yola klarak kullanlmtr.
148
Karahitaylar (1125-1211)
Trkistann byk bir ksmnda hkm srm bir Mool
devletidir. Kitaylar olarak da bilinir. in kaynaklarnda Liao
eklinde geen Karahitaylar Trkistanllar ise Htay ola
rak adlandrrlar. Bu devleti kurmu olan hanedanla Liao
Hanedanl, Karahitaylarm asl topraklarna da Liaoning
denmektedir.
Karakoyunlular
1351-1469 yllar arasnda Erbil ile Nahvan arasndaki bl
geye egemen olmu bir Trkmen devletidir.
Karakoyunlu adnn, airetin sembol olan kara koyundan
geldiini iddia edenlerle birlikte, boyun sahip olduu hay
vanlarn renginden dolay bu ad aldn dnenler de var
dr. Hatta bu boyun bayraklarnda da kara koyun figrnn
kullanlm olduunu ileri srenler mevcuttur.
Karakurum
Bugn Moolistann batsnda, Orhun Irma yukarsnda ka
lan Uygur ve Mool devrinde kurulmu eski bir Trk ehri
dir. Karakurum adnn eski Trkede kara kaya anlamna
geldii ifade edilmektedir.
Karamanoullar (1250-1487)
1250-1487 yllar arasnda Anadoluda; Konya, Karaman,
Nide ve Alanya yrelerinde hkimiyet kurmu bir Trk bey
liidir. Ouzlarn Avar koluna mensup olduklar dnlen
beylik, adn beyliin kurucusu Nure Sfi Beyin olu Ke-
rimeddin Karaman Beyden almtr. Bulunduklar blgenin
eski ad Larende olarak geer.
Karamrsel
Asl ad Mrseldir. Doum ve lm tarihleri belirsizdir. Os-
manl Devletinin ilk Kaptanderyas saylmaktadr. Osman
149
KAY I TDII TARH
Gazi ve Orhan Gazi dneminin deerli komutanlarndan bi
ridir. Yararlklar dolaysyla Orhan Gazi tarafndan kendisine
kara lakab verilmitir.
zmit civarnn fethedilmesinde byk katklar olduu iin
bugn Karamrsel ilesi onun adn tamaktadr.
Karbon 14 Sistemi
Bilim adam Willard Frank Libby tarafndan bulunmu sistem
dir. Libby, bu buluu ile 1960da Nobel dln kazanmtr.
Karbon 14 sistemi ile ya tayini ynteminin esas zetle yledir:
Uzaydan gelen kozmik tanecikler yukar atmosferde bulu
nan karbondioksit gaz molekllerinden bazlaryla karla
p bunlardaki radyoaktif olan ve olmayan karbon 12 atom
larn devaml olarak bombalarlar. Karbon 12 atomu yapsna
iki ntron alr ve radyoaktif zellikteki karbon 14 haline d
nr. Sonuncusu hemen bozulmaya balayarak belli bir sre
sonra azot 14 gazna dnr. Bu arada karbon 14 ve karbon
12 nce karbondioksit yoluyla bitkiler, ardndan da hayvanlar
tarafndan asimde edilip beslenme zincirine girer. Herhangi
bir bitki ve hayvan iin karbon 14 atomunun dnya stnde
tabii olarak bulunan yaygn ve olaan karbondan fark yok
tur. Canl, her iki atomu da bnyesine alr ve bunlarn birbir
lerine oram ayndr. Bitki veya hayvan ldnde dardan
karbon al durur. O anda organizmada lnceye kadar al
m olduu karbon 12 ve radyoaktif karbon 14 bulunmakta
dr. Organizmadaki karbon 12 miktar sabit kalrken radyo
aktif karbon 14 bozulmaya devam eder ve karbon 12ye gre
oran azalr. Ya tayini iin alnan rnekteki karbon 14 mik
tarn belirlemek iin bir gram karbonda dakikadaki bozulma
saysn hesaplamak gerekir. Karbonda 14n yar mr 5700
yl olarak kabul edildiinden (yani karbon 14 atomlarnn ya-
150
rsnm bozulmas iin 5700 yl gemesi gerektiinden) analiz
edilen organizmann lm tarihi buradan bulunur.
Kardinal
Katolik mezhebinde papadan sonra en yksek mevkiye sahip
olan din adamdr. Franszca cardinal ve Latince cardina-
lis kelimesi balca, en nemli, merkez anlamlarna gelir.
Karesioullar
14. yzyln balarnda, Balkesir ve anakkale taraflarnda
kurulmu bir Trk beyliidir. Beyliin adn, beyliin kuru
cusu Kara sann isminden ald dnlmektedir.
Karlofa
Karlofa (gnmzde Sremski Karlovci), bugnk Srbistann
Voyvodina blgesinde yer alan Srem ehrine bal bir kasaba
dr. Bat kaynaklarnda daha ok Carlowicz, Karlowitz ek
linde geer. Bir Macar kalesinin de bulunduu bu blge Orta
a sonlarna doru bir yerleim yeri haline gelmitir.
Karlofa, 1521 ylnda Belgrad ile birlikte Osmanl idaresine
girmitir. 26 Ocak 1699da burada imzalanan ve adn bura
dan alan Karlofa Antlamas da tarihsel nem tar.
Karluk
Orta Asyada yer alan bir Trk boyunun addr. inlilerde
Ka-la-luk, slam devletlerinde ise Harluh olarak geer.
Karluk isminin karlg (karla kapl) kelimesinden geldiini
dnenler mevcuttur. Bunun yan sra kark boy ve sla
lelerden olutuu dnlen Karluklarn adnn karl- fii
linden tremi olabileceini dnen dilbilimciler de vardr.
Kartaca
M 9. yzylda Tunusta kurulmu bir Fenike kolonisidir.
151
KAY ITD1I TAR H
Kartaca kelimesi Fenike dilinde kart-hadat yani yeni ehir
anlamna gelir. Pn Savalar olarak da bilinen Kartaca Sava
lar, M 264-146 yllar arasnda Kartaca ile Roma mpara
torluu arasnda Akdeniz hkimiyeti iin yaplm savalardr.
Kartal Facias
1 Austos 1770 tarihinde Tuna boyundaki Kartal ovasnda
bulunan Osmanl ordusu Yenierilerin itaatsizlii yznden
bozguna uram, bu blgede alman malubiyet Kartal Faci
as olarak anlmtr.
Karum
Akata kar kelimesinden tremi olan karum szc, Asurca
asl kentin yaknnda bulunan ticaret merkezi anlamnda kul
lanlmtr. Asur ticaret kolonileri zamannda Anadoluda ok
sayda Karum kurulmutur.
Karya
Kuzeyinde yonya ve Lidya, batsnda Ege Denizi, dousunda
ise Lykia ve Frigyamn kk bir blm ile snrl blgenin
eski alardaki addr. Gnmzde Byk Menderesin gneyi
ile Mulann kuzeyinde olan bu blgenin isminin kurucular
kral Kardan geldii dncesi yaygndr. Deniz ticareti ile
uraan Karyallar nce Pers, ardndan Byk skender mpa
ratorluu hkimiyetine girmi, daha sonra da bir Roma eyaleti
olarak varln bir mddet daha srdrmlerdir. Mozele tipi
oyma mezarlar ve yetitirdikleri incirler ile tannmlardr.
Kasr/Kasr
Arapa bir kelime olan kasr/kasr, ierisine girilmesi zor,
muhafazal kk anlamna gelir. Hkmdarlar bir blgeye
hkim olduktan sonra gerek dmann, gerekse yerli halkn
saldrlarna karlk hem kendini hem de maiyetini korumak
152
iin etraf surlar ve kalelerle evrili saraylar yaptrmlar ve
bunlara kasr adn vermilerdir.
Kasr- irin
Kasr- irin, Badatn kuzeydousunda yer alan Diyale neh
rinin dousunda bir blgenin addr. Kasr- irin, Farsa i
rin saray anlamna gelir.
1639 ylnda Osmanl Devleti ile ranllar arasnda imzalan
m Kasr- irin Antlamas bugnk Trkiye-ran snrnn
belirlenmesinde etkili olmutur.
Kast
Portekizce lcast(casta) szc saf, ayr anlamna gelir. La
tince castus Hint-Avrupa dillerinde kesmek, ayrmak, ay
rtrmak manalarnda kullanlmtr. Sanskritede ise kast
yerine varna kelimesi kullanlmtr.
Bu sistem lkalardan itibaren zellikle Hindistanda top
lumsal sistemin temelini oluturan bir dzendir. Hayatn her
alannda etkisini hissettiren bu sistemin Gney Asya lkeleri
ile dnyann baka lkelerinde de rnekleri grlmektedir.
Genel olarak Hindu dinine inananlarn uyguladklar bu sis
temde snf ayrm ok keskin bir biimde bulunmaktayd.
Snflar aras geiin imknsz olduu bu sistemde baka bir
snftan insanla sosyal iliki kurmak dahi yasakt. En st s
nfta din adamlar(Brahmanlar) bulunmaktayd. Bu sistem
Hindistanda yzyllarca devam etmi ve Hindistan halknn
ulus bilincine ulamasn engellemitir.
1950lerde Hindistanda karlan yasalar ile herkes iin eit
bir anayasa oluturularak kast sistemi yok edilmeye all
mtr. Kentlerde byk oranda baarya ulalm; fakat ky
lerde bu sistem tamamen yok edilememitir.
153
KAY 1TDII TAR H
Kastilya
Latince castrum kelimesinden gelen Kastilya szc, spa-
yolcada ok sayda kale manasna gelir (Latince castellum,
kale anlamndadr). Arap kaynaklarnda ise Katale, Ka-
tile olarak geer. Bu blgede sz edilen kalelerin bir ksm
Roma dneminden kalm, bir ksm da Endls Emevi akn-
larn nlemek iin yaplmtr.
9. yzylda I spanyada Burgos merkezli kk bir kontluk
olarak kurulan Kastilya, 1561 ylnda Ispanyann tek hkimi
olmutur.
Kagarl Mahmut
Kagar, Dou Trkistanda bir ehirdir. 1008 ylnda bu e
hirde domu olan Kagarl Mahmut, Karahanl Devletinin
hanedan slalesine mensuptur. Divan- Lgatit Trk isimli
Trk dil tarihi asndan olduka nemli olan Tke szl
n yazardr.
Kak Elmas
Dnyada en ok bilinen 22 elmastan biridir. Kak denmesi
ile ilgili birka gr bulunmaktadr. Bunlardan biri elmasn
kesiminin oval olmas ve kaa benzemesinden dolay bu
adn verildii grtr. Tepedelenli Ali Paa bu elmas Fran
sadayken satn alm ancak devlete isyan sonucunda mallar
msadere edilirken elmas saraya getirilmitir. Dier gr ise
tarihi Raide aittir. Ona gre Erikapda yoksul bir adamn
eline geen elmas tahta kak karlnda bir kakya
satlr. Kak, elmas kuyumcuya satar. Ancak sarayn ku-
yumcubas durumun farkna varr. Padiah IV. Mehmetin
ferman ile elmas saraya alnr. Bundan dolay elmasa kak
ad verilir. Kak Elmas 86 karat olup evresinde ift sra
154
MURAT K UTLU - VOLKAN D NER
49 tane elmas ile bezenmitir. Halen Topkap Saray Mze
sinde sergilenmektedir.
Katedral
Franszcada byk kilise anlamna gelen cathdrale pisko
posluk makam olan kiliseyi ifade eder. Latincesi cathedra-
lis olan szck Eski Y unancada kathdra olarak geer ve
koltuk, makam anlamlarna gelir.
Katolik
Eski Yunancada kata szc kapsama edat olarak kullan
lrken, (h)61os ise tm, her ey anlamndadr. Kata+hol(o)
eklinde kurulmu olan Katolik szc kapsayc, evrensel,
tmel anlamlarna gelir. Latincede ise catholica olarak ge
en bu szck genel, evrensel, ekmenik anlamlarna gelir.
Katolik kelimesinin bilinen ilk kullanl Antakya Bapisko
posu gnatiusun zmir Kilisesine gndermi olduu bir mek
tupla balar (MS 110). Mektupta evrensel kilise anlamnda
sa Mesih nerede olursa olsun orada Katolik kilisesi vardr
ifadesi kullanlmtr.
Katvan
Semekant (zbekistan) yaknlarndaki bir ln addr. Bu
blgede Karahitaylar ile Byk Seluklu Devleti arasnda bir
sava gereklemitir (1141).
Kavala
Y unanistann Makedonyaya bakan kesiminde bulunan bir
liman ehridir. Kavala ehrinin tarihi, M 7. yzylda Ne-
apoli ismi ile balar. Osmanl dneminde nfusunu Trk,
Yunan ve Musevi vatandalarn oluturduu Kavala ehrinin
isminin, ehrin at deiiminin yapld bir menzil noktas ol
masyla ilgili olduu dnlmektedir.
155
KAY ITD1I TAR H
OsmanlIlarn mehur Msr valisi Mehmet Ali Paa da Ka
vala doumludur.
Kavanoz Ahmet Paa (.. -1705)
III. Ahmetin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os~
manii devlet adamdr. Rus asll olan Ahmet Paa, klelik
ten azad edilip sarayda yetitirilmitir. Kilolu ve ksa boylu
olduu iin kavanoz lakab ile anlmtr.
Kay
Kay kelimesi salam, g sahibi anlamlarna gelir.
Ouzlarn Bozoklar koluna bal, Gnhan oullarna mensup
olduklar ileri srlen Kay boyunun, Osmanl Devletini ku
ran boy olduu dnlmektedir.
Kaymakam
Osmanl Devletinin idari ve asker tekilatnda kullanlm bir
terimdir. Arapa kim-makamdan gelen kelime birinin ye
rine geen, vekil anlamlarna gelir. OsmanlIlarda hem mer
kez, hem de tara tekilatnda kullanlan bir terim olmutur.
Kazak
Kazaklar, Orta Asyada Hazar Denizinden in snrna ka
dar olan blgede yaam bir Trk topluluudur. Trk-Tatar
kkenli olan Kazak kelimesinin yersiz yurtsuz, bana buy
ruk hareket eden gibi anlamlara geldii dnlmektedir.
Kazan Kaldrmak
Yenierilerin isyan etmek, otoriteye kar gelmek ya da iste
diklerini yaptrmak amacyla karttklar isyanlara bu isim
verilmitir.
Yenieriler isyan ettikleri zaman yemek piirilen kazanlarn
da toplandklar at meydanna (Sultanahmet) getirdikleri iin
156
bu tabir kullanlmtr. Son kazan kaldrma giriimi Yenieri
Ocanm lavedilmesiyle sonulanmtr (1826).
Yenieri ayaklanmalarnn simgesi olan bu davran sonraki
zamanlarda isyan edenler veya ynetime kar topluca ayak
lananlar iin kullanlan bir tabir haline gelmitir.
Kazasker
Kad ve asker kelimelerinin birlemesinden oluan kad-as-
ker tabiri, zamanla kazasker eklini alarak OsmanlIlarda kul
lanlr olmutur.
Kazasker kelimesi askerler arasndaki davalara bakan ordu yar
gc anlamna gelir. Kazaskerler Osmanl Devletinde Divan-
Hmayunun yesi, yarg ve eitim tekilatnn sorumlusu olan
yksek dereceli brokratlara denirdi. Gnmzdeki Eitim ve
Adalet bakanlklarnn karl olarak dnlebilir.
Kazkl Voyvoda (...-1481)
Asl ad III. Vlad epetir. Eflak Voyvodasdr. Vlad Drakulun
oludur. Cezalandrma yntemi olarak kulland kaza oturtma
infazndan dolay Kazkl lakab ile anlmtr. Nibolu San
cakbeyi Hamza Beyi kaza oturtarak ldrmtr. Eflakta
yakalanp idam edilmitir.
Keiboynuzu Hilmi Paa (1747-1824)
manl devlet adamdr. stanbul doumludur. Vcudunun za
yfl nedeniyle bu lakapla anlmtr.
Kellogg Pakt
Briand-Kellogg Pakt veya Paris Pakt olarak da anlan Kel
logg Pakt, 27 Austos 1928de ilk nce 9 devlet (Amerika,
ngiltere, Fransa, Almanya, talya, J aponya, Polonya, Belika
ve ekoslovakya) arasnda imzalanmtr. Pakta adn veren o
157
KAY ITDII TAR H
dnemdeki Amerika Dileri Bakam Kellogg ile Fransa D
ileri Bakan Brianddr. Bu antlama ile taraflar, sava mill
politikalarna alet etmeyeceklerini, anlamazlklarn zm
iin sava yoluna gitmeyeceklerini, savatan vazgetiklerini
ve btn anlamazlklar iin daima barl vastalar kulla
nacaklarn temin etmilerdir.
Kemanke Kara Mustafa Paa (1592-1644)
1638-1644 tarihleri arasnda sadrazamlk yapm Arnavut k
kenli bir Osmanl devlet adamdr. Farsada ok atc, oku
anlamlarna gelen kemanke lakab, Kara Mustafa Paaya ok
atmadaki ustalndan dolay verilmitir.
Kerbela
Badatn 100 km. gneybatsnda yer alan ehirdir. Hz.
Hseyinin trbesinin bu ehirde bulunmas ehrin iiler ta
rafndan kutsal saylmasn salamtr.
Kerbela kelimesinin etimolojik yaps ile ilgili birok gr
ne srlmtr. Baz aratrmaclara gre Kerbela kelimesi
nin asl Kerb- beladr. Kerb hzn demektir. Bela ise b
yk zarar ve skntya yol aan olay anlamnda kullanlmtr.
Asur dilinde Kerbela, Allaha yakn anlamna gelir (Karb:
yakn; ala: Allah). Yakut el-PIamav, kerbelann Arapa kar-
balat (yumuak toprak) szcnden geldiini iddia etmitir.
Kelimenin Farsa kaar (almak) ile bolo (yksek) ke
limelerinin birlemesiyle olutuunu iddia edenler de vardr.
Kethda
Farsa kad(ev)+hda(ynetici, efendi) kelimelerinin birle
mesinden olumu olan kethda, ev sahibi, ev ilerini yne
ten kii anlamlarna gelir.
158
OsmanlIlarda bu tabir zengin kimselerin ve devlet byklerinin
buyruunda alan, onlarn birtakm ilerini gren kimseler
iin, khya anlamnda kullanlmtr. Ayn zamanda kethda,
yenieri ocann byk rtbeli subaylarndan biri, yenieri
aasnn yardmcs ya da Osmanllar dneminde asker veya
sivil kurulularn bakam ya da bakan yardmcs olan kiiye
verilen unvan olarak da kullanlmtr.
Key (Kubat, Hsrev, Kavu)
Farsa kkenli bir kelime olan key byk hkmdar, padi
ah anlamlarna gelir. Eski ran ahlarnn adlarnn bana
getirilen bir unvandr. Seluklu hkmdarlar, devlet tekila
tnda grlen ran etkisiyle, kendilerini ran hkmdarlarna
benzeterek Keykavus, Keykubad, Keyhsrev gibi adlar kul
lanmay bir stnlk olarak deerlendirmilerdir.
Kbrs
Arapada Kubrus, bat dillerinde Cyprus olarak adlan
drlan bu ada, Homerosta ise Kypros olarak gemektedir.
Kbrs adnn adada bulunan kna ieinin branca karl
olan Kopher ya da adada bolca kan bakrn Latince kar
l olan Cuprum kelimesinden geldii eklinde eitli g
rler mevcuttur.
Kl Ali Paa (1496-1587)
nceleri Ulu lakabyla tannan Kl Ali Paa, II. Selim ta
rafndan Kaptamderyala getirildikten sonra Kl laka
byla anlr olmutur.
1571 ile 1587 yllar arasnda 16 yl Kaptamderya olarak g
rev yapm bir Osmanl denizcisidir. talyan asll olup (Asl
ad Giovanni Dionigi Galenidir) 1520de esir alndktan sonra
Mslman olan Kl Ali hzla ykselmi ve Osmanl donan
159
KAY ITDII TAR H
masnn nemli komutanlarndan biri olmutur. lk zaman
larda kendisine verilen Ulu lakabnn, Kuzey Afrikada
Arap olmayan kfir ve dinsiz anlamndaki lc kelimesin
den geldii ileri srlmekte olup; o dnemde daha ok casus
luk yapan Hristiyan denizcileri ifade eden bir kavram olabi
lecei dnlmtr.
Kl Arlar
Bir silah ad olan kl, Trkler arasnda isim olarak da ska
kullanlmtr. Kl Arslan adnn Trke de kl gibi arslan
anlamna geldii ifade edilmektedir. Ancak kl ve arslan ek
linde ift ismin de kullanlm olma ihtimali bulunmaktadr.
Kl Hakk
Osmanl Devletinde tmarlarn balangc olan ilk veya alt
bin akalk blm iin kullanlan bir tabirdir. lk kl hakk
ile balayan sipahinin tmar savalarda gsterdii baar ora
nnda arttrlmaktadr.
Knk
Ouz Trklerinin 24 boyundan biridir. Seluklu ve Gazneli-
lerin bu boydan olduu dnlmektedir.
Knk kelimesinin ise muhterem, deerli, aziz, her yerde
yce anlamlarna geldii ileri srlmektedir. Ancak ayn ke
limenin baz kaynaklarda konuk ya da kank eklinde ya
zld grlmtr. Kank kelimesi ise Trkede kanaatkr,
tok gzl anlamlarna gelmektedir.
Kpak
Kpaklar, Bat Gktrk topluluklarndan biridir. Bizansllar
Kpaklar Kumanos; dier bat milletleri Falben veya
Valani, Ermeniler Khartes, Macarlar Kun ismi ile an-
160
mlardr. Kpak ad slam kaynaklarnda Kbak, Kbak,
Kfak olarak gemektedir.
Kpak kelimesinin etimolojisi hakknda net bir sonuca ula
lamam olmasna ramen baz bilim adamlar bu kelime
nin hiddetli, kzgn, cesur gibi anlamlara geldiini ileri sr
mektedir.
Krgz
in Kaynaklarnda adlar Kien-kun, K i-ku, Kie-kou gibi
eitli ekillerde yazlan Krgz ad; Kktrk yazl metinle
rinde Krkz, Tibete metinlerde Gir-kis eklinde gemek
tedir. Krgz adnn menei konusunda eitli grler vardr.
Bu adn kr ile giz (giz) kelimelerinin birlemesinden meydana
gelmi krgezer anlamnda bir kelime olduu dncesi ya
nnda, krk ve yz say adlarnn birlemesinden olutuu
da iddia edilmitir. Krgz adnn krmz ve yz kelimelerin
den olutuu da sylenir. Kem (Yenisey) ve Orkun adlarnn
birlemesinden olutuu yolunda fikirler de vardr. Krgz is
minin kkeni hakknda birka teori daha mevcuttur. Bunlar
dan birincisi -iz eki (ikiiz: ikiz vb.) alm krk kelimesidir.
Yani Krk-z, Krklardr. Fakat blge halk Krgz adnn Krk
Kzdan geldiini iddia eder. Bunun temeli Krgzlarn refah
ve bolluk iinde braktklar topraklarn daha sonra yerle bir
olmu bir halde bulan krk kzn soyundan geldiklerine inan
malardr. Dier kayda deer nemli bir teori de Eyp Sabri
Kartaldan gelir. Bu gre gre; Krgz kelimesi Krkuz
olarak telaffuz edilir. Bu krk ve uz kelimelerinin birleme
sinden oluur. Buna gre Krgz krk ouz demektir. nk
uz, ouz ya da az Ouz Trklerinin dier bir deyiidir. Krgz
(krk + uz) demek krk airet demek olur ki bu daha bir eti
molojik anlam ifade eder.
161
KAY I TDII TAR H
Kmldeniz
Afrika ile Asya (Arap Yarmadas) arasnda yer alan, Hint
Okyanusuna bal bir denizdir. Uzunluu yaklak 2000
km.dir. Kuzeyde Msrdaki Svey Kanal ile doal olma
yan yoldan Akdenize balanmtr; gneyde ise Arap Yar
madas ucunda Babl Mendep (Bab el Mendeb) Boaz ile
Hint Okyanusuna balanr. Kzldeniz kuzeyde Sina Y arma
das ile ikiye ayrlr; kuzeydouya doru Akabe Krfezi, ku
zeybatda ise Svey Krfezi vardr.
Kzldeniz ismini, mevsimlik olarak su yzeyine yakn k
smda ortaya kan krmz renkli bir bakteriden ya da etra
fndaki kylarda yer alan mineral bakmndan zengin kzl
renkli dalardan alm olabilecei ifade edilmektedir.
Kzl Elma
stanbulun fethinden sonra Osmanllar tarafndan Romaya
verilen addr. Kzl Elma adnn, Romada bulunan St. Pierre
Kilisesinin st ksmnn krmz bakrla kaplanm ve yuvar
lak bir ekilde ina edilmi olmasndan dolay verildii ileri
srlmektedir.
Trklerin, Hun mparatoru Attilanm yolundan gidip Romay
bir gn fethedecei her zaman hayal edilmitir. Ayrca Trk
milleti, ulaabilecei en son noktay, en uzak corafi yeri K
zl Elma olarak nitelendirmitir.
Kzta
Asl ad Markianos Stunu olan bu eser 455 ylnda Bizans
mparatoru Markianos ansna dikilmitir. stanbulda Fatih
semtinde bulunmaktadr. Bu stuna halk arasnda Kzta
denmesi, kaidesinin bir yznde bulunan kabartma Nike
heykelinden kaynaklanmaktadr. Nike Y unan mitolojisinde
zafer tanrasdr.
162
MU RAT K UTL U-VOL K AN D NER
Kibele
Frig dilinde kubele veya kubebe eklinde geer. Btn
tanrlarn ve tanralarn anasn ifade eder.
Kili
Gnmzde Ukrayna snrlar ierisinde bulunan tarih bir e
hirdir. Romencede chilia(Kilya) adyla anlr.
II. Bayezid devrinde Osmanl topraklarna katlan ehir, Paris
Antlamas (1856) ile Bodan Beyliine braklmtr. 1878de
Rusyann idaresine geen Kili, 1918 tarihinde Romanyaya
verilmitir. 1940ta tekrar Rusyann idaresine geen ehir
1991de Sovyetler Birlii daldktan sonra Ukrayna devleti
nin topraklar iinde kalmtr.
Kilikya
Kilikya; kk Asyann gneydou kylar ya da bugnk
ukurova diyebileceimiz bir blgenin addr. Heredot; Fenike
Kral Agenorun oullarndan Cilixin buraya gelip yerleti
ini ve onun adndan dolay blgeye Kilikya adnn verildi
ini nakleder. Kilikya ad ilk kez Asur yaztlarnda Chilakka
olarak gemektedir.
Kilise
Yunanca ekklesia kelimesinden tremitir. Bu kelime mec
lis, cemaat anlamlarna gelmektedir (Eski Yunanca ekkaleo,
ilan etmek, yksek sesle armak anlamna gelmektedir).
Kilise kelimesinin Arapas olan kenise szc toplamak,
toplayan anlamna gelir. Trke kilise szc yaz dilinde
tercih edilen kenise kelimesinin yerine gemitir. ngilizcedeki
church kelimesi de Yunanca kyriakondan (Rabba ait) gelir.
Kil Tablet
Her bir yan 3 in (2,54 cm.) olan kare biiminde kilden yapl
m aralardr. Bu tabletlerin zerine, kili kurumadan hzl bir
163
KAY1TD1I TAR H
biimde yaz yazlmaktadr. Yazlar yazldktan sonra atete
piirilerek tablete sabitlenmektedir. Bu tabletler deriden yap
lan anta ya da kutularda saklanmaktadr. Bu konuda Mezo
potamya topraklar kil tablet yapmna olduka elverili bir
blge olmas bakmndan nemlidir.
Kirman
Gazne (Afganistan) ile Lahor (Pakistan) arasnda yer alan bir
blgedir. Bugn rann ikinci byk eyaleti olan Kirman,
Farsa bir kelimedir. Bu blgenin isminin doru ekli Ker-
man olmakla beraber, daha sonralar bu eyalete kale hisar
anlamlarna gelen Kirman denilmeye balanmtr.
Klan
Hem Franszcada, hem de ngilizcede airet, soy anlamla
rna gelmektedir.
Kluni
Kluni (cluny) Fransada Macon Dalar eteinde yer alan bir
idare merkezinin addr. Burada ayn adla bir de manastr ya
plmtr. Kluni Manastrnda kurulan kluni tarikat X. yz
ylda btn Fransaya yayldktan sonra svire, spanya, ngil
tere, Almanya ve Macaristana kadar genilemitir. Ayrca bu
tarikat Hal seferlerinin yaplmasnda da ok etkili olmutur.
Knez
Kelime aslen Germence olmakla beraber baz Slav uluslarnda
bey, prens anlamnda kullanlmtr.
Koca Mustafa Paa (.. -1512)
OsmanlIlarda 1511-1512 yllarnda sadrazamlk yapm bir
devlet adamdr. Cem Sultan Romada ldrmekle grevlen
dirilmitir. Yavuz Sultan Selim zamannda ehzade Ahmet
164
ile gizlice haberletii iddiasyla da Bursada idam edilmi
tir. Koca lakabnn yallndan dolay verilmi olabilecei
tahmin edilmektedir. Ayrca stanbulda bulunan Bizanstan
kalma bir kiliseyi camiye evirmi ve Koca Mustafa Camisini
yaptrmtr. Bu sebeple gnmzde Fatih ilesine bal bu
semte ad verilmitir.
Kogiri
Tuncelinin Nazimiye, Plmr, Hozat ve Ovack ilelerinden
Sivas yresine g etmi bir Alevi Airetler Konfederasyonudur.
Kogiri ad Krte Byk g kelimesinden gelmektedir.
Bu kelime Tuncelide byk boynuz anlamna da gelmek
tedir. Kogiri adnn dier kayna olarak ise Tuncelinin Ko
zan aireti gsterilir.
Koi Bey
Osmanl Devleti Padiah IV. Murat ve kardei Sultan brahime
sunduu risaleleri ile tannan 17. yzyl Osmanl devlet ada
mdr. Koi Beyin doum ve vefat tarihleri bilinmemekte
dir. ocuk yatayken Arnavutluktan devirilerek Enderun
Mektebine kabul edilen Koi Bey, Sultan I. Ahmetten sonra
padiah olan Sultan IV. Murat devrinde Has Odaya alnm
tr. Devlet idaresinde grd yolsuzluklar rapor hlinde pa
diaha arz etmitir.
Koi Bey adnn, krmz yanakl olmas dolaysyla Arna-
vutada krmz manasna gelen ku sznden tretilme
bir lakap olduu gnmze kadar kabul edilen dncedir.
Baka bir gr de Koi Beyin dorudan doruya zel bir
isim olduudur.
Kolaas
Osmanl ordusunda yzba ile binba arasndaki rtbedir.
1862de orduda rtbeler yeniden belirlenirken kolaalnn
165
KAY I TDII TAR H
da yzbalkla binbalk arasnda tek rtbe olmas ngrl
mtr. Cumhuriyet dneminde bu rtbenin ad n yzba
olmutur (Kdemli Yzba).
Koloni
Franszcada colonie, Latincede colonia olan bu kelime,
tarm iletmesi, ilenmek zere alan arazi anlamlarna
gelmektedir.
Gnmzdeki anlamyla bir devletin kendi lkesinin snr
lar dnda egemenlik kurarak ynettii, ekonomik veya siya
sal karlar salad lke, smrge anlamlarna gelmektedir.
Konstantiniyye
stanbul ehrinin 1453ten 1922 ylma kadar Osmanllarca en
ok kullanlan resmi addr. Roma mparatoru I. Konstantin
Byzantionu (stanbulu) imparatorluun yeni bakenti semi
ve buray Yeni Roma olarak isimlendirmitir (MS 330). Ta
rihiler ilk zamanlarndan itibaren bu yeni bakenti, kurucu
sunun adndan dolay Konstantinosun kenti anlamna gelen
Konstantinopolis ismiyle anmlardr.
Kont
Franszca comte, Fransz krallarnn idari grevlilere ver
dikleri bir soyluluk unvandr. Latince comes ya da co-
mit szc, hkmdarn maiyetinden olan kimse anlamna
gelmektedir.
Kosova
Balkanlarda Srbistan, Karada, Makedonya ve Arnavutluk
devletlerine snr olan Kosova, daha nce Srbistana bal bir
blgeyken 17 ubat 2008de bamsz olmutur. Kosova keli
mesinin eski Slav, Bulgar ve ek dillerinde karatavuk ma
nasna gelen kos szcnden tremi olup karatavukluk
anlamna geldiini ileri sren fikirler bulunmaktadr.
166
Koyunhisar
Adnn blgede yaayan Koyun Baba lakapl din bir kii
likten geldii sylenen Koyunhisar, Bursa ilinin Yeniehir il
esine bal bir kydr. BizanslIlarn bu blgeye verdii ad ise
Bapheondur. 1302 ylnda Osmanl Beylii ile Bizans m
paratorluu arasnda yaplan sava bu blgede gereklemi
tir. Bapheon Savanm Koyunhisar Sava olmadn, bu iki
savan birbirine kartrldn ileri sren fikirlerin yannda
Osman Gazi dneminde iki ayr Koyunhisar Savann ya
pldna dair grler de bulunmaktadr.
Kktrk
Kktiirk ad II. Dou Kktrk Kaanl dneminde (681
745) dikilen abidelerde (Bilge, Kl Tigin ve Tonyukuk) ge
mektedir. Kktrk ge ait, ilahi, vasflar Tanr tarafndan
bahedilmi Trk anlamna gelmektedir.
Klemen
Kle Trke bir kelimedir. Savata tutsak alman, yabanc
lkelerden zorla karlp zgrlkten yoksun braklan veya
bakasndan satn alnan erkek, kul, esir, hizmeti anlamla
rna gelmektedir.
Klemen kelimesi ise klelerden kurulan bir asker snfa ve
rilen addr. Genelde Msrda hkmdarlk sren Trk soyun
dan gelme hkmdarlarn bir blmne klemen ad verilirdi.
nk bu slleyi kuranlar, gemilerle Msra getirilip sat
lan klelerdir. Msr merkezli Memluk devletinin kurucular
da bu kiilerdir.
Kle Sleyman Paa (...-1713)
III. Ahmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Kzlaraas Y usuf Aanm klele-
167
KAY ITDII TAR H
rinden olan Kle Sleyman Paa, sarayda yetimi ve sadra
zamla kadar ykselmitir.
Kprl Mehmet Paa (1575-1661)
Kprller ailesine adn veren Mehmet Paa, 17. yzyl Os-
manl sadrazamlarndandr. Arnavut aslldr. Zor bir devrede
Osmanl devletini idare etmi, karmakla son vererek dev
lete yeniden eski itibarm kazandrm bir devlet adamdr.
Amasyann Kpr(Vezirkpr) kasabasndan Aye Hanmla
evlendii iin Kprl lakabn ald ileri srlmektedir.
Kpr Sava
Mslmanlarn, Hz. mer zamannda, Frat Nehri zerinde
bir kpr kurarak Sasanilere saldrd savan addr. Kfe ya
knlarnda yaplan bu sava slam ordular kaybetmitir (634).
Kr Yusuf Ziya Paa(.. .-1819)
III. Selim ve II. Mahmutun saltanatlar dneminde sadrazam
lk yapm bir Osmanl devlet adamdr. Grc aslldr. Ci
rit oynarken gzlerinden birini kaybettii iin kr lakabyla
anlmtr.
Kseda
Sivasn 80 km. kadar kuzeydousunda, Zara ile Suehri ara
snda bulunmaktadr. Kseda adnn, yzeyinde aa bulun
mamasndan dolay verildii iddias yannda o civarda mezar
bulunan ve din ahsiyetlerden olan Kse Sleymann ismin
den kaynaklandn dnenler de vardr. Anadolu Seluk
lularnn 1 Temmuz 1243 ylnda Mogollara yenildii sava
bu blgede yaplmtr.
Ksem Sultan (1590-1651)
Sultan I. Ahmetin ei ve Sultan IV. Murat ve I. brahimin
annesidir. Trke kkenli bir kelime olan ksem klavuz, li
168
der anlamlarnn yan sra tysz ve przsz bir cilt ma
nasna da gelmektedir.
Osmanl tarihinin nl ve etkili kadnlarndan olan Ksem
Sultan ise Bosnada domutur. Asl ad Anastasyadr. Bosna
Beylerbeyi tarafndan stanbula Kzlaraas olarak gnderil
mitir. 15 yandayken Sultan I. Ahmete haseki olan Ksem
Sultan, zeksyla padiah etkisi altna alm ve btn saraya
gcn kabul ettirmitir.
Kral Midas
Frigyann bakenti olan Gordion kentinde yaam Frigya
kraldr. Kral Midasm kulaklaryla ilgili birok efsane bu
lunmaktadr. Bu grlerden en nemlisi Midasn ana kar
nnda bir hastala yakaland ve kulaklarnn ekilsiz olarak
dnyaya geldiidir. irkin bir grnm oluturan bu hastalk
Midasm zihninde derin izler de brakmtr. Flalkndan uta
nan Midas srekli olarak kulaklarn saklamtr. Frigya hal
knn Kral Midasm kulaklarn eek kulana benzettii de
yaygn efsanelerden biridir.
Kral Yolu
Tam ismi Pers Kral Yoludur. Pers mparatoru I. Dairus d
neminde M 5. yzylda yaplm bir ticaret yoludur. Bu yol,
batda Sardesten ( zmirin dousundan) balayarak douda
Asurlularn bakenti Ninovaya kadar ulamaktadr. Lidya
Kral Giges ise Efesten balayp Mezopotamyaya kadar uza
nan kral yolunu yaptrmtr. Efes ve Ninova arasndaki bu ti
caret hatlar dou ve bat kltrlerinin kaynamasna katkda
bulunmutur.
Katriya
Sanskritede sava anlamndadr. Flindistanda Kast sis
teminde prens ve askerlerden oluan bir snfn ad olarak da
kullanlmaktadr.
169
KAY ITDI I TAR H
Kubbealt
Arapa kkenli bir kelime olan kubbealt, kavis veya kemer
eklinde olma, bklme anlamlarna gelmektedir. Binalarn
stn rtmek iin kullanlan yarm kre eklindeki mimari
yaplara kubbe ad verilmektedir.
Ayn zamanda Osmanl Devletinde Sadrazam ve dier devlet
grevlilerinin toplanp devlet ilerini grt ve karara ba
lad, Divan- Hmayuna ayrlm bir blme de bu ad ve
rilmitir. nemli davalarn da bakld bu blm, Orta kap
ile Babssaade arasnda yer almaktadr. Kubbelerden olutuu
iin alt odalarna kubbealt; burada grevli vezirlere de kubbe-
alt veziri denmitir. Devlet ilerinin Bablide grlmeye
balanmas ile birlikte buras zamanla nemini kaybetmitir.
Kuds
srail igali altnda bulunan Filistin Devletinin bakentidir.
Mekke ve Medineden sonra slamiyetteki nc kutsal
mekndr.
Eskiden liya, J erusalem, Urisalim adlaryla da anlan bu
ehre, Araplar mukaddes, mbarek, kutsal olan anlamla
rna gelen el-Kuds demektedirler. Ama ehrin ad eski kay
naklarda genellikle Beytl-Makdis (Arapa mukaddes ev
anlamnda) olarak gemektedir. Bu ad branca Bethammik-
da kelimesinin karl olan mabet (Hz. Sleymann ma
bedi) anlamnda kullanlmaktadr. Ayrca brancada Kuds
Y erushalaym olarak da gemekte ve bar yeri anlamna
gelmektedir.
Kfe
Bugn Badatn 170 km. gneyinde bulunan bir ehir olan
Kfe, Hz. mer devrinde Sad b. Ebi Vakkas tarafndan ku
rulmutur.
170
MURAT KUTLU - VOLKAN DI NER
Kuran- Kerim
Kuran- Kerim slam dininin kutsal kitabnn zel addr. Kuran
kelimesi Arapada okumak, okuyu; Kerim ise soylu, asil
Allahn insanlara indirdii son mukaddes kitap olan K uran,
Hz. Muhammede (s.a.v.) Cebril tarafndan vahiy yoluyla in
dirilmi ve gnmze kadar gelmitir. slam inancna gre in
sanln dnyev ve uhrev huzur ve saadeti iin gerekli bilgi
ve dersleri alabilecei bir kitaptr.
Yaklak 23 ylda para para tamamlanan K uran sureleri
bazen bir btn olarak, bazen de blmler halinde gelmi
tir. Baz sureler Mekkede gelmesi dolaysyla Mekk, baz
lar da Medinede indirilmesinden dolay Meden diye nite
lendirilmitir. Hz. Ebubekir dneminde kitap haline getirilen
Kuran- Kerim, Hz. Osman dneminde oaltlm ve bu sa
yede daha fazla kiiye ulamtr.
Kurey
Hz. Muhammedin (s.a.v.) mensup olduu Arap kabilesinin
addr.. Mekkenin en gl kabilelerinden biridir. slam pey
gamberinin kabilesi olmakla beraber ayn zamanda Msl
manlarn en ok savat kabiledir. Kurey kelimesi ile ilgili
birok gr bulunmaktadr. Birinci gr Kurey kelimesi
nin kir kelimesinden tremi olduudur. Kir kpek ba
l karlnda kullanlan bir szcktr ve mmetin iini
stlendii iin bu sfatla zdeletii dnlmektedir. kinci
gr ise Kurey kelimesinin kazanmak anlamna geldii
dir. nk Kureyliler ehirlere dzenledikleri ticari seferlerle
kazan salamaktaydlar. nc gr ise Kurey adnn te-
karru kelimesinden tredii ve bir araya gelme, toplanma
manalarna gelmekte olduu grdr. nk Kureyliler,
Harem-i erifin dndaki blgelerde dank olarak yayor
171
KAY I TDII TAR H
lard. Daha sonra tm kabile Harem-i erifte topland ve Ku-
rey adm ald.
Kurgan
Kurgan kelimesi Trkede korunulacak yer, kale gibi anlam
lara gelmektedir. Ancak kurgan kelimesinin mezar, muhkem
kabir anlamlarnda da kullanld bilinmektedir.
Kurmay
Trke bir kelime olan kurmay, snavla Harp Akademilerine
girerek yllk eitimi tamamlayan subaylara verilen addr.
Eski ad Erkn- Harptr. Trk Silahl Kuvvetlerinde kurmay
subay, karmak harekt planlar kurma konusunda kdemli
subay manasna gelmektedir. Generallie ykselmek iin kur
may olmak byk bir avantajdr. Erken kdem alp terfi et
tikleri iin general olma ans kurmay olmayanlara gre ok
daha yksektir.
Kurucu Meclis
Kurucu meclis, yeni bir anayasa hazrlamak iin oluturulan
bir kuruldur ve anayasada istedii deiiklii yapabilme yet
kisine sahiptir.
Genelde asker darbeler sonras oluturulan kurucu meclisin
grevi ynetimin sivil kiilere verilmesine kadar devam eder.
Kurucu meclisin bakan ayn zamanda devlet bakan sfa
tna haizdir. Daha sonra gelecek sivil ynetim anayasada de
iiklik yapmak isterse kurucu meclisin anayasaya koyduu
kurallara bal kalmak zorundadr ve ancak onlarn izdii
snrlar dhilinde deiiklik yapabilir.
Kurultay
Moolca guralta kelimesi, toplant, meclis anlamlarna gel
mektedir (Moolcada gura, toplanmak demektir). Bu kelime
172
zel anlamda eski Trklerde devlet ilerinin grlp karara
baland meclis olarak da kullanlmaktadr.
Kuru
Alman para birimi groschentan tremi bir kelimedir (grosch:
byk) ve bir altn solidusa (altn Roma sikkesi) edeer olan
kaln gm sikkedir.
Kut
Moolcada kutu eklinde olan kut kelimesi, Trkede sa
adet, kutlama ya da Tanr tarafndan hanlara verildiine ina
nlan ynetme yetkisi" gibi anlamlara gelmektedir.
Kutalm
Eski Trke kkenli bir kelime olan Kutalm, Kutulmu
veya kutlam gibi de okunur. Kutlu, mbarek ve uurlu
anlamlarna gelmektedir. Bunun yannda Eski Trklerde Tanr
tarafndan hkmdarlk verildiine inanlan kiiler iin de kul
lanlan bir tabirdir.
Kutluk
eref unvan olarak kullanlan kutluk, Eski Trkede talihli,
uurlu gibi anlamlara gelmektedir.
Kutl Amare
Badatn gneydousunda, Dicle Nehri kysnda bir kenttir.
Burada geen kut kelimesi, Hinte kale anlamna gelen kot
kelimesinden tremitir.
ehir, Arapada Kut El Amara, K utl Amare, El Kut olarak
da geer. 1960 ylma kadar tm il bu isimle anlrken bu ta
rihten sonra Vast adn almtr.
I. Dnya Sava srasnda Kutl Amarede, Halil Paa komu
tasndaki Trk ordusu gilizleri yenmi ve ngiliz ordu ko
173
KAY ITDI1 TAR H
mutan General Towshend bata olmak zere 13 bin kiilik
ngiliz askeri esir alnmtr.
Kuvayi nzibatiye
Arapa kkenli bir kelime olan kuvva kuvvet, kuvvetler; in
zibat ise durdurulma, zaptedilme, disiplin altna alma an
Hilafet Ordusu olarak da bilinen bu ordu Kurtulu Savanda
stanbul Hkmetimin TBMM Hiikmetine kar kurduu,
yar resm asker bir rgttr.
Kuyucu Murat Paa (1535-1611)
Aslen Hrvat asll olan Kuyucu Murat Paa; I. Ahmetin sal
tanat dneminde (1606-1611) sadrazamlk yapm bir Os-
manl devlet adamdr.
Celali syanlarn bastrmada bavurduu sert yntemler ve
asileri kuyulara doldurarak diri diri gmmesi nedeniyle Ku
yucu lakab ald iddia edilmektedir. Bunun yannda atyla
kuyuya dp hayatn kaybettii iin bu lakab aldn ileri
srenler de bulunmaktadr.
Kiik Kaynarca
Osmanl Devleti ile Rusya arasnda imzalanan Kk Kay
narca Antlamas, 1768-1774 Osmanl-Rus Savana son ve
ren ve Osmanl Devletinde nemli toprak kayplarna yol aan
antlama olmas bakmndan nemlidir. Kk Kaynarca ise,
Bulgaristann Silistre blgesinde yer alan bir kasabadr. Ant
lama bu blgede imzalanmtr.
Kmbet
Tmsek, hyk anlamlarna gelen kmbet, Farsa kkenli
gunbad kelimesinden tremitir. zellikle Seluklular za
174
mannda yaplm kendine zg yaps olan ant mezarlar iin
kullanlmtr.
Kmbetler daha ziyade yuvarlak veya okgen tabanl, tepesi
sivri klah biiminde rtl olan mezar antlardr. En ok bu
lunduklar ehirler ise Kayseri, Erzurum ve Konyadr.
Krek Cezas
Yelkenli gemiler dneminde, iledikleri ar sulardan dolay
sava gemilerinde krek ekmek zere gemi hizmetine ve
rilen mahkmlar hakknda kullanlan bir tabirdir. Bu ceza,
zellikle Tanzimattan sonra mahkmun ayana pranga de
nilen demirler balanarak infaz edilirdi.
Krat ihtilali
Krat, Gktrk Hanedamndan onuncu Byk Trk mpa
ratoru uluk Kaann kk oludur. Trk Hakan Kara
Kaanm dneminde meydana gelen ktlk yllar Trk ille
rinde byk tahribat yapmt. Bu durumdan yararlanan in
Ordusu, Trk Ordusunu yendi. Kara Kaan ile 100 bin Trk,
inlilere esir dt. Y netim kadrosu esir alman Trkler ba
mszlklarn kaybettiler. in esaretinden kurtulmak iste
yen Trk boylar kendi aralarnda 40 kiilik bir ihtilal komi
tesi kurdular ve Prens Krad bakan setiler. Trk ihtilal
komitesinin plan yleydi: in mparatoru Li ihmin esir
edilecek, Trk illerine karlacak, sonra inde esir tutulan
100 bin Trke karlk deitirilecek. htilal baarya ular
ulamaz da sratle Trkler ayaklanacaklar ve savaarak ba
mszlklarn ve topraklarn geri alacaklard. Krad ve 39
arkada, klk deitirerek gezen in mparatorunu kar
mak iin ine girdiler. Ancak o gece frtna kt ve mpara
tor saraydan ayrlmad. Bu yzden 40 Trk asilzadesi saray
bast. inli askerlerin saysnn fazlal nedeniyle Krat, sa-
175
KAY IT DI I TAR H
ray terk etme emrini verdi. mparatorun ahrna hcum eden
40 Trk, seyisleri ldrp atlara bindiler ve in bakentinden
kmay baardlar. Ancak btn bir in Ordusu 40 Trkn
peine takld. Vey Irma kysna gelen 40 Trk askeri, in
askerleri ile yaptklar mcadele sonucu hayatlarn kaybetti
ler. Bylece ihtilal baarya ulaamad.
176
Lahit - Aurelia Botiane Demetria Lahti
~ L ~
Lamc
Arapa lam yeralt tneli, istihkm tneli anlamlarna gel
mektedir. Eski Y unancada ise lakhoma kelimesi kazmak
demektir. Lamclar, Osmanl asker tekilatnda kale kuat
malarnda tnel kazarak sur duvarlarna ulamak ve surlar
alttan havaya uurmakla grevliydiler. Tnel ama ilemine
lam balama, barut koyup ateleme ilemine de lam
atma ad verilmektedir.
Lahit
Arapa kkenli olan lahit kelimesi mezar, kabir, mezar odas,
kapakl ta sanduka eklinde antik kabir gibi anlamlara gel
mektedir.
177
KAY ITDI I TAR H
Laik
Franszcadan Trkeye gemi olan bu kelime, dine ilikin
olmayan, din adam olmayan kimse, din adamlar dnda
kalan halk anlamlarna gelen Latince laicus szcnden
gelmektedir. Devlet ynetiminde herhangi bir dinin referans
alnmamasn ve devletin dinler karsnda tarafsz olmasn
savunan siyasi grtr.
Lala
Farsa bir kelime olan lala mrebbiye tarznda uak anla
mna gelmektedir.
Osmanl Devletinde ehzadelerin genellikle bilgili ve tecr
beli yksek rtbeli devlet adamlarndan oluan yetitiricile
rine verilen unvandr. Yal ve kmil kimseler olduklarndan
dolay ehzadeler de lalalara bir hoca, bir retmen gibi sayg
gsterirlerdi. Seluklularda bu hizmeti grenlere atabey un
van verilmekteydi.
Eskiden byk memurlar ve zenginler de ocuklarnn ter
biyesine bakmak zere lala istihdam ederlerdi. Grnte
hizmetkr olsalar da terbiyesi kendisine havale olunan ocua
kar mir konumunda bulunurlard.
Lala Mustafa Paa (...-1580)
Bosnann Sokol Kynden devirildii bilinmektedir. Haya
tnn ilk yllar ile alakal ok net bilgiler olmamasna ramen
Y avuz Sultan Selim zamannda saraya alnd, bir sre Ka
nuni Sultan Sleymann berberbalm yapt bilinmekte
dir. Daha sonra srasyla anigirlik, mirahurluk ve sancak-
beylii grevlerinde bulunmutur. 1557 ylnda ehzade II.
Selimin lalaln yapmtr. II. Selim tahta ktnda am
beylerbeyliine tayin edilmitir. III. Muratn saltanatnda da
ksa bir sre sadrazamlk yapm ve 1580 ylnda vefat etmitir.
178
Lale Devri (1718-1730)
OsmanlIlarda Batllama ynnde ilk admlarn atld Lale
Devri, adn dnemin yaam biimini simgeleyen lale iein
den almtr. XVIII. yzyl Osmanl kroniklerinde Lale Devri
eklinde bir dnem adlandrlmas yaplmamtr. 1718-1730
yllar arasnda yaanan bu dnemi Lale Devri olarak nitelen
diren ilk kii, Yahya Kemal Beyatldr. Ahmet Refik Altnayn
1913te yazd Lale Devri adl yapt ile bu adlandrma tarih
literatrne yerlemitir.
Kaynaklarda zevk ve elence dnemi olarak nitelenen bu dev
rin padiah III. Ahmet, sadrazam ise Nevehirli Damad b
rahim Paadr. Devrin nl airi ve renkli elencelerin vaz
geilmez adam Nedim; resim sanatnn nl minyatr ustas
ise Levnidir.
Bu dnemin dnce tarz farkldr. Savalarn ve yenilginin
acs Nedimin Glelim oynayalm, gm alalm dnyadan
msralaryla vecizelemitir. Bu yeni dnce ile elenceli bir
hayat anlay ve dnya nimetlerinden yararlanma fikri geli
mi ve stanbulda saraylar, kkler, emeler, park ve bah
eler yaplmtr.
Halkn byk bir ksm sknt ekerken, stanbulda baz devlet
adamlarnn rahat bir yaam srdrmeleri, elenceye dkn
lkleri huzursuzluklara sebep olmutur. Patrona Halil adl bir
yenieri bu durumdan rahatsz olan halkn da desteini alarak
bir isyan karmtr. syan sonucu Nevehirli Damat brahim
Paa idam edilmi ve yaknlar ldrlmtr. Padiah III. Ah
met ise tahttan indirilmi ve yerine I. Mahmut getirilmitir.
Lat
slamiyetten nce Arap toplumunda inanlan putlardan biri
nin addr. Bu dnemde, Arap toplumunda putlarn Tanr ile
insanlar arasnda araclk ilevi grdne inanlrd. Lat ke
179
KAY ITD1I TAR H
limesinin farkl etimolojik aklamalar bulunmaktadr. Lat
kelimesinin kartrmak, krp ezmek anlamna gelen lett
kknden tremi olduunu ileri sren fikirler mevcuttur.
Arapada unu yala youran kiiye lat ad verilmektedir.
Bir menkbeye gre Taife ziyarete gelenlere unu yala yo
urarak hazrlad yemei ikram eden bir ahsn ldkten
sonra mezarnda insanlarn tapnd grlmtr. Bu putun
adnn da buradan geldii iddia edilmitir. Bu yzden putlara
yemek sunmak Arap toplumunda bir gelenek halinde uzun
sre yaatlmtr. Bir baka gr ise lat szcnn tan
ra anlamna gelen el-ilahe kelimesindeki -he harfinin
kartlarak yerine diilik anlam katan -ta harfinin getirilmesi
suretiyle oluturulmu bir kelime olduudur. Ayrca bu keli
menin Arapadaki leyy szcnden de treyebilecei ifade
edilmitir, (leyy/ynelmek).
Hicazda bulunan drt ke beyaz bir ta olan lat, Mekkenin
Mslmanlar tarafndan fethinden sonra yktrlmtr.
Latin
Latin szc, Orta talyada bulunan latium blgesinden
gelmektedir. Bu kelime kken olarak latus szcnden t
remitir (latus: ova, geni, dz). Zamanla Latin kelimesi et
nik bir terim haline gelmitir.
Layiha
Arapa bir kelime olup tasarlanan, dnlen bir eyin ya
zya dklmesi anlamna gelmektedir. Osmanl brokrasi
sinde rapor tr belgeler layiha olarak adlandrlmtr.
Lehistan
Bugnk Polonyadr. Leh ad Polonyann dou komula
rnn verdikleri bir addr. (Leh, PolonyalIlarn efsanevi kah-
180
ramanlarmm addr.) Osmanllar Polonya topraklar iin Le
histan tabirini kullanmlardr.
Levent
talyanca ve Farsada ayr manalar vardr. talyanca levan
tino kelimesi, doulu anlamna gelmektedir. Venedikliler
ark memleketlerinden maala topladklar bahriye askerleri
iin bu tabiri kullanmaktaydlar. Farsada lavand kelimesi
ise serbest kii, isiz gibi anlamlarda kullanlmaktadr. Os
manlIlar donanma askerlerine de levend adn vermilerdir.
Lidya
Lidya, Tun anm sonlarndan balayarak M 6. yzyla
kadar Gediz ve Kk Menderes Irma vadisini iine alan,
bugn Manisa ve Uak illeri snrlar ierisinde kalan blgede
hkm sren bir Anadolu uygarldr. Heredot, Lidyann
eski dnemlerde Meii (Meion, Meon) olarak bilindiini ve
Lidya adn sonralar bu blgenin ilk kral olan Atysin olu
Lydustan aldn belirtmitir.
Bulunduklar corafya gerei tarmla ve ticaretle uram
lardr. Bakentleri olan Sard ehrinden Mezopotamyaya ka
dar uzanan Kral Yolu ile ticarette iyice ilerleyen Lidyallar
zamannda, kraln armasn tayan ve deeri devlet tarafn
dan garanti edilen altn ve gmten ilk sikkeler(paralar) ba
slmtr. Bu ticaret yolu sayesinde gl bir ekonomiye sahip
olsalar da Persler tarafndan yklmlardr.
Liva
Arapa bir kelime olan liva, OsmanlIlarda hem asker hem de
idari anlamda kullanlmtr. Asker anlamda liva, iki alaydan
olumu asker ble ve bu bln komutanna verilen ad
dr. Bu isim Mirliva olarak da bilinir. dari anlamda ise, kaza
181
KAY ITDII TAR H
ile vilayet arasnda yer alan idari birimi ifade eden bir terim
dir. Liva ayn zamanda bayrak anlamna da gelir.
Locarno
svirede bir kent olan Locarno, 1Aralk 1925te Fransa, Al
manya, ngiltere, talya, Polonya, Belika ve ekoslovakya ta
rafndan imzalanan pakta adn vermitir. Locarno Pakt, dev
letleri savatan korumay ve anlamazlklarn bar yollar ile
zmlenmesini ngrmektedir.
Lonca
talyanca loggia kelimesi, loca, oda anlamlarna gelmek
tedir. Lonca kelimesi, talyancadan Trkeye getikten sonra
anlam genilemesine uram, esnaf ve zanaatkr toplulukla
rnn rgtlenmesini nitelemek iin kullanld grlmtr.
Bu kelimenin talyan ticaret merkezleri ile ilikilerde bulunul
mas sonucu Trkeye getii zannedilmektedir.
Lord
ngilizce olan lord kelimesi, efendi, hkim, bey anlamla
rna gelmektedir.
Lord Crzon(1859-1925)
Asl ad George Curzondur. ngilterede domu, milletve
killii yapm, 1898de Hindistan genel valisi olmutur. Bi
rinci Dnya Savandan sonra Dileri Bakanlna getiril
mi, zellikle Ortadounun yeniden ekillenmesinde nemli
rol oynayanlardan biri olmutur. 1923teki Lozan grmele
rinde de ngiliz heyetine bakanlk etmitir.
Lozan
Lozan (Lausanne), svirede Franszca konuulan Vaud kan
tonunun bakentidir. Roma mparatorluu dneminde bu bl
182
geye Laosanna ad verilen bir asker kamp kurulduu ifade
edilmektedir. Yeni Trk Devletinin resmen tannmasn sa
layan antlamaya da ismini veren Lozan, 24 Temmuz 1923
ylnda Lozan niversitesi salonunda imzalanmtr.
Luristan
Luristan (Loristan), rann bat kesiminde, Zaros Dalarnn
arasnda yer alan bir vilayettir. Lur ad Farsada lor ek
linde kullanlmtr. Lor szcnn bir blgenin veya yer
leim yerinin ad olduu fikrini ortaya atanlar, Luristan ta
birinin buradan geldiini savunmulardr. Bir dier fikir ise
Luristan adnn Lolan airetinden geldiidir.
183
KAY ITDI I TAR H
Minyatr levni - stanbulun fethi
~ A/l ~
Mabeyn
Arapa kkenli bir kelime olan mabeyn kelimesi, arada olan,
ara, orta anlamlarna gelmektedir. Osmanl Devletinde ha
remle selamlk arasndaki ksmda padiahlarn devlet ilerini
grd daireye mabeyn ad verilmitir.
Macar
Macarlar, Fin-Ugor kavimlerinin Ugor kolundandr. Macar
ad, bu kolun dier ad olan Manysi-erden gelmektedir. Ba
tklarn verdii Hungarya ad da tamamiyle Trkedir. Hun-
garya (Hungaria) oklarnn sand gibi Hun kelimesinden
deil, Trke Onour kelimesinden gelir. Bataki h treme
bir sestir. Macarlar, Onour Bulgarlaryla yakn mnasebette
bulunduklar iin BizanslIlar ve dier halklar onlar bu adla
isimlendirmilerdir.
184
XI. yzyln balarnda hristiyanl kabul eden Macarlar za
manla Trk kimliklerini kaybetmilerdir.
Macellan (Ferdincnd Macellan) (1480-1521)
Portekizli denizci, gezgin ve kiftir. spanya kralnn deste
iyle dnya turuna kan Macellan son yolculuunu tamamla-
yamadan Filipinlerde ldrlmtr. Ancak daha nce ziyaret
ettii Baharat Adalarnn tesine giderek tm meridyenlerden
geen ilk insanlardan biri olmay baarmtr. Byk Okyanusa
seferi esnasnda okyanusu ok sakin grd iin pasifik
(sakin) ismini veren, ayrca Gney Amerikada kefettii bo
aza kendi ismi verilen Portekizli denizci Macellan, Byk
Okyanusu aan bir aratrma gezisi yapm ilk insandr.
Magna Charta (Magna Charta Libertatum)
Latince Byk zgrlkler Szlemesi anlamna gelmek
tedir. 1215 ylnda imzalanm bir ngiliz belgesi olan Magna
Charta, gnmzdeki anayasal dzene ulaana kadar yaan
lan tarihi srecin en nemli aamalarndan birisi olma zelli
ini tamaktadr. Aslen, Papa III. Innocent, Kral J ohn ve ba
ronlar arasnda, kraln yetkileri hususunu karara balamak
amacyla imzalanmtr. Bu belge kraln baz yetkilerinden
feragat etmesini, kanunlara uygun davranmasn ve hukukun
kraln arzu ve isteklerinden daha stn olduunu kabul etme
sini zorunlu hale getirmitir.
Marib
Arapa kkenli bir kelime olan Marib, bat anlamna gel
mektedir. Ayn zamanda Arapada Kuzeybat Afrikann ge
neli iin de bu isim kullanlmaktadr.
Main Devleti
M 8. yzylda Y emende kurulan devletlerin en eskisidir.
Devlet adn bakenti olan Main ehrinden almtr. Main
185
KAY ITDI1 TAR H
Krallnn merkezi Sanann dousunda harabeleri bulu
nan Main ehri idi. Mainliler daha ziyade ticari hayata nem
vermiler, Arabistan mahsulleriyle Hindistan ve inden ge
len mallan Msr, Filistin ve Suriyeye satarak byk gel i i
elde etmilerdir. Main Devleti, Sebalar tarafndan yklmtr.
Makbul Frenk brahim Paa (1493-1536)
Kanuni Sultan Sleymann saltanat dneminde sadrazam
lk yapm bir Osmanl devlet adamdr. Y unanistann Parga
ehri yaknlarnda bir kyde dnyaya gelmitir. Kk ya
larda sava esiri olarak alnm, ehzade Sleyman Manisada
sancak beyi olarak grev yaparken maiyetinde bulunmutur.
Kanuni Sultan Sleymana olan yaknl nedeniyle makbul
lakabyla anlmtr. Ayrca Rum, Hrvat veya Frenk olabile
cei konusunda eitli grler de bulunmaktadr. 1536 y
lnda merkez ynetimle ters dm ve idam edilmitir. Bu
yzden kendisine Maktul brahim Paa da denir.
Makkabi Cemiyeti
Makkabi, M 200lerde bir Yahudi savann addr. Babas
lnce drt erkek kardeleri ile birlikte Selevkos (Anadoludan
Hindistana kadar olan blgede kurulmu bir imparatorluk)
kralna kar isyan etmi ve baarl olmulardr.
Makkabi Cemiyeti, Ortadouda bir Yahudi devleti kurmak
amacyla kurulmu bir cemiyettir. Kurtulu Sava yllarnda
faaliyetlerini gizli bir ekilde yrtmlerdir.
Malazgirt
Mu iline bal bir iledir. Malazgirt adnn Urartu Kral Me-
nuas ile ilgili olabilecei dnlmektedir. Bu hkmdara ait
kitabede Menuahina isimli bir ehir kurduu anlalmak
tadr. W. Beleke gre, Malazgirt civarnda Kral Menuasa ait
186
birok kitabeye rastlanm ve bu kitabelerde ehrin Ermenice
adnn Manazkent olarak getii grlmtr. Bu isim Arap
kaynaklarnda ise Malazgert olarak karmza kar. Gn
mzde de bu yerin ad Malazgirt olarak bilinmektedir.
26 Austos 1071 tarihinde, Byk Seluklu Devleti ile Bizans
mparatorluu arasnda gerekleen Malazgirt Muharebesi bu
blgede yaplmtr. Bu savala birlikte Trk boylar kitleler
halinde Anadoluya yerlemeye balam ve burada beylikler
kurarak varlklarn devam ettirmilerdir. Bylece Orta Asya
Trk Tarihinden sonra Trkiye Tarihi de balamtr.
Malikhne
Arapa mlk sahibi anlamna gelen malik kelimesi ile Farsa
-hane ekinin birlemesiyle oluan bir kelimedir.
17. yzyln sonlarndan 19. yzyln ortalarna kadar devam
eden iltizam sisteminde deiiklik yaplmtr, (bkz. iltizam) Bu
yeni deiiklikle malikne sistemi ortaya kmtr. Malikne
sisteminde devlet arazi veya bir gelirini mr boyu iltizam sa
hibine kiralamaktayd. Bu sistemde devletin arazisini malikne
olarak alan ahs hayatta kald sre boyunca onu elinde bulun
durma hakkn da alm oluyordu. Vergisini demekle ykml
olan malikne sahibi, hzineye ve mkelleflere kar herhangi
bir kanunsuzluk yapmad mddete bu gelirini kaybetmezdi.
Malkooullar
Osmanl Devletinin kurulu yllarnda Anadoluda ve Rumelide
nemli hizmetlerde bulunmu bir aknc ailedir. Bosnann Mal-
kovich ailesine mensup olduklar iddia edilmektedir. Bu ai
lenin bilinen ilk ahsiyeti Yldrm Bayezid devrinde Sivasta
kale muhafzl yapm Malko Mustafa Beydir.
Manas
Krgzlarn mill destan olan Manas, ayn zamanda dnyann
en uzun destandr. 500 bin msradan fazla olmakla birlikte
187
KAY I TDI I TAR H
tamamen manzum bir eser olma zelliini tar. Bu destann
XI. ile XII. yzyllarda meydana geldii dnlmektedir.
Manas, bir Krgz kahramandr. Bu destanda Manasn mace
ralarnn yannda Krgzlarn gnlk hayatlar, adetleri, tren
leri, oyunlar, dnleri, trkleri, askerlikle ilgili bildikleri ve
sanatlaryla alakal bilgiler bulunmaktadr. Manas Destan"
btnn syleyenlere Manas denmektedir.
Manda
Franszca mandat kelimesi veklet verme, bir grevi ema
net etme; Latince mandatum ise grev, emanet anlam
larna gelmektedir.
Birinci Dnya Savandan sonra baz az gelimi lkeleri,
kendi kendilerini ynetecek bir dzeye eritirip bamszla
kavuturuncaya kadar Milletler Cemiyeti adna ynetmek iin
baz byk devletlere verilen yetkidir.
Mangr
Moolca bir kelime olup nakit anlamna gelen mangr (mn-
gun/mongon), Osmanl akesinin birimlerinden olan bakr pa
rann addr. lk olarak I. Murat dneminde baslmtr. Ke
limenin bakrdan tretildii sanlmaktadr. Halk arasnda
renginden dolay kzl mangr da denildii olmutur.
Maniheizm
Mani dini ya da Maniheizm, III. yzylda Pers mparatorluunda
Mani tarafndan kurulan bir dindir. Kutsal kitaplar Arzhangdr.
Mani tarafndan yazlan bu kitabn ismi Farsada layk anla
mna gelir. erii konusunda bir bilgi bulunmamaktadr. Mani
dini en parlak dnemini, 8. yzylda Uygur Devletinin mill
dini olarak ilan edilmesi ile yaamtr. Bu din, Zerdt inan
lar ile eski Mezopotamya dinlerinin karmndan domutur.
188
Mani dinine gre evren, iyilik ile ktln sava alandr.
nsann yapsn kuran bu iki zt gtr. nsann mutluluu
bu iki eliik g arasndaki dengeye ve uzlamaya baldr.
Bu din sonradan Hristiyan, slam ve Budizm inanlar ara
snda zayflamtr.
Mansure
Msrda, Kahirenin kuzeyinde yer alan bir blgedir. Mem
luklarn hallara kar kazand zaferden dolay bu blgeye
Mansure ad verilmitir. Arapa olan mansure kelimesi, ga
lip gelmi, muzaffer anlamlarna gelmektedir.
Mareal
Trkeye Franszca marechal kelimesinden geen bu ke
lime, svari komutan, en st dzey asker komutan anlam
larna gelmektedir.
Osmanl Devletinde karl Mir olan mareal kelimesi,
1920den itibaren TBMM tarafndan verilen bir asker rtbe
iin kullanlmtr. Trkiyede bir subayn (en az or rtbe
sinde olacak) mareal rtbesine ykselebilmesi iin Trk ordu
sunda meydan savandan zaferle ayrlmas ya da bir savata
pek ok cepheyi birden idare ederek zafer kazanmas gerek
mektedir. Bu rtbe yukarda belirtilen artlar haricinde sre
beklemeyle kazanlamaz. Sakarya Meydan Savandan sonra
Mustafa Kemale; Byk Taarruzdan sonra da Fevzi akmaka
TBMM kararyla Mareallik rtbesi verilmitir.
Marmara
Roma dneminde Marmara Denizinde bulunan adalarda bol
miktarda mermer bulunmas yznden denize Yunanca mer
mer anlamna gelen Marmaros denmitir. Bu kelime daha
sonra gnmzde kullanlan Marmara adn almtr.
189
KAY I TDII TAR H
Martin Luther (1483-1546)
Alman teolog ve Protestanln fikir babasdr. Almanyann
Eisleben ehrinde doan Martin Luther, Erfurt niversitesinde
okumu ve Felsefe retmeni olmutur. Gen yata Aziz Au
gustin tarikatna bal bir manastra girip lahiyat eitimine
balam, 1507 ylnda papaz olmutur. 1511 ylnda ise Wit
tenberg niversitesinde doktorasn tamamlamtr.
Martin Luther 1517 ylnda kilisenin zellikle Endljans uy
gulamalar ile ilgili 95 tezden oluan eletirilerini Wittenberg
Kilisesinin kapsna asm ve btn dikkatleri zerine ekmi
tir. Luther, Incili sadece din adamlarnn yorumlayabilecei
ve din toplantlarn da yalnz Papa tarafndan yaplabilecei
grne karyd. Kilisenin bir reforma ihtiyac olduunu, pa
pazlarn da evlenme hakkna sahip olmasn, eitimde yenilik
yaplarak ruhban snfndan kurtulmu bir toplumun kurul
masn savunuyordu. Papa gnderdii bir fermanla Lutherden
ileri srd bu fikirlerden vazgemesini istedi. Luther ise pa
pann bu isteini reddetmekle kalmayp, gnderilen ferman
Wittenberg alannda yakt. Bu olay zerine kilise tarafndan
kesin olarak aforoz edildi. Bu olaydan sonra Saksonya Dk
Frederick, Lutheri himayesi altna alm, kiliseden karm
ve on yl boyunca Wartburg atosunda saklamt. Luther
burada kald dnemde ncili Almancaya evirmiti. Ftak-
kndaki yasaklar kalknca tekrar Wittenberge dnen Luther
vaazlar vermeye balam, ayinleri Almanca yapmaya bala
mt. Bu arada 1524 ylnda kyller, Lutherin fikirleri do
rultusunda ekonomik koullarnn iyiletirilmesi iin ayaklan
mt. Luther her ne kadar bu ayaklanmada arabulucu olmaya
alsa da kyller dinlememi, olaylar daha da bymt.
Bunun zerine Luther; Senyrleri, ayaklanan kylleri ceza
landrmalar iin tevik etti. Kyl Savalar olarak geen bu
ayaklanma 50 bin kylnn lm ile sonuland.
190
1529 ylnda Speyer ehrinde toplanan kurul Lutherin grle
rine hogryle yaklalmasna karar verdi. Ancak yl sonra
bu kararn geri alnmas Lutherciler tarafndan protesto edildi.
Bylece mezhebe adn veren Protestan szcnn domu
olabileceini ne srenler olduu gibi, Speyer Kurulunda Lut-
hercilerin protesto edilmeleri sebebiyle Protestanlar olarak
isimlendirildikleri grn ileri srenler de vardr.
Martin Luther, mrnn sonlarnda Wittenberge yerlemi,
burada lahiyat Fakltesinin dekanln yapm ve Vatikana
kar olan tavrn hi deitirmemiti. 1546 ylnda kalp ve
bbrek yetmezliinden len Lutherin cenazesi Wittenberg
Kilisesine gmlmtr.
Martin Lutherin lmnden sonra Protestanlk, Kutsal Roma
Germen mparatorluu ve birok Avrupa devletinin 1555 y
lnda imzalad Augsburg Antlamas ile Katolik mezhebin
den ayrlmtr.
Maverannehir
Arapa ma wara kelimesi, tede, te yanda olan anlam
larna gelmektedir. Maverannehir kelimesi ise nehrin te
sinde demektir. Kastedilen blge Ceyhun ve Seyhun nehirleri
arasnda kalan blgedir. Bugn bu blge Kazakistan, Trk
menistan ve zbekistan arasnda blnmtr.
Mavri Mira
Y unanca kara baht, kara talih anlamlarna gelen Mavri
Mira, stanbul Rum Ortodoks Patrikhanesinde Patrik vekili
nin bakanlnda 12 ubat 1919 tarihinde kurulmu ve Bizans
mparatorluunu Batnm destei ile canlandrmay ama edin
mi cemiyettir. Dorudan doruya Y unanistan Hkmetinden
direktif alan bu cemiyet, Yunan Kzlha, Resmi Gmenler
191
KAY ITDI I TAR H
Komisyonu ve Rum okullarndaki izcilik kurumlan gibi bir
ok alt tekilat/eteyi kurmu ve ynetmitir.
Mebus
Arapa kkenli olan mebus kelimesi, yetkiyle gnderilmi
kii, delege, eli, seilmi yasama meclisi yesi anlamlarna
gelmektedir. Gnmzdeki karl milletvekilidir.
Mecelle
Arapa kkenli bir kelime olan Mecelle, ciltlenmi kitap an
lamna gelir. Franszcada byk kitap, hukuk ilkeleri derle
mesi anlamlarna gelen codex szcnn evirisi olarak
kullanlmtr.
Mecelle 1868-1878 yllar arasnda Ahmet Cevdet Paa ba
kanlndaki bir komisyon tarafndan derlenen slami zel
hukuk (medeni hukuk) kurallarn iermektedir. Osmanl
mparatorluunun son dnemlerinde erh mahkemelerde hu
kuki dayanak olarak kullanlmtr. 1926 ylnda svire Me
deni Kanununun kabul edilmesiyle yrrlkten kaldrlmtr.
Mecidiye
Y irmi kuru deerindeki gm parann addr. 1844 ylnda
Sultan Abdlmecit dneminde basldndan ad mecidiye
olarak kalmtr.
Meclis-i Valy- Ahkm- Adliye
Arapada val kelimesi yksek, li anlamlarna; ahkm ise
hkmler anlamna gelmektedir. II. Mahmut dneminde sla
hat hareketlerinin gerektirdii yeni nizamnameleri hazrlamak,
gerek grlen devlet ilerinde oy vermek zere 1837 ylnda
kurulan meclisin addr. Gnmz Yargtay ve Dantaynm
temellerini oluturan bir kurumdur.
192
Mecusi
Mecus dinine mensup olan kimseler iin kullanlan kelime
dir. Bu din Sasaniler devrindeki rahip snf Meciden (mecu)
yola karak Mslmanlar arasnda Mecusi; Avrupada ise Zer
dt adndan dolay Zoroastrianism ya da Ahura Mazdadan
hareketle Mazdeizm olarak bilinmektedir. Mecus kelimesi
Pehleviceden(Eski Farsa) gelmektedir. Mecusinin eski Farsa
bir kelime olan mine ktan tredii iddia edilmektedir.
Mine k, Arapa sagr el-uzuneyn (kk kulaklar, ku
lakl) tamlamasnn Pehlevice karldr. Mecuslarca pey
gamber olarak tannan Zerdtn czama yakaland ve bu
hastalk yznden kulaklarn kaybettii, bu nedenle de ona
mine ku dendii Taber, Hiam b. Muhammed el-Kelbi ta
rafndan rivayet edilir.
Bu dinin kurucusu Zerdttr. Zerdtn hayatyla ilgili ok
net bilgiler yoktur. Mecusiler atee tapan, nur ile zulmeti hayr
ve er kayna olarak kabul eden bir topluluktur. Onlara gre
Ahura Mazda her eyi bilen, mutlak iyi ve adil olan tek tanr
dr. Ate Mecusilerde tapnlan yaratc bir g deil; safln,
iyiliin, temizliin semboldr. Gzel sz, gzel dnce ve
gzel davran ise bu dinin ahlak ilkelerini oluturur.
Medine
Arap yarmadasnn batsnda, Mekkenin 350 km. kuzeyinde
yer alan bir ehirdir. Arapa madina kelimesi, yarg ev
resi, hkm alan, kent anlamlarna gelmektedir. Medinenin
eski ad Yesribtir. Yesrib adnn, Araplarn atas olan amn
olu remin ocuklarndan Yesrib b. Kaniyeden geldii riva
yet edilir. Peygamber Yesribe gelince burann adn Tbe
veya Taybe olarak deitirmitir (tbe: gzel koku, temiz).
nk Yesrib kelimesi Arapada serb kknden gelir ve
fesat anlamndadr. Hz. Peygamber Medineye geldikten
193
KAY ITDII TARH
sonra bu blgeye Medinetn-Nebi (Peygamber ehri) de
nildii, sonradan da bu adm ksaltlarak ehrin Medine ola
rak anld rivayet edilir.
Megali dea
Yunanca kkenli olan megali idea kelimesi byk fikir
anlamna gelmektedir.
Fatih Sultan Mehmetin stanbulu alarak Bizans mparatorluuna
son verdii gnden beri yrrlkte olan bir Yunan lksdr.
Bizans mparatorluunu bir Helen mparatorluu olarak kabul
eden Yunan milliyetileri, Megali dea adm verdikleri byk
lkleri ile eskiden Bizansa ait olan tm topraklar yeniden
elde ederek, Konstantinopolis diye adlandrdklar stanbul
bakent olmak zere, Byk Helen/Bizans mparatorluunu
yeniden kurmay hayal etmektedirler. 1919-1922 yllarndaki
Trk Kurtulu Savamn Y unanlarn yenilgisiyle sonulan
mas bu fikre byk darbe vurmutur.
Mehpeyker
Farsa kkenli bir kelime olan mehpeyker, yz ay gibi parlak,
gzel, nurlu gibi anlamlara gelmektedir. Sultan 1. Ahmetin
ei ve Sultan IV. Murat ile I. brahimin annesi olan Ksem
Sultan da parlak ve przsz bir yze sahip olduu iin bu
isimle anlmtr.
Mehter
Mehter, Farsa en byk, pek ulu anlamlarna gelen mih-
ter kelimesinin Trkelemi halidir. Ayn zamanda mehter;
Osmanl mparatorlunda asker bando iin kullanlan bir
tabirdir. Bu bandoda Trk geleneklerini, halk btnln,
devletin yceliini konu alan eserler icra edilmitir.
Mekke
Arap yarmadasnn kuzeyinde yer alan Mekke, Suudi
Arabistann en byk ehridir. Mekke ehrinin teki ad
194
Bekkedir (Kuran- Kerimde Bekke ad gemektedir). Keli
menin bandaki ba harfinin mim harfinin yerine getii
dnlmektedir. Mekke kelimesinin anlam ile ilgili gnah
lar gideren kutsal ehir veya yeryznn merkezi, z gibi
fikirler ileri srlmtr. Bandaki ba harfinin kelimenin
aslndan olduunu savunan grler de mevcuttur. Bu gre
gre Kabenin etrafnda yaplan tavaf nedeniyle bu blgenin
izdiham yeri olmasn tasviren buraya Bekke denilmitir.
Mekteh-i Sultan (Galatasaray)
Trkiyede batl anlamda lise eitimi veren ilk okuldur. Bu
okul Sultan Abdlazizin emriyle Sadrazam Ali Paa, Hariciye
Nazr Fuat Paa ve Maarif Nazr Saffet Paamn nclnde
almtr (1868). Takvim-i Vekayi gazetesinde bir Mekteb-i
Umm-i dadinin kurulaca, okula sultan adnn verile
cei ve Galata Saraynm bu okula tahsis edilecei ilan edil
mitir. Bylece Galata Saray Mekteb-i Sultansi 1Eyll 1868
ylnda retime balamtr. 341 renci ile retime bala
yan okul, yl sonunda 530 renciye ulamtr. Be snflk
lise ksmnn yan sra zamanla ilk ve orta ksm da almtr.
Dersler hem Trke, hem de Franszca okutulmutur. Ayrca
Farsa, Arapa, talyanca, Latince, Rumca, Ermenice ve Al
manca gibi semeli derslerin yannda, piyano ve keman gibi
mzik dersleri de programa alnmtr. Fransz mparatoru III.
Napolyon okula bir ktphane hediye etmitir.
Mekteb-i Sultannin ilk mdr Fransz M.de Salve idi. lk
Osmanl mdr Vahan Efendi(1872), ilk Trk mdr ise Ali
Suavi olmutur. Okul ilk mezunlarn 1871 ylnda vermi
tir. Cumhuriyetin ilanndan sonra Galatasaray Sultansinin
ad Galatasray Lisesi olmutur. Ayrca temel kltr dersleri
de 1929 ylnda Trkeye evrilmitir. Okulun 100. Kuru
lu Yl kutlamalar nedeniyle dnemin Fransa Cumhurba
195
KAY ITDII TAR H
kan Charles De Gaulle liseyi ziyaret etmitir. 1992 ylnda
Fransa Cumhurbakan Franois Mitterrand ile Turgut zal
arasnda imzalanan szleme ile ilkokul ve niversite eiti
mini de kapsayan Galatasaray Eitim retim Kurumu ku
rulmu, daha sonra bu eitim kurumu 1994 ylnda Galata
saray niversitesine dnmtr.
Melek Ahmet Paa (1604-1622)
IV. Mehmetin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Abaza Trklerinden olduu ileri
srlmektedir. Enderunda yetimitir. ri yapsndan dolay
kendisine malak lakab verilmi, ancak daha sonra iyilii ve
yardmseverlii nedeniyle melek denmeye balanmtr. Me
lek lakabnn genken ok gzel ve temiz bir ehreye sahip
olduu iin verildiini ileri srenler de vardr.
Melek Mehmet Paa (1719-1801)
manl devlet adamdr. Bosna doumludur. Y umuak huylu
ve gzel yzl olmas nedeniyle melek lakabyla anlmtr.
Melik
Arapa bir kelimedir. Kral, hkmdar, hakan anlamlarna
geldii gibi bir ehri ya da bir blgeyi idare eden hanedan
mensubunu da ifade eder.
Memalik
Arapa bir kelime olan memalik, memleketler anlamna gel
mektedir. Ayn zamanda Arapa memlukun oulu olarak
kleler, kullar anlamlarnda da kullanlr.
Memluk
Arapa bir kelime olan memluk, kle, esir, klemen gibi an
lamlara gelmektedir. Ayrca kleler arasndan seilip hkm
196
darn muhafz birliine alnan ve zamanla aristokrat bir snf
haline gelen asker zmreye de Memluk denmitir. Baz s
lam devletlerinde memluk yerine gulm kelimesinin kulla
nld grlmtr. Memluklar genellikle Kafkasya ve Orta
Asya Trklerinden seilmilerdir. slam toplumuna profesyonel
asker olarak hizmet vermek amacyla oluturulan Memluklar,
zamanla siyasi iktidar ele geirecek bir g haline gelmiler
dir. Eyyubi Devletinde grev yapan Kpak kkenli komutan
Aybeg 1250 ylnda iktidar ele geirmi ve Memluk Devletini
kurarak 1517 ylna kadar da varlklarn devam ettirmilerdir.
Menat
slamiyetten nce Arap toplumundaki putlardan birinin ad
dr. Araplarda Lat ve Uzza ile birlikte, Menat da tanrnn kz
larndan biri olarak kabul edilmekteydi. Menat kelimesi Sami
dilinde lm, kader, talih anlamlarna gelmektedir. Ayrca
Menat kelimesi Greklerde kader tanrs ile ayn anlama gelir.
Araplarn en eski putu olan Menat, Mekke ile Medine arasnda
Mellel denilen yerde bulunan siyah bir kayadr. Mekkenin
Mslmanlar tarafndan fethinden sonra yktrlmtr.
Menemen
zmir ilinin merkeze 33 km. uzaklkta bulunan bir ilesidir.
Menemen isminin nereden ve nasl geldii kesin olarak belli
deildir. Bergama Kral Eumenin adndan geldii ileri s
rlmektedir. Dier bir gr ise Bizans egemenlii srasnda
ehre mainemen adnn verilmi olduu ve bu deyiin za
manla deierek Menemen eklini ald eklindedir.
Menhir
Tarih ncesinde grlen, dik olarak yerletirilmi byk ta
antlardr. Gemite Fransann Bretogne blgesinde konuu
197
KAY ITDII TAR H
lan Breton dilinde men ta anlamna, hir ise uzun anla
mna gelmektedir.
Menur
Arapa bir kelime olan menur, yaylm, datlm, nere
dilmi anlamlarna gelmektedir. Hkmdar tarafndan yap
lan bir tayini ya da bir grevlendirmeyi bildiren belgeyi ifade
eder. Menur OsmanlIlarda da kullanlmtr. Padiahlarn bir
devlet memurunu vezirlik veya beylerbeydik gibi makamlara
tayin ederken buyurduu fermanlara menur denildii bilin
mektedir. Ayn zamanda slam halifeleri, Mslman liderle
rin hkmdarlklarn menur ad verilen bir beratla onayla
maktayd.
Mercidabk
Merc kelimesi Arapa ayrlk anlamna gelmektedir. Da-
bk ise Halepin yaklak 38 km. kuzeyinde bulunan bir ova
dr. Bu blgeye ismini veren Merc-i Dabk tamlamas Dabk
ayr anlamna gelir. Osmanl Devleti, Msr seferi srasnda
Memlkluler ile ilk sava Mecidabkta yapmtr (1516).
Merc-i Suffar (Mercus-Suffar)
Merc, Arapa ayrlk; merc-i suffar ise Suffar ayr an
lamna gelmektedir. amn 33 km. gneyinde bulunan bir
ovaya da bu isim verilmitir. Memluklar, 1303 ylnda bu
ovada gerekleen Merc-i Suffar Savanda Moollar dr
dnc kez malup etmi ve Mool istilasn durdurmulardr.
Mere Hseyin Paa (.. .-1624)
I. Mustafann saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Arnavut asll olan Mere Hseyin
Paa, cezalandraca kimseler iin Arnavuta al gtr an
lamna gelen mere/merre szcn ok sk kulland iin
198
bu lakapla anlmtr. Sipahiler ile yaad sorunlar nedeniyle
IV. Muratn tahta getii srada yakalanarak idam edilmitir.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa (1634-1683)
Merzifonda domutur. Esmer bir insan olduundan Kara laka
bm almtr. Sadrazam olarak ynettii II. Viyana Kuatmasnda
baarszla uraynca idam edilmitir.
Mescid-i Aksa
Kuds ehrinde bulunan, Mslmanlarn ilk kblesidir. Ya
pmnn Hz. Davut tarafndan balatld ve olu Hz. S
leyman tarafndan tamamland rivayet edilir. Armice ad
Beth makdea, branca ad Beth ha-mikda, Arapa ad
ise Beytlmakdistir (mukaddes ev). Mescid-i Aksa, Arap-
ada uzak mescit anlamna gelir. Mescid-i Harama 1aylk
uzaklkta olduu iin buraya bu isim verilmitir.
Mescid-i Nebevi
Arapa nebevi kelimesi peygambere ait, peygamberle ilgili
demektir. Mescid-i Nebevi ise peygamber mescidi anlamna
gelir. Hicretten sonra Medinede Hz. Muhammed (sav) ve as
hab tarafndan ina edilen mescide bu isim verilmitir. 654 y
lndaki deprem ve yangnda bu mescit yanm, fakat Emevi ve
Abbasi dnemlerinde yeniden yaplmtr. Bugn iinde pey
gamberin kabrinin bulunduu mescittir. Hz. Ebubekir ve Hz.
merin kabri de buradadr. Ayrca slam dnyasnn Mescid-i
Haramdan (Kbe) sonraki ikinci ziyaret yeridir.
Meen
Franszca mecene kelimesi, sanatlar destekleyen, spon
sor anlamnda kullanlmaktadr.
Meskukt
Arapa olan meskk kelimesi damgas vurulmu para,
meskkt ise madeni paralar anlamna gelmektedir.
199
KAY 1TDII TARH
Mealeler Sava
11 Mays 1583 tarihinde Osmanllar ile Safeviler arasnda
meydana gelen savan addr. Savaa mealeler adnn veril
mesinin sebebi gece yaklan mealeler ile savaa devam edil-
mesindendir. Sava sonunda Ferhat Paa Antlamas imza
lanmtr (1590).
Metelik
Franszca mtallique kelimesinden Trkeye gemitir. Ku
ruun ksurat olmak zere 1828 ylnda darphane veznedar
Kazaz Artinin abalar ile hazrlanan ve tedavle karlan
ayar dk maden paraya verilen addr.
Metrik
Franszcada mtrique olarak geen bu kelime; metre veya
metreyi temel olarak alan llerle ilgili bir sistemi ifade et
mektedir. Metrik sistem; uzunluk iin metre, arlk iin gram
ve miktar iin litreyi kullanr. Gnmzde dnyadaki birok
lke metrik sistemi kullanmaktadr. Trkiyede de 1 Nisan
1931 ylnda karlan bir kanunla l ve tart birimleri de
itirilmi ve metrik sistem kullanlmaya balanmtr.
Mevali
Mevali kelimesi Arapa Mevl kelimesinin ouludur. Ko
ruyucu, yardmc anlamlarna geldii gibi azat edilen kle
anlamna da gelmektedir. Genel hkme gre Mevali, hrden
aa, kleden stn kabul edilirdi. Kle gibi satlamazd.
Ama zel hkmlerde de hr gibi muamele grmezdi. Bu
uygulama zellikle Emevilerde Arap olmayan Mslmanlara
kar uygulanmtr.
Mezolitik
Franszcada msolithique kelimesi, Orta Ta anlamna
gelmektedir. (Mezo: orta + lit: ta)
200
Mezomorta Hseyin Paa (...-1702)
Osmanl mparatorluunda kaptamderyalk yapm bir dev
let adamdr. Venediklilerle yaplan bir savata ok ar e
kilde yaralanp ld zannedilirken iyilemi, bunun zerine
de Venediklilerin yar l anlamnda kullandklar Mezzo-
morto kelimesinden bozma Mezamorta (ya da Mezamorto)
kelimesiyle anlmtr.
Mezopotamya
Bugn Irak, Dou Suriye ve Gneydou Anadoluyu kapsa
yan blgeye verilen isimdir. Mezopotamya kelimesi Grekede
iki nehir arasndaki yer demektir (mesos: arasnda, pota
mos: nehir). Burada kastedilen iki nehir ise Frat ve Dicledir.
Msr
Arapada snrlar belirlenmi yerleim blgelerine msr
denmektedir. Msr, dou ile bat ayrmnda bir snr kenti
olduu iin bu isimle adlandrlmtr. Msrn slamiyetten
nceki ad siyah lke (ya da siyah toprak) anlamna gelen
kemettir. braniler ise bu lkeye Mizraim adn vermi
lerdir. Hitit kaynaklarnda da Miziri eklinde geen Msr
adnn masr (kale) kelimesinden trediini iddia edenler
de bulunmaktadr.
Msrda bulunan Hristiyan aznlklara ise Kpt (qipti) den
mekteydi. Kpt kelimesinin, bakent olan Memfisin eski M
sr dilindeki ilk ad Hakuptan geldiine inanlmaktadr. Bu
nedenle Msr ad batda Egypt olarak bilinmektedir.
Msr ars
IV. Mehmetin annesi Hatice Turhan Sultan tarafndan Yeni
Camiye vakfiye olarak yaptrlmtr. Yapmna Mimar Kasm
Aa tarafndan balanm, 1660 ylnda Mimar Mustafa Aa
201
KAY ITD1I TAR H
tarafndan tamamlanmtr. lk dnemlerinde arya Valide
ars ya da Yeni ar ad verilmise de daha ok Msrdan
getirilen mallarn satld bir yer olmas nedeniyle 18. yzyl
ortalarndan itibaren Msr ars olarak anlmaya balanm
tr. Gnmzde de kullanlan ar 1943te yaplan yenileme
ile son eklini almtr.
Midye-Enez
Balkan Sava sonunda imzalanan Londra Antlamas ile Os-
manl Devleti ile Bulgaristan Krall arasnda kabul edilen s
nrdr. Krklarelinin Vize ilesine bal Karadeniz kysndaki
Midye ile Meri I rmann denize dkld Edirneye bal
Enez arasnda izilen snr bugn geerliliini kaybetmitir.
Mihmandar
Farsa mihman kelimesi konuk, mihmandar ise ev sahibi,
misafir arlayan kimse anlamlarna gelmektedir.
Mihver
Arapa kkenli bir kelime olan mihver kelimesi, etrafnda d
nlen ey, eksen, anlama, uyuma anlamlarna gelmektedir.
Tarih bakmdan en popler kullanm ise II. Dnya Sava
srasnda ortaya kan Mihver Devletler tabiri sayesinde ol
mutur. Bu tabir, II. Dnya Savanda Mttefik Devletler gru
buna kar Almanya, talya ve J aponyann oluturduu blok
iin kullanlmtr.
Milad
Arapa bir kelime olan milad, doum gn anlamna gel
mektedir. Latince karl natalis olan bu kelime, zellikle
FIz. sann doum gnn ifade etmek iin kullanlr. Ayn
zamanda Hz. sann doumu esas alnarak ayarlanan bir tak
vim de yaplmtr. Bu takvim, 527 ylnda Papann emriyle
202
Dionysius adl bir Romal keiin almalaryla hazrlanm
tr. Bata talya ve ngiltere olmak zere tm Avrupa lkeleri
zamanla bu takvimi kullanmaya balamlardr. Trkiyede ise
26 Aralk 1925 ylnda kabul edilmi ve Ocak 1926 ylndan
itibaren kullanlmaya balanmtr.
Milis
Franszca milice, Latincede de militia olarak geen bu
kelime, yedek veya dzensiz asker birlik, acil durumlarda
veya seferberlik durumlarnda orduyu desteklemek zere si
vil halktan oluturulan asker g anlamlarna gelmektedir.
Gemite dou blou lkelerinde polis tekilat yerine grev
yapan kolluk kuvvetlerine de bu isim verilirdi.
Millet Mektepleri
1928 ylnda gerekletirilen Harf Devriminden sonra, halka
yeni harflerle okuma-yazma retmek amacyla alm okul
lara verilen isimdir.
1929 ylnda Millet Mektepleri ad altnda bir kanun kabul
edilmi ve birok dershane Millet Mektebine dntrlerek
ilk ve en byk okuma-yazma seferberlii balatlmtr. Bu
seferberlikte btn retmenlerle birlikte aydnlar da nemli
bir rol stlenmilerdir. Millet Mekteplerinin amac; Trk hal
kna okuma ve yazma retmek, ona yaam ve geimini sa
layabilmek iin temel bilgi ve becerileri kazndrmakt. Bu
kanunla 16-45 yalar arasndaki tm vatandalarn okuma-
yazma kurslarna katlmas zorunlu klnmt.
Millet Sistemi
Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren uygulamaya konu
lan bir sistemdir. Osmanl mparatorluunun toplumsal dze
nini oluturan bu sistemde milletler, din usulne gre ayrlm
203
KAY ITDI I TARH
lardr. Bu sistem, her din gruba zerklik hakk vermektedir.
Herkes dininde, vicdannda ve ibadetinde zgrdr. Milliyet
ilik akm ortaya kncaya kadar bu sistem imparatorluu
ayakta tutmaya yetmitir. Bu akm, daha sonra Osmanlclk
akmyla dengelenmeye alldysa da istenilen sonu alna
mamtr.
Milli Aireti
Osmanl Devletinin en byk airetlerinden birisi olan Milli
Aireti, Krtlerin Kurmani grubuna mensuptur. Kurmanile-
rin bir kolu olan Silvler kendi aralarnda zamanla Mil ve Zil
olmak zere ikiye ayrlmlardr. Mile ve Zile mensup olan
lar sonradan Milli ve Zilli olarak adlandrlmlardr. Milliler
o dnemler Erzurum, Bitlis, Van ve Dersim ehirleri ile ran
snrnda yaamaktayd.
Milli Aireti, 1Haziran 1920 tarihinde Gneydou Anadoluda
Fransa, ngiltere ve Ermeni faaliyetlerinin artmasyla TBMMye
kar blgede yaayan Krt airetlerini de kkrtarak bir ayak
lanma karmlardr. Bu ayaklanma Kuvayi Milliye tarafn
dan bastrlmtr. Airet, Cumhuriyetin ilanndan sonra da
lmtr.
Minyatr
Minyatr, Latince miniareden gelir ve krmz kurun tozu
ile boyama anlamndadr. Ortaa Avrupasna ait kitaplarn
birounun blm balarnda yer alan metnin ilk harfi mi-
nium yani krmz slyenle boyand iin minyatr ad ile
tannmtr. Minyatr bir eyin k demek deildir. Min
yatr, kitap sanat kapsam ierisindedir. Bu nedenle kk
ebatta allmaktadr. Sanat, tasvirlerini ve desenlerini k
k tutmak zorundadr.
204
Mir
Bey, prens, hkmdar anlamlarna gelen Farsa kkenli
mir kelimesinden treyen mir; devlet hzinesi, devlet
hzinesine ait anlamlarna gelmektedir.
Mirliva
Farsa mir (ba, kumandan, amir) ve Arapa liva (san
cak, tugay) kelimelerinden oluan mirliva, asker bir rtbedir.
Bugnk tugeneral rtbesini karlamaktadr.
Miryokefalon
Miryokefalonun (Myriokephalon), sparta il snrlar ierisinde
Kumdanl denilen yerin eski ad olduunu iddia edenlerin ya
nnda, bu blgenin Denizlinin Gms kasabas yaknlarnda
olduunu ileri srenler de bulunmaktadr. Anadolu Seluklu
Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda 17 Eyll 1176 y
lnda yaplan sava bu blgede gereklemitir. Miryokefalon
ismi, Miryo Kalesi ile Kefalonga (imdiki ad ile Kaplan-
kaya) Ky adnn birlemesinden oluur. Avrupallar buraya
Miryokefalon, Seluklular ise Miryo Kalangas demilerdir.
Mirza
Farsa bir kelime olan mirza, ranllarda soyluluk unvan ola
rak kullanlmtr. Baz slam devletlerinde bu unvan, hkm
darn erkek ocuklar, hanedan mensuplar ve soylu kimseler
iin de kullanlmtr. Ayrca Krmda Geray hanedanlnn
dier hanedanlara kar stnlk salamak iin oluturduu
geni arazileri olan snfn ad da Mirza olarak bilinmektedir.
Misak- Mill
Arapa kkenli bir kelime olan misak belgeye balanm ant,
szleme, yemin, protokol; Misak- Mill ise mill ant, mill
yemin anlamlarna gelmektedir.
205
KAY ITD1I TAR H
Misak- Mill, Trk Kurtulu Savanm bamszlk yemini
olan alt maddelik bildirinin addr. stanbulda toplanan son
Osmanl Mebusan Meclisi tarafndan 28 Ocak 1920de oybirlii
ile kabul edilmi ve 17 ubatta kamuoyuna aklanmtr. Bil
diri, Birinci Dnya Savam sona erdirecek olan bar antla
masnda Trkiyenin kabul ettii bar artlarn iermektedir.
Trkiye Cumhuriyetinin snrlar, baz ayrntlar hari, Misak-
Mill ilkeleri dorultusunda olumutur.
Mitos
Eski Y unancada mythos kelimesi, anlat, hikye, reti
anlamlarna gelmektedir (mye: retmek, anlatmak). Mitos
kelimesi ise efsane anlamnda kullanlmaktadr.
Mool
Dou Asya kavimlerinden birinin ad olan Mool kelimesi, in
kaynaklarnda ilk kez Mongwu olarak gemektedir. Mool-
cada mnke, mnke veya mnk olarak geen bu kelime,
Anadolu Trkesinde de meng, beng/bengi ekillerinde
gemekte ve lmsz anlamna geldii baz aratrmaclar
tarafndan ileri srlmektedir. Gnmzde ise Moolistann
yerli halk iin kullanlmaktadr.
Moha
Macarca Mohacs eklinde olan Moha kelimesi, Macaristanda
Budapetenin 185 km. gneyinde, Tuna Nehri kysnda bu
lunan bir blgenin addr. Bu blgenin adna ilk kez 1093 y
lma ait bir belgede rastlanmtr. O yllarda ky durumunda
olan Moha, 1408de ehir stats kazanmtr. Kanuni Sul
tan Sleyman devrinin en nemli savalarndan biri burada
meydana gelmitir (1526).
Molla
Arapa bir kelime olan Molla, amir, efendi, sahip anlamla
rna gelmekte ve Mevla kelimesinden tredii dnlmektedir.
206
Mondros
Ege Denizinde, Y unanistana bal Limni Adasnda bulu
nan bir limann addr. I. Dnya Savann sona ermesiyle,
30 Ekim 1918de Osmanl Devleti ile tilaf devletleri arasnda
Mondros Atekes Antlamas burada imzalanmtr. Bu ant
lama olduka ar maddelere sahiptir.
Monofzit
Latince tek tabiat anlamna gelen monofizit, Hristiyanln
bir mezhebinin addr. Monofizit gre gre her insan Tan
rdan bir para tar. Tanrsallk insann doas gereidir. n
sann doasnda da doal olarak tanrsallk vardr. Bu dn
cede sa, Meryemden dnyaya gelmi tanr szdr.
Montr
Montr ya da Montreux, bir svire kantonu olan Vaudun Ve
vey blgesinde yer alan bir ehirdir. Bu ehirde 20 Temmuz
1936 tarihinde boazlarn statsn dzenleyen ve Trkiyenin
egemenlik haklarn yeniden tanyan uluslararas Montr Bo
azlar Szlemesi imzalanmtr.
Mora
Y unanistann gneyinde yer alan yarmadann addr. Mora
ismi 9. yzyldan itibaren bilinmektedir ve Yunanca dut aac
anlamna gelmektedir. Bu blgenin kuzeybats dut aalar
nn yaygn olduu bir blge olduu iin bu isim kullanlm
tr. Y unanistan kurulunca yeniden eski ad Peloponnesos kul
lanlmaya balanmtr.
Muhtesib
Arapa bir kelime olan muhtesib, hesap eden, sayan anlam
larna gelmektedir. slam ehirlerinde ar ve pazar esnafn
207
KAY ITDI I TAR H
din kurallarna gre denetlemekle grevli belediye memuru
iin kullanlan bir tabirdir.
Mkataa
Arapa kesmek anlamndaki kat- kknden treyen bu
kelime kesimek anlamna gelmektedir. Ayrca Osmanl
Devletinde hzinenin gelir kaynaklarndan birinin ismi ola
rak kullanlmtr.
Tarihi Abbasilere kadar giden mukataa, Seluklular ve lhan
lIlar dneminde devlete ait bir arzi veya gelirin bir bedel kar
lnda iltizama verilmesi veya geici olarak devredilmesi
anlamnda kullanlmtr. Osmanlda da ilk dnemlerde bu
anlamda kullanlan mukataa, 14. yzyldan itibaren hzineye
ait bir ksm vergilerden oluturulmu birer mali birim anla
mnda kullanlmtr.
Musevi
Musaya inanan, Musann izinden giden anlamlarna gelen
Musevi kelimesi Trkeye Arapadan gemitir. Tek tan
rc byk dinlerin en eskisi olarak kabul edilen Musevilik
dinine inananlara Yahudi de denir. Bata srail olmak zere
dnyann eitli yerlerinde yaklak 14 milyon Musevi vardr.
Bu dinde ibadet edilen meknlara sinagog; bu meknlardaki
din adamlarna ise haham ad verilmektedir.
Mutasarrf
Arapa kkenli bir kelime olan mutasarrf kelimesi, tasar
ruf eden, kendinde kullanma hakk bulunan anlamlarna gel
mektedir. Osmanl ynetim sisteminde Tanzimat Fermamndan
sonra sancak yneticisine bu unvan verilmitir.
MuHezile
Arapa bir kelime olan mutezile kelimesi, ayrlan, bir ta
rafa ekilen anlamna gelmektedir. Kurucusu Vasl b. Ata
208
olan itikadi bir mezhebin de addr. Kaderi inkr edip Kul
yaptklarnn yaratcsdr grn savunan bu mezhep,
zellikle ayet ve hadislerin aklla elitii noktalarda akl n
plana alarak yorumlar yapar. Abbasiler dneminde, slm
meselelerde felsefik metot ve kararlar nedeniyle fazlasyla
eletirilmitir. Bu nedenlerden ehlisnnet mutezileyi slam
d saymaktadr.
Mbadele
Arapa bedel kelimesinden tremi olup; deime, dei
toku etme, bedeliyle deitirme anlamlarna gelmektedir.
Trk-Yunan Nfus Mbadelesi; 1923 ylnda Lozan Antlamasna
ek olarak yaplan protokol uyarnca Trkiyedeki Rumla
rn (Rum denilenlerin arasnda, Trkeden baka dil bilme
yen ve konumayan Karamanl Hristiyan Trkler de vardr)
Y unanistana, Y unanistandaki Mslmanlarn ise Trkiyeye
zorunlu g srecine verilen addr.
Mhendishane-i Bahr-i Hmayun
Arapa bir kelime olan bahri, denize ait, deniz ile ilgili an
lamlarna gelmektedir. Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ise
Osmanl mparatorluu dneminde, tersane ve donanmann
gelitirilmesi ve tersane grevlilerinin eitilmesi amacyla III.
Mustafa dneminde kurulu srecine balanan ve I. Abdl-
hamit dneminde bitirilen asker okulun addr (1775). Deniz
mhendishanesi olarak da bilinmektedir.
Mhendishane-i Berri-i Hmayun
Arapa bir kelime olan berri, karaya ait, kara ile ilgili an
lamlarna gelmektedir. Mhendishane-i Berri-i Hmayun ise
1795te topu ve istihkm subay yetitirmek zere stanbul
209
KAYITDII TARH
Eypte alan asker okulun addr. Kara mhedishanesi ola
rak da bilinmektedir.
Mlkiye
Arapa kkenli bir kelime olan mlkiye, mlkiyete ilikin,
mlke veya memlekete ilikin anlamlarna gelmektedir. Os-
manl Devletinde st dzey sivil grevliler snfna (asker ol
mayanlar snf) bu isim verilmekteydi.
Mltezim
Arapa kkenli bir kelime olup; bir ii stlenen anlamna
gelmektedir.
Osmanl toprak sisteminde ak artrma usulyle, belirli eya
letlerin (zellikle merkezden uzak olanlar) vergi gelirlerinin
bir bedel karl kiraya verilmesine iltizam, iltizam sahibi
olan kiiye de mltezim denirdi.
Mneccimba
Arapa bir kelime olan mneccim, yldzlarn hareketlerine
gre hkm veren, yldz falna bakan kimse anlamna gel
mektedir. Mneccimba, Osmanl saraynda astronomi ve ast
roloji ile ilgili ilere bakan dairenin amiridir.
OsmanlIlarda mneccimbalarn sarayda tam olarak ne zaman
memuriyete balad bilinmemektedir. II. Murad dneminde
bir kurum olarak ortaya kt ileri srlmektedir. Bu grup il
miye snfndan seilmektedir. zellikle Ramazan aynda im
sakiye hazrlamak en nemli grevlerindendir. Devlet ile ilgili
nemli kararlar (sefere kma, clus, tayinler, sava ilan gibi)
alnrken en uygun zaman belirleme grevi de bunlara aittir.
Msadere
Arapa ekip almak manasna gelen msadere, devlet tara
fndan hzineye aktarlmak zere ceza veya tedbir olarak bir
210
sre koruma altna alman bir mala el konulmas tasarrufudur.
zellikle kamu grevlilerinin elde ettikleri gelir veya emla
kin tamamna ya da bir ksmna devletin el koymasn ifade
etmek iin kullanlan bir kelimedir.
Osmanl Devletinde ise Fatih Sultan Mehmet dneminde 1451
ylnda benimsenmi, ilk defa da 1453te andarl ailesinin
mallar msadere edilmitir. Msadere usulnn temel amac,
nemli rtbelere ykselen kiilerin, lmlerinden sonra varis
lerine bir ey brakamayacaklarn dnerek drst davran
malarn salamaktr.
17. yzylda tara yneticileri giderlerini karlamak ve padi
aha byk hediyeler sunabilmek iin yre zenginlerine m
sadere yntemini uygulamaya balamlard. Bunun iin su
dan bahaneler gsterilerek zenginler sulanp ldrlmtr.
Bunu engellemek amacyla II. Mahmut msaderenin ancak
kamu mal olduu mahkeme kararyla saptanan servetlere uy
gulanmas kuraln getirmi, Tanzimatn ilanndan sonra ise
bu uygulama tamamen kaldrlmtr.
Msellem
Arapa bir kelime olan msellem, teslim edilmi, verilmi,
doruluu herkese kabul edilmi olan anlamlarna gelmek
tedir. Osmanl Devletinde msellemler, sava zamanlarnda
ordunun geecei yollar temizlemek, kprleri tamir etmek
ve onlara yol amak gibi grevlerde bulunmulardr. Bunun
karl olarak da vergiden muaf tutulmulardr.
Mstahfz
Arapa bir kelime olan mstahfz, Osmanl Devletinde kale
muhafzlar iin kullanlan bir terimdir. Bu asker grup hem
snr boylarndaki hem de i kesimlerdeki kalelerde savunma
211
KAY ITDII TAR H
ve asayi grevlerini yapmaktaydlar. Devlet bu kale muhfz-
larma tmar topra vererek geimlerini salamtr.
Mir
Arapa bir kelime olan mir, iaret eden, emir veren anla
mna gelmektedir. Askerlik rtbelerinin en ykseine veilen
addr. Yenieri Oca kaldrldktan sonra 1832 ylnda olrtu-
rulan asker rtbelerden biridir. Ayrca yksek mevkili ml
kiye memurlar iin de kullanlmtr. Bu rtbe gnnzde
mareallie denktir.
Mteferrika
Arapa kkenli bir kelime olup; ufak tefek masraflar iin ay
rlm para anlamna gelmektedir. Miiteferrikalk ise Padiah,
vezir ve daha baka devlet byklerinin yannda, trl iz-
metlerde alan kimseler iin kullanlan bir tabirdir.
brahim Mteferrika ise (1674-1745) Macar aslldr. Ma:ba-
ac, yaymc, yazar ve evirmendir. Osmanl devletinde bas
mevi kurup Trke kitap yaymlayan ilk kiidir.
brahim Mteferrika, bu unvan 1715te ehit Ali Paanm n-
hrdarl srasnda almtr.
212
Nemrut
~ N ~
Nabatiler
Nabatilerle ilgili bilgilere Eski Ahitin Tekvin blmnde rast-
lanmaktadr. Eski Ahitte Nebayof denilen halkn, EIz.
smailin 12 olundan en bynn soyu olduundan bah
sedilmektedir. Nabati (Nabataean) kelimesinin Kenani-
Arami dilde aslan anlamna geldii ifade edilmektedir.
lk alarda Sami toplumunda, zellikle de Araplarda, ai
ret ve kii adlar olarak hayvan adlar ska kullanlmtr.
Baka bir iddia ise bu ismin Akada fkrmak, parlamak
anlamna geldiidir.
Nabatllar, Suriye ve Arabistan topraklar arasnda yaa
m, Arabistan kervan yollarm ele geirerek byk bir kral
lk kurmu, Romallar tarafndan egemenliklerine son ve
rilmi bir devlettir. Eler ne kadar kurulu yllar bilinmese
de Nabatileraen gnmze ulam en nemli kalnt r
dndeki Petra ehridir.
213
KAY I TDI I TAR H
Naib
Arapa bir kelime olan naib, vekil, birinin yerine geen, n
bet bekleyen anlamlarna gelmektedir. slam devletlerinde
hkmdar, vali gibi st dzey devlet adamlarnn yardmcs
ya da temsilcisi iin kullanlan bir tabirdir.
Nakibul Eraf
Arapa bir kelime olan nakib, bir kavmin veya kabilenin re
isi ya da vekili; eraf ise eref ve itibar sahibi kimseler an
lamna gelmektedir. Nakibl Eraflar tamlamas ise Osmanl
Devletinde Hz. Muhammedin (s.a.v.) soyundan gelenlerin i
leri ile uraan grevliler hakknda kullanlan bir tabirdir. Bu
grevliler yine ayn soydan gelenler arasndan seilir ve pey
gamber efradnn genel sorumlusu saylrlard.
Nakka
Arapa nak kelimesinden tremitir. Nak ileyen, desen
hazrlayan, minyatr izen, sanatkr, ressam ve ilemecilere
nakka denmitir.
Narh
Farsa bir kelime olan narh kelimesinin asl nirhdir. Narh ge
ni anlamyla slm devlet bakannm veya yetki verdii me
murlarn, esnaf ve tccara mallar belli bir fiyata satmalarn
emretmesi ve onlara, toplum yarar dnda, belirlenen fiyat
tan aa veya yukar bir fiyata sat yapmay yasaklamasdr.
Nasuh Paa (...-1614)
I. Ahmetin saltanatnda 1611-1614 yllar arasnda sadrazamlk
yapm bir devlet adamdr. 20 Kasm 1612 tarihinde Osman
lIlar ile Safeviler arasnda yaplan antlamaya adn vermitir.
214
Navarin
Y unanistandaki Mora yarmadasnn gneybat kysnda yer
alan bir kenttir. Yunanca ad sevgi, gzellik anlamna gelen
pylos, talyanca ad Navarinodur. Osmanlca metinlerde
Navarino kelimesi Anavarin, Avarin ya da Avarina eklinde
gemektedir. Bugnk ad ise Neokastrodur.
Navarinde ngiliz, Fransz ve Rs donanmasnn 20 Ekim
1827 ylnda yapt ani baskn karsnda Osmanl Devleti
malup olmu ve donanmas yaklmtr. Bu olay Osmanl ta
rihine Navarin Olay ya da Navarin Facias adyla gemitir.
Nazi
Almanca National ve Sozialismus kelimelerinin ksaltmas(Nas-
yonal Sosyalizm) olan Nazi szc, Almanyada Adolf Flit
ler tarafndan ortaya atlan siyasi doktrindir.
Ayrmc, rk, kat bir alma disiplinine dayanan ve anti-
semitizme dayanan bu ideoloji; Alman rknn tm dnyaya
hkim olabilmesi iin saldrgan ve yaylmac bir politika izle
mitir. 1933 ylnda rgtlenen Nasyonal Sosyalistler seimleri
kazanp II. Dnya Savanm sonuna kadar diktatrlklerine
devam etmilerdir. Almanyada farkl rklara ait olduklar ve
bozuk gen tadklar gerekesi ile yz binlerce insann l
mne neden olmulardr. 1945 yl Nazi partisinin dald
yl olmutur.
Neme
Srpa kkenli bir kelime(Nyemats) olan Neme, konuma
sn bilmeyen, dilsiz anlamlarna gelmektedir. lk kez Cer-
menler, Slavlar iin bu tabiri kullanmtr. AvusturyalIlarn ko
nutuklar dilin Osmanllarca anlalmamas nedeniyle onlar
iin neme tabiri kullanlmtr. Macarlar da bir dnem Al
nanlara Nemeth (Neme) demilerdir.
215
KAY ITDII TAR H
Nemrut
Nemrut kelimesinin Krte bir kelime olduu ve anlam
olarak lmsz, lmeyen plak(kse) anlamlarm tad
ileri srlmektedir.
Ayrca efsanelerde zalim bir kral olarak resmedilen ve Babil
Kulesini ina ettirdiine inanlan nl hkmdar da Nemrut
ismiyle anlmaktadr. Bu hkmdarn kendisiyle ilgili eitli
grler bulunmaktadr. Tevrata gre Asur veya Babil lkesi
hkmdarnn addr. Kuran- Kerimde ise Hz. brahime zul
meden hkmdar olarak gemektedir.
Neolitik
Franszca neolitique kelimesi, yeni ta anlamna gelmek
tedir (Neo: yeni + lit: ta).
Nevbet
Farsa bir kelime olan nevbet belirli zamanlarda resm ma
kamlarda alman bando yerine kullanlan bir tabir olmakla
birlikte, nbet anlamna da sahiptir. Bu kelime daha ok
mzka takmnn hkmdar saraynn nnde icra ettii m
zik iin kullanlmtr. Bu bandoya Nevbet-i Sultan de denil
mektedir. Ayrca nevbet, Trk- slam devletlerinde bamsz
lk ve hkimiyet sembollerindendir.
Nevruz
Farsa nev/nav (yeni) ve ruz (gn) kelimelerinin birle
iminden oluan bir tamlamadr. Eski ran takviminde yl
ba gndr.
Nevehirli Damat brahim Paa (1662-1730)
Nevehirli olan Damat brahim Paa, III. Ahmetin kz Fa-
tma Sultanla evlenmitir. Bu yzden Damat lakabn alm
216
tr. 12 yl Osmanl Devletinde sadrazamlk yapmtr. Lale
devrinin de mehur sadrazamdr.
Nibolu
Bulgaristann kuzeyinde Plevneye bal bir ehirdir. Nibolu
ad Romallarn MS II. yzylda burada kurduklar Nikopo-
lis ad Nestrum ehrinden gelmitir (Nikopol zafer ehri an
lamna gelmektedir). 1396 ylnda Osmanl ordusunun Hal
ordusuyla yapt sava burada gereklemitir.
Nihavend Sava
Nihavend, rann Hemedan eyaletinin gneyinde bulunan
nemli bir ehirdir. Hz. mer zamannda Mslmanlar ile
Sasaniler arasnda 642 ylnda yaplan sava burada gerek
lemitir. Bu sava Mslmanlar kazanm ve bunun sonu
cunda rann fethi tamamlanmtr. Araplar bu savaa Fetlfl-
Ftuh (fetihler fethi) demilerdir.
Nil
Afrikann kuzeydousunda yer alan dnyann en uzun neh
ridir (6648 km.). Nil adnn Yunanca nehir yata anlamna
gelen Neilos szcnden geldii ileri srlmektedir.
Nianc
Farsa nian kelimesinden tremi olup; iz, iaret, alamet,
simge anlamlarna gelmektedir.
Osmanl devlet tekilatnda, Divan- Hmayunda bulunan
nemli yelerden biri olan nianc; antlama, berat, menur
ve fermanlarn bana padiahn imzas olan turay ekmekle
grevliydi. Ayrca divanda yaplan grmelerin kaytlarn tu
tarak divan defterine kaydeder, tapu tahrir defterlerini tutar ve
d lkelerle olan yazmalar hazrlard. Ne var ki d iliki
217
KAY ITDII TAR H
ler ileriki dnemlerde nianclarn grevi olmaktan kp Re-
islkttap tarafndan yrtlmtr.
Nianta
Nianta, stanbulun ili ilesinde bir semttir. OsmanlIlarda
ok yarmalarnda atlan okun dt yere hatra olarak di
kilen talar genellikle Nianta adyla bilinmektedir. Men-
zilta da denen bu taa ok atann ad ve okun atld tarih
de yazlrd.
Niyabet-i Saltanat
Niyabet, Arapa vekil anlamna; niyabet-i saltanat ise sal
tanat vekili, hkmdarn vekili anlamna gelmektedir. Ana
dolu Seluklularnda grlen bu makam, hkmdarn devlet
merkezinde bulunmad durumlarda devlet ilerine bakmakla
ykmldr. Bu makamda bulunan kiiye de Naib-i Salta
nat ad verilmektedir.
Nizam- Cedit
Nizam, Arapa dzen anlamna; Cedid ise yeni, taze an
lamlarna gelmektedir. Nizam- Cedit ise yeni dzen de
mektir. Osmanl Devletinde 18. yzyl sonunda, asker ve
ida alanlardaki sorunlara are bulmak iin yaplan alma
larn tamamna bu ad verilmitir. Ayrca yine ayn adla batl
tarzda kurulan bir ordu da bulunmaktadr.
Nizamiilmiilk (1018-1092)
Tam ad Ebu Ali el-Hasan et-Tutsidir. Byk Seluklu Devletinde
vezir olarak grev yapmtr. slam dnyasna katklarndan
ve Seluklu Devletinde gstermi olduu stn hizmetlerin
den dolay Abbasi halifesi Kim b. Emrillah tarafndan ken
disine memleketin nizamn salayan anlamna gelen ni-
zamlmlk unvan verilmitir.
218
Nizip
Gaziantepin bir ilesidir. Osmanl ordusu ile Msr valisi Meh
met Ali Paamn kuvvetleri arasnda 1839 ylnda yaplan sa
va burada gereklemitir.
Nota
talyanca bir kelime olan nota iaret, iz, hatrlatma yazs
manalara gelmektedir. Diplomaside ise bir devletin baka bir
devlete her trl politik sorunlar, ibirlii nerisi, anlamalar
vb. ile ilgili olarak yollad hatrlatma yazs anlamnda kul
lanlmaktadr.
Nyyi (Neuilly)
Fransada Parisin kuzeyinda bulunan bir ehirdir. 27 Kasm
1919da tilaf Devletleriyle Bulgaristan arasnda imzalan ant
lama bu ehirde yaplmtr.
Nusret Mayn Gemisi
Asl ismi Nusrattr. Nusret Arapa kkenli olup; yardm,
Allahn yardm, baar, stnlk anlamlarna gelmektedir.
Gemi 1912 ylnda Almanyann Kiel ehrinde mayn gemisi
olarak yaplmtr. 1913 ylnda Osmanl Donanmasna katl
mtr. Bu geminin en nemli zellii, dar alanlarda kolayca
manevra yapabilmesi ve az su ektiinden mayn alanlar ze
rinde gvenle dolaabilmesiydi. Nusretin dedii maynlar 18
Mart 1915te anakkale harektnn kaderini deitirmi, ona
da dnyann en nl mayn gemisi unvann kazandrmtr.
Nmizmatik
Franszca numismatique kelimesi, eski para uzmanl
anlamna gelir. Latince numisma ise para demektir. N
mizmatik kelimesi ise Latince ve Y unancadan tretilmitir.
219
KAY ITDI I TAR H
Nmizmatik, sikke ve madalyalarda kullanlan alamlar vc
bunlarn arlklarn, paralarn yeryzndeki dalm ve ya
ylm alanlarm inceleyerek; corafyann, dinler ve gelenek
ler tarihinin, sanat tarihinin ve eitli devirlerdeki ticaret sis-
temlerininin incelendii ekonomi tarihinin balca yardmcs
olmutur.
220
~o ~
Oba
Moolca bir kelime olan oba, adrlarda yaayan gebe ai
lelerin meydana getirdii topluluk, adr halk anlamlarna
gelmektedir.
slamiyetten sonra Ouzlar, oba kelimesini boydan daha k
k ube anlamnda kullanmlardr. 15. ve 16. yzyl Osmanl
tahrir defterlerinde ise bu manada kullanlan boy szc ye
rine cemaat kelimesi kullanlmaya balanmtr.
Ocak
Ocak kelimesi Osmanllarda genellikle yenieri tekilat hak
knda kullanlan bir tabirdir.
Yenieriler kendilerini Bektai tarikatna bal saymlardr.
Ocak tabiri de Bektailikte mevcut olan bir tabirdir ve Bek
221
KAY ITDI I TAR H
tai tekkelerinin meydan odalarnda kblenin olduu yerdeki
blme verilen addr. Ocak kelimesi kurum (teekkl) ya
da blm manalarnda da kullanlmtr.
Oda
Yenieri klalarna verilen addr. Yenierilerin eski klalar
ehzadebanda; yeni klalar ise Aksarayda bulunmaktayd.
Ogsburg (Augsburg) Antlamas
Augsburg, Almanyann Bavyera eyaletinin gneybatsnda
yer alan bir ehirdir. 3 Ekim 1555 ylnda Martin Lutherin
dnceleriyle kurulan Protestanlk mezhebinin Katolik mez
hebinden ayrld antlamaya ismini vermitir. Bu antlama
ile Protestan mezhebi ile kilisesi resmen tannmtr. Ayrca
Alman prensleri istedikleri mezhebi semekte ve setikleri
mezhebi kendi uyruklarna da kabul ettirmekte serbest olmu
lardr. Augsburg Bar ile Almanyada din birliini kurmaya
alan Kral V. Kari baarszla uramtr.
Olan
OsmanlIlarda olan kelimesi, delikanl veya delikanlla
yakn erkek ocuk anlamna gelmektedir. rnein i o
lan tabiri, saray hizmetine alnp devletin belirli makamla
rnda grev yapabilmeleri iin yetitirilen gen erkekler iin
kullanlan bir tabirdir. Moollarda da olan kelimesi bir nevi
prens anlamna gelmektedir.
Ouz
Ouz kelimesi, Trkede kabile anlamna gelen ok kelime
sine, eski Trkede oul eki olan -z harfinin ilave edilme
siyle olumutur ve kabileler anlamna gelmektedir. Ouzlar;
Trkiye, Azerbaycan, ran, Irak ve Trkmenistan Trkleri
nin atalardr.
222
MURAT K UTL U'V OL K A N D NER
Okka
Arapa ukiyyeden veya Grekede arlk, yk anlamndaki
ougkosttan tredii ileri srlmektedir. 1283 gram edeeri
bir tart birimidir.
Osmanl Devletinde de kullanlm bir arlk ls birimi
dir. ehir ve kasabalara gre arlk deeri farkllk gster
mekle beraber, genellikle 1282 gram deerinde kabul edilmitir.
Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun ardndan, 1Nisan 1931
tarihinde kabul edilen bir kanunla eski arlk ve uzunluk l
leri deitirilmi; bylece okka da yrrlkten kalkmtr.
On ki Ada
On ki Ada, ismini Osmanl mparatorluunun uygulad bir
ynetim eklinden almtr. 12li denen bu sisteme gre, her on
hane birer temsilci karr, bu temsilciler de aralarndan bl
geyi ynetecek 12 kiilik bir ihtiyar heyeti seerdi. OsmanlI
lar adalarn ynetiminde de 12 yeli mahalli meclis sistemini
uygulamlardr. Dolays ile On ki Ada ismi bu sistemle il
gili bir tabirdir. Sadece on iki tane aday temsil ettii izleni
mini vermesine ramen aslnda Egedeki irili ufakl yirmiden
fazla aday ifade etmektedir.
On ki Levha Kanunlar
On ki Levha Kanunu, M 5. yzyln ortalarnda, Romada
snf atmas sonucu ortaya km ve snflar arasnda uz
lama salamak amacyla hazrlanm bir kanundur. Romann
daha sonraki hukuki geliimine de temel olan bu kanunlara,
Romada forum meydannda on iki bronz levha stnde top
landndan On ki Levha Kanunu ad verilmitir. Snfsal
atmalar, halkn toplumsal, ekonomik, siyasal ve hukuki
alanlarda soylular snfyla e duruma gelmeyi istemesinden
ortaya kmtr. On iki Levha Kanunlarnm tam metni Gal-
223
KAY I TDII TAR H
yallarn istilas srasnda tahrip edildiinden gnmze ka
dar gelememitir.
Onluk Sistem
lk defa Hun Hakan Mete tarafndan kullanlm olan bir
sistemdir. Bu sistem orduyu on ve onun katlar biiminde bi
rimlere ayran ve bugn modern ordularn ounda kullan
lan bir asker dzendir.
Orda
Orta Asya Trk lehelerinde han karargh, han saray, ocak,
zengin adr anlamlarna gelen orda, Trkiye Trkesine
ordu eklinde gemitir. Orda kavram ayrca Trk ve Mo
ol dillerinde birka gebe kabilenin bir hann hkimiyeti
altnda birlemesini ifade eden bir kelimedir.
Ordu Balk
Uygurlarn kurmu olduu bir Trk ehridir. Ordu kelimesi
otal bakent, sur gibi anlamlara gelmektedir. Balk keli
mesi de Trkede ehir anlamna gelmektedir. Balk keli
mesinin aslnda bal ifade ettiini, nk ilk Trk evle
rinin kerpiten yapldn iddia edenler de bulunmaktadr.
Orhun/Orhon
Orhun (Orhon), Moolistann kuzeyinde Baykal Glnn g
neyinde yer alan bir rmaktr. Bu rman civarnda Gktrk
Yaztlar bulunmutur. Bu yzden bu yaztlara Orhun Yazt
lar da denmektedir.
Orta
Yenieri taburlarna verilen addr. Ortalarn mevcudu yz as
kere kadar kmaktadr. Bu taburlar iin zaman zaman blk
tabiri de kullanlmaktadr.
224
Ortodoks
Yunanca orths dz, doru; doksa ise gr, kanaat,
reti anlamlarna gelmektedir. Ortodoks ise doru yol an
lamndadr.
Bat Roma Kilisesi dnyadaki btn Hristiyanlarn temsilcisi
olduunu savunarak Katolik (evrensel) ismini almtr. Roma
Kilisesinin basksna dayanamayan stanbul Patrii Mihael
Kirolarius 1054 ylnda isyan etmi ve Romadaki papann,
Hz. sann halifesi ve Petrusun (Hz. sann havarisi) vekili
olduunu kabul etmemitir. Katolik Kilisesinden ayrlarak
doru yol anlamna gelen Ortodoks Kilisesini kurmutur.
Ostrogot
Roma mparatorluunun son dnemlerinde ortaya km bir
Germen kabilesidir. Gotlarm dou koluna verilmi ostrogot
adnn ngilizce east-got kelimesinden tremi olabilecei
dnlmektedir.
Ota
Trkeye Toharcadan getii ileri srlen ota kelimesi Pa
diah adr anlamna gelmektedir.
Bu adrlara ota denmesi ile ilgili olarak ortaya atlan dier
bir fikir ise bu adrlarda ot yaklmasdr.
Otlukbeli
tlukbeli, Bayburt ve Erzincan illeri arasnda yer alan bir yer
leim blgesidir. Bu blge, Osmanl Devleti ile Akkoyunlu-
1ar arasnda geen byk bir savaa sahne olmutur (1473).
Otranto/Taranto
talyann gneyinde yer alan bir ehirdir. Fatih Sultan Meh
met zamannda 1480 ylnda Napoli Krall ile yaplan sava
225
KAY 1TDII TARH
burada gereklemi ve Otranto fethedilmitir. Fatih Sultan
Mehmetin vefatndan sonra buradaki kuvvetlerin geri ekil
mesi ile blge kaybedilmitir. Bu savata len askerlerin ke
mikleri bugn Otranto Katedralinde sergilenmektedir.
Otuz Bir Mart Vakas
Rumi takvimle 31 Mart 1325te (13 Nisan 1909) vuku bul
duu iin bu adla anlan ttihat ve Terakki Frkasnn etkin
liine ve merutiyet rejimine kar balayp II. Abdlhamidin
tahttan indirilmesiyle sonulanan sosyal ve din nitelikli is
yana verilen addr.
kz Mehmet Paa (1557-1619)
I. Ahmet ve Gen Osmann saltanatlar dneminde sadrazam
lk yapm bir devlet adamdr.
kz sfat ise babasnn Karagmrkte kz nalbantl yap
m olmasndan dolay verilmitir.
r
Arapa onda bir anlamna gelen r kelimesi, Mslman
kyllerden rettikleri tarm rnleri iin alnan %10luk ver
giye verilen isimdir.
tken
Ouz Destan'nda, Orta Asyada Tiyanan Dalar ile Orhun
havzas arasnda bulunduu belirtilen, Trklerin kutsal say
d bir blgedir. Gnmzde Moolistan snrlar ierisinde
bulunmaktadr.
tken kelimesinin ne anlama geldii konusunda baz grler
mevcuttur. Bir gre gre t kelimesi aradan gemek; t-
kan ise geit sahas anlamna gelmektedir. Baka bir gre
gre tg kelimesi dua, yakar anlamlarna gelmektedir.
226
Moolca kadn aman anlamndaki idugen ya da idu-
gan kelimesinin tken kelimesiyle ilgili olduunu ortaya
koyan fikirler de bulunmaktadr.
zi/ii
Gnmzde Ukrayna snrlar iinde bulunan tarih bir kale
ve ehirdir.
Kanuni Sultan Sleyman zamanndan beri kullanlan zi ke
limesi Rusa oakofun Trke karldr. Osmanl kay
naklarnda zi hem blge hem nehir (gnmzdeki ad Din-
yeper) ad olarak kullanlmtr.
227
KAY ITDII TARH
Papyrus
Padiah
Farsa bir terim olup iki kelimeden meydana gelmitir. Pad
kelimesi byk, ulu, muhafz anlamlarna, ah ise muk
tedir, gl, hkmdar anlamlarna gelmektedir. Padiah ise
byk hkmdar manasmdadr.
Pakt
Franszca pacte kelimesi anlama, szleme anlamlarna
gelmektedir.
Paleografya
Y unanca paleo (eski) ve graphie (yaz, izim) kelimele
rinin birleiminden oluan bir tamlamadr. Paleografya eski
yazlan inceleyen bir bilim daldr.
228
Paleolitik
Yunanca paleo (eski) ve lithos (ta) kelimelerinin birle
iminden oluan bir tamlamadr ve tarihte Eski Ta a
ifade etmektedir.
Pat
Hem Franszcada, hem de ngilizcede pan kelimesi tm.
hep, her ey anlamlarna gelmektedir. Y unancada da tm,
btn anlamlarna gelmektedir.
18. ve 19. yzylda ayn rk veya ayn dinden olanlar tek bir
at altnda toplama siyaseti iin kullanlan bir ifadedir. rne
in; Panslavizm, Pantrkizm ve Panislamizm gibi.
Panku
Panku ya da panku kelimesi Hititede hepsi, hep birlikte
anlamlarna gelmektedir. Hititlerde asillerden oluan, devlet
meselelerinin grld meclise panku denilmekteydi.
Papa
Papa kelimesi eski Y unancada pappas olarak gemekte
ve baba anlamna gelmektedir. talyancada ise peder, din
adam anlamlarna gelir. st dzey din adamlar iin de kul
lanlan bir kelimedir.
Papirs
Eski Msrda Kptice rulo anlamna gelen ve tm dnya tara
fndan kabul edilmi halini Yunanllardan aldmz papirs
kelimesi, kt anlamna gelmektedir. ngilizcede paper,
Y unancada paypros eklinde olan papirs, cyperaceae ai
lesinden gelen bir su bitkisinin gvdesinden hazrlanmaktadr.
Parmen
nceltilmi sr veya koyun derisinden yaplm bir eit
kttr. Bergama ktphanesinin skenderiye ktphanesini
229
KAY I TDII TAR H
gemesini engellemek iin, dnemin bilginlerinden Ptolema-
ios (Batlamyus) papirs ihracn yasaklam ve bu sayede
Bergamada parmen bulunmutur. Bulunan bu yeni mal
zemeye nce Bergama ii anlamna gelen pergamen den
mi, kelime daha sonra zamanla parmen eklini almtr.
Parya
Parya kelimesi, Hindistanda fiziki manada dokunulmamas
gereken anlamna gelmekte ve temel kast snflarna kabul
edilmeyen, kast d alt snf oluturanlar iin kullanlmaktadr.
Pasarofa
Bugnk Dou Srbistanda yer alan Pozarevac kasabasdr.
Bu kasabada 1718 ylnda Osmanl Devleti, Avusturya ve Ve
nedik arasnda Pasarofa Antlamas imzalanmtr.
Pasinler
Pasinler, Erzurum ilinin bir ilesidir. Hasankale olarak da bili
nen bu blgedeki kaleyi lhanl emiri Hac Togaym olu yap
trm ve buraya kendi adn vermitir.
Pasinler ad, skitlere bal yaayan Phassislerden gelmek
tedir. Bu blgeye yerleen Phassisler, buraya kendi adlarn
vermilerdir. Bylece Phassislerin memleketi anlamna ge
len Pasin kelimesi ortaya kmtr. 1048 ylnda Seluk
lular ile Bizansllar arasnda yaplan Pasinler Sava burada
gereklemitir.
Paa
Trke bir kelime olduu tahmin edilmektedir. Kelimenin
asl ba aadr. Osmanl mparatorluu devrinde vezirlere
ve yksek rtbeli asker ve mlki erkna verilen unvandr.
Paaeli
Rumelinin bir dier addr. anakkale Boaznm bat yaka
snda kalc fetihler yapan Sleyman Paaya (Orhan Gazinin
olu) izafeten verilmi bir isimdir.
230
Paa Kaps
Bkz. Babali.
Pamaklk/Bamaklk
Bamak kelimesi eski Trkede ayakkab anlamna gelmek
tedir. Pamaklk ya da bamaklk Osmanl toprak sisteminde
kullanlan bir terimdir. Padiahn annesi, kz kardei veya kz
gibi sultan ve hasekilere giyim ve kuam masraflar iin tah
sis edilen toprak gelirlerine pamaklk denmitir.
Patesi
Smerce bir kelime olan patesi, rahip-kral anlamna gel
mektedir.
Patrici
Patrici, Romada sekin ailelerden oluan bir gruba verilen ad
dr ve Latince paterin oulu olan patriciusdan gelir. Pater
ise, Roma senatosunun esas yeleri iin kullanlan bir tabirdir.
Patrik
Patrik, Ortodoks cemaatinde en yetkili ve sonras olmayan bir
makamdr. Patrik kelimesi, Yunanca patriarkhis kelimesinin
Arapalam ekli olup en st din lider kavramn ifade
eder. Ayn zamanda bu kelime Y unanca soylu, aristokrat
anlamlarna da gelir. Dou Hristiyanlar arasnda patrik un
vannn Roma Katolik Kilisesindeki papa kelimesinin kar
l olarak kullanld bilinmektedir. Antakya Kilisesi, ilk
patrikhane olarak kabul edilmitir. lk patrik ise Aziz Petrus
adyla kaynaklara gemitir.
Patrona
talyanca bir kelime olan patrona, Osmanl Devletinde ami
rallikten bir nceki rtbe olan deniz subayl unvandr (Bah
riye Feriki derecesindeki rtbe).
231
KAY ITD1I TAR H
Patrona Halil syannm elebas Horpeteli Arnavut Halil, le
ventlik ve Rumelide yenierilik yapmtr. Yakn arkadalar
arasnda Patrona lakabyla anlmtr. Bu lakab alt ge
miden ald ileri srlmtr. stanbulda Beyazt Hamamnda
tellaklk ve Kapalarda da tellallk yapt bilinmektedir.
Patrona Halil syan, 1730 ylnda Osmanl Devletinde Lale
Devri olarak adlandrlm dnemin sonunu getiren ayaklanma
olmasndan dolay nemlidir (bkz. Lale Devri).
Paydos
Y unanca bir kelime olan paydos tatil etmek anlamna gel
mektedir. Osmanl saraynda Hne-i Hassa (Has oda) aala
rnn ikindi vaktinden sonra bahede gezinerek dolamalarna
paydos ad verilmitir.
Payitaht
Farsa olan pay kelimesi ayak anlamna gelmektedir. Pa
yitaht ise tahtn aya yani bakent anlamndadr. Osmanl
zamannda stanbul iin kullanlan bir tabirdir.
Peenekler (860-1091)
Peenekler ya da Beenekler Orta Asyadan Avrupaya g
etmi Trk topluluklarndan biridir. Daha sonra Hristiyanl
kabul etmi ve yaadklar blge halklar arasnda erimilerdir.
Ouzlarn -ok koluna mensup olduklar dnlmektedir.
slam kaynaklarnda Beene, Beenek, Biene, Anadolu a
znda ise Peeneke, Beenek olan bu boyun adnn iyi a
lr, gayret gsterir anlamlarna geldii ileri srlmektedir.
Peenek ad ile ilgili dier bir gr de Barthold ve Pritsaktan
gelmitir. Barthold ve Pritsak, Peenek kelimesini Trke ba
canak kelimesi ile aklamtr. Han ailesinden kz almak ve
kz vermek ayrcaln elde ettikleri iin bu boya bacanak
dendiini ileri srmlerdir.
232
Pelekanon
stanbulda Darca ile Eskihisar arasnda bulunduu ileri s
rlen yerdir. 1329 ylnda Bizans mparatoru III. Andreanikos
ile Osmanl hkmdar Orhan Gazi zamannda yaplan sava
Eskihisar srtlarnda meydana gelmitir. nl tarihi Hammer
ve ondan sonra gelen birok tarihi bu savan adn yanl
olarak Maltepe Sava eklinde vermilerdir.
Penik
Pen, Farsa be; yek ise bir anlamna gelmektedir. Pen
ik, bu kelimelerin birleiminden olumutur.
Penik sistemi, Osmanl Devletinde savalardan elde edilen
esirlerin bete birinin asker olarak istihdam edilmesi usuln
ifade eden sistemdir. 1363ten sonra uygulanmaya balayan
bu sistemle istihdam edilmi askerler nce Mslman aile
lerin yanma verilir, daha sonra asker grevlere atanrlard.
Pera
Osmanl mparatorluu dneminde Beyoluna verilen addr.
Beyolu, stanbulun ilk yerleim yerlerine nazaran kar ta
rafta kald iin buraya Yunanllar tarafndan te anlamna
gelen Pera ad verilmitir.
Pertevniyal
Sultan II. Mahmutun ei, Sultan Abdlazizin annesidir. Per
tev kelimesi Farsa k, niyal kelimesi de Arapa nail ol
mak anlamna gelmektedir. Pertevniyal ise a, parlakla
nail olmak demektir.
Pervaneci
Anadolu Seluklu Devletinde byk divanda bulunan, arazi
defterlerinde has ve ikta kaytlarn tutan, bununla ilgili be
ratlar hazrlayan dairenin bakamdir.
233
KAY1TD11 TAR H
Pervane, Farsa kelebek anlamnn yan sra haberci, k
lavuz anlamlarna da sahiptir. Devlet idaresinde bu kelime
nin ferman veya hkm-i padiah anlamlarna geldii birok
eserde belirtilmitir. Ayrca pervanenin, pervane-i Hma
yun denilen fermanlar yazan yksek rtbeli devlet memur
larnn ba ssnn ad olduunu ileri sren aratrmaclar
da bulunmaktadr.
Petervaradit
Srbistanda bulunan Tuna Nehri kysnda, Novi Sad ehrinin
karsnda bir blgedir. Ayn adla bir de kale bulunmaktadr.
ehrin ad, I. Hal seferini burada toplayan Pierre lErmiteden
gelmektedir. Osmanl mparatorluu ile Avusturya mparator
luu arasnda 5 Austos 1716 ylnda yaplan ve Osmanl or
dularnn yenilgisiyle sonulanan Petervaradin Sava bu bl
gede yaplmtr.
Piemonte
talyann kuzeybatsnda yer alan bir blgedir ve talyan Birlii
kurulana kadar varln srdrm bir krallktr. Piemonte ad
ilk kez XII. yzylda ve XIII. yzyln banda kullanlmaya
balanmtr. Alp Da eteklerinde yaayan halk iin kullan
lan Piemonte kelimesi dan ayaklar anlamna gelmektedir.
Piri Reis (1465/70-1554)
Asl ad Muhiddin Piridir. Karamanl Hac Ali Mehmetin
olu ve nl Osmanl denizcisi Kemal Reisin yeenidir.
Amerikay gsteren dnya haritalar ve Kitab- Bahriye adl
denizcilik kitaplaryla tannmtr.
Pikei / pekei
Farsa bir kelime olan pike, hediye, armaan anlamlarna
gelmektedir. Osmanl Devletinde padiah adna saraya gelen
234
hediyeleri almakla grevli memura pikei denmitir. Pike-
iler elilerin getirdikleri hediyeleri divanda vezirlerin huzu
runa getirmek ve tehir etmekle sorumludur.
Pleb
Latince plebeius kelimesi, Romada avam snfn olutu
ran halk anlamndadr ve toplumda en kalabalk snf olu
turmulardr.
Plevne
Bulgarca ad Pleven olan Plevne, byk ve modern bir sa
nayi kentidir. 1393-1878 yllar arasnda Osmanl Devletinin
idaresi altnda olmakla birlikte, birok cami, medrese ve tek
kesiyle ne kan bir ehir olmutur. 1877-1878 Osmanl-Rus
Sava srasnda Gazi Osman Paann idaresi altnda Ruslara
kar yaplan byk savunma savalar burada gereklemitir.
Plonik
Srbistanda Toplia Nehri kenarnda yer alan bir blgenin
addr. Birok akademisyen Osmanl kuvvetlerinin, Srp g
leri tarafndan 1387 ylnda bu blgede bozguna uratld
na dair bilgiler vermitir. Ancak son yaplan aratrmalar
dan anlaldna gre Plonikte Osmanl kuvvetleri ile Srp
birlikleri karlamlarsa da ciddi bir atma yaamamlar
dr. Asl Osmanl ordusunun bozguna uramas, 1388 Aus
tosunda Bleka adl yerde Bosna Kral Tvrtko nderliindeki
Bosna ordusu karsnda olmutur.
Podolya
Podolya, Ukraynann gneybat ve orta batsn kapsayan
tarih bir blgedir. Bu blgede 17. yzylda Trk-Leh Sava
lar youn bir ekilde yaanmtr.
235
KAY ITDII TAR H
Polis
Y unanca polis ya da polit kelimesi; kent, devlet anlam
larna gelmektedir.
Politeizm
Yunanca poly (ok) ve theoi (tanr) kelimelerinin birlei
minden oluan bir tamlamadr ve ok tanrclk anlamna
gelmektir.
Pontus
Pontus eski Y unancada deniz anlamna gelmektedir. Daha
sonraki zamanlarda Karadeniz kysnda yer alan Kuzey Ana
dolu sahillerini tanmlamak iin kullanlmtr.
Prens Sabahaddin (1877-1948)
Asl ismi Mehmet Sabahaddin olup babas Mahmut Cela-
lettin Paa, annesi ise II. Abdlhamidin kz kardei Seniha
Sultandr. Bu yzden prens olarak anlmtr.
Prens Sabahaddin Osmanl Devletinin iine dt felaket
lerden ancak yurtdndan yrtlecek bir mcadeleyle kur
tulabilecei dncesini benimsemitir. Bu yzden Avrupaya
gemi (babasnn padiahla arasnn almas da bu gidi
inde etkilidir) ve burada yazd yazlarda zellikle liberal
ve aden-i merkeziyeti fikirleri savunarak lkenin kurtarla-
bileceini savunmutur.
Presbiteryanizm
Yunanca presbytes kelimesi ihtiyar anlamna gelmekte
dir. Latince presbiterium ise, eski kiliselerde koronun bu
lunduu blge ile mihrap arasndaki yeri ifade eder.
Presbiteryanizm, Calvin tarafndan ortaya atlan ve kilisenin
ynetimini Protestan papazlar ve laik kiilerden meydana ge
len Presbiterium adndaki karma bir kurula vermeyi ng
ren fikir akmdr.
236
Preveze
Preveze adnn talyanca gasp anlamna elen prevze keli
mesinden tredii ileri srlmektedir. Cezayir korsanlarnn
yamaladklar ganimetleri burada paylamalar, buraya bu is
min verilmesinin sebeplerinden biri olarak gsterilir. Yunanca
Prebeza eklinde olan Preveze kelimesi, bugn Y unanistann
Adriyatik Denizine kys bulunan illerinden biridir. 28 Eyll
1538 tarihinde, Barbaros Hayrettin Paa komutasndaki Os-
manl donanmas ile Andrea Doria komutasndaki Hal do
nanmasnn yapt deniz sava burada gereklemitir.
Protestan
Franszca protestant kelimesi, lehe tanklk eden anlamna;
Latince protestans ise bir ey lehine tanklk etmek, dek
lare etmek anlamlarna gelmektedir.
Protestanlk bir Hristiyan mezhebidir. Bu mezhep Hristiyan-
ln en byk ana mezhebinden birisidir. 16. yzylda
Martin Luther nclnde Katolik Kilisesine kar girii
len bir hareketin sonucunda domutur. Protestan kelimesi
nin Luthercilerin Katoliklerin kendileri ile ilgili kararlarn
protestoetmelerinden dolay verildiine dair grler bu
lunmaktadr.
Prusya
Prusya ad bir Baltk halk olan Prusyallar ya da BorusIardan
tremitir. Baltk denizi kysnda bir blge olan Prusya, ba
langta Brandenburg Dkal olarak Kutsal Roma Cermen
mparatorluunun bir parasyd. 1806 ylnda bu imparator
luk paralannca Prusya bamsz bir krallk oldu. II. Dnya
Sava sonrasnda da bu topraklar Polonya ile Rusya arasnda
paylalmtr.
Puvatya (Poitiers)
237
KAY ITDII TAR H
Fransada Vienne idare blgesinin merkezidir. Parise 340 km.
uzaklktadr. Emeviler, Ispanyay fethettikten sonra Pirene
Dalarn aarak Fransaya girmiler, ancak Frenk ordusuyla
Poitiers (Puvatya) denilen yerde yaplan sava kaybedip geri
ekilmilerdir (732).
238
Rococo tarz, mimari
~ R ~
Rahip/b
Arapa rehb(korku) kelimesinden treyen rahip kelimesi
genellikle Hristiyan din adamlar iin kullanlan bir tabirdir.
Rami Mehmet Paa (1654-1706)
Osmanl devlet adamdr. stanbul doumludur. Rmi mah
lasyla iirler yazmtr. II. Mustafann tahttan indirilmesi ile
sonulanan Edirne Vakas nedeniyle grevinden alnmtr.
Bir sre Kbrs ve Msr valilii yapmtr. Msr valisi iken
239
KAY ITD1I TAR H
halkn ikyetleri sonucu Rodosa srgn edilmi ve orada
hayatn kaybetmitir. stanbulun Eyp semtinin st tarafla
rnda II. Mustafa tarafndan kendisine bir arazi hediye edil
mitir. Rami iftlii ad alan bu arazi sonradan stanbulun
Rami semti haline gelmitir.
Rasathane
Arapa olan rasat kelimesi, gzlem, gzleme anlamlarna
gelir. Rasathane ise gzlem evi demektir.
Reaya
Arapa olan reaya kelimesi, idare edilen, ynetilen, halk,
tebaa anlamlarna gelmektedir.
Redd-i lhak
Arapa kkenli bir szck olan ilhak, katma, fethetme, ek
leme anlamlarna gelmektedir. Esas itibariyle uluslararas hu
kukta kullanlan bir terim olup; bir devletin daha nce ege
menlii altnda bulunmayan bir blgeyi ya da toprak parasn
ele geirmesini, kazanmasn, topraklarna katmasn ifade et
mektedir. zmirin igalinden sonra Egede kurulan en nemli
direnme rgtlerindendir. Ege blgesinin Y unanllarca iga
lini kabullenmeyen halk bu rgt iinde birlemi ve gerilla
birlikleri oluturup Y unan ordusuna silahla kar koymaya
almlardr.
Redif Birlikleri
Arapa kkenli bir kelime olan redif, takip eden, izleyen, ar
dnca gelen anlamlarna gelmektedir.
Asker terim olarak ise; her an savaa girebilecek bir biimde
hazr bekletilen, terhis edilmi yedek askerlere verilen addr.
II. Mahmut dneminde asker ihtiyatan dolay kurulmutur.
240
Reislkttap
Arapa bir kelime olan res ba, bakan, reis anlamlarna;
kttap ise ktipler anlamna gelmektedir. Reislkttaplk,
ilk dnemlerde niancya bal almaktayd ve yurtdma ya
plan yazmalardan sorumlu bir birimdi. 17. yzyln ikinci
yarsndan itibaren dilerinden tek bana sorumlu hale geldi
ve Reisilkttaplar II. Mahmut dneminin sonlarna kadar
Divan- Hmayun ktiplerinin amiri olarak alt.
Ren
Ren Nehri, svire Alplerinden doup; Lichtenstein ve Fransa
snrlarndan, Almanya ve Hollanda topraklarndan getik
ten sonra Rotterdamda Kuzey Denizine dklen 1230 km.
uzunluuyla Bat Avrupann en nemli nehirlerinden biridir.
Resm
Arapa bir kelime olan resm, izmek, yazmak, desen, suret
anlamlarna gelmektedir. Ayn zamanda Osmanl Devletinde
hkmet adna tahsil edilen vergi yerine de kullanlan bir ta
birdir.
Reval (Tallinn)
Estonyamn bakentinin eski addr. imdiki ad Tallin'dir.
Tallinn kelimesinin tam olarak nereden geldii bilinmese de
kelimenin kkeninin taani-linn olduu ve DanimarkalIla
rn kenti anlamna veya ifti kenti anlamna geldii ileri
srlmtr. Tallinn ismi, 1918de Estonya bamszln ka
zandktan sonra Revalin yerine kabul edilmitir. ngiltere ve
Rusya, Osmanl zerinde izleyecekleri politikalar 9 Haziran
1908de bu kentte yaptklar grmelerle belirlemeye al
mlardr.
241
KAY I TDII TAR H
Revan
Bugnk Ermenistann bakenti Erivana, Osmanllar zama
nnda Revan denilmekteydi. Ayn zamanda Erivan ad; baz
kaynaklarda Erebuni, Hrastan ya da Yerivan olarak da ge
mektedir. Bu ismin Urartularn yaptrd Erebuni Kalesinin
adndan tremi olabilecei ileri srlmtr. Erivan ya da
Yerivan kelimesinin ilk grnm anlamna geldii gr
yaygndr. stelik buras Elz. Nuhun karaya ayak bastktan
sonra yerlemeye karar verdii kent olarak rivayet edilir. IV.
Murat 1635te Revana sefer dzenlemi ve buray fethetmitir.
Ribat
Arapa bir kelime olan ribat, salam yap, han, konaklaya
cak yer anlamlarna geldii gibi nbet tutmak anlamnda
da kullanlmtr. Ribatlar, slam devletlerinin kara ve deniz
snrlarndaki nemli noktalara yaplan mstahkem yaplar
dr. Bir sur ile evrili olan bu yaplarn iinde mescit, konak
lama iin yaplm odalar, ambarlar, ahrlar, sarn ve gzc
kuleleri bulunmaktadr.
Ridaniye (Reydaniye)
Msrda Kahirenin kuzeyinde bulunan bir blgedir. Ayn adla
bir ky ve ova da bulunmaktadr. 1517 ylnn Ocak aynda
Osmanl Devleti ile Memluklular arasnda yaplan sava bu
blgede gereklemitir.
Ridde Savalar
Arapa bir kelime oaln ridde, geri dnmek anlamna gel
mektedir. Hz. Muhammedin (s.a.v.) vefatndan sonra dinden
dnp slm devletine sava aanlarn isyanlarnn bastrl
mas iin Hz. Ebubekir dneminde yaplan asker harektlara
Ridde Savalar denmitir.
242
Rika
Arapa bir kelime olan rika, para, yama anlamlarna gel
mektedir. Ayn zamanda Osmanl Devletinde gnlk yaz
malar, mektuplar ve el yazmas eserler iin kullanlan bir yaz
trne verilen addr.
Rikabdar
Arapa zengi manasna gelen rikab kelimesi ile Farsa
-dr ekinin birlemesinden oluan rikabdar, padiahlarn
atla bir yere gidileri srasnda zengiyi tutmak suretiyle ata
binip attan inmelerine yardmc olan grevliler iin kullan
lan bir tabirdir.
Rodop
Y unanistann kuzeyinde, Bat Trakya Trklerinin youn ola
rak bulunduu bir ildir. Bu il adn hemen yaknndaki Rodop
sradalarndan almtr. Rodop adnn bu blgeye yerleen bir
Trk boyunun ad olduu da ileri srlmektedir.
Rokoko
Franszca rococo kelimesi 18. yzyla zg kavisli izgi
leri bol olan, bir tr ssl ileme sanatna verilen addr. Mo
das gemi ey anlamna gelen Rokoko, Barok stiline kar
tepki olarak klasik stilin yeniden ortaya kmasyla oluan
bir sanat tarzdr.
Romanov
Rusyada 1613-1916 yllar arasnda iktidarda kalan arlk ha
nedandr. Kkleri Litvanyaya dek uzanan Romanovlar 14.
yzyl ortalarnda Rusyaya g etmilerdir. Hanedann ad,
Korkun vanm kaynpederi olan Roman Y urevie balanr.
1613 ylnda egemenlii eline alan Romanovlar dneminde,
Rusya ad az bilinen bir lke olmaktan kp byk gler
243
KAY fTDII TAR H
arasna katlm ve snrlarn dnyann altda birini kapsaya
cak biimde geniletmitir. 1917 ubat Devrimi ile tahttan e
kilen ar II. Nikolanm daha sonra ailesiyle birlikte ldrl
mesi Romanov hanedannn sonu olmutur.
Rnesans
Franszca renaissance kelimesi yeniden dou anlamna
gelmektedir. Rnesans, ilk olarak 15. yzylda talyada bala
m olup, sanatsal ve bilimsel gelimeyi ve yenilenmeyi ifade
eder. Bu kelime ilk kez talyan sanat Giorgio Vasari tara
fndan kullanlmtr.
Rum
Bir kavmin addr. Rumlar bu ismi atalar Hz. brahimin olu
Rum b. Ays (s) b. shak b. brahimden almlardr. Diyar-
Rum, Rumeli, Roma eklinde yer ismi olarak da kullanlmak
tadr. Ayrca Rum tabiri Bizans idaresindeki Anadolu toprak
lar iin de kullanlmtr.
Rumeli
Rumeli, Osmanl dneminde 15. yzyldan itibaren Balkanla
rn gneyine verilen addr ve Romallarn lkesi anlamna
gelmektedir (Rum: Roma, el: memleket, lke).
Rumi
Arapa Romal ya da Anadolulu anlamlarna gelmekte
dir. nk vaktiyle Anadolu, Dou Roma mparatorluunun
hkimiyetindeydi.
Ruzname
Farsa ruz kelimesi gn, -name ise yazlm kk ki
tap ya da mektup anlamna gelmektedir. Ruzname, Osmanl
brokrasisinde gnlk ilemlerin yazld defterler iin kul
244
lanlan bir tabirdir. Daha sonra bu defterlere ruzname de
nilmitir. Bu defteri tutana da ruznameci ya da ruznam-
eci denilmektedir.
Riidiye
Arapa bir kelime olan riid, akl banda olma, olgunluk,
bulua erme anlamlarna gelmektedir. Rdiye, Osmanl
Devletide ilk, de orta snf olmak zere alt snf
tan oluan mektepler iin kullanlan bir tabirdir.
245
KAY ITDI I TAR H
Siimela Manastr
~ S ~
Sadabad
Farsa kkenli bir kelime olan sadabad, mutluluu ok, bol
olan yer anlamlarna gelmektedir. Bu pakta Sadabad adnn
verilmesinin sebebi anlamann Tahrandaki Sadabad Saraynda
imzalanm olmasndan dolaydr.
Sadabat Pakt; Trkiye, ran, Irak ve Afganistan arasnda, 8
Temmuz 1937de Tahranda imzalanan drtl saldrmazlk
paktdr. Bu paktn yaplmasnn en nemli sebebi talyann
Ortadouya ynelik saldrgan politikalardr. Ayrca ran ile
yaanan snr sorunlarnn da kalc bir biimde zlmesi
amalanmtr. 1979 ylnda rana hkim olan yeni rejim,
Sadabad Paktn tanmama ynnde bir politika izleyince bu
drtl ittifak sona ermitir.
Sadettin Kpek (... /1246)
Anadolu Seluklu Devletinin veziridir. I Aleddin Keykubad
ve II. Gyaseddin Keyhsreve hizmet etmitir. Kpek keli
mesinin Seluklular ve beylikler dneminde ahslara konul
246
duu ve kltc bir anlam tamad bilinmektedir. Ar-
tuklularda Kpek adyla bir bey bile bulunmaktadr. Bu ismin
Farsa Kepek olduunu iddia edenler de bulunmaktadr. Sa
dettin isminin Kpekin lakab olduu anlalmaktadr. Yap
trm olduu han ve kervansaraylarda da ad Kpek b. Mu-
hamrned olarak gemektedir.
Sadrazam
Bu kelime Arapa Sadr ve Azam kelimelerinin birleme
sinden olumutur. Sadr, gs, kaynak, suyun ba, balan
g, bir eyin n taraf, lider anlamlarna; Azam ise en b
yk anlamna gelmektedir.
Sadrazam, Osmanl Devletinde Bavezir anlammdayd ve Pa
diah adna devlet ilerini yneten en yksek derecedeki g
revliye verilen bir isimdi. Kanuni Sultan Sleyman dnemine
kadar Vezir-i Azam ismi kullanlrken, Kanuni dneminde
sadrazam ismi kullanlmaya balanmtr.
Sadreyn
Arapa bir kelime olan sadr ba, gs anlamlarna gel
mektedir; -eyn eki ise eklendii kelimelere ikilik anlam
katmaktadr. Sadreyn ise Osmanl mparatorluunda Ana
dolu ve Rumeli Kazaskerlerinin ikisine birden verilen addr.
Safevi
Sufi kelimesinin asl safevidir. Telaffuz zorluu sebebiyle
sufi eklini almtr. Safevi kelimesi saf, duru olan anla
mna gelmektedir.
Safevi Devleti, adn Erdebilli (ran) eyh Safyuddin tarafn
dan kurulmu olan Safeviyye tarikatndan almtr. randa i
ilii resm mezhep olarak kabul etmilerdir. Devletin kurucusu
ah smaildir. 1501 ve 1736 yllar arasnda bugnk Azer
247
KAY ITDII TAR H
baycan, ran, Ermenistan, Irak, Afganistan, Trkmenistan ve
Trkiyenin dou kesimindeki blgelerde hkm srmlerdir.
Sahn- Seman
Sahn- Seman, Fatih Sultan Mehmetin stanbulda kurduu
eitim kurumlan arasnda en st dzeyde eitim veren bir
retim kurumudur. Yapmna 1463te balanm, 1470te ta
mamlanmtr. Arapa bir tamlama olan Sahn- Seman se
kiz blm anlamna gelmektedir (sahn: blm, seman: se
kiz). Sekiz yksek dereceli medreseden olutuu iin bu isimle
anlmaktadr.
Saint Jean De Marienne Antlamas (1917)
I. Dnya Savann sonlarna doru, tilaf devletlerinin (n
giltere, Fransa ve talya) Osmanl Devletinin yklmas duru
munda ortaya kacak olan topraklar nasl paylaacaklarn
belirledikleri gizli antlamalardan biridir.
Antlama, bir Fransz ehri olan Saint J ean de Mauriennede
yapld iin bu isim verilmitir.
Saka
Arapa bir kelime olan saka, sucu, su datan anlamlarna
gelmektedir. Osmanl ordusunda grev yapan saka ocana,
ordunun su ihtiyacn karlad iin bu isim verilmitir.
Sakz Adas
Ege Denizinde, Karaburun Yarmadasnm karsnda yer alan
bir adadr (Y unancada, Hios). Sakz aalarnn bol olmas ve
halkn geimini bu aalardan salamas nedeniyle buraya Sa
kz Adas ad verilmitir. Uzun sre Osmanl hkimiyetinde ka
lan ada Sultan Reat zamannda yaplan Londra Antlamasyla
Y unanllara braklmtr (1913).
248
MURAT KUTLU - VOLKAN D ^ E R
Saksonya
Almancas Sachsen olan Saksonya, Almanyann dousunda
yer alan bir eyalettir. ek Cumhuriyeti snrna yakndr. Ku
zeyde Brandenburg ve Berlin, gneyde Bavyera ile komu
dur. Saksonlar Roma mparatorluu dneminde orta ve kuzey
Almanyada yaam Cermen halklardr. V. ve VI. yzyllarda
bugnk ngilterenin gneyine yerleerek Angluslarla kar
arak Anglosakson milletini oluturmulardr.
Salankamen
Szlankamen, Slakamen, Slankamin olarak da geen bu ke
lime, Srbistann Srem ilinin ndija belediyesine bal bir k
yn addr.
Salankamen Sava Osmanl ordusu ile Habsburg ordusu ara
snda 19 Austos 1691 gn meydana gelen ve Kutsal ttifak
Savalarnn paras olan bir savatr.
Salgurlular
Seluklular dneminde rann Fars blgesinde grevli Ata
bey Sungurun, I rak Seluklu Sultan Mesud zamannda ba
mszln ilan etmesi ile kurulmutur (1148). Bu hanedan
adm Ouz boylarndan biri olan Salgurdan almtr. Bakenti
rz olan bu ehir, Gney randaki Fars blgesinde kuruldu
undan Fars Atabeylii olarak da bilinir. Salgurlular, Sungur
Beyin lmnden sonra, nce I rak Seluklularnn sonra l
hanlIlarn egemenliini kabul etmilerdir. 1284 ylnda da l
hanlIlar, Salgurlular tamamen hkimiyetleri altna almlardr.
Salname
Farsa Sl kelimesi yl; name ise kitap, mektup anlamna
gelmektedir. Slname ise Osmanl Devletinin kard yllk
lara verilen addr. 1847 ylnda balayan yllklar 1922 ylma
249
KAYITDLI TAR H
kadar devam etmitir. Devletin ilk slnamesi Ahmet Vefik
Paa tarafndan hazrlanmtr. Bu yllklarda devletin resm
ileri ile ilgili bilgiler bulunmaktadr.
Saltanat uras
Osmanl Devletinin son dnemlerinde, padiah bakanlnda
devlet ileri gelenleri ve din adamlarnn katlmyla gerekle
en ve oylama yoluyla tavsiye niteliinde kararlarn alnd
toplantlara verilen addr. 1920 ylnda Mebusan Meclisi ka
pal olduundan dolay Sevr Antlamas grmeleri byle bir
Saltanat urasnda gereklemitir.
Salyane
Farsa kkenli bir kelime olan salyane, yllk, ylda bir an
Salyane, Osmanl Devletinde ylda bir kere verilen maa ve
baz eyaletlerden toplanan ve ylda bir kere stanbula gnde
rilen vergiler iin kullanlan bir tabirdir.
Samanoullar/Samanler
Samanler, 8191005 yllar arasnda Maverannehir ve
Horasanda hkm srm bir devlettir. Adn devletin kuru
cusu Samanhudttan almtr. randa i bana geen ilk yerli
ynetimdir. Samanler dnemi Tacik milletinin balangc ola
rak kabul edilmitir. Samanler eski ran Kltrn canlan
drmak ile etkisini yitiren slmiyeti yaymak iin gayret sarf
etmilerdir. Bu beylie Karahanllar tarafndan son verilmitir.
Samerra
I rakta Dicle Nehrinin sol kysnda, Badatn 100 km. ku
zeyinde bulunan bir ehirdir. Samerra ehrinin Hz. Nuhun
olu Sam adna kurulan bir ehir olduunu ileri sren gr
ler bulunmaktadr. Samerray bakent edinen Abbasi halife
250
MURAT KUTLU T - VOLKAN D NER
lerinin sikkelerinde Samerra admn Arapa annlam onu g
renler sevinir, greni sevindirir eklinde ola^n Surre Men
Re biiminde yazld grlmektedir. Ayrcaa ehrin bulun
duu blgeye Asurlular Sur-Marrati, Sryani iler umasra,
Sasaniler ise Sa-murra adn vermilerdir. Samerra admn
buradan geldiine dair bilimsel grler mevciTittur. ehir ha
yatna uyum salayamayan Trkler iin Abbassi Halifesi Mu
tasn tarafndan kurulmu bir kenttir.
Sami
Hz. Nuhun ocuklarndan olan Samm soyut ndan gelenlere
Sami denilmektedir. Sam isminin kkeni haliknda ok net
bilgiler yoktur. branca isim, hret, Akada oul anlam
larna geldii ileri srlmektedir.
San Remo
talyann kuzeybatsnda yer alan bir ehirdi] r. 1920 ylnda
tilaf devletleri Ortadou ile ilgili meseleleri! grmek ve
zellikle de Osmanl Devleti ile imzalanmas cdnlen Sevr
Antlamasnn hazrln yapmak iin San Reimoda bir araya
gelmilerdir.
Sasaniler
Sasaniler 226-651 yllar arasnda Pers mparatopluunu yneten
hanedana verilen isimdir. Sasani ad, Sasani m]paratorluunun
kurucusu I. Ardashirin (Erdeir) dedesi olduu kabul edilen
ve Part mparatorluu iindeki Pers blgesinde kle bir Prens
iken ayaklanan Sasandan gelmektedir.
mparatorluun snrlar bugnk ran, Irak, Ermenistan, Af
ganistan, Trkiyenin dou blgesi, Suriyenin bir ksm, Pakis
tan, Kafkaslar, Orta Asya ve Arabistann tamannn kapsyordu.
Sasaniler, Mslman Araplarn saldrlaryla yklmlardr.
251
KAY I TDI l TAR H
Satrap
Pehlevi dilinde atrpn, Farsa strp, Yunanca satrapis,
Latince ise satrapes eklinde olan bu kelime il yneticisi
Sebe Devleti
Sebe Devletinin M X. yzyln ncesi ile 115 yllar arasnda
Yemenin dousunda hkm srd tahmin edilmektedir.
Bu kralln kurucusu Sebe bin Yecbtr. Asl adnn Abd-
ems olduu sylenir. Savalardan sonra Yemene birok esir
getirdii iin kendisine Sebe lakab takld rivayet edilir.
nk Savata esir denlere Arapa seby denmektedir.
Bakenti Marib ehridir. Tarm ve ticaretle uraan Sebeli-
ler barajlar ina etmilerdir. Yapm olduklar Marib Baraj
ok nldr. Sebe Krall, Himyerler tarafndan yklmtr.
Seddlbahir
Arapa kkenli sed ve bahr kelimelerinin birlemesin
den olumu olan bu kelime deniz eddi (engeli) anlamna
gelmektedir.
Sefaret
Arapa kkenli bir kelime olan sefaret, arabuluculuk etme
veya elilik anlamlarna gelmektedir.
Sekban- Cedid
Farsa seg kpek, segban ise kpek bakcs anlamna gel
mektedir. Arapa kkenli bir kelime olan cedid ise yeni an
lamna gelmektedir.
Sekbanlk sistemi, Sultan I. Murat zamannda padiahn av
maiyeti olarak mevcuttu. Fatih Sultan Mehmet Flan zamanna
kadar bamsz bir tekilt olan Sekban Oca, 145l de, yeni
252
MURAT KUTLU - VOLKAN D NHR
erilerin taknlk etmeleri zerine itaatsizlik eilimini krmak
iin Fatihin emriyle Yenieri Ocana katlmtr.
Sekban- Cedid (29 Eyll 1808-18 Kasm 1808) II. Mahmut
tarafndan daha nceki Nizam- Cedid ordusu model alnarak
kurulmu ksa mrl bir Osmanl ordusudur.
Selman- Farisi
Selman- Farisi, slam tarihinin nemli ahsiyetlerinden biri
dir. randa Isfahan yaknlarnda bir kyde doup bymtr.
Aslen ranldr. Genliinde Mecusi iken Hristiyan rahipleriyle
tanp Hristiyanlk dinini benimsemitir. Din adamlarnn son
peygamberin yakn zamanda Arabistanda beklendii eklindeki
ifadeleri yznden bir ticaret kafilesiyle Arabistana doru yola
km, ancak tacirlerin oyununa gelip kle olarak Medinede
bir Yahudiye satlmtr. Medinede Hz. Muhammedi (s.a.v.)
gren Selman- Farisi kendisine iman etmi ve Mslman ol
mutur Hz. Muhammedin (s.a.v.) yardmyla zgrlne
kavumutur. Hendek Savandan itibaren de Mslmanla
rn yanndan hi ayrlmamtr.
Mslman olmadan nceki ad Mhbedir. Mslman olduk
tan sonra Hz. Muhammed (s.a.v.) ona, bar iinde, huzurlu
anlamlarna gelen Selman ismini vermitir. Iranl olduu
iin de Selman- Farisi denmitir. Selmanl-Hayr (Hayrl
Selman) ya da Selman- Pak lakaplaryla bilinir.
Hendek Savanda (627) Medinenin savunulmas iin eh
rin belli bir blgesine hendek kazlmas fikrini de Selman-
Farisi vermitir.
Selman- Pak
Farsa kkenli bir kelime olan pak, temiz anlamna gel
mektedir.
253
KAY ITDI I TAR H
Selman- Pak; sahabelerden Selman- Farisiye veilen bir un
vandr ve Temiz Selman anlamndadr. Mezar Badatn
30 km. dousunda Medain harabeleri civarndan ;kan Deyale
I rmanm kenarndadr ve bu yer Selman- Pak larak isim
lendirilmitir. Bu blge Birinci Dnya Savanla Trk or
dusu ile ngiliz ordusu arasndaki mcadeleye sahe olmutur.
Semerkand
zbekistann gney kesiminde bulunan bir ehrdir. ehrin
ad ilk olarak M IV. yzyl Yunan metinlerinde Sogdianeni
bakenti Maracanda diye geer. Semerkant szcsnn, eh
rin ismi ile ilgili olduu dnlen Semer adl hsn ad ile
Sodca ehir anlamna gelen kant kelimesinin birleiminden
olutuu ileri srlmektedir. Kagarl Mahmut ise tu ehri zen
gin ehir anlamna gelen Semizkent olarak adlndrmtr.
Semiz Ali Paa (.. .-1565)
Kanuni Sultan Sleymann saltanat dneminde sadrazam
lk yapm bir Osmanl devlet adamdr. Hersek doumludur.
Devirme yoluyla saraya alnm ve yetitirilmitir. ok iri
ve uzun boylu olduundan semiz lakab ile anlmtr. Ken
disini tayacak at zor bulunduundan Hollandadan zel si
parile iki katana cinsi at getirttii sylenir.
Senato
Latince senat kelimesi yalanmak, senet ise yal anla
mndadr. Latincesi Senatus olan Senato kelimesi ise ya
llar meclisi demektir.
Sened-i ttifak
II. Mahmut dneminde Sadrazam Alemdar Mustafa Paamn
da gayretleri ile Rumeli ve Anadoludaki ayanlar ile imzala
254
nan szlemedir (29 Eyll 1808). Sened-i ttifak tamlamas,
gnmz Trkesine anlama metni eklinde uyarlanabilir.
Sen-Jean valyeleri
Adn Aziz Yahyadan alan Saint J ean (Hz. sann on iki ha
varisinden biri) valyeleri, XI. yzylda Amalfideki (talya)
tccarlar tarafndan oluturulmutur. Bu valyeleri Kato
lik Avrupann soylu ailelerinden gelenler oluturmaktayd
ve Hristiyan deerlerini koruyup kollamak amacn gtm
lerdi. slam dinine ve zellikle Osmanl Devletine kar din
sel ve asker bir g unsuru oluturmaktaydlar. Katolik mez
hebinin ve Latin uygarlnn savunucusu konumundaydlar.
Senyr
Franszca seigneur kelimesi feodal bey, efendi, mlk sa
hibi anlamlarna gelmektedir. 5. yzyldan itibaren Avrupada
toprak sahipleri iin kullanlan bir unvandr.
Sepetiler Kk
stanbulun Fatih ilesi, Sarayburnunda bulunan bir kktr.
Kkn yapmna Sultan III. Murad dneminde Sadrazam Si
nan Paa tarafndan 1591 ylnda balanm, Ferhat Paanm
sadrazamlnn ilk ylnda da tamamlanmtr. Mimar Da
vut Aa tarafndan yaplmtr. nasnda, saray muhafz bos
tanclarn sepetiler bl alt iin bu adla anlr. G
nmzde uluslararas basn merkezi olarak kullanlmaktadr.
Serasker
Farsa bir kelime olan ser, ba anlamna gelmektedir. Se
rasker ise bakomutan demektir. Sadrazamlarn dnda
vezirlerden biri orduyu kumanda ettii zaman serasker un
vanyla sefere kard. Yenieri Oca 1826da kaldrldktan
sonra kurulan Askir-i Mansre-i Muhammediye ordusunun
255
KAY ITDI I TAR H
kumandanna da serasker denildi. 1845e kadar seraskerler ek
bir vazife olarak stanbulun zabta ileri ve yangnlara kar
lzumlu tedbir almakla da vazifeliydiler.
Serdar- Ekrem
Farsa ser (ba) kelimesi ile -dar (tutan) ekinin birleme
siyle oluan serdar szc nder, bakomutan anlamlarna
gelmektedir. Ekrem ise Arapa kkenli olup; daha soylu,
daha yce, en cmert anlamndadr. Serdar- Ekrem Os-
manl Devletinde Sadrazamlara savaa ktklar zaman veri
len, bakumandan kelimesiyle edeer anlamda bir unvandr.
Serdengeti
Farsa bir kelime olan ser, ba, kafa, kelle anlamlarna gel
mektedir. Serdengeti ise Osmanl ordusunda gnll olarak
dman iine dalan veya kuatma altna alnan bir kaleye gi
ren askerler iin kullanlan bir tabirdir. Bu gruba ellerinde k
lla tehlikeli ilere atldklar iin dalkl ya da lm eri
de denmitir. Yenieri Ocann kaldrlmasyla Serdengeti
tabiri de ortadan kalkmtr.
Serf
Latincesi servus olan Franszca kkenli serf kelimesi,
bir senyre bal kyl, toprak klesi anlamlarna gelmek
tedir. Genel anlamyla ise feodal dnemde gl beylerin,
derebeylerinin, senyrlerin egemenlii altnda toprakla ura
an kiilerdir. Bu insanlar topraktan aldklar rnn bir b
lmn kendileri kullanrken bir blmn de gvenliklerini
salamalar iin senyrlere verirlerdi Bu sistem daha ok 10-
15. yzyllar arasnda etkisini gstermitir.
256
Seriyye
Hz. Peygamberin (sav) katlmad seferlere verilen addr.
Arapa bir kelime olan seriyye; asker birlik, blk anlam
larna gelmektedir. Seriyyenin kelime kk Arapa gece yol
culuu anlamna gelen serdr. Yaplan asker seferler daha
ok gece dzenlendii iin de bu seferler iin seriyye tabiri
kullanlmtr.
Sevr (Sevres)
Sevr, Fransann bakenti Parisin 9 km. gneybatsnda bulu
nan bir yerleim blgesidir.
Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan ve ol
duka ar artlar olan Sevr Antlamas, buradaki bir porse
len fabrikasnda 10 Austos 1920de imzalanmtr. Antlama,
Sevr semtinde imzaland iin bu ad verilmitir.
Sevr Antlamas, Osmanl mparatorluunu paralama ze
rine ina edilmi bir antlamayd. Sultan Vahdettinin bakanl
nda toplanan ura-y Saltanat 22 Temmuz 1920de antlama
nn onaylanmasna karar verdi. Ancak Byk Millet Meclisi
19 Austos 1920 tarihli toplantsnda, Sevr Antlamasn im
zalayan ve bunu onaylayanlarn vatan haini olduu ve vatan
sz saylmalar gerektii kararn ald.
Sevr Antlamas, verilen kurtulu mcadelesi sonucunda uy
gulanamam, Trk halk adna I. Dnya Savan bitiren ant
lama olarak Lozan Bar Antlamas imzalanmtr.
eydi Ali Reis
Sinoplu bir aileden gelen eydi Ali Reis, Galatada domu
tur. 1498-1562 yllar arasnda Kaptamderyalk yapm, Kanuni
Sultan Sleyman zamannda Hint deniz seferlerine katlmtr.
eydi kelimesi Seyyid kelimesinden tremitir. Seyit ise
bir topluluun ileri geleni, lideri anlamna geldii gibi Hz.
257
KAY ITDII TAR H
Muhammedin (s.a.v.) soyundan gelenler iin de kullanlan
bir tabirdir.
Seyfyye
Arapa bir kelime olan seyf, kl anlamna gelmektedir.
Seyfiyye ise klla ilgili, askerlie ait, asker zmresi an
lamlarna gelir. OsmanlIlarda seyfiyye idari ve asker zmre
mensuplar iin kullanlan bir terimdir.
Seyyid
Arapa bir kelime olan seyyid, efendi, deerli, gnahlardan
korunan, hikmet sahibi, erefli anlamlarna gelmektedir. Hz.
Muhammedin (s.a.v.) torunu Hz. Hseyinin soyundan gelen
ler iin kullanlan bir tabirdir.
Sbyan/Sbyan Mektebi
Arapa sabi kelimesinin oulu olan sbyan kelimesi ocuk
lar anlamna gelmektedir. Sbyan Mektebi, Osmanllarda o
cuklara ilk tahsili vermek iin alm okullardr. Bu okullarda
sabi denilen be alt yandaki ocuklar eitim grd iin bu
tabir kullanlmtr. Sbyan mekteplerine mahalle mektebi veya
ta mektepte (binalar tatan yapld iin) denildii olmutur.
Sffin
Suriyede Rakka ehri yaknlarnda bir blgenin addr. Bu bl
gede Halife Hz. Ali ile ona isyan eden Suriye valisi Muaviye
arasnda 657 ylnda Sffin Sava gereklemitir.
Srp Snd
Snd kelimesi Trkede makas anlamna gelmektedir.
Srp snd ise Srpa atlan makas, Srplarn krlmas
anlamlarna gelmektedir. 1364 ylnda I. Murat dneminde
258
Osmanllar ile Hallar arasnda Edirnenin 13 km. kuzeyba
tsnda yaplan sava Srpsnd ad ile bilinmektedir.
Sibir
Sibirler, 14641598 yllar arasnda Moolistann kuzeyin
den Sibiryaya kadar uzanan topraklarda hkm srm bir
topluluktur.
Sibir szcnn anlam zerine birka gr bulunmakta
dr. Bu grlerden birine gre Sibir; Moolcada sk allk,
balta girmemi sk orman anlamna gelmektedir. Dier bir
gre gre kelime, Sabir Trklerinin blgeye adn verme
siyle ortaya kmtr. Sibir Hanlnm baehri olan sker
(eski sahil anlamnda) ehrini, Tatarlarn Sibir olarak adlan
drd ve bu ismin daha sonra Ruslar tarafndan btn Ku
zey Asya dzlne verildiini ileri sren grlerde bulun
maktadr. Sibir ad ilk defa Cengiz Han slalesinin tarihini
anlatmak amacyla yazlm olan Yan-ao pi-i (Moollarn
Gizli Tarihi) adl eserde gemektedir.
Sigilografi (Sicilografi)
Latince signum kelimesi iaret; sigilla ise kk ia
ret, damga, mhr anlamlarna gelmektedir. Bu kelimeler
den treyen Sigilografi terimi de mhr bilimi anlamna ge
lir.
Sikke
zerinde damga veya nak basmak iin hazrlanm koni
eklindeki demir kalp anlamna gelen Arapa kkenli bir ke
limedir. nceden arl belirlenmi, zerinde devletin veya
hkmdarn simge ya da yazsnn yer ald madeni para t
rne sikke denmektedir. Sikkeden nce tahl rnleri, ara-
gereler, deerli madenler para yerine kullanlrken sikkenin
259
KAY 1TDII TAR H
ortaya kmasyla bu eitlilik ve karklklar son bulmu
tur. Sikkeyi ilk icat edenler milattan nce VII. yzyln son
larnda Lidyallar olmutur.
Silahtar
Farsa bir kelime olan silahtar silah tayan anlamna gelmek
tedir. Baz Trk-slam devletlerinde ve Osmanl Devletinde pa
diahn silahlarn koruyan grevliler iin kullanlan bir tabir
dir. Seluklularla beraber birok Trk-slam devletinde asker
ve idari bir vazifeyi ifade etmek iin de kullanlmtr. Osman
lIlarda tren ve alaylarda padiahn klcn omzunda tamak
ve sarayda hkmdara ait kl, tfek, ok, yay, zrh gibi e
yalar muhafaza etmekle grevli silahtar snf zamanla idari
grevlerde de bulunmutur. Bu makam Yldrm Bayezid za
mannda kurulmu, II. Mahmut zamannda da kaldrlmtr.
Silistre
Gnmzde Silistra olarak geen bu tarih ehir, Bulgaristann
Dobruca blgesinde bulunmaktadr. ehrin Trkedeki ismi
olan Silistre, Bulgarca Drastar kelimesinden tremitir. Bu
kelime de Latince Durostorum szcnden olumu olup
muhkem yer anlamna gelmektedir.
1388 ylnda I. Murat zamannda Osmanl egemenliine giren
Silistre, 1877-1878 Osmanl Rus Sava sonucu Bulgaristana
braklmtr. Balkan Savalarndan sonra imzalanan Bk
re Atlamasyla Romanyaya geen Silistre, II. Dnya Sa
va srecinde imzalanan Craiova Antlamasyla yeniden
Bulgaristana gemitir (1940).
Sinagog
Sinagoglar Yahudi cemaatin; ibadetin yaplmas, kutsal kitap
larn okunmas, din eitimi ve cemaat ileri iin gerek gn
lk, gerekse haftalk toplandklar din meknlardr.
260
MURAT KUTLU 'V OL K A N D NER
Y unancada sun (birlikte) kelimesi ile agein (getirmek)
kelimesinin birlemesinden oluan sinagog, brancada ce
maat, meclis gibi anlamlara gelen kahal, kehila veya ke-
neset kelimelerinin kard olarak kullanlmaktadr. Sina
gog kelimesinin karlnda Balkan lkelerinde ve zellikle
Trkiyede kullanlan havra kelimesi branca hevradan t
remitir. Birlik, grup, cemaat gibi anlamlara gelen bu keli
meyi ilk kez spanyadaki Yahudiler XIV. yzyldan itibaren
kullanmaya balamlardr.
Sipahi
Farsa sipah kelimesi asker; sipahi ise ordu mensubu an
lamndadr. Bu grup Osmanl Devletinde kapkulu svarile
rinin en sekin askerlerini oluturmaktadrlar.
Sisam
Y unancada Samos olarak geen bu ada Ege Denizinin Yu
nanistandaki drdnc byk adasdr. Fatih Sultan Mehmet
dneminde Osmanl hkimiyetine girmitir. Y unanistann en
son igal ettii adadr.
Bu ada, Trk kaynaklarnda Sisam, Susam; Arap kaynakla
rnda ise Samu, Samis eklinde gemektedir. Yaplan kazlarda
adann stanbul ve Anadolu ile balantl olduunu gsteren
erken Bizans dnemine ait birok eser bulunmutur.
Site
Latince civitas, Franszca cit eklinde olan site kelimesi;
kent, toplu kent yerlekesi, yeleri kendi kendini yneten top
lum demektir.
Sivastopol (Sevastopol)
Krm zerk Cumhuriyetinde, bakent Akmescitin 70 km.
gneyinde bulunan Karadeniz kysnda tarih bir liman ken
261
KAY ITDII TAR H
tidir. Ruslar tarafndan Sivastopol (Sevastopol) olarak anlr.
Ukraynann en byk ikinci kentidir. 14. yzylda Tatarla
rn blgeye yerlemesiyle ehrin ad Akyar olmutur (Akhi-
tar/Akhtyar). 1783teki Rus igalinden sonra olaanst ko
runakl limanndan dolay, Ruslar bu blgeyi scak denizlere
inme siyasetlerinde nemli bir stratejik merkez konumuna ge
tirmilerdir. Bu maksatla 1784 ylnda buradaki Tatarlar bl
geden kartlm ve buraya Y unancada hretin ehri(ya
da muhteem ehir) manasna gelen Sevastopol adn vermi
lerdir. Bugn Sivastopol, Ukrayna ve Rus donanmalarnn or
tak ss konumundadr.
Siyonizm
Siyonizm, Yahudi halknn tarih vatanlarna geri dnne
ve Filistinde bir Yahudi devletinin kurulmasn ngren ulus
lararas siyasi harekete verilen isimdir. Kuds kentinin dier
ad olan branca siyon kelimesinden tremitir. sim esas
olarak, Kuds yaknlarnda bulunan Siyon Da ile bu da
zerindeki Siyon Kalesini belirtmek iin kullanlmaktayd.
Bir tr Yahudi milliyetiliini de ieren Siyonizm ifadesi, ilk
olarak AvusturyalI Yahudi gazeteci Nathan tarafndan, kendi
kartt Selbstemanzipation adl bir gazetede 1890 ylnda
ortaya atlmtr. srailin kurulmasndan bu yana, Siyonist ha
reket de ekil deitirerek ncelikle modern srail devletinin
desteklenmesi amac ile varln srdrmektedir.
Skolstik
ngilizcede school, Latincede ise scholasticus eklinde
olan skolstik kelimesi, okullu, okula ait anlamlarna gelir.
Skolstik anlay. Ortaa zihniyetinde dorunun zaten mev
cut olduu dncesine sahiptir. Bilimin okullarda okutula
rak retilmesine dayanan bir yaklam sergiler. Bu okullar
262
MU (UT KUTLU - VOLKAN D NER
ise kilise tekelindedir. Bu anlayn temeli dindir. Ona daya
nr ve onu destekler.
Slav
Rus, ek, Srp ve Hrvat halklarnn tmne verilen ortak ad
dr. Btn bu halklarn ortak ad san veya sz anlamna
gelen slava kkne balanmaktadr. Bu kk birok zel
isimde de grlmektedir (Yaroslav gibi). Slav kelimesi ba
langta sadece birka kavmi belirtmekte kullanlrken daha
sonra Ruslar, Polonyallar, ekler, Ukraynallar, Slovakyal-
lar, Hrvatlar, Slovenyallar ve Srplar iin kullanlr olmutur.
Sofu Mehmet Paa (.. .-1649)
Osmanl devlet adamdr. Mevlevi tarikatna mensup olduu
iin sofu lakabyla anlmtr. Sakz Adasnda donanmann ye
nilmesi nedeniyle grevinden azledilmi ve Malkaraya sr
gn edilmitir.
Sokullu Mehmet Paa (1505-1579)
K anuni Sultan Sleyman, II. Selim ve III. Murat devirlerinde
sadrazamlk yapm Osmanl devlet adamdr. Bosnann Vi-
egrad kazasnn Sokolovi kyndendir.
Sokol szc Slav dilinde ahin anlamna gelmektedir.
Ovi ise olu anlam katmaktadr. Sokullunun asl ad
Bayo (Bayia) idi. Kendisine Sokullu denmesi ise doduu
yerden kaynaklanmaktadr. Sokullu Mehmet Paa, Kanuni
Sultan Sleyman dneminde devirilmitir. Devirilmeden
nce Bosnada bir manastrda papaz yardmcs olarak al
an Sokullunun Srp despotlarnn soyundan geldiini tal
yan elileri ifade etmitir.
Solaklar
Y enieri Ocan oluturan ortalardan 60., 61., 62. ve 63. or
talara verilen addr. Bu tekilat Y ldrm Bayezid zamannda
263
KAY ITDII TAR H
oluturulmutur. Padiahn muhafaza bl grevini yapm
lardr. Hkmdarn atnn sanda giden drt solaktan ikisi ok
ve yay kullanrken arkalarn dnmemek iin sol ellerini kul
landklarndan bu isimle anlmlardr.
Sovyet
Rusa bir kelime olan Sovyet; so (birlikte, bir arada) ile
vyet (dnme, konuma) kelimesinin birlemesiyle olu
mutur ve ura, konsey, bir arada konuma, danma mec
lisi anlamlarna gelmektedir. Genel anlamyla ise Bolevik
rejiminde halk uras anlamna gelmektedir. Baz yerlerde tav
siye anlamnda da kullanlmaktadr.
Bilecik ilinin bir ilesidir. Bu blge OsmanlInn ilk dnem
lerinde beyliin merkezi olmutur. Stn ilk alarda bili
nen ismi teadr. Bizans dnemindeki ismi ise Thebasion
veya Sebasiyondur. Bu blge daha sonra Harun Reid d
neminde Abbasilerin eline gemitir. Arap corafya ve tarih
kaynaklarnda St, Beldetus-Safsaf eklinde isimlendi
rilmitir ki safsaf kelimesi st aac anlamna gelmek
tedir. Osmanlca kaynaklarda bu kelimenin karl olarak da
blgeye sdck, stk, st gibi isimler verilmitir.
Ayrca blgede st aacna ska rastlanmasndan dolay da
bu kasabaya st ad verildii ileri srlmektedir.
St. Germain Antlamas
10 Eyll 1919 tarihinde tilaf Devletleri ile Avusturya arasnda
imzalanan ve I. Dnya Savann ardndan Avusturya-Maca-
ristan mparatorluu topraklarnn yeniden dzenlenmesini
ngren antlamadr.
264
Antlama Fransann St. Germain kentinde imzaland iin
bu ad verilmitir.
Su/S Ba
S, Trkede ordu anlamna gelmektedir. Sba ise ordu
kumandan demektir. Bu kelimeye Orhun Kitabelerinde de
rastlanlmtr. OsmanlIlarda subalar ehirlerin gvenliini
salamakla grevliydiler.
Sadra
Sudra, kast sisteminin drdnc dzeyinde olan bir snftr.
Sudra kelimesinin Hindistanda yaayan yerli bir kavmin ad
olan sudricten geldii sanlmaktadr.
Sultat- Iklim-i Rum
Tam karl Rum corafyasnn (diyarnn, topraklar
nn) sultandr. Nibolu Savandan sonra Y ldrm Bayezid,
Msrda bulunan Abbasi halifesi 1. Mtevekkilden bu unva
nn bir menur ile kendisine tannmasn istemitir. Bylece
hem Memluklar hem de Anadolu beylikleri zerinde bir s
tnlk kurmay amalamtr. Buradaki Rum kelimesinden
kast Anadolu topraklardr. Anadolu bir dnem Dou Roma
mparatorluunun hkimiyetinde kald iin bu ifade kulla-
nlagelmitir.
Surre
Arapa bir kelime olan surre, iine kymetli eyalarn konul
duu kese anlamna gelmektedir ve her yl genellikle Mekke
ve Medine halkna datlmak iin gnderilen deerli eyalar
iin kullanlan bir terimdir. Bu gelenek Abbasiler zamannda
balamtr. OsmanlIlarda ise surrenin ilk kez hangi padiah
zamannda gnderildii konusu net olmamakla birlikte baz
kaynaklarda Y ldrm Bayezid devrinde bir defa Edirneden
265
KAY 1TDII TAR H
gnderildiine dair bilgiler bulunmaktadr. elebi Mehmet
zamannda ise iki kez gnderildii bilinmektedir.
Smela Manastr
Trabzonun Maka ilesinin gneyinde yer alan Karadan
bir tepesinin yamacna yaplm bir manastrdr. Hz. Meryem
adna kurulan bu manastra verilen smela adnn Greke
kara, siyah karanlk anlamlarna gelen Melas kelimesin
den tredii ileri srlmektedir. Bu manastra halk tarafn
dan Meryem Ana Manastr da denir.
Smer
Smerler, M 3500-M 2000 yllar arasnda Mezopotamyada
yaam bir kavimdir.
Yerel dilde Sum-Er olarak bilinen Smer kelimesi su adam
veya suyu denetleyen anlamlarna gelmektedir.
Mezopotamyada ortaya kan saysz medeniyetin temelini
Smerliler atmtr. lk yaz rnekleri Smerlere aittir. Astro
nomi, matematik gibi alanlarda bilinen ve ne kan ilk bilgi
leri ortaya atan toplum olmulardr. Bunun yannda yerletik
leri blgelerde sistematik bir sulama sistemi kurup; kanallar,
barajlar ve bentlerle hem selleri nleyip bataklklar kurut
mu, hem de dzenli sulamaya dayal bir tarm gelitirmi
lerdir. Glgam Destan, Yaradl Destan ve Tufan Hikyesi
Smerlere ait nemli edebi eserlerdir. Smerler doudan ge
len Elamllar tarafndan yklmlardr.
Snni
Arapa kkenli bir kelime olup peygambere uyan, onun yo
lundan giden anlamlarna gelmektedir. slam dininin bir
mezhebidir. Bu mezhep iin Ehlisnnet tabiri de kullanlr.
266
M U R A T K UTL U - VOLKAN D NER
Snni kavram Hz. Muhammedin (s.a.v.) snnetini takip eden
anlamnda kullanlmaktadr. Ancak bu tan m, dier mezheple
rin peygamberin snnetini takip etmedii anlamna gelmemek
tedir. Snnilik, slam mezhepleri iindeki en geni din gruptur.
Srat Topular
Bir dier ad da Sahra topular ocadr. Sahra topu, herhangi
bir yapya monte edilmemi, kundaktan motorize veya eki
lebilir dzenekli toptur. Adndan da anlalaca zere daha
hzl hareket ettirilebilen savalarda daha fazla yarar sala
nan Srat(Sahra) Topular Oca, I I I . Mustafa dneminde
1774 ylnda Avrupadan getirtilen Fransz Baron d Tot tara
fndan kurulmutur.
Srmeli Ali Paa (1645-1695)
II. Ahmetin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os
manlI devlet adamdr. Dimetoka doumludur. Gzlerine srme
ektii iin ya da gzleri srmeli olduu iin bu lakapla anl
mtr. Yenierileri clus bahii iin ayaklandrd gereke
siyle azledilmi ve srgne gnderilmitir.
Sryani
Sryaniler, Ortadouda yaayan Hristiyan halktr. Sryani
adnn nereden geldii kesin olarak bilinmemekle birlikte bu
konuda ortaya atlan eitli grler vardr.
Bir gre gre Sryani ad; Suriyeyi ele geiren Romal ko
mutan Kilikosun kardei Surostan gelmektedir. Bir dier gr
ise udur: Yunanllar, Asurlularm yaad blgeye Asurya
diyorlard. Asurya kelimesi Aramca halk dilinde Asuroya
ekline dnt. Tarihsel srete bu kelime Suroya daha
sonra da Sryani ekline dnmtr. Ancak ortaya atlan bu
fikirlerin doruluu hakknda hala pheler bulunmaktadr.
267
KAY ITDII TAR H
Svey Kanal
Akdeniz ile Kzldenizi birbirine balayan yapay su yoludur.
Sina Y armadasnn batsnda yer almaktadr. Uzunluu 161
km.dir. Asya ile Avrupa arasndaki deniz ticaretinde kullan
lan bir yoldur. Svey adnn Msrn en eski adlarndan biri
olan Substen geldii ileri srlmektedir. Bu kanal, Fransa
ve Osmanl Devleti ibirlii ile 1869da almtr.
Sykes Picot
I. Dnya Sava srasnda ngiltere ve Fransann Ortadou top
raklarndaki karlarn korumak ve geniletmek adna yap
tklar gizli antlamadr (9 Mays 1916). Bu antlama imzala
yanlarn adlaryla (Kahiredeki ngiliz Ortadou brosunun
yksek komiseri Sir Mark Sykes ve Fransz diplomat George
Picot) anlmaktadr.
268
valye
~ ~
ahi
Farsa bir kelime olan ahi, aha, hkmdara mensup, ah ile
ilgili anlamlarna gelmektedir. Ayn zamanda Osmanl Dev
leti dneminde yaplp kullanlm zel bir sava topuna veri
len addr. Bu toplar stanbulun fethinde kullanlmtr. Yapm
ay sren, izimlerini Fatih Sultan Mehmetin nderliinde
Trk mhendislerinin yapt topun dkmn BizanslIlarn
daha nce snr d ettii Macar asll Urban adl bir dkmc
yapmtr. Bu toplar 600 kg. arlnda olup yaklak 1500
m. menzile sahipti. Her bir topu otuz ift kz tamaktayd.
2,69
KAY1TDII TAR H
ahkulu (.. .-1519)
ahkulu, Farsa ran hkmdarlarnn unvan olan ah keli
mesi ile Kulu kelimesinin birlemesiyle olumutur.
Doum tarihi bilinmeyen ahkulu, Teke ilinde(bugnk An
talya) domutur. ahkulunun nderliinde 1511 ylnda II.
Bayezid dneminde ahkulu Baba Tekeli syan kmtr. ah
smaili kurtarc olarak kabul eden Krehir, Tokat, Amasya,
Yozgat ve orum evresindeki destekileriyle (zellikle Trk-
menler) Osmanl Devletine kar geni apl bir ayaklanma
kartmlardr. Sonuta Osmanl Devleti bu isyan ok sert ted
birlerle bastrm ve ahkuluda isyan srasnda ldrlmtr.
amar
Uygurca kkenli aman; hastalklar gideren, aclar dindi
ren, lgnlklar, sara hastalarn yattran, hastalara ila ya
pan kimse, otac anlamlarna gelmektedir. Franszca cha-
man eklinde olan bu kelime Orta Asya kavimlerine zg
byc-din adam, kam anlamlarna gelmektedir. lk olarak
XIII. yzylda kullanlm olan aman szc eski Trkler
tarafndan pek kullanlmamtr. Eski Trklerde aman yerine
Kam szc kullanlmtr.
ato
ato kelimesi Trlceye Franszcadan (Chateau) gemitir ve
mstahkem konut anlamndadr. Trkedeki karl ise
hisardr.
atolar ilk zamanlarda feodal beylerin ynetim merkezi ve otur
duu korunakl yerlerdi. Daha sonraki tarihlerde ise asillerin
oturduu geni ve korunakl zel meskenler haline gelmitir.
ehname
Farsa bir kelime olan eh ya da ah kelimesi padiah; name
ise kitap anlamna gelmektedir. ehname ise tarih olayla
270
rn manzum ve mensur olarak kaydnm tutulduu kitaplara
verilen addr. Ayn zamanda padiahlarn stn baarlarn
biyografik bir biimde de anlatr.
ehremini
Farsa ahr (il, vilayet) kelimesi ile Arapa emin+i (ko
ruyan, emanet edilen kii) kelimesinin birlemesiyle olumu
bir szcktr. ehremini tabiri ise Osmanl mparatorluunda
Tanzimata kadar saray ve devlet yaplarnn onarmna, hare
min gider ve aylk ilerine bakmakla ykml kimseler iin
kullanlrd. Ayrca Cumhuriyete kadar ehremini kelimesi
belediye bakanmm yerine de kullanlmaktayd.
ehzade
Farsa ah (hkmdar, zade) ve zada (oul) kelimelerinin bir
lemesinden oluup, hkmdar olu, prens anlamlarna gel
mektedir. Osmanl Devletinde de padiah sllesinin erkek
evltlarna ve torunlarna ehzade denirdi.
erif
Arapa bir kelime olan erif, erefli, mbarek, manevi yk
seklik anlamlarna gelmektedir. Abbasiler zamanna kadar
erif tabiri Hz. Muhammedin (s.a.v.) ceddi olan Haim oul
lar ve Ebu Talib oullar iin kullanlmtr. Hz. Muhammed
(s.a.v.) insanlarn en stn, en ereflisi olduu iin bu tabir
kullanlmakta ve zellikle peygamberin torunlar Hz. Haan,
Hz. Hseyin ve ocuklarna erif denilmekteydi. Fatmlerden
sonra slam dnyasnda Hz. Hasann torunlarna erif; Hz.
Hseyinin torunlarna da seyyid denilmeye balanmtr. Kz
ocuklar iin ise erife ve seyyide tabirleri kullanlmtr.
eriyye ve Evkaf Vekleti
Din leri ve Vakflar Bakanl anlamna gelmektedir. Bu
radaki evkaf kelimesi vakflar anlamna gelmektedir.
271
KAY ITDII TAR H
eybani
eybaniler adlarn, Muhammed eyban Handan almlardr.
Muhammed eyban, Cengiz Hann soyundandr. Bu devlet
15.ve 16. yzylda Maverannehirde hkm srm bir Trk-
slam devletidir.
eyh Bedrettin (1358/9-1420)
Tam ad Bedreddin Mahmuttur. Gnmzde Yunanistan top
raklarnda bulunan Simavna kasabasnda domutur. Kesin
doum tarihi bilinmemektedir (1358/1359). Babas Edirnenin
fethinden sonra Dimetokaya bal Simavna blgesinin ilk ka
ds olmutur. Bundan dolay eyh Bedrettine Simavna kads
olu denmitir. ok iyi bir eitim gren eyh Bedretttinin
slam hukuku ile ilgili ok nemli eserleri vardr. Tebriz ve
Kazvinde grd eitim srecinde Batmilikten etkilendii
ileri srlmtr. Bu yzden Anadoluya geldiinde slamn
temel esaslarna ters den fikirler ortaya att rivayet edil
mektedir (zellikle Varidat adl eserinde). Ksa zamanda ta
raftar toplayan eyh Bedrettini bir tehlike olarak gren Os-
manl Devleti onu yakalayp idam etmitir. eyh Bedrettin,
bir dnem Sultan Musa elebinin kazaskerliini de yapmtr.
eyh Said (1865-1925)
1865 ylnda Erzurumun Hns ilesine bal Kolhisar Kynde
dnyaya gelmitir. Babasnn ad eyh Mahmut Fevzidir. Dou
Anadoluda merkez ynetime kar giriilen geni apl ayak
lanmann nde gelenlerindendir. stiklal Mahkemelerinde yar
glanm ve idamla cezalandrlmtr (1925).
eyhlislam
Arapa slamn by anlamna gelen eyhlislam, Os
manlI Devietinde din meseleler ile eriat mahkemelerine ba
272
kan en yksek rtbeli din adamdr. OsmanlIlarda 1424-1922
yllar arasnda 129 kii eyhlislam olmutur.
hne
Arapa bir kelime olan hne, gvenlik grevlisi, emniyet
memuru anlamna gelmektedir.
ii
Arapa kkenli olup; takipi, izde, bir partiye mensup olan,
Ali taraftar, hizip, fraksiyon anlamlarna gelmektedir. slam
dininin Siinnlikten sonra en yaygn ikinci koludur.
valye
ngilizce bir terim olan knight kelimesinin Franszcasndan
(chevalier) gelmekte olup, Ortaada at stnde ve yaya ola
rak savaabilen sekin bir asker snfa verilen addr.
Byk Britanya ve smrgelerinde, valyelik soydan gelme
yen ve soyluluk ifadesi olmayan bir sekinliktir. Ortaada
valyenin temel grevi dvmek ve zrh kuanm atl bir
liklere liderlik etmekti.
Y akn tarih ve gnmzde de eitli snflardan baarl ve
sekin iler yapm insanlar onore etmek iin valyelik sem
bolik bir unvan olarak kullanlmaktadr.
u Destan
u, Saka hkmdarnn addr. Bu destan, Trklerin Byk
skender ile olan mcadelelerini ve geriye ekilmelerini an
latmaktadr (M 330-327).
rta
Arapa bir kelime olan urta nc asker anlamna gelmek
tedir. Mslman lkelerde asayii salamak iin oluturulan
asker birliklerdir.
273
KAY1TDI1 TAR H
uubiyye
Arapa kkenli bir kelime olan uubiyye, para, ksm, ube
uubiyyelik, slam fetihlerinin akabinde Araplarn hkimiyetine
giren blgelerdeki Fars, Trk, Rum, Kpti, Sryani vs. asll
tebaaya bilhassa Emeviler devrinde uygulanan bask siyase
tine tepki olarak ortaya kan ve siyasi, edeb ynleri bulunan
kar bir hareketin addr. zellikle Abbasiler dneminde bu
akm daha ok gelimitir.
274
Tura
~ T ~
Tabakhane
Hayvan derilerinden mein, ksele yaplan imalathanelerin ad
dr. Arapa ayn anlama gelen debbahane kelimesinin Trk-
eye gemi halidir.
Hayvann ham derisi; kllardan, ya ve et tabakalarndan te
mizlendikten sonra kimyasal olarak ilendii srada taze k
pek dks enzimlerine ihtiya duyulduundan, tabakhanele
rin olduu yerleim yerlerinde zellikle ocuklar kpek dks
toplarlard. Bu ilem ancak taze dk ile yaplabildiinden
ocuklar tabakhanelere koarak yetimeye alrlard. Daha
sonra bu durum halk arasnda gereksiz yere acele edenler iin
bir deyim olarak da kullanlmtr.
275
KAY ITDII TAR H
Tabanyass Mehmet Paa (1589-1639)
IV. Muratn saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir Os-
manl devlet adamdr. Arnavut aslldr. Byk ve yass ta
banl bir ayaa sahip olduu iin bu lakab almtr. Eflak ve
Bodan Voyvodalar ile yaad skntlardan dolay sadaret
kaymakam iken hapsedilmi ve daha sonra idam edilmitir.
Tabya
Arapa tabya kelimesi (tabiyyeden bozma) doldurma, topa
barut srme anlamlarna gelmektedir.
Tac/j Mahal
Babr mparatorluunun hkmdar ah Cihanm ei Mm
taz Mahal (Gerek ad Ercmend Banu Begmdr) iin
Hindistann Agra kentinde yaptrd ant mezardr. 1632 y
lnda inasna balanan eser 1652 ylnda bitirilmitir. Bu yap
nn mimarlar Mimar Sinann yetitirdii Mehmet sa Efendi
ve Mehmet smail Efendidir. Antta yer alan hatlar ise Hat
tat Serdar Efendiye aittir.
Tac Mahal ad, Ercmend Banu Begmn lakab olan Mm
taz Mahalden gelmektedir. Banu Begme gzelliinin yan
sra sarayda grevli oluu ve devlet ilerindeki kabiliyeti do
laysyla sarayn seilmii anlamna gelen Mmtaz Mahal
lakab verilmitir. Tac kelimesi ise burada asaletin sembol
olarak kullanlmtr.
Tahrir
Arapa bir kelime olan tahrir yazma, yaz anlamlarna gel
mektedir. Osmanllarda fethedilen yerler devletin tayin ettii
grevliler tarafndan tapu tahrir ad verilen defterlere kayde
dilirdi. Arazi kaytlar bylece dzenli bir ekilde tutulurdu.
Tahtrevan
Farsa bir kelime olan tahtrevan, insan omzunda taman veya
hayvanlara yklenilen st rtl tekerleksiz tama aracdr.
276
Hkmdarlarn bir yerden bir yere naklinde bu aralar kul
lanlmaktayd.
Taif
Suudi Arabistann Hicaz blgesinde yer alan Mekke ve
Medineden sonra en byk nc ehirdir. Mekkenin g
neyinde yer almaktadr.
Hz. Muhammed (s.a.v.), Hineyn Savanda Taiflilerin putpe
restlere yardm etmesi zerine 630 ylnda buraya sefer dzen
lemitir. Mslmanlar bu ehri kuattlarsa da surlarla evrili
bu kenti alamamlardr.
Takiyiiddin Mehmet (1526-1585)
Arap asll Osmanl astronomu ve matematikisi olan Taki-
yddin Mehmet, dneminin en byk bilginlerindendir. Asl
ad Takiyddin ibn Maruftur. amda dnyaya gelmitir. Ast
ronomi bata olmak zere birok alanda aratrmalar vardr.
1571 ylnda sarayda mneccimbalk yapmtr. zellikle
trigonometri alannda ok nemli almalar vardr. Tophane
srtlarnda bir rasathanenin yaplmasn salamtr. Dnemin
ulemasnn etkisi ve eyhlislam Kadzade Ahmet emsettin
Efendinin fetvasyla uursuzlua neden olduu gerekesiyle bu
rasathane yktrlmtr. Bu tarihten sonra Osmanl Devletinde
uzun yllar gkcisimleriyle ilgili almalar yasaklanmtr.
Takrir-i Skn
Arapa takrir (yerletirme, yerletirilme, salamlatrma)
kelimesi ile skn (durgun, durgunluk, asayi, hareketsiz
lik) kelimesinin birlemesiyle oluturulmu bir tamlamadr.
Takrir-i Skn ise asayii salama, sessizlii yerletirme
demektir. eyh Said syan srasnda TBMM, Takrir-i Skn
(Huzuru Salama) yasasn kartarak isyana kar tedbir al
maya almtr (3 Mart 1925),
277
KAY ITDII TAR H
Takvim-i Vekayi
Olaylarn zaman anlamna gelen Takvim-i Vekayi, Osman l
Devleti snrlar dhilinde 1831den 1922 ylma kadar yayn
lanan ilk Osmanl Trk gazetesidir. Haftalk olarak yaynla
nan ve Osmanl Trkesi dnda Arapa, Ermenice, Farsa,
Franszca ve Rumca basklar da yaymlanmaktayd. Resm
ilnlar ve gayriresm duyurular dnda, i ve d gelimelere
ilikin haberler de bu gazetede baslmaktayd.
Takvim-i Vekayi resm bir gazete olmas dolaysyla makale
ler esas olarak devletin grlerini yanstyordu. 1860tan iti
baren sadece resm duyurular ve kabul edilen yasa metin
lerini yaynlayan bir gazete olmutur. Trkiye Cumhuriyeti
kurulduktan sonra Takvim-i Vekayinin grevini Resm Ga
zete devralmtr.
Tanr Dalan
zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve inin Sincan Uygur
zerk Blgesinin merkez ksmlarna yaylan sra dalarn
addr. Bu heybetli da silsilesine, klmas imknszm iz
lenimi verdii iin Tanr Dalar adnn verildii ileri srl
mektedir. Bundan dolay Tanr Dalar Trk topluluklar ta
rafndan kutsal bir da olarak grlmtr.
Tanzimat
Arapa nizam kknden tremi bir kelime olan tanzim, d
zenleme ve dzene koyma anlamlarna gelmektedir. Tanzi
mat ise bu kelimenin oulu olup, dzenlemeler, reformlar
Tanzimat; Osmanl mparatorluunda 1839 ylnda Glhane
Hatt- Hmayunun okunmasyla balayan modernleme ve
yenileme dneminin addr.
278
Tapates
Frig dilinde tapis hal anlamna gelmektedir. Tapates ise Frig-
lerin tiftik klndan rettikleri hal ve kilimlere verilen addr.
Tarhuncu Ahmet Paa (...1653)
Tarhun, anayurdu Sibirya olan bir eit bitkidir. Tarhun bitki
sinin yapraklar baharat olarak kullanlr.
Tarhuncu Ahmet Paa ise 1652-1653 tarihleri arasnda sadra
zamlk yapm bir Osmanl devlet adamdr. Arnavutlukun
Mat kasabasnda dnyaya gelmitir. Gelirleri ksarak denk
bteyi salamaya altysa da baz kar evrelerinin entri
kalar sonucu hayatn kaybetmitir.
Tarikat
Arapa bir kelime olan tarikat yollar, yntemler anlamlarna
gelmektedir. Kavram olarak tarikat, Allaha ulama amacn
gdenlerin izledikleri yol, metot, tarz, hareket biimi anla
mnda kullanlmaktadr.
Tarkan
Trklerde hanedana mensup ehzadelerin tadklar en byk
unvanlardan biridir. Bey anlamna gelmektedir.
Tanaksutyun
Ermenistann bamszln salamak amacyla 1890da ku
rulan radikal milliyeti Ermeni siyasi rgtdr. Tanaksut
yun kelimesi Ermenicede federasyon anlamna gelir.
Tara
Eski Trke ta kelimesinden tremitir. Ta kelimesi d;
tara ise dar anlamna gelmektedir. Genel anlamyla ise
bir lkenin bakenti veya en nemli ehirleri dndaki yerle
rin hepsi anlamna gelir.
279
KAYITDI1 TAR H
Tatar
Tatar kelimesi, Kuzey Asyada Moolistan Ovasndan Dou
Avrupada Litvanyaya kadar uzanan geni blgede yaam
Moollar, Trkler, Tunguzlar bata olmak zere eitli etnik
gruplar iin kullanlan bir terimdir. Tatar kelimesinin eski
Trkede dier insanlar, kendilerinden olmayan anlamla
rna geldiini iddia edenler bulunduu gibi, bu kelimenin ok
hzl at sren kimse, aknc demek olduunu belirten ara
trmaclar da vardr.
Tavaif-i Mliik
Arapa bir kelime olan tavaif tayfalar, gruhlar, frkalar ve
blmler anlamlarna; mlk ise melikler, hkmdarlar
anlamna gelmektedir. Tavaif-i Mlk ise Meliklerin tayfas
anlamndadr ve Abbasi Devletinin yklmasndan sonra s
lam leminde teekkl eden kk devletlere verilen isimdir.
Tavananna
Hititlerde kral elerine verilen Hitite bir unvandr ve Ana
kralie anlamna gelmektedir.
Tavananna byk yetkilerle donatlmt ve neredeyse kral ile
eit haklara sahipti. Sava veya yolculuk gibi durumlardan
meydana gelen kraln yokluunda krala veklet eder, yetki
lerini stne alrd.
Tebaa
Arapa tabaat kknden tremi olan tebaa, bir hkmdara
bal olan, ardndan giden, uyruk, tabi anlamlarna gelmektedir.
Osmanl Devletinde genel olarak vatanda kelimesinin kar
lnda kullanlan bir terimdir.
Tebk
Suudi Arabistanda, Hicaz blgesinde amdan Medineye giden
hac yolu zerinde bir blgedir. Bizans mparatoru Herakliusun
Arabistan zerine byk bir sefer yapaca haberinin alnmas
280
zerine, Hz. Muhammed (s.a.v.) 631 ylnda ordusuyla Bizans
lIlar durdurmak iin yola km, ancak Tebk denilen yere
gelindiinde haberin aslsz olduu anlalnca geri dnmtr.
Tedmiirller
Tadmur(Tedmr) kelimesi Sryanice-Aramice mucize an
lamna karlk gelmektedir. Ne zaman kurulduu kesin ola
rak bilinemeyen, ancak M I. yzyldan itibaren mevcut ol
duu anlalan Tedmr Krall zellikle Nabat Krallmn
ortadan kalkmasyla gelimitir. Kralln merkezi olan Ted
mr ehri, amn 260 km. kuzeydousunda ve Frat Nehrinin
140 km. batsnda yer alr. Tedmr Devleti 634 ylnda slm
komutam Halid b. Velide teslim olmutur.
Teklif-i Milliye
Arapa bir kelime olan teklif, mkellef olma^clfet, yk
lenme, sorumluluk anlamlarna gelmektedir. Teklif-i Milliye
ise milli ykmllkler demektir. Kurtulu Sava ierisinde
gerekleen Sakarya Meydan Muharebesi ncesi ordunun ihti
yacn karlamak ve Sakarya Savana hazrlanmak iin Ba
komutan Mustafa Kemal Paanm yasama yetkisini kullana
rak 7 Austos 1921de yaynlad Teklif-i Milliye Emirleri
Ulusal Y kmllk Emirleri olarak bilinmektedir.
Tekfur / Tekvur
Arapa kkenli bir kelime olan tekfur, Rum veya Ermeni
beyi anlamlarna gelmektedir. Bu kelime ayn zamanda Er
menice takavrar olarak da gemekte ve ta sahibi, hkm
dar anlamlarna da gelmektedir.
Tekke
Farsa dayanma, dayanlacak yer anlamna gelen tekye ke
limesinden tremitir. Tekke ise tarikat mensuplarnn oturup
kalkmalarna, ibadet etmelerine mahsus yerlere verilen addr.
281
KAY I TDI I TAR H
Telli Haan paa (...- 1592/3 )
Osmanl mparatorluunda vezirlik ve Bosna Valilii yapm
bir devlet adamdr. Avusturyaya kar dzenlenen seferlere
katlm ve burada ehit olmutur.
Telli ise Osmanl vezirlerinin giydikleri bir eit kavuk ad
dr. Bu kavua kallavi de denir. Giydii bu kavuktan dolay
bu isimle anld dnlmektedir.
Temevar
Macarca olan var kelimesi kale demektir. Temevar ise
Teme Kalesi anlamndadr.
Temevar ya da Romence ismiyle Timioara, Romanyann bat
blgesinde yer alan bir kenttir. Osmanllar bu blgeyi 1552 y
lnda ellerine geirdikten sonra Temevar eyaletini kurmu
lar ve Temevar kentini bu eyaletin bakenti yapmlardr. Bu
eyalet 1716 ylnda Avusturya-Macaristan mparatorluunun
eline geene kadar Osmanl Devletinin Avrupadaki en nemli
eyaletlerinden biri olmutur.
Teokrasi
Yunanca theos (Tanr) ve kratos (dzen) kelimelerinin bir
leiminden olumu bir tamlamadr. Teokrasi Tanr dzeni
Tepedelenli Ali Paa (1744-1822)
Arnavuta Tepelana eklinde olan Tepedelen, Arnavutlukun
bir ilinin addr. Tepedelenli Ali Paa burada doduundan
dolay bu adla anlmtr. 1788 ylnda Yanya valiliine ge
tirilen Tepedelenli Ali Paa oullaryla birlikte bamsz bir
devlet kurma aamasna gelmesi zerine II. Mahmut tarafn
dan grevden alnmtr. Bu karar dinlemeyip isyan etse de
baarl olamamtr.
282
MURAT KUTLU - VO)LKAN D NER
Terakkiperver
Arapa bir kelime olan terakki, yukar kalkma, ykselme,
ilerleme; Farsa bir kelime olan perver ise seveni, besleyen
anlamlarna gelmektedir. Terakkiperver tamlamam ise iler
lemeyi seven, ykselmeyi hedefleyen anlamndadr. Trkiye
Cumhuriyeti tarihinin ilk muhalefet partisinin ad "Terakkiper
ver Cumhuriyet Frkasdr (17 Kasm 1924).
Tekilat- Esasi
Tekilat, Arapa tekil kelimesinin ouludur. Tekil, bir eye
ekil verme, meydana getirme, yapm anlamlarna gelmekte
dir. Tekilat ise kurulular, rgtler anlammdad r. Tekilat-
Esasi tamlamas anayasa karl olarak kullanlmtr ve
TBMMnin 20 Ocak 1921 ylnda Kurtulu Sava koullar
gz nne alnarak hazrlad ilk anayasadr.
Tevrih-i Al-i Osman
Arapa bir kelime olan tevarih tarihler anlamma gelmek
tedir. l-i Osman ise Osmanl hanedan, Osmanl slalesi
demektir. Tevrih-i l-i Osman ise Osmanl padiahlarn d
nem dnem kronolojik bir sraya gre anlatan geleneksel ta
rih kitaplarna verilen addr.
Tevhid-i Tedrisat
Tevhid, Arapa bir klma, bir etme, birletirme anlamlarna
gelmektedir. Tedrisat ise Arapa tedris kelimesinin oulu
dur. Tedris ders verme, okutma, eitim demektir. Tevhid-i
Tedrisat ise eitim-retimin birletirilmesi anlamna gel
mektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda 3 Mart 1924 tarihinde
Tevhid-i Tedrisat Kanunu karlm, bu kanunla beraber ei-
tim-retim birliini salamakla beraber medreselerin de kal
drlmas amalanmtr.
283
KAY ITDII TAR H
Tezhip
Arapa zahab (altn) kelimesinden tremi olup, altmlama,
altnla ileme, yaldzlama ve ssleme anlamlarna gelmek
tedir. Tezhip gnmzde daha ok kitap bezeme sanatna ve
rilen addr.
Tmar
Farsa kkenli bir kelime olup; gzetme, bakma, dert edinme
Tmar, Osmanl Devletinde belirli grev ve hizmet karl
nda kiilere tahsis edilen, yllk geliri 3.000-20.000 ake
olan topraklara verilen isimdir. Tmar sahipleri seferlere ge
liri orannca asker (cebel) gtrmek zorundayd. Bu asker
lere de tmarl sipahi denmekteydi.
Tigin (Tekin)
Trke bir kelime olan tigin, kle anlamna gelmektedir.
rnein eski Trklerde yiit klelere Alp Tigin, uurlu k
lelere de Kutlu Tigin denirdi. Gktrkler aile byklerine
duyduklar saygdan dolay kendilerine onlarn yannda Ti
gin diyerek byklerini yceltirlerdi. Bu kelime daha sonra
prensler ve nemli kiiler iin de kullanlmaya baland. Ha
nedan yeleri Tigin kelimesinin yanna baka ekler getirerek
kendilerini gerek klelerden ayrm oldular.
Tiran
Y unancada tyrnnos, Franszca tyran kelimesi egemen,
iktidar sahibi, zorba anlamlarna gelmektedir.
Tiryaki Haan Paa (1530-1611)
Tiryaki Haan Paa, Enderunda yetimi, bir sre sarayda a
lm, sonra yirmi yl kadar Zigetvar Beyi ve Beylerbeyi ol
mu bir devlet adamdr. Kanije Kalesi savunmasnn efsanev
284
kahramandr. Kahve alkanlndan dolay kendisi tiryaki
lakabyla anlmtr.
Tolunoullan (868-905)
Msrda kurulmu Trk-slam devletidir. Kurucular Ahmed
bin Tolundur. Tolun isminin dolunay manasna geldiine
dair grler bulunmaktadr. Ahmet bin Tolun ekonomi ala
nnda yapt dzenlemeler ile Msr tarihinde yer edinmi
tir. Bu devlete Abbasiler son vermilerdir.
Topkap Saray
Fatih Sultan Mehmet tarafndan 1478de yaptrlan Topkap Sa
ray, Sultan Abdlmecitin Dolmabahe Sarayn yaptrmasna
kadar yaklak 380 sene devletin idare merkezi ve Osmanl
sultanlarnn resm ikametgh olmutur. Saray stanbulda
Marmara Denizi ile Glhane Park arasndaki srtta bulun
maktadr. Fatih dnemindeki ad Yeni Saraydr. Sarayn sa
hil ksmnda olan Saltanat Kapsnda ve buradaki kulelerin
nnde yer alan toplar nedeniyle III. Ahmet dneminde buras
Topkap diye adlandrlmtr. Sarayn 1863te byk bir yangn
geirmesinden sonra tmne Topkap Saray ad verilmitir.
Topkap Saray, saray halknn Dolmabahe, Yldz ve dier
saraylarda yaamaya balamas ile birlikte boaltlmtr. Pa
diahlar tarafndan terk edildikten sonra da iinde birok g
revlinin yaad Topkap Saray nemini hi kaybetmemitir.
Toponimi
Franszca bir kelime olan Toponymie, yer adlarn kaynak
ve kk bilgisi ynnden inceleyen bilim daldr.
Topuz
Trke bir kelime olan topuz bir sava aletidir. Ba taraf yu
varlak olduu iin bu ad verilmitir. Topuzlar tamamen demir
285
KAY 1TDII TAR H
ya da bakrdan yapld gibi saplar aa, ba taraflar demir
veya bakrdan da yaplabilmekteydi.
Torlak
Trke bir kelime olan torlak acemi, gen gibi anlamlara
gelmektedir. eyh Bedrettinin mritlerini aalamak iin
kullanlan bir tabir olduu dnlmektedir.
Totaliter
Franszca bir kelime olan totalitaire, kanuni hibir muha
lefet eklini kabul etmeyen, btn vatandalarn tek bir blok
halinde mutlak bir devlet hizmetinde birlemesini hedefleyen
ynetim anlaydr.
Totem
Kuzey Amerikann yerel dillerinde geen bu kelime bireyin
ya da bir grubun kendilerini koruduklarna inandklar mis
tik, bysel duygularla bal bulunduu hayvan, eya, her
hangi bir madde ve grlmeyene duyulan inanc ifade eder.
Toy
Eski Trk hkmdarlar tarafndan yln belli gnlerinde h
kmdarlk alameti olarak devlet ileri gelenlerine ve halka zi
yafet vermekteydi. Bu ziyafetlere eski Trkede isim olarak
kullanldnda ziyafet, yemekli elence, len anlamlarna
gelen toy ad verilmekteydi. Bu kelime sfat olarak kullanl
dnda ise acemi, gen, beceriksiz gibi anlamlar tamak
tadr. Ayn zamanda Orta Asya Trk devletlerinde hkmda
rn danma meclislerine de toy ad verilmekteydi.
Tles
Tles Orta Asyada yaayan bir Trk boyunun addr. inli
ler, Asya Hun Devleti ile Kktrk Devleti arasndaki dnemde
286
MU RA T KUTLU - VOLKAN D NER
Orta Asyada yaayan Trklere Kao-che derlerdi. Kao-cheler
iin inliler ayn zamanda Tieh-le ifadesini de kullanmak
taydlar. Tieh-le kelimesi Trke Tles szcnn in di
lindeki karldr. Tles kelimesinin -asl, temel, kk gibi
anlamlara geldii dnlmektedir. Tleslerin, Avarlara kar
balattklar isyan hareketi mehurdur. Bu isyan Bumin Ka
an tarafndan bastrlmtr (551).
Tt Kanal
Orta Asyada, Fergana Vadisinde Gktrkler tarafndan yaplan
sulama kanalnn addr. Sovyet arkeologlar, Tt Kanalnn
ok etin bir arazide zor mhendislik abalaryla gerekle
tirildiini belirtmektedirler. 30 km. uzunluundaki Tt Ka
nal 1935ten beri Ruslar tarafndan sulama amal olarak kul
lanlmaktadr.
Trablusgarp
Trablus ismi Tripoli isminin Arapa eklidir. ehir an
lamna gelen Tripoli ismi, bu blgeye Grek-Roma dneminde
verilmitir. Bu ehirler batda Tripolitania, douda Cyrenacia
ve gneyde Fezzandr. Trablus bugn Libyann kuzeybat
snda yer alan lkenin en kalabalk ve en zengin blgesidir.
Trkiye snrlar ierisinde de bugnk Tirebolu blgesine eski
dnemlerde Tripoli denilmekteydi. Osmanllar da Libyaya ba
tdaki Trablus manasna gelen Trablusgarp denmekteydi.
Trakya
Trakya kelimesi eski Y unanca trachea kelimesinden tre
mitir ve grtlak, soluk borusu anlamna gelir. Gnmzde
de stanbul ve anakkaledeki deniz yolu balantlarna bo
az denmesi bu yzdendir. Trakya boazlar lkesi anla
mna gelmektedir.
287
KAY I TDI I TAR H
Trianon
4 Haziran 1920de tilaf Devletleri ile imzalanan ve Macaristann
kaderini belirleyen antlamann addr. Trianon, Versay Saray
arazisi zerinde XV. Lui dneminde ina edilen iki sarayn
(atonun) addr. Trianon Antlamas bu sarayda imzalanmtr.
Truva
Latincesi lium olan Truva; anakkale ili snrlar ierisinde,
Kaz Da eteklerinde bugnk Hisarlk mevkiinin bulunduu
blgenin addr. Truva ismi Franszcadan (Troie) Trkeye ge
mitir. Bu blgede tarihte Akalar ile Truva ehri halk arasnda
mehur Truva Sava yaplmtr. 1870-1890 yllar arasnda
Alman Arkeolog Heinrich Schliemann tarafndan bu blgede
ilk kaz almalar yaplmtr. Homeros, lyada adl eserinde
bu sava iirsel bir anlatmla dile getirmitir.
Tura
Trke tu kelimesinden tremitir. Sancak, alamet (At
kuyruu balanm, ucuna da altn yaldzl top geirilmi mz
rak) anlamlarna gelmektedir. Tura ise fermanlara, beratlara
hkmdarn iareti, alameti olarak kullanlan bir nevi imzadr.
Turul ve ar
Turul ve ar bir tr avc ku isimleridir. Bu isimlerin Trk-
lerde unvan veya ad olarak kullanld grlmtr.
Tulumbac
talyanca bir kelime olan tulumba, svlar bir taraftan ekip
dier taraftan vermeye yarayan alettir. Tulumbaclar, Osmanl
Devletinde Yenieri Ocana bal olarak Dergh- li Tu
lumbac Oca adyla Lale Devrinde (1714) kurulan itfaiye
tekilatdr. Yenieriliin 1826da kaldrlmasyla bu ocak da
288
ortadan kaldrlmtr. 1827 ylnda yar asker bir tfaiye te
kilat kurulmutur.
Turan
Eski ran mitolojisinde yer alan bir dou lkesinin Farsa ad
dr. slami kaynaklarda Turan kavram Orta Asya Trkleri ile
zdeletirilmitir. ehnamede Trk ve turan kelimeleri
e anlaml olarak kullanlmtr. Taberi de, Turanllarm Trk-
ler olduu fikrini savunmutur. Trk siyasi hayatna Turan
kavram, 1896da Necip Asmm Leon Cahundan tercme et
tii Asya Tarihi kitab ile girmitir. Daha sonra Turan fikri,
Rusya idaresindeki Asya Trklerini kurtarma mcadelesinin
bir simgesi olmutur. Ziya Gkalp ise Turan ideolojisini ge
litirmitir.
Turnada Sava (1515)
Osmanl Devleti ile Dulkadiroullar Beylii arasnda mey
dana gelen savan addr. Turnada, Kahramanmara snr
lar ierisinde yer almaktadr. Bugnk ad Nurhak Dadr.
Tmliis
Latince tumulus kelimesi tmsek, hyk, tepecik anlam
larna gelmektedir. Eski Yunan ve Romada yeralt mezar odas
ile zerine toprak ya da ta ylmasyla meydana getirilen ya
pay tepeden oluturulan bir mezar tipidir. Hyiik ve kurgan
adyla da anlan Tmiils yapma geleneine sahip uluslarn
says fazla deildir. Bunlara en ok Anadolu'da, Trakyada,
Orta Asyada, Rusyada ve Meksikada rastlanr.
Treyi
Bir Uygur destandr. Uygur Trkleri, Treyi Destan ile soy
larnn ilahi bir kaynaa bal olarak devam edeceini anlat
mlardr. Treyi Destannda, Hun hakanlarndan birinin iki
289
KAY1TD1] TAR H
gzel kzyla bozkurt ekline girmi ilahi gcn evlenmeleri
ve Uygurlarn buradan tremeleri bahsedilmektedir. Des
tana gre bu evlilikten birok ocuk domu ve bunlara Do
kuz Ouz-On Uygur denilmitir.
Trk
Trk kelimesinin anlamyla ilgili birok fikir ortaya atlm
tr. Trk adnn bir devlet ismi olarak tarih sahnesine k
MS 6. yzylda kurulan Gktrk Devleti ile olmutur. Or
hun kitabelerinde yer alan Trk ad daha ok Trk ek
linde gsterilmitir.
in kaynaklarnda Trk kelimesi Tu-ke olarak gemek
tedir. Tu-ke szc mifer olarak yorumlanmtr. Arap
kaynaklarnda Trk kelimesi etrak eklinde gemi olup an
lam olarak da terk edilmekte ya da olgunluk a gibi de
erlendirmelerde bulunulmutur. Vambey 19. yzylda yaz
d eserlerinde Trk kelimesinin tremekten geldiini ileri
srmtr. Alman Trkolog Albert Von Le Cog ise Trk de
yiinin g, kuvvet anlamlarn tadn iddia etmitir.
9. yzylda Kagarl Mahmut Trk adnn genlik, kuvvet,
kudret anlamlarna geldiini vurgulamtr. Ziya Gkalp ise
Trk kelimesinin treli yani kanun ve nizam sahibi an
lamlarna geldiini belirtmitir.
Trkiye
Birok bilim adam Trkiye kelimesinin talyancadan geldi
ini kabul etmektedir. Ceneviz ve Venedikli tccar ve diplo
matlar, 12. yzylda Trkiyeyi Turchia ve Tumenia olarak
tanmlamlardr. Trkiye ad ilk defa, 1190da bir yazl kay
nakta Hal Seferleri srasnda gemektedir. Baz bilim adam
lar Turchia ifadesinin ilk kez 6. yzylda Bizans kaynakla
rnda rastlandn belirtmektedir. Trkiye tabirinin, Anadolu
290
iin 12. yzyldan itibaren kullanlmaya baland tahmin
edilmektedir. Batklar, Trk halkna Trkiyeli dememi, Trk
ifadesini tercih etmilerdir. Osmanl Devleti 19. yzyla ka
dar Trkiye ifadesini kullanmamtr. Onun yerine Devlet-i
Aliye, Devlet-i Osmaniye, Diyar- Rum gibi tabirler kullanl
mtr. Gen Osmanllar; Trkistan, Trkeli, Trkili gibi isim
ler nermilerdir. 1921 Anayasasna Trkiye ad yazlm
ve 1923te Trkiye ad resm olarak kabul edilmitir.
Trkmen
Trkmen kelimesinin kkeni hakknda birka farkl gr bu
lunmaktadr. Bunlardan birincisi, Araplarn Mslman olan
Ouz Tiirkleri iin Trk-i emin (Trk-iman) kelimesini kul
lanmas ve bu kelimenin zamanla Trkmen eklini almas
dr. Bir baka gr ise ranllarn kulland Trkmanend
kelimesidir. Trk ve manend kelimelerinin birlemesinden olu
an bu terkip Trke benzer anlamna gelmekte ve zamanla
Trkmen eklini almaktadr.
291
KAY ITDII TAR H
IlSSf
m :? * i 'i
n
i #
Uygur-Prensler
~ U - ~
U
Trke bir kelime olan u, Trk devletlerinde snrlar ya da s
nr boylarndaki vilayetler ile sancaklar iin kullanlan bir ta
birdir. Bu sancaklarn banda bulunan beylerin yar bamsz
hareket edebilenlerine de u beyi denilmektedir.
Uhd
Medinenin kuzeyinde bulunan bir dan addr. Blgedeki di
er dalardan ayr tek bana bir da olduu iin Arapa tek
anlamna gelen ehad kknden bu isimle anlmtr. Msl-
292
inanlarla mriklerin ikinci sava 625 ylnda bu dan etek
lerinde gereklemitir.
Ukaz
Ukaz, Mekkenin gneydousunda, Taif yolu zerinde yerle
im mekn dnda hurmalklarn ve su kaynaklarnn bulun
duu bir yeil alandr. Hac ibadetinin yapld meknlara ya
kn bir yerdedir. Gemite panayr mevsiminde insanlar ticaret
iin burada bir araya gelmekteydi. am ve Gney kabileleri
nin, Necid kabileleriyle ticaret yapabilmeleri iin kurulmutu.
Ukrayna Kazaklan
Kazaklar bir Trk boyunun ad olduu halde, Trklerin d
nda kendilerine Kazak diyen ve benzer yaam tarzn de
vam ettiren Rus boylar da vardr. Orta Dinyeperde bulunan
bu Hristiyan Kazaklar (Trk asll olmayanlar), Zaporog Ka
zaklar olarak da bilinmektedir. Dinyeper alayanlarnn g
neyindeki dzlk blgeyi yurt edinmi olan Zaporog Kazak
lar bugnk UkraynalIlarn atalar saylmaktadrlar. Lehistana
bal yaayan Ukrayna Kazaklar uzun sre Osmanl iin bir
tehdit unsuru olmulardr.
Ulaklar
Ulahlar, Osmanllarm Eflak, Bodan ve Erdelde yaayan
Hristiyan halka verdikleri addr. Got dilinden gelen ve oriji
nal anlam yabanc olan Ulah kelimesi daha sonralar Latin
lehelerini konuan anlamnda kullanlmaya balanmtr. En
ok Kpak yresinde yaayan Trklerce kullanlmtr. Ef
lak kelimesi Ulah adndan tremitir. Ulahlar, Romanyann
asl yerli halk olan Dalar ile Romallarn buraya getirdikleri
gmenlerin karmdr. Tuna Nehri ile Karpat Dalarmn
arasndaki kurak ovalarda yaarlard. Ulahlar srasyla Bi
zanslIlar, Bulgar krallar, Avarlar ve Macarlarn ynetiminde
293
KAY ITDII TAR H
yaadktan sonra, 15. yzylda OsmanlIlarn idaresi altna gir
diler. Fatih Sultan Mehmet Hann 1455te Eflak ve Bodanda
hkimiyet kurmasyla Ulahlar Osmanl hkimiyetine getiler.
Bugn Makedonyada kk bir aznlk olarak varlklarn de
vam ettirmektedirler.
Ulak
Eski Trke bir kelime olan ulak, devlet tarafndan grevlen
dirilen haberci, postac anlamlarna gelmektedir. Ulaklar ka
rada attan, denizde ise ulak gemilerinden yararlanmaktayd.
Ulaklarn yol gzerghlar belliydi. Bu yollar zerindeki ky
veya kasaba halk ulaklarn ihtiyalarn karlamakla ykm
lyd. Buna karlk baz vergilerden de muaf tutulurlard.
Ulaklar zel eitim grm gvenilir kiiler arasndan seilirdi.
Ulu
Bkz. Kl Ali Paa.
Ulfe
Arapa kkenli olan bu kelime hayvan yemi olarak verilen
ot, yonca anlamlarna gelmektedir. Osmanl Devletinde pa
diahn hizmetinde bulunanlara, zellikle kapkulu askerle
rine ayda bir denen crete ulfe ad verilmekteydi. Ayn
zamanda sipahi askerinin hayvan iin denen yem parasna
da ulfe denmekteydi.
Ulfe Alm-satm
Kapkulu askerlerinin maalarn alma hakkn bakalarna
satmalardr. I. Abdlhamit dneminde ulfe alm-satm dur
durulmutur.
Unkapan
stanbul'da bir semtin addr. Osmanllarda baz sat yerle
rinde Arapada Kapan (Kabban) ad verilen byk teraziler
294
bulunmaktayd. Kapanlarn bulunduu bu semtlerde rnler
toptan satlmaktayd. Unkapan da stanbulda un ve tahln
kapanlarla tartlp toptan satld yerlerden biriydi.
Urartu
Urartular M birinci bin yln banda, Van Gl ve evre
sinde devlet kuran ve gnmze kadar buradaki uygarlk
lar etkilemi bir kavimdir. Urartu adnn bu kavme, gney
deki Samiler tarafndan verildii ve (Ur-ar-tu) yukar lke,
yksek memleket anlamna geldii ileri srlmektedir. Ur
(yukar, yksek) kelimesini kullanan Akadlarm bu kelime ile
Dicle ve Frat nehirlerinin yukar ksmm yani Urartular kas
tettii tahmin edilmektedir.
Urban(.. .-1453)
Fatih Sultan Mehmet dneminde Osmanl ordusunda alm
Macar asll topu ustasdr. OsmanlIlardan nce Bizans ordu
sunda grev yapmtr. stanbulun fethinden nce Sultan Meh
met ve Trk topularnn planlad topun dkmn yapm
tr (bkz. ahi). stanbul kuatmas devam ederken top atlar
srasnda meydana gelen bir kaza sonucu hayatn kaybetmitir.
Ui (Ouchy)
1912 ylnda talya ile Osmanl Devleti arasnda Trablusgarp
Sava sonunda imzalanan antlamann addr. svirenin Lo
zan ehri yaknndaki Ui (Ouchy) kasabasnda imzaland
iin antlamaya bu ad verilmitir.
Uygur
Uygurlar 745-840 yllar arasnda Orhun blgesine hkim ol
mu ve bu blgede devlet kurmu bir Trk topluluudur.
295
KAY ITDII TARH
Uygur adnn anlam hakknda eitli grler bulunmaktadr.
Uygurun ahin gibi hzla hcum eden veya orman halk
ya da ukur gibi anlamlara geldiini iddia edenler olmu
tur. G. Nemethe gre Uygur ad uy- (uymak, takip etmek)
fiilinden tremitir. Ebul-Gazi Bahadr Han da Uygurlarn
adn uymak fiiline dayandrr. Kagarl Mahmut Uygur
adnn anlam iin kendi kendine yeter ifadesini kullanm
tr. Kelimenin uy+gur eklinde gelitii ve akraba, mtte
fik anlamlarna geldii yolunda grler de bulunmaktadr.
Uyvar
Uyvar ya da Slovaka adyla Nov Zmky gneybat Slovakyada
yer alan bir kenttir. Uyvar Macarca Ersekjvr ve Almanca
Neuhausel adlaryla da tannr. Uyvar kalesi 1573-1581 yl
lar arasnda ina edilmitir. Osmanllar 1663 ylnda bu ka
leyi fethetmitir. Sancak merkezi yaplan kent 22 yl boyunca
OsmanlIlarn elinde kalmtr. 1685 ylnda Avusturya ordusu
tarafndan igal edilmitir.
Uzun Haan (1423-1478)
Uzun Haan Akkoyunlu Devletinin hkmdardr. Akkoyunlu
Devleti bugnk ran, Irak ve Trkiyenin bir blmn kap
sayan bir corafyada 1453-1478 yllar arasnda hkm sr
m bir devlettir. Uzun lakabnn boyunun uzunluundan kay
nakland tahmin edilmektedir.
Uzza
slam ncesi dnemde Mekke ehrinin ba tanrasndan
biridir. Uzza kelimesinin Tanrnn aziz sfatnn mennesi
(Azize) olduu dnlmektedir. Uzza, Mekkenin fethinden
sonra dier putlarla birlikte krdrlp ortadan kaldrlmtr.
296
ok
Bkz. Bozok.
mit Burnu
Gney Afrikadaki Cape yarmadasnn gneyindeki u
noktasdr. Denize doru uzanan ve kayalk olan mit Burnu,
denizden yaklak 245 metre yksektedir. Afrikann en g
ney ucu mit Burnu deildir. Afrikann gerek gney ucu,
mit Burnunun 160 km. gneyindeki Agulhas Burnudur.
mit Burnu, 1488de Portekizli kif Bartelmi Diaz tarafn
dan bulunmu ve buraya Frtnalar Burnu ad verilmitir.
Portekiz Kral II. J oao bu keif ile douya ulaabileceklerini
dnm ve buraya mit Burnu adn vermitir. Ancak
baz kaynaklar, Frtnalar Burnu isminin gemicilerin mora
lini bozabilecei dncesiyle daha sonra mit Burnu ola
rak deitirildiini kaydeder.
mmetilik
mmet Arapa kavim, ulus, millet anlamlarna gelmekte
dir. mmetilik, Mslmanlarn slam dini etrafnda birleerek
Osmanl Devletinin siyasi ve sosyal btnln salamay
hedefleyen bir dncedir. Bu fikir II. Abdlhamit dneminde
Osmanl Devletinin resm ideolojisi olmutur.
297
KAY ITDI I TAR H
Versay Saray
~v~w ~
VadVs-Seyl
Fasn Tanca ehrinin gneyinde yer alan bil blgenin ad
dr. Arapa bir tamlamadr. Trke karl sel vadisi olan
Arapa bu tamlama, su yolu anlamndadr. Osmanllar III.
Murat dneminde Vadis-Seyl Ovasnn Kasrl-Kebir mev
kiinde Portekizlileri yenilgiye uratm ve Fas himaye altna
almlardr (1578).
Vakanvis
Vaka kelimesi Arapa olay anlamna, Nvis kelimesi ise
Farsa yazan anlamna gelmektedir. Vakanvis ise zama
298
nn olaylarn yazan, kaydeden anlamndadr. Bu tabir ayn
zamanda resm devlet tarihileri iin de kullanlmtr.
Vaka-y Hayriye
Arapa kkenli bir kelime olan vaka olay, vuku anlamla
rna, Hayriye iyi, hayrl davran anlamna gelmektedir.
Vaka-y Hayriye ise Hayrl olay anlamna gelmekte olup
16 Haziran 1826 ylnda Osmanl Padiah II. Mahmut tara
fndan Y enieri Ocamn kaldrlmasyla sonulanan olay
lara verilen isimdir.
Vaka-y Vakvakiye (nar Vakas)
IV. Mehmed dneminde 1656da yenierilerle sipahilerin
stanbulda kardklar isyandr. Bu isyan sonunda birok
devlet grevlisi idam edilmitir. ldrlenlerin cesetleri ye
nieri ve sipahiler tarafndan Sultanahmet Meydannda bu
lunan nar aalarna aslmtr. Bundan dolay bu olaya Os
manlI tarihinde nar Vakas da denmitir. Ayn zamanda bu
manzara meyveleri insan eklinde olan bir aaca benzetildi-
inden tarihimizde Vaka-y Vakvakiye adyla mehur olmu
tur. nk ran ve Hint efsanelerinde Vakvak yemileri insan
biiminde olduu rivayet edilen efsanevi bir masal aacdr.
Vandal
Dou Cermen kavimlerindendir. Franszcada vandale keli
mesi tahripkr, saldrgan anlamna gelmektedir. spanyada
ksa bir sre kalmakla birlikte asl yurtlar bilinmemektedir.
Vankulu Lgati
brahim Mteferrika tarafndan Osmanl Devletinde 1727
ylnda matbaada baslan ve oaltlan ilk kitaptr. Arapa-
Trke bir szlk olan bu lgat, Vankulu Mehmet Efendinin
16. yzylda Cevherinin Sahhah adl szln Trkeye
299
KAY ITDII TARH
evirmesiyle oluturulmutur ( Vankulu Szl/Lgati). Vanl
olduu iin Naima tarafndan Mehmedl Vani (Vankulu Meh
met) olarak adlandrlmtr.
Varna
Bulgaristann Karadeniz kysnda yer alan ok eski bir ehir
dir. M 580-560 yllarnda Miletliler tarafndan kurulmu
tur. O zamanki ad deniz ehri veya su ehri anlamnda
olan Odesosdur. Varna, adn yaknnda bulunan bir rmak
tan almtr ve bu ad VII. yzyldan beri kullanlmaktadr.
1444 ylnda Macar, Leh, Papalk ve eitli Balkan milletlerin
den oluan Hal ordusu ile II. Murat nderliindeki Osmanl
ordusu arasndaki sava burada gereklemitir.
Vassal
Arapa bir kelime olan vassal, ulatran, balayan anlam
larna gelmektedir. Tarih bir terim olarak ise Ortaada de-
rebeylere bal olan halk ifade iin kullanlr.
Vasvar
Macarca Vas (demir) kelimesi ile var (kale) kelimeleri
nin birleimiyle oluan bu szck demirkale anlamndadr.
Vasvar, gnmzde Macaristanda bir yerleim birimidir. Os
manlIlar ile Avusturya arasnda 1664 ylnda bu blgede ba
r antlamas yaplmtr.
Vehhbilik
18. yzylda Arabistanda Muhammed b. Abdulvehhb tara
fndan ortaya atlan din ve siyasi bir akmdr. smini kuru
cusundan almtr.
Vehhabiler kendilerini Hanbel mezhebini devam ettiren Snnler
olarak grrler. Vehhabi inancna gre; Kuran ve snnetin d
nda yasak tanmamak, Hz. Muhammed dneminde bulun
300
mayan eyleri terk etmek gerekmektedir. Allah dndaki bir
varlk iin kurban kesmek veya adakta bulunmak kiiyi kfre
gtrr. Yine Vehhabi inancna gre, peygamberden efaat ta
lebinde bulunmamak gerekmektedir. nk bu hakka sadece
Allah sahiptir. Peygamberden efaat dilemek onu Allaha or
tak komakla ayn anlama gelmektedir. Mezarlara yaplan zi
yaret de vehhabilere gre bir irktir. Peygamberin bile kabrini
ziyaret irk saylabilir.
Vehhblik, bugn Suudi Arabistann resm mezhebi duru
mundadr. Msr, Hindistan, Afrika ve dier baz slm lke
lerinde de taraftarlar vardr.
Venedik
Venedik ad; ismi venet olarak bilinen halk ile balantl
dr. Homer tarafndan Wenetoi olarak bahsedilen bu kelime
nin anlam belli deildir. Latince bir kelime olan venetus ile
bir ba kurarsak mavi-deniz anlamna geldii sylenebilir.
Bu ehir, Kuzey talyann dousunda, Adriyatik Denizi k
ylarnda talyaya bal bir ada ehirdir. Yaklak 118 adack
zerine kuruludur. Venedik Cumhuriyeti 8. yzyl ile 18. yz
yl arasnda talyan yarmadasnda bugnk Venedik kenti ci
varnda hkm srm olan bir kent-devlettir.
Versay (Versailles)
Parisin 11 km. gneybatsnda XIV. Louisin ikametgh ola
rak setii ehrin addr. XIV. Louis, XIII. Louisnin buradaki
av kkn genileterek ok byk bir saray yaptrmtr. Bu
saraya da Versay Saray denmitir.
Almanya iin I. Dnya Savan bitiren antlama Versay
Antlamasdr. Versay Antlamas Pariste I. Dnya Sava
nedeniyle seferlerine ara veren (4 yl) Orient Expressin 2419
301
KAY I TDII TAR H
no.lu vagonunda imzalanm ve bu antlama sonucunda Al
manya yenilgiyi kabul etmitir (28 Haziran 1919).
Vilayet-i Sitte
Arapa bir kelime olan vilayet valinin ynetimi altnda bulu
nan idari blge, sitte ise alt anlamna gelmektedir. Vilayet-i
sitte ise alt idari birim anlamna gelmektedir. 1878 ylnda
yaplan Berlin Antlamasna gre Osmanl Devletinin Er
zurum, Van, Harput (Elaz), Diyarbakr, Sivas, Bitlis olmak
zere alt vilayetinin bir aradaki ad vilayet-i sittedir.
Vizigot
Vizi ve Got kelimelerinin birlemesinden olumutur. Vizi
ngilizce kkenli olup bat demektir. ngilizcedeki west keli
mesi de buradan gelmektedir. Got ise Gney skandinavyann
Gotland blgesinde oturan bir Germen kavmidir. Bu kavim
V. ve VI. yzyllarda Vizigotlar ve Ostrogotlar eklinde ikiye
blnmlerdir. Vizigot, Bat Gotlar; Ostrogot ise Dou Got-
lar anlamna gelmektedir. Vizigotlar daha sonra batya g
ederek ber Y armadas ve Fransaya hkim olmulardr. Fa
kat Mslmanlarn 711de spanyay fethetmeleri ve Tark Bin
Ziyadm Vizigot Kral Rodriki ldrmesiyle zayflamlar ve
tarih sahnesinden silinmilerdir.
Voynuk
Bulgarca voynik kelimesi asker anlamna gelmektedir.
Voynuklar, Osmanl Devletinde sefer zamanlarnda ordunun
ileri gelenlerinin atlarna bakan, bar zamanlarnda da ahr
ve ayr hizmetlerinde kullanlmak zere zellikle Bulgarlar-
dan oluan grevliler iin kullanlan bir addr.
Voyvoda
Voyvoda kelimesi Slavca bir kelimedir ve kumandan (zellikle
kale kumandan) anlamna gelmektedir. Osmanl dneminde
Rumelide baz blgelerin valilerine voyvoda denmekteydi.
302
Westfalia Antlamas
Otuz Yl Savalarnm ardndan 1648 ylnda Kutsal Roma Ger
men mparatorluu snrlar iindeki Westfaliada (Kuzey Ren
blgesinde) yaplan antlamadr. Bu anlama Avrupa devletle
rinin ounun katlmyla hazrlanm ve modern Avrupann
temelleri atlmtr. Bu antlama ile Roma Germen mparator
luu byk g kaybetmi, ye devletlerin rzas olmadka
imparatorluun vergi ve asker toplayamayaca, kanun koya
mayaca, sava ilan edemeyecei ve bar antlamas imza
layamayaca hkme balanmtr.
7ilson (1856-1924)
Thomas Woodrow Wilson, Amerika Birleik Devletlerinin
28. bakamdir. Wilsonun I. Dnya Sava sonrasnda kurul
masn istedii dnya dzeni ile ilgili Ocak 1918 tarihli ABD
kongresinde aklad 14 maddelik prensipleri (Wilson lke
leri) nemlidir.
303
KAY ITDII TAR H
Yenieri
~ Y ~
Yabgu
Trke kkenli bir kelime olan yabgu, eski Trk devletlerinde
kullanlan bir unvandr. Orta Asyada kurulan ilk Trk dev
letlerinde kaandan sonra gelen en st dzeydeki yneticidir.
Genellikle devletin bat topraklarm yneten, i ilerinde ba
msz d ilerinde kaana bal olan yneticilerdi.
Yabgu, ayn anlamda kullanlan kaan ve hakandan daha
eski bir unvandr. Hkmdar anlamnda yabgu unvannn en
eski kullanl, Byk Hu mparatorluunda (M 220-MS
426) grlr. Teoman (Tuman) yabgu olarak anlmaktayd.
Baz slam kaynaklarnda bu unvana Cibbuye ya da Cb-
guye denilmitir.
Yabasan medresesi
Danimed hkmdar Nizameddi Y abasan tarafndan
1157-1158 yllar arasnda Tokatta yaptrlan medresedir. Ya-
304
basan Medresesi, Anadolunun ilk medresesi olarak bilin
mektedir. Ya-Basan kelimesi Trke dman basan anla
mna gelmektedir. Bu kelimenin isim olarak da kullanld
bilinmektedir.
Yahudi
Yahudi kelimesi, Kitab- Mukaddese gre, Hz. Yakubun on
iki olundan, yani on iki srail kabilesinden Yahudaya men
sup olan demektir. Yahuda ad Trkeye, Arapadaki Yahudi
ekliyle gemitir. Trkiyede Yahudileri tanmlamak iin Mu
sevi kelimesi kullanlmtr. srail kelimesi ise Hz. Yakubun
lakabdr. sra, branca gremek; El ise Semitik dillerde
Tanr anlamna gelmektedir. srail ise, Tanrnn yolunda,
Tanryla green anlamlarna gelmektedir.
srail kabileleri Hz. Sleyman dneminde ok gl bir dev
let olmulard. Ancak Hz. Sleymann vefatndan sonra ikiye
ayrldlar. Kuzeydekiler srail Kralln kurarken, gneyde
kiler Yahuda Krallm kurdular. Yaklak drt yzyl sonra
Babil srgnnden (Yahuda Krallnn yklmasndan sonra
blgedeki Yahudilerin srgn edilmesi olay) sonra tm kabi
leler Yahudi ismi etrafnda birlemilerdir.
Yalta
Ukraynaya bal Krmn gney ksmnda yer alan Kara
deniz kysnda bir sahil kentidir. II. Dnya Savamn so
nucu, bu ehirde yaplan Yalta Konferans ile belli olmutur.
Bu konferansa Churchill (ngiltere), Roosevelt (ABD) ve Sta
lin (Sovyetler Birlii) olmak zere byk devletin bakan-
lar katlmtr.
Yass emen Sava
1230 ylnda Anadolu Seluklu Devleti ile Harzemahlar ara
snda yaplan savan addr. Sava Erzincan-Sivas arasnda
bulunan Yass imen Da eteklerinde meydana gelmitir.
305
KAY ITDI I TAR H
Ya
Ya, Romanyann kuzeydou blgesinde yer alan, tarihteki
Bodan devletinin bakenti olmu bir kenttir. Romanyann
Bkreten sonraki ikinci byk ehridir. Osmanl Devletinin
1792 ylnda Rusya ile yapt Ya Antlamas burada imza
lanmtr.
Yavuz Sultan Selim (1470-1520)
Eski Trkede yabz olarak geen yavuz kelimesi; cesur,
yiit, sert, yaman, hain anlamlarna gelmektedir.
I. Selim 1470-1520 yllar arasnda yaam 9. Osmanl padi
ahdr. Kendisine Yavuz denmesinin sebebi sert ve cesur bir
mizaca sahip olmasndandr.
Ksa saylabilecek padiahl dneminde (1512-1520) ran
zerine sefer dzenleyip ah smail tehlikesini bertaraf etmi,
Dulkadiroullar Beyliine son vererek Anadolu Trk birli
ini salamay baarmtr. Ayrca Msrda bulunan Memluk
lar zerine Mercidabk ve Ridaniye seferlerini gerekletire
rek halifelik makamn ele geirmitir.
22 Eyll 1520de ir-pene (Aslan penesi) denilen bir
ban yznden henz 50 yanda iken vefat etmitir. Arapa
ve zellikle Farsaya ok hkim olan Sultan Selimin, Selimi
mahlasyla yazlm kendi el yazs Farsa manzumeleri g
nmzde Topkap Saray Mzesi Arivinde bulunmaktadr.
Yazlkaya
Yazlkaya; orumda, Boazky antik ehrinin kuzeydou
sunda yaplm Hitit Devletine ait ak hava eklindeki bir ta
pmaktr. Kayalara oyularak kabartma eklinde yaplan bu ta
pmakta bir ayin resmedilmitir.
Yedikule
Yedikule, stanbulun Fatih ilesindedir. Bizans imparatoru
Theodosiusun ina ettirdii bu yap, Bizansa misafir ge
306
len yabanc krallar ile maiyetini karlamak iin yaplmtr.
stanbulun fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet bu yapya
kule daha ekler ve toplam yedi tane kule olur. Bu nedenle
yap Yedikule adyla anlmaktadr.
Yedi Sekiz Haan Paa (1831-1905)
Osmanl mparatorluunda erlikten mirlie kadar ykse-
lebilen nadir ahsiyetlerdendir. orum doumludur. Okuma
yazmasnn zayf olduu ileri srlmektedir. Ancak ocuk
luunda medrese eitimi ald ynnde iddialar da bulun
maktadr. II. Abdlhamitin en gvendii adamlarndan biri
olduu iin bu yaktrmann yapld dnlmektedir. m
zasn Arapa yedi ile sekiz rakamlarn yazp bu sayy bir
izgiyle birletirerek att iin bu lakapla anlmtr.
Yemame
Bugn Suudi Arabistanda yer alan bir blgedir. Yemame ad ile
ilgili eitli grler mevcuttur. Y emamenin eski ad Cavv
iken ehir kapsnda idam edilen Yemame isminde bir kad
nn isminin daha sonra ehre verildii gr ileri srlen fi
kirlerden biridir. Dier bir gr ise, bu blgede yaad ileri
srlen nemli bir kabile reisinin adnn Yemame olduu
dur. Hz. Ebubekir zamannda slam ordular ile yalanc pey
gamber Mseylimetl-Kezzab taraftarlar arasnda yaplan sa
va, Yemame Sava olarak tarihe gemitir (632).
Yemii Haan Paa (...-1603)
III. Mehmedin saltanat dneminde sadrazamlk yapm bir
Osmanl devlet adamdr. Arnavut aslldr. Sarayda enigir-
balk yapt iin yemii lakabyla anlmtr. Halktan ar
vergiler almaya kalknca grevinden azledilmitir. Sadrazam
la geri dnmesini isteyen ocak mensuplar stanbulda ayak
lannca saray tarafndan idam edilmitir.
307
KAY ITDI TAR H
Yenieri
Yeni ve eski Trke eri kelimelerinin birlemesiyle
olumutur. eri; eri (er, asker) kelimesinden tremi olup,
ordu anlamna gelmektedir.
Yenieri, Osmanl Devletinde asker bir snftr. Yenieriler,
Padiaha bal Kapkulu Ocaklarnm piyade ksmn olu
turmaktayd. Bu ordu Osmanl Devletinin snrlarnn geni
lemesi ile kle olarak toplanan Hristiyan ocuklarn kk
lkten yetitirilmesi (devirme) ile oluturulurdu. I. Murat
dneminde kurulan Yenieri Oca, 1826 ylnda II. Mahmut
tarafndan kaldrlmtr.
Yerebatan Sarnc
Bu sarn, 542 ylnda Bizans mparatoru I. J ustinianus tara
fndan Byk Sarayn ve civardaki saraylarn su ihtiyacm
karlamak zere yaptrlmtr. Suyun iinden ykselen mer
mer stunlarn ihtiamndan dolay halk tarafndan Yereba
tan Saray olarak anlmtr. Yabanc kaynaklarda geen Ba
silika (Basilica) isminin ise sarncn yaknnda bulunan Ilius
Basilikasndan geldii rivayet edilmektedir. Basilika, erken
Hristiyan ve Ortaa mimarilerinde yan geitleri bulunan, ga
lerili veya galerisiz kilise anlamna gelmektedir.
Yermuk
Suriyede ama yakn bir blgenin addr. Ayn adla bir vadi
ve nehir de bulunmaktadr. Bizans ordusuyla yaplan Yernuk
Sava devam ederken halife Hz. Ebubekir vefat etmitir. Hz.
merin ynetiminde devam eden bu sava mtislmanlar ka
zanm ve Suriyenin fethine zemin hazrlamlardr (634).
Yezidilik
Ortadou kkenli bir din olan Yezidilik, Adi b. Musafir tarafn
dan kurumlatrlmtr. Bu dine mensup olanlar arlkl ola
308
rak I rakn Musul kentinde yaamaktadrlar. Suriye, Trkiye,
ran, Grcistan ve Ermenistanda da cemaatleri bulunmaktadr.
Yezidi kelimesi bu dinin tanrs olan Azda (zd) kelimesin
den tremitir. Yezidilik inancna gre, Tanrnn buyruuna
ramen insan karsnda eilmeyip sayg gstermeyen melek
aslnda ne kadar asil olduunu tm evrene ispatlamtr. Sa
dece yaratc tarafndan snanmtr. Bu snav baar ile ve
rip tm insanln ve dnya ilerinin bana geme hakkn
kazanmtr. Bu melek bir tavus kuu eklinde tasvir edil
mitir. Yezidilikte dnya sonsuzdur ve dnyay yaratan Tanr
onu asla ykmaz. Gnde defa gnee dnerek ibadet edi
lir. Sonradan Yezidi olmaya izin verilmez. eytann adm te
laffuz etmek haramdr.
Yezit (646-683)
Asl ad Yezid bin Muaviyedir. Kerbelada Hz. Hseyinin
ldrlmesinden sorumlu tutulan Emevi halifesidir. Bu ne
denle slam dnyasnda zulmn ve ktln sembol ola
rak anlmtr.
Yldrm Bayezid (1360-1403)
Drdnc Osmanl padiahdr. Yldrm lakab ile ilgili bir
ka gr bulunmaktadr. Bunlardan biri, kardei ehzade
Y akupu ldrtt iin kendisine yldrm dendii, dieri
ise 1386da Karamanoullarna kar Konya Ovasnda yaplan
savataki srati sebebiyle bu lakab alddr. Ayrca bu lakab
ehzadelii dneminde gerekleen I.Kosova Savanda gster
dii baardan dolay ald da ileri srlen fikirler arasndadr
Yldrm Ordular
I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin Suriye-Filistin ve
Irak cephelerini savunmak iin kurduu ordu grubuna veri
309
KAY I TDI l TAR H
len isimdir. 24 Haziran 1917 ylnda Halepte, Enver Paamn
bakanlnda yaplan bir toplantda kurulmas kararlatrl
mtr. Bu ordunun kurulu amac ilk bata Badatn ngi-
lizlerden geri alnmasdr. Fakat ksa zamanda bu hedefin
gereklemesinin zor olduu anlalnca, Filistin-Suriye cep
hesi esas alnarak yeni bir dzenleme yaplmtr. I. Dnya
Savann kaybedilmesi zerine Almanlardan devralman bu
cephenin komutanln Mustafa Kemal Paa yapm; ancak
stanbula arldndan dolay bu grevde sadece yedi gn
kalabilmitir (7 Kasm 1918).
Yldz Saray
Yldz Saray; Beiktala Ortaky semtleri arasnda, yaklak
500 bin metrekarelik bir korunun iinde kk, kasr ve ynetim
binalarnn yer ald bir saraydr. Bu araziye ilk kasr Sultan I.
Ahmet yaptrmtr. XVIII. yzylda nce Sultan III. Selim, an
nesi Mihriah Sultan iin bir baka kasr daha yaptrm ve bu
kasra Yldz ismini vermitir. Sultan III. Selimden sonra Sultan
II. Mahmut bu arazide yeni bir kk yaptrmtr. Sarayn adn,
II. Mahmutun yaptrd bu kkten aldna dair grler var
dr. Bu kk olu Abdlmecitin dettiini ve Yldz adl bir
gzdesini de buraya yerletirdiini ileri srenler de bulunmak
tadr. Osmanl mparatorluunun sona ermesinden sonra saray
uzun sre terk edilmi, bir sre Harp Akademileri binas ola
rak kullanlmtr. Sarayn baz blmleri TBMM Milli Saray
lar Daire Bakanlna, slam Tarih Sanat ve Kltr Aratrma
Merkezine ve Yldz niversitesine balanm; bir blm de
1978 ylnda Kltr Bakanlna devredilmitir.
Yirmisekiz elebi Mehmet (1660-1732)
Y irmisekiz elebi Mehmet, Edirnede dnyaya gelmitir. As
ker olan babasn rnek alp Yenieri Ocana girmitir. Ba-
310
anlar sayesinde st dzey grevlere getirilmitir. 1720-21de
Pariste eli olarak grev yapmtr. Patrona Halil syamndan
sonra Kbrs valiliine atanm ve burada da vefat etmitir.
elebi Mehmetin yirmisekiz lakabyla anlmasnn sebebi,
Yenieri Ocanm 28. ortasnda (blnde) grev almasdr.
Osmanl Devletinin Avrupadaki yenilikleri gzlemlemesi
amacyla Parise gnderdii Y irmisekiz Mehmed elebi, d
nnde yazd Paris Sefaretnamesi ile Trk edebiyat tarihine
gemi Osmanl devlet adamdr. Bu eseri tarih ve edeb a
dan olduka nemli bir eser olma zelliini de tamaktadr.
Yrk
Eski Trkede yr-/yr kelimesinden Y rk/yrk
kelimesi tremitir. Bu kelime, gezgin, berdu, sabit konutu
olmayan anlamlarna gelmektedir. Bunun yannda; hayvan
clkla geinen Toroslarda yaayan Trk oymaklarna da Y
rk ad verilmektedir. Gnmzdeki anlamyla gebe ha
yat ifade etmektedir.
Yunan
Farsa bir kelime olan Y unan kelimesinin Pers mparatoru
Darius tarafndan Bat Anadoludaki byk satrapla verilen
isim olduu dnlmektedir. Blge halk kendi lisannda He
len kelimesini kullanmaktadr. Y unanistan olarak bilinen l
kenin Yunanca karl ise Hellastr.
Yurtluk
Osmanl Devletinin toprak sistemi iinde yer alan bir kav
ramdr. Y urtluk zellikle Dou Anadoludaki beylere ve s
nr boylarndaki askerlere ayrlan topraklara verilen addr.
Bu topraklardan bazlarnn yararlanma hakk miras yoluyla
da devam ederdi. Y urtluklarn mlkiyeti devlete aitti. Bu top
311
KAY I TDII TAR H
raklarn tmar topraklardan fark mutlaka bir hizmet karl
verilmemesiydi. Y urtluk ve ocaklk topraklarn sahiplerinin
varisi yoksa devlet buralar ayn artlarla bakasna devre
derdi. Y urtluk sahipleri sefer zamannda bulunduu blgenin
beylerbeyinin emrine girerdi.
Yurtsuz John (1166-1216)
Manga-Cartay imzalayan ngiltere kraldr. Babas II. Henrynin
lmeden nce kendisine miras olarak hi toprak brakmama
sndan dolay yurtsuz lakabyla anlmtr.
Yzyl Savalar
Y zyl savalar ngiltere Kral III. Edwardm Fransa tahtnda
hak iddia etmesiyle 1337de balayan ve ancak 116 yl sonra
1453te sona eren savalar dizisidir. Y zyl Savalar ismi son
dnemde tarihiler tarafndan verilmitir.
312
MURAT KUTLU - VOLKAN D NEll
Zeus
Zabtiyye
Arapa bir kelime olan zabtiyye, asker polis anlamna gel
mektedir. Osmanl Devletinde Tanzimattan sonra kurulan
zabtiyye tekilat, toplum gvenliini salamakla sorumlu, si
lahl bir tekilattr. Zabtiyyeden sonra bu grevi polis ve jan
darma kuvvetleri devam ettirmitir.
Zaanos ( . . 1460)
Fatih Sultan Mehmet dneminde nemli rol oynam bir dev
let adamdr.Rum asll devirme olduunu iddia edenlerin ya
nnda kendisinin Srp ya da annesi babas olmayan bir Trk
313
KAY 1TDII TAR H
yetim olduunu ileri srenler de olmutur . Gelibolu,Trabzon
sancakbeylii;Rumeli beylerbeylii ve kaptanderyalk grev
lerinde bulunmutur.Zaan kelimesi Farsa bir eit ahin ad-
dr.Zaan kelimesinin sonuna Rumca da bey anlamna gelen
os szc getirilmitir. (Evrenos Bey gibi) Rumeli Beyler
beyi iken yre halk tarafndan kendisine Zaanos denmitir.
Zaarclar
Zaar bir cins av kpeinin addr. Y irmiden fazla eidi var
dr. Ku avndan ok kstebek, porsuk, gelincik gibi hayvan
larn avlarnda kullanlr. Osmanl Devletinde padiahlar ta
rafndan avda kullanlan zaarlar yetitirdikleri iin bu adla
anlmlardr. Bu hizmet snfnn bandaki grevliye de za-
arcba ad verilmektedir.
Zanaatkar
Arapa kkenli bir kelime olan zanaat, iilik, ustalk, el sa
nat anlamlarna gelmektedir. Farsa -kr eki ise eklendii
kelimelere yapan, eden anlamlarn katmaktadr. Zanaatkr
ise zanaatla uraan, bir zanaat meslek edinen kii anlam
larndadr.
Zats-Savari / svari
Hz. Osman dneminde Busr ibn Ebu Ertah kumandasndaki
deniz kuvvetleri ile Msrda bulunan Abdullah ibn Ebu Serh
komutasndaki deniz kuvvetlerinin Bizansa kar tertipledii
bir deniz harektdr. Mslmanlar ile Bizans arasndaki bu
deniz sava Akdenizde skenderiye yaknlarnda gerekle
mi ve Araplar bu savata galip gelmilerdir (655).
Zats-Savari kelimesinin asl zats-suvaradr. Zat kelimesi
Arapa sahiplik (-l,-li) anlam katmaktadr. Suvara kelimesi
ise yksek, ykseklik anlamlarna gelmektedir. Bu savaa
ok fazla gemi katldndan zats-savari olarak yani yksek
direkli gemilerin ok olduu sava eklinde tarihe gemitir.
314
Zaviye
Arapa bir kelime olan zaviye, a, ke, evin kk bir k
esi veya odas anlamlarnda kullanlmaktadr. Ayrca tek
kelerin kne de zaviye denmektedir.
Zeamet
Arapa kefil ve zamet sahibi anlamlarna gelen zam ke
limesinden tremitir. Zemet ise terim olarak yerler anla
mndadr. Osmanl Devleti bir ksm devlet ve saray memur
larna hizmetlerine karlk toprak vermekteydi. 20 bin ile
100 bin ake arasnda gelir getiren bu topraklara zeamet
denmekteydi.
Zemberek
Farsa bir kelime olan zemberek, arklar hareket ettiren e
lik yaylara verilen bir addr. Ayrca savalarda kullanlan elik
ya da pirinten yaplm oklara da zemberek denmitir. Os
manlI ordusunda bu oku kullanmakla grevli askerler zembe-
reki adyla bilinmektedir. Bu oklarn en nemli zellii zrh
lar delebilen bir yapya sahip olmasdr.
Zembilli Ali Efendi (... - 1526)
Osmanl Devletinin sekizinci eyhlislamdr. Tam ad Aleddin
Ali Cemaldir. Karaman doumludur. II. Bayezid dneminde
eyhlislam olmutur. Evinin penceresinden bir zembil sar
ktarak (hasrdan rlm, kulplu torbalara zembil ad veril
mekteydi), skntlar olanlarn ikyetlerini yazl bir ekilde
alr, yine cevaplarn yazl bir ekilde zembille brakrd. Bu
yzden kendisi zembil lakabyla anlmtr.
Zengiler
Byk Seluklu Sultan Melikahn kumandan, Aksungurun
olu mdeddn Zeng tarafndan Kuzey Irak ve Suriyede ku
315
KAY I TDI I TAR H
rulan atabeyliktir (1127). Adn kurucusundan almtr. 1259
ylnda lhanllar tarafndan ortadan kaldrlmtr.
Zetta
Gnmzde Srbistan snrlar ierisinde olup; Tuna Nehrinin
bir kolu olan Tizsa I rmann kysndaki bir yerdir. Bu bl
gede 1697 ylnda Osmanl Devleti ile Hallar arasnda Kut
sal ttifak Savalarnn son nemli arpmas yaanmtr.
Osmanl Devleti bu savata bozguna uramtr.
Zerdt
Zerdtliik dininin kurucusudur. Gerek adnn Sipitama ol
duu ileri srlr. Zerdt genellikle tarih bir figr olarak
kabul edilmekle birlikte yaad dnem hakknda genel bir
ortak kabul yoktur. Baz bilginler yaklak olarak M 1200
yllarnda yaadn tahmin etmekteyken baz bilim adam
lar da onu M 18. yzyl ile 6. yzyl arasndaki bir tarihe
yerletirmektedirler.
Zerdt kelimesi muhtemelen Avesta dilindeki yal anlamna
gelen zareta ile deve anlamna gelen ustra kelimelerinden
tremitir. Anlam yal develere sahip olan kiidir.
Zerdt dininin en nemli zellii, en eski tek tanrl din ola
rak kabul edilmesidir. Bu dinde insanlarn bedenen ldkten
sonra dirilip Ahura Mazdanm huzuruna kacana ve orada
sorgulanacaklarna inanlr.
Zerre
Arapa bir kelime olan zerre, gzle grnmeyecek kadar k
k, ufak anlamlarna gelmektedir. Ayn zamanda zerre, ar
lk llerinden birinin addr ve 1,56 miligram edeerindedir.
Zeus
Eski Y unanca bir kelime olan Zeus, J piter anlamna gel
mektedir. Y unanllarn batanrs olmakla birlikte, Tanrlarn
316
MURAT KUTLU - VOLKAN O NL K
en by ve en gls olarak kabul edilir. Olympos Dann
tek sahibidir. Gkyznn, imek ve gk grltlerinin tan
rsdr. ou zaman elinde bir imek ile tasvir edilmitir.
Zrva
Farsa bir kelime olan zrva, anlamsz sz, safsata, uydurma
anlamlarna gelmektedir. Zrva ayn zaman da OsmanlIlarda
genellikle imaretlerde piirilen, zerdeye benzeyen, lapams bir
ekilde yaplm pilavn zerine tuz veya eker eklenerek ye
nilen bir tr yiyecektir. Bu yemee zrva denmesinin nedeni
uydurma bir yemek olmasndan dolaydr.
Zigetvar /Sigetvar
Macaristann gneybatsnda yer alan bir ehirdir (Szigetvar).
Macarca Ziget ada; var ise kale anlamna gelmektedir.
ehrin ad ilk defa 1391 tarihli bir belgede Sziget eklinde
gemektedir. Kanuni Sultan Sleymann son seferini yapt
ehirdir. Bu seferden sonra fethedilen Zigetvar, II. Viyana Ku
atmas srecinde Habsburglara braklmtr (1689).
Ziggurat
Babilce olan Ziggurat kelimesi (ziqqurrat); ykselmi yere
kurmak anlamna gelmektedir. Eski Mezopotamya vadisin
deki lkelerde ve randa teras bulunan piramitlere benzeyen
tapmak kulesidir.
Zimm
Arapa bir kelime olan zimm, birinin himayesi altnda olan
anlamna gelmektedir. Zimmet ise sahip kma, koruma al
tna alma demektir. slam Devletlerinin himayesi altnda bu
lunan gayrimslimlere zimm denmitir.
Zitovi
Zitovi, Bulgaristann kuzeyinde bir ehirdir. Tuna Nehrinin
gneyinde Tarnova ilinde bulunur. Avusturya ile Osmanl Dev
leti bu blgede 1791 ylnda Zitovi Antlamasn imzalanmtr.
317
KAY ITDI I TAR H
Zitvatorok
Zitvatorok Antlamas 1606 ylnda Osmanl ile Avusturya
mparatorluu arasnda imzalanm bir bar antlamasdr.
Anlamann imzaland yer bugn Slovakyanm Nitra iline
bal Macarlarn ounlukta olduu Komarno (Komorn) il
esinin Zitavskatona kydr. Antlama adn, Zitva suyunun
Tuna Nehrine kart boazdan alr.
Zurnazer Mustafa Paa (...-1656)
Osmanl devlet adamdr. Arnavut aslldr. Yenieriler kabul
etmedii iin sadrazaml drt saat srmtr. Mehterhanenin
zurnazen blnde zurna ald iin bu lakapla anlmtr.
Zlfikar
Arapa bir kelime olan Zlfikar, omurgalar olan, omurgal,
kaburgal eklinde Trkeye evrilebilir. Hz. Muhammed
(s.a.v.) tarafndan Hz. Aliye armaan edilen ucu atal klcn
addr. Omurgal bir kl eklinde yaplmtr.
Znnun
Kanuni Sultan Sleyman dneminde Bozokta (Yozgat) dev
letin arazi tespit ve vergilendirme ilemleri srasnda yaanan
anlamazlklar sonucu 1526 ylnda kan isyann ad Baba
Znnun syamdr. syan zorlukla bastrlm ve ayn yl Baba
Znnun ldrlmtr.
Baba Znnun Yozgat blgesi Slnolu ve Hisarbel Trk
men oymaklarnn din lideridir. Doum tarihi ile ilgili ke
sin bir bilgi yoktur. (Znnun Y unus peygamberin lakabdr.
Arapa iri balk sahibi anlamna gelmektedir.)
318
KAYNAKA
Afyoncu, Erhan & Ahmet nal & Uur Demir. Osmanl mparatorluunda As
keri syanlar ve Darbeler, Y editepe Y aynlar, stanbul, 2010.
Akgndz, Murat. Osmanl Medreseleri, Beyan Y aynlar, stanbul, 2002.
Akpmar, Ali. Kuran Corafyas, Fecr Y aynlar, Ankara, 2002.
Altmay, Ahmet Refik: Osmanlmn Felaket Seneleri (haz. Muammer Y lmaz),
Y itik Hazine Y aynlar, zmir, 2009.
Arapa-Tiirke Szlk, Nesil Y aynlar, stanbul, 1989.
Armaolu, Fahir. 19. Yzyl Siyasi Tarihi, Trk Tarih K urumu, Ankara, 1997.
Ate, Ahmet & N. orga & Paul Wittek & Hseyin Datekin & Franz Babin-
ger & Stefan Y erasimos (ed.), Fetihten nce Sonra, Gelenek Y aynlar, s
tanbul, 2003.
Belge, Murat (ed.). Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Y ayn
lar, stanbul, 1983.
Belge, Murat (ed.). Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim
Y aynlar, stanbul, 1983.
Belge, Murat. stanbul Gezi Rehberi, Tarih Vakf Y urt Y aynlar, stanbul, 2000.
Bolay, Sleyman Hayri. Felsefi Doktrinler ve Terimler Szl, Aka Y ayn
lar, stanbul, 1997.
Cogito (Osmanllar zel Says), Y ap K redi Y aynlar, stanbul, 1999.
ifti, Cemil (haz.). Akpaazade Tarihi, Mostar Y aynlar, stanbul, 2008.
Danimend, smail Hamdi. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Y ayn
lar, stanbul, 1971.
Demiray, Kemal. Temel Trke Szlk, nklp K itabevi, stanbul, 1997.
Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Ya
ynlar, Ankara, 1993.
Doan, Mehmet. Byk Trke Szlk, lke Y aynlar, stanbul, 1994.
Dursun, Plaluk. Nden Turtaya Osmanl Yazlar, tken Yaynlar, stanbul, 2000.
Emecen, Feridun. lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, K itabevi
Emecen, Feridun. Osmanl Klasik anda Sava, Tima Y aynlar, 2010.
319
KAY I TDII TAR H
Gngr, Erol. Tarihte Tiirkler, tken Y aynlar, stanbul, 1988.
Hasen, brahim Hasen. Tarih 'l-lslam, Kahire, 1964.
hsanolu, Ekmeleddin (ed.). Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, Feza Gazetecilik,
stanbul, 1999.
nalck, Halil. Kurl: Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak, Hayykitap Y ayn
clk, stanbul, 2010.
nalck, Halil. Osmanllar, Tima Y aynlar, stanbul, 2010.
nalck, Halil. Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-1600), Yap K redi Ya
ynlar, stanbul, 2003.
slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 1997.
smail, Hami Danimend. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Y aynevi,
stanbul,1972.
Kazc, Ziya. slam Kltr ve Medeniyeti, Tima Y aynlar, stanbul, 1996.
Kcrimolu, Yusuf. Kelimeler Kavramlar, nklp Y aynlan, stanbul, 1990.
Meydan Larosse, Meydan Y aynlan, stanbul.
Niayan, Sevan. Szlerin Soyaac, stanbul, 2010.
Ortaretim Tarih Kitab (Lise 1, Lise 2, Lise 3), MEB Y aynlar, 2009.
Ortayl, lber, Osmanly Yeniden Kefetmek, Tima Y aynlan, stanbul, 2006.
Ortayl, lber. imparatorluun En Uzm Yzyl, Tima Y aynlar, stanbul, 2004.
Ortayl, lber. stanbuldan Sayfalar, Alkm Y aynevi, stanbul, 2007.
Osmanl Ansiklopedisi, Aa Y aynlan, stanbul, 1993.
Pakaln, Mehmet Zeki. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB
Refik Ahmet. Lale Devri (haz. Dursun Grlek), Tima Y aynlar, stanbul, 1997.
Sakaolu, Necdet. Bu Mlkn Sultanlar, Olak Y aynlan, stanbul, 1999.
Smer, Faruk. Trk Devletleri Tarihlerinde ahs Adlar, Trk Dnyas Ara
trmalar Vakf Y aynlar, stanbul, 1999.
amil slam Ansiklopedisi, amil Y aynlar, stanbul, 1990.
emsettin Sami. Kamus- Tiirki, ar Y aynlar, stanbul, 1996.
iikn, Ziya. Ferheng-i Ziya Farsa-Tiirke Szlk, MEB Yaynlar, stanbul,1993.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Y aynlar, stanbul, 1998.
Uzunarl, smail Hakk. Osmanl Tarihi, Trk Tarih K urumu, Ankara, 1994.
Y lmaz, Fehmi. Osmanl Tarih Szl, Gkkubbe Y aynlan, stanbul, 2010.
320
KAYITDII TARH I
MURAT KUTLU-VOLKAN D NER
Sadettin Kpek ad nereden geliyor?
Tiryaki Haan Paa neyin tiryakisiydi?
Kara Murat gerekten yaad m?
Haova zaferini kim kazand?
Barbaros Barbar m, kzl sakal m?
Patrona Halil'in asl meslei neydi?
kz Mehmet Paa bu lakab neden ald?
Vakay- Vakvakiyenin asl nedir?
Demirba arl'a bu lakab kim verdi?
Lat, Menat, Uzza putlarnn adlar nereden geliyor?
Bir szlk nitelii de tayan bu alma, uzun ura ve aratrmalar sonucunda
bilimsel kayglar gzetilerek meydana getirilmitir. Tarihle ilgilenen ve kelime*
lerle tarihe yolculuk etmek isteyenlerin, bu kitab bir baucu almas olarak
greceklerdir.
o
o
9 789759 963491
9789759963491

KDTarih PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KDTarih PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KAYITDII

KAYI1 DII TAIIH

You might also like