A F A

DENEME
Milan Kundera, ekoslovakya'nn Brno kentinde dnyaya geldi. Bir
sre mzisyen olarak altktan sonra yazarlkta karar kld. Prag
Yksek Sinema Aratrma Ensttisnde verdii derslerle ekoslo
vak sinemasnn Yeni Dalga akm ynetmenlerinin yetimesine kat
kda bulundu. aka ve Giiliinesi Aklar kitabn yaynlad. Ruslarn
196'de ekoslovakya'y igalinden sonra kitaplar yasaklanan Kun
dera, 1975 ylnda Fransa'ya yerleti. Bu tarihten sonra yaynlad
kitaplar arasnda Yaan Baka Yerde (Prix Medicis dl/ Fran
sa), A
y
nlk Va/si (Premio Mondello/talya), Giiliiiin ve Umtw
Ktab (Commonwealth dl/ABD), Varolmamn Da
y
amlnaz Ha
fi
fi (Los Angeles Times gazetesi dl- Jerusalem dl) say
labilir.
Fransz vatanda olan Milan Kundera halen Paris'te yaamak
ta, eserlerini eke ve Franszca yazmaktadr.
AFA-21. Yizyla Doru Dizisi: 9
AFA-Yaynlar: 82
Haziran, 1989
Milan Kundera, 1987
ONKAjans
AFA Yaynclk
L 'n du HH adl kitabn Tirke eiri hakk
AFA Yaynclk A..'ye aittir.
Dizgi: AFA Yaynclk A..
Bask: Gilen Matbaas
Kapak: Reyo Basmei
AFA Yaynclk A.., Ankara Cad. Shhiye Apt. 19/8 Caalolu -S.
::: 52 39 80
Milan Kundera
Roman Sanat
evren:
SMAL YRGUZ
,
AFA
YAYlNLRI
Bu metin/ern ou belirli durmlard oraya kma
larna karn ben tmn, gnn birnd tek bir de
neme kitabnd ve roman sanat zerine dnceler
min bir bilnosu olarak birbirne balmak niyetiyle
ele alm.
(En kk bir kramsal hrsm olmadn ve bu
kitabn Bir Uygulamacnn Akamalar'ndan bak
bir e olmadn sylemee bilmem gerek var m?
Her romancnn yapt roman tarhine ilikin bir r
tk gr, romanl ilgili bir fkir ierr; knuturak
itediim, romanlanmn iindeki bu roman fkir).
"Ceantes'in Hor Grlen Miras"* Avrpa ro
man zerne kiiel grlermden szetmektedir ve
bu ''edi blmlk deneme"nin balangcn olutur
maktadr.
Birka yl nce Paris - Review adl bir New York
derisi Chrtian Salmon 'dn, yaantn ve yazarl
nl ilgili bir konuma yapmasn itemiti. Konu
ma hemen roman sanatna ilikin denenelerim zer
ne bir dyaloga dnt. Konumay iki bamsz
metne bldm. Bunlardn ilk olan "Roman Sanat

zerine Konuma"** bu kitabn ikinci blmn

oluturdu.
Uyurgezerler'in Galimard Yaynevince yeniden
baslmasndan yararlanarak Brch 'u Fransz/ara ye
niden keettnek amacyla Le Nouvel Obsevateur'
de "'Uyurgezerler'in Vasiyeti" adl yazy yazdm. Guy
Scaretta'nn nl Hermann Broch' a Giri'i ktktan
1983'te ABD'de verlen bir konfernsn metni. Frnsa'da Le Nouvel Obeateur'
d "Ya Roman Bizi Terkederse" bla }'amlanmtr.
Fronsa'da L Letre Inernationale'da "Yine Roman stne (1983} blla
yaynlad. Metin 0 kup iin yeniden gzden geirildi e geniletildi.
6 Roman Sanat
sonra o maklei bu kitaba almaktan vazgetim
.
Bu
nunla birlikte benim roman tarhi anlamd ok
zel bir yere sahip olan Uyurgezerler'i attaamadm
ve nc blm olark "'Uyurgezerler'in Esiniedii
Notlar"* yazdm. Bu blm szkonusu yapt zm
Iemekten ok benim, hepimiin ona ne kdr ok e
borlu oluumuzu gsterek amacyl kaleme aln
mtr.
Chritian Salmon 'la ikinci grme, "Kompozis
yon Sanat

zerine Konuma"** rmanlanmdn, ro

mann sanatsal, "znaatsal" sornlanndn, zellikle
de mimari yapsndan szetmektedir.
"Geride Bir Yerde"*** Kf'nzn romanlan ze
rine dncelermin bir zetiir.
"Yetmibir Szck"**** ie romanlanmzn ve ro
man estetii anlaymzn anahtar szcklerinin sz
ldr.
1985

lkbahannda Kuds

dln aldm. K
ds

niversitesi profesrlernden Pedr Mareel Dubo

is

ngilizce sylevini gl bir Frnsz akanla oku

du; ben de teekkr konuman * * * * * bu kitabn son
blmn oluturacan, roman ve Avrpa zerine
dncelermin son noktas olacan bilerek gl
bir ek akanyla Franszca olarak yaptm. Bu metni
dha Avrpa/, dha scak dha sevimli bir havad
okuyamazdm.
Dal nce yanlannad.
Fnsa'da L'Infni'de yaynland ( 1984). Bu kitap iih yenidn gzen geirldi ve
genileildi.
J979'da Mexico 'da 'Dh bir konferts mPtni. J98J'de Le De bat'da yamlan-
1b.
Bu memin taslakJ, "Seksendokuz Szck", J985'e L Debat'd yanland. Bu
kitap iin yeniden gzden geirildi. Konudan ok uzak szcler atld ve yni
szdikler eklendi .
.... Jean Daniel'in metni an giin L Nouvel Obseateur'de yanland.
Birinci Blm:
CERVANTES'

N HOR G

LEN M

RASI ll
kinci Blm:
ROMAN SANATI

ZER

NE KONUMA 29

nc Blm:
UYURGEZERLER'

N ES

NLED
G
NOTLAR 57
Drdnc Blm:
KOMPOZ
i
SYON SANATI

ZER

NE KONUMA 8 1
Beinci Blm:
GER

DE B

R YERDE 1 15
Altnc Blm:
YETM
i
B

R S

ZC

K 139
Yedinci Blm:
KUD

S S

YLEV

: ROMAN VE AVRUPA 177

Birinci Blm
Cervantes' in Hor Grlen Miras
Edmund Russeri 1935'te lmnden yl nce Vi
yana ve Prag'da Avrupa hmanizmasnn bunalm
zerine nl konferanslarn verdi. "Avrupal" nitele
mesi ona gre corafi Avrupa'nn tesine (rnein
Amerika'ya) uzanan ve eski Yunan felsefesiyle do
mu olan manevi bir kimlii belirtiyordu. Ona gre bu
kimlik tarihte ilk kez dnyay (btnl iinde dn
ya) zlmesi gereken bir soru olarak ele alyordu.
Dnyay u ya da bu pratik gereksinimi doyurmak iin
degil, "bilmek tutkusu insan egemenlii altna ald"
iin sorguluyordu. Russeri'in szn ettii bunalm,
ona gre o kadar bykt ki, Avrupa'nn kendisinden
sonra yaayp yaayamayacan merak ediyordu. Bu
bunalmn kklerinin Modern an banda, Galiei'
de ve Descartes'ta, tek yanl bir zellie sahip Avrupa
bilimlerinde yattna inanyordu. Bu bilimler dnya
y basit bir teknik ve matematik aratrma nesnesi
durumuna indirgemi ve yaamn somut dnyasn
(onun deyimiyle die Lebenswelt) dlamlard.
Bilimlerin gelimesi insan uzmanlk alanlarna
yneltti. Bilgilenmesi arttka insan, hem btnl
iinde dnyay, hem kendisini gzden kanyar ve
bylece yokolup gidiyordu. Bu yokoluu byl bir
biimde dile getiren de Russeri'in rencisi Reideg
ger'di: "Varln unutulmas."
Descartes'n "doann efendisi ve sahibi" olarak
12 Roman Sanat
egiuigi insan, kendini aan, geride brakan ve kendi
sine sahip olan glerin (teknigin, siyasetin ve tari
hin) basit bir nesnesi durumuna dt. Somut varl
gnn, "yaam dnyasnn" (de Lebenswelt) bu gler
iin artk hibir degeri yoktur; silinmi ve unutul
mutur.
2
Modern ag basit biimde mahkum eden bu bak
agr bir yarg olarak dnmenin safk olacagn san
yorum. Ben daha ok iki byk fiozofun hem gerile
me hem ilerleme olan ve insani her ey gibi sonunun
tohumunu dogumunda tayan bu an belirsizligini
aa kavuturduklarn syleyeceim. Bu belirsizlik,
filozof deil, romanc olduum iin kendimi daha ok
bal hissettiim Avrupa'nn son drtyz ylnn de
gerini drmyor gzlerimde. Aslnda bana gre
Modern agn kurucusu yalnz Descartes degil, Cer
vantes'tir de ayn zamanda.

ki fenomenolog Modern a degerlendirirken

byk olaslkla Cervantes'i gzden kardlar. Bura
dan hareketle unu sylemek istiyorum: Felsefenin
ve bilimlerin insan varln unuttuklar bir gerekse
de aslnda bu unutulmu varlgn aranmasndan baka
bir ey olmayan byk bir Avrupa sanatnn Cervan
tes'le birlikte olutuu ok daha belirgin biimde or
taya kmtr.
Heidegger'in Varlk ve Zmanda zmledigi ve
Cervantes'il Hor Grdk/eli 13
btn Avrupa felsefesi tarafndan ihmal edildiini
syledii yaamn tm byk temalarn, romann
drtyz yl (romann Avrupa' da can bulmasnn drt
yz yl) aklam, gstermi ve aydnlatmtr. Ro
man, kendi mant ve kendi yntemiyle yaamn e
itli yanlarn bir bir kefetmitir: Cerantes'in a
dalaryla servenin ne olup olmadn sorgulad; Sa
muel Richardson'la "insann i dnyasnda olup bi
tenleri" irdelemeye, duygularn gizli dnyasn aa
karmaya balad; Balzac'la insann tarihle olan derin
balarn kefetti; Flaubert'le gnlk yaamn o d
neme kadar bilinmeyen yanlarn aratrd; Tolstoy'la
insann karar ve davranlarnda akldnn ie kar
mas sorununa eildi. Zaman inceledi; Mareel Pro
ust'la yakalanamayan gemi an; James Joyce'la ya
kalanamayan imdiki an; Thomas Mann'la uzak a
lardan gelip admlarmz ynlendiren mitlerin roln
sorgulad vb. Husserl'in Avrupa tinselliinin z ola
rak grd "bilme tutkusu" insann somut yaamn
incelemek ve "varln unutulmas"na kar korun
mak, "yaamn dnyas"n srekli k altnda tutmak
iin ona egemen oldu. Hermann Broch'un takntsn
bu anlamda anlyor ve paylayorum: Yalnzca bir ro
mann kefedebilecei eyi kefetmek. Bir romann
varoluunun tek nedeni budur. Yaamn o zamana
kadar bilinmeyen bir yann kefetmeyen roman ah
laka aykrdr. Romann tek ahlak bigidir.
unu da ekliyorum: Roman Avrupa'nn eseridir;
deiik dillerle gereklemesine karn bulular b-
14 Romall Sanat
tnyle Avrupa'nndr. Bululann ardrd gelii (ya
zlanlarn toplam deil) Avrupa romannn tarihini
oluturmutur. Bir yaptn deeri (yani buluunun
getirdikleri) ancak bu uluslarst balam iinde b
tnyle grlebilir ve anlaabilir.
3
Tanr evreni ve deerler dzenini ynettii, iyiyi k
tden ayrd, her eye bir anlam verdii yeri yava
yava terkederken Don Kot evinden kt ve artk
dnyay tanma gcnden yoksundu. Don Kot yce
yargcn yokluunda, birdenbire korkun bir karma
klk iinde ortaya kt; tek tanrsal doru, insanla
rn paylat yzlerce grece douya ayrt. Bylece
Modern ala birlikte roman imgesi ve modeli de
domu oldu.
Descartes'la birlikte her eyin temeli olan d
nen ben'i anlamak ve bylelikle evrenin karsnda tek
bana durmak, Hegel'in hakl olarak kahramanca di
ye niteledii bir tutumdur.
Cervantes'le birlikte dnyay belirsi anlaml ola
rak alglayan, tek bir doru yerine birbirleriyle elien
grece dorular (kiilik ad verilen imgesel ben'lerde
ki dorular) karsnda kalan insann elindeki tek
kesinlik belirizliin bilgelii'dir. Bu da onun gerek
ten zor durumda olduunu gsterir.
Ceras'in byk roman ne demektir? Bu ko
nuda ok ey sylenmi. Kmileri bu romanda Don
Cervantes'in Hor Grdkler 15
Kot'un kapal idealizminin aklc bir eletirisini gr
dklerini sylyor. Kimileriyse ayn idealizmin ycel
tilmesi olarak gryorlar yapt. Romann temelinde
bir sorgulama deil, ahlaksal bir tavr grmek istedik
lerinden her iki yorum da yanl.

nsan, iyiliin ve ktln ak seik ayrdedile

bilecei bir dnya diliyor, nk anlamadan nce yar
glama isteini doutan ve nlenemez bir biimde
iinde tar.

deolojiler ve dinler bu istek zerine

kurulmutur. Romanla ancak ak ve dogmatik sy
lemlerindeki greceli ve belirsiz anlaml dili evirir
lerse uzlaabilirler. Birinin hakl olmasn isterler:
Anna Karenina banaz bir despotun kurbandr ya da
Karenina ahlaksz bir kadnn kurbandr. K masum
dur ve adil olmayan mahkemece ezilmitir ya da
mahkemenin arkasnda tanrsal adalet vardr ve K
suludur.
Bu "ya da"lar insani olgularn zndeki grecelie
kadanamama yetersizliini, Yce Yargcn yokluuna
dorudan bakarama yetersizln ierirler. Bu ye
tersizlik yznden romann bilgeliini (belirsizliin
bilgeliini) anlamak zordur.
4
Don Kiot nnde alan usuz bucaksz bir dnyaya
doru yola kt. Oraya zgrce girebilir ve istedii an
evine dnebilirdi.

lk Avrupa romanlar snrsz gibi

gzken bir dnyada yolculukardr. Kaderci Jacques
16
Roman Sanat
ile Efendisi'nin banda iki kahraman yolun ortasn
dadr; nereden gelip nereye gittikleri bilinmez. Ba
ve sonu olmayan bir zaman iinde, snrs bir uzam
da, gelecein hibir zaman bitmeyecei Avrupa'nn
ortasndadrlar. Diderot'dan yarm yzyl sonra Bal
zac'ta ufuk, modern yaplarn arkasndaki bir manza
ra gibi kaybolmutur: Bu modern yaplar polis, yarg,
ticaret ve cinayet dnyas, ordu, devlet gibi toplumsal
kurumlardr. Balzac'n dnemi Cervantes'in ve Dide
rot'nun mutlu aylakln tanmaz artk. Tarih ad
verilen trene binmitir. Binmesi kolay, inmesi zor bir
trendir bu. Ama bu tren hi de rktc deil, hatta
ekicidir; btn yolcularna servenler ve bu ser
venlerle birlikte yksek ve parlak grevler vaadeder.
Daha sonra Emma Bovary iin ufuk bir it kadar
daralr. Servenler te yandadr ve zlem dayanlmaz
boyutlardadr. Gnlk yaamn skcl iinde dler
ve hayaller nem kazanr. D dnyann yitip giden
sonsuzluunun yerini ruhun sonsuzluu almtr. Bi
reyin yeri doldurulamaz tekliinin hayali, Avrupa'nn
en gzel hayallerinden biri, gelimeye balar.
Ama tarihin ya da tarihten geri kalann, snrs
gc olan bir toplumun insanst gcnn insan
egemenlii altna almasndan sonra, ruhun sonsuzlu
u d bysn yitirir. Vaadedilen yksek ve par
lak grevler deildir artk, olsa olsa bir kadastm me
murluudur. K mahkeme karsnda, K ato karsn
da ne yapabilir? Fazla bir ey deil. Eskiden Emma
Bovary'nin yapt gibi bir hayal kurabilir mi hi de-
Cerantes'in Hor Grdkler
17
ise? Hayr tuzak korkuntur ve btn dnce ve
duygularn bir aspiratr gibi emer; davasndan ve
iinden baka bir ey dnemez. Ruhun sonsuzluu,
varsa eer, insan iin hemen hemen gereksiz bir faz
lalktr artk.
5
Romann yolu Modern an tarihine kout gibidir.
Geriye dnp yle bir baktm zaman alacak de
recede ksa ve kapal gzkyor.

yz yllk bir yol

culuktan sonra bir kadastro memuru klnda ky
ne dnm Don Kot deil midir bu?
Eskiden kendi servenlerini kendi semek ama
cyla yola kmt. imdi ise atonun altndaki bu
kyde seme hakk yoktu. Serven enzredilmitir
ona; dosyasndaki bir yanllk yznden ynetirle
uyumazl olan bir sefil.

yz yl sonra, romann
ilk byk temas olan servene o halde ne oldu?
Kendisinin parodisi haline mi geldi? Bu ne demektir?
Romann yolu bir paradoksla m kapanyor?
Evet, dnlebilir bu. Ve bir deil, birok para
doks var. Aslan Asker vayk belki de son popler
romandr. Bu gldr romannn ayn zamanda olayn
orduda ve cephede getii bir sava roman olmas
artc deil mi? Nasl oldu da sava ve irenlikleri
gldr konular oldu?
Homeros'ta, Tolstoy'da savan anlam btnyle
akt: Gzel Helena ya da Rusya iin savalyordu.
18 Roman Sanat
vayk ve yoldalar nedenini bimeden cepheye yne
lider. Daha da artcs, merak bile etmemilerdir
bunu.
Ama Helena ya da vatan dnda ne olabilir bir sa
van nedeni? Kendisini yalnzca g olarak gster
mek isteyen basit g m? Daha sonra Heidegger'de
greceimiz "isten istenci" mi? Oysa btn savalarn
arkasnda olmam myd o? Kukusuz evet. Ama bu
kez Hasek'te btn aklc kantlardan arnmt. Pro
paganda gevezeliklerine kimse inanmyor. Onu re
tenler bile. G plaktr. Kafka'nn romanlarndaki
kadar plak. Aslnda mahkemeye K'nn ldrlmesi
hibir yarar salamayacaktr. Ayn biimde atoya da
K'y tedirgin etmek hibir ey getirmeyecektir. Niin
dn Almanya dnyaya egemen olmak istedi? Bugn
Rusya niin ayn amacn peinde? Daha zengin olmak
iin mi? Daha mutlu olmak iin mi? Hayr gcn
saldrganl hi kar gzetmez; gdszdr; yalnzca .
istencini ister; saf aklddr.
Kafka ve Hasek bylece bizi bu mthi paradoks
la yzyze getiriyorlar: Modern ada Descartes'
akl Ortaadan kalma btn deerleri birbiri ardm
dan kemiriyordu. Ama akln zaferinin kesin oldu

u
dnemde ona engel olabilecek bir deerler sistemi
kalmadndan dnya sahnesine egemen olacak olan
saf aklddr (yalnzca istencini isteyen g).
En yetkin biimiyle Hermann Broch'un Uyure
zerler inde ortaya konan bu paradoks, u/ardn (bu
ad vermek houma gidiyor) biridir. Bakalar da var.
Cervalltes' Hor Grdkteli
19
Szgelimi: Modern a birbirinden farkl uygarlklara
blnm insanln bir gn birleecei ve bylelikle
sonsuz barn salanaca dleri iindeydi. Bugn
dnya tarihi nihayet bl\nmez bir btnlk olutu
ruyor ama uzun zamadr dleneo bu insanln bir
liini gerekletiren ve ayakta tutan ey gezgin ve
srekli savatr.

nsanln birliinin anlam u: Hi

kimse bir yere kaamaz.
6
Husserl'in Avrupa bunalmndan ve Avrupa hma
nizmasnn ortadan kalkma olaslndan szettii

konferanslar, onun felsefi vasiyeti olmutur. Bu ko-
numalar Orta Avrupa'nn iki merkezinde yapt. Bu
rastlantnn ok derin bir anlam vardr: Gerekten de
modern tarihinde ilk kez Batnn lmn ya da daha
dorusu Varova, Budapete ve Prag'n Rus

mpara
torluunca yutulmasyla kendinden bir parann ko
partlmasn bu ayn Orta Avrupa grd. Habsburg

mparatorluunun balatt I. Dnya Savann do

urduu bu felaket, bu imparatorluun sonunu hazr
lam ve zayf duruma dm Avrupa'nn dengesini
bir daha dzetmeyecek biimde bozmutur.

nsann yalnzca kendi ruhunun ucuheleriyle sa

vat mutlu dnemler, Joyce ve Proust'un dnemle
ri bitmitir. Kafka, Hasek, Musil, Broch'un romanla
rnda ucube dardan, tarihten gelmektedir; serven
trenine benzeremektedir artk tarih; kiisiz, yneti-
20 Roman Sanat
lemez, hesaba kitaba gelmez, kavran<maz ve hi kim
se kaamaz elinden. Byk Orta P v t;a romanclar
toplulugtnun Modern an u p .tic. s lan 'n far
kettii, ele ald ve kavrad d - t (I. Dnya
Sava sonras).
Ama onlarn romanlarn toplumsal ve siyasal bir
vahiy, neelenmi bir Orwell gibi okumamak gerekir!
Orwell'in syledikleri ayn gzellikle (belki de daha
gzel biimde) bir deneme ya da yergi yazsnda sy
lenmi olabilir. Buna karlk bu romanclar, bir kez
daha Broch'u analm, "yalnzca bir romann kefede
bileceini" kefetmilerdir: "U paradokslar"n koul
larnda tm yaam kategorilerinin birdenbire nasl
anlam deitirdiklerini gsterirler: Bir K'nn eylem
zgrl btnyle bo bir eyse serven nedir?
Nitelikiz Adm'n entelektelleri yarn yaamlarn
alp gtrecek olan savatan en kk bir kuku duy
muyorlarsa gelecein ne anlam vard? Broch'un Hu
guenau'su iledii cinayete zlmemekle kalmayp
onu unutabiliyorsa suun ne anlam vard? Ve bu
dnemin tek byk gldr roman olan Hasek'in
yaptnda olaylar bir sava ortamnda geiyorsa gl
drye ne oldu? K yatanda seviirken bile atodan
gnderilen iki kiinin gzetimindeyse zel ve genel
arasndaki fark nerededir? Ve bu durumda yalnzlk
ne anlama gelir? Bir yandan bizi inandrmak istedik
leri gibi bir yk, bir bunalm, bir uursuzluk mu ya da
tersine kolektivitenin her yerde ve her zaman ezdii
en byk deer mi?
Cervantes'in Hor Grdkler 21
Roman tarihinin dnemleri ok uzundur (moda
larn eritici degimeleriyle hibir igisi yoktur) ve ro
mann zellikle irdeledigi varlgn u ya da bu zelli
giyle belirlenmitir. Bylece sradanln Flaubert'va
ri kefindeki olabilirlikler ancak 70 yl sonra James
Joye' un dev yaptyla geregince gelitirilebilmitir.
Orta Avrupa romanclar toplulugunun 50 yl nce
balattg dnem (u paradoklar dnemi) henz bit
mi degi bana gre.
7
Uzun sredir romann sonundan szediliyor sk sk:

zellikle gelecekiler, gerekstcler, hemen he

men tm ncler. Bunlar romann gelime yolunda,
kkl yeni bir gelecek yararna ve daha ncekine
hibir biimde benzereyecek bir sanat yararna kay
loldugunu iddia ediyorlard. Roman tpk sefalet,
egemen snfar, eski model arabalar ya da silindir
apkalar gibi tarihsel adalet adna gmlecekti. Oysa
Cerantes eger Modern agn kurucusuysa, mirasnn
bitmesi yaznsal biimler tarihinde basit bir duraktan
daha ok ey ifade etmeliydi: Modern agn sonunu
bildirmeliydi. Bu nedenle roman nekroloj ilerinden
szederken grlen mutlu glmsemeler bana hop
paca geliyor Honpaca nk romann lmn, ok
ac lmnu yasaklamalar, sansr, ideoloj ik bask
yoluyla) yaamn byk blmn geirdigim ve
genellikle totaliter diye adlandrlan lkede grdm.
22 Roman Sanat
O zaman romann lml olduu btn aklyla
ortaya kt; Modern an Bats kadar lml.
i
nsa
ni eylerin grecelii ve ok anlamll zerine kuru
lu bu dnyann modeli olarak roman, totaliter evrenle
uyumazlk iindedir. Bu uyumazlk, bir ayrlky
bir apparaik'le*, bir insan haklar savunucusunu bir
ikenceciyle kar karya getiren uyumazlktan da
ha derindir nk yalnzca siyasal ya da ahlaksal de
il, ayn zamanda da varlkbilimseldir. Bu u anlama
gelir: Tek bir dor zerine kurulu dnya ile romann
grece ve ok anlaml dnyas birbirlerinden bt
nyle farkl maddelerden yorulmutur. Totaliter
dorluk grecelii, kukuyu, soruyu dlar, dolay
syla roman anlay adn verdiim eyle hibir bi
imde uzlaamaz.
Ama Komnist Rusya'da byk tirajlar yapan ve
ok okunan yzlerce binlerce roman kmyor mu?
Evet, ama bu romanlar varln fetbedilmesi uran
srdrmyorlar. Yaamn hibir yeni alann kefet
miyorlar; yalnzca sylenmi olan onaylyorlar. Va
rolma nedenler, an

ve hretleri, kendi toplumlar

na yararllklarna, sylenenin ( sylen
m
esi gerekli
olann) anayianmasna bal. Hibir ey kefetmeyin
ce, benim romann tarihi adn verdiim keifern
srekliliine katlyorlar artk, bu tarihin dma
yerleiyorlar, ya da: Bunlar roman tarhinden sonra/
roman/ar.
Rusa szciik. SSCB Komiimst Panisi'nde c OIuI mek alan halk dcnwkri/eri
komnist partilerinde cretli aba iiye. ( N)
Ce1vantes'in Hor Grdkleri
23
Roman tarihi Rus Komnizmi

mparatorluunda
aa yukar yarm yzyl nce durdu. Rus romannn
Gogol'den Biely'ye uzanan byklne baknca
mthi bir olay bu. Romann lm fantezist bir d
nce deil o halde. Olmu bir ey. Ve imdi romann
nasl ldn biliyoruz, kaybolmuyor; tarihin dna
dyor yavaa, farkedilmeden ve hi kimseyi etki
lereden lyor.
8
Ama roman kendi i mantyla yolunun sonuna gel
medi mi? Btn olabilirliklerini, btn bilgilerini ve
btn biimlerini aratrad m? Romann uzun s
re, artk kmr kalmam bir maden ocana benze
tildiini duydum. Karlm frsatlar, iitilmemi a
rlar mezarlna benzemiyor mu daha ok? Benim
zellikle duyarl olduum drt ar var.
Ounun ar: Lawrence Sterne'in Centi/men
Ian Slandy'nin Yaam ve nanlan ve Denis
Diderot'nun Kerci Jacque ile Efendisi bugn bana
18. yzyln en byk iki roman, dev bir oyun gibi
tasarlanm iki roman gibi geliyor. Bunlar imdiye
kadar ulalamam ve bundan sonra da ulalamaya
cak olan hafifliin iki doruu. Daha sonraki roman,
geree uygunluun zorlaycl, gereki dekor ve
kronolojik kesinlikle kskvrak baland. Bildiimiz
romannkinden baka bir gelime yolu (evet bir baka
Avrupa roman tarihi de tasarlanabilir) izebilecek
24 Ron01 Sanat
gteki bu iki bayaptn olanaklarn terketti.
Dn ans: 19. yzylda uykuya yatm olan
imgelem Franz Kfa tarafndan anszn uyandrld.
Kafka, onu izleyen gerekst-lerin tam anlamyla
gerekletiremedikleri bir ii baard: Gerekle d
kaynatrd. Bu, aslnda Novalis'in ok nceden sezdi
i ama yalnzca Kafka'nn bir yzyl kadar sonra ke
fettii bir simya sanat gerektiren, romann eski bir
estetik hrsdr. Bu byk keif bir evrimin sonundan
ok romann, imgelemin bir dteymi gibi patlayabi
lecei yer olduunu ve romann geree uygunluun
kanlmaz zorlaycln gsteren beklenmedik bir
al tr.
Dncenin ars: Musil ve Broch roman sah
nesine parlak ve yce bir anlay getirdiler.

Amalar
roman felsefeye dntrmek deil, yk zerinde
temellenen ve insan varln aydnlatmaya elverili
aklc ve akld, dncesel ve aniatsal btn ara
lar harekete geirmek, roman en yce zihinsel bire
im yapmakt. Baars roman tarihinin sonu mudur,
yoksa uzun bir yolculua m davettir?
Zmann ars: U pardoklar dnemi ro
m<ncy zaman sorununu Proust'vari kiisel bellek
sorunuyla snrlamamaya, kolektif zamann, Avrupa
za man nn muammasyla geniletmeye tevik eder.
Bu Avrupa, geip gi t mi yaam n bir bakla yakala
yan yal bir adam gibi gemiine bakmak, dkmn
yapmak, tarihini yakalamak iin geriye dnen bir Av
rupa'dr. Dolavsvla da romann o zamana kadar iin-
Cerantes'in Hor Grdkler 25
de hapsolduu bir
e
yse yaamn snrlarn amak ve
uzarma saysz tarihsel dnemler sokmak (Aragon ve
Fuentes denemilerdir bunu) sorunu gndeme gelir.
Ama romann gelecekteki yollarn nceden be
lirlemek istemiyorum nk hibir ey bilmiyorum
bu konuda. Yalnzca unu sylemek istiyorum: Roman
gerekten kaybolmak zorundaysa bu, gcnn sonu
na yaklat iin deil, artk kendisinin olmayan bir
dnyada bulunduu iindir.
9
Dnya tarihinin birletirilmesi, Tanrnn korkun bir
biimde ortaya kmasna gz yumduu bu insanc
d badndrc bir indirgeme sreciyle birlikte
gerekleti. uras bir gerek ki, indirgemenin beyaz
karncalar insan yaamn eskiden beri kemirip dur
mutur: En byk ak bile bir clz anlar iskeletine
indirgenmi olarak biter. Ama modern toplum bu fe
laketi aacak derecede arttrmtr; insan yaam
toplumsal ilevine indirgenmitir; bir halkn tarihi
taraf yorumlara indirgenmi, birka olaya indirgen
mitir; toplumsal yaam siyasal mcadeleye, siyasal
mcadele de yalnzca dnyadaki iki byk gcn a
tmasna indirgenmitir.

nsan, Husserl'in szn

ettii "yaamn dnyas"nn ac bir ekilde karard
ve varln unutulduu tam bir indireme burac '
n dadr.
Oysa romann varolma nedeni "yaamn dnya-
26 Roman Sanat
s"n srekli bir k altnda tutmak ve bizi "varln
unutulmas"na kar korumaksa eer, yaamas bugn
her zamankinden daha gerekli deil mi?
Evet, ben yledir diye dnyorum. Ama ne ya
zk ki roman yalnzca dnyann deil, yaptlarn da
anlamn indirgeyen beyaz karncalarn saldrsna
uramtr. Roman (her kltr gibi) gitgide kitle ileti
im aralarnn eline geiyor; dnya tarihinin birleti
rilmesini isteyen bu kitle iletiim aralan indirgeme
srecini younlatryor ve ynlendiriyorlar; btn
dnyaya herkes tarafndan, btn insanlk tarafndan
kabul edilebilecek ayn basitletirilmi eyleri ve kli
eleri datyorlar. Farkl organlarda farkl siyasal
karlarn ortaya kmasnn pek az nemi var. Bu y
zeysel farkn arkasnda ortak bir anlay hkm sr
mektedir. Amerika ve Avrupa'daki Time'dan Spiegel'e
kadar siyasal dergileri yle bir kartrmak yeterli
dir: Bunlarn tm dzenledikleri ieriklere gre ay
n dnya grn yanstrlar. Tmnde nemli ve
nemsiz bulduklar eylere gre sralanm1 ayn ba
lklar, ayn biimler, ayn sz daarc, ayn tlup,
ayn sanat beenisi grlr. Kitle iletiim aralarnn,
siyasal farkllklarnn arkasna gizlenmi bu ortak
eilimleri, amzn eilimidir. Bana gre bu eilim
romann eilimine ters dyor.
Romann eilimi karmaklklarn eilimidir. Her
roman okuyucuya unu syler: "Olaylar sandndan
ok daha karmak." Romann bu evrensel dorusu,
sorudan nce gelen ve onu dlayan basit ve abuk
Ce1vantes'in Hor Grdkler
27
yantlarn grlts patrts iinde gitgide daha az
duyulmaktadr. Zamanmzn anlayna gre hakl
olan ya Anna'dr ya da Karenina. Bize biimin zorlu
undan ve anialamayan dorudan szeden yal
Cervantes'in bilgelii ise can skc ve yararsz grl
yor.
Romann eilimi srekliliin eilimidir: Her ya
pt daha nceki yaptara bir yanttr, her yapt roma
nn nceki deneyimlerini ierir. Ama zamanmzn
eiimi ylesine geni, ylesine youn bir gncellik
zerine oturtulmutur ki, ufkumuzun gemiini t
yor ve zaman yalnzca imdiki ana indirgiyor. Bu
sistem iine sokulmu roman artk yapt (gemii ge
lecee balayan ve srekli olmaya ynelik bir ey)
kabul edilemez. Gncel bir olay, yarn olmayan bir
eylemdir.
10
Roman "artk kendisinin olmayan bir dnyada kaybo
lacak" anlamna m gelir bu? Avrupa'nn "varln
unutulmas"nda yitip gitmesine gz m yumacaktr?
Geriye grafomanlarn gereksiz gevezelikleriyle, ro
namn tarihinden sonrki romanlr nu kalacak? Bil
miyorum.
i
nandm, romann zamanmzn anlay
yla birarada yaayamayacadr; eer henz kefe
dimemi olan kefetmek istiyorsa, eer roman ola
rak "ilerlemek" istiyorsa, bunu ancak dnyann geli
mesine kar gerekletirebilir.
28 Roma Sanat

ncler olaylar baka trl grdler: Gelecekle

uyum iinde olma hrsndayd onlar; yrekli, zor, k
krtc, yuhalanan yaptlar yarattlar ama bunlar "za
mann anlay"nn kendilerinden yana olduu ve ya
rnn onlar hakl bulacag kesin inancyla yarattlar.
Eskiden ben de gelecegi yaptlarmn ve eylem
lerimizin tek yetkili yargc olarak grrdm. Daha
sonra anladm ki, gelecekle frt, tutuculuklarn en
kts, en byk dalkavukluktur, nk gelecek her
zaman imdiden gldr. Bizi yarglayacak olan on
dan bakas degildir. Ve kukusuz hi de yetkili olma
dan yapacaktr bunu.
Ama gelecegin gzmde hibir degeri yoksa kime
baglym ben? Tannya m? Vatana m? Halka m?
Bireye mi?
Yantm gln ve iten: Cerantes'in hor gr
len mirasndan baka bir eye bagl degilim.
Iknci Blm
Roman Sanat zerine Konuma
Bu konuma romanlannzdki estetik ko
nusuna ayrak itiyorm. Ama bilmem na
sl ba/asak!
Bir saptamayla: Romaniarm psikolojik deildir. Daha
dorusu genellikle psikoloj ik olarak adlandrlan ro
man estetiinin tesindedir.
Ama btn romanlar zornlu olarak psikolo
jik deil midir? Yani psyche muammas ze
rine eilmemi midir?
Daha ak konual m: Roman her dnemde "ben" mu
ammana eilmitir. Dsel bir varlk, bir kiilik ya
rattnz andan balayarak sorunun karsnda bulu
verirsiniz kendinizi: Ben nedir? Ben neyle
y
akalana
bilir?_ Bu tr bir roman bu temel sorular zerine
k
urulmutur. Bu soruya vereceiniz farkl yantlada
isterseniz eitli eilimleri ve belki de roman tarihi
nin eitli dnemlerini ayrdedebilirsiniz. Avrupa'nn
ilk anlatclarnn psikolojik yaklamdan haberleri bi
le yoktu. Boccacio yalnzca eylem ve serven anlat-
&
mtr. Bununla birlikte btn o elendirici ykterin
arkasnda bir inan vardr:

nsan herkesin birbirine

benzedii gnlk yaamn tekdzeliinden eylemle
kurtulur. Eylemle tekinden ayrlr ve birey durumu
na gelir. Dante yle der: "Her eylemde, eyleyenin ilk
niyeti kendi imgesini aa karmaktr." Balangta
32 Roman Sonat
eylem, eyleyenin bir otoportresi olarak anlalmtr.
Boccacio'dan drtyz yl sonra Diderot daha kuku
cudur: Kaderci Jacques, arkadann nianlsn batan
karr, mutluluktan sarho olur, babasndan dayak
yer, kzar ve oradan gemekte olan asker alayna ka
tlr, ilk savata diinden yaralanr ve tm yaam
boyunca topal kalr. Bir ak macerasyla balam,
sakatlga dogru ilerlemitir. Eyleminde kendisini hi
bir zaman tanyamamtr. Eylem ve kendisi arasnda
bir atlak belirmitir.

nsan kendi imgesini eylemle

aga karmak ister ama bu imge ona benzemez.
Eylemin paradoksal niteligi romann byk keife
rinden biridir. Ama "ben" eylemde yakalanamyorsa
nerede ve nasl yakalanacaktr? Ben'in peindeki ro
mann eylemin grnen dnyasndan vazgemek zo
runda kalp grnmeyen i yaama eilmesiyle gelir
bu an. IX. yzyln ortalarnda Richardson, kahra
anlarn dncelerini ve duygularn itiraf ettikleri
mektuplarla bulur roman biimini.
Psikolojik romann douu nu?
Terim kesinlikle doru degildir, yaklaktr. Bundan
kanalm ve bir dolayiamadan yararlanalm: Richard
son roman insann i yaamnn aratrlmas yoluna
solmutur. Gen Wer'in Aclan'yla Goethe,
Constant, sonra Stendhal ve agdalar onun nl
izleyicileridir. Bu evrim bana gre doruk noktasna
Proust ve Joyce'la ulamtr. Joyce, yakalanmas
Roman Sanat

ze1ine Kollllma 33
Proust'un "yitik zaman"ndan daha zor olan bir eyin
peine dmtr: imdiki an. Grnte imdiki
andan daha ak, daha kesin, daha elle tutulur bir ey
yoktur. Ama tmyle kaar biden aslnda. Yaamn
btn hzn de buradadr. Bir saniye iinde grme,
duyma ve koklama organlarmi bir olaylar ktlesini
kaydeder (bilinli ya da bilinsiz olarak) ve kafamz
dan bir duyumlar ve dnceler korteji geer. Her
an, bir sonraki an iinde aresiz olarak unutulmu
kk bir evreni temsil eder. Ama Joyce'un g\l
mikroskopu bu kaan an durdurup yakalamay ve
bize gstereyi biJiyor. Ne var ki "ben"in aranmas
bir kez daha bir paradoksla sonulamyor: "Ben"i ince
leyen mikroskopun gr as bydke "ben" ve
birlii kayar elimizdtn: Ruhu atarlara ayran b
yk Joyce merceinin altnda hepimiz biriz. Ama
"ben" ve benzersiz zellikleri insann i yaamnda
yakalanamazsa nerede ve nasl yakalanr?
Yaklanabi mi peki?
Elbette hayr. "Ben"in aranmas hep paradoksal bir
doyumsuzlukla bitmitir ve her zaman byle olacak
tr. Baarszlk demiyorum. nk roman kendi ola
naklarnn snrlarn aanuz ve bu snrlarn aa
kanlmas bile byk bir keif, dev bir bilimsel ara
trnadr. Bununla birl ikte "ben"in i yaam nn ayrn
tl aratrmasnn ierdii ze dokunduktan sonra
byk romanclar bil inli ya da biinsizce yeni bir
34 Roman Sanat
ynelim aramaya baladlar. Sk sk modern romann
kutsal lsnden szedilir: Proust, Joyce, Kafka.
Oysa bana gre roman tarihinde yeni ynelimin yolu
nu aan Kafka'dr: Proust sonras ynelim. Kafa
"ben"i beklenmedik biimde ele almtr. K nasl ve
neyle tek ve esiz bir varlk olarak tanmlanyor? Ne
fizik grnmyle (tannmyor), ne yaamyksyle
(bilinmiyor), ne adyla (yok), ne anlaryla, ne eilim
leriyle, ne kompleksleriyle. Tutumuyla m? Hayr
nk eylem alan ac biimde snrlanmtr.

inden
geirdii dnceieriyle mi ? Evet. Kafka durup din
lenmeden K'nn dncelerini izler ama bunlar zel
likle o andaki duruma yneliktir: Ne yapmas gerekir
o anda? Sorgulamaya gitmeli mi, kamal m? Papazn
arsna boyun emeli mi ememeli mi? K'nn tm i
yaamna tuzaa drld durum egemendir ve
bu durumu aabilecei eylerden (K'nn anlan, me
tafizik dnceleri, bakalan zerine dnceleri)
hibiri

klanmamtr hize. Proust iin insann i

dnyas bir mucize, bizi durmadan artan bir son
suzluktur. Ama Kafka'nn artcl burada deil
dir.

nsann tutum ve davranlarn belirleyen i g

dlerin neler olduunu sorar kendi kendine. Temel
den farkl bir soru sorar: Ezici d belirleyicilerin, i
hareket ettiricileri ortadan kaldrd bir dnyada in
sann elinde kalan olanaklar nedir? Gerekten de,
ecinsel itkileri ya da arkasnda ackl bir ak yks
olsayd, K'nn tutum ve yazgsnda bu ne gibi bir
deiiklik yapabilecekti? Hi.
RomQ/1 Sa11at zerlle Komma 35
Varolmann Dayanlmaz Hafitiinde unlan
sylyorsunuz: ''Roman yazar itiraflan de
ildir. Bir tuzaa dnm dnyada insan
yaamnn aratnlmasur. " Tuzak ne an
lama geliyor peki?
Yaamn bir tuzak olmas. Biinen bir eydir bu:

ste
meden domuuz, bizim semediriz bir bedene ka
patlmz ve lme mahkum edilmiiz. Buna karlk
dnya bir zamanlar insana gvenli ka olanaklar
salamaktayd. Bir asker bulunduu birlikten kap
komu lkede baka bir yaama balayabilirdi. a
mda ise dnya birdenbire daralvermitir. Dnyann
tuzaa dnmesi olan bu deiime hi kukusuz ve
kesinlikle I. Dnya Sava yol amtr. Tarihte ilk
kez Dnya Sava denmitir. Yanltr oysa bl adlan
drma. Sava yalnzca Avrupa'y (ayrca btn Avru
pa'y da deil ) kapsyordu. Ama dnyada olup biten
hibir ey snrl kalmadka, felaketler btn dnya
y sardka ve dolaysyla insanlar, kimsenin kaama
yaca ve onlar gittike birbirlerine benzeten durum
lardan ve d koullardan etkilendike "dnya" szc
korku ve ylgnl ok daha gzel ifade ediyor.
Ama iyi anlayn beni. Kendimi
.
psikolojik denen ro
mann dna koymu olmam, kahramanlarm i ya
amdan yoksun brakay istediim anlamna gelme
sin. Bu demektir ki, benim romaniarm ncelikle ba
ka muammalarn ve baka sorunlarn peindedir. Yine
bu demek deildir ki psikoloji k ekicilikleriyle kendi-
36 Roman Sanat
lerini kabul ettiren romanlara karym. Proust'tan
sonraki durum deimesi bende nostaJji yaratt. Pro
ust'la birlikte mthi hir gzellik yavaa bizden
uzaklayor. Bu gzellik bir daha geri gelmeyecektir
artk. Gombrowicz gln olduu kadar dalice bir
fikir ortaya atmtr. Ben' imizin arl dnya ze
rindeki nfusun niceliine baldr diyor. Demokri
tos, insanln drtyz milyonda birini, Brahms bir
milyarda birini, Gombrowic de iki milyarda birini
temsil etmektedir. Bu aritmetik asndan Proust'va
ri sonsuzluun arl, bir ben'in arl, bir ben'in i
yaamnn arl gitgide hafifer: Ve hafifie doru
yarta zorunlu bir snr atk biz.
lk yazlannzdn balayarak ben 'in ''ya
nlmaz hafifii " siin taknamz. Glnesi
Aklar dnyorm szgelmi. Edward ile
Tanr yksn. Alice 'le sevitii ik geceden
sonra Ed'rard yaammd belirleici olacak
tuhaf bir skmt duymaya balar Kadn ar
kadma bakar ve yle syler kendi kendi
ne: ''lice 'in dnceler aimd yazgsua
yapay olark eklenmi bir edi. Ve onu yal
nzca bir bedenin, dnceler ve yaamy
ksnn rasinsal bir birlikteli, inora
nik, keyfi ve deiken bir birliktelik olark
gryordu. " Yine bir baka ykde, Otostop
Oyunu 'da gen kadm, aniatrm son parag
rfaruul kimliinin belirsizliinden yle-
Roman Sanat zerlle Komma
37
sine huzursuzdur ki lktra lkra u szle
r yie/er: "Ben benim, ben benim, ben benim. "
Varolmann Daynlma Haffiinde Tereza aynaya
bakar. "Burnum her gn 1 milimetre uzasayd ne
olurdu?" diye dnr. Ne kadar zamanda yz ta
nnmaz hale getirdi? Yz artk Tereza'ya benzeme
dii zaman Tereza hala Tereza olarak kalacak myd?
Ben nerede balayp nerede bitiyor? Gryorsunuz:
Ruhun anlalmaz sonsuzluu nnde alacak hi
bir ey yok. alacak olan daha ok ben'in ve kimlii
nin belirsizlii.
Romanlannzd hi i monolog yok
Joyce, Bloar'un bana bir mikrofon yerletirir. Ola
anst bir casusluk olay olan bu i monologla ne
olduumuz konusunda ok ey rendik. Ama ben bu
mikrofonu kullanamazdm.
Joyce'un Ulysses'ide btn roman i mono
logla geer. Yapsnn temeli, baat yntemi
d i monolog. Side bu ilevi stlenen felef
dnce midir?
"Felsefi" szcn uygun bulmuyorum. Felsefe, d
ncesini soyut bir ortamda kiisiz ve durumsuz ola
rak gerekletirir.
38 Roman Sanat
Varolmann Dayanlmaz Hafiflii'ne Nietche '
nin ebedi dn dncesiyle balyorsunuz Bu,
soyut biimde gelitirilmi, kiisiz ve durmsuz
felef dnceden baka nedir peki?
Hayr! Bu dnce daha romann ilk trcesinden
balayarak bir kiinin, Tomas'n temel durumunu ge
tiriyor; sorununu ortaya koyuyor; ebedi dnn bu
lunmad dnyada varolmann hafifii. Gryorsu
nuz sonunda sorumuza geliyoruz: Psikoloj ik denen
romann tesinde ne vardr? Bir baka deyile ben'i
yakalamann psikolojik olmayan yolu nedir? Benim
romanlarmda bir ben yakalamak demek varolu so
runsalnn zn yakalamak demektir. Varolu kodu
nu yakalamaktr. Varolmann Dayanlmaz Haffii'
ni yazarken u ya da bu roman kahramannn kodu
nun baz anahtar szcklerden olutuunu gznn
de bulundurdum. Tereza iin: Beden, ruh, ba dn
mesi, zayfk, idil, cennet. Tomas iin: Hafiti k ar
lk. "Kk 'Yanl Anlalan Szckler' Szl" b
lmnde birok szc zmleyerek Franz ve Sa
bina'nn varolu kodlarn inceledim: Kadn, sadakat,
ihanet, mzik, karanlk, k, kortejler, gzellik, va
tan, mezarlk, g. Bu szcklerin her birinin br
nn varolu kodunda farkl bir anlam vardr. Kuku
suz bu kod soyut olarak irdelenmemitir. Eylem ve
durumlarda yava yava ortaya kmtr. Yaam Ba
k Yerde'nin 3. Blmne b(kn. Mahup Jaromil
Romm Sanall

zeline Konuma 39
henz bir kadnla yatmamtr. Bir gn bir k arka
dayla dolarken kz birdenbire ban omzuna ko
yar. Mutluluun doruuna varmtr ve hatta fiziksel
olarak da uyarlmtr. Bu kk olay zerinde duru
yorum ve yle diyorum: "Jaromil'in tatt en byk
mutluluk omzunda bir gen kzn ban hissetmesiy
di. " Bundan sonra Jaromil'in erotizmini yakalamaya
alyorum: "Bir gen kz ba onun iin bir gen kz
bedeninden daha ok ey ifade ediyordu. " Bunun, be
dene kar kaytszdr anlamna gelmediini belirtiyo
rum ama: "Bir gen kz bedeninin plaklyla aydn
lanm bir gen kz yz istiyordu. Bir gen kz bede
nine sahip olmak istemiyordu; bir gen kz yzne
sahip olmak istiyordu ve bu yzn aknn bir kant
olarak bedenin bir armaan olmasn istiyordu. " Bu
tutuma bir ad vermeyi deniyorum: efkat szcn
seiyorum. Ye bu szc inceliyorum: Gerekte ne
dir etkat? Birbiri ardndan gelen yantiara varyo
rum: "efkat olgunl uk a eiine geldiimiz zaman
ve ocukken anlamadmz ocukluk avantajlarnn
skntyla farkna vardmz zaman ortaya kar" ve
sonra: "efat bize olgun yan esiniedii rknt
dr. " Baka bir tanm daha: "efkat bakasnn bir
ocuk muamelesi grecei yapay bir ortam yaratmak
tr. " Gryorsunuz, size Jaromil'in kafasndan geen
leri gstermiyorum, daha ok kendi kafamdan geen
leri gstermek istiyorum: Uzun sre J aromil'i inceli
yorum ve onu anlamak, nitelemek, yakalamak iin
adm adm tutum ve davranlarnn zne yaklayo-
40
Roman Sanat
rum.
Varolmann Dayamlmaz Haffi'nde Tereza
Tomas'la birlikte yaamaktadr ama ak, ondan b
tn glerini harekete geirmesini ister ve birdenbire
bunu yapamaz artk. Geriye, "aaya", geldii yere
dnmek ister. Soruyorum kendi kendime: Ne oluyor
ona? Ve yant buluyorum: Ba dnyor. Ba dnme
si nedir peki? Bir tanm aryorum ve yle diyorum:
"Sersemletici, kar konulmaz bi r dme istei." Ama
hemen dzeltiyorum ve tanm belirginletiriyo
rum: " .. .insann bann dnmesi, kendi zayfyla
sarho olmas demektir.

nsan zayflnn bilincinde

dir. Zayflna direnmek istemez, kendini brakmak
ister, sokakta herkesin gz nnde yklmak ister,
yere yatmak, yerin altna girmek ister." Ba dnmesi
Tereza'y anlamak iin bir anahtardr. Beni ya da sizi
anlamak iin bir anaht:r deil. Oysa siz de ben de en
azndan bir olabilirlik olarak, varoluun olabilirlikle
rinden biri olarak bu tr ba dnmesini tanyoruz.
Tereza'y yaratmar gerekti. Bu olabilirlii anlamak,
badnmesini anlamak iin "bir deneysel ego"dur o .
Ama bu tr sorgulamalardan geirilenler yalnzca
zel durumlar deildir. Roman btnyle uzun bir
sorgulamadan baka bir ey deildir. Dnsel sorgu
lama (sorgulamal dnme) benim tm romanlar
mm temelidir. Yaam Baka Yerdye gelelim. Bu
romann ilk ad Lirik ad. Bu ad kaba ve yavan
bulan arkadalarmn basksyla son anda deitir
dm. Onlarn isteklerini yerine getirirken bir budala-
Romall Sa11at

zerlle Ko11tna 41
lk yaptm. Aslnda bana gre en iyisi romann adn
temel kategorisine gre semek. ak, Gln ve
Unutuun Kitab, Varolmann Danlmaz Haffii.
Hatta Glnesi Ak/ar. Bu ad elendicici ak ykle
ri anlamnda almamak gerekir. Ak dncesi her
zaman ciddilike balantldr. Oysa glnesi ak cid
diikten yoksun akn kategorisidir. Modern insann
vazgeilmez kavram. Yaam Baka Yerde baz soru
lara dayanan bir roman: Lirik tutum nedir? Lirik a
olarak genli
k
nedir?

l evliliin -lirim, devrim,

genlik - anlam nedir? Ve air olmak ne demektir?
Bu roman almasna not defterime, hipotez olarak
u tanm yazarak balad anmsyorum: "air,
annesi tarafndan, giremedii dnyann karsna
kmaya gtrlen delikanldr." Gryorsunuz ki bu
tanm ne sosyolojik, ne estetik, ne psikolojiktir.
Fenomenolojik
Fena bir sfat deil. Ama ben yasaklyorum kendime
onu kullanmay. Sanatn felsefi ve kuramsal akmlarn
trevinden baka bir ey olmadn ileri sren profe
srlerden ok korkarm. Roman bilindn Freud'
dan nce, snf mcadelesi ni de Marx'tan nce tan
mtr. Fenomenoloj i ( insan durumlarnn znn
aratrlmas) uygulamalarna fenomenologlardan n
ce gemitir. Hibir fenomenologla tanmam olan
Proust'ta ne kadar grkemli "fenomenolojik betimle
meler" vardr.
42 Romall Sa11at
zetlersek Ben 'i yakalamamn birok yolu
vardr. nce eylemle, sonr i yaamda. Size
gelince siz ben 'in varolu sornsalnn zyle
belirlendiini sylyorsunuz. Sizin bu tlvn
mzn birok sonucu var. Szgelimi durmla
r zn anlamaya olan dknlnz si
zin gznzde btn betinleme tekniklerini
geersizletiryor adeta. Kalrananlannzm
d grnleryle ilgili olark hemen hemen
hibir ey sylemiyorsunuz. Ve fzolojik ilki
lerin artminas sizi durum/ann zm
lenmesi kadar ilgilendinnediinden klr
manlannzm gemii konusunda d ok ke
tumsunuz. Anlatnmzn ok soyut olmas
gerek klrnm/ar yaratamama tehlikesini
doumuyor mu?
Ayn soruyu Kafa ya da Musil'e sormak gerekir.
Musil'e sormulard zaten. ok kltrl baz kimse
ler onun gerek bir romanc olmadn bile syledi
ler. Walter Benjamin sanatn beenmiyordu, yalnzca
zekasma hayrand. Eduard Roditi'ye gre kahraman
lar gerek kahramanlar deil. Proust'u izlemesini
neriyor ona. Dintime'yle karlatrldnda Bayan
Verdurin ne kadar canl ve gerek deil mi? diyor.
Asl nda psikoloji k gerekilik iki yzyl iinde doku
nulmaz kurallar yaratmtr: 1 . Kahramana il ikin
olabildiince ok bilgi vermek gerekir: D grn
m, konumas ve davranlar. 2. Kahramann ge-
Roman Sanat

zerine Konuma 43
miiyle ilgili bilgiler de vermek gerekir nk o anda
ki davranlarnn tm itkileri gemitedir. 3. Kahra
man tam bir bamszlk iinde olmaldr, yani yazar
ve dnceleri, kendisini hayalere kaptran ve ger
eklik yerine kurguyu yelemek isteyen okuyucuyu
rahatsz etmemek iin kaybolmaldr. Oysa Musil ro
man ve okuyucu arasndaki hu eski anlamay boz
mutur. Onunla birlikte baka baz romanclar da ta
bii. Broch'un en tannm kahraman Esch'in d g
rnyle ilgili ne biliyoruz? Hi. Yalnzca byk di
leri olduunu biliyoruz. K'nn ya da vayk'n ocuklu
una ilikin bildiklerimiz nelerdir? Musil, Broch,
Gombrowicz, de romanlarnda dnceleriyle
varlklarn duyurmaktan ekinmemitir. Kahraman
gerek bir varln taklidi deildir. Dsel bir varlk
tr. Deneysel bir ben 'dir. Bylece roman balangcyla
balant kurar. Don Kiot'u gerek bir varlk olarak
dnebilmek hemen hemen olanakszd r. Ama bel
Ieimizde onun kadar yer etmi bir baka gerek kah
raman var mdr? Anl ayn beni. Kendisini roman n
dsel dnyasna kaptran ve onu zaman zaman ger
eklikle kartran saf ve ayn zamanda da hakl oku
yucuyu kmsemek istemiyorum. Ama bunun iin
psikolojik gerekilik tekniinin gerekli olduunu da
sanmyorum. ato'yu ilk kez 14 yandayken oku
dum. Bu dnemde yaknmzda oturan bir buz hokeyi
oyuncusuna hayrandm. K'y onun izgileriyle hayal
ettim. Bu gne kadar da hep yle grdm. Sylemek
istediim u: Okuyucunun d gc otomatik olarak
44 Roman S0at
yazarnkini tamamhyor. Tomas kumral m esmer mi?
Babas zengin miydi, yoksul mu? Siz sein.
Ama her zman bu kurala uymuyorunuz:
Varolmann Dayanlmaz Hafifigi 'nde To
mas 'n gemiiyle ilgili hibir e yoktur. Bu
na krlk Tereza 'mn yaln kendi ocuklu
u dil, amesininki de verlmitir.
Romanda yle bir trce vardr: "Bilardo masasnda
ki topun iledigi izginin oyuncunun kol hareketinin
uzantsndan baka bir ey olmamas gibi, Tereza'nn
tm yaam da annesinin yaamnn uzantsndan
baka bir ey degildi. " Anneden szetmemin amac
Tereza zerine bilgiler listesi karmak deildir. Bu
rada anne temel konudur, nk Tereza "annesinin
uzantsdr" ve bu ona ac vermektedir. Ayrca "yok
sullar iin ak seik resimler yapan primitif bir res
sann el inden km" ve "ularnn evresinde ok
geni ve koyu renkli halkalar bulunan" memelerinin
de kk olduunu biliyoruz; bu bilgi gereklidir n
k bedeni, Tereza 'nn bir baka byk konusudur.
Buna karlk kocas, Tomas'n ocuklugu, babas, an
nesi, ailesiyle ilgili bir ey sylemiyorum, bedeni ve
yzne ilikin hibir ey bilmiyoruz nk varolu
sorunsalnn z baka konularda yatyor. Bu bilgile
rin bulunmay onu daha az "gerek" klyor. nk
bir kahraman "gerek" klmak demek onun varolu
sorunsalnn sonuna kadar gitmek demektir. Bunun
Roman Sanat zerne Komma 45
da anlam udur: Baz durumlarn, baz nedenlerin,
hatta iinde yorulduu baz szcklerin sonuna ka
dar gitmek. Baka bir ey deil.
Bu drmda sizin roman anlaymz varlu
zerne iirel bir dnme olark tanmla
nabilir. Osa romanlrmz her zman byle
anlalmamtr. Romanlnmz soslojik.
tarhsel ya d ideolojik bir yormu beslemi
birok olay vardr. Toplumun tarhine dy
duunu ilgiyle romann her eden nce va
roluun muannusm ireledii grn
nasl tzlatmyorsunuz?
Heidegger varoluu ok bilinen bir formlle akl
yor: In -der- Welt -sein, dnyada konurlanm ol
mak.

nsann dnyayla il ikisi znenin nesneyle, g

zn tabloyla, hatta bir aktrn bir sahne dekoruyla
olan ilikisi gibi deildir.

nsan ve dnya smklb

cek ve kabuu gibi baldr birbirlerine. Dnya insa
nn bir parasdr, onun uzantsdr ve dnya dei
tike varoiu da (dnyada konuianm olma) dei
ir. Balzac'tan bu yna varoluun "dnya"s tari hseldir
ve roman kahramanlarnn yaam tarihierin belirle
dii bir zaman uzam iinde geer. Roman artk Bal
zac'n bu mirasndan kendini hibir zaman kurtara
mayacaktr. Hatta geree uygunluun tm kuralla
rn bozan fantezist, olmayacak eyler uyduran
Gombrowicz bile kaamaz bundan. Onun romanlar
46 Roman Sanat
tarihli ve btnyle tarihsel bir zaman iine oturtul
mutur. Ama iki eyi kartrmamak gerekir: Bir yan
da insan yaannn tarihsel boyutunu irdeleyen bir
roman, te yanda belli bir anda bir toplumun betim
lemesi, romanlatrlm tarih yazarl, tarihsel bir
durnun anlatlmas olan roman vardr. Fransz
Devrimi, Marie Antoinette, I. Dnya Sava, SSCB'de
kollektifetirme (kollektifetirmeye kar ya da kol
lektifetirmeden yana) ya da 1984 yl zerine yaz
m romanlar hepiniz bilirsiniz! Bunlarn tm, ro
man di liyle romanla ilgisi olmayan bir bilgiyi dile
getiren vlgarizasyon romanlardr. Oysa ben Broch'
la birlikte unu yinelemekten bkmayacam: Roma
nn tek varolu nedeni yalnzca romann syleyebile
cei eyi sylemesidir.
Peki ama roman, tarih zerine zgl bir e
syleebilir mi? Ya d sizin tarhi ele al
biiminiz nedir?

te benim birka ilkem:

Birinci olarak: Btn tarihsel durumlar olabildi
ince ekonomik biimde ele alrm. Tari h karsnda
ki tutumum oyun iin gerekli baz eyalada soyut bir
sahne dzenleyen bir dekor ressamnnki gibidir.

kinci ilke: Tarihsel durumlar iinden yalnzca

kahramaniarm iin aklayc bir varolu durumu ya
ratanlar alrm.

rnein aka'da Ludvik btn dost

larnn ve okul arkadalarnn kendisinin niversite-
Rona11 Sa11at zerlle Komna 47
den karlmas ve bylece yaamnn mahvalmas iin
ellerini kaldrdklarn grr. Gerektiinde, ayn ko
laylkla aslmas iin de oy vereceklerine emindir.
Buradan insan tanrma varr: Herhangi bir durumda
bir yaknn lme gnderebilen varlk. Demek ki
Ludvik'in temel antropoloj ik deneyiminin tarihsel
kkleri vardr ama tarihin kendisinin betimlenmesi
(Parti'nin ilevi, terrn siyasal kkenleri, toplumsal
kurumlarn rgtlenmesi vb) beni ilgilendirmez ve
romanlarmda bunu bulamazsnz.

nc ilke: Tarih yazarl insann deil, toplu

mun tarihiyle ilgilenir. Bu nedenle romanlarnn s
zettii tarihsel olaylar ou zaman tarih yazarlar ta
rafndan unutulmutur.

rnein 1 968'de Rusya'nn

ekoslovakya'y igalini izleyen yllarda resmen d
zenlenen kpek katliamlarndan sonra halka kar
terr uyguland. Olaanst bir antropolojik anlam
olan bu dnem bir tarihi iin nemsizdir ve bt
nyle unutulmutur. Ayrlk Valsi'nin tarihsel orta
mn esinleyen yalnzca bu dnemdir. Bir baka r
nek: Yaam Baka Yerde'nin en nemli yerinde ta
rih, kaba ve irkin hir don biiminde araya girer: O
dnemde baka trl don bulunamadndan yaam
nn en gzel erotik frsat karsnda donuyla gln
olmaktan korkan Jaromil soyunmaya cesaret edemez
ve kaar. k olmama korkusu! Komnist rejim altn
da yaamak zorunda olan biri iin ok nemli ve unu
tulmu bir baka tarihsel durum.
Ama en ileri giden drdnc ilkedir: Tarihsel du-
48 Romall Sanat
rum bir roman kiisi iin yalnzca yeni bir varolu
durumu yaratmakla kalmamal, tarih kendisinde an
laJmal ve varolu durumu olarak zmlenmelidir.

rnek: Varolnanm Dayamlnaz Hafflii'nde Ale

xander Dubcek Rus ordusu tarafndan tutuklanm,
karlm, tehdit edilmi, Brejnev'le grmeye zor
lanm ve daha sonra Prag'a dnmtr. Radyoda ko
numa yaparken zorlanr, soluu tkanr, tmeeleri n
ortasnda uzun uzun duraklar. Bu tarihsel dnemin
( dnem btnyle unutulmutur, nk iki saat son
ra radyodaki teknisyenler konumasndaki o uzun
duraklar kesmilerdir) bana aklad ey gsz
lktr. Varoluun ok genel bir kategorisi olarak g
szl k: "Kendinden stn bir gle karlaan her
kii gszdr. Dubcek gibi atiet ik bir bedene de
sahip olsa ... " Tereza kendi sini utandran ve aalayan
bu gszle dayanamaz ve baka bir lkeye sm
may yeler. Ama Tomas'n sadakatsizlikleri sonunda
Brej nev'in karsndaki Dubcek gibi grr kendisini;
silahsz ve gsz. Ve ba dnmesinin ne olduunu
biliyorsunuz zaten:
i
nsann kendi gszlyle sar
ho olmas, alamayan dme istei. Tereza birden
bire yerinin gszlerin yan, gszlerin kamp,
gszlkerin lkesi olduunu ve onlara gsz ol
duklar iin, tmeelerin ortasnda solukar tkand
iin ballk gsttrmesi "gerektiini" anlar. Ve g
szln verdii sarholukla Tomas' terkeder, Prag'
a, "gszler kenti"ne dner. Burada tarihsel durum
bir arka plan, nnden insani durumlarn getii bir
Roman Sanat

zerne Komma 49
dekor deildir, insani bir durumun kendisidir, by
tlm bir varolu durumudur.
Ayn biimde Gln ve Unutuun Kitab nda
Prag Balar siyasal - tarihsel - toplumsal boyutuyla
deil temel .varolu durumlarndan biri olarak anlatl
mtr:

nsan (bir insan kua) bir eylem (bir devrim)

yapar ama eylemi ondan kurtulur, artk ona itaat
etmez (devrim ortal krp geirir, ldrr), insan bu
boyun emez eylemi yakalamak ve egemenlii alt na
almak iin her eyi yapar (ayn kuak muhalif, re
formcu bir hareket oluturur) ama bouna. Bir kere
elimizden kaan bu eylemi hibir zaman yakalayama
yz.
Daha nce szn ettiiniz Kaderci Jacques'
u durumumm anmsattklar. . .
Ama bu kez kollektif, tarihsel bir durum szkonusu.
Romanlarmz anlamak u ekoslovaka '
nn tarihini bilmek nemli midir?
Hayr. Bilinmesi gereken her eyi romann kendisi
syler.
Romanlarn okum1as iin libir tarihsel
bilgi gerekmez mi?
Avrupa'nn tarihi vardr. 1 000 ylndan gnmze ka-
50 Ronm Sanat
dar tek bir ortak servendir bu. Hepimiz onun bir
parasyz ve bireysel ve ulusal tm eylemlerimiz an
cak ona gre konumlanrlarsa tam olarak aklanabi
lirler. Don Kot'u

spanya tarihini bilmeden anlaya

bilirim ama Avrupa'nn tarihsel servenini, rnein
valyelik dnemini, saray aklarn, Ortaadan Mo
dern aa geii bilmezsem, bunlarla ilgili stnkr
de olsa bilgim olmazsa anlayamam.
Yaam Baka Yerdede Jaromil'in yaamma
ilikin her tmce Rimbaud Keats, Lemontov
vb 'nin biyogrfilerinden paralarta krla
tnlm. Prg'da 1 Mays koreji Par 'teki
Mays 68 renci gsterleriyle kanyor.
Bylece kalramammza btn Avrpa ' ii
ne alan geni bir sahne yartyorsunuz. Osa
rnammz Prg 'da geiyor. 1 948 Komnist
Darbesiyle en yksek noktasma ulayor.
Benim iin younlamas iinde Avrupa devriminin
romandr bu.
Moskova 'dan ithal edili bu darbe bir Av
rpa devrimi midir?
Otantik olmasa da bu darbe bir devrim gibi yaand.
Btn rettikleri, hayalleri, tepkileri, eylemleri, ci
nayetleriyle bugn bana Avrupa devrimci geleneinin
parodik younlamas gibi geliyor. Avrupa devrimleri
Roman Sanat

zeline Kanma 51
dneminin grotesk uzants ve sonu gibi. Ayn biim
de bu romann kahraman, Victor Hugo ve Rimbaud'
nun "uzants" Jaromil, Avrupa iirselliinin gotesk
sonudur. Jaroslav, ak' da halk sanatnn bin yllk
tarihini kaybolmakta olan bu aa uzandrr. Glne
si Aklar'da Doktor Havel, Don Juanln artk ola
nakl olmad bir dnemde bir Don Juan'dr. Varol
mann Dayanlmaz Haffii'nde Franz, Avrupa solu
nun Byk Yry'nn son melankolik sesidir. Ve
Tereza Bohemya'nn cra bir kynde kendisini yal
nzca lkesinin bildik yaamndan deil, "doann sa
hibi ve efendisi" olan insanln ileri doru izledii
yoldan da tmyle soyutlamtr. Btn bu kahra
manlar, kiisel tarihlerini bitirmekle kalmayp Avru
pa servenlerinin kiilerst tarihini de bitiriyorlar.
Buna gre romanlannz "u pardokslar d
nemi " adm verdiiniz Modem an son d
neminde konumlanyorlar.
Olabilir. Ama yanl anlalmasn. Glnesi Aklarda
Havel'in yksn yazarken Don J.anlk serveninin
bittii bir dnemde bir Don Juan'dan szetmeye ni
yetim yoktu. Bana tuhaf gelen bir yky yazdm.
Hepsi bu. Btn bu u paradokslar stne dnce
ler vb romanlarm yazmadan nce dndm ey
ler deildir ama romam bunlardan kaynaklanm
tr. Descartes'n nl formlnn ("doann sahibi ve
efendisi" olan insan) yazgsn, hepsi de belli biimde
52 Roman Sanat
dnyadan el etek eken kahramanlarn esiniyle
Varolmann Daanlmaz Haff
l
ini yazarken d
ndm. Bu "efendi ve sahip" bilim ve teknikte muci
zeler yarattktan sonra birdenbire hibir eyin sahibi
olmadnn, doann da (dnyadan yava yava eki
mektedir), tarihin de (elinden kap kurtulmutur),
kendisinin de (i dnyasnn akld gleriyle yne
tilmektedir) efendisi olmadnn farkna varmtr.
Peki ama Tanr ekip gittiyse ve insan artk efendi
deilse, efendi kimdir? Dnya, efendisiz, bir bolua
doru gitmektedir.

te Varolmann Dayanlma Ha
f
i
f
l
i
.
Ama yaanan dnemd ayncalkl bir an
gmek onu en nemli an, sonun bir an gibi
gnnek benmerkezci bir hayal deil midir?
Avrupa dla nce de birok kez sonunun gel
diini, mahern yakn oluunu sannud
m ?
Tm u paradokslara sonun kendisininkini de ekle
yin. Bir olgu uzaktan, ok yakn bir gelecekteki kay
boluunu bildirdii zaman oumuz bunu anlar ve
byk olaslkla ok zlrz. Ama kaybolu gerek
letiinde gzmz baka yere eviririz.

lm g
rnmez olur. Irmak, blbl, yeilliklerden geen yol
lar insan kafasnda kaybolmu durumda bir sredir.
Kimsenin gereksinimi yok artk bunlara. Yarn doa
dnyadan kaybolup gidince, kim farkna varacak bu-
Roman Sanat Ozerne Komma 53
nun? Octavia Paz'n, Rene Char'n ardllar nerede?
Byk airler nerede? Kaybolup gittier mi, yoksa
sesleri mi duyulmaz oldu? Sonu olarak eskiden air
siz olarak dnlemeyen dnyamz mthi bir de
imeye uramtr. Ama iire olan gereksinimini yi
tiren insan kendi yitiinin farkna varacak mdr?
Son, maheri bir patlama deildir. Belki de sondan
daha skntsz ve tasasz bir ey yoktlr.
ledir diyelim. Ama bir e bitiora, bak
bir ein balmakta oluu kabul edilebilr.
Kesinlikle.
Peki balyan nedir? Romanlnnzd g
rlmyr bu. Bundn d yle bir kku d
uyor. Acaba tarhsel drmumuzun yalnz
ca bir parasm m gryorunuz?
Olabiir ama pek o kadar nemli deil bu. Aslnda
romann ne olduunu anlamak gerekir. Bir tarihi
size olmu olan olaylar anlatr. Buna karlk Raskol
nikov'un cinayeti hibir zaman aa kmamtr.
Roman gereklii deil varoluu inceler. Varolu, olup
bitenler deildir.

nsan ola1aklarnn alandr.

nsann
olabilecei her ey, yapabilecei her eydir. Romanc
lar insann u ya da bu olanan kefederek varlu
w hartas n izerler. Ama hir kez daha ortaya k
yor: Varolmak, "dnyada konurlanm olmak" de-
54 Roman Sanat
mektir. Dolaysyla hem roman kiisini, hem dnyas
n olabilirlikler eklinde anlamak gerekir. Btn
bunlar Kafka'da aktr: Kafa'nn dnyas bilinen
hibir gereklie benzemez.

nsan dnyasnn bir u

ve gereklememi olabilirliidir. Bu olabilirliin ger
ek dnyamzn arkasnda gzkt ve geleceimizi
nceden belirledii dorudur. Bu nedenle Kafa'nn
peygamberliinden bile szedilir. Ama romanlarnda
kehanetler bulunmasayd da deerlerinden bir ey
yitirmezlerdi nk yaptlar varoluun bir olabilirl
n (insan ve dnyasnn olabilirliini) yakal yor ve
bylece bize ne olduumuzu, neleri yapabileceimizi
gsteriyorlar.
Ama romanlannzz btnyle gerek bir dn
yad konunlanmz!
Broch'un Uyurgezerler'ini anmsayn. Avrupa tarihi
nin 30 yln kucaklayan bir trioloji. Broch'a gre bu,
ak seik, deerlerin zlmesi'nin sreklilik gste
ren bir tarihidir. Kahramanlar bir kafesin iindeymi
esine bu sre iine hapsedimilerdir ve ortak de
erlerin bu srekli kayboluuna tpuygun bir tutum
bulmak zorundadrlar. Broch, hi kukusuz tarihsel
yargsnn doruluuna inanmt. Bir baka deyile
izdii dnyann olabilirliinin gereklemi bir ola
bilirlik olduuna inanyordu. Ama biz onun yanld
n ve bu zlme srecine kout olarak baka bir
srecin (Broch'un grered pozitif evrim) yrd-
Ronm Sanat

zerlle Komna 55
gn varsayalm. Bu, Uyurezerler'in deerini d
rr m? Hayr nk deerlerin zlmesi sreci
insan dnyasnn tartlmaz bir olabilirliidiL Bu s
recin burgacna atlm insan anlamak, davrann,
tutumunu anlamak. ..

nemli olan budur. Broch varo

luun bilinmeyen bir alann yakalamtr. Varolu
alan demek bu varoluun olabilirlii demektir. Bu
olabilirliin gereklie dnp dnmemesi ikincil
bir sorundur.
Ronanlannzn konun/anm olduu u pa
rdok/ar dnemi o halde bir gereklik olark
deil bir olabilirlik olark kabul edilmelidir.
Avrupa'nn bir olabilirlii. Avrupa'nn olabilir bir g
rnm.

nsann olabilir bir durumu.

Peki ama bir gerekli deil bir olabilirli
yaklnaya ahyoran, szgelimi Prag ve
orat geen olayiann imgesini niin ci iye
alyorsunuz?
Eer yazar bir tarihsel durumu daha domam bir
olabilirl
i
k ve- insann dnyasn aklayc bir olabilir
lik olarak gryorsa onu olduu gibi betimlemek iste
yecektir. Yine de roman n deeri asndaF bakld
nda, tarihsel gereklie ballk ikincil nemi olan
bir sorundur. Romanc ne tarihidir ne de peygam
ber. Varoluun aratrcsdr.
nc Blm
Uyurezerler' in Esiniedii Notlar
KOMPOZiSYON

romandan oluan trioloj i: Pasenow ya da Roman

tizm; Esch ya d Anari; Hu
g
uenau ya d Gereki
lk Her romann yks bir ncekinden onbe yl
sonrasn kapsyor. 1 888; 1903; 1918. Hibir roman
tekine nedensel bir bala bal deil: Her birinin
kendi kahramanlar evresi var ve teki iki romann
kine benzemeyen kendi biimleriyle yaplanm.
Pasenow (birinci romann ba kiisi) ve Esch (i
kinci romann ba kiisi) nc romanda da sahneye
kyorlar ve Bertrand'n (birinci romann kahraman
larndan) ikinci romanda da rol var. Bertrand'n bi
rin
d
romanda yaad yk (Pasenow, Ruzena, Eli
zabeth ie birli kte) i ki nci romanda hi yoktur ve
nc romandaki Pasenow, genlik anlarndan (bi
rinci romanda ele alnm olan) hibir ey getirmez
kendisiyle birlikte. Dolaysyla Uyurgezerler'le 20.
yzyln teki byk "freskleri" (Proust'un, Musil'in,
Thomas Mann'n vb) arasnda radikal bir ayrm var
dr. Bu, ne eylemin ne de Broch'ta btnln birli
ini bluturan yaamyksnn (bir kahramann, bir
ailenin) srekliliidir. Bu baka bir eydir. Kolay g
rlemeyen kavranamayan gizli bir ey . . . : Ayn tema
nn (deerlerin zlmesi sreciyle kar karya kal
m insann temas) srekl i l ii.
6 Roman Sanat
OLANAKLAR
Bir tuzak haline dnm dnyada insann olanak
lar nelerdir?
Buna yant verebilmek iin dnyann ne olduu ko
nusunda belli bir fikre sahip olamz gerekir. Varo
lusal bir varsaym olmas gerekir elimizde.
Kafa'ya gre dnya brokratlam bir evrendir.
Bro teki toplumsal olgular gibi bir olgu olarak dei
dnyann z olarak ele alnr.
Anlalmaz Kafka ve popler Hasek arasndaki
benzerlik ( ilgin, beklenmedik benzerlik) buradadr.
Hasek orduyu bir gerek bir toplum eletirmeni
gzyle, Avusturya - Macaristan toplumunun bir or
tam gibi deil, dnyann modern bir versiyonu olarak
betimler. Kafa'nn adaleti gibi Hasek'in ordusu da
brokratlam usuz bucaksz bir kurumdur. Bu ku
rum, eski askeri erdemierin (cesaret, kurnazl k, bece
ri) artk hibir ie yaramad ynetim arlkl bir
kurumdur. Hasek'in asker brokratlar budalad r;
Kafka'nn brokratlarnn bilgie ve sama mantk
lar da saduyudan yoksundur.
Kafka'da bir gizem kabuundan aralanm buda
lalk, metafiik bir parabol havasna brnr.

nsann
gzn korkutur. Joseph K, davranlaryla, anlal
maz szleriyle her eye karn hir anlam
z
meye
alacaktr. nk lme mahkum olmak ok kor
kun bir eyse de bir hi uruna, anl amszln kurba
n gibi mahkum olmak da btnyle katlanlmaz bir
Uyrgczerler'il Esiniedii Not/or 61
durumdur. Dolaysyla K sululuguna raz olacak ve
hatasn arayacaktr. Son blmde iki celladn, bele
diye polislerinin (kendisini kurtarabilecek olan) ba
klarna kar korur ve lmnden birka saniye n
ce, kendini boazlayacak gc bulamadgndan ve pis
ii onlara braktgmdan kzar kendisine.
vayk, K'nn tam tersi bir konumdadr. Kendisi
ni kuatan dnyay (budalalgn dnyas) ylesine sis
temli bir biimde taklit eder ki hi kimse onun aptal
olup olmadn tam anlamyla bilemez. Yrrlkteki
dzene kolayca (ve zevkle) uyum salamas, dzeni
anlaml bulmasndan deil, tersine onda hibir anlam
bulamamasndandr. Eglenir, elendirir ve konfor
mizminin vaadleriyle tek ve olaanst matrak bir
dnya yaratr.
( Modern dnyann totaliter, komnist versiyonu
nu tanm olan bizler, biliyoruz ki, yzeysel, yazn
sal, abartl gibi gzken bu iki tutum aslnda ok
gerektir; bir yanda K'nn, te yanda vayk'n olana
yla snrl bir uzarda yaadk; bu demektir ki: Bir
kutbu, kurhann kendi celladyla dayanmasna ka
dar varan iktidarla zdeleme, teki kutbu hibir
eyi ciddiye almanakla iktidar kabul etmeme olan
bir uzamda; bu da demektir ki, ciddinin mutlak - K
ve ciddi olmayann mutlak - vayk- arasndaki
uzamda. )
Broch'un varolusal varsaym nedir peki?
Dnya deerlerin (Ortaadan gelen deerlerin)
zlmesinin sreci dir. Bu sre Modern an drt-
62 Roman Sanat
yz ylna yaylmtr ve bunlarn zdr.
Bu sre karsndaki insann olanaklar neler
dir?
Broch olanak gsteriyor: Pasenow'un olanag,
Esch'in olana, Huguenau'nun olana.
P ASENOW'UN OLANA<I
J oachim Pasenow'un kardei bir delloda lmtr.
Baba "onuru iin ld" der. Bu szckler Joachim'in
belleine silinmeyecek biimde yazlr.
Ama dostu Bertrand aar bu ie: Trenler ve fab
rikalar anda nasl olur da iki insan ellerinde taban
calada birbirlerinin karsna dikilir?
Bunun zerine Joachim yle dnr: Ber
trand'da onur duygusu diye bir ey yo
k
.
Bertrand srdrr szlerini: Duygular zamana
direniyor. Onlar tutuculuun yklmaz temelleri, so
yaekimin kalntlar.
Oysa miras kalan deerlere, soyaekimin kalnh
Iarna duygusal balanma Joachim Pasenow'un tutu
mudur.
Pasenow'un tantlmas niforma yoluyla gerek
leir. Anlatc yle der: Eskiden yce yarg olan
kilise insana egemen olmutu. Papazn cppesi gk
sel gcn simgesiyken, subayn niformas ve yargcn
cppesi de dind eyleri temsil ediyordu. Kilisenin
byl etkisi silindike, papaz cppesinin yerini ni-
Uyurgezerler'in Esiniedi Notar 63
forma alyor ve mutlak gcn dzeyine ykseliyordu.

niforma bizim setiimiz bir ey deildir. Veril

mitir bize: Bireyselin iretilii karsnda evrenselin
kesinlii. Eskiden ok kesin olan deerler tartma
konusu olup uzaklanca, onlarsz ( sadakat, aile, va
tan, disiplin, ak olmadan) yaamasn bilmeyenler
balar nde, son dmelerine kadar niformalarnn
evrensellii iine kapanrlar. Bu niforma, artk sayg
duyulacak bir eyin bulunmad gelecein souuna
kar onlar koruyabilen aknln son kalesidir san
ki.
Pasenow'un yksnn doruk noktas dn ge
cesidir. Kars El izabeth sevremektedir onu.

nnde
grd tek ey akszl ktr. Soyunmadan yanna
uzanr. Bu, "niformasn bi raz bozmutu. Sarkan
eteklerinden siyah pantolonu gzkyordu. Joachim
bunun farkna varr varmaz stn ban dzeltti.
Parlak, cilal ayakkablarn arafa srmemek iin
ayaklarn zorlukla yanndaki sandalyenin stnde
tutuyordu".
ESCH'N OLANAGI
Kilisenin insana btnyle egemen olduu dnem
lerden kalan deerler oktan yklt ama Pasenow
iin hala ak seiktir bunlar. Vatannn neresi oldu
unu ok iyi biliyordu. Kime sadk kalmas gerektii
ni de biliyor, Tanrsn tanyordu.
6 Roman Sanat
Esch'in nnde degerler yzlerini gizler: Dzen,
sadakat, zveri. Onun iin ok nemli olan bu kav
ramlar gerekte ne anlama gelmektedir? Ne iin ken
dini feda edeceini ve hangi dzeni isteyeceini bi le
mez. Eer bir deer somut ieriini yitirmise, ondan
geriye kalan nedir? Bo bir biimden baka bir ey
deildir o; yantsz ama fke ve kzgnlkla verildigi
lde iitilmesi ve boyun eilmesi gereken bir emir
dir. Esch'in istekleri konusundaki bilgisi azaldka
onlar daha bir fkeyle ister.
Esch: Tanrsz dnemin fanatizmi. Madem ki b
tn deerler rtl, her ey deer olarak dnlebi
lir. Adaleti, dzeni kimi zaman sendikal mcadelede,
ki mi zaman dinde aram. Bugn bir polis dzeninde,
yarn sgnmay dledii Amerikan mucizesinde ar
a

yacak. Ayn zamanda bir terrist ve arkadalarn ele

veren piman bir terrist, bir parti militan, bir tari
kat yesi ve yaamn feda etmeye hazr bir kamikaze
olabilir. amzn kanl tarihinin btn tutkular
onun mtevazi serveninde ieriini bulmu, aa
karlm, tehis edilmi ve mthi bir biimde ay
dnla tlm tr.
al t yerden honut degildir, kavga eder, ko
vulur.

yks byle balar. Ona gre kendisini fke

lendiren dzensizliin sorumlusu Nentwig adl bir
muhasebecidir. Tanr bilir bunu, ama olsun! O, polise
ihbar etmeye karar vermitir. Grevi deil midir bu
onun? Kendisi gibi adalet ve dzen isteyen herkese
hizmet etmek deil midir bu?
Uyurgczerlcr'in Esiniedi Notlar 65
Ama bir gn bir meyhanede, hibir eyden ku
kulanmayan Nentwig onu masasna davet eder ve
iki smarlar. Esch arm bir durumda Nentwig'in
suunu amsamaya alr ama "bu su imdi o kadar
tuhaf bir biimde bulankiam ve ele gelmez olmu
tur ki, Esch, tasarsnn samalgn hemen anlar ve
biraz malcup bir tavrla ve sol eliyle kadehini kav
rar".
Esch'in nnde dnya

yilik ve Ktl k krall g

olarak ikiye ayr l r ama ne yazk ki

yilik de Ktlk
de tannmaz durumdad r (Nentwig'i tandktan sonra
artk kimin iyi kimin kt oldugu biinmez). Bir mas
keler karnaval olan bu dnyada ktlgn izini so
nuna kadar tayacak olan yalnzca Bertrand'dr n
k gnah kuku gtrmez: Homosekseldir. Tanr
sal dzenin bozucusu.
Romann banda Esch, Nentwig'i ele vermeye
hazrdr, sonunda mektup kutusuna Bertrand'a kar
yazlm bir ihbar mektubu brakr.
HUGUENAU'NUN OLANAGI
Esch Bertrand' ele vermitir. Huguenau Esch'i ele
verir. Esch bununla dnyay kurtarmak istemitir.
Huguenau kariyerini kurtarmak istemektedir.
Ortak deerlerin bulunmad dnyada masum
karc Huguenau kendisi ni son derece rahat hisset
mektedir. Ahlaksal yaptrmlarn bulunmamas onun
66 Roman Sanat
zgrl, kurtuluudur.
En kk bir sululuk duygusu hissetmeden
Esch'i ldrmesi olaynda derin bir anlam vardr.
nk "daha kk deerler topluluuna ait bir in
san, daha geni ama dalma yolunda olan deerler
topluluuna ait insan yokeder. Deerlerin zlmesi
srecinde cellat roln her zaman en sefil olan stle
nir ve yarg borular nlamaya balad zaman kendi
kendini mahkum eden bir dnyann cellad olan da
deerlerden kurtulmu insandr". Broch'a gre Mo
dem a, akld inancn saltanatyla inansz dn
yadaki akldnn saltanat arasnda kprdr. Bu
kprnn banda silueti izilen insan, mutlu ve su
lanamaz katip kimliiyle Huguenau'dur. Esenlikli
versiyonuyla Modern an sonudur bu. K, vayk,
Pasenow, Esch, Hugueau. Bana yle geliyor ki bu be
temel olanak, bu be . ynelim noktas olmadan a
mzn varolu haritasn izmeye olanak yoktur.
AGLARIN GKER ALTINDA
Modern an gklerinde dnen gezegenler bir bire
yin ruhunda her zaman zgl bir takmyldz gibi
yansr: Bir kahramann durumu, varlnn anlam bu
tak myldzyla tanmlanr.
Broch, Esch'ten szederken anszn Esch'le Lut
her arasnda bir karlatrma yapar. Her ikisi de asi
ler kategorisi ( Broch bunu uzun uzadya zmlemi-
Uyurgezerler'm Esiniedi Notlar 67
tir) iindedir. "Esch de Luther gibi asidir." Genelikle
bir kiiliin kkleri onun ocukluunda aranr. Esch'
in (ocukluu bilinmiyor) kkleri baka bir yzylda
dr. Esch'in gemii Luther'dir.
Pasenow'u, bu niformal adam yakalayabilmek
iin Broch, onu, dind niformann, papaz cppesi
nin yerini ald uzun tarihsel srecin ortasna yer
letirmek zorunda kalmtr; birden bu zaval subayn
stnde Modern an gkkubesi boydan boya aydn
tanr.
Broch'ta kahraman taklit edilemeyen ve geici
bir teklik olarak deil, nceden kaybolmaya mahkum
mucizevi bir an olarak deil, Luther ve Esch'in, ge
miin ve gelecein karlatg, zamann zerinde
ykselen salam bir kpr eklinde tasarlanmtr.
Bana yle geliyor ki Broch, tarih felsefesinden
ok, Uyurezerler'deki bu insan yeni ele al hiimiyle
(onu yzyll arn gkkubbesi altnda grerek) romann
gelecekteki olanakarn ngrmtr.
Broch'un altnda Thomas Mann'n Doktor
Faustus'unu okudum. Bu roman yalnzca Adrian Le
verkhn adl bir bestecinin yaamna eilmemi, ayn
zamanda Alman mziinin yzyllarna da eilmi.
Adrian basit bir besteci deil, mzik tarihini bitiren
bir besteci (en nemli bestesi Maher adn tayor).
Ve yalnzca son besteci (Maler'in bestecisi) deil,
ayn zamanda da Faust'tur. Thomas Mann gzlerini
ulusunun eytanlna dikerek (bu roman 2. Dnya
Savann sonuna doru yazmtr) Alman ruhunun
68
Roman Sanat
cisimletigi efsanevi insann, eytanla yapt anla
may dnyor.

lkesinin btn tarihi birdenbire

tek bir kahramann serveni gibi kyor ortaya: Tek
bir Faust'un.
Broch'un altnda btn byk

spanyol (Av
rupa ve Amerika) serveninin inanlmaz bir i ie
gei, inanlmaz bir dsel saptumayla ele alnd
Carlos Fuentes'in Terra Nostr'sn okudum. Broch'
un Escl Luther gibidir ilkesi Fuentes'te daha radikal
bir ilkeye dnm: Esch Lutler'dir. Fuentes bize
ynteminin anahtarn veriyor: "Bir tek kahraman
oluturmak iin birok yaam gerekir." Eski ruh g
mitolojisi bir roman tekniinde somutlaarak Tera
Nostr'
y
tarihin, ruhlar bedenden bedene gen ay
n insanlar tarafndan yapld ve tarihte hep bu in
sanlarn dolatg usuz hucaksz ve tuhaf bir d
durumuna sokar. Meksika'da o zamana kadar bilin
meyen bir ktay kefeden ayn Ludovico birka yz
yl sonra Paris'te ikiyz y l nce II. Felipe' nin metre
si olan ayn Celestina'yla huluacaktr vb.
Gemi zaman n bir btn olarak ortaya kmas
ve apaydnlk ve bitmi bir biime brnmesi sona
gelindiinde (bir akn sonu, bir yaamn sonu, bir
dnemin sonu) gerekleir. Son, Broch iin Hugue
nau, Mann iin Hitler'dir. Fuentes iin ikibin yllk
efsanevi bir smrd r; bu dsel rasathaneden beri ta
rih, bu Avrupa anormal l ii, zamann safl stndeki
bu leke, bitmi, terkedilmi, yzst kalm gibidir.
Ve yine ayn tarih ertesi gn hemen unutulacak k-
Uyurgezerler'in Esiniedii Notlar 69
k bireysel bir yk lsnde mtevazi gzkr.
Gerekten de eer Luther Esch'se, Luther'den
Esch'e kadar giden tarih tek bir kahramann yaa
myksnden baka bir ey deidir. Martin Lut
her -Esch. Ve btn tarih, Avrupa yzyllarn birlik
te gemi birka kahramann (bir Faust'un, bir Don
Juan'n, bir Don Kiot'un, bir Esch'in) tarihinden
baka bir ey deidir.
NEDENSELLGN TESiNDE
Levin'in malikanesinde bir adam ve bir kadn, iki
yalnz ve melankolik insan karlar. Birbirlerinden
holandar ve gizliden gizliye yaamlarn birletir
mek istei duyarlar. Bunu birbirlerine syleyebilmek
iin yalnz kalabilecekleri bir an beklemektedirler.
Nihayet bir gn mantar toplamak iin gittikleri or
manda aradklar frsat bulurlar. Zamann gelip att
nn ve frsatn karlmamasi gerektiinin bilincin
dedirler. Balar dnmtr ve suskundurlar. Uzun
sren bu sessizlikten sonra kadn "elinde olmayarak,
birdenbire" mantarlardan szetmeye balar. Sonra yi
ne bir sre suskunluk gelir, adam ilan - ak etmek
iin gerekli szckleri arar ama aktan szedecek
yerde "beklenmedik bir itkiyle" o da mantarlardan
konuur. Dnte de srekli mantarlar szkonusu
edilir. Gsz ve umutsuzdurlar nk hibir zaman
aktan szetmeyeceklerini biliyorlardr.
70 Ron01 Sanat
Adam evde, len karsnn ansna ihanet edere
yecei iin aktan szetmediini dnr kendi ken
dine. Ama unu ok iyi biliyoruz: Bu, avunmak iin
uydurduu sahte bir nedendir. Avunmak? Evet. n
k bir ak yitirmeyi kabullenmek iin bir neden ge
rekir. Hibir neden olmadan bir ak yitiren insan
kendisini asla balamaz. Bu ok gzel kk alnt
Anna Krenina'nn en byk bulularndan birinin
parabol gibidir: nsan eyleminin nedensiz, hesapla
namayan, hatta gizemli yann aydnlatlmas.
Eylem nedir: Romann her zaman sorulan soru
su, hatta roman oluturan soru. Bir karar nasl do
ar? Nasl eyleme dnr ve eylemler bir serven
oluturmak zere nasl zincirlenirler?
Eski romanclar yaamn yabanc ve karmak
maddesinden saydam bir aklclk karmay denedi
ler. Onlarn bak asna gre aklc olarak alglanabi
len bir gereke eylemi dourur, eylem de baka bir
eyleme yol aar. Serven eylemlerin ok ak biimde
nedensellik tayan zincirleniidir.
Werther arkadann kars sevmektedir. Arkada
na ihanet edemez, akndan da vazgeemez ve ken
dini ldrr. Bir matematik denklemi kadar ak bir
intihar.
Ama Anna Karenina niin ldrr kendisini?
Ak yerine mantarlardan szeden adam bunu,
len karsna ball nedeniyle yaptna inanmak
istemektedir. Anna'nn eyleminde bulabileceimiz
nedenler de ayn deerde olacakt.
Uyurgezerler'in Esiniedi Notlar 71
nsanlarn onu hor grdkleri bir gerek ama o
da onlar hor gremez miydi? Olunu grmesi engel
leniyordu ama bu, iinden klmaz, aresiz bir durum
muydu? Vronski biraz d krklna uramt ama
her eye karn onu sevmiyor muydu? Anna kendini
ldrmek iin gara gitmedi, Vronski'yi bulmak iin
gitti. nceden karar vermeden trenin altna att ken
dini. Bu daha ok Anna'nn ald bir karardr. Onu
anszn artan bir karar. Mantarlardan szeden ada
mnkine benzeyen bir karar. Anna "beklenmedik bir
itkiyle" hareket eder. Bu demek deildir ki eylemi
anlamszdr. Ne var ki, hu anlam aklc biimde kav

rarabilen nedenselliin tesindedir. Tolstoy aa yu

kar Joyce trndeki bir i konumay Anna'nn inti
lara doru giden i dnyasn gsterebilmek amacy
la, kac itkileri n, geici heyecanlarn, blk prk
heyecanlarn ince dokusunu verebilmek iin kullan
mtr (roman tarihinde ilk kez).
Anna'yla birlikte Werther'den uzaz, Kirilov'dan
da. Kirilov'u intihara iten nedenler ak seik tanm
lanm ilikiler ve entrikalardr. Eylemi, delice olma
sna karn, aklc, biinli, tasarlanm ve dnl
m bir eylemdir. Kirilov'un karakteri, btnyle
kendi tuhaf intihar felsefesine dayaldr ve eylemi
dncelerinin btnyle mantksal uzantsndan
baka bir ey deildir.
Dostoyevski, inatlnda mantnn sonuna ka
dar gitmek isteyen akln deliliini yakalar. Tolstoy
bunun kart bir aratrma alannda bulunur: Man-
72 Romm Sanat
tkdmn, akldnn mdahalelerini aa karr. Bu
nedenle ondan szettim. Tolstoy'a gnderme, Broch'u
Avrupa romannn en byk aratrmalarndan birinin
(kararlarmzda, yaammzda akldnn oynad ro
ln aratrlmas) balan iine yerletirir.
KARlTlRMALAR
Pasenow, Ruzena adl bir ek fahieyle dp kalk
maktadr. Aile bykleriyse onu kendi evrelerinden
biriyle evlendirrek istemektedirler; Elizabeth. Pase
now Eliabeth'i hi sevmez ama ekici gelmektedir
ona. Gerekte ekici gelen Elizabeth deil, onun ken
di si iin tad an/andr.
Onu ilk kez grmeye gittii zaman oturduu
semtin sokaklar, baheleri, evleri "byk bir gven"
saar. Elizabeth'in evi mutlu bir havayla kucak aar
ona. "Dostluun himayesindeki gvenli scaklk" bir
gn "aka dnecektir", "bu ak da bir gn dostlukla
son bulacaktr". Pasenow'un zlemini ektii deer
(bir ailenin verdii scak gvenlik), o, bu deere ta
yclk yapacak ki iyi (bilmeden ve doasna aykr
olarak) grmeden kar karsna.
Doduu kyn kilisesinde oturmu, gzeri ka
pal, gm rengi bir bulut zerinde ortada szck
lerle anlatlamayacak kadar gzel Meryem'le Kutsal
Aileyi dler. Daha ocukken ayn kiisede ayn dle
kendinden geerdi. O zamanlar babasnn iftliinde
Uyurgezerler'm Esiniedi Notlar 73
alan Polonyal bi r hizmeti kz seviyordu. Dle
rinde onu sk sk Meryem'le kartrrd. Hizmetinin
kucanda otururken kendisini Meryem'in gzel di
Ieri zerinde sanrd. Hizmetiye dnen Meryem'in
dizleriydi bunlar. Oysa o gn gzleri kapalyken yine
Meryem'i grd ve anszn sarn olduunu farketti.
Evet Meryem'in salar Elizabeth'inki gibiydi. ard
ve ok duyguland. Ona yle geldi ki bu d aracly
la Tanr, sevmedii bu kadnn, aslnda onun tek ve
gerek ak olduunu bildirmiti.
Akld mantk, kartrma mekanizmas zerine ku
rulmutur: Pasenow'un berbat bir gerek anlay
vardr. Bakalarnn baklarnn arkasndakileri hi
bir zaman bilemeyecektir; oysa d dnya klk dei
tirni, tannmaz, nedensiz olmasna karn dilsiz de
ildir: Ona bir eyler syle.

: Baudelaire'in nl iirin
deki gibi "uzun yanklar birhirine karr", "kokular,
renkler ve sesler birbirlerine yant verirler": Bir ey
baka bir eye yaklar, onunla karr (El izabeth
Meryem ile karr) ve bylelikle, bu yaklaayla
aklanr.
Esch mutlakn adr. Slogan udur: "Yalnzca
bir kez sevilir" ve madem ki Bayan Hentien onu sev
nektedir, lm olan ilk kocasn severemtr
(Esch'in mantna gre). Dolaysyla ilk kocas onu
istismar etmiti ve pis herifin biriydi. Bertrand gibi.
nk ktln temsilcileri birbirlerinin yerlerini
alabilirler. Karabilirler. Onlar ayn zn deiik g
rnmlerinden baka bir ey deildir. Esch, Bayan
74 Ronm Sa11at
Hentien'in duvardaki portresine yle bir gz att
srada imek akar kafasnda: Bertrand' hemen po
lise ihbar etmek. nk Esch Bertrand'a vurursa
Bayan Hentien'in ilk kocasna vurmu gibi olacaktr.
Bizi, hepimizi ortak ktln bir parasndan kur
tarm gibi olacaktr.
SMGE ORMANLARI
Uyurezerler'i dikkatli bir biimde yava yava oku
mak gerekir. Bir Pasenow'un, bir Ruzena'nn, bir
Esch'in kararlarnn temel ald yeraltndaki gizli
dzeni grebilmek iin mantksz olduu kadar anla
labilir de olan eylemler zerinde durmak gerekir.
Bu kahramanlar gereklikle somut bir ey gibi yz
yze gelme zelliine sahip deildirler. Gzlerinin
nndeki her ey simgeler halindedir (Elizabeth aile
huzuru simgesi olarak, Bertrand da cehennemin sim
gesi olarak) ve gereklik zerinde etkii olmay d
ndklerinde simgelere tepki gsterirler.
Broch tm bireysel ve toplumsal davranlarn
temelinde kartrmalar sisteminin, simgesel dnce
siteminin yattn anlatmtr bize. Bu akld sis
temin tutum ve davranlarmz bir dnceden ok
daha ileri noktada nasl ynlendirdiini grmek iin
kendi yaammza bakmak yeterlidir: Akvaryum ba
lklarna olan tutkusuyla anmsadm bir adam ve bir
zamanlar bana byk bir mutsuzluk tattran bir ba-
Uyrgezerler' Esiniedi Notlar 75
kas bende her zaman almaz bir gvensizlige neden
olmutur.
Akld sistem siyasal yaam kmsenmeyecek
biimde etkiler. Komnist Rusya Il. Dnya Savayla
birlikte simgeler savan da kazanmtr; birbirlerin
den ayrma yetisinden yoksun olmasna karn tm
deerler iin alk besleyen byk Esch'ler ordusun
da, hi deilse yarm yzyl iin yilik ve Ktlk
simgelerini datay baard. Bu nedenle Avrupa
vicdannda Gulag hibir zaman mutlak ktlgn
simgesi olarak Nazizmin yerini alamayacaktr. Bu ne
denle Vietnam Savana kar kendiliinden kitle
gsterileri yapr da Afganistan'daki savaa kar ya
plmaz. Vietnam, smrgecilik, rklk, emperya
lizm, faizm, nazizm. . . Btn bu szckler Baudela
ire'in iirindeki sesler ve renkler gibi birbirlerine ya
nt veririerken neredeyse simgesel olarak dilsiz olan
Afganistan Sava her durumda mutlak ktlgn
byl emberinin tesinde bir simgeler gayzeridir.
Yollardaki gnlk kymlar da, igren oldugu ka
dar ilkel, kansere de ADS'e de benzemeyen, doann
deil insann eseri, neredeyse gnll gelen bu lm
de dnyorum. Bu lm bizim dalgnlgmz, uyu
ukluumuzu nasl sarsmyor, niin kkl reformlara
gtrmyor? Hayr sarsnyar bizi nk Pasenow
gibi bizim de zayf bir gerek anlaymz var ve gzel
bir araba maskesi altnda gizlenen bu lm aslnda
gerekst simgeler dnyasnda yaam temsil et
mektedir; gler yzyle lm modernlik, zgrlk ve
76 Roman Sanat
servenle karmaktadr, tpk Elizabeth'in Meryem'
le kart gibi. ok daha ender olmasna karn ida
ma mahkum edilenlerin lm daha ok dikkatimizi
eker, tutkularmz uyandrr; celladn imgesiyle ka
rtndan daha gl, daha karanlk bir simgesel
voltaj vardr vb. nsan - bir kez daha Baudelaire'in
iirini anmsarsak- "simgeler ormannda" yolunu a
rm bir ocuktur.
(Olgunluk lt simgelere direnme yeteneidir,
ama insanlk gitgide daha genleiyor.)
OKTARi HLiLK
Broch mektuplarnda "psikoloj ik" roman estetiini
reddettiini ve buna kar "yoruma dayal" ya da "ok-
tarihli" adn verdii roman getirdiini syler. Bana
yle geliyor ki zellikle ikinci terimin seimi isabetli
deildir ve yanltaktadr bizi. Szcn gerek an
lamnda "oktarihli roman" yaratan 1857'de (evet b
yk Madm Bovar y l ) yazd Der nachsommer
( Yaz Sonu) adl romanyla Avusturya dzyazsnn ku
rucusu ofan Broch'un yurtta Adalbert Stifter'dir. Bu
romann nl olmasnn nedenlerinden biri de Ni
etzshe'nin szkonusu yapt Alman dzazsnn
drt byk kitabndan biri saymasdr. Bana gre
glkle okunabilir bir kitaptr. Yapttan jeoloj i, bota
nik, zooloji, el sanatlar, resim ve mimarlk stne ok
ey reniyoruz ama insan ve insani durumlar bu
Uyrgezerler'm Esiniedii Notlar 77
rnek dev ansikopedide btnyle kenarda kalm.
Bu roman zellikle "oktarihliligi" nedeniyle roman
zgllgn tmyle skalamtr.
Oysa Broch'ta durum bakadr. "Yalnzca romann
kefedebileceginin" peindedir o. Ama bilir ki, klasik
biim (zellikle bir kahramann servenine dayal
olan ve bu servenin basit anlatmn yeterli bulan
biim) roman snrlar ve bilimsel yeteneklerini azal
tr. Yine bilir ki romann olaganst bir btnleme
yetenegi de vardr: iir ya da felsefe romaola btn
leemez ama roman zel likle teki trleri de kucak
lama, felsefi ve bilimsel bilgileri ziere olarak
belirlenen kimliginden hemen hibir ey yitirmeden
( Ra bela is ve Cervantes'i an msamak yeterlidir)
.
iir ve
felsefeyle btnleebiir. Broch'a . gre "oktarihsel"in
anlam udur: "Yalnzca romann kefedebilecegi e
yi", insan varlgn aydnlatmak iin btn zihi nsel
olanaklar ve iirsel biimleri seferber etmek. Bu do
galdr ki roman biiminde derinlemesine bir dn
m gerektirecektir.
TAMAMLANMAMI
ok kiisel konuaccm izninizle: Bi reimsel egilimin
ve hiim dnmnn ok ileri gtrldg Uyur
gezer/er'n son kitab Huguenau ya d Gerekik
hana byk keyif vermekle birlikte baz yetersizlikler
tamaktadr:
78
Roman Sanat
- "oktarihsel" ama Broch'un hibir zaman bu
lamad bir eksilt tekniini gerekt
_
rir: Yapsal ay
dnlk bunun skntsn eker.
- eitli unsurlar (dize, anlat, aforizma, rpor
taj , deneme) gerek bir "oksesli" birlikte, kaynam
olmaktan ok, yan yana gelmitir.
-Deerlerin zlmesi zerine yetkin denere
bir kahraman tarafndan anlatlm gibi gsterilmesi
ne karn kolayca, yazarn akl yrtmesi gibi, roma
nn gerei, zeti, tezi gibi anlalabilir ve bylece
romana zg uzarn gerekli greliliini bozabilir.
Btn byk yaptlarn (gerekten byk olduklar
iin) tamamlanmam bir yanlar vardr. Broch yalnz
ca her eyi baard iin deil, ayn zamanda ula
makszn hedef aldklaryla da esin kayna olmutur
bize. Yaptnn tamamlanmaml bize unlarn ge
rekli olduunu bildirmitir: 1) Yeni bir radikal yaln
Iatrma sanat (yapsal aydnl yitirmeksizin mo
dern dnyada varolmann karmakln kucaklama
y saglayan); 2) Yeni bir romanesk kontrpunto sanat
(felsefe, aniat ve d tek bir mzikte kaynatrmaya
olanak salar); 3) zgl olark romanesk bir deneme
sanat (yani ak bir bildiri getirdii savnda olmayan
ve varsaymsal, oyunsal ya da ironik kalan) .
MODERNiZMLER
Yzylmzn byk romanclar iinde belki de en az
Uyrgezerler'm Esiniedi Notar 79
tannam Broch'tur. Nedenini anlamak o kadar zor
degil bunun. Uyurezerler'i henz bitrnitir ki, Hit
ler iktidarn ve Alman kltrnn yokoluunu g
rr. Be yl sonra Avusturya'y terkederek Amerika'
ya gider ve lnceye kadar orada kalr. Bu koullarda
doal evresinden yoksun kalan ve olaan edebiyat
yaamndan kopan yapt zamannda aynamas gere
ken rol oynayamaz; evresinde bir okuyucu, yanda
ve uzman topluluu oluturamaz, bir okul olutura
maz ve baka yazarlan etkileyemez. Musil ve Gomb
rowicz'in yaptlar gibi onun yapt da byk bir ge
cikmeyle (ve yazarnn lmnden sonra) kefedildi
(yeniden kefedildi). Kefedenler de Broch'un kendi
si gibi yeni biim tutkunlar, bir baka deyile "mo
dernizm" yanllaryd. Ama onlarn modernizmi
Broch'unkine benzemiyordu. Erken ya da ge gelmi
olmas deildi bunun nedeni; Broch'un modernizmi
kkleriyle, modern dnya karsndaki tutumuyla,
estetigiyle farklyd. Bu fark belli bir glk dourdu:
Broch ( Musil gibi, Gombrowicz gibi) byk bir yeni
liki gibi ortaya kt ama yenilikilii modernizmin
yaygn ve geleneksel imaj na uygun deildi (nk bu
yzyln ikinci yarsnda belli kurallara balanm
modernizmle birlikte neredeyse resmi diyebilecei
miz bir niversite modernizmini de gz nnde bu
lundurmak gerekir). Bu resmi modernizm szgelimi
romanesk biimin ortadan kaldrlmasn ister.
Broch'a gre romanesk biimin olanaklar tkenmez.
Resmi modernizm romann, kahramann yapayln-
Roman Sanat
dan kurtulmasn ister. Bu anl aya gre kahramann
yapayl yazarn yzn gereksiz yere gileyen bir
maskeden baka bir ey deildir. Broch'un roman
kiilerinde yazarn ben'i kendini belli etmez.
Resmi modernizm btnlk kavramn yasakla
ntr. Bu szc Broch unu sylemek iin byk
bir hevesle kuUanr: Ar i blmnn ve uzmana
mnn egemen olduu dnemde roman, insann ya
amla hala btnl iinde ilikilerini koruyabildii
son kalelerden biriydi. Resmi modernizme gre "mo
dern" roman "geleneksel" romandan (bu "geleneksel
roman" drtyz yllk romann btn evrelerinin kar
makark tkt rld hir sepetttir) almaz bir snr
la ayrlmtr. Broch'a gre modern roman Cervantes'
ten bu yana btn byk romancJarn izledii yolu
izlemektedir.
Resmi modernizmi n arkasnda teki dnyaya
olan saf bir i nancn kal nts vardr: Bi r tarih biter,
yepyeni bir temel stne kurul mu bir bakas (daha
iyisi) balar. Broch'ta sanatn ve zellikle roman n
gelimesine byk lde dman durumlarda ta
mamlanan bir tarihin mel ankol i k bilinci vardr.
Drdnc Blm
Kompozisyon Sanat zerine Konuma
Bu
.
konumaa Herann Brch 'l ilgli bir
yaznzn bir alntl balmak itiorm.
yle dorsunuz: "Btn byk yaptinn
(gerekten byk oluklan iin) tamamlan
mam bir yanlan vardr Broch yalnca her
ei baard iin del an znd ul
makzn hedef alklnyl d esin kna
olmutur bie. Yaptnn tamamlnmaml
bize unlann gerekli oluunu bilini
tir:
1. Yeni bir radikl yalnltna sanat (yap
sal adnl yitineksiin modem dnyad varl
mann knnakln kucaklamay salyan);
2. Yeni bir romanesk kontrapunto sanat (fel
sefei, anlaty ve d tek bir mzikte kaynatr
maa olanak salar);
3. gl olarak romanesk bir deneme sanat
(yani ak bir biliri getirdii savnd olmayan ve
varsamsal, oyunal ya d ironik klan). Sanat
sal progamnz bu noktad toplnor. lkn
den balayalm: Radikl yalnltnna.
Modern dnyada varolmann karmaklm kavra
mak bana yle geliyor ki, bir eksilti, bir younlatrma
teknigini gerekli klyor. Aksi takdirde sonu olmayan
bir uzunluun tuzana dyorsunuz. Nitelikiz
8 Roman Sanat
Adam ok sevdigim iki romandan biridir. Ama
usuz bucaksz, bitmemi uzeuuua ayran olmar
istemeyin benden. Bakakla bitiremeyeceginiz deva
sa bir ato dnn.
Dokuz saat sren bir drtl
dnn. Almamas gereken antropolojik snrlar
vardr. Szgelimi bellegin snrlar. Kitabn sonuna
geldiginizde ban da amsamanz gerekir. Yoksa
roman biimsizleir, "yapsal aydnlk" kararr.
Gln ve Unutuun Kitab yed blmden
oluuyor. Bunlan dha ekiLt/i biimd ele
alsadmz, yedi uzun roman yazabilecekti
niz.
Ama yedi bagmsz roman yazsaydm, tek bir kitapta
"modern dnyada varolmann karmakln" kavra
ma umudum olmayacakt.
Eksit sanat ana bir. gereklilik gibi geliyor. Her
zaman, dogrudan nesnelerin can alc yerine dokun
ay gerektirir. Bu anlamda ocuklugumdan beri
hayran oldugum besteci Les Janacek'i dnyo
rum. Modern mzigin en byklerinden biri. Schn
berg ve Stravinski'nin byk orkestra iin besteler
yaptg dnemde o, orkestra partisyanunun gereksiz
notalar altnda ezileigini farketmiti. Janace'in ba
.

kclds bununla balad

.
Biliyorsunuz ki btn bes
telerde teknik ok agr basar: Bir temann sergilen
mesi, geliimi, eitlemeler, ogu zaman ok otoma
tiklemi ok sesli alma, orkestrasyon doldurmala-
Kmpozison Sanat ze1i11e Konuma 85
r, geiler vb. Bugn bilgisayarlada mzik yaplabili
yor ama bilgisayar her zaman bestecilerin kafasnda
kalmtr: Gerektiinde tek bir zgn dnce olma
dan yalnzca beste kurallarn "sibernetik olarak" ge
litirerek bir sanat besteleyebilirlerdi. lanacek'in te
mel ilkesi "bilgisayar" ykmakt! Geiler yerine kaba
bir yan yana geli, eitlereler yerine yineleme, her
zaman nesnelerin can alc yerine dokunma: Yalnzca
ze ilikin bir e' syleyen nota kalc olma hakkna
sahiptir. Romanda da hemen hemen ayn durum sz
konusudur. Roman da "teknik"le, yazarn yerine al
an uzlamlarla doludur: Bir kahramann tantlma
s, bir ortamn betimlenmesi, eylemi tarihsel bir ev
rede verme, kahramanlarn yaamlarn gereksiz
oluntularla doldurma; her dekor deiimi yeni betim
leme ve aklamalar gerektirir. Ben de lanacek'in
ilkesini benimsiyorum: Roman romanesk tekniin
otomatizminden, romanesk sz kalabalndan kur
tarmak ve younlatrmak gerekir.
kinci olarak "eni romanesk kontapunto
sanat "ndn szediyorsunuz. Brocl 'ta bu,
tam olrak doyurcu dei size gre.
Uyurgezerler'in nc kitabna bakalm. isteyerek
ayrtrlm be unsurdan, be "izgi"den oluuyor:
1 . lnn temel kiisi (Pasenow, Esch, Hugue
nau) stne kurulan romanesk anlatz .
2. Hanna Wendling stne entimt yk.
86 Roma Sanat
3. Bir askeri hastane stne rporaj.
4. Armee du Salut'den* bir kz stne iirel anit
(yer yer dizeler halinde).
5. Degerierin zlmesi zerie bilimsel bir dille ya
zm felef dneme.
Bu be izgden her biri kendi iinde grkemli,
gz kamatrc. Oysa bu izgier srekli bir almama
(yani ak bir okseslilik istegiyle) iinde ayn anda
ilenmi olmalarna karn bieik degildir. Blnmez
bir btn oluturmazlar, bir baka deyile okseslilik
amac sanatsal adan tamamlanmamtr.
Etetilemeli biimd edebita uygulnan
okeslilik termi romanm yere getiremee
ce gerek/ere yol ama m ?
Mzikal okseslilik iki ya da daha ok sesin (melodik
izginin) an a gelimesidir. Bunlar birbirleriyle
tam bir baglhk iinde olmalarna karn greli ba
gmszlklarn da korurlar. Romann oksesliligi mi?

nce onun kartndan szedelim: Tekizgi/i kompo

zisyon. Roman, tarihinin ilk dnemlerinden balaya
rak tekizgililikten syrlmay ve bir yknn srekli
anlatmnda gedikler amay denemitir. Cerantes
Don Kiot'un btnyle izgisel yolculugunu anlatr.
Ama Don Kiot yolculugu srasda kendi yklerini
anlatan baka kiilerle karar. Birinci citte drt
Htiaobg yamay aln bi protetan derne 18'e Willim Both tera
tnd:w lora'd kurulmuur. (.N.)
Kompozison Sanat zerne Konuma 87
gedik vardr. Bunlar romann izgisel rgsnden
kmay saglarlar.
Am bu okeslilik deil!
nk burada ezamanllk yok. Chklovski'nin dedigi
gibi romann "kutusu" iine koyulmu ykler szko
nusu. Bu "kutulama" yntemini bir ok 17. ve 1 8.
yyl romancsnda bulabilirsiniz. 1 9. yzyl izgisel
ligi amay baka bir biimde gelitirdi. Bu yntem
daha iyisi olmadgndan oksesli olarak adlandrabi
lir. Ecinniler'i btnyle teknik adan zmledigi
niz zaman ayn anda gelien 3 izgiden olutugunu
grrsnz. Ayrca istenseydi bu romandan 3 ayr
roman da karlabilirdi: 1 . Yal Stavrogin ve Stepan
Verkovenski arasndaki ironik ak roman; 2. Stavro
gin ve ak ilikilerinin romantik roman; 3. Bir grup
devrimcinin siaal . ronan. Btn kahramanlarn
birbirini tandg gz nnde bulundurulursa, olgular
dzenine ilikin ince bir teknik bu izgiyi kolayca
tek ve blnmez bir btnde birletirebilir. imdi
Dostyt vsi.l!
bu o
kses!iH!yk Broch'unkini kar
latralm.
Onun ki ok daha ile l
g!!
E cinni/erin
izgisi farkl krakterler'de olmasna karn ayn
trdendir ( romanesk yk). Broch'ta ise be izgi
nin trleri arasnda kkl farklllar vardr: Roman;
yk; rportaj ; iir; deneme. Romanesk olmayan bu
trlerin romann oksesliligi iinde btnlemesi
Broch'un devrimci yeniligidir.
Am sie gre bu be igi yeterli dereced
88 Rona1 Sa11at
kynam dildir. Aslnd Hanna Wend
ling Esc/ 'i tanmaz. Armee du Salut 'nn
gen kzmn Hanna Wendling'in varlndn
hibir zaman haber olmayacaktr. Dolaysy
la olgular dzeniyle ilgili hibir teknik rst
lmayan, armayan bu be farkl izgiyi
tek Nr btiinde birltiremez.
Yalnzca ortak bir temayla baldrlar birbirlerine.
Ama hen bu tematk birlii btnyle yeterli gryo
rum. Ayrlma sorunu baka yerdedir. zetlersek:
Broch'ta romann be izgisi, bir ya da birka temada
birlemi olarak rastlamadan ayn anda geliirler. Bu
tr kompozisyonu mzikolojiden aldm bir terimle
belirttim: okseslil i k Greceksiniz ki roman mzik
le karlatrmak o kadar da yararsz bir ey deil.
Aslndil byk okseslicilerin temel ilkelerinden biri
de seslerin eitl(i 'ydi: hibir ses baskn kma mal,
hibir ses basit biimde elik eden bir unsur olarak
kalamal . Bana gre Uyrgezerler'in nc kita
bnda bir kusur gibi gzken, be
"ses"in
eit aL: ma
sdr. Bir numara!!

i
gi
(Esch ve Huguenau stne
"romanesk anlat") nicelik asndan teki izgilere
oranla daha ok yer tutar ve zellikle Esch ve Pase
now arilcyla nceki iki cilde bal olduu lde
nitelik asndan ayrcalkhdr. Bu yzden daha ok
dikkat eker ve teki "drt" izginin roln basit bir
destee indirgeme tehlikesini tar. kincisi: Bach 'n
bir fgnde seslerin bir tekinden bile vazgeilemez.
Buna karlk Hanna Wendling'e ilikin yky ya da
Kompozisyon Sanat

zerne Komna 89
deerlerin zlmesi zerine denemeyi bams me
tinler olarak dnebiliriz; bu metinlerden bazlarnn
yokolmas romann ne anlamn ne de anlalabilirli
ini etkiler. Oysa bana gre romanesk kontrapunto
nun olmaza olmaz koullar unlardr: 1. Karlkl
"izgiler"in eitlii; 2. Btnn blnmezlii. Gln
ve Unutuun Kitab 'nn "Melekler" adl nc bl
mn bitirdiim gn anmsyorum. Yeni bir aniat
biimi kefettiime inanmtm ve mthi bbrleni
yordum. Bu metin u unsurlardan olumutur: 1 . ki
kz rencinin hibir gten yararlanmadan uma y
ks. 2. Otobiyografik anlat. 3. Feminist bir kitap
stne eletirel deneme. 4. Melek ve eytan stne
fall. 5. Prag zerinde uan Eluard stne anlat. Bu
unsurlar birbirlerine baldr. Biri olmadan teki ol
maz. Tek bir temay, tek bir soruyu irdeleyerek ken
di kendilerini aydnlatrlar ve aklarlar: "Bir melek
nedir?" Yalnzca bu soru birletirir onlar. Yine "Me
lekler" adn alan alt nc blm de u unsurlardan
oluur: L Tamina'nn lm zerin dsel anlat. 2.
Babamn lmnn otobiyografik anlats. 3. Mziko
lojik dnceler. 4. Prag' mahveden unutma zerine
dnceler. ocuklarn ikence ett ii Tamina ve ba
bam arasnda ne fark vardr? Gerekstclerin ok
sevdii bir trceyle sylersek bu durum ayn tema
masasnda bir diki makinesiyle bir emsiyenin kar
lamasyd. Romanesk okseslilik teknikten ok iir
dir.
90 Roman Sanat
Varolmann Dayanlmaz Hafifiind kon
trapunto daha belrsiz.
Altnc blmde oksesli zelik hayli arpcdr: Sta
lin'in olunun yks, dinbilimsel bir dnce, Asya'
da siyasal bir olay, Franz'n Bangok'ta lm ve To
mas'n Bohemya'da gmlmesi srekli bir soruyla
balanmtr birbirlerine: "Kitsch nedir?" Bu oksesli
blm btn yapnn kilit tadr. Yapsal dengenin
tm gizemi burada yatar.
Hangi gizem?
ki tane: 1 . Bu blm bir yknn deil, bir deneme
nin (ktsch stne bir deneme) ats zerine kurul
mutur. Kahramanlarn yaamlarndan paralar bu
denemeye "rnekler", "zmlenmesi gereken du
rumlar" gibi konmutur. Franz'n, Sabina'nn yaam
nn sonu, Tomas ve olu arasndaki iliki dmnn
zlmesi bu yolla, "deinmeler"le ve kestirmeden
renilir. Bu eksilt yapy mthi hafifetmitir. 2.
Kronolojik yer deitirme: Altnc blmn olaylar
yedinci (son) blmn olaylarndan sonra geer. Bu
yer deitirme sayesinde son blm bir idil zelli
tamasna karn gelecekte ilgili bilgimizden gelen
bir melankolinin istilasna uramtr.
Yenien Uyurgezerler stne incelemenie
geliorm. Degeriern zlmesi erne d-
Kompozison Sanat

zerne Konuma 91
nemele ilgili baz ekince/erniz var. Sie
gre ak slubu ve bilmel dilile liile
kendii romann idolojik anahtan, ''ere
i" olrak kbul ettirebilir ve Uyurgezerler
lsnn tmn byk bir dncenin
bait, sslenmi, romanltnlm biimine
dntrebilir. Bu nedenle "zgl olrk ro
manesk deneme sanat "nn gerekliliindn
szediorunuz.
l nce bir saptama yapalm: Romana girerken d
nce z degitiriyor. Romann dnda insan kendisi
ni olumlamalar alannda buluyor: Herkes (bir siyaset
i, bir filozof, bir kapc) sylediginden emin. Roman
blgesinde olumlama yok. Bu blge oyun ve varsa
ymlar blgesidir. Romandaki dnme biimi z
itibariyle sorgulayc ve varsaymsat
Pek bir romnc niin felefesini dn
ve olumlu biimde romannd akma hak
kndn yokun kalmak zorndr?
Bir romancyla bir filozofun dnme biimleri te
melden farkldr. Sk sk ehov'un, Kafka'nn, Musil'
n vb felsefesinden szedilir. Ama yazlarndan tutarl
bir felsefe karmay deneyin bakalm! Dncelerini
gnlklerinde dogrudan dogruya akladklarnda bi
le, bunlarn bir dncenin olumlanmasndan ok d
nce altrmalar, paradoks oyunlar, dogalamalar
92 Roman Sanat
olduu grlecektir.
Ama Dostoyevski Bir Yazarn Gnl'nd
btnyle aklyc.
Ama onun dncesinin bykl burada dei. O,
yalnzca romanc olarak byk bir dnrdr. Bu u
demektir: O kahramanlarnda olaanst zengin ve
aa kmam zihinsel evrenler yaratmasn biliyor.
Okuyucu onun kahramanlarnda dnederinin yan
smasn bulmaktan holanyor. Szgelimi atov'da.
Ama Dostoyevski btn nlemleri almtr. atov or
taya kt ilk andan balayarak olduka acmasca
izilmitir: "Birdenbire kendini bir dneeye kaptr
dktan sonra gz baka bir ey grmeyen Rus idea
listlerinden biriydi. Bunl ar bu dnceden hibir za
man kopamazlar. Tutkuyla balandar ona ve daha
sonraki tm yaamlar kendierini ezen bir tan al
tndaki koma yaamdr." Dostoyevski atov'da kendi
dncelerini yanstyor ama bunlar hemen grece
letiriliyor. Dostoyevski'de de kural geerli: Bir kez
rumann iine girdi mi dnme biiminin z dei
ir; dogmatik bir dnce varsaymsal olur. Roman
denemesine girien filozoflar n gznden kayor bu:
Tek istisna Diderot ve hayranlk verici yapt Kderi
Jacques ile Efendii. Bu ciddi ansiklopedici, romana
getikten sonra oyun oynayan bir dnr oluyor.
Romann tek bir trcesi ciddi deil. Batan sona
oyun. Bu nedenle Fransa' da bu romann gerek dee-
Kmpzison Sanat
O
zerne Knuma 93
rini bulamamas ayplanacak boyutlara varmtr. As
lnda bu kitap Fransa'nn yitirdigi ve yeniden bulmak
istemedigi her eyi biraraya getiriyor. Bugn dn
celer yaptara yegleniyor. Kaderci Jacques ile Efen
di dnce diliyle evrilemez.
aka'd Jaroslv bir mzik kurm gelitir
yor. Bu dncenin varsamsal niteli d
ak. Ama siin romanlarm d baz b
lmler var ki, buralard konuan dordn
dory sisiniz.
Konuan ben olsam bile dncem bir kahramana
baglanmtr. Onun yerine davranmak, onun yerine
olaylar grmek istiyorum ve bunlar ondan ok daha
derinlikli olarak yapyorum. Varlmann Dayanlmaz
Haffi'nin ikinci blm beden ve ruh arasndaki
balantlar zerine uzun uzun sergilenen bir grle
balar. Evet konuan yazardr ama sylediklerinin
tm bir kahramann manyetik alan iinde deger
kazanr ancak: Tereza'nn. Bu, kendisi tarafndan
hibi zaman formle edilmemesine karn Tereza'
nn olaylar grme biimidir.
Ama ou zaman dncelerini bir khra
mana balanmor. Szgelmi Gln ve
Unutuun Kitab 'ndki mzik/e ilgili dn
celer ve Varolmann Dayanlmaz Hafiffii 'nd
94 Roman Sanat
Stalin 'in oglunun lm zerine dnceler.
Doru. Zaman zaman yazar olarak, kendim olarak
dorudan mdahale etmeyi seviyorum. Bu durumda
her ey tona bal. Dncemin i szckten bala
yarak oyuncu, yergici, kkrtc, deneysel ya da soru
cu bir tavr vardr. Varolmann Daanlmaz Hafjigi'
nin altnc blmnn (Byk Yry) tm kitsch
zerine bir denemedir ve temel tezi udur: "Kitsch
bokun kesin reddidir". Kitsch zerine bu dnce
benim iin ok nemlidir. Arkasnda dnceler, de
neyimler, incelemeler, hatta tutku vardr ama ton
hibir zaman ciddi deildir: Kkrtcdr. Bu deneme
romann dnda dnlemez; ben bunu "zgl ola
rak romanesk" diye adlandryorum.
Felefe, aniat ve dn bir bireimi olark
romanesk kontrapuntodn szettiniz. D
zerinde duralm. Yaam Baka Yerdenin
ikinci blmnn tm dsel aniatdn
oluuyor. Gln ve Unutuun Kitab 'nn
altnc blm de dsel anit zerne kur
lu. Varolmann Dayanmaz Hafifii nde Te
reza 'nn dler araclgyla kendini gster
yor.
Dsel anlat; yle sylemek gerekir aslnda: Akln
denetiminden, geree uygunluk kaygsndan kurta
rm imgelem aklc dncelere yasak olan manza-
Kompozison Sanat

zerne Kanma
95
ralar iine giriyor. D, benim modern sanatn en
byk buluu olarak nitelediim bu imgelemin mo
delinden baka bir ey deildir. Ama tanm olarak
varolmann biinli bir incelemesi olmas gereken de
netimiz imgelemi romana katmak iin ne yapmak
gerekir? Bu denli ayrk unsurlar nas birletirile
cektir? Bu gerek bir simya gerektirir! Bana gre bu
simyay ik dnen Novalis olmutur. Heinrch von
Ofterdingen adl romann birinci cildinde 3 byk d
vardr: Bu, Tolstoy ya da Mann'daki gibi "gereki"
dlerin bir taklidi deildir. O, de zg "imgelem
tekni"nden esintenmi byk bir iirdir. Ama yine
de tatmin olmamtr. Bu d ona gre romanda
ayr adalar gibiydi. Daha ieri giderek romann ikinci
cidini d ve gerekliin birbirine bal olduu, ayr
dedilemeyecek kadar kart bir aniat biimiyle
yazmak istedi. Ama bu ikinci cjldi hibir zaman yaz
mad. Yalnzca estetik konusundaki eilimlerini be
lirttii baz notlar brakt. Bunlar kada dken yz
yirmi yl sonra Kafka olmutur. Romanlar d ve
gerein tam bir kaynamasdr. Kafka'nn yaptlar
hem modern dnyaya olaanst bilinli bir bak
hem de zincirlerinden btnyle kurtulmu bir im
gelemdir. Kafka her eyden nce estetik bir devrim
dir. Bir sanat mucizesidir. Szgelimi ato'da K'nn
Frieda ie ilk kez sevitii inanlmaz blm ele ala
lm. Ya da bir ilkokul snfn kendisi, Frieda ve iki
yardmcs iin yatak odasna dntrd blme
bakalm. Kafka'dan nce byle bir imgelem younluu
96 Roman Sanat
dnlemezdi. :abii ki onu taklit etmek de gln
olurdu. Ama Kafka gibi (ve Novalis gibi) d, de
zg imgelemi romana sakay istiyorum. Benim bu
nu ele al biimim bir "d ve gerek kaynamas"
deildir, bir oksesli karlatrmadr. "Dsel" aniat
kontrapuntonun izgilerinden biridir.
Saay evirelim. Yeniden kompozisonun
birlii sonmuna gelmek itiorm. Gln
ve Unutuun Ki tab'n "eitlemeler biimin
de bir rom m " olark tanmldnz. Yine de
bir roman mdr?
Kitabn bir roman grnmnde olmamasnn nede
ni eylem birliinden yoksun olmasdr. Eylem birlii
olmayan bir roman dnmek zordur. Yeni roman
denemeleri bile eylem (ya da eylemsizlik) birlii ze
rine kurulmutur. Sterne ve Diderot bu bi rlii ok
ince ve krlgan bir duruma getirerek elenirler. Jac
ques ve efendisinin yolculuu romann kk bir b
lmn oluturur. teki anektodlar, anlatan ve
dnceleri kutulamak iin komik bir bahaneden
baka bir ey deildir. Yine de bu bahane, bu "kutu",
bu romann roman olarak ya da en azndan roman
parodisi olarak grlmesi iin gereklidir. Bununla
birlikte bir romann tutarlln salayan daha derin
bir ey olduunu sanyorum: Tematk birlik. Zaten
hep byle olmutur bu. Ecinniler'in temel ald
aniat izgisi bir olgular dzeni tekniiyle birlemitir
Kompozison Sanat

zerine Komna 97
ama zellikle de ayn temayla: Tamy yitirdii zaman
insan ele geiren cinler temas. Anlatnn her izgi
sinde bu tema aynada yanstlan bir ey gibi baka
bir a altnda ele alnmtr. Ve romann btnl
ne en az gzken ve en nemli i tutarhln veren
budur (tema adn verdiim bu soyut ey). Gln ve
Unutuun Kitb nda btnn tutarl yalnzca dei
ik baz temalarn (ve motiterin) birliiyle yaratl
mtr. Bu bir roman mdr? Bana gre evet. Roman
dsel kahramanlar araclyla grlen yaam zeri
ne dnmedir.
Bylesine geni bir tanmlmaya ktlrsamz
Decameron'u da bir roman olark kbul ede
bilirsiniz. Btn ykler an ak temasyla
birbirine baldr ve ayn on anltc tarfn
dn anlatlmtr.
Decaneron'un bir roman olduunu syleyecek kadar
ilet i gtrmyorum ii. Buna karn modern Avrupa'
da bu kitap, aniat dzyazsnda byk bir kompozis
yon yaratmay amalayan ilk denemelerden biridir.
Bu zelliiyle de hi deilse romann esin kayna ve
ncs olarak roman tarihinde kendine bir yol am
tr. Bil iyorsunuz, roman tarihi yolunu belirledi. Baka
bir yola da girebilirdi. Romann biimi neredeyse s
nrsz bir zgrlktr. Roman, tarihi boyunca yarar
lanamamtr bundan. Bu zgrl karrtr. Bir
ok ilenemi biimsel olanaklar brakmtr.
98 Roman Sanat
Osa Gln ve Unutuun Kitab bir yana
siin romanlanmz d biraz serbest olmalan
na krn elem birlii zerine kurlmutur.
Ben romanlarm her zaman iki dzlem :erine kura
rm: Birinci dzlemde romann yksn dzenle
rim: Bunun zerinde temalar gelitiririm. Temalar
aralksz olarak roman yksyle ve roman yksn
d ilenmitir. Roman, temalarn brakp yk anlat
nakla yetindiinde yavanlar. Buna karlk bir tema
tek bana yknn dnda da gelitirilebilir. Bir te
mann bu biimde ele alnmasna arasz adn veriyo
rum ben. Arasz romann yksn hir an iin brak
mak anlamna gelir. Szgelimi Varlmann Dayanl
maz Hafflii'nde kitsch zerine dncelerin tm
bir araszdr; dorudan terama (kitsch) gemem iin
romann yksn brakyorum. Bu adan bakld
nda arasz kompozisyon disiplinini zayflatmaz,
glendirir. Motif'i temadan ayryorum; motif tema
nn ya da yknn romann ak iinde birok kez ve
hep baka bir balam iinde yinelenen unsurudur:
Szgelimi Tomas'n Tereza' nn yaam ile ilgili d
ncelerinde geen, ayn zamanda arlk, kitsch gibi
farkl temalar iinde de geen Beethoven'in drtls
motifi; ya da Sabina - Tomas, Sa bina -Tereza, Sa bi
na - Franz sahnelerinde geen ve ayn zamanda "anla
lmam szckler" temasn da sergileyen Sabina'nn
melon apkas.
Kompozisyon Sanat

zeline Komna
9
Tema szcnden tam olark anladnz
nedir peki?
Bir tema varolusal bir sorudur. Ve gitgide anlyorum
ki, byle bir soru sonu olarak zel szcklerin, sz
ck- temalarn incelenmesi demektir. zerinde srar
ettiim nokta udur: Roman her eyden nce baz
temel szckler zerine kurulur. Schnberg'in "nota
lar dizisi" gibi. Gln ve Unutuun Kitab nda "dizi"
yledir: Unutu, gl, melekler, "litost", snr. Bu
be temel szck romann ak iinde zmlenmi,
irdelenmi, tanmlanm, yeniden tanmlanm ve
bylece yaam kategorilerine dntrlmtr. Ro
man direkler zerindeki bir ev gibi bu kategoriler
zerine kurulmutur. Varolmann Dayanlmaz Ha
ffliinin direkleri ise unlardr: Arlk, hafiflik, be
den, Byk Yry, bok, kitsch, ac ma, ba dnme
si. g, gszlk.
Roman/,mmzm yapsal zelli zernde du
r/n. Biri dmda tm yedi blmden olu
uyor.
aka'y bitirdikten sonra yedi blml olmasna aa
cak hibir nedenim yoktu. Daha sonra Yan Baka
Yerdeyi yazdm. Romann hemen hemen sonuna gel
mitim ve alt blm vard elimde. Tatmin olmam
tm. yk yavan geliyordu. Birdenbire romana kah
ramann lmnden y sonra (yani romann za-
10 Roman Sanat
mannn tesinde) geen bir yk katma dncesi
geldi aklma. Sondan bir nceki blm, altnc blm
"Krk/k Adm"dr. Bundan sonra her ey mkemmel
oldu. Daha sonra grdm ki, bu alt blm ilgin
biimde ak' nn (Kostka) alt blmne denk d
yordu. Bu romana da dardan bir kii girmi ve ro
mann duvarnda gizli bir pencere amtr. Glnesi
Aklar nce alt blmden oluuyordu. Daha sonra
n attm; btn ok daha tutarl duruma geldi.
yle ki Gln ve Unutuun Kitab 'nn kompozis
yonunu da nceden belirledi; ayn temalar (zellikle
aldatmacannki) yedi anlaty tek bir btnde birle
tirir. Drdnc ve altnc blrerse ayn kahraman
la (Dr. Havel) birbirlerine balanmtr. Gln ve
Unutuun Kitab nda da drdnc ve altnc blmler
ayn kiiyle (Tamina) birbirine balanmtr. Varol
mann Dayanlmaz Haffiini yazdmda yedi say
sna ball her ne pahasna olursa olsun ykmak
istedim. Romann ats nceden alt blm zerine
kurulmutu. Ama birinci blm biimsiz geliyordu
bana. Sonunda anladm ki bu blm aslnda iki b
lmd, Siyaml ikizler gibiydi ve onlar ince bir cerra
hi mdahaleyle birbirlerinden ayrmak gerekiyordu.
Bunlar unun iin anlatyorum: Bu durum benim
amdan ne byl bir sayya olan bir bo inan zp
pelii ne de aklc bir hesaptr. Derinlerden, bilind
ndan gelen bir buyruk, kaamadm bir biim rne
idir. Romaniarm yedi says zerine kurulmu ayn
yapnn deikeleridir.
Konpoziso11 Sa11at

zerlle Konuma
101
Buamatematikdzennereekadrgdiyor?
ak'y ele alalm. Bu roman drt kii anlatyor:
Ludvik, Jaroslav, Kostka ve Helena. Kitabn te iki
sini Ludvik'in monologu oluturuyor. te biri ise
tekierin monologlarndan (Jaroslav 1/6, Kostka
1/9, Helena 1/18) oluuyor. Khramaniann aydn/a
tlma adm verdigim ey bu matematik yap 'yla be
lirleniyor. Ludvik iten (kendi monologuyla) ve dtan
(btn teki monologlar onun portresini izer) bt
nyle aydnlatlmtr. J aroslav monologuyla kitabn
altda birini oluturuyor ve otoportresi dardan, Lud
vik'in monologuyla dzeltilir vb. Her kahraman ayr
younlukta bir kla ve degiik biimde aydnlatl
mtr. En nemli kahramanlardan biri olan Lucie'nin
monologu yoktur ve yalnca dardan Ludvik ve
Kostka'nn monologlaryla aydnlatmtr. aydn
Iatlmadan yoksun olmas ona gizemli ve anlalmaz
bir karakter kazandrr. Sanki camn br yannda
dr. Dakunulamaz ona.
Bu matematk yap nceden dnlm
mdr?
Hayr, btn bunlar Prag'da ak'nn yaynlanma
sndan sonra bir ek edebiyat eletirmeninin saye
sinde grendim. "ak'mn Geometrii " adl yazs ok
aydntatc olmutur benim iin. Bir baka deyile bu
"matematik dzen" biimin bir gereklilii olarak ken-
102 Roman Sanat
dini tam bir dogallkla kabul ettirir ve hesaplara ge
reksinimi yoktur.
Rakm dknlgnz buradn m geliyor?
Btn romanlannzd ana blmler ve alt
blmler numaralandnlm.
Romann ana ve alt blmlere ayrlmas, alt blmie
rin paragrafara ayrlmas. .. Bir baka deyile romann
eklemlenmesi. Bunu ben istiyorum aka. Yedi ana
blmn her biri kendinde bir btndr. Her biri
kendi anlatm moduyla belirginletirilmitir; szge
limi Yaam Baka Yerde: Birinci ana blm: "Srekli"
anlatm (yani: Alt blmler arasnda nedensel bir
bagla); ikinci ana blm: Dsel anlatm; nc ana
- blm: Kesintili anlatm (yani: Alt blmler arasnda
nedensel bir bag olmakszn) ; drdnc ana blm:
oksesli anlatm; beinci ana blm: Kesintisiz anla
tm; altnc ana blm: kesintisiz anlatm; yedinci ana
blm: oksesli anlatm. Her birinin kendi perspekti
fi vardr (baka bir dsel ben'in gr asyla anla
tmtr). Her birinin kendi sresi vardr: ak'daki
sre dzeni: ok ksa; ok ksa; uzun; ksa; uzun; ksa;
uzun.
Yaam Bak Yerde'de sra tersine evrilmitir:
Uzun; ksa; uzun; ksa; uzun; ok ksa; ok ksa. Alt
blmlerin de her birinin kendi iinde kk bir b
tnlk oluturmasn istiyorum. Bu nedenle yaync
larn saylar ak seik belirtmelerini ve alt blm-
Kompozisyon Sanat

zerne Komna 103

leri birbirinden belirgin biimde ayrmalarn srarla
istiyorum. (deal zm Gallimard'nkidir: Her alt
blm yeni bir sayfada balar). zin verirseniz bir kez
daha romanla mzii karlatraym. Bir ana blm
bir harekettir (mouvement). Alt blmler llerdir.
Bu ller ksa, uzun ya da ok kurald olabilir. Bizi
tempo sorununa getirir. Benim romanlarmda her
ana blm mzikal bir iaret tayabilir: Moderto,
presto, adgio vb.
O zaman tempo bir ana blmn sresiyle
kpsad alt blm says arasndki ban
tyl belirleniyor.
Bu adan Yaam Baka Yerdeye bakn.
Birinci ana blm: 7 1 sayfada l l alt bl m; moder
to.

kinci ana blm: 3 sayfada 4 alt blm; allegretto.

nc ana blm: 82 sayfada 28 alt blm; al/egra.

Drdnc ana blm: 30 sayfada 25 alt blm; pres
tissimo.
Beinci ana blm: 96 sayfada alt blm; noder
to.
Altnc ana blm: 26 sayfada 17 alt blm; adagio.
Yedinci ana blm: 28 sayfada 23 alt blm; presto.
Gryorsunuz: Beinci ana blm 96 sayfa ve
yalnzca alt blmden oluuyor; rahat, yava bir
ak; moderato. Drdnc ana blm 30 sayfa ve 25
alt blmden oluuyor! Byk bir hz izlenimi veri-
104
Roman Sanat
yur; prestisino.
17 alt blmn bulunduu altnc ana blm
yalnzca 26 sayfadn oluuyor. Anladm
kdrla bu oldka hzl bir skl ifade
ediyor. oysa siz onu adagio olarak belirliyor
sunuz.
nk tempoyu belirleyen baka bir ey daha vardr:
Bir ana blmn sresiyle anlatlan olayn "gerek"
zaman arasndaki bant. Beinci ana blm, "air
Kskanyor" bir ylk bir yaam tmn gsterir
ken, altnc ana blm, "Krklk Adam" birka saatlik
bir zaman dilimini ele alr. Burada alt blmterin
ilevi zaman yavatatmak ve tek bir byk an dur
durmaktr. . . Tempo kartlklarn ok nemli bulu
yorum! Bunlar benim iin ou zaman roman yaz
mardan ok nceki ilk dncelerimi olutururlar.
Yaan Bak Yerde'nin bu altnc ana blm ad
glo'nun (bar ve acma atmosferi) arkasndan yedinci
ana blm presto (acmasz ve sinirli atmosfer) gelir.
Bu son kartlkta romann tm heyecan verici gc
n younlatrmak istedim. Varolmann Dayanlmaz
Haffiinde durum btnyle bunun tersidir. Bura
da daha ie balarken son ana blmn pinissimo ve
adgio ("Karenin'in Glmseyii": Rahat, melanko
lik, ok az olayn olduu atmosfer) olmas ve bir for
tissimo, prestisimo ana blm ("Byk Yry":
Grltl, cretli, ok olayl bir atmosfer) izlemesi
Kompozisyo11 Sanat

zerlle Komma 105

gerektiini biliyordum.
O zman temponun demesi heecan verci
atmosfern deimini de gerektiror.
Yine byk bir mzik dersi. Mzikal bir kompozisyo
nun her blm bizi ister istemez heyecanlandrr.
Bir senfoni ya da sonatn hareketlerinin dzeni her
zaman yazl olmayan kuralla, yava ve abuk hare
ketler arasndaki almamayla belirlenmitir. Bu da
hemen hemen kendiliinden unu belirtir: Hznl
hareketler ve neeli hareketler. Bu heyecan verici
kartlklar ksa srede yalnzca byk ustalarn a
may baarabildii (o da her zaman deil) skc bir
basmakalpla dnt. Bu anlamda eskiden beri bi
linen bir rnee hayranm ben. Chopin'in nc
hareketi cenaze mar olan sonat. Bu grkemli veda
dan sonra ne sylenebilirdi ki? Sonat her zamanki
gibi canl bir rondoyla bitirmek mi denenebilirdi? Be
ethoven bile Opus 26 sonatnda cenaze marnn (ay
n zamanda nc harekettir) arkasndan allegro bir
final getirirken bu basmakalplktan kaamaz. Cho
pin'in sonatndaki drdnc hareket ok tuhaftr: Pi
anissimo; hzl, ksa, btnyle melodisiz, duygusal
lktan kesinlikle uzak: Uzaklardaki bir frtna, kesin
bir unutu bildiren bouk bir grlt. Bu iki hareke
tin (duygusal - duygusal olmayan) yanyana gelii bo
aznz skar. Kesinlikle zgndr. Bunlar syleme
nin nedeni bir roman dzenlemenin farkl heyecan-
106
Roman Sanat
landrc uzamlar yanyana getirmek olduunu anlat
maktr. Bana gre bir romancnn en ince sanat da
budur.
Mzik eitiminiz yazlannz ok etki/edi
mi?
25 yana kadar beni edebiyattan ok mzik ilgilendi
riyordu. O dnemde yaptm en iyi ey drt alg iin
bir besteydi: Piano, alto, klarnet ve bateri. Gelecekte
ortaya kacaklarndan hi kuku duymadm ro
manlarmn yaps biraz arptlm biimde bu beste
deydi. Dr alg

in Beste, yedi ana blmden olu

uyordu, dnebiliyor musunuz? Romanlandaki
gibi. Btn, biimsel olarak ok ayrk ( caz; bir valsin
parodisi; fg; koral vb) ana blmlerden olumutu ve
her birimin orkestrasyonu farklyd (piano, alto; piano
solo; alto, klarnet, bateri vb). Bu biimsel farkllk ok
byk bir tematk birlikle dengelendi: Batan sona
kadar yalnzca iki tema ilendi: A ve B. Son ana
blm o dnemde ok zgn olduunu dndm
bir okseslilik zerine kuruldu: Farkl ve cokusal
adan elikili iki temann zamanda evrimi. Szgeli
mi son blmde nc hareket (klarnet, alto, piano
iin gsterili koral biiminde tasarlanm A temas)
teyp kaydndan ynelenirken ayn anda bateri ve
trompet (karneti klarnetini bir trompetle deitir
mek zorundayd) B temasnn bir eitleresiyle (''
barbara" slubunda) girerler. Ve yine ilgin bir rast-
Kompozison Sanat

zerne Konuma 107

lant: Yalnzca bir kezliine yeni bir C temas altnc
ana blmde ortaya kar. Tpk akdaki Kostka ya
da Yaam Bak Yerde'deki Krklk Adam gibi. Bun
lar unu sylemek iin anlatyorum: Bir romann
biimi, "matematik yaps" bir hesap ii deildir. Bi
lind bir emirdir, bir saplantdr. Bir zamanlar ben
deki bu biim sapiantsnn kendi kiiliimin bir tr
cebirsel tanm olduunu bile dnmmdr, ama
birka yl nce bir gn Beethoven'in Op. 131 Drl'
sn ok daha dikkatle dinleyince Narsisi ve znel
biim anlayn brakmak zorunda kaldm. Bakn:
Birinci Hareket: Yava; fg biimi; 7,21 dakika.

kinci Hareket: Hzl, snfandrlamayan biim; 3,26

dakika.

nc Hareket: Yava; tek bir temann basit sergile

nii; 0,51 dakika.
Drdnc Hareket: Yava ve hzl; eitlereler bii
mi; 13,48 dakika.
Beinci Hareket: ok hzl; skerzo; 5,35 dakika.
Altmc Hareket: ok yava; tek bir temann basit ser
gienii; 1,58 dakika.
Yedinci Hareket: abuk; sonat biimi; 6,30 dakika.
Beethoven belki de en byk mzik mimar. Ona
miras olarak ilki (sonat biiminde yazlm) daha
sonraki hareketlerden (rondo, menuet vb biiminde
yazlm) her zaman ok daha nemli olan, ou za
man rasgele biraraya getirilmi drt hareket evrimi
olarak tasarlanan sonat kalmtr. Beethoven'in tm
sanatsal evrimi bu biraraya gelii gerek bir birl ie
108 Roman Sanat
dntrme istemiyle belirlenmitir. Piyano iin so
natlarnda da ilk hareketin ekim merkezini son ha
rekete doru kaydrr. Sonat ogt zaman yalnz iki
ana blme (kimi zaman Op. 27 no 2 ve p. 53 sonat
larnda olduu gibi bir enterld - hareketle ayrlm
tr, kimi zaman da p. III sonatda oldugu gibi do
rudan douya yanyana gelmitir) indirger, ayn te
malar deiik hareketlerde iler vb. Ama ayn za
manda da bu birlie olabildiince fazla bir biimsel
farkllk sokmak ister. ou zaman sonatiarna byk
bir fg katar; bu mthi bir yrekliliktir nk bir
sonatta fg, Broch'un romanndaki deerlerin zl
mesi zerine deneme kadar ayrk gzkmelidir.
p. 131 Drtl, yapsal adan yetkinliin zirvesidir.
Dikkatinizi yalnzca daha nce konumu olduumuz
tek bir ayrntya ekmek istiyorum: Srelerin eitli
lii. nc hareket bir sonrakinden onbe kez daha
ksadr! Ve ok farkl yedi ana blm birarada tutan,
birbirine balayan da ite bu son derece ksa iki hare
kettir (nc ve altnc hareketler). Btn bu ana
blmler aa yukar ayn sreli olsayd, birlik yk
lrd. Niin? Bilemiyorum yantn. Byle ite. Ayn
sreli yedi ana blm, yanyana konmu yedi byk
dolap gibi olurdu. Bu duruma bir baka rnek daha:
Yaamn ilk pla Bach'n Vivaldi'ye gre drt piya
no iin konertosu oldu. O zaman 10 yandaydm ve
ikinci hareketten (/aro) mthi etkilenmitim. Bu
hareketin olaanst yan nedir peki? Biimi
A- B-A'dr. A temas: Bir piano ve orkestra arasnda
Kompozison Sanat

zerne Konuma 109

ok basit bir diyalog- 70 saniye. B temas: Orkestra
sz, melodisi drt piyano, basit akkorlar diisi, kml
tsz bir su yzeyi - 105 saniye. Ardndan A temasnn
yalnzca bir ya da iki mezryle yinelenmesi - 10 sa
niye! Bu lro'yu yalnzca iki ana blmden olumu
olarak dnn: A- B. Bu 10 saniyelik yineleme ol
masa yapt ayakta duramazd. Ya da A temasnn b
tnyle yinelendigini dnn: 70 saniye- 105 sani
ye - 70 saniye. Can skc simetri! Aslnda (A- B-A)
emasnn simetrisinin, srelerin radikal asimetrisiy
le dengelenmeye gereksinimi vard! ocuklugumda
laro'nun beni byleyen yan oranlarnn gzelliiy
di. Matematik gzellik. 70 - 105 - 10; eittir:
1 0x7- 15x7- 10x7;
7
bu da eittir:
2-3-2
7
Ama bunu bir yana brakalm.
Ayrlk Val si nden hemen hemen hi szetme
diniz.
Oysa bu, bir anlamda benim en sevdigim romanm
dr. Tpk Glnesi Aklar gibi onu da tekilerden ok
daha fazla keyifenerek yazdm. Baka bir anlayla ve
110 Roman Sanat
ayn zamanda da ok daha abuk yazdm bu kitab.
Be ana blm var.

teki romanlandan btnyle farkl bir biimsel

rnee dayanyor. Btnyle homojendir. Araszler
yoktur. Konu tektir. Ayn tempoda anlatlmtr. ok
tiyatrovari ve stilizedir. Vodvil biiminde kurulmu
tur. Glnesi Aklar'daki "Kolokyum" yksn oku
yabilirsiniz. ekedeki karl Symposium'dur. Pla
ton'un len'ine paradik antrma. Ak stne uzun
konumalar. Oysa "Kolokyum" btnyle Aynlk Val
si gibi dzenlenmitir: Be perdelik vodvil.
Size gre vodvil szcnn anlam nedir?
Beklenmedik ve abartlm rastlamalar aygtyla en
trikann nemini ne karan bir biim. Labiche. Bir
romanda vodvilvari arlklar olan bir entrikadan da
ha kark, daha gln, geerliini yitirmi, zevksiz
bir ey yoktur. Flaubert'den balayarak romanclar
entrikann yapaytklarn silmeye alyorlar ve by
lece roman ou zaman yaamlarn en renksizinden
daha renksiz bir hale geliyor. Oysa ilk romanclar
olaslkd durumlar karsnda bu tedirginlikleri
duymadlar. Don Kiot'un birinci cildinde Ispanya'nn
ortasnda bir yerlerde herkesin btnyle rasiantsal
olarak karlat bir meyhane vardr: Don Kiot,
Sancho Panza, dostlar berber ve papaz, sonra Don
Kompozison Sanat

zerne Komma lll

Fernando adnda birinin Luscinda adl nianlsn
elinden ald gen adam Cardenio, Don Fernando'
nun terkedilmi nianls, daha sonra Don Fernando'
yla Luscinda, sonra Magrip hapishanesinden kaan
bir subay, sonra yllardr onu arayan kardei, sonra
kz Clara ve Clara'nn peinden gelen sevgilisiyle bu
gen sevgilinin babas tarafndan izlenmesi iin pei
ne taklm uaklar. Btnyle olaslkd durumlar
ve karlamalar yn. Ama bunu hibir zaman Cer
vantes'te bir safk ya da baarszlk olarak dnme
meli. O dnemin romanlar okuyucuyla henz gere
e uygunluk anlamasna varmamt. Romanclar o
dnemde gerei taklit etmek istemiyorlard. Elen
dirmek, artmak, srpriz yapmak, bylemek isti
yorlard. Oyun oynuyorlard ve ustalklar da burada
yatyordu. 19. yzylda roman tarihinde byk bir
deiiklik oldu. Bir ok denebilir buna. Gerein tak
lit edilmesi zorunluu Cerantes'in meyhanesini g
lnletirdi birdenbire. 20. yzyl ou zaman 19.
yzyln mirasna bakaldmr. Bununla birlikte Cer
vantes'in meyhanesine basit bir dn mmkn de
ildir artk. Onunla bizim aramza 19. yzyl gerek
ilii deneyimi girmitir ve bu durumda gerekleme
si olanaksz rasiantlar oyunu masum olamaz artk. Ya
bilinli olarak gln, alayc, parodik (szgeli mi Vari
kan 'n Zindnlan ya da Ferdydurke) ya da fantastik,
dsel olur. Kafka'nn ilk roman Amedka gibi. Karl
Rosmann ve daysnn geree hi uygun olmayan
rastlamasnn yer ald birinci blm okuyun: Cer-
112 Roman Sanat
vantes'in meyhanesinin nostalik bir ans gibidir.
Ama bu romanda geree uygun olmayan (hatta ola
naksz) durumlar ylesine bir titizlikle ve olaanst
bir gerek antrmasyla anlatlmtr ki, insan ken
disini geree uygun olmamasna karn gereklikten
daha gerek bir dnyaya girmi hisseder. unu iyice
anlamak gerekir: Kafka ilk "gerekst" evrenine
(gerekle dn ilk kez kaynamas) Cervantes'in
meyhanesinden, vodvilvari kapdan girmitir.
Vodvil szc bir elenme dncesini a
ntnor.

nceleri byk Avrupa roman ho vakit geirmeye

yarard ve btn gerek romanclar bunun zlemini
duyarlar! Zaten elenme hibir zaman ciddilii dla
yan bir ey deildir. Ayrlk Vali'nde yle bir soru
vardr:

nsan bu dnyada yaamay hak ediyor mu?

"Dnyay insann penelerinden kurtarmak" gerek
miyor mu? Sorunun ar ciddiliiyle ar hafifliini
birletirmek benim her zaman en byk hrsm ol
mutur. Ve btnyle sanatsal bir hrs deildir sz
konusu olan. Hafif bir biimle ar bir konunun bir
lemesi (yataklarmzda geen ve tarihin byk sah
nesinde oynadmz) dramlarmz mthi anlams
lklaryla ortaya karr.
Bu dunmula romanlarmzd iki mek-bi
im var: 1. Ayrk unsurlan yedi says ze-
Kompozison Sanat

zerine Konuma 113

rne krlmu bir yapd birletiren oksesli
kompozison; 2. Badk tiatrovan ve ger
ee uyun olmayana yaklaan vodvilvar
kompozion.
Hep beklenmeyen byk bir sadakatsizligi dlyo
rum. Ama imdilik bu iki biimin iki eliliginden ka
ay baaramadm.
Beinci Blm
Geride Bir Yerde
airle yaratma: iirler
iir geride bir yerdedir
Nice zamandr duntr orada
airin ii yalnzca bulmaktr onu
Jan Skacel
Dostum Josef Skvoreck, kitaplarndan birinde ger
ek bir yk anlatr:
Pragl bir mhendis Londra'da bir kolokyuma
arlr. Mhendis oraya gider, toplantya katlr ve
Prag'a dner. Birka gn sonra partinin gnl k resmi
gazetesi Rude Prvo'yu eline alr ve unlar okur ga
zetede: Londra'da bir kolokyuma katlan bir ek m
hendis, Bat basnna sosyalist vatann karalayan bir
deme verdi ve Batda kalmay seti. Sen kalk yaban
c bir lkeye sn, bir de stne byle bir deme
ver_. Bu, yirmi yl hapis demektir. Mhendisimiz
gzlerine inanamaz. Ama yazda sz edi l en kendisi
dir hi kukusuz. Bu srada broya giren sekreteri
onu orada grnce dehete der. Aman Tanr m dn
msnz! Olamaz! Sizin iin yazlanlar okudunuz
mu'!
Mhem; i sekreteri n gzl erindeki ko i \ u u ku-
118 Roman Sanat
mutur. Ne yapabilir bu durumda? Hemen Rude Pr
vo'nun brosuna koar: Haberi veren muhabiri bulur.
Muhabir zr diler. Ortada gerekten can skc bir
durum olduunu ama kendisinin haberle hibir ilgisi
olmadn, haber metninin doudan doruya iileri
bakanl ndan geldiini syler.
Mhendis de kalkar bakanla gider: "Evet ortada
bir yanlln olduu kesin ama bakanlmzn hibir
ilgisi yok bu ile" derler orada. Mhendisle ilgili ha
ber Londra bykelii gizli servisinden gelmitir.
Haberi yalanlamalarm ister. Bu olanakszdr ama
kayglanmas iin bir neden olmad, bana hibir
ey gelmeyecei sylenir.
Ama mhendis kayglanmadan edemez. Nitekim
gz altnda tutulduunu, telefonlarnn dinlendiini
ve sokakta izlendiini ksa srede farkeder. Uyku
uyuyamaz. Karabasant arla dolu gecelerden sonra has
klara dayanamayacak bir yn gerek tehli keyi gze
alp lkeyi yasad bir yoldan terkeder. Bylece ger
ek bir snac olur.
2
Anlattm yk hi duraksamadan Kafkaesk denebi
lecek bir ykdr. Bir sanat yaptndan karlan ve
yalmzca bir romancnn imgeleriyle belirlenen bu te
rin baka hibir szck araclyla kavrayamadmz
ve siyasetbilimin, toplumbili mi n ya da ruhbilimin bize
Gerde Bir Yerde
119
aklayamad durumlarn (yaznsal ya da gerek) tek
ortak paydas olarak kyor karmza.
Peki nedir Kafesk?
Kimi yanlarn tanmlamaya alal m:
Bir
Mhendis, k yeri bir trl bulunanaan bir
labirent niteliindeki bir yetke ile kar karyadr.
Labirentin bitmek bilmeyen geitlerinin sonundaki
k yerine bir trl varamayacaktr ve bu lm ka
rarn kimin verdiini hibir zaman bilemeyecektir.
Bu nedenle mahkeme nndeki Joseph K ile ya da
ato'nun karsndaki kadastro memuru K ile a
y
n
durumdadr. de kurtu!aradkar ve anlayama
dklar tek ve dev bir labirentsi kurumdan baka hir
ey olmayan bir dnyadadrlar. Kafka'dan nceki ro
manclar ounlukla kurumlar, farkl kiisel ve ka
musal karlar arasndaki atmalarn ba gsterdigi
alanlar olarak gzler nne sererler. Kafa'da ise ku
rum kendi yasalarna uyan bir mekanizmadr. Bu ya
salar kimin ne zaman koyduunu kimse bilmez.

n
san karlaryla bir ilikileri bulunmadgndan ania
lmalar da olanakszdr.

ki
atv'nun V. blmnde ky muhtac K'ya evrak
dosyasnn uzun gemn ayrntlaryla aklar.
120 Roman Sanat

zetle durum udur: On yl kadar nce atodan kye

kadastro memuru t utulmas nerisi gider. Kyden
gelen yant ol umsuzdur (kadastro memuruna gerek
sinim yoktur) ve gnderien bu yant yanllkla baka
bir broya gider.

nce brokratik anlamazlklara da

yanan oyun yllarca srp gider. Bir gn ilgili tm
brolarn, artk geedii kalmayan eski neriyi askya
aldklar srada ar bir dikkatsizlik sonucu K'ya
gnderilir. O halde K, uzun bir yolculuktan sonra,
kye bir hata sonucu gdmitir. Dahas: Bu ato ile
ky dnda onun iin olas baka hibir dnya olma
dna gre, onun btn varl bir hatadan ibarettir.
Kcfesk dnyada dosya Platoncu bir ideaya ben
zer. Doru gereklii temsil eder, buna karl k insa
nn fiziksel varl yanlamalar perdesine vuran bir
glgeden baka bir ey deildir. Aslnda kadastro me
muru K ile Pragl mhendis, filerinin birer glgesin
den baka bir ey deildirler: belki glge bile deildir
ler: Dosyadaki bir yanl n glgesi dirler, glge olarak
varolma hakkna bile sahip olmayan glgelerdirler.
Ama insan n yaam yalnzca bir glgeyse ve do
ru gerekl ik bir baka yerde, ulalmaz insand ya da
insanst bir dnyada yatyorsa o zaman dorudan
tanrbilimin alan .a gireriz. Gerekten de Kafka'nn
ilk yarumcular onun romanlarn dinsel mesel l er ola
rak aklamlardr.
Byle bir yorumu yanl buluyorum (nk Kaf
ka'nn insan yaamnda somut durumlar olarak kav
rad eyleri alegori olarak gryor) ama bir yandan
Gerde Bir Yerde 121
da aklayc geliyor bana: Yetke kendini Tanr yerine
koyunca kendiliinden kendi tanrbilimini yaratyor;
Tanr gibi davrand m, kendisine kar dinsel duygu
lar uyandryor; byle bir dnya tanrbilimsel adan
tanmlanabilir.
Kafa dinsel alegoriler yazad ama Kajesk
(gereklik te ve kurmaca da), tanrbilimsel boyutundan
(daha dorusu dzmece -tannbimsel boyutundan)
ayrlamaz.

Raskolnikov suunun arln tayamaz ve hu
zura kavumak iin kendi isteiyle cezaya boyun
eer. Bu pek iyi bilenen suun cezay arama durumu
dur.
Kat 'da mantk tersinedir. Cezalandrlan, ceza
nn nedenini bilmez. Cezann samal ylesine kat
lanlmazdr ki, sulanan kii huzura kavuabilmek
iin cezasna bir dorulama bulmak ister: Ceza suu
arar.
Pragh mhendis polise youn bir biimde izie
nerek cezalandrlm tr. Bu ceza ilennemi bir suu
gerektirmektedir ve baka bir l keye snnakla su
lanan mhendis sonunda gerekten snr baka bir
l keye. Ceza sonunda suu bulmutur.
Dava'n n VI. blmnde K kendisine yneltilen
sulamal ar hil n edi i mlen tm yaamn, tm gemi
ini "en ince ayrnt l a r na kadar" gzden geirmeye
122 Roman Sanat
karar verir. "Kendi kendini sulama" mekanizmas
altrlmtr. Sulanan suunu arr.
Amalia bir gn atodaki bir grevliden ak sak
bir mektup al r.

fkeye kaplarak yrtar mektubu.

ato Amalia'mn bu densizliini ayplamaya bile gerek
grmez. Korku (mhendisin sekreterinin gzlerinde
okuduu ayn korku) kendi bana hkmn srer.
atodan byle bir buyruk ya da gzle grlr bir
iaret gelmemesine karn herkes sanki vebaya yaka
lanm olan Amalia 'nn ailesinden kaar.
Amal i a'mn babas ailesini savunmak ister. Ama
bir sorun vardr: Karar veren kii ortada olmad
gibi kararn kendi de ortada yoktur! Balanmak
zere bavurabiJmek iin nce hkm giymi olmak
gerekir. Amal i a' nn babas cezann aklanmas iin
atoya yalvarr. Bu durumda ceza suu arar demek
hafif kalmaktadr. Bu dzmece - tanrbilimsel dnya
da cezalandmlan, suunun onaylanmas iin ya/va
rr!
Gzden dm bir kiinin hibir i bulamamas
bugnlerde Prag'da sk raslanan bir durumdur. Gz
den dm bir kii, bo yere, bir su ilediinin ve
almasnn yasaklandnn belgelenmesini ister.
Ama karar ortada yoktur.

stelik Prag'da almak

yasalarla belirlenmi bir dev olduundan adam en
sonunda asalaklkla suhn r. Ceza suu bulur.
Gerde Bir Yerde 123
Dl1
Pragl mhendisin yks komik bir ykdr,
bir akadr sanki, gldrr insan.
ok sradan iki adam (Franszca eviride olduu
gibi "mfettiler" dei) bir sabah Joseph K'y yata
ndan kaldrp ona tutuklandn bildirirler ve kah
valtsn yerler. Yasalara saygl bir devlet memuru
olan K adamlar kap dar edeceine geceliiyle n
lerine dikilir ve kendini uzun uzadya savunmaya ko
yulur. Kafa Dava'nn ilk blmn arkadaianna
okuduunda hepsi glmler, kendi de glm.
Philip Roth ato'yu film yapmay tasarladnda
kadastro memuru K rol n Groucho Marx'a, iki yar
dmcs roln de Chico ve Harpo'ya vermeyi dn
mt. ok haklyd. Komik, Kajkaeskin znn ay
rlmaz bir parasdr.
- Ama yksnn komik olduunu bilmesi m
hendis ii n pek bir avuntu saylmaz. Akvaryumdaki
bir bal k gibi kendi yaamnn akasna kslp. kal m
t r; tuhaf bulmamaktadr bu durumu. Aslnda aka
ancak akvaryumun nnde bulunanlar iin akadr;
buna karlk Kafkaesk bizi ierilere, akann ileri
ne. koni rktc/ne gtrr.
Kafaesk dnyada koik, Shakespeare'de olduu
gibi tmjiin (traj i - komik) bir kontrapuntosu deil
dir; komiin orada bulunu nedeni, younl uu azalta
rak traj ik olan daha duygulu kl mak deil dir; trajik
olana elik etmez; trajik olan dha domadan yoke-
124 Roman Sanat
der ve kurbanlar umabilecekleri tek avuntudan, tra
gedyann yceliginden (gerek ya da szde) kaynakla
nan avuntudan yoksun klar. Mhendis anayurdunu
yitirir ve herkes gler.
3
Gnmzde yaamn Kafa'nn mmanlarna benzedi
gi dnemler vardr.
Prag'da yaarken parti sekreterligine (irkin ve
modern bir yap) "ato" dendigini ka kez iitmiim
dir. Partinin iki numaral adarma (Yolda Hendryck
adnda biri) Klar (kam'n ekede mucize ya da
aldatma anlamna geldigi bilinince ok daha ho geli
yordu insana bu ad) dendigini de duydum.
Byk komnist air A, 50'li yllarda Stal inci
yntemlerle yargandktan sonra hapsedildi. Hcre
sinde yazd iirlerde bana gelen btn bu talihsiz
li klere karn komnizme bagl olduunu dile get irdi.
Alaklktan degildi bu. air bagllgn ( cellatlarna
bagllk) erdeminin ve drstlnn bir simgesi ola
rak gryordu. Bu iirleri okuyan Pragllar onu bir
&zel alaya aldlar ve durumunu Joseph K'mn minne
li diye adlandrdtar.
Kafka'nn romanl arndaki si mgeler, durumla r,
hatra belti t rnceler P ag yaam n n bir parasyd .
Bunlar syledi kten sonra yle bir sonuca vara
h l ek mimkundi r: Katka' nn imgeleri Prag"da h. :
Gerde Bir Yerde 125
canldr nk bunlar totaliter bir toplumun ncele
meleridir.
Bununla birlikte bu olumlamann dzeltilmesi
gerekir: Kfesk toplumbilimsel ya da siyasetbilim
sel bir kavram deildir. Kafka'nn romanlar, sanayi
toplumunun, smrnn, yabanclamann, burjuva
ahlaknn, ksacas kapitalizmin bir eletirisi olarak
aklanmaya alld. Ama Kafka'nn evreninde kapi
talizmi oluturan hemen hemen hibir ey yoktur; ne
para ve gc, ne ticaret, ne mlk ve mlk sahipleri ne
de snf mcadelesi.
Kfesk, totalitarizmin tanmn yantlayan bir
ey de deildir. Kafa'nm romanlarnda ne parti, ne
ideoloji ve kavramlar, ne siyaset, ne polis ne de ordu
vardr.
Daha ok diyebiliriz ki, Kafesk, insann ve onun
dnyasnn temel bir olabi1irliini, tarihsel olarak be
lirlenmeyen ve insana neredeyse her zaman elik
eden bir olabilirlii temsil eder. Ama btn bu belir
lemeler soruyu gzden karmyor: N asl oluyor da
Prag'da Kafka'nn romanlar gerek yaamla i ie
geiyor ve nasl oluyor da ayn romanlar Paris'te bir
yazarn tmyle znel dnya grnn byl anla
tm olarak okunabiliyor? Bu, insan ve dnyasnn
Kafesk denen gizli gcnn Prag'da, Paris'te oldu
undan daha somut ve daha kolay kavrand anlam
na m geliyor?
ada tarihte Kafesk olan toplumun daha
geni boyutlarnda yaratan eilimler vardr:
i
ktidarn
126 Roman Sanat
kendini tanrlatrma isteini arttrarak srekli mer
kezilemesi; toplumsal etkinliin brokratlatrma
s ve bylece btn kurumlarn k yerine bir trl
vanlamayan labirent/ere dntrlmesi. Ve btn
bunlarn sonucunda, bireyin giderek kiiliksizfeti
rilmesi.
Bu eilimleri youn bir biimde barnda tayan
totaliter devletler Kafka'nn romanlaryla gerek ya
am arasndaki yakn ilikiyi belirginletirmilerdir.
Ama bu iliki Batda grlemiyorsa, bunun tek nede
ni demokratik denen toplumlarn bugnn Prag'n
dan daha az Kafesk olmalar deildir. Bence bunun
bir baka nedeni de burada gerek duygusunun ka
nlmaz olarak yitirilmi olmasdr.
Demokratik denen toplumlar da kiiliksizletir
me ve brokratlatrma srelerinin yabancs deil
dir; btn dnya bu srelere sahne olmutur. Kaf
ka'nn romanlar bu sreleri dsel ve ds bir
abartmayla gsterir: Totaliter devletler ise hi de iir
sel olmayan bir abartmayla.
Peki, ancak Kafka'nn lmnden sonra tarih
sahnesine btn aklk ve plaklklaryla kan bu
eilimleri ilk kavrayan romanc neden Kafka olmu
tur?
4

nsan kendisini baz gizemler ve efsanelerle aldatmak

Gelide Bir Yerde 127
istemezse Franz Kafa'd--nJihir siasi eilim
izine rastlamaz; Kafka bu ynyle Prag'daki btn
dostlarndan, Max Brod'dan, Franz Werfel'den, Egon
Erwin Ksch'den ve tarihin anlamn bildiklerini ne
srerek gelecegin grnn betimlemeye uraan
btn avangardlardan ayrlmtr.
Peki nasl oluyor da btn bu saydklarmzn ya
ptlar deil de, kafas yalnzca kendi yaam ve sana
tyla dolu olan bu yalnz ve ie dnk yazarn yaptla
r gnmzde toplumsal -siyasal bir kehanet olarak
grlyor ve bu nedenle dnyann birok yerinde
ya saklanyor?
Bu gizi bir gn eski bir dosturun evinde tank
olduum bir olaydan sonra dndm. Bu kadn dos
tum 195 1'de Stalinci Prag mahkemeleri srasnda i
lemedii sulardan tr tutuklanm ve yarglan
mt. O dnemde yzlerce komnist ayn durumday
d. Yaamlar boyunca kendilerini tmyle Partiyle
zdeletirmilerdi. Parti anszn onlarn sulaycs
olunca Joseph K gibi gizli suu bulmak iin "tm
gemilerini en ince ayrntlarna kadar" gzden ge
irmeyi ve sonunda da d rn sularn aklama
y kabul ettiler. Dostursa sa kalmay baard nk
olaanst cesareti sayesinde yoldalar gibi, air A
gibi "suunu aratrmaya" yanamad. Cellatlarna
yardmc olmay reddettiginden, son duruma gste
risi iin kullanlr olmaktan kt. Bylece aslmaktan
kurtuldu ve yaam boyu hapis cezasna arptrld.
Onbe yl sonra saygnl geri verildi ve zgrlne
128 Roman Sanat
kavutu.
Bu kadnn, tutukland srada bir yanda bir
ocuu vard. Hapisten knca onalt yanda bir o
cuk buldu karsnda. O gnden sonra yalnz ve alak
gnll yaamn oluyla paylamann mutluluunu
yaad. Oluna tutkuyla balanmas btnyle anla
lr bir durumdu. Bir gn onlar grmeye gittim. Kad
nn olu 26'sna gelmiti. Anne krgn ve zgn al
yordu. Hi gerek yoktu alamasa: Olan sabahleyin
ge kalkmt ya da bunun gibi bir ey. "Bu kadar
nemsiz bir ey iin niin sin irieniyorsun? Alamaya
deer mi? Abartyorsun! " dedim kadna.
Annesi adna ocuk yant verdi bana: "Hayr an
nem abartmyor: Annem mkemmel ve yrekli bir
kadndr. Herkesin zld gnlerde o direnmeyi
baarmtr. Benim de onurlu bir insan olma isti
yor. Doru, ok ge kalktm ama annemin bana kz
masnn nedeni ok daha derin. Tutumuma, bencice
davranma kzyor. Annemin istedii gibi biri olmak
istiyorum. Ve senin nnde sz veriyorum bunun
iin. "
Partinin anneye yapmay baaramadn, anne
oluna yapmay baarmt. Onu sama bir sulamay
benimsemeye, "suunu aramaya", halkn nnde
aklamada bulunmaya zorlamt. aknlk ii nde
kk apta Stalinci bir durumay andran bu sahne
yi izledim ve anladm ki, byk tarihsel olaylardaki
( kukusuz inanlmaz ve insand) ruhsal mekaniz
malarta aile olaylarn (ok sradan ve insanca) ekip
Gelide Bir Yerde
129
eviren ruhsal mekanizmalar arasnda fark yoktur.
5
Kafka'nn babasna yazp da hibir zaman gnderme
dii nl mektubu, yazarn giderek romanlarnn b
yk temalarndan birine dnecek olan sua ynel
me tekniklerne ilikin bilgisini ailesinden, ocuk ile
ana -babann tanrlatrlm gc arasndaki iliki
den edindiini ok gzel gstermektedir. Yazann aile
yaantsyla yakndan bantl bir ksa yk olan "Ka
rar"da baba olunu sular ve ona kendi kendini ba
masn buyurur. Oul uydurma suu kabul eder ve
kendini raa atar. Daha sonra bilinmeyen bir r
gte sulu bulunan ve grtlan kesen Joseph K
kadar uysaldr kendini raa atarken. Bu iki sula
ma, bu iki sua boyun edirme, bu iki idam arasnda
ki benzerlik Kafa'nn ailesel "totalitarizminden" b
yk toplumsal yklerine kadar hi kopmadan srp
giden zinciri gzler nne sermektedir.
Totaliter toplum, zellikle u rneklerinde ka
musal . ve kiisel arasndaki s nr ortadan kaldrmaya
ynelir. Giderek donuklaan yetke yurttalarnn t
myle saydam olmasn ister. Gizlisiz sak/sz yaam
lks
.
. rnek aile lksne denk der. Yurttan
devletten ya da partiden hibir ey gizlereye hakk
yoktur. Tpk ocuun anasndan ya da babasndan bir
ey gizlereye hakk olmad gibi. Totaliter toplum-
130 Roman Sanat
lar propagandalarna sevecen bir glmseyi kondu
rurlar, "tek bir byk aile" gibi grnmek isterler.
Sk sk Kafa'nn romanlarnda toplumla ve in
sanla iliki kurma dorultusunda bir tutkunun dile
getirildii ieri srlmtr; sanki K denilen kksz
varln tek bir erei vardr: Yalnzln ilencinin s
tesinden gelmek. Bu aklama, yalnzca basmakalp
bir dnce, anlamn indirgenmesi deil, ayn zaman
da da kart anlam vermedir.
Kadastro memuru K insanlar kazanmak, onlarla
scak il ikiler kurmak peinde deildir. Sartre'n
Orestes'i gibi "insanlar arasmda bir insan" olmak iste
mez. Bir topluluka deil, bir kururca kabullenmek
tir onun istedii; bunun
d
a bedeli ardr. Yalnzln
dan vazgemesi gerekmektedir. Demek ki onun ce
hennem budur: Bir trl yalnz kalamaz. atodan
gnderilen iki yardmc srekli izler kendisini. Fri
eda'yla ilk kez sevii derken iki yardmc da iki salo
nundaki tezgahn stnden onlar izler, o andan ba
layarak da iki sevgilinin yatandan hi eksik olmaya
caklardr.
Kafka'nn kaygs yalnzln ilenci deil. yalnzl
n inennesidir.
Karl Rossmann, durmadan herkes tarafndan ra
hatsz edilir, giysileri satlr; ana babasnn tek foto
raf elinden alnr; yatakhanede olanlar, yatann
yannda boks yaparlar ve ikide bir stne derler:

ki serseri, Robinson ve Delaroche, onu kendisiyle

birlikte oturmaya zorlar, koca Brunelda'nn i eki-
Gelide Bir Yerde
131
leri uykusunu bler.
Joseph K'nn yks de Zel yaamn inenme
siyle balar: Kimlikleri belirsiz iki adam ieri girip
onu yatanda tutuklarlar. O gnden sonra hi yalnz
hissetmeyecektir kendisini; mahkeme onu izleyecek,
gzleyecek, onunla konuacaktr; peini brakmayan
belirsiz bir rgtn yiyip bitirdii zel yaam yava
yava yokolacaktr.
Gizlerin ortadan kaldrlmasn ve zel yaamn
saydamlamasn tleyen o air ruhlular nasl bir
sreci balattklarnn farknda deildirler. Totalita
rizmin k noktas Dava'nn balangcna benzer:
Yatanzda kskvrak yakalarlar sizi. Ana -babanz
gibi kapy ap dalverirler odaya.
Kafa'nn romanlarnn, yazarn en kiisel ve
zel atmalarnn izdmleri mi, yoksa nesnel bir
"toplumsal aygt"n betimlemeleri mi olduu sk sk
tartlan bir konudur.
Kafesk ne zel alanla ne de kamusal alanla s
nrldr: Her ikisini de kapsar. Kamusal olan zel ola
nn aynasdr, zel olan kam4sal olan yanstr.
6
Kafaesk' i oluturan kk apta uygulamalardan s
zederken yalnzca aileyi deil, Kafa'nn btn eri
kin yaamn geirdii rgt olan broyu da dn
dm.
132 Roman Sanat
Kafka'nn kahramanlar genellikle aydnlarn iz
dmleri olarak grlr ama Gregor Sarsa'nn ay
dn bir yan yoktur. Bir bcee dnm olarak
uyandnda tek kaygs vardr: Bu yeni durumuyla
broya nasl vaktinde ulaacaktr? Kafasnda meslei
nin onu altrd boyun eiten ve disiplinden baka
bir ey yoktur. Kafa'nn btn kiileri gibi bir me
mur, bir grevli dir; ama yalnzca toplumbilimsel bir
tip olarak bir memur (Zola trnden yazarlarda oldu
u gibi) deil, insansal bir olabilirlik, varln bir te
mel biimi olarak memurdur.
Memurun brokratik dnyasnda bir, giriim, ya
ratclk, eylem zgrl yoktur; yalnzca buyruklar
ve kurallar vardr: Boyuneme dnyas 'dr bu.

ki, bu brokratik dnyann iindeki, amalarn

ve boyutlarn gremedii byk bir ynetim eylemi
nin kk hir blmn gerekletirir. Davraniann
mekmikletii ve insanlarn yaptklar iin anlamn
bilmedikleri bir dnya 'dr bu. , hu dnyadaki me
mur, adsz kiilerle ve dosyalada urar: Soyut olanm
dnyas 'dr bu.
Tek insanca servenin bir brodan baka bir b
roya gemek olduu hu boynu bkk, mekanik ve
soyut dnyann ortasna bir roman kondurmak, epik
iirin zne ters dmek gibi gzkebilir. Bu "durum
da yle bir soru atlabilir ortaya: Kafka, iirsellikten
bu kadar yoksun, bylesine i karartc ve karanlk bir
malzemeyi byleyici romanlara dntrmeyi nasl
baarmtr?
Gelide Bir Yerde 133
Yant, Milena'ya yazd mektuplardan birinde
bulunabilir: "Bro sama bir kurum deildir; sama
olmaktan ok fantastik bir dnyadr." Bu trce Kaf
ka'nn en byk gilerinden birini tamaktadr.
Kimsenin gremediini, grmeyi bilmitir. Kafka ay
rca yalnzca brokrasi olgusunun insan, insann du
rumu ve gelecei asndan tad byk nemi gr
mekle kalmam (daha da artc biimde) bro ku
rumunun dlemsel yannn ierdii iirsel gizilgc
de grmtr.
Peki brokrasinin fantastiin alanna girmesi ne
demektir?
Pragl mhendis anlard bunu: Dosyasndaki bir
yanl alp Londra'ya gtrmt onu; kendisi Prag'
da yitik bedni ni arayan gerek bir haalet olarak
dolayordu. Bu arada urad brolar bilinmeyen bir
mitologa 'dan arta kalm, k yer bir trl buluna
mayan bir labirent'i andryordu.
Kafka daha nce tasarlanmaz sanlan bir iin s
tesinden, brokratik dnyada fantastik olan grd
iin gelebilmitir. Btnyle brokratlam bir top
lumun hi de iirsel olmayan harcn romann byk
iirine dntrd; sz verilmi bir ii bir trl elde
edemeyen bir adamn son derecede sradan yksn
(gerekte ato'nun tm yks budur) sylenceye,
destana, grlmedik bir gzelie dntrd.
Kafa brokrati k bir konumu bir evrenin dev bo
yutlarna yayarak hi bilmedii ve bugnk Prag'dan
baka bir ey olmayan bir toplumu andryla byle-
134 Roman Sanat
yici bir imge yaratmay baard.
Totaliter devlet gerekte tek bir dev ynetimdir.
Totaliter devlette tm alma devletletirildiginden
hangi meslekten olursa olsun herkes memur'dur.

i
ii degildir, yarg yarg degildir, dkkanc dkkan
c deildir, papaz papaz degildir, hepsi devlet grevli
leridir. Katedralde "ben mahkemeye baglym" der
rahip Joseph'e. Kafa'nn avukatlar da mahkeme
adna alrlar. Prag'da bugn hi kimse amaz bu
na. Hi kimse K'dan daha iyi savunulmaz nk ora
da avukatlar sanklar adna degil, mahkeme adna
alrlar.
7
En ciddi ve en karmak eyleri neredeyse ocuksu
bir yalnlkla irdeleyen byk ek ozan Jan Skacel
yle der:
airler yartmaz iirleri
iir geride bir yerdedir
Nice zamandr durur orad
airin ii yalnzca bulmaktr onu.
Demek ki air iin yazmak, ardnda degimez bir
eyin ("iir") karanlkta gizli durdugu bir duvar yk
maktr. Bu nedenle (bu apansz ortaya kla) iir
bizi gzkmatnc bir k gibi arpar.
. Gelide Bir Yerde 135
ato'yu ilk okuduumda ondrt yandaydm ve kita
bn beni bir daha bylesine byleyeceini sanmyo
rum. O zaman kitaptaki o engin kavray (Kafaesk'
in gerek anlamn) anlayamamama karn bylen
mitim.
Daha sonra gzlerim "iir"in na alt ve gz
lerimi kamatrm olan eyde kendi yaadklarm
grmeye baladm ama k yokolmad.
"iir nice zamandr ylece beklemektedir bizi" di
yor Jan Skacel. Oysa durmadan deien bir dnyada,
deimeden ylece duran bir yansamadan baka bir
ey olabilir mi?
Evet, olabilir. Her durum insann olgusudur ve
her durum ancak insanda ierileni ierebilir. Dolay
syla insan o durumun (ve onun btn metafizik ka
rmlarnn) "nice zamandr" bir insan olabilirlii olarak
varolduunu dleyebilir.
Ama bu durumda tarih (deimez olmayan) nedir
airin gznde? Garip gelebilir ama airin gznde
tarih, kendi durumuna benzer bir durumdadr; tarih
hibir ey yaratmaz, bulup knr. Tarih, yeni du
rumlarda insann ne olduunu, insann "nice zaman
dr" iinde olan, olabilirliklerinin ne olduunu aa
karr.
Eer "iir" oktan orada duruyorsa, o zaman aire
"ngrr" yetisini yaktrmak mantkszlk olur. Ha
yr, air tarihin de bir gn bulup karaca bir insan
olabilirliini ("nice zamandr" orada duran iiri) bulup
karr yalnzca.
J36 Roman Sanat
Kafka hibir kehanette bulunmad. Yalnzca "ge
ride bir yerde" olan grd. Bu grnn ayn za
manda bir ngr olduunun farknda deildi. Bir
toplumsal sistemin maskesini indirmek gibi bir niyeti
yoktu.

zel ve kk apta insan yaantlarndan ta

nd mekanizmalar aydnla kavuturdu; stelik
daha sonraki gelimelerin bu mekanizmalar tarihin
byk sahnesinde altrmaya balayacann farkn
da olmakszn.
Yetkenin ipnotize edici bak, insann umutsuzca
kendi suunu aray, dlanma ve dlanmann verdi
i bunalm, konformizme mahkum olmak, gerein
bir hayaleti andrmas ve dosyann byl gereklii,
zel yaama srekli tecavz edilmesi vb. Byk labo
ratuvarlarnda tarihin insanla gerekletirdii btn
bu deneyleri Kafka (nceden) romanlarnda gerek
letirdi.
Totaliter devletlerin gerek evreni ile Kafka'nn
"iiri"nin akmasnn her zaman gizemli bir yan
kalacak ve bu da her zaman airin urann znde
ki hesaba kitaba gelmezliin ve paradaksun hir tan
olacak. Kafka'nn romanlarnn "byk toplumsal, si
yasal ve kahince" nemi, gerekte "baml olmay
"ndan, baka bir deyile tm siyasal programlardan,
ideolojik kavramlardan, gelecei kestirme abalarn
dan tmyle bamsz oluunda yatmaktad r!
Gerekten de eer air "geride bir yerde" sakl
duran "iiri" aramak yerine, batan bilinen (kendini
bir doru olarak sunan ve "nmzde" duran) bir
Gelide Bir Yerde 137
doruya balanrsa, rn kendine zg grevn yad
sm olur.

stelik bu nceden alglanm dorunun,

devrim ya da ayrlklk, Hristiyan inanc ya da tanr
tanmazlk oluunun, daha doru ya da daha az doru
oluunun o kadar nemi yoktur. Bulunup knlmas
gereken (gzkmatnc k dediimiz) doru dnda
herhangi bir doruya bal anan air dzmece bir ar
dir.
Kafa'nn mirasna bylesine saryorsam, onu
kendi mirasrm gibi savunuyorsam, bunun nedeni
yknlmez olana yknmeyi (ve Kafaesk'i yeniden
bulup karmak) yararl grmem deil, Kafka'nn mi
rasnn, romann (roman denilen iirin) kkl bam
szlmn esiz bir rnei oluudur.

te bu bamsz
lk sayesinde Franz Kafa, insanlk durumumuz ( a
mzda kendini aa vurduu biimde) konusunda
hibir toplumbilimsel ya da siyasal dncenin syle
yereyecei eyler syledi bize.
Altnc Blm
Y etmibir Szck*
Bu bt y alan

71 szc kmile, F lzcon kkllimsel zellile
rn knaklana amlara dandtnda Tee aaldkmda tkerle
ri yiteir. Bu netle bu bl lsalma ve kala yapmak zonnd
kald
k
(N
)
1968'de ve 1 969'da aka, btn Bat dillerine evrl
di. Ama ne srrzler kt onaya! Frnsa ' evinnen
roman, slubunu ssleerek yeniden yazm.

ngilte
re 'de editr btn yinelemeli blmler ksmi, mzi
kal blmler knn, ana blm/ern srsn de
itimi, roman yeniden dzenlemiti. Bak bir
lkede evinenine rastladm: Tek bir eke szck
bilmiyordu. "Nasl evirdiniz kitab ?" diye sordum.
"Yreim/e, " de yantlad ve czdnndn kard
bir fotorafm gsterdi. O kadr sempatik bir inan
d ki, telepatiyle gerekten bir yaptn evrlebileceine
inanccaktm az daha. Daha kolyd tabii ii; Aljan
tinli evinnen gibi o da yaptn Frnszca yeniden
yazmndn yarranark evir-mt ktab. Roman
bir bak lkede ekeden evrilmiti. Kitab atm.
Karma Helena'mn monologu kt. Kitabmda her
biri bir pargrf oluturn uzun tmce/er birok tm
ceye blnmt. . . aka 'mn evirileri mthi oke et
miti beni. Nee ki daha sonralar sadk evirmen/e
re rstladm. Ama ne yazk ki, pek sadk olmayanlar
d. . . Oa oenin gibi amk fiilen ek okuycusuna
sahip olmayan bir yazar iin evirler her ey'dir. Bu
nedenle bir yl nce kitaplarnun eitli lkelerde
ki yaym/arn bir dzene sokmaya karr verdim. Bu
i baz tanmatara yol at ve epey yorcu oldu tabii.
Eski ve yeni rmanlanmm bildiim ya d dn
yabanc dilde okunma, denetlenmesi, yeniden gzden
geirilmesi yaammn bir blmn btnyle ke-
142 Roman Sanat
s intiye urtt . . .
Romanlannn evirlerni denetleree alan
yazar, yabani keilerden oluan bir srnn peinden
koan bir oban gibi, saysz szck peinde kouyor;
yazar iin hzn verci, baklan iin gln bir
durm. Le Debat derisi ynetmeni dostum Piere
Nora 'nn bu hn verci ve ko mik oban konumumu
ok iyi anladm sanyorm. Bir gn gizleemedii
bir acma duygusuyla unlan syledi: "Unut u skn
tlan d benim iin bir e yaz. evirler seni, szck
lerinin her bir zernde kafa yonnaya zorlad. Kendi
szln yaz o halde. Romanlannn szln:
Anahtar-szckler sorn -szckler, ak szckle
r . . .

te szlk.
APHORISME [AFOR

ZMA] : Yunanca "tanm" anla

mna gelen aphorsmos'tan. Aforima: Tanmn iir
sel biimi (bkz. DEFINITION).
BANDER [KALKMAK] : "Bedeni pasif direnii brak
t. Edward heyecanlanmt! " (Glnesi Ak/ar) . Bu
"heyecan" sz zerinde belki yz kez durdum, ho
nut deidim. ek dilinde Edward "uyarlmt" (exci
te) denir. Ama ne heyecanlanmt ne de uyart
szckleri doyurmuyordu beni. Sonra ans z n bul
dum: "Edward'nki kalkt ! " deme gerekiyordu. Bu
Yetmibir Szck 143
basit fikir daha nce niin gelmemiti aklma? nk
ek dilinde yoktu bu szck. Ne kadar utan verici!
Ana dilim bu anlamda kalkmay bilmiyor! ekler
"kalkt" szc yerine "kam dikildi ! " demek zorun
dalar. Sevimli biraz da ocuksu bir imge. Ama u
gzel syleyii vermitir: "Orada kam gibi dikilmi
ti l " Septik ek anlaynda u anlama geliyor: Orada
ayakta, akn, sklm pklm, gln bir halde di
kiliyordu.
BEAUTE (et connaisance) [GZELLiK (ve bilgi)]:
Broch'la birlikte bilginin romann tek ahlak olduu
nu syleyenler "bilgi" szcnn bilimlerle ok yakn
bantlar olmas nedeniyle aldanyorlar. unu ekle
mek gerekiyor: Roman varoluun tm yanlarn bir
gzellik olarak kefeder.

lk romanclar serveni ke
fettiler. Eer serven serven olarak bizim iin g
zelse ve biz ona aksak bu, onlar sayesindedir. Kaf
ka, trajik biimde tuzaa drlm insann duru
munu yazd. Kafka uzmanlar vaktiye yazarlarnn
umut alayp alamadn ok tarttlar. Hayr.
Umut deil. Baka bir ey, Kafka, katlanlmaz bir
durumu bile tuhaf, karanlk bir gzellik olarak kefe
diyor. Gzellik: Artk umudu olmayan insann mm
kn olan tek zaferi. Sanatta gzellik: Hibir zaman
sylenemi olann birdenbire verdii k. Byk
romanlarn sat bu zaman karartamaz nk
insann varoluu insan tarafndan srekli unutuldu
undan romanlarn keiferi ne kadar eskirse eskisin
144 Roman Sanat
bizi srekli artacaklardr.
BETISE [BUDALALIK] : "Aa yukar lmnden bir
yl kadar nce babamla gnlk yrymz yap
yorduk. . .

nsanlar ne kadar hznlyse hoparlrler o

kadar onlar iin alyordu[ . . . ] Babam durdu, ban
grltnn geldii alete doru kaldrd ve bana ok
nemli bir sr emanet edeceini hissettim. Yavaa ve
glkle yle dedi: ' Mziin budalal" (Gln ve
Unutuun Kitab).
ok yetenekli Franszca evrnenim Franois
lerel ve ben "mziin aptal (idiotie) " demekte an
latk ama aptallk saldrgan, aalayc, daha ok
heyecanla ilgili bir szck. Budalalk demek gerekir.
Nitekim babamn szlerini izleyen cmlelerle de
aklanan, heyecanla ilgili olmayan doru bir saptama
bu: "

yle sanyorum ki bana mziin bir ilkel hali

olduunu sylemek istiyordu, tarihinden nce gelen
bir hal.

lk sorgulamadan nceki hal, ilk dnceden

nceki hal, bir motif ya da bir tema ile oynama d
ncesinden nceki hal. . . Mziin bu ilkel durumun
da (dncesiz mzik) insanoluyla ayn tzden bu
dalal yansmaktadr."
"Budalalk" szcnn ancak saldrgan szck
lerle karlanabildii diller vardr: Salaklk, ahmaklk,
aptallk vb. Budalalk sanki bir istisna, bir zayflk, bir
anormallikmi ve "insanolunun etzl hali" deil
mi gibi.
Yetmibir Szck 145
BLEUTE:
CARACTERES [KARAKTERLER] : Kitaplar gitgide
daha kk karakterlerle yaynlanyor. Edebiyatn
sonunu hayal ediyorum: Karakterler yava yava
kimsenin farkedemeyecei kadar klecek ve bt
nyle grnmez olacak.
CELER:
CHAPEAU [APKA] : Byl eya. Bir dm anm
syorum: Bir gl kysnda on yanda bir ocuk; ban
da kocaman siyah bir apka. Suya atlyor. Sudan ka
rlyor, bogulmu. Kocaman siyah bir apka banda
dr hala.
CHEZ-SOI [YURT] : Domow (eke), home (

ngiliz
ce), d Heim (Almanca). Bu szcklerin anlam u
dur: Kklerimin bulunduu, ait oldugum yer. Bu ye
rin topografik snrlarn belirleyen yrektir yalnzca.
Tek bir oda, bir manzara, bir lke, evren olabilir.
Klasik Alman felsefesinin das Heim': Eski Yunan
dnyas. ek ulusal mar "benim Domow'um nere
si?" diye balar. Franszcaya "beni m vatanm neresi?"
diye evriliyor. Ama vatan baka eydir: Domow' un
siyasal, devlete ilikin versiyonu. Gururlu bi r szck
vatan. Das Heim ise duygusal bir szck.
COLLABO [

RL

] : Her zaman yeni olan tarih-

146 Ranm Sanat
sel durumlar insann deimeyen olanaklarn ortaya
karrlar ve onlar adlandrmamz salarlar.

birlii
szc nazizme kar sava srasnda yeni bir anlam
kazand: Gnll olarak iren bir iktidarn hizmeti
ne girmek. Temel kavram!

nsanlk bundan 1944'e

kadar nasl vazgeebildi. Szck bir kez bulunduktan
sora, insan etkinliinin bir ibirlii nitelii tadnn
farkna varlyor. Kitle iletiim aralarnn grlt
patrtsn, reklamn aptalca glmseyiini, doann
unutulmasn, bir erdem gibi gsterilen boboazl
ve patavatszl ycelten herkesi modern ibirliki
olarak adlandrmak gerekir.
COMIQUE [KOM

K] : Trajik, insan byklnn

gzel dlerini sunarak bizi avutur. Komik daha sert
ve acmaszdr; her eyin anl amszln kaba biimde
gsterir.

nsan olan her eyin komik bir yan olduu

nu varsayyorum. Bu komi k yan kim durumlarda tes
lim edilir, kabul edilir ve kullanlr. Kimi durumlar
daysa gizlenir. Komiin gerek dehalar bizi en ok
gldrenler deil, koniin bilinmeyen bir alan 'n
gsterenlerdir. Tarih her zaman zel olarak ciddi bir
alan gibi grlmtr. Oysa tarihin bilinmeyen bir
komii vardr. Cinselliin komii (kabul etmek zor
dur) olduu gibi.
CREPUSCULE (et velocipediste) [TAN (ve velosipet
i)] : " . . . velosipeti (bu szck ona tan kadar gzel
geliyordu) . . . " (Yaam Baka Yerde). Bu iki szck ok
Yetmibir Szck 147
uzaklardan geldiklerinden byl gzkr bana.
Tan, (crepusculum) Ovidius'un sevgili szc. Velo
sipet, ok uzaklardan, Tekiin Balad dnemden
gelen bir szck.
DEFIN1TION [TANIM] : Romann dnsel rgs
baz soyut kalp szcklerle desteklenir. Herkesin,
hibir ey anlamadan her eyi anladn sand be
lirsizlie dmek istemiyorsam, bu szckleri ok b
yk bir dikkat ve titizlikle semem yetmez, onlar
tekrar tekrar tanmlaram gerekir (bkz. BETISE,
DESTIN, FRONTIERE, LEGERETE, L YRIQUE,
TRAHIR). Bana yle geliyor ki bir roman ou zaman
baz kac tanmlarn inatla izlenmesinden baka bir
ey deil.
DESTlN [YAZGI] : Yaantmzn grntsnn ya
amdan ayrd, bamslat ve yava yava bize
egemen olmaya balad an gelir. " . . . insanlarn yaz
glarn istedii gibi ynlendiren bir yksek mahke
medeki grntm dzeltmek iin hibir olanak yok
tu. ok az benzese de bu grntnn kendimden
daha gerek olduunu anladm. Hibir biimde beni m
glgem deildi, tersine ben bu grntnn glgesiy
dim; bana benzemedii iin onu sulamaya hibir bi
imde olanak yoktu. Bu benzemezliin sulusu ben
dim" (ak) . " ... yazgs Mirek iin kk parman
bile kprdatmak niyetinde deildi (onun mutluluu,
gvenlii; iyilii ve sal iin). Oysa Mirek yazgs
148 Romall Sa11al
n elinden gelen her eyi yapmaya hazrd (yceligi,
aklg, gzelligi, biimi ve kavranabilir bir anlam
olmas iin). Kendisini yazgsna kar sorumlu bulu
yordu ama yazgs ona kar sorumluluk duymuyor
du" (Gln ve Unutuun Kitab) .
Mirek'in tersine hazc biri olan Krklk Adam
( Yaam Bak Yerde) "yazgszlgnn idiline" bagldr.
Aslnda bir hazc yaamnn yazgya dnmesine
kar savunur kendini. Yazg bizi vampirletirir, ezer,
bunaltr. Ayak bilekierimize baglanm demir glleler
gibidir (bu arada unu da syleyeyim ki Krklk Adam
kahramaniarm iinde bana en yakn olandr).
ELITISME [EL

ZM] : Elitizm szcg Fransa'da

1967'de, elitist szcgyse 1 968'de ortaya kmtr.
Tarihte ilk kez dil, kendiliinden elit kavramna
olumsuzluk, hatta kmseme anlam yklemitir.
Komnist lkelerde ayn dnemlerde resmi pro
paganda elitizm ve elitistleri knaraya balad. Bu
szcklerle propagandann hedefi irket yneticileri,
nl sporcular ve politikaclar degil, zellikle kltr
eliti, filozofar, yazarlar, profesrler, tarihiler, sine
ma ve tiyatro adamlaryd.
artc ezamanllk. Bu durum kltr elitinin
tm Avrupa'da yerini baka elitlere brakmakta oldu
unu dndrtyor. Orada polis aygt elitine, bura
da kitle iletiim aralar elitine. Bu yeni elitleri hi
kimse elitizmle sulamayacak ve bylece elitizm sz
cg ok ksa srede unutulacaktr (bkz. EUROPE).
Yetmibir Szck 149
ENSEVELIR:
EUROPE [AVRUPA] : Ortaada Avrupa'nn birlii
ortak dine dayanyordu. Modern ada bunun yerini
kltr (kltrel yaratm) ald. Bu kltr, Avrupalla
rn kendilerini tandkar ve tanmladkar, onunla
zdeletikleri yce deerler oldu. Gnmzdeyse
kltr de yerini baka bir eye brakyor. Ama neye ve
kime? Avrupa'y birletirmeye elverili yce deerle
rin gerekleecei alan hangisidir? Teknik bulular
m? Pazar m? Demokrasi ideali ve hogr ilkesiyle
siyaset mi? Ama bu hogr hibir zengin yaratm ve
gl dnceyi korumazsa bo ve yararsz deil mi
dir? Yoksa kltrn elini ayan ekmesini insann
kendini rahatlka teslim edebilecei bir tr kurtulu
olarak m grmek gerekir? Bilemiyorum. Yalnca
kltrn yerini braktna inanyorum. Bylelikle
Avrupal kimlii gemite kalyor. Avrupal: Avrupa
nostalj isi olan.
EUROPE CENTRALE [ORTA AVRUPA] : 17. yzyl:
Barokun olaanst gc bu okuluslu ve okmerke
zi blgeye, aynak ve belirsiz snrlara belli bir kltr
birlii getirdi. Barak Katalikliin gecikmi glgesi 18.
yzyla uzand. Bir Voltaire, bir Fielding yoktu artk.
Sanatlar hiyerarisinde mzik n plana kt. Haydn'
dan bu yana (ve Schnberg ve Bartok'a kadar) Avrupa
mziinin arlk noktas burasdr. 19. yzyl: Birka
byk air kmtr ama bir Flaubrt yoktur: Bieder-
150 Roman Sanat
meier anlay: Gerein zerine atlm idil rts.
20. yzylda bakaldr. En byk kafalar (Freud, ro
manclar) yzyllardr tannmayan ve bilinmeyen ey
leri yeniden deerlendirirler. Yanlgdan kurtarc
ak seiklik: Gerein anlam: Roman bakaldrlar
antirasyonalist, antirealist, lirik Fransz modernizmi
nin btnyle kartdr ( anlamazlklara yol aacak
tr bu). Byk Orta Avrupal romanclar topluluu:
Kafa, Hasek, Musil, Broch, Gombrowicz: Roman
tizmden nefret edileri. Balzac ncesi romana ve
inanszla (Broch kitsch' i tekei Pritanizmin Ay
dnlanma yzylna kar komplosu olarak gryordu)
t utkun olular; tari
h
e ve gelecein yceltilmesine
kukuyla bakmalar; nc dler dnda kalan mo
derizmleri.

mparatorlugun k, 1945'ten sonra Avustur

ya' n n kltr as ndan marjinallemesi ve teki l
kelerin politik adan yokolmalar Orta Avrupa'y b
tn Avrupa'nn olas yazgsnn uyarc aynas, k
n laboratuvar durumuna getirdi.
EUROPE CENTRALE (et Europe) [ORTA AVRUPA
(ve Avrupa)] : Bir yaync bir ilanda Broch'u ok Orta
Avrupal bir balam iinde gsterir: Hofmannsthal,
Svevo. Broch kar kar buna. Ona gre biriyle kar
latrlmas artsa bunun Gide ya da Joyce olmas
gerekir! "Orta Avrupal"l n yadsmak m istemekte
dir bylel ikle? Hayr. unu sylemek istemektedir
yalnzca: Bir yaptn anlam ve degerini anlama konu-
Yetmibir Szcik 151
sunda ulusal ve blgesel balamlar hibir ie yara
maz.
EXCITATION [UYARILMA] : Zevk, boalma, duygu,
tutku dei. Erotizmin temeli, en derin muammas,
anahtar szc uyarlmadr.
FRONTIERE [SINIR] : "S nrn te yannda, akn,
aldanmann, inanc n, tarihin, hibir eyin bir anlam
tamad te yannda yeniden bulumak iin ksa,
ok ksa bir zaman yeterliydi.

nsan yaamnn btn

gizemi bu snrn ok yaknnda, hemen kendisine
dorudan deecek biimde gelimesindeydi.

yle ki
lomctrelerce uzakta deil, bir miimetre yaknnda"
( Gln ve Unutuun Kitab ).
GRAPHOMANIE [GRAFOMAN

] : Yazma hastal,
"n1ektuplar, gnlkler, aile kronikleri (yani kendisi ya
da yaknlar iin yazmak) deil ama kitaplar yazmak
isteidir (yani bilinmeyen bir okuyucu kitlesine sa h ip
olmak). " (Gln ve Unutuun Kitab). Bi r biim
yaratma hastal deil, kerdi benini bakalarna en
poze etmedir. G isteminin en grotesk anlatm .
1IAGARD:
I DEES [F

K
RLER] : Bir yapt f
i
kirlerine indirgeyen
lere kar duyduum tiksinti. "Fikir tartmalar" de
nen eye srklenmekten duyduum nefret. Fikir-
152 Roman Sanat
lerle bulanklam, yaptara kayts agn esiniedii
umutsuzluk.
IDYLLE [

L] : Fransa'da ender kullanlan ama He

gel, Goethe, Schiler iin nemli bir kavram: Dnya
nn ilk atma ncesindeki; ya da atmalar dnda
ki, veya yanl anlamalardan baka bir ey olmayan,
dolaysyla da sahte atma niteligi tayan atma
larla belirlenen durumu. "Ak yaam ok byk degi
iklik gstermesine karn krklk adam, aslnda bir
idi! kahraman gibiydi" (Yaam Bak Yerde). Erotik
serveni idille uzlatrma istei hacln zdr -o
laszlgmn da nedeni.
IMAGINATION [

MGELEM] : "Tamina ocuklar

Jcasnca" y:!y!e ne anlatmak istediim soruluyor
b
ana. Bu yk nce beni byleyen bir dt. Daha
sonra uyankken dledm bu yky. Yazarken ge
nilettim ve derinletirdi. Anlam? Enfantokratik
bir gelecegin dsel imgesi diyelim isterseniz (bkz.
INFANTOCRATIE). Bununla birlikte bu anlam d
ncelemedi. Anlam neeleyen dtr. Dolaysyla bu
anlaty okuyucular kendilerini imgeleme brakarak
okumaldr.

zellikle zlmesi gereken bir bilmece

gibi deil. Kafka uzmanlar Kafka'y zmlereye
alarak ldrmlerdir.
INEXPERIENCE [ACEM

K] : Varolmann Daya
mlmaz Haffii iin dndgm ik ad: "Acemiligin
Yetmibir Szck 153
Dnyas".

nsanln durumunun bir nitelii olarak

acemilik.

nsan dnyaya bir kez gelir ve gemi

y
aa
mnn deneyimleriyle yeni bir yaama balamas ola
nakszdr. Genliin ne olduu bilinmeden ocukluk
tan klr, evliliin ne olduu bilinmeden evienilir ve
hatta yallk dnemine girildiinde nereye gidilecei
bilinmez: Yalar yallklarnn masum ocuklardr.
Bu anlamda insann dnyas acemiliin dnyasdr.
INF ANTCRA TIE [ENF ANTOKRAS

] : "Bir moto
sikletli, kollar ve ayaklar O biiminde, bo sokakta
gk grltsn andran bir uultuyla gazlam gidi
yordu. Yz, grltlerine k nem veren bir ocu
un dddiyetini yanstyordu" ( Musil, Nitelikiz
Adm) . Bir ocuun ciddiyeti: Teknik an yz.
Enfantokrasi:

nsanla empoze edilmi ocukluk ide

al i .
lRONIE [

RON

] : Kim hakl, kim haksz? Emma Bo

vary ekilmez bir insan mdr? Yoksa yrekli ve etki
leyici midir? Ya Werther? Duygulu ve soylu mudur?
Ya da saldrgan ve kendine ak biri midir? Roman ne
kadar dikkatli okunursa yant o kadar zorlar nk
tanm olarak roman ironik bir sanattr: "Doru"su
gizlidir, sylenmemitir, sylenemez. Joseph Conrad,
Razumov 'w . Bat Gzyle'de bir Rus dev
rimcisini yle konuturur: "Kadnlarn, ouklarn ve
devrimcilerin, tm yce duygularn, inancn, bagll
n, eylemin yadsnmas olan iraniyi lanetlediklerini
154 Roman Sanat
unutmayn Razumov! "
i
roni tkelendirir. Ama alay
ettii ya da saldrd iin deil, dnyay anlalmaz
biimde gstererek bizi kesinliklerden yoksun brak
t iin. Leonarda Sciascia "ironiyi anlamaktan, z
mekten daha zor bir ey yoktur" diyor. Bir roman
slup zormalasyla "zor" hale getirmeyi isterek bou
nadr; bu nitelii haketmi her roman, ne kadar ak
ve anlalr olursa olsun iinde barndrd ironi dola
ysyla zaten yeteri kadar zordur.
JEUNESSE [GENL

K] : "Kendime kar, o dnemi

me kar, aptal lirik a 'ma kar mthi bir fe
duydum. " (aka). KITSCH: Varolmann Dayanlmaz
Hafiflii ni yazarken "kitsch"i romann temel szck
lerinden biri yaptm iin kayglydm biraz. Bu sz
ck yakn zamana kadar Fransa'da hemen hemen
bilinmiyordu ya da ok kstl anlamyla biliniyordu.
Hermam Broch'un nl denemesinin Franszca evi
risinde "kitsch" szc "ucuz sanat"la karlanm.
Bir anlam yanll, nk Broch, "kitsch"in basit bir
zevksiz yapttan baka bir ey olduunu kantlar.
Kitsch tutumu, kitsch davran vardr. Ktsch - in
san' m (Kisclnenscl) ki tsch gereksinimi: Yalanck
tan gzel gsteren aynaya bakma ve bu aynada kendi
ni doyum salam olarak grme gereksinimi. Broch'a
gre kitsch, tari hsel olarak 1 9. yzyln duygusal ro
nantizmine baldr. 19. yzylda Almanya ve Orta
Avrupa teki lkelerden ok daha romantik (ve ok
daha az gereki) olduklarna gre kitsch szc
Yetmibir Szck 155
buralarda doacak, buralarda ar lde yaygnlk
kazanacak ve hi ekinilmeden kullanlacakt. Prag'da
kitsch'i sanatn ba dmann olarak deerlendirdik.
Fransa'da deil. Fransa'da gerek sanatn kart ola
rak elence, byk sanatn kart olarak da hafif
sanat szckleri kullanlyor. Bana gelince ben, Agat
ha Christie' nin polisiye romanlarndan hibir zaman
sklmad m. Buna karl k aykovski'den, Rahmani
nov' dan, Harowitz'den, byk Hollywood filmlerin
den, Kamer Kamer'e Kar 'dan Doktor Jivagodan
(zavall Pasternak) itenlikle sylyorum, nefret edi
yorum. Biimleriyle modernst olmak isteyen yapt
lardaki kitsch anlay gitgide beni daha fazla sinir
lendiriyor. (Nietzsche'nin "gzel szckler"e kar
duyduu irenmenin ve Victor Hugo' nun "cicili gys
leri" ni n henz ortaya kmamasna karn birer
ki tsch tiksintisi olduunu eklemek isterim).
LAI D [

RKIN] : Kocasnn sadakatsizliklerinden ve

polislerle aras nda geen yorucu servenlerden sonra
Tereza "Prag irkin bir yer oldu" der. evirmenler
irkin szc yeri ne "rktc" ya da "dayanlmaz"
szcn kullanmak istiyorlar. Ahlakal bir duruma
estetik bir yargyla tepki gstermek pek mantkl gel
miyor onlara. Ama "irkin"in yeri baka bir szckle
doldurulamaz; modern dnyan n her yerde ortaya
kan ve alkanlkla balanan ve grnmez olan
irkinlii en hafif bir sknt anmzda birdenbire his
settirir kendini.
156 Ron01 Sanat
LEGERETE [HAF

FL

K] : Varolmann dayanlmaz
hafifiini nce ak'da bulmutum. "Tozlu kaldrm
larda yryor ve yaam n stne ken boluun
ar hafifliini hissediyordum. " Sonra Yaam Baka
Yerde'de: "Jaromil kimi zaman korkun dler gr
yordu: Dnde ok hafif bir eyi, bir ay fincann.
bir ka, bir ty kaldrmas gerekiyor ve bir trl
beceremiyordu bu ii. Eya ne kadar hafifse, o kadar
gszleiyor, eyann hafifii altnda eziliyordu."
Sonra Aynlk Va/inde: "Roskolnikov cinayetini bir
trajedi gibi yaad ve sonunda eyleminin altnda ezil
di . Ve Jakub eyleminin bylesine hafif oluu, kendisi
ni bunaltmamasna ve hi ezmemesine aryor. Ve
bu hafifiin Rus kahramann isterik duygularndan
baka trl yldrc olup olmadn soruyor kendi
ne. " Sonra Gln ve Unutuun Kitab 'nda: "Karn
daki o bo kese, arln dayanlmaz yokluuydu.
Nasl bir u her an kartma dnebilirse, u nokta
sna ulaan hafiflik de hafifliin korkun arlna
dnyor ve Tamina buna bir saniye daha dayana
mayacan biliyordu. "
Kitaplarn tm evirilerini okurken btn bu
yinelemeleri farkettim ve zldm. Sonra da kendi
mi avuttum: Belki de tm romanclar bir tek tema (ilk
roman) ve eitlereleri'ni yazyorlar.
LITANIE [NAKARAT] : Yineleme (repetition) . Mzi
kal kompozisyon ikesi. Nakarat: Mzik olmu sz.
Romann yinelenen blmleriyle zaman zaman ark-
Yetmibir Szck
157
ya dnmesini isterim.
i
te akda yurn szcg
zerine dzenlenmi bir nakarat blm:
" . . . Ve bana yle geliyor ki bu arklarn iinde
kurtuluum, ilk izlerim, ihanet ettiim ama ihanet
ettii lde de benim olan yurdm (madem ki en
dokunakl yakar ihanete ugram yurdumdan yk
seliyor) vard; ama ayn zamanda anlyordum ki bu
yurdum bu dnyada degildi (bu dnyada yoksa hangi
yurdm?), syledigiriz arklar bir andan, bir ant
tan, artk olmayan dsel kavumalardan baka bir
ey degildi ve bu yurdumun topragnn ayaklarmn
altndan kaydn, dudaktanmda klarnetle yllarn,
yzyllarn derinl igine, dipsiz bir derinlige dogru git
tigini hissediyordum ve ak nlkla tek yurdumun bu
agzl, doymak bilmez d oldugunu dnerek
kendimi ona ve ba dnmesinin verdii hazza brak
yordum (ak).

lk Franszca eviride tm yinelemeler e anlam

l szcklerle doldurulmutur: "Bana bu drt
il
kler
arasnda yurdumdaymzm, onlardan kaynaklanyor
muum, kendilikleri benim kkenimmi, sululugu
mu silmek iin en dokunakl yakar, ihanet ettigiriz
yuvadan kaynaklandna gre dha ok bana ait olan
ocagmm gibi geliyordu; ayn zamanda hemen anl
yordum ki, o bu dnyada degildi (bu dnyada degilse
hangi dnyaya ait olabilirdi?). arklarmz ve melodi
lerimiz bir andan, bir anttan te bir anlam tam
yordu, artk olmayan byl bir geregin hayal edilen
kalntlarndan baka bir ey degildi. Bu ocagn teme-
158 Roman Sanat
linin ayaklarmn altndan kaydn hissediyordum.
Kendimi dudaklarmda klarnet, yarn, yzyllarn
girdabnda, dipsiz bir uuruma atlm olarak gryor
ve akn bir durumda bu iniin, bu doymak bilmez,
a gzl dn tek barnam olduunu dne
rek, ba dnmesinin verdii hazza teslim oluyordum"
(La Plaiantere, ilk bask, s. 343 ).
E anlaml szckler yalnzca metnin melodisini
deil, anlamn da bozmu (bkz. REPETITIONS).
LI V RE:
L YRIQUE [L

K] : Varolmann Dayanlmaz Haffli

grnde iki tr apkndan szedilir: Lirik apknlar
(her kadnda kendi ideallerini ararlar) ve epik ap
knlar (kadnlarda kadn dnyasnn sonsuz eitlili
ini ararlar). Bu, liriin ve epiin (ve dramatiin)
klasik ayrmna denk der. Szkonusu ayrm 18.
yzyln sonuna doru Almanya'da ortaya km ve
Hegel'in Estetik'inde byk bir ustalkla ilenmi ve
gelitirilmitir. Lirik kendini aa vuran znelliin
ifadesidir; epik dnyann nesnelliini ele geirme
tutkusundan gelir. Bana gre lirik ve epik estetiin
alann aarlar, insann kendisini, dnya ve tekiler
(lirik a= genlik a) karsnda olas iki tutumunu
temsil ederler. Ne yazk ki lirik ve epiin bu biimde
anlalmas Franszlara o kadar uzak ki, Franszca
eviride lirik apknn romantik dzc, epik apk
nn da hovarda dzc olasna raz olmak zorunda
Yetmibir Szck 159
kaldm. Bu en uygun zm biraz hznlendirdi be
n.
LYRISME (et revolution) [L

ZM (ve devrim)] : "Li

rizm bir sarholuktur ve insan dnyayla daha kolay
har neir olabilmek iin sarho olur. Devrim irde
lenmek ve incelenmek istemiyor, insanlarla bir btn
oluturmak istiyor; bu anlamda liriktir ve lirizm ona
gereklidir" (Yaam Bak Yerde). "Erkeklerin ve ka
dnlarn arkasna kapatld duvar btnyle iirlerle
doluydu ve bu duvarn nnde dans ediliyordu. Hayr
bir lm dans deil. Burada dans eden susuzluktu!
Kanl bir glmsemeyle susuzluk! " (Yaam Bak
Yerde).
MACRO (et misogne) [MAO (ve mizojin)] : Mao
diilik hayrandr ve hayran olduu eye egemen ol
mak ister. Egemen olduu kadnn rnek diiliini
yceltirk en ( analm, dourganln, zayfn, ev
cilliini, duygusalln vb), kendi erkekliini ycelt
mektedir. Buna karlk mizojin diilikten nefret
eder. Kadnlk yan ar basan kadnlardan kaar. Ma
onun ideali: Aile. Mizojinin ideali: Birok metresle
birlikte bekar ya da sevdii ve ocuksuz bir kadnla
evli olma.
MEDITATION [MED

TASYON] : Romancnn te
mel olana: Bir yk anlatr (Fielding), bir yk
betimler (Flaubert), bir yk dnr (Musil). 19.
160 Roman Sanat
yzylda roman tanm an eilimiyle (pozitivist,
bilimsel) uyuuyordu. Bir roman srekli bir meditas
yon zerine kurmak 20. yzyln dnmeyi hi sev
meyen eilimine ters ynde geliiyor.
MERCI:
MISOGYNE [M

ZOJ

N] : Hepimiz ilk gnlerimizden

balayarak bir anne, bir baba, bir diilik ve bir erkek
likle kar karya geliriz. Dolaysyla bu iki rnein
her biriyle uyumlu ya da uyumsuz bir ilikinin dam
gasn tarz. Kadn dmanlar (mizojinler) yalnzca
erkekler arasnda deil kadnlar arasnda da bulunur
ve ne kadar kadn dman varsa o kadar da erkek
dman (erkek rneiyle uyumsuzluk iinde olan
erkekler ve kadnlar) vardr. Bu tutumlar farkl olas
lkardr ve insanlk durumu iinde btnyle nor
maldirler. Feminist maniciik hibir zaman "erkek
dmanl nedir?" sorusunu sormad ve mizojinlii
basit bir hakarete dntrd. Bylece bu kavramn
tek ilgin yan olan psikoloji k ierii gzden karld.
MDERNE (art moderne; monde moderne) [MO
DERN (modern sanat; modern dnya)]: Lirk bir co
kuyla modern dnyayla zdeleen modern sanat var
dr. Apollinaire. Tekniin yceltilmesi, gelecein b
ys. Onunla birlikte ve ondan sonra: Mayakovski,
Leger, Gelecekiler,

ncler. Ama Apollinaire'in kar

t Kafa'dr.

nsann kaybolduu bir labirente ben-

Yetmibir Szdik 161
zeyen modern dnya. Antilk antiromantikg kuku
cu. eletirel modernim. Kafa'yla birli kte ve Kafa'
dan sonra: Musil. Broch, Gombrowic, Beckett. lones
co, FeUini... Gelecege gmldke "antimodern mo
dernim"in miras da bymektedir.
MDERNE (etre moderne) (MODERN (modern ol
mak)]: "Komnizmin yldz yeni@ yeni, yenidir ve bu
nun dnda modernlik yoktur" diye yazmt byk
nc ek romanc Vladislav Vancura. Modernlikten
uzak kalmamak iin herkes Komnist Partiye kou
yordu. Komni st Partinin tarihsel d noderni n
(modernliin d nda) her yerde grlmeye balama
syla hzland. nk Rimbaud "mutlaka modern ol
mak gerekir" emrini vermiti. Moder olmak istei
bir modeldir. yani akld bir buyruktur.

imizde
derinlmesine kk salmtr= Deiken ve bel i rsiz ie
ri kli . direten bir biimdir: Kendisinin modern ol du
unu syleyen moderndir ve yle kabul edi l mitir.
Ferdyurke'de Lejeune Ana eskiden gizlice gidilen
tuvaletlere dogru perasza yneliini bi r modernl ik
simgesi gibi gsteriyor". Gombrowic'in Ferdydurke si
modern modeli ni yanlgdan kurtarmann en arpc
rnegidir=
MYSTFICATION [ALDATMACA] : 1 8. yzy lda
Fransa'nn dinsiz evrelerinde sal t gl n nitel ikli
aldatmaclan belirtmek zere ortaya kan, kendisi
de ho (mystere giz - szcnden trere) bir yeni
162 Romall Sa11at
szck. Diderot krkyedi yanda ok ilgin bir aldat
maca yks tasarlar ve Mark de Croismare' gen,
mutsuz bir rahibenin himaye istediine inandrr.
Markiye gerekte varolmayan bu kadnn imzasyla
mektuplar yazar. Bi r aldatmaca rn olan Rahibe
(La Religieuse) Diderot'yu ve yaad yzyJ sevme
izi salayan nedenlerren biridir. Aldatmaca: Dnya
y ciddiye alamann etki n yollarndan biri.
NON-ETRE:
OBSCENITE [AIK SAlKLlK] : Bir yabanc dilde
ak sak szckler kullanlr ama ierikleri tam ola
rak hissedilmez. Belli bir vurguyla sylenen ak sak
szck glnleir. Yabanc bir kadnla ak sak ol
mann zorluu. Ak sakl k: Bizi vatanmza bala
yan en derin kk.
OCTAVIO: Octavia Paz ve kars Marie-Jo'nun yaa
d Mexico'daki korkun deprem srasnda bu kk
szlk zerinde alyordum. Dokuz gn haber ala
madk onlardan. 27 Eyll gn telefon ald ve Octa
via'nun mesajn aldm. Bir ie ap salkianna itim
ve adn bu szle koydum.
OEUVRE [YAPlT) : "Taslaktan yapta giden yol dizler
stnde, emektenerek alnr." Vladimir Holan'n bu
dizesini unutamam. Ve Felice'e Mektuplar'la ato'
nun ayn kefeye konmasn kabul edemem.
Yetmibir Szcik
163
OISIVETE:
OPUS [OPUS] : Bestecilerin ahane alkanlg. Yal
nzca "degerli" kabul ettikleri yaptara bir Opus nu
maras veriyorlar. Genlik dnemine ilikin yaptlar,
bir rastlantyla oluturulanlar ve ahtrma srasnda
ortaya kanlar numaralamyorlar. Numarasz bir
Beethoven: Salier eitlemeler: Gerekten zayf bir
yapt ama artmyor bizi nk besteci kendi syle
mi bunu. Btn sanatlar iin temel sorun: "Deger
li" yapt nereden balyor? lanacek zgnln 45
yandan sonra buldu. Daha nceki dneminden kal
ma baz bestelerini dinlerken skhyorum. Debussy
lmnden nce btn taslaklarn, yarm kalm a
l malarn yrtp atm. Bir sanatnn yaptiarna en
kk hizmet: evrelerini temizlemek.
OUBLI [UNUTU] : "

nsann iktidara kar mcadele

si bellein unutua kar mcadelesidir." Gln ve
Unutuun Kitab'nn kahramanlarndan biri olan Mi
rek'in syledii bu szler ou zaman romann bildiri
si olarak grlr. Okuyucu bir romanda nce "bili
nen"i grr. Bu romann "bilinen"i Orwell'n nl te
masdr: Totaliter bir iktidarn empoze ettigi unutu.
Ama Mirek zerine bu anlatnn zgnlgn ben ok
daha baka bir yerde gryorum: Unutulmamak iin
( kendisinin, dostlarnn ve siyasal mcadelelerinin
unutulmamas iin) mcadele veren, btn gcn
harcayan Mirek, ayn zamanda da tekini ( utand
164 Roman Sanat
eski metresini) unutturmak iin olmayacak eyler
yapyor. Unutma istei siyasal hir sorundan nce an
tropolijiye i likin bir sorundur; zyaamyksn ye
niden yazma, gemii deitirme, kendisinin ve ba
kalarnn izlerini yoketme istei insanda eskiden heri
vardr. Unutma istei basit bir aldatma eiliminden
uzaktr. Sabina'nn herhangi bir eyi gizleresi iin
hibir neden yoktur ama akld hir unutulna iste
iyle zorlanmaktadr. Unutu: Mutlak adaletsizlik ve
mutlak avuntu. Unutu temasnn romansal i ncele
mesi amasz ve sonusuzdur.
PORTEMANTEAU [ PORTMANTO] : Byl nesne.
Ludvik onu intihar ettiini sand Helena'y ararken
grr: "

ayak zerine dikilmi madeni bir cisim

stblmlerinde kola ayrlyordu: Hibir ey asl
mamt t .

nsan andran siluetiyle yetim kalmt san

ki . Madeni plakl ve g. l n biimde kalkm kolla
n sknt veriyordu hana. " Daha sonra: ". . . kollarn
tesl im olan bi r asker gibi kaldran zayf madeni port
manto. " aka' nn kapaga bir portmanto koymak
istedi m hep.
REPETITIONS [ Y
l
NELEMELER] : Nabokov Anna
Karenina' n n Rusa metninin banda alt trce
i i nde sekiz kez "ev" szcnn getiini ve bu yi ne
lemenin yazarn bi l inc;li ol arak yapt bir oyun oldu
unu sylyor. Oysa metnin Franszca evirisinde
"ev" szc bir kez, eke eviride ise iki kez gei-
Yetmibir Szck 165
yar. Ayn kitapta Tolstoy' un btn skzal' lar (dedi)
eviride savurdu, karlk verdi, yineledi, bard, ta
mamlad vb olmu. evirmenler eanlaml szcklere
bay lyarlar ( eanlamllk kavramna bile kary m:
Her szcn kendine zg anlam vardr ve anlam
asndan yeri doldurulamaz). Pascal: "Bir sylevde
yindenen szckler varsa ve bunlar dzeltmeye al
rken ok yerinde kuiJ anldklar ve dzeltildiinde
sylevin bozulduu grlrse bu szckleri brakmak
gerekir, sylevin zell i idir bunlar. " Fransz dzyaz
snn en gzel mekleri nden biri olan Vivant Denon'
un Point de lendemain nn tek paragrafndaki ince
yineleme oyunu: " Kontesi lg nca seviyordum. Yirmi
ya ndayd m ve saftm. Beni aldatt, kzdm, gitti. Saf
tm, zlyordum onun ii n; yirmi yandaydm, ba
lad beni; ve yirmi ya nda olduum iin, saf oldu
um iin, hep aldatlp hi terkedilmediim iin e
ok sevilen ak, dolaysyla da en mutl u insan oldu
uma inanyordum. " (Bkz. LITANIE).
REWRITING: lnterview'lar, konumalar, syleiler.
Uyarlamalar, evi ri yazlar, filmler, televizyon yayn
lar. an anlay olarak rewritbg. "Bir gn gemi
kl tr tmyle yeniden yazlacak bu rewrit ing'in ar
kasnda tmyle unutulacaktr" (Kaderci Jacques ile
Efendisi'nin nsz) . Ve: "Yaz lm olan yeniden yaz
mak isteyenler mahvolsun! Kaza oturtulsunlar ve
yaklsnlar! di edilsinler ve kulaklar kesilsin! " (Ka
derci Jacques ile Efendisi'nde efendi).
166 Roman Sanat
RIRE ( Europeen) [G

(Avrupa'ya zg)] : Rabe

lais iin nee ve komik ayn eydi. Sterne'in ve Dice
rat'nun 18. yzyldaki mizah Rabelais'vari neenin
nostaljik ve tatl bir ansdr. 19. yzylda Gogol me
lankolik bir mizal yazaryd: "Gln bir yk dik
katlice ve uzun uzun incelenirse gitgide hznl bir
hal alr" der. Avrupa gln ykye o kadar uzun bir
sre kendi varoluu asndan bakt ki, Rabelais'nin
neeli destan 20. yzylda "rknc kumikten ayran
ok az ey vardr," diyen Ianesco' nun umutsuz kome
disine dnt. Avrupa'ya zg glmenin tarihinin
sonu gelmektedir.
ROMAN: Yazarn deneysel egolar (kiiler) araclyla
varoluun baz byk temalarn sonuna kadar irdele
dii byk dzyaz biimi.
ROMAN (et poesie) [ROMAN (ve iir)]: 1857: Yzyln
en byk yl. Elem iek/eri: Lirik iir kendi alann,
zn buluyor. Madm Bovar: Bir roman tarihinde
ilk kez iirin en yce gerekliliklerini ("tm engelleri
aarak gzellik arama" eilimi; her zel szcn
nemi; metnin youn melodisi; her ayrntya uygula
nan zgnlk) stlenmeye hazrdr. Romann tarihi
1857'den balayarak "iire dnm roman"n tarihi
olacaktr. Ama iirin gerekliliklerini tlenmek roma
n lirikletirmekten (temel olay zelliinden vazge
rek, d dnyadan vazgemek, roman kiisel itirafa
dntrmek, onu sslemelerle doldurmak) ok daha
Yetmibir Szelk 167
baka bir eydir. En byk "air - romanclar" iddetle
antilirik'tir: Flaubert, Joyce, Kafka, Gombrowicz.
Roman = antilir ik iir.
ROMAN (europeen) [ROMAN (Avrupa roman)] : Ro
mann (roman ad verilen her eyin) tarihi (tek ve
srekli evrim) yoktur. Roman tarihleri vardr yalnz
ca. in romannn, Yunan - Roma romannn, Japon
romannn, Ortaa
_
omannn vb. Avrpa ronam
adn verdiim roman, Modern an afanda G
ney Avrupa'da ortaya kmtr ve kendi iinde tarih
sel bir btnlk tar. Bu roman daha sonra alann
zellikle iki Amerika'ya doru geniletecektir. Avrupa
roman (Avrupa mzii gibi) biimlerinin zenginliiy
le, evriminin ba dndrc younluuyla, toplumsal
rolyle baka hibir uygarlkla karatrlamayacak
kadar esizdir.
ROMANCIER (et ecrivain) [ROMANCJ (ve yazar)]:
Sartre'n "Yazmak Nedir?" adl ksa denemesini yeni
den okuyorum. "Roman" ve "Romancz " szcklerini
hi kullanmam. Dzaz yazarndan baka bir ey
demiyor. Doru bir ayrm. Yazarn zgn fikirleri ve
taklit edilemeyecek bir sesi vardr. Herhangi bir bi
imden (roman da iinde olmak zere) yararlanabilir
ve dncesiyle belirlenen, sesiyle gelen her ey ya
ptnn bir parasdr. Rousseau, Goethe, Chateaubri
and, Gide, Camus, Montherlant.
Romanc dncelerine fazla nem ,ermez. De-
16 Roman Sa11at
nemelerle vaolun binmeyen yanlarn kefetme
ye alr. Sesie d, pinde oldu biime vur
gundur ve yaptn yalna dnn freslerini ya
ntlayan biimler oluturur. Fielding, Sterne, Flau
be t, Proust, Faulner, Celine, Calvino.
Yazar, zmannn, ulusunun, filerin tarihinin
tinsel haritasnda bulunur.
Bir romann degerinin kavranabieeg tek balam
Avrupa roman trihni bagamd. Romancnn Cer
vantes'ten bakasna veriecek hesb yoktur.
ROMANCIER (et s vie) [ROMCI (ve yaam)] :
Romanc Karel Capek'e niin ii yamadg sorul
mu. Yant: nk kendimden szetmekten nefret
ederi m. "
Hermann Broch, Musi. Kafa. Her yle ilgili
gerek biyografiler yok. Bu demek deir ki, yaam
larnda ok az olay gemtir. Yaamlar n plana k
mam, kamuya mal olmamlar, yamlarn yazma
mlar. "Byk yazarlarn deerl yaiarna burnu
mu sokmaktan nefret ederim ve hibi yaamykc
zel yaamn rtsn kaldrmayacktr" diyor Na
bokov. Eskiden beri biinen egetieme: Romanc ro
mannn evini yapmak iin yaamnn eini ykar. Bir
romancnn yamn yaznlar da romancn yapt
n bozar, bozduunu yeni den yaparlar. almalaryla
bir romann ne deerini ne anlamn aydnlatabilir
ler, olsa ola birka tulann nitegni aklayabilir
ler. Kafa, Jpseph K'dan daha k ig topladgnda
Yetmibir Szck 169
Kafka' n n lmnden sonra ortaya kacak lm s
reci balam demektir.
RYTHME [RTM] : Bana srekli olarak gnlerimin
sayl olduunu anmsatan kalbimin vurularn duy
maktan nefret ederi m. Bu nedenle partisyanlar be
li rleyen izgilerde her zaman lmcl bir ey grm
mdr. Ama en byk ritm ustalar bu nceden
grlebilen tekdzelii susturmay ve mziklerini
"zamann dnda bir zaman" n kk bir uzarma
dntrmeyi baarm l ardr. oksesli mziin bu
yk ustalar: Yatay, kontrapuntocu dnce, lnn
nemini azaltt. Beethoven: Son dneminde ller
bel li bel i rsiz ayrdedilir, zellikle yava hareketlerde
ritm ok karktr. Olivier Messiaen'e hayranm. Ek
lenen ya da karlan kk ritmik deerler tekniiy
le nceden belirlenemeyen ve hesaplanamayan za
mansal bir yap, btnyle bamsz bir zaman (drt
lsnn adyla "zaman n sonuna" gre zaman) kefet
nitir. Basmakalp fikir: Ritmin deh<s grltl pa
t rt l biimde belirtilmi kurallara uygunlukla ortaya
kar. Hata. Rock'n can skc ritmik ilkellii:

nsan
lme doru yryn bir saniye aklndan kar
masn diye younlatrlm kalp at.
SEMPITERNEL:
SOVIETI QUE [SOVYET] : Bu sfat kullanmyorum.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii. "Drt szck,
170 Ronm Sanat
drt yalan" (Castoriadis). Sovyet halk: Arkasnda im
paratorluun tm Ruslat rlm uluslarnn unutut
mas gereken paravan szck. "Sovyet" terimi yalnzca
Komnist Byk Rusya'nn saldrgan ulusuluuna
deil, ayrlklarn ulusal nostalj isine de uygun d
yor. Bu terim ayrlklarn bir tr bylenme yoluy
la, Rusya'nn (gerek Rusya'nn) Sovyet devletinde
bulunmadn ve Rusya'nn znn bozulmadan, le
kesiz, tm sulamalardan uzakta srp gittiine
inanmalarn salar. Alman vicdan: Nazi dneminden
sonra yaralanm ve sulanm; Thomas Mann: Cer
men dncesinin acmaszca ele aln. Polanya kl
trnn olgunluu: "Polonyallk"n zn keyifi bir
biimde bozan, deitiren Gombrowicz. El dememi,
tertemiz z "Rusluu" bozmak Ruslarca dnlemez
bir ey. Bir Mann, bir Gombrowicz yoktur onlarda.
TCHECOSLOVAQUIE [EKOSLA VAKY A] : Olayla
rn genellikle orada gemesine karn ekoslavakya
szcn hemen hemen hi kullanmam. Bu bilei k
szck ok gen ( 1918'de domutur) : gzel deil ve
zaman iinde kksz. Ayrca adlandran eyin ok
gen (zaman iinde snanmam), bileik niteliini
aa vuruyor. Sklrsa bylesine zayf bir szck
zerinde bir devlet kurulabilir ama bir roman kurula
maz. Bu nedenle kahramanlar n lkesini belirtmek
iin her zaman eski Bohemya szcn kullanrm.
Siyasi corafa asndan deil (evirmenlerim ou
zaman kar kyorlar) ama iirsellik asndan mm-
Yetmibir Szck 171
kin olan tek adlandrma.
TEMPS MODERNES [MODERN AG]: Modern a
n balamas. Avrupa tari hinin anahtar -an. Tanr,
Deus Absconditus (Gizli Tanr), insan da her eyin
temeli oluyor. Avrupa bireycilii onunla dodu ve
onunla birlikte sanatta, kltrde ve bilirde yeni du
rumlar ortaya kt. Amerika'da bu terimin evirisi
baz1 glkler dourdu. Moder Times yazldnda
Amerikal, ada dnemi, bu yzyl anlyor. Ameri
ka' da Modern a kavramnn bilinmemesi iki kta
arasnda tam bir kopukluk olduunu gsteriyor. Av
mpa'da Modern an sonunu yayoruz; bireyciliin
sonu; yeri doldurulamaz kiisel bir zgnln ifade
si olarak anlaLlan sanatn sonu:

siz bir tekbiimiilik

dnemini haber veren son. Modern an douunu
yaamayan ve onun yalnzca ge kalm bir mirass
olan Amerika bu son duygusunu yaamyor. Amerika
balang ve sonia ilgili baka ltler tanyor.
TRAHIR [iHANET ETMEK] : "Peki nedir ihanet et
mek? ihanet etmek, smdan kmak ve bilinmeyene
doru gitmektir. Sabina bil inmeyene doru gitmekten
daha gzel bir ey bilmemektedir" (Varolmanm Da
yamlmaz Hafiflii).
TRANSFARENCE [SA YDAMLIK] : Politik sylerde
ve gazetecilikte bu szck u anlama gelir: Bireylerin
yaamnn kamuoyuna almas. Bu, bizi Andre Bre-
172 Romall Sa11all
ton'un herkesin gz nnde, can bir evde yaama
isteine gtrr. Camdan bir ev: Eski bir topya ve
ayn zamanda da modern yaamn en korkun yanl a
rndan biri. Kural: Devletin ileri saydam olmaktan ne
kadar uzaksa bireyin ileri o kadar saydam olmaldr.
Brokrasi devleti temsil eden bir ey olmasna karn
anonimdir, gizlidir, kodlanm tr, kavranamaz. Buna
karlk resmi grevli olmayan kii saglk durumunu,
maddi durumunu, ailevi durumunu aklamak zorun
dadr ve eer kitle iletiim aralar istemise ne ak
ta, ne hastalkta ne de l mde bir an yalnz kalabile
cektir.

zel yaama tecavz istei saldrganl n ok

eski hir hii midir. Gnilmzde kuruniam (fileriy
le hrokrasi, rportajlaryla bas n), ahlaksal adan
dorul anm (bilgilenme hakk insan haklarnn en
bandadr) ve i irlet irilmitir (gzel bir szckle
saydaml k).
UNIFORME (uni -forme) [NFORMA (Fr. Uni -
forme'dan, tek - bii m l i ya da tek - ti pli) ] : Gereklik,
hesabn eitli planlarda dile getirilebien tekbiimli
liine dayanyor, insan da gereklikle ilikisini sr
drmek istiyorsa tekhiimlilie girmek zorundadr.
Gnmzde nifornasz adam dnyamza yabanc
bir cisim gibi gerekd hir izienim uyandryor" (He
idegger, Metafziin Almas). Kadastro memuru K
bir kardeliin, dostluun peinde deildir, umutsuz
bir tek - tip aray iindedir. Bu tek tip kyafet ol ma
dan, memur niformas ol madan "gerekle ilikiye"
Yetmibir Szck 173
giremez, "gerekd" bir izi eni m verir. Bu durum de
imesini ik kez kavrayan ( Heidegger'den nce) Kaf
ka'dr. Dn okbiiml ilik, niformadan ka bir ide
al, bir ans, hir zafer olarak grlyordu; yarn ni
forman n yitirilmesi mutl ak bir felaket, insanln
dna atlma olarak grlecektir. Kafka' dan bu yana,
yaam hesaplayan ve planlayan dev aygtlar sayesin
de dnyann tek biime indirgenmesi yolunda dev
adml ar atld. Ama bir olgu genelleirse, gnlk, her
yerde, her zaman rastlanan bir olay haline gelirse
art k farkedilmez. nsanlar tek biimli yaamlarnn
rahatl iinde artk tad klar niformay grm
yorlar.
VALEUR [DEGER] : 60'l yllarn yapsalcl deer
sorununu paranteze ald . Oysa yapsak estet iin ku
rucusu yle der: "Sana t tari hini n evrimine anlam
veren tek ey nesnel estet i k deeri n varsaymd r. "
(Jan Mukarovsky, Toplumsal Olgular Olark Estetik
Deer, ilev ve Kural. Prag 1 934 ) . Bir esteti k deeri
sorgulaman n anlam udur: Bir yapt n i nsanlarn
dnyasna getirdii , keifleri, yenilikleri, snr
landrmaya almak. Yaln)zca deer olarak kendi ni
kabul ettirmi yapt (yeni lii kavramn ve adlandrlan
yapt) olgular n basit bir sralan deil, deerlerin
aratrlmas ol an "sanatn t ari hsel evrimi"ni n bir par
as olabilir. Bir yaptn (bir tarihsel dnemin, hir
kltrn vh) betimlemesiyle (izleksel, toplumbilim
sel , biimci) yeti nilerek. deer sorunu bir yana brak-
174 Roman Sanat
lrsa, btn kltrler ve btn kltrel etkinlikler
arasna bir eitlik iareti konursa (Bach ve rock, re
simli romanlar ve Proust ), sanat eletirisi (deer s
tne dnme) kendini ifade edebilecek bir yer bula
maz. Bu durtmda "sanatn tarihsel evrimi"nin anlam
bulanklar, yokolur, yaptlarn dev ve anlamsz de
posu durumuna gelir.
VIE (avec le V en majuscule) [YAAM (byk Y ile)] :
Paul Eluard Ceset adl yergisinde Anatale France'n
cenazesini yle eletirir: "Benzerlerini ey ceset, hi
sevmiyoruz . . . " vb. Ardndan gelen u kantlama bana
bir tabuta atlan tekmeden daha da ilgin grnyor:
"Gzlerim yaarnadan hayal edemediim yaam
imdilerde yalnzca efkatin destek olduu kk g
ln eylerde ortaya kyor. Kukuculuk, alay, alak
lk, Fransa, Fransz dncesi nedir ki? Bir unutkan
lk soluu tm bunlardan uzaa srklyor beni.
Kimbilir belki de yaamn onurunu yokeden hibir
ey okumadm, hibir ey grmedim! "
Kukuculukla alayn kart olarak Eluard gln
kk eyleri, yaaran gzleri, etkati, Yaamn, evet
byk Y ile Yaam n onurnu koyuyor! Konformist
olmayan en arpc davranlarn ardnda, en sradan
kitsch anlay.
VIEILLESSE [YALILIK] : "Yal bilgin yaygarac
genleri izlerken anszn bu salonda yal olduu iin
zgrlk ayrcal olan tek insan olduunu anlad.
Yetmibir Szck 175
nsan ancak yalysa surunun, halkn goruune ve
gelecein grne kulak asmayabilir. Yaknda gele
cek olan lmyle birlikte yalnzdr ve lmn ne
gz ne de kula vardr, onun houna gitmeye gerek
duymaz. Yapmaktan ve sylemekten holandm ya
pabilir ve syleyebilir" (Yaam Bak Yerde). Remb
randt ve Picasso. Bruckner ve Janacek. Fg Sanat '
yla Bach.
Yedinci Blm
Kuds Sylevi
Roman ve Avrupa

srail'in verdii en nemli dln uluslararas edebi

yat dl olmas bana yle geliyor ki bir rastlant
deil. Uzun bir gelenein rn bu. Gerekten de
vatanlarndan uzaklatrlm, ulusal tutkularn ze
rine km byk Yahudi ahsiyetler uluslarst bir
Avrupa iin her zaman ok zel bir duyarlk gster
milerdir; bir blge olarak deil bir kltr olarak ele
alnan Avrupa. Yahudiler Avrupa tarafndan traj ik
biimde d krklna uratdktan sonra bile bu
Avrupa kozmopolitizmine sadk kaldlarsa da sonunda
yeniden kavuabildikleri kk lkeleri

srail, Avru
pa'nn gerek kalbi gibi ortaya kmtr benim gzle
rimde; ama tuhaf bir kalp bu, bedenin ok tesinde.
Bugn Kuds'n ad n ve byk kozmopolit Ya
hudi anlaynn damgasn tayan dl byk bir
heyecanla alyorum. Bunu bir romanc olarak alyo
rum. Romanc 'nn altn iziyorum, yazar demiyo
rum. Flaubert'e gre romanc yaptnn arkasnd<t
kaybolmak isteyendir. Yaptnn arkasnda kaybolmak
bir halk adam rolnden vazgemek demektir. En
nemsiz eylerin bie, Flaubert'in isteinin tersine,
yazarn grntsn yaptnn ardnda yokeden kitle
iletiim aralarnn dayanlmaz biimde aydntatlan
sahnesinden gemek zorunda olduu gnmzde bu
pek kolay bir i deiL Tam anlamyla kimsenin kendi
ni koruyamayaca bu durumda Flaubert'in gzlemi
bana neredeyse bir uyar gibi geliyor. Halk adam
roln stlenen romanc, yaptn, davranlarnn,
180 Roman Sanat
demelerinin, tavr koyularnn basit bir uzants bi
iminde deerlendirilmesi tehlikesiyle kar karya
brakr. Oysa romanc hi kimsenin szcs deildir.
Ve bu gr kendi dncelerinin bile szcs ol
madn syleyecek kadar ileri gtreceim. Tolstoy,
Anna Karenina'nn ilk taslam ortaya kard za
man Anna ok antipatik bir kadnd. Trajik sonu do
rulanm ve hakedilmiti. Romann son biimiyse ok
farkldr ama Tolstoy'un bu arada ahlaksal dnce
lerini deitirdiini sanmyorum. Daha ok yazma s
rasnda, kiisel ahlaksal inancndan baka bir sesi
dinlediini syleyeceim. Romann bilgelii diye ad
landrmaktan byk keyif duyduum eyi dinliyordu.
Btn gerek romanclar bu kiilikst bilgelii din
lerler. Bu da byk romanlarn her zaman yazarlarn
dan daha akll olduunu aklar. Yaptlarndan daha
akll olan romanclar

meslek deitirmek zorunda
drlar.
Peki nedir bu bilgelik, nedir roman? ok gzel
bir Yahudi atasz vardr:

nsan dnr, Tann g

ler. Bu zdeyiten esinlenerek Franois Rabelais'nin
bir gn Tanrnn gln iittiini ve ilk byk
Avrupa romannn bylece ortaya ktn dnmek
houma gider. Roman sanatnn dnyaya Tanrnn
glnn yanks olarak geldiini dnmek hou
ma gider. Peki Tanr dnen insana bakarken niye
glyor? nk insan dnyor ve doruyu gzden
karyor. nk insanlar dndke birinin dn
cesi tekininkinden uzaklayor. Ve nk insan hi-
Kuds Sylevi: Roman ve Avmpa 181
bir zaman olmay dnd deidir. Ortaadan
kan insann bu temel durumu Modern an afa
nda kendi ni gsterdi: Don Kiot dnr, Sancho
dnr ve yalnzca dnyann dorusu deil, kendi
ben'lerinin dorular da kaar onlardan. Avrupa'nn
ilk romanclar insann bu yeni durumunu grp sez
diler ve yeni sanat, roman sanatn onun zerine
kurdular.
Franois Rabelais daha sonralar Fransz diline ve
baka dillere de giren birok yeni szck uydurmu
tur. Ama bunlardan biri unutulmutur ve zc bir
durumdur bu: Agelaste szc. Grekeden alnm
tr ve glmeyen, mizal yan olmayan anlamna gelir.
Rabelais, Agelaste'lardan nefret ediyordu. Korkuyor
du onlardan. Agelaste'larn kendisine kar son derece
acmasz olmalarndan yaknyordu ve az daha kale
mini bir daha eline al mamak zere brakacakt.
Romancyla agelaste arasnda bar olanakl de
ildir. Tanrnn gln hibir zaman iitmeyen
agilaste'lar dorunun ak olduuna, btn insanlarn
ayn eyi dnmeleri gerektiine ve kendilerinin de
tam olmay dndklerini olduklarna inanmlar
dr. Ama insan dorunun kesinliinin ve oy birliinin
kaybolmasyla birey olur. Roman bireylerin dsel
cennetidir. Hi kimsenin, ne Anna'nn, ne Karenina'
nn dorunun sahibi olmad ama Anna'nn da Kare
nina'nn da, herkesin anlala hakknn bulunduu
bir yerdir buras.
Gargantua ve Pantagruel'in nc kitabnda
182 Roman Sanat
Avrupa' nn tand en byk roman kiisi Panurge
"evlenmeli midir, evlenmemeli mi?" sorusuyla bunal
mtr. Hippokrates'ten, Aristoteles'ten, Homeros'
tan, Heraklaitos'tan, Platon'dan szeden hekimlere,
byclere, retmenlere, airlere, filozofara dan
r. Ama btn kitab dolduran byk bilgece aratr
malardan sonra da Panurge, bir trl evlenip evlene
meyeceini bilmemektedir. Bi okuyucular da bilmi
yoruz bunu ama evlenip evlenmemesi gerektiini bil
meyenin gln durumunu olas btn alardan
arat ryor ve inceliyoruz.
Rabelais'nin bilgeliinin, ne kadar byk olursa
olsun, Descartes'nkinden baka bir yan vardr. Ro
man n bilgelii felsefeninkinden farkldr. Roman ku
ramsal dnceden deil mizahi dnceden do
mutur. Avrupa' nn baarszlklar ndan biri, en Av
rupal sanat, "roman" bir trl anlamam olmasdr;
Avrupa, romannn ne zn, ne usuz bucaks bilgi
ve keiflerini ne de zerk tarihini anlayabilmitir.
Tanrnn glnn esini edii sanat z gerei ba
ml deildir. deolojik kesinliklere aykr dnceler
retir. Roman, Penelope gibi, dinbilimcilerin, filozof
la r n, bilginierin gndz rdklerini gece sker.
Son zamanlarda 1 8. yzyl ktleme alkanl
edi ni ! di . Ve u basmakalp sze kadar varld: Rus
t ot al i tarizmi felaketi Avrupa' n n zellikle de Ayd n
la nma ann tanrtanmaz aklclnn, onun akln
onsuz gcne olan inancnn rndr. Voltaire'i
Gul ag'dan sorumlu tutanlada polemie girebilecek
Kuds Syle'i. Romm ve Avnpa 183
kadar uzman grmyorum kendimi. Buna karlk
unu syleyebilirim: 18. yzyl yalnzca Rousseau'
nun, Yoltaire'in, D'Holbach'n yzyl deil, ayn za
manda (hatta zellikle) Fielding'in, Sterne'in, Goet
he'nin, Laclos'nun da yzyldr. O dnemin romanla
r iinde en beendiim Sterne'in Centi/men Trtrm
Slzandy'nin Yaam ve

nanlan'dr.

lgin bir ro
man. Sterne roman Tristram'la aar. Ama henz on
dan szetmeye balamtr ki baka bir dnce gelir;
bu dnce serbest arm yoluyla baka bir dn
ceyi getirir, sonra baka bir anektod, yle ki, bir ara
sz bir bakasn izler ve ki tabn kahraman Tristram
1 00 sayfal k blmde unutulur gider. Bir romann
byle lgnca dzenlenmesi basit, biimsel bi r oyun
gibi gzkebilir. Ama sanatta biim her zaman bir
biimden fazla bir eydir. Her roman ister istemez
"insanm varoluu nedir ve iirsellii nerededir?" soru
suna bir yant nerir. Sterne'in adalar (Fielding
szgelimi) zellikle eylemin ve serveni n olaanst
ekiciliinin tadn karmay bilmilerdir. Sterne'in
romanndaki gizli yan t farkldr: iirsellik ona gre
eylemde deil, eylemin kesinti'ye uramasnda yatar.
Burada belki de roman ve felsefe arasnda delayl
olarak byk bir diyalog kuruldu. 18. yzyl aklcl
Leibniz'in nl sz zerine kurulmutur: Nilil est
sine rtione. * Bu inancn harekete geirdii bilim,
grtinen her ey aklanabilir. Dolaysyla da hesapla
nabilirmi gibi her eyin nedenini byk bir hrsla
Hibir ' nedensiz deki/dir.
184 Roman Sanat
irdeler. Yaamnn bir anlam olmasn isteyen insan
nedeni ve amac olmayan her hareketten vazgeer.
Btn biyografiler byle yazlmtr. Yaam, nedenle
rin, etkilerin, baarszlkarn ve baararn kl bir
yrngesi gibi gzkr ve sabrsz bakn eylemleri
nin nedensel zincirieniine diken i nsan, lme doru
lgnca kousunu daha bir hzlandrr. Dnyann
olaylarn nedensel sralanna indirgenmesi karsn
da Sterne'in roman yalnzca biimiyle u grtedir:
iirsellik eylemden deil, eylemin durmasndan, bir
nedenle bir sonu arasndaki kprnn ykmasndan
ve dncenin tatl, aylak bir zgrlk iinde dola
masndan kaynaklanr. Sterne'in roman varoluun
iirinin araszde olduunu syler. ii rsellik hesapla
namayandadr. Nedenselliin te yanndadr. Neden
sizdir. Leibniz'in tJmcesini n te yanndadr.
Dernek ki bir an anlay sanat ve zellikle de
roman dikkate almadan. yalnzca sergiledii fikirlere
ve kuramsal kavrarlara gre yargJanamaz. 19. yzy
lokomotifi icat etti ve Hegel evrensel tarihin bile
anlayn kavradndan emindi. Flaubert budalal
kefetti. unu sylemek yrekliliini gsteriyorum
ki, bilimsel aklyla son derece gururlanan bir yzyln
en byk buluu budur. Kukusuz Flaubert'den nce
de budalaln varlndan kuku duyulmuyorru ama
biraz daha deiik biimde anlalyordu. Basit bilgi
sizlik, eitimle dzeltilebili r hata olarak kabul edili
yordu. Oysa Flaubert'in romanlarnda budalalk varo
luun ayrlmaz bir boyutudur. Budalalk zavall Em-
Kuds Sylevi: Ranm ve Avmpa 185
ma'y tm yaamnda, ak yatandan, Homais ve Bo
urnisien gibi iki korkun Agelaste'n, bir lm sylevi
ekereesine uzun uzun aptallklarn yansttklar
lm deine dek izler. Ama Flaubert'in budalala
baknn en sarsc ve artc yan udur: Budalalk
bilim, teknik, ilerleme ve modernizm karsnda si
linmez, tersine gelimeyle birlikte budalalk da geli
ir; Flaubert mthi bir tutkuya evresindeki insan
larm akll ve uyank grnmek iin ortaya serdikleri
basmakalp formlleri toplard. Daha sonra bunlarla
nl Basmakalp Dnceler Szl'nu oluturdu.
Yaptn balndan yararlanarak unu syleyeli m:
Modern budalalk cahillik deil basmakalp dnce
lerin dncesizlii 'dir.
Flaubert'in kefi dnyann gelecei asndan
Marx ve Freud'un en sarsc dncelerinden daha
neml idir. nk s nf mcadelesi ve psikanaliz d
nlmeden bir gelecek tasarlanabilir ama bilgisayar
lan kaydedilerek, kitle iletiim aralaryla yaylan ve
ksa srede btn zgn ve bireysel dnceleri eze
rek modern Avrupa kltrnn zn bile bana
tehlikesini tayan basmakalp dncelerin kar
konmaz ykselii olmadan bir gelecek tasarlanamaz.
Flaubert'in Enna Bovar'sinden 80 yl kadar
sonray baka bir byk romanc Hermann Broch
kitsch dalgasna kar kan ama sonunda ki tsch kar
snda silinen modern romann kahramanca abasn
dan szedecektir. Kitsch szcnn anlam udur:
Olabildiince ok sayda insann ne pahasna olursa
186
Roma Sanat
olsun houna gitek isteyenin tutum ve davran.
Hoa gitmek iin herkesin iitmek istediini onayla
mak ve basmakalp dncelerin hizmetinde olmak
gerekir. Kitsch basmakal p dncelerin budalah
nn gzellik ve heyeec n n di l iyle anlatmdr. Kitsch
bizi, kendi kendimize acma gzyalarndan, dn
dmz ve hissettiimiz ilkelliklerden koparr. 50
yl onra bugn Broch'un trcesi daha bir doruluk
kazanyor. Hoa gitmek ve bylece en ok sayda insa
nn dikkatini ekmenin buyurg n gerekl ilii uyarnca
ki tle iletiim aral ar n n estetii kanlmaz olarak
kitsch estetii olmaktadr ve kitle iletiim aralar tm
yaam mza szp bizi her yandan kualtka kitsch
bizim estetiimiz ve bizi m gnlk ahlakmz olmak
tad r. Yakn bir dneme kadar modernizm basmakalp
dncelere ve kitsch'e kar konformist olmayan bir
bakaldr gibi grlyordu. Bugn modernlik kitle
iletiim aral ar n n olaanst canllyla karm
tr. Ve modern olmak, gne uymak, uyumlu olmak, en
uyuml u olanlardan daha uyumlu olmak iin lgnca
bir aba harcamakla e anlaml dr. Modernlik kitsch'
in klna girmitir.
Agelaste'lar, basmakalp dncelerin dnce
sizlii, kitsch; Tanr n n glnn yanks olarak do
an, kimsenin gerei bil medii ve herkesin anlal
ma hakknn olduu byl, dsel uzam yaratmas
n bilen sanat n baJ dimandr. Bu dsel uzam
modern Avrupa'yla domutur. Avrupa' nn ya da en
azndan bizim Avrupa drzn i mgesidir. Bu d
Kudis Sylei: Roman e Avnpa 187
birok kez ihanete uramtr ama bizim kk kta
mz ok aan kardelikte hepimizi birletirecek ka
dar gldr. ama bil iyoruz ki insann sayg grd
dnyann (roman n dsel dnyas ve gerek Avrupa'
nn dnyas) krlgan ve lmldr. Ufukta pusu kur
mu Agelate ordular gzkyor. Ve zellikle bu ilan
edi l memi sreki sava dnemi nde ve bu kadar dra
matik ve acmasz bir yazgs olan bu kentte yalnzca
romandan szetmeye kararlym. Kukusuz anlam
snzdr ki, bu beni m amdan, nemli olduu syle
nen sorulardan bir ka biimi deildir. nk bugn
Avrupa kltr bana tehdi t altndaym gibi geliyorsa
da, en deerli yan olan bireye sayg, onun zgn
dncesine, tecavz edilemez bir zel yaam olma
sna sayg, iten ve dtan tehdit altndaysa da, ka
nmca o zaman Avrupa dncesinin bu deerli z
tpk hir gm kutuya konmu gibi roman tarihinde,
romann bilgeliinde korunmaktadr. Bu teekkr
konumasnda, bu bilgelie olan mi nnet ve kranla
rm belirtmek istiyordum. Ama susmann zaman
geldi . Beni dnrken gren Tanrnn gldn az
daha unutuyordum.
Guy Sorman
Uluslarn Yeni Zenginlii
eviren:
smail Yerguz
nc Dnya, ou zaman Bat'da gsterildii gibi hareketsiz,
umutsuz bir kitle deildir; tam tersine dnr, alr ve yenile
nr.
Guy Sorman, Msr'dan Hindistan'a, in'den Brezilya'ya, Kore,
Kba, Gney Afrika da dahil onsekiz lkede yl boyunca
yapt soruturmann sonunda nc Dnya konusuna yeni
bir bak getiriyor. Meksika snrnda balayan ve Zanzibar Ada
snda biten bu yolculukta glsyle, alakgnllsyle devlet
bakanlarn, airleri, flozoflar, ekonomistleri tanyoruz. Adm
adm yeni bir nc Dnya tanmnn olutuunu gryoruz:
Bu halklar, doal koullardan ya da emperyalizmden ok kendi
hkmetlerinin onlara dayatt kt siyasetlerin kurbandrlar.
Reeteler, kalplam fkirler, devrimci ideolojiler kitlelerin
yoksulluuna en ufak bir zm getirmemektedir.
"Bilimsel bir yapt, byk bir gazetecilik almas. . . Dnya'ya
dev bir yolculuk . . . Bu kitap, nc Dnya'ya ilikin bilgileri
mizde devrim yapyor."
Georges Suiert - Le Figar Magazine
"Guy Sorman Msr, ili, in, Brezilya vb lkelerde yapt ince
lemelerde az gelimiliin tek bir nedeni olduu sonucunu ka
ryor. Az gelimiliin suu tarihe, corafyaya, iklim ve kltre
deil, bireyi ezen, ahlakn bozan ve yoldan karan devletlerin
lszlklerine ve arlkianna yklenmelidir."
Jean-Louis English Demiere Nove/le d'lsace
Erturul

zkk
Stalin Baroku
Sovyetler Birlii zerine
Fevkalade ahsi Gzlemler
"itiraf edeyim ki, bu lkeye nyarg kimyasna bulam bir ruh
terkibi ile gittim. Sovyetler Birlii'ne kenar mahalle delikanis
edasyla nyargl omuz atn aklanabilir bir yan bulunduunu
sanyorum. Trklerle Ruslar tarihlerinin eitli dnemlerinde
onyedi defa savatlar. Bu savalarn glgesinde yaanan bir
tarihin, insanlar nyargl klmasnn affedilebilir bir yan olsa
gerekir. Yine de bu nyarg, totaliter bir frtnann kafamda
yaratt tahribatn yannda ok mtevaz kalr diye dnyo
rum.
Bu lkeye kar nyarglarmn asl nedeninin, Marksizmin
bu lkede oluturduu totaliter hava artlarnda aranmas gerek
tiine bugn de inanyorum. Tpk bugnn insannn totalitariz
me kar nyargl olma lksne sahip olduuna dair kkl
inancm gibi . . .
itiraf etmem gereken baka eyler de var. Totaliter kitscl 'e
kar duyduum tepki, zaman zaman bu iklimde yaamay kabul
lenmi insanlara da bulamad deil. Ne yazk ki, bu kafa bula
nkl da ok insani bir ey. Baz zaafarn insana ait olgular
olduunu kabul etmek bize g gelebilir. Ama Tcnnessee Willi
ams'n senaryosunu yazd ana Gecesi flmindeki Priten
grnml kadnn hi beklenmedik bir anda dedii gibi 'insana
ait hibir ey bizi artmamal'.
Deil mi . . . "
Erturul zkk
Osman Ulagay
zal' Amak in
2. Bask
Trkiye 1980'lcrde 'zal Olay'n yaad.
Neydi 'zal Olay'?
Modernleme, yenileme, Bat dnyasyla btnleme abasnda
yeni bir adm myd?
Yoksa Trkiye'yi islami bir dzene geri gtrme abas myd?
Trkiye'nin bana gelen "talihsiz bir rastlant" myd?
Yoksa kentlerin krsal kesimden akan insanlarn igaline urad
, gecikmi bir toplumsal dnm srecinin artlar iinde
yerli yerine oturan bir olay myd 'zal Olay'?
Trkiye'nin aydnlar, brokratlar, politikaclar, kentsoylular
dururken nasl oldu da meydan Malatyal Turgut Bey'e kald?
zal neler vaadederek "umut alayan adam" oldu?
Vaatlerini neden tutarad ve baarszla srklendi?
Trkiye 1990'1ara 'zal Olay'n am olarak girebilecek mi?
Milen Kundera'nn Trkede yaynlanm kitaplar:
Aynlk Va/si, ev: Aydn Eme, Can Yaynlar
Giiliiiin ve Unutm Kitab, ev: Erhan Bener, Can Yaynlar
Giiliinesi Ak/ar, ev: Serdar Krkolu, Ayrnt Yaynlar, 1988
Varolmanlll Dayamlnaz Haf
f
ig, ev: Fatih zgven, letiim Yi
ynlar, 14. Bask, 1989
Yaan Baka Yerde, ev: Levent Kayaalp, letiim Yaynlar