SPNOZADA ORTAKLIIN

NASI
Spinozann Politika Felsefesinde Duygu/Akl
Gerilimi


Ouz Karayemi

anafor
2





















3


NDEKLER

KISALTMALAR ............................................................................ 5
TEEKKR .................................................................................. 7
GR ........................................................................................ 11
1. BLM: Spinoza Felsefesinin Antropolojisi ........................ 15
a. Ethicann Politik Antropolojisi ......................................... 18
i. Duygu Nedir? ................................................................... 22
ii. Akl Nedir? ........................................................................ 24
b. Ethicada Etik Adan Duygu ve Akl ................................. 28
2. BLM: Spinozann Politika Felsefesinde Duygu Ve Akl .. 33
a. Szleme ve Egemenlik .................................................... 34
b. Akln Egemenliinde Duygu ............................................. 46
c. Szlemenin tesi ............................................................ 52
d. Metafizik, Antropoloji ve Demokrasi ............................... 57
SONU: Antropolojiden Politikaya Duygu ve Akl likisi ........ 65
KAYNAKA ............................................................................... 72

4














5


KISALTMALAR

Ethica Ksaltmalar

B: Blm
: nerme
S: nerme Sonucu
K: Kantlama
N: Not
T: Tanm

Politik nceleme Ksaltmalar

B: Blm
6



7

TEEKKR

Bu almay batan sona okuyarak dzeltilmesine yardm eden
ve ayrca dostluunu hibir durumda esirgemeyen Ahmete,
gnderdiim birka sayfann birinden fazlasn bile okumayan
Sercana, ben alrken evde grlt yapmayan en azndan
deneyen- Rukyaya zel olarak teekkr ederim.

almay okuyarak, satr satr inceleyen, aklatrlmasn
salayan Aydn Mftoluna olan borcum, hakknda
konuulamayacak kadar oktur.

Ayrca alma srp gider ve beni sosyal yaamdan grece
soyutlarken, benim dolayl da olsa kahrm eken, tez konum
zerine sorular soran, beni destekleyen tm dostlarma kran
borluyum.

Ama en byk kran, u almannkiler dhil btn
kitaplarmn parasn yrttm, beni desteklemekten ve
yanmda olmaktan bir an bile olsun imtina etmemi Anneme
borluyum.

Bu hepimizin ortak rndr.


8


9





babam iin
10



11

GR

20. yzyl, byk aclarn, ykmlarn ve hayal krklklarnn
yzyl olmutur. ki byk sava, soykrm, ftursuz bir retim
ve tketim hrs, doann hadsiz talan sonucu meydana gelen
byk evresel ykmlar ve daha nicesi Btn bu korkun
tabloyu bir golem gibi tamamlayan otoriter-totaliter rejimler ve
faizmin ykselii... Bu, tam anlamyla katastrofik bir ortamdr.
Btn bu ktln kaynann aranmaya balanmas ok
gecikmez. Filozoflar, teorisyenler, entelekteller giderek artan
bir ekilde u soruyu sormaya balarlar: Bu hale nasl
gelebildik? Byyen ve kanl ve kitlesel ykmlarla kendini
gstererek insanlar dehete dren ktln kayna tespit
edilmek zorundadr. Zira bu ktlkle mcadele etmek iin,
ncelikle onun tam olarak ne olduu ve neden olduu
anlalmak zorundadr. Tehis ok gecikmez: Modernlik ve
Modern Akl sorgu koltuuna oturtulur. Frankfurt Okulundan,
post-yapsalcla varan bir izgide, modern rasyonalite adm
adm eletiri ve yapskmn hedefi olur. Modernlik bir
zihniyet, dnyaya bir bak ve bu bakn yntemleri, yaklam
ve epistemolojik aralar bakmndan belli bir tarzda
belirleniidir. Bu tarz, kendini evrenselci ve aklc olarak
tanmlar.
1
Modernlik bir zihniyete, dnyaya bir baka
gnderdii lde de, modernlik zerine eletirel dnme,

1
Tulin Bumin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza, YKY, Ocak
2010, sf:7
12

baka bir zihniyetin, dnyaya farkl bir bakn imknnn tesis
edilmesini de gerektirecektir.
Postmodernizm, genellikle modern aklcl ykma uratp,
geriye hibir ey brakmamakla, herhangi yeni ve etkili bir
zihniyetin oluumuna imkn vermemekle sulanmtr.
2

Modernlikle eletirel bir ilikiyi korumakla birlikte,
modernlikteki teki imknlarn aratrlmasnn da gerekli
olduunu dnen baz baka eletirel ve yapskmc akmlar
ise, modernliin btncl ve kapal bir sistem olarak
dnlmemesi gerektiini savunmulardr. Onlar,
modernitede, hlihazrda bask altna alnm, susturulmu dahi
olsalar bu ykc sonular gidermeye ynelik birok baka
imkn, kavram vs. barndrdn syleyeceklerdir.
Modern Akl, pathosu, yani duyguyu ve arzuyu bask altna
almaya almtr. nsanlarn bedensel yaamlarn disipline
ederek, onlarn zihinlerini elinde tutmak iin sistematik
politikalar gelitirmitir. nsann, varlnn temel yanlarndan
birini ondan skp alarak, uysallatrarak onu smrlebilir,
denetim altnda tutulabilir klmak istemitir. Ne yazk ki felsefe
tarihi, pathosa ve dolaysyla insani varolua kar giriilen bu
savata, bilerek veya bilmeyerek, otoriterliin hizmetine
girmeye, bir tr karanlk ibirliine eilimli olmutur.
Platonculuk ile balayan bir izgide, modern felsefe geleneini
de iine alarak, akl ile duygu, bilgelik ile arzu kar karya
getirilmi, ahlak adna, erdem adna, insandan varoluunun bir

2
age, sf:7
13

parasndan kurtulmas talep edilmitir. Unutmamak gerekir ki,
Modern Akln en karanlk dehlizleri olan toplama kaplar,
sadece imha meknlar deil, ayn zamanda en korkun
psikolojik deneylerin ftursuzca tutsaklar zerinde uyguland
klinik meknlar da oldular. zerinde deney yaplan ey,
insann plak yaam, yani hakir grlen, itilen ve bastrlmak
istenen duygusal ve fizyolojik yaamndan baka bir ey deildi.
te Spinozay ayrks hale getiren ve bu almann da ana
problemini tekil eden fark, Spinozann duygu ve akl ile ikisi
arasndaki ve ikisiyle politik toplum arasndaki ilikilere dair
grleridir. Zira modernlik akl sorgulanamaz bir kesinlik
halesiyle donatm ve yukarda da anlatld gibi, en korkun
yntemlerle duygu zerinde hkimiyet kazanmaya almtr.
Oysa Spinoza, modernlerin oundan farkl olarak, btn
rasyonalizmine karn, duygu ve akla dair tamamen farkl bir
perspektif nermektedir. Bu perspektifin gerei, duyguya ve
bedene hak ettikleri epistemolojik, etik ve politik staty geri
iade etmekten baka bir ey deildir. Bu almada srasyla, bu
iki kavramn, antropolojik etik ve politik anlamlarna dair bir
soruturma yrtlmeye allacaktr. Eer bu alma,
becerebildii oranda bu problemi sergilemeyi ve insani
problemlerin zm iin, ardmzda braktmz a saran
ktln bir daha olumamas iin abalayan insanlara,
zerine dnmek iin bir giri salamay baarrsa, iini yapm
saylacaktr.
zmir/Bornova
2014
14



























15

1. BLM: Spinoza Felsefesinin Antropolojisi

Antonio Negri, Spinoza zerine olan byk almas Yaban
Kuraldlka, Spinoza zerine almak demek, tarihteki bir
oranszl, bir felsefe ve onun kkenlerini tanmlayan tarihsel
diyalektik ve toplumsal ilikiler arasndaki oranszl
sorunsallatrmak demektir.
3
diye balar. Fakat Spinozann
yerletii sosyo-tarihsel balam ile Spinoza felsefesinin ufku
arasndaki oranszlk, bizzat bu sosyo-tarihsel balamn, 17.
yzyl Hollandasnn, ayla arasndaki oranszlk tarafndan
iftlenir.
4
Bu oranszln temelinde, Hollandann uluslama
srecinin hemen ertesinde yaad muazzam bir ticari atlmla
birlikte Avrupaya oranla gze batar bir ekilde ilerlemi olan
kapitalistlemesi yatar.
Hollanda, 1565te yaanan Geuzen syanndan beri daimi
bir sava ve kriz halinde olmutu.
5
Gevek bir ekilde balanm
bulunan eyaletlerden oluan Hollanda, bu paral yapy
korumak isteyenlerle ulus-devletin kurulmasn talep edenler
arasnda ve yine bu uluslamann ynetici gc olmak iin
ekien (Orange hanedan ve De Witt kardeler nezdinde
nderlerini bulacak olan) kiliseler, mezhepler ve partiler
arasndaki irili ufakl atmalarn, devrimlerin ve kar-

3
Antonio Negri, Yaban Kuraldlk: Spinoza Metafiziinin ve Siyasetinin
Gc, Otonom Yay., ev: Eylem Canaslan, Austos 2005, stanbul, sf:4
4
age, sf: 50, Negri, hem Hollanda, hem de Spinoza felsefesini nitelemek
iin kuraldlk terimini kullanr.
5
Etienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom Yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, stanbul, Sf: 2
16

devrimlerin toprayd. phesiz Hollandada bu derece bir
toplumsal hareketliliin en nemli sebeplerinden biri,
smrgeci faaliyetlerle birlikte artan ticarilemenin neticesi
olarak merkantilist kapitalizmin gelimesiydi. Leiden, Zaandam
ve Amsterdam, Avrupann en byk endstri merkezlerinin
arasndadr; ticaret ve korsanclk Vistula Nehrinden,
Kanadadan Baharat Adalarna kadar yaylmtr. Kapitalist kr
dzeni, deniz zerindeki birikimin vahi maceras, ticaret
ilikilerinin rettii yapc fanteziler ve felsefeye kan aknlk
hepsi de bir aradadr.
6

te bu gelimekte olan kapitalist ilikilerin dourduu
Hollandann yeni snflar, ayn zamanda, srekli olarak igal
tehlikesi altnda yaayan bir topraa da basyordu ayaklarn.
1648 ylna kadar, spanya Krallnn igali altnda yaam bir
eyaletler toplamyd Hollanda. Bamszlk Savandan sonra ise
ulus-devletin gereklilii ile yzlemek durumunda kald. te i
savalarn ana gerekesi, kurulmasnn gerekliliini dayatan
ulus-devletin hkiminin kim olacayd.
Bu i savalar ve istilalar dnemi boyunca, Spinozann
almalar da toplumsalln derin etkisine maruz kalr.
Aristokrasiden monariye ve tersine geiler, siyasi
dengesizlikler boyunca, istikrarszlk Hollandaya hkim olur.
Dolaysyla, Spinozann politika, okluk, devlet, sivil toplum,
duygular, akl vs. zerine metafizik, antropolojik, etik ve politik
dnne, onun eserine renklerini, krizlerini ve problemlerini

6
A. Negri, age, sf:52
17

veren tam da iinde yaad bu toplumsallktr. Bu kriz ykl
toplumsal balam, Spinoza felsefesi iin bir yeryurd oluturur ve
Spinoza felsefesi, btn gcyle ve krizleriyle, yeryurdunun
faylar takip ederek orada serpilip geliir.
Spinoza felsefesi, sistematik felsefe geleneinin en
btnlkl paralarndan birisidir. Spinoza, ncl olan
Platoncu gelenek gibi felsefe yapmay, dncenin alanlar
olarak ayrt edilen politika, ontoloji, etik vs. gibi alanlar
btnyle kapsayan tek bir ura olarak grm, dncesinin
btnlkl bir tarzda icra etmitir.
Spinoza felsefesinin iki byk dorudan politik eserine, yani
Teolojik-Politik nceleme ile Politik ncelemeye referans olan ve
sonuncusu filozofun lmyle tamamlanmadan kalm bu iki
eserin antropolojik temeli olarak ilev gren metin ise
Ethicadr. Ethica, gerekten de, fke, nefret, sevin, arzu vs.
gibi duygular ve beden ile zihnin kendilerine has
duygulanma/dnme tarzlarna dair youn bir aratrmay
ierir. Aratrmann amac ise, duygu ve fikirlerin etik bir
yaam iin, bir tr sevin etii olarak yeniden organize
edilebilmesidir. Spinozac felsefe, gerekten de bir sevin etii
olarak tanmlanabilir.
7
Bu durumda da, politika felsefesinin
temel amac, insann bu etik yaamn hibir biimde bask
altnda kalmadan, kt duygularn hkim olmad bir toplumda
yaamak iin yol gstermektir. Bu yzden, Ethicada ierilen

7
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:38
18

antropolojik inceleme ve ortaya koyulan tanmlar ile, politika
felsefesi arasnda ok sk balar olduu grlmelidir. Ethica,
daha ok ontolojik/etik bir kitap olarak okunmusa da, onda, iki
byk politik incelemeye bir tr giri salayacak ve iki
incelemenin politik ufkunu anlalr klarken, onu
temellendirecek antropolojik argmanlar ierilmektedir. Bu
sebeple, belki de kronolojik sraya gre deil de, Ethicadan
politik incelemelere doru hareket etmek daha aklayc
olabilir.

a. Ethicann Politik Antropolojisi

Ethica, Tanr blmyle balar ve toplam be blm
boyunca, ontolojik, teolojik, antropolojik ve etik bir takm
tezleri, aksiyomlardan sonulara hareket ederek, matematiksel
olarak kantlayarak ilerler. Ethicann sonraki geliimini anlamak
asndan, en temel ve en nemli -Spinozacla anlamn veren-
ontolojik nermesi, tek tzn var olduu, evrende tm tekil
varlklarn, bu tek tzn kipleri olduu, bu kiplerin ise, tek tzn
sonsuz sfatlarn ifade ettiidir.
8
yleki, her bir varlk, yani tekil
kip, kendini sonsuz sfat iinde ifade eden Tanrnn tekil
ifadeleridir. Bir tekil kip tekil znde, hem kendi tekil

8
Gilles Deleuze, Spinoze ve fade Problemi, Norgunk Yay., ev: Alber
Nahum, Ocak 2013, sf:15
19

varoluunu, hem Tanrnn bir sfatn, hem de bizzat Tanrnn
kendisini ifade eder. Tek tz, Tanrdr.
9

Spinoza evreni, tek tzn, yani Tanrnn kendini sonsuz
sfatlar -zleri- boyunca sonsuz tekil varlkta sonsuz biimde
ifade etmesi olarak kavrar. Her ey Tanrdan, zorunlulukla
kar.
10
Spinoza iin evrendeki her ey zorunlulukla meydana
gelir. Her ey, Tanrnn znden dolaydr ve bu z tarafndan
belirlenir. Bu evrende, zgr iradeye ve belirlenimsizlie yer
yoktur. zgr irade yanlsamas, insann bilinci yerinde olsa
bile, kendini yle veya byle davranmaya iten nedenleri
bilmediinde oluan bir yanlsamadr, gerek nedenlerin
bilgisinin eksikliidir.
11

nsan, kendi snrl varlndan dolay, Tanrnn sfatlarndan
yalnzca ikisini, dnce ve uzam sfatn bilir. nk tekil bir kip
olarak insan, sadece dnce ve uzam sfatlar altnda var olur
ve Tanry yalnzca, kendi varl dhilinde dnce ve uzam
sfatlar iinde ifade eder. Spinozann zd sorun Descartes
ile birlikte felsefenin gndemine girmi olan ruh/beden
dualizmi sorunudur. Bilindii zere, Descartes, ontolojisinde
dnce ile uzam olarak iki tz ayrt etmi ve bu da,
antropolojisinde, insann iki ayr tzsel gereklik olarak,
dnen ruh res cogitans- ve beden res ekstensa- olarak
ayrlmasna yol amt. Bu ise, ruh ile beden arasndaki iliki

9
Tanrdan baka bir tz ne varolabilir ne de kavranabilir. Spinoza, Ethica,
Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011, sf:63, B1, 14
10
age, sf:79, B1, 16
11
age, sf:333, B3, 2, N1
20

bata olmak zere bir dizi probleme sebep olmutu. Spinozaya
gre, Descartesn ruh ile beden arasndaki iliki sorunu iin
gelitirdii fizyolojik cevap
12
problemi zmeye sadece yetersiz
deil, glntr de.
13
Spinozaya gre, ne dncenin tekil
kipleri olan fikirler bedeni belirlemeye, ne de bedenin tekil
duygulanlar fikirler oluturmaya muktedir deildir. Beden
zihni, zihin bedeni belirleyemez.
Spinozann Kartezyen soruna dair zm ilk admda
ontolojik dzeydedir. Spinoza, Descartesn iki ayr tzsel
gereklik olarak ayrt ettii dnce ve uzam, bir ve ayn tek
tzn, iki farkl ifadesi olarak yeniden birletirir.
14
Buradan kan
antropolojik sonu ise, insann zihin ve bedeninin iki ayr tzsel
gereklik deil, bir ve ayn tzn, iki ayr sfat -dnce ve
uzam- iinde kendini ifade eden bir ve ayn kipsel tekillik
olduudur. Spinoza, bedenin duygulanlaryla, zihnin
duygulanlar arasnda hibir belirlenim ilikisinin olmadn
ama bunun iki zerk dzlemde, dnce ve uzamda, ayn anda
gerekletiini syler.
15
rnein bir insanla karlatmzda,
bedenimiz ve zihnimiz ayn anda bir duygulanm retecek, -
sevdiimiz biriyse, ilikileri bizim ilikilerimizle birleerek
eyleme kudretimizi artran biriyse sevin; sevmediimiz, ilikileri
bizim ilikilerimizi skerek eyleme kudretimizi azaltan biriyse
keder- retecek, ayn anda ise, zihnimizde bu karlamann bu

12
Ruhun beynin bir ksmnda bulunduu cevab.
13
age, sf:327, B3, 2, N1
14
age, sf:39, B1, 5
15
age, sf:323, B3, 2
21

duyguyla ayn bir fikri oluacaktr. Fikirlerin dzeni ile bedenlerin
(cisimlerin) dzeni asla birbirine karmayacaktr. Bu iki dzen,
kendi tarznca bir ve ayn tek tzn sonsuz kipsel ifadeleri
olduunca da asla birbirlerine aykr dmeyeceklerdir.
16
Bu
paralelizm Spinozacln en ayrt edici yanlarndan biridir.
Spinoza bylece daha ilk elde, zihnin bedeni ynetmesi
zerine kurulu baskn Platoncu felsefi gelenekten farkllar.
Spinozac felsefeye rengini veren dier ayrt edici ve ayrks
tezleri Deleuze, bilincin [dnce yararna], deerlerin [iyiliin
ve ktln, iyi ve kt yararna], tm kederli tutkularn
[sevin yararna] knanmas
17
olarak tarif eder. Bu
Spinozacln temel karakteristiini oluturur: Materyalizm,
mmoralizm ve Ateizm.
18
Ayrca Spinozaclk, son derece gl
bir beden fikri gelitirir ve felsefenin temel ilgisini, akl, bilin
vs. gibi temalardan, bedene kaydrr. Spinoza, bunca akl, bilin,
ruh zerine bunca dnmn yannda hala bir bedenin neler
yapabileceini bilmediimizi syleyecektir.
19
Ethicann
ortasndan itibaren, tek tz, yani Tanr ile alm olan kitap, bir
anda bir bedenin neler yapabilecei zerine bir pratik
incelemeye dnr. Spinoza, 3. blm boyunca, keder, sevin,
nefret, fke gibi duygular tanmlayacaktr. Biz de Spinozann

16
age, sf:171-173, B2, 7 ve nerme sonucu
17
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:25 ve devam.
18
age, sf:25
19
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011, sf:63,
B3, 2, N1
22

beden zerine aratrmasn takip ederek, ncelikle duyguyu ele
alacaz.

i. Duygu Nedir?

Duygunun tanmn anlamak iin ncelikle, bedenin tanmn
verelim. Bir beden (cisim), duygulanma/etkilenme
kapasitesidir. Duygu da, bedenin etki gcn oaltan ya da
azaltan, bu gce yardmc olan ya da onu engelleyen bedenin
deiik halleri ve ayn zamanda [zihnin] bu haller hakkndaki
fikirler[i]
20
dir. Duygu, hem bedenin bir hali (kipi/modusu) hem
de zihnin bir fikri (yine kipi/modusu)dur. Bir duygu reten bir
karlamada, bedenin duygulanna zihnin etkilenii elik eder
-ayn anda- ve bu bizim eyleme kudretimizde bir dalgalanmaya,
bir ykselme veya alalmaya sebep olur. te duygu, ncelikle
bu dalgalanmann rettii bir zihinsel fikir ve bedensel haldir.
Sevin ve kederi yukarda tanmlamtk. rnein sevgi d bir
nedenin fikriyle beraber giden sevinten baka bir ey deildir;
nefret ise d bir nedenin fikriyle beraber giden bir kederden
baka bir ey deildir.
21
Kederli duygular (kederin kendisi,
nefret, tiksinti, alay, korku, umutsuzluk, vicdan azab, acma,
infial, kskanlk, alakgnlllk, pimanlk, irenme, utan,
yerinme, fke, , zalimlik), bedenin ve zihnin eyleme kudretini
azaltrlar. Kederli tutkular tarafndan eyleme kudreti

20
age, sf:317, B3, T3
21
age, sf:353, B3, 13, N1
23

doldurulmu bir insann zihni bulanklar, bedeni atalete
srklenir. Neeli duygular ise, tam tersine eyleme kudretini
artrarak, bedeni dinletirir, glendirir, zihni berraklatrr.
Ethicada insann z u ekilde tanmlanr: conatus ve arzu.
Conatusu Spinoza, her varln sahip olduu, varolduu
mddete, kendi varln srdrmeye ynelik sonsuz aba
22

olarak tanmlar. Arzu ise, insann bilincine vard haliyle,
conatusa dayal kendi tekil eilimidir.
23
Dolaysyla, duygular
tam da bu abaya destek olmalarna veya olmamalarna bal
olarak ayrt edilir ve tasnif edilirler. Fakat ne olursa olsun, duygu
ruhun edilgenlii olarak adlandrl[r], bulank bir fikirdir;
zihin bu fikir araclyla bedeninin ya da bedeninin bir ksmnn
varolma gcnn ncekinden daha fazla ya da daha az
olduunu dorular ve zihin byle bir fikre sahip olduunda unu
deil de bunu dnmeye ynelir.
24
Yani duygular, aslnda -
hayal gc tarafndan retilen imgelerden bile dosalar-,
insann, nedenin kendisi olmad, d bir fikre/cisme maruz
kald eylemlerin sonucu olarak oluurlar. Bir duyguda,
duyguyu oluturan neden, dsal bir nedendir ve beden ve zihin
edilgendir. Duygu, insann kendi doasyla deil, ancak d bir
cismin/bedenin doasyla aklanabilir. Duygular, Spinozann
tr bilgi arasnda yapt ayrmda, ounlukla birinci tr bilgi,
yani hayal gcnn bilgisi ya da upuygun-olmayan (inadequat)

22
age, sf:339, B3, 6
23
age, sf:343, B3, 9 ve Kantlama ile Not; ayrca sf:469, Duygularn
Tanmlar, T1
24
age, sf:507, B3, Duygularn Genel Tanm
24

fikre tekabl ederler.
25
Edilgen duygularda insan, gerek
nedenlerin bilgisine ulaamaz. Gerek nedenlerin bilgisine
ancak akl ile ulalabilir. Biz de imdi akl ele alalm.

ii. Akl Nedir?

Felsefe tarihi boyunca akl temel ynlendirici ilke, insani
yaamn biimlendiricisi ve dorunun, iyinin, gzelin yargc
olarak ele alnmtr. Spinoza da, ilk bakta bu rasyonalist
gelenekten ayrlmaz grnr. O da dier filozoflar gibi akl,
ilkelerin, yasalarn, yaam dzenlemenin yetisi olarak grr.
Spinozaya gre:

Akl doaya aykr hibir ey talep etmez,
tek talebi herkesin kendisini sevmesi,
kendisine sahiden yarar dokunacak olan
aramas, kendisini gerek anlamda daha
mkemmel seviyeye eritirecek olan her eyi
arzulamas ve herkesin kaytsz artsz kendi
varln elinden geldiince korumaya
abalamasdr Dahas, erdem insann
kendi doasnn yasasna uygun hareket
etmesinden baka bir ey olmadndan ve hi
kimse kendi doasnn yasalar dnda

25
age, sf:263 vd., B2, 40, N2
25

varln korumaya abalamadndan bundan
kan ilk sonuca gre, erdemin temeli varln
koruma abasdr ve insann mutluluu kendi
varln koruyabilmesinden ibarettir.
26


Yukardaki alntnn da gsterdii gibi Spinozac rasyonalizm,
akln gerek nedenlerin bilgisi olarak tanmlanmas ile birlikte
dnlmek zorundadr.
27
Akl, doas gerei evreni zorunluluk
iinde kavrar.
28
Oysaki salt duygularda kalndka, eyler, ancak
tesadfi olarak kavranabilir. Zira zihinde, bir duygunun fikri
olutuunda, zihin edilgen olduu iin, bu duygunun gerek
nedenini, o duyguya sebep olan cismin/bedenin veya fikrin
zorunlu varln kavrayamaz. Zihin sadece d bir varln
etkisine maruz kalm kendi varlna dair bir fikre sahip olur. Bu
yzden, ona o duygunun hangi zorunlulukla olutuunun bilgisi,
yani gerek nedenin bilgisi, kapaldr. Spinoza, insann upuygun-
olmayan fikirlerden kaynaklanan hibir eyleminin erdemli
olarak tanmlanamayacan syleyecektir.
29
Zira insan iin
mutlak anlamda erdemli hareket etmek, sadece akln
klavuzluunda hareket etmek, yaamak ve varlmz
srdrmek demektir.
30
Ancak, upuygun fikirlerle, yani akln
kavrad gerek nedenlerin bilgisiyle yaplan eylemlerde, insan

26
age, sf:559, B4, 18, N1
27
age, sf:263 vd., B2, 40, N2
28
age, sf:273, B2, 44
29
age, sf:569, B4, 23 ve Kantlamas
30
age, sf:569, B4, 24
26

gerek anlamda etkin olabilir. nk yalnzca bu eylemler,
insann kendi doas ile aklanabilirler. Ethicann etik
perspektifi, erdemli yaam akln yasalar, yani upuygun fikirler
veya gerek nedenlerin bilgisi uyarnca yaamak olarak
tanmlar. Buna gre, insan ounlukla kendini bir edilgenlik
durumunda bulur. nsann yapmas gereken ey, bilgisinin
bulank ve yetersiz olduu, srekli yanlsamalar iinde yaad
bu durumdan kmak iin abalayarak zgrlemek ve etkin bir
yaama ynelmektir.
31
Deleuze bu program ile ilikisinde akl
yle tanmlar:

Bu nedenle Akl, insann akll olarak
domadn gsteren ve nasl akll hale
geldiini gsteren iki ekilde tanmlanr
[Ethicada]: 1) yi karlamalar, yani bizle
bileen ve bize sevinli tutkular (aklla uyuan
hisler) esinleyen kiplerle olan karlamalar
seme ve rgtlemeye ynelik aba; 2) Ortak
kavramlarn, yani bu bileime giren ilikilerin
alglanmas ve anlalmas; ki bu ilikilerden
hareketle bu kez etkin olan yeni hisler (akldan
doan hisler) duyumsanacaktr.
32



31
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:37 ve devam.
32
age, sf:89, vurgular yazara ait.
27

Yukarda da grld zere Spinozaclk iin akl, insani
yaam iin temel nemdedir. Spinoza, akla o kadar byk ve
etkili bir rol verir ki, akln klavuzluunda yaadnca
insanlarn zorunlu olarak doal bir uyum iinde olacan
33
, ve
insan iin hibir eyin, akln klavuzluunda yaayan baka bir
insandan daha yararl olmayacan
34
syler. Akl, bir sevinli
bir duygu olutuunda, onun ortak kavramn yani, iki bedende
(cisimde) ortak olan, yani o duygunun olumasnn gerek
nedenini bilmeye eilim kazanr. Aslen edilgen olan duygu, bu
sayede edilgen olmaktan kar.
35
Zihin, akl sayesinde,
duygulardan yola karak, eylerdeki zorunluluu kavradka,
duygulara hkim olmaya balar, yani ruhu giderek daha az d
etkenlere maruz kalarak, daha az dalgalanr, daha fazla kendi
eylemlerinin nedeni haline gelir.
36
Deleuze der ki:

Akl, oluumu ierisinde, karlamalar,
alglanan uyuum ve uyumazlklara bal
olarak rgtleme abasdr. Akl tam da kendi
etkinlii iinde, ortak kavramlar kavrama,
dolaysyla da uyuumlar ve uyumazlklar
zihinsel olarak anlama abasdr. Bir ortak
kavram oluturduumuzda, ruhumuzun akl

33
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:539, B4, 35 ve kantlamas
34
age, sf:591, B4, 35, S1
35
age, sf:721, B5, 3
36
age, sf:729, B5, 6 ve Kantlamas
28

kulland sylenir: Eyleme ya da anlama
gcmze sahip olma noktasna gelmekte,
bylece akll varlklara dnmekteyiz.
37


Yukarda ifade edilen abann devamnda ise, Spinozann
nc tr bilgi ya da sezgisel bilgi dedii bilgi tr yer alr.
[A]ma ebedi zlerle ilgili olan yalnzca nc trdr:
Tanrnn znn ve Tanrda olduklar ve Tanr tarafndan
kavrandklar halleriyle tekil zlerin bilgisi.
38
Bu bilgi tr,
Tanrnn veya tek tzn, her eyin mutlak nedeni olarak
bilgisinden kaynaklanr ve her bir tekil kipsel z, Tanrnn
kavrad ekliyle, yani mutlak zorunluluu iinden kavramay
gerektirir. Bu tarz bilgi ile birlikte artk, doann yani Tanrnn
gerek nedenselliinin bilgisine eriiriz. imdi, Ethicada
kavrand haliyle, duygu ve akln ilikilerini analiz etmeye
geelim.

b. Ethicada Etik Adan Duygu ve Akl

Daha Ethicada, duygu ve akl kavramlar tanmlanr
tanmlanmaz, bunlarn etik bir yaam iin dzenlenmesi
gndeme gelince karmza doal hak kavram kar. Zira etik bir
yaam ancak ve ancak insanlar aras ilikiler iinde ortaya

37
Gilles Deleuze, Spinoze ve fade Problemi, Norgunk Yay., ev: Alber
Nahum, Ocak 2013, sf:282, vurgular bana ait.
38
age, sf:306
29

kabilecek bir ey olduu haliyle, insann neyi yapp/neyi
yapamayaca sorunu gndeme girmek zorundadr. Spinoza,
insanlarn akln klavuzluunda yaamalar halinde, bakalarna
zarar vermeden yararlanabilecekleri doal hakk yle tanmlar:

Her insan bir doal hakla varolur,
dolaysyla her insan, stn bir doal hakla
kendi doasnn zorunluluundan
kaynaklanan eyleri yapar. Bu yzden her
insan en yce doal hakka gre neyin iyi, neyi
kt olduuna karar verir, kendi yaradlna
gre kendi karna en uygun olana bakar,
kendi intikamn alr, sevdiini korumaya,
nefret ettiini yok etmeye alr.
39


Grld zere, Spinoza eylem ile eylemin ilkesini
birbirinden ayrmaz. Spinozac etik, hibir akn ahlaki ilkenin
dardan tzsel bir yasa olarak insana iyi ve kt olan
dayatmad, bilakis, iyinin ve ktnn, insann tekil kipsel zne
gre, yani kendisiyle bileen veya bu ilikileri yok etmeye
meyletmesine gre ayrt edilen, ikin bir etiktir. yi ve kt,
aslnda sevin yaratan, yani bana faydal olan -benim
ilikilerimle birleerek eyleme kudretimi artran- veya keder
yaratan, yani bana zararl olan -benim ilikilerimi ayrtrarak

39
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:603, B4, 37, N2
30

eyleme kudretimi azaltan-, olarak tanmlanr.
40
Spinoza, akla
uygun bir ekilde yaandnda insanlarn atma
yaamayacan syler. atmann kkeninde, insanlarn
ounlukla, gerek nedenlerin bilgisine sahip olmayarak, hataya
srklenmilikleri, edilgen duygular tarafndan istila
edilmilikleri vardr.
41
Spinoza insann doutan zgr ve akll
olduunu yadsr.
42

Deleuze, Ethica iin iki kez yazlm bir kitaptr teki
seferde, yrein tm fkelerini ifade eden ve knama ve
zgrlemeye ilikin pratik tezleri ortaya koyan notlarn kesintili
zincirinde
43
der. Ethicann ikinci yars, insann edilgen
duygularn veya tutkulardan zgrlemesinin imkn zerine bir
aratrmadr. Salt kendinde duygu insanlar aras atmalarn,
dolaysyla sivil toplumun, dardan belirlenmi yasa olarak iyi
ve ktnn, insanlar ortak iyiye yneltmek iin bavurulan
zorun neden varolduunun gerekesini verir.
44
Spinoza, bunu
iaret ederken, bir olumlamadan ziyade, bir tespitte bulunuyor
gibidir. Tutkularnn esiri olmu insann, kendi eylemlerinin
gerek nedenlerine vakf olmayan insann, bir dsal otorite
tarafndan, onun iin iyinin olarak belirlenmesine mstahak
olduunu syler gibidir. Dolaysyla insan, doal hakkndan,

40
age, sf:521, B4, T1 ve T2
41
age, sf:585, B4, 34
42
age, sf:673, B4, 68 ve Kantlamas ve Not.
43
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:38
44
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:607, B4, 37, N2
31

bakalarna zarar vermemek adna feragat etmelidir. Deleuze,
Spinoza zerine yazarken Kederli ruhlarn desteklenmek ve
yaygnlamak iin bir despota ihtiyalar olduu gibi, despotun
da baarya ulamak iin ruhlarn kederlenmesine ihtiyac
vardr.
45
der. Deleuzen dikkatimizi ektii yer, btn
edilgenliine ramen, neeli duygulardan, nc tr bilgiye,
ortak kavramlar aracl ile bir gei olduudur.
46
Neeli
duygular reten sevinli karlamalar rgtlemeye ynelik
pratik bir aba, insann etkinlemeye yaklatracaktr. Neeli
duygularn, karlatmz cisim ile bedenimiz arasnda verili bir
ortaklk olmakszn oluamayaca dnlrse, ortak kavram
bu ortakln fikrinin retilmesinden baka bir ey deildir. nsan
bu sayede, ortak kavramlardan, nc tr bilgiye geebilecek
ekilde giderek akllanarak, talihin rastgeleliinden ve ruhunun
dalgalanmasndan kurtularak, evrensel zorunluluu, yani
doann gerek ileyiini kefederek, erdemli bir yaama
eriecektir.
47

Toparlarsak, Ethicada duygu ve akl ilikisinde, duygu
insann edilgenliine, akl ise onun etkinliine gnderdike akl,
duygunun aleyhine ne kartlr. Fakat dikkat edilmesi gereken
nokta, duygunun mutlak ve tamamen edilgen olmad gibi,
ayn zamanda edilgen duygularn da mutlak olarak, insann

45
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:34 vd.
46
Gilles Deleuze, Spinoze ve fade Problemi, Norgunk Yay., ev: Alber
Nahum, Ocak 2013, sf:274 vd.
47
age, sf:323
32

zgrl iin kt bir ey olmaddr. ncelikle, sevinli
duygular insann, eyleme kudretini artrarak onun ortak
kavramlar retmesine, yani akln devreye girmesine imkn
salarken, ayn ekilde akl ortak kavramlar rettike, etkin
duygular da retilmeye balanmaktadr. En azndan, Ethicann
perspektifinden, duygu ve akl, insann iki durumuna
gnderdike, biri dierinden stnken, ayn ekilde ve daha
isel ve incelikli balantlarla da etkin bir yaam, yani erdemli
yaam iin de birbirlerini tamamlarlar. Bu seviyede gerilim, iki
kavramsal kiilik, tutkularn insan ile zgr insan arasndaki
kartlkta ve birinden dierine geme imknnn salanmas
konusundadr.









33

2. BLM: Spinozann Politika Felsefesinde Duygu Ve Akl

Ethicann antropolojisinde, duygu ile akln neliini ve etik ve
pratik adan anlamn analiz ettikten sonra, artk Spinoza
felsefesinin politik eserlerinin, yani Teolojik-Politik nceleme ile
Politik ncelemenin perspektifinden duygu ile akln nasl ele
alndn ve Spinozann deyimiyle, politik topluluun
ileyiinde nasl bir yer tuttuunu analiz etmeye geilebilinir. Bu
noktadan itibaren, ncelikle Teolojik-Politik nceleme ele
alnacaktr.
Teolojik-Politik nceleme, Ethicann ikinci blmnn
yazlmasn kesintiye uratmtr. Kronolojik olarak, Ethicann
tam ortasndadr. Spinozay bu metni yazmaya iten sebep, giri
blmnde sunulan Hollanda tablosunda ifade edilmeye
allan koullarn rettii bir politik amaza, Hollandada
hogrl ve aklc bir cumhuriyet modeli sunan DeWitt
kardelerin karsnda, halkn Kalvenizme, Oranj Hanedanna,
hogrszle ve sava yanls sylemlere balln
srdryor olmasdr.
48
Dolaysyla, Teolojik-Politik nceleme
boyunca, kalabalklar gibi olumsuz armlar tayan bir
ekilde Trkeletirilen multitudonun
49
, yani okluun
aada analiz edilecek olumsuz kavrannn temelinde,
Deleuzen ifade ettii bu muamma, yani okluun hurafeye,

48
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:16
49
Bknz: evirmenlerin nsz. Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost
yay., ev: Celal Bli Akal & Reyda Ergn, 2010, sf:34
34

baskya, hogrszle olan bu eilimi vardr.
50
Bu
muammann yaratt sorunun giderilebilmesi iin, Teolojik-
Politik ncelemenin nerdii zmn ana unsurlar olan
szleme ve egemenlik kavramlarna bakalm.

a. Szleme ve Egemenlik

Spinoza eserin giriinde, Hollandann o anki durumuna da
atf yaparak, kendi derdini yle zetleyecektir:

Her insana yargya varma ve Tanry
mizacna gre yceltme konusunda tam bir
bamszlk tanyan ve zgrlkten daha
deerli, daha ho bir ey olmadna inanlan
bir devlette yaamak gibi ender bir mutluluk
bize nasib oldu. Bu nedenle, yalnzca sz
konusu zgrln dine balla ve devletin
huzuruna zarar verilmeden tannabildiini
deil, ama onun, devletin huzuru ve dine
ballk yok edilmeden ortadan
kaldrlamayacan gsterirken, ne hoa
gitmeyecek ne de yararsz bir i yaptm

50
Gilles Deleuze, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev: Ulus Baker
& Alber Nahum, Ocak 2005, sf:16
35

dndm. Bu incelemede kantlamak
istediim temel nokta budur.
51


te Spinoza, Teolojik-Politik ncelemenin giriinde, bu
incelemede kantlamay ama edindii eyin, her insann kendi
mizacnca, tarznca yargya varma ve Tanry yceltme, yani
dnme ve dndn ifade etme zgrlnn, dine
ballk ve devletin huzuru ile, ikisinin bekas ile atmak yle
dursun, uyutuu ve birbirini tamamlad olduunu bu szlerle
ifade eder. Bu ynelim, kitabn olumlu hedefidir. zlmek
istenen sorun ise doalar gerei, ounlukla korku, umut,
kin, fke
52
vb. edilgen duygularn hkimiyetinde yaayan
insanlarn, hurafenin penesine dmeleri ve bu yzden her
yola srklenebilir hale gelmeleridir. Monarik ynetimin en
byk srr ve tm kar, insanlar aldatmakta ve onlar
dizginlemesi gereken korkuya din maskesi takmakta yatar.
53

okluu ynetmek iin, hurafeden daha etkili hibir ey
yoktur ve bu sayede okluk, sanki kurtulular iin
savayormuasna, klelemek iin savarlar.
54

Daha eserin Giri blm boyunca serimlenen tabloda,
hurafenin kaynanda bata korku olmak zere edilgen
duygular kefedilirken ve monarinin kaynanda, insann

51
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:46
52
age, sf:45
53
age, sf:45
54
age, sf:45
36

durumunun hurafeye, yani, edilgen duygulara yatknl tespit
edilirken, demokratik cumhuriyet ile akl birletirilmektedir.
Teolojik-Politik ncelemenin perspektifinden, bu iki duruma
dair epistemolojik sorunsal da, yalnzca itaat talep eden
vahyedilmi bilgi ile evrensel insan anlnn ulaabilecei
doal bilginin birbirine hangi ekilde kartrld ve nasl bu
ayrmn silikletirilerek ktye kullanld olacaktr.
55
nk iki
bilgi arasnda ortak olan hibir yan bulunmaz. Bunlardan her
biri, dierine aykr dmeden ve ona hizmet etmek zorunda
kalmadan, kendi alannda hkm srer.
56
Spinozaya gre:

Kilise iinde byle bir ktye kullanma ba
gsterir gstermez, kutsal grevleri ekip
evirmeye ynelik snrsz bir arzu, en kt
yaratll insanlar penesine ald ve Tanrsal
dini yayma sevgisi, hrsa ve iren bir
agzlle dnt; hatta tapnak bile
yozlaarak bir tiyatro olup kt; orada
dinlenenler artk din bilginleri deil,
hatiplerdi. Bunlarn tamamnn arzu ettii ey
de, halk bilgilendirmek yerine, nlerinde
hayranlkla diz ktrmek, fikirlerini
paylamayanlara herkesin nnde saldrmak,

55
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, sf:16
56
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:49
37

yalnzca yeni ve allmam eyler
retmekti.
57


Yukardaki pasaj okluun gznde dinin neye indirgendiini
ortaya koymaktadr. Oysa Teolojik-Politik nceleme, bu
yanlsamann giderilmesi iin uygun bir politik taktik oluturmak
ve bu taktikleri de gl bir felsefi dzlem kurarak
temellendirmek abasndadr. nk mutlak monari yanllar
ve teologlar, gerek dini ve felsefeyi nasl tehdit ediyorlarsa,
Cumhuriyeti de ayn ekilde ve ayn nedenlerden tr tehdit
etmektedirler.
58
Teolojik-Politik nceleme, gerek dinin,
demokrasinin ve felsefenin peinde kotuu ortak faydann
zgrlk olduunu kantlamak iin yazlmtr.
59

Peki, ama gerekten, okluk neden kendi zgrlym
gibi, klelii iin savar? Aslnda, yukarda Ethicann
antropolojisinde belli bir cevap saklyd. Buna gre nsanlar
ounlukla sadece bulank fikirlere sahip olabilmektedirler. Zira
ounlukla edilgen duygularn etkisinde, salt imgelemin
oluturduu upuygun-olmayan, yani doann veya Tanrnn
mutlak zorunlu dzeninin gerek nedenselliini kavrayamayan
fikirlere sahip olmakla yetinmektedirler. Bir bakma,
imgelemsel fikirler, yani bulank bilgiler zerine ina olunan
vahyedilmi dinler de, bu gerekten hareketle, yani insanlarn

57
age, sf:47
58
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, sf:16 vd.
59
age, sf:17
38

kendi hallerine braklmalar halinde, ounlukla olgular, yani
gereklii doal kla grememeleri gereinden hareketle,
insanlar erdemli yaama sevk etmek iin itaat ve dine ballk
talep ederler.
60
Spinoza, peygamberlerin Tanrnn vahyi
hakknda kesin bilgiye ulaamayacak olanlar, bu yzden de
ancak sradan inanlarla ona sarlabilenler iin vahyi getiren
kii olduunda srar eder.
61
Peygamberin bilgisi de doal bilgi
ile yani, tm insanlarn ortak olarak ulaabilecei Tanrnn ve
evrenin zorunlu dzeninin bilgisi ile uyumludur.
62
Spinoza her
insann doal bilgiye kendi gcyle ulaabileceini syler. Fakat
bu potansiyel, gereklemez. Bunun gerekesi yukarda
gsterilmiti. Peygamber asl olarak, bu zorunlu dzene dair bir
aklsal bilgi iletmez. Peygamberlik yapmak iin daha yetkin bir
zihne deil, yalnzca daha gl bir hayal gcne ihtiya
vardr.
63
Peygamber bilgisi, imgelemseldir. O evrenin zorunlu
dzenini deil ama erdemli bir yaam pratiini retir ve
rettiklerine inan ve itaat talep eder. O duygulara hitap
eder.
64
nk kesinlikle herkes itaat edebilir. Oysa insanln
tamamyla karlatrldnda, pek az insan akln ynetiminde
erdemli alkanlklar kazanabilir.
65


60
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:220
61
age, sf:53
62
age, sf:54
63
age, sf:59
64
age, sf:128
65
age, sf:229
39

Spinoza, vahyedilmi dinin, sradan insann erdemli bir
ekilde yaamas iin peygamberler tarafndan imgelemin
fikirlerince oluturulmu bir inan ve itaat dzeni olduunu
gsterir. Gerek din, yani evrenin zorunlu ileyiinin doal k
altnda, altnda, yani insann anlama yetisi tarafndan retilen
gerek nedenlerinin bilgisi ise, vahiyle elimedii gibi, onu
tamamlar. Felsefe yapmann imkn, tam da bu ayrmda, teoloji
ile felsefe arasndaki epistemolojik farkta temellenir. Yani,
imgelemin fikirleri ve itaate gtren edilgen duygular ile,
anlama yetisinin, akln rettii upuygun fikirler, yani ortak
kavramlar arasndaki fark, felsefenin teolojiden otonom bir
etkinlik olarak imknn tesis eder. Dier yandan ise, felsefe
yapma zgrl, teoloji asndan, felsefenin bilgisinin bir ve
ayn konuda aklsal ve din ile uyumlu bir bilgi retmesi
gereinde temellenir.
66

Teolojik-Politik nceleme, 16. Blmden itibaren, doal hak,
sivil hak, doa durumu ve sivil durumu ele alr. Spinoza doal
hakk, doann gc, her ey zerinde stn bir gc olan
Tanrnn gc olduunca, her bir birey, Ethicadaki ontoloji
gerei, Tanr veya Doann tekil bir ifadesi olduu iin, her bir
bireyin gc altnda olan her ey zerindeki sonsuz hakk
olarak tanmlar.
67
nsann -ve gerekte varolan her eyin- hakk,
onun yapabileceidir. Spinoza, Ethicadaki gibi, insan conatus

66
age, sf:230
67
age, sf:231
40

ile tanmlayarak, gerekte bu doal hakkn, varln srdrme
arzusundan baka bir ey olmadn gsterir.
68
Ona gre:

Her varlk, doann yasalarna uyarak
yapt her eyi stn bir hak uyarnca yapar.
nk doa tarafndan belirlendii biimde
davranmaktadr ve baka trl de
davranamaz. Bu nedenle, insanlarn yalnzca
doann hkmranl altnda yaadklar gz
nne alnd srece, henz akldan ya da
erdemli alkanlklardan yoksun olan yalnzca
[arzu]sunu yasalar altnda yaar
69


Yukardaki pasaj gstermektedir ki, doa durumunda, yani
tekil varlnn sreklilii koruma doal hakkna sahip olduu
doal yaamda, temel ynlendiricisi, arzudur. Her insann doal
hakk, aklla deil, arzu ve bunu gerekletirmeyi mmkn
klacak gle belirlenir.
70
Bylece hak ve g eitlenir. nsan,
doa durumunda, ister aklla karar versin, isterse salt duygular
tarafndan ynlendirilsin, kendisi iin yararl olan
71
talep
etmeye ve gc yettiince her tr ekilde, ister hileyle ister salt
fiziksel kuvvetle ele geirme hakkna sahiptir. Dolaysyla,

68
age, sf:231
69
age, sf:231, vurgular bana ait, eviri deitirildi.
70
age, sf:231
71
Ki bu, conatus ile ilikili olarak tanmlanr.
41

doann dzeni hibir eyi yasaklamaz.
72
Dolaysyla, Spinoza,
ktnn, doann evrensel dzenince bir gerekliinin
olmadn, akln kt sayd eyleri, salt insann kendi doas
uyarnca kt olduunu ifade eder.
73

Szlemenin koulu, yani insanlarn szleme yapmaya iten
koullar, tam da bu doa durumunun karakteristiklerinden ileri
gelir. nsann gc yettiince her eyi yapmaya hakk olduu bir
durumda, akla kin ve fkeden daha fazla itibar edilmedii
srece, insann gvenlik iinde ve korkudan uzak yaayamaz.
Oysa aklmzn yasalar ve belirli buyruklar uyarnca yaamak
insanlar iin ok daha yararldr ve bu kimselerin kuku
duyamayaca bir gerektir.
74
O halde, gven iinde korkudan
uzak yaayabilmek iin, der Spinoza, her birinin tabii olarak her
ey zerindeki hakknn kullanlmasn ve bu hakkn, artk her
insann gc ve arzusu tarafndan deil, topluca herkesin gc
ve iradesi tarafndan belirlenmesini saladlar.
75
Szleme drt
temel maddeden mteekkildir: 1) Her eyi akln buyruklar
uyarnca dzenlemek; 2) nsana bakasna zarar verebilecek bir
eyi nerdiince arzusunu dizginlemek; 3) Kendisine
yaplmamasn istedii eyi bir bakasna yapmamak ve son
olarak 4) Bakasnn hakkn kendi hakk gibi savunmak.
76

Szleme ile, insan doal gcn, yani kendini koruma gcn

72
age, sf:232
73
age, sf:232
74
age, sf:232
75
age, sf:232
76
age, sf:233
42

devrettii oranda, doal olarak hakkn da devreder.
77
Spinoza
bu durumu u ekilde ifade eder:

yleyse, doal hakla elimeden, bir
toplum oluturabilmenin ve her trl
antlamay kusursuz bir ballkla her zaman
koruyabilmenin yolu, her insann tm gcn
topluma devretmesidir. Bylece yalnzca
toplum her ey zerinde tabiatn stn
hakkna sahip olacaktr. Bir baka deyile, ister
zgrce ister lm cezas korkusuyla, her
insann itaat etmek zorunda olduu stn
gc elinde tutacaktr. Bu tr bir toplumun
hakkna demokrasi denir. yleyse demokrasi
yle tanmlanr: Gc altndaki her eye
ilikin stn hakka sahip, evrensel insan
birlii
78


Bylece demokrasi sorunu da gndeme gelmi olur.
Demokrasinin temel amac, arzunun samalklarndan
kanmak ve insanlar elden geldiince akln snrlarnda
tutmak olarak tanmlanr.
79
Uyruklar ise, egemenin

77
age, sf:234
78
age, sf:235
79
age, sf:235, eviri deitirildi.
43

buyruklarn yerine getirmek ve onun hak olarak aklad
eylerden baka hak tanmamak durumundadrlar.
80

Burada bu noktadan itibaren, egemenin hakk mutlak olarak
tanmlanr. Egemenin hakk ve gc mutlak olmaldr.
81
Fakat
bu, uyruu kle haline getirmez. nk demokratik bir devlette,
buyrulan bir eylemin hedefi, emri verenin deil, eylemi yapann
yararnadr. yleyse, yasalarn salkl akla dayandrld
devlet en zgr devlettir. nk byle bir devlette insan istedii
an zgr olabilir. Bir baka deyile, akln ynlendiriciliinde
gnlnce yaayabilir.
82
Spinoza uyruu, egemenin buyruu ile,
ortak yarara dolaysyla kendi yarna ynelik olan yapan olarak
tanmlar.
83
nsann cahil doduu fakat sonradan akln
kullanmaya balad tespitinden
84
de temel alr ekilde,
egemen bu noktada, aklsallatrc ilke olarak belirir.
Spinozann her tr siyasal btnn, en zorbasnn bile
korunmasn istemesindeki
85
gereke de budur. Zira siyasi
btn kaybolursa geriye iyi olan hibir ey kalmaz.
86

Fakat g devri yine de mutlak deildir. Hi kimse haklarn
mutlak olarak devretmez.
87
[]nsanlar hibir zaman,

80
age, sf:236
81
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, sf:41
82
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:236
83
age, sf:236
84
age, sf:231
85
age, sf:271
86
age, sf:276
87
age, sf:243
44

haklarndan, o g ve hakk ele geirenlerin onlardan artk
korkmayacaklar lde vazgeerek glerini bir bakasna
devretmemilerdir.
88
Spinoza iin, artk olarak kalan g, kendi
tarznca akl yrtme ve ifade etme zgrldr. Bu
devredilirse (ya da gasp edilirse), insan, insan olmaktan kar ve
kleleir. O bu durumu u ekilde ifade eder:

Her devlet bir hkimiyet ve buna mukabil
bir itaat tesis eder, yani bireyleri nesnel bir
dzene tabi klar. Ancak tebaann durumu bir
klenin durumuyla zde deildir.
Genelletirilmi bir klelik, devlet deildir.
Devlet kavram ayn anda hem imperium hem
de respublicay kapsar. Baka bir deyile
tebaa olma durumu vatandal, yani
demokratik devletin tmyle
gerekletirilmesini salayan bir etkinlii (ve
dolaysyla bu etkinlikle orantl olduu lde
eitlii varsayar.
89


O halde insann, zgr akl yrtme ve fikirlerini ifade etme
gc/hakk elinden alnamaz, daha dorusu bunu almaya

88
age, sf:243
89
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, sf:51, vurgular yazara ait
45

almak politik topluluk iin ykc sonular dourabilir.
90

Spinoza byle bir politik topluluu, en iddetli politik topluluk
olarak adlandrr.
91
Karsnda ise, lml politik topluluk vardr
ve amac zgrlktr: Spinozaya gre:

Onun nihai amac hkmetmek, insanlara
korku salarak onlar avucunun iinde tutmak
ve bir bakasnn hakkna tabi klmak deildir.
Tersine, devletin nihai amac, elden geldiince
gvenlik altnda yaayabilmesi iin, her insan
korkudan kurtarmaktr Hayr diyorum:
Devletin amac insanlar akll varlklardan
hayvanlara ya da otomatlara dntrmek
deildir. Tersine bu ama, zihinsel ve
bedensel ilevlerini gvenlik iinde yerine
getirmelerinden ibarettir. Bu ama,
insanlarn, kinle fkeyle, hilekrca rekabete
girmeden ve kt niyetli bir atmaya
srklenmeden, zgr akl kullanmalarndan
baka bir ey deildir. Demek ki devletin
gerek amac zgrlktr.
92


90
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:283 vd.
91
age, sf:285
92
age, sf:285
46

b. Akln Egemenliinde Duygu

Bu noktada, serimlendii kadaryla, doa durumu, edilgen
duygulara teslim olmu arzunun belirleyicisi olduu bir durum
iken, sivil durum szleme dolaymyla, gcn ve hakkn -ister
kolektif, ister bireysel- egemene devredildii akln devreye
girdii bir durumdur. Szleme, Ethicadaki pratik programda
ortak kavramlarn etik olarak oynad rol oynar ve insan
kalabal veya okluk, bylece erdemli bir yaama yani, aklsal
bir yaam olduu oranda, politik topluluun yaamna geer.
Balibar, Teolojik-Politik nceleme zerine yazarken, bu noktaya
dikkat eker ve akl pratik bir ilke haline getirenin, bireysel
glerin, sivil itaati yaratmak adna bir araya getirilmesi ya da
btn olarak aktarlmas olduunu syler.
93

Demokratik devlette samalktan, yani ynetme gc mutlak
olan egemenin sama bir emir vermesinden daha az korkulmas
gerektiini sylerken, Spinoza, neden olarak, demokrasinin
temelinin ve amacnn insanlarn uyum ve bar iinde
yaamalarn temin edebilmek iin, arzunun samalklarndan
kanarak elden geldiince akln snrlarnda tutmak olduunu
belirtir.
94
Spinoza, Teolojik-Politik nceleme boyunca, okluu,
ounlukla duygularnn, yani edilgen duygularnn kr

93
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem Soyarslan,
Kasm 2004, sf:50, vurgular yazara ait
94
Spinoza, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli Akal &
Reyda Ergn, 2010, sf:235 vd.
47

ynlendirmesine kaplm olarak resmeder.
95
O yzden,
gvenilmezdir okluk. okluun, kalabalk haline geldii nokta,
burasdr.
96
Tam da bu yzden, o, ounlukla zgrl
iinmiesine klelii adna savar. Egemen, bu adan, akl
ifade eder. Duygularn karmaas tarafndan edilgenletirilmi
ve kr arzunun eline kaplp gitmi okluu, szleme
araclyla, rgtler. Fakat bu ifade birebir akln okluu
rgtlemesi deildir. Zira egemen mutlak olarak akl deildir. Bu
ifade, ne egemenin mutlak olarak rasyonel kararlar aldn
syler
97
, ne de okluu mutlak olarak dzenleyebileceini. Bir
yanyla, egemen, itaati salamak iin, korku, umut, hayranlk
98

gibi duygular kullanarak, sahip olduu aralarla zihinleri kontrol
edebilir.
99
Fakat Ethicada, edilgen duygular olarak tanmlanan
duygularn ktye kullanlmas zerine kurulu olan bu duygusal
kontrol mekanizmasnn snrlar vardr ve bu snrlar ald
takdirde, bizzat bu egemenin edimleri politik topluluun
varoluunu tehdit eder hale gelecektir.
100
Spinoza, hem bu
imknszl, hem de bu abann olas kt sonularn yle
ifade eder:


95
age, sf:245
96
age, sf:245
97
Yukarda da alntladmz gibi, demokraside akl d kararlar en az
olmakla birlikte orada bile akl d kararlar mmkndr. Bu tarz kararlar,
monari ve tiranlkta daha da oalma eilimi tar. Bknz: age,
98
age, sf:244
99
age, sf:245
100
age, sf:288
48

[Z]aten btn insanlarn nceden
buyrulmu snrlar iinde konumalarn
salamak mmkn deildir. Tam tersine,
ifade zgrlklerinin ellerinden alnmas iin
ne denli uralrsa, onlar o denli inatla
direneceklerdir Fikirler hakknda karlan
yasalar, ipten kazktan kurtulmu insanlara
deil, zgr mizal insanlara ilikindir. Onlar,
kt insanlar dizginlemekten ok, drst
insanlar tahrik eder. Siyasi btn iin byk
bir tehlike yaratmadan savunulmalar da
mmkn deildir.
101


Yukarda da grld zere, en kt politik topluluk, doa
durumunun iddet ve korkusundan iyiyse de, politik topluluu
olabilecek en aklsal ekilde kurma abas her zaman baarl
olmayabilir. Ne egemen ne de politik topluluk akl ile
zdeletirelemese de, yine de aklsal bir yaamn imkn, en
akld toplumda bile hala bir olanak olarak ierilmektedir.
Teolojik-Politik ncelemenin akl ve duygu ilikisi zerine
kavray, doal durum, szleme ve sivil durum retisinde
somutlar. Bu incelemede, Spinozac politika, Ethicadaki pratik
perspektifi tamamlar bir biimde, edilgen duygularn
hkimiyetinde edilgen bir yaamdan, etkin bir yaama yani akln
hkimiyetinde bir yaama kolektif geii salamak olarak

101
age, sf:288
49

tanmlanabilir. Daha dorusu, Teolojik-Politik nceleme boyunca
amlanan politika felsefesi, insanlarn erdemli bir ekilde
yaamas iin, koullarn ve ortamn, yani politik topluluun bir
aratrmasdr. Erdemli yaam, akln rehberliinde bir yaam
demek olduuna gre, insanlarn akllarn kendi tarzlarnca
kullanp, kendi fikirlerini retip, konuabildikleri bir ortama
ihtiya duyar. nsan cahil doar der Spinoza
102
, dolaysyla,
egemen, yani en mkemmel haliyle demokratik cumhuriyetin
kolektif egemeni, insann etik yolculuunu, yani edilgen
duygulardan, akln egemenliine doru yolculuunu mmkn
klacak, kolaylatracak ve ynlendirecek politik ortam
oluturmakla ykmldr.
103

Egemenin, dorudan doruya akl olarak
tanmlanamamasnn sebebi yine de, zsel olmaktan ok,
ilinekseldir. En azndan, sivil durum veya politik topluluk her
eye ramen, insann daha rasyonel bir durumuna tekabl eder.
Yine Ethicann bireyler zerinden pratik olarak gsterdii gibi,
sivil durum, edilgen duygular olan korku, fke, rekabet gibi
kederli karlamalardan doan duygularn yerine, neeli
karlamalarn rgtlenmesidir. Yani insanlarn, birbirlerine
doal haklarna dayanarak gleri uyarnca zarar vermelerinin
nne geilerek, bir arada bar ve gvenlik iinde
yaamalarnn salanmasdr. Egemenin kendisi deilse bile,
koruduu ve dzenledii politik topluluk aklsaldr. Spinozann

102
age, sf:231
103
Teolojik-Politik ncelemenin son ksmnda kard bilanoda, Spinoza
bu koullar da sergiler. Bknz: age, sf:291
50

szlemeye katlm yarar ilkesi ile aklamasnn sebebi
budur.
104
Birey, szleme yaparak politik toplulua
katlmasnda, yani doal hakkn/gcn, egemene
devretmesinde, kendi faydasn grr. Bu fayda, conatustan,
yani kendi yaamn srdrme abasndan baka bir ey deildir.
Sivil durum, gvenlik iinde yaam demektir. Spinozann
hangisi olursa olsun politik topluluun korunmas gerektiini
sylerken, altn izdii korunmas gereken temel iyi tam da
budur.
105

Ethicadaki tutkularn insan ile zgr insan arasndaki etik
gerilim, burada politik bir gerilime dnr. Bunun empirik
tezahr ise okluun edilgen duygulara dayal arzular ile
egemenin politik topluluu srdrme iradesidir. Fakat ilk anda
dnlebilecei gibi, okluk, edilgen duygular ile egemen ise
akl ile zdeletirildii iin olumaz bu kartlk. Bu meseleyi
fazla basite indirgemek olurdu. Egemen de, en az okluk kadar
edilgen duygulara, yani hrsna, iktidar arzusuna yenilebilir ve
zorbalaabilir. Dolaysyla, gerek aklsallk, szlemedeki pratik
akl olarak iledii iin gerilimin kutuplar szleme ile insan
doas arasndadr. Baka bir deyile, szlemenin rasyonalitesi
ile insann edilgen duygulara yenik dmeye yatknl
arasndadr. Spinoza, yasay, tam da bunun telafisi olarak
dnr.
106
Demokrasi bu noktada, bir olumsuzluk olarak
beliren insan doasnn ya da daha tarihsel bir dille insanlk

104
age, sf:234
105
age, sf:276
106
age, sf:110 vd.
51

durumunun yaratt tehdidi, yani szlemenin feshi (Spinoza
sk sk szden dnmenin kolaylndan bahseder) ve politik
topluluun dalmas tehdidinin, en olumlu giderilmesidir. En
olumlu giderilmesidir; nk siyasi btnn herkese ait olduu
ve yasalarn ortak rzayla yrrlk kazand toplumda gerekte
itaat diye bir ey yoktur.
107
taat, insann dsal bir buyruk
tarafndan edilgen duygularca korku ve umut zellikle-
belirlenmesi olduunca, itaate zorlama, ortakln olumsuz
kuruluudur. Dolaysyla, szleme ve politik topluluktan
beklenen aklsallama olanann salanmas, yani bireyi
toplum kurmaya iten yararn, gvenlik ve bar ortamnn
salanarak erdemli bir yaamn koullarnn inasnn en alt
dereceden gereklemesidir.
Fakat yine de szleme Spinoza felsefesinde olumsuz bir
ufuk, gcn ve hakkn devri olarak durmaya devam eder.
Spinoza, Teolojik-Politik ncelemede, her ne kadar ortakln
oluumunu olumlu bir ekilde dnmeye abalasa da,
Ethicada grlen mutlak ikincilik yani, akln insann kendi
znn bir ifadesi olarak kendi yine de gereklemi olmaktan
uzaktr ve egemen ancak, szleme aracl ile gcn
devredildii oklua dsal bir iktidar olarak kalr. Spinozann
Politik ncelemesi, Teolojik-Politik ncelemedeki bu akncl
terkettii ve ortakln kurulumu problemini ok daha ikin bir
tarzda ifade ettii eserdir. Bunun iin Politik ncelemede

107
age, sf:111
52

karmza kan szleme fikrinin terk edildii yeni politik
perspektifi analiz etmemiz gerekir.
c. Szlemenin tesi

Politik nceleme, 1672 ylnda, Spinozann da yakn
arkadalar olan, Birleik Eyaletler yneticileri DeWitt
kardelerin lmyle sonlanan Monarist devrimin
sonrasnda, Ethicay kesintiye uratarak yazlmaya balanr.
108

Birleik Eyaletlerde gergin politik dengeler, Aristokratik DeWitt
kardeler hogr ortamn ykntya uratarak, Orange
hanedann yeniden iktidara tar. Fakat korkulduu gibi, mutlak
bir karanlk olumaz. Zira Orange hanedan da, iktidar mutlak
olarak alamaz ve eski dman gruplarla uzlamak zorunda kalr.
Ayrca Orange hanedannn en byk destekisi olan Teokratik
Parti birka krnt talebinin en nemlisi Teolojik-Politik
nceleme, Leviathan vs. gibi bir dizi kitabn sapknlkla
sulanarak yasaklanmasdr- gereklemesi dnda pek bir ey
elde edemez. Yeni ve yine istikrarsz bir politik denge kurulur.
109

Spinoza bu olayn ardndan ilk tepki olarak Ultimi Barbarorum
(Barbarlarn En Kts) isminde bir bror kaleme alr ama

108
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:71
109
Age, sf:72
53

yaynlatamaz.
110
Dolaysyla, Politik ncelemenin vuku bulan bu
olay tarafndan etkilendii sylenmelidir.
111

Balibar, Politik ncelemeyi ele ald blmn giriinde,
Teolojik-Politik nceleme ile Politik nceleme arasndaki
srekliliklerden ok, tezatlarn ilgiye deer olduunu syler.
112

Burada en byk deiim, toplumsal szleme fikrinin ortadan
kayboluudur.
113
Negri, Teolojik-Politik ncelemeye szdn
dnd szleme fikrinin, Politik ncelemede
terkedilmesini, gerekilie, hatta bilime doru atlm bir adm
olduunu iddia eder.
114
Balibar da bu noktada hemfikirdir. O da,
Politik ncelemeyi sunduu blmn alt baln Bir Devlet
Bilimi olarak koymutur.
115
Spinoza, gerekten de daha girite,
kendi metodolojisini aklarken, egemenliin (dominion)
temellerini akln rettiklerinden deil, insani koullardan
anlamak istediini syler.
116
Altnc blmn sonunda
Machiavelliyi bir zgrlk savunucusu olarak selamlad
blm ise, Politik ncelemenin dayand temel bakmndan da,

110
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:17
111
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:72
112
age, sf:70
113
age, sf:70
114
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:32
115
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:69
116
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:14, B1, 7, eviri deitirildi
54

onun gereki ve bilimsel bir gelenee balandn iaret
ediyor gibidir.
117
Peki, szleme fikrinin yerini, burada ne alr?
Negri bunu yle aklar:

Spinoza, szlemenin yerine konsenss,
bireyselliin metodolojisi yerine
kolektifliinkini koyar. okluk kurucu bir g
haline gelir. Bireyler, antagonizma modelini
kat ettikleri ve zgrln zorunluluunu
kolektif olarak rgtledikleri lde, kamu
hukuku, okluun adaletidir.
118


O halde, Politik nceleme, Teolojik-Politik nceleden farkl
olarak, ncelikle doa durumundan ka dair farkl ve yeni bir
perspektif gelitirir. Spinoza doal durum retisini ok
deitirmez, g ve hakkn eitlii retisini de, bunlar nemli
srekliliklerdir.
119
Fakat ortakln inas zerine fikri, pozitif bir
hal alr. Ona gre:

Eer iki kii aralarnda anlap glerini
birletirirlerse, beraber daha fazla gleri
olacaktr ve dolaysyla, doa zerinde her

117
age, sf:40, B6, 7
118
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:23, eviri
deitirildi
119
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:69
55

birinin tek bana sahip olduundan daha
fazla haklar olacaktr. Glerini birletiren
insanlarn says arttka, bu kiilerin sahip
olduklar hak da artar.
120


Spinozaya iin, insanlar yukardaki gibi bir araya gelerek
rgtlenmeye iten sebep, doal durumda baskn olan korku ve
yalnzlktr. Zira aslnda insanlar birbirinin dmandrlar.
121

nk doal durumda, tek bana kendini korumaya
almaktan, yani conatustan, insan varlk salt kendi gc
tarafndan belirlendiince, bahsetmek mmkn deildir, en
azndan pratik olarak.
122
Spinozaya gre:

Sadece insan tr asndan, insanlarn
ortak haklara, beraber yaayabilecekleri ve
geliebilecekleri topraklara sahip olduklar
zamanlar dnda, glerini ayakta
tutabildikleri, kendilerini koruyabildikleri, her
iddeti pskrtebildikleri ve herkesle ortak bir
iradeye gre yaayabildikleri zamanlar
dnda, doal hak glkle dnlebilir.
123



120
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:20, B2, 13, eviri deitirildi, vurgular bana ait.
121
age, sf:30, B3, 13
122
age, sf:21, B2, 15
123
age, sf:21, B2, 15
56

Yukardaki alnt bize gstermektedir ki, okluun topluma
dnmesi artk, bireylerin haklarndan feragat etmesi olarak
belirlenmez, aksine olumlu bir durum, oklua ikin bir eilimin
gereklemesi olarak, yani varln btnlemesi olarak
belirir.
124
Spinoza, her ne ynetim biimine bal olursa olsun,
bu durumda, egemenin hakknn, okluun doal hakk
olduunu syleyecektir.
125
Bu, politik topluluun, bir beden
olarak ki bu bedenin ksmlar kurumlardr-, srekli olarak
ilikiler olarak retildii bir toplum anlayna gtrr
Spinozay.
126
Negri buradan u sonular kartr:

Buradan kan sonular: a) Btn
aknlklarn radikal biimde reddeden ve
(Hobbestan Rousseauya) iktidarn aknln
temel alan gemi ve gelecek tm teorileri
dlayan bir devlet fikri; b) okluun toplumsal
gcne tabi olan ve bu yzden kurucu
biimde rgtlenen bir ilev olarak politik
olann belirlenimi; c) znelerin

124
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:28
125
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:25 vd, B3, 2
126
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:85
57

antagonizmasyla zorunlu olarak harekete
geirilen bir kurucu rgtlenme fikridir.
127



Yukardaki pasaj da bize gstermektedir ki, Spinozann
problemi, okluun egemenlik altna alnmasndan, okluun
rgtlenmesine doru kaymtr. Her rejim iin sorulan okluk
ynetilebilir mi? sorusunun arkasndan bu soruyu farkl
derecelerde koullandran bir bakas ortaya kar: okluk kendi
tutkularn ne lde ynetebilir?
128
Bylece doa durumu,
sivil durum, doal hak ve sivil hak kavramlar ele alndktan
sonra, duygu ve akla hak ettikleri yeri belirlemek gerekir.
d. Metafizik, Antropoloji ve Demokrasi

Politik ncelemenin duygu ve akl zerine olan perspektifi,
Teolojik-Politik nceleme ile az ok benzerdir. nsanlar,
ounlukla edilgen duygularn hkimiyeti altnda yaamaya
eilimli olarak tespit edilirler.
129
Bu edilgen duygular, insan kr
arzuya gre davranmaya belirler ve ne olursa olsun, bunlar

127
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:26 vd.,
eviri deitirildi.
128
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:78
129
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:13, B1, 5
58

doann belirlenimi olarak, doaldrlar.
130
Ve bu doa, bir
yanyla, insann gcnn belirleyeni iken, bir yanyla da onun
hakknn da temelini oluturur. Daha nce de ifade edildii gibi,
g ve hak insan doasndan karsanrlar ve birbirlerine
zdetirler.
131

Politik nceleme, ilk be blm boyunca basit tanmlarn
ortaya koyduktan sonra, monari, aristokrasi ve demokrasi gibi
ynetim biimlerini incelemeye geer. Her bir ynetim biimi,
salkl bir sreklilik salayabilmesi, yani politik topluluun
conatusu asndan incelenir. Monari tartmas boyunca
Spinoza, monarka odakl bir politik yaklam eletirir. Mutlak
monaride dahi, kh monarkn bireysel yetersizliklerinden, kh
genel olarak insani glerinin snrndan dahi olsa, hibir
monarinin tek kiinin mutlak ynetimi olmadn gsterir.
Aslnda monari yle veya byle bir gizli aristokrasidir.
132
Bu
aristokrasi, gerekte kraliyet ailesi ve danmanlardan
mteekkildir. Spinozann yaklam ise, bir monarinin en
aklsal bir ekilde, okluun dirlik ve dzenliini nasl
salayabilecei, okluun iindeki karmak ve birbirine
indirgenemez farkl fikirlerin ynetimde nasl ifade edilecei
zerinde durur. Bunun iin her bir aileden/klandan vs. yelerle

130
age, sf:16 vd., B2, 5
131
age, sf:16, B2, 4
132
age, sf:43, B6, 5
59

oluturulmu danma kurullar nerir ve egemenliin ileyiini
en ince ayrntsna kadar saptamaya urar.
133

Ayn perspektif, aristokrasi analizinde de alr, iki ksmda
da, tamamlanmlndan emin olamadmz argmanlar
boyunca, politik topluluun gcnn, okluun gc olarak
yaplm tanmna sadk bir ekilde, egemenlik tarznda, bu
gcn en sk bir ekilde rgtl ifadesinin, yani egemenin
okluun haklarn teminat altna alacak ekilde, gvenliine ve
bar iinde yaamasn salama amacyla
134
bir yasa
koyuculuk
135
eyleminde bulunmasnn imkn aratrlr. Gerek
sorun, okluun mizacna yani, edilgen duygulara yenilmeden,
gvenlik iinde yaamasn salayarak, politik topluluun olas
ykmnn nne geebilmektir. Bu da ancak ve ancak, okluun
gcnn mmkn en salkl ifadesini salayarak olabilir. nk
egemenin hakk, ayr ayr alnan yurttalardan her birinin
gcyle deil, ama bir biimde ayn dncenin rehberliini
izleyen okluun gc ile tanmlanan doal haktan baka bir ey
deildir. Bunun anlam, [egemenin] gvdesiyle ve ruhuyla tm
devletin gc lsnde bir hakka sahip olduudur.
136

Spinoza demokrasi blmn yazamadan lmtr. Yazarn
erken lmyle de kitap kesintiye uramtr. Fakat bu kayp,
temelli onarlmaz olmad gibi, yazarn Ethicasndan, Politik

133
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:27
134
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:38, B5, 2
135
age, sf:33, B4, 1
136
age, sf:25 vd, B3, 2, eviri deitirildi, vurgular bana ait.
60

ncelemenin ilk be blmnden ve Teolojik-Politik
ncelemeden hareketle, demokrasi zerine btncl bir ekilde
dnmeyi kkrtr bir eksikliktir bu.
137

Aslnda metnin iinde bir demokrasi tanm vardr. Spinoza
demokrasiyi, vatann yasalaryla ynetilen herkesin bir
bakasnn egemenlii altnda olmadan onurluca yaayabildii,
yce Meclise seilme hakkna sahip olduu ve kamu grevlerine
gelebildii ynetim biimi olarak tanmlar.
138
Demokrasi,
egemenin gc, tam da okluun gc olduu iin, okluun
kendini egemen olarak rgtlemesi, yani zynetimi, tam da
egemen ile okluk edimsel olarak da zdeletii iin, en
mutlak
139
ve zgrlk devlet olacaktr.
140

lk bakta, demokrasinin hem en mutlak hem de
zgrlk oluu tezat oluturuyormu gibi grnr. Oysa
Spinozac metafizik ve antropoloji iinden dnnce, ortada
tezat falan olmad grnr hale gelir. Zira demokrasi, okluk
kendini dorudan egemen olarak rgtledii iin, kamusal
gcn, okluun gcnden baka bir ey olmad, onun gc
de gerekte Tanrnn veya Doann- gc olduundan, bu
gcn en mutlak bir ekilde kendini ifade etmesidir. Gcn

137
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:76
138
Spinoza, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll 2012,
sf:110, B11, 3
139
Spinoza demokrasi en mutlak egemenlik (omnino absolutum
imperium) olarak tanmlar. Bknz: age, sf:109, B11, 1 eviri deitirildi
140
Ayn yerde Spinoza Hi kimse haklarn, bir demokraside olduundan
daha iyi talep edemez der. Bknz: age, sf:109, B11, 1
61

olumluluu, zgrl akla uygun yaam olarak tanmlayan
Spinozac antropoloji iinde, yurttan zgrln kamusal
gce/egemene ballk olarak tanmlayan politik nerme
141
ile
eklemlenerek yurttan zgrl ile egemenliin mutlakln
ikin bir yaklamla birletirir. nk aslnda yurttalar okluk-
ile egemen zdeleir demokraside: Eer mutlak bir iktidar
varsa, bu, ancak okluun btnnn sahip olduu iktidar
olabilir.
142
Negri, politik ve metafizik nermeleri birletirir:
Mutlaklk, blnmez ve retken bir biimde kendisini gelitiren
ve koruyan gtr. Demokrasi toplumun ifade edildii en stn
biimdir, nk doal toplumun politik toplum olarak ifade
edildii en geni biimdir.
143

Bu durumda demokratik egemenliin kuruluu, doada
kendi yalnzl ve gszl ile yzleen bireyin, doal
durumda dmandan baka bir ey olmayan dier bireylerle
ortaklaarak gcn arttrmasna dayanr. Ancak bu sre yine
doa tarafndan belirlenmi, doal bir sretir. Balibar, bu
srete karmza kan bireyselliin niteliinin toplumculuk
olduunu syler.
144
Toplumculluk insann kendi yarar iin,
kendi gcn arttrmak amacyla baka insanlarla ortaklama
eilimidir. O, Ethicann politik antropolojisini zetlerken,
insanlarn, tpk btn dier varlklar gibi conatus ile

141
age, sf:27, B3, 6
142
age, sf:73, B8, 3, eviri deitirildi, vurgular bana ait.
143
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:56
144
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:98
62

tanmland lde, aralarnda uyum salamaktan gelen bir
dizi karnn ne karldn gsterir.
145
Bu bir dizi karn,
gvenlik ve bartan baka bir ey olmad yukarda gsterildi.
O halde, toplum, insandaki bu eilimlerin zorunluluu orannda
zorunludur.
Artk, szleme teorisinden neden Politik ncelemede
vazgeildii de grnr hale gelir. nk okluun gc ile
egemenliin iktidar
146
zdeletii iin szleme aslnda ikisi
arasndaki ayrma, egemenin okluu dolaymlayarak, yok
ederek temsil ettii anlayna baldr-, ne bir szleme
urana, ne de iktidarn olumsuz bir aknlk diyalektii olarak
kavranmasna ihtiya kalmaz.
147
Negri bu durumu yle ifade
eder:

[Szleme] teori[si] dorudan hukukidir:
Yani beeri birlii ve politik toplumun
kuruluunu aklamakla deil, politik
toplumun kuruluunu ve iktidarn sivil
toplumdan devlete devrini meru klmakla
ykmldr. Toplumsal szleme teorisinin,
iktidarn devrinin etkililiini merulatran ve

145
age, sf:106
146
Ki Spinoza iki ayr kelime ile karlama eilimindedir iki kavram:
Potentia ve potestas.
147
Antonio Negri, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d) eitlemeler, Otonom
Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem Canarslan, Mays 2011, sf:50
63

bylece hukuk devleti kavramn tesis eden bir
sosyolojik kurmaca olduu apaktr.
148


Yukardaki betimleme gstermektedir ki Spinozann ortaya
koyduu politik gerekilik, gcn gerekliinden/edim-
selliinden ibaret bir gerekliin, okluun eylemi dhilinde
kuruluuna dair felsefi bir yaklamdr.
149

Spinoza, toplumda insanlarn ortakln grd oranda,
toplumculluk, insanlarn zafiyetlerini ortaklaarak gidermeye
dnk srekli eylemlilii anlamna gelir. Bu, okluun mizacnn
hala bir politik problem olarak belirmedii anlamna gelmez.
Spinoza iin Teolojik-Politik ncelemede de olduu gibi, temel
sorun halen politik toplumun dalmamasdr. Fakat sorun bata
da belirtildii gibi, bireylerin tutkularna hkim olmaya adanm
bir akn egemenin edimi olarak kavranmaktan, okluun kendi
tutkularnn kt sonularndan zgrlemek iin ortaklaarak,
kurumlar oluturup toplumu ina etmelerine ynelik kolektif bir
aba olarak kavranr hale gelmitir. Teolojik-Politik ncelemede,
ancak bir negatiflik olarak beliren okluk ki bu yzden gcn
devrediyordu-, Politik ncelemede kurucu g olarak belirir. Bu
felsefe tarihinin penceresinden bakldnda, liberal monarist
bir vizyondan, btn kuraldlyla/aykrlyla cumhuriyeti
bir vizyona ynelmek demektir.
150
Spinozann, politik problemi
ortaya koyu tarznda meydana gelen bu deiimi de

148
age, sf:45
149
age, sf:48
150
age, sf:46
64

gsterdikten sonra, artk Spinozann eserini kat eden duygu ve
akl ilikisi probleminin bir bilanosunu kartabiliriz.























65

SONU: Antropolojiden Politikaya Duygu ve Akl likisi

Ethica, insana en yararl olan eyin, bir baka insan olduunu
sylyordu.
151
nk insann en byk erdemi conatusu olduu
iin, insan edilgen duygulara yenik olarak yaad acizlikten
kurtulmak ve akla uygun bir yaama kavumak iin, bakalaryla
ortaklamaya ihtiya duyar. nsann yaamn srdrebilirlii,
akla uygun yaad oranda artar ve akl insann kendi gcnn
en yksek ifadesidir. O halde, ortaklaarak gcn artran insan,
aklsal bir yaam yani gerekten erdemli bir yaam iin de
gcn arttrm olacaktr. nsanlar arasnda zorunlu bir uyum
belirleyen akln, akn bir yan yoktur: Akl sadece kendi
yararnn peinde olduu haliyle grnen ve gelien insan
doasnn gcn ifade eder.
152

Ethicada edilgen duygular ile akl arasndaki gerilim,
Teolojik-Politik ncelemede, politik bir balamda, okluun
mizac ile egemen arasndaki bir gerilime dnyordu. Politik
nceleme ile birlikte, gerilim ikinleir. okluk ile egemenin
zdeletii egemenin iktidarnn, okluun gc ile
zdeletii- balamda, okluk tutkularna kar kendini
rgtleme, edilgen duygulara kar, kolektif bir akl retmekle
ykml hale gelir. Elbette, bu problemin en berrak an,
demokrasidir. Ama yine de, okluun daha dk g

151
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:557, B4, 18, N1
152
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:105
66

durumlarn ifade ettii oranda, monari ve aristokraside de,
antropolojik sorun ile politik sorun birleirler.
Spinozac politik edim, giderek erdemli yaamn inasna
ynelik, kolektif ortakln imkn soruturmasna dnr.
Soruturma byle dnldnde, antropolojinin nemi daha
da netleir. Spinozac gerekilik, bu adan insani glerin ve
gszlklerin materyalist bir aratrmasdr. Bireyler,
duygularnn zorlamasyla kendi gszlklerini amak zere,
daha gl bireyler oluturmak zere bir araya gelirler.
Toplumun inas ncelikle, bu ortaklamalarn kurulumudur. Ve
bireyin gszl, edilgen duygular tarafndan belirlenmi
arzu olduu oranda da, insani glerin serpilmesi iin, akln
yasalarnn tannmas gerekecektir.
Fakat yine de, insanlarn doal olarak birbirleriyle uyum
iinde olduklar sylenmez. Aslnda doal durumda, insanlarn
tek gerek ortakl, ncelikle negatif bir ortaklk olarak, onlarn
gszlnn ortakldr. Politik ncelemede, insanlarn doal
durumda aslnda birbirilerinin dman olarak tanmlanmasnn
gerekesi, bu ortak gszln arzuyu krletirerek, bireyin
kendi btnlne ve dierlerinin btnlne zarar verir hale
gelmesidir. Fakat bu uyumazlk, tam da insanlarn birbirlerine
yakn yaamasndan dolay bir keder retir. [Keder] bireyin
gszlne dair sahip olduu bilintir ve insan hem
kendisinden hem de bakalarndan nefret etmeye yneltir.
153

Nefret bu noktadan itibaren, sadece toplumsal bir duygu deil,

153
age, sf:107
67

ayn zamanda, insanlar kendilerinin nefret ettii eylerden
bakalarnn da nefret etmesini, sevdikleri eyleri bakalarnn
da sevmesini arzulad oranda, toplumcul bir duygu olarak
ortaya kar.
154
Bu hi de paradoksal deildir. Doa
durumundan, sivil duruma gei, bandan itibaren, ncelikle ve
zellikle edilgen duygularn ve insann gszlnn bir
sonucu olarak sergilenmekteydi. nsanlar ilk olarak yan yana
getiren ey, akl deil, edilgen duygulardr. Dolaysyla, insann
toplumculluu onun aklnda temellenmez, bilakis doasndaki
gszlkte, yani yalnz bana varln srdrme arzusunu
gerekletirememesinde temellenir. Balibar bu durumu yle
ifade eder:

...Akl, bu anlamda, insan doasnn bir
parasdr: nsann iine dardan
aktarlmasna gerek yoktur.
Bununla birlikte akl insan doasn ne
sadece kendisi tanmlar (insan doas ayn
zamanda sonsuz bir ekilde geni olan genel
bir doayla da ilgilidir), ne de tmyle
tanmlar (zira insan arzusu znde akla kart
olan baka biimleri de kapsar: insanlarn
akln rehberliinde deil, itkilerle

154
age, sf:108
68

ynlendirilmelerine yol aan tutku nitelikli
duygular)
155


nsani tutkular (Sevin ve Keder, Umut ve Korku, Sevgi ve
Nefret), insanlarn d nedenlere hkim olarak sahip olabilecei
conatuslarn deil ama tam tersine bu nedenlere, dsal glere
tabi olduklar bir durumun ifadesidirler. Fakat yine de ne olursa
olsun, tutkulu yaam da, conatuslarnn bir sonucudur.
156
nsan,
edilgen duygularn tabi olarak yaadnda, kederli olanlarndan
kanmak ve neeli olanlara yaknlamaya eilimli
olduundan
157
, kendisini kederli duygulardan kurtaracak
topluluklar oluturmak zere, bakalar ile ilikilenmeye
abalar. Toplumculluun kkeni, kendini eylerin upuygun
nedenlerini bilme yetisi olarak aklda deil, neeli karlamalar
rgtleme ve kederlendiren karlamalardan kanma
pratiinde bulur.
Akl insann gcnn bir ifadesi olduu iin, yani insann akl
ile yolunu bulabilmesi, bedenin ve zihnin eyleme kudretinde bir
art olmakszn imknsz olduu iin, edilgen duygularn aklsal
yaamnn maddi zeminini oluturmak gibi bir anlam da vardr.
Yukarda altnn izildii zere, iki insan glerini birletirdii
oranda daha gl olduklar ve conatuslarn daha etkin ifade

155
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:106
156
age, sf:107
157
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:385, B3, 28
69

ettikleri iin, toplumculluk bir dier yanyla, aklcllk olarak
okunabilirdir. Akl yetisi ancak, insanlarn bar ve gven iinde
yaadklar zgrlk bir politik toplulukta gerek anlamda,
ortak kavramlar retme ve nc tr bilgi tretme
kapasitesini tam anlamyla gerekletirebilir.
Balibar, Ethicann drdnc blmnden 37. nerme ve
onun birinci notuna dayanarak, politik topluluun temellerinin,
insana zg erdem, ortak iyiden insanlara ortak bir ekilde tat
alma arzusu olduunu syler.
158
Bu bizi, Spinozann duygu ve
akla dair ikili stratejisine gtrr: Bir yandan akln gszl
olarak, okluun mizacndan doan ve politik toplulua zarar
verme eiliminde olan kskanlk, nefret vs. gibi edilgen
duygularn saf d edilerek, okluun disipline edilmesini
gerektiren bir strateji, bir duygu ynetimi stratejisi. Bu
stratejinin Politik ncelemedeki gerekiliin bir uzants olarak
dnmek gerekir. Bir dier yandan ise, akln gc olarak,
politik topluluun iinde zgrln, dostluun ve adaletin
gerekletirilmesi
159
olarak ortak bir yaam ve deer dnyasnn
rgtlenmesi abas. Burada iki izginin dm noktasnda, u
nerme bulunur: Edilgen bir duyguya bal olarak yapmak
zorunda olduumuz bir eyleme, bu tr bir duygu olmakszn
aklla da ynlendirilebiliriz.
160


158
tienne Balibar, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev: Sanem
Soyarslan, Kasm 2004, sf:103
159
Spinoza, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll 2011,
sf:677-683, B4, 70-73
160
age, sf:653, B4, 59
70

Toplumculluktan hareketle toplumsalla ynelmek demek,
o halde, edilgen duygularmzla srklendiimiz ortakl, ortak
yaamn etkin, kolektif ve aklsal bir inasna dntrmek
demektir. Ayn nermenin ikinci bir anlam ise, Teolojik-Politik
nceleme ile Politik nceleme arasndaki sorunsaln dnmne
dair bir fikir verir. okluun ynetilebilirlii, yani yukarda birinci
strateji olarak ayrt ettiimiz stratejinin akn sunuluu:
egemenin okluun yneticisi olarak belirdii ve
ynetimselliini, korku, umut gibi edilgen duygular zerine ina
ettii, teokratik, monarik ve aristokratik biimler. Bu safhada
edilgen duygular, yalnzca toplumculluun temeli olarak deil,
toplumsalln srdrlebilirliinin abas olarak egemenin
stratejisinin bir paras olarak belirir. Bu toplumsallkta da
elbette akl iler, ama bu akl, en kt toplumsal yaamn,
herkesin birbirine dman olduu bir doal durumdan daha iyi
olmas bakmndan bir aklsallktr. Yani, en dk dzeyde, en
temel arzu olarak, yaamn srdrme abasnn en plak hali
tarafndan belirlenmi bir aklsallk.
Oysa ikinci strateji olarak ayrt edilen ve kolektif bir tarzda
tanmlanm, ortakln aklc bir inas diyeceimiz dier yol ise,
okluun kendi tutkularn, kendi gcyle ynetme imkn
zerine temellenir. Bu yol, Politik ncelemenin demokrasi
tartmasnn olas bir tamamlan iin temeldir: okluun
zynetimi olarak, kendi kudretinin en mutlak ifadesi olarak
demokrasi. Burada aklclk, olabilecek en olumlu anlamda, bir
yandan edilgen duygularla srklenilen ortakln, ortak
deerlerin kolektif akl tarafndan kolektif inas olarak
71

gerekletirilen bir toplum topyas demek iken, bir dier
yandan da, edilgen duygular, etkin duygularla takas eden, yani
akldan doan, nedeni kendimiz olduumuz bir duygu
zynetimi demektir.
Sonu olarak, Spinozann politika felsefesinde, en son
haliyle akl ile duygu arasndaki ilikinin, conatusa bal olarak
tanmland ve hem bireyin hem bir birey olarak politik
toplumun, varlkta kalma abas tarafndan belirlendii ve
dnld sylenebilir. Edilgen duygular, toplumun ve
bireyin ykmna neden olduklar oranda ve balamda dlanr.
Akl ise hem edilgen duygulardan kurtulmak iin etkin ve
kolektif bir aba olarak belirir ve bu adan, duygular akln
kontrolne girmesi gereken negatif niteliklere dnrler. Bir
dier yandan ise, yani toplumculluk eilimi asndan, edilgen
duygular olumlanr ve bir sevin pratiine bal olarak, kurucu
bir stratejinin paras haline gelir. Akl bu ikinci durumda, bu
strateji balamnda mmkn hale gelen bir eyleme kudretindeki
artn, yani kolektif kapasitedeki bir sramann ifadesi ve daha
st dzey bir aklclk olarak rgtlenmesidir. Bu, conatuslarn,
yani varlklarn srdrmeyi en iyi koullarda, en tam haliyle
gerekletirmeyi arzulayan, umut eden ve bunun iin aba
harcayan insann, hak ettii ve ulamas gereken biricik yaam
olarak, ortak yaamn kuruluundan baka bir ey deildir.
72

KAYNAKA


BALIBAR, tienne, Spinoza ve Siyaset, Otonom yay., ev:
Sanem Soyarslan, Kasm 2004
BUMN, Tlin, Tartlan Modernlik: Descartes ve Spinoza,
YKY, Ocak 2010
DELEUZE, Gilles Spinoza ve fade Problemi, Norgunk Yay., ev:
Alber Nahum, Ocak 2013
DELEUZE, Gilles, Spinoza: Pratik Felsefe, Norgunk Yay., ev:
Ulus Baker & Alber Nahum, Ocak 2005
NEGRI, Antonio, Aykr Spinoza: Gndem(deki/d)
eitlemeler, Otonom Yay., ev: Nurfer elebiolu & Eylem
Canarslan, Mays 2011
NEGRI, Antonio, Yaban Kuraldlk: Spinoza Metafiziinin ve
Siyasetinin Gc, Otonom Yay., ev: Eylem Canaslan, Austos
2005
NEGRI, Antinio & HARDT, Michael, Ortak Zenginlik, Ayrnt
Yay., 2011, ev: Efl-Bar Yldrm
73

SPINOZA, Ethica, Kabalc Yay., ev: idem Drken, Eyll
2011
SPINOZA, Politik nceleme, Dost Yay., ev: Murat Eren, Eyll
2012
SPINOZA, Teolojik Politik nceleme, Dost yay., ev: Celal Bli
Akal & Reyda Ergn, 2010