ORTARETM

ADA TRK
VE
DNYA TARH
12
YAZARLAR
Yasemin OKUR
Akn SEVER
Ertan AYDIN
Hakan KIZILTAN
Mehmet ZTRK
Mehmet AKSOY
DEVLET KTAPLARI
DRDNC BASKI
..........................., 2012
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI....................................................... .....: 4661
DERS KTAPLARI DZS..................................................................................: 1335
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metni, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.
Editr : Do. Dr. Osman KSE
Dil Uzman : Semra AKIR
Zekai KAYA
Rehberlik Uzman :Mustafa KARA
Grsel Tasarm : A. Suat
lme ve Deerlendirme Uzman :Elif SEYLM
Proram Gelitirme Uzman : Berna SERDAR OTUZ
KEECOLU
Semra DNDAR
ISBN 978-975-11-3219-2
Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulunun 29.05.2009 gn ve 71 sayl karar
ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012
gn ve 3398 sayl yazs ile drdnc defa 347.924 adet baslmtr.
12.?.Y.0002.3833
.

NDEKLER
1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA
2. NTE: II. DNYA SAVAI
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI................................................................................... 3
1. I. Dnya Sava............................................................................................................... 4
2. Paris Konferans.............................................................................................................. 4
3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar............................................................... 5
4. I. Dnya Savann Sonular......................................................................................... 7
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK
TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI..................................................................................... 8
1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali.................................................................. 8
2. Ruslarn Orta Asyay stilas........................................................................................... 11
3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu......................................................... 11
?Basmac Hareketi ............................................................................................... 13
C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI............................................13
1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar..................................................14
a. ngiltere ve Orta Dou................................................................................................ 15
b. Fransa ve Orta Dou..................................................................................................17
D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA................................................................... 18
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ........................................................................................19
1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya..........................................................................................19
2. Ekonomik Krizin Ortaya k (Kara Perembe)............................................................ 20
3. Krizin Trkiyeye Etkileri.................................................................................................. 21
F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA............................................................................ 22
1. Barn Srekliliini Salama abalar............................................................................ 22
2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat.............................................................................23
3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu............................................................................................26
a. talyada Faizm......................................................................................................... 26
b. Almanyada Nazizm....................................................................................................27
c. spanyada Franco Dnemi........................................................................................ 29
G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA............................................................................. 29
H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI..................................................................... 32
1. D Politikadaki Gelimeler..............................................................................................33
a. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girii........................................................................ 33
b. Balkan Antant............................................................................................................ 34
c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi................................................................... 35
d. Sadabat Pakt.............................................................................................................36
e. Hatay Meselesi ve Hatayn Anavatana Katlmas......................................................37
Proje devi..............................................................................................................................39
Deerlendirme Sorular........................................................................................................... 40
Bulmaca.................................................................................................................................. 41
A. YEN BR SAVAA DORU...............................................................................................44
1. Sava ncesindeki Gelimeler........................................................................................44
a. Japonya......................................................................................................................44
b. talya...........................................................................................................................45
........................................................................................
d. Almanya..................................................................................................................... 46
e. Sava Yl: 1939......................................................................................................... 48
B. SAVA YILLARI................................................................................................................. 50
1. Avrupada Sava............................................................................................................. 50
2. Kuzey Afrikada Sava.....................................................................................................54
3. Asya ve Pasifikte Sava................................................................................................. 55
a. Sava ncesi ABD.....................................................................................................55
b. Pearl Harlbour Baskn ve ABDnin Savaa Girii...................................................... 56
c. Pasifik Savalar.........................................................................................................56
C. BARIA DORU................................................................................................................ 58
1. Avrupada Savan Sona Ermesi.....................................................................................58
2. Pasifikte Savan Sona Ermesi...................................................................................... 61
D. SAVAIN ETKLER........................................................................................................... 62
1. Siyasi Sonular................................................................................................................62
c. lkeler Aras Gruplamalar 46
NDEKLER
2. Ekonomik Sonular..........................................................................................................63
3. Toplumsal Sonular......................................................................................................... 64
4. nsan Haklar hlalleri...................................................................................................... 66
E. SAVA YILLARINDA TRKYE......................................................................................... 68
1. II. Dnya Savanda Trk D Politikas......................................................................... 68
2. II. Dnya Savann Trkiyeye Etkileri........................................................................... 70
Proje devi..............................................................................................................................74
Deerlendirme Sorular........................................................................................................... 75
Bulmaca...................................................................................................................................76
A. BLOKLARIN KURULUU..................................................................................................80
1. Dou Blokunun Kuruluu.................................................................................................80
a. Dou Bloku indeki Dier Gelimeler........................................................................81
b. Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin Kurulmas............................... 82
c. Sosyalist Blokta Sarsntlar.........................................................................................82
2. Bat Blokunun Kuruluu...................................................................................................85
a. Truman Doktrini..........................................................................................................86
b. Marshall Plan............................................................................................................ 87
c. NATOnun Kuruluu................................................................................................... 88
d. Avrupa Konseyinin Kuruluu...................................................................................... 88
e. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)............................................................................ 89
B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU..................................................................................... 90
1. srailin Kuruluu.............................................................................................................. 91
2. Eisenhower Doktrini........................................................................................................ 93
C. UZAK DOUDA ATIMA............................................................................................... 94
1. in Halk Cumhuriyetinin Kuruluu..................................................................................94
2. Uzak Douda Hkimiyet Mcadeleleri............................................................................95
a. Kore Sava............................................................................................................... 95
b. SEATOnun Kuruluu................................................................................................. 95
D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU................................................................................ 97
1. Gney Asyadaki Gelimeler........................................................................................... 97
2. Afrikadaki Gelimeler..................................................................................................... 100
E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE......................................................................... 101
1. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas.................................................................101
a. Trkiyenin Avrupa Konseyine Girii..........................................................................102
b. Trkiyenin NATOya Girii........................................................................................ 102
c. Balkan Paktnn Kurulmas....................................................................................... 105
d. Badat Paktnn Kurulmas.......................................................................................105
2. Trkiyede Hayat.............................................................................................................106
a. Siyaset.......................................................................................................................106
b. Ekonomi.................................................................................................................... 109
c. Sosyal ve Kltrel Hayat............................................................................................111
F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA............................................................................. 112
Proje devi............................................................................................................................. 116
Deerlendirme Sorular...........................................................................................................117
Bulmaca..................................................................................................................................118
A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC.........................................................121
1. Yumuama Dnemi Politikalar.......................................................................................122
2. Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri............................................................122
3. Helsinki Konferans.........................................................................................................123
B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI............................................................................. 124
1. atmalarda ABD ve SSCBnin Rol............................................................................ 125
2. Kba Buhran..................................................................................................................125
3. Vietnam Sava...............................................................................................................127
4. Kemir Meselesi............................................................................................................. 128
5. Afganistann SSCB Tarafndan gali.............................................................................129
C. BARI NDE BR ARADA YAAMA..............................................................................131
D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI....................... 134
3. NTE: SOUK SAVA DNEM
4. NTE: YUMUAMA DNEM VE SONRASI
NDEKLER
1. Camp David Antlamalar...............................................................................................136
2. slam Konferans rgt.................................................................................................138
E. ULUSLARARASI POLTKADA PETROLN YER.......................................................... 139
F. RAN-IRAK SAVAI........................................................................................................... 142
1. Irakta Rejim Deiiklii.................................................................................................. 142
2. randa Rejim Deiiklii................................................................................................. 142
3. Sava ve Sonular........................................................................................................ 143
G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA................................................................................. 144
1. Ekonomi......................................................................................................................... 144
2. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler................................................................................... 145
3. Kltrel Hayat.................................................................................................................147
H. TRK DI POLTKASI.....................................................................................................148
1. Trk - Yunan likileri...................................................................................................... 148
a. Kbrs Meselesi..........................................................................................................148
b. Ege Adalar Meselesi.................................................................................................156
2. Trkiyenin Orta Dou Politikas..................................................................................... 158
3. Ermeni ddialar.............................................................................................................. 159
I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR ................................................................................... 160
1. Siyaset............................................................................................................................160
2. Ekonomi..........................................................................................................................164
3. Sosyal ve Kltrel Hayat................................................................................................ 165
Proje devi.............................................................................................................................168
Deerlendirme Sorular.......................................................................................................... 169
Bulmaca................................................................................................................................. 170
A. SSCBDE DEM VE SONULARI...............................................................................173
1. SSCBde Politika Deiiklikleri ve Nedenleri.................................................................. 174
2. SSCBnin Dalmas.......................................................................................................175
3. SSCBnin Dalmasnn Dou Avrupaya Etkileri............................................................176
4. SSCBnin Dalmasnn Dnya Gler Dengesi zerine Etkileri................................... 177
.............................................................................
a. Azerbaycan.............................................................................................................. 180
?Dalk Karaba Sorunu......................................................................................181
b. Kazakistan.................................................................................................................182
c. Krgzistan..................................................................................................................183
d. zbekistan................................................................................................................ 183
e. Trkmenistan.............................................................................................................184
f. Dier Trk Topluluklar...............................................................................................184
2. Bamsz Devletler Topluluu.........................................................................................185
3. TKA (Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl)..................................................... 185
C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR...................................... 185
1. ki Almanyadan Tek Devlete...........................................................................................186
2. Avrupa Ekonomik Topluluundan (AET) Avrupa Birliine (AB).......................................186
a. Maastricht Kriterleri................................................................................................... 187
b. Kopenhag Kriterleri....................................................................................................187
c. AB ve Dnya..............................................................................................................188
3. NATOnun Avrupada Genilemesi................................................................................. 188
D. TRKYE VE AVRUPA BRL........................................................................................189
1. Trkiyenin AB Serveni..................................................................................................189
a. Ankara Anlamas ve Katma Protokol.......................................................................189
b. Trkiyenin Gmrk Birliine Girii............................................................................ 190
c. Avrupa Birliinin Genileme Sreci ve Trkiye......................................................... 190
?Tarama Sreci.....................................................................................................190
E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR.....................................................................193
1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dalmas..............................................193
2. Arnavutlukta Demokratikleme Sreci...........................................................................198
F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER...................................................... 198
5. NTE: KRESELLEEN DNYA
B. ASYADA YENDEN YAPILANMA.....................................................................................178
1. Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor 179
NDEKLER
1. Krfez Savalar............................................................................................................. 198
2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri............................................................ 201
3. Afganistandaki Gelimeler............................................................................................. 202
4. Orta Douda Su Sorunu................................................................................................ 202
G. DNYADAK GELMELER............................................................................................. 204
1. Bilimsel ve Teknolojik Gelimelerin Etkileri.....................................................................204
2. Kreselleme ve Etkileri................................................................................................. 206
H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI.................................................................208
1. Rusya Federasyonu....................................................................................................... 208
2. Kafkasya.........................................................................................................................209
3. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri....................................................................................... 210
4. Orta Dou.......................................................................................................................210
5. Balkanlar.........................................................................................................................212
6. Kzlayn Yurt D Yardm Faaliyetleri............................................................................215
7. Trk Ordusu ve Dnya Bar..........................................................................................215
I. 1980 SONRASI TRKYE...................................................................................................216
1. Siyasi Gelimeler............................................................................................................216
2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat.............................................................................. 217
?Bu Dnemde Dier nemli Gelimeler.............................................................. 218
3. Ekonomik Gelimeler......................................................................................................220
4. Toplumsal Sorunlar.........................................................................................................222
a. Terrizm.....................................................................................................................222
b. 17 Austos Depremi Sonunda Ortaya kan Sorunlar..............................................222
. KRESEL SORUNLAR...................................................................................................... 224
1. Kresel Isnma................................................................................................................224
?Kyoto Protokol..................................................................................................226
2. evre Kirlilii...................................................................................................................226
3. Nfus Art ve sizlik.....................................................................................................228
4. Yetersiz Beslenme ve Alk............................................................................................ 229
5. Uluslararas Terr .......................................................................................................... 230
6. Salgn Hastalklar........................................................................................................... 231
a. AIDS..........................................................................................................................231
b. Krm-Kongo Kanamal Atei Hastal......................................................................231
c. Ku Gribi....................................................................................................................231
d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu).................................................... 232
e. Hepatit.......................................................................................................................232
f. Stma.........................................................................................................................232
g. A(H1N1) Virs (Domuz Gribi)..................................................................................232
Proje devi.............................................................................................................................233
Deerlendirme Sorular.......................................................................................................... 234
Bulmaca................................................................................................................................. 236
SZLK.................................................................................................................................237
KAYNAKA............................................................................................................................240
KRONOLOJ...........................................................................................................................244
NDEKLER
LME ve DEERLENDRME: Kazanmlarn gerekleme dzeyinin belirlen-
mesini amalar.
BLG NOTU: Konularla ilgili tamamlayc bilgilerin verilmesini amalar.
PROJE: Kazanmlar pekitirmeye ynelik kapsaml ve aamal almalar
amalar.
E ZAMANLILIK: Ayn zaman diliminde gerekleen olaylar belirterek olaylar
arasnda iliki kurmay amalar.
ANALZ: Konuyla ilgili harita, fotoraf, resim, karikatr, grafik ve metinlerin
incelenerek yorumlanmas amalanr.
PERFORMANS: Kazanmlar pekitirmeye ynelik almalar amalar.
BYOGRAF: Konularla ilgili nemli kiileri tantmay amalar.
SZL TARH: Olaylarn getii dnemde yaayan insanlar ile rportaj yaplarak
olayn getii dnemin zelliklerini yanstmay amalar.
HAZIRLIK SORULARI: Konuyla ilgili n hazrlk yapmay amalar.
ORGANZASYON EMASI
Bu ders kitab 4 saatlik programna gre
hazrlanmtr. ada Trk ve Dnya Tarihi dersini semeli (2 saat) olarak okuyan
renciler bu rengin fon olarak kullanld blmlerden sorumludur.
ada Trk ve Dnya Tarihi dersi
1
XX. YZYIL
BALARINDA DNYA
Mussolini ve Hitler bir arada
I.Dnya sava sonunda Ypres kenti, Belika
Lenin halka hitap ederken
1929 ekonomik krizi spanya i sava
Atatrk, ran ah Rza Pehlevi ile birlikte
1.
NTE
1. NTE: XX. YZYIL BALARINDA DNYA
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK
DEVLET VE TOPLULUKLARI
C.
D.
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ
F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA
H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI
ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN KURULMASI
UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA
G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA
HAZIRLIK SORULARI
1. I. Dnya Sava gler dengesini nasl etkilemitir?
2. arlk rejiminin yklmas Orta Asyada yaayan Trk topluluklarn nasl etkilemitir?
3. Orta Dou blgesini harita zerinde inceleyiniz. Blgenin doal kaynaklarn aratrarak
4. 1870lerden itibaren Japonyann yaylmac bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir?
5. Ekonomik dengelerin bozulmasnn siyasi ve sosyal yaam zerindeki etkileri nelerdir?
6. I. Dnya Sava Avrupadaki ekonomik ve sosyal yaam nasl etkilemitir?
7. ki sava arasndaki dnemde dnyada hangi teknolojik gelimeler grlmtr? Aratrnz.
Aratrma sonularn snfta paylanz.
8. Trkiyenin Milletler Cemiyetine giri srecini aratrnz.
jeopolitik
konumunu deerlendiriniz.
2
1
.

1
1
.

s

f

b
i
l
g
i
l
e
r
i
n
i
z
e

d
a
y
a
n
a
r
a
k

A
v
r
u
p
a

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i

a
r
a
s

n
d
a
k
i

h
a
n
g
i

s
o
r
u
n
l
a
r

n

2
.

H
a
r
i
t
a
d
a

d
e
v
l
e
t
l
e
r

a
r
a
s

g
r
u
p
l
a

m
a
l
a
r

b
e
l
i
r
t
e
r
e
k

b
u
n
u
n

n
e
d
e
n
l
e
r
i
n
i

a

k
l
a
y

z
.
3
.

A
v
r
u
p
a

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n
i
n

O
s
m
a
n
l

D
e
v
l
e
t
i

n
e

b
a
k

l
a
r

v
e

O
s
m
a
n
l

D
e
v
l
e
t
i

n
i
n

s
a
v
a

a

g
i
r
m
e

n
e
d
e
n
l
e
r
i
n
i

b
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
I
.

D

n
y
a

S
a
v
a

n
a

y
o
l

a

b
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI
P
a
r
i
s
F
R
A
N
S
A
M
a
d
r
i
d

S
P
A
N
Y
A
L
i
z
b
o
n
P
O
R
T
E
K

Z
L
o
n
d
r
a

N
G

L
T
E
R
E

R
L
A
N
D
A
O
s
l
o
N
O
R
V
E

S
V
E

S
t
o
k
h
o
l
m
B
e
r
l
i
n
V
i
y
a
n
a
A
V
U
S
T
U
R
Y
A

-

M
A
C
A
R

S
T
A
N

M
P
A
R
A
T
O
R
L
U

S
V

R
E

T
A
L
Y
A
S
A
R
D
U
N
Y
A
S

L
Y
A
R
U
S
Y
A
M
i
n
s
k
K
i
e
v
B
e
l
g
r
a
t
B

k
r
e

R
O
M
A
N
Y
A
S
IR
B
S
T
A
N
Y
U
N
A
N

S
T
A
N
K
A
R
A
D
E
N

Z
A
D
R

Y
A
T

K


D
E
N

A
K
D
E
N

Z
A
T
L
A
S

O
K
Y
A
N
U
S
U
S
o
f
y
a
A
t
i
n
a

s
t
a
n
b
u
l

t
i
l
a
f

D
e
v
l
e
t
l
e
r
i

t
t
i
f
a
k

D
e
v
l
e
t
l
e
r
i
T
a
r
a
f
s

z
l
a
r

t
t
i
f
a
k
t
a
n

t
i
l
a
f
a

k
a
t

l
a
n
l
a
r
T
a
r
a
f
s

z
k
e
n

t
i
l
a
f
a

k
a
t

l
a
n
l
a
r
T
a
r
a
f
s

z
k
e
n

t
t
i
f
a
k
a

k
a
t

l
a
n
l
a
r
D
A
N

M
A
R
K
A
H
O
L
L
A
N
D
A
K
O
R
S

K
A
K
o
p
e
n
h
a
g
I
.

D

n
y
a

S
a
v
a

e
s
n
a
s

n
d
a

A
v
r
u
p
a

v
e

O
s
m
a
n
l

D
e
v
l
e
t
i
B
E
L

K
A
B
r

k
s
e
l
C
e
n
e
v
r
e
R
o
m
a
B
U
L
G
A
R

S
T
A
N
A
R
N
A
V
U
T
L
U
K
K
A
R
A
D
A

K
I
B
R
I
S
O
S
M
A
N
L
I
D
E
V
L
E
T

A
L
M
A
N

M
P
A
R
A
T
O
R
L
U

U
3
0












2
2
0










4
4
0










6
6
0



K
m
1. I. Dnya Sava
1914 ylnda balayan 1918de sona erdi. Bu sava milyonlarca insann lmne ve
sakat kalmasna, dnya zerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dnya Sava, birok
imparatorluun yklmasna yol aan insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir.
I. Dnya Savann k sebeplerini XIX. yzyl boyunca sren ve XX. yzyl balarnda devam
eden olay ve gelimeler oluturmaktadr.
11. snf Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi dersinde bu savan sebepleri genel ve zel olmak zere
iki ksmda incelenmiti. Genel sebeplerin Fransz htilali sonucunda yaylan milliyetilik anlay ve
Sanayi nklabn gerekletiren Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabet olduu belirtilmiti.
Fransz htilali sonucunda zellikle milliyetilik akmndan etkilenen milletler, byk devletlerin
kkrtmas sonucunda Avrupada birok savan kmasna neden oldu.
XIX. yzyln ikinci yarsnda ve siyasi birliklerini ge kurmu
olmalar, sanayilerini glendirerek ham madde ve pazar araylarna girmeleri mevcut dengeleri boz-
du. Almanyann bu giriimi o zamana kadar smrgecilikte rakipsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusyann
yeni mttefik aramalarna yol at. Almanyann glenmesi, ngiltere, Rusya ve Fransay birbirlerine
yaklatrd.
I. Dnya Savann zel sebepleri arasnda devletleraras ilikiler nemli bir yer tutuyordu.
Almanyann siyasi birliini kurarken igal ettii (1871) Fransz topra Alsace-Lorraine (Alsas-Loren)
yznden, Fransa ile aras almt. Fransa, nemli kmr ve demir yata olan bu blgeyi geri almak
istiyordu.
Avusturya-Macaristan gemite
sahip olduu Balkanlarn tamamna tek bana egemen olmak
istiyordu. Rusya da scak denizlere alma ve Panislavizm
politikas gerei Balkanlara hkim olma dncesindeydi.
Rusya bu dncelerini gerekletirmek iin Osmanl ve
Avusturya-Macaristan topraklarnda yaayan Slavlar isyana
tevik ediyordu.
Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya
Pancermenizm (Cermen birlii) politikas gerei Rusyann
Balkanlara yerlemesine karyd. Ayrca Almanyann Osmanl
Devletine yaknlama politikas, smrgelerine giden en ksa
yolun kesilmesinden endie eden ngiltereyi rahatsz etmi ve
ngiltereyi Fransa ve Rusyayla ittifaka yneltmiti.
Rusya, tarih emeline bu ittifak yoluyla stanbul ve anak-
kale Boazlarn ele geirerek Akdenize almak suretiyle
kavumak istiyordu.
Sanayisini glendiren talya, ham madde iin Akdeniz ve
evresinde smrgeler elde ederek eski gcne ulamak niye-
tindeydi. Bu nedenle ngiliz smrgelerine gz dikmiti. Ayrca
Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde kalm
talyan topraklarn da kurtarmak istiyordu.
I. Dnya Sava, 28 Haziran 1914te Saraybosnada Avusturya-Macaristan veliahd Ferdinandn bir
Srpl tarafndan ldrlmesi ile balad. Sava ksa srede ktaya yayld. nceleri tarafsz kalan
ABDnin savaa girmesiyle tilaf Devletleri sava kazand. Bloklar arasnda atekes anlamalar
imzaland.
I. Dnya Sava
talya (1870) Almanyann (1871)
Balkan topraklar Avusturya-Macaristan ile Rusya arasnda
rekabet alan hline geldi.
2. Paris Konferans
I. Dnya Savan kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak bar antlamalarnn
imzalanmasn salamak amacyla 18 Ocak 1919da, Pariste bir konferans topland.
Konferansa katlan devlet says ok olmakla birlikte konferans etkileyen ve ynlendiren drt byk
devlet vard; bunlar ABD, ngiltere, Fransa ve talya idi. Ancak etkili olan ngiltere ve Fransayd.
Avusturya-MacaristanVeliahd
Aridk Franz Ferdinand
Paris Konferansndan galip devletlerin beklentileri
ABD Milletler Cemiyetinin kurulmasn salayarak yalnzlk politikasna dnmek.
Fransa karlarn en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann bir daha Avrupa dengesini bozmasn nlemek.
talya Avusturya ve Anadoludan baz topraklar almak.
Srbistan Akdenize kmak.
Japonya inden topraklar almak.
ngiltere
Bar dzeninde kendi menfaatlerini en iyi ekilde gerekletirmek, Almanyann denizlerdeki gcn azaltp
smrgelerini ele geirerek Almanyay etkisiz hle getirmek.
4
MONROE DOKTRN
1787de kurulan Amerika Birleik
Devletleri, Avrupa devletlerinin Ame-
rika ktasna karmalarn istemiyordu.
ngiltere, Fransa ve Prusyann Latin
Amerika; Rusyann Kuzey Amerika
zerindeki isteklerine kar koymak iin
ABD, d politikasn baz kurallara
balama gerei hissetmiti. ABD
bakan Monroe, kongrede yapt
konumada devletin d politikasn u
esaslara dayandryordu (1823):
1. ABD, Avrupa devletlerinin Ameri-
ka ktasnda yeniden smrgecilik ha-
reketlerine girimelerine ve kendi sis-
temlerini ktann herhangi bir yerinde
uygulamak iin yapacaklar giriimlere
izin veremez.
2. ABD, Avrupal glerin arasnda
bunlar ilgilendiren soruna, savalara
ve politikalara karmamay esas alr.
Bu esaslarla ABD, Avrupann kendi
ktasna karmamasn, buna karlk
kendisinin de Avrupa sorunlar ve
diplomasisinden uzak durmasn yani
ktasna kapanarak yalnzlk (infirat)
politikasna dnmesini salam oldu.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl
Siyasi Tarihi, s. 69-71den zetlenmitir.
5
Konferansn almaya balamasndan sonra ABDnin iste-
ine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statsnn belirlenme-
sine ncelik verildi. stediini elde eden ABD yalnzlk politikasna
geri dnd. ngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson
Prensipleri ni dikkate almadan kendi karlar dorultusunda bar
artlarn belirlemeye alt. lk antlama Almanya ile yapld.
3. I. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar
3 Mart 1918de Sovyet Rusya ve Almanya arasnda Brest
Litovsk Antlamas imzalanrken Avusturya-Macaristan, Osmanl
Devleti ve Bulgaristan da grmelere katld. Buna gre
Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna,
Finlandiyadan ekilecek ve buralarn geleceini ttifak Devletleri
belirleyecekti. Ayrca Rusya; Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl
Devletine geri verecek ve Dou Anadoludan ekilecekti.
tilaf devletleriyle Almanya arasnda Versailles (Versay);
Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristanla Trianon
(Triyanon); Bulgaristanla Neuilly (Nyyi); Osmanl Devleti ile Sevr
Antlamas imzalanmtr.

PARS BARI KONFERANSI

Bu konferansta, Viyana Kongresinin (1815) aksine, milli-
yetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupann siyasi haritas
yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl
Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir
milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya,
Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu
Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih
kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya,
Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler
kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla
Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (Alsace-
Lorrainei alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g
kazand.
Carlton J. H. HAYES, Milliyetilik: Bir Din, s. 177
Yukardaki metne gre Paris Konferans Avrupadaki gler
dengesini nasl etkilemitir?
Paris Bar Konferansnda nl drtl [Soldan saa: Lloyd George (ngiltere),
Vittorio Emanuele Orlando ( , Georges Clemenceau (Fransa), Woodrow Wilson (ABD)] talya)
ABD Bakan Monroe
Avrupada Paris Bar
Konferansnn topland tarih-
ten ksa bir sre nce Osmanl Devleti
Mondros Atekes Anlamasn (30
Ekim 1918) imzalam ve igaller
balamt. gallere kar yurdun
deiik blgelerinde
direni cemiyetleri kurmaya balad.
Trakya Paaeli Cemiyeti, Kilikyallar
Cemiyeti, Dou Anadolu Mudafaai
Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direni
cemiyetlerindendir.
Anadolu halk
I
.

D

N
Y
A

S
A
V
A

I

S
O
N
R
A
S
I
N
D
A

Y
A
P
I
L
A
N

A
N
T
L
A

M
A
L
A
R
I
N

B
A
Z
I

M
A
D
D
E
L
E
R

S
I
N
I
R
L
A
R

E
K
O
N
O
M

K
A
S
K
E
R

Y
A
S

???
A
l
s
a
c
e
-
L
o
r
r
a
i
n
e

v
e

S
a
a
r

b

l
g
e
s
i

F
r
a
n
s
a

y
a
;

E
u
p
e
n
,

M
a
l
m
e
d
y

v
e

M
o
n
s
c
h
a
u

n

b
i
r

k

s
m

B
e
l

i
k
a

y
a
;

B
a
t

P
r
u
s
y
a

n

b

k

b
i
r

k

s
m

L
e
h
i
s
t
a
n

a
;

Y
u
k
a
r

S
i
l
e
z
y
a

n

b
i
r

k

s
m

e
k
o
s
l
a
v
a
k
y
a

y
a

v
e
r
i
l
d
i
.

D
a
n
z
i
g
,

s
e
r
b
e
s
t

e
h
i
r

o
l
d
u
.
A
l
m
a
n
y
a

n

b

n

s

r
g
e
l
e
r
i

n
g
i
l
t
e
r
e
,

F
r
a
n
s
a
,

B
e
l

i
k
a

v
e

J
a
p
o
n
y
a

a
r
a
s

n
d
a

p
a
y
l
a

l
d

.
K
i
e
l

K
a
n
a
l

i
l
e

A
l
m
a
n

n
e
h
i
r
l
e
r
i
,

u
l
u
s
l
a
r
a
r
a
s

b
i
r

d
u
r
u
m
a

g
e
t
i
r
i
l
d
i
.
?
A
l
m
a
n
y
a

n

o
n

y

l

s

r
e
y
l
e

F
r
a
n
s
a
,

B
e
l

i
k
a

v
e

t
a
l
y
a

y
a

k

r

v
e
r
m
e
s
i

v
e

s
a
v
a

t
a

z
a
r
a
r

g

r
e
n
l
e
r
e

t
a
z
m
i
n
a
t

d
e
m
e
s
i

k
a
r
a
r
l
a

l
d

.
?A
l
m
a
n
y
a

n


Z
o
r
u
n
l
u

a
s
k
e
r
l
i
k

k
a
l
d

l
a
r
a
k

1
0
0
.
0
0
0

k
i

i
l
i
k

b
i
r

o
r
d
u

b
u
l
u
n
d
u
r
m
a
s

n
a

i
z
i
n

v
e
r
i
l
d
i
.
?
A
l
m
a
n

d
o
n
a
n
m
a
s

t
i
l
a
f

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n
e

t
e
s
l
i
m

e
d
i
l
e
r
e
k

h
e
r

i
t

s
i
l
a
h

v
e

d
e
n
i
z
a
l
t

y
a
p

y
a
s
a
k
l
a
n
d

.
?
A
l
m
a
n
y
a
,

A
v
u
s
t
u
r
y
a

i
l
e

b
i
r
l
e

-
m
e
m
e
y
i

t
a
a
h
h

t

e
t
t
i
.

A
v
u
s
t
u
r
y
a
,

e
k
o
s
l
o
v
a
k
y
a

v
e

L
e
h
i
s
t
a
n

n

b
a

m
-
s

z
l

t
a
n

v
e

k
u
r
u
l
a
n

M
i
l
l
e
t
l
e
r

C
e
-
m
i
y
e
t
i
n
i

k
a
b
u
l

e
t
t
i
.
?
Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a

y
a

B
o
s
n
a
-
H
e
r
s
e
k
;

t
a
l
y
a

y
a

T
i
r
o
l
,

T
r
i
e
s
t
e

i
l
e

b
a
z

D
a
l
m
a

y
a

a
d
a
l
a
r

;

R
o
m
a
n
y
a

y
a

E
r
d
e
l
,

B
u
k
o
v
i
n
a
,

T
e
m
e

v
a
r

v
e

B
a
n
a
t
;

L
e
h
i
s
t
a
n

a

G
a
l
i

y
a

v
e
r
i
l
d
i
.
?
A
v
u
s
t
u
r
y
a

n

s
a
v
a

t
a
z
m
i
n
a
t

d
e
m
e
s
i

k
a
b
u
l

e
d
i
l
d
i
.
?
A
v
u
s
t
u
r
y
a

d
a

z
o
r
u
n
l
u

a
s
k
e
r
l
i
k

k
a
l
d

-
r

l
a
r
a
k

a
s
k
e
r

s
a
y

3
0
.
0
0
0

k
i

i
y
l
e

s

r
-
l
a
n
d

l
d

.
?
A
v
u
s
t
u
r
y
a
,

A
l
m
a
n
y
a

i
l
e

b
i
r
l
e

-
m
e
m
e
y
i

t
a
a
h
h

t

e
d
e
r
k
e
n

M
a
c
a
r
i
s
t
a
n
,

e
k
o
s
l
o
v
a
k
y
a

v
e

Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a

n

b
a
-

m
s

z
l

t
a
n

.
?

e
k
o
s
l
o
v
a
k
y
a

y
a

S
l
o
v
a
k
y
a
,

R
o
m
a
n
y
a

y
a

T
r
a
n
s
i
l
v
a
n
y
a
,

Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a

y
a

H

r
v
a
t
i
s
t
a
n

v
e
r
i
l
d
i
.
?
e
k
o
n
o
m
i
k

y
a
p
t

m
-
l
a
r

k
a
b
u
l

e
d
e
r
e
k
M
a
c
a
r
i
s
t
a
n

t
i
l
a
f

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n
e

s
a
-
v
a

t
a
z
m
i
n
a
t

v
e
r
m
e
s
i

k
a
r
a
r
l
a

l
d

.
?
M
a
c
a
r
i
s
t
a
n

d
a

z
o
r
u
n
l
u

a
s
k
e
r
l
i
k

k
a
l
d

l
a
r
a
k

a
s
k
e
r

s
a
y

3
5
.
0
0
0

k
i

i
y
l
e

s

r
l
a
n
d

l
d

.
?
Y
u
n
a
n
i
s
t
a
n

a

G

l
c
i
n
e

v
e

D
e
d
e
a

;

R
o
m
a
n
y
a

y
a

D
o
b
r
u
c
a
;
Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a

y
a

d
a

b
a
t

n
d
a
n

b
a
z

y
e
r
l
e
r

v
e
r
i
l
d
i
.
?
B
u
l
g
a
r
i
s
t
a
n

n

s
a
v
a

t
a
z
m
i
n
a
t

d
e
m
e
s
i

k
a
r
a
r
l
a

l
d

.
?
B
u
l
g
a
r
i
s
t
a
n

n

a
s
k
e
r

s
a
y

2
5
.
0
0
0

k
i
-

i
y
l
e

s

r
l
a
n
d

l
d

.
?
O
s
m
a
n
l

l
k
e
s
i
,

s
t
a
n
b
u
l

v
e

A
n
a
d
o
l
u

n
u
n

k

k

b
i
r

b

i
l
e

s

r
l
a
n
d

l
d

.

O
s
m
a
n
l

D
e
v
l
e
t
i

a
z

n
l

k

h
a
k
l
a
r

z
e
t
m
e
z
s
e

s
t
a
n
b
u
l

d
a

e
l
i
n
d
e
n

a
l

n
a
b
i
l
e
c
e
k
t
i
.
?
B
o

a
z
l
a
r

n

t

m

d
e
v
l
e
t
l
e
r
e

a

k

o
l
m
a
s

v
e

u
l
u
s
l
a
r
a
r
a
s

b
i
r

k
o
m
i
s
y
o
n

t
a
r
a
f

n
d
a
n

i
d
a
r
e

e
d
i
l
m
e
s
i

k
a
r
a
r
l
a

l
d

.
?

z
m
i
r

v
e

e
v
r
e
s
i

i
l
e

B
a
t

T
r
a
k
y
a

Y
u
n
a
n
i
s
t
a
n

a
;
A
n
t
a
l
y
a

v
e

K
o
n
y
a

y

r
e
l
e
r
i

i
l
e

B
a
t

A
n
a
d
o
l
u

t
a
l
y
a

y
a
;

S
u
r
i
y
e
,

A
d
a
n
a
,

M
a
l
a
t
y
a

v
e

S
i
v
a
s

e
v
r
e
l
e
r
i

F
r
a
n
s
a

y
a
;

I
r
a
k

v
e

A
r
a
b
i
s
t
a
n

n
g
i
l
t
e
r
e

y
e

v
e
r
i
l
m
e
s
i

k
a
r
a
r
a

b
a

l
a
n
d

.
?
K
a
p
i
t

l
a
s
y
o
n
l
a
r

n

d
e
v
a
m

e
t
m
e
s
i

v
e

b

n

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n

y
a
r
a
r
l
a
n
m
a
s

k
a
b
u
l

e
d
i
l
d
i
.
?
O
s
m
a
n
l

m
a
l
i
y
e
s
i
n
i
n

d
e
n
e
t
i
m
i
,

g
a
l
i
p

d
e
v
l
e
t
l
e
r
c
e

o
l
u

t
u
r
u
l
a
c
a
k

b
i
r

k
o
m
i
s
y
o
n
a

v
e
r
i
l
d
i
.
?
O
s
m
a
n
l

D
e
v
l
e
t
i

n
d
e

z
o
r
u
n
l
u

a
s
k
e
r
l
i
k

k
a
l
d

p

a
s
k
e
r

s
a
y

5
0
.
0
0
0

k
i

i
y
l
e

s

r
l
a
n
d

l
a
r
a
k

o
r
d
u
d
a

a

r

s
i
l
a
h
l
a
r

b
u
l
u
n
d
u
r
u
l
m
a
s

y
a
s
a
k
l
a
n
d

.
?
A
z

n
l

k
l
a
r
a

g
e
n
i

h
a
k
l
a
r

v
e
r
i
l
m
e
s
i

k
a
b
u
l

e
d
i
l
d
i
.
V E R S A Y
( 2 8 H a z i r a n 1 9 1 9 )
A L M A N Y A
S E N - J E R M E N
( 1 0 E y l l 1 9 1 9 )
A V U S T U R Y A
T R Y A N O N
( 6 H a z i r a n 1 9 2 0 )
M A C A R S T A N
N Y Y
( 2 7 K a s m 1 9 1 9 )
B U L G A R S T A N
S E V R
( 1 0 A u s t o s 1 9 2 0 )
O S M A N L I D E V L E T
T
a
b
l
o
d
a
k
i

a
n
t
l
a

m
a

m
a
d
d
e
l
e
r
i
n
i

g
a
l
i
p

v
e

m
a

l
u
p

d
e
v
l
e
t
l
e
r

a

n
d
a
n

d
e

e
r
l
e
n
d
i
r
e
r
e
k

b
u
n
u
n

A
v
r
u
p
a

d
a


d
e
n
g
e
s
i
n
e

e
t
k
i
l
e
r
i
n
i
n

n
e
l
e
r

o
l
a
b
i
l
e
c
e

i
n
i

b
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
g

l
e
r
6
7
tilaf Devletlerinin yenilen devletlerle imzaladklar antlamalarn ortak zellikleri; yenilen devletlerin
topraklarn kltmek, bazlarn igal etmek veya yeni devletler kurmak; asker snrlamalar ve
yasaklamalar getirmek; ar sava tazminatlar detmek ve ekonomik ykmllkler getirmek eklinde
sralanabilir. Anlamalarn ar artlar II. Dnya Savana da zemin hazrlamtr.
4. I. Dnya Savann Sonular
3. sayfadaki I. Dnya Sava ncesi Avrupa ve Osmanl Devleti haritas ile aadaki harita
snrlar asndan karlatrldnda ne gibi deiiklikler grlmektedir? Tespit ediniz.
I. Dnya Sava, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak baz deiikliklere urayarak 1914e kadar
gelen Avrupa siyasi haritasnn deimesine ve gler dengesinin yklmasna sebep oldu. Rusya,
Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklarak yerlerine yeni devletler
kuruldu. Avrupada tilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve gler dengesi olutu. Yklan
imparatorluklardan doan siyasi boluu, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya gibi
devletler doldurmaya alt. I. Dnya Sava sonunda dnyann bir daha byle byk felaketlerle
karlamamas iin Milletler Cemiyeti kuruldu. Smrgecilik, isim deitirerek manda ynetimi adyla
daha da yaygnlat. Smrge rekabeti Uzak Doudan Orta Douya kayd. Dnyada milliyetilik
dncesi g kazand, yeni mill devletler, yeni rejimler ortaya kt. Sava sonrasnda snrlarn
iziminde etnik yapya dikkat edilmemesi aznlklar sorununu ortaya kard. Savaa katlan yaklak 65
milyon civarndaki askerin 9,2 milyonu ld.
I. Dnya Savann galip devletler asndan sonular
ABD
ABDnin I. Dnya Savana katl ve Avrupaya asker sevkiyat Amerikann Monroe Doktrininden ilk ayrldr.
Savatan sonra ile ilgisini keserek Monroe Doktrinine geri dnmtr. ABD, Avrupa
ngiltere
En byk rakibi Almanyay devre d brakarak Avrupadan ngiltereye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde
de bu devletin rekabetinden kurtulmu oldu. Orta Douya yerleti. Rusyay etkisiz hle getirdi. En nemlisi
smrgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransay ikinci plana iterek Avrupann ve dnyann
bir numaral devleti hline geldi.
Fransa
Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun yenilmesi ile snrlarndaki iki byk tehlikeden kurtulmutu.
Avrupa ve Orta Douda elde ettikleriyle ngiltereden sonra ikinci kazanl devlet oldu.
talya
Avusturyadan ald topraklarla snrlarn kuzeye doru geniletti. Anadoluda ise payna den topraklarn bir
ksmnn Yunanistana verilmesinden dolay ngiltere ve Fransaya krgnd. Ancak elde ettii toprak ve adalarla
Akdeniz ve evresinde gl bir konuma geldi.
Japonya Uzak Douda geni karlar elde ederek bu blgede sz sahibi oldu.
I. Dnya Sava sonras Avrupa
stanbul
Ankara
T R K Y E
KUZEY
RLANDA
HOLLANDA
BELKA
Hamburg
Berlin
Stokholm
Oslo
Leningrat
Moskova
Riga
Kopenhag
Varova
Belgrat
Tuna Nehri
Budapete
Viyana
Roma
Madrid
Lizbon
A
D
R
Y
A
T
K
D
E
N
Z

KORSKA
SARDUNYA
SCLYA
MALTA
RODOS
F N L A N D Y A
DOU
PRUSYA
L TVANYA
ESTONYA
N
O
R
V
E

S
V
E

R O M A N Y A
S P A N Y A
B S K AY
K R F E Z
AT L A S
O K YA N U S U
P
O
R
T
E
K

Z
T R A N S L V A N Y A

E
K
O
S
L O
V A
K
Y A
A V U S T U R Y A
B
A
S
E
R
A
B
Y
A
BULGARSTAN
KARADENZ
A K D E N Z
Y
U
N
A
N

S
T
A
N
A
R
N
A
V
U
T
L
U
K
Y
U
G
O
S
L
A
V
Y
A

T
A
L
Y
A
Prag
Paris
Sofya
Bkre
Odesa
D
O
B
R
U
C
A
SAAR
ALSACE-
LORRANE
SVRE
RLANDA
KUZEY DENZ
B
A
L
T
I
K

D
E
N

Londra
DANMARKA
Londra

N
G

L
T
E
R
E LETONYA
P O L O N Y A
F R A N S A
S O V Y E T R U S Y A
A L M A N Y A
M A C A R S T A N
LKSEMBURG
SURYE
Halep
IRAK
Badat
RAN
0 300 600 900 1200
Danzig
SCLYA
HTLAL DNEMNDE RUSYA
ilerin yaad d mahallenin duman ve ya kokusu iinde, fabrikann dd her
gn brp titreirdi. Ask suratl, kaslar yorgun insanlar, rktlm hamambcekleri gibi
telala dar frlard kl rengi evlerden. Alaca karanln souu iinde, kaldrmsz sokaklardan, kara
pencereleriyle sakin ve kaytsz bekleyen yksek ta binaya doru giderlerdi. Admlar aklard
irkefte. Uykulu, bouk haykrlar karlard onlar, ar hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin
bouk grlts iitilirdi. Ask suratl kara bacalar, mahallenin stne kaldrlm kaln sopalar gibi
gkyzne doru ykselirdi. Akam olup da batan gnein kzl nlar pencere camlarn tututurunca
fabrikann ta karn kusmuk gibi dar atard tt insanlar. Yzleri isten kararm iiler a
insanlara zg parlak dilerini gstererek yeniden sokaklara dolar, ortala makine ya kokular
yayarlard eki eki. Artk sesler canl ve hatta neeli kard nk forsalk o gn iin son bulmutu,
evde akam yemei yiyip dinleneceklerdi...
almak, yoksulluktan, alktan ve hastalktan baka bir ey kazandrmyor insanlara. Her ey
aleyhimizde. Tm mrmz sabahn krnden gece yarlarna dek alp didinerek tketiyoruz.
irkefin, aldatmacann iinde srnyoruz, kahroluyoruz. te yanda ise bakalar ektiimiz ileler
sayesinde atlayncaya dek yiyor, iiyor, eleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet iinde
brakyorlar, korku iinde yaatyorlar... Evet, hibir eyden haberimiz yok ve her eyden korkarz!
Bizim yaammz bir geceden ibaret, zifiri karanlk bir gece! ...
Maksim GORKnin Ana adl romanndan
Metne gre dnemin arlk Rusyas hakknda neler sylenebilir?
8
B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYADAK TRK
DEVLET VE TOPLULUKLARI
1. arlk Rusyasnn Ykl ve Bolevik htilali
1917 Martnda I. Dnya Savann olumsuz etkileri arlk ynetimi zerinde kendisini gsterdi.
Hayat artlarnn daha da arlamas, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlar arlk
ynetimini devirmeye yneltti. Petersburgda kadn iilerin balatt grev ksa srede yayld. Bu
hareketi datmakla grevli askerlerin de katlmasyla bir devrime dnt. Zor durumda kalan ar II.
Nikola tahttan ekildiini aklad. Duma (meclis) yeleri tarafndan kurulan geici hkmet yetkiyi
devrald.
nceleri geici hkmeti destekleyen Bolevikler, srgndeki lyi Vilademir Leninin Petersburga
dnmesiyle geici hkmeti devirmeye karar verdiler. Geici hkmet ciddi bir muhalefetle kar
karya kald. Sava devam ederken toplumun bar arzusu yaygnlam, ordudan kaanlarn says
artmt. Bar, toprak ve ekmek vaat eden Boleviklere olan destek gittike artt. Bu gelimeler
sonunda geici hk met devrilerek Bolevikler ynetimi ele geirdi (Ekim 1917).
Almanlarn byk toprak talepleri karsnda ounluk savaa devam etmeyi nerirken Lenin zaman
kazanmak amacyla 3 Mart 1918de Brest-Litovsk antlamasn imzalad. D glerin destekledii ar
yanls Beyaz Ordu yeni ynetime kar saldrya geti. yl sren bu i sava Boleviklerin zaferi ile
sonuland. Fakat savata ve onu izleyen ktlkta on milyon insan lm, ekonomi alt-st olmu,
sanayi retimi bitme noktasna gelmiti. Bu nedenle Lenin, Boleviklerin glenmesi iin geici uzlama
politikalarndan ibaret NEP (Novaya Ekonomieskaya Politika) ad verilen yeni ekonomi politikasn ilan
etti (1921).
Petersburgda gsteriler srasnda askerler ve halk bir arada grnrken
9
N
O
R
V
E

S
V
E

N
L
A
N
D

Y
A
P
O
L
O
N
Y
A
R
O
M
A
N
Y
A
L

T
V
A
N
Y
A
L
E
T
O
N
Y
A
E
S
T
O
N
Y
A
B
E
Y
A
Z

R
U
S
Y
A
U
K
R
A
Y
N
A
M
O
L D O
V Y A
T

R
K
M
E
N

S
T
A
N
A
r
a
l

G

K
A
R
A
D
E
N

Z
H a z a r D e n i z i
K
A
Z
A
K

S
T
A
N
S
O
V
Y
E
T

S
O
S
Y
A
L

S
T

C
U
M
H
U
R

Y
E
T
L
E
R

R
L

R
U
S
Y
A

Z
B
E
K

S
T
A
N
K
.
K
O
R
E
J A
P O
N
Y A
J
A
P
O
N
D
E
N
Z

M
O

O
L

S
T
A
N

N
T
A
C

S
T
A
N

R
A
N
A
F
G
A
N

S
T
A
N
E
R
M
E
N

S
T
A
N
T

R
K

Y
E
A
Z
E
R
B
A
Y
C
A
N
K
I
R
G
I
Z

S
T
A
N
G
.
K
O
R
E
K

r

m
a
d
e
n
c
i
l
i

i
P
e
t
r
o
l

k
a
r
m
a
D
e
m
i
r

c
e
h
v
e
r
i

m
a
d
e
n
c
i
l
i

i
E
l
e
k
t
r
i
k

r
e
t
i
m
i
E
n
t
e
g
r
e

d
e
m
i
r

v
e

e
l
i
k

s
a
n
a
y
i
i

e
l
i
k

y
a
p

M
e
t
a
l

i

l
e
m
e

v
e

m
a
k
i
n
a

y
a
p

m

s
a
n
a
y
i
i

e
h
i
r

m
e
r
k
e
z
i
L
e
n
i
n
g
r
a
t
M
o
s
k
o
v
a
B
a
t
u
m
B
a
k

k
a
b
a
d
D
u

a
n
b
e
A
l
m
a
-
A
t
a
0















5
0
0













1
0
0
0










1
5
0
0

k
m
G

R
C

S
T
A
N
Aadaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin dneminde uygulanan ekonomi
politikalaryla ilgili neler sylenebilir? Belirtiniz.
Stalin dneminde be yllk kalknma planlarna gre
retim sonular (Sovyet kaynaklarna gre)
Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 100, 176
Hasat yl
Ekilen
alan
(milyon
hektar)
retimin
tamam
(milyon
ton)
Nfus
(milyon
kii)
Kii
bana
tahl
tketimi
(kg)
1922 66,2 56,3 132 4,60
1923 78,6 57,4 135,5 4,25
1924 82,9 51,4 139 3,69
1925 87,3 74,7 143 5,22
1926 93,7 78,3 147 5,32
1927 94,7 72,8 149 4,88
1928 92,2 73,3 150,5 4,87
Lenin dneminde uygulanmaya balanan NEP politikasnn sonular
10
1928 1932 1937
Nfus (milyon) 150,5 163,0 163,6
Tahl (milyon ton) 73,3 69,8 95,9
Traktr 1.800 50.800 60.000
Kmr (milyon ton) 36,4 64,4 127,3
Petrol (milyon ton) 11,6 21,4 27,8
Elektrik (milyon kw/h) 5,0 13,5 35,0
elik (milyon ton) 4,3 5,9 17,5
Kamyon 700 23.700 100.000
2
Pamuk (milyon m ) 2.698 2.694 3.448
Stalin dnemine ait bir tank fabrikas
Tarm rnlerine el koymaktan vazgeilerek kyllere rnlerini pazarlama zgrl ile kk
esnafa ve tccara kolaylklar saland. Yirmi kiiden az alan bulunan kk sanayi iletmelerinin
devletletirilmesinden vazgeildi. Yabanc sermayeye eitli imknlar saland. Buna karlk devlet;
bankalar, byk sanayi kurulular ve ulam zerindeki egemenliini koruyarak ekonominin hzla
dzelmesini salad.
Ynetimde de eski Rus mparatorluu federasyona dntrld ve devlet 1 Ocak 1923te Sovyet
Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) adn ald. Otuza yakn farkl statdeki topraklar bnyesinde
toplad (sosyalist, zerk ve demokratik cumhuriyetler ile zerk blgeler). Birlik, cumhuriyetlere ynelik
siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyeti bir politika izledi. Her ey ynetim yetkisini elinde bulunduran
Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kontrolndeydi.
Leninin lm ile iktidar
mcadelesini kazanan Joseph Stalin,
birinci be yllk kalknma plann uygu-
lamaya koyarak(1928) Rusyann kendi
z kaynaklaryla kalknmasn salamay
amalad. Tarm devrimini gerekletir-
mek iin kyllerin kk topraklarn
makinelerle donatlm byk iftlikler
eklinde birletirerek kolektifletirme
politikas izledi. Tarmsal alandaki bu
uygulamalar kyl tarafndan byk tepki
ile karland. Zorunlu kolektifletirme
srasnda izlenen sert politikalar drt
milyon civarnda kylnn lmne ve
tarmsal retimde de neden oldu. Bu-
nunla birlikte ar sanayide hzl bir
ilerleme grld. Eski fabrikalar modern-
letirildi. zellikle traktr imalat ve demir-
elik alanlarnda yeni fabrikalar kuruldu.
1950den sonra Sibiryadaki petrol, gaz ve
maden rezervleri iletilmeye baland.
Stalin dneminde toplum stnde byk bir bask kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eitlik ilkesine
dayanan resm ideolojiye ramen toplumda ve gelir dalmnda byk bir eitsizlik vard. ilerin hayat
standardna karlk kyller sefalet iindeydi. Aydnlar (yazar, sanat vb.) ile komnist parti yneticileri
birok hizmetten parasz faydalanabiliyordu. 1930dan itibaren toplumun tm kesimleri iin eitim
mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alannda byk ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelimeler orduya da
yansd. SSCB ordusu dnemin gl ordularndan biri hline geldi.
1924te
smail Gaspral
11
Ala Orda zerk Cumhuriyetinin bayra
2. Ruslarn Orta Asyay stilas
Altn Orda Devletinin yklmasyla Kazan, Krm,
Ejderhan, Kasm ve Sibir gibi hanlklar kurulmutu. Bu
hanlklar nceleri Rus knezlerini zor durumda brakmt.
Aralarnda birlik salayan Ruslar, Batnn asker
tekniinden ve Trk hanlklarnn kendi i mca-
delelerinden faydalanmasn bildiler. lk olarak XVI.
yzylda Kazan Hanln ele geirdiler. Bu durum dier
Trk blgelerinin istilasn kolaylatrd. Ruslar XVIII.
yzyln son yarsna gelindiinde Trk hanlklarnn
tamamn ele geirmi oldu. XIX. yzylda Kuzey
Kafkasya ve Trkistan blgesinde istila hareketlerine
devam eden Ruslar, Uygur Trklerinin yaad Dou
Trkistan hari Trk lkelerinin hepsini igal altna ald.
Trklerin bamszlk hareketleri Ruslar tarafndan sert
bir ekilde engellendi.
XX. yzyln hemen banda arlk ynetiminin
baskc idaresi Trklerden baka Rus olmayan dier
milletleri de harekete geirmi ve 1905 htilali kmtr.
htilalden sonra Trkler mill kltrlerini gelitirme imkn
buldular. Bu srada Yusuf Akura ve smail Gaspralnn
almalarnn da etkisiyle 15 Austos 1905te Rusya Mslmanlar I. Kongresi gayriresm olarak
topland. Kongrenin ikinci ve nc toplants 1906da yapld. Bu almalar sonucunda Mslman
Birlii Partisi kurularak Dumaya temsilciler gnderildi.
Basklarn artran Ruslara kar Trkler de
Rusya Mslman Trk Kavimlerinin Haklarn
Koruma Cemiyetini kurarak uluslararas
alanda hakllklarn duyurmaya altlar. Bu
arada Rus arlndan siyasi ve kltrel
haklarnn verilmesini istemilerdi. Ancak bu
istekleri kabul edilmeyen Trkler 1916da
Trkistan Mill stiklal Ayaklanmasn ba-
lattlar.
arlk ynetiminden sonra kurulan geici
hkmet, tm halklarn kanun nnde eit
olduunu ilan etti. Trkler, politik ve kltrel
alandaki almalarn hzlandrd. 1-11 Mays
1917 tarihleri arasnda Btn Rusya Msl-
manlarnn I. Kurultay topland. Bir sre
sonra balayan Sovyet istilasna kar Trk
toplumlar ayr ayr mcadele vermek zorunda
kald.
3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu
Geici hkmeti deviren Bolevik ynetimi, Orta Dou, Gney Kafkasya, ran yresinde etkili g
olan ngilizlerin destekledii Trklerin ve dier milletlerin
giritii bamszlk hareketlerine engel olmak iin onlara
kendi kaderlerini tayin etme hakk tand. Bu karar Sovyet
Rusyann o gnk artlarda zaman kazanmak iin
uygulad bir oyalama politikasyd. lk olarak Kazan
Trkleri, Ufa ehrinde 29 Kasm 1917de dil-Ural Dev-
letini; Kazaklar, 13 Aralkta Ala Orda zerk Cumhuri-
yetini yine ayn tarihlerde Hokandda toplanan IV. Msl-
manlar Kongresinde de zerk Trkistan Cumhuriyetini
kurdular.
Sovyetler Birliinin kurulduu dnemdeki karklktan
yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde bamsz
devletler kurmaya balad. Bakurdistan Sovyet
Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Trkistan ve
Krgz muhtar cumhuriyetleri bunlara rnek verilebilir. Bu
gelimelerden rahatsz olan Sovyet ynetimi, 1920 ylnn
sonlarna doru Trk devletleri zerinde dorudan
hkimiyet kurmaya yneldi.
da
Yusuf Akura
SOVYETLER BRLNN ASMLASYON SYASET
arlk Rusyas dneminde igal edilen Trk
topraklarnda asimilasyon (Ruslatrma) politikas balatld. lk
olarak Trkler Hristiyanlatrlarak asimile edilmeye alld. Bu
blgede Rus okullar alarak Trklerin kltr ve dillerinin de
deitirilmesi hedeflendi. Trk ailelerinin Rus okullarna rabet
etmemesi asimilasyon politikasn etkisiz hle getirdi.
SSCB dneminde Trk illeri ele geirildikten sonra
Trkistan isminin kullanm yasakland. Ardndan
Trkistan be ayr cumhuriyete blnd. Trkler arasndaki birlik
ve beraberliin bozulmas amacyla farkl lehelerin kullanlmas
yaygnlatrld. zbek, Kazak, Krgz Trkmenlerin zorla
Trkletirildikleri ileri srld. Buna bal olarak da bu milletlerin
dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarndan
sistemli bir ekilde bahsedildi. Bylece Trkistandaki Trk
topluluklar ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik,
Krgzclk gibi boy/asabiye duygular ortaya karlarak birlik
bozulmaya alld.
Sovyetler, 10 ciltlik bir Sovyet Birlii Tarihi yazdrma karar
ald. Eserde Rus olmayan milletlerin zel tarih geliimini aklayan
blmlerine yer verilmedi. Edebiyatta mill ruhu konu alan eserler
yasak edildi.
Sovyetler, bu Trk illerinde sistematik bir ekilde nce cami ve
mescitleri tahrip edip bunlara ait vakflarn mal ve mlklerini
devletletirdi. Din adam yetitiren okul ve medreseleri kapatp ileri
gelen Mslman din adamlarn hapis ve srgn ettiler. Geri kalan
az saydaki cami ise ak olmakla birlikte ibadete kapalyd.
Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk,
ii sfatyla Azerbaycan ve Trkistandan alnp Sovyetlerin dier
blgelerine yerletirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baka
milletleri yerletirdiler. Senelerce devam ettirilen bu g
hareketinin maksad Rus olmayan milletleri bir potada
kaynatrmak ve onlarn mill duygularn yok etmekti.
Ruslar, Trkiye ile Trkistann kltrel balarn da koparmak
istediler. Bunun iin 1924te Arap alfabesinden Latin alfabesine
geerken 1928de Trkiyenin Latin alfabesini kabul etmesi
zerine Trkler iin Rus Kiril harfleriyle kark bir Latin harf
sistemine gei yaptlar.
Prof. Dr. Mehmet SARAY,
SSCB politikalarnn Trk dnyasna kltrel
etkileri neler olmutur?
Rus harita
ve kitaplarnda
ve
Kazak Trkleri Tarihi Kazaklarn Uyan, s. 105-115
gnmzdeki
A. ZEK VELD TOGAN
10 Aralk 1890 tarihinde Bakur-
distanda dodu. 1909 ylnda Trk
Tarihi ve Arap Edebiyat Tarihi Mual-
limi oldu. 1911 sonlarnda Trk ve
Tatar Tarihi adl kitab yaymland. Bu
almalar sonucunda Kazan ni-
versitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti-
ne ye seildi.
1913-1914 arasnda Trkistanda
yapt aratrmalar srasnda Ferga-
nada Yusuf Has Hacibin Kutadgu
Bilig adl eserinin yeni bir nshasn
buldu. 1916da Rus Millet Meclisi Du-
mada Ufa Mslmanlarnn temsil-
cisi olarak Petersburga gitti. Bu sra-
da Bolevik htilali patlak verince o da
Trklerin durumunun dzelmesi iin
mcadeleye balad. Bu nedenle
Bolevik ynetimiyle defalarca gr-
mesine ramen sonu alamaynca
Trkistana ekilip Enver Paa ile a-
lt. Basmac Hareketinin iinde bu-
lundu. Trkistan Mill Birliinin kuru-
cusu ve ilk bakan oldu.
Mill Eitim Bakan Hamdullah
Suphi ile Fuat Kprl, Rza Nur,
Yusuf Akurann daveti zerine
Trkiyeye geldi. 20 Mays 1925te
Trkiyede Maarif Vekleti Telif ve
Tercme Encmenine tayin edildi.
1935te doktora almalarn
bitirdikten sonra Avrupann eitli
niversitelerinde ders verdi. 1939da
talep zerine Trkiyeye gelerek s-
tanbul niversitesinde Umum Trk
Tarihi Krssn kurdu ve ordinar-
ys profesr oldu. Zeki Velidi Togan
26 Temmuz 1970te stanbulda vefat
etti.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi,
c. V, s. 2301den ksaltlmtr.
Krm ve Ahska Trkleri 1944te Stalin tarafndan iki saat iinde
vagonlara doldurularak, Kafkasyadan Orta Asyaya srld.
Kiril Alfabesi
12
13
?
Baskn yapan, hcum eden manasna gelen basmac tabiri,
arlk dneminde Ruslar tarafndan Trkmenistan, Bakur-
distan ve Krmda faaliyet gsteren kuvvetler iin kullanlmt.
Basmac Hareket-
lerinin tek gayesi, Trkistan Ruslardan kurtararak istiklaline
kavuturmakt.

Basmac Hareketi
1918 yl banda Mill Hokand hkmetinin Ruslar tarafndan
datlmas zerine Basmac Hareketi bir halk hareketine
dnt.
Hokand ehrinde balayan bu hareket, ksa zamanda
Fergana vadisine ve dier blgelere yayld.
Eyll 1919da tekrar Trkistan (Fergana)
hkmeti kuruldu. Bu blgede Ruslarla birlikte hareket eden
Ermeniler, 180 Trk kyn atee verdi. Btn Trkistan igal
etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmaclar arasnda ok etin
mcadeleler yaand.
Enver Paann 8 Kasm 1921de Trkistana gelip
Basmaclara katlmasyla mcadeleler daha da iddetlendi.
1922de Sovyet Rusyann genel bir saldrya gemesi zerine
Basmac liderleri birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar.
Enver Paann Austos 1922de ehit olmasyla Basmac Hare-
ketleri devam etmesine ramen istenilen sonuca ulalamad. Bu
mcadeleler 1931e kadar srd ve bu tarihten sonra Ruslar,
Basmac Hareketine kesin olarak son verdiler. 5 Aralk 1936da
Bat Trkistanda SSCBye bal Kazakistan, zbekistan, Krg-
zistan ve Trkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuri-
yetlerin mill bir asker gce sahip olma haklar kaldrld.
II. Dnya Savandan sonra Sovyet yneticileri, sava sra-
snda deiik Trk ve Mslman topluluklarn, dmanla i
birlii yapmakla suladlar. Bunun sonucunda Krm Trklerini ve
Kafkasyada yaayan Karaay, Balkar, Ahska (Meshet), een
ve ngu halklarn, Orta Asya ve Sibiryaya srgn ettiler.
C. ORTA DOU DA MANDA YNETMLERNN
KURULMASI
Corafi konumu, yer alt ve yer st zenginlikleriyle nem arz
eden Orta Dou, I. Dnya Savana kadar, ran hari olmak
zere Osmanl Devletinin egemenliinde bulunmaktayd. Fakat
XIX. yzylda Osmanl Devletinin iyice zayflamas, ite ve dta
birok meseleyle uramak zorunda kalmasyla bu blge, bata
ngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve talyann etkin
olmak iin uratklar bir alan hline geldi. Bat Avrupa devletleri
bu mcadeleyi yrtrken ayn zamanda Rusyann blgeye
inmesini engellemeye altlar ve bunu baardlar da. Ancak
XX. yzyln banda tilaf blokunun kurulmas ve Osmanlnn
bunun karsndaki blokta yer alp sava bitiminde yklmas Orta
Douda bir otorite boluuna yol at.
I. Dnya Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya
aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Orta Douyu paylatlar.
1917 htilali ile savatan ekilen Rusya, gizli anlamalar
aklad. ABD, savaa girerken yaynlad Wilson Prensiplerine
gre gizli anlamalar kabul etmeyeceini aklad. Ayrca
Osmanl Devletinin Trk nfusunun youn olduu blgelerinde
egemenliinin devam etmesi, dier blgelerinde ise halklarn
kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu.
Wilson Prensipleri, ngiltere ve Fransann Orta Dou
planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi. Bunun
zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynlayarak Orta Dou
lkelerinde halklarn kendi idarelerine dayanan hkmet ve
ynetimler kurabileceklerini bildirdiler.
Orta Dou hangi zellikleri ile byk devletlerin ilgi alan
olmutur?
1921-1924 yllar arasndaki Trkistan bayra.
Ayn bayrak Basmac hareketinin de bayradr.
Enver Paa
GZL ANTLAMALARA GRE
I. Dnya Sava srasnda 1915te
Arabistan Yarmadasn ele geiren
ngiltere Mc Mahon Antlamasyla
Osmanl Devletine kar ayaklanan
Mekke erifi Hseyini destekleyerek
Irak ve Filistin topraklar zerinde
kendisine baml bir Arap devleti
kurmay hedeflemiti. Fransa ise bu
plana kar kp ngiltereye bask
yaparak yeni bir antlama yaplmasn
istedi. Rusyann da onay alnarak 9
Mays 1916da Sykes-Picot Antlama-
s imzaland. Antlamaya gre;
?Rusyaya; Trabzon, Erzurum,
Van ve Bitlis ile Gneydou Anado-
lunun bir ksm,
?Fransaya; Dou Akdeniz Bl-
gesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakr,
Musul ile Suriye kylar,
?ngiltereye Hayfa ve Akka
limanlar, Badat ile Irakn gneyi
verilecektir.
?Fransa ile ngilterenin elde
ettii topraklarda Arap devletleri konfe-
derasyonu veya Fransz ve ngiliz de-
netiminde tek bir Arap devleti kurula-
cak,
?skenderun serbest l i man
olacak,
?Filistinde, kutsal yerleim yeri
olmas nedeniyle bir uluslararas yne-
tim kurulacaktr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze
Orta Dou, s. 139-140tan zetlenmitir.
Aadaki metinlere gre mandaclk sisteminin ortaya k hakknda neler syleye-
bilirsiniz? Smrgecilikle mandaclk arasnda nasl bir balant kurulabilir? Aklaynz.
IRAK MANDASI
16 Mays 1916da yaplan ve Osmanl
topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda pay-
lamn ngren Sykes-Picot Antlamasna
gre Osmanl topraklar Arap devletleri federas-
yonuna ayrlan blge ve Fransa ile ngilterenin
nfuz alanlarna giren blgeler olarak paralara
ayrlmt. Akka-Kerkk hattnn kuzeyi Fransz,
gneyi ise ngiliz nfuz alan olarak kabul edildi.
Bu hattn kuzeyinde yer alan Musul, Fransz
nfuz alannda kalmt. Ancak 1918 Aralk
aynda yaplan bir baka anlamayla, ngilte-
renin sava sonras Avrupadaki dzenleme-
lere ilikin baz taleplerinden vazgemesi ve
Musul petrollerinden Fransann da pay almas
kouluyla, Fransz nfuz alannda bulunan
Musulun ngiliz nfuz alanna katlmas
kararlatrlmt. Bundan iki yl sonra 1920
Nisannda toplanan San Remo Konferans yla
Irakn ngiliz manda ynetimine braklmas
sonucu Musul petrol alanlar Fransann da pay
almas kouluyla resmen bu lkenin denetimine
girmitir. Bylece ngiltere, I. Dnya Sava
sonunda Irak petrol alanlar zerinde tam bir
denetim stnlne sahip olmutur
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou,
s. 145-146dan dzenlenmitir.

MANDA REJM
Madde 22
nceden kendilerini yneten devletlerin
hkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini
ynetmeye yeterli olmayan halklar tarafndan
kalnan (yaanlan) topraklar.
Bu halklarn iyilii ve gelimesi kutsal bir
medeniyet grevi oluturuyor. () Bu halklarn
vesayetinin, bu sorumluluu daha iyi yerine
getirebilecek gelimi milletlere verilmesine
karar verildi. Gelimi devletler bu vesayeti
Milletler Cemiyeti adna uygulayacaktr.
Mandann zelliinin halkn gelimilik
derecesine, topran corafi durumuna, iktisadi
artlarna gre farkllamas gerekiyor:
A. Daha nce Osmanl mparatorluuna ait
baz topluluklar geici olarak bamszlnn
tannabilecei gelimilik derecesine ulam-
lardr; tabii ki tek bana idare edebilecekleri ana
kadar mandann tavsiye ve yardmlarnn
idarelerine yn vermesi artyla.
B. zellikle Orta Afrikadaki dier halklarn
gelimilik derecesi, din ve vicdan zgrl-
nn salanmas, engellerin kaldrlmas, polis
ve savunma dnda yerlilere silah eitiminin
yasaklanmas artyla, mandaclarn orada
topran idaresini stne almasn gerektiriyor.
C. Medeniyetin merkezinden uzaklam,
Gney Bat Afrika ya da Pasifikteki adalar gibi
topraklarn sadece mandaclarn kanunlaryla,
kendi topraklarnn bir paras gibi ynetilmesi
daha iyi olacaktr.
Versay Antlamasndan alnt
Prof. Dr. mer TURAN, Orta Dou, s. 111
Manda ynetimi Mill
Mcadele Dneminde Ana-
doluda da tartld. Erzu-
rum Kongresinde reddedi-
len manda idaresi Sivas Kongresi n-
de kesinlikle reddedilerek lkeyi i-
gal eden devletlerle mcadeleye
baland.

14
Osmanl egemenliindeki halklar tarafndan bamszlklarnn kabul edilmesi eklinde anlalan bu
deklarasyon, aslnda ngiltere ve Fransann zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir plandan
ibaretti. ABDnin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dnmesi, ngiltere ve Fransann Orta
Douda serbeste hareket etmelerine frsat verdi.
ngiltere ve Fransa Nisan 1920de toplanan San Remo Kon-
feransnda Orta Douyu kendi aralarna paylatlar. Buna gre
Fransa, Suriye ve Lbnan; ngiltere, Irak, Filistin ve rdn
ald. Ayrca Sevr Anlamas ile Anadoluda nfuz blgeleri
kurarak buralar igal etmeye baladlar. Bunlar dnda ngiltere
daha nceden igal etmi olduu Msr ve Kbrs resmen
kendisine balad.
Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonunda galip
devletlerin kontrol ve egemenliine girmi oldu. Ancak Wilson
Prensiplerinden biri de yenilen devletlerden toprak alnma-
mas idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz klabilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi duran
manda ynetimi sistemini ortaya atarak bunu Orta Douda uygulamak iin harekete getiler.
1. Orta Douda Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar
Osmanl egemenliinde sorunsuz yaayan blge halk, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci
devletlerin szlerine inanarak bamszlklarnn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen
byk devletlerin izledikleri politikalar, blgede yeni bir siyasi harita ve stat ortaya kard. Bu durum
gnmze kadar sren sorunlarn kmasnda etkili oldu.
Aadaki metinlere gre ngiltere ve erif Hseyinin blge zerindeki beklentileri
nelerdir?
ERF HSEYN - Mc MAHON MEKTUPLAMASI
erif Hseyinin ngiltereye nerdii 6 maddelik anlama metninden (14 Temmuz 1915):
1. ngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve zerinde bulunduu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat,
Cizre, Ahmediye hatt (ran snrna kadar), douda ran snr ve Basra Krfezi, gneyde (Aden mevcut
pozisyonu sakl kalmak zere) Hint Okyanusu, batda Kzldeniz ve Akdeniz (Mersine kadar) snrlaryla
evrili Arap lkelerinin bamszln kabul eder ve slam Arap halifesinin ilann onaylar.
2. erif Hseyin hkmeti, ngilterenin Arap lkelerindeki btn ekonomik teebbslerde ncelik
sahibi olacan kabul eder.
ngilterenin Iraka yer-
lemesinden sonra Musul,
Trkiye ile ngiltere ara-
snda sorun oldu. Lozanda
zlemeyen bu mesele 1926da
yaplan Ankara Antlamas yla
zld.

erif Hseyin
15
0 300 600 900 Km
Mekke
MISIR
K
I
Z
I
L

D
E
N

Z
A K D E N Z
B
A
S
R
A






K

R
F
E
Z

LBYA
KIBRIS
GRT
Kahire
SUUD ARABSTAN
(ngiliz Nfuz Blgesi)
(ngiliz Nfuz Blgesi)
1922de bamszln kazand
FLSTN
IRAK
TRKYE
RAN
(ngiliz Mandas)
1930da bamsz oldu
HATAY
SURYE
(Fransz Mandas)
1946da bamsz oldu
LBNAN
RDN
(ngiliz Mandas)
1946da bamsz oldu
(ngiliz Mandas)
(1936ya kadar Fransz Mandas)
1939da Trkiyeye katld
Manda ynetiminin snrlar
Fransz mandas
ngiliz mandas
Orta Douda manda ynetimlerinin snrlar
SUDAN
Hayfa
(Fransz Mandas)
1946ta bamsz oldu
a. ngiltere ve Orta Dou
ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine ulamada en
ksa yol olan Orta Dou, 1869da Svey Kanalnn almas ve
XIX. yzyln sonlarnda blgede nemli petrol rezervlerinin
bulunmasyla daha da nem kazand. Almanyann Osmanl
Devleti yle yakn ilikiler kurarak Hicaz Demiryollar projesiyle de
blgede stnlk salamas ngiltereyi tedirgin etti. II.
Abdlhamit dneminde slamclk politikas ve tehlike olarak
grlen erif Hseyinin stanbulda tutulmasyla milliyetilie
bal ayaklanmalarn bu blgede grlmesi engellenmeye
alld. Ancak ttihat ve Terakki ynetimi ile bu politikann terk
edilmesi ve erif Hseyinin blgeye gnderilmesi ngilizlere
istenen frsat verdi. Bylece ngilizlerin kkrtmalar sonucunda
Orta Douda yerel liderler devlete kar ayaklanmaya
baladlar. zellikle I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin bu
blgeye gnderdii ajanlarla bu ayaklanmalar daha da artt ve
Trklere kar baz blge liderleri ngilterenin yannda yer ald.
I. Dnya Savandan sonra daha da glenen ngiltere, Orta
Doudan ald en byk payla blgenin hkim gc oldu.
Bylece ngiltere, Libya snrndan Hayfaya kadar uzanan btn
Akdeniz kysn egemenliine ald. ngiltere, blgedeki bu
karlarn srdrecek bir politika izlerken blge halk da ngiliz
egemenliinden kurtulmann yollarn aramaya balad.
Arabistan Yarmadas

?
Mc Mahonun mektubunda ngiltere adna verdii garantilerden bazlar (24 Ekim 1915):
Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriyenin amn batsna den ksmnn tmyle Arap olduu
sylenemez, dolaysyla talep edilen snrlarn dnda braklmaldr.
1. Yukardaki deiiklikleri gz nnde tutarak ngiltere, Mekke erifi tarafndan talep edilen snrlar
ierisindeki btn blgelerde Araplarn bamszlklarn tanmaya ve desteklemeye hazrdr. (...)
3. Durum el verdiinde ngiltere, Araplara deiik blgelerde, en uygun ekillerde devletlerinin
kurulmas iin yardmc olacak, tavsiyede bulunacaktr. (...)
5. Badat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin d saldrlara kar gvenliklerinin
salanmas, blge halknn refahnn gelitirilmesi ve karlkl ekonomik karlarmzn gvenlii iin
Araplar, ngilterenin bu blgelerde mevcut pozisyon ve karlarnn gerektirdii zel idari dzen-
lemeleri tanyacaklardr. (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 135ten yararlanlmtr.
bni Suud, ABD Bakan
Franklin Roosevelt ile birlikte
Emir Faysal 18 Ocak 1919da
Paris Konferans nda
16
I. Dnya Sava srasnda yannda yer alan yerel
liderlere ngilterenin bamszlk vaadi zerine Hicaz
Emiri erif Hseyin kendini Arap lkeleri Kral ilan etti.
Ancak tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak
tand. erif Hseyin, oullarn Irak ve rdne kral tayin
etti ve 5 Mart 1924te halifeliini ilan ederek blgedeki
konumunu glendirdi. Balangtan beri blge liderlii
konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdlaziz bni
Suud, erif Hseyine sava at. Galip gelen bni Suud
kendini Hicaz ve Necd Kral ilan etti. ngilterenin 1927de
tand bu krallk 1932de Suudi Arabistan Krall
adn ald.
Suudi Krallnn 1936da Amerikan irketi
Aramcoya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye
girmi oldu.
ngilterenin Arap Yarmadasnda urat bir dier
blge Yemendi. Yemenliler, ngilizlerin I. Dnya Sava-
nda igal ettikleri Yemen topraklarn geri alabilmek
iin mcadeleye baladlar. Karklktan faydalanarak
Kzldenize sokulmaya alan talyann olaya mdhil
olarak Yemenlilere yardm etmesi zerine ngiltere
1934te Yemenin bamszln tanmak zorunda kald.
Ancak blgede ngilterenin Yemen ve talya ile olan
mcadelesi devam etti.
Irak: ngiltere smrge yollarn Akdenizden Basra Krfezine kadar birletiren Irak topraklarna
tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Atekes
Antlamas imzalandnda Irak, Musul dnda ngiliz
kontrolne brakld San Remo Konferansnda zengin
petrol yataklarna sahip olan Musul da ngiltereye verildi.
Irakta kendi politikalarna uygun bir ynetim oluturmak
isteyen ngiltere, 1921de Hicaz Kral erif Hseyinin olu
Faysal Irak krallna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen
Irakllarn balatt bamszlk mcadelesi sonucu
ngiltere, Iraka baz tavizler verdi. 30 Haziran 1930da
yaplan antlama ile Irak, bamszln kazand. Bu
antlamaya gre: D politikada iki devlet birbirine
danacak, Irak saldrya urarsa ngiltere yardm edecek
ve Irak ordusunu eitecekti. 1938de Irak ynetimi ngiliz
yanls olan Babakan Nuri Sait Paann eline geti.
Bylece ngiltere, II. Dnya Sava ncesinde Irak zerin-
deki egemenliini srdrm oldu.
rdn: Snrlar ve ynetim biimi ngilterenin
isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen
rdn 1922de ngilterenin mandas olarak kuruldu.
Bana Hicaz Kral erif Hseyinin olu Abdullahn
getirildii manda ynetimi dorudan Filistindeki ngiliz
komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946da
kavutu.
?
?
?
?

Fransa,
Filistin: San Remo Konferans nda ngiliz mandasna
braklan yerlerden biri de Filistindi. ngilterenin Filistinde Yahudi
yurdu kurma almalar, Wilson Prensiplerine uygun olarak ABD
tarafndan desteklendi. Gnmze kadar karklklarn devam
ettii Filistindeki dier gelimeler gelecek nitelerde ilenecektir.
Msr: 1882de Msr igal eden ngiltere, Osmanl
Devletinin savaa girmesiyle de 1914te topraklarna kattn
aklamt.
ngilterenin Msr igaliyle balayan milliyetilik hareketleri
Wilson Prensipleri nin yaynlanmasyla gelierek Msrda
bamszlk midini glendirdi. Msr milliyetilerinin kard
ayaklanmalar sonunda ngiltere, 1922de Msrn bamszln
tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve
Msrdaki yabanclarn haklarn korumay zerine ald. Bylece
Msrdaki egemenliini dolayl olarak srdrd.
Msr halk, ngilterenin Svey Kanal koruyuculuundan
vazgemesi ve Msrdaki askerlerini ekmesi konusunda bask
yapt. Bu esnada talyann Habeistan (1936) igal ederek Nilin
kaynaklarna egemen olmas ve talyann Almanya ile Orta
Douda bamszlk isteyen milletleri kkrtarak yardm etmesi
ngilterenin Msr politikasnda deiiklie gitmesine sebep oldu.
Bu gelimeler ngiltereyi Msr ile anlama ve ittifak yapmaya zorlad. Buna gre: ngiltere, Msrdan
ekilirken smrge yolu zerindeki Svey Kanalnda srekli asker bulundurma hakk elde etti. Ayrca
ngiltere, saldr hlinde Msr koruyacakt. Bylece ngiltere, Msrdaki nfuzunu korumu oldu.
b. Fransa ve Orta Dou
Osmanl Devletinin yklmasyla Orta
Douda sz sahibi olmak isteyen devlet-
lerden birisi de Fransayd.
San Remo Konferansnda Fransann
payna Suriye ve Lbnan dmt.
Ayrca Sevr Antlamas ile Gney Dou
Anadoluyu, dier tilaf devletleriyle
birlikte, Boazlar ve stanbulu igal
etmiti. Fransann amac, ald yerleri
korumak hatta daha da geniletmekti.
Suri ye ni n ei tl i bl gel eri nden
temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal
Kongresi, Mart 1920de merkezi am
ol mak zere Lbnan ve Fi l i st i n
topraklarn da iine alan Suriye Kralln
kurdu. Bana Kral Faysaln getirildii bu
devlet, San Remo Konferansnda
tannmad. Filistin bu devletten alnarak
ngiltereye, Lbnan ve Suriye ise Fransa
mandas altna verildi. Suriyeyi igal eden Fransa, Kral Faysal tahttan indirerek blgeyi sk asker
denetimi altna ald. Lbnan, topraklarn iki kat artrarak Suriyeden ayrd. Fransann Suriyeyi
eyaletlere ayrarak federal bir dzen kurmas, Araplarn tepkisini
daha da artrd.
Anadoluda igal ettii yerlerde Trk kuvvetlerine kar
direnemeyen Fransa, Ankara Antlamasyla Gney Dou
Anadoluyu boaltarak btn dikkatini Suriyeye yneltti. Kuvvet
yoluyla buralarda tutunamayacan anlaynca 1926da
Lbnana, 1930da da Suriyeye bamszlklarn verdi. Ancak
her iki devletin de anayasasnda Fransz mandasnn devamn
salayan maddeler vard.
talyann Habeistan igali ve Akdenizde tehlikeli olmas,
Almanyann Orta Douda ngiltere ve Fransa aleyhine
giriimlerinden sonra Fransa 1936da Lbnan ve Suriye ile ittifak
anlamas yapt ancak Fransa parlemontesu anlamalar
onaylamad. Suriye ve Lbnandan 1946da tamamen
ekildi.
Msrn bamszlnda nemli rol oynayan
Msr milliyetisi Saad Zaglul
Mondros Atekesinden sonra
skenderun Sanca (Hatay) Franszlar
tarafndan igal edilmiti. Trkiye ile
Fransa arasnda imzalanan Ankara
Antlamasyla (20 Ekim 1921) sken-
derun Sanca, Fransa mandasnda
olan Suriye snrlar iinde yer almt.
Fransa, anlama gerei skenderunda
zel bir ynetim kurdu. Resm para
olarak kullanlmas
kabul edildi. Mill kltrn korun-
masnda her trl kolayln
salanmas kararlatrld.
www.atam.gov.tr
Trk parasnn
halka
San Remo Konferansnda Fransz temsilci Marshal Foch (nde solda) ile
talyan temsilci General Badoglio (nde sada) bir arada
17
D. UZAK DOUDA YEN BR G: JAPONYA
XIX. yzyln ikinci yarsna kadar ( )
dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir
lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan, bu derebeylerin en
glsnden seiliyordu. Asl g ogun un elindeydi.
mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl devletler
ticari gerekelerle Japonyay kaplarn kendilerine amas
iin zorlamaya balaynca 1854te Batl devletlerle ticari
anlamalar yapld. Ancak Japonyann Batya alm, lkede
tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla sulanan
ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti. 1867de
gen yata tahta geen mparator Mutsuhitonun aydnlarn
Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle
Japonyada Meiji Restorasyonu denilen reform sreci
balam oldu.
1868de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu.
Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline
dayal yeni bir anayasa oluturuldu. Eitim alannda yaplan
yenilikler sonucu yksek bir okur yazarlk oranna ulald.
Takvim deitirildi. Giyim kuamda Bat rnek alnd. ada
bir bankaclk sistemi oluturuldu. Japon donanmasnn
kurulmasnda ngiltere Krallk Donanmasndan faydalanld.
Ordunun adalatrlmasnda ise Prusya genelkurmayn-
dan uzmanlar getirildi. Japon subaylar Batl asker ve donan-
ma akademilerine gnderildiler. Dardan ada silahlar
satn alnrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet,
ulam ve haberlemeye nem vererek demir yolu a, telgraf
hatlar ve deniz yollarnn oluturulmasn zendirdi. Ar
sanayi, demir-elik ve gemi yapmcl gelitirilirken tekstil
sanayi de ada seviyeye getirildi. Devlet Japon
giriimcilerle ortak alarak ihracatlara, sanayicilere ve
deniz tamaclna her trl destei salad.
Japonyann ihracat, zellikle ipek ve
tekstil dalnda ykselie geti. Tm bu
gelimelerin ardnda gl ordusu olan
zengin bir lke olma ideali vard.
Gerekletirilen bu reformlarla ksa
srede gelien Japonya XIX. yzyln
sonlarnda gl bir devlet hline geldi.
Sanayileen fakat hammadde asndan
fakir olan Japonya Asya ktasna ulamak
iin yaylmac bir politika izlemeye balad.
inin ynetimindeki Koreyi ele geirmek
isteyince inle kar karya geldi. ki devlet
arasnda yaplan savata galip gelen
Japonya, Batl devletler ve Rusyann
tepkisi nedeniyle elde ettii topraklar ine
geri verdi.
in topraklar Japonya ve Rusya
arasnda rekabet alan hline geldi. Rusya
ile Japonya arasnda 1904-1905 sava
kt. Rusya bu savata yenilerek in ve
Kore zerindeki etkisini kaybetti. Japonya
bir sre sonra Koreyi topraklarna katarken
Rusya ve ine kar elde ettii baarlarla
Uzak Douda yeni bir g olarak ortaya
kt.
derebeylik feodal

Japonyada Meiji Restorasyonunu

balatan mparator Mutsuhito
XI X. y zy l Os manl
Devletinde Batnn rnek
alnarak yeniliklerin yapld bir
dnemdir.
Abdlaziz dneminde (1861-1876),
Tanzimat Dneminde balayan yenilik
hareketleri srdrld. dare, askerlik,
hukuk, eitim, ulam ve bankaclk
konularnda eitli dzenlemeler yapld.
1868de Dantay ve 1870te Saytay
kuruldu.
II. Abdlhamit dneminde (1876-
1909) idari alanda anayasa kabul
edilerek Merutiyet ilan edildi ve
parlamenter sisteme geildi. Eitim
alannda ise harp, hukuk ve gzel
sanatlar akademileri ile ticaret, bayn-
drlk ve veterinerlik okullar ald. lk ve
orta retimde okul says artrld.
Badat ve Hicaz demiryollar da bu
dnemde iletmeye ald.
18
RUSYA
SAHALN
MANURYA
N

A
N
T
U
N
G
Tsingtao
angun
F
U
K
E
N
Amoy
KORE
(OEN)
1910
BONN
(OGASANARA) ADALARI
1873
TAYVAN (FORMOZA)
1895
KARAFUTO
1905
K
U
R

L

A
D
A
L
A
R
I

1
8
7
5
R
Y
U
K
Y
U

(
L
U

U
)

A
D
A
L
A
R
I

1
8
7
2
B

K


O
K
Y
A
N
U
S
DOU
DENZ
J
A
P
O
N
Y
A
1875 sonunda Japonyaya
ait topraklar
1894-1914 aras edinilen
topraklar
1918 de Japon nfuz blgeleri
LAOTUNG
YARIMADASI
1905
Japonyann yaylmas
0 200 400 600 Km
EKONOMK DURGUNLUKTAN KRZE...
1920lerin ortalarnda radyo hl bir yenilikti ve
herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikal iki elektrik
mhendisi radyo retecek bir irket kurdu ve ie koyulmak iin
bankadan kredi aldlar. ok baarl oldular. Taleplere yetecek
kadar radyo retemiyorlard. Daha fazla ii altrmak ve daha
byk bir fabrika kurmak iin daha ok sermayeye gerek
duydular. Banka kredisini uzattlar. irket hisselerinin bir
blmn New York Borsasnda (Wall Street) sata kardlar.
Bu hisseleri birok kii ald. Radyo retimi daha da artt.
irketin kr ykseldi ve hissedarlar yaptklar yatrmdan iyi bir
gelir elde etmeye baladlar. Radyo reten baka firmalarn da
durumu iyiydi.
Bir sre sonra irket, radyo satlarnn artmadn fark etti.
ou insan tek radyoyla yetiniyordu artk. irket ikinci, nc
radyo almlarn tevik iin yeni modeller sundu.
Bir sre artan satlar daha sonra yeniden de geti. Zor
bir dnemden geiliyordu. nsanlar lks mallar deil, temel
ihtiya rnlerini almaya bakyordu. irket, ii saysn azaltt.
Krlar inie geti, irket hisselerinin deeri dmeye balad
ve baz hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini
satmaya yneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha ok
sayda hissedar sata geince hisse fiyatlar dtke dt.
lk ortaklara kredi veren banka, parann geri denmesini
istedi. irket borcunu deyemeyince iflasn istedi. Btn iiler
iten karld. Hisse alabilmek iin borlanan hissedarlar da
finansal adan ykma uradlar.
Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 45
Metne gre ekonomik krizin kmasnda hangi faktrler
etkili olmutur?
Wall Streette panik Borsa kt. manetiyle
kan dnemin Amerikan gazetesi
1929 krizinde New York Borsas n
Aranyor ... pankartyla grnen Amerikallar
Kriz dneminde birok insan evsiz kalmt.
19
1926 27 28 29 30 31 32 33
200
0
40
80
120
160
Sanayi retimi endeksi (1926-1934)
(1925 Hazirannda temel 100)
Hisselerin deer endeksi (1926-1933)
(1926 Temmuzunda temel 100)
1929 Ekonomik Krizinde Amerikan Borsas
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 130
E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ
1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya
1929 Dnya Ekonomik Krizi, 1929da balam, 1930lu yllar
boyunca devam etmi, Kuzey Amerika ve Avrupay merkez
almasna ramen, dnyann zellikle de sanayilemi
lkelerinde ykc etkiler meydana getirmitir.
I. Dnya Sava, zellikle Avrupa dnda retim kapasitesinin
olaanst artmasna sebep olmu, sanayi lkeleri ihra ettii
rnlerle byk krlar salamt. Bununla beraber 1920lerde
tarmsal retimdeki art, tarm rnleri fiyatlarnn dmesine
neden olmutu. Tarm lkeleri ekonomik bymeden yeterince
faydalanamamt.
dier
Grafiklere gre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.
%
30
25
20
15
10
5
0
1930 1932 1934 1936 1938
Dnyada isizlik
1926 28 30 32 34 36 38
150
130
110
90
70
50
30
retim
fiyatlar
stoklar
Dnyada sanayii retimi
Times Dnya Tarih Atlas, s. 266
Kriz dneminde Amerikada ok sayda
alan aevlerinden birisi
20
Amerikada I. Dnya Savann getirdii zorluklar karsnda kk irketler birleerek sava
sonrasnda tekeller oluturmulard. yle ki 1929 ylna gelindiinde Amerikan ekonomisinin % 50si
zerinde sz sahibi olan holding says 200 kadard. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonomiyi
sarsmaya yeteceini gsteriyordu.
Bu dnemde Amerikan banka ve irketlerinin alma esaslarn dzenleyen yasalar yetersizdi.
Hissedar yatrmclarn bilgilendirilmesinde ve denetlemede grlen eksiklikler Amerikan ekonomisinin
olumsuz zelliklerindendi.
Amerika, 1924-29 yllar arasnda gerekletirdii ihracat fazlas ile dnyann kredi veren lkesi
konumuna geldi. Bu esnada lkede otomobil, yap, elektrik gibi yeni endstriler gelimeye balad. Yeni
gelien endstrilere talebin fazla olmas borsann speklatif (yapay) olarak ar ykselmesine neden
oluyordu. Amerikann verdii kredileri geri alamamas z Amerikan ekonomisini zorda brak-
mt.
Ayn dnemde ngilterede para birimi pound (paund)n ar deer kazanmas, ihracatta de ve
ekonominin iyice bozulmasna yol amt. Almanya ise sava tazminatlarn demek iin karlksz
para basm, bu da lkede hiperenflasyona (ar enflasyon) sebep olmutu.
Dnemin Amerikan ekonomi ynetiminin, krizle ilgili gerekli kararlar yerinde ve zamannda alma-
mas krizin bymesinde etkili olmutur.
2. Ekonomik Krizin Ortaya k (Kara Perembe)
New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittike
ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsann
ykselii durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gn
yabanc yatrmclarn ktlarn ellerinden karmalaryla hzland ve Kara Perembe olarak anlan
24 Ekim 1929 Perembe gn borsa, dibe vurdu. 1929 ylnn fiyatlaryla 4,2 milyar dolar yok oldu. Bu
srete ok sayda banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutu. Bu insanlar, ala
srklendi, sebze ve meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok olduu
iin insanlar ihtiyalarn karlamada takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine geri
dndler. Maddi varlklaryla beraber sosyal konumlarn ve ruh salklarn da kaybettiler. Bunalmn
etkileri II. Dnya Savana kadar yaklak 10 yllk bir dnemde devam etti.
Kriz en ok sanayilemi ehirleri vurmu, bu kentlerde bir
isizler ve evsizler ordusu oluturmutur. Bunalmdan
etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu; tarm rn
fiyatlarndaki % 40-60lk d, iftileri ve krsal blge
nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde
dmesi nedeniyle madencilik alan krizin en fazla etkiledii
sektrlerden biri olmutur. Ekonomik kriz dnyada 50 milyon
insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42
orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna
sebep olmutur. 1929 ylna kadar dnyada oluan dier krizlere
bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt
dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu grlebilir.
Ekonomik kriz farkl lkelerde deiik tarihlerde sona ermitir.
amanla
1929DA YERL MALI YEMN
ki dnya sava arasnda, tam byk ekonomik
durgunluk ve daralma yaanr. Yaygnl, iddeti ve sonular
asndan, 1929daki Byk Buhran bunlar arasnda en sarsc
olandr. Bunalmn etkisiyle uluslararas ticarette ortaya kan
daralma, Trkiyeyi de etkiler ve korumac-devleti iktisat politika-
larna yneltir. D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimini artran
Trkiye, bir yandan ithalata miktar kstlamalar getirirken te yandan
gmrk vergilerini ykseltir. Ulusal sanayii glendirme yolunda halk
hem tasarrufa hem de yerli mal kullanmaya zendirilir.
Bu amala, 4 Nisan 1929da stanbul Darlfnununda (stanbul
niversitesi) dzenlenen Yerli Mal Kullanma ve Koruma konulu
toplantda genlik, yerli mal kullanmaya yemin eder. Bu toplantdan
kan bir baka sonu da Yerli Mallar Haftasnn ilan edilmesidir.
lerleyen gnlerde, yerli mal kullanmn yaygnlatrmak ama-
cyla, Atatrkn de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Bakanln,
TBMM Bakan Kazm zalpn yrtt Mill ktisat ve Tasarruf
Cemiyeti, Aralk 1929da almalarna balar. Cemiyet; propagan-
da almalar, dzenledii Yerli Mallar haftalar ve sergilerle yerli
mal kullanmn bir alkanla dntrmeye alr.
Cemiyetin, hap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar tayan
afilerinde, Bir avu fndk, bir yn salk!, zm, incir, fndk ye!
Hem sana yarar hem bana. gibi sloganlar bulunuyordu.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say: 20, s. 106
1. Trkiyenin 1929 Dnya Ekonomik Krizi ne kar alm
olduu tedbirlerden gnmze yansyan alkanlklar neler
olabilir?

2. Grafie gre 1929 Dnya Ekonomik Krizi Trkiye ekono-

misini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
Yerli maln tevik etmek iin hap
Hulusiye hazrlatlm afiler
1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farkl ynlerden karlatrnz.
3. Krizin Trkiyeye Etkileri
140
120
100
80
60
40
20
0
1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936
M
i
l
y
o
n

d
o
l
a
r
thalat hracat
TK statistik Gstergeler 1923-2006, s. 432
1929 Dnya Ekonomik Krizi nde Trkiyenin ithalat ve ihracat
21
MLLETLER CEMYET YASASI
Batl (imzac) yksek taraflar, uluslararasnda i birliini gelitirmek ve bu uluslara bar
ve gvenlik salamak zere; savaa girmemek iin kimi ykmllkler stlenmek, adalet ve
onur zerine kurulan uluslararas ilikileri aklkla srdrmek, devletler hukuku kurallarna sk skya
bal kalmak, rgtlemi uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde adaleti stn klmak ve antlamalardan
doan tm ykmllklere zenle uymak gerektiini gz nnde tutarak Milletler Cemiyetini kuran ibu
yasay kabul etmilerdir
Madde 10. Cemiyet yeleri, Cemiyetin tm yelerinin toprak btnlklerine ve bugnk siyasi
bamszlklarna sayg gstermeyi ve onlar herhangi bir d saldrya kar korumay grev bilir. Saldr
ya da saldr tehdidi durumlarnda Konsey, bu durumla ilgili areleri dnr.
Madde 11. Cemiyet yelerinden birini dorudan doruya etkilesin ya da etkilemesin, her sava ya
da sava tehdidinin cemiyetin tmn ilgilendirecei ve cemiyetin uluslararas bar etkin biimde
korumaya yarayacak gerekli nlemleri almakla ykml olduu bildirilir
Madde 16. Eer Cemiyet yelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarnca stlendii
ykmllklere aykr olarak savaa bavurursa Cemiyetin dier tm yelerine kar bir sava
eyleminde bulunmu saylr. Bu yeler o devletle tm ilikileri kesmeyi, kendi yurttalarnn yasaya
uymayan devletin yurttalar ile tm ilikilerini yasaklama grevini yerine getirir
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 405-410
Tarih sre gz nne alndnda Milletler Cemiyeti kurulu amacna uygun politika izlemi
midir? Nedenleriyle aklaynz.
Locarno Antlamas iin delegeler toplant hlinde
22
F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA
1. Barn Srekliliini Salama abalar
Dnya barnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulma
fikri XIX. yzylda ortaya atldysa da gereklememiti. I. Dnya Sava ise bu dnceyi daha da
glendirdi. I. Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarla, bir dzen salanm gzkmekle birlikte
birok soruna da neden olacak bir ortam olumutu. Wilson Prensiplerinde belirtildii gibi sava
sonras ABD ve ngiltere bu amala almalara balam; Paris Bar Konferansnda 32 devlet
tarafndan uluslararas bir tekilat kurulmas kabul edilmiti. 10 Ocak 1920de
asil yelerini I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin oluturduu Milletler Cemiyeti kuruldu.
Ancak ABD, senatonun
kabul etmemesi sebebiyle fikir nderliini yapt Cemiyete katlmad. Savata tarafsz kalm lkeler
asil yeler arasna alnd. Trkiye de davet zerine 1932de Cemiyete katld. Kuruluunda 18 yesi
olan Cemiyet 1920de 48e, daha sonra da 63 yeye ulat.
Uluslararas bar korumaya ynelik bir dier gelime de Locarno Antlamasnn imzalanmasdr.
Bu antlama, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk
1925te Londrada imzaland.
merkezi Cenevre olmak
zere
Daha sonraki dnemde genel kurulun uygun grd devletler Tekilata katld.
Briand-Kellogg Paktnn imza treni
Tabloya gre 1913-1938 yllar arasnda sanayi retimiyle ilgili neler sylenebilir?
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 351
23
1913-1938 arasnda byk glerin sanayi retimi (1913=100 birim)
DNYA ABD ALMANYA NGLTERE FRANSA SSCB TALYA JAPONYA
1913 100 100 100 100 100 100 100 100
1920 93 122 59 92 70 12 95 176
1925 120 148 94 86 114 70 156 221
1930 137 148 101 91 139 235 164 294
1935 154 140 116 107 109 533 162 457
1938 182 143 149 117 114 857 195 552
Almanya bu antlama ile uluslararas i birliine yeniden katlm oldu. Antlamadan hemen sonra
da Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupann byk devletleri arasndaki yerini ald. Antlamayla
birlikte Avrupadaki siyasi gerginlik bir sre azaldysa da bu durum ksa srd.
Fransa, Avrupadaki durumunu glendirmek ve ilikilerini gelitirmek iin ABDye, bir bar pakt
imzalamay teklif etti. ABD ise sava sonras Monroe Politikas gerei Avrupadaki sorunlara mdahil
olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dileri Bakan Kellogg, bu paktn btn dnya devletlerini
kapsayacak ekilde dzenlenmesini istedi.
Fransa, bu neriyi mttefiklerine yardm edemeyecei ve sorumluluklarn yerine getiremeyecei
dncesi ile kabule yanamad. Bunun zerine Amerika, nerisini Sovyetler dndaki dier byk
devletlere bildirdi ve bunlarla grmelere balad. neriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklar-
nn basks karsnda ngiltere ve Fransa da baz artlarla kabul etmek durumunda kaldlar.
Briand-Kellogg Pakt 27 Austos 1928de Pariste ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya,
Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda imzaland. Ayn yl Sovyetler Birlii ve Trkiye de
antlamaya dhil oldu.
Briand-Kellogg Pakt ile savunmaya dayanmayan sava, kanun d saylm ve devletler aras
ilikilerde bar yollara bavurulmas esas alnmtr.
Fransa meru savunma hakkna, ngiltere ise smrgeleri ile dnyann baz blgelerinde hareket
serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve ngiltere bu antlamay baz ekinceler
koyarak kabul etmilerdir.
Btn bu abalar, ortaya kan anlamazlklara zm olmad gibi, II. Dnya Savann kmasn
da engelleyememitir. Bunda byk devletlerin i ve d politikalarnda meydana gelen gelimeler de
nemli rol oynamtr.
2. Avrupada Sosyal ve Ekonomik Hayat
Almanyada hiperenflasyonun grlmesiyle markn deeri dt.
Alman marklarn yakarak snmaya alan bayan grlyor.
24
I. Dnya Sava, milyonlarca insann lmesinin yan sra ABD ve Avrupann siyasi, sosyal ve ekono-
mik hayatnda nemli deiiklilere yol at.
Sava sebebiyle Avrupadan ABDye yaplan gler azalrken Avrupa iindeki gler hz kazand.
Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal dzenlemeler getirmeye balad. rnein Fran-
sa, Hollanda ve spanya 8 saatlik i gn uygulamasna geti.
Savan ardndan demokratik srete nemli deiiklikler gndeme geldi. 1920den sonra ou
lkede btn yetikin erkeklere ve baz lkelerde kadnlara da oy hakk tannd. Bylece semen kitlesi
geniledi. Byk sava, bata ar sanayiyi, silah ve motorlu tat imalatn canlandrd. Yeni retim
tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini salad. Sanayilemi lkelerin ounda ekonomik
atlmlar yaand.
Gda ve ham madde fiyatlarnda 1920lerin balarnda grlen arpc d, btn Avrupada ifti-
leri ve kylleri sarst. En ar darbeyi Orta ve Dou Avrupa ald. SSCB, snrlarn ticarete kapatrken
Almanyada hzla ykselen enflasyon ekonomik fel oluturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte isizlik
artt. Almanya hiperenflasyon dngsne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelimelerden zarar
grd. Avrupa ekonomileri ancak 1924ten sonra dzene kavumaya balad. 1930larda krsal
alanlardan kentlere g istikrara kavutu. ehir merkezinin uzana yerleim yerlerinin kurulmas ve
buralara hizmet veren demiryolu hatlarnn almasyla kentler byme srecine girdi.
1920li yllarda ABD ekonomisi hzla byrken borlanmaya dayal bir tketim patlamas
yaanyordu. Ayn yllarda savatan sonra lkelerini ina etmek isteyen Avrupa devletleri de ABD
bankalarna borlanyordu. Ekim 1929da ABD borsasnn kyle Amerika,verdii borlar geri
istedi. irketler batt, isizlik hzla ykseldi. 1932de Alman fabrikalarnn retim hacmi 1928deki
dzeyin ancak % 60 kadard. 1933te alan nfusun % 44 isiz kalmt. Tasarruflar tkenen ve
yerel dkknlarda veresiye alveri yapamayan halk, perian duruma gelmiti. Avrupann dier
devletlerinde de durum aa yukar ayn idi.
1920lerin sonlarna doru Rusyada ok
ar ilerleyen bir ekonomik canlanma grld.
Lenin, lkenin kendi kaynaklarn harekete
geirmeye ynelik olarak 1921de Yeni Eko-
nomik Politikay (NEP) ilan etti. Leninin
1924te lmesiyle iktidar ele geiren Stalin
1928de ilk be yllk kalknma plann uygu-
lamaya koydu. Tarm alannda uygulanan kol-
lektifletirme politikas Rus kyllerinin tepki-
sine neden olarak 1930larda tarm bunalmna
yol at.
1932de Stalin, ilk be yllk plan hedeflerine
4,5 yl iinde ulat. Rusyann uygulad planl
ekonomi sanayide hzl bir gelime salad.
1920lerde ekonomik kriz iinde olan
Almanya ekonomisi, 1930larn ortalarnda
tekrar bymeye balad. Byme srecine
giren birok Avrupa lkesi sosyal gvenlik
sistemlerini gelitirmeye yneldi. Yallar iin
emeklilik, isizlik sigortas, i kazalar tazminat
gibi yenilikler kabul edildi.
Almanya, Adolf Hitlerin 1933te iktidara
gelmesi ile kkl bir rejim deiiklii yaad.
Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi
(Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin nderiydi. Hitler baa geince nce anayasay
deitirerek rakip partileri saf d brakt. Sonra silahl kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik manev-
ralara girierek Almanyay yeniden byk bir devlet yapmak istedi. Hitler ierde isizlie son vererek
Alman halknn ounun sevgisini pekitirirdi ve Almanyay ksa srede Avrupann en etkin gc
konumuna ykseltti.
Hitler, Almanyann geleceinin ancak doudaki geni topraklar ele geirip Almanlarn buralara
yerletirilmesiyle gvence altna alnacan ne srd. Hitlerin 1 Eyll 1939da Polonyaya saldrmas
II. Dnya Savann balamasna yol at.
ngilterede sava ncesindeki refah dzeyine ulama abalarndan istenen sonu alnamad.
lkede yksek oranda isizlik grld. Fransada harap olan lkeyi yeniden imar etmek iin byk
kamu harcamalarna ihtiya duyulmas ekonomik kalknmay nledi.
talyada savan neden olduu huzursuzluklar 1922de Faist Partisini
iktidara getiren bir hkmet darbesine yol at.
Politikaclar ii snfnn grlerini hesaba katmak zorunda kald.
(Partito Nazionale Fascista)
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
B
O
R

V
E
R

R
.
A
F
R

K
A

v
e

A
S
Y
A
E
K
O
N
O
M

L
E
R

N
E
Y

A
M
E
R

K
A

E
K
O
N
O
M

L
E
R

H
A
M

M
A
D
D
E
S
A
T
A
R
.
M
A
L

T
A
L
E
P
E
D
E
R
.
U
C
U
Z

Y

Y
E
C
E
K
v
e

N

S
A

L
A
R
.
U
C
U
Z

M
A
L

v
e

G
I
D
A

S
A
T
A
R
.
H
A
M

M
A
D
D
E
A
R
Z
I
A
V
R
U
P
A
F

R
M
A
L
A
R
I
A
M
E
R

K
A
L
I
T

K
E
T

L
E
R
A
M
E
R

K
A
N
F

R
M
A
L
A
R
I
A
V
R
U
P
A
L
I
T

K
E
T

L
E
R
A
V
R
U
P
A
H

M
E
T
L
E
R

A
M
E
R

K
A
N
B
A
N
K
A
L
A
R
I
A
V
R
U
P
A
B
A
N
K
A
L
A
R
I
1
9
3
0

l
a
r
d
a

d

n
y
a

e
k
o
n
o
m
i
s
i
n
i
n

i

l
e
y
i

i
n
i

g

s
t
e
r
e
n

e
m
a
T
a
b
l
o
y
a

g

r
e

d

n
y
a

e
k
o
n
o
m
i
s
i
n
i
n

i

l
e
y
i

i

i
l
e

i
l
g
i
l
i

h
a
n
g
i

k
a
r

m
l
a
r
a

u
l
a

l
a
b
i
l
i
r
?

A

k
l
a
y

z
.
R
o
b
e
r
t

S
T
R
A
D
L
I
N
G
,

2
0
.

Y

z
y

l

A
v
r
u
p
a

T
a
r
i
h
i

N
a
s

r
e
t
i
l
m
e
l
i
,

s
.

4
6
25
FAZM VE NAZZMN
DOUU
Siyasi Dnceler Tarihi yazar,
faizim ve nazizm ideolojilerinin dou
sebeplerini yle izah ediyor:
Her iki ideoloji de savan ve bozgunun
ocuudurlar. Yani bir fke, bir hn, bir isyan
belirtirler.
Ayrca bu ideolojiler, sefalet ve buhran-
dan, isizlikten ve alktan dodular... Bir
isyan ve bir mitsizlik hamlesi olarak ortaya
ktlar
Cemil MER, Umrandan Uygarla, s. 112
Metne ve karikatre gre rejim deiik-
liklerinin grlmesinde hangi faktrler etkili
olmutur?
3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu
24
BARI MZAKERELER
SALONU
A
L
M
A
N
Y
A
MUSSOLN TALYASI
Mussolini, balangta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti.
Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri nlemek adna ilk kabinesinde
partisinden yalnzca 3 kiiye bakanlk verdi. yle ki iktidarnn ilk
yllarnda lkede kanun, hkimiyet ve kamu dzeni tam anlamyla
kuruldu. Bir yandan sendikalarn varlna sayg gsterilirken dier
yandan zel sektre gven duygusu kazandrld. O dnemin nde
gelen liberal dnrleri parti sayesinde talyada kanun
hkimiyetinin ve kamu dzeninin kurulduunu, demokrasinin lkede
yalnzca anari ve demagojiye sebep olduunu belirten yazlar
yazdlar. Ancak 1924 ylna doru talyann siyasi havas tekrar
bozulmaya ve Mussoliniye kar muhalefet sesini ykseltmeye
balad.
1924 ylnda parlamentoda Mussolininin sosyalistler tarafndan
ar bir ekilde eletirilmesi sonrasnda meydana gelen olaylar
iktidar kavgasn iddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralk 1924te
Floransada byk bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini
taraftarlarnca baslmas, muhalefetten iki gazetecinin ldrlmesi,
birok hukuk brosunun tahrip edilmesi liberal demokrat
muhalefetle, iktidar arasndaki kavgay iddetlendirdi. Bunun
zerine harekete geen Mussolini 1926 ylnda eski liberal
anayasann yerine yeni bir anayasa yrrle koydu.
talyada ekonomiyle ilgili 1926da
bastrlan bir afi
26
a. talyada Faizm
talya, I. Dnya Savana yeni smrgeler elde etmek iin katlmt. Ancak sava sonunda
umduunu elde edemedii gibi vaat edilmesine ramen Alman smrgelerinden ve Anadoludan da pay
alamad. Sava, talyann sosyal ve ekonomik hayatnda sarsntlara neden oldu. Ayn zamanda
talyada liberal demokrasinin yannda sosyalizm, komnizm gibi akmlar nem kazand. Bu akmlarn
etkisiyle iiler, fabrikalarn idaresine ve kararlarna ortak olmak istediler. Ayrca lkenin her tarafna
dalm asker kaaklar, terhis olan asker ve aydnlarn maddi ve manevi beklentileri, isizlik, i
politikada istikrar bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisinin iine yarad.
Kasm 1919da seimlere ilk kez katlan bu Parti, meclise giremedi ancak lkedeki karklktan
dolay aydnlar, askerler ve halk arasnda hzla taraftar toplad. 1922 Austosundaki genel ii grevi
ekonomiyi felce uratp lkeyi kartrd. Faist Partisinin Kara Gmleklileri Napoliden Romaya
yrd. Darbe yaplmasndan ekinen hkmet istifa etti. talyan kral 30 Ekim 1922de babakanla
Mussoliniyi atamak zorunda kald.
Mussolini 1926daki nl Scala nutkunda Her ey devlet
iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve baka bir ey
iin deildir. () Birey devletle uyumlu olduu lde nemlidir.
diyordu. Btn iktidar elinde tutan hkmet atamalarda tek sz
sahibiydi ve btn yetkiler Mussolininin elindeydi. Toplumu
kontrol etmek iin kullanlan balca aralar Mussolini
taraftarlarnn eline gemiti.
1927 ylnda i hukukunda yaplan deiikliklerle hr
sendikacln yerini, korporatif i yasas ald. Bylece her
meslek grubu bir sendika hlinde tekilatlandrlmt. Devlet bu
korporatif tekilatlanma vastasyla ekonomiyi kontrol altna
almt. Ayn yl ceza yasasnda yaplan deiiklik sonucu iktidar
partisi dndaki btn siyasi partilerin faaliyetleri yasakland.
Muhalefet milletvekillerinin de parlamento yelii kaldrld.
Bylece tam bir diktatrlk dnemi balad.
Mussolini d politikayla ilgili olarak Srekli bar ne mmkn
ne de faydaldr. Sadece sava insan enerjisini en yksek
gerilimde tutar. Sava dndaki dier btn snavlar insan
nemli kararlar almak zorunda brakmazlar. Yalnzca sava,
yaama ya da yok olma kararlarnn alnd durumdur. diyordu.
Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 131-135den yararlanlmtr.
1. Metne gre Mussolini dneminin genel zellikleri nelerdir?
2. Bu dnemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak d politikada hangi faaliyetlerde bulun-
mutur? Aratrarak bir sunum yapnz.
Alman lideri Hitler ve talyan lideri Mussolini
bir arada
Temmuz 1922 1 dolar 493 mark
Temmuz 1923 1 dolar 353.412 mark
Eyll 1923 1 dolar 98.860.000 mark
Kasm 1923 1 dolar 4.200.000.000 mark
1 litre st (15.11.1923) 340 milyar mark
1 kilo ekmek (15.11.1923) 580 milyar mark
1 kilo et (15.11.1923) 2,6 trilyon mark
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 104, 173
I. Dnya Savandan sonra Alman ekonomisi
Yllar
Sanayi retimi
(endeks 1928=100)
sizlik
(milyon) Tketim
mallar
Donatm
mallar
1933 90 56 3,7
1934 91 81 2,3
1935 95 81 1,8
1936 100 114 1,1
1937 107 130 0,5
1938 116 144 0,2
Nazi ynetiminde Alman ekonomisi
27
b. Almanyada Nazizm
Almanya, I. Dnya Sava sonlarna doru cephe gerisinde i sorunlarla kar karya kald. Kasm
1918de asker bir ayaklanma sonucu imparatorluk yklarak cumhuriyet ilan edildi.
Atekes anlamasnn imzalanmas, i karklar daha da artrm, Almanya i politika ve ekonomik
ynden kntye uramt. Versay Antlamasnn imzalanmas ise bu bunalm daha da artrd. Bu
anlama toplumun her kesimi tarafndan tepkiyle karland. Bunlar yaanrken Austos 1919da
Weimar Anayasas ilan edilerek demokratik dzene geildi.
Weimar Cumhuriyetinin hkmetleri Almanyann sava sonrasnda karlat siyasi, ekonomik ve
sosyal sorunlar zmekte yetersiz kald. Kurulduu gnden itibaren Versay Antlamasnn yok
edilmesini ve Alman rknn stnln savunan Nazi Partisi 1924 seimlerinde ilk kez parlamentoya
girdi.
1929 dnya ekonomik buhran ile Almanyann sanayi retimi yar yarya dt. Ticarethaneler iflas
etti ve isiz says birden bire artmaya balad. Btede an kapatlmas iin vergi borlarnn
arttrlmas, bir yandan da Almanyann sava tazminatn demekte zorlanmas Nazi Partisini
glendirdi ve taraftar saysn arttrd. 1930 seimlerinde en gl ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932
seimlerinden en gl parti olarak kt. 30 Ocak 1933te Adolf Hitler babakan oldu ve bir frsatn
bularak komnistlere kar sert tedbirler ald. lk i olarak seimleri yeniledi. Ancak Mart 1933
seimlerinde ounluu salayamad. Bunun zerine Hitler, tevkif edilen komnist ve sosyal demokrat
milletvekillerinin bulunmad srada meclisten 4 yl sre ile olaanst yetkiler alarak diktatrln
ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kltrel ve sosyal hayatn her ynyle kontrol altna
ald.
NAZ KTDARI
Nazi Partisi, dncelerini herkese kabul
ettirebilmek iin Almanlarn isteklerine hitap
etmeye alt. Endstri, sava sanayisine kaydka
byk irketlerin de kasalarna milyarlarca mark
girecekti. Alman generallerin rtbe, yeni grev, yksek
maa ve madalyalara kavuarak toplum iinde
saygnl artacakt. Toprak sahiplerine Avrupada yeni
topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarn isizlii de
ortadan kaldracana inanlyordu. imdiye kadar
nemsenmemi dkkn sahipleri, ufak brokratlar,
retmenler ve eitli meslek erbab itibar kazanacakt.
Toplumun tm kesimine hitap etmeye alan
Hitlere balangta en byk destek byk i
evrelerinden geliyordu. ktidar Nazi Partisine verme
karar da 16 Ocak 1933te Hitlerin byk i adamlar ile
yapt ortak toplantda alnd. Sahte bir birlik havas ve
saldr ile genileme ideali oluturuldu. Buna kar
sessiz ve kr bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altna
alnd. Nazi ileri gelenleri irketlerde sz sahibi oldu.
Hibir zgrlk gsterisi hogr ile karlanmad.
Gestapo (Alman gizli servisi), kii ve gruplar zerinde
snrsz bir yetki kurmutu. Herhangi birini mahkeme
karar olmadan tutuklayp alkoyabiliyordu. Gestapo, en
tipik Nazi rgtyd. (...)
Nazizm, disiplin, emirlere ballk, grev anlay, dzen, cesaret vb. zelliklerin sadece Alman
rknda olduunu iddia ediyordu. Bu nedenle baka rklarla kararak bu zelliklerin kaybedilmemesi
gerektiini savunuyordu.
1934te kurulan Adolf Hitler Okullar parti iin propagandac yetitirmekle grevlendirilmiti. Bu
okullarda genlere eksik bilgi verilmekle kalnmyor, ktphaneler taranyor baz kitaplar meydanlarda
yaklyor. Bir grup bilim insan, yazar ve sanatya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya
okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyumayan her ey zamanla okul
kitaplklarndan karld. Tarih, rk ve ven ekli ile yeniden yazld.
Naziler bu rejime Halk Toplumu dediler. Bunu
yerletirip srdrmek iin de 10-15 ya gurubu ile 15-18
ya gurubundakileri farkl yerlerde topladlar. Sava
kmadan nce bu genlik rgtlerinde 9 milyona yakn
ocuk vard. Onlar topluca sinemaya, konsere, tiyatroya,
dansa gtryorlard. sizlere de tabak tabak orba veren
yerler almt. Tketim mallarnn fiyatlarnn ykselmesi
yasakland. Konut sorununu zmek iin bteden byk
paralar ayrld. i karmak zorlat. Ucuz Volkswagen
otomobiller retildi. Bylece Naziler, Almanyada
hedeflerine ulamay amaladlar. (...)
Bu dnemde Alman d politikasnn hedeflerini Hitler
u szlerle ifade etmitir: Nasyonal-Sosyalist akm, (...)
onu bu gnk dar yurdundan karp yeni topraklara doru
yrtmek cesaretini gstermek zorundadr... Nasyonal
Sosyalist akm, bu gnk nfusumuzla toprak dzeyimiz
arasndaki dengesizlii ortadan kaldracak tarihsel
gemiimizle bu gnk gszlmz arasndaki
dengesizlii yok etmeye alacaktr. Dnya zerinde
insanln bekileri olarak en yksek devlerin bize
dtn bilecektir.
Prof. Dr. Trkkaya ATAV, II. Dnya Sava, s. 14-17 ve
Yukardaki metne gre Nazi iktidarnn icraatlar Alman toplumunu ve d politikasn nasl
etkilemi olabilir?
Prof. Dr. Blent
DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 155ten yararlanlmtr.
Almanyada birok kitabn Berlin Opera
Meydannda yaklmas (10 Mays 1933)
Salkl Almanlar kalabalk aile kurmaya tevik eden Nazi
propaganda afii. Balkta Almanca yle denilmektedir:
Salkl ebeveynlerin salkl ocuklar olur.
28
Grsellerden ve metinden hareketle iki sava aras dnemde edebiyatta ve sanatta hangi
konularn ilendiini, hangi akmlarn etkili olduunu tartnz.
oksul ocuklarn hepsinde kemik hastal vard ve her taraflarnda
banlar kyordu. Byk irketler alk ile fke ve kzgnlk arasnda kl kadar bir pay olduunu bilmiyorlard.
Gndeliklere eklenmesi gereken para; gaza, silaha, hafiyelere, kara listelere ve talimlere harcanyordu.
GAZAP ZMLERNDEN...
Yollarda dolaan gmen halk imdi i bulmak iin btn baty taramaktadr. Yollarn yannda kurulan
kamplar ve alk korkusu mal sahiplerini de -mallarna bir ey olacak diye- korkutmaya balad. mrlerinde
al grmemi olanlar, alarn gzlerini grdler Ve gmenler asfaltlarda akp durdular. Alklar
gzlerinden okunuyor, ihtiyalar gzlerinden okunuyordu... Bir adamn yapaca bir i olduu zaman, on kii
bu i iin kavga ediyor, ok az bir gndelik almak iin arpyorlard.
Bir adam otuz sente alrsa ben yirmi bee alrm, boaz tokluuna alrm. ocuklarm var. Ben,
bir lokma ekmek iin alrm
ok iyi bir eydi bu Gndelikler dt ve fiyatlar ayn ykseklikte kald. Byk mal sahipleri bundan
memnundu. Bu taraflara daha fazla halk ekmek iin yeniden ilanlar bastrp dattlar. Gndelik dtke
dt ve fiyatlar yksek kald...
Bu srada byk mal sahipleri bu ortamda servetlerini artrmak iin dhice bir usul buldular: Byk mal
sahibi, bir konserve fabrikas satn alyor ve meyveler olduu zaman meyvenin fiyatn yetitirme maliyetinin
altna dryordu. Bylece, konserve fabrikasnn sahibi olmu dolaysyla meyveyi dk fiyattan satn
alm oluyordu. Konserve fiyatlarn yksek tutarak bundan byk kr elde ediyordu. Konserve fabrikas
aacak kadar paras olmayan kk iftiler, iftliklerini ellerinden kardlar. Bu iftlikler byk mal
sahiplerinin, bankalarn ve konserve fabrikalarna sahip irketlerin eline geti. Bamsz iftilerin says git
gide azald. iftiler bir sre ehirlere g ettiler. Onlar da yollara dkldler. Yollar i bulmak iin birbirini
yiyen, birbirini ldren insanlarla doldu. Y
John STENBECK, Gazap zmleri, s. 397-398den zetlenmitir.
29
Picassonun spanya Savan konu edinen Guernica adl tablosu Bir caz mzii orkestras
c. spanyada Franco Dnemi
spanyada XIX. yzyldan beri istikrarszlk ve i karklklar yaanmtr. 1902de spanya tahtna
geen XIII. Alfonso anayasay ilan etmesine ramen lkede istikrar salanamad. 1923te ordu
ynetime mdahale ederek btn demokratik messeselerin kapatld asker destekli bir ynetim
kurdu. Baarsz olan hkmet asker desteini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu.
Fakat bu gelime de lkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso lkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi.
Yeni cumhuriyet ynetiminin dine ve din adamlarna kar tavr almas, toprak reformlarna girimesi
ve kyllerin, zenginlerin topraklarn ele geirmek istemesi silahl atmalara sebep oldu. 1936da
kart gruplar arasnda ilenen cinayetler i savan balamasna yol at.
spanya i sava milliyetiler ve cumhuriyetiler arasnda gerekleti. Cumhuriyetiler Valenciada,
milliyetiler de Franco liderliinde Burgosta hkmet kurdular. Avrupann byk devletleri de bu
savata taraf oldular. Fransa ve zellikle Sovyetler, ideolojik ynden kendilerine yakn bulduklar
cumhuriyetileri, Almanya ve talya ise milliyetileri destekledi. ngiltere, kamuoyunun basks sebebiyle
bartan yana tavr taknd. 1938den itibaren milliyetilerin hzl ilerleyii karsnda cumhuriyetiler
direndiyse de baarl olamadlar. 1939da Madridin milliyetiler tarafndan ele geirilmesiyle i sava
son buldu.
sava sonrasnda iktidara gelen Franco ynetimi ilk dnemlerde Batl devletler tarafndan
dland. II. Dnya Savandan sonra BMnin spanya ile ilikilerini kesmesiyle bu olumsuz sre
devam etti. Souk Sava dneminde kutuplamann artmasyla Batl devletlerin spanyaya
yaknlamas ilikilerin dzelmesini salad. spanya 1955te BMye, 1958de Avrupa Ekonomik Birlii
Tekilatna girdi ve ABD ile imzalanan anlama ile bu devlete sler verdi.
G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA
Albert Einstein
nl fiziki Rutherford
radyo resmi
konacak
lk radyolara bir rnek
Empire State
30
I. Dnya Sava toplumlar siyasi, ekonomik, kltrel vb.
ynlerden etkiledi.
Sava srasnda yaanan ekonomik skntlar savatan
sonra tketim isteinin artmasnda ve sanayinin gelimesinde
etkili oldu. Sanayide kullanlan petrol ve elektrik gnlk hayata
girdi; evlerde elektrikli aralarn kullanmnda art grld.
Avrupada kara ve demiryollar yaplarak ulam kolaylatrld.
Dnyada tat yapmnda seri retim yaygnlat. Ktalar aras
ulamda gemilerin yannda havaclk teknolojisinin
gelimesiyle birlikte uaklar da kullanlmaya baland.
Bu dnemde ehircilik ve mimari geliti. Mimari bir akm olan
Bauhaus ehir planlamas konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir
mimari tarz balatlmasn savunan Bauhaus akmnn
temsilcileri 1933te Nazilerin basklar sonucu farkl lkelere
giderek bu anlay gelitirip yaygnlatrd. Yine bu dnemde
yksek binalar, geni dzenli caddeler ve yeil alanlar ile byk
ehir projeleri tasarland. ABDde New Yorkta 1931de
tamamlanan Empire State Building ile beraber gkdelenlerin
saysnda art grld.
letiim aralarnn gelimesiyle haberleme kolaylat.
Dnyann en cra kelerindeki halklar, kltrleri ile beraber
tannd. Yazl basnda nemli tiraj art oldu. Radyonun nem
kazanmas ile konuan basn dnemi balad. R iyasi
faaliyetlerde vazgeilmez bir iletiim arac olarak kullanld.
Radyo araclyla caz, klasik mzik, tiyatro da halka ulat.
Fotoraf, izgi film, sinema gibi grsel sanatlardaki
gelimeler kitle kltrnn ekillenmesine yardmc oldu. Yazl
basn, fotoraflarla desteklendi. Sava ncesi ocuk yaynlar
erevesinde balayan izgi filmler, byk gelime kaydetti.
Avrupada Tintin (Tenten), Barbar, Amerikada Popeye (Temel
Reis), Sperman gibi izgi film kahramanlar bu dnemde
dodu. 1895te ortaya kan sessiz sinema, 1920li yllarn
sonuna doru, sesin de kullanlmas ile kitle iletiim arac olarak
nemini devam ettirdi. 30lu yllarda ekonomik buhran konu
alan filmlerin yaplmas sinema izleyicilerinin saysn arttrd.
Dnyadaki siyasi gelimelere paralel olarak sinema
propaganda arac olarak kullanld. Ayrca bu dnemde radyo ve
gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici says da
hzla artt.
Almanyada rejim deiikliine bal olarak Albert Einstein
bata olmak zere baz bilim adamlarnn lkelerini terk etmeleri
ile bilim milletleraras bir kimlik kazand. Bu dnemde fizik
alannda nemli gelimeler grld. Einsteinin izafiyet teorisi
yeni bir r at. Fizik bilimi, nkleer protonu (Rutherford,
1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve ntronu
(Chadwick, 1934) kefetti. Frederic et Irene, Joliot-Curie ve
Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu
1939da Almanyada gerekletirildi. Bylece nkleer enerji
alanndaki gelimeler birbirini takip etti.
Salk sahas bata olmak zere biyoloji biliminde nemli
ilerlemeler saland. Baz hastalklarn tedavisi iin a ve ilalar
bulunurken organ nakline baland. Banting ve Best 1922de
inslini ayrtrmay baard. Tberkloza kar ilk etkili silah
olan BCG as 1921de Calmette ve Guerin tarafndan bulundu.
Alexander Fleming penisilini kefederek antibiyotiklerin
geliecei alan at.
Sosyal bilimler, ihtisas alanlarn belirleyerek bir yenilenme
srecine gitti. Psikoloji nem kazand ve bu alanda yeni akmlar
ortaya kt. Felsefe alannda Fenomenoloji (Metafizie kar
karak somut yaanty temel alan felsefi gr.) ve
Varoluuluk bu dnemde ortaya kan akmlardr.
adyo s
1929da
Salvador Dalinin Sivil Savan Anlatm konulu tablosu
31
1929da tarih biliminde Fransz ekolnn
ortaya k ile geleneksel tarih anlaynda
nemli deiiklikler yaand. Yeni tarih anlay
ile geleneksel tarihin temel gesini oluturan;
sava tarihi, kral ve imparatorlar tarihi, nceli-
ini kaybetti. Yeni tarih anlay,
sosyal, ekonomik ve medeniyet konularn ne
kard.
I. Dnya Sava sonunda Bat medeniyeti
ve bu medeniyetin dayand deerlerin sorgu-
lanmas, Avrupa edebiyatn etkiledi. ki sava
arasnda, birok yazar yaadklar toplumlara
kar eletirel gzle bakarak eserlerini bu
dorultuda verdiler. John Steinbeckin Gazap
zmleri (1939) adl eseri 1929 krizinden sonra
Amerikann sosyal ve ekonomik durumunu
anlatan nemli eserlerden biridir. Baz roman-
clar da buhranl bir dnemden geen Avrupay
konu edinmekten kanarak otobiyografi tarzn
tercih etmilerdir.
ki sava aras dnemde tiyatro da bir
yenilenme srecine girdi. Aktr ve seyirciye
eletiri hakk tannarak gnmz tiyatrosuna
nclk edildi.
I. Dnya Savann tam ortasnda Zrihte, btn toplumu ve burjuva sanatn tamamen ve sert bir
ekilde reddetmeye dayal Srrealizm akm dodu. Srrealizm kendini daha ziyade resim sanatnda
gsterdi. Gemile balarn koparan srrealist ekoln dnda, sava ncesinde de var olan
ekspresyonizm (da vurumculuk), zellikle Almanya ve kuzey lkelerinde birok sanat ve yazar
hareketin bnyesinde toplamay baard. Ayn zamanda baz sinemaclar da bu ekole nemli eserler
kazandrd.
ki sava arasnda klasik mzie dn yaand. zellikle Orta Avrupadakiler bata olmak zere
birok mzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birletirmeyi amalyordu. Ayn dnemde ABDnin
savaa girmesi ve Avrupa zerinde etkili olmasyla caz, btn Bat dnyasnda yaylma frsat buldu.
yerel tarih,
Yl cat, keif lke
1920 ABDde ilk radyo yaynnn yaplmas ABD
1921 Verem asnn gelitirilmesi Fransa
1923 Elektrikli trafik klarnn gelitirilmesi ABD
1924 Dondurulmu yiyeceklerin retilmesi
1925 Elektrikli ses kayt aygtlarnn gelitirilmesi
1926 lk baarl roket denemesi
1927 lk sesli sinema filminin yaplmas
1928 C vitamininin kefedilmesi
1929 Penisilinin bulunmas
1932
Ntronun bulunmas
Elektron mikroskobunun gelitirilmesi
1935 Radarn gelitirilmesi
1938 ekirdek blnmesi (fizyon)
SRREALZM (GEREKSTCLK)
XX. yzyln balarnda Avrupada ortaya
kan bir sanat akmdr. air ve ressamlar, I.
Dnya Savann yol at ykm karsnda
dehete kaplm, aklc tutuma kar tavr
alarak bilin dnn dsel dnyasna ynel-
meye balamlard. 1924te yaymladklar
Gerekstclk Bildirgesinde dncenin
akln denetimi olmadan ve ahlak gibi engelleri
hie sayarak ortaya konmasn savundular.
Yaptlarnda nesneleri allmam biimlerde
betimleyen gerekstc sanatlar, oun-
lukla dlerin gizli dnyasn dile getirmeye
altlar. Bazen de nesneleri kendi doal or-
tamlarndan kartarak artc, dsel bir or-
tama tadlar. Gerekstc ressamlar in-
sanlarn ruhsal durumlarn ve davranlarn
akl, mantk, tre, din ve toplumsal basklar-
dan zgr klarak tuvale yansttlar. Gere-
kstclk akmyla neredeyse zdeleen,
Salvador Dali (1904-1989) anlarndan ve
dlerinden esinlenerek yapt resimlerinde
eriyip akan saatler, gvdesinde ekmeceler
tayan insanlar, bolukta uan eyalar yer alr.
Gerekstclk hibir ortak kuram ya da birlik
olmakszn, sanatlarn bireysel tavrlar do-
rultusunda kendi kendine gelien bir sanat
akm olmutur.
Thma Larousse, c. 5, s. 116-117
Tabloda iki sava aras dneme ait icat ve
keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler de bu
dnemdeki dier icat ve keifleri aratrarak
tabloya ekleyiniz.
... Milletimizin, gl, mutlu ve gvenlik iinde yaayabilmesi iin, devletin tamamen mill
bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, i kurulularmza tamamen uygun ve dayal olmas
gerekir. Mill siyaset dediim zaman, amaladm mana ve anlam udur: Mill snrlarmz
iinde, her eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek
mutluluuna ve bayndrlna almak... Genel olarak eriilemeyecek hayal emeller peinde milleti
uratrmamak ve zarara sokmamak... Uygar dnyadan, uygar ve insanca davran ve karlkl dostluk
beklemektir.
M. Kemal ATATRK
www.atam.gov.tr
11. snf bilgilerinizi de yoklayarak Atatrkn belirledii d politika esaslarnn Trkiyenin
uluslararasndaki konumunu nasl etkilediini aklaynz.
Trk heyeti Lozan Konferansnda
32
H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI
Mill Mcadelenin asker ve diplomatik safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar
Antlamas ile uluslararas alanda resmen tannd.
1923ten sonra Trkiye d politikada Lozanda hlledilemeyen Musul, d borlar, Suriye snr,
nfus mbadelesi ve Boazlar sorunlarna ncelik verdi. Bu konular ve Mill Mcadeleden itibaren
Batl devletlere kar duyulan gvensizlik Sovyetler Birliiyle var olan iyi ilikilerin devamn salad.
Trkiye, Lozandan kalan sorunlarn zdkten sonra Bat lkeleri ile de iyi ilikiler kurmaya balad.
Lozan Antlamas sonras lkenin yaralarnn sarlabilmesi ve yaplan inklaplarn baarya
ulaabilmesi iin yurt iinde ve uluslararas alanda bar ortamna ihtiya vard. Trkiye ilk andan
itibaren d politikada, Atatrkn Yurtta bar, dnyada bar. szn ilke edinerek bar bir politika
izlemeye alt.
1930dan itibaren zellikle Avrupada ortaya kan bunalmlar, I. Dnya Savann getirdii
statkoyu korumak isteyen (ngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapy deitirmek isteyen (Almanya,
talya gibi) devletler arasnda gittike keskinleen bir kutuplamaya sebep oldu.
Avrupadaki gelimelerle ilgili olarak Atatrk, Versay Antlamasnn I. Dnya Savann sebeplerini
yok etmediini aksine dmanlklar daha da arttrdn dnyordu. Ona gre yenen devletler,
yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirirken bu lkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik zelliklerini
gz nne almamlard.
Atatrk talyadaki gelimelerle ilgili olarak da u szleri sylemiti: Mussolininin ynetimi altnda
kukusuz byk bir kalknmaya ve gelimeye sahne olmutur. Eer Mussolini, gelecekteki bir savata,
Sayn Genel Sekreter,
Genel Kurul adna yaptnz arya karlk, Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetine ye
olmaya hazr bulunduunu ve Trkiyenin, Milletler Cemiyeti yesi olmayan devletlerle yaplanlar da
kapsam iine girmek zere, imdiye kadar yapt antlamalarda stlendii ykmllklerin cemiyet
yelii grevleriyle hibir biimde eliir nitelikte olmadn bildirmekle onur duyuyorum. Bu konuda
unu da belirtmek isterim ki zaten Trkiyenin cemiyete katlmasndan nce imzalad tm antlama-
larn Milletler Cemiyeti yelerinin imzacs bulunduu Paris Yasasnn z erevesinde yaplmtr.
Derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Genel Sekreter.
Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, s. 400
Yukarda Trkiye Cumhuriyetinin Milletler Cemiyetinin yelik davetine verdii yazl cevap grl-
mektedir.
Trkiyenin Milletler Cemiyetine giriinin sebeplerini aratrnz. Trkiye yelikle
elde ettii kazanmlar belirtiniz.
nin Cemiyete
33
Milletler Cemiyetinin bir yesi olmas iin Trkiyeye davet yaplmas konusunda nerge (1 Temmuz 1932)
talyann grnen bykln, sava dnda kalmak biimiyle, gerektii gibi kullanabilirse bar
masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarm ki talyann bugnk efi, Sezar roln
oynamak isteinden kendisini kurtaramayacak ve talyann asker bir g oluturmaktan henz ok
uzak olduunu hemen gsterecektir.
Bu dnemde, Trkiye, 1932de Milletler Cemiyetine ye olarak Batl devletlerle olan iyi ilikilerini
pekitirdi. Blgesel ve uluslararas alandaki bar faaliyetlere aktif bir ekilde katlmakla beraber,
kendi gvenliini n planda tutarak ncelikle blgesel ittifaklara yneldi. Balkan ve Sadabat Paktlarnn
kuruluuna nclk etti. Boazlar ve Hatay meselelerini uluslararas hukuk kurallar erevesinde
kendi lehinde bir zme kavuturdu. Ayn zamanda Avrupadaki asker ve siyasi gelimeler (zellikle
talya ve Almanyadaki) zerine Batl lkeler ile Sovyetler Birlii arasnda hassas bir denge kurmaya
gayret gsterdi. Bylece izledii d politika sayesinde Trkiye, blgede bir istikrar unsuru oldu.
1. D Politikadaki Gelimeler
a. Trkiyenin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Girii (18 Temmuz 1932)
Milletler Cemiyeti, I. Dnya Savandan sonra uluslararas bir rgt olarak
kurulmutu. Balangta 42 yesi olan Milletler Cemiyetine ye olmak iin Genel Kurulun te iki
ounluuyla karar vermesi gerekiyordu.
Lozan Antlamas ndan sonra Batl devletlerle sorunlarn zen ve komu devletlerle de dostluk
antlamalar imzalayan Trkiye Bat ile daha iyi ilikiler kurmak istedi.
1930dan itibaren Avrupada gruplamalarn belirli bir durum almas uluslararas bar ve gvenlii
tehdit etmeye balad. Bu durumun yaand sralarda Trkiyenin uluslararas politikada artan nemi
Batl devletler zerinde de etkisini gsterdi. Trkiye ile i birlii yapmak isteyen Batl lkeler, onu
Milletler Cemiyetinin bnyesine katmak istedi. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterinin Trkiyeyi Milletler
Cemiyeti yeliine davet etmesi zerine Byk Millet Meclisi 9 Temmuz 1932de Cemiyete katlma
karar ald.
ki yl sonra da konsey yeliine seilen Trkiye, Milletler Cemiyetine ye olmakla ayn zamanda
uluslararas i birliine resmen katld. Bundan sonra barn korunmas
abalarna da devam etti.
b. Balkan Antant (9 ubat 1934)
Trkiye Balkan devletleri ile iyi ilikiler kurmay amalyordu. Bu sebeple 1923te Arnavutluk, 1925te
de Bulgaristan ve Yugoslavya ile ikili dostluk antlamalar imzalad. Bu arada Balkan devletleri kendi
aralarndaki sorunlar zmeye almaktayd. 1926da Trkiye, tm Balkan devletleri arasnda
snrlarn karlkl olarak gvence altna alnmas amacyla bir giriimde bulundu. Trkiyenin amac,
imzalanacak bir anlamayla Balkanlar da istikrar salamak, ayn zamanda Balkanlar dndan
gelebilecek tehlikeleri engellemekti.
Bu tarihlerde en byk tehlike, Balkanlarda ve Dou Akdenizde yaylmac bir politika izleyen, sahip
olduu On ki Ada ile de blgeye yerleen talya idi. Balkan Devletleri arasndaki baz anlamazlklarn
ortadan kalkmas ile bir anlama zemini olumaya balad.
30 Ekim 1930 gn, Trkiye ve Yunanistan arasnda Dostluk, Tarafszlk ve Uzlatrma Antla-
masnn imzalanmas Balkan devletleri arasnda dayanmann gerekletirilmesinde nemli bir
gelime oldu. Atatrk ve Venizelosun nderliinde Trk-Yunan dostluu geliti. 1933 ylnda Trkiye
srasyla Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ile birer Dostluk ve Tarafszlk Antlamas
yapt. Bu ikili antlamalar Balkan devletleri arasnda anlama yolunu aarak Balkan Paktnn
imzalanmasna zemin hazrlad.
Balkan Pakt, 9 ubat 1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri
Bakanlarnca imzaland. Bununla birlikte, Pakta girmeyen Bulgaristan ve Arnavutluka katlm hakk
ak tutuldu.
bar koruyacak

cemiyet iinde ve dnda

Ancak Trkiyenin bu giriimleri sonusuz kald.

Venizelos, Trk-Yunan ilikilerinde ve Yakn Douda barn
salanmasndaki byk katklarndan dolay Atatrk 12 Ocak 1934te Nobel Bar dlne aday
gsterdi.
34
Balkan Paktn imzalayan drt dileri bakan, Atinadaki bir toplant esnasnda (en solda temsilcimiz Dr. Tevfik Rt Aras)
35
BOAZLAR SZLEMES LE
24 Temmuz 1923 Lozan Boazlar
Szl emesi yl e; anakkal e Boaz ve
Marmara Denizi ile, stanbul Boazndan
denizden ve havadan serbest gei esas
alnm; bu gei gvenliinin salanmas
amacyla, anakkale Boaznn dou ve
batsnda yirmier, stanbul Boaznn dou ve
batsnda onbeer kilometrelik alan, Marmara
Denizindeki adalar, askersiz hle getirilmi, bu
blgelerde tahkimat yapmak ve asker
bulundurmak yasaklanmt. Buna karlk, bu
blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin
garantisi altna konulmutu. Ayrca, bu stat-
nn yrtlmesini kontrol iin bir Trk temsil-
cisi bakanlnda, szlemede imzas bulu-
nan devletlerin temsilcilerinden oluan Bo-
azlar Komisyonu kurulmutu.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 580
Montr Zaferinin basna yansmas
Bu antlamayla imzac devletler Balkanlar daki snrlarn korumak ve blgedeki mevcut durumu
deitirmek isteyen devletlere kar nlem almay amaladlar. Ortak savunma niteliindeki bu
anlamann en nemli maddesi taraflarn bu antlamay imzalamayan dier bir Balkan devletine kar
birbirine haber vermeden siyasi bir harekette bulunmamay ve siyasi ykmllk altna girmemeyi
garanti etmesiydi.
Balkan Antant, kuruluundan itibaren eitli alanlarda baarlar elde etti. 1935te talyann
Habeistana saldrmas zerine, Milletler Cemiyetinin ald zorlayc ekonomik nlemlere Antanta ye
drt devlet birlikte katld. 1936da Montr Konferansnda, Boazlar statsnn Trkiye lehine
deitirilmesinde, Antant yelerinin Trkiyeyi desteklemesi ve dayanma politikasn izlemesi bu
baarlara rnektir. ye devletlerinin Balkanlarn dndan gelebilecek tehlikeler karsndaki direnme
istei ve gcne bal baarlar gsteren Balkan Antant nn durumu 1936dan itibaren deimeye
balad. Byk devletlerin ekonomik, siyasi yaylma ve etki politikalar, Antantn zayflamasna yol at.
zellikle 1937de, Yugoslavyann Bulgaristan ile bir dostluk antlamas imzalamas, gittike glenen
talya karsnda Yunanistann bu devlete yaklamas, bu durumu daha da hzlandrd.
c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936)
Lozan Antlamasnda hlledilemeyen meselelerden
biri de Boazlar meselesiydi. Trkiye,
Boazlar Blgesinin silahtan arndrlmas ve geiin
denetlenmesi iinin Uluslararas Boazlar Komisyonuna
braklmasn kabul etmek zorunda kald. 1930lara gelin-
diinde Trkiye, talyann Dou Akdeniz ile Balkanlar
zerindeki emellerinden endie duymakta ve stratejik
neme sahip Boazlar n gvenliini salamak istemek-
teydi. Konuyu ilk kez Mays 1933te Londra Silahsz-
lanma Konferansnda gndeme getirdi.
talyann, 1935te Habeistana saldrmas ve On iki
Ada y silahlandrmaya balamas, Almanyann Ren Bl-
gesine yeniden asker sevk etmesi ve Locarno Anlama-
larna son vermesi. Trkiyeyi, Boazlar Szlemesi nin
deitirilmesi konusunda harekete geirdi.
Trkiye, Sovyetler Birlii ve Balkan Paktyla Balkan
devletlerinin desteini ald. Pakta ye olmayan
Bulgaristan, Trkiyenin Boazlarla ilgili giriiminin Nyyi
Antlamas nn silahtan arndrma ile ilgili hkmlerinin
deitirmesine yol aabileceini dne-
rek tepki gstermedi. talyann Akde-
nizdeki emellerini bilen ngiltere bu girii-
mi olumlu karlad. Asyada genileme
abas iinde olan konuya
ilgisiz kald. Bu durumda Lozan Boazlar
Szlemesi nin imzaclarndan sadece
talya, Akdenizdeki emellerinden dolay
bu szlemenin deitirilmesine kar
kabilirdi. Dnyadaki bu gelimeler
zerine Trkiye, yeni bir Boazlar Rejimini
ortaya koymak zere bir Konferans
toplanmasn istedi. Devletlerin (talya
dnda) bu olumlu tutumlar zerine 1923
Lozan Boazlar Szlemesini deitir-
mek zere, 22 Haziran 1936da svirenin
Montr kentinde bir konferans topland.
Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan,
Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya,
Sovyetler Birlii ve Yugoslavyann katl-
d 20 Temmuzda mzaland.
Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlar Komisyonu kaldrlp Boazlar ve evresinde
asker bulundurma hakk verilerek Boazlarda Trk egemenliini ve kontroln esas alan bir
dzenleme yapld. Yeni dzenleme ile Boazlarda denizden gei serbestlii ilkesi kabul edilmekle
beraber belirli kurallara dayanan yeni bir gei stats oluturuldu.
Buna gre bar zamannda ya da Trkiyenin savaa girmedii durumlarda ticaret gemilerinin
serbeste geiine izin verildi. Sava gemilerinin geii konusunda Trkiyeye nceden bilgi verilmesi
art getirildi. Trkiyenin yer almad herhangi bir sava durumunda savan iinde olan devletlerin

o gnk artlar altn-

da

Japonya da

Montr Boazlar Konferansnda Montr Boazlar Szlemesi i

Trkiyeye
36
Irak Kral Faysal (soldan ikinci) Trkiyede
1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926
28 Temmuz - Avusturya-
Macaristan Srbistana
sava ilan etti.
Kasm - Osmanl Devleti
I. Dnya Savana katl-
d.
Nisan - ABD savaa
girdi.
7 Ekim - Rusyada ihtilal
oldu.
Ekim - Avusturya-Ma-
caristan mparatorluu
paraland.
30 Ekim - Mondros
Atekes Antlamas
imzaland.
10 Ocak - Milletler Ce-
miyeti kuruldu.
10 Austos - Sevr
Antlamas imzaland.
23 Austos - Lozan Antla-
mas TBMM tarafndan
onayland.
29 Ekim - Cumhuriyet ilan
edildi.
6 Austos - Lozan
Antlamas yrr-
le girdi.
3 Ocak - talyada Mussolini
btn yetkileri elinde topla-
d.
1 Aralk - Locarno Antla-
mas imzaland.
8 Eyll - Milletler Ce-
miyeti Almanyay
yelie kabul etti.
Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
sava gemilerinin boazdan geii yasakland. Trkiye iinde bulunduu bir sava ya da gvenliini
tehdit eden bir durum karsnda Boazlar zerinde tam yetki elde etti. Trkiye ile sava hlinde
olmayan devletlerin ticaret gemilerine kontroll olarak gei hakk verildi.
d. Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937)
Sadabat Pakt; Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda imzalanm, ok tarafl blgesel bir
antlamadr. Bununla taraflar birbirlerine saldrdan kanmay ve blgede bar korumak zere i birlii
yapmay benimsemitir. Bu sadece bir saldrmazlk ve iyi komuluk paktdr, savunma iin yardmlama
pakt deildir.
1930 ylnda ngiltere, Irakn bamszln, baz snrlamalarla tanyp onunla bir ittifak antlamas
imzalaynca Irak Hkmeti ngiltereye olan bamlln dengelemek iin, Trkiye ile grmeler
yaptktan sonra, 1933 sonbaharnda ran ve Trkiyeye birer saldrmazlk antlamas nermiti.
O srada Irakn Trkiye ile ilikileri gayet iyiydi. Kral Faysal 1931 Hazirannda Trkiyeyi ziyaret
etmi, Babakan Nuri Said Paa da Ankarada zaman zaman siyasi grmelerde bulunmutu. Bu
dnemde Irak ile ran arasnda sorunlar vard. Bu nedenle Irak, ranla uzlamak istiyordu.
Irakn bu giriimleri zerine, Trkiye ayr ayr saldrmazlk paktlar yerine, Balkan Pakt rneindeki
gibi, bir blgesel pakt kurulmasnn yararlarn Irak ve rana bildirmiti. blge devletinin imzalayaca
bir metin hazrlanp 2 Ekim 1935te Cenevrede onaylanmt. Ancak SSCBnin nerdii Afganistann,
Irakn istedii Suudi Arabistann Pakta alnp alnmamas zerindeki grmeler ve Irak ile ran
arasndaki sorunlar paktn imzalanmasn geciktirmiti. Sonunda Afganistann girmesi kabul edilmi ve
Pakt 8 Temmuz 1937 gn drt devlet arasnda Tahranda ahn yazlk Sadabat Saraynda imzalan-
mtr.
37
1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939
27 Austos - Briand-
Kellogg Antlamas
imzaland.
- Japonya Manur-
yaya saldrd.
Ocak - Hitler iktida-
ra geldi.
- Almanya tekrar silah-
lanmaya balad.
Ekim - talya Habei-
tan igale balad.
Austos - Japonlar
Pekini igal etti.
- in-Japon sava
balad.
8 Temmuz - Sadabat
Pakt imzaland.
30 Haziran - Hatay Ana-
vatana katld.
1 Eyll - II. Dnya Sava
balad.
- Fransa, ngiltere ve
Kanada Almanyaya sava
ilan etti.
- Alman birlikleri Praga
girdi, ekoslovakya Al-
manyann eline geti.
18 Temmuz - Trkiye
Milletler Cemiyetine
ye oldu.
9 ubat - Balkan Antan-
t imzaland.
10 Eyll - SSCB Millet-
ler Cemiyetine ye oldu.
Temmuz - spanya i
sava balad.
20 Temmuz - Montr
Boazlar Szlemesi
imzaland.
Mart - Avusturya Almanya
tarafndan ilhak edildi.
2 Eyll - Hatay Cumhuriyeti
kuruldu.
10 Kasm - Atatrk vefat etti.
Trkiye asndan Pakt, Atatrkn bar d politikasn ve lkenin etrafn dostluk emberi ile
kuatma isteini yanstyordu. erikleri farkl da olsa Balkan Pakt ile Sadabat Pakt Trkiyenin Bat ile
Dou arasnda bir bar kprs olmak isteinin de ilk somut gstergesiydi. Pakt, Batda ve slam
Dnyasnda olumlu karlanmt. Ancak Pakt, 1939da Dnya Sava balaynca nemini yitirmeye
balamtr. Sava boyunca ngiltere Irak denetimi altnda tutmutu. ran ise SSCB ve ngilterenin
igaline girmiti. Savatan sonra durum normale dnnce ran 1948de Paktn canlandrlmasn hatta
Pakta Pakistann da alnmasn nermiti. Sava sonrasnda, SSCB tehditlerine kar Orta Douda
1955te Badat Pakt kurulunca Sadabat Pakt nemini kaybetmi ve 1980de Irak-ran sava knca
artk var olu nedenini de yitirmi, tarihteki yerini almtr.
e. Hatay Meselesi ve Hatayn Anavatana Katlmas (30 Haziran 1939)
Halknn byk ounluu Trk olan ve Misakmill snrlar ierisinde bulunan Hatay (skenderun
Sanca), Fransayla 20 Ekim 1921de imzaladmz Ankara Antlamas ile Trkiye snrlar dnda
kald. Blge, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girdi. O gnn artlar gerei byle bir karar almak
zorunda kalan Trkiye, Hataydaki Trklerin haklarnn korunmas ve blgeye zerklik verilmesi iin
gerekli ortam hazrlayacak hkmler eklemeyi de ihmal etmedi. Anlamann ilgili maddesine gre
skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacakt. Blgede Trk kltrnn gelimesi iin her trl
imkndan yararlanlarak Trk dili resm bir nitelie sahip olacakt. Fransa manda ynetimi 1921de
skenderun zerk Sancan Halepe balad. skenderun Sancanda kurulan bu stat, blgede ve
Trkiyede olumsuz etkiye neden oldu.
Fransa, 1926da skenderun Sanca snrlar iinde, yaplan seimler ve hazrlanan anayasa
sonucunda burada Bamsz skenderun Hkmetini kurdu. Bu durum, Suriyede tepkilere yol at.
Fransa, ikinci bir kararnameyle bu hkmetin adn deitirerek Kuzey Suriye Hkmeti adn verdi ve
bundan sonra skenderun Sanca ama baland. Blgede yaayan Trk halknn bu gelimelere
byk tepki gstermesi zerine 1930da Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu skenderun San-
cann zel bir statye tabi olduunu kabul etti. Bylece, skenderun Sancann mali ve ynetim
zerklii uluslararas bir belgeye balanm oldu.
Fransa, 1935te Suriye ve Lbnan zerindeki mandasn kaldrd. 9 Kasm 1936da bir
anlama yaparak skenderun dhil blgedeki, btn yetki ve haklarn Suriye Hkmetine devretti.
(Fransa 1946da tamamen Suriye ve Lbnandan ekildi.) Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle
karland ve kabul edilmedi. Bu arada Trk Hkmeti, 9 Eyll 1936da, Milletler Cemiyetinde
skenderun sorunu hakknda Fransaya ikili grme yaplmasn nerdi. Fakat neri kabul edilmedi.
Almanya ve talyadaki totaliter rejimlerin yaylmac politikalar bata Fransa olmak zere, birok
Avrupa lkesini endieye sevk etti. Bu durum Fransay Hatay konusunda anlamaya zorlamaktayd.
Trkiye ise sorunlarn diplomasi yoluyla zen ve dostluu aranan bir devlet olmutu. Trkiye, 9 Ekim
1936da, Fransaya bir nota vererek Suriye ve Lbnana olduu gibi skenderun Sancana da
bamszlk verilmesini istedi. Fransa, verdii cevapta, skenderun Sancann bamszlnn
tannmas hlinde Suriyenin paralanm olacan, buna da kendisinin yetkili olmadn bildirdi.
Trkiyenin isteinde srar etmesi zerine Fransa, sorunu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nerdi.
Trkiye de bunu kabul etti.
skenderun sorunu, 14 Aralk 1936da, Milletler Cemiyetinde ele alnarak Sancak iin yeni bir stat
kabul edildi. Buna gre skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, d ilerinde Suriyeye bal,
kendisine zg bir anayasa ile ynetilen bir statye kavuturuldu. 1937de Trkiye ile Fransa arasnda
imzalanan bir antlama ile Sancak n toprak btnl gvence altna alnd.
Suriye ile

38
ATATRK VE HATAY
Hatay meselesi ile ok yakndan ilgilenen Atatrk, bu konuya Trkiyenin verdii nemi, 1
Kasm 1936da Millet Meclisinin al konumasnda yle belirtmitir:
Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan
skenderun-Antakya ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya
mecburuz. Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda, tek ve byk
mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi
anlarlar ve tabii grrler.
Kzm ZTRK, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, s. 1114-1115
Hatayn Anavatana katlmas ile ilgili bir gazete hazrlaynz.
?Gazetenizde o dnemde dnyadaki siyasi durumu analiz eden bir yazya,
?O dnemdeki Trkiye-Fransa ilikilerini inceleyen bir yazya,
?Hatayn Trkiyeye katld tarihe kadar olan srete hangi siyasi aamalardan geerek bam-
sz olduuna dair yazya,
?O dneme ait gazete manetlerine ve dnemin siyasilerine ait hatralara,
?Hatayn Anavatana katlmasnn dnyada meydana getirdii yanklara yer verebilirsiniz.
Hatayn Anavatana katlmasnn basna
yansmas (24 Haziran 1939)
Hatay Devleti milletvekilleri
Trkiye, Milletler Cemiyetinin kararyla
Hatayda oluturulacak yeni statsnn
hemen uygulanmasn istedi. Franszlarn
engellemeleri zerine iki lke arasndaki
ilikiler gerginleti. Bu arada Trkiye, Milletler
Cemiyeti nezdinde durumu protesto ederek
Hatay snrna asker ymaya balad. Siyasi
gelimelere paralel olarak Fransa, Hatayla
ilgili tavrn yumuatt. 6 Haziran 1938de
Hataydaki valisini geri ekerek yerine bir
Trk vali atad. Daha sonra iki lke arasnda
anlama ile Hatayn toprak btnl ve
siyasi statsnn ortaklaa korunmas karar-
latrld ve 5 Temmuz 1938de, Trk askeri
Hataya girdi.
Trkiye ve Fransann gzetimi altnda Hatay
Meclisi iin seimler yapld. Eyll 1938de Sancak
Millet Meclisi, ilk toplantsn yaparak Hatay Cumhuri-
yetinin kurulduunu ilan etti. Cumhurbakanlna
Tayfur Skmen seilirken Babakanlna da
Abdurrahman Melek atand. Trkiye Cumhuriyeti
kanunlar ve paras kabul edildi. Hatay Devleti
yneticileri, Trkiyeye katlmak isteinde bulundular.
Bu srada Avrupada sava ortamna girilmesi Fransa
ve ngiltereyi Trkiyeye yaklatrd. Fransa ile yaplan
anlama sonucu Fransa, askerlerini blgeden ekerek
Hatayn Trkiyeye katlmasn kabul etti.
Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939 gn yapt
toplantda oy birlii ile Anavatana katlmak kararn
alarak Hatay Devletine son verdi. Ayn gn Fransa
imzalanan Ankara Anlamas ile Hatayn Trkiyeye
katlmasn kabul etti ve bir sre sonra Hataydan
ekildi. TBMM 30 Haziran 1939da, Ankara Antla-
mas n onaylad. 23 Temmuz 1939 gn yaplan
trenle de Hatay Trkiyeye katld.

37
PROJE DEERLENDRME FORMU
rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf: No:
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
Projeyi plana gre gerekletirme
Bilgilerin doruluu
TOPLAM
Verilen srede sunuyu yapma
Projeye uygun alma plan hazrlama
TOPLAM
Toplanan bilgilerin analiz etme
III. SUNU YAPMA
TOPLAM
Grup iinde grev dalm yapma
II. PROJENN ER
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Sorulara cevap verme
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
evreden bilgi toplama
Trkeyi etkin kullanma
Toplanan bilgileri dzenleme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme
DERECELER
ok
yi
yi
4 3 2 1 5
Orta Zayf
ok
Zayf
I. Dnya Savandan nce Orta Dounun siyasi ve sosyal durumunu inceleyiniz. Sava
sonrasnda Orta Dou haritasnn izilmesi ve manda ynetimlerinin kurulmas srecinde
geen gelimeleri aratrnz. Bulduunuz verilerden hareketle manda ynetimlerinin kurulma
amalarn ve bu gelimelerin gnmze yansmalarn tespit ediniz.
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.
(Grup almas yaplacak.)
1. blm yapnz.
2. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz
3. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile aratrma yapnz
4. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz. (Hangi bilgileri nerede,
nasl kullanacanza karar veriniz.)
5. Projenizde I. Dnya Sava ncesi Orta Dounun durumunu ve manda ynetimlerinin kurulma-
syla oluan yeni siyasi yaplanmalar gsteren haritalar iziniz. izilen haritalar paspartu hline
getirerek snf panosunda sergileyiniz.
6. Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz.
7. alma sreniz bir aydr.
39
.
.
A. Aadaki sorular cevaplandrnz.
1. I. Dnya Sava sonrasnda tam bir dnya bar salanamamasnda imzalanan bar antlamalar-
nn rolleri nelerdir?
2. SSCB, Orta Asyadaki Trk blgelerinde nasl bir yaylma politikas takip etmitir? Bu politikann Trk
dnyasna etkileri nelerdir?
3. I. Dnya Savandan sonra smrgecilik nasl deiiklie uramtr?
4. Meiji dneminde Japonyada yaplan yenilikler Uzak Doudaki gler dengesini nasl etkilemitir?
5. Avrupada totoliter ynetimlerin ortaya knda hangi gelimeler etkili olmutur? Bu ynetimlerin
iktidara gelmesi dnya siyasetini nasl etkilemitir?
6. ki sava aras dnemde dnyada grlen teknolojik, bilimsel ve kltrel gelimelere rnekler
veriniz.
7. Avrupada meydana gelen siyasi gelimelere kar Trk d politikasnda alnan nlemler nelerdir?
B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz.
1. (..) Almanya ile imzalanan Sen Jermen Antlamas II. Dnya Savana neden olmutur.
2. (..) Milletler Cemiyetinin kurulmasna Paris Bar Konferansnda karar verildi.
3. (..) 1929 Ekonomik Krizi sadece Avrupada etkili oldu.
4. (..) Bolevik htilaliyle birlikte Orta Asyada Trk topluluklar bamszlklarn kazanmtr.
5. (..) Montr Boazlar Szlemesi ile Trkiye, Boazlar zerinde tam egemenlik salad.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. I. Dnya Savann sonular arasnda aadakilerden hangisi yer almaz?
A. mparatorluklarn yklmas
B. Yeni bamsz devletlerin ortaya kmas
C. Kkl rejim deiikliklerinin olmas
D. ABDnin birliini kurmas
E. Almanlarn Uzak Dou smrgelerini kaybetmesi
2. Aadakilerden hangisi Rusyada Bolevik htilalinin sonularndan biri deildir?
A. I. Dnya Savanda yaplan gizli antlamalarn aklanmas
B. SSCBnin kurulmas
C. Rusya - Avrupa ilikilerinin gelimesi
D. Rusyada yaayan farkl toplumlarn bamszlk mcadelesine balamas
E. Komnist rejimin Rusyaya hkim olmas
3. Briand-Kellogg Pakt, hangi lkelerin nclnde hazrlanmtr?
A. ngiltere - ABD
B. ngiltere - SSCB
C. Fransa - ABD
D. Fransa - ngiltere
E. SSCB - Fransa
4. Mandaclk sisteminin oluturulmasnn nedeni nedir?
A. Smrgecilii devam ettirmek
B. Wilson Prensipleri ni uygulamak
C. Orta Douya bamszlk getirmek
D. Ynetimde tecrbe kazandrmak
E. Orta Douda bozulan dengeleri yeniden kurmak
5. I. Dnya Savandan sonra Trkiye ile yaplan antlamalardan hangisi dnya barn
koruma amacna ynelik deildir?
A. Montr Szlemesi B. Balkan Pakt C. Lozan Antlamas
D. Sadabat Pakt E. Sevr Antlamas

40
41
16
1
2
3
12
9
6 5
11
8 7
4
13
14
15
10
17
18
19
BULMACA
SORULAR
1. 18 Ocak 1919da I. Dnya Sava sonunda malup devletlerle yaplacak anlamalarn ieriini
grmek amacyla toplanan konferans.
2. Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan ve Alman rknn stnln savunan
partinin ad.
3. Trkistan doumlu olup Basmac Hareketi iinde yer alan nl Trk tarihisi.
4. SSCBye kar Orta Asya Trklerinin bamszlk mcadelesine verilen ortak ad.
5. ABDnin Avrupa sorunlarnn dnda kalmas gerektiini savunan ABD bakan.
6. Almanyada 1930lu yllarda iktidara gelip Alman rknn stnln savunan ve II. Dnya
Savann kmasnda etkisi byk olan devlet adam.
7. XIX. yzyln 2. yarsnda Japonyada adalama hareketini balatan imparatorun unvan.
8. ngiltere ve Fransann 1920de Orta Douyu aralarnda paylatklar konferans.
9. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Almanya arasnda yaplan bar antlamas.
10. Albert Einstein tarafndan 1905te Hareketli cisimlerin elektrodinamii zerine gelitirilen teori.
11. Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1925te imzalanan
antlama.
12. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Osmanl Devleti arasnda 1920de imzalanan bar
antlamas.
13. Wilson lkelerinden sonra Batl lkelerin smrgelerini devam ettirebilmek amacyla uyguladklar
yeni sistemin ad.
14. Kurtulu Savandan sonra Trkiyenin tam bamszlnn onayland uluslararas antlama-
nn ad.
15. ki sava aras dnemde ortaya kan, en nemli temsilcisi Salvador Dali olan sanat akm.
16. I. Dnya Savanda Harbiye Nazr olan ve daha sonra Trkistana geerek Basmac hareketine
katlan Trk devlet adam.
17. Almanya ve talyann yaylmac politikalarna kar Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugos-
lavyann katlm ile oluan paktn ad.
18. Dnya barn salamak amacyla 10 Ocak 1920de merkezi Cenevre olarak kurulan uluslararas
tekilatn ad.
19. 1922den II. Dnya Sava sonlarna kadar talyay yneten liderin ad.
42
II. DNYA SAVAI 2.
NTE
Almanlarn Polonyay igali
Almanlarn hava bombardmann dan
sonra Canterbury, ngiltere

Almanlarn hava bombardman esnasnda

siperlere snan ocuklar, ngiltere Atom bombasndan sonra Nagazaki, Japonya
2. NTE: II. DNYA SAVAI
A. YEN BR
B. SAVA YILLARI
C. BARIA DORU
D. SAVAIN ETKLER
E. SAVA YILLARINDA TRKYE
SAVAA DORU
HAZIRLIK SORULARI
1. II. Dnya Sava ncesi dnya siyasi haritasn inceleyiniz. harita
zerinde bulunuz.
2. Mihver ve mttefik kelimelerinin anlamlarn bulunuz. II. Dnya Savana katlan Mihver ve Mttefik
devletlerin adlarn yaznz.
3. 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn II. Dnya Savann kndaki rol nelerdir?
4. II. Dnya Sava ncesinde Asya ktasnn dousu ve Pasifik Okyanusunu harita zerinde incele-
yerek burada yer alan lkeleri tespit ediniz.
5. nite kapandaki fotoraflar inceleyerek II. Dnya Sava hakknda neler syleyebilirsiniz?
6. II. Dnya Sava srasnda yaanan insan haklar ihlallerini konu edinen edebiyat ve sanat
eserlerini aratrnz.
7. II. Dnya Sava srasnda atom bombasnn kullanlmas ne gibi sonular dourmutur?
8. Dnya haritas zerinde Trkiyenin corafi konumunu inceleyiniz. Trkiyenin II. Dnya Savana
fiilen katlmamas savan seyrini nasl etkilemitir? Dncelerinizi ifade ediniz.
9. II. Dnya Sava Trkiyeyi siyasi, sosyal ve ekonomik bakmdan nasl etkilemitir?
Savaa dhil olan devletleri
43
44
Atatrk, 27 Eyll 1932de
Avrupa ile ilgili yapt grmede zetle
unlar sylemiti:
Versay Antlamas, I. Dnya Savan ortaya
karan sebeplerden hibirini yok edemedii gibi
aksine dnn balca dmanlar arasndaki
uurumu bsbtn derinletirmitir. nk yenen
devletler, yenilenlere bar artlarn zorla kabul
ettirerek sadece dmanlk duygularn beslemi-
lerdir. Bylelikle bugn iinde yaadmz bar
dnemi sadece atekesten ibaret kalmtr. Bence
dn olduu gibi yarn da Avrupann gelecei
Almanyann taknaca tutuma baldr. stelik
Almanya mill tutkularn kamlayabilecek siyasi bir
cereyana kendisini kaptrd m er ge Versay
Anlamasn bozmaya alacaktr.
www.atam.gov.tr
Metne ve karikatre gre II. Dnya Savann
knda neler etkili olmutur?
Mac Arthurla
A. YEN BR SAVAA DORU
I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin bar dnmek yerine bar dzeni ierisinde kendi
karlarn gerekletirme yollarn aramas, yenilen devletlerin siyasi, ekonomik ve asker kstlamalar
ve ar ykmllkler getiren antlamalar imzalamasna sebep oldu. Ayn zamanda Osmanl Devleti,
Rus arl, Avusturya-Macaristan ve Alman mparatorluunun yklmas Avrupa diplomasisi ve
kuvvetler dengesini temelinden sarst. tilaf Devletleri sarslan bu dengeyi, imzalanan antlamalarla
yeni mill devletler kurduu izlenimini vererek salamaya alt. Bunu ksmen ve sadece Avusturya-
Macaristan zerinde gerekletirdi. Sava sonunda mill devlet anlaynn uygulamaya
konulmadnn en belirgin rneini farkl mill unsurlardan oluturulan Yugoslavya ve ekoslovakya
tekil etti.
I. Dnya Savandan sonra, Rusyann lkede komnist rejimini yerletirmesi uluslararas alandan
soyutlanarak da kapal bir politika izlemesine yol at. Osmanl Devletinin yklmasyla ortaya kan
Orta Dou kuvvetler dengesindeki boluk, ngiltere ve Fransann yaylmac politikasyla dolduruldu.
Alman mparatorluunun yklmasyla tilaf Devletleri, Almanya ile ar artlar ieren Versay
Antlamasn imzalad. Bylece Almanyann Avrupay bir daha tehdit etmesi engellenmi oldu. Ancak
Almanyann uluslararas alanda brakt boluk byk sorunlara yol at.
1919 Versay Antlamasndan 1925 Locarno Antlamasna kadar geen srede sava sonras
sarsntlar azaltlp bar antlamalaryla kurulan dzen yerletirilmeye alld. Locarno Antlamas ile
de milletleraras politikada yumuama ve i birliine gidilerek barn srekliliini salamak amacyla
silahszlanma abalarna giriildi.
Dnya bu ekilde devaml bir bar iin abalarken 1929 Dnya Ekonomik Buhran, etkilerini
dnyann her yerinde gstermeye balad ve siyasi gelimeleri etkiledi. 1931de Japonyann
Manuryaya saldrmas ve art arda kan siyasi buhranlar, dnyay yeni bir savan eiine getirdi.
1. Sava ncesindeki Gelimeler
a. Japonya
I. Dnya Savanda Avrupal devletlerin birbiriyle olan mcadeleleri, Uzak Douya olan ilgilerini
azaltmt. Japonya bu durumu Asyadaki yaylmasn hzlandrmak iin bir frsat olarak grd.
Almanyaya kar savaa girerek Pasifikte ona ait (Carolina, Marianne ve Marshall) adalar igal etti.
inden birok ekonomik ayrcalklar kazand.
Japonya, 1920li ve 1930lu yllarda Uzak Dounun en gl devleti oldu. Uzak Douda topraklarn
geniletmek isteyen Japonya, doal kaynaklar asndan zengin olan Manurya ve ine egemen olup
Asya ilerine kadar yaylmak istedi. Bu gelimeler, Uzak Douda karlar olan Avrupa devletlerini,
Japonyaya kar birtakm nlemler almaya sevk etti. 1922 Washington Deniz Silahszlanmas
Konferans bu amala yapld. Burada Japonyann ine ynelik tehdidini azaltmak iin kararlar
alnrken Japon deniz kuvvetleri de snrlandrld.
Liberallerin iktidarda olduu 1927ye kadar Japonya, ele geirmek istedii blgeleri, ekonomik
nfuzu altna ald. Daha sonra asker destekli hkmetlerin iktidara gelmesi ve 1929 Ekonomik
Buhrannn kmas, Japonyann yumuak yaylma politikasn deitirdi. Bu tarihten itibaren Japonya,
yaylmac politikasn asker gce dayandrd.
45
Japonya, 1931de Manuryay igal ederek ine yneldi.
Asyadaki faaliyetlerinde serbest kalmak amacyla, 1933te
Milletler Cemiyetinden; 1934te Washington Antlamasndan
ekildi. Ayn zamanda 1934te, Asya, Asyallarndr. diyerek
Batllarn inle olan mnasebetlerini kesmelerini istedi.
Japonyann yaylmac politikas, Uzak Douda gler
dengesini bozdu. Bu blgede karlar olan ngiltere ve ABD gibi
devletler, nce Japonyann bu tutumuna tepkisiz kald. Ancak
Japonyann 1937de ine saldrmas zerine bu devletler ine
yardma balad. 1938de Japonya dou ve orta inin
topraklarn ele geirdi (57. sayfadaki haritadan yararlannz.).
Batllarn dou Asyadan atlmasn ngren Yeni Dzeni ilan
etti. Japonyann emperyalist tutumu nedeniyle Uzak Dou, II.
Dnya Savann cephelerinden biri oldu.
b. talya
I. Dnya Savanda istediklerini elde edemeyen talya,
savan sonunda siyasi, sosyal ve ekonomik skntlarla
karlat. Bu sorunlar da 30 Ekim 1922de Benito Mussoliniyi
iktidara tad ve talyada ar milliyetilik esasna dayal bir
ynetim kuruldu. Mussolininin ilk ii ksa srede muhalefeti ve
demokratik kurumlar ortadan kaldrmak, lkedeki farkl etnik
gruplar zorla talyanlatrmaya almak oldu.
talyann uzun sreden beri gerekletirmek istedii
smrgecilik emelleri, Mussolini ile birlikte Roma mparatorlu-
unun yeniden kuruluu ad ile mill bir ideal hline geldi.
talyann bu d politikas rahatszlk kayna oldu. lk problem
Yugoslavya ile yaand. Serbest ehir olarak bamszlk
statsne kavuturulan Fiume, Mussolininin Yugoslavyaya
basks sonucunda 1924te talyaya katld.
Milletleraras bir komisyonda grevli talya temsilcisinin
Yunanistanda ldrlmesi zerine talya, Yunanistana ait Korfu
Adasn igal etti.
1924 yl sonunda talya, Arnavutluktaki bir i meseleyi frsat
bilerek ekonomik ve siyasi destei ile Arnavutluku nfuzu altna
ald. Bu durum Yugoslavya ile Yunanistan korkuttu. Bylece
talya, Arnavutluk vastasyla Balkanlara doru ikinci hamlesini
de yapm oldu.
talya, 1930lu yllarda taleplerini arttrarak saldrgan politi-
kasn srdrd. Bu srada, Mussolini Dou Akdeniz ve Anado-
luyu da yaylma alanlar arasnda saymaktan ekinmedi.
talyann Akdenizde glenmesi Fransa ile ilikileri olumsuz
etkiledi. Bu durum talyann Almanyay Fransaya kar bir
denge unsuru olarak grmesini salad.ngiltere ise I. Dnya
Sava sonras Avrupada bir stnlk salayan Fransaya kar
talyay bir denge unsuru olarak grd. Bu yzden 1935e kadar
ngiltere-talya ilikileri iyi bir ekilde devam etti.
?talyann Habeistan gali
Sava sonras ekonomik skntlar iinde olan talya, 1929
Ekonomik Buhranndan da olduka etkilendi. Bir sanayi lkesi
olmasna ramen ham madde kaynaklar bakmndan tamamen
darya baml olan talya, ekonomik sarsntlar ierisinde
bte ve d ticaret dengesinde aklar vermeye balad. Bu
etkenler talyay doal zenginliklere sahip Habeistana doru
yneltti.
Ayrca 1931de Japonyann Manuryaya saldrmas,
Almanyann Versay artlarndan kurtulma giriimlerine ngiltere
ve Fransann tepkisiz kalmas talyay Habeistann igali
konusunda harekete geirdi.
talyann yaylmac faaliyetlerinin Trkiye ve Balkanlar
asndan sonular nelerdir?
Due lakabyla tannan Benitto Mussolini
Japon imparatoru Hirohito
JAPONYA NE YNELME
SEBEPLER
?1936da talyann Habeistana
saldrsna, Almanyann Ren Blge-
sine asker sevketmesine yeterli tepki
gsterilememesi,
?Berlin-Roma Mihverinin kurulma-
s,
?ngilterenin yattrma politikasna
balamas ve spanyada i savan
yaanmas gibi gelimelerin Avrupa
dan Japonyaya etkili bir tepkinin gel-
meyeceini gstermesi,
?ABDnin tarafszlk politikas gere-
i buhranlara karmak istememesi.
?Kasm 1936da Japonya ve
Almanyann imzalad Pakt ile
SSCBnin bask altna alnmas,
Japonyann ine ynelmesinde etkili
oldu.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih,
s.534-538den zetlenmitir.
NIN
46
talyann1934te balatt Habeistan saldrs 1936da
igalle sonuland. Avrupada talyaya kar ortak bir cephenin
kurulamay ve Habeistana asker yardm yaplamamas bu
igali kolaylatrd. talya, Akdenizde deniz gcn elinde tutan
ngiltereye kar kuvvetli bir rakip hline geldi. talyann
Habeistana saldrs ile Almanya, Locarno Antlamasn
feshetti. Avrupadaki mevcut durum bozuldu.
talya, Nazilerin Almanyada iktidara gelip Avusturya ile
birleerek kendi nfuzu altnda bulunan Orta Tuna blgesine
egemen olma ihtimalinden endie duydu. Bu yzden ngiltere ve
Fransa ile 1935te ortak bir cephe kurdu. talyann Habeistan
ele geirmesi ngiltere ile arasn anca talya, Almanyaya
yaklat. Fransada ise 1936 seimlerinde Halk Cephesinin
iktidara gelmesi, Fransay SSCBye yaklatrrken talyadan
uzaklatrd. Bylece ortak cephe bozuldu.
Almanyann, 1936da Avusturyann bamsz bir devlet olarak kalacan taahht etmesi, talya-
Almanya ilikilerini gelitirdi. Bylece Avrupada bir talyan-Alman ortak cephesi olan Berlin-Roma
Mihveri kuruldu.
1936dan itibaren Almanyann, SSCBye rejiminden dolay tavr almas, Japonyann da Asya
ilerine kadar ilerlemek istemesi SSCBye kar Almanya ve Japonyay birbirine yaknlatrd. 25 Kasm
1936da Alman-Japon Pakt imzaland. Siyasi rejim temeline dayal bu ittifakla Berlin-Tokyo Mihveri
kuruldu. talyann 5 Kasm 1937de bu Pakta katlmas ile Berlin-Roma-Tokyo Mihveri teekkl etmi
oldu.
d. Almanya
Versay Antlamasnn Almanyaya getirdii zorluklar ve 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Nazileri
Almanyada iktidara tam ve Hitlerin giriimiyle Almanyada diktatrlk dnemi balamt.
Hitlerle birlikte Alman d politikas yeniden ekillendi. Bu politikann ilk hedefi Versay Antla-
masnn maddelerinden kurtulmakt. kinci hedefi Almanya dnda Almanlarn yaadklar topraklar
almak ve topraklarn snr tanmadan geniletmekti.
Versay Antlamasna kar olduklar bilinen Nazi Partisinin, iktidara gelmesi bu antlamann
yrrlkten kalkma ihtimalini ortaya kard. Bu durum Versayla birlikte kurulan devletler bata olmak
zere birok devleti endielendirdi.
Fransa, Versay Antlamas ile Avrupada kurduu stnl kaybetme ihtimalinden dolay tedirgin
oldu. SSCB, Nazi Partisinin iktidara gelmesinden sonra komnist milletvekillerinin tutuklanmasna tepki
c. lkeler Aras Gruplamalar
Hitler ve Mussolini
?Almanya, talyan-Habe
savan bahane ederek Ver-
say Antlamasnn Ren Bl-
gesinin askerden arndrlmasyla ilgili
maddesini kaldrd.
Bu buhran, Kasm 1936 da talya
ve Almanyay birbirine yaklatrd ve
Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
?Temmuz 1936da spanyada
milliyetiler ve cumhuriyetiler arasn-
da atmalar yaanmaktayd.
?talya milliyeti gurubu, Fransa ve
SSCB ise cumhuriyetileri destekledi.
?Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu.
47
olarak Almanya ile ticari ilikilerini kesti ve ABDye yaklat. Batl devletler ve Milletler Cemiyeti ile i
birlii yapt. Eyll 1934te SSCB Milletler Cemiyetine kabul edildi ve konsey yeliine seildi. Polonya
Versay Antlamasyla kendisine braklan Danzig Blgesinin Almanya tarafndan igal edilme
ihtimalinden endie duydu. nce Batdaki meselelerle ilgilenmek isteyen Hitler, 1921 Fransa-Polonya
ittifakn zayflatmak ve Avrupada bar yanls bir izlenim oluturmak istedi. Bunun iin 1934te Polonya
ile saldrmazlk bildirgesi imzalad. Ksa bir sre sonra Almanyann Avusturyay ilhak teebbs
Hitlerin asl amacn ortaya kard. Ancak bu teebbsn baarl olamamas Hitleri uygun zaman
beklemeye ve dier meselelerle ilgilenmeye sevk etti.
1 Mart 1935te Versay Antlamasyla Fransaya braklan Saar Blgesi, halk oylamas sonucunda
Alman ynetimine geti. Versayn getirdii asker kstlamalardan kurtulmak isteyen Almanya, gizlice
silahlanmaya balayarak Ekim 1933te Silahszlanma Konferans ve Milletler Cemiyetinden ekildi.
1934ten itibaren kara, deniz ve hava kuvvetlerini glendirme almalarn balatt. Modern silah, ara
ve gere yapmna nem vererek asker saysn 300 bine kard. Gizlilik iinde devam ettirilen bu
faaliyetleri fark eden ngiltere, savunma gcn arttrrken Fransa da 15 Mart 1935te mecburi askerlik
sresini uzatt. ngiltere ve Fransann bu faaliyetleri Hitlere istedii frsat verdi. Bu gelimeler zerine
lkesini koruma gerekesi ile 16 Martta askerlii mecburi hle getirip asker saysn 550 bine kard.
Versay Bar Antlamasn tamamen ortadan kaldrmaya kararl olan Almanya, 7 Mart 1936da,
askerden arndrlan Ren Blgesine asker gnderdi. Fransa bu durumu kabul etmek zorunda kald.
Almanya, 13 Mart 1938de Avusturya ile birletiini ilan ederek buray ilhak etti. Bylece Versay
Antlamasnn son kalntsndan kurtulan Hitler, d politikadaki ikinci hedefine ulamak iin alma-
lara balad.
ekoslovakyann Sdetler blgesinde 3,5 milyon Alman yaamaktayd. Buray ilhak etmek isteyen
Hitlerin bu lkedeki Nazilerin kardklar karklklardan yararlanmak istemesi, iki lke ilikilerini bir
bunalma dntrd. Hitler, 28 Mays1938de ekoslovakyay igal etme karar ald. talya, Sdet
buhran srasnda Almanyay desteklerken ngiltere ve Fransa bu konuda ortak bir cephe oluturamad.
SSCB ise mttefiki ekoslovakyaya i sorunlar ve snrlar ortak olmad iin yardm gnderemedi.
Ara buluculuk faaliyetlerinin sonu vermemesi Avrupada genel bir sava ihtimalini ortaya kard.
ngilterenin nerisi zerine Almanya, Fransa, talya ve ngiltere arasnda 29 Eyllde Mnih Konferans
topland. Bu Konferansta Sdet, Almanyaya verilirken ekoslovakya topraklar ngiltere ve Fransann
garantisi altna alnd. Mnih Konferansna davet edilmeyen ve ekoslovakya ile ilgili kararlarda
kendisine danlmayan SSCB, Batl devletlerden uzaklap Almanyaya yaknlat.
Mnih Konferansnn ardndan 2 Ekimde Polonya, ekoslovakyann Teschen Blgesini igal etti. 2
Kasmda da Macaristan, imzalad bir anlamayla Slovakyadan snr boyunca bir toprak eridini ald.
20. sayfadaki Milletler Cemiyetinin grevlerini dikkate alarak Milletler Cemiyetinin Avrupadaki
gelimeler karsndaki tutumunun II. Dnya Savann kna etkilerini belirtiniz.
Alman parlamentosu: Almanya ve Avusturyann birlemesi (Anschluss)
Naziler, Bolevikler aleyhindeki szleri ve iktidara geldiklerinde takndklar tutum ile dikkatleri
ekmekteydi. II. Dnya Savann balarnda Almanya ile SSCB, ayn safta yer alrken savan
ilerleyen safhalarnda ise Almanya ve SSCB kar karya geldi.
REDDEDLEMEZ BR TEKLF
... Gerekte olay ok net ve basitti: Biz Fransz ve ngilizler Staline yle bir teklifte bulunduk.
Stalinden, 1919 snrlarnn devam ve halklarn bamszln savunma konusunda bize yardm
etmesini istedik. Demokrasinin ve Milletler Cemiyetinin tand btn haklara sahip olacan, bunun
yan sra sava riskinin devam ettiini syledik.
Dier taraftan Hitler, Staline Toprak kaybettiniz, onlar geri alacaksnz. Beserabya ve Baltk
lkelerini kaybettiniz, buralar size geri vereceim. Dorudan bir savan iinde olmayacaksnz.
diyordu.
SSCBnin ana politikas ise savaa girmemekti. Bu amala Alman-Rus Paktn imzalayarak sava
batda balatyordu. Hlbuki yaplan btn planlar savan batdan ziyade douda olmas zerineydi.
SSCB, tereddt etmedi ve lkesi iin kendisine en avantajl gelen seimi yapt.
M. Georges Bonnet
Fransz Dileri Bakan
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 236
Karikatrden yola karak Stalinin politikas hakknda neler syleyebilirsiniz?
?Japonya, 1939da Uzak
Douda Hainan Adasn ele
geirirken ngiltere ve Fran-
saya ait ayrcalkl blgeleri ab-
luka altna ald. Japon-ABD Ticaret
Antlamas feshedildi.
?Polonya Sava srerken Fransa da
Alman snrndaki Maginot Hattn
kuvvetlendiriyordu.
HAYAT SAHASI
I. Dnya Sava srasnda Alman-
yann zerinde bulunduu topraklarn
Alman rkna yeterli gelmeyeceine ili-
kin mevcut olan fikrin, Hitler tarafndan
Almanyann Avrupada yaylma politika-
snn bir gerekesi olarak kabul edilmesi
sonucunda ortaya kan kavramdr. Ben-
zer iddialar Japon ve talyanlar tara-
fndan da ileri srld.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 787
48
e. Sava Yl: 1939
ekoslovakya buhrannda Batllarn pasif kalmas, Berlin-
Roma Mihverinin yaylma ve genileme emellerini daha da
arttrd. Almanya ve talyann pe pee kard buhranlarla
Avrupa, Eyll 1939da savan eiine geldi. Mnih Konfe-
ransyla ekoslovakyadan Sdet blgesini alan Almanya, 15
Mart 1939da Praga girerek ekoslovakyay igal etti.
Tamam Almanlardan olumayan ekoslavakyann igali,
Hitlerin yaylmaclkta snr kabul etmediini gsterdi. Hayat
Sahas politikas uygulanmaya koyuldu. Gelimelerden yarar-
lanan Macaristan, Rutenyay igal etti. Hitler Memeli de
Litvanyadan istedi ve imzalanan bir anlama ile Memel Alman
ynetimine geti.
Almanyann igallerinden cesaret alan talya, 7 Nisanda,
1926dan beri nfuzu altnda bulunan Arnavutluku igal etti. Bu
igal Almanya tarafndan desteklenirken ngiltere ve Fransa
tarafndan sert tepkiyle karland. Alman ve talyan ittifak 22
Maysta elik Pakt ile pekitirildi.
Almanyann ticari bir anlamayla Romanyay da nfuzu
altna almas, ngilterenin yattrma politikasndan vazge-
mesinde etkili oldu.
YATITIRMA POLTKASI
II. Dnya Savana giden dnemde
ngiltere Babakan Chamberlainla
zdeleen politikadr.
Hitlerin esas ilgi alannn douda
olduuna inanan Chamberlain, SSCBye
kar Almanyann kendileriyle i birliine
gireceini dnyordu. Chamberlain,
Mnih Antlamas ile Sdeti alan Hitlerin
artk durarak kazandklarn elinde tutma-
ya alacan tahmin etti. Fakat 15
Martta Almanya, az sayda Almann
yaad ekoslovakyay igale bala-
ynca yattrma politikas sona erdi.
Prof. Dr. Baskn ORAN,
Trk D Politikas, c. I, s. 408
MAGNOT HATTI
Fransz generalleri, 1930larda
dnyann en gl savunma hattn
kurmaya karar vererek Maginot Hattn
oluturdular. II. Dnya Savana kadar
hi test edilmeyen bu hat, birbirinden bir
top atm uzaklkta 50 savunma kulesi ve
bunlara balantl yer alt snaklarn-
dan oluuyordu. Dmann ele geirmesi
neredeyse imknsz olan snaklarda,
askerlerin yaamas iin her ey
mevcuttu. Maginot Hattnn iki zayf
noktas vard: Belika snr ve askerlerin
ilerlemesini olanaksz klan sklkta aa
rtsyle Ardennes ormanlar civar.
Franszlar sava baladnda Almanla-
rn kuzeyden savunmasz Belika
snrndan saldracaklarn hesapla-
mlar ve glerinin byk bir ksmn bu
blgeye kaydrmlardr. Almanlar ise
Ardennesde Fransz hatlarn yararak
almaz Maginot Hattn getiler ve
Belika snrna ylm Fransz ordula-
rn arkadan sararak teslim aldlar.
Prof. Dr. Baskn ORAN,
Trk D Politikas, c. I, s. 410
II. Dnya Savana katlan devletler ve liderleri
Fransa
?Vichy hkmetinin lideri Mareal Petain
?ngilteredeki Fransz direni hareketi lideri
Charles de Gaulle (Carls D Gol)
ngiltere
?1940a kadar Neville Chamberlain
?Temmuz 1945e kadar Winston Churchill
?1945ten sonra Clement Attlee
ABD
?Nisan 1945e kadar Franklin Roosevelt
?1945den sonra Harry S. Truman
SSCB ?Joseph Stalin
Almanya ?Adolf Hitler
talya ?Benito Mussolini
Japonya ?mparator Hirohito
M

t
t
e
f
i
k
M
i
h
v
e
r
49
Almanya, Versayla serbest ehir statsne geirilen
Dantzigi Polonyadan istedi. Bu istek kabul edilmeyince
Almanya Polonyay igal etmeye karar verdi. Ancak talyann
1942 yl sonuna kadar savaa girmeyeceini bildirmesi
zerine Almanya SSCBye yaklat. 23 Austosta SSCB-
Almanya Saldrmazlk Pakt imzaland. Paktn gizli mad-
delerine gre Baltk Blgesi ve Polonya topraklar iki devlet
arasnda pay edildi. Bu gelime zerine ngiltere ve Fransa,
SSCB ile ilikisini kesti. ngiltere, Polonya ile bir ittifak
antlamas yapt. Bu siyasi gelimeler neticesinde devletler
bloklamaya balad ve bloklarn birbirleriyle olan ilikileri
kopma noktasna geldi.
Almanyann, 1 Eyllde Polonyaya saldrmas zerine
ngiltere ve Fransa 3 Eyllde Almanyaya sava at.
II. Dnya Savann balamasndan sonra SSCBnin de
katlmasyla Polonya igali hz kazand. Daha sonra SSCB,
Estonya, Letonya ve Litvanyay igal etti. Finlandiya btn
abalarna ramen baz snr blgelerini SSCBye vermek
zorunda kald (1940).
Maginot Hatt
50
B. SAVA YILLARI
3 Eyllde Almanyaya kar sava ilan eden Fransa ve ngiltere, hemen savaa girebilecek gte
deildi. Bu yzden Mihver Devletler savan ilk yl ierisinde mttefiklere kar stnlk salad.
Sava, Avrupa, Pasifik ve Kuzey Afrika olmak zere cephede cereyan etti.
1. Avrupada Sava
1. Aadaki 2 Eyll 1939 tarihli gazete haberine gre Polonya nn igali dnyada hangi
tepkilerle karlanmtr?
2. Konuyla ilgili dnemin dier gazetelerini aratrarak farkl tepki ve sonular bulunuz.

Almanya talya Japonya SSCB Fransa ngiltere ABD

1933
?Naziler iktidara geldi.
?Si l ahszl anma Konferans ve
Milletler Cemiyetinden ekildi.
?Almanya ile
ticari ilikileri kesti.
?ABDye
yaklat.
?Milletler
Cemiyetine ye
oldu.
1934
?26 Ocak - Polonya ile saldrmazlk
bildirgesi imzalad. Gizlice silahlanarak
kara, deniz ve hava kuvvetlerini glen-
dirdi.
1935
?13 Ocak - Fransadan halk oylama-
s ile Saar ald.
?16 Mart - Mecburi askerlik sistemini
getirdi ve asker saysn 550 bine kard.
?14 Nisan -
Almanyaya kar
ngiltere ve
Fransayla ortak
cephe oluturdu.
Almanyay
protesto etti.
?14 Nisan - Almanyaya kar ortak
cephe oluturup Almanyay protesto ettiler.
?Rusya ve
Fransa yaknlat.
?15 Mart -
mecburi askerlik
sresini uzatt.
?ngiltere
savunmasn
glendirdi.
1936
?7 Mart - Ren blgesine asker
sevketti.
?9 Mays -
Habeistana
saldrd.
?1 Kasm - Berlin-Roma Mihveri kuruldu.
?25 Kasm - Japonya ile pakt imza-
lad ve Berlin-Tokyo Mihveri kuruldu.
?Berlin-Tokyo
Mihveri kuruldu.
1937
?6 Kasm - talyann Japon-Alman paktna katlmyla Berlin-Roma-Tokyo
Mihveri kuruldu.
?ine saldrd.
1938
?13 Mart - Almanya ile Avusturya
birleti.
?28 Mays - Sdetin verilmemesi
zerine ekoslovakyay igal karar
ald.
?29 Eyll -
Mnih
Konferans
?29 Eyll -
Mnih
Konferansna
katld.
?Uzak Douda
Fransaya ait
inhindini ele
geirdi.
?29 Eyll - Mnih Konferansna katld-
lar.
1939
?15 Mart - ekoslavakya igal edildi.
?23 Mart - Litvanyadan Memeli ald.
?3 Eyll - Almanyaya sava ilan ettiler. ?22 Mays - Almanya ile talya elik Pakt imzalad.
?23 Austus - SSCB ile Saldrmazlk
pakt imzalad.
?1 Eyll - Polonya igali ile II. Dnya
Sava balad.
?23 Austus -
Almanya ile
saldrmazlk pakt
imzalayarak
Polonyay blt.
?
A
v
r
u
p
a

d
a
k
i

g
e
l
i

m
e
l
e
r
d
e

t
a
r
a
f
s

z
l

k
o
r
u
d
u
.
?
Arnavutluku igal
etti.
7 Nisan -
^
50. sayfadaki tablo ve yukardaki haritadan yararlanarak snr deiikliklerini inceleyiniz. Bu
deiikliklerin II. Dnya Savann kna etkilerini belirtiniz.
51
LTVANYA
Memel
8
V
is
t

l N
e
h
r
i
O
d
e
r

N
e
h
r
i
R
e
n

N
e
h
r
i
E
l
b
e

N
e
h
r
i
Varova
Budapete
A V U S T U R Y A
Rutenya
7
ROMANYA
S
S
C
B
Y
U
G
O
S
L
A
V
Y
A
6
3
4
4
4
Prag
Viyana

E
K
O
S
L
O
V
A
K
Y
A
Berlin
Mnih
R
h
e
i
n
l
a
n
d
5
Teschen
(Almanyann
yeniden igali 1936)
A
L
M
A
N
Y
A
1
SAAR
BELKA
KUZEY DENZ
A K D E N Z
BALTIK DENZ
A
D
R

Y
A
T

K



D
E
N

FRANSA
HOLLANDA
KORSKA
Roma

T
A
L
Y
A
SARDUNYA
SCLYA
2
2
talya tarafndan
ilhak 1939
ARNAVUTLUK
KENYA
talyan seferleri 1935-36

T
A
L
Y
A
N

S
O
M
A
L

Mogadiu
Hint Okyanusu
E
R
TR
E
HABESTAN
talya tarafndan alnd.
(1935-36)
Mnih anlamasyla Eyll 1938de Almanyaya
verilen ek topraklar(Sudetenland)
Kasm 1938de Macaristana verilen ek topra
Mart 1939da Macaristann igal ettii yerler
1938de Almanyann ilhak(Anschluss)
talyan yaylmas
Memelin ilhak (Mart 1939)
1935te Almanyaya plebisitle an toprak katl
Eyll 1938de Polonya tarafndan alnan ek
topraklar
4
6
7
5
3
2
1
8
D
a
n
z
i
g
P O L O N Y A
MA C A R S TA N
SVRE
0 150 300 450 km
?Almanyann Norvei igali
zerine ngilterede Churchil,
Chamberlainn yerine geti. (10
Mays1940)
?10 Haziranda talya, ngiltere ve
Fransaya sava at.
?Austosta talya, ngiltereye kar
Kuzey Afrikada harekta balad.
?talya, Ekimde Yunanistana saldrd.
Baarsz oldu ve Adriyatike ekildi.
?ABD, tarafszlk politikasna devam
etti.
?Fransz General de Gaulle (D Gol),
Londraya kaarak Fransann kurtuluu
iin mcadele balatt.
Fransz general ve devlet adamdr.
I. Dnya Savana katld, yaralanp esir
dt. Babakan Paul Reynaud, 1940 ylnda
Fransa Savandan sonra De Gaulle
Savunma Bakanl Mstearlna getirdi.
Almanlarla yaplan mtarekeye kar kt ve
Londraya gitti. Burada Hr Fransz
Kuvvetlerini tekil etti. 1943 ylnda General
Giraudla birlikte Fransz Ulusal Kurtulu
Komitesinin bakan oldu. 9 Eyll 1944te
kurduu gl ge hkmeti i l e bi rl i kte
Cezayirden Parise dnd ve birbirini izleyen
iki geici hkmetin bana getirildi. 20 Ocak
1946ya kadar grevde kaldktan sonra
siyasetten ayrld. 1958de cumhurbakan
seilerek siyasete geri dnd. 1969a kadar
cumhurbakanlnda kalan De Gaulle
1970te ld.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 769
52
ngiltere ve Fransa, Alman ekonomisini zayflatarak savan
sresini ksaltmak istedi. Bu iki devlet, sveten Norve yoluyla
Almanyaya gelen kmr cevherinin geliini durdurmak iin
Norve kylarn maynlad. Bunun zerine Fransaya
saldrmay planlayan Almanya, Danimarka ile Norvei ele
geirdi. 10 Mays 1940ta Hollanda, Belika ve Fransaya
saldrd. Hollanda ve Belikay ksa srede ele geirdi.
Ardndan Fransada dt. 22 Haziranda Almanya ile Fransa
atekes karar ald. Yaplan anlama ile Fransa topraklarnn
byk bir blmn igal eden Almanya, kalan blmde de
kendi kontrolnde Vichy hkmetini kurdu.
Almanyann, Avrupay hzla igal etmesi zerine ngiltere Avrupada yalnz kald. Austos
sonlarnda Hitler, ngiltereye kar hava saldrs balattysa da baarl olamad.
HAVADA HKMYET MCADELES
Nazilerin hava mareali Gringin, Londraya
yaplan byk hava saldrlar dolaysyla 15 Austos
1940ta, Drt gn iinde ngiliz avc uaklar imha edilecek,
sonra sra endstriye gelecekti. ngilizlerin bar istemeye
mecbur kalacaklarndan katiyen eminim. eklindeki
beyanatn radyodan dinlemitim. Bu iddetli hava saldrlarna
kar tneller ve yer alt tramvaylar gibi yerlerde barnan
ngilizlerin metaneti ile, Gringin umduu olmamt.()
Almanlarn Kartal Hcumu ad verilen ngiltere hava
saldrsnda 1015 kara bombardman ua, 346 Stuka sava
ua, 933 avc ve 375 muhrip ua vard. Buna ngilizler, 700
kadar avc ve 500 kadar bombardman ua ile kar koymaya
almlard.
Mareal Gringin, Almanya semalarnda bir tek ngiliz
ua uamayacaktr. demesine ramen, 1940 Temmuzun-
dan itibaren Berlin bata olmak zere Almanya ehirleri
zerinde gittike artan ngiliz hava bombardmanlar balad.
Alarm ddkleri insanlar birka kez snaklara kamaya
mecbur etmi, hastanelerdeki ar hastalar sedyelerle
snaklara tanmt. Berlin blgesindeki Siemensstad
sava sanayi kuruluu, 30 Austos gecesi urad hasar
Yukardaki fotoraflar inceleyerek Fransa igalinin Almanlar ve Franszlar zerindeki
etkilerini yorumlaynz.
nn
Pariste Alman askerlerini izleyen Franszlar
Hitler Pariste
DE GAULLE
53
yznden iki hafta alamayacak duruma
gelmiti. Freiburgun urad korkun hava
saldrsndan sonra misilleme yaplmasn
emretmi olan Fhrer (Hitlerin lakab), 4
Eyll gn Reichstag (Reytag)daki
konumasnda, Eer ngiliz Hava Kuv-
vetleri 2.000-4.000 kiloluk bombalar atacak
olursa biz bir gecede 150.000-400.000
kiloluk bombalar hatta daha fazlasn atarz.
Onlar birok kentimize saldracaklarn ilan
ederlerse biz onlarn kentlerini yerle bir
ederiz. Allah yardmcmz olsun. ki taraftan
birinin kecei zaman gelecektir. Fakat bu
Almanya olmayacaktr. demiti.
Biz Berlinde, her gece be kez snaa
iniyor, radyodan da Almanlarn iddetli
saldrlardaki baarlarn dinliyorduk. 7
Eyll gecesi yaplan saldr, ngiltere
istilasnn baladn dndrecek kadar
iddetli olmutu.() Londra, o gece Alman-
larn 648 avc uann himayesinde 628 bombardman uann saldrsna uramt. Hem Fhrerin
konumasndaki misilleme tehdidinin doruluunu ispat etmek hem de ngiliz halknda panik yaratarak
ngiliz hkmetini bara mecbur etmek amacn tayan bu ve bundan sonraki hava saldrlarndan, en
nemli asker hedef olan hava alanlarnn bombalanmamas, Royal Air Forceun (ngiliz Hava
Kuvvetleri), son derece muhta olduu zaman kazanmasn salamt. Bu yzden Almanlarn hava
kayplar da gittike artmt. Sava sonu istatistiklerinden anlaldna gre Temmuz bandan Ekim
sonuna kadar Alman Hava Kuvvetleri 1733 uak kaybetmiti. Buna karlk ngilizlerin kayb 915i
gememiti
Fhrer 12 Ekim 1940ta ordu bakumandanlna verdii talimatla ngiltereyi istila teebbsnden
vazgeti ve Avrupada kendisi gibi genileme siyaseti izlediini grd SSCBnin tehdit ve tehlikesini
ortadan kaldrmak iin douya ynelme karar verdi.
Hsrev GEREDE (Trkiyenin Berlin Bykelisi), Harb inde Almanya (1939-1942), s. 63-67
1. Almanyann Avrupada ksa srede byk baarlar elde etmesine ramen ngiltereye kar
ayn baarlar gsterememesinin sebepleri nelerdir?
2. I. Dnya Savann II. Dnya Savana oranla daha ksa srede geni alanlara yaylmasnn
sebepleri nelerdir?
Hitler, hava ve deniz kuvvetleri asndan stn olan ngiltereye kar baar kazanmann zor
olduunu anlad. Hayat sahas iin gerekli zenginlikleri douda aramaya karar vererek SSCByi hedef
seti. Ayn zamanda SSCBnin Alman hayat sahas iindeki Balkanlar ve Boazlara doru genilemesi
ve silahlanmas, Almanyann kar-
larna uygun deildi. Finlandiyann
igalinde SSCB ordusunun zorlan-
mas Hitleri saldr iin cesaretlen-
dirdi.
Almanya, SSCB igalinden nce
Balkanlara ynelerek Romanya ve
Bulgaristan ile ittifak antlamalar
yapt. Ksa srede Yugoslavya ve
Yunanistan ele geirdi. Daha sonra
22 Haziran 1941de SSCBye sald-
rarak Barbarossa harektn ba-
latt. Bu harektla 6 ay iinde
SSCByi teslim almak isteyen Al-
manya, iklim artlarndan dolay
hedefine ulaamad. Buna karlk
iklime alk Ruslar, Alman hatlarnn
en ileri uzantlarn durdurarak snrl
da olsa onlar geriletti.
Hava bombardman srasnda Londra
SSCB topraklarnda Alman askerleri
?talyan ve Alman kuvvet-
leri, 31 Mart 1941de Kuzey
Afrikada ikinci harekta ba-
lad.
?Japonya, 7 Aralk 1941de ABDnin
asker ss Pearl Harlboura saldrd.
54
DEVLET BRL
Vichy hkmetinin efi Pierre
Lavaln Almanya Dileri Bakan
Ribbentropa mektubu:
Temellerine kadar kltrmz yok
edecek Bolevizmden Avrupay kurtar-
mak iin Almanya byk bir mcade-
leye hazrland. Fedakrln byk bo-
yutlar karsnda Fransz hkmetinin
kaytsz kalmayacan bilmenizi isti-
yorum. Fransa hkmetinin kendili-
inden ve kolayca kendi imknlar
erevesinde hibir ekinmede bulun-
madan sizin abalarnza yardmda
bulunacan size sylemek istiyorum.
Tarihin en byk sava iin Almanya,
halknn en gen ve aktif unsurlarn
harekete geirdi, bunun sonucu olarak
insana ihtiyac var. Bu gereksinimleri
anlyorum ve imknlarmz sizin
hizmetinize seferber etmeye hazrz.
Bundan dolay Franszlarn fabrika-
larnzda, mmkn olduu kadar fazla
sayda, dou cephesine gidenlerin
yerini almasn istiyorum. Fransa Anti-
Bolevik lejyonuyla sembolik olarak
dou cephesinde temsil ediliyor.
Saylarn oaltmak mmkn olabilir.
Fransz hkmeti btn eski ve yeni g-
nlllere kendilerinin ve aile yelerinin
ahsi karlarnn adaletle salanaca
garantisini veriyor (12 Mays 1942).
Pierre Laval
Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 249
Almanya, 1942 ilkbaharnda ikinci saldrya geti ise de
Moskova dmedi. Ayn zamanda Almanya gneye doru
yneldi. Amac Kafkaslar zerinden rana geerek petrol
kaynaklarn ele geirmek, Batllarn ran yolu ile SSCBye
yardmn engellemek ve Hindistana ulaarak Japonya ile
birlemekti. Alman ordusu Mays aynda Krm alarak
Kafkaslara girdi ve Maikop petroller blgesi dt. Bylece
SSCBnin kmr ve elektrik kaynaklarnn yars ele geirildi.
SSCBnin ordular Stalingrada ekildi. 22 Austosta
Stalingradda balayan ve ay sren mcadele, Almanlarn
yenilgisiyle sonuland. Bu yenilgi Mihver Devletler iin bir
dnm noktas oldu.
SSCBye kar mcadelede Almanyann kaynaklar hzla
tkenmeye balad. Ayn zamanda ABDnin savaa girerek
ngiltere ve SSCBye her trl yardm yapmas zerine
Almanya topyekn savaa girdi ve igal ettii blgelerdeki
ekonomik kaynaklar smrmeye balad. Savan ilk yllarnda
igal blgelerindeki Almanyaya kar zayf bir ekilde balayan
yer alt direnileri, giderek g kazand. Almanya el emeine
ihtiya duyunca igal blgelerindeki iileri fabrikalarda
altrmaya zorlad. Bu durum genlerin yer alt direni rgt-
lerine katlmasnda etkili oldu.
2. Kuzey Afrikada Sava
1940ta Fransa sava d kalrken talyann savaa girmesi
Akdeniz ve Dou Afrikada ngiltereyi zor durumda brakt.
ngiltere, denizlere egemen bir devletti. ngilterenin malup
edilebilmesi ancak ngiliz donanmasnn en nemli slerinin
alnmasyla salanabilirdi. Bu nemli slerden biri de Svey
Kanal idi. Bu bakmdan stratejik ve ekonomik ynleriyle Kuzey
Afrika, savaan taraflar iin nemli bir aland ve savan genel
seyrini etkileyecek nitelikteydi.
Savan ilk haftalarnda talya, Cebelitark, Malta, sken-
deriye ve Sveyi; ngiltere ise Rodosu ve talyann endstri
blgelerini bombalad. Bundan sonra talya, Afrikada kara
harektna girdi. talya 1940 Austosunda ngiliz ve Fransz
Somalisi ile Sudana saldrd ve bu blgeden ngilizleri kartt.
Akdenize kesin hkim olmak isteyen talyanlar bu kolay
baardan sonra ngilizleri tm Afrikadan karabileceklerini
dnp Svey harektna karar verdiler. 1940 Eyllnde
talyanlar, Trablusgarp zerinden saldrya geerek bir haftada
Sveyin 150 km batsna kadar geldiler. Bu noktada kar
saldrya geen ngilizler, be gn iinde talyanlar Msrdan
kard gibi Mart 1941de talyan igalindeki Bingaziyi ele
geirdiler.
Kuzey Afrikada savaan askerler
Barborassa harekt
ATLANTK BLDRS
II. Dnya Sava srasnda ngiltere Babakan Winston Churchill ile o srada henz
savaa girmemi olan ABD Bakan Franklin D. Roosevelt arasnda Kanada aklarnda bir sava
gemisinde yaplan ve be gn sren grmeler sonucunda 14 Austos 1941de ortak bildiri
yaynland. Bu maddeler daha sonra Birlemi Milletler Antlamasna dhil edildi. Bildirinin maddeleri
zetle yleydi:
1. Savatan sonra toprak kazanlmayacak.
2. lgili halkn onay alnmadan toprak deiiklii yaplmayacak.
3. Uluslar kendi geleceklerini kendileri saptayacaklar (self-determinasyon).
4. Uluslararas i birlii gerekletirilip gelitirilecek.
5. Temel ham maddelerden eit biimde faydalanlacak.
6. nsanlar korku ve alktan kurtarlacak.
7. Ak denizlerde ticaret serbestlii gerekletirilecek.
8. Mihver Devletler silahtan arndrlacak ve savatan sonra topyekn silahszlanmaya gidilecek.
Kmuran GRN, Savaan Dnya ve Trkiye (Sava 1939-1945), s. 264-265ten yararlanlmtr.
1. Bu bildiri size I. Dnya Sava ile ilgili hangi belgeyi hatrlatmaktadr? Belirtiniz.
2. Bu bildiri, ABD politikalarnda nasl bir deiiklie sebep olmutur? Aklaynz.
55
talya, 31 Mart 1941de Almanyann mdahalesi ile Kuzey Afrikada yeni bir harekt balatt.
Almanya, bu harekta byk nem veriyordu. Plana gre talya gneyden; Almanya Kafkaslar ve ran
zerinden Msra gelip Orta Dou Blgesini kska iine alacakt. Japonyann, Birmanya ve Hindistan
zerinden rana gelmesiyle sava sona erecekti. Bu yzden Almanya, bu harekta hem kara hem de
hava kuvvetleri ile destek verdi.
Bingazi, Derne, Tobruk ve Sallum ortak Alman-talyan saldrs ile ngiltereden alnd. Bu durum
zerine ngilizler kar saldrya geerek Alman-talyan kuvvetlerini Msr ve Libyadan attklar gibi
Bingaziye kadar ilerleyiini de srdrd. Bu harektla ngiltere talyann smrgelerini elinden alrken
Kuzey Afrikann byk bir blmn ele geirdi.
ABD, II. Dnya Savana girince Kasm 1942de Fransaya ait Atlas Okyanusu ve Akdeniz kylarna
asker kard. Fas ele geirilince ngiltere de talyann Afrika topraklarna kar saldrya geti. 1943
Maysna gelindiinde tm Alman ve talyan birlikleri teslim oldu. Mttefikler 250.000 kadar Mihver
askerini tutsak aldlar. Bundan sonra mttefikler Avrupaya yneldi.
3. Asya ve Pasifikte Sava
a. Sava ncesi ABD
I. Dnya Savandan sonra ABD Avrupadaki gelimelere
karmama karar ald. II. Dnya Sava kt zaman
Amerikan kamuoyu, Hitlerin diktatr (totaliter) rejimi,
saldrgan politikas, Yahudilere kar tutumu, demokratik
rejimlere kar bak ve antlamalar inemesi sebebiyle
Almanyaya karyd. Ancak tarafszlk politikas gerei ABD
bakan Roosevelt, sava srasnda bir deme vererek
Amerikan halkndan dncelerinde bile tarafsz kalmalarn
istedi. Balangta taraflara silah satmayan ABD, savan
Almanya lehine dnmesi zerine tarafsz yasalarn deitirdi
ve silah satn serbest brakt. Alman ilerleyii durdurula-
maynca 1940ta ngiltereye para ve silah yardm da yapt.
1941de Amerika dn Verme ve Kiralama Yasasn
kard. Buna gre her lke yiyecek ve sava malzemesi dhil
her trl yardm bedeli sava sonunda denmek artyla
alabilecekti.
9-10 Austos 1941de ABD ve ngiltere bir araya gelerek
Atlantik Bildirisini yaynlad.
ABDde sava propagandas afii: Fhrerin Yz
56
b. Pearl Harlbour Baskn ve ABDnin Savaa Girii
Japonya I. Dnya Savandan sonra Pasifik blgesinde ABD
ve ngilterenin basks altnda kalmt. Japon yneticiler II.
Dnya Sava ile bu baskdan kurtulmak istedi. Sava kt
srada Japonya, inin igaliyle urayordu. ngiltere ve Fransa
Avrupada savanca ABD, Uzak Douda yalnz kalarak ini
desteklemekten vazgeti. Bylece Japonya daha serbest kald
ve gneye doru yneldi. lk adm olarak da Hainan Adasn ele
geirdi. 1940ta da Fransa, Almanyaya yenilince Almanyann
Vichy hkmetine basks sonucu Japonya, Fransaya ait
inhindinden stratejik sler ald.
Roosevelt, Japonyaya petrol ambargosu koyarak Japon
ekonomisini ypratt. Bu meseleyi diplomatik yollarla zemeyen
Japonya, 7 Aralk 1941de ABDnin Pasifik stnln
simgeleyen Hawaii takmadalarndan Honoluludaki deniz ve
hava ss Pearl Harlboura saldrd. Ksa srede ABDnin Pasifik
Donanmasyla hava filosunun byk blm etkisiz hle
getirildi. Bu saldr zerine ABD savaa girmi oldu. Ancak
Japonyann ABDnin Hawaideki petrol depolarn vurmamas ve
asker adan nemli bu ss igal etmemesi, harektn stratejik
adan baarl olmasn engelledi.
Almanya, Roma-Berlin-Tokyo Mihverine gre bir ykml-
l olmamasna ramen drt gn sonra ABDye sava at.
ABD, Ocak 1942de ngiltere, SSCB ve yirmi iki devletin
katlm ile Birlemi Milletler ttifakn kurdu. Bylelikle Mihver
Devletlere kar ortak savama ve bar antlamas imzalama
karar alnd. lk nce Almanyann yenilgiye uratlmas karar-
latrld. Sava srasnda karlkl antlamalar devam etmesine
ramen mttefikler genel olarak aralarnda ortak strateji belir-
leyemedi.
c. Pasifik Savalar
1942ye gelindiinde Almanya Avrupada; Japonya Uzak
Douda stnl elinde tutmaktayd. Japonya, Pearl Harlbour
saldrsndan sonra gneye doru yneldi. ABDnin Manila;
ngilterenin ise Singapur ve Hong Kongta slerini ele geirdi.
Japonyann Pearl Harlboura saldrmas savan seyrini ve
gler dengesini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
Rooseveltin savaa giri belgesini imzalamas
SOROKU YAMAMOTO
(1884-1943)
Japon amirali Yamamoto Pearl
Harlbor basknnn dzenleyicisi ve
planlaycsyd.
Harvardda eitim grd iin
Amerikallar ok iyi tand. 1925-27
arasnda Washingtonda Deniz Ataesi
olarak grev yapt. 1939da Japon
Donanmas Komutanlna getirildi.
Asyadaki ngiliz ve Amerikan varlna
kar savaa girilmesini savunan
Yamamoto, Japonyann Almanya ile
mttefik olmasn istemedi.
ABD savaa girdikten sonra 18 ay
Coral ve Midway Deniz Muharebeleri
de dhil olmak zere Pasifikteki btn
deniz harektlarn sevk ve idare etti. 18
Nisan 1943te deniz harektnn ifrele-
rini zen Amerikallar tarafndan ua
drld. lm ile birlikte Pasifikteki
gidiat deimeye balad. Japonyada
bir sre gizlenen Yamamotonun lm,
aklandnda Japonlarn zerinde ok
olumsuz bir etki yaratt.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2,
s. 818-819
Pearl Harlbour (nci Liman) baskn
Harita zerinde II. Dnya Sava ncesinde ve sava srasnda Japonyann ele geirdii yerleri inceleyiniz.
Japonyann Uzak Douda mcadele ettii devletleri ve bu mcadelenin sebeplerinin neler olduunu tespit ediniz
57
53
u
l
o
y
T r
i
r
m a ya de r
i n b i s- S
1938
M O O L S T A N
M A N U R Y A
S S C B
K
O
R
E
Hong Kong
gale izin veren
Fransz - Japon
anlamas
Gney in Denizi
Pasifik Okyanusu
Sar Deniz
Dou Denizi
Pekin
1933
Nomonhan
1939
1938
1
9
3
2
1
9
4
1
B
u
r
m
a

Y
o
l
u
N

i
n

e
5


S
3
o
9
v
1
y
i

e

t

e
d
e
s
t
1938
H

N
D

S
T
A
N
F
R
A
N
S
I
Z

N


H

N
D

1940
Saygon
1941
Tayvan
R
y
u
k
y
u

A
d
a
l
a
r

7 Aralk
1941
BURMA
BURMA
Bangkok
FLPN ADALARI
(A.B.D.)
Manila
angay
1937
J
A
P
O
N
Y
A
1928de Japonya Japon nfuzu altnda
Bamszlk hareketleri
iin Japon destei
Mttefik sleri
1933e kadar yaylma
1941e kadar yaylma
SSCB-Japonya
atmas
Japon saldrlar
0 220 440 660 km
Daha sonra Birmanyaya ve Endonezyaya asker ka-
rarak ilerledi. Blgenin hkimi Hollanda 100.000 tutsak
vererek teslim oldu.
Nisan 1942de Japonya, Avustralyada durduruldu.
Maysta Amerikan ve Japon filolar Mercan Denizinde
karlat ve Japonya burada yenildi. Sava srasnda
ABD donanmasnn toparlandn gren Japonya, vakit
kaybetmeden ABDnin Midway ssne saldr planlad. 4
Haziranda gerekletirilen Japonyann Midway saldrs,
baarszlkla sonuland. Bu gelime Pasifikteki savan
seyrini etkileyecek bir dnm noktas oldu.
Japon saldrsndan sonra Midway ss, 4 Haziran 1942
C. BARIA DORU
1. Avrupada Savan Sona Ermesi
14-24 Ocak 1943te Kazablanka Konferansnda aldklar kararla Mihver
Devletlerin kaytsz artsz teslim alnmas iin harekete getiler.
talyay Kuzey Afrikadan atan Mttefikler Avrupaya yneldi. Saldr iin en uygun yer talya idi.
Temmuz 1943te nce Sicilyann stratejik noktalarna hava saldrs dzenlendikten sonra denizden
karma yapld. ngiltere ve ABDnin bu harekt Stalingrad lsnde bir baar olmamakla beraber
Mihver Devletlerin Avrupadaki yenilmezlii sona erdi. Bu yenilgiler Mussolininin otoritesini sarst.
Mussolini, iktidardan derken yerine onun grevden ald Genelkurmay Bakan Mareal Badoglio
babakan oldu ve Mttefiklerle 3 Eyll 1943te atekes anlamas imzalad. Almanya bu dzenlemelere
tepki olarak Kuzey talyay igal edip bir hava harekt ile Mussoliniyi tutsak olduu yerden kurtard.
Daha sonra Almanlar, Romay ele geirerek Mttefiklere kar savunma hatt kurdu. Mttefikler ancak
Haziran 1944te Romaya girip 1945 ylnn banda Kuzey talyay ele geirebildi.
6 Haziran 1944te Alman igali altndaki Fransaya ngiliz ve ABD birlikleri Normandiya kylarndan
girmeye baladlar. Almanlarn ok iyi tahkim ettikleri iin hi beklemedikleri Normandiyadan Mttefik
donanmas byk bir kartma yapt. Mttefik birlikleri byk kayplara ramen baarl oldu ve
Fransann gneyinden gelen birliklerle birleerek 26 Austosta Parise ulat.
Eyll sonlarnda Fransa ve Belikada sava sona erdi.
Douda ise Sovyet ordusu Polonya ve Baltk lkelerine girdi.
Eyllde Bulgaristan SSCB ordular tarafndan igal edildi.
Romanya ve Finlandiya atekes istedi.
Hitler, savan son aylarnda durumun ktletiini anlaynca
igalci glere kar rgtlenerek gerilla direnii yapmay
planlad. Ancak bunun iin halkn direnme gc ve zaman
kalmamt.
Roosevelt ve Churchill,
58
talyada bu gelimeler
yaanrken Almanya, SSCB
ve bat cephelerinde glk-
lerle karlat. Mays 1944te Ruslar
Krm da alarak Tunaya kadar ilerle-
diler.
DWIGHT DAVID
EISENHOWER (1890-1969)
ABDli generaldir. 1933-39 yllar
arasnda Filipinlerde Genarel Mac
Arthurun komutas altnda grev yapt.
1942de Kuzey Afrika Cephesinde, Me-
ale (Torch) harektnda ilk kez bir bir-
lie komuta etti. Bu harekttaki baars
zerine ABD Bakan Roosevelt, Eisen-
hower Avrupa Mttefik Kuvvetler Ba-
komutan olarak atad. 6 Haziran
1944te Normandiya karmasnda
baarl oldu. Eisenhowern bu baar-
snn altnda yatan en nemli unsurlar,
skneti, soukkanll, emri altndaki
farkl uluslardan meydana gelen birlik-
leri, komutanlar ve kurmaylar ok den-
geli bir ekilde sevk etmesi ve ynetme-
sidir. Savatan sonra (1953-61) iki d-
nem arka arkaya ABDnin bakanln
yapt.
Liddell HART, II. Dnya Sava Tarihi 2, s. 773
Normandiya karmas
Parisin kurtuluu
II. Dnya Savann sonlarna doru gelecekteki barn esaslarn saptamak amacyla Roosevelt,
Churchill ve Stalin arasnda 4-11 ubat 1945te Yalta Konferans yapld. Churchill, Balkanlardaki ngiliz
etkisinin sona ermesinden, sava sonunda ABDnin Avrupadan ekilmesinden sonra gl bir SSCB ile
tek bana kalmaktan ekiniyordu. Bu nedenle, Fransann da Almanya ve Avusturyann igaline
katlmasn salad. SSCB, Dou Avrupadan ordularn ekmek ve serbest seimlerin yaplmasn
salamak iin sz verdi. Ancak ekilmenin artlar ile Polonyann gelecekteki snrlar konusuna aklk
getirmedi. Almanyadan tazminat almay da garantileyen SSCB, Japonyaya kar savaa girmesine
karlk kurulacak Birlemi Milletlerde sandalye (Sovyetler Birlii, Belarus ve Ukrayna) ald. Bylece
SSCB konferanstan en krl kan devlet oldu. Konferansta SSCBnin Japonyaya kar savaa girmesi
karara baland.
Daha sonra gerekleen San Fransisco Konferans srasnda 7 Mays 1945te Almanya kaytsz
artsz teslim olmu ve Avrupada sava sona ermiti. Bunun zerine Mttefikler arasnda Berlin
yaknlarnda Potsdamda ABD, ngiltere ve SSCB arasnda 17 Temmuz-2 Austos tarihleri arasnda
yeni bir konferans topland. Bu konferansa SSCB adna Stalin, ABD adna Truman katld. ngiltere
Babakan Churchill ise konferans srerken lkesindeki seimlerde yenilgiye uraynca yerini rakibi
Attleye devretti.
59
AVRUPA ZERNE BLDR
zgr Avrupann geici istikrarszlk dnemi sresince Alman tahakkmnden kurtulmu
zgr halklara, Mihverin eski uydular Avrupa devletlerinin halklarna, acil olan siyasi ve
iktisadi sorunlarn demokratik yollardan zebilmesi iin SSCB bakan, ngiltere babakan
ve ABD bakan yardm etme amacyla hkmetlerinin politikalarn ortak iradeleriyle bildirirler.
Avrupada yeni nizamn yerlemesi, ulusal iktisadi hayatn yeniden kurulmas, zgr halklara
Nazizm ve Faizm kalntlarnn yklmasn mmkn klacak yollarn salanmas ve kendi seimlerine
gre demokratik kurumlarn oluturulmasyla gerekleecek... Halklarn altnda yaamak istedikleri
hkmet ekillerini seme hakkna sahip olacak igalci lkelerin zorla kendilerinden mahrum ettii
egemenlik ve otonomi haklar tekrar tannacak.
zgr halklarn bu haklar uygulayabilecekleri ortam desteklemek iin, hkmet btn zgr
Avrupa devletlerinin halklarna ve Avrupada Mihverin eski uydu devletlerine yardm edecek. Bu
lkelerde bunu gerektiren artlar unlar;
a. barn artlarn kurmak, sknt iindeki insanlara yardm etmek iin acil tedbirler almak,
b. Mmkn olur olmaz zgr seimlerle halkn iradesine cevap verecek hkmetleri kurmak, halkn
btn demokratik unsurlarnn genie temsil edildii arac hkmetler oluturmak,
c. Gerekli olduu yerde seim srecini kolaylatrmak. (
ubat 1945 )
Georges LANGLOIS,
Yalta Konferansnda grlen konular ve Mttefik Devletlerin Avrupa ile ilgili bir bildiri
yaynlamaya neden ihtiya duyduklarn syleyiniz.
Yalta Konferansnn sonu bildirisi, 11
20. Yzyl Tarihi, s. 270
(Soldan saa) Churchill, Roosevelt ve Stalin
ON K ADA
1913 Ui Antlamas ile talyann
eline geen On ki Ada, Musollininin
devrilmesi ve talyann savatan ekil-
mesi zerine Almanlar tarafndan igal
edildi. Almanyann teslim olmasndan
sonra da On ki Ada, Mttefiklerin eline
geti ve ayn yl Yunanistana brakld.
ngiliz asker ynetimi altnda Pariste,
27 Haziran 1946da yaplan Dileri
Bakanlar Konferansnda On ki
Adann Yunan hkimiyetine gemesi
kabul edildi. talya bunu 10 ubat
1947de onaylad ve Nisan 1947de
On ki Ada resmen Yunanistana
brakld.
Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 134
60
POLONYA
SSCB
HOLLANDA
ROMANYA
MACARSTAN
YUGOSLAVYA
AVUSTURYA
EKOSLOVAKYA
BELKA
L
U
X
E
M
B
U
R
G
FRANSA
SVRE
BULGARSTAN
0 100 200 300 km
SSCB
ABD
Amerikan
Blm
Sovyet
Blm
ngiliz
Blm
NGLTERE
FRANSA
Fransz
Blm
SSCB
ABD
FRANSA
NGLTERE
Berlin Haritas
Almanyann II. Dnya Sava sonunda Mttefik Devletler tarafndan blnmesi siyasi,
ekonomik ve toplumsal adan ne gibi sonular dourmutur?
Potsdam Konferansnda, Almanyann teslim olmasndan sonra ortaya kan sorunlar, yaplacak
olan bar antlamalarnn temel artlar ve yntemleri belirlendi. Grmelerde Avrupa, Mttefiklerin
istekleri dorultusunda ekillendirildi. Almanya, drt igal blgesine ayrlarak ABD, ngiltere, Fransa ve
SSCB ynetimine brakld. Ayrca Almanya iin ekonomik ve asker kstlama ve ykmllkler getirildi.
Sava sulularnn tutuklanmasna ve dier lkelerde bulunan Almanlarn Almanyaya gtrlmesine
karar verildi. Avusturya ve bakenti Viyanann drt igal blgesine ayrlmas, talya ile koullar ar
olmayan bir bar anlamas imzalanmas karara baland.
Kararlar itibar ile Avrupann siyasi, asker ve nfus yaps ynnden byk nem tayan
Konferansta, devletlerin karlar dorultusunda gergin anlar yaand. Bu anlamazlklarn artmas,
daha sonra dnyann balca iki nfuz alanna veya iki bloka ayrlma dnemine girmesine yol at.
Almanya teslim antlamasn imzalarken
JAPONYA
Seksen milyon Japon 15 Austos
(1945) len vakti hkmdarlarnn
sesini radyolarnn nnde balar eik,
hazr ol vaziyetinde dinliyorlard. Bu ses,
bouk ve hznl bir tonda yava yava
kyordu. Japonlar byk aknlk
yayordu.
Japonlar, imparatorlarndan kendile-
rini lnceye kadar mcadele etmeye
aracak ateli bir konuma bekliyor-
lard. Zira lmle sonulanabilecek o
mehur direni hakknda kendilerine
birok telkinde bulunulmutu. mparato-
run syledikleri duyulduunda birden
korkun bir i paralanmasyla hayretler
iinde Japonyann yenildiini anladlar.
Her ey bitmiti. Kabul edilemez olan
kabul etmek zorundaydlar. Radyo nn-
deki herkes kmt. Japonlar grn-
meden alamak iin uzun sre evlerine
kapandlar.
Georges LANGLOIS,
TESLM OLURKEN
20. Yzyl Tarihi, s. 260
Aada 28 Eyll 1940ta Japon Babakan Fuminaro Konoyenin, Japonyann Roma-
Berlin Mihverine katldn ilan etmesi ve Japonyann teslim olmas anlatlmaktadr. Her iki
metni okuyunuz ve 1940 ve 1945teki Japonyann siyasi ve sosyal durumunu karlatrnz.
61
10 ubat 1947de talya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan ve Finlandiya ile Pariste bar
antlamalar yapld. Japonyayla da 8 Eyll 1951de San Franciscoda bar antlamas imzaland.
Ancak, 1919 Versay dzenlemesinin kilit lkesi Almanyayla bu defa antlama yaplamad.
2. Pasifikte Savan Sona Ermesi
Japonya, Filipinlerde General Mac Arthur komutasndaki ABD kuvvetlerine yenildi. Ekim1944te
yaplan Leyte Savanda Japon Donanmas hemen hemen ortadan kaldrld. Daha sonra Pasifik
Adalar alnarak Japon Adalarna ulamak, ABDnin temel sava stratejisi oldu. Ancak Japonyann bu
ekilde teslim alnmasnn Amerikan ordusunda byk kayplara sebep olaca dnlerek ilk kez
atom bombas kullanld.
6 Austosta Hiroimaya atlan ilk atom bombas ile 70.000 kii, 9 Austosta Nagazakiye atlan ikinci
bomba ile 80.000 kii ld. ABDnin Hiroima zerine atom bombasn kullanmasnn ardndan SSCB, 8
Austosta Japonyaya sava ilan etti ve Manuryay ve 38. enlemin kuzeyindeki Kore topraklarn
igale balad. Japonya, Nagazakinin bombalanmas zerine bar istemiti. Japonya 14 Austosta
kaytsz artsz teslim oldu. 2 Eyll 1945te atekes antlamas imzaland ve II. Dnya Sava sona erdi.
Mac Arthur, Japonya ile Atekes Antlamasn imzalarken
SAVAIN BALARINDA JAPONYA
Dnya, tarih bir dnm noktasna geldi. Japon
hkmeti bar ve dnyann gelimesi urunda l
ittifaka dhil oldu. Biz, ar sorumluluumuzun
farkndayz. Sizlere hadiselerin nasl gelitiini anlatarak
gerek durumu anlamanza yardmc olacam.
Dou Asyadaki hadiseler git gide ktleti ve in
meselesi iinden klmaz hle geldi. Bunun zerine
hkmet, gerekten i savaa dnen duruma zm
bulmak iin kkl tedbirler alnmas gerektiine inand.
Avrupada yeni bir dzen kuran Almanya ve talyann,
kaderlerini Japonya ile birletirmek istemesi gayet
doald...
Son yl boyunca Japonya, byk fedakrlklara
katland ve pek ok sadk askerini kaybetti. Bir tarafta in
harbinin uzamas ve dier tarafta da yeni dzenin
kurulmas, silahlarn yenilenmesi, ar fedakrlklar
gerektirdi ve hayat gletirdi.
lke iindeki artlar ve uluslararas durumu gz
nnde tutan hkmet, l ittifakn Japonya iin en iyi
yol olduuna karar verdi. Kaderimizi bu yoldaki
gayretlerimiz tayin edecek. Sarf edeceimiz gayretin
snr yoktur. Halkn ayaa kalkarak milletin karlat
glklerin stesinden gelmesini istiyorum.
Nejat MUALLMOLU, Btn Ynleri le Hitabet, s. 520-521
62
D. SAVAIN ETKLER
1939-1945 yllar arasnda cereyan eden II. Dnya Sava ksa srede yaylarak topyekn bir
savaa dnt. Bu yzden savan olduka kapsaml olan sonularn siyasi, ekonomik ve toplumsal
olmak zere snflandrabiliriz.
a. Siyasi Sonular
II. Dnya Savann Mttefiklerce kazanlmas ile Faizm ve Nazizm gibi akmlar tasfiye edildi.
1945ten sonra dnyann siyasi yaps yeniden ina edilmeye baland. Mihver Devletlere kar direnie
geenler kazan salad. Birok lkede savan olumsuz etkilerinden kurtulmak amacyla reformlar
balatld.
Asya, Afrika ve Orta Douda yaayan halklar, II. Dnya Savanda, emperyalist devletlerin zayf-
ln grerek bu devletlere kar mcadeleye balad. 1942de Hindistan, Endonezya gibi lkelerde
mill kurtulu hareketleri olutu.
ngiltere ve Fransann II. Dnya Sava sonunda galip devletler arasnda olmasna ramen
ekonomileri olduka bozuldu, smrgeleri zerindeki etkileri de azalmaya balad.
Savan malup devletleri talya ve Almanyann topraklar igal edildi. Mttefik ordularnn denetimi
altnda bakentleri Berlin ve Viyana da dhil olmak zere, Almanya ve Avusturya topraklar drt igal
blgesine ayrld. Smrge imparatorluunu kaybeden talya, ekonomik ve siyasi alanda yeniden
yaplanmann glkleriyle kar karyayd. 1946da dzenlenen bir halk oylamasyla talyada
cumhuriyet rejimine geildi.
Savan dier malup devleti Japonya, ABD ordular tarafndan igal edildi. Japonya sava
srasnda igal ettii topraklarn yan sra XIX. yzyl sonlarndan itibaren elde ettii topraklar da geri
vermek zorunda kald. ABD, tekrar savaa girmesini yasaklayan demokratik bir anayasa hazrlamas,
orduyu kaldrma ve eitim reformu gibi kkl yenilikler yapmas konusunda Japonyaya bask yapt.
II. Dnya Savanda SSCBnin Almanyaya kar nemli zafer kazanmas, ekoslovakya bata
olmak zere baz Avrupallar tarafndan SSCBnin kurtarc olarak grlmesine sebep oldu. Bylece
kuruluundan itibaren ilk kez bu kadar sayg gren SSCBnin 1930larda karlat uluslararas
alandan dlanma sreci sona erdi. Avrupa ktasnn yarsna hkim olan SSCB, sava sonunda byk
bir g hline geldi.
II. Dnya Savandan en az etkilenen ABD, atom bombasna sahip olmakla nemli bir avantaj elde
etti. Birlemi Milletlerin New Yorku, Uluslararas Para Fonunun (IMF) Washingtonu merkez olarak
semesi ABDnin gcn ve Avrupa merkezli uluslararas sistemin sona erdiini gstermekteydi.
Dnyadaki altn rezervinin % 75ine sahip olan ABDnin, dnya sanayi retiminin % 50sini ve
uluslararas ticaretin % 25ini elinde bulundurmas da bu lkenin dnyadaki konumunu glendirdi.
I. Dnya Sava sonunda bar korumak amacyla kurulan Milletler Cemiyeti, byk devletlerin tesiri
altnda kalarak tarafszln koruyamamt ve II. Dnya Savana yol aan krizleri zememiti. Bu
yzden daha II. Dnya Sava srasnda dnya barn salamak amacyla ABD ve ngiltere, Atlantik
Bildirisini yaynlayarak Birlemi Milletler Tekilatnn temelini att. 1943te de Moskova Konferans ile
ABD, ngiltere, SSCB ve in daim bir bar tekilatnn kurulmas zerinde anlamaya vard. Bu
devletler 1944te Washingtonda tekilatn taslak biimini, grevlerini ve yetkilerini belirledi.
ubat 1945te Yalta Konferansnda ABD,
ngiltere ve SSCB, Mart 1945e kadar Mihver
Devletlere sava ilan eden devletlerin
Birlemi Milletlere ye olarak kabul
edilmesine karar verdi. Ayn yl Birlemi
Milletleri resmen kurmak iin San Francisco
Konferans topland. Bu Konferansta ABD,
SSCB, ngiltere, in ve daha sonra Fran-
sann katlmyla oluan byk devletler
tekilat zerinde kesin stnlk kurmak ve
bunu antlamaya eklemek istedi. Kk
devletler olarak adlandrlan krk alt devlet ise
buna kar kt. Grmeler sonucunda
Genel Kurulda devletlerin eitlii, Gvenlik
Konseyinde byk devletlerin yeliklerinin
sreklilii ve veto haklarnn varl kabul
edildi. Konferans sonunda Birlemi Milletler
Antlamas kabul edilerek Birlemi Milletler
Tekilat kuruldu ve Milletler Cemiyeti 19 Nisan 1946da yetkilerini bu Tekilata devretti.
II. Dnya Savandan sonra kalc bir bar hedeflenirken iki yl gibi ksa bir srede gergin bir ortama
girildi. Sava srasnda ortaya kan fikir ayrlklar iyice belirginleerek devletler arasnda kutupla-
malar grld. Devletler, II. Dnya Sava sonunda nemli g hline gelen ABD ve SSCBnin
liderliinde, ideolojik ayrla dayal Bat Bloku ve Dou Bloku ad altnda gruplara ayrld.
Atlantik Bildirisinin mimarlar (Churchill ve Roosevelt)
ILO Uluslararas alma rgt
FAO Gda ve Tarm rgt
UNESCO BM Eitim Bilim ve
Kltr Tekilat
WHO Dnya Salk rgt
IMF Uluslararas Para Fonu
IBRD Uluslararas Bayndrlk ve
Kalknma Bankas
UNDOF BM Gzlem Gc
UNFICYP BM Kbrs Bar Gc
UNIFIL BM Lbnan Bar Gc
UNMOGIP BM Hindistan ve
Pakistan Asker Gzlem Grubu
UNTSO BM Filistin Mtareke
Gzlem Tekilat
Birlemi Milletler Tekilat emas
IAEA Uluslararas
Atom Enerjisi Ajans
UNICEF BM ocuk Fonu
UNHCB BM Mlteciler
Yksek Komiserlii
UNEP BM
evre Sorunlar Program
Dnya Gda Konseyi
HABITAT BM nsan
Yerleimleri Merkezi
UNFPA BM Nfus
Hareketleri Fonu
UNRWA BM Filistin
Mltecilerine Yardm Kuruluu
VESAYET
KONSEY
GVENLK
KONSEY
SEKRETERLK
ULUS-
LARARASI
ADALET
DVANI
EKONOMK
ve SOSYAL
KONSEY
GENEL
KURUL
BM rgtleri
BMnin temel organlar
Uzman kurulular ve
sistem iindeki zerk
kurulular
Basic Facts Abaut the United Nations, s. 72-73ten sadeletirilerek alnmtr.
Yukarda verilen emadaki bilgileri inceleyiniz. Snf iinde gruplara ayrlarak aada verilen
almalardan birini seiniz. almalarnz snf iinde szl olarak sunarak birbirinize sorular
yneltiniz. Ders sonunda Birlemi Milletler Tekilatnn ileyii ile ilgili ortak karmlarda bulununuz.
Size verilen sre haftadr.
?Birlemi Milletler Tekilatnn temel organlarnn grevlerini ve ileyi eklini aratrnz.
?Milletler Cemiyeti ile Birlemi Milletler Tekilatnn yapsn ve ileyiini karlatran bir
aratrma yapnz.
?Birlemi Milletlerin insan hak ve zgrlkleri konusundaki faaliyetlerini ve uygulamalarn
aratrnz.
?Genel Konseyde be lkeye daim yelik ve veto hakknn verili srecini ve bu uygulamann
Tekilatn ileyiine etkilerini aratrnz.
63
b. Ekonomik Sonular
II. Dnya Savanda iddetli arpmalar ve hava bombardmanlar, Almanya bata olmak zere
Avrupada birok kentin hasar grmesine, fabrikalarn, limanlarn ve demiryolu hatlarnn yklmasna
retim ve ticaretin olumsuz ynde etkilenmesine sebep oldu. Tarm ve sanayi retimi 1939a gre % 30-
70 arasnda d gsterdi. Maddi hasar tahminen 2 trilyon dolara yaklat. Sava sonunda ngiltere
ekonomisi iflas etti. Sava srasnda Avrupa lkeleri nemli miktarda paralar kaybettikleri gibi 1945-
1946da nemli fiyat artlaryla karlatlar. Fransada fiyatlar 1945te % 38, 1946da % 63 orannda
ykseldi. 1939dan 1945e kamu borlanmalar ngilterede , Fransada drt, ABDde alt, Almanyada
on kat artt.
Temmuz 1944te krk drt devlet, ABDde yeni bir uluslararas para sistemi kurmak zere bir araya
geldiler. Grmelerde devletlerin paralarnn altn ya da altna evrilebilir paralar araclyla garanti
altna alnmas kararlatrld. O dnemde ABD, nemli altn rezervlerine ve gelimi bir sanayi gcne
DNYANIN BM
Londra, 16 Temmuz 1943
Bu sava, teki savalara benzemiyor; teki savalar gibi kazanlaca da yok. Geen sa-
vata askerler, umut iinde savatlar ve cepheden ayrldklar zaman umutla ayrlp evlerine
kotular.
Bu savata arpan askerlerin kafalarnda binlerce znt, binlerce dert var. Dman yok etmenin
bu sava bitirmeyeceini biliyorlar. () Sava bitip de lkelerine dndklerinde nelerle karlaacaklar
kim bilir? Belki de isiz kalacaklar. Bavurduklar kaplardan elleri bo dnecekler. nsanlar son yirmi
be yl iinde ok eyler rendi. Artk byl kelimelere inanmyorlar... zgrlk, rahatlk istiyorlar.
Yani, Connecticut (Konektikt)taki iftliini brakp savaa m katld bir asker (...) Connecticuta
dnnce yine o kk iftliine kavumak, a kalma tehlikesinden uzak, yine eskisi gibi yaayabilmek
istiyor. Bir asker iini brakp arpmak iin ngiltereye mi geldi. Dnnde yine iinin bana gemek
hatta ocuklarn o i iin yetitirmek istiyor. Okul istiyor; ihtiyarln, hastalklar dnerek para
biriktirebilmek istiyor; para biriktiremezse bedava ila, hastane istiyor. Hangi askerle konusanz bu
endielerin dile geldiini duyarsnz. karlar iin alan birka kiinin eline mi geecek lkeler?
Birka kii para kazansn, zengin olsun diye enflasyon mu yaratlacak? Bu adamlar ayda elli dolar
kazanrken birka kii milyonlara m konacak? Tutku denen eyin yerle bir ettii bir lkeye mi
dnecekler? Bu ordu dman yenebilir. Ona kuku yok. Ama evlerine dnp de lkelerinde bir kazann
derinden derine kaynadn, bir i savan yolda olduunu grmek istemiyorlar. Son bunalmn ans
akllarndan hl silinmemi.
Karaborsaclar harl harl alyorlar. Amerikada karaborsaclk yapanlar ise ne yankesiciler ne de
nemsiz hrszlar. En iyi vatandalarmzdan bazlar. Askerler, lkelerinde fiyatlarn ykseldiini,
yaamann gittike gletiini duyuyorlar. Bir asker, yapayalnz bir insan deildir ki. Arkasnda bir
ailesi vardr; oluu ocuu vardr. Onlar geindirecek paray kendisi salamaktadr. Ald ve evine
gnderdii para ise yazk ki fiyatlarla birlikte ykselmiyor.
te bunlar duyuyor. Gazeteler bu haberlerle dolu; evinden gelen mektuplar bu haberlerle dolu.
Asker olduu iin yaknamyor da. Yaknmak yasak. Orduda byle ey olmaz. O da sadece zlmekle
yetiniyor. Bu sava bir an nce bitirip vatanna dnmek, kendi gzleriyle grmek istiyor.
J. STEINBECK, Bir Sava Vard, s. 71-72
Yukardaki metne gre II. Dnya Sava toplumlarn psikolojisini nasl etkilemitir?
64
sahipti. Bu yzden yeni uluslararas sistem Amerikan dolarna dayanyordu. Dolar, altn yerine
kullanlabilen uluslararas para birimi oldu. Washingtonda, 45 lkenin imzasyla Uluslararas Para
Fonu (IMF) kuruldu. Ayrca Uluslararas mar ve Kalknma Bankas oluturularak ye devletlerin
yeniden yaplanma ve kalknma abalarna maddi destek salanmas amaland.
II. Dnya Sava sonras devletlerde, I. Dnya Sava sonrasna gre sarsntsz ve hzl bir
ekonomik dzelme grld. 1949da ekonomi eski canllna kavutu. Savan at tm hasar ksa
srede onarld. Avrupa, hemen hemen tm deniz ar kolonilerini yitirmesine karn sava ncesi
herhangi bir dnemde grlmeyen verimlilie ve refaha ulat. Avrupann yeniden toparlannda
toplumun tm kesimlerinin ayn amala i birlii yapmas etkili oldu. Avrupa yannda SSCB ve
Japonyada da ayn ilerlemeler grld.
c. Toplumsal Sonular
II. Dnya Sava sadece cephede deil cephe gerisindeki
sivillerin de hayatn kaybettii bir sava olmutur. Hava saldrlar,
karne uygulamas, igal edilen lkelerin talan edilmesi, sivil
esirlerin ldrlmesi, verem, tifs gibi hastalklarn yaylmas
ayrca Nazilerin stn rk yaratma gayesiyle engellileri, Yahudileri,
Romanlar, Sintileri, ten rengi farkl olanlar toplama kamplarnda
yok etmeleri neticesinde 60 milyona yakn kii hayatn kaybetti.
Bunlardan yaklak 21 milyonu SSCB vatanda, 13,5 milyonu
inli,7 milyonu Almand. SSCB, 1939daki nfusunun % 13n,
Almanya % 10unu, Polonya ise % 16sn kaybederken Bat
Avrupa lkeleri ve ABD savatan daha az etkilendi.
Sava sonunda Avrupa ve Asyada eitli nfus hareketleri
grld. 1945te Avrupada, Almanya tarafndan gnll ya da
zorla altrlan milyonlarca yabanc ii, sava esirleri ve toplama
kamplarndan sa kurtulanlar Alman topraklarn terk ettiler. Buna
karlk SSCB ordusundan kaanlar ve daha nce Orta
Avrupadaki topraklardan ayrlmak zorunda kalan Germen
(Cermen) kkenli 12 milyon insan, Almanyaya geri dnmek iin
hareketlendi. Japonyann Asyada igal ettii ve 1945te kaybettii
topraklarda yerlemi bulunan Japonlar da lkelerine geri dnd.
II. Dnya Savanda mlteciler
H
a
r
i
t
a

z
e
r
i
n
d
e

I
I
.

D

n
y
a

S
a
v
a

s
o
n
r
a
s

n
d
a

s

r
l
a
r

v
e

n

f
u
s

h
a
r
e
k
e
t
l
e
r
i

g

s
t
e
r
i
l
m
i

t
i
r
.

S
a
v
a

s
o
n
r
a
s

n
d
a

A
v
r
u
p
a

d
a

s
o
s
y
a
l

v
e

s
i
y
a
s
i

y
a
p

d
a
k
i

d
e

i
k
l
i
k
l
e
r
i

b
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
65
B

R
L
E

K
K
R
A
L
L
I
K
F
R
A
N
S
A
H
O
L
L
A
N
D
A
K
U
Z
E
Y


D
E
N

A
D
R

Y
A
T

K



D
E
N

K
A
R
A
D
E
N

Z
B
E
L

K
A

N
G

Z
V
i
y
a
n
a
B
e
r
l
i
n
R
U
S
F
R
A
N
S
I
Z
A
L
M
A
N
Y
A
5
0
.
0
0
0
2
5
0
.0
0
0
P
r
a
g
R
U
S
D
A
N
M
A
R
K
A
N
O
R
V
E

S
V
E

S
z
c
z
e
c
i
n
P
o
z
n
a
n
W
r
o
c
t
a
w
Polonya
ynetiminde
K
r
a
k
o
w
B
u
d
a
p
e

t
e
T
r
i
e
s
t
e
B
e
l
g
r
a
d
B

k
r
e

S
o
f
y
a
E
G
E
D
E
N
Z

M
A
C
A
R

S
T
A
N
B
U
L
G
A
R

S
T
A
N
ARNAVUTLUK
R
O
M
A
N
Y
A
Y
U
G
O
S
L
A
V
Y
A
P
O
L
O
N
Y
A
1
.
5
0
0
.
0
0
0

E
K
O
S
L
O
K
Y
A
1
.
9
5
0
.
0
0
0
3
.
0
0
0
.
0
0
0
D
O

U

P
R
U
S
Y
A
P
o
l
o
n
y
a
y

n
e
t
i
m
i
n
d
e
V
a
r

o
v
a
4
1
0
.
0
0
0
K
a
l
i
n
i
n
g
r
a
d
K
l
a
i
p
e
d
a
R
i
g
aV
i
l
n
i
u
s
M
i
n
s
k
K
a
l
i
n
i
n
g
r
a
d
L
e
n
i
n
g
r
a
d
L
v
o
v

e
r
n
o
v
t
s
y
K
i

i
n
e
v
L
E
T
O
N
Y
A

S
S
C
E
S
T
O
N
Y
A

S
S
C
2
.
3
0
0
.
0
0
0
1
0
0
.
0
0
0
8
0
.
0
0
0
4
0
.
0
0
0
6
0
.
0
0
0
9
0
.
0
0
0
5
0
.
0
0
0
L

T
V
A
N
Y
A
S
S
C
S O V Y E T L E R B R L
Y
U
N
A
N

S
T
A
N

s
t
a
n
b
u
l
T

R
K

Y
E
A
l
m
a
n
l
a
r
Y
e
n
i
d
e
n

y
e
r
l
e

t
i
r
i
l
e
n
,

b
o

a
l
t

l
a
n

y
a

d
a

s

l
e
n

h
a
l
k
l
a
r

(
s
a
y

l
a
r

y
l
a
)
B
a
l
t

k

h
a
l
k
l
a
r

R
u
s
l
a
r
P
o
l
o
n
y
a
l

l
a
r

e
k
l
e
r
D

r
t

i

g
a
l

b

l
g
e
s
i
n
e

a
y
r

l
a
n

k
e
n
t
l
e
r
1
9
4
0
-
4
5

a
r
a
s

R
u
s
y
a

t
a
r
a
f

n
d
a
n

i
l
h
a
k

e
d
i
l
e
n

y
e
r
l
e
r
1
9
4
5
-
4
8

a
r
a
s

k
o
m

n
i
s
t

d
e
v
l
e
t
l
e
r
Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a

n

1
9
4
5

t
e

t
a
l
y
a

d
a
n

a
l
d

l
g
e
U
l
u
s
l
a
r
a
r
a
s

l
t
e
c
i
l
e
r

r
g

t
a
r
a
f

n
d
a
n

y
e
r
l
e

t
i
r
i
l
e
n

h
a
l
k
l
a
r
A
l
m
a
n
y
a

A
v
u
s
t
u
r
y
a

d
a

b
a

l
a

k

d
e
n
e
t
i
m

b

l
g
e
l
e
r
i
R
u
s

s

r

b

l
g
e
s
i
n
d
e
n

s

l
e
n
F
i
n
l
i
l
e
r
1
.
9
5
0
.
0
0
0
2
0
0
.
0
0
0
2
5
0
.0
0
0
5
0
.
0
0
0
1
.5
0
0
.0
0
0
0
1
5
0
3
0
0

k
m
A
V
U
S
T
U
R
Y
A
3
.
2
5
0
.
0
0
0
1
.
8
5
0
.
0
0
0 1
.
0
0
0
.
0
0
0
2
.
9
0
0
.
0
0
0
BELKA
S
A
A
R
1
. 0
0
0
. 0
0
0
F
R
A
N
S
I
Z

N
G

Z
A
M
E
R

K
A
N
66
Japonyaya atom bombasnn atlmas, igal blgelerinde Almanlarla i birlikilerin gerektii gibi
cezalandrlamamas; Almanyann toplama kamplarnda insanlk d uygulamalar, Balkanlarda
Srplar ve Hrvatlar arasnda sonu gelmeyen dmanlk ve Japonlar tarafndan Asyada ilenen sava
sular toplumlarda telafisi zor izler brakt. Sava sonunda sorumlularn yakalanmas ve yarglan-
masna alldysa da tam anlamyla baarl olunamad.
d. nsan Haklar hlalleri
II. Dnya Savanda insan haklar ve
uluslararas anlamalar ihlal edildi. zellikle
Almanya, SSCB ve Japonya sava esirlerine ve
sivillere ynelik kt muamele, yargsz infaz,
talan, asker neden olmakszn yakp ykma vb.
faaliyetlere ynelerek sava kurallarn ihlal etti
ve sava suu ilediler. Ayn zamanda siyasi
gr, rk ve din ayrmna dayal cinayet, toplu
ldrme, srgn ya da dier insanlk d eylem-
lerle insanlk suu ilediler. Nazi Almanyas,
Avrupann Yahudi ve Roman aznlklarnn ve
muhaliflerin nemli bir ksmn toplayarak lm
kamplarnda yok etti. 1945te Mttefik Devletler,
Potsdam Konferansnda II. Dnya Savan-
daki hukuki olmayan ve insanlk d uygula-
malarn sorumlularnn yarglanmasna karar
verdi ve yedi maddelik bir uluslararas szle-
me hazrlayarak bu yarglamada takip edilecek usul ve esaslar tespit etti.
Kasm 1945ten Ekim 1946ya kadar Nrnbergde, uluslararas bir mahkeme tarafndan sulu
grlen Nazi Alman yneticileri, Nazi Partisi siyasi liderleri ve dier sulular da mahkeme karsna
HROMA ANISINA
Mrettebat bombann trn bilmiyordu.
6 Austos 1945 sabah Albay Paul Tibbets
ynetimindeki Enola Gay isimli B-29 ua, Little
Boy (Kk ocuk) isimli ok gizli bir ykle Gney
Pasifikteki Tinian Adasndan havaland. Uana
annesinin ismini veren Paul Tibbetsin ve mret-
tebatn geri kalannn tek bildii, ykn ok ama ok
gl bir bomba olduuydu.
Saat 02.45te havalanan Enola Gay, saat
08.00de iinden nehirler geen liman kenti
Hiroimann zerinde turlar atarak saat 8.13te
bombay 10 bin metreden hedefe yollad. ehrin 580
metre zerinde patlayan dnyann sava amal ilk
atom bombas, ilk anda 70.000 kiiyi buharlatrd.
Japonyann en gzel kenti olarak bilinen Hiroi-
mann sular, topra ve insanlar zehirlenmiti.
ki ay iinde bombann gizli silah olan radyasyon,
l saysn 135.000e kard. Bombardman takip
eden 5 yl iinde radyasyon etkisiyle 60.000 kii daha
hayatn kaybetti. Hiroima kurbanlar atlan atom
bombasnn yaratt s ve radyasyon nedeniyle lyordu.
Ardndan Nagazakiye, Hiroimadan sadece 3 gn sonra bir bomba daha atld. Bu seferki
bombann ismi iman ocuktu. ki kentte lenlerin saysnn 500.000i at tahmin ediliyor.
Hiroimada ilk bomba 20 kiloton (20 bin ton) dinamit (TNT) patlayc gcndeydi. lerleyen yllarda
sava teknolojisi, Hiroima ile Nagazakiye atlanlar, tek bombada 2500 kat aacak dzeye kard;
yani 50 megaton (50 milyon ton) TNT.
DW-Ajanslar, 06-08-2008, 21.19 (TS)
II. Dnya Savanda atom bombas kullanlmasnn nedenlerini, toplumsal ve siyasi sonularn
aratrnz. Ulatnz bilgileri kullanarak 10 Austos 1945 tarihli bir gazete hazrlayp snf
panosunda sergileyiniz.
Potsdam Konferans (soldan saa: Attle, Truman ve Stalin)
Hans-Adolf JACOBSEN, 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, s. 752
II. Dnya Savanda sava sular ilenmi ve insan haklar ihlal edilmitir. Yukardaki metin
Almanyadaki insan haklar ihlallerine bir rnektir. Snf iinde guruplara ayrlarak Almanlar ve
Japonlar tarafndan gerekletirilen insan haklar ihlallerini aratrnz. Aratrmanz yaparken sava
esirlerine yaplan muameleler, igal blgelerinde ve toplama kamplarnda sivil halka kar insan haklar
ihlalleri ve insanlar zerinde yaplan lmcl deneyler olmak zere i blm yapabilirsiniz.
Aratrma sonunda insanlk d uygulamalarn toplumsal sonularnn neler olabileceini tespit edip
szl sunum yapnz. Aratrmanzda grsel materyal kullanarak rendiklerinizi birbirinizle
paylan ve tematik bir albm oluturup albmlerinizi rn dosyasnda saklaynz.
Belge No: 187
lm Emri
Adolf Hitler Berlin, 1 Eyll 1939
Genel Sekreter Bouhler ve Tabip Dr. Brandt, ismen saptanacak doktorlarn yetkilerini,
insani l ve takdirlere gre hastalk durumlar ok kritik grlen tedavi edilemez hastalara
ltuf ve kerem lm ihsan edebilecek derecede geniletmekle grevlendirilmilerdir.
mza
Adolf Hitler
67
karlarak yargland. 1946da Tokyoda kurulan bir
mahkemede de Japon yneticiler yargland. Yarglama
sonucunda hapis, mebbet hapis ve idam cezalar verildi.
II. Dnya Savanda yaananlardan dolay Soykrm
Suunun nlenmesi ve Cezalandrmasna likin
Szleme 9 Aralk 1948de Birlemi Milletler Genel
Kurulunda kabul edildi. Sava srasnda ilenen insanlk
sular soykrm olarak adlandrld. Bu kapsama giren
sular ve sulularn cezalandrlmas ile ilgili kararlar
alnd. 10 Aralk 1948de Birlemi Milletler Tekilat,
nsan Haklar Evrensel Beyannamesini kabul etti.
Nrnberg Mahkemesi
SOYKIRIMI SUUNUN NLENMES VE CEZALANDIRILMASINA LKN
SZLEME
Madde 2
Soykrm oluturan eylemler:
Bu szleme bakmndan, ulusal, etnik, rksal veya din bir gurubu, ksmen veya tamamen ortadan
kaldrmak amacyla ilenen aadaki fiillerden herhangi biri soykrm suunu oluturur.
a. Gruba mensup olanlar ldrmek,
b. Grubun mensuplarna ciddi surette bedensel veya zihinsel zarar vermek,
c. Grubun btnyle veya ksmen, fiziksel varln ortadan kaldraca hesaplanarak yaam
artlarn kasten deitirmek,
d. Grup iinde doumlar engellemek amacyla tedbirler almak,
e. Gruba mensup ocuklar zorla bir baka guruba nakletmek,
Madde 3
Cezalandrlacak eylemler:
a. Soykrmda bulunmak,
b. Soykrmda bulunulmas iin i birlii yapmak,
c. Soykrmda bulunulmasn dorudan ve aleni surette kkrtmak,
d. Soykrmda bulunmaya teebbs etmek,
e. Soykrma itirak etmek,
Madde 4
Kiilerin cezalandrlmas:
Soykrm suunu veya nc maddede gsterilen fiillerden birini ileyenler, anayasaya gre yetkili
yneticiler veya kamu grevlileri veya zel kiiler de olsa cezalandrlr.
Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Say 38, s. 166
Metindeki maddeleri inceleyiniz. II. Dnya Savanda yaananlar ile soykrm tanm arasnda
nasl bir iliki vardr? Belirtiniz.
68
E. SAVA YILLARINDA TRKYE
Mihver ve Mttefik Devletler II. Dnya Savanda Trkiyeyi,
corafi konumundan dolay kendi yanlarnda savaa sokmak
istediler. Youn basklarla karlaan Trkiye, sava d
kalmak, toprak btnln ve bamszln korumak
amacyla belirledii d politikasndan taviz vermedi. Trkiye,
Mihver ve Mttefik Devletler arasndaki g atmalarn
kullanarak bir denge politikas uygulad ve II. Dnya Sava
sonuna kadar sava dnda kald.
1. II. Dnya Savanda Trk D Politikas
Nisan 1939da talya, Arnavutluku igal etti. Bu durum
Trkiye, ngiltere, Fransay birbirine yaklatrd ve karlkl
yardmlama antlamalar iin grmeler balad. Bu
dnemde Trkiyenin asker ara gere ynnden yetersiz
olmas ve SSCBye kar savaa girme ihtimali byk miktarda
asker ve mali yardm istemesine bu da grmelerin
yavalamasna neden oldu. 23 Austos 1939da Almanya ve
SSCBnin imzaladklar dostluk ve saldrmazlk paktyla Dou
Avrupay aralarnda paylamalar Trkiyenin d politikas ile
ilgili hassas dengeleri bozdu. Bir yanda ngiltere ve Fransa dier
yanda SSCBnin bulunmas izleyecei politikada bir yol
ayrmna gelen Trkiyeyi zor durumda brakt. lk nce her iki
tarafla da iyi ilikilerini srdrmek istedi. SSCBnin daveti
zerine 25 Eyllde Moskovaya giden Trk Dileri Bakan,
ngiltere ve Fransa ile imzalanacak antlamaya bu lkenin de
katlmn salamaya alt. Buna karlk SSCB ise Boazlar
gei statsnn kendi lehine deitirilmesini ve Boazlar
zerinde Trkiye ile birlikte sz ve kontrol hakk ve Trkiyenin
ngiltere ve Fransa ile yaknlamasn engellemek istemitir.
Grmelerden olumlu bir sonu kmamas zerine Trkiye,
19 Ekim 1939da ngiltere ve Fransa ile Karlkl Yardm
Antlamasn imzalad. Antlama Avrupal bir devletin
Akdenizde savaa yol aan bir saldrs hlinde Trkiyenin, her
iki devletle etkin bir i birlii artn getiriyordu. Bu antlamann
Trkiyeye getirdii sorumluluklar, ngiltere ve Fransann
ncelikle taahht ettii ayni ve maddi yardmlarn yaplmasna
baland. Ayrca antlamaya eklenen ayr bir protokolde
Trkiye, kendisini SSCB ile savaa girmek zorunda brakacak
herhangi bir ykmllkten muaf tutuldu.
talyann 10 Haziran 1940ta ngiltere ve Fransaya sava
ilan etmesiyle antlamada ngrlen durum aka ortaya kt.
Ancak SSCB-Alman yaknl devam ederken Trkiyenin
Mttefikler yannda savaa dorudan katlmas SSCBnin
tepkisine yol aabilirdi. Bu yzden Trkiye, kendisine vaat
edilen silah ve malzemenin verilmeyiini ve ek protokol
gereke gstererek teklife olumlu cevap vermedi.
1940 yl sonlarna doru Balkanlarda kendisini hissettir-
meye balayan Alman-Sovyet rekabeti, Eyll ayndan itibaren Trk-SSCB ilikilerinde ksmen bir
iyileme salad. Bu durumu deerlendiren Trkiye, blgedeki dengeleri koruma amacna ynelik bir
birlik oluturmak iin aba sarf ettiyse de istenilen sonu elde edilemedi.
ngiltere, 1941 yl balarnda Hitlerin Balkan Harektna balamasyla Almanlarn Trkiye
zerinden Orta Dou petrollerine ulamasndan endielendi. Bunun zerine ngiltere, Trkiyenin kendi
yannda savaa katlmas durumunda her trl yardm yapmaya hazr olduunu belirtti. Yunanistann
Almanlarca igali ve Bulgaristann Mihver Devletler safnda savaa girmesi, tehlikeyi Trkiye snrna
kadar dayandrd. Bu gelimelerden sonra Almanya, Trkiye ile ngilterenin yaknlamasn nlemeye
alt. 18 Haziran 1941de Almanya ile Trkiye arasnda bir saldrmazlk pakt imzaland. 22 Haziranda
Alman ordularnn SSCB zerine saldrya gemesiyle Trkiye zerindeki bask azald.
II. Dnya Savanda Mttefik ve Mihver Devletlerin
Trkiyeyi kendi yannda savaa dhil etmek istemelerinin
nedenleri nelerdir?
Hsrev Gerede anlatyor:
Konuyla yakn ilgisi sebebi ile
sabk babakan ve Hamidiye kahra-
man aziz dostum Sayn Rauf Orbayn
sava yllarnda Londra sefirlii
srasnda deerli sohbetlerinde anlat-
t hikyeyi nakletmeden geemeye-
ceim:
Aralarnda samimi bir dostluk
kurulmu olan Churchill, Rauf Beye
yklerini hafifletmek iin Trkiyenin de
savaa girmesi gerektiini ikide bir ileri
sryormu. Rauf Bey yine byle bir
teklifle karlanca Churchille Hazreti
Hzr tanyp tanmadn sormu
Bilmiyorum. diyen Churchille,
Hazreti Hzrn onlarn Saint (Aziz)
Georgeu olduunu bildirdikten sonra
u hikyeyi anlatm:
ki arkada bir uurumun kenarn-
dan geerken birinin aya kaym ve
aaya dm. Fakat bir aa
kkne taklarak uurumun dibine
yuvarlanmaktan geici olarak kurtul-
mu. Arkadan yardma arm.
Uurumun o blgesine yetimesi
imknsz olan arkada, Hazreti
Hzr ar. diye seslenmi. O da:
aryorum fakat gelinceye kadar
beni burada bulamayacak. demi.
Rauf Bey, hi kyeden sonra
Churchillin uzun bir sre bu eit tek-
liflerde bulunmadn anlatmt.
R. Hsrev GEREDE (Berlin Bykelisi),
Harb inde Almanya, s. 43
69
1941 yl sonlarnda Almanlarn Orta Dou ve Kafkasya blgesine ynelik harekta girimesi,
ABDnin savaa girmesi ve SSCBnin Almanya ile sava iinde bulunmas Mttefik devletlerin
Trkiyenin kendi yanlarnda savaa girmesi konusundaki taleplerini daha da arttrd.
Almanlarn Kasm 1942de Stalingard yenilgisinden sonra Mttefiklerin Trkiye zerindeki
beklentilerinin artmasyla ngiltere ve Trkiye 30 Ocak 1943te Adana Konferansnda bir araya geldi.
Yaplan grmelerde, Trkiyenin savaa katlmak iin hazrlksz olduu ve zellikle SSCBnin
savatan galip kmas hlinde duyduu ciddi endieler dile getirildi. ngiltere konferans sonunda
Trkiyenin asker ihtiyalarnn tespit edilerek Mttefik devletlerce yaplacak yardmn arttrlabileceini
bildirdi. Bylece Trkiye Mttefiklere yaknlamakla beraber sava dnda kalmay baard. Ayn yln
sonlarna doru Moskovada, bir araya gelen Mttefik gler, SSCBnin srar ile Trkiyenin savaa
girmesi konusunda ikna edilmesini kararlatrd. Bunun zerine ngiltere ve Trkiye dileri bakanlar
5-6 Kasm tarihlerinde Kahirede bir araya geldi. Trkiye Mttefiklerin savaa girmesi konusundaki
teklifleri reddederek sava d kalmay srdrd.
Mttefiklerin istei zerine Trkiyeyi savaa katlma konusunda ikna etmek isteyen Roosevelt ve
Churchill, nny Kahireye davet etti. Bylelikle, 4-6 Aralkta gerekleen Kahire grmelerinde
nn Trkiyenin ihtiyac olan silah ve malzemenin salanmas artyla savaa katlmay ilke olarak
SSCBnin Trkiyenin Mttefikler yannda savaa girmesini istemesinin sebebi nelerdir?
HTLERDEN NNYE MEKTUP
Ben de ekselanslar bu frsattan
istifade ederek size unu resmen
bildiririm ki bu eylemler hibir ekilde Trkiyenin
siyasi ve lkesel btnlne kar ynlendiril-
memitir. (...) Size unu sylemek istiyorum ki
gelecekte gerek bir dosta i birlii iin Trkiye
ve Almanya arasnda byk koullarn var
olaca en derin inancmdr. nk:
1. Almanyann blgede hibir eit toprak
kar yoktur. Bahsedilen tehlikeler ortadan
kalktktan sonra Alman birlikleri Bulgaristan ve
() Romanyay terk edecektir.
2. Savatan sonra yaralar sarmak iin
kararlatrlan ekonomik kalknma bir kez daha
Almanya ve Trkiye arasnda yakn ticari ilikileri
gerekli klacaktr. uras kesindir ki Almanya
sadece endstriyel rnleri satmakla ilgili deildir; ok geni boyutlarda almlar da yaplabilecektir.
Bundan da te savatan sonra ortaya kacak yeni toprak dzenlemelerinin Almanyay Trk politikasnn
amalarna kar koyar bir durumda brakmayacana inanyorum. Buna karlk, iki lke arasndaki bir
anlamazlk Trkiyenin ve Mihver Devletlerinin karlarna eit olarak zarar verecektir... Bu dncelerle,
Bulgaristanda ilerleyen Alman birliklerinin Trk snrndan orada bulunmalarnn maksad hakknda yanl bir
yorumda bulunmasna meydan vermeyecek bir uzaklkta kalmalarn emrettim.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, s. 439
Yukardaki metin ve karikatr inceleyerek II. Dnya Savanda Trk-Alman ilikilerini
deerlendiriniz.
1943 balarnda ngilterenin
Trkiyeyi savaa dhil etme konu-
sunda srarc olmasnn iki sebebi
vard. Birincisi Almanyay etkisiz hle
getirmek iin Avrupa ilerine girmek
zorunda olmas, ikincisi ise sava
sonunda stratejik bir neme sahip olan
Balkanlarda oluabilecek bir boluun
SSCB tarafndan doldurulmasndan
endie duymasyd. Dolaysyla Trki-
yenin blgede aaca bir cephenin
bu sebepleri ortadan kaldracan
dnmesiydi.
Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 7
Kahire Grmeleri (Roosevelt, nn, Churchill) (Soldan Saa)
II. Dnya Sava srasndaki cumhurbakanmz smet nn hakknda biyografi almas
yapnz. almalarnz snf panosunda sergileyebileceiniz gibi szl sunum da yapabilir-
siniz.
70
kabul etti. Ancak 1944 yl balarnda Trk ve ngiliz asker yetkililerinin Trkiyenin ihtiyalarnn tespiti
konusundaki almalar sonuca ulaamamtr. Bu durum Mttefiklerin Trkiyeye yaptklar yardm
kesintiye uratrken taraflar arasndaki ilikileri durma noktasna getirdi. 1944 yl ierisinde Trkiye,
Mttefiklerle olan ilikilerini yeniden canlandrmaya gayret etti. Bu amala asker nitelikli Alman
gemilerin Boazlardan gemesini engelledi ve Almanyaya yapt ihracat durdurdu.
Trkiye 23 ubat 1945te sava sonras dzenin oluturulaca San Francisco Konferansna
katlabilmek ve Yalta Konferans kararlar uyarnca Birlemi Milletler Tekilatnn asil yeleri arasnda
yer alabilmek iin Almanyaya sava at. Ancak sava ilan yalnzca simgesel bir hareket olarak kald.
2. II. Dnya Savann Trkiyeye Etkileri
Trkiye II. Dnya Savana fiilen katlmamasna ramen, savan getirdii ar ekonomik artlar
tmyle yaad. Sava ihtimaline karlk lke gelirinin nemli bir ksm savunma alanna ayrld.
Hedeflenen ekonomik planlar ve sanayi yatrm programlar ertelenmek zorunda kald. Seferberlik
dolaysyla tarm ve sanayi sektrnde i gcnn azalmas retimin byk lde gerilemesine sebep
oldu. 1929 Ekonomik Buhran sonucunda byk lde daralm olan ithalat, daha savan ilk yllarnda
yar yarya dt. Mttefik lkelerin Trkiyenin Almanya ile olan ticari faaliyetlerini durdurma ynndeki
telkinleri ekonomik gelime srecini de durdurdu.
Sava yllarnda Trkiyede izlenen ekonomik politika, bymeyi ve gelimeyi hzlandrmak
hedefinden ziyade mal darln hafifletmek, fiyat artlarn frenlemek, karaborsa ile mcadele etmek
1200
1400
1000
800
600
400
200
0
1600
Sava dneminde Trkiyede d ticaret (kg)
1938 39 40 41 42 43 44 45
hracat (milyon kg)
thalat (milyon kg)
120
140
100
80
60
40
20
0
Trkiyede tarm ve sanayii retimi
1940 41 42 43 44 45
Sanayi retimi
Tarm retimi
80
100
60
40
20
0
-20
-40
1939 40 41 42 43 44 45
Byme oran%
Fiyat art %
3
3.5
4
2.5
2
1.5
1
0.5
0
Ya
eker
Et
Ekmek
1
9
3
5
1
9
3
6
1
9
3
7
1
9
3
8
1
9
4
2
1
9
3
9
1
9
4
3
1
9
4
0
1
9
4
4
1
9
4
1
1
9
4
5
Trkiyede fiyat art ve byme oran Temel gda maddelerindeki fiyat art
Aadaki grafiklere gre II. Dnya Sava srecinde Trkiyenin ekonomisi hakknda
neler sylenebilir?
TK
71
ve sosyal adaleti salamak gibi hedeflere ynelmiti. nk savan balad ilk gnlerde hemen
hemen her eyaya nemli lde talebin olmas, gereksiz yere fazla mal alnarak stoklanmasna yol
at. Bu mallarn yksek kr elde edilerek satlmas mevcut hkmetleri baz kararlar almak zorunda
brakt. Yersiz fiyat ykselmelerine engel olmak amacyla fiyatlar ykseltilen maddelere narh koyma
bu kararlardan bir tanesiydi. 18 Ocak 1940ta kan ve 1942de deiiklie urayan Mill Korunma
Kanunu alnan tedbirlerin dayanak noktas oldu. Mill Korunma Kanunu, hkmete ekonomik hayat
dzenleyici ok geni imknlar salamaktayd. Bu kanun ile retim, datm ve tketim ilikileri tmyle
devlet kontrol altna alnd. Devlet, gerektiinde retimi aksatan iletmelere el koyabilme yetkisine
sahipti. D ticaretin dzenlenmesi ve kontrol gibi mdahaleler de devlet eline brakld. Ayrca
hkmet, halkn ve mill savunmann ihtiya duyduu maddelerin deer fiyatnn denmesi karlnda
almaya ve amacna gre ihtiyac olan kurumlara krsz vermeye yetkiliydi. Mill Korunma Kanununun 6.
maddesine dayanarak Petrol Ofisi, Et ve Balk Kurumu gibi baz kurumlar oluturuldu.
1942de byk kentlerde karne uygulamasna geildi. Ticaret Ofisi ve ae Mstearl gibi yeni
kurumlar oluturuldu. Bu kurumlar, temel tketim mallarnn karne ile datm kontrolnn yan sra i ve
d ticarette fiyatlar tespit etme gibi grevleri de stlendi. Sk fiyat kontrol birok maln piyasadan
ekilmesine sebep oldu. Her lkede sava zamanlarnda az ok grlen karaborsa ve fiyat artlar kent
nfusunu etkiledi.
Temmuz 1942de yeni kurulan hkmet, mallarn stoklanarak piyasadan ekilmesini engellemek
amacyla piyasa zerindeki fiyat denetim ve dzenlemelerini azaltt. ae Mstearlnn kaldrlmas
ile gda maddelerinde fiyat denetimleri de hafifletildi. Bu
politika deiiklii istenilen amaca ulaamad.
Karaborsa ve haksz kazan daha da artt. Sava
dneminin en yksek enflasyonu bu dnemde yaand.
Bu yllarda Trkiyenin savaa girme ihtimalinin artmas
zerine savunma giderlerine ayrlan pay yeterli
grlmedi. Ar ve vergilendirilemeyen kazanlar ile
yksek enflasyon da dikkate alnarak Varlk Vergisi ve
Toprak Mahsulleri Vergisi olmak zere iki olaanst
vergi uygulamas getirildi.
Varlk Vergisi Kanunu, 11 Kasm 1942de kabul
edildi. Verginin amac sava frsata dntren
iletmelerin haksz kazanlarnn nne gemekti.
Fakat varlk vergisi uygulamada sermaye sahibi baz
gayrimslim yurttalarn aleyhine bir takm sonular
Karneyle ekmek aln
Aada 20 Aralk 1941 tarihinde yaynlanm bir gazete haberi yer almaktadr. Bu gazeteyi ve
bilgilerinizi dikkate alarak II. Dnya Savann Trkiyeyi nasl etkilediini belirtiniz.
7 Mart - Almanya Ren blgesine asker sevk etti.
9 Mays - talya Habeistan ilhak etti.
1 Kasm - Berlin - Roma mihveri kuruldu.
25 Kasm - Berlin - Tokyo mihveri kuruldu.
13 Mart - Avusturya ile birleti.
29 Eyll - Mnih Konferans topland.
Almanya
9 Nisan - Almanya Norve ile Danimarkay igal
etti.
10 Mays - Almanya, Belika ve Hollanday igal
etti. Churchill babakan oldu.
10 Haziran - talya Batl devletlere sava ilan etti.
22 Haziran - Almanya Fransa ile atekes anlamas
imzalad.
18 Ocak - Mill Korunma Kanunu karld.
17 Nisan - Ky Enstitleri kuruldu.
13 Ocak -
oylamas ile Fransaya katld.
Saar blgesi halk
5 Kasm -
mihverine katld.
talya, Berlin-Tokyo
15 Mart - Almanya ekoslovalyay igal etti.
23 Mart - Almanya Memeli ilhak etti.
22 Mays - Almanya-talya ile elik Pakt imzalad.
23 Austos - Almanya, SSCB ile Saldrmazlk Pakt imzalad.
1 Eyll - Almanya Polonyaya saldrd.
3 Eyll - ngiltere ve Fransa Almanyaya sava ilan etti.
19 Ekim - ngiliz- Fransz-Trk Yardmlama Pakt imzaland.
SAVA YILLARI
Siyasal Bilgiler Fakltesi retim
yesi Fehmi Yavuz, sava yllarnda
retmenlik yapmaktadr. 1941 ylnda
evlendikten sonra Ankarada eiyle ev
konusunda yaad skntlar yle
anlatr.
Ankarada konut bunalm dayanl-
maz boyutlara ulayordu. Sen git, ev
tuttuktan sonra eini alrsn ya da
getiririz. dedilerse de ben Bir aresini
bulurum. dedim, eim ve halas ile
Ankarann yolunu tuttuk. Birka gn
akrabamzn evinde kaldktan sonra
Hamamnne yakn bir yerde 18 liraya
bir ev kiraladm. Evde su, elektrik, hava
gaz yoktu. Bahedeki tuvaleti be aile
kullanyorduk. Saka her gn iki teneke
su getiriyor, yakndaki emeden
gerektiinde kova ile ya da bakrala su
alyorduk. lk gnlerde ardiyeden
aldmz 1-2 kfe kok kmr sobada
yakarak sndk. Kimi durumlarda
kalorifer kllerinden seilen kmrlerin
tenekesini 80-100 kurua alp yaktk.
Murat METNSOY,
Trkiye -Sava ve Gndelik Yaam-, s. 208
II. Dnya Savanda
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi c. III, s. 835
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. X, s. 2735
72
Lise ve niversiteye devam eden
renci says
(1923-1924=100)
Ders yl Lise
niversite-
yksekokul
1923-1924 100,0 100,0
1925-1926 221,4 134,8
1930-1931 459,2 143,6
1935-1936 1097,6 249,7
1940-1941 2003,4 416,3
1945-1946 2056,0 661,4
Trkiyede ruhsatl radyo says
Yllar 1927 1931 1933 1936 1947
Alc says 1178 2947 5935 10640 18830
dourdu. Yurt iinde ve yurt dnda tartmalara yol aan vergi
uygulamas 15 Mart 1944te kaldrld. Varlk vergisi alnmayan
iftilerden de 1944te ayni olarak alnan Toprak Mahsulleri
Vergisi 1946da kaldrld. Grafiklerde (69. sayfa)de grld
gibi devletin ald nlemler neticesinde 1944 ve 1945
yllarnda fiat artnda gerileme, gayrisafi mil hasla orannda
da art gzlendi.
Trkiyede yaanan ekonomik skntlar sonucunda 1940 ve
1945 yllarnda nfus artnda azalma grld. 2. Be Yllk
Sanayi Plan uygulanamad. Sava bittiinde Trkiye
ekonomisi 1934te bulunduu gelime dzeyinin altna dt.
Bu dnemde 1942 yl hari mill gelirde sanayi ve tarmsal
retim srekli olarak d gsterdi. Yllk sanayi retimi 1940-
45 dneminde ortalama % 5,6, tarmsal gelir % 7,2, mill gelir
ise % 6,3 geriledi. Devlet sanayisindeki daralma, zel sanayiye
gre daha az olmutur.
Savan uzun sreli etkileri bakmndan en ar sonucu,
sermaye birikiminde oluan gerileme oldu. Mill kaynaklarn
byk lde savunmaya ayrlmas ve yatrmlarn yapla-
mamas bunda etkili oldu.
Bu dnemde sava artlarna ramen devlet harcamala-
rnn bir ksm eitim ve kltre ayrld. rnein 1939-1945
dneminde eitime ayrlan yatrmlar cumhuriyetin ilanndan
savan kt yla kadar yaplm olan toplam yatrmdan daha
fazla oldu. Bir yandan ilkokul yapmna hz verilirken dier
taraftan 1940ta karlan bir kanunla kyllerin kendi
yrelerinde ve pratik bilgilerle eitilmesini ngren Ky
Enstitleri kuruldu. Bylece mesleki ve teknik okul says sava
boyunca katna, bu okullardaki renci says ise ayn
dnemde drt katndan fazlaya kt. Basn yayn organlaryla
beraber okur-yazar orannn artmas dnyadaki siyasi, edeb
ve sanatsal gelimeleri yakndan izlenmeye baland.
II. Dnya Savann olumsuz etkileri Trk edebiyatna da
yansd.Trk yazar ve airleri daha ok sosyal gerekilik
akmnn etkisinde kalarak lkenin iinde bulunduu sosyal
deiim ve gelimeyi btn ynleriyle eserlerinde ilediler.
iirde serbest nazm savunan Orhan Veli Kank, Oktay Rfat
Horozcu, Melih Cevdet Andayn ncln yapt Garip
Akm bu dnemde ortaya kt. Peyami Safa, Ahmet Hamdi
Tanpnar, Bedri Rahmi Eybolu, Behet Necatigil ve Sait Faik
Abasyank bu dnemin nemli air ve yazarlarndandr.
Sava yllarnda insanlarn siyasi gelimeleri takip etme
isteinden dolay, radyo sevilip yaygnlat. Ankara Radyosu-
nun yan sra, stanbul Radyosu deneme yaynlarndan sonra
1943te srekli yayna geti. Bu dnemde halk mzii derleme
7 Haziran - ABD, Midway Deniz Savanda Japonlar
yenilgiye uratt.
25 Kasm - SSCB, Almanyay Stalingard Savanda yendi.
11 Kasm - Varlk Vergisi Kanunu kabul edildi.
6 Haziran - Normandiya karmas yapld.
26 Austos - Mttefikler Parise girdi.
15 Mart - Varlk vergisi kaldrld.
Nisan - Ayni olarak Toprak Mahsulleri Vergisi alnd.
31 Mart - Kuzey Afrikada Alman-talyan taarruzu
balad.
14 Austos - Atlantik Szlemesi yaynland.
7 Aralk - Japon uaklar ABD ss Pearl Harl-
bouru bombalad.
11 Aralk - Almanya ve talya ABDye sava ilan etti.
18 Haziran - Almanya ile Trkiye dostluk antla-
mas yapt.
3 Eyll - talya Mttefiklerle atekes anlamas
imzalad.
30 Ocak - nn, Churchillle Adanada grt.
4-6 Aralk - Churchill, Roosevelt ve nnnn
katld Kahire Konferans topland.
4-11 ubat - Yalta Konferans yapld.
25 Nisan - San Francisco Konferans yapld.
7 Mays - Almanya kaytsz artsz teslim oldu.
17 Temmuz - Potsdam Konferans yapld.
6 Austos - lk atom bombas Hiroimaya atld.
9 Austos - Nagasakiye atom bombas atld.
14 Austos - Japon mparatoru Hirohito kaytsz
artsz teslim oldu.
23 ubat - Trkiye Almanyaya resmen sava ilan etti.
73
almalarnn dinleyenlere sunulduu Yurttan Sesler
programlar yapld. Mnir Nurettin, Hafz Burhan bata olmak
zere pek ok Trk sanat mzii sanats plaklarnda trklere
yer verdi. 1940ta stanbul Konservatuarnn kuramsal bir eitim
vermek zere almas da Trk musikisi asndan nemli bir
gelime oldu. Sanat mzii ile ilgilenenler geni kitlelere ulamak
iin halk mziinden yararland. Sadettin Kaynak bata olmak
zere baz bestekrlar ise halk trks tarznda arklar
bestelediler. Safiye Ayla, Mzeyyen Senar, Hamiyet Yceses,
Perihan Altnda Szeri gibi dnemin nemli sanatlar radyo
programlar ve ta plaklarla kendilerini halka tanttlar.
Perihan Altnda Szeri
ZOR YILLAR
II. Dnya Sava yllarn daha iyi anlayabilmek iin o gnlere
tanklk eden Ahmet Kaar ile rportaj yaptk.
Kendinizi bize tantr msnz?
Adm Ahmet Kaar. 1926da Grelenin rkeynesil kynde
dodum. Gen yalarmdan beri iir yazarm. Yaynlanm iir kitaplarm
var. Tapu sicil memurluundan emekli oldum ve tm zamanm iir, mzik
ve ieklere ayrdm.
Sava sizin hayatnzda neleri deitirdi?
Kendimi tantrken sylediim gibi kyde dodum ve sava yllarnda
kyde oturmaktaydk. O yllarda lise ana gelmitim ve bize en yakn lise
Trabzonda olduu iin oraya gittim. Ancak savan getirdii zor artlar
yznden eitimimi yarda brakmak zorunda kaldm ve tuttum kymn
yolunu
Sava Trkiyeyi nasl etkiledi?
Hepimizin bildii gibi savaa fiilen katlmadk. Ancak her an savaa girme tehlikesinden dolay
sava artlarnn getirdii olumsuzluklar byk lde yaadk. Temel ihtiyalarmz karlamakta
zorlandk. yle ki tuz bulamaz, yemeklerimize deniz suyu katardk. ehirde oturanlarn karne ile ekmek
ald o yllarda biz kendi ekmeimizi kendimiz yapardk. O yllarda un bulmak da kolay deildi. Annem
msr unundan, msr unu bulunmad zamanlarda ise fndk unundan ekmek yapard. Ancak bol
miktarda yiyemezdik ekmei. Annem ekmekleri yaptktan sonra gnlk tketilecek miktarlar bler, biz
yemeyelim diye de eyiz sandnda saklard. Hatta o yllara ait ekmekle ilgili komik bir anm var bu any
sizinle paylamak isterim.
Tabii ki.
Hemen anlataym. Bir gn kardeimle anlatk, annemin ekmekleri saklad odaya gizlice
pencereden girecek ve ekmekleri alacaktk. O benim srtma kt ve pencereye ulat. Ne var ki olduka
dar olan pencereye skt. Ne ieri girebiliyor ne de dar kabiliyordu. aresiz barp yardm istemek
zorunda kaldk. Nihayet yardmmza byklerimiz geldi de kardeim kurtuldu. Ben ve kardeim o gn
ekmek deil ama iyi bir azar yemi olduk.
Hatralarnz bizimle paylatnz iin ok teekkr ederiz.
Ben teekkr ederim.
Komisyon
Siz bu rportaj yapsaydnz Ahmet Kaara neler sormak isterdiniz?
Ben, sadk hizmetkrnz Prof. Albert Einstein
Ekselanslar Atatrk,
Yahudi Nfusu Koruma Gruplar Birlii eref bakan olarak Almanyadan 40 profesrle
doktorun bilimsel ve tbbi almalarna Trkiyede devam etmelerine msaade vermeniz iin
bavuruda bulunmay ekselanslarndan rica ediyorum. Sz edilen kiiler, Almanyada hlen
yrrlkte olan yasalar nedeni ile mesleklerini icra edememektedirler. ou geni tecrbe, bilgi ve ilm
liyakat sahibi bulunan bu kiiler, yeni bir lkede yaadklar takdirde son derece faydal olacaklarn
ispat edebilirler. Ekselanslarndan lkenizde yerlemeleri ve almalarna devam etmeleri iin izin
vermeniz konusunda bavuruda bulunduumuz tecrbe sahibi uzman ve sekin akademisyen olan bu
40 kii, birliimize yaplan ok sayda mracaat arasndan seilmilerdir. Bu ilim adamlar,
hkmetinizin talimatlar dorultusunda kurumlarnzn herhangi birinde bir yl boyunca hibir karlk
beklemeden almay arzu etmektedirler.
Bu bavuruya destek vermek maksadyla, hkmetinizin talebi kabul etmesi hlinde sadece
yksek seviyede bir insani faaliyette bulunmu olmakla kalmayaca, bunun lkenize de ayrca kazan
getirecei midimi ifade etmek cretini buluyorum.
Ekselanslarnn sadk hizmetkr olmaktan eref duyan Prof. Albert Einstein.
www.thewhitetree.org
Albert Einsteinn 17 Eyll 1933te Atatrke hitaben yazd mektuptan hareketle o dnemde
Almanyadaki siyasi ve sosyal gelimeleri aratrnz. Trkiyeye gelen bilim adamlarnn
Trkiyedeki eitim ve bilim hayatna katklarn bulunuz.
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.
(Grup almas yaplacak.)
1. blm yapnz.
2. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz.
3. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz.
4. Konuyla ilgili fotoraflar ekiniz ya da grsel materyaller aratrnz.
5. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz (Hangi bilgilerin
nerede, nasl kullanacanza karar veriniz.)
6. Proje bittikten sonra snf iinde szle ya da projeksiyonla sunum yapnz.
7. Sunum sonunda projeyle ilgili karmlarda bulununuz.
8. Fotoraflarla desteklediiniz projenizi snf panonuzda sergileyiniz.
9. Sreniz bir aydr.
PROJE DEERLENDRME FORMU
rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf: No:
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
Projeyi plana gre gerekletirme
Bilgilerin doruluu
TOPLAM
Verilen srede sunuyu yapma
Projeye uygun alma plan hazrlama
TOPLAM
Toplanan bilgileri analiz etme
III. SUNU YAPMA
TOPLAM
Grup iinde grev dalm yapma
II. PROJENN ER
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Sorulara cevap verme
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
evreden bilgi toplama
Trkeyi etkin kullanma
Toplanan bilgileri dzenleme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle destekleme
DERECELER
ok iyi yi
4 3 2 1 5
Orta Zayf
ok
zayf
74
A. Aadaki sorular cevaplandrnz.
1. Almanya, talya ve Japonyann II. Dnya Savanda ayn grupta yer almasnn sebepleri nelerdir?
2. ABD, II. Dnya Savana nasl girmitir? ABDnin savaa girii gler dengesini ve savan seyrini
nasl etkilemitir?
3. II. Dnya Sava sonunda uluslararas ilikilerde Avrupann yerini ABDnin almasnn sebepleri
nelerdir?
4. II. Dnya Sava sonunda gler dengesinde hangi devletler n plana kmtr? Sebepleri ile
aklaynz.
5. II. Dnya Savann toplumsal sonular nelerdir?
6. II. Dnya Sava Birlemi Milletler, Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmasna likin
Szlemenin imzalanmasnda nasl etkili olmutur?
7. II. Dnya Savanda Trkiye nasl bir politika takip etmitir? Bu politika Trkiyeyi sava sonrasnda
nasl etkilemitir?
8. II. Dnya Sava Trkiyeyi sosyal ve kltrel adan nasl etkilemitir?
B. Aadaki ifadelerin bandaki bolua doru ise (D), yanl ise (Y) harfi koyunuz.
1. (....) II. Dnya Sava ekoslavakyann igali ile balad.
2. (....) II. Dnya Sava sonucunda Almanya ile Paris Antlamas imzaland.
3. (....) II. Dnya Savanda Trkiye sava d kalmasna ramen ekonomik ve sosyal adan
etkilendi.
4. (....) II. Dnya Sava sonunda sava sulular ilk kez yargland ve cezalandrld.
5. (....) II. Dnya Sava sonunda Almanya topraklar ngiltere, Fransa, ABD ve SSCB arasnda drt
igal blgesine ayrld.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. Aadaki seeneklerden hangisi Alman d politikasnn son aamasna ait bir gelimedir?
A. Ren blgesine asker sevk edilmesi B. Almanya ile Avusturyann birlemesi
C. Sdet blgesinin ele geirilmesi D. Polonyann igali
E. Asker saysnn artrlmas
2. I. talyann Habeistan igal etmesi
II. Japonyann Manuryaya saldrmas
III. Yalta Konferans
IV. Mnih Konferans
V. Almanya - Sovyetler Birlii Saldrmazlk Pakt
Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisinde doru yaplmtr?
A. III - I - IV - II - V B. II - I - IV - V - III C. II - I - V - III - I
D. V - IV - II - III - IV E. II - III - I - IV - V
3. Aadakilerden hangisi II. Dnya Savann siyasi sonularndan biridir?
A. IMFnin kurulmas
B. Nazizm ve faizm gibi rejimlerin yklmas
C. Birok asker ve sivilin ldrlmesi
D. Avrupann tahrip edilmesi
E. Avrupada glerin balamas
4. II. Dnya Savanda Trk d politikasnn hedefi; sava d kalmak, toprak btnln ve
bamszln korumakt. Bu hedefe ulamak iin Trkiye, Mihver ile Mttefik Devletler arasndaki
kar atmalarn kullanarak bir denge politikas uygulad. Bylece Trkiye II. Dnya Sava
sonuna kadar sava d kalmay baard.
Aadakilerden hangisi bu politikann gerei bir uygulama deildir?
A. Mill Korunma Kanununun karlmas
B. Almanya ile saldrmazlk antlamasnn imzalanmas
C. ngiltere ve Fransa ile yardm anlamasnn imzalanmas
D. Trkiyenin Adana Konferansna katlmas
E. Trkiyenin Kahire Konferansna katlmas
75
SORULAR
1. Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye kar balatt harekt.
2. II. Dnya Sava yllarnda Trkiyede krsal kesimde kurulan eitim kurumlarnn genel ad.
3. Kasm 1942de ar kazanlar ve yksek enflasyon dikkate alnarak karlan vergi.
4. Almanyann Fransay igalinden sonra Almanyaya kar yaplan mcadelede liderlik yapan kii.
5. Ulusal, etnik, rksal veya din bir grubu ksmen veya tamamen ortadan kaldrmak amacyla yaplan
insan haklar ihlli.
6. ekoslavakya topraklarnn paraland konferans.
7. lk atom bombasnn kullanld ehir.
8. ekoslovakyadan Almanyaya verilen toprak.
9. talyann Kuzey Afrikada 1936da igal ettii topraklar.
10. Mttefik kuvvetlerin Alman igalinden kurtarmak amacyla Fransaya yaptklar deniz karmas.
11. II. Dnya Sava srasnda Mihver Devletlere sava ilan eden kuvvetlerin BMye kabul edilmesine
karar verilen konferans.
12. Uluslararas Para Fonunun ksa ad.
13. II. Dnya Savanda Almanya ve talyann ban ektii grubun ad.
14. II. Dnya Sava srasnda Trkiyenin cumhurbakan.
15. Yattrma politikas ile zdeleen ngiliz babakan.
16. II. Dnya Savanda ngiltere, Fransa ve ABDnin ban ektii grubun ad.
17. II. Dnya Sava srasnda Japon imparatoru.
18. 7 Aralk 1941de ABDnin II. Dnya Savana girmesine yol aan olay.
76
1
5
15
17
2
4
6 7
3
8
10
9
11
12
13
14
18
16
BULMACA
Bakan H.TRUMAN kongre
yeleriyleABDnin NATOya
giri antlamasn imzalarken
Kore Savanda ABD askerleri havadan
indirme yaparken
GAND halk selamlarken
Uzayda rekabet
SSCBnin ekoslovakyay igali 1968
77
SOUK SAVA DNEM 3.
NTE
HAZIRLIK SORULARI
1. Scak atma kavramndan hareketle souk sava kavramn aklaynz.
2. II. Dnya Savandan ypranarak kmalar uluslararas dengeleri nasl etkile-
mitir?
3. deoloji ve doktrin ne demektir? Aratrnz. Uluslararas ilikilerde ideoloji ve doktrinlerin kullanl-
mas hangi sonulara neden olmutur?
4. II. Dnya Savandaki teknolojik gelimeler hayat nasl etkilemitir?
5. II. Dnya Sava ve sonrasnda dnyada meydana gelen siyasi gelimeler, smrgecilii nasl
etkilemitir?
6. II. Dnya Sava Trkiyeyi siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik ynden nasl etkilemitir?
7. Dnya haritas zerinde Uzak Douyu bularak buradaki devletleri inceleyiniz.
8. Trkiyenin Kore Savana girii ve sava sonras Trkiyenin uluslararas politikadaki durumunu
aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz.
9. Souk Sava Dneminde lkeler arasndaki rekabet hangi alanlar etkilemitir?
Avrupal devletlerin
78
3. NTE: SOUK SAVA DNEM
A. BLOKLARIN KURULUU
B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU
C. UZAK DOUDA ATIMA
D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU
E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE
F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA
SOUK SAVA DNEM
Karikatrlere gre II. Dnya Sava sonunda dnyada oluan dengeler hakknda neler sylenebilir?
DNYA
ABD
SSCB
Souk Sava Dneminde devletler arasndaki
rekabet uzaya tanmtr.
79
II. Dnya Sava sonrasnda Avrupa ve Asyada, gler dengesinde byk boluklar meydana geldi
ve dengeler beklenildii gibi hemen kurulamad. Bu durumun olumasnda, yenilen devletlerle birlikte
galip devletlerden ngiltere ve Fransann da savatan byk lde ypranm olarak kmas nemli
rol oynad. Bu devletlerin kendilerine gelebilmeleri iin uzun yllara gerek vard. Avrupada Almanyann,
Asyada Japonyann yerini tek bana dolduracak nitelikte bir devlet yoktu. Bununla beraber Batl
devletler bar tesis ettiklerine inanarak ve Birlemi Milletler Tekilatnn varlna gvenerek
ordularnn byk bir ksmn terhis ettiler. Bu ortamda savatan sonra gl olarak ayakta kalabilenler
ise siyasi ve ekonomik doktrinleri birbiriyle atan ABD ile SSCB idi.
SSCB, sava sonundaki anlamalarla Avrupann nemli bir
blmn nfuzu altna ald ve ordusunu glendirerek sava
sanayini gelitirdi. Uluslararas politikada aktif bir rol oynayarak
politikaya doktrin ve ideoloji unsurlarn dhil etti. D politikasn
kendi rejimini btn dnyaya yaymak esas zerine kuran SSCB,
yaylmac bir politika izledi. Dnyada tek atom bombas
yapabilecek gce sahip olmasna ramen bu lkedeki
sava kart kamuoyunun etkisi ile ktasna ekilme eilimi
gstermesi SSCBnin iine yarad. Sava srasnda igal ettii
Dou ve Orta Avrupa lkelerini her ynyle kendine balayan
SSCB, Trkiye, Yunanistan ve ran zerinde bask kurmaya
alt. Uzak Douda ve inde i mcadelelerin ortaya
kmasna sebep oldu. SSCB rejiminin getirdii dzene kar
olan lkeler, onun bu abalarna kar koydu ve kendilerini
gvende hissetmedikleri iin ABDye yaklat.
II. Dnya Sava sonras uluslararas mcadele, farkl dnya
grlerinin atmasyla olutu. Souk Sava olarak adlan-
drlan dnemde bu devletler aralarndaki anlamazlk ve at-
malar dorudan birbirlerine kar scak bir savaa girmeden
srdrdler.
1945e kadar uluslararas ilikilerin ve dnya politikasnn
merkezi Avrupa idi. Asya, Afrika ve Latin Amerika, XX. yzyln
ortalarna kadar uluslararas politikada aktif blgeler deildi. Ancak sava sonunda farkl ktalar ve
blgeler dnya politikasnda aktif rol oynamaya balad. Asyada in Halk Cumhuriyeti ve Hindistan gibi
geni ve kalabalk nfuslu iki lkenin ortaya k ve Japonyann byk bir ekonomik kuvvet olarak
tekrar g kazanmas ile bu kta, milletleraras politikada nemli bir g hline geldi.
Asya ve Afrikadaki smrge hlindeki lkeler, bamszln kazanmaya balad. Bylece nc
Dnya veya Balantszlar Bloku ad verilen yeni bir blok dodu. Ayn zamanda II. Dnya Sava
srasnda hava sahasnn kullanm ile ortaya kan yeni rekabet alan, bu dnemin sonlarna doru
teknolojik gelimelere paralel olarak uzaya kadar tand.
ABDnin
ABD SSCB
A. BLOKLARIN KURULUU
BLOKLAMA
Souk Savan Mttefik olmayan sadece dman olabilir. mant, bloklarn kurulmasna
neden oldu. Bloklarn iki zellii var: Bloklar silahlara, ekonomiye, rejimlere ve tabii ki uluslararas
politikalara etki eden bir i birliini art kouyor. Souk Sava kavram tam ve srekli bir atmay ne
sryor. (...) deolojiler, i ve d politikay yeniden ekillendiriyor. Neticede bloklara yeni bir yaam
eklini dayatmay deniyor. Ynetici bir g egemenliinde kurulan bloklar, dnyaya mutluluk vadeden
ideolojilerin hkim olduu bir dnyann sonucu. (...)
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 277den zetlenmitir.
Metinden hareketle bloklamann devletlerin i politikalarn ve uluslararas ilikileri nasl etkile-
diini belirtiniz.
SSCBnin komnist partiler
araclyla Dou Avrupada
egemenlik kurmas zerine
ABD, Truman Doktrini ve Marshall
Plann uygulamaya koydu.
Aadaki Berlin Buhrannn k nedeni ve buhranla ilgili hangi
yarglara ulalabilir?
grsellere gre
80
S
S
C
B
MTTEFKLER
BERLN
Berlindeki egemenlik mcadelesini
anlatan karikatr
Berline yardm malzemesi tayan uaklar
Berline yardm getiren uaklara gda
maddeleri yklenirken
1. Dou Blokunun Kuruluu
I. Dnya Savanda Almanlar durduran ve ilk kez yenilgiye uratan devlet olmutu. 1944
yazndan itibaren Almanlar topraklarndan karmay baard ve batya doru igal hareketlerini
srdrd. Batl devletler savan bir an nce bitmesini istedii iin SSCBnin Almanyaya kar
savatan ekilmesinden endie duydu ve bu igallere kar kmad.
SSCB ordular Dou Avrupada ilerleyerek bu topraklardaki Alman igaline son verdi. Sava
sonunda bar anlamalarnn esaslarnn grld konferanslarda SSCB, her ne kadar bu
blgeleri boaltmaya sz verdiyse de boaltma ekli ve sreci konusunda belirleyici kararlar alnamad.
Sava sonrasnda da bu blgelerdeki igal devam etti. SSCB, bu blgelerde sava ncesinde
Moskovaya snan komnist parti liderlerinin lkelerine geri dnmelerine imkn salad. SSCB
ordularnn kurtarc olarak grld bu blgelerde kalmas komnist partiler iin byk bir dayanak
oldu. SSCB bir taraftan Orta Douya girmeye alrken bir yandan da Avrupadaki durumunu
salamlatrmak iin, igal altnda tuttuu lkelerde komnist rejimler kurdu. Bylece uydu devletler
oluturarak Dou Blokunun olumasna zemin hazrlad.
SSCB, I
ubat 1945te Yalta Konferans sonunda ngiltere, ABD ve SSCB Kurtulan Avrupa Hakknda Bildiri
yaynladlar. Bildiride SSCB igalindeki lkelerde serbest ve demokratik seimler gerekleinceye
kadar btn siyasi eilimleri temsil eden geici hkmetler kurulmas istendi. Bu lkelerde hkmetler
genellikle koalisyon kabineleri eklinde kuruldu. Fakat
kabinelerde nemli bakanlklar ve bunlara bal gvenlik
kuvvetleri, mahkemeler ve kitle haberleme aralar, SSCB
yanls glerin kontrol altna girdi. Bir sre sonra da
hkmetler, tamamen Sovyet yanllarndan meydana gelmi
oldu. 1947ye gelindiinde Macaristan, Bulgaristan, Romanya,
Polonya ve ekoslovakyadaki hkmetlere kar muhalefetin
tamam tasfiye edildi.

81
Batya kalar nlemek iin
tarafndan nl Berlin Duvar rlmeye baland (1961).
Dou Almanya ynetimi
1961de ina edilen
Berlin Duvar ve
denetim noktalar
1945-49 ordu
karaghlar
Havaalanlar
SOVYET
KESM
Sovyet
karargah
Tegel
Spree Nehri
Gatow
Mttefik gler
karagah
Amerikan
karagh
Brandenburg
kaps
Tempelhof
Schnefeld
Potsdam
H
a
v
e
l

N
e
h
r
i
FRANSIZ
KESM
NGLZ
KESM
AMERKAN KESM
S
p
r
e
e

N
e
h
r
i
Fransz
karargah
Berlin ehri igal haritas
0 5 10 15 km
Savatan yenik kan Almanya, sava sonunda drt igal blgesine ayrlmt. Bar antlamalar
imzalandktan sonra Batllar, Almanyann igal statsnn sona erdirilerek btnlnn tekrar
salanabileceini dnyordu. Birlemeye giden yolu amak iin ngiltere, Fransa, ABD, igalleri
altndaki blgeleri birletirdiler. Bu gelime zerine SSCBnin Batllar Berlinden atmaya almas
Berlin Buhrann ortaya kard. Berlin, SSCB tarafndan ablukaya alnd. ehre giri ve klar kontrol
altna alnd. ehir, elektrikten ve yiyecekten yoksun brakld. Batl devletler hava kprs kurarak
ehre aylarca yiyecek tad. Ablukadan istedii sonucu alamayan SSCB, ablukay kaldrd. Sonunda
23 Mays 1949da Federal Alman Anayasas ilan edilerek Bat Almanyada resm ad ile Federal Alman
Cumhuriyeti kuruldu.
Federal Alman Cumhuriyetinin kurulmasna karlk, SSCB de kendi igal blgelerinde Ekim
1949da Demokratik Alman Cumhuriyetini kurdu.
atnn desteiyle hzl bir gelime gsterdi. Bu gelime Demokratik
Alman Cumhuriyetinde yaayanlarn ilgisini ekmeye balad. Bunun zerine Demokratik Almanya
tarafndan Federal Almanyaya geiler yasakland. Bu itibar kaybn nlemek iin Sovyet lideri
Kruev, Berlinin tarafsz bir ehre dntrlmesini istedi. Ancak ehrin btn kontrol noktalar
Demokratik Almanyann denetiminde kalyordu. Batllarn bu neriyi reddetmesi zerine sene sren
gergin dnem, Demokratik Almanyann Bat Berlini eviren duvar inas ile son buldu.
a. Dou Bloku indeki Dier Gelimeler
Dou Bloku iinde
Yugoslavya ile Arnavutlukta bu rejimler farkl ekillerde iktidara geldi. Her iki lke sava srasnda
Alman igaline uraynca bu lkelerin komnist partileri hemen direni kuvvetleri oluturmular ve
sava boyunca Almanlara kar arparak lkelerinin kontroln ellerine almlardr. Bu gelimelerde
SSCBnin hibir yardm ve tesiri olmamtr. Bu nedenle Yugoslavya ve Arnavutluk, Moskovaya kar
bundan sonra daha bamsz bir tutum izlemiler ve Moskovann etkisinde kalmamlardr.
inde komnist ynetimin kurulmas i savalar sonucunda gereklemitir. Sava srasnda
Japon saldrlarna kar beraber mcadele eden inli komnistler ve milliyetiler savatan sonra
birbirleriyle iktidar mcadelesine girdiler. ABDnin yapt geni ekonomik ve asker yardmlarla 1946 ve
1947 yllarnda stn duruma geen milliyetiler, baarsz bir ynetim sergileyince Sovyet Rusyadan
yardm alan komnistler, milliyetileri yenilgiye urattlar. Mao Zedong, 1 Temmuz 1949da in Halk
Cumhuriyetinin kurulduunu ilan etti.
Kore, 1945te Yalta Konferansnda alnan kararla iki igal blgesine ayrlmt. Rusya Kuzey Koreyi;
Amerika da Gney Koreyi igal edecekti. Potsdam Konferansnda 38. enlem, iki blgeyi ayran snr
olarak kabul edildi. Aralk 1945te Moskovada buluan drt bykler (ABD, SSCB, in ve ngiltere)
Kore iin demokratik bir hkmet tasars hazrlama karar aldlar. Fakat bir taraftan Amerika ile SSCB
arasndaki mzakereler, dier yandan Birlemi Milletlerin abalar iki Korenin birlemesini salaya-
mad. Bunun zerine ABD, 10 Mays 1948de Gney Korede seimler dzenledi ve bunun sonucunda
Gney Kore Cumhuriyeti kuruldu. SSCB de Kuzey Korede 1948 Austosunda bir seim dzenledi ve
onlar da kuzeyde, 9 Eyll 1948de Kore Halk Cumhuriyetini kurdular. Bylece SSCB kontrolnde Kuzey
Korede komnist ynetim kurulmu oldu.
Federal Alman Cumhuriyeti B
Komnist rejimlerin kurulmas genellikle SSCBnin etkisi ile gerekleirken
Kba uzun yllar diktatrler tarafndan ynetilmiti. Batista diktatrlne kar balatt mcade-
leyi baaryla sonlandran Fidel Castro, kendi hkmetini kurarak babakan olmutu (1959). Castro,
kendine iki kutup arasnda bir yer edinmek istiyordu. Fakat ABDnin Castroyu iktidardan uzaklatrmak
istemesi ilikilerin bozulmasna ve Kba ile SSCBnin yaknlamasna neden oldu. lkedeki zel
iletmeleri kamulatran Castro, sosyalist bir ynetim kurdu.
YUGOSLAVYANIN COMNFORMDAN
IKARILMASI (Cominform Karar)
Yugoslav Komnist Partisi yneticileri lke ynetiminde
ii snf yannda halkn deiik kesimlerini de
uzaklamtr. ()
Bu
Enformasyon Brosu (Cominform), Yugoslav Komnist
Partisi yneticilerine hatalarn dzeltmesi iin gerekli olan
uyarlar yapmasna ramen, onlar hatalarn dzeltmek
yerine eletirilere kzarak ortak ideolojimize kar bir politika
izlemilerdir. ()
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 333ten zetlenmitir.
SSCB ile Yugoslavya arasndaki ilikilerin bozulmasnn
sebepleri nelerdir?Bu durum uluslararas dengeleri nasl etkilemitir?
(kyller,
tccar, kk iletmeci, burjuva aydnlar vs.) etkin klarak ii
snfnn konumunu zayflatm ve ortak ideolojiden
halk cepheleri Komnist Partisinin etkinliini azalt-
maktadr. ()
Aklanan bu sebeplerden dolay Yugoslav Komnist
Partisi, Cominform yeliinden uzaklatrlmtr.
Yugoslav lideri Mareal Josip Broz Tito
82
b. Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin Kurulmas
Komnist partilerin ynetime hkim olduklar Dou Avrupa lkelerinde yaplan anayasalarla
ekonomik ve sosyal dzen Sovyet modeline gre kuruldu. Ayrca SSCB, bu devletleri kontrol altnda
tutmakla beraber, bu devletler arasnda dostluk, i birlii ve saldrmazlk anlamalar imzalanmasn
salayarak bir blok oluturmutur.
SSCBnin Avrupada egemenlik kurmaya balamas, ABDyi tedbir almaya sevk etti. Amerika bu
nedenle 1947 Martnda Truman Doktrinini ve 1947 Hazirannda da Marshall Plann uygulamaya
koydu. Truman Doktrini, Amerikann Sovyet tehdidine maruz kalan lkeleri destekleme, Marshall Plan
da hr Avrupay ekonomik bakmdan kalkndrma ve glendirme amacn tayordu.
Amerikann bu yeni tutumu SSCByi telalandrd. SSCB, uydu lkelerle Moskova arasndaki
balar daha da glendirmek ve ayn zamanda da uluslararas ideolojik faaliyetleri bir merkezden idare
etmek iin yeni tedbirlere bavurmaya karar verdi. Bu amala 1947 Eyll aynda Sovyet Rusya,
Yugoslavya, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya, ekoslovakya, Fransa ve talya komnist
partilerinin liderleri Polonyada topland. Yaynladklar bildiride 5 Ekim de Cominformun (Kominform)
kurulduunu ilan ettiler.
25 Ocak 1949da komnist lkeler arasnda ekonomik i birlii ve dayanma amacyla Comecon
kuruldu. Bu tekilatta kurucu ye olarak SSCB, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Polonya ve ekos-
lovakya gibi lkeler yer almaktayd. Kurulua daha sonra Arnavutluk, Demokratik Almanya, Moolistan
ve Kba da katld.
ollektif savunma
ve i birlii amacyla 14 Mays 1955te Varova Pakt imza atan lkeler
Arnavutluk, Romanya, SSCB, Demokratik Almanya, Bulgaristan, Polonya, ekoslovakya ve
Macaristand.
c. Sosyalist Blokta Sarsntlar
1924ten beri SSCByi yneten Stalin, 5 Mart 1953te Moskovada ld. Daha Stalin lmeden nce
ba gsteren siyasi atmalar ve onun lmyle ortaya kan iktidar mcadelesi bloktaki sarsntlar
iyice arttrd. SSCBnin hakimiyet politikasna kar gerek rejim ortakl olan devletlerde gerekse uydu
devletlerde tepkiler ortaya kt. Blok iindeki bu sarsntlar SSCBnin d politikasn da etkiledi.
SSCB-Yugoslavya likileri
siyasi,
1949da kurulan NATOnun asker etkinliklerini artrmas zerine Dou Blokunda k
kuruldu. Paktn kurulmasnda ilk
?
buna
buna
Yugoslavya, Dou Blokuna dhil olmakla beraber, 1945 ylndan beri baz konularda SSCB ile
anlamazlk iindeydi. Bu durumun nedenleri arasnda SSCBnin dier uydu devletlerde olduu gibi
Yugoslavyay da tam denetimi altna almak istemesi ve Yugoslav lideri Titonun yanamamas,
Titonun Moskovayla iyi ilikiler iinde olmakla beraber Balkanlarda liderlii stlenmek istemesi ve
SSCBnin kar kmas ve iki devlet arasndaki ideolojik gr ayrlklar gsterilebilir. Bu
gelimeler sonucunda iki devletin aras ald ve SSCBnin direktifleri sonucunda Yugoslavya, 28
Haziran 1948 de, Cominformdan karld.
NN BAKI AISIYLA N-SSCB LKLER
Halkn Gazetesi,19 Kasm 1963
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 301den yararlanlmtr.
Metne gre SSCB-in ilikilerinin bozulmasnn nedenleri nelerdir? Bu durum gler dengesini
nasl etkilemitir?
SSCB ile bizim aramzda uluslararas ilikilerde anlay farkll mevcuttur. in Komnist
Partisi, dnya barn savunmak iin emperyalizme kar kitlelerin tekilatlandrlmas gerektiine,
btn lkelerde ii hareketlerine ve baskya maruz kalm milletlerin zgrlk mcadelesine destek
verilmesini savunuyor. (...)
SSCB Komnist Partisinin ynetimi ise, dnyann ezilmi halklarn ve milletlerini desteklemek
yerine onlar yldrmak iin nkleer tehdide bavuruyor, ABD ile i birliine giriyor ve ABDye, bloklar
aras blgelerde kendi politikalarn uygulayabilmesi iin yardm ediyor
83
Mao, komnist lkeler ii toplantsnda (Moskova, Kasm 1957)
Sovyet Bykelisi Nikolai Vasilievich Roscinin (nde soldan ikinci),
Mao Zedonga gven mektubunu sunmas (16 Ekim 1949)
in Halk Cumhuriyetinin 1949da kurulmas, gler dengesini etkilemitir. Yeni ynetim, SSCB ile
ilikilerini glendirmeye ynelik politika izlemeye balad. 1950de imzalanan dostluk anlamasndan
sonra ayn yl balayan Kore Sava bu yaknlamay daha glendirdi. Buna karlk ABD yeni in
ynetimini tanmad ve bu lkeye ticari ambargo uygulamaya balad. Daha sonra Pekin hkmeti,
Birlemi Milletler (BM) Tekilatndan karlarak yerine Tayvan hkmeti alnd. Bu gelimelerin de
etkisiyle 1953 ylna gelindiinde in-Rus dostluu en st seviyeye ulat.
Zamanla byk bir g hline gelen in Halk Cumhuriyeti, SSCBden bamsz bir politika gtmeye
balad. SSCB-Bat ilikilerinde balayan yumuama, inin yalnz kalmasna ve dayanmann
bozulmasna neden oldu. SSCB-in arasnda 1960tan itibaren artan anlamazln nedenleri arasnda
liderlik iddias, tarafsz lkelerde nfuz rekabeti, Batl devletlerle ilikilerin ekli;
Dou Trkistan, Moolistan gibi snr blgeleri sorunu, SSCBnin ine yapaca ekonomik yardmn
miktar ve zaman gsterilebilir.
in, 1965-1966daki Kltr htilalinden sonra ok ynl d politika izleyerek Amerika ile ilikilerini
dzeltmi, BMye tekrar ye olmutur. Bu gelimeler Dou Blokunun g kaybetmesine yol amtr.
iki lke arasndaki
Yugoslavya, komusu olan dier Dou Bloku devletleri tarafndan tehdit edilince 1953te Balkan
Paktna girdi. Bu durumdan yararlanmak isteyen ABD, Yugoslavyay Bat Blokuna ekmek iin, bu
lkeye asker ve ekonomik yardma balad. SSCB-Yugoslavya ilikileri ancak 1955ten itibaren
dzelmeye balad. Bununla beraber Yugoslavya, bu tarihlerden itibaren daha ok Asya ve Afrika
lkeleriyle, Tarafszlar Blokunun ncln yapacak bir d politika izlemeye balad.
?SSCB-in likileri
?SSCB-Macaristan likileri
Fotoraflarda Macar Mill Ayaklanmas srasnda Budapetede ekilen grntler
yer almaktadr. Fotoraflara gre SSCB-Macaristan ilikileri hakknda neler sylenebilir?
(1956)
EKOSLOVAKYADA DEM
ekoslovakya Komnist Partisi 9 Nisan 1968de ekoslovakyann sosyalizme giden yolu
ad verilen ve genellikle harekt program adyla anlan bir belge yaynlad.
Bu belgede unlar yer alyordu:
?Sosyalizmin dinamik gelimesini geni bir demokrasi ile birletirerek yeni bir siyasi sistemin
kurulmas.
?ekoslavakya Komnist Partisinin devlet idaresine mdahalesinin nlenmesi.
?Sosyalist devlet idaresinin tek bir partinin elinden alnarak ok partili sisteme gei iin demok-
ratik seimlerin yaplmas.
?Toplanma, dernek kurma, ifade, inan, kanaat, basn ve seyahat hrriyetinin kabul edilip sans-
rn tamamen kaldrlmas.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 567
Metinde bahsedilen yenilikler SSCBnin uydusu olan ekoslovakyann mevcut sisteminde nasl
bir deiiklie sebep olmutur? bu deiiklie nasl bir tepki gstermitir? SSCB
84
Stalinin heykeli Macar milliyetileri gsteri yaparken
Stalinin lmnden sonra Dou Blokunda ayaklanmalar hzla yaylmaya balam Dou Berlinden
sonra Macaristandaki fabrika iileri ekonomik artlardan dolay ayaklanmlard.
Bunun zerine SSCB, mre Nagi (Naj)yi yeni babakan olarak atad. Nagi, siyasi basklar azaltarak
reformlar yapt. Naginin komnist sistemi yumuatmaya ynelik politikalar SSCB tarafndan tepkiyle
karland ve Nagi grevden alnd.
Alnan tedbirlere ramen Nagi dneminde temelleri atlan admlar, Macarlar arasnda deiim
isteini glendirmi bulunuyordu. 23 Ekim 1956da Budapetede yaplan gsterilere yaklak 200.000
kii katlmt. Polisin kalabala ate amasyla bar gsteriler bir anda ayaklanmaya dnt. Halk,
silahlanmaya balad. lkenin hemen her kentinde mill ihtilal komiteleri kurulmutu. Yeniden iktidara
gelen Naginin st ste verdii dnler, ayaklanmay durdurmaya yetmedi. SSCB, 30 Ekimde
birliklerinin Macaristandan ekileceini deklare etmesine ramen 31 Ekimde Budapeteyi kuatt.
Nagi, 1 Kasmda Varova Paktndan ayrlma kararn aklayarak Birlemi Milletler araclyla byk
devletlerin korumasn istedi. Bu gelime zerine SSCB birlikleri Budapeteyi igal etti. Ksa srede
silahl direni bastrld. ilerin balatt genel grevin sona erdirilmesi ise birka haftay ald. Dzenin
salanmasndan sonra geni apl tutuklamalara giriildi.
Macar Mill Ayaklanmasnda Arnavutluk, ekoslovakya, Bulgaristan SSCByi desteklemi, in ise
ayaklanmaclarn hakl olduunu savunmutur.
SSCB-ekoslovakya likileri
Haziran 1953te
?
ABDNN SOUK SAVA POLTKASI
... Souk Sava Dneminde, nclk ettii uluslararas anlamalar ve paktlarla
gvenlik emberini srekli geniletmitir. Bu dnemde ABD, otuz lkede bir milyondan fazla asker
bulunduruyordu. Drt blgesel savunma paktnn (NATO, SEATO, ANZUS vb.) yesi ve bir beincisinin
aktif katlmcs idi. Krk iki ulusla karlkl savunma anlamalar (Kore, Filipinler, Tayvan, Japonya vb.)
vard. Elli uluslararas tekilata ye bulunuyordu. Dnyada neredeyse yz ulusa asker ve ekonomik
yardm yapyordu.
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 458
Metinden hareketle ABDnin byle bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir? Belirtiniz.
ABD
85
Prag, Austos 1968de SSCB tarafndan igal edildi.
II. Dnya Savandan nce ekoslovakyada sosyal demokrasi anlay hkimdi. ekoslovak
toplumu; liberal, milliyeti, demokrat vb. farkl dnceden insanlardan oluuyordu.
ekoslovakya, savatan sonra SSCBnin etkisinde kalarak Varova Paktna girdi. 1953 yl
baharnda Dou Blokunda grlen ar ekonomik artlar ekoslovakyada da kendini gsterdi. Mevcut
hkmetin 30 Mays 1953te enflasyonu drmeye ynelik yaynlad kararlar halk tarafndan tepkiyle
karlanm, baz ehirlerdeki fabrika iileri hr seim sloganlaryla ayaklanarak mevcut ynetimi ve
SSCByi protesto etmilerdi. SSCBnin de desteini alan ekoslovak Komnist Partisi ynetimi, sert
tedbirlerle ayaklanmalar bastrmt.
ekoslovakyada 1967de Aleksander Dubcek liderliinde insancl komnizm hareketi balad. Bu
hareketin amac, ekoslovakyada insan hrriyetini esas alan bir komnist sistemini uygulamakt.
1968de yaynlanan harekt program sosyalizmin demokrasi ilkeleri ile birletirilerek yeni bir siyasi
sistemin oluturulmas amacndayd. Tek partili sosyalist devlet ynetimine kar olan inklap
nitelikteki bu hareket ile toplanma ve dernek, dnce ve ifade, inan ve kanaat gibi insann temel hak
ve hrriyetlerinin salanmas gerektii vurguland. ekoslovakyann artlarna uygun sosyalist de-
mokratik modelin kurulmas ve serbest seimlerin yaplmas da ifade edildi.
SSCB, Varova Pakt yelerinin desteini de alarak
ikili grmeler ve bask yoluyla engellemeye altysa da baarl olamad. Gelimeler
zerine Varova Pakt Ordusu 21 Austos 1968de ekoslovakyay igale balad. eklerin insancl
komnizm hareketi baarszlkla sonuland.
2. Bat Blokunun Kuruluu
ekoslovakyadaki insancl komnizm
hareketini
ABD Bakan H.S. Trumann Senato ve Temsilciler Meclisinde yapt konumadan...
Dnyann zgrle gnl vermi halklar iin, bamsz ve ekonomik adan istikrarl bir devlet
olarak Trkiyenin gelecei, phesiz Yunanistannkinden daha nemsiz deildir. Trkiyenin u anda
iinde bulunduu artlar Yunanistann iinde bulunduu artlardan son derece farkldr. Trkiye,
Yunanistann bana gelen felaketleri yaamamtr. Sava srasnda hem ABD hem de ngiltere
Trkiyeye maddi destekte bulunmutur.
Trkiyenin yine de imdi desteimize ihtiyac var.
Trkiye savatan beri mill birlik ve beraberliini korumak iin gerekli olan modernlemeye ivme
kazandrmak amacyla gerek ABDden gerekse ngiltereden maddi destek salamaya almtr.
Trkiyenin mill birlik ve beraberlii Orta Douda dzenin korunabilmesi iin son derece nemlidir.
ngiliz hkmeti, kendi iinde bulunduu zor durum ve glkler nedeniyle Trkiyeye verdii mali ve
iktisadi destei daha fazla srdremeyeceini bildirdi.
Yunanistan rneinde olduu gibi, Trkiyenin ihtiya duyduu yardm mutlaka almas gerekiyorsa
ABD, bu yardm salamak zorundadr ve bu yardm salayabilecek tek lkedir.
... Yunanistan ynetiminin silahl bir aznln eline gemesi durumunda, bu, komu lke Trkiyeyi
de hemen ciddi bir biimde etkileyecektir. Karmaann, istikrarszln btn Orta Douya yaylma
ihtimali son derece yksektir.
Bu kader annda, Yunanistan ve Trkiyeye gerekli yardm yapamazsak bunun etkileri hem Batda
hem de Douda yaanacaktr.
Acilen, byk bir kararllkla harekete gemek zorundayz.
Bu yzden, Trkiyeye ve Yunanistana gerekli destei salamak amacyla Kongreden 400 milyon
dolar kullanabilme yetkisi istiyorum...
Ed.: Do. Dr. Sleyman NAN, Yard. Do. Dr. Ercan HAYTOLU, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, s. 267
Metne ve gazete haberine gre Truman yardm niin yaplmtr? Bu mesaj, Souk Sava
Dneminde nasl bir etki meydana getirmitir?
Truman yardmnn basna yansmas (13 Mart 1947)
86
YUNAN SAVAI
II. Dnya Savanda Yunanistanda
Ulusal Kurtulu Ordusu (ELAS) ve Hr
Demokratik Yunan Ordusu (EDES)
rgtleri Alman igaline kar baarl
mcadeleler vermiti. ki grup arasnda
politik ekimelerden dolay 1944te
balayan mcadele 1948e kadar devam
etmi ve i savaa dnmt. ELAS,
SSCB ve Yugoslavyadan, EDES ise
ABD ve ngiltereden destek gryordu.
1950ye kadar sren atmalarn sona
ermesinde Cominformdan karlan
Yugoslavyann etecilere yapt yar-
dm kesmesi ve ABD tarafndan yrr-
le konan Truman Doktrini etkili olmu-
tur.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 253
Daha nce belirtildii gibi II. Dnya Sava dnyadaki
dengelerde byk bir deiime neden olmutu. Uluslararas
politikada daha nce aktif rol stlenen devletlerin savatan
ypranarak kmas, Avrupa ve dnya siyasetinde boluk
meydana getirmiti. SSCBnin yaylmac politika izlemesi,
Trkiyeden toprak ve s istemesi, Yunan i sava, ngiltereyi
endieye drd.
ABDyi aktif
politika izlemeye sevk etmiti.
1946dan sonra SSCB yaylmasna kar Dou
Blokunu kuatmaya ynelik bir evreleme politikas izlemeye
balad. Bu
a. Truman Doktrini
ngilterenin ekonomik nedenlerden dolay
bu blgedeki askerlerini ekeceini belirtmesi ve SSCB
yaylmasn ancak ABDnin engelleyebilecei ynndeki
telkinleri, kabuuna ekilmeyi dnen ABDnin Batnn
liderliini stlenmesi iin ak bir davetti. Bu davet
ABD,
dorultuda Truman Doktrini ve Marshall Plan
uygulamaya konulmu, paktlar kurulmu, asker anlamalar
imzalanmtr.
Karikatrlere gre Marshall Plannn Avrupaya ve uluslararas ilikilere etkileri
nelerdir?
General Marshalln Harward niversitesinde yapt konumadan...
(5 Haziran 1947)
() Birok lkede ulusal paraya olan gven sarsld. Sava esna-
snda, Avrupann ticari alt yaps tamamen yok oldu. Avrupann kalkn-
mas, Almanya ve Avusturyayla bar antlamasnn savan bitiminden
iki sene sonra yaplmas yznden ciddi bir ekilde gecikti. Bu nazik
sorunlara hzl zmler bulunmasna ramen, Avrupa iktisadi alt
yapsnn tekrar dzene konulmas uzun bir sre ve ngrldnden
daha byk gayret isteyecek.
Gerek u ki gda ve dier gerekli rnlerin
maddi deeri, gelecek , drt sene iin ktann deme kapasitesini
ayor. Eer Avrupann nemli iktisadi, sosyal ve siyasi sorunlara maruz
kalmasn istemiyorsak nemli oranda ek yardm almasna ihtiya var.
Dnyann salkl normal bir ekonomiye dnmesini desteklemek iin
ABDnin gereken her eyi yapmas mantkldr. Bu yaplmakszn dnya
ne siyasi istikrara ne de gvenli bir bara sahip olabilir.
Siyasetimiz ne bir devlete ne de doktrine kardr ama ala, fakirlie,
umutsuzlua ve kaosa kardr. Amac, zgr kurumlarn varln
srdrebilecei sosyal ve siyasi artlara dn salayacak salkl
dnya ekonomisinin kurulmasdr. () Yeniden dou grevinde bize
yardm etmeye raz olan btn hkmetler eminim ki Amerikan hkmetinden tam bir i birlii
grecektir. Dier lkelerin yeniden douunu durdurmak iin faaliyetlerde bulunan baka lkeler bu
yardmdan yararlanamayacaklardr. stelik siyaseten ya da baka sebeplerden dolay insanln
sefaletinin devam etmesini isteyen hkmetler, siyasi partiler ya da gruplar ABDnin muhalefetiyle
karlaacaklardr.
www.turkish.turkey.usembassy.gov
Yukardaki metne gre Marshall Plannn uygulamaya konulma ?
Avrupann ihtiyac olan
nedenleri nelerdir
A
B
D
S
S
C
B
AVRUPA
87
General George C. Marshall
ABDnin Bat dnyasnn liderliini ak bir ekilde stlenmek iin yapt ilk giriim, Truman
Doktrininin ilan olmutur. Truman Doktrininin uygulamaya konulmasnn nedeni ABD yneticilerinin
dnyann SSCB tehdidi altnda bulunduuna dair endieleridir.
Ancak
Orta Douda fazla etkin olmamas nedeniyle kendilerini tehlikede grmeyen Arap devletleri
doktrinin geniletilmesine izin vermediler.
b. Marshall Plan
Truman Doktrini, yeryznn iki bloka
ayrldn ve SSCB-ABD mcadelesinin baladn ilan etmitir. Ayrca Dou Avrupa ve Balkanlardaki
blnmeyi ok daha kesin izgilerle ortaya koymutur. Yunan Savann seyrini deitirip merkez
hkmetin komnistleri yenmesini salamtr.
ABD, bu doktrini Orta Douya doru geniletmek iin giriimlerde bulundu. Moskovann o
dnemde
Doktrinin uygulanmas bir baka adan II. Dnya Savandan nce ngilterenin etkisi altndaki bir
blgenin kontrolnn ABD tarafndan devralndnn gstergesidir.
Marshall Planna karlk
SSCB de uydular arasndaki
ekonomik i birliini gelitir-
mek iin, Molotof Plan ile ikili ticaret
dzenini kurdu. ekoslovakya bata
olmak zere baz uydu lkeler Mars-
hall Planna katlmak iin byk istek
gstermitir. SSCBnin ekoslovak-
yada tam egemenlik kurabilmek
amacyla ubat 1948de gerekletir-
dii ekoslovak Darbesinde bunun
byk bir etkisi vardr.
Bat Blokunda NATOnun
kurulmasndan sonra bu
tekilata kar Dou Blokunda
Varova Pakt kurulmutur (1955).
Marshall yardmnn basna yansmas (5 ubat 1948)
88
Marshall Plan ile ilgili olarak
Avusturyada bastrlm bir afi
1949da
Marshall Plan, lkeler ve yardm
miktarlar (milyon dolar)
ngiltere 3.176
Fransa 2.706
talya 1.474
Bat Almanya 1.389
Hollanda 1.079
Yunanistan 694
Avusturya 677
Belika ve Lksemburg 556
Danimarka 271
Norve 254
Trkiye 221
rlanda 146
Yugoslavya 109
sve 107
Portekiz 50
zlanda 29
Prof. Dr. Faruk SNMEZOLU,
Trk D Politikas, s. 40
ABD, ekonomik skntlarna yardmc olmak iin
15 milyar dolar ekonomik yardm yapm fakat bu
yardm verimli kullanlmamt. Marshall Planna gre, Avrupa
lkeleri her eyden nce kendi aralarnda bir ekonomik i
birliine girimeli, i birlii sonunda ekonomik ak ortaya
ktnda ABD, bu an kapatlmas iin yardm etmeliydi.
Plan, her Avrupa lkesine Amerikan mal malzeme ve makine
yardmn kapsyordu.
16 Avrupa lkesinin yeleri Trkiye dhil, 22 Eyllde
Amerikaya sunulmak zere bir Avrupa Ekonomik Kalknma
Program hazrladlar. Bu program zerine ABD, 3 Nisan
1948de D Yardm Kanununu kard. Bu kanuna dayanarak
daha ilk ylnda 16lara (ngiltere, Fransa, Belika, talya,
Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksemburg,
svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sve) 6
milyar dolarlk bir ekonomik yardm yapt. Bu yardm ileriki
yllarda 12 milyar dolara ulat. Marshall Plan, SSCB ve onun
uydularna da ak olmakla birlikte, Yogoslavya dndaki Dou
Bloku yeleri buna katlmak istemediler. Avrupada Marshall
yardmlar sonucunda yllk bir sre iinde sanayi
retimi sava ncesine oranla byk bir art gsterdi. D
Yardm Kanununun kmas zerine 16 Avrupa lkesi, 16 Nisan
1948de Avrupa Ekonomik Birlii Tekilatn kurdular.
c. NATOnun Kuruluu
Marshall Plan ve Truman Doktrini, SSCBnin Orta Dou ve
Avrupadaki yaylma faaliyetlerine kar ABDnin alm olduu ilk
tedbirlerdir. ekoslovak darbesinden (ubat 1948) sonra, ngil-
tere, Fransa, Belika, Hollanda ve Lksemburg arasnda Bat
Avrupa Birlii (Mart 1948) ad verilen bir ittifak sistemi
kurulmutur. Berlin Buhran (Haziran 1948), Bat savunmasnn
rgtlenmesine hz vermiti. Ancak Bat Avrupa devletlerinin
gc SSCBye kar gerekli dengeyi kurmaktan yoksundu. Bu
nedenle Amerikann bu savunma sistemini desteklemesi
gerekiyordu. Sonunda SSCBnin tehditlerine karlk 4 Nisan
1949da 12 Batl lke (ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, tal-
ya, zlanda, Danimarka, Lksemburg, Norve, Portekiz, ABD,
Kanada) arasnda ksa ad ile NATO (North Atlantik Treaty
Organization) olan Kuzey Atlantik ttifakn kurdu. ttifak, savun-
ma amac yannda siyasi, ekonomik, sosyal alanlarda da i bir-
liini amalyordu. NATOnun kurulmasyla Sovyet yaylmasna
kar etkili bir set kurulmu, Dou Blokuna kar denge salan-
m ve Bat Bloku ortaya kmtr. Trkiye ve Yunanistan 1952
de, Bat Almanya 1955te ve spanya da 1982 ylnda NATOya
katlmtr.
d. Avrupa Konseyinin Kuruluu
ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda, talya, rlanda, Danimar-
ka, Lksemburg, Norve ve sve 5 Mays 1949da Londrada
Avrupa Konseyini kurdular. Konseyin alma alanlar, insan
haklar, medya, hukuki i birlii, sosyal dayanma, salk, ei-
tim, kltr, spor, genlik vb. olarak belirlenmitir. Trkiye
Konseye 8 Austos 1949da ye olmutur.
Bat
Avrupaya
tarm ve
SCHUMAN BLDRGES (9 Mays 1950)

Fransz hkmetinin nerisi, dier Avrupa lkelerinin de katlmna ak bir kurulu ere-
vesinde, Fransz-Alman kmr ve elik retiminin bir btn olarak ortak bir yksek merci altnda bir
araya getirilmesidir.
Kmr ve elik retiminin bu ekilde bir araya getirilmesi, ekonomik gelime iin gerekli ortak
temellerin derhl atlmasn salayacak, bylece uzun sredir sava mhimmat retimi yapan ve
bundan hep zarar gren blgelerin kaderini deitirecektir.
Bu ekilde salanacak retim dayanmas, Fransa ile Almanya arasnda sava kmas ihtimalini
dncelerden silecei gibi madden de imknsz klacaktr. Katlmaya istekli btn lkelere ak olacak
ve nihai olarak tm ye lkelere snai retimin temel unsurlarn ayn artlarla salayacak olan bu gl
ve retken birim, lkelerin iktisadi birlemesinin gerek temelini atacaktr.
Yaam standartlarnn ykseltilmesine ve bar kazanmlarn gelitirilmesine katk yapmay
amalayan bu retim, herhangi bir ayrm veya istisna olmakszn tm dnyann istifadesine sunula-
caktr.

www.bumko.gov.tr
Schuman Plan, Avrupa Birliinin oluumuna nasl katkda bulunmutur?
Schuman Bildirgesi aklanrken
89
e. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET)
Avrupann btnlemesi ile ilgili dnceler ok eskilere dayanmakla beraber bu dnceyi
gerekletirecek koullar ancak XX. yzylda olumutur. Bu yzyln ilk yarsnda iki byk savan
acsn yaayan Avrupa, bir daha bu tr atmalarn yaanmamas iin zm arayna girmitir.
zm olarak da Avrupa devletleri arasndaki dmanl ortadan kaldracak bir btnlemenin
gerekletirilmesi dncesi benimsenmitir.
Avrupa devletleri bu btnlemeyle hem kendi ekonomik potansiyellerini birletirerek bir Avrupa
pazar oluturmak hem de Sovyetler Birliinin Batya doru yaylmasnn engellenmesi ynnde
nemli bir adm atmak istemilerdi. Birliin asl temeli ise 9 Mays 1950 tarihinde Fransz D leri
Bakan Schumann yaymlad bir bildiri ile atlmtr.
Bu giriim sonucunda Fransa, Federal Almanya, Belika, talya, Lksemburg ve Hollandann
katlmyla Avrupa Kmr ve elik Topluluu kurulmutur (18 Nisan 1951). Bu baarl giriim, Avru-
pada daha geni kapsaml bir ekonomik birlemenin gerekletirilmesine ynelik yeni grlerin
domasna yol am ve 1957de Roma Antlamas ile Avrupa Ekonomik Topluluu kurulmutur.
B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU
ROMA ANTLAMASINDAN (1957) ...
Mevcut antlama, ngrlen artlara gre aadaki maddeleri kapsyor:
a. ye lkeler arasndaki gmrk haklarnn ve ticaret eyalarnn giri ve kna kar
kstlamalarn kaldrlmas,
b. Dier lkelere kar ortak bir gmrk tarifesinin ve ticaret politikasnn belirlenmesi,
c. ye lkeler arasnda insanlarn, hizmetlerin ve sermayenin zgr geiinin karsndaki engel-
lerin kaldrlmas,
d. Tarm alannda ortak bir politikann belirlenmesi,
e. Ulam alannda ortak bir politikann dzenlenmesi,
f. Ortak Pazarda rekabeti koruyan ve garantileyen bir rejimin kurulmas,
g. ye lkelerin ekonomik politikalarn koordine etmeyi ve demelerdeki eitsizlie are bulmay
salayan usullerin uygulanmas,
h. Ortak Pazarn ileyii iin gerekli olan tedbirlerde ulusal yasalarn yaknlamas,
. ilerin i imknlarn gelitirmek ve yaam seviyelerinin ykselmesine yardmc olmak amacyla
bir Avrupa Sosyal Fonunun oluturulmas,
i. Yeni kaynaklarn oluturulmasyla topluluun iktisadi ilerlemesini kolaylatrmaya ynelik bir
Avrupa Yatrm Bankasnn kurulmas,
j. Ticari muameleleri artrmak, sosyal ve ekonomik gelime iin ortak abalar takip etmek amacyla
deniz tesi topraklarn ve lkelerin ortakl.
Avrupa Topluluklarn Kuran Temel Anlamalar, s. 99-304
Roma Antlamas, Avrupann ekonomik yapsnda ne gibi deiikliklere sebep olmutur?
c. I,
90
DNYANIN FIRTINA MERKEZ
Gerekten Orta Dounun istikrarsz ve kark durumu; bata blgenin jeopolitik konumu
dnyann en geni petrol rezervlerine sahip bulunmas, blge devletlerinin grleri ve
hedeflerinin birbiri ile atmas; gelir dalmnn dengesiz olmas, din ve mezhep farkllklar gibi bir
takm kkl faktrlerden kaynaklanmaktadr. Bir Amerikal profesr bu nedenle, blgeye dnyann 1
numaral frtna merkezi adn yaktrmtr.
hsan GRKAN, Trk D Politikas ve Orta Dou, s. 3
nceki nitelerde rendiklerinizden ve metinden hareketle Orta Dounun istikrarsz durumu-
nun ortaya k nedenlerinin neler olduunu belirtiniz.
Roma Antlamas imza treni
SULTAN ABDLHAMDDEN HERZLE TARH CEVAP
Ona syleyin bu meselede ikinci bir adm atmasn. Ben bir kar dahi olsa toprak
satmam, zira bu vatan bana deil, milletime aittir. Milletim bu imparatorluu kanlarn dkerek
kazanmlar ve yine kanlaryla mahsuldar klmlardr. O, bizden ayrlp uzaklamadan tekrar kan-
larmzla rteriz. Benim Suriye ve Filistin alaylarmn efrad birer birer Plevnede ehit dmlerdir. Bir
tanesi dahi geri dnmemek zere hepsi muharebe meydannda kalmlardr. Trk imparatorluu bana
ait deildir, Trk milletinindir. Ben onun hibir parasn vermem. Brakalm, Yahudiler milyarlarn
saklasnlar, benim imparatorluum paraland zaman onlar Filistini hi karlksz ele geirebilirler.
Fakat, yalnz bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canl bir beden zerinde ameliyat yaplmasna
msaade edemem.
Prof. Dr. Mim Kemal KE, II. Abdlhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi, s. 81
Osmanl Devletinin yklmas, Orta Doudaki dengeleri ve srailin kuruluunu nasl etkile-
mitir?
(Herzle)
Etnik ve din atmalar Orta Douda
yaam zorlatrmaktadr.
91
I. Dnya Savandan sonra ngiltere ve Fransann kkrtmalar sonucunda Orta Douda Osmanl
Devleti egemenliinde yaayan baz Arap topluluklar mill devletlerini kurabilmek iin ayaklanmlard.
SSCB ynetiminin arlk dnemine ait gizli anlamalar aklamas ve ABDnin de smrgeci
politikalara kar kmas, ngiltere ve Fransann planlarn bozmutu. Bunun zerine ngiltere ve
Fransa manda ynetimleri kurarak blgedeki egemen-
liklerini devam ettirmilerdi.
I. Dnya Savandan ypranarak kan Avrupa dev-
letleri, Orta Dou lkelerinin bamszlk mcadelelerine
kar koyacak durumda deildi. Ayrca SSCB ve Nazi
Almanyasndan gelen tehditler ngiltere ve Fransann
hareket alann kstlyordu. Smrgeci devletler gittike
artan bir muhalefetle karlatlar. Muhalefetin ncl-
n ya halk iinden kan geleneksel yneticiler ya da
eitimli sekinler yapyordu. 1930larn ekonomik bunal-
myla ortaya kan toplumsal huzursuzluklar, muhalefet
liderlerinin halk desteini arkalarna almalarnda nemli
bir etkendi. Bu artlar ngiltere ve Fransann blgedeki
etkinliklerinin azalmasna neden olmutu.
Bu gelimeler zerine blge lkeleri bamszlklarn
kazanmaya balad ve monari ynetimleri kuruldu. Pek
ok lkede asgari llerde de olsa kendi kendini ynet-
me hakk kabul edildi. Birok Mslman lkede milliyeti
ve modernleme yanllar iktidara geldi.
II. Dnya Savandan sonra Souk Sava Dnemin-
de Batl devletlerin ABD, Dou Bloku lkelerinin ise
SSCB nderliinde iki kutba ayrld dnyada zellikle
Mslman toplumlar kendilerini bu iki kutbun dnda
tutmaya altlar. Bununla beraber bamszlk sre-
cinde Bat kartlnn artmas ve sosyalist bloktan da
gelen destek, Msr, Suriye, Irak gibi blge lkelerinin Dou Bloku ile ilikilerinin gelimesini salad.
Batl devletler, kltrel ve din zelliklerini bir tarafa brakarak bu devletleri gelimekte olan lkeler
statsndeki bloklarn dnda deerlendirdiler. Blgenin zengin yer alt kaynaklarna sahip olmasna
ramen ekonomik adan geliememi halk, bu zenginlikten faydalanamamtr. Manda dneminin
miras olarak toplumlardaki etnik ve din paralanmlk, Orta Dou lkeleri iin sorun tekil etmeye
devam etmitir. Etnik ve din kaynakl sorunlar blge lkelerinde gnmze kadar sren i atmalara
sebep olmutur. Bu da lkelerin siyasi, ekonomik ve kltrel gelimesini de engellemitir.
1. srailin Kuruluu
ngiliz mandas altndaki Filistinde bir Yahudi yurdunun kurulmas almalar, XIX. yzyln ikinci
yarsnda ortaya kmt. Bu amala toplanan ilk kongre, 29 Austos 1897 de svire de Baselde
toplanm ve bu kongrede Yahudilerin Filistinde bir yurt edinmesi karar alnmt.
Filistin, Osmanl Devleti topraklar ierisinde yer almaktayd. Bu nedenle Dnya Siyonist rgt
Bakan Theodor Herzl, Yahudilerin Filistine g etmelerine izin verilmesine karlk II. Abdlhamide
Osmanl Devleti nin d borlarn demeyi nermi ancak istedii sonucu alamamt. Buna ramen
Filistinde izinsiz olarak kurulan Yahudi kolonilerinin says 1914 te krk altya ulamt.

BALFOUR DEKLARASYONU
Dileri Bakanl,
Yahudi Siyonist beklentilerle uyum gsteren aadaki bildiri-
nin majestelerinin hkmeti (ngiliz hkmeti) tarafndan bakanlar
kuruluna sunulduunu ve kabul edildiini bildirmekten zevk duyarm.
Majestelerinin hkmeti, Filistinde Yahudi halk iin ulusal bir yurt kurul-
masnn lehindedir ve bu amaca ulalabilmesi iin gerekenleri elinden
geldiince yapacaktr.
Filistinde bulunan Yahudi olmayan toplumlarn medeni ve din hakla-
rna ynelik hibir tarafgirlik ve herhangi bir lkedeki Yahudilerin sahip
olduu haklara ve siyasi konuma halel getirilmesine meydan verilmeyece-
inin bilinmesi gerekir.
Sayglarmla A. James Balfour
Prof. Dr. Trel YILMAZ, Uluslararas Politikada Orta Dou, s. 39
Yukardaki belgeden hangi karmlara ulalabilir?
A. James Balfour
92
92
I. Dnya Sava srasnda, Bakan Wilsonun da Yahudi sorununu benimsemesi, ngiltere yi hareke-
te geirmi, ngiliz Dileri Bakan Balfour, 2 Kasm 1917 de Siyonist Federasyonu Bakanna gnder-
dii mektupta, ngilterenin Filistin de bir Yahudi devleti kurulmasn kabul ettiini resmen bildirmiti.
Balfour Deklarasyonu adn alan bu belge, Yahudi devleti kurulmas sorununun bir dnm noktas
saylmaktadr. Bu tarihten sonra Yahudiler, byk kitleler hlinde Filistin e g etmeye baladlar.
ngilterenin 1917den sonra taknd tutum ve izledii politika, Araplar arasnda bu devlete kar
sert tepkilere yol at. Dier yandan Araplar ile Yahudiler arasnda arpmalar balad. Bu arada
Filistin in iki taraf arasnda blnmesi dncesi ortaya atldysa da bundan bir sonu alnamad. Ancak
bu dnemde Filistine Yahudi g devam etti. Bunun sonucunda da 1882 ylnda 35.000 i gemeyen
Yahudi nfusu 1939 yl sonlarnda 463.535 e ulat.
Yahudiler, II. Dnya Sava srasnda da Filistin de bir srail devleti kurmak amacyla almalarn
srdrdler. Savan sonlarna doru Filistin deki Yahudiler de giriimlere balad. Bu arada Filistinde
bamsz Arap Devleti kurulmas iin almalarn hzlandrdlar.
ngilterenin Yahudileri desteklemesine karlk Almanya ve talya, Araplar destekliyordu. ngiltere,
ABDnin de desteini alarak 1947de Filistin sorununu Birlemi Milletler Tekilatna gtrd. Burada Fi-
listinin Araplar ve Yahudiler arasnda blnmesine, Kudse tarafsz bir stat verilmesine karar verildi.
Birlemi Milletlerin bu taksim karar Arap lkelerinde tepkiyle karland. Bu lkelerde ABD ve
Birlemi Milletler aleyhinde gsteriler yapld. 1947 yl Aralk ay balarndan itibaren, Filistinde, Arap
ve Yahudiler arasnda arpmalar balad. Gvenlik Konseyi konuyu ele alarak grt fakat bir sonu
alnamad. Bu srada da ngiltere, 14 Mays 1948de, Filistindeki manda ynetimini tek tarafl olarak
kaldrd. Ayn gn, srail Devletinin kurulduu ilan edildi. Bu tarihten sonra gnmze kadar uzanan
Arap-srail savalar ve Filistin sorunu balamtr.

Arap devletleri de
Wilson ilkelerine gre her millete ounlukta olduu blgelerde
devlet kurma hakk verilmelidir. Haritadaki devletlerin snrlarn ve
tabloyu dikkate alarak blgedeki siyasi gelimelerle ilgili hangi karm-
lara ulalabilir?
* Toplam nfusa tabloda yer almayan Hristiyan ve dier din mensuplar da dhildir.
Filistinde Mslman ve Yahudi nfusu (1922-1942)
Yl Toplam*
Mslman Yahudi
Say % Say %
1922 752.048 589.177 78,34 83.790 11,14
1932 1.073.827 778.803 72,52 192.137 17,90
1935 1.308.112 836.688 63,96 355.157 27,15
1939 1.501.698 927.133 61,74 445.457 29,66
1942 1.620.005 995.292 61,44 484.408 29,90
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 204
BM
Filistinin paylam plan
nin 1947/181-A kararna gre
Kuds
Tel-Aviv
Gazze
Amman
l
Deniz
RDN
MISIR
SURYE
AKDENZ
Akabe
srail Devleti
Arap Devleti
Dier Arap D.
0 30 60 km
ABD ve ORTA DOU
23 Temmuz 1954 tarihli ABD Mill Gvenlik Konseyi Raporunda Orta Doudaki
Amerikan politikas yle anlatlmaktadr:
Genel dnceler:
1. Orta Dounun hr dnya iin byk stratejik, ekonomik ve politik nemi vardr. Bu blgede
dnyann en byk petrol rezervleri bulunmaktadr. SSCB ile dnya apnda yaplacak bir atmada
hayati neme sahip blgeler, Svey Kanal ve dier doal savunma snrlar
ABDnin menfaatleri tehlikeye girer.
2. Orta Doudaki mevcut artlar ve gelimeler Bat menfaatleriyle ters dmektedir. Son yllarda
Batnn itibar ve iktidar gerilemitir. Orta Dou milletleri, bamszlklarn korumada kararldr ve dier
lkelerin kendi i ilerine karmasndan holanmamaktadr. ngiltere ve Fransann etkisi zayflam,
eski smrge uyumunun yerini gvensizlik ve nefret almtr. ngiltere ve Fransaya ynelik gven-
sizliin bir blm, bu iki devletin mttefiki olduu iin ABDye kar da gsterilmektedir. Daha da nem-
lisi Arap halklarnn bize srail politikamzdan tr kzgnlklardr
3. Orta Douda hr dnyann gvenliinin tehdidi dorudan bir Sovyet saldrsndan ok, blge
lkelerinin SSCB yaylmasn bir tehlike olarak grmemelerinden kaynaklanmaktadr. Bu lkeler ikna
edilemezse Bat, Orta Douyu nmzdeki senelerde kaybedebilir.
4. () Hlen tartlan siyasi sorunlarn stesinden gelebilmek iin ABD, Arap devletlerine dier
Batl devletler ve srailden bamsz olarak davranabilme yeteneine sahip olduunu ispatlamaldr.
mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 48-50
Metne gre 1950lerde Orta Doudaki devletlerin Batl devletlere baklarn nedenleri ile
aklaynz? ABD bu gelimeler zerine nasl bir politika izlemitir?
SSCB etkisine girerse
2. Eisenhower Doktrini
Svey krizi, 1956 ylnda
srail, ngiltere ve Fransann
oluturduu ittifak ile Msr
arasnda yaplan savatr. Msr
lideri Nasrn Batllarn kontrolndeki
Svey Kanaln millletirdiini akla-
masndan sonra kan sava, SSCB ve
ABDnin basks nedeniyle ngiltere ile
Fransann geri adm atmasyla sona
ermitir.
ABD Bakan Eisenhowern Trkiye ziyaretinin basna yansmas (26 Temmuz 1950)
93
ngiltere ve Fransann Orta Doudan ekilmesinden
sonra blgedeki siyasi boluu doldurmak isteyen ABD,
Badat Paktnn kurulmasnda, Svey krizi esnasnda
ngilizlerin ve Franszlarn Msrdan karlmasnda etkin ve
tarafsz bir rol oynamt. Ama Svey krizinde SSCBnin
Araplardan yana tavr koymas bu devletin Orta Douda ilgi
grerek taraftar bulmasna, Bat kartlnn artmasna
sebep oldu.
ABD Bakan Eisenhower, Orta Dounun SSCBnin kontrolne girmesini engellemek ve blge
halkn ABDnin yanna ekmek iin 5 Ocak 1957de kongreye bir mesaj gnderdi. Eisenhower
Doktrini adn alan bu mesajn amac: Orta Dou lkelerine ekonomik ve asker yardm yapmak, bu
lkelere komnist bloktan bir saldr gelmesi hlinde Amerikan Silahl Kuvvetlerinin kullanlmas iin izin
almak ve her yl 200 milyon dolar harcama yetkisi istemekti. Eisenhower Doktrini ile Orta Dou ile ABD,
SOUK SAVA STRATEJLER
XIX. yzyln sonu ile XX. yzyl, byk devletler arasndaki kar mcadelesinin kimin
yararna zlebileceinin asker ve siyasi uzmanlarca deerlendirildii bir dnem oldu. Bu
dnemde dnyaya nasl egemen olunaca sorusuna cevap olarak dnyann stratejik merkezlerini
saptamaya ynelik baz jeopolitik kuramlar ortaya atlmaya baland. ()
Souk Sava Dneminde Amerikal Spykman tarafndan gelitirilen kuram ABD politikalarn nemli
lde etkilemitir. Spykman, dnya egemenlii iin Hilal (
iddia ediyordu.
Spykman kuramn u iki cmleyle formle etmiti; Hilal, Avrasyay; Avrasya ise Dnyay denetler.
Bata ABD olmak zere pek ok Batl devlet, Souk Sava Dnemi stratejilerini Spykmann bu
gr zerine ina ettiler. Bu gr SSCBnin ABDye meydan okumaya balad 1950lerde birok
uluslararas rgtlenmenin kurulmasnda etkili oldu.
Bir baka yorumcu Albay Harry Sachaklian ise Souk Sava Dneminde ABDnin, SSCB
evresindeki lkelerde stratejik hava gc konulandrmas fikrinin temellerini att. Ona gre, stratejik
stnln salanmas iin hava stnlnn olmas artt. Bu nedenle Eisenhower dneminde
Hilal blgesindeki ABD yanls lkelerde hava sleri kurulmaya baland.
Yukarda aklanan stratejiler dorultusunda Trkiyenin itirak ettii paktlar ve anlamalar da
dikkate alarak lkemizin uluslararas alandaki konumunu deerlendiriniz.
Trkiye, ran, Irak, Pakistan, Hindistan,
in, Kore ve Dou Sibirya boyunca uzanan kuak) blgesinin ele geirilmesi gerektiini
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 562
94
KAZAKSTAN
SSCB
KIRGIZSTAN
AFGANSTAN
PAKSTAN
Kemir
HNDSTAN
N
E
P
A
L
TA
C
K
S
TA
N

Z
B
E
K

S
T
A
N
in Halk Cumhuriyeti ve komular
0 300 600 900 km
MOOLSTAN
N HALK CUMHURYET
BHUTAN
ilikilerini gelitirmi, SSCB ile ilk defa Orta Douda kar karya gelmeye balamt. Bu doktrin ile
Orta Dou ikiye ayrlmt. Lbnan, Pakistan, Irak, Trkiye, Afganistan, Libya, Tunus, Fas ve en
sonunda srail bu doktrini kabul ettiklerini bildirdiler. Buna karlk Msr, Suriye, rdn ve Suudi
Arabistandan olumsuz tepki geldi. Bir ka hafta sonra Suudi Arabistan, tutumunu deitirerek
Eisenhower Doktrinini iyi ve msbet bulduunu bildirdi.
C. UZAK DOUDA ATIMA
1. in Halk Cumhuriyetinin Kuruluu
Eyll 1949da Maonun ynetimi ele geirmesi ile inde komnist ynetim i bana gelmiti.
indeki rejim deiiklii, lke iinde byk deiikliklere neden olduu gibi inin d siyasetini ve
uluslararas politikay da etkilemitir.
95
Kanggye
Pyongyang
an
38
0
Kesang
ogcin
van
Sangcin
Hungnam
Seul
Kvangcu
Mokpo
0 50 100 km
Pusan
Masari
Tegu
Pohang
angcu
Kuman
Tecan
angcin
Kangnung
nan
GNEY
KORE
KUZEY
KORE
N
SARI
DENZ
DOU
DENZ
Tangyang
SSCB BLGES
1945-1948
ABD BLGES unan
Vansam
Panmercan
imayci
1950 Ekiminde Kuzey Koreliler ve inliler
1953te snr
1950 Eyllnde BM hcumu
KORE SAVAI (1950-1953)
indeki yeni rejim, SSCB ve mttefikleri tarafndan hemen tannarak inle otuz yllk dostluk ve
ittifak antlamas imzaland. Bu durum Asyadaki gler dengesinde Dou Blokunun arln artr-
masna neden oldu.
Hindistann glenen ini bir tehdit unsuru olarak grmesi, inin Hindistan snr blgesindeki
Nepal, Bhutan ve Tibette ideolojisini yaymak istemesi, 1959dan itibaren iki lke ilikilerinin bozul-
masna neden oldu. Ayrca Pakistann Kemir meselesinden dolay Hindistan ile ilikilerinin bozulmas,
in-Pakistan yaknlamasna sebep oldu.
in, Malayada ngilizler ve in Hindinde Franszlarla
mcadele eden devrimci gruplara ve
zledii d politikayla uluslararas alanda yalnz kalan ve SSCB ile ilikileri bozulan
2. Uzak Douda Hkimiyet Mcadeleleri
II. Dnya Savandan sonra Avrupada oluan Souk Sava bir sre sonra Uzak Douda da at-
malara neden oldu. Uzak Doudaki bu durumun sebebi, ABD ile SSCB arasndaki kar atmalardr.
Ayrca ABD ve SSCB askerlerinin Koredeki, Fransann Hindindeki varl dier sebepler arasnda
gsterilebilir.
a. Kore Sava
II. Dnya Sava sonunda yaplan anlamalara
gre Koreden uzaklatrma grevi ABD
ve SSCBye verilmiti. Japonya savata yenilip
teslim olunca SSCB, Kuzey Koreye; ABD de
Gney Koreye yerleerek 38. enlem snr olarak
kabul edilmiti. Daha sonra SSCB ve ABDnin iki
blgeyi birletirmeye ynelik mzakereleri sonu
vermeyince konu Birlemi Milletlere gtrlmt.
Bu giriimden de bir sonu kmaynca kuzeyde
SSCB kontrolnde Kore Halk Cumhuriyeti,
gneyde de ABD kontrolnde Gney Kore Cumhu-
riyeti kurulmutu.
ABDnin Gney Kore ve Japonyada asker
bulundurarak stnlk salamas, SSCByi tedirgin
etmiti. u duruma inde komnist ynetim
kuruluncaya kadar ses kartmamt. SSCB,
inde komnist ynetimin i bana gelmesiyle
ABDyi Uzak Doudan uzaklatrmaya karar verdi.
Moskovann talimat ile Kuzey Kore, Gney
Koreye 25 Haziran 1950de saldrya geti. Bu
saldr karsnda ABDnin ban ektii bir
Birlemi Milletler Kuvveti oluturuldu. Trkiye de
bu kuvvete bir tugayla katld. Sava 1953 ylnda
sona erdiyse de iki taraf da birbirine kesin stnlk
salayamad. Sava sonunda SSCB, ABDyi
Koreden karamayacan anlad.
in, ideolojisine uygun d politika izleyerek ABDye kar Kore Savana girdi. 1956 Svey krizin-
de Batl devletlere kar Msr destekledi.
Daha nce SSCB-in ilikileri konusunda iki devlet arasndaki ilikilerin 1960tan sonra Moskova-
Pekin atmasna dnt anlatlmt.
b. SEATOnun Kuruluu (8 Eyll 1954)
II. Dnya Sava sonunda Kore gibi Vietnam da
ikiye blnd. Kuzey Vietnamda komnistlerin
glerini arttrmas ve Kore Sava ABDyi yeni
tedbirler almaya yneltti. ABD, Uzak Doudaki
etkinliini arttrmak iin bu blgede yeni bamsz
olan Tayland, Laos, Kamboya ve Gney
Vietnama asker yardmlarn arttrd. Ayrca
Gney Dou Asya Anlama Tekilatn (SEATO)
kurdu. Bu Tekilat ABD, ngiltere, Fransa, Yeni
Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland, Pakis-
tandan olumutu. Bylece ABD, kurmu olduu SEATO ve dier tekilatlarla SSCByi ve ini Bat
Avrupa kylarndan Pasifike kadar uzanan bir ember iine almt.
(Vietnam, Laos, Tayland, Kamboya)
Vietnam Savanda ABDye kar komnist Kuzey Vietnamllara
destek oldu.
in, 1960larn
sonundan itibaren Batl devletlerle ilikilerini dzeltmeye balam ve 1972de BMye tekrar ye
olmutur.
in
Japonlar
SSCB b
96

n
c

n
y
a

v
e

t
a
r
a
f
s

z

d
e
v
l
e
t
l
e
r
B
a

d
a
t

P
a
k
t

A
B
D

n
i
n

i
m
z
a
l
a
d

a
s
k
e
r

a
n
l
a

m
a
l
a
r
V
a
r

o
v
a

P
a
k
t

n
d
a
k
i

k
o
m

n
i
s
t

d
e
v
l
e
t
l
e
r
A
r
a
p

B
i
r
l
i

i
S
o

u
k

S
a
v
a

n
e
m
i
n
d
e

d

n
y
a
K
U
Z
E
Y

B
U
Z

D
E
N

K


O
K
Y
A
N
U
S
H

N
T



O
K
Y
A
N
U
S
U
K
U
Z
E
Y

B
U
Z

D
E
N

K
U
Z
E
Y


A
T
L
A
S
O
K
Y
A
N
U
S
U
G

N
E
Y


A
T
L
A
S
O
K
Y
A
N
U
S
U
B

K

O
K
Y
A
N
U
S
K
O
R
E

A
N
T
L
A

M
A
S
I
T
A
Y
V
A
N

A
N
T
L
A

M
A
S
I
F

N
L
E
R

A
N
T
L
A

M
A
S
I
R

O
A
N
T
L
A

M
A
S
I
J
A
P
O
N
Y
A

A
N
T
L
A

M
A
S
I
H
a
r
i
t
a
d
a
n

y
a
r
a
r
l
a
n
a
r
a
k
:
1
.

L
e
j
a
n
t
t
a

a

k
l
a
n
m
a
y
a
n

r
e
n
k
l
e
r
i
n

h
a
n
g
i

p
a
k
t
l
a
r

t
e
m
s
i
l

e
t
t
i

i
n
i

t
e
s
p
i
t

e
d
i
n
i
z
.
2
.

A
B
D

n
c

k

e
t
t
i

i

p
a
k
t
l
a
r

v
e

i
m
z
a
l
a
d

a
n
l
a

m
a
l
a
r
l
a

b
u

d

n
e
m
d
e

S
S
C
B

y
e

k
a
r

n
a
s

l

b
i
r

p
o
l
i
t
i
k
a

i
z
l
e
m
i

t
i
r
?
B
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
0







1
0
0
0






2
0
0
0




3
0
0
0

k
m
S
E
A
T
O

y
e
l
e
r
i
Muhammet Ali Cinnah (solda) ve
Mahatma Gandi (sada) bir arada
97
Hindu ounluk
Hindu mbadiller
1947den nceki Hindistan Smrge
mparatorluu
Mslman ounluun yaad bu blge
1971e kadar Pakistana bal iken bu
tarihten sonra Banglade adyla bamsz
oldu.
Hindistan ve Pakistann
kuruluu
Mslman mbadiller
P
A
K

S
T
A
N
HNDSTAN
Karai
Delhi
M

s
l
m
a
n
la
r
H
in
d
u
la
r
BRMANYA
Rangun
0 500 1000 1500 km
Kolombo
SEYLAN
(Sri Lanka)
HNT OKYANUSU
Hindular
Mslmanlar
D. ASYA VE AFRKANIN KURTULUU
I. Dnya Sava sonrasnda smrge lkelerde bamszlk hareketlerinin balamasna ramen II.
Dnya Savann sonuna kadar bu hareketler baarya ulaamamt. II. Dnya Savandan nce
Avrupada eitim gren halkn iinden kan baz aydnlar Asyada ve Afrikada milliyetilii yayarak bu
dncenin nemli bir ideolojik g hline gelmesinde etkili olmulard.
II. Dnya Sava ise milliyetiliin dnya genelinde yaylmasnda ve smrgeler zerinde Bat
egemenliinin yklmasnda belirleyici etken oldu. Bat Avrupann gl devletleri, Asyadan Afrikaya
kadar uzanan blgede smrge halklarnn kararl bamszlk talebiyle ba edemeyecek kadar itibar ve
g kaybetmilerdir. Bu durumda II. Dnya Savanda Batl devletlerin st ste ald asker baar-
szlklar, smrge altnda yaayan milletlerin bamszlk mcadelesine hz kazandrd.
Sava yllarnda toplumlarn olaylara baknda meydana gelen deiimle bamszlk dncesinin
nem kazanmas ve toprak ilhaknn ho grlmemesi, smrgecilie kar tepkinin artmasna yol at.
Ayrca Souk Sava Dneminde smrge halklarnn bamszlk talebi, bu halklar yanlarna
ekebilmek amacyla smrgeci devletlerin dndaki bloklar tarafndan da desteklendi. Bylece As-
yadan Afrikaya kadar bir ok lke bamszln kazand.
1917de Mahatma Gandhinin faaliyetleri milliyetilik
hareketlerine hz kazandrd. Bunun zerine
1. Gney Asyadaki Gelimeler
1763ten beri ngiliz smrgesi olan Hindistanda
ngilizler
1919da baz eyaletlerde bir ksm yetkileri halk tarafndan
seilen yerli liderlere braktysa da bu gelime,
Hindistandaki bamszlk mcadelesini durdurmaya
yetmedi. Bamszlk hareketleri Batda okuyan Hintli
aydnlar tarafndan rgtlendi. Halk tarafndan
desteklenen bu aydnlar ilk olarak yerel ynetimlerde sz
sahibi olmaya balad. ngilizler,1935te Hindistanda yeni
bir anayasa hazrlad. Eyaletlerde btn ynetim yetkileri
Hintli yneticilere brakld. 30 milyon kadar Hintliye seme
hakk tannd. Bu srada Hindu egemenliindeki Msl-
manlar, Hintlilerden ayrlarak ayr bir devlet kurma istek-
lerini dile getirdiler. 23 Mart 1940ta Lahorda toplanan
Mslmanlar Birlii Cemiyeti Kongresi, Hindulardan ayr
bir Pakistan Devleti kurulmasn kararlatrd. Bu hareketin
liderliini Muhammed Ali Cinnah yapmaktayd.
1945 ylnda ngilizler, yeni bir anayasa hazrlanmasna karar vererek, kurucu meclis ve geici bir
hkmet kurulmasn kabul etti. 1946da Hint Yarmadasnda Hindistan ve Pakistan adlarnda iki
bamsz dominyon kurulmas kararlatrld. 14 Austos 1947de ngiliz askerlerinin Hindistann
kuzeyinden ekilmesi ile Mslmanlarn ounlukta olduu blgeler -ngiliz Uluslar Topluluu
(Common-wealth) iinde ve dominyon statsnde- Pakistan ad ile kuruldu. Ancak bu devlet, Kuzey
Hindistann dou ve batsnda birbirinden ok uzakta iki blmn birlemesinden meydana geliyordu.
HNT DREN
...
Direni kampanyas 1930 ylnn Nisan ay ortasnda zirveye
kt. Direni yalnz tuz vergisine kar gelmekle bitmedi, halk
baka kanunlara da kar gelmeye balad. Bunu bastrmak iin
pe pee zel kanunlar karld fakat bizzat bu kanunlar da
direnmeye hedef olmaktan baka ie yaramad. Bundan sonra
geni apta tutuklamalar balad. Yarglamalar ve silahsz halka
ate ama olaylar oald. ngiliz Partisi komiteleri basnn
sesini ksmaya, iddetli sansr uygulamaya, tutuklular dvme-
ye ve uzun sreli tutuklamalara balad.
Her kan zel kanun, halkn direniiyle karlanyordu. Halk
ngiliz kumalarn ve mallarn boykot etti, bu srada tutukla-
nanlarn says yz bini gemiti. Pasif ihtilal dnya kamuoyunda
belli bir yer igal eder hle geldi.
Jawaharlal NEHRU (Hindistan Babakan), Kzma Mektuplar, s. 149
Metne ve gazete haberine gre Hindistann bamszlk
mcadalesinin dier blgelerdeki mcadelelerden farkl ynleri
nelerdir?
26 Ocak 1930da ulus, kendi kendine
bamszla kavuma and iti. Mart aynda Gandi,
yoksul halka yeni bir vergi yk getiren Tuz Kanununu protesto
etmek iin kyda bulunan Dandi ehrine nl yryn yapt.
Hint Direniinin basna yansmas (1934)
MAHATMA GANDH
(1869-1948)
Hindistan Bamszlk Hareke-
tinin siyasi ve ruhani lideri Gandhi 2
Ekim 1869 gn Porbandarda
dnyaya gelmitir. Gandi, Hindistan
ve dnyada, yce ruh anlamna
gelen mahatma ve baba adlaryla
anlr. Hindistanda resm olarak
Ulusun Babas ilan edilmitir ve
doum gn olan 2 Ekim Gandhi
Jayanti adyla mill tatil olarak
kutlanr. Birlemi Milletler de
2007de 2 Ekim gnn Dnya id-
dete Hayr Gn ilan etmitir.
Gandhi, Ahmedabad niversite-
sinde okudu. Londrada hukuk re-
nimi yapt, sonra avukatla balad.
1893ten 1914e kadar Gney Afri-
kada oturdu ve bu lkede yaayan
150.000 Hintlinin haklarn savundu.
Afrikadan Hindistana dndkten
sonra, halk, baskc vergilendirme
politikasna ve yaygn ayrmcla
kar protesto etmeleri iin rgtledi.
Hindistan Ulusal Kongresinin lider-
liini stlenerek lke apnda yoksul-
luun azaltlmas, kadn haklar, fark-
l din ve etnik gruplar arasnda kar-
delik, kast ve dokunulmazlk ayrm-
clna son verilmesi, lkenin ekono-
mik yeterliliine kavumas ve en
nemlisi Hindistann yabanc hki-
miyetinden kurtulmas konularnda
lke apnda kampanyalar yrtt.
Gandhi, 30 Ocak 1948de bir Brah-
man tarafndan ldrld.
Ed: Neil KAGAN,
Resimli Dnya Tarihi, s. 343
Gandhi, evinde Hindistann bamszlk
mcadelesine iddet d yaklamnn
simgelerinden olan krnn yannda okumaya
dalm hlde oturuyor.
98
(Pakistann bu durumu 1971e kadar srd.) 15 Austos 1947de
ngilterenin Hindistandan ekilmesi ile Hindistan, bamszln
kazand ve ngiliz Uluslar Topluluunun bir yesi oldu.
Hindistan ve Pakistandaki bamszlk mcadelesi blge
lkeleri zerinde etkisini gstermi; Seylan, Birmanya ve Malezya
ngiltereden; Endonezya Hollandadan; Vietnam, Laos ve
Kamboya Fransadan bamszlklarn kazanmlardr.
H
a
r
i
t
a
d
a

n
g
i
l
i
z

v
e

F
r
a
n
s

z

e
g
e
m
e
n
l
i

i
n
d
e
k
i

s

r
g
e
l
e

t
i
r
i
l
e
n

l
k
e
l
e
r
i

g

s
t
e
r
i
n
i
z
.

B
u

l
k
e
l
e
r
i
n

h
a
n
g
i
l
e
r
i
n
d
e

s
i
l
a
h
l

c
a
d
e
l
e

g

l
m

r
?

T
e
s
p
i
t

e
d
i
n
i
z
.
99
M
A
L

1
9
6
0
C
E
Z
A
Y

R

1
9
6
2
N

J
E
R

1
9
6
0
L

B
Y
A

1
9
5
1

A
D

1
9
6
0
S
U
D
A
N
1
9
5
6
E
R

T
R
E
Y
E
M
E
N
C
U
M
.
S
U
U
D

A
R
A
B

S
T
A
N
U
M
M
A
N
Y
E
M
E
N

D
E
M
O
K
R
A
T

K
H
A
L
K

C
U
M
H
U
R

Y
E
T

A
d
e
n
1
9
6
7

d
e

b
o

a
l
t

l
d

1
9
5
8
-
6
7
H

N
T

O
K
Y
A
N
U
S
U
E
T

Y
O
P
Y
A
S
O
M
A
L
1
9
6
0
K
E
N
Y
A

1
9
6
3
Z
A

R
E

1
9
6
0
1
9
6
0
-
6
2
1
9
5
2
-
5
6
N

J
E
R
Y
A

1
9
6
0
K
A
M
E
R
U
N



1
9
6
0
-
1
O
R
T
A

A
F
R

K
A
C
U
M
H
U
R

Y
E
T

1
9
6
0
T
U
N
U
S


1
9
5
6
M
A
L
T
A
1
9
6
4
1
9
5
4

-

6
2
G

N
E

1
9
5
8
G
A
M
B

Y
A

1
9
6
5
S
E
N
E
G
A
L
1
9
6
0
M
O
R

T
A
N
Y
A

1
9
6
0
G

N
E

B

S
S
A
U

1
9
7
4

S
P
A
N
Y
O
L

S
A
H
R
A
S
I

1
9
7
4
F
A
S

1
9
5
6
S

E
R
R
A

L
E
O
N
A
1
9
6
1
G
A
N
A

1
9
5
7
T
O
G
O

1
9
6
0
G
A
B
O
N



1
9
6
0
K
O
N
G
O
1
9
6
0
B
E
N

N

1
9
6
0

N
G

Z

T
O
G
O
S
U
1
9
5
7
E
K
V
A
T
O
R

G

N
E
S

1
9
6
8
L

B
E
R
Y
A
Y
U
K
A
R
I V
O
L
T
A
1
9
6
0
F

L
D

K
I
Y
I
S
I
1
9
5
0
U
G
A
N
D
A
1
9
6
2
R
U
A
N
D
A

1
9
6
2
B
U
R
U
N
D

1
9
6
2
T
A
N
Z
A
N
Y
A

1
9
6
4
M
A
L
A
V

1
9
6
4
Z
A
M
B

Y
A
1
9
6
4
A
N
G
O
L
A
1
9
7
5
1
9
6
1

-
7
6
R
O
D
E
Z
Y
A
1
9
6
5
S
W
A
Z
L
A
N
D

1
9
6
6
1
9
6
4
-
7
6
1
9
4
7
-
4
8
G

N
E
Y

A
F
R

K
A
G

N
E
Y
B
A
T
I

A
F
R

K
A
(
N
A
M

B
Y
A
)
1
9
6
1

d
e

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
B
O
S
T
W
A
N
A
1
9
6
8
M O Z A M B K 1 9 7 5
M
A
D
A
G
A
S
K
A
R
1 9 6 0
M
I
S
I
R
1
9
5
4
K
I
Z
I
L
D
E
N

Z
A
K
D
E
N

s
k
e
n
d
e
r
i
y
e
S

v
e
y

R
D

N
1
9
4
6
I
R
A
K

1
9
5
8
L

B
N
A
N
K
U
V
E
Y
T

1
9
5
8

R
A
N
A
F
G
A
N

S
T
A
N
K
E

R
T

B
E
T
(
1
9
7
5

d
e

H
i
n
d
i
s
t
a
n

i
l
h
a
k

e
t
t
i
)

N
N
E
P
A
L
B
H
U
T
A
N
S
IK
K
IM
P
A
K
S
T
A
N
1
9
4
7
K
A
T
A
R
1
9
7
1
B

R
L
E

K

A
R
A
P

E
M

R
L

K
L
E
R

1
9
7
1
H

N
D

S
T
A
N

1
9
4
7
B
A
N
G
L
A
D
E

1
9
7
1
B
U
R
M
A
1
9
4
8
T
A
Y
L
A
N
D
G

N
E
Y

V

E
T
N
A
M

1
9
5
4
1
9
4
6
-
5
4
H
o
n
g

K
o
n
g
L
A
O
S
1
9
5
3
K
A
M
B
O

Y
A
1
9
5
4
B
A
H
R
E
Y
N

1
9
7
1

S
R
A

L

1
9
4
7
1
9
5
6
-
6
0
K

b
r

s

1
9
6
0
F

S
T

N
S
U
R

Y
E
1
9
4
6
S
E
Y
L
A
N

1
9
4
8
M
a
l
d
i
v
l
e
r

1
9
6
5
T
a
y
v
a
n
K
U
Z
E
Y

V

E
T
N
A
M

1
9
5
4
F

N
L
E
R
1
9
4
6
B
r
u
n
e
i

1
9
5
9
-
1
9
7
1
H
o
l
l
a
n
d
a
Y
e
n
i

G
i
n
e
s
i
1
9
4
6
-
4
9
A
V
U
S
T
R
A
L
Y
A
T
i
m
o
r
1
9
7
6
G

n
e
y

i
n

D
e
n
i
z
i
S
a
r
y
a
k
M
A
L
A
Y
A

1
9
5
7
M
A
L
E
Z
Y
A

1
9
6
3
S

N
G
A
P
U
R
1
9
5
9
-
6
5
1
9
4
8
-
6
7
B
o
r
n
e
o
C
e
b
e
l
i
t
a
r

k
S

r
g
e
c
i
l
i

e

k
a
r

c
a
d
e
l
e
S

r
g
e

s
o
n
r
a
s

a
t

m
a
l
a
r
F
r
a
n
s

z

s

r
g
e
s
i

n
g
i
l
i
z

s

r
g
e
s
i
P
o
r
t
e
k
i
z

s

r
g
e
s
i

s
p
a
n
y
o
l

s

r
g
e
s
i
H
o
l
l
a
n
d
a

s

r
g
e
s
i
B
e
l

i
k
a

s

r
g
e
s
i
A
s
y
a

v
e

A
f
r
i
k
a

d
a

s

r
g
e
c
i
l
i
k

(
1
9
3
3
-
1
9
7
7
)
E

N

D

O

N

E

Z

Y

A


1

9

4

9
C

B
U
T

1
9
7
7
P
A
P
U
A

Y
E
N

N
E
0









8
0
0





1
6
0
0





2
4
0
0

k
m
Malezyann Kuala Lumpur ehrinden bir grnm
Dnya Tarm ve Gda rgt (FAO) verilerine gre destee
ihtiya duyan 37 lkeden 21i Afrikada bulunuyor.
100
Hindistan 1947de bamszln kazandk-
tan sonra iki bloka da dhil olmayp Balant-
szlar Hareketinin nde gelen devletlerinden
biri oldu. Kemir meselesi sebebiyle 1965te
atmalar yaad Pakistann in ile ittifak
yapmas zerine SSCB ile iyi ilikiler kurdu.
Souk Savan sona ermesiyle ABD ile olan iyi
ilikilerini daha da gelitirdi.
Bugn kalabalk nfusu ve asker gcyle
nemli bir lke hline gelen Hindistan, buna
ramen kii bana den mill gelir asndan
hzl bir byme gsterememitir. lkede top-
lumsal, din, blgesel nitelikli atmalar hl
devam etmektedir. Hindistan, yaad sorun-
lara ramen gnmze kadar demokratik hk-
met eklini koruyabilmitir.
Kurulduu gnden itibaren uzun sre ordu
tarafndan ynetilen Pakistan, Afganistann
SSCB tarafndan igal edildii dnem Afgan mltecilerinin aknna urad. SSCB-Hindistan ittifakna
kar Afgan direniilerine destek verdi. Hindistan ile yapt savalarla beraber lkedeki din, asker ve
siyasi ekimeler lkenin sosyal ve ekonomik dengelerini srekli bozmaktadr.
Gney Asya lkelerinde II. Dnya Savandan gnmze kadar karklklar hkm srd.
Vietnam, Kamboya gibi baz lkelerde bamszlk kazanldktan sonra i savalar kt. ekime-
lerin yannda Malezya ve Endonezya gibi komu lkeler arasnda snr atmalar yaand. Blge
lkelerinin bir ounda uzun yllar diktatrlk ynetimleri hkm srd. Bu durum demokrasinin
gelimesini engelledi. Parlamenter sisteme geiler yakn zamanda grlmeye balad.
Blge lkeleri Souk Sava Dnemindeki siyasi artlara bal olarak farkl bloklarla iliki kurmusa
da kendi aralarndaki sorunlarn zmnde byk glerin mdahalesini dengelemek, siyasi,
ekonomik ve ticari alanda i birliini salamak amacyla ASEAN (Gneydou Asya Milletleri Birlii)
kurdu (8 Austos 1967). Filipinler, Malezya, Tayland, Endonezya ve Singapurun kurduu bu tekilata
daha sonra Brunei, Vietnam, Laos, Birmanya ve Kamboya dhil olmutur.
Blge lkeleri yer st ve yer alt zenginliklerine (demir, kmr, petrol, manganez, inko vb.) sahip
olmasna ramen uzun yllar smrge ynetiminde kaldklar iin ekonomik adan birka lke dnda
(Malezya ,Endonezya gibi) yeterince gelime gsterememilerdir.
2. Afrikadaki Gelimeler
1941de Atlantik Paktnda Roosevelt ve Churchill tarafndan aklanan ilkeler (hr irade ve zerklik)
Afrikadaki Avrupa smrgeciliinin sonunun geldiini belirtiyordu. Afrikada smrgeciliin sona erme-
si, talyanlarn Etiyopya ve Libyadan karld 1940l yllarda balad.
Afrikadaki devletlerin, bamszlklarn kazanmalarna ramen insanlar dnya standartlarnn
altnda yaamaktadrlar. Kabilecilik anlaynn hkim olmas demokratiklemenin nnde en byk
engeldir. Serbest seim, zgr basn vb. kavramlarn toplum nazarnda pek bir deeri yoktur. lkelerin
ounda tek parti ve asker diktatrlkler ibandadr.
Bugn dnyann en borlu ktas olan
Afrikada dnyann en fakir lkeleri yer
almaktadr. D lkelerden gnderilen yar-
dmlarn ou verimli kullanlmamtr.
lkelerin d ticaret hacmi son derece
zayftr. nsan ve hayvan hastalklarndaki
art, kt ynetim, tarm arazilerinin azal-
mas gibi sebepler retilen gda miktarnn
dmesine neden olmaktadr. Salk sorun-
lar, altyap ve finansman eksiklii yznden
en st noktaya ulamtr. 1970ten beri
Afrikann dnya pazarndaki pay yarya
inerken d borcu 20 kattan fazla artmtr.
Ktada kara ve demir yollar, ehir ve kasa-
balarn altyaplar son derece yetersizdir.
Tm bu olumsuzluklarn yannda Bat
kltrnn etkisi ve Batnn siyasi, iktisadi
mdahaleleri Afrikadaki geri kalmln
sebepleri arasndadr.
AFRKA...
Afrika Birlii, ktada 1963 ylndan bu yana meydana gelen 30 byk sava u ekilde
snflandrmtr: Bamszlk sonras savalar, siyasi savalar, doal kaynaklarn (petrol, bakr,
altn vb.) kontrol amacyla yaplan savalar, etnik savalar, uyuturucu ve elmas trafiinin
kontrol amacyla yaplan savalar.
Kara Ktadaki i savalarn nedenleri ile ilgili de birok tespit ve analiz yaplmtr. Bunlar yle
zetlenebilir;
?Ulusal btnl salayc etkenlerin olmamas nedeniyle ulus-devlet oluumuna uyum
salanamamtr. Hlihazrda, ulus-devlet sreci sancl bir sretir. Avrupann byk imparatorluklar
da yzyllar sren i savalar sonrasnda ulus-devletlere dnebilmitir. Afrika lkeleri ise bu srecin
henz bandadr (Somali, ad, Uganda).
?Smrgeci glerin etnik, din ve dier yerel
gereklikleri gz ard etmek suretiyle oluturduklar
yapay snrlar atma tohumlar ekmitir (Eritre,
Kamerun, Togo, Gana).
?Souk Sava Dneminde byk devletlerin
provokasyonlaryla meydana gelen toplumsal
ayaklanmalar ve bamszlk hareketleri ortaya
km ve bu esnada baz atma sreleri tetiklen-
mitir (Angola, Mozambik, Zimbabve, Namibya).
?Ktada iddetli bir etnik ayrmclk ve
dmanlk hkm srmektedir (Burundi, Raunda,
Liberya).
?Din farkllklar nemli bir atma dinamiidir
(Sudan).
?Geim kayna hline gelen ok uluslu ve ok
etnik yapl etelemeler pek ok atmaya kaynaklk etmektedir (Somali, Kongo, Fildii Sahili).
ngrlebilir bir gelecekte i atmalarn ve savalarn Afrikann maks talihi olmaktan kmas
mmkn grnmemektedir. Zengin yer alt ve yer st kaynaklarna sahip Kara Ktann, gelimi
lkelerin ham madde ihtiyacna hitap etmesi ve bu nedenle de neo-smrgecilik faaliyetlerinin devam
edecek olmas, Afrika lkelerindeki i sava ya da atmalarn yabanc devletlerin mdahalesine ak
olacann habercisidir.
www.asam.org.tr
Afrikada i savalarn sona ermesi iin sizce hangi tedbirler alnmaldr? Belirtiniz.
E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE
1. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas
Trkiyenin Avrupa Konseyine katlmasyla ilgili olarak Dileri Bakan Necmettin
Sadakn TBMMde yapt konumadan (1949)...
... D siyasetimizin arlk merkezi Bat dnyasdr. ngiltere ve Fransa ile ittifakmz,
Amerika ile gittike artan dostluumuz ve menfaat birliimiz, d siyasetimizin istikametini daha fazla
Batya evirmitir. Avrupa Konseyi iinde bir Avrupa devleti olarak yer almamz, bu uzun ve devaml
siyasetimizin zaruri bir neticesidir. Ayn zamanda, Avrupa Konseyine girmemiz bu ana siyasetimizde
bizi kuvvetlendiren yeni bir amildir. Yine ancak bir Avrupal devlet sfatyladr ki Amerikann Marshall
yardmndan istifade edebiliyoruz. Avrupa Konseyine katlmamz neticesi, Anadolunun Avrupa siyasi
ve iktisadi birlik hudutlar iine girmesi bizim iin belli bal bir hadisedir.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 726
Metinden hareketle Souk Sava Dneminde izlenen Trk d politikas hakknda neler
syleyebilirsiniz?
101
Bamszlklarn kazanan devletler, Dou-Bat mcadelesinde her iki blokun dnda kalarak
ncelikle ekonomik kalknmay hedeflemilerdir. Bu amala 25 Mays 1963te Afrika Birlii Tekilat
(OAU), 32 bamsz Afrika lkesi tarafndan kurulmutur. Tekilatn amalar; Afrika lkeleri arasndaki
birlik ve dayanmay gelitirmek, yelerinin bamszlklarn gzetmek, tm kolonileme biimlerini
ortadan kaldrmak, Birlemi Milletler Szlemesine ve nsan Haklar Evrensel Beyannamesine uygun
olarak uluslararas i birliini ilerletmek; yelerinin ekonomi, diplomasi, eitim, salk, bilim ve savunma
politikalarn uyumlu hle getirmektir.
Trkiyenin NATOya yelik iin davet edilmesi zerine Babakan Adnan
Menderesin Anadolu Ajansna verdii beyanattan...
Tarihin eini kaydetmemi olduu byk tehlike (Sovyet yaylmacl) karsnda kendi balarna
savunma yapamayacaklarn anlayan kk-byk Batl hr memleketler, varlklarn ve mill
ananelerine dayanan demokrasi rejimini birleerek korumak maksadyla Atlantik Paktn vcuda
getirdiler...
Demokrat Parti hkmetinin gtt azimli ve Trkiyenin taahhtlerine mutlak balln bilfiil
gstermesi itibaryla da hayrl ve gven verici d politika sayesindedir ki Bat camias ile Atlantik Pakt
iinde kader birlii durumuna girmek zere bulunuyoruz. Atlantik Paktna davet edilmemiz hakknda
alnan kararn, bu bakmdan hepimizi sevindirmesi lazm.
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii:
Cumhurbakan Cell Bayarn Hatralar ve Belgeler, s. 133
Trkiye hangi nedenlerle NATOya ye olmutur? Trkiyenin yelii uluslararas alanda nasl
karlanmtr?
Trkiyenin NATOya mracatnn basna yansmas (3 Austos 1950)
102
ABD Souk Sava Dneminde SSCB yaylmaclna kar jeostratejik konumundan dolay
Trkiyeyi yannda grmek istiyordu. Trkiye ise SSCBnin basklarna kar ABD ve Batl devletlerle i
birlii yaparak kendi gvenlik alann geniletmeye ynelik siyaset izlemeye ynelmitir. in Halk
Cumhuriyetinin yeni bir g olarak ortaya kmas ve Kore Sava, Trkiyenin izledii politikann
haklln ortaya koymutur. Bu dorultuda Trkiye, Avrupa Konseyine ve NATOya girmi, Balkan ve
Badat paktlarnn kurulmasnda etkili rol oynamtr.
a. Trkiyenin Avrupa Konseyine Girii
II. Dnya Savandan sonra Bat Avrupann Sovyetler Birlii tehdidi altnda kalmas zerine ngilte-
re, Fransa, Belika, Hollanda, Lksemburg, Danimarka, rlanda, talya, Norve, sve 5 Mays 1949da
Londrada antlama imzalayarak Avrupa Konseyini kurmulard.
Bat ile siyasi, ekonomik ilikilerinin gelitirilmesi ve gvenliini arttrma adna Trkiye ittifaklar
sistemine ynelik nemli bir adm atarak asker nitelii olmayan bu tekilata 8 Austos 1949da ye
oldu.
b. Trkiyenin NATOya Girii
Ekonomi ve gvenlik aray Trkiyenin Souk Sava Dneminde Bat ile ilikilerinde belirleyici
etkenler olmutu. Trkiyenin modernleme srecini devam ettirmek istemesi de Bat ile ilikilerin
gelitirilmesinde bir etkendi. Bu dnemde Trkiyenin d politikada en nemli hedeflerinden biri de
NATOya yelikti. Trkiye, kurulduu andan itibaren NATOya dhil olmaya almt. Truman
Doktrininden sonra Amerikan yardmnn NATO vastasyla Bat Avrupaya yaylmas, Trkiyede
kendine yaplan yardmn azalaca endiesi dourmutu.
Trkiye NATOya ilk mracaatn Mays 1950de, ikinci mracaatn ise Austos 1950de yapt. ABD,
Trkiyenin bu isteine itiraz etmedi. Fakat ngiltere ve baz Avrupa devletleri, Trkiye NATOya alnrsa
bunun SSCB tarafndan tepki ile karlanaca hatta savaa neden olaca dncesiyle Trkiyenin
bavurusuna kar ktlar.
25 Haziran 1950de balayan Kore Sava, Trkiyenin Bat Bloku iinde yer almas iin bir frsat
oldu. Trkiye, Kore Savann balamas zerine Birlemi Milletler Tekilatnn davetine olumlu cevap
vererek 4.500 kiilik bir kuvvetle BM gcnde yer ald. Bylece Trkiye Cumhuriyeti tarihinde ilk kez yurt
dna asker yolland. Trkiye, bu giriimi ile Amerikay etkileyerek NATO konusunda bu devletin
desteini almak istiyordu.
ABD, NATO STRATEJLER VE TRKYE
NATO kuruluundan itibaren savunma politikalarn NATO Stratejisi ad verilen ana
balklar altnda toplamtr. Bu stratejilerle ilgili ksaca unlar sylenebilir:
Snrl Sava Stratejisi: NATOnun kurulu yllarnda ABD Hava Kuvvetleri zayf olduu iin SSCB
karsnda asker saysal dengenin salanmas benimsendi. Bu yaklama gre NATOnun asker
saysnn hzla artrlmas planland.
Kitlesel Karlk Stratejisi: NATO iin bu kadar asker beslemek hem ok pahalyd hem de atom
silahlar kapasitesini hzla gelitiren SSCB, konvansiyonel (klasik silahlar) gle durdurulmayacak bir
nitelie brnmt. Bu erevede, benimsenen bu stratejiye gre NATO, SSCBye kar kullana-
bilecei nkleer silahlar iin slere ihtiya duymaktayd.
Esnek Karlk Stratejisi: SSCBnin de etkili nkleer silahlar ve fzeler gelitirmesi, nkleer cay-
drclk kavramnn yerini nkleer denge kavramna terk etmesine yol at. Olas bir saldrda en son
seenek olarak nkleer silahlara bavurulacakt.
leri Savunma Doktrini: 1970lerin sonlarnda benimsenen bu doktrine gre atma, yerleim
merkezlerinden mmkn olduunca ileride ve uzakta tutulmalyd. Bylece merkezden uzak kanat
lkelere daha fazla yk dyordu. Bu nedenle ye lkeler, kendi snrlarndan mmkn olduunca
uzakta savaa gireceinden bu lkelerin hava kuvvetlerinin gelitirilmesine ynelik admlar atld.
Souk Sava Sonras NATO Stratejileri: Varova Paktnn dald bir ortamda NATOya gerek
olmad tartlrken Ekim 1991de NATO, yeni bir strateji benimsedi. Buna gre, NATOnun tek
varolu nedeninin toplu savunma olmad vurgulanyor, ttifakn, yelerinin gvenliini etkileyen her
trl krizin ynetimiyle ilgilendii belirtiliyordu. Nisan 1999da NATO, yine baz yeni ilkeler benimsedi.
ye lkeleri tehdit eden etnik ve din rekabet, terrizm, insan haklar ihlalleri, blgesel atmalar gibi
konular NATOnun yakndan takip ettii belirtilerek NATOya yeni grev alanlar oluturuldu.
Prof. Dr. Faruk SNMEZOLU, Trk D Politikas, s. 48-51den yararlanlmtr.
Yukardaki bilgiler nda Trkiyenin NATO iindeki konumunu deerlendiriniz. Trkiye bu
stratejiler dorultusunda NATO iinde hangi grevleri stlenmitir?
Trkiyenin Koreye asker gnderme kararnn basna yansmas (26 Temmuz 1950)
103
Kore Savann meydana getirdii kayg verici ortam ve Trkiyenin Kore Savanda gsterdii
baar, Trkiye ile ilgili itirazlar azaltmt. Ayrca Sovyetler Birliinin Avrupaya saldrma ihtimaline
kar SSCBye yakn bir s gerektii, bunun iin en uygun yerin Trkiye olduu strateji uzmanlarnca
belirtilmi, bu da Trkiyeye ilgiyi arttrmt.
15 Eyll 1951de Ottowada toplanan NATO Bakanlar Konseyi, Trkiye ve Yunanistann birlikte
kabul edilmesine karar verdi.
TBMM, 18 ubat 1952 tarihinde Kuzey Atlantik Antlamas ve Protokoln kabul etti. Trkiyenin
NATOya girii ile Trkiye-ABD ilikileri daha da geliti. Trk topraklarnn gvencesi NATO gvencesi
altna alnm oldu.
Trkiyenin Kore Savana katlmasnn basna yansmas
DNYA BASININDA TRK ASKER
Binlerce Birlemi Milletler askerlerinin muhakkak bir emberden kurtulularn, Trk
askerinin kahramanlna borluyuz. Bu baar Trk Milletinin kahramanlk, anane ve menk-
belerine, yeni ve unutulmaz bir eref sayfasn daha ilave etmitir.
Amenuel Shinwell - ngiltere Mill Savunma Bakan
Kore muharebesinde 4.500 mevcutlu Trk tugaynn gstermi olduu yiitlik ve kahramanlk, ana
vatanda bu gibi daha yzbinlerce aslann mevcut olduu fikriyle, hr dnya milletleri iin bir huzur
kayna olmutur.
Evening Star Gazetesi
Trkiye, Kore Savana yardm hususunda Birlemi Milletlerin talebine msbet cevap veren nadir
milletlerden biridir. Kendi kudretine nisbetle, baka milletlerden daha stn bir ekilde harbe itirak
etmitir. Trkler bizim en iyi mttefikimiz olarak kabul edilebilir. Birleik Amerika, muvaffakiyetle sava-
abilecek bu mttefikine minnettardr.
Chicago Tribune
Korede dnya sava tarihinde bugne kadar hibir birliin yapamadn baaran, esiz zafer
kazanan Trk Silahl Kuvvetleri uzun zamandan beri taarruzlarn baaryla srdrerek zaferden zafere
komaktadr. Bunun sonucu, Gney Kore topraklar artk dmann istilasndan kurtulmu bulunmak-
tadr. G durmutur. Topraklarmzn kazanlmasnda
Trkiyenin Kore Savana katlmasyla ilgili bir gazete hazrlaynz.
Gazetenizde:
?Kore gazileriyle yaplm rportajlara yer verebilirsiniz.
?Savaa katlan askerlerin fotoraflarn sergileyebilirsiniz.
?Korede Trk askerlerinin gerekletirdii sosyal faaliyetlere yer verebilirsiniz.
?Dnemin gazete manetlerini kullanabilirsiniz.
?Dnemin siyasilerinin aklamalarna yer verebilirsiniz.
?ehit olan askerlerimizle ilgili albm hazrlayabilirsiniz.
Trk Silahl Kuvvetlerinin pay byktr.
Gney Kore Radyosu
Nazm Dndar SAYILAN, Kore Harbinde Trklerle, s. 170
Trk askerinin Koredeki baarlar uluslararas alanda Trkiyenin konumunu ve ilikilerini nasl
etkilemitir?
?Trkiyenin Kore Savana katlmasnn gerekelerini ve bunun sonularn ieren yazlar
yazabilirsiniz.
Koredeki Trk Kuvvetlerinin komutan Tahsin Yazc Paamz,
BM Ordu Komutan Walton Walkerdan madalyasn alrken
Koredeki Trk tugayndan bir grnm
104
Trkiyenin aktif rol oynad CENTO toplantsnn
basna yansmas (1959)
105
Yugoslav lideri Tito (ortada)
amacyla Atina ziyareti esnasnda Yunan kral ve kraliesiyle
(6 Mart 1954)
Balkanlarda i birliini gelitirmek
c. Balkan Paktnn Kurulmas
Trkiyenin NATOya ye olmas Sovyetler Birlii
ve onun nfuzu altndaki Bulgaristan tarafndan
tepki ile karlanmt. NATOnun yannda
Balkanlarda aktif politika izlemenin gerektiine
inanan Trkiye, Yugoslavya ve Yunanistan
arasnda 28 ubat 1953te Dostluk ve Birlii
Anlamas imzalanarak Balkan Pakt kurulmutur.
Bu belgeyle devlet aralarnda ekonomik ve
kltrel i birlii yapacaklar, sorunlarn bar
yollarla zecekler, ortak savunma konusunda i
birliini srdreceklerdi. Bu anlamadan sonra bu
devlet arasnda ilikiler daha da geliti ve 9
Austos 1954te Siyasi Birlii ve Karlkl Yardm
Antlamas imzalanarak l Balkan ttifak
kuruldu. Bu gelime ABD ve ngiltere tarafndan
memnuniyetle karland. Fakat zamanla ttifak
oluturan devletler arasndaki gr farkllklar ve
sorunlar ittifakn mrnn uzun sreli olmasn
engelledi. Stalinin lmnden sonra 1954ten
itibaren Yugoslavyann SSCB ile tekrar yakn-
lamas ve Trk-Yunan ilikilerinin Kbrs mese-
lesinden dolay bozulmasyla Pakt, gcn kaybet-
meye balad.
d. Badat Paktnn Kurulmas
Trkiyenin NATOya girii ile ilgili mzakereler yaplrken
Orta Dounun mdafaas sk sk dile getirilmi ve ngiliz
temsilcileri Trk heyetine, NATOya girdikten sonra
Trkiyenin Orta Dounun savunmasnda kendine den
rol oynamasn hassasiyetle beklediklerini ifade etmilerdir.
Bunun zerine, Dileri Bakan Fuat Kprl ise TBMMde
yapt konumada Orta Dou savunmasnn gerek stratejik,
gerek ekonomik bakmlardan Avrupann korunmas iin
zorunlu olduunu belirtmitir. Bu nedenle Trkiye, Atlantik
Paktna katlnca Orta Douda zerine den rol etkin
biimde yerine getirmek ve gerekli tedbirleri birlikte almak
iin, ilgili lkelerle derhl mzakereye girmeye hazr
olduunu sylemitir.
Trkiye, NATOya giriinin ardndan hem Balkanlarda
hem de Orta Douda savunma sistemi arayna girmiti. Bu
tarihlerde Arap-srail gerginlii, ngiliz-Msr anlamazl
Orta Douda gergin bir hava oluturmutu.
Bu ortamda blgede savunma ve gvenlik amal
kurulan, Badat Paktnn temeli Trkiye-Irak arasnda
atlm (24 ubat 1955), daha sonra Pakta
ngiltere, ran, Pakistan da katlmtr. Arap
Birliini kurmak isteyen Arap lkeleri ile bu
lkeleri yanna ekmek isteyen SSCB de bu
Pakta tepki gstermitir.
1958 Temmuzunda Irakta krallk
rejiminin yklmas sonucu yeni ynetim 24
Mart 1959da, Badat Paktndan ekildiini
resmen aklad. ABD bu gelimelere
ramen Paktn devamndan yana tavr
sergiledi. Irakn ayrlmasndan sonra
Paktn merkezi Ankara oldu. Paktn ad 18
Austos 1959da Merkez Antlama rgt
(CENTO) olarak deitirildi. Bu ekliyle
yirmi yl devam eden rgt, Pakistan ve
rann ayrlmasyla hukuken olmasa bile
fiilen sona ermi oldu.
CENTO toplantsndan bir grnm (1959)
2. Trkiyede Hayat
a. Siyaset
Metinlere gre Trkiyede dnemin siyasi artlar hakknda neler sylenebilir. TBMMde muhalefet
olgusundan sz edilebilir mi? ok partili hayata geite baka hangi nedenler etkili olmutur?
Belirtiniz.
106
Drtl Takrirden (7 Haziran 1945)
CHP Meclis Grubu Bakanlna,
(...) II. Dnya Savann belirmeye bala-
mas ve harp tehlikesinin memleketimizi daimi
bir tehdit altnda bulundurmas pek tabii olarak
siyasi hrriyetleri tahdide (snrlandrlmasna)
sebep olmu ve bu suretle Tekilt- Esasiye
Kanununun demokratik ruhundan biraz daha
uzaklalmt. ()
Btn dnyada hrriyet ve demokrasi
cereyanlarnn tam bir zafer kazand demok-
ratik hrriyetlere riayet prensibinin milletlerara-
s teminata balanmak zere bulunduu u
gnlerde memleketimizde de cumhurbaka-
nndan en kne kadar btn milletin ayn
demokratik lkleri tadndan phe edile-
mez.
Uzun asrlardan beri mstakil bir devlet ola-
rak yaayan Trkiyede, hatta okuyup yazma
bilmeyen vatandalarn bile siyasi hrriyetleri-
ni uurlu kullanacak bir seviyede bulunduklar
inkr edilemez bir hakikattir. Okuyup yazma
bilmeyen kyller arasnda bile dnyann en
deerli idare ve siyaset adamlarn yetitirmi
olan milletimizin, bilhassa cumhuriyet idaresi-
nin kuruluundan beri yaplan byk hamleler
neticesinde, bundan 20 yl evveline nispetle
ok yksek bir seviyeye erimi bulunduu
vnlecek bir gerektir.
te, bir taraftan i hayatmzdaki bu mesut
tekmln (deiim) yaratt siyasi olgunluk,
dier taraftan bugnk medeniyet dnyasnn
umumi artlar, daha ilk Tekilt- Esasiye
Kanunumuzda hkim olan demokratik ruhu
bugnk siyasi hayat ve tekilatmzda kuv-
vetle tecelli ettirmek zaman geldii kanaatine
bizi sevk etmi bulunuyor. ()
CHP Milletvekilleri:
Cell Bayar (zmir), Fuat Kprl (Kars),
Refik Koraltan (el), Adnan Menderes (Aydn)
Ed.: S. NAN, E. HAYTOLU,
Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, s. 108-109
Cumhurbakan smet nnnn
TBMMnin, III. Yasama Yln A
Konumasndan ( 1 Kasm 1945)
() Demokratik karakter btn Cumhuri-
yet devrinde prensip olarak muhafaza olun-
mutur. Diktatrlk, prensip olarak hibir
zaman kabul olunmadktan baka, zararl ve
Trk milletine yakmaz olarak daima itham
edilmitir.
Byk Meclisin her denetim yannda
milletin vergileri ve harcadklar zerindeki
denetim, en ileri demokratik milletlerin
hibirinden eksik kalmayacak kadar kesin ve
kavrayldr. Bizim tek eksiimiz, hkmet
partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr.
(...) Yeni seim iin tabii olarak bir buuk
sene kadar bir zaman geecektir... Tek derece-
li olmasn dilediimiz 1947 seiminde milletin
oklukla verecei oylar gelecek iktidar tayin
edecektir. O zamana kadar bir kar partinin
kendiliinden kurulabilip kurulamayacan ve
kurulursa bunun Meclis iinde mi, Meclis dn-
da m ilk eklini gstereceini bilemeyiz. unu
biliriz ki bir siyasi kurul iinde prensipte ve y-
rtmede arkadalarna taraftar olmayanlarn
hizip (grup) eklinde almalarndan fazla,
bunlarn, kanaatleri ve programlar ile aktan
durum almalar, siyasi hayatmz iin daha
doru yol, milletin menfaati ve siyasi olgunluu
iin daha yapc bir tutumdur.
nnnn Sylev ve Demeleri, s. 388-389
2 Kasm 1945 tarihli gazete haberi
Trkiyede demokrasi alanndaki gelimeler Osmanl Devletinin son dnemlerine kadar gitmektedir.
Trk toplumu I. Merutiyetle ilk kez seme hakkn kullanrken II. Merutiyetle beraber ok partili hayat
ile tanmt.
11. snf T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk dersinde grld zere Atatrk, tam bamszlk
salandktan sonra egemenliin millete ait olmas gerektiine inanm ve cumhuriyeti ilan etmi, daha
ADNAN MENDERES
1899da Aydnda doan Adnan
Menderes, zmir ttihat ve Terakki
Mektebinde, daha sonra Kzlullu
Amerikan Kolejinde renim grd.
I. Dnya Savana yedek subay
olarak katld.
Adnan Menderesin siyasi hayat,
Fethi Okyar ve arkadalar tara-
fndan kurulan (1930) Serbest Cum-
huriyet frkasyla balad; Partinin
Aydn tekilatn kurdu, il bakan
seildi. Bu parti dalnca CHPye
girdi. Partinin il bakan iken Atatrk
ile karlat ve 1931de CHP Aydn
milletvekili oldu. 1935te
Mays 1945te, iftiyi Topraklan-
drma Kanunu nedeniyle partisi CHP
ile aras ald. 7 Haziran 1945te Ce-
lal Bayar, Fuat Kprl ve Refik Ko-
raltanla birlikte Drtl Takrir olarak
bilinen nergeyi imzalad. nergenin
CHP meclis gurubunca reddedilmesi
zerine grlerini basna aklayan
Menderes, Kprl ve Koraltan 12
Haziran 1945te partiden karldlar.
Drtl Takririn imzaclar 7 Ocak
1946da Demokrat Partiyi kurdular.
1946da DPden Aydn milletvekili
olan Menderes, on yl sren Demok-
rat Parti ktidar devrinin tek baba-
kandr. 22 Mays 1950den 27 Mays
1960a kadar be hkmet kurdu.
27 Mays 1960ta yaplan asker
mdahale sonucunda tutuklanan
Adnan Menderes, yaplan yarglama
sonucunda idam edildi (17 Eyll
1961).
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi
c. VII, s. 3886dan zetlenmitir.
Ankara
Hukuk Fakltesinden mezun oldu.
Mill Kalknma Partisinin alnn basna yansmas (28 Ekim 1945)
107
14 Mays 1950 seimlerinin basna yansmas (16 Mays 1950)
sonra da ok partili hayata gei denemelerinde bulunmutur.
Fakat artlarn yeterince olgunlamadn grp denemelerden
vaz gemitir.
II. Dnya Savandan sonra uluslararas ortamn elverili
olmas, Batnn demokratik fikirlerinden etkilenmi bir kuan ve
halkn demokrasi talepleri, ok partili hayata geite etkili
olmutur. Cumhurbakan smet nn Ankarada 19 Mays
Genlik ve Spor Bayramnda (1945) demokratik gelimeden
bahsetmi ve Siyasi hayatmzda demokratik prensipler daha
byk lde hkim olacaktr. demiti. nnnn bu
aklamalarndan sonra ilk muhalefet partisi, Temmuz 1945te
Nuri Demira tarafndan Mill Kalknma Partisi adyla kuruldu.
Dier taraftan bir grup CHP milletvekili (Celal Bayar, Adnan
Menderes, Refik Koraltan, Fuat Kprl) parti program ve
kanunlardaki baz deiiklik tekliflerinin (drtl takrir) CHP grup
toplantsnda reddedilmesi zerine partiden ayrlarak 7 Ocak
1946da Demokrat Partiyi (DP) kurdular. Ayn yl iinde leri
Bakanlndan izin alnarak 13 parti kurulmutur.
Birden fazla parti ile 1946 ylnda seimlere gidildi. 108. sayfa-
daki tabloda da grld gibi bu seimde CHP 397, DP 69,
Bamszlar da 7 milletvekillii kazand. 1948 ylnda DPnin
iktidara kar muhalefetini yetersiz gren bir grup milletvekili
DPden istifa ederek Millet Partisi (MP)ni kurdular. Bylece
Mecliste parti yer ald (CHP, DP, MP). 14 Mays 1950de
yaplan seimlerden Demokrat Parti ald % 55,2 oy oran ile
birinci parti olarak kt. Seimlere katlm % 89 ile yksek bir
orana ulamt. Bylece 27 yl sren CHP iktidar sona ermi ve
DP iktidar balamt.
108
1946-1960 arasnda TBMMde temsil edilen siyasi partiler
Genel
Seim
Demokrat
Parti
Cumhuriyet
Halk Partisi
Millet
Partisi
Cumhuriyeti
Millet Partisi
Hrriyet
Partisi
Bamsz
MS % MS % MS % MS % MS % MS %
1946 61 - 397 - - - - - - - 7 -
1950 408 55,2 69 39,6 1 4,6 - - - - 2 0,6
1954 503 58,4 31 35,1 - - 5 5,3 - - 2 0,6
1957 424 48,6 178 41,4 - - 4 6,5 4 3,5 - -
MS: %: Milletvekili says Oy oran TK
Aadaki tabloya gre bu dnemde yaplan seimlerle ilgili neler sylenebilir?
Aada 1950-60larda Trkiyede kullanlan seim afileri grlmektedir. Afilere gre
partilerin izledii politikalar hakknda neler sylenebilir?
CHP Afileri
DP Afileri
22 Mays 1950de DP Genel Bakan Celal Bayar cumhurbakan seilerek hkmet kurma grevini
Adnan Menderese vermitir. Uygulad sosyal politikalar (cretli hafta sonu tatili, iilere sendika
kurma izni, genel af vb.), 1947de balayan ABD yardmlarnn bu dnemde artmas ve II. Dnya
Savann ekonomik etkilerinin azalmas 1954te yaplan seimlerde DPyi 1950 seimlerinden daha
yksek bir oyla (% 58,4) tekrar iktidara tamtr. Ekonomi alannda CHPnin devletilik modeline kar
daha liberal bir ekonomi modelini benimseyen DP aralksz on yl iktidarda kalmtr.
109
Adnan Menderesin Mays 1950deki seim konumasndan:
Bize gre devletin ekonomi politi-
kas, mlkiyeti
Ekonomik alanda zel teebbs esas
almak, memleket ekonomisinde devlet ilet-
melerine ve kooperatiflere yer vermemek an-
lamna gelmemelidir.
Bizim evlet
iletmecilik yapmak yerine ekonomiyi tanzim
etmelidir. Devlet deiik alanlarda iktisadi faa-
liyetlerin gelimesi iin tevik, koruma ve re-
kabetle ilgili tedbirleri almaldr.
Devlet zel teebbsn ve sermayenin ya-
trm yapmayaca kamu hizmetlerinde grev
stlenmelidir.
Bize gre, ekonomi politikasnda ekono-
minin asl sahibi kiiler ve zel teebbstr. Bizim grmze gre devlet, ekonominin iinde deil,
stndedir. Devlet, bundan byle kamu hizmeti veren dndakileri bir plan dhilinde zel
teebbse ve kooperatif birliklerine devretmeye balamaldr.
stikrarl bir ekonomi politikas oluturmak iin, ekonomistlerden ve baarl i adamlarndan oluan
bir iktisadi aratrma merkezinin kurulmasn acil olarak gerekletirmek istiyoruz.
Prof. Dr. Feroz AHMAD, Demokrasi Srecinde Trkiye, s. 154ten sadeletirilmitir.
zel teebbs ve esas almal,
kiinin iktisadi hrriyetini korumaldr.
devletilik anlaymza gre, d
iletmelerin
DP nin benimsedii ekonomi politikasnn zellikleri nelerdir?
Adnan Menderes bir seim mitinginde
Tabloya gre DP dneminde uygulanan tarm politikalar hakknda neler sylenebilir?
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1945 1947 1949 1951 1953 1955 1957 1959 1961 1963
lenen alan (yz bin hektar) Traktr says (bin adet)
Demokrat Parti dneminde tarm
Prof. Dr. Stefanos YERASMOS, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, c. III, s. 185
b. Ekonomi
1946 seimlerinden sonra yeni kurulan hkmet ekonomik problemlerin zm iin yeni kararlar
alnmasna ve ekonomide liberallemenin gerektiine, inanyordu.
1947 yl, ekonomi alannda da deiimlerin yaand bir yl oldu. 7 Eyll 1947 Kararlar ile Trk
lirasnn deeri % 50 (1 ABD dolar = 280 kuru) drlerek ithalat kolaylatrlm, bankalarn altn
satmalarna izin verilmiti. Trkiyede devleti ekonomiden liberal serbest pazar ekonomisine geiin ilk
adm bu kararlarla gereklemitir.
Marshall yardmyla gelen traktrler
110
Yukardaki verilere gre 1946-1960 dneminde Trkiyenin ekonomik durumu ile ilgili neler
sylenebilir?
TK
Seilmi gda maddelerinin ortalama perakende
fiyatlar (Ankara) (TL/kg)
Ekmek Pirin
Toz
eker
Koyun
eti
Zeytin
ya
1950 0,36 1,24 1,56 1,95 2,25
1952 0,33 1,23 1,40 2,35 2,30
1954 0,33 1,18 1,41 2,74 3,08
1956 0,34 2,07 1,74 3,40 4,49
1958 0,52 2,10 2,38 4,71 4,49
1960 0,70 3,07 3,25 5,53 6,43
-15
-10
-5
0
5
10
15
20
25
1
9
5
0
5
1
5
2
5
3
5
4
5
5
5
6
5
7
5
8
5
9
1
9
6
0
1950-1960 yllarnda enflasyon
%
1946-1960 yllar arasna ait ekonomik veriler (* bin dolar, ** milyon TL)
YIL thalat* hracat* Hizmetler** Tarm** Sanayi** Byme (%)
1946 118.889 214.580 2.724 3.127 1.007 -15,3
1950 285.664 263.424 4.232 4.044 1.419 -10,2
1955 497.637 313.346 8.608 7.455 3.055 7,9
1960 468.186 320.731 20.951 17.668 8.046 4,4
DP iktidarnn ilk yllarnda Marshall yardmlaryla desteklenen tarm, hzl gelime gsteren en
nemli alanlardan biri olmutur. Dardan alnan krediler, ithal makinelerin alnmasnda kullanlmt.
Bir nceki sayfadaki grafikte de grld gibi traktr saysndaki art, ekilip biilen toprak miktarnn
da artmasna sebep olmutur. ok iyi giden hava koullar da eklenince Demokrat Parti ynetiminin ilk
ylnda tarm rnleri retimi ve iftinin
geliri olduka artmt. Tarmdaki bu by-
menin nclnde, ekonomi bir btn olarak
% 11-13 oranda byd.
1951de hkmet, Trkiyede yabanc
yatrm tevik etmek iin bir yasa hazrlad.
Bylece yabanc sermayenin Trkiyede
yatrm yapaca bekleniyordu. Fakat btn
teviklere ramen yabanc yatrmlar da
beklenen sonu alnamad. Liberalizme ilikin
btn beklentilere ramen , yatrmlarn
% 40-50sini yapmak zorunda kald. 1950-60
arasnda 17 kamu iktisadi teekkl kuruldu.
1950-1954 yllarnda yatrmlar karayolu,
inaat, sanayii ve tarm alanlarnda younlat.
Kara yolu yapmndaki hzl gelimeyle beraber, artan ithal otomobil ve kamyon says, daha etkin bir
pazarlama ve datm olana salad. Demir yollar yapm ise neredeyse tamamyla durdu. zel
yatrmclarn isteksizlii ve sermaye yetersizlii byk devlet iletmelerinin zelletirilmesini engel-
ledi.
devlet
111
Neet Erta
Kara yollarnn gelimesiyle otomobil
saysnda art grlmtr.
Bir film afii
Bir amar makinesi reklam afii
Trk ekonomisinin zayflama eilimi ilk kez Eyll 1953te
alnan ekonomik nlemlerde kendisini gsterdi. Bu nlemlerle
da alma ve dnya ekonomisiyle hzl btnleme dnemi sona
erdirilerek ithalat ve dviz denetim altna alnmaya alld.
1954te
Ancak Austos 1958de hkmetin d borca
duyduu gereksinim sonucu IMFden bor alnd.
c. Sosyal ve Kltrel Hayat
Trkiyede II. Dnya Savandan sonra birok alanda yaa-
nan deiim, kltrel alanda da kendisini gstermitir. Bu dei-
im i ve d sebeplerin etkisiyle gelimi ve yaylmtr. D
sebepler balamnda dardan alnan kredi ve yardmlarla
lkenin refah seviyesi ykselmitir. sebepler ise refah sevi-
yesinin artmasna bal olarak tketimdeki art ve alkanlklarn
deimesi, tarm politikalar nedeni ile krsal kesimden yeni bir
snfn ykselmesi gsterilebilir. Bu dnemde insanlar tarmda
hzl makinelemeyle beraber kyden kente g etmeye bala-
mlardr. Karayollarnn gelimesi ile kentleme hzlanm, kente
gelenler kentin tketim alkanlklarn benimsemi ve tketim
kltr toplumun alt katmanlarna doru yaylmtr.
Bu dnemde bata caz olmak zere Rock and Roll ve dier
mzik trleri Trkiyeyi etkisi altna almaya balamtr. zellikle
genler radyolar ve plaklar araclyla bu yeni mzik akmlarn
takip ediyorlard. Bu dnemin en nemli kn nce bir radyo
sanats olarak nlenen ve sonradan sahnelere geen Zeki
Mren yapt. Mzeyyen Senar, Neet Erta gibi isimler dnemin
dier nl sanatlar arasnda gsterilebilir.
Bat etkisi savatan sonra sinemada da hissedilmeye ba-
land. Bu dnemde evrilen . Ltfi Akadn Vurun Kahpeye
filminde Bat sinemasnn izleri grlmtr. 1949-1959 arasnda
ou edebiyat eserleri ve yabanc filmlerden uyarlama 553 film
ekildii saptanmtr. Bu dnemde Hollywood sinemas dnyada
olduu gibi Trkiyede de etkisini hissettirmitir.
Tiyatroda ise ekonomik durum ile ahlak ilikisi, sarslan deer
yarglar, orta snfn skntlar, aydnlarn toplumdan kopukluu
bu dnem oyunlarnn balca temalardr.
1940tan sonraki yazar ve airlerin daha ok sosyal gerekilik
akmna bal kaldklar grlr. lkenin iinde bulunduu sosyal
deiim ve gelime btn ynleriyle bu dnemin eserlerine
yansd. Roman ve hikye yazarlar, II. Dnya Savann toplu-
mumuzda sebep olduu eitli olumsuzluklar, evrelerindeki
yoksulluu, geri kalml, kyden kente g ve bunun getirdii
sorunlar, tarm sanayi ilikilerini ve gelir dalmndaki denge-
sizlikleri eserlerinde ska ilediler. Dilde zlemenin yaand
bu dnemde sanatlar eserlerine kendi siyasi dncelerini de
yansttlar.
1940l yllarda ilk edebi hareket iir alannda Garip Akm ile
balad. Orhan Velinin ncln yapt grup, iiri kurallardan
soyutlamay, anlatmda yeni bir dil kullanmay ve gelenekilii
brakarak yenilikilik ilkesini benimsedi. Garipiler akmna kar
oluan kinci Yenilerin iir anlaynn temelini konuma dilinden
uzaklaarak edebi sanat bolca kullanmak gibi ilkeler
oluturmutur. Bu dnemin dier bir akm ise 1950de ortaya
kan Hisarclar Grubudur. Bu grubu birletiren temel ama;
toplumsal deerleri korumaktr. Sanat bamszl, yaayan dil
ve mill sanat temel ilkeleridir.

Ekonomik canlanma dnemi sona erdi. Tarmda byme
modern tarm yntemlerinin kullanlmasndan ok ekili alanlarn
geniletilmesine bal olduundan,yaanan kuraklklar tarm
retimini drd ve Trkiye yeniden buday ithal etmek zorunda
kald. Ekonomik byme % 4e kadar derken d ticaret a
byk bir hzla artt. Hkmet buna ramen ithalat ve yatrmlar
devam ettirdi.
Tablolara gre Souk Sava Dneminde dnya ekonomisiyle ilgili hangi yarglara
ulalabilir?
Tabloda grld zere Trkiye bu dnemde uluslararas spor msabakalarnda byk
baar elde etmitir. Sizler de Trkiyenin hangi dallarda madalyalar kazandn ve bu
dnemin sporcularn aratrarak bir almanak hazrlaynz.
112
Yl 1948 1952 1956 1960
Madalya says 12 3 7 9
Dnya sralamas 7 16 12 6
www.gsgm.gov.tr
100
1000
1400
1938 iin gsterge: 100
1938 1946 1955 1970
Otomotiv (bin)
elik (bin ton)
Elektrik (milyon kws)
Petrol (bin ton)
1938den 1973e kadar dnyadaki ekonomik byme
Dnya sanayi retimi
Yllar
Toplam
retim
(1900=100 birim)
Yllk byme
(%)
1900 100 2,6
1938 311,4 2,2
1953 567,7 4,1
1963 950,1 5,3
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487
1960 Model Ford Mustang
Genel salk konusunda ise bu dnemde bata verem olmak zere salgn hastalklarla mcadele
mill bir dava olarak kabul edilmitir. Krsalda yaayan halkn salk hizmetlerinden yararlanabilmesi,
salk personeli saysnn artrlmas, personelin eitim amacyla yurt dna gnderilmesi, genel
bteden sala ayrlan payn arttrlmas salk politikasnn temelini oluturmutur. Bu nedenle
birok salk merkezi, verem dispanserinin yannda Verem Hastaneleri ile Ankara Ebe ve Hemire
Okulu hizmete almtr. Bu dnemde bteden salk alanna ayrlan pay 1950-1957 arasnda on iki
kat arttrlmtr.
F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA
1930larda byk bir bunalm geiren dnya, II. Dnya Savandan sonra esasl bir byme
srecine girdi. Byk sanayi lkeleri, 1945-1975 yllar arasnda benzeri grlmemi bir ekonomik
byme yaadlar. XX. yzyln ilk yarsnda yalnzca iki kat artan dnyadaki toplam retim, bu dnemde
katna kt. Petrol, elektrik ve otomotiv gibi baz sektrlerde retim, on kat hatta daha fazla artt. Yllk
% 5 civarnda seyreden byme oran baz dnemlerde yavaladysa da retimde uzun sreli bir
gerileme yaanmad ve isizlik hep ok dk bir dzeyde kald.
Bu dnemde gze arpan dier bir olgu,
hzl nfus artyd. Nfusun en hzl artt
blgeler, Asyann, Afrikann ve Latin Ame-
rikann yoksul blgeleriydi. Sava takip eden
25 sene iinde Batdaki sanayilemi lkeler-
de doum oran byk art gsterdi.
Sanayilemeyle birlikte ehirlere g
hzland. ehirlerin hzla genilemesi
ulamda otomobilin kullanlmasna ve
otomobil kltrnn domasna neden oldu.
ehirlemeyle birlikte insan hayatnda
geleneksel ilikiler deiti. Byk aileler
paraland ve doum orannda d
grld.
Dier adan ehirlerde ekonomik refaha kavuamayan kitleler ou kez ar siyasi akmlarn
gelimesine uygun ortam oluturdular. Asya, Afrika ve Latin Amerika gibi lkelerde iktidarn deitii
(diktatrlklerin kurulmas, bamszlklarn kazanlmas gibi) grld. zellikle bloklara dhil lkeler
Tabloya gre Souk Sava Dneminde silahlanmaya en fazla ve en az para harcayan
devletlerin hangileri olduunu belirtiniz. nceki bilgilerinize dayanarak bunun nedenlerini
aklaynz.
113
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 451
Elvis Presley
1948-1960 yllar arasnda byk glerin savunma harcamalar (milyar dolar)
YIL ABD SSCB FRANSA NGLTERE TALYA N
BATI
ALMANYA
JAPONYA
1948 10,9 13,1 0,9 3,4 0,4 - - -
1955 40,5 29,5 2,9 4,3 0,8 2,5 1,7 0,4
1960 45,5 36,9 3,8 4,6 1,1 6,7 2,9 0,4
lk bilgisayar ENIAC ABDli bilim insanlar tarafndan yapld.
belirledikleri toplumsal, ekonomik, siyasi ve asker hedeflere ulamak iin byk aba sarfetti. Souk
Sava ortamnda her lkede orduya byk nem verildi. Asker harcamalar artt.
Sava yllarnda erkeklerin cephede olmalar
kadnlarn birok i kolunda almalarna sebep
oldu. Savatan sonra erkekler tekrar i hayatna
dndyse de kadnlar da i hayatnda etkin olmaya
devam ettiler. Bu dnemde birok kadn hareketi
ortaya kt.
Sava sonunda teknik alanda salanan
gelime gnlk hayat daha da kolaylatrd. Daha
nce lks olarak alglanan birok rn evlerde
kullanlmaya baland. Tketimin tevik edilmesi
reklam sektrnn hzla bymesine sebep oldu.
Radyo ve sinemann nemi, televizyonun
icadyla azald. Bu dnemde ar nfus art
dnyada gen bir kitlenin olumasna sebep oldu.
Ekonomik byme iinde rahat bir hayata sahip
olan bu genler yaadklar ortam sorgulama
imknna sahip oldular. Bu tepkiler birok alanda
kendini gsterdi. Mzik alannda Amerikan hayat
tarzn sorgulayan Rock and Roll mzii ortaya
kt. 1956-58 arasnda bu mzik trnde Elvis
Presley byk bir k yakalad.
II. Dnya Savandan sonra fen ve sosyal bilimler
hzl bir gelime gsterdi. 1920lerde ABDde 15 bin
olan aratrmac says 1940larda 400 bine ula-
mt. Sava ncesi Almanyadan liberal demokra-
sinin hkim olduu lkelere yaplan beyin g
bilimsel gelimelere katk salad.
II. Dnya Sava srasnda gelitirilen bilgisayar-
lar insan yaamn her alanda etkiledi. Sava yllarn-
da Amerikal bilim adamlar tarafndan ENIAC adl ilk
bilgisayar yapld. Fze teknolojisinde salanan
ilerleme sonucunda ilk uydu Sputnik SSCB tarafn-
dan uzaya gnderildi (1957). Bylece atmosfer ve
uzayn kefedilmesiyle, yerkremiz ve onun evresi
hakknda pek ok yeni bilgilere sahip olunmutur. Bu
gelimeler uluslararas rekabeti uzaya tad.
Siyasi ve sembolik neminden dolay nkleer olgu
sava sonras teknik ilerlemenin temel alanlarndan
biri hline geldi. Bu alandaki bilgi nce asker alanda
kullanld. Nkleer enerji daha sonra elektrik reti-
minde de kullanld.
114
DNAnn yapsn kefeden James D. Watson
12 Mart - Truman Doktrini ilan edildi.
5 Haziran - Marshall Plan ilan edildi.
5 Ekim - Kominform kuruldu.
14 Nisan - Yaar Dou, grete Avrupa
ampiyonu oldu.
22 Mays - ABD, Trkiyeye yardm
tasarsn kabul etti.
25 Ocak - Comecon kuruldu.
4 Nisan - NATO kuruldu.
23 Mays - Federal (Bat) Alman Cumhuriyeti kuruldu.
1 Temmuz - in Halk Cumhuriyeti kuruldu.
Ekim - Demokratik (Dou) Alman Cumhuriyeti kuruldu.
1 Nisan - Trkiye, nsan Haklar Evrensel Beyannamesini
kabul etti.
1 Eyll - stanbul Radyosu deneme yaynna balad.
12 Aralk - TBMM, Avrupa Konseyine katlmay onaylad.
18 ubat - TBMM, NATO
yeliini onaylad.
9 Temmuz - lk televizyon
deneme yayn gerekle-
tirildi.
Eyll - SEATO kurul-
du.
28 Mays - UNESCO,
en ok konuul an
diller arasna Trkeyi
de koydu.
25 Haziran - Kore Sava balad.
1 Austos - Trkiye, NATOya gir-
mek iin bavuruda bulundu.
28 Eyll - BM emrine verilen Kore
birlii yola kt.
5 Ekim - Trkiye, BM
Gvenlik Konseyine
ye seildi.
Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
1946 1948 1950 1952 1954
Soyut resim sanatnn temsilcilerinden J. Pollack (solda) ve P. Borduasn (sada) almalarndan rnekler
Hidrojen atomlarnn paralanmasndan elde edilen
reaksiyonlarla, ktalar aras roketlerin yaplmas olaanst
genilikte iletiim ve denetim alarnn kurulmasna sebep
oldu.
Biyoloji alannda DNAnn kimyasal yaps zld.
Tarmsal alanda ilalarla, uygun tohumluklarn seilmesi ve
gbrelemeyle, sanayide ilerlemi tm lkelerde tarm hayat
kkten deiti. Kimya laboratuvarlarnda yaplan yeni
sentetik maddeler, sanayide gittike nem kazand.
Seyahatlerde demir yollar ve gemiler kadar uaklar da
nemli bir yere sahip oldu. Televizyon, gnlk hayatn bir
paras oldu. Uzak yerler arasnda telefon iletiimi de geliti
ve birok durumda mektuplarn ve telgraflarn yerini alma
eilimi gsterdi. Bilim ve teknik alanndaki gelimeler teknik
eleman ihtiyacnn artmasna, gelimi lkelerle geri kalm
lkeler arasndaki farkn bymesine neden olmutu.
Mimari alanda savatan sonra Avrupada ehirlerin
yeniden ina edilmesi yzyln ilk yarsnda ortaya konan
modellerin uygulanmasna imkn salad.ehirlerde
nfusun artmas, sra evler ve toplu konutlarn yaygn-
lamtr. Ayrca kule ve gkdelenlerin inasna da nem
verildi.
Savan Avrupada yaylmas bilimde olduu gibi sanat alannda da birok kiinin Amerikaya g
etmesine sebep oldu. Srrealizmin temsilcilerinden Breton, Duchamps, Masson gibi edebiyatlar ve
sanatlar Amerikaya g ederek yaamlarn burada devam ettirdiler. Bu akmn etkileri 1960larn
ortalarna kadar srd. Avrupa ve ABDde soyut resim anlay gelime gsterdi. Bylece New York,
Paris iin kullanlan sanatta Batnn bakenti unvann ald.
1951de Msrda dzenlenen
Akdeniz Oyunlarnn afii
UEFA Kupasnn ilk ampiyonu Real Madridin 1956-1957 sezonundaki takm
115
29 Ekim - Svey krizi balad.
27 Mays - Gre Mill Takm,
dnya ampiyonu oldu.
25 Mays - Afrika Birlii
Tekilat kuruldu.
14 Mays - Varova
Pakt kuruldu.
5 Ocak - Eisenhower Doktrini ilan
edildi.
25 Mart - Roma Antlamas ile
AET kuruldu.
3 Haziran - Gre Mill Takm,
dnya ampiyonu oldu.
1956 1958 1960 1962
Tabloda Souk Sava Dnemine ilikin icat ve keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler
tablodaki eksikleri tamamlayarak listeye baka rnekler de ekleyiniz.
Yl cat, keif lke
1942 lk nkleer reaktrn kurulmas ABD
1945 lk atom bombasnn yaplmas ve kullanlmas ABD
1953
DNA yapsnn zlmesi
Renkli televizyon yaynnn balamas
1954 ocuk felci asnn gelitirilmesi
1956 lk video kayt aygtnn gelitirilmesi
1958 Kalp pilinin icat edilmesi
1960 Lazerin icat edilmesi
Sporda Akdenize kys olan lkelerin katld bir organizasyon olan Akdeniz Oyunlar, Ekim
1951de ilk kez Msrn skenderiye kentinde dzenlendi. Ayrca Avrupada UEFA ampiyon Kulpler
Kupas 1955-1956 sezonunda ilk kez dzenlendi ve kupann ilk sahibi spanyann Real Madrid takm
oldu.
PROJE DEERLENDRME FORMU
rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf: No:
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
Projeyi plana gre gerekletirme
Bilgilerin doruluu
TOPLAM
Verilen srede sunuyu yapma
Projeye uygun alma plan hazrlama
TOPLAM
Toplanan bilgileri analiz etme
III. SUNU YAPMA
TOPLAM
Grup iinde grev dalm yapma
II. PROJENN ER
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Sorulara cevap verme
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:.............................................................................................................................................................
evreden bilgi toplama
Trkeyi etkin kullanma
Toplanan bilgileri dzenleme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme
DERECELER
ok
iyi
yi
4 3 2 1 5
Orta Zayf
ok
zayf
Babakan Adnan Menderesin
konumadan...
... Muhterem arkadalar: Bu baar; hi phe yok, Trk milletinindir! Yine hi phe yok ki Trk
milletinin iradesini tpk Trk milletinin kendisi gibi en geni yetkilerle yrtmekte olan sizlersiniz,
binaenaleyh eser sizlerindir. (...) Muhterem arkadalar: Bu Pakta giriimiz hadisesinin, memleketimiz
iin olduu kadar dnya iin de hayrl ve uurlu olmasn temenni ederken heyecanmn daha fazla sz
sylemeye msaade etmediini grm olmanz tahmin ederek zr diliyorum ve huzurunuzdan
ayrlyorum.
Yrd. Do. Dr. Saime YCEER, Tarihsel Perspektif inde Trkiyenin
NATOya Girii ve Meclisteki Yanklar adl makalesinden, s .87
Souk Sava Dneminde kurulan Bat Blokunun en byk asker tekilatlanmas olan ve
gnmzde nemini koruyan NATOnun kuruluunu ve Trkiyenin bu Pakta katl srecini
aratrnz.
Konuyu incelemek zere bir grup kurunuz. Grubun yars NATOnun kuruluunu, dier yars da
Trkiyenin NATOya giriini inceleyebilir. Bu alma iin nternetten faydalanarak dnemin
gazetelerine, dergilerine fotoraflarna ulaabilir, dnemi yaayan insanlarla grmeler
yapabilirsiniz.
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.
1. blm yapnz.
2. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz.
3. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz
4. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz (Hangi bilgileri nerede,
nasl kullanacanza karar veriniz.).
5. Proje bittikten sonra snf iinde szle ya da projeksiyonla sunum yapnz.
6. alma sreniz bir aydr.
Trkiyenin NATOya girii zerine TBMMde yapt
116
A. Aadaki sorular cevaplandrnz.
1. II. Dnya Savandan sonra dnyada grlen kutuplama uluslararas ilikileri nasl etkilemitir?
3. Smrlen devletlerin bamszln kazanmalar dnyadaki siyasi dengeleri nasl etkilemitir?
4. Batl devletlerin Orta Doudaki egemenliklerinin zayflama nedenleri nelerdir?
6. Trkiyenin BM yelii Trkiyeyi hangi ynlerden, nasl etkilemitir?
7. Souk Sava Dneminde asker alandaki bilimsel gelimelerin gnlk yaantmza etkilerine
rnekler veriniz.
B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz.
1. (..) Hindistanda bamszlk, silahl direni sonucu elde edilmitir.
2. (..) II. Dnya Sava klasik smrgeciliin tasfiyesine neden olmutur.
3. (..) Bat bloku iinde en kapsaml (asker, ekonomik, siyasi) tekilat Varova Paktdr.
4. (..) II. Dnya Savandan sonra Trkiye hzl bir kltrel deiim yaamtr.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. Aadakilerden hangisi 1950-1960 aras Trkiyede grlen gelimelerden biri deildir?
A. Krsaldan kente gn artmas
B. Uzay almalarna balanmas
C. S luslararas alanda nemli baarlarn elde edilmesi
D. Tketim kltrnn toplumda yer edinmesi
E. Edebiyatta Hisarclar grubunun ortaya kmas
2. I. Demokrat Partinin kurulmas
II. Trkiyenin Avrupa Konseyi yesi olmas
III. Trkiyenin NATOya ye olmas
IV. Trkiyenin Koreye asker gndermesi
Yukardaki olaylarn kronolojik sralamas aadakilerden hangisidir?
A. IV - III - II - I
B. II - I - III - IV
C. III - II - I - IV
D. I - II - IV - III
E. I - III - II - IV
3. Aadakilerden hangisi Souk Sava Dneminde ait zelliklerden biri deildir?
A. ok partili hayata geilmesi
B. Tketim kltrnn toplum tarafndan hzla benimsenmesi
C. Devleti ekonomiden liberal ekonomiye geilmesi
D. Batl mzik trlerinin lkemizde de yaygnlamas
E. D politikada tarafszlk ilkesinin benimsenmesi
4.
A. Sanayide hzl bymenin grlmesi
B. Silahlanma yarnn grlmesi
C. Uluslararas ilikilerde diyalog srecinin balamas
D. Rock and Roll mziinin ortaya kmas
E. Kadn hareketlerinin ortaya kmas
2. Dou ve Bat Bloklarnn kurulu ekli itibariyle birbirinden farkl ynlerini belirtiniz.
5. Moskova-Pekin atmas uluslararas ilikileri nasl etkilemitir?
5. (..) Eisenhower Doktrini, II. Dnya Savandan sonra ABDnin, Trkiye ve Yunanistan SSCB
tehdidinden korumak iin gelitirdii doktrindir.
porda u
Trkiyeye
Aadakilerden hangisi 1945-1960 arasnda dnyada grlen gelimelerden biri deildir?
117
118
1
2
5
8
7
4
3
6
9
11
13
10
12
16
17 15
14
BULMACA
SORULAR
1. Dou Bloku lkeleri komnist partileri arasnda i birliini salamak amacyla kurulan tekilatn
ad.
2. II. Dnya Savandan sonra ABDnin Avrupay yeniden ina etmek iin uygulamaya koyduu
yardm programnn ad.
3. Krehir doumlu, Trk halk mziine bozlaklaryla katkda bulunmu, Zahidem, Gnl Da,
Mhr Gzlm gibi trkleriyle tannm ses ve saz sanatmz.
4. Dou Bloku lkeleri arasnda asker alanda i birlii yapmak amacyla kurulan tekilatn ad.
5. 1945te bir grup CHP milletvekili tarafndan hazrlanan parti program ve ynetimine ilikin nerileri
ieren belgenin ad.
6. lk bilgisayar.
7. SSCBnin 4 Ekim 1957de uzaya gndermesiyle ABD ile krize neden olan uydunun ad.
8. ABD ile SSCB arasndaki rekabet nedeniyle Uzak Douda kan (1950-1953) ve Trkiyenin de
katld savan ad.
9. II. Dnya Savandan sonra oluan yeni dengeler sonucu dnyada 1947-1960 aras dneme
verilen ad.
10. Dou Bloku lkeleri arasnda ekonomik alanda i birliini salamak amacyla kurulan tekilatn
ad.
11. ngiltere tarafndan 1917de Filistinde bir Yahudi devletinin kurulmasna destek vermek amacyla
yaynlanan deklarasyon.
12. in Halk Cumhuriyetinin kurucusu.
13. DPnin kurucularndan olup 1950-1960 yllar arasnda Trkiyede babakanlk yapm siyaseti.
14. smet nnden sonraki Trkiyenin 3. cumhurbakan.
15. Bat Bloku lkeleri arasnda asker alanda i birlii yapmak amacyla kurulan tekilatn ad.
16. 1958de Irakn Badat Paktndan ekilmesi zerine ABDnin de dhil olmasyla kurulan ve
Merkez Antlama Tekilat adyla anlan organizasyonun ksa ad.
17. ABDnin SSCB yaylmasna kar Yunanistan ve Trkiyeye yapt yardm programnn ad.
119
YUMUAMA DNEM
VE SONRASI
4.
NTE
Berlin Duvar
Krusev-Kennedy grmesi
Neil Armstrong
ABDde Vietnam Sava protestosu
120
4. NTE: YUMUAMA DNEM VE SONRASI
A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC
B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI
C. BARI NDE BR ARADA YAAMA
D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI
E. ULUSLARASI POLTKADA PETROLN YER
F. RAN-IRAK SAVAI
G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA
H. TRK DI POLTKASI
I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR
HAZIRLIK SORULARI
1. nite kapan ve Souk Sava Dnemini dikkate alarak 1960l yllarda uluslararas ilikilerde ne
gibi deiiklikler olabileceini ifade ediniz?
2. Yumuama politikas sizin iin ne ifade ediyor? Belirtiniz.
3. Konvansiyonel silah ile nkleer silah arasndaki fark nedir? Yumuama Dneminde nkleer
silahlarn snrlandrlmaya balanmasnn sebepleri nelerdir?
4. Uluslararas ilikilerde balantszlk kavram neyi ifade eder?
5. Tarih bilgilerinizden yararlanarak Arap-srail Savalarnn sebeplerini ifade ediniz?
6. Dnya siyaset ve ekonomisinde petroln yeri nedir?
7. 1960-1980 yllar arasnda uzay almalar alanndaki gelimeleri aratrnz. Aratrma sonula-
rn snfta paylanz.
8. Uluslararas ilikilerde yumuamann balamas Bat ttifakna bal olan Trkiyenin d politikasn
nasl etkilemitir?
9. Televizyonun gnlk hayatmza girmesinin toplum zerindeki etkileri nelerdir?
YUMUAMA DNEM VE SONRASI
A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC
SOVYET KOMNST PARTSNN 20. KONGRESNN RAPORUNDAN (1956)
SSCB, d politikasnda devletlerin rejimlerine baklmakszn bar iinde birlikte var olma
siyasetini sabrl bir ekilde uygulamaldr. Ayrca uluslararas alanda balayan iyi ilikiler
srekli bir bara dntrlmelidir. Bu amala halklarn gvenlii ve bar iin aktif bir ekilde
almalar yapmak politikamzn bir paras olmaldr. (...)
Dnyann iki byk gc SSCB ve ABD arasnda kalc dostluun salanmas dnya barnn
glenmesi iin nemlidir. (...) ki lke arasndaki ilikiler karlkl barn be ilkesine gre
belirlenmelidir. Bu ilkeler; karlkl olarak toprak btnlne ve egemenlik haklarna sayg
gstermek, devletlerin iilerine karlmamas, karlkl
karlara dayal eitlik, siyasi ve ekonomik i birlii
NIXON - KISSINGER DOKTRNNDEN (1968)
ABD ynetimi olarak SSCB ile ilikilerimiz u ilkeye gre
dzenlenecektir.(...)
Realizm ilkesi: (...) iki lkenin birok alanda farkl karlar
olduunun da farkndayz.(.) Ortak karlarmz dorultusun-
da antlamalar yapmaya hazrz.
l ilkesi: iki devletten birisi dnyada oluan krizlerden tek
tarafl avantaj elde etmeye kalkrsa iki devlet arasndaki
ilikiler srdrlemez.() Baka devletleri zarara uratacak
anlamalar desteklemediimiz gibi ilikilerde eitlik ilkesini
benimsiyoruz.
Balantllk ilkesi: Dnyann farkl blgelerinde birbirine
bal sorunlarn zm iin ABD olarak sadece asker
alanlarda deil btn alanlarda grmeler yaplmasn
savunuyoruz.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 286-298den derlenmitir.
Souk Sava Dneminden sonra yukarda belirlenen politikalar uluslararas ilikileri nasl
etkilemitir? Belirtiniz.
121
SSCB-N ATIMASI
1950lerin sonlarna doru SSCB ile
in arasnda bir uyumazlk ortaya
kt. 1962den itibaren iki lke
snrnda atmalar balad. SSCB-
in arasndaki snr konusu 1969da
ele alnmasna ramen zlemedi.
Ayn yln mart aynda Usuri Nehrinde
in-SSCB atmas yaand.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 675
KONVANSYONEL SLAHLAR
Nkleer, biyolojik (bakteriyolojik) ve
kimyasal silahlar dnda, kara, deniz
ve hava ordularnca kullanlan her trl
klasik silahlar. Yzyllardr kullanlan
konvansiyonel trdeki silahlarn gn-
mzde en ok kullanlanlar, top, tank,
tfek, gemi ve denizalt, nkleer bomba
tamayan uak ve fzelerdir.
Ana Britannica, c. XIX, s. 364-365ten
zetlenmitir.
ABD Bakan Richard Milhous Nixon (solda) ve
D leri Bakan Henry Alfred Kissinger
Yumuama (detant) u loklarn gerginlii azaltmak iin
Yumuama politikasnn ortaya kmasnda konvansiyonel
silahlardan nkleer silahlara gei, nemli etken oldu. 1950li
yllarn sonlarna doru SSCB ve ABDnin nkleer silahlanma
yarnda birbirine denk gler hline gelmesi, dnyay bir
nkleer savan eiine getirdi. Her iki devletin de kmas
muhtemel bir savata ayn ekilde zarar grecek olmalar,
savaa yol aacak atmalar engellemeyi zorunlu kld. Bu
sebeple ABD Bakan John Fitzgerald Kennedy ve SSCB
Bakan Nikita Kruev, 1961 ylnda bir araya gelerek yumu-
ama srecini balattlar. Bu srete Bloklar, silahszlanma ve
baz silahlarda snrlandrma yolunu setiler.
Yumuama politikasna giden dier bir sebep ise Bloklar
iinde yaanan siyasi gelimeler oldu. Souk Sava Dneminde
bahsedildii gibi Dou Bloku iinde SSCB ile in arasnda
balangtan beri devam eden gven bunalm, in-ABD
yaknlamasnda ve Bloklar arasndaki ilikilerin balamasnda
etkili oldu. Yugoslavya ve Romanyann SSCB gdmnden
kurtulmak istemesi ve Bat ile diplomatik ilikilere girmesi Dou
Blokunda SSCBnin gcnn krlmas anlamn tamaktayd.
1968de SSCBnin Varova Paktna bal gleri kullanarak
ekoslovakyay igali, Dou Blokunda tepkilere yol at.
ABDnin dnyadaki siyasi gelimeler karsnda mttefiklerine
danmadan hareket etmesi, Bat Bloku iinde de gr
ayrlklarna neden oldu. Ardndan Fransann NATOnun asker
kanadndan ekilmesi de Bat Blokunda sarsntlar meydana
getirdi.
luslararas ilikilerde, B karlkl grmeleri
tercih ettii bir dnemdir. Bu dnemde izlenen politikalarla Dou-Bat ilikilerinde atma ve gerginlik
nispeten azaltlmtr. Yumuama politikas, bara varacak yaknlama, anlama ve i birlii
aamalarndan olumaktadr.
PNG-PONG DPLOMASS
Amerika nn ine kar yaklama
siyasetini inliler cevapsz brakmad.
Japonyada dnya ampiyonas iin
bulunan Amerikan masa tenisi (ping
pong) takm, 6 Nisan 1971 gn ine
davet edildi. ounluu Amerikal olan
yedi Batl gazeteciye de giri vizesi
verildi. Amerikan masa tenisi takm 14
Nisan 1971de in Babakan tarafndan
kabul edildi. Ayn gn, ABD Bakan
Nixon da, yirmi yldan beri ine kar
uygulanmakta olan ticari ambargoyu
kaldrd. Amerikaya gelmek isteyen
inlilere vize verilecei bildirildi. Ame-
rikan ping-pong takmnn yapm olduu
bu ziyaretle in ile ABD arasnda ilk
temaslar balam oldu. Bu temaslardan
sonra ABD Bakan Nixon ubat 1972de
in Halk Cumhuriyetini ziyaret etti.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU,
20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 586

SSCB lideri Kruev (solda) ve ABD Bakan Kennedy (sada) Viyanada (1961)
122
in Lideri Deng Xiaoping ABD ziyareti srasnda
Abraham Lincoln heykelini selamlyor. (31.01.1979)
1. Yumuama Dnemi Politikalar
Dou ve Bat Bloku arasndaki ilk
ilikiler, 1958 Berlin Buhran sonrasnda
Cenevrede yaplan toplantlarla balad.
Toplantlarn ardndan ABDnin daveti
zerine SSCB Devlet Bakan Kruev,
Eyll 1959da ABDye gitti. Camp
Davidde Einsenhower ile Kruev ilk kez
bir araya geldi. Bu grmeler sonunda
anlamazlklarn mzakereler yoluyla
zmlenmesi kararlatrld. Ancak
Berlin konusunda Mays 1960ta ABD,
SSCB, ngiltere ve Fransa arasnda
Pariste gerekletirilen liderler zirvesi
sonu vermedi. Haziran 1961de Viya-
nada
ayn konuyu grmek
zere bir araya geldi. Gergin geen
grmelerin ardndan NATOnun kararl
tutumu karsnda SSCB Berlin
konusundaki kat politikasn terk etmesi
ile iki lke ilikilerinde uzlama yolu ald.
ABD Bakan Kennedy ile SSCB
lideri Kruev
nin

Moskovada SSCB-ABD Zirvesi yapld (1963).
Uluslararas alanda yalnzlktan kurtulmak isteyen in, Japonyay etkisiz hle getirmek ve
SSCBnin basksndan kurtulmak amacyla d politikada yumuama siyasetini benimsedi. SSCB ile
in arasnda muhtemel bir ittifak nlemek isteyen ABD, bu politika deiiklii zerine inin
uluslararas alanda tannmas gerektiini savunmaya balad. ABDnin Gney Vietnamdan askerlerini
ekmesi in ile yaknlamay daha da hzlandrd. nce in ile ticari ilikileri balatan ABD, ardndan
inin Birlemi Milletlere ye olmasnda etkili oldu.
2. Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri
Kba buhran konusunda bahsedilecei zere SSCB ile ABD arasnda yaanan fze krizinin
uzlama yoluyla zmlenmesi nkleer silahlarn snrlandrlmasnda balang oldu. 1963te de ABD,
SSCB ve ngiltere arasnda Moskovada ilk kez Nkleer Denemelerin Ksmen Yasaklanmas Anlama-
s imzaland. Ancak bu anlamadan sonra devletler nkleer alanda yara devam ettiler.
Nkleer silahlarn snrlandrlmas konusunda 1969da Helsinkide ABD-SSCB arasnda
gerekletirilen SALT-I (Strategic Arms Limitation Talks -Stratejik Silahlar Azaltma Grmeleri-)
nemli bir aama oldu. Sadece savunma fzelerinin snrlandrlmasnn kararlatrld SALT-I
Antlamas, 26 Mays 1972de Moskovada imzaland. Bu Antlama ile sorunlarn bar yollarla
zlmesi sreci balatld. ABD-SSCB ilikilerinin temel esaslar belirlendi. Grmelerin balad
1969 yl Yumuama Dneminin balangc sayld.
SALT-II Antlamas imza treni
123
Yumuama Dneminde SALT-I Anlamasn-
dan sonra nkleer silahszlanma konusunda
birok anlama imzaland. Bu anlamalarn en
nemlisi 1979da ABD ve SSCB arasnda
Viyanada imzalanan SALT-II Antlamas ile uzun
menzilli nkleer silahlar snrlandrld. Ancak
SSCBnin 1979da Afganistan igali nedeniyle
ABD kongresi bu antlamay onaylamad.
3. Helsinki Konferans (1 Austos 1975)
Bloklar arasndaki ilikilerde yumuama
srecine girilmesi zerine Dou Bloku lkeleri,
Avrupada gvenlik ve i birliini glendirmek
amacyla bir konferans toplanmas nerisini
sundu. Bloklar arasnda baz sorunlarn
zmlenmesi zerine Batl lkeler bu neriye
olumlu cevap verdi.
SALT-I Anlamasndan sonra Arnavutluk dnda btn Avrupa devletleriyle ABD ve Kanadann
katld Avrupa Gvenlik ve Birlii Konferans (AGK) Helsinkide topland. Uzun grmeler
neticesinde hazrlanan uluslararas ilikilerde temel bar ve i birliini kapsayan Sonu Belgesi
(Helsinki Nihai Senedi) 1 Austos 1975te imzaland.
Bloklar ve devletler arasnda srekli grme salanarak uluslararas ilikilerde yumuama
politikas hkim oldu. Demokrasi, temel hak ve zgrlkler alannda da nemli gelimeler kaydedildi.
HELSNK NHA SENED
(1 Austos 1975)
Konferansa katlan devletler:
1. Her devletin hukuk eitlii, toprak
btnl ile zgrlk ve siyasi bamszlk
haklar da dhil olmak zere karlkl olarak
birbirlerinin tm egemenlik haklarna sayg
gsterirler. Aralarndan her birinin siyasi,
toplumsal, ekonomik ve kltrel sistemini
zgrce seme ve gelitirme hakkna olduu
kadar, yasa ve tzklerini saptama hakkna da
sayg gsterirler.
2. Uluslararas ilikilerinde olduu gibi
karlkl ilikilerinde de baka bir devletin toprak
btnlne ve siyasi bamszlna kar,
Birlemi Milletlerin amalaryla ve ibu bildiriyle
badamayacak bir biimde tehdit ya da kuvvet
kullanmaya bavurmaktan kanacaklardr.
3. Birbirlerinin snrlarn ve Avrupadaki tm devletlerin snrlarn dokunulmaz sayarlar.
bugn
olduu gibi gelecekte de bu snrlara saldrda bulunmaktan kanr. zerinde dorudan ya da dolayl
kuvvet uygulamaktan kanr. Bu nitelikteki her trl igal veya edinim, hukuka aykr saylacaktr.
5. Aralarndaki anlamazlklar uluslararas bar, gvenlii ve adaleti tehlikeye drmeyecek
biimde, bar yollarla zerler.
6. Konferansa katlan devletler birbirlerinin i ya da d ilerine her trl mdahaleden kanrlar.
7. Irk, cinsiyet, dil ve din ayrm gzetmeksizin, insan haklarna ve herkes iin dnce, vicdan, din
ve inan zgrlkleri de dhil olmak zere temel zgrlklere sayg gsterirler. nsan kiiliinin
zndeki onurdan doan ve kiinin zgr ve tam gelimesi iin gerekli olan yurttalk hak ve
zgrlkleriyle, siyasi, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier hak ve zgrlklerin etkin biimde kullanl-
masn gelitirir ve desteklerler.
Prof. Dr. Oral SANDER, Siyasi Tarih, s. 457
Helsinki Nihai Senedinin Avrupa ve dnya tarihi asndan nemi nedir? leriki yllarda
uluslararas ilikilere etkisinin neler olacan tahmin ediniz.
4. Toprak btnl, birbirlerinin topraklarn asker olarak igal etmekten ya da bu topraklar
Helsinki Konferans
Y
u
m
u

a
m
a

D

n
e
m
i

k
r
i
z

v
e

a
t

m
a
l
a
r

H
a
r
i
t
a

1
9
6
0
-
1
9
8
0

d

n
e
m
i
n
i

k
a
p
s
a
m
a
k
t
a
d

r
.
3
.

n
i
t
e
d
e

r
e
n
d
i

i
n
i
z

b
i
l
g
i
l
e
r
i

k
u
l
l
a
n
a
r
a
k

e
k
o
s
l
o
v
a
k
y
a
,

A
l
m
a
n
y
a

v
e

K
e

m
i
r

d
e

y
a

a
n
a
n

a
t

m
a
l
a
r

n

s
e
b
e
p
l
e
r
i
n
i

a

k
l
a
y

z
.
B
.

Y
U
M
U

A
M
A

D

N
E
M

A
T
I

M
A
L
A
R
I
124
A
L
A
S
K
A
(
A
.
B
.
D
.
)
G
R

N
L
A
N
D





(
D
A
N
)
M
E
K
S

K
A A
M
E
R

K
A
B

R
L
E

K

D
E
V
L
E
T
L
E
R
K
O
L
O
M
B
Y
A
E
K
V
A
D
O
R
K
O
S
T
A
R
K
A
N
K
A
R
A
G
U
A
P
O
N
D
U
R
A
S
B
E
L
Z
E
S
A
L
V
A
D
O
R
G
U
A
T
E
M
A
L
A
K
U
Z
E
Y


B
U
Z


D
E
N

A T L A S O K Y A N U S U
H

N
T





O
K
Y
A
N
U
S
U
D
O
M
.C
U
M
.
S
A
N
J
U
A
N
H
A
T

J
A
M
A
K
A
V
E
N
E
Z
U
E
L
L
A
G
U
Y
A
N
A
S
U
R
N
A
M
P
E
R
U
L
B
O
L
V
Y
A
P
A
R
A
G
U
A
Y
A R J A N T N
U
R
U
G
U
A
Y
B
R
E
Z

L
Y
A
S V E
F
R
A
N
S
A
S
P
A
N
Y
A
P
O
R
T
E
K
Z
T
A
L
Y
A
F N L A N D Y A
1
3
2 2
4
S
U
R
Y
E
S
U
R
Y
E
F
A
S
C
E
Z
A
Y

R
TUNUS
L

B
Y
A
M
I
S
I
R
T

R
K

Y
E
M
A
L

B
A
T
I S
A
H
R
A
S
E
N
E
G
A
L
G
N
E
L
B
E
R
Y
A
GANA
F
L
D

K
I Y
I S
I
M
O
R
T
A
N
Y
A
N

J
E
R
N
J
E
R
Y
A
N
J
E
R
Y
A
G
A
R
B
O
N
K O N G O C U M .

A
D
S
U
D
A
N
E
T

Y
O
P
Y
A
O
R
T
A
A
F
R

K
A
C
U
M
.
Z
A

R
E
K
E
N
Y
A
T
A
N
Z
A
N
Y
A
A
N
G
O
L
A
Z
A
M
B

Y
A
M
O
Z
A
M
B
K
Z

M
B
A
W
E
B
O
S
T
W
A
N
A
G

N
E
Y
A
F
R
K
A
C
U
M
.
N A M B Y A
S
O
M
A
L

M A D A G A S K A R
M
A
L
E
Z
Y
A
V

E
T
N
A
M
T
A
Y
V
A
N
F
L
P
N
L
E
R
BRMANYA
T
A
Y
L
A
N
D

R
A
N
P
A
K

S
T
A
N
H

N
D

S
T
A
N

N

H
A
L
K

C
U
M
H
U
R

Y
E
T

Y
E
M
E
N
S
U
U
D
A
R
A
B
S
T
A
N
U
M
M
A
N
IR
A
K
A
V
U
S
T
R
A
L
Y
A
M
O

O
L

S
T
A
N
J A P O N Y A
E
N
D
O
N
E
Z
Y
A
S
O
V
Y
E
T

S
O
S
Y
A
L

S
T

C
U
M
H
U
R

Y
E
T
L
E
R

B

R
L

B
A
1
9
6
2
1
9
6
4
-
1
9
7
3
A
B
D

v
e

m

t
t
e
f
i
k
l
e
r
i
S
S
C
B

v
e

m

t
t
e
f
i
k
l
e
r
i
D
i

e
r

k
o
m

n
i
s
t

l
k
e
l
e
r
D
i

e
r

l
k
e
l
e
r
B
a

c
a

k
r
i
z
l
e
r

v
e

s
a
v
a

l
a
r
N
E
P
A
L
L
A
O
S
0









1
2
5
0








2
5
0
0






3
7
5
0








5
0
0
0

k
m
P
A
N
A
M
A
A
F
G
A
N
S
T
A
N

1
9
6
3
K
e

m
ir
K
A
N
A
D
A

B
1
9
6
1
e
r l i n
K
r i z
i
1
9
7
9
-
1
9
8
8

e
k
o
s
l a
v
a
k
y
a
n
n


g
a
l i 1
9
6
8
K
O
R
E
D
E
M
O
K
R
A
T
K
H
A
L
K
C
U
M
H
U
R
Y
E
T

K
O
R
E
C
U
M
H
U
R
Y
E
T

B Y K O K Y A N U S
B Y K O K Y A N U S
NGLTERE
A
V
U
S
T
U
R
A
L
Y
A
Z
L
A
N
D
A
1. atmalarda ABD ve SSCB
1960l yllarn balarnda Bloklar arasndaki ilikilerde yumuama balamsa da SSCB ile ABD;
Kba ve Vietnam gibi uzak blgelerde mcadelelerini srdrd. Bu blgelerdeki gruplarn iktidar
mcadelelerini kendi karlar dorultusunda destekleyen SSCB ve ABD rekabetlerini srdrmlerdir.
Bununla birlikte ABD ve SSCB nclnde nkleer silahlar snrlandrmak iin uluslararas anla-
malar da imzalanmtr.
3. nitede de belirtildii gibi Kbada Fidel Castro 1959da Batista diktatrln ykp ynetimi ele
geirmi, ekonomiyi millletirme karar almt. Bu kararla Kbada faaliyet gsteren ABD irketlerinin
faaliyetlerinin kstlanmas, ABD ekonomisini olumsuz etkiledi. ABDnin Castro ynetimini ykmak
amacyla muhalifleri desteklemesi, Kbay SSCBye yaklatrd. Bunun zerine SSCB 1962 yl
banda Kbaya fze yerletirmeye balad. Haritada grlecei zere bu fzelerin ABD topraklarnn
nin Rol
2. Kba Buhran
YUMUAMA DNEM
SAVUNMA HARCAMALARI
1975te Varova Paktnn savunma harcamalar
132 milyar dolar ve NATOnunki de 150 milyar dolar
civarndayd. 1980de ise iki ittifaka ait rakamlar, 210
ve 240 milyar dolar civarnda olmutur.
Savunma harcamalar bakmndan nc sray
Orta Dou almaktadr. 1975 ylnda on bir Orta Dou
lkesinin savunma harcamalar 28 milyar dolar
kadar olmu iken 1980 ylnda sadece 6 lkeye ait
miktar 38 milyara ykselmitir. Orta Dou, kii
bana den savunma harcamalar bakmndan
dnyada ilk sray almaktadr. 1975 ylnda Suudi
Arabistann kii bana den savunma harcamas
miktar 1.153 dolar iken bu rakam 1980de 3.014
dolar olmutur. kinci sray alan srail iin bu
miktarlar 1975 1.045 ve 1980 de 1.514 dolardr.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 635
Yukardaki metne gre Yumuama Dneminde devletler nasl bir politika izlemilerdir? zlenen
politika uluslararas ilikileri nasl etkilemitir?
te
Haritaya gre Kba Buhrannn sebepleri neler olabilir?
K A N A D A
KBA
m
k

0
0
0
3

l
i
z
n
e
M
1. atmalarda ABD ve SSCB
1960l yllarn balarnda Bloklar arasndaki ilikilerde yumuama balamsa da SSCB ile ABD;
Kba ve Vietnam gibi uzak blgelerde mcadelelerini srdrd. Bu blgelerdeki gruplarn iktidar
mcadelelerini kendi karlar dorultusunda destekleyen SSCB ve ABD rekabetlerini srdrmlerdir.
Bununla birlikte ABD ve SSCB nclnde nkleer silahlar snrlandrmak iin uluslararas anla-
malar da imzalanmtr.
3. nitede de belirtildii gibi Kbada Fidel Castro 1959da Batista diktatrln ykp ynetimi ele
geirmi, ekonomiyi millletirme karar almt. Bu kararla Kbada faaliyet gsteren ABD irketlerinin
faaliyetlerinin kstlanmas, ABD ekonomisini olumsuz etkiledi. ABDnin Castro ynetimini ykmak
amacyla muhalifleri desteklemesi, Kbay SSCBye yaklatrd. Bunun zerine SSCB 1962 yl
banda Kbaya fze yerletirmeye balad. Haritada grlecei zere bu fzelerin ABD topraklarnn
nin Rol
2. Kba Buhran
Haritaya gre Kba Buhrannn sebepleri neler olabilir?
ABD
Chicago Detroit
ATLANT K
OKYANUSU
Havana
Washington
PAS F K
OKYANUSU
Dallas
Boston
MEKSKA
Montreal
ABD abluka hatt
Sovyet gemileri
0 500 1000 1500 km
125
Yumuama Dneminde Avrupada konulandrlan Persing II Fzesi
byk bir ksmn vurabilecek menzile sahip olmas ABDnin tepkisine yol at. ABDnin Kbadaki
fzelerin sklmesi isteine SSCBnin olumsuz cevap vermesi sonucunda ABD Donanmas Kba
kylarn kuatt. SSCB, meseleyi BM Gvenlik Konseyine tamakla birlikte sava gemilerini de
blgeye gnderdi. ABD ve SSCBnin bu tavr, durumu daha da gerginletirirken bir nkleer sava
ihtimalini ortaya kard.
Nkleer sava ihtimali karsnda ABD
ve SSCB geri adm atmak zorunda kald.
SSCB, Trkiyedeki ABDye ait Jpiter
fzelerinin sklmesi karlnda Kbada-
ki fzeleri skebileceini bildirdi. ABDnin
neriyi kabul etmesi sonucunda karlkl
fze skm ile Kba Buhran zld.
Kba Buhrannn zlmesi ile Dou-
Bat arasnda diyalog sreci balarken,
silahszlanma konusunda da nemli
gelimeler saland. ABD ve SSCB politik
ve asker alanda dengeye ulatklarn
anlad. Bu durum bir atmay nledii gibi
Bloklar aras ve devletler aras ilikilerde
deiimin balangc oldu.
126
BAKAN KENNEDYNN TELEVZYON KONUMASI
(22 Kasm 1962)
(...) ABD ve bat yarm kresiyle olan tarih ve zel balar
olan Kbaya SSCB fzelerinin gizli bir ekilde
yerletirilmesi, hi bir devletin ve mevcut durumun kabul
etmeyecei bir duruma neden olmaktadr.(...)
1930lu seneler gsterdi ki saldrgan tutumlara, tepki
gsterilmez ve yaygnlamasna izin verilirse sonunda bu
durum savaa gtrr. lkemiz savaa kardr. Ayca
szmze de balyz. Ancak fzelerin lkemize ya da
herhangi bir lkeye kar kullanlmasnn engellenmesi ve
Kbadan geri ekilmesinin ya da imha edilmesinin salan-
mas gerekiyor (...).
(...) Dnya nkleer savana gereksiz girmeyeceiz.
Fakat savaa girmek zorunda kalrsak bundan kamaya-
caz da.
lk olarak bu saldr potansiyelinin inasn engellemek
iin Kbaya asker saldr gereleri zerine ambargo
uyguland.(...) Bununla beraber imdilik, SSCBnin 1948de
Berlin ablukasnda yapmay denedikleri gibi, gerekli ihtiya
rnlerinin giriini yasaklamayacaz.
KRUEVN KENNEDYE MEKTUBU (27 Kasm, saat: 15.30)
Biz Kbaya, sizin saldr gereleri dediiniz savunma gerelerini gnderdik. Kbaya bir saldrda
bulunulmamas, dnmeden yaplan hareketlerden kanlmas iin gnderdik. Sizin 27 Kasm
1962de, Kbaya saldr olmayacak, istila olmayacak. Sadece ABD tarafndan deil bat yarm kre-
sine bal dier lkeler tarafndan da eklinde yaptnz mesajnza kar sayg ve gven duyuyorum.
Bylece, bizi, Kbaya bu ierikte bir yardma iten nedenler de ortadan kalkm oldu. te bunun iin
(...) belirtilen aralarn inasnn durdurulmas, sklmesi ve SSCBye geri getirilmesi iin uygun
tedbirlerin alnmasn grevlilerimize bildirdik.
Georges LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 295-296den zetlenmitir.
ABD Bakan Kennedy nin konumas ve SSCB lideri Kruev in mektubu incelendiinde iki lke
ilikileri hakknda neler sylenebilir? Bu konuma ve mektubun uluslararas ilikilerin ekillenmesine
etkisini ifade ediniz.
Jpiter fzesi
ABD Bakan John F. Kennedy
127
MUHAMMED AL VE VETNAM SAVAI
1967de Vietnam Sava en kanl dnemindeydi ve Amerika
blgeye asker gndermeye devam ediyordu. Askere arlanlar
arasnda Muhammed Ali de vard. Muayeneden geen Ali yemin etmeyi
reddetti ve Vietnama gitmeyi istemediini aklad. Ayrca Vietkonglar
(Kuzey Vietnamllar) bana hibir ktlk yapmadlar ki onlarla savaaym
eklindeki tarihi szn syledi. Bu sava kart tutum, dnya ampiyon-
luunun elinden alnmasna ve boks lisansnn da iptal edilmesine neden
oldu. Be yl hapis cezasna da arptrlan Muhammed Ali buuk yl
boyunca resm bir ma iin ringe kamad. Amerikan kamuoyunun
Vietnam Savana bak deiince lisans geri verildi ve spor yaam
tekrar balad.
Muhammet BALKIR, Muhammet Ali, s. 47
kamuoyunda Vietnam Savana kar oluan tepkileri aratrarak bir sunu hazrlaynz. Amerikan
Vietnam Sava ndan grnm ABDde Vietnam Sava nn protesto edilii
3. Vietnam Sava
Daha nce Fransann smrgesi durumundaki Vietnam, 1954 ylnda imzalanan Cenevre
Anlamas ile Kuzey ve Gney Vietnam ad altnda bamsz devletler durumuna gelmilerdi. Cenevre
Anlamasna gre 1956da yaplacak seimlerle Kuzey ve Gney Vietnam birleecekti. Gney
Vietnam ynetimi, birleme seimlerine katlmad. Komnist olan Kuzey Vietnam ynetimi ise 1957de
Gney Vietnam ynetimini deitirerek birlemeyi salamak iin gerilla savana balad. Buna karlk
Gney Vietnam ABDden yardm istemek zorunda kald. ABD devreye girerek kendi gvenliini ve mill
menfaatlerini gereke gstererek Gney Vietnama ekonomik ve asker yardm yapacan dnya
kamuoyuna duyurdu.
1964 Austosunda Kuzey Vietnam donanmasna ait gemiler Tokin Krfezinde ABD donanmasna
saldrd. Bu gelime zerine ABD, 1965 ubatnda Kuzey Vietnamda asker hedefleri bombalayarak
sava balatt.
Kuzey Vietnam birliklerinin gneye girmesi zerine ABD, Gney Vietnama 1965 Maysnda 80.000
asker gnderdi. Say daha sonra 600.000e kartld.
Vietnama asker gnderilmesi ABDde zellikle byk ehirlerde ve niversitelerde protesto
gsterilerine sebep oldu. Gsterilerin yaygnlamas ABD kongresinin savaa kar tutum deitir-
mesine yol at. Batl mttefiklerin de sava onaylamamas ABD ynetiminin iini daha da zorlatrd.
ABD Vietnamda hedefledii baary gsteremedi ve bir kmaz iine girdi.
ABD, 1968 ylnda Pariste Kuzey Vietnam ile bar grmelerine balad. Yeni bakan Nixon, ABD
askerlerini Vietnamdan karma karar ald. ABD askerleri geri ekilirken saldrlarn da iddetlendirdi.
Bunun amac Vietnam bara zorlamakt. Pariste yaplan grmeler sonucunda, Vietnam Bar 27
Ocak 1973te imzaland. SSCB ve inin ABD ile politik yaknlamas antlamann imzalanmasnda
etkili oldu.
Antlamaya gre: ABD kuvvetleri Vietnamdan ekilecek, esirler karlkl geri verilecek, Kuzey ve
Gney Vietnam arasnda yaplacak mzakerelerle birleme gerekletirilecekti.
ABD, sava alanna 7 milyon ton bomba att. Bombalar 20 milyon krater izi brakt. Vietnam
topraklar, uzun yllar zerinde hibir bitki yetimeyecek duruma geldi. 1975te Kuzey Vietnamn Gney
Vietnam ele geirmesiyle 1976da iki devlet birleerek Vietnam Sosyalist Cumhuriyeti adn ald.
4. Kemir Meselesi
3. nitede belirtildii gibi ngilterenin 1947
Austosunda blgeden ekilmesiyle burada
Pakistan ve Hindistan ad ile bamsz iki devlet
kurulmutu. Bu iki devlet bamszlklarndan
itibaren birbirleriyle sorunlar yaamlardr.
atmalarn en nemli nedeni Hindistan, Pa-
kistan, Afganistan ve inin kesime noktasnda
yer alan, verimli topraklara ve yer alt zengin-
liklerine sahip olan Kemirdir. Pakistan, Kemir
halknn byk ounluunun Mslman
olmasndan dolay burann kendisine ait olmas
gerektiini belirtmekteydi. Hindistan ise Kemir
Mihracesinin kendi topraklaryla birleme
kararndan dolay burada hak iddia ediyordu. Bu
nedenlerle iki devlet 1948de ilk kez savat.
Birlemi Milletler araya girdi ve Kemirde halk
oylamas yaplmas artyla atekes saland. Bu atmada Pakistan, Kemirin kk bir ksmn ele
geirirken byk ksmn Hindistan almt. Hindistan, BM kararna ramen bugne kadar elinde tuttuu
Kemir topraklarnda halk oylamas yapmamtr.
Haritaya gre Kemirin stratejik nemi ile ilgili neler sylenebilir? Kemir Sorunu
Pakistan ve Hindistan dnda hangi lkeleri etkilemitir?
Kemirin doal gzelliklerinden bir grnm
128
Mangla
Lahor
Multan
Kuetta
P
A
K

S
T
A
N
N
T B E T
AFGANSTAN

R
A
N
n
d

s
N
e
h
ri
Karai
Gilgit
Aksai
in
Srinagar
ammu
Tarbela
Tobat
slamabad
Ravepindi
N
E
P
A
L
andigarh
Amritsar
Delhi
aypur
Ahmedabad
Baroda
Trombay
Bombay
Puna
Haydarabad
Maysor
Kalikt
Koin
Komorin Burnu
Pondiherry
Madras
Bangolore
Ara
Laknov
Benares
Hilal
Rourkela
Cemidpur
Kalkta
Durgapur
G
a
n
j N
e
h
r
i
Brahmaputra Nehri
Y
a
m
u
n
a
N
e
h
ri
Narmada Nehri
Tapti Nehri
Godavari Nehri
Krisna Nehri
Mahanadi Nehri
Maymensingh
Sylhet
BANGLADE
TAYLAND
Dakka
esson
ittagong
Mandalay
Bassein Rangun
Mulmeyn
Bangkok
H
i
m
a
l
a
y
a
l
a r
Paaver
H N D S T A N
SEYLAN
H N T OK YA N U S U
U
M
M
A
N


D
E
N

B e n g a l K r f e z i
S
i
y
a
m


K

r
f
e
z
i
Pakistan kontrolndeki blge
Hindistan igali altndaki blge
BM kontrol hatt
Tarapur
B U R M A
Pathankot
Sagaing
KEMR
0 250 500 750 km
Kemir meselesi iki devletin d politikasn da etkiledi. Kuruluundan itibaren balantszlk
politikas izleyen Hindistan, SSCB ile yaknlaarak bu devletin desteini ald. Buna karlk Pakistan,
Bat yanls bir politika takip ederek 1954ten itibaren ABDden asker yardm almaya balad.
Pakistann1955te Badat Paktna ye olmasyla da SSCB, iki devlet arasndaki tm anlamazlklarda
Hindistann yannda yer ald.
1959da inin Tibeti igali Hindistan ile atmasna sebep oldu. Pakistan da bu srete in ile
yaknlaarak Kemir meselesinde bu devletin desteini ald ve uluslararas alanda dengeyi salamaya
alt.
1963 sonlarndan itibaren Kemirde Hindularla Mslmanlar arasnda balayan atmalar
Austos 1965te savaa dnt. BM Gvenlik Konseyinin ars ile sava durduruldu. Taraflarn
atekesi kabul etmesinde inin Hindistana kar sert tutum almas byk rol oynamtr. in Hindistan
zerindeki basksn artrnca Uzak Douda dengeleri korumak isteyen ABD, Hindistann yannda yer
ald. Bu srete SSCB, in ile uzlama yolu arayarak Kemir meselesinde tarafsz kalmaya alt.
SSCBnin tutumunda Pakistann bu devlet ile iyi ilikiler kurma abas da etkili oldu.
Pakistan ile Hindistan SSCBnin aracl ile 10 Ocak 1966da Takent Deklarasyonunu imzalayarak
1965teki savatan nceki snrlara ekilmeyi ve anlamazlklarn bar yollarla zmeyi kabul etti.
Fakat Kemir meselesi Pakistan-Hindistan mnasebetlerinde zmlenemeyen bir sorun olarak gn-
mze kadar geldi.
5. Afganistann SSCB Tarafndan gali
SSCB GALNE ABDNN BAKII
imdi Afganistandaki Sovyet Birlikleri tarafndan tehdit edilen blge, byk bir stratejik neme
sahiptir. Dnya petrolnn ihra edileninin te ikisi burada bulunmaktadr. SSCBnin Afganistana
egemen olmak iin yapt almalar, SSCB Silahl Kuvvetlerini Hint Okyanusuna ve petroln byk
bir blmnn dnyaya nakledildii Hrmz su yoluna 300 mil kadar yaklatrmtr. Sovyetler Birlii
Orta Dou petrolnn serbest ak iin byk bir tehlike oluturacak stratejik bir konumu salamla-
trmaya alyor...
Dr. mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 59
Harita ve metne gre SSCBnin Afganistan igal etme sebepleri nelerdir? Belirtiniz.
129
HAZAR DENZ
Batum
Lahor
TRKYE
S S C B
AFGANSTAN
N
SURYE
IRAK
SUUD ARABSTAN
RAN
UMMAN
SSCB birliklerinin Afganistandan ekilmesi
130
SSCBnin Afganistan igali
Afganistan XIX. yzylda kuzeyden Rusyann, gneyden ngilterenin yaylmac politikalarnn
hedefi oldu. ki devlet, 1885te yaptklar bir antlama ile Afganistan zerinde denetim blgeleri
oluturdular. Afganlarn ngilizlere kar balattklar mcadele neticesinde 1919da bamszlklarn
kazanrken krallk ynetimini kurdular. Krallk idaresi 1973 ylnda cumhuriyetin ilan ile son buldu.
Ynetim giderek diktatrle dnrken lkede sosyal huzursuzluklar ve ekonomik skntlar yaand.
Bu zor artlar altnda 1978 ylnda SSCB ile Afganistan arasnda Dostluk, yi Komuluk ve Birlii
Antlamas imzaland. Bu antlama ile taraflar, 20 yl sreyle lkelerinin gvenliini, bamszln ve
toprak btnln korumak iin birbirleri ile dayanma iinde olmay ve karlkl olur ile gerekli
tedbirleri almay kararlatrdlar.
1978 yl sonlarna doru Afganistanda halkn SSCB yanls ynetime kar direni hareketi
balatmas zerine iktidarda bulunanlar SSCBden asker yardm istedi. ki devlet arasnda imzalanan
dostluk antlamas gerei SSCBden ok sayda uzman ve asker Afganistana geldi. Bu arada lkede
iktidar mcadelesi srd. Bu gelimeler zerine SSCB, 27 Aralk 1979da gnderdikleri ek kuvvetlerle
Afganistan igal etti.
SSCBnin Afganistan ele geirerek Basra Krfezi ve Orta Dou petrolleri istikametinde nemli bir
ilerleme kaydetmesi dnyada byk tepkiye yol at ve birok devlet tarafndan knand. in, daha
sonra da Pakistan meseleyi BMye tad. ABD ise SSCB ile yapt SALT-II Anlamasn onaylamam
ve Afgan mcahitlerine yardma balamtr.
Sovyet igaline kar halk direni hareketine geti. Afgan mcahitleri zellikle krsal alann byk
blmn kontrolleri altna aldlar. Bunun zerine SSCB, Afganistana daha fazla kuvvet gnderdiyse
de lkeyi btnyle kontrol altna alamad. Mcahitler kstl imknlarna ramen hem Sovyet hem de
hkmet askerlerine kar baarl mcadele verdiler. Bu arada milyon Afgan mlteci, Pakistana
snd.
Bu gelimeler zerine in, ran, Pakistan,
Arap devletleri ve Batl devletlerin SSCBye
tepki gstermesi BMyi harekete geirdi.
Ayn zamanda Pakistan ve Suudi
Arabistann nclnde slamabadda
olaanst slam Konferans topland. Ancak
istenilen sonu elde edilemedi.
1982de Afganistan sorununu zmek
zere BM gzetiminde Afganistan, Pakistan,
ABD ve SSCBnin katlmyla grmeler
balad. Uzun sren grmelerden sonra
14 Nisan 1988de Cenevrede Afganistan
sorununa son veren anlama imzaland.
SSCB askerleri 1988-1989 yl ierisinde
Afganistandan ekildiler. Bu arada,
mcahit gruplar birleerek bir hkmet
kurdular. Ancak bu gelimelerle birlikte
gerekli istikrar salanamad. Afganistanda
bu defa iktidar iin i ekimeler balad.
C. BARI NDE BR ARADA YAAMA
H
a
r
i
t
a
y

i
n
c
e
l
e
y
e
r
e
k

K
o
n
f
e
r
a
n
s
a

k
a
t

l
a
n

l
k
e
l
e
r
i

a
y
n

a
m
a

e
t
r
a
f

n
d
a

b
i
r

a
r
a
y
a

g
e
t
i
r
e
n

s
e
b
e
p
l
e
r
i
n
i

b
e
l
i
r
t
i
n
i
z
.
131
G
R

N
L
A
N
D





(
D
A
N
)
A
M
E
R

K
A
B

R
L
E

K

D
E
V
L
E
T
L
E
R
K
O
L
O
M
B

Y
A
E
K
V
A
D
O
R
K
O
S
T
A
R

K
A
N

K
A
R
A
G
U
A
P
O
N
D
U
R
A
S
B
E
L

Z
E
S
A
L
V
A
D
O
R

Z
L
A
N
D
A
K
U
Z
E
Y


B
U
Z


D
E
N

B Y K O K Y A N U S
A T L A S O K Y A N U S U
H

N
T





O
K
Y
A
N
U
S
U
D
O
M
.
C
U
M
.
S
A
N

J
U
A
N
H
A

J
A
M
A

K
A
V
E
N
E
Z
U
E
L
L
A
G
U
Y
A
N
A
S
U
R

N
A
M
P
E
R
U
L
B
O
L

V
Y
A
P
A
R
A
G
U
A
Y
A R J A N T N
U
R
U
G
U
A
Y
B
R
E
Z

L
Y
A
P
O
R
T
E
K
Z
Y
U
G
O
S
L
A
V
Y
A
1
3
2 2
4
S
U
R
Y
E
S
U
R
Y
E
F
A
S
C
E
Z
A
Y

R
TUNUS
L

B
Y
A
M
I
S
I
R
T

R
K

Y
E
M
A
L

B
A
T
I
S
A
H
R
A
S
E
N
E
G
A
L
G

N
E
L

B
E
R
Y
A
GANA
F

L
D

K
I
Y
I
S
I
M
O
R
T
A
N
Y
A
N

J
E
R
N

J
E
R
Y
A
K
A
M
E
R
U
N
G
A
R
B
O
N
K O N G O C U M
.

A
D
S
U
D
A
N
E
T

Y
O
P
Y
A
O
R
T
A

A
F
R

K
A
C
U
M
.
Z
A

R
E
K
E
N
Y
A
T
A
N
Z
A
N
Y
A
A
N
G
O
L
A
Z
A
M
B

Y
A
M
O
Z
A
M
B
K
Z

M
B
A
W
E
B
O
S
T
W
A
N
A
G

N
E
Y
A
F
R

K
A
C
U
M
.
N A M
B Y A
S
O
M
A
L

M
A D A G
A S K A R
M
A
L
E
Z
Y
A
S
R

L
A
N
K
A
V

E
T
N
A
M
T
A
Y
V
A
N
F
L
P
N
L
E
R
MYANMAR

R
A
N
P
A
K

S
T
A
N
H

N
D

S
T
A
N

N

H
A
L
K

C
U
M
H
U
R

Y
E
T

Y
E
M
E
N
S
U
U
D
A
R
A
B
S
T
A
N
U
M
M
A
N
IR
A
K
L

B
N
A
N
K
IB
R
IS
A
V
U
S
T
R
A
L
Y
A
M
O

O
L

S
T
A
N
K
U
Z
E
Y
K
O
R
E
G

N
E
Y
K
O
R
E
J A P O N Y A
E
N
D
O
N
E
Z
Y
A
S
S
C
B
K

B
A
1
0
N
E
P
A
L
0









1
2
5
0








2
5
0
0






3
7
5
0








5
0
0
0

k
m
P
A
N
A
M
A
A
F
G
A
N
S
T
A
N
K
A
N
A
D
A
M
E
K
S

K
A
G
U
A
T
E
M
A
L
A
B
A

L
A
N
T
I
S
I
Z

L
K
E
L
E
R

N

B
E
L
G
R
A
D

T
O
P
L
A
N
T
I
S
I
K
A
M
B
O

Y
A
B
H
U
T
A
N
B Y K O K Y A N U S
132
Nehrunun 7 Eyll 1946da yapt konumasndan:
Dnya savalar insanlk iin telafisi mmkn olmayacak sonular ortaya karmtr. Yeni bir dnya
savana yol aacak gruplamalardan uzak durulmaldr.
Smrgecilik, insanlk tarihi asndan kabul edilemez bir durumdur. Bu durumun sona erdirilmesi iin
dnya milletlerinin ortak almas gerekmektedir. Halklarn eitlik ilkesinin byk devletler tarafndan saygyla
karlanmas ve buna bal olarak yeni kurulan devletlerin dnya milletleri ierisinde hak ettii yeri almalar
salanmaldr.
Dnya barnn salanabilmesi iin uluslararas ibirliine ve yeni politikalara ihtiya vardr. Smrgecilik,
emperyalizm ve bloklamann olmad yeni bir dnya dzeni kurulmaldr. Yeni siyasi anlay, bar iinde bir arada
yaama ilkesi esasna dayandrlmaldr.
K. R. NARAYANAN, Nehru ve Vizyonu, s.50-51den zetlenmitir
Metne gre uluslararas ilikilerde ne gibi deiiklikler olabilir?
BANDUNG KONFERANSI SONU BLDRGES
Konferans,
1. Smrgeciliin, en ksa zamanda sona erdirilmesi gereken kt bir uygulama olduunu,
2. Kendi topraklarnda smrgecilere klelik ve onlarn egemenlii altnda yaamaya
zorlanan halklar sorununun temel insan haklarnn kabul edilmemesi anlamna geldiini, Birlemi
Milletler Szlemesine aykr olduunu ve dnyada bar ve i birliinin gelimesine engel olduunu,
3. Smrge durumunda olan bu halklarn zgrlk ve bamszlk davasna destek olduunu,
4. Smrgeci devletlerden bu halklara zgrlklerini ve bamszlklarn vermelerini talep etmek
(...) konularnda uzlamaya varmtr. Konferans, Afrikann byk blmnde ve dnyann baka
yerlerinde siyasi sistemin ve insan ilikilerinin temelini oluturan rk ayrmcl siyasetini ve
uygulamalarn knar. Bu tr bir tavr yalnzca insan haklarnn tecavze uramas deil, ayn zamanda
uygarln ve insanlk onurunun temel deerlerinin inkrdr. Filistinin durumu nedeniyle Orta Douda
var olan gerilim konusunda ve bu gerilimin dnya bar asndan oluturduu tehlikeyi de gz nnde
bulundurarak Arap Filistin halknn haklarn ve Filistin sorununa bar bir zm bulunmasn
desteklediini beyan eder.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 404ten zetlenmitir.
Bandung Konferans sonu bildirgesinin ierik analizini yapnz. Bu belgede yer alan temel
konular tespit ediniz.
Belgrad Konferans 1961
II. Dnya Savandan sonra smrgelerde ortaya kan bamszlk hareketleri, uluslararas
ilikilere etki eden yeni bir gcn ortaya kmasna sebep oldu. Dou ve Bat Bloklarnn dnda
balantsz olarak kendini ifade eden bu gcn nde gelen devletleri Kore Sava srasnda balant-
szln iln eden Hindistan, Yugoslavya ve Msrd.
Smrgecilie kar halklarn kendi kaderlerini belirleme haklarn benimseyen Asya ve Afrikadan
yirmi drt lke, ilk kez Endonezyann, Bandung kentinde bir araya gelmilerdir (1955).
Konferansn amac, bamszlna yeni kavuan Afrika ve Asya lkelerinin ABD ve SSCB gibi iki
byk nkleer g karsnda varlklarn korumak iin birlik ve dayanmalarn salamakt.
Bandung Konferansnda alnan kararlar iinde en etkili olan, 1954 Temmuzunda in Halk
Cumhuriyeti Babakan ile Hindistan Babakan arasnda kabul edilerek ilk defa dnyaya tantlm olan
bar iinde bir arada yaamann be ilkesi zerinde varlan anlama idi.
Bar iinde bir arada yaamann be ilkesi: Siyasi bamszlk, asker ittifaklara katlmama, kendi
topraklarnda baka devletlere asker sse izin vermeme, ikili ittifaklara girmeme, mill kurtulu
savalarn desteklemedir.
1955 Bandung Konferans, bir balang
olmas ve yelerinin farkl siyasi yaplar ve
uluslararas balantlar olmas sebebiyle
Dou ve Bat Bloklar karsnda yer
alabilecek yeni bir anlay ve ortak bir hareket
oluturamad. Ancak milletleraras politikada
bir Balantszlk akmn ortaya kard.
Bandung Konferans tam bir birliktelik
meydana getirememesine ramen Asya-
Afrika lkeleri arasnda dayanma dn-
cesi oluturdu.
Balantszlk hareketinin ilk tekilatl
toplants Yugoslavya lideri Tito ile Msr lideri
Nasrn nclnde 1961de Belgratta 25
balantsz lkenin katlmyla yapld.
133
1961 Belgrad Konferans Sonu Bildirgesinden...
Smrgeci devletler, Asya, Afrika ve Latin Amerikada halklar zerindeki egemenliklerini
yava yava kaybetmektedir.
(...) Konferansa katlan lkeler, souk savan kanlmaz olduu tezini reddetmektedir.
(...) Yaadmz dnyada farkl sosyal sistemler hkm srmektedir. (...) Katlmc lkeler, dier
milletlerin iilerine karlmamas ve bask yaplmamas artyla bu farkllklar bara engel
grmemektedir. (...) Souk savatan ve nkleer felaket riskinden kurtulmann tek zm olarak
karlkl bar esas alnmaktadr. (...) Konferansa katlan balantsz lkeler yeni bir blok kurmay
dnmemektedir.
(...) Balantsz lkeler Afrikadaki rk ve Orta Doudaki emperyalist politikalar knyor ve Filistin
Arap halknn haklarna sahip olmas iin btn desteini salyor.
George LANGLOIS, 20. Yzyl Tarihi, s. 405
Balantszlar grubunun Yumuama dnemindeki siyasi etkisi neler olabilir?
Balantsz lkelerin 1970 Zambiya toplants
Toplantnn sonunda 27 maddelik bir Deklarasyon ile ABD ve
SSCBye hitaben bir Bar ars yaynland. Bu toplant,
balantszlk hareketini resmen balatt.
Deklarasyonda her trl kolonicilik ve smrgecilie kar
geliniyor, smrgelerin bamszlk hareketlerinin desteklenmesi
isteniyordu. zellikle Kongo, Angola ve Cezayirin bamszlk
hareketleri desteklenirken Gney Afrika Cumhuriyetindeki rk
ayrmna kar kld. Filistinlilerin tm haklarnn tannmas,
yabanc slerin kaldrlmas, genel ve tam bir silahszlanma,
btn nkleer silahlarn yasaklanmas, byk devletlerin en ksa
zamanda bir silahszlanma anlamas imzalamalar ve inin
BMye kabul edilmesine allmas kararlatrld. Bar
arsnda ise, Konferansn o gnk milletleraras durumdan
duyduu kayg ve endie ifade ediliyordu.
Balantszlarn ikinci toplants, 5-10 Ekim 1964te Msrda yapld. Toplant sonunda Bar ve
Milletleraras Birlii Program yaynland. Bu program, btn lkelerin nkleer silahlardan vazge-
mesini, btn yabanc slerin tasfiyesini, devletlerin birbirlerinin i ilerine karmamalarn, yeni smr-
gecilik ve emperyalizme kar klmasn ve bu arada da Kbrsa self-determinasyon hakknn tann-
masn istiyordu.
Balantszlarn nc toplants, zirve toplants olarak, 8-10 Eyll 1970te Zambiyann bakenti
Lusakada yapld ve bu toplantya 54 lke katld. Alnan kararlar daha ncekilere benzer nitelikteydi.
Balantszlar, gnmze gelinceye kadar milletleraras politikaya ve onun gncel meselelerine tesir
etmeye ve gelimelere kendi dncelerine gre istikamet vermeye ynelik kararlar aldlar.
Balantsz lkelerin 4. zirvesi 2006da Kbada 118 lkenin katlmyla gereklemiti. Balan-
tszlar Birlemi Milletler yelerinin yaklak te ikisini temsil ederken dnya nfusunun % 55ini
oluturmaktadrlar.
Uluslararas ilikilerde Bat Bloku ve Dou Bloku dnda kalan devletler grubu nc Dnya
olarak adlandrld. Balantszlar ad da verilen bu nc Dnya lkelerinin 1950lerin ortalaryla
1990larn bana kadar tarih ilevleri oldu. Bu ilevler: Bamszln yeni kazanan lkelerin
aralarnda siyasi, ekonomik, kltrel i birlii kurarak blgesel birlikler oluturmak ve olumlu tarafszlk
olarak nitelendirilebilir. 1960 ylnda Birlemi Milletlerin Smrge Altndaki lke ve Halklara
Bamszlk Verilmesine likin Bildiriyi kabul etmesinde etkili oldu. Balantszlk Hareketi Dou ve
Bat Bloklar dnda kalan eitli oluum ve tekilatlarn domasna imkn salad.
JAWAHARLAL NEHRU
1889da doan Nehru varlkl bir
Brahman ailesine mensuptu. ngiltere'de
doa bilimleri ve hukuk renimi grd.
1912de Hindistana dnd. Smrge
ynetimine kar pasif direniteki halka
ngiliz polisinin ate amas Nehrunun
hayatnda bir dnm noktas oldu.
Hindistan Ulusal Kongresi adl
siyasi partinin bakan olarak Nehru,
Hindistan halknn amacnn tam
bamszlk olduunu savundu. 1942de
ngilizlere kar dzenlenen Hindistan
Terk Edin eylemlerinde Kongre Parti-
sinin nde gelen yeleriyle birlikte
tutukland. II. Dnya Savann sonuna
kadar tutuklu kald. 15 Austos 1947de
kurulan Hindistann ilk babakan oldu
ve lmne kadar bu grevde kald.
Ana Britannica, c. 16
D
.

A
R
A
P
-

S
R
A

L

S
A
V
A

L
A
R
I

V
E

B

K

D
E
V
L
E
T
L
E
R

N

P
O
L

K
A
L
A
R
I
D
E
V
L
E
T
L
E
R
S
E
B
E
P
L
E
R

S
O
N
U

L
A
R
I
A
B
D
S
S
C
B

N
G

L
T
E
R
E
F
R
A
N
S
A
M

r
,

r
d

n
,
S
u
r
i
y
e
,
L

b
n
a
n
,
I
r
a
k
,

s
r
a
i
l
?
B
M

k
a
r
a
r

y
l
a

F
i
l
i
s
t
i
n

t
o
p
r
a
k
l
a
r

n
d
a

s
r
a
i
l

D
e
v
l
e
t
i

n
i
n

k
u
r
u
l
-
m
a
s

s
r
a
i
l

b
a

a
r

o
l
d
u
.
?
1
9
4
9

d
a

B
M

a
r
a
c

y
l
a

t
a
r
a
f
l
a
r

a
r
a
s

n
d
a

a
t
e

k
e
s

a
n
t
l
a

m
a
s

i
m
z
a
l
a
n
d

.
?

o
k

s
a
y

d
a

F
i
l
i
s
t
i
n
l
i
,

k
o
m

l
k
e
l
e
r
e

s

n
d

v
e

m

l
t
e
c
i
l
e
r

s
o
r
u
n
u

o
r
t
a
y
a

k
t

.
(
2
.

h
a
r
i
t
a
y
a

b
k
z
.
)
?

s
r
a
i
l

i

k
u
r
u
l
d
u

u

g

n

t
a
n

.
?

n
g
i
l
t
e
r
e

i
l
e

b
i
r
l
i
k
t
e

s
a
v
a

t
a

F
i
l
i
s
t
i
n

e

s
i
l
a
h

s
e
v
k
i
y
a
t

n
l
e
m
e
k

i

i
n

a
m
b
a
r
g
o

k
o
y
d
u
.
?

s
r
a
i
l

i

k
u
r
u
l
d
u
k
t
a
n

i
k
i

g

n

s
o
n
r
a

t
a
n

.
?
S
a
v
a

r
a
s

n
d
a

s
r
a
i
l

i
n

y
a
n

n
d
a

y
e
r

a
l
a
r
a
k

b
u

l
k
e
y
e

s
i
l
a
h

s
e
v
k

e
t
t
i
.
?
A
r
a
p
l
a
r
l
a

g
e
r
g
i
n
l
e

e
n

i
l
i

k
i
l
e
r

s
r
a
i
l

i
n

k
u
r
u
l
m
a
s

y
l
a

d
a
h
a

d
a

b
o
z
u
l
d
u
.

?
S
a
v
a

t
a

A
B
D

i
l
e

b
i
r
l
i
k
t
e

h
a
r
e
k
e
t

e
t
t
i
.
?
1
9
5
2

d
e
n

s
o
n
r
a

b
u

b

l
g
e
-
d
e
k
i

e
t
k
i
n
l
i

i

a
z
a
l
d

.
?
I
I
.

D

n
y
a

S
a
v
a

n
d
a
n

s
o
n
r
a

i

v
e

d

s
o
r
u
n
l
a
r

n
e
d
e
-
n
i
y
l
e

O
r
t
a

D
o

d
a

s
a
v
a

t
a
n

s
o
n
r
a

a
k
t
i
f

b
i
r

p
o
l
i
t
i
k
a

i
z
l
e
y
e
-
m
e
d
i
.
M

r

i
l
e

n
g
i
l
i
z
l
e
r
i
n

v
e

F
r
a
n
s

z
l
a
r

n

d
e
s
t
e

i
n
i

a
l
a
n

s
r
a
i
l

?
M

n

S

v
e
y

K
a
n
a
l

m
i
l
l

l
e

t
i
r
-
m
e
s
i
?
F
i
l
i
s
t
i
n
l
i
l
e
r
i
n

l
k
e
-
l
e
r
i
n
d
e
n

k
a
r

l
m
a
l
a
r

?
M

r

y
e
n
i
l
d
i
.
?
B
M

k
a
r
a
r

d
o

r
u
l
t
u
s
u
n
d
a

n
g
i
l
t
e
r
e

v
e

F
r
a
n
s
a

M

r

t
o
p
r
a
k
l
a
r

n
d
a
n

e
k
i
l
d
i
.
?

s
r
a
i
l
,

s
a
v
a

n
c
e
s
i

(
1
9
4
9
)

s

r
l
a
r

n
a

d

n
d

.
?
O
r
t
a

D
o

u
,

A
B
D

v
e

S
S
C
B

n
i
n

r
e
k
a
b
e
t

v
e

m

c
a
d
e
l
e

a
l
a
n

o
l
d
u
.
(
3
.

h
a
r
i
t
a
y
a

b
k
z
.
)
?
S
S
C
B

n
i
n

b

l
g
e
d
e

g

l
e
n
-
m
e
s
i
n
i

e
n
g
e
l
l
e
m
e
k

a
m
a
c

y
l
a

s
r
a
i
l
-

n
g
i
l
i
z
-
F
r
a
n
s

z

o
r
t
a
k

s
a
l
d

-
r

n
a

k
a
r

k
t

.
?
S
a
v
a

n

s
o
n
u
n
d
a

M

n

b
o

a
l
t

l
m
a
s

n
d
a

n
e
m
l
i

r
o
l

o
y
-
n
a
d

.
?
O
r
t
a

D
o

d
a

a
k
t
i
f

b
i
r

p
o
l
i
t
i
k
a

i
z
l
e
y
e
r
e
k

s
r
a
i
l

i

d
e
s
t
e
k
l
e
y
e
n

B
a
t

d
e
v
l
e
t
l
e
r
e

k
a
r

A
r
a
p
l
a
r

n

y
a
n

n
d
a

y
e
r

a
l
d

.
?
M

a

s
i
l
a
h

s
a
t
t

.
?
O
r
t
a

D
o

d
a

n
e
m
l
i

b
i
r

k
o
n
u
m
a

g
e
l
d
i
.
?
1
9
5
6

d
a
,

M

n

S

v
e
y

K
a
n
a
l

m
i
l
l

l
e

t
i
r
m
e
s
i

z
e
r
i
n
e

y
a
p

l
a
n

g
i
z
l
i

g

m
e
l
e
r
d
e

s
r
a
i
l

i
n

M

a

s
a
l
d

y
a

g
e

m
e
s
i
n
e

k
a
r
a
r

v
e
r
d
i
l
e
r
.
?

s
r
a
i
l

i
n

s
a
l
d

z
e
r
i
n
e

b

l
g
e
n
i
n

g

v
e
n
l
i

i
n
i

s
a

l
a
m
a
k

g
e
r
e
k

e
s
i

i
l
e

S

v
e
y

i

i

g
a
l

e
t
t
i
l
e
r
.

A
B
D

i
l
e

S
S
C
B

n
i
n

b
a
s
k

i
l
e

k
u
v
v
e
t
l
e
r
i
n
i

M

d
a
n

e
k
t
i
l
e
r
.

s
r
a
i
l

i
l
e

M

r
,

S
u
r
i
y
e

v
e

r
d

n
?
M

n

A
k
a
b
e

K

r
f
e
z
i

n
i

s
r
a
i
l

e

k
a
-
p
a
t
m
a
s

?
F
i
l
i
s
t
i
n

K
u
r
t
u
l
u

r
g

n

k
u
r
u
l
a
r
a
k

r
d

e

y
e
r
l
e

t
i
r
i
l
m
e
s
i
?

s
r
a
i
l
;

D
o

u

K
u
d

s
,

G
o
l
a
n

T
e
p
e
l
e
r
i
,

S
i
n
a

Y
a
r

m
a
d
a
s

v
e

G
a
z
z
e

y
i

e
l
e

g
e

i
r
e
r
e
k

t
o
p
r
a
k
l
a
r

r
t

k
a
t

g
e
n
i

l
e
t
t
i
.
?

s
r
a
i
l
,

T
i
r
a
n

B
o

a
z

d
a

e
l
e

g
e

i
r
e
r
e
k

S

v
e
y

K
a
n
a
l

n
a

u
l
a

.
?
S
S
C
B

i
l
e

b
i
r
l
i
k
t
e

s
a
v
a

n
l
e
m
e

a
l

m
a
l
a
r

b
a

l
a
t
t

A
n
c
a
k

b
a

a
r

o
l
a
m
a
d

.

S
a
v
a

s
o
n
r
a
s

d
u
r
u
m

B
M

d
e

g

-
l

r
k
e
n

s
r
a
i
l

y
a
n
l

b
i
r

t
u
t
u
m

i
z
l
e
d
i
.

D
a
h
a

s
o
n
r
a

O
r
t
a

D
o

d
a

s
t

n
l

S
S
C
B

y
e

k
a
p
t

r
m
a

e
n
d
i

e
s
i
y
l
e

b
a
r

s
a

l
a
m
a
d
a

a
k
t
i
f

r
o
l

a
l
d

.
?
S
a
v
a

s
o
n
r
a
s

O
r
t
a

D
o

u
-
d
a

e
t
k
i
s
i
n
i

a
r
t
t

r
d

.

?
S
u
r
i
y
e
,

M

r

v
e

C
e
z
a
y
i
r
-
d
e

d
e
n
i
z

s
l
e
r
i

k
u
r
a
r
a
k

A
k
d
e
-
n
i
z

d
e

n
e
m
l
i

b
i
r

g

l
i
n
e

g
e
l
d
i
.

?
B

l
g
e
y
e

e
k
o
n
o
m
i
k

v
e

a
s
k
e
r

y
a
r
d

m
d
a

b
u
l
u
n
d
u
.
?
O
r
t
a

D
o

d
a

e
s
k
i

e
t
k
i
n
-
l
i

i
n
i

k
a
z
a
n
m
a
y
a

a
l

s
r
a
i
l

e

s
i
l
a
h

a
m
b
a
r
g
o
s
u

k
o
y
-
d
u
.

B
a
z

A
r
a
p

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n
e

a
s
k
e
r

v
e

e
k
o
n
o
m
i
k

y
a
r
d

m

t
e
-

e
b
b

n
d
e

b
u
l
u
n
d
u
.
?
O
r
t
a

D
o

d
a

e
s
k
i

e
t
k
i
n
l
i
-

i
n
i

s
a

l
a
y
a
m
a
d

.
M

r

v
e

S
u
r
i
y
e

i
l
e

s
r
a
i
l
?
1
9
6
7

A
r
a
p
-

s
r
a
i
l

S
a
v
a

n
d
a

M

r

v
e

S
u
r
i
y
e

n
i
n

k
a
y
b
e
t
t
i

i

t
o
p
r
a
k
l
a
r

s
r
a
i
l

d
e
n

g
e
r
i

a
l
m
a
k

i
s
t
e
m
e
s
i
?

s
r
a
i
l

b
a

a
r

o
l
d
u
.

?
1
9
7
4

t
e

M

r

i
l
e

s
r
a
i
l

a
r
a
s

n
d
a

i
m
z
a
l
a
n
a
n

a
n
t
l
a

m
a

i
l
e

S

v
e
y

K
a
n
a
l

n

t
a
m
a
m

r

h

k
i
m
i
y
e
t
i
n
e

b

r
a
k

l
d

.
?
M

r
,

S
i
n
a

d
a
k
i

t
o
p
r
a

n

b
i
r

b

-
n

s
r
a
i
l

d
e
n

g
e
r
i

a
l
d

.
?
C
a
m
p

D
a
v
i
d

A
n
t
l
a

m
a
l
a
r

n
a

g
i
d
e
n

y
o
l

a

l
d

.

?
B
a
r

m
e
l
e
r
i
n
d
e

n
c

o
l
a
n

A
B
D

n
i
n

O
r
t
a

D
o

d
a
k
i

e
t
k
i
s
i

a
r
t
t

.
?
A
r
a
p

l
k
e
l
e
r
i
n
i
n

B
a
t

d
e
v
l
e
t
l
e
r
e

p
e
t
r
o
l

a
m
b
a
r
g
o
s
u

k
o
y
m
a
s

p
e
t
r
o
l

k
r
i
z
i
n
e

y
o
l

a

.
?
S
S
C
B

i
l
e

b
i
r
l
i
k
t
e

h
a
r
e
k
e
t

e
t
t
i
.
?

s
r
a
i
l

e

b
a
s
k

y
a
p
a
r
a
k

s
a
-
v
a

t
a
n

a
l

k
o
y
m
a
y
a

a
l

.

D
a
h
a

s
o
n
r
a

s
r
a
i
l

e

s
i
l
a
h

g

n
d
e
r
d
i
.

S
a
v
a

n

s
o
n
u
n
d
a

S
S
C
B

n
i
n

b

l
g
e
d
e
k
i

e
t
k
i
n
l
i

i
n
i

a
z
a
l
t
m
a
k

a
m
a
c

y
l
a

b
a
r

a
n
t
l
a

m
a
l
a
r

n

i
m
z
a
l
a
n
m
a
-
s

n
a

n
c

k

y
a
p
t

(
1
9
7
4

t
e

S
i
n
a

v
e

1
9
7
8

d
e

C
a
m
p

D
a
v
i
d
)
.

B
u

a
n
l
a

m
a
l
a
r
l
a

M

l
a

o
l
a
n

i
l
i

k
i
l
e
r
i
n
i

g
e
l
i

t
i
r
d
i
.
?
S
u
r
i
y
e

v
e

M

y
a
t

r
-
m
a
y
a

a
l

s
r
a
i
l

i
n

S
u
r
i
y
e

c
e
p
h
e
s
i
n
d
e

i
l
e
r
l
e
m
e
s
i

z
e
r
i
n
e

s
a
v
a

n

d
e
r
h
a
l

d
u
r
d
u
r
u
l
m
a
s

k
o
n
u
s
u
n
d
a

A
B
D

y
e

d
a

b
u
l
u
n
d
u

v
e

B
M

d
e

A
r
a
p
l
a
r

d
e
s
t
e
k
l
e
d
i
.
?
B
a
z

A
r
a
p

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i

z
e
-
r
i
n
d
e

e
t
k
i

s
a
h
i
b
i

o
l
a
r
a
k

d
o
l
a
y
l

d
a

o
l
s
a
,

A
k
d
e
n
i
z

e

i
n
e
b
i
l
m
e

p
o
l
i
t
i
k
a
s

b
e
l
l
i

d
e

g
e
r

e
k
-
l
e

t
i
r
d
i
.
1 9 6 7 A r a p - s r a i l ( A l t G n )
S a v a
1 9 5 6 M s r - s r a i l S a v a 1 9 4 8 A r a p - s r a i l S a v a
1 9 7 3 Y o m K i p p u r * S a v a
* Y a h u d i l e r i n o r u t u t t u k l a r k u t s a l a y
134
Bir nceki sayfadaki tabloda Arap-srail savalar ve byk devletlerin Orta Dou politikalar
hakknda bilgi verilmitir. Yukardaki Arap-srail savalaryla ilgili haritalar ve tablodaki bilgileri
incelerek aadaki sorular cevaplandrnz.
1. 1947 BMnin paylam plan ile I. Arap-srail Sava haritalarn karlatrnz. Snrlar
asndan ne gibi farkllklar olduunu tespit ediniz.
2. 1947 BM kararna gre Kudste dinin temsil edilecei uluslararas zel stat istenmitir.
Haritalar inceleyerek Arap-srail Savalar sonunda Kudste oluturulan yeni stat nasldr?
3. 1967 Arap-srail Savann Orta Dou gler dengesinde ne ynde deiikliklere sebep
olduunu tespit ediniz.
Tel-Aviv
Tel-Aviv
Tel-Aviv
Tel-Aviv
srail topraklar
srail tarafndan igal edilen
topraklar
srailin 1949daki topraklar
srail ordusunun ilerleyii
Fransz-ngiliz mdahalesi
srail tarafndan igal edilen
topraklar
Gazze
Gazze
Gazze
Gazze
Amman
Kuds
l
Deniz
l
Deniz
l
Deniz
SRAL
SRAL
SRAL
SRAL
Sina
Sina
Sina
Sina
K I Z I L D E N Z
K I Z I L D E N Z
K I Z I L D E N Z
K I Z I L D E N Z
Svey
Svey
Svey
Svey
MISIR
MISIR
MISIR
MISIR
Svey Kanal
irketi 1956
Temmuzunda
millletirildi
Kahire
Kahire
Kahire
Kahire
Said Liman
Said Liman
Said Liman
Said Liman
Svey Kanal Svey Kanal
Svey Kanal Svey Kanal
A K D E N Z
A K D E N Z
A K D E N Z
A K D E N Z
N
i
l

N
e
h
r
i
N
i
l

N
e
h
r
i
N
i
l

N
e
h
r
i
N
i
l

N
e
h
r
i
Akabe
Akabe
Akabe
Akabe
SUUD
ARABSTAN
SUUD
ARABSTAN
SUUD
ARABSTAN
SUUD
ARABSTAN
RDN
RDN
RDN
RDN
SURYE
S
U
R

Y
E
SURYE
L

B
N
A
N
L

B
N
A
N
L

B
N
A
N
L

B
N
A
N
Beyrut
Beyrut
Beyrut
Beyrut
am
am
am
am
Amman
Amman
Kuds
Kuds
Golon
tepeleri
Yahudi devleti
srail devleti
Filistin topraklar
Dier Arap devletleri
BMin paylama plan
1956 Arap-srail Sava
1949un snrlar
(lk Arap-srail Sava ndan sonra)
1967 Arap-srail Sava sonras
l
Deniz
Amman
Kuds
SURYE
0 100 200 km
0 100 200 km 0 100 200 km
0 100 200 km
135
136
1. Camp David Antlamalar
ABD Bakan Nixon, 1974te srail ile Msr arasnda
imzalanan Sina Antlamasyla oluan bar ortamn g-
lendirmek amacyla, Orta Dou devletlerini ziyaret etti. Bu gezi
srasnda ABD ile Msr arasnda bir anlama imzalanmas,
SSCByi rahatsz ederken ABD-Libya ilikilerini de olumsuz
etkiledi.
Bu arada Msr Halk Meclisinin Msr-SSCB Dostluk
Antlamasn feshetmesi ABDyi bir Orta Dou bar
konusunda harekete geirdi. 1977de ABD, blge lkeleriyle
bar iin temaslarda bulundu. Ayn yl srail ve Msr Devlet
bakanlar karlkl olarak resm ziyaretlerde bulundular. srailin
Bat eriada yeni Yahudi yerleim merkezleri kurmas iki lke
arasnda devam eden mzakerelerden sonu alnmasn
engelledi. srailin bu tavr Msr ve ABD ile olan ilikilerinin
bozulmasna sebep oldu.
1978de ABD, blgedeki gcn kullanarak srail ve Msr
Camp Davidte bir araya getirdi. 17 Eyllde srail ile Msr, Filistin
meselesi ve iki lke arasndaki bar esaslarn ieren antla-
malar imzalad.
MEKK DPLOMASS
1973 Arap-srail Sava BMnin
karar dorultusunda sona ermesine
ramen bar salanamad. Barn
salanabilmesi iin ABD Dileri
Bakan Henry Kissinger, Tel-Aviv ile di-
er Arap bakentleri arasnda defa-
larca gidip geldi. Mekik Diplomasisi
(shuttle diplomacy) adn alan bu ziya-
retler sonunda, Msr ile srail arasnda
asker nitelikli ekilme antlamas ile
Suriye-srail anlamalar imzalanarak
bara giden yol ald.
Bu almalar Camp
David Antlamalarna giden yolu at.
ABDnin Orta
Dou barndaki taktii, bara adm
adm ilerlemekti.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, Filistin Meselesi
ve Arap-srail Savalar, s. 339
FLSTNDEN G
Filistinden ilk g hareketi 1948
sava sonrasnda balad. Bu tarihte
srail Devletinin kuruluunun ilan
edilmesi ve bunun 181 sayl BM kararyla da
onaylanmas zerine ok sayda Filistinli kendi
z vatannda vatansz durumuna drl-
mt. 1948de ilk mlteci akn o zaman
henz igal altnda olmayan Gazze ve Bat
eriaya olmutu. Bu yzden zellikle Gaz-
zede o topraklarn besleyebilecei saynn
stnde insan topland. 1967 Haziran sava-
nda Gazze ve Bat eriann da srail
tarafndan igal edilmesi zerine buralarda
yaayan ok sayda Filistinli baka lkelere
iltica etmek zorunda kald. Bu tarihten sonra
en byk mlteci akn da Lbnan ve rdne
oldu. Yz binlerce Filistinli de bata Krfez
lkeleri olmak zere deiik Arap lkelerine iltica etti. Bugn bu lkelerde,
ok sayda Filistinli yaamaktadr. Bunlarn bazlar yaadklar lkelerde vatandalk hakk
alm olsa da birou hl mlteci konumundadr ve vatansz olarak deerlendirilmektedir.
Ana Britanica, c. 8, s. 584
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 232
Mlteciler iin BMe bal olarak alan kuruluun adn bularak Filistinli mlteciler iin ne gibi
almalar yaptn aratrnz. Yaptnz almalar derste retmeniniz rehberliinde arkadala-
rnz ile paylanz.
eitli Avrupa lkelerinde ve
ABDde
* rdn ve Bat eria birlikte saylmtr.
2005 BM kaytlarna gre Filistinli mlteciler
Toplam
mlteci
(1959)
Toplam
mlteci
(1965)
Toplam
mlteci
(1979)
Toplam
mlteci
(1992)
Toplam
mlteci
(1999)
Toplam
mlteci
(2005)
Kamplarda
yaayanlar
(2005)
rdn 586.706 697.658 599.553 1.042.123 1.512.742 1.780.701 283.183
Bat eria 321.722 * 472.473 569.741 82.299 587.542 181.241
Gazze 245.343 301.879 358.898 582.863 798.444 961.645 471.555
Lbnan 129.228 162.499 219.561 324.219 370.144 400.582 210.952
Suriye 109.596 138.081 203.830 306.042 374.521 424.650 112.882
Toplam 1.070.783 1.300.117 1.803.564 2.727.820 3.625.592 4.255.120 1.259.813
CAMP DAVID ANTLAMALARINA GRE
Camp David Antlamalarnda Filistin meselesi ile ilgili u kararlar alnd.
?Gazze ve Bat eriada yaayan Filistinlilere, ekli ve mahiyeti, srail, Msr ve rdnn ortak
kararna gre belirlenecek be yllk bir sre iin bir muhtariyet verilecek.
?Bu muhtariyet dneminde srail, bu iki toprakta, kendi gvenliini de sarsmayacak ekilde, asker
miktarn asgariye indirecekti.
?Muhtariyet dneminin nc ylndan itibaren, srail, Msr, rdn ve Filistin muhtariyet
idaresinin temsilcileri arasnda, Bat eria ve Gazzenin nihai statsn tespit edecek bir anlama iin
mzakereler yaplacakt. Bu anlama, Filistin halknn meru haklar ile adil isteklerini tanyacakt.
?Bu dnemde srail ile rdn arasnda bar mzakereleri ve srailin gvenliini salayacak
dzenlemeler de yaplacakt.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Ortadou, s. 397-398
Camp David Antlamalarnn Orta Dou bar srecine katks hakknda neler syleyebilirsiniz?
Camp David Antlamalar srasnda ( Enver Carter, Menahem Begin) soldan saa: Sedat, Jimmy
ARAP BRLNN CAMP
DAVID ANTLAMALARINA
TEPKS
Camp Davi d Antl amal arna
Avrupa Topluluu destek verirken SSCB
ve Arap lkeleri tepki gsterdi. Suriye,
Cezayir, Libya, Gney Yemen ve Filistin
Kurtulu rgt Msra ekonomik boykot
uygul anmas, SSCB i l e i l i ki l eri n
gelitirilmesi, ortak bir komutanlk kurul-
mas ve Arap Birlii merkezinin Kahireden
baka bir yere tanmas karar aldlar.
137
Camp David Antlamalarna tepki gsteren Arap lkeleri, Mart 1979da Badatta toplanarak
Msrn bu anlamay feshetmesini, Filistin meselesinde ortak hareket edilmesini ve bamsz bir
Filistin Devletinin kurulmasn kararlatrd.
Camp David Antlamalar erevesinde belirlenen Msr-
srail Bar Antlamas, planlanan srede imzalanamad.
zellikle srail ve Msrn bu antlamann maddelerini kendine
gre yorumlamas, randa gerekleen rejim deiiklii ve
ABDnin tutumu, sreci sonlandrd.
26 Mart 1979da karlkl toprak btnl ve bamszlk
dncesine sayg duymay esas alarak bugnk srail-Msr
snrlarn izen srail-Msr Bar Antlamas Washingtonda
imzaland. Bu antlama, srailin, gneyde gvenliini garan-
tilerken Msrn Arap dnyas ile ilikilerinin kopmasna yol at.
Arap lkelerinden Msra yaplan ekonomik yardm kesilirken
ABD, Msra ekonomik yardmda bulundu. srail 27 Nisan
1982de Sinadan tamamen ekildi. Bu gelimeler Orta Douda
ABD aleyhtarln artrrken Suriye gibi baz lkeleri SSCBye yaknlatrd. Bu bar antlamalar,
srailin muhtariyet vaadedilen Bat eriada devaml olarak Yahudi yerleim merkezleri kurmas,
Kuds bakent yapmas, Golan Tepelerini ilhak ettiini aklamas ile amacna ulaamam ve
blgedeki gerginliin artmasn engelleyememitir.
slam Konferans Tekilatnn baz yeleri harita zerinde yeil renkte belirtilmitir.
nternet aratrmas ile Tekilatn dier yelerini tespit ederek harita zerinde iaretleyiniz.
138
K U Z E Y B U Z D E N Z
A
T
L
A
S





O
K
Y
A
N
U
S
U
B

K





O
K
Y
A
N
U
S
H N T O K Y A N U S U
N
O
R
V
E

S
V
E

F
R
A
N
S
A
SPANYA PORTEKZ
POLONYA
BELARUS
T
A
L
Y
A
R
O
M
A
N
YA
UKRAYNA
F
N
L
A
N
D
Y
A
1
3 22
4
SURYE
14
FAS
C E Z A Y R
T
U
N
U
S
L B Y A
M I S I R
T R K Y E
M A L
BATI SAHRA
SENEGAL
GNE
LBERYA
G
A
N
A FLD
KIYISI
M
O
R

T
A
N
Y
A
N J E R
NJERYA
KAMERUN
GABON
K
O
N
G
O

C
U
M
.
A D
S U D A N
E T Y O P Y A
ORTA AFR KA
CUM.
ZA RE
KENYA
TANZANYA
ANGOLA
ZAMB YA
M
O
Z
A
M
B

K
Z MBAVE
BOSTVANA
G

N
E
Y
A
F
R
K
A
C
U
M
.
N
A
M

B
Y
A
S
O
M
A
L

M
A
D
A
G
A
S
K
A
R
17
MALEZYA
VETNAM
TAYVAN
F

N
L
E
R
B

R
M
A
N
Y
A
T
A
Y
L
A
N
D
R A N
TRKM
ENSTAN
KAZAKSTAN
KIRGIZSTAN
TACKSTAN
P
A
K

S
T
A
N
H N D S TA N

ZB
E
K
S
TA
N
N H A L K C U M H U R Y E T
Y
E
M
E
N
S
U
U
D
A
R
A
B
S
T
A
N
U
M
M
A
N
IRAK
MOOL STAN
KUZEY KORE
GNEY KORE
J
A
P
O
N
Y
A
E N D O N E Z Y A
R U S Y A F E D E R A S Y O N U
A
L
M
A
N
Y
A
N
E
PA
L
L
A
O
S
0 1250 2500 3750 5000 km
AFGANSTAN
AVUSTRALYA
N
G
L
T
E
R
E
2. slam Konferans rgt
srail igali altndaki Kudste, 21 Austos 1969da
Mslmanlarn kutsal yerlerinden olan El-Aksa Camiinin
kundaklanmas ve camide maddi hasar olumas slam
dnyasnda byk tepkilere yol at. rdn Kral Hse-
yinin nerisi ile Arap devletlerinin dileri bakanlar 25
Austos 1969da Kahirede toplanarak bir slam Zirvesi
oluturulmas karar verildi.
22-25 Eyllde Fasn bakenti Rabatta Trkiye dhil
24 lkenin katld bir slam Zirvesi topland. Zirve
sonunda yaynlanan bildiride, srailin Kuds boalt-
mas ve 1967 Haziran savanda igal ettii Arap
topraklarndan ekilmesi kararlatrlrken sraili tanm
olan devletlerin, srail ile diplomatik ilikilerini kesmeleri
istendi.
slam Zirvesinin ikincisi, 1974te Pakistann Lahor
kentinde yaplmtr. Zirvede Filistin ile ilgili alnan
kararlar yannda, 1971de Pakistana kar ayaklanarak
bamszln ilan eden Bangladein Pakistan tara-
fndan tannmas da salanmtr. Bylece slam Konfe-
ranslar, srail meselesinin dnda, slam dnyasnn
meselelerini tartp bu meselelere de zm getirmeye
alt.
Tekilatn 1973te yaplan Cidde toplantsnda ye
lkelerin maliye bakanlar mali tekilatlanmann nemini
vurguladlar. Ekim 1975teki toplantda slam Kalknma
Bankasnn kurulu plan onayland.
EKMELEDDN HSANOLU
slam Konfe-
rans Tekilatnn
ilk Trk genel sek-
reteri olan
1943 ylnda
Kahirede dodu. Msr
Ayn ems niversitesi
Fen Faktesinden mezun
olduktan sonra El Ezher
niversitesinde akade-
mi k hayat a bal ad .
hsanolu, Kahire Mill
Ktphanesinde ve Ayn ems niversitesi
Edebiyat Fakltesinde Osmanl kltr ve
edebiyat ile ilgili aratrma ve eitim almalar
yapt.
1974te Ankara niversitesi daha sonra da
ngilterede Exeter niversitesinde akademik
almalar yapt. 1984te profesr olan hsanolu,
slm Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi-
nin Genel Direktrlnn yan sra stanbul ni-
versitesi Edebiyat Fakltesi Bilim Tarihi Blm
ile Trk Bilim Tarihi Kurumunun Bakanln ve
.. Bilim Tarihi Mze ve Dokmantasyon Merkezi
Mdrl grevlerinde bulundu.
2005te slam Konferans Tekilat Genel
Sekreterliine seilen Ekmeleddin hsanolu
hlen ayn grevini srdrmektedir.
www.oic-oci.org
Ekmeleddin
hsanolu
E
.

U
L
U
S
L
A
R
A
S
I

P
O
L

K
A
D
A

P
E
T
R
O
L

N

Y
E
R

H
a
r
i
t
a

z
e
r
i
n
d
e

b

l
g
e
l
e
r
e

g

r
e

g

s
t
e
r
i
l
e
n

p
e
t
r
o
l

r
e
z
e
r
v

v
e

t

k
e
t
i
m

i
l
i

k
i
s
i

k
u
r
u
l
d
u

u
n
d
a

p
e
t
r
o
l

n

d

n
y
a

s
i
y
a
s
e
t

v
e

e
k
o
n
o
m
i
s
i
n
d
e

r
o
l

n
e
d
i
r
?

A

k
l
a
y

z
.
139
K
U
Z
E
Y


B
U
Z


D
E
N

B Y K O K Y A N U S
A T L A S O K Y A N U S U
H

N
T





O
K
Y
A
N
U
S
U
1
3
2 2
4
1
7
A
V
U
S
T
R
A
L
Y
A
0









1
2
5
0








2
5
0
0






3
7
5
0








5
0
0
0

k
m
K
u
z
e
y
A
m
e
r
i
k
a
G

n
e
y

v
e

O
r
t
a
A
m
e
r
i
k
a
A
f
r
i
k
a
O
r
t
a

D
o

u
A
s
y
a

P
a
s
i
f
i
k
A
v
r
u
p
a
-
A
s
y
a
R
e
z
e
r
v

:
%
5
T

k
e
t
i
m
:
%
3
0
R
e
z
e
r
v

:
%
8
T

k
e
t
i
m
:
%
6
R
e
z
e
r
v

:
%
9
T

k
e
t
i
m
:
%
3
R
e
z
e
r
v

:
%
6
2
T

k
e
t
i
m
:
%
7
R
e
z
e
r
v

:
%
4
T

k
e
t
i
m
:
%
2
9
R
e
z
e
r
v

:
%
1
2
T

k
e
t
i
m
:
%
2
5
D

N
Y
A

P
E
T
R
O
L

R
E
Z
E
R
V

V
E

T

K
E
T

B Y K O K Y A N U S
XIX. yzyln ortasnda ilk kez ABDde karlmaya balanan p ksa sre sonra da Avrupaya
ihra edildi. Bu yzyln sonunda Avrupa lkelerinde ve Rusya da petrol kullanm yaygnlat. Petroln
motorlu aralarda kullanlmaya balanmas nemini daha da arttrd. Orta Douda petrol, ilk olarak I.
Dnya Sava ncesinde bulundu. ngiltere Osmanl Devletinin topraklarnda petrol arama faaliyetine
girerek petrol ticaretini kontrol etmeye alt. Almanya da Badat-Berlin demiryolu ile blgedeki petrol
yataklarn kontrol altna almak istiyordu. Sava sonrasnda Batl devletler mandaclk sistemi ile ABD
ise petrol irketleri aracl ile blge zerinde etkili oldu. II. Dnya
Savanda Japonlar, Pearl Harboura Dou Hint Adalarndaki
petrol kaynaklarn ellerinde tutmak iin saldrd. Hitlerin SSCByi
igal etmek istemesindeki etkenlerden birisi de Kafkasyadaki
petrol yataklarn ele geirmekti. II. Dnya Savandan sonra
hzl bir sanayileme srecine giren dnyada petroln bir ok
sanayi dalnda kullanlmaya balanmas, enerji kayna olarak
ta kmrnn yerini almasna da sebep oldu.
II. Dnya Savandan sonra Orta Dou zerinde hkimi-
yetlerini yitirmeye baladn anlayan Batl devletler, petrol
irketleri araclyla etkinliklerini devam ettirmeye altlar.
irketlere ayrcalk veren lkelerdeki milliyeti gsteriler bu
lkelerin petrol satndan da pay istemelerine ve baz lkelerde
de (ran vb.) petrol irketlerini millletirilmesine neden oldu. Bu
millletirme giriimleri karsnda Batl Devletler petrol reten
baka lkelere ynelerek retimlerini arttrdlar ve fiyat
kontroln ellerinde tutmaya devam ettiler. Bu tarihlerde petrol
piyasasna girmek isteyen SSCB gibi lkeler dk fiyatlardan
petrol petrol satmaya baladlar. Bu gelimelerden olumsuz
etkilenen petrol reticisi lkeler, Austos 1960ta OPECi
(Organization Petroleum Exporting Countries -Petrol hra Eden
lkeler Tekilat-) kurdular. OPECin amac petrol fiyatlarn
yksek seviyeye karmak ve retici lkeler arasnda teknik
konularda i birliini salamakt.
1970li yllarn banda OPEC amacna ulat ve petrol irketlerine kar stnlk salad. Petrol re-
timini daha pahalya mal ettii iin dk fiyatta petrol satndan zarar gren ABDnin petrol irketlerine
destek vermemesi, OPECin baarl olmasnda etkili oldu. Bu arada 1967 (Alt Gn Sava) Arap-srail
Savandan sonra petroln sraile kar siyasi bir silah olarak kullanlmasn salamak iin OAPEC
(Organization of Arab Petroleum Exporting Countries -Petrol hra Eden Arap lkeleri Tekilat-)
etrol,
Gnmzde petrol, rafine edilerek
bata yakt olmak zere petrokimya
sanayinin (plastik, sentetik, lifler,
kauuk, deterjan, gbre, yapay lif,
kozmetik rnleri, filmler, plakalar,
besin maddeleri vb.) yaklak 80.000
rnnn ham madde kaynadr.
Meydan Larousse. c. 16, s. 35
OPEC
9-14 Eyll 1960 tarihleri arasnda
Badatta toplanan bir konferans
sonucunda petrol ihra eden lkeler
tekilat anlamnda OPEC kuruldu.
Kurucu yeleri: Suudi Arabistan, ran,
Kuveyt, Irak ve Venezeladr. Kurulua
sonradan Katar, Libya, Endonezya,
Ekvador, Birleik Arap Emirlikleri
katlmtr.
OPEC yeleri kuruluundan gn-
mze kadar tam bir fiyat anlamas
salayamad. Petrol rezervi az olan ye
lkeler, petrol fiyatlarnn ykseltilmesini
isterken rezerv asndan zengin olan
lkeler fiyat ykseltilmesine kar ktlar.
www.opec.org
Grafie gre 1973'te artan petrol fiyatlar dnya lkelerini nasl etkilemi olabilir? Yorumlaynz.
www.opec.org
140
0 0
10 10
20 20
30 30
40 40
50 50
60 60
70 70
80 80
dolar/varil
1
9
6
0
1
9
6
2
1
9
6
4
1
9
6
6
1
9
6
8
1
9
7
0
1
9
7
2
1
9
7
4
1
9
7
6
1
9
7
8
1
9
8
0
1
9
8
2
1
9
8
4
1
9
8
6
1
9
8
8
1
9
9
0
1
9
9
2
1
9
9
4
1
9
9
6
1
9
9
8
2
0
0
0
2
0
0
2
2
0
0
4
2
0
0
6
2
0
0
7
milyon varil
OPEC retimi OPEC d retim Varil fiyat
Dnya petrol retimi ve fiyat
kuruldu. Ancak Arap lkeleri arasnda dayanmann salanamamas ve Batl lkelerin OAPEC
dndaki lkelerden petrol satn almas OAPECin istedii sonucu alamamasna sebep oldu. Ekim
1973te kan Orta Dou savandan sonra OAPEC tarafndan petrol fiyatlarlarnn ykseltilmesiyle
yaanan petrol krizi hz kazand. Bu durum zellikle Bat Avrupada ve Japonyada panie yol at.
Japonya 22 Kasmda sraile kar tavr ald. ngiltere 1973 Arap-srail Savanda Orta Dou lkelerine
uygulamaya balad silah ambargosunu ksa bir sre sonra kaldrarak sadece srail ile snrl tuttu.
Suudi Arabistann sraile destek veren ABD ve Hollandaya kar uygulad petrol ambargosu zellikle
ABDnin Orta Dou politikasn deitirmedi. Hatta ABD, bu politikann Batnn sanayisine ciddi zararlar
vermesi hlinde Basra Krfezi blgesine bir silahl mdahale ihtimalini belirterek olduka sert bir tepki
verdi. 1974te enerji ve zellikle petroln salanmasnda, kullanlmasnda i birlii ve ortak planlamay
gerekletirmek amacyla Avrupa ktisadi Birlii ve Kalknma Tekilat (OECD) erevesinde
Milletleraras Enerji Ajans (International Energy Agency) kuruldu.
1973-1974ten itibaren OPEC lke-
lerinin ham petrol fiyatlarna her alt
ayda bir zam yapmalar, petrol retimin
azaltlmasndan endie duyan Batnn
sanayilemi lkeleri tarafndan kabul-
lenildi. Buna karlk sanayilemi
lkeler, petrol fiyatlarn kendi sanayi
mamullerine ve teknolojilerine yans-
tarak yine bu lkelere sattlar. Ayrca
petrol reten lkelerin petrol satndan
elde edilen gelirleri Bat bankalarnda
deerlendirmesi, sanayilemi lkele-
rin petrol zamlarndan etkilenmesini
engelledi. Ancak Trkiyenin de iinde
bulunduu gelimekte olan lkeler,
artan petrol fiyatlarndan olumsuz
etkilendiler.
Austos 2008 tarihli OPEC toplantsndan bir grnt
OAPEC yelerini internetten aratrarak harita zerinde iaretleyiniz.
141
K A N A D A
ABD
N
G
L
T
E
R
E
142
F. RAN-IRAK SAVAI (1980-1988)
1. Irakta Rejim Deiiklii
1920 San Remo Konferansnda manda ynetimi kurulan
Irakta 1921de Meruti Krallk kuruldu. 1932de Milletler
Cemiyetine bamsz bir devlet olarak katld. 1933te Kral
Faysaln lmnn ardndan lkede din ve etnik atmalar
artt. II. Dnya Sava ncesi dnyadaki gelimeler Orta
Douda yeni oluumlar iin zemin hazrlad. 1934te Trkiyenin
de ye olduu Sadabat Paktna katlan Irak, II. Dnya Sava
sonras ABD ve Batl devletlere paralel politikalar izleyerek
Badat Pakt (1954) iinde yer ald.
1958de yaplan bir asker mdahale sonucu lkede monari
rejimi yklarak cumhuriyet ilan edildi. Irak rejim deiikliinden
sonra Badat Paktndan ekildi. Baas Partisi 1968de Irakta
ynetimde sz sahibi oldu, SSCB ile yaknlaarak bu lkeden
ekonomik ve asker yardm almaya balad. Bu durum Batya
dnk bir politika takip eden ran ile arasndaki ilikileri zayflatt.
Dier taraftan, 1970te ngilterenin Basra Krfezinden ekilme-
sinden sonra rann, buraya tek bana hkim olmak istemesi iki
lke ilikilerini daha da gerginletirdi.
Baas Partisinin 1972de, SSCB ile imzalad dostluk antla-
masyla beraber bu lkeden silah satn almaya balamas ran
tedirgin etti. Ancak 1975 Martnda Cezayirin arabuluculuu ile
imzalanan Cezayir Anlamas yla Irak ile ran arasndaki
attlarap Su Yolunun en derin yeri snr kabul edilirken
karlkl dostluk ve i birliinin taahht edilmesi ilikileri bir
sreliine dzeltti.
2. randa Rejim Deiiklii
1925ten itibaren ran yneten Pehlevi Hanedanl uygulamalaryla halk tarafndan benimsen-
memiti. Bat kltrnn toplumsal alanda kendini hissettirmesi halkta memnuniyetsizlie yol amt.
Bununla birlikte plansz toprak reformu, krsal nfusu yoksullatrm kyden kente ge zorlamt.
Ayrca petrol gelirlerinin silahlanmaya harcanmas gelir dalmndaki eitsizlii daha da artrd. Halkn
uygulamalara kar balatt protestolarn ynetim tarafndan dikkate alnmamas ayaklanmaya sebep
oldu. 1978 yl balarnda blgesel nitelikli balayan ayaklanma, bir yl iinde halk hareketine dnt.
1979da srgndeki lider Ayetullah Humeyninin lkeye dnmesiyle ran slam Cumhuriyeti kuruldu.
Yeni ynetim, anayasa ile halka siyasi haklar tanyan bir takm deiiklikler yapt. ki aamal
seimler sonucunda yeni meclis oluturuldu. lkedeki yeni yaplanma srasnda petrol ihracatnn
azalmas ekonomiyi zor durumda brakt.

BAAS HAREKET
Baas Partisi, 1940ta amda
kuruldu. Yeniden dou anlamna ge-
len Baas, Arap sosyalizminin yntem-
leriyle Arap dnyasnda bir yeniden
dou gerekletirmeye alan siyasi
anlay ve partilere verilen isimdir.
Baas hareketinin amac sosyalist bir
sistemle ynetilen, birleik, laik bir Arap
toplumu kurmakt. zel mlkiyeti g-
vence altna alan Baas sosyalizmi gelir
adaleti, i ve d ticaretin denetimi, top-
rak mlkiyetinin kamu yararna snr-
landrlmas, madenlerin ve doal kay-
naklarn millletirilmesi, planl kalkn-
ma, iilerin iletmelerin ynetimlerine
katlmas gibi ilkelere dayanyordu.
1963te
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas,
c. I, s. 785ten zetlenmitir.
Irakta, iktidara gelen Baas
Partisi 1968de yaplan darbeyle
ynetime tam hkim oldu. 1979da ise
yeni bir darbeyle Saddam Hseyin tek
bana ynetime geldi.
ran Devriminden bir grnm
RAN DEVRM
Pehlevi Hanedanlnn 54 yllk
(1925-1979) iktidar dnemi, rejime sa-
dk dostlar yetitirdii gibi kartlar da
oluturmutur. Bu nedenle ran devrimi
siyasi bakmdan dlanmlarn, din
bakmdan rahatsz olanlarn ve gelir
dalmndan yeterince pay ala-
mayanlarn ortak paydada buluma-
lar sonucunda ortaya kmtr. ran
Devrimi, ar esnaf ile kyly,
niversite rencisi ile radikal ii
gruplar ayn platformda buluturan bir
srecin addr.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze
Orta Dou, s. 524ten zetlenmitir.
ran Devriminin gereklemesinde hangi faktrler etkili olmutur?
143
ran, d politikada balantszlk ilkesini benimserken ABD nclnde kurulan CENTOdan
ayrld. SSCB ile daha nce imzalanan dostluk antlamasnn baz maddeleri tek tarafl feshedildi.
Irakn Orta Douda Msrdan boalan gler dengesini kendi lehine deitirmek istemesi ve bu
amala yaylmac bir politika takip etmesi Irak-ran ilikilerini olumsuz etkiledi.
3. Sava ve Sonular
ran ile Irak arasnda Basra Krfezi ve attlarap Su Yolu zerinde egemenlik mcadelesi nedeniyle
gerginleen ilikiler 1975 Cezayir Anlamas ile geici olarak dzeltilmiti. Camp David Antlamasyla
Orta Douda Msrn etkinliini kaybetmesi sonucunda ortaya kan otorite boluundan yararlanan
Irak, Arap liderlii iin almalar balatt. 1979da rann rejim deiiklii sebebiyle yaad i
sorunlardan yararlanmak isteyen Irak, Basra Krfezine hkim olmak iin harekete geti. Cezayir
Anlamasn feshettiini aklad. 22 Eyll 1980de ran topraklarna saldrya geerek Basra Krfezi ne
kadar ilerledi. Bir sre sonra ran, savata dengeyi salayarak Irakn igal ettii baz topraklar geri ald.
ran-Irak Savanda Suriye ve Libya ran; dier Arap devletleri ise Irak desteklediler. ABD, savan

Hert
C
e
y
h
u
n

n
d
u
s
Kandahr
Kbil
AFGANSTAN
PAKSTAN
Karai
Bak
Erzurum
Tahran
Tebriz
sfahn
bdn
Hrmz Boaz
Bender
Abbs
R A N
S S C B
TRKYE
attlarap
Musul
Kuveyt
Basra
0 200 400 600 800 km
Riyad
BAHREYN
SUUD ARABSTAN
KATAR
Doha
Abu
Dabi
Muscat
BRLEK ARAP
EMRLKLER
UMMAN
UMMAN DENZ
HAZAR
DENZ
B
A
S
R
A
K

R
F
E
Z

Arap Liderliine ve Basra Krfezinde Rekabet adl metinleri ve haritay inceleyerek ran-Irak
Savann sebeplerini belirtiniz.
Semerkant Erivan
ARAP LDERLNE
Irak 1975 Cezayir Antlamas ile blgesel
gvenliin salanmasnda ne kt. Antlama-
nn hemen ardndan Irak Fransa ve SSCBden silah
almn hzlandrd. Bu arada 1978de Arap Birlii
zirvesine ev sahiplii yaparak hem siyasi prestijini
artrd, hem de Msrn tecrit edilmesine nclk etti.
Camp David Anlamas yla Msrn Arap dnya-
sndaki liderliinin sarslmas Irak liderlik yapma
hususunda harekete geirdi. OPECin fiyat artrmna
gitmesi ile Irakn yllk petrol geliri 1980de 26 milyar
dolara ulamt. Bylece Irak, artan siyasi ve ekono-
mik gcyle orantl olarak uluslararas politikada
daha etkin bir rol stlenmek amacndayd.
Prof. Dr. Tayyar ARI, Irak, ran ve ABD,
s. 372-373ten zetlenmitir.

BASRA KRFEZNDE REKABET

1960larn banda hzla silahlanan rann amac
Basra Krfezinde egemen g olmakt. ABDnin
destek ve tevikini alan ran, 1960lar ve 70ler
boyunca Basra Krfezinde koruma grevini stlendi.
zellikle 1971de ngilterenin blgeden ekilmesinin
ardndan doan boluu rann doldurmas
konusunda, daha 1960larn sonunda ABD-ngiltere-
ran arasnda anlama salanmt.
rann d politikasnda temel unsur vard:
Birincisi, daima Bat yanls gleri ve monarileri
desteklemek. kincisi, tm iilerin ve Fars kken-
lilerin koruyucusu roln stlenerek sz konusu
aznlklara sahip lkeler zerinde denetim kurmak.
ncs ise, Basra Krfezindeki adalara ve nemli
su yollarna dorudan sahip olmaktr.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas,
c. I, s. 802den zetlenmitir.
I R A K
UMMAN
SURYE
Badat
144
balarnda tarafsz kalmay ve iki devletin toprak btnl-
nn korunmasn esas ald. SSCB sava srasnda Basra
Krfezinde etkili olmak ve Afganistan igalinde serbest
hareket edebilmek iin rann yannda yer ald. Avrupa
lkeleri ise tarafsz bir politika izleme karar alrken randaki
rejim deiikliinden dolay Irak yanls tutum taknd.
1986da rann Basra Krfezine hkim olmaya balamas ve krfeze kys olan lkelerin petrol
sat yapamamas ABD ve baz Batl devletleri ekonomik adan olumsuz etkiledi. Ayrca SSCBnin
ranla yaknlaarak blgede g kazanmas ABDyi endielendirdi. Bu sebeple ABD, Fransa ve
ngiltere gibi baz Batl byk devletler harekete geerek Basra Krfezine sava gemileri gnderdiler.
Bu mdahale sonucu Irak, rana kar cephelerde dengeyi salad. BMnin karar ile 6 Austos 1988de
atekes gerekleti ve sava sona erdi. Irakn 1990da Kuveyti igal etmesi ve ABDnin bu igale
mdahale ihtimalinin ortaya kmas zerine Irak igal ettii ran topraklarndan ekildi. Bylece ran
kaybettii topraklar geri ald.
Sekiz yl gibi uzun sren bir sava sonucunda iki lkeden yaklak bir milyon insan hayatn kaybetti.
Sava srasnda iki devletin birbirlerinin petrol blgelerini bombalamas sonucunda 150 milyar dolar
civarnda bir ekonomik kaynak yok oldu. Savatan sonra iki lkede de ekonomik skntlar yaand.
Kuveytin igalinde, Irakn yaad bu ekonomik bunalm etkili oldu. ran-Irak Sava ile Arap
lkelerinin taraf olmas Arap birliinin bozulmasna ve srailin Orta Douda daha serbest hareket
etmesine zemin hazrlad. Baz devletler tarafsz olmalarna ramen bu iki devlete silah satarak nemli
bir gelir elde etmi oldu.
G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA
1. Ekonomi
RANGATE OLAYI
ran slam inklab ve bu srada
Tahrandaki ABD bykeliliinin igal
edilmesi nedeniyle ABD-ran ilikileri ger-
ginlemi, ardndan Eyll 1980de ranla Irak
arasnda sava balamt. ah dneminde
ordusunu Amerikan silahlaryla donatm olan
ran, sava nedeniyle hem yeni silah hem de
yedek para aray iindeydi. Humeyni
rejiminin sknca ABDden srail araclyla
gizlice silah satn ald ve bu olayda Ulusal
Gvenlik Konseyi yesi Yarbay Oliver
Northun nemli bir rol oynad ortaya kt.
1986da alan soruturmada North sulu
bulunurken Bakan Reagann sorumluluu
bulunmad sonucuna varld.
rangate olay ABDnin karlarn koruya-
bilmek iin rana bile silah satabileceini,
rann ise siyasi ilikide bulunmad ABDden
silah alabileceini gsterdi. Reel politik her
zaman ve her zeminde faaliyetteydi.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. II,
s. 51den dzenlenmitir.
ran-Irak Savandan bir grnm
1. Grafiklere gre dnya ekonomisi iin neler sylenebilir?
2. Fransa rneinden hareketle ekonomideki gelimeler toplumlarn yaamn nasl etkilemi-
tir? Belirtiniz.
0
1
9
0
0
1
9
1
3
1
9
2
3
1
9
3
8
1
9
5
3
1
9
6
3
1
9
7
3
1
9
8
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
Dnya imalat sanayileri retimi (1900-1980)
(1900 = 100 birim)
Toplam retim (birim) Yllk byme oran (%)
0
1
2
3
4
5
6
7
birim %
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487-488
1
9
7
5
1
9
7
0
1
9
6
5
1
9
6
0
%
20
40
60
80
Buzdolab
Televizyon
amar makinas
Otomobil
Derin dondurucu
Bulak makinas
1960-1975 yllar arasnda, Fransada
kullanlan dayankl tketim mallar oran
0
Grafie gre dnya ticaretinin 1945-1971 yllar arasnda nasl bir gelime gsterdiini
yorumlaynz.
600
500
400
300
200
100
0
1
8
5
0
1
8
9
6
-
1
9
0
0
1
9
1
3
1
9
2
1
-
2
5
1
9
3
0
1
9
3
1
-
3
5
1
9
3
8
1
9
4
8
1
9
5
3
1
9
6
3
1
9
6
8
1
9
7
1
Dnya ticaret hacmi (1850-1971)
(1913 = 100 birim)
birim
Prof. Dr. Paul KENNEDY, Byk Glerin Ykseli ve kleri, s. 487-488
SSCB uydusu Sputnik I
Neil Armstrong Ay yzeyinde
145
II. Dnya Sava sonrasnda bilim ve teknolojideki ilerlemelerin sanayide kullanlmas ile byk bir
verimlilik elde edildi. 144. sayfadaki grafiklerde de grld gibi nceki dnemlerde lks saylan
merkez stma sistemi, evlere kadar suyun getirilmesi, amar makinesi, telefon ve televizyonun
yaygn olarak kullanlmas insan hayatn kolaylatrd. Petrol, elektrik ve otomotiv sektrlerinde nemli
retim art oldu. Sanayideki byme, enerji tketimini artrrken enerji kayna olarak kmrn yerini
alan petrol, kimya sanayiinde yeni rnlerin ortaya kmasn salad. Bu gelimelerle dnya ekonomisi
hzl bir byme dnemi yaad. 1970lere kadar bymenin kesintisiz devam etmesi isizlik orann da
drd.
Dnya ekonomisindeki bymeye bal olarak talep fazlas rnleri pazarlama ihtiyac reklam
sektrnn nemini artrd. levleri artmaya balayarak geni kitlelere ulaan radyo ve televizyon bu
rnlerin tantmnda nemli birer ara hline geldiler. Uydu teknolojisi sayesinde de televizyon
programlar uluslararas bir boyut kazand. lk kez 1964 Tokyo Olimpiyatlar canl televizyon yayn ile
tm dnyaya ulatrld.
Uluslararas alanda ticaretin yaygnlamas bu dnemin
dinamizmini oluturdu. Serbest ticaret ve ok uluslu irketler
tarafndan yaplan uluslararas yatrmlarn gelimesi ilerlemeyi
perinledi. Dnya ticaret hacmi de byk bir byme gsterdi.
Uluslararas ticaret hacmi % 7 orannda byd.
2. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler
Bu dnemde bilimsel ve teknolojik anlamda nemli
bulularn yaplmasnda Souk Sava Dnemindeki bloklar
arasndaki rekabet nemli bir etken olmutu. zellikle fze
sistemlerinin gelitirilmesi iki sper gc uzay yarna itti.
1957de ilk uzay arac olan Sputniki uzaya
frlatmasndan bir yl sonra ABD, Ulusal Havaclk ve Uzay
Dairesini (NASA) kurarak ilk uydusunu uzaya gnderdi.
1961de Rus kozmonot Yuri Gagarin, Vostok-1 uzay arac ile ilk
kez uzaya giden insan oldu. 1962de ABD ayn ekilde karlk
vererek uzayda rekabeti hzlandrd. 1969da ise Amerikal
astronot Neil Amstrongun Aya inmesi ile ABD uzay yarnda
liderlii ele geirdi.
Balangta ABD ile SSCB arasnda devam eden uzay
yarna, daha sonra snrl olarak ngiltere, Fransa, Japonya ve
in Halk Cumhuriyeti de katld. Devletler btelerinin nemli bir
ksmn uzay almalarna ayrd. Bu da toplumlarn ihtiyac
olan alanlarda (eitim, salk vb.) yaplacak olan yatrmlar
kstlad.
Uzay aratrmalar srasnda yaplan bulular, insanolunun
SSCBnin
146
gnlk hayatnda kulland baz rnlerin (teflon, haberleme
uydular gibi) gelitirilmesinde temel oldu. Uzay aratrmalar
lkelerin gelimilik dzeyinde bir lt olarak kabul grd. yle
ki uzay almalarnda elde edilen baarlar, devletlerin i ve d
politikalarnda kullanlarak bir propaganda arac hline geldi.
Devletler arasnda fze diplomasisi dnemine girildi. Uzay
almalarna dorudan katlmayan devletler de uzayla ilgili
gelimelerden farkl ekillerde etkilendi. Uluslararas ilikiler ve
rekabet uzaya kadar yayld.
Uzay yarnn balamasndan hemen sonra, uzayda ege-
menlii ve dier konular kapsayan uzay hukuku tartmalar
yaand. BM, 1961de ald bir kararla, uzayn ve gk cisim-
lerinin hibir devletin egemenlii altna alnamayacan kabul
ederken 1962de teknik alanda i birliini onaylad ve 1963te bu
kararlara aklk getirdi.
Sava yllarnda yaplan ilk bilgisayar gelitirilerek 1970te
kiisel bilgisayar retildi. 1978de retilen APPLEn fabrikalarda
kullanlmasyla bilgisayar, sanayi alanna girmi oldu.
letiim alannda telefon ile balayan gelimeler XX. yzylda
grntl telefonla devam etti. Uydu teknolojisinin yerlemesi ile
iletiimde ktalar arasndaki uzaklk ortadan kalkt. letiimdeki
bu snr tanmaz gelime nterneti ortaya kard. 1969 ylnda ilk
olarak ABDde bilim adamlar arasndaki iletiimi salamak
maksad ile deneme niteliinde olan ARPANET Amerikan
Gelimi Savunma Aratrmalar Dairesi (Advanced Research
Projects Agency Network) kuruldu. Daha sonra ARPANET
ABDdeki btn niversitelerin aratrma kurulularnn
bilgisayarlarn bnyesinde toplayarak byd.
1991de ABDde nternetin, ticari amala kullanlmasn
engelleyen tm kstlamalar kaldrld. Bir yl sonra grafik web
tarayc Mozaic devreye girmi ve nternetin bir alt kmesi olan
World Wide Web (Geni Dnya A) yllk byme hz artmaya balamtr. Tm dnyay kapsayan
bu a ile aralarnda balant bulunan tm belgeler ve dijitalletirilmi nesneler bir araya getirilmek
istenmitir. Bilgisayar ile telefonun i birliine insann bilgisinin de eklenmesiyle ortaya kan nternet,
gnmzde nemli bir yere sahiptir.
in
Uzay Antlamasna gre uzay a-
lmalar, ekonomik ve bilimsel kalkn-
ma durumlarna baklmakszn btn
insanln yarar ve karlarna uygun
olarak yaplacak, uzay ve gk cisimleri
btn insanln alma alanlar say-
lacak, btn almalarda uluslararas
bar ve gvenliin korunmas, ulus-
lararas i birlii ve anlayn destek-
lenmesi salanacakt. Bu suretle uzay
ve gk cisimlerinin hukuki stats sap-
tanm ve buna uluslararas bir nitelik
verilmitir.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 712
B

K

O
K
Y
A
N
U
S
USA
Oregon
Nevada
Idaho
Utah
Arizona
Stanford
University
UCSB
University
of Utah
ARPA NETWORK1969
California
UCLA
Tabloda gsterilen icat ve gelimelerin karsna gerekletii lkeleri yaznz. Bunlarn
dndaki gelimeleri aratrarak benzer bir tablo hazrlayp snf panosunda sergileyiniz.
Memo Larousse, c. 3 (Keifler ve catlar), s. 904-906
Yl cat-gelime lke
1961 lk insanl uzay uuu (Yuri Gagarin) SSCB
1962
lk haberleme uydusu (Telstar1)
lk sna robot
1963 Yer eksenli haberleme uydusu
1965
lk uzay yry (Alexy Leonev)
Hawker Harrier (dik havalanabilen ilk uak)
lk kalp nakli (Chirstian Barnard tarafndan)
1968 Ay etrafnda ilk pilotlu uu
1969 nsanolu aya indi (Neil Armstrong-Edwin Aldrin)
1971 Mikro ilemci (ntel Firmas)
1972
Video kaset
lk video disk
1973 Mini bilgisayar
1974 Hafza kart
1975 Hepatit B as
1976 Cray1 ilemci (250 milyon/sn)
1977 Ntron bombas
1978 Nkleer manyetik rezonans (lk tbbi grntleme [MR])
1979
Compact disk (CD)
PC ev bilgisayar
Beaubourg Kltr Merkezi (Fransa)
1970 ylnda Dnya Kupasn kazanan Brezilya mill takm
Olimpiyatlarda madalya kazanan sporcularmz tespit ederek bir almanak hazrlaynz.
www.gsgm.gov.tr
Rolling Stones grubu
Olimpiyatlar ve Trkiye
Yl 1964 1968 1972 1976 1980
Madalya says 6 2 1 0 Katlmad
Dnya sralamas 16 21 33 - -
147
3. Kltrel Hayat
kylerden kentlere doru hzl bir g
balad. Kadnlarn sosyal
hayata aktif olarak katlmas erkek egemenliini n
plana karan anlay sona erdirdi. Cinsiyete dayal
her trl iddet eylemine kar kld.
Sanayilemi lkelerin kent nfusunun artmasnda
nc Dnya lkelerinden yaplan gler de etkili
oldu. merkezlerinin bulunduu ehirlerin etrafndaki
mahallelerde iiler ve gmenler yaamaktayd. Gelir
dzeyi dk ayn zamanda farkl etnik kkene sahip
olan bu mahallelerde gvenlik sorunlar kmaya
balad. Ekonomik gelir dzeyi yksek olan kiiler ise
ehir dnda mstakil evlerden oluan yerleim
alanlar oluturarak buralarda yaamaya baladlar.
Bilimsel ve teknolojik gelimelerle ulalan
dzey ve gelecek konusundaki bilinmezlik,
edebiyatta post modern (modern tesi) anlayn
1960lardan itibaren hkim olmasna yol amtr.
Mzik alannda 1950lerde ortaya kan Rock
And Roll tarz bu dnemde de etkisini srdr-
mtr. Bunun yannda dnemin siyasi ve politik
ekimelerini, sava, g vb. toplumsal sorunlar
dile getirmek amacyla yeni mzik trleri ve
gruplar ortaya kmtr. Heavy Metal mzik tr
ve bu trn temsilcisi olan Rolling Stones grubu
dneme damgasn vurmutur.
Savatan sonra yeni bir boyut kazanan soyut
resim anlay bu dnemde de etkisini devam
ettirmitir. Sanayinin toplumsal yaam zerindeki
Bu alanda
Pariste ina edilen Beaubourg Kltr Merkezi bu tarz mimari eserlere nemli bir rnektir.
1960-1980 yllar arasnda yaplan olimpiyatlarda ABD, SSCB, Japonya ve Dou Almanya madalya
sralamasnda nde gelen lkelerdir. Trkiye ise istedii baary elde edememitir.
1960-1980 yllar arasnda dzenlenen FIFA
Dnya Kupasnda srasyla Brezilya (1962),
ngiltere (1966), Brezilya (1970), Almanya (1974)
ve Arjantin (1978) ampiyon oldu. Bu dnemde
FIFA Dnya Kupasnda kurallar gerei, kupay
nc kez kazanan Brezilya, 1970te kupay
mzesine gtrd. Balangta Avrupa Uluslar
Kupas adyla anlan Avrupa Futbol ampi-
yonas UEFA tarafndan 1960tan itibaren 4 ylda
bir dzenlenecek ekilde organize edilmitir.
Trkiye ise 1960-1980 dneminde finallere
katlma hakkn elde edememitir.
1951 ylndan itibaren yaplan Akdeniz
Oyunlarnn tamamna katlan Trkiye, 1971de
dzenlenen altnc Akdeniz Oyunlarna zmirde
ev sahiplii yapt. 1963-1979 yllar arasnda
Hzl sanayileme ve tarmda makinelemenin
artmas sonucu
eitim dzeyinin artmas ve
etkileri mimaride de kendini hissettirdi.
148
FIBA logosu
Kbrs meselesinin ortaya knda Kbrs stratejik konumunun etkisi nelerdir?
Belirtiniz.
n
BULGARSTAN
YUNANSTAN
A
R
N
A
V
U
T
L
U
K
YUGOSLAVYA
Atina
Teselya
stanbul
Bursa
Ankara
zmir
Denizli
Girit
Antalya
Konya
Kayseri
Samsun Trabzon
Mersin
Adana
Diyarbakr
Van
Erzurum
T R K Y E
am
Halep
S U R Y E
Beyrut
L

B
N
A
N
Musul
Erbil
Kerkk
I R A K
E
R
M
E
N

S
T
A
N

R
A
N
Batum
GRCSTAN
50 mil
400 mil
0 100 200 300 400 km
Gaziantep
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti
Gney Kbrs Rum Ynetimi
dzenlenen bu oyunlarda Trkiye 1963te drdnc, 1967de beinci, 1971de drdnc, 1975te
beinci ve 1979da ise altnc oldu.
1960-1980 yllar arasnda UEFA ampiyon Kulpler Kupasnda FC Bayern Mnchen ve AFC Ajax
er kez kupay kazanarak dikkat ekti. UEFA tarafndan 1971de organize edilen UEFA Kupas (UEFA
Cup), Avrupada ampiyonlar Liginden sonraki en deerli kupa ve en ok takmn katld futbol
turnuvasdr. Her iki ampiyona da her yl dzenlenmektedir.
FIBA (Uluslararas Basketbol Federasyonu) tarafndan drt ylda bir dzenlenen Dnya Basketbol
ampiyonas ulusal erkek basketbol takmlarnn drt ylda bir katld bir turnuvadr. Bu dnemde
SSCB ve Yugoslavya ikier kez ampiyon olarak dikkat ekmilerdir. Bayanlar Dnya ampiyonas da
drt ylda bir dzenlenir. Turnuva erkek ve
bayan takmlar iin ayn ylda ancak farkl
lkelerde yaplmaktadr. Bu dnemde yaplan
ampiyonalarda her iki kategoride de SSCB
en baarl lke olarak dikkat ekmektedir.
FIVB (Uluslaras Volevbol Federasyonu)
tarafndan dzenlenen Dnya Voleybol
ampiyonas erkekler iin 1962 ylndan
itibaren bayanlar iin ise 1964ten itibaren
drt ylda bir yaplmaktadr. ampiyonaya kta
elemelerinde baarl olan takmlar katlmak-
tadr.
H. TRK DI POLTKASI
Trkiyenin Souk Sava Dneminde Bat ittifakna dhil olarak bu dorultuda d politika izledii
belirtilmiti. Bu dnemde Kbrs, Ege sorunlar Orta Douda Arap-srail Savalar ve Ermeni terr Trk
d politikasnn belirlenmesinde etkili olmutur.
1. Trk - Yunan likileri
Kurtulu Savandan sonra Lozan Antlamas imzalanmasna ramen Trkiye ve Yunanistan
arasndaki sorunlar zmlenememi ve ilikiler bir sre daha normale dnememiti. 1. nitede de
bahsedildii gibi 1930lu yllarda dnya barn tehdit eden gelimeler zerine Atatrk ve Venizelos
liderliinde Balkan devletleri arasnda ittifak salamak iin aba sarf edilmiti. Bu almalar iki lke
arasndaki ilikileri olumlu etkilemiti. Ancak 1954 ylna gelindiinde Trkiye ve Yunanistan ilikileri
Kbrs meselesine bal olarak yeniden gerginlemeye balad.
a. Kbrs Meselesi
Tarih 10 dersinde ilendii gibi 1571de Trk hkimiyetine giren Kbrsn ynetimi 1878 Ber-lin
Antlamasnda arabuluculuk grevi yapan ngiltereye geici olarak brakld. Osmanl Devletinin I.
Dnya Savana girmesini frsat bilen ngiltere, 5 Kasm 1914te Kbrs ilhak ettiini aklad. Trkiye
Lozan Antlamas ile bu staty kabul etti.
149
Kbrstaki Rumlar, ngiliz ynetimi altndayken Aday Yuna-
nistana katma idealleri (Enosis) dorultusunda faaliyetlerde
bulundular. Enosisi gerekletirmek iin yaplan ilk nemli
ayaklanma 1931de grld. II. Dnya Savandan sonra Kbrs
konusuna daha ok ilgi gsteren Yunanistan, 1951de Kbrs
kendisine verilmesi iin ngiltereye resmen bavurdu. Bu giriimi
olumsuz karlanan Yunanistan, 1954te Kbrs sorununu BMye
tayarak meseleyi uluslararas bir konu hline getirdi. Kbrsta
self-determinasyon ilkesinin uygulanmasn isteyen Yunanis-
tann bu giriimi BM tarafndan reddedildi. Bu gelimeler,
Trkiyenin Kbrs konusunda harekete gemesinde nemli rol
oynad. Bylece Kbrs sorunu, Trk d politikasnn en nemli
konularndan birisi hline geldi.
Yunanistann Kbrs konusundaki isteklerinin
BM tarafndan reddedilmesi zerine Rumlar, Kbrsta EOKA yer
alt rgtn kurarak nce ngilizler, sonra da Trklere ynelik
tedhi hareketlerine baladlar. Bu rgtn amac: ngiltereyi
Kbrs an atmak, Trkleri imha etmek ve Enosisi gerekle-
tirmekti. Yunanistann kkrtma ve yardmlaryla Rumlarn
balattklar tedhi hareketleri genileyerek bir i sava hlini
ald. 1959da Trkiye ve Yunanistan babakanlar Zrihte bir
araya gelerek Kbrs anlamazln zmlemek iin
grmelere baladlar. 11 ubat 1959da Kbrsta bamsz bir
cumhuriyet kurulmas karar alnarak Zrih Anlamas yapld.
Daha sonra Trkiye, Yunanistan ve ngiltere Londrada Kbrs
Meselesini ele aldlar. Londra toplantlarn sonunda Zrih
Anlamas esas alnarak bamsz bir Kbrs Devletinin
kurulmasna karar verildi. 23 ubat 1959da imzalanan Londra
Anlamas; Kbrs Cumhuriyetinin kurulma anlamas, Garanti
Anlamas, ttifak Anlamas ve Uyuma Anlamalarndan
olumaktayd.
Zrih ve Londra Anlamalar dorultusunda 16 Austos
1960ta bamsz Kbrs Cumhuriyeti ilan edildi. Cumhurbakan-
lna Rum lider Makarios, yardmclna da Trk lider Dr. Fazl
n
1960tan nce
t
1954te stanbulda dzenlenen Kbrs mitingi
Kbrs Cumhuriyeti nin kuruluu anlamas imzalanrken (1960)
ENOSS
Enosis, Megola dea hedefi ere-
vesinde Kbrsn Yunanistana balan-
masn ifade etmektedir.
Kelime anlam ile ilhak demek olan
Enosis ilk Megali dea haritasnn izil-
dii 1791 ylndan beri gndemde olan
bir konudur. Bir anlamda Kbrs soru-
nunun da bu tarihten itibaren var oldu-
u sylenebilir. 18 Ekim 1828 tarihinde
ingiltere, Rusya ve Fransaya bir nota
veren Yunanistan, resmen ilk kez
Enosis fikrini ortaya atm ve Kbrs n
kendisine balanmasn istemitir.
Kbrsta Yunan kilisesi, Patrikhane ve
Yunan Hkmeti tarafndan destek-
lenen Enosis hareketi, yllar boyunca
kilise ve okullarda yeni nesillere
tantlmtr.
Ana Britannica, c. VIII, s. 201

EOKA (Kbrs
Mcadelesi Rum rgt)
EOKA rgt Kbrs Rumlarnn
Enosis amacn gerekletirmeyi
hzlandrmak iin ngiliz smrge
idaresine kar olarak kurulmutur.
EOKA 1950li yllarn balarnda Kbrs
Adasnn Yunanistana balanmas he-
define ulamak amac ile Yorgo Grivas
liderliinde gerilla sava yapmak
amac ile kurulmu bir gizli rgttr.
Grivas, 1951 ylnda Kbrs a gnll-
ler toplayarak Yunanistana eitime
gtrmtr. 1954 ylnda Yunanis-
tandan getirdii silahlar ve terr eitimi
alan savalar ile Kbrsa geri dnen
Grivas, ngiliz asker ve sivil hedeflerine
terr saldrlar yapt. Grivas 1958
ylndan sonra ise Kbrsl Trkleri
hedef semitir.
Prof. Dr. Cevat GRSOY,
Kbrs ve Trkler, s. 112
t
FAZIL KK
14 Mart 1906 tarihinde
Lefkoada dnyaya geldi.
Lefkoa Lisesinden sonra Lo-
zan Tp Fakltesini bitirdi. Kbrsa
dndkten sonra Belediye Meclisi ye-
liine seildi ve Kbrs Adas Trk Azn-
l Kurumuna katld. Kbrs Trktr
Partisi ile Trk toplumunun haklarn
savunmak iin mcadeleye balad.
Londrada Trkiye, ngiltere, Yunanis-
tan, Kbrs Trk ve Rum cemaatleri
arasnda yaplan antlamay Trk ce-
maati adna imzalad. Bu antlama
uyarnca kurulan Kbrs Cumhuriyeti
nde cumhurbakan yardmcs oldu.
1974 Kbrs Bar Harektndan sonra
cumhurbakan yardmcl fiilen
sona erdi ve siyasi yaamdan ekildi.
Kbrs Trk halknn var olma m-
cadelesinde nemli bir yeri olan Dr.
Fazl Kk 15 Ocak 1984te hayatn
kaybetti.
Kuzey Kbrs, s. 118 Halil Grdal GRAK,
150
Kk getirildi.
Kbrsta salanan bar ortam uzun srmedi. Yunanistann asker ve silah gndererek destekledii
EOKA, Trklere kar tedhi hareketlerine devam etti. Kbrs Trkleri de bu faaliyetlere 1955
Trk Mukavemet Tekilat (TMT) vastasyla kar koymaya alt. Makarios, 1963te, Trk toplumu
lideri Fazl Kke, Trkiye, Yunanistan ve ngiltereye anayasa deiiklii nerisinde bulundu.
Trkiyenin Makariosun yapt nerileri reddetmesi, iki toplum arasndaki gerginlii arttrd. Rum
eteleri Trk kylerini yakp ykarak 25 bin Trk ge zorlad. 24 Aralkta 24
Trkn ehit edildii olay zerine Trk sava uaklar Lefkoa zerinde ilk uyar uuunu yapt.
1964te Yunanistann Ada ya daha ok asker ve silah gndermeye balamas zerine olaylarn
bymesinden endielenen BM Gvenlik Konseyi, Bar Gc kurulmas karar ald. Ancak Bar Gc
Ada ya henz gelmeden Rum etelerinin saldrya gemesi Trkiyenin Kbrsa mdahale karar
almasna yol at. Ancak bu kararn uygulanmasn istemeyen ABD Bakan Johnson, yazd mektupla
Trkiyeyi kararndan vazgeirmeye alt.
te kurulan
Kanl Noel denilen ve

KIBRIS CUMHURYET ANAYASASI

1. Bakanlk sistemiyle ynetilen bamsz cumhuri-
yetin cumhurbakan Rum semenlerin setii bir Rum;
cumhurbakan yardmcs ise Trk semenlerin setii
bir Trk olacakt. Devletin iki resm dili, Rumca ve Trke
olacak; yasalar ve ynetimle ilgili btn belgeler bu iki
dilde yazlacakt.
2. Yrtme yetkisine sahip olan cumhurbakan ve
yardmcs, yrtme grevini, yedi Rum ve Trk bakan-
dan oluan Bakanlar Konseyinin kararlarn cumhurba-
kan ve yardmcs birlikte veya ayr ayr veto edebilecek-
lerdi.
3. Yasama yetkisi,
a. Elli yesinin % 70i Rum ve % 30u Trklerden oluan
ve iki toplumun semenlerinin ayr ayr seiminden gelen
bir Temsilciler Meclisi ile,
b. Rum ve Trk toplumlarnn kendi ilerinde yetkili olan
iki ayr Cemaat Meclisi tarafndan kullanlacakt.
4. Cumhurbakan ve yardmcsnn Temsilciler Mecli-
sinden geen yasalar da birlikte ve ayr ayr veto etme
yetkisi bulunacak; anayasann temel maddeler dnda
kalan hkmleri, ancak meclisin Rum ve Trk yelerinin
ayr ayr te iki ounluu ile deitirilebilecekti.
5. Be byk kent olan Lefkoa, Limasol,Magosa,
Larnaka ve Bafta iki toplumun ayr belediyelere sahip
olmas ngrlmekteydi.
6. Kamu hizmetlerinin her kademesinde, grevlerin %
70i Rumlara ve % 30u Trklere verilecek; bu oranlar,
toplam 2000le snrlanan polis ve jandarma gc iinde
geerli olacakt.
7. Ordu, 2000 kiilik olacak ve bu saynn % 60n
Rumlar, % 40n ise Trkler oluturacakt. Ordu, polis ve
jandarma kuvvetlerinden birinin banda bir Trkn bu-
lunmas ngrlmekteydi.
8. Yce Anayasa Mahkemesi ve Yksek Mahkemele-
rin bakanlar Trk, ngiliz, Kbrsl veya Yunan olamaya-
cak, tarafsz bir kimse olacakt.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 117-119
MAKAROSUN ANAYASA
DEKL NERS
Makariosun, 30 Kasm 1963te de-
itirilmesini istedii 13 anayasa mad-
desi:
1. Cumhurbakan ve yardmcsnn
veto haklar kaldrlacakt.
2. Cumhurbakan grevinin ban-
da bulunamad zaman, yerine cum-
hurbakan yardmcs geecekti.
3. Cumhurbakan ve yardmcs,
Temsilciler Meclisinin yapaca ortak
seimlerle seileceklerdi.
4. Temsilciler Meclisi Bakan gre-
vinin banda bulunamad zaman ye-
rine Temsilciler Bakan Yardmcs ge-
ecekti.
5. Baz vergilendirme yasalarna ay-
r veto uygulamas kaldrlacakt.
6. Ayr belediyeler kaldrlacakt.
7. Adli sistem birletirilecekti.
8. Polis, jandarma ve gvenlik g-
leri birletirilecekti.
9. dari yap ve ordu iindeki grev-
lerin saysal dalm nfus oranna uy-
gun olarak yaplacakt.
10. Polis ve orduda grevlerin say-
sal dalm yasayla belirlenecekti.
11. Kamu Hizmetleri Komisyonu-
nun ye says ondan bee indirilecekti.
12. Kamu Hizmetleri Komisyonu ka-
rarlarn basit ounlukla alacakt.
13. Cemaat meclisleri, en azndan
Kbrsl Rumlarn Cemaat Meclisi ilga
edilecekti. Kbrsl Trkler eer isterler-
se kendilerininkini koruyabileceklerdi.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 128
Kbrs Cumhuriyeti Anayasas incelendiinde Makariosun anayasa deiiklii nerisinin amac
ne olabilir? Aklaynz.
SSCB ile yaplan anlama sonucunda kurulan
Seydiehir Alminyum Fabrikas
151
Kba Krizine bal olarak 1963te Trkiyedeki ABDye ait
Jpiter fzelerinin bilgi verilmeden sklmesi ve Trk-Yunan
meselelerinde ABDnin Yunan yanls politikas iki lke
arasnda gven bunalmna sebep olmutu. 1964te ABD
Bakan Johnsonun mektubu da Trk-ABD ilikilerini
olumsuz etkileyerek Trkiyeyi SSCB ve Orta Dou
politikasn yeniden gzden geirmeye yneltti.
Ayn yln sonlarnda ABDnin NATO yesi lkeleri, ok
Tarafl Nkleer Ge katma nerisi Trkiye tarafndan kabul
grmedi. ABD-Trkiye anlamalar 1966da yeniden dzen-
lendi. 1969da iki lke arasnda imzalanan Savunma Birlii
Anlamasnda karlkl egemenlik ve eitlik prensibine yer
verilerek Trkiye, slerde tam kontrol hakkn ald.
II. Dnya Savandan sonra Bat ttifaknda yer alan
Trkiyenin SSCB ile ilikileri DP iktidarnn son yllarna
kadar mesafeliydi. Batdan bekledii ekonomik yardm
alamayan Trkiyenin 1959da SSCBden kredi talebinde
bulunmas ve daha sonra Dou ve Bat Bloku arasndaki
ilikilerde yumuamann balamas Trkiye-SSCB ilikilerini
olumlu etkilemiti. Ancak 1961-1964 yllar arasnda Kbrs
meselesinde SSCBnin Akdeniz politikas gerei Rumlar
Mektuplar Trk D Politikasn nasl etkilemitir? Belirtiniz.
ABD Bakan Lyndon B.
Johnsonn nnye Mektubu
(5 Haziran 1964)
Kbrsa yaplacak olan Trk mdahalesi
Trk-Yunan kuvvetleri arasnda asker bir
atmaya sebep olabilir...
Trkiyenin Kbrsa yapaca asker bir
mdahale SSCB tarafndan ayn ekilde bir
mdahaleye yol aabilir. NATOnun rzas olma-
dan Trkiyenin giriecei bir hareket sonunda
doabilecek bir Sovyet mdahalesine kar mt-
tefiklerin Trkiyeyi savunma konusunu mzake-
re etmedikleri kanaatindeyim...
Trkiye ile aramzda mevcut bulunan asker
yardmn maksatlarnn dnda kullanlmas iin
hkmetinizin ABDnin olurunu almas gerek-
mektedir. (...) Mevcut artlar altnda Trkiyenin
Kbrsa yapaca bir mdahalede ABD tara-
fndan temin edilmi olan asker malzemenin
kullanlmasna ABDnin olur vermeyeceini size
btn samimiyetimle ifade etmek isterim...
smet nnnn, ABD Bakan
Johnsona yazd mektubundan.
Sayn Bay Bakan,
5 Haziran tarihli mesajnz bykeli
vastasyla alm bulunuyorum...
Mesajnz gerek yazl tarz gerek ierik
bakmndan, Amerikayla ittifak ilikilerinde
daima ciddi bir dikkat gstermi olan Trkiye gibi
bir mttefikinize kar hayal krkl oluturmu,
ittifak mnasebetlerine deinen muhtelif konu-
larda nemli gr ayrlklar belirmitir...
Bandan beri gvenlii korumak iin
yaplan grmeler yalnz Makarios idaresinin
saldrganln ve tahribatn artrmaya hizmet
etmitir.
Kbrs hkmeti aktan silahlanmaya
balad ve BMyi kendi zulmn ve Anayasa d
ynetimini glendirecek yardmc bir vasta gibi
farz etti. BMnin Anayasal dzeni geri getirme ve
saldrlar durdurma konusunda mdahale
niyetinin olmad aka grlmtr. Yunan
hkmetinin Kbrs ynetimini nasl tevik
ettiini biliyorsunuz. Bu durum iinde Kbrsta
zulm durdurmak iin bir mdahaleye mecbur
olacamz size sylemitik...
Size en kesin ve ak surette temin etmek
isterim ki eer Trkiye bir gn Kbrsa asker
mdahale zorunluluunda braklrsa bu tama-
myla milletleraras antlamalarn hkmlerine
ve gayelerine uygun olarak yaplacaktr.
Bu mnasebetle kararmzn ertelenmesinin
Garanti Antlamasnn 4. maddesinin Trkiyeye
verdii haklar hi bir suretle ortadan kaldrma-
dn belirtmek isterim.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756dan zetlenmitir.
Dr. Rifat UAROL, Siyasi Tarih, s. 755-756dan zetlenmitir.
Trkiye Babakan Sleyman Demirelin
19-29 Eyll 1967de SSCB ziyareti
Metinlerde belirtilen olaylarn sonucu ne olmutur?
1964-1974 DNEMNDE TRK HALKININ
YAANTISI NASILDI?
Kbrs Trk halknn 1964 saldrlarndan sonra
Devletin tm organlarndan dlanmas ve 11 yl
srecek insanlk d bir kuatma altnda yaa-
maya zorlanmas, olumsuz etkisini her alanda
gsterdi.
Gmen olan 30 binden fazla Trk, adrlarda,
sinema salonlarnda, okullarda barnmak zorunda
kald.
Kbrs Trk Halk retimden koptu. Her yatan
tm erkekler elde silah can gvenliklerini korumak
iin mevzilere doldu.
Ada nn % 3lk bir blmndeki kuatma bo-
yunca, d dnyadan soyutlanan Kbrs Trklerinin
haberlemesi, ulam, ekonomik ilikileri tm le
yasaklanmt.
Trk blgelerine mektup gelmesi, mektuplarn
d dnyaya ulamas, yabanc turistlerin Trk
blgelerine gemesi btn ile engellenmekteydi.
Ulusal gelir gnden gne derken, Trk halk sa-
dece Trkiye Cumhuriyetinin gnderdii yardm-
larla ayakta durabilmekteydi. Yiyecek doktor ve
ila ihtiyac btn ile Trkiyeden Kzlayn gn-
derdii yiyecek, doktor ve ila yardmlar ile kar-
land.
Dier yandan, ala mahkum etmekle Trk
toplumunu kerteceini sanan Rum liderlii,
aralarnda ividen bot bana kadar her eit
malzemenin bulunduu tam 37 eit maln Trk
blgelerine giriini yasaklad.
Rum liderlii bu 11 yl boyunca Trk halknn
btedeki hakkn, d yardmlarn tmn gasp
etti. Vergileri toplad ama Trk blgelerine tek bir
kuruluk yardm yapmad. Yol, su, elektrik, salk
hizmetlerinden yararlandrmad, onlar utan bari-
katlarnda onur krc yoklamalara maruz brakt.
Kbrs Trk halk btn bu ar koullara karn
teslim olmad, direniini srdrd. Bu insanlk d
koullar 1974 Trk Bar Harektna kadar devam
etti. Halil Grdal GRAK, Kuzey Kbrs, s. 149

RAUF DENKTAIN NNYE

MEKTUBU
Yurdundan srgn edilen Rauf Raif
Denkta, her ne pahasna olursa olsun vatan
bildii topraklara dnme kararndadr. Bylece
Trk hkmetinin bilgisi dnda TMTnin (Trk
Mukavemet Tekilat) ilk lideri Albay Rza
Vurukanla birlikte 30 Temmuz 1964de Eren-
kye doru yola kar. Gitmeden nce zamann
T.C. Babakan smet nnye iletilmek zere bir
de mektup brakr.
Rauf R. Denktan smet nnye Mektubu:
Pek Muhterem Paam, Nihayet Kbrsa
gidebilme imkn buldum. nandm bir dava
uruna fiilen hizmet etmek frsat bana verildii iin
mteekkirim.
Anavatana tamamen inanan ve btn genlii
halk bu inanca srkleyen bir kimse olarak Kbrs
davasn yalnz bamza halledemeyeceimizi;
Anavatan n pek yakn bir gelecekte yardmmza
gelmedii takdirde hepimizin de mahvolacan
biliyorum; Anavatann yardmmza geleceine
inanyorum ve bu inanla gidiyorum.
Mansura-Koina blgesine vuku bulacak
herhangi bir hcum Yunan komandolar tarafndan
yaplacaktr. Bu blgede Kbrs Trknn yksek
tahsil genlii nbettedir. Bunlar takviyesiz
brakmayacanza eminim. Ltfen ve merha-
meten bu blgeye komando birlikleri gnder-
menizi rica ederim. Kbrs Trk, son boykotlar ve
tevkifler dolaysyla ve Rumlarn ithal ettikleri
malzeme ve personel karsnda takatlerinin
sonuna gelmilerdir. Mcadele birka ay daha bu
artlarla uzatld takdirde knt balayacaktr.
Size inanyoruz; son darbeyi indireceiniz gn
bekliyoruz. Trk milletine yeni bir zafer kazand-
racanza eminiz.
Hrmetle ellerinizden per, baarlar dilerim
Paam.
Sayglarmla, Rauf Raif Denkta
Halil Grdal GRAK, Kuzey Kbrs, s. 135

152
desteklemesi Trkiye-SSCB ilikilerini durma
noktasna getirdi. Ancak ABD Bakan John-
sonun mektubu, Trkiye-SSCB ilikilerinde bir
dnm noktas oldu ve karlkl eitlik ilkesine
dayal ilikiler balad. Diplomatik ziyaretlerle
balayan ekonomik ilikiler, siyasi ilikilerin de
gelimesinde etkili oldu. 1960l yllarn sonlar-
na doru iki lke arasndaki ilikiler st dzeye
kt.
Johnsonun mektubundan sonra yaplan
diplomatik temaslar sonucunda Trkiye Kbrsa
mdahale kararn bir sre askya ald. Ancak
BM Bar Gcnn Rum etelerinin Kbrstaki
saldrlarn engelleyememesi zerine 8-9
Austos 1964te Trk Hava Kuvvetlerine bal
sava uaklar Rum mevzilerini bombalad. Bu
mdahale Kbrs Rum etelerinin saldr gcn
ve genel olma zelliini kaybettirerek faaliyetleri
snrl atmalar hline dntrmtr.
AKRTAS PLANI
21 Nisan 1966 tarihli Patris Gazete-
sinde yaynlanan bu plana gre Trk halk
ani bir saldr ile yok edilecek ve Ada Yuna-
nistana balanacakt.
Bu plann hazrlayclar arasnda
AKRTAS kod adl ileri Bakan Yorgacis,
Cumhurbakan Makarios, Meclis Bakan
Klerides gibi isimler de bulunmaktayd.
Plann ana hatlar yleydi:
Makariosun verdii demeler mill da-
vann alaca yn gstermitir. Amaca
ulamak iin i ve d tahrikler izlenecektir.
EOKA mdahalesinin son safhasn-
da Kbrs davas dnya kamuoyuna ve
diplomatik evrelere Kbrs halknn self-
det ermi nasyon hakk na kavumas
eklinde sunulmutu. imdi ilk hedefimiz
uluslararas alanda Kbrs probleminin
zmlendii ve yeniden gzden geirilmesi
gerektii kanaatini yaymak olmaldr. Bu
amala. Bulunan olan zmn tatminkr
olmad, adil olmad; iki toplumun bir ara-
da yaayabilecei belirtilmelidir.
Kbrs liderlii, yerinde bir davranla
anlamalar halkoyuna sunmam ve elimiz-
deki bu durum koz olmutur.
Kbrsn imdiye kadar Rumlar tara-
fndan idare edildiini Trklerin ise sadece
olumsuz, kstekleyici bir fren rol oynadn
gsterdik.
Gizlilie uyulacaktr...
Buna gre her blgede ne kadar kuvvet
bulundurulaca, silah miktar, blge sorum-
lular, saldr planlar, ayrntl olarak emalar
zerinde gsterilmitir.
Halil Grdal GRAK, Kbrs, s. 141
?
?
?
?
30 Aralk 1967 tarihli gazete maneti
Aadaki gazete haberlerini inceleyerek Kbrs Bar Harekt ile ilgili neden-sonu ilikisi
kurunuz.
16 Temmuz 1974 tarihli gazete maneti 20 Temmuz 1974 tarihli gazete maneti
153
Kbrs Meselesi, Mays 1965te Trkiye ile Yunanistan
arasnda yaplan ikili grmelerle zlmeye alld. Ancak
Kbrs Rumlarnn tutumu ve Yunanistanda askeri mdahale ile
hkmet deiikliinin yaanmas istenilen sonucun alnmasn
engelledi.
1967de Rumlarn genel saldr hareketlerine gemesi
zerine Trkiye, Yunanistana bir nota verdi. Devam eden olaylar
yznden Rumlarla bir arada yaamann mmkn olamaya-
can anlayan Kbrs Trkleri, 28 Aralk 1967de Kbrs Geici
Trk Ynetimini kurdular. Kbrs Anayasas hkmleri sakl
kalmak zere kurulan bu ynetimin bakanlna Dr. Fazl
Kk, bakan yardmclna da Rauf Denkta seildi.
1968de meselenin zm iin Kbrs Trk toplumu lideri
Rauf Denkta ve Rum toplumu lideri Glafkos Klerides arasnda
gerekletirilen ikili grmeler, alt yl kadar srmesine ramen
bir sonu alnamad. Kbrs Cumhuriyeti Cumhurbakan Maka-
rios, Ada daki Trklere ekonomik ve sosyal basklarda bulunarak
ge zorlayan bir politika uygulad. Ancak Enosisin hemen
gerekletirilmesini isteyen EOKA yeleri Yunanistandan
aldklar destekle 15 Temmuz 1974te Makariosa kar bir darbe
gerekletirdi. EOKA yeleri Nikos Sampsonu cumhurba-
kanlna getirirken Kbrs Elen Cumhuriyetini ilan ettiler.

69
KIBRIS BARI HAREKTI ZERNE
1974 Bar Harektnn gerekletii artlar ve yaananlar daha
iyi anlayabilmek amacyla bir Kbrs gazisiyle o gnlere ait bir sylei
yaptk.
Kendinizi bize tantr msnz?
Adm brahim KAPLAN. 1953 Samsun li Tekkeky lesi Aainik
kynde dodum. lkokulu o zamanki adyla Tekkeky lkokulunda tamamla-
dm. Askerlik grevim srasnda dzenlenen Kbrs Bar Harektna katldm.
Hlen Aainik beldesinde iftilik yaparak hayatm srdrmekteyim.
1974 Kbrs Bar Harekt ncesinde yaanan olaylar hakknda neler
biliyordunuz? Bu yaananlar Trk kamuoyunda nasl yank buluyordu.
1960l yllarda Kbrsta Rum etelerinin Trkler zerine tedhi
faaliyetlerinde bulunduunu duymutum. Mesela Cengiz Topel ve Kbrs Trk lideri Dr. Fazl Kk
biliniyordu. Kanl Noel olarak adlandrlan
katliam gazetelerden renmitik. Bu
yaananlar halk olumsuz
etkilemekteydi.
Kbrs Bar Harekt hangi
gelimeler zerine yapld?
skenderunda vatani grevimi
yaptm srada Kbrsta Makariosa
kar bir darbe yapldn rendik. Bu
darbe zeri ne pl anl tatbi katmz
ertelendi. Bizim birliimiz deniz karma
birlii olduundan Mersine hareket ettik.
Btn hazrlklar tamamlanarak bekleme-
ye baladk. 19 Temmuzu 20 Temmuza
balayan gece Diyanet leri Bakan,
Erturul Gemisine gelerek bir konuma
yapt ve ardndan dua yapld. Savaa
gideceimizi anladmz o anda tek
dncemiz soydalarmz Rum etele-
rinin zulmnden kurtarmakt.
Harekt bize anlatr msnz?
20 Temmuz Cuma sabah afak
skerken gemilerden karma botlarna
bindik ve Pladino plaj denilen yerden
karaya ktk Blgede Beparmak
Dalarna doru tarama harektna baladmz srada denizden deniz topular, havadan da uaklarn
bombardman ile ilerlemeye baladk. Bir yandan da hava komandolarmz indirme harekt ile bize
destek vermekteydi. lk nce karayolu, birliklerimizce kontrol altna alnd. Zor geen birinci gn sonunda
ilerleyiimiz Beparmak Dalar eteklerine kadar devam etti ve mevziler kazld. Gece de atmalar
devam etmekteydi. kinci gn ar silahlarn da devreye girmesi ile ilerleyiimiz hzland. nc gn
birliklerimiz Beparmak Dalarn aarak Lefke ve Girneye doru ilerleyiine devam etti. nc gnn
sonunda gelen atekes emri ile Girne yaknlarnda birliklerimiz karargh kurarak beklemeye baladk. 14
Austosta gelen emir ile II. Bar Harekt balad. Hava Kuvvetlerinin desteinde kara birliklerimiz Mara
kesimine kadar ilerleyiini devam ettirdi. Ben bu ikinci harektta komutanmn muhafz birliinde grev
aldmdan fiili olarak arpmalarda bulunamadm.
Bu harekt srasnda sizi ok etkileyen bir olay var m?
20 Temmuz gn yaptmz karma srasnda fundalklarn iinde ikisi kadn Rum sivil ile
karlatk. Kadnlardan biri yaralanmt. Komutanmz ilk yardm antasn kartarak yaral kadnn yara-
sn sardktan sonra onu atma blgesinin gerisine gnderdi.
Baka neler sylemek istersiniz?
Sava bir baka. nsan o anda bu dnya ile ilgisini kesiyor. Bir an nce grevimizi tamamlamak
azmi iinde mcadeleyi srdryorsunuz.
Kbrs harekt hakknda verdiiniz bilgiler iin teekkr ederiz.
Komisyon
Yukardaki syleiyi inceleyerek bu harekt ile ilgili olarak neler syleyebilirsiniz?
Trkiyede
154
20 Temmuzda Trk Silahl Kuvvetlerinin kartma yapt blge
BM Genel Kurulunun 13
Mays 1983 tarihli karar: Ce-
zayir, Kba, Guyana, Mali,
Hindistan, Sri Lanka ve Yu-
goslavya tarafndan hazrlanan Rum
yanls Kbrs tasars, Trkiye, Pa-
kistan, Malezya, Somali ve Bangla-
dein 5 ret oyuna karlk SSCB, Dou
Bloku ve balantsz lkelerin 103 oyu
ile kabul edildi. Oylamada, ABD, ngil-
tere ve Bat Blokundan 20 lke ekim-
ser kald. 29 ye lke ise oylamaya
katlmad.
Rauf Raif Denkta
155
Trkiye, Kbrstaki darbenin bir Yunan mdahelesi olduunu belirtti ve garantilerin ihlli sayd.
ngiltereye ise ortak hareket etmeyi teklif etti. Olumsuz cevap alan Trkiye, garanti antlamasnn ken-
disine tand yetkiyi kullanarak mdahale karar ald. Trkiye 20 Temmuzda Enosise engel olmak,
bar yeniden kurmak ve Trklerin gvenliini salamak amacyla Kbrs Bar Harektn balatt.
Lefkoaya kadar ilerleyen Trk kuvvetleri, 22 Temmuzda BMnin atekes arsna uydu. Kbrs
meselesinin grlmesi maksadyla 25 Temmuzda Trkiye, Yunanistan ve ngiltere, Cenevre Konfe-
ransnda biraraya geldi. Grmelerden bar salayacak bir sonu kmaynca 14 Austosta kinci
Bar Harekt balad. Trk birlikleri Ada nn yaklak te birine hkim oldu. Trkiye BMnin atekes
arsna uyarak 16 Austosta asker harekt durdurdu.
1974 Kbrs Bar Harekt Trkiyenin d politikasnda da
etkili oldu. ABDnin bu harekt gereke gstererek Trkiyeye
yapmakta olduu ekonomik yardm keserek silah ambargosu
uygulamas, iki lke arasndaki ilikileri olumsuz etkiledi. Bunun
zerine Trkiye, 1969 Savunma Birlii Anlamasn yrr-
lkten kaldrd ve 1975ten itibaren Trkiyedeki btn ABD s ve
tesislerine el koydu. Ancak 1978de ABD ambargosunun
kalkmasyla ilikiler normale dnd.
SSCB ise Ada nn bir NATO ss hline gelmesi ihtimalinden
endie duyarak meseleyi uluslararas alana tamak istedi ve
1974 Kbrs Bar Harektnda Trkiyeye destek vermedi.
SSCBnin bu tavr, iki lke ilikilerini durma noktasna getirdi.
Ancak 1980den sonra Trkiyenin ok ynl d politika izleme-
ye balamasyla Trkiye-SSCB ilikilerinde ilerlemeler kayde-
dildi.
Kbrs Bar Harektndan sonra Trklerin kuzeyde,
Rumlarn da gneyde yerlemesi yeni bir devlet dzeninin
kurulmasn gerekli klyordu. Balatlan toplumlar aras
grmelerden istenilen sonucun alnamamas zerine Trk
toplumu 13 ubat 1975te Rauf Denktan liderliinde Kbrs
Trk Federe Devletini kurdu.
BM nclnde Kbrs Trk ve Rum toplumlar arasnda ikili
grmeler balad. 12 ubat 1977deki grmede taraflar,
bamsz, balantsz ve iki toplumlu bir Kbrs Cumhuriyetinin
varln kabul ettiler. Bundan sonra yaplacak grmelerin
erevesini oluturacak olan bu anlamaya ramen, 1980 ylna
kadar yaplan grmelerde Trklerin Ada aki siyasi varl
Rumlar tarafndan kabul edilmedii iin sonu alnamad. BM
Genel Kurulu, 13 Mays 1983te Kbrs Rumlarn Kbrs
Hkmeti olarak tanma karar ald. Bu gelimeler karsnda
Trk toplumu da 15 Kasm 1983te Kuzey Kbrs Trk
Cumhuriyetini kurdu. Trkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kurulduu gn tanyan ilk
devlet oldu.
Buna karlk, Yunanistan ve Kbrs Rum ynetimi Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin bamszlk
kararn tanmayacaklarn aklad. Bata ABD, ngiltere, Fransa ve SSCB olmak zere eitli lkeler,

d
156
bamszlk kararna kar tepki gsterdiler. Bu arada ngilterenin nerisiyle, BM Gvenlik Konseyi
Ada da Kbrs Cumhuriyeti dnda baka hibir hkmetin tannmamas kararn ald.
b. Ege Adalar Meselesi
XIX. yzyln balarnda Yunanistan devleti kurulurken baz Bat Ege adalar bu devlete balanmt.
Yunanistan dier Ege adalarn da ele geirmek iin almalar yapm, Lozan Antlamasyla Ege
Denizindeki Trkiyeye braklan Bozcaada, Gkeada ve talyann sahip olduu Meis ve On iki Ada
dnda kalan dier adalar Yunanistana braklmt. II. Dnya Sava sonunda galip devletlerin
talyayla imzaladklar Paris Antlamasyla Meis ve On iki Ada Yunanistana verildi (1947). Bylece Ege
Denizinde bulunan Bozcaada ve Gkeada dndaki adalar Yunanistana baland.
Yunanistan, Ege Denizinin dousuna da yerletikten sonra Trkiyenin Ege Denizindeki mevcut
haklarn ortadan kaldrarak bu denizin tmne egemen olmak istemitir. 1974ten itibaren bu amala
yapt giriimler Trkiye-Yunanistan ilikilerinde gerginliin artmasna ve Ege Denizi sorununun ortaya
kmasna sebep olmutur. Bu sorunlar Ege adalarnn silahlandrlmas, kta sahanl, kara sularnn
12 mile karlmas ve Ege hava sahas eklinde sralanabilir.
?Ege Adalarnn Silahlandrlmas
Yunanistan, zellikle 1963 Kbrs bunalmndan itibaren Ege Denizinde Trkiye kylarna yakn olan
adalarla birlikte 1947de talyadan ald Meis ve On iki Aday, Lozan Antlamasna aykr olarak gizlice
silahlandrmaya balad. Bunun zerine Trkiye bu konuyla ilgili 1964ten itibaren farkl zamanlarda
Yunanistana nota vermitir. 1974ten itibaren Yunanistan, Ege adalarn ak olarak silahlandrlmaya
devam etti. Yunanistan adalar NATO tatbikatlar kapsamna aldrtarak silahlanma faaliyetlerini
merulatrmak istemitir.
Yunanistan, 1980de Trkiyenin veto hakkn kullanmamas zerine alt yllk bir aradan sonra
NATOnun asker kanadna dnd. Bu gelimeden sonra da Yunanistan, Limni Adasn NATO savunma
sistemi kapsamna aldrtmay amalayarak 1983te Limninin dhil edilmedii hibir NATO tatbikatna
katlmayacan beyan etti. Buna kar Trkiye Limninin statsnn deitirilmesini kabul
etmeyeceini aklayarak tepki gsterdi.
?Kta Sahanl Sorunu:
Yunanistan 1961den itibaren irketlere Ege Denizinin kuzey
ve bat kylarnda petrol arama ruhsat vermeye balad. 1970
balarnda arama ruhsat alann Dou Egeyi kapsayacak
ekilde geniletti. Bylece Yunanistan Ege Denizinde Trkiye ile
deniz snrlarn kendisine gre belirlemeye almas iki lke
arasnda anlamazla sebep oldu.
Yunanistann Ege Denizindeki bu faaliyetleri zerine Trkiye
de 1973te Trkiye Petrolleri Anonim Ortaklna Egenin ak
deniz sularnda ve kendi kta sahanlnda petrol arama ruhsat
verdi. Yunanistann bu duruma itiraz iki lke arasnda Kta
Sahanl Sorununu ortaya kard. 1974 Kbrs Bar Harek-
tnn gerekletirilmesi iki lke ilikilerini daha da gerginletirdi.
1975te yaplan ikili grmelerde anlamazlnn
Uluslararas Adalet Divannda grlmesi konusunda prensip
anlamasna varld. Ancak iki lke hukukularnn yapt toplantdan sonu alnamad.
1976da Trkiyenin Sismik-I adl aratrma gemisi ile Ege Denizinde bir aratrma yapmas zerine
Yunanistan BM Gvenlik Konseyi ve Lahey Uluslararas Adalet Divanna bavurdu. BM Gvenlik
Konseyi sorunun ikili mzakereler yoluyla zmlenmesi karar ald. Uluslararas Adalet Divan ise
KITA SAHANLII
Kta sahanl, kara sularnn biti
noktasndan balayan deniz altndaki
devamn ifade eder. Kyya sahip her
devlet kta sahanlna da sahiptir.
Ancak kta sahanlna sahip lkenin
sadece bu blgedeki canl-cansz
doal kaynaklar arama ve iletmede
egemen yetkileri vardr; su alan ve
hava sahas uluslararas statsn
korur.
1982 BM Deniz Hukuku Szleme-
sinin (BMDHS) 76. Maddesine gre,
her devlet en az 200 deniz mili mesa-
feye kadar kta sahanlna sahip ola-
bilir. Eer kta sahanl 200 mil mesa-
feyi ayorsa, ky devleti doal uzant
gerei bu sahanln sona erdii yere
kadar kta sahanln uzatabilir. Ancak
hibir zaman 350 mili ya da 2500 metre
derinlikten itibaren 100 mili aamaz.
Ayn szlemenin 121. maddesine g-
re adalarn da kta sahanlklar vardr.
Ama insan yerleiminin olmad veya
kendine ait bir ekonomik yaam olma-
yan kayalklarn zel ekonomik blgesi
ya da kta sahanl yoktur.
Bitiik ya da karlkl ky sahibi
olan devletlerin ise kta sahanln an-
laarak snrlandrmalar gerekmek-
tedir.
Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. I, s. 754
6-10 Austos 1976 tarihlerinde Egede petrol arama almalar yapan Sismik-I
157
Yunanistann Egenin uluslararas sularnda Trkiyenin petrol arama giriimlerinin durdurulmas
isteini reddetti.
BM Gvenlik Konseyinin ve Uluslararas Adalet Divan kararlarndan sonra iki lke temsilcileri
Bernde bir araya geldi. Grmeler sonunda imzalanan Bern Deklerasyonu ile taraflar Ege Deni-
zinde kta sahanl ile ilgili hibir faaliyette bulunmamay kabul etti.
?Kara Sularnn 12 Mile karlmas Sorunu
Aadaki metinler ve harita incelendiinde:
1. Kara sular konusunda iki lkenin tezleri arasnda nasl bir fark bulunmaktadr? Belirtiniz.
2. Kara sular 12 mil olarak belirlendiinde sonu ne olabilir? Aklaynz.
Kara Sular Konusunda Yunan Tezi
1. Kara sularnn geniliinin 12 mil olabilecei
kural BM Deniz Hukuku Szlemesinin 3. madde-
sinde kabul edilmi ve imzac devletler tarafndan
uygulanm, yapla geli (rf-adet) nitelii kazanm-
tr; dolaysyla bir uluslararas hukuk kural olmutur.
2. Yunan adalar ve ana karas lkesel (teri-toryal)
bir btnlk oluturmaktadr. lkesel btnlk ilkesine
uygun olarak, herhangi bir kural dlk oluturmayan
Egedeki Yunan adalarnn kara sular iin de 12 mil
kural geerlidir.
3. Kara sularn saptamak ky devletinin ege-
menlik yetkisindedir.
Kara Sular Konusunda Trk Tezi
1. Kara sularnn genilii konusunda geerli
genel, tekdze bir kural yoktur ve olamaz. 1982 BM
Deniz Hukuku Szlemesinde 12 millik kara sular
genilii azami olarak kabul edilmitir ve her duruma
otomatik olarak uygulanamaz. Ayrca bu hak,
szlemenin 300. maddesinde de belirtildii gibi,
ktye kullanlamaz. 12 mil kuralnn yapla geli
nitelii de Trkiye iin yoktur nk Trkiye III. Deniz
Hukuku Konferans tartmalar srasnda buna kar
kmtr.
2. Kara sular genilii belirlenirken denizlerin
coraf zelliklerinin dikkate alnmas gerekmektedir.
Prof. Dr. Baskn ORAN, Trk D Politikas, c. 1, s. 753
TRKYE TRKYE
zmir
TRKYE
zmir
Sakz
Midilli
Limni
Gkeada
Bozcaada
MARMARA
DENZ
E
G
E


D
E
N

Atina
Kiklad
Girit
Rodos
O
n
i
k
i
a
d
a
l
a
r
Yunan kara sular
(6 mil)
Yunan kara sular
(12 mil olursa)
Trk kara sular
(12 mil olursa)
YUNANSTAN
Sisam
6 ve 12 mile gre Ege Denizinde kara sular
Uluslararas sular
158
Mescid-i Aksa
Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege Denizi ile ilgili dier bir anlamazlk da kara sularnn snr
konusu olmutur.
Lozan Antlamasyla Ege Denizinde kara sular genilii 3 mil olarak kabul edilmiti. Bu genilik
1936da Yunanistan 1964te Trkiye tarafndan 6 mile karld. 1974ten itibaren Yunanistan deiik
dnemlerde kendi kara sularn 12 mile karacan ileri srd. Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle
karland.
Ege Denizinin % 49unu tm devletlerin kullanmna ak olan uluslararas sular, % 43,6sn Yunan
kara sular, % 7,4n de Trk kara sular oluturmaktayd. Ege Denizinde kara sularn 6 milden 12 mile
kmas hlinde uluslararas alan % 27,3, Yunan kara sular % 64,1, Trk kara sular % 8,5 eklinde
deiecekti. Bylece Yunanistan, Ege Denizinde -adalarn okluu nedeniyle- byk oranda
egemenlik hakkna sahip olabilecek ve stnlk salayabilecekti. Bu durum, Trk gemi ve uaklarnn
Egeden Akdenize klarna byk snrlamalar getirecek, Bat Anadolu ve Boazlar blgesinin
savunmasn da olumsuz etkileyecekti.
Trkiye, 1976da Yunanistann kara sularn 6 milin zerine karmasn hibir zaman kabul etme-
yeceini ve byle bir uygulamann sava nedeni olacan aklad.
Ege Hava Sahas (FIR Hatt - Uu Bilgi Blgesi) Sorunu
Trkiye, Yunanistann 1931e kadar 3 mil olan hava kontrol sahasn 10 mile karmasna iki lke
arasndaki iyi ilikilerden dolay tepki gstermedi. Uluslararas Sivil Havaclk rgt (ICAO)nn
1952deki blge toplantsnda, Trkiye Ege kara sular snrn FIR hatt olarak kabul etmesi, Ege Denizi
zerindeki hava sahasnn kontroln byk lde Yunanistana brakt.
1974e kadar bir problem oluturmayan FIR hatt, Kbrs Bar Harekt srasnda Trkiyenin
gvenliini tehdit etti. Trkiye 6 Austosta yaynlad NOTAM (Notice to Airmen: Havaclara htar
Bildirimi) ile yeni bir FIR hatt oluturdu. Bu hatta gre; Trkiye ynnde uu yapan her uak Trk
kylarna 50 mil kala durumunu ve uu plann Trk yetkililerine bildirecekti.
Yunanistan ise Kbrs Bar Harektndan sonra, 16 Austosta Ege Denizinin tmn tehlikeli
blge ilan ederek ve blgede FIR hizmetlerini durdurarak Ege semalarn uluslararas hava trafiine,
dolaysyla da Trk sivil ve asker uaklarna kapatt. Trkiyenin Egedeki haklarn zedeleyen bu
durum, zellikle sivil havaclk ynnden eitli zorluklarla karlalmasna ve iki lke arasnda da yeni
bir sorunun ortaya kmasna yol at.
1977de Trkiyenin, Ege hava sahasn Yunanistan ile ortaklaa kontrol konusundaki giriimleri
Yunanistan tarafndan kabul edilmedi. NATOnun Trkiye ve Yunanistan ile yapt temaslar sonucunda
her iki tarafn da daha nceden alm olduu Ege hava sahas ile ilgili kararlar yrrlkten kaldrmalar
ile sorun zld. Ege Denizi tekrar sivil hava trafiine ald.
2. Trkiyenin Orta Dou Politikas
1950-1960 yllar arasnda Arap lkelerinin
SSCBye yaklamalarna karlk NATO yesi
olmas sebebiyle Trkiye Orta Douda Batya
paralel bir politika izlemiti. 1963te Trkiye-
ABD ilikilerinde meydana gelen deiiklik,
Kbrs meselesinde yalnzlktan kurtulmak
isteyen Trkiyenin Orta Dou politikasn da
etkiledi. 1973 petrol krizine kadar olan
dnemde Trkiye, Orta Douya alma
politikas izleyerek Arap lkeleri ile ilikilerini
gelitirdi. 1967 Arap-srail Savanda Trkiye,
ABDnin Trkiyedeki slerinden sraile
yardm etmesine izin vermedi. Bu savata
Trki ye ni n Fi l i sti n hal knn davasn
desteklemesi Arap lkeleri ile ilikilerin
younlamasn salad. Trkiye 1969daki
Mescid-i Aksa yangnna byk tepki
gsterirken bu gelime zerine Rabatta
toplanan slam Zirve Konferansna katld.
Bylece Arap dnyas ile ilikilerini gelitirdi.
1981deki slam Zirvesine Trkiye, ilk defa
babakan dzeyi nde katl d. Trki ye
gnmze kadar Batl devletlerle, Orta Dou
arasnda bir denge unsuru olmaya gayret
gsterdi. srail ile ilikilerini devam ettiren
Trki ye, Fi l i sti n mesel esi nde srai l i n
uluslararas hukuka aykr eylemlerine tepki
gsterdi.
?
22.10.1975te Viyana bykelimiz Dani Tunaligil ve 24.10.1975te Paris bykelimiz
smail Erezin Ermeni terr rgt ASALA tarafndan ehit ediliini haber yapan gazeteler.
23 Ekim 1975 tarihli gazete maneti 25 Ekim 1975 tarihli gazete maneti
Mehmet BAYDAR Bahadr DEMR
Orhan GNDZ
Ermeni terr faaliyetleri ile ilgili gazete ve nternet aratrmas yaparak bir sunum hazrlaynz.
Ermeni terristlerin bykelilerimize ynelik terr faaliyetlerinin amalar nelerdir?
ehit diplomatlarmzn fotoraflar
159
3. Ermeni ddialar
Tarih 10 dersinde belirtidii gibi XIX. yzyl sonlarnda byk devletlerin politik
karlar dorultusunda ortaya kmt. Lozan Antlamasnda Trk vatanda olan gayri mslimlerin
siyasi ve medeni haklar belirtilmi olmasna ramen Ermeniler aznlk statsn istemeyerek dier
Trk vatandalar ile ayn kanunlara tabi olmay kabul etmilerdi. Bu olumlu gelimelere ramen Ermeni
diasporas ve baz devletler Ermeni meselesini yeniden canlandrmlardr. Bu
balamda diaspora, iddialarn dnyaya tantmak ve Trkiyeye kabul ettirmek, Trkiyeden tazminat ve
toprak almak son aamada da byk Ermenistan hayalini gerekletirmekti. Bu amala propoganda
faaliyetlerine de balayan Ermeniler
1973te Los Angeleste Bakonsolos Mehmet Baydar ve yardmcs Bahadr Demirin bir Ermeni
terrist tarafndan katledilmesi, Ermeni iddialarnn dnya kamuoyuna duyurulmas iin yeni bir
yntemin ortaya kmasna sebep oldu. Bu olaydan sonra Ermeni terristler, genellikle yurt dndaki
Trk temsilcilerini ve diplomatlarn hedef alan terr faaliyetlerine giritiler.
Ermeni terr rgtleri, amalarna ulaabilmek iin Trkiyede etkinlik gsteren ayrlk terr
rgtleriyle i birlii yapmtr. Bu rgtler ayn zamanda Trkiyenin sorunlar yaad baz lkelerle de
yakn ilikiler kurmulardr.
Ermeni terrn asl ynlendiren terr rgt ASALA olmutur. ASALAnn 1973te balatarak 1994
ylna kadar devam ettii terr faaliyetlerinde ou diplomat olan 35 Trk ehit edilmitir. Bu durum
karsnda Trkiye, nlemlerini artrm, ulusal ve uluslararas platformlarda tezimizi ortaya koyan
almalar yaparak faaliyetlerini srdrmtr.
Ermeni sorunu,
politik amalarla
Ermenistan Kurtuluu iin Ermeni Gizli Ordusu ad verilen ASALA
adl terr rgtn kurdular.

29 Nisan 1960 tarihli gazete maneti 27 Mays 1960 tarihli gazete maneti
160
Orgeneral Cemal Grsel ve Bakanlar Kurulu
I. TRKYEDE BUNALIMLI YILLAR (1960-1983)
1. Siyaset
1950de iktidara gelen Demokrat Parti ile ilk yl birok alanda byk gelime
kaydetmiti. Ancak ekonomide enflasyonist bask hissedilmeye balanmt.
lkemizde demokrasinin tam olarak yerlememi olmas siyasi yaamdaki hogr eksiklii ve
belirtilen ekonomik nedenler siyasi ortam gerginletirdi. Bu artlar altnda 27 Mays 1960 asker
mdahalesi gerekletirilerek DP iktidarna son verildi. Demokrasimizin geliimini kesintiye uratan bu
mdahale sonucunda anayasa yrrlkten kaldrlarak meclis kapatld. Cumhurbakan, babakan,
pek ok bakan ve milletvekili yargland. Bu yarglama sonucunda Babakan Adnan Menderes,
Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkan idam edildi (1961). 11 Nisan 1990
tarihinde kabul edilen kanunla, idam edilen bu devlet adamlarnn itibarlar iade edilmi ve ayn kanun
uyarnca naalar kendileri iin stanbulda yaptrlan ant mezara devlet treniyle defnedilmitir.
Trk Silahl Kuvvetleri adna lke ynetimini stlenen
anayasa 9
Temmuz 1961de yaplan halk oylamas sonucunda kabul
edilerek yrrle girdi.
15 Ekim 1961de yaplan seimlere
Trkiye,
1957den itibaren
Mill
Birlik Komitesi yeni anayasay oluturmak iin Kurucu Meclis
Kanununu kabul etti. Siyasi partiler, barolar, basn, ticaret
odalar temsilcileri, sendikalar ve genlik kurulularndan
seilerek oluturulan Kurucu Meclis yeleri 6 Ocak 1961de
almalarna balad. Ayn zamanda siyasi partilerin
faaliyetlerine de izin verildi. Mill Birlik Komitesi siyasi partilerin ilk
genel seimlere katlabilmeleri iin 13 ubata kadar kurulu
ilemlerini tamamlam olmalar gerektiini duyurdu. Bu
aklamadan sonra Trk siyasetine yeni siyas partiler girmi
oldu. Kurucu Meclis tarafndan hazrlanan yeni
Cumhuriyet Halk Partisi
(CHP), Adalet Partisi (AP), Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi
(CKMP), Yeni Trkiye Partisi (YTP) katld.
larda
1961 ANAYASASINA
GRE YASAMA YETKS
Madde 5- Yasama yetkisi Trkiye Byk
Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.
A. Trkiye Byk Millet Meclisi
Madde 63- Trkiye Byk Millet Meclisi,
Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan
kuruludur.
III. Millet Meclisi
Madde 67- Millet Meclisi, genel oyla se-
ilen drt yz elli milletvekilinden kuruludur.
Madde 69- Millet Meclisi seimleri drt
ylda bir yaplr.
IV. Cumhuriyet Senatosu
Madde 70- Cumhuriyet Senatosu, ge-
nel oyla seilen yz elli ye ile Cumhurba-
kannca seilen on be yeden kuruludur.
1961 Anayasas
Aadaki grafikte 1961, 1965, 1969 genel seim sonular verilmitir. Seimler hakknda
hangi yorumlara ulalabilir?
1961 1965 1969
60
50
40
30
20
10
0
Milletvekili genel seimi sonular (oy oran %)
Adalet Partisi (AP)
Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi
(CKMP)
Yeni Trkiye Partisi (YTP)
Bamszlar
Millet Partisi (MP)
Trkiye i Partisi (TP)
Cumhuriyeti Gven Partisi
(CGP)
Milliyeti Hareket Partisi (MHP)
Trkiye Birlik Partisi (TBP)
%
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 14
68 HAREKET
1968, dnya genliinin demokrasi
adna bakaldr ylyd. Genlik
hareketleri, Bat Avrupay, Kuzey
Amerikay, Orta Douyu, baz Asya
lkelerini ve hatta Dou Bloku lkesi
olan ekoslovakyay etkiledi. Dnya
leindeki bu hareketlilik Trkiyede
daha nceki yllarda balam olan
genlik hareketlerine ivme kazandrd.
zel l i kl e ni versi t e genl i i ni n
eylemleri hzla trmana geti.
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi,
c. III, s. 188
Tr ki ye Bi l i msel ve
Teknik Aratrma Kurumu
(TBTAK) 17 Temmuz 1962de
kabul edilen bir yasayla kuruldu.
Kuruluun amac ise Kalknma plan-
lar dorultusunda bilimsel aratr-
malar yapmak ve yaptrmak, bu ara-
trmalar arasnda e gdm sala-
mak. olarak belirlendi.
Trkiye 1959da Avrupa Top-
luluu Konseyine ye olmak
i i n bavuruda bul unmu,
1963te Ankara Anlamas imza-
lanmtr. Anlamann amac; Trk
halk ile Avrupa Ekonomik Topluluu
halklar arasnda sk ilikiler kurmak
ve Trk ekonomisi ile topluluk lkeleri
ekonomileri arasndaki fark kapat-
maktr.
161
smet nnnn cenaze treni
Seimlerden sonra oluan Meclis, Cemal Grseli
cumhurbakanlna seti. 1965 seimlerine kadar koalisyon
hkmetleri iktidarda kald. 10 Ekim 1965te yaplan genel
seimleri AP kazand. 27 Ekim 1965te Sleyman Demirelin
babakanl ile balayan AP iktidar, 12 Mart 1971 Asker
Muhtrasna kadar devam etti. Demokrasiye zarar veren bu
muhtra sonucunda Babakan Sleyman Demirel istifa etti. Daha
sonra ise partisinden istifa ederek bamsz kalan Nihat Erim
babakanlnda meclis dndan ve farkl partilerin millet-
vekillerinden oluan geni tabanl ve hibir siyasi partiyle
dorudan ilikili olmayan bir hkmet kuruldu.
Nisan 1973te AP ve CHPnin destekledii emekli Oramiral
Fahri Korutrk cumhurbakan seilirken 14 Ekim 1973te genel
seimler yapld. Seimlerde hibir parti tek bana iktidar olacak
ounluu salayamad. Bu arada 25 Aralkta Trkiye
Cumhuriyetinin ikinci Cumhurbakan smet nn vefat etti.
gn sonra devlet treniyle Antkabire defnedildi.
Aadaki grafik ve tablo birlikte deerlendirildiinde 1973-1980 yllar aras Trk siyasi
yaants iin neler sylenebilir? Belirtiniz.
Boazii Kprs nn al treni (30 Ekim 1973)
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 3, s. 320-322-364-420-446-472den faydalanlmtr.
1973 1977
45
%
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Adalet Partisi
Cumhuriyet Halk
Partisi
Cumhuriyeti
Gven Partisi
Demokratik Parti
Millet Partisi
Milliyeti Hareket
Partisi
Mill Selamet
Partisi
Trkiye Birlik
Partisi
Trkiye i
Partisi
Bamszlar
Milletvekili genel seimi sonular (oy oran %) Hkmetin
Ad Kurulu T.
I. Nihat Erim Hkmeti 07.04.1971
II. Nihat Erim Hkmeti 22.12.1971
Ferit Melen 22.05.1972
Naim Talu 10.04.1972
CHP-MSP Koalisyonu 26.01.1974
Sadi Irmak 29.01.1975
AP-MSP-CGP-MHP 12.04.1975
AP-MSP-MHP 01.08.1977
Blent Ecevit (Aznlk) 05.01.1978
Sleyman Demirel (Aznlk) 12.11.1979
162
Blent Ecevit, Sleyman Demirel ve Fahri Korutrk (soldan saa)
1974ten 1980 ylna kadar Trki-
yede, ksa sreli koalisyon hkmetleri
iktidarda kald. Sk sk gerekleen h-
kmet deiikliine bal olarak lkede
siyasi istikrar salamada zorluklar
yaand. Siyasi istikrarszlk ekonomik
ve topl umsal gel i meyi ol umsuz
etkileyerek lkede i huzursuzluk, siyasi
anlamazlk ve ekonomik skntlarn
artmasna yol at. Trk Silahl Kuvvetleri
yer yer meydana gelen iddet ve terr
olaylarn gereke gstererek 12 Eyll
1980de demokratik ynetimi ortadan
kaldran askeri mdahaleyi gerekletir-
mitir. 24 Kasm 1983e kadar devam
eden bu dnem, Trk siyasi tarihine 12
Eyll Dnemi olarak geti. Bu dnemde
1961 anayasas yrrlkten kaldrlm,
Parlamento ve siyasi partiler ile dernek,
sendika vb. pek ok sivil toplum kuruluu kapatlm ve demokratik sre kesintiye uramtr.
12 Eyll 1980de siyasi iktidar eline alan Trk Silahl Kuvvetleri, Genelkurmay Bakan Org. Kenan
Evren bakanlnda kuvvet komutanlarndan oluan Mill Gvenlik Konseyini (MGK) oluturdu. Kenan
Evren ayn zamanda devlet bakanl grevini de stlendi. Blent Ulusunun bakanlnda Bakanlar
Kurulu oluturdu. Prof. Orhan Aldkat
bakanlnda kurulan komisyonun
hazrlad anayasa 7 Kasm 1982de
halkoyuna sunularak kabul edildi.
Anayasann kabulnden sonra
seim hazrlklar balad. 6 Kasm
1983 seimlerine Anavatan Partisi
(ANAP), Halk Parti (HP) ve Milliyeti
Demokrasi Partisi (MDP) katld. Bu
seimler sonucunda birinci parti olarak
kan ANAP, Turgut zal bakanlnda
tek bana iktidar oldu. 1960 ve 1970li
yllarda koalisyon hkmetleri ile
bunalmlar yaayan Trkiye, Turgut
zal iktidar ile lke ynetiminde siyasi,
ekonomik ve toplumsal alanda kkl
kararlar ald.
1961 ve 1982 Anayasalarn temel hak ve zgrlkler bakmndan karlatrarak yorumlaynz.
1961 ANAYASASINA GRE
TEMEL HAK VE ZGRLKLER
TEMEL HAKLAR VE DEVLER
GENEL HKMLER
I. Temel haklarn nitelii ve korunmas:
MADDE 10- Herkes, kiiliine bal, dokunul-
maz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve
hrriyetlere sahiptir.
Devlet, kiinin temel hak ve hrriyetlerini, fert
huzuru, sosyal adalet ve hukuk devleti ilkeleriyle
badaamayacak surette snrlayan siyas, ikti-
sad ve sosyal btn engelleri kaldrr; insann
madd ve mnev varlnn gelimesi iin gerekli
artlar hazrlar.
II. Temel hak ve hrriyetlerin z, snrlanma-
s ve ktye kullanlamamas:
Kanun, temel hak ve hrriyetlerin zne
dokunamaz.
Bu Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden
hibirisi, insan hak ve hrriyetlerini veya Trk
Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btn-
ln veya dil, rk, snf, din ve mezhep ayrm-
na dayanarak nitelikleri Anayasa da belirtilen
cumhuriyeti ortadan kaldrmak kast ile kullan-
lamaz.
Bu hkmlere aykr eylem ve davranlarn
cezas kanunda gsterilir.
III. Eitlik:
MADDE 12- Herkes, dil, rk, cinsiyet, siyasi
dnce, felsefi inan, din ve mezhep ayrm
gzetilmeksizin, kanun nnde eittir.
Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa
imtiyaz tannamaz.
KNN HAKLARI VE DEVLER
I. Kii dokunulmazl:
MADDE 14- Herkes, yaama, madd ve m-
nev varln gelitirme haklarna ve kii hrri-
yetine sahiptir.
Kii dokunulmazl ve hrriyeti kanunun
aka gsterdii hllerde, uslne gre verilmi
hkim karar olmadka kaytlanamaz.
Kimseye eziyet ve ikence yaplamaz.
nsan haysiyetiyle badamayan ceza konu-
lamaz.

1982 ANAYASASINA GRE TEMEL HAK

VE ZGRLKLER
GENEL ESASLAR
X. Kanun nnde eitlik
MADDE 10- Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet,
siyasi dnce, felsefi inan, din, mezhep ve
benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun
nnde eittir.
TEMEL HAKLAR VE DEVLER
I. Temel hak ve hrriyetlerin nitelii:
MADDE 12- Herkes, kiiliine bal, dokunul-
maz, devredilmez, vazgeilmez temel hak ve
hrriyetlere sahiptir.
Temel hak ve hrriyetler, kiinin topluma, aile-
sine ve dier kiilere kar dev ve sorumlu-
luklarn da ihtiva eder.
III. Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullan-
lamamas:
MADDE 14- Anayasa hkmlerinden hibiri,
devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel
hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anaya-
sada belirtilenden daha geni ekilde snrlan-
drlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay
mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu
hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda
uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir.
IV. Temel hak ve hrriyetlerin kullanlmasnn
durdurulmas:
MADDE 15- Sava, seferberlik, skynetim
veya olaanst hllerde, milletleraras hukuktan
doan ykmllkler ihll edilmemek kaydyla,
durumun gerektirdii lde temel hak ve
hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen
durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.
KNN HAKLARI VE DEVLER
I. Kiinin dokunulmazl, maddi ve manev
varl:
MADDE 17- Herkes, yaama, madd ve
manev varln koruma ve gelitirme hakkna
sahiptir.
Tbb zorunluluklar ve kanunda yazl haller
dnda, kiinin vcut btnlne dokunulamaz;
rzas olmadan bilimsel ve tbbi deneylere tbi
tutulamaz.
Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz; kimse
insan haysiyetiyle badamayan bir cezaya veya
muameleye tbi tutulamaz.
1961 ve 1982 Anayasalar
163
1961 Anayasasnn en nemli zellii, devlet ynetiminde ve toplum yaamnda bireye arlk
verilmi olmasdr.nsan haklarna dayanan devlet olma zelliine bal olarak temel hak ve devler
ayrntl bir biimde dzenlemitir. Anayasada klasik hak ve zgrlklerle birlikte sosyal ve ekonomik
haklar da verilmitir. 1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri gvenceli bir statye oturtmutur.
Parlamentonun kard yasalarn Anayasaya uygunluunu denetlemek ve zgrlkleri korumak
iin Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Ayrca Anayasa Mahkemesi ile birlikte Cumhuriyet Senatosu ve
Yksek Hkimler Kurulu gibi yeni kurumlar oluturulmutur.
1982 Anayasas ise hak ve zgrlkler asndan bireye deil devlete arlk veren bir anayasa
zellii tar. 1961 tarihli Anayasann ngrd temel hak ve zgrlklere ilikin ilkeleri korumutur.
Ancak temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmas konusunda daha ayrntl bir dzenleme getirmitir.
Bu snrlandrc hkmler daha sonra Anayasa ve yasalarda yaplan deiiklikler ile byk lde
dzeltilmitir.
164
2. Ekonomi
1960tan itibaren planl ve hzl kalknmay hedefleyen
yeni bir ekonomi anlay benimsendi. Devletin
ekonomik, sosyal, kltrel amalarnn belirlenmesinde
hkmete danmanlk yapmak ve belirlenen amalar
iin kalknma planlar hazrlamak amacyla Devlet Plan-
lama Tekilat (DPT) kuruldu(1960). Bu dorultuda be
yllk kalknma planlar yaplarak uygulamaya konuldu.
1960-1970 yllar arasnda uygulanan ithal ikameci
sanayileme ile daha nce ithal edilen tketim
mallarnn lkede retimi amalanmt. Bu dnemde,
sanayi daha ok demir-elik, imento, kt, kimya,
petrol rafinerisi, alminyum ve madencilik alannda
younlat. 1970li yllarda uygulanan ileri ithal ikameci
model ile buzdolab, televizyon, amar makinesi gibi
dayankl tketim mallarnn yan sra lkemizde artk
otomobil de retilmekteydi.
Ekonomide ithalata bamllk ve ihracatta durgunluk
yaanmasna ramen 1960l yllarda Avrupaya giden iilerimizin lkeye dviz transferleri ekonomiye
nemli katklar salad.
Trkiye ekonomisi 1970lerde ve zellikle bu dnemin ikinci yarsnda enflasyon ve d deme
glkleri dolaysyla zor gnler geirdi. Bu dnemde istikrarsz koalisyon hkmetleri, 1973 petrol krizi,
1974 Amerikan ambargosu ve ii dvizlerindeki azalma ekonomik gerilemeye neden oldu. Trkiyede
1977 ylnda d ticaret dengeleri bozulmaya balad. lkede birok temel malda kuyruklar, karaborsa
ve ar fiyat art grld. Trk lirasnn yabanc paralar karsnda deeri hzla dt. Ekonomideki bu
kt gidii nlemek iin eitli ekonomik programlar hazrland. Bu programlar ierisinde karma
ekonomiden serbest piyasa ekonomisine geii salayan 24 Ocak Kararlar nemli bir yer almaktadr
(1980).
DVZLER
Bu yllarn bir zellii de Trkiyenin
Avrupaya ii gndermesi ile bu ii-
lerin lkeye yksek miktarlarda dviz
yollam olmasyd. 1963te sfra yakn
olan ii dviz transferleri, 1970te 273
milyon dolara, 1972de ise 740 milyon
dolara, yani lkenin toplam mal ihracat
gelirine eit dzeye gelmiti.
Yaln ALPAY, Trkiye Ekonomik Tarihi, s. 14
Tabloya gre 1960-1980 yllar aras Trk ekonomisi hakknda neler sylenebilir?
Genel ekonomik gstergeler
Yllar
Byme
(%)
Kii bana
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
Yllar
Byme
(%)
Kii bana
GSMH
(Cari, $)
Enflasyon
TFE (%) TFE (%)
1962 6,2 214 3,4 1972 9,2 463 13,7
1963 9,7 250 7,9 1973 4,9 581 16
1964 4,1 261 1,2 1974 3,3 796 18,6
1965 3,1 274 5,8 1975 6,1 1184 19,8
1966 12 318 5,7 1976 9 1488 16,4
1967 4,2 344 8,3 1977 3 1604 28
1968 6,7 372 3,7 1978 1,2 1760 47,2
1969 4,3 403 7,8 1979 -0,5 1345 56,8
Yaln ALPAY, Trkiye Ekonomi Tarihi, s. 121, 139
Trk Otomobil Fabrikas Anonimirketinin (TOFA) Bursadaki
otomobil fabrikas 12 ubat 1971de trenle ald. Fabrika,
Fiat lisansyla Murat 124 tipi otomobillerin retimine balad.
2 Mart 1978 tarihli gazete haberi
Dedim ya, ben o zamanlar on alt yandaym. Clzm, p gibi bacaklarm, kollarm.
Ama hrslym, atlganm. Yahu babama m ekmiim ne, hibir ite diki tutturamyorum.
lkemizde bitmez tkenmez eitim seferberlikleri yaplr ya ite onlardan birinin en hzl
dneminde, her ehre, kasabaya, hatta nfusu tutsun tutmasn siyas bir deeri olan her beldeye bir
mdr, bir mhr ortaokullar, liseler alyor; bizim kasabaya da amlar bir lise. Talebe ok, hoca yok.
Askerlik ube bakan, veteriner, hkmet tabibi, az laf yapan mlki mirlerden hevesi olan herkes
derse geliyor. Biz liseliler sabah gidiyoruz mektebe () le sonlar botaym. Kahvede garsonluk,
Orman idaresinin aalandrma projesinde fidan dikimi, pazarda karpuz sergisi, yazlk sinemada
fndk-fstk-gazoz sat, bir sr ie girip ktm.
O yllarda sinemaya daha ok kovboy filmleri, korsan filmleri, Herkl-Masist filimleri geliyor. Bu
filmlerin etkisinden midir nedir, kasabann genleri topluca vcut yapmaya soyunmu durumda. Bir su
borusunun iki ucuna kalp-beton dklerek halterler icat ediliyor, aalarn uygun dallarnda barfiks
alanlar oluyor, hibir ey bulamayanlar yuvarlak sel talarn kaldrp indirerek kas gelitirmeye
abalyordu.
Benim babam oldu bitti gazete okur, kitap okur, yanndan hi ayrmad Remington marka eski
daktilosunda geceler boyu taka tuka bir eyler yazard.
eytan ne zaman drtmt bilmiyorum. Gzm babamn ekmecesine taklmt. Gidip atm,
zaten kilitli deildi. Ailemizin zel tarihi ile karlam, babamn mahremiyetine girmitim. Buruup ipe
dnm mor bir kurdele ile aprazna balanmt. Atm ve bir yerinden okumaya baladm.
Yurt dna gidecek iiler iin yeni kolaylklar salanyor. alma Bakan Ali Naili Erdem, konu ile
ilgili geni bilgi verdi. Babam altna el yazs ile not dm. Biz de mi gitsek acaba!
Prenses Fazlann ei Hayri Suat rgpl 79. dnem yedek subay aday olarak Levazm
Okulundaki ktasna katld. rgpl ilk gn kuru fasulye yedi. Babamn notu: Pasta-brek yiyecek
deil ya. Asker Oca bu.
Arelik pein 2.014 lira, taksitle 2.500 lira.
Akkla belediye bakan istifa edip p olmak zere Almanyaya gidecek. Babamn notu: te
memleketin hlini gsteren en gzel fotoraf.
Muhtelif memleketlerde on alt ehir gezen alt kiilik p Tetkik Heyeti Belediye Meclis
Bakanlna verdii sahifelik raporda plerin yaklarak gbre hline getirilmesi iin yz milyon
liraya ihtiya olduu belirtilmi, kar yolun pleri denize dkmek olduu ifade edilmitir.
Not: Yuh be! Bunu renmek iin Avrupada on alt ehir gezdiniz demek. Bu konuda mutlaka
yazacam.
Mustafa KUTLU, Uzun Hikye, s. 31-33, 47, 48den zetlenmitir.
Metne gre Trkiyede sosyal, siyasi, ekonomik ve kltrel yaam nasldr?
Siz de bu dneme ait bir eser seerek Trkiyede sosyal, siyasi ve ekonomik ve kltrel yaant
hakknda bir makale yaznz.
arpk kentleme
165
3. Sosyal ve Kltrel Hayat
1960-1980 yllar arasnda Trkiyede kyden kente g,
gecekondulama, ii saysndaki art ve daha nce balayan
sendikal faaliyetlerin younlamas gibi nemli toplumsal
deiimler yaand. Sanayilemeyle artan kyden kente g
arpk kentlemenin ortaya kmasnda etkili oldu.
1960tan sonra Trk toplumunun sosyoekonomik yapsnda
grlen deiiklikler edebiyat, sinema ve mzik alannda etkisini
gsterdi.
Edebiyatta 1950 sonrasnda grlen edeb akmlar etkilerini
1960lara kadar srdrd. Garipilere kar ortaya kan kinci
Yeni Akm 1960larn ortalarna kadar etkisini devam ettirdi. Bu
akmn temsilcileri arasnda Edip Cansever, lhan Berk, Cemal
Sreya, Turgut Uyar ve Sazai Karako gibi isimler yer alr. Daha
nceki dnemlerde balayan ky romancl Fakir Baykurtun
Ylanlarn c, evket Sreyya Aydemirin Toprak Uyannca
eserleriyle n plana kmtr.
1960l yllarn ortalarndan itibaren Toplumculuk edebiyatta
SHRL KUTU EVLERDE
31 Ocak 1968de gerekleen ilk
yayn ak yleydi:
18.30 - Test dias
19.15 - TRT yazs ve sinyal mzii
19.25 - Anons ve sinyal mzii
19.30 - Posta al anonsu
19.35 - Balarken
19.55 - Devrim tarihi
20.00 - Haberler
20.10 - Hava durumu
20.15 - izgi film
20.21 - Belgesel
20.50 - Kapan anonsu ve stikll Mar
Hasan ERSEL, Cumhuriyet Ansiklopedisi,
c. III, s. 202
166
- Vietnamda ABD asker
etkinlikleri balad.
- Balantszlar Kahirede
topland.
- Fransa NATOdan ayrld.
- SSCB Federal Almanya
ile grmelere balad.
- Balantszlar Belgratta
topland.
17 Temmuz - TBTAK ku-
ruldu.
12 Eyll - Avrupa Ekonomik
Topluluu ile Ankara Antlamas
imzaland.
Ekim - srail ile Arap devletleri
arasnda sava balad.
- ABD, SSCB ve ngiltere
arasnda D Uzay Antlamas
imzaland.
- Kbrs Cumhuriyeti kuruldu.
- 27 Mays Asker Mdaha-
lesi yapld.
Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
bir akm olarak ortaya kt. iir alannda bu tarzn temsilcile-
rinden Nazm Hikmet ve Ahmet Arif gibi isimler saylabilir.
Dnemin dier bir nemli ismi, iirlerinde mistik anlay kullanan
Necip Fazl Ksakrektir. air, iirlerini ile adl kitabnda
toplamtr. airler yalnzca dnya grleriyle deil iirleriyle de
kendilerinden sonrakileri etkilemilerdir.
1970lerden itibaren toplumdaki politiklemenin hzlanmas,
arpk kentlemenin meydana kard sorunlar ve isizlie
bal d g, edebiyatn balca konularn oluturdu. Attila
lhan, Adalet Aaolu ve Vedat Trkali bu dnem romanclar
ierisinde nemli bir yer tutar.
Konularn genellikle halk hayatndan ve Kurtulu Sava-
ndan alan Kemal Tahir bu dneme damgasn vuran yazar-
larmzdandr. Haldun Taner konularn ehir hayatndan seer-
ken hikayelerinde ince glmece ve hiciv anlayn ustalkla
kullanmtr. Tark Bura ise kiisel yaantlarn yan sra
toplumsal ve tarih meseleleri konu olarak semitir. Yazar roman, hikye ve tiyatro eserleriyle
edebiyatmzda nemli bir yer edinmitir.
Bu dnem edebiyatnda tiyatro, gezi, hatra ve
deneme, eletiri trlerinde byk gelimeler yaan-
mtr. Gezi, hatra trnde Yusuf Ziya Orta; deneme-
eletiri trnde Nurullah Ata, Mehmet Kaplan ve
Cemil Meri nemli yazarlarmzdandr.
1960-70 yllar tiyatro topluluklarnn artmas, yeni
yazarlarn yetimesi, yeni konularla yeni trlerin
denenmesi ve seyirci saysndaki artla Trk tiyatrosu
iin nemli bir dnem olmutur.
1960tan nce kurulmalarna ramen Dormen
Tiyatrosu ve Kent Oyuncularnn oluturduu Birleik
Sanatlar Topluluu 60l yllarda Bat modelindeki
zel topluluklara nclk etti. Glriz Sururi-Engin
Cezzar, Nisa Serezli-Tolga Akner topluluklar
bunlardand. Zeki Alaysa ve Metin Akpnar tarafndan
kurulan Devekuu Kabare Tiyatrosu gnlk konularn
eletirel bir biimde ele alnd mzikli gldrlerle
tannarak n plana kt. Bu dnemde geleneksel Trk
tiyatrosunun zelliklerinden yararlanlarak ada
Trk tiyatrosu oluturma yolunda ciddi almalar
yaplm, Bat tarz mzikli oyunlar sahnelenmitir.
Politik hayattaki canllk tiyatroya yansm, ky,
gecekondu ve g sorunlar oyunlara konu olmutur.
Keanl Ali Destan, Yedi Kocal Hrmz, Kanl Nigar,
Sersem Kocann Kurnaz Kars, Karagz, Kurban,
Sultan Gelin, dnemin farkl zelliklerini yanstan
167
26 Mays - SALT-I Antlamas
imzaland.
- ABD-SSCB arasnda Eik
Antlamas imzaland.
20 Temmuz 1974 - I. Kbrs
Bar Harekt balatld.
14 Austos - II. Kbrs Bar
Harekt balatld.
12 Mart - Silahl Kuv-
vetler muhtra verdi.
Ocak - ngiltere, rlanda ve Dani-
marka Avrupa Topluluuna tam
ye oldular.
- srail Sava yapld.
27 Ocak - Vietnam Bar imza-
land.
Arap -
30 Ekim - Boazii Kprs ald.
- Helsinki Anlamas
- in Halk Cumhuriyetinde
ekonomik reformlar balad.
- Msr ile srail arasnda Camp
David Antlamas imzaland.
- randa Ayetullah Humeyni
ynetimi ele geirdi.
- SSCB Afganistan igal etti.
- ran-Irak Sava balad
(1980-88).
22 Mays 1980 - Trkiye Mos-
kova Olimpiyatlarna katlma-
ma karar ald.
12 Eyll 1980 Asker Mda-
halesi yapld.
Moollar grubu
.
eserlerdir. Haldun Taner, Turgut zakman, Orhan Asena, Cahit Atay, Turan Oflazolu, Necati Cumal,
Recep Bilginer dnemin nemli tiyatro yazarlardr. Gemite balayan millleme ve anti-emperyalist
dncenin etkisiyle 1970-1980li yllar artk yabanc oyunlardan ziyade yerli oyunlarn sahnelendii
yllar olmutur.
Trk Sinemas gelime gstermitir. Metin Akpnar, Zeki Alaysa,
Mnir zkul, Adile Nait, ener en ve Kemal Sunal
Orhan Gencebayn baroln oynad Bir Teselli Ver ile birlikte balayan
arabesk tarz filmlerin yannda Amerikan kovboy filmlerinin rnek alnd Trk filmleri de seyircinin
beenisine sunulmutur. Bu dnemin nemli erkek oyuncular arasnda Cneyt Arkn, Kartal Tibet, Ediz
Hun, Tark Akan, Tanju Grsu, Tanju Korel; kadn oyunculardan ise Filiz Akn, Trkan oray, Fatma Girik
ve Hlya Koyiit saylabilir.
1963te Metin Erksann Susuz Yaz filmi, Berlin Film Festivali nde
Altn Ay dln kazanarak uluslararas alanda nemli bir dln
sahibi oldu. Trk sinemasnn gelime gstermesiyle ilk kez 1964te
Antalya Film Festivali dzenlenmeye baland. mer Ltfi Akad,
Metin Erksan ve Halit Refi dnemin nemli ynetmenlerindendir.
1970lerden itibaren renkli film says hzla artmasna ramen
televizyonun yaygnlamas sinemaya olan ilgiyi azaltt.
Yaanan toplumsal deiim beraberinde yeni anlaylar, farkl
fikir hareketlerini, yeni estetik deerleri de getirdi. Krsaldan g eden
insanlarn var olan deerleri ile ehir kltrnn kaynamas
arabesk ad verilen yeni bir anlay ortaya kard. nsanlar ehir
hayatndan umduklarn bulamayarak hayal krkl yaadlar. Bu
durum daha nceki dnemlerde ortaya kan arabesk mzie de
yansd. 1960l yllarda bu mzik, Arap mziinden alnan ezgilere
szler yazlmas eklinde farkllk gsterdi. zellikle Orhan Gencebay
ile tannan arabesk mzik, Ferdi Tayfur, Mslm Grses, Hakk Bulut
ve brahim Tatlses ile toplumun byk kesiminde yaygnlat.
1960l ylarda Fecri Ebciolunun nclnde
aranjman (dzenleme) tarz mzik ortaya kt. Bu
tarz, yabanc mziklere Trke szlerle arklar
yazlarak oluturuldu ve Trke bestelerin yolunu at.
1965 ylnda Trk mziine yeni sesler kazandran
Altn Mikrofon Yarmas dzenlenmeye baland. Bu
ilk yarmada birincilii kendi bestesi Genlie Veda
ile Yldrm Grses ald. Bu yarmann kazandrd
mzisyenlerden Cem Karaca ve Erkin Koray, 60larn
sonunda yaptklar almalarla Popler Bat
Mziine yeni bir yn verdiler. Moollar isimli grupla
1970te ileri teknikle zengin folklor elerini
birletirmek amacyla Anadolu-rock ad altnda yeni
bir mzik tarzndan ilk kez bahsedildi. Bu tarzn
nemli isimlerinden biri de Bar Mano oldu.
toplumsal sorunlara arlk vererek
sosyal ierikli konular gldr yoluyla ileyen
filimlerde rol almlardr.

DEERLENDRME LTLER
DERECELER
ok iyi yi Orta Zayf ok zayf
5 4 3 2 1
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
Projeye uygun alma plan hazrlama
Kaynak taramas yapma
Projeyi plana gre gerekletirme
TOPLAM
II. PROJENN ER
Trkeyi doru ve etkili kullanma
Doru bilgilere ulama
Toplanan bilgileri ve grselleri snflandrma
Metin oluturma
Kaynaka kullanma
TOPLAM
III. SUNU YAPMA
Sorulara doru cevap verme
Sunuyu hedefe ynelik grselle destekleme
Verilen srede sunuyu yapma
TOPLAM
IV. SRE
devi zamannda teslim etme
GENEL TOPLAM
PROJE DEERLENDRME FORMU
rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf: No:
retmenin yorumu:........................................................................................................................................................
Aada proje devi rnek konular ve proje deerlendirme formu verilmitir.
?
?1960-1980 yllar aras Trk kadnnn sosyal hayattaki deiimi
?Trkiyeden Avrupaya alma amal giden Trklerin sosyokltrel hayata uyumlar ve
karlatklar sorunlar
Bu konulardan
birini seerek proje devi hazrlaynz.
?
Not: Proje deerlendirme formundaki ltler konuya gre deiim gsterebilir.
1960-1980 yllar arasnda Trkiyedeki i gn sosyal hayata etkileri
1960-1980 yllar arasnda eitimde meydana gelen deiimler ve gelimeler
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz (bireysel alma
yaplacak).
1. alma plan hazrlaynz.
2. Kaynak taramas yapnz.
3. Elde edilen bilgileri ve grselleri snflandrnz.
4. Snflandrlan bilgilerden yararlanarak kendi cmlelerinizle metin oluturunuz.
5. Kaynaka belirtiniz.
6. Grselleri de kullanarak almanz sunu hline getiriniz.
7. ki ay sre iinde devinizi teslim ediniz.
168
A. Deerlendirme Sorular
1.
2.
3. Dnya tarihinde Balantszlk Hareketinin ortaya kmasnda etkili olan sebepleri ve bu hareketin
dnya politikasndaki roln aklaynz.
4. slam Konferans Tekilatnn kurulu amalar ve sorunlarn zmndeki etkisini ifade ediniz.
5. OPEC in kurulu amalarn ve dnya petrol zerindeki etkisini yaznz.
6. Arap-srail Savalar, SSCB ve ABDnin
7. ran-Irak Savann sonular nelerdir?
8. Uzay alannda meydana gelen gelimelerin insan hayatna etkileri neler olmutur?
9. ASALAnn kurulu amalar ve bu dorultuda yapt faaliyetler nelerdir?
10. 1961 Anayasas ile hangi kurulular oluturulmutur?
B. Aada verilen yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) harfleri koyunuz.
1. (.....) ran-Irak Savanda Batl lkeler Irak desteklemitir.
2. (.....) Balantszlar Hareketi Bandung Konferans ile balamtr.
3. (.....) Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti nin ilk cumhurbakan Fazl Kktr.
4. (.....) 1973 Arap-srail Sava petrol krizine neden olmutur.
5. (.....) Kemir, Pakistan ile Afganistan arasnda gnmze kadar zme ulatrlamayan bir
sorundur.
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. Trkiyede 1960-1980 yllar arasnda uygulanan ekonomik sistem aadaki seeneklerden
hangisinde doru olarak verilmitir?
A. Liberal ekonomi B. Devleti ekonomi C. thal ikameci ekonomi
D. Karma ekonomi E. Serbest piyasa ekonomisi
2. Aadakilerden hangisi 1960-1980 arasnda Trkiye deki sosyal hayata ait bir gelime
deildir?
A. Krsaldan kente gler balad. B. Arabesk filmler yapld.
C. Avrupaya ii gnderilmeye baland. D. Gecekondulama says artt.
E. Sendikal faaliyetler artt.
3. Aada verilenlerden hangisi Yumuama Dneminde yaplan silahszlanma antlamalarn-
dan biri deildir?
A. Helsinki Nihai Senedi B. SALT-I Antlamas C. SALT-II Antlamas
D. D Uzay Antlamas E. Camp David Anlamalar
4. Trkiyeyi 1964te ABDden uzaklatrarak SSCBye yaklatran en etkili olay aadakiler-
den hangisidir?
A. Arap-srail Savalar B. Kbrs meselesi C. Ege Denizi sorunu
D. Vietnam Sava E. Amerikan ambargosu
5. Aadakilerden hangisi 1960-1980 yllar arasnda dnyada bilim-teknik alannda ortaya
kan gelimelerin bir sonucu deildir?
A. Uydu araclyla ktalar aras haberlemenin yaplmas
B.
C. lk tbb grntlemenin (MR) yaplmas
D.
E. lk video kasetin kullanlmas balanmas
ABD ve SSCByi yumuama politikas izlemeye ynelten sebepler nelerdir?
Filistin Meselesi hangi olay ile balamtr ve bu sorunun zmszlndeki temel etkenler
nelerdir?
Orta Dou politikasnda ne gibi deiikliklere sebep
olmutur?

lk mikro ilemcinin kullanlmaya balanmas

lk radyo yaynnn balamas
169
170
BULMACA
SORULAR
1.
2.
3.
4. Balantsz lkeler oluumunda etkili rol oynayan Msr lideri.
5.
6.
7.
8.
9.
10. Petrol hra Eden lkeler Topluluunun ksa ad.
11.
12.
13. Souk Sava Dneminden sonra balayan dnemin ad.
14.
15.
17.
1963te yaplan Berlin Film Festivalinde birinci olan Trk filmi.
1978de BM Gvenlik Konseyinin Msr ile srail arasnda imzalanmasna nclk yapt anlama.
1961 Anayasasnda Meclisin yannda Meclisle beraber grev yapan yasama organ.
Halknn byk ounluu Mslman olan Pakistan ve Hindistan arasndaki sorunlu blge.
Kbrsn Yunanistana balanmas ideali.
1960ta kurulan Kbrs Cumhuriyetinin Trk Cumhurbakan Yardmcs.
Kara sularnn deniz altndaki doal uzants.
Yumuama Dneminin mimarlarndan saylan ABD bakan.
Petrol hra Eden Arap lkeleri Topluluunun ksa ad.
Vietnam Savan protesto eden ABDli dnya ampiyonu boksr.
1964te Tokin Krfezindeki donanmasna yaplan saldry gereke gstererek ABDnin sava
at devlet.
1960l yllarda Heavy Metal mzik trnn en nemi temsilcisi grubun ad.
16. Yumuama Dneminin balamasnda birinci derecede rol oynayan SSCB lideri.
Kbrs Yunanistana balamak amacyla kurulan Rum tedhi rgt.
18. 1960l yllarda Trkiyede ortaya kan mzik akm.
1 2
3
4
5 6
7 9
10
8
11
12
13
14
15
16
17
18
E
D
E
B

Y
A
T
T
E
K
N
O
L
O
J

POLTKA
TERR
EVRE
E
K
O
N
O
M

L
E
T

M
B

M
KLTR
S
A
N
A
T
5.
NTE
KRESELLEEN
DNYA
171
5. NTE: KRESELLEEN DNYA
A. SSCBDE DEM VE SONULARI
C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR
D. TRKYE VE AVRUPA BRL
E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR
F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER
G. DNYADAK GELMELER
H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI
I. 1980 SONRASI TRKYE
. KRESEL SORUNLAR
B. ASYADA YENDEN YAPILANMA
HAZIRLIK SORULARI
1. nite kapandan da yararlanarak kreselleen dnya ifadesiyle ne anlatlmak istendiini
syleyiniz.
2. SSCBnin dalmas dnyadaki gler dengesini nasl etkilemitir?
3. SSCBnin dalmasnn Trk d politikasna etkileri hakknda aratrma yapnz.
4. Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattnn Trkiyeye salad avantajlar nelerdir?
5. Trkiye ile AB arasnda yaplan tam yelik grmeleri gnlk hayatmzda hangi deiikliklere yol
amtr? rnekler veriniz.
6. Gnmzde Orta Douda yaanan temel sorunlar nelerdir?
7. Kafkaslarda Trkiye, Azerbaycan ve Grcistan arasnda oluan yakn i birliinin temel nedenleri
nelerdir?
8. 1985-1989 yllar arasnda Bulgaristandan Trkiyeye g etmi kiilerin yaadklar sorunlarla
ilgili aratrma yapnz. Aratrma sonularn snfta arkadalarnzla paylanz.
9. Kresellemenin gnlk hayatmza yansmalarna rnekler veriniz.
10. 1980den sonra lkemizde meydana gelen deiimler ve bunlarn hayatmza etkileri hakknda
byklerinizden bilgi alarak snf arkadalarnzla paylanz.
11. Gnmzde yaanan kresel sorunlarla ilgili rnekler veriniz.
172
A

d
a
k
i

S
S
C
B

v
e

D
o

u

B
l
o
k
u

h
a
r
i
t
a
s

n
d
a
n

y
a
r
a
r
l
a
n
a
r
a
k

S
S
C
B

n
i
n

v
e

D
o

u

B
l
o
k
u
n
u
n

d
a

l
m
a
s

n

d

n
y
a
d
a

v
e

T

r
k
i
y
e

n
i
n

d

p
o
l
i
t
i
k
a
s

n
d
a

n
e

g
i
b
i

d
e

i
k
l
i
k
l
e
r

m
e
y
d
a
n
a

g
e
t
i
r
m
i

o
l
a
b
i
l
e
c
e

i
n
i

y
o
r
u
m
l
a
y

z
.
K
U
Z
E
Y


B
U
Z


D
E
N

N
O
R
V
E

S
V
E

5
6
7
F
R
A
N
S
A
1
2
3
4
P
O
L
O
N
Y
A
B
E
L
A
R
U
S
9

T
A
L
Y
A
R
O
M
A
N
Y
A

E
K
O
S
L
O
V
A
K
Y
A
8
1
0
1
3
1
2
1
1
U
K
R
A
Y
N
A
1
4
F N L A N D Y A
1
3
2 2
4
S
U
R

Y
E
S
U
R

Y
E
C
E
Z
A
Y

R
TUNUS
L

B
Y
A
M
I
S
I
R
T

R
K

Y
E
B
U
R
K

N
A
F
A
S
O
1
.

E
s
t
o
n
y
a
2
.

L
e
t
o
n
y
a
3
.

L
i
t
v
a
n
y
a
4
.

R
u
s
y
a

F
e
d
e
r
.
2
1
.
N
a
h
c
i
v
a
n

z
e
r
k

C
u
m
.
2
2
.
B
i
l
e

i
k

A
r
a
p
.

E
m
r
.
2
3
.
T
o
g
o
2
4
.
B
e
n
i
n
N

J
E
R
N

J
E
R
Y
A

A
D
S
U
D
A
N
E
T

Y
O
P
Y
A
S
O
M
A
L

T
A
Y
V
A
N
F

N
L
E
R
BRMANYA
T
A
Y
L
A
N
D

R
A
N
T

R
K
M
E
N

S
T
A
N
K
A
Z
A
K

S
T
A
N
K
I
R
G
I
Z

S
T
A
N
T
A
C

S
T
A
N
P
A
K

S
T
A
N
H

N
D

S
T
A
N

Z
B
E
K

S
T
A
N

N


H
A
L
K


C
U
M
H
U
R

Y
E
T

Y
E
M
E
N
S
U
U
D

A
R
A
B

S
T
A
N
U
M
M
A
N
2
2
I
R
A
K
K
O
R
E

D
E
M
.
H
A
L
K

C
U
M
.
K
O
R
E

C
U
M
.
R

U

S

Y

A


F

E

D

E

R

A

S

Y

O

N

U
N
E
P
A
L
L
A
O
S
A
F
G
A
N

S
T
A
N
1
6
A
L
M
A
N
Y
A
B
a
t

5
.

D
a
n
i
m
a
r
k
a
6
.

H
o
l
l
a
n
d
a
7
.

B
e
l

i
k
a
8
.

A
v
u
s
t
u
r
y
a


9
.

s
v
i

r
e
1
0
.

M
a
c
a
r
i
s
t
a
n
1
1
.

M
o
l
d
o
v
a
1
2
.

Y
u
g
o
s
l
a
v
y
a
1
3
.

A
r
n
a
v
u
t
l
u
k
1
4
.

Y
u
n
a
n
i
s
t
a
n
1
5
.

B
u
l
g
a
r
i
s
t
a
n
1
6
.

K
K
T
C
1
7
.

1
8
.

G

r
c
i
s
t
a
n
1
9
.

A
z
e
r
b
a
y
c
a
n
2
0
.

E
r
m
e
n
i
s
t
a
n
G
K
R
Y
0












5
0
0









1
0
0
0








1
5
0
0








2
0
0
0

k
m
S
O
V
Y
E
T

S
O
S
Y
A
L

S
T

C
U
M
H
U
R

Y
E
T
L
E
R

B

R
L

S
S
C
B

D
I

I
N
D
A

D
O

U

B
L
O
K
U
N
A

B
A

L
I

L
K
E
L
E
R
M
O

O
L

S
T
A
N
D
o

u
A
L
M
A
N
Y
A
1
5
1
7
1
8
1
9
2
02
1
2
3
2
4
A
T
L
A
S

O
K
Y
A
N
U
S
U
A
K
D
E
N

Z
K
A
R
A
D
E
N

Z
H
A
Z
A
R

D
E
N

N
T








O
K
Y
A
N
U
S
U
B Y K O K Y A N U S

S
P
A
N
Y
A
P O R T E K Z
F
A
S
M
A
L

GANA
F

L
D

K
I
Y
I
S
I
M O R T A N Y A
J
A
P
O
N
Y
A

N
G

L
T
E
R
E
A. SSCBDE DEM VE SONULARI
173
SSCBNN SONU
Dur umu t ahl i l eder ken nce
ekonomik bymenin yavaladn grdk. Son
on be yl iinde gelir byme oranlar yar yarya
dm ve seksenli yllarn bandan itibaren de
ekonomik tkanma denilebilecek bir dzeye
inmiti. Bir zamanlar dnyann ileri lkeleri ile
arasndaki a hzla kapama srecinde olan
lke, birok alanda g kaybetmeye balamt.
retimde etkinlik, rnlerin kalitesi, bilimsel ve
teknolojik gelime, ileri teknoloji retme ve ileri
teknikleri kullanmadaki ak aleyhimize by-
yordu. Dnyann en byk elik, ham madde,
yakt ve enerji reticisi, israf ve beceriksiz
kullanm yznden bu alanlarda yokluklar
ekiyordu.
Dnyann en byk tahl reticisi lke, her yl,
hayvan yemi olarak milyonlarca ton tahl ithal
ediyordu. lkemiz dnyada, her bin kiiye en ok
hastane ve doktor sunan lke olmasna ramen
salk hizmetlerinde artc aksaklklar vard.
Fzelerimizin Halley kuyruklu yldzn bulmakta
ve Vens gezegenine ulamakta gsterdikleri
dakikliin yan sra, bu bilimsel ve teknolojik
baarlar, etkin uygulama eksiklii yznden
ekonomik gereksinmeler iin kullanamyorduk.
Sovyet evlerindeki bir ok beyaz eyann kalitesi
ktyd. Ne yazk ki hepsi bundan ibaret deildi.
Halkmzn ideolojik ve manevi deerleri de
giderek anmaya balamt.
Mihail GORBAOV, Perestroika, s. 18
NKLEER REKABET
Gorbaovun Komnist Parti Genel Sekreteri
olduu tarihlerde (Mart 1985) ABD ile SSCB,
birbirlerinin topraklarn vurabilecek kadar uzun
menzilli fzelere sahipti. Son derece yksek
maliyeti olan bu yar, SSCB ekonomisi zerinde
byk bir yk oluturuyor, devletin gelirlerinin
byk bir ksm bu yara harcanyordu. Halkn
refah dzeyi her geen gn dmekteydi. Buna
karlk Amerikan ekonomisi bu ar yk daha
kolay kaldracak gce sahipti. ABDnin bu yllarda
balatt, uzayda sler kurup SSCB fzelerini
ABD topraklarna ulamadan lazer nlaryla
havada yok etmeyi hedefleyen Yldz Savalar
projesi, SSCBnin bu silahlanma yarnda
yenilgisini hazrlad. nk SSCB ekonomisinin
bu projeye kar bir proje gelitirecek gc yoktu.
Ayrca Gorbaov, Nkleer sava, politik, ekono-
mik, ideolojik veya baka herhangi bir gayenin
arac olamaz Nkleer sava samadr, aklc
deildir. Dnya apnda bir nkleer savan ne
kazanan ne kaybedeni olacaktr. diyerek nkleer
silahlanmaya kar olduunu belirtiyordu. Bu
nedenl e Gorbaov, ABD yi bu proj eden
vazgeirmeye ve uzun menzilli fzelerin saysn
indirmeye ikna etmeye alt. SSCByi bu kadar
zayf yakalam ve Yldz Savalar projesi ile
stnl ele geirmi olan ABDnin taviz vermeye
niyeti yoktu. Gorbaov ile ABD Bakan Reagan ve
daha sonra Bush arasnda ok sayda grme
gerekleti. Yaplan bu grmeler sonunda ABD,
ksa ve orta menzilli fzelerin saylarn azaltmay
kabul ederken Yldz Savalar projesinden vaz-
gemedi.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s. 1341-1342
dzenlenmitir.
NKLEER KIYAMETTEN KIL PAYI
Stanislav Petrov, 26 Kasm 1983 tarihinde Moskova yaknlarnda
bulunan Rusya Stratejik Roket Kuvvetlerinin Serpukhov-15 istasyonunda
grev yapmaktayd. Petrovun ana grevi orduya ait fze erken uyar
sistemini izlemek ve herhangi bir saldr alarm verildiinde en hzl yoldan
stlerini durumdan haberdar etmekti. Souk Sava yllarnda SSCBnin
resm prosedr, herhangi bir erken fze saldrs uyars alndnda
otomatik bir kar atan hayata geirilmesi ve bu sayede kar tarafa (ABD)
kesin kayp verdirilmesiydi. Rus fze erken uyar sistemi, sabaha kar 00:40
sularnda Rusyaya ABDden gnderilmi be adet ktalar aras balistik fze
algland uyarsn vermeye balad . Petrov, bu uyarnn bir hata olduunu ve gerekten saldr olmas
hlinde ABDnin be fze deil yzlerce fze gndereceini ne srd. Ksa sre sonra bulutlarn
zerindeki gne yansmalarnn bilgisayar hatas sonucu radarda be Amerikan nkleer fzesi
olarak grld ve Petrovun kararnn dnyay kurtard biliniyor. Petrov 21 Mays 2004 tarihinde
Dnya Vatanda dl ile dllendirilmitir.
Bir gazete haberi, 24.04.2005
Yukardaki metinlere gre SSCBnin ynetim sisteminde yapsal deiikliklere gitme nedenleri nelerdir?
174
1. SSCBde Politika Deiiklikleri ve Nedenleri
Souk Savan taraflarndan biri olan Dou Bloku 1980lerden itibaren byk bir deiime mecbur
kalmt. SSCBnin mevcut sistemi ilemez durumdayd. Buna ramen SSCB btn kaynaklarn
nkleer silahlanmaya aktararak dnyadaki gl konumunu srdrmek istiyordu. Fakat SSCB mevcut
hliyle bu yar srdrecek gce sahip deildi.
GLASTNOST VE PERESTROKA
Perestroika yeniden yaplandrma anlamna
gelmektedir. SSCBde gerek ekonomik gerekse siyasi
merkeziyetiliin ortadan kaldrlmasna dnk faaliyetleri
kapsar. Kamuda verimlilii arttrmaya, ekonomik ve toplumsal
ilerlemeyi salamaya ve idari yapy yenilemeyi amalayan
btn politikalar perestroikann ana hedefidir. Dier yandan
siyasi merkeziyetiliin ortadan kaldrlmasna dnk faaliyetler
de ou zaman glastnost (aklk) politikas iinde yer alr.
Glastnost, perestroika (yeniden yaplanma) hareketinin zel bir
blmn nitelendirmek iin kullanlr. Bu politikayla parti ii
seimlerde gizli oy sisteminin getirilmesi, parti politikalarn
eletirmeyi engelleyen bir dizi yasal engelin yrrlkten
kaldrlmas, ynetilenlerin siyasi elitlere kar dava aabil-
melerini olanakl klan dzenlemelerin yaplmas, brokratizmi
amay ve brokratik ayrcalklar ortadan kaldrmay amala-
yan bir dizi dzenlemenin tatbik edilmesi, rveti ve adam
kayrmay nlemek iin bir dizi yeni dzenlemenin getirilmesi, kamu hizmetlerinde parti yanda
olmayanlara da yer verilmesi, sivil toplum rgtlerinin zgrce faaliyet gsterebilmesinin nndeki
engellerin kaldrlmas, basna sansr uygulanmasna son verilmesi ve liberal demokrasinin tesis
edilmesi iin gerekli idari ve siyasi altyapnn hazrlanmas amalanmtr.
Mihail GORBAOV, Perestroika, s. 155-160tan dzenlenmitir.
Glastnost ve perestroika politikalarnn SSCBye etkileri neler olmutur? Aklaynz.
175
Ayn zamanda SSCBnin uydusu konumunda olan Sosyalist Blok iindeki lkelerde daha fazla
zgrlk ve bamszlk isteiyle toplumsal olaylar balamt. Gorbaov, ocak 1987de glasnostu,
kasm aynda ise perestroikay aklad. Gorbaov bu hamlesiyle Sovyet komnizminin yapsn
deitirmeye karar vermiti.
Gorbaov aklk ve yeniden yaplanma programlaryla, komnist
iktidarn tepki eken baskcln, demokratik baz uygulamalarla halk
egemenliine yaklatrmak istiyordu. Ayrca ekonomik yapda radikal
deiikliklerle lke ekonomisini canlandrmay, ekonomiye yeni bir
dinamizm kazandrmay ve Sosyalist Blok iindeki toplumsal olaylar
yattrmay hedefliyordu. Bylece devlet ynetimi daha demokra-
tikleecek, lke ekonomisi dzeltilerek ABD ile rekabet edebilecek
hle gelinecekti.
Gorbaov, iktidarn glendirmek ve reformlar gerekletire-
bilmek iin gl bir siyasi destek istiyordu. SSCBnin parlamentosu
konumundaki Yksek Sovyetin Aralk 1988deki toplantsnda yet-
kileri geniletilen ve devlet bakan seilen Gorbaov halktan da
destek almak istiyordu. Bu amala ounluu (2/3) halk tarafndan
seilen yelerden oluan Halk Temsilcileri Kongresi kuruldu. Byle-
ce halk ilk defa devlet ynetimine dorudan katlma imkn buldu.
Gorbaov, siyasi otoritesini glendirdikten sonra glastnost ve
perestroikaya uygun olarak verimlilii ve rn kalitesini ykselten, sanayi ve aratrmada alanlara
maddi-manevi tevikler getiren kararlar ald. Sanayi iletmelerine retim hedeflerini ve rn fiyatlarn
belirlemede zgrlk tand. 1988de Sosyalist Teebbs Kanunu ile iletmelerin yneticilerine geni
yetkiler verildi. Gorbaov bu ve benzeri yeniliklerle kapitalist sistemin retimde baary salayan
yntemlerini sosyalist sistemin iinde kullanmaya alyordu.
SSCB, 1989da ani bir kararla 1979dan beri igal altnda bulundurduu Afganistandan ekildi.
Ekonomide, sanayide ve teknolojide geri kalnmas, nkleer silahlarn azaltlmas isteine Afganistan
dan ekilme de eklenince sper g SSCB imaj zedelendi.
2. SSCBnin Dalmas
Gorbaov perestroika ile siyasi sistemi, devlet rgtn ve hkmet yapsn yeniden dzenlemeyi
hedeflemiti. Bunun iin Gorbaov, SSCB iindeki Letonya, Estonya ve Litvanya gibi cumhuriyetlerde
balayan bamszlk hareketlerine ve milliyetler sorununa zm bulmak iin Aralk 1990da Egemen
Devletler Birlii Antlamas fikrini ortaya att. Gorbaov, bu Antlama ile SSCB iindeki cumhuriyetler
arasnda daha sk bir ekonomik i birliini isterken, birlik iindeki en byk cumhuriyet olan Rusya
Federasyonunun lideri Boris Yeltsin, Mays 1990da serbest pazar ekonomisi ve ekonomik bamszlk
isteyerek Haziran 1990da bamszln ilan etmiti. Ayn zamanda SSCB iindeki birok cumhuriyet
de bamszln ilan etmiti.

Mihael Gorbaov
176
Devletin ad Bamszlk tarihi
1 Grcistan 28.04.1991
2 Estonya 20.08.1991
3 Letonya 21.08.1991
4 Ukrayna 24.08.1991
5 Beyaz Rusya 25.08.1991
6 Moldova 27.08.1991
7 Azerbaycan 30.08.1991
8 Krgzistan 31.08.1991
9 zbekistan 31.08.1991
10 Litvanya 06.09.1991
11 Tacikistan 09.09.1991
12 Ermenistan 21.09.1991
13 Trkmenistan 27.10.1991
14 Kazakistan 16.12.1991
15 Rusya Federasyonu 26.12.1991
Kadife Devrim, ekoslovakya, 1989
Boris Yeltsin darbe yapanlara kar
halk gsteri yapmaya arrken
Gorbaovun ne srd ve 10 cumhuriyet tarafndan kabul edilen Egemen Devletler Birlii
Antlamasnn 20 Austos 1991 gn imzalanmas kararlatrld. ok nemli bir sorunu zdne
inanan Gorbaov ailesiyle beraber 5 Austosta Krmdaki yazlna tatile gitti. SSCBye bal
cumhuriyetlerdeki bamszlk ilanlarna kar Gorbaovun gerekli tedbirleri almadn dnen ve
Egemen Devletler Birlii Antlamasna kar olan ordu iindeki baz komutanlar, bakanlar ve KGB
liderinin aralarnda bulunduu bir grup, 18 Austos 1991 gn Gorbaova kar bir darbe yapt.
Gorbaov ve ailesi Krmda ev hapsine alnd. 19 Austos 1991 gn tanklar Rusya Federasyonu
Parlementosunu embere alrken, Boris Yeltsin
darbeyi yapanlara kar halk her yerde gsteri
ve grevler yapmaya ard.
Yeltsinin ars hem halktan hem de Batl
devletlerden byk destek grd. Ksa sre
sonra darbe yapanlar dalmak zorunda kalrken
Yeltsin halkn gznde bir kahramana dn-
trd. Karklktan yararlanan SSCBye bal
cumhuriyetlerin tamamna yakn bamszlk-
larn ilan etti. 19 Austos 1991de Kremlin
Sarayna 1917den nceki Rus bayrann
ekilmesi, SSCBnin tarihteki mrn doldurdu-
unun iaretiydi. Moskovaya dnen Gorbaov
24 Austosta Sovyetler Birlii Komnist Partisi
liderliinden istifa etti ve ayn gn Partinin faali-
yetlerine son verildi.
Devlet Bakanl grevine bir sre daha devam
eden Gorbaov, 25 Aralk 1991de bu grevinden
de istifa etti ve yerine Boris Yeltsin geti. Gorbaov
Gayesinin sosyalizmin
yerine baka bir sistem getirmek deil, sosyalizmi
glendirmek olduunu, Batdan yaplan ekono-
mik nerileri kabul etmeyeceini, sosyalizmin
potansiyelini gerekten kullanp onun ana prensip-
lerine sarlacaklarn, insan karlarn dikkate ala-
rak planl bir ekonominin nimetlerini kullanrlarsa,
sosyalizm, kapitalizmden daha baarl olacan
savunmu fakat SSCByi yklmaktan kurtaramad.
3. SSCBnin Dalmasnn Dou Avrupaya
Etkileri
Gorbaovun Her ulus istedii kalknma yolunu
seme, kendi kaderini tayin etme, topraklarn ve
insan kaynaklarn istedii gibi kullanma hakkna
sahiptir. aklamas Dou Avrupada da etkisini
gsterdi. II. Dnya Savandan sonra Sovyet he-
gemonyasna kar ilk bakaldry gerekletiren
ekoslovakya, Macaristan ve Polonya bata olmak
zere Dou Avrupadaki tm Sovyet uydusu lkele-
rindeki aydnlar ve milliyetiler harekete geti.
nsan hak ve hrriyetlerini kazanmak
amacyla balayan bu hareketler zamanla
Sosyalist Blokun temellerini sarsarak
bamszlk mcadelesine dnt. Bu
mcadeleyi dorudan Moskovaya kar
yapmak yerine ncelikle kendi lkelerindeki
sosyalist ynetimlerin tasfiyesi eklinde
gerekletirdiler. Ksa sre sonra bu
lkelerdeki sosyalist ynetimler ykld ve
devletler SSCBye kar bamszlklarn
ilan ettiler. Bu devletlerden ekoslovakya
hibir atma olmadan ek Cumhuriyeti ve
Slovakya olarak ikiye ayrld.
Perestroika adl eserinde;
177
anghay 2006 toplants (soldan saa) zbekistan lideri slam Kerimov, Rusya
Vladimir Putin, in lideri Hu Jintao,
Kgzistan Kurmanbek Bakiyev ve Tacikistan li Rahmanov
lideri
Kazakistan lideri Nursultan Nazarbayev,
lideri lideri mam A
4. SSCBnin Dalmasnn Dnya Gler Dengesi zerine Etkileri
Daha nce de grld zere Souk Sava Dneminde ABD nderliinde Bat Blokuna karlk,
SSCB nderliinde Dou Bloku kurulmutu. Bu iki blok asker, siyasi ve ekonomik ynden byk gce
sahipti. Bunlarn dnda tarafsz olan lkelerin oluturduu Balantszlar Hareketinin dnya leinde
ekonomik, siyasi ve asker gc ok azd. Bu Bloklarn sahip olduu nkleer silahlarn etkisinden dolay
kacak bir sava, btn dnyay yok edebilecei iin her iki taraf da byk apl scak atmalara gir-
mek yerine siyasi mcadeleyi seiyor, dnyada bir denge unsuru oluturuyorlard.
1991 ylnda SSCBnin dalmas ile Dou Bloku kt. Kontrol, Bat Blokunun dolaysyla ABDnin
eline geti. Artk ABD dnyann lider lkesi ve tek sper gc olarak grlmeye baland. SSCBye ye
olan devletlerden bazlar Rusya Federasyonu nderliinde Bamsz Devletler Topluluunu kursalar
da SSCBnin dnya zerindeki etkisine sahip olamadlar.
2001de lkesindeki terr olaylarn gereke gsteren ABD, Ekim 2001de Afganistana, Nkleer
silahlanmay nlemek iddiasyla Mart 2003te de Iraka asker mdahalede bulundu. Afganistan
mdahalesi ABDye nceden SSCB kontrolnde bulunan Orta Asyadaki zengin enerji kaynaklarna
yakn olma imkn verdi. Iraka yapt
mdahale ve sonrasndaki gelimeler
petrol bakmndan ok zengin olan
Basra Krfezi blgesinin kontrolnn
ABDnin eline gemesini salad.
Avrupa Birlii ABDye kar bir den-
geleyici g unsuru olmaya altysa
da ngilterenin ABDnin yannda yer
almasndan dolay baarl olamad.
Rusya ise son yllarda tekrar eski
gcne ulamak iin youn bir aba
iine girdi. in asker, siyasi ve eko-
nomik ynden son dnemlerde nemli
bir g merkezi hline gelirken Hindis-
tan da gsterdii teknolojik gelimelerle
n plana kmtr. 1996da in, Rusya,
Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann
anghay Belisi ad ile kurduklar i
birlii yaplanmas 2001de zbekis-
tann da katlmyla anghay Birlii
rgt adn ald. Enerjinin btn dnyada devletler aras ilikilerde arlk merkezi hline geldii
gnmzde enerji kaynaklar bakmndan son derece zengin, gen nfusa sahip, ekonomik yaps
gl bu rgtlenme artk dnyada nemli bir g hline gelmitir. Hindistan, ran, Pakistan ve
Moolistan bu rgtlenmeye gzlemci lkeler olarak destek vermektedir.
DEHET DENGES
Souk Sava Dneminde SSCB ile ABDnin
casus savalar kendi iinde ne kadar sertlik
ierse de dnyada ksmen huzurlu bir dnem yaan-
yordu.
Aslnda bu durum bir tr dehet dengesiydi. SSCB
ve ABDnin birbirlerini tamamen yok etmeye yetecek
kadar karlkl nkleer silaha sahip olmalar aralarn-
daki souk savan scak savaa dnmesini engelli-
yordu.
SSCB knce ABDnin gcn dengeleyecek bir
g kalmad. Aka sylemek gerekirse dehet denge-
sinin bozulmas, dnyay da dengesizlie itti. Amerikan
gcn dengelemek iin arada bir adaylar ksa da
bunlarn hibirisi SSCBnin gcne ulaamad.
Bir gazete haberi, 12.08.2008
Yukardaki metin ve ekilden yararlanarak
SSCBnin dalmasnn dnyadaki g dengesini nasl
etkilediini yorumlaynz.
178
D
e
v
l
e
t
l
e
r
e

a
i
t

i
t
l
i

v
e
r
i
l
e
r
K
a
f
k
a
s
y
a

d
a

Y
e
n
i

K
u
r
u
l
a
n

D
e
v
l
e
t
l
e
r
O
r
t
a

A
s
y
a

d
a

Y
e
n
i

K
u
r
u
l
a
n

D
e
v
l
e
t
l
e
r
A
z
e
r
b
a
y
c
a
n
E
r
m
e
n
i
s
t
a
n
G

r
c
i
s
t
a
n
K
a
z
a
k
i
s
t
a
n
K

r
g

z
i
s
t
a
n

z
b
e
k
i
s
t
a
n
T
a
c
i
k
i
s
t
a
n
T

r
k
m
e
n
i
s
t
a
n
R
e
s
m

a
d

A
z
e
r
b
a
y
c
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
E
r
m
e
n
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
G

r
c
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
K
a
z
a
k
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
K

r
g

z
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i

z
b
e
k
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
T
a
c
i
k
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
T

r
k
m
e
n
i
s
t
a
n

C
u
m
h
u
r
i
y
e
t
i
B
a
y
r
a

B
a

m
s

z
l

k

t
a
r
i
h
i
3
0

A

u
s
t
o
s
1
9
9
1
2
1

E
y
l

l

1
9
9
1
2
8

N
i
s
a
n

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
3
1

A

u
s
t
o
s

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
9

E
y
l

l

1
9
9
1
2
7

E
k
i
m

1
9
9
1
T

r
k
i
y
e

n
i
n

t
a
n

m
a

t
a
r
i
h
i
9

K
a
s

m

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
1
6

A
r
a
l

k

1
9
9
1
B
a

k
e
n
t
i
B
a
k

E
r
i
v
a
n
T
i
f
l
i
s
A
s
t
a
n
a

(
A
r
a
l

k

1
9
9
8
)
B
i

k
e
k
T
a

k
e
n
t
D
u

a
n
b
e
A

k
a
b
a
t
Y

2
8
6
.
6
0
0

k
m
2
2
9
.
8
0
0

k
m
2
6
9
.
7
0
0

k
m
2
2
.
7
1
7
.
3
0
0

k
m
2
1
9
8
.
5
0
0

k
m
2
4
4
7
.
4
0
0

k
m
2
1
4
3
.
1
0
0

k
m
2
4
8
8
.
1
0
0

k
m
N

f
u
s
u
8
.
1
0
0
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
3
.
3
4
4
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
4
.
4
7
9
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
1
6
.
7
4
0
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
4
.
8
8
5
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
2
5
.
7
0
2
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
6
.
8
6
0
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
4
.
7
6
6
.
0
0
0

(
2
0
0
3
)
D
i
n
i

s
l
a
m
H
r
i
s
t
i
y
a
n
l

k
H
r
i
s
t
i
y
a
n
l

s
l
a
m

v
e

H
r
i
s
t
i
y
a
n
l

s
l
a
m

s
l
a
m

s
l
a
m

s
l
a
m
R
e
s
m

d
i
l
A
z
e
r
i

T

r
k

e
s
i
E
r
m
e
n
i
c
e
G

r
c

c
e
K
a
z
a
k

T

r
k

e
s
i

K

r
g

z

T

r
k

e
s
i

z
b
e
k

T

r
k

e
s
i
T
a
c
i
k

e
T

r
k
m
e
n
c
e
D
e
v
l
e
t

b
a

k
a
n

(
2
0
0
8
)

l
h
a
m

A
l
i
y
e
v

S
e
r
j

S
a
r
k
i
s
y
a
n
M
i
h
a
i
l

S
a
a
k
a

v
i
l
i

N
u
r
s
u
l
t
a
n

N
a
z
a
r
b
a
y
e
v
K
u
r
m
a
n
b
e
k

B
a
k
i
y
e
v

s
l
a
m

A
b
d
u
l
g
a
n
i
e
v
i
c
h

K
e
r
i
m
o
v

m
a
m

A
l
i

R
a
h
m
a
n
o
v
K
u
r
b
a
n
k
u
l
u

B
e
r
d
i
m
u
h
a
m
m
e
d
o
v
P
a
r
a

b
i
r
i
m
i

(
2
0
0
8
)
M
a
n
a
t
D
r
a
m
i
L
a
r
i
T
e
n
g
e
S
o
m
S
u
m
S
o
m
a
n
i
M
a
n
a
t
G
S
Y

H

(
m
i
l
y
a
r

$
)
7
,
1

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
1
2

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
8
)
3
,
8
8
3

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
2
9
,
8

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
2
9
,
8

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
8
,
6

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
1
,
5
8
6

m
i
l
y
a
r

$

(
2
0
0
3
)
1
2
,
3

m
i
l
y
a
r

$
(
2
0
0
2

t
a
h
m
i
n
i
)

h
r
a
c
a
t
2
.
5
9
2

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

1
.
0
5
6

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
6
)
$

1
.
0
5
6

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
6
)
$

2
1
.
0
0
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

5
9
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

2
.
7
0
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

9
0
6

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

3
.
6
3
2

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

t
h
a
l
a
t
2
.
6
2
6

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

1
.
6
8
2
4

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
6
)
$

2
.
1
0
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

1
4
.
0
0
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

6
7
3

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

2
.
3
0
0

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

1
.
2
0
6

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

2
.
5
1
2

m
i
l
y
o
n

(
2
0
0
3
)
$

Y
e
r

a
l
t

k
a
y
n
a
k
l
a
r

P
e
t
r
o
l
,

d
o

a
l

g
a
z

v
e

d
e
m
i
r
B
a
k

r
M
a
n
g
a
n
e
z

v
e

p
e
r
l
i
t
P
e
t
r
o
l
,

u
r
a
n
y
u
m
,

d
e
m
i
r
,

a
l
t

n
,

k
u
r

u
n
,

k
r
o
m
,

i
n
k
o
,

m
a
n
g
a
n
,

d
o

a
l

g
a
z
,

a
l

m
i
n
y
u
m

A
l
t

n
,

c
i
v
a

v
e

u
r
a
n
y
u
m
A
l
t

n
,

d
o

a
l

g
a
z
,

a
l

m
i
n
y
u
m
,

t
u
n
g
s
t
e
n
,

k

r
,

m
e
r
m
e
r
A
l

m
i
n
y
u
m
D
o

a
l

g
a
z
,

s
o
d
y
u
m

s

l
f
a
t
,

k
r
o
m
,

s

l
f

r
,

k
u
r

u
n
,

g
a
l
y
u
m
,

i
y
o
t

v
e

p
e
t
r
o
l
K
a
y
n
a
k
:

P
r
o
f
.

D
r
.

B
a
s
k

n

O
R
A
N
,

T

r
k

D

P
o
l
i
t
i
k
a
s

,

c
i
l
t

I
I
,

s
.

3
7
8

v
e

w
w
w
.
d
t
m
.
g
o
v
.
t
r
.
B. ASYADA YENDEN YAPILANMA
SSCB YIKILACAKTIR
Bugn Sovyetler Birlii dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Bu dostlua
ihtiyacmz vardr. Fakat yarn ne olacan kimse bugnden kestiremez. Tpk Osmanl gibi,
tpk Avusturya Macaristan mparatorluu gibi SSCB de paralanabilir, ufalanabilir. Bugn SSCBnin
elinde smsk tuttuu milletler avularndan kaabilirler. Dnya yeni dengeye ulaabilir. te o zaman
Trkiye ne yapacan bilmelidir. Bizim bu dostumuzun idaresinde dili bir, inanc bir, z bir
kardelerimiz vardr. Onlara sahip kmaya hazr olmalyz. Hazr olmak yalnz o gn susup beklemek
deildir. Hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanr? Manevi kprleri salam tutarak. Dil bir
kprdr. nan bir kprdr. Tarih bir kprdr. Kklerimize inmeli ve olaylarn bld tarihimiz iinde
btnlemeliyiz.
Onlarn bize yaklamasn beklememeliyiz, bizim onlara yaklamamz gereklidir. SSCB bir gn
dalacaktr. O zaman Trkiye onlar iin rnek bir lke olacaktr.
Mustafa Kemal Atatrk,1933
Fahri UNAN, Trk Tarihi ve Atatrk, s. 113
Yukardaki metne gre Atatrk, SSCBnin dalmasndan sonra Trkiyenin nasl bir d politika
izlemesi gerektiini ngrmtr? Aklaynz.
179
Haritaya gre SSCBnin dalmas Trkiye ve yakn evresi ile Orta Asya Trk
Cumhuriyetlerini nasl etkilemitir? Belirtiniz.
UKRAYNA
A
ZER
B
AYC
A
N
2
T R K Y E
R A N
T

R
K
M
E
N
S
T
A
N
KAZAKSTAN
P
A
K

S
T
A
N

Z
B
E
K

S
T
A
N
AFGANSTAN
N HALK
CUMHUR YET
0 250 500 750 km
MOOLSTAN
R U S Y A F E D E R A S Y O N U
T
A
C
K
S
T
A
N
KIRGIZSTAN
G

R
C
S
TA
N
E
R
M
E
N
S
T
A
N
R
O
M
A
N
Y
A
M
O
L
D
O
V
A
H
A
Z
A
R

D
E
N

K A R A D E N Z
A K D E N Z
SSCBNN DAILMASIYLA BAIMSIZLIINI KAZANAN TRK CUMHURYETLER HARTASI
BULGARSTAN
Dalmadan nce SSCBye dhil olan lkeler
BELARUS
1. Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor
Rusyada 1917 htilali srasnda Boleviklerin Milletler kendi kaderlerini tayin edebilecekler ve
bamsz devletler kurabilecekler. szleri zerine Trklerde oluan bamszlk umudu, ihtilal
sonrasnda hsran ile sonulanmt. Yeni Sovyet ynetimi Trklerin bamszlklarn tanmayarak
topraklarn igal ederken Trklerin ellerinde bulunan verimli topraklar ve zengin maden yataklar
Sovyet sanayisinin ham madde merkezi hline gelmiti.
Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalar Trklerin bamszlklarn kazanmalar iin iyi
bir frsat oldu. SSCBnin dalmasyla Trkler bamszlklarn elde ettiler.
Trkiye daha bamszlklarn ilan ettikleri gnden balayarak bu karde devletlerle yakndan
ilgilenmeye balam, onlara rnek olarak Batya alan pencereleri olmutur.
Ey Genlik! Senin uhdende byk bir vazife
var: Senden evvelki nesil yoktan bir bayrak,
mukaddes bir ideal, remiz (sembol) yaratt. Onu
bin mklatla ycelterek dedi ki:
Bir kere ykselen bayrak, bir daha inmez! Elbette ki
sen onun midini krmayacak, bugn parlamento binas
zerinden Azerilerin yank yreklerine inmi bu bayra
tekrar o bina zerine dikecek ve bu yolda ya gazi veya
ehit olacaksn! (1920)
Mehmet Emin Resulzade
Yukardaki metinden de yararlanarak Azerbaycann
bamszlk hareketinin Dou Avrupa lkelerindeki bamszlk hareketlerinden farkn belirtiniz.
180
Ebulfez Elibey
Bahtiyar Vahapzade
a. Azerbaycan
Boleviklerin 1917de yaynladklar bildiride, milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin izeceklerini
ve bamsz devletlerini kurabileceklerini belirtmeleri zerine 1918de Mehmet Emin
Resulzade nderliinde bamszln ilan etmitir. Fakat bir sre sonra SSCBnin bu bamszk ilann
tanmayarak kuvvet kullanmas sonucu Azerbaycan tekrar SSCB ynetimine girmitir.
Azerbaycan zellikle Stalin dneminde baskc bir politika ile ynetildi
ve bu durum SSCBnin dalmasna kadar devam etti. Gorbaovun
iktidara gelmesiyle SSCBde balayan deiim sonucu Azerbaycanda
da bamszlk hareketleri tekrar balad. Ebulfeyz Elibeyin
nderliinde Halk Cephesi adyla bir tekilat kuruldu. SSCBnin
dalmasndan sonra 1991de yeniden bamszln ilan eden
Azerbaycan ilk tanyan lke Trkiye oldu. 1992de devlet bakan olan
Ebulfez Elibey dneminde Trkiye-Azerbaycan ilikileri byk gelime
gsterdi.
1993te cumhurbakan olan Haydar Aliyevin Biz bir millet, iki
devletiz. szleri Trk-Azeri ilikilerine egemen olmutur. 2003 ylnda
Haydar Aliyevin yerine cumhurbakan seilen lham Aliyev dneminde
de iyi ilikiler devam etmektedir.
Bamsz Azerbaycann Hazar petrolleri zerinde hak sahibi
ol mas Rusya ekonomi si ni ol umsuz etki l emektedi r.
Azerbaycann petrol gelirleriyle glenmesi, topraklarnda 30
milyona yakn Azeri Trk nn yaad ran tedirgin etmektedir.
Ayrca Karaba sorunu nedeniyle Ermenistan, Azerbaycann
gelimesini istememektedir. Bu nedenle ran, Rusya ve
Ermenistan arasnda dostluk, i birlii ve saldrmazlk anla-
malar imzalanmtr. Buna karlk Azerbaycan Trkiye ve
Grcistan ile iyi ilikiler kurmutur.
Zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahip olan
Azerbaycan Rusya, ABD ve Batl devletler bir nfuz mcadele
alan olarak grmektedir. Azerbaycan Trkiyenin de araclyla
ABD ve Bat lkeleri ile ilikilerini gelitirmeye almaktadr.
ABD, Trkiye ve Batl devletlerin destei ile Bak-Tiflis-Ceyhan
petrol boru hatt ran, Rusya ve Ermenistann btn kar
kmalarna ramen hayata geirilmitir.
Petrol, doal gaz ve demir sat
Azerbaycan ekonomisi iin nemli gelir
kaynadr. lkede enerji, maden ve
petrokimya sanayi gelimitir. Eitim ve
kltrel faaliyetler dier Orta Asya Trk
Cumhuriyetlerine gre daha ileri seviye-
dedir. Azerbaycanda Mehmet Emin
Resulzade, Bahtiyar Vahapzade gibi bir
ok nl air ve yazar yetimitir. Okur-
yazar oran % 98dir. ok sayda Azeri
renci, bata Trkiye olmak zere Batl
lkelerde yksek renim grmektedir.
Azerbaycan

EBULFEYZ ELBEY
(1938-2000)
Nahvanda dodu. Azerbay-
can Bak Devlet niversitesi Arap Dili
ve Edebiyat blmnden mezun oldu.
1970li yllarda Azerbaycann bam-
szl iin mcadeleye balayan
Elibey, bu yzden 1976da tutukland
ve 1978 ylnda artl olarak serbest
brakld. 1989 ylnda, Azerbaycan
Halk Cephesi Partisinin (AHCP) bana
geerek Azerbaycan halkna bamsz-
lk mcadelesinde nclk etti. 7
Haziran 1992de Azerbaycann ikinci
cumhurbakan oldu. Elibey, daha
nce Mill Kahramanlk dln
verdii Suret Hseyinovun Haziran
1993 te ayakl anmasndan sonra
cumhurbakanl grevini terk ederek
doum yeri olan Kelekiye dnd. 31
Eki m 1997 de Bak ye gel erek
AHCPnin banda aktif siyasi hayatna
devam etti. Hayat boyunca Trk
dnyasnn birlemesi ve kardelii iin
mcadel e eden El i bey, Btn
Azerbaycan Yolunda isimli bir de kitap
yazd. 62 yanda Trkiyede vefat etti.
Uur GLER, Elibey adl kitaptan
zetlenmitir.
Aadaki haritada Bak-Tifis-Ceyhan (BTC) petrol boru hatt ve bu hatta kar kan Rusya
Federasyonunun nerdii alternatif hatlar gsterilmitir. Haritay ve tabloyu inceledikten sonra
BTC konsorsiyumunu oluturan devletlerin dier hatlar kabul etmeme nedenlerini sorgulaynz.
Aadaki harita incelendiinde SSCBnin, nfusunun tamamna yakn Azeri Trk olan
Nahvan ve Azerbaycan, Ermenistanla ayrm olduu grlr. Yzyllardr Azeri topra olan
Karabaa ise Ermeni nfusu yerletirilerek ounluun Ermenilerin eline gemesi salanmtr.
1. Sizce SSCBnin byle bir politika izlemesindeki amac nedir?
2. Bu politikann bugne yansmalar nasl olmutur?
www.asam.org.tr/ Avrasya Dosyas
BAK-TFLS-CEYHAN
KONSORSYUMU
PAYI (%)
LKES
30,1
25,0
11,4
8,71
6,53
5,0
5,9
5,0
2,36
ngiltere
Azerbaycan
ABD
Norve
Trkiye
talya
Japonya
Fransa
ABD /
S. Arabistan
Bak-Tiflis-Ceyhan petrol boru hatt Rusya Fedarasyonunun nerdii alternatif petrol boru hatlar
Ceyhan
A K D E N Z
E
G
E



D
E
N

K A R A D E N Z
H
A
Z
A
R



D
E
N

Burgaz
Bak
Novorossiysk
Tiflis
0 200 400 600 km
R U S Y A
U K R A Y N A
T R K Y E
K
A
Z
A
K

S
T
A
N
R A N
A Z E R B A Y C A N
E
R
M
E
N

S
T
A
N
G R C S T A N
Tiflis
R U S Y A
Kazak
Gence
eki
Bak
Neftak
Lenkeran
Kuba
A Z E R B A Y C A N
H
A
Z
A
R





D
E
N

Terter
Barda
Yavlakh
DALIK KARABA
Hocal
Hankenti
Sua
Fizuli
Lain
Sevan
Goris
Gmr
ERMEN STAN
Ordubad
Nahvan
Sederek
Idr
D.Beyazt
T

R
K

Y
E
Aralk
R A N
Zengelan
Tebriz Erdebil
0 50 100 150 km
N A H I VA N
Z E R K C U M.
?Dalk Karaba Sorunu
181
Nfusunun byk bir ounluu Trk olan ve Azerbaycan topraklar iinde yer alan Dalk
Karabaa XIX. yzyln balarndan itibaren Rusya tarafndan Ermeniler yerletirilmitir. Ermenilerin
blgede hkimiyet kurmak istemelerinin atmalara sebep olmas zerine Dalk Karaba 1923te
SSCB tarafndan zerk blge stats verilmitir. Stalin dnemi bata olmak zere Karabaa Ermeni
nfusu yerletirme politikas devam etmi ve Ermeniler ounluk hline getirilmitir. 1985ten sonra
SSCBdeki i gelimelerinden faydalanan Ermenistan, Karaba kendisine balamak istemitir. Bu
istek Halk Cephesi nderliindeki Azerilerin tepkisine neden olmutur.
HOCALI KATLAMI
Akam saat 22.00yi geiyordu. Bir anda top sesleri
duyulmaya balad. ehrin bombalandn grdk. O srada
havaalanna da ate alyordu. Biz, havaalann korumakla
grevliydik. Amirimiz ve pek ok arkadamz havaalannda ehit dt.
Kadnlarmz, ocuklarmz hep Hocal kentindeydi. Ben ve kurtulan birka
polis ehre gittik. Daha nce Ruslar Azerilerin elindeki silahlar toplad
iin Hocalda silah yoktu. Elimizdeki tabancalarla savamak zorundaydk.
Kar, kzla boyanmt, yerlerde komularmzn, yllardr birlikte yaad-
mz insanlarn cesetleri yatyordu. Bakamyordum. Ailemi kurtarp
Esergan ynne kaan gruba katldk.
Halit CAFEROV / Hocal Gazisi, Bir gazete haberi, 25.11.2007
Yukardaki metinde sz edilen "1993 Hocal Katliam" ile ilgili
aratrma yaparak bulduunuz bilgi ve fotoraflar retmeninizin
rehberliinde snf panosunda sergileyiniz.
Ahmed Yesevi Uluslararas Trk- niversitesi Kazak
KARABADA RUS
POLTKASI
Azerbaycan topraklar iinde bulunan
Karaban 1823teki nfusunun % 75i
Trkt. Daha sonra arlk Rusyas
Karabaa Ermeni nfusunu yerletirme
politikas gtmeye balad. Bunun sonunda
1917de Karabadaki Trk nfusu oran %
56ya gerilemitir. SSCBnin kurulmas ile
zerk bir cumhuriyet olarak Azerbaycana
balanan Karabaa Ermeni g, Stalin
dneminde daha da younlat ve nfus
ounluu Ermenilerin eline geti. Bugn
Karaba nfusunun % 75ten fazlas
Ermenidir.
Prof. Dr. Fahir ARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi
Tarihi, s. 1381
182
ubat 1988de ounluu Ermenilerden oluan Karaba
parlamentosunun Ermenistana katlma karar, Ermeniler ile
Azeriler arasnda nce atmaya, sonra da bir savaa
dnmtr. Gelimeler zerine 1990da Moskova
hkmeti, yaynlad bir kararname ile blgedeki yasal
olmayan tm silahl kurulularn kapatlmasn ve silahlarn
teslim edilmesini istemitir. Azerilerden silahlar toplanrken
Ermenistan Meclisi bu kararnameyi kendi topraklarnda
uygulamamtr. Azerilerin tamamen silahsz kalmas zerine
Karaba, Ermenistan tarafndan igal edildi. Hocal bata
olmak zere bir ok kentte ok sayda sivil ldrlm veya
ge zorlanmtr. Bugn BMnin ve birok uluslararas
kuruluun Ermenistana Karabadaki igali sona erdirerek
ekilmesi ynnde yaptklar telkinlere ramen igal hl
devam etmektedir.
b. Kazakistan
Bolevik htilali sonrasnda 1917de bamszln ilan eden Kazaklar 1920de SSCB egemenliine
girmek zorunda kald. SSCB sanayisinin ham madde kayna konumunda olan Kazakistann nfus
yaps, 1921den itibaren Rus nfusu yerletirilerek Kazaklar aleyhine deitirilmitir. SSCBnin izledii
politikalardan honut olmayan Kazaklar, 1985ten sonra SSCBdeki deiimlerden yararlanarak
bamszlk iin harekete getiler. Gorbaov tarafndan Kazakistann bana getirilen Nursultan
Nazarbayev, SSCBnin dalmasndan sonra 1991de bamszln ilan etti. Kazakistan tanyan ilk
devlet Trkiye oldu.
Kazakistandaki byk petrol, uranyum, demir, altn ve kurun rezervleri, ABD bata olmak zere
btn Batl lkelerin ilgisini ekmitir. Dnyadaki kromun % 26s, altnn % 20si, uranyumun % 17si
Kazakistandadr. Kazakistandaki Trk yatrmlar ABDden sonra ikinci srada yer almaktadr.
Bamszln ardndan siyasi ve ekonomik istikrara kavuan Kazakistan Cumhuriyetinde 1994
ylndan bugne kadar yaplan yabanc sermaye yatrmlar 8 milyar ABD dolarna ulamtr.
Kazakistan SSCB tarafndan kapatlan Kazak okullarn yeni-
den am ve eitimde seferberlik balatmtr. Ayrca ok sayda
Kazak renci Trkiyede yksek renim grmektedir. 1993te
Trkiye ve Kazakistann ortak katklar ile Trkistanda Ahmed
Yesevi Uluslararas Trk niversitesi kurulmutur.
Kazakistan, Bamsz Devletler Topluluunun kurulma-
snda nemli bir rol oynamtr. Kazakistan Cumhurbakan
Nursultan Nazarbayev, Mays 2006dan beri BDT Devlet Ba-
kanlar Konseyi bakandr. Ayrca Kazakistan Avrasya
Ekonomik Topluluu (AET), angay Birlii rgt (O), gibi
blgesel rgtlenmeler ile BM, slam Konferans rgt (K),
Avrupa Gvenlik ve Birlii Tekilat (AGT) ve dier ulus-
lararas ve blgesel kurulularda aktif bir rol oynamaktadr.
Kazakistan, Rusya, ABD ve Trkiye bata olmak zere pek
ok lke ile ilikilerini hzl bir ekilde gelitirmektedir. 2005te Avrupa Birlii benzeri Orta Asya Birlii
kurulmas fikrini ortaya atan Kazakistan, Eyll1991de Semey nkleer deneme alann kapatarak dnya
tarihinde ilk defa gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke olmutur.
-Kazak
Beline ok-yay balad,
Yakup Hann irii Hatundan
Hem de erkek ocuu oldu.
Bu ocua bakp grd:
Eti ap-ak kuma gibi.
Kemikleri bakr gibi.
Ak-boz ksrak kestirdi,
Yakup Han doan olunun
Drt peygamber kocaya
Adn Manas koydurdu.
MANAS DESTANI
Manas Heykeli
Krgz dili ve kltrnn yzyllardr canl kalarak gen kuaklara
aktarlmasnda nemli bir yere sahip olan Manas Destannn Krgzlar
iin nemini aratrarak snfta szl sunum yapnz.
slam Kerimov
183
c. Krgzistan
1881 ylnda Ruslarn egemenliine giren ilk Trk topluluu olan Krgzlar, Bolevik htilalinden sonra
SSCB egemenliini kabul etmek zorunda kalmlard.
Gorbaovun uygulad politikalar, Krgzistanda 1990da etkisini gstermeye balamt. Mays
1990da, 24 kk siyasi grubun birlemesiyle oluan Krgzistan Demokratik Hareketi ilk siyasi kurulu
olarak ortaya kt. Bu siyasi grubun etkisiyle Krgzistan parlamentosu Demokrasi ve Mill Birlik
Deklarasyonu yaynlad. 1990 sonbaharnda yaplan seimlerde Askar Akayev cumhurbakan seildi.
ubat 1991de bakent Frunzenin ad Bikek (devrim ncesi ad) olarak deitirildi. Kazakistan
SSCBnin dalmas zerine 31 Austos 1991de bamszln ilan etti. Trkiye, Krgzistann
bamszln tanyan ilk lkedir. Trkiye Krgzistann tannmas, uluslararas ve blgesel kurululara
kabul konularnda destek olmutur. Krgzistan 1991de BDTye, 1992de BM ve AGTe ye oldu.
Krgzistan-Trkiye ilikileri her geen gn daha fazla gelimektedir. ki lke arasnda eitim ve kltrel
ilikileri salamlatrma amac ile 1995te yaplan protokol ile Bikekte, Krgzistan-Trkiye Manas
niversitesi kurulmutur. Ayrca ok sayda Krgz renci lkemizde yksek renim grmektedir.
Krgzistann yetitirdii ve btn dnyada tannan nemli bir yazar olan Cengiz Aytmatovun romanlar
lkemizde de byk ilgi grmektedir.
lke ekonomisi daha ok tarm ve madencilie dayaldr. lkede son yllarda doal gzelliklerin
etkisi ile turizm faaliyetleri de hzlanmakta ve bu da lke ekonomisine byk katk salamaktadr.
d. zbekistan
1917 Bolevik ihtilali srasnda zbekistanda kurulan geici bir hkmetin 1918de Rus askerleri
tarafndan yklmas ile burada 1. nitede de anlatld gibi basmaclk ad verilen bamszlk
mcadelesi balatlmt. Bu mcadelenin baarsz olmasyla zbekler 1924te SSCBye baland.
II. Dnya Savandan sonra Stalin tarafndan Almanlarla i birlii
yapmakla sulanan Ahska (Mehet) Trkleri Grcistann gneyindeki
Meheti blgesinden Krgzistan, Kazakistan ve zbekistan bata olmak
zere Orta Asyaya srlmt. 1989da zbekistann bamszln
savunan Birlik Halk Cephesine Ahska Trklerinin kar kmas zerine
oluan gerginlik, ksa sre iinde zbeklerle Ahskallar arasnda
atmalara neden oldu. Mevcut ynetimin atmalar kontrol altna
alamamas zerine 1990 ylnda, Gorbaov, zbekistan Komnist Partisi
liderliine slam Kerimovu getirdi. Ancak Kerimov, SSCBye kar bir
politika izleyerek zbekeyi resm dil kabul ederken Rusann eitli
alanlardaki etkinliini azaltmaya balad. Yapt uygulamalar zbek halk
tarafndan da desteklendi.
SSCBnin dalmas zerine, 31 Austos 1991de zbekistan bam-
szln ilan etti ve Kerimov, cumhurbakan seildi.
Tabiat Danyardan farkl da olsa, dncelerini konuarak gizler Cemile. Belki de
susmann en usta yolu konumaktr. Sert mizal, lafn esirgemeden dobra dobra konuur.
Kimilerini bu tavr rahatsz etse de, Baybie onun en ok bu ynn sever. Hl ve tavrlarnda
serbest, byklerine saygldr. Olduka da gzeldir Cemile. Kocas evliliklerinin drdnc aynn
ertesinde sava dolaysyla askere gitmitir. Kocasnn ara sra gnderdii mektuplarn son satrlarnda
geen Karm Cemileye selamlar. cmlesi, tatmin etmez Cemilenin deli dalgalar gibi coan yreini.
Cengiz AYTMATOVun, Cemile adl romanndan.
Yukarda Cemile adl romanndan ksa bir blm verilen nl Krgz yazar Cengiz Aytmatov
hakknda biyografi almas yaparak yazarn seeceiniz bir romann okuyup zetini karnz.
zerk cumhuri-
yetin ad
Corafi konumu Nfusu
Yzlm
2
(km )
Geim kaynaklar
Altay
Cumhuriyeti
Gney Sibiryada yer alr. 202.947 92.902 Tarm ve hayvanclk
Bakortostan
Cumhuriyeti
Avrupa ksmnda Orta dil blgesinde yer
alr.
3.944.000 143.600
Tarm ve hayvanclk, petrol ve
doal gaz
uvaistan
Cumhuriyeti
Volga Nehrinin orta blmnde yer alr.
2.000.000
civarnda
18.300 malat sanayisi gelimitir.
Dastan
Cumhuriyeti
Azerbaycann kuzeyi, Hazar Denizinin
batsnda yer alr.
200.000
civarnda
50.300 Tarm ve hayvanclk
Gkouz
Cumhuriyeti
Moldovaya bal zek bir cumhuriyettir.
200.000
civarnda
1.832 Tarm ve hayvanclk
Hakas
Cumhuriyeti
Sibiryann gneyinde yer alr. 300.000 62.000 Tarm ve hayvanclk
Kabardin-Balkar
Cumhuriyeti
Kafkas Sradalarnn kuzeyinde yer alr. 700.000 12.500 Tarm ve hayvanclk
Saha (Yakutistan)
Cumhuriyeti
Dou Sibiryada yer alr. 1.500.000 3.103.000
Yer alt kaynaklar, avclk ve
ormanclk gelimitir.
Tataristan
Cumhuriyeti
Volga Nehri kysnda yer alr.
4.000.000
civarnda
67.836
Yer alt kaynaklar, tarm ve
hayvanclk gelimitir.
Tuva
Cumhuriyeti
Yukar Yenisey Havzasnda yer alr. 300.000 170.500 Tarm ve hayvanclk
Karakalpak
Cumhuriyeti
zbekistann kuzeybatsnda yer alr. 1.200.000 165.000 Tarm ve hayvanclk
Nahcivan
Cumhuriyeti
Trkiyenin dousunda Azerbaycana
bal zerk bir cumhuriyettir.
300.000 5.500 Tarm ve hayvanclk
Sincan Uygur
zerk Blgesi
in snrlar iinde Sincan blgesinde yer
alr.
19.630.000 1.660.001 Tarm ve hayvanclk
Krm
Cumhuriyeti
Karadenizin kuzeyinde Krm
Yarmadasnda Ukraynaya baldr.
2.000.000 26.945 Turizm, tarm ve hayvanclk
184
Trkiye ve Trmenistann i birliinin basna yansmas (24.10.2008)
zbekistan, bamszln kazandktan sonra gelimi lkelerle zellikle, ekonomik anlamda
ilikiler kurarak Orta Asyann gl devletlerinden biri hline gelmitir. Bamszlndan gnmze
kadar devlet bakanln slam Kerimov yapmaktadr. zbekistan ile Trkiye arasnda ekonomik ve
kltrel ilikiler her geen gn gelimektedir.
e. Trkmenistan
XIX. yzyln sonlarna doru Rusyann egemenliine girmitir. Bolevik htilali srasnda Ruslara
kar bamszlk mcadelesi vermise de 1924te Trkmenistan, SSCBnin egemenliini kabul etmek
zorunda kalmtr. SSCB Trkmenistan sanayisinin ham madde kayna olarak grm ve zbe-
kistanla birlikte topraklarnda pamuk retimini zorunlu tutmutur. SSCB ynetimine kar her frsatta
bamszlk mcadelesi balatan Trkmenlerin bu mcadeleleri ok sert bir ekilde bastrlmtr.
1985te Trkmenistan Komnist Partisi Bakanlna Saparmurad Niyazov getirildi. Trkmenler
arasndaki kabilecilii ortadan kaldrp birlii salayan Niyazov, Trkmen dilinin resm dil olmasn
salad. Trkmenistan 1991de bamszlna kavutu.
Trkmenistan ekonomisinin temeli doal gaz
ve petrolden oluur. Trkmenistan Orta Asya
Cumhuriyetleri arasnda en byk doal gaz
rezervlerine ve yllk retim kapasitesine sahiptir.
Rusya zerinden ihra edilen Trkmenistan
doal gaznn Trkiye zerinden Avrupaya sat
ile ilgili almalar devam etmektedir. zbe-
kistandan sonra blgede en fazla pamuk reten
Trkmenistann ihracatnn % 20sini pamuk
oluturur.
Trkmenistann bamszln tanyan ilk
lke Trkiye olmutur. Trkmenistan-Trkiye
ilikileri hzl bir ekilde gelimektedir. ki lke arasnda Ekonomik ve Ticari Birlii Anlamas
imzalanmtr. Ayrca Latin alfabesine gei, Trkmen rencilerin lkemizde yksek renim grmesi,
Trkmenistanda ortak okullar almas gibi almalar yaplmaktadr. Akabatta bulunan
Trkmenistan-Trk niversitesi ortak olarak kurulmutur.
f. Dier Trk Topluluklar
TKAnn grevleri ve yapt almalarla ilgili aratrmalar yaparak bir sunu hazrlaynz.
TKAnn amblemi
185
Romanyada avuesku ynetimine kar yaplan bir gsteri
BDT ye lkeler BDT gzlemci lke
1. Azerbaycan 2. Ermenistan 3. Nahcivan zerk Cumhuriyeti 4. Moldova
K U Z E Y B U Z D E N Z
BELARUS
R
O
M
A
N
Y
A
UKRAYNA
KARADENZ
AKDENZ
F

N
L
A
N
D

Y
A
1 22
4
SURYE
T R K Y E
R A N
T
R
K
M
E
N
S
TA
N
KAZAKSTAN

Z
B
E
K
S
TA
N
AFGANSTAN
N H A L K C U M H U R Y E T
IRAK
MOOL STAN
KUZEY KORE
GNEY KORE
JAPONYA
R U S Y A F E D E R A S Y O N U
Jammu
ve
Kemir
ihtilafl blge
TACKSTAN
KIRGIZSTAN
H
A
Z
A
R
D
E
N
Z

3
0 500 1000 1500 km
ESTONYA
LETONYA
LTVANYA
Baltk lkeleri
2. Bamsz Devletler Topluluu
Bamsz Devletler Topluluu (BDT), SSCBnin dalmasnn ardndan
Zirvesi sonucu 11 cumhuriyetin (
) katlm ile kurulmutur. Toplulua kurulu
aamasnda Baltk Devletleri ve Grcistan katlmamtr. Toplulua Aralk 1993te katlan Grcistan,
2008 Gney Osetya Sava sonrasnda Meclis karar ile 15 Austos 2008de BDTden ayrlmtr.
Trkmenistan ise 2005te yelikten ayrlm ve Toplulua gzlemci lke olarak katkda bulunmaktadr.
Siyasi bir birlik olarak kurulan BDT zamanla ye lkeler arasnda yaplan ekonomik i birlii ve
ortaklk anlamalaryla ekonomik bir zellikte kazanmtr. Gnmzde BDT, yaklak 240 milyonluk
nfusu,
3. TKA (Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl)
TKA, 24 Ocak 1992de bata Trk dilinin konuulduu lkeler ve
Trkiyeye komu lkeler olmak zere; gelimekte olan lkelerin
kalknmalarna yardmc olmak, bu lkelerle ekonomik, teknik, sosyo-
kltrel ve eitim alanlarnda i birliini gelitirmek amacyla kurulan
bir tekilattr.
lgili lkelerin kalknma ihtiya ve hedeflerini, lkemizin nceliklerini
gz nne alarak, yaplabilecek i birlii ve yardm konularn
belirlemek, gerekli program ve projeleri hazrlamak TKAnn ncelikli
grevidir. Ayrca ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kltrel ve eitim
alanlarnda i birliini projeler vastasyla gelitirmek, bamsz devlet
yaplarn glendirmek, pazar ekonomisine gei abalarn
desteklemek, TKAnn grev ve sorumluluklarndandr.
C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPADA YEN ARAYILAR
Gorbaovun 1985 ylnda iktidara gelmesiyle
balayan deiim ve gelimeler Orta ve Dou Avrupada
bulunan SSCBye bal uydu devletleri de etkiledi ve
onlar sistem deiikliine yneltti. Zaten daha nce
1953te ekoslovakya ve Dou Almanya, 1956da
Macaristan ve Polonya SSCB hegemonyasna kar ilk
bakaldran uydular olmulard. Dou Avrupadaki btn
uydu devletler bamszlklarn kazanmak iin nce
kendi lkelerindeki komnist partilerin kontrollerinden
kurtulma yoluna gitmiler ve genellikle demokratik
eylemler ve seimler yoluyla bunu gerekletirmilerdir.
Romanyada ise demokratiklemeye kar direnen
Devlet Bakan Ceausescu (avuesku), halkn
21 Aralk 1991de Almat
Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Moldova, Krgzistan,
Rusya, Tacikistan, Trkmenistan, zbekistan, Ukrayna
dnyann toplam doal kaynaklarnn % 25i ve sanayi potansiyelinin % 10una sahip nemli bir
g merkezi hline gelmitir.
Berlin Duvarnn ykl
186
Maastricht Antlamas imza treni
ynetime kar ayaklanmas sonucu grevinden uzaklatrlmtr.
1990da birok Dou Bloku lkesinde halktan da gelen deiim talepleri sonucunda komnist
partilerde deiimler yaanrken, bazlar da kendilerini fesh etme yoluna gitti ve bu lkelerde ok partili
hayata geildi. Dou Blokunu oluturan devletlerde meydana gelen sistem deiiklii ile oulcu
demokrasi ve pazar ekonomisine gei hareketleri, onlar bal bulunduklar Bloktan kopmaya ve
bamszla doru gtrd. Dou Bloku dalrken, nce COMECON, sonra da Varova Paktna son
verildi (1991).
Dou Blokunun yklmas, Souk Savan sona ermesine neden oldu. Bu da, 1990l yllarn balarnda
dnyada yeni bir durumun ortaya kmasna, ayn zamanda g dengelerinde yeni gelimelere ve
yaplamalara yol at. SSCBnin dalmasyla bamszln kazanan devletlerden bazlar BDTyi
kurarken Dou Blokuna dhil bir ok lke de NATOya ve ABye ye oldu.
1. ki Almanyadan Tek Devlete
II. Dnya Savann sonunda SSCB
uydusu olarak kurulan Demokratik
Almanya ile Bat Blokuna dhil olan Fede-
ral Almanyann birletirilmesi, Souk Sa-
va Dneminin en nemli sorunlarndan
biri olmutu.
1989da Demokratik Almanyann
kendi vatandalarna lkeden k vizesi
vermesi zerine on binlerce kiinin Batl
lkelerin bykeliliklerine snarak iltica
talebinde bulunmas, uluslararas bir
sorun hline geldi. Batl devletlerin bu
sorunun zm konusunda Demokratik
Almanyaya ve SSCBye basks ile birlikte
Demokratik Almanyadaki zgrlk iste-
yen halk hareketleri sonunda 9 Kasmda
Berlin Duvar geilere ald. ki Almanya
arasnda gezi ve g serbestlii balad. ki kutuplu dnyann sembollerinden biri olan Berlin Duvar 14
Ocak 1990dan sonra yklmaya baland. Federal Almanya Babakan Helmut Kohln iki Almanyann
birlemesiyle ilgili olarak, nce sk bir i birliini sonra da aamal ekilde birlii ngren plann
SSCBnin de kabul etmesiyle 3 Ekim 1990da iki Almanya resmen birleti. ki Almanyann birlemesini
salayan anlamaya gre Almanya tam egemenlie sahip olacak, NATOya girebilecek ve Sovyet
askerleri 3 veya 4 yl iinde Almanyadan geri ekilecekti.
SSCB dalnca onun yerine Rusya, ordusunun Berlinde kalan son blmn 31 Austos 1994te,
Batl mttefikler de askerlerini 9 Eyll 1994te geri ekti.
2. Avrupa Ekonomik Topluluundan (AET) Avrupa Birliine (AB)
1957de imzalanan Roma Antlamas ile Avrupa
Ekonomik Topluluu adn alan Birlik nce mallarn
gmrk vergisi denmeksizin ye lkeler arasnda
serbeste alnp satlmasn amalyordu. Topluluk
lkeleri arasnda gmrk vergileri, planland gibi 1
Temmuz 1968de kaldrlmt. Ancak Roma
Antlamasnda nihai hedef sadece ekonomik deil
ortak tarm, ulatrma, rekabet gibi dier birok alanda
ortak politikalar oluturulmas, ekonomik ve parasal
birlik kurulmas, ortak bir d politika ve gvenlik
politikas oluturulmasyd. zellikle tarm ve ticaret
politikalar olmak zere ortak politikalar 60larn
sonunda belirli bir dzene oturmutu. Bu baar
sonucunda birlie katlmlar devam ederken 1972de
ye says altdan dokuza kmt. 1973 ve 1979daki
iki petrol krizi, ye devletlerin birbirlerine karlkl
destek vermelerini salad.
7 ubat 1992de imzalanan ve Kasm 1993te
yrrle giren Maastricht Antlamas ile Avrupa
Topluluu, Avrupa Birlii adn ald. 1995 ve 2004
ylnda Birlie yeni yelerin katlm ve yeler
Daha nceki bilgilerinizden yola karak AETnin kurulu amacn ve hangi aamalar sonucunda
kurulduunu belirtiniz.
Aadaki tabloda baz AB lkelerinin Maastricht Kriterlerine gre 2007 ylndaki durumu
grlmektedir. Aday lke olan Trkiyenin kriterlere uyum asndan konumunu deerlendiriniz?
lkeler Enflasyon (%)
Uzun Dnem Faiz
Oran (%)
Borlanma Gerei
(%)
Toplam Bor
Stoku*
ngiltere 2,3 5,1 -2,9 43,8
sve 1,7 4,2 3,5 40,6
Fransa 1,6 4,3 -2,7 64,2
Almanya 2,3 4,2 0,0 65,0
talya 2,0 4,5 -1,9 104,0
Trkiye 8,8 18,3 -1,2 38,8
* milyar dolar www.dpt.gov.tr
187
arasndaki ekonomik farkllklar yeni yapsal programlarn uygulanmasn zorunlu kld.
Gnmzde ABye ye lkeler arasndaki kalknmlk farklarn ortadan kaldrmak iin kurulan
fonlarla lkelere ekonomik yardm yaplmaktadr. Aday lkelerin AB ekonomik normlarna uygun hle
gelebilmesi iin de destek salanmaktadr. ye lkeler Avrupa Parlamentosu ve Konseyindeki
temsilcileri vastasyla Avrupann geleceine ynelik karar alma srecine katlmaktadrlar. Ulusal
ajanslar yoluyla ye lkeler arasnda eitim alannda i birlii salanmakta ve ortak Avrupa kltr
oluturulmaya allmaktadr. Avrupa Birlii u anda yirmi yedi bamsz devletten olumaktadr.
a. Maastricht Kriterleri
Hollandann Maastricht kentinde imzalanan Avrupa Birlii Antlamasnda (Maastricht Antlamas),
Ekonomik ve Parasal Birliin (EPB) aamalar, bu aamalarda izlenecek ekonomik ve parasal
politikalarla bu politikalarn uygulanmas iin gerekli kurumsal deiiklikler ayrntl olarak dzenlen-
mitir. Bu dzenlemeler erevesinde, EPBnin gerekletirilmesi dorultusunda, ye lke ekonomileri
arasndaki farkllklarn giderilebilmesi iin, Maastricht Kriterleri olarak adlandrlan yaknlama
kriterleri tespit edilmi ve bunlara uyulmamas durumunda uygulanacak yaptrmlar belirlenmitir.
Sz konusu kriterler unlardr:
?yelerin yllk ortalama enflasyon oran, en dk yllk enflasyona sahip ye devletin
enfasyon ortalamasn en fazla 1,5 puan geebilir.
?ye devletlerin bte a oran, gayri safi yurt ii haslalasnn (
% 3n amamas
gerekir.
?ye devletlerin kamu borcunun, gayri safi yurt ii haslalarnn % 60n gememesi gerekir.
?Her ye devletin uzun vadeli faiz oran, en dk orana sahip ye devletin faiz orann en fazla
2 puan aabilir.
?ye devletlerin ulusal paralar, Avrupa Dviz Kuru mekanizmasnn izin verdii normal dalgalan-
ma snrlar iinde kalmaldr.
b. Kopenhag Kriterleri
22 Haziran 1993 tarihinde yaplan Kopenhag Zirvesinde Avrupa Konseyi, Avrupa Birliinin
genilemesinin Merkez Dou Avrupa Devletlerini kapsayacan kabul etmi ve ayn zamanda adaylk
iin bavuruda bulunan lkelerin tam yelie kabul edilmeden nce karlamas gereken kriterleri de
belirtmitir.
bir lke snrlar ierisinde belli
bir zaman iinde, retilen tm mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden deeri)
Aadaki tabloda AETden ABye gei srecinde imzalanan anlamalardan iki tanesi
verilmitir. Srele ilgili dier anlamalar tespit edip ieriklerini tabloya yaznz
Avrupa Birliinin kronolojisi ve genilemesi ilgili antlamalar
Antlamann ad
Yrrle
girdii tarih
Antlamann ierii
Paris Antlamas 1952 Avrupa Kmr ve elik Topluluu kuruldu.
1958
Maastricht Antlamas 1993 Avrupa Topluluu, Avrupa Birlii adn ald.
1999
2003
2007
188
Aadaki AB genileme sreci haritasndan yararlanarak v
lkelerin isimlerini aratrarak bir tarih eridi hazrlaynz.
erilen tarihlerde ABye katlan
NATO toplantsndan bir grnm
3 2
FAS
T
U
N
U
S
IRAK
RUSYA
FEDERASYONU
1957 kurucu yeler
2004te ye olanlar
1985te ye olanlar
1995te ye olanlar
1972de ye olanlar
1981de ye olanlar
Aday lkeler
2007de ye olanlar
Federal Almanya ile
birleerek ye olan
ye olmayanlar
YILLARA GRE
ABYE KATILIM
0 500 1000 1500 km
Bu kriterlere gre aday lkeler; demokrasi, hukukun stnl, insan haklar, aznlk haklar ve
ileyen bir piyasa ekonomisi alanlarnda belirli bir seviyeye gelmi olmaldrlar. AB, bu kriterlere uygun
grd birok Dou Avrupa lkesini zellikle 2004 ylndan sonra tam yelie almtr.
c. AB ve Dnya
Dou Blokunun yklp yeni bamsz devletlerin ortaya kmasyla gler dengesinde byk
deiiklikler oldu. Bu durum, uluslararas ilikileri ve dnyann yeniden yaplanmasn nemli lde
etkiledi. Avrupada ortaya kan siyasi boluu doldurmak adna ABnin nemi daha da artmtr. Za-
manla byk bir ekonomik g hline gelen AB, uluslararas problemleri zme konusunda yeterli
performans gsterememitir. Bunun balca sebebi ye devletler arasnda farkl siyasi, ekonomik -
karlarn sz konusu olmasdr. Bu durum ye devletlerin birlikte hareket etme olasln kstlamaktadr.
2 Austos 1990da Irakn Kuveyti igaliyle balayan kriz ve sava boyunca, bata ngiltere ve
Fransa olmak zere ye lkeler, kendi i politik kayglar ve mill karlar dorultusunda politika takip
etmilerdir. Bu dnemde, Topluluk lkeleri arasnda srekli gr ayrlklar km ve tek ortak eylemleri
denizden kuatma operasyonlarn yrtmekle snrl kalmtr. 1991den itibaren Yugoslavya Federas-
yonunun dalmasyla ba gsteren Hrvatistan ve Bosnadaki savalarda AB arabuluculuk yapmak ve
insani yardm gndermenin tesinde etkin olmamtr.
3. NATOnun Avrupada Genilemesi
Dou Blokunun yklmasndan sonra kendi balarna hareket etme zgrlklerine kavuan Dou
Avrupa lkeleri gvenlik aray iine girmilerdir. Bu lkeler NATOya girerek gvenlik sorunlarn
zmekle beraber ABD ve Batl lkelerle siyasi ve ekonomik balarn glendirmeyi amalamlardr.
Bu lkelerin NATOya yelii Avrupann tarih blnml-
nn stesinden gelmek iin byk bir adm olarak da kabul
edilmitir. Bu amala Ocak 1999da ilan edilen Bar in
Ortaklk (BO) (PFP-The Partner Ship for Peace) adyla bir
ortaklk program uygulamaya konularak NATO ile yakn-
lamalar ve farkl tarihlerde ye olma imkn salanmtr.
Nisan 2008de Bkrete yaplan NATO Zirvesinde,
Rusyann btn kar kmalarna ramen, Ukrayna ve
Grcistann ileride NATOya tam ye olacaklar karar altna
alnmtr. Ayrca Arnavutluk ve Hrvatistan 2009da ye olma
hakk kazanrken Makedonya, Yunanistan tarafndan veto
edilmitir. Kbrs Rum Ynetimi de katlm iin bavuru
yapm fakat Trkiye tarafndan veto edilmitir.
Aadaki haritadan yararlanarak NATOnun genileme srecini gsteren tarih eridi
hazrlaynz
Aadaki karikatre gre aday kelerin ABye yelik sreci nasl bir seyir izlemitir? Belirtiniz.
AB
KAPISI
E
K
O
N
O
M

TERR
D
E
M
O
K
R
A
S

NSAN
HAKLARI
H
U
K
U
K
AB
ADAYLIK KAPISI
189
1949da ye olanlar
1999da ye olanlar 1982de ye olanlar 1952de ye olanlar
1955te ye olanlar
2009da ye olacaklar
2004te ye olanlar
ye olmas karar altna
alnanlar
ye olmayanlar
YILLARA
GRE
KATILIM
0 1000 2000 3000 km
K U Z E Y
B U Z D E N Z
SURYE SURYE
9
FAS
C E Z A Y R
T
U
N
U
S
L B Y A
M I S I R
IRAK
A T L A S
O K Y A N U S U
1990da ye olanlar
D. TRKYE VE AVRUPA BRL
1. Trkiyenin AB Serveni
a. Ankara Anlamas ve Katma Protokol
Trkiye, AETnin kurulmasndan ksa bir sre sonra Temmuz 1959da Toplulua tam yelik iin
bavurmutur. AET tarafndan verilen cevapta, Trkiyenin kalknma dzeyinin tam yeliin gereklerini
yerine getirmeye yeterli olmad bildirilmi ve tam yelik artlar gerekleinceye kadar geerli olacak
bir ortaklk anlamas imzalanmas nerilmiti. Bu gelimeler sonucunda 12 Eyll 1963te Ankara
Anlamas imzalanmtr. Ancak Ankara Anlamas, gei dnemi hkmleri ve taraflarn stlenecei
ykmllkleri belirten Katma Protokol (1973) ngrld ekilde uygulanamamtr. AB ve Gmrk
Birliinin temsil ettii kalknma modeli darya ak, btnlemeyi ngren bir model iken, lkemizde
1970li yllarda ie dnk, ithalat ikamesine dayal politikalar uygulanmtr.
Trkiyenin ABye
tam yelik bavuru mektubu
Sayn Bakan,
Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti adna
ibu mektupla, Avrupa Ekonomik Toplulu-
unu tesis eden antlamann 237. madde-
si dzenlemeleri uyarnca Trkiyenin
Avrupa Ekonomik Topluluuna ye olmak
iin resmen mracaat etmekte olduunu
ekselanslarna bildirmekten eref duya-
rm.
Bu erevede, Trkiyenin Avrupa
organizasyonuna ve Avrupa Birliine keza
Avrupa topluluklarn tesis eden antlama-
lar ortaya karan ideallere balln
bilhassa belirtmek isterim.
Ekselans, en derin sayglarmn ka-
buln rica ederim. (14 Nisan 1987)
Ali BOZER
Devlet Bakan
Sleyman NAN, Yakn Dnem Trk Politik
Tarihi, s. 308
ULUSAL AJANS
AB Eitim ve Genlik Programlarn
lke apnda koordine etmek ve
uygulamak, programdan faydalanacak
ul usal proj el eri deerl endi rmek,
bavurular derlemek ve Komisyon
tarafndan seilecek proje tekliflerinin n
deerlendirmesini yapmak, ye lkeler
ve Komisyon ile beraber program
uygulamak ve i birliine dayal ilikiler
gelitirmek iin programa katlan her
lkede Ulusal Ajanslar kurulmutur
lkemiz, Avrupa Birlii Eitim ve
Genlik Programlarna tam ye olarak
1 Nisan 2004 tarihinden itibaren
katlmtr. AB fonlar tarafndan finanse
edi l en Socrates (Genel Ei ti m),
Leonardo da Vinci (Mesleki Eitim) ve
Genlik programlarna lkemizden
byk bir katlm olmutur. Ayrca AB
Genel Eitim Program olan Sokratesin
alt programlarndan olan Lingua (dil
renimi ve retimi) program ise
yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili
projeler de lkemizde byk ilgi
grmtr. lkemiz, 1 Ocak 2007de
balayan Hayat Boyu renme (LLP) ve
Genlik (Youth in Action) Programlarna
da yine tam ye olarak katlmaktadr.
www.ua.gov.tr
190
AB ile balangta sadece ekonomik olan sorunlar,
Yunanistann 1980de Toplulua tam ye olmas ile siyasi
boyut da kazanmtr. nk ABye yeliin kabul iin oy
birlii art ve dier ye lkeler gibi Yunanistann da veto hakk
vardr. Trkiye ile arasndaki sorunlarn kendi politikasna uy-
gun ekilde zm iin Yunanistann veto hakkn bir koz
olarak kullanmas sonucu Topluluk ile Trkiye arasndaki
ilikiler dondurularak mali i birliine son verilmitir. Katma
Protokoln ise sadece ticari hkmleri ilemeye devam etmi,
dier btn hkmleri etkisiz kalmtr.
b. Trkiyenin Gmrk Birliine Girii
Trkiye, 14 Nisan 1987de tekrar ABye tam yelik
mracaatnda bulunmutur. AB Komisyonu tarafndan 1989da
verilen cevapta, Trkiyenin ABye yelik konusundaki ehliyeti
kabul edilmekle birlikte, gelecekteki genileme srecine kadar
beklenmesi ve Gmrk Birlii srecinin tamamlanmas
nerilmitir. Sren mzakereler sonunda Trkiye ile AB
arasndaki Gmrk Birlii, 1 Ocak 1996 tarihinde yrrle
girmitir.
c. Avrupa Birliinin Genileme Sreci ve Trkiye
Avrupa Birlii, 1993 Kopenhag Zirve Toplantsnda ald
kararlar uyarnca eski Varova Pakt lkeleri olan Orta ve Dou
Avrupa lkelerini kapsayan bir genileme sreci balatmtr.
Trkiye ise genileme kapsamna alnmamtr.
12-13 Aralk 1997 tarihlerinde Lksemburgda yaplan
Avrupa Birlii Zirvesinde Trkiyenin tam yelie ehliyeti bir
kez daha teyit edilmitir. Buna karlk, Trkiye ile AB
arasndaki ilikilerin gelimesinin Trkiyenin siyasi ve
ekonomik reformlarn srdrmesine, Yunanistan ile iyi ve
istikrarl ilikilere sahip olmasna ve Kbrs sorununun zm
iin BM gzetimindeki mzakereleri desteklemesine bal
olduu vurgulanmtr.
15-16 Haziran 1998 tarihinde gerekleen AB Cardiff
Zirvesi Sonu Belgesinin genileme ile ilgili blmnde,
adaylarn tam yelie hazrlanma durumunu incelemek zere
kurulmu olan gzden geirme mekanizmasna Trkiye de
dhil edilmitir. Belgede ayrca, Komisyon tarafndan Trkiyeyi
tam yelie hazrlamak iin sunulan Avrupa Stratejisi
onaylanmtr. AB Komisyonunun 1999da aklad raporda,
Trkiye tam yelie aday gsterilmi ve lkemize de somut bir
Katlma Ortakl Stratejisi nerilmitir.
10-11 Aralk 1999 tarihlerinde Helsinkide yaplan AB Devlet
ve Hkmet Bakanlar Zirvesinde Trkiye, oy birlii ile Avrupa
Birliine aday lke olarak kabul edilmitir. Dier aday lkelerin
yararland btn ekonomik haklardan yararlanaca, eitim
ve kltr alanlarndakiler bata olmak zere ABnin ortak
projelerine katlabilecei ifade edilmitir.
?Tarama Sreci
AB mzakerelere balamam aday lkelerin katlm
hazrlklarn hzlandrmak amacyla tarama srelerini
uygulamaya koymutur.
Buna karlk 2001 lerleme Raporu, lkemiz iin tarama
srecinin balatlmas yerine, lkemizdeki belirli sektrlerin
AB standartlarna uyarlanmas, uygulanmas ve glendiril-
mesi eklinde farkl bir yntem ortaya koymutur. Trkiye ile
tarama srecine geilmeyiine gereke olarak birok AB
yesinin, tarama srecinin balatlmasn yelik mzakereleri
ile e deer grd, Trkiyenin siyasi kriterleri yerine
getirmedii iin, tarama srecine de balayamayaca
belirtilmektedir. Dier adaylarn durumu incelendiinde tarama
srecine gei iin rnek bir uygulamann mevcut olmad
grlmektedir.
Trkiye-AB ilikilerini sembolize eden afi
Aa
gnlk hayatmza yansmalarna ilikin rnekler veriniz.
Akta gda satna AB yasa!
ABye uyum srecinin en nemli halkalarndan biri olan
gda gvenliinde art arda yaynlanan ynetmeliklerin
sonuncusu, piyasada yerlemi pek ok alkanl
deitiriyor. 30 Mart 2005 tarihli Resm Gazetede
yrrle giren ve uygulanma srecinde iyerlerine 1-3 yl
arasnda sre verilen ynetmelik uyarnca akta satlan
ayran, st, algam, merubat ve meyve suyu gibi sv
gdalarn ambalajlanmas ve zerinde retim bilgisi
olmas gerekiyor. (...)
Bir nternet haberi, 20.04.2005
Semt pazarlar ABye giriyor!
Pazarclar, AB mzakereleri erevesinde deiime hazrlanyor. Tarm Bakanlnn kard
yasalara gre, TSE garantisi olmayan hibir rn pazara giremeyecek. Pazarclara halkla ilikiler
dersleri verilecek.
Bir gazete haberi, 07.10.2005
Erkek artk evin reisi deil!
Yeni Medeni Kanuna gre, eitlik ilkesine aykr olan Koca, evlilik birliinin reisidir. kural
kaldrlarak evlilik birliinin ynetiminde ve temsilinde elere eit sz hakk tannd. Elerin oturacaklar
evin seiminden evin giderlerinin karlanmasna kadar, eskiden erkee ait olan karar ve sorumluluklar
artk taraflar arasnda eit ekilde paylalyor.
Ayrca AB uyum yasalar kapsamnda Medeni Kanunda yaplan deiiklikle evlilik ya, cinsiyet fark
gzetilmeksizin 18 olarak belirlendi.
22.11.2001 tarihli, 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124
Kanserojen tarm ilacna AB yasa geldi!
Avrupa Parlamentosu, kanseri tetikleyen ya da genetik
yapy deitiren tarm ilalarna kstlamalar getirilmesini
onaylad. Parlamentoda onaylanan dzenlemeye gre,
ABye ye veya aday lkelerde tarmsal ilalamada
kullanlan 20 kadar kimyasal ve biyolojik karm, kansere
yol at ve genetik yapy bozduu gerekesiyle yasak
madde listesine alnd. Yasaklanan maddelerin bir blm
derhl, bir blm ise en ge 10 yl iinde tamamyla
kullanmdan kaldrlacak.
Bir nternet haberi, 14.12.2008
daki metin ve grsellerden de yararlanarak Trkiyenin ABye aday lke olmasnn
Trkiye-AB ilikilerinin basna yansmas (11.12.2008)
Trkiye-AB ilikilerinin basna yansmas (15.04.2003)
191
Fransadan Beykent niversitesine Gelen Erasmus
rencisi Celin Levy anlatyor.
Trkiyeye gelmek zere Fransadan ayrlrken gerekte
burada ne kefedebileceimi bilmiyordum. Bu lke, insanlar,
niversite ve dier eyler hakknda hibir fikrim yoktu! imdi diyebilirim
ki btn beklentilerim karland. Her ey ok yeniydi, deiikti. Trk
insan ile birlikte, iie yaamak gerek bir ans. Trk kltr gerekten
ok zengin bir kltr. nce gzel stanbulu gezdim. Bir kyde kadnlarla
mant piirdim, anakkalede Trk ve Franszlarn ortak tarihini ren-
dim. Konyada Mevlanann varlk nedenini ve anlamn kefettim... Hi
phesiz, bir Erasmus deiiminin en nemli zelliklerinden biri yeni
insanlarla tanmaktr. Trk insannn benim Erasmus maceramn iyi
gitmesinde pay byktr.
www.ua.gov.tr
Yukardaki metin ve afiten de yararlanarak Ulusal Ajansn
koordine ettii AB Eitim ve Genlik Programlarnn salad
olanaklar aratrarak bir sunu hazrlaynz.
Erasmus Projesinin amacn anlatan bir afi
lkemiz iin 13 Kasm 2001 tarihinde hazrlanan 4. lerleme Raporu ve Strateji Belgesinde,
Trkiyenin gerekletirdii deiikliklere ramen Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirmemi tek
aday lke olduu belirtilmitir. Ekonomik alanda yaanan iki mali krizin, Trkiyenin ekonomik kriterleri
yerine getirmesine engel olduu vurgulanmtr. Bunlara karn Gmrk Birliinin kapsad alanlarda
Trkiyenin AB standartlarna uyumunun ileri dzeyde olduu belirtilmitir.
192
A
V
R
U
P
A

B

R
L

O
R
G
A
N
L
A
R
I

L
E
Y

E
M
A
S
I
A
V
R
U
P
A

P
A
R
L
A
M
E
N
T
O
S
U
A
V
R
U
P
A

K
O
N
S
E
Y

y
e

l
k
e
l
e
r
d
e

A
v
r
u
p
a

P
a
r
l
a
m
e
n
t
o
s
u

i

i
n

y
a
p

l
a
n

s
e

i
m
l
e
r

s
o
n
u
c
u
n
d
a

s
e

i
l
e
n

y
e
l
e
r
d
e
n

o
l
u

m
a
k
t
a
d

r
.
?
P
a
r
l
a
m
e
n
t
o

G
e
n
e
l

K
u
r
u
l
u

S
t
r
a
z
b
u
r
g

d
a

t
o
p
l
a
n

r
.
?
K
o
n
s
e
y
i
n

y
a
s
a

y
a
p
m
a

s

r
e
c
i
n
d
e

d
e

i
k
l
i
k

n
e
r
i
s
i
n
d
e

b
u
l
u
n
a
b
i
l
i
r
,

a
n
c
a
k

k
e
s
i
n

k
a
r
a
r

K
o
n
s
e
y
e

a
i
t
t
i
r?
P
a
r
l
a
m
e
n
t
o
,

i

i
l
e
r
i
n

s
e
r
b
e
s
t

d
o
l
a

,

t

k
e
-
t
i
c
i
n
i
n

k
o
r
u
n
m
a
s

,

e

i
t
i
m
,

k

l
t

r

v
e

s
a

k

g
i
b
i

b
i
r

o
k

n
e
m
l
i

a
l
a
n
d
a
k
i

y

n
e
t
m
e
l
i
k
l
e
r
i
n

v
e

y

n
e
r
g
e
l
e
r
i
n

k
a
b
u
l

k
o
n
u
s
u
n
d
a

K
o
n
s
e
y
l
e

e

i
t

s
t
a
t

y
e

s
a
h
i
p

k

n
m

r
.
?
P
a
r
l
a
m
e
n
t
o
,

a
y
n

z
a
m
a
n
d
a
,

A
v
r
u
p
a

K
o
m
i
s
-
y
o
n
u

y
e
l
e
r
i
n
i
n

t
a
y
i
n
l
e
r
i
n
i

o
n
a
y
l
a
m
a

v
e

t
e

i
k
i

o
y

o
k
l
u

u
y
l
a

K
o
m
i
s
y
o
n
u

g

r
e
v
d
e
n

a
l
m
a

y
e
t
k
i
s
i
n
e

s
a
h
i
p

b
i
r

d
e
n
e
t
i
m

o
r
g
a
n

r
.
?
P
a
r
l
a
m
e
n
t
o
,

K
o
m
i
s
y
o
n
u
n

p
r
o
g
r
a
m

o
y
l
a
r

v
e

z
e
l
l
i
k
l
e

K
o
m
i
s
y
o
n

v
e

K
o
n
s
e
y
e

s

z
l

v
e

y
a
z

s
o
r
u
l
a
r

y

n
e
l
t
e
r
e
k

A
v
r
u
p
a

p
o
l
i
t
i
k
a
l
a
r

n

g

n
d
e
l
i
k

i

l
e
y
i

i
n
i

i
z
l
e
r
?

y
e

l
k
e
l
e
r

p
a
r
l
a
m
e
n
t
o
y
a

n

f
u
s
l
a
r

o
r
a
n

n
d
a

m
i
l
l
e
t
v
e
k
i
l
i

g

n
d
e
r
i
r
l
e
r
.

(
A
l
m
a
n
y
a

9
9
,

F
r
a
n
s
a

8
8
,

t
a
l
y
a

7
8
,

n
g
i
l
t
e
r
e

7
8
,

s
p
a
n
y
a

5
4

g
i
b
i
)
?

y
e

l
k
e

d
e
v
l
e
t

v
e

h

m
e
t

b
a

k
a
n
l
a
r

n

k
a
t

y
l
a

y

l
d
a

e
n

a
z

i
k
i

k
e
r
e

t
o
p
l
a
n

r
.

A
v
r
u
p
a

K
o
n
s
e
y
i
n
e

d

l
e
r
i

b
a
k
a
n
l
a
r

i
l
e

b
i
r

K
o
m
i
s
y
o
n

y
e
s
i

d
e

y
a
r
d

m
c

o
l
m
a
k
t
a
d

r
.
?
K
o
n
s
e
y
i
n

m
e
r
k
e
z
i

B
r

k
s
e
l

d
e
d
i
r
.
?
K
o
n
s
e
y
,

B
i
r
l
i

i
n

k
a
r
a
r

a
l
m
a

v
e

y
a
s
a
m
a

o
r
g
a
-
n

r
.

A
v
r
u
p
a

B
i
r
l
i

i

K
o
m
i
s
y
o
n
u

t
a
r
a
f

n
d
a
n

h
a
z

r
l
a
-
n
a
n

t
a
s
a
r

l
a
r

e
l
e

a
l

r

v
e

y
a
s
a
l
a

m
a
s

s
a

l
a
r
.

B
i
r
l
i

e
k
i
l
l
e
n
d
i
r
e
n
,

y

n
e
t
e
n

v
e

d

p
o
l
i
t
i
k
a
s

b
e
l
i
r
l
e
y
e
n

o
r
g
a
n
d

r
.
?
K
o
n
s
e
y

b

n
e
m

t
a

y
a
n

b
a
z

k
a
r
a
r
l
a
r
-
d
a

(
b
a
z

u
l
u
s
l
a
r
a
r
a
s

a
n
t
l
a

m
a
l
a
r
,

y
e
n
i

y
e
l
e
r
i
n

k
a
t

,

b
i
r
l
i
k

v
a
t
a
n
d
a

l
a
r

n

i
k
a
m
e
t

h
a
k
k

,

v
s
.
)
,

P
a
r
l
a
m
e
n
t
o
n
u
n

o
n
a
y

a
l
m
a
k

z
o
r
u
n
d
a
d

r
.
?
K
o
n
s
e
y

b
a

k
a
n
l

h
e
r

y
e

d
e
v
l
e
t

a
l
t

a
y
l

k

d

n
e
m
l
e
r

i

i
n

s

r
a
y
l
a

s
t
l
e
n
i
r
.
S
A
Y
I

T
A
Y
S
a
y

t
a
y

n

g

r
e
v
i
,

A
B

n
i
n

v
e

b
a

k
u
r
u
l
u

l
a
r

n

g
e
l
i
r

v
e

h
a
r
c
a
m
a
l
a
r

i
n
c
e
l
e
m
e
k
,

b
u
n
l
a
r

n

y
a
s
a
l
a
-
r
a

u
y
g
u
n

e
k
i
l
d
e

y

l
m
e
s
i
n
i

s
a

l
a
m
a
k
t

r
.
A
V
R
U
P
A

B

R
L

K
O
M

S
Y
O
N
U
E
K
O
N
O
M

K

V
E

S
O
S
Y
A
L

K
O
M

T
E
A
B

K
o
m
i
s
y
o
n
u

y
e

d
e
v
l
e
t
l
e
r
c
e

a
t
a
n
a
n

2
0

y
e
d
e
n

o
l
u

a
n

b
i
r

y

t
m
e

o
r
g
a
n

r
.

K
o
m
i
s
y
o
n
,

B
i
r
l
i
k

p
o
l
i
t
i
k
a
l
a
r

n

t
a
s
a
r
l
a
y

v
e

k
o
o
r
d
i
n
a
t

r
.
a
)

K
o
m
i
s
y
o
n
,

k
u
r
u
c
u

a
n
t
l
a

m
a
l
a
r

n

v
e

o
r
g
a
n
l
a
r

n

a
l
m

o
l
d
u

u

k
a
r
a
r
l
a
r

n

u
s
u
l

n
c
e

u
y
g
u
l
a
n

p

u
y
g
u
l
a
n
m
a
d

,

i
l
g
i
l
i

t
a
r
a
f
l
a
r

n

y

m
-
l

k
l
e
r
i
n
i

y
e
r
i
n
e

g
e
t
i
r
i
p

g
e
t
i
r
m
e
d
i

i
n
i

i
z
l
e
m
e
k
l
e

g

r
e
v
l
e
n
d
i
r
i
l
m
i

t
i
r
.
b
)

K
o
m
i
s
y
o
n

y

t
m
e

y
e
t
k
i
l
e
r
i
n
i
n

y
a
n

r
a
,

o
r
t
a
k

p
o
l
i
t
i
k
a
l
a
r

n

o
l
u

t
u
r
u
l
m
a
s

v
e

y

l
m
e
s
i

g

r
e
v
i
n
i

d
e

s
t
l
e
n
m
i

t
i
r
.

B
i
r
l
i

i

h
u
k
u
k
e
n

t
e
m
s
i
l

e
d
e
r
.

B
i
r
l
i
k

f
o
n
l
a
r

n

i
d
a
r
e
s
i

g

r
e
v
i

d
e

K
o
m
i
s
y
o
n
a

a
i
t
t
i
r
.
?
K
o
m
i
t
e
,

e
k
o
n
o
m
i
k

v
e

s
o
s
y
a
l

h
a
y
a
t

i
t
l
i

k
e
s
i
m
l
e
r
i
;

i
f
t

i
l
e
r
,

t
a

m
a
c

l
a
r
,

i

i
l
e
r
,

k

k

e
s
n
a
f

v
e

z
a
n
a
a
t
k
a
r
l
a
r
,

s
e
r
b
e
s
t

m
e
s
l
e
k

s
a
h
i
p
l
e
r
i

v
e

k
a
m
u

y
a
r
a
r

n
a

a
l

a
n

k

k

v
e

o
r
t
a

e
k
l
i

i

l
e
t
m
e
l
e
r
i
n

t
e
m
s
i
l
c
i
l
e
r
i

i
l
e

t

k
e
t
i
c
i
l
e
r
,

e
v
r
e
c
i
l
e
r

v
e

d
e
r
n
e
k

t
e
m
-
s
i
l
c
i
l
e
r
i
n
d
e
n

o
l
u

u
r
.
?
K
o
m
i
t
e
,

b
i
r

d
a
n

m
a

o
r
g
a
n

o
l
d
u

u
n
d
a
n

a
l

m
a

d

z
e
n
i
,

g

b
i
l
d
i
r
m
e

e
k
l
i
n
d
e
d
i
r
.
A
D
A
L
E
T

D

V
A
N
I
?
A
d
a
l
e
t

D
i
v
a
n

,

A
B

n
i
n

e
n

y

k
s
e
k

h
u
k
u
k
s
a
l

o
r
g
a
n

n
i
t
e
l
i

i
n
i

t
a

m
a
k
t
a
d

r
.

A
d
a
l
e
t

D
i
v
a
n

n
i
h
a
i

y
a
r
g

o
r
g
a
n

o
l
u
p

k
a
r
a
r
l
a
r

n

t
e
m
y
i
z
i

y
o
k
t
u
r
.
?
A
d
a
l
e
t

D
i
v
a
n

n

g

r
e
v

a
l
a
n

n
a

g
i
r
e
n

b
a

c
a

k
o
n
u
l
a
r
;

y
e

d
e
v
l
e
t
l
e
r
i
n

d
i

e
r

y
e

d
e
v
l
e
t
l
e
r
e

k
a
r

d
a
v
a
l
a
r
,

K
o
m
i
s
y
o
n
u
n

y
e

d
e
v
l
e
t
l
e
r
e

k
a
r

d
a
v
a
l
a
r

v
e

B
i
r
l
i

i
n

k
u
r
u
m
l
a
r

a
l
e
y
h
i
n
e

a

l
a
n

d
a
v
a
l
a
r
d

r
.

z
e
l

k
i

i

v
e
k
u
r
u
l
u

l
a
r
K
o
n
s
e
y
T
a
b
l
o
d
a
n

y
a
r
a
r
l
a
n
a
r
a
k

a

d
a
k
i

s
o
r
u
l
a
r

c
e
v
a
p
l
a
y

z
.
1
.

A
v
r
u
p
a

B
i
r
l
i

i
n
i
n

T

r
k
i
y
e

i
l
e

i
l
g
i
l
i

k
a
r
a
r
l
a
r

a
l
m
a
s

n
d
a

h
a
n
g
i

o
r
g
a
n
l
a
r

d
a
h
a

e
t
k
i
l
i
d
i
r
?
2
.

T

r
k
i
y
e

n
i
n

A
B

y
e

g
i
r
m
e
s
i

B
i
r
l
i
k

i

i
n
d
e
k
i

d
e
n
g
e
l
e
r
i

n
a
s

l

e
t
k
i
l
e
r
?

A

k
l
a
y

z
.

193
E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR
1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyetinin Dalmas
I. Dnya Sava sonunda imzalanan bar anlamalar Balkan lkelerinde aznlklar meselesi ve
toprak anlamazlklarn ortaya kard. 1919 Paris Antlamasyla Srp-Hrvat ve Slovenlerden oluan,
krallkla ynetilen Yugoslavya (Gney Slavlar) devleti kuruldu. Ayn etnik kkenden gelmelerine
ramen bu topluluklar arasnda siyasi, sosyal, ekonomik, din ve kltrel farkllklar bu gruplar arasnda
srekli atmalar ve anlamazlklar yaanmasna neden oldu. II. Dnya Savanda Almanyann
Yugoslavyay ele geirmesi ile Nazi yanls ayrlk Byk Hrvatistan Devleti kuruldu. Hrvatlar, Ustaa
ad verilen ayrlk bir rgt kurup etnik arndrma politikas uyguladlar. Alman igaline kar Srplarn
oluturduu etnik ad verilen rgt, ar milliyeti Ustaann faaliyetlerine kar mcadele etti ve
bulunduklar yerlerde etnik temizlie girdiler.
FARKLILIKLARIN BRLKTEL
Ortaada, Balkanlarda krallklarn kurmu olan
Hrvatistan ve Srbistan zellikle Osmanl
Devletinin blgeden ekilmesiyle krallklarn tekrar
kurma arzusuna kapldlar.
1919a gelinceye kadar bir arada yaamay
baaramam olan Srplar, Hrvatlar ve Slovenler
1919da Srplarn liderliinde Yugoslavya Kralln
kurdular.
Kralln kurulmasndan sonraki dnemlerde
ncelikle ekonomik sorunlar ortaya kmaya
balad. Krallkta kuzeyden gneye ekonomik
adan bir seviye fark yaanmaktayd. zellikle
Slovenya ve Hrvatistanda modern tarm yntemleri
kullanlrken sanayinin de daha fazla gelimi
olduu grlyordu. Buna karn Srbistan, Karada
ve Bosna-Hersekteki blgeler ok fakir durumdayd
ve insanlarn ounluu kylerde yaamaktayd.
Bunun iin Hrvatlar ve Slovenler kendilerini medeni
ve Avrupal olarak grrken dierlerini km-
syorlard
II. Dnya Savanda Hrvatlar, Almanlarn
yardm ve destei ile bir nevi bamsz yaad. Hitler
tarafndan desteklenen milliyeti Ustaalarn
Hrvatistandaki Srplara kar giritii etnik temizlik
hareketi Srplar tarafndan hibir zaman unutulmad.
Yugoslavyadaki halklar ayn etnik kkenden
gelmelerine ramen aralarnda bir takm farkllklar
vard. Bonaklar dierlerinden din adan ayrlrken
Hrvatlar ve Srplar arasnda mezhep farkll
bulunmaktayd. Slovenler ve Hrvatlar Hristiyanln
Katolik, Srplar ise Ortodoks mezhebine men-
suplard. Slovenleri Hrvatlardan ayran ise dil farkl-
l idi. Srp-Hrvat ve Bonaklar baz kk farkllk-
larla Srpa ve Hrvatay kullanrken Slovenler
arasnda kendi dilleri hkimdi. Hrvat ve Bonaklarn
Latin Alfabesini, Srplarn ise Ruslarn kulland Kril
Alfabesini kullanmas baka bir farkllk olarak
ortaya kyordu.
Avrasya Dosyas,Srbistan Bosna-Hersek zel, s. 35-52 dzenlenmitir.
SIRP POLTKASI
Tito Yugoslavyas nda Srplar, kendilerine
hakszlk yapldn dnyordu. Oysa Srplar
Srbistan dndaki cumhuriyetlerde de nfus-
laryla kyaslanamayacak oranda en nemli
kademelerde grev almlard.
1985te Srplar yaynladklar memorandum-
la Yugoslavyaya eletiri yneltti.
1. Btn federal hkmetler Hrvatistan ve
Slovenya Cumhuriyetleri lehine ekonomik politi-
kalar uygulayp Srbistana kar ekonomik ay-
rmclk yaptlar.
2. Titonun Srbistanda Kosova ve Voyvodi-
na zerk Blgelerini oluturmas ve 1974 son-
ras onlar karar alma srecine dorudan katma-
s Srbistana ynelik bir hakszlkt.
3. Srp olmayan cumhuriyetlerin desteiyle
Arnavut ayrlklar, Kosovada anti-Srp bir
politika izlemekteydi.
Teorik temellerini memorandumdan alan Mi-
loeviin milliyeti politikasnn ilk uygulama
alan da nfusunun % 90 Arnavut olan Kosova
oldu.
Kosovann zerkliinin ortadan kaldrlma-
syla resm kurumlarda, okullarda, mahkemeler-
de ve hastanelerde Arnavuta kullanlmas ya-
sakland. Bu baskya kar kan alanlar
ilerinden atldlar. Gsterilere katlan ok sayda
renci ve retim yesi niversitelerden uzak-
latrld.
Ekim 1990da Srp hkmeti Kosovada Srp
tarihine ve kltrne zel bir arlk veren yeni
mfredat programn kabul etti. Uygulamalar
eletiren Arnavut politikaclar tutuklanrken
Arnavut basn da bask altna alnd. Btn
bunlar Arnavut milliyetiliini beslemeye balad.
L. Doan TILI, Milliyetiliin Penesindeki Kosova, s. 120-122
dzenlenmitir.

BOSNALI YAZAR MRSAD SNANOVLE RPORTAJ

1969da Tito, Bonaklar Mslmanlar ad altnda ayr bir kurucu millet olarak tand. O zamana
kadar byle bir gerilim yoktu. Ama Srplar her zaman Mslmanlar kskandlar. Gizli ama herkesin
bildii, Osmanl dneminden kalma bir dmanlk vard. Bunu gsterecek siyasi frsatlar aryorlard,
biz bamszlmz isteyince bu frsat ellerine gemi oldu. Biz Srplarn gznde hep Trkz,
Osmanlyz.
Bir nternet haberi, 13.09.2007
Aadaki metinlerden de yararlanarak Yugoslavyay oluturan etnik gruplarn birbirlerine
kar bak alar, Yugoslavyada i savan kmasn nasl etkilemitir?
Aadaki tablolara gre Titonun etnik uyum ve eitlik politikas gereklemi midir? Bu
durumun Yugoslavyadaki i savan kna etkileri nasl olmutur? Aklaynz.
Slovenya
Hrvatistan
Bosna-Hersek
Kosova
Karada
Srbistan
Voyvodina
Makedonya
BULGARSTAN
TRKYE
KARADENZ
Y
U
N
A
N
S
T
A
N
ROMANYA
MACARSTAN
AVUSTURYA
TALYA
A
D
R

Y
A
T

K




D
E
N

Eski Yugoslavya snr

Y
U
N
A
N
S
T
A
N
A
R
N
A
V
U
T
L
U
K
0 200 400 600 km
Yugoslavyada ekonomi
Kii bana
mill gelir ($)
(1947)
Kii bana
mill gelir ($)
(1980)
sizlik
(%)
(1981)
Slovenya 2.100 2.376 1,8
Hrvatistan 1.284 1.500 5,6
Srbistan 1.140 1.176 14,9
Bosna-Hersek 996 804 14,1
Kosova 636 360 21,3
Yugoslavyada 1961de Srplarn konumu (%)
Yugoslavya nfusu iinde Srplar 45
Bakan, memur ve st dzey memurlar 84
Hekimler 84
Subaylar 70
Generaller 60
Komnist Parti yeleri 57
Yugoslavya stihbarat Tekilat (UDBA) 100
Avrasya Dosyas, Srbistan, Bosna-Hersek zel, s. 37, 38
194
Titonun nderliindeki komnist partizanlar, Bat ittifaknn da desteini alarak Alman ordusuna ve
yerel milislere kar baarl oldu. 1945te yaplan seimleri kazanan Tito, Yugoslavya Federal Halk
Cumhuriyetini kurarak lkedeki monari (krallk) ynetimine son verdi.
1945te sosyalist temeller zerine kurulan Yugoslavya, krallk dneminden itibaren farkl
topluluklarn, siyasi, kltrel, sosyal ve ekonomik nedenlere bal olarak ortaya kan sorunlar tek parti
ynetiminde etnik uyumu salayarak amay amalad. Uluslarn ayr siyasi varl ve kendi
geleceklerini belirleme ilkesini kabul ettii Yugosavyada egemen ulus anlaynn engellenmesi
amacyla siyasi yap federalizm olarak belirlendi. Yugosavya, Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek,
Karada, Srbistan, Makedonya Federal Cumhuriyetleri ile Voyvodina ve Kosova zerk blgelerinden
oluturuldu. Bu durum zellikle Yugoslavya Krallnda etkin g durumunda bulunan Srplar rahatsz
etti. Btn topluluklarn dil ve eitim asndan ulusal haklar vard. Fakat bu kt zerindeki eitlie
ramen Tito Yugoslavyasnda da Krallk dneminde olduu gibi Srplarn egemenlii ve kuzeyden
gneye ekonomik gelimilik fark devam etti.
Tito ynetimi d politikada Sovyet hegemonyasna kar duruu ile SSCBden uzaklarken Batl
devletlere ve ABDye yaknlat. Hatta ABD, Yugoslavyaya asker ve mali yardmda bulundu. Bu
gelimeler Yugoslavyann COMINFORMdan ihra edilmesine neden oldu. Bunun zerine Balan-
tszlar Blokunda yer ald.
?Gorbaov ile balayan
radikal reformlar, Dou
Avrupada bir seri demokra-
tikleme hareketi balatr-
ken sosyalist ideolojinin siyasi
yapsndaki merkez otoriteyi sarst.
?ki Almanya 1990da birleti.
?Kasm 1989da ekoslovakya
Kadife Devrimi ad verilen kansz bir
devrimle demokrasiye geti.
?1993te ekoslovakya ek Cum-
huriyeti ve Slovakya olmak zere iki
lkeye ayrld.
Slovenya
Kosova
Srbistan
Makedonya
B
U
L
G
A
R

S
T
A
N
ROMANYA
B
U
L
G
A
R

S
T
A
N
Y
U
N
A
N

S
T
A
N
A
R
N
A
V
U
T
L
U
K
Bosna-Hersek
Federasyonu
Srp Cumhuriyeti
Bosna-Hersek Federasyonu
Srp Cumhuriyeti
Sava kan yerler
Kargaa kan yerler
Karada
Hrvatistan
AVUSTURYA
MACARSTAN
TALYA
0 150 300 450 km
A
D
R

Y
A
T

K




D
E
N

195
1974 Anayasas ile Tito mr boyu devlet bakan seildi. Ayn zamanda bu anayasa ile uluslarn her
birinin, ayrlma hakk da dhil olmak zere kendi kaderini tayin hakkndan da bahsedildi. Dier federe
cumhuriyetlere tannan yetkilerin, Kosova ve Voyvodina zerk Blgelerine de verilmesi Yugoslavyada
nfusun ounluunu oluturan Srplar rahatsz etti.
Titonun 1980de lmnden sonra Yugoslavyay oluturan 6 federe cumhuriyetin cumhurba-
kanlarnn devleti dnml olarak ynetmesiyle istikrar korundu. Ancak 1980lerin banda etkili olan
Dnya Ekonomik Buhran lkeyi olumsuz etkiledi. 1987de Yugoslavyada yllk enflasyon oran %
120ye, 1988de ise % 250ye ykseldi. 20 milyar dolar d bor, % 13lk isizlik oran ve federe
cumhuriyetler arasndaki ekonomik farkllklar ar milliyetilerin harekete gemesi iin uygun artlar
hazrlad ve Yugoslavyann paralanma srecine girmesinde etkili oldu.
Aralk 1987de Slobodan Miloeviin bir darbeyle Srp
Komnist Partisinin bana gemesi ile Avrupann 4. byk
ordusu olan Yugoslavya Federal Ordusu (JNA), Srplarn
kontrolne geti. Daha nceden Federal Anayasann Kosova ve
Voyvodinaya tand zerklik hakk, Mart 1989da Miloeviin
kontrol altndaki Srbistan Parlamentosu tarafndan iptal edilirken
zerk blgelerin kendi yasalarn karma yetkisi de kaldrld.
Buna karlk Slovenya Cumhuriyeti Parlamentosu 7 Haziran
1989da Slovenya halknn kendi geleceini kendisinin belirlemesi
ynnde karar alarak 2 Temmuz 1990da da bamszln ilan
etti. Bunu Hrvatistan Parlamentosunun bamszlk karar takip
etti. Bylece Yugoslavyada paralanma sreci balam oldu.
Yugoslavya Fedaral Hkmeti bamszlklarn ilan eden
Hrvatistan ve Slovenyadan ellerindeki silahlarn teslim
etmelerini istedi. Bu istein reddedilmesi zerine 1 Mart 1991de Srp-Hrvat atmalar balad. 25
Haziran 1991de Slovenya ile Hrvatistan, Yugoslav Federasyonundan ayrldklarn akladlar. Ertesi
gn Srplarn kontrolndeki Yugoslav Ulusal Ordusu ve onun silahlandrd dzensiz Srp milisleri
harekete geti. Bylece Yugoslavyada i sava balam oldu. Ayn yl iinde Makedonya ve Bosna-
Hersek de bamszlklarn ilan edince Yugoslavyay oluturan alt devletten drd; Slovenya,
Hrvatistan, Makedonya ve Bosna-Hersek devletten ayrlm oldular.
BM, Yugoslavya krizinin zmnde etkin rol oynayamad. Yalnzca BM Gvenlik Konseyi 25 Eyll
1991deki karar ile Yugoslavyaya silah satlarn yasaklad ve kurulan BM Bar Gc blgede
faaliyetlerine balad. Ancak Yugoslavyadaki cumhuriyetlerin silah ve asker g asndan denk
olmamas ve Yugoslav Ulusal Ordusunun Srplarn kontrolnde olmas Srplar stn duruma geirirken
baz cumhuriyetleri savunma hakkndan yoksun brakt ve sivil kayplarn artmasna yol at.
Bosna-Hersekteki
yer alt zenginlikleri
Yugoslavya
iinde oran
(%)
Demir 85
Maden kmr 40
Boksit 40
Asbest 60
Kaya tuzu 100
Bosnann nfus yaps (%)
Bonak
Srp
Hrvat
Dier
43
32
18
7
Avrasya Dosyas, Srbistan,
Bosna-Hersek zel, s. 37-38
YUGOSLAVYA DAILIRKEN
1991 ylna gelindiinde Slovenler
mrn tamamladna inandklar
Yugoslavyann bir paras olarak
kalmak yerine artk bamsz ve
Avrupann bir paras olan bir
Slovenya beklentisi iine girmilerdi.
Hrvatlar ise Yugoslavya dalr-
ken bamsz ve ATa girmi bir
Hrvatistan hedef olarak benimsi-
yordu. Ayrca Hrvat lider Tucman
Srp milliyetiliine kar Hrvat
milliyetiliini gelitirmek ve Bosna-
Hersek topraklarn da paylaarak
Byk Hrvatistan oluturmak isti-
yordu. Tucman, btn etnik gruplarn
bir arada yaamasndan dolay
Kk Yugoslavya denilen Bosna-
Hersekin paylalmasnn Yugoslav-
ya nn dal mas ve bamsz
Hrvatistann kurulmasn kolaylat-
racana inanyordu.
Srplar ise Bosna-Herseki de
iine alan Byk Srbistann kurul-
masn ana hedef olarak gryorlard.
Sonuta her iki etnik grupta
amalarna Bosna-Hersek zerinden
ulamay planlyorlard. Birbirlerini
rakip olarak gren Hrvat ve Srplarn
mcadeleleri daha ok Ustaa ve
etnik rgtleri zerinden oluyordu.
Bonaklar ise hayallerini gerek-
letirme peinde koan bu iki gruba
kar yaama hakk bata olmak
zere temel insan hak ve hrriyetle-
rini koruma telana dmt.
Avrasya Dosyas, Srbistan, Bosna-
Hersek zel, s. 39,40
196
Yugoslavyadaki bu gelimeler zerine ABD, Fransa ve
ngiltere bu lkenin toprak btnln savundu. Almanya ise
tarih, din ve kltrel balarnn da etkisiyle 23 Aralkta Slovenya
ve Hrvatistann bamszlklarn tand ve AT lkelerine de bu
konuda bask yapt. Bosna-Herseki tanmad gibi Bosnaya
uygulanan silah ambargosunun kalkmasna da kar kt.
Bosna-Hersek Cumhuriyeti Srp, Hrvat ve Bonaklarn birlikte
yaamas nedeniyle Yugosavya Fedaral Cumhuriyeti iinde
Kk Yugoslavya olarak anlmaktayd. Bosna Hersekte 15
Ekim 1991de Bosna-Hersek Meclisi bamszlk karar alrken
Bosnal Srplar da yeni bir anayasa kabul ederek Bosna Srp
Cumhuriyetinin temellerini att. Bosna-Hersekin bamszlk
karar 29 ubat 1992de, Bosnal Srplarn seimi boykot
etmelerine ramen referandumla onayland. 6 Nisanda da AT
Bosna-Hersekin bamszln tand. Bu durumu kabul etmeyen
Srbistan, Bosna-Hersekin bakenti Saraybosnay ele geirmek
ve Bosna-Hersekte Srplarn youn olduu yerlerle Srbistan bir
koridorla birletirmek istedi. Bosnaya askerlerini gizlice
gndermenin yannda milis gruplar da silahlandrarak silahsz
Bonaklara kar acmasz bir sava balatt.
Byk Srbistan hayali yannda Bosna-Hersekin yer alt
zenginlikleri, kritik arazi yaps ve stratejik nemi de Srplarn bu
blgeyi istemesinde etkili oldu. Srplar iki aydan ksa bir sre iinde
Bosna topraklarnn te ikisini ele geirdiler. Yl sonunda
Bosnann % 70i Srp denetimi altna girdi.
27 Nisan 1992de Srbistan ve Karada, Yugoslavya Federal
Cumhuriyetini; Temmuz 1992de ise Hrvatistann desteini alan
Bosnal Hrvatlar Hersek-Bosna Cumhuriyetini kurdular. Ocak
1993te de Srplara kar ortak mcadele eden Bonak ve Bosnal
Hrvatlar anlamazla derek kendi aralarnda savamaya
balad. Bu durum Srplarn iini daha da kolaylatrd.
Srplarn etnik temizlik harektndan kurtulmak isteyen oun-
luu kadn ve ocuklardan oluan yaklak 500.000 kiinin Bat
Avrupa lkelerine snmaya almalar zerine Almanya, Avus-
turya, Macaristan, Hrvatistan ve talya snrlarn mltecilere
kapatt. 12 Austos 1992de BM Yksek Mlteciler Komisyonu
28.000 Bonak mlteciyi kabul etmeyerek geri gnderdi. Bu karar
Srplarn etnik temizlik harektn kolaylatrd gibi ayn zaman-
da cesaretlendirdi. Bu durum uluslararas bir mdahalenin yapl-
mas ynnde basklar artrd. Mlteci sorunuyla uramak iste-
meyen Batl devletlerin de etkisiyle Saraybosna, Gorajde, Sereb-
renika, Tuzla, Zepa ve Bihac 1993te BM Gvenlik Konseyi tarafn-
dan gvenli blge ilan edildi. Bu gvenli blgelere yerletirilen BM
Bar Gc askerlerine savatan kaarak kendilerine snan
ounluu Bonak sivil, kadn ve ocuklar koruma grevi verildi.
ubat 1994te Saraybosnadaki pazar yeri patlamasnda
sivillerin lmesi ve yaralanmas NATOnun tepkisine sebep oldu.
Rusya, Yugoslavya krizinde bandan beri tarih, din ve kltrel
balarndan dolay Srplar desteklemiti. Fakat Srp milliyetilii-
nin taknlklar ve Rusya ile Bat arasnda gelimeye balayan
gl ilikiler Ruslarn Bosnal Srplara verdii destei snrlama-
sna neden oldu. Bundan sonraki srete ABD ve Rusya Bosna
sorununda arabuluculukta n plana kt. Mart 1994te
Washingtonda dzenlenen bir trenle Bosna-Hersek topraklarn-
da bir Bonak-Hrvat Federasyonunun kurulmasna ilikin bir
anlama imzalanarak Ocak 1993ten beri devam eden Hrvat-
Bonak mcadelesi sona erdi.
Temmuz 1995te General Ratko Mladi komutasndaki Srp
gleri, daha nce BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli
blge ilan edilmi olan Dou Bosnadaki Serebrenikay igal
etmi; gen, yal demeden Bosnal Mslmanlardan binlerce
sivili topluca katletmitir.
Soldan saa: Slobodan Miloevi, Aliya zzetbegovi ve Franyo Tucman Dayton
Antlamasn imza treninde (14 Aralk 1995)
MAV KELEBEN ZNDE
nsanlk ve sava sularnn ilendii bu sava srasnda katliamlar
saklamak isteyen sava sulular, onlarca kilometre uzaklarda
yeillendirilerek gizlemek istedikleri toplu mezarlar oluturdular. Bu
mezarlar, normalden derin kazlarak mezar iine braklan metal paralar
ile manyetik deikenlik taramas yaplmas (uydu resimleri vs.)
engellenmek suretiyle gizlenmek istendi. Blgede inceleme yapan
uzmanlarn toplu mezarlarn zerinde yetien yaban iei Artemis ve bu
iekten beslenen mavi kelebeklerin nfusunda bir art gzlemlemeleriyle
bu gne kadar 370ten fazla toplu mezar tespit edildi. Bosna Hersekte mavi
kelebein izinde her geen gn yeni toplu mezarlar aa kmaktadr.
Bir gazete haberi, 11.07.2008
197
Tm dnyay ayaa kaldran bu katliam, NATOyu da harekete geirmi ve 30 Austos 1995te Srp
hedeflerine ynelik kapsaml hava operasyonlar balatlmtr. hafta sren bu harekt sonucunda
Srplar atekes yapmay kabul etmitir.
Srplarn blgeden ekilmek istememesi ve katliamlara devam etmesi zerine 30 Austos-14 Eyll
1995 arasnda NATO Hava Kuvvetleri, havadan Srp hedeflerine taarruzda bulunarak Srplarn
Saraybosnann 20 km gerisine ekilmesini salad. 14 Aralk 1995te Yugoslavya Federal Cumhuriyeti
Cumhurbakan Slobodan Miloevi ve Hrvatistan Cumhurbakan Franyo Tucman ve eski Bosna-
Hersek Cumhurbakan Aliya zetbegovi tarafndan Dayton Antlamas imzalanarak Bosna Sava
sona erdi.
Bosna-Hersek Devletinin yaps bu antlamayla belirlendi.
Antlamann eki olan lke anayasas gereince Bosna-Hersekin
% 51i, Bonaklar ile Hrvatlarn kontrolnde olan Bosna ve
Hersek Federasyonuna, % 49u ise Srplarn kontrolndeki Srp
Cumhuriyeti olmak zere iki entiteden (devletikten) ve bir kk
zerk blgeden oluan bir devlet hline geldi.
Sava sonrasnda eski Yugoslavya iin oluturulan
Uluslararas Ceza Mahkemesi, hem Srplarn hem de Hrvatlarn,
ele geirdikleri blgelerde etnik temizlik yaptn ifade etmitir.
1992-1995 yllar arasndaki bu olaylarda uluslararas Kzlha
rgtnn verilerine gre Bosna Hersekte 35.000i ocuk
toplam 312.000 kii hayatn kaybetmi ve 2 milyon Bonak evini
terk etmek zorunda kalmtr.
Yugoslavyann paralanmasndan sonra kurulan cumhuri-
yetler, gvenlik aray, siyasi ve ekonomik sebepler ere-
vesinde uluslararas oluumlara katlmak istemitir. Ekonomik
adan dier cumhuriyetlere gre ileri seviyede olan Hrvatistan
ve Slovenya ABye ye olmutur. NATOnun genileme sreci
konusunda belirtildii gibi Slovenya 2004te ye olurken
Hrvatistan 2009da ye olma hakk kazanm, Makedonya ise
Yunanistann vetosundan dolay NATOya girememitir.
BLGE LDER
ALYA ZZETBEGOV
Aliya zzetbegovi 1925te Bosna
Hersekin ama (Aziziye) kasabasn-
da dodu. Ortarenimini Saraybos-
nada tamamlayan Aliya, II. Dnya Sava-
srasnda Hrvat ve Srp etelerine
kar Bonaklarn varln korumasnda
nemli rol oynayan, Gen Mslmanlar
Tekilatna ye oldu. Sava srasnda
kurulan Bamsz Hrvat Devletinin
igali altndaki Saraybosnada liseyi
bitirdi.
Sava sonunda Gen Mslmanlar
Tekilatna ye ve Titoya muhalif ol-
maktan 1946da tutuklanarak uzun sre
eitli cezaevlerinde hapsedildi.
zzetbegoviin, Yugoslavya ve slam
dnyasnda birok dergi ve gazetede
yazlar yaynland. Yazd kitaplar y-
znden hapse mahkm edildi. 1989da
ilan edilen genel af sonucunda zgrl-
ne kavutu. Mart 1990da kurduu
Demokratik Hareket Partisinin ilk
bakan seilen Begovi, 1990 seim-
lerinde Bosna-Hersekin ilk devlet ba-
kan seildi ve bu grevi 2000 ylndaki
l devlet bakanl dnemine kadar
srdrd.
zzetbegovi, 1992-1995 Bosna
Sava ve sonrasnda Bosna-Hersekin
bamszln kazanmasnda byk bir
rol stlendi. 19 Ekim 2003te Saraybos-
nada vefat etti.
Aliya ZZETBEGOV, Tarihe Tanklm, s. 5
IRAK-KUVEYT LKLER
OPECin mart ayna kadar belirledii kotalarda, Kuveytin gnde 1,5 milyon varillik bir retimi
amamas ngrlmtr. Oysa Kuveyt, her gn 2,1 milyon varil karmaktan vazgemedi. Bu bizim
zararmzadr. Irak 1980deki ran sava ncesi ekonomik durumuna dnmek istiyor. Bugn iin
sava srasnda Kuveyt, Birleik Arap Emirlikleri ve Suudi Arabistan tarafndan bize verilmi olan 30 milyar
dolarlk borcun silinmesinin yan sra, acilen 10 milyar dolara daha ihtiyacmz var. Gerekten de Arap
kardelerim, btn bunlarn aka konuulmas gerek, bugn bir baka atmayla kar karyayz.
(...) Bir saldr, yalnzca tanklar, toplar ve sava gemileri ile yaplmaz. Ar petrol retimi, bir halk
kleletirmek iin ekonomik bask yapmak ya da zarar vermek gibi daha sinsi ve kurnaz biimlere de
brnebilir. Saddam Hseyin, Badat, 28 Mays 1990
mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, s. 142
Yukardaki metne gre Irakn Kuveyti igal etmesinin nedenleri nelerdir? 199. sayfadaki haritay
inceleyerek bu igalde baka hangi nedenlerin etkili olabileceini belirtiniz.
Arnavutluk Lideri Enver Hoca
ANCAK HEPS LD
Lahey Adalet Divan tarafndan Hrvatistan
ve Kosovada insanla kar su ilemekten,
Bosnada ise soykrm suundan yarglanan
Srbistan eski Devlet Bakan Slobodan Milosevi
yarglanmas devam ederken hcresinde l bulundu.
Mahkemenin basavcs Carla Del Ponte mahke-
mede: Bosna olaylar Ortaa vahetini anmsatyor.
Benim grevim kurbanlarn sesinin duyulmasn
salamak. Kurbanlar da armak isterdim. Ancak
hepsi ldrld. diye konumutu.
Bir nternet haberi, 14.03.2006
Bosnada yaanan olaylar Soykrm Suunun n-
lenmesi ve Cezalandrlmasna likin Szlemede
belirtilen esaslara gre deerlendirerek bir kompozis-
yon yaznz.
Lahey Adalet Divan tarafndan sava sulusu ilan edilen
Bosna Srp Cumhuriyeti Devlet Bakan Radovan Karadzi ve
Ordu Komutan Ratko Mladiin yakalanmasn salayacak
bilgi verenlere 5 milyon dolar dl verileceini gsteren afi.
Slobodan Milosevi
198
2. Arnavutlukta Demokratikleme Sreci
XV. yzylda Osmanl hkimiyetine giren Arnavutluk, 1912de
bamsz oldu. II. Dnya Savanda talyanlar tarafndan igal edilen
Arnavutluk Enver Hoca liderliinde, talyan ve Almanlara kar
mcadele verdi ve sava sonunda Komnist Partisinin ynetimine
girdi. Balangta SSCB ile iyi ilikiler kuran Enver Hoca liderliindeki
Arnavutluk, 1961de SSCBden uzaklat ve Avrupada yalnz kald. Bu
arada in, Adriyatik Denizi kysnda kendisine bir s verilmesi
karlnda Arnavutluka nemli iktisadi yardmlarda bulundu. Bu
gelimeler Arnavutluku in Halk Cumhuriyetine yaklatrd. Ancak
1976da in Halk Cumhuriyetinde balayan reformlar bu ilikileri
olumsuz etkiledi ve Arnavutluk inden de uzaklat.
Nisan 1985te Enver Hocann lmnden sonra Ramiz Alia,
Arnavutluk Komnist Partisi liderliine ve devlet bakanlna getirildi.
Enver Hoca dneminde da kapal bir politika takip eden Arnavutluk,
Aliya dneminin ilk yllarnda ayn politikay takip etti. Bu yzden Arnavutluk SSCBde balayan deiim
rzgrlarndan en son etkilenen devlet oldu.
Balkanlarda ve Avrupada meydana gelen gelimeler zerine Alia, sosyalist rejimi yumuatmaya
ynelik tedbirler almak zorunda kald. 1990 balarndan itibaren Arnavutluk byk bir deiim iine
girerek bir dizi reformlar yapt. Ramiz Alia, d lkelerle mnasebetleri gelitirerek uzun yllardr d
dnyaya kapal olan Arnavutlukun d politikasn temelden deitirdi. Hkmet, ekonomide
liberallemeyi kabul ederken d sermayenin snrl da olsa lkeye girmesine izin verdi. Arnavutlukta ilk
kez 1992de iktidar partisinin denetiminde olmakla birlikte ok partili seimler yaplarak demokrasiye
gei saland. Son olarak 28 Kasm 1998de referandumla yeni anayasa kabul edildi. 22 Mart 1992de
yaplan seimlerde Demokrat Parti birinci parti oldu. Bylece Sosyalist Parti iktidarna da son verilerek
Demokrat Parti liderliinde bir hkmet kuruldu. Bunun zerine Ramiz Alia istifa etmek zorunda kald ve
cumhurbakanlna Demokrat Parti lideri Sali Beria seildi. Arnavutlukun Avrupa Birlii ve NATOya
yelik grmeleri srmektedir.
F. ORTA DOU VE AFGANSTANDAK GELMELER
1. Krfez Savalar
Aadaki grsellere ve gnmzde yaanan gelimelere gre Krfez Sava sonularnn
neler olduunu syleyiniz?
TRKYE
SURYE
F
r
a
t
N
e
h
r
i
D
i
c
l
e

N
e
h
r
i RAN
IRAK
Badat
36 Paraleli
33 Paraleli

R
D

N
SUUD ARABSTAN
0 100 200 300 km
BMnin uu yasa koyduu blge
Askerden arndrlm blge
K
U
V
E
Y
T
I. Krfez Sava sonunda Irak
Basra
Krfezi
Badat
Irakn Kuveyti igal ettii 2 Austos
1990 gn varili 18 dolar olan petrol
mdahaleden bir gn nce 16 ocak
1991de 41 dolara kmt. Petrol
fiyatndaki bu art sanayilemi
lkelere byk bir darbe vurmutur.
1989 veri l eri i l e Japonya Orta
Doudan petrol ihtiyacnn % 52sini,
Fransa % 37,4n, talya % 33,5ini,
Almanya % 14,8ini karlamaktadr.
Almanya, krizden dolay petrole 6
milyar dolar, Japonya 12 milyar dolar
daha fazla para demek zorunda
kalmtr. Ayrca btn dnya borsalar
krizden olumsuz ekilde etkilenmitir.
Petrol fiyatlarnn ykselmesi
SSCB ekonomisine ise byk katkda
bulunmutur. Gnde 2,6 milyon varil
petrol satan SSCB kriz srasnda ek 30
milyar dolar kar yapmtr. Fiyatlardaki
bu ykseli, 1973-74 petrol krizinde
olduu gibi, Sovyet ekonomisine geici
bir doping etkisi yapabilir.
mit ZDA, Deien Dnya Dengeleri ve
Basra Krfezi Krizi, s. 136-137
199
Irak, Kuveytin Osmanl Devleti dneminde Basra vilayetine
bal bir kaza olduu, dolaysyla burann kendilerine bal
olmas gerektii iddiasn ne srmekteydi. Ayrca Irak, ran ile
sekiz yl sren sava sebebiyle byk lde borlanmt.
Borlarn deyebilmek, sanayilemesini srdrmek ve asker
ynden yeniden glenebilmek iin, Batl lkelerden ve Krfez
lkelerinden kredi talebinde bulundu. Irak, kredi isteine olumlu
cevap alamaynca Kuveytin gnlk limitten fazla petrol
kararak kendisini zarara uratt iddiasn ne srerek bu
devletten 24 milyar dolar istedi. Bu isteklerin kabul edilmemesi
zerine Irak birlikleri, 2 Austos 1990 gn Kuveyt topraklarna
girerek bu lkeyi kendi topraklarna kattn ilan etti.
Bu igalle Irak, Basra Krfezinin dousunu ve Kuveytteki
zengin petrol yataklarn ele geirerek blgede daha etkili olmay
amalyordu. Bu durum Orta Dounun statsnde ve g
dengelerinde nemli deimelere yol aarak tehlikeli bir
durumun ortaya kmasna neden oldu.
Dnya petrol rezervinin yzde 60ndan fazlasnn bulunduu
hesaplanan Orta Doudaki bu stat deiimi, zellikle bata
ABD olmak zere, Batl devletlerin karlaryla da yakndan
ilgiliydi. Kuveytin igali Irak kendileri iin bir tehdit unsuru
olarak gren ran, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri
bata olmak zere blge lkelerinin politikalaryla da uyumu-
yordu. Bu nedenlerle Irakn Kuveyti igaliyle balayan Krfez
Krizi, ayn zamanda bir dnya sorunu hline geldi.
BM Gvenlik Konseyi ald kararlarla bu igali knayarak Iraktan, igal ettii topraklardan hemen ve
artsz olarak geri ekilmesini istedi. Verilen olumsuz cevap zerine BM Gvenlik Konseyi 6 Austosta,
Iraka geni kapsaml ekonomik ambargo uygulanmasn kabul etti. Avrupa Topluluu da Irak ve
Kuveytten petrol almna ambargo koydu ve Iraka silah satn yasaklad. Irakn Kuveytten
ekilmesini salamak amacyla Gvenlik Konseyi kararyla oluturulan koalisyon glerine ABD ve
Avrupa devletleri (ngiltere, Fransa, talya, spanya gibi) yannda Msr, Bahreyn, Suud Arabistan,
Birleik Arap Emirlikleri ve Suriye gibi Arap lkeleri de destek verdi. BM, Iraka kar g kullanlmas
karar alrken Irakn kuvvetlerini geri ekmesi iin 15 Ocak 1991e kadar sre tand.
Bagdata giren ABD askerleri gzetiminde
Saddam Hseyinin heykeli yklrken
200
II. Krfez Sava nn balamasnn basna
yansmas (21.03.2003)

I. Krfez Savan balatan

hava bombardman
Irakn, verilen sre ierisinde kuvvetlerini ekmemesi zerine,
Gvenlik Konseyi kararna gre koalisyon gleri 17 Ocakta hava
saldrsna balad. Bu saldrlar sonucu Irak, asker gcnn byk
blmn kaybetti.
Irak askerleri ubat ay banda Kuveytteki petrol kuyularn atee
vermeye balad. Koalisyon kuvvetleri 24 ubatta kara harektn
balatarak ksa srede Kuveytteki Irak ordusunu kskaca ald. 28 ubat
1991de Irakn atekes isteinde bulunmas zerine koalisyon gleri
kara harektn durdurdu. 3 Nisanda atekesin nihai artlarn gren BM
Gvenlik Konseyi, Kuveytin igalden nceki snrlarnn kabul edilmesi,
Irakn nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlardan arndrlmas kararn ald.
Ekonomik ambargonun kaldrlmas da bu artlarn yerine getirilmesine
baland.
BM, 19 Nisan 1991de ald 688 sayl kararyla, Irak hkmetine 36.
paralelin kuzeyi ile 32. paralelin gneyine uak ve ar silah geirmeme
ykmlln kabul ettirdi. Mays 1991de, 36. paralelin kuzeyini kontrol altnda tutmak ve Irakn
atekes koullarna uyup uymadn kontrol etmek iin uluslararas evik G kuruldu. Merkezi
Trkiyedeki ncirlik ss olan bu g; Amerikan, ngiliz, Fransz ve Trk hava birliklerinden oluuyordu.
BM tarafndan oluturulan Irak zel Komisyonu ve Uluslararas Atom Enerjisi Ajans haziranda
nkleer silahlara ilikin denetim grevine balad. Irakn sorun karmas nedeniyle denetimler
defalarca kesintiye urad. kan sorunlarn zme ulatrlamamas ve BM Denetleme
Komisyonunun Iraktan ayrlmas zerine ABD-ngiliz uaklar Aralk 1998de Irak tekrar bombalad.
7 Aralk 2002de Irak elindeki kitle imha silahlarnn listesini BMye sundu. Silah denetilerinin ubat
2003te verdikleri raporda; Irakn i birlii konusunda nceki dneme gre daha istekli olduu, Irak
hkmetinden habersiz 400 baskn yapld, kitle imha silahlaryla ilgili bir bulguya henz
rastlanmad belirtilmekteydi. Buna ramen ABD, ngiltere ve spanya ise Iraka kar g kullanmn
neren bir karar tasarsn Gvenlik Konseyine sundu.
Almanya, Rusya, in, Fransa, Belika, Suriye bata
olmak zere Gvenlik Konseyi yelerinin ounun
kar kmas nedeniyle tasar onaylanmad. Trkiye
ve slam lkelerinin tamam g kullanmna kar
olduklarn akladlar. Yine ayn yl toplanan
Balantszlar Zirvesinde de g kullanlmamas
karar alnrken ABD, blgeye 150.000 civarnda
asker sevk etmiti. BM Gvenlik Konseyinde Iraka
zaman tannmas ynnde tartmalar yaanrken
ABD ve ngiltere tarafndan Iraka saldr balatld (20
Mart 2003). Dnya kamuoyunun kar klarna
ramen saldry genileten ABD ve ngiliz kuvvetleri
9-10 Nisanda Badata girdi. Mevcut Irak ynetimi
fazla bir diren gsteremedi. Yneticilerin bir blm
teslim olurken bazlar kaarak kurtulmay denedi.
Devlet Bakan Saddam Hseyin, 30 Aralk 2006da idam edildi.
Koalisyon gleri geici bir Irak ynetimi oluturmak amacyla Nisan 2003te toplantlar dzenlerken
Irakta yabanc ynetimi reddeden gsteriler de yaplmaktayd. Irakta igale kar bu gelimeler
yaanrken BM Gvenlik Konseyi, igal glerini blgede otorite kabul eden bir karar ald. Ayrca alnan
kararla Irakn siyasi yapsnn yeniden oluturulmas, doal
kaynaklarn tasarrufu gibi konularda igal glerine yetki
verilmesi, ekonomik ambargonun kaldrlmas ve BM Genel
Sekreterine otoritenin oluturulmas iin zel temsilci atama
yetkisi verilmiti.
Yaplan uzun almalar sonucunda 13 Temmuz 2003te
Geici Irak Ynetim Konseyi oluturuldu ve BM nezdinde
tannd. Bu aamada dier bir nemli gelime de Geici Irak
dari Yasasnn kabul edilmesiydi.
Irakta seimler ngrld gibi 30 Ocak 2005te yapld.
Celal Talabani cumhurbakanlna seildi. Hkmetin kurul-
masnn ardndan ekim aynda anayasa referanduma
sunuldu ve kabul edildi. Aralkta yaplan seimler ile oluan
parlamento, cumhurbakanlna Celal Talabaniyi tekrar seti. Irakn asli unsurlarndan olan ve
nfuslar 2.000.000u geen Trkmenlere ynetimde yeterli temsil hakk verilmemesi zm bekleyen
nemli bir sorun olmaya devam etmektedir.
srail babakan zak Rabin, ABD bakan Bill Clinton
ve Filistin lideri Yaser Arafat
Tel-Aviv
srail topraklar
Filistin topraklar
Gazze
l
Deniz
SRAL
Sina Yarmadas
Tiran Boaz
K I Z I L D E N Z
Svey
MISIR
Kahire
Refah
A K D E N Z
N
i
l

N
e
h
r
i
Akabe
SUUD
ARABSTAN
RDN
S
U
R

Y
E
L

B
N
A
N
Beyrut
am
Amman
Golon
Tepeleri
S

v
e
y

K
a
n
a
l

srail - Filistin, 2008

0 100 200km
Ramallah
Eriha
Kuds
srail ina ettii duvar
201
Orta Douda yeni utan duvar
Gvenliini salamak gerekesi ile
srailin 2002de inasna balad duvarn
uzunluu 730 km olarak planlanmtr. 110
kmlik ilk ksm Temmuz 2003te tamamlan-
mtr. Duvarn sadece % 11i BM kararla-
rnda srail snr olarak gsterilen yeil
hattan; % 89luk ksm ise Filistine ait su
ebekelerinin ve verimli topraklarnn bu-
lunduu ksmdan gemektedir.
Her 200 metrede bir gzlem kulesi
bulunan duvar, ortalama 8 metre yksekli-
indedir. Elektrikli tel rglerle, derin ve
drt metre genilikte hendekler ile evrilidir.
Duvarn yaknlarnda kimsenin dolama-
mas iin uzaktan kumandal silahlar
bulunmaktadr.
Duvarn inas BM nsan Haklar
Evrensel Beyannamesi ile garanti altna
alnan Filistinlilerin serbest dolam,
alma, mlkiyet, salk ve eitim hizmet-
lerine ulama haklarn engellemektedir.
Bu nedenle BM Genel Kurulu 21 Ekim
2003te duvarn inasnn durdurulmasn
ve yklmas kararlatrmasna ramen
srail bu karara uymamtr.
HH, Filistin: Ortadouda Bitmeyen Varolu
Mcadelesi, s. 79
2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri
BM, 29 Kasm 1947de Filistin topraklarn paylatrm,
Kuds uluslararas statye tabii tutulmu ve 14 Mays 1948de
srail Devleti kurulmutu. Filistin halk 1948 Arap-srail
savanda topraklarnn igal edilmesi zerine mlteci
konumuna dt. Filistin meselesi nce Arap devletleri
tarafndan zmlenmek istendiyse de 2. Arap-srail
Savandan sonra Filistini kurtarmak amacyla rgtler
kuruldu.
Balangta Arap devletlerinin destei ile Filistinin
bamszlnn salanacana inanan bu rgtler, 1962de
silahl mcadeleye giriirken ayn zamanda Filistin
bamszlk mcadelesini organize etmeye altlar. 1964te
etkin olmaya balayan rgtler, 1967 savanda Bat eria ve
Gazze eridinin srailin eline gemesiyle insan kaynan
byk lde kaybedince 1964te Yaser Arafat nderliinde ve
Filistin Kurtulu rgt (FK) ats atnda birletiler.
FK siyasi zm yollar arayarak Bat eria ve Gazzede
bir Filistin Devletinin kurulmasna alt. Bu almalar,
BMnin 1974te FKy 4,5 milyon Filistinlinin tek temsilcisi
olarak tanmas sonucunu ortaya kard. srailin 1982de
Lbnan igal etmesi sonucu FKnn Beyruttan Tunusa
tanmas sraile kar mukavemetinin azalmasnda etkili
oldu. Zaman zaman ayrlklarn yaand FKde 1987
Cezayir Toplants ile yeniden birlik saland. Bu yln sonunda
igal altndaki Filistin topraklarnda FKnn ynlendirmesiyle
ayaklanma (intifada) balad. Arafatn kk generallerim
dedii ocuklarn tanklara kar sapanl mcadelesi ve srailin
insan haklar ihlalleri dnyada yank uyandrd ve sraili zor
durumda brakt. 14 Kasm 1988de Filistin Ulusal Konseyi
tarafndan Bamsz Filistin Devleti ilan edildi. 1989da Yaser
Arafat FK merkez konseyi tarafndan Filistin Devlet
Bakanlna seildi.
Ekim 1991de dzenlenen Madrid Konferans srail ile
Filistine ilk kez yz yze grme imkan salamtr. 1993te
Oslo grmeleri sonunda FK sraili, srailde FKy
Filistin halknn temsilcisi olarak tanmtr. Bu tarihten sonra
says onlarla ifade edilebilecek bar grmeleri yapld.
srailin BM Gvenlik Konseyi kararlarn ve dnya
kamuoyunun tepkisini dikkate almamasndan dolay bar
gereklemedi. Zamanla srail saldrlar, Filistin ynetim
kademesini de hedef almaya balad. Filistin lideri Arafat
2002 ylnda Ramallahtaki tekilat merkezinde kuatma
altnda tuttu. Bu sre ierisinde haberleme, snma ve
barnma gibi en temel ihtiyalarndan mahrum braklan Arafat
teslim olmaya zorland. Ayn yl iinde srail gvenlik
gerekesiyle Bat eria ile arasna snr boyunca byk bir
duvarn inasna balad.
srail, 2004te Gazze eridindeki tm Yahudi yerleme-
lerinin boaltlacan aklarken Gazzeye saldrlarn
yeniden balatt. Refah operasyonu ad verilen saldrlar
Yaser Arafatn lm sonrasnda Filistin Devlet Bakan olan
Mahmut Abbas tarafndan sraille atekes imzalanmas ile son
buldu. Yaplan anlamaya gre srail 2005te Gazzedeki 21 ve
Bat eriadaki drt yerleim yerinden ekilmeyi tamamlad.
2007 sonlarnda srail ile Filistin arasnda iki devletli zm
esasna dayanan Anna Polis toplants yapldysa da sonu
alnamad. 2008 sonlarnda srailin muhalif Filistinli rgtleri
gereke gstererek Gazze zerine balatt saldrlarda
ounluu sivil, yzlerce insan hayatn kaybetti. Atekes ilan
edilmesine ramen Filistin sorunu Orta Douda zm
bekleyen nemli sorunlardan biri olmaya devam etmektedir.
202
3. Afganistandaki Gelimeler
ubat 1989da SSCB birliklerinin ekilmesinden sonra SSCB destekli Afgan hkmeti
ile mcahitler arasnda atmalar balad. 1992de mcahitler, bu savatan zaferle ktlar ve kendi
aralarnda blnerek iktidar mcadelesi iine girdiler. Afganistandaki bu durumdan yararlanan Molla
Muhammet mer liderliindeki Taliban (renciler) grubu, 1996da Kbil merkez olmak zere lkenin
yaklak % 70ini kontrol altna alarak slam Devletini kurdu. Taliban ynetimine kar olanlar da Ahmet
ah Mesut liderliinde 45.000 kiilik askeri gle lkenin kuzeyinde toplanarak Kuzey ttifak ad
altnda rgtlendi.
11 Eyll 2001de ABDnin Newyork ehrindeki Dnya Ticaret Merkezine (ikiz kuleler) ve ABD
Savunma Bakanlna (Pentagon) terr saldrsnda bulunuldu. ABD bu saldrlardan sorumlu tuttuu
terr rgt liderinin Afganistanda bulunduunu iddia ederek kendisine teslim edilmesini istedi. Taliban
ynetiminin olumsuz cevap vermesi zerine 7 Ekim 2001 tarihinde Afganistana hava taarruzu balatt.
Bata zbek General Raid Dostum olmak zere Kuzey ttifak da harekta karadan destek verdi. Hava
operasyonlar karsnda aresiz kalan Taliban ynetimi Kasm 2001de ynetimden uzaklatrld.
Afganistanda Taliban ynetimi yklarak yerine Hamid Karzai liderliindeki hkmet, 22 Aralk 2001de
greve balad. Bu hkmetin lkede gvenlii salamasna destek olarak BM Gvenlik Konseyi
tarafndan Uluslararas Gvenlik Destek
Gc (ISAF) kuruldu. Trkiye, 2002de
ISAFta komutay devrald. Almanya ve
Hollandann teklifi ile 2003te komuta
NATOya geti. Trkiye, NATO kontroln-
deki ISAFn komutasn 2004te tekrar
ald. Grevine devam eden ISAF, grev
alan bakent Kabil ve yakn evresinde
gvenlii salamasna ramen lkenin
geri kalan alanlarnda tam olarak gven-
lii salayamamtr. Devlet bakanl
sisteminin yrrlkte olduu lkede, 18
Eyll 2005te yaplan seimler sonunda
oluan Hamid Karzai bakanlndaki
hkmet henz lkede gvenlii tam
olarak salayabilmi deildir.
4. Orta Douda Su Sorunu
XIX. yzyln sonlarnda, Orta Douda
devletler arasndaki ilikileri, gvenlii ve bar etkileyen nemli etkenlerden biri de su sorunu dur. Bu
sorun, su kaynaklarna sahip olma ya da bunlardan daha ok yararlanma amacyla yaplan
giriimlerden dolay ortaya kmtr.
Orta Dounun balca su kaynaklar: Dicle, Frat, Asi, eria ve Nil nehirleridir. Bu nehirlerin
kaynaklarnn ve denizlere dkldkleri yerlerin farkl lkelerin topraklarnda bulunmasndan dolay
devletler arasnda suyun paylalmas ile ilgili gittike byyen sorunlara sebep olmutur.
Nil Nehri, Msr, Sudan ve Etiyopya; eria Nehri ise rdn, Suriye ile srail arasnda suyun kullanm
konusunda ciddi sorunlara yol amaktadr.
Asi Nehri, Lbnandan domakta, Suriyeden geip Trkiyeden Akdenize dklmektedir. Bu nehir
zerinde Lbnan ve Suriye barajlar ina etmitir. zellikle yaz aylarnda Lbnan ve Suriyenin youn
sulama faaliyetlerinde bulunmas Trkiyenin, nehrin sularndan yeteri kadar istifade etmesini engel-
lerken Trkiye ve Suriye arasnda da sorun oluturdu. Suriye, Trkiyenin nehir sularnn paylam ve
su tasarrufu konularnda yapt anlama giriimlerine karlk vermeyerek anlamann yaplmasn
engellemektedir.
Trkiye, Keban Baraj projesi ile Dicle ve zellikle Frat akarsularnn kullanmnn bir anlamaya
balanmas amacyla Suriye ve Iraka 1965te ortak bir toplant yaplmas teklifinde bulundu. Ancak,
Trkiyenin Dicle ve Frat nehir sularnn yan sra Asi Nehri sularnn da bu grmede ele alnmas
nerisi zerine bu toplant gereklemedi.
1970li yllarn balarndan itibaren Trkiyenin GAP (Gneydou Anadolu Projesi) uygulamak
zere almalara balamas, Dicle ve Frat nehirlerinden yararlanan Suriye ve Irak tarafndan tepkiyle
karland. Bu iki devlet, dier Arap devletlerinden bazlarn da yanna alarak Trkiyenin bu projesini
engellemek iin almalar yapt. Dnya Bankasnn proje kapsamndaki kredilerinin kesilmesine
neden olan bu giriimler, projeyi Trkiyenin kendi kaynaklar ile gerekletirmesi gerekliliini ortaya
kard. Trkiye, Atatrk Barajnda 13 Ocak 1990dan itibaren su tutmaya balayacan ve bir ay
sreyle Frat Nehrinin sularnn akn durduracan aklad. Bu gelime Suriye ve Irak bata olmak
zere Arap devletlerinin sert tepkisi ile karland. Bylece Dicle ve Fratn sularnn kullanm ve
paylalmasndan doan su sorunu aka ortaya kt. Dicle ve Frat zerindeki egemenlik
haklarndan taviz vermeyeceini vurgulayan Trkiye, sorunun bar yollarla zlmesine alt.
Afganistanda
Trk Askeri Afgan halkna yardm datrken
203
Aadaki metinden ve haritadan yararlanarak Orta Doudaki akarsu ann blge lkele-
rinin d politikalarn ve birbirleriyle ilikilerini nasl etkilediini yorumlaynz.
DNYADAK SU KAYNAKLARI VE KULLANIMI
Dnyadaki toplam su miktarnn yaklak % 97,5i tuzlu su, % 2,5i ise tatl su kaynaklarndan
olumaktadr. Yeryzndeki tatl sularn % 97si yer alt sular ve buzullardan olumaktadr. Yzeydeki
kullanlabilir tatl suyun % 99u ise gllerde bulunur. Bu durum kolaylkla yararlanabilecek elverili tatl
su miktarnn ok az olduunu gstermektedir. Son yzylda dnya nfusu kat artarken su
3
kaynaklar zerindeki talep yedi kat artmtr. 1940 ylnda dnyadaki toplam su tketimi ylda 1000 km
3
civarndayken bu miktar 1960 ylnda ikiye katlanm, 1990 ylnda 4.130 km e ulamtr. Nfus
younluunun artmas ve su kaynaklarnn dnya genelinde dengeli dalmamas nedeniyle yaklak
80 lkede nfusun % 40nda su arz mevcut talebi karlayamamaktadr.
www.usiad.net
Bu dorultuda 1987de amda imzalanan Ekonomik Birlii Protokol erevesinde Trkiye,
Frat Nehrinden, Suriyeye saniyede 500 metrekp su brakmay kabul etti. Ayrca Frat ve Diclenin
suyunu Arap Yarmadasna kadar aktacak Bar Suyu Projesini ortaya att.
Trkiyenin su sorununu amaya ynelik almalar Suriyenin paylam stratejisi nedeniyle bir
sonu vermedi. Ayrca Frat Nehri zerinde Birecik Barajnn yaplmaya balanmas Suriyenin, Dicle
zerinde Ilsu Barajnn yaplmas Suriye ve Irakn tepkilerine sebep oldu.
1990l yllarda Trkiye ile Suriye ve Irak arasnda devam eden su sorunu, 1999-2001 yllar
arasnda blgede kurakln da grlmesiyle gerginlii olduka artrd. Trkiye, projeler yoluyla suyun
daha verimli kullanlmasn nerirken Suriyenin Frat ve Dicle iin paylam tezi sunmas sorunun
zmn engellemektedir.
Orta Doudaki byk nehirler
Ankara
YUNANSTAN
stanbul
T R K Y E
S U R Y E
MI S I R
Halep
Kuds
am
Beyrut
LBNAN
A K D E N Z
Tel-Aviv
SRAL
Amman
Kahire
L

B
Y
A
Kartum
S U D A N
ETYOPYA
Asmara
ERTRE
CBUT
Cibuti
Sana
S O M A L
I R A K
Badat
Riyad
S U U D A R A B S TA N
Dohada
KATAR
BAHREYN
Abu Dabi
Dubai
BRLEK ARAP
EMRLKLER
UMMAN
Muskat
YEMEN
G R C S TA N
Tiflis
Tahran
R A N
KUVEYT
Erivan
E
R
M
E
N
IS
TA
N
N
ah
civan
RUSYA
Bak
AZERBAYCAN
K
A
Z
A
K
S
T
A
N

Z
B
E
K
S
T
A
N
ZBEKSTAN
TRKMENSTAN
Akabat
A
m
u
d
e
ry
a
A
F
G
A
N

S
T
A
N
P
A
K

S
T
A
N
K
I
Z
I
L









D
E
N

Z
attlarap
Dicle
Frat
Nil
eria
(rdn)
Asi
B
A
S
R
A

K

R
F
E
Z

RDN
0 200 400 600 km
KIBRIS
K.K.T.C.
BULGARSTAN
204
Kk bir chip kitaplar dolusu bilgiyi depolayabilmektedir.
lk kopyalanan koyun Dolly
G. DNYADAK GELMELER
1. Bilimsel ve Teknolojik Gelimelerin Etkileri
Son 25 yl iinde bilimsel ve teknolojik gelimeler hzla devam etmektedir. Yeni teknolojileri gelitiren
ve kullanan lkeler dierlerine gre ok daha etkili ve gl bir duruma gelerek dnya ticaretinde n
plna kmtr. rnein Japonya nemli bir asker gce sahip olmamasna ramen kulland ileri
teknoloji sayesinde dnyann nde gelen g merkezlerinden biri durumundadr.
Yksek teknoloji ile yaplan sanayi retimlerinde hem daha az i gcne ihtiya duyulmakta hem de
daha ucuz ve kaliteli rn elde edilebilmektedir.
Gnmzde insanlar etkileyen, bilimsel alanda devrim
niteliindeki en nemli gelime nanoteknolojidir. Nano-
metre; bir metrenin milyarda biri lsnde bir uzunluu
temsil eder. Bu teknolojinin ana temas bir maddenin bir
mikrometreden kk bir lde kontroldr ve yine bu
uzunluk lsnde cihazlarn retimidir. Nanoteknoloji,
makine yapmnda, tp, elektronik, tarm, fizik, havaclk,
uzay aratrmalar, evre ve enerji retimi bata olmak
zere birok alanda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu
teknoloji sayesinde ok kk makineler yaplabildii gibi
akll malzemeler retilerek beyin damarlarnn, diin vb.
iine yerletirilebiliyor. Nanoteknoloji rn chipler (ip) ve
zel donanmlar ile canl organizmalar uzaktan kontrol
edilebilmektedir.
Gnlk hayatmza kadar giren nanoteknoloji ile
oluturulan rnler arasnda kir tutmayan duvar boyalar, kvet ve lavabolar; kirlenmeyen, slanmayan
ve t gerektirmeyen kumalar, bakteri ve mikroplar ldren filtreler ve eitli yzeyler, el ve yz
kremleri, mantarlar ve bakterileri ldren oraplar yer almaktadr. Ayrca nanoteknoloji kullanlarak
birok tarm rnnn gen yaps deitirilip daha fazla verim alma ve rmelere kar daha dayankl
rnler elde etme almalarnda nemli baarlar salanmtr.
Gelimi lkelerde nanoteknoloji zellikle kalp ve beyin hastalklarnn tedavisinde ve ila
sektrnde de kullanlmaktadr. Klasik yntemle ila kullanmnda, mide, karacier, beyin vb. organlar
zarar grebilmektedir. Nanoteknoloji ile yaplan tedavide, ila nano kapsllere yklenip rnga ile
sadece hasta blgeye gnderilmekte ve kapsller patlatlarak tedavi yaplmaktadr.
Tp dnyasnda yeni bir dnem balatan 1954teki ilk baarl bbrek nakli sonrasnda organ ve doku
nakliyle ilgili almalar zellikle 1980 sonrasnda daha da hz kazanmtr. Gnmzde artk birok
organn nakli baar ile gerekletirilmektedir. Organ nakli bekleyen insanlarn ihtiyacn karlayacak
kadar salkl doku ve organ vericisinin bulunamamas bilim adamlarn laboratuar ortamnda doku ve
organ retmek almalarna yneltti. Bu konuda nano paracklar kullanlarak birok baarl alma
yapld. Bunlarn iinde dnyada en fazla ilgi eken alma ise 1996da Dolly ad verilen koyunun
kopyalanmas oldu. Bu tarihten sonra dnyann birok lkesinde bata koyun olmak zere birok
hayvann kopyalanmas almas yapld. lkemizde de 2007 ylnda Oyal ad verilen ilk koyun
kopyaland. Canllarn kopyalanmas soylar tkenmek-
te olan canl trlerinin soylarnn devam, doku ve organ
nakli ile hastalarn tedavi edilmesi imkan sunmutur.
Fakat bu olumlu ynlerinin yannda olumsuz olarak da
kullanlabilecei dncesi btn dnyada youn
tartmalara neden olmutur. Bu nedenle zellikle
insann da kopyalanmas fikri etik bulunmad iin
dnyann birok gelimi lkesinde yasaklanmtr.
zellikle 1990lardan sonra dnyada nternet
kullanc says hzla artt. Dnya ve Trkiye nternet
Kullanm 2007 adl rapora gre, 1992 ylnda dnyada
nternete bal bilgisayar says bir milyon iken 2008de
1 milyar 115 milyona ulamtr. Trkiye, 26,5 milyon
etkin nternet kullanc saysyla dnyada 13. srada yer
almaktadr. Bilgisayar teknolojisinin kltrel almalar-
da da kullanmnn yaygnlamasyla film sanatnda
elektronik sinema nem kazand. Video pazarnn da
gelimesiyle byk irketler kadar bamsz kk
irketler de film yapma imkn buldu. Bunun sonucu
olarak bamsz yeniliki sinema canland ve
ynetmenler sra d, yeniliki tasarlar gerekletir-
diler.
Enerjisini kendisi reten, suyunu temizleyen ve
kat aralarnda tarm yaplan yeil mimar
projelerinden bir rnek.
Uluslararas Uzay stasyonu zerinde
bakm almas yapan iki astronot
Edgravour uzay aracnn Marsa inii
205
Bu dnemde mzikte ise bateri eliinde ve klavye ile yaplan elektronik seslerle tanld. Amerikal
pop yldzlar Madonna ve Michael Jackson bu trn ncln yaptlar ve bunu byk bir sektr
hline getirdiler. Film CD ve DVDleri ile mzik albmlerine insanlarn gsterdii youn ilgi emek
harcamadan gelir elde etmeyi amalayanlar tarafndan oluturulan korsan sorununu da gndeme
getirdi. Son yllarda gelitirilen normal DVDlerden daha kaliteli ses ve grnt zellikleri sunan,
kopyalanamayan Blu-ray teknolojisi film ve mzik sektrn-
de korsan sorununa zm olarak grlmektedir.
Asker teknolojide komuta hiyerarisi yerine a kurgusu
ne kmtr. Kresel hedef bulma sistemi, lazer tarayclar,
dijital iletiim, yerleik bilgisayarlar gibi insan hatasn en aza
indiren teknolojiler geliti. Alglama ve uzaktan vurma
teknolojisi sivil zayiat azaltacak ekilde nokta hedeflere akll
mhimmat kullanmn artrmtr. Krfez Savanda akll
mhimmat kullanm % 10 iken, Kosova Harektnda % 30,
Afganistan ve Irakta ise % 70-80lere kmtr. Bilgi
teknolojilerinin kullanm ile devletlerin ne zaman, nerede, ne
yaptklar her seviyede grlebilir hle geldiinden cephe
sava tarihe karm, savalar zaman, mekn ve kullanlan
vastalar bakmndan ok boyutlu hle gelmitir.
ABD ile SSCB arasnda 1957de SSCBnin ilk yapay
uyduyu frlatmasyla balayan uzay aratrmalar yar, Souk
Sava Dneminde iki lke arasndaki kltrel ve teknolojik
rekabetin nemli bir paras hline gelmiti. Yumuama
Dneminde ise almalar daha ok uzay ve dier gezegenleri
tanmaya ynelik olarak devam etti. ABD bata olmak zere
birok devlet gnderdikleri uzay aralar ile nemli almalar
yapt. ABD ve SSCB ortak uzay aratrmalar yapmaya
balad. 1990da Vens yzeyine inilerek aratrmalar yapld.
1994te ise Vens yzeyinin haritas karld. Gnmzde
uzay aratrmalarnn younlat konu ise dnya dnda,
uzayda insanlarn yaayaca gezegenler olup olmaddr.
zellikle Mars gezegeni zerinde almalar artmtr. En son
ABDye ait Anka Kuu (Phoenix) adl uzay arac 26 Mays
2008de Mars topranda hayat iziyle ilgili delil aramak
amacyla gnderilmi ve 90 gn boyunca inceleme yaparak
dnyaya ok nemli bilgiler gndermitir. Uzay aracnn Mars
yzeyinde yapt toprak analizlerinde canllarn yapta olan
karbon elementinin bulunamamasna ramen, su bulunmas
umut verici bir gelime olarak kabul edilmitir.
Btn devletlerin uzay aratrmalarnda kullanabilecei bir
Uluslararas Uzay stasyonu fikri 1998 ylnda inaatn
balamasyla gerekleme aamasna gelmitir. Yapm
devam eden istasyonun 2011de tamamlanmas planlan-
maktadr.
Btn bu gelimelerin yansra 1986daki ernobil kazas
evre sorunlarna duyarll da arttrmtr. ABD ve Bat
Avrupa lkeleri; ya kullanmn azaltmak, pleri yeniden
ilemek, su ve enerji tketiminde tutumlu davranlmasn
salamak iin yeil dostu politikalar izlemeye balamlardr.
Yeilliin n plana alnd yerleme ve konut projeleri hzl bir
ekilde yaylmaktadr. Bu projelerde rzgar gc, gne
enerjisi ve dntrme teknikleri gibi evresel enerji
kaynaklarndan daha ok faydalanlma yoluna gidilmitir.
Mimarlk alannda gelimeler doa dostu, evreye zarar
vermeyen kendine yeterli yaplarla yeil mimarlk ad verilen
yeni bir anlay da ortaya karmtr.
1980lerden sonra bilim alanndaki gelimelerin spor
alannda uygulanmas sonucu spor bilimi daha fazla nem
kazanmaya balad. zellikle sporcularn beslenmesinden
antrenman programlarna kadar bir ok alanda bilimsel
gelimelerin kullanlmas bu dnemde ok sayda dnya ve
olimpiyat rekorlarnn krlmasnda etkili olmutur.
2. Kreselleme ve Etkileri
Aadaki grsellere gre:
1. Kresellemenin tanmn yapmaya alnz.
2. Kresellemenin hayatmza etkileri nelerdir? rnekler veriniz.
ABDde balayan Ekim 2008 krizinin
baz borsalara etkisi
Borsa ad
Aylk De.
(%)
Yllk De.
(%)
zlanda -71,5 -87,8
angay -24,6 -71,0
Atina -27,9 -61,7
Hong Kong -22,6 -55,0
Budapete -21,6 -54,9
Endonezya -31,4 -52,5
Arjantin -31,4 -52,5
stanbul -22,8 -51,7
Helsinki -11,3 -50,7
Msr -32,7 -49,8
Brksel -18,8 -49,5
talya -17,0 -48,7
Tokyo -20,3 -46,5
Kopenhag -18,5 -46,5
Gney Kore -23,1 -46,1
Brezilya -24,8 -43,0
Almanya -15,8 -42,3
Paris -14,4 -41,4
New York -19,5 -41,2
206
Bir gazete haberi, 12.12.2008
Dnya nfusunun % 70ini temsil eden G-20ye ye lkelerin liderleri
ekonomik krize kar alnacak nemleri grt (15.11.2008).
Washingtonda
206
Son yllarda sanattan spora, kltrden ekonomiye kadar her alanda en fazla duyulan kelimelerin
birisi de kresellemedir. En yaln anlamyla kreselleme, Endstriyel genilemeye ve kitle iletiim
aralarnn yaygnlamasna paralel olarak siyasi, kltrel ve ekonomik dzeydeki ok ynl toplumsal
ilikilerin dnya apnda yaygnlamas olarak tanmlanmaktadr.
1980li yllarla birlikte balayan kreselleme sreci, 1990larn balarnda Dou Blokunun dal-
masyla hz kazanmtr. Devletin ekonomideki arl azalm, zelletirme artm, uluslararas ticaret
ve ok uluslu irketler yaygnlamtr. Kreselleme ile dnyadaki geni kapsaml siyasi ve ekonomik
deimeler snr tanmadan btn dnyay etkisi altna almtr. 2008 ylnn ekim aynda ABDde
meydana gelen ekonomik krizin dalgalar hlinde yaylmas bunun en son rneidir. 206. sayfadaki
tablo, bu krizin dnyann nemli borsalarna etkisini gstermektedir.
Bilim ve teknolojideki hzl gelimeler, fertleri daha fazla almaya sevk ederek toplumlar rekabete
itmitir. Bu gelime, yeni haberleme ara ve malzemelerinin hayata gemesi ve bilgi iletiim
imknlarnn yaygnlamas ile daha da hzlanmtr.
zellikle iletiim teknolojisindeki hzl gelimeler lkeleri ekonomiden siyasete kadar pek ok alanda
birbirlerine yaknlatrarak dnyay adeta kresel bir kye dntrmtr. Uydu teknolojisinin snr
tesi yayncla salad kolaylklar, dnyann en cra kesindeki bir toplumun varlndan,
kltrnden daha ayrntl bir ekilde haberdar olma imkn salamaktadr.
lkeler aras haberleme alarnn yaygnlamas, kltrler aras etkileime yeni bir ivme kazan-
drarak dnyadaki kltrel ak hzlandrmtr.
Bilgi ve kltrn dnya leinde paylam nternet yoluyla hzl bir ekilde salanmtr.
Kresellemeyle birlikte ekonomik ynden lkelerin nemli bir ksm, birbiriyle btnlemeye
balamtr. rnein Rusyada yaanan bir kriz Trkiyeden bu lkeye ihracat yapan birok firmay
olumsuz etkilemitir. Byk lekli irketler dnya apnda etkisini artrrken baz yerel yatrmclarn
saylar azalmtr.
Kresellemenin etkisiyle sinema, mzik, spor, sanat vb. birok faaliyet uluslararas bir boyut kazan-
mtr. Film yapmclarnn hedefi, bata Oscar (Oskar) olmak zere uluslararas yarmalarda baarl
olmak ve yksek ekonomik kazanlar elde etmektir. Sporda da dnya ampiyonalar ve olimpiyat
oyunlarnn yapld lkelere giden milyonlarca insann salad ekonomik gelir ve canl yaynlarla
elde edilen reklam imkn sporun nemini bir kat daha arttrmaktadr.
Aadaki rneklerden yararlanarak kresellemenin spor, edebiyat, mzik ve sinemaya
etkilerine rnekler veriniz.
1997de ekilen Titanik
filmi 11 Akademi (Oscar)
dl kazanmtr. Film,
dnya apnda 400 mil-
yondan fazla kii tarafn-
dan izlenmi ve yapt
1,85 milyar dolar haslatla
en fazla haslat yapan film
olma zelliini 2010a
kadar srdrmtr. Fil-
min mziklerinden oluan
albm, sat rekorlar kr-
mtr. Film, Oscar dnda
uluslar aras 76 dl daha
almtr.
1975te ngilterede
doan David Beckham,
ngilterenin yan sra tal-
ya, spanya ve ABDde
futbol oynad. Dnyann
en fazla tannan futbolcu-
larndan birisi olmas, onu
bir marka ve dnyann en
fazla kazanan futbolcusu
hline getirdi. Kendi adyla
satlan rnler dnyann
her yerinde alc bulmak-
tadr.
Joan K. Rowlingin
yazd Harry Potter,
dnyada en fazla satlan
kitap olma zelliini ta-
yor. lk alt serisi 325 mil-
yon adet satlan kitabn 7.
serisi iin yaplan 12
milyon bask, 150 lkede
birden sata sunuldu ve
ksa srede bitti. Harry
Potter sinema filmleri se-
risinin ilk 5 filmi de 4 mil-
yar dolarlk gie haslat
yapt.
1958 ylnda ABDde
doan Madonnann n,
ilgin sahne ovlar ve
sesi ile ksa srede ABD
dna tat. Dnyann en
fazla tannan ve albmleri
en fazla satan sanatla-
rndan olan Madonna,
filmlerde de rol ald. True
Blue adl albm 20 mil-
yondan fazla sat yapt.
Sanat toplamda 120
milyon albm sat ile
rekorlar kitabna girdi.
207
H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI
TRK DI POLTKASININ GENEL ZELLKLER
En uzakta zannettiimiz bir olayn bize bir gn temas etmeyeceini bilemeyiz. Bunun iin
insanln hepsini bir vcut ve her milleti bunun bir organ saymak icap eder; bir vcudun
parmann ucundaki acdan, dier btn organlar etkilenir; Dnyann filn yerinde bir
rahatszlk var ise bundan bana ne? dememeliyiz; byle bir rahatszlk varsa tpk kendi
aramzda olmu gibi onunla megul olmalyz.
() Bir devlet ve milleti idare vaziyetinde bulunanlarn daima gz nnde tutmalar lazm gelen
mesele budur. Mustafa Kemal ATATRK
Hasan Rza SOYAK, Atatrkten Hatralar, s. 512
Atatrkn yukardaki sz Trk d politikasn nasl etkilemitir?
Haritay ve tabloyu inceledikten sonra aadaki sorular cevaplaynz.
1. 1995-2000 yllar arasnda ihracatmzn azalmasnn sebeplerini aratrnz
2. Boru hatlarnn Trkiyeden gemesi Trk d politikasn nasl etkilemitir?
Rusya Federasyonu ile d
ticaretimiz
Yllar
hracat
(milyon $)
thalat
(milyon $)
1990 531 1.247
1995 1.238 2.082
2000 644 3.886
2002 1.172 3.891
2003 1.368 5.451
2004 1.859 9.033
2005 2.377 12.906
2006 3.238 17.806
2007 4.727 23.508
TK
208
Ceyhan
Kerkk-Yumurtalk
BTC
ITG
A K D E N Z
E
G
E



D
E
N

K A R A D E N Z
H
A
Z
A
R



D
E
N

Bak
Novorossiysk
Tiflis
B
a
t

H
a
t
t

-
T
u
r
u
s
g
a
z

(
R
u
s
y
a
)
M
a
v
i

A
k

m

(
R
u
s
y
a
)

r
a
n

G
a
z

Doal gaz boru hatlar

Petrol boru hatlar
0 100 200 300 400 500 km
www.botas.gov.tr
A
ze
rb
a
y
c
a
n
G
a
z
SSCBnin dalmas ve iki kutuplu dnya dzeninin yklmasyla Trkiyenin temel d politika
dinamiklerinde byk bir deiim olmutur. Bu erevede Trk d politikasnn esaslar yeniden
belirlenmeye allmtr.
1. Rusya Federasyonu
SSCBnin dalmasndan sonra eski gcn tekrar kazanmak isteyen Rusya Federasyonu, 1993
ylndan sonra eski Sovyet cumhuriyetleri ile karlkl ortak kar ilikisine gre hareket etmeye
almtr. Dou Avrupay Batl lkelerin etkisine terk etmek zorunda kalan Rusya Federasyonu iin
hareket sahas olarak Kafkasya ve Orta Asya blgeleri kalmtr. Trkiyenin Orta Asya Trk
cumhuriyetleri ve dier Trk topluluklaryla yakndan ilgilenmesi Rusyann blgedeki etkinliinin
azalmasna neden olmutur.
Rusyann Hazar petrolleri ve Orta Asyann zengin enerji kaynaklar zerindeki etkisini azaltmak
isteyen Batl Devletler, Azerbaycan-Grcistan-Trkiye zerinden bir enerji koridoru oluturma
politikas izlemitir. Bylece Trkiyenin blgedeki nemi daha da artmtr.
2000li yllara girilirken Trkiye-Rusya ilikileri hzl bir ekilde gelimeye balamtr. Trkiye inaat
sektr ve tketim mallar konusunda Rusya pazarnda eksiklii giderirken Rusya da Trkiyenin doal
gaz bata olmak zere enerji ihtiyacn karlamak, silah sanayini gelitirmek konusunda frsatlar
sunmaktadr. u anda Rusya, Trkiyenin en fazla ihracat yapt lke hline gelmitir. Bu konuda Rus
doal gazn Karadenizin altndan denen bir boru hattyla Samsuna ulatran Mavi Akm Projesi bir
dnm noktas olmutur.
Bu dnemde Trkiye, Trk topluluklarnn da bulunduu Balkanlar, Kafkaslar
ve Orta Asyada siyasi ve ekonomik i birlii olanaklar yakalarken etnik-din atmalarn ortaya
kard gvenlik sorunlarndan olumsuz etkilenmitir. Krfez Savalarndan sonra Orta Dou Blgesi,
Trkiye iin gvenlik tehlikesi oluturan bir alan hline gelmitir.
Trkiyenin jeopolitik konumu siyasi ve ekonomik kazanlarn yannda gvenlik risklerini de
beraberinde getirmektedir. Dnyann en istikrarsz blgesine (Balkanlar, Kafkaslar, Orta Dou)
komu olan Trkiyenin dorudan dhil olmad pek ok sorundan etkilenmesine sebep olmaktadr.
Gnmzde Trk d politikasnn balca amac, medeniyetler arasnda anlay ve i birlii
kltrnn gelitirilmesine katkda bulunarak bar ve refah iinde, istikrarl, i birliine dayal blgesel
ve uluslararas bir ortamn oluturulmasdr. Trkiye kuruluundan itibaren d politikada Atatrkn
Yurtta sulh, cihanda sulh. ilkesini gnmzde de devam ettirmektedir.
Aadaki metin ve tablodan da yararlanarak Karadeniz
Ekonomik Birlii Tekilatnn Trk d politikasna yapt
katklar sorgulaynz.
Trkiyenin giriimi ile 19 Aralk 1990da Ankarada yaplan
toplantyla temelleri atlan Karadeniz Ekonomik Birlii Tekilat
(KE) Anlamas, 25 Haziran 1992 tarihinde stanbulda dzenlenen
Zirve Toplantsnda imzalanarak resmen ilerlik kazanmtr.
KEnin temel amac ye devletlerin corafi yaknlklarndan ve
ekonomilerinin birbirlerini tamamlayc zelliklerinden yararlanlarak
ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik i birliini gelitirmeleri ve
Karadenizin bir bar, i birlii ve refah blgesi hline gelmesini
salamaktr. KE, hkmetler dnda parlamenterler, zel sektrler
ve belediyeler arasnda i birlii yaplmas iin almalar yapmak-
tadr. Srekli stanbulda bulunan KE Uluslararas Daimi Sekreter-
yas kurulmutur. KEnin finansal birimi, Karadeniz Ticaret ve
Kalknma Bankasdr.
www.bsec-organization.org
ye lkeler Gzlemci lkeler
Arnavutluk Almanya
Azerbaycan ABD
Bulgaristan Avusturya
Ermenistan Beyaz Rusya
Grcistan ek Cumhuriyeti
Moldova Fransa
Romanya Hrvatistan
Rusya srail
Trkiye talya
Ukrayna Msr
Yunanistan Polonya
Srbistan Slovakya
Tunus
209
2. Kafkasya
SSCBnin dalmas, Kafkaslarda Grcistan, Ermenistan, Azerbaycan devletlerinin kurulmasn
salarken blgedeki etnik atmalar var olan istikrar bozmutur.
Trkiye, siyasi adan Kafkasyadaki yeni bamsz cumhuriyetleri desteklemi ve toprak btnlklerini
korumasna ncelik vermitir Ekonomik adan da blge lkeleriyle ticari ilikileri gelitirmek ve Hazar
enerji kaynaklarnn nakli konusunda avantajl bir konum elde etmeyi amalamtr. Ayrca blgedeki etnik
atmalarn azaltlmas, mlteci akn ve kaakl engelleyerek istikrarn salanmasna almaktadr.
Bylece Trkiye, Kafkasyada siyasi, ekonomik ve gvenlik boyutu olan bir politika izlemektedir.
Trkiye ve Azerbaycann siyasi, ekonomik ve stratejik adan ortak menfaatlere sahip olmas iki lkeyi
yaknlatrmtr. zelikle Dalk Karaba sorununda Trkiye uluslararas kamuoyunun aksine Azerbay-
cann yannda yer almtr. Hazar enerji kaynaklarnn Batya nakledilmesi konusunda alnan mesafeler
Trk-Azeri ilikilerini daha da gelitirmitir.
Bak-Tiflis-Ceyhan (BTC) Petrol Boru Hatt, boru
hatt projeleri iinde ilk defa gndeme gelmi ve
yapmna 2002de balanmtr. 2005te tamamlanan
hat, faaliyete geerek Azeri petroln tamaktadr.
BTC ile paralel olarak gelitirilen Gney Kafkasya
Boru hatt (GKB) ile Azerbaycan doal gaznn ah
Deniz projesiyle Grcistan ve Trkiye zerinden
dnyaya pazarlanmas hedeflenmektedir. Ayrca
Trkiye, Yunanistanla bu hatt Avrupaya uzatmak iin
ubat 2003te bir anlama imzalamtr.
Trkmenistan doal gazn Trkiye zerinden
Avrupaya tayacak olan Trans-Hazar Boru hatt
(THB) projesi iin de Akabat ile mzakerelerin
sonuna gelinmitir. Rusya ve ran doal gazna
Azerbaycan ve Trkmenistan doal gaznn da
eklenmesiyle Trkiye, Avrasyada enerji datmnda
kilit lke konumuna gelecektir.
Enerji datmnn NATO yesi, demokratik ve laik bir yapya sahip Trkiye zerinden yaplmasn Batl
devletler ve ABD desteklemektedir. Ayrca OPECin petrol tekelinin krlarak fiyat istikrarnn salanmas ve
Orta Dou petrollerine olan bamlln azaltlmas Bat iin son derece nemlidir.
Trkiye ile Ermenistann kara snrlarnn kapal olmas, Orta Asya ile ulam balantsn salayan
Grcistan, Trkiye iin nemli bir lke hline getirmitir. Grcistan BDTye katlmam ve Rusyann
zerindeki bask ve nfuzunu krabilmek iin Trkiye ve Bat ile iyi ilikiler kurmutur. Ortak kltrel ve tarih
balar olan Grcistan ile Trkiye arasndaki ilikiler, Hazar enerji kaynaklarnn Batya alma projeleri ile
hem ekonomik hem de siyasi olarak gelimitir. Hazar petrol ve doal gaznn ana nakil gzerghn
elinde bulundurmak isteyen Trkiye ile bu enerji hatlarndan elde edecei gelir ile hem siyasi hem de
ekonomik sorunlarn aarak istikrara ulamay hedefleyen Grcistan birbirleri iin vazgeilmez lkeler
olmulardr.
Trkiye, Ermenistan tanyan ilk lkelerden biri olmutur. Trkiye kuruluunda nc olduu Karadeniz
Ekonomik Birlii Tekilatna (KE) Ermenistan ye olarak davet ederek Kafkaslardaki ok ynl
politikasna uygun olarak iyi ilikiler kurmaya almtr. Ancak Trkiye, 1915 olaylarn srekli gndemde
tutmas ve igal ettii Azerbaycan topraklarndan ekilmemesi nedeniyle Ermenistanla kara snrn
kapatm ve ksmi ambargo uygulamaktadr.
BTC Boru Hatt nn Adana tesisleri
Aadaki tabloda da grld gibi ok sayda soyda rencinin lkemizde eitim
grmesinin Trkiyenin d politikasna etkileri nelerdir?
01.10.2007 tarihi itibariyle Trk cumhuriyetleri ile Trk ve akraba topluluklarndan gelen ve
lkemizde burslu renim gren renciler
lkeler Toplam TMER n lisans Lisans Yksek lisans Doktora
Azerbaycan 651 52 2 260 180 157
Kazakistan 512 113 19 258 82 40
Krgzistan 651 55 21 357 152 66
zbekistan 18 7 - 8 3 -
Trkmenistan 543 32 - 482 23 6
Asya lkeleri 1.577 256 61 923 217 120
Balkan lkeleri 1.373 123 69 1.023 118 40
Toplam 5.325 638 172 3.331 775 429
Yurt D Eitim retim Genel Mdrl
210
3. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri
Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerinin bamszln kazanmasnn ardndan Trkiye, bu lkelerle
ikili ilikileri ve i birliini daha da glendirmeyi amalayan bir politika izlemektedir. 1992den itibaren
dzenlenen Trkiye ile Trk cumhuriyetlerinin katlm ile gerekletirilen Trke Konuan lkeler
Devlet Bakanlar Zirvesi bu lkeler arasndaki i birlii ve dayanmay gelitirmede nemli bir adm
olmutur. Ayrca Trkiye, Trkmen doal gaz ve Kazak petrollerini dnya piyasasna pazarlama
almalarna devam etmektedir.
Orta Asya lkeleriyle ticari ilikilerini gelitirmeye devam eden Trkiyenin blge lkelerine salad
nemli miktarda kredi, teknik yardm, burslar, kamu grevlilerinin eitimi, asker yardm ve eitim
yoluyla, bu lkelerin demokratik ve ekonomik kalknma abalarn desteklemeyi amalamaktadr. Bu
ama dorultusunda, Orta Asya Trk cumhuriyetleri ile Trkiye arasnda kltr ve eitim alanlarndaki i
birlii hzl bir ekilde gelimektedir. Gnmzde birok renci karlkl olarak Trkiyede ve bu
cumhuriyetlerde yksek renim grmektedir.
4. Orta Dou
Trkiye ile tarih ve kltrel balar olan Orta Dou gnmzde karklk ve atmalar iindedir. Bu
durumdan olumsuz etkilenen Trkiye, Orta Douda kalc bar, refah ve huzur ortamnn salanmas
iin giriilen her faaliyete aktif olarak katkda bulunmaktadr. Trkiye, zellikle 2000li yllarda blgeye
dardan yaplan asker mdahalelere olumlu bakmam ve lkemizdeki asker slerinin kullanmna
izin vermemitir. Suriye ve ranla st dzey ilikiler gelitirmesi blge lkeleri ile Trkiyenin ilikilerini
olumlu etkilemi, Trkiye blgede bamsz politikalar gelitiren bir lke konumuna gelmitir.
8-10 Mart 1993te Ankarada T.C.
D leri Bakanl ve TlKAnn dave-
tiyle toplanan Alfabe-mla Konferans
prensip olarak Trk cumhuriyetlerin tek
bir alfabede birlemeleri gerektii ve bu
alfabenin hem Trk dilinin yapsna uy-
gunluu hem de modern dnyay daha
yakndan ve kolay olarak takip edip
yararlanmak ve modern dnyada hak
edilen yeri almak iin Latin esasnda
oluturulmasn kararlatrd. Turgut
zal Bundan byle btn dnya
Trkln tarih sarkacnda ykseliini
seyredecektir. derken Babakan
Sleyman Demirel, kurultayn iki yz yl
geciktiini, Adriyatikten Orta Asyaya
kadar uzanan Avrasyann yeni Trk
dnyasn oluturduunu belirtiyordu.
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. IV, s. 395
Trkiyenin Orta Asya Trk cumhuriyetlerine bak asnn
basna yansmas (11.09.2008)
1988 - 1997 yllar aras Trkiye - Irak d ticareti
Yllar
hracat thalat
Deeri (bin dolar) Toplam ihracattaki pay (%) Deeri (bin dolar) Toplam ithalattaki pay (%)
1988 986.118 8,46 1.436.502 10,02
1990 214.501 1,66 1.046.532 4,69
1992 212.097 1,44 908 0,00
1994 140.972 0,78 0 0,00
1995 122.999 0,57 0 0,00
1996 187.986 0,81 31.788 0,07
1997 53.932 0,21 76.164 0,16
DE
Aadaki karikatrden de yararlana-
rak Trkiyenin, srail-Filistin sorununun
zmne ynelik faaliyetleri hakknda
grlerinizi belirtiniz.
Ercan Akyol
211
Trkiye, 1990da Basra Krfezi ve Irakta meydana gelen gelimelerde asker mdahaleye destek
verirken yukardaki tabloda da grld gibi bu durumdan en fazla etkilenen lkelerden biri oldu. Iraka
uygulanan ambargo neticesinde ekonomik kayplara urayan Trkiye, blgede oluan istikrarszlk
nedeniyle de snrlarda gvenlik sorunu yaad. Mart 2003te ABD liderliinde Iraka gerekletirilen
asker mdahale sonucunda Irakta bir otorite boluu domutur. Bu durum Trkiye ile Irak arasnda
gvenlik sorunlarna yol amaktadr. Bu nedenle Trkiye, Irakta istikrarn yeniden tesisi ve toprak
btnlnn korunmasna, lkenin yeniden yaplanmasna byk nem vermektedir. Trkiye, Trk
nfusunun ounlukta olduu Kerkkn demografik yapsnn deitirilmesi teebbslerine ilikin
gelimeleri de yakndan takip etmektedir. Bu ehrin farkl etnik gruplar arasnda birlik ve uyum
bakmndan bir rnek tekil etmesi gerektiine inanmaktadr. Trkiye, Irak ve komular arasndaki
istiare mekanizmasnda nc rol oynamaya devam etmektedir.
Trkiye ile Suriye arasndaki su sorununu yannda Suriyenin Trkiyeye ynelik terr faaliyetlerine
destek vermesi 1990l yllarda iki lke ilikilerini olduka gerginletirmiti. 2000li yllara gelindiinde
Suriyenin terre verdii destei kesmesi ve ABDnin Suriyeye kar yaptrmlarna Trkiyenin destek
vermemesi iki lke arasndaki ilikileri normale dntrd. ki devlet arasndaki ilikiler st dzey
ziyaretlerle iyice pekitirildi.
1990l yllarda rann lkemize ynelik terr
olaylarna destek vermesi, iki lke arasndaki
ilikilerin gelimesine engel oldu. rann Orta Asya
cumhuriyetlerindeki enerji nakil hatlarnn kendi
topraklarndan gemesini istemesi ve sorun yaad
ABD ile Trkiyenin mttefik olmas nedeniyle ilikiler
zor bir sreten geti. 2000li yllarda rann
Trkiyeye ynelik terre desteini kesmesi ve
ABDnin rana ynelik politikalarna Trkiyenin
destek vermemesi ilikilerin dzelmesini salamtr.
ran ve Trkmenistan doal gazlarnn Trkiye ze-
rinden Bat lkelerine ulatrlmas iin anlamalar
yaplmtr. ki lke arasndaki ilikiler gelierek
devam etmektedir.
Trkiye, srailin kuruluundan itibaren ilikilerini
Arap lkelerini de dikkate alarak snrl bir dzeyde
tutmutu. 1991 yl sonunda iki lkenin diplomatik
temsil dzeyini karlkl olarak bykelilik dzeyine
karmas, ilikilerin dzelmesinin balangc oldu.
Bundan sonra Orta Dou ve dnyada yaanan
sorunlara kar iki lke arasnda karlkl i birlii
gelierek devam etti. Bu dnemde iki lke arasnda
birok ikili anlama imzaland. 2000li yllarda srailin
Filistine ynelik saldrlarn Trkiyenin devlet
terr olarak nitelendirmesi ve srailin Kuzey
Iraktaki oluumu desteklemesi, Trkiye-srail
ilikilerini bozmutur. 2004ten sonra ilikiler ksmen
dzelmeye baladysa da istenilen seviyede deildir.
Trkiye, srail ve Filistinin gvenli ve tannm snrlar
iinde yaamas politikasn benimsemektedir. Orta
Douda kalc barn srail-Filistin uyumazlnn
mzakere yoluyla zmlenmesi gerektii tezini
savunan Trkiye, uluslararas bar abalarna aktif
olarak katlmaktadr.
BULGARSTANDAN TRKYEYE...
1989da Bulgaristan Devlet Bakan Todor Jivkov bakanlnda yaplan Politbro toplantsnn ok
gizli damgal resm tutananda yer alan baz konumalardan:
TODOR JVKOV: Yeniden dou srecine deineceiz. Bundan sonra nelerin yaplacan tespit etmek iin
bugne kadar yaplanlar bir gzden geirelim. syan eylemlerini durdurduk. Artk ortada isyan yok. Bu insanlara
pasaport bavurularn kolaylatrmalyz. Meseleyi dramatik hle getirmeyelim.
Maksimum sayda insan g ettirmek iin elimizden geleni yapmak durumundayz. Ancak en az 200 bin kiiyi
ge zorlamalyz. Veriler gsteriyor ki eer bunu yapmazsak birka yl sonra er veya ge bir Kbrsa dnebiliriz.
Bu halkn yllk nfus art ne kadar?
GEORG TANEV: 15 bin civarnda.
TODOR JVKOV: 20 yl sonrasn dnebilir misiniz?
PENO KUBADNSK: Bence yolda Jivkovun yapt aklama ok nemlidir. Kesinlikle tereddt
etmemeliyiz. Mesela Razgrad Blgesindeki Beli Lomda 1800 kiinin yzde 90 pasaport bavurusu yapm
bulunuyor. Biz onlara yle demeliyiz: Sizi durdurmayacaz ancak nce buday ambara girecek, ondan sonra
gideceksiniz.
TODOR JVKOV: almayan pasaport alamayacak.
PENO KUBADNSK: Trkiyenin amac, Bulgaristanda ekonomik sorunlar yaratmak. Buna kar koyacak
gcmz olduu bilinmelidir. G durdurmadan duruma hkim olmamz gerekir. Bence 300 bin kii g eder. Bu
durum, igcnde ksmi bir kriz yaratabilir, ancak panik yaratmayacak.
TODOR JVKOV: Trkiye onlar kabul etmeyi reddedecek.
PENO KUBADNSK: Trkiye kaplarn amazsa suun Trkiyeye ait olduunu syleyeceiz. Gidip geri
dndklerinde ise biz onlara, Siz Bulgarsnz, nereye gidiyorsunuz? Gitmeyin demedik mi? diyeceiz. imdi onlar
kabul edip etmeyeceklerini dnmeden, almalar iin Trkiyeyi sktrmalyz.
TODOR JVKOV: Bu ii bo brakmayalm... Onlar bando mzka ile uurlamamz gerekir.
PENO KUBADNSK: Doru, nk kovulmadklarn grecekler. Baz iletmeleri kapatmak zorunda kalsak
bile nemli deil. rencilere hzl meslek kurslar vermeliyiz, hemen traktr veya bierdver koltuuna
oturabilmeliler.
VASL TSONEV: Evleri konusunda ne yapacaz?
TODOR JVKOV: Evleri ile ilgili speklasyon olmasn. Evleri bir nevi parasz almalyz. Toplumsal rgtlerce
satn alnrsa daha iyi olur. Onlarn yerine gelecek iilere bu evleri verebiliriz.
PETAR MLADENOV: Bence yolda Jivkovun aklamas, politikayla uramaya baladmdan beri
grdm en byk siyasi hamlelerden biri.
Ahmet DOAN, Asimilasyon Kampanyas Hakknda Gerekler, s. 59-79dan dzenlenmitir.
Metni de dikkate alarak 1985-1990 yllar arasnda Bulgaristann Trklere kar uygulad
politika ve bu politikann sonularnn neler olduunu tartnz?
212
5. Balkanlar
Balkanlardaki devletlerin genelde Varova Paktna ye olmas Trkiyenin bu lkelerle siyasi, kltrel
ve ekonomik ilikiler kurmasna engel olmutu. Varova Paktnn dalmasndan sonra Trkiye
Balkanlarda olduka aktif bir politika izlemitir. Yugoslavyann dalmas ile birlikte Trk ve Mslman
halklarn da yaad bu topraklar, Trkiyenin d politikasnda nemli yer edinmitir. zellikle Bosna-
Hersekteki i sava srasnda Mslman Bonaklara uygulanan insanlk d muameleler Trkiyede
byk tepkilere yol amtr. Trkiye, Makedonya, Arnavutluk ve Kosovadaki etnik temelli siyasi
skntlarla yakndan ilgilenmi ve bu dorultuda uluslararas kurularla birlikte almtr. 1990lardan
sonra Bulgaristan ve Romanya ile kurulan iyi dostluk ilikilerinin de etkisiyle Balkanlarda en etkili
devletlerden biri olmutur.
Trkiye, Balkan lkeleri arasnda karlkl anlay ve bar iinde birlikte yaamaya dayal bir ortamn
oluturulmasna byk nem vermektedir. Bunun iin Balkanlarda istikrar ve gvenlii salamaya
ynelik btn faaliyetlere youn katk salamtr. BM ve NATOnun Balkanlarda oluturduu bar gc
iinde grevler almtr. Ayrca Kzlay araclyla blgedeki ihtiya sahibi kiilere yardmlar gndermitir.
Yugoslavyann dalmasndan sonra bu lkede ortaya kan sorunlar karsnda tarih ve kltrel
balarnn bulunduu bu corafyada denge oluturmaya almtr.
Trkiye Bonaklara ynelik saldrlarn durdurulmas iin BM, NATO, Avrupa Gvenlik ve Birlii
Tekilat (AGT), K ve Avrupa Konseyi gibi tm uluslararas rgtler nezdinde giriimlerde bulunmutur.
Trkiye, NATOnun Kosova harektnda aktif olarak rol alm ve sonrasnda Kosovaya gnderilen
bar gcne katk salamtr. 17 ubat 2008de bamszln ilan eden Kosovay ilk tanyan lke-
lerden birisi Trkiyedir.
Yugoslavyann dalma srecinde bamszlk mcadelesi veren Makedonya, Yunanistann
basksyla karlat ve bnyesindeki Arnavut aznlklarla ilgili sorunlar yaad. Trkiye bu dnemde
Makedonyann bamszln tanm, toprak btnlnn korunmasnda nemli rol oynamtr.
Arnavutlukta 1990da balayan da alma politikas Trkiye tarafndan desteklenmi, Arnavut
askerleri Trkiyede eitilmitir. Ayrca Arnavutlukta meydana gelen toplumsal olaylar yattrmak iin
oluturulan uluslararas bar gcne Trkiye de katlmtr.
213
(...) Kyn en bat mahallesinde
ykseke bir evde oturuyordu. yi bir
yaam iin ok alt, ok abalad ve
tm gerekenleri edindi. Evliydi; hrmetkr bir e,
efkatli bir baba idi. ten knca hemen evine
gidiyordu. nce ailesinin hl ve hatrn sorar
sohbet eder daha sonra e dost arasna kard.
Ailesi ve yaad toplumla problemleri yoktu
da bir u ad deitirme sorunu belini bkyordu.
Son zamanlarda i yerinde de bir erit meselesi
karmlard. Trk iilerine Bulgarca adlar
yazlm zel eritler verilmiti. eritleri mecburen
ii montlarnn yakalarnda tattryorlar,
tamayanlar ise cezalandryorlard. Ahmet bir
kez olsun eridini yakasna takmamt. Bu
uygulamaya bir trl tahamml edemiyordu. Her
gn ceza alyor, gnlk maann bir blmn
oraya veriyordu. Hadi adlarmz aldlar bir
hakszlk yaptlar. Ya bu hakaret niye? diye
dnyordu. Btn bunlar son zamanlarda sinirlerini ypratmt. Bu zulmden kurtulu aresini bulmalyd.
Yatyor kalkyor hep bunu dnyordu. Aslnda dierleri gibi Trkiyeye gidebilirdi. Ama, seviyordu memleketini;
Deliorman, Ezereyi. Katiyen terk etmek istemiyordu. Evet haklarn, zgrln burada doup byd yerde
aramalyd. Bu hususta her eye hazrd, yeter ki ne geen, haydi diyen birisi olsun
Hseyin KSE, Kanl zler, s. 107, 108
Bulgaristann uygulad asimilasyon politikasnn Trkiyede yansmalar nasl olmutur? evrenizde bu
dnemde Bulgaristandan g etmi kiiler varsa onlarla grnz. Grme sonularn snfta arkada-
larnzla paylanz.
Trkiye ile Yunanistan savan eiine getiren Kardak Kayalklar
Bugaristanda Trklere yaplan basky ve g edenleri
tasvir eden temsili bir resim
1980-1990 arasnda Bulgaristanda saylar 1,5 milyonu bulan ve lke nfusunun % 15ini tekil
eden Trk aznln, isimlerini zorla deitirmek yoluyla Bulgarlatrmaya (asimilasyon) tabi tutulmas
Bulgaristanla ilikilerimizde nemli bir sorun olmutur.
Zorla isim deitirmenin yannda, Bulgar hkmeti; Trke konuulmasn yasaklam, camileri
kapatm, Trklerin arazi ve evlerine el koymutur. Bu yasaklara uymayanlar cezalandrmak iin
srgn kamplar oluturmu ve ok sayda soydamz hayatn kaybetmitir.
1985 ubatnda, Trkiyenin yaplanlara tepki gstermesi zerine Bulgaristan, isimleri deitirilen
kiilerin Trk deil Mslman Bulgar olduklar cevabn vermitir. Bunun zerine Trkiye, sorunu
uluslararas platformlara tamtr. Helsinki zleme Komitesi, Milletleraras Af rgt, Avrupa Konseyi
ve slam Konferans rgtnn konu ile yakndan ilgilenmeleri salanmtr. Uluslararas rgtlerden
gelen tepkilere ve Trkiyenin verdii notaya ramen Bulgaristan uygulamalarndan vazgemedi.
1989 hazirannda Trkiye soydalarmz kabule hazr olduunu aklaynca 300 bin soydamz
Trkiyeye g etti. Ailelerin baz fertleri hapiste veya srgn kamplarnda kald. likilerdeki bu gergin
durum Kasm 1989da, Bulgaristan Cumhurbakan Jivkovun iktidar kaybetmesine kadar devam etti.
Yeni Devlet Bakan Mladenovun soydalarmza ynelik bu uygulamalardan vazgeildiini aklama-
syla sorun zlm oldu.
1990l yllarda Romanya ve Trkiye arasndaki youn ticari ve iktisadi ilikiler ikili siyasi ilikileri
destekleyen ve gelitiren bir unsur olmutur. Romanya ve Bulgaristan Trk zel sektr yatrmlarnn
gzdesi hline gelmitir.
Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege
Deniziyle ilgili sorunlar, aznlklar ve Kbrs
sorunu uzun yllardan beri devam etmekteydi.
Buna ek olarak 1990l yllarda Dou Bloku ve
Yugoslavyann dalmasyla birlikte Balkan-
larda nfuz mcadelesi sorunu da ortaya kt.
Yine 1990 sonras Yunanistann Trkiyeye
ynelik terr faaliyetlerine destek olmas iki
lke ilikilerini olumsuz etkilemitir. Ayrca
Yunanis-tan, Trkiyenin ABye tam yelii
konusunda veto yetkisini kullanmaktadr. Bu
durum iki lke ilikilerini daha da gergin bir hle
getirmitir. Ocak 1996da Ege Denizindeki
Kardak Kayalklar yznden Trkiye ve
Yunanistan savan eiine kadar gelmitir.
214
Annan Plannn, Kbrs Trk se-
meni tarafndan kabul edilmesi zerine
BM Genel Sekreteri, BM Gvenlik Kon-
seyine ye lkeleri; Gerek ikili iliki-
lerde gerekse uluslararas platformlarda
ibirlii yaparak, Kbrsl Trklerin izo-
lasyonuna neden olan kstlamalar ve
engelleri ortadan kaldrmaya davet etti.
BM Gvenlik Konseyi, 26 Nisan
2004de Kbrs Trk toplumu, Avrupa
Birlii iinde bir gelecek stediini ak
bir ekilde ifade etmitir. Konsey, ada-
daki Trk toplumunun izolasyonuna son
vermek ve bu kesimin ekonomik gelii-
mini tevik etmek suretiyle yeniden bir-
lemeyi kolaylatrmak konusunda ka-
rarldr. aklamasn yapmtr.
www.kktcb.eu
Rauf Denkta ve Glafkos Klerides
Trkiye ile Yunanistan arasnda uzun yllardr devam eden Bat Trakya sorunu bu dnemde de
devam etmitir. Yunanistan Bat Trakyada yaayanlar Trk deil Mslman aznlktr. tezini
savunmaya devam etmi ve Trklerin eitim, kltr, siyaset, ibadet vb. alanlardaki sorunlar
zlememitir. 26 Ocak 1990da Bat Trakya Trkleri liderlerinden Dr. Sadk Ahmetin Trk kelimesini
kullanmas yznden yarglanp cezalandrlmas Trkler tarafndan protesto edildi. Bat Trakyada
zellikle Rodopta Trklere ynelik saldrlar sonucunda gelien olaylar zerine Yunanistan ve Trkiye
karlkl olarak bykelilerini geri ekmitir.
Yunanistanda 1990 seimlerinde Sadk Ahmet ve Ahmet Faikolunun bamsz milletvekili olarak
seilmesi zerine yeni bir seim yasas karld. Yeni seim yasas, bamsz adaylarn bile
seilebilmek iin toplam geerli oylarn yzde 3n almalar hkmn getiriyordu. Trklerin yaad
blgede kaytl semenlerin tamamnn bu orann altnda olmas, Trklerin bamsz siyaset
yapmalarn imknsz klyordu. 1995te Sadk Ahmetin bir trafik kazasnda lmesi, siyasi hak talep
etme srecini yavalatmakla birlikte Bat Trakya sorunu uluslararas gndeme yerleti. nsan haklaryla
ilgili uluslararas kurulularn youn basks ile1995ten sonra Yunanistann aznlk politikasnda nemli
deiiklikler grld.
Bu gelimelere karn Austos 1999da Trkiyede, ardndan Yunanistanda meydana gelen
depremlerde her iki taraf da birbirlerine yardmda bulunmutur. Bylece toplumlar dzeyinde
yumuama olmutur. Yunanistan, Trkiyenin AB yeliine kar olmadn aklam ve Aralk 1999da
Helsinki Zirvesinde Trkiyenin adaylna yeil k yakmtr.
Gnmzde Yunanistan, Trkiye ile arasndaki
sorunlar AB sreci ierisinde zmeyi dn-
mektedir. 1999 sonras snr ticareti ve karlkl
insan hareketlilii artmtr. Trkiye ve Yunanistan
arasnda getiimiz yllarda balayan yaknlama
sreci iki lke arasndaki dzenli grmelerle
srdrlmektedir.
Trkiye, ikili ilikilerdeki iyilemenin gelecek
dnemlerdeki tm sorunlarn zmlenmesini
salayacak ekilde srmesini istemektedir. Bu
durumun iki lkenin yan sra blgenin bar,
istikrar ve gvenliinin devam iin gerekli
olduunu dnmektedir.
Trkiye ile Yunanistan arasnda uzun yllardr
devam eden Kbrs sorunu bu dnemde de en nemli sorunlardan biri olmaya devam etmitir. Trkiye,
Kbrsta iki toplumun da eit haklara sahip olduu bir cumhuriyet ynetiminin sorunu zecei tezini
savunmaktadr. Rum tarafnn uzlamaz tutumu konunun uluslararas platforma tanmasna yol
amtr. Bundan sonra BM Genel Sekreteri ve zel temsilcileri iki toplum liderleri ile birok grmeler
yapt. 1992 yl sonlarna kadar yaplan grmelerde bir zme ulalamad.
Gney Kbrs Rum Ynetimi (GKRY)nin ABye 1990da yapt tam yelik bavurusu 1997
Lksemburg Zirvesinde kabul edildi. 1999 Helsinki Zirvesinde Kbrs sorununun zmnn
GKRYnin ABye yelii konusunda n art kabul edilmemesi Rum tarafnn zmszlk politikasna
devam etmesine sebep oldu. Bylece Kbrs sorunu, ABnin mdahil olmasyla birlikte yeni bir boyut
kazanrken sorunun zm daha da gleti.
Kbrs sorununun zm iin BM Genel Sekreteri Kofi
Annann taraflara sunduu plana gre: Kurulacak Birleik Kbrs
Cumhuriyetindeki bakanlklarn en az te biri Trklerden
oluacak, devlet bakanl ve babakanlk makamlar on ayda
bir Trkler ve Rumlar arasnda deiecekti. Annan Plan uzun
mzakerelerden sonra taraflarca kabul edilerek Nisan 2004te
referanduma sunulmutur. Bu plana Trkler (% 65) evet derken,
Rumlar (% 76) hayr oyu kullandlar. Buna ramen GKRY 1
Mays 2004te ABye tam ye oldu. Bu gelime ile Kbrs, Trk-
Yunan ilikilerinde dorudan bir sorun olmaktan karken AB ile
Trkiye arasnda bir sorun hline gelmitir.
ABD ve AB bata olmak zere uluslararas kamuoyunun,
zme onay veren Trk tarafna ynelik taahhtlerin byk
ksm yerine getirilmemitir. Annan Plannn Trkiye ve KKTC
asndan en nemli faydas, Kbrsta zm isteyen tarafn
Trkler olduunu dnya kamuoyuna gstermek olmutur. Mart
2008de alnan bir kararla iki taraf birbirinden ayran Lokmac
Snr Kaps almtr. Gnmzde Kbrs sorununun zm
iin grmeler devam etmektedir.
6. Kzlayn Yurt D Yardm Faaliyetleri
Trk Kzlay yurt iinde ve yurt dnda acil ihtiyac olan insanlara en ksa sre iinde yardm
ulatrmaktadr. Yardmlar, temel ihtiyalar yannda salk ve eitim alanlarnda yaplmaktadr.
Trk Kzlaynn yurt dnda faaliyette bulunduu yerlerden bazlar aadaki tabloda verilmitir.
Kzlayn yurtd faaliyetleri
Tarih Yer Gerekletirilen faaliyet
2005
Endonezya, Tayland
ve Sri Lanka
2004 sonunda meydana gelen tsunami felaketine insani
yardm gnderildi.
Gney Asyada
2005 Pakistan 2005te meydana gelen depremden hemen sonra insani yardm gnderildi.
2006 Lbnan
srailin Lbnana yapt asker operasyonlar sonrasnda insani yardm mal-
zemesi gnderildi.
2006 Sudan
Kamplara yerletirilmi insanlarn yaadklar ar koullar ve salk hizmet-
lerindeki yetersizlik nedeniyle insani yardm yapld.
2008 Grcistan Grcistana sava sonras insani yardm yapld.
2007 Irak
Irakn Telafer kentinde meydana gelen patlamann ardndan blgeye insani
yardm yapld.
2008 Filistin
srailin Gazze eridindeki askeri operasyonlar nedeniyle insani yardm
yapld.
7. Trk Ordusu ve Dnya Bar
Souk Sava sonras dnemde uluslararas bar
koruma faaliyetleri nem kazanmtr. Trkiye TBMM
kararlar erevesinde Somali, Bosna-Hersek, Arnavutluk,
Kosova ve Afganistan rneklerinde olduu gibi, bar
koruma ve uygulama harektlarna bar gc olarak
katlmtr. Trkiye, BM, NATO ve AB liderliindeki eitli
bar grevlerine itirak etmek ve destek vermek suretiyle,
dnyadaki eitli bar operasyonlarna katksn
srdrmektedir. Mehmetiin katld nemli operasyonlar
aadaki tabloda gsterilmitir.
Trk Askeri Kosovada sevgiyle karland.
215
www.tsk.mil.tr
Grev yeri Grev Tarihi Ald grevler
Somali 1993-1994 BMnin oluturduu insani yardm amal katk salamak. bar gcne
Bosna-Hersek 1993-1995
BMnin insani yardm iin emniyetli blgeler oluturulmas amacyla kurduu Koruma
Kuvvetine katk salamak.
Bosna-Hersek 1995-1996 NATOnun oluturduu Uygulama/stikrar Kuvvetine katk salamaya devam etmektedir.
Bosna-Hersek
(Adriyatik
Denizi)
1992-1996 Bosna Savanda NATOnun oluturduu grev kuvvetine katk salamak iin grev yapmtr.
Bosna-Hersek 2004
Bmnin oluturduu Koruma Kuvveti, NATOnun oluturduu Uygulama ve stikrar Kuvvetleri
ile AB liderliinde oluturulan stikrar Harektna Saraybosnada katk salamaktadr.
Arnavutluk 1997
Arnavutlukta insani yardmn gvenle datlabilmesi iin BM karar ile oluturulan ok uluslu
birlie katlmtr.
Arnavutluk 1999
Makedonya ve Arnavutluktaki mltecilere yardm etmek iin oluturulan nsani Yardm
Kuvvetine katlmtr.
Kosova 1999 Kosova krizi srasnda NATOnun balatt hava harektna katlmtr.
Kosova 1999- ok Uluslu Gney Grev Kuvvetine katksn srdrmektedir. NATOnun oluturduu
Afganistan 2002-
BM Gvenlik Konseyi tarafndan oluturulan Uluslararas Gvenlik Yardm Kuvvetine katkda
bulunmaya devam etmektedir.
Lbnan 2006-
BM Lbnan Geici Gvenlik Gcne destek
salamaya devam etmektedir.
Gvenlik Konseyi tarafndan oluturulan
216
Gmrk Birlii Anlamasnn basna yansmas (06.03.1995)
I. 1980 SONRASI TRKYE
1. Siyasi Gelimeler
1983 milletvekili genel seimlerinde Turgut zaln liderliindeki
Anavatan Partisi (ANAP) iktidara geldi. ANAP Hkmeti ekonominin
liberallemesi konusunda hzl admlar att ve 1987ye kadarki ilk iktidar
dneminde lke ekonomisinde belirgin iyilemeler grld. Trkiyenin
dnyaya almasnda nemli admlar atlarak ABye tam yelik iin
bavuru yapld.
1987de yaplan referandum ile 12 Eyll asker mdahalesi
sonucunda siyaset yasa konan Sleyman Demirel, Blent Ecevit,
Necmettin Erbakan ve Alparslan Trkein siyasi yasaklar kalkt. Kasm
1987 seimlerinden ANAP yine birinci parti olarak kt.
31 Ekim 1989da TBMM kararyla cumhurbakan olan Turgut zaln
yerine Yldrm Akbulut babakan oldu. 1991 seimleri sonucunda
Sleyman Demirel babakanlnda DYP-SHP Koalisyon hkmeti
kuruldu. Turgut zaln 1993 ylnda lm ile Sleyman Demirel
cumhurbakan oldu.
Sleyman Demirelin yerine Tansu iller DYP genel bakan ve
Trkiyenin ilk kadn babakan oldu. Bu dnemde Trkiye, AB stan-
dartlarna uyum salamak amacyla Temmuz 1995te Anayasada
zellikle s
deiiklik yapld. AB ile
Gmrk Birlii Anlamas imzaland.
1995 ile 2001 yllar arasnda Trkiyeyi Necmettin Erbakan, Mesut
Ylmaz ve Blent Ecevit babakanlndaki koalisyon hkmetleri
ynetti. Bu dnemde Trkiyenin Avrupa Birliine tam yeliini salamak
iin nemli almalar yaplrken hazrlanan Ulusal Program
erevesinde ABye uyum yasalar karld. Mays 2000de Ahmet
Necdet Sezer cumhurbakan seildi. 2002, 2007 ve 2011de yaplan
seimlerde tek bana iktidara gelen Adalet ve Kalknma Partisi
(AKP)nin kurduu hkmet lkeyi ynetmektedir. Grev sresi dolan
Ahmet Necdet Sezerin yerine 2007de Abdullah Gl cumhurbakan
seilmitir.
iyasi partilerle ilgili baz yasaklar kaldrlrken siyasi partilere
ye olma art ve ya gibi birok konuda
Aadaki tabloya gre 1995 ylnda Avrupa Topluluu ile
imzalanan Gmrk Birlii Anlamas, Trk ekonomisini nasl
etkilemitir? Olumu ve olumsuz ynlerini sorgulaynz.
Yl
hracat (milyon dolar) thalat (milyon dolar)
Toplam
ihracat (A)
AB lke-
lerine
ihracat (B)
B/A
(%)
Toplam
ithalat (C)
AB lkele-
rinden ithalat
(D)
D/C
(%)
1990 12.959 6.604 50,9 22.302 8.872 39,7
1996 23.224 11.549 49,7 43.626 23.138 53,0
1998 26.974 13.498 50,0 45.921 24.075 52,4
2000 27.774 14.510 52,2 54.502 26.610 48,8
2002 36.059 18.459 51,2 51.553 23.321 45,2
2004 63.167 34.451 54,6 97.539 45.444 46,6
2006 85.528 35.252 52,0 139.480 44.289 39,4
TK
Ahmet Necdet Sezer
Turgut zal
Sleyman Demirel
Abdullah Gl
Aadaki tabloyu inceleyerek verilen yllar ierisinde ehir nfusundaki deiim ve bunun kltrel
faaliyetlere yansmalarn yorumlaynz.
TK
Yllar ehir nfusu
ehir
nfusunun
toplam
nfusa oran
(%)
Krsal nfus
Krsal
nfusun
toplam
nfusa oran
(%)
Devlet
tiyatrolarn-
daki seyirci
says
Opera-bale
seyirci
says
Yerli film
seyirci
says
Yaynlanan
kitap says
1980 19.645.007 51,3 25.091.950 48,7 791.445 184.224 38.553.202 5.610.000
1985 26.865.757 53 23.798.701 47 812.035 238.707 21.284.575 6.741.000
1990 33.326.351 59,5 23.146.684 40,5 856.111 207.042 5.668.705 6.586.000
1997 40.630.435 64,6 22.179.676 35,4 837.208 220.069 2.467.300 8.352.000
2000 44.006.274 65 23.797.653 35 892.027 165.154 2.899.103 8.905.000
2007 49.747.859 70,5 20.838.397 29,5 938.562 451.271 7.712.626 18.100.000
217
2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat
Daha nce balayan ve hl devam eden kyden kente g hareketi
sonunda ehirlerde yaayanlarn oran 1980lerde % 50 iken 2007de %
70,5 olduu grlr. Bu g hareketinde ehirlerin ekiciliinin yannda
tarmda makineleme, sanayilemeyle beraber ehirlerde i gcne
duyulan ihtiyacn artmas nemli bir faktrdr. Kyden kente gn ilk
nemli sonucu gecekondulamadr. Kentlere yeni gelenler beraberlerinde
kendi kltrel zelliklerini de getirdiler. Bir yandan kentte var olan yaam
tarzndan etkilenirken dier yandan kendi yaam tarzlarn srdrmeye
devam ettiler. zellikle Orhan Gencebayla geni kitlelere ulaan arabesk
tarz sinema ve mzik alanlarndaki etkisini 1990larn yarsna kadar
srdrd. 1980li yllarda arabesk mziin de etkisiyle nispeten durgun bir
dnem geiren Trk Pop Mzii, Sezen Aksu, Erol Evgin ve Bar Mano
gibi isimlerle birlikte 1990dan sonra zellikle genler tarafndan ilgiyle takip
edilmitir. Tarkan ile daha geni kitlelere ulaan Trk Pop Mzii, Sertab
Erenerin 2003 ylnda Eurovision ark Yarmasn kazanmasyla
uluslararas alanda da nemli bir baar kazanmtr. Mazhar-Fuat-zkan
(MF) mzik grubu da halkn youn ilgisini ekmitir.
Trkiyede ilk renkli televizyon yayn 1984te
balad. 1990da ilk zel televizyon kanalnn
almas ve 1994 ylnda zel Radyo ve
Televizyon Yasasnn kmas ile ok sayda zel
radyo ve televizyon, yayn hayatna balad.
nsanlar bu zel televizyon ve radyolar saye-
sinde dnyadaki siyasi, sosyal, ekonomik ve
kltrel gelimeleri ok daha yakndan takip
etmeye baladlar.
1990l yllarla birlikte Trk sinemas tekrar
canlanma srecine girdi. Bu dnemde ekilen birok yerli film, beeni ile
izlendi ve uluslararas film festivallerinde dller ald. Nuri Bilge Ceylan
Maymun adl filmiyle Cannes Film Festivalinde en iyi ynetmen dln
ald gibi film Oscar dllerine de aday gsterilmitir. Bu dnemde toplumsal sorunlar konu alan filmler
de ekilmeye baland. Krsaldan byk ehirlere g eden insanlarn yaad sorunlar mizahi bir
ekilde anlatan Kemal Sunal filmlerine halkmzn ilgisi bu dnemde de devam etmitir. Bununla birlikte
kltrel ve sanatsal faaliyetler ile kitap, gazete ve dergi satlarnda da yeterli art salanamad.
Bu dnem hikaye ve romannda da yeni baz zellikler kendisini gsterir. Bireysellik, toplumcu
gerekilik, postmodern anlay, sosyal tenkit vb. hemen
her okuyucuya hitap eden bir eitlilikle sunulmutur.
Orhan Pamukun Nobel Edebiyat dln almas edebiyat
alannda en nemli uluslararas baar olmutur. Bu
dnemde Trkiyede uluslar aras dzeyde birok kltrel
faaliyet gerekletirilmektedir. Bu alanda stanbul Kltr ve
Sanat Vakfnn (KSV) etkinlikleri nemli bir yer tekil
etmektedir.
Bar Mano
Nuri Bilge Ceylan
Sezen Aksu
218
Trkiyede okur-yazarlk oran (%)
Yllar Erkek Kadn
1980 79,98 54,67
1985 86,52 68,16
1990 88,81 71,98
2000 93,86 80,64
2005 95,31 83,78
TK
retim yl ve eitim (5 yllk ve 8 yllk) seviyesine gre okullama oran (%)
(A. Toplam B. Erkek C. Kadn)
retim
yl
lkokul
Ortaokul
ve dengi
lkretim Lise ve dengi Ortaretim
Yksek-
retim
A B C A B C A B C A B C A B C A B C
1994-95 89,3 91,2 87,2 53,4 61,8 44,5 36,7 42,3 30,8 8,6 9,8 7,3
1999-00 93,5 98,4 88,4 40,3 44,0 36,5 11,6 12,6 10,5
2004-05 89,6 92,5 86,6 54,8 59,0 50,5 16,6 18,0 15,1
2006-07 90,1 92,2 87,9 56,5 60,7 52,1 20,1 21,5 18,6
TK
Bu dnemde lkemizde grlen toplumsal
gelimelerin en nemlilerinden biri de eitim alannda
olmutur. Yandaki tablo incelendiinde 1980-85 yllar
arasndaki dnemde okur-yazar oranndaki artn
dier yllardan daha fazla olduunu grrz. Bu artta
yetikinler iin zorunlu okuma yazma kurslarnn
almas, okul ve retmen ihtiyacnn karlanmas
vb. sebepler etkili olmutur.
Tabloda dikkat eken bir baka oran ise kadnlar-
daki okur-yazar artnn erkeklerden ok daha fazla
olduudur. Gerek Mill Eitim Bakanlnn balatt
Haydi kzlar okula, Ana-kz okuldayz gerekse sivil
toplum kurulularnn balatt kampanyalar saye-
sinde kz ocuklarn ve kadnlarn eitime daha fazla
katlmalar salanmtr.
1997-98 eitim-retim dneminde 8 yllk kesintisiz eitime geilmesi toplumu en ok etkileyen
gelimelerdendir. Okullama oran tablosu incelendiinde bu uygulama ile daha nceden 5. snftan
sonra rgn eitim dna kan rencilerin ilkretim 2. kademeye ve orta retime devamnn
saland grlr. Ayrca okullarmz teknolojik donanm asndan gelitirilmitir.
?
1993 ylnda
1981den nceki yllarda Trk yksekretim sistemi; niversiteler, Mill Eitim Bakanlna bal
akademiler, iki yllk meslek yksekokullar, yllk eitim enstitleri ve mektupla retim yapan
YAYKUR olmak zere be tr kurumdan olumaktayd. 1981de karlan Yksekretim Kanunu ile
lkemizdeki tm yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulu (YK) ats altnda toplanmtr.
YAYKURun ilevleri Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesine devredilerek uzaktan retimin
lkemizde yaygnlamas hzlandrlmtr. Yksek renim gren renci ve yksekrenim kurumu
saysnda da nemli artlar olmutur.
Bu Dnemde Dier nemli Gelimeler
Trkiyede ODTden ilk nternet balantsnn kurulmas ve bilgisayar kullanclarnn
saysnn hzla artmas, zellikle gen nfus zerinde ok etkili oldu. Okullarmzda bilgisayar
laboratuvarlar oluturularak nternet kullanm yaygnlatrld. Ksa srede evlerdeki bilgisayar ve
nternet abone says artt. Bilgiye hzl ve kolay ulalabilmesi herkes iin ekici hle geldi. Fakat bir
sre sonra nternetin yanl veya kontrolsz kullanlmas nemli bir sorun olarak karmza kt.
NTERNET HASTALII
Kimlik arayndaki genler, kendilerine nternet yoluyla
bir kimlik buluyorlar. Ama bu zahiri bir kimlik. Bu sorun
zellikle arkadalk ilikileri olmayan genler arasnda daha
yaygn. Kiilerin sosyal ve mesleki ilerini etkilemesi, buna engel
olamamas bamlln iaretleridir.
Bunun sorun hline geldiinin belirtisi, kesme noktasnda kiide
kontroln kalmamasdr. Bu durum, ciddi tedavi edilmesi gereken bir
sorun hline gelebilmektedir. yle hastalarm var ki 48 saat boyunca
kesintisiz bilgisayar banda kalyor. Elbette bu duruma elik eden
depresyon, sknt ya da izofrenik bozukluklar da olabiliyor. ocuklar
nternet kullanm konusunda denetlemek iin ailelere nemli grevler
dyor. Bilgisayarn evde herkesin grebilecei bir yere konulmas,
nternete giri saatlerinin snrlandrlmas ve ebeveynlerin yasal olmayan sitelerin almasn engelleyen program
kullanmas baz zm nerileri olarak sralanabilir. Bugn dnyada birok tp fakltesinde nternet hastal
poliklinii ald. niversitemizde de yksek lisans ders programna, nternet bamll ders olarak girmitir.
Bir nternet haberi, 16.08.2006
Yukardaki metinden de yararlanarak nternet kullanmnn olumlu ve olumsuz ynlerini tartnz.
Sevgili Ali. Naslsn? Annenle biz iyiyiz.
Seni ok zledik. Ltfen bilgisayarn
kapatp aaya yemee gelir misin?
Cem zdemir Fazl Say Mehmet z Kenan Sofuolu
Ali Erdemir Hamza Yerlikaya Suna Kan Gkhan Hotamlgil
Cahit Arf Fatih Akn Mehmet Okur Semih Saygner
Muhtar Kent Gazi Yaargil Oktay Sinanolu Yldz Kenter
Nuri Bilge Ceylan Halil Mutlu Sinan amil Sam Ahmet Ennl
Tabloda adlar olan kiilerin meslekleri ve uluslararas baarlar ile ilgili aratrma yapnz. Tabloda
isimleri olmayan ve alanlarnda uluslararas baar kazanm kiileri de aratrarak arkadalarnzla
beraber bir afi hazrlaynz.
CEP HERKL
1967de Bulgaristanda doan ve
Cep Herkl olarak anlan Naim
Sleymanolu, btn otoritelere gre
tm zamanlarn en iyi haltercisidir. On
alt yanda rekor krarak halter
tarihinde en gen dnya rekortmeni
unvann ald. Kariyeri boyunca
olimpiyat altn madalyas, yedi Dnya
ampi yonl uu ve al t Avrupa
ampiyonluu vardr. Tam 46 kez
dnya rekoru krmtr. 1984, 1985 ve
1986da dnyada yln haltercisi
seildi. 1984 Los Angeles Olimpiyat-
larn Dou Blokunun boykot etmesi
nedeniyle katlamad. Bulgaristanda
Trklere uygulanan asimilasyon ve
basklar nedeniyle 1986da Trkiyeye
snd. 1988 Seul Olimpiyatlarnda 9
dnya, 6 olimpiyat rekoru krarak
muhteem bir zafer elde etti ve
byl ece Trki ye ye ol i mpi yatl ar
tarihinde gre dnda ilk altn
madalya kazandran sporcu oldu.
1992 Barcelona Olimpiyatlarnda
kolaylkla altn madalyay kazanan
Naim Sleymanolu, ayn yl Ulusla-
raras Halter Basn Komisyonu tara-
fndan Dnyann En yi Sporcusu
seildi. 1996 Atlanta Olimpiyatlarnda
4 dnya rekoru krarak 3. kez olimpi-
yatlarda madalya kazanarak tarihe
geen Naim Sleymanolu, 2000de
halteri brakt.
www.nsuleymanoglu.k12.tr
219
Trk sporu 1980lerin sonlarndan itibaren uluslararas alanda
byk baarlar elde etmitir. Naim Sleymanolunun 1988 Seul
Olimpiyatlarnda altn madalya kazanmasyla balayan sre, bir
ok branta olimpiyat madalyalar kazanlmasyla devam etmitir.
En ok altn madalya Naim Sleymanolu, Hafz Sleymanolu ve
Halil Mutlu bata olmak zere halterci sporcular tarafndan
kazanlmtr. Bayan haltercilerimizde son yllarda bir ok uluslar-
aras yarmada madalyalar kazanmtr.
1992 Barcelona Olimpiyat Oyunlarnda Mehmet Akif Pirim
grekoromen grete 24 yl aradan sonra ampiyon olmutur. 1996
Atlanta Olimpiyatlarnda Trkiye son 36 yln en baarl sonucunu
elde ederek, oyunlar 4 altn, 1 gm ve 1 bronz madalyayla
kapad. Serbest grete Mahmut Demir, grekoromen grete
Mehmet Akif Pirim altn madalya kazand. Judoda da Hlya
enyurt ise nc olarak Trkiyeye bayanlarda ilk madalyay
kazandran sporcu oldu. 1994 Dnya Serbest Gre ampi-
yonasnda Trkiye 28 yl aradan sonra takm halinde Dnya
ampiyonu olmutur. Ayrca Judo, tekvando ve boks bata olmak
zere bir ok branta olimpiyatlarda ve dnya ampiyonalarnda
ok sayda madalya kazanan sporcumuz yetiti.
Trk Mill Futbol Takmnn 2002 Dnya ampiyonasnda ve
2008 Avrupa Futbol ampiyonasnda 3. olmas mill takm dze-
yinde en nemli baarlardr.
Basketbol Mill Takmmz ise 2006 Dnya Basketbol ampiyonasnda 6. oldu. Ayrca Bayan Voleybol
Milli Takmmz ve kulp takmlarmz da 1990 sonras uluslararas spor organizasyonlarnda nemli
baarlar kazanmlardr.
Ayrca birok bilim adammzn, sanatmzn, edebiyatmzn kazand uluslararas baarlar gurur
kaynamz olmutur.
2002de Dnya Futbol ampiyonas nda 3. olan mill takmmz
3. Ekonomik Gelimeler
1980den sonra ekonomi nceki dnemlere gre byk bir deiim gsterdi. 24 Ocak 1980de
alnan kararlar Trk ekonomi anlaynda bir dnm noktas oldu. Bu kararlara gre demeler dengesini
dzeltmek, enflasyonu drmek, serbest piyasa ekonomisine gemek ve ihracata ynelik retimi
tevik etmek temel nceliklerdi. hracat artrmak iin zel sektre dk faizli kredi verilmesi, vergi
iadesi ve ucuz dviz bulmada yardm gibi kolaylklar saland.
Aadaki tablo, grafik ve grsellerden yararlanarak Trkiyenin ekonomik yapsndaki
deiimle ilgili grlerinizi belirtiniz.
Aadaki tablolarda Trkiye ekonomisine ynelik veriler yer almaktadr. Tablolardan
yararlanarak Trkiyenin ekonomik yapsyla ilgili szl sunum yapnz.
Trk d ticareti
Yl
thalat
(milyon $)
hracat
(milyon $)
hracatn ithalat
karlama oran (%)
D ticaret a
(%)
Turizm geliri
(milyon $)
1980 7.909 2.910 36,7 63,3 326
1985 11.343 7.958 70,1 29,9 1.482
1990 22.302 12.959 58,1 41,9 3.225
1995 35.709 21.637 60,5 39,5 4.957
2000 54.502 27.774 50,9 49,1 7.636
2007 169.987 107.154 63,0 37,0 13.990
TK
Trk sanayisinin Trk d ticaretindeki yeri
Yllar
hracat thalat
Genel
(milyon $)
Sanayi
(milyon $)
Sanayi rnle-
rinin ihracatta-
ki oran (%)
Genel
(milyon $)
Ham madde
(milyon $)
Ham madde-
nin ithalatta-
ki oran (%)
1980 2.910 1.065 36,6 7.909 6.747 85,3
1985 7.958 6.049 76,0 11.343 8.853 78,0
1990 12.959 10.504 81,1 22.302 16.153 72,4
1995 21.637 19.260 89,0 35.709 25.198 70,6
2000 27.774 25.518 91,9 54.502 36.010 66,1
2007 107.154 100.966 94,2 169.987 133.879 78,7
Yllara gre
enflasyon oranlar
Yllar
Enflasyon
oran (%)
1980 101,40
1985 44,95
1990 60,30
1995 89,11
2000 54,92
2005 8,18
TK
220
1989da karlan kanunla Trkiyede kiilerin dviz
satn almas ve bulundurmas serbest brakld.
Trkiyede zelletirme
Yllar
zelletirme
(dolar)
1986-2006 25.783.115.795
2007 4.258.629.659
2008 6.295.786.143
Toplam 36.337.531.597
zelletirme daresi Bakanl
TK
Otomotiv sektr (adet)
Yllar hracat thalat
1980 4.515 4.887
1985 3.760 12.806
1990 6.122 72.215
1995 32.764 21.651
2000 90.026 258.987
2005 561.191 444.806
Katma Deer Vergisi uygulamasnn basna yansmas (02.01.1985)
1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2007
Yllar
120
100
80
60
40
20
0 D
e

e
r

(
m
i
l
y
a
r

d
o
l
a
r
)
Trkiye ihracat art oranlar grafii
TK
Aadaki tablo ve fotoraflardan da yararlanarak GAPn blge iin nemi ve blgede meydana
getirdii deiiklikleri aratrarak bir sunu hazrlayn ve snfta arkadalarnzla paylanz.
221
www.gap.gov.tr
Rakamlarla GAP
Projenin balang tarihi 1980
Projenin kapsad iller
Adyaman, Batman, Diyarbakr, G. Antep,
Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak
Proje yzlm
2
75.378 km
stihdam kapasitesi 3.800.000 kii
Sulamaya alacak arazi 1.800.000 hektar
Yllk elektrik retim hedefi 27 milyar kWh
Proje detaylar 22 baraj ve 19 elektrik santrali
Gerekleen yatrm miktar 23.300.000.000 dolar
Yaplacak yatrm 27.700.000.000 dolar
Proje gerekleme oran
Tarm (% 26), enerji (% 83),
ulam (% 45), turizm (% 32)
GAPta ithalat ve ihracat
(milyon dolar)
Yllar hracat thalat
2001 710 563
2002 689 767
2003 987 1.168
2004 1.567 1.536
2005 2.242 1.907
2006 2.243 2.177
2007 3.247 2.762
1980lerin sonuna gelindiinde artk yabanc sermaye girii ve
ihracat artmtr. D ticaret tablolar incelendiinde ihracat
rnleri iinde sanayi rnlerinin arlnn artmaya balad ve
enflasyon oranlarnn dt grlr. Fakat yine de d ticaret
a kapatlamamtr. 1997, 1998, 2001 ve 2008 yllarnda
yaanan ekonomik krizler Trk ekonomisini olumsuz etkilemitir.
Bu olumsuzluklar ortadan kaldrmak ve d ticaret an
kapatabilmek iin MF (Uluslararas Para Fonu) ile anlamalar
imzalanmtr. Ocak 2005ten itibaren Trk lirasndan alt sfr
silinmitir. Serbest piyasa ekonomisinin temel artlarndan biri
olan devletin ekonomi zerindeki kontroln ortadan kaldrmak
iin zelletirme Yksek Kurulu gibi kurumlar kuruldu. Merkez
Bankas, hazrlanan kanunlarla hkmetlerin bankalar zerin-
deki etkisini ortadan kaldracak bamsz bir yapya kavutu-
ruldu. Yabanc sermayenin Trkiyeye gelmesi iin tevikler
verildi. Devletin ekonomideki etkisini en aza indirmek iin
zelletirme byk bir hz kazand. hracat teviklerine devam
edildi. Sanayi rnlerinin toplam ihracat iindeki oran % 94,2ye
kadar ykseldi. hracatn artmas, turizmin gelimesi ve turizm
gelirleri dviz skntsnn azalmasn salad. Kresellemenin
etkisiyle ithalat byk bir hzla artt. D ticaret a gnmzde
de en nemli problemlerinden biri olmasna ramen Trkiye
ekonomisi dnyann en byk 20 ekonomisi arasna girmitir.
Temel hedefi, Gneydou Anadolu Blgesi halknn hayat
standardn ykselterek dier blgelerle arasndaki gelimilik
farkn ortadan kaldrmak, tarmda verimlilii ve i imknlarn
artrarak mill kalknma hedeflerine katkda bulunmak olan GAP
(Gneydou Anadolu Projesi), ok sektrl, btnlemi ve
srdrlebilir bir kalknma projesidir. lkemizin z kaynaklaryla
yaplmakta olan proje, gelecek kuaklar iin kendilerini gelitirebilecekleri bir ortam yaratlmasn
amalayan srdrlebilir insani kalknma felsefesi zerine kurulmutur. Kalknmada adalet, katlmclk,
evrenin korunmas, istihdam, meknsal planlama ve alt yapnn gelitirilmesi GAPn temel stratejile-
ridir. Projenin byk bir ksm bitirilmitir. Kalan ksm iin almalar devam etmektedir.
BANKER SKANDALI
24 Ocak kararlaryla mev-
duat faiz oranlarnn serbest
braklmas sonucu halka ok
yksek faiz vermeyi taahht eden ok
sayda bankerlik irketi kurulmaya
baland. 1982lere gelindiinde ban-
kerlerin says binleri bulmutu. O
dnemde lkemizde faaliyet gsteren
38 bankann 31i bankerler adna para
topluyordu. Birikimlerinden yksek
oranda gelir elde etme hayaline
kaplan on binlerce kii paralarn bu
bankerlere teslim etti. Lks bir araba-
nn 3 milyon lira olduu o gnlerde
bankerl eri n hal ktan topl adkl ar
parann yaklak 150 milyar lira olduu
tahmin edilmektedir.
Maliye Bakannn Vatanda -
be kuru fazla kazanmak iin kumar
oynamtr. demesi zerine on binler-
ce kii bankerlerden paralarn almak
iin mracaat etti. Bunun zerine ban-
kerlerin bir ksm yurt dna kaarken
kalanlar da iflas ettiklerini akladlar.
Bylece yksek faiz geliri hayali kuran
on binlerce kii ellerindeki btn
birikimlerini kaybetmi oldu.
www.mimoza.marmara.edu.tr
Aadaki metin ve resimden yola karak 17 Austos
Depreminin insanlarn psikolojisi ve toplum zerindeki
etkileri hakknda neler syleyebilirsiniz?
29 yandaki A. L. her akam yapt gibi yatmaya hazrlanyor.
Ak olan TVyi kapatmyor, sadece sesini biraz ksyor. Evdeki kz
kardeinin odasna bir gz atyor, kapsn hafif aralk brakyor.
TVnin karsndaki kanepenin karsna kuruluyor, hafif uzanr gibi
yapyor. Uykusu ok ama ieride onu bekleyen yatana gitmeyi
aklndan bile geirmiyor. Bir yastk ve bir pikeyle birlikte rutin
gecelerinden birine daha hazrlanyor.
17 Austos Pazar bugn... 1999da yaanan o byk aclarn
zerinden 9 yl geti...
Zaman akp gitse de acnn, korkunun, travmann bykl A.
L. gibi birok insann yreinden hlen gemiyor...
Bir gazete haberi, 18.08.2008
222
TERRN MALYET
leri Bakanlnn 20.07.2008 tarihinde yapt aklamaya gre Trkiye, terrle mcadele iin 300
milyar dolar harcam. Bu parayla, 24 derslikli 480.000 okul veya 48.000 tam teekkll hastane
yaplabilirdi. 3.800.000 kiiye i imkn sunacak sayda fabrika veya dnyann en byk kalknma proje-
lerinden olan GAPtan yedi tanesi hayata geirilebilirdi. Trkiyenin bu gne kadar yaptnn iki katndan fazla
otoyol yaplabilir,Trkiye dnyann 7. byk ekonomisi hline gelir, d borcu kalmazd. Herkese ok daha kaliteli
eitim ve salk hizmeti sunulabilirdi.
Bir gazete haberi, 21.07.2008
Yukardaki metinden de yararlanarak terrn lkelerin ekonomisine ve gelimesine etkilerini yorumlaynz.
4. Toplumsal Soru
a. Terrizm
Terr, byk apl korku veren ve bireylerde ylgnlk yaratan bir eylem durumunu ifade etmektedir.
Terrizm ise siyasi amalar iin mevcut durumu yasa d yollardan deitirmek amacyla rgtl,
sistemli ve srekli terr eylemlerini kullanmay bir yntem olarak benimseme durumudur. Gnmzde
uluslararas kar mcadelelerinde terr faaliyetleri n plana kmtr.
Terrizmin, hz kazand dnemlerle uluslararas sorunlar arasnda yakn bir iliki olduu
grlmektedir. Terrizm, siyasi bir mcadele arac olarak bir lkenin bir baka lkeyi zayflatmas ve
istikrarn bozmas iin de kullanlmaktadr.
Son 25 yl iinde Trk toplumunu en fazla etkileyen olay kukusuz ki terrdr. Trkiyedeki terr
faaliyetlerinin ortak amac devletin niter yapsn bozarak mill birlik ve beraberlii ortadan kaldrmaktr.
Terrizmin amacna ulamada setii yntemlerden bazlar; halk veya hedef bir topluluu
korkutarak dehete drmek, dzene kar olan gleri harekete geirmek, kamuoyunu ynlen-
dirmek, hedef lkenin ekonomisine zarar vermek, vb.dir.
Terr rgtleri kamuoyuna seslerini duyurabilmek iin propaganda yapmakta ve amalarna hizmet
edecek her trl olay istismar etmektedir. nemli kiilere suikast eylemleri dzenlemek, vatandalara
ynelik katliamlara bavurmak, rastgele seilmi merkezlere bomba yerletirmek ve intihar eylemleri bu
rgtlerin en sk kulland yntemlerdir.
Terrle mcadelenin olduka ykl bir maliyeti bulunmaktadr. lkelerin geliimi ve ekonomisine
ynelik harcamas gereken paralar terrle mcadele alanna kaydrma zorunluluu, ekonomik adan
lkenin kaynaklarnn verimli alanlarda kullanlmasnn engellenmesi terrizmin amalarndandr.
Terr rgtlerinin balca finans kaynaklar: Silah, insan ve uyuturucu madde kaakl, gasp,
hrszlk, fidye, hara, eitli yaynlardan elde edilen gelirler ve d desteklerdir.
Terr nlemek iin ncelikle terrn ekonomik ve insan kaynaklarn yok etmek gerekir. Terr
rgtlerinin hedef kitlesi durumunda bulunan ocuklar ve genleri rgtlerin propagandalarna kar
korumak iin lkedeki eitim dzeyi ykseltilmeli ve terr rgtlerinin zararl faaliyetlerine kar genler
bilinlendirilmelidir. Terr rgtlerinin istismar sebepleri ortadan kaldrlmaldr. Terre destek veren
veya onlara imknlar salayan devletlere uluslararas yaptrmlar uygulanmas iin giriimlerde
bulunulmaldr. Komu lkelerle de i birlii yaplarak terrizmin yurt ii ve yurt d balantlar
kesilmelidir.
b. 17 Austos Depremi Sonunda Ortaya kan Sorunlar
nlar
Haritay inceleyerek yaadnz yerin deprem riskini sorgulaynz. linizde depremin
zararlarn en aza indirmek iin yaplan almalar aratrarak snf panosunda sergileyiniz.
17 Austos 1999 depreminde illere
gre lenlerin says
lin ad len insan says
Bolu 270
Bursa 268
Eskiehir 86
stanbul 981
Kocaeli 9.477
Sakarya 3.891
Yalova 2.504
Zonguldak 3
Toplam 17.480
Afet leri Genel Mdrl Deprem Aratrma
Dairesi Bakanl, 17 Austos 1999 zmit Krfezi
Deprem Raporu
Hasar durumu Yap tr Yap says
Ykk veya ar
hasarl
Konut 66.441
yeri 10.901
Orta hasarl
Konut 67.242
yeri 9.927
Hasarl
Konut 80.160
yeri 9.712
T.C. Babakanlk Kriz Ynetim Merkezi, Depremler 1999
223
17 Austos Depreminin basna yansmas (18.08.1999)
anakkale
Balkesir
Manisa
zmir
Aydn
Mula
Denizli
Burdur
Isparta
Bursa
Yalova
Bilecik
Kocaeli
Sakarya
Bolu
Dzce
ankr
Karabk
Amasya
Tokat
Erzincan
Bingl
Mu
Siirt
Hakkari
Hatay
Malatya
Elaz
Tekirda
Kastamonu
Erzurum
Kars
Ar
Idr Gmhane
Bayburt
Sinop
K A R A D E N Z
A K D E N Z
Ordu
Giresun
Artvin
Rize Trabzon
Tunceli
Ktahya
Afyonkarahisar
Uak
Antalya
orum
Yozgat
Kayseri
Sivas
Adana
Krehir
Krkkale
Nevehir
Ankara
Konya
Nide
Kahramanmara
Adyaman
Diyarbakr
Batman
rnak
Osmaniye
Mardin
anlurfa
Kilis
Gaziantep
Bitlis
Van
Krklareli
0 100 200 300 km
1.DERECE
2.DERECE
3.DERECE
4.DERECE
5.DERECE
Karaman
Edirne
l Merkezi
Zonguldak
Bartn
Samsun
Ardahan
stanbul
Trkiye deprem blgeleri haritas
Eskiehir
Mersin
Aksaray
17 Austos 1999da meydana gelen 7,4 byklndeki depremin merkez ss, zmit in 12 km.
gney dousunda, Kuzey Anadolu Fay Hatt zerinde bulunmaktadr. Deprem, kentleme ve nfus
younluunun fazla olduu, nemli endstri tesislerinin bulunduu stanbul, Kocaeli, Sakarya, Bolu,
Bursa, Zonguldak, Eskiehir ve Yalova illerinde can ve mal kaybnn olduka fazla olmasna sebep
olmutur. Depremin yaand blgede, Trkiyenin eitli illerinden g eden insanlarn bulunmas
depremin etkilerini yurt geneline yaymtr.
17 Austos depreminin sanayi tesislerine zarar vermesi; i
gc, retim ve ihracat kayb Trk ekonomisini olumsuz etkile-
mitir. Devlet Plnlama Tekilat tarafndan yaplan almalar
sonucunda 7 Eyll 1999 tarihli raporla ekonomik kayp 9-13
milyar dolar olarak hesaplanmtr. Tabloda da grld gibi ok
sayda bina hasar grmtr.
Depremden etkilenen insanlar uzun sre yaadklar korku ve
acnn psikolojik etkilerini zerlerinden atamamlardr. Deprem-
den sonra devletimiz depremzedeler iin nce geici, sonra
kalc konutlar yapmtr. Yeni karlan kanunlarla zorunlu dep-
rem sigortas mecburiyeti getirilmi, imar alanlar ve ruhsatlar
daha sk kontrol altna alnmtr. Arama ve kurtarma birimlerinin
says artrlmtr.
Aadaki tablo ve grafikleri inceleyerek sera gazlarnn kresel snmaya etkilerini
yorumlaynz
0.80
0.70
0.60
0.50
0.40
0.30
0.20
0.10
0
-0.10
-0.20
-0.30
1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000
Kresel yzey scaklklar 1860 - 2000 (Eyll)
S

c
a
k
l

k
t
a
k
i

d
e

i
k

(
C
)
Hadley klim Tahmin ve Aratrma Merkezi
Karbondioksit 50
Kloroflorokarbonlar 17
Metan 13
Ozon 7
Azot oksitler 5
Dierleri 8
Sera gazlarnn kresel snmadaki oranlar (%)
Nisan 1999
371.2
Mauna Loa, Hawaii
380
370
360
350
340
330
320
310
1963 68 73 78 83 88 93 98
C
O

b
i
r
i
k
i
m
i

(
p
p
m
v
)
2
Hawaii, Mauna Loa stasyonu lme sonularna
gre atmosferdeki karbondioksitin srekli art
224
. KRESEL SORUNLAR
1. Kresel Isnma
Yandaki ekil incelendiinde sera gazlarnn
seralardaki camlar ile ayn ileve sahip olduu
grlr. Sera gazlar, gneten gelen k nlarnn
yeryzne ulamasna ve stmasna izin verirler.
Fakat k nlarnn yere arparak s enerjisine
dnm hlinin atmosfere dnmesine izin
vermezler. Normalde geceleri soumas gereken
yeryz ve atmosferin yere yakn katmanlar
yeterince soumaz. Scakln yksek olmas
atmosferdeki su buhar miktarn da artrr. Su buhar
da yeryznn daha fazla snmasna yardmc
olurken yeryznde scaklk, normal deerlerin
stne kar.
Sanayi nklb ile balayp II. Dnya Savandan sonra hzlanan enerji ihtiyac gnmzde giderek
artmaktadr. Fosil yaktlar olarak adlandrlan kmr, petrol ve doal gaz dnyann bugnk enerji
ihtiyacnn % 75ini karlamaktadr. Yaplarnda karbon (C) ve hidrojen (H) bulunan bu yaktlar kulla-
nldklarnda atmosfere bol miktarda karbondioksit (CO ) salmaktadr.
2
Bir serann cam ile kapl at ve yan duvarlarna
arpan gne nlar sera camndan kolayca ieri
girer. Ancak, sera iindeki cisimlere arpan n
enerjisi, s enerjisine dnr ve dalga boylar
deiir. Bu dalga boyundaki s enerjisinin sera dna
kmasn camlar engeller ve geriye yanstr. Bylece gne
geldii srece sera snmaya devam eder. Serann iiyle
dars arasnda byk scaklk fark oluur. Bu fiziksel olaya
sera etkisi denir.
Fosil yaktlar olarak adlandrlan doal gaz, petrol ve
kmrn yanmasyla aa kan gazlara sera gazlar denir.
Yukardaki metin ve resimden yola karak sera gazlar
denilen karbondioksit, kloroflourkarbonlar, metan, ozon ve
azotoksit kresel snmay sizce nasl etkiler?
Sebze yetitirilen bir serann ii
Sera etkisinin ematik aklamas
Kresel snmaya neden olan gazlar iinde en etkili olan karbondioksitin, 1958ten itibaren % 9 artmas
dnyann iklim dengelerini bozmutur. Karbondioksit bata olmak zere havay kirletin gazlarn yalarla
yeryzne inmesi su ve toprak kirliliinin nemli nedenlerinden olmutur. Kresel snmada etkili olan
gazlardan kloroflourkarbonlar ise gnmzde buzdolab, klima, sprey, yangn sndrc ve plastik
sanayinde kullanlmakta olup bu rnlerin says her geen gn artmaktadr.
Kresel snmann etkisinin XXI. yzylda youn olarak grlecei, buzullarn erimesiyle denizlerin su
seviyelerinin ykselecei bilinmektedir. nsanlarn byk bir ksmnn yaad dnyann tarmsal retim
deposu olan ky ovalarnn sular altnda kalaca bilim adamlar tarafndan aklanmaktadr. Ayrca
iklimlerde deimeler olaca, kuraklk ve su ihtiyacnn artaca, baz yerlerin lleecei, yalarn
dengesizleecei ve 2025 yl itibariyle dnya nfusunun yarsnn susuzlukla mcadele etmek zorunda
kalaca tahmin edilmektedir. 2050ye kadar ise bitki ve hayvan trlerinin drtte birinin yok olaca ve bu
durumun doal dengeyi geri dnlemez ekilde bozaca ifade edilmektedir.
Aadaki karikatr ve fotoraflardan da yararlanarak kresel snmann gelecekte
dnyamz zerindeki etkileri hakknda grlerinizi belirtiniz.
225
Patagonya buzullar (Arjantin),1928 Patagonya,2004
www.kuresel-isinma.org
Aadaki metinlerden de yararlanarak kresel snmann dnyamz zerindeki etkilerini
azaltmak iin yaplmas gerekenlerle ilgili bir sunu hazrlaynz.
KRESEL ISINMANIN TRKYEYE OLASI
ETKLER
evre ve Orman Bakanlnn isteiyle stanbul
Teknik niversitesi tarafndan hazrlanan, Trkiye iin
klim Deiiklii Senaryolar balkl rapora gre;
2070te Trkiye genelinde scaklklarn 6 C yk-
selmesi beklenmektedir. Bu durumda Ege, Akdeniz,
Anadolu, Dou ve Gneydou kesimlerinde scaklk
ykselmeleri etkili olacaktr. Karadeniz Blgesinde
yalar da % 20 civarnda artarken gneyde ise % 30
civarnda bir azalma grlecektir. Trkiyede kar
yamad klar grlrken beklenmedik zaman ve
yerlerde kar yaabilecei tahmin edilmektedir.
lkemizde enerji retimi ve sulamada ok nemli bir
yere sahip olan Frat ve Dicle nehirlerinin havzalarnda
yalar azalacak. Ekosistemlerinde meydana gelecek
deime sonucu lkemizdeki birok canl tr de yok
olma tehlikesiyle kar karya kalacaktr.
www.cevreorman.gov.tr
BMNN UBAT 2007 KLM DEM RAPORU
Kresel snma ve dnyada iklim deiimi ile ilgili BM raporunda,
kresel scaklk artnn olas etkileri aadaki biimde zetlen-
mektedir:
1. Scaklk 2,4 derece artarsa: Su sknts balayacak. Kuzey
Amerikada kum frtnalar tarm yok edecek. Deniz seviyeleri
ykselecek. Peruda 10 milyon kii su sknts ekecek. Mercan
kayalklar yok olacak. Gezegendeki canl trlerinin yzde 30u yok
olma tehlikesiyle kar karya kalacak.
2. Scaklk 5,4 derece artarsa: Denizler 5 m. ykselecek. Deniz
seviyesi ortalamas 70 metre olacak. Dnyann yiyecek stoklar
tkenecek.
3. Scaklk 6,4 derece artarsa: Gler balayacak. Yz milyon-
larca insan uygun iklim koullarnda yaamak umuduyla g yollarna
decek. Kadnlar su bulamadklar iin salarn kestirecekler.
Denizler lleecek. Kuraklk yaanacak. Okyanuslardan aktarmla
ime suyu elde edilecek. Suda yaayan baz hayvanlarmz (kutup
ays, fok bal vs.) trmanacak buz bulamayacaklar. Yzmekten
yorulup lecekler. nsanlar 50 yandayken susuzluktan 85 yanda
gibi gzkecekler. Bebeklerin sakat doma olasl artacak.
www.kuresel-isinma.org
226
Kyoto Protokol ve nemi hakknda aratrma yapnz. Aadaki haritadan yararlanarak
Protokol imzalamayan veya ekimser kalan lkelerin ne srdkleri sebepleri aratrarak
snfta sunum yapnz.
K U Z E Y B U Z D E N Z
B Y K O K Y A N U S
B Y K O K Y A N U S
A T L A S O K Y A N U S U
H N T O K Y A N U S U
2
Protokol reddeden lkeler
0 1000 2000 3000 km
mzalayanlar mzalama srecinde olanlar Protokol imzalamayanlar
?Kyoto Protokol
Kresel snma bir veya birka devletin abas ile zlebilecek bir sorun olmaktan ok btn
devletlerin i birlii ile zlebilecek bir sorundur. Bunun iin BM klim Deiiklii ereve
Szlemesine (BMDS) bir ek niteliindeki Kyoto Protokol hazrlanmtr. Aralk 1997de
Japonyann Kyoto ehrinde grlmeye balayan Protokol, ubat 2005 tarihinde yrrle girmitir.
Trkiye 30 Mays 2008de Protokol imzalayacan aklam ve 13.05.2009da imzalamtr.
2. evre Kirlilii
Canllarn saln olumsuz ynde etkileyen, doal evrede zararl etkiler meydana getiren yabanc
maddelerin hava, su ve toprakta normalin zerinde birikmesi olan evre kirlilii, gnmzde yaanan en
nemli sorunlardan biridir. Doal evrenin ve kaynaklarn snrsz olmadn unutan insanlar yzyllar
boyunca doal kaynaklar tketme ve kirletme yoluna gitmilerdir. zellikle son elli yl iinde binlerce
canl trnn yok olmas, doal dengenin bozulmasnn ortaya kard hastalklar ve insanlara verdii
zararlar youn bir ekilde grlmeye balannca baz tedbirler alma yoluna gidilmitir. Ancak evrenin
korunmas ve evre kirliliinin nlenmesi konusunda hl ortak bir bilin olumamtr. evre kirliliini
genel olarak hava, su, toprak ve grlt kirlilii olarak snflandrabiliriz.
Yeryzndeki su kaynaklarnn ancak % 1i kullanlabilir tatl su kaynadr. Son yllarda kresel
snmann etkisiyle dnyada meydana gelen kuraklk, su kaynaklarnn ok daha fazla nem
kazanmasn salad. Gnmzde milyonlarca insan yeterli ve temiz su kaynaklar bulamad iin
lmekte veya salgn hastalklarla mcadele etmek zorunda kalmaktadr. Tatl su kaynaklar yannda
tuzlu su kaynaklar da iklimin dengeli bir ekilde devam iin gereklidir. Tuzlu sularda yaayan canllar
doal dengenin korunmas iin son derece nemlidir.
Evlerden, sanayi tesislerinden, maden iletmelerinden sulara srekli zararl atklar karmaktadr.
Tarmda kullanlan ilalar ve gbreler kirlenmeyi daha da artrmaktadr.
Canl yaam iin ok nemli olan bir dier doal kaynak topraktr. Nfusun hzla artt, kullanlabilir
toprak miktarnn ise srekli azald dnyamzda 1 cm kalnlnda toprak tabakasnn oluabilmesi iin
yzlerce yl gemesi gerekir. Verimli topraklarn sulara katlan veya havaya salnan zararl maddelerle
kirlenmesi, yanl sulama, erozyon vb. nedenlerle hzl bir ekilde yok olmas dnyada alk tehlikesini
byk boyutlara ulatrmtr.
Fosil yakt kullanm sonucu hava kirliliine sebep olan birok madde asit yamurlaryla yeryzne
inerek suyu ve topra kirletmektedir. Yeterli fosil yakt bulunmayan birok lkenin nkleer enerjiye
ynelmesi, nkleer atklarn topraa gmlerek saklanmas, nkleer santrallerde meydana gelen
kazalar (ernobil gibi) ok geni alanlarda hava, su ve topra kirletmektedir. Doal evrenin yok olmas
beraberinde uzun yllar sren hastalklar da getirmitir. ernobilde meydana gelen kazadan sonra
btn dnyada nkleer enerji tartma konusu olmutur. Nkleer enerjiye kar olanlar yasaklanmasn
227
isterken, taraftar olanlar gerekli tedbirler alndnda enerji ihtiyacnn ancak byle bir kaynakla
karlanabileceini savunmaktadr. Fosil yaktlarn ve nkleer enerji kullanmnn olumsuz sonularnn
grlmesi zerine bir ok gelimi lkede gne, rzgr, dalga enerjisi gibi farkl enerji kaynaklarnn
kullanm iin almalar hz kazanmtr.
Grlt kirlilii ise ehirlerde yaayan insanlarn nemli sorunlarndan birisi olup salk problem-
lerine ve i verimliliinin dmesine neden olmaktadr.
Aadaki metin ve tablodan yararlanarak nkleer enerji kullanm hakknda yorum
yapnz. Nkleer enerji kullanmna taraftar olanlarla kar kanlarn ne srdkleri sebepleri
aratrarak retmeninizin rehberliinde grup tartmas yapnz.
ernobilden bir ses yle diyor: Normal bir
insansndr! Sonra bir gn birdenbire ernobil
insanna dnrsn. Herkes gibi olmak istersin ama
olamazsn. Sana farkl gzlerle bakmaya balarlar.
Sorarlar: Korkutucu muydu? Santral nasl yand?
Neler grdn? Artk ocuun olabilir mi? Ein seni
terk etti mi? lk zamanlar hepimiz bir hayvana
dntrlmtk. Herkes ban evirip bize
bakyordu. Oradan gelmi!
Hepsinin ortak noktas ise ernobilli olmalar
ernobilli olmann aclarn yayor olmalar
Svetlana ALEKSIYEVI,
ernobilden Sesler, s. 114
Dnyada nkleer enerji kullanm
lke ad
Nkleer santral
says
Elektrik retim
pay (%)
lke ad
Nkleer santral
says
Elektrik retim
pay (%)
ABD 103 20 Rusya 31 16
Fransa 59 80 Slovakya 5 56
Belika 7 56 Ukrayna 15 49
spanya 9 24 svire 5 32
sve 10 45 ngiltere 19 20
Japonya 29 55 Bulgaristan 4 42
G. Kore 20 45 Ermenistan 1 43
Litvanya 1 70
www.nukte.org
Aadaki verilen rgtlerin kurulu amac ve alma alanlarn aratrarak tabloyu
doldurunuz.
Uluslararas tekilatn ad Kurulu amac alma alanlar
Birlemi Milletler Tekilat (UN)
Birlemi Milletler ocuklara
Yardm Fonu (UNICEF)
Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve
Kltr rgt (UNESCO)
Dnya Bankas (World Bank)
Dnya Salk rgt (WHO)
Gda ve Tarm rgt (FAO)
Uluslararas alma rgt (ILO)
Dnya Doay Koruma Vakf
(WWF)
Dnya Bankas The Employment Imperative raporu, 2007, www.un.org
200
180
160
140
120
100
1
9
9
6
1
9
9
7
1
9
9
8
1
9
9
9
2
0
0
0
2
0
0
1
2
0
0
2
2
0
0
3
2
0
0
4
2
0
0
5
2
0
0
6
7.4
6.8
6.2
5.6
5.0
siz says (milyon kii) sizlik oran (%)
Kresel sizlik 1996-2006
sizlik sorununun basna yansmas (14.06.2008)
228
3. Nfus Art ve sizlik
1650lerde 500 milyon olan dnya nfusu 2000lerde 6 milyara ykselmi ve her yl bu nfusa
yaklak 97 milyon insan katlmaktadr. Gnmzde dnya nfusunun sadece 1 milyar kadar gelimi
lkelerde yaarken, geri kalan 5 milyardan fazla insan, az gelimi veya geri kalm lkelerde yaa-
maktadr.
Gelimi lkelerde nfus art hz ortalama % 0,5-1 arasnda deiirken az gelimi lkelerde % 2,
geri kalm lkelerde % 2,5-3 civarnda gereklemektedir. Bu durum dnyay zlmesi zor sorunlarla
kar karya brakmaktadr. Hzl nfus art gelimekte olan lkelerde, kaynaklarn yetersiz, kalknma
abalarnn sonusuz kalmasna, ekonomik ve sosyal sorunlarn artmasna neden olmaktadr. Gelimi
lkeler ise bu artn dnyann sosyo-ekonomik dengelerini ve istikrarn bozabilecei endiesini ta-
maktadrlar.
BMnin raporlarna gre, lkelerin nfus
artlar mevcut hzyla devam etmesi hlinde
dnya nfusunun 2030 ylnda 10 milyara
yaklaaca ve bunun 8,4 milyarnn dk ve
orta gelir grubu lkelerde, 1,6 milyarnn geli-
mi lkelerde yaayaca tahmin edilmektedir.
Bu durumda beslenme, temiz su ihtiyac, isizlik,
trafik ve haberleme nemli sorunlar olarak
ortaya kacaktr. Bu sorunlar amak iin;
modern tarm yntemleri kullanmak, planl
ehirleme yapmak, nfus artn yavalatmak,
var olan kaynaklar verimli ekilde kullanmak
gerekmektedir.
Dnyada nfus art ile ayn hzda i imkn-
larnn oluturulamamas, hatta teknolojik geli-
meler sayesinde i gcne duyulan ihtiyacn her
gn biraz daha azalmas, isizlik tehlikesini n
plana karmtr.
Yandaki Kresel isizlik adl grafikte de
grld gibi isizlerin toplam nfus iindeki
oran azalmasna ramen, isiz kii saysndaki
art devam etmektedir. 2008 ylnda dnyada
yaanan ekonomik krizin isiz saysn daha da
artraca tahmin edilmektedir.
Tablolar inceledikten sonra aadaki sorular cevaplamaya alnz.
1. 1930-1950 yllar arasnda dnyada nfus art hznn az olmasnn sebebi nedir?
2. Dnya nfusunun lkelere gre dalm gelimi ve az gelimi lkeleri nasl etkiler?
Grlerinizi belirtiniz.
Gelimi ve az gelimi lkelerin dnya nfusundaki oranlar (%)
Yl Gelimi lkeler Az gelimi lkeler
1900 40 60
1950 35 65
1980 25 75
1990 20 80
2000 15 85
2010* 10 90
DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir. * Tahmin deerlerdir.
Dnyada yllara gre
nfus art
Yllar Art oran (%)
1930 1,08
1940 1,11
1950 1,11
1960 1,33
1970 2,07
1980 1,69
1990 1,58
2000 1,22
2005 1,15
www.census.gov
229
K U Z E Y B U Z D E N Z
B Y K O K Y A N U S
B Y K O K Y A N U S
A T L A S O K Y A N U S U
H N T O K Y A N U S U
2
% 35 den fazla
0 1000 2000 3000 km
% 20 - 35 aras % 5 - 19 aras % 2,5 - 4,9 aras % 0,1 - 2,5 aras Veri yok
YETERSZ BESLENEN NFUS ORANLARI HARTASI
www.fao.org
Tablodan yararlanarak aadaki sorular cevaplaynz.
1. Yetersiz beslenme sorunu yaayan lkelerin ortak zellikleri nelerdir?
2. Dnyada alk ve yetersiz beslenme sorunu nasl bir deiim gstermektedir?
Yetersiz beslenen kii says (milyon kii)
lkeler 1969-1971 1979-1981 1990-1992 1995-1997 2001-2003 2004
1 Hindistan 218,3 261,3 214,8 201,8 212,0 209,5
2 in 386,6 304,0 193,6 145,6 150,0 153,7
3 Banglade 20,3 33,3 39,2 50,4 43,1 44,0
4 Kongo 6,0 10,0 12,2 27,2 37,0 39,0
5 Etiyopya - - - - 31,5 32,7
6 Pakistan 16,9 23,6 27,8 24,8 35,2 37,5
7 Tanzanya 8,9 5,2 9,9 15,7 16,1 16,4
8 Filipinler 18,8 12,9 16,2 15,4 15,2 14,6
9 Endonezya 55,9 36,5 16,4 11,8 13,8 13,8
Toplam (172 lke) 937,2 897,3 775,9 735,8 819,8 825,9
4. Yetersiz Beslenme ve Alk
Sanayi inklabndan sonra tarmda makineleme, gbreleme, ilalama ve sulama imknlar gibi
gelimeler, tarmsal retimdeki verimlilii byk oranda artrmtr. Yeryznde tarma elverili topraklar
snrl olmasna ramen verimlilik artlar sayesinde birim araziden elde edilen rn miktar byk
oranda artrlabilmektedir. Buna son zamanlarda gen mhendislii alannda kaydedilen gelimeler de
eklendiinde yeryzndeki kaynaklarn israf edilmeden kullanlmas ile bugn yeryznde alk diye bir
sorunun olmamas gerekir. Oysa gnmzde yeryznn birok blgesinde hzla bymekte olan bir
alk sorunu vardr. Dnyadaki alk sorununun giderek bymesinde ve bu konudaki endielerin
artmasnda kresel iklim deiikliine bal olarak artan kuraklk ve blgesel anlamazlklardan doan
atmalar etkilidir.
Yaplacak baz fedakrlklarla alk sorununu byk lde hafifletmek mmkn grnmektedir. BM
Gda ve Tarm rgt (FAO), 2015 ylna kadar dnyada alk eken kii saysn yar yarya azaltarak
800 milyondan 400 milyona indirmek iin 24 milyar dolara ihtiya olduunu bildirmitir. Bu rakam her yl
silahlanmaya harcanan yzlerce milyar dolarn yannda ok kk bir rakamdr. Uluslararas Bar
Enstits (SIPRI), yaynlad 2001 silahlanma raporunda kii bana yllk 137 dolar, toplamda ise 722
milyar dolarn silahlanmaya harcand ve silahlanma yarnn gittike hz kazand belirtiliyor.
Alk sorununun zmnde nemli bir faktr alk
nedenlerinin ortadan kaldrlmasdr. Bu nedenlerin ortadan
kaldrlmas iin birka devletin abas yeterli olmayacandan
uluslararas i birlii yaplmas ve alk sorunu yaayan lkelere
destek verilmesi gerekir. Dnyada yoksulluk ve alkla mcadele
iin Dnya Gda Program (WFP), FAO, Dnya Salk rgt
(WHO) ve BM Eitim, Bilim ve Kltr rgt (UNESCO),
Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD) alma yapmakta
ve projeler retmektedir.
Hzl nfus art ve yeryznde tarma uygun alanlarn snrl
olduu dnldnde alk sorununun zm iin son
zamanlarda nerilen en nemli zm yollarndan biri biyo-
teknolojidir. Biyoteknolojik yntemlerle, kendi tr dndaki bir
trden gen aktarlarak belirli zellikleri deitirilmi bitki, hayvan
ya da mikroorganizmalar elde edilebilmektedir.
Gen teknolojilerinin uygulamalar alk sorununa zm olabilecei dncesiyle birok lke
tarafndan desteklenmektedir. Baz lkeler ise biyoteknolojik yntemlerle rn elde edilmesine, rn-
lerin insan salna olan olumsuz etkileri nedeniyle kar kmaktadr. Biyoteknolojik yntemlerle gn-
mzde en ok msr, soya, pamuk ve kanola retilmektedir.
5. Uluslararas Terr
Son yllarda dnyada uluslararas gvenlikle ilgili en nemli
sorun terrdr. Buna ramen, terr olarak kabul edilen
eylemler konusunda devletler arasnda ortak bir fikre
varlamamtr Uluslararas politik dengeler ve lkelerin
karlar fikir birliine varlamamasnda nemli bir etken
olmutur. zellikle terrist rgtler listesi oluturmak devletler
arasnda pazarlk konusu edilmitir. Bunun temel nedeni ise
uluslararas bir terr tanmnn bulunmamasdr. Uluslararas
bir terr tanmnn yaplamamas terr yasaklayan genel bir
uluslararas anlamann hazrlanmasn da engellemektedir.
BMnin terre bak as, Genel Kurulun 1994te
yaynlad deklarasyondaki Politik sebeplerle yaplan,
toplumun tamamnda veya bir blmnde korku ortam
yaratacak cezai eylemler; siyasi, felsefi, ideolojik, etnik, rksal,
din veya herhangi bir gereke ile hakl gsterilemez. hkm
ile ortaya konmutur.
20. yzyln sonlarna kadar terrist eylemlerin karakteristik
zelii genellikle devlet adamlarn hedef almasdr. Avusturya-
Macaristan veliaht Ferdinandn, ABD Bakan John F.
Kennedynin ve Hindistan Babakan Indira Gandhinin ld-
rlmesi bunlara rnektir.
Yeni dnemde terrizm de kresellemitir. Terr rgtleri,
nternet ve uydu telefonu gibi modern iletiim aralaryla
haberleerek kitlesel tahribata yol aacak silahlarla dnyann
her tarafnda eylem yapabilen terr alarna dnmtr. 1990l yllarda terrist faaliyetler ok fazla
insan hedef alan bir yapya brnmtr. 11 Eyll saldrlar sonrasnda, uluslararas terr, eylemlerini
kiiler yerine sembol hedeflere yneltmitir. rnein 1992de Asya ktasnda meydana gelen 17 terr
eyleminde can kayb 25 iken, 1995 ylnda meydana gelen 16 eylemde can kayb 5.639 kiidir. 11 Eyll
2001de Dnya Ticaret Merkezine uaklarla yaplan saldrlarda 2.974 kii hayatn kaybetmitir.
Dnyada gnmze kadar 170 bitki trnde allarak
toplam 2.672 adet gen yaps deiime uram bitki eidi gelitirilmitir. Yukardaki grafikte de
grld gibi en fazla genetik alma, tahllar zerinde yaplmtr.
230
Bitkilerde gen yaps deiiklii almalar (%)
Tahllar
Dierleri
Ss bitkileri
Baklagiller ve ya bitkileri
48,7
18,3
24,7
16,3
www.taek.gov.tr
ABDde Dnya Ticaret Merkezine yaplan uakl saldr
- Kuzey Kbrs Trk Cumhuruyeti
kuruldu.
- Irak Kuveyti igal etti.
- Bonaklar, Srplar ve Hrvatlar ara-
snda Dayton Anlamas imzaland.
- ernobil nkleer kazas meydana
geldi.
- ran-Irak sava sona erdi.
- AIDS hastal ortaya kt.
1995 1987 1989 1991 1993 1983 1985 1981
Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.
- Trkiyede 17 Austos Depremi
meydana geldi.
- Trkiyede ekonomik kriz kt.
- Irak ABD ve ngiliz ordular
tarafndan igal edildi.
- AB Ortak para birimi Euroyu
kullanmaya balad.
- Trk Mill Takm Dnya Futbol
ampiyonasnda 3. oldu.
- Irakta Saddam Hseyinden
sonra ilk defa bir koalisyon
hkmeti kuruldu.
- Dnya apnda ku gribi vrs
panie neden oldu.
1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008
231
Kreselleme ile birlikte terrizmle mcadele, devletler iin tek balarna yrtebilecekleri bir
politika olmaktan kmtr. Bu dorultuda devletler, terrizmle mcadelede uluslararas kurulular
bnyesinde daha fazla i birlii yapmaktadr. Ancak srekli yeni yntemler gelitiren terrn
gncellenmeyen yasalarla nlenmesi mmkn olmamaktadr. Bunun iin geni kapsaml bir terrle
mcadele anlamas gerekmektedir.
6. Salgn Hastalklar
Kreselleen dnyamzda ok sayda insan uzak mesafelere sk sk seyahat etmektedir. Bylece
herhangi bir salgn hastalk ksa srede yaylarak kresel bir salgna dnmekte, dnyay tehdit eden
nemli sorunlardan biri hline gelmektedir. Yeni salgn hastalklarn yannda tberkloz, kolera, veba ve
stma gibi daha nceden bilinen baz hastalklarn
eitli ilalara ve antibiyotiklere kar diren gelitirmesi
bu hastalklarn da tehlike yaratmasna neden
olmutur. Bunun yannda tropikal hastalklar hl
byk bir tehlike olmaya devam etmektedir. Dnya
Salk rgtne gre; uzun ve maliyetli bir sre olan
yeni ve etkili ilalarn gelitirilmesi, hastalklarn
yaylma hzna ayak uyduramamaktadr.
Dnyada son 25 yl iinde etkili olan salgn
hastalklardan bazlar:
a. AIDS
1981de ABDde kefedilen AIDS iin hlen kesin
olarak bilinen bir tedavi yntemi yoktur. AIDSten
korunmak iin hastala sebep olan HIV adl lmcl
virsn yaylmasn nlemek tek yoldur. Virs, insan
vcudunun hastalklara kar direncini salayan
baklk sistemini etkisiz hle getirmektedir. Bu
durum basit bir enfeksiyonun bile lmcl hle
gelmesine sebep olmaktadr. nsan vcuduna giren
virsn yok edilmesi ya da vcuttan atlmas mmkn
deildir.
BM AIDS ile Mcadele Programnn 2006 yl
raporuna gre; dnyada HIV tayanlarn says 39,5
milyon olup, ylda 4,3 milyon kii AIDS hastalna
yakalanmaktadr. Raporda ayrca, AIDSe yeni
yakalananlarn % 40nn 15-24 yandaki genler oldu-
una dikkat ekilmektedir. AIDS cinsel iliki ve kan
yoluyla bulaan bir hastalktr.
b. Krm Kongo Kanamal Atei Hastal
lk olarak 1944te Krmda tanmland iin Krm
Kanamal Atei ad verilen hastalk, 1956da Kongoda
da ortaya knca Krm-Kongo Kanamal Atei adn
ald. Kenelerden bulaan Nairovirs ad verilen bu
virsn sebep olduu hastalk 2002den itibaren
Trkiyede de grlmeye baland. Sadece 2008de 55
vatandamz bu hastalk nedeniyle hayatn kaybetti.
c. Ku Gribi
Kanatl hayvanlarda toplu lmlere yol aan ve H5N1 virsnn insanlarda meydana getirdii
hastala ku gribi ad verilmitir. 1997de indeki ku gribi salgn srasnda hastaln insanlarda
lme sebep olduu tespit edilmitir. Virs, yaklak her 10 ylda bir yapsn deitirerek lkeler ve
ktalar arasnda yaylan salgnlara neden olmaktadr. Trkiye gibi gmen kularn g yollar zerinde
2006da dnyada AIDS hastalnn seyri
Blgeler
2006ya
kadar AIDS
hastas
olanlar
2006da
AIDSe
yakalanan-
lar
2006da
AIDSten
lenler
Dnya Genelinde 39.500.000 4.300.000 2.900.000
Sahraalt Afrikas 24.700.000 2.800.000 2.100.000
Kuzey Afrika ve
Ortadou
460.000 68.000 36.000
Latin Amerika 1.700.000 140.000 65.000
Karayipler 250.000 27.000 19.000
Kuzey Amerika 1.400.000 43.000 18.000
Bat ve Orta
Avrupa
740.000 22.000 12.000
Dou Avrupa ve
Orta Asya
1.700.000 270.000 84.000
Dou Asya 750.000 100.000 43.000
Gney ve
Gneydou Asya
7.800.000 860.000 590.000
Okyanusya 81.000 7.100 4.000
BM AIDSle Mcadele Program (UNAIDS) 2006 raporu
Trkiyede Krm-Kongo Kanamal Atei Hastal
Yllar
Kene srmal
olay says
l Says
2002-03 150 6
2004 249 13
2005 266 13
2006 438 27
2007 717 33
2008 206 28
www.saglik.gov.tr
bulunan lkelerde yaylma hz daha yksektir.
Genellikle kanatl hayvanlarda bulunan bu virs,
hasta hayvanlar ya da virslerin bulat ara-
gerele temas, yeterince piirilmeyen et ve yu-
murtalardan insana bulamaktadr.
d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii
Sendromu)
lk defa 2003te Asya, Kuzey Amerika ve Avru-
pada saptanan SARSn nedeni henz bilinme-
mektedir. Kuluka dnemi 2 ile 7 gn arasnda
olan hastaln belirtileri (ksrk, ate, titreme,
ba ars vb.) bulacln da balad gsterir.
Hastaln temel yaylma yolu ksrktr. SARSl
hastann ksrerek ya da haprarak havaya
damlacklar samas ve baka birinin onlar solu-
mas yoluyla yaylr.
e. Hepatit
Karacierde meydana gelen iltihabi reaksiyon Trkiyede yaygn olarak sarlk olarak tanmlanr.
Ancak lkemizde de hepatit denilince yaygn olarak hepatit B anlalr. Virsler (hepatit B, hepatit C ...),
bakteriler, eitli ilalar, uzun sreli alkol kullanm ve eitli endstriyel maddelere (karbon tetraklorr
gibi) uzun sre maruz kalmak hepatite yol aabilir. Hastalk sonucu karacierde hassasiyet, byme ve
iltihap ortaya kar. Virslerle ortaya kan hepatit bulacdr ve karacierde kalc hasarlara sebep olur.
Hepatit cinsel iliki ve kan yoluyla bular.
f. Stma
Hastala sebep olan parazitin dii anofel sivrisinekleriyle insanlara bulamasyla yaylan ateli bir
hastalktr. Tehisi kolay, tedavisi ve korunmas mmkn olan stma hastal ok eski zamanlardan beri
bilinmektedir. Yeryznde belirli blgelerde yaygndr. Orta ve Gney Amerika, Afrika lkeleri, Orta
Dou, Afganistan, Pakistan ve Hindistan, Japonya dndaki Uzak Dou lkelerinde stmaya yaygn
biimde rastlanmaktadr. Dnya Salk rgt ve BM ocuk Fonu 2005 yl raporuna gre bu hastalk,
bata Afrika olmak zere dnyada 1 milyondan fazla kiinin lmne yol amaktadr.
g. A(H1N1) Virs (Domuz Gribi)
A(H1N1) ad verilen virsn neden olduu
hastalk domuz gribi olarak adlandrlmaktadr. Bu
ekilde adlandrlmasnn sebebi, hastala sebep
olan virsn domuzlarda grlen grip virslerine
ok benzemesidir. Aslnda bu yeni virs insan,
domuz ve kularda gribe neden olan virslerin bir
karmdr. A(H1N1) insandan insana ksrme,
haprma ve virsn bulunduu alanlara temas
edilmesiyle bular. Dier grip virsleriyle ayn
ekilde yaylmakta ve benzer belirtiler (Ani ate, kas
ars, boaz ars ve kuru ksrk vb.) gster-
mektedir.
SARS hastalnn basna yansmas (26.06.2003)
232
Afrikada her yl ounluu 5 yandan kk
bir milyondan fazla insan stmadan lyor.
Hepatit B tehdit ediyor.
PROJE DEERLENDRME FORMU
rencinin Ad Soyad:
Projenin Ad:
Snf: No:
GZLENECEK RENC KAZANIMLARI
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
Projeyi plana gre gerekletirme
Bilgilerin doruluu
TOPLAM
Verilen srede sunuyu yapma
Projeye uygun alma plan hazrlama
TOPLAM
Toplanan bilgilerin analiz edilmesi
III. SUNU YAPMA
TOPLAM
Konu ile ilgili aratrma yapma
II. PROJENN ER
Elde edilen bilgilerden karmda bulunma
Sorulara cevap verme
GENEL TOPLAM
retmenin yorumu:..............................................................................................................................................................
Grsel meteryaller toplama
Trkeyi etkin kullanma
Toplanan bilgileri dzenleme
Sunuyu hedefe ynelik materyalle destekleme
DERECELER
ok iyi
yi
4 3 2 1 5
Orta Zayf
ok
zayf
Trkiyede ABye uyum erevesinde yaplan yasal deiiklikleri aratrnz. Bu yasa deiiklik-
lerinin getirdii yenilikler ve gnlk hayatmza yansmalar nasl olmutur?
Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz.
1. ncelikle aratrmanzn snrlarn belirleyiniz.
2. Size verilen sreyi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz.
3. Halk ve niversite ktphanesi, nternet vb. yerlerde konu ile ilgili aratrma yapnz.
4. Konuyla ilgili fotoraflar ekin ve grsel materyaller aratrnz.
5. Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyin ve snflandrnz (Hangi bilgileri, nerede ve
nasl kullanacanza karar veriniz.).
6. Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz.
7. Sunum sonunda projeyle ilgili karmlarda bulununuz.
8. Fotoraflarla desteklediiniz projenizi snf panosunda sergileyiniz.
9. Bu proje iin verilen sre bir aydr.
233
A. Deerlendirme Sorular
B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz.
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
. (..)
C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz.
1. 1985ten sonra SSCBde meydana gelen politika deiikliklerinin nedenleri nelerdir?
2. SSCBnin dalmas dnyay nasl etkilemitir?
3. SSCBnin dalmas Trkiyenin Kafkaslar ve Orta Asya politikalarnda nasl bir deiime sebep
olmutur?
4. Hazar Denizi ve Orta Asya Trk cumhuriyetlerindeki enerji kaynaklarnn dnya pazarlarna
ulatrlmas konusunda Trkiyenin izledii politikay aklaynz.
5. Kazakistann hangi zellikleri Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde en gl lke konumuna
gelmesini salamtr?
6. Kafkaslarda Azerbaycan, Grcistan ve Trkiye arasnda yakn ilikiler kurulmasnn sebepleri
nelerdir?
7. Trkiyenin ABye tam ye olmas Avrupa Parlamentosunda milletvekili dalmn nasl etkiler?
8. Trk ordusu Balkanlarda bar korumak iin hangi uluslararas grevlerde bulunmutur?
9. Trkiye ve Suriyenin aralarndaki su sorununa zm nerilerinin temel farklar nelerdir?
10. 1990larda Trkiye-ran ilikilerini aklaynz.
11. Trkiye ile Yunanistan ilikilerinde uzun yllar gerginlie sebep olan sorunlar nelerdir? Bu sorunlar
bugn hangi aamadadr?
12. Trkiyede 1980 ncesi ve sonras ekonomi politikalarnn temel farklar nelerdir?
13. Fosil yaktlarn kresel snmaya etkilerini aklaynz.
14. Kresel snmaya kar hangi tedbirleri almalyz?
1 Gorbaovun SSCB iinde devlet ynetimini yeniden yaplandrma politikasna perestroika
denir.
2 SSCBnin dalmasnda Helsinki Nihai Senedinin nemli etkisi vardr.
3 1996 ylnda in, Rusya, Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistann kurduu rgtlenmeye
anghay Belisi denir.
4 Orta Asya Trk cumhuriyetleri iinde ilk nce bamszln ilan eden Azerbaycandr.
5 Ermenistann gnmzde de igal altnda tuttuu Azerbaycan topra Nahcivandr.
6 Dnyada ilk defa gnll olarak kendi nkleer silah deposundan vazgeen lke Kazakistan
olmutur.
7 Grcistan, BDTnin gzlemci yelerinden biridir.
8 AT Paris Anlamas ile AB adn almtr.
9 FKy kurup uzun sre bakanln yapan kii Mahmut Abbastr.
10 Trkiye 1987 ylnda ABye tam yelik iin bavuru yapmtr.
11 lkemizde 1997 ylnda 8 yllk kesintisiz eitim balamtr.
1. Aadakilerden hangisi Gorbaovun aklk ve yeniden yaplanma politikalarn uygula-
ma sebeplerinden deildir?
A. Gorbaovun lke ekonomisini canlandrma ve glendirme istei
B. Sosyalist Blok iinden gelen zgrlk ve bamszlk istekleri
C. SSCB iindeki muhalefet partilerinin ve sivil toplum rgtlerinin basklar
D. SSCB sanayisinde retimi artrarak halknn refah dzeyini ykseltme istei
E. Gorbaovun sosyalizmi glendirme istei
2. Aadakilerden hangisi Avrupa Parlamentosunun zelliklerinden biri deildir?
A. ye lkelerden seilen milletvekillerinden oluur.
B. Yasa yapma yetkisine sahiptir.
C. Avrupa Komisyonu yelerini grevden alma yetkisine sahiptir.
D. Parlamentoda ye lkeler nfuslar orannda milletvekili ile temsil edilirler.
E. Ynetmeliklerin ve ynergelerin kabul konusunda Konseyle eit yetkiye sahiptir.
234
3. SSCBde uygulanan glasnost ve perestroika politikalar ile beraber Azerbaycann bam-
szlna kavumas iin kurulan ve mcadele eden rgt aadakilerden hangisidir?
A. Halk Cephesi B. Azerbaycan Yurtseverler Cephesi
C. Halkn Dostlar Cephesi D. Bamsz Azerbaycanllar Cephesi
E. Milliyeti Halk Cephesi
4. Aadakilerden hangisi Bosna Savann sonularndan deildir?
A. Dayton Anlamasyla Bosna Sava sona ermitir.
B. Bosna-Hersekte bir Srp Cumhuriyeti kurulmutur.
C. Bosna-Hersek Federasyonu Bonaklar ve Hrvatlar tarafndan kurulmutur.
D. Slovenler, Bosna-Hersek Federasyonunda sz sahibi olmulardr.
E. Sava srasnda Srplarn soykrm yapt uluslararas kurulular tarafndan da kabul edilmitir.
5. Aadakilerden hangisi BM Gvenlik Konseyi tarafndan gvenli blge olduu ve snan
sivillerin BM Bar Gc askerleri tarafndan korunaca ilan edilmesine ramen binlerce
sivilin Srplar tarafndan katledildii yerleim yerlerinden biridir?
A. B. Zagreb C. skp D. Belgrad E. Mostar
6. Aadaki akarsulardan hangisinin Orta Doudaki su sorununa etkisi yoktur?
A. Nil B. Frat C. Dicle D. Aras E. Asi
7. Aadakilerden hangisi gnmzde uluslararas ekonominin temel zelliklerinden
deildir?
A. Ticareti kstlayan engeller byk lde kalkmtr.
B. Ekonomik krizler sanayilemi lkeleri etkilemektedir.
C. Gelimi lkelerin kendi iftilerine verdikleri destek dier lkeleri de olumlu etkilemektedir.
D. Liberal ekonomik sistem dnya genelinde kabul grmektedir.
E. Blgesel ticari rgtlenmeler nem kazanmaktadr.
8. Aadakilerden hangisi Trkiye ile Yunanistan arasnda mevcut olan sorunlardan biri
deildir?
A. Kara sular sorunu B. Bat Trakya sorunu C. Kta sahanl sorunu
D. Ege Adalarnn silahlardan arndrlmas E. Karlkl ticaret ambargolar sorunu
9. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
A. lkemizde 1950den gnmze kadar krdan kente byk bir g hareketi olmutur.
B. ehirlerimizde sanayileme g ile ayn hzla geliememitir.
C. G eden insanlara yeterli sosyal konut retilememitir.
D. lkemizde 1980 ylna kadar ihracata ynelik bir ekonomi politikas uygulanmtr.
E. hra ikameci sanayileme da ak ekonomi modeline dayaldr.
10. Avrupa Birliinin kurucu anlamalarnn ve organlarnn alm olduu kararlarn usulnce
uygulanp uygulanmadn izlemekle grevlendirilmi organ aadakilerden hangisidir?
A. Avrupa Birlii Komisyonu B. Avrupa Parlamentosu C. Saytay
D. Avrupa Zirvesi E. Adalet Divan
11. Aadakilerden hangisi blgesel kalknma projelerinden birisi olan GAPn temel hedefleri
arasnda yer almamaktadr?
A. Blgenin dardan g almasn salamak
B. Blgeyi sanayi ve hizmet merkezi hline getirmek
C. Tarm ve hayvancl gelitirmek
D. Blgede sermaye birikimini salamak
E. stihdam arttrmak
12. Aada verilenlerden hangisi Kbrs sorunuyla ilgili yanl bir bilgi iermektedir?
A. Kbrs sorununun zmne ynelik grmeler devam etmektedir.
B. BM, 1983 ylnda kurulan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini tanmadn aklamtr.
C. GKRY tek bana Avrupa Birliine kabul edilmitir.
D. KKTC ile GKRYnin birlemesiyle ilgili referandumda Trk tarafnn olumsuz oylar birlemeyi
nlemitir.
E. 1974 ylnda Trkiye, Kbrstaki Trkleri korumak iin asker mdahalede bulunmutur.
Serebrenika
235
SORULAR
1. 1995te hayatn kaybeden Bat Trakya Trklerinin haklar iin verdii mcadele ile tannm bir tp
doktoru ve siyasetidir.
2. Afganistanda Taliban ynetimine muhalif olanlarn oluturduu birlik.
3. Kresel snma konusunda mcadeleyi amalayan uluslararas ereve protokoln ad.
4. KKTCnin kurucusu ve ilk cumhurbakan olan politikac.
5. ABye tam yelik konusundaki kriterlerin belirlendii ehrin ad.
6. Azerbaycana bal olan ve Trkiyenin garantrlnde bulunan zerk cumhuriyetin ad.
7. Lbnandan doup Suriyeden geerek Hatay yaknlarnda denize dklen akarsu.
8. Bosna Savan sona erdiren antlamann ad.
9. Bata Trke konuulan lkeler olmak zere gelime yolundaki lkelerin kalknmalarna yardmc
olmak, bu lkelerle i birliini gelitirmek amacyla kurulan tekilatn ksa ad.
10. SSCBnin dalmas sonucu Alma At Deklarasyonu ile kurulan siyasi ve ekonomik birliin ad.
11. Rusyadan Trkiyeye doal gaz nakletmek iin Karadenizden geen byk boru hattdr.
12. Gorbaov tarafndan lkede demokratikleme amacyla uygulanm politikalarn tmne verilen
ad.
13. Mulann 7 km batsnda yer alan ve 1996 ylnda Trkiye ile Yunanistan arasnda krize neden olan
kayalklarn ad.
14. Trkiyede daha ok Gn Olur Asra Bedel, Selvi Boylum Al Yazmalm, Cemile gibi eserleriyle
tannan dnyaca nl Krgz yazar.
15. 1963te Trkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) arasnda imzalanan ortaklk anlamasnn
ad.
16. 1991de SSCBden bamszln kazanan, Orta Asyadaki en geni topraklara sahip Trk
cumhuriyeti.
BULMACA
236
2
1
3
4
5
6
7
8
9
10 11
12
13
14
15
16
A
anlama : Dnce ve ama bakmndan birleip uyuma.
antlama : ki ya da daha ok devlet arasnda yaplan balayc yazl szleme.
asimilasyon : Farkl kkenden gelen aznlklar veya etnik gruplar, bunlarn kltr birikimlerini,
kimliklerini baskn doku ve yap iinde eriterek yok etme srecinin sonu.
aznlk : Bir lkede ayr soydan veya inantan olan ve sayca az bulunan topluluk,
ekalliyet.
B
Bolevik : Rus Sosyal Demokrat i Partisinin V. Lenin nclndeki hizbi olup, XX.
yzyln balarnda disiplinli, profesyonel, kk bir devrimci grubun ncl-
nde bir parti yaplanmasn ngren ve Rusyada dorudan sosyalizme
geilmesi gerektiini savunan Menevik kart grup.
boykot : Bir kimse, bir topluluk veya bir lkeyle amaca ulamak iin her trl ilikiyi
kesme.
buhran : Bunalm, kriz.
C -
cz : Bir btn oluturan blmlerden her biri.
arlk : arn ynetiminde bulunan devlet.
D
deklarasyon : Bildirme, duyurma, ilan etme.
demirperde : II. Dnya Sava sonras souk sava dneminde, batl lkelerin kendilerini
Dou Bloku lkelerinden ayran snra ve bu lkelere taktklar ad.
derebeyi : Ortaada derebeylik sisteminde; zerinde yaayan insanlarla birlikte topran
sahibi olan, atolarda oturan, silahl askerler besleyen asilzade.
derpi : nde olan, ncelikli olan.
diktatr : Btn siyasi yetkileri kendinde toplam bulunan kimse.
doktrin : reti.
duma : Rus parlamentosunun alt kanad.
E
emperyalizm : Bir milletin smr temeline dayanarak baka bir milleti siyasi ve ekonomik
egemenlii altna alp yaylmas veya yaylmay istemesi, yaylmaclk,
yaylmclk.
enflasyon : Gereinden fazla art,para ikinlii.
etnik : Kavimle ilgili, budunsal, kavm.
F - G -
federe devlet : Bir federasyona bal olan.
feshetmek : Verilmi bir yargy kaldrmak, bozmak.
H
hanlk : Hann egemenliindeki lke.
harp : Sava.
hasla : Bir iten elde edilen sonu.
hviyet : Kimlik.
I -
ideoloji : Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir partinin, bir
grubun davranlarna yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din, moral,
estetik dnceler btn.
ihtill : Bir lkenin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn veya ynetim dzenini
deitirmek amacyla kanunlara uymakszn cebir ve kuvvet kullanarak yaplan
geni halk hareketi, devrim.
ikame : 1. Yerine koyma, yerine kullanma. 2. Ortaya koyma.
iktisadiyat : ktisad bilgisi, ekonomi bilgisi.
iktizas : Gerekli olma, gerekme.
237
SZLK
238
SZLK
ilhak : 1. Katma, balama, ekleme. 2. Egemenlii altna alma.
inhisar : 1. Tekel. 2. Tek bana sahip olma.
intifa : Yararlanma, faydalanma.
J - K - L
katliam : Topluca ldrme, krm, soykrm.
konferans : Uluslararas bir sorunun zlmesi iin yaplan toplant.
kongre : eitli lkelerden yneticilerin, elilerin, delegelerin katlmasyla yaplan
toplant.
konsey : 1. Ynetim grevi yklenmi kimselerden oluan topluluk. 2. Baz sorunlar
grp tartmak iin toplanan meclis.
liberalizm : Devletin bireylerin medeni, iktisadi ve siyasi haklarnn nn at ve serbest
piyasay ne kartt, siyasi felsefi akm.
M - N
milis : 1. Orduya katlan gnll. 2. Baz lkelerde yardmc gvenlik gc.
monari : Siyasi otoritenin genellikle miras yolu ile bir kiinin zerinde topland devlet
dzeni veya rejim, tek erklik.
muayyen : Belirli, belirlenmi.
muhalif : Kar olan.
muharebe : Savan blmlerinden biri.
mukavemet : Dayanma, kar durma, kar koyma, direnme, direni, dayanrlk.
murakabe : Denetleme.
mcahit : Kutsal lkler uruna savaan kimse, alperen.
mlkiyet : Kendisinin olan bir eyi yasa erevesinde istedii gibi kullanabilme hakk.
mrekkep : Birlemi, birleik.
msavat : Eitlik, denklik.
mttefik : ttifak eden. Birbiriyle ayn fikirde olan. Birlemi, anlam olan.
mzakere : Bir konuyla ilgili fikir alveriinde bulunma.
nazizm : Almanyada 1930lu yllarda Hitler tarafndan kurulan Nasyonal Sosyalist
Partisinin, Alman rknn stnln savunan politikas, Hitlercilik.
O - - P - R
pakt : Antlama.
plebisit : 1. Devletler hukukunda bir ulusun hangi devlete balanacayla ilgili oylama. 2.
Halk oylamas.
proleterya : Emeki snf, emeini sermayeciye satarak geimini salayanlarn oluturduu
toplum kesimi.
referandum : Halk oylamas.
remiz : Simge, rumuz.
S -
siyonizm : XIX. yzyl sonlarnda eitli lkelerde Yahudilerce ortaya atlan, Filistinde
bamsz bir Yahudi devleti kurmay amalayan akm.
sosyalist : Sosyalizm yanls, toplumcu.
Sovyet : 1. 1990 ncesi SSCBye zg, sosyalist toplumun siyasal rgtlenme biimle-
rinden biri olan danma kurulu. 2. 1990 ncesi SSCB halkndan olan ve bu
halka zg olan kimse.
ra : Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma kurulu.
T
tahkikat : Soruturma.
takrir : Yerletirme, yerletirilme.
tanzim : 1. Sraya koyma, sralama. 2. Dzenleme, dzen verme, yoluna koyma.
tecelli : Belirme, grnme, ortaya kma, zuhur etme, meydana kma.
tedhi : Korkutma. Dehete drme. rktme.
totaliter : Demokratik hak ve zgrlklerin bask altnda tutulduu, btn yetkilerin bir elde
veya kk bir ynetici grubunun elinde topland demokratik olmayan (devlet
dzeni), btncl.
239
SZLK
U -
lk : Ama edinilen, ulalmak istenen ey, ideal.
ltimatom : 1. Bir devletin baka bir devlete verdii ve hibir tartma veya kar koymaya
yer brakmakszn, tand srede isteklerinin yerine getirilmesini istedii nota.
2. Uyulmas gereken kurallar kesin bir dille anlatma.
V - Y - Z
yaym : Kitap, gazete vb. okunacak eylerin baslp datlmas, neir.
yayn : Baslp sata karlan kitap, gazete gibi okunan veya radyo, televizyon
araclyla halka sunulan, duyurulan, iletilen ey, neriyat.
zirve : Bir ite ulalan en st aama.
240
KAYNAKA
AA, Mehmet, DURGUT, Hseyin, Kreselleen Dnya ve Trk Kimlii, Toplumsal Geliim Yayn-
lar, stanbul, 2004.
AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yaynlar, stanbul, 1994.
AKANDERE, Osman, Mill ef Dnemi, z Yaynclk, stanbul, 1998.
AKBULUT, lhan, Kuzey Kbrs, Girne, 1998.
AKN, Sina, Trkiye Tarihi c. IV, V, Bugnk Trkiye (1980-1995), Cem Yaynevi, stanbul, 1997.
ALEKSIYEVI, Svetlana, ernobilden Sesler, Ayta Yaynclk, stanbul, Ekim 2006.
ALPAY, Yaln, Trkiye Ekonomi Tarihi, Akademia Yaynlar, stanbul, 2008.
ANDCAN, A. Ahat, Deiim Srecinde Trk Dnyas, Emre Yaynlar, stanbul, 1996.
ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Orta Dou Siyaset, Sava ve Diplomasi, MKM Yaynclk,
stanbul, 2008.
_____________, Irak, ran ve ABD, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2004.
ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi (1914-1995), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara,
1993.
_____________, Filistin Meselesi ve Arap-srail Savalar (1948-1988), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara, 1989.
_____________, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1997.
ATAV, Trkkaya, II. Dnya Sava, leri Yaynlar, stanbul, 2008.
Komisyon, Avrupa Topluluunu Kuran Temel Antlamalar, DPT Yaynlar, c. 1, Ankara, 1993.
BAL, dris, Trk D Politikas, Ankara, 2006.
BEHAR, Bra Ersanl, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994.
BENDER, Lionel, catlar, Sabah Kitaplar, stanbul, 1997.
Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, Yl 4, Say 38, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2003.
BREZNSK, Zbigniew, Byk k, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1994.
DAVER, Blent, ada Siyasal Doktrinler, Sevin Matbaas, Ankara, 1969.
DOAN, Ahmed, Asimilasyon Kampanyas Hakknda Gerekler, Entegrasyon Aratrmalar
Enstits Yaynlar, Sofya, 2003.
Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007.
ERTUN, Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi, Pnar Yaynlar, stanbul, 2004.
Filistin: Ortadouda Bitmeyen Varolu Mcadelesi, HH nsani Yardm Vakf Ar-Ge Komisyonu,
stanbul, 2003.
GORBAOV, Mihail, Perestroika, Gne Yaynlar, stanbul, 1988.
GORK, Maksim, Ana, Oda Yaynlar, stanbul, 1992.
GNLBOL, Mehmet ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, A. . SBF Yaynlar, Ankara, 1983.
GNLBOL, Mehmet, Uluslararas Politika lkler-Kavramlar-Kurumlar, Attila Kitabevi, Ankara,
1993.
GRAK, Halil Grdal, Kbrs, Nesa Yaynclk, stanbul, 2001.
GRKAN, hsan, Trk D Politikas ve Orta Dou, D Politikas Enstits Yayn, Ankara, 1983.
GRSOY, Cevat, NALCIK, Halil, KURAN, Ercment, Kbrs ve Trkler, Trk Kltrn Aratrma
Enst. Yaynlar, Ankara, 1964.
GZEL, Hasan Celal, Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Medya Hizmetleri, Ankara, 2001.
HALAOLU, Yusuf, Ermeni Tehciri, Mopsan Matbaaclk, stanbul, 2006.
_____________, Ermeni ddialar, Mopsan Matbaaclk, stanbul, 2006.
HART, Liddell, kinci Dnya Sava Tarihi, c. 1-2, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998.
HAYES, Carlton, Milliyetilik: Bir Din, z Yaynlar, stanbul, 1995.
HEMNGWAY, Ernest, anlar Kimin in alyor, lk Basm Yayn, stanbul, 1984.
nnnn Sylev ve Demeleri (1919-1946), TBMMde ve CHP Kurultaylarnda, stanbul, 1946.
GLER, Ugur, Elibey, tken Neriyat, stanbul, 2006.
241
KAYNAKA
NAN, Sleyman, HAYTOLU, Ercan, Yakn Dnem Trk Politik Tarihi, An Yaynclk, Ankara, 2006.
ZZETBEGOV, Aliya, Tarihe Tanklm, Klasik Yaynlar, stanbul, 2003.
JACOBSEN, Hans-Adolf, Kronoloji ve Belgelerle kinci Dnya Sava, Genelkurmay Basmevi,
Ankara, 1989.
KARAHAN, Abdlkadir, M. Ali Cinnaha Armaan, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1977.
KARAKOYUNLU, Ylmaz, Yorgun Mays Ksraklar, Doan Kitap, stanbul, 2005.
KENNEDY, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1990.
KOAK, Cemil, Trkiyede Mill ef Dnemi (1938-1945), c. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.
Komisyon, Bamszln lk Yllar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994.
Komisyon, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, Avrasya Dosyas, c. 3, say 3, Al
Matbaas, Ankara, 1996.
LANGLOIS, Georges ve dierleri, 20. Yzyl Tarihi, Nehir Yaynlar, stanbul, 2000.
LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev.: M. KIRATLI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara, 1970.
LYNTON, Norbert, Modern Sanatn yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 1991.
MCNEL, William H., Dnya Tarihi, ev.: Alaeddin ENEL, mge Kitabevi Yaynclk, stanbul, 2007.
MER, Cemil, Umrndan Uygarla, tken Yaynevi, stanbul, 1974.
METNSOY, Murat, II. Dnya Savanda Trkiye -Sava ve Gndelik Yaam-, Homer Yaynlar,
stanbul, 2007.
MUALLMOLU, Nejat, Btn Ynleri ile Hitabet, Avcol Matbaas, stanbul, 1991.
NARAYANAN, K. R., Nehru ve Vizyonu, DC Offiset Printers, 1989.
NEHRU, Jawaharlal, Kzma Mektuplar, Doruk Yaymclk, Ankara, 2002.
ORAN, Baskn, Trk D Politikas, c. I-II, letiim Yaynlar, stanbul, 2006.
KE, Mim Kemal, II. Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi, Kervan Yaynlar, stanbul, 1981.
ZDA, mit, Deien Dnya Dengeleri ve Basra Krfezi Krizi, Hikmet Neriyat, stanbul, 1991.
ZDEMR, Hikmet, Trkiye Cumhuriyeti, z Yaynclk, stanbul, 1995.
ZTRK, Kzm, Atatrkn TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1981.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih, mge Kitabevi, Ankara, 1989.
SARAY, Mehmet, Krgz Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993.
_____________, Kazak Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993.
_____________, Azerbaycan Trkleri Tarihi, Nesil Matbaaclk, stanbul, 1993.
_____________, Sovyet Tehdidi Karsnda Trkiyenin NATOya Girii III. Cumhurbakan Celal
Bayarn Hatralar ve Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000.
SAY, Ahmet, Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1997.
SAYILAN, Nazm Dndar, Kore Harbinde Trklerle, MEB Yaynlar, Ankara, 2003.
SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, Kasm 2004.
SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, c. 1, Ankara, 1989.
SNMEZOLU, Faruk, Trk D Politikas, Der Yaynlar, stanbul, 2006.
STENBECK, John, Gazap zmleri, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993.
STRADLING, Robert, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul,
2003.
TILI, L. Doan, Milliyetiliin Penesindeki Kosova, mit Yaynclk, Ankara, 1999.
TURAN, mer, Medeniyetlerin att Nokta Orta Dou, Acar Matbaaclk, stanbul, 2003.
UAROL, Rifat, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995.
UNAN, Fahri, Trk Tarihi ve Atatrk, Yrtrk Fikir, Kltr ve Sanat Dergisi, Yl: 10, Say: 59, stanbul,
Ocak - ubat 2005.
KSE, Hseyin, Kanl zler, Ekspres Print, Sofya, 2001.
242
WOODRUFF, William, Modern Dnya Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2006.
YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye, c. III, Belge Yaynlar, stanbul, 1992.
YILMAZ, Trel, Uluslar Aras Politikada Orta Dou, Aka Yaynlar, Ankara, 2004.
ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1995.
Trk D Politikas, Ed.: Baskn ORAN, letiim Yaynlar, c. I-II, stanbul, 2006.
Atatrkn Mill D Politikas, c. 1-2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1992.
Ana Britannica, c. 13-22, Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1994.
Ana Britannica, c. 21, Ana Yaynclk A, stanbul, 1992.
Ana Britannica, c. 16, Ana Yaynclk, stanbul, 1989.
Avrasya Dosyas, Srbistan Bosna-Hersek zel, Uluslararas likiler ve Stratejik Aratrmalar
Dergisi, Cilt 3, Say 3, Ankara, 1996.
Cumhuriyet Ansiklopedisi, c. 1-2-3-4, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi (Ek cilt), a Yaynlar, stanbul, 1993.
Dnya Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul, 2007.
Memo Larousse, c. 3 (Keifler ve catlar), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1991.
Meydan Larousse, c. 4-8, Meydan Yaynevi, stanbul, 1972.
Meydan Larousse, c. 22, Milliyet Gazetecilik A, stanbul, 1986.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say 20.
National Geographic Resimli Dnya Tarihi, Ed.: Neil KAGAN, Dou Grubu letiim Yaynclk,
stanbul, 2007.
Temel Britannica, c. 13, Hrriyet Ofset, stanbul, 1993.
Thma Larousse Tematik Ansiklopedi, c. 1-5-6, Milliyet Yaynlar, 1994.
Times Dnya Tarih Atlas, Karacan Yaynlar, stanbul, 1980.
Trkler Ansiklopedisi, c. 18, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1983.
Yeni Trk Ansiklopedisi, c. 15, hlas Yaynclk, stanbul, 1994.
Yeni Trk Ansiklopedisi, c. 11, tken Neriyat, stanbul, 1985.
nternet Adresleri
nchs.ucla.edu/standards/thinking5-12.html
turkish.turkey.usembassy.gov
www.asam.org.tr
www.atam.gov.tr
www.botas.gov.tr
www.bsec-organization.org.
www.cevreorman.gov.tr
www.devletarsivleri.gov.tr
www.dpt.gov.tr
www.ena.lu
www.eraren.org
www.fao.org
www.gap.gov.tr
www.guncel.net
www.kizilay.org.tr
www.kktcb.eu.
www.kuresel-isinma.org
www.mfa.gov.tr
www.nato.int
www.ogm.meb.gov.tr
www.census.gov
www.mimoza.marmara.edu.tr
www.nsuleymanoglu.k12.tr
KAYNAKA
243
www.oic-oci.org/oicnew/
www.sam.gov.tr/tur/samnotlari.php
www.tbmm.gov.tr
www.tika.gov.tr
www.ttk.gov.tr
www.tuba.gov.tr
www.tubitak.gov.tr
www.tik.gov.tr
www.ua.gov.tr
www.un.org.tr
www.taek.gov.tr
www.trt.com.tr (14.12.2008)
www.tsk.mil.tr
www.turkiyeavrupavakfi.org/haber (13.01.2008)
www.usiad.net
www.yeogm.meb.gov.tr
www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=16646 (24.04.2005)
TURGUT, Serdar, Akam Gazetesi, 12.08.2008
Yenia Gazetesi, 25.11.2007 (Hocal Katliam)
www.haber7.com/haber/20050420/Acikta-gida-satisina-AB-yasagi.php (20.04.2005)
Star Gazetesi, 07.10.2005
www.moralhaber.net/23759_Sirplar-Bosnaklari-Osmanli-sayiyor.htm (13.09.2007)
www.dengegazetesi.com (11.07.2008)
www.ntvmsnbc.com/search/Redirect.asp?id=135290 (Ancak Hepsi ld) (14.03.2006)
Star Gazetesi, 12.12.2008
www.haber7.com./internet_hastaligi_ders_konusu_oldu.php (16.08.2006)
www.yenisafak.com.tr/resim/site/pter3dd9374a3 (21.07.2008)
YILMAZER, Trkan, Akam Gazetesi, 18.08.2008
22.11.2001 tarihli, 4721 sayl Trk Medeni Kanunu, Madde 186, 188 ve 124
BM AIDSle Mcadele Program (UNAIDS) 2006 Raporu
DE 2000 Trkiye st. Yllndaki verilerden dzenlenmitir.
Dnya Bankas The Employment Imperative Raporu, 2007
Gne Gazetesi, 02.01.1985 (KDV)
arsiv.ntvmsnbc.com/news/247979.asp (BTC Konsorsiyumu) (13 Aralk 2003)
www.nukte.org
Hrriyet Gazetesi, 06.03.1995 (Yz Yllk Rya)
Hrriyet Gazetesi, 11.09.2008 (Ayn Milletin Paralaryz)
Hrriyet Gazetesi, 18.08.1999 (Deprem)
Radikal Gazetesi, 11.12.2008
Radikal Gazetesi, 15.04.2003
Sabah Gazetesi, 24.10.2008 (Trkmenistanla Dostluk Projesi)
Tercman Gazetesi, 17.01.1991
Vatan Gazetesi, 21.03.2003
OKTAN SEMEL SORULARIN CEVAP ANAHTARI
www.saglik.gov.tr
Basndan, nternetten Haberler
KAYNAKA
1. NTE 2. NTE 3. NTE 4. NTE 5. NTE
1 D 1 D 1 B 1 C 1 C 7 C
2 C 2 B 2 D 2 A 2 C 8 E
3 C 3 B 3 E 3 E 3 A 9 D
4 A 4 A 4 C 4 B 4 D 10 C
5 E 5 D 5 A 11 A
6 D 12 D
KRONOLOJ
244
1919 - Paris Bar Konferans
1920 - 10 Ocak, Milletler Cemiyetinin kurulmas
1922 - Faizmin talyada iktidara gelmesi
1929 - Ekonomik buhrannn kmas
1932 -18 Temmuz, Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olmas
1933 - Haziran, Hitlerin iktidara gelmesi
1934 - 9 ubat, Balkan Antant
1936 - 20 Temmuz, Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi
1937 - 8 Temmuz, Sadabat Pakt
1939 - 30 Haziran, Hatayn Anavatana katlmas
1939 - 1 Eyll, Hitlerin Polonyaya saldrmas
1939 - 3 Eyll, Fransa ve ngilterenin, Almanyaya kar sava ilan etmesi
1939 - 28 Eyll, Almanyann, Varovay (Polonya) igali
1940 - 10 Mays, Almanyann, Hollanda, Belika ve Fransaya saldrmas
1941 - 22 Haziran, Hitlerin Rusyaya saldrmas
1942 - Mays, ABD ve Japon filolar Mercan Denizinde karlamas ve Japonyann yenilmesi
1943 - Temmuz, Mussolininin iktidardan dmesi ve talyann savatan ekilmesi
1944 - 6 Haziran, ngiliz-ABD birliklerinin Normandiya kartmas
1945 - 7 Mays, Almanyann kaytsz artsz teslim olmas ve Avrupada savan sona ermesi
1945 - Hiroima ve Nagazakiye atom bombalarnn atlmas
1945 - 2 Eyll, Japonya ile atekes antlamas imzalanmas ve II. Dnya Savann sona ermesi
1947 - srail devletinin kurulmas
1947 - Truman Doktrini
1947 - Marshall Plan uygulanmas
1947 - 5 Ekim, Cominformun kurulmas
1949 - 25 Ocak, Comeconun kurulmas
1949 - 23 Mays, Bat Almanya veya resmi ad ile Federal Alman Cumhuriyetinin kurulmas
1949 - NATO (Kuzey Atlantik ttifak)nun kurulmas
1949 - 5 Mays, Londrada Avrupa Konseyinin kurulmas
1950 - Kore Savann k
1951 -18 Nisan, Avrupa Kmr ve elik Topluluunun kurulmas
1953 - 28 ubat, Balkan Paktnn kurulmas
1955 - 24 ubat, Badat Paktnn kurulmas
1955 - 14 Mays, Varova Paktnn kurulmas
1957 - Roma Antlamas ile AETnin kurulmas
1960 - Kbrs Cumhuriyetinin kurulmas
1962 - ABD-Kba fze krizinin sona ermesi
1967 - srail ile Arap devletleri arasnda Ekim Sava
1969 - slam Zirvesinin oluturulmas
1972 - 26 Mays, SALT-I Antlamas
1973 - Petrol krizi
1974 - 20 Temmuz, I. Kbrs Bar Harekt, 14 Austos, II. Kbrs Bar Harekt
1975 - 13 ubat, Kbrs Trk Federe Devletinin kurulmas
1975 - Helsinki Anlamas
1979 - Msr ile srail arasnda Camp David Antlamasnn imzalanmas
1979 - ran devrimi
1979 - SSCBnin Afganistan igal etmesi
1980 - ran-Irak Sava
1985 - 15 Kasm, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin kurulmas
1989 - Kasm, Berlin Duvarnn yklmas
1990 - SSCBin dalmas ve Souk Savan sona ermesi
1990 - Austos, Irakn Kuveyti igal etmesi
1991 - Aralk, Bamszlk Devletler Topluluunun kurulmas
1996 - Ocak, Dayton Bar Antlamas ile Bosna Savann sona ermesi
2001 - 11 Eyll, Dnya Ticaret Merkezine saldr dzenlenmesi
2003 - ABD ve ngiliz kuvvetlerinin Iraka saldrmas
2005 - Kyoto Protokolnn yrrle girmesi