Peygamberler Ve Halifeler Tarihi

A H M E D C E V D E T P A A
( K s a s - E n b i y v e T e v r i h - i H u l e f )
P E Y G A M B E R L E R
ve
HAL FELER T A R H
Sadeletiren ve Baskya Hazrlayan:
M e t n M u h s i n BOZK URT
Ataferk niversitesi Edebiyat Fakltesi
(Osmanlca okutman)
2 n c i C i l d
Y A Y I N L A RI
Beyazsaray Kitaplar ars No: 14
Beyazt - stanbul
Tel: 22 99 94
BE N C B L M
A B B A S L E R
n s z
Buraya kadar yazlanlardan anlald zere Arab kabilelerinin
en ereflisi olan Kurey kabilesi on soya ayrlm olup, bunlardan
Abd-i Menaf olu Haim olu Abd'l-Muttaliboullar ile Abd-i Me-
naf olu Abd-i ems olu meyyeoullar'nm nfuz ve haysiyetleri
ok olduundan Kurey'in teki soylar bu iki soyun bakanln ka-
bulde hi duraksamazlard.
Emeverin nfus says ok olduundan ona gre kavmiyet ba-
kmndan kuvvetleri daha oksa da Abd'l-Muttalib'in Zemzem ku-
yusunu bulmas ve nl F ylnda Mekke bakan bulunmas gibi
sebeplerden dolay Haimlerin an ve eref ve haysiyeti artmt. K-
saca Kurey'in en ereflisi ve en kuvvetlisi olan bu iki soyu, bakanl-
a uygunlukta birbirine rakip idiler. kisi uyuunca tekiler onlara
uyard.
Hz. Muhammed'in Peygamberlii, Haimoullar iinden kmakla
Haimlerin eref ve haysiyeti artt. Soy sop gayreti gtmek yerine s-
lm kardelii geti. Hicretten sonra Medineli Mslmanlar da bu
kardelie girince, slm'n an ve ululuu artt. Hz. Peygamber'in
hicretinde Haimoullarnm ou Medine'ye gtnden Mekke
Abd-i emsoullar elinde kald. Bedir Sava'nda onlarn bykleri
lnce Emevilerden Ebu Sfyan Mekke bakan oldu.
Mekke'nin alm srasnda Ebu Sfyan ve oullar slm'a girdi-
ler. Fakat soy sop gayreti gtmek geri kalm olduundan onlar eref
ve stnlk bakmndan ncelik sahibi olan sekin ashabtan geride
kaldar. Ebu Sfyan ise Peygamberlik gneinin Haimoullarmdan
domasndan tr nde gelmelerini ve stnlklerini ve meyye-
oullarmdan daha az olan teki sekiz soyun da stnln ekemez-
di. Bundan dolay Teym'den Hz. Ebu Bekir'e biat olunduu zaman
Ebu Sfyan, Teymoullarnm saylarnn azlndan sz ederek Hz.
Ali'ye biat etmek istemiti. Fakat Hz. Ali kabul etmedi.
Hz. Ebu Bekir de Adiyoullarmm saysn nemsemeyip, bu soy-
dan olan Hz. mer'in slmdaki ncelik ve haysiyetine, iktidar ve eh-
liyetine bakarak onu halifelie aday olarak gsterdii zaman, ilkn-
ce biat eden Hz. Ali idi.
588
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Hz. mer lnce halifelik seimi Danma Kurulu'na braklnca,
grme sonunda halifelik, meyyeoullarmdan Hz. Osman ile Ha-
imoullarnn en stn olan Hz. Ali arasnda gidip geldii halde
hakem olan Avf olu Abdurrahman'm Osman' tercih etmesi de,
meyyeoullarnm say okluundan tr deildi. nk soy sop
gayreti gtmek braklm ve unutulmutu.
Hz. Osman'n Halifeliinde, akrabas olan Emeviye valileri ok
yz buldular. Mevki, makam ve memurluklar ele geirdiler ve bu ma-
kamlar ktye kullandlar. Haimoullar, bu durumdan honud ol-
madlar. Zahitler ve hafzlar ise Hz. Osman'a itiraz eder oldular. -
te o srada ia grubu treyerek halifeliin Haimoullarma ait olduu
inancyla halk Hz. Osman aleyhine harekete geirmeye ve kkrt-
maya baladlar. Bylece byk bir fitne karak zorbalar Hz. Os-
man' ehit ettiler. Bunun zerine Hz. Ali'ye biat olundu.
Fakat Ebu Sfyan'm olu Muaviye, am'da bir sancak beyi iken
Hz. Osman'n Halifelik zamannda btn Suriye'ye vali olup pek ok
servet ve kuvvet kazanm ve btn Emeviler ve kaaklar onun ba-
sma toplanm olduundan Hz. Ali'ye biatten kand.
Sffiyn savalarnn sonunda ii hakemlerin zmne brakma-
ya karar verildii zaman, zahitler ve hafzlardan Dir ksm o karar
red iie Hz. Ali aleyhine ayaklandlar. Hz. Ali ok zaman bu Hariclerle
urat. Sonunda bir Haric onu ehit edince, olu Hz. Hasan'a biat
olunduysa da, o zamana kadar Muaviye am'da yerleip kklemi ve
halk da, kavmiyetilik gayreti gtmeye dnm olduundan Muaviye,
Irak zerine yrynce, Hz. Hasan halifelikten ekilmekle btn halk
Muaviye'ye biat etmitir.
Ebu Sfyan olu Muaviye, ite bu ekilde am'da ezici kuvvete
sahip bir devlet kurdu. Btn slm lkelerinde emirlerini yrtt.
Fakat iki topluluk ona karyd. Biri hem Osman'a hem de Ali'ye kar
gizli dmanlk besleyen Haricler; tekisi Hz. Ali'ye sevgide ar gi-
den ia takmdr. Muaviye Haricleri ezici kuvvetiyle perian etmek-
te ve Haimoullarn da ikramlarla ve gnllerini alarak idare et-
mekteydi.
Olu Yezid'in zamannda olan Kerbel facias zerine Mslman-
lar, Emeviye Devleti'nden nefret ettiler, soudular. Yezid de lnce
olu kk Muaviye'ye biat olunduysa da Muaviye, umum halkn
kendilerinden nefret ettiini grnce halifelii brakarak yalnzlk
kesine ekildi. ok gemeden ld. Emeviye devletinin birinci ksm
olan Sfyaniye ubesi onunla sona erdi.
O zaman Mekke'de Zbeyr olu Abdullah'a biat olundu. Yalnz
am blgesi bunun dnda kalmt. amllarn da bir ou Zbeyr'in
oluna balanm ve eilim gstermiken, buna kar olanlar stn
gelerek Hakem olu Mervan'a biat ettiler. te Emeviye Devleti'nin
ikinci ksm olan Mervaniye ubesi bylece meydana kt. Fakat Mer-
van, Hilfet iinde tam bamsz olamad. Sonra olu ve ondan sonra
tahta geecek olan Abdlmelik, Zbeyr olu Abdullah'a stn gelerek
bamszln salad.
NS Z
589
Abdlmelik'in hkmeti, zalimce ve pek zorbayd. Sakaf'l Yu-
suf olu Haccac gibi bir zalimi halkn bana bel etti. Btn dou
taraflarn onun eline brakt. Ba kaldranlar ve Haricler oald.
Haccac da durmadan savalarla urat. iler ise gizlilik perdesi al-
tnda hazrlanarak frsat zamann kollamaktaydlar.
Sicistan valisi olan E'as Kind olu Muhammed olu Abdurrah-
man, Haccac'a kar ayaklanarak ordusuyla gelip Faris ve Irak' ald,
Haccac'la birka kere savat. Yannda asker ve halktan ikiyzbin
kadar adam topland. Irak'n bilgin ve hukukularnn ou da bera-
ber idi. lerinde byk itihatlar vard. Seksenikinci hicret ylnda
sz birlii ederek Abdlmelik'i indirerek Abdurrahman'a biat ettiler.
O zamana kadar halifeler, hep Arap kabilelerinin en ereflisi olan
Kurey kabilesindendi. Kurey'ten olmayan bir emirin halifelie se-
ilmesi uzak grnrken, Abdlmelik'in zorbalndan ve Haccac'n
zulmlerinden halk o kadar bkmlard ki, Yemen kabilelerinden bir
kk kabile olan Kinde kabilesi bakanlarndan birine biat ediverdi-
ler. Abdlmelik ise arka arkaya am'dan asker gndererek Haccac'a
yardm ettii iin, sonunda Haccac yenerek Abdlmelik Halifelik ma-
kamnda kald.
Abdlmelik'in olu ve ondan sonra yerine geecek olan Velid'in
zamannda ok yerler alnd. ok hayr eserleri ve gzel eyler yapl-
d. slm dairesi ok geniledi. Fakat Haccac'n, dou tarafnda zulm
ve tecavzleri srp gidiyordu. Baz sekin ashap ve byk bilginler
ve itihatlar hakknda etmedii eza ve cefa kalmad. Sonunda Irak'-
n hukukularnn en hukukusu ve slihlerin bata geleni olan C-
beyr olu Sad gibi bir byk adam ldrd. Ondan sonra kendisi de
rahat yz grmedi. ok gemeden cezasn ekecei teki dnyaya
gitti. Arkasndan Velid de ld.
Ondan sonra yerine geecek olan kardei Abdlmelik olu S-
leyman tekilere baklacak olursa insafl ve cmert idi. Fakat o da,
ilimlerin gizliliklerini bilen, ii ve d prl prl olan Ebu Haim Ali'-
yi ekemeyerek zehirletti. Bu da Emeviler aleyhinde Abbasilere biate
halk armaya bir sebep oldu.
Sleyman lnce amcas olu Abdlaziz olu mer Halife olunca
birdenbire ilk Drt Halife yolunda adaleti yerine getirmeye balad.
Pek ok kt adetlerin ortadan kaldrlmasna zen gsterdi. am
halkndan baka btn slm lkeleri halk, Emeviye Devleti'nden
nefret ederek yklmasn isterlerken, onun gzel ahlk halkn fikir-
lerinin olumlu ekilde deimesini salamt. O kadar ki, Emeviye
Devleti'nin srp gitmesi hakknda gzel mitler verdi. Fakat trl
ktlklere alm olan meyyeoullarmm valileri, onun adaletli tu-
tumundan honud olmayarak akrabas kendisini zehirletti.
Onun yerine geen Abdlmelik olu Yezid ise heveslerine uyan
bir adam olduu iin, varn ve mrn zevk ve safa yolunda tketti.
Onun yerine geen Abdlmelik olu Hiam olduka zararszd.
- Fakat mal toplamaya pek hrsl idi. Valileri ve yaknlar da ona ya-
590 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
ranmak iin mal toplamakta iddet gsterirlerdi. Ksaca o zaman
Emevilerin mal toplamaktan baka bir emelleri yoktu. Hrs ve tamah-
larnn derecesini aklamak iin, o zaman meydana gelen dine girme
olaylarm anlatalm. -
D n e Gi r me l e r
Abdlaziz olu mer'in (r.a.) adaletli devrinde Islama girmeler
oald. Ozeiikie Horasan halkndan pek ok aamlar Mslman ol-
du. Cizye geliri epeyce azald. Baz haik taralndan, Birok halk
srf cizyeden kurtulmak iin blk blk Mslman oluyorlar. Onlar
snnet ile imtihan et... diye Horasan valisi Cerrah'a bildirildi. O
da slama girenlerin snnet ile imtihan olunmalarm Halifelik ma-
kamna yazp izin isteyince, Abdlaziz olu mer, Yce Allah Mu-
hammed (s.a.v.) insanlara daveti gnderdi. Snneti gndermedi,
diye yz senesi iinde Cerrah'a cevap yazd. Sonra onu am'a a-
rarak grevinden ald, yerine baka bir vali atad.
Yziki senesinde Afrika Emri bulunan Ebu Mslim olu Yezid,
ynetimi altndaki Mslman olmayan halktan, slama, girerek ehir-
lere gelip yerleen yeni Mslmanlar kylerine dndrerek, slama
girmeden nce veregeldikleri cizyeyi eskisi gibi almaya balaynca
halk ayakland. Yezid'i ldrp ve ondan ncekini onun yerine ge-
tirdiler. O zaman Halifelik makamnda bulunan Abdlmelik olu Ye-
zid'e de, Biz, senin itaatinden kmadk. Fakat Ebu Mslim olu Ye-
zid, bizim hakkmzda Allah'n ve Mslmanlarn raz olmayaca zu-
lmleri yapt. Biz de onu ldrdk ve senin eski emrini makamna
geri getirdik diye bildirdiler. Abdlmelik olu Yezid de, Ben Ebu
Mslim olu Yezid'in ettiine raz deim diye cevap yazd ve hal-
kn atad emri yerinde brakt. Fakat halk, yz buldu, hkmet
otoritesi bozulmu oldu.
Hiam'm Halifelik zamannda ve yzon senesinde Horasan valisi
Eres, Maverannehir halkn slama armak iin Tureyf olu Sa-
lih e mran olu Reb'i grevlendirince Tureyf'in olu, Ben bu g-
revi yerine getiririm. u artla ki, Mslman olanlardan cizye aln-
maya... dedi. Bu ise dinin bir gerei olduu iin Eres "Evet" deyin-
ce, Tureyf'in olu ve mran'm olu kp Semerkant'a gittiler ve hal-
k dine ardlar. Semerkant ve yresinde pek ok halk slm'a gir-
diler. Fakat bundan dolay devlet gelirine oka eksiklik geldii, Se-
merkant defterdar tarafndan bildirilince Eres, hemen Semerkant
valisine gnderdii yazl emirde, Maverannehir halkndan ok
kimselerin slm'a rabet iin deil, ancak cizyeden kurtulmak iin
Mslman olduklar bildirildi. Sen, snnet olan, namaz klan ve Kur'-
an'dan bir sre okuyan kimselere bak. Cizyeyi ancak onlarn zerin-
den kaldr diye emir verdi.
Yine Semerkant'tan Eres'e, Birok halk, Mslman olup, mes-
LERN MAMET HAKKINDAK DNCELER
eidler yaptlar. Ne yapalm? diye yazlnca, imdiye kadar hara
aldnz adamlardan yine harac alnz diye yazl-emir gnderdi.
Bunun zerine Abdlaziz olu mer'in talimatna aykr olarak Ms-
lman olanlardan cizye alnmaya baland. Onlar da vermekten ka-
narak slama giren yedibin kadar halk Semerkant dolaylarnda
toplandlar. arrcar olan Treyi'in olu, mran'n olu ve teki
baz kiiler onlara yardm iin kp onlarla birletiler, sonra Eres
tarafndan asker gnderilerek slama girenler sktrlnca bir ou
dinden karak savutular ve Trk hakanna sndlar.
Hakan ile bir byk sava kaps ald. Arab'n ileri gelenlerinden
pek ok kiiler ld. Sonunda Hakan, slm lkelerine girerek Semer-
kar.t ve Buhara yi kuatp zorlad. Oysa hicretin yznc ylndan be-
ri, r.alk: Abbasiiere biate aranlar, yani Ali Abbas olu Muhammed'-
tn anaenledii amalar, Horasan'da gizlice halk Emeviye Devleti
teybine geirmee urayorlard.
O srada Eres grevden alnd. Oysa ondan sonrakiler de i ve
dta ortaya kan olaylarn stesinden gelemediler. Sonunda Hora-
san valisi olan Seyyar olu Nasr bilgin ve faziletli bir adam olduun-
dan Abdlaziz olu mer'in uyarlarna uyarak Eres'in yeni slama
girenler zerinde almak zere kararlatrd ve almaya balad ha-
rac kaldrd. Heyecana gelmi olan kamuoyunu bir dereceye kadar
yattrd. Maverannehir seferleriyle urat. Oysa Horasan halk giz-
lice takm takm Abbasiiere biate armalara uymakta olduklarndan
d savalarla uraacak zaman deildi.
Dou ehirleri byle kark bir durumdayken batllar da eitli
karklklar ile alkanyordu. Tanca valisi hafif dnceli bir adam-
d. Berberlerden Mslman halk tutsak sayarak bete birine devlet
tarafndan el koyup kle yapnca, yzonyedi senesinde halk ayak-
lanmt. O srada Haricler de treyip, ilerinden Ukae adnda biri
M'minlerin Emri unvann taknm olduundan Hiam, oraya ok-
a asker gndermekle pek iddetli arpmalar olmu ve iki taraftan
saysz adamlar lmt.
Emevilerin byle dou ve batda grlen uygunsuz ilerinden t-
r Emeviye Devleti'nin deeri dmekteydi. te bu durumlar, Abba-
silerin arlarnn geerlik kazanmasna byk sebep oldu.
i i l e r i n ma me t H a kk n d a ki D n c e l e r i
V
Kelm bilginlerinin ouna gre halifelik gibi imamet de, dnya
ve din ilerinde genel bakanlk demektir. Bu yzden Mslmanlarn
ilerini grmeyi stlenen kiiye Mslmanlarn mam ve Peygam-
berlerin Efendisinin Halifesi denir ki, halk arasnda hakkn yerini
bulmas ve yol ve geitlerin gven altna alnmas ve snrlarn korun-
masn salar ve Mslmanlarn daha baka ilerini grr.
592
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 1
Resl-i Ekrem'den (s.a.v.) sonra Hz. Ebu Bekir, mer, Osman ve
Ali srayla halife ve imam olmulardr. Ama gizli ve bir keye ekil-
mi olan bir adam, her ne kadar istenen niteliklerle ssl ve imamete
hak kazanm bile olsa, Mslmanlarn ilerini grmek iin seilme-
dike, ona bu anlamda imam ve halife denilmez. Ama szlkte her
kendisine uyulana imam denir.
Fakat iler, halife ile imamn arasn ayrp imamn masum,
Haim ve Alev olmas gibi baz hususlar art koarlar ve, mamn
ille de Mslmanlarn ilerini grmesi art deildir derler. Bu du-
ruma gre imamet ve hilfet, ancak Hz. Ali ile olu Hz. Hasan'da top-
lanmtr. Ebu Bekir, mer ve Osman'da hilfet bulunup imamet bu-
lunmaz. Hz. Hseyin'de ise imamet bulunup hilaf et bulunmaz.
mamet konusunda iler, pek ok paralara ayrlm olup ara-
larnda birok anlamazlklar vardr.
Zeydiyye ksm, Hz. Ali'yi btn ashabn zerinde grmekle be-
raber, daha stn varken stn gelenin halifeliini uygun grrler
ve bu yzden Hz. Ebu Bekir ile mer'in halifeliklerini kabul ederler.
Yzyirmiiki senesinde Zeyne'l-Abidn olu Zeyd ve bir yl sonra
olu Yahya ldrlmlerse de, Zeydiyye mezhebi srp gelmi olup,
bugn bile Yemen'de San'a ve dolaylarndaki halk bu mezheptedirler.
Ama Hz. Ebu Bekir'le mer'i kabul etmeyen iler ki, onlara Ra-
fiziye ve mamiye denilir. Onlar da sna Aeriye yani Oniki mam'a
uyarlar ve smailiye. diye ksmlara ayrlrlar.
sna Aeriye blm imameti oniki kiiye verirler ki, Hz. Ali ve
oullar Hasan ve Hseyin ve soma Zeyne'l-Abidn ve Zeyne'l-Abidn
olu Muhammed Bakr ve Muhammed Bakr olu Cafer Sadk ve Ca-
fer Sadk olu Muse'l-Kzm ve Muse'l-Kzm olu Ali Rza ve Cevad
diye bilinen Ali Rza olu Muhammed Nak ve Muhammed Nak olu
Ali Nak ve Ali Nak olu Hasan Asker ve sonra Hasan Asker olu
Muhammed Mehd'dir.
Bu oniki imamn beincisi olan Muhammed Bakr'm lm n-
ceden anlatlm ve tekiler de bundan sonra sz konusu edilecektir.
Onikincisi olan Muhammed Mehd kkken Samerra'da kaybolmu-
tur. sna Aeriye blm, onun o zaman saklandn ve hl yaa-
dn sylerler ve onun kmasn beklerler. ran halk bugn bile
bu mezheptedirler.
smailiye blm, Cafer Sadk'tan sonra imamet, onun byk
olu smail'e gemek lzm gelip, smail ise babas saken ldnden
imamet, onun olu Muhammed'e ve ondan ocuklarna geti derler.
Ismailiye'nin imamlar gizli olmakla bu, smail olu Muhammed'e,
Muhammed Mektub derler. smailiye'nin inanlar, dinden kmaya
sebep olduu iin bakalarndan gizli olduundan kendilerine Batni-
ye denilir.
Bunlar da ikiye ayrlr. Bir blm imameti Muhammed Mek-
tum'dan (smail olu Muhammed Mektum olu Cafer Musaddk o-
lu Muhammed Habib olu Mehd olu Abdullah) a kadar gtrrler.
ABBASLERE ARININ YAYILMASI
593
Bunlar Afrika'da bir i devleti kuran Ubeydiyyun'dur. Baka bir b-
lm de imameti (Muhammed Mektum olu Ubeydullah olu Yah-
ya)'ya kadar gtrrler. Bunlar Karamita'dan bir blktr. Bu da
Karamita'nn uydurduklar yalanlardandr. nk Muhammed Mek-
tum'un, Ubeydullah adnda bir olu bilinmiyor.
mamiye'nin bir blm de, Uz. Ali'den sonra imam, onun olu
Hanife olu Muhammed'dir ve o sadr ve beklenen Mehdi odur
derler. Bazlar, Hanife'nin olundan sonra imamlk, Hasan ve H-
seyin'in (r.a.) ocuklarna geti diye inanrlar. Bazlarna gre Ha-
nife olu Muhammed'den sonra imamlk, onun olu Ebu Haim Ali'ye
geti. O da imaml Ali Abbas olu Muhammed'e brakmakla, o da
etrafa davetiler gnderip halk gizlice davete balamtr.
A b b a s i i e r e a r n n Y a y l ma s
Hanife olu Muhammed'in olu (Ebu Haim Ali) doksandokuz y-
lnda am'dan Hicaz'a dnnde zehirlenerek Hamime kynde l-
d zaman imaml Abbasoullarndan Ali olu Muhammed'e b-
rakt. Ondan sonra halifelik iinin Abbasoullarma geeceini belir-
tip, bu konuda ne yapmak gerekeceini aklam ve bu srrn gizli
tutulmas iin uyarda bulunmu ve Irak ve Horasan halkndan ya-
nnda bulunan ia toplumuna da halifeliin Abbasiiere geeceini bil-
dirmi ve bundan sonra Ali olu Muhammed'e bavurulmasn tavsiye
etmiti.
Bunun zerine Ali Abbas olu Muhammed, yz senesi iinde et-
rafa davetiler gnderdi. Bu davetiler hkmetten saknarak gizlice
arya baladlar. mamlarn ele vermemek iin onun ismini akla-
myarak Muhammed (s.a.v.) soyundan Rza'ya biat etmek zere halk
davete baladlar. mam, Ali olu Muhammed iin oniki vekil ve son-
ra yetmi kii setiler. Ali olu Muhammed de onlara zel talimat gn-
dermiti.
(Muhammed (s.a.v.) soyundan Rza) sz belirsiz bir deyimse
de, halka zellikle Emevilerden nefret edenlere ho geldi... Halk, bir-
birinin pei sra bu arya uyar oldular. Yziki senesi iinde bu da-
vetlilerden bazlar, Horasan'da yakay ele verip tutuklanmlarsa da,
kendilerinden bir ipucu almamayp, baz ileri gelenler tarafndan ba-
lanmalar da istendiinden serbest braklmlardr.
Yzdrt ylnda Ali Abbas olu mam Muhammed'in Seffah adl
olu yeni domutu ki, Abbasi davetilerinden bir grup, Hamime'ye
gelmilerdi. Ali olu Muhammed, olu Seffah' onbe gnlk iken -
karp ve onlara gsterip, te imamnz budur. onun elinde ta-
mamlanacaktr. Siz de ozamana eriip dmanlarnzdan alacak-
snz... demi. Olar da Seffah'n ellerini pmler ve Horasan'a dn-
mler.
F. 38
Bylece Abbasilerin daveti, douda yaylmaktayken mamn Ale-
v olmasn art koan iler, Abbasouliarma biati kabul etmezler-
di. Bundan dolay Ali olu mam Muhammed, yzdokuz ylnda Ebu
Muhammed Ziyad' daveti olmak zere Horasan'a gnderirken ona
talimat verdii srada Niaburlu Galib'den sakn. nk o, Fatma
ocuklarna sevgide ardr diye t vermiti.
Ebu Muhammed Ziyad, Horasan'a varp meyyeoullarmn zu-
lmlerinden sz edince, Galib de, meyyeoullar aleyhinde bulundu-
undan onunla konumusa da, Hz. Ali soyu ile Abbas soyundan han-
gisinin daha stn olduuna dair tartarak ayrlmtr. Abbasi da-
vetileri ise gnden gne halkn gznde geerlik kazanyorlarc.
Ebu Muhammed Ziyad, baz arkadalaryla birlikte hkmet tarafn-
dan tutulup ldrldyse de, onlarn yerlerine bakalar geerek Ab-
basilere davet durmad.
Yzon ylnda Ali olu, Muhammed, Horasan'a bir grup daveti
gnderip ilerinden bazlar tutulup ldrldyse de, dierleri gre
1
-
srdrmekle i gittike nem kazanmaktayd. Yzonalt ylnda Ho-
rasan ileri gelenlerinden Sreye olu Haris, Emeviye Devleti aleyh-.;e
kalkarak siyahlar giydi ve halk Kitap ve Snnet'e ve Abbasi da veli-
lerinin ard Muhammed soyundan Rza'ya davet etti ve Belr e
gidip bana altmbin kadar adam toplad ve Horasan vilayetinin bi
parasn ele geirdi. zerine Horasan valisi tarafndan ok miktarca
asker gnderilince Taharistan'a gitti ve Hakan'la anlat. Horasan
Emirlii, bir taraftan i karklklarla urarken bir taraftan da B
kan'la savamak zorunda kald.
te o srada Abbasi davetilerinden bir ou ele geirilip, but-
lar ldrlmse de, ou airetlerinin hatrlar iin salverilmiin
dir.
Abbasi davetileri byle saman altnda su yrr gibi douv.;
maktayken, yzyirmidrt ylnda Abbasoullarmdan Ali oj'.v.
hammed lnce, vasiyeti gerei olu brahim onun yerine imam olup
nakibler, ona bavurur ve kendilerine uyan ialarn zektlarm topla-
yarak ona gnderir oldular.
te o srada Abbasi soyundan olan Ebu Mslim adl delikanl da
imamn mektuplarn tayarak Horasan'a gidip gelirdi.
O srada Hiam gibi tedbirli ve gl bir Halifenin lr:! Er.
Devleti'nce byk bir kayp sayld halde, yerine geecek :L;r Te-
lid'in israf ve sefahat ve fuhiyata dknl, slm k
Emevi Devleti'nden nefret etmesine sebep oldu. Bunun zerine Ve-
lid'in Halifelikten indirilerek ldrlmesi ise, Emeviye Devleti re er
ok bal olan amllar arasna ayrlk drd. Hemen ; : : e;
lere bulaarak her yerde hkmet otoritesinin geerliliine aksarr
geldi.
Emeviye Deveti'nin bu ekildeki durumunun karkl,
davetilerine epeyce tutulmak imkn verdi. Bylece H ite:
Mervan soyu arasna ayrlk ve gizli dmanlk girdi. Sonunda
olu Muhammed olu Mervan, yzyirmiyedi senesi balarnda salta-
nat tahtna oturdu. Fakat zlm olan dm balayamad. Ya-
ni dalm olan hkmeti toplayamad.
nk Mervan'n tahta k uasnda (Ebu Taiib olu Ca'fer
olu Abdullah olu Muaviye ogiu Abdullah) halifelik davasyla K-
fe'ae ortaya kt, 'zerine varan askerle savap bozuldu ise de gidip
Hlvan, Cbai, Hemeaan, Rey ve Isfahan ehirlerini ele geirdi. sfa-
han' hkmet merkezi yapt. Bana pek ok halk toplad. O srada
Humus halk ayaklanmakla Mervan, varp onlara gereken dersi vere-
rek yattrd. Fakat am ovas halk da ayaklanarak am' kuattk-
larndan Mervan oraya gitti. Bu srada Filistinliler ba kaldrmakla
Mervan o tarafa kotu. Filistin isyann bastrdktan sonra Karksi-
ya'ya gidip, Irak'ta kan Haricler zerine asker gndermekle ura-
rken Abdlmelik olu Hiam'm olu Sleyman, Kmnesrin'de hali-
felik davasna kalknca Mervan, Karksiya'dan dnnce Knnesrin
zerine yryp yaplan bir kanl arpmada Sleyman'n altbin
askeri ld ve kalan daldndan, kendisi Tedmr'e kat. Irak'taki
Haricleri tepelemek iin Mervan, o tarafa seirtti.
O zaman Endls'te de karklk varsa da, Mervan'm o tarafa
kulak tutmaya hal ve vakti uygun deildi. Bu kark durumlar ise,
Abbasi davetilerine daha ok ortam hazrlamaktayd. Nitekim yz-
yirmiyedi senesinde Horasan ileri gelenlerinden Kesir olu Sleyman,
Karata olu Lhiz ve ebb olu Kahtaba Mekke'ye gitti. Orada mam
brahim ile grp tarafllarndan toplam olduklar ikiyzbin dir-
hem ile baka eya ve mallar ona ulatrdklarnda onun tarafndan
Horasan'a gidip gelmekte olan Ebu Mslim de beraber idi.
Kfe'de Abbasi davetilerinin ba olan Ebu Selemet'l-Hallai,
mam brahim'in o tarafa veziri makamnda olarak dorudan do-
ruya mam, onunla haberlemekte olduu gibi, Horasan'da da ileri
gelenlerden birinin emir olmasn hle uygun grp, emirlii nce Ke-
sir olu Sleyman'a ve sonra Mesleme olu brahim'e teklif edince,
kabulden kanm olduklarndan tr, imam da Horasan valiliini
Ebu Mslim'e verdi ve yazl-emir ile onu Horasan'a gnderdi. Hora-
san'da ise o zaman gruplar ortaya karak Horasan valisi Seyyar o-
lu Nasr, kendisine kar olan grupla uramakta idi.
Sz toparlarsak," Horasan byle bir karklk iinde, Faris y-
resi Muaviye olu Abdullah elindeyken Mervan, aralksz Irak'da -
kan Haricilerle urap ne yapacan armt. mam brahim, Ho-
rasan tarafnn gerek durumunu aklamas iin Ebu Mslim'i a-
rm olduundan tr, yzyirmidokuz senesi Cemaziyelahir ayn-
da Ebu Mslim, nakiblerle birlikte Hacca gidiyoruz diyerek Hora-
san'dan hareket etmiti. mam ise davetin iln zaman gelmi oldu-
unu anlayarak Ebu Mslim'e mektup yazp Hemen daveti iln et
ve yanndaki mallar Kahtahe ile bana gnder diye emretmi, Hora-
san nakiblerihin ba yerinde bulunan Kesr olu Sleyman'a da tu
anlamda bir mektup gndermiti.
596
Ebu Mslim, Kumis'te iken bu mektuplar kendisine ulat. He-
men yanndaki mal ve eyalar Kahtaba ile mam'a gnderdi. Kesir
olu Sleyman ile grp mam'm mektubunu kendisine verdi. a-
ban aynda Horasan eyaletinin merkezi olan Merv kylerinden bir
kye gitti. Taharistan, Belh ve Harezm gibi nemli yerlere nakible
gnderip Ramazan aynda halk, Abbasoullar'na biat etmek zere
aktan armalarn emretti. Ramazan ay balarnda Merv ehrine
drt saat aras olan Sefdec kyne gidip, Kesr olu Sleyman'n evi-
ne kondu. evreye arclarn yaydndan tr, ary kabul
edenler pepee gelip toplanmaya baladlar. Horasan valisi Seyya
olu Nasr ise kar koyanlarla vuruup duruyordu.
mam brahim tarafndan Ebu Mslim'e Zl ve Sehab adnda iki
sancak gnderilmiti. Ebu Mslim, Ramazan ay sonlarnda Zill'i on-
drt ve Sehab' on arn uzunluunda birer mzran ularna ba-
lad. Gerek kendisi, gerek Kesr olu Sleyman ve oullar ve kendi-
sine bal olanlar hep siyahlar giydiler. Gece ateler yakp evreye
iaret kaldrdlar. Hemen etraftaki Abbasoullar'm tutanlar toplan-
d, sancaklar dikdi. Bayram gn Kesr olu Sleyman, Ebu Ms-
lim'in tarifi zere bayram namaz kldrd.
Bayram namazndan sonra hutbe okunmak snnet iken, Emevi-
ye halifeleri hutbelerde baz mmetin byklerine svmeye baladk-
larndan halk, bayram namaz klndktan sonra dalp onlarn hut-
belerini dinlemez oldular. Onlar da hutbeyi bayram namazndan n-
ce okumay alkanlk haline getirdiler. Ebu Mslim, bu kere hutbeyi
bayram namazndan soma okutup Emevilerin o kt detini kaldr-
mtr.
Sonra Ebu Mslim, Seyyar olu Nasr'a daveti yazm olduu bir
mektup yollad. Nasr, ona cevap yazmad. Hemen azatls Yezid'i bir
miktar askerle Ebu Mslim zerine gndermekle Ebu Mslim de ona
kar bir miktar asker gnderdi. arpma srasnda Yezid'in askeri
bozuldu ve kendisi yaral olarak tutulup Ebu Mslim'in huzuruna g-
trld. Ebu Mslim, onun yaralarn sardrd, serbest brakt. Ancak
bundan sonra kendisiyle vurumayacana dair ondan sz ald. O da
efendisi olan Nasr'm yanna gitti. Ebu Mslim ile topluluunu vme-
ye balad. Vallahi onlar, namaz vaktinde ezan ve ikametle klyor-
lar. Kr'an okuyorlar ve Allah' ok anyorlar ve insanlar Hz. Pey-
gamber'in (s.a.v.) soyunun dostluuna aryorlar. Onlarn ii yk-
selecek sanyorum. Sen benim efendim olmasan buraya gelmeyip, on-
larn yannda kalrdm dedi.
O srada Abbasoullar tarafllarndan Hzeyme olu Hazm ge-
celeyin Seyyar olu Nasr'n Merv-Rz ehrindeki memurunu ldre-
rek, Merv-Rz'u ele geiriverdi. Fetih mjdesiyle olu Huzeyme'yi
Ebu Mslim'e gnderdi. Her tarafa Ebu Mslim'in n ve hreti ya-
yld. Her yerde onun faziletlerinden bahsedilir ve pek ok kimse ge-
lip onunla grr oldu.
597
Seyyar olu Nasr, bu duruma kaytsz bir bakla bakmyordu.
Fakat halkn Ebu Mslim ile grmesine de engel olamyordu. n-
k byk bir muhalif frkann ba olan Kirman ile arpr durum-
dayd. kisi de Merv ehri dnda kar karya ordularn kurup ev-
relerine hendek evirmilerdi. Oysa epey zamandan beri srp giden
arpmalardan dolay iki taraf da zayf dmt. Ebu Mslim'in ba-
sma ise bir ay iinde ikisine de stnlk salayacak kadar asker top-
lanmt. Kendisi tarafsz bulunup iki tarafa da eim gstermektey-
di.
O srada Ebu Mslim tarafndan gnderilen bir komutan, Nasr'n
Herat'taki memurunu kovarak Herat ehrini ele geirmiti.
Seyyar olu Nasr ile Kirman, Ebu Mslim'e kar birlemek ge-
reini duydular. Nasr'n ars zerine bar artlarnn grlme-
si iin Kirman, 100 atl ile ehrin iine girdi. Nasr, bu srada frsat bu-
lup Kirman'yi ldrd. Fakat Kirman'nin olu Ali, babasnn ye-
rme geti. Reba ve Yemen kabileleri kendi kolunda olduu halde Ebu
Mslim tarafna eilim gsterdi.
Seyyar olu Nasr ise Ebu Mslim'in gnden gne artmakta olan
kuvvetinden korku ve endie ederek nce yardm iin Mervan'a sun-
mu olduu yazda Ebu Mslim'in ortaya ne ekilde ktn ve halk
Abbas olu Muhammed olu brahim'e davet eylediini ve askerinin
okluunu belirtmekle beraber Mervan'm rkln uyandracak et-
kili beyitler de araya sktrmt ki, ksaca anlatmak istedikleri bu-
dur:
Kl altnda ate gryorum. Alevlenmesi de yakndr. Kav-
min aklllar, o atei sndrmezse bedenler ve balar onun odunu
olur. Bilsem ki meyye uyank mdr, yoksa uykuda mdr? Eer kav-
mim uykuda ise onlara dc ki: Kalknz... nk ayaklanma zaman
yaklat.
Mervan'm o zaman karargh Harran ehriydi. Hemen Beka'da-
ki valisi araclyla mam brahim'i Hamime'den muhafaza altnda
getirtip Harran hapisanesinde hapsetti. Kendisi pek ok zorluklar
iinde bulunduundan Seyyar olu Nasr'a cevap olarak yazd emir-
ce ona yardm edemeyeceini anlatt.
meyyeoullar, tedenberi Haimoullarmdan ve zellikle Ez.
Ali'nin evldndan rkerlerdi. Soma Hakem olu Mervan hanedan
arasna uyumazlk ve anlamazlk dnce birbirlerinden de rker
; lar. Hz. Ali'nin temiz soyundan o zaman en fazla halkn sevgisini
kazanan Cfer-i Sdk Hazretleri, hilfet davasnda bulunmad iin,
Hilfet makamnda bulunan Mervan'm ii rahatsa da, Hz. Ali'nin kar-
oullarndan Muaviye olu Abdullah'n yukarda getii zere
halifelik davasyla ortaya atlarak Fris yresini ele geirmi olmas
yanna Haimoullarmdan pek ok kiilerin toplanmas, Mervan'-
anmasna sebep olmutu. Abbasoullarmdan halifelik dava-
kalkanlar olmad iin Mervan'm onlardan kuruntusu yoktu.
5S8 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Her ne kadar yz tarihinden beri Abbasi davetileri, her tarafta
halk davet etmekte buiunmularsa da, onlar Muhammed soyundan
Rza'ya davet eyleyip, Abbasouilar sz gizliydi. Bu sefer Hora-
san'da; Ebu Mslim'in, halk, Abbasilerden mam brahim'e davet ey-
ledii meydana knca Mervan, brahim'i getirtip hapsedince, Ra-
kibimi ortadan kaldrdm sand.
mam brahim ise Hamime'de tutulduu gibi kendi hayatndan
midini kesti. Kardei Seffah' veliaht ederek mmetin ilerini ona
brakm ve ona biat ve itaat olunmasn evld, akraba ve yaknlarna
tavsiye etmekle ii asl sahibine brakmt.
Seyyar olu Nasr, Mervan'm kendisine yardm edemeyeceim an-
laynca Irak valisi Hbeyre olu Yezid'den yardm isteyince, o da bir
yolunu bularak asker gnderemeyecei cevabn vermekle, Seyyar o-
lu Nasr, hemen Ebu Mslim'in topluluunu datmak zere Horasan'-
da bulunan Arap kabilelerini birlemeye ard. ou ona evet dedi.
Fakat Kirman olu Ali, Ebu Mslim tarafndan arlmakla kabile-
lerin birlemesi gerekleemedi.
Ebu Mslim, krkiki gn Sefidec kynde kaldktan sonra, Ma
huvan kyne gidip orada ordusunu kurmu ve etrafna hendek e-
virmi ve komutan ve reisler tayiniyle ilerine nizam vermiti. Yz-
otuz senesi balarnda Kirman olu Ali'nin ordughna vard. G-
rtler, syletiler, birletiler. Sonra Ebu Mslim, Mahuvan ordug-
hna gelip askerini deftere yazdrd. Yedibin kii olduu grld. By-
lece gnden gne onun kuvveti ve Seyyar olu Nasr'n aknl art-
maktayd.
Bir sre bu ekilde getikten sonra Ebu Mslim'in talimat ze-
re Kirman olu Ali yzotuz senesi Rebilahir aynda Merv ehrinin
bir tarafna girerek, Seyyar olu Nasr ile arpmaya balaynca, di-
er taraftan da Ebu Mslim, bir miktar asker gnderdikten sonra or-
dusuyla bizzat ehre girip idare merkezini ele geirerek emirlik maka-
mna oturdu. Hemen iki tarafa savatan vazgemeleri iin haber gn-
derdi. Kirman olu Ali gelip Ebu Mslim'e biat etti, bakalar da bi-
at ediverdi. Seyyar olu Nasr, hemen kaarak Serhas'e ve oradan
Tus'a ve oradan Niabur'a gitti. Ebu Mslim de Horasan eyaletini ele
geirip hkm altna ald.
1
Faris yresini ele geirerek sfahan'da oturan Muaviye olu Ab-
dullah'n bana ok kalabalk toplanmt. Fakat inzibat ve.intizam-
lar olmadndan Irak valisi Hbeyre'nin olu tarafndan gnderilen
askere kar koyamayp daldlar ve ou savuamayp tutsak oldu-
lar.
Muaviye olu Abdullah kaarak Herat dolaylarna varnca, Ebu
Mslim tarafndan Herat Emri olan (Ebu Nasr Miik-i Huz) ona
adam gndermi, soyunu ve geli sebebini sormu. O da soyunu anla-
tarak, "Siz Muhammed soyundan Rza'ya davet ediyor musunuz.
Onun iin geldim demi ve Muaviye sz, Haimoullar iinde
kullanlr bir isim olmad halde Abdullah'n babas am'da dodu-
u zaman Halifelik makamnda bulunan Muaviye'nin emriyle Mua-
viye diye adlandrlm olduunu hikye etmi. Ebu Nasr ise bu isim-
den holanmad halde Muhammed soyundan Rza'ya belirsiz
cmlesi, Abbasoullar ile yorumlanmakla Ebu Talib soyundan hali-
felik davasyla ortaya kan bir adamn kabul, Haimoullarm iki-
ye ayrarak nice yllardan beri uralarak kurulmu olan Abbasiiere
daveti bozabilecei dncesiyle Ebu Mslim'den sorarak ald emir
zerine Muaviye olu Abdullah' idam eylemiti.
Hbeyre olu Yezid, bu ekde Faris yresini ele geirdikten son-
ra Ebu Mslim'in tecavzlerini defetmek iin gereken yerlere asker
gnderdii srada Harezm'e de bir babu e bir tmen am askeri
gndermiti.
Oysa geen yl mam brahim, yanma gnderilmi olan ebb o-
lu Kahtabe'ye mam tarafndan dmanlar ile vurumak zere b*
sancak verilmi ve bu yl Kahtabe, Merv'e gelmi olduundan Ebu
Mslim, Horasan' ele geirerek her tarafa komutanlar ve memurlar
gnderdii srada Kahtabe'yi de askerin nclne memur edip em-
rine birok serkerdeler vermiti.
Kahtabe nc askerle Tus'a gitti. Kar gelenlerle byk bir sa-
va yapt, kazand ve ileri yrd. Seyyar olu Nasr, onu iitip Nia-
bur'dan kamakla Kahtabe, gelip Niabur'a girdi. Ramazan ve evval
aylarn orada geirdikten sonra Grcan zerine yrd. Zilhicce ay-
nn balangc olan cuma gn iki taraf karlat. Orada pek ok
am askeri vard. Horasanllar onlardan rkyordu. Kahtabe, Bana
mam brahim, bugn sizin kazanacanz mjdelemiti diyerek as-
kerini cesaretlendirdi. Pek iddetli ve kanl bir arpmaya giriti.
amllarn onbin kadar ve babular ldrld. Kalanlar darmada-
nk oldular.
Geen yl hac mevsiminde Yemen'den gelen bir Haric kafilesi,
anszn Arafat'ta grnp haclara dehet vermi ve hemen gelip
Mekke'ye girmiti. Bu sene Safer aynda Medine'ye gelmekle Medine
valisi kat. Haricler de am'a doru yrdler. Fakat Mervan tara-
fndan gnderilen cirtbin sekin svari Vadilkura'da Haricleri kar-
lad arpma sonunda onlar darmadank etti. Haricleri sindire-
rek Mekke'ye ve oradan Yemen'e doru hareket eyleye grsn, beri
tarafta Ebu Mslim'in sel gibi akp gelen askerlerini durdurmak
mmkn deildi.
Rey tarafna gelmi olan Seyyar olu Nasr, yzotuzbin senesi Re-
blevvel aynn onikisinde seksenbir yanda ld. Kahtabe de Gr-
can'dan hareketle gelip engel olunmakszn ve zahmetsizce Rey eh-
rini el geirdi. Ebu Mslim de byk ordusuyla Merv'den kalkp Ni-
abur'a geldi ve Kahtabe'nin olu Hasan gelip Hemedn' ele geir-
dikten sonra Nihavendi kuatt.
Hbeyre'nin olu ellibin askerle Kirman'da bulunan Zabare'nin
olunu Kahtabe zerine memur etti. Olu Davud'u da ellibin askerle
gnderdi. kisi birleip toplamlar yzbine eritii hlde Kahtabe ze-
600
rine yrdler. Kahtabe yirmibin askerle onlara kar gitti. Receb
aynda sfahan blgesinde onlarla karlaarak anszn zerlerine pek
iddetli bir hcum etti. lk vurumada am askeri bozuldu. Zabare'-
nin olu ld ve ordusu perian oldu ve yle bir byk orduda bulu-
nan bunca mal ve eyalar hep Kahtabe'ye kald.
Kahtabe, yirmi gn sfahan'da kaldktan soma Nihavendi ku-
atan olu Hasan'm yanma geldi. ubat, Ramazan ve evval aylarn-
da kuatmaya devam etti. Mancnklar kurup kuatlanlar zorlad.
Asker ve halk, aresiz Nihavendi teslim ettiler. Kahtabe tarafndan
drttn askerle Musul tarafna gnderen Horasanl Ebu Avn, Zilhic-
ce aynda savaarak Zur ehrine girdi ve Musul blgesini ele geirdi.
Hbeyre'nin oluna am'dan oka yardm askeri gnderilmi ol-
duundan pek byk bir orduyla Kahtabe'ye kar gidip Cell'ya
vard. Eski hendek yerlerini kazdrd. Kahtabe ise oraya uramayp
Hankn tarafna geldi. Yzotuziki senesi Muharrem ay balarnda
Dicle nehrini geerek doru Kfe zerine yrd. Hbeyre'nin olu
hemen dnerek Kahtabe'den nce Kfe'ye erimek zere, o da Frat
vadisine yneldi. Onbe bin kiiden oluan am tmenini ileri gn-
derdi. Kahtabe, Frat kenarnda bu tmen zerine gayet iddetli bir
hcum etmekle, pek kanl bir sava oldu. am askeri bozuldu ve boz-
gun asker Hbeyre'nin olunun zerine dmekle o da bozulup silh,
mal ve dier eyalarn brakarak Vast'a kat.
Bu kargaalkta Kahtabe de kaybolmutu. Arand srada cese-
di bir ark iinde bulundu ve olu Hasan babasnn yerine geip, or-
dunun idaresini ele ald. Hbeyre'nin olunun bozgun haberi Kfe'ye
eriince memleket, alt st oldu... Hbeyre'nin olunun kaymakam
kovulunca Kfe ehri sahipsiz kald. Kahtabe olu Hasan askeriyle
gelip, engelsiz ve zahmetsiz Kfe'ye girdi.
Hemen Kfe'de Abbasi davetilerinin ba olan Ebu Selemet'l-
Halll meydana kt. Halid Kasr olu Muhammedi Kfe'de kayma-
kam brakp, kendisi Kfe ehri dnda Hammm yen denilen yer-
de ordu kurdu ve etrafa memurlar gnderdii srada Hbeyre'nin o-
lu ile savamak zere Kahtabe olu Hasan' da Vast'a gnderdi.
S e f f a h ' a Bi a t E d i l me s i
Mervan, memleketin dizginlerini tutmaktan gsz kald iin,
Emev Devleti'nm yklaca anlald. Bu durumda ise halifeliin Ha-
imoullarma gemesi tabiydi. Haimoullan, Mekke'de toplanarak
ilerinden kime biat olunmak gerekeceini aralarmda grtklerinde
Mehd ve Nefs-i Zekiyye diye lkapanan Hz. Ali olu Hasan olu Ha-
san'l-Msenna olu Abdullah olu Muhammed halifelie en hakl
ve en lyk grlmekle hepsi ona biat etmiler. Abbas evldndan Sef-
fah'n kardei olan Muhammed Abbas olu Ebu Cafer Mansur da o
SEFFAH'A BAT EDLMES
mecliste bulunduundan Muhammed Mehd'ye biat etmi olduu ri-
vayet edilir.
Gerekten Muhammed Mehdi gndzleri orulu ve geceleri na-
mazda ve pek ziyade yiit, vlmeye deer biri olduundan halifelie
ehil ve lykt. Abbasi davetileri Muhammed soyundan Rza'ya davet
edegelip, aysa Muhammed soyu denildikte zihinlere hemen Ft-
ma evldndan biri akla geliyordu. Bu durumda Emevi Devleti'nin
kt bir srada Muhammed Mehdinin halifelii kararlam gibi
olup, beklenen bir eydi.
Ebu Mslim ise Abbasi davetini n edip, halk mam brahim
Abbas adna davetle ortaya km olduundan ad geen Mekke da-
nmas hkmsz kalmt. mam brahim bu srada Horasan hapi-
sanesinde lm ve bir rivayete gre Mervan tarafndan zehirlettiril-
mise de, vasiyeti gereince kardei Ebu'l-Abbas es-Seffah onun yeri-
ni almtr. Mervan sonradan Seffah'n da hapsine lzum grm ve
Hamime'ye haberci gndermise de Seffah, daha nce oradan savun-
mutu.
Seffah, byk kardei mam brahim'in vasiyeti zere kendisin-
den sekiz ya byk kardei Ebu Cafer Mansur ve karde ocuklar ve
amcalar ve amca ocuklar ve baka ev halkyla birlikte gizlice Ha-
mme'den kp Kfe'ye gitmi... O zaman Harran'da Mervan ve Irak'-
ta Hbeyre olu Yezd gibi gl bir vali varken, Abbasoullarmn K-
fe'ye gitmeleri pek tehlikeli bir hareket olduu halde, Allah'n koru-
masyla otuziki senesi Safer aynda sa salim Kfe'ye vardklarnda
Horasanllardan olan tarafllar, Hammm yen ordusunda idiler.
Ordu komutan da (Muhammed soyunun veziri) denilen Ebu Sele-
met'l-Haill olup, ilerin grlp yrtlmesi onun elindeydi.
Ebu Seleme, Abbasoullarm bir evde oturtarak vekil ve kuman-
danlardan bile krk gn gizlendi. Horasan erafndan mam ne yap-
t? diye soranlarn kimine Daha gelmedi ve kimine Acele etme-
yiniz onun k zaman deildir. nk Vast daha alnmad yollu
bo zrler sylemi. Meer mam brahim'in lmn haber aldk-
tan sonra niyetini deitirerek halifelii, Hz. Ali'nin evldna vermek
fikrindeymi.
Orduda bulunan ialardan bazlar ise bir yolunu bularak iin i
yzn renince, on kadar reisleri Kfe ehrine gelip gizlice mam
Ebu'l-Abbas Seffah ile grmler ve halifelii kendisine tebrik ile
ellerini ve ayaklarn pmler. Ebu Seleme, bunu duyunca, o da ister
istemez gelip Seffah'a Hilfeti tebrik etmitir. Bu vakte kadar Ebu
Msiime (Muhammed soyunun Emri) denildii gibi Ebu Seleme'ye
de (Muhammed soyunun veziri) denilirken bu muamelesinden dolay
Abbasi davetileri yanndaki nfuz ve haysiyetini kaybetmi ve Sef-
fah, onun hakknda kin balamtr.
Yzotuziki senesi Reblevvel aynn on ikinci cuma gn sabah-
leyin btn halk silhlanp saf baladlar ve imamn kn bekler
oldular. Seffah da hanedanyla beraber atlara binerek gelip camiye
girdi, minbere kt. Pek uzun bir hutbe okunduktan sonra genel biat
yapld. Sonra Seffah, amcas Ali olu Davud'u kaymakamlkla Kfe'-
de brakp kendisi Hammam yen ordusuna gitti.
Mervan nce yzyirmibin askerle Harran'dan kp, Zr ehrinde
bulunan Ebu Avn zerine hareket etmi olduundan Ebu Seleme de
Ebu Avn'e yardm iin bin asker gndermiti. Seffah, bu kere kar-
dei olu Musa olu sa'y Vast'ta Hbeyre'nin olunu kuatan Kah-
tabe olu Hasan yardmna ve Abbas olu Smam olu Cafer olu
Yahya'y Medayin'de bulunan Kahtabe olu Hamd yanma ve Yasir
olu Ammar'm torunu Ebu'l-Yakazan Osman' Ehvaz'da bulunan b-
rahim olu Bessam yanma gnderdii srada Ehl-i Beytimden Mer-
van ile vurua kim gider? demi ve bir rivayete gre Her kim gider-
se benden sonra Halife odur diye zendirmi. Hemen amcas Ali olu
Abdullah Ben giderim demekle, onu da ok sayda asker ile Zr
ehrine gnderdi. Bir iki ay Hammm yen ordusunda kaldktan
sonra ehre gelip bakent yapt Haimiyye ehrindeki hkmet ko-
nanda karar klm ve halifelik, bylece meyyeoullanndan Ha-
imoullarma gemitir.
M e r v a n ' n Bozgu n a Ur a ma s v e d a m
Zr ehrine gnderilen Ali olu Abdullah, Zr ehri ordusuna ge-
lince, bakomutan Horasanl Ebu Avn onu son derece saygyla kar-
lad. Bakomutanlk adrn eyasyla beraber ona sunarak kendisi
baka adra gemiti.
Mervan, yz bu kadar bin askerden oluan bir orduyla Zr ehri
zerine yryp Zap nehrine gelip, ordu kurdu. Ali olu Abdullah da
Ebu Avn ile beraber ona kar durdu. Mervan, harp ilerinde becerikli
ve tedbirli bir adam ise de, talihi bir kere ters dnm olduundan bu
sefer ettii tedbirler hep yanl sonular verdi. Askeri oksa da ordu-
sunda manev inzibat yoktu. Cemaziyelahir ay balarnda Zap nehri
zerine kpr kurdu ve sanki belsn arayarak kar yakaya geti.
Ali olu Abdullah ile Ebu Avn ise yirmi bin fedai ile gayet iddetli
hcum ettiklerinde, Mervan'n ordusu bozuluverdi. Mervan kap ve
nehri geip kpry krd. Askerinin bir ou kltan geti ve daha
ou da nehirde bouldu. Ordusunun bunca silh, mal ve baka eya-
lar hep Ali olu Abdullah elinde kald.
Bu bozgundan sonra Mervan, Musul'a geldi. Fakat Mutulular
onu kabul etmeyip Ey bozuk adam, ey Cd Allah'a hamd olsun ki
senin devlet ve saltanatn yok etti ve bize Peygamberimizin Ehl-i
Beytinden Halfe verdi diyerek Mervan'a svdler. Mervan, bu ac
szleri iiterek Dicle'den geerek Harran'a gitti.
Mervan, Kur'an'm mahlk olduunu syleyen Dirhem olu Cd'-
dan ders alm olduundan Cd diye lkaplanmt. Bundan dola-
y bu kere Musul halk, Mervan'a svmek yerinde Cd diye seslen-
milerdir.
S ONU
603
Ali olu Abdullah, Ebu Avn ile birlikte Harran'a doru hareket
edince Mervan, Humus'a ve oradan am'a kat. Abdullah da onu ko-
valyarak Harran ve Menbi yoluyla Humus'a giderken kendisine yar-
dm iin Seffah tarafndan drtbin askerle kendisinin kardei Ali o-
lu Abdssamed, Kmnesrn denen yerde ona ulat. Humus'a vardkla-
rnda halk boyun emekle Abdullah, hemen am zerine hareket edin-
ce Mervan, orada bir kaymakam brakp kendisi Filistin'e savutu. Ali
olu Abdullah, am ovasna varnca dier kardei Ali olu Salih se-
kiz n askerle Seffah tarafndan onun yardmna eriti. Hemen am'
her taraftan kuattlar. Ramazann beinci aramba gn yry
ile am ehrine girdiler ve pek ok adam ldrdler. .
Ali olu Abdullah onbe gn am'da kaldktan sonra Filistin ta-
. atma gitti. Mervan da oradan Msr tarafna kat. O srada Ali olu
Ulah'a, kardei Ali olu Salih'in, Mervan'm peine gnderilmesi
iin Seffah'm yazl emri gelince Ali olu Salih, ok sayda askerle M-
sr'a gitti. leri gndermi olduu svariler, Mervan' Busayr kilisesin-
de buldular ve zerine hcumla vurup ldrdler. te am'da bin ay
hkmet eden Emevi halifelerinin sonu budur.
Drt Halifenin Emirlikleri, tam bir halifelik olup ondan sonra y-
le bir stn hkmet kurulamad ve kurulsa halk ondan honud ol-
mazd. mmetin byklerinden niceleri Emevi Devleti batp da Drt
Halife devrinin dnmesi arzusunda idiler. Oysa Emevi Devleti batt
ve Abbasi Devleti kt. Fakat mlk ve saltanat devri olduundan Ab-
basi halifeleri de bu yola girdiler. Byle eyler zamann icaplarmdan-
dr. Her ban bir a ve her yasan bir izni vardr. Dnyada Al-
lah'n kanunu budur.
S o n u
meyyeoularnn ou, heva ve heveslerine uyup ancak in'am,
iyilik ve bata bulunmalarla halkn kalplerini kendilerine ekerler-
di. Sonra cimrilik yolunu tuttular, devlet menfaatlerini kendilerine
ayrdlar. Halk da onlardan yz evirdi. Sonra Velid'in aka sefa-
hata dknl slm milletinin ondan nefretine yol at. Bu da tah-
tndan indirilerek ldrlmesi olayna sebebiyet verdi. Bu olay yzn-
den ise hkmetin balar zld ve Mervan, ileri yrtmekten ciz
kald. in sonunda Emevi Devleti ykld ve halifelik ve saltanat Ab-
basouilarma geti.
Bylece Emevi Devleti yerine geen Abbasi Devleti, Emevileri k-
ltan geirerek ve benzeri grlmemi olaanst muameleler ile Ha-
noullannm cn almaya kalkt. Ali olu Abdullah, am'da Eme-
vilerden pek ok adamlar ldrd. Hatt bir gn yemek iin sofrasna
kabul ettii doksan kiiyi sopalarla ldrtt ve zerlerine sofra kurdu.
Henz bazlar can ekimekte ve hrltlar iitilmekte iken onlarn
zerinde kendisi ve adamlar yemek yiyordu. Abdullah bununla da
cn alamayp am'da Emevi halifelerinin kabirlerini atrd. Bul-
duu ceset ve kemikleri atele yakarak kllerini ge savurdu. Karde-
i Ali olu Sleyman da Basra'da meyyeoullarndan eline geenle-
ri ldrd ve cesetlerini sokaklarda srttrd. Sonra meydanda b-
rakp kpeklere yedirdi. Ebu Mslim'in tutup ldrd adamlarn
adedi ise altyzbine kmtr. Bylece Emeverden saysz insanlar
ldrlm; c alma iinde ar gidilmitir.
Emevilerin kl artklar etrafa daarak Endls'e kadar gide-
bilenler kurtulmu ve oradaki meyyeoullarn tutanlara katlm ve
Endls kt'as uzak ve deniz ar olup oraya Abbasi Devletinin eli
ermediinden onlar Abbasiiere biat d kalmtr. te o srada Mer-
vanouliarmdan Abdlmelik olu Hiam olu Muaviye olu Abdur-
rahman, Suriye'den kaarak urada burada dolaarak Marib taraf-
larna varp Berber kavminden bir toplum iinde gizlenmi ve sonra
Endls kt'asma geerek yzotuzsekiz senesi Rebiahir aynda ken-
disine biat olunduundan Endls'te bamsz bir Emev Devleti ku-
rulmutur. Fakat gerek kendisi, gerek oullar Emr'l-M'minn un-
vann almayp yalnz Emir unvanyla lkaplanrlard.
Emevi halifeleri arasnda Araplk srdrlerek btn Msl-
manlar bir devlete balyd. Fakat mmetin slihleri Emevilerin ta-
vr ve tutumlarndan nefret ediyorlard. iler ise halifelik hakknn
Haimoullarnm olmas inancnda bulunarak halk gizlice meyye-
oullar aleyhine heyecanlandrmakta ve kkrtmakta olduklar hal-
de Haimoullarnm hangi ubesinin halifelie en hakl olduunda
anlamazlk iinde idiler. ou Hz. Ali'nin evldn tercih ettikleri
halde bazlar Hz. Hasan'm evldna ve bazlar Hz. Hseyin'in evl-
dna meyilli idi.
Emevi halifelerinin sonuncusu olan Mervan'm Halifelik devrinin
sonlarnda Emevi Devletimin batmak zere olduu durumun gidia-
tndan anlalp, o halde ise halifeliin Haimoullarma gemesi ola-
an ilerden olduu iin Hairnoullar, Mekke'de Danma Meclisi
toplayarak halifelie Hz. Hasan'm evldndan Muhammed Mehd'yi
seerek hepsi ona biat etmiler... Seffah'm kardei Mansur da o mec-
liste bulunmusa da, Ebu Mslim, mam brahim Abbasi'ye daveti iln
ile ortaya kp, asker kuvvet de onun elinde olduundan halifeliin
dier tarafa geirilmesi glemiti.
Bununla beraber Kfe'de (Muhammed soyunun veziri) unvann
alan Ebu Selemet'I-Halll mam brahim'in ldn haber alnca
halifelii, Hz. Ali'nin evldna vermek fikrine derek Seffah'a biati
epeyce ertelemiti. Fakat onun yannda bulunan ve Ebu Mslim'in
dostlarndan olan Horasan nakibleri, bu konuda ona uymayp Haim-
oullarnm danarak vermi olduklar kararn tersine ve iilerin o-
unun reylerine aykr olarak hemen mam brahim'in kardei Sef-
fah'a biat etmilerdi.
Abbasi Halifelii, Ebu Mslim'in asker kuvveti sayesinde kurul-
S ONU
605
mu bir devlel idi. Ebu Mslim'in askerinin ou ise Arap asll olma-
yan ran ve Turan halkndan idi. Marib blgesinde de Berber kabi-
lelerinin ounluu ve kuvvetleri vard. Ksaca douda ve batda
Araplk bozulmaya yz tutmutu.
Abbasi Devleti Haimlik esas zerine dayand halde, Haim-
oullar ile onlar tutanlarn ou halifelie Muhammed Mehd'yi en
hakl ve en lyk grdklerinden, Abbasoullarmn halifeliklerine kar-
idiler. Bu yzden Abbasoullar da Hz. Ali'nin evldn ekemedik-
lerinden, nce meyyeoullar, nasl ki Haimoullarma dman ise-
ler soma Abbasoullar da Hz. Ali'nin evldma dman oldular. zel-
likle Muhammed Mehd'den kuruntular stn gelip, o da onlardan
emniyeti yok idi.
Haricler de yer yer ayaklanarak Abbasi Devleti'ni uratrmak-
taydlar. Abbasi halifeleri ise balangta kendi hkmetlerini sa-
lamlatrma ve kuvvetlendirme ile urap, sonra da sefahete dtk-
lerinden btn slm memleketlerini tek bir idare altna alamadlar.
Kfe'de bakomutan bulunan Ebu Selemet'l-Halll, halifelii
Hz. Ali'nin evldna vermeye kalkmak tlmetiyle sulanm oldu-
undan tr, Seffah ona kin balam ve durumu Ebu Mslim'e bil-
dirince, o da Ebu Seleme'nin ldrlmesini teklif etmi olduundan
yzotuziki senesinde Ebu Seleme, bir gece saraydan evine giderken
Ebu Mslim'in serkendelerinden biri onu ldrp, ertesi gn Hari-
cler tarafndan ldrlm diye iln klnd.
Ebu Seleme, Irak'ta Abbasi dvetilerinin ba olduu gibi Kesr
olu Sleyman da Horasan'da nakiblerin birincisi idi. Hatt mam b-
rahim, nce Horasan valiliini ona teklif etmiken, kabul etmedii
iin, Horasan valilii Ebu Mslim'e verilmiti. Ebu Mslim, onun yar-
dmyla onun evinden km olduundan Kesr'in olunun Horasan'-
da pek byk nfuzu vard. Ebu Mslim ise tek bana hkmetmek
fikrinde olduu iin onu ekemezdi. Kesr olu Sleyman ise kendi
yatlarndan olan Ebu Seleme'nin ldrlmesine itiraz etmi oldu-
undan, Ebu Mslim de bu bahane ile hemen Kesr olu Sleyman'
ldrd. Aklnca bir byk rakibten kurtuldu... Oysa bana gelecek
felkete misl gstermi oldu.
Seffah'a biatten nce Ebu Seleme tarafndan gnderilen Kahtabe
olu Hasan, Vast'da Hbeyre'nin olunu kuatmt. Hbeyre'nin o-
lu onbir ay dayand ve Mervan'n ldrldn haber alnca, halk
Hz. Hasan'm evldndan Muhammed Mehd'ye davet etmek istedi ve
kendisine mektup yazd. Fakat cevab gecikince Hbeyre'nin olu tes-
lime mecbur oldu ve gelip Seffah ile grt. nce Seffah, ona iltifat
yz gsterdi. Fakat sonra Hbeyre'nin olu da dier Emevi komu-
tanlar gibi ldrlmtr. i
Seffah Halife olduktan sonra Horasan ve Taberistan' ve ona ka-
tlm olan Deylem ve Cibal yrelerini Ebu Mslim'e verdii srada,
ran' da amcas Ali olu sa'ya verdi. Hara Divan'na yani Maliye
Bakanl'na da Bermek olu Halid'i memur etti.
606
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: S)
Bermek, Bell'de Nevbahar adl ategede hizmetinde bulunarak
kavmi arasnda pek itibarl bir adam imi. Olu Halid islm ile eref-
lenmi ve Ebu Mslim tarafndan pek nemli ilerde kullanlmt.
Hatt Ebu Mslim Kahtabe'yi Hbeyre'nin olu zerine gndermce,
Halid de onunla beraber olup orduda gzel fikirlerinden ve tedbirle-
rinden yararlanlmt. Sonra vezir oldu ve sonra evld ve torunlar da
Abbasi Devletinde en byk rtbe ve mevkeri elde ettiler. te bun-
lara Bermike (Bermekler) denir.
Seffah'n amcas Ali olu sa, vali olarak ran'a gitmise de Ebu
Mslim, btn dou ehirlerini benimsemi olduundan zel talimat-
la gndermi olduu E'as olu Muhammed daha evvel ran'a varm
ve sa'y def edip geri evirmitir.
Seffah, urada burada ortaya kan sleri ve Haricleri bozup
datt. Vast' da ele geirdikten sonra am ve Irak'ta kendisine kar-
gelecek kimse kalmamsa da, mik ve saltanatnda tamamiyle ba-
msz deildi. nk Ebu Mslim ile haberleip danmadka nem-
li bir ii kestiremezdi. Horasan nakiblerinden oiup Seffah'n veziri bu-
lunan Atiyye olu Ebu Celim, Ebu Mslim tarafndan casustu. Sef-
fah'n yannda bulunan askerlerin ou ve komutanlar da Ebu Ms-
lim'e Sefiah'dan ziyade sadk idiler.
Bir de Ebu Mslim'in babas olan Selt'in anas, Abbas olu Ab-
dullah (r.a.) m cariyesi olduu halde Seit'i dourmu ve Abdullah,
ona zinadan dolay hadd cezasn vurmu ve Seit'i kle olarak kul-
lanm iken Selt, bir aralk Abdullah'n sulbnden domu olduunu
savunarak Abdullah olu Ali'ye ok eza etmi olduu tarih kitaplarn-
da yazldr. Madem ki vaktiyle Selt, yle bir dava sylemi, olu Ebu
Mslim'in de Abbas evldndan olmak iddiasiyle halifelik davasna
kalkmasndan korkulmaz deildi.
Ksaca Abbasoullar, Ebu Mslim tarafmdan vesvese zere idi-
ler. Hatta Seffah'n kardei Mansur, bir aralk Ebu Mslim'in ld-
rlmesini teklif etmiken Seffah, kendi devletinin kurulmasma sebep
olan bir kahramann idam derecesine kadar gidememiti.
Seffah'n Kulelilere emniyeti olmadndan bir sre Kfe'de kal-
dktan sonra Hre'ye gitti. Sonra yzttuzdrt senesi Zilhicce aynda
merkezi Enbar'a naklederek orada oturur oldu.
Yzotuzbe senesinde Salih olu Ziyad, Maverannehir'de isyan
etmekle Ebu Mslim, askerle Merv'den kp onun zerine hareketle
Amil ehrine vard. Numan Ezdi olu Sib da beraber idi ki Seffah,
onu Ziyad'a gndermi ve bir frsat drp de Ebu Mslim'i ldr-
mesini emretmiti. Ebu Mslim, bunu renince Sib'y Amil'de hap-
setti ve kendisi Salih'in zerine gitti. Oysa Ziyad'm yanndaki asker-
ler ayaklanarak dalm olduklarndan Ziyad, bir ky muhtarnn
evine kam, muhtar da onu ldrerek kesik ban Ebu Mslim'e ge-
tirmitir. Bylece Maverannehir sknts giderildi. Fakat Seffah ile
Ebu Mslim arasndaki emniyetsizlik artt.
S ONU
607
Yzotuzalt senesinde Seffah, kardei Mansur'u Hac Emri tyin
etti. Ebu Mslim de bu sene Seffah'dan izin alarak Hicaz tarafna gi-
dip Mansur ile birlikte hac ettiler.
Ebu Mslim, halka ok bahiler verir ve yollarda kuyular kazd-
rr, baka hayratlar yapard. Onun gsterii ve kudreti yannda Man-
sur pek kk grnrd. Bu da kendisine g gelirdi.
Seffah ise Zilhicce aynn onnc gn otuz bu kadar yanda
iken clau. Kendisinden sonra kardei Muhammed olu Ebu Cafer
Mansur vs ondan sonra kardei olu Muhammed olu Musa olu sa
tak zere saken onlar veliaht edip szlemeyi yazp mhr-
leyerek sa'ya vermi olduundan lnce sa, Mansur adma halktan
biat ald ve durumu Mansur'a yazd. Mansur ise hacdan dnm ol-
duundan sa'mn yazdklar yolda kendisine eriti ve Ebu Mslim ile
halk ona biat ettiler.
Abbasoullarmm Nefs-i Zekiye yani Abdullah olu Muhammed
Mehd'den phe ve kuruntular vard. O da onlardan rkmt. Bu
kere hac mevsiminde btn Haimoullar gelip Mansur ile grm
olduklar halde Muhammed Mehd ile kardei Abdullah olu brahim
onun yanma uramadlar. Mansur, bundan phelenerek Haimoul-
larmdan birer birer durumu sorup aratrnca ou Nefs-i Zekiye,
nasdsa sizden rkm ve can korkusuyla kam. Ondan size bir za-
rar gelmez gibi szler ile zr dilemiler. Fakat Hz. Ali olu Hasan
(r.a.) evldndan Zeyd olu Hasan, Mansur'a, Nefs-i Zekiye'den emin
deilim. Frsat bulunca senin zerine yrr demi. Mansur da on-
dan sonra Muhammed Mehd ile kardei brahim'i bir casus gibi g-
zetlemekten ve hareketlerini kontrol etmekten geri kalmamtr. Oysa
bu kere halifelik kendisine ynelince, onlar unutturacak bir byk
skntyla karlamtr.
Ali olu Abdullah, bu sene mkemmel bir ordu ile Bizans ehirle-
rine yrm, elinde byk kuvvet bulunduundan halifelik davas-
na kalkmas umulaca iin Mansur, endie ve tel iinde idi. Duru-
mu Ebu Mslim'e anca Ebu Mslim, Ben ona yeterim. Onun ya-
nndaki askerin ou Horasan halkndandr. Onlar bana ondan daha
ok baldrlar diyerek Mansur'u teselli etti. Ebu Mslim'in biati,
Mansur'a bir byk kuvvet olduu hlde, bu suretle yardm edecei
szn alnca ii rahatlad. Ebu Mslim ile beraber Kfe'ye geldi.
Minbere kt, duruma uygun bir hutbe okudu. Sonra Anbar ehrine
gitti ve Seffah'm hazinelerini teslim ald.
Amcas Ali olu Abdullah ise Seffah'm lmesiyle Mansur'a biat
olunduunu haber ald gibi halifelik hakk kendisinin olmak iddia-
siyle ayakland. Ordusuyla Harran'a ve oradan Nusaybin'e gidip etra-
fna hendek evirdi. Ebu Mslim de onun zerine yrd.
Abdullah'n svarisi daha ok ve ordusu, silhlar ve baka sa-
va aralar ok daha iyi olduundan Ebu Mslim, baz sava hilele-
rine sapt. Abdullah'n yanndaki reislerden bazlarn ard. Arala-
rnda pek ok harp olaylar geti. Nihayet yzotuzyedi senesi Cema-
ziyelahire ay ortalarnda Ali olu Abdullah bozulup Basra'ya kaa-
rak orada gizlendiyse de, sonradan Mansur, onu ele geirip hapse at-
mtr.
Ali olu Abdullah ordusunda bulunan ok miktarda mallar hep
Ebu Mslim'in eline geti. Mansur, onlar deftere geirmek zere Ebu
Mslim'in yanma zel bir memur gnderdi. Ebu Mslim kzarak, Bi-
ze can iin emniyet olunuyor da mal iin gvenilmiyor mu? diyerek
Mansur'a svd. Az kald memuru ldrecekti.
Mansur'un zaten Ebu Mslim'e gveni yoktu. Bu tavrndan zld
ve endielendi. Hemen Msr ve am eyaletlerini Ebu Mslim'e vererek
Halifelik merkezine yakn olmak zere am'da kalarak, Msr'a di-
lediini gnder... diye emirname yazd. Ebu Mslim ise daha ok em-
niyeti kalmam olarak, Halife bize Msr ve am' vermi, Horasan
da bizim ya... diyerek Horasan'a gitmek zere el-Cezre'den hareket
etti. Mansur, bunu renince rkt. Hemen Anbar ehrinden Meda-
yin'e gitti. Ebu Mslim "i oraya ard. O da bundan kand. Mansur,
Haimoullarnm ihtiyarlarndan baz hatrl kiileri gndererek Ebu
Mslim'i kandrd. Bu yzden Ebu Mslim, ordusunu Hilvan'da bra-
kp, bin askerle Medayin'e geldi. Mansur'un huzuruna girdi. Tatl
tatl konutular. Ertesi gn Ebu Mslim, ye Halifelik makamna va-
rnca Mansur'un gizlemi olduu celltlar anszn kp Ebu Mslim'i
ldrdler.
Bylece Mansur, Halifelikte bamsz olmutur. Fakat Abdurrah-
man Emev Endls'te bamsz bir devlet kurunca Endls kt'as
Abbasoullarmm hkm dnda kalmtr.
Rum Kayseri Kostantin, slm milletinin perianlm frsat bi-
lerek yzotuzsekiz senesinde ok sayda askerle slm memleketlerine
saldrarak zorla Malatya'ya girmi ve yakp ykmsa da, sonra Man-
sur, yeteri kadar asker gndererek Malatya'y geri alm ve yeniden
onarmtr.
Horasan halkndan ve Ebu Mslim'in dostlarndan Kfe'de bulu-
nan Tenash'e yani ruhun bir cisimden knca baka bir cisme gire-
ceine inananlardan olup, Ravendiye denilen sapk frkann ikiyz ka-
darn Halife Mansur, yzkrkbir senesinde hapsedince tekiler fke-
lendiler. Toplanp hapisteki yoldalarn alp salverdiler. Mansur o
zaman Haimiyye mahallesindeki Halifelik kknde bulunuyordu...
Onun zerine saldrdlar. O da onlar ldrd. Kfe halk, Hz. Ali
yanls idi. Mansur'un askerini inan ynnden bozmakta olduklarn-
dan zaten Mansur, onlardan emin deildi. Bu olay zerine btn b-
tn Kfe'den nefret ederek bakentini baka yere tamak fikrine d-
mtr.
Ebu Mslim'in ldrlmesinden sonra, ondan iyilik grm olan-
lar bir daha Horasan'da kardklar fitne ve ihtilllerin de Mansur
stesinden gelmiti. Yzkrkbir senesinde Horasan valisi isyan edince
Mansur, ok sayda askerle olu Mehd'yi gnderip isyan bastrm
S ONU
609
ve Horasan valiliini olu Mehd'ye vererek dou tarafndan emin ve
ii rahat olmutur.
Fakat Mansur'un en byk endiesi, kendisinden ekinerek giz-
lenmi bulunan Abdullah olu Mehd olu Muhammed ile kardei Ab-
dullah olu brahim olup, Halifelik makamna getii gndenberi on-
lar gzetleyip takip etmekte idi.
Yzkrk senesinde Mansur, hac iin Mekke'ye gidince Ebu Talib
evld iin pek ok hediye, bahi ve ihsanlar datmt. Muhammed
Mehdi ile brahim ortaya kmadklarndan Mansur daha ok merak-
lanarak babalar Hasan Msenna olu Abdullah' oullarn ele ver-
mesi iin zorladysa da Abdullah, gizleyip sylememek hususunda di-
rendi. Mansur da onlarn arkalarna hafiye memurlar drd.
Muhammed Mehd de bundan haberli olunca, bu durumdan rke-
rek kardeiyle beraber Yemen tarafna savuup Aden'e ve oradan
Sind'e gitmi ve sonra Irak'a ve oradan Medine'ye dnmt. Sonra
Muhammed Mehd Yenbu nahiyesine geldi. Bir sre Cheyne danda
bir maarada arkadalaryla birlikte saklanarak ibadetle megul oldu.
Mansur, bunu renince Cheyne'ye gizli zel memur gnderdi.
Fakat Mansur'un hizmetinde bulunan bir alev de o tarafa gizli haber
uurunca, Muhammed Mehd, oradan kaarak gelip Medine'de gizlen-
di. Alevileri tutanlar onu mam kabul etmi olduklarndan madd ve
manev kendisine yardm edenler oktu.
Bundan dolay Muhammed ve kardei, byle yer yer dolarlar ve
hac mevsiminde l Araplar iine karp hac ederler ve ara sra ba-
balar ve oluk ocuklaryla grrlerdi. yle ki brahim'in hanm
Rukye bu ekilde gebe kalp bir ocuk dourmu idi. Mansur da bu-
nu renerek son derece kzmt.
nk Rukye'nin babas, Hz. Osman (r.a.) torunlarndan Osman
olu mer olu Abdullah olu Muhammed idi ki, gayet gzel bir ki-
iydi. Dbc diye tannmt. Hasan Msenna olu Abdullah'n ana
tarafndan kardeiydi. kisinin de anas Hz. Hseyin kz Fatma (r.
&.) idi. Bu ekde Hz. Peygamberin soyuna yaknl olduundan Eme-
vi Devleti zamannda onlar koruyup gzetirdi. Abbasi Devleti devrin-
de Haimoullarmm onu korumalar insanlk gereiydi.
Fakat Muhammed Mehd ile kardei brahim'in kaak olmalar
yznden Mansur'un Hz. Ali yanls olanlardan phe ve kuruntusu
vard. ok alt, aratrma yolunda ok para harcad. Sk sk Mek-
ke, Medine valilerini grevlerinden alr oldu. Yine Muhammed Meh-
d ile brahim'i ele geiremedi.
Nihayet Medine valilii iin, Hz. Peygamber soyunun deerini bil-
mez bir adam arad. Osman Mr olu Ribah admda bir st bozuk
buldu ki, Hz. Peygamberin kabrini yk desen hi duraksamadan y-
kar bir kiiydi. Mansur, ona mal verip Medine valiliini verdi. Yz-
krkdrt senesi Ramazan aynda onu Medine'ye gnderdi. Kendisi de
F. 39
616
hac mevsiminde Mekke'ye giderken Medine'ye urad. Hasan Msen-
na olu Abdullah', oullar Muhammed ve brahim'in nerede olduk-
larn haber vermek zere sktrd. O da gizlemek hususunda srar
gsterdi.
Bundan dolay Mansur'un emriyle Ribah Mr, Hasan Msenna
olu Abdullah' ve olu Musa'y ve kardeini ve kardei oullarm
hapsetti. Abdullah'n teki kardei Hasan olu Ali bid, kavmi iinde
bulunmadndan ertesi gn Ribah'm yanma vard ve stein ne-
dir? deyince, Beni de kavmimle bile hapsedesin diye geldim de-
yince Ribah, onu da tutuklad ve Hz. Hasan soyundan hapsedilenler
onbir kiiye ykseldi.
Ribah ise Mansur'a, Ey M'minlerin Emri! Horasanllar senin
tarafdarlarmdr. Irakllar da Ebu Talib soyu taraflsdrlar. Ama
amllar Hz. Ali'nin en byk dmandr. Fakat Abdullah Osman
olu Muhammed, amllar arsa hi biri geri kalmaz demi oldu-
undan Mansur'un Dbac hakknda da emniyeti kalmad. Hemen em-
retti. Ribah, onu da hapsetti.
Gerekten am halk, meyyeoullar taraf tsyd. Fakat Emevi-
lerden kimse kalmam olduundan, Hz. Osman soyundan Dbac diye
bilinen Abdullah Osman olu Muhammed'i seviyorlard. Ellerinden
gelse halifelie onu seerlerdi. Fakat Emevi devri gemiti. Dbac da
Ez. Peygamber soyuna yaknl dolaysiyle gailesizce yaamaktayken
bu kere Ez. Basan soyunun hapsedililerinde, o da onlarla beraber tu-
tuklanmtr.
Mansur hemen Medine yargc Talha olu Muhammed olu b-
rahim olu mran le mtehitlerin byklerinden Enes olu mam
Malik'i hapishaneye gnderdi. Easan olu Abdullah'a, oullar Mu-
hammed ile brahim'in nerede olduklarnn bildirilmesini teklif etti.
Abdullah, Mansur ile konumak istedi. Mansur da oullarn getirme-
dike kendisiyle gremeyeceini bildirdi.
Sonra Mansur Mekke'ye gidip hac etti. Dnnde Medine'ye u-
ramad. Rebeze kyne gitti. Eapsedilenlerin oraya getirilmesini em-
retti. Ribah da onlar ayaklarmda buka olduu halde Rebeze'ye g-
trd. Onlar bylece Rebeze'ye gtrlrken Cfer-i Sdk Eazretle-
ri, perde arkasndan onlar grp alar ve gzlerinin yalar sakaln-
dan aa dklr, Bundan sonra Cenb- Hak Mekke ve Medine'yi
korumaz derdi.
Rebeze'de Mansur, Dbac diye bilinen Abdullah Osman olu Mu-
hammed'i yanma getirtti. Kz Rukiye'nin dourmasndan bahsederek
onu namusuna dokunacak ekilde azarlad. O da kendini savunmak
isteyince Mansur kzd. Adamlarna emretti, ona yz kam vurdular.
Zavallnn srma gm gibi beyaz olan vcudu kamlarn yara ve
berelerinden simsiyah oldu. Bir gzne kam dokunmakla akt. Bu
halde hapse geri gnderdiler.
Sonra Mansur Kfe'ye giderken onlar da beraber gtrd. Rebe-
ze'den kp da onlarn yanndan geerken Hasan olu Abdullah yk-
S ONU
till
sek sesle Mansur'a doru, Ey Ebu Cafer! Biz, Bedir Sava gnnde
sizden alnan esirlere byle hakaret etmemi idik deyince Mansur, bu
szlerden pek ziyade etkilenerek geip gitti ve Kfe'ye vardklar za-
man onlar zindana att.
Mansur'un emniyeti srf Horasanllara iken, bu kere Horasan va-
lisi Ebu Avn tarafndan gelen yazda Horasan halk, Abdullah olu
Muhammed iinin nasl sonulanacan bekledikleri iin, kendilerin-
den saknmak gerekecei yazlm olduundan Mansur'un kan bana
srad ve hemen Abdullah Osman olu Muhammed'i ldrerek ba-
n, Hz. Peygamberin soyundan Abdullah olu Muhammed'in ba
olduuna yemin edecek adamlarla birlikte Horasan'a gnderdi.
Hapsedilenlerden biri ki, Hasan olu Abdullah'n kardei olu
(Hasan olu brahim olu Muhammed) dir. ok gzel ve kalblerin sev-
gilisi ve gzel sfatl bir kiiydi. Ona da Bbac- Asfar yani Sar Dbac
derlerdi. Kfe halk, takm takm gelip onu seyrederlerdi. Bu da Man-
sur'un merakna dokunmakla onu iki direk arasna sktrp zavall-
y ikence ile ldrd.
ok gemeyip Hasan olu brahim ve sonra kardeleri Abdullah
ve Ali de hapiste ldler. Bir rivayete gre Mansur, onlar zehirleye-
rek ya da baka ekilde ldrmtr. Ksaca Hz. Hasan soyundan pek
az kurtulup ou bu ekilde telef olmulardr.
Hz. Ali soyu ile Abbas soyu teden beri birlik halindeyken, bu
olaylar zerine kanl-bakl oldular. Medine valisi Ribah da Mehd'-
yi gz altnda tutmaya son derece iddet gstermekteydi.
Mansur ise Kfe'den nefret ederek bakent yapmak zere uygun
bir yer aramakta iken, Badadin yerini seti. Yzkrkbe senesinde
Badad ehrini kurmaya balad.
Bermek olu Halid'e ehrin snrn izdirdi ve drt ksma ayra-
rak her ksmna valilerden birer bakan tyin etti. Her taraftan iiler
ve sanatkrlar ve mhendisler getirttii srada tula ve kerpi sayp
hesabn grmek memuriyetini de, mezhep sahibi mam A'zan Ebu
Hanife Hazretleri'ne teklif etti. nce onu hkim yapmak isteyince
mam Hazretleri kabul etmemiti. Bu geici memurluu ise kabul e(
mek zorunda kald. Mansur, nce vekillerini yamna artarak Kisra-
nm saray ile Medayin'i bozup da bunlarn ykntsn Badad'a ta-
mak konsunu dannca Bermek olu Haiid, Ey M'minlerin Eni!
Onlar slm'n iaretlerinden ve Araplarn fetihlerindendir. Onlar g-
renler, kurucularnn yok edilmeleri dnya kuvveti ile olamayp srf
din kuvveti ile olduuna delil getirirler. Bununla beraber Medayin'de
Hz. Ali'nin (r.a.) musallas vardr diyerek onlarn bozulmas uygun
dmeyeceini belirtmesi zerine Mansur, Ey Halid! Sen kavmin olan
Acem'e eilim gsterdiin iin kart grte bulunuyorsun diyerek
hemen onlarn ykmn emretti ve Beyaz Kasr'n bir tarafn yktra-
rak enkazn Badad'a tatt. Fakat grd ki, enkazn ykm ve ta-
tma masraflar yenilerinin bedelinden daha ok oluyor. Hemen Ha-
ildi ard ve durumu, bildirdi. Halid o zaman, Ey M'minlerin Em-
ri! Ben onlarn yklmamas grndeydin. Fakat ie baladn. Artk
yk. nk evvelkilerin yaptm sonra gelenler ykamyorlar derler.
demise de Mansur'un gayesi srf bina iinde tasarruftan ibaret oldu-
undan, Halid'in bu dn de kabul etmedi. Medayin'in ykmn-
dan vazgeti.
Bylece Badad'n kurulmasna byk bir hzla allmakta iken,
bu yzkrkbe senesi ortalarnda Muhammed Mehdi, halifelik dvas
ile Medine'de ortaya kmtr.
Medine valisi Ribah btn Medine ileri gelenlerini bakente ge-
tirterek, Muhammed Mehd'nin nerede olduunu haber veriniz yok-
sa hepinizi ldrrm diye tehdit ederken tekbir sesleri iitildi. He-
men Muhammed, yzelli kii ile gelip hapishaneyi at ve hapisteki-
leri kartt. Hkmet konana girip Ribah' ve adamlarn hapsetti.
Sonra mescide gitti, minbere kt etkili bir hutbe okudu ve Medine'yi
ele geirdi.
Medineliler Muhammed Mehd'ye biat ile Mansur zerine ayak-
lanmak uygun mudur? diye Medine imam olan Enes olu Malik
Hazretleri'nden fetva istediklerinde Uygundur diye fetva verdi ve
gidip yalnzlk kesine kapand.
Medineliler de Muhammed Mehd'ye biat ettiler. Kendisinin kar-
dei Abdullah olu Hasan ve Ebu Talib evldndan ve ileri gelenlerden
ve mehurlardan daha nice kiiler onunla beraber oldular. Hatt (Hz.
Hasan olu Zeyd olu Hasan) Mansur ile beraber iken oullar Ali ve
Zeyd de Muhammed Mehd ile beraber idiler.
Muhammed Mehd tarafndan Mekke'ye ve Yemen'e ve am'a
memurlar gnderildi. Mekke'ye giden memur, Mansur'un adamn -
kartarak Mekke'yi ele geirdi. Ama am halk, onun memurlarna iti-
bar etmedi. nk amllar teden beri Hz. Ali evldna dman idi-
ler. Kfe de Mansur'un penesinde idi. Medine halk ise harpi deil-
ler idi. Bu yzden Mehd'nin madd bakmdan kuvveti az idi. Byk
midi Basra'da idi ve kardei brahim orada gizlenmi bulunduun-
dan kendisi Medine'de ayaklandktan sonra brahim'e de meydana
kmasn haber vermiti.
Ramazan ay banda brahim, ortaya karak halk kardei Mu-
hammed'e biat etmek zere davet etti ve Basra'y ele geirdi.
Mansur askerlerinin ounu olu Mehd ile Horasan'a gndermi
olduundan yannda az asker vard. O zaman bina ve inasna bala-
m olduu Badad arazisini parsellemekle urayordu. Muhammed
Mehd'nin ortaya k haberini alnca pek ok telland. Hemen bi-
na ilerini bir yana brakarak Kfe'ye gelip harp hazrlna balad.
Veliaht ve kardei olu ve Kfe valisi olan Musa olu sa'y drtbin
askerle Medine'ye gnderdi. Ve Muhammed ldrlrse ne l. sa
ldrlrse o da l dedi. nk Seffah, onu veliaht edince ondan
sonra halife olmak zere sa'y da ikinci veliaht yapmt. Mansur
ise olu Mehd'yi veliaht etmek isterdi. Bundan dolay sa'nn bir sa-
vata lmesini arzu ederdi.
S ONU
613
Mansur nce Muhammed Mehd'ye mektup yazp ona teminat
verdi ve onu boyun emeye ard. O da Halifelik bizim hakkmz-
dr. Siz de bizi tutanlarla bu yolda davete kalktnz. Sonra bizim hak-
kmz zorla aldnz diye yazd. Mansur ona cevap verdi. Fakat bu
dereceye gelmi olan bir mes'elenin haberleerek zm mmkn ol-
madndan aresiz iin ucu savaa dayand.
sa, gidip Medine'yi kuatt ve Mescide giren ve evinde yalnz-
lk kesine ekilen ve Medine'den dar kan emindir diye iln et-
ti. Medineiilerin ou, oluk ocuklaryla beraber kp birer tarafa
savutular.
Yrkrkbe senesi Ramazan aynda ondrdnc pazartesi gn
sa, askerini Medine zerine yrtt. Muhammed Mehd de meyda-
na kp ikindi vaktine kadar pek dehetli vurutu. Baz tarihiler der
ki: En ok Hz. Hamza'nm vurumalarna benzer sava, o gn Mu-
hammed Mehd'nin ettii savatr. Askeri dalp yannda yz bu
kadar adam kalmken onlar ile iki defa sa'nn askerini bozdu. Fa-
kat sa'nn bir blk askeri Sel' dana kp oradan ehrin iine gi-
rerek Muhammed'in arkasn aldlar. Muhammed, o zaman sa ordu-
sunun kahraman olan Kahtabe olu Hamid'i teke tek vurumaya a-
rd. Fakat Hamid, ondan ekindi. Muhammed Mehd ise her ne ta-
rafa hcum ederse, nne kanlar vurur, yere drr idi. Bu sra-
da biri sa kula tozuna urunca Mehd diz kt zaman Hamid,
yetiip gsne vurdu ve yere drd ve ban kesip sa'ya getirdi.
Hz. Ali'nin zlfikr Muhammed Mehd'nin yannda bulunduundan
sa, Muhammed Mehd'nin kesik bayla beraber onu da Mansur'a
gnderdi.
Ali olu Zeyd olu Hasan ki amcas olu Muhammed Mehd'nin
aleyhinde bulunarak Mansur'u phe ve vesveseye dren oydu. Bu
kere Mehd'nin kesik ban Mansur'un huzuruna getirilince o da
onun yannda bulunup son derece zlerek kesik baa bakamad. Fa-
kat Mansur'dan korkarak zntsn ona belli etmedi.
Muhammed Mehd'nin ehadetinde silh arkadalarndan olan
Zbeyr olu Muhammed olu Osman, Basra tarafna kamt. Son-
radan tutulup Mansur'un huzuruna getirilince, Ey Osman!.. Sen mi
Muhamned'le beraber benim aleyhime ayaklandn? dedi. Osman da,
Mekke'de sen ve ben, ikimiz de Muhammed'e biat ettik. Ben biatim-
de durdum, sen biatinde durmadn deyince Mansur, kzarak onu' l-
drmtr.
Muhammed Mehd'nin kardei brahim'in hllerine gelince: Yz-
krkbe senesi Ramazan aynda o da Basra'da ayaklanarak halk, kar-
dei Muhammed Mehd'ye biate arm ve fakih ve bilginlerden b-
yk bir topluluk ona uymakla, topluluu oald ve hemen birer mik-
tar asker gndererek Ehvaz ve Faris memleketlerini ve Vast ehrini
ele geirdi ve Ramazan Bayram'na gn kala kardeinin Medine'-
de ldrldn haber ald ve sefer hazrlklarn tamamlayp, or-
dusunu dzene soktuktan sonra Kfe zerine yrd.
Mansur ise nce Afrika'ya krkbin ve olu Mehdi ile Rey taraf-
na otuzbin asker gnderdi. Kalan askeri de Musa olu sa ile Medine'-
ye gitmi olduundan yarmdaki asker bir-iki bin adamdan ibaret
idi. Basra'da brahim'in bana yzbin adam toplanm olduunu ha-
ber alnca ne yapacan ard. Geceleri gzne uyku girmez oldu.
Hemen her taraftan asker getirtmeye kalkt. O zaman Medine'den
Mekke'ye gitmi olan Musa olu sa'y geri yollad. bin askerle
Kahtabe olu Hamid'i nclkle grevlendirdi. Bebin askerle de Mu-
sa olu sa'y brahim'e kar gnderdi.
Yzkrkbe senesi Zilkade aynn beinci pazartesi gn Kfe'ye
onalt saat uzakl olan bir yerde iki taraf karlat. brahim'in kuv-
veti ok olduundan Kahtabe olu Hamid'in ilk atmada bozguna
uramas zerine sa'nn yanndaki asker de dald. sa canndan bi-
le midi kesti. Ancak namusuyla hirete gitmek zere yf iden ayrl-
mad.
te o srada Ali Abbas olu Sleyman n oullar Cafer ve Mu-
hammed anszn Basra askerinin arkasndan grnnce Basra askeri
onlar vurup yok etmek zere geri-dndklerinde sa'nn bozguna u-
rayan askeri de onlarn bu dnlerini bozguna yorumlayarak geri d
np onlarn zerine saldrnca Basrallar bozuldu ve brahim, altyz
kadar adamyla meydanda yalnz kald. O srada bir kza oku gelip
brahim'in boazna sapland ve adamlar tel ederek onun basma
topland. Kahtabe olu Hamid ise bu kargaal frsat sayarak h-
cum ederek brahim'in adamlarn datt ve ibrahim'in ban alp
sa'ya takdim etti.
nce Kahtabe olu Hamid'in bozguna uramas haberi Mansur'a
ulanca ran tarafna kamak zere hazrlanrken bu zafer haberinin
erimesi kendisine taze hayat verdi. Ondan sonra Muhammed Meh-
d ve brahim ile beraber ortaya kan ve onlarm meydana atlmalar-
n uygun gren ileri gelenleri ve bilginleri aratrarak onlar hapset-
ti. Kimini kamlatt ve kimini ldrd. te o yolda hapsedilenlerden
biri de, mezhep sahibi mam A'zam Ebu Hanife Hazretieri'dir. Bun-
dan dolay Mekke Emri, Enes olu mam Malik Hazretlerimi de id-
detli bir ekilde kamlatmtr. Fakat ondan sonra mam Malik Haz-
retleri'nin halk arasnda an ve hreti artmtr. Mansur'un iddeti,
zamanndaki mtehitlerin metanetini giderememitir.
Mansur'un hakkn yerini bulmasnda eriata tam bir boyun eii
vard. Hatta Medine kads mran olu Muhammed'in ktibi Nemr'-
den rivayet edilir ki: Mansur'un Medine'ye geliinde deveciler ondan
dolayl ekilde ikyeti olarak mahkemeye bavurdular. Hkim, mah-
kemeye arma yazsn ktibi Nemr ile Mansur'un veziri Reb'a gn-
dermi! O da gtrp Mansur'a vermi. Mansur, hemen Hkm
meclisine arldk. Bizimle beraber kimse gelmesin diyerek Reb
ile birlikte mahkemeye varm. Kad kalkmayp kaftanna brnm
olduu halde hemen devecileri ararak davalarn dinlemi ve Man-
sur'un aleyhine hkmetmi. Mansur, hkimin adaletinden memnun
S ONU
615
olarak ona ihsan etmi. te Mansur hakkn yerini bulmasna bu de-
rece nem verirdi. Fakat hkmet nfuzuna dokunan mlk ve sal-
tanatna sven kimseyi asla ho grmezdi. Hatt hikmetli szlerinden
biri budur: Hkmdarlar, her eye katlanrlar. Fakat eye kat-
lanmazlar: Sr vermeye, harama saldrya ve mlk ve saltanatlarna
svmeye....
Mansur, Muhammed Mehd ile brahim skntlarndan kurtul-
duktan sonra Badad'n kurulmasn tamamlamaya balamt. Yz-
:;: iinde Badad'a tanmt. Ondan sonra daha iki se-
aeyt iar bina yapm iiyle uram ve ondan sonra Badad ehri
.asi Devletine bakent olmutur.
Yzkrkalt senesinde 'Al adnda biri Afrika tarafndan Endls
yakasn? eerek siyahlar giydi ve, Mansur'un adna hutbe okudu. Ba-
sma ok alk topland. Fakat Endls Emri olan Abdurrahman Eme-
ri onun zerine gitti. :yye yaknlarnda iki taraf karlat. ok
kanl bir arpmada 'Ala ve yedibin kadar askeri ldrld. Abdur-
rahman yine Endls'de bamsz kald.
Veliaht olan Musa olu sa, Muhammed Mehd ve kardeiyle olan
savalarda ok grm ve ok an kazanm olduundan Mansur,
ona ok sayg gsterirdi. Fakat olu Mehd Muhammedi sa'ya tak-
dim ile birinci veliaht etmek isterdi ve bunu ara sra sa'ya belli eder-
di. sa iin banda bunu uygun grmediyse de Mansur, zulmedici bir
adam olduundan onun zulmnden korkarak yzkrkyedi senesinde
kendisini veliahtlktan kartarak Mansur olu Mehd'nin veliahtl-
n olundu.
Mansur nce amcas Ali olu Abdullah' hapsetmiti. Fakat o sa
olduka kendisinin zihni rahat bulmad iin, bu sene onu temelleri
tuzdan yaplm bir odada hapsetmi ve sonra su yrtmekle temel-
ler eriyince oda dp Ali olu Abdullah lmtr.
Yzkrksekiz senesinde Mansur'un devleti kuvvet buldu ve hal-
kn zihninde byklk ve ululuu artt. Endls kt'asmdan baka
btn slm lkelerini mutlak hkmeti altna ald.
Mansur dermi ki: Halifeler drtdr: Ebu Bekir, mer, Osman
ve Ali'dir. Hkmdarlar da drtdr: Muaviye, Abdlmelik, Hian ve
bir de ben....
Yrkrksekiz senesinde Krtler, etrafa yaylarak lkenin asayi-
ini bozduklarndan Mansur, Bermek olu Halid'i Musul eyaletine
memur etti. O da fesatlar ve bozguncular yola getirerek memleke-
tin durumunu dzeltmiti. On sene sonra Krtler, yine bozgunculuk
ve babozukluk yoluna saptlar. Mansur kendi yaknlaryla danma-
da bulunduktan sonra yine Halidln o tarafa grevlendirilmesine ge-
rek duyuldu. Halid ise o zaman hapisti. nk Mansur onu hapsede-
rek oka mallar isteiyle sktryordu. Mansur, hemen onu Musul
valiliine ve olu Yahya'y da Azerbaycan valiliine tyin etti. Ha-
lid, gidip yine Musul vilyetini dzeltti. Olu Yahya da babas gibi
616
salam, bilgili ve ihtiyatl gr sahibi bir kiiydi. O da memur oldu-
u grevi gzelce yerine getirmeyi baarmtr.
Mansur, pek gzel ve etkili konuan; hads ve soy sop ilminde de-
rin; ilerinde ileri grlyd. Ondan evvel imamlar, ilm mes'eleleri
ezber syler, ya da tertip ve dzene sokulmam baka baka kitap-
lardan rivayet eylerdi. Onun zamannda tefsir, fkh ve hads ilimle-
rinden kitaplar yazlmaya baland. Kelile ve Dimne ve Oklides Kita-
b gibi Yunanca ve Hindce kitaplar evrildi.
nce Klemenleri nemli ilerde kullanan ve onlar Arap ileri
gelenlerine takdim eden Mansur'dur. Sonra bu i gittike artp ilerle-
yerek Arab'n i balarna gelmesi ve bunda ncelii bulunmas yok
olmu ve bu yzden Abbasi Devleti'ne de zayflk gelmitir.
l e r i Ge l e n l e r i n l m
Mansur'un zamannda ileri gelenlerden ve bilginlerden pek ok
kii lmtr. mamiye Mezhebine gre sralanm olan oniki imam-
dan Hz. Hseyin olu Zeyne'l-bidn olu Muhammed Bakr olu
mam Cafer-i Sdk (r.a.) Hazretleri, yzkrksekiz senesinde ebed
leme gitmitir.
Yine o anda nl mtehitlerden A'me ve bni ibrime ve Acln
Meden olu Muhammed ve merhum Ebu Leyla olu Abdurrahman'n
olu (Muhammed Kad) ve nahiv ilminde mam Halil'in stad olan
Amr Sakaf olu sa Allah hepsine rahmet etsin, hayat defterle-
rini drmlerdir.
Mansur'un hapishanesinde bulunan mam A'zam Ebu Hanife
Hazretleri de yzelli senesinde hayat dersini bitirmitir.
mam A'zam Ebu Hanife Hazretleri'nin annn bykl her-
kesin bildii bir eydir. stnlkleri o kadar oktur ki, genie ele
alnsa cilt cilt kitaplar olur. Ashabdan Kfe'de Malik olu Enes ve
Ebu Evf olu Abdullah ve Medine'de Said Said olu Sehl ve Mekke'-
de Ebu Tufeyl gibi ahslara yetimitir. Bilgin ve bilgisini ileyici ve
ibadet edici ve zhd sahibi ok stnlkleri olup vlmeye deer bir
kiiydi. Krk sene sabah namazn yats abdestiyle klm ve ld
yerde yedibin kere Kur'an- Kerimi hatmetmi olduu rivayet edilir.
Mansur, onu ba hkim yapmak istediyse de o bundan kand.
Fakat Badad'm kuruluunda tula ve kerpi saymak memurluunu
kabul etti. Muhammed Mehd ve kardei brahim olaylarnda Mansur,
birok hkimleri hapsederek dvp sktrd srada mam A'zam'
da hapsetti. mam Malik sadece dayak yemekle kurtuldu. Fakat
mam A'zam, hapiste kald. Ve bu sefer hapiste Cennet'e gitti.
Yedi Hafzlar'dan biri olan Ebu Amr, yzelli senesinde ve yine
Yedi Hfzlar'dan Hamza, yzellialt senesinde ve nl mtehitler-
den aml hukuku mam Evza, yzelliyedi senesinde ldler. Al-
lah'n rahmeti onlarn stne olsun.
MANSUR OLU MEHD DEVR
617
Mansur'un emri zere Mekke Emri, yzellisekiz senesinde Hz.
Ali (r.a.) evldndan Mekke'de bulunan biriyle nl mtehitlerden
Creyh'in olu ve Kesr olu Ubd ve Sfyan- Sevr'yi hapsetti. Man-
sur da bu sene hac iin Mekke'ye gitti. Mekke'ye vardnda onlar
idam eder diye korkuluyordu. Fakat mr ona yetmedi. Mekke civa-
rna vard, ihrama girdi ve Zilhicce aynn altnc gn altm ya-
nda iken Meymune Kuyusu denen yerde ld. Halifelik sresi yirmi-
iki sene, ay, ksur gndr. Zilhicce aynda domas ve Zilhicce
ayr.a tahta k ve Zilhicce aynda lm olmas garip tesadfler-
dendir.
M a n s u r Ol u M e h d i D e v r i
Mansur, yzellisekiz senesi Zhicce aynda Mekke'de lnce vezi-
ri Reb, hemen Haimoullarmn ileri gelenlerini toplayarak Mansur
olu Mehd'ye biat ettirdi ve Resl-i Ekrem (s.a.v.) Hazretleri'nin hr-
kasyla, asasn ve Halifelik mhrn Mehd'ye gnderdi. Vardklarn-
da Mehd, Badad Mescidinde minbere kt. Hutbe okudu. Badadl-
lar da ona biat etti.
Mehd, eriata bal ve inanc salam bir adamd. O zaman mey-
dan alm olan dinsizleri idam ederek yok etti. Snnet ve cemaat usu-
ln yeniden uygulatt.
Bununla beraber Halifelik tahtna oturduu gibi, insan olmasn-
dan tr veliaht bulunan Musa olu sa'y aradan karp da kendi
olu Musa Hdi'yi veliaht yapmak merakna dt ve Musa olu sa'-
y vaadlerde bulunarak veliatlikten kartarak ve ona oka mallar
vererek yzaltm senesinde Hdi'yi veliaht yapmtr.
Ebu Sfyan'm pi olu babasnn olu Ziyad' Ebu Sfyan olu
Muaviye, kendi soyuna katmakla Ziyad'm evld ve torunlar Kurey.
defterine gemiti. Bu sene Mehd, o hkm bozdu ve Ziyad'm soyunu
Sakf kabilesine red ile Ziyadoullarm Rum kleleri defterine yazdr-
mtr.
Merv halkndan tek gzl, ksa boylu, eytan klkl bir hokkabaz,
altndan bir yzlk yapp onunla yzn rterek kimseye gstermez-
di. Bu yzden Mukanna diye lkaplanmt. Allah, nce dem'e ve
sonra Nuh'a ve sonra teki peygamberlere girerek, sonunda Ebu Ms-
lim'e ve ondan sonra bana girdi diyerek Mehd'nin ilk zamanlarnda
ortaya km ve Horasan'da Allah'lk davasna knca, Ebu Ms-
lim'in kann dava ediyormu diyerek bana pek ok halk topland.
Mehd onun zerine ok sayda asker gndererek topluluunu datt.
Mukanna da bir kaleye kapand. Mehd'nin askeri onu sarp sktrn-
ca canndan midini keserek yzaltmbir senesinde oluk ocuunu
zehirledikten sonra kendisini de atele yakt ve cann cehenneme s-
marlayp gitti.
618
Mehd o srada kendini gsteren Haricleri de yok edip sindirerek
lkenin asayiini korudu.
Yine o srada Rumlar, Abbasi Devletimin Haricler ile urama-
sn frsat bilerek slm lkelerine saldrd. Amik Ovas'na kadar uza-
narak Mara kalesini kuatmlard. Yzaltmiki ylnda Kahtabe o-
lu Hasan, seksenbin askerle Rum diyarna yrd. Urad ehirleri
tahrip ederek zaferle dnd.
Yzaltm senesinde Mehd, Horasan'dan ve baka taraflardan
asker getirtip toplayarak sefer hazrlklarn tamamladktan sonra
veliahdi Hd'yi, Badad'a kaymakam brakt. Kendisi ikinci olu Ha-
run'u yanma alarak byk bir ordu ile Badad'dan kt, Haleb'e gel-
di. O tarafta tremi olan dinsizleri toplayp idam ettii srada olu
Harun'u ordu bakomutan yapt. Yanma Kahtabe olu Hasan gibi
nl komutanlar ve Hasan ve Bermek olu Sleyman' katp, ordu-
nun tyinlerinin idaresine ve hesap ilerinin grlmesine Bermek o-
lu Halid olu Yahya'y tyin etti ve orduyu Ceyhan nehrine kadar
uurlayarak kendisi dnd.
Harun, yle byk ve mkemmel bir ordu ile Rum ehirlerine y-
rd. Byk fetihlere kavutu. Pek ok ganimet mallar ald. Zaferle
geri dnd. Baz tarihilerin rivayetine gre o zaman Harun'un veziri
Bermek olu Halid olup, bu savalarda pek ok deerli hizmetleri g-
rlmtr. ok gemeden Bermek olu Halid, yetmibe yanda l-
mtr. Ondan sonra olu Yahya onun yerini tutmutur.
Harun, zaferle ve ganimetle Badad'a dnnce babas Mehd ona
btn Marib lkesini, Krdistan' ve Azerbaycan' verdi. nemli bir
memuriyet olan bakanlk ktipliine Bermek olu Halid olu Yah-
ya'y tyin etti.
Yzaltmbe senesinde Mehd, yine Harun'u mkemmel bir ordu
ile Rum diyarna gnderdi. O da Anadolu kt'asm yarp geerek ve
pek ok ganimet mallar alarak Kostantmiyye boazna kadar geldi.
Rum Kayser'i tarafndan senede yetmi bin al tun verilmek zere
senelik bir bar anlamas imzalanmasn baard. Yzaltmalt se-
nesinde babas, onu Red diye lkaplandrarak ikinci veliaht yapt.
Dinsizlerden Brd olu Ber adl kr ir ki, atei toprak ze-
rine stn tutan ve Hz. Adem'e secde etmekten kaman eytan'n
fikrini doru bulurdu. Onu da bu sene Mehd idam etmitir.
Yzaltm senesinde mam A'zam Ebu Hanife Hazretleri'nin ya-
nnda olanlardan ve zahitlerden Nusayr T olu Davud ve mam Si-
beveyh'in stad ve aruz'u cad eden mam Halil ldler. Allah iki-
sine de rahmet etsin.
Yzaltmbir senesinde nl hukukulardan Sfyan- Sevr ve
aslnda Horasan hkmdarlarndan iken dnyay terk ederek am'a
HAD VE HARUN'UN HALFELKLER
619
gp kendini dine veren mehur zahit Ethem olu brahim sonsuz
leme gittiler. Allah rahmet etsin.
Musa olu sa iki kere veliahtlikten kartmt. Yzaltmyedi
senesinde bu mcadele yeri olan dnyay terketti. Allah rahmet et-
sin.
Hz. Hasan evldndan Hasan olu Zeyd olu Hasan ki kerem sa-
hibi, byk cmert bir kiiydi. Fakat ev halkna srtn evirerek
Mansur'a meyledip, stelik amcas olu Muhammed Mehd'yi Man-
sur'a ktlemiti. Bu yzden Mansur ona deer verdi. Hatt yzelli
senesinde onu Medine valisi tyin etmise de be sene sonra grevden
alnd. Badad'da hapsedildi. Malma el koydu. Sonra Mehd, onu ser-
best brakt. Mallarn geri verdi. Bu sene o da bu geici sknt yeri
dnyay terketti. Allah ona mafiret ve rahmet etsin.
Yedi nl kraet bilgininden Ebu Nuaym olu Abdurrahman o-
lu Nfi', yzaltmdokuz senesinde hayat dersini tamamlad. Allah
rahmet etsin.
Taberistan'da Deyalime beyleri isyan edince Mehd, yzaltmye-
di senesinde birinci veliaht oian olu Hd'yi mkemmel bir ordu ile
Crcan'a gndermiti. Hd gidip isyanclar kuatt ve zorlad. Fakat
atma uzad. Yzaltmsekiz senesinde Mehd, Taberistan zerine
bir babu ile krkbin asker daha gnderdi.
O zaman Yemame'de ve Bahreyn'de ve Musul tarafnda da Hari-
cler trediinden Mehdi, onlarn zerine de baka baka tmenler
gndermek zorunda kald.
Grnr duruma bakarak Mehdi, Hd'yi ikinci plna iterek, Ha-
run Reidi birinci veliaht yapmay uygun bularak kararn Hd'ye
bildirdiyse de Hd oralara yanamad. Mehd, onu Badad'a ard,
gelmedi. Gelmesi iin adam gnderdi. Hd, adam dvd. Mehd, he-
men Crcan'a varmak zere Harun Red'i yanma alarak Badad'dan
kt. Yzaltmdokuz senesi Muharrem ay iinde Msebezn'a var-
d. Orada ava kp bir da keisini kovalarken at bir aaca ya da bir
harabenin ykk kemerine arpp Mehd'nin bel kemii krlarak l-
d. Halifelik sresi on sene ve bir aydr.
H d v e H a r u n 'u n H a l i f e l i k Za ma n l a r
Mehdi, Msebezn'da lnce olu Harun Red, hemen oradan
Badad'a dnerek kardei Hd iin halktan biat ald. Durumu da
her yana yazd. Hd'ye de bildirdi. Hd, Crcan'dan abucak Ba-
dad'a geldi. Halifelik tahtna kt. Harun'un lalas olan Bermek o-
lu Halid olu Yahya'nn bu hususta gstermi olduu iten davran-
larndan honud kalarak onun eskisi gibi Harun Reidin hizmetinde
bulunmasn emretti. Harun ise ona Babam Yahya diyerek hrmet
ederdi ve hizmetinden memnundu.
<320 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Hd'nin tahta kt ylda (Hz. Ali olu Hasan es-Sbt olu Ha-
san el-Msenn olu Hasan ei-Mselles olu Ali olu Hseyin) Al-
lah hepsinden raz olsun, Medine'de ayakland. Hane halkndan
yzkrkbe senesi olaylar srasnda anlatld gibi Medine'de isyan
ederek arpmada len Muhammed Mehd'nin olu Hasan ve kar-
deleri Abullah olu Yahya ve Abdullah olu dris de onunla bera-
ber idi.
Zilkade aynda Ali olu Hseyin, sabahtan Hz. Peygamber mesci-
dine gitti. Halk ona biat etti ve Medine Emri ile yaplan arpmada
stn gelerek Beytlmal'da bulunan paralar ald ve ihtiyalarm gi-
dermek iin onbir gn Medine'de kaldktan sonra Mekke'ye gitti. Em-
retti, Yanmza gelen kleler serbesttir diye barld. Btn kleler
onun yanma topland.
Bylece hayli kalabalk toplad. Bu altmdokuz senesi Zilhicce
aynn sekizinci gn Abbasiler ile pek iddetli bir sava yapt. Fakat
kendisi ld gibi askerinden de yz bu kadar ld ve bir ou ya-
raland ve geri kalan bozuldu ve bozgun asker, Haclarn arasna ka-
rarak grnmez oldular.
O srada Abbasiler, aman verdiklerini bararak bozgun askere
garanti verdiklerinden Muhammed Mehd olu Hasan gelip Abbasi
askerlerinin babuu olan Ali Abbas olu Sleyman olu Muham-
med'in arkasnda durmuken Abbasi komutanlarndan iki kii onu
tutup ldrverdiler. Babu, bunun iin fkelendiyse de ne fayda
ki, verilen amana aykr olarak Mehd olu Hasan idam edilmiti.
Amcas Abdullah olu Yahya bu savatan kaarak sonradan Dey-
lem'de ortaya kmtr. Kardei dris ise Marib diyarna kaarak
Berberlere snd.
te bu dris'in olu Kk dris sonradan Marib'de Edrise
Devleti'ni kurmutur ki, ona Fatmiye Devleti de denir. Abbasi ha-
lifeleri ona bir are bulamad. Bo yere dris'in soyunu yerip durmu-
lardr.
Hd, kardei Harun Reid'i veliahtlikten kararak kendisinin
henz ocuk olan olu Cafer'i veliaht yapmak merakna dt. Baz
komutanlar da yaclk yolunda onun arzusunu benimsedilerse de
Harun Reid'in lalas olan Bermek olu Halid olu Yahya'nn" hik-
metli tedbirleriyle i geriye kald. Sonra da uygulamaya lzum kalma-
d. nk Hd bir sene, ay halifelikte bulunduktan sonra yzyet-
mi senesi Rebilevvel aynn onbeinci gecesi yirmialt yanda ld.
Had'nin lmesi zerine kardei Harun Reid yirmiiki yanda ha-
lifelik ve saltanat tahtna oturdu. Lalas Yahya'y vezir yapt. Btn
ilerini ona brakt.
Yzkrksekiz senesi Zilhicce ay sonlarnda Yahya'nn Fazl adn-
da bir olu dnyaya gelmi ve ondan bir hafta sonra da Harun Reid
doup anas, Fazl'a st vermi olduundan Yahya olu Fazl, Harun
Reid'in st kardei idi. Babas ve dedesi gibi zeki ve yararl bir kim-
seydi. Harun'un sevgisini kazanmt. Kardei Cafer ise Harun'un sk
HAD VE HARUN'UN HALFELKLER"
621
fk olduu meclisinde bulunup, Harun bir vakit onu yanndan ayr-
mazd. teki Bermekliler de birer suretle isteklerine ulamlard. K-
saca Bermekliier Abbasi Devletimi ellerine alp btn halkn ba-
vurabilecekleri kimseler oldular.
Haeb ve el-Cezre eyaletleriyle Rum diyar arasndaki snr ve ge-
itler, farkl farkl muhafzlarla korunurken Harun Reid bu snrlan
tek idare altna ald, bamsz bir eyalet olmak zere Avsm diye ad-
landrd.
Svey denizinden Akdeniz'e bir kanal ap da iki denizi birletir-
mek istediyse de veziri Yahya, Rum gemilerinin Hicaz sahillerine sal-
drmalar iin bir yol alm olmak dncesini ileri srmekle Ha-
run, o sevdadan vazgemitir. Yahya'nn bu dncesi Hz. mer'in
fikridir ki, Msr valisi As olu Amr ayn ekilde iki denizi birletir-
mek fikrine dp, Hz. mer'den izin isteyince Rum'un saldrsna
sebeb olur diye yasaklamt.
Yahya, emir ve yasaklamasnda bana buyruktu. Fakat Harun
Eeid'in anas Hayzeran'n hkmlerini de yerine getirmeye mecbur-
du. Yzyetmi senesinde Hayzeran ldyse de, onun nfuzu Ha-
run'un hanm Seyyide Zbsyde'ye geti. Zbeyde ondan daha ok
nfuzlu oldu. nk Hayzeran, ocuk anas idi. Zbeyde ise Reid'in
amcas olan Mansur olu Cafer'in kz idi. Abbasi hanedan arasnda
gayet hrmet edilen, sz geen biriydi. teki hatunlarn hkm yok-
tu. Halifelik saraynn kadn sahibi Seyyide Zbeyde idi. Hkm Ha-
run'un buyruu gibi etkili idi. Gerekten deerli ve hayr sever, hay-
rat yapar anl bir sultan idi.
Had'nin yzyetmi senesi Rebilevvel aynda lmyle halifeli-
in Harun Reid'e yneldii gece Reid'in bir Trk cariyesinden Me'-
mn adnda olu dnyaya gelmiti.
Yine bu senenin evval aynda Seyyide Zbeyde'den de Emin
adnda olu dodu. Me'mn'dan birka ay kkse de Seyyide Zbey-
de'nin olu olmakla daha nazl ve daha sevgili idi. Me'mn birinci sal-
tanat varisi olmak lzm gelirken Zbeyde onun zerine Emin'in n-
celiini arzu ederdi.
Emin'in days olan Cafer-i Mansur olu sa ise Yahya olu Fazl'a
gelip Emin'in veliahtln teklif etti ve, O senin olundur. Onun sal-
tanat senin iindir diyerek tevik etti. O da sz verdi ve buna al-
t. Yzyetmibe senesinde Emin'in be yanda veliahtl salanarak
kendisine biat ettiler. Yani anl halifelii ocuk oyunca yaptlar.
Byk tarihilerden bazlar Emin'in veliahtln anlattktan
sonra diyor ki: te slm Devletin'de halifelik bakmndan ilk gev-
eklik budur. Bazlarnn anlattna gre Harun Reid, Me'mn'un
gzel taraflarn belirttikten sonra, Eer Seyyide Zbeyde ile Haim-
oullannm Emin'e meyilleri olmasa, ona Me'mn'un zerine ncelik
tanmazdm demi olduu rivayet edilir.
Hd'nin devrinde meydana gelen Mekke savandan kam olan
Kasan el-Msenna olu Abdullah olu Yahya, yzyetmialt senesin-
622
de Deylem'de ortaya kt. Etraftan pek ok halk onun bana toplan-
makla kuvveti artt. Harun Reid, ondan byk tela dt. Hemen
byk bir ordu ile Fazl Tabesristan'a gnderdi. Fazl, pek akll ve
tedbirli bir kiiydi. Ne yaptysa yapt. Yahya ile haberleerek onu kan-
drd, gnderdii yaz gereince Harun Reid de el yazsyla emann-
me gnderdi. Yahya da ona gvenerek teslim olunca Fazl, onu alp
Badad'a getirdi. Harun ile grtrd. Bundan dolay Fazl'm an ve
hreti artt. Harun ona Rey ve Sicistan ile beraber Horasan eyaletini
verdi. lknce Yahya'ya da pek ok ikramda bulunup hrmet etti. Fa-
kat sonra ahdini ve emanm bozarak onu hapsetti. Zavall Yahya le-
ne kadar hapis kalm ve ondan sonra da Harun'un emanna kimse
itimat etmez olmutur. -
Harun Reid, her ne kadar Hz. Peygamberin soyuna hrmet eder-
di. Fakat makamnn korunmas iin de iddet gsterirdi. Bir gn
meclisinde Hz. Ali evldna dair sz ap, ittim ki halk, ben Hz. Ali'-
yi sevmem sanrlarm. yle deil, vallahi ben ondan ziyade bir kim-
seyi sevmem. Fakat biz (yani Abbasoullar) bunlarn (yani Hz. Ali
soyunun) meyyeouliarmdan intikamlarm aldktan sonra bize en
ziyade sven ve mlkmzn bozulmasna alan bunlar oldu. Hatt
Umeyyeouanna bizden ok meyillidirler. Ama Ali'nin soyundan ge-
lenler, herkesin efendileri ve fazilet ve erefe en ileride olanlardr.
Bana babam Mehd, babas Mansu'dan, o da Ali ola Muhammed'-
den, o da babasndan, o da babas Abbas'm olundan rivayet ile de-
di ki: Abbas'm ou (r.a.) demi ki: ResluDah (s.a.v.) dan iittim.
Buyurdu ki "Hasan ve Hseyin'e muhabbet eden bana muhabbet et-
mi olur ve onlara dmanca bakan bana knlanm gibi olur" ve yi-
ne Rcsl-i Ekrem'den iittim. Buyurdu ki "Fama, nran kz Mer-
yem ve Mzahim kz siye'den baka dnyadaki btn kadnlarn
efendisidir" demitir.
Altmdrt senesinde amllar Kaysiyye ve Yemeniyye diye iki
ble ayrlmlar ve Mervan'm tarafls olan Yemeniyye stn ge-
lince Mervaniye Devleti ortaya kmt. Sonra bu devlet ykld. Fa-
kat Yemeniyye ile Kaysiyye arasndaki dmanlk srd gitti. te bu
eski dmanlk eserlerinden olarak bir seneden beri Kaysiyye ve
Yemeniyye arasnda byk savalar oldu. Pek ok adamlar ld. Bun-
dan dolay yzseksen senesinde Harun Reid, birok komutan ve as-
kerle Halid olu Yahya olu Cafer'i o tarafa gnderdi. O da gidip am'-
n durumunu dzeltmekle gvenlik ve asayii salad.
Yzseksen senesinde Hazer kavmi Kaf dandan kp Bab'l-
Ebyb'm yani irvan dolaylarndaki derbentin beri tarafna saldra-
rak slm ehirlerine ok zarar verdiler. Harun Reid, onlarn zerine
iki komutan ile iki ordu yollad. Onlar da gidip o kavmi kardlar ve
gelip gittikleri gedii kapadlar.
Harun Reid nce be yanda olan olu Ernin'i veliaht yapt.
Ona Irak ve am' ve btn Marib lkesini vermiti. Yzsekseniki
senesinde Yahya olu Cafer'in hatrlatmasyla oniki yanda olan o-
HAD VE HARUN'UN HALFELKLER
623
Me'mn'u da ikinci veliaht yapp, cna da Horasan ve oraya bal
yerleri, ksaca dou snrlarndan Hemedan'a kadar olan memleketle-
ri verdi ve onu Halid olu Yahya olu Cafer'e teslim etti. Sonra n-
c olu Kasm' da nc veliaht edip ona da el-Cezre ile Avsm'
verdi. Fakat onun veliaht olarak braklp braklmama durumunu
Me'mn'un uygun grp grmemesine brakt. Yzseksenalt senesin-
de Harun Reid hac etti. Medine'ye varnca biri kendi tarafndan ve
ikisi oullar Emin ve Me'mn taraflarndan olmak zere bahi
ve ihsan verdirdi. Sonra Mekke'ye gitti. Mekkelilere bir buuk milyon
altn ihsan etti. Hukukular, hkimleri ve komutanlar getirtip, a-
ltlikleriyle biri Emin iin ve dieri Me'mn iin olmak zere iki
szleme yazd ve onlar Kabe'ye asarak veliahtlklarn yeniledi Ve
zannnca bu ekilde ii salama ald.
Harun gibi zeki ve akll bir adamn byle bo hlyalara dme-
sine halk hep aknlk ve hayretle bakyordu. nk Seffah, Musa
olu sa'y veliaht etmiti. Sonucunun ne olduu ve Hd'nin mr
vefa etseydi, kendisini veliahtlktan karacan Harun Reid'in bil-
dii bir eydi. Bir hkmdarn saken verdii emirlerin ldkten son-
ra ne ekil alacan Allah'dan baka kimsenin bilemeyeceini Ha-
run kesin olarak biliyordu. Durum bu iken daha erginlik ama gel-
memi ocuklar veliaht yapmas kendisinin akl ve zeksna yakt-
rlamyordu. Ne are ki insana evld fitnedir. Ar sevgi, insan gr-
mez ve iitmez eder ve gaflet, en ileri grl adamlar byle gln
eder.
Harun Reid, pek bahtiyar, isteine ulam mutlu bir padiaht.
O zaman dnya hkmdarlarnn en by olan kuvvet ve kudret
sahibi biriydi. Pek lezzetli mr srd. Her istediine kavutu. Han-
m Seyyide Zbeyde soy sopca ve gzel ahlka ei bulunmaz bir ha-
tun idi. Hkimi de mam A'zam Hazretleri'nin en byk talebesi olan
mam Ebu Ysuf idi. Hanef Mezhebi'ni yazya geiren mam Muham-
med gibi bilginler bilginini de adliye ilerinde vazifelendirmiti. Ei
bulunmaz, sohbet arkadalarna ve airlere ve musik minin en son
doruuna varm arkc ve algclar vard. Bu kadar gzellikleri bir
araya getirmek dorusu byk bahtiyarlk idi. Bununla beraber s-
lm prensiplerine sayg ve hrmet gsterir, ediplere pek ok ikram
eder, fakirlere ok sadaka verir, airlere bol bol bahilerde bulunur-
du. Hatt bir beyit iin bir aire bebin altn ve bir kaside iin baka
bir aire bebin altn ile bir at ve kaftan, yani ok ssl ve atafatl
elbise ve on kle vermiti. Zamannda musik ilmi, en yksek derece-
ye ykselmiti. Devlet memurlar iine pek ok Acem, Trk ve Berber
milletinden insanlar karm olduu halde, fasih ve beli yani ok
gzel ve etkili konuan ve yazanlara byle son derece deer verildi-
inden, Arabanm ivesi de korunuyordu. Badad ehri, her zaman-
kinden ok en ve bayndr olmu ve gerekten cennetten bir rnek
durumunu almt. Her yandan bilgin ve erdemli kiilerin gelip top-
lanmasyla ilim ve maarife cihann gpta ettii bir yer olmutu.
624
mam Syt, Zeheb'den naklen der ki: Reid'in haberleri ya-
ni zamanndaki durumu aklanacak olsa uzar. yilik ve gzel yanla-
r oktur. Dince yaplmamas gereken yasaklanm lezzet ve elence-
lerle ilgili olarak da ok hikyeleri vardr.
Abbasi Devleti'ni onyedi sene kadar Bermekler idare etti. Harun
Reid'in vekil, vezir ve has yaknlar hep Bermekler idi. Hele en b-
yk vezir Bermek olu Halid olu Yahya'nn olu Cafer, Harun Re-
id'in en husus meclisine katlanyd. Bylece Bermekler pek ok
servet ve zenginlie sahip olmulard. ok cmert olduklarndan bil-
gin ve airlere Halife'den ok armaan ve.bahiler verirlerdi. Halk
onlarn bu durumunu ekemezlerdi. Fakat kimse onlarn aleyhinde sz
syleyemezdi. Fakat emirlerinden Reb olu Fazl'm iki yzll ve
ekitirmesi yznden ve baka baz sebeplerden dolay Harun Re-
id, Bermeklere ve zellikle Yahya olu Cafer'e alnm ve gcenmi-
ti. Dmanlar da frsat buldu. Onlarn ktlklerinden bahsedenler
oald. Bylece Harun Reid'in fkesi iddetlenerek hacdan dnn-
ce, yzseksenyedi senesi iinde Enbar'a gelince bir akam Cafer'i tu-
tup getirmek zere bir miktar askerle birini gnderdi. Cafer, her ak-
am yapt gibi ikili elence meclisinde en usta musik alanlarn
ho namelerini dinleyerek elenirken, gnderilen adam gelip onu al-
d. Hkmet konana gtrd. Harun'u gremedi. Sual ve cevaba
izin olunmakszn idam edilerek, kesik ba Harun'un huzuruna g-
trld.
Halid olu Yahya ile dier oullar Fazl, Muhammed ve Musa da
o zaman tutuklanmlard. Harun Reid, hepsinin mallarna el koydu.
Bunca servet ve zenginlik ve bunca yllk an ve hret bir gnde yok
olup gitti.
Ama Bermek olu Halid olu Muhammed ile oullarna dokunul-
mad. nk onlar Yahya'nn oullar kadar makam ve mevki sarho-
u olmamlard. arabn sersemlii ise ne'esi kadardr.
Horasan halk, valileri Mhn olu sa olu Ali'nin zulm ve k-
t davranlarndan ikyet eyledikleri srada onun isyan etmek fik-
rinde olduu da Harun Reid'e duyurulunca, yzseksendokuz senesi
iinde Harun Reid oullar Me'mn ve Kasm ile beraber Rey ehrine
gitti. Hkimleri ve komutanlar toplayarak ordusundaki mallar, ha-
zineler, silhlar ve hayvanlar tamamen Me'mn'un olup, kendisinin
onlarda ilgisi olmadn syledi ve onlar ahit tuttu. Mhn toru-
nu Ali, oraya gelip Harun'a ar hediyeler getirdi. Oullarna, vekil-
lerine ve komutanlarna da ok hediye verdi ve hepsini kandrd. Ha-
run da onu Horasan'a geri gnderdi. Taberistan valilerine amanna-
meler yani emin olmalar iin buyruklar gndererek gereken temina-
t verdikten sonra dnd.
Yzdoksan senesinde Maverannehir komutanlarndan Seyyar o-
lu Nasr olu Leys'in olu Rfi' isyan ederek Semerkand' ele geirin-
ce Harun Reid, onun dersini vermek iin Horasan valisine yazd. O-
lu Me'mn'u Rakka'da yerine kaymakam brakt. Btn devlet ileri-
LER GELENLERN LM
D ona verdi. Bu durumu btn valilere ve dier memurlara yazl
emirlerle bildirdi. Bir uur bilerek ona dedesi Mansur'un mhrn
verdi. Kendisi Rum lkesine savaa -kt. Ganimetlerle dnd.
Yzdoksanbir senesinde Irak ve am'da Haricler ve isyanclar
ba gsterdi. Rum lkesine savaa km olan asker bir tmeni Tar-
sus'a iki konak uzaklkta Rumlar sktrp ve arkalarndaki boaz
tutup slm askerlerinden biraz babularyla beraber ehit oldu. Ka-
lan kurtuldu. Harun Reid de snr zerindeki Hristiyanlarn giyini-
: ve bineklerini Mslmanlarn klk ve kyafetlerine aykr bir
ekilde gezmelerini emretti. Tarsus'a Mesis'den ve Antakya'dan biner
nefer sevk ettikten baka bin de Horasan askeri gnderdi. Yine bu
ene Irak ve am'da Haricler ve ba kaldranlar ortada grlmekle
Harun Reid, onlarn zerlerine de baka baka tmenler gndermek
torunda kald.
Yzdoksaniki senesinde de Basra'da ve Azerbaycan'da Haricler
ffa gstermekle Haun Reid, onlarn zerine yeteri kadar asker gn-
derdi. Horasan valisi ise Rfi'in tehlikesini uzaklatramadmdan
Harun Reid olu Emin'i Badad'a ve dier olu Kasm' Rakka'da
caymakam brakt. Kendisi teki oullar Me'mn ve Salih e birlik-
t- Rfi' ile vurumak zere Horasan'a gitti.
i l e r i Ge l e n l e r i n l m
Yzyetmibir senesinde Endls emri Abdurrahman Emevl l-
d. Yerine olu Hiam geti.
Yzyetmidokuz senesinde Medine imam olan Enes olu Mlik
sonsuzluk diyarna gitti.
Yzseksenbir senesinde mam A'zam Ebu Hanfe Hazretleri'nin
en byk talebelerinden olan mam Ebu Ysuf Hazretleri hayat def-
terini drd, yani ld.
mam Cfer-i Sdk Hazretleri'nin olu mam Musa Kzm yz-
seksen senesinde Badad'da hapiste ld. Hapis cezas ise yzyet-
midokuz senesinde Harun Reid, Medine'ye varp da Hz. Muhammed'-
brine gelince etrafndaki halka vnme yollu Essem aieyke
ev amcam Reslullah! dedikten sonra Musa.Kzm Hazretleri yak-
ak Essem aleyke ey babam deyince Harun Reid'in rengi
i pierek, Bu vnme ne ya Kzm! demi ve onu beraberine ala-
rak Badad'a gtrp hapsetmiti. Bu kere lnce hapisten kurtul-
du.
Yzseksendokuz senesinde yedi nl okuyuculardan yani hafz--
m ve nahiv ilmi imamlarndan mam Kis'nin ld gn,
tmam A'zam Hazretleri'nin ikinci talebesi ve Hanef Mezhebi'ni ka-
alan mam Muhammed eybn Hazretleri hayat dersini bitirin-
F. 40
626
ce Harun Reid'in Bir gnde fkh yani hukuk ilmi ile nahiv ilmini
gmdk!.. demi olduu rivayet edilir.
Yzdoksan senesinde mam Hazretleri'nin rencilerinden Esed-i
Kf ld.
En byk vezir yani bavezir iken Harun Reid'in hapsetmi ol-
duu mehur Bermek olu Halid olu Yahya da bu sene ld.
Olu Fazl da yine hapiste bu, yzdoksan senesi balarnda krk-
be yanda ld. Cenazesi meydana karlnca halk, alayp feryad
ederek namazn kldlar. Dnya gzelliklerinden misli grlmemi
gzel ahlk sahibi, vasflar len bir kii olduu Tarih-i Kmil'de
yazldr.
Nahiv ilmi imamlarnn nderi olan Sbeveyh bir rivayete gre
krk yan akn olarak yzdoksan senesinde lmtr.
K a r u n Re i d 'i n l m
Harun Reid, doksaniki senesinde kendisine ba kaldrarak Se-
merkant' ele geiren Rfi' ile savamak zere Horasan tarafna git-
tii zaman hastayd. Yzdoksan senesi balarnda Crcan'a varn-
ca hastal artt. Olu Me'mn'u baz komutanlarla birlikte Rey eh-
rine gnderdi. Kendisi de Ts'a gitti. Orada hastal iddetlenerek
Cemaziyelahir aynn nc gn krkyedi yanda ld.
Halifelik sresi olan yirmi sene, bu kadar ay iinde ok altn
sarf etmi ve bol bol bahiler vermi iken yine de lnce, Hazine'de
milyonlarca altn vard. Gen iken saltanat tahtna oturdu. Gen iken
hirete gitti. Zaman, Abbasi Devleti'nin en parlak devri idi. Tatl
mr geirdi, ok zevk ve saf srd. Zamannda ilim ve maarif ok
ilerledi. zellikle Arap edebiyat pek ok ykseldi.
H a r u n 'u n Ou l l a r E mi n , M e ' mn v e
M u ' t a s m' n H a l i f e l i k D e v i r l e r i
Harun Reid, Horasan ileri iin Rey'e varnca hkimleri ve ko-
mutanlar toplayarak Me'mn'un veliahtln yeniletmi ve ordudaki
mallar, hazineler, silhlar ve hayvanlarn tamamen Me'mn'un olup
kendisinin onlarda
;
ilgisi olmadn syleyip ahit gstererek ml-
knden vazgemi ve sonra Rum diyarna savaa gidecei srada Me'-
mn'u Rakka'da koyup, btn devlet ilerini ona brakarak, onu Ha-
life kaymakam klmt.
Bu muameleler ise Emin'e ar gelmi olduu halde babasnn ok
hasta olduunu renince kardei Salih'e ve babasnn veziri olan Re-
b olu Fazl'a ve dier gerekenlere yazl emirler yazp zel memur
e Ts'a gndermi ve bu emirnameler, gerek Reb'nin ve gerek teki
HARUN'UN OULLARININ HALFELKLER ^27
vekiller ve komutanlarn makamlarnda kalacaklarn, belirtir oldu-
u halde babas lmedike gizli tutulmasn kesin ekilde tembih et-
miti.
Reid'in lmnde Emin'in gnderdii memur, nce mektuplar
ortaya kard. Gerek Reb', gerek tekiler makamlarnda brakldk-
lar mjciesiyle ve asker de oluk ocuklarna kavumak hevesiyle he-
men Emin'e biat ile Badad'a dndler. Reid olu Salih de mhr,
asa ve hrkay kardei Emin'e gnderdi. Verilen sze gre bu ordu,
Me'mn'un mal iken onlar Harun Reid'in szn ve vasiyetini unut-
tular. Rey'de bulunan Me'mn, bunu duyunca onlar geri vermek iin
memurlar gnderdi ise de gelen memurlar kovarak sr'atle Badad'a
gitler. Oysa evvelce Badad'da da Emin'e biat olunmutu.
O zaman Seyyide Zbeyde Rakka'da idi. Harun Reid'in hazine-
leri de onun elinde idi. Olunun halifelie seildiini duyunca hazi-
neleri yanma alarak Badad'da gitti. Emin de vekilleri ve komutan-
lar ve Badad'm ileri gelenleriyle birlikte anasn Enbar'da karla-
d. Zbeyde o hazineleri oluna teslim etti.
Emin, bylece Halifelik tahtna yerleti. Me'mn da dou lkele-
rinde bamsz bir hkmdar gibi kald. Kardeine lyk olan hediye-
ler gndererek onu tebrik etmek zorunda kald.
nk anadan babadan Haim soyundan olan halife gelmi-
tir ki, Hz. Ali ve olu Hz. Hasan ile Reid olu Emin'dir. Bu bakm-
dan Abbasoullar gznde Emin'in pek ok an ve itibar olduu hal-
de anas Seyyide Zbeyde yanmdaki hazineler onun elinde kald ve
babas Horasan tarafna gittiinde ordusunu mlknden vazgemek
eklinde Me'mn'a maletmi iken, lnce ordu da Badad'a dnnce
btn devlet ve kuvvet onun eline geti. Bundan dolay Me'mn, ona
boyun emek zorunda kald. Fakat ordudaki komutanlara ve vekil-
lere ve zellikle bavezir Reb' olu Fazl babasnn szn ve vasiye-
tini bozmu olduklarndan dolay pek ok gcenmiti.
Reb' olu Fazl ise burasn dnerek Me'mn'un eline frsat
geerse kendisince kurtulu yeri bulunamayacan hesaba katarak
her nasl olursa olsun Me'mn'u veliahtlktan karmak sevdasna
dt.
Birka sene nce slm ile ereflenen Sehl olu Fazl ki, gerek as-
ker ilerde, gerek mlk ilerde gsterdii beceri ve baar herkese
kabul edilmi, cin fikirli, kalem ve kl sahibi bir kiiydi. Me'mn'un
srda ve zel danmanyd. O da bilgece ve kurnazca yollarla Me'-
mn'un Halifelik makamna gemesine alyordu.
Ksaca bu iki Fazl, birbirleriyle hile ve desise oyunlar oynuyor-
lard. Fakat Sehl olu Fazl, pek uzak grl olduu halde zar da
uygun gelmekle hep kazanmaktayd.
Emin'in ilim ve fazileti var ise de fikir, gr ve tedbiri zayft.
Heva ve hevesine uymu, oyun ve elencelere, iki ve iret meclislerine
dadanm!. Devlet ilerini dnmeye vakti yoktu. t de dinle-
mezdi. Halifelik tahtna oturur oturmaz elence yerleri dzenlemek-
le ie balad. Her yana yazl emirler gnderdi. Ne kadar maharetli
arkc, algc ve oyuncu varsa getirterek elence lemlerinde gn-
lerini geirmeye devan etti. Hazine'deki para ve cevherleri bylece t-
ketti. Hatt bir arkcya bir kayk dolusu altn verdii rivayet edilir.
Bu yzden gnden gne halkn ondan nefreti ve mitsizlii artmak-
tayd.
Me'mn ise zaten tedbirli, akll, bilgin ve faziletli bir kimseydi.
Sehl olu Fazl'm samim uyarlarna gre hareket ediyor ve Drt B-
yk Halife'yi taklit edercesine halkn ilerinin grlmesine byk
aba harcyordu. Bylece kamuoyunu kazanmakta olduundan Sehl
olu Fazl'm tedbirleri sonu aldrmakta ve etkili olmakta ve gnden
gne mitleri kuvvet bulmakta idi.
Me'mn'un ahlknn gzellii her tarafa bilinince Maveraa-
nehir tarafndaki ba kaldranlar hemen aman dilediler. Me'mn da
onlara aman vererek o blgenin durumunu dzeltti. Kb emiri ve
Tibet hkmdar gibi emirler ve hkmdarlar ile iyi ilikilerini sa-
lamlatrd. Dou snrn gven altna ald gibi Rey tarafna g-
vendii adamlar grevlendirerek Irak yresindeki snrlarn da em-
niyet altna almsa da, Emin onun bu gibi ilerini kabul etmemitir.
Reb' olu Fazl ise Me'm'u veliahtlktan kararak Emin'in da-
ha ocuk "olan olu Musa'y veliaht yapmak zere Emin'i kandrp
Mhn olu sa olu Ali gibi baz komutanlar da onun grn ye-
rinde bulunca, Emin de buna karar vermek zere ii grlme du-
rumuna getirdi. Her ne kadar baz komutanlar szde durmamann
ktlnden ve sonucun tehlikesinden sz ederek bu grn sakat-
ln anlatmlar sa da Emin, veziri Reb' olu Fazl'm grn se-
erek evvel yzdoksandrt senesinde minberlerde Me'mn ile Ka-
sm'dan sonra kendisinin kk olu Musa'ya dua olunmas iin her
tarafa fermanlar yazd. Sonra Me'mn'un kendi zerine Musa'y ne
almasn ve Horasan'n baz blgelerinden vazgemesini ne srd.
Me'mn, bu teklifi kabul etmedi.- lknce Emin'in adn paralar-
dan sildi ve onunla postay kesti. Horasan ile Irak arasndaki dar ge-
itleri koruma altna ald. Tannmayan ve bilinmeyen kimseler Hora-
san'a giremez oldu.
Sehl olu Fazl ise Emin'in ok zel yaknlarndan bazlarn ve
Reb' olu Fazl'm ktibini Me'mn tarafna ekerek Badad'm btn
srlarn ve hatt zel toplantlarnda geen grmeleri hep haber al-
maktayd.
Emin, kk olu Musa'y veliaht yapp yzdoksanbe senesi ba-
larnda Me'mn'un adn hutbelerden kararak onun yerine Musa'ya
dua olunmasn emretti. Mekke'ye adam gnderip babas Reid'in Ka-
be'ye asm olduu iki kt'a hcceti getirtti. kisini de Reb' olu Fazl
yrtt.
Ona karlk Me'mn da Emin'in adn hutbelerden kartt. Ve
Rey snrndaki askerinin eksiklerini giderdi ve nl komutanlardan
Hseyin olu Tahir'i bakomutanlkla Rey ehrine gnderdi. Geriden
ona yardm iin bir ordu hazrlamaya balad.
HARUN'UN OULLARININ HALFELKLER
Emin ise Me'mnu tutup getirmek zere ellibin kiiden oluan
ve pek mkemmel bir ordu tertipledi ve nceden Horasan valisi olan
Mnn olu sa olu Ali'yi bakomutan yaparak yanma pek ok ko-
mutanlar verdi.
Bakomutanla Mnnn olunun seilmesine sebep bu imi ki:
Harun Reid zamannda Horasan valisi iken halka zulmedip, ileri ge-
lenleri kmsemi, hatt Tahir'in babas Hseyin'i de yzne kar
sverek hor grm ve bu yzden btn Horasan halknn nefretini
kazanmt. Sonunda ora halknn ikyetleri ile grevden alnm ol-
duuncian bu kere Horasan zerine gidecek ordu bakomutanlna
tyin oiunursa btn Horasan halk ona kar silha sarlarak Me'-
mn'a itenlikle ve fedakrca hizmet edecekleri dncesiyle Sehl
olu Fazl, Halifenin yaknlarndan getirtmi olduu adama Mhn'n
nu, bakomutan olarak tyin ettirmesini gizlice yazp onun aklm
gelmesi zerine Halife de onu Horasan ordusu bakomutan atam
olduu sylenir.
Mhn'n olu ise bu aldatmacadan habersiz olarak kendisinin
Horasanca nfuz ve haysiyetinden sz ederek Badad'da atar tutard
ve kendi gibi gafil olan byk - kk herkese yksekten atp tutard.
Badad'dan hareket eyleyecei zaman veda iin saltanat ve Hilfet
padiahnn anas olan Seyyide Zbeyde kapsna vard. Seyyide Z-
beyde,' ona Me'mn'u tavsiyesinde, Ey Ali! M'minlein Emri, be-
nim olum olup efkatli baklarm ona yneliktir. Fakat Me'mn da
evldm gibidir. Sevgim ona da dnktr. Ona eza ve cefa edilmesine
raz olmam. Mlk iin iki karde arasna nefsaniyet girdi. Fakat on-
larn karde olduklarn unutma. Sen Me'mn'un yat deilsin. Onun
yzne kar ac sz syleme, ona klesi ve hizmetisi gibi davran.
Ondan nce ata binme. O binerken zengisini tut. Sana sverse kat-
lan. Fakat mecbur kalrsan onu, bununla bala diyerek Mhn'n
oluna gm bir zincir verdi. Mhn'n olu da, Emriniz zere ha-
reket ederim diyerek veda etti. Yzdoksanbe senesi evval aynda
pek gsterili bir alayla Badad'dan kp Horasan tarafna gitti. Gi-
derken Emin, onu btn vekilleri ve komutanlar ile birlikte uurla-
d.
Hseyin olu Tahir'in Rey'de savaa hazrlanm olduu yolda
Mhn'n oluna sylenince, Onun bu orduya kar durmak haddi
mi? O asker idare edecek adam m? Biz Hemedan geidini geer ge-
mez o kaar!.. diyerek dman hor grmek gibi byk bir hatda
bulunarak zafere engel olan kibir ve gurur ile ileri gitti.
Ordu Reyd eyaleti snrndan ieri girince Mhn'n oluna ko-
mutanlar tarafndan ihtiyata uyarak eriye ncler karlmas ve
ordunun etrafna hendek evirilmesi gereini hatrlattklar zaman
Mhn olu, Byle Tahir gibi adamlar iin yle klfetlere hacet
yoktur!.. diye marur bir ekilde cevap verdi.
Aslnda Badad ordusu Rey'deki askerin iki kat idi. M'minlerin
Emri adna hareket edii de Mhnoluna manev bir byk kuvvet
630
di. Fakat Tahir de pek yiit ve savamakta mahir ve yanndaki Ho-
rasan askeri babuu olan Hiam olu Ahmed de uzak grl ve ted-
birli olup-ok fedakrca kar koymaya karar vermiler idi.
Mnn olu Rey ehrine on saat yaklanca Tahir, drtbin ka-
dar sekin svari ile Rey'den kp, be saat beride bir yer seerek or-
du kurdu ve Hiam olu Ahmed'in uyars zerine minbere kp
Emin'i tahttan indirerek Me'mn'un adna hutbe okudu ve askerine
gayret ve cesaret verdi.
ki ordu, kar karya gelip de iki taraf birbiri zerine saldrma-
ya balaynca yine Hiam olunun uyars zerine Tahir, birka yl
nce Mhn olunun Horasan valiliinde Harun Reid'in Horasanl-
lardan Me'mn iin alm olduu szn yazl bir nshasn mzra-
nn ucuna geirip iki saf arasnda durdu ve Mhn olundan aman
istedi. O da aman verdi.
Thir, hemen Mhn oluna kar, Allah'dan korkmaz msn,
bu senin bizden aldn biat nshas deil mi, Allah'dan kork. Bir aya-
n ukurda deyince Mhn olu, u herifi tutup bana getiriniz!
deyince ordusundan biri seilip meydana knca Tahir, onun zerine
hamle ederek elinden klcn ald. Kendi klcyla onu vurdu, yere
drd. Bu olay manen ve maddeten Badad askerlerine dehet ver-
di.
Bunun zerine savaa baland. Sada ve solda baz hcumlar
oldu. Tahir, var kuvveti ile, dalgal deniz gibi dalgalanan Badad or-
dusunun iine dald. ndeki blkler bozulup arkadaki blkler ze-
rine dt. Ordu halk birbirine kart. Sanki bu ordunun ortasnda
su evrintisi meydana geldi. Bozgun, Mhn olunun yanma kadar
geldi.
Tahir'in adamlarndan biri bir ok ile Mhn olunu vurdu, yere
drd ve ban kesip Tahir'e getirdi.
Badad ordusu hepten bozuldu. Gecenin karanl engel olunca-
ya dek Tahir'in svarisi iki saatlik uzakla kadar onlar kovalayarak
kimini ldrp, kimini tutsak ettiler. Pek ok ganimet mallar ald-
lar. te o srada Tahir Her kim silhn brakrsa emindir diye ba-
rnca bozgun asker, silhlarn attlar. Atlarndan indiler ve byle-
ce kurtuldular.
Tahir dnp Rey ehrine gitti. Mhn olunun kesik bayla be-
raber Me'mn'a mjde mektubu verdi. Me'mn, Tahir'e yardm iin
bir ordu hazrlamakta idi. Bu zafer haberiyle sevindi. Halk gelip Ha-
lifeliini tebrik ettiler.
Ama Emin'e bakomutannn ldrlm ve ordusunun bozguna
urad haber verilince zel hizmetinde bulunan Kevser adl uay-
la balk avlamakta olduundan Brak beni, Allah beln versin. im-
di bunun sras m? Kevser iki balk tuttu, ben hl bir ey tutama-
dm diyerek haber veren adam azarlamtr.
Sonra Emin, Abdurrahman Enbar'yi yirmibin askerle Heme-
dan'a gnderdi. O da Hemedan'a vard, kalesini salamlatrd. Tahir
gelince kp savat. Fakat bozulup kaleye kapand. Tahir, pek sk
HARUN'UN OULLARININ HALFELKLER
631
kuatp zorlamakla halk ztrap iinde kalarak aresiz Abdurrahman,
vire ile kaleyi teslime mecbur oldu. O srada Tahir, bir miktar asker
gndererek Kazvn ve ona bal yerleri ele geirmitir.
Sfyan diye bilinen Muaviye soyundan Abdullah olu Ali ki,
anas Hz. Ali olu Abbas olu Ubeydullah kz Nefise idi. Ben Sf-
fiynin iki bynden yani Ali ve Muaviye'denim derdi. O da bu se-
nenin Zilhicce aynda halifelik davas ile ortaya atlm ve am va-
lisini yenerek onu am ehrinden kard. Fakat Emin tarafmdan
gnderilen askerle savarken Sfyan ldrlm ve yardmclar
darmadank olmutur.
Re'oi
-
oiu Fazl, Emin'in yolsuz tavr ve gidiatna bakp akn
.....hlde g hl ile yzdoksanalt senesinde bir ordu daha d-
zerJeycrek Tahir'in zerine gnderdiyse de ordu komutanlar arasna
uamazhk ve dmanlk dmekle birbirleriyle kavga ederek Han-
kin'den salkm saak geri dnp geldiler. Tahir de gelip Hilvan' ele
geirdi.
Sonradan Tahir'e yardm iin Me'mn tarafndan A'yen olu
Herseme adl komutann babuluuyla Hilvan'a bir ordu geldi ve
Herseme, Hilvan'da kalp Tahir, askeriyle Ehvaz'a gitti ve orasn ele
geirdi.
Me'mn ise kendisinin hutbelerinde (M'minlerin Emri) unva-
nyla anrmasn emretti ve uzunluka Hemedan dalarndan Tibet'e
kadar ve genilik bakmndan Faris Denizi'nden Deylem Denizi ve
Crcan'a kadar olan dou lkelerini Sehl olu Fazl'a verdi ve harb
ileri bakanln da katarak onu hem vezir, hem bakomutan yapa-
rak (iki bakanlk sahibi) unvaniyle lkaplandrd.
O srada Badat'ta ihtill ve isyan karak sler, Receb aynda
Emin'i tahttan indirdiler, anasyla beraber bir kkte hapsettiler ve
Me'mn'un Halifeliini iln ettiler. Fakat ileri gelenler ve komutan-
lardan bazlar ortaya kp halk toplayarak isyanclar sindirdi ve
Emin'i tekrar Halifelik makamna oturtarak biatlarm yenilediler. Re-
b' olu Fazl ise tehlikeli sonucu sezerek kap saklanmtr.
Yine o srada Tahir, Vast'a girdi. Bahreyn, Umman ve Yemame'-
ye komutanlar tyin etti. Basra ve Kfe de ona itaat edince gelip
Medyin'i ald. Bu sene Mekke ve Medine'de de Me'mn'a biat olun-
du.
Badad'dan arka arkaya gnderilen asker birlikler, savata bo-
zulagelmekle Tahir, korkusuzca gelip bir koldan kendisi ve bir kol-
dan da Herseme, Badad ehrini kuattlar ve ehir zerine neft ate-
leri ve mancnk talar yadrmaya baladlar. Beri taraftan da o e-
kilde savunmaya geildi. Tahir, ehrin bir mahallesine girince hemen
hendek kazdrarak siper ald gibi, beri tarafta ona kar hendekler
kazdrarak siper alnrd. Bylece onbe ay sren kuatma gnlerinde
iki taraftan atlan mancnk talar ve neft ateleri ile Cennet misali
bir ehir olan Badad'm gzel, ho ve ltif ev ve kkleri ykld ve
yakld. Birer Cennet rnei olan cihann imrendii bahe tarhlarnn
632
yerini hendekler ve siperler ald. ki sarholuu ile balar dnd
halde misk ve anber kokularyla ilerini enlendirmeye ve gzel saz
ve tatl sz dinlemeye alm olan airler ve zarif adamlara Cehen-
nem dumanndan bir rnek olan neft kokusu ve mancnk talarnn
patrds ne kadar zordur. Haydi burasn kaydetmeyelim de onlar, i-
tikleri safa verici byk, ar ve dolu kadehlerin sersemliini ekmi-
ler diyelim. Ama nice yllardan beri bayndr ve gsterili bir duruma
getirmek iin hesapsz hazineler harcanan Badad'm, zlem duyan
n kalbi gibi temelinden yklmasna zlmemek elde deildir.
Kevser bir gn sava grmek zere kt. Yzne bir ta para-
s vurunca Emin, kendi eliyle onun yznden akan kanlar silerken
zlem ve acyla yanp yanarak bir gazel sylemeye balamsa da, M*
tiremediinden Temimi olu Abdullah adl airi artarak gazeli ona
tamamlatm ve bunun iin Temimi oluna katr yk para ver-
mi olduu mam Syt'nin Halifeler Tarihinde yazldr.
Savan uzamas sebebiyle Emin'in paralar tkendi. Askere ver-
mek zere altn ve gm kap kaaklar bozdurup para kestirdi. Ha-
remdeki mallarnn satlmas iin emretti. Fakat kuatlm bulunan
bir ehirde mallar kim alr? Herkes yiyecek, iecek dnyordu. Ta-
bir ise kuatmay iddetlendirmekle dtan zahire getirtilmesi zor-
lat. Emin'in askeri dald. Komutanlar birer birer Tahir'e balanp
kendi yannda yalnz satc, ii, ayak takm, baya kimseler ve ha-
pistekiler kald. te bunlar Tahir'in askeriyle yaka yakaya gelip vu-
ruurlard. Hatt birgn Tahir'in Kasr- Salih mahallesine giren bir
frkasyla o kadar iddetli arptlar ki Tahir'in pek ok askeri krl-
d ve nice deerli komutanlar ld. Bylece Emin de biraz nefes ald.
Fakat ehirde yiyecek eyler azald. Fiyatlar pek ok ykseldi. Bele-
diye Bakan, halkn evlerine girip zorla zahirelerini sattrmaya ba-
lad. Bu da kuatlanlara ar geldi.
Sonunda yzdoksansekiz senesi Muharrem aynn sonlarnda H-
seyin olu Tahir anszn Badad'a girince adamlar Emin'i tutarak bir
odada hapsettiler. Sonra Tahir'in emriyle gece gelip o zavally boaz-
ladlar. O zaman yirmisekiz yanda idi. Halifelik sresi drt yl, sekiz
ay ve ksur gnden ibarettir. Allah af ve rahmet etsin.
Tahir, ertesi gn sabahtan Emin'in kesik ban bir bahe du-
var zerine koyarak halka gsterdi ve kesik ba ile beraber mhr,
hrka ve sy Horasan'da bulunan Me'mn'a gnderdi ve fethi bildir-
di. Badadllara aman verdi. Cuma gn ehre girerek minbere kt.
Me'mn'un adna hutbe okudu. Emin'i ktledi. Emin'in anas Seyyi-
de Zbeyde ile oullar Musa ve Abdullah' Zb- Al tarafna gnder-
di,
Asker ise Emin'in yle vah bir ekilde ldrlmesi zerine zl-
dler ve piman oldular ve byk apta mal isteyerek Tahir'in zeri-
ne yrdler. Tahir, bu isyam kendi askeriyle Badad askerinin bir-
letiini sanarak korkuya dt ve baz komutanlarla birlikte Ba-
dad'dan savuup Akrakuf'a kat ve hazrlanmaya balad. br ko-
ME'MN'UN ZAMANI
S33
mutanlar ve reisler, onun yanna gelip, Bu olay baya kimselerden
oluan bir grubun iidir diyerek zr deyerek onu Badad'a getirdi-
ler, i
M e ' m n ' u n Za ma n
Tnnv*H senesi Muharrem aynn sonlarnda Tabirin
Bagdaff girmesiyle Me'mn, Halifelik makamnda bana buyruk ol-
: Fi ; ei Binin, tutulup hapsedildikten sonra diri olarak kav-
. ..-.-rrlmek gerekirken ldrlmesinden dolay kan alad ve
Tabire pek ok gcendi. Baba ve ana tarafndan Haimlerden olan
:_- yle vahi ekilde boazlanmasndan tr btn iaik
Abbasbullan da kederlendiler, ve zldler. Bu yzden
_i_:ne::n balar zld.
Hasan'l-Hire adnda biri bir ksm serserilerle ortaya kp,
halk Muhammed soyundan Rza'ya davet etti. Basma birok halk
topland ve Irak blgesinin emniyet ve asayii bozuldu.
Musul'da da Yemaniyye ve Nezariyye aralarnda sava kt. So-
nunda Nezariyye bozguna urad ve Hemedanl Hasan olu Ali, Mu-
sul'da zorla baa geerek idareye hkim oldu.
Akyloullar'ndan t olu Nasr, Haleb'in kuzey tarafnda olan
Kksm nahiyesinde oturuyordu, Emin'e eilimli ve onu seviyordu.
Emin'in ldrlmesinde hkmete kar gelerek civarndaki yerleri
ele geirerek Simat'a sahip oldu.
Tahir'in fethetmi olduu yerleri, Irak, Faris ve Ehvaz ile Ye-
men ve Hicaz' Me'mn, kendisinin ba veziri olan Sehl olu Fazl'm
kardei Sehl olu Hasan'a brakt.
O da yzdoksandokuz senesinde Badad'a gelip, her tarafa ko-
mutanlarn ve memurlarn datt srada Musul, el-Cezre ve am
taraflarn Tahir'e vererek onu t Akl olu Nasr zerine grevlen-
dirdi. Tahir, hemen Rakka'ya gelip oradan Nasr zerine yrdyse de
Kksm blgesinde yaplan savata yenilerek Rakka'ya dnd.
O srada halk arasnda Sehl olu Fazl, Me'mn'u hkmetmekten
alkoyarak onun adna dilediini yapyormu; bylece kardeini de
Irak tarafna satatrm, diye haberler yaylnca, Haimoullar ve
ileri gelenler, kzarak Sehl olu Hasan'dan yz evirdiler. Badacl'm
fethinde Tahir'in ikincisi olan Herseme adl komutan bile Sehl olu
Hasan'a gcenip Horasan'a gitmiti. Fakat ilerin grlmesi, hep
Sehl olu Fazl'm elinde olduundan onun kardei aleyhinde kimse
azn aamazd.
Ekya topluluundan Ebu's-Sery adl baeken biri bu kar-
gaal frsat bilerek Hz. Ali olu Hasan'm torunlarndan Eb Taba
Taba olu diye tanlan brahim olu Ebu Ubeydullah Muhammed'e
biat e onu Kfe'ye getirdi. Yzdoksandokuz senesinde Eb Taba Ta-
ba olu, Kfe'de halk Kitap ve Snnet'e gre davranmak zere Hz.
ig^Ms
1
m tr\imm*mtmm**llim- mnntmttmtmrm'<\ -nwn-wi in*MgJgarT HHMM w IHIIIIHIIYIIW I m r. n ., mu m i l .
Muhammed soyundan Rza'ya davet etti. Sehl olu Hasan, derhal K-
fe zerine onbin asker gnderdiyse de Ebu's-Sery ile savarken bo-
zulup darmadank oldular. Ebu's-Sery, bylece kuvvet kazandysa
da halk, hep Taba Taba oluna dnmt. O da ilerin idaresini eli-
ne alnca, o sa kaldka Ebu's-Sery, ilerinde banabuyruk ola-
mayacan anlayp Eb Taba Taba olunu zehirledi. Ad geen yhn
Receb ay banda Eb Taba Taba olu lnce Ebu's-Sery, yine Ale-
vilerden ve Ali olu Zeyd torunlarndan Muhammed olu Muham-
med adl henz sakal by kmam bir genci onun yerine oturta-
rak ilerin grlp yrtlmesini bana buyruk olarak kendi eline
ald ve o srada Sehl olu Hasan'n askerleriyle yaplan savalarda hep
yendi. Kfe'de para bastrd ve Ebu Taliboullarmdan Medayin, Eh-
vaz, Basra ve Yemen'e valiler gnderdii srada Hz. Ali olu Hseyin
torunlarndan Eftas diye bilinen Hz. Hasan olu Hseyin'i de Mekke
ve hac emri tyin etmiti. Ebu Talib evld ise o srada vardklar
yerlerde adam ldrdklerinden, namusa saldrdklarndan, zorla mal
devirdiklerinden ve Abbasoullanndan bazlarm atete yaktklarn-
dan halkn nefretlerini kazanmlardr.
. O srada t Akili olu Nasr, Frat nefrini geerek Harran' ku-
att. nk veziriazam olan Seni olu Fazl, Horasanl Mslman
olanlardan olup Irak, am ve Marib yani Bat lkeleri onun kardei
Sehl olu Hasan'n keyf idaresinde ve teki yksek makamlarn o-
u Horasan halknn sz geerli kimselerinin ellerindeydi. Bu ise
Arab'n onur ve haysiyetine dokunduundan Trk ve Acem ile Arab
arasna dmanlk girdi. Bundan dolay el-Cezre'de bulunan Arablar,
hep Nasr- Akl'ye uyduklarndan kuvveti oald. Ebu Taliboulla-
rmdan bazlar onun yanna gelip, Sen Abbasoullanna stn gel-
din. Arab' onlardan ayrdn. Bir halifeye biat eylesen kuvvetin daha
ok olur dediklerinde Halk hangisinden? diye sormu, Ali evl-
dndan brine dediklerinde, Onlardan birine biat eyleyeyim de seni
ben yaratdm, rzkn ben verdim mi desin diye cevap vermi, yle
ise meyyeoularmdan birine dediklerinde, Onlarn zerine terslik
kt. Artk ykselemezler. Bana bir dk adam selm verse talih-
sizlii bana geer diye korkarm. Benim meylim ve sevgim Abbasilere-
dir. Fakat Arab olmayanlar Arab zerine stn tuttuklarndan onlar-
la savaa kalktm demi.
Sehl olu Hasan, byle yer yer ba kaldran sler ile zellikle Me-
dayin'e kadar tecavz eden Ebu's-Sery ile baa kamayacam an-
layp Herseme'yi ard. Herseme ise kendisine gcenerek Horasan'a
gitmi olduundan nazland. Sonra her naslsa raz edildi.
Herseme, Irak'a gelip Ebu's-Sery ile yaplan savalarda zafer
kazanmakla Ebu's-Sery Kfe'ye ekildi. Kfe'de Ebu Taliboullar,
bu srada Abbasoullar'nm mallarn almak ve evlerini yakmak gibi.
vahice iler, Basra'da ise daha byk fenalklar yaptlar.
Herseme ise gelip Kfe'yi kuatp zorlamakla Ebu's-Sery, iki-
yz Hicr senesi Muharrem aynda sekizyz athyla Kfe'den kp
ME'MN'UN ZAMANI 535
Muhammed olu Muhammed'i de beraber alarak kat. Fakat Cella'-
da ikisi de tutulup Sehl olu Hasan'a getirildi. O da Ebu's-Sery'nm
boynunu vurdu ve kesik bam Muhammed olu Muhammed ile bera-
ber Me'mn'a gnderdi.
Mekke'de bulunan Cafer Sadk olu Musa olu brahim, Ebu's-
Sery'nm idam olunduunu haber alnca Yemen'e gitti. Yemenliler,
Hz. Ali evldna eilimli ve onu sevdiklerinden dolay Abbasoullar'-
ndan Yemen valisi bulunan Musa olu shak, brahim'in San''ya yak-
latan iitince San''dan kp Mekke'ye gitti. Yemen'de brahim,
o kadar adam ldrmt ki Cezzr yani Kasap diye ad taklmtr.
.:.. s-Sery tarafndan Mekke valisi olan Eftas Alev ise K-
e Din rtsn karp Ebu's-Sery tarafndan gnderilen ibriim-
den yapm rty rtm ve adamlar Harem-i erifin ebekelerini
E i uunlar zerindeki altn paralarn skt. Kabe hazinesinde bu-
bman oirikmi mallar ald. Eftas, bunlarn hepsini Kabe rtsyle be-
raber kendi adamlarna paylatrd. Abbasoullarnn unda bunda
bulunan emanetlerini aratrarak el koydu. Ve dier halkn mallarm
da ele geirmi olmasndan dolay halk kendisinden nefret edip sou-
yarak ou etrafa dalmt.
O zaman Cafer Sadk'm olu Muhammed, pek yal ve Mekke'de
yaayan ve kendisini din ve ibadete adam olduu hlde babasndan
edinmi olduu bilim ve maarifi halka retmekte bulunduu iin,
halk arasnda pek vlen ve makbul bir kiiydi. Ev halknn yukar-
da getii gibi ahit olunan kt davran ve hareketlerinden kanr-
d.
Eftas, halkn kendisinden ve arkadalarndan nefret ederek ay-
rldklarn grp dururken Ebu's-Sery'nm ldrld haberini
alnca tel ederek amcas Cafer olu Muhammed'in yanma gelip Se-
nin insanlar yannda mertebeni biliriz. Gel sana biat eyeyelim. Hali-
felii kabul ettiin halde iki kii muhalefet eylemez. deyince Cafer
olu Muhammed, ilknce bundan kanm ise de olu, Muhammed
olu Ali ile Eftas, onu zorladklar iin halifelii kabul ettirder ve
halk toplayarak ister istemez biat ettirip Emir'l-Mminn unvanyla
Cafer olu Muhammed'in Halifeliini iln ettiler.
Cafer olu Muhammed, birka ay bu hlde kald. Fakat elinde
bir ey olmayp yaptrp yaptrmamak gibi btn iler hep olu Ali
ile Eitas'm elierindeydi. Onlarn ballar ise en irkin iler ve hare-
ketlerde bulunuyorlard. Eftas, bir karya gz koyup kar ise ona yz
vermediinden Eftas, onun evine saldrarak kapsn krd. Kocasn
kard ve kary zorla evinden karp gtrd. Bir iki gn yannda
alkoduktan sonra kar frsat bulup kat. Muhammed olu Ali de
Mekke hkiminin gencecik olunu zorla alp kard. Mekkeiiler ve
Mekkeli olmayp da Mekke'de oturanlar bunu grnce Harem-i erif-
te toplandlar ve Cafer olu Muhammed'e gelip, Ya bu ocuu geri
alver, yahut biz seni indirir veya ldrrz dediklerinde Benim
bundan haberim yoktur. Gidip olan alaym diyerek olu Ali'nin ya-
nma vard ve olan alp salverdi.
636
PEYGAMBERLER VE HALFELS TARH (Cilt: 2)
Durum bu ekilde iken Yemen'den dnm olan eski Yemen va-
lisi Muse'l-Abbas olu shak, Mekke yaknlarna gelip M adl
yerde ordusunu kurdu. Herseme tarafndan gnderilmi olan asker de
Mekke'ye gelip shak ile birletiler ve arpma sonunda yenip stn
gelerek ikiyz senesi Cemaziyeiahir aynda Mekke'ye girdiler. Tlib-
ier, bozuldular ve darmadank olarak katlar. Cafer olu Muham-
med de savuup Cheyne yresine gitti ve yine bir topluluk ortaya ko-
yarak defalarca Medine komutan ile vurutu. Fakat sonunda askeri
krld ve kendisi ciz kalp aman dileyerek Mekke'ye vard. Minbere
kt, halka bir hutbe okudu ve Me'mn, lm diye iitip fitne de
her tarafta ba gstermekle halkn biatini kabul etmi idim. Sonra
Me'mm'un sa salim olduu anlald. Ben de kendimi o biatden al-
koydum. Artk sizin boynunuzda benim biatim yoktur deyip min-
berden indi ve Sehl olu Hasan'm yanna gitti. O da onu Horasan'a
Me'mn'un yanma gnderdi.
Yemen'i alan brahim Musa Alev, Ebu Talib olu Ak evldn-
dan birini hac komutan yaparak Mekke'ye gndermiti. Bu sene hac
mevsiminde Me'mn'un kardei Ebu shak Mu'tasm hac komutan
oldu. Birok komutanlar ile birlikte Mekke'ye gitmiti. Akl, ona kar-
koyamayacan kesin olarak anladndan bir bostanda yaamaya
balamt. Oradan geen hac kafilesi ile beraber Kabe'nin rts de
gtrlrken Akl, kafileyi vurup Kabe rtsn ald ve haclar so-
yup soana evirdi. Haclar rlplak Mekke'ye girdiler. Hemen Mu'-
tasm tarafndan gnderilen bir miktar asker, varp Akl'yi bastlar.
Topluluunu vurup ounu ldrdler ve Kabe rtsn ve ele geir-
dikleri haclarn mallarn Mekke'ye getirdiler.
1
Sehl olu Hasan'dan halk nefret eder olduu gibi Herseme de
krgn olmakla Ebu's-Sery mes'elesini hallettikten sonra Hasan ile
grmekszin Horasan'a dnmt. Maksad, durumun i yzn
Me'mn'a bildirmek idi. Veziriazam olan Sehl olu Fazl ise bundan
kukuland. Onu am ve Hicaz tarafna memur ettirerek yazl emrini
kendisine gnderdi. Yazl emir, Herseme'ye yolda ulanca Ben, M'-
m inlerin Emrini grmeden bir yere gitmem diyerek yoluna devam
ile Merv'e vard. Fazl ise onun kt niyetinden ve byle babo ha-
reketinin bakalara gemesinden sz ederek onu Me'mn'a ktleye-
rek ldrtt.
O zaman Sehl olu Hasan, Medayin'de oturmakta olup Hiam o-
lu Ali onun tarafndan Badad'da kaymakam iken byk bir fitne -
karak Hiam'm olunu Badad'dan kovdular. Musul'da da fitne -
karak memleket altst olmakda iken Enbar'da da isyan kt. Sehl
olu Hasan artk Medayin'de duramayp ikiyzbir senesi balarmda
Vast'a kanca muhalifler, her yandan onun zerine saldrarak id-
detli bir arpmaya baland.
Badad bu ekilde sahipsiz kalmakla halk, Me'mn'u indirip de
Mehd olu Mansur'a biat etmek istedilerse de Mansur, bundan ekin-
di. Fakat Me'mn tarafndan vekil olmak zere Irak valiliini kabul
etti. Halk da bu suretle ona uyar oldu.
MAM AL EZA'NIN VELAHTLII 637
Fakat Badad'm asayii bozulduundan sefil ve rezil kiiler fr-
sat buldular ve namuslu kadnlar zorla kaldrp gtrmek ve halkm
mallarm ellerinden almak ve komu kyleri yamalayarak, yamala-
dklar mallar herkesin gz nnde Badad'da satmak gibi eitli
ktlklere cr'et ettiler. Onlar yola getirmek iin her mahalleni
iyi kimseleri birbirleriyle haberleip grmeye baladklar srada Ha-
lid Derp admda bir adam, karlksz olarak iyiyi yaptrmak ve k-
ty yasaklamak zere harekete gemek iin mahallesinin namuslu
rinl Onlar da bu arya uyarak aban ay soniarmda
kendi mahallesinin yzsz ve gnahkrlarn yola getirmeye
kalkt. Kar gelenlerle vuruarak ele geenlerini dvp hapsederek
hkmete teslim eder oldu.
Birka gn sonra Horasan halkndan Selme olu Sehl adnda
biri de boynuna bir Kur'an- Kerim asarak, Kitap ve Snnet ile hare-
ket etmek ve iyilii emir ve ktlkten yasaklama grevini yerine ge-
trznek zere halk ard. Birok halk onunla birlikte gnahkrlar-
la vurumak zere birleince o da Ramazan'm balarnda Badad so-
kaklarnda dolaarak edepsizlerin stesinden gelmeye balad. Bu ise
cumhuriyet yolunda yani halkn bana buyruk olarak meydana ge-
tirdii bir topluluk demek olduundan hkmetin etkisi bsbtn
yok oldu.
Yine ikiyzbir senesinde Taberistan valisi Hurdazbih olu Abdul-
lah, Deyiem blgesinin Belzr ve zer ehirlerini ve Taberistan da-
larm ele geirdi. Deylem hkmdar olan Ebu Leyla'y tutsak etmi-
tir. Fakat o blgede Cvidniye topluluu iinde Bbek-i Hurrem ad-
l dinsiz treyerek Azerbaycan yresine saldrr oldu.
Cvidniye, Bez ehri hkmdar olan Sehl olu Cvidn'm adam-
lar olup Mecsler gibi ruhun cisimden cisme getiine inanyorlar-
d. Onlardan biri anasn ve
t
kz kardeini ve kzn nikh edebilirdi.
Bbek-i Hurrem, onlarn iinden km olduundan onlara Hurrami-
ye de denir. .
ma m S R za 'n n V e l i a h t l
Abbasi dvetileri, halk Hz. Muhammed soyundan Rza'ya davet
eyleyerek Abbasi Devleti'ni kurduklarnda Ebu Talib soyu, Abbas-
ogullarmdan ayrlmakla Haimullar ikiye blnmtr. Bu kere
Abbasi Devleti'nin durumu bozulunca Alevlerden bazlar da halk
Hz. Muhammed soyundan Rza'ya davet ile Abbasoullarmm aleyhi-
ne harekete kalktklarndan Abbasoullar ile Ebu Taliboullar ara-
sndaki dmanln giderilmesi mes'elesi en nemli bir i sayld. O
zaman Hz. Ali soyu iinde en ok ilim, fazilet ve dindarlkla tanlan
Musa Kzm olu Ali olduundan, Sehl olu Fazl'n hatrlatmasyla
Me'mn, hemen zel bir grevli gnderip Musa olu Ali'yi Horasan'a
getirtti. kiyzbir senesi Ramazannn ikinci gn onu Hz. Muham-
g38 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
med soyundan Rza unvaniyle veliaht edip kendisinden sonra halife
olmak zere halk ona biat ettirdi. Abbasoullarma mahsus olan si-
yah elbiseyi karp Ali Rza gibi kendisi de yeil elbise giydi ve komu-
tan ve askerlerine yeiller giydirdi. Bu ekilde hareket olunmas iin
de her yana fermanlar gnderdi. Irak valisi Sehl olu Hasan, Me'mn,
Abbasoullar ile Hz. Ali soyuna bakp ilim ve dindarlka ondan da-
ha stn kimse bulamadndan onu Hz. Muhammed soyundan R-
za diye isimlendirerek herkesin ona biat etmesi ve btn askerin ve
Haimoullarnm yeiller giymeleri iin her tarafa yazl emirler yaz-
d.
Bu emirler Badad'da vard zaman bazlar buna uydu iseler de
kimileri Halifelik Abbasoullarndan kmaz. Bu de, fakat Sehl
olu Fazl'n iidir diyerek muhalefet eylediler ve bir sre sonra Ab-
basoullarndan bazlar Me'mn'u indirerek iimizden birine biat
edelim dediler. Bu konuda en ileri giden Mehd'nin oullar Man-
sur ile brahim idi.
Ba d a d 'd a M e h d i Ol u b r a h i m'e Bi a t E d i l me s i
kiyziki senesi Muharrem aynn banda Badad halk Me'-
mn'u indirerek Mehd olu brahim'e biat etmeleriyle brahim, K-
fe'yi ve btn Irak blgesine girdi. Medayin'de ordusunu kurup Ba-
dad'n bat tarafna Musa Hadi olu Abbas' ve dou tarafna Musa
Hadi olu shak' muhafz tyin etti. Irak blgesinde ortaya kan Ha-
ricler zerine Harun Reid'in olu Mu'tasm' bir asker birlik ile gn-
derdi. Fakat Mu'tasm bozulup Havly denen yere ekildi.
Sehl olu Hasan'm adamlar tarafndan Musa Kzm'n olu Ab-
bas'a yzbin dirhem verilip Kalk, kardeine yardm et denilmekle,
o da Kfe halkn davet eyledikte bazlar uygun grdlerse de, ar
iler Eer sen bizi yalnz kardeine davet ediyorsan hep beraberiz.
Ama Me'mn'a hacetimiz yoktur demeleriyle o da Ben Me'mn'a
ve ondan sonra kardeime davet ediyorum deyince ar iler, yer-
lerinden kmldanmadlar.
Abbas'm amcas olu yani nce Mekke'de kendisine biat olunan
Cafer Sadk olu Muhammed'in olu Ali ve ldrlen Ebu's-Sery'-
nm kardei kendi yannda bulunmakla Abbas, onlar bir miktar asker-
le Kfe'ye gnderdiyse de, Abbaser ile arptktan soma bozguna
uradlar ve bu suretle brahim'in askeri kuvvetlenerek Vast'da bulu-
nan Sehl olu Hasan zerine saldrdklarnda onlar da bozulup da-
larak dndler.
brahim'in askeri siyah ve Sehl olu Hasan'm askeri yeil elbise
giyinmekte olduklar halde Irak blgesinde birbiriyle uramakta iken
ad geen Selme olu Sehl de iyilii emir ve ktlkten yasaklama
arsyla Badad iinde dolayordu ve hayli tarafls olduundan ele
gemesi g idi. Naslsa bir yolunu bularak ele geirilerek Medayin'e
ME'MN'UN BADAD'A GD
639
gnderildi, ibrahim de onu hapsetmekle ondan sonra Badad iinde
hkmetin etkisini gstermeye balad.
M e ' m n ' u n Ba d a d 'a Gi d i i
Irak lkesi eitli karklklar iinde yzerken, sonunda Mehd
ola Icrahim'e biat olunup bunun balcas iki bakanlk tayan un-
..... la veziriazam olan Sehl olu Fazl ile kardei Sehl olu Hasan'a
umanl idi. Fakat Sehl olu Fazl, durumun i yzn Me'-
ian gizleyip hatta Badad halk, brahim'i valilie semiler
diye bildirmiti. lerin grlmesi kendi elinde olduundan kimse du-
nunun i yzn Me'mn'a sunamazd. Bir gn mam Ali Rza, du-
rumun i yzn Me'mn'a bildirince Komutanlardan bunlar kim
biliyor? diye sordu. O da, Filan ve filan ve filan bilirler diye haber
verdi. Me'mn, onlar getirterek sorunca Fazl'n ktlnden kendi-
lerini koruyacaklarna sz verilip bu salanmadka syleyemeyecek-
lerini belirtmeleri zerine Me'mn, onlara bu teminat verdi. Onlar
da durumun i yzn ve i byle giderse Halifeliin kendi elinden
kacan sylediler ve Badadllar, sizi grrlerse itaat ederler di-
yerek, Badad'a gitmesi lzumunu bdirdiler.
Bunun zerine Me'mn, hemen Badad'a gitmesi iin emir verin-
ce Fazl, iin nereden geldiini anlad. Fakat Halife'nin gitmesine en-
gel olamad. Serhas'a geldiklerinde Sehl olu Fazl ikiyziki senesi a-
ban aynn ikinci gn hamamda iken askerden drt nefer yanma
gelip onu ldrverd iler.
Me'mn, bundan dolay sanki zlmcesine birka kiiyi th-
met altnda tutarak ldrtt ve kesik balarm Sehl olu Hasan'a
gnderdi ve onu kardeinin yerine veziriazam ettiini bildirdi ve Ha-
san'n kz Brn' kendisine ve kendi kz mm Habib'i Ali Rza'ya
ve teki kz mm Fazl' Ali Rza'nn olu Muhammed'e nikahlad. O
srada Fazlin babas Sehl de lmtr. Aras ok gemeden Hasan da
delirmitir.
Bu sene hac mevsiminde Cafer Sadk olu Musa'nn olu brahim
haclar ile hac edip hutbede Me'mn'dan soma kardei Ali Rza'ya
dua ettikten sonra Yemen'e gitmitir.
Me'mn, Serhas'dan hareket ile Tus'a gelince mam Ali Rza, ok
zm yemekle ikiyz senesi Saf er aymn sonunda birden lnce,
Me'mn, onu babas Reid'in mezar yannda gmmtr. Allah rah-
met etsin.
Bu zmlerin Me'mn tarafndan zehirlenmi olduu da rivayet
edilir. -.
mam Ali Rza mamiye'ye gre Oniki mam'm sekizincisidir. Do-
umu Medine'de yzkrksekiz senesinde idi. Olu Muhammed Cevad
cr.un yerini almtr.
840
Me'mn, Badadllara ve Abbasi komutanlarna ferman gnderip
Ali Rza'nm lmn bildirdi ve kendisine gcenmelerine sebep onun
veliahtl olup bu sebep ise kaybolmakla kendisine itaat etmelerini
emretti ve her konakta bir, iki, gn kalarak pek ar yryle
Badad'a doru gelmekteydi, Hatta Grcan'da bir ay kald. nce
kendisine Mekke'de biat olunmu olan Cafer Sadk olu Muhammed
de birlikte bulunup Crcan'da lmtr. Zilhicce ay sonunda Me'-
mn, Hemedan'a gelmitir.
Me'mn, byle ar ar Badad'a doru gelirken Mehd olu b-
rahim, onunla savamak zere Badad'a gelip sava hazrlklar ile
urat. Oysa Badad halk arasna ayrlk dp dmanlk iddet-
lenerek muhalifler oald ve brahim'in adamlar dald ve Ba-
dadllar, Me'mn'a biat etmekle brahim hayrette kald ve Zilhicce
ay ortasnda savuup gizlendi. Emirlii bir sene, dokuz ay ksur gn
srd.
Me'mn, Nehrevan'a gelip orada sekiz gn kald srada aile hal-
k ve Badad'm ileri gelenleri kp onunla grtler ve daha nce
gndermi olduu emir zere Hseyin olu Tahir de Rakka'dan Neh-
revan'a gelip Me'mn'a kavutu.
Sonra Me'mn, ikiyzdrt senesi Safer aynn ortalarnda gerek
kendisi, gerek vekilleri ve askeri yeil elbiseler giymi olduklar halde
Nehrevan'dan hareketle gelip Badad'a girdi. Sekiz gn sonra Ab-
basoular ile Horasan'n bata gelen kiilerinin ricalar zerine yeil
elbiseyi karp siyah elbise giydi. Asker ve bakalar da Abbasoulla-
rma mahsus olan siyah elbise giydiler.
Ba z l ml e r
Drt imamdan mam afi Hazretleri, yzyetmibe hicr ylnda
Badad'a gelince pek ok halk, onun mezhebine girmilerdi. O zaman
Hanbel olu mam Ahmed de ondan ders almt. Sonra Medine'ye
dnd ve sonra yzyetmisekiz senesinde yine Badad'a geldi. Fakat
ok durmad. Msr'a gitti. Orada ders vermekle megul iken, ikiyz-
drt senesinde sonsuzluk lkesine gitti. Allah rahmet etsin.
Yine bu sene mam A'zam Ebu Hanfe Hazretleri'nin rencile- *
rinden ve nl hukukulardan Ziyad olu Hasan Hazretleri ve nl ha-
ds bilginlerinden Msned adl eserin yazar olan Ebu Davud Ta-
yalis Allah'n rahmetine kavumutur.
ki y zb e S e n e s i
Me'mn, ikiyzbe senesinde Hseyin olu Tahir'i Zabtiye Nzn
ve olu Tahir olu Abdullah' Rakka valisi yapt. Fakat Tahir, Emin'i
ldren kii olduundan Me'mn, onu grnce kardei hatrna gele-
KYZBE SENES
641
itaaa^fcâ 1 , m HIIIIWMW1 i an m w m wwi in H M*mn i' mmm\ smmmmmmmsM^mmBmmtmm^mam. 11 I H M ^ W * ' " * T B ^*MBBaw>*3t-;^Jrf; -w
rek gzleri yala doluverdi. Tahir de bunu hissederek skld. Bunun
zerine Me'mn, onu Horasan valisi yapt. O da Zilkade ay sonlarn-
da Horasan'a gitti. Sonra Me'mn Tahir olu Abdullah' babas yerine
Zabtiye Nazr tyin ettikten sonra ikiyzalt senesinde Rakka'dan
Msr'a kadar olan lkeleri Tahir olu Abdullah'a vererek onu Akili
olu Nasr zerine grevlendirdi.
Tahir, ok yiit ve tedbirli bir adamd. Dou blgelerini inzibat
altna ald. Fakat istibdad ile ileri yrtrd. Ondan sonra Hora-
san eyaleti evldiye yoluyla bykten bye geen imtiyazl bir vi-
lyet olup bakalara kt rnek olmutur.
Ebu Mslim'in Horasan'da sh arkadalarndan olup yzkrk-
sekiz senesinde Afrika valisi olan Aleb-i Temm'nin evld da sonra-
dan saltanat davasna kalkp Sicya adam da ele geirmilerdir.
Me'mn, ikiyz senesinde babasnn olu Ziyad evldndan b-
rahim olu Muhammed'i Yemen'e memur edince Muhammed, gidip
ok savalar ederek Yemen lkesinin Tehame kylarn ele geirerek
z drt ser.esir.de azadls Cafer'i birok hediyelerle Me'mn'a gn-
dermiti. Cafer, bu ikiyzalt senesinde Me'mn tarafndan ikibin s-
variyle Yemen'e dnd. Bu Cafer, stn ve yetenekli bir kiiydi. Onun
abasyla Yemen'de Ziyadoullan Devleti kurulmu ve ikiyz seneden
fazla srmtr.
kiyzyedi senesinde Hz. Ali'nin (r.a.) olu mer'in torunlarn-
dan Abdurrahman da Yemen'de olan Ak ehrinde ortaya karak hal-
k Hz. Muhammed soyundan Rza'ya davet edip, Yemen'deki memur-
larn kt huylarndan bezmi olan halk da ona biat ediverdiler. Fa-
kat Me'mn, bu durumdan haberli olunca Yemen'e byk bir ordu
gndermekle Abdurrahman, aresiz aman dileyerek Badad'a gelmi-
tir.
Bu sene Horasan valisi Tahir lnce yerine olu Talha, Horasan
valisi olmutur.
Tahir olu Abdullah, hayli zamandanberi Nasr Akil'yi Keyusum
kalesinde kuatp sktrarak Nasr, sonunda ikiyzdokuz senesinde
aman diledi. Abdullah da ona aman verdi ve onu Badad'a gnderdi
ve Keyusum kalesini ykt.
Tahir olu Abdullah, Nasr Akil mes'elesiyle urarken Msr'da,
Serr olu Abdullah isyan etmi ve Endls'den denizden bir toplu-
luk gelip skenderiye'yi ele geirmiti. Nasr'n mes'elesi giderildikten
sonra Tahir olu Abdullah, ikiyzon ylnda Msr'a kotu. Serr'nm
oluna, stn gelerek onu Msr'da kuatt. Serr'nm olu, aman iste-
yerek teslim olunca Tahir'in olu, onu Badad'a gnderdi. Sonra s-
kenderiye'ye vard. Endlslleri kovarak skenderiye'yi ald. Msr'
gerei gibi dzene soku. Marib lkesi ise atma ve vurumalardan
bo deildi.
Me'mn'un Badad'a gelmesinden nce kap gizlenmi olan
Mehd olu brahim, bu y kadn klnda iki kadn ile birlikte gi-
F. 41
derken tutuldu. Me'mn'un huzuruna getirildi. Me'mn, ona af ile
muamele ve ikram etti.
kiyzonbir senesinde Yemen'de ba kaldranlar tremekle iki-
yzoniki senesinde Me'mn, o tarafa asker gndermeye mecbur olmu-
tur. Deylem yresinde kan Bbek-i Hurrem sknts daha giderile-
memiti ki, Musul'da da Zreyk adl s zorla baa gemek istedi.
Me'mn, bu sene o tarafa da yeterince asker gndermitir.
Ksaca, Emin'in ldrlmesi zerine hkmetin balan zl-
mt. Douda ve batda karklklar ve arpmalar sryordu. Me-
mn bu zlm dmleri balamaya alt ve buna byk aba
gsterdi. Alevler, yer yer ortaya karak imamlk dvasna kalk-
maktaydlar. Fakat gariptir ki Mansur zamanndan beri bilim ve fen-
nin ilerleme yolunda ald hz kesilmeyip bunca i karklklar ve
skntlar arasnda bilimin ilerlemesi srmekteydi. Hele Me'mn
zamannda arka arkaya Yunanca kitaplar Arapaya evrilerek
slm lkelerinde hikmet ve felsefe ilimleri pek ok tutundu. Me'-
mn hukuk ilminde ve edeb ilimlerde derin bir bilgi sahibi iken son-
ra felsefeye dald. Bu ilimlerde de geni bilgi edindi. Fakat akl ilim-
ler byle ilerledike Mu'tezile Mezhebi de evvelkinden ok daha fazla
yayld.
Mu'tezile Kul yapt iin yaratcsdr. Kur'an mahlktur de-
mek gibi nice bozuk inanlar kararak bu gibi yanl yollarn hik-
met ve felsefe delilleriyle dorulamak iin felsefeye dalp Kur'an'm
mahlk olduu konusunda Me'mn da onlarn yoluna girdi. Aslnda
Alevlie eilimli olup Alevlerie Abbasiler arasna girmi olan d-
manln giderilmesi de arzu ettii bir ey olduundan imamlk ko-
nusunda Mufaddile mezhebini semi ve Mu'tezile ile ialar arasnda
bir meslek tuttu. Yzonbir senesinde Her kim Muaviye'yi hayr ile
snar; yahut onu ashab- kiram'dan birinin zerine stn tutarsa ben
ondan uzam diye tellllar araclyla iln ettirdi ve ikiyzoniki
senesi Rebilevvel aynda Kur'an'n mahlk olduu mes'elesini mey-
dana kard ve Hz. Ali'yi btn ashab zerine stn tutarak, Re-
sl-i Ekrem'den sonra insanlarn en stn, Ali'dir dedi.
mam afi Hazretleri, gerek Badad'da gerek Msr'da Mu'tezi-
le ile ok tartmalara girimiti. Bu konuda dermi ki: Allah, le-
mi ancak 'Kn' emriyle yaratt. Kn mahlk olunca Kur'an da mah-
lk e yaratlm bir mahlk olmak gerekir.
Me'mn, nceleri Mut'a Nikh yani geici nikhn da hell ol-
duuna inanmken Badad Ba Hkimi Ektem olu Yahya onu bu
fikirden caydrmtr.
Me'mn bir gn yaknlaryla Mut'a mes'elesini sz konusu ede-
rek Mut'a, Hz. Peygamber saken ve Hz. Ebu Bekir zamannda ge-
erli idi. Onu kim yasaklam? diye hararetli hararetli sylenirken
Ektem olu Yahya ask suratla ieri girdi. Me'mn, Ey Yahya! Y-
zndeki deime neden? deyince Yahya, Zinann hellna dair
sz iittiimden dolay beliren zntden deyince Me'mn, Zina
m? deyince Yahya, Evet. Ey M'minlerin Emri! Mut'a zinadr
KYZONBE SENES
demi ve Me'mn, Ne ile kesindir? deyince Yahya, Kitap ve Sn-
net ile diyerek (Kad eflaha'l-m'minn) sresinin Ancak zevcele-
rine ve sahip olduklar cariyelerine kar mnasebetleri mstesna-
dr. nk onlar (bu hell olanlarda) knanmazlar, Kim de bu
heildan bakasn ararsa, ite onlar mtecavizlerdir. anlamna ge-
len yetlerini okuyup Ey M'minlerin Emri! Geici nikhla alman
kadn odabk criye midir? diye sormu. Me'mn, Hayr diye ce-
vap vermi ve Yahya, Vris olan veya mirass olan bir badn m-
dr? diye sormu. Me'mn yine Hayr demi. Yahya, Kur'an' bu
vecihle tevcih ettikten sonra, te Zhr, Hanife olu Muhammed'in
oullan Abdullah ve Hasan'dan, onlar da babalarndan, o da babas
Hz. Ali'den rivayet edip Hz. Ali buyurmu ki: Resl-i Ekrem, geici
nikha izin vermiken onu haram klm ve yasaklandn bararak
n etmemi bana emretti, deyince Me'mn, Zhr'den bu rivayet
mahfuz mu? diye sorunca Yahya, Evet. Bu hadsi ondan bir toplu-
luk rivayet etti ki, onlardan biri mam Malik'dir, deyince Me'mn,
tvbe ederek hemen geici nikhn yasaklanmasn balatt. Ama
Kur'an'm mahlk olduu mes'elesinde kendi bozuk inanc zere kald.
Tahir olu Talha'nn lmesi zerine Horasan vilyeti kardei'Ta-
hir olu Abdullah'a dnmekle, kk kardei Tahir olu Ali onun ta-
rafndan vekil olarak ilerin idaresine kalkm olduundan Me'mn,
Tahir olu Abdullah' Msr'dan getirterek Msr ve am eyaletlerini
kardei Reid olu Mu'tasm'a ve el-Cezre ve Avasm eyaletlerini
kendi olu Abbas'a verdi. Bbek-i Hurrem zerine gnderilen birlik-
ler bozguna urayvermekle Tahir olu Abdullah' onun zerine me-
mur etti. Fakat Abdullah, Dnever'de asker hazrlklarla urarken
Sabur'da karklk ktndan Me'mn'un emriyle Abdullah, hemen
Horasan'a gitmitir. Me'mn da Bizans ehirlerine sefer etmitir.
ki y zon b e S e n e s i
Me'mn, Rum ehirlerine savamak zere ikiyzonbe senesi Mu-
harrem aynda Badad'dan kt. Hseyin olu Tahir'in amcas olu
Mus'ab olu brahim olu shak' Badad kaymakam yapt. Tekrit'e
gelince halkn sevgisini kazanm olan Ali Rza olu Muhammed gelip
Me'mn ile grt ve Me'mn ona ikram ve hrmet gsterip, pek
ok hediyeler verdi. Evvelce nikahlam olduu kz mm Fazl ile
evlenme ilerini yapt.
Sonra Me'mn, Tekrit'den hareket edip Musul, Menbi, Antakya
ve Mass yoluyla Tarsus'a geldi ve oradan Cemaziyelevvel aynda Rum
lkesine girdi. Pek ok kaleler aldktan sonra dnd.
kiyzonalt senesinde Me'mn, yine Rum lkesine savaa kt
ve ganimetlerle dnerek Keyusum zerinden am'a ve oradan Msr'a
gitti.
mm un** imlim un' wwaMa mMMwaMwwMMi ' f ' ^ r " ww p w ^ ^
Geen sene, birok eser yazm olan nl Asm ve bu sene Emin'-
in anas olan Seyyide Zbeyde lmtr. Allah rahmet etsin.
Me'mn'un Msr'a erimesi, ikiyzonyedi senesi Muharrem ayn-
da idi. Baz ileri yerine getirdikten sonra dnerek yine Rum lkesine
savaa kt. Kayser bar istedii iin, haberlemeye giriildiyse de
bar karar alnamad.
kiyzonsekiz senesinde Me'mn, Badad'daki kaymakam bra-
him olu shak'a yazl emir gnderdi. Hkim ve hukukular topla-
yarak, onlar snava ek (Kur'an mahlk ve sonradan kmtr) di-
yenleri serbest brak. ekinenlerin szlerini yazarak bana gnder
diye emretti. shak, hemen Bakad Veld Kindi olu Bir, Mukaat,
Hanbel olu Ahmed ve Kuteybe ile teki kadlar artarak Me'mn'-
un yazl emrini onlara okudu. Sonra Velid olu Bir'e Kur'an hak-
knda ne dersin? diye sorunca Bir, Kur'an- Kerm, Allann kel-
mdr dedi. shak Ben onu sormuyorum. Mahlk mudur? diyorum
diye sorunca yine kaamakl cevaplar verip aka (Kur'an mahlk-
tur) szn sylemekten kand. shak, ktibe emredip onun szleri-
ni yazdrd. tekilere sordu. Onlar da bu yolda kaamakl cevaplar
verdiler. Fakat Hanbel olu Ahmed'den Kur'an hakknda ne der-
sin? diye sorulunca Allah kelmdr dedi ve Mahlk mudur? de-
yince Allah kelmdr derim, fazla sz kalamam dedikten sonra s-
hak, Sen' (iitici) ve Basr (grc) in mns nasldr? diye sor-
du. Hanbel olu Ahmed Allah, kendini nasl vasfettiyse yledir diye
cevap verdi. shak, Pek iyi. Ya mns nedir? deyince yine evvelki
szn tekrarlad. Sonra shak, tekilere sorunca her biri birer kaa-
makl cevaplar ile konuyu uzattlar. shak, hepsinin sylediklerini ya-
zarak Me'mn'a yollad. Me'mn'dan gelen yazl cevapta, Kur'an'm
mahlk olduunu sylemeyenler zincire vurarak bana gnder diye
emir olunduundan shak onlar toplayarak durumu onlara syleyin-
ce ou aresiz Kur'an'm mahlk olduunu sylediler. Ancak Hanbel
olu mam Ahmed ile Nuh olu Muhammed, Secve ve Kavrri bunu
sylemediklerinden shak, drdn de zincire vurdu ve tekrar sorun-
ca Secve ile Kavrri, Kur'an'n mahlk olduunu syleyince shak,
onlar salverdi. Ama Hanbel olu mam Ahmed ile Nuh olu Mu-
hammed, szlerinde direnince onlar zincire vurulmu olarak Tar-
sus'a gnderdi. Fakat Rakka'ya geldiklerinde Me'mn'un lm habe-
ri ulanca Badad'a dnmlerdir.
nk ikiyzonsekiz senesi Cemaziyelahir aynn ortalarnda
Me'mn, Rum lkesinde olan Bedendun Irma kenarnda iken hasta-
lanp Recep aynn onsekizinde lmt. Kardei Mu'tasm ile olu
Abbas, onu Tarsus'a gtrd. Orada gmdler. Halifelik sresi yirmi
sene, be ay, ksur gndr. ldnde krksekiz yanda idi. Alevli-
e eilimli idi. yle ki Fedek ky gelirini Hz. Ftma torunlarna
ayrd. Hz. Ftma torunlarndan hak edenlere bltrlmek zere
onu Hz. Hseyin torunlarndan Hasan olu Yahya'ya teslim etmiti.
KYZONBE SENES
Me'mn, ok etkili ve gzel konuan ve Abbasi halifelerinin en
bilgini idi. mam Suyt der ki: Me'mn, ihtiyatl, karar sahibi, yu-
muak huylu, bilgin, heybetli, yiit, efendi, cmert, fikir ve zekca
Abbasoullarmn en stnyd. ok iyilikleri vard. Kur'an'n mah-
lk olduu konusuyla halkn bana bel olmasayd.
Bilginlerin en byklerinden ve Me'mn'un yaknlarndan nl
Ethem olu Yahya demi ki: Me'mn gibi ok olgun ve ok ikram
edici bir adam grmedim. Allah effetsin.
Me'mn, lnce vasiyeti gereince kardei Mu'tasm Tarsus'ta
Halifelik ve Saltanat tahtna oturduktan sonra oradan ayrlarak Ra-
mazan'm ilk gnnde Badad'a eriti.
kiyzondokuz senesinde Hz. Ali soyundan Kasm olu Muham-
med, Horasan'da Tlkan blgesinde ba kaldrarak, halk iler arasn-
da tanlan (Hz. Muhammed soyundan Rza'ya biat) belirsiz cmlesiy-
le davet etti. Bana pek ok insan topland. Horasan valisi Tahir
olu Abdullah'n askerleriyle pek ok savat. Fakat sonunda toplulu-
u dald. Kendisi de tutuldu. Badad'a gnderildi. Mu'tasm, onu
Byk Mesrur diye bilinen hizmetisi yannda hapsetti. Fakat Rama-
zan Bayram gecesi kaarak kayplara kart.
Mu'tasm'm ilmi yoktu. Fakat inanta kardei Me'mn'u taklit
ederdi. Bu sene Hanbel olu mam Ahmed Hazretlerini artt ve s-
nava ekti. mam Hazretleri, Kur'an'n mahlk olduuna inanmad-
ndan Mu'tasm, onu o kadar dodurdu ki, kendini kaybetti. Etleri
para para oldu. Yine sznde direnince o durumda Mu'tasm, onu
hapsettirdi.
Mansur zamanmdanberi Trklere ve Acemlere ok deer verilir-
di. Me'mn'un anas Trk asll bir criye olduundan Trklere daha
ok deer verilirdi. Onlar da onu kz karde olu bilerek urunda can
ve ba verirlerdi. Mu'tasm ise Msr'da bir snf asker hazrlayarak on-
lara Megribe adn verdii gibi Semerkantllar, Erusneliler ve Fer-
ganelilerden bir snf asker hazrlayarak onlar da Feragine diye ad-
landrd. Askerleri oaltt. Be, alt bin kadar Trk kleleri satn ala-
rak onlara askerlik retti. Onlar da sokaklarda ekinmeksizin at ko-
turup ara sra kadn ve ocuklara arptklarndan halk onlar tutup
derlerdi. Bu yzden kimi zaman dv ve vuruma gibi cinayetler
olarak ikyetler oald. Badad'da bulunan asker snflar ise onla-
rn aleyhinde olduklar iin bir gn bu klemenlerin zerine saldr-
malarndan korkulur oldu. Bundan dolay Mu'tasm, ikiyzyirmibir
senesinde (Gren sevinir) anlamna gelen Samerra ehrinin kurul-
masna balad. Bitiminde Klemenler ile beraber oraya nakletmi ve
bu ehir, ondan sonrakilere de bakent olmutur.
Trkler valilik ve kumandanlk gibi ilerde grevlendirilip Hali-
fe'nin divanna katlmazlar iken, Mu'tasm zamannda Divan'a da gi-
rerek devlet bykleri srasna getiler. Ondan sonra en nemli iler-
de Trk isimleri sylenmeye balamtr.
646
B h e Rl e r i n S on y
kiyzbir senesinde Cvidaniye iinden kan Babek, Hurrem,
Erdebil ve Zencan arasndaki kaleleri ykp hkmet bakenti olan
Bez ehrini pek engebeli bir yer olduundan defalarca zerine gnde-
rilen asker, bozguna uramakla sapk mezhebi gittike genileyerek,
ikiyzonsekiz senesinde ran halkndan pek ou onun sapk mezhe-
bine girerek Hemedan yaknlarnda ordu kurmulard. Mu'tasm or-
du ile Tarsus'dan Irak'a gelince Babek zerine byk bir ordu gnder-
di. Sava sonunda Babek'in altmbin kadar adamlar ld. Fakat
kendisi yakalanamayp yine evreye eteler datarak saa sola sal-
drmaktayd. Mu'tasm, yine zerine oka asker gnderdi. Erdebil ile
Zencan arasnda Babek'in ykm olduu kaleleri onard. lerine mu-
hafzlar brakarak Erdebil yolunun gvenliini salad. Kafileler ka-
leden kaleye askerle gidip gelir oldu.
Azerbaycan vilyetinde Tavif hkmdarlarndan hi adl kale-
de oturan Bas olu Muhammed ki, Tebriz kalesi de onun elindeydi.
Bu srada Bbekleri bir tuzaa drd. Kimini ldrd, kimini de
tutup hapsederek Mu'tasm'a gnderdi.
kiyzyimi ylnda Kavs olu Haydar olu Afin'i da ehirleri
valisi yapt. Bbek ile savaa grevlendirdi. O da gitti. Bbek lkesi-
ne vard. Erzend denilen yerde ordusunu kurdu.
Mu'tasm da askerin aylklar iin arkadan Byk Boa ile Afin'e
yklce para gnderdi.
Bbek, bunu haber alarak yolda hazineyi ele geirmek sevdasn-
da iken, Afin de casuslar araclyla durumdan haberli olarak he-
men hzla yetiip anszn Bbek zerine atlnca, Bbek askeri krld.
Hele piyadesinden bir kii bile kurtulamad. Kendisi azck atlyla Mu-
kan'a ve oradan hkmetinin bakenti olan Bez ehrine can att. Af-
in de ordughna gitti.
te bu srada Byk Boa, hazinelerle sa olarak Afin ordusuna
ulat. Afin bu yklce paradan askerinin aylklarn verdi. Sonra
Bbek zerine yrd. Bez kalesine iki saat uzakl olan bir yerde
ordusunu kurdu. Byk Boa da bir asker birlik ile ilerledi ve B-
bek'i kuatt. Aralarnda pek ok kanl vurumalar oldu. Fakat k
mevsimi eriti, souklar artt. O dalk yerlerde kalmaya takat kal-
mayp dnmek zorunda kalnd.
kiyzyirmiiki yl bahar mevsimi gelip att. Mu'tasm tarafn-
dan Afin'e yardm iin oka asker ve mal geldi. Bunun zerine Af-
in, yine ilerledi. Bu yl da Babek ile aralarnda pek ok olaylar ve
kanl arpmalar geti. Sonunda Bez ehri alnd ve kalesi ykld.
Hurremlerden pek ok adamlar ldrld. Babek, kardei ve oluk
ocuu ile katysa da tutuldu.
. Afin ikiyzyirmi ylnda Bbek'i ve kardei Abdullah' Irak'a
gtrd ve Mu'tasm'm huzuruna kard. Mu'tasm, hemen Bbek'i
RUMLARLA YAPILAN SAVALAR 647
Samerra'da ve kardeini Badad'da astrd. Benzerlerine etkin bir ib-
ret gsterdi. Afin'e son derece ikram etti ve pek ok para ve mcev-
herler verdi.
Ru ml a r l a Y a p l a n S a v a l a r
Bbek Hurrem, kuatlp sktrlnca Kayser'e mektup gnde-
rip Mu'tasm. btn askerini benim zerime yd. Sizin iin tam fr-
sattr... diye cr.u kkrtm olduundan ve Kayser de yzbinden faz-
:ker toplayarak Zibatra'y ald ve erkeklerini ldrp; kadn ve
ocuklarn tutsak ettikten sonra Malatya'ya yrmesi zerine smr
re iri.ilerdeki muhafz askerler toplanarak savunmaya gemilerdi.
Bbek, tutulup ldrldkten sonra Mu'tasm da byk ve mkem-
mel bir ordu ile Irak'dan kt. nc askere Enas', sa kola Eytah'
ve sol kola da Enbar olu C'fer'i grevlendirdi. Afin ise bir asker
birlik ile sa koldan Ankara'ya ynelmi olduundan Kayserin b-
yk ordusuna att. ok savat. Sonunda yendiinden Ankara halk
dalp Amuriye (Amuriye Amorium: Anadolu'da eski zamanlarda
Galatya denilen Ankara tarafnda Hayman'a ovasnn batsnda ve
Sakarya kenarnda bir ehir olup, Romllardan sonra hayli nem ka-
zanm ve o taraflarn ticaret merkezi olmutu. Bundan dolay douy-
la uraan bilginler Amuriye'yi Rumlarn bakenti sanp, mesel h-
nme'de Filip ve skender in de bakentleri Amuriye adyla syle-
nir. Sonra yklp ad ve nian kalmamtr. Abbasi halifelerinden Mu'-
tasm bu ehri ele geirmitir. Kaams'l-'Alm). Bursa'ya do-
ru katlar. Mu'tasm byk ordusuyla Ankara'ya vard. Afin de ge-
lip orada ona yetiti. Sonra Mu'tasm yine ordusunu kola ayrarak
Amuriye'ye yneldi. nne gelen ehirleri yakp ykarak Amuriye'ye
vanp, kalesini kuatt. Toprak ile dolu koyun derileriyle hendeini
doldurdu. Debbbeler (Debbbe: Eskiden sava letlerinden biridir.
Sr gnnden uval biiminde dzp iine bir nice duvar delen i-
iler girerler yava yava srerek kalenin dibine gelip hisar delerler.
Kaln olduundan kaleden atlan ok ve ta etki etmez Kamus Ter-
cmesi) yrtt, mancnklar kurdu ve kale duvarnda bir gedik
almakla oradan Ramazan'm balarnda kaleye girdi. Halkn tutsak
ve mallarn ganimet olarak ald. ehir ve kaleyi yakp ykt. Ellibe
gn kaldktan sonra Tarsus'a ve oradan Irak'a dnd.
Afin ve Enas gibi bata gelen komutanlar ekemeyen komutan-
lardan bazlar Semerkanth Haris adl bozguncu araclyla Me'mn
olu Kasm! kandrarak saltanat davasna drmler ve bir aralk
Mu'tasm' ve sevgili komutanlarn ldrmeyi kararlatrmlar. Fa-
kat bu art niyetler duyulunca, Mu'tasm, onlar tutuklayp ldrtt.
Kasm'a Menbic'de yemek yedikten sonra su iirmediler. Susuzluktan
orada ld.
Taberistan kt'as Horasan valiliine katlm olduu halde Ta-
beristan Emri, Hrmz torunlarndan Mzyr'n Horasan valisi Ta-
hir olu Abdullah ile aralan bozulduundan Mzyr, onu tanmaz ol-
mutu. Afin ise Horasan valiliine tamah ederek el altndan Mzyr'
Abdullah aleyhine kkrtmakta olduundan Mzyr, artk Halife'nin
emirlerini de nemsemez oldu. Bunun zerine ikiyzdrt ylnda her
taraftan Mzyr zerine asker yolland. Mzyr, elinde bulundurdu-
u sarp dalara gvenmekte iken amcas oullar para, mevki ve ma-
kam vaadleriyle getirtilerek, Mzyr yalnz kalp tutuldu ve Samer-
ra'ya gnderildi.
Afin, Bbek savandan dnnde akrabasndan Menkcr adl
kumandan kendi tarafndan Azerbaycan Emri olarak atamt. Menk-
cr, baz ehirlerde Babek'in pek ok mallarm bulup saklam olduu
Mu'tasm'a haber verilince Mu'tasm, onu grevden alarak yerine bir
babu gnderince Menkcr, ba kaldrarak Azerbaycan kalelerinden
birine kapanmsa da, kendi adamlar onu tutup babua teslim edin-
ce, o da bu srada onu Samerra'ya gndermiti. Vardnda Mu'tasm,
onu hapsetti. Bundan dolay Afin'i sulayarak ikiyzbe ylnda onu
da hapsetti.
Bir gn sonra Mzyr geldi. O da hapsolundu ve sorgusu srasn-
da Afin'in onunla gizlice haberletiini ve kendisini ba kaldrmaya
kkrttm syledi.
Afin, her ne kadar grnte Mslman olmusa da iten ata-
larnn dini olan Mecs dinine inand akland ve buna ilikin pek
ok deliller ortaya kondu. kiyzalt ylnda byk bir ihtimalle zehir-
lenerek hapiste ldkten sonra cesedi aslarak halka gsterildi.
Fistin'de neyin nesi olduu bilinmeyen bir adam karak y-
z peeli gezdiinden Mberka denilirdiiyilii emir ve ktl ya-
saklar ve Halife aleyhinde szler sylerdi. Bana epey kalabalk top-
lanmt, kiyzyedi ylnda Mu'tasm tarafndan gnderilen askerle
arpma sonucu tutulup hapsedilerek Samerra'ya gnderilmi ve top-
luluu dalmtr.
l e r i Ge l e n l e r d e n l e n l e r
Me'mn'un damad olan Ca'fer Sadk'm torunlarndan Ali Rza
olu Muhammed Cevad, mamiye nazarnda Oniki mamn dokuzun-
cusudur. Badad'da iken ikiyzyirminci hicret ylnn Zilhicce ayn-
da yirmibe yanda lm, dedesi Musa Kzm yanna gmlm-
tr.
Me'mn, Horasan'da iken Badad'da halifelie seilip, bir sre
sonra ise Halifelikten indirilmi olan Mehd olu brahim de ikiyz-
yirmidrt yl Ramazan'mda ld. Namazn Mu'tasm kldrd.
Msr Mu'tezilesi'nin ba olan Ebu'l-Hzeyl el-Allf da ikiyzyir-
mialt senesinde yz yan akn ld.
nl hadscilerden mam Buhar'nin eyhi olan Humeydi de Mu'-
tasm'n zamannda lmtr.
VSIK, MTEVEKKL VE MU'TEZ'N DEVRLER 64
Harun Reid olu Mu'tasm, ikiyzyirmiyedi senesi Rebilevvel
aynn onsekizinde lp, Samerra'da gmld.
Sekiz erkek ve sekiz kz ocuu kald. Yzyetmisekiz ylnda do-
up krksekiz sene yaad. Talihi sekizinci bur olan akreptir. Ab-
bas'n (r.a.) sekizinci kuaktan torunu ve Harun Reid'in sekizinci o-
cuu ve Abbasi halifelerinin sekizincisidir. kiyzonsekizinci sene Ha-
life oldu. Halifelik sresi sekiz sene, sekiz ay, sekiz gndr. Sekiz f-
tuhat vardr, sekiz dman ldrmtr. Bundan dolay ona Sekizli
Halife denmitir.
M u ' t a s m Ol u V s k v e M t e v e k k i l v M t e v e kki l
Ol u M u n t a s r v e M u ' t a s m Ol u M s t a i n v e
M t e v e k k i l Ol u M u 't e z v e V s k Ol u
M u h t e d 'n i n D e v i r l e r i
Mu'tasm'm ld gn olu Vsk'a biat olundu. Mu'tasm'm za-
mannda Trk kumandanlar, pek ok nfuz kazanm olduklarndan
olu Vsk da ikiyzyirmisekiz ylnda Enas'a hkmdarlk ve saltanat
iareti olan mcevher ta giydirdi ve onu saltanat danman yapp,
devlet ilerini onun bana buyruk eline brakt. Kendisi M'minlerin
Emri olduu hlde gerek hkmdar Enas idi.
kiyzotuz'da Horasan valisi Tahir olu Abdullah ld. Gl bir
hkmdar olup Horasan ve ona bal olan Taberistan ve Kirman k-
saca btn dou yreleri onun emri altndayd. Yerine olu Abdullah
olu Tahir geti.
Tahir olu Abdullah'n lmnden dokuz gn sonra Enas da l-
d. Btn devlet ileri Enamis, Eytah, Vasf ve Boa gibi Trk ku-
mandanlar ellerinde kald.
Medine yaknlarnda lde yaayan Arap airetlerinden bazlar
toplanarak halka saldrmaya ve yol kesiciliine baladklarndan V-
sk- Billh, ikiyzotuz senesinde o tarafa yeterince asker ile Byk
Boa'y gnderdi. O da gidip l ekyalarn vurmu ve oklarn k-
ltan geirmi ve balarndan birounu tutup Samerra'ya gtr-
mtr.
, Vsk- Billh, Hz. Muhammed'in evldn sever ve onlara pek ok
ikramda bulunur sayg gsterirdi. Mekke ve Medine . halkna da ok
ihsan ederdi. Fakat Mu'tezile Mezhebi'ne ok sk balyd. Kur'an'n
mahlk olup olmad konusunda halk snard. hiret'de inanan-
lar, Allah' gremezler derdi.
Abbasoullarmm ileri gelenlerinden Heysem Huza olu Malik'in
torunu Nasr olu Ahmed ise daima Ehl-i Snnet Mezhebinde bulunan
hads bilginleriyle grerek Mu'tezile Mezhebi'ne dman olduun-
dan Vsk'a sver ve hakknda dile alnmaz szler syler idi. Bu yz-
den Badad halkndan pek ok halk da ona uyarak, ikiyzotuzbir se-
nesinde iyilii emir ve ktl yasaklama yolunda ayaklanmay ka-
rarlatrmlarken durum renilince Vsk, Nasr olu Ahmed'i hu-
zuruna getirterek, Kur'an hakknda ne dersin? deyince, Allah s-
zdr diye cevap verdi. Vsk, Mahlk mudur, deil midir? diye
sordu. Yine Allah szdr dedi. Vsk, Rabbin hakknda fikrin ne-
dir, kyamette onu grecek misin? deyince Nasr'n olu, Ey M'-
minlerin Emiri! Resl-i Ekrem (s.a.v.) 'Ay' nasl grrseniz, kyamet
gnnde Rabbinizi de yle greceksiniz' diye buyurmu. Biz Hz. Mu-
hammed'in verdii haberlere inanrz deyince mecliste bulunan Mu'-
tezile fakihler, onun hakknda Allah' cisimlere benzetiyor diye-
rek ldrlmesine fetva verdiler. Vsk de kendi eliyle Ebu Nasr' l-
drd.
mam afi'nin arkadalarndan Ebu Ykub Ysuf Buveyt ki,
Kur'an'm mahlk olduuna inanmadndan hapsolunmutu. O da
bu sene ld. ok slih bir kimseydi. Allah rahmet etsin.
kiyzotuziki yl Zilhicce aynda Vsk, pek ar hasta olunca
yldzlardan hkm karan mneccimleri toplayarak talihine bak-
trd. Kendisinin elli yl daha yaayacan sylediler. Oysa on gn-
den fazla yaamayp Zilhicce aynn yirmidrdnde otuzikiyanda
lerek mneccimleri yalanlad. Halifelik sresi be yl, dokuz ay, k-
sur gnlerdir.
Vsk lnce kadaskeri olan Ebu Davud olu Ahmed ile Eytah ve
Vasf gibi Trk komutanlar toplanarak, Vsk'm olu Muhammed'e
biat etmeye karar vererek ona siyah ferace ve balk giydirdiklerinde
grdler ki halifelie yakmyor. nk Muhammed, ksa boylu, sa-
kal by kmam biriydi. Vasf ona bakp, Allah'dan korkun, ulu
Halifelik makamn buna vermeyin dedi. Bunun zerrine Vsk'm
kardei Mu'tasm olu Mtevekkil getirilince Ebu Davud olu Ahmed,
onu giydirip, Esseim aleyke ey M'minlerin Emri ve rahmetuhu
ve berektuhu dedi ve hepsi ona biat ile Mtevekkil Alllah diye de
adlandrdlar. Mtevekkil o zaman, yirmialt yandayd.
Mtevekkil, nce Eytah'a ok ikram etmiken sonra Badad'da
kaymakam olan brahim olu shak eliyle onu hapsettirdi. kiyzbe
senesinde Eytah, Badad hapishanesinde ld.
Azerbaycan'da zorbalk yapan Bas olu Muhammed zerine nce
asker gndererek tutulup Samerra'da hapsolunmutu. Bir yl evvel ha-
pisten kam olduundan erbeti Kk Boa askerle gidip onu yi-
ne tutup hu yl Samerra'ya getirdi. Mtevekkil, onu hapis ve boynuna
yz batman arlnda demir koydurunca bir ay sonra ld.
Yine ikiyzotuzbe ylnda Mtevekkil, Muhammed Muntasr Bil-
lh, Ebu Abdullah el-Mu'tez Billah ve brahim el-Meyyed Billh adl
olunu veliaht yapt ve lkeyi ne bltrd.
Yine bu sene Samerra'da Niaburlu Ferec olu Mahmud ortaya
karak Ben peygamberim, ben Zulkarneynim diye iddiada bulun-
du. Yirmiyedi kii ona uydu. Mtevekkil, onu tutarak ve kendi toplu-
luuna dvdrerek ldrtt.
Badad'da Halife kaymakam olan brahim el-Mus'ab olu s-
hak ki merhum Mus'ab olu Hseyin olu Tahir'in kardei oludur.
VSIK, MTEVEKKL VE MU'TEZ'N DEVRLER 51
Evvel kap kethdal grevini yapmak iin olu shak olu Mu-
hammedi Halifelik kapsna gndermiti.
0 yl shak, Badad'da lnce Mtevekkil, pek ok zlerek iki-
yzotuzalt yh Muharrem aynda Fris vilyetini onun olu, shak
olu Muhammed'e verdi. Birinci veliaht olan Mtevekkil olu Mun-
tasr da ona Yemame ve Bahreyn'i katt. O da Mtevekkil'e ve oul-
larna babasnn terekesinden pek ok cevherler ve deerli eyalar ver-
di. Amcas brahim olu Muhammed ise Fris valiliinde bulunduu
halde kardei olunun bu talihinin akln ekemedi. Hem ona, hem
de Halife'ye gcendi. shak olu Muhammed de ondan Mtevekkil'e
ikyet etti.
1 [titevekkil, ona amcas hakknda dilediini yapmak zere izin
verdi. O da, amcasn Fris'deki grevinden alarak yerine amcas o-
lu, Mus'ab olu brahim olu smail olu Hseyin'i grevlendirerek
amcasnn ldrlmesini ona brakmakla Hseyin, Fris'e varp bra-
him olu Muhammed'e pek ok nevruz hediyeleri sundu. lerinde
epey tatllar vard. brahim olu Muhammed, onlardan ok yedi, H-
seyin, hemen onu bir odada hapsetti. Muhammed su istedi. Verilme-
diinden zavall iki gn sonra susuzluktan ld.
O zaman Alebouilar, Afrika valiliinde bana buyrukdular.
Onlar tarafndan atanan Sicilya Valisi, bu srada birok fetihler yap-
t gibi Endls Emri de byk zaferler kazanmaktayd.
Bakad (Kazasker) olan Ebu Davud olu Ahmed birka sene n-
ce fel olmutu. Bu srada Mtevekkil, ona fkelenerek emlkine el
koydu. Eksem olu Yahya'y Badad'dan Samerra'ya getirterek onun
yerine bakad ve sonra Adliye Bakam yapt. Ehl-i Snnet Mezhebini
tutarak halk Kur'an'n mahlk olduuna inanmaktan yasaklad. ki-
yzotuzdrt senesinde her tarafa bu anlamda buyruklar gnderdi.
Mu'tezile imamlarna iddet gsterdi. Hads bilginlerini Samerra'ya
toplayarak onlara ikram etti. Allann sfatlarna ve grlebileceine
dair olan hadsleri halka retmelerini emretti. Samerra'da elli alt-
m bin kadar adam Ehl-i Snnet Mezhebi'ni renmeye baladlar.
Mtevekkilin duaclar oald. vmekte ar gittiler. Aslnda Mte-
vekkilin bu gibi hayrl ileri inkr olunmaz. Fakat bir ktl de
vard ki, btn iyi ynlerini bastrmtr.
Mtevekkilin, Hz. Ali'ye ve aile fertlerine pek ok dmanl var-
d. Onu ve aile fertlerini sevenlerin malna ve canna kyard. Hatt
amcas Me'mn'a ve babas Mu'tasm'a ve kardei Vsk'a Hz. Ali'yi
ve ailesini sevdikleri iin dmand. kiyzotuzat senesinde halk
Kerbel'da tr kokan topraklara gml olan Hz. Hseyin'in trbe-
sini ziyaretten yasaklad. Trbesini ve etrafndaki yaplar ykarak
yerlerini tarla edip ekin ektirdi. Mslmanlar bundan pek ok zl-
dler. Badad halk, duvarlar ve mescitler zerlerine Mtevekkili k-
tleyici ve svc szler yazdlar. airler de onu hicvettiler.
Mtevekkil ise daima Hz. Ali ile ailesine dmanl bilinen d-
k adamlarla iret meclislerinde bulunup, Hz. Ali'nin ktlenmesiy-
le elenirdi. Abbde adnda ba dazlak alak biri vard ki, Hz. Ali b-
652
yk karnl olduundan o da gmlei altna ve karnnn stne bir
yastk balayp kendisini Hz. Ali'ye benzetir ve hikyeler anlatarak
Mtevekkilin iret meclisinde rakseder ve arkclar Ba dazlak,
karn byk Mslmanlarn halifesi geldi diyerek ark sylerlerdi.
Mtevekk de nebiz (Kpe baslarak yaplan hurma ve zm ras)
ier ve glerdi. Bir gn Mtevekkil'in olu ve birinci veliaht olan
Muntasr da mecliste hazr olduu hlde yle taklit ederken Munta-
sr, onu iaretle tehdit edince Abbde sustu. Mtevekkil Sana ne ol-
du? diye sordu. Abbde, yanma varp durumu bildirdi. Muntasr da
Ey M'minlerin Emri! Bu kpein taklit edip de onunla halk gl-
drd adam, senin amca olundur ve ailenin ulusudur. Senin ken-
disiyle iftihar edecein biridir. Dilersen sen onun etini ye, ama byle
kpeklere yedirme deyince Mtevekkil, arkclara u beyti oku-
yunuz diyerek bir beyit okuttu ki ksa anlam udur: O yiit, amca-
s olu iin gayrete geldi. O yiidin ba, anasnn filanna... te bu-
nun iin Muntasr, babasnn ldrlmesini hell sayacak kadar g-
cenmi ve Mtevekkil de ondan sonra onu horlayp kk drmek-
te bulunmutur.
Oniki mamdan Muhammed Cevad Hazretleri, ikiyzyirmi sene-
sinde lnce, olu Ali Nak Hazretleri onun yerine geti. Alevilere ba
olarak yalnz bana bir kede ibadet ettii halde Yannda silh ve
zararl evrak vardr denilmekle hemen Mtevekkil tarafndan gn-
derilen zabtiyeler varp evini bastklarnda mam Hazretleri bir ka-
pal hcrede sesli olarak Cennet ve Cehenneme dair yetler okuyor-
du. Altnda kum ve akl talarndan baka deme yoktu. O hlde
onu alp Mtevekkilin huzuruna getirdiler.
Mtevekk ise iki meslici kurup arap ile keyif atyordu. arap
ksesi elinde iken mam Hazretleri ieri girince Mtevekkil, onu say-
gyla yanma oturttu. Elindeki kseyi ona verdi. mam Hazretleri Be-
ni af buyurunuz. imdiye kadar kanma arap karmamtr deyin-
ce o da kseyi elinden brakt ve iki takmn kaldrtp mam Haz-
retleriyle sohbete koyuldu. Baz iirler okumasn rica etti. O da dn-
yann geiciliine dair ok etkili bir kaside okudu. Mtevekkil alad.
Ona borlarn demesi iin drt bin altn verdi. zzet ve ikramda bu-
lunarak evine gnderdi.
Mtevekkilin oullar Mu'tezz ve Meyyed'in retmeni olan Se-
kiyyet'in olu ki, szlk ve edebiyat ilimlerinde ok bilgindi. Islh'l-
Mantk adl gzel kitab onun eserlerinden biridir. kiyzkrkdrt
senesinde Mtevekkil, ona bir gn Mu'tezz ve Meyyed ile Hasan ve
Hseyin'den hangilerini daha ok seversin? deyince Sekiyyetln olu,
Hz. Hasan ve Hseyin'in yksek deerlerini anlatarak Mu'tezz ve M-
eyyed'in haklarnda susmu ve bir sylentiye gre, Ey M'minlerin
Emri! Ali'nin hizmetisi olan Kamber, senden de oullarndan da s-
tndr demi olduundan Mtevekkil, kzp Sekiyyetln olunu i-
kence ile vahi bir ekilde ldrmtr. te bu facia kamuoyunu M-
tevekkil aleyhine dndrmtr.
Mtevekkil ise Mu'tezz'in anasn pek ok sevdiinden ve Mun-
LER GELENLERN LM 653
tasr'a krgn olduundan Mu'tezzl onun zerine geirmek istedi. Mun-
tasr'a veliahtlktan ekilmesini teklif etti. Fakat Muntasr kabul et-
medi. Mtevekkil de durmadan onu tahamml olunmaz suretlerle ak-
tan horlayp kk drr ve Muntasr da babasnn aleyhinde ba-
z komutanlarla syleir oldu. Mtevekkil'in veziri Hakan olu Fetih
ile komutanlardan Yahya olu Ubeydullah Mu'tezz'in yanda iseler
de Vasf ve Boa ve teki Trk komutanlarn hepsi Muntasr tarafm-
daydlar. Mtevekkil, artk Muntasr ile onlar da yok etmek dn-
cesine dmt. Hatt Vasf'm mlklerini Hakan olu Fetih'e ver-
meyi kararlatrp buna dair yazlan yazlarn mhrlenmek zere ol-
duunu Vasf, gizlice renerek arkadalaryla birlikte Muntasr ile
Mtevekkilin aleyhine birlemilerdi.
Mtevekkil, ikiyzkrkyedi senesi evval aynn nc sah g-
n Hakan olu Fetih ile syleip ertesi gn aramba gn Muntasr
ile Vasf ve Boa. ve benzer Trk komutanlarn anszn zerlerine sal-
drarak ilerini bitirmek zere karar vermilerdi. Muntasr ise bir ga
evvel Vasf ve Boa ve tekiler ile Mtevekkili ldrmek zere birle-
ip anlamlard. O aramba gecesi Mtevekkil ok nebiz ierek sar-
ho olduu halde erbeti Kk Boa tarafndan odasna sokulan
celltlar, kllarn ekerek Mtevekkili ve Hakan olu Fetihl l-
drdler ve kp Muntasrln yanna gittiler ve Halifeliini kutlad-
lar.
Muntasr, hemen durumu Vasf'a bildirdi. O da ileri gelen arka-
dalaryla birlikte gelip Muntasr'a biat ettiler. Ertesi aramba gn
komutanlar ve halkn ileri gelenleri toplandklar srada Hakan o-
lu Fetih, Mtevekkili ldrm, Muntasr da onu ldrm diye iln
olundu. Bunun zerine btn halk, Muntasr'a biat ile dndler.
O zaman Mtevekkil krk yalarnda idi. Halifelik sresi de on-
drt yl, on ay, gndr.
Muntasr, bylece Halifelik makamna gelince Aleviler e gven gel-
di. Kerbel ziyaretine izin verdi. Fedek arazisini Hz. Hasan ve Hse-
.yin evldna geri verdi.
Mu'tezz ya da Meyyed'den biri ileride Halife olursa babalarn
ldrenlerden almaya kalkacaklar ak olduundan Trk ko-
mutanlar, onlarn veliahtlktan karlmalar emrinde srar ettikle-
rinden Muntasr, onlar veliahtlktan ekilmeye zorlayp, onlar da
kadlar ve komutanlar ahit gstererek veliahtlktan ekildiler.
kiyzotuzalt senesinde Badad Mu'tezilesi imamlarndan He-
medanl Harb olu C'fer, ellidokuz yanda ld. Kelm ilmini Ebu'l-
Hzeyl el-Allf'dan renmiti.
Yine bu sene Zbeyr olu Abdullah olu Mus'ab olu Abdullah
olu Mus'ab seksen yanda ld. Bilgin ve fakh bir adamd. Fakat
Hz. Ali'yi tutmazd. nl hads bilgini Bekkr'n olunun days idi.
654
kiyzyedi senesinde Bekkr olu Muhammed de ld. Yine bu
sene Raheveyh'in olu diye bilinen shak Hanzal ld. Faziletli bir
imamd. Mekke evleri hakknda mam afi Hazretleriyle tartmas
vardr. Allah rahmet eylesin.
kiyzkrkbir senesinde Hanbel olu mam Ahmed Hazretleri de
ld. Kur'an'm mahlk olduu konusunda ne kadar eza ve cefa ek-
dii hlde sabr ve sebat eyledii yukarda anlatlmt.
kiyzkrkiki senesinde Afrika komutan Aleb olu Muhammed
lnce yerine olu Muhammed olu Ahmed komutan oldu. Bakad
ve Adliye Nazr olan mehur Eksem olu Yahya da bu sene ld.
mam afi Hazretleri'nin arkadalarndan olup pek ok ilimlerde
yksek bir bilgindi. Me'mun'u, Mut'a Nikhn benimseyici fikrinden
o caydrmt. Fakih ve faziletli bir kiiydi. Fakat mahbub dostlukla
sulandndan baz airler onu hicvetmilerdi.
kiyzkrk senesinde Esed Muhasibi olu Haris (Allah rahmet
etsin) ld. Zhd ve takvasyla bilinen bir kiiydi. Fakat Kelm ilmi
ile urard. O zaman Kelm ilmiyle uraanlarn ou ise Mu'tezile
Mezhebi'ndeydi. Hads bilgini olan Hanbeller, kelmclar red ve in-
kr yolunda taassub zere bulunduklarndan Haris'in cenaze namaz
drt kiiyle klnmtr.
Mtevekkil, ikiyzkrk senesinde nl faziletli kiilerden Sekiy-
yet'in olunu ldrmt. kiyzkrkyedi senesinde de Trk komu-
tanlar birleip anlaarak Mtevekkili ldrerek olu Muntasr! tah-
ta geirmiler ve ilerin grlmesini bsbtn kendi ellerine almlar
ve Muntasr ise onlarn birer birer nfuzlarn krmak sebeplerine te-
ebbs etmekle onlar da onun iini bitirmek fikrine dmlerse de
Muntasr, ok zeki, akll, yiit ve heybetli bir kii olduundan re-
sini bulamyorlard. kiyzkrksekiz senesi Rebilevvel aynn beinde
yirmibe yanda boaz hastalndan ld. Hastalk sresi gn
olup o srada baz doktorlarca zehirlenmi olduu sylenir. Halifelik
sresi alt ay, iki gndr.
Muntasr lnce Enami, Byk Boa ve Kk Boa gibi dev-
let bykleri olan Trk komutanlar, toplanarak yirmisekiz yanda
bulunan Mu'tasm olu Mstan'i tahta oturttular ve Mtevkk'in
oullar Mu'tezz ve Meyyed'i bir kkte hapsetter.
Enami byk vezir oldu. ahek adl aa da zel Hazine ve Ha-
rem Dairesi Nazn oldu. Bu srada Byk Boa lnce yklenmi ol-
duu grevlerle Posta Nazrl olu Musa'ya ve Hilvan eyaleti de k-
k Boa'ya verildi.
Horasan valisi Tahir olu Abdullah olu Tahir'in lm haberi ge-
lince, Horasan valilii usul gerei olu Muhammed'e verildi. Irak vi-
lyeti de Tahir olu Ubeydullah olu Muhammed'e verildi.
O srada Horasan'a bal olan Sicistan'da Tahiroullar Devleti-
ni yok edecek bir kuvvet hazrlanmakta idi. kiyzotuzyedi senesinde
Nasr olu Salih adnda biri yilii emretmek, ktl yasaklamak
yolunda ayaklanarak dkmeci esnafndan Leys-i Saffar olu Yakup
LER GELENLERN LM 655
adl kiiyi de kendisine bakomutan yapmt. O zaman Horasan va-
lisi, Abdullah olu Tahir varp Sicistan' kurtarmsa da sonra Dir-
hem adnda biri karak yine Sicistan' ele geirdi, takat askerin gem-
lerine hkim olamad. Yakup Saffar ise tedbirli biri olduundan halk
ve asker onun bana toplanm ve Dirhem de iten ekilmekle Yakup
Saffar, Sicistan' ele geirdi. Tahir olu Muhammed'in boluundan
yararlanarak kuvveti gnden gne artmtr.
kiyzkrkdokuz senesinde byk bir Rum ordusu, Malatya ze-
rinden slm snrlarn am ve snr muhalizlaryla savaarak yen-
mi ve pek ok zarar vermiti. Azerbaycan valisi Ermineli Yahya olu
Ah yardma koup Rumlarla savanken ld ve birok askeri teief
oldu.
Bu bozgunlarn zc haberleri Badad'a eriince Trk komutan-
larn basksndan kskn olan halk ayakland. Sonra Samerra'da da
karklk ktysa da Enmi, Vasf ve Boa ile birlik olarak pek ok
kimseleri ldrerek ayaklanmay bastrdlar.
Enmi ise zulmederek hazineyi istedii gibi tasarruf edip yalnz
zel Hazine Bakan ahek ile Valde Sultan tarafn kayrmakta oldu-
undan Trkler arasnda karklk kp halktan da birok halk, on-
lara katlarak Enmi'i ldrp evini yamaladlar.
Sonra i, Vasf ile Kk Boa'nn elinde kald. Mstan'in ii, on-
larn kendisine sunduklar evrak imzalamaktan ibaretti. Fakat K-
k Boa'nn komutanlarndan Bgr Mtevekkilin katillerinden ol-
duundan arazisi arttrlm, bu yzden de marmt. Trkler ara-
snda nfuz kazanarak efendisi olan Boa'ya bile azlarn gstermeye
balamt. Boa da onu sayar ve ondan sknrd. Mstan bir taraf-
tan da onu okamaya mecburdu. Ksaca ilerin grlmesi, bu ki-
inin elindeydi.
kiyzelli senesinde Ali olu Zeyd torunlarndan Yahya olu mer
olu Yahya ortaya karak halk Hz. Muhammed soyundan Rza'ya da-
vet eyleyince Kfe halkndan bir topluluk ona biat ve Zeydiyye taifesi
ve Vast taraflarndan birok halk da biat etmekle topluluu oald
ve kuvvetlendi. Fakat Irak valisi Tahir olu Abdullah olu Muham-
med onun zerine epey asker gnderdi. Savata Yahya ld ve askeri
dald.
Abdullah olu Muhammed'in bu zaferine mkfat olarak Msta-
n, ona Taberistan'daki sultann arazisinden Deylem Boaz yanmda
iki byk para arazi verdi. Bu yerlerde ise halkn pek ok otlaklar
vard. Abdullah olu Muhammed tarafndan o yerleri yazp idaresi
iin gnderilen Harun Nasran olu Cabir, umumun menfaati iin
terkedilen otlaklara el attndan halk ikyet etti. Horasan Valilii
tarafndan Taberistan valisi olan Abdullah olu Tahir olu Abdullah
olu Sleyman, Taberistan eyaletini kendi iftlii gibi idareye bala-
d. Memurlar her tarafta halka zulmettikleri iin Taberistan halk
D bi'l-Hakk denilen ve Hakk'a aran anlamna gelen ve o zaman
Rey ehrinde bulunan Hz. Ali soyundan Zeyd olu Hasan' Taberis-
656
tan'a ararak ona biat ettiler. Taberistan halk zaten Deylemlilerie
bar zere bulunduklarndan btn Taberistan da halk Zeyd olu
Hasan'a biat etmekle birdenbire topluluu oald. Hemen ileriye ha-
reketle mil ehrini ele geirdikten sonra Sriye zerine yrd. Ta-
beristan valisi Abdullah olu Sleyman yk ve arlklarn Sariye'de
brakarak kanca Zeyd olu Hasan Sariye'ye girdi. Taberistan ta-
mamen ele geirdi ve gittike kuvvetlendi.
te o srada Trk komutanlardan Bar, gemi azya alm oldu-
undan Boa e Vasf birleerek bir yolunu bulup onu hapsettiler son-
ra da ldrdler. Onu tutan Trkler, ayaklannca Mstan; ahek,
Boa ve Vasf ile bir kaya binerek Samerra'dan kaarak ikiyzelli-
bir senesi Muharrem aynn beinde Badad'a eritiler.
Ayaklananlar da Mtevekkil'in olu Mu'tezz'i hapisten karp
ona biat eylediler. Mu'tezz, o zaman ondokuz yandayd. lerin ba
ise Trk komutanlarn elinde olup onun adna istediklerini yapar ol-
dular.
Mu'tezz'in kardei Mtevekkil olu Ebu Ahmed Muvaffak ve
Trk komutanlardan Glbatekin byk bir Trk ordusuyla Badad
zerine gnderildiler.
Bu ordu, gidip Badad' kuatt. Irak valisi Abdullah olu Mu-
hammed ile aralarnda ok savalar oldu. Pek ok adamlar ld.
Valinin yanndaki Trkler savuup kavimlerinin yanma gittiler.
Daha nce Humus'ta kan isyan bastrmak zere oraya gnderilmi
olan Boa olu Musa bu kere Mstan'in yanma gelmek istediinde
yanndaki askerin ou ona kar gelip onunla vurutular.
Bylece Muvaffak'n kuvveti artm oldu. Abdullah olu Muham-
med, Boa ve Vasf araya girip baz artlarla bara karar verildi. Ms-
tan, kendini Halifelikten indirerek ikiyzellikinci senesi Muharrem
aynn drdnde Mu'tezz'in adna hutbe okudu ve halktan Mu'tezz
iin biat ald.
Mu'tezz Billh, ikiyzelliiki senesi Muharrem aynda tahta k-
tktan sonra kardei Mtevekkil olu Meyyed'e ilerin dzeltilmesi
iin Azerbaycan valisi tarafndan be bin altn gnderilmi olduunu
iitince veziri Ferhanah olu sa'y gnderip o altnlar aldrd ve
Meyyed, geri Trkleri tahrik eylemi ise de asker snflar arasnda
birlik hsl olamamt. Mu'tezz ise Meyyed'i dvp sktrarak ve-
liahtlktan ekildiine dair kendisinden el yazsyla istifa mektubu al-
d. Sonra Trklerin Meyyed'e biat etmek istediklerini iitince duru-
mu Boa'ya anca Boa, Trklerin maksad Meyyed olmayp on-
lar savata kendileriyle beraber bulunan Muvaffak' isterler demiti.
Receb ay sonlarnda Mu'tezz, kadlar ve ileri gelenleri ararak
Meyyed'in cenazesini karp gsterdi. Yara beresi olmad grld.
Fakat halkn zihinleri kanmad. Kimi bir samur tulumu iine konu-
lup boulmu, kimi de kar iinde dondurulmu olmak gibi fikirlere
saptlar.
M H H H M H M
LER GELENLERN LM
657
Sonra Mu'tezz, Mstan'i ldrtt. Kesik ba satran oynarken
huzuruna getirilince, Hele u oyunu bitireyim de yle deyip oyunu
bitirdikten sonra kesik baa bakp gmlmesine izin verdi. Muvaffak'l
Basra'ya srdkten sonra Badad'a naklettirdi.
Trk komutanlarn istedikleri gibi hkmetmelerini ekemeyen Me-
garibe askeri, Samerra'da karklk karttlar. Halktan ve teki as-
ker snflarndan birok halk da onlara katld. Karklk byd.
G hl ile aralar bulundu ve bar yaplarak durum dzeltildi.
kiyzelli senesinde asker, gemi maalarn isteyerek ayaklan-
dlar. Vasf, Kk Boa ve Uzun Sima onlara iddetle cevap verdiler.
Onlar da ayaklanarak Vasf' ldrdler. Boa ile Sima kap kurtul-
dular. Mu'tezz, hemen Vasf'm memurlarn Boa'ya verdi. Ona, is-
tikll ve rtbesine bir iaret olmak zere mcevher tac giydirdi.
Yine bu sene Zaptiye Nazr ve Irak Valisi olan Hseyin olu Ta-
hir olu Abdullah olu Muhammed lp yerine kardei Ubeydullah
tyin edildi.
Yine bu sene Sicistan hkmdar Yakup Saffar, Herat zerine y-
ryp Horasan valisi Tahir olu Muhammed'in bakomutan ile ya-
plan kanl bir arpmada stn gelerek Herat' ele geirmekle kuv-
veti artarak artk Horasan valisi ondan korkar oldu.
kiyzellidrt senesinde Boa, Vasf olu Salih ile birleerek Mu'-
tezz'in aleyhine kalkmak istedilerse de, Trk komutanlarn byk-
lerinden Babekyal onlara kar gelerek kendisini tutanlarla birleerek
Boa'y ldrdler.
mamiye'ce sralanm bulunan Oniki mamn onuncusu olan
Muhammed Cevad olu Ali Nak (r.a.) ikiyzellidrt senesinde ld.
Yerine olu Hasan Asker geti.
kiyzellibe senesinde de Mu'tezile imamlarndan nl Chiz l-
d. lm sebebi udur: Pek ok kitaplar olup hepsini duvar gibi et-
rafna istif edermi. Pek zayf ve ihtiyard. Bir gn kitaplar birdenbi-
re devrilip zerine dmekle kitaplar altnda ezilip lmtr. Edeb
bilgilerde ei az bulunur, Kelm ilmini de Nizam- Mu'tezil'den -
renmiti. Allah affetsin.
Taberistan'da Alev bir mamlk kurulmutu. Sicistan Hkmda-
r Saffar, Herat' ele geirmi olduundan Horasan eyaletinin dairesi
daralm ve Horasan valisi Tahir olu Muhammed'in nfuzuna byk
zayflk gelmi ve nice blge halk vergi vermez olmutu.
Fris eyaletinin geliri Halife hazinesine ait olup, Fris valisi en-
bel olu Hseyin olu Ali ise bunu gndermekte yava davranyordu.
Tahiroullarnm zayf olmasndan ve Saffar'n onlara stn gelme-
sinden bahsederek Horasan vilayetine bal Kirman'm ek olarak ken-
disine verilmesini istedi. Oysa Saffar da ballndan dem vurup Kir-
man'm Sicistan'a katlmasn rica ediyordu. Mu'tezz ise ikisinin de
itaatlerinin gsteriten ibaret olduunu iyi bildiinden ikisini birbi-
rine tututurmak zere ikiyzellibe senesi iinde Kirman eyaletini
F. 42
658
ikisine de verdi. Hangisi yok olursa iki dmandan biri eksik olur di-
ye yan gelip seyre bakt.
Hseyin olu Ali'nin adam daha nce davranarak Kirman' ele
geirmise de Saffr, ordusuyla gelip Kirman' ele geirdikten sonra
Fris zerine yrd ve savala iraz'a girip Hseyin olu Ali'yi esir
ederek alp Sicistan'a gtrd. Kirman kendisinde kald. Haiife de
memurlar gnderip Fris'i ele geirtti.
Saffr, bu baarsn Mu'tezz'e sunduu srada birok doanlar
ve misk gbekleri gibi tuhaf hediyeler sunmutu. Mu'tezz ise paraya
muhtat. Samerra'daki askerin alktan nefesleri kokuyordu. Hatt
Klemenler, bu srada Mu'tezz'e gelip maa istediler. Hazinenin dar-
l meydanda olduundan elli bin altna raz oldular. Mu'tezz anas
Kabha'dan yardm isteyince, o da Bende bir ey yoktur diye cevap
verdi.
Kabha, ok gzel bir criye idi. Mtevekkil, onu pek ok severdi.
Zddyla isimlendirmek iin ona Kabha adn takmt. Devletin d-
zensizlii yznden hazinede bir ake yokken Kaoha'da milyonlarca
para ve mcevher vard. Fakat ok cimri olduundan oluna yle dar
bir zamanda elli bin altn vermedi.
Klemenler, Mu'tezz'den ve anasndan mit kesince, ikiyzellibe
senesi Receb aybn sonlarnda Mu'tezz'i alaa etmek zere Megaribe
ve Feragne askerleriyle birletiler. Balar olan Vasf olu Saiih ile
Ebu Nasr diye bilinen Boa olu Muhammed ve Babekyal ile birlikte
saraya gittiler. Mu'tezz'i tutup hapsederek gn a ve susuz brak-
tlar. Badad'da tutuklu bulunan Vsik olu Muhammed'i getirerek
aban aynn girmesine bir gn kala Mu'tezz'i hapisten getirip kad
ve ahitler nnde Halifelikten karp Vsik'in oluna biat ettirdik-
ten sonra kendileri de biat ettiler ve onu Mhted Billh diye adlan-
drdlar. Mu'tezz'i yine hapsettiler. Halifelik sresi o zaman drtbuuk
seneye ulamt.
Be gn sonra Mu'tezz'i hamama gtrdler. Ykadktan sonra
su istedi, vermediler. Hararetten bayld. Hemen hamamdan karp
karl su iirdiler. Hemen dp ld, ikenceden kurtuldu.
Mu'tezz'in tutulup hapsedildii srada anas Kabha, sarayda giz-
li olan bir yeralt odasndan kaarak saklanmt. Fakat bir tarafa sa-
vuup da kurtulu aresi bulamadndan Ramazan aynda meydana
kt. O zaman i eri ve zorbalar ba olan Vasf olu Salih'e bir milyon
altn ile sepet verdi ki, biri benzeri grlmedik zmrt ve dieri ok
byk inciler ve teki az bulunur krmz yakut ve baka mcevherler
ile doluydu. Bunlara iki milyon altn kymet biilmiti. Bu kadar pa-
ra ve mcevher, Salih'in nne getirilince, u yz kara olas kar-
nn elinde bu kadar mal varken elli bin altn vermeyip de olunu fe-
lkete uratt demi ve bu mallar alarak Kabha'y Mekke'ye sr-
mtr. Fakat o da bunca maln stne yatm ve bir miktarn olsun
askere vermeyerek kendisini lm ukuruna atmtr.
Byk Boa'nn olu Musa Hemedan tarafnda kan Haricleri
LER GELENLERN LM
659
sindirmek iin grev yeri olan Rey tarafma gitmiti. Klemenlerden
Mflih ki onun nc birliklerine memurdu. Hemedan dmda yaplan
iddetli bir arpmada Haricilere stn gelmiti. Sonra Taberistan'-
da da epey zaler kazanmken Mu'tezz'in indirili ve ldrl ve
Vasf olu Salih'in zorbal Boa olu Musa'nn kulana gidince
Mflih'i askeriyle beraber yanna ard. Vasf olu Salih'i yargla-
mak ve Mu'tezz'in kann ve anasnn mallarn almak zere ordusuy-
la Rey'den kt. kiyzellialt senesi Muharrem aynda Samerra'ya
gelince Vasf olu Salih korkup sakland.
Bunun zerine Mhted, aralarn bulmak iin t verince Kle-
menler, Mhted'yi Salih'in yerini biliyor da saklyor diye sulaya-
rak aleyhine harekete getiler. Boa olu Musa'nn evine toplanp
Mhtediyi Halifelikten indirmek zere birletilerse de Babekyl, kal-
kp Siz Mtevekkil'in olunu ldrdnz ki ii d gzel bir adamd.
Bu Halife ise oru tutar, nebiz imez bir mslniandr. Suu olmad
hide onu da ldrrseniz ben Horasan'a giderim ve ktlklerinizi
anlatarak sizi orada byle tantrn deyince ayaklananlara durgun-
luk geldi. Hemen Musa'nn adamlar Salih'in aranmasna zen gs-
terdiler. Onu bir evde bulup ldrerek kavga baslp patrd bitti.
Mhted, dindar ve soylu bir adamd. Hilfet merkezinde oyun ve
elence letlerini kaldrmt. Yaaynda Abdlaziz olu mer'i tak-
lit ederdi. Fakat ne yapsn ki asker maa ve tayintn ondan ister,
hazinede ise bir kuru yok, su yollar bozuk. Gelirin ou nfuz sahip-
leri ve zorbalarn sandklarna akp gidiyordu.
Oysa nce Musul tarafnda kan Mavir adl Haric, geen iki-
yzellibe senesinde Musul'u ele geirmiti. Bu sene Irak'n ok yer-
lerine girip, devlet gelirinin gnderilmesine engel olmakla askerin ida-
resi btn btn zorlatndan Boa olu Musa, Babekyl ve teki
komutanlar ile birlikte Mavir zerine gittiler.
Samerra'daki asker ise Receb ay balarnda taynlarn istemek
iin ayaklandlar. Mhted, hemen kardei Ebu'l-Kasm ile Kl gi-
bi baz Trk komutanlar gnderdi. Onlar da ayaklananlar Biraz
sabrediniz yollu szlerle susturduklar srada onlara Sizin maa ve
taynatmz Boa olu Musa ile Boa olu Muhammed'dedir denilmi
olduu Boa olu Muhammed'in kulana gidince kamak niyetinde
iken Mhted, onu kandrarak tutup hapsetmitir. Onbebin altnn
da aldktan sonra ldrd.
Bununla beraber Mhted, Boa olu Musa'y bakomutanlk g-
revinden alarak Samerra'ya ard. Orduyu Babekyl'e brakmasn
yazd. Babekyl'e de orduyu teslim almasn ve Boa olu Musa'y ve
Mflih'i ldrerek kendisinin btn Trkler zerine komutan olma-
sn bildirir biimde emir gnderdi. Babekyl ise Mhted'nin tedbiri
hep Klemenlere dair olup sonra nbet kendisine gelecei dncesiy-
le bu yazl emri Musa'ya gstermi ve Ne dersin? diye sormu. Mu-
sa da Benim grm budur ki, sen, Samerra'ya gidip Mhted'ye
balln bildirerek onu kandrdktan sonra ldrmek aresine bak-
660
malsn deyip Hankin'e gelmiti. Babekyl de Samerra'ya gelip Mh-
tedi'yi kandrmak niyetiyle huzuruna kt. Mhted ise onu hemen
tutuklattrd.
Bunun.zerine Boa olu Muhammed'in adamlar, Bizim komu-
tanmz niin ldrdn? ve Babekyl'in adamlar Bizim komuta-
nmz niin hapsettin? diyerek Mhted aleyhine ayaklandlar. Boa
olu Musa tarafm tutan Klemenler de onlarla birleerek ayakland-
lar. Mhted de Megaribe ve Feragma askerleriyle Vasf olu Salih'in
bin kadar Trkn yanma alarak onlar dzene sokup sa-
vunmaya hazrland. Sa kola Mesrur Belh'yi, sol kola Yarg'
grevlendirdi. Kendisi ortada durup Esartekin ve Tabaygo ve dier
komutanlar da onunla beraber idi.
Mhted, isyanclar tehdit iin celltlara emretti. Onlar da Ba-
bekyl'i ldrdler. Kesik ban meydana attlar. sler ise hiddetle-
nerek Mhted zerine iddetle saldrdlar. ki taraftan pek ok adam-
lar ld. Mhted, ok yiitlik gsterdi. Fakat sa ve solundaki Kle-
menler, kendi cinslerine meyletmekle merkezde olan asker de bozuldu.
Mhted yalnz kald ve kamaya mecbur oldu. Fakat tutulup bir ev-
de hapsedildi.
kiyzellialt senesi Receb aynn onbeinde zorbalar, Mtevekkil
olu Ahmed'i hapisten karp ona biat ettiler ve onu Mu'temed
Alllah diye adlandrdlar. Hemen Boa olu Musa da Hankin'den ge-
lip biat edince biat ii bitti.
Zorbalar, Mhted'nin hayalarn skp ldrdler. Receb aynn
onsekizinde cenazesini meydana karp halka gsterdiler. Cesedinde
yara izi olmadna bir oklarn ahit tuttular. Sanki eceliyle lm
olduuna halk inandrdlar.
Mhted'nin Halifelik sresi onbir aydr.
M u ' t e me d v e M u ' t e z i d ' i n H a l i f e l i k l e r i
Devlet ilerinin grlmesi, hep Trk komutanlar ellerinde olmak-
la her biri bir memleketi vergiye balayarak memurlaryla vekleten
idare ediyorlar ve gelirini tamamen alyorlad. Msr eyaleti, Babek-
yl'in yeri olup, Msr'daki eyl'l-Beled ise o srada bana buyruktu.
Babekyl, ikiyzeliidrt senesinde Trk kobutanlardan Tolun olu
Ahmed'i Msr'a memur olarak grevlendirmiti. O da gidip Msr' in-
zibat altna almt.
kiyzellibe senesinde Msr'da bir Alev karak Tabataba olu
brahim olu Abdullah olu Muhammed olu Ahmed'im diyerek ha-
lifelik davasna kalknca Tolun olu, onun zerine asker yollayarak
topluluunu datt. Kendisini de ldrerek kesik ban Samerra'ya
gndermiti. Mu'temed'in tahta geiinde Msr eyaleti Yarg'n eli-
ne geti. O da Tolun olu ile aralarndaki eski hukuka dayanarak iki-
yzellialt senesinde btn Msr eyaletinin idaresini Tolun oluna
SAHB'Z-ZENC'N SYANI
661
verdi. Tolun olu ise gvenilir ve gl bir adam olduundan btn
Msr' tam bir inzibat altna ald ve gzelce idareyi baard.
O srada Zeyd Alev olu Ali ba kaldrd. Kfe'yi ele geirdii gi-
bi Sofi olu diye binen bir Alev de Msr'da halifelik davasma kalk-
arak Esna'yi ele geirmiti. Halife tarafndan ok asker gnderilerek
Zeyd olu Ali'nin topluluu datld. Kfe kurtarld gibi Tolun
olu da sr'atle asker gndererek Sofi olunu el-Vahat'a kard. te
bu olay da devlet adamlar katnda onun deerini artrd. Yine o sra-
da Yakup Saffar, Belh ve Kabil'i ve Taberistan hkmdar Zeyd Ale-
vi olu Hasan da Grcan' ele geirdiler. Tolun olu Ahmed'in ise gn-
den gne an ve hreti ykselmekteydi.
Ksaca Abbasi Devletimde dzen ve asayi kalmayp durmadan
yer yer ba kaldranlar ve Haricler ortaya kmakta idiler. Fakat Zen-
cilerin zulm ve tecavzleri hepsini bastrmt.
S a h i b 'z- Zon c 'i n s y a n
kiyzellibe tarihinde Abdlkays kabilesinden bir serseri, Basra
taraflarnda ba kadrarak az zamanda bana byk bir topluluk top-
. O yrede ok sayda bulunan zenci klelere hrriyet ve memurluk
vaad ederek, onlara efendilerini tutturup hapsettirdi. Hepsini kendi-
sine balad. Bu yzden kendisine Sahib'z-Zenc dendi.
Mu'tasm zamanndan beri Irak'ta kan Alev propagandaclar-
nn ou Zeydiyye'den olduklar iin bu Sahib'z-Zenc de nce mam
Zeyd'in evldndan olduu iddiasyla ortaya ktndan o yrede bu-
lunan serseriler, hep ona uydular. Gittike topluluu oald.
Tuttuu yol ise asla Ehl-i Beyt'in hl ve anna yakmycdu.
nk sz ve hareketlerine baklacak olursa Hariclerden Ezarika g-
rnde olduu anlalyordu.
Minbere knca Hz. Osman, Ali, Muaviye, Talha, Zbeyr ve Aie
r.a.) Hazretlerine sverdi. Snnlerin mal ve canlarm hell sayarak
kadn ve ocuklarn esir eder idi. Bir zenci yannda be on kadar Ha-
.:.-.oullar kzlarnn tutsak olarak kullanldklar grlrd.
Ikiyzellialt senesinde Sahib'z-Zenc Atile ehrine saldrarak
karsna kan drtbin askeri bozguna uratarak blle'yi harap etti.
A:"cadan ehrine girip, bir taraftan da Kadisiye'yi yamalad. att'l-
Araplaki gemileri ele geirerek bir nehir donanmasna sahip oldu ve
_:er::e gnderilen Basra askerine stn geldi ve Basra halk korku
c tela derek ou etrafa dald. Halife Mu'temed, ciz ve hayret-
te kald. Hemen kardei Ebu Ahmed'e Yemen, Mekke ve Medine yolu-
nu. Kfe'yi ve sonra bunlara ek olarak Basra, Ehvaz, Fris, Sudan
Irak ve Badad' da verdi. Sahib'z-Zenc ise o srada Halife askerine
stn gelerek Basra'ya girdi ve harap etti.
kiyzellisekiz senesinde Ebu Ahmed, ordu ile Sahib'z-Zenc ze-
rine yrdyse de ilk arpmada askeri dald. Ebu Ahmed, bozgun
askeri toplamak zere blle'ye ekildi. Fakat dier tarafta onun bir
asker birlii, zencileri yenerek babularn tutsak etti. Samerra'ya
gnderince aktan ikence ile ldrlerek bir derece gnller rahat-
lad.
Sonra Ebu Ahmed, zenciler zerine yrd, onlar yendi ve pek
ounu yaralad ve ldrd ise de ordusunda hastalk ktndan Va-
st'a ekildi. Oradan da Samerra'ya geldi.
T a h i r ou l l a r H k me t i n i n Y k l v e
S a ma n o u i l a n n n Or t a y a k
kiyzellidokuz senesinde Yakup Saffar Horasan Valisi Tahir o-
lu Muhammed'in kald Niabur ehrini ele geirerek Tahir olu Mu-
hammedi tuttu ve oluk ocuu ve yaknlar ile beraber Sicistan'a
gnderdi. Btn Horasan eyaletine yayld. Nice yllardan beri dou
taraflarnda bamsz olarak hkm sren Tahiroullar hkmeti
bylece ykld.
kiyzaltm senesinde Yakup Saffr, Taberistan'a da tecavz et-
ti. Zeyd Alev olu Hasan, ona karlk verip savunmaya getiyse de
savata bozguna urayarak Deylem dalarna snd. Saffar da arka-
sndan gitti. Fakat Deylem dalar ok sarp olduundan krkbin as-
ker kaybolduu gibi nice bin hayvan ve saysz mhimmat ve baka
eyalar ziyan edilerek geri dnmek zorunda kald. Rey'e gelip duru-
mu Halifelik makamna bildirdi.
kiyzaltmbir senesinde zenciler, Ehvaz' yaktlar. Halktan ki-
mini ldrdler kimini de tutsak ettiler. Saffr da gelip Fris eyale-
tini ele geirdi. Fris'in geliri ise Halife hazinesine ait olduundan, bu
yzden de Hazine darl artt. Saffr'a rakip olacak Saman soyu da
bu yl ortaya kt.
Saman mehur Behram upin soyundand. Oullar Maveran-
nehir beylerinden idiler. Me'mn, Horasan'da iken onlar getirtmi ve
tarafna ekerek Maverannehr'de grevler vermiti. Sonra Tahir-
oullar da onlar memurluklarnda braktlar. Bu kere Halifelik ma-
kamndan Saman olu Esed olu Ahmed olu Nasr, Maverannehir
valisi yapld. O da Saffr'a kar Maverannehrin korunmasna gi-
riti.
S a f f r i l e M u v a f f a k ' n S a v a
Yine ikiyzaltmbir senesinde Halife Mu'temed, kardei Ebu Ah-
med'i veliaht edip Muvaffak diye adlandrarak btn dou taraflarn
ona verdi. Zencilerle yaplacak olan sava da ona brakt. O da zen-
cilerle arpmak iin Zilhicce aynda Basra'ya gitmeye hazrlanm-
TOLUN OLU AHMED'N AM'I ELE GERMES
663
ken Saffrin tecavznden dolay zencilere yapaca seferi erteleye-
rek Badad'da durmak zorunda kald.
Bu srada Saflarn ordusuyla Fris'ten Ehvaz'a doru yrmesi
tel ve endie uyandrd. Kenasine btn dou jresi valilii ile Zap-
tiye Bakanl'run verildii duyuruldu. Ferman, zel bir grevli ile
kendise ulatrld ve dnmesi bildirilmise de Halifelik merkezine
varmadka dnmeyeceini cevap olarak bildirmiti. Bu yzden ona
kar sava hazrlna baland.
Saffar, ikiyzaltmiki senesi Cernaziyelahir aynda Vast'a geldi.
Ordan yukar doru yrd anlalnca veliaht olan Ebu Ahmed
Muvaffak, hemen ordu ile ona kar gitti. Receb ay ortalarnda iki
Larai karlanca nce Saffar yendiyse de adamlar Halife ile sava
uygun bulmadklarndan Saffr'n zerine saldrdklarnda Saffar,
kendisinin zel askeriyle dayanarak onlar pskrtmse de artk ye-
rinde duramayp sava yerinden ayrlarak dnmek zorunda kaldn-
dan Halife askeri, onun ordughn yamalad. Pek ok hayvan ve
eyay ganimet olarak aldlar.
Saffr'n hapsinde bulunan eski Horasan valisi Tahir olu Mu-
hammed, bu kargaalkta kurtulup Muvaffak'n yanna geldi. O da
ona hil'at yani bir eit kaftan giydirdi. Badad'n Zaptiye Bakanl-
'n ona verince Tahir olu Badad'a gitti.
Saffar ylece bozguna urayarak Huzistan'a gitti. Muvaffak da
onu takip iin Vast'a gitmek zere iken hastalannca Badad'a dn-
d.
Zenciler, bu olaylar frsat bilerek etrafa sarkntlk ederek epey
zarar verdilerse de Ehvaz'da byk bir bozguna uradlar. kiyzalt-
m senesinde Saffr'n askerleri gelip Ehvaz'a girdiler.
T ol u n Ol u A h me d ' i n a m' E l e Ge i r me s i
O srada Msr valisi Tolun olu Ahmed ile Ebu Ahmed Muvaf-
fak'n aralar bozuk olduundan Muvaffak, ona yazl tehdit gnder-
di. Tolun olu da ona ar cevaplar verdi. Muvaffak hemen byk bir
orduyla Boa olu Musa'y Msr zerine gnderdi. Tolun olu, ondan
haberli olunca savaa hazrlanarak gerekli yerlere tahkimat yaptrd.
Boa olunun yannda ise yle byk bir ordunun idaresine yeter
mal olmadndan hazrln bitirmek iin on ay kadar Rakka'da
kald. Asker maa istemeye kalknca orduda karklk ktndan
Boa olu, dnp Irak'a gitti.
Oysa ikiyzaltmdrt senesinde Suriye valisi Emacur lnce To-
lun olu Ahmed ok sayda askerle Msr'dan kp am'a geldi. Hali-
fenin am kt'asn kendisine vermi olduundan sz ederek sancak
beylerine memurluklarnda kalacaklarna dair buyrultular gnderdi.
Onlar da itaat etti. Tolun olu Ahmed, am'a ve oradan Humus, Ha-
ma ve Halep'e gelip memurlarn yerli yerinde brakt.
664
Fakat Antakya ve Tarsus vaiisi Uzun Sma itaat etmediinden
Tolun olu, gidip onu kuatp sktrarak yry ile Antakya'ya gir-
di. Sma, son nefesine kadar direndi ise de sonunda ldrld.
Tolun olu, btn am beldelerini ele geirdikten sonra Tarsus'a
geldi. Orada kalp Rum diyarna gaza ile uramak arzusunda bulun-
du ise de yanndaki ok saydaki askeri Tarsus besleyemedi. Halk pa-
hallktan ikyet edince o da am'a dnd. Bylece hkmettii yer-
leri genileterek btn Msr lkesi, am ve Halep'te hkm geer
gl bir hkmdar oldu. Her ne kadar veliaht olan Ebu Ahmed Mu-
vaffak'n. ona dmanl varsa da, o da kendi kuvvetine ve Halife
Mu'temed'in kendine eilimli olmasna gveniyordu.
Fakat Mu'temed, daima elence ve zevk sefa ile vakit geirirdi.
Devlet ileri ve halkn problemleriyle uramazd. Muvaffak ise al-
kan, gayretli, tedbirli ve gr sahibi bir kii olduundan asker ve
halk ona eilimli idi.
Muvaffak'm kuvvetli bir dman olan Leys-i Saffr olu Yakup,
ikiyzaltmbe senesinde ld. Yerine geen kardei Leys olu Amr
Halifeye itaatini sunmakla Muvaffak da Horasan, Isfahan, Sicistan.
Sind ve Kirman eyaletlerini ve Badadin Zaptiye Bakanlm ona ve-
rerek h'atini gnderdi. O da kardei merhum Yakub'un ocana incir
dikmi olduu Tahiroullarmdan Tahir olu Abdullah olu Ubeydul-
lah' Badad Zaptiye Bakan yapt. Muvaffak ve Amr da Ubeydullah'a
hil'at giydirdiler.
Abbasiye Devleti, o zaman nasl kark bir duruma dmt ki,
btn dou yresi veliaht olan Muvaffak'a braklm olduu hlde,
bu lkeleri Leys olu Amr'a vermi, bu lkeler ise fiilen onlarda h-
km sren Saffr'dan kardei Amr'a miras kalmt. Ona paye olmak
zere verilen Zaptiye Bakanl'nda ise kendisi bizzat idare etmedii
hlde sanki tarafndan vekletle yrtmek zere Ubeydullah'a veril-
mi, Halife de kardan seyirci kalmt. te bunlarn hepsi itibari i-
ler olup arada hakikatin kaybolduu anlalyordu.
Her ne ise Yakub'un lmyle Muvaffak'n douda bir derece
mes'eleleri hafiflemi olduundan, ar bir kuvvetle Tolun olunun
zerine yklenebilirdi. Fakat zenciler mes'elesi her eyi unutturmu-
tu.
S a h i b 'z- Ze n c i i e M u v a f f a k' n S a v a l a r
Sahib'z-Zenc'in askeri ikiyzaltmdrt senesinde Vast' yakt.
Bir oklarn ldrerek Badad yresini titrettiler. Altmbe senesin-
de Numaniyye'ye girerek halkndan kimini ldrdler ve kimini esir
ettiklerinden o yre halk, yurtlarn terkederek Badad'a gp ora-
ya sndlar.
kiyzaltmalt senesinde komutan ve dier subaylar, meydan
bo bulup eitli zulmler yapp evreye saldrdklarndan dorudan
MUTEMEDN AM'A GTMES VE GER DNDRLMES
665
doruya Halife'nin hkm altnda bulunan halk, pek ok strap iin-
de kaldlar. nk Halife Mutemed bo eylerle, Muvaffak da zenci
mes'elesiyle uratklarndan meydanda zlimlerin zulmne engel ola-
cak kimse yoktu.
Zencerin Vast' yakmalar ve daha berilere tecavzleri zerine
Muvaffak, onlar yok etmek iin gereken hazrla balad. Altmalt
senesinde olu Ebu'l-Abbas' askerle zenciler zerine yollad. Ebu'l-
Abbas, Halife Mu'temed'den sonra Mu'tezid unvaniyle Halife olan ki-
idir ki, bu kere onbin asker ve mkemmel bir nehir donanmas e
zenciler zerine gitti. Zencilerle karadan ve denizden ok iddetli sa-
valar yapt, yendi ve zafer kazand. Babas Muvaffak da ikiyzaltm-
yedi senesi balarnda ona eriti ve onunla beraber savaa giriti. Zen-
cerin gerei gibi stesinden geldi. Menia kalesini ve Mensure ehri-
ni ald. Vast ve Kfe kadn ve ocuklarndan zenciler elinde bulunan
onbinden fazla esirler kurtarld. Mensure'de pek ok zahire bulunup
esirlere ve askere datld. Sonra Ebu Ahmed Muvaffak, Sahib'z-
Zenc'in karargh olan ve Dicle nehri zerinde bulunan Multare adn-
daki mstahkem ehri sard.
kiyzaltmsekiz senesi iinde Sahib'z-Zenc'in deerli komutan-
larndan bazlar aman isteyerek kp Muvaffak tarafndan ikram ve
iltifatlara kavutular. Ara sra karak iddetli hcumlar yapan Beh-
bd adl en deerli komutan ldrld ve olu Sahib'z-Zenc olu
Enkilay yaraland. Karadan ve nehirden pek iddetli ve kanl sava-
lar oldu. Muvaffak, kale duvarna kadar vard, duvardelenlere gedik-
ler atrd. Sahib'z-Zenc de kuvvetle savunuyordu.
kiyzaltmdokuz senesi ortalarnda Muvaffak'n gsne bir ok
sapland. ay kadar yaral olarak yatt. Sonra kalkp yine iine de-
vam etti ve Muhtare ehrine neft ateleri yadrmakla nice evler ve
kkler ile beraber Sahib'z-Zenc'in saray ve hkmet daireleri de
yand ve Sahib'z-Zenc kabildiyse de, oluk ocuu esir oldu ve Muh-
tare ehri alnd.
M ' t e me d ' n a m' a Gi t me s i v e Ge r i D n d r l me s i
Ebu Ahmed Muvaffak, zencilere stn gelerek nfuzu oald.
Devlet ileri tamamen onun eline geti. Halife Mu'temed, zaten ondan
rkerken, ikiyzaltmdokuz senesinde btn btn vehim ve vesvese-
ye dt ve Msr valisi Tolun olu Ahmed ile gizlice mektuplamaya
giriti. Aralarnda verdikleri karar zere Tolun olu, am'a geldi.
Mu'temed de Samerra'dan kp gezinti yapyormucasna am'a git-
ti. Muvaffak bunu renince onu geri gndermesi iin Musul valisi
Kendac olu Ishak'a yaz emir gnderdi. O da Nusaybin'den binip
Musul ile Hadise arasnda Mu'temed'e ulat. Ey M'minlerin Emri!
Kardein dman karsnda savala uramaktadr. Sen taht ehrin-
den ayrlyorsun. O bu durumu renince savatan cayar. Dedelerin-
666
den miras kalan lkeler de dman eline der dedi. Mu'temed'in
yanndaki komutanlar ve yaknlarn tuttuktan sonra Mu'temed'i Sa-
merra'ya gtrd. Muvaffak'm ktibi Mu'temed'i karlad ve Halife-
lik sarayna uratmayp bir konaa kondurdu ve kapsna asker koyup
bakalaryla grmesini yasaklad.
Mu'temed, bylece ilerden el ektirilip artk ilerin grlmesinde
asla rol kalmad. Ondan sonra Vast'a nakledilerek orada oturtuldu.
mam Suyut'nin anlatt gibi, zorla iten el ektirilen ilk Hali-
fe, Mu'temed'dir. Gerekten bir zamandan beri ilerin grlmesi Trk
komutanlar elinde bulunmusa da yine halifeler, halk ile gryor
ve ne yaplacaksa ona yaptrlr ve hi olmazsa grnte halifeliin
an ve erefi korunurdu. Mu'temed ise halkla grmekten bile ya-
saklanmt. Yine de fermanlar onun adna yazlr ve vergiler onun
adna toplanrd. Fakat ilerin grlmesi hep kardei Muvaffak'm elin-
deydi. O ne dilerse Mu'temed o ekilde emir vermeye mecburdu.
Durum Tolun olunca haber alnnca ileri gelenleri, kadlar ve
fakihleri toplad. Muvaffak, M'minlerin Emrine ba kaldrd iin
onu veliahtlktan indiriniz deyince orada bulunanlar bu emre uydu-
larsa da. kad Kuteybe olu Bekkr muhalefet ederek Tolun oluna,
Sen nce bize Muvaffak'm veliahtlna dair bir ferman okumutun.
imdi de veliahtlktan alnmas hakknda bir ferman getir deyince
Tolun olu Mu'temed, imdi hapis ve zor altndadr deyince,
Bekkr Ben bilmiyorum deyince Tolun olu, kzarak, u bunak
herifi aln diyerek Bekkr' hapsederek malna el koydu ve hutbe ve
paralardan Muvaffak'm adn kaldrd.
Onun zerine Muvaffak'm emriyle her tarafa yazlan yksek
emirler gereince, minberler zerinde Tolun oluna lanet olundu.
Tolun olunun klesi ve onun tarafndan Humus, Halep ve Rak-
ka valisi olan L'l de efendisine ba kaldrarak baz artlarla Mu-
vaffak'a uymak zere onunla yazmaya giriti. O da ileri srlen
artlar kabul etmiti.
S a h i b 'z- Ze n c 'i n l d r l me s i
Muvaffak, Sahib'z-Zenc'in karargh olan Muhtare ehrini ele
geirdiyse de, Sahib'z-Zenc, ihtiya olursa snmak zere tahkim
ettii yerlere ekilerek kuvvetle savunmakta olduundan, Muvaffak
da o habisin errini ve zararn kkten gidermek zere kuvvetli ha-
zrlklarla urarken Tolun olunun klesi ve onun tarafndan Hu-
mus, Halep ve Rakka valisi olan L'l, efendisine gcenerek baz art-
larla Muvaffak'a balandndan byk ve mkemmel bir ordu ile
Rakka'dan karak ikiyzyetmi senesi Muharrem aynn balarnda
Muvaffak'm yanma gitti. Muvaffak, ona ve emrindeki komutanlara
ok sayg gsterdi. Bylece kuvveti artt ve karadan ve nehirden zen-
ciler zerine hcum etti. Safer aynda ok kanl savalar oldu. L'l
ile yoldalarnn ok yiitlikleri ve ustalklar grld. Sonunda bir
KARAMTA'NIN ORTAYA IKII
667
gn Sahib'z-Zenc denilen habisin ldrld sevinli haberi yayl-
d. Acaba doru mu denilirken L'l askerinden bir kle atn tepe-
rek sr'atle gelip Sahib'z-Zenc'in ban Muvaffak'a sundu. Herkes
sevinten kr secdesine vard.
Sahib'z-Zenc'in askerinden pek ou kltan geirildi. Kl ar-
tklar da aman isteyerek teslim olup ondrtbuuk seneden beri uza-
yan zenci mes'elesi son buldu ve btn halk Muvaffak'n vcs ve
duacs oldu. Zencilerin errinden Badad'a snm olan kylerin
balk da yerlerine gidip yerletiler.
K a r a mi t a ' n n Or t a y a k
Zencilerin Basra tarafn igal ettikleri srada Kfe taraflarnda
da Krmt adnda bir dinsiz ortaya kp l Araplarmdan akl ve dini
olmayan nice kiileri saptarak sapk mezhebine sokmakta olduu hal-
de gidip Sahib'z-Zenc ile grm ve kendisine bal olan yzbin
kii ile zenciler birleirse byk kuvvet doacan sylemise de, Sa-
hib'z-Zenc Hariclerin azgnlarndan idi. Krmt ise ruhlarn birin-
den dierine getiine inanarak Allah' inkr derecesine varan azgn
ialardan olmakla aralarnda fikr uyuma olamadndan Krmt,
yine Kfe tarafna dnerek kendi sapk mezhebini yaymakla urat.
l Araplarmdan ve aa kimselerden biroklar ona uymutur ki
bunlara Karamita denilir. Bu kere, zenci mes'elesi ortadan kaldrl-
msa da, yedi - sekiz sene sonra zencilerden kat kat daha alak olan
Karamita topluluu, Kfe tarafnda ba gstermeye balamtr. Dn-
yann durumu byledir. Bellarn biri batar, biri kar ve ok kere
sonraki evvelkini unutturur, ya da ona rahmet okutturur.
M u ' t e me d ' i n D u r u mu
Muvaffak, zencilerin zararlarn gidermek iinde baar kazana-
rak an ve deeri bir kat daha artt. Fakat Halife'nin ilerden eli
uzak tutularak Vast'da tutuklu bulunmas dedikoduya sebep oldu-
undan Mu'temed, bu sene aban aynda Samerra'ya dndrld ve
Badad'a gelince gya Halife Mu'temed, elinden yetkileri alnmam
gibi nnde askerle Zaptiye Bakan Tahir olu Muhammed, ksa mz-
rak elinde olduu halde yrd. Bu ise halka bir gsteriti. Mu'te-
med'de Halife unvanndan baka bir ey yoktu.
T a ma ml a y c Bi l gi l e r
L'l'nn bu savalarda ok yararlklar grldnden Muvaf-
fak, gerek ona, gerek onun komutanlarna pek ok ikram etmiti. Fa-
kat iki sene sonra onu hapsedip sktrarak drtyzbin altn alm-
668
tr ve ondan sonra zavallnn zerine talihsizlik kp gittike fakir
derek bir sre sonra Tolun olunun torunu zamannda bir kle ile
Msr'a gitmitir. Esir'd-Din der ki: te aklszlkla, nankrln so-
nu budur.
Ze y d Ol u H a s a n v e T ol u n Ol u A h me d ' i n l ml e r i
f
Yirmi seneye yakn Taberistan'da imam ve bamsz bir hkm-
dar olan Zeyd Alev olu Hasan, ikiyzyetmi senesi Receb aynda
lnce, kardei Zeyd olu Muhammed Taberistan hkmdar oldu.
Yine bu sene Msr ve am hkmdar olan Tolun olu Ahmed de
Antakya'da lmtr.
Tarsus, o zaman snrlarda oturan Murabtlarn merkeziydi. Bu
gzer frsat bulduka Rum lkesine gaz ederlerdi. Bu kere ilerin-
den Bzmar, ba kaldrarak Tolun olu Ahmed'in oradaki mutasarr-
fm kovunca Tolun olu, ordusuyla Adana'ya gidip Bzmar' boyun
emeye ardysa da kulak asmadndan Tolun olu, gidip Tarsus'u
kuatnca Bzmar, Tarsus nehrinin akn evirerek Tolun olunun
ordusunu suda bodu. Az kald btn askeri boulacakt. K mevsimi
olduundan Tolun olu, artk orada duramad. Ordusuyla dnerek
Antakya'ya gitti. Daha soma eceliyle ld. Yerine olu Humarveyh
geti.
Tolun olu Ahmed, hayrsever, dindar ve bilginleri severdi. Yir-
mialt sene sren hkmdarl zamannda ok hayr yapm ve ok
iyiliklerde bulunmutur. Yafa kalesini de o yaptrmtr. Allah rah-
met eylesin.
kiyzyetmibir senesinde merhum Tolun olunun olu Humar-
veyh ile Muvaffak'm olu Ebu'l-Abbas Mu'tezid arasmda byk bir
sava olmutur.
Tolun olunun lm zerine Musul ve el-Cezre valisi Kendack
olu shak ve Ambar ve Rahbe ve Frat yolu valisi olan Ebu Sac olu
Muhammed tamaha derek am ehirlerini ele geirmek zere Mu-
vaffaktan izin alp yardm istediler. O da onlara izin vermekle bera-
ber olu Ebu'l-Abbas' yeteri kadar askerle am tarafna gnderdi.
birleip am tarafna doru gittiler. Humarveyh'in askerini vu-
rup dattlar. am'a girdiler.
Bozgun asker Remle'de topland. Ebu'l-Abbas onlar kovalyordu.
Humarveyh ise pek byk bir ordu ile gelip Remle dnda ordusunu
kurdu. Ebu'l-Abbas askerini dzene sokarak savaa hazrland sra-
da Humarveyh de askerine dzen vermekle beraber, Said Eyser adn-
daki komutan bir birlikle pusuya yatrd.
Ebu'l-Abbas'n sol kolu pek iddetli saldrnca Humarveyh'in sa
kolu bozuldu. Humarveyh, ondan evvel sava grmemi olduu iin
rkt. Kendisi gibi birtakm tecrbesiz genlerle kaarak soluu M-
ZEYD OLU HASAN VE TOLUN OLU AHMED'N LMLER
669
sr'da ald. Ebu'l-Abbas da i bitti sanarak onun adrna kondu. As-.
keri de ordu yamasna koyuldu.
Said Eyser ise pusudan kp Humarveyh'in kalan askerleri de
ona katld ve hemen parolalarn syleyerek, ordu yamasna dalan
Irakllar zerine kl rdler. Ebu'l-Abbas da Humarreyh dnd
sanarak kat ve arkasna bakmadan am yolunu tuttu. ki ordu da
midsiz kald. Irak askerinin ou krld ve kalan tutsak oldu.
Said Eyser, Msr'a mjdeci sald. Humarveyh utand. Fakat
memnun oldu. Allah tarafndan kazanlan zafere teekkr olarak
esirlere gzel davrand. steyen hizmetimizde kalsn, isteyen Irak'a
dnsn dedi. Onlarn da kimisi Msr'da kald, kimisi de Irak'a dn-
d.
Ebu'l-Abbas Remle'deki savatan kaarak am'a gelince amllar
onu kabul etmediinden Tarsus'a geldi. Sonra Bzmar da onu Tar-
sus'dan kovmakla Badad'a dnmtr. Msr askerleri ise hibir en-
gele ve gle uramakszn Frat vadisine kadar indiler. Btn am
ehirlerini ele geirdiler.
Sonradan Humarveyh, birok hediyeler gndererek Tarsus'ta Mu-
rabtlarm ba olan Bzmar' da getirterek kendisine biat ettirmitir.
Kendacolu ile Ebu Sac olu am seferinden el-Cezire'ye dndk-
lerinde birbiriyle anlak iken aralarnda kan rekabet ve dmanlk-
tan dolay Ebu Sac olu ondan ayrld. Humarveyh'e baland.
kiyzyetmi senesinde onun adna hutbe okudu. Humarveyh
de ona ve onun emrindeki askere ok hediyeler gnderdi. am taraf-
na yryerek Bales'de Ebu Sac olu ile grt.
Sonra Ebu Sac olu, Rakka'ya gitti. Kendas oluyla yapt sa-
vata onu yendi. Btn el-Cezire ile Musul'u ald. Oralarda da Hu-
marveyh adna hutbe okudu.
kiyzyetmibir senesinde Halife askeriyle Sicistan, Kirman ve
Horasan hkmdar olan Leys-i Saffar olu Amr arasnda" sava ol-
mutur.
Horasan haclar Irak'a gelerek Halife Mu'temed'in huzuruna -
karlnca Mu'temed onlarn yannda Amr- Saffr'a aktan lanet ede-
rek onu Horasan'dan azlettiini sylemiti. Onun zerine minberler-
de Saffr'a lanet okundu. Bu da Muvaffak'm tedbiri gerei idi.
nk Mu'temed Halifelik unvann tayarak hutbelerde ad
anlmaktaysa da ilere el uzattrlmad iin kendisince Muvaffak'm
emellerine hizmet etmek iin byle baz kiilere lanet okumaktan ba-
ka bir ii kalmamt.
Bu kere Horasan valilii, Zaptiye Bakan Muhammed Tahir'e ve-
rildi. Onun tarafndan vekletle Herseme olu Rafi' Horasan valisi
yapld. Muvaffak'm Veziri Muhalled olu Said de Amr- Saffar ile sa-
vaa memur oldu. Rebilevvel aynda Halife askeriyle Amr- Saffar
arasnda iddetli bir sava oldu. Amr- Saffr'n onbebin kiilik olan
ordusu bozuldu. Fakat bununla Saffr'n kuvveti azalmad. nk
onun asl kuvveti Sicistan'da idi.
670
Horasan valiliinin ise evvelki bykl ve nemi kalmamt.
nk Horasan valileri nceleri btn dou yresinin hkmdar idi-
ler. Zaptiye Bakanl da onlara verilerek devletin direklerinden biri
enlarm tarafndan vekletle zaptiye bakan olurdu. Taberistan'da
Alev bir imamlk kurulunca oras Horasan'dan ayrld. Saffr'm orta-
ya kyla Sicistan bamsz bir hkmet oldu. Sonra da Maveran-
nehir'de Smn soyu meydana kt. Oraya da Horasan valilerinin hk-
m gemez oldu.
kiyzyetmidrt senesinde Muvaffak, Amr- Saffr ile savamak
zere Fris'e gitmise de Kirman ve Sicistan'a girmeyi baaramad-
ndan Irak'a dnd. Yetmibe senesinde olu Ebu'l-Abbas' bir ye-
re memur edince Ebu'l-Abbas Ben, am'dan baka yere gitmem.
nk M'minlerin Emrinin bana verdii am eyaletidir deyince
Muvaffak kzarak onu hapsetti.
Muvaffak, Amr- Saffr'm hakkndan gelemedii iin onunla
uyumak zorunda kalarak, ikiyzyetmialt senesinde Badad Zapti-
ye Bakanl makamn Saffr'a verdi. O da kendi tarafndan Tahhf
olu Abdullah olu Ubeydullah' Zaptiye Bakan yapt. Ksaca mad-
deten hkmsz bir terifat muamelesiyle barm oldular.
kiyzyetmisekiz senesinde Muvaffak lnce Trk komutanlar
toplanarak olu Ebu'l-Abbas' Mu'tezid Billh adyla veliahtln Mu'-
temed'e imza ettirdiler ve onu babasnn yerine geirdiler. Ebu'l-Ab-
bas Mu'tezid de devlet ilerini bana buyruk biimde eline alarak
amcas Mu'temed'i eskisi gibi yetkisiz bir durumda brakmtr. Fa-
kat aras ok gemeden Mu'temed lmtr.
Badad'da ikiyzyetmidokuz senesi Receb aynn ondokuzuncu
gecesi Mtevekkil olu Mutemed Alallah ok yiyip ok da arap iti-
inden geceleyin ld. Ertesi gn veliaht olan Ebu'l-Abbas Mu'tezid
Billh, kadlar ve ileri gelenleri toplayarak Mu'temed'in cenazesini
muayene ettirdikten sonra gmlmek zere Samerra'ya gnderdi ve
o gn Mu'tezid'e biat olundu.
O zaman Mu'temed'in ya elli sene, alt aya ve Halifelik sresi
yirmi sene, alt aya ulamt.
Mu'tezid o srada Msr ve am sultan olan Humarveyh'in Kat-
r'n-Neda adl kzyla evlenerek bu kere Msr'dan byk bir.memur-
la byk apta hediyeler geldi.
Fakat Humarveyh, am'da iken Msr'daki haremindeki uakla-
rndan her biri birer cariyeyi kendilerine karlar gibi dost edinmi ol-
duklar Humarveyh'e iletilince hemen bunu incelemek iin Msr'daki
cariyelerden bazlarnn am'a gnderilmesini Msr'daki kaymakam-
na yazd. Yakn adamlarndan olan uaklar ise bu iin meydana k-
masndan korktuklar iin aralarnda birleerek, ikiyzsekseniki se-
nesi Zilhicce aynda geceleyin Humarveyh'i yatanda iken ldrerek
kamlar.^
Ertesi gn komutanlar toplanarak Humarveyh'in byk olu
Cey'e biat ettiler. Cey ise henz ocukluk yan bitirmemiti. Alak
ZEYD OLU HASAN VE TOLUN OLU AHMED'N LMLER
kiilerden kendisine yaklaanlarn szlerine bakp babasnn komutan-
lar hakknda pek ok kt muamelelerde buluncu. Onlar kovmak-
la korkuttuundan dokuz ay makamnda kaldktan soma ikiyzsek-
sen senesinde Msr askeri, ba kaldrd. Cey'i ldrerek kk kar-
dei Humarveyh olu Harun'u tahta kardlar.
Fakat o da devlet ilerinden ciz bir ocuk olduundan Msr'n
ileri gnden gne bozulmu ve komutanlar arasnda g ayrlklar
domutu. ok gemeden lkenin balar btn btn zlmtr.
O srada Mu'tezid minberler zerinde Muaviye'ye ve oluna ve
babasma lanet olunmasn emretti. Bu hususa dair her taraa gnde-
rilmek zere ayrntl bir buyrultu msveddesi yazdrd. Fakat baz
yaknlar, Bu ferman, her tarafta iln olunursa Alevere kibir ve
gurur gelir. Zaman zaman sultana kar ayaklanrlar. Halk arasnda
fitneye sebep olurlar diye tleyince Mu'tezid, bu iten caymtr.
Tarsus snrlarnda oturan Murabtlar, daima karadan ve deniz-
den savala urayorlard. Bal olduklar Msr hkmeti tarafn-
dan da kendilerine yardm yaplyordu. kiyzseksen senesinde Tar-
sus'ta karklk kt. mm Dnya'nm karkl ise daha ok ol-
duundan, Tarsus halk tarafndan Halife Mu'tezid'e ba vurularak
onun tarafndan bir vali tyin olunmas istenince Mu'tezid de Ahit-
olu'nu Tarsus valisi yapmtr.
Msr komutanlar arasnda sregelen anlamazlklardan tr
Msr ve am sultan olan Humarveyh olu Harun ilerin idaresinden
ciz kalarak Knnesrin, Haleb ve Avasm eyaletlerini brakt. Geri ka-
lan am vilayetleri ile Msr kt'asnda Halifelik tarafndan vekletle
mutasarrf oldu. Bunlar iin Halife hazinesine senede drtyzellibin
altn vermek zere enitesi olan Halife Mu'tezid'in korunmasna ba
vurmu olduundan Mu'tezid, ikiyzseksenalt senesinde Knnesrin'e
gitti. Haleb ve ona bal yerleri ve Avasm eyaletini Harun'un me-
murlar elinden teslim almtr.
Horasan valisi Herseme olu Rafi' nceleri ba kaldrdndan
Mu'tezid, Sicistan ve Kirman emri Amr- Saffar' Horasan valisi t-
yin ederek onun zerine musallat etmiti. Saffar onun zerine yr-
yp, onunla hayli savaarak Horasan' ele geirdikten baka sonunda
Rafi'nin ldrlmesini salayarak kesik ban Mu'tezid'e gndermi
ve Maverannehir vilayetinin de kendisine verilmesini istemi oldu-
undan ikiyzseksenyedi senesinde Mu'tezid Maverannehir eyaletini
de Saffr'a verdi .ve kendisine hil'at gnderdi. Saffar, Niabur'da iken
bu emirle hil'at kendisine eriti.
Ahmed Saman olu smail ise Maverannehir'de bamsz ola-
rak hkm srmekteydi. Saffar, onun zerine bir ordu gnderdi. Bu
ordu, Ami'e varnca smail Saman, Ceyhun nehrini geip hcum ile
Saffr'n askerini vurup dattktan sonra Buhara'ya dnd. Saffar,
hemen hazrln bitirerek ordusuyla Beih'e vard. smail Samani yi-
ne nehri geip onun zerine atlarak ordusunu bozdu. Saffar kaar-
672
ken tutuldu. smail, onu alp Semerkant'a gtrd. Sonra kendi ri-
cas zerine Mu'tezid'in yanma gnderdi.
Mu'tezid, bu olaydan haberi olunca Saffr' ktleyerek smail'i
vmeye balad. Saffr Badad'a gelince Mu'tezid, onu hapsetti. Onun
elinde bulunan lkeleri smail Saman'ye verdi. smail, hemen Hora-
san ehirlerini ele geirdi.
Ksaca Yakup Saffr'm Tahiroullarma ettii muameleyi karde-
i Amr- Saffr da aynsyla Saman soyundan grd. Dou yresi h-
kmdarl Saman soyunda kald.
Taberistan valisi olan Zeyd Alev olu Muhammed, Saffr'm esir
olduunu iitince smail Saman, Horasan' ele geirmeye kalkmaz sa-
narak hemen ikiyzseksendokuz senesinde ok sayda asker toplaya-
rak Horasan' ele geirmek iin ileri yrdyse de smail Saman'nin
askerle iddetli bir savaa tutuup askeri bozuldu ve kendisi de yara-
land. Bir iki gn sonra zgn olarak ld. Bylece Taberistan da Sa-
man soyu eline geti. .
Fakat Zeyd olu Muhammed'in amca ocuklarndan Atru diye
bilinen ve Hak'n Yardmcs diye lkap verilen mer Alev olu
Hasan, Deylem diyarnda oturarak mrik olarak Allah'a ortak ko-
an Deylemlileri slm dinine ararak pek ounu slm ile ereflen-
dirip yeniden birok camiler yapmtr.
Karamita taifeleri ise o srada etrafa zarar vermekteydiler. ki-
yzseksenalt senesinde Karamita topluluu, Bahreyn'de oalarak
Katif'e gelip hayli kan dkmlerdi. kiyzseksenyedi senesinde Bas-
ra'ya doru tecavze balamlard. Mu'tezid tarafndan gnderilen
askerleri vurup darmadank etmilerdi.
Kfe blgeleri Karamitas iinde Mihriveyh olu Ebu'l-Kasm Zik-
riveyh adnda bir kii, Ca'fer Sadk olu smail evldndan olduunu
ileri srerek ortaya kt. Karamita da onu eyh diyerek l Arapla-
rmdan bir toplum ikiyzseksendokuz senesinde ona biat ettilerse de
Mu'tezid tarafndan arka arkaya zerlerine asker gnderilerek vu-
ruup ldrldkleri iin Zikriveyh'in arkasna dp ve Kfe tara-
fndan savuup am yresine gitmilerdi. Humarveyh olu Harun ta-
rafndan am valisi olan Cef olu Toga tarafndan gnderilen asker-
lere defalarca stn gelmilerdi.
Kfe yresinde yaylan Karamita'nm bakanlarndan Ebu'l-Ga-
var adndaki kii tutuldu. Mu'tezid'in huzuruna getirildi. Mu'tezid,
Bana haber ver ki, Allah'n ve Peygamberin ruhlar sizin cesedleri-
nize girip sizi yanllklardan korur ve sizin iyi iler yapmanz sa-
lar diye inanr msnz? deyince, Ebu'l-Gavar, ona cevap olarak, He-
le una bak. Allah'n ruhu bize girerse sana ne zarar verir ve eyta-
nn ruhu girerse sana ne yaran olur? Byle bo eylerden sorma. Sa-
na ait olan eylerden sor... deyince Mu'tezid, Bana ait olan hususta
ne dersin? demesi zerine Ebu'l-Gavar, Derim ki: Allah'n elisi (s.
a.v.) ld. Babanz Abbas sad halifelii istedi mi, ya da ashabdan
biri ona biat etti mi? Sonra Ebu Bekir, halifelii mer'e vasiyet eyle-
LER GELENLERDEN LENLER 673
Hads bilginlerinin ncs olan imam Buhar Hazretleri ikiyz-
eilialtnc senesinde, Semerkant'a iki saat uzakl olan bir kyde l-
d. Hayat, ayrntl bir ekilde yazlsa byk bir kitap olur. n ise
herkese bilinir.
Hads ilminde en deerli ve geerli alt kitap vardr. Ktb-i Sit-
te diye mehurdur. Onlarn birincisi Cmi-i Sahih-i Buhar dir ki
hads bilginlerinin, Allah'n Kitab'ndan sonra kitaplarn en doru-
su, Sahh-i Buhar'dir diye vdkleri kitaptr. kincisi mam Ms-
lim-i Niabur'nin Sahihidir. ite bu ikisine Sahiheyn yani iki en
doru kitap denir. Dier drd Snen-i b-i Mce, Snen-i Tirmiz,
Snen-i Nesa ve Snen-i Eb Davud'dur.
Rivayet edilir ki: mam Buhar Niabur'a varnca mam Mslim
onunla grp onun hads ilmindeki yksek bilgisine hayran olarak
mam Buhar'ye, Ey stadlarm stad, ey hads bilginlerinin efen-
disi, ey hads doktoru! Dur, senin iki ayan peyim demi ve Bu-
har'nin lmne kadar ondan ayrlmam ve hads ilminde onun
ikincisi olmu ve mam Buhar'den be sene sonra lmtr. Allah
bol bol rahmet eylesin.
Musaoullar diye bilinen karde, yani Muhammed, Ahmed ve
Hseyin ki, matematikte btn bilginlerden yksek idiler. Bunlarn
iinde en ok nls Musa olu Muhammed, ikiyzellidokuz senesin-
de ld.
Yine bu sene Muhammed Taki olu Ali Naki olu mam Hasan-
Asker Hazretleri yirmisekiz yanda ld. mamiyye'ye gre Oniki
mamn onbirincisidir. Onikincisi de onun kk olu Hasan- Asker
olu Muhammed Mehd'dir ki, babasnn lmnden be sene sonra,
yani ikiyzaltmbe senesinde dokuz yanda iken Samerra yeralt
odasna girip kaybolmutur. te mamiyye frkas, onun oradan k-
masn beklerler. Allah onlardan ve atalarndan raz olsun.
Aleboullarndan Afrika Emri olan Ahmed olu Muhammed
ikiyzaltmbir senesinde lnce yerine Emr olan kardei Ahmed o-
lu brahim Sicilya adasna geti. Uzun sre gaza ederek byk fetih-
ler yapmtr.
Yine bu sene sofiyyeden nl zahid Ebu Yezid Bistam (k.s.) l-
mtr.
F. 43
di ve Abbas'n makamn bilirken ona vasiyet etmedi. Sonra, mer,
halifelii alt kiinin danmasna brakt. Abbas'a vasiyet etmedi ve
onu raya da katmad. Sahabe, bylece sizin ceddinizi halifelikten
uzaklatrmlarken siz, ne hakla halifelie hak kazanyorsunuz? de-
yince Mu'tezid, kzarak onu ikencelerle ldrmtr.
i e r i Ge l e n l e r d e n l e n l e r
674
Byk mtehidlerden zhd ve takva sahibi zahir ehlinin imam
Ali sfehan olu Davud, ikiyzyetmi senesinde ld. Allah bol bol
rahmet eylesin.
Gerek kendisi, gerek onun yolunda giden fakihlere Zahir Ehli
demilerdir. nk eserlerin ve haberlerin (yet ve hadslerin) gr-
nr anlamyla yetinmiler, kendiliklerinden bir yoruma kalkmam-
lardr. Vaktiyle birok halk, bu Zahir Mezhebi'ne uymulard. Sonra-
dan amelde drt mezhebe uyularak teki mezhepler unutulmutur.
Davud Zahir'ye balananlar da kalmamtr.
Byk hads bilginlerinden ve alt kitap sahibinden bni Mce,
ikiyzyetmi senesinde hayat defterini drmtr.
Yine bu sene Endls hkmdar olan Abdurrahman Emev olu
Muhammed ld. Otuz erkek evld kald. lnce olu Mnzir'e bi-
at olunduysa da iki sene olmadan o da .lnce yerine kardei Muham-
med olu Abdullah'a biat olundu.
Tarsus snr muhafz Bzmar ara sra Rumlarla savar ve Rum
lkesine gaz edip ok ierilere gider ve pek ok esir ve ganimet mal-
lar alp gelirdi. kiyzyetmisekiz senesinde yine Rum diyarna gire-
rek gaz edip yaral olarak dnerken yolda lnce yerine bni Acif
geti. Msr ve am Emri olan Humarveyh de onu Tarsus beyliinde
brakt ve kendisine birok mal gndererek yardm etti.
Mu'temed Halifenin lm senesi olan ikiyzyetmidokuz senesin-
de alt kitap sahibinden ve mam Buhar'nin talebelerinden mam
Ebu sa Tirmiz ld. Allah bol bol rahmet eylesin.
Yine bu sene Maverannehir Emri olan Ahmed Saman olu
Nasr ld. Yerine kardei Ahmed Saman olu smail geti. Nasr Sa-
man, akll ve dindar bir kiiydi. Allah rahmet eylesin.
kiyzseksenalt senesinde nahiv imamlarndan ve mam Mazi-
n'nin talebelerinden mehur mam Mberred ld. Allah rahmet et-
sin.
Msr ve am Emri olan Humarveyh'in kz Hanife Mu'tezid'in
hanm Katr'n-Neda, ikiyzseksenyedi senesinde ld.
kiyzseksendokuz senesi Rebilevvel aynda Halife Mu'tezid Bil-
lh, Badad'da ld. Olu Ali Mktef Billh'a biat olundu. Mu'tezid'-
in Halifelik sresi dokuz sene, dokuz ay, ksur gnlerdir. Allah rah-
met eylesin.
M u ' t e z i d ' i n Ou l l a r M k t e f i Bi l l h , M u k t e d i r
Bi l l h v e K a h i r Bi l l h ' n H a l i f e l i k l e r i
kiyzseksendokuz senesi Rebilahir aynda Mu'tezid lnce o-
lu Mktefi Billh tahta kt. Fazilet ve adalet yolunu tuttu ve halkn
sevgisini kazand.
kiyzdoksan senesinde Karamita, am' kuatt. Hayli mal ala-
MUKTEDRN HALFEL
675
rak bar yaptktan soma Humus semine girdi. Hama, Maarra ve di-
er ehirleri vurup halkm kltan geirdiler.
Onun zerine Halife Mktef tarafndan gnderilen asker ikiyz-
doksanbir senesinde Karamita'ya stn gelerek ald. Bu sene Tar-
sus gazileri Rumlarla ok savatlar. Antalya'y aldlar. Pek ok ga-
nimet edinder.
kiyzdoksamki senesinde Mktef'nin askeri, am yresini ele
geirerek Msr'a yaklatklarnda Msr sultan olan Humarveyh olu
Harun kar kmsa da askeri iine anlamazlk ve karklk de-
rek êr.disrni bir Maripli mzrak ile vurup ldrnce Halife askeri
Msa .... .ini de ele geirmitir.
1- akat Msrr'da Halenci adnda bir isyanc karak am valisi K-
hjj Jgh Ahmed onu yola getirmek iin Msr'a gitti. Karamita ise bu-
. frsat bilerek ikiyzdoksan senesinde am yresine saldrarak
pek ok yerleri yamaladlar. Halife tarafndan zerlerine gnderilen
askeri yenerek Halife ordusunu yamalayarak ok kuvvetlendilerse
de sonra Halife tarafndan gnderilen ok sayda asker, Karamita'y
urdular, krdlar, gerei gibi aldlar.
O srada Ravendolu diye binen zndk ld. Kadb'z-Zeheb,
Kitab'l-Lami ile Kitab'z-Zmrdet gibi dinsizlie dair ok kitaplar
yazmtr.
kiyzdoksandrt senesinde Horasan ve Maverannehir hkm-
dar olan smail Saman ld. Yerine olu Ebu'n-Nasr Ahmed geti.
M u k t e d i r i n H a l i f e l i i
kiyzdoksanbe senesi Zilkade aynn onikisinde Halife Mkte-
f Billh, otuz yanda ld. Halifelik sresi alt sene, alt ay, k-
sur gndr. Onun yerine on yanda bulunan kardei Mu'tezid olu
Muktedir Billh geti.
kiyzdoksanalt senesinde komutanlar kadlarla toplanarak
Muktediri yann kklnden dolay halifelikten indirdiler. Mu'-
tez'in olu Abdullah' Galib Billh unvan ile halifelik tahtna oturt-
tular. Fakat Muktedirin yaknlar ve onu tutanlar toplanarak ar-
ptlar ve stn gelerek Muktediri makamna geri getirdiler. Mu'-
tez'in olunu tutup hapsettiler. Sonra da ldrdler.
Mu'tez olu Abdullah, mam Mberred'den ve mam Sa'leb'den
ilim renmi, ok gzel iirler yazan bir kiiydi. iirleri mehurdur.
Rivayet edilir ki, Allah, beni halife ederse Ebu Taliboullarnm hep-
sini yok ederim dermi. Onlar da bunu iitip ona beddua ederlermi.
Geri halife oldu. Fakat halifelik sresi bir gnden ibaret olduu iin
bir ey yapmaya vakti olmad.
Muktedir, bu sene Yahudi ve Hristiyanlarn memurluklarda kul-
lamlmamalarm ve semerli hayvanlara binmelerini emretti.
U b e y ti i y y i n D e v e t i 'n n k
kiyzdoksanalt senesinde Marib'te Ubeydiyyin Devleti kurul-
du. Ona Fatmiyye Devleti de denilir. Yzoniki senedenberi Afrika'da
bamsz olarak hkm sren Aleboullar ykld.
Batniyye'den smaiiiyye mezhebine inanan ilerden Yemen'e gi-
den davetiler, halk Muhammed soyundan Mehd'ye biat etmek ze-
re davet ediyorlard. Bunlardan bazlar da Marib lkesine gidip ba-
z kabileleri bu ekilde davet ederek bir hayli adam taraflarna ek-
milerdi.
Sonra San'a halkndan ve smaiyye'ye davet edenlerin dnle-
rinden Ebu Abdullah i, ikiyzseksen senesinde bat lkelerine gitti.
Kename kabilesi iine girip bu daveti tazelemi ve her taraftan Berber
airetleri gelip ona uyarak topluluu oalmaya balamt.
nceleri Afrika hkmeti, onu nemsememiti. O da Tahert eh-
rine gidip daima ibadet ile uraarak bir irat kutbu gibi orada otura-
rak her taraftan airetler takm takm gelip kendisine uymakla an
ve hreti artmt.
Aleboullarmdan ikiyzdoksan senesinde Afrika Emri olan Zi-
yadetullah'n vezirleri hep i olduklarndan Ebu Abdullah i'nin kuv-
vetinin artmasndan iinden memnun oluyorlard.
Ziyadetullah ise zevk ve sefaya dkn olduundan devlet ileri-
nin inceliklerini dnmeye vakti yoktu.
O srada smailiyye'nin gizli olan imam Ca'fer-i Sadk olu s-
mail'in torunlarndan Abdullah olu Muhammed Hama'ya bal yer-
lerden Selemye ehrinde kalyordu lnce vasiyeti gerei olu Ubey-
dullah'l-Mehd, onun yerine geip smaiiiyye taraflar davetileri her
tarafta halk onun adna davete baladlar.
Ebu Abdullah i de Mehd'nin Marib'de ortaya kacan ve
eitli kerametler gstereceini syleyerek kendi yanma geleceklere
ne mutlu diye iln ederek halk zendirdii Halife Mktef zamannda
yayldndan onun emriyle Ubeydullah Mehd, aranmaya baland.
O da olu Ebu'l-Kasm Muhammed ile birlikte kaarak Trablusgarb'a
varmsa da Halife'nin emri zerine Afrika Emri Ziyadetullah da onu
aramakta olduundan Mehd, Trablusgarb'da duramad. Sicilmase'ye
gitmiti. O zaman Sicilmase vilayetinde Midraroullarmdan ei-Yesa'
hkmdard. Ziyadetullah ise ona te Ebu Abdullah i'nin biatma
halk davet ettii Ubeydullah Mehd budur. Onu tutup hapsetmelidir
diye bildirince el-Yesa', hemen Mehd'yi ve olunu tutup hapsetmiti.
nceleri Ebu Abdullah i'ye Aleboullar tarafndan nem ve-
rilmemiken onun kuvveti gittike artmakta olduundan Ziyadetul-
lah, onun zerine krkbin asker gndermise de arpmada askeri bo-
zulup dald. Ziyadetullah, artk Afrika'da duramad. Ykte hafif
bahada ar mallarn alarak Msr'a geldi. Halife Muktedir'e duru-
UBEYDYYN DEVLETNN IKII
877
munu bildirdi. Hemen Maribe dnd." Ebu Abdullah i ile savaa
balamas ve Msr valisinin de ona mal ve askerle yardm etmesi iin
Muktedir tarafndan buyrultular gnderildi.
Msr vahi yardmda ar davrand. Ziyadetullah da zevk ve se-
la e megul olup kt hastalklara tutuldu. Artk Marib'e dnmek-
ten cayarak yerlemek amacyla Kuds'e gelirken Remle'de lmtr.
te Afrika'da ikiyzoniki sene hkm sren Aleboullarmn so-
nuncusu bu Ziyadetullah'tr. Aleboullarmn hkmeti, bamsz bir
beylik ise de, Abbasi Halifelii'ne balyd. Ama ondan sonra kan
ye Devleti, madd ve manev bamsz olarak Abbasi Halifeli-
i'nin Marib lkesinde asla alkas kalmamtr.
Ziyadetullah'm kamasndan sonra Ebu Abdullah i Afrika'y is-
til etti. kiyzdoksanalt senesi Ramazan aynda Sicilmase zerine
>uird. El-Yesa', kar ktysa da bozguna urayarak kat. Ebu Ab-
dullah Sicilmase'ye girdi. Ubeydullah Mehd'yi ve olunu zindandan
kard ve onlar atlara bindirdi. Kendisi kabile bakanlar ile beraber
yaya olarak halka te efendiniz diye Mehd'yi gstererek sarayna
gtrd. mam ve Halife olmak zere halk ona biat ettirdi. Mehd
adalet ve iyilik ile halka muamele ettii iin her taraftan halk ona
sevgi gsterir oldu.
Mehd'nin emriyle el-Yesa' takip edilerek tutulup ldrld. Bu
el-Yesa' Siciimase'de yzotuz sene hkm sren Midraroullarmn so-
nuncusudur.
Yzaltm sene Tahert ehrinde hkm sren Rstemoullarmn
hkmeti de o srada yklmtr. Aleboullarma bal olan Sicilya
hkmeti de tabiatiyle Mehd eline gemitir.
Ubeydullah Mehd, krk gn Siciimase'de kaldktan soma ikiyz-
doksanyedi senesinde, Afrika'ya geldi. Etrafa komutan ve memurla-
rn tyin edip gndererek devletim kurdu. Devlet ilerini bizzat gr-
meye balamas Ebu Abdullah i'nin kardei Ebu'l-Abbas'a ar gel-
di. Kardeine Sen ii elinden kardn, bakasna kaptrdn diye s-
ktrmaya balad. Kardei ona t verdike kulak asmayp hatt
baz kabile bakanlarna Bizim biatna davet eylediimiz Mehd bu
deildir demeye balam olduu Mehd'nin kulana gidince ikisini
de tutup ldrmtr. Abdullah, kardeinin nrna yanm oldu. Bu
da tecrbe edilmitir ki, bir hkmdar tahta karan kimse, o h-
kmdar elinde legelmitir.
yzbir senesinde Mehd-i Alev tarafndan gnderilen asker,
skenderiye ve Feyyum'u almlard. Muktedir de Marib lkesi ile be-
raber Msr eyaletini kendisinin drt yandaki olu, Emr'l-Abbas'a
vererek kaymakamln Munis Hadim'e brakt. Munis de bir kud-
retli komutan olduundan Mariblilerle birok savalar ederek onlar
Msr'dan karmtr.
yz senesinde Mehd, Mehdiyye ehrini kurarak onu kendi-
sine Halifeliin bakenti yapt. Msr'n ele geirilmesini baaramady-
sa da bat tarafnda hkmeti genilemekte ve kuvvetlenmekteydi.
67S PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Hayli vakitten beri bakenti Fas ehri olarak Bat Kuzey Afrika'-
da hkmet eden drisler Devleti de yzyedi senesinde ykld. Son-
ra drislerden Muhammed olu Hasan karak drisler Devieti'ni
tekrar kurmaya alt ise de drisler Devleti, yklmaya yz tutup ve
Fas ehri elden gidip Mehdi'nin devleti ise ykselmekte olduundan
Muhammed olu Hasan olu Hasan iki sene urap istediini gerek-
letirmeyi baaramad iin drislerin btn Kuzey Bat Afrika'da
hkmetleri yok olmutur. drislerin ou Mehd yanna getirilmi-
tir. Fakat ilerinden birisi dalarda saklanarak otuz sene sonra kp
maml iade eylemise de o da amacna eriememitir.
Marib'de Mehd'nin kuvveti artmakta iken Abbas Halifesi Muk-
tedir, Badad'da zevk ve sefaya dalp karlarn ve uaklarn gr ve
iaretleri dorultusunda hareket etmekte olduundan devlet dzeni
bozularak valiler ve komutanlar, yer yer bamszlk davasna d-
mlerdi. O srada Necid ve Bahreyn blgeleri, Karamita'nn kaba ve
zorba elinde olup am ve Irak ehirlerine de hasar ve zarar vermek-
teydiler.
Dou yresi ise Samanoullar elindeydi. Taberistan'da da bir Ale-
v mamlk vard. Her ne kadar ikiyzseksendokuz senesinde Taberis-
tan Emiri olan Zeyd olu Muhammed'in lmnde Taberistan kt'as
ad Samanoullar eline getiyse de Zeyd olu Muhammed'in amca
oullarndan Atru diye bilinen Ali olu Hasan, Deylem dalarnda
oturarak Deylemlileri slm dinine davet ile uraarak ounu Ms-
lman edip Deylem lkesinde birok mescitler yaparak Deylemlileri
kendisine biat ettirip balam ve kendisi Zeyd Mezhebi'nde olduun-
dan Mslman olan Deylemlilcrin civarndaki Aml ehri halk za-
ten i Mezhebi'nde olduklarndan Atru, o bakmdan da kuvvet ve
nfuz kazanarak yzbir senesinde Taberistan' ele geirerek Tabe-
ristan mamlm yeniden kurmutur. sene sonra lmse de da-
mad olan Hasan Kasm- Alev, Da unvanyle onun yerine gemi-
tir.
O srada Tarsus Murabtlar, ara sra Rum ehirlerine gaz edi-
yorlardysa da Rumlar da slm snrlarna saldrdan geri kalmyor-
lard.
yzbe senesinde Kayser'in durumu yumuatmak amacyla
Badad'a elileri gelince ok gsterili alay dzenlendi. emmasiye ka-
psndan saraya kadar svari ve piyade yzaltmbin asker ve sonra
srmal elbiseler giyinmi drt bini ak ve bini siyah olarak yedibin
hadmaalar ve sonra yediyz perdeci yani protokol dzenleyen
saray grevlisi saf saf dizilmi ve Dicle nehrinde pek ok kayklar ve
sandallar gzel donatlm ve saray duvarlar zerine yalnz srmal
ipekten onikibinbeyz rt rtlp yirmiikibin de deme serilerek
tarif olunmaz surette sslenmiti. Ayrca altn ve gmten sekiz dal-
l bir aa ve dallarn zerinde yapraklar ve kular yaplmt. Dallar
kendiliklerinden sallaniard. Kular da dzenlenmi bir hareketle
terdi. te byle grenlere hayret verecek acip san'atlar gsterilerek
eliler Halife'nin huzuruna kabul olundu.
679
O zaman Badadin serveti ve Halife'nin gsterii ve heybeti b-
ykt. Fakat devlette madd bakmdan kuvvet kalmamt. Halifelik
srf bir an ve itibardan ve kuru bir gsteriten ibaret idi. hep Trk
komutanlar elinde idi.
yzalt senesinde Mehd tarafndan karadan ve denizden Msr
zerine gnderilen ok sayda asker, skenderiye'den Cize'ye kadar
olan yerleri kaplad. Tarsus donanmas Afrika donanmasn yendi.
Munis Hadim, Msr'a giderek karadan da stn gelmeyi baararak
Maribler yine kamak zorunda kalmlardr.
Karamita'nn durumuna gelince: Bunlar, Necid yresinden kp
etrafa tecavz ve taarruz edegelirlerdi. yzonbir senesinde Kara-
mita'nn bakan olan Ebu Tahir Cenab bir gece Basra'y bast. Bas-
ra Emrini ldrd. ehri yamalayarak birok ganimetlerle hk-
met merkezi olan Hecr ehrine dnd. Oniki senesinde haclara sald-
rp mallarn yamaladktan sonra Kfe'ye girdi. Basra'da yaptn
orada da yapt. yzondrt senesinde Halife Muktedir Ebu Sac olu
Yusuf adl Emri Karamita ile savamak ve Hecr'e kadar gitmek zere
grevlendirdi. Ebu Sac olu hemen ok sayda askerle Vast'a gitti.
Oysa: yzonbe senesinde Rumlar, slm snr ve geitlerine sal-
drarak emati vurup ok ml aldlar ve mescidinde an aldar.
Muktedir o tarafa da asker gndermek zorunda kald.
Yine bu sene Ebu Tahir Krmt, Kfe zerine yrd. Ebu Sac
olu da krkbin askerle onlara kar gitti.
Karamita yediyz svari ve sekizyz piyade olarak toplam bin-
beyz kiiden oluan ve bir rivayete gre ikibinyediyz kiiydi.
Ebu Sac olu, Karamita'nn azln grnce Bunlar benim elim-
dedir. Hemen savaa girimeden Halife'ye mjde mektubu yaznz
diyerek dman hor grmek gibi byk bir hatada bulundu.
Karamita ise ok iddetli hcum ve hamleler edince Halife as-
keri bozuldu. Ebu Sac olu esir oldu. Ebu Tahir, Kfe'ye girip ok
mal ald. Sonra Ebu Sac olunu dier esirlerle beraber ldrd.
Bu dehetli haber, Badad'a ulanca halk ve aydnlarn iine kor-
ku dt. Bozgun asker, rlplak Badad'a gelince Badadllarn
tel artt. Bunun zerine Muktedir, ok sayda askerle Munis Hadi-
mi kar gnderdi. Bu srada Karamita, Ambar ehrine girdiler. Hali-
fe askerinin bir ou ise dmana kar kmadan savuup katlar,
geri kalan da savata bozguna uradlar. Badad halk iine korku
dt. Kimi Hilvan'a kimi Hemedan'a kamak zere hazrlandlar. Or-
duda bulunan Hamdan olu Ebui-Heyca'nn hatrlatmas zerine F-
rat zerindeki kprler yklarak Karamita, beri yakaya geemedi.
Ambar'dan dndlerse de onlar da Frat vadisindeki ehirleri yama-
ladlar ve onalt senesinde yine gelip Rahbe, Rakka ve Sancar ehir-
lerini de istil ettiler.
O srada Halife'nin veziri sa olu Ali'ye, Badad'da Karamita
Mezhebi'nde bir ahs olup, Ebu Tahir ile haberlemekte olduu haber
verilince vezir hemen o ahs arp sorguya ekince itiraf edip dedi
ki: Benim Ebu Tahir ile grmem ancak bunun iindir ki onun hak
zere olduu ve senin ve efendinin kfir olduunuz nazarmda kesin-
lemitir. Bizim imammz C'fer-i Sadk olu smail evldndan Ma-
rib'de bulunan Muhammed Mehd'dir. Biz Eafizler ve oniki imamc-
Iar gibi deiliz ki, cahillikleri sebebiyle bir imam bekler dururlar.
Bunun zerine sa olu Ali, Sen, bizim askerimizin iine fesad b-
rakmsn. imdi onlarn iinde senin mezhebin zere olanlar kimler-
dir? deyince Sen bu akl ile mi vezirlik ilerini yrtyorsun? Ben-
den nasl bir eyler bekliyorsun? M'min bir kavmi kfirlere teslim
edeyim de onlar ldrsnler yle mi? deyince o, Krmt iddetli bir
ekilde dvld. gn a ve susuz kalarak ld. Ama kendi mezhe-
binden olanlar ele vermedi.
Deylem komutanlarndan irveyh olu Esfar adl kimse o sra-
da karak Merdavi adndaki kiiyi kendisine komutan tyin ederek
Taberistan' istil etmi ve Da unvaniyle Taberistan imam olan Ka-
sm Alev olu Hasan ile yaplan savata Kasm olu Hasan'm askeri
bozguna urad, kendisi ldrld. Bu yzonalt senesinde Tabe-
ristan'daki Alev mamlk yok olup gitmitir.
Fakat Esfar zlim bir kiiydi. Merdavi, onun aleyhine kt ve
onu ldrd. Yerine geip birka sene iinde kuvvetli ve muktedir bir
hkmdar olmutur.
Karamita'nn Ambar'dan dnmeleri zerine Muzaffer diye lkap-
landrlan bakomutan Munis Hadim, ordu ile Badad'a gelince Hali-
fe Muktedir, askerin senelik tahsisatna ikiyzkrkbin altn ekledi.
Oysa haremin ve saray grevlilerinin, zellikle Muktedir'in anasnn
tahsisat zaten fazla olduundan idarede zorluk ekilmekte iken bu
trl zamlara karlk bulunamayaca akt. Devlet ileri rndan
kp protokolculardan bazlar, en byk ilere karmakta idiler.
te o srada Muktedir ile bakomutan olan Munis Hadim'in ara-
larnda soukluk kt. Asker kuvvet ise bakomutan elinde olduun-
dan Muktedir, ondan korku zere idi. Bir bakasnn bakomutan ya-
placa haberi Rakka'da bulunan Munis'e eriince sr'atle Badad'a
geldi. emmasiye'de indL Gidip Halife ile grmedi. Halife tarafn-
dan olu Emir Abbas ile vezir Mukleolu emmasiye'ye kp Munis
ile grtler. Muktedir ile Munis birbirlerine kar gvenlerini yitir-
milerdi. Aralarnda birok haberleme oladursun Kayser'in dou ko-
mutam, byk bir ordu ile yryerek Ahlat ve Bitlis ehirlerini alm-
tr.
yzonyedi senesi balarnda Zaptiye Bakan olan Nazk aske-
riyle Munis'in yanma gitti. Hamdan olu Ebu'l-Heyca da ok sayda
askerle Cebel ehirlerinden gelip Munis'e uydu. Asker snflar da ona
uyarak ayakland. Muktedir'in sefahat ve israfndan hizmeti ve ca-
riyelerinin devlet ilerine karmalarndan sz ederek o sene Muhar-
rem aynn ondrdnc cumartesi gn hepsi saraya gidip Muktediri
tahttan indirerek kardei Mu'tezid olu Muhammed'e biat ederek onu
Kahir Billh diye lkaplandrdlar.
681
Pazartesi gn Mesafiye denilen piyade askeri clus bahii yani
yeni Halifenin tahta kndan dolay askere datlan bahi ile bir
senelik maalarn istediler. Nazk, onlar susturmak isterken onu
ve Hamdan olu Ebu'l-Heyca'y ldrdler. Hemen Kahir'i tahttan in-
direrek Muktedir'i Halifelik makamna yeniden oturttular. O srada
Ebu'l-Heyca'mn kardei, Hamdanoullarmm hkmet merkezi olan
Musul'a ve dier baz komutanlar baka taraflara katlar.
Muktedir de hazinelerde bulunan mcevherleri ve eyay ve baz
hazine mlklerini ucuz ucuz satarak askerin bahilerini dedi.
O zaman Horasan ve Maverannehir komutanlar olan Saman-
oullar arama byk anlamazlk dp birbiriyle vuruuyorlard.
Halifenin o taraf dnebilmek yle dursun, Rumlar Malatya, Di-
yar bekir ve baka snr ve geitlere saldrdka, Mslmanlar savun-
madan ciz kalarak feryad ile Badad'dan yardm istemekteydiler. Ha-
life Hazretleri, onlara da yardm edemiyordu.
Bu yzonyedi senesi hac mevsiminde Ebu Tahir Krmt, tervi-
ye gn Mekke'yi basp haclar bulunduklar yerde, hatt Harem-i
erifte ve Beyt-i erif iinde kltan geirdi. Mallarn ganimet ola-
rak aldlar. ounun cesedlerini Zemzem kuyusuna attlar. Geri ka-
lanm da Harem-i erifte ve ldrldkleri yerlerde gmdler. Hi
birini ykamayp namazlarn da klmadlar. Evlerin iine girip Mek-
kelilerin mallarn yamaladlar. Ebu Tahir Krmt, bunca ktlk-
lerle yetinmedi. Kabe'nin rtsn alarak askerine bltrd. Ha-
cer-i Esved'i yerinden skerek hkmet merkezi olan Hecr'e gtrd.
Karamita, ia azmanlarndan idi. Marib'de hkm sren Mehd
Ubeydullah Alev'nin davetini ortaya koyuyorlard. Bylece Harem-i
erif hakknda olan ihanetlerinin haberi Mehd'ye ulanca Ebu Ta-
hir Krmt'ye mektup yazd. Ona lanetler etti. Ebu Tahir, Mekke hal-
knn mallarndan ele geirdii bir miktar eyay geri yollamsa da
Kabe rts ile haclarn mallarn halk paylam olduklarndan top-
lanp geri verilmesinin mmkn olamayacan syleyerek zr di-
lemitir. Hacer-i Esved ise yirmiiki sene kadar Karamita elinde kal-
mtr.
Piyade askeri, Muktedir'i Halifelik makamna geri getirmi ol-
duklarndan marp her istediklerini devlete yaptrmaktaydlar. Olur
olmaz istek ve davranlarndan gerek devlet adamlar gerekse dier
asker snflar usandlar. yzonsekiz senesi balarnda svari aske-
ri, onlara stn gelerek hepsini Badad'dan kovup karmlardr.
yzondokuz senesinde Muktedir ile Munis Hadim'in aralar yi-
ne ald. Muktedir birini kendisine vezir yapmak isteyince Munis, ona
engel olarak baka birini vezir yaptrd. Aralarndaki gerginlik ise yi-
ne artt. yzyirmi senesi balarnda Munis, klemenleri ve dier
kendisine uyanlarla Badad'dan kp Musul'a gitti.
Musul beyleri olan Hamdanoullar, Munise kar ktlar. ar-
pmada bozguna uradklarndan Munis, Musul'u ele geirdi. Ham-
\
danoullarmdan Reba diyar Emri olan Hamdan olu Nasr da Mu-
nis ile birleerek gelip Musul'da kald.
Etraftan gelmeye balayan asker snflarla Munis'in topluluu
oalmaya balad. Sekiz-dokuz ay Musul'da kaldktan sonra yann-
daki askerle Badad'a gitti. Ona kar Badad'dan karlan asker ise
Munis'in yaklat srada svp nnden savuarak Badad'a doru
kat. Munis gidip emmasiye kapsnda ordu kurdu. Halife askeri de
onun karsnda durdu. Muktedir Vast'a gidip de Basra ve Ehvaz ta-
raflarndan asker toplamak isteyince veziri ve yaknlar onu bizzat
harbe tevik ettiler. Ve bu konuda srar ettiler. O da Hz. Peygamberin
hrkasn giydi. Fakhler ve hafzlar ellerinde Kur'anlar ap onun
nnde ve birok halk etrafnda yryp gnlsz olarak ordusuna
gider gitmez askeri dald srada Mearibe'den bir grup geldi. Ken-
disini ldrdler. Halifelik sresi yirmidrt sene, onbir ay, onalt gn-
dr. Cmert ve insaniyetliydi. Anlayl ve akllyd. Fakat ehvete
dknd. Msrif ve kararszd. Cariyelerine kar malptu. Bundan
dolay zamannda devletin esas sarsld. Kendisi de bu yzden ld.
Hemen Munis'in emriyle Muktedir'in kardei Mu'tezid olu Muham-
med hazrlanarak evval ay sonlarnda ona biat olundu. Kahir Billh
diye de lkapland.
Kahir, hemen azil ve tyinlerle urat. Mukle olu Ebu Ali'yi de
vezir yapt. Fakat Munis Hadim, Kahir'e gvenemiyordu. Kahirin ve-
ziri Mukle olu ve terifats Balk ve onun olu Ali de Munis ile bir-
likte olarak saray kontrol altna alp girenleri ve kanlar aramaya
baladlar. Hatt saraya girip kan karlarn bile yzlerini ap ba-
karlard.
Kahir bu hlden can skld. Onlarn muhalifleri ile gizlice ha-
berleerek yzyirmibir senesinde bir yolunu bulup Munis ve Balk'i
ve olunu tutup hapsederek bu sktrmalardan yakasn kurtarmtr.
Fakat Munis ve yandalarnn tutulup idamlar konusunda kendisine
yardm etmi olan baz komutanlar yemin ile temin etmiken yemi-
nini bozarak verdii amandan caym, onlarn hakknda da zulmetti-
inden dier komutanlar, pheye derek artk onun yemin ve g-
vencesine emniyet etmez olmulard. Mukle olu ise o kargaalkta ka-
p saklanarak kyafet deitirmi ve baz komutanlarla grp giz-
lice danmada bulunarak hayal ve hatra gelmedik hilelerle komu-
tanlardan Sma adndaki Emri gerei gibi kandrmt. Bundan dola-
y Sma, yzyirmi senesi Cemaziyelevvel aynn altnc gecesi bir
grup askeri kendisine uydurup gece Kahirin sarayn kuatt.
Kahir ise gece pek ok iip sarho olduundan sarho olarak uya-
np kamaya kalkmsa da Sma'nn adamlar onu tutup hapsetmi-
lerdir. Muktedir'in olu Ebu'l-Abbas Ahmed'i Halifelik tahtna otur-
tup, Razi Billh diye lkaplandrdlar. Kahirin Halifelik sresi bir-
buuk sene, sekiz gndr. Sma'nn uygun grmesi zerine Razi Bil-
lh, Mukle olu Ebu Ali'yi kendisine vezir yapt.
LER GELENLERN LM
683
Sofiyye'den mehur Cneyd-i Badad zamannn imam, fazilet-
li kimselerin ve fakihlerin nderi idi. Tasavvufu Seriyyi Sakati'den al-
mt. Myzdoksansekiz senesinde Rahmet-i Rahmana kavumutur.
Horasan ve Maverannehir Emri olan smail Saman olu Emr
Ahmed yzbir senesinde av iin krlarda dolarken bir gece kle-
leri onu ldrmekle cenazesi Buhara'ya getirilip gmlm ve yerine
sekiz yandaki olu Ebu'l-Hasan Ahmed geirilmi ve ldrenlerden
t slan tutulup idam edilmitir.
yz senesinde Snen kitab sahibi mam Nesa Mekke'de ha-
yat defterini drp, Saf ile Merve arasna gmld. Allah rahmet
eylesin.
Mu'tezile imamlarndan Abdlvehhab Ciba olu Ebu Ali de bu
sene lmtr.
mamiyenin bakam olup Semman diye bilinen Osman Asker o-
lu Ebu Ca'fer ki, beklenen imamn kaps, yani Mehd'ye gtrecek ka-
ps olduunu iddia ederdi. yzbe senesinde dnya kapsndan kp
gitmitir.
Sofiyye'den mehur Mansur olu Hallc ki, halka kerametler gs-
terir; yazn k meyveleri ve kn yaz meyveleri ortaya koyard. Eli-
ni havaya uzatp zerlerinde (Kulhvallhehad) diye yazlm pa-
ralarla dolu olduu halde geri alarak onlar (Kudret Paralar) diye
adlandrr ve halka yedikleri eyleri ve iledikleri ileri haber verir
ve kalblerindeki eyleri sylerdi. Halkn bazlar onun veliliine ve
bazlar sihirbazlna inanrd. Bazlar da Allah'n bir parasnn ona
girmi olduu sapk inancna dmlerdi. yzdokuz senesinde Muk-
tedirin veziri Hamid onu ikence ile ldrmtr.
Cerir-i Taber olu Muhammed, yzon senesinde hayat tomar-
n drmtr. Bilgin ve fakihlerin en byklerindendi. Kendisi mte-
hitlerdendi. Baka bir mtehide uymamtr. Yaratltan yziki se-
nesi sonuna kadar bir tarih yazmtr. Gzel bir tefsiri ve fkh ilminin
her dalnda da nl eserleri vardr. Fakihlerin ayrldklar hususlar ze-
rine ok gzel bir kitap yazmt. Fakat onda Hanbel olu mam Ah-
med'den sz etmedii iin, kendisinden sorulunca Hanbel olu Ah-
med fakih deildi. Ancak hadsci idi demi olduundan Hanbeller,
onun hakknda kt szler sylediler. O zaman ise Badad'da Hanbe-
ller ok olduundan halk Taber aleyhine drdklerinden lnce
kimisi Rafz ve kimisi dinsiz diye kt szler sarfeder olduklarndan
mam Taber, gndzn gmlemeyip gece evinde gmlmtr. Din-
darlar ise onun fazilet, ilim ve dindarln takdir etmilerdir.
Mehur doktor Zekeriyya er-Rab olu Muhammed yzonbir se-
nesinde lmtr.
Tb ilminde geni bilgi sahibiydi. Bu ilme dair pek ok eserleri var-
dr.
684
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2 )
Mehur tefsir sahibi Aziz Begav olu Muhammed olu mam Ab-
dullah da yzon senesinde sonsuzluk lkesine gitmitir.
Teban diye bilinen mehur mneccim, yzonyedi senesinde l-
mtr.
Harran'n bir ky olan Teban'a mensuptur. ok deerli ve ge-
erli gzlemleri vardr. kiyzaltmdrt senesinde rasata (gzleme)
balamtr. kiyzdoksan senesine kadar gzledii ve inceledii yl-
dzlar Zey kitabna yani yldzlarn yerlerini gsteren kitabna yaz-
mtr. Zey'i iki nshadr. En iyisi ikinci defa yazddr.
yzyirmibir senesinde Msr'da Emir olan Tekin el Haseki de
Msr'a veda edip lmtr.
Afrika'da Ubeyiyye Devleti'ni kuran Mehdyyi Alev, yzyirmi-
iki senesinde Mehdiyye ehrinde lnce yerine olu Kaim gemitir.
Bu sene sahtekr ve gzbaclardan biri, Maverannehir'de Pey-
gamberlik dvasna kalkt iin tutulup ldrlmtr.
Ra zi , M t t e k i , M s t e k f i v e M u t i ' i n H a l i f e l i k l e r i
Muktedirin olu Razi Billh, Abbasi halifelerinin yirmincisidir
yzyirmiiki Cemaziyelevvel aynda tahta kmt.
Bu sene iann en azgnlarndan olup ruhlarm baka bedenlere
gireceine inanan elmegan adndaki dinsiz, o srada birok halk
sapttrdndan tr tutulup ldrlmtr.
Ar Hanbellerden bir grup Allah'a yz ve dnyaya inip kmak
gibi, Allah'n cismi olduunu syleyen mcessime denen sapklarmki-
ne benzer inanlara derek halkn inanlarn bozuyorlard. Din i-
lerinde de ar gidiyorlard. Evleri basp nebiz yani bir eit ra bu-
lurlarsa dkyorlar ve musik letlerini kryorlard. Hkmet ileri-
ne de karmaya baladklarndan, yzyirmi senesinde bu yersiz
hareketlerden caymazlarsa kendilerinin idam ve evlerinin yaklmas-
na dair Razi Billh tarafndan bir ferman karld.
O srada ise Karamita, Irak tarafna tecavz edip halka zulme-
denlerdi. Hatt bu yirmi senesi Zilkade aynda hac kafilesi, Kadisiye'-
ye vardklar zaman Ebu Tahir Krmt, kafileye saldrd iin Halife
askeri, karlkta bulundu. Haclar da yardm ederek Kadisiye'ye s-
ndklarnda Kfe alevlerinden bir topluluk, Ebu Tahir'e kar -
karak haclardan el ekilmesini rica ettiler. O da haclardan el ek-
misse de Badad'a dnmelerini art komutur. Bundan dolay bu se-
ne Irak'tan bir kimse hac edememitir.
Bv e y h ou l l a r D e v l e t i ' n i n D ou u
Deylemli Asfar'm bakomutan olan Merdavi Asfari ldrerek
yerine gemi ve Halife askerine galip gelerek birok ehirleri ele ge-
BVEYHOULLAEI DEVLETNN DOUU
685
irerek ran'da kuvvetli bir hkmdar olmutu. Kisra'nm tac diye
bana bir ta giymi ve ehinah unvanm almt. Hemen Irak' ele
geirmi ve ran'n eski bakenti olan Medayin'i imar etmi ve Arap
devletini yok edip, Acem devletini diriltmek hayaline dmt.
Abbasi Devleti ise o zaman pek zayf dmt. Badad halk,
Merdavi'in tecavznden korku ve tela dmlerdi. Oysa ok za-
man gemeksizin Merdavi, kendi efendisine etmi olduu muamele-
nin benzerini kendi komutanlar olan Bveyhoullar'ndan grm-
tr.
Soyu ran hkmdarlarndan Yezdicrd olu Behram Gur'a ula-
an Ebu ca' Bveyh, Deylem lkesinde orta halli bir adamd.
olu vard. Adlar Ebu'l-Hasan Ali, Hasan ve Ebu'l-Hseyin Ahmed'-
dir. Sonradan Abbasi Halifesi tarafndan Ali'ye madu'd-Devle (Dev-
letin Direi); Hasan'a Rkn'd-Devle (Devletin Temeli) ve Ebu'l-H-
seyin'e Muizzu'd-Devle (Devleti Ycelten) ve sonra Rkn'd-Devle
(Devletin Temeli) 'nin olu Fenahsrev'e (Devletin Kolu) sfatlan ve-
rilmitir.
Bu karde, birtakm arkadalariyle birlikte gidip Merdavi'e
kaplanmlard. Merdavi tarafndan mad'd-Devle, sfahan civann-
da bulunan Ker'e memur edilmiti. madu'd-Devle orada yerleince
askerlere ok ikram ve iltifat ettiinden birok-sekin adamlar gelip
ona kaplanmaya baladlar. O zaman Halife tarafndan sfahan'n
korunmasyla grevlendirilen Yakut'un yanndaki onbin askerin iin-
de altyz Deylemli olup, onlar da madu'd-Devle tarafna meyletmi-
lerdi.
O zaman o taraflarda bulunan asker snflarn bir ksm Halife
tarafna eilimli olup, bir ou zellikle Deylemliler Merdavi tarafn-
da bulunuyorlard. mad'd-Devle, Halife tarafna gemek zere Ya-
kut ile haberlemise de kendisi nemsenmemiti.
mad'd-Devle ise Deylem komutanlarnn byklerinden olan
irzad' arp memnun ederek onu kendisine vezir yaparak kuvvet
kazand. Askerini de dokuzyz kiiye kard. sfahan zerine yrd.
arpmada Yakut'un askeri bozguna urad. Kendisi de kat. ma-
d'd-Devle, sfahan' ele geirdikten sonra civarndaki baz ehirleri
de istil etmiti. Dokuzyz askerle onbin askeri yenmi diye her ta-
rafa an ve hreti yayld. Halife telland. Merdavi de ondan rk-
t. Gnln okayarak yanma getirmeye altka mad'd-Devle
zr dileyerek yanna gitmekten kanmaktayd. Bir taraftan da l-
keler ele geirerek hkmet alann geniletmekteydi. Sonunda Mer-
davi'in mad'd-Devle'ye vaat ve tehditleri ve itaate arc mektu-
bunda Sana ok sayda asker gndereyim. Aldn btn lkeler se-
nin olsun. Ben, adimin hutbede okunmasndan baka bir ey iste-
mem diye yazmt. Bir taraftan da kardei Vemgir ile mad'd-Dev-
le'yi basmak zere bir ordu gndermiti. mad'd-Devle bu dnceyi
sezdiinden iki ay iinde sfahan'n gerlerini topladktan sonra Er-
recan' ist etmiti.
686
Onun zerine Vemgir gidip sfahan'a girmitir. mad'd-Deve
ise kardei Rkn'd-Devie'yi Kzrun tarafna gnderdi. Fris diyar-
nn vergilerini toplayarak ok mal ele geirmitir. O srada Yakut ta-
rafndan Kzrun'a bir asker birlik gnderilmise de Rkn'd-Devle
yarmdaki azck askerle o birlii darmadank etmitir.
Yakut da mkemmel bir ordu le mad'd-Devle zerine yrd.
mad'd-Devle onun nnden savuup gitmitir. Yakut ise onun pe-
ini brakmayarak yzyirmi senesi ortalarnda Kirman yolu zerin-
de mad'd-Devle aresiz kalarak ne olursa olsun savunmaya geti.
Svarisinin saldrsn engellemek iin Yakut, kendi ordusunun n-
ne birok piyade asker dizdi. Neft ya ieieriyle ate yadrmaya ba-
laynca ters ynden rzgr kt. Neft atelerini geri evirince piyade-
lerin yzleri yanp elbiseler tutuarak piyade svariye kart. ma-
d'd-Devle, onlarn zerine iddetli bir hcumla piyadelerini atlara
ineterek svarilerinin iine dalm ve Yakut'un askeri dalp kimi
ldrlm kimi esir olmutur. Onun zerine mad'd-Devle iraz'a
varm, halka aman vermi ve adaletle i grerek halk kendine eke-
rek Fris yresini inzibat altna almtr.
Fakat asker, maa istedi. mad'd-Devle'nin elinde ise mal yok-
tu. Oysa maa verilmezse asker dalarak daha yeni kurmu olduu
hkmetin yklaca akt. mad'd-Devle tela dt. Saraynn
bir odasnda dnrken bir delikten bir ylan kp dier delie gi-
rince bir aralk bu ylan kendi zerine dmesin diye mehterleri a-
rp u ylan deliklerini yoklaynz deyince birka kaplama sktk-
lerinde bir kap grnd. Atlar, bir oda kt ve odann iinde on
sandk kt. Alnca beyzbin altnlk mal kt. mad'd-Devle, on-
lar hemen askerine datarak yok olmaya yz tutan hkmetini kur-
tard.
Sonra mad'd-Devle elbise kestirmek zere terzi istedi. Yakut'-
un terzisini getirdiler. Terzi titreyerek ieri girdi. mad'd-Devle
Korkma biz'seni elbise kestirmek iin istedik dedi. Terzi ise sar-
d. Onun ne dediini anlamad. Sorguya ekiliyor sand. Talak ve ima-
nna yemin ederek Yakut'un kendisinde olan sandklarn amam
olduunu syleyince mad'd-Devle, bu tesadfe at. Terzide ema-
net olan sekiz sand getirterek atrnca yzbin altnlk mal k-
t. Sonra da Yakut'un ve ondan ncekiler olan Yakup ve Leys olu
Amr'm gizli mallar meydana kt. mad'd-Devle'nin hazineleri dol-
du ve hkmeti salamlat.
mad'd-Devle, bylece Fris kt'asmda yerleti. te o srada Ra-
zi, Halifelik tahtna oturmutu. mad'd-Devle, ona ve veziri Mukle
oluna mektup yazarak elindeki memleketler kendisine verilirse bir
milyon dirhem vereceini bildirdi. Halife tarafndan kendisine zel
bir grevli ile h'at ve sancak gnderildi. mad'd-Devle hil'ati giydi.
Sanca amsa da vadettii paray vermedi. Gelen adam da brak-
mamt.
Merdavi, bu durumu renince mad'd-Devle'nin aresine bak-
BVEYHOULLARI DEVLETNN DOUU
687
mak zere sfahan'a gitti. Orada bulunan kardei Vemgir'i Rey'e ge-
ri yollam ve Ehvaz tarafma da bir asker birlik gndermitir. Mer-
davi'in askerinin ou Deylemli idi. Fakat hizmetinde biraz da Trk
askeri vard. Onlarn bakanlarndan biri mehur Beckem idi.
Merdavi Trklere ve bakanlarna kt davrandndan onlar da
incinerek yzyirmi senesinde frsat drp hamamda iken Mer-
davi'i ldrdkten sonra onun ordusundan ayrlp iki blk olmu-
lar. Bir bl mad'd-Devle yanma gitmiler, geri kalan da Bec-
kem e Eaaad'a gelerek Halife'nin emrine girmilerdi. Fakat Ba-
dad'da bulunan Halife askeri, onlar kskanmaktaydlar. Vast ve Bas-
ra valisi bulunan Raik olunun istei zerine Beckem, onlar alp Va-
si: a Raik olu, onlara itibar etmi ve onlarn vastasyla Mer-
davi'm askeri olan Trklerden ve Deylemlilerden birounu tarafna
erek kuvvetlenmitir.
Bylece Fris'te mad'd-Devle'nin ve Basra tarafnda Raik olu-
nun asker kuvvetleri artmaktayd.
Aslnda Horasan ve Maverannehir Emri Ahmed Saman olu
Nasr'm komutanlarndan lyas olu Muhammed o kargaalkta Kir-
man' ele geirdi. Orada yerleip kald. Yakut ve ktibi Ebu Abdullah
Berid'yi Ehvaz'da brakt. Kendisi Fris'i almak iin ordusuyla Erre-
can tarafna gidince Bveyh olu, ona kar gelerek Yakut'un askeri
bozuldu. Bveyh olu, onu takip ederek Ramhrmz'e kadar geldi.
Yakut da Ehvaz civarnda bir yere ekilip orada adr kurdu. K-
tibi Berid olu Yakut adna hayli mal toplamsa da Yakut'a gnder-
meyip askere datarak hayli kuvvet edindi. Yakut'un banda ise ok
asker vard. Skntya dp para istedike Berid olu, onu trl hi-
lelerle aldatp avutmakta ve askeri kendi tarafna ekmekteydi. By-
lece Yakut'un yanndaki askerin sekinleri seildi. Berid olu yan-
na gitti. Berid olu, yzyirmidrt senesinde Yakut'u idam ettire-
rek kendisi Ehvaz'da bana buyruk kald.
Bu sene Razi Billh, Msr valisi Kl olu Ahmed'i grevden
alarak Msr eyaletini Ahd diye bilinen' am valisi Toa ol Mu-
hammed'e ek olarak verdi.
O sene ortalarnda Badad askerinin bir snf ayakland. Halife-
nin veziri Mukle olunu tutup hapsettiler. Fakat mal sknt ok ol-
duundan tyin edilen vezirler aresiz kaldlar.
Musul, Diyarbekir ve Rebia diyar Hamdanoullar Ve Msr ve
am Ahd elinde ve Bahreyn ve Yemame Karamita ellerinde ve Bas-
ra taraf Raik olu ve Ehvaz Berid olu ellerinde ve Kirman eyaleti
lyas olu Muhammed elinde ve Fris yresi Bveyh olu mad'd-
Devle elinde ve Rey ve Cebel ehirleri, onun kardei Rkn'd-Devle ile
ldrlen Merdavi'in kardei Vemgir arasnda daval bir hlde bu-
lunup oralardan Halife Hazinesi'ne vergi gelmez oldu. Halife elinde
yalnz Badad ile ona bal yerler kalmt. Bu kk blgenin geliri
ise Halife'nin harcamalarna yetmediinden Abbasi Devleti idareden
ciz _kald. lemler durdu.
883
Bunun zerine Halife Razi, Raik olu ile yazarak onu bakomu-
tan yapt. O senenin Zilhicce aynda Raik olu, Badad'a geldi. Ad-
nn minberlerde okunmas Halife tarafndan emrolundu. Raik olu,
btn divan ve dairelere bakan oldu. Artk vezirlerin hkm kalmad.
Fakat Raik olu, Msr geliri zerine memur olan Cafer olu Fazl'
hem kendisine hem de Halifeye vezir etmitir.
Bylece hazine idaresi ve divanlarn ileri kaldrld. Devlet gelir-
lerinin hepsi bakomutann hazinelerine gelir oldu. Ondan sonra da
bu kaide geerli oldu. Bakomutan kim olursa geliri almak ve istedii
gibi harcamak ve Halifeye istedii kadar verir oldu.
Ksaca Halife elinde yalnz Badad sanca kald. Onda da Raik
olunun emirleri geerdi. Halifeliin hkm kalmad. Razi'de Hali-
feliin yalnz ad ve an kald.
Hele, yzyirmibe senesinde devlet ileri btn btn bozuldu.
Abbasi memleketlerinin bazlarnda zorbalar ve bazlarnda geliri
gndermez valiler bulunarak balarma buyruk hkmdarlar gibi ol-
dular.
Endls'te bana buyruk hkm sren Emevi emirlerine End-
ls Emri denildi. Halife sann almazlard. Bu kere Abbasi Halifeli-
in dt bu zayf duruma bakarak ve Halifenin iktidar sahibi
olmas gerektii iin Endls Emri olan Muhammed Emevi olu Ab-
durrahman kendisinde Halifelie daha fazla hak grmtr. Her ne
kadar Endls'n kar tarafnda Ubeydiye halifeleri varsa da onlar
ar i olduklarndan Ehl-i Snnet ve Cemaat onlarn halifelikleri-
ni tanmazlard. Bu srada Abdurrahman Emev, Emr'l-M'minn
Nasr Dni'l-lh sann almtr. Bundan dolay o asrda Emr'l-M'-
minn unvann alan kii unlardr: Badad'daki Abbasi Halifesi,
Endls'te Abdurrahman Emev ve Afrika'da Mehd Alev olu Kaini-
dir.
Fakat Abbasi Halifesi'nin madd kuvveti yoktu. Halifelik ruhan
ve manev bir kuvvetten ibaretti. Ama Abdurrahman Emev ile Kaim
Alev, ikisi de kuvvetli bir kara ve deniz kuvvetine sahiptiler.
Bu sene Raik olu, askerle Beckem'i Ehvaz zerine gnderdi. Be-
rid olu, ona kar bin asker kard. Beckem Sus'un dndaki mai-
yeti ikiyzyetmiiki sekin yiitlerle onlarn zerine saldrd. Berid
olunun askeri bozguna urad. Onun zerine Berid olu, altbin as-
ker gnderdi. Fakat bunlar da gelii - gzel toplanm olduklarndan
Tster nehri kenarnda Beckem'le karlatklar zaman savamadan
dalp katlar. Beckem de gidip Ehvaz' ele geirdi.
O srada Berid olunun asker bir birlii Basra'ya girmise de,
kendisi Fris'e kaarak mad'd-Devle'ye snm ve Badad'n aln-
masn kolaylatrarak o tarafa yrmek zere onu buna zendirerek
uurlamtr.
Bunun zerine yzyirmialt senesinde mad'd-Devle, kk
kardei Mu'izzu'd-Devle ile Berid'yi Ehvaz tarafna gnderdi. Onlar da
yeteri kadar askerle gelip Ehvaz' istil edince Beckem Vast'a ekil-
BVEYHOULLARI DEVLET'NN DOUU 689
F. 44
mistir. Fakat o yrede hret ve an ok olduundan Raik olu, on-
dan korkarak Berid olu ile gizlice haberleti. Beckem mes'elesi orta-
dan kalknca Vast' senede altyzbin altn vermek zere kendisine
vereceini vadetmiti.
Beckem bunu renince askerini toplad. Basra tarafna yrd.
Berid olu da ona kar onbin asker gnderdi. Fakat arpma sonun-
da bozguna uradlar. Fakat Beckem, onlar kovalamad. nk ama-
c Beridi'nin kuvvetini krdktan sonra Badad'a gitmekti.
u srada eski vezir Mukle olu nimetlendii kiiye kar et-
ari| olduu hainliin cezasn grmtr. Bu nankrln cezas pek
tti bir biimde cereyan etmitir. Bu srada Mukle olu, Raik o-
lunu yakalattrp da yerine Beckem'i geirmek iin almakta oldu-
u Raik olunun kulana gidince Mukle olunu hapsetti. Sonra elini
kestirdi. Fakat illa iyileince, kesik eline kalem balayp kalemle or-
tal kartrd Raik olunun kulana varnca bu sefer dilini kes-
tirip hapsettirdi. Sonunda hapiste sknt ve ztrap iinde lmtr.
Beckem ise Berid ile haberleerek bartktan sonra Vast'a dn-
d. Oradan Badad'a ynelince Raik olu, ona kar epey asker gn-
derdiyse de Beckem, onlar bozguna ,uratarak Badad'a yaklanca
Raik olu, kap sakland. Beckem, Badad'a girdi. Halife de h'at
giydirerek onu bakomutan yapt.
Beckem, aslnda Trk klelerindendi. Deylemli Makanin hizme-
tinde iken ondan ayrlp Merdavi'e kaplanm ve sonra Merdavi'in
katilleri iinde bulunmu olduundan Irak tarafna giderek Raik o-
luna balanmt. Bu kere Raik olu yerine bakomutan olmutur.
yzyirmiyedi senesinde Beckem, Razi Billh ile birlikte Musul
zerine gittiler. Hamdanoullar'ndan Musul Emri olan Nsir'd-Dev-
le Musul'dan kamsa da sonra bir miktar mal zerine barp Hali-
fe Razi ile Beckem Badad'a dndler.
O srada Raik olu, meydana kp onu tutanlar da bana topla-
narak Badad' ele geirince, Halife ve Beckem, yolda durmak zorun-
da kaldlar. Fakat Raik olu da Beckem'den korkuyordu. Bar iste-
yerek Harran, Rakka, Kmnesrin ve Avasm kt'alar kendisine veril-
mek zere bartklar iin Raik olu, hemen Badad'dan kp me-
murluuna gidince Razi ve Beckem de Badad'a girder.
Beckem ile Basra valisi Berid olu bartklarndan senede alt-
yzbin altn vermek zere Vast kt'as Berid oluna verildi. Beckem
onun kzyla evlendi. Berid olu ise Beckem'i bir tehlikeye drmek
iin el altndan aba gsterdiini Beckem iitince gizlice hazrland.
yzyirmisekiz senesinde askerini kayklara bindirerek nehir yoluy-
la gelip Vast' ele geirmitir.
Raik oluna gelince memurluk mntkas olan Haleb ve Kmnes-
rin tarafna varnca hemen Humus ve am zerine yrd. Ahd
memurlarn kovdu. Bu yirmisekiz senesinde am blgesini istildan
sonra Msr' da istil etmek zere Ari'e kadar gitmise de Ahd, ona
690
kar kt. arpmada bozguna urayarak dnnce Ahd'in askeri
am zerine yrd. Bu kere de onlar bozulunca Msr, Ahd'de;
am Raik olunda kalmak zere haberleerek aralarnda anlamlar-
dr.
Ba z l ml e r
yzyirmiiki senesinde terifatlardan Ebu Ca'fer, yzkrk ya-
nda duygular salam olarak lmtr.
Zahir Mezhebi imamlarndan nl eserler sahibi Mflis Muham-
med olu Ahmed olu Abdullah da yzyirmidrt senesinde hayat
tomarn drmtr.
yzyirmiyedi senesine eyh diye bilinen Hattab Ebu'd-Dnya
olu Osman bek lemine gitmitir. Pek yalyd. Hatt derler ki: Bu
adam, Hz. Ali (r.a.) ye yetimi ve ondan bir sayfa rivayet eylermi.
Hads bilginlerinden oklar, bunun aslszln bildikleri hlde riva-
yet eylemilerdir.
< Ra zi 'n i n l m v e M t t e ki 'n r T a h t a k
Razi Billh, alt sene, on gn Halifelik makamnda bulunduktan
sonra ikiyzyirmidokuz senesi Rebilevvel aynda istiska (vcudun
su toplamas) hastalndan ld. air, dzgn konuan, aziz ve c-
mertti. mam Begav'den ve bakalarndan hads dinleyip, bunlar
kaydetmitir. Bilginlerle sohbet eyleyen, eski usul zere san'atkrlara
ihsanlarda bulunan ve bizzat ileri gerei gibi gren ve askeri dzene
sokan ve bizzat minberde hutbe okuyan Abbasi halifelerinin sonudur.
Ondan sonra da bizzat hutbe okuyan varsa da pek ndir kmtr.
Geri onun zamannda Abbasi Halifelii zayf dmt. Fakat hali-
feliin yine byk an ve itibar vard. Ondan sonra btn btn za-
yflamaya yz tutmutur.
Razi lnce bakomutan Beckem, Vasfta bulunduundan hali-
fe seimi iin Beckem'in ktibi Abdullah Kfi'nin gelmesi beklendi.
Kufi eliyle Beckem tarafndan gelen mektupda Raz'nin veziri
olan Ebu'l-Kasm ve evvelce vezirlikte bulunmu olanlar ve divana
katlanlar, kadlar, Alevler, Abbasiler ve ehrin ileri gelenleri topla-
narak halife seiminde Kfi'nin onlarla danmas yer alyordu. Ya-
plan danmada merhum Muktedir'in olu brahim'in seilmesi hak-
knda birleilerek ona biat eylediler. Kendisine sunulan lkaplardan
Mttek Lillh lkabn seti. Hemen Beckem'e hil'at ve sancak gn-
derdi. Beckem ise biatten nce saraya adamn gnderip beendii
ziynet ve eyalar aldrmt. Biattan sonra Tolon Selamet'i Mtte-
k'ye terifat tyin etti. Ebu'l-Kasm Sleyman' da vezirliinde b-
raktysa da onda vezirliin ad ve san olup her i Beckem'in ktibi
RAZNN LM VE MTTEK'NN TAHTA IKII
olar Kufi elindeydi. Oysa Beckem, Vasftan Basra valisi olan Berid
olu zerine Torun adl babu ile yeteri kadar asker gndermi vt
sonra kendisi de arkasndan gitmiti. Berid olunun bozguna urad-
haberini alnca dnp avlanarak Vast'a gelirken Cr nehri civa-
rndan bulunan Krtler'de ok mal ve servet olduunu iitince onla-
ra tamah ederek yanndaki azck toplulukla Krtlerin zerine varn-
ca Krtler savuup kamlarsa da bir Krt ocuu mzrakla onu ar-
kasndan vurup ldrmtr.
Bu haber Badad'a ulanca Halife hemen Beckem'in gml
mallarm meydana kararak byk mallara kavumutur.
Eeckemm yanndaki binbeyz kadar sekin Deylem askeri, Ebu
Abdullah Berid'nin yanna gitti. Berid olu, onlarla kuvvetini art-
trarak bunca askerle Badad'a geldi ve devleti istil etti. Fakat kt
huylar, hrs ve tamahndan tr halk, onun zulmnden usanarak
btn halk onun aleyhine ayaklannca Badad'dan kp Vast'a git-
ti. Onun zerine Deylemli Krtekin nfuz kazanarak devlet ilerini
eline ald. Sonradan am valisi Raik olu, gelip Krtekin ile savap
yendi. Halife tarafndan da kendisine bakomutanlk verildi.
yzotuz senesinde Ebu Abdullah Berid, kardei Ebu'l-H&san
Berid ile Badad zerine Trk ve Deylemiiierden oluan bir ordu
gnderdi. Bu ordu Badad'a gelince halk kar koydu. Hayli direni
gsterdilerse de sonunda bozuldular. Halife Mttek ve olu yirmi ka-
dar svari ile katlar. Raik olu da askeriyle kp Halife'ye eriti.
Hepsi Musul Emri Hamdan olu Nsir'd-Devle'ye yardm eylemek
zere Musul'a gittiler Nasr'd-Devle, Halife'ye sayg gstermi fakat
Raik olunu idam etmitir. Onun zerine Halife, Nasr'd-Devle'yi
bakomutan yapm ve kardei Ebu'l-Hseyin Ali'ye hil'at giydirip ona
Seyf'd-Devle adn vermitir.
Ahid, o ekilde Raik olunun idam olunduunu iittii gibi M-
sr'dan kp am yresini ele geirdi.
Beridler ise Badad'a girdikleri gibi saray yamaladktan baka
halk hakknda ei grlmemi zulm ve ikence ve insanla yak-
mayacak alaka hareketlere girimilerdi.
Trklerin babuu olan Torun, anszn Berid'yi basmak zere
yrmse de Berid nceden haber alp yanna Deylemlileri toplayarak
ihtiyat zere bulunduundan Torun'un hareketinde Deylemliler, savun-
maya getiklerinden Torun dnerek yannda epey Trk askeri olarak
Musul'a gelince Hamdanoullar onlarla kuvvet bularak hemen Mt-
tek ve Nasr'd-Devle, ok askerle Musul'dan kp Badad'a yakla-
tklar zaman Berid, Vast'a katndan Halife ile bakomutan Na-
sr'd-Devle Badad'a girdiler.
Sonra Hamdanoullar Vast tarafna gittiler. Trk askerleriy-
le Torun da onlarla birlikteydi. Oysa Ebu'l-Hasan Berid, onlara kar
yrm olduundan Meydan civarnda karlatlar. Beridler bo-
zularak katlar. Nasr'd-Devle Badad'a dnp kardei Seyf'd-Dev-
le de askerle Vast'a gitti. Fakat Beridler, evvelce Vast! terkederek
692
Basra'ya gitmi olduklarndan Seyf'd-Devle askeriyle Vast'ta kalm
ve dinlenmitir.
Azerbaycan eyaleti hayli zamandr Krtler elindeyken bu srada
Deylemliler eline gemitir. Yine o srada, Bveyh olu Rkn'd-Dev-
le, Rey ehrine girmitir. Yine bu sene Rumlar, snr aarak Haleb'e
kadar gelip pek ok esir alarak dnmlerdi.
Tarsus gazeri de Rum lkesine girerek pek ok esir alarak sa
salim dnmlerdir.
yzotuzbir senesi Muharrem aymda Bveyh olu Mu'iz'd-Dev-
le, Basra'ya gelip Beridilerle savaarak bir sre orada kalmsa da su-
baylarndan bir ksm Berid olundan aman dilemi olduklar iin di-
erlerine de gvenemediklerinden savuup gitmitir.
Seyf'd-Devle Vast'a inip oradan Basra'ya inmek niyetinde ise
de asker sevketmeye yeter paras olmadndan kardei Nasir'd-Dev-
ie'den para istemekte ve o taraftan bir ey gelmediinden aresiz Va-
st'ta durmaktayd. Yanndaki Trklerin babuu olan Torun ise onu
kmseyerek edep d muamelede bulunuyordu. Badad'daki Trk
Deylernli askerin tavrlar da iyi deildi. Nasr'd-Devle, durumu be-
enmeyip yzotuzbir senesi iinde Badad'dan karak Musul'a gi-
derken Trk ve Deylernli askerler, onun konan yamaladlar. Va-
st'da da Trk askerleri bir gece Seyf'd-Devle'yi basnca, Seyf'd-
Devle kaarak eyas yamalanmt.
Sonra Trk balar arasnda anlamazlk kmsa da Torun, s-
tn gelerek hepsini emrine soktu ve Vast'dan karak Ramazan ay
sonlarnda Badad'a gelince Mttek, h'at giydirerek onu bakomutan
yapt. Bu srada Berid gelip Vast'a girmitir. Sonra Torun, Vast'a
varnca Berid'nin yannda bulunan irzad olu kaarak Torun'un ya-
nma geldi. Torun da onu kendisine vezir etmitir.
O srada Horasan ve Maverannehir Emri Ahmed Saman olu
Nasrin Horasan bakomutan olan Muhta olu Ebu Ali Rey ehrini
ve Cebel ehirlerini ele geirmiti.
Bu sene Rum Kayser'i tarafndan Badad'a eli geldi. nanlar-
na gre Hz. sa (a.s.) bir mendil ile yzn silmi ve yznn ekli
onda yansyp kalm ve o mendil Ruha kilisesinde imi. Bu mendil
eer Kayser'e gnderilirse pek ok slm esirlerini brakacan sy-
lemekle Halife Mttek; kad ve fakihleri toplad. Onlardan bu mes'-
eleyi sorunca, ayr grlerde bulunmular. Bazlar mendili verip de
esirleri kurtarmak fikrinde bulunmu, bazlar da buna aykr gr
ileri srmierse de, toplantda, bulunan vezir sa olu Ali Msl-
manlarn esirlikten kurtulmas, bu mendili korumaktan iyidir de-
yince Halife Mttek de o mendilin verilmesini emretmi ve esirlerin
teslim alnmas iin memurlar gndermitir. Bylece birok Msl-
man esirler tutsaklktan kurtulmulardr.
Bir sredir Karamita iine anlamazlk ve karklk dtn-
den Hecr'de kalarak etrafa sarkntlk etmez oldular. Yoksa bu sra-
da Irak'a ok ziyan ve hasar ederlerdi.
RAZ'NN LM VE MTTEK'NN TAHTA IKII
693
te bu kargaalklardan yararlanarak Basra'y istil etmek ze-
re Umman Emiri, Vecih olu Yusuf byk bir donanma ile gelerek ve
Beridler e savaarak ele geirmek zere olduundan Berid olu
Abdullah e kardeleri yok olmak derecesine gelmilerken Renad
adnda bir gemici onlar bu tehlikeden kurtarmtr.
Umman gemileri, bir kydan dier kyya kadar birbirine bala-
narak bir kpr gibi olmulard.
F. .. zi, iki kay kurumu hurma yapraklaryla doldurup gece
yars onlar tututurarak at nehrinin akntsna brakm. Kayk-
lar rzgrdan daha hzl giderek Umman gemilerinin zerine dn-
ce faepii alevlenerek iindeki adamlaryla beraber yanmlardr. Et-
rafta bulunanlar bu srada ele geirebildikleri mallar yamalamlar-
hr. Vecih olu, g bel Muharrem aynda kaarak cann kurtarabil-
mitir.
O srada Halife Mttek ile Torun arasna soukluk girdii iin
Mtteki, oluk ocuu ve yakn adamlar ile Badad'dan kp Mu-
sul'a gitmi olduundan Torun'un veziri irzad olu, yz svari ile
Vasftan kp, yzyirmiiki senesi Muharrem aynda Badad'a eri-
ti. Asla Halife tarafna ba vurmakszm kendi kendine emirler verir,
yasaklar karr oldu.
Torun, hemen Vast' belli bir bedel ile Berid'ye verdi. 'Kzn da
onunla evlendirerek Badad'a geldi ve Musul'a doru yrd. Sey-
f'd-Devle, ona kar kt. Fakat yaplan iddetli savalarda bozguna
uradndan Hamdanoullar, artk Musul'da duramayp Seyf'd-
Devle ve kardei Nasr'd-Devle ve Halife Mttek Musul'u terkederek
Nusaybin'e geldiler. Mttek oradan da kp Rakka'ya geldi. Seyf'd-
Devle de ona katld.
Sonra Halife, Torun ile haberleerek Nasru'd-Devle elindeki mem-
leketler iin sene iinde her sene yzaltmbin dirhem vermek
zere aralarnda anlamaya varld. Torun Badad'a dnp Halife de
Hamdanoullar ile Musul'da kalmsa da sonra yine Rakka'ya gitmi-
tir.
Bveyh olu Mu'izz'd-Devle, Torun'un Musul'a gittiini haber
ald gibi gelip Vast' ele geirmi olduundan Torun, Musul'dan
Badad'a dnd gibi Mu'izz'd-Devle'ye kar varp, o da Vast'dan
hareketle Zilkade ay ortalarnda kaptlar. Bir hafta kadar aralarn-
da sava srd. Fakat Torun'un askeri gerilemekteydi. Sonunda To-
run, onlar bir pusuya uratp perian etmekle Mu'izz'd-Devle, bir
hayli kayp vererek bozguna uraynca dnm, Torun da Badad'a
gelmitir.
O srada Ebu Abdullah Berid lnce yerine geecekler arasna
anlamazlk dp, sonunda olu Ebu'l-Kasm Basra hkmetinde
karar klmtr.
Halife Mttek, nceden Msr valisi Ahd'i yardma arm ol-
duundan Ahd, Haleb'e ve ordan Rakka'ya gelip Mttek ile grt
ve ona ok sayg gsterdi. Atnn yannda yaya yrd ve ar hediye-
ler verdi. Onu alp Msr'a gtrmek istedi.
684
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Ct: 2)
fflWS^ a ^<MW^ ^ wa a ^ ^ un nnMnrratSMjsawmr.***iB*- v/K*mrm.fm* uum' m n w n n r m ^ W >wMn
Mttek ise sonradan Torun ile haberlemeye giriince Torun,
onu byk yeminlerle temin eylemi olduundan ve bunca yllardan
beri babalarna ve dedelerine halifeliin bakenti olan Badad'dan
rak olmak Mtteki'ye g geldiinden Badad'a gitmek fikrine d-
mt. Ahd, Msr'a gitmezsen hi olmazsa buralarda otur. Ba-
dad'a gitme, Torun'a gvenme diye tte bulunmusa da Hamdan-
oullarna mitsizlik gelmi olduundan Mttek, o blgede kalarak
onlara yk olmak da istemediinden Torun'un gvencesine aldanarak
yzotuz senesi Muharrem aynn sonlarnda Rakka'dan Badad'a
gitmi ve Ahd de Msr'a dnmt.
Torun, Sindiye'de Mtteki'yi karlayarak saygsn sundu ve onu
kendi adrna indirince gzlerine mil ektirdi ve hemen Mu'tezid o-
lu Mstekf Billh' Sindiye'ye getirerek ona biat etti. Dier halk da
biat eylediler. Mttek de kr olarak getirilip Mstekf'ye biat ettiril-
di. Bir de Halifelik asas kendisinden alnarak Mstekf'ye verdi.
Mttek'nin Halifelik sresi sene, be ay, onsekiz gndr.
Ba z M e h u r l a r n l ml e r i
yzyirmidokuz senesinde nl feylesof Yunus olu Meta ve n-
l doktor Yahya olu Bahtiu ldler.
yzotuz senesinde de Ebu Bir'l-E'ar olu smail olu mam
Ebu'l-Hasan Ali yetmi yanda ld. Mereat'z-Zevaya'da gmld.
Msebbibe mezhebinde bulunan ar Hanbeller, cesedini karp yak-
masnlar diye mezar belirsiz edildi. nk ar Hanbeller, onun b-
yk dmanydlar. mam E'ar, Ebu Musa el-E'ar Hazretleri'nin
torunlarndand. kiyzaltmnc senesinde Badad'da domutu.
Uzun sre Mu'tezile mezhebi zere Kelm ilmiyle urat. Sonra gerek
Mu'tezile'ye, gerek Mebbihe'ye kar karak Ehl-i Snnet ve Ce-
maat mezhebini meydana koydu. Mu'tezile imamlarndan Ciba ile
tartarak onu susturduktan sonra mezhebini iln etti ve mezhebi,
Cebriye ve Mu'tezile mezhebinin ortas olarak dnyann her tarafnda
yayld. Ar Hanbeller ise cahillik ve taassuplarndan dolay onu k-
firlikle suladlar. Onun mezhebine girenlerin kanlarn hell sayar-
lard.
Bilindii zere Ehl-i Snnet Mezhebi Cebr ile Mu'tezile arasnda
doru bir yoldur. Bu hak mezhebi meydana karan iki byk imam-
dr. Biri mam Ebu'l-Hasan el-E'ar, teki mam'l-Hda Ebu Man-
sur Maturidi'dir. Bunlar aslnda ayn grtedirler. Cebr ve Mu'tezi-
le'nin aklanmas ve yorumunda ikisi arasnda azck bir ayrlk var-
dr. mam Mturid'nin mezhebi rey ve akla en uygun olduundan
Haneflerin ou onun mezhebini semilerdir. mam E'ar'den
sene sonra, yani yzotuz senesinde mam Maturid de bek le-
mine gt. kisinin de hretleri her yan tutmu olduundan ay-
rntya gerek yoktur. Allah ikisine de rahmet eylesin.
MSTEKF BLLAH'IN HALFEL
695
M s t e k f Bi l l h ' n H a l i f e l i i
Sindiye'de Mstekf Billh'a biat olunduktan sonra.hkmet mer-
kezine . ip, yzotuz senesi Safer aynn sonlarnda Torun'a hiT-
at ve : giydirdi. Muhammed olu Ebui-Ferec'i kendisine vezir t-
tti. Fakat Ebu'l-Ferec'de vezirliin yalnz ismi olup btn iler
Torun'un veziri olan irzad olu elindeydi.
Mttek'nin Badad'a gitmesi zerine Ahd de Msr'a dnnce
Hamdan olu Seyf'd-Devle Haleb ve Humus ehirlerini almt. Son-
radan Rumlar snr aarak Haleb civarna kadar geldilerse de Sey-
f'd-Devle kar kp onlar bozmutur.
yzotuzdrt senesinde Torun lnce veziri irzad oluna Ms-
tekf tarafndan bakomutanlk verilmiti. Ehvaz'da bulunan Bveyh
olu Mu'izz'd-Devle ise Torun'un lmn haber ald gibi Badad
zerine yrd ve Badad'a yaklatnda irzad olu, sakland. Trk
askeri, Musul tarafna kat. Mu'izz'd-Devle Cemaziyelevvel aynda
Badad'a girdi. Mstekf ile konuup ona biat etti. O da ona hil'at giy-
dirdi. Paralarn stne Bveyhoullar lkab yazlmas iin emretti
Mu'izz'd-Devle, Mstekf'ye gnde bebin dirhem tahsis etti. Ms-
tekf'nin kendi aleyhinde altn iitince Cemaziyelahir aynn yir-
miikisinde Mstekf'yi hakaretlerle Halifelikten indirip hapsetti. O
srada Halifelik merkezi yamaland. Ziynet eyas olarak bir ey kal-
mad. Mstekf'nin Halifelik sresi bir sene, drt aydr.
M u t i L i i l h ' n H a l i f e l i i
Mstekf'nin Halifelikten alm gn Muktedir'in olu Muti Lil-
ih'a biat olundu. Fakat Mstekf'nin hi olmazsa resmen bir veziri
vard, Muti'de o da yok. Yalnz baz ihtiyalarna karlk olmak ze-
re Mu'izz'd-Devle tarafndan tahsis olunan yerlerin ilerini grmek
ve dairesinin gelir ve gider defterini tutmak iin bir ktibi vard. Ar-
tk Halifenin an ve itibar kalmayp bir konuda kendisine ba vurul-
maz oldu.
nk Deylemliler Atru adl Alev mam elinde Mslman ol-
duklar iin i mezhebindendiler. Abbasiler, halifelii asl sahiplerin-
den zorla aldlar diye inandklarndan Halife'ye sayg gstermek iin
kendilerince din bir sebep yoktu. Hatta halifelii Abbasilerden alp
da Marib'deki Ubeydiye Halifesine, ya da Alevlerden baka birine
biat eylemek zere Mu'izz'd-Devle, devlet adamlaryla danmada bu-
lununca ou uygun bulmularken yaknlarndan bazlar Bu doru
bir gr deildir. Sen imdi bir Halife ile bulunuyorsun ki onun ha-
lifelie lyk ve hak sahibi olmadna inanyorsun. Askerlerin de bu
dncede bulunduundan bugn onu ldrnz dersen kann hell
696
sayarak ldrrler. Ama Alevlerden birina biat eylediin zaman sen
de, askerin de onun halifeliinin shhatine inanacanzdan o, eer
askere senin ldrlmeni emrederse seni ldrrler deyince Muizz'd-
Devle'nin o tasardan cayd sylenir. Bununla beraber doudan Ma-
verannehir ve batdan Suriye ve Msr halk ounlukla Snn oldu-
undan Bveyh soyu elinde bir Abbasi Halifesi bulunmas kendi si-
yas fikirlerince zaman ve durumun gereine uygundu.
Ksaca Mu'izz'd-Devle, Irak' aldktan sonra mlk ve saltanat,
Bveyhoullarma ve sonra Seluklu sultanlarn olup halifelik manev
bir itibardan ibaret kald. Her ne kadar hutbe ve sikke yani para yi-
ne halifeler admayd. Tahta oturarak elileri de huzurlarna kabul
ederlerdi. Fakat bu resm terifatn yerini bulmas da sultanlarn em-
riyle olurdu. Halifelie gereken mlk ve saltanatn anlam ise kuvvet
ve kudretini kullanarak byklk ve yksekliini gstermek demek-
ti. Oysa ondan soma gelen Abbasi halifelerinde halifelik szde var,
manen yoktu.
Bundan sonraki Abbasi halifelerinin tarihleri, onlara hkmeden
Bveyhoullar hkmdarlar ve Seluklu hkmdarlar tarihlerinin
iinde yazldr.
M u t i ' i n Ge r i K a l a n Gn l e r i
Bveyh olu Mu'izz'd-Devle Irak' istil edince asker, det ol-
duu zre tyinat ve maalarn istediklerinden, yolsuz vergiler ica-
dna ve halkn mallarn haksz olarak zorla almak zorunda kald.
Devlete ait kyleri malikne olarak akrabasna ve komutanlarna tah-
sis etmekle devlet memurlar, o kylerden el ekti ve divanlar bo
kald.
yle sz geer etkili adamlarn eline geen kylerin bayndrl
arttysa da, halkm ellerinde kalan kyler halk daima mallarnn elle-
rinden alnmas ve zulme uradklarndan, setler ve kprler yapm
ve sularn yoluyla, eit olarak verilmesi gibi bayndrlk ilerine bakl-
madndan o gibi kyler harab olmu ve bu yzden devlet gelirleri
eksilmi ve sonunda Mu'izz'd-Devle ordularn idare edemez olmutur.
Akrabalar ok marmt. Onlarn byyen burunlarm krmak iin
birok Trk klesi ald. Onlara bol bol araziler verdi. Bu ise kendisiyle
kavminin arasnda gerginlik dourmutur.
M u i z z ' d - D e v l e i l e N a s i r ' d - D e v l e ' n i n
Bi r b i r l e r i y l e S a v a l a r v e Ba r ma l a r
yzotuzdrt senesinde Musul emri olan Hamdan olu Nasir'd-
Devle, ok askerle Badad zerine yryp Badad'm dou tarafla-
rna girdi. Muizz'd-Devle ile aralarnda iddetli savalar oldu. Mu-
RKN'D-DEVLE'NN REY LE DA EHRLERN ALMASI
697
izz'd-Devle, kamaya karar vemiken Deyemliler, baz harp hilele-
riyle dou tarafm alnca Nasir'd-Devle, Ukbera'ya ekildi. Muizz'd-
Devle ile haberleerek yzotuzbe senesi Muharrem aymda bar
yaparak Musul'a dnd.
Fakat yanndaki Trk askeri, bu bartan honud olmayp Musul
zerine yrdkleri zaman, Nasir'd-Devle, Nusaybin tarafna savu-
tu. Trkler de arkasna dt. Sencer'e kat. Onlar da oraya sald-
r_r.: :. : z-Z~"'.s ciz kald. Hemen Muizz'd-Devle'den yardm is-
te;; D z yiteri kadar askerle vezirini gnderdi. Nasir'd-Devle, o
tcl'ki-te-. >-tuld ve Musul'da kald. Fakat Muizz'd-Devle'ye se-
-~zi -"i t- vergi vermeye mecbur oldu.
Rkn ' d - D e v l e ' n i n Re y i l e D a e h i r l e r i n i v e S o n r a
T a b e r i s t a n v e Gr c a n ' A l d S r a d a
M u i z z ' d - D e v i e ' n i n d e Ba s r a 'y a Gi r i i
Otuz seneden fazla Horasan ve Maverannehir emri olan Ah-
med Saman olu Nasr, yzotuzbir senesinde lnce halk, olu
Nuh'a biat ve yemin ettilerse de ok gemeden Samanoullar ara-
snda anlamazlklar kt. Horasan bakomutan olan Muhta olu
Ebu Ali de emr Nuh'a ba kaldrmakla Bveyh olu Rkn'd-Devle,
frsat drp yzotuzbe senesinde Rey ehrini ve da ehirlerini
ald. Horasanllar oralardan kovdu.
Kardei Muizz'd-Devle de yzotuzalt senesinde Badad'dan
kp l yoluyla Basra zerine yrynce Karamita, l yolu kendi-
lerinin olduundan sz ederek Muizz'd-Devie'nin kendilerinden izin
almakszn o yol ile asker sevketmi olmasna kar kmlarsa da
Muizz'd-Devle, onlara hakaret diliyle cevaplayarak Basra'y alm ve
Basra emri Ebu'l-Kasm Berid, Hecr ehrine gitmi ve Karamita'ya
snmtr.
Muizz'd-Devle, bylece Basra'ya sahip olduktan sonra veziri ile
grmek zere Fris'e gitti ve mad'd-Devle huzuruna kp yer p-
t. Bveyhoullar, de hkm srdkleri yerlerde bamsz iseler
de mad'd-Devle, bakomutan olup dier ikisi, ona uyup emrine ba-
landlar. Muizz'd-Devle, bu kadar kuvvet ve saltanata sahip olmu-
ken mad'd-Devle huzurunda ayak zere durdu. mad'd-Devle her
ne kadar otur diye teklif etmise de oturmamtr. Ondan sonra
Muizz'd-Devle, Badad'a dnp veziri ile Halife de Basra'dan Ba-
dad'a gelder. O srada Rveyh olu Rkn'd-Devle, Taberistan ve
Crcan'a da girmiti.
Bylece Bveyhoullar Devleti kuvvetlenip byd. Rey, Cebel,
Fris, Ehvaz ve Irak'n geliri hep onlarn hazinelerine akard. Musul,
Diyarbakr ve ona bal yerlerden de belli vergiler alrlard. Abbasi
Halifesi kendi ellerinde olup o kuvvet ile her tarafta etkili olurlard.
698
yzotuzyedi senesinde Muizz'd-Devle, Musul zerine yrd.
Hamdan olu Nasir'd-Devle, Nusaybin tarafna savutu. Muizz'd-
Devle, Musul'u ald. O srada Horasanl askerlerin Rey ve Crcan ta-
raflarna gemek niyetinde olduklar kardei Rkn'd-Devle tarafn-
dan kendisine bildirilmi ve asker istemi olduundan Nasir'd-Devle
ile haberleerek Nasir'd-Devle, Musul eyaleti ve el-Cezre ve am ta-
raf iin Muizz'd-Devle'ye senede sekizmilyon dirhem vermek ve hk-
m altnda olan ehirlerde mad'd-Devle ve Rkn'd-Devle ve Mu-
izz'd-Devle adlarna hutbe okutmak zere bar yaplarak Muizz'd-
Devle Badad'a dnd.
ma d ' d - D e v l e ' n i n l m v e j Bv e y h ou l l a r i l e
S a ma n o u l l a r n n S a v a l a r
mad'd-Devle'nin evld olmadndan, kardei Rkn'd-Devle'-
nin Fena Hsrev adl olunu yanna getirerek Fris iklimi iin onu
kendisine veliaht eylemiti. yzotuzsekiz senesinde mad'd-Devle
iraz'da lnce Fena Hsrev Fris emri oldu. Ama bakomutanlk,
babas Rkn'd-Devle'ye geti. Muizz'd-Devle de ona baland.
mad'd-Devle yannda byk adamlar ve kendi ayarnda beyler
vard. Onlar Fena Hsrev'i kk' gryorlard. Hsrev gerei gibi h-
kmeti eline alamadndan babas Rkn'd-Devle, iraz'a gitti. Mu-
izz'd-Devle de Badad'dan askerle veznini gnderdi. Hsrev'in hk-
metini kurup salamlatrdlar. O zaman mahlas ve lkap vermek Ha-
life'ye ait terifattan olduundan Halife Mut tarafndan Fena Hs-
rev'e Azdu'd-Devle mahlas verildi.
Horasan ve Maverannehir emri Nsr Saman olu Nuh tarafn-
dan verilmi olan emir zerine Horasan bakomutan Karatekin olu
Mansur ise yzotuzdokuz senesinde byk bir ordu ile Rey ehri
zerine yrd. Rkn'd-Devle'nin kaymakam, sfahan'a savumu-
tu. Mansur, Rey ehrine girerek yer yer asker gnderip Rkn'd-Dev-
le'nin memurlarn kovup btn da ehirlerini almtr.
Rkn'd-Devle, o zaman iraz'da bulunuyordu. Bu durumdan
haberli olunca ileri seirtmi ve kardei Muizz'd-Devle'ye yazl emir
yazp Irak'a komu olan yerlerden Horasanllar kovmak iin asker
sevketmesini bildirmiti. Muizz'd-Devle hemen Sebktekin adl te-
rifats ile Deylem, Trk ve Araplardan oluan byk bir ordu evk-
etti.
Sebktekin, Horasanllara stn gelerek Hemedani ald. Rk-
n'd-Devle de askeriyle oraya geldi. Yannda ok asker topland. Fakat
Mansur'un askeri daha okken Hemedan zerine yrmeye cesaret
edemeyip sfahan'a gitti. Rkn'd-Devle de yanndaki askerle o tara-
fa yrd. Aralarnda nice gnler iddetli arpmalar oldu. ki taraf
da zahiresizlikten byk skntya dtler. Hatt Rkn'd-Devle,
MUZZ'D-DEVLENN UMMAN'A GRMES
699
kamay kurmuken Mansur, ondan evvel geceleyin adrlarm terk-
ederek kamtr.
M u i z z ' d - D e v i e ' n i n Umma n ' a Gi r me s i
: : . iz i-Devle Basra'ya giderken l yoluyla hareket etmi oidu-
.. Karamita'nm itiraz ettiklerini Umman emri Vecih olu Yu-
. ...lerek Karamita'y tarafna ekti. Onlar da karadan ken-
r ardm ederek yzkrkbir senesinde byk bir donanma ve
-. ...rle gelip Basra'y kuatt.
Muizz'd-Devie'nin, Ehvaz'da bulunan veziri, bu durumu renin-
ce seirtip Basra'nn yardmma erierek Ummanllar bozdu. Vecih
olu, kaarken gemileri, mhimmat ve silhlan hep Muizz'd-Devle'-
ain askerine kalmtr.
ok zaman gemedi. Vecih olu Yusuf ld. Hkmeti Karamita
eline gemi ve daha sonra Muizz'd-Devle, byk bir donanma ev-
kiyle Umman'a girmitir.
Rk n ' d - D e v l e ' n i n Y i n e H or a s a n
Ba k omu t a n i l e S a v a
Horasan bakomutan Karatekin olu Mansur, Rkn'd-Devle e
sfahan'da yaplan savata katktan sonra ok zaman gemeden ln-
ce, yerine geen eski Horasan bakomutan Muhta olu Ebu Ali, Merv'-
de asker hazrlayarak yzkrkiki senesinde Rey zerine yrd.
Rkn'd-Devle'nin asker kuvveti ona eit olmadndan Taberek
kalesinde snarak savunmaya karar verdi. Ebu Ali gelip onunla ay-
larca vurutu. Fakat zafer kazanamad. Sonunda Rkn'd-Devle, her
sene Saman emrine ikiyzbin altn vermek zere bar yaptlar.
Onun zerine Ebu Ali, Horasan'a dnd. Fakat Ebu li, sava-
ta doruluk ve itenlikle davranmad diye Saman olu emr Nuh'a
gammazlannca Ebu Ali, Horasan bakomutanlndan alnd. O da g-
cenip Rkn'd-Devle ile haberleerek yzkrk senesinde Rey'e ge-
lip Rkn'd-Devle ona ok ikram etti.
Ebu Ali, Horasan'n Halife tarafndan kendisine verilmesini istedi.
Rkn'd-Devle de kardei Muizz'd-Devle'ye yazp Horasan'n Ebu Ali'-
ye verilmesi hakknda Haiife tarafndan ferman getirtti. Ebu Ali, bu
ferman ile Niabur'a gitti. Halife Mut Lillh adna hutbe okuttu ve
Horasan' ele geirdi.
te o srada Nasr Saman olu Nuh ld. Yerine geen olu Ab-
dlmeiik tarafndan sevkolunan ok askere Ebu Ali, direnemeyerek
Rey'e geldi ve yzotuzdrt senesinde beka lemine gitti. Ondan son-
ra da Horasan askeriyle Rkn'd-Devle arasnda ok savalar olmu-
tur.
700
O srada Muizz'd-Devle de Azerbaycan'da ve baka taraflarda i
savalarla urayordu. Kendisini en ok uratran ahin olu mran'-
d.
a h i n Ol u mr a n
ahin olu mran, Camide ky halkndan olup, birok cinayetler-
le sulanarak yzotuzsekiz senesinde Batiha'ya snmt.
Batiha denilen yer Basra sazlklardr. Frat nehri tap Basra ci-
varna kadar uzunluu yirmi ve eni sekiz - dokuz saatlik araziyi kap-
layarak birok gller ve adalar ve sazlklar ve kamlklar oluturup,
bu adalar aralarnda kayklar yrr ve baz Araplar, bu adalarda saz-
dan kulbeler yapp otururlard.
ahin olu, cezadan kurtulmak iin bu Batiha'ya snd. Balk ve
su kular avlayarak geinmekteyken yanma balklardan ve hrsz-
lardan birok halk toplanmakla bir dereceye kadar hkmet memur-
larna kar durabilecek kadar kuvvet kazanmt.
Bununla beraber hkmet tarafndan zerine byk bir kuvvet
sevkolunur korkusuyla Basra hkmdar olan Ebu'l-Kasm Berid'ye
snp o da ona Camide ile Batha'lar blgesinin idaresini vermiti.
Onun zerine ahin olu mran, askerini oaltp silh edinerek,
Baha'daki tepeler zerinde hisar ve kuleler yaparak o blgeye hkim
oldu. Gelip geenlerden, hatt sultann askerlerinden bile hara alma-
ya balad. Asker malikneleri olan kylere varmak iin oralardan ge-
meye muhta idiler.
Bundan dolay Muizz'd-Devle, Batiha zerine tekrar tekrar ve-
ziri ile ordular sevkettiyse de askeri bozguna uramakla ister istemez
ahin olu mran ile barp Batha'lar ona verdi. ahin olu, ondan
sonra lmne kadar krk sene Batha'da ve blgesinde byle babo
ve zorbaca hkmet eylemitir.
e i t l i Ol a y l a r
yzotuzdokuz senesinde slm lemi iin nemli bir olay k-
mt. Yirmiiki sene evvel Karamita topluluu Hacer-i Esved'i Kabe'-
den skerek hkmet merkezleri olan Hecr ehrine gtrmlerdi. Bu
sene onu Kfe'ye getirdiler ve Kfe mescidine koyarak halka ziyaret et-
tirdiler. Sonra Mekke'ye gtrdler. Hemen asl yerine kondu ve ev-
resine bir gm ember geirildi.
yzkrk senesinde Muizz'd-Devle'nin adamlaryla Msrllar,
Mekke'de savap Muizz'd-Devle taraf yendi. Mekke'de nce Rkn'd-
Devle ve Muizz'd-Devie ve olu veliaht olan Bahtiyar adlarna ve son-
ra Msr hkmdar olan Toaolu adna hutbe okunmutur.
MARB'N DURUMU
701
yzkrkdckuz senesinde Trklerden ikiyzbin kadar adr halk
slm ile ereflender.
Hargh, deriden yaplan adr ve oba demektir. Bir hargh, bir ev
halk demektir. Bu kadar halkn bindenbire slm dinine girmeleri, s-
lm leminde nemli olaylardandr. Fakat bunlar, bedevi ve vahi top-
luluklar olduundan yamaclktan geri kalmazlard.
V:; zeni senesinde Ebu evarib olu Ebu'l-Abbas senede ikiyzbin
dirhem .ermek zere bakad tyin edildi. Para ile kadlk verilmesi ya-
. ...... tyininin bir ei daha nce olmamt. Bu irkin olay ilknce
bu kere meydana gelmi olduundan Halife Mut Lillh, huzuruna
I: a l-Abbas' kabul etmedi. Meclisine katlmamasn emretti. Muizz'd-
Devle ise sonra belediye bakanln ve zaptiye bakanln da o e-
kilde belli bir paraya balamtr.
yzellibir senesinde iler, Muizz'd-Devie'nin emriyle Badad
mescitlerinin kaplar zerine Ebu Sfyan olu Muviye'ye ve Ftma-'
dan Fedek'i alana ve Hasan'm ceddi (s.a.v.) kabrinde gmlmesine
engel olana ve Ebu Zeri srene ve Abbasi Damma Kurulu'ndan -
karana Allah lanet eylesin diye yazdlar. Halife, malp ve mahkm
olduundan bir ey yapmaya gc yoktu.
Fakat Ehl-i Snnetten bazlar, geceleyin bu yazlar yok ettiler.
Muizz'd-Devle yeniden yazdrmak isteyince veziri Mhelleb silinen ya-
zlarn yerine Allah, Peygamber soyuna zulmedenlere lanet eyle-
sin diye yazlp, lanette Muviye'den bakasnn belirtilmemesini
tleyince yle yapld.
Sonradan, Basra'da ve Hemedan'da halk arasnda mezhep kavga-
syla fitne karak pek ok adamlar ld.
yzelliiki senesinde Aura gn Muizz'd-Devie'nin emriyle
arlar kapand ve karlar salarn datp sokaklarda alayarak
Hseyin (r.a.) Hazretleri iin matem yapld.
O sene Zilhicce aynn onsekizinci gn de Badad'da Gadirhum
bayram yaplarak gece dkknlar alp, kandiller yakld. Zurnalar,
davullar alnd.
yzelli senesinde de Aura gn arlar kapanp matem ya-
pld. Fakat iler ile Snnler arasnda fitne karak pek ok adam-
lar yaraland ve pek ok mallar yamaland.
M a r i b ' i n D u r u mu
Zenate kabilesinden Ebu Yebid Haric, Ehl-i Snneti kfir sa-
yp, mal ve canlarn mubah gren Nekkriye mezhebindendi. Sapk
mezhebine o blge halkn davet eyleyerek bana pek ok serseri top-
lamt. yzotuz senesinde baz ehirleri ele geirdi ve Mehd
Ubeyd olu Kaim tarafndan sevkolunan askeri yendi. Tunus'a girdi.
Sonra gelip Mehdye'de Kaimi kuatm ve otuzdrt senesinde ondan
vazgeerek Kayrevan'a gitmiti.
702
O srada Kaim, lnce olu smail Mansur yerine geti. Hazrla-
d mkemmel bir ordu ile bizzat Kayrevan'a gitti. Otuzbe senesin*
kadar Ebu Yezid ile savat. Sonunda Ebu Yezid, bozguna urayarak
kat. Mansur, onu kovalayarak otuzalt senesinde Ebu Yezid Haric,
yaral olarak esir oldu ve ld.
Mansur ise, alkan ve ok gayretli bir adamd. Ebu Yezid Haric
aes'elesini ortadan kaldrdktan sonra kara ve deniz kuvvetinin m-
kemmellemesine aba sarf etmitir.
Sicilya adasnda Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda sava
srmekteydi. Hristiyanlar, Kostantmiyye Kayserinden yardm iste-
diler. Kayser tarafndan ok asker gnderildii gibi Mansur da Afri-
ka'dan Sicilya'ya mkemmel bir ordu gnderdiinden yzkrk se-
nesinde yaplan savata Rumlar bozguna uratd ve slm askeri
zafer kazand.
yzkrkbir senesinde Mansur ld. Yerine olu el-Muiz li-Di-
nillh Halifelik tahtna oturmu; babo airetleri tarafna ekmesi-
m bilmi ve Berber kavminin gnllerini alarak hayli kuvvet kazan-
m ve deniz ve kara kuvvetlerini gelitirerek gazalar yapmakta En-
dls emri Abdurrahman Emev ile yarmtr. Fakat mezhepe ara-
larnda ayrlk vard. Bu yzden birbirinin aleyhinde bulunuyorlar-
d. Nitekim yzkrkdrt senesinde aralarnda hayli deniz savalar
olmutur.
yzkrkbe senesinde de Mansur'un byk bir donanmasyla
Sicilya emri Rum lkesine gaz etmitir.
Sicilmase emri Vasul olu Muhammed bir zamandr (kir Li'l-
lh ve Emr'l-M'minin) unvann alp kendi adna para bastrmak-
ta olduundan Mansur yzkrkyedi senesinde Rum klelerinden
Cevher adl klesini komutan tyin ederek byk bir ordu ile Garb-
Aksa'ya gndermiti. Cevher btn arpmalarda zafer kazanarak
Vasul olunu tutmu ve Atlas Okyanusu kylarna kadar gitmitir.
Ksaca Afrika'da Ubeydiye Devleti, pek ok kuvvet ve g kazanm-
tr.
yzotuzbe senesinde Arap bilginlerinden nl eserler yazm
olan Ebu Bekir Savl ld. yzotuzdokuz senesinde de nahiv bilgin-
lerinden nl Zeccc'm mr iesi krld. Allah rahmet eylesin.
Yine bu sene slm feylesoflarnn en by olan Ebu Nasr Fa-
rab hayat tomarn drd. Frb kynde domu bir Trk idi. Trk-
e'den baka baz dilleri bildii halde Badad'a gelip gzel Arapa -
rendikten sonra felsefe ile urat. Mantk ilminde yksek bir bilgin
olan nl feylesof Yunus olu Ebu Bir Metta'nn dersine devam etti.
Sonra Harran'a gidip Muktedirin Halifelik zamannda len Hayat o-
lu Yuhanna adl Hristiyan feylesofundan ders ald. Sonra Badad'a
LER GELENLERDEN LENLER
703
gelip felsefe ilimlerini tamamlad ve Aristo'nun kitaplarm aklaya-
rak yazd. Musik ilminde maharet kazand. Eserlerinin ounu Ba-
dad'aa tamamlad. Sonra am'a oradan Msr'a gitti ve dnp am'a
geldi. Trk elbisesi giyip kyafetini asla deitirmedi. Bir gn Seyf'd-
Devie meclisinde am'n fazilet sahipleri toplandklar srada geen
konumalarda ve sohbetlerde onun sz, tekilerinin szlerini aietti.
Ondan sonra hepsi susarak onun szlerini yazmaya baladlar. Farab
ise am'da kalp bir keye ekilerek, bahelerde ve akarsu kylarn-
da otururdu. Dnya ilerinden uzak dururdu. Sey'd-Devle tarafn-
dan tahsis olunan gnlk drt dirhem ile yetinirdi. Seksen yanda,
bu yzotuzdokuz senesinde sonsuz lkeye gt. Allah mafiret ey-
lesin.
Mantk ilminin kurucusu Aristo'ya Muallim-i Evvel denildii gi-
bi, bu ilmi Arapa en gzel yazan Farab'ye de Muallim-i Sn ikinci
Muallim denilmiti. Sonra felsefe ilimlerini bir derece daha inceleyip
gelitiren bni Sina'ya da Muallim-i Slis yani nc Muallim denil-
mitir.
yzkrk senesinde' Hanef fakihlerden nl Ebu Hasan Kerh
ld. Pek ok dindard. Ancak amelde Hanef Mezhebi'nden, inanta
Mu'tezile Mezhebi'ndendi.
Mtenebb diye bilinen nl air Hseyin olu Ahmed ki, bir
aralk Semave lnde peygamberlik davasna kalkarak basma Kelb-
oullarmdan pek ok halk toplanmt. Msr ve am emri Ahd'in
Humus'ta vekili olan L'l, onun zerine varp topluluunu perian
ve- kendisini esir etmiti. Onun zerine Mtenebb, tvbe ede-
rek kurtulup Hamdan olu Seyf'd-Devle'nin yanma ve oradan M-
sr'a gidip Kfur Ahid'yi vmken elli tarihinde onu hicvederek ya-
nndan ayrlarak, Faris emri Azdu'd-Devle yanna gitmi ve onu v-
dkten sonra yzellidrt senesinde Kfe'ye dnp yolda l Arap-
lar onu ve olunu ldrp mallarn almlardr.
yzellialt senesinde Kitab.- Agn ve ok eserler yazm olan
sfahanh Ebu Ferec bu geici meclisi terketti, yani ld.
Rkn'd-Devle'nin, veziri olan Amd olu Ebu Fazl yzellido-
kuz senesinde hirete gitti. Az bulunur bir kiiydi. Gzel, tedbirde, si-
yasette, kitabet ve inda bakalarnn eriemedii stn maharet
bakmndan kendisinde toplanm bulunan ok faziletler bakasnda
bir araya gelmemitir. ok tenlerde mahirdi. Hem de yiit ve kahra-
mand. Her bakmdan Rkn'd-Devle'nin yzn aartmt. Olu
Azdu'd-Devle'ye devlet idaresini, ilmi ve bilginleri sevip saymasn o
retmiti. Dorusu yerini bo koyup gitti. Fakat ilerde kendi yerini
tutacak birini yetitirmiti. Abbad olu Ebu Kasm'. Amd'in olunun
sohbetinde ve arkadalnda bulunduu iin ona Sahib-i Vezir der-
lerdi. Sonra Abbad olunun arkada diye tannmtr. Bu srada Rk-
n'd-Devle olu Meyyid'd-Devle onu kendisine vezir yapt. O da
Meyyid'd-Devle'nin btn ilerini dzeltmitir. Sonra byk vezir
oldu. lnceye kadar Rkn'd-Devleoullarma pek gzel hizmet et-
704
mistir. Amd olunun byk hizmetlerinden biri de devletine bir vezir
yetitirmi olmasdr.
l e n H k md a r l a r
yzotuzdrt senesinde Msr ve am emri olan Toga olu Ah-
d am'da lnce yerine olu Ebu Kasm Encr geirildi. Fakat k-
kt. Babasnn zenci klesi ve en ileri gelen komutan olan Kfur
adl hadmaas saltanatn vsisi olup, devlet idaresi onun elinde kal-
d. Hemen Encur'u alp Msr'a gtrd.
Halep emri olan Hamdan olu Seyf'd-Devle, Ahd'in ldn
iitince askerle gidip am'a girdi. Arkasmdan Kfur gelip am' geri
almtr.
yzkrkdokuz senesinde Encr ld. Yerine kardei Ahd o-
lu Ali oturtuldu. Fakat o da kkt. Msr devleti eskisi gibi K-
fur'un elinde kald.
yzelli senesinde Endls emri olan Abdurrahman Nasr l-
d. Olu Hkim'e biat olunup, Mstansr diye lkapland.
Yine bu sene Horasan ve Maverannehir emri Nuh Saman, olu
Abdlmelik ld. Yerine kardei Mansur geti.
Msr emri olan Ahd olu Ali yzellibe senesinde ld. K-
fur, Msr'da tam bamsz oldu.
Pek siyah bir hadmaa idi. Vaktiyle Ahd onu onsekiz altna sa-
tn almt. Sonra ad Msr, am, Hicaz ve Mekke minberlerinde an-
lr oldu. Ahd lnce oullar, kk olduklarndan Ahidye Devle-
timi Kfur, onlarn adna gzelee idare etmeyi baard. Onlarn l-
mesinden sonra Msr saltanatnda hr kald. Onun hakknda Mte-
nebb'nin gzel vgleri vardr.
yzellialt senesi Safer aynda Haleb emri Hamdan olu Sey-
f'd-Devle lnce yerine erif Ebu Mel diye lkaplanm olan olu
Sa'd'd-Devle geti. ki sene sonra Seyf'd-Devle'nin klesi Fer'aveyh,
efendisinin olu olan Ebu Mel'ye ba kaldrarak Haleb'i ald.
Fakat bir sene sonra Rumlar Haleb'de Fer'aveyh'i kuatmlardr.
Yine yzellialt senesi Rebilahir aynn onn gn Irak
emri Bveyh olu Muizzd'-Devle ld. Yerine olu zzetin Bahtiyar
geti.
Muizz'd-Devle'nin lm haberi Umman'a eriince oradaki komu-
tan Umman beldesini Fris emri olan Rkn'd-Devle olu Azdu'd-
Devle'nin memurlarna teslim etmitir.
Yine bu sene Kirma nemri lyas olu Ebu Ali lnce evld ara-
snda sen-ben kavgas kt. Fris emri Rkn'd-Devle olu Azdu'd-
Devle Kirman blgesini ele geirdi.
Musul emri Hamdan olu Nsr'd-Devle yalannca sinirli oldu.
ocuklarn ve devlet byklerini sktrp, haklarnda hain ve sert
LEN HKMDARLAR
705
davranr oldu. Onlar da onun aleyhine dtler. Olu Ebu Taiib, bu
ellialt senesinde babas Nasr'd-Devle'yi tutup hapsetmise de kar-
delerinden bazlar, bu konuda muhalefet ettiklerinden birbiriyle
vurumakta iken Nsir'd-Devle, hapiste lmtr.
Oullar birbiriyle sava srdrp, ancak Ebu Talib, dier kar-
delerine stn gelmitir.
Yine bu ellialt senesinde Msr ve am emri olan Kfur ln-
ce yerine Ahd olu Ali'nin olu Ebu Fevaris Ahmed geirildiyse de
fikir ve grler deiik ve idare ilerinde farkl dnceler bulun-
duundan Msr'n durumu kart.
Afrika emri Muizz Alev bu durumu renince babasnn Rum k-
lelerinden Cevher adndaki komutan, byk bir ordu ile Msr'a evk-
etti. kiyzellisekiz senesinde Cevher, henz Msr'a ular ulamaz
Ahd'in askeri katndan Cevher, hemen bugnk Kahire ehrinin
bulunduu yerde ordusunu kurdu ve Kahire ehrinin kurulmasna
balad. Muizz Alev adna hutbe okutmaya balad. Sonra ezanda ii-
lerin usul zere Hayye ai hayrii-amel yani Haydi hayrl ie
denmekle ve namazlarda Besmele, yksek sesle okunmaya balanm-
tr. Cevher, Msr'da yerleince bir ordu evkiyle am ehirlerini ele
geirmitir.
Seyf'd-Devle'nin lmnde yerine olu Ebu Mel gemiken
Seyf'd-Devle'nin klesi Fer'aveyh, efendisinin oluna ba kaldrarak
onu yenip Haleb'i almsa da, bir taraftan Rumlarn srp gelen sal-
drlar, te taraftan Msr askerinin istil hareketleri arasnda a-
rp Humus'ta bulunan Ebu Mel'ye ba eerek yzellidokuz se-
nesinde Ebu Mel adna Haleb'de hutbe okuttu. Onunla beraber bu
sene gerek Haleb'de ve gerek Humus'ta Muizz Alev adna da hutbe
okunmutur. Ve bu sene Mekke'de ve Medine dnda Halife Mut
adna hutbe okunmusa da Medine'de Muizz Alev adna hutbe okun-
mutur.
Ubeydiye Devleti'nin, ortaya knda Karamita topluluu, hal-
k Ubeyd Halifesi adna davet eylemilerken sonra aralarna anla-
mazlk girdi. Hele Muizz Alev'nin Msr ve am' istil etmesi ze-
rine Karamita, onu rakip grerek yzaltm senesi iinde am'a
girdikten sonra Msr'a giderek Ayn- ems'de ordu kurup Cevher ile
savatlar ve nce yendilerse de sonra yenilerek am tarafna dnd-
ler.
Muizz Alev ise, o srada Afrika ve Trablusgarb vilyetlerine ve
Sicilya adasna baka baka valiler tyin etti. Saray halkn, aydn-
lar ve devlet adamlarn, zel askerlerini ve baba ve dedelerinin ta-
butlarn yanma alarak hareket edip yzaltmiki senesi iinde s-
kenderiye'ye ulat. Oradan yukar hareketle Ramazan aynda Cevher'-
in yeniden yaptrm olduu Kahire'ye girdi. Sonradan Afrika tara-
fnda birok karklklar ve savalar oldu. Altm senesinde Kara-
mita, Msr zerine saldrp Muizz ile iddetli bir ekilde arptlarsa
F. 45
706
da sonunda bozguna uradlar. ou lp kl artklarn kovalamak
iin Muizz Alev tarafndan onbin sekin svari sevkolundu. Karami-
ta, am yresinde duramayp Lhsa'ya ve Katif'e kadar katlar. Onun
zerine Muizz'in askeri, am' alm ve bu sene Mekke'de de Muizz'in
adna hutbe okunmutur.
Yaz mevsiminde slm askerleri, Rum diyarna gaz edegelmiler-
ken, Abbasi Halifelii'ne ok zayflk gelmekle bu det terkolunup
sonralar Kostantniyye Kayseri'nin Anadolu komutan, slm ehir-
lerine saldrmaya baladlar.
Fakat Hamdan olu Nsr'd-Devle, Musul'da yerletikten son-
ra kardei ve Haleb ve Humus emri olan Seyf'd-Devle de Rumlara
gzelce karlkta bulunup savunma yapmaktayd.
Ksaca Rumlara kar slm snrlarnn korunmasyla yalnz
Hamdanoullar urap, Irak emri olan Bveyh olu Mu'izz'd-Dev-
le ise Hamdanoullar'nn memleketlerini inemeye almaktayd.
Hamdanoullar, bir taraftan Rumlarla urarken te taraftan B-
veyhoullar'nm sktrmasyla ezilmekteydiler.
Her ne kadar Tarsus Murabtlar, ara sra Rum diyarna gaz
ederlerdi. Fakat Rumlar, fazla kalabalk olarak saldrr olduklarn-
dan onlar da snr koruyamaz oldular. Oysa Tarsus'ta Seyf'd-Devle
adna hutbe okunurken Tarsus emri Zeyyat olu bamszlk davas-
na kalkarak onun adn hutbeden kaldrmakla Murabtlar, o tara-
fn yardmndan yoksun kaldlar.
Bunun zerine Rumlar yzotuzyedi senesinde Mara'a girder
ve krkiki senesinde Seru ehrini yakp, halkn tutsak ettiler.
Krkbe senesinde Seyf'd-Devle, Rum diyarna gaz edip birok
ehirler alarak pek ok esir aldktan sonra ganimetlerle Adana'ya ve
oradan Haleb'e dnmse de Rumlar da bir taraftan saldrarak Mey-
yfrikn ehrini yakp, halkn tutsak ettikleri srada bir Rum do-
nanmas, Tarsus kylarn harab ettikten baka ellibir senesinde de
Rumlar ukurova'da olan Anavarza kalesini alp, halkn kltan ge-
irdiler. O blgede bulunan kalelerin bazsn zorla ve bazsn aman
ile aldlar. te o srada Baras halk, Rum generaline otuzbin dirhem
vererek yerlerinde braklmlardr.
Tarsus emri Zeyyat olu, Tarsus Murabt'larmdan drt bin adam
toplayarak savunmaya kalktysa da, Rumlar pek ok kalabalk oldu-
undan askerinin ou ldrld ve kalan perian oldu. Tarsuslular,
bunun zerine Seyf'd-Devle'nin hutbesini yine okumaya baladlar.
Zeyyat olu da kederinden kendisini suya atarak intihar etmitir.
Sonra Rumlar, byk bir ordu ile Haleb zerine yrdler. eh-
re girdilerse de kalesini ele geiremediler. Pek ok mal ve esir alarak
dndler. Sonradan Seyf'd-Devle etrafta dank olan askerini top-
layarak ukurova'ya gelerek Anavarza kalesini tekrar yapt ve Rum
diyarna iki tmen asker sevkederek pek ok mal ve esir almtr.
Ellidrt senesinde Rumlar Masse-Misis ehrini alarak ikiyzbin
nfusa varan halknn ounu ldrp ve kl artklarn esir ettik-
ten sonra Tarsus'u da aman ile alp, halk baka yreye gtler.
Ellibe senesinde Rumlar, Diyarbakr' da kuattlar. Fakat ala-
madlar. yz l ve drtyz esir brakarak dndler.
Hamdanouliar'nda balayan perianlk dolaysyla Rumlara kar-
koyacak kimse kalmadnaan eiliyedi senesinde Rumlarn birok
eteleri, Antakya blgesine dalarak onikibin Mslman' ehit et-
milerdir.
Kostantmiyye Kayseri Nikefor, slm ehirlerinin karklk iin-
deki durumunu frsat bildi. Ellisekiz senesinde byk bir ordu ile am
taralna yryerek Irablus-am' ald. Humus'u yakt. Pek ok esir
ve ganimetler alarak dnd srada bir kolordusu da el-Cezire'ye gi-
rerek pek ok esir ve ganimetler almtr.
yzellidokuz senesinde de Kayser, Antakya'y aldktan sonra
Haleb ehrine girmi ve zorla Haleb'i alm olan Fer'aveyh'i Haleb ka-
lesinde kuatm ve Kayserin hazinesine senede belli bir miktar ver-
gi vermek zere onunla bar yaparak yine ganimetle dnd. Fer'-
aveyh ise sonradan o zaman Humus'ta bulunan efendisinin olu Ebu
Mel ile barp Haleb'de onun adna hutbe okumutur. O srada Kay-
serin bir tmen askeri de Malazgird'e girmiti.
Ksaca slm ehirlerinin bozukluk ve karkl yznden Kay-
ser Nikefor, meydan bo bularak istedii gibi atp tutmaktayken An-
takya'dan dnnde kars, sevgilisi olan General Zimsis ile birlee-
rek Nikefor'u ldrm ve Zimsis Kayserlik makamna oturmutur.
Kayser Zimsis yzaltmbir senesinde byk bir ordu e el-Ce-
zre'ye girerek Rakka'dan Nusaybin ehrihe kadar saldrda bulundu.
Rumlar, tuttuklarn ldrp, bulduklarn alp ganimetlendiler.
. Bylece felkete urayan birok halk, Badad'a gidip feryad ey-
lediler. O zaman Bahtiyar, Kfe tarafnda avlanmaktayd.
Badadin ileri gelenlerinden bir grup, yanma varp dmann
ylece slm memleketlerine saldrd srada onun av e uramasn
irkin bulurcasna kendisinden yardm dilediklerinde Bahtiyar, Ba-
dad'da bulunan terifats Sebktekin'e gaz iin gereken hazrla
balanmasn yazd. O da tedariklere girierek, halktan saysz gnl-
l asker topland. Bahtiyar, Musul emri Hamdan olu Nasr'd-Dev-
le olu Ebu Talib'e, savaa kacandan sz ederek zahire salamas
iin ferman gnderdi. O da sevinle sefer hazrlklarna balad.
Oysa gaz iin Badad'da takm takm toplanmakta olan halk
ordusu iinde birbirine ters den Snn ve iler ve baya adamlar,
birbirleriyle kavga ederek fitne ktndan ticaret merkezi olan Ma-
hallet'l Kerh yand.
Sonra Bahtiyar, gazaya harcamak iin Halfe Mut'den mal iste-
yince Mut Eer dnya, benim elimde olup da devlet gelirleri bana
_. ' n mm n ininim muinimi inimin m m n m IIIIIIIIIIIP m m
gelse gazaya ve Mslmanlarn baka ilerine sarfetmek bana gerekir-
di. Oysa bende hutbeden baka bir ey yok. Eer isterseniz ondan da
geip yalnzlk keme ekileyim demise de Bahtiyar tarafndan de-
vamedegelen tehditler zerine zavall Halife; cbbe, sark ve dier el-
bise ve ziynetlerini yok bahasna satarak edinebildii drtyzbin dir-
hemi Bahtiyar'a gnderdi. Bahtiyar, bu paray heva ve hevesine sar-
fetti. Gaz ii terkedildi ve unutuldu.
Rumlar ise islm hkmetinin zayflndan yararlanmak iste-
diklerinden Kayser'in Anadolu komutan, mid ehrini almak sevda-
sna derek yzaltmiki senesinde byk bir ordu ile Diyarbakr'a
doru yrynce, len Hamdan olu Ebu Heyca'nm klesi ve Diyar-
bakr valisi Hezarmerd, Hamdan olu Nsir'd-Devle olu Ebu Talib'-
den yardm istedi. O da askerle kardei Hibetullah' gndermiti. Hi-
betullah gelip Hezarmerd'le birleti. Onlara nisbetle Rumlar, pek faz-
la ise de onlar manevra edilmez dar bir boazda Rumlarn zerlerine
saldrnca Rumlar, bozguna uradlar ve bakomutanlar esir oldu.
Hamdanoullar yine n kazand. Hayli nam ve an ald.
Kayser Zimsis'in asl maksad olan Suriye kt'as, Muizz Alev eli-
ne geip, bir sre sonra Zimsis de Tarsus tarafnda zehirlenerek l-
mtr.
Bv e y h ou l l a r i l e S a ma n ou l l a r mn Ba r ma s
v e Ba h t i y a r ' n K t H a l l e r i
Birok yllardr Bveyhoullar ile Samanoullar arasnda sren
dmanla yzaltmbir senesinde son verilerek Rkn'd-Devle ve
olu Azdu'd-Devle her sene Samanoullarma yzellibin altn vermek
zere onlarla Nuh Saman olu Emir Mansur arasnda bar yapld.
Mansur Saman, Azdu'd-Devle'nin kzyla evlenip son derece ar he-
diyeler gnderdi.
Bylece Bveyhoullar, dou tarafndan emin oldularsa da, ku-
zey taraftan Rumlar, islm ehirlerine saidrmaktay dil ar. Muizz Ale-
v'nin Irak'a doru ilerlemekte olmas, tel ve endie dourdu. Irak
emri olan Muizz'd-Devle olu Bahtiyar, saltanat tahtna otural he-
va ve hevesine uyar ve zamann kadnlarla dp kalkmayla geirir
ve babasnn emektar olan devlet adamlarn ve Deylernli komutan-
lar aalad iin, onlar da ondan soumakla ve nefret etmekle
kuvveti zayflamt.
yzaltmiki senesinde veziri Ebu Fazl' tutup hapsetti. Bakiy-
ye olunu vezir etmesi herkesi artt. nk Bakiyye olu, baya
kimselerden biriydi. O zamana gre vezirlik iin gereken bilgisi yok-
tu. Fakat talihi yardmc olduundan sarayda mutfak emni olarak
Bahtiyar'a gzel yemekler piirtip ve boynunda mendil olduu halde
Bahtiyar'n yan banda durup ona tabakla yemek vermekle kendi-
TAYNN HALFEL
709
sini beendirmiti. Bu kere vezir olmutu. Ebu Fazl, Bahtiyar'm har-
camalarn dzeltmek iin halk pek fazla incitmi olduu iin, bu ke-
re azledilmesi ve hapsinden tr halk, sevinmiti. Bakiyye olu ise
Ebu Fazl'm ve yaknlarnn mallarn ellerinden alarak ele geirdii
meblalar ile bir sre devleti idare ederek halk arasnda vld. Fa-
kat zorla ele geirdii mallar tkenince o da halka saldrr ve eitli
zulmler yapar oldu. Bu yzden ipin ucunu kard. Aalk kimse-
ler frsat bilip trl fenalklar yapar oldular. Blgeler harap olup hal-
kn ellerinde mal kalmad. Bu yzden devlet hazinesi, byk sknt-
ya dt. Asker ise gemi maalarn istemek amacyla mrldanma-
ya baladlar. Devlet adamlar ard.
Bunun zerine Bahtiyar, baka vilyetlerden para getirtmeye kal-
kt srada Ehvaz'a gidip de baz bahaneler bularak valisini ve ba-
kalarn szdrmak zere yzaltm senesi iinde Ehvaz'a gitti.
Kendisinin terifats ve Trk askerlerinin ba olan Sebktekin
de Badad'da kaymakam kald.
Bahtiyar, Ehvaz'a varnca valisi olan Bahtekin kendisine ar he-
diyeler sunarak takdirini kazand srada, halkn mallarn zorla al-
maya bahane olacak olaylar kmtr.
Ehvaz'da askerler arasnda atmalar kmasiyle Trkler, bir ta-
rafta ve Deylemliier bir tarafta olarak ehrin dna kp arpmaya
baladlar. Bahtiyar, iki tarafn arasn bulmaya altysa da baa-
ramad. Deylemlilerden olan yaknlarnn uyars zerine hemen Eh-
vaz valisi Ba'htekin'i, ktibini ve Sebktekin'in akrabasndan olan bir
adamn tutup hapsettirdi. Deylemliier, Trklerin zerine saldrarak
atlarn ve aputlarm yamaya koyulmakla aralarnda iddetli vu-
rumalar kp, iki taraftan da birok adamlar lerek Trkler kat-
lar. Bahtiyar da Sebktekin'in arazisini alm ve verdii emir zerine
Basra'da Trklerin kan helldir diye bartlmtr.
Bu dehetli haber, Badad'a ulanca Sebktekin de Zilkade ayn-
da Bahtiyar'm Badad'daki sarayn yakp, mallarn ald. Badad'da
bulunan Trkler, Deylemlilerin evlerini basp, arayp, bulduklar ey-
leri alr oldular. Trkler, Snn idiler. Badad halk da Snn tavrn-
da bulunan Sebktekin'e yardm ettiler.
T ay'i n H a l i f e l i i
Bahtiyar'm grlen kt muamelesine kar Badad'daki Trk-
lerin de i ve Deylemliier hakknda gsterdikleri iddetli muamelele-
ri zerine artk Trklerin Bahtiyar ile barmalar imknsz grld-
nden balar olan Sebktekin, Bahtiyar'a kar gereken hazrla
balad srada Halife Mut, felli idi. Sebktekin ise Bahtiyar'a kar-
hareket eyleyince Halife'yi de ordusuyla beraber gtrmek zorun-
da kalacandan onun uyarmasyla Mut Lillh Halifelikten kendili-
inden ekildi. yzaltm senesi Zilkade aynn onnc gn
710
PEYGAMBERLER VE HLFELER TARH (Cilt: 2)
olu Tay Lillh'a biat olundu. Mut'in Halifelik sresi, yirmidokuz
senedir.
T a y v e K a d i r 'i n H a l i f e l i k Gn l e r i
Bahtiyar, yanndaki Trk askerlerini vurup datm, Basra'daki
Trk askerlerinin de kanlarnn hell olduunu iln etmiti. Oysa
Trklerle Deylemliler arasnda kavimce ayrlk olduu gibi, Trkler
Snn; Deylemliler i idiler. Aralarnda meznebce de anlamazlk
vard. Fakat askerlike aralarnda birlik varken, bu kere o ba da
kopunca birbirine can dman olarak'Ehvaz yresinde bulunan Trk-
ler ayakland. Bahtiyar'n yanndaki Trk klemenleri, de harekete
geti. Basra'daki Trklerin ulular, Bahtiyar'n yanna gelip b hare-
ketinin korkun sonucundan sz ederek onu yerdiler. Akl banda
Deylemliler de Dmana uzaktan ok ile savunmak iin ordularmz-
da Trk askerlerinin bulunmalar gerekir dediler. Gerekten o zaman
savalarda en ok yz aartan Trk okular idi.
Bundan dolay Bahtiyar'n zihni strap iindeydi. Hemen hapis-
teki Trk reislerini serbest brakt. Ehvaz valisi Azadruye'yi Sebkte-
kin'in yerine bakomutan tyin etti. Bununla Trkler kendisine s-
np yatrlar sand. O srada oluk ocuu Vast'da idi. Hemen Eh-
vaz'dan karak Vast'a geldi. Heyecana gelmi olan kamuoyu ise sa-
kinlemediinden Bahtiyar, durumu amcas Rkn'd-Devle'ye ve am-
cas olu Azdu'd-Devle'ye bildirdi. Onlardan yardm istedi.
Rkn'd-Devle, ona yardm iin veziri ile bir ordu evketti. Olu
Azdu'd-Devle'nin de yeteri kadar askerle bizzat kmas iin yaz
emir gnderdi. Bir de Bahtiyar, Hamdanoullarndan Musul valisi
olan Nasr olu Ebu Talib'i yardmna arm ve zerine balan-
m olan belli vergiyi almayacan bildirmi olduundan Ebu Talib,
hemen kardei Nasr olu Ebu Abdullah ile Tekrit'e bir tmen asker
evketti.
Badad'daki Trk askerinin ba olan Sebktekin ise Halife Tay
ve babas ve ondan evvelkisi olan Mut'i yanna alarak Vast'a gitti.
Fakat Deyr-i kul'a varnca Mut Lillh ve sonradan kendisi de ld.
Cenazeleri Badad'a gtrld.
te bu karklk iindeki durumu aalk kimseler ve serseriler
frsat sayarak Badad'da byk bozgunluklara kalktklar snada
Ebu Talib geldi. O gibi edepsizleri yola getirerek halk korumutur.
Sebktekin'in lmesiyle Trkler dalr sanarak Bahtiyar sevin-
di. Trkler ise en byk komutandan ve Muizz'd-Devle klelerinden
olan Eftekin'i kendilerine komutan seerek ilerini yoluna koydular.
yzaltmiki senesi sonlarnda gidip Vast'da Bahtiyar! kuatp s-
ktrdlar.
Elli gn sren kuatma srasnda daima Trkler baaryla ilerle-
TAY VE KADRN HALFELK GNLER
711
mekte ve Bahtiyar arka arkaya Rkn'd-Devle'ye ve Azdu'd-Devle'ye
feryad mektuplar uurmaktayd.
Azdu'd-Devle, Fris askeriyle ve babasnn veziri Rey askeriyle -
kp Ehvaz'da birletiler. yzaltmdrt senesi iinde Vast'a geldi-
ler.
Eftekin, durumu renince Vast'dan savuup Badad'a doru
yrd. Ebu Talib, Badad'dan kp Musul'a gitti. Azdu'd-Devle
Dicle'nin dousundan yryp Bahtiyar'a da batdan yrmesini
emretti.
Eftekin, Trk askeriyle kar kt. Deylemliier ile Medayin ara-
snda pek iddetli bir sava yapt. Fakat Azdu'd-Devle'nin askeri kat
kat fazla olduundan Eftekin, bozulup Tekrit'e ekildi.
Azdu'd-Devle, Badad'a girdi. Halife Tay'e pek ok ikram edip
sayg gsterdi. Bahtiyar' hapsederek Badad'da yerlemek istedi. Fa-
kat Bahtiyar'm olu, Basra'da valiydi. Rkn'd-Devle'ye ikyet ettk
da olu Azdu'd-Devle'ye Bahtiyar' makamna oturtarak Irak'tan
ekilmesi iin tehdit mektubu gnderdi. Azdu'd-Devle, Irak' Bahti-
yar'a teslim ile Fris'e dnd.
Eftekin de en sekin Trklerle am'a gitti. O zaman am'n gen-
leri zorbalk ettiinden Muizz Alev tarafndan tyin edilen valinin
emri gemedii gibi, memleketin ileri gelenlerinin szleri de gemez
olmutu.
Eftekin de gidip am'n dma konunca ehrin ileri gelenleri kar-
ktlar. ehre girerek emniyet ve asayii salamasn ve Muizz Ale-
v ile aralarnda inan bakmndan anlamazlk olduundan kendile-
rini onun basksndan ve Kuzey Afrikallarn zorbalklarndan kurtar-
masn istediler. O da ehre girdi. Muizz Ubeyd'nin orada valisi bu-
lunan Reyyn Hdim'i kard. Muizz'in hutbesini keserek aban ayn-
da Ty Lillh adna hutbe okuttu. Yolsuz takmn korkuttu. Mem-
leketin ilerini dzelterek geliri oaltt. Muizz'e de dost grnerek
mektuplar yazp, bir sre onu avuttu.
te o srada Rafzler azgmlatlar. Mescitlerde teravih namaz
klmmamas Muizz Alev tarafndan gerek Msr'da gerek dnda iln
klnmt.
Muizz Alev, Eftekin'i yanma armsa da gitmediinden Muizz,
onun zerine sevkolunmak zere bir ordu hazrlarken yzaltmbe
senesinde ld. Yerine olu Aziz Billh geti. Mekke'de kendi adna
hutbe okuttu.
Eftekin ise karadan am tarafna yryerek, Msr tarafndan
Sayda'da vali bulunan eyh olu ile Mariblilerin byklerini sard.
Onlar
1
daha kalabalk olduklar iin Eftekin'i kmseyerek zerine
saldrdklar zaman Eftekin, kayor gibi davranarak onlar istedii
yere ekip getirdikten sonra dnp anszn zerlerine atlarak drt-
bin askerini krd. Sonra Akk ve Taberiyye taraflarn yamalayarak
am'a dnd.
712
Bunun zerine Aziz Alev mkemmel bir ordu hazrlayarak Cev-
her adl nl komutanyla am tarafna gnderdi. Cevher, gelip am'-
da Eftekin'i kuatt. am ileri gelenlerinin uyars zerine Eftekin
Karamita'y yardma ard. Karamita, Arap yarmadasndan kp
am'a yaklatklar srada Cevher, iki dman arasnda kalmamak
iin Msr'a dnd.
Eftekin, Karamita ile birleti. Birok halk onlara katld. Saylar
ellibin kiiyi buldu. Cevher'in peine dtler. Remle'de ona yetiti-
ler. Cevher Askalan'a kapand. Eftekin, onu sarp sktrnca Cevher,
ona ok mal vererek kavutuu aman ile savuup Msr'a gitti.
Onun zerine Ubeyd Azz bizzat byk bir ordu ile Msr'dan -
kp Remle'de Eftekin ve Karamita ile yzaltmyedi senesi Muhar-
rem aynda kanl bir savaa tututu. Sonunda yendi. Fakat arpma
srasnda Eftekin'in yiitlik ve savakanlma hayran kald. Her kim
onu diri olarak tutup getirirse yzbin altn vereceini vaad ve iln
etti.
Eftekin, sava yerinden ekip gelirken Da'fel Ta olu Mfer-
re'in evine konunca Mferre, onu tutup Azz'e haber salarak vde-
dilen paray isteyince Azz, ellibin, altn verip Eftekin'i Msr'a getirt-
ti. Ona son derece ikram etti. Fakat ok gemeden Eftekin, Msr'da
lmtr.
Azz, Eftekin'in iini bu ekilde bitirdikten sonra am'a bir vali
gnderdiyse de Eftekin'in yaknlarndan Kasam adl komutan am
genlerini toplayarak orada szn geirir olduundan iler onun elin-
de dnyordu. Giden valinin hkm gemezdi. Fakat hutbe, Azz ad-
na okunup, o da bununla yetinmekteydi.
Ksaca o zaman am'n idaresi cumhuriyete benzer bir durum-
dayd. Fakat birka sene soma Kasam tutulup Msr'a gnderilmitir.
l e n H k md a r l a r
yzaltmalt senesinde Endls emri Abdurrahman Emev
olu Hkim altm yanda ld. Bilgin, faziletli ve bilginleri seven
deeri yksek bir kiiydi (Allah rahmet eylesin). ldnde on ya-
ndaki olu, saltanat ve Halifelik tahtna oturdu. Meyyed Billh di-
ye lkapland. Fakat kkt. Terifats olan Ebu Amir onu halk
ile grmekten yasaklad. Mutlak bir vekil olarak ileri grmeye ba-
lam ve uzun sre devleti bir hkmdar gibi gzelce idare etmitir.
Yine bu sene Karamita'nn ba Hasan Cenab olu Yusuf ld.
Karamita'nn ileri ortaklaa alt kiiye braklm ve bunlara Sdt
(Efendiler) denilmitir.
Yine bu sene Horasan ve Maverannehir emri olan Nuh Saman
olu Mansur ld. Yerine on yandaki olu Ebu Kasm Nuh salta-
nat tahtna oturmutur.
RKN'D-DEVLE'NN LM
713
Samanoullannn Gazne komutan olan Alptekin olu Ebu shak,
bu srada geride ocuk brakmadan lnce, klesi ve en itibarl ko-
mutan olan Sebktekin; yiit ve tedbirli biri olduu iin, asker onu
efendisi yerine bakomutanla seti ve ona dorulukla hizmet eyleye-
ceklerine yemin ettiler. Sebktekin yzaltmalt senesinde Gazne'-
ye sahip olduktan sonra Hindistan'a gaz edip, birok ehirleri aidi.
Bu, Gazneliler Devleti'nin kurulmasna balang oldu.
Rk n ' d - D e v l e ' n i n l m
Bveyh olu Rkn'd-Devle, saltanat merkezi olan Rey ehrin-
den kp yzaltmbe senesi Cemaziyelevvel aynda sfahan'a git-
mi ve Faris emri olan byk olu Azdu'd-Devle'yi oraya arm ve
dier oullarm ve komutanlarn yanma toplam ve Azdu'd-Devle'yi
veliaht edip onun hkm altnda olmak zere dier olu Fahr'd-
Devle'ye Hemedan ile da ehirlerini ve dier olu Meyyid'd-Devle'-
ye sfahan ve ona bal yerleri vasiyet ederek Rey ehrine dnmt.
yzaltmalt senesi Muharrem aynda yetmi yan akn ld.
Halm, kerm, akll, dil ve vefal, arbal ve eserleri byk bir kim-
seydi. Allah mafiret eylesin.
Da ehirleri dedikleri geni bir lkedir ki, kuzeyinde Deylem, ba-
tsnda Azerbaycan, gneyinde Arab Irak' ve Hozistan, dousunda
Fris ehirleri ve Horasan vard. Merkezi sfahan'd.
A zd u ' d - D e v l e ' n i n I r a k' a Gi r me s i
Azdu'd-Devle, babasnn yerine geince, bakomutan oldu. Bah-
tiyar'm da Deylemlilerin usul zerine onun hkmne balanmas
gerekirken aralarnda geenlerden dolay Bahtiyar, ondan emn ola-
mad iin; gerek kendisi, gerek veziri Bakiyye olu, Azdu'd-Devle'-
yi irkin szlerle anp svmekteydi. Bahtiyar'm ahin olu mran ve
Hamdan olu Ebu Talib gibi civarndaki hkmdarlar ve hatt Az-
du'd-Devle'nin kardei Rkn'd-Devle olu Fahr'd-Devle'yi Azdu'd-
Devle aleyhine ekip ve onlarla o yolda birlemeye alt ve hayli
zamandr ran Krdistan'mda bana buyruk Berzgani komutanla-
rndan Krt Hseyin olu Hasanveyh ile o ylda anlat Azdu'd-
Devle'nin kulana gidince yzaltmalt senesi iinde byk bir
ordu ile Irak'a yrd.
Bahtiyar da savunmak iin Vast'a indi. Ebu Talib ile Hasanveyh,
bizzat askerle yardma geleceklerini vdetmilerken, szlerinde dur-
madlar. Bununla beraber Bakiyye olunun yanl grne uyan
Bahtiyar, Vast'dan kalkp Ehvaz'a gitti ve Azdu'd-Devle ile karla-
nca Bahtiyar'm askerlerinden bazlar, Azdu'd-Devle tarafna d-
nnce Bahtiyar'm ordusu bozuldu. Gerek kendisinin gerek veziri Ba-
714
kiyye olunun mal ve eyalar yamaland. Bahtiyar hemen, kaarak
g hl ile Vast'a eriti ve ahin olu mran'a snd. ahin olu,
ona ikram edip sayg gstererek pek ok mal ve eya verdi. Azdu'd-
Devle ise bu srada bir tmen asker sevkederek Basra'y ald.
Bu felketlerin sebebi Bakiyye olu idi. Bahtiyar, Vast'a gelince
onu hapsederek maln ald ve askere datt. Azdu'd-Devle ile bara
giriti. Fakat Hasanveyh'in oullar, bin atl ile yardma geldiklerin-
den Bahtiyar, onlara dayanarak yine Azdu'd-Devle ile savamak ze-
re Vasfta kalmay dnmse de, Azdu'd-Devle'nin byk ve m-
kemmel ordusuna kar bin Krt atlsnn hi hkm olamayacan-
dan Bahtiyar, hemen Badad'a ve Hasanveyhoullar da memleketle-
rine dndler.
Bu bozgun, Bahtiyar iin pek byk bir musibetti. Kendisinin
pek ok sevdii bir Trk klesi de o olayda kaybolmutu. Bahtiyar,
onun yitmi olmasndan o kadar zld ki, yemez imez ve tahtna
oturmaz ve bir ie bakmaz oldu. Bir gn Bu klenin yitmesi, bence
mlk ve saltanatmn kaybolmasndan daha byk bir felkettir di-
ye aktan zntsn ve hasretini dile getirmiti. Klenin esirler
iinde bulunduunu haber alnca Azdu'd-Devle'ye yazp klenin be-
deline her ne isterse vereceini bildirdi. Azdu'd-Devle, hemen kleyi
kendisine gnderdi. Fakat bu olay, halk arasmda yaylnca Bahtiyar,
btn aydnlara ve halka gln oldu.
yzaltmyedi senesinde Azdu'd-Devle, Badad zerine yr-
d. Bahtiyar'a haber gnderdi. Irakdan kp diledii tarafa gitmek
zere kendisine mal ve silhlar vereceini bildirdi.
Bahtiyar da aresiz bu teklifi kabul etti. Azdu'd-Devle, ona hil'at
gnderdi ve Bakiyye olunu istedi. Bahtiyar, Bakiyye olunun gzle-
rini karp kendisine gnderdi. Azdu'd-Devle, hemen Bakiyye olunu
fillere inetti. Cesedini kpr bana astrd.
_ Azdu'd-Devle'nin gnderdii silh ve dier eya ile Bahtiyar, ken-
di dairesini dzp, am'a gitmek zere Badad'dan kt. Azdu'd-Dev-
le Badad'a girince Halife Tay ona saltanat hil'atleri ile mcevher
ta giydirdi. Kendi eliyle kemer, ve kl kuatt. det zere komutan-
lara verilegelen gm yaldzl sancaktan baka yalnz veliahdlere
verilen altn yaldzl bir sancak da verdi. Evvelce Muizz'd-Devle Ba-
dad'daki saraynda davul aldrmak isteyince Halife Mut ona izin ver-
memiken Halife Tay bu kere Azdu'd-Devle'nin saraynda sabah ak-
am ve yats vakitlerinde nbet vurulmasn ve Badad minberle-
rinde Azdu'd-Devle adnn anlmasn emretti. Bunlar ise halifeliin
son derece zayfladna iaretti.
Bahtiyar, am'a gitmek zere Badad'dan knca Hamdan olu
Nsr'd-Devle'nh olu Hamdan da yanndayd. Ukbera'ya geldikleri
zaman Hamdan, kendi kardei olan Ebu Talib'e dman olduundan
Bahtiyar' onun aleyhine kkrtt. Musul'un almn kolaylatrmak-
la Bahtiyar ona uydu. am'a gitmekten cayarak Musul'a gitmek ze-
re Tekrif e varnca Ebu Talib, ona haber gnderip, eer Hamdan'
EL DVANI
71
kendisine gnderirse birleerek Azdu'd-Devle zerine yryerek onu*
mlkn geri vereceine sz verince Bahtiyar hemen Hamdan' tutup
Ebu Talib'in adamlarna teslim etti. O da Hamdan' bir kalede hap-
setti ve yirmibin askerle gelip Bahtiyar ile birleerek Badad zerine
yrdler.
Azdu'd-Devle, bu durumu renince ordusuyla Badad'dan kp
Tel-:r:: :
;
varnda onlar karlad. Yaplan arpma sonunda onlar
bczur.a ujrratp darmadank etti. Bahtiyar' tutup ldrtt. Mu-
: :p Hamdanoullarinn memleketlerine sahip oldu.
I"; zaltmsekiz senesinde Diyarbakr ve evresini tamamen
ahp, Irak'ta hkmetini salamlatrd.
I : : Talib, kaarak yer yer dolamaktayd. Azdu'd-Devle onun
asker ve memurlar drerek sonunda o da yzaltmdo-
kuz senesinde tutulup ldrlmtr.
Bu sene ahin olu mran ld. Yerine olu Hasan geti. Azdu'd-
Devle Batiha lkesini almak iin veziri Mutahhar ile bir ordu evket-
ti. Mutahhar sular zerinde Hasan ile arpp bozuldu ve utancndan
kendisini ldrd. Azdu'd-Devle de Hasan'a, her sene bir miktar mal
vermek zere onunla bar yapt.
Bir zamandr durmadan srp gelen karklk ve bozgunculuk-
larla Badad ehri yklmaya yz tutmutu. Bu sene Azdu'd-Devle,
mescitleri ve sokaklar ve harab olan su yollarn ve arklar onartt.
Hastane gibi hayr binalar yaptrd. Halk, ev ve dier yaplarn ta-
mir etmeye zorlad. Bylece Badad' bayndr bir duruma sokmaya
balad. mamlara, mezzinlere, fakihlere, hads bilginlerine, kelm
limlerine, tefsircilere, airlere, ediplere, tarihilere, doktorlara ve m-
hendislere aylklar balad. Hac yolunu dzeltti. Medine'ye bir kale
yaptrd. Mekke, Medine, Necef ve Kerbel ileri gelenlerine ve yoksul-
larna ve orada yerleen yabanclara belirli maalar dzenledi. Veziri
Harun olu Nasr, Hristiyan olduu iin ona da kiliseler yaptrmas
ve yoksullarna sadakalar verilmesi ve vakflar dzenlenmesi iin izin
verdi.
E l i D i v a n
Halife Tay'in elinde madd bakmadan bir i kalmad halde Az-
du'd-Devle, protokolca onu pek yksek derecede gsterirdi. Hatta -
yzaltmdokuz senesinde Ubeyd Halifesi, Msr ve Marib emri olan
Aziz Alev tarafndan Badad'a bir eli gelince, Halife Tay'in huzu-
runa kabul iin Azdu'd-Devle, pek gsterili bir divan dzenledi,.
Halife Tay, Halifelik tahtna oturmu, omuzunda Hz. Peygam-
berin hrkas, elinde yine Hz. Resl'n asas, belinde Hz. Muhammed'-
in (s.a.v.) klc olduu hlde, etrafnda ssl elbiseli krk nefer k-
h durmutu. Fakat Azdu'd-Devle'nin girmesinden evvel arkadan g-
rnmemek iin bir byk perde ekilmiti. Trkler ve Deylemliier, si-
716
lhsz olarak divana girdiler. leri gelenler ve yksek devlet adamlar
iki tarafta saf olup durdular. Sonra Azdu'd-Devle izin alarak ieriye
girdikten sonra perde kaldrlnca' Azdu'd-Devle yer pt.
Eliye dehet ve hayret geldi. Ey hkmdar! Bu ne, Allah'n hu-
zuruna m klyor? deyince Azdu'd-Devle te yeryznde Allah'-
n Halifesi budur dedi ve yedi kere yer perek heri yrd. Halife
Tay, hemen Hlis amdaki terifatsna Onu yaklatr deyince
Azdu'd-Devle, yaklap iki kere yer pt. Halife Yakn gel deyince
daha yaklap Halifenin ayan pt. Halife, ona sa eliyle iaret ey-
leyerek sandalye gsterdi. Azdu'd-Devle edeben oturmad. Tekrar tek-
rar edilen emir ve ricalar sonunda Allah'a yemin ederek Otur deyin-
ce Azdu'd-Devle, sandalyeyi pp zerine oturdu. Halife Tay, hemen
Yce Allah'n dou ve batda bana verdii halkn ilerini grme ii-
ni sana brakmay uygun grdm. Sen de kabul et deyince Azdu'd-
Devle M'minlerin Emri Efendimizin hizmetinde Cenb- Hak yar-
dmcm olsun dedi. Sonra Halife, Azdu'd-Devle'yi hil'at ve saltanat
tac giydirdi. Daha evvel Tay, Azdu'd-Devle'ye hil'at ve t giydirmi-
ken bu kere Msr elisine gsteri iin tekrar bu ekilde t giydirme
treni yaplmtr. Msr elisi de ite bu gsterilerle dehete dp
aknlk iinde kalarak kabul resmi yaplmtr.
Ubeydler gibi Bveyhoullar da i iseler de Bveyhoullar
Zeydiye Mezhebi'ndeydiler. Ubeydler ise Rafz olduklarndan mez-
hepe aralarnda farkllk vard. Azdu'd-Devle Snn olmad halde
srf gtt siyaset gerei Msr elisine kar Abbasi Halifesi'ni pek
byk gstermek istemitir.
A zd u ' d - D e v l e ' n i n Ba z D o u l k e l e r i n i A t ma s
v e K z n H a l i f e y l e E v l e n d i r me s i
Evvelce Bahtiyar ile Azdu'd-Devle aleyhine birleenlerden Krt
Hasanveyh yzaltmdokuz senesinde ld. Onun elinde bulunan
Dinever ehri ve Serma kalesi ve baka yerler Azdu'd-Devle eline ge-
ti. Sonradan Azdu'd-Devle aslnda Musul'a bal yerlerden olan Hak-
kri yresini de almtr.
Azdu'd-Devle aleyhine Bahtiyar ile birleenlerden biri de kendi
kardei Rkn'd-Devle olu Fahr'd-Devle idi. Azdu'd-Devle bu kere
ona azarlayc bir mektup gnderdi. Fahr'd-Devle, yaa kendisinin
kk olduunu ve babasnn dn unutup byk kardeine bir
dman gibi cevap yazdndan Azdu'd-Devle, da ehirleri tarafna
gitmek ve o blgeyi dzene sokmak zere bu srada byk bir ordu
ile Badad'dan kt. nc asker Hemedan'a vard. Fahr'd-Devle ko-
mutanlarndan ve Hasanveyh'in adamlarndan birou aman istedi-
lar. Fahr'd-Devle'nin veziri baz bakanlaryla birlikte Azdu'd-Devle'-
ye ba emekle Fahr'd-Devle'nin hkmeti kt. Kendisi Deylem
AZDU'D-DEVLE'NN CRCAN'I ALMASI
717
diyarna kat. Oradan Crcan ve Taberistan emri Vemgir olu Ka-
bus'a snd.
Azdu'd-Devle Hemedan'da iken kardei Meyyid'd-Devle'nin ve-
ziri mehur Abbd olu Sahib gelip onunla grt.
Abbd olu, o asrn en byk faziletli kiilerindendi. Devlet ida-
resinde asrn tek adamyd. Azdu'd-Devle ona son derece saygl dav-
rand. Fahr'd-Devle'nin lkelerini Meyyid'd-Devle'ye verdi. By-
lece Meyyid'd-Devle babasnn btn memleketlerine sahip oldu.
Fakat byk kardeini byk tanmaya mecbur kald. Bu da kendi
soylarnn bir gereiydi.
yzyetmi senesinde Azdu'd-Devle, Badad'a dnnce, Halife
Tay onu karlamaya kt. Bu zamana kadar halifelerin komutanlar
karladklar grlmemiti. Yine bu sene Azdu'd-Devle kzn Halife
Tay ile evlendirdi. Maksad ondan*
1
bir ocuk olursa veliaht yaparak
onda Halifelik ve saltanat birletirmekti.
A zd u 'd - D e v l e 'n i n Gr c a n ' A l ma s v e
S a ma n o u i l a r i l e S a v a v e
H or a s a n ' n K a r k D u r u mu
Fahru'd-Devle Crcan emri Vemgir olu Kabus'un yanma ka-
mt. Azdu'd-Devle onun teslimini Kabus'tan istedi. eitli vaad ve
tehditlerle onu kandrmaya alt. Kabus buna yanamadndan Az-
du'd-Devle, kardei Meyyid'd-Devle'ye asker ve mal vererek kuv-
vetlendirdi. O da mkemmel bir ordu ile yzyetmibir senesinde
Crcan zerine yrd. Kabus da onu Esterbd'da karlad. Bir gn
sabahtan akama kadar vurutuysa da, sonunda bozguna urayarak
Niabur'a kaarak Horasan valisinin korunmasna snd. Geriden
Fahr'd-Devle gidip onunla birleti. Bozgun asker de varp onlara
eriti.
O zaman Horasan valisi bulunan Ebu Abbas Hsam'd-Devle du-
rumu Buhara'ya bildirdi. Horasan ve Maverannehir emri olan Man-
sur Saman olu Nuh hemen Kabus ile Fahr'd-Devle'ye ikram ederek
yeteri kadar askerle Crcan'a gidilip onlarn hkmetlerine geri ge-
tirilmelerini emredince Hsam'd-Devle- Niabur'da ok sayda asker
toplayp, Fahr'd-Devle ile Kabus'u yanma alarak Crcan'a gitti ve
Meyyid'd-Devle'yi kuatt.
Bu orduda hadm klelerden Fiku'l-Hssa adl emr de bir aske-
r birliin komutanyd.
Kuatma iki ay srd. Her gn sabahleyin vuruulur ve akam
dinlendirdi. Grcan'da yiyecek kalmad. Meyyid'd-Devle pek skl-
d. Ne olursa olsun dman zerine atlmaya karar verdi. Bir gn
olanca kuvvetiyle hcuma kalkarak Fiku'l-Hssa zerine atlnca
Fik'in askeri bozuldu. Bu bozgun, teki birliklere de srad. Fahr'd-
Devle ile Hsam'd-Devle askerin ortasnda gndzn bitimine kadar
dayandlarsa da sonunda onlar da bozgun askere katldlar. Bylece
Meyyid'd-Devle saysz ganimetlere kavutu.
Hsam'd-Devle, Kabus ve Fahr'd-Devle ile birlikte Niabur'a d-
nerek olup biteni Nuh Saman'ye bildirince hemen ncekinden daha
mkemmel bir ordu hazrlayarak Crcan'a gitmek zere Hsam'd-
Devle'ye Nuh tarafndan yazl emir gelince, Hsam'd-Devle yz-
yetmiiki senesinde Niabur'da tekrar byk bir ordu hazrlamsa da
Buhara'da byk vezirin ldrlmesi zerine Hsam'd-Devle, devlet
ilerinin grlmesi iin Buhara'ya getirildi. Crcan seferi geri kald.
Nuh Saman ocukken tahta kmt. Anas her ie kartndan
Saman Devleti'nin dzeni bozulmutu. Fakat... Byk vezir olan Ebu
Hseyin Ateb, devleti gzelce idare ediyordu. Horasan bakomutan
Simcur olu Ebu Hseyin ise uzun sre Horasan'da bir hkmdar gi-
bi hkm srerek orada yerleti. Keyfine uymayan emirleri nemse-
mezdi. Ateb, onu grevden aiarak yerine Hsam'd-Devie'yi Horasan
bakomutan tyin etti. Horasan askeri de ona uymutu. Simcur olu
da bu ilemden gcenerek Sicistan'a ekilmiti. Hsam'd-Devie'nin
Crcan'da yenilgi haberini alnca Sicmur olu, Horasan'a doru ha-
reket etti. Kuhistan'da kald. Kendisinin dzenlemi olduu kleler,
Buhara'da Ateb'yi ldrdler. Vezirlik makam boald. Devlet adam-
lar korkuya kapld. Hsam'd-Devle, Buhara'ya arld. Simcur o-
lu, onun Buhara'ya gittiini haber alnca Kuhistan'dan hareketle Ho-
rasan'a geldi. Faik ile haberleerek Niabur'da birleti. O blgeyi al-
dlar.
Onun zerine Hsam'd-Devle, askeriyle Buhara'dan kt. Merv
ehrine geldi. Eliler ve mektuplar gnderip haberleerek Niabur il
bakomutanlk Hsam'd-Devle'de ve Belh Fik'te ve Herat Simcur
olunda kalmak zere karar verdiler. Ksaca Samanlerin memleket-
lerinin en nemli parasn aralarnda paylatlar.
Fakat Ateb, yerine byk vezir olan zeyir olu Abdullah H-
sam'd-Devie'nin dmanlarndan bulunduu iin onu azlederek
Simcur olunu Horasan bakomutanlna geri getirince Horasan ko-
mutanlar tarafndan Hsam'd Devle'nin bakomutanlkta brakl-
mas istenmise de zeyir olu tarafndan cevap verilmemiti. Hsa-
m'd-Devle de bakomutanlktan ekilmedii iin Horasan ii srn-
cemede kalmtr.
A zd u ' d - D e v l e ' n i n l m v e S a ms a mu ' d - D e v l e ' n i n
T a h t a k v e e r e f ' d - D e v l e ' n i n F r i s 'i A l ma s
Horasan'n karkl srasnda yani yzyetmiiki senesi ev-
val aynn sekizinde Rkn'd-Devle olu Azdu'd-Devle ld. Cenazesi
Necef'e nakledilerek orada gmld.
BATHA'NIN DURUMU
719
Akll, faziletli, heybetli, tedbirli ve etkili byk bir sultand. Bil-
ginleri sevdii iin her taraftan bilgin ve faziktli kiiler onun sara-
yna gelerek adna birok kitaplar yazmlardr.
ldnde komutanlar ve devlet adamlar toplanarak yerine o-
lu Samsamu'd-Devle'yi tahta kardlar.
Bveyhoullar evvelce birlik ve beraberlik iindeydiler. El birlii
ile hareket ediyorlard. Bu yzden ok kuvvetliydiler. Rkn'd-Devle
lnce birlikleri bozuldu. Sonra Azdu'd-Devle, amcas olu Bahtiyar'
ve kardei Fahrd'd-Devle'yi yendi. Dier kardei Meyyid'd-Devle
de ona uyduundan g ve kuvveti geri gelmise de Fahr'd-Devle'nin
Niabur'da bulunmas ve Saman Devleti tarafndan sahip klmas
kendisine i yarasyd. Oysa ldnde kendi oullar arama ayrlk
ve bozgunculuk dt.
Samsamu'd-Devle, Badad'da tahta knca Kirman valisi olan
kardei eref'd-Devle Ebu Fevaris'den phesi olduundan ona me-
yilli olan dier kardei Baha'd-Devle'yi tutuklad. Dier kardeleri Ebu
Hseyin Ahmed ile Ebu Tahir Firuzah'a Fris'i belli bir vergi kar-
lnda vererek onlar o tarafa gnderdi. eref'd-Devle ise babasnn
lm haberini alr almaz yerinden hareketle onlardan evvel.varp F-
ris vilyetini ele geirdi. Samsamu'd-Devle'nin hutbesini keserek ken-
di, adna hutbe okuttu ve Tac'd-Devle sann ald. Ebu Hseyin ile
Ebu Tahir de yolda eref'd-Devle'nin Fris'e eritii haberini alnca
Ehvaz'a dndler.
Samsamu'd-Devle, bu durumdan haberli olunca Faris zerine as-
ker gnderdi. Fakat savata askeri bozuldu. O srada Azdu'd-Devle
olu Ebu Hseyin de Ehvaz' ald.
Ba t i h a ' n n D u r u mu
yzyetmiiki senesinde Batha sahibi mran olu Hseyin'i
kardei Ebu'l-Ferec ldrerek yerine geti. Fakat bilgisiz ve kzgn bir
adam olduundan o da ldrlerek, yerine kardei olu Ebu'l Meal
getiyse de kk olduu iin kendisinin terifats ve mran'm en
byk babuu olan Ali olu Muzaffer memleketin ileriyle bizzat
urat. Btn Batha lkesini eline ald. Artk tam bamsz olmak
istedi. Ebu'l-Mel'yi Batha'dan kovdu ve kendi kz kardeinin olu
Mhezzeb'd-Devle'yi veliaht eyledi. yzyetmi senesinde Bat-
ha'da ahin olu mran soyu sona erdi.
M e y y i d ' d - D e v l e ' n i n l m v e Fa h r 'd - D e v l e 'n i n
K e n d i M l k n e D n me s i v e H or a s a n ' n Ba z Ol a y l a r
Rey ve da ehirleri emri Rkn'd-Devle olu Meyyid'd-Devle
yzyetmi senesi aban aynda ld. Devlet bykleri, onun ye-
rine kimin tahta kacann uygun olacan grtklerinde Abbd
olu Sahib, Fahr'd-Devle, bu soyun by olup, Meyyid'd-Dev-
le'den evvel bu lkelere sahip ve baa gemeye lyk olduundan onun
mlkne geri verilmesi uygundur dedi. Bakalar da uygun grnce,
o zaman Niabur'da bulunan Fahr'd-Devle, arld. Asker ve dev-
let adamlarnca karland. Fahr'd-Devle hibir engel ve zorlukla
karlamadan tahta kt. Abbd olu Sahib'i vezirlikte brakt. Ona
tam serbesti verdi. Samsamu'd-Devle ile birleerek tek tarafl oldu-
lar. Halife tarafndan Fahr'd-Devle'ye hil'at gnderildi.
Horasan bakomutanlnda birbirinden nceki ve sonraki olan
Simcur olu Ebu Hseyin ile Ebu Abbas Hsam'd-Devle ekime iin-
deydiler. Hsam'd-Devle'nin Fahr'd-Devle'ye eskiden yardm do-
kunduu iin Fahr'd-Devle, mlk ve saltanatna dnnce Hsam'd-
Devle, ondan yardm istedi. O da Niabur'a yklce mal ve asker gn-
derdi.
Simcur olu ile Faik, Fahr'd-Devle askerinin Niabur'a geliini
haber aldklar gibi Niabur'a geldiler. O zaman Merv'de bulunan H-
sam'd-Devle de Niabur'a gelip Fahr'd-Devle askeriyle birleti. ki
taraf arasnda birok gnler iddetli arpmalar oldu. Simcur olu,
yenik olarak geri ekilmek zorunda kald. Hsam'd-Devle Niabur'u
ald. Nuh Saman'ye bir rica mektubu sundu. Fakat veziri zeyir olu
Hsam'd-Devle'nin Horasan'da kalmasna kar kmakta direndi.
Nuh'un anas da onu destekledi. O zaman ise anasnn sz geerli ve
etkili idi.
Bundan dolay Buhara'dan Simcur oluna yardm iin asker gn-
derildi. O da perian olan askerini toplayarak kendisine eki dzen
verdi. Fris emiri eref'd-Devle Ebu Fevaris'den yardm isteyip, o da
amcas Fahr'd-Devle'ye ramen Simcur oluna yardm iin ok sa-
yda asker gnderdi. Bylece Simcur olunun kuvveti artnca hemen,
Hsam'd-Devle zerine yrd. Bir gn akama kadar uzayan id-
detli arpmada Hsam'd-Devle ordusu bozuldu ve askerinin ou
esir oldu. Kendisi de savuup Crcan'a gitti. O zaman Fahr'd-Devle,
orada bulunmakla Hsam'd-Devle'ye ikram ederek onu Crcan'da
brakp kendisi Rey ehrine gitti. Hsam'd-Devle, Crcan'da asker
toplayp, Horasan tarafna gitmise de baarl olamamt. Yine Cr-
can'a gelmi ve hayli zaman kald. Sonunda orada lmtr. Bylece
Simcur olu, Horasan bakomutanlnda ve Faik de Herat hk-
metinde kalmtr.
e r e f ' d - D e v l e ' n i n I r a k' A l ma s v e
S a ms a mu ' d - D e v l e ' y i H a ps e t me s i
Rkn'd-Devle olu Fahr'd-Devle Bveyhoullar soyunun en
by olup, Irak emri olan Azdu'd-Devle olu Samsamu'd-Devle de
onunla anlam olduundan yzyetmidrt senesinde Azdu'd-Dev-
KARAMTA'NIN DURUMU
721
le olu Ebu Hseyin, Ehvaz'da ve Azdu'd-Devle olu Ebu Tahir, Bas-
ra'da Fahr'd-Devle adna hutbe okudular ve onun adna para bast-
lar.
Fris emri Azdu'd-Devle olu eref'd-Devle ise Fahr'd-Devle'-
ye dman olup, Irak hkmetine de gz koyduundan, hemen yz-
yetmibe senesinde Fris'den karak Ehvaz zerine yrd. Azdu'd-
Devle olu Ebu Hseyin savunma derdine dtyse de askeri eref'd-
Devle tarafna ynelince Ebu Hseyin, sfahan tarafna savutu. e-
ref'd-Devle de gelip Ehvaz'a girdi. Basra'ya asker gnderip, Azdu'd-
Devle olu Ebu Tahir'i tutup hapsederek Basra eyaletine de girdi.
yzyetmialt senesinde eref'd-Devle ordusuyla Vast'a gelin-
ce Samsamu'd-Devle ne yapacan arp, hemen yannda hapis bu-
lunan kardei Ebu Nasr Baha'd-Devle'yi hapisten kararak, yardm
ve merhamet ricas iin eref'd-Devle'ye gnderdi. Fakat bundan bir
yarar elde edilmedikten baka i bir derece daha gleti.
Onun zerine Samsamu'd-Devle, devlet adamlaryla danmada
bulunduysa da, her biri bir gr ileri srdklerinden, reyler dald.
O da hi birine deer vermedi. Hemen sekin yaknlaryla bir kaya
binerek Vast'a gidip, eref'd-Devle ile grnce eref'd-Devle, ona
gvence vererek iyi karlamken, dar ktktan soma onu yakala-
tp bal olarak yannda Badad'a getirdi. Onu yanmda hapsederek
Irak' ald.
Bu srada Deylem askeri ile Trk askeri arasnda karklk ve a-
tma kt. eref'd-Devle yannda onbebin Deylem askeri topland.
Trk askeri ise bin kadard. Deylemliier okluklarna gvenerek
Trklere zorbaca davrandklar iin aralarnda atma oldu. Deylem-
liier stn gelerek Trkleri kovalamak iin saflarn bozduklarndan
Trkler anszn dnp, Deylemlilerin nlerinden, arkalarndan sald-
rarak binden ok Deylemyi ldrdkten sonra, Badad ehrine gi-
rerek bulduklar Deylemlileri ldrp, mallarn yamaladlar. Sonra
eref'd-Devle, onlar bartrd. Fakat o srada Samsamu'd-Devle'yi
hapisten karmak szleri Deylemliier arasnda dolamaya balad-
ndan eref'd-Devle, hemen Samsamu'd-Devle'yi Fris'e gnderip
bir kaide hapsettirmitir.
Krt Hasanveyh olu Bedir Bey, Fahr'd-Devle'ye eilimli idi. e-
ref'd-Devle, onun zerine yzyetmiyedi senesinde bir ordu evk-
etti, Karmsin vadisinde karlanca Bedir Bey, bozulup kaarak gz-
den kaybolunca eref'd-Devle askeri, adrlarna girip dinlenmeye
vardklarnda Bedir Bey, anszn dnp onlarn zerine atlnca atla-
rna binmeye meydan bulamayp pek ou ldrlerek kl artklar
katklarndan ordudaki mal ve eya tamamen Bedir'in eline geti.
K a r a m t a ' n n D u r u mu
yzyetmibe senesinde Karamta'nn Sdt- Sitte denilen alt
bakanlarndan ikisi, ok sayda askerle gelip, Kfe'ye girmilerse de
F. 46
722
Samsamu'd-Devle tarafndan sevkolunan askerle yaplan arpmada
bozguna urayp pek ok l vererek katklarndan eski heybetleri
kalmamt.
yzyetmisekiz senesinde Asfar diye bilinen bir adam, Mnte-
fik airetinden hayli asker toplayarak, Karamita ile ok iddetli bir
muharebe yapt. Onlara stn geldi. Pek ounu ldrerek, onlar
Ahsa'ya kadar takip etti. Karamita, Ahsa'ya kapa atnca Asfar, Ka-
tif'e gidip, Karamita'nn oradaki klelerini, mal ve eyalarn ganimet
olarak alarak Basra'ya gelmitir.
e r e f ' d - D e v l e ' n i n l m v e Ba h a ' d - D e v l e ' n i n
* >
T a h t a k v e S a ms a m' d - D e v l e ' n i n F r i s 'd e
H k me t i v e D i e r Ba z Ol a y l a r
eref'd-Devle, baz yaknlarnn akln elmesi zerine Samsa-
mu'd-Devle'nin gzlerine mil ekmek iin, yzyetmidokuz senesin-
de Fris'e bir adam gnderdi.
Oysa adam, henz yoldayken Badad'da eref'd-Devle, Cemazi-
yelahir ay balarnda ld. Adam, Fris'e gelince yapaca grevde
kararszlk gstermiken Samsamu'd-Devle'nin hapis olduu kale mu-
hafznn gr zerine Samsamu'd-Devle'nin gzlerine mil ekmi-
tir. Fakat muhafazasna memur olan bekiler, onu salverip, asker de
ona biat eyleyerek iraz tahtna oturtulmutur.
eref'd-Devle'nin yerine kardei Ebu Nasr Baha'd-Devle ehin-
ah geti. Halife Tay de ona hil'at giydirerek saltanat tahtna geir-
di. Fakat Samsamu'd-Devle de kr olarak Fris'de bamsz bir e-
kilde hkmet etmitir.
Baha'd-Devle'nin tahta kmasndan sonra Badad'da yine
Trklerle Deylemliler arasnda karklk karak oniki gn arpma
srd. Baha'd-Devle iki taraf arasn bulmaya ok alt ise de a-
resini bulamad. Sonunda Trklerle beraber oldu. Deylemliler, zayf
derek bara raz oldular. Ondan sonra Deylemliler blnerek za-
yfladlar. Trkler ise birleerek kuvvetlenmeye balamlardr.
Irak'n kark durumu zerine Fahr'd-Devle Irak'n alnmasn
Abbd olu Sahib ile grp, Sahip ise Irak' ok sevdiinden ve e-
ref'd-Devle'nin lmn frsat zaman grdnden bu ii kolayla-
trmakla Fahr'd-Devle, hemen Rey'den hareket ederek Hemedan'a
gelince Krt Hasanveyh olu Bedir gibi kudretli emirler, onun yan-
na geldiler. Grme sonunda Irak'a Abbd olu Sahib ile Krt Be-
dir, ana yoldan; Fahr'd-Devle, Huzistan yoluyla hareket etmek ze-
re karar verildi.
Sahib, hemen hareket etti. Fakat dmanlar Sahib, belki Az-
du'd-Devlcoullar tarafndan kazanlmtr diyerek Fahr'd-Devle-
yi pheye drdklerinden Fahr'd-Devle, onu geri evirip birlikte
Ehvaz'a doru hareket etti ve Ehvaz' ald. Fakat cimrilik ve pintilik
yolunu tuttuundan ve askere sknt ektirdiinden baka stelik k-
t muamele eder oldu. Asker de Bu adam maksadna kavutuu za-
man da bize byle mi muamele edecek? diye sylenmeye ve dalma-
ya baladlar. Sahib ise devletinin karlarndan baka ey dnmez
az rastlanr bir kii iken hakknda o ekilde kt zan olduunu re-
nince iten el ekmiti. Oysa o karmad hlde ilerin doru git-
meyecei akt.
Baha'd-Devle, onlarn Ehvaz'a eritiklerini iittii zaman o ta-
rafa bir miktar asker gndermiti. O srada Ehvaz Diclesi tatndan
Fahr'd-Devle'nin askeri onu bahane ederek bozguna urayverdiler.
Fahr'd-Devle bundan strab duydu. O zamana kadar kendi re-
yiyle hareket eyledii hlde, bu kere Sahib'in grne bavurdu. O
da Byie zamanlarda bol mal vererek askeri kendinize ekiniz ve on-
lara sknt ektirmeyiniz. imdi harcayacan parann bir sene son-
ra birka katn elde edeceine sz veririm dediyse de Fahr'd-Dev-
le, onun dyle hareket etmedi. Ehvaz askeri de dalverdi. -
ler zorlat. Sonunda Fahr'd-Devle mitsiz ve zarara uram olarak
Rey tarafna dnd. Yolda baz reisleri tutup hapsederek bo yere ce-
za kaydna dt.
Fahr'd-Devle, eer Sahib'in dediini yapsayd, Irak' alr ve B-
veyhoullar soyunun by olduu iin babasnn yerini tutard.
Fakat baz maksatl kiilerin szlerine uymakla amacna kavuama-
d.
Hamdan olu Nasr'd-Devle'nin oullar Ebu Tahir ile Ebu Ab-
dullah ki eref'd-Devle- hizmetindeydiler. Onun lmnde Baha'd-
Devle'den izin alarak gelip Musul'u ele geirdiler.
Bir zamandr Diyarbakr hkmdarlar olan Ruen Krdi olu
Mervanoullar ise bu srada Musul'a gz dikip, Hamdanoullar ile
iddetli savalar yaptlar. ki taraf da zayf dtnden Nusaybin
emri ve Akiloulla reisi olan Mseyyeb olu Muhammed yzsek-
sen senesinde gidip Musul'u ald. Baha'd-Devle'ye de, kendisine ba-
l kalacan bildirdii iin, ondan sonra ok zaman Musul'da Msey-
yeboullar hkm srmlerdir.
Kitab- Sibeveyh'in aklaycs olan Badad Kads Ebu Sad Ha-
san Siraf yzaltmsekiz senesinde ld.
Nahiv bilginlerinden olduu halde hem faziletli bir fakh, hem de
mhendis ve mantk bilgini idi. Ksaca fenleri bilen bir lim olup, her
fazilet kendisinde vard. Allah rahmet eylesin.
Yine bu sene nl doktor brahim Sab Harran olu Sabit dn-
hastanesinden kp gitti, yani ld.
724
yzyetmi senesinde Ahdeb adl nl arabozucu, yaz ve imza
taklit etmek sevdasndan geti, yni hirete gt. Herkesin yazm
o ekilde taklit ederdi ki, o kimsenin yazs olduunda phe edilmez-
di. Azdu'd-Devle de aralarna ayrlk ve dmanlk drmek istedii
hkmdarlar, birbiri aleyhine drmek iin onun sahte ve arabo-
zucu yazlarn kullanrdu
yzyetmialt senesinde ok eserler yazm olan Frisli Ebu Ali
ve yzyetmisekizde nl kitaplar yazan Ebu Hamd Hakem Nia-
bur ldler. Allah rahmet eylesin.
yzseksen senesinde Msr emri olan Aziz Alev'nin veziri n-
l Ebu Ferec ld. Akll ve tedbirli biri olup,'lnce Aziz, pek ok
zlerek cenazesinde bulundu. Birok gnler divanlar kapatt. Sonra
Musullu Ebu Abdullah' vezir etmiken ondan vazgeerek Hristiyan -
lardan Nastur olu sa'y vezir yapt. sa, tabiatiyle Hristiyanlar
eilim ve sevgi gsterdi. Misel adl bir Yahudiyi am'a vali yapt. O
da Yahudilere eilim gsterdi. Bu yzden Mslmanlar, zor ve g
duruma dmlerdir.
yzseksenbir senesinde Haleb emri olan Seyf'd-Devle olu
Ebu Meal Sa'd'd-Devle Haleb'de lnce yerine olu Ebu Fezan ge-
mitir.
K a d i r BH l h ' n T a h t a k
Asker, maa istedi. Baha'd-Devle'de ise mal kalmadndan ve-
znini tutup hapsederek maln alp askere verdi. Fakat yetmedii
iin Halife Tay'in mallarna gz dikti. yzseksenbir senesi iinde
onu tutup hapsedip, Halifelikten indirerek mallarn ele geirdi. Hali-
felik sresi onyedi sene, sekiz ay, ksur gndr.
Onun zerine halifelie bir sredir kaak olarak Batha'da bu-
lunan Muktedir olu shak olu Kadir Billh seilince, Baha'd-Devle
onu armak iin sekin adamlarn Batiha'ya gnderdi. nce Bat-
ha emri Mhezzeb'd-Devle ona biat eyledi ve o sene Ramazan ay-
nn on ikinci gn Badad'a geldi. Ertesi gn adna hutbe okundu.
Sonra byk bir divan kuruldu. Kadir Billh ve Baha'd-Devle, bir-
birine vefal davranacaklarn yemin ile salama aldlar. Kadir ken-
di kapsnn dndaki yerleri olduu gibi Baha'd-Devle'ye brakt-
na oradakileri ahit tuttu.
Fakat bu sene Badad'da karklk ve bozgunculuk kt. Yan-
gnlar birbirini kovalad. Karklk srp gittiinden saltanatn hey-
beti kalmamtr.
Tay, Halifelikten alnnca Baha'd-Devle'nin saraynda hapso-
lunmutu. yzsekseniki senesinde Kadir'e teslim olundu. Kadir ona
saraynda bir daire ayrd, hizmetkrlar verdi. Tay, kendi halifelik
gnlerindeki gibi Kadir'in yanmda da o ekilde btn ihtiyalarn
hazr bularak oniki sene kadar huzur ve gven iinde yaamtr.
TRKSTAN'IN DURUMU, HAN VE HAKANLARI
725
Horasan halk, hutbelerde Kadir'in adn anmayp, hl Tay'in
adna hutbe okumakta olduklarndan yzseksen senesinde Hicaz
tarafndan dnerek Badad'a gelen Horasan haclar iin Halife Ka-
dir, bir meclis toplayarak onlar huzuruna arm ve hutbe konu-
sunda onlara tte bulunup, bu ekilde hareket edilmesi iin Hora-
san'a mektup bile gndermitir.
O srada ise Trkistan'da Bura Han (*) gelip Buhara'y alm
olduundan, Horasan'n durumu pek bozuk ve karkt. Bu kark
durumu anlatmadan evvel Trkistan hanlarnn hllerini yazalm.
T r ki s t a n ' n K s a c a D u r u mu v e H a n v e H a ka n l a r
Asya'nn dou deniz kylarndan Sibirya snrnda olan Baykal
Gl ve ona dklen Angra nehri hizasna dek beyz saatlik mesa-
feye Byk Tataristan denir. Btn Mool ve zbek lkelerini kap-
lar. Mool, tedenberi Trk'n bir ksm saylmtr. Fakat Moollarn
yzleri yass, gsleri geni, elleri, ayaklar kktr. Lehe ve k-
yafetle Trklerden ayrlrlar. Tatar da Mool'dan bir airettir. Fakat
Cengiz Han zamannda hkmet, bu airetin eline gemekle daha ok
Tatar ad yaygnlamtr (Volga nehrinin Arap corafyaclar tara-
fndan sylenen addr).
Tataristan snrndan Hazer Denizi ve til rma hizasmda Rus-
ya hududuna dek bin saat kadar uzayan mesafe de Trkistandr ki,
Hata yani in'in kuzey paras ve Aksu, Yarkent ve Hoten lkelerini
iine alan ve in Trkistan denilen Kagar vilyeti, Hukand, Hu-
cent, Merginan ve Esferayin gibi nl ehirleri iine alan Fergan eya-
leti ve Balasagon, Trz, Frb ve Karakurum gibi birok baymdr e-
hirler ve Harezm ehirleri ve Krgz diyar ve Det-i Kapak hep Tr-
kistan'n birer parasdrlar.
Trkler, nce Doulu ve Batl diye iki ksma ayrlrd. Dou
Trkleri Uygur ve Hl gibi drt - be kabileye ve Bat Trkleri Ouz,
Ksak, Salur ve Krgz gibi onbe kabileye blnmlerdir. Kabileler
il-airetlere ve airetler oymaklara blnmtr. Kabile beylerine Han
denilir. Hanlar Han olanlara Hakan denir. Padiah demektir.
Tataristan ve Trkistan llerinde dolaan kabilelerin saysn
ancak Allah bilir. Bunlar, arasra yerlerine, yurtlarna samayp
aileleriyle beraber bir ordu hlini alarak gney ve bat tarafna ha-
reket ile yollar stndeki bayndr ehirleri bir sel gibi basarlard.
(*) Bura, Harezmlilerin sultanlarndan bir padiah addr. Bura Han diye bi-
linir.
Turna kuuna derler ki, daima srnn nnde uar. Turna Horozu derlerdir. Bir
yemek addr ki, ad geen padiah icad etmitir. Bizim diyarlarda Acem yahnisi ve ba-
z yarlerde Salma a dedikleri yemektir. Bazlar Borani denilen yemein ad olup.
Bura Han adndan bu ekle dnmtr (Brhan- Kat' tercmesi).
726
Hicret tarihinden bebin sene nce Trklerin Hint, ran ve B-
bil taraflarn istil ettiklerini eski tarihler yazar.
Hicret tarihinden binyz sene nce Ouz Trkleri yirmisekiz
sene ran diyar, Babil ve am'a saldrmlard. Tarihlerde Ouz Han
Zaman dedikleri ite budur.
Mslmanlar Ceyhun nehrini geerek Semerkant ve Buhara vi-
lyetini aldklar zaman buralara Maverannehir diyerek Horasan
Beyliin'e katarak idare olunurdu.
Maverannehir valileri olan Samanoullar, bamszlklarn ka-
zannca Buhara'y kendilerine bakent yaptklar zaman Horasan! da
vali ve komutan gndererek idare eder oldular. Maverannehir'in be-
ri taraftan hududu, Ceyhun nehri idi. Fakat te taraftan snr belir-
sizdi.
Henz Mslman olmam birok Trk airetleri arka arkaya s-
lm ehirlerine yryerek zarar verdiklerinden Samanoullar, onlar-
la savamaktan hi bo kalmazlard.
Bir de Buhara ve Semerkant'm kuzeyinde Trkistan denilen Ba-
lasagon, Karakurum, Farab, sbicab ve Traz gibi birok bayndr s-
lm ehirlerini iine alan blgede slm dini zere bulunan Trk
Hanlar, birer basma buyruk hkmetler kurdular. Buna Hanlar Dev-
leti denilir. Bu Hanlar da Mslman olmayan Trk ve Tatar ile sa-
vamaktaydlar. Bunlar bir soydan olup, her biri bir ehirde hkm
srer ve ilerinden Hanlar. Han olan hayli kuvvet ve kudret sahibi
olurdu. Kararghlar olan Balasagon ehri, eskiden slm snryd.
Soma bu Hanlar Trkistan ile in arasnda yer alan Kagar vilyeti-
ni de almlard.
Bu soyun nceleri ne durumda olduklar gerei gibi bilinmiyor.
Fakat kendileri Efrasiyab soyundan olduklarn ileri srerlerdi.
Bunlar, aslnda kfir iken en byk atalar olan ebk Karahan
slm ile ereflendi. Ondan soma yerine geenler de slm olmulardr.
ebk lnce olu Musa yerine geti. Ondan sonra olu Ali ve sonra
onun olu lek ve sonra onun olu brahim Toyga ve sonra onun o-
lu Davud Bura Han ve sonra onun olu Sleyman ad geen lkeler-
de padiah' olmulardr.
Saman Devleti'nin dzeni ve kuvveti bozulmaya yz tuttuu s-
rada bu Trkistan hanlarnn kuvvet ve kudretleri artmaktayd. Hat-
t bu hanlardan Bura Han Trk diye bilinen Sleyman olu ha-
b'd-Devle Harun, bir Trk ordusuyla gelip Buhara'y almtr. te
bu Trkistan Hanlarndan ilknce durumu olduka bilinerek yazlan
bu Bura Han'dr.
Bu hanlarn bakentleri Kagar yaknnda ve Seyhun nehrinin
te tarafnda olan Balasagon ehri idi. Sonra Maverannehri aldklar
zaman Buhara'y ve Semerkant! bakent edinmilerdir.
Abbasi halifeleri asrlarnda Trk klelerinden birok klemen
askeri dzenlenmiti. Ouz kabilesinden de askerlik etmek zere Ba-
BURA HAN'IN LM
727
dad'a gelen oymaklarn ard sra dier Trk kabileleri de kagelmi-
tir.
Trk byklerinden Seluk ile Ouzlarn byk bir topluluu,
Halife Mut zamannda slm lkesine gelip slm ile ereflenmiler
ve bu sebebten Selukoullar da pek ok n kazanmlard. Bunlar
ran'a yayldklarnda kendilerine Guz Trkleri, sonra hepsine Trk-
men denilmitir (Guz, Guzguz avurt demektir. Guz, Trk cinsinden
bir kabilenin addr. Hl Ouz aireti dedikleridir. Kamus Terc-
mesi).
Trk kabilelerinin en ereflisi Ouz kabilesi'dir. Ouzlarn en soy-
lusu saylan ksm Kay li'dir. Vaktiyle Kay Han, Ouzlarn Hakan
idi. Torunlarndan Sleyman ah ki, Osmanllarn en byk atasdr.
Kay li'nin bir oymayla Cengiz zamannda Anadolu tarafna gp,
dolaarak Frat vadisine gelmi ve Frat nehrinde boularak lm-
tr. Mezar hl Trk Mezar diye bilinir (*). te onun torunu Os-
manl sultanlarnn birincisi olan Osman Gaz Hazretleri'dir.
Bu r a H a n ' n Bu h a r a 'y a Ge l i i , D n v e l m
smail Saman'nin klesi olup, onun ktiplik hizmetinde bulunan
ve Saman olu Ahmed zamannda Sicistan valisi olan Simcur'un oul-
lar, zellikle Simcur olu Ebu Hseyin Muhammed, uzun sre Hora-
san bakomutanlnda bulunarak Horasan'da bana buyruk bir h-
kmdar gibi istedii ekilde hkm srmt. Gerekten olgun ve fazi-
letli bir adamd. Efendilerin detleri, detlerin efendisidir ve Hr
kimselerin kalbleri, srlarn mezardr gibi hikmetli szler onundur.
yzyetmiyedi tarihinde anszn lnce olu Ebu Ali Muham-
med yerine geip babasnn makam olan Horasan bakomutanlnn
kendisine verilmesini o zaman Horasan ve Maverannehir emri bu-
lunan Mansur Saman olu Nuh'dan bir yazyla istedi. O da bunu uy-
gun grdnden Ebu Ali ferman ile hil'atin gelmesini bekliyorken
ferman ve hil'atin Herat valisi Fik'l-Hssa'ya gnderildiini ve Fa-
ik'in hemen Herat'dan Horasan'a yrdn de Ebu Ali iitince,
kendisine bu ekilde hile ve desise olunduuna gre hakknda kt
ilem de yaplacan dnerek, hemen en sekin askeriyle, Fik'e
kar ilerleyerek Fik'in asla haberi olmadan onu yolda anszn basp
topluluunu perian ettikten sonra tekrar emr Nuh'a yaz gnderip
Horasan bakomutanlnn kendisine verilmesini isteyince emr Nuh,
izin verip, hatt Herat, Fik'in kendisinde iken bu kere Herat'm da
iinde yer ald btn Horasan vilyetini Ebu Ali'ye verdi. O da Ni-
abur'a dnd ve Horasan'n vergisini toplad.
(*) Her ne kadar tarihlerde Osman Bey'in, Kaya Alp olu Sleyman ah olu
Erturul Gazi'nin olu olduu yazlysa da, aslnda Erturul Gazi'nin babas Gndz
Alp'tir. Sleyman ah, Anadolu Ftihi ve Trkiye Devleti'nin kurucusu'dur.
728
Emr Nuh, sonra verilmek zere Horasan vergilerinden birazmn
Devlet Hazinesi'ne gnderilmesini emredince Ebu Ali, zr dilemise
de sonunun kt olacamdan endielenerek, Trkistan hkmdar
olan ihab'd-Dn, Bura Han ile Horasan kendisinde ve Maveran-
nehir Bura Han'da kalmak zere aralarnda gizce bir karar vermi-
ler. Bylece Bura Han, hrs ve tamaha dm.
Ama Fik'l-Hssa bozguna uradktan sonra Mervzuz'a gelip da-
nk askeri de toplanarak kendisine eki dzen verdikten sonra izin-
siz Buhara'ya doru hareket eylemekle devlet adamlar, pheye de-
rek ona kar asker gnderdiler. arpmada Faik bozguna urayarak
Tirmiz'e gitti. Emr Nuh tarafndan gnderilen ferman gereince Cr-
can valisi tarafndan Fik'in zerine asker sevkolununca bu kere Fa-
ik, o askere stn geldikten sonra, o da Bura Han ile haberlemeye
girierek onun hrs ve tamahn artrmtr.
Bura Han azar azar Saman ehirlerini almaya balad. Emr
Nuh Saman tarafndan zerine sevkolunan orduyu bozguna uratp
perian eyledi. Bunun zerine emr Nuh, hemen Horasan askeriyle
Ebu Ali'nin Maverannehir'e gitmesini emrettiyse de Ebu Ali buna
uymad. Bura Han ise hemen Buhara'ya yrd. Faik de gidip onun-
la grt. Onun yaknln kazand. yzseksen senesi iinde
Bura Han gelip Buhara'ya girdi ve oraya sahip oldu.
Emr Nuh, gizlice Buhara'dan savuup Ceyhun nehrini geince
yine Ebu Ali'yi yardmna ardysa da, Ebu Ali dinlemedi. Faik ise
Bura Han'dan izin alarak gelip Belh'i ald. Fik'in maksad devlet
adamlarndan olan dmanlarna stn gelerek Devlet Atabeyi olmak
sevdasndan ibaretti. Ebu Ali'nin amac ise velinimeti olan Saman
Devleti'ne hiyanet etmekti.
Bura Han, bir sre Buhara'da kald ise de, su ve havasna ala-
mayp ar bir ekilde hastaland. Balasagon'a dnerek Buhara'dan
ayrlnca halk, ayakland. Ouz Trkleri de onlara yardm ederek
Bura Han'n art birliini vurdular. Mal ve arlklarn ganimet
olarak aldlar. Bura Han yolda eceliyle ld. Emr Nuh Saman gep
Buhara'ya girdi.
Bura Han hayrl, adaletli, bilginleri seven ve cmert bir adam-
d. lm zerine yilik Han diye bilinen olu ems'd-Devle Ebu
Nasr Ahmed, Balasagon'da Hakanlk tahtma oturdu. O da hayrl,
adaletli ve bilginleri severdi..
S e b k t e k i n Ol u M a h mu d ' u n H or a s a n
Ba k omu t a n Ol ma s
Nuh Saman, Buhara'ya dnnce mlknde yerleti. Ebu Ah ona
yardm etmediinden piman oldu. Fik'l-Hssa ise Buhara'ya varp
da devlette sz geer ve etkili olmak sevdasna dt. Hemen aske-
rini toplayarak Belh'den Buhara zerine yrd. Emr Nuh bunu ha-
LEN HKMDARLAR
729
ber alnca, ona kar bir ordu kard. arpmada Faik bozguna u-
rad. Bozgun askerle Ebu Ali'nin yanma geldi. Ebu Ali sevindi. Ken-
disine gven geldi. kisi birlikte Emr Nuh'a ba kaldrmak zere an-
latlar.
Emr Nuh bu durumu rendi. Gazne bakomutan Sebktekin'e
bunu yazd. Onu yardma ard. Sebktekin, kuvvetli hazrla ba-
lad.
Ebu Ah ve Faik de Bveyh olu Fahr'd-Devle ile haberleerek
yardm istediler. Fahr'd-Devle, onlara yardm iin ok asker gnder-
di
Onun zerine Sebktekin Gazne'den Horasan tarafma hareket
etti. Emr Nuh da Buhara'dan geldi. Onlarla birletikten sonra Ebu
Ali ve Faik zerlerine yrdler. Herat blgesinde iki taraf kapt.
Yaplan savata Ebu Ali ve Fik'in ordusu bozulup dald. Kendileri
Niabur'a gelip, oradan da Crcan'a katlar.
Emr Nuh, bylece zaferle Niabur'a geldi. Horasan'n mlk ve
asker ilerini Sebktekin olu Mahmud'a verdi. Kendisi Buhara'ya
dnd. Sebktekin de Gazne'ye gitti.
Ebu Ali ve Faik, sonra kendilerine eki dzen verip, byk bir ka-
labalkla yzseksenbe senesinde anszn Horasan'a yrd. Mah-
mud'un yanndaki asker ise pek az olduu iin Gazne tarafna doru
geri ekilmise de, sonradan babas Sebktekin ile birlikte Horasan'a
giderek Ts'da yaplan iddetli bir arpmada Ebu Ali ile Faik bir
daha toplanamayacak ekilde byk bir bozguna uradlar.
Faik, bunun zerine Trkistan hkmdar olan yilik Han'a ba-
vurdu. O da onu Emr Nuh'a tavsiye etti. Ebu Ali ise emr Nuh'dan
af diledi. O da gvence vermise de Ebu Ali, Buhara'ya varnca Emr
Nuh, onu hapsetti. Sonunda Ebu Ali hapiste ld. te Simcuroullan
soyu, velinimetine hiyanet ederek nankrlk ettikleri iin snp git-
mitir.
l e n H kmd a r l a r
Bir iki sene iinde o asrn hkmdarlarndan biroklar lm
ve siyas durumlarda byk deiiklikler olmutur. yzseksenalt
senesinde Afrika emri Yusuf Bilgin olu Mansur lp, yerine olu
Badis gemiti. O srada Msr ve Marib'in sahibi olan Aziz Alev lp,
onbirbuuk yandaki olu Hkim Biemrillh, Ubeyd tahtna otur-
tuldu. Onun tarafndan Badis'e hil'at ve ferman gnderildi. O da H-
kim Biemrillh'a biat etti.
Hkim, kkt. Babasnn vasiyeti zere Ak Hadmaalarmdan
saraynn ilerine bakan Ercuvan, devlet ilerini grmeye balad. Yer
yer kan ayaklanma ve karklklarn giderilmesine alt. Hkim'-
m yetimesine zen gsterdi. Ubeyd Devleti'ne gzel hizmetler etmi-
se de onun iten tleri Hkim'e ar geldi. Erginlik yama ulanca
'730 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Ercuvan'i idam ettirdi. Ereuvan'm veziri (Kethdas) olan brahim
olu Feht adl Hristiyan kendisine vezir etmitir.
Yine yzseksenalt senesinde Musul emri Mseyyeb olu Ebu
Zevvad ld. Yerine Mseyyeb olu Mukallet geti. Savalarla ura-
mtr.
yzsekseriyedi senesi Reeeb aynda Horasan ve Maverannehir
emri olan Mansur Saman olu Nuh ve aban aynda Rey ve Cebel
emri Rkn'd-Devle olu Fahr'd-Devle ile Harezm emri Muham-
med olu Me'mn ldler.
Fahr'd-Devle yerine drt yandaki olu Mecd'd-Devle oturtul-
du. Kardei ems'd-Devle'ye Hemedan ve Irak snrna kadar olan
memleketler verildi. Analar Seyyide, saltanat vekili ve ilerin yr-
tlmesinde devlet adamlarnn bavurduu biri oldu. Fahr'd-Devle'-
nin veziri Ebu Tahir ile Ebu Abbas Kfi,, onun huzurunda bulunarak
emir ve irade ondan kard. yleki hkmdarlardan gelen mektup-
lar, ana huzurunda alp, cevaplarn o verirdi.
Muhammed olu Me'mn lnce yerine Harezm emri olan olu
Ali, Sebktekin olu Mahmud'un kz kardeiyle evlenerek, aralarnda
akrabalk baladktan sonra Ali, lnce yerine Harezm emri olan kar-
dei Me'mn olu Ebu Abbas Me'mn da Sebktekin olu Mahmud'un
kz kardeini alarak bu yaknl korudu. Mahmud ile her bakmdan
birlik ve beraberlik iinde bulunmutur.
yzseksensekiz senesinde Deylemliler ayaklandlar. Kr olduu
hlde Fris emri olan Azdu'd-Devle olu Samsamu'd-Devle'yi ldr-
dler. iraz'da Irak sultan olan Azdu'd-Devle olu Baha'd-Devle
adna hutbe okundu. yzseksendokuz senesinde Baha'd-Devle, i-
raz'a gitti, orada kald. Badad'da bir kaymakam bulunur oldu.
Fakat Irak'n dzeni ve gvenlii bozuldu. yleki Badad'm Kerh
mahallesinde Zilhicce aynn onsekizinci gn olan Yevm-i Gadir'de
iilerin adrlar kurup enlik etmeleri ve Aura gnnde yas tutmala-
rna karlk bu sene Snnler de Badad'm Basra Kaps mahallesin-
de Yevm-i Gadir'den sekiz gn sonra, Resl-i Ekrem (s.a.v.) Hazret-
leri'nin Hz. Ebu Bekir (r.a.) ile maaraya girdikleri gndr diyerek
enlik etmeleri ve Aura gnnden sekiz gn sonra Zbeyr olu
Mus'ab'm ldrld gndr diyerek yas tuttular. Bu ise Snnler-
le iler arasndaki dmanl iddetlendirmitir.
Mseyyeboullar'ndan Musul emri olan Krva yzdoksaniki
senesinde asker sevkederek Medayin'i sarnca Baha'd-Devie'nin Ba-
dad'daki kaymakam, askerle o tarafa seirtti. iddetli vurumalarla
urat srada edepsizler takm frsat bularak Badad'da adam l-
drmek, mal yamalamak ve evleri yakmak gibi birok fenalklarda
bulundular. Hele Snnierie iler arasndaki dmanlk pek ok ol-
duundan Baha'd-Devle tarafndan yzdoksan senesinde Am-
d'l-Cy unvanyla gnderilmi olan bakomutan gelip, bozguncu
takm yola getirmi ve gerek Snnleri, gerek ileri mezhepleriyle
gili trenleri yapmaktan yasaklam ve mamiye'nin fakhi olan ,Ebu
REY VE CEBEL OLAYLARI
731
Mualiim'i srgn ederek ehrin asayi ve gvenliini yeniden sala-
mtr.
Bveyhoullar'nm kark durumundan dolay Halife Kadir bir
derece heybetinin etkinliini gstermeye balad. Hatta yzdoksan-
drt senesinde Baha'd-Devle, nl air erif Raz'nin babas olan Ah-
med Musev'ye Alevlerin bakanlm, hac emirliini, Mezalim Bakan-
l ile Bakadlk grevi verdi. Emrini iraz'dan. gnderince Kadir Bil-
lh; Bakad, yan kazaskerliin dnda dier grevi imzalamtr.
yzdoksandrt senesinde Amd'l-Cy, Krdistan'a bir ordu
evketti. Fakat Krtler, her taraftan erek bu orduyu bozup ordu-
nun btn mal ve eyalarm yamaladlar.
Re y v e C e b e l Ol a y l a r
Bveyhoullar, zayf bir duruma dmlerken Rey ve Cebel em-
ri olan Fahr'd-Devle olu Mecd'd-Devle'nin anas Seyyide, on se-
nedenberi devletini gzelce idareyi baarmt. Fakat sonradan vezir
olan Kasm olu Ebu Ali, komutanlar Seyyide aleyhine drd. Mec-
d'd-Devle'yi de korkuttu. Mecd'd-Devle, yetkileri elinden alnm
gibiydi. Seyyide, ehirden kaleye knca, zerine muhafzlar konuldu.
Seyyide ise bir bile ile kaleden kp, Cebel emri olan Krt Hasanveyh
olu Bedir'in yanma kat. Hemedan valisi Fahr'd-Devle olu em-
s'd-Devle de Hemedan askeriyle oraya geldi. Bedir, onlarla beraber
Rey zerine yrd ve iki taraf arasnda iddetli arpmalar olduk-
tan sonra Bedir, Rey ehrine girdi. Mecd'd-Devle'yi esir etti.
Mecd'd-Devle'yi anas, kalede hapsetti ve yerine dier olu em-
s'd-Devle'yi geirdi. Bedir de memleketine gitti. Seyyide, yine dev-
leti kendi eline ald. ems'd-Devle, bir sene kadar saltanat tahtnda
kald. Fakat anas, onun gidiatn beenmedi. Mecd'd-Devle'yi daha
yumuak grdnden tekrar onu tahtna oturtarak ems'd-Devle'-
yi yine Kirman'a gnderdi.
Krt Bedir, ems'd-Devle'nin tahta gemesine sebep olmutu.
Bu sefer tekrar Mecd'd-Devle'nin tahta oturmasndan gcenmiti.
Bakent'in ilerine bakmaya vakti yoktu. nk olu Hill, onunla sa-
vaa kalkm ve sonunda babasn tutup hapsetmiti. Oysa Krt ko-
mutanlar arasnda karklk ve bozgunculuk eksik deildi. Sonunda
Gerek Bedir, gerek Hill ikisi de i savalarda ldrlmlerdir.
te, bylece Seyyide, devlet ilerinde karsna kacak bir kimse
kalmadndan, lnceye kadar devletini bamsz olarak gzelce ida-
reyi baarmtr.
o-
AL TI N C I B L M
S a ma n D e v l e t i 'n i n k
v e
Ga zn e l i l e r D e v l e t i 'n i n D ou u
Horasan ve Maverannehir emri Nasr Saman olu Nuh yz-
seksenyedi senesinde ldkten sonra Saman Devleti'nin durumu bo-
zularak, etrafndaki valiler ve komutanlar tamaha dtler. Nuh'un
lmesiyle olu Ebu Haris Mansur'a biat olununca, Hazinedeki mallan
komutanlara datt. Onlar da ona itaat eylemek zere anlatlar. -
lerinden Bektorun, devlet ilerini kendisi yrtmek istedi. Fik'l-
Hssa ise Saman Devleti'nde tek kalabilmek iin, Trkistan hkm-
dar olan yilik Han', Buhara'ya yrmeye kkrtmt. yilik Han,
emr Nuh'un ldn iitir iitmez bir ordu ile Semerkant'a yrd.
Faik de yannda idi. Onu bir svari birliiyle Buhara'ya gnderdi.
Nuh olu Mansur, bunu duyunca Buhara'dan kt. Ceyhun nehrini
geerek Horasan tarafna geti. Faik de kolayca Buhara'ya girdi. Emr
Mansur'a hizmet iin gelmi olduunu iln etti. Buhara'nn ileri ge-
lenlerini ve eyhlerini emr Mansur'a gnderdi. Ona sz ve belgelerle
gvence verdi. Mansur, hemen Buhara'ya gitti. Devlet ilerinin yula-
rn Fik'e teslim etti. Bektorun'u Horasan bakomutan tyin etti.
Bektorun, gelip hibir glkle karlamadan Niabur'a girdi. n-
k Gazne emri Sebktekin'in lmnde Horasan emri bulunan olu
Mahmud Gazne'ye gidip kardei ile sava zre bulunduundan Hora-
san taraf bo kalmt.
Sebktekin, hayrl, vefal ve inanc tam bir adamd. Yirmi sene-
lik emirliinde daima Hindistan'a sefer ederek Allah yolunda savaa-
rak slm komutanlar iinde iyi bir n brakmt. Yakaland has-
talktan kurtulamayacan anlaynca byk olu Mahmud, Horasan
emri olduu iin, Niabur'da bulunduundan Gazne emirliini kk
olu smail'e vasiyet eylemiti. lnce smaU, Gazne hkmetini ele
geirdi. Asker ise onu hafife alarak para iin sktrd. O da onlara
yaranmak iin babasndan miras kalan mallar onlara datt.
Mahmud, bunu renince kendisi yaa byk olduu hlde uzak-
ta olduu iin, babas makamn kk oluna vasiyet etmiti. B-
yklerin ncelik hakk olduundan smail'in daima kendisiyle anla-
arak hareket etmesi ve babasnn braktndan kendi payna den
S AMAN LERN K VE GAZNELLERN DOUU
733
eyleri gndermesi hususlarn smail'e bildirdi. Mektuplar ve haber-
ciler ile durumu dzeltecek bir yol arad. Bir sonu alamadndan
hakkn klla almak zere askerini toplayp, Gazne'ye yrd. Gaz-
ne dndaki arpmay kazand. smail, Gazne kalesine kapand. Son-
ra aman isteyerek kaleden indi. Mahmud, ona ikram etti, sayg gs-
terdi. det zere mlk ve saltanatna onu ortak etti.
Mahmud, bylece kardeinin kard mes'eleyi saf d ettikten
sonra Horasan'a dnnde Bektorun, eyalet merkezi olan Niabur'a
gelip yerlemiti. Mahmud, hemen Mansur Saman'ye itaatini sunarak
Horasan valiliinin kendisinde braklmasn istedi. Horasan iin zr
dilenerek Tirmiz, Belh, Bst ve Herat ile yetinmesine dair cevap geldi.
Eski isteini tekrarlamsa da, cevap alamadndan hemen Niabur'a
yrynce Bektorun, Niabur'dan savutu. Mahmud Niabur'a girdi.
Mansur Saman, onu iitince bizzat Horasan tarafna hareket et-
ti. Mahmud da Sultan'a kar durmaktan saknd. Merv-i Rz'a e-
kildi. in sonunu bekler oldu.
Mansur, Serhas'da iken Bektorun, onunla grt. Fakat Man-
sur'dan umduu saygy gremedi. Gcenip Fik'e ikyette bulundu
ve Mansur'u tahttan indirmek zere onunla anlat. Komutanlardan
bazlar da anlamaya katldlar. Hemen yzseksendokuz senesi iin-
de Mansur'u tahtndan alaa ettiler ve henz ocuk olan kardei Nuh
olu Abdlmelik'e biat eylediler. Velinimetlerine acmadan ve Allah'-
dan korkmadan Bektorun'un emriyle zavall Mansur'un gzlerine mil
ektiler. Akllarnca Saman Devleti'ni avularnn ilerine aldlar...
Onlarn bu vahce muameleleri ise halka kan alatt. Olay Se-
bktekin olu-Mahmud duyunca, Faik ve Bektorun'a azarlayc bir
mektup gnderdi. zerlerine saldrd. O senenin Cemaziyelevvel ay-
nn sonlarnda Merv'deki karlamada ok iddetli bir vuruma oldu.
Faik ve Bektorun ve arkdalar bozulup daldlar.
Mahmud Sebktekin de Horasan'da yerleti. Saman hutbesini
kestirip, Kadir Billh adna hutbe okunur oldu.
te Gazneli Sultan Mahmud dedikleri budur. Sebktekin'in so-
yundan ilk defa Sultan unvann alan odur. Merv'de kazand zafer
zerine civardaki btn komutanlar, ona uymulardr. Belh ehrini
bakent yapt. Babasnn yolundan giderek arka arkaya Hindistan'a
gaz edip, birok lkeler alarak asrmdaki sultanlarn en by ol-
mutur.
Faik ve Bektorun, Merv'de bozguna urayarak Abdlmelik Sa-
man ile birlikte Buhara'ya gittikleri zaman yine Horasan'a gelmek
bere bir byk ordu hazrlyla urarken bakomutan bulunan
7i:k'l-Hssa'nm lmesiyle devlet zayflad. Asker hazrlk ii geri
kald.
yilik Han ise bir Trk ordusuyla Buhara'ya geldi. Abdlmelik'i
ve dier Saman soyundan ocuklar hapsetti. Samanlerin hkmeti
ykld.
Sonra Abdlmelik'in kardei Muntasr Ebu brahim kadn kyafe-
[ HirTUin mm ww m im m imi mim u m umuna m\ um mu UMU m w nm IHMII IHIIHBIIUIIIMHH n IIIHUMI MII MIIIIIIIIH
tine girip Harezm lkesine kat. Bana bir miktar asker toplayarak
Arslan adl kimseyi komutan yapt ve ileri gnderdi. Kendisi ardnca
yryerek Buhara'da yilik Han tarafndan kurulan orduya bir gece
baskn yapp bozdu. yilik Han tarafndan yardm gnderildi. Fakat
onlar da bozguna uratt. Sonra yilik Han'n, bizzat birok askerle
Buhara zerine hareket ettiini Muntasr haber alnca, duramayp
Ceyhun'u geti ve Ebiverd ehrine sahip oldu. Oradan kalkp Nia-
bur'a gitti. Orada bulunan Mahmud'un kardei Nasr'a stn geldi.
Nasr, Herat'a kat. ok gemeden Mahmud Seyf'd-Devle, byk bir
ordu ile gelince Muntasr, duramayp ems'l-Meal Kabus'a snd.
Bir zaman onun korumasnda rahat bir durumda bulunduktan sonra
yine Nasr'm zerine yrd ve bozulup Buhara'ya sonra Semerkant'a
gitti. Sonra Niabur'a varp yine bozguna urayarak Semerkant'a gel-
di. Semerkant halk, ona ok kle, mal ve bin sava ile yardm et-
tiler. Bu hl, yilik Han'n kulana varnca, geri dnp Muntasr ile
savanca bozulduysa da sonra yilik Han, pek ok askerle tekrar ge-
lip, Muntasr' bozdu. Ondan sonra Muntasr, durumunu dzeltemeyip
bir Horasan'a bir Buhara'ya kap, sonunda mal ve silah da tkendi.
En sonunda ldrld. Muntasr Ebu brahim, dedelerininki gibi ba-
msz olamadndan Saman hkmdarlar, Abdlmelik'e kadar sa-
ylmtr.
Ga zn e S i l e r D e v l e t i v e Ga zn e l i S u l t a n I V I a h mu d
smail Saman olu Ahmed'in klelerinden Alptekin, Nasr Sama-
n olu Nuh'un hkmeti zamannda an kazanp komutan olmutu.
Sonra Nuh olu AbcJ melik zamannda Horasan eyaletine vali olarak
atanp, pek ok servet sahibi oldu. yzellibir senesinde emr Man-
sur'un hkmeti zamannda Alptekin, Mansur ile bozuup ba kalor-
d. Mansur, onu yanma ard zaman uymad. Gazne'ye gidip ba-
mszcasma hkmet eyledi. Mansur'un gnderdii askeri bozdu.
Aralar bulunup bartlar. Mansur, Alptekin'in olu Ebu shak' Ho-
rasan bakomutan atad. Alptekin, Hindistan snrlarnda gaz ile
urat. Alptekin'in lmesiyle olu Ebu shak, yerine getiinde en de-
erli komutanlardan Sebktekin en nemli ilerde kullanlyordu. Ebu
shak, onu ba terifat yapt. Ebu shak, ocuk sahibi olmadan ln-
ce onun yerine yzaltmalt senesinde Sebktekin geirildi.
Sebktekin, asker toplayarak Hind ehirlerine sefer edip, birok
kaleler ald. Gnden gne kuvvet ve etkisi artt. Bst Hkimi Doan'-
m zerine emr Baytuz sarlp lkesini elinden alnca Doan, Sebk-
tekin'e snd. Sebktekin, askeriyle Bst'e varp Baytuz ile arp-
tnda Baytuz bozguna urad. Vilayeti Doan'a brakt.
Doan, her sene Sebktekin'e bir miktar vergi vermeyi ve ona
boyun emeyi sz vermi, olunu da rehin olarak Sebktekin'e vermi-
ti. Sonra Doan mlknde yerleince Sebktekin'e ba kaldrarak
GAZNELl SULTAN MAHMUD 735
vergiyi vermekten kand. Bir toplantda ad geen vergi, kendisinden
istenince kt szler syleyerek kl ekip Sebktekin'in elini yarala-
d. Sebktekin, klc Doan'm elinden alp onu yaralad. Toplantda
bulunanlar, hemen onlar birbirinden ayrd. Her ikisi arasnda sava
ald. Doan yenilmekle Sebktekin, Bst ehrini ele geirerek bir
vali atad.
Baytuz, kanca ktibi olan Kitab- Tecns'in yazar ktip Ebu
Feth Bst'de kalmt. Sebktekin onu kendi yazclk hizmetiyle g-
revlendirdi. Sonra Gazneli Sultan Mahmud da onu bir zaman al-
trdktan sonra Ebu Feth affn isteyerek yalnzlk kesine ekilmi-
tir.
Kasdar hkimi, kalesinin salamlna gvenerek ba kaldrnca,
Sebktekin onun zerine gitti. Kaleyi sarp ald ve hkimi tutsak etti.
Sonra balayarak her sene vergi vermek zere kalesini ona verdi.
Sebktekin, Bst ve Kasdar' aldktan sonra Hindistan'a gaz
edip, bir hayli kaleler ve ganimetler aldktan sonra Gazne'ye dnm-
tr. Hind padiah eypi, Sebktekin'in durmadan Hindistan' i-
nemesinden, gayrete gelerek pek ok asker toplad. Fillerini de alp
Sebktekin zerine yrd. Bunu renen Sebktekin de askerini
toplayp ve hayli aknc dzenledi. Grek denilen boaz yaknnda or-
dular karlat. Hind askeri, pek oktu. Sava balad. Her iki taraf
da direniyordu. Gk grlyor, imekler akyor ve iddetli bir ya-
mur yayordu. Hindliler, ardlar ve bozuldular. Aman istediler. Se-
bktekin, onlara aman verdi. eypi, bir miktar mal ve elli adet fil ve
birka kale vermek zere sz vererek rehin verdi. Sebktekin, ey-
pi tarafndan vadedilen kaleleri almak iin adamlarn gnderdi. ey-
pi, biraz uzaklanca Sebktekin'in adamlarn kendinin verdii re-
hinleri karlnda hapsetti. Sebktekin, bunu haber alnca tekrar
harekete geti. Urad yerleri yamalayp, harab ederek Hindistan'-
n nemli ve deerli kalelerinden Lemgan zerine yrd. Hcum ede-
rek ald. Puthanelerini ykp yerine camiler yaptrd. leri yrd. Ge-
tii yerleri harab edip, halkn ldrerek cn aldktan sonra Gaz-
ne'ye dnd. Bunlar haber alan eypi de yzbin asker toplad. Ha-
rekete geti. Sebktekin, ona kar yrd. Yaplan savata eypl'in
ordusu yenildi ve bozguna urad. Sebktekin kazand. Pek ok esir
ve ganimet ald. O zaferden sonra Sebktekin, daha ok kuvvetlendi.
Afganistan, Cnd ve Hali halklar ona ba ediler.
Sonra Ebu Ali ile Fik'l-Hssa'nm ayaklanmalar zerine onla-
nn giderilmesi iin Mansur Saman olu Nuh, Sebktekin'den yardm
istedi. yzseksendrt senesinde olu Mahmud ile Horasan'a varp
zorbalar yola getirdi. Vilyeti dzene soktu. O zaman Sebktekin,
(Nasir'd-Devle) ve olu Mahmud, (Seyf'd-Devle) diye lkaptand-
lar. Emr Nh, Mahmud'u Horasan zerine vali ve komutan olarak
tyin etti. Mahmud, Niabur'da kald. Sebktekin, Belh'e gitti. Orada
saraylar yaptrd. Bir sre sonra hastaland. Hastal uzad. Gazne'-
.in havasn zledi. Yola kt. Gazne'ye varmadan yolda hastal id-
?36 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
detlendi. yzseksenyedi senesi aban aynda ld. Cenazesi Gaz-
ne'ye getirilerek gmlmtr.
Sebktekin olu Mahmud, kardeiyle olan mes'elesini giderdik-
ten sonra Merv'deki zaferi zerine civardaki btn komutanlar ona
ba emilerdi. yzseksensekiz senesinde Mahmud, padiah oldu.
Gazneli Sultan Mahmud, Niabur'da bir vali brakp, kendisi Belh'e
gitti. Sonra Ahmed olu Halefi Sicistan'da sard. Sktrarak bir mik-
tar vergi almak artyla bar yapt. Evvelce bu Halef, olu Tahir'i
gnderip, Mahmud'un amcas Burac'm elinden Boen'i ald. Bir
hile ile Burac' ldrmt. Sultan Mahmud, buna kzdndan
onun zerine asker ekmiti. Gazneli Mahmud, slmlarla savamak
istemediinden bar kabul ile Belh'e ekildi.
Gazneli Sultan Mahmud yzdoksaniki senesinde Hindistan k-
firleri zerine hareket etti. Reor ehrine eriti. eypl, ok askerle
kar geldi. Byk bir sava oldu. eypl'in ordusu bozulup eypl,
btn oluk ocuu ile esir edildi. Birok memleketler alnd. eypl'in
boynundaki gerdanlk beyz bin altn kymetindeydi. Belli bal esir-
lerin boyunlarnda da yle kymetli gerdanlklar vard. Birok deerli
mcevherler ve byk apta mallar ganimet olarak alnd. Pek ok
esir alnd. Mahmud, eypl'in eline bir miktar mal verip serbest b-
rakt. O zaman bir kere Mslmanlara esir olan zerlerine bakan
yapmak Hindlilerin deti olmadndan eypl'e deer vermediler.
eypl, bu horlanmaya katlanamadndan san sakaln tra et-
tikten sonra kendisini atee atp ldrd. Sultan Mahmud, Hindistan'-
n baka bir tarafna da yryp birok kaleler aldktan sonra Gaz-
ne'ye dnd.
yzdoksande Sicistani ald. Hsn- Tak adl salam kalenin
alnmasnda filler ie yarad. Mahmud, o kaleyi aldktan sonra ykt.
Sicistan halk, rahat durmadklarndan orasn Niabur eyaletine ka-
tp, yzdoksanbete Hind lkelerinden Moltan'dan daha ortada bu-
lunan Hatiye kalesinin alnmas iin yola kt. ehrin hkimi Bah-
ra kp gn savat. Drdnc gn bozguna uraynca kaleye gir-
mek istediinde slm askeri, daha evvel davrand. Kaleye yryerek
aldlar. Bahra dalara kat. Sonra bir blk asker onlara sezdirme-
den zerlerine varp ona bal olanlar ldrnce Bahra kendisini
hanerle ldrd.
Sultan Mahmud yzdoksanalt senesinde Moltan hkimi ze-
rine yrdnden Seyhun nehrinin kabarmasyla o taraftan gemek
mmkn olamadndan Endbl'in memleketlerinden gemek zere
izin almak iin haber gnderdiyse de Endbl, izin vermedi. Mahmud,
onun vilayetine girip yamalayarak yrdnde Endbl, katn-
dan Mahmud, onu Semkir'a kadar kovalad. Bunu haber alan Moltan
hkimi de oluk ocuunu ve mallarn alp Serendib'e kat. Mah-
mud, Moltan' sard ve ald. Halkndan yirmimilyon dirhem ald. Son-
ra Kevakir adndaki kaleyi ald. Kale Hkimi Beyd, Kalincar kalesi-
ne kanca Mahmud, takip ederek yoldaki bataklklar toprakla dolu
GAZNEL SULTAN MAHMUD
737
hayvan derileriyle doldurup geti. Kalincar kalesini krk gn kuat-
t. Kale hkimi aman diledi. Mahmud, evvelce kabul etmeyecek olduy-
sa da, sonra Horasan vayetine yilik Han'n hcumu haberini aln-
ca beyz fil ve bin batman gm almak zere bar yapld.
Gazneli Sultan Mahmud, Gazne'ye gelince askerlerine bahiler
verdi. Hali Trklerinden de ordu karp byk bir ordu ile yrye-
rek yilik Han tarafndan alman lkeleri geri alarak dmamn asker-
lerini yenip bozguna uratt.
yzdoksansekizde Sultan Mahmud, tekrar Hindistan'a sefer et-
ti. Endbl olu Ebrehmenpl Hind askeriyle kt. Az kald Hindliler,
yeneceklerdi. Fakat yine Sultan Mahmud yenerek dman bozdu.
Sultan Mahmud, bozguna urayan Hindiileri kovalayarak Nehimnadr
denilen kaleye vard. Bu, da zerinde kuvvetli ve salam bir kale
olup, hepsinden byk saydklar putlarn o kaleye saklarlard. Bir-
ok zamandr etraftan getirilip o putlara aslan mcevherler ve baka
mallar ve zahireler kalede bulunuyordu. Kale sarlnca kfirler aman
dileyip kaleyi teslim ettiler. O kaleden saylamayacak kadar ok m-
cevher, altn ve gm ganimet olarak alnd. Gazneli Sultan Mah-
mud, o ganimetleri Gazne'ye gtrdnde kararghnn zeminine
yayarak, evredeki hkmdarlardan gelen elilere gsterdi. Hepsi de
mrleri boyunca grmedikleri eyleri grp hayran oldular. Sultan
Mahmud'un Hindistan'da fethettii Mardiye ehrinde Hindlilerin bir
putu bulundu ki, Hindliler onu ziyarete gelirlermi. zerindeki yaz,
oraya konulmasnn krkbin senelik olduunu gsteriyormu.
Drtyzyedi senesinde Sultan Mahmud, Harezm diyarn fethe-
derek byk terifaty vali yapt. Ondan sonra Kemir'in fethi iin
gitti. ay yol yryp ok akntl nehirler geti. Getii yerlerdeki
hkmdarlar, kendisine ba ediklerini bildiriyorlard. Kemir'e var-
dnda hkim, onu karlad ve slm dinini kabul etti. Sonra Gl-
ent'in kalesi zerine yrd. Byk sava oldu. Sultan Mahmud,
yendi. Glent, nce karsn, sonra kendini ldrd. Kalenin mallar
ganimet olarak alnd. Pek ok putlar vard. Altndan yaplm ve m-
cevherle ssl be tane put, altyzyetmibinyz miskal geldi. Da-
ha birok kaleler alnarak pek ok mallar ve ganimetler alp memle-
ketine getirdi. Ondan sonra drtyzdokuz senesine kadar Sultan Mah-
mud dinlendi. Sonra yine Hindistan'a sefer etti. Knk suyunu geti.
O vakte kadar gitmemi olduu yerlere kadar gitti. Hind hkmdar-
larndan Beyda ile savat. Beyda'nm etrafna toplanm olan Hindli-
ler, pek ok ve ordunun hazrlklar pek mkemmel olduu halde, Sul-
tan Mahmud'un ordusu yendi. Mahmud'un o defa da kazand zafer
pek byk ve getirdii ganimetler pek oktu. Drtyzonalt senesine
kadar servet iinde yaadktan sonra Sumenat'm fethine gitti. Su-
menat, Hindlilerin pek deer verdikleri bir putun ad idi. Sultan Mah-
mud, savaarak orasm da ald. Sumenat tapmandan pek ok gani-
metler alnd. Altndan bir zincir ile asm olan an ikiyz batman
F. 47
738
gelmi. Altm ve gm ve mcevherle ssl pek ok-putlar bulundu.
Orada bulunan eyann kymeti yirmimiiyon dinara ykselmitir. Su-
menat putu, tatan olup, uzunluu be zira' imi. Sultan Mahmud,
yine birok ganimetlerle dnd.
Sonra Mansure hkimi zerine yryp bozup datt. Mehatiye
halkna boyun edirdi.
Rey hkimi Mecd'd-Devle'nin anas Seyyide hkmet ilerini se-
nelerce gzel bir ekilde idare etmekte iken Seyyide'nin lmesiyle h-
kmet idaresi altst olmutu. Mecd'd-Devle kadnlarla ve kitap oku-
makla vakit geirir, keyfine dkn bir kimse idi. Askeri ayakland..
Gazneli Sultan Mahmud'a hkmdarlarndan ikyet eylemeleriyle
Sultan Mahmud, bir miktar askerle terifaty gnderip, Mecd'd-
Devle'nin tutuklanmasn emretmiti. Mecd'd-Devle ile olu Ebu De-
lef'i tutmalaryla Sultan Mahmud, yryp Rey ehrini ve Cebel vi-
lyetini ald. Birmilyon dinar ve o miktar kymetli mcevher ve alt-
bin elbise ve daha birok ss eyalar alnd. Mecd'd-Devle, hapsedil-
mi olarak Horasan'a gnderildi. Sonra Kazvin'e, Sadre'ye, Dabe,
veyh ve Taft'e sahip olup, oralarn hkimi olan Verdin olu Dilgin'i
tutup Horasan'a gnderdi. Sultan Mahmud'un olu Mes'ud da sfa-
han' ele geirdi. Drtyzyirmibir senesinde Gazneli Mahmud'un Hind
lkelerinde valisi bulunan Ahmed, yzbin askerle Hindistan'n en b-
yk ehirlerinden olan Ners ehri zerine sefer edip ehrin pek zen-
gin olan arsn yamaladlar. O ganimette altn ve gm, ke ile
paylald.
D oa n H a n K a d i r H a n
yilik Han, evvelce Gazneli Mahmud ile akraba olup, birbiriyle
ho geinmekte iken baz kimselerin nifak kartrmasiyle aralar bo-
zuldu. Gazneli Mahmud'un Moltan seferine gittii zaman bakomuta-
n Suba Tekin ile kendi kardei Cafer Tekin'i yzdoksanalt sene-
sinde gndererek Horasan ehirlerinin ounu ald. Sonra Gazneli
Mahmud, Hindistan'dan dnerek Horasan' geri almtr. Onun ze-
rine Han, Hotin padiah Bura Han'dan yardm istedi. Trkistan'dan
pek ok asker toplad. kisi birden Ceyhun'u geip, Horasan'a saldr-
dlar. Sava iki gn iddetle srdkten sonra Mahmud stn geldi ve
onlar bozdu. Ceyhun nehrini geinceye kadar pelerini brakmad.
yilik Han, tekrar Mahmud'dan almak iin hazrlk grrken, drt-
yzte ld. Yerine kardei Doan geti. Doan Han, tahta oturdu-
unda Sultan Mahmud'a eli gnderip Elhamdlillah ikimiz de
Mslmanz. Lyk o!an birbirimizle bar yapp sen, Hindistan kfir-
leri ile ben ise Mslman olmayan Trklerle savamalyz diye bildi-
rince, Mahmud da bunu kabul etti.
O srada Hta lkelerinden saysz kfir kp, uradklar ehir-
leri harab ederek geliyorlard. Balasagon ehrine konaklk uzakl-
DOAN HAN VE KADR HAN
739
a kadar yaklatlar. Doan Han, hasta bulunuyordu. O kfirleri def-
edinceye kadar kendisine salk vermesini Allah'dan diledi. Yzbin
kadar asker toplad. Gelen dmanlar, yzbin adr idi. slm aske-
rinin toplandn haber alnca ekildiler.
Doan Han, ay onlarn peini brakmad. Sonunda sezdirme-
den eriip saldrarak, yzbin kadarn ldrp, bir o kadar da esir
ald. Ondan sonra Balasagon'a dnnde hastal tekrarlad. Drt-
yzdokuz senesinde ld. Adaletli, insafl ve bilginleri seven bir padi-
aht. Yerine kardei eref'd-Devle Ebu Muzaffer Arslan Han geti.
Arslan Han, Hotin Padiah Kadir Han ile savaa tututu. Sonra onlar,
birbiriyle bar yaparak Gazneli Mahmud zerine yrdler. Mahmud,
o zaman da yendi. O olaydan sonra Arslan Han, hkmet makam-
n terk ile yalnzlk kesine ekildi. Yerine Kadir Han geti. Sultan
Mahmud, Trkistan'a sefer etmek istiyordu. Ordusunda bulunan
birok fillerle dmanlarna stn gelmekteydi. ki kere de o filler
kuvvetiyle Trkistan savanda yenmiti. Kadir Han, Mahmud'un
arzusundan haberli olunca naallah Mahmud zerime gelirse bin-
lerce arabalara odun dolduraym ve ok csseli kzler koup aske-
rimin nnde yrteyim. Fil alay yaklanca odunlara ate verdi-
reyim. Atein korkusundan kzler, ileri doru kap atei fillerin
arasna sokarlar. Filler, ister istemez rkp geriye Horasanllar ze-
rine dnerler. Bylece kt duruma derler. demi ve bu szn
halk iine yaym olduundan, azdan aza dolaan bu sz, Mah-
mud'a ulanca, o dnce yerine getirilirse etkili olacan phesiz
grdnden ister istemez bara meyletmi. Bar yaplp her ikisi
grtler. Bir sofrada yemek yiyip, birbirine doruluk zere sz ve-
rip yemin ettiler. Mahmud, Horasan'a dnp, Kadir Han, Maveran-
nehir'de kald. Allah yolunda savala uratlar.
YED N C B L M
S e l u kl u l a r n Sk Za ma n l a r
Seluk'un babas Ouz kabilesi iinde sz geer bir byk idi.
Seluk ise yrekli, tedbirli, kabiliyetli ve gl bir genti. Airetlere
kendisini ok sevdirmiti. Ouz Han' Peyko da ona ok deer vere-
rek komutan yapmt. Fakat airetlerin Seluk'a ok fazla meyledip
sevmeleri, kendisini kuruntuya drmt. Peyko Han'n kars ise
Ben, Seluk'un gidiatn beenmiyorum. Bu herifi ldr de ondan
kurtulalm dermi.
Seluk, bunu haber almca kendisine bal olan ikiyzbin adr
halk ile yzkrkdokuz senesinde, henz Mslman olmam Trk-
lerin bulunduu yerlerden karak, slm lkesine girip, slm ile
ereflenmitir. Buhara'nm Cend denilen yresinde kaldktan sonra
hudud zerindeki Mslmanlardan Trk Han' vergi alrken Seluk,
onun memurlarn kovarak o blgeyi korumakta ve Allah yolunda
savan srdrmekte ve Saman Devleti'ne yardm etmekteydi.
Trkistan hanlarndan Bura Han bir aralk baz Saman ehir-
lerini almaya kalknca Buhara emri, Seluk'dan yardm istedi. O
da bir tmen Ouz askeriyle olu Arslan' gnderdi. Saman askeri,
onunla kuvvet kazanarak Bura Han'm ald yerleri geri almlar-
d.
Seluk, yzyedi yamda Cend'de ld. Arslan, Mikil ve Musa ad-
larnda olu kald. Onlar da babalarmn yolundan giderek Allah
yolunda savala uratlar. Bir arpma srasnda Mikil ehit oldu.
Onun da Peyko, Turul Mehmed Bey ve ar Bey Davud adnda oul-
lar kald. Airetler onlara biat edip balandlar. Cend'den kp, Bu-
hara'ya yirmi saatlik uzakla kadar yaklatlar.
Fakat Buhara emri, onlarn kalabalndan rkt. Haklarnda k-
t davrand. zerlerine asker sevkederek onlar vurmaya kalktn-
dan onlar da Bura Han'n lkelerine girerek onun korumasna sn-
dlar.
Bura Han, onlara nce iyi bir kabul gsterdiyse de, bir aralk
Turul Beyi hapsettiinden Davud, hemen aireti toplayarak kardei-
ni kurtarmak iin harekete geti. Bura Han'n kar kard askeri
bozguna uratarak, Turul Beyi hapisten kurtardktan sonra yine
Cend memleketine dnerek orada yerletiler. Ksaca Selukoullar'na
bal olan Ouzlar, Trkistan ile Saman ehirleri arasnda dolamak-
taydlar.
SELUKLULARIN LK ZAMANLARI
741
Saman Devleti yklp da yilik Han, Maverannehir'e sahip olun-
ca Seluk olu Arslan, onun yannda byk deer kazand. Sonra yi-
lik Han, Buhara'dan kardeinin hareketini iitir iitmez, o da askerini
toplayp, yeni hizmetine girmi olan Ouzlar da yanma alarak Hora-
san'a gitti.
Kardei Mehmed, byk ordusuyla beri tarafa gelirken, kardei
Ah Tekin'i valilik ile Buhara'da brakt. Arslan da onun yannda kal-
d.
Ali Tekin ise Gazneli Mahmud'un lkelerine saldrdan geri kal-
mad iin, Gazneli Mahmud, Ceyhun nehrini geerek Buhara'ya y-
rd. Ali Tekin kat. Arslan da airetiyle elde edilmesi g yerlere e-
kdi. Fakat Gazneli Mahmud, onu eitli tevikler ve rabetlerle ge-
tirerek tutup bir kalede hapsetti. Anszn obalarn bastrp mallarn
yamalattrdktan sonra Arslan'm airetini Horasan tarafna geirip,
onlardan ayrarak uygun yerlerde yerletirdi ve onlar belli bir ver-
giye balad.
Sonra tahsil memurlar onlara zulm ve cefa ettiklerinden, o ai-
retin bir blm ayrld. Drtyzyirmi senesinde sfahan'a gittiler.
Kkuye olu Al'd-Devle ile aralarnda bir sava olduktan sonra s-
fahan'dan hareket ettiler. Kasaba ve kyleri yamalayp harab ede-
rek Azerbaycan'a geldiler.
Seluk olu Arslan, airetinin bir ksm bylece sfahan'a ve ora-
dan Azerbaycan'a gelder. Horasan'da kalanlar daha oktu. Onlar da
yerlerinden karak eski Harezm civarnda olan Blcan dana gelip,
evreyi yamalamakla uratklarndan, Gazneli Sultan Mahmud, on-
larn zerine Ts valisi e ok sayda asker evketti. Fakat Ouzlar,
aeleriyle birlikte at srtnda ve bir ordu biiminde yrrlerdi. zer-
lerine ar bir asker sevkolunduu zaman, yerlerini deitiregeldikle-
rinden Ts valisi, ok zaman onlarn peinden gitmekle uramtr.
Sultan Mahmud, bir zamandr rahatszd. Bu Trkmenler, Ouz-
lar iini nemsiyordu. Rey ve ona bal yerleri aldktan soma olu
Mes'ud'u Rey'de brakt. Kendisi Horasan'a dnnce, Ouzlar Dehis-
tan ile Niabur arasnda takip edip sktrmsa da Ouzlar, Crcan
tarafna savumulard. Sonra Mahmud olu Mes'ud onlardan baz-
larn yannda hizmetine alarak, bu prz gidermitir. Bunlar Sel-
uk olu Arslan'm airetiydiler. Kardelerinin airetlerine gelince:
Buhara Han Ali Tekin, Musa olu Yusuf'u yanma getirip, geni top-
raklar vererek ok fazla ikram ederek, onu o blgedeki Trkler ze-
rine hkim olarak tyin etmiti. Bundan maksad ise, onu Turul Bey
ve Davud zerlerine musallat ederek, Seluk airetleri arasna ayrlk
drmekti. Yusuf, bu incelii anlad. Onun istedii ekilde hareket
etmediinden drtyzyirmi senesinde Ali Tekin, komutanlarndan bi-
rinin vastasyla Yusuf'u idam ettirmiti. Turul Bey ile Davud bu
olaydan haberli olunca ok zldler. Buhara zerine yrdler. Ali
Tekin tarafmdan gnderilen askeri yenerek, katil olan beyi tutup, k-
sas ettiler. Bunun zerine Ali Tekin de byk hazrlk grd. Halkn
742
da katlmasn salad. Seluklularn zerine saldrarak adamlarnn
ounu ldrm ve onlar ok zarara uratmtr. Ksaca Seluk'a
bal olan airetler, o lnce e blndler. Her biri birer oluna uy-
mulard. Sonra Arslan'm airetini Gazneli Sultan Mahmud, Horasan
tarafna geirerek datmak istediyse de bunlarn bir ksm Azerbay-
can'a gelip, daha kalabalk olan ksm Horasan tarafnda dolamak-
taydlar. Musa ve Mikil'in airetleri de Maverannehir'de kaldlar.
Musa'nn aireti de Mikiloullar'na balanarak Seluklular'm iki
ksm Maverannehir'de Ah Tekin ile savamaktaydlar.
S u l t a n M a h mu d ' u n l m v e
M e s ' u d ' u n T a h t a kma s
Drtyzseksenbir senesi Rebilevvel aynda Sebktekin olu Gaz-
neli Sultan Mahmud ld. Akll, hayrl, dindar ve Hanef Mezhebi'n-
den idi. Bilgin ve ediplere ok ikramda bulunurdu. Bu yzden her ta-
raftan lim ve marifet sahipleri onun sarayna giderlerdi. Firdevs'nin
ehnamesi ve Utb'nin Tarihi gibi pek ok kitaplar onun adna
yazlmtr. Ceyhun nehri zerine benzeri grlmedik bir kpr yapt-
rp, bunun iin ikimyon altn harcad sylenir. Ordusunda drtyz
sava fil vard. Onun iin dier hkmdarlar ile olan savalarda hep
yenegelmitir.
Kk olu Muhammedi ok sevdiinden tahtm ona vasiyet
etmiti. Byk olu Mes'ud, o zaman sfahan'da idi. Sultan Mahmud
lnce olu Muhammed, Gazne'de saltanat tahtna oturdu.
Mes'ud, bunu haber alnca kardei Muhammed'e mektup yazd.
Babasnn ona vasiyet eyledii ehirlerden pay istemeyip, kendisinin
ald Taberistan, Cebel, sfahan ve dier lkeler ile yetineceini bil-
dirdi. Fakat byk karde olduu iin, hutbede kendi adnn nce
okunmasn istedi.
Muhammed ise Mes'ud ile savamak zere ordusuyla Gazne'den
kt. Fakat ehirden karken bandan klah dt. Halk bunu
uursuzlukla yorumlad. Kendisi orduda oyun ve iki ile urar, as-
kerin iiyle ve idareyle ilgilenmezdi. Mes'ud ise yaa ondan bykt
ve ka kere bakomutanlk ederek lkeler almt. Bunun iindir ki
komutanlarn ou ona eilim gsteriyorlard.
evval aynn nc gn asker ayakland. Onu tutup hapset-
tiler. Byk kardei Mes'ud'a biat edip, durumu ona anlattlar. Mes'-
ud, hemen varp, Herat'da orduya yetiti. Zilkade ay iinde herkes
biat ederek, bu konuda halk btnleti.
Sonra Sultan Mes'ud, kardei Muhammed'i hapisten kartarak
ona ikram ve onun aleyhine ayaklanan ve kendisinin tahta kmasna
hizmet e vnen komutanlar birer birer tutup idam etti. Hyanetin
sonucunun ne olduunu herkese anlatt.
Sultan Mes'ud, Herat'da bu ekilde ilerine dzen verdikten sonra
drtyzyirmiiki senesi iinde Gazne'ye gelmi ve her taraftan tahta
kn kutlamak iin eliler geldi. Bylece Sultan Mes'ud, byk bir
saltanata sahip olmutur. nk Horasan, Gazne, Hindistan, Sind,
Sicistan, Rey, sfahan ve Da ehirleri ve baka yerler hep onun eli
altndayd. Hemen Mikran ve Kirman'a asker gndererek oralarm
da ele geirmitir.
Kostantmiyye Kayseri drtyzyirmibir senesinde pek byk bir
ordu ile Suriye tarafna hareket etti. Oysa ordusunda dzen ve disip-
lin olmadndan Haleb'e yaklanca Merdasoullar'ndan Haleb Em-
ri olan ibl'd-Devle, az bir kuvvet ile kp bu orduyu perian ederek
pek ok ganimete kavutu.
Fakat el-Cezre komutanlar arasnda sren gerginlik yznden
Atr olu adndaki emr, Ruha kalesinden elinde bulunan bir bur ile
bir miktar araziyi yirmibin altn bedel karlnda Kayser'e satmt.
Bu vesile ile Rumlar drtyzyirmiiki senesinde Ruha ehrini ele ge-
irmilerdir.
yzseksenbe senesinde Drekutn diye bilinen mam Ebu Ha-
san Ali, Badad'da ld. Hads bilginlerinden ve afi imamlarndan
ve asrn ediplerinden yksek bir kii idi.
Yine bu sene Hasan Siraf olu Yusuf ld. Faziletli bir babann
faziletli bir olu olup, deeri yksek bir kiiydi. Babas Hasan Siraf,
Sibeveyh'in kitabn akladktan sonra Kitab- knay yazd. Ancak
tamamlanmasndan evvel ldnden olu Yusuf, onu bitirdi ve son-
ra Kitab- Sibeveyhin beyitlerini aklad ve daha birok yararl ki-
taplar yazmtr.
yzseksensekiz senesinde de matematik ilimlerinde n yayl-
m olan Ebu Uref ld.
Yine bu sene Kitab- Hutt- Msr yani Msr Yazlar demek
oan kitabn ve Kitab- Kudat- Msr yani Msr Kadlar kitab-
mn ve baka birok kitaplar yazm olan Msrl brahim olu Hasan
hayat dersini bitirdi. Yani ld.
Yine bu sene Kitab'z-Zevacir ve Kitab'l-Muhtelif ve'l-Mu'-
tclif sahibi brahim olu Ebu Ahmed Hasan ld. Mantktan bir ki-
tab, szl ve darb- mesellere ait eserleri de vardr.
Yine bu sene Davud Zahir mezhebinde bulunan Kad Ebu Ha-
san el-Cezer ld. nceleri Azdu'd-Devle'nin sohbetinde bulunmu-
tu.
yzdoksan senesinde eski halife Tyilillh teki dnyaya
Onun namaznda bulunmak zere ileri gelenler, kadlar ve ba-
744
kalan, saraya gittiler. Namazn yerine geen Kadir Billh kld. Allah
rahmet eylesin.
Yine bu sene nahiv bilginlerinden Kitab'l-Lem'a sahibi ve ba-
ka kitaplar yazm olan Cinn olu Osman ld. Cinn ve insan ya-
ratan Allah ona rahmet eylesin.
yzdoksansekiz senesinde air ve ediplerin bata geleni olan
Makamt sahibi Bedii Hemedan ve szlk ilminde mehur olan
Shah- Cevheri sahibi Ebu Nasr smail Cevheri ve yzdoksando-
kuz senesinde Yunus olu Zeyc diye bilinen Zeyc-i Hkimi sahibi
Msrl Yunus olu Ahmed olu Abdurrahman olu Ali ldler.
Kelm ilminin byk bilginlerinden E'ar mezhebinde olan nl
Kad Ebu Bekir Bakllan, Badad'da drtyz senesinde ld. Asrn-
da E'ar limlerinin ba idi. Allah rahmet eylesin.
Drtyzdrt senesinde Mu'tezile eyhlerinden Said stahr olu
Kad Ebu Hasan Ali seksen yan akn ld. Batm mezhebini red
iin eserler yazmtr.
Drtyzalt senesinde Badad Alevilerinin ba ve nl divan sa-
hibi erif Rad ve nahiv bilginlerinden, zah kitabn aklam olan
Ebu Talib Ahmed ve afi imamlarndan birok eserler yazm olan
mam Ebu Hamid sferayn ldler. Allah hepsine rahmet etsin.
mam Ebu Hamid, uzun sre Badad'da ders verdi. Dersinde yzden
fazla fakih bulunurdu.
Yine bu sene Afrika emri Badis ld. Yerine olu Muiz geti. Af-
rika halkn Maliki Mezhebi'ne sokan ite bu Badis olu Muiz'dir.
Drtyzon senesinde air's-Snne diye binen sa Sekr olu
Ali ld. Ashb hakknda pek ok vgleri ve i airlere reddiyeleri
vard. Bunun iin air's-Snne diye tannmtr. Allah rahmet etsin.
Yine bu sene mamiyyenin fakih ve mtehidi olan Muallim olu
Abdullah lnce, erif Rad'nin kardei olan erif Murtaza onun hak-
knda at sylemitir. Allah kusurlarn balasn.
Drtyzondrt senesinde Mu'tezile imamlarndan kelm ilminde
mehur eserleri olan Kad
N
Abd'l-Cebbr doksan yam akn sessiz-
lik lkesine gt. Allah sularn balasn.
Drtyzonsekiz senesinde afi fakihlerinden ve kelm ilminin
bata gelenlerinden stad Ebu shak sferayn ld. Btn Niabur
bykleri, onun kelm ilmini okumulardr. Btn Horasanllar onun
ilim ve faziletini itiraf etmilerdir. Usl'de ve dinden kanlar red
hakknda byk eserleri vardr. tihad derecesine km olan bilgin-
lerden biridir. Allah bol bol rahmet etsin.
K a d i r i n l m v e K a i m'i n T a h t a k
Drtyzyirmiiki senesi Zilhicce aynda Abbasi Halifesi Kadir Bil-
lh ld. mr seksenalt sene, on ay olup, Halifelik sresi krkbir se-
ne bir aydr. Bilgin ve slih, hayrsever, deeri yksek bir kiiydi.
KADR HAN'IN LM
745
Mu'tezileyi red iin bir kitap yazmtr. Mehdi camisinde her cuma
gn hadser arasnda okunurdu. Allah rahmet eyleysin. lnce o-
lu ve veliaht olan Kaimbiemrillh, Halifelik tahtna oturdu.
Zeheb der ki: O asrda E'ariyyenin ba Ebu shak sferayn
ve Mu'tezilenin ba Kad Abd'l-Cebbar ve Rafizlerin ba eyh Muk-
tedir ve Kiramiye'nin ba Heysam olu Muhammed ve hafzlarn ba
Ebu Hasan Hammam ve hadsilerin ba Said olu Hafz Abdlgan
ve sofiyyenin ba Ebu Abdurrahman Slem ve airlerin ba Derrac
olu Ebu Amr ve tecvidilerin ba Bevvabolu ve hkmdarlarm ba-
Sebktekin olu Gazneli Sultan Mahmud idi.
mam Syt, Zehebi'nin bu szn aktardktan sonra, buna ek
olarak der ki: Zndklarn ba Hkimbiemrillh, szlklerin ba
Cevheri, nahivcilerin ba Cinn olu, edebiyatlarn ba Bed, hatip-
lerin ba Nubteolu, tefsircilerin yani yorumcularn ba Niaburlu
Habb olu Ebu Kasm, halifelerin ba Kadirbillh idi ki, halifelerin
ileri gelenerindendi. Fakih olup, kitap da yazmtr. Hatt Salh o-
lu Nakiyddin onu afi fakihleri srasnda anmtr. Halifelik sresi
en uzun srenlerdendir.
K a d i r H a n ' n l m
Trkistan Emri Kadir Han drtyzyirmi senesinde ld. Ada-
letli, ahlk gzel ve mchid bir kiiydi. Hotin ehirlerini o almtr.
lnce olu ve Kagar ve Hotin vilyetlerinin hkmdar olan Ebu
ca Arslan Han, onun yerine geti.
Fakat kardei ve Traz ve sbcab hkmdar olan Kadir olu
Bura Han, onun zerine asker gnderdi. Yaplan savata stn ge-
lerek Arslan Han' tutup hapsederek Trkistan'a sahip oldu.
K a d i r b i e mr i l i h ' m H a l i f e l i k { Za ma n
Kaimbiemrillh drtyzyirmiiki senesi sonlarnda tahta kt
zaman Bveyhoullar'ndan Irak Emri olan Cell'd-Devle son dere-
ce para skntsna dt. Devlet ilerini grmekten ciz kalmt. Bun-
dan dolay drtyzyirmi senesinde asker snflar ayaklanarak onu
Badad'dan karmlarken yine ararak Badad'a getirdiler.
O srada ise Gazneli Mahmud olu Sultan Mes'ud'un Badad'a
gelecei haberi yaylmt.
Gerekten Sultan Mes'ud, Gazne'de saltanat tahtna oturup, dev-
let ilerini dzeltti ve babasnn zamannda Hindistan bakomutam
olan Niyaltekin olu Ahmed'i makamnda braktktan sonra Irak'a
gitmek zere Niabur'a gelmiti. Irak'a gittiinde ona engel olacak bir
kuvvet yoktu. Snnler de onun gelmesini istiyorlard. Fakat kendisi
Niabur'da iken Niyaltekin olu, ayakland iin Sultan Mes'ud, he-
746 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: S)
men Kkveyh olu Alddin'i sfahan valiliinde ve Kabus olu Mi-
nihr'in olu Dr'y Crcan ve Taberistan valiliinde senede belli
bir miktar mal vermek zere yerinde brakt. Da ehirlerinin ilerine
bakmak iin Ebu Sehl Hamdun'yi Rey ehrine gnderdikten soma,
kendisi drtyzyirmidrt senesinde Hindistan'a gitti. Bylece Irak'a
gelecei haberi bastrld. Kamuoyu da durgunlat ve huzura kavu-
tu.
Fakat Badad askeri, yine ayakland. Sultan'n sarayn yama-
ladlar. O srada dk ve baya kimseler de Badad'da aktan hal-
kn mallarn zorla alr oldular. Cell'd-Devle rezil ve sefil kiilerin
hakkndan gelemedi. Halife ise ondan daha fazla cizdi. Bu yzden Sal-
tanat ve Halifelik ileri bozuldu.
Hatt drtyzyirmialt senesinde baz askerler, Badad'a yakm
bir kye ktklar zaman Krtler gelip, onlarn hayvanlarn ellerin-
den aldlar. Askerler de dnp Halife Kaim'in ift/..ini yamaladlar.
Cell'd-Devle zayflk ve aczinden dolay ne Krtleri tutabildi, ne de
o askerleri Halifeye teslim edebildi.
Halife, bundan pek ok zlerek, kadlara yarglamay; ahitlere
ahitlii ve fakihlere fetva vermeyi brakmalarn emretti.
Dolandrclar ve dk kimseler takm, gece gndz ehir iin-
de halk soyuyorlard. Engel olan yoktu. nk asker, ancak Sultan'
ve onun memurlarn koruyabiliyordu. l Araplar ise blgeyi ya-
malamakta ve yol kesicikle yolculara zarar veriyorlard.
O srada Rumlar da byk kalabalkla Haleb zerine saldrm-
larsa da, Haleb emri ibl'd-Devle kp onlar bozguna uratarak
zaz iline kadar takip ederek pek ok ganimet mallar almtr.
Drtyzyirmiyedi senesinde asker, yine ayaklandlar. Cell'd-
Devle Badad'dan kp Tekrit'e gitti. Asker de onun sarayn yama-
lad. Sonra Halife, araya girip Sultan' Badad'a geri getirmitir.
Cell'd-Devle ile kardei olu ve Fris emri Ebu Kalicar birbi-
rine yardmc ve destek olmak gerekirken birbiriyle uraarak ikisi de
zayf dmlerdi. Bundan dolay drtyzyirmisekiz senesinde afi
fakihlerinden Kad Ebu Hasan Maverd ile dier baz limler, ikisinin
arasna girip bartrdlar. Birbirlerine yemin ile gvence verdiler. Ha-
life Kaim tarafndan Ebu Kalicar'a deerli hil'atlar gnderildi. Cela-
l'd-Devle'nin kz, ellibin altun mehir e Ebu Kalicar'n olu Ebu
Mansur'la evlendirildi.
Gerek iktidardan denler unvan ve makamlara ok zenir ol-
duklarndan, Cell'd-Devle de bu srada Halife Kaim'den Hkm-
darlar Hkmdar sann istedi. O zaman Abbasi Halifesi elinde mad-
d bir kudret ve nfuz olmad halde bu gibi lkablan ve fermanlar
onlar verirlerdi. Fakat Kaim, bu konuda kararszlk gsterdi. Fakih-
lere bavurdu. Onlar da bu hususta anlamazla dtlerse de baz-
larnn uygun grmesi zerine Kaimbiemrillh, drtyzyirmidokuz
senesinde Cell'd-Devle'ye Hkmdarlarn Hkmdar sann Ver-
di.
MARB, MISIR VE AM'IN DURUMLARI
747
Bakad Ebu Mverdi tekilerden daha ok Celal'd-Devle ile ili-
dl olduundan her gn hkmet konana gidip gelirdi. Fakat bu
mes'elede kar grte bulunduundan, ondan sonra Celal'd-Devle
ile grmekten kesildi ve yalnzl seti. Celal'd-Devle, onu ard
ve tek olarak huzuruna kabul ederek, Herkes bilir ki, Sen, iakhler
iinde bana en ok yaknln varken, benim arzu ettiim bir konuda
onlara muhalefet ettin ve bunu ancak Hakk'a uymak iin yaptn. Be-
nim yanmda da senin din ve ilim bakmndan yksek derecen belli
oldu. Ben de ikram olarak seni yanma yalnzca kabul ettim. dedi.
mam Mverd de sevindi ve gnl rahat olarak onun huzurundan
kt.
Celal'd-Devle srf bir gsteri iin Hkmdarlar Hkmdar un-
vanna heveslendi. Oysa yalnz bir Irak vilyeti elinde olup, onun ida-
resi iinde bile zayfl ve aczi akt. Hatt bir sene sonra Badad'-
da askeri ayaklannca Celal'd-Devle, Badad'dan kp, savumaya
karar vermiken Musul Emri Krva gibi baz komutanlar, araya gi-
rip baz kaytlarla yine saraynda kalmas salanmtr. Asker ise
halka zulmedip halkn mallarn zorla almakta olduundan devlet i-
leri artk dzeltilemeyecek bir ekilde bozulmutur.
Yine drtyzyirmidokuz senesinde Hanbeli mezhebinin taknla-
rndan Ya'l olu A'nin kelm ilminden yazd kitab, Allah'n s-
fatlar hakknda Mcessime'ye benzer inanlar iinde bulundurdu-
undan Badad bilginleri, onu red ve inkr etmeye kalktklar srada
nl zhid Ebu Hasan Kazvin, Mansure Camiine gelip bu konuda,
Allah, zlimlerin dediinden ok yksek ve ok byktr demitir.
Drtyzotuz senesinde Bulgar kavminden bir cemaat, hac iin
Mekke'ye gitmek zere Badad'a geldikleri zaman, onlar iin divanlar
kuruldu. Bazlarndan, Bulgarlar hangi millettendir? diye sorulduk-
ta, Bulgar kavmi Trk ile Sakalibe arasnda bir kavimdir. Beldeleri
Trk diyarnn snrlarndadr. Kfir idiler. Yaknda Mslman oldu-
lar. Ebu Hanfe mezhebindendirler diye cevap verdi.
slm ehirlerine gelip giden henz Mslman olmam Trkler
ve Tatarlar, Bulgar blgesinde yaylayp klamak zere Balasagon ve
Kagar blgesine gelirler ve yamaclkla etrafa zarar verirlerdi. Drt-
yzotuzbe senesinde bunlardan onbin adr oba halk, slm dini ile
ereflendiler ve Kurban Bayramnda yirmibin koyun kurban ettiler.
nce kendilerini Mslmanlardan korumak iin, topluca bulunmak
zorunda kalmlarken, Mslman olduktan sonra etrafa dalarak
her blgede yaklak olarak biner adr bulunur oldu. Trklerden
Mslman olmayan ancak Hatayiler ile Tatarlar kald.
M a r i b , M s r v e a m' n D u r u ml a r
Afrika'da iler drtyzyirmi senesinde anarik yola saptlar.
Bir ehre girmi olduklarndan, Afrika emri Badis olu Muiz tara-
748
fmdan gnderilen asker, o iilerin hepsini ldrmt. Afrika'da hut-
be, Msr ve am'n sahibi olan Zahir Alev adna okunmaktayd. Ken-
di mezhebindekilerin byle toptan ldrlmesinden tabiatiyle zl-
mt. Fakat Badis olu Muiz Snn idi. Memleketinde bamsz ol-
duundan ona bir ey yapamazd.
Drtyzyirmi senesi Zilhicce aynda Muiz Alev lnce yerine o-
lu Mustansrbillh Msr'da Halifelik tahtna oturdu.
Bu sene Afrika'da Zente kabilesi ayaklanmlarsa da Cefne de-
nilen yerde Badis olu Muiz'in askeriyle yaplan savata byk bir
bozguna uradlar. Ondan sonra Badis olu, hayli fetihler yapmtr.
Sonra Hammadoullar ayaklandlar. Birok zaman Badis olu, onlar-
la uramtr.
Drtyzyirmidokuz senesinde Alev Halife Mustansr e Kostan-
tniyye Kayseri arasnda yaplan barda Kayser, bebin slm esirini
brakmak zere Kamme kilisesini onarmak art iinde yer almakla
Kayser, bebin slm esirini salverdi. ok para sarfyla Kamme kili-
sesini onard.
Yine bu sene Mustansr'n Dzberi adl bakomutan bir ordu
ile Haleb zerine yryp yaplan savata Haleb Emri ibl'd-Devle'-
yi ldrp, Haleb'e girdi.
Mervanoullarmdan Diyarbekir Emri Nasru'd-Devle bu olaydan
rkerek Musul emri Krva ile haberleerek ondan asker istedii gi-
bi Sr, Harran ve Rakka Emri Vessab Nemir olu ebb'i
Dzberi aleyhine birlemeye ard. O da uygun buldu. Drtyzotuz
senesinde Mustansr Alev'nin hutbesini okutmayarak Abbasi Halife-
si, Kaimbiemrillh adna hutbe okumusa da, Dzber onu tehditle
ebb, yine Alev hutbesini yeniden okutmu ve bir sene sonra lm-
tr.
Drtyzotuzbir senesinde Rumlarla Dzber'nin askeri Hama ile
Famiye arasnda yaplan savata Rumlar bozuldu. Msr askerleri ga-
nimet edindiler.
Dzber'nin heybeti devlet adamlarnn dikkatini ekti. Mustan-
sr'n veziri ise zaten onun aleyhinde bulunduundan, gizli araclar
ile Dzber'nin askeri iine bozgunculuk drd ve orduda kark-
lk kt. Veziri Kefertab'a kaarak bir sre orada kaldktan sonra l-
mtr. Ondan sonra am taraflarnn durumu karp bozulmutur.
Drtyzotuzdrt senesi Receb aynda Sikkn adndaki adam, M-
sr'da kp, Hakimbiemrillh olduunu ve ldkten sonra dndn
ileri srd. Zaten Hkim'e pek benziyordu. Hkim'in ldkten sonra
dneceine inananlar da ona uydular ve hemen onu alp Halife'nin sa-
rayna gtrdler. Dehlize vardklarnda bekiler yasaklaynca Sik-
kn'in adamlar Ne yapyorsunuz? Hkimdir dediklerinde bekiler,
nce korktular ve sonra pheye dtler ve Sikkn'i tuttular. Grl-
t byd, atma oldu. Dardan asker yetiip Sikkn ile adamlar
zerine saldrarak kimini ldrp, kimini astlar.
Drtyzotuzbe senesinde Afrika Emri Badis olu Muiz, Abbasi
Halifeliine uyarak M'minlerin Emri, Kaimbiemrillh adma hutbe
SELUKLU DEVLETNN DOUU
749
okuttu ve Kim tarafndan Marib yresinin kendisine brakldna
dair ferman ile hil'at ve kl ve at ve bayraklar gnderildi. Bu eyler
denizden gnderilip, Afrika'ya vardklar zaman cuma gn hatip
minberde ikinci hutbeyi okurken bayraklar camiye sokulunca hatip
efendi, cemaata dnerek te sizi bir kelime zere toplayacak liva'l-
hamd budur. te Mu'izz'd-Dn de burada dinliyor. Allah'dan ken-
dim ve sizin iin mafiret dilerim dedi. Ondan soma Alevlerin hut-
besine son verildi. Bayraklar yakld. Hutbeler, Abbasi Halifesi adna
okunmaya baland.
Bylece Afrika'da ierin hkmeti yok oldu. Gazneliler Devleti'-
nin k ve Maverannehir halknn Snn olmalarndan tr do-
uda da iilerin etkinlikleri ve kuvvetleri geriyordu. Bu srada Sel-
uklu Devleti'nin de Snn olarak zuhuru, ileri btn btn deer-
den drd.
smaiye Mezhebi'nde bulunan ilerden biroklar, Maveran-
nehir'e gidip, halk Msr'n sahibi olan Mustansr Alev'ye boyun e-
meye ardlar. Snnlerin kabul edemeyecei i fikirleri gstermek-
te olduklarn, Trkistan'n sahibi olan ikinci Bura Han aratrp
soruturdu. Drtyzotuzalt senesinde onlarn hepsini ldrtt.
Badis olu Muiz'in Alev hutbesini keserek, Abbasi Halifesi adna
hutbe okumas, Mustansr Alev'ye pek g gelmise de Badis olunun
Afrika'da kuvveti ok olduundan, o tarafa bir ey yapamad. Fakat
bu durum kendisine i yaras olmutu. ok zaman bunun iin bir ted-
bir dnd. Sonunda birbiriyle sava zere bulunan Rabe ve Riyah
adlarndaki iki Arab kabilesini bartrp, pek ok mal sarfederek ha-
zrlayarak drtyzkrk iki tarihinde onlar Afrika tarafna gnder-
mitir.
Bu iki Arab kabilesi, Msr'dan hareketle gidip, Berka'y aldlar.
Badis olu Muiz tarafndan ka kere gnderilen askerleri yenerek
Kayrevan'a kadar saldrda bulunmulardr.
S e l u kl u D e v l e t i ' n i n D ou u
Seluklular ok savakan bir millet idiler. Binicilik ve okulukta
hibir kavim onlara eit deildi. Seluk'un lmnde ona bal olan
airetler, e ayrlmt. Her ksm onun, bir oluna balanp, Saman
Devleti'nin knde btn Maverannehir, Trkistan hanlarnn
elinde kalm ve Seluk olu Arslan Buhara'da ok deer ve saygnlk
bulmutu.
Gazneli Sultan Mahmud, Buhara Han Ali Tekin zerine asker
gnderdi. Ali Tekin, kat srada Arslan da airetiyle bir tarafa e-
kilmiken, Gazneli Sultan Mahmud eitli vaadlerle onu kandrd. Hi-
le ile yanma getirterek hapsettikten sonra anszn airetini vurup,
mallarn alarak hepsini Horasan tarafna srd ve ayr ayr yerle-
tirdi.
750
Seluk olu Mik'in lmnde aireti, Mikil'in oullarna uy-
du. Seluk olu Musa'nn aireti de sonradan onlara katlmlard. Mi-
kil olu Turul Bey hepsinin ba idi. Seluk'a bal olan Ouzlarm
iki ksm, Turul Beyin emri altnda olarak Maverannehir'de kal-
mlard.
Arslan'n airetinin vergi memurlar halka zulmettiklerinden do-
lay, ilerinden bir blm ayrlp sfahan'a ve oradan Azerbaycan'a
geldiler. Geri kalan da yerletikleri yerleri terkederek etraf yama-
lar oldular.
Sultan Mahmud, onlarn zerine asker gnderdiyse de bir yarar
salamad. Bizzat onlarn zerine yrynce, Crcan'a savutular.
Sonra Mahmud olu Sultan Mes'ud onlardan bazlarn kendi hizme-
tine ald. Hatt babas Mahmud'un lmnde kardei Mahmud olu
Muhammed ile savamak zere harekete geince, bu Ouz askerleri
de yanndayd.
Sultan Mes'ud, Gazne'de babasnm tahtna geerek hkmetini
salamlatrd. Sonra Irak'a gitmek zere Horasan'a geldi. Babas za-
mannda Hindistan bakomutan olan Niyaltekin olu Ahmed ayak-
land. Hemen Horasan, Rey, Crcan ve Taberistan ilerini hl yoluna
koyduktan sonra Hindistan'a gitti. Kar gelenlerin hakkndan geldi.
Hindistan ilerini dzeltti. Babasnn almay baaramad Seresti ka-
lesini drtyzyirmibe senesinde ald.
Fakat Arslan'n airetinden, Crcan tarafna savumu olan b-
lk, Horasan'a dnerek yamaya koyuldular. Halktan birok serseriler
de onlardan rnek alarak toplanp ehir ve kasaba basmak derecesi-
ne kadar tecavz eder oldular. Isfahan Emri Kakveyh olu Aladdin;
Crcan ve Taberistan Emri, Dr ise kesilen vergilerini vermekten
kandlar. Sultan Mes'ud'un askeriyle savamak zere aralarnda an-
lamlard. Harezm'de de karklk ve ayaklanma kmt.
Sultan Mes'ud, bir sre daha Hindistan'da kalmak niyetinde iken
Ouz Trklerinin Horasan'da ayaklanma ve saldrlarn duyunca he-
men Horasan'a dnd.
te o srada Horasan bakomutan Ebu Sehl Hamdun, sfahan
zerine yryp Ala'd-Devle ile pek iddetli bir sava yapt. Sonunda
Ala'd-Devle bozguna urayarak dalara snd. Ebu Sehl de sfa-
han'a girerek onun hazinelerini ele geirdi. Sina olu Ebu Ali, o za-
man Ala'd-Devle hizmetinde bulunuyordu. Bu srada onun kitaplar
da alnarak Gazne'ye gnderildi. Hepsi Gazne ktphanesine konmu-
tur.
Sultan Mes'ud'un terifats Tafra da ok askerle Niabur'a
varnca Ouz Trklerinin kt hl ve hareketlerini grd, ileri gelen-
lerinden elliden fazlasn ldrd. Bakalarna ibret gsterdi. Fakat
Trkmenler yani Ouzlar ba emediler. nce Azerbaycan'a giden ar-
kadalarna kavumak zere birok beyler ve aalarn komutas al-
tnda Horasan'da Rey tarafna geldiler.
SELUKLU DEVLET'NN DOUU
751
Sultan Mes'ud bu mes'elelerle uranken Hindistan valisi Niyal-
tekin yine ayakland. Sultan Mes'ud drtyzyirmialt senesinde onun
zerine byk bir ordu gnderdi. Yaplan savata Niyaltekin bozula-
rak kamsa da sonunda tutulup ldrlmtr.
Sultan Mes'ud, Ouz Trklerini Horasan'dan kardktan soma
ordusuyla Grcan ve Taberistan'a gidip, bu vilyetleri ald. Dr, ke-
silen vergiyi vermek zere af ve aman diledi. Sultan Mes'ud da ona
izin vererek birok mal alp Horasan'a dnmtr.
Horasan'dan Rey tarafna giden Ouz Trkleri ise Dmegan ve
Smnan ehirlerini ve Rey kylerini basp yamaladklarndan drt-
yzyirmiyedi senesinde Ebu Sehl Hamdun ve Tafra, hemen Sultan
Mes'ud'a durumu bildirdiler. Crcan Emrinden yardm isteyerek
Ouz Trkleri zerine yrdler. Fakat yaplan savata Tafra, bir-
ok subaylar ve ileri gelenlerle beraber ldrldler. Ordusu dald,
Ebu Sehl de Taberek kalesine kapand. Onun zerine Trkmenler, Rey
ehrine girip birok mahallelerini yamaladlar. O srada Grcan'dan
gelen yardm askeri zerine saldrarak ikibin kiiyi esir edip, geri ka-
lann bozarak katlar.
Bunlar Seluk olu Arslan airetinin bir ksm olup, nce Azer-
baycan Emri onlarn errini defetmek iin kendilerine ikram etmise
de, ldrme ve yama gibi alaka ilerden geri durmuyorlard. Hatt
drtyzyirmidokuz, senesinde Meraga ehrini vurup, yamalayp ve
yaktklar iin, Azerbaycan Emri civarndaki komutanlarla barp
anlaarak, bu Trkmenler zerine halk harekete geirdi. Trkmenler
daldlar. Bir bl Boa adndaki reisin komutasnda Rey zerinde
bulunan arkadalarnn yanma gittiler. Bir ksm Mansur ve Gkta
adl reislerin komutasnda gidip Hemedan' sardlar. Deylemlilerden
birok halk da onlara katldlar. Rey zerindeki Trkmenlerin kuv-
veti artm olarak seyre girip yamaladlar. Sonra ilerinden bir b-
lk ayrlp Hemedan'daki bln yanma gittiler. ki blk birleti.
Drtyzotuz senesinde zorla Hemedan'a girerek etmedikleri vah
muamele kalmad. Bunlardan bir blm ayrlp Kazvin'i ele geir-
milerdi. Urmiye'de bulunan bir blmleri de Ermenistan'a girip ok
ganimet alarak Krdistan'a dndklerinde Krtlerle savaa tutuup,
iki taraftan pek ok adamlar ld ve nice bayndr ehirler harap oldu.
te bunlar hep Seluk olu Arslan'm dank airetidir ki, Sel-
uk airetlerinin te biri demektir. Fakat te ikisi Maverannehir'-
de kalp, sonradan onlar da, Ceyhun nehrini geerek bir tarafa ge-
mi olduklarndan imdi onlarn durumunu anlatalm:
Seluklu airetlerinin iki ksm ki, Mikiloullarma uyarak Ma-
verannehir'de kalmlard. Buhara emri Ali Tekin ile sava zere ol-
duklarndan Ali Tekin, onlarn aleyhine halk kaldrp kendilerini ok
fazla zarar ve ziyana soktular. Onlar da Ceyhun Nehrini geerek Ha-
rezm yakasna gemilerdi.
Bunlar Seluk olu Mik'in Turul Bey, Davud ve Peyko adla-
rndaki oullarna balydlar. Turul Bey ile Davud'un brahim Niyal
752
adnda ana bir kardeleri vard. O da onlarn yannda bir babu idi.
Hepsinin ba Turul Bey idi.
Harezm yakasna getikleri zaman, Harezm Emri Harun onlara
ikram edip, kendisiyle yabanclara kar onlar birlemeye ard.
Turul Bey, Davud ve Peyko de gelip drtyzyirmialt senesinde
Harezm'in dnda adrlarn kurmulard. Harun ise onlara ihanet
etti. zerlerine musallat ettii ahmelik adndaki bey, Harezm aske-
riyle onlar basp, pek ok adamlarn ldrp ve pek ok mallarn
yamalamtr. Bundan dolay Turul Bey ve kardeleri, airetlerini
alp Merv'e varmak zere Nisa Mefaz'e gitmiler. O zaman Sultan
Mes'ud, Taberistan'da bulunuyordu: Onun yardmcs olmak ve ona
balanmak zere himayesini istemek iin Taberistan'a zel adamlar
gndermilerdi.
Sultan Mes'ud ise gelen adamlar tutup hapsetti. Terifats ve
dier byk komutanlarla onlarn zerine asker gnderdi. Nisa yann-
da yaplan savata Ouz Trkleri, bozulmularsa da, Sultan'n askeri
ganimet mallarnn bllmesi
t
iin aralarnda kavga ederlerken
Trkmenler anszn onlarn zerine atlnca, Sultan'n askeri, fena
hlde bozguna urayp darmadank olarak btn mal ve eyalarn
brakarak kamlard. O zaman Sultan Mes'ud, Niabur'da bulunu-
yordu. Bozgun asker oraya eriince Sultan Mes'ud ettiine piman ol-
du ve Trkmenlerden kendi askerinin gzleri ylm olduunu grp,
iin sonunu dnerek zld. ster istemez Mikiloullarna zel bir
adam ile gnl alc bir mektup ve hil'atler gnderdi. Ceyhun nehri
kenarnda olan Amil'-at adl ehre gitmelerini ve ktlk ve boz-
gunculuktan saknmalarn emretti. Nisa'y Turul Bey'e ve Tihistan'
Davud'a ve Ferare'yi Peyko'ya vergi karlnda verdi ve ne de
Dihkan unvanm verdi.
Mikiloullar, bunlar nemsemediler. Fakat kendisine itaat e
amcalar Arslan'n hapisten karlmasn istediler. Sultan Mes'ud o
zaman Belh'de idi. Arslan' getirtti ve gelip almalar iin onlar Belh'e
ard. Onlar ise kendisine gvenemedikleri iin yanma varamadkla-
rndan Sultan Mes'ud da Arslan' hapsedildii yere geri gnderdi. Bu
yzden aralarnda yeniden sava balad. Yaplan arpmalarda Sul-
tan Mes'ud'un askeri bozulagelmekle Seluklular, Horasan'n ouna
girdiler ve o yreye memurlar atadlar.
Sultan Mes'ud tarafndan gnderilen otuzbin kiilik bir ordu drt-
yzyirmidokuz senesinde Serhas'a gelince Seluk olu Mikiloullar
da Merv'de idiler. Yaplan savata ordu bakomutan kat. Ordusu
dald. Ordunun btn mal ve eyalar Turul Bey'e kald.
Sonra Turul Bey, kardei Davud Beyi Horasan'n hkmet mer-
kezi olan Niabur'a gnderdi. Horasan bakomutan Ebu Sehl Ham-
dun, onu iittii gibi kat. Davud Bey savasz Niabur'a girerek
kardei Turul Bey adna memleketi ald. Sonradan Turul Bey de Ni-
abur'a gitti.
SELUKLU DEVLET'NN DOUU 753
O srada Halife Kaim'in gnderdii adamlar, Niabur'a geldiler.
Halife gerek onlara, gerek Rey ve Hemedan ve Da ehirlerinde bulu-
nan Ouzlara t yolunda mektuplar gnderdi. ldrme, yama ve
harab etmekten onlar yasaklad. Turul Bey ve kardeleri, Halife'nin
gnderdii adamlara ikram edip sayg gsterdiler.
Turul Bey, hkmet merkezinde kalarak Sultan Mes'ud'un tah-
tna geti. Sultan- Muazzam diye adna hutbe okuttu. Horasan vali-
lerinin usl zere haftada iki kere zulmlere son vermek iin divan
kurar oldu. Kardei Davud Beyi Serhas'a gnderdi. Davud varp Ser-
has'a sahip oldu.
Mikiloullar bylece Belh'den baka btn Horasan ehirlerini
aldklar hlde Sultan Mes'ud'u tutanlar kafasn kartrmamak iin
yine hutbelerde onun adm anarlard.
Sultan Mes'ud ise ovalara smaz byk bir ordu ile Belh'e gel-
miti.
Davud Bey de Belh'e yakn bir yere indi ve biraz atl ile anszn
ehre girdi. Bu yiite hareketi herkesi artt. Halkn yannda dee-
ri byd. Sultann askerinin gzleri yld. Sultan Mes'ud akn bir
duruma dt. Ramazan aynn banda yzbin sekin atl ve pek ok
sava filleri ile Belh'den hareket etti. Mervahcan'a vard. Davud Bey
de Serhas'a gidip kardeleri Turul Bey ve Peyko ile birletiler.
Sultan Mes'ud, eliler gnderip, onlar bara arnca kendisine
gvenemediklerini belirterek zr dilediler. Sultan Mes'ud, Merv'den
Herat'a gitti. Davud Bey de Merv'e gidip halk ekindiinden yedi ay
onlar sarp sktrarak Merv'i ald.
Bu durum Sultan Mes'ud'a pek ok dokundu. Hemen Herat'dan
Niabur'a ve ondan Serhas'a geldi. Seluklularn zerine vardka
onlar, yer deitirdikleri iin bir yerde karlamakszn k geldi. Ba-
har mevsimini beklemek iin Niabur'da kald.
Bahar mevsimi geldi. Sultan Mes'ud, arap ve elence ile vakit
geirerek, yaz gelince vezirleri ve yaknlar bu ilgisizliinden ve oya-
lanmasndan dolay ona kzdklarndan Sultan Mes'ud, byk ordu-
suyla Seluklularn zerine yrmek iin Merv'e gitti. Onlar llere
girdiler. O da onlarn peine derek, lde epey ilerledi.
Oysa Seluklular az eyle geinebilen insanlard. Fakat Sultan
Mes'ud'un byk ordusunu llerde idare etmek zor olduundan ba-
ka, o kadar kalabala su bulmak da zordu. stelik askerleri se-
nedir Seluklularla uraarak bezmi, usanmtlar. Bu sefer lde
suyu az bir yere konduklarnda su iin asker iinde fitne kt. Bir-
birini ldrp birbirinin mallarn yamalamaya baladlar. Baz ko-
mutanlar, artk Sultan Mes'ud'dan ayrlmak zere aralarnda gr-
meye balamlard.
Davud Bey ise Ouzlarn byk ksmyla ordunun hizasnda olup
dier bir paras da ordunun ardnda kalarak, ordudan geri kalanla-
r avlamaktayd. Davud Bey, bu kere ordunun karkln grrgr-
F. 48
754 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (CiM: 2)
mez zerlerine ok iddetli saldrda bulundu. Ordu bozuldu. Ouzlar,
onlar gerei gibi krp tam bir bozguna urattlar. Sultan Mes'ud, yz
kadar svari ile kaarak g hl ile selmet semtine can atm ve bir
yerde durmayarak Gazne'ye kadar gitmitir. Seluklular ise -saysz
ganimetlere kavuarak drtyzotuzbir senesi iinde btn Horasan'
aldlar.
Sonra Peyko gidip Herat'a girdi. Davud da Belh'e gitti. ehri sar-
d. Sultan Mes'ud'un olu Mevdud ok sayda askerle Belh'in yardm-
na seirtti. Davud'un ona kar gnderdii tmen ise anszn Mevdud'-
un nclerini vurup bozdu. Onlara bakarak gerideki asker de bozuldu,
Mevdud da geri dnmek zorunda kald. Bunun zerine Belh'in muha-
fz, ehri teslim etti. te o srada Sultan Mes'ud'un ldrld ha-
beri gelmitir.
S u l t a n M e v d u d ' o n T a h t a k
Sultan Mes'ud, Horasan'dan bozguna uram olarak dnd. Drt-
yzotuzbir senesi evval aynda Gazne'ye geldi. Baz komutanlarm
tutup hapsetti. Olu Mevdud'u drtyzotuziki senesi Rebilevvel ayn-
da bakomutanlkla Horasan'a gnderdi. Bir. hafta sonra kendisi de
kardei Muhammedi ve btn hazinelerini yanna alarak Hindistan'a
gitmiti.
Seluklularla savamak zere Hindistan'dan yardm istemeyi bile
dnmt.
Seyhun nehrini geti. Hazinelerinin bir miktar da gemi oldu-
u halde, komutanlardan ve klemenlerden bazlar, toplanarak neh-
rin beri tarafnda kalan hazineleri yamaladlar. Sultanl ister iste-
mez onun kardei Muhammed'e teslim ettiler. Sultan Mes'ud'un tara-
fnda kalan askerle yaplan savata stn geldiler. Sultan Mes'ud,
kendisini aresiz kardeine teslim etti. O da vaktiyle ondan grd
iyilie karlk oluk ocuu ile istedii yerde kalmak zere kendisi-
ni serbest brakmt. O da Keyki kalesini seerek, oraya gnderilmi-
ti.
Muhammed'in olu Ahmed ise babasnn rzas olmakszn baz
alaklarla anlaarak Sultan Mes'ud'u ldrm ve babas Muhammed
bundan dolay pek ok zlmtr.
Bu dehetli haber Mevdud'a eriince ordusuyla Horasan'dan ha-
reket ile Gazne'ye varnca Muhammed'in askeriyle yapt savata
yendi. Amcas Muhammedi ve olu Ahmed'i tuttu. Gerek onlar ge-
rek bu ite ilgisi olanlarn hepsini ldrerek ald. aban aynda
Gazne'de saltanat tahtna oturmutur.
Mevdud'un bu "zaferi zerine Herat halk ayakland. Orada bulu-
nan Ouzlar kovarak Mevdud adna lkeyi korumulardr.
755
Drtyzyirmisekiz senesinde nl Kudur kitabnn sahibi Ebu
Hseyin Ahmed Kudur hayat dersini sona erdirdi. Asrnda Hanefi fa-
kihleinin bata geleniydi. Allah rahmet eylesin.
Yine bu sene slm, feylesoflarnn ba olan Sina olu Ebu Ali
ld. Babas Belhli idi. Mansur Saman olu Emr Nuh zamannda Bu-
hara'ya tanmt. Orada Ebu Ali ile kardei dodu. Ebu Ali on ya-
nda Kur'an' hatmetmi ve onsekiz yanda Oklides'n kitabm ve
Mecazt'yi zd. Tb ilmi ile urat. Sonra Harezm'in eski merkezi
olan Grgen - Crcaniye ehrine ve oradan daha birok yerlere git-
ti. Sonra Rey ehrine vard. Rkn'd-Devle olu Fahr'd-Devle olu
Mecd'd-Devle'ye mensup oldu. Sonra Grcan ve Taberistan Emri,
Vemgir olu ems'l-Mel Kabus hizmetinde bulunduktan sonra s-
fahan'a gidip Kkveyh olu Al'd-Devle'nin dairesine gitti. Onun ya-
nnda ok hrmet ve sayg grd. Sonra hastalanarak Hemedan'a gi-
dip orada ellisekiz yanda ld. ok kitaplar yazmtr. ,
Efendisi olan Kkveyh olu Al'd-Devle de drtyzotuz sene-
si balarnda lmtr.
S e l u kl u l a r n D i e r D u r u ml a r
Drtyzotuz senesi banda Turul Bey, hkmet merkezi Ho-
rasan olan Niabur'a girdi ve ona sahip oldu. Her tarafta onun adna
hutbe okundu.
Bu sene Kkveyh olu Al'd-Devle ldnden byk olu Za-
hr'd-Din Ebu Mansur, sfahan'da babasnn tahtna oturmutu. Di-
er kardei Ebu Kalicar Gerasef ona balanmad. Gidip da ehirle-
rinin bazlarn ve Nihavend'i ald. En kk kardeleri Ebu Harb da
sonra Seluk olu Arslan airetinden Rey'de bulunan Ouzlar'a ba-
vurdu ve sonra kardeine ba kaldrmtr.
Oysa Turul Bey'in ana bir kardei olan brahim Niyal Bey bir
tmen ile Rey tarafna gelmek zere idi.
O zaman Crcan ve Taberistan komutanlar arasnda anlamaz-
lk vard. Drtyzotuzdrt senesinde Turul Bey'in kardei Davud'u
Horasan tarafnda brakp, kendisi o tarafa hareket etti ve Crcan ve
Taberistan' ele geirdi. Hutbe kendi adna okunmak zere belli bir
vergiye balayarak dnmtr.
Bir zamandr. Harezm hkmeti de karklk iindeydi. Etrafn-
daki komutanlardan ahmelik adl bey, Harezm'i almt. Turul Bey
yine bu sene o tarafa yrynce ahmelik, ona kar kt. Fakat boz-
guna urayarak kat ve lden Tihistan ve Kirman taraflarn dola-
arak Mikran'da karar klmt. Fakat brahim Niyal'in kardei ve
756 PEYGAMBERLER YE HALFELER TARH (Cilt: 2 )
TuFU Bey'in amcas ocuu olup, o blgede dolaan Erta, drtbin
svari ile onu basarak tuttu ve getirip Davud Bey'e teslim etmi ve
sonra gidip Herat' kuatmtr.
Turul Bey, bylece Harezm'i aldktan sonra Rey ehrine geldi.
brahim Niyal ise evvelce Rey ehrini ald. Civarndaki ehirlerin de
bazsn savala ve bazsn barla aldktan sonra Hemedan' vurup
yamalamt. Turul Beyin Rey'e geliini iitir iitmez Rey'e gelip al-
d lkeleri Turul Bey'e teslim etti ve kalkp Sicistan tarafna gitti.
Sonra Turul Bey Taberek kalesini ald ve hkmet merkezinde pek
ok mcevherler ve baka ss eyalar buldu. Sonra gidip Hemedan'
ald.
Seluk olu Arslan airetinden olan Ouzlar, Rey ve Hemedan
ehirlerini almlard. brahim Niyal'in Rey zerine hareketini iittik-
leri gibi ondan korkarak da ehirlerini terkederek Diyarbekir ve Mu-
sul tarafna gitmilerdi.
Turul Bey, Rey ehrine gelince Gkta ve Boa ve benzeri bata
gelen adamlarna haberciler gnderip yannda hizmet etmek zere
kendilerini arnca, Senin maksadn bizleri toplayarak ldrmek-
tir. Biz senin yanma gitmeyiz. Sen bizim zerimize gelirsen Horasan'a
ya da Rum lkesine gideriz diye cevap verdiler. Krtlerden klavuz-
lar alp sarp dalardan ve sapa yollardan geerek mer olu adasna
ktlar ve ilerinden bir tmeni ayrlarak Diyarbekir blgesini ve di-
er bir tmeni Nusaybin ve Sencar taraflarm vurup yamaladlar ve
bir tmeni drtyzotuzbe senesinde Musul'a girerek ehri yamalad-
lar.
Fakat bu Ouzlar'm da gerek halk ile, gerek l Araplar ile ya-
plan savalarda pek ou lmtr.
Bunlar hutbelerinde Halife'nin ve sonra Turul Beyin adn anar-
lard. O blgede kalmalar uzad, saldrlar iddetlendi. Bveyhoul-
larndan Irak Emri Cell'd-Devle Turul Bey'e mektup gnderip on-
larn kt hl ve hareketlerini anlatm ve Mervanoullarndan Diyar-
bekir emri Nasru'd-Devle de Turul Beye onlardan ikyet eylemiti.
Turul Bey, Nasru'd-Devle'ye mektup gnderip, Bizim klelerimiz,
sizin ehirlerinize kastetmi... Sen de onlara mal vermisin. Sen bir s-
nr Beyisin. Maln Mslman olmayanlarla Allah urunda savama-
ya harcamalsm. Senin lkenden kmalar iin, ben onlara emir
gnderirim diye yazm. Bu Ouzlar ise Ermeni ehirlerini yamala-
maktaydlar. Hatt gzel bir criye, be altna satlyordu. Klelere
alc yoktu.
Turul Bey, Cell'd-Devle'ye de zr yollu yazd mektubu
gnderip Bu Trkmenler, bizim klelerimiz, hizmetilerimiz ve te-
baamz olup emrimize hazr ve kapmzda hizmet ederlerdi. Biz, Gaz-
neli Mahmud soyu ile urarken onlar, Rey tarafna gelip bozguncu-
luk karmaya baladlar. Biz de onlar itaat dairesine sokmak iin as-
kerlerimizle zerlerine hareket ettik. Onlar korku ald. Elbette er ge
onlar itaate getiririz. natlarn da cezalarn veririz diye cevap
vermitir.
SELUKLULARIN DER DURUMLARI
757
Yine bu drtyzotuzbe senesinde Gazneli Mes'ud olu Sultan
Mevdud, kendisinin terifats ile Horasan blgelerine bir ordu gn-
derdi. Turul Beyin kardei ve Horasan valisi Davud Bey onlara kar-
olu Alp Arslan' gnderdi. Yaplan savata Alp Arslan zafer kaza-
np, Sultan Mevdud'un askeri bozguna urayarak Gazne'ye dndler.
Yine bu sene Bveyhoullarndan Irak Emri Cell'd-Devle ve
Faris Emri, Ebu Kalicar ile Turul Beyin aralarn dzeltmek iin Ha-
life Kaimbiemrillh Bakad Ebu Hasan Mverd'yi elilikle Turul
Bey yanma gnderdi. Turul Bey, o zaman Crcan'da bulunuyordu.
Mverd oraya gitti. erefli memuriyetine saygsndan Turul Bey,
onu drt saatlik uzaklktan karlad. Ona pek ok ikram etti.
Bu srada Cell'd-Devle ld. Badad'da Ebu Kalicar adna
hutbe okundu ve drtyzotuzalt senesinde Ebu Kalicar, Badad'a ge-
lince byk bir donanma yapld.
Mverd, Badad'a dnnce Turul Beyin, Halife'ye itaat ettiini
ve emirlerine saygl olduunu syledi. Irak ve Fris emirlikleri birle-
ince Ebu Kalicar haylice kuvvet kazanp, Musul ve Diyarbekir h-
kmdarlar ve civarda bulunan komutanlarn hepsi ona biat etti. Kk-
veyh olu Al'd-Din olu Kerasef Kengr kalesinden inip Heme-
dan' ald. Sultan Turul Beyin oradaki memurlarn kovarak Ebu
Kalicar adna hutbe okuttu.
Sultan Turul da kardei brahim Niyal Beyi, Da ehirlerinin
alnmasna memur etti. Niyal Bey drtyzotuzyedi senesinde Kirman'-
dan hareket ederek Hemedan zerine yrd. Kerasef, ondan korka-
rak savuup Krtler iinde kald. Niyal gelip Hemedan'a girdi. Etraf-
taki komutanlar da onun nnden savuunca Niyal, Deynur'a girdik-
ten sonra Hulvan'a kadar gelip o blgeyi ayaklar altna ald. Ouzlar-
dan bir taife Hankin'e kadar geldiler ve Irak'a yayldlar.
Ebu Kalicar, Huzistan'da iken bu zc kaberleri iitince keder-
lendi. Hemen Niyal'i o blgeden kovmak iin askerine hazrlanmalar-
n emretmise de o srada at cinsine gelen vebadan ok hayvan ld-
nden harekete geemeyecei anlalnca Ebu Kalicar, hemen Fris
tarafna hareket etti. Askeri de yk ve arlklarn eeklere ykleyip
gittiler.
sfahan emri Al'd-Devle olu Ebu Mansur, Turul Beye bo-
yun emiken Turul Beyin Horasan'a dnnde Ebu Mansur, Ebu
Kalicar'dan korkarak onun tbiyetine dnm olduundan, drtyz-
otuzsekiz senesinde Turul Bey, sfahan' sarp sktrd. sfahan'da
ve ona bal yerlerde Turul Bey adna hutbe okunmak zere Ebu
Mansur'dan hayli mal alarak dnmtr.
Sonra Ebu Kalicar, bar ve selmet iin Turul Bey'e ba vurdu.
O da uygun grd. Bylece drtyzotuzdokuz senesinde ikisi arasnda
bar yaplmas zerine Turul Bey kardei Niyal'e, elindeki lkelerin
bakasna saldrdan el ekmesi iin emir gnderdi.
Drtyzkrk senesinde Ebu Kalicar, lnce olu Melik Rahim,
Badad'da saltanat tahtna oturdu.
758
PEYGAMBERLER YE HALFELER TARH (CUt: 2)
Ouz kabilesinin Maverannehir'de bulunanlarndan birok halk
toplanarak brahim Niyal Beyin yanma geldikleri zaman Niyai Bey,
onlara Benim memleketlerim, sizi idare edemez. Siz Rum ehirlerine
gaz ve Allah yolunda savala uraarak, ganimet mallaryla ganimet-
leniniz. te ben de arkanzdan geliyorum;) diyerek, bu drtyzkrk ta-
rihinde onlar Rum lkesine gnderdi. Kendisi de arkalarndan git-
ti. Ouzlar, nlerine gelen yerleri ineyerek Trabzon'a kadar geldi-
ler. Ellibin kadar Rum askeri, onlara kar gittilerse de, defalarca ya-
plan iddetli arpmalarn sonucunda bozulup daldlar. Soylular-
dan olan generallerinin birou tutsak oldu. Onlardan biri Ebhar em-
ri olan Karbt idi. Kendisinin serbest braklmas iin yzbin altm
para ve yzbin altnlk hediye verecek olduu hlde Niyal Bey, kabul
etmedi. Bylece Ouzlar, Anadolu'nun birok yerlerini yamaladlar.
Yzbin kadar esir ve saylamayacak kadar ok hayvan, silh ve baka
mallar ganimet olarak alp geri dndler.
brahim Niyal Bey, bu yollardan kazand an ve hretten gu-
rura kapld ve drtyzkrkbir senesinde ba kaldrd. Turul Bey de
ordusuyla onun zerine gitti. Aralarnda ok iddetli bir sava oldu.
Niyal Bey, bozguna urad. Turul Bey onun peini brakmad. Elin-
deki kale ve ehirleri ald. Niyal Bey M kalesine kapand. Turul
Bey, onu kuatp sktrarak yenik olarak kaleden kard.
Turul Bey, bylece kardeinin kard bely giderdi. Sonra Di-
yarbekir hkmdar Mervan olu Nasru'd-Devle'ye haber salp, lke-
sinde hutbenin kendi adna okunmasn teklif etti. O da kabul etti.
Diyarbekir'de ve ona bal yerlerde Turul Bey adna hutbe okunur
oldu.
Kostantniyye Kayseri, Turul Beye byk hediyeler gndererek
anlamak istedi. O da kabul etti. brahim Niyal'in esir etmi oldu-
u Karbt'n bir bedel karlnda salverilmesi hususunda arac olma-
s iin Nasru'd-Devle'ye bavurdu. Bunun iin Nasru'd-Devle, eyhl-
islm Mervan olu Ebu Abdullah' Turul Bey'in yanma gnderdii
zaman Turul Bey, Karbt' bedelsiz salverdi. Bu durum Nasru'd-Dev-
le'rin koltuklarn kabartt, an ve eref kazandrd. Kayseri de ok
sevindirdi. Turul Bey'e byk hediyeler gnderdikten baka Mesle-
me'nin Kostantmiyye'yi kuatt zaman Galata'da yapm olduu
Arap Camiini onartarak iinde, Sultan Turul Bey adna hutbe okut-
mutur.
Gazneli Sultan Mevdud, Ouz Trklerini Horasan'dan karmak
iin etraftaki hkmdar ve komutanlar yardma ard. Onlara ok
mal verdi. Derecelerine gre Horasan ve ona bal yerlerden onlara
lkeler datmt. Onlar da bu arya uymulard. Onlardan biri
Trkistan hkmdar Trk Hakan idi. Bir ordu ile Tirmis'e gelerek
o blgeye girdi. Maverannehir'den dier bir taife de Harezm taraf-
na gitti. sfahan Emri Mefaze'den hareket etti. Sultan Mevdud da
Gazne'den kmken sfahan Emrinin lde ok hayvanlar lp,
kendisi de hastalanarak dnmek zorunda kalmt. Sultan Mevdud da
SELUKLULARIN DER DURUMLARI
759
kulun hastalndan strab duyarak Gazne'ye dnp, Sicistan'dan
Ouzlar karmak iin vezirini o tarafa yollamt. Oysa drtyzkrk-
bir senesinin Receb aynda Sultan Mevdud ld. Yerine birinin seil-
mesi iin hayli karklklar kt. Sonunda amcas Sebktekin olu
Mahmud olu Abd'r-Reid yerine gemiti. Bylece Turul Bey, b-
yk bir beldan kurtulmu ve srf Allah'n bir ltfu olarak savasz
byk bir zafere kavumutur.
Turul Beyin kardei ve Horasan Emri Davud Beyin olu Alp
Arslan drtyzkrkiki senesi iinde kimsenin haberi olmakszn l
yoluyla Merv'den hareket ederek Fris lkesine saldrda bulunarak Ni-
sa ehrini vurup pek ok ganimet mallar almtr.
sfahan Emri, Al'd-Devle olu Ebu Mansur sebatsz ve dnek
bir adamd. Kh Sultan Turul Bey ile kh Melik Rahim ile anlat-
ndan, Turul Bey ona kin balamt. Bu sene gidip sfahan vilye-
tine girdi. sfahan kalesini bir seneye yakn kuatp sktrd. Drt-
yzkuk senesi balarnda ele geirdi. sfahan'a girdi. Rey'deki silh
ve dier eyalarn getirterek sfahan' kendisine saltanat merkezi
yapt.
Halife Kaim tarafndan Sultan Turul Beye hil'at gnderilmi ol-
duundan, bu sene Turul Beyin Badad'a elileri geldi ve tarafndan
Halife'ye onbin altn para ile pek ok mcevherler, kumalar ve g-
zel kokular ve dairesi halkna bebin ve vezirine ikibin altn getirip
verdiler.
Drtyzkrkdrt senesinde Gazne'de ayaklanma oldu. Sultan Ab-
d'r-Red ldrld. Yerine Mes'ud olu Ferruhzd geirildi.
Yine bu sene Mseyyeboullarmdan Musul Emri olan Krva l-
d. Yerine kardei olu (Bedran olu Kiri) geti.
Bu sene Msr ve am halkndan olup, soylarnn Hz. Ali (r.a.)'ye
kadar ktn ileri sren Ubeydi halifelerinin soylarn ktleyerek,
onlarn Mecuslerden Deysan'ye ve Yahudilerden Kaddahiye kollar-
na mensup olduklarna dair Badad'da bir mazbata yaptlar. Alevler,
Abbasiler, fakih ve kadnlar ve ahitler tarafndan imzaland. Birok
suretleri karlp etrafa datld.
Badad'm Snn ve Alevileri bu hususta birletilerse de, arala-
rndaki mezhep kavgas yznden bu sene Badad'da karklk kar-
dlar. Alevler ezanlarna Hayya al hayr'l-amel yani Haydi ha-
yrl ilere szn tekrar koydular. Muhammed ve Ali hay'1-be-
er yani Muhammed ve Ali insanlarn en hayrlsdr cmlesini
camileri zerine yazdlar. Snnler ile aralarnda atmalar oldu.
Pek ok fenalklar ortaya kt. Drtyzkrkbe senesi balarnda ka-
rklk byd. Trk askerinden bir grup da ie kart. Bu srada
iilerin mahallesi olan Kerh mahallesi yand.
Bu sene l Araplarmdan ve Krtlerden bir grup toplanarak yol
kesip yama yapar oldular. Aslnda Sultan Baha'd-Devle'nin Trk
klelerinden olan ve Trk askerlerinin ba bulunan Besasr kp, l
Araplarmdan ve Krtlerden oluan ekya topluluunu datt. K-
tlk ve kartrclklarna son verdi.
Drtyzkrkalt senesinde Musul emri Bedran olu Kiri, Ambar
ehrine girerek Turul Bey adna hutbe okuttu. Besasr'nin oradaki
mallarn elinden ald. Besasr de ok sayda askerle gitti ve Ambar'
geri ald.
Besasr bylece etkinlik kazanp tek bana kalmca Halife'nin
darphaneden ald maan ve veziri ile dairesi halknn maalarn
kesmek gibi baz muamelelerinden dolay kendisine Halife pek ok
gcendi.
Turul Bey ise bu sene Azerbaycan'a geldi. lkenin komutanlar
ona itaat ettiler. Her tarafta onun adna hutbe okundu. Sonra Tu-
rul Bey, Ermenistan'a gaz etti. Malazgirt ve Erzurum'a kadar gitti.
K basnca ganimetlerle geri dnd.
Bu sene Seluklu komutanlardan shak olu brahim, Hulvan'dan
hareket ederek Deskere'ye geldi ve o blgeyi yamalad. Ouzlar'dan
bir taife de Ehvaz yresine gitti. O yerleri yamaladlar. Gerek Dey-
lemlilerin gerek onlarla beraber bulunan Trk askerlerinin, Ouz Trk-
leri'nden gzleri yld, cesaretleri krld.
T u r u l Be y i n Ba d a d 'a Ge l i i v e
Bv e y h ou l l a r D e v l e t i n i n Y k l
Drtyzkrkyedi senesinde karklk ktndan Ehl-i Snnet'-
ten bir topluluk yilii emir; ktlkten yasaklama yani dinin ku-
rallarn uygulatmak grevini yklenmek iin divandan izin istediler.
Bu izin verildi fakat ok da sakncalar dourdu.
Besasr iin bir gemiye altyz desti arap ykletilip getirilirken
o topluluktan bazlar, bu destileri krdlar. Hkmet merkezine gidip
Besasr'nin evini basp kontrol etmek iin izin istediler. Halife tara-
fndan da izin verildi. O srada Halife'nin veziri tarafndan Trk as-
kerlerinin bazlar da Besasr aleyhine evrilmiti. Hemen kalabalk-
la gidip Besasr'nin dairelerini bastlar. Mal ve eyalarn yamalad-
lar. Bundan dolay Halife ile Besasr arasndaki gerginlik yenilendi.
Sultan Turul Bey ise o senenin Muharrem aynda Hacca gide-
ceim, Mekke yolunu dzelteceim. am ve Msr'a gidip Mustansr
Alev'yi sreceim. Konak yerlerinde yem ve yiyecek hazrlaynz
diye Deynur ve Krmn ve Hulvan ehirlerinde ve baka yerlerdeki
memurlarna emirler verdi. Irak'a doru yola kt. Badad'da sylen-
tiler oald. Deylemliler kara kara dndler. Trk askerleri heye-
canlandlar ve Halifelik divanna bavurdular.
O srada Turul Bey Hulvan'a gelmiti. Adamlar Horasan yolu
zerine daldlar. Halk, Badad'm batsna seirttiler. Trk askerle-
ri de Badad dnda adrlarn kurup sava hazrlna baladar.
Bu ise bile bile lme komakt... nk Badad askerinin toplam
Turul Beyin bir tmen askerine kar duramazd.
BVEYHOULLARI DEVLETNN YIKILII
761
Mek Rahim o zaman Besasr ile beraber Vast'da bulunuyordu.
Turul Bey'in Badad'a yaklatn duyunca Badad'a gitti. Besas-
ri*nin Halife ile aras bozuktu. Yolda Melik Rahim'den ayrlarak ei-
Cezire komutan olan ve hkmet merkezleri Hille kasabas olan Me-
zdoullarmdan Nur'd-Devle Debis ile akrabal vard. Bu yzden
onun yanma gitti. Melik Rahim de Badad'a geldi. Halife'ye adam
gnderip samimiyet ve kulluunu dile getirterek her iini ona b-
rakt.
O srada Turul Bey'in gnderdii adamlar geldi. Halife'ye Tu-
rul Bey'in tam bir itaat zere olduunu belirttiler. Trk askerlerine
de gzel vaadlerde bulundular. Fakat asker heyecana gelerek Halife'-
den Turul Beyin uzaklaarak gitmesini salamasn istediler.
Halife'nin veziri ise Turul Beyi sever ve Deylemye Devleti'nin
yok olmasn isterdi. Bundan dolay askere yanltc cevaplar verildi.
Grme srasnda varlan karar zere asker adrlarn Badad'm
dndan ieriye tadlar. Sultan Turul Bey'e itaatlerini bildirdiler
ve hutbe iin eliler gnderdiler.
Turul Bey de onlara uygun cevaplar verdi ve ihsanlar vadetti.
Halife Hazretleri, hemen Badad camilerinde Turul Bey adna hutbe
okunmas iin hatiplere emirler gnderdi. O sene Ramazan aynn
yirmiikinci cuma gn Badad camilerinin minberlerinde Sultan Tu-
rul Bey adna hutbe okundu.
Turul Bey, Badad'a girmek zere Halife'den izin istedi. zin
verince Turul Bey, Ramazan aymn yirmibeinci pazartesi gn
pek byk bir alay ile Badad'a girdi ve emmasiye kapma kondu.
Sultan Turul'un askeri alveri iin ehre girdikleri zaman hal-
ka gzel muamele ediyorlard. Fakat ertesi sal gn onlardan birisi,
incir bulmak iin halktan birini yanma ald. O adam ise onun ne de-
diini anlamad. Bedava yanma almak istiyor sanarak barmaya ba-
lad. Komular da onun yardmna seirttiler. Bartlar iiten dier
halk da Melik Rahim ile askeri, Turul Bey ile vurumaya kalkmlar
sandlar. Kavga byd. Memleket batan baa heyecana geldi.
Halk, her taraftan p Ouzlar zerine saldrp, bulduklarm
ldrerek geri kalanlarn ehirden kartmakla yetinmeyip Turul
Beyin ehrin dnda adrlarnda oturan ordusuna saldrnca Ouzlar,
onlarn zerine atlp, rastladklarn ldrdler ve ehre girip ma-
hallelerin ounu yamalayarak hayli doyumluk aldlar.
Turul Bey bu olayda Melik Rahim ile devlet adamlarn sulaya-
rak, onlar tutup hapsetti. Melik Rahim'i irvan kalesine ve oradan
Rey kalesine gndererek hapsetmitir.
te bylece Bveyhoullar Devleti km ve sene sonra Me-
lik Rahim Rey kalesinde hapiste lmtr. te Bveyhoullar h-
kmdarlarnn sonuncusu budur.
Bu deiiklikler arasnda afiler ile takn Hanbeller mezhep
kavgasiyle Badadllar rahatsz etmekteydiler.
Turul Bey, Badad'da yerleince Melik Rahim'in askerlerinin
arazilerine el koydu. Onlarn da ou Besasr'nin yanma gittiler. By-
lece Besasr'nin banda hayli kalabalk topland ve Turul Beyin
emri zere Nur'd-Devle aresiz Besasr'yi yanndan uzaklatrd.
O da am tarafnda olan Rahbe-yi Mlik'e giderek Msr ve am'-
n sahibi Mustansr Alev'nin tbiyetine girmek zere onunla haber-
lemeye balad.
Bu sene Yemen'de Suleyh olu Ebu Kmil adnda bir adam k-
t. Batniye Mezhebi'nden idi. Halk Msr'n sahibi olan Mustansr
Alev adna ard ve bylece byk bir topluluk edinerek Yenen'i
ald.
Drtyzkrksekiz senesi iinde Turul Beyin kardei Davud Beyin
kz Arslan Hatun, Halife Kaim'le evlendirildi.
Bu sene iilerin mahallesi olan Kerh ve Mehed'de ve baka yer-
lerde iilerin ezanlarnda Hayya al hayr'l-amel cmlesini terke-
derek Essalt hayr'n-mne'n-nevm yani Namaz uykudan hayr-
ldr demelerini Halife emretti. Onlar da Sultan'dan korkarak Hali-
fe'nin emrini yerine getirdiler.
Yine bu sene Vast muhafz Ebu Ganaim, Betayih halk ile kuv-
vet kazanarak ayakland. Msr'n sahibi olan Alev Halife adna hut-
be okudu. Fakat Badad'dan gnderilen yeteri kadar asker Ebu Ga-
naim'i yenerek Vast' almtr.
T u r u l Be y i n M u s u l T a r a f n a Gi t me s i
Sultan Turul Bey, Badad'a gireli on ay, bu kadar gn oldu.
Bu sre iinde Halife ile grmedi. Yanndaki asker ise pek ok idi.
Haccac- Zlim'in deti gibi ehirdeki evlere konar ve halka cefa eder
olduklarndan ok rahatszlk duydular. Drtyzyirmisekiz senesi Zil-
kade aynn onuncu gn Turul Bey, ordusuyla Badad'dan hare-
ket ederek Musul tarafna gitti. Her taraftan askerinin toplanmas
iin drtyzkukckuz senesine kadar Tekrit blgesinde elendi. Son-
ra Musul'a girdi. Daha sonra Nusaybin tarafna gitti. El-Cezire'de
Arap emirlerin topluluu olduundan onlarn zerine bir asker bir-
lik gndererek topluluklarn datt. Sonra Diyarbekir tarafna ha-
reket etti. Fakat Diyarbekir emri Krt Mervan olu Nasr'd-Devle
hediyeler sunarak itaatini bildiregeldiinden ona dokunmad. Fakat
Sencar' zorla alarak emirlerini ve halknn ounu idam etti ve mem-
leketlerini harab etti. Musul ve ona bal yerleri alarak kardei bra-
him Niyal Bey'e braktktan sonra Badad'a dnd. Musul'un sahibi
olan Bedran olu Kiri de gidip Besasr ile birleti.
Sultan Turul Bey, Badad'a dnnce askerin halkn evlerine
konmalarn yasaklad. Sonra Halife ile grmek istedi. Halife de o
sene sonlar Zilkade aynda divan kurdu. Badad ileri gelenleri hazr
NYAL BEYN BA KALDIB3LASI
763
bulundu. Turul Bey, sekin komutanlaryla geldi. Halife Hazretleri
zerinde Hz. Peygamberin hrkas ve elinde yine Hz. Peygamberin
asas vard. Yedi arn kadar yksek bir sedirin zerinde oturmutu.
Turul Bey, Haiife'nin huzuruna girdi. Yer ptken sonra Halife'-
nin elini pp, hazrlanan koltua oturdu.
Halife kendi vezirine dnerek, Ona de ki: M'minlerin Emri se-
nin almalarna teekkr ediyor. Senin yaknlndan memnundur.
Cenab- Hakkin ona ihsan ettii lkeleri sana brakt. Sen de Allah'-
tan korkup kullarn gzet ve nimetinin deerini bil ve adaleti yay,
zulm gider ve halkn durumlarn dzelt... eleyince Sultan Turul
Bey, yer pt ve Halife tarafndan kendisine hil'at giydirildi. Sonra
Turul Bey, Halifemin elini pt Ve yzne gzne srd. O zaman
Halife, ona Dou ve Batnn hkmdar unvanyla hitap etti. Bir de
ferman verdi.
Turul Bey, kp gitti ve somadan Halife'ye ellibin altn para ve
baka eyalar ve gzel atlara binmi ve gzel silhlarla donatlm elli
nefer Trk klesi gnderdi.
N i y a l Be y i n Ba K a l d r ma s ze r i n e T u r u l Be y i n
H e me d a n T a r a f n a Gi t me s i v e D n me s i
S r a s n d a ka n Ol a y l a r
Sultan Turul Beyin ana bir kardei ve Musul emri olan brahim
Niyal Bey drtyzelli senesi iinde ayakland. Hemedan'a gitti. Tu-
rul Bey de arkasndan seirtip gitti. Badad'daki Trkler de ona uyup
gittiler.
Badad bylece boalnca Besasr, Bedran olu Kiri ile birlee-
rek o senenin Zilkade aynn altnc gn Badad'a geldiler. Bir haf-
ta kadar kendilerine kar koyanlarla vurutular. Sonunda Besasr,
adamlarn toplayarak Halifelik merkezini yamalad.
Badad'da Msr sancaklarn at. Msr ve am'n sahibi olan
Mustansr Alevi adna hutbe okuttu ve ezanlarda Hayya al hayri'l-
amel denilmesini emretti.
Halife Kaimbiemrillh aresiz kald. Bedran olu Kri'e snd.
O da Arap detince onu korumak iin amcas olu Mhari'e teslim
etti. Mhari, Halife'yi Hdise-yi Ane'ye gtrd. Halife nin adamla-
r savuup Turul Bey tarafna gittiler.
Besasr, Badad'da yerletikten sonra Vast ve Basra'y da al-
mtr.
Sultan Turul Bey'e gelince, nce Nevruz dolaysiyle askerini da-
tp yannda az asker kalmt. Niyal Beyin ayaklanmas zerine He-
men yanndaki atllar ile onun arkasndan seirtip gitmiti.
Niyal Bey ise bana pek ok kalabalk toplamt. Sultan onun
zerine varmaya cesaret edemedi. nnden savuarak Rey ehrine
764
gitti. Kardeinin oullarn yardma ard. nk Sultan Turul
Beyin kardei ve Horasan emri olan Mikil olu ar Bey
Davud, drtyzellibir senesi iinde lnce yerine olu Alp Arslan
Horasan emri olmu ve Davud Beyin Alp Arslan'dan baka Yakut
Bey ve Sleyman Bey ve Kadut Bey adlarnda olu daha kalmt.
Turul Bey bu kere onlar ard. Onlar da ok sayda asker ile gelip
Rey yaknnda brahim Niyal Bey ile yapt savata Niyal Bey boz-
guna urad. Tutulup Turul Beye getirildi. Niyal Bey, ara sra ba
kaldrr, Turul Bey de onu balard. Fakat bu kere affetmedi. Bo-
durdu.
Sultan Turul Bey, Niyal Bey belsn giderdikten sonra hemen
Badad'a gitti. Badad'a yaklanca Besasr'nin oluk ocuu ve
adamlar kayklara binerek aaya doru katlar. Badad'a girileri
drtyzelli senesi Zilkade aynn altsnda idi. klar da drtyzelli-
bir senesi Zilkade aynn altsnda olduundan Badad'da kal sre-
leri tam bir sene olmutur.
Sonradan Turul Bey Badad'a geldi ve hemen Halife'nin getiril-
mesi iin Mhari'e adam gnderdi. O da Halife'yi alp getirdi. Halife
Nehrevan'a gelince, Sultan Turul Bey kp onu karlad ve byk
bir sayg gstererek Badad'a getirdi. Hatt Turul Bey Halifelik
merkezinin kapsnda bir terifat gibi durdu ve atnn gemini tutup
odasnn kapsna kadar getirdi. Halife Hazretleri, Zilkade ay sonla-
rnda evine girdi.
Besasr, Kfe tarafna savumu olduundan Turul Bey hemen
Humartekin Tura'yi askerle o tarafa gnderdi. Kendisi de arkalarn-
dan gitti. Tura, anszn Besasr'yi basnca, Besasr, am tarafna
savuamayp kar koymak zorunda kald. Yaplan savata bozguna
urad. Tutulup ldrld ve kesik ba Turul Beye getirildi. O da
Badad'a gnderip halka gsterdi.
Drtyzelliiki senesinde Merdasoullarmdan, ibl'd-Devle olu
Mahmud Haleb zerine gitti. Mustansr Alev'nin askerine stn gele-
rek Haleb'i ald.
l e n l e r
Halife Kaim'in olu Zahiret'd-Din, drtyzkrkyedi senesi Zil-
kade aynda ld. Ercvan adl cariyesi ondan gebe kald. Drtyz-
krksekiz senesi iinde bir erkek ocuk dourdu. Abdullah ad takld.
Dedesi Kaim'den sonra tahta kan Mukted, ite bu ocuktur.
Drtyzkrkdokuz senesinde ktlk ve veba karak saysz insan
ld.
Yine bu sene nl air kr Maarr ld. Bilgi ve faziletiyle tann-
mt. Fakat iirlerinde dinsizlie dair szler vardr.
Bveyhoullar hkmdarlarnn sonuncusu olan Melik Rahim,
drtyzelli senesinde Rey kalesinde hapisken lmtr.
ALP ARSLAN'IN TAHTA IKII
765
Bu sene Bakad Habb Maverd olu Muhammed olu Ebu H-
seyin Ali de seksenalt yanda ld. Havi ve Ahkm- Sultaniye
ve Kanun-u Vezaret ve benzer birok eserleri vardr. Fkh ilmini
Ebu Hamid Esferayn'den renmitir. Gazne emri Mes'ud olu Sul-
tan Ferruhzad, drtyzellibir senesi balarnda ld. Kardei Mes'ud
olu brahim saltanat tahtna oturdu. Hemen Horasan valisi Mikil
olu Davud ile bar yapt. Fakat aras ok gemeden Davud Bey de
lmtr.
Drtyzelliiki senesinde Halife Kaim'in anas Bedr'd-Dca ld.
Aslnda bir Ermeni criyesiydi. Drtyzkrkyedi senesinden beri Af-
rika'da basma buyruk hkm sren Badis olu Muiz drtyzelli se-
nesinde ld. Yerine olu Temm geti. Fakat Mustansr Alev tara-
fndan gnderilen iki Ar ab kabilesi, Afrika ehirlerinde idareyi elleri-
ne geirmilerdi. Bu kere, Muiz lnce dmanlar, onun memleketle-
rine gz koymulardr.
Yine bu sene Musul ve Nusaybin'in sahibi olan Bedran olu Kiri
lnce, Akloullar topland. Olu, Ebu Mekarim Mslim'i onun yeri-
ne oturttular.
Yine bu sene Diyarbekir'in sahibi Krt Mervan olu Nasr'd-Dev-
le Ahmed seksen yan akn ld. Emriik sresi elliiki senedir. Mem-
leketini ok gzel idare etti. Snrlarn ok iyi korudu. Gerekten dn-
yadan km ald. Zamannda benzeri grlmedik ekilde nimetler iin-
de yaad. Alk sanatn gelitirmek iin Msr'a alar gndermi-
ti. arkc cariyelerinin iinde beyz ve daha fazla altuna alnm
kzlar vard. Meclisindeki ss ve eyalarnn deeri ikiyzbin altn
tuttuu sanlyordu.
Sultan Turul Beye ar ve az bulunur hediyelerle beraber yz-
bin altn gndermiti. lnce olu Nasr onun yerine gemitir.
T u r u l Be y i n l m v e A l p A r s l a n ' n T a h t a k
Sultan Turul, bir zamandr Halife Kaim'in kzn istiyordu. Oy-
sa o zamana kadar hkmdarlardan hi birisine Halife kz verilme-
diinden Halife Kaim, de bundan ekinmiti.
Sultan Turul da her istediine kavumutu. Bu i de olursa Hz.
Peygamber soyuna kararak gemi sultanlarn kavumadklar e-
ref ve iftihar kazanm olacakt. Halife de aresiz kabul etti. Drtyz-
eldrt senesi iinde kzyla Sultan Turul'un nikhlar kyld. Drt-
yzellibe senesi Safer aynn ortalarnda zifaf oldular.
Sultan Turul'un Halife'ye ve veliaht olan torununa ve kz Sul-
tan'a ve anasna verdii mal ve deerli mcevherler hesap ve takdirin
dndadr. Hele ziiaf gecesinde yeni gelin olan Sultan Efendi, Sulta-
nn saraynda bir altn taht zerine oturtulduu zaman Sultan Tu-
rul, yanma girip yer pmken dorulmayp duvan da amadn-
dan, Sultan Turul'un sat mcevherlere deer biilemez.
766
Sultan Turul, Saf er aynda bu ekilde maksadna erdi. Rebilev-
vel aynda yeni kars oian Halife'nin kzm alp Rey ehrine gtrn-
ce hastalanarak Ramazan aynn sekizinci cuma gn ld. Allah
rahmet etsin ve kusurlarn affetsin. Yerine kardei olu ve Horasan
valisi Alp Arslan geti. Azdu'd-Devle lkabn ald.
M a r i b ' i n D u r u mu
Dou Bveyhoullar Devleti'nin yklmasyla Seluklu Devleti'-
nin douu srasnda Kuzey Afrika'da Murabtn yani Mlessimin
Devleti kurulmak zereydi. '
Mlessimin, erkeklerinin yzleri peeli olan kabilelerdir. En me-
hurlar Lemtne kabilesidr. Bunlar eskiden Berberi ehirleri ile Su-
dan ehirleri arasnaaki sahralarda yayorlard. Mecus dininden idi-
ler. nc asrda slm ile ereflenmilerdir. Sudan halkndan da
birok kabileleri slm dinine sokmulard. Zamanla dinin temellerini
ve slmn artlarn unutmulard.
Onlardan Cevher adnda biri drtyzkrksekiz senesinde hacca
gitti. Dnnde o kabilelere dinin hkmlerini retmek iin Yasin
olu Abdullah adl fakihi alp Mlessimn'den Lemtne kabilesine g-
trd.
Yasin olu, onlar slm eriati ile amel etmeye ard. Kimi ka-
bul etti, kimi reddetti. Yasin olu kabul edenlere Muhalefet eden-
lerle savamak gerekir. Siz iinizden birini Emr seiniz dedi. Gr-
me sonunda Lemtne eyhi mer olu Ebu Bekir'i Beylie seerek
ona biat ettiler. Yasin olu, onu Emr'l-Mslimm diye lkaplandr-
d. slm'a girenler Ebu Bekir'in bana toplandlar. Yasin olu da on-
lar Murabtn diye adlandrarak Allah yolunda savaa zendirdi.
Murabtn, hemen Allah urunda savaa kalkarak bozguncu, is-
yanc ve er' hkmlere uymayanlardan ikibin adam ldrdler. Bu-
nun zerine sahradaki kabilelerin hepsi ba ediler. Murabtn'in kuv-
vet ve kudretleri artt. lerinden bir topluluk Yasin olu Abdullah'-
dan fkh ilmini rendiler.
mer olu Ebu Bekir ile Yasin olu Abdullah, bu konuda bana
buyruk ve bildiini iler olunca Cevher, onlara haset ederek ii boz-
maya kalkt. Hemen bir meclis toplanp Cevher, Mslmanlarn
arasn bozmaya kalkt iin, hakknda lm karar alnd. Ve bu ka-
rar uyguland.
Sonra Murabtn ile Sus halk arasnda kan savata fakih Ya-
sin olu Abdullah ldrld.
Sonra Murabtn Sicilmase zerine yrdler ve yaplan savata
stn gelip, Sicilmase emrini ldrdler.
Emr'l-Mslimn, mer olu Ebu Bekir, yzelli senesinde o
ekilde Sicilmase'ye sahip olunca amcas oullarndan Tafin olu
SULTAN ALP ARSLAN'IN DUROIU
767
Yusuf'u Sicilmase valisi tyin etti ve onu askerle Sus zerine gn-
derdi. O da varp Sus ehrini ald.
Murabtlarn erkekleri yzleri rtl gezdikleri iin onlara M-
lessimin de denir.
. O zaman Afrika emri olan Badis olu Muiz olu Temm ile akra-
basndan olan Hammadoullar arasnda devaml bir dmanlk var-
d. Msr'dan Afrika tarafna gnderilen Riyali ve Zabe kabileleri, di-
er baz Arap kabileleri ile birleerek Hammadoullar ile iddetli sa-
valar yaptlar. Araplar btn memlekette idareyi zorla ele geirdik-
lerinden Afrika ehirleri harab olmutur.
Tunus valisi Muiz olu Temm'e ba kaldrd. Hammad olu lyas
olu Nasr'a snd. Muiz olu Temm, Mehdiye'den byk bir ordu
gndererek drtyzellisekiz senesinde Tunus'u alm. Sonra kendisine
ba kaldran dier ehirleri de itaat altna almtr.
mer olu Ebu Bekir drtyzaltmiki senesinde lnce Murabt-
lar birleerek Tafin olu Yusuf'u emirlie setiler. Emr'l-Mslimn
diye ikaplandrmlardr.
Ondan sonra Tafin olu, Merake ehrini kurarak kendisine h-
kmet merkezi yapt. Sebte ve Tanca gibi birok ehirleri alarak mem-
leketini geniletti ve askerini oaltt.
S u l t a n A l p A r s l a n ' n D u r u mu
Drtyzkrkbe senesi Ramazannda Turul Bey'in Rey ehrinde
lmesinden sonra kardei olu ve Horasan valisi Alp Arslan tahta k-
t. Amcas ve Herat emri Mikil olu Fahr'l-Melik Peyko bamsz-
lk peine derek ona itaat etmedii gibi Hatlan. ve Saganiyan emir-
leri de ayaklandlar. Alp Arslan drtyzaltmbe senesi iinde nce
Hatlan zerine yrd. Hatlan emri, kaleye kapand ise de bir bur
zerinde iken bir ok isabet ederek lnce kale teslim olundu.
Sonra Alp Arslan, Herat kalesinde Peyko'yu sarp sktrarak tes-
lime mecbur etti. Teslim olunca ona ikram edip sayg gsterdi.
Sonra Saaniyan'a gidip, dan tepesindeki kalesini zorla ele ge-
irerek emrini tutup ldrd.
Bu sene Badad'm dzene sokulmas iin komutanlarndan birini
Badad'a Suba tyin etti. Bilginlerden bazlarm yanlarna katarak
Turul Beyin kars olan Hafize kz Seyyide'yi Badad'a gnderdi.
Halife genel divan kurdu. Alp Arslan'n gnderdii adamlar kabul
etti. Ona saltanat verme trenini yapt. Hil'atini onlara teslim ede-
rek gnderdi. Eadad minberlerinde Sultan Alp Arslan adna hutbe
okunmasn emretti.
Seluklulardan Peyko olu Arslan olu Sahab'd-Devle Kutulmu,
Bey ki, sonradan Konya'da hkmet eyleyen Seluklu hkmdarlar-
nn ceddidir. Amcas olu Turul Bey zamannda snrlarda dolap-
768
Rum memleketlerine gaz ederek ok servet, kuvvet ve hret kazan-
m ve Malatya taraflarn almt. Bu sefer bana byk kalabalk
toplayp, Alp Arslan'a ba kaldrarak Rey zerine yrmt, Alp
Arslan drtyzelliyedi senesi Muharrem aynda Niabur'dan bir ordu
gnderdi. Bu ordu Mefaze'den hareketle Kutulmu'tan nce Rey eh-
rine geldi. Sultan Alp Arslan da veziri Nizam'l-Mlk ile beraber Ni-
abur'dan kp Damegan'a gelince, Kutulmu Beye adam gnderip
ona akrabalndan sz ederek ona t vermise de Kutulmu, askeri-
nin okluuna gvenerek ona yksekten atp tutarak cevap verip Rey
kylerini yamaya balad.
Alp Arslan da Kutulmu'un askerinin okluundan rkmse de
Nizam'l-Mlk, ona cesaret vererek askeri sava dzenine sokarak
arpmaya baladklarnda Kutulmu'un askeri daha ok iken boz-
guna urayarak Kutulmu'un kalelerinden biri olan Girtkh kalesine
doru kat.
Toz duman kaklp da Alp Arslan'm askerleri sava meydanna
konduklar zaman Kutulmu'un cenazesi grld. Meer sava sra-
snda kazara attan dp ba bir taa dokunarak lm. Alp Arslan
amcasn bu durumda grnce pek ok zlerek yas tuttu. Kutulmu
Beyden sonra olu Sleyman Bey, onun yerine geerek Rum diyarnn
hkmdar olmutur. Muharrem ay sonunda Alp Arslan, Rey ehrine
girdi. Rebilevvel ay iinde Rey'den kp Azerbaycan tarafna gitti.
Kestirme yollardan yryerek Nahcevan'a geldi. Halife tarafndan
gnderilen adamlar ile hil'at kendisine eriti. O da komutanlar ve Ha-
lifenin adamlar nnde Halife Hazretleri'ne biat etti.
Hkmdarlar ve etraftaki beyler Sultan Alp Arslan'a ba ediler.
Askerleriyle gelip ordusuna katldlar. Byk bir ordu ile Aras nehri-
ni geip, Grcistan zerine yrd. Birok kaleler ald. Pek ok mem-
leketler ele geirdi.
Grcistan kral, her sene hara vermek zere aman istedi. Alp
Arslan, onunla bar yapt. sfahan'a dnd. Oradan Kirman'a gidin-
ce, kardei Kavurt Bey onu karlayarak boyun edi.
Sonra Alp Arslan Merv'e gitti ve olu Melikah'a Maverannehir
hkmdar olan Hakan'n kz Trkn Hatun'u ve dier olu Arslan-
ah'a da Gazne sahibinin kzn ald. Bylece hem Hakan ile hem de
Gazneliler Devleti ile akrabalk kurdu.
Drtyzellisekiz senesinde Alp Arslan, olu Melikah' veliaht et-
ti. Hutbelerde adnn anlmasn emretti. Belli bir vergiyle Mazende-
ran' Peyk Beye, Belh'i kardei Davud olu Sleyman'a, Harezm'i
kardei Arslan Ergu'ya, Merv'i dier olu Arslanah'a, Saaniyan' ve
Taharistan' kardei lyas'a, Bahur vilyetini ve blgelerini akraba-
sndan Erta olu Mes'ud'a ve Esfezar vilyetini Erta olu Mevdud'a
verdi. Beyzkrkdokuz senesinde Sultan Alp Arslan Fris yresini
ald.
Alp Arslan'm byk veziri Nizam'l-Mlk'n Badad'da yapm-
na balam olduu Nizamiye Medresesi bu srada bitti. Mderrisliine
769
o yzyln en byk bilgini ve takva sahiplerinin ba irazl eyh Ebu
shak getirildi. O srada ise medresenin zorla alman bir yerde yapl-
d eyhin kulana gitti. Al gnnde byk bir kalabalk toplan-
mken, eyh Ebu shak gitmedi. Arand, bulunamad. Halk ise bekli-
yordu. Hemen bazlarnn iaretiyle Kitab- m sahibi olan Ebu
Nasr Sabb oturup bir ders verdi. Yirmi gn o medresede ders verdi.
Sonra eyh Ebu shak ortaya kt. Nizam'l-Mlk, bunu duyunca k-
yamet kopard. Sonunda Ebu shak raz edilerek gelip Nizamiye Med-
resesinde derse balamtr.
Mseyyeboullarmdan Musul sahibi olan Kiri olu eref'd-Dev-
le drtyzaltm senesinde Mustansr Alev'ye bal olan Klboul-
lar e savat. Onlara stn gelerek ellerindeki Msr sancaklarn
alp, Badad'a gnderince, bu sancaklar krlp halka gsterildi. Drt-
yzaltmbir senesinde am'da Megaribe (batllar) ile Mearika (do-
ulular) savarken nl Emev Camisi yand. Btn gzellikleri yok
oldu.
Drtyzaltmiki senesinde Maverannehir hkmdan ve Tr-
kistan Hakan olan Tokga Han lnce yerine olu ems'l-Melik Nasr
Han geti.
Yine bu sene Mekke emri Haim olu Muhammed in elisi ile
olu, Sultan Alp Arslan'n yanma gelip Mekke'de Halife Kaimbiem-
rillh ile Sultan Alp Arslan adlarna hutbe okundu Msr'n sahibi
olan Alev Halife'nin hutbeleri kesildi ve ezanlarda Hayya al hay-
ril-amel cmlesinin terkedilmi olduunu haber verdiler. Alp Arslan,
ona otuzbin altn ve gzel elbiseler verip, senede onbin altn tahsis
etti.
Msr'n sahibi olan Mustansr Alev'ye bu durumun ar gelmesi
gerekirse de, o zaman onun bu gibi eyleri dnmeye hl ve vakti el-
vermiyordu. nk bir iki senedir Msr'da ok ktlk ve pahallk
vard. Halk birbirini yedi ve bir ou alktan kaarak Badad'a kadar
geldi. Oysa anas her ie burnunu soktuundan hkmet idaresi bo-
zuldu. Trk askerleri ile klemenler arasnda atmalar oldu. Bunun
sonunda devlet idaresi zorbalarn eline geti. Asker ise maan iste-
mekte direniyordu. Mustansr Alev, hazinesindekileri ucuz bir ekilde
satmak zorunda kald. Tccar bunlar satn alarak drtyzaltm
senesinde gtrp Badad'da sattlar.
Bu sene Haleb'de Halife Kaimbiemrillh ile Sultan Alp Arslan ad-
larna hutbe okundu. Haleb emri olan Merdas olu Salih olu Mah-
mud, Sultan'n durumunun gittike ykseldiini grnce gelecein-
den korkuya derek Haleb'in ileri gelenlerini ve eyhlerini ard.
Seluklu Devleti'nin kuvvet ve kudretinden sz ederek Bu, yeni bir
devlet ve kuvvetli bir hkmettir. Baka mezhepten olmalar dolay-
siye onlar sizin kanlarnz hell sayarlar. Zamannda bir are dn-
meli... Bana kalrsa hemen Msr'dan vazgeerek hutbeyi Abbasi Ha-
lifesi ve Seluklu Sultan adna okumal deyince, Haleb'in ileri ge-
F. 49
770
lenleri ve eyhleri de onun grn uygun bulmular. Mezzinler,
Abbasilerin almeti olan siyah elbiseler giyip, Kaimbiemrillh ve Suh
tan Alp Arslan adna hutbe okundu.
Alp Arslan ise o srada Diyarbekir'e geldi. Emri olan Mervan o--
lu Nasr ona boyun eerek yzbin altn sunduundan Sultan, onu.
memleketinde brakarak Haleb'e gitti. Mir Manmud da o yolda bo-
yun emekle, onu da yerinde .braktktan sonra Azerbaycan'a dnerek,
Hy ehrine geldi.
O srada Alp Arslan olu Melikah'm komutanlarndan Atsz adn-
da biri, bir tmen Trk askeri ile Filistin'e gitti. Remle ehrini ve son-
ra Kuds' ald. am' sararak etrafn yamalamaktayd.
Ermanos adl Kayser de Rum, Frenk, Rus, Grc ve baka ka-
vimlerden ikiyzbin asker toplad. slm snrna saldrd. Ahlat ta-?
raflarndan Malazgirt'e kadar geldi.
Alp Arslan, Hy ehrindeyken bunu haber ald. Allah yolunda sa-
vaa yeltenmise de askeri dankt. Onlarn toplanmasna da zaman
yoktu. Hemen oluk ocuunu ve hazinelerini ve arlklarn veziri
Nizam'l-Mlk ile Hemedan'a gnderdi. Kendisi onbebin kadar atl
ile dman zerine yrd. nc askeri Ahlat yaknnda Kayser'in
onbin kiilik ncs ile karlat. Yaplan arpmada stn geldi.
Fakat ordusu, Sultan'n askerine nisbetle kat kat fazla olduundan
Sultan, bar iin Ermanos'a adam gnderince Bar, Rey ehrin-,
de olur deyince Sultan, pek ok zld.
te o zaman Hanef imamlarndan Buharal Abdlmelik olu Mu-
hammed, Sultan'a hitaben, Sen, bir din iin savayorsun ki, Cenab-
Hak, onu muzaffer ve teki dinlere stn klacan vaad buyurmu-
tur. Umulur ki Cenab- Hak bu fethi senin adna yazmtr. imdi cu-
ma gn leyin hatipler minberlerde iken dman karla ki, ha-
tipler, o zaman Allah yolunda savaan mcahitlere yardm ile dua
ederler ve o saatte dualar kabule yakndr deyince tam o saat gelin-
ce Alp Arslan, askeriyle namaz kldktan sonra alad. Halk da onun-
la beraber alatlar. Dua etti, onlar da min dediler.
Sonra askere dnerek, steyen geri dnsn. Burada Sultan yok-
tur. Ben de sizin gibi bir erim dedi. Yayn ve tirkeini att. Yalnz
kl ile topuzunu ald. Kendi eliyle atnn kuyruunu balad. Asker
de aynsn yapt. Beyazlar giydi. lrsem kefenim budur diyerek
buhurland ve gzel koku srnd. Askeri de hep onun gibi lm eri
oldular. Kendisi bir nefer gibi ileri hareket eyledi. Asker de ona uydu.
Rumlarn dalar, ovalar almaz ordusuna yaklatklar zaman Alp
Arslan, Tekbr alp, kkremi arslan gibi dman zerine atlnca as-
ker de kaplanlar gibi onunla beraber dman ordusunun iine dald-
lar. O srada iddetli bir yel esip, tozu topra dman zerine srp,
gz gz grmez oldu. Rum ordusu bozuldu. Trkler, kollar yorulun-
caya kadar onlar krp ovalar dman leleriyle doldu.
elimsiz bir kle, giyimli kuaml birini ldrecei srada, yann-
daki adamlardan biri Aman ona dokunma Kayser'dir deyince onu
ALP ARSLAN'IN LDRLMES
771
Alp Arslan'n yanma gtrd. Durumu bildirdi. Alp Arslan Ben, sana
bar iin adam gnderdim. Sen kabul etmeyip, kendini bu felkete
drdn deyince Bama kakma... Ne yapacaksan bir an nce yap
dedi. Alp Arslan Eer sen beni tutsak etseydin ne yapardn? deyin-
ce Fena yapardm dedi. Ya benim sana ne yapacam sanyorsun?
deyince, Ya ldrrsn ya da slm ehirlerinde halka gsterirsin
sanyorum. Mal alp da salvermek sureti uzaktr deyince Sultan Be-
nm bundan baka niyetim yoktur dedi. Ermanos birbuukmilyon
altn vermek ve Rum diyarndaki slm esirlerinin hepsini serbest b-
rakmak artyla elli sene iin bir anlama yapmaya karar verdiler.'
Alp Arslan, Ermanos'u bir adra kondurdu ve ona onbin altm yol
paras verdi. Komutanlarndan esir olanlar da salverdi ve ertesi gn
ona hil'at giydirdi.
Ermanos, bu gnl alc muameleyi grnce Halifeniz ne taraf-
tadr? deyince Badad tarafn gsterdiklerinden o tarafa ynelerek
tapnd. slm milletinin gzel ahlkn vd. Sonra Alp Arslan onun
yanna asker koup, emin bir yere kadar ulatrd.
Rumlar ise Ermanos'un tutsak edilii zerine Mihail'i saltanat
tahtna oturtmulard. Ermanos, Ermenistan'da bir keye ekilip
kald.
Fakat Alp Arslan'a temin edebildii ikiyzbin altn ile ssl, i-
lemeli altm bir tabak gnderdi. Sonra Ermenistan'da hkmdar oldu.
O zamann airleri bu zaferden dolay Alp Arslan hakknda ok
iirler sylediler. Gerekten onun bu zaferi dnyada az grlm fe-
tihlerdendir.
Drtyzaltmdrt senesinde Halife'nin ikyeti zerine Badad
Subasnn yani emniyet grevlisinin deitirilmesi gerekti. Sultan
tarafndan Sa'du'd-Devle Gevheryn, Badad Subas olarak tyin
edildi.
Bu sene Halife Kaimbiemrillh, Alp Arslan'a olu ve veliaht olan
Melikah'a hil'atler gnderdi. Kendisinin torunu ve veliaht olan
Muktedibillh iin, Alp Arslan'n kzn istedi. Sultan da uygun gr-
dnden Niabur'un dnda nikhlar kyld.
A l p A r s l a n ' n l d r l me s i
Sultan Alp Arslan'n Maverannehir emri olan ems'l-Melik Te-
kin ile aralar bozulmutu. Alp Arslan drtyzaltmbe senesinde Cey-
hun nehri zerine kpr kurup, ikiyzbin askerle Maverannehir'e
geti. Adamlar Rebilevvel ay iinde Yusuf Harezm diye bilinen bir
kale komutann tutup, tahtnn yanma getirdiler. Drt kazk aklp
da ellerinin ayaklarnn onlara balanmasn emretmesi zerine Yu-
suf ona, Be korkak! Benim gibi yiit byle mi ldrlr? deyince
Sultan fkelenerek yayn eline ald Brakn unu dedi. Braktlar.
772
Sultan, ona bir ok att. Vuramad. Oysa o zamana kadar att okun
hedefini bulmad grlmemiti!
Yusuf, hemen Sultan'n zerine srad. Sultan da tahtndan iner-
ken srp yz stne dnce Yusuf, onun zerine kp yann-
daki bakla vurdu, bo brn yard. Komutanlardan birini de ya-
ralad. Mehterler p Yusuf'u ldrdler.
Sultan Alp Arslan, yaral olarak kalkp adrna gidince Her ne
zaman dman zerine gitsem yce Allah'tan yardm isterdim. Dn
bir tepe zerine ktm zaman askermin okluundan, ordumun
arlndan bana ayamn altmdaki da alkanyor gibi geldi. Kuv-
vetimle gururlandm. Kendi kendime 'ben dnyann padiahym. Ba-
na kim stn gelebilir?' dedim. Bugn Cenab- Hak, en ciz bir kulu
ile beni ciz kld deyip tvbe etti. Rebilevvel aynn onuncu gn
ld. Kerim, adaletli ve yiit, esiz ve ei az bulunur bir sultan idi.
Huzurunda ou zaman tarihler, hkmdarlarn uymas gereken ku-
ral ve hkmlere dair kitaplar okunurdu. Saltanat sresi dokuz yl,
alt ay, ksur gnlerdir. Menkbeleri oktur. Allah bol bol rahmet et-
sin.
M e l i k a h ' m T a h t a k v e Ol a y l a r
Alp Arslan'm lmnde olu ve veliaht olan Melikah yannda
bulunuyordu. Orduda Seluklu saltanat tahtna oturdu. Babasmn
byk veziri Nizam'l-Mlk' makamnda brakt. Ona nfuz ve ser-
besti ve Atabey unvann verdi. Dorusu o da gzelce idareyi baar-
d. Bu iltifat ve takdire lyk olduunu gstermitir.
Melikah, Nizam'l-Mlk ile beraber Horasan yakasna getiler.
Ordu ile Niaptr'a ve oradan Rey ehrine gtler.
Kirman'da bulunan Davud olu Kavurt Bey kardei Alp Arslan'-
n ldn duyunca Rey ehrini almak zere harekete gemiti. Me-
likah ise Nizam'l-Mlk ile beraber ondan evvel Rey ehrine gelip
onun hareketini iitir iitmez ona kar ktlar ve Hemedan'a yakn
bir yerde yaptklar savata Kavurt Beyin sol kolu, Melikah'm sa
kolunu bozmuken Melikah'm sol kolunda bulunan Arap ve Krt
askerleri, Kavurt Beyin sa kolunu bozdular. Dier kollar da bozul-
du. Kavurt Bey, kat ise de sakland bir kyde tutulup ldrlm-
tr.
Sultan Melikah'm kardei ve Belh valisi olan Eyaz'dan da byle
bir isyan hareketi umulurken drtyzaltmalt senesinde ldnden
Melikah, onun bel kesilmesinden de kurtulmutur.
Melikah'm komutanlarndan Gevheryin bu senenin Safer ayn-
da Badad'a geldii srada Halife Kaimbiemrillh genel divannda
Melikah'a saltanat verdi ve fermann komutan Gevheryin'e teslim
etti.
Maverannehir emri ve Trk Hakan olan ems'l-Melik Tekin
Han, Alp Arslan'n lmesiyle Melikah'm dnmesini haber alr almaz
Semerkant'tan hareketle Tirmiz ehrine girmiti. Bu sene Melikah,
Nizam'l-Mlk ile beraber gidip Tirmiz'i geri aldktan sonra Semer-
kant'a doru yrd.
Hakan Tekin hemen Tirmiz'e saldrmt. Bu yzden zr dileye-
rek bar dileinde bulundu. Bu konuda Nizam'l-Mlk'e de bavur-
mutu. Melikah da izin verdiinden bar yaparak Horasan'a ve ora-
dan Rey ehrine dnm ve Belh vilyetini belli bir vergiyle kardei
Teke'e vermitir. (Teke: Eski hkmdarlardan bir padiahm addr.
zm ekirdeine de denir. Burhan- Kat' tercmesi).
Msr'n idaresi zorba komutanlarn eline getii iin Mustansr
Alev'nin hkm kalmamt. am diyarnn valisi Bedr-i Cemal'ye
kendi halinden ikyet ettiinden, Bedr-i Cemal drtyzaltmyedi
senesinde anszn Msr'a gidip idareyi zorla ele alan komutan ve su-
baylar tutup idam ederek Msr'n ilerini dzeltmitir.
Drtyzaltm senesinde Muhammed Mervez olu Ahmed'in
kz nl hads bilginlerinden Kerme Hatun Mekke'de ld. Sahih-i
Buhar'den ders verirdi. Sahih-i Buhar'yi senetleriyle bilen ilknce
odur. Allah bol bol rahmet eylesin.
Yine bu sene nl Tarih'in sahibi Badadl Sabit olu Ali o-
lu Ebu Bekir Ahmed, Badad'da ld. Altmtan fazla eserleri vardr.
Asrnda dnyann bata gelen bilginiydi. Aslnda fakih iken somadan
hads ve tarih ilimlerine eilim gstermitir.
Hads hafzlarndan o zaman en mehur iki kii vard. Biri Do-
u'nun hafz idi ki, bu Badadl Hatb'dir. teki Bat'nn hafz idi ki,
Kitab- Istab, Kitab- Temhd ve Kitab- Behet'l-Mecalis ve
baka birok eserler yazm olan Kurtubal Abd'l-Berr olu Ebu Amr
idi. O da bu sene Endls'te atbe ehrinde lmtr. Allah ikisine
de bol bol rahmet etsin.
Drtyzaltmbe senesinde Me'mn olu Muhammed olu Ali
olu erif Abd's-Samed Badad'da ld. Hads ilminde senedi ok
yksek biri idi. Allah rahmet eylesin.
Yine bu sene Rahib Ben Abbas denilen Mhtedbillh olu Ab-
dssamed olu Abdullah olu Ali olu erif Muhammed ld. nl
Hads bilgini Darekntn'den rivayet eden hadsilerinin sonuncusu-
dur.
Tasavvuf ilminde asrnn imam ve nl eserler yazm olan imam
Ebu Kasm Kueyr (k.s.) de o sene ld. Kendisinin bir ksra vard.
Yirmi sene ona binmiti, lnce ksrak, bir hafta bir ey yemeyip l-
mtr.
Drtyzaltmalt senesinde Ebu Cafer Semnn olu Kad Ebu
Hseyin ld. Gariptir ki, inanta Hanefler Mtrid ve afiler E'-
ar olagelmilerken, gerek Ebu Hseyin, gerek babas Ebu' Cafer Ha-
nef olduklar halde E'ar mezhebini pek ok tutuyorlard. Ebu Ca-
fer'in bu yolda birok eserleri vardr.
K a i m'i n l me s i v e M u k t e d ' n i n T a h t a kma s
M'minlerin Emri Kadirbillh olu Kaimbiemrillh, drtyzalt-
myedi senesi aban aynn onnc perembe gn ld. Torunu
ve veliaht Muktedbiemrillh Halifelik tahtna oturdu.
Kaim'in mr yetmialt sene, ay, be gn olup, Halifelik s-
resi krkdrt sene, sekiz ay, ksur gnlerdir.
M u k t e d ' n i n H a l i f e l i k Za ma n
S e l u kl u D e v l e t i ' n i n a n n n Y ks e kl i i
Muktedbiemrillh, hayrsever, yksek himmetli ve yiit idi. Ya-
ondokuzu am idi ki, drtyzaltmsekiz senesinde tahta kt.
Halifelik zamannda E'arler ve afiler ile ar Hanbeller ara-
sndaki mezhep ekimelerinden dolay dv ve atma eksik olmu-
yordu.
O zaman Seluklu Devleti'nin en parlak devriydi. slm hkm-
darlarnn en by Seluklu Alp Arslan olu Melikah idi. Bakenti
sfahan'd.
Byk veziri Nizam'l-Mlk bilgin, faziletli ve siyaset alannda
asrnn teki ve ei az bulunur bir devlet adamyd.
Gne Balk burcunun yarsna gelince, Nevruz yani ylba sa-
ylyordu. Drtyzaltmyedi senesinde -Nizam'l-Mlk, yldz ilmiyle
uraan usta mneccimleri toplad. Ko burcunun birinci noktasn
Nevruz saydlar. Bu nokta ondan sonra takvim balangc olmutur.
Yine bu sene Rasathane yani yldzlar iin Gzlemevi yapld.
G gzetlemek ii iin Hayyam olu mer, Ebu Muzaffer sfery-
n ve Necib Vsit olu Meymun ve baka astronomi limleri grev-
lendirildiler. Melikah, bunun iin ok para harcad. Onun lmne
kadar bu gzetleme srmtr.
Emr Atsz drtyzaltm senesinde Remle ve Kuds' aldktan
sonra am' da kuatm ise de alamamt. O zamandan beri am
ehrinin etrafn yamalayp harab etmekte ve sktrmakta idi. So-
nunda drtyzaltmsekiz senesinde am'a girerek Halife Mukted
adna hutbe okudu. Ezanlarda Hayya al hayri'l-amel denilmesini
yasaklad. am ehirlerinin ounu ald.
Drtyzaltmdokuz senesinde Msr'a saldrarak Kahire'yi kuat-
t ise de askeri etrafa dalarak halka pek ok zulmler eder olduk-
larndan ky ve nahiyeler halk toplamp birleerek onlar vurup l-
SELUKLU DEVLET'NN YKSELME DEVRl
775
drdklerinden Atsz, hemen yanndaki az bir toplulukla am'a dn-
d.
Kuds halk ise Atsz'm memurlar hakknda kt muamele ede-
rek onlar Davud (a.s.)'n Mihrab'nda kuatmlard. Atsz, ehre yak-
lanca da Kudsller kaleye ekilerek savunmaya giritiklerinden At-
sz, hcum ile zorla Kuds'e girdi. Mescid-i Aks'ya snanlar bile
kltan geirdi. Yalnz Sahratullah yannda olanlara saldrmad.
Alp Arslan olu Tac'd-Devle Tana ki, kardei Melikah, ona
am diyarn ve fethedecei yerleri vermiti. Tana epey Trkmenler
ile Suriye tarafna yryerek Haleb'i kuatma ile urarken Bedri
Cemli tarafndan gnderilen Msr ordusu gelip, am'da Emr Atsz'
kuatnca Atsz, Tana'tan yardm istediinden Tana, am zerine
yrd. Msrllar, onu iitince am' terkederek geri dndler. Ta-
na am'a varnca Atsz, onu ehrin yannda karlad. Tana ise
uzaktan karlamam olduu iin fkelendi. Hemen Atsz' ldrtt.
Drtyzyetmibir senesinde am' alarak halk hakknda iyi davran-
d.
Musul emri Kiri olu eref'd-Devle Mslim de drtyzyetmi-
iki senesinde Haleb'i ald. Sultan tarafndan kendisine Haleb eyaleti
belli bir vergi karlnda verildi.
Melikah'n bakenti sfahan'd. Badad'da Amd'l-Irak unva-
niyle bir kaymakam vard. Amd'l-Irak, halifelik ilerine ok kar-
yor, Devlet Bakanlar da halka zulmediyorlard. Halife Hazretleri b
durumdan strab duyuyordu. Drtyzyetmibe senesinde Nizamiye
Medresesi mderrisi yani ders veren profesr irazl eyh Ebu shak'
elilikle Melikah'a ve Nizam'l-Mlfe'e gnderdi.
irazl eyh Ebu shak, dnyev ve uhrev ilimler sahibi deeri
yksek bir limdi. Yannda mam Ebu Bekir a gibi baz byk
adamlar ve ileri gelenler bulunduu hlde sfahan'a giderken yolda
halkn ona tuhaf ve yakn ilgisi grld. Hangi ehre varsa halk kar-
layp zengisine yaprlar ve bereket iin, katrnn aya altndan
toprak alrlard. Halk ellerindeki altm ve gm ne var ise ellerinde-
kini, sanatkrlar da yaptklarn onun bineinin zerine sayorlard.
Sve ehrine gelince, btn halk karlad. Ekmeki esnaf mev-
cud btn ekmeklerini, yemiiler sepetlerindeki yemilerini, ayakka-
bclar ocuklar iin yapm olduklar gzel ayakkaplarm ve dier
esnaf da, kendi yaptklarn eyhin binei zerine atyorlard. eyh
Hazretleri, her ne kadar Etmeyiniz derse de, onlar dinlemeyip elle-
rindeki eyleri sayorlard. eyh Hazretleri, Bestam'a gelince, orada
sofiyenin eyhi olan mehur Sehlek onu karlaynca eyh Ebu shak,
yaya olarak seirtip ona doru yrynce Sehlek, kendisini hayva-
nndan aa atp, Ebu shak'n elini pm, o da onun elini pp, iki-
si de birbiri hakknda byk saygda bulunmulard.
eyh Ebu shak, bylece sfahan'a ulat. Gerek Melikah, gerfek
Nizam'l-Mlk tarafndan son derece ikram ve sayg grmt. Ni-
zam
;
l-Mlk meclisinde eyh Ebu shak ile Mekke-Medine mam
Ebu Mel Cveyn arasnda nemli bir tartma yaplmtr.
776 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARK (Cilt: 2)
eyh Ebu shak'n btn istekleri yerine getirilmiti. Baaryla
Badad'a dnm ve Amd'l-Irak'n etkinlii giderek, artk Halifelik
dairesine saldramaz olmutu.
Melikah tarafndan Cheyr olu Fahr'd-Devle'ye emirlik veri-
lerek Diyarbekir zerine gnderildi. Drtyzyetmiyedi senesinde ya-
plan arpmalarn sonunda Fahr'd-Devle zafer kazand. Diyarbe-
kir'i ve el-Cezre'yi alarak Mervanoullar Devleti kmt. Melik-
ah tarafndan gnderilen baka bir ordu da Musul'a sahip olmutur.
Seluk olu Peyko olu Arslan olu Kutulmu, Rum diyarnn
emri iken Alp Arslan ile yaplan savata lmt. Onun olu ve Me-
likah'm kz kardeinin olu Emr Sleyman, Melikah tarafndan
Rum vilyetine vali tyin edilmiti. O zaman Rumlarn elinde bulu-
nan Antakya'y Melikah adna fethedip geri aldktan sonra Haleb'in
alnmasna kalkt srada am emri ve Melikah'm kardei olan
Tana da Haleb'i almak iin o tarafa gelince aralarnda kan arp-
mada Sleyman ldrld. Tana drtyzyetmidokuz senesinde Ha-
leb ehrini ele geirmitir. Melikah, o srada ordusuyla sfahan'dan
karak Musul ve Harran yoluyla Urfa'ya geldi. Oradaki Rumlar ko-
varak Urfa'y aldktan sonra Cber kalesini ve Menbic'i ele geirdi.
Haleb'e yaklanca Tana, hemen am'a dnd. Melikah da Haleb'i
alarak klesi ve dadsnn kocas Kasm'd-Devle Aksungur'u Haleb
valisi yapmtr. Rum valilii de Melikah tarafndan Emr Sley-
man'n byk olu Davud Bey'e verilmi ve Emr Davud, hemen Rum
diyarna gelip Konya'y Rumlarn elinden alp fethederek bakent
edinmitir.
Melikah Haleb'teki ilerini dzelttikten sonra dnp Badad'a
geldi. Halife Mukted ile grt. Halifenin elini pmek istedi. Halife
vermediinden Hi olmazsa mhrn peyim dedi. Halife mhr-
n verdi. Sultan da onu pp gzlerine srd. Sonra Halife, memle-
ket ve halkn ilerini Sultan'a brakt ve adaletli olmasn emretti.
Evvelce Sultan Melikah'm kz Hatun ile Halife Mukted'nin ni-
khlar kylmt. Drtyzseksen senesi Muharrem aynda zifaf oldu-
lar.
Hatun'un eyizi yzotuz deve, yetmidrt katr zerine yklen-
miti. Hayvanlarn anlar ve gs balar altn ve gmtendi. De-
ve yklerinin ou altn ve gmt. Alt katr zerine yklenmi olan
oniki gm sandk iindeki mcevher ve ssl eyalara deer biile-
miyordu. Katrlarn nnde takmlar mcevher ilemeli otuz adet
en iyi cinsten atlar gidiyordu. ehizin nnde Sa'd'd-Devle Gevher-
yn, Emr Porsuk ve dier komutanlar gidiyorlard. Byk vezir Ni-
zam'l-Mlk ve dier devlet adamlar hazrlanp, her birinin yannda
amdanlar ve me'aleler vard. Byk komutanlarn hanmlar da
baka baka ar ve pahal ss eyalar ve ziynetleri ile hazr olup,
nlerinde yine mumlu fitil ve me'aleler vard. Bunlar hep svariler
tayordu. te onlardan soma gelin hatun, altndan ssl olarak ya-
plm bir mahfe iinde bulunup etrafm ikiyz kadar Trk cariyeleri,
SELUKLU DEVLET'NN YKSELME DEVR
777
acayib ve garip bineklere binmi durumda sarm olduklar hlde Ha-
lifelik merkezine girdiler. Btn dkknlar mumlu fitillerle donatlp,.
Badad'da benzeri grlmedik bir donanma yaplmtr. Ertesi gn
Halife Hazretleri, Melikah'm komutanlarna ve deerli subaylarna
byk bir yemek verdi. Bu yemekte krkbin batman eker sarfolun-
mutur. Sonra Halife davetlilerine hil'atler giydirdi. Kaynvalidesi
Trkn Hatun'a ve dier kadnlara da ssl elbiseler gnderdi. Safer
aynda Melikah ve Nizam'l-Mlk sfahan'a dndler.
Melikah, sfahan'a gelince olu Ebu Suca' Ahmed'i veliaht edip,
adna hutbe okunmas iin Halife'ye bunu yazd. O da Ebu Suca' ad-
na Badad'da hutbe okuttu. Hatipler zerine altn sald.
O sene Melikah'm hakan kz olan Trkn Hatun'dan bir olu
doup, Mahmud ad kondu.
Yine o senenin Zilkade aynda Melikah kz Hatun'dan Halife'-
nin de bir olu dodu. Cafer Ebu'1-Fazl ad konuldu.
Bir sene sonra, veliaht olan ehzade Ebu Suca' ld.
Melikah kz Hatun, Halife'nin davranndan honut kalmad-
ndan babasna durumunu ikyet etti. O da kznn, tarafna gn-
derilmesini Halife'ye kesin ekilde yazd. Drtyzsekseniki senesinde
Hatun, olu Cafer Ebu'1-Fazl ile birlikte sfahan'a gnderilmilerdir.
Trkn Hatun'un kardei olu ve Maverannehir hkmdar olup
bakendi Semerkant olan Hzr Han olu Ahmed Han, ok zlim ve
kt ahlkl olarak halka zulmetmekteydi. Halk, ondan nefret ede-
rek gizlice Melikah'a ikyet ettiler. Maverannehir ehirlerini al-
mak zere gelmesini istediler. afi fkh bilginlerinin bata gelenle-
rinden Ebu Thir, ticaret ve hac bahanesiyle yola karak gelip Melik-
ah ile grt. Halkn ikyetini dorulad ve Maverannehir'i alma-
ya zendirdi.
Bunun zerine Melikah sekseniki senesi iinde o tarafa hareket
etmek zere iken Rum hkmdarnn elisi, senelik vergiyi getirdi.
Melikah, onu alp Ceyhun nehri kenarna kadar gtrd. Dalar ve
ovalar almaz saysz askerini Ceyhun nehrinden geirirken eliye sey-
rettirdi. Elinin getirmi olduu paralar kayklara cret olarak da-
tt.
Melikah, byle byk bir ordu ile Maverannehir'e geti. Buha-
ra ve ona bal yerleri ve sonra Semerkant ve ona bal yerleri ksaca
btn Maverannehir ehirlerini aldktan sonra dnmtr.
O sene Msr askerleri am yresine gidip zorbalar elinde bulunan
Sr ehrini, sonra Sayda, Akka ve Cbeyl ehirlerini aldlar.
smailiye mezhebinin bata gelenlerinden nl Sabbah olu Ha-
san da drtyzseksen senesinde ortaya kmtr. Sabbah olu Ha-
san drtyzyetmidokuz senesinde bir tccar kyafetiyle Msr'a gitti.
Msr Halifesi olan Mustansr Alev ile grt. Horasan'da ve baka
ran ehirlerinde mezhebi iin arda bulunmak zere izin istedi. O
da izin verince Horasan tarafna dnerek, gizlice halk smail mez-
hebine sokmaya armaktayd. Drtyzseksen senesinde Alamut
kalesine kapanarak arsn srdrmtr. O zaman bu bir sivilcey-
di. Sonra byk bir ban olaca hatrlara gelmiyordu.
Sultan Melikah'm kuvvet ve grnnden herkes titriyordu.
s ve serseri takmlar birer keye sindiklerinden, dnya gvenlik
altndayd. Vali ve komutanlar yanlarnda az asker bulundurarak ko-
ruma iinde byk bir yk altnda deillerdi.
Oysa Lhs tarafnda onbinden fazla l Arab' toplanarak, o se-
ne anszn Basra'y vurup yamaladlar ve harab ettiler. Badad'da
Sultan'm kaymakam olan Sa'du'd-Devle Gevheryin bu korkun ha-
beri iitir iitmez Basra'ya gitmise de l Arablar, yapacaklarn ya-
pp savumu olduklarndan Gevheryin, Basra'nn ykk durumuna
bakarak zlmtr. Melikah'm salam devlet yapsmda ilk alan
gedik budur.
E n d l s v e M a r i b ' i n D u r u mu
Endls ehirlerinin balarna buyruk olmalarndan doan ara-
larndaki gerginlik ve bu yzden birbirlerinden ayrlmalar slm kuv-
vetini zayflatmt. Hristiyanlar bunu frsat bilerek drtyzyetmi-
yedi senesinde Tuleytle ehrini aldlar. Kurtuba eyhleri ve ileri ge-
lenleri, Hristiyanlarn kuvvetini ve Mslmanlarn zayfln grp,
Garb- Aksa emiri olan Tafin olu Yusuf'dan yardm istediler. Yu-
suf, o zaman Septe'de bulunuyordu. Hemen yanndaki askeri Endls
yakasna geirdi ve Merake'deki askerini de getirterek kendisi de ge-
ti. Endls'n hkmdar ve komutanlar onun bana toplanarak
Tuleytle tarafna yrdler. Drtyzyetmidokuz senesi Ramazan
aynda byk bir Hristiyan ordusuyla karlanca slm askerleri
zafer kazanarak Hristiyan ordusunu bozdular. Ellibin kadar askerle-
rini kltan geirdiler. Kesik balardan tepeler yaptlar. Leleri ko-
kunca yaktlar. Soma Mslmanlarn Emri, Merake'e dnp, En-
dls'n hkmdar ve komutanlar da yerli yerine gittiler.
Drtyzseksen senesinde Mslmanlarn Emr'i, yine Endls ya-
kasna geti. Fakat Hristiyanlar ortaya kmad. O da Hristiyanlarn
bir kalesini kuattysa da almay baaramadndan Merake'e dn-
nde nice zamanlardan beri Grnata'da' hkmet eyleyen Sanhaca
kabilesinin ba olan Belgin olu Abdullah'n elinden Grnata'y ala-
rak onu hkmetinden yoksun etmitir.
Mslmanlarn Emri, Merake'e dnnce Garb- Aks'da ona bo-
yun emekten kaman halk da boyun eince Mslmanlarn Emri'-
nin devleti kuvvet bulmutur.
Endls bilginleri Mslmanlarn Emri, Halife adna hutbe
okuyup da ondan ferman almadka ona itaat gerekmez demi ol-
duklarndan Mslmanlarn Halifesi, Abbasi Halifesi Mukted adna
MELKAH'IN BADAD'A GELMES
779
hutbe okumu ve Badad'a memur gndermitir. Mukted de bu sra-
da onu Emr'l-Mslimn yani Mslmanlarn Emri ve Nasru'd-Dn
yani dinin yardmcs diye lkaplandraak kendisine kaftan ve fer-
man gndermitir.
Drtyzseksendrt senesinde Mslmanlarn Emri, birok slm
komutanlar elinde bulunan Kurtuba, Ibiliye ve teki ehirleri ele
geirerek hkmdar ve komutanlarn Garb- Aksa tarafna geirmi-
tir.
Kuzey Afrika Devleti'ne bal yerlerden saylan Sicilya adas h-
kmetinin durumu bir zamandr bozuk ve karkt. Kuzey Afrika
Devleti de i savalarla uratndan, o sene Hristiyanlar, Sicya
adasn almlardr.
Drtyzseksenbe senesinde de Endls'te slm askerleri ile H-
ristiyanlar arasnda iddetli arpmalar olmu, sonunda zaferi Ms-
lmanlar kazanmtr.
Seluklu Devleti'nin douda kuvvetlenip yaylmas, dou ve ba-
tda, Mekke ve Medine'de Abbasi Halifesi ile Melikah adna hutbe
okunmas, Garb- Aksa ve Endls'te de Mslmanlarn Emri'nin Ab-
basi Halifesi adna hutbe okumas, slm milletinin eskisi gibi dnya-
ya dehet verecek bir birlik noktasna ulaacama delil saylarak Av-
rupa'nn tellanmasna sebeb olmutu.
Gerekten Seluklu Devleti'nin gnden gne kuvvet ve kudreti-
nin artmas bu yolda kuvvetli bir mit veriyordu.
Fakat dou ve batdaki Snn hkmetlerin birlemesine Msr'-
daki ia Devleti engeldi.
M e l i k a h ' m Ba d a d 'a Ge l i p Gi t me s i
Drtyzseksendrt senesi Ramazan aynda Melikah, ikinci defa
olarak Badad'a geldi. Hkmet konana kondu. Bakanlar ve ko-
mutanlar da ayr ayr konaklara kondular Melikah, kardei ve am
valisi olan Tac'd-Devle Tana' bakomutan yapt. Haleb valisi Ak-
sungur ve Urfa valisi Bozan gibi ie yarar komutanlar onun yanna
vererek, am yresinde Msr Halifesi elinde bulunan yerleri aldktan
sonra gidip Msr' da almas iin emir verdi. Yemen'e de bir ordu
gndermiti.
Yemen ordusu baaryla Aden'e kadar gidip btn Yemen lkesi-
ni almt. Fakat Msr tarafna gnderilen Tana'm ordusu bir ey
yapamamtr.
Nizam'l-Mlk ve teki bakan ve komutanlar, Badad'a geldike
kalmak zere byk konaklar yapmaya baladlar. Sonra Melikah ile
birlikte sfahan'a dndler. Fakat ondan sonra grevleri uzun sr-
medi. ldrlerek topluluklar yok olmutur.
78 C
PEYGAMBERLER VE HALFELER TAKB (Cilt: 2)
N i za m'l - M l k v e M e l i k a h ' m S on u
Seluklu Melikah iinde bulunduu yzyln en byk hkm-
daryd. Onun zamannda Seluklu Devleti'nin snrlar in'den M-
sr'a, Hindistan'dan Marmara Denizi'ne kadar uzanmt.
Yirmi sene kadar sren saltanat zamannda her emeline kavu-
tu. Rum hkmdarlarndan vergi alrd. Saltanat gnleri, adaletli ve
gvenlik iinde geen gnlerdi. Hanefi Mezhebi'nde ve Snn inan-
cndayd. Pek ok iyiliklerde bulunmu ve pek ok hayr eserleri yap-
trmtr.
Byk veziri olan Nizam'l-Mlk de bilgin ve faziletlilerden ii
aydn bir kii idi. Gerekten tedbirli, derin grl olup, vlen s-
fatlarla bezenmiti. Yirmi sene Melikah'm zamannda ve on sene ka-
dar ondan evvel vezirlik makamnda bulunarak Seluklu Devleti'nin
gzelce idaresine alm; an ve erefinin ykselmesi iin hizmet et-
mitir. Baarsnn balca sebebi, hkmdarlarn kendisine olan iti-
matlar ve gvenleri yznden idi. Hele Melikah kendisine tam yetki
vermiti.
Tc'l-Melik gibi baz komutanlar, ona dman iseler de aleyhin-
de kimse az aamazd. Fakat Melikah'm kars olan hakan kz
Trkn Hatun'un baz kayrmalarna engel olduundan Hatun, onu
ekitirirdi.
Drtyzseksenbe senesinde Melikah, devlet bykleri ile Ba-
dad'a gelmek zere sfahan'dan kt. Nihavend'e yakn bir yerde or-
dusunu kurdu. Trkn Hatun da olu ehzade Mahmud ile beraber
orduda idiler. Drtyzyetmibir senesinde domu olan byk ehza-
de Berkyaruk ise sfahan'da kalmt.
Nizam'l-Mlk'n torunu ve Merv valisi olan Osman'n padiahn
rzasna aykr bir ite bulunduu Trkn Hatun'a sylendi. O da ge-
ce Melkah'a bunu kzdracak biimde aktarnca Melikah' fke ate-
i sararak hemen devlet byklerinden Tc'l-Melik ve benzer birka
adam Nizam'l-Mlk'e gndererek Eer bizim devletimizde ortakl
varsa bilelim ve eer biz padiah isek ve o bizim vekilimiz ise bu de-
rece devletimize zorbalk ne demektir? Kendisinden baka evldnn
her biri, bir vilyete zorbalk penesini salp nice ktlkler ediyorlar.
Mesel Mcrv'de Osman, yle etmi, byle yapm. ster mi ki, adam
gnderip nndeki vezirlik divitini kaldraym? diye sitemli haberler
gnderince Nizam'l-Mlk de Filn vakit yle oldu, ben byle ettim
ve filan d olayda byle tedbir ettim diye Seluklu Devleti'ne ettii
hizmetleri sayarak sonunda Saltanat ilerine tam bir dzen verdi-
imde bir az karann szne uyup imdi bana byle haberler gn-
deriyor. Bilsinler ki saltanat talarnn kararll bu divitledir. Bu
divitin kapa kapand gibi, kendisinin tac da baaa dner. di-
ye haber gnderince aralar dzelemeyecek biimde bozuldu.
BERKYABUK'UN SALTANATA GEMES
781
O senenin Ramazan aymn onuncu gecesi Nizam'l-Mlk, iftar-
dan sonra harem adrna giderken Btmlerden bir Deylemli deli-
kanl, durumunu anlatmak ister biimde yanma yaklaarak yannda-
ki bakla vurup Nizam'l-Mk' ldrd. Kaarken aya adr ipi-
ne dolap dnce tutulup ldrld.
Bu olayn, Melikah'm emriyle yaplm olduu sylendi. Fakat
otuzbe gn sonra kendisi de lnce, devlet ileri bozularak Nizam'l-
Mlk'n dedii gibi olmutur.
Nizam'l-Mlk'n ldrlmesinden sonra Melikah, onun rakibi
olan Tc'l-Melik'i vezir yapt. Nihvend ordughndan karak Ra-
mazann yirmidrdnc gn Badad'a geldi. Badad' beendi. Ora-
da kalmaya karar verdi. Fakat Halife'yi nemsemeyerek Badad'
bize braksn. Kendisi diledii yerde kalsn diye Halife Mukted'ye
haber gnderince Mukted, pek ok zld. Hele hazrlanmak zere
on gn sre alabildi.
Oysa sre bitmeden yani evval aynn ortasnda cuma gecesi
Melikah, hummadan ld. Halife de yerinde kald. Bu durum Halife'-
nin kerametiyle yorumland.
V e l i ka h ou S f a r n n S a v a l a r v e
Be r ky a r u k'u n S a l t a n a t a Ge me s i
Melikah lnce kars Trkn Hatun, onun lmn saklad.
Gizlice komutanlara birok paralar datt. Ya henz drt yam
gemi olan olu Mahmud'a biat etmek zere onlar raz etti. Halife'-
ye de o yolda haber gnderdi ve sfahan'da bulunan byk ehzade
Berkyaruk'un tutulup hapsedilmesi iin adam gnderdi. Bylece Ba-
dad'da Sultan Mahmud 'adna hutbe okundu. Trkn Hatun, saltanat
vsisi olduu iin, byk vezir olan Tc'l-Melik onun nnde devlet
ilerini grrd.
Trkn Hatun'un emriyle Berkyaruk, sfahan'da hapsedilmi ise
de Melikah'm lm haberi yaylnca Nizam'l-Mlk'n klemenleri
ayaklanarak Berkyaruk'u hapisten kardlar. Ona biat ederek sfa-
han'da Berkyaruk adna hutbe okundu. Berkyaruk'un anas ve Me-
likah'm amcas kz olan Zbeyde Hatun, olu hakknda Trkn Ha-
tun'dan korku ve dehet zere iken Nizamiye klemenleri bu ekilde
onun yardmna erimilerdir.
Trkn Hatun, olu Mahmud'u alp ordu ile sfahan'a yaklatk-
lar srada Berkyaruk, sfahan'dan kp Rey tarafna gitti. Fakat Ni-
zam'l-Mlk'n komutanlarndan bazlar, askerleriyle gelip yolda
Berkyaruk'a biat ettiler. Onunla birleerek zorla Taberek kalesini al-
dlar. Trkn Hatun Berkyaruk zerine asker gnderdi. O da kar k-
t ve Berucirt denen yerde ok iddetli bir arpma oldu. Sonunda
Trkn Hatun'un askeri bozulup Berkyaruk da onlar kovalayarak ge-
lip Trkn Hatun ile olu Mahmud'u sfahan'da kuatt. O savata
Mahmud'un veziri Tc'l-Melik kamsa da tutularak Nizamiye k-
lemenleri onu ldrerek efendilerinin cn aldlar.
Drtyzseksenalt senesinde Berkyaruk, Nizam'l-Mlk'n olu
zz'l-Mlk' vezir yapt. Btn ilerini ona brakt.
am valisi Alp Arslan olu Tana, kardei Melikah'm lm zeri-
ne saltanat davasna kalkarak, askerini toplayp Haleb'e geldi. Ha-
leb valisi Kasemu'd-Devle Aksungur ki, sonradan Musul emri olan
ehit Zen evldnn en byk aedesidir. Melikahoullar'nn kk
yata olduklar halde birbiriyle arptklarndan Tana'a kar koya-
mayacaklarn sanarak Tana ile beraber oldu ve Antakya valisi Alp
Arslan olu Mehmed olu Bgsan ve Harran ve Urfa valisi Bozan'a
Melikahoullar'nn durumlarnn sonu belirinceye kadar Tana'a
uymalar gereini bildirdi. Onlar da Tana'a' uyarak onun adna hut-
be okudular.
Tana, bylece kuvvetlendi. Aksungurla beraber hareket eyleye-
rek Nusaybin'i ve sonra Musul'u ve Diyarbekir' ele geirdikten sonra
Azerbaycan zerine yrd. Oysa Berkyaruk evvelce Azerbaycan'n
ok yerlerini alm olduundan, amcas Tana'a kar yrd. Aksun-
gur ise Bizim Tana'a uyuumuz, Melikahoullar'ndan birinin dev-
let ilerini eline alamamasndan tr idi. imdi Berkyaruk, sultan
olduu iin, ondan bakasyla olamayz diyerek Tana'm yanndan
savuup, Berkyaruk'un yanna gitti. Bu yzden Tana, zayf kalarak
am'a dnd. Drtyzseksenyedi senesi Muharrem aynda Berkyaruk
adma Badad'da hutbe okundu.
l ml e r
Sz ve kelimeleri en uygun biimde kullanma bilimini ortaya ko-
yan Crcanl Abdlkahir drtyzyetmibir ylnda lmtr.
Nizamiye medresesi profesr eyh, stad irazl Ebu shak, drt-
yzyetmialt senesi Cemaziyelahir aynda lmtr. Bilgi bakmndan
ve bildiini ilemekte zamannda tek kii idi. Din bilgisinin asl ve
ayrntlarnda iinde bulunduu yzyln nderi idi. Muhezzeb,
Tenbh, Bus-u Mesil, Nket, Telhis, Lem' ve Tabsir
adl kitaplar, onun kaleminden kan eserlerdir. Dili dzgn olup, g-
zel iirleri de vard.
Drtyzseksenyedi senesi Reblahir aynda mam'l-Haremeyn
Ebu'l-Meal hayat tomarn drd. Zamannda bilginlerin nderi idi.
ok eserleri vardr. Nizam'l-Mlk nnde irazl Ebu shak ile yap-
t tartma yukarda gemiti. mam Gazal gibi fzl ve bilginlerden
birok rencileri vardr. Mekke ve Medine'de drt sene fetva vererek,
okutarak ve eser vermekle urap, halka imamlk bile yapm oldu-
undan mam'l-Haremeyn diye bilinir olmutur. Sonra Niabur'a
dnnce kendisine hatiplik ve mderrislik yani bugnk deyimle pro-
fesrlk verildi. Otuz sene kadar bu durumda kald. Nizam'l-Mlk'n
LMLER
78S
yannda deeri daha da artt. Mtehitlik artlar kendisinde bulun-
duundan nceleri mutlak itihat yani din nderlerinin yet, hads,
kyas ile din ilerini belirtme almalarnda bulunmak davasnda bu-
lunmusa da, mutlak itihat seneleri gemi olduunu anlayarak du-
rumuna uygun ekle dnerek mam afi'ye uymutur.
Drtyzseksen senesinde hads bilginlerinden Bint'l-Akra' diye
bilinen Ali kz Fatma ld. Zamannda nl hattat yani gzel yas
yazan bni Bevvab mesleinde en gzel yaz yazan bu kadnd.
Gazne ehri sahibi Mes'ud olu Sultan brahim, drtyzseksenbir
senesinde lnce yerine olu Mansur geti.
Rey kads Abdullah olu Muhammed, drtyzseksendrt senesin-
de ld. Hanefi fkh yani eriat bilginlerinin ileri gelenlerinden oldu-
u halde, Mu'tezile Mezhebi'ne eilimli idi.
Trkmen komutanlarndan Kuds valisi Eksik olu Artk da, o
sene ld. Oullar lgazi ve Sakman, Kuds'de yerletiler. Somadan
onun torunlar Mardin'de beylik kurup komutanlk etmilerdir.
O yzylda Hanef bilginlerinin eyhi ve bakan olan mam Pez-
dev de Hanife Muktedi zamannda lmtr. Allah hepsine rahmet
etsin.
Halife Muktedi Biemrillh, drtyzseksenyedi senesinin Muhar-
rem aynda ld. Halifelik sresi ondokuz sene, sekiz aydr.
Anas Ercvan adl Ermeni cariyesi olup, ona Kurretlayn yani
Gznru da denilirdi. Olunun Halifeliini grdkten sonra torunu
Mstazhir'in ve onun olu Msterid'in Halifeliklerine de yetimi-
tir.
Mukted'nin lmnde onalt yanda bulunan olu Mstazhir'e
biat olunmutur.
Msr'da beylerbeyi olan Bedr-i Cemali de drtyzseksensekiz se-
nesi Zilkade aynda ld. Halifelik Mstansr'm (Cmlet'l-Mlk)
olup, Msr'n i ileri tamamen onun elindeydi.
O senenin Zilhicce aynda da Mustansr altmyedi yanda ld.
Halifelik sresi altm sene drt aydr. Halifelik zamannda pek ok
bellara uramt. Btn mal ve eyalarn sarfettiinden bir secca-
deden baka bir ey kalmamt. Devlet ileri zorbalar eline gemiti.
Sonra Suriye bakomutan olan Bedr-i Cemal'yi Msr'a ararak ge-
nel ilerin grlmesini ona brakt. O da devlet gemisinin dmenini
eline alp, bel tufanndan kurtard.
Onun lmesinden bir ay sonra Mustansr da ld. Saken byk
olu Nizar' veliaht eylenise de, Nizar nce Efdal adndaki komutana
svp azarlayarak namusuna dokunmutu. Bu yzden Bedr-i Cemal'-
den sonra Efdal, sivrilerek nfuz kazannca, onu tahttan indirerek k-
k kardei Mustansr olu Msta'li'ye biat ettii iin Nizar, skende-
riye'ye kat. skenderiye kads Celal'd-Devle de yardm edince, s-
kenderiye halk, Nizar'a biat ettikleri zaman Efdal, gidip skenderiye'-
yi kuatm fakat alamamt. Bu baarsz ve zararl dnten sonra
yine ok sayda askerle gelip skenderiye'yi sarm ve Nizar' ele ge-
irmiti. Celal'd-Devle ile ona yardm edenleri ldrp, Nizar' Ms-
ta'li'ye teslim etmiti. Msta'li de byk kardei Nizar' hapsedip e-
kilmekle Nizar, orada lmtr.
M s t a z h r ' i n Za ma n
Mstazhir Billh, drtyzseksenyedi senesi Muharrem aynda,
Halifelik tahtna oturduu srada Sultan Berkyaruk ile amcas Tana
arasnda sava yenilenmiti.
Tac'd-Devle Tana, yenik olarak Azerbaycan'dan am'a dnn-
ce byk hazrlklara balad. ok sayda asker toplayarak Halep ze-
rine yrynce, Kasm'd-Devle Aksungur ile Urfa ve Harran valisi
olan Bozan birleip, Berkyaruk da onlara yardm iin, somadan Mu-
sul emri olan Grboa'y gnderdi. Haleb'e alt saat uzakl olan Tel-
l's-Sultan denilen yerde yaplan iddetli bir savata Aksungur'un
askerinden bazlar, Tana tarafna dnp, kalam da yenildiler. Ta-
na, Haleb'e gitti. Grboa ile Bozan ise Haleb'e girmi olduklarndan
Tana, kuatp zorlayarak Haleb'e girdi. kisini de esir etti. Bozan'
ldrerek Grboa'y tutuklad. lerleyerek Urfa ve Harran' ve b-
tn el-Cezire ehirlerini ve Diyarbekir, Ahlat ve Azerbaycan' ele ge-
irince adna hutbe okunmas iin Halife Mstazhir'e memur gnder-
di. Halife bunda duraksamsa da somadan Berkyaruk'un yenilmi ol-
duu haberi geldi.
Berkyaruk, Nusaybin'de iken Tana'n Azerbaycan'a getiini ha-
ber alnca, Dicle nehrini geerek Erbil'e ve oradan Bedr-i Krd olu
Serhab beldesine gitti, Tana'n ordusu ise oraya dokuz saat uzaktay-
d. Bu birlik gidip Berkyaruk'u bast. Onun yannda ise ancak bin
kadar atl vard. Bu yzden yenik derek sfahan'a doru kat.
te bu haber zerine Halife Mstazhir, Tana adna hutbe okut-
mak zorunda kald.
O srada Trkn Hatun lm olduundan, Berkyaruk gidip s-
fahan'a girdi. Her nekadar kk kardei Mahmud'un adamlar, Berk-
yaruk'un gzlerine mil ekmee karar vermilerse de Mahmud, iek
hastalndan lnce, onun adamlar da Berkyaruk'a biat ettiler.
Berkyaruk'un veziri Nizam'l-Mlk olu zz'l-Mlk evvelce l-
m olduundan, onun kardei Meyyid'l-Mlk' vezir yapt. M-
eyyid'l-Mlk, Irak ve Horasan komutanlar ile haberleerek, onlar
Berkyaruk tarafna ekmi olduundan Berkyaruk'un an byk ve
askeri oald.
Tana ise Hemedan'a ve oradan Rey'e varp, sfahan askerlerine
de boyun emeleri iin haberler gndermiti. sfahan askeri ise Berk-
yaruk'a biat eylemi olduklarndan, Berkyaruk ile birlikte sfahan'-
dan ktlar. Yola koyulduklarnda her taraftan yardmc asker gele-
rek otuzbin kiiye eritiler. Drtyzseksensekiz senesi Safer aynda
MSTAZHR'N ZAMANI
785
Rey'e yakn bir yerde yaplan arpma sonunda Tana'n askeri bo-
zuldu ve kendisi ldrld. Bylece Berkyaruk, Seluklu saltanat tah-
tnda bana buyruk oldu.
Fakat Tana'n olu Rdvan, bu srada Haleb'i alarak orada adna
hutbe okuttu.
Kardei Tana olu Dukak da bu srada am' alarak bamsz ol-
du.
O senenin Zilkade aynda mam Gazali, Nizamiye Medresesi'ndeki
dersini kardeine brakarak am'a gitti. Kendini tamamen ibadete
verip, abalar giydi. Dervie yaamaya balad. Bu yolculuunda h-
ya-i Ulm adl byk eserini yazd. am'da onu ok kimselere okut-
tu. Bir aralk Kuds'e gidip, mbarek mezarlar ziyaret etti. Hicaz'a
gidip hac etti. onbir sene sonra Horasan'a dnmtr.
Drtyzseksendokuz senesinde Niabur'da Keramiye ile Hanefye
ve afiye arasnda atma kt. ki taraftan pek ok adamlar ld.
Hanefiyenin ba Ahmed olu Kad Muhammed ve afiye'nin ba
merhum mam Haremeyn'in olu Ebu'l-Kasm ve Keramiye'nin ba
Muhammed ah idi. Hanefye ile afiye birleerek Keramiye'ye s-
tn geldiler ve medreselerini harab ettiler.
Berkyaruk'un veziri, Nizam'l-Mlk olu Meyyid'l-Mlk ile kar-
dei Fahr'l-Mlk'n aralan bozuktu. Berkyaruk'un anas Zbeyde
Hatun da Meyyid'l-Mlk'den gcenmi olduundan Fahr'l-Mlk,
ok mal datarak o sene kardeini azlettirip, kendisi nn yerine ve-
zir olmutur.
Tana, Aksungur'a stn geldikten sonra Grboa'y hapsetmi-
ti. Tana'n ldrlmesinden sonra onun salverilmesi, Berkyaruk ta-
rafndan bildirilince Tana olu Rdvan da Grboa'y hapisten -
kard. Grboa ise nl bir adamd. Bana birok babozuklar top-'
lanarak Haleb'ten karak Harran' sonra Nusaybin'i sonra Musul'u
alarak drtyzseksendokuz da kuvvetli bir beylik kurmutur.
O sene Msr askeri, Artkoullar lgazi ile Sakman'dan Kuds'
almlardr.
Yine o sene Gne ve Ay ile Mteri, Zhre, Merih ve Utarid ge-
zegenleri, Balk burcunda toplanmt. Bu yzden mneccimler yani
yldzlarn durumundan hkm karanlar Nuh tufan gibi bir tufan
olacana hkmettiler. Bunun zerine Halife Mstazhir sn olu ad-
l mneccimi getirterek, ondan bunu sorunca Nuh tufannda yedi
yldz, Balk burcunda toplanmlard. imdi ise yalnz alts topland.
Zhal, onlarla beraber deil. Eer o da beraber olsayd, Nuh tufan
gibi bir tufan olurdu. Fakat ben derim ki: Birok ehirlerden gelip bir
ehirde ya da bir ksm arazide toplanan hak boulurlar dedi. Bunu
duyan halk Bu yer, Badad olmasn diye korkuya kaplp tela
dtler. Hemen su yollarn ve setlerini onardlar. Tesadfen o sene
haclar Nahle'den sonra Menakib vadisine indikleri zaman byk bif
F. 50
sel gelip, ounu bomu ve yalnz dalara kanlar, kurtulabilmi ve
bunca mal, hayvan ve erzaklarn hepsi lmtr. Bunun zerine Ha-
life, o mneccime kaftan giydirmitir.
Tana'n olu Rdvan, Haleb'i ve dier olu, am' almlard.
Drtyzdoksan senesi iinde birbiri aleyhine ayaklanarak, aralarnda
arpma oldu. Sonunda am minberlerinde Dukak'dan evvel Rdvan'-
n ad anlmak zere aralarnda bar yapld. O sene Msr askeri, Sur
ehrini aldlar.
O srada Rdvan, Msr Halifesi olan Msta'li Biemrillh Alev
adna drt hafta hutbe okumusa da sonucun ktlnden korka-
rak, Msta'li'nin hutbesini keserek Abbasi Halifesi'nin hutbesini ye-
niden okutmaya balamtr. Sultan Berkyaruk, o sene Horasan' al-
mtr.
Kendisinin amcas olan Arslan Ergun, kardei Melikah'm l-
mnde gidip Horasan' alm olduundan, bu kere Berkyaruk kardei
Sencer'i bakomutan ve Emr Kama' ona Atabey ve Hseyin Tura
olu Ebu'l-Feth Ali'yi vezir yapp, bir ordu ile Horasan'a gnderdi. Ars-
lan Ergun ise titiz ve zlim bir kii olduundan, o srada klelerinden
biri, onu ldrm olduu haberi, ordu Damgan'da iken Sencer'e ula-
tnda, orada durarak durumu Berkyaruk'a bildirdi. Berkyaruk, he-
men cirit atl ile sfahan'dan kp orduya eriti ve Niabur'a varp,
Horasan ehirlerini ele geirdikten sonra kardei Sencer'i Horasan va-
lisi yapt.
Bir sre Belh'te kalarak gnderdii emirler zerine Semerkant'-
ta ve dier Maverannehir ehirlerinde adna hutbe okuttu.
Horasan'da Melikah'm amcas olu olup beylerbeyi diye bilinen
Sleyman olu Muhammed de Belh'e gelip, Berkyaruk'a isyan ettii-
ni iln etti ve Gazne padiahndan yardm istedi. O da alaca yer-
lerde onun adna hutbe okumak artiyle yardm ettiinden beylerbeyi,
kuvvetlenmise de Sencer, asker gndererek onu esir ettikten sonra
gzlerine mil ekmitir.
Dier komutanlardan bazlar da bu srada isyan edince, Berk-
yaruk'un bandan dert eksik deildi. Alamut kalesine kapanm bu-
lunan Sabbah olu Hasan'n adamlar olan Batmler yani smailiye
Mezhebi'ndekiler ise Melikah'm lmesinden sonra frsat bularak et-
rafa ktlk kvlcmlarn saar oldular. nk mezheplerinin gere-
i, ilerinden hangisi bir adamn ldrlmesine aday olursa asla can-
n esirgemeyip, hemen varp o adam ldrmesi gerekirdi. Hatt bu
srada fedai, birbiri ardnca byk komutanlardan birer kiiyi l-
drdkleri zaman, de tutulup ldrlmlerse de komutan ve-
devlet bykleri, bu Batniye fedailerinden rker oldular.
Dou bu karklk iinde yzerken, Avrupa'da toplanan Hallar
da karabulut gibi, slm lkelerini basmaktayd. Hallar olay, dn-
yann en nemli olaylarndan olduu iin, ortaya klar ksaca an-
latlmtr.
HALILARIN ORTAYA IKII
787
H a l l a r n Or t a y a k
Kuds'n almndan beri ziyaretilere, zellikle Mslmanlar'a en
yakn olan Hristiyanlar hakknda gzel davraniyordu. Roma mpa-
ratorluu, vaktiyle Dou ve Bat diye iki ksma ayrlmt. Abbasi
Devleti, Dou mparatorluu yani Kostantmiyye Kayserlii ile sava-
yordu. Harun Reid, Bat mparatoru olan nl arlman ile bar
kapsn aarak ona eliler ve hediyeler gndermi, arlman da ona
gzel karlkta bulunmutu. Harun Reid'in oullar da onun eseri-
ni yrttler. Bunun zerine Kayser ile yaplan savalarda Batllar
tarafsz idiler.
Soma Abbasi Devleti zayflad. Kuvvet kazanmak iin Trk k-
leleri getirterek, klemen askeri dzenlediler. Maverannehir'den bir-
ok Trk ve Tatarlar da askerlik etmek zere Irak'a geldiler. Trkler,
oalnca i, halifeler elinden kt. Her tarafta hkmet aslnda vah-
i ve henz slm olan Trk komutanlarnn ellerine geti. Salam
din gayreti taassuba, gzel ve yce abalar zorbala dnt. Gerek
vatanda olan, gerek kendilerine aman verilmi Hristiyanlara kt
davranlr ve Kuds' ziyarete gelenlere de zulmedilir oldu.
Sonra Suriye kt'as, Msr'da hkm sren Ubeydiyyin Devleti
eline geti. Onun askerinin ou ise kuzey bat Afrikal ve i Mezhe-
binden hain ve mutaassp olduklarndan Hristiyanlara eza ve cefa
ediyorlard.
O yzylda ise Hristiyanlarca Kuds'n ziyareti, her gnaha ke-
faret saylarak Avrupa'ca ok nemli bir din mes'eie hkmne gir-
miti. Ravn ehri bapiskoposu olup, yzseksenbe hicr senesinde
ziyaret iin Kuds'e gelmi olan Jerber, Avrupa'ya dnmesinden son-
ra papalk makamna gemiti. Dou Hristiyanlarnn grmekte ol-
duklar zulm ve hakszlklardan sz ederek Batllar, Mslmanlar
aleyhine kkrtt. Onlar Kuds'n alnmasna zendirmeye balad.
Bunun zerine Avrupa'da Mslmanlar aleyhine dmanlk ortaya
kt. talya ve Fransa kylarndaki hkmetlerden bazlar am ta-
rafna sefer ederek Mslmanlar tehdide baladklarndan Msl-
manlar da btn Hristiyanlar tabi bir dman bellemilerdir.
Fatmiye halifeleri yani Ubeydler, Msr ve am' ele geirince,
Abbas halifelerine kar Hristiyanlar kendilerine yardmc ve mt-
tefik yerinde tutarak Avrupa ticaretini ve Kuds ziyaretini kolayla-
trdlarsa da, Halifelik nbeti Hakim Biemrillh'a gelince, Hristiyan-
larn tavaf ve ziyaret yeri olan Kamame kilisesini ve dier kiliseleri
ykarak Hristiyanlar hakknda iddetli bir bask gsterdiler. Hristi-
yanlarn Mslmanlar aleyhinde dmanlklar ok artt. Btn H-
ristiyan lkelerinde byk heyecan dalgalar esti. Hakim'in lmesiyle
Hristiyanlar hakknda uygulanan basklar yatm ve kiliselerin
onarlmasna izin verilmise de, Hristiyanlarn fikirlerinde meydana
gelen heyecan durulmamt.
78 8 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
Antakya, Rumlarn elinde ve Suriye kt'as Msr'da hkm sren
Alev halifelerin eli altndayd. Kayserle Alev Halifesi arasnda bir
bar imzalanmt. Fakat bir aralk Rumlar, Msr askerleri ile vuru-
arak yenilmilerdi. Oysa yeni kurulan Seluklu Devleti, iki taraf da
tehdit eylemekteydi. yleki drtyzkrk hicr senesinde Seluklularn
bir asker birlii Rum lkesine gaz ederek Trabzon'a kadar apul et-
ti. Seluklu Sultan olan Turul Bey'in ad dnyay titretti. Kayser,
ona balln gstermek iin Galata'daki Arap camiinde adna hut-
be okuttu. Onun yerine geen Alp Arslan ise byn dnyaya dehet
verdi. Diyarbekir ve Haleb gibi nice memleketler, ona boyun edi. Kay-
ser Ermanos'un ikiyzbinden fazla askerini yalnz cirit atisyla dar-
madank etti ve Ermanos'u esir ald.
Komutanlarndan Atsz (*) adl komutan evvelce Kuds' alp,
am' da kuatmt. Sonradan am' da aldktan sonra Msr zeri-
ne yryp Kahire'yi sard. Almay baaramayarak dnd srada
Kuds halk, ona isyan ettiinden zorla Kuds'e girip bulduu Alev-
lerle beraber Kristiyaniar da kltan geirdi.
Bu srada Kuds ziyaretileri, pek ok eza ve cefa ekerek Avru-
pa'ya dnlerinde ikyetlerini aa vurdular. Anadolu Seluklu
emri ve Melikah'm kz kardei olgu olan Kutulmu olu Sleyman
da Iznik'e kadar hkmetini genileterek Kuds ziyaretilerinin ge-
tii ehirleri ele geirdi. Drtyzyetmidokuz senesinde Antakya'y
Rumlarn elinden geri almt.
te bu srada Mslmanlarn emri Tafin olu Yusuf'un kuzey
bat Afrika'da ve Endls'te Abbasi Halifesi adna hutbe okumas da
Avrupa'nn dikkatini ekmiti. Baz rahipler Kuds'n alnmas iin
Avrupa halkn kkrtmaktaydlar. Papa ise Melikah'm tahta k-
ndan beri Hristiyanlar Mslmanlarla savaa kkrtmaktan geri
durmuyordu.
Seluklularn stanbul'a yaklamalarndan Rum Kayseri Aleksi
Komnen de pekok korku ve tela dt. stanbul'un Trkler eline
gemek zere olduundan sz ederek Avrupallar savaa kkrtt.
Gerekten o zaman Dou mparatorluunun durumu pek karkt.
Seluklulara kar savunmaya gc yetmiyordu.
Oysa Trkmenler, stanbul'u alacak olurlarsa, orasn hareket
noktas yaparak Avrupa'ya doru ilerleyecekleri akt. Avrupa kral-
lar da Seluklularn azimli seline set olacak bir are bulmak gerei-
ni doru bulmulard.
(*) Paa merhum, bu ismi baz yerde Etsiz; baz yerde bylece Atsz eklinde
yazm. Oysa bu kelimeyi Kamus'l-lm (stn elif) faslnda gsterdii gibi, Brhan-
Kat''da yle yazp, hakknda u bilgiyi veriyor. Etsiz,... Harezm ahmn adidir. Ze-
maher banmla adatr. Sultan Sencer'le aralarnda byk olay ve vuruma olmu-
tu. Bu kelime Trkelir. Ark ve zayf demektir. Harezm padiah ok zayf olduundan
bu isimle adland.
789
Arka arkaya yaplan kkrtma ve zendirmeler zerine Avrupa'-
da genel bir heyecan kasrgas esti. Hemen Kuds' ele geirmek iin
bir din sava almasna karar verildi. nce Fransa'da fedai bayrak-
lar ald, pek ok fedai yazld.
spanya halk Araplarla sava iinde olduklarndan, yerlerinden
o kadar ayrlmamlarsa da, teki Avrupa lkelerinde bulunan silh-
or takmlar ayaklanp, onlara birok halk da katld.
Fedai bayraklar altna toplananlar, gslerine ha resmi yap-
tklarndan onlara Hallar, elipyiler, Ehl-i Salip ve Salibyn denil-
mitir.
Sava eri olan komutanlarn ki, Avrupa'nn soylulardr sa-
va hazrlklar ile urarken yzbin kadar Hal topland.
Her nekaclar Avrupa'y tehdit eden Seluklu Devleti, Melikah'm
lmesinden sonra blk prk olarak birok ksmlara ayrlp, birbi-
riyle uramaktaydlar. Hallara kar kacak ancak Konya sahibi
olan Seluklu Sleyman olu Kl Arslan idi. Fakat Hallarn duru-
mu da karmakarkt. nk balarnda sava usullerini bilir komu-
tanlar yoktu. Haik ynlarndan oluan bir ordu olup, bir papazn
komutas altnda olarak yola ktlar. Halkn adaklar ve sadakalar ile
geinerek Macaristan'a geldiler. Macarlardan hakaret grdler ve da-
ha ilerilerde Bulgarlarla savaa tututular. Bozuldular, krldlar ve
yollarda hastalktan ve sefaletten, ldler. Arta kalanlar krk dkk
Edirne'ye ve ordan stanbul nlerine ulatlar. Kayser Aleksi, onlara
misafirseverlik gsterdi. Fakat Rumlar, Ltinleri sevmezlerdi. zellik-
le Lkinler Katolik ve Rumlar Ortodokstu. Mezhep ayrlklar dolay-
siyle iki tarafn din bakanlar, birbirini aforoz, yani kiliseye kabul
edilmeme ve toplum dnda saylma cezasna arptryorlard. Bun-
dan dolay Bulgarlarn, Ltinleri vurup darmadank etmi oldukla-
rn Rumlar sevinle karlyorlard. Batl savalar, yrtk prtk el-
biseler iinde ve salkmsaak grmek holarna gidiyordu.
O srada bir kei de Almanya tarafndan bir hayli Hal toplaya-
rak yola kmt. Onlar ise yollarda rza geip, adam ldrdler. Ma-
caristan'da Macarlar, hcum ederek onlarn hepsini kltan geirdi-
ler.
Ren ve Muzel nehirleri kylarnda da bir ksm Hallar topland-
lar. Hal savalar her gnah yokeder sz kulaklarna alnm
olduundan en byk cinayetleri korkusuzca iler oldular. Byle utan-
maz, geliigzel bir araya gelmi topluluun komutanln hibir
subay kabul etmediinden kendilerine uygun serseriler, komutan ol-
dular. Mslmanlarla savatan nce Yahudileri ldrmek gerekir
diyerek yolda nlerine gelen Yahudileri pek vah biimde toptan l-
drdler. Bu korku ve vahet saan yn, nereye gitse o yre halk,
evini barkn brakarak kayorlard. Bylece Macaristan'a geldiler.
Kendilerince Hz. sa'nn askeri kutsal bir halkt. Onlara kar duran-
lara hep din dman gzyle baktklarndan Yahudilere ettiklerini
Macarlara da etmek istediler. Fakat Macarlarn iddetle kar koyma-
790 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2>
s zerine darmadank oldular. Bu ordunun Bulgaristan'a varm
olan ncleri de, o ekilde perian oldu. Bundan dolay bir ksm mem-
leketlerine dnerek, vatandalarna gln oldular. Bir ksm da s-
tanbul'a gelip, evvelin kafilenin dkntieriyle birletiler. Evvelkile-
rin kt hareketlerinden gcenmi olan Rumlar, batllarn yeni bir
felkete uradklarna memnunluk duyuyorlard.
Avrupa'dan kan Hallarn says yzbinden fazlayd. ou
yollarda lerek stanbul nnde toplanan dkntleri yzbine km-
t. Her nekadar byle dzensiz askerin Trkmenler e savaanaya-
caklar aksa da, bunlar nce geldikleri zaman Kayser'in emirlerine
boyun emi ve misafir olduklar lke halknn hukukuna uymular
iken, sonra yollarda ektikleri sefaleti unutup; ev, saray ve kiliseleri
yamaya koyuldular. Kayser Aleksi, batllardan yardm istemi oldu-
una piman oldu. Ama ne re bir gln aknt yolu alm ve n-
ne geilmez bir sel meydana gelmi olduundan, bu sele yol vermek,
yani bakenti yle ykc misafirlerden kurtarmak zere hemen gemi-
ler hazrlayarak onlar Gemlik kysna kard. Hallar ise Asya kt*-
asma ayak basar basmaz, nlerine gelenlere hep dman gzyle bak-
tklarndan mparator Aleksi'nin halk, Trkmenler'den ok zarara
uradlar.
Hallar, Mslmanlarla savamak zere hemen marurca znik
zerine yrdler. znik'in alt saat batsnda znik gl ile Pazark-
y arasnda znik Bey'i ile kanl bir savaa giritiler. Savan ilk ba-
larnda balar lnce bozuldular, daldlar. Rumlarn kurtardklar
bin kadar kaaklarndan bakas ld. Kl artklar tutsak oldu.
Bu korkun olay, Avrupa'ya hayli tel ve dehet vermise de, din
sava iin halkn zihinlerine gelmi olan heyecan snmemi olduun-
dan mkemmel ve dzgn ordular kurmaya baladlar.
Dukalar, kontlar ve baronlar, topraklarn, mlk ve eyalarn sa-
tarak sava hazrlklar ile uratklar srada Bazloren dukas Godf-
ruva da topraklarn satp sefere hazrland. Bu adam ise pek ok sa-
valarda zafer kazanm ve ok n alm, gerekleri sava eri ve hal-
kn gvendii biriydi. Fransa'da ve Ren nehri boyunda bulunan zen-
ginler, ona bir Ordu hazrlamas ve bunun donatlmas iin hazineleri-
ni verdiler. Kadnlar, kocalarn ya da oullarn sava iin donatmak
zere ss ve baka eyalarn sattlar. Pintilik ya da korkudan yer al-
tna gmlm olan defineler ortaya kt. Hallarn ilerigelenierinin
adrlarnda eitli paralar kme kme ylm grlyordu. Byle-
ce Godfruva yannda seksenbin yaya ve onbin atl topland. Bu ordu,
dzgn ve savalarda denenmi askerlerden meydana gelmiti. Godf-
ruva yannda Fransa ve Almanyal komutanlardan nam ve an sahibi
pek ok adamlar vard.
Gariptir ki, papazlarn kkrtmasyla meydana gelen din sava
iin soylular ucuz fiyatla topraklarn sattklarnda papazlar, bu du-
rumdan yararlanp topraklar satn alarak zengin olmaktaydlar.
te bylece soylularn birok arazileri papazlar eline geerek ki-
lise vakflar oalmtr.
791
Godfruva, yle mkemmel bir ordu ile yola kt. Macar Kral Ko-
lman'a mektup yazp memleketinden gemek iin izin istedi. O da
bu yumuak hareketten honud olarak izin verdi. Kazanmasna dua
ederek onu uurlad. Bulgarlar da ayn ekilde davrandlar. Bylece
hibir engelle karlamadan Edirne'ye geldi.
Godfruva, stanbul'a doru ilerlemekteyken Fransa bu sefer iin
bir ordu daha dzenledi. Bu orduda da nl dukalar ve kontlar vard.
Hatt Fransa kralnn kardei de beraber idi. ou karlarn, o-
luk - ocuklarn ve btn silhlarn yanlarna almlard. Alp da-
larn ap, talya kylarna doru yola ktlar.
Fransa Hallarnn hareketi, talyanlarn da bu ie zenerek a-
ba gstermelerine yol at. Tarent Prensi Bohemon da onlara katld
ve onun bayra altnda birok savalar topland. O da bir asker
birlikle gemilere binerek, Yunanistan kylarna doru yneldi.
Fransa'nn gney vilyetlerinden oluan yzbin Hal, Kont Ray-
mond'un komutasnda Alp dalarn ap Lombardiya ve Hrvatistan
yoluyla Rum lkesine doru yola koyuldular.
Rumlarla aralarnda ztlk ve soukluk olduundan bir iki kere
Rumlarla savap, stn gelerek stanbul nlerine ulatlar. Bu ordu-
larn da yolda hayli, kayb olduysa da, hepsi stanbul nnde toplan-
dklar zaman pek byk bir topluluk durumunu aldlar.
mparator Aleksi, Hallarn okluundan rkt. Onlar aldatp
avutmak yolunu tutarak, kendilerine ok ikram etti. Bu vesileyle on-
lardan, nce Kayserlie balyken Mslmanlar tarafndan alnm
olan lkeler kurtarldka kendisine braklmas hakknda sz ald ve
hemen hazrlanan gemilerle Hallar Anadolu yakasna geirdi.
Hal ordusu drtyzdoksanbir hicr senesi ilkbaharnda Kadk-
y tarafnda toplanarak znik tarafna gittiler. Gidip znik'i sardlar.
Kl Arslan da ara sra kuatlanlara yardm etmekteydi.
Kayser Aleksi ise znik'in batllar eline gemesini istemedii iin,
onun tarafndan gizlice yaplan teklif ve verilen aman zerine Ms-
lmanlar, znik kalesini ona brakarak hemen kale duvarlarna onun
sancaklarn ektiler. Onun tarafndan da kuatlanlara iyi davranl-
d. Hallar ise bundan dolay bir derece daha Rumlardan soudular.
Sonra Hallar, blk blk Anadolu ierisine doru yrmeye
baladlar. Kl Arslan, Eskiehir yaknlarnda onlar karlad. Tem-
muz'un birinci gn zerlerine atlarak yenmiken, Hallarn, grup
grup gelen yardmlar almas sonucunda, slm askerleri akama ka-
dar savamak zorunda kaldlar. Kl sallamaktan ve ok atmaktan
yorgun den ve bu durumda taze Hal kuvvetleriyle arpmak zo-
runda kalan slm askerleri ancak havann kararmasyla savaa ara
verebildiler. Fakat Hallar, deniz gibi dalgalanarak akp gelmekte
olduundan Kl Arslan, ekinleri atee vererek geri ekilmitir.
O zaman Seluklu Sultan olan Berkyaruk, Horasan'da kan olay-
larla urayordu. Suriye Beyi Alp Arslan olu Tana'n lmnde
oullar, birbiriyle savap, sonunda biri am'da teki Haleb'de kal-
mt. Alp Arslan olu Muhammed olu Bagisyan da Antakya muha-
fzyd.
Ksaca Konya ve Aksaray Beyi Sleyman olu Kl Arslan o va-
kit Hallara kar yalnz kalmt. Bununla beraber onlarla bir gn
sabahtan akama kadar savap, ndeki birlikleri darmadank et-
mise de, arka arkaya geriden taze yardmlar gelmekte olduundan,
geceleyin sava alann terketti. Kyleri ve tarlalar yakarak Halla-
rn nnden savutu.
Hallar, alan bo bulunca eri yrdler. nlerine gelen Ms-
lmanlar kltan geirdiler. Bir ksm Karaman dalarmdan ap,
ukurova'ya indi. Bir ksm da Grn dalarndan dolaarak Elbis-
tan'a gidip, oradan Mara'a indi.
O srada Godfruva'nm kardei Boduen ordudan ayrld. Yerli H-
ristiyanlardan da kendisine hayli arkada bularak ileri yryerek Ur-
fa'y ald. Orada bir kontluk kurmutur.
Dier Hal birlikleri, Kis'de birletiler. yzbin kiiye ykse-
lerek gidip, Antakya'y kuattlar.
Msr Halifesi Msta'l Biemrillh tarafndan Hal ordusuna el-
iler geldi. Msta'l, mezhep fark dolaysiyle, daim dman olan
Trklere, Hallarn stn gelmelerine; Hallarn Allah tarafndan
intikam leti olduklar gzyle bakyordu. Kendisinde Hristiyanlara
doru derin bir kayma olmu ve Hallarn amac Kuds' srf ziyaret
olduunu renmi olduundan, orada kiliseler yaptrmay ve Hris-
tiyanlarn dinini korumay ve silhsz olarak gelip bir aydan fazla
kalmamak artyla, btn ziyaretilere ehrin kapsn ak tutaca-
n ve Hallar bu artlar uygun grrlerse, onlara yardmc olacan
ve uygun bulmazlarsa Sebte boazndan Badad kapsna kadar b-
tn Mslmanlar, Hz. Peygamberin vekili bulunan Halife Msta'l'-
nin emriyle ayaklanarak bat yiitlerine Halifeliin gcn gstere-
ceklerini bildirdiler.
Msr elilerinin bu korkutucu szleri, Hallar kzdrd: Biz, di-
nimizin merkezini ortaya kt yerde kurmak zere ilham ahp gel-
dik. Padiahlarn yardmna muhta deiliz. Asya'ya Mslmanlardan
emir almaya, ba ve yardm grmeye gelmedik. Msrllarn bat zi-
yaretilerine ettikleri hakaretler daha unutulmamtr. Hakim Biem-
rillh zamannda Hristiyanlarn nasl celltlar eline verildikleri ve ki-
liselerinin, zellikle Kamame kilisesinin ykld hi herkesin natr-
ondadr. diye pek sert bir red cevab verdiler.
Msr elilerinin dnmelerinden sonra Haleb ve am tarafndan
Antakya'nn yardmna bir svari birlii gelmi ise de Hallarn ok-
luundan tr bir ey yapamayp, dalarak dnmek zorunda kal-
mlardr.
Bu srada talya gemilerinden oluan bir donanmann Sveydiye
iskelesine gelii de Hallarn abalarm arttrmtr.
79S
Antakya'nn kuatlmas, dokuz ay srd. Antakya emri Bagis-
yan'n.pek ok yiitlii grld. Fakat aslnda bir Ermeni demircinin
oluyken, srf mal ve mevki edinmek iin Mslman olan ve Rzbe
diye binen Frz adl bukalemun gibi renkten renge girer bir dnek,
Bagisyan'n gvenini kazanarak Antakya kalesinin nemli kulesi-
nin korunmas ona braklmt. Hallarn okluklarn ve kuvvetle-
rini grp, onlardan daha fazla yararlanmak iin, Hal byklerin-
den Prens Bohemun ile gizlice haberleerek Cemaziyelevvel ay iinde
kuleyi'Hallara teslim edip, kale kaplarndan birini de krdrd-
ndan Hallar, ehrin iine girince yerli Hristiyanlar da onlara ka-
tlarak bulduklar Mslman kltan geirdiler. Sabahleyin Prens
Bohemun'un bandralar kalenin burlar zerinde grnd.
Bagisyan Bey, uyku arasnda grlty duyunca akl bandan
gidip ve uyku sersemliiyle ne yapacam bilemedi. Hemen atma bi-
nerek otuz kadar klesiyle ehir kapsndan dar uram... Bir sre
gittikten sonra akl bana gelince zntsnden baylp attan d-
m... Kleleri bindirmeye almlarsa da kendisinde dorulacak
kuvvet kalmamt... lmek zere olduunu anlaynca, onu yerinde
brakarak savumular. Orada odun kesmekle uraan bir Ermeni de
Bagisyan'n son nefeste olduunu grnce ban kesip Hallara g-
trmtr.
te byle Antakya, Hallar eline geerek, orada bir dukalk ku-
ruldu. Bohemun da Antakya dukaln ele geirmitir.
Frz da bu ekilde Hallardan ok mal alp, pek ziyade servet
kazanp, dinden karak onlara katlmtr. Fakat bunun amac srf
mal ve mevki kazanmak olduu iin sonradan yine Mslman oldu...
Bu yzden iki millet de ondan nefret etti.
Musul beyi Grboa askerini toplayarak Mercidbk'a geldi. Ha-
leb askerinden baka am'n da Trk ve Arap askerlerinin hepsi onun
bana toplandlar. Melikah'm kardei olu Dkak, Humus beyi Ce-
nahu'd-Devle, Sansar beyi Arslan Ta ve Artuk olu Sekman gibi n-
l komutanlar, onun yannda toplandlar.
Grboa, mkemmel bir ordu ile Antakya'ya gelip, Hallar ku-
att. Hallar korku ve dehet ald. Antakya'da zahire olmadndan
skntya dtler. Bundan dolay Antakya'y terkedip gitmek zere
Grboa'dan aman dilediler. Grboa kabul etmedi. Oysa kendisine
grur gelip, arkadalar olan komutanlara kt davranarak onlar g-
cendirmiti. Hallar ise zahiresiz kalnca, ne olacaksa olsun diyerek
dan uradklar zaman, Grboa'nn kibir ve aalamasndan gce-
nen komutanlar savamakszn savuup gittiler; Grboa da kat.
Kendi istekleriyle din urunda savamak iin gelmi olan birka bin
Mslman direnerek ehit oldular.
Bylece Hallar, yeniden kuvvet kazanarak Antakya'da yerleip
kaldlar. Onlara stn gelebilecek byk slm komutanlar ise o za-
man birbiriyle uramaktaydlar.
Abbasi Halifesi Mztazhirbillh, Avrupallarn ylece saldr ve
yenmelerinden tel ve endieye derek, Badad'dan Berkyaruk ta-
rafna zel bir memur gnderdi.
Hallar ise asl amalar' olan Kuds zerine varp, bir sre sa-
rtan sonra, drtyzdoksaniki senesi aban aynda zorla ehre gire-
rek sarlanlar kltan geirdiler.
Kuds'te yetmibinden fazla adam ldrdler. lerinde slm
bilginlerinden ve zahitlerden pek ok kimseler vard. Mslmanlar-
dan bir topluluk, Davud mihrabna snp, gn savatktan sonra
aman isteyerek kp Askalan'a gittiler.
Avrupallar Sahratullah yannda bulunan bunca altn ve g-
m kandilleri ve baka eyalarn hepsini aldlar.
Hallar aleyhine Msr'dan bir ordu kt. Onlar da kar gittiler
ve Askalan'da yaplan savata Msr askerini yenip dattlar. Abbasi
Devleti ile Msr Devleti'nin paylaamadklar Suriye ehirlerinin o-
u, bylece Hallar eline gemi ve bir Kuds Krall kurulmutur.
f r a k, H or a s a n v e A ze r b a y c a n ' n D u r u mu
Melikah ldkten sonra yerine geecekler arasnda arpmalar
olup, sonunda byk ehzade Berkyaruk saltanat tahtna geti. Ba-
ba bir kardei Sencer'i Horasan'a, teki baba bir kardei Muhammedi
Azerbaycan'a vali yapmt. Avrupa'da toplanan Hallar ise bu srada
Anadolu kt'asm yarp geerek, Antakya'y ve Kuds' ele geirerek
bir krallk kurmulard. Onlarn kovulmalar ve zararlarnn gideril-
mesi Berkyaruk'un iiydi. Kardeleri Muhammed ve Sencer ile ara-
larnda sert vurumalar oluyordu. Irak, Horasan ve Azerbaycan lke-
leri karmakark olmaktayd. Batmiyeden smailiye blm ise bo-
zuk kan gibi devletin damarlarna yaylmaktayd.
Sabbah olu Hasan hesap ilminde, cebir, hendese yani geometri
ve baka felsefe bilimlerinde mahir yiit bir kiiydi. Nice lke ve e-
hirleri dolaarak Msr'a varnca o zaman Msr'da Alev Halifesi bu-
lunan Mstansir'den smailiye Mezhebi'ni douda yaymak zere izin
alarak Horasan'a ve Kagar'a gidip, oradan Azerbaycan'a dnerek
Kazvin tarafnda birok halk sapttrd. Mritlerini ve mezhepdala-
rm oaltarak yeri ok sarp olan Alamut (*) kalesini ele geirmi ve
her tarafta mritler edinerek Tabes ve Kuhistan kaleleri ve sfahan
yaknndaki ahdiz kalesi gibi birok salam kalelere sahip olmutu.
Her tarafa fedailer gnderip, dman olan ileri gelenleri ve komu-
tanlar ldrtmekteydi. Mritleri yer yer dalp, yol keserler ve zer-
lerine asker gnderilince savuup o kalelere snrlard. Baz ehir-
(*) Alamut, Kazvin ve Geylan arasnda nl bir kale addr. ok yksek olduu
iin bu ad ald. Aslnda Elb Emt olan bu kelime Kartal yuvas demektir. Kar-
tal, daima yksek yerlerde yuva kurduu iin, benzetme yolu ile bu kaleye o ad
taktlar (Burhan Kat' tercmesi).
IRAK, HORASAN VE AZERBAYCAN'IN DURUMU
795
lerdc de unu bunu bir yolunu bulup kandrarak evlerine gtrrler
ve soyup ldrrler ve cesetlerini kuyulara atarlard. Ksaca kimi kr-
larda yol keserler ve kimi ehirlerde bataklk ederlerdi.
Melikah olu Muhammed, Azerbaycan'da kuvvetini arttrarak
drtyzdoksaniki senesi sonlarnda kardei Berkyaruk'a ba kaldra-
rak saltanat merkezi olan Rey zerine yrynce Berkyaruk, kamak
zorunda kalarak, Badad'da Sultan Muhammed adna hutbe okundu.
Fakat drtyzdoksan senesi Safer aynda Berkyaruk, Badad'a ge-
liverin ekle hutbesi tekrar okunmaya balad.
Hallar ise, bu srada byk bir kalabalkla Malatya zerine y-
rdler. Sivas ve ona bal yerlerin beyi olan Daniment olu G-
mtekin de askerini toplayarak savunmaya seirtti. Malatya yak-
nnda Hallar karlayp pusuya uratt. Onlar byk bir yenilgiye
drd. Komutanlarm tutsak etti. te bu olay Danimentoullan
oyunun nn arttrd.
Yine bu srada Ahlat'da da yeni bir hkmet kurulmutur. Sel-
uklu komutanlarndan Azerbaycan'da Merend ehri beyi olan Emr
Kutbdcn smail'in bir Trk klesi vard ki, Sekman Kutb diye bili-
nirdi. Akll, yiit ve karar sahibi bir kiiydi. Beceriklilii ve adaleti
ile n salmt. Ahlat'da hkm sren Mervanoullar ise halka zul-
metmekte olduklarndan halk, Sekman ile gizlice haberleerek, onu
ardlar. O da Ahlat'a gelince halk, kaplar atlar. Orada bulunan
Mervanoullar, katlar. Sekman Kutb hi ummad bir nimete ya-
ni Ahlat hkmetine sahip oldu. Yeni bir devlet kurdu. Ondan son-
ra ocuklar ve torunlar da epey zaman Ahlat'da hkm srmler-
dir.
Yine drtyzdoksan senesinde Berkyaruk ile Sultan Muham-
med askerlerini toplayarak tekrar Hemedan yaknnda arptkla-
rnda Berkyaruk, yenilmekle Badad'da hutbe, yine Sultan Muham-
med adna okundu.
Berkyaruk ise Rey'e varp tekrar asker toplayarak Horasan tara-
tma yrd. Bu askerin iinde bebin kadar Batniye vard. Sencer
ile Sultan Muhammed ana baba bir karde olup, Berkyaruk'un anas
baka olduundan Sencer, Muhammed ile birlemi olduundan, Berk-
yaruk hemen Sencer'in zerine yrd. Savata ilk hamlede yendiy-
se de, askeri yamaya koyulunca sava Sencer kazand. Berkyaruk'-
un ordusunda bulunan Batmlerin hepsi yok edildi. Kendisi Huzistan'a
kat.
te bundan dolay Sultan Muhammed'in adamlar, Berkyaruk
tarafn Batmlik ile sular oldular. Berkyaruk da zerinden bu le-
keyi silmek iin Batmiyeden pek ok kiileri ldrmtr.
Drtyzdoksandrt senesinde sfahan ehrinde Batmlerin bir ba-
tak evi baslp ldrdkleri adamlarn elbise ve silhlar ortaya -
knca halk, ayakland. Takm takm Batmleri tuttular. Hendekler
kazp, hendekler iine ateler yakp, bu hendeklerin zerine bir g-
revdi koyarak, adama Malik adn verdiler. Tutulan Batmleri takm
takm gtrp, bu hendekler iine atarlar ve atete yakarlard.
796
Ramhrmz ile Errican arasndaki ehirlerin emri olan avl
da yz kadar Batmiyeyi bir hileyle tuzaa drp onlar kltan
geirdi. Fakat ilerinden kii savuup bir daa kaabilmilerdi. -
te bu srada Berkyaruk da Batmiyeden ele geenleri ldrmekteydi.
O sene Berkyaruk Huzistan'da ordusunu dzene soktu. Heme-
dan'a geliinde kardei Sultan Muhammed onun zerine varmsa da,
savata Berkyaruk onu yenerek gidip, Rey'i ele geirdi. Fakat yann-
da yzbinden fazla svari vard. lke ise bu kadar askeri besleyeme-
diinden, Berkyaruk, yanndaki komutanlarn ounu yerlerine geri
gnderdi. Askerini uygun yerlere datt.
Sultan Muhammed ise Sencer ile birleti. Askerlerini toplad. He-
meri Rey zerine yrdler. Berkyaruk bunu renince askerini top-
lamaya zaman elvermediinden, hemen Rey'den kp, Badad'a gel-
di. Para sknts ok olduundan, mal iin Halifeyi sktrd. O da
aresiz ellibin altn bulup verebildi. Bu ise yaraya merhem olamad-
ndan Berkyaruk, halkn malna el uzatt. Bu yzden hem Halife,
hem halk ona gcendi.
Sonra Sultan Muhammed'le Sencer birlikte Badad'a doru y-
rynce Berkyaruk Vast tarafna savutu. Onlar da gelip Badad'a
girdikleri zaman Halife, honutluunu belli ederek hutbeyi Sultan
Muhammed adna okuttu.
Drtyzdoksanbe senesi balarnda Sultan Muhammed, Kazvin
ve oradan Rey'e ve Sencer Horasan'a gittiler. Berkyaruk ise kendisi-
ne eki dzen verdikten sonra yine Sultan Muhammed zerine y-
rd ve Rey yaknnda karlatklar zaman Sultan Muhammed'in
ordusunu datt ve hazinelerini ganimet olarak ald.
Sencer, Badat'dan dnnde arca hastayd. Baz bozguncu-
lar ise Horasan' almak zere Semerkant sahibi olan Kadir Han' k-
krttlar. O da yzbin kiilik bir ordu ile Horasan tarafna geti. Sen-
cer'in ona kar koyacak kuvveti yoktu. Fakat Kadir Han ordusunda
ok casuslar vard. Onun her durumunu reniyordu. Kadir Han or-
dusuyla Belh'e yaklanca yz atl ile ava ktn renince, Sen-
cer o tarafa yeteri kadar asker gnderdi. Giden asker av yerinde Ka-
dir Han' basp tuttular ve Sencer'in yanma getirdiler. Sencer hemen
omu ldrd. Bu yzden Maverannehir askeri dald ve Horasan y-
resi kurtuldu.
Maverannehir Han soylarndan Bura Han olu Sleyman Han
olu Muhammed Arslan Han ki, anas Melikah'm kzyd, babalar-
nn ve dedelerinin yurdundan uzaklatrld iin, Merv ehrinde kal-
makta iken, bu kere Sencer onu Semerkant hanlna seerek yanma
asker koup Semerkant tarafna gnderdi. O tarafn asker ve halk
da ona biat edince, Hanlk tahtna oturdu. Sencer'in tleriyle hare-
ket ederek adaletle hkm srd. Maverannehir halk onun hkm-
lerinden honud kaldlar.
Drtyzdoksanalt senesinde Berkyaruk, Sultan Muhammed ze-
rine yrd. Hoy kapsnda yaplan savata Sultan Muhammed'in
HALI SAVALARI 797
askeri bozuldu. Bunun zerine Badad'da hutbe, Halife adna okunup,
iki kardein ikisinin de adlar minberlerde anlmaz oldu.
Bu kardelerin uzayan savalarndan lkeler harap ve halk yor-
gan dt. Akll kimseler araya girdi. Drtyzdoksanyedi senesinde
bara karar verdiler. Azerbaycan, Diyarbekir, Musul, el-Cezire ve
am ile Irak'dan da bakentleri Hille olan ve Sultan Muhammed'e
bal bulunan Mezidoullar'nn hkm altnda bulunan yerler, Sul-
tan Muhammed'e ait olmak ve Sencer'in ehirlerinde Sultan Muham-
med'in ad hutbelerde okunageldii gibi okunmak ve ikisinin ehirle-
rinde de Berkyaruk'un ad anlmak zere bar yapld. Irak ve ona
bal yerler Berkyaruk elinde kalnca iki tarafn bar salayclar
Badad'a gelerek bar artlarm bildirince Halife, hemen hutbeyi
Berkyaruk adna okumutur.
Drtyzyokdansekiz senesinde Melikah olu Berkyaruk lnce
d t yandaki olu Melikah adna Badad'da hutbe okunmusa da
Melikah olu Sultan Muhammed, onu kabul etmedi. Hemen Ba-
dad'a gelerek hutbeyi kendi adna okuttu. Seluklu saltanatn tek ba-
na eline ald. Bir sre Badad'da kaldktan sonra sfahan'a gitti.
O sene Hind ve Meveranehir ve Horasan'dan ve baka ehirler-
den haclar toplanp, Rey yaknma eritiklerinde Batniye'den bir
grup, seher vaktinde onlar basp, hepsini ldrerek hayvanlarn ve
baka eyalarn yamalamlardr.
Nizam'l-Mlk'n en byk olu ve Melik Sencer'in veziri olan
Fahr'd-Devle, beyz senesi Muharrem aynda ra gn Niabur'-
daki konandan kp harem dairesine giderken Batniye fedailerin-
den biri, srayp bakla Fahr'd-Devle'yi vurup ldrnce, Batn
tutulup Melik Sencer'in huzuruna gtrlnce, cinayetini aa vur-
du ve birok kimseler hakknda iftira ettii iin, gerek kendisi, gerek
iftira ettii adamlar ldrlmlerdir.
H a l S a v a l a r
Melikaloullar, birbiriyle savaarak; her biri valileri ve komu-
tanlar kendi tarafna ekmek iin, onlarn yzlerine gldklerinden
etkinlikleri kalmad. Etraftaki komutanlarn hepsi bamszlk ve ba-
larna buyruk olmak sevdasna kapldlar. Onlar da birbiriyle savar
oldular. Amalar eitli ve grler ayr olarak snrlarn korunmas
bir yana braklmt. O zaman Humus, Haleb ve am taraflar, Sel-
uklu Devleti'ne yar bal olan beyler elinde ve blgesi am kylar-
nn Akka gibi baz yerleri Msr'da hkm sren Alev Halifesi'nin
elinde iken, Kuds, Antakya, Urfa, Mara ve onlara bal olan nice l-
keler Hallar elindeydi.
Konya ve Aksaray ve onlara bal yerler Selukoullarmdan Kl
Arslan'm elindeydi. Sivas'da da Danimentoullar hkm sryor-
du. Ahlat'da da Sekman Kutb yeni bir hkmet kurmutu. Geri ka-
798
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: Z)
lan Anadolu ehirleri Kostantmiyye Kayserliine balyd. Fakat Ak-
deniz'in baz kylar Hallar elinde ve ara sra kendilerine denizden
yardma gelmekteydi.
Bundan dolay Hallar ara yerde Mara'tan Msr snrlarna ka-
dar uzayan kuvvetli bir hkmet kurarak slm ehirlerine saldrdan
geri kalmyorlard. yleki drtyzdoksanbe senesinde Antarsus eh-
rini ele geirdiler ve bulduklar Mslman kltan geirdikten sonra
Krtler Kalesi'ni kuattklar zaman Humus sahibi Cenah'd Devle
onlara kar varmak zere askerini toplamken camide Batniye fa-
dailerinden biri srayp onu ldrnce Hallar, bunu renir ren-
mez hemen Humus'a bal yerleri ele geirmilerdi. Sonra Akka'y
sard ve Msr askerini yenerek, drtyzdoksanyedi senesinde zorla
Akka'y aldlar ve insanla yakmayacak alaka iler ilediler. te
o srada Hallarn byk bir ordusu da Harran zerine yrmtr.
O zaman Hsn- Keyfa ve Mardin Beyi (Eksik olu Artk) olu
Muin'd Devle Sekman ile Musul Beyi ems'd-Devle Cierme bir-
biriyle vurumak zere hazrlanmlarken Hallarn Harran zerine
hareketlerini iittikleri zaman birbirini Allah iin, Allah yolunda sa-
vaa arp birleerek Habur'da toplandlar. Sekman'm yedibin Trk-
men atls Cierme'in Trk, Arap ve Krtlerden oluan bin atls
vard. Hallarn topluluu ise ok fazlayd. Belih nehri zerinde kar-
latklarnda pek sert bir sava oldu. Hallar ordusu, pek fena hl-
de bozuldu. Onikibin kadar askerleri ld. slm askeri pek ok gani-
met ald.
am Beyi olan Alp Arslan olu Tana olu Dkak, o sene lnce
Atabey olan Tutekin hutbeyi Dkak'm bir yanda bulunan kk
olu adna okuyup, kendisi bana buyruk olarak devlet ilerini gr-
meye balad. Fakat hastaland. Hsn- Keyfa Beyi Sekman' Halla-
ra kar tutmak zere am'a ard. Sekman da buna uyarak, drt-
yzdoksansekiz senesinde am'a giderken Karyeteyn'de lmtr.
O sene Haleb Beyi Tana olu Rdvan, zer yaknnda Hallar-
la bir sava yapmsa da, askeri bozulmu ve ou ehit olmutur.
Hallar, ok sunardlar. stanbul Kayseri'ne bal bulunan e-
hirlere bile saldrr oldular. Bunun zerine Kayser, onlarn zerine bir
Rum asker birlii gnderdi. Konya Beyi Kl Arslan'dan da yardm
istedi. Kl Arslan bir miktar yardm askeri gndermiti.
Rum askerleri ile Kl Arslan'n askeri birlikte hareket ederek
Hallar yendiler. Hallarn bir ksm ldrld ve pekou tutsak
oldu. Geri kalan da am tarafndaki lkelerine kamlardr. Kl
Arslan ise o zaman el-Cezire tarafnda savala urayordu.
Berkyaruk ile kardei Sultan Muhammed, bar yapnca Musul ve
el-Cezire blgesi Sultan Muhammed'e braklm iken Musul Beyi Ci-
erme ona boyun emediinden Sultan Muhammed, avl adndaki
bakomutan ile Musul zerine asker gnderdi. Savata Cierme, esir
dp, sonra lmse de Musul halk, Cierme'in yerine onbir yan-
daki olu Zengi'yi geirdi. Onun adna hkm srmek ve Cavl'ya kar-
HALI SAVALARI 79^
koymakla beraber yiitlii ve adaleti ile n yapm olan Kl Ars-
lan' Musul'a arm olduklarndan o da Musul tarafna seir tmi-
ti. avl, onun hareketini iittii gibi Habur tarafna savumakla K-
l Arslan, Musul'a varp hibir engelle karlamadan kaleye girdi ve
lkeyi ele geirdikten sonra avl zerine "yrd. Oysa Cavl'ya yar-
dm iin Haleb Beyi Tana olu Rdvan gibi nl komutanlar gelerek
topluluu hayli kuvvetlenmiti. Kl Arslan, bunu renerek Rum
lkesinden istedii askerin gelmesini bekleyerek ar davranmakta ise
ce dman ona meydan vermedi. Karlamada Kl Arslan'm askeri
bozuldu. Kamak zorunda kalarak Habur nehrine yneldi fakat ge-
emeyip boularak ld.
Rumlarla birlikte Hallar yenmi olan askeri de el-Cezire tara-
fna yrmek zereyken Kl Arslan'm lm haberini alarak ar-
mlar ve durmak zorunda kalmlardr.
Bunun zerine Cavi, varp aman ile Musul'u almtr. Konya tah-
tna da Kl Arslan'm olu Rkneddin Mes'ud ah devlet bykleri-
nin aldklar kararla oturtuldu.
Beyzbir senesinde Hallar, Sayda ehrini sardlar. Bir Avrupa
donanmas da gelip, denizden kuatt. Fakat Msr donanmas yetie-
rek, yaplan savata Avrupa donanmasn yendi! am'dan da asker k-
m diye yaylmakla Hallar, Sayda'y brakp gittiler.
O zaman Seluklu Sultan Muhammed, Batmlerle uramaktay-
d. sfahan yaknnda olup, Hatmiler elinde bulunan ahdiz kalesi
zerine ok sayda asker gndererek, kaleyi ald ve ykt. Ele geen
Batmleri kltan geirdi. O sene baz sebeplerden dolay Arap em-
ri ve Hilie hkmdar olan Mezid olu Sadaka'dan gcenmi olduun-
dan Hille zerine byk bir ordu yollad. Sadaka da Arap askeriyle
kar koyunca pek iddetli bir sava oldu. Sadaka ve bin kadar
Arap atls ldrld. Beri taraftan da birok Trkmen askeri ld.
Sonra Mezidoullarndan biri Sadaka'nm yerine geti.
Fakat bin Arap atlsyla birok Trkmenler birletirilerek Ha-
llara kar gnderilmi olsaydlar, slm'a gzel hizmet edilmi olur-
du.
Beyziki senesinde am Atabeyi, Tutekin'le Hallar arasnda
bir sava olup, slm askerleri kazanp ganimet edindiler. Eer Hille'-
de krlan slm askerleri, am askerlerine yardm etmi olsaydlar,
ok i grlrd.
slm komutanlar, post kavgasyla birbirleri aleyhinde bulunup
Halifelik bakenti olan Badad halk da mezhep kavgasyla karklk
karmaktan geri kalmyorlard. zellikle Snnlerle iler birok yl-
lardanberi birbirine can dman olarak dmanlklarn dile getir-
mekteydiler. Din kavgasyla slm lkelerine saldran Hallara kar
:
Snn ve iilerin mezhep kavgalar, zamann artlarna uygun de-
di. Hele o sene Badaa'daki Snnilerie iler barp, birbirlerine iyi
davranr oldular.
Hallar ise tedenberi birlik ve beraberlik iinde ayn ama iin
savayorlard. Gnden gne de kuvvetleri artmt. Beyz senesin-
de Trabiusam' ve sonra Cebil ve Banyas' ve beyzdrt senesinde
Sayda'y ele geirdiler. Yine o sene Haleb yaknnda olan Etarib kale-
sini zorla alp iki bini akm Mslman kltan geirdiler.
Bunun zerine Haleb halkndan Badad'a feryatlar gelince,
Badad halkndan pek ok halk, onlarla birleerek Sultan camiine va-
rp minberini krdlar. kinci cuma gn de Halifelik sarayna saldr-
dlar. Terifatlar engel olmak istedilerse de, ayaklananlar, stnlk
salayarak, sarayn camiine girdiler. Parmaklklarn ve minberini
krdlar. Bunun zerine cuma .namaz klmamad. Daha nce stanbul
Kayserimin elisi geldi. Sultan Muhammed'i, Hallarla vurumak ve
onlar Suriye ehirlerinden karmak zere tevik etmekteydi. Halep-
liler gelip de Sultan'a Sen, Allah'tan korkmaz msn? slm' Kayser
kadar olsun koruman yok mu? diye alayp szlandlar. Bunun ze-
rine Sultan Muhammed, hemen olu Melik Mes'ud'u Musul valisi Al-
tnta olu Mevdud ile birlikte Hallarla savaa grevlendirdi. Onlar-
la birlikte savaa gitmeleri iin evrede bulunan komutanlara emir-
ler gnderdi. Bunlar, Ahlat ve Tebriz Beyi Sekman Kutb ve Bersak-
oullar olup, Hemedan ve evresi Beyi Zengi ve Meraga Beyi Ahme-
dil ve Erbil emri Ebu'l-Heyca ve Mardin Beyi l gazi ve teki snr
beyleri idiler. Komutanlar, Musul'da toplandlar. Fakat lgazi, kendi
yerine olu Ayaz' gndermiti.
Beyzbe senesi balarnda bu komutanlar, Musul'da toplandk-
tan sonra Sencer zerine yrdler. Hallarn baz kalelerini alp,
ilerinde bulduklar koruyucular ldrdler. Sonra Ur fa kalesini bir
sre sardlarsa da almay baaramadlar. Sonra am yakasna geip
kalenin etrafn yamaladlar. Krkbe gn Telbair'i kuattlar,
fakat alamadlar. Haleb'e gittiler. Melik Rdvan ise onlara g-
venemedii iin kale kaplarn kapad ve kp onlarla grmedi. O
srada Sekman Kutb, ar hastayd. Dnerken Bales'de ld. Adamla-
r onu tabuta koyarak Krdistan'a yollandlar. A gzl lgazi, onun
ordusundaki mallar ve eyay ele geirmek istiyordu. Onlar, Sekman'-
m tabutunu ortaya alarak savaa baladlar. lgazi yenildi. Sekman'm
askeri onun mallarm ve eyasn yamaladlar ve lkelerine gittiler.
Yerine olu Zahircldin brahim geti. Ondan sonra bu soy, birok
yllar Ahlat tarafnda bana buyruk hkm srmtr.
Komutanlar ise Haleb'de ho karlanmadklarndan Maarre'ye
gittiler. am Atabeyi Tutekin gelip onlarla grt ve Emir Mev-
dud'a misafir oldu. Fakat hakknda Sultan'n kt dncesini ren-
miti. am' elinden alrlar diye kayglanyordu. Gizlice Hallarla an-
lama yollarn aramaya balad.
Oysa en byk komutan olan Bersak olu Bersak, nikris hasta-
lna yakaland. Hayvan stnde gezdiriliyordu. Sekman da lnce
Meraga emri, onun lkelerini belli bir vergi karlnda kendisine
verdirmek zere Sultan Muhammed'in yanna gitmek istedi. Tute-
kin ise komutanlarn baarsn istemezdi. Bunun zerine komutan-
HALI SAVALARI QQ%
lar, birer tarafa daldlar. Orduda Mevdud ile yalnz Tutekin kal-
d. Onlar da dnmek zorunda kalmlardr.
Sis tekfuru Basil adl Ermeni, beyzalt senesi iinde lnce, An-
takya dukas, onun lkesini ele geirmek iin ie giriti. Yolda hasta-
land. Dndkten sonra ld. BasiPin kz kardeinin olu Serhale,
onun yerine geti. Hallarla aralar bozuldu. Fakat kei ve rahipler
araya girip ikisinin arasn bulmulardr.
Hallar o srada am'n etrafn yama ile ehri sktrmaktay-
dlar. Tutekin, Musul emri Mevdud'dan yardm istedi. Emr Mev-
dud ve Sencer emri Temirek ve lgazi'nin olu Ayaz, beyzalt sene-
si sonlarnda toplandlar. Frat nehrini geerek am'a gittiler. Tu-
tekin de kp Selemiye'de onlarla grt. Hemen birlikte rdn'e
yrdler. Hallar da ok sayda askerle gelip beyzyedi senesi ba-
larnda iki taraf karlat. ok askerleri kltan geirildi. Bir ou
da kimi Taberiye glnde ve kimi rdn nehrinde bouldu. Bir hayli-
si de tutsak oldu. slm askeri, Pek ok ganimetler ald. Sonra slm
askerleri Bisan'a gittiler. Hallarn Kuds ile Antakya arasndaki yer-
lerini soyup soana evirerek harap ettiler. Bulduklar Hallar ldr-
dler. Sonra Emr Mevdud, dinlenmek ve gelecek baharda yine gel-
mek zere askere izin verdi. Kendisi zel askerleriyle kalp, Tutekin
ile am'a geldi. am camiine girdi. Namaz kld. Sonra caminin avlu-
suna kt. Tutekin'le el ele tutuup giderlerken bir Batn, Mevdud'u
vurup drt yerinden yaralad. Hemen Batn tutulup ldrld. Fakat
Mevdud, o yaralardan kurtulamayarak ld (Allah rahmet eylesin).
Hayrl ve adaletli bir kiiydi. am tarafndaki Batniye, ondan korku
zere olduklarndan onu bir fedaiye ldrttler denildi. Fakat bazla-
r da Tutekin, ondan korktuu iin, ldrtm olabilecei kansn-
daydlar. Gerekten o zaman din gayreti iinde olmayan baz komu-
tanlar, Batmleri bu trl kt ilerde kullanyorlard.
Haleb Beyi Tana olu Rdvan ok ilerde Batmlerden yardm is-
terdi. Bu yzden Haleb'de Batmler, pek oalmt. Haleb'in ileri ge-
lenleri ve bykler, onlardan korkar ve titrerlerdi.
O sene Rdvan, lnce yerine onalt yandaki olu Alp Arslan Ah-
res geti. Haleb ileri gelenlerinin uyarmasyla Batmlerin ba ve ba-
z arkadalar ldrldnden, arta kalanlar Haleb'den savuup, ki-
mi evreye dald, kimi Hallar iine kart. L'l adl hizmeti, dev-
let Atabey'i oldu. Devlet ilerini ele geirdi. Sonra Alp Arslan Ahres'i
ldrp, yerine kardei Rdvan olu Sultan ah' oturttu. lerin y-
rtlmesini kendi eline aldndan, am gibi Haleb de bir Atabey elin-
de kalmtr.
Sultan Mahmud, Emr Mevdud'un ldrldn iitince, Ak-
sungur Bersek'yi Musul valisi yapt ve onu Hallarla sava iin g-
revlendirdi. Ona uymalar iin teki komutanlara emirler gnderdi.
Olu Melik Mes'ud'u da ok sayda askerle Musul'a yollad. Din u-
runda savala grevlendirilen komutanlar Aksungur Bersek'nin ya-
F. 51
802
nnda toplandlar. nl Aksungur olu madddin Zengi de onlarla
beraberdi. Fakat Mardin emri Artk olu lgazi yine yerinden ayrl-
mad. Olu Ayaz' gnderdi.
Aksungur Bersek, onbe bin atlyla kt. Urfa kalesini sard. O
srada Hallar tarafndan Mara mutasarrf bulunan Kevasil ld.
Kars ileri eline ald. Mara' teslim almak zere memur gnderilme-
sini Aksungur'a bildirdi. Aksungur tarafndan gnderilen bir blk-
ba'ya Mara' teslim etmiti. O tarafta bulunan Hal frkas savu-
up Antakya tarafna gitmitir. Urfa tarafnda yaplan savata da
Hallar, bozulup yenilmilerdir. Aksungur, iki aydan fazla Urfa'y
kuatmsa da ordusunda zahire kalmadndan kuatmay brakarak
Semisat'a ekildi. lgazi orduya gelmekten ekinince Aksungur, ona
gcendi. Olu Ayaz' hapsetti. Mardin yresini yamalad. Bunup ze-
rine lgazi etrafta bulunan Trkmenleri yanna toplayarak Aksungur
zerine saldrd. Savata Aksungur'un askeri bozuldu. Fakat lgazi de
Sultan'n kuvvetinden korkarak oralarda duramayp am'a vard.
Tutekin ile birleti. Tutekin de Sultan tarafndan emin olamadn-
dan lgazi ile birlikte Hallarla birlemek zere karar verdiler ve An-
takya dkasyla bir anlama yaptlar.
Sultan Muhammed, durumu renince ok sayda asker hazrla-
d. Hemedan beyi Bersek olu Bersek'i bakomutan yapt. Birok n-
l komutan onun yanma verdi. nce lgazi ile Tutekin'i vurup l-
drdkten sonra Hallar zerine yrmesi iin emir verdi.
Bersek olu Bersek ar bir ordu ile Rakka'dan Frat' geerek
Haleb'e vard. Haleb'in teslimini hadm L'l'ye teklif ederek, buna
ilikin Sultan'n emirlerini gsterdi. L'l ise anlamazlktan gelerek
am'dan yardim istedi. Tutekin ve lgazi biraz atl ile gelip, Haleb'e
girdiler. Haleb halk ile birleerek Sultan'n askerine ba kaldrdlar.
Onun zerine Bersek, ordu ile Hama zerine yrd ve zorla Ha-
ma'ya girdi. Tutekin'in arlklar oradayd. Onlar ald ve Hama'y
yamaladktan sonra Humus beyi olan Krhan'a brakt. Tutekin ve
lgazi, Antakya generali ile haberletiler. Hallarn balar ise, k
yaklanca slm ordusu dalacaklarndan, o zamana dek savunma-
ya karar vermilerdi. Eylln ortalarnda havalar soumaya bala-
yp, Sultan'n ordusunun dn zaman geldi. Tutekin, am'a dn-
d. lgazi de Mardin tarafna gitti. Sultan'n ordusu da Kefertab ze-
rine yrd. Kuvvet kullanarak girip, bulduklar Hallar kltan ge-
irdiler.
Sonra Sultan'n ordusu Maarre'ye geldi. Ordan dnerek Haleb'e
doru gelirken det olduu zere arlk ve hayvanlarn nden yolla-
yarak, kendileri geriden gelmekteydiler. Dmann kendilerine yak-
laamayacaklarndan emindiler. Antakya dukas ise bir Hal birlii
ile nde giden yk kafilesini vurup; seyisleri, adrlar ve hizmetkr-
lar ldrmekteyken, geriden dank biimde gelen blkleri de vu-
rup takm takm perian etti. Bylece asker bozuldu. Her biri bir ya-
na dald. i
803
Bu olay beyzdokuz senesinde oldu. Bersek, bundan zld. D-
np kayplarn gidermek iin sava hazrl iindeyken beyzon y-
lnda lmtr.
Daha nce Sultan Muhammed, sfahan'dan Badad'a gelmiti.
Atabey Tutekin de Sultan'm ordusunun bozularak dnlerinden
sonra, sonucun kt durumunu dnerek Badad'a gelip, Sultan Mu-
hammed'den af dilemi, o da onu atfetmiti. Beyzon senesi Muhar-
rem aynm birinci gn komutanlar, Sultan Muhammed'in sarayna
gelince, Meraga emri Krt Ahmedil, Tutekin'in yannda otururken
bir Batn, elinde bir dilekeyle gelip, alayp szlayarak, Aman benim
bu dilekemi Sutan'a ver diye yalvarmca Ahmedil de dilekeyi alr-
ken Batn ona bir bak vurunca Ahmedil, onu tutup aya altna al-
d. Baka bir Batn srayp, ona bir bak daha vurunca, hemen bu
Batnler zerine kl rdler. O anda nc bir Batn kt. Krt
Ahmedil'e bir bak daha saplad. ki arkada klla para para edi-
lirken bu nc fedainin cr'eti oradakileri pek ok artt.
Bu srada hadm L'l'y yanndaki Trkler ldrnce, Haleb'in
ileri gelenleri hemen Haleb emri olan Rdvan olu Sultan ah'n ata-
heyliine Haleb bakomutan olan ems'l-Havas' semilerse de ok
gemeden onu indirerek yerine bakasn setikten son'ra onu da in-
dirdiler. Eyalarna da el koydular. Fakat Hallardan korku zere ol-
duklarndan gelip lkeyi ele geirmek iin, lgazi'yi ardlar. O da
gelip Haleb'i ald. Yerine olu Hsameddin Demirta' vekil brakt.
Kendisine eki dzen vermek zere beyzonbir senesinde Mardin'e
gitmitir. Bylece Seluk soyunun Haleb'te bulunan kolu kmtr.
Tb ilminden Minha adl kitabn yazar olan nl doktor sa
olu Ebu Ali Yahya drtyzdoksan senesinde ld. Aslnda Hristi-
yan iken Mslman olmutu. Din taassubuyla slm lkelerine sal-
drmakta olan Hallara kar ve Yahudi ve Hristiyanlar hakknda
gzel bir eser yazmt. Takvim'l-Buldan gibi daha birok eserleri
vardr. lmeden nce kitaplarn vakfederek mam zam Ebu Hani-
fe Hazretleri'nin trbesine koymutu (Allah rahmet ve mafiret eyle-
sin).
Drtyzdoksanbe senesinde Msr Halifesi olan Msta'l Alev
lnce be yandaki olu Mansur'a Amir Biahkmillh adyla biat
olunmu ve babasnn byk veziri olan Efdal, Atabey olup, devlet i-
lerini grr olmutu.
Endls ve Kuzey Afrika sahibi olup, Mslmanlarn Emri diye
anlan Tafin olu Yusuf beyz senesinde ld. Gzel ahlkl anh
bir sultand. Yerine olu Ali geti. Ona da Mslmanlarn Emri den-
di.
Beyzbir senesinde Afrika Emri Muiz olu Temim yetmidokuz
yanda ld. Krk erkek ve altm kz olarak yz ocuu kald. Ye-
rine krk yandaki olu Yahya geirildi.
Beyzbe senesinde Hccet'l-slm Ebu Hamid Muhammed'l-
Gazal Hazretleri hayat defterini kapad. Aslnda Tus'luydu. Drtyz-
elli senesinde domutu. Tus'da ilim tahsiline alt. Sonra Niabur'a
geldi. mam Haremeyn'den tahsilini tamamlamt. nl vezir Niza-
m'l-Mlk ona ikramda bulunmu ve Badad'daki Nizamiye Medre-
sesi mderrisliini yani profesrln vermiti. Drt yl orada ders
verdikten sonra her eyi brakarak zhd yolunu seip yalnzla ek-
di. Beyzseksensekiz senesinde hacca gitmek dncesiyle am'a git-
ti. Kendini ibadete verdi. Bir aralk da skenderiye'de kaldktan sonra
yurdu Tus'a dnd. Niabur'da yine ders vermeye balamt. Pek ok
kitaplar yazmtr. Hepsi de deerli ve geerlidir. Dorusu yzylnn
tek adamyd. n, aklamaya gerek brakmaz. Onun hakknda sz
daha fazla uzatmak ise yersizdir.
Beyzsekiz senesinde Gazne'nin sahibi olan Sultan Ala'd-Dev-
le ld. Yerine olu Arslan ah getii gibi, kardelerini zindana at-
trd. Fakat kardelerinden Behram ah, Horasan'a kaarak Melik
Sencer'e snd.
Sencer, onun affn Arslan ah'dan istedi. Arslan ah, ona ku-
lak asmad. Sencer de ordusunu hazrlad. Behram ah' yanna ala-
rak Gazne'ye yrd. Yolda zel adamlarndan birini elilikle Gaz-
ne'ye gnderince Al'd-Devle, Milletler Hukukuna aykr ola-
rak eliyi bir kalede hapsetti. *
Bunun zerine Sencer, abuk davranarak Gazne'ye yrd. Gaz-
ne'ye bir saat uzaklkta Al'd-Devle ile iddetli bir savaa tututular.
Al'd-Devle'nin kuvveti oktu. Fakat Sencer'in arslanlar gibi sald-
rsna direnemeyip bozuldu.
Beyzon senesi evval aynda Sencer'le Behram ah, Gazne'ye
girdiler. Aralarnda yaplan anlama gereince Behram ah, byk
dedesi Gazneli Mahmud'un tahtna tek bana oturmak ve Gazne min-
berlerinde nce Halifemin ve ikinci olarak Sultan Muhammed ile Me-
lik Sencer'in ve sonra Sultan Behram ah'm adlar okunmalar ge-
rektiinden, Gazne'ye girdikleri zaman Sencer, at zerinde ve Beh-
ram ah, yaya olarak onun nnde bulunduklar halde, Gazneli Mah-
mud'un taht getirildi. Behram ah, yalnz basma onun zerine otur-
du. Hutbeler de o ekilde okunur oldu. Sultan, Meliklerin Meliki de-
mek olup, Gaznelilere de tedenberi Sultan denilirdi. Sencer ise bu sa-
n tamayp, Melik diye anlmakta olduu halde, hutbelerde Sltan'-
dan nce anlmas, yzyln artc olaylarndan saylmt. Melik-
ah, kendi adnn Gazne minberlerinde anlmasn ok arzulard. Fa-
kat bundan dolay bir olay kmasndan korkarak Nizam'l-Mlk, onu
engellerdi. Melikah, her emeline eritii halde, bu isteinin yerine gel-
mesi olu Sencer'e nasip olmutur. Sultan Muhammed de beklenme-
dik bir nimete kavuarak bu vnce hak kazanmtr.
Melik Sencer ve askeri, bu kere de ok mal elde ettiler. Hele Sen-
cer'in eline be ta geti ki, yalnz birisinin deeri ikimilyon altndan
fazlayd. Bundan baka binyz para deerli talarla ssl, altn ve
gmten yaplm onyedi taht eline gemiti. Sencer, krk gn Gaz-
ne'de kaldktan sonra zaferle ve ganimetle Horasan'a dnmtr.
Arslan ah ise Hindistan'a giderek dank askerini toplad. Ye-
niden ordusunu hazrladktan sonra Gazne'ye geldi. Behram ah sak-
lanarak durumu Sencer'e bildirdi. Sencer de onun yardmna yeterin-
ce asker gnderdi. Arslan ah, bir ay kadar Gazne'de kaldktan son-
ra Behram ah' aratrmak zere Gazne'den kt. Sencer tarafndan
gnderilen askerin yola ktn iitince, dalara kap gizlendi. Beh-
ram ah, ortaya kp Sencer'in askeriyle beraber aramaya balad.
Arslan ah'm sakland blge halkm sktrarak, Arslan ah' ele
geirmiti. Beyzoniki senesi ortalarnda bodurup ldrmt.
O zaman Sultan Muhammed'in lmesiyle Melik Sencer, pek ok
zld. Gazne ilerini dnemez oldu.
Beyzonbir senesi Zilhicce ay ortalarnda Sultan Muhammed
yakaland hastalktan kurtulamayacan anlaynca, yannda bulu-
nan ondrt yandaki olu Mahmud'u veliaht yapt. Zilhicce aynn
yirmidrdnc perembe gn lnce olu Mahmud'a trenle biat
olundu. Ertesi cuma gn sfahan'da onun adna hutbe okundu.
Beyzoniki senesi Muharrem aynn onnc cuma gn Hali-
fe Mstazhir de Sultan Mahmud adna hutbe okudu. Sultan Muham-
med, gzel ahlkl, adaletli bir padiaht. (Allah rahmet ve mafiret
etsin). ay sonra yani o senenin Rebilahir aymn onartma gn
Halife Mstazhir Billh da ld. Olu ve veliaht olan Ebu Mansur,
Msterid Billh diye lkaplanarak Hilfet ile ona biat olundu.
Melik Sencer'in Maverannehir ve Gazne minberlerinde ad oku-
nurdu. slm sancan ykseltmi, gsterili bir hkmdard. By-
leyken kardeini pek ok severdi. Kardeinin lmn duyar duymaz,
son derece zld. Eine rastlanmayacak ekilde alayp szland. Yas
iin toz, toprak zerine oturdu. Bir hafta ehrin kaplarn kapatt.
Her tarafta alamalar duyuluyordu. Hatipler, Sultan Muhammed'in
Batmleri yok etmesi, nice zulmleri ortadan kaldrmas gibi gzel
hizmetlerini anp durmaktaydlar.
Sultan Mahmud'un ve kardelerinin komutanlar ise onunla kar-
deleri arasnda iki yzl davranarak arada takye kapmak amacn
gdyorlard. Hille'nin sahibi olan ve Sultan Muhammed'in askeriy-
le yaplan savata ldrlen Sadaka olu Debis, Sultan Muhammed'-
in yannda tutuklu iken Sultan Mahmud, bu kere onu serbest braka-
rak Hille'ye gnderdi. Debis, oraya varnca bana Arap ve Krtler'-
den pek ok kimseler ve baka milletlerden nice serseriler topland.
Hille'de hayli kuvvet topland. Bylece Debis de o tarafta babas gibi
bir sivilce oldu.
Sultan Mahmud'un on yandaki kardei Turul Bey kkken
sabas, Zencan ve Sve ehirlerini belli bir vergiyle ona vermiti. r-
806
PEYGAMBERLER. VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
gr adl nl bir komutan ona Atabey yapmt. rgr, Batmlerin
pek ok kalelerini alnca, Turul'un lkeleri hayli geniledi. rgr,
onun adna hkmdar gibi hkm srmekteydi. teki kardei Melik
Mes'ud da babas tarafndan Hallar zerine gnderilen ordularda bu-
lunmutu. Bu srada 'Azerbaycan valisi bulunduu halde, Musul'day-
d. Yannda birok nl komutanlar vard.
nce Berkyaruk ile Sultan Muhammed'in aralar bozularak bir-
biriyle uramakta olduklar srada evredeki komutanlar, serbest ka-
larak istedikleri ekilde atp tuttuklar gibi bu kere de vezirler ve ko-
mutanlar, bu ehzadeleri birbiri aleyhine drp de kiisel karla-
rnn elde edilmesine onlar let etmek istiyorlard.
Byk komutanlardan birou Melik Mes'ud'un yannda topla-
narak onu Irak'n alnmasna kkrttlar. Debis de ona yardm iin as-
ker gndereceini vadetmi olduundan Melik Mes'ud, yanndaki ko-
mutanlarla Badad'a doru yoia kt. Fakat o srada Sultan Mahmud
tarafndan Badad Zaptiye Bakanlna atanm olan Bersekli Aksun-
gur'un yiitlikleri zerine Melik Mes'ud ve arkadalar Badad'a ka-
dar varmlarken sonu almadan dnmlerdir.
Sultan Mahmud, tahta ktktan sonra Gndodu adl komuta-
n, kardei Turul'a Atabey yapp, yanna gndermi ve Turul'u alp
kendi yanma getirmesini ona tlemiti. Gndodu ise Turul'a
kardeine kar koymak ve yanna varmamak zere t verince, iki-
si bunun zerine anlamlard. Sultan Mahmud, bu durumu renin-
ce, hemen beyzon senesi iinde onbin atl ile onlar basmak iin
hareket etmise de, bu hareketi duyulunca Turul ile Atabeyi kaa-
rak Sercihan kalesine kapa atmlard. Oradan Gence'ye gittiler. As-
kerleri de yanlarna gelerek Turul Bey'in kuvveti oald. Kardei
Sultan Mahmud ile de aralarndaki gerginlik artt.
Fakat iki sene sonra Turul Bey, Sultan Mahmud'a boyun eerek
barmlardr.
S u l t a n M a h mu d ' u n A mc a s S e n c e r ' l e a r p ma s
Beyzon senesi iinde Sultan Mahmud'la amcas Melik Sen-
cer arasnda iddetli bir arpma olmutur.
Sultan Mahmud o srada amcas Sencer'e Mazenderan vilyeti ge-
lirinin senede ikiyzbin altn olarak verilmesi iin zel memurlar gn-
dermiti.
Memurlar gidip Sultan'n emrini bildirdiler. Melik Sencer; Kar-
deimin olu ocuktur. Veziri Ebu Mansur'Ia ba terifats mer o-
lu Ali onu boyunduruuna alm diyerek, hemen da ehirlerini al-
mak zere yola kt.
Sultan Mahmud da ona kar vard. Onun askeri daha oktu. Fa-
kat Sencer'in n bykt. Yannda Sicistan emri Ebu Fazl ve Ha-
rezmah Muhammed gibi byk komutanlar vard. Sve yaknnda
SULTAN MAHMUD'UN AMCASI SENCER'LE ARPIMASI
807
karlatlar. Sava Sencer kazand. Sultan Mahmud, sfahan'a ka-
t. Sencer de Hemedan'a gitti.
te bylece Seluklu saltanat, Sultan Sencer'e geti. Haberleme
onunda Sultan Mahmud, ona uydu. Ancak Sencer'in veliaht olmak
zere barld. Bunun zerine minberlerde Sencer'den sonraS ultan
Mahmud anlmak zere Sultan Sencer tarafndan her yana emirler
gnderildi. Sultan Sencer, Sultan Mahmud'un lkelerini elinde b-
rakt. Fakat Rey ehrini vermedi. Onu kendi lkelerine ekledi. Sultan
Mahmud da geri kalan lkelerinde bamszca hkmeder oldu.
O srada Hal savalar da srmekteydi. Bu beyzon senesi
balarnda Hallar, Halep tarafna saldrdklarndan, onlarla lgazi
arasnda bir olay karak Hallar, bozguna urad ve pek ou lp
ve birou da tutsak olmulard. Antakya dukas da bu ldrlenler
iinde bulunmutu. Bu zaferden sonra lgazi Etareb'i almtr.
Yine o sene Hallarn bir asker birlii Rebiaoullar airetini
basmak iin am tarafna dzld. arpmada bozguna uradlar.
Araplar, onlar haylice krm ve birounu tutsak etmitir.
O zaman Musul ve Azerbaycan Melik Mes'ud elindeydi. Hille sa-
hibi Debis ise Melik Mes'ud'un Atabeyine mektup yazp saltanat Mes'-
ud adna istemesini hatrlatt. Kendisi de askerle yardm edeceini
belirtmi olduundan Melik Mes'ud, ona kaplarak kendi adna Sul-
tanlk hutbesini okudu. Beyzondrt senesi Rebilevvel ay ortala-
rnda kardei Sultan Mahmud zerine asker ekti. Esterbd geidin-
de yaplan arpmada Mes'ud'un askeri bozulup dald. Mes'ud ka-
arak bir daa snd. Fakat veziri Meyyid'd-Din Tura tutsak ol-
du. Tura, Kasde-i Lmiyyet'l-Acem sahibi olan ir ve nl bir
ktiptir ki, Melikah'm niancs yani fermanlarna tura ekeni ol-
du. Bu yzden Tura diye tannmtr.
Melik Mes'ud, katktan sonra kardeinden aman diledi. O da
aman verdi. Af etti. Fakat sonra Tura'yi ldrmtr.
Urfa'daki Hallarn komutan Coslin, Sffiyn'e varp oradaki ai-
retlerin hayli hayvanlarn ganimet olarak almt. Fakat beyzon-
be senesinde lgazi'nin kardei olu Artk olu Behram olu Belek
ile arasnda bir olay kt. Belek, kazand. Coslin ve birok nl sva-
rileri tutsak oldu. Coslin, kurtulu paras olarak ok para verecek ol-
du. Belek kabul etmedi. Onu ve arkadalarn Harbert kalesinde hap-
setti. Yine o sene am Atabeyi olan Tutekin, Hallarla savat. Al-
d esirleri Badad'a gnderdi.
O sene Sultan Mahmud, Badad'daki Hristiyanlarn Mslman-
lardan ayrlmalar iin zerlerine bir iaret dikmelerini emretti. Bu-
nun zerine ok sayda bavurmalar oldu. Sultan'a yirmibin ve Hali-
fe'ye drtbin altn verilmesi kararlatrld.
Beyzonalt senesinde lgazi ld. daresindeki lkeler dald.
Olu Timurta, Mardin kalesine ve teki olu Sleyman Meyyafari-
kin'e sahip oldular. Kardei olu Artk olu Abdlcebbar olu Sley-
nanman Haleb'de bulunduundan, o da orada hkmdar kald. te
808
bu srada Hille sahibi Debis ile Halife Msterid'in aralar bozuldu.
Halife'nin Sultan Mahmud'a bavurmas zerine Musul valisi, Hali-
fe'nin emrine verildi. Halife, btn Badad halkn savaa gnderdi.
Kendisi de ordu ile birlikte kt. Savata Debis bozuldu. Mntefik'e
gitti. Mntefik airetiyle birleti. Basra'y vurup yamalad. Sonra
Hallarla birleti. Haleb'i almak zere onlar kkrtt. Abdlcebbar
olu Sleyman da Haleb'i koruyacak gte deildi. Beyzonyedi se-
nesinde Etareb'i Hallar'a brakarak onlarla uyutu.
Belek ise bu srada Harran' aldktan sonra amcasolunun aczi-
ni iitince, gidip Haleb'e de sahip oldu.
Hallar da bu srada Harbert'i aldlar. Orada tutuklu bulunan
Coslin'le arkadalarn kurtardlar. Fakat sonradan Belek, oraya va-
rp Harbert'i kurtard.
Sultan Mahmud ile Melik Mes'ud'un savalar srasnda Grc-
ler, slm ehirlerine saldrdlar. Tiflis ehrini savala aldlar. Bulduk-
lar Mslman ldrmlerdi. Kpak airetleriyle birlik olarak o y-
rede bulunan Mslmanlar ok sktrdklarndan tr, irvan ile-
ri gelenlerinden bazlar, gelip Sultan Mahmud'a ikyet ettiler.
Sultan Mahmud da ordusuyla o tarafa yrd. emahi'ye varp
bir bostana kondular. Grcler, Kpak airetiyle birlikte ortaya k-
tklar zaman, slm ordusunun onlardan gzleri rkt. Korkuyla ge-
celediler. Fakat gece Grclerle Kpak arasnda anlamazlk ve d-
manlk karak birbirleriyle savaa tututular. Allah'n yardmyla da-
lp gittiler.
O sene Venedik donanmasyla Msr donanmas arasnda bir deniz
sava oldu. Msr donanmas yenildi.
Yine o sene Emr Belek, am tarafnda Hallarla savat ve yen-
di. Hallarn kimi ldrld, kimi tutsak oldu.
Beyzonsekiz senesinde Emr Belek, Menbi tarafnda Hallar-
la savaarak kazandktan sonra Menbi'i sard. O srada atan bilin-
meyen bir okla Belek ehit oldu.
Amcas olu (lgazi olu Hsameddin Timurta) yannda idi. Be-
lek'in cenazesini alp, Haleb'e gtrd. Haleb'e sahip oldm Yerine bir
kaymakam brakp kendisi Mardin'e geldi.
Hallar ise o srada Sur ehrini Msrllarn elinden alnca, hrs
ve tamahlar artt. Debis de bir taraftan onlar Haleb'in alnmasna
kkrtarak, hrslarn artrmaktayd. Hallar, Debis ile birlikte Ha-
leb'i sarp sktrmaya balad. Haleb'in ileri gelenleri, Musul valisi
olan Kasm'd-Devle Aksungur'u ard. O da askeriyle Haleb'e va-
rnca, Hallar savuup gitmilerdi. Halebliler de Haleb'i Aksungur'a
teslim etmilerdir.
Beyzondokuz senesinde Kasm'd-Devle Aksungur, Kefertab eh-
rini Hallardan geri aldktan sonra zaz zerine yrd. Hallar da
ok sayda askerle yardma seirttiler. Bu kere Aksungur bozuldu.
Mslmanlardan ok kimse ehit oldu.
809
Beyzyirmi senesinde Aksungur, cuma gn Musul camiinde
namaz klarken Batnilerden birka kii zerine saldrarak onu ehit
ettiler. Melikah'm byk komutanlarmdan Trk asll deeri b-
yk bir adamd. Olu zzeddin Haleb'de bulunduundan babasnn
lmn iittii gibi gelip Musul'u ele geirdi.
O sene Hallar, am zerine yrdler. Mercisaffer'de ordu kur-
dular. Tutekin, onlara kar geldi. Yannda birok Trkmen yayala-
r vard. ok iddetli bir sava oldu. Tutekin bozuldu. Atls ile be-
raber geri ekildi. Hallar, onlarn peinden gittiler. Trkmen ya-
yalar kaamadklarndan Halarm ordughna saldrdlar. Bulduk-
lar ordu bekilerini ldrdler. Ordunun mallarn ve eyasm ya-
maladlar. Hallar dnp de ordularnn yamalandm grnce,
onlar da bozulup gittiler. Trkmenler ganimet elde ettiler ve kurtul-
dular.
O sene Sencer'in veziri tarafndan Batmler zerine blk blk
asker gnderilerek Horasan'da pek ok Batn ldrlmt.
am tarafnda da o sene Banyas kalesi Batnler eline gemitir.
Batmlerin balarndan Behram adl kii, Tutekin'den snacak bir
kale istedi. O da Banyas kalesini gstermiti. Behram, oraya varnca
etraftan birok Batmler onun yanna toplanarak, kale Batmlerin
elinde kalmtr.
Beyzyirmibir senesinde Aksungur'un olu zzeddin ld. Sul-
tan Mahmud, Musul eyaletini Aksungur olu mad'd-Din Zengi'ye
verdi.
mad'd-Din Zengi, Badad'dan hareket ile gidip, ilerine eki-
dzen verdikten sonra Nusaybin, Sencer ve bni mer adasn ald.
Haleb'in idaresi karkt. Hallar, bunu duyunca Haleb'e sal-
drdlar. mad'd-Din Zengi, komutanlarndan Karaku adl kiiyi
askerle Haleb'e gndermiti. Sonra mad'd-Din de ordusuyla Ha-
leb'e gitti. Yolu stndeki Menbi, Bezaa ehirlerini alarak Haleb'e
eriti. Haleb halk, onun geliiyle sevinerek onu karladlar. mad'd-
Din beyzyirmiiki senesi Muharrem aynda Haleb'e girdi. lkenin
ilerini dzeltti.
O senenin Safer aynda am sahibi Tutekin ld. Vasiyeti ge-
rei en byk ocuu Tc'l-Mlk Tur, onun yerine geti.
am'da bulunan Batmler ise daha ok oaldlar. Sanki hk-
met ellerine gemi gibiydi. am Emri olan Tc'l-Mlk beyzyir-
mi senesi iinde Batmleri kltan geirdi. Altbin kadar Batn l-
d. Banyas'daki Batmler, bundan korkuya dtler. Banyas kalesini
Hallara teslim etmiler, kendileri de horlanr ve aalanr bir du-
rumda Hallar iinde kalmlardr.
O senenin sonlarnda Hallar kalabalk olarak gelip am' ku-
attlar. Zahire getirmek ve etraf yamalamak iin Havran'a bir as-
ker birlik gnderdiler. Tc'l-Mlk, bunu renince, o da o tarafa
bir birlik yollad. ki birlik karlatlar. Pek iddetli bir arpma ol-
du. Hallar bozuldu. lerinden krk kadar kap kurtuldu. Arta ka-
810
lanlarm ou ldrld. Fakat yz kadar tutsak oldu. Silhlar
ve mallar ve onbin kadar hayvanlar yamaland. Bu durum, am'
saran orduya eriince, onlar da bozguna urayarak katlar.
O srada mad'd-Din Zengi de bir yolunu bularak varp Hama eh-
rini Tc'l-Mlk'un adamlar elinden almtr.
Beyzyirmidrt senesinde mad'd-Din Zengi, Haleb'e saat
uzakl olan ve Hallar elinde bulunan Etareb zerine yrd. Ha-
llar da byk bir kalabalkla Etareb'in yardmna gelmi olduklarn-
dan mad'd-Din, kaleyi terkederek onlarn ordular zerine saldrd.
Pek iddetli bir sava oldu. Allah, Mslmanlara yardm etti. Hallar,
byk bir yenilgiye uradlar. Saysz l verdiler. Sonra mad'd-Din,
Etarib kalesini savala ald. inde bulunan Hallarn kimini ldrd,
kimini tutsak etti. Kaleyi de ykt.
O sene Sultan Sencer de Semerkant' almt. nce Sencer'in Se-
merkant hanlna atam olduu Muhammed Han kulun hastal-
na yakalannca, olu Nasr Han' yerine kaymakam yapt. Oysa Se-
merkant'da ders veren bir Alev, nfuz kazanp ehrin bayla da bir-
leerek Nasr Han' ldrdler. Bunun zerine Sultan Sencer, gidip
Semerkant' alp, bir sre kaldktan sonra ehri Hanlk soyunun bata
gelenlerinden Sencer'in kz kardei olu Hasan Tekin adl Bey'e ver-
di. Horasan'a dnd. ok gemeden Hasan Tekin ld. Sultan Sencer,
Semerkant' Muhammed Han'n olu Hakan Mahmud'a vermitir.
Yine o sene Bed'- sturlb, Badad'n dousunda yldzlar gz-
lemeye memur olduysa da, ii yarm kalmtr.
M u v a h h i d n D e v l e t i ' n i n l k D u r u ml a r
Kuzey Afrika'da kan Muvahhidn Devleti, bu srada Mlessimn
Devleti'ni sktrmaktayd.
Sus da halkndan Alev Tumert el-Hasen olu Abdullah olu
Muhammed okumak iin batdan douya gmt. Gizli ilimleri, f-
kh, hads, fkh usul, kelm ilmini renmiti. Gazali gibi dounun
byk bilginleri ile grm, skenderiye'de Ebu Bekir Tartu ile
konumu ve hac ettikten sonra batya dnerek, dinin emirlerini yay-
maya balamt. Becaye ehri yaknnda Melale adl kye eriince Ali
Km olu Abd'l-M'min adnda bir adam, ona balanmt. Tumert'-
in olu ondaki soyluluu anlam ve onu yanna alp Merake'e git-
miti. Tumert'in olu, kendisine Mehd dedirterek din emirlerinin ye-
rine getirilmesinde ok sk davrandndan ballar artt ve hakkn-
da halk ok iyi dnmeye balad.
Tumert'in olunun n bu ekilde yaylnca, Mslmanlarn Em-
ri, (Tafin olu Yusuf olu Ali) onu huzuruna getirtti. Fakihleri top-
lad. Onlar tarttrd. Tumert'in olu, tartmada onlara stn geldi.
Mslmanlarn Emri'ne veziri, Bu adam ldr. Onun amac dinin
emirlerini uygulatmak deil, ancak lkeyi ele geirmektir dedi. Ms-
BAZI LMLER
8 11
tumanlarn Emri, onu kabul etmediinden veziri, yle ise hi ol-
mazsa onu sresiz olarak hapset demise de onu da kabul etmediin-
den Mslmanlarn Emri, Tumert'in olunun Merake'den kar-
masn emretti. Tumert'in olu ise Agmat'a giderek bir dada durdu.
Halk bana toplannca, kendisinin Ahir zamanda gelecei Hz. Pey-
gamber (s.a.v.)'ce bildirilen Mehd olduunu sylemi ve Abd'l-M'-
min on yolda ile onu dorulayarak ona Mehd diye biat etmi, teki-
ler de ona uymu olduklarndan ballar oalm ve kuvveti artm-
tr. Mlessimin, mteabih yetleri kelimelerinin d anlam dorul-
tusunda kabul ederek yorumunu bir yana brakyorlard. Onlarn bu
inanc ise Allah' cisim olarak kabule yol atndan Tumert'in olu,
onlarn bu ynden sapkla dtklerini syleyerek arsnn, Allah'-
n birliine davet olduunu belirterek, kendisine biat edenlere Mu-
vahhidn adn takt.
Mehd Tumert'in olunun halka tutulmas beyzondrt senesin-
den beyzyirmidrt senesine kadar srd. Bu kere knkbin askerden
oluan bir ordu gnderdi. Merake'de Mslmanlarn emrini kuat-
trm ise de, ordusu bozguna urayarak dnd srada kendisinin
hastal artmt. Yaknlarna Abd'l-M'min'i tavsiye etti. Onu M'-
minlerin Emri diye adlandrd. Onun lkeler alacan haber verdik-
ten sonra ld. Abd'l-M'min M'minlerin Emri unvaniyle halkn
kalblerini kazanmaya alm ve nice yllar Mslmanlarn Emriy-
le sava srdrerek, sonunda Tafinoullar km ve onlarn ye-
rine Muvahhidn Devleti gemitir.
Ba z l ml e r
Afrika emri Temim olu Yahya olu Ali beyzonbe senesinde
lnce oniki yandaki olu Hasan, vasiyeti zere yerine geti. Devlet
ileri bir Atabey ile grlr oldu.
Makamatn yazar nl edip Ebu Muhammed'l-Kasm Harir
de bu sene ebed makamna gt.
Mekke emri Haiml-Alev el-Hasen olu Kasm beyzonyedi
senesinde ld. Yerine olu Ebu Fuleyte geti.
Batniye'den smailiye'nin ba olan nl Sabbah olu Hasan
beyzonsekiz senesinde ld. Halk, onun ktlnden kurtuldu.
Beyzyirmibir senesinde Ahlat hkmdar Sekman olu Zahi-
r'd-Din brahim ld. Yerine kardei Sekman olu Ahmed geti. Al-
t ay sonra o da ld. Yerine brahim'in alt yanda bulunan brahim
olu ahremen Sekman adl olu kald. Fakat brahim ve Ahmed'in
anas Erkman kz nan Hatun hkmet ilerini eline ald. Sanki to-
rununun vsisi idi. Oysa devlet ilerini tek bana ve bana buyruk
ynetir oldu. Sonralar nan Hatun btn btn hkmette yalnz
kalmak iin, torununun ldrlmesine giriti. Devlet bykleri top-
812
land. Beyzyirmisekiz senesinde nan Hatun'u bodurup, torunu
ahremen'i babas tahtna oturtmulardr.
Yirmidokuz senedenberi Msr'da Alev Halifesi olan mirbiah-
kmillh beyzyirmidrt senesi iinde bir gezintiye kmt. Batm-
ler saldrarak onu ldrdler. Olu yoktu. Yerine amcas olu Ms-
tansrblh olu Ebu Kasm olu Hafz Abd'l-Mecid geirildi.
Beyzyirmibe senesinde Batmye fedaileri, am sahibi Tute-
kin olu Tc'l-Mlk Tur'yi yaraladlar. Beyzyirmialt senesi iin-
de bu yaradan kurtulamayarak Tc'l-Mlk ld. Vasiyeti gereince
olu ems'l-Mlk smail Bey, am beyi oldu. teki olu ems'd-
Devle Muhammed Bey de Baalbek ve ona bal yerlerin mutasarrfl-
nda kald. Beyzyirmiyedi senesinde Mekke emri Ebu Fuleyte l-
d. Yerine olu Kasm Mekke emri oldu.
S u l t a n M a h mu d ' u n l m v e Ol u D a v u d ' u n
v e S on r a M e s ' u d ' u n T a h t a kma s
Beyzyirmibe senesi evval aynda Sultan Mahmud lnce ve-
ziri Ebu Kasm ve Atabey'i, Aksungur Ahmedil anlatlar. Olu (Mah-
mud olu Davud) u saltanat tahtna oturttular. Da ehirleri ve Azer-
baycan'da Davud adna hutbe okundu. Zilkade aynda Zencan'a gidin-
ce, amcas Melik Mes'ud'un Crcan'dan hareketle Tebriz'i ald ha-
beri gelince, Davucl hemen Azerbaycan zerine yrd. Tebriz'i ku-
atmakla beyzyirmialt senesi Muharrem aynn sonuna dek ara-
larndaki sava srm ve sonunda barmlardr.
Bu yzden Davud, bir konak geri ekdi. Mes'ud ise Tebriz'den
askerleri bana toplandndan Hemedan'a gitti. Adna hutbe okun-
mas iin Halife katma memur gnderdi. Davud'un adamlar ise bu
istekle daha nce Badad'a gelmilerdi. Bunun zerine Halife Mster-
i'd-Billh, Hutbede hkm, ancak Sultan Sencer'indir. O her kim
iin emrederse hutbe, onun adna okunur diye cevaplad. Sultan
Sencer'e de, Hutbe yalnz onun adna okunmaldr diyerek, baka
birine izin vermemesi iin haber gnderdi ve bu szn Sultan'n g-
znde iyi bir etkisi oldu.
Sonra Mes'ud, Musul valisi madud-Din Zengi ile mektuplat ve
ondan yardm istedi. O da ona yardm edeceine sz verdi. Bylece
saltanat istemek iin Mes'ud'a cesaret geldi.
Sultan Muhammed'in olu Seluk ah' da Atabey'i ve Faris ile
Huzistan sahibi olan Karaca Saki, ok sayda askerle Badad'a gtr-
d. Mes'ud'un erimesinden nce Badad'a ulatrd. Sultan'n sara-
yna indirdi. Halife de ona ikram etti. Sonra Mes'ud'un gnderdii
adam geldi. Hutbenin Mes'ud adna okunmasm korkutucu bir dille
teklif etti. Fakat Halife buna aldr etmedi. Hemen Halife'nin, Sel-
uk ah'm ve Karaca Saki'nin askerleri Badad'a yryen mad'd-
SULTAN SENCER'N MES'UD LE SAVAI
813
Din Zengi'ye kar gittiler. Yaplan arpmada Zengi'nin askeri bozul-
du. Tekrit'e ekildi. Orada kale muhafz bulunan Necmeddin Eyyb
ona kprler kurarak, Dicle'nin kar yakasna geirdi. te Eyyb-
oullar'nm Zengi soyuna bu ekilde yaknlamalar, ileride devlet ve
saltanata erimelerine yol amtr.
O srada Seluk ah ile Mes'ud'un askerleri bir iki gn penele-
tiler. Mes'ud ise mad'd-Din Zengi'nin yenilgisini renince geri
dnd. Halife'ye, Sultan Sencer, Rey ehrine varm. Halife'ye ve ya-
knlarna kt niyeti vardr. Eer onu savala Irak'dan uzaklatrmak
ve Irak, Halife vekilinin olmak dncesinde bulunursanz ben bunu
uygun gryorum. diye haber gnderdi. Halife de ona uygun cevap
verdi. Bar hakknda eliler gelip gitti. Sonunda Irak, Halife Vekili-
nin ve saltanat Mes'ud'un oldu. Seluk ah da Mes'ud'un veliaht ol-
mak zere karar verdiler. Mes'ud Badad'a gelip, Sultan sarayna in-
di. Seluk ah da Badad Zaptiye Bakan'nm konana kondu.
S u l t a n S e n c e r ' i n M e s ' u d i l e S a v a v e
M e l i k T u r u l ' u n S a l t a n a t t a K a l ma s
Sultan Sencer'in beyzyirmialt senesi iinde Hemedan'a geldi-
i haberi Badad'a ulat. Halife Msterid, Melik Mes'ud ve Seluk
ah, ona kar ileri yrdler. Halife de ordusuyla kt. Oysa ma-
d'd-Din Zengi ile Debis de Sultan Sencer'in emriyle Badad zerine
yryorlard. Halife, onlara kar dnmek zorunda kald. Hankin'e
gelip Irak'ta Sultan Sencer'in hutbesini kaldrd.
Melik Mes'ud ile Seluk ah, Halife ordusunun da kendilerine ye-
timesini beklediler. Bu yzden ar davranyorlard. Sultan Sencer
ise hzl yryerek Dnever'de iki taraf karlat.
Sultan Sencer," onbin sekin atl ile ordunun ortasndayd. nn-
de filler vard. Sanda kardei olu Turul Bey ve teki komutanlar,
solunda Muhammed olu Harezmah Atsz ile dier komutanlar dur-
mulard. Melik Mes'ud da sama Karaca Saki ile Kzl Emr'i ve so-
luna teki nl komutanlar almt.
Karaca Saki, Sencer ordusunun ortasna ok iddetle saldrd. Me-
lik Turul ve Harezmah arkasna dolaarak onu ortaya aldlar. Ka-
raca'nn pek ok asker ve komutanlar ldrld. Kendisi de pek ok
yerinden yaral olarak tutuldu. Onun zerine Mes'ud'un ordusu hep-
ten bozuldu. Sencer emretti. Divan kuruldu. Karaca Saki, onun kat-
na getirildi. Sencer ona Benimle savatan amacn neydi? deyince,
Amacm, seni ldrdkten sonra yerine bir sultan geirerek ona hk-
metmek idi deyince Sencer, onu ldrd. Sonra Mes'ud'a haber gn-
dererek onu ard. Mes'ud gelince ona ikram etmekle beraber ken-
disine kar koyusundan dolay azarlad ve onu Gence'ye geri yollayp,
8 14
f i
kardei Sultan Muhammed'in olu Melik Turul'u Saltanat tahtna
oturttu. Adna hutbe okunmas iin her tarafa emirler gnderdi. Ma-
verannehir sahibi Ahmed Han'n kendisine ba kaldrd haberi ula-
nca, Sultan Sencer, hemen Niabur'a dnd.
Halife, Sultan Mes'ud'un bozgun haberini ald srada Sencer'in
emri zerine mad'd-Din Zengi ile Debis'in de Badad'a gelmi ol-
duklar haberini alnca, hemen Badad'a dnp, onlarla savaa ba-
lad. Zengi, Halife'nin sa tarafn vurup dattysa da, Halife'nin sol
taraf da Debis'i bozguna uratt. Onun bozguna uramas, Zengi'nin
askerine bulaarak onlar da bozuldular.
Maverannehir iinin nem kazanmasndan tr Sultan Sen-
cer'in ister istemez Horasan'a dnm olduu haberi Mahmud olu
Davud'a ulanca Azerbaycan'dan ok sayda asker toplayarak, He-
medan zerine yrd. Sultan Turul, ona kar kt. Yaplan arp-
mada Davud yenildi. Dolaarak Zilkade aynda Badad'a varnda,
Halife tarafndan kendisine ikram olundu.
M e s ' u d ' u n S a l t a n a t a D n s
Davud'un Badad'a varndan sonra Mes'ud da hareket ederek
beyzyirmiyedi senesinin Safer aynda Badad'a vard. Davud ile bir-
letiler. Halife ile grtler. Hutbenin kendi adlarna okunmasn tek-
lif ettiler. Halife de minberlerde nce Mes'ud'un ve arkasndan Da-
vud'un anlmalarn uygun karlad. Verilen karar zere Mes'ud ile
Davud, Azerbaycan'a gidip, yeteri kadar kuvvet toplayarak Heme-
dan'a yrdler. Sultan Turul, onlara kar kt. Fakat yenndk Sul-
tan Mes'ud, aban aynda Hemedan'a sahip oldu.
Sultan Mes'ud, Turul Beyi bozguna uratarak saltanatta kal-
mken, beyzyirmisekiz senesi iinde kardei olu Sultan Davud'un
Azerbaycan'da asker toplayarak kendi aleyhine ayakland haberini
alnca, o tarafa seirtti. Sultan Davud'u bir kalede sard.
te o zaman Sultan Turul, frsat bularak asker toplad. Sultan
Mes'ud'un komutanlarndan bazlarn kendi tarafna ekti. Sultan
Mes'ud zerine yrd. Kazvin yaknnda iki taraf ordular birbirini
grd. Sultan Mes'ud'un komutanlarndan bazlar, Turul tarafna
dnnce Sultan Mes'ud, arpmaya cesaret edemeyip yenik olarak
dnp Badad'a gitti. Seluk ah da sfahan'dan kp Badad'a ge-
liyordu. O srada Sultan Turul da da ehirlerinin hepsini ele geir-
di. O srada baz sebeplerden dolay Halife e Sultan Mes'ud'un aras
almt. Sultan Turul ise Sultan Mes'ud'un zerine gelmek iin ha-
zrlanmken beyzyirmidokuz senesi Muharrem aynda Sultan Tu-
rul lnce, Sultan Mes'ud hemen Hemedan'a gitti. Btn asker ve
halk ona boyun ediklerini belirttiler.
ETL OLAYLAR
315-
am sahibi Tutekin olu Tr beyzyirmiyedi senesi Safer ayn-
da anszn Banyas zerine saldrd. Banyas kalesini Hallar elinden
alp kurtarmt.
Yine Safer aynda Kuds kral, byk bir kalabalkla Haleb'e
bal yerlere saldrd. mad'd-Din Zengi'nin Haleb'de kaymakam bu-
lunan Suvar kendi adamlaryla hareket etti. Yanma bir ksm Trk-
menler de katld. Kmnesrin'de yaplan iddetli arpmada iki taraf-
tan pek ok adamlar ld. slm askeri bozguna urayarak Haleb'e
doru geri ekildi. Hallarn bir asker birliini vurup bir ounu l-
drdler. Birok tutsak da alarak Haleb'e dndler.
Sonra Urfa'daki Hallarn bir birlii ilerleyerek Haleb toprakla-
rna saldrdlar. Suvar, hemen onlarn zerine gidip ounu ldrp
geri kalanlarn tutsak etmitir.
Beyzyirmisekiz senesinde mad'd-Din Zengi, Musul toprakla-
rndan saylan Krdistan dalarndaki kaleleri ve Hakkri kalelerini
ele geirerek, dalardan inip de zorbalk ve hrszlkla kylere zarar
veregelen Krt ekya elinden halk kurtarm, hkmn ve etkinli-
ini geniletmitir.
am sahibi Tutekin olu Tr zulm, cimrilik ve alaklk yolu-
nu tutarak, ev halkn, adamlarn ve halk bezdirdi. am' mad'd-
Din Zengi'ye teslim etmek zere onunla haberlemeye balad. Hatt
mad'd-Din de askeriyle am zerine yrmt. Tr'nin bu tavr
anlalnca babasnn arkadalar fkelendiler. Tr'nin anasna ik-
yet ettiler. Anasnn izniyle uaklar, Tr'yi beyzyirmidokuz senesi
iinde ldrdler. Ertesi gn yerine kardei Tac'l-Mlk olu iha-
b'd-Din Mahmud gemitir. Sonradan mad'd-Din gidip am' sar-
dysa da asker ve halk, lkenin korunmasnda birlik halinde oldukla-
rndan mad'd-Din, onlarla bar yaparak dnd.
H a l i f e n i n M e s ' u d i l e S a v a v e T u t s a k Ol u u
v e Ra i d 'i n H a l i f e l i i
Turul'un lmesi zerine Sultan Mes'ud Hemedan'a gidip salta-
natnda bamsz olunca, komutanlardan bazlar ondan yz evirip,
Halife Msterid'e balandlar. Onu Sultan Mes'ud ile savaa kkrt-
tlar. Onlarn szne aldanarak ordusuyla Badad'dan kt. Yedi bin
atl ile Hemedan'a yrd. Sultan Mes'ud da Hemedan'dan kt. Db-
mer denilen yerde beyzyirmidokuz senesi Ramazan aynda iki ta-
raf karlat.
Halife'nin sol taraf, hemen Sultan Mes'ud tarafna dnd. Sa
taraf da hafife savaarak bozuldu. ki taraftan bir adam ldrl-
818
meksizin Halife ve yaknlar, veziri, bakad, hatipler, fakihler ve h-
kimler hep tutsak oldular.
Sultan Mes'ud, Badad'a birini gnderdi. Halife'nin btn mal-
larna ve mlklerine el koydurdu. Halktan bazlar ayaklanarak min-
ber ve ebekeleri krdlar. Sokaa kp barp aiaarak balarna
toprak satlar. Kadnlar da sokaklara dklp feryad ile yzlerine
amar vurmaktaydlar. Grevli kiinin adamlaryla halk attar. -
lerinden yzelli kadar adam ldrld. Vali ve terifat kat.
O srada ise Mahmud olu Davud'un saltanat davasna kalkt
haberi gelince Sultan Mes'ud, evval aynda ordusuyla Meraga'ya git-
ti. Halife Msterid'i de beraber gtrd. Onun iin Meraga kapsn-
da mstakil bir adr kurdurdu. Aralarmda eliler gidip gelerek Hali-
fe, Sultan Mes'ud'a drtyzbin altn vermek ve Badad'a btn aske-
riyle birlikte gitmemek ve Badad'da evinden kmamak zere arala-
rnda bara karar verildi. Onun zerine Sultan Mes'ud, Halife'yi at-
na bindirdi ve nnde rtsn tad. Zilkade aynn onyedinci pa-
zar gn idi ki artk Halife'nin binip Badad'a gitmesi kalmken
Emr Kazan Han'n Sultan Sencer tarafndan elilikle geldii haberi
ulanca Halife'nin hareketi geri kald. Sultan Mes'ud, onu kara-
maya knca halk da seyrine ktlar. O srada Halife adrnn mu-
hafzlar da seyre kt. Halife'nin adr, askerden bo kalnca yirmi-
drt kadar Batn fedaileri saldrarak Halife Msterid'i ve adamla-
rndan birkan ldrdler. Batmlerin de on kadar tutulup ldrl-
d. Onun zerine olu ve veliaht olan Rid Billh'a biat olundu.
Hille emri Sadaka olu Debis ile Msterid'in arasnda dman-
lk vard. Msterid'in felketi onun karma sebepse de sonradan o
.da byle bir felkete uramtr.
Kendisi kkrtc ve bozucu bir kiiydi. Bir aralk Hallarla bir-
lemiti. Bu kere Sultan Mes'ud, Hoy ehri dnda Debis'i ldrtm-
tr. Fakat olu Sadaka Hille'de idi. Babasnn askerleri, onun bana
topland. O da babas ve dedesi gibi Hle emirliini ele geirmitir.
Sultan Sencer, bu srada Gazne'de bulunuyordu. Beri tarafn du-
rumuna gz atamyordu.
Beyzyirmidokuz senesi Zilkade aynda Sultan Sencer, Gazne'-
ye gitmi ve beyzotuz senesi evval aynda dnebilmitir. Kendisi-
nin Gazne'ye mlik etmi olduu Behram ah'n ona ba emekten
cayd, halka zulme balad Sultan Sencer'in kulana gidince, he-
men ordusuyla hareket etti. Gazne'ye yaklanca Behram ah, af di-
lemek iin Sencer'e eliler gnderdi. O da kendisinin orduya gelip g-
rmek artiyle affedeceini vadetmise de Behram ah, Sultan Sen-
cer'le kar karya gelmekten korkarak savuup bir tarafa gitti. Onun
zerine Sencer de Gazne'ye girdi. Beyliin gelirlerini toplad. Behram
ah'a azarlayc ekilde haber gnderdi. lkesinde gz olmadn
syleyip yemin ederek kuvvetli bir gvence verdi. Behram ah da ona
tam olarak ba edi. Ancak korkuya kaplarak karsna kamad-
n ve bu konuda zrl olduunu yalvanc bir dille bildirdi. Sultan
RADTN EALFELIKTEN NDRLMES
817
Sencer de ona lkesini brakp dnd. Behram ah Gazne'ye geldi.
Tahtna geti. Sultan Sencer de evval aynda Belh'e geldi.
mad'd-Din Zengi'nin Haleb'de kaymakam olan Suvar Bey an-
sm Hallar elinde bulunan Lazkiye blgesine saldrd. Hallardan
kimini ldrd kimini de tutsak etti. Pek ok mallar ve ganimetler
:-: -alar ve baka mallar say ve hesaba gelmeyecek kadar ok-
- . j Suvar Bey, Lazkiye'yi ve yaknnda bulunan yerleri harab ettikten
oma Recep ay ortalarnda Haleb'e dnd.
Ra i d 'i n H a l i f e l i k t e n n d i r i l me s i v e
M u k t e f i ' n i n H a l i f e l i i
Sultan Mes'ud ile Halife Msterid arasnda yaplan szlemede
Msterid'in Mes'ud'a drtyzbin altn vermesi art edilmiti. Mster-
I. i in urad felket zerine olu Rid Billh, Halife olmutu. Be-
... .uz senesinde o paray Raid'den istedi. Raid de btn mallar-
jabas yannda bulunduundan yamalanm olduu iin, ken-
de o maldan bir parack bile olmadn syleyerek zr dilemi-
ti. Sultan Mes'ud'un memurlar tarafndan Halife'nin sarayna sald-
ak hazinelerin kontrol edilecei Halife Raid'in kulana gidince
savunmak iin asker toplad. Sultan Mes'ud'un memuru da beyzbin
kadar atl ile ktklar zaman Raid'in askeri savunmaya geti. Sul-
:an'n askeri ehrin dna kmlar, halk da Badad'daki Sultan'm
sarayn yamalamlard.
Halife Raid ise Sultan Mes'ud'un itaatinden kp da Mahmud
olu Davud'a balanmak zere yaknda bulunan hkmdar ve komu-
tanlarla haberlemiti. Mahmud olu Davud, Azerbaycan askeriyle -
karak Safer ay balarnda Badad'a erierek Sultan'm sarayna in-
miti. Sonra mad'd-Din Zengi de Musul'dan geldi. Sonra Kazvin ve
sfahan valileri ve Hille sahibi olan Debis olu Sadaka ve komu e-
hirlerin ileri gelenleri de gelip, Badad'da toplandlar. Sultan Mes'-
ud'un hutbesi kesilerek Sultan Davud adna hutbe okundu. Onun ze-
rine Sultan Mes'ud, ordusuyla gedi. Elli gn Badad' sard. Fakat
alamad.
Fakat Badad'daki komutanlar arasna ayrlk dt. Melik Da-
vud, Zilkade aynda Azerbaycan'a dnnce teki komutanlar dald.
Halife Raid de Bat tarafnda bulunan mad'd-Din Zengi yanna ge-
ti. Onunla beraber Musul'a gitti. Sultan Mes'ud da hibir engelle kar-
lamadan Badad'a girdi. Kadlar, ahitleri ve fakihleri toplad.
Raid'in el yazsyla olan belgesini gsterdi. Fetva istedi. Raid,
bu belgede, Her ne zaman ki asker toplarsam, veya ba kaldrrsam
ya da Sultan'm adamlarndan birine kl ekersem kendimi Halife-
likten indirmi olaym diye yazlyd. Onlar da Raid'in Halifelikten
F. 52
818
karlmasna fetva verdiler. Onun zerine Raid Halifelikten indiril-
di. Zilkade aynda hutbesi kesildi. Amcas Mktefi Liemrillh'a Zil-
hicce aynn onsekizinci gn biat klnd.
Sonra, dzenlenen din bildiri Musul'a gnderildi. Musul'da bulu-
nan bakad da gereini yerine getirmitir.
Bu srada mad'd-Din Zengi'nin de gelirleri ve lkaplar arttr-
mtr. O da birok savalarda zafer kazanmtr.
ma d ' d - D i n ' i n Ba z Fe t i h l e r i v e K a y s e r i l e
Y a pt S a v a l a r
Beyzotuzbir senesi iinde Musul ve Haleb emri olan Atabey
mad'd-Din Zengi, Hama yaknnda ve Hailar elinde bulunan B-
reyn kalesini sard. Hallar, byk bir kalabalkla bu kalenin kurta-
rlmasna seirttiler. Zengi, kuatmay brakt. Onlara kar gitti. Pek
iddetli bir sava yapt. Hallar bozdu, topluluklarn datt. Boz-
guna urayan Hallarn bykleri ve subaylar Breyn kalesine gi-
rip korundular.
mad'd-Din, dnp Breyn kalesini sard. Kalede zahire kalma-
mt. Hallar ellibin altm vermek ve kaleyi teslim etmek zere aman
dilediler. mad'd-Din de uygun grd. Ellibin altm ile Breyn kale-
sini teslim etti. Breyn'i kuatt srada Maarre ve Kefertab ehirle-
rini de Hallardan alp kurtarmt. te o srada Rum Kayser'i b-
yk bir orduyla am'a doru gelmekteydi. mad'd-Din Zengi ise be-
yzotuziki senesi balarnda am sahibinin elinde bulunan Mecdel ka-
lesini ele geirdi. Banyas muhafz da ona itaat etti. Sonra Humus
ehri ve kalesi de kendisine teslim olundu. O srada Rumlar, Haleb'e
doru yrye gemilerdi.
am tarafnda bulunan Hallar, mad'd-Devle Zengi'nin arka
arkaya kazand baarlardan korktular. Avrupa'ya feryad mektup-
lar gnderdikleri gibi stanbul Kayseri'ne de durumlarn bildirmi-
lerdi. Onun zerine Rum Kayseri, hemen sava hazrlklarna giriti.
ok sayda asker ve mkemmel bir donanma ile stanbul'dan kt.
Beyzotuzbin senesinde Antakya'ya kmt. nce Ermenilerle sa-
vaa tututu. nk o zaman Adana ve Mesis, Leyonolu adl Ermeni
elinde bulunuyordu. Kayser, bu iki ehri sard. Ele geirdikten son-
ra Aynizerbe kalesi zerine yryp onu da kuvvet kullanarak ele
geirdi.
Sonra denizden skenderun limanna kt. lerledi. Zilkade ayn-
da Antakya'y kuatt. Hallar zorlad. Antakya dkasiyle Kayser
arasnda eliler gidip gelerek bar yapmlard. Beyzotuziki sene-
sinde Rum Kayseri am'a yrd. Haleb'e alt saat uzaklktaki Bezaa
kalesini sard. Mancnklarla zorlad. Aman ile kaleyi ald. Sonra ver-
dii szden cayd. Halkn kimini ldrd, kimini tutsak etti. Sonra
MES'UD LE DAVUD'UN SAVALARI 819
Kayser, askerini Haleb'e yrtt. Haleb genleri kp iddetle sava-
tlar. Rumlarn byk bir generalleri ile pek ok askerleri ldrld.
Rumlar, Haleb'den mit keserek savuup Etarib zerine gittiler.
Etarib halk, korkarak ehri brakp gittiler. Rumlar, Etarib'e gelip,
oraya yeteri kadar koruyucular ile Bezaa'cla alm olduklar tutsak-
lar koyup gitmi olduklarn madddin'in Haleb'de kaymakam bu-
lunan Suvar Bey haber alnca hemen yanndaki askerle Etarib'e varp
oradaki muhafzlar ldrd, Bezaa'daki tutsaklar kurtard. Zaferle
Haleb'e dnd.
Sonra Rum Kayseri, izer kalesini kuatt. Mancnklarla zorla-
d. madddin'in Kayser ordusu zerine saldracak kadar kuvveti
yoktu. Fakat Kayser'in de dz ovalara inip de madddin ile meydan
sava etmeye cesareti yoktu. madddin birka kere Sultan Mes'ud'-
dan yardm istedi. Fayda vermedi. O da ister istemez yk ve arlk-
larn Rakka'ya gnderdi. Atllar ile kald. si nehri yannda ve izer
ile Hama arasnda kondu. Her gn izer kuyusuna yakn gider ve
Rumlara grnr ve etrafa eteler datr, Rum ordusunun dknt-
lerini ve kafilelerini vurur ve Kayser'i meydan savama ararak
ovalara indirmeye alyordu. am'daki Hallar da Kayser'i meydan
savama zendirirlerdi. Oysa Kayser'in Avrupa askerine gveni yok-
tu. nk Kayser ile madddin'den hangisi yenilirse, onlarca faydal
saylrd. Bundan dolay Kayser, yirmidrt gn izer'i kuattktan
sonra ordusunu kaldrp gitmitir.
Atabey madddin Zengi'nin Sultan tarafndan yardm grmek-
sizin byk bir Rum Kayseri'nin ordusunu geri dnmeye zorlamas
nn arttrd. Hakknda Arap airleri gzel vgler sylediler.
O srada am sahibi olan ihabeddin Mahmud'n kleleri ldr-
mt. Kardei Baalbek mutasarrf olan Cemaleddin Muhammed
sr'atle varp am' ele geirmitir.
madddin Zengi de frsat karmayarak Baalbek'i almt. Son-
ra ehrizr ve blgesini de ele geirmitir.
M e s ' u d i l e D a v u d ' u n S a v a v e
Ra i d 'i n l d r l me s i
Raid, tahttan indirildikten sonra Musul'dan kt. Azerbaycan'a
gitti. Melik Davud ile baz komutanlar, Sultan Mes'ud'dan korku ze-
re olduklarndan, Raid'i Halifelik makamna oturtmak zere yazt-
lar. Raid de ona evet demiti. Sultan Mes'ud, hemen kp Melik Da-
vud'un zerine yrd. Beyzotuziki senesi aban aynda yaplan
arpmada Davud'un askeri bozuldu. Mes'ud'un askeri de yama ya-
parak etrafa dald. Mes'ud, az adamla bir tepe zerinde kald. Da-
vud'un komutanlarndan bazlar, onu grnce zerine saldrdlar.
Sultan Mes'ud kat. Fakat komut anlarndan bazlar ldrld. K-
820 . PEYGAMBERLER YE HALFELER TARH (Cilt: 2)
saca garip olaylardan olarak iki ordu da darmadank oldu. Sultan
Mes'ud Azerbaycan'a gitti. Melik Davud da Hemedan yolunu tuttu.
Raid, o srada Meraga'ya geldi. Olay renince o da Hemedan'a
gidip Melik Davud ile bulutu.
O srada Seluk ah da Badad'm alnmasna kalkt. Badad
Zaptiye Nzn savunmak iin onunla savaa tututu. Badad'n ayak
takm ve ahlkszlar ise yamaya ve adam ldrmeye cesaret ettik-
lerinden, Badad halk, Musul'a ve teki ehirlere g ettiler.
Raid ve Melik Davud, Hemedan'da birletiler. Harezrnah da on-
larla beraberdi. birlikte Badad zerine gelmeleri umulduun-
dan Sultan Mes'ud, o tarafa ynelince Melik Davud, Fris'e; Harezrn-
ah da lkesine dnd. Raid yalnz kald. O da sfahan'a gitti. Ra-
mazan aynm yirmibeinci gn birka Horasanl asker saldrarak
Raid'i ldrdler. Onun adamlar da bu Batnleri ldrdler.
S e n c e r l e H a r e zma h ' n Sa v a s v e Ol a y l a r
nceleri Harezmli Melikah, ibrikisi olan Entekin'e baz top-
raklar vermiti.
Melikah'm lmnde Entekin gidip kendi arazisini beyz-
doksan ylma dein elinde tuttu. Aslnda Seluklu komutanlardan bi-
rinin kiesiydi. vlen sfatlara sahip bir kiiydi. Bu bakmdan deer
kazand ve ykseldi. Olu Kutbddin Muhammed'i gzel yetitirmi-
ti. Bundan dolay kendisi lnce Berkyaruk Harezm'i, onun olu Kut-
bddin Muhammed'e verdi. Onu Harzemah diye lkaplandrd. Mu-
hammed, deerli ve terbiyeli bir kiiydi. Gittike an ve itibar art-
t. Sencer tahta geince onu makamnda brakt. ki senede bir kere
Sencer'in yanna gidip, hediyeler sunarak balln gsterirdi. ln-
ce olu Harezrnah Atsz onun yerine geti. Sencer, ona son derece ik-
ram ve iltifat ederdi. Seferlerde Sencer'le beraber bulunur, sz din-
lenirdi. Atsz, bylece kuvvet kazand. Salam bir hkmet kurdu.
Tavr ve tutumundan kafasnda bamszlk dncesi tad anla-
ldndan, Sultan Sencer beyzotuz ylnda ordusuyla Harezm
zrine yrd. Harezrnah savunmaya kalktysa da. yenilerek kat.
Sultan Sencer, Harezm'i ald. Korunmas iin asker ve vali brakt.
Merv'e dnnce Harezrnah geri gelip yine Harezm'i alm ve o sava-
ta bir olu ldnden pek ok zlerek Sultan Sencer'e kin bala-
mt. Bu yzden Maverannehir'de bulunan Hatal Trkleri, Sencer
aleyhine kkrtmtr.
S u l t a n S e n c e r ' i n H a t a T r kl e r i i l e S a v a
v e Bozu l ma s v e Ol a y l a r
nceleri Seluklularla Byk Trkistan'dan kp, Maveran-
nehir'e ve oradan Horasan tarafna gelen Ouzlar ki Mslman ol-
SULTAN SENCER'N HATA TRKLER LE SAVAI
mulard. Onlarn art olup Guz d e n i l e n Trkmenler, Ka n De v l e t i ' -
n i n askeri hizmetinde bulunarak o l d u k a me de n olan milletlere ka-
rmlar ::u a r da yava yava Mslman olmulard. Yakn za-
manca in snrndan kp Maverannehir ehirlerine gelen Hata
Trkleri de her nekadar Han Devleti'nin asker hizmetinde bulun-
makta iseler de, bunlar Mslman olmadklar iin gebe durumun-
daydlar.
Beyzyirmiiki ylnda in snrndan birok Mslman olmayan
Trkler kp slm ehirlerine tecavz ettikleri zaman Trkistan
hanlarndan Kagar emri olan Hasan Han olu Ahmed kar kp
onlarn topluluklarm datmt. Fakat arkalarndan Khn- n
. geldi. Yannda Hatallardan ve teki Trk kabilelerinden oluan
saylamayacak kadar ok byk bir topluluk vard. Bunlar dinsiz ve
rahi bir halkt. Yakn z aman d a Maverannehir ehirlerine gelip de,
Han Devleti'nin asker hizmetinde bulunan Hatallar da onlara katl-
ime a Khn'mk u v v e t i i k i k a t o l arak M av e ran n e hi r' de bulunan s-
lm ehirlerini birer b i re r alr oldular.
Harezmah Atsz da Se n c e r' i n dman olduundan H a t a T rk l e -
ri n i kkrtarak Maverannehir ehirlerini almak tamahna d r-
m t . Semerkant v e Buhara h a l k i se Hatallarn g n d e n g n e i l e r-
lemekte olduklarndan d o l ay k o rk u v e tela d m olduklarndan
eyzyirmidrt senesinde Semirkant emri olan Hakan Mahmud,
Sultan Se n ce r'e d u ru m u bildirerek yardm istedi.
Sultan Sencer, yzbinden fazla asker toplad. B y k ve m k e m -
mel bir orduyla Maverannehir'e geti. inli Khn da yzbin atl
e ona kar geldi. Katvan denilen yerde iki taraf karlat. B e yz-
otuzalt se n e si Safer aynn beinci gn ok korkun, kanl b i r sava
oldu. Khn, slm ordusunu dolatrarak Deyrigam denilen vadiye
drd. slm ordusu bozuldu. Niceleri ehit ve niceleri tutsak oldu.
ki tarafn da kayplarn Allah'tan ba k a kimse bilmez. Deyrigam'da
den ehitler iinde yalnz ba sarkl onikibin muhterem a d a m v e
drtbin kadar kadn olduu sylenir.
D ma n n says, slm ordusunun katyd. F a k a t Se n ce r. b u
zamana de k bozguna uramayp dmanlarnn says f az l a olsa d a
o yenerdi. Bu k e re de ye n e c e i n de n hi k u k u d u y mu y o rd u . F a k a t
bu kere t a l i h i o n a y a rd m etmedi. sl md a be n z e ri g rl me mi bir
yenilgiye u ra d . H e me n Tirmiz'e ve oradan B e l h' e d n d . M a v e ra n -
nehir'de b u l u n a n sl m ehirleri, t a ma me n H a t a T rk l e ri e l i n de k a l -
d. H are z m ah i se bu bozgunu frsat b i l e re k Se n ce r' e l e n c a l ma k iin
H o rasan bl ge si n e tecavz e de re k pek ok ma l l a r v e eya al d .
M av e ran n e hi r' de bulunan T rk me n l e r y a n i G u z ' l ar H a t a l l a r n
rahatsz etmelerinden tr Maverannehir'de durmayp Horasan t a -
ra f n a ge e re k Belh bl ge si n de ye rl e t i l e r. F a k a t o n l ar d a v ah i ve
y a mac l k l a uraan bir halk o l d u k l a r n d a n H o rasan ' n b asma b-
yk bel o l mu l ard r.
Beyzotuzyedi se n e si n de sn r beylerinden M a l a t y a sahi bi o l an
8 22
Daniment olu Muhammed Bey lnce elindeki ehirleri Konya sa-
hibi Seluklu Kl Arslan olu Melik Mes'ud ele geirmitir.
Bu srada madddin Zengi de baz kaleleri ve yerleri alarak l-
kesini geniletmekten geri kalmyordu. yleki beyzotuzsekiz sene-
sinde Diyarbekir vilyetinden birok kalelere ve Frat vadisindeki
Ane ehrine sahip oldu. Mardin blgesinde olup da Hallar elinde bu-
lunan kaleyi ele geirdi.
O sene Sultan Sencer de ordusunu toplad. Harezm'de Harezm-
ah' kuatt. Harezrnah, boyun eerek af diledi. Sultan Sencer de af-
fetti. Merv'e dnd.
Yine o sene Melikah oiu Sultan Muhammed olu Sultan Mah-
mud olu Melik Davud ldrld. ldrenlerin kimler olduklar bi-
linmedi.
K u ze y A f r i k a v e E n d l s 'n D u r u mu
Uzak Bat sultam olan Tafin olu Yusuf olu Ali olu Emrl-
mslimin Tafin beyzotuzdokuz senesinde ld. Yerine kardei Ali
olu shak geirildi.
O srada Tafinoullarmn durumu kart. Mlessimn Devleti
zayflad. Muvahhidn Devleti'nin emri olan Abdlm'min'in kuvve-
ti artmt. Endls tarafnda da Frenkler stn gelerek baz slm
ehirlerini almlard.
Beyzkrkbir senesinde bir Frenk donanmas geldi. Trablusgarb'
aidi. O sene Abdlm'min, Endls yakasna asker gndererek, En-
dls'deki slm ehirlerini ele geirdikten sonra ok gemeden Tu-
nus'u ve Afrika'y da ele geirmi ve Hammadoullarmm lkelerine
sahip olarak Hammadoullar Devleti kmtr.
Aras ok gemedi... Mlessimn Devleti de btn btn ortadan
kalkmtr.
Mlessimn kabilelerinin erkekleri, yzleri peeli ve kadnlar,
yzleri ak gezmek eski detlerinden idi. Baz kabileler, onlarm ka-
dnlar rtnmyorlar diye itiraz ediyorlard. Saltanat kurduklar
zaman bu detlerini brakmadlar. Devletleri ykldktan soma da bu
eski detlerini brakmadlar. Onlarn artklar hl Afrika'nn kuze-
yindeki llerde erkekleri yzleri peeli ve kadnlar yzleri ak ola-
rak gezmektedirler.
ma d ' d - D i n Ze n gi ' n i n Fe t i h l e r i v e l m
Beyzotuzdokuz senesinde Atabeg madddin Zengi Urfa kale-
sini klla ald.
MADDDN ZENG'NN FETHLER VE LM
8 23
Hallar, Urfa'da bir kontluk kurmulard. Merkezi Urfa kalesiy-
di. imadddin onu fethettikten sonra bu kontluk iinde ve Frat neh-
rinin dousunda bulunan Sr ehrini ve baka ehirleri de ald. Bi-
. .. de sard. Fakat Musul'daki kaymakamnn ldrld-
n haber alnca kuatmay brakp, o tarafa seirtti.
Melik olu Muhammed olu Mahmud olu Melik Alp Arslan)
.. ..:n Zengi yannda bulunuyordu. madddin u elimdeki e-
hirler, bu Melik Alp Arslan'ndr. Ben onun Atabeyiyim derdi. Ata-
bey Zengi denilmesinin sebebi de budur.
Zengi, savala urayordu. Musul'da Nasirddin akar adl
emr, onun kaymakamyd. Alp Arslan da Musul'dayd. akar, onun
ilerini grmekteydi. Baz bozguncular, akar' asarak hkmeti ma-
dddin'in elinden almak zere Alp Arslan' zendirip kandrm ol-
duklarndan Nasirddin, bir gn det olduu zere Alp Arslan'm ka-
tma knca Alp Arslan'm hizmetileri srayp Nasirddin'i ldr-
mlerse de, Zengi'nin devlet adamlar Alp Arslan'a boyun emediler.
Onu tutuklamlard. te bu haber, madddin'in kulana gidince
Birecik'ten kalkp Musul'a gitti. Hallar dahi madddin'in kuvveti-
ne dayanamayacaklarn bildiklerinden Mardin sahibi olan Necmed-
din ile yazarak Birecik kalesini ona teslim ettiler. Bylece Birecik de
Mslmanlar'm eline geti.
O zaman el-Cezire ve Suriye'de bana buyruk kk kk h-
kmetler vard. madddin, birer birer onlar lkesine ekleyerek slm
kuvvetlerini birletirmek zereydi. te bunun iin beyzkrkbir se-
nesinde Mseyyeboullar'ndan Mlik Akil olu Salim elinde bulu-
nan Cber kalesini sard. Emr Hsameddin Krd elinde merolu
Adas'na iki saat uzaklktaki Fenik kalesi zerine asker gnderdi. Onu
da kuatt. Rebilahir aynn beinde madddin Zengi'nin kleleri,
geceleyin onu ldrerek Cber kalesine kamlar... Muhafzlar ba-
rarak madddin'in ldrldn duyurdular. Adamlar yanma gi-
rip, ruhunu vermek zere olduunu grmler ve cesedini Rakka'da
gmmler. O zaman ya altm geiyordu. Gsterili ve yiit bir h-
kmdard.
lmnde yannda bulunan olu Nureddin Mahmud babasnn
mhrn ald. Gidip Haleb'e sahip oldu. madddin'in byk olu
Seyfeddin Gazi o zaman kendisinin olan ehrizur'da bulunuyordu.
Ona haber gnderilince acele olarak gelip Musul'da babasnn taht-
na oturdu. Mahmud olu Alp Arslan' Musul kalesinde tutuklad.
Bu srada am sahibi Mecrddin Ebak da Baalbek kalesini ma-
dddin'in muhafzlar elinden geri almtr.
Beyzkrkiki senesinde Zengiolu Nureddin Mahmud, Haleb'den
hareket ederek Hallar'm elinden Ertah ehrini zorla ald ve Halla-
rn baz kalelerini kuatt.
824
H a l l a r n a m' S a r ma s v e D n me l e r i
v e H a l S a v a l a r
len madddin Zengi'nin Urfa yresini ele geirerek, oralarda
bulunan Hallar ezip yok ettii haberleri Avrupa'ya yaylnca Avru-
pa halk, yine heyecanla alkand. O zaman Fransa kral VII. Lui de
baz durumlardan tr Papa tarafndan aforoz edilmiti. Tvbesinin
kabul iin, savata bulunmaya karar verdi. Yzbin askerle Hal se-
ferlerine gitmi ve Almanya imparatoru da byk bir ordu hazrla-
mt.
Bu ordular beyzkrkiki senesinde stanbul boazndan Anado-
lu yakasna gemilerdi. Almanya ordusunun idaresi bozuktu. Avru-
pallara dman olan Rum klavuzlarna aldanarak sapa, sarp ve e-
tin yerlerde Mslmanlarla yaplan savalarda bu ordu batm ve k-
l artklar Lui'nin ordusuna katlmt. Lui de Aydn tarafnda s-
lm askerleriyle yaplan savalarda askerinin yarsn kaybederek
ileri gitmeye takati kalmad iin, artk savatan cayarak Anadolu
kylarndan gemilere binerek Antakya yksna kp, oradan o da Al-
manya mparatoru gibi ziyaret yollu Kuds'e gitmitir.
Sonra mparator ve Lui Kuds kral ile birleerek beyzkrk
senesinde am' sardlar. am sahibi o zaman Tutekinoullarndan
Mecirddin Ebak idi. Fakat elinde bir ey yoktu. lkede hkm, an-
cak onun Atabeyi olan Muinddin Enez'in elindeydi. Tutekin'in k-
lelerinden yamur grm kurt yani grm geirmi biri olarak dev-
let ilerini o gryordu.
Hallar ilerledi. yleki mparator Yeil Meydan'a kadar geldi.
am'a korku ve rknt geldi. Muinddin ise nceleri Musul emri
Zengiolu Seyfeddin Gazi'den yardm istemiti. Seyfeddin hemen or-
dusuyla am tarafna yrd. Haleb'den kardei Nureddin Mahmud'u
da askeriyle yanma alarak Humus'a varnca Muinddevle'ye Ben
askerimle beraber geldim. sterim ki am ehrinde adamlarm bulun-
sun da bozulursam askerimle beraber ehre gireyim. Kazanrsam lke
sizindir. Ben ekimem. diye haber gnderdi. Hallara da haber gn-
derip am' terketmezlerse kendilerini ezip yokedeseini bildirdi. Ha-
llar, onun tehditlerinden korku ve endieye derek durakladlar.
Muinddin de Gazi'nin askeri ehre girerse kmalarnn zor olduu-
nu dnerek hemen Banyas kalesini vermek zere am'n terkine
Hallar raz etti. Hallar hemen kuatmay brakarak, varp Banyas
kalesini teslim aldlar.
Bylece Seyfeddin Gazi'nin am'a kadar gitmesine gerek kalma-
d. Fakat kardei Nureddin, askeriyle karak o civarda ve Avrupa
soylularndan Alfons'un korumas altnda bulunan Azim e kalesini
alarak iindeki Frenk askerini ve btn halkn esir ederek, kaleyi
yktktan sonra dnd.
Hallar ise Haleb blgesine saldrmak zere Br denen yerde
toplandlar. Nureddin hemen askeriyle onlarn zerine vard. Yaplan
savata Hallar bozuldu. Kimi ldrld, kimi tutsak oldu. lerin-
den pek az kurtulabildi. Nureddin, ald esirlerden ve ganimetlerden
kardei Seyfeddin Gazi'ye ve Halife'ye ve Sultan Mes'ud'a hediyeler
gnderdi.
Nureddin, ondan sonra da Hallarla savatan bo kalmamtr.
Almanya mparatoru ile Fransa Kral Lui ise artk Urfa'nm geri aln-
mas sevdasmdan cayarak, be on adamla Avrupa'ya dnmlerdir.
Usturlb diye bilinen Yusuf olu Hseyin olu Hibetullah be-
yzotuzdrt senesinde ld. strlb ve baka astronomi letleri iin-
de tam bir becerisi vardr. Badad'da yldzlar gzetlemeye balam-
t. Fakat,yarm kald.
Tefsir-i Keaf adl eserin sahibi mer Zemaher olu Ebu'l -
Kasm Mahmud yetmibir yanda, beyzotuzsekiz senesinde ld.
Pek ok deerli eserleri vardr. n aklamay gerektirmez. Belagat
biliminin koyucusu eyh Abdlkahir Crcan'dir. Fakat belagat ilmi-
nin kaidelerine tatbik edilerek Kur'an'n meziyetlerini gsteren eyh
Zemaher'dir. Ondan sonra gelen mfessirler yani Kur'an yetlerinin
yorumcular, onun izine basp gitmilerdir. Ksaca edeb ilimlerde tek
idi. Fakat Mutezile mezhebi yolundayd. Ve bu mezhepte ok mutaas-
sp idi. Tefsir-i Keafta hep Mutezile mezhebine stnlk tanrd.
Keaf pek deerli bir kitaptr. Fakat onu inceleyen kimse kelm
ilminde ok bilgili olmaldr ki inancn koruyabilsin.
Beyzkrkdrt senesinde hads bilginlerinden, fakih ve ediblerin
byklerinden nd Kad yaz, Merake'de lmtr. Pek ok deerli
eserleri vardr.
Ze n gi Ol u Ga zi 'n i n l m v e
Karde i N u r e d d i n ' i n F e t i hl e ri
Beyzkrkdrt senesi Cemaziyeahir aynn sonlarnda Zengi o-
lu Seyfeddin Gazi Musul'da lnce, kk kardei Kutbeddin Mevdud
yannda bulunuyordu. Vezir ve bakomutan birleerek onu Musul tah-
tna oturttular. .
Bylece Kutbeddin Mevdud, babasnn tahtna oturdu. Fakat Ha-
leb emri bulunan kardei Nureddin Mahmud ondan yaa byk ol-
duu gibi; kuvvet, kudret, an ve hrete de stn idi. Bu bakmdan
sz ve etkinlik Nureddin Mahmud'da kalmtr.
828
Nureddin hep savala urap, o sene Hallar elinde bulunan
Hzim kalesini sarnca, Antakya sahibi olan Prens, askerini toplaya-
rak onun zerine gelince Nureddin, kuatma iini brakt. Ona kar
kt. Sava sonunda Hallar yenildi. Prens ile birok askeri ldrl-
mtr.
Ksaca madddin Zengi'nin yerine olu Nureddin geti. Hal-
larla sava srdrerek ok kere byle zaferler kazanmtr.
Ze n gi Ol u N u r e d d i n ' i n a m' A l ma s
am sahibi Mecirddin'in ilerini gren Muinddin Enez, beyz-
krkdrt senesinde lnce lkenin asayii ve idaresi bozulmutu. Yine
o sene yirmi yla yakn sreden beri Msr'da Ubeyd Halifesi olan Ha-
fz Lidinillh Abdlmecid Alevi lp, yerine olu Zfir Billh getiy-
se de veziri Selr olu dii ba kaldrp Zfir'in hkmn kaldrd.
Ancak Halifelik sann tayordu. Beyzkrksekiz senesinde dil'in
vey olu Abbas Sinhaci, dil'i ldrerek zorla vezirlii ele geirmi-
tir.
te bu srada Hallar, frsat buldular. Msr hkmeti elinde
bulunan Askalan' aldlar. Beyzkrkdokuz senesi balarnda da Ab-
bas Sinhaci, Zfir'i ldrp be yandaki olu Zfir olu Faiz Binas-
rlh sa'y Msr Halifelik tahtna oturttu.
Hallar ise Askalan' aldktan sonra Msr'a sarkmaya balad-
lar. Bir yandan da am'a saldrr oldular. Bylece am' da almalarn-
dan korkulmaktayd. Nureddin gizlice am ileri gelenleriyle yaztk-
tan sonra o sene iinde ordusuyla gidip am' kuatt. Dou kaps
alarak Nureddin ehre girmi ve Mecirddin aman ile kaleyi Nured-
din'e vermi ve kendisi Irak tarafna gitmitir.
Zfir'in ldrlmesi ve Msr hkmetinin Hkm yenenindir
kuralma uymas zerine Halife Mktefi, Msr' Nureddin'e vererek,
Msr lkesini ele geirmesi iin kendisine bir ferman gndermiti.
Nureddin, Hallarla sava iinde bulunduundan, Msr'n alnmas
zaman henz gelmemiti. Fakat Halife'nin bu ferman zerine Msr
satanat hevesine dmesi doald.
Gu r i u l a r D e v l e t i ' n i n D ou u v e
Ga zn e l i l e r D e v l e t i ' n i n Y k l
O srada Gazneliler Devleti dmeye yz tutmutu. Onun yerine
geecek olan Guriular Devleti ortaya kmt.
Herat ehri, Horasan'a bal yerlerden biriydi. Etrafnda Gur de-
liden dalar, Gazneliler Devleti lkesinden idi. Gur dalarnn ba-
kenti rkh denilen ehirdi. Orada hkm sren beyler, Gazneliler
SULTAN MES'UD'UN LM
827
Devleti'nin valileri saylrken, sonralar Gurlular beyleri soyu ok
kuvvet ve kudret kazanmt. Gazne Sultan Behramah onlardan
rkt. Kmlerini ldrd. Onlar da ayaklandlar. O soydan Gur Me-
lik'i olan Aladdin Cihansuz beyzkrk senesinde Gazne'yi alarak
ah', Hindistan tarafna kard. Sonra Behramah gelip Gaz-
ne'yi geri aldysa da Aladdin'in de kuvveti artmaktayd.
Sultan Sencer'in Hatallarla yaplan savata yenilgisinden sonra
ca Beih tarafnda yaayan Guz topluluunun stn gelmesinden t-
r halk arasnda Sultan Sencer'in korkusu kalmamt. Aladdin, fr-
sat bulup Herat ehrini Sencer'in memurlar ellerinden almtr.
Beyzkrksekiz senesinde Behramah ld. Yerine son Gazne
sultanlarndan olan olu Hsrevah geti. Fakat birka sene sonra
aladdin gidip Gazne'yi ele geirdi. Hsrevah Lehavur ehrine kat.
Ksaca Guriye Devleti, Gazne Devleti'nin yerine gemi ve Aladdin
Byk Sultan sann almtr.
S u l t a n M e s ' u d ' u n l m v e
S u l t a n S e n c e r ' i n E s i r l i i
Beyzkrkyedi senesi Receb ay banda Melikah olu Muham-
med olu Sultan Mes'ud Hemedan'da ld. Onun lmyle Seluklu
soyunun parlak ve mutlu devirleri snd. Ondan sonra Seluklu aile-
sinden anl bir sultan gelmedi.
lnce yerine vasiyeti zere kardeiolu Mahmud olu Melikah
tahta oturtuldu. Fakat Sultan Mes'ud'un klesi ve komutanlarnn en
ok sz geeni olan Has Bey zorbalkla Melikah' tahta oturttuktan
sonra tutup hapsetti. Huzistan'da bulunan kardei Mahmud olu Mu-
hammedi ararak tahta kartt. Amac ise onu da tutup hapsede-
rek kendisi sultan olmak istediini Sultan Muhammed anlaynca da-
ha nce davranp Has Beyi ldrd.
O zaman Seluklu ailesinin en by geri Horasan emri idi.
Fakat han ve sultanlar tyin etmek ve indirmek gcn elinde bu-
lunduran Sultan Sencer'di. Fakat Maverannehir'de Hatallarla ya-
plan kanl savata byk bir yenilgiye urayarak n hayli azalm-
t. Hatallar, Maverannehri alnca Seluklularn kalnts olup Han
Devleti'nin asker hizmetinde bulunan Trkmenler Horasan tarafna
geerek, Belh blgesinde toplanp kaldlar. Etrafta bulunan Trkmen-
ler de onlarla birleip hayli kuvvetlendiler. Belh valisi olan Emr Ka-
ma? ile ho geinemediklerinden Emr Kama, onlar vilyeti iinden
karmak isteyince kar koyduklarndan dolay Emr Kama, askerle
onlarn zerine gitti. Yaplan arpmada bozuldu. Guzlar onun pei-
ni brakmadlar. Pek ok ehirleri vurup nice yerleri yktlar.
Emr Kama yenik olarak Sultan Sencer'in yanna gitti. Durumu
dirdi. Sultan Sencer, yzbin kadar asker toplad. Beyzkrksekiz
I
828 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2 )
senesi balarnda Gazlarn zerine yrd. Fakat savata Sultan'n
askeri yenildi. Sultan Sencer, birok komutanyla beraber tutsak oldu.
Guzlar, ilknce Sultan Sencer'e balanm grndler. Sayg ve
hrmet gsterdiler. Onunla beraber Horasan yresinin en nemli eh-
ri olan Merv'e gittiler. Bir sre onun adna hkm srdler. Sonra
tutumlarn deitirdiler. Sencer'i esir yerinde tuttular. Niabur'u ve
baka Horasan ehirlerini yktlar. Bilginleri ve slih kiileri ldrd-
ler.
Sencer'in yenilen ordusu, onun klelerinden Meyyed olu Ay
adl komutann basma toplandlar. O da Niabur, Tus, Nisa, Ebverd,
ehristan ve Damegan ehirlerini ele geirerek; oralarda gvenlii
salamt. Sencer'in Hdi'l-Mlk nan adl klesi de Rey ehrini
eie geirmitir. Guziar ise baka blgeleri yamalamaktan ve ykmak-
tan geri durmuyorlard.
S e l u kl u D e v l e t i ' n i n D u r u mu v e
H k md a r l a r d a n l e n l e r
Seluklu Devleti, yle tehlikeli bir duruma dnce Selukoui-
lar, ayn gr ve tek amata birleerek devletlerini tehlikeden kur-
tarmaya alacaklarna birbiriyle uramaktaydlar.
yleki Melikah olu Muhammed olu Sleyman ah gsterisiz
bir ekilde Badad'a gidince Halife Mktefi ile aralarnda yaptklar
anlama zere Mktefi beyzellibir senesinde onun adna hutbe oku-
du. Hil'at giydirip saltanat klcn kuatt. Sleyman ah, da ehir-
lerini ele geirmek zere Halife'nin askeriyle Badad'dan kt. Amca-
solu olan Mahmud olu Sultan Muhammed ile yaplan savata ye-
nilerek ehrizur yoluyla Badad'a gelirken Musul emri Kutbeddin
Mevdud'un bakomutan Zeyneddin Kk Ali, Sleyman ah' tuttu.
Gtrp Musul kalesinde hapsetti.
Bunun zerine Sultan Muhammed. ok sayda askerle Heme-
dan'dan hareket ederek gelip Badad' sard. Halife Mktefi de Hali-
felik merkezini salamlatrarak savunmaya geti. Sultan Muham-
med, kuatma iini sktrd. Kardei Mahmud olu Melikah ve Mu-
hammed olu Melik Turul olu Melik Arslan ile onun Atabeyi ve
Eran ehirlerinin sahibi bulunan Emr ldeniz birleerek Hemedan'a
yrdkleri haberi ulanca Sultan Muhammed, Badad kuatmas-
n brakt. Hkmet bakenti olan Hemedan'm korunmasna seirtti.
Oysa Hemedan'a eriince hastalanm ve hastal uzayarak yataa
dmtr.
Anadolu hkmdar yani Seluklulardan Konya ve yresinde h-
km sren Kl Arslan olu Melik Mes'ud ah o sene lnce yerine
olu zzeddin Kl Arslan geti.
SELUKLU DEVLETNN DURUMU 829
Yine o sene Harezmah Atsz ve Muhammed Han oiu Hakan
:; . Horasan'n bir blgesinde Guz'laria savaarak kimi zaman
i._v.:3. kir:
-
.: zaman da yenilmekte iken Atsz ld. Yerine c f i u Ars-
re:e.rk Ha:eznsah olmutur.
O uada Sultan Sencer, yannda bulunan komutanlaryla bera-
7 .. !_-.:-: -merin hapishanesinden kaarak Merv ehrinde yaamaya
..i.- ; ...ir Harezmah olan Atsz olu Arslan, ona balam:akla Sul-
: 1 e ona ferman ve hil'at gnderdi.
E-;y:ece Sultan Sencer lenlerin yerini doldurmak isterken ecei
. . Beyzelliiki senesi balarnda ld. lmne doru Horasan
-.-.::r.: Maverannehir hanlarndan kendi kzkardeinin olu olan
Bura Han olu Muhammed olu Hakan Mahmud'a vasiyet eyledi-
iden, o da Sultan Sencer'in tahtna oturdu. Fakat Trkmenlerden
.du. Bir sre onlarla urat. Fakat sonunda onlarla anlap
arlemek zorunda kalmtrr.
O sene Suriye'de iddetli depremler oldu. Hama, zer, Humus.
Krtler Kalesi, Trablusam, Antakya ve baka yakn ehirler ve ka-
leler ykld. Pek ok adamlar ykk yaplar altnda kald. yleki zer
kalesi btn btn yklnca nice yllardanberi zer'de hkm s-
ren Mnkizoullar ykntlar altnda kaldlar, snp gittiler.
Bunun zerine Zengi olu Sultan Nureddin, zer ehrini ve Baal-
bek kalesini ele geirdi. Yklan ehirlerin onarmna aba gstermek-
le beraber, bir yandan da Hallarn elinde bulunan ehirleri yama-
lamaktayd.
Beyzelli senesinde Guzlar, Horasan vilyetine yaylarak yer
yer yamaya balamlard. Onlardan bir blm Kuhistan yresinde
konmutu. Dalarda yaayan Batmler, yani smailiye olanlardan da
binyediyz kadar fedai inip Guz'larm mallarn ganimet olarak ele
geirdiler. Guzlar toplanarak Batmler zerine atlp, hepsini kltan
geirdiler. Yalnz dokuz Batm kaabilmitir.
Beyzellidrt senesinde Sultan Nureddin, Haleb kalesindeyken
ar hastaland. Darda ld haberi yayld. Onun zerine kardei
Zengi olu Emr Miran, Haleb'i almak iin asker toplad. Nureddin'in
en byk komutan olan Eseddclm irkh Krd de Humus'tayken
bu kt haberi alnca am' almak zere o yne gitti. Esedddin'in
byk kardei Necmeddin Eyyp Krd ise o zaman am'da Nured-
din'in kaymakam bulunuyordu. Esedddin'i grnce, Birader! Oca-
mz batrdm. Yaplacak olan budur ki Haleb'e gidip de Nureddin
sa ise ona hizmet etlesin, deilse ben buradaym. am elimizdedir. s-
tediini yaparsn... deyince Esedddin, uyand. Geri dnd. abucak
Haleb'e gitti. Nureddin de pencereden halka grnnce Emr Mran'n
bandaki halk dalm ve iler dzelmitir. Sonradan Msr'da orta-
ya kan Eyyubi sultanlarnn en byk atas ite bu Necmeddin Ey-
yp Krd'dir.
S u l t a n M u h a mma d ' i n l me s i y l e
S l e y ma n a h ' n T a h t a k
Mahmud olu Sultan Muhammed beyzellibir senesinde Ba-
dad' kuattktan sonra Hemedan'a dnnde hastalanp yataa d-
mt. Kardei _ Mahmud olu Melikah ise beyzelii senesinde
Kam ve Kn yresini yamalad. Sultan Muhammed, ona haber
gnderip, kendisini veliaht yapmak zere yamalamaktan caymas
iin tte bulundu. Melikah, onu nemsemedi. Huzistan vilyetini
ald.
Beyzkrkdrt senesinde Sultan Muhammed ld. Be yanda
bir olu kald. Askerin yle bir ocuu kabul etmeyecei kendisince
bilindiinden, Sultan Muhammed, lmek zereyken Meraga sahibi
olan Aksungur Ahmedil'ye Bu ocuk sana emanettir. Al, onu lkene
gtr, ctemi olduundan tr ldkten sonra Ahmedil, o ehzade-
yi alp Meraga'ya gtrmtr.
Sultan Muhammed'den sonra yerine geecek olan hakknda ko-
mutanlar anlamazla dtler. Bazlar, onun kardei olan Melik-
ah' ve bazlar Eran ehirleri sahibi Atabey ldeniz'in yannda bulu-
nan Turul olu Arslan' tahta karmak istemilerse de ou Mu-
sul'da tutuklu bulunan Alp Arslan'n torunu Muhammed'in olu S-
leyman ah' istediler. Onun Hemedan'a gnderilmesi iin Musul Em-
ri Zengi olu Kutbeddin'e yaz karttlar. Melikah ise kardeinin l-
dn duyunca Huzistari'dan kageldi. sfahan' ald. Kendisine
biat olunmas iin hemen haber gnderdi. Fakat komutanlar onu ka-
bul etmedi. Kutbeddin de Sleyman ah' yeterince askerle gnder-
miti. Sleyman ah beyzellibe senesinde Hemedan'a geldi. Ken-
disine biat olundu.
i V u kt e f i 'n i n l m v e H a l T e r c me s i v e
M s t e n c i d ' i n H a l i f e l i i
Beyzellibe senesinde Halife Mktefi Liemrillh Badad'da l-
d. Bilgin, faziletli, yiit ve salam grl, deerli bir kiiydi. Allah
rahmet eylesin.
Drtyzseksendokuz senesi balarnda, Habeli bir cariyeden do-
mutu. Krk yan atnda Halife olmutu. Halifelik sresi yirmi-
drt sene birka aydr.
Ebu Cafer adl byk olu varken; ondan kk olan ve beyz-
onsekiz senesinde bir Grc cariyeden doan Mstencid Billh Yusuf
adndaki olunu veliaht yapm olduundan, Mktefi lnce Ms-
SLEYMAN AH YERNE ARSLAN AHTN GEMES
831
tencid'e Halifelik verilerek biat olundu. Evvel amcas Ebu Talib,
soma byk kardei Ebu Cafer biat etmilerdi.
Halife Muktedir zamanndan Muktefi zamanna kadar hkm ve
hkmet, asker ve kuvvet hep hkmdar ve sultanlarn elindeydi.
Abbas halifelerinde Halifelik unvanndan baka bir ey yoktu. Sul-
tan Mes'ud ise Halifelik merkezindeki eya ve hayvanlar ve Halifeli-
in zel aka' .-..undan baka tahsisatn eline geirince, Muktefi elin-
de bir ey kalmayp, ahrnda yalnz su ekmek iin sekiz katrla drt
at vard. -'
Sultan Mes'ud'un saltanatnn son zamanlarnda komutanlar,
zellikle klelerinden Has Bey zor kullanarak, Sultan Mes'ud'da da
yalnz sultanlk unvann braktlar. Ondan sonra da Seluklularn
durumu kark olduundan, Halifelie hkmedecek gleri kalmad.
Seluklu saltanatna ne derece zayflk geldiyse, Halifelie de o ka-
dar kuvvet geldi. Bylece Muktefi, Halifelik makamnda yerleti. H-
be5Teolu adnda salam grl bir veziri de vardr. Onun deerini
bildi. Asker ve ordu dzenledi. Badad ve Irak'ta hkmet, Muktefi'-
nin elinde kald. Ka kere ordunun banda Badad'dan karak ken-
disine kar koyanlarn dersini verdi. Ksaca Halifeliin gerektirdii
her eyi yeniden dzenleyip canlandrd. Olu Mstencid, ite byle
anlca bir Halifelie vris oldu.
Mstencid'in Halife olduu sene Faiz Binasrillhi Alev onbir ya-
ndayken Msr'da ld. Msr Devleti kendisinin" veziri ve Atabeyi
olan Melik Salih'in elindeydi. Eskisi gibi Msr'da bamsz olarak
saltanat srmek iin Ubeydlerden yal birinin halifeliine raz ol-
mad. Henz ok gen olan Aclt Lidinillh Ebu Muhammed Abdullah
adl ocuu Msr Halifelik tahtna oturtmakla Msr'da hkmete
siyas bir deiiklik olmad.
S l e y ma n a h Y e r i n e A r s l a n a h ' n Ge me s i
v e i d e n i z'i n D u r u mu
Sleyman ah, Hemedan'da tahta knca kardei Melikah da
sfahan' alarak saltanat davasna kalkmt. ok gemeden zehirle-
nerek lnce Sleyman ah, onun skntsndan kurtuldu.
Fakat Sleyman ah, abuk kzan ve ikiye dkn olup, Rama-
zan'da gndz bile iki iermi. Saltanatnda bana buyruk olunca
daha ok sefan ata koyuldu. Hep maskaralar ve gldrclerle ele-
nip, tecrbeli komutanlardan kendisine t verenleri de aalar,
ar karlklar verirdi. Seluklu Devleti ise karklklar iinde bu-
lunduundan, kkl dzenlemelere muhtat.
Bundan dolay kk - byk herkes, Sleyman ah'tan soudu-
lar. Komutanlar ve devlet adamlar toplandlar. Beyzellialt yl
Rebilahir aynda onu tutuklayp astlar. Eran ehirleri sahibi Ata-
bey emseddin. ideniz'in yannda bulunan Melikah'm torunu Tu-
rul olu Arslan ah' ardlar. Sonra ldeniz, Arslan ah' alp yirmi-
binden fazla atl ile Hemedan'a getirdi. Hemen Arslan ah' tahta
kard. Adna hutbe okuttu. Badad'da da Sleyman ah adna hut-
be okunmak ve Sultan Mes'ud zamanndaki resm trenlerin yine ya-
plmas iin Badad'a zel adam gnderdi. Mktefi ise Halifelik ile-
rini yoluna koyarak Irak'ta bamsz bir hkmet kurup gitmi ve bu
bamsz hkmete henz vris olan Halife Mstencid'in bu bam-
szlktan cayarak Seluklu Sultanmn aslnda ldeniz'in boyunduru-
u altna girmesi pek zordu. Halifelik devlet adamlarnn da buna ra-
z olmamalar doald. ldeniz'in teklifi iddetle reddedildi. Adam aa-
lanarak Badad'dan kovuldu.
ldeniz, Sultan Mes'ud'un klelerindendi. Sultan Mes'ud ona
Eran ehirleri ile baz Azerbaycan ehirlerini belli vergi karlnda
vermiti. Zamanla kuvvetlendi. Arslan ah'm Atabey'i olduu halde
onun anasyla evlendi. Ondan Pehlivan Muhammed ve Kzl Arslan
Osman adlarnda ocuklar oldu. Pehlivan ve Kzl Arslan, ikisi de
Arslan ah'm ana bir kardeleridir.
ldeniz, Hemedan'a varp da Arslan ah' tahta kardktan sonra
Meraga sahibi olan Aksungur Ahmedil'yi gelip de Sultan'n hizme-
tinde bulunmak zere Hemedan'a arnca Ahmedil Benden vazge-
iniz yoksa benim yanmda da br sultan yani Mahmud olu Sultan
Muhammed'in olu vardr. diye Hemedan'a gitmekten kannca l-
deniz, bir ordu hazrlad. Olu Pehlivan ile Meraga zerine yrtt.
Ahmedil de etraftan ve hatta Ahlat emri olan ahrimen'den bile
yardmc asker getirterek topluluunu oalttndan yaplan sava-
ta Pehlivan'm askerleri bozguna uramtr.
Bu srada Grcler, slm ehirlerine saldrarak ok zarar ver-
diklerinden Atabey ldeniz ok asker toplad. Byk bir ordu hazrla-
d. Sekman Kutbi torunlarndan Ahlat sahibi olan ahrimen gibi ev-
redeki Beyler, hatt Meraga sahibi Ahmedil de bu orduya katldlar.
ldeniz, byle byk bir orduyla beyzellisekiz senesinde Grcistan'a
gitti. Bir ay kadar savat. Sonunda slm ordusu kazand. Grcler-
den gerei gibi aldlar.
Sultan Sencer'in klelerinden olup, onun lmnden sonra Rey
emirliini ele geirmi olan Emr nan ile de ldeniz birlemiti. Fa-
kat nan tarafndan ldeniz'e senede belli bir mal verilmek aralarn-
da art klnmt. Sonralar nan, dairesi halknn okluundan
szederek, belirlenen mal vermez olmutu. ldeniz beyzaltmdrt
senesinde ordusuyla Rey zerine yrd. nan da ona kar kmak-
la aralarnda pek iddetli bir arpma oldu. nan bozuldu. Taberek
kalesine kapand. ldeniz, onu kuatt. nan'm kuleleriyle gizlice ha-
berleti. Onlarn hrsn kabartarak, nan' ldrtt. ldeniz Rey
emirliini ele geirdi. teki lkeleri arasna katt. Fakat Efendisini
ldrenlerin hizmette kullanlmalar uygun deildir diyerek onlar
hakknda verdii szleri tutmad gibi, onlar kovdu. Bunun zerine
etrafa dalmlard. Tek bana nan'm ldrlmesine kalkan k-
HAKAN MAHMUD'UN TAHTTAN NDRLt
833
le, Harezm'e gelince, Harezm ah da onu efendisine ettii hyanete
ceza olmak zere astrmtr.
Bylece ideniz'in hkmeti bir derece daha genilemitir. Da
ehirlerinin ok yerleri ve btn Azerbaycan, Rey ve sfahan elindey-
di. Saltanat merkezi yaplan Hemedan'da Arslan ah adna hkm
srmekteydi. Fakat Arslan ah'm Sultan unvanndan baka bir eyi
yoktu. Emir verip vermemek ve hkmetmek hep ldeniz'de idi. Ellibin
sekin atls vard.
H a ka n M a h mu d ' u n T a h t ' t a n n d i r i l i i v e
M e y y e d ' i n H or a s a n E m r i Ol u u
Sultan Sencer, Horasan tahtn kz kardeinin olu Hakan Mah-
mud'a vasiyet eylemiti. Bundan dolay onun yerine Hakan Mahmud,
sultan olmutu. Fakat Sencer'in askeri, onun klelerinden Meyyed
Eybe adl emrin bana toplanmaya, Horasan'n nemli yerlerini ele
geirerek kuvvetlenip fakat hutbeyi bu Sultan Mahmud adna oku-
maktayd.
Guzlar, yer yer dolap ehirleri yamalamaktaydlar. Sultan
Mahmud, bir aralk onlarla dp kalkmak zorunda kalmt. Mey-
yed ise beyzellialt senesinde Kakan Mahmud ile olu Celleddin
Muhammed'i tutup gzlerine mil ektirdi. Mahmud'un hutbesini ke-
serek eli altnda bulunan lkelerde hutbeyi Halife Mstencid ile kendi
adna okuttu. Hakan Mahmud'un baba ve dedeleri olan Trkistan
hanlarnn lkeleri Htayler elinde kalmt. Daysndan miras kalan
Horasan taht da, bu kere Meyyed'in eline geti. ok zaman gemedi
ki, kendisi sonsuzluk lkesine gt. Olu da buna dayanamayarak
ld.
Ondan sonra Melik Meyyed'in Niabur yaknnda bulunan e-
hirleri de birer birer alarak, hkmetini geniletir oldu. Beyzelliye-
di senesinde Tus ve ona bal yerleri ve beyzellisekiz ylnda Kumis
yresini ele geirdi. ldeniz ile aralarnda sevgi ve dostluk olduun-
dan, Arslan ah tarafndan Meyyed'e pek gzel kaftanlar ve sancak-
lar gnderildi. Btn Horasan ehirlerini ele geirerek, elindeki lke-
lerde Arslan ah adna hutbe okunmas emrolundu. Melik Meyyed
de kaftanlar giydi ve minberlerde kendi adndan nce Arslan ah'm
3.dini syletmeye balad.
Marib, Afrika ve Endls emri olan Abd'l-M'min beyzelli-
sekiz senesi Cemziyelhir aynn yirmisinde ld. Can vermeden n-
F. 53
834
ce Muvahhidn Devleti'nin devlet adamlarn toplayarak, Ben olum
Muhammed'i denedim. Onu bu ie uygun grmedim. Buna ancak o-
lum Yusuf lyktr. Onu ne geiriniz. dedi. Hemen Emr'l-M'mi-
nn unvaniyle Yusuf'a biat eylemilerdir.
Artkouliar'ndan Hsn- Keyfa emri olan Fahreddin Kara Ars-
lan beyzaltmiki senesinde teki dnyaya gt. Yerine olu (Kara
Arslan olu Nureddin Mahmud) geti.
Beyzaltmbe senesi, Musul emri, Zengi olu Kutbuddin Mev-
dud, yirmibir yandayken lnce, devlet adamlar, onun byk olu
Mevdud olu mad'd-Din'i geri brakp, kk olu Seyfettin Gazi-
yi Musul tahtna oturttular. mad'd-Din de amcas Zengi olu Nu-
reddin Mahmud'un yanma gitti. ikyet etti. Bunun zerine Nured-
din, Musul'a gitti. ki kardein paylaamadklar Musul hkmetini
ele geirdi. Sonra Musul'u Seyfettin'e, Sencer'i mad'd-Din'e verdi.
Beyzaltmalt senesi Rebilhir aynn dokuzunda Halife Ms-
tencit ld. Otuz yanda bulunan olu Mstazibiemrillh Halife ol-
du. Mstazi, dil, gzel ve iyi ahlkl idi. Ktlk ve karklk ka-
ranlar hakknda iddetli davranrd. zel kiiler edindi. Olur olmaz
adamlar yanma giremez oldular. zel grevlilere bavururlard.
M s r v e a m Ol a y l a r
Msr'da Alev Halifesi olan Add'n veziri Melik Salih, devlet i-
lerini hep eline almt. Add'm Halifelik sanndan baka bir vnc
yoktu.
Add'm halas, Melik Salih'in bask ve zorbalndan usanmt.
Beyzellialt senesi tuttuu katiller, Melik .Salih'i baklarla ar e-
kilde yaraladlar. Melik Salih, yaral olarak sarayna gtrldkte,
Acld'a kmayc bir haber gnderdi. Add da, bu ite pay ve rzas ol-
madn yemin ile belirtti ve halasn Melik Salih'e yollad. Melik Sa-
lih, o hatunu ldrerek c ald. Olu Adil'in kendi yerine geirilmesi-
ni tledi. O yaralarn etkisiyle ld. Yerine olu Adil vezir oldu.
Adil, vezir olunca Said valisi olan aver'i grevden ald. aver de
askerini toplad. Kahire zerine yrd. Adil kat. aver de Bako-
mutan sanyle vezir oldu. Adil'i tutup idam ettirdi. Fakat komutan-
lardan Dargam adnda biri kt. aver'e stn geldi. Vezirlii ele ge-
irdi. Rakiplerden kurtulmak iin, Msr'n ileri gelen komutanlarm
ldrd. Bu ise Msr hkmetinin ok zayflamasna yol at.
aver yardm salamak iin am'a geldi. Zengi olu Nureddin'den
asker istedi. Kendisi vezir olunca asker masraflar ktktan sonra, ka-
lan Msr gelirlerinin te birini Nureddin'e vermek zere sz verdi.
Bunun zerine Nureddin, Esed'd-Din irkuh'u yeterince askerle
grevlendirdi. O da aver ile beraber beyzellidokuz senesinde Msr'a
gitti. Savata Dargam' ldrd. aver'i vezirlie yeniden getirdi. Fa-
kat aver, sznde durmadndan Esed'd-Din de Belbis ehrini ve
MISIR VE AM OLAYLARI
dou taraflarn ele geirdi. aver, Hallardan yardm istedi. Bunun
zerine Frenk askeri ile Msr askeri birleti. Esed'd-Din'i Belbis'de
ay kadar kuattlar.
Nureddin ise, o srada Harim'i sarnca, Antakya Prensi ve Trab-
lusam generali, askerlerini toplayarak Harim'in yardmna geldiler.
Nureddin, onlara kar kt. Yaplan byk bir savan sonunda Ha-
liar bozuldular. Kimi ldrld, kimi tutsak oldular. Bu esirler iin-
ce Antakya Prerisiyle Trablus Generali de vard. Sonra Nureddin d-
np Harim'i ald.
Nureddin'in bu baar haberi Msr'a ulanca Esed'd-Din'e bar
teklif ettiler. O da kabul etti. Askeriyle beraber Belbis'den yola kt.
Hibir eyle karlamadan am'a ulat. Sonradan Nureddin, Banyas
ve sonra dier baz kaleleri de Hallarn elinden kurtard.
Aityzaltmiki senesinde Nureddin, Esed'd-Din'i yeterince se-
kin askerle Msr'a gnderdi. Esed'd-Din Msr'a gitti. Cize'ye girdi.
aver, Hallardan yardm istedi. Frenk askeriyle birlikte Esed'd-Din'-
in zerine saldnd. Esed'd-Din, Said tarafna yrd. Frenkler pei-
ne dtler. Eyvan ehrinde arkalarndan yetitiler. Yaplan savata
Hallarla Msr askeri yenildiler. Esed'd-Din, Cize'yi soma skende-
riye'yi ald.
Sonra Esed'd-Din irkuh, kardeiolu nl Eyyb olu Sal-
haddin'i skenderiye koruyuculuunda brakt. Kendisi Said'e gitti.
Oysa Msr askeri ile Hallar birleerek skenderiye'yi kuattlar. Ese-
d'd-Din gelip onlarn zerine vard. Onlar, Esed'd-Din'e belirli bir
miktar mal vermek ve o da am'a gitmek zere bar andlamas yap-
tlar.
Bunun zerine Esed'd-Din, mal alp skenderiye'yi onlara b-
rakt. am'a gitti. Msrllarla Hallar aralarnda da Hallarn Ka-
hire'de bir temsilcisi bulunmak ve onlara Msr Hazinesinden senede
yzbin altn verilmek zere bir andlama yapld. Nureddin ise bu
sene Hallara stn gelerek Safsa'y ve Garbiye'yi onlarm ellerinden
alp kurtard.
Frenkler, Msr'da yerleip hkmederek Belbis ehrini vurup hal-
kn ldrp bazlarn da tutsak ettikten sonra Kahire'ye yrm
olduklarndan aver, eski Msr' yakarak halkn Kahire'ye gtr-
mt.
Halife Add bundan rkt. Hemen Nureddin'e mektup gnderip
yardm istemi ve kadnlarn salarn mektubun iine koymu oldu-
undan Nureddin, bir ordu hazrlayarak kumandasn yine Esedd-
din irkh'a verdi. Salhaddin'i ve daha birok komutanlar ordu ile
birlikte gnderdi. Esedddin, bu ok iyi hazrlanm ordu ile beyz-
altmdrt senesi balarnda am'dan karak Msr'a yaklatnda
Hallar, Msr' terkederek geri dndler. Esedddin de hibir engel-
le karlamadan Kahire'ye vard. Ordusunu kurdu. Sonra Add'm ya-
nna kt. Hil'at giyip adrna dnd.
aver, nce Nureddin'e belli bir miktar mal iin sz vermi oldu-
u halde bir aralk Esedddin'e ve komutanlarna ziyafet verip de on-
lar yoketmek dncesinde bulunduunu Salhaddin ve arkadalar
anlayarak, ondan nce davranmak zere birletiler. Esedddin'e an-
lattklarnda Esedddin, uygun grmedi ise de Rebilhr aynn ye-
dinci gn Esedddin, mam afi'nin mezarn ziyarete gidince Sa-
lhaddin, baz arkadalaryla birlikte frsat drp aver'i atndan
aa alarak tutukladlar. Esedddin gelince bir ey diyemedi. Halife
Add ise Esedddin'e haber gnderip aver'in ban istemekle Ese-
dddin, hemen aver'in ban kesip Add'a gnderdi. Sonra Add'm
kkne gitti. Add, hemen ona hil'at giydirip kendisine vezir etti. Ona
(Melik Mansur, Bakomutan) sanyle bamszlk ferman verdi.
Bylece azi olu Esedddin irkh Msr'a Aziz, belki manen
Sultan oldu, ok n kazand. Msr ve am airleri onun hakknda v-
gler sylediler. Fakat kendisinin bu devlet ve mutluluu ancak iki
ay, be gn srd. Cemaziyelhr aynn yirmiikinci gn ld.
Meer onun kazand devlet, kardeiolu Salhaddin Yusuf'a
decekmi ki, onun lmnden hemen sonra Halife Add, onun yeri-
ne Salhaddin'i vezirlik makamna getirdi. Ona Melik Nasr lkabn
verdi. Fakat Salhaddin'in emrindeki komutanlar ve asker, hep Nu-
reddin'in olduundan tr Salhaddin, Msr'da Nureddin'in kayma-
kam gibi bulunuyordu. Bu yzden Nureddin, ona gnderdii mektup-
larda "Komutan" diye yazard.
Sonra Salhaddin babas adi olu Eyyub ile ailesini isteyince
Nureddin, onlar da Msr'a gnderdi. Salhaddin, onlara Msr'da
araziler verdi. Msr'da yerletiler. Add'm emri ise etkisizleti. Devle-
tin btn ilerini Salhaddin'e braktndan aslnda Msr'n sultan
Salhaddin idi. Komutanlarndan ve Akhadm aalardan Bahaeddin
Karaku adndaki komutan Halifelik saraynn koruyuculuuna ge-
tirmi olduundan, Halifelik dairesinde her bir i, Salhaddin'in em-
riyle grlrd.
Beyzaltmbe senesinde Hallar, Msr'a girdiler. Dimyat'
kuattlar. Bunun zerine Nureddin de onlarn am tarafndaki lke-
lerine saldrdlar. Hallar Dimyat' brakarak geri ekilmeyi baard-
lar. am ile Msr snr arasna engel olan Kerek ehrinin yeri enge-
beli olup Hallar elinde bulunuyordu. Nureddin, orasnn alnmasn
ok nemli grdnden, o sene Kerek'i kuattysa da alamad.
Beyzaltmalt senesi iinde Salhaddin, Msr'dan kp Aska-
lan ve Remle yaknlarnda ve Hallar elinde bulunan ehirlere yr-
d. Sonra Eyle tarafna gitti. Deniz kysnn dousunda ve Hallar
elinde bulunan Eyle ehrini sard ve ald. Dnp Kahire'ye varnca i
mezhebindeki kadlar grevden alarak yerlerine afi kadlar atad.
i memurlarnn ileri gelenlerini deitirdi. afiler iin medreseler
yaptrd. Ksaca Snnliin gereklerini yerine getirmeye balad.
Salhaddin, Msr'da yerleince Alev hutbesinin kesilerek Abba-
si hutbesinin okunmas hakknda Nureddin tarafndan Salhaddin'e
MISIR VE AM OLAYLARI 837
yazl emir gitti. Salhaddin Alevler bir karklk karrlar diye du-
i aklayp zr diledi. Fakat Nureddin, buna aldrmad. Kesinkes emir
verince, Salhaddin fakihlerden fetva isteyince ilerinden bir toplu-
luk fetva verdiler. Bu cemaat iinde bulunan Necmeddin Hian ise
smailiye Mezhebi'nde bulunan Msr halifelerinin ktlklerinden
ve m'min olmadklarndan uzun uzadya sz ederek hutbelerinin ke-
EDmesi gerektii hakknda kendi eliyle bir fetva yazd. Bunun zerine
bejzaltmyedi senesi Muharrem aynn ikinci cumasnda Salhad-
. in emriyle hatipler, Add'm hutbesini keserek Abbasi Halifesi Ms-
uid. adna hutbe okudular.
Add, o zaman ar hastayd. Hutbesinin kesilmesinden habersiz
olarak Ama gn id. Onun lmesiyle Msr'daki Alev Devleti son
buldu. Ra&harMin^ hemen Halifelik kkn ele geirdi. Bunca yz-
yllar:. . :ri toplanm olan saysz mcevherlere, nefis eyalara, ki-
lapiara, tuhaf ve deerli hediyelere sahip oldu.
Msr'da Abbasi hutbesinin balad haberi Badad'a eriince,
gnlerce mjde davullar alnd. Halife Mustazi tarafndan Nured-
. e ve Salhaddin ile emrindeki komutanlara h'atier ve Abbasile-
... iareti olan siyah bayraklar gnderildi.
O sene Salhaddin, gerek yaknnda ve Hallarn elinde bulunan
obek kalesini kuatt. Fakat buralar alnnca Nureddin'in Msr'a
armas iin kolaylk yolu alm olur diye dnp, kuatmay bra-
karak dnm olduu Nureddin'in kulana gelince, bunu giziemise
de, iinden rkm ve Salhaddin'e kin balamt. nk Nureddin,
Salhaddin'i kendisinin bir bakomutan yerinde tutmak isterdi. M-
sr hkmeti ise tatl bir saltanat olduundan Salhaddin, kendisini
elinde bulundurduu Msr sultanlndan aa drmek istiyemez-
di.
Salhaddin, bu ekilde hibir engel ve zorlukla karlamadan M-
sr' ele geirmi olduu halde, hep Nureddin'den korku ve endie iin-
deydi. O kadar ki, bir gn babasn ve akrabasn toplayarak yapt
zel toplantda, ittim ki Nureddin, bizim zerimize gelecekmi.
Grnz nedir? diye sorunca kadeiolu (Eyyb olu ahin ah
olu Takiyddin mer) Savala onu engelleriz deyince babas Ey-
yz, onu red ile, Ben sizin babanzm. Nureddin! grsem nnde yer
perdim dedikten sonra Salhaddin'e dnerek, Sen, Nureddin'e se-
nin yanndan bir adam gelip ve boynuma bir mendil balayp da ek-
se buna kar kmam, diye yaz dedi. Toplant daldktan sonra Ey-
yb, olu Salhaddin ile yalnz kalnca, Nureddin, eer zerimize ge-
lirse, nce onu engelleyecek ve onunla dvecek benim. Fakat bunu
imdiden belli edersen Nureddin, her ii brakp bizim zerimize gelir.
Sonucu nasl olur bilmem. Ama ona boyun ediini gstermekle ga-
man kazanlr. Belki de Allah'n yardmyla sen de yeterince kuvvet
sahibi olursun. demi ve dedii gibi olmutur.
Bu srada Nureddin'i memnun eden bir olay bagstermiti. Sis,
Cibal ve Kozan sahibi olan Leon olu Ermeni Melih Nureddin'e iten-
iikle balyd. Onun Hallarla yapt savalarda bulunurdu. Nured-
din de ona baz yerleri vermiti. Masisa, Adana ve Tarsus aslnda Kos-
tantmiyye Kayseri'nin lkelerinden iken Leon'un olu, bu ehirleri ele
geirmi olduundan Kayser, beyzaltmsekiz senesinde onun ze-
rine mkemmel bir ordu gndermiti. Leon olunun yannda da Nu-
reddin'in biraz askeri vard. Leon olu, kendi Ermeni askerleri ve Nu-
reddin'in erleriyle birlikte Kayser'in ordusuna kar durdu. Savata
sabr ve direni gstermekle Rumlar bozuldu. Kimi ldrld, kimi de
tutsak oldu. Leon olu, ald ganimetlerin birazn ve esirlerin ileri
gelenlerinden otuz kadarn Nureddin'e sundu. O da bunlarn bir mik-
tarn Halife Mustazi taratma gnderdi.
Salhaddin ve akrabas, Nureddin'den korku ve rknt iindey-
diler. Nureddin gelirse onunla savamak zere anlam iseler de, eer
yenilirlerse snmak iin, Msr'dan baka bir lke ele geirmek isti-
yorlard.
O sene Salhaddin, byk kardei (Eyyb olu ems'd-Devle
Turan ah) Nevbe yresini ele geirmek zere gnderdi. Fakat Turan
ah, orasn beenmediinden epey ganimetler alarak dndkten son-
ra Salhaddin, onu yeterince askerle Yemen'e gnderdi.
Yine o sene Salhaddin'in komutanlarndan Hadm Karaku, bir
ksm Trk askeri ile Kuzey Afrika tarafna giderek Trablusgarb' ve
dier baz Afrika ehirlerine girdi.
Salhaddin de, Msr'dan kp Kerek kalesini kuatt. Kerek'de
Nureddin ile birlemek zere aralarnda haberleme gemi olduun-
dan, Nureddin de am'dan kp Kerek yaknnda olan Rakm denen
yere ulat. Fakat Nureddin ile karlamak Salhaddin'in dncesi-
ne elvermediinden, eer lrse Msr'n elden gitmesi korkusunu zr
olarak ileri srd. Nureddin, onun bu zrn grnte kabul ettiy-
se de, iin i yzn anlad. Fakat Salhaddin'in babas z olu Ey-
yb da o srada lmt.
Yemen'e gnderilen Turan ah ise beyzaltmdokuz senesinde
Yemen'e varp, Yemen Meliki olan Abd'n-Nebi ile haberleip ve ona
stn gelerek Zebit'i ele geirdikten sonra Aden'e gidip, orasn da ele
geirip, gerek Zebit'de, gerek Aden'de pek ok ganimet mallar alm
ve Yemen ehirlerine sahip olmutu.
BU srada Msr ileri gelenlerinden bazlar, Alev Devleti'ni geri
getirmek zere karklk karmaya giritikleri duyulunca Salhad-
din, onlarn hepsini astrd.
Nureddin, o sene Msr'a gitmek iin asker hazrlklar ile ura-
rken evval aynn on birinci aramba gn ld (Allah bol bol
rahmet eylesin). Dindar, adaletli, eine az rastlanr bir kiiydi. Hane-
f Mezhebi zere fkh yani hukuk bilirdi. Hanef ve afiler iin pek
ok medreseler yani yksek okullar yaptrmt. Mlk pek genile-
miti. Msr minberlerinde ad okunduu gibi Turan ah, Yemen'i ele
geirince de Nureddin'in adn hutbede anmaktayd.
Nureddin'in lmnde yerine onbir yanda bulunan olu (Melik
MISIR VE AM OLAYLARI
839
Salih smail) geirildi. Salhaddin de onu kabul ederek adm hutbe-
lerde okuttu. Adna para bastrd. Fakat Kutbeddin Mevdud'un olu
Seyfettin Gazi, Musul'dan gelip el-Cezire kt'asmda Nureddin Devle-
ti'ne bal ehirlere giriverdi.
Baz komutanlarn gnderilmesiyle Melik Salih, am'dan kp
Ealeb'e crelcli ve orasn bakent edindi. Komutanlardan bazlar ona
:r.e::r.ek istedi. am ileri gelenleri de Salhaddin'i armakla Sa-
lha adin, beyzyetmi senesi balarnda yediyz atl ile Msr'dan -
kp hzl bir yryle am'a ulanca asker ve halk, onu karlad,
Salhaddin de am' ald. am'n ilerini dzene soktuktan sonra
kardei Seyf'l-slm Tutekin'i am'da kaymakam brakp, kendisi
oradan ayrlp, Humus, Hama ve Selemiye'yi ele geirdi. Melik Salih'in
akl khyalar ise onun amcaolu ve Musul emri olan Mevdud olu
Seyfettin Gazi'den yardm istedi. O da ona yardm iin bir ordu hazr-
tayp gnderdi. Musul ve Haleb askerleri birleip Salhaddin'in zeri-
ne yrdler. Fakat Kurunuhama denen yerde yaplan savata bu-
ruldular.
Salhaddin, onlarn mallarn ganimet olarak ald ve kendilerini
kovalayarak Haleb'de kuatt. Melik Salih'in adn hutbelerde okut-
mayarak ve paralardan silerek saltanatta bamszln iln etti. -
te bylece Salhaddin; bamsz, kuvvetli bir devlet kurmutur. Ba-
basnn adndan dolay Eyyb Devleti denilmitir. Bu baar stne
Salhaddin'in am lkesinden ald yerler, onun olmak ve Melik
Salih elinde bulunan yerler, onda kalmak zere Melik Salih tarafndan
bar teklif edilince, Salhaddin de bunu kabul ederek Haleb zerin-
den kuatmay kaldrarak Hama'ya gitti. Halife tarafndan zel bir
elciyle gelmi hil'atleri giydi.
Beyzyetmibir senesinde Musul emri Mevdud olu Seyfettin
Gazi. Mardin ve Hasan Keyf sahiplerinden ve baka komutanlardan
yardm askeri getirterek pekok asker toplayarak Salhaddin zerine
yrd. O da onlara kar kt. Sultan Tepesi denilen yerde yaplan
arpmada Seyfettin, bozguna urad. Salhaddin, onun ordusunda-
1-:1 mal ve eyay yamalad ve peini brakmad. Seyfettin bozulan as-
kerinin bir ksmn Melik Salih'e yardm iin Haleb'de bra-
rakp, kendisi Musul'a kadar kat. Salhaddin de Bezaa ve Menbi
ehirlerini ele geirdikten sonra zaz kalesini kuatt. Mancnklarla
iip zorlad. Kuatlanlar kaleyi teslim etmek zorunda kaldlar.
Sonra Salhaddin, Zilhicce aynn ortalarnda Haleb'i sard. Me-
lik Nureddin olu Salih de Haleb'teydi. Halebliler ona balydlar. B-
:aba gstererek kar koydular. Beyzyetmiiki senesi balarnda
iki taraf da bar istedi. Bar artlar belirlendii srada Melik Salih,
.-.er.disinin kz kardei ve Nureddin'in kz olan kk bir kz Sala-
Un'in yanma gnderdi. Sultan Salhaddin, Efendisinin ocuunu
grnce zld. Ona pek ok eyler verdi, Daha ne istersin? diye
sordu. Kz ise nceden retildii iin zaz kalesini deyiverdi. Sal-
"idin, bunca emeklerle ele geirebildii zaz kalesini hemen Melik
Salih'in adamlarna teslim etti. Bar artlarn imza ile Haleb ze-
rinden savuup gitti.
Ondan sonra Salhaddin Msr'a varp Kahire'nin evresine sur
ekti. Cebel-i Mukattam zerindeki kalenin yapmna balad. Kara-
fe'de bir medrese yani yksek okul yaptrd.
Turul olu Sultan Arslan'n Atabeyi ve vey babas emsettin
tideniz beyzaltmsekiz senesinde ld. Yerine olu ve Arslan'n ana
bir kardei olan Muhammed Pehlivan geti. Sultan Arslan, Pehlivan'n
da zorbalna derek bir ey yapamaz oldu.
ldeniz olu Pehlivan beyzyetmi senesinde Hemedan'dan kp
Meraga'y sard. Bir asker birlik ile kardei Kzl Arslan' da Tebriz
zerine gnderdi. Meraga, sahibi Aksungur Ahmedil ise o srada l-
m ve yerine olu Felek'd-Din oturtulmu olduundan baz bar-
severlerin araclyla Tebriz, Pehlivan'a braklmak zere bar yapl-
d. Pehlivan da kardei Kzl Arslan' Tebriz valisi yapp kendisi Heme-
dan'a dnd.
Beyzyetmiiki senesinde Turul olu Sultan Arslan Hemedan'-
da lnce beyzyetmi senesi Muharrem aynda olu (Arslan o-
lu Turul) adna hutbe okundu. Fakat babas gibi onun da elinde bir
ey yoktu. Hkmet yine Pehlivan'n elindeydi.
Beyzyetmibe senesinde Abbasi Halifesi Mstazibiemrillh
Badad'da ld. Yirmiiki yanda bulunan olu mam Nasrrlidimllh
Halife oldu.
Beyzyetmialt senesinde Musul sahibi Mevdud olu Seyfeddin
ld. Vasiyeti gereince yerine kardei zzettin Mesut geti. Olu
(Seyfettin olu Sencar ah) da bni mer adasnn valisi oldu.
Yemen'i alan ve Salhaddin'in kardei olup, Yemen'den dndk-
ten sonra skenderiye valisi olan Eyyb olu Turan ah da, o yl l-
d.
Haleb sahibi Nureddin olu Melik Salih, beyzyetmiyedi yln-
da ld. Hkmetini amcas olu ve Musul sahibi olan Mevdud olu
zzettin Mesud hemen kp Haleb'i ele geirdi. Fakat kardei ve Sen-
car sahibi olan Mevdud olu mad'd-Din Sencer ile Haleb'in dei-
tirilmesini rica etti. Mesud'un veziri de uygun grd. zzettin Mesud
Haleb'i mad'd-Din'e vererek yerine Sencar' alarak Musul'a dnd.
Beyzyetmisekiz yl Cemaziyelevvel aynn yirmiikinci perem-
be gn Rfa tarikatnn piri olan Rfa olu Ebu'l-Abbas Ahmet
Hazretleri ld. Salih, dindar, fkh bilir ve afi idi. Asl Arap't. Va-
st ile Basra arasndaki Batayih'te mm-i beyde adl kyde yayor-
du. ocuksuz olarak ld. Fakat kardeinin soyu kalp, o yrede eyh-
lie vris ve yerine geici olagelmilerdir.
84-1
M a r i b ' d e k i OS a y i a r
Marib ve Endls Sultan Abd'l-M'min olu Yusuf beyzsek-
sen senesi Rebilevvel aynda lnce, olu Yakup'a biat olunmutu.
nce yklm olan Mlessimin Devleti komutanlarndan Ganiye olu
diye bilinen ve o zaman Miyorka adas sahibi bulunan (shak olu
Emr Ali), Yusuf'un lmn renince yirmi para sava gemisi ha-
zrlayarak Becaye kylarna gelip mavnalar ile askerini karaya kar-
d. Toplam ikiyz atl ile drtbin yayadan oluuyorlard. Becaye va-
lisi, nceden Muvahhidn Devleti'nin bakenti olan Merake'e gitmi-
ti. Ganiyeolu'nun byle bir saldrda bulunaca akla gelmedii gibi,
baka bir dmann saldraca da dnlmediinden lkede koru-
yucu asker brakmam olduundan Ganiyeolu, savamadan Beca-
ye'yi ele geirdi. Yklm olan Hammadoullar Devleti kalntlarn-
dan bir topluluk da ona katlnca topluluu oald ve glendi.
Becaye valisi yoldayken bu durumu renince geri dnerek, kabi-
lelerden bir miktar asker toplad. Becaye'ye doru yola ktysa da
Ganiyeolu, kp savaa balandkta Becaye valisinin emrindeki top-
luluklar Ganiyeolu yanna gemekle Becaye valisi bozguna uraya-
rak Merake'e doru katlar. Ganiyeolu Mlessim de Becaye'ye dn-
d. Askerini toplayarak evreye kt. Becaye blgesindekiler, ona bo-
yun edi. Fakat Kostantmiyye halk, kar durdular. O da Kostant-
ryye'yi kuatt. Bunun zerine Emr Yakup, hemen Merake'ten ka-
radan yimibin asker ve denizden mkemmel bir donanma gndere-
rek beyzseksenbir senesinde Becaye'yi geri ald. Ganiyeolu da Kos-
tantmiyye kuatmasn brakarak Afrika ynne savutu. O tarafta
bulunan Selim ve Riyah kabileleri ve teki Arap airetleri ve nceden
Karaku ile Sultan Salhaddin tarafndan gnderilmi olan Trkler
de Ganiyeolu'na balanarak onu Mslmanlarn Emr'i olarak adlan-
drdlar.
Bylece Ganiyeolu, byk bir topluluk hlini alarak dou ve ba-
t Afrika ehirlerini eline geirdi. Fakat Tunus ile Mehdiyye ehirle-
ri Muvahhidler elinde kald. Ganiyeolu, Tunus tarafna saldrarak
baz kyleri vurarak yamalayp harap etti. Muvahhidlerin hutbesini
keserek Abbasi Halifesi mam Nasr'm adna hutbe okudu ve Halifem-
den h'atler ve siyah sancaklar istedi. Beyzsekseniki ylnda Kafsa
ehrini ele geirdi. ine Mlessimlerden ve Trklerden askerler koy-
du.
Yusuf olu Yakup ise beyzseksen senesinde ordusuyla Tu-
nus'a geldi. Kafsa zerine bir asker birlik gnderdi. Fakat bu birlik,
bozuldu ve dald. Sonra kendisi ordusuyla Ganiyeolu zerine yr-
d. Kabs ehri yaknnda yaplan savata bu kere Ganiyeolu bozul-
du. ok askeri krld, kl artklar da kaarak llere dtler. Son-
ra Emr Yakup Kafsa'y ay sard. Kuatlan Trkler, kendileri ve
ehir halk iin ondan aman dilediler. O da aman verdi. Trklerin
3 4 2 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
kahramanlklarn ve savata yararlklarn grmekle onlar snr boy-
larna gnderdi ve ehirdeki Mlessimleri ldrd.
K a v u r t ou i l a r m n Y k l ma s
Kirman Melik'i olan Muhammed ah beyzseksen senesinde
ld. Onun lmesiyle Kirman ahlar yani Selukoullarndan Kirman
vilyetinde hkm sren Kirman Melikleri soyu tkendi. Bunlar a-
r Davud olu Kavurt Bey soyundandr ki Kavurt Beyi, kardei Alp
Arslan, Kirman valisi olarak atamt. Kavurt Bey, orada servetini o-
altm, g ve kuvvetini arttrmt. Bylece bamszlk davasna
kalknca Melikah, onu idam ettirerek, Kirman eyaletini onun o-
lu Sultan ah'a vermiti. Ondan sonra Sultan ah'm ocuklar ve to-
runlar Kirman'da hkm srp bunlarm en sonu Muhammed ah'-
fcr,
Gu r l e r i n D u r u mu
Cihan yakan diye tanlan Gur'lu Sultan Alettin beyzellial-
t senesinde lnce, yerine olu Muhammed Seyfettin getikten son-
ra Belh'de oturan Guzlar vurmak zere beyzellisekiz senesinde ok
sayda askerle Belh zerine yrd. Gzlar da ona kar kmlar.
Seyfettin, bir miktar atl ile ordusundan ayrlp evrede dolar-
ken, onu gzetmekte olan Guzlar, zerine saldrarak yaplan arp-
mada Seyfettin, birok has adamlaryla birlikte lnce kl artklar
olan askeri kaarak orduya can attklarnda ordu dalm ve orduda
bulunan mallar ve eyalarn hepsi Guzlarn ellerinde kalmtr. Son-
ra beyzellidokuz senesinde Guzlar, Gazne'yi ve beyzaltm sene-
sinde Horasan Emri Melik Meyyed, Herat' almlardr.
Cihansuz (Cihan Yakan) un kardei olu Gyasettin, Gur Meliki
oldu. Guriular Devletimi yeniden dzene soktu ve bir sre sonra Gaz-
ne'yi kurtard ve kardei ahabettin'i Gazne valisi yaparak gerek Gur'-
da, gerek Gazne'de slm'n Yardmcs ve Mslmanlarn Emri-
nin Kasmi sanyla kendi adna hutbe okutmu ve kardei Sahabet-
tin, ka kere Hindistan'a sefer ederek yedi - sekiz sene iinde pek ok
byk ehirleri ve salam kaleleri ele geirmitir.
Sahabettin, Hindistan'da yerletikten sonra Dehli hkmetim
Kutbettin Aybek adl klesine belli bir vergi karlnda verdi. Ay bek
tarafndan da Bahtiyar olu Muhammed adl babu ile gnderilen
asker birlik, ileri yryerek Hind'te Mslmanlarn ayak basmadk-
lar yerlere varm, hatta in snrlarna yaklamtr.
Sahabettin, bunca zafer ve baarlara kavumuken byk bira-
deri Gyaseddin'e byk bir ballk gsterirdi. O da ondan gven
iinde olduundan iki karde birlikte hareket eyleyerek byk fetih-
GURLERN DURUMU
843
i er yapmlardr. Durum ve zaman da onlara elveriliydi. nk Sel-
uklu Devleti'nin g ve kuvveti btn btn snmeye yz tutmu-
tu. Gurlu Devleti'ne rakip ve ona kar olan Harezmah'n da ba s-
kt.
Gurlu Meliklerin bir kolu da Bamyan hkmdarlardr. Onlara
Heyatle hkmdarlar denir. Onlarn en byk atas Alaettin Cihan-
suz'un kardei Fahrettin Mesud'dur ki Alaettin, Gazne'ye sahip olun-
ca, kardei Mesud'u Bamyan valisi yapmt.
Bamyan, Kuzeyinde Kagar ehirleri, Gneyinde Gur ehirleri,
Dousunda Kemir ve Batsnda Tirmiz ile snrlanm bir vilyettir.
Burada hkm sren Fahrettin Mesud'un lmnde yerine olu
Muhammed emsettin gemi ve Gyaseddin, ona kz kardeini ver-
mi... Ondan Bahaeddin Sam adnda bir olu domutu.
emsettin lnce bir cariyeden domu olan Abbas adnda b-
yk olu varken Gyaseddin, onu yanma getirterek kendisinin kz
kardeinden domu olup Abbas'dan kk olan Bahaeddin am',
babas yerine geirmitir.
Bahaeddin, bilgin, faziletli ve anl bir hkmdar olup, bilginlere
ok sayg gsterdiinden yannda birok faziletli kiiler toplanmlar-
d. Ksaca nl mam Fahreddin Razi, onun en has sohbet arkadala-
rndan biriydi. Fahr-i Razi'nin oralarda bulunmas da Ehl-i snnet
ve cemaat'e gre bir eit fetihlerden saylrd.
nk Gurlular halk, hep sapk kollardan biri olan Kerramiyye
Mezhebine inanyorlard. mam Razi ise itikadda yani inanta E'-
ar ve amelde afi idi. Felsefede ve kelm ilminde asrn tek adam
olup, akl konularda o zaman onunla tartacak kimse yoktu. Konu-
mas ve va'z ok etkiliydi. O blge halkn Ehl-i snnet Mezhebine
sokmaktayd. Fakat mezhep kavgasndan dolay beyzdoksanbe se-
nesinde Gurlular Devleti'nin bakenti irkh'da byk bir karklk
bagstermitir.
Fahr-i Razi, Gyaseddin'in yanma varnca Gyaseddin, ona pek
ok sayg gsterdi. Onun iin Herat'da bir medrese yani niversite
yaptrd. mam Razi'nin ad ve n ise her yan tuttuundan, uzak
yakn her taraftan bilginler altndan kalkamadklar mkillerini
zmesi iin ona bavururlard. Her kim ne sorarsa inandrc bir kar-
lk alyordu. Bu ise Herat'da ounluk zere bulunan Kerramiyye
ar gelmekte ve o zaman Kerramiye bilginlerinden olup, Kerramiyye
yannda bilgi ve dindarlkla tanlan Kdve olu Kad Abdlmecid,
mam Hazretleri'ne kuvvetle kar koymaktayd.
Tesadfen Firuzkh'da bir gn Gyaseddin'in huzurunda Kerra-
miyye fkhlar yani hukukular ile Hanefiyye ve afiyye bilginleri
tartma iin toplanmlard. mam Razi de oradayd. Konuunca Kd-
veolu ona itiraz etti. Sz uzadndan Gyaseddin, toplantdan kp
gitmi... mam Razi ise Kdveolu'nu svercesine sz uzatm... Bu da
Gyaseddin'in damad ve amcas olu Melik Ziyaeddin'e g gelerek
844 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt; 2)
Gyaseddin'e Fahr-i Razi'den ikyet etti. Onu zndklkla ve feylesof-
lukla sulamsa da Gyaseddin, kulak asmamt.
Ertesi gn Kdveolu, vaaz meclisinde, Rabbena amenna bima
enzelte vettaba'nerrasul dedikten sonra Ey ahali! Biz ancak bize
gre Allah'n Resul (s.a.v.) nden shhati belli olan hadsleri syleriz,
ama Aristo'nun ilmini ve bni Sina'nn kfrlerini ve Farab'nin fel-
sefesini bilmeyiz. imdi Allah'n dini ve Peygamberi'nin snneti iin
savunmada bulunan slm eyhlerinden bir eyhe dn niin svl-
yordu? diyerek alad. Kerramiyye de onunla beraber aladlar ve
birbirinden yardm istediler. Her tarafta halk ayakland. Uykuda olan
fitne yani karklk uyand.
Gyasettin bu durumu renince, ayaklananlara bir topluluk gn-
derip, Fahr-i Razi'nin kendi yanndan uzaklatrlacan sz vererek
karkl bastrd. Fahr-i Razi'ye de Herat'a gitmesi iin haber gn-
derdi. O da hemen dnd. Fakat o yl iinde Gyaseddin, Kerramiyye
Mezhebi'nden kp afi Mezhebi'ne girdi. Bu da o yrede Ehl-i sn-
net ve cemaat Mezhebi'nin tutulmasna sebep oldu.
SEK Z N C B L M
H a r ze ma f l a n n D u r u mu
Harzemh l Arslan beyzaltmsekiz senesinde ld. Tk ve
Sultanah adlarnda iki olu kald. Byk olu Tk Cend vilyeti
valisiydi. Kk olu Arslanah, babas yannda bulunduundan ba-
basnn tahtna oturtuldu. Anas da devlet vsisi oldu.
Tk bunu renince Maverannehr'e giderek Hata Hanndan
asker alp Harezm zerine gelince Sultanah, anasyla beraber kaa-
rak Niabur'a gittiler ve baz szler vererek Melik Meyyed'i tamah -
Sandrdlar.
Melik Meyyed, hemen Harezm zerine oka asker gnderdi. Fa-
kat Tk'n ordusuyla karlatklar zaman Meyyed'in askerleri bo-
zuldu. Sultanah, ghl ile kaabildi. Fakat anas ve Melik Meyyed
tutsak oldu. Tk ikisini de ldrtt.
Bozguna urayanlar, Niabur'a eriince Melik Meyyed'in yerine
ciu Doanah geirildi. Sultanah da Niabur'a gidip Doanah ile
grtkten sonra Gur'a gitti. Gur Sultan olan Gyaseddin ona ik-
ramda bulunup hrmet etti. te bundan dolay Gyaseddin ile Ha-
rezmah Tk arasnda soukluk ve dmanlk domutur.
Hatayllar ise Harezm'de zorbaca davranmaktaydlar. Tk de
onlarn bu yaptklarn kaldramyordu. Bu yzden Hatayllar hak-
knda sert ilem yaptndan dolay Hata Han ile aralar bozulmutu.
Sultanah, bu frsat ganimet bilerek Hata Han'nn yanma git-
ti. O da onu bir ordu ile Harezm zerine gnderdi. Bu ordu, gelip Ha-
rezm'i kuatt. Tk de Ceyhun sularn aktt. Hata askeri, toptan
nerdeyse boulacaklard. Hanlarn g - bel kurtarabildiler. Sultan-
gah'n szne uyup da geldiklerine piman oldular.
Sonra Sultanah, yine Hata Han'ndan asker alp Guzlar ile sava-
arak, onlarn elinden Merv'i ald. Sonra beyzyetmialt senesinde
Berahs ve Tus lkelerine sahip oldu ve kardei Harezmah'a kar Ho-
rasan'da bamsz olarak hkm srer oldu.
Se l yk f y D e v l e t i 'n i n k
Seluklu Devleti'nin balangc drtyzotuziki senesidir. Onlar-
3an likence saltanat tahtna oturan, Bveyhoullar Devleti'ni yok
846
eden (Seluklu olu Mikil olu Turul Bey) idi. Ondan sonra karde-
iolu (Mikil olu Davud olu Alp Arslan) ve sonra (Alp Arslan o-
lu Melikah) ve sonra Melikah'm ocuklar ve torunlar saltanat tah-
tna oturmulardr.
Beyzellibe senesinde (Alp Arslan olu Melikah olu Muham-
med olu Turul olu Arsianan) tahta geti. Fakat kendisinde sal-
tanat sanndan baka bir ey yoktu. Hkmet etme, kendisinin Ata-
beyi ve vey babas olan emsettin ldeniz'deydi.
Beyzaltmsekiz senesinde ldeniz, ld. Yerine olu ve Arslan-
ah'm ana bir kardei olan Muhammed Pehvan geti. O da babas
gibi devlet ilerini eline ald. Arslanah, yine etki ve yetkiden yoksun-
du.
Beyzyetmiiki senesinde Arslanah ld. Yerine olu Turul ge-
irildi. Fakat hkmetme yine Pehlivan'dayd. Turul'un elinde bir ey
yoktu. Bununla beraber Pehlivan'n elinde bulundurduu lkelerde
Sultan Turul'un ad hutbelerde anlrd.
Beyzseksenbir senesinde Krtler ile Trkmenler arasmda kar-
klk kt. Musul, ehrizor, Ahlat, Azerbaycan ve am'da Krtler e
Trkmenlerin arpmalar yllarca srerek yollar kapanm, mallar
yamalanm, kanlar dklm, lkeler ykma uramtr. Salhad-
din ise, o zaman Hallar e pene peneye vurumaktayd. Bu trl
ilerle uraamyordu. Hele Musul sahibi Melik zzettin'in veziri M-
cahiddin Kaymaz iki tarafn bakanlarndan bir topluluu getirterek,
hepsine hil'atler giydirdi, hediyeler verdi, aralarn bulup kargaal
ortadan kaldrabilmitir.
te o kargaalk srasnda, yani beyzsekseniki senesinde Peh-
livan, ld. Yerine kardei Kzl Arslan geti. O a Sultan Turul'u es-
kisi gibi hkmetmekten yoksun brakmak istedi. Fakat Turul, onun
basksndan kurtuldu. Baz ehirlerde bamszca hkm srer oldu.
Kzl Arslan ise penesinden avn karm Arslan gibi kkreyip
onun zerine atld. Aralarnda savalar kt. Fakat Sultan Turul
baard. Birok ehirlere sahip oldu. Epey glendi. Halife'ye eli gn-
derip sarayn onarlmasn bildirerek Badad'a gitmek niyetinde oldu-
unu yazd.
Kzl Arslan da Badad'a memur gnderip Turul'un Abbasi Ha-
lifelii hakknda kt emel beslemesinden ve kendisinin ballndan
sz ederek Halife'den yardm istedi. Bir sredir Seluklu saltanatnn
zayflamasndan tr halifeler, rahat bir soluk almaya balamlar
ve Arap Irak'nda etkinlik ve bamszlk kazanmlar iken, saraym
onarlmas ii Halife'yi dndrd.
Bunun zerine Halife, Turul'un elisini cevap vermeden geri e-
virdi. Sarayn temelinden yktrd. Kzl Arslan'n memuruna iltifat
etti. Kzl Arslan'a yardm iin beyzseksendrt ylnda Sultan Tu-
rul aleyhine veziri ile bir ordu gnderdi.
Fakat bu ordu, Kzl Arslan'n askeriyle birlemeden Sultan Tu-
rul, kar vard. Hemedan yaknndaki karlamada Halife'nin ordu-
GURLULAR DEVLET'NN DURUMU VE HARZEMAH 847
su bozuldu. Veziri tutsak oldu. Sultan Turul, bu ordudaki mallan vs
eyay beklenmeyen bir nimet sayarak alverdi.
Sonra Kzl Arslan, stnlk salayarak Sultan Turul'u hap-
setti. Beyzseksenyedi ylnda kendi adna Hemedan'da hutbe okut-
tu. Fakat gece yatanda l bulundu. ldrenler bilinemedi.
Beyzseksensekiz ylnda Sultan Turul, hapisten kurtuldu. He-
medan'a ve dier baz ehirlere sahip oldu. Pehlivan'm olu Muzaffe-
reddin zbek e aralarnda sava kt. zbek bozguna urayarak Ha-
rezmah Tk'ten yardm istedi. O da gelip Rey ehrine girdi. Fa-
kat kardei Sultanah'm Harezm zerine yrmesini iitince Sultan
Turul ile bar yaparak, dnp Harezm'e gitti.
Beyzdoksandokuz ylnda Sultanah, lnce Tk, onun ha-
ir.elerine ve elinde tuttuu ehirlere sahip oldu ve bir kat daha kuv-
vet buldu. Bir oluna Merv'i, tekine Niabur'u verdi. Beyzdoksan
ylnda Sultan Turul zerine yrd. Rey yaknndaki karlamada
Turul'un kendisi Tk zerine atld, fakat ldrld. Onun lme-
siyle Seluklu Devleti ykld.
Tk, Hemedan' ve evresini ele geirdi. Bazsn Pehlivan'n o-
lu zbek'e, bazsn da kendi klelerine malikne olarak verdi. O l-
kede artk Seluklularn soyu kesildi. Fakat Konya'da hkm sren
bir Seluklu kolu kald.
Gu r l u l a r D e v l e t i 'n i n D u r u mu v e H a r ze ms a h
O srada Huzistan mutasarrf Semleolu lnce, Halife Nasr
Lidinillh tarafndan gnderilen asker beyzdoksanbir senesinde Hu-
zistan' ele geirdii gibi, yine Halife tarafndan yollanan bir tmen
asker de beyzdoksaniki ylnda sfahan'a girdi.
Bu srada Pehlivan'm klemenleri kendi ilerinden Gke'yi bey-
lie setiler. Gke, hayli kuvvet kazanarak Rey ve Hemedan'a girdi.
Halife Nasr'a boyun eme yolunda istekte bulununca, halifelik diva-
nndan kendisine Menur gnderildi.
Harezmah Tk ise Halife'nin oralardaki askerlerine saldrarak,
Seluklu sultanlar gibi, Badad'da hkm srmek ve hutbe okutmak
davasnda bulununca, Halife Nasr, Gur Sultan' olan Gyaseddin'e
ikyet mektubu gnderip Harezmah'm ehirleri zerine yrmesi
emrini yazp gnderdi. Bunun zerine Gyaseddin, Harezmah'a mek-
tup yazp yollayarak Halife hakkndaki muamelesini irkin buldu ve
bundan vazgemezse zerine yryeceini belirtti. Harezmah durdu
fakat Gyaseddin hakknda kin balad.
O zaman Belh ehri, Hata hkmdar elindeydi. Mslmanlar ona
hara veriyorlard. Gur komutanlarndan Bamyan emri olan Melik
Bahaeddin, beyzdoksandrt ylnda Hatallara stn gelerek Belh'i
ve sonra Tirmiz'i ele geirdi. Buralarda days Gyaseddin adna hu t-
be okuttu. O harac kaldrarak Mslmanlar aalk durumdan kur-
tard.
Harezrnah, ite bunu bahane ederek Hata hkmdarna haber
gnderip Eer vaktiyle davranmazsan Gyaseddin senin dier lke-
lerini de alr, diyerek onu Gyaseddin aleyhine harekete geirdi ve
bu yolda kkrtmakla, k mevsimi olduu halde Hata hkmdar, he-
men bir ordu hazrlayarak Ceyhun nehrinin beri tarafna geti. Ha-
rezrnah da Herat'. kuatmak zere Tus'a gitti,
Hata askeri, Gur ehirlerine sarkarak, nlerine gelen yerleri vu-
rup yamalar oldular... Halk, feryad ile Gyaseddin'den yardm istedi-
lerse de kendisinin yannda yeterince kuvvet olmadktan baka ku-
un hastalna yakalanp, askere komuta edecek olan kardei ve
Gazne emri ahabeddin ise Hindistan'da bulunduundan Gyased-
din'in derhal Hata ordusuna kar harekete mecali yoktu.
Fakat Gyaseddin tarafndan Talkan mtesellimi idarecisi Emr
Muhammed Gur, Grzban muhafz Emr Haru Gur ile yazt,
ikisi birlikte askerleriyle hareket ederek geceleyin Hata ordusunu bas-
mlar... Hata askeri ise gece adrlarndan kmak adetlerine aykr
olduundan ne yapacaklarn armlar. Bunun zerine Guriular, on-
lar istedikleri gibi krdlar... Hata'llar darmadank oldular. Ceyhun
nehrine doru kamlar. Guriular ise onlarn arkasn bolamayp ye-
titiklerini ldrmekte olduklar halde ortalk aarp da Hata'llar
kendilerini vurup kovalayanlarn azlk olduklarn grnce toplanp
dayanmaya balamlarsa da geriden gnll asker yetimekle ve ar-
kasndan Gyaseddin tarafndan gnderilen asker de erimekle Hata'-
llar, Ceyhun nehrine dklp boulmulardr.
Hata'nm lleri onikibine ykselmiti... Hata hkmdar, pek ok
zlerek bu kayplara sebep, Harezrnah olduundan her l iin on-
dan onarbin altm istedi. Harezrnah Sizin yolladklarnz, bana yar-
dm iin deildi. Srf Belh'i geri almak iindi. Siz yenildiniz. Ben ne
yapaym? diyegrd, yarar olmad. O da Gyaseddin ile barp
Hata hkmdarna kar durmaya karar verdi.
Bunun' zerine beyzdoksanbe senesinde Hata hkmdar, Ha-
rezm zerine ok sayda asker gnderdi. Gelip Harezm'i kuattlar.
Harezrnah, ara sra onlarn zerine yryerek iddetli vurumak-
tayken her taraftan gnll asker geldi. Harezmah'm kuvveti artt.
Sonunda Hata'llar, bozguna urayarak geri ekilmek zorunda kald-
lar. Harezrnah da Buhara'ya kadar pelerini brakmad. Buhara'y
kutarak ele geirdi.
Harezrnah Tk'n byk olu ve Horasan bakomutan ve ve-
liahd olan Melikah evvelce lnce Hindu Han adnda bir olu kal-
mt. Tk ise Melikah'm yerine dier olu Aleddin Muhammed'i
tyin etti. Oysaki, bu iki kardein birbirine pek ok dmanl oldu-
undan Melikah'm lmnde bu dmanlk, olu Hindu Han'a ge-
miti
GURLULAR DEVLET'NN DURUMU VE HARZEMAH
849
Bunun zerine beyzdoksanalt senesi Ramazan aynn yirmisin-
de Harezmah Tk lnce, Aleddin Muhammed tahta knca Hin-
du Han, Gyaseddin Gur'nin yanna kaarak ondan yardm istedi. G-
yaseddin de cna ikram etti ve sayg gsterdi. Beyzdoksanyedi sene-
sinde askeriyle hareket etti ve kardei ahabeddin'i Gazne'den yan-
na ard. O da gelip, hep birlikte Horasan zerine yrd ve Harezm-
ah'm Horasan'da olan lkelerini aldlar.
Gyaseddin, Merv'e vardkta onu Hindu Han'a teslim etti. Sonra
Serahs, Tus, Niabur ve baka Horasan ehirlerine girdi. Sonra dnp
irkuh'a gitti. ahabeddin de Gazne'ye dnerek oradan Hind'e gidip
byk ganimetler ve fetihlere kavumutur.
Beyzdokdansekiz senesinde Tk olu Harezmah Muhammed,
ordusunu dzenleyip harekete geerek, bir evvelki sene Gyaseddin'in
Horasan'dan alm olduu memleketleri yeniden geri ald. Hindu Han,
savuup irkuh'a gitti. ahabeddin, Hindistan tarafnda bulunup G-
yaseddin de kulun hastalna yakalamnca Harezmah'a kar bir
ey yapamad,
Beyzdoksandokuz senesi Cemaziyelevvel aynda Gur'lu Hseyin
olu Sam olu Gyaseddin Ebulfeth Muhammed ld. Adaletli, hayr-
sever, bilginleri seven ve tedbir sahibi bir kiiydi.
Kardei Sam olu ahabeddin, o zaman ordusuyla Tus'da bulu-
nup Harezm zerine yrmek niyetindeyken kardeinin lm haberi-
ni ald gibi Herat'a gidip kardeinin resm yasn yerine getirdi ve
kardeinin yerine geerek ordusunu dzene soktu. Harezm'e gitti. Ha-
rezmah Muhammed ile iddetli savalar edip zafer kazand. Fakat Ha-
rezmah, Hata hkmdarndan yardm istediinden byk bir Hata
ordusu geldi. Yaplan savata ahabeddin'in askeri bozguna urad.
Bununla beraber Gurlular, Ceyhun'un te yakasna ve Hatallar da be-
ri yakaya gememek artiyle bir anlama yaptktan sonra memleketin-
den dnmtr.
I ehiivan'n klelerinden Gke ayaklanarak Rey ve Hemedan ile
da beldelerine girmiken kendi yoldalarndan, yani Pehlivan'm k-
lelerinden Aydomu, o yl onu ldrerek yerine Pehlivan olu zbek'i
geirdi. Fakat zbek'de ancak bir nam ve unvan olup i, Aydomu'un
elindeydi. Sonra dier klelerden biri ileri atlarak Aydomu'u ldr-
d. Onun yerine geti. Sonra yine klelerden biri, ileri atlarak onu ve
baka biri karak bunu ldrmtr. Sonunda Harezmah gelip de bu
yreyi ele geirinceye dek birbirini ldrerek hkmeti ele geirmiler-
dir.
Grcler, slm hkmdarlarnn bu gibi anlamazlklarndan ya-
rarlanarak o sene Azerbaycan vilyetine saldrarak Devin ehrini vu-
rup halkn ldrdler. Azerbaycan hkmdar olan Pehlivan olu
Emr Ebu Bekir ise gece - gndz iki ve elencelerle vakit geirdiin-
den buna seyirci gibi bakyordu. Komutanlar ve memurlar da onun
yaptklarn irkin buluyor ve bunu yzne kar sylyorlard. Bir se-
F. 54
ne sonra Emr Ebu Bekir, Grcistan hkmdarnn kzn alarak Gr-
clerle bart. Memleketini onlarn saldrlarndan kurtarmtr.
Gur hkmdar Sam olu ahabeddin, altyzyirmi senesinde
Lahor'dan Gazne'ye gidiinde bir yere kondu. adrnda otururken ak-
amdan sonra bir topluluk, saldrarak onu ldrnce onun adamlar
da ldrenleri tutup ldrmler. ahabeddin, Batmiyyeden ok ada-
m yokettii gibi dallardan Gugir denilen taifeyi de vurmu olduun-
dan ldrenlerin bu taifeden, ya da, Batmiyye fedailerinden olduklar
sanlr. ahabeddin, kardei Gyaseddin'in zamannda esiz bir asker
olup her olayda baar kazanrd. Kardeinden sonra, saltanat tahtna
oturunca talihi kendisine yar olmad. Saltanat zaman gailelerle geti.
ok cesur, adaletli az bulunur bir kimseydi, imam Fahreddin Razi'nin
vaazn can kulayla dinler ve ondan etkilenir ve duygulanrd.
Gyaseddin Muhammed'in olu Muhammed Gyaseddin Bst'dey-
ken amcas ahabeddin'in ldrld haberini alnca Firuzkuh'a gi-
dip babasnn tahtna oturdu ve babasnn adaletli ve gzel yolunda
yryerek halk honud etmitir.
Bamyan hkmdar Melik Bahaeddin Sam da Gazne'yi ele geir-
mek iin o tarafa seirtmise de yolda lnce, yannda bulunan olu ve
veliahd Aladdin Muhammed ile dier olu Celleddin varp Gazne'yi
ele geirmilerdi.
ahabeddin'in klesi ve en byk komutan olan Taceddin Yldz
idaresindeki Kirman'dan karak Gazne'ye varmsa da Aladdin ve
Cell ile yapt savata bozguna urayarak Kirman'a dnmekle Al-
addin, bir miktar askerle Gazne'de kalp geri kalan askerle Celleddin,
Bamyan'a gitmitir.
Yldz ise Aladdimin yalnz kaldn haber alnca Gazne'ye varp
onu kuatt. Celleddin yardma seirmise de Yldz, onun yolu zeri-
ne gitmi ve yaplan arpmada Celleddin'in askerini bozup kendisi-
ni tutsak ettikten sonra dnp kuatmay srdrmekle Aladdin, aman
istedi ve Gazne'yi teslim etmek zorunda kald. Yldz da gerek onu, ge-
rek o zaman Gazne'de bulunan Harezrnah Tk olu Melikah olu
Hindu Han' tutuklad. Mahmud Gyaseddin'e mjdeci ile tutsaklar-
dan bazlarn gndermitir.
Bunun zerine Mahmud Gyaseddin altyz senesinde onlar
kendine meylettirmek iin Gazne'ye memur gnderdi. Yldz ise henz
azad olmamt. Hrriyetini istedi. Mahmud Gyaseddin de hemen a-
hitleri artarak gerek onun, gerek Hindistan hkmdar olan Emir
Kutbeddin Aybek'in azatln bildiren vesikalarn yazdrd. Baz he-
diyelerle beraber kendilerine gnderdi. kisi de azatlk vesikalar ka-
bul ettiler. Aybek, hutbede de Mahmud Gyaseddin'in adn anarak
boyun ediini gsterdi. Ama Yldz, hutbe hususunu uygun bulmad.
Oysa efendisine boyun emedii iin askerinin bazlar onun yanndan
ayrldlar.
te Gazneliler Devleti yerine, kurulan Guriular Devleti aha-
beddin'den sonra byle bir kt duruma dt. O yrede slm h-
kmdarlar iinde gl olan ancak Muhammed Harezrnah kald.
GURLULAR DEVLET'NN DURUMU VE HARZEMAH
8 51
Semerkand ve Buhara hkmdarlar gibi baz Maverannehir
hkmdarlar, Hatallarn muamelelerinden Muhammed Harezmah'a
ikyetlerde bulunarak onu Maverannehir'e ardlar. O da atyz-
drt senesinde ordusunu dzenledi. Ceyhun nehrini geti. Hatta h-
kmdar zeine saldrd. Bazen yenip bazen yenilerek pek iddetli
savalar yapt. Sonunda bir arpmada askeri bozguna urad. Ken-
disi tutsak oldu. Sonra naslsa enteresan bir yol ile kap Harezm'e
geldi.
Muhammed Harezmah'm bozguna urayarak kayplara karma-
s srasnda kardei ve Horasan valisi olan Ali ah, saltanatn iln
eylemi olduundan kardeinin dnnde korkarak Firuzkuh'a gitti,
Mahmud Gyaseddin de ona ikramda bulundu. Bunun zerine Harzem-
ah bir ordu Dzenledi. Bir komutanla irkuh zerine gnderdi. Mah-
mud'un kar koymasna gc yoktu. Ali ah ile beraber teslime mec-
bur ouuiar. Komutan, onlar tutukladktan sonra Muhammed Ha-
rezmah'dan ald emir zerine ikisini de ldrd. te bu Gyased-
din'in lmesiyle Gurlular Devleti de ykld.
Horasan tarafnda Harezmah, rakip ve kar geliciden kurtuldu.
Hemen Maverannehir yakasna geti. O zaman Hata ulusunun ar-
kasnda ve in snrnda Keli Han'n byk topluluu vard. Hata
ile aralarnda iddetli bir dmanlk olduundan iki taraf da Ha-
rezmah! kendisine ekmeye alyordu. Harezmah ise iki tarafa da
anlalmaz cevaplar verdi. Hangi tarafn yeneceim dikkatle kolluyor-
du. Keli Han ile Hatallar yaptklar arpmada yenilince Harezm-
ah da onlarn zerine atld. ki byk kuvvet arasnda Hata ulusu
ezildi. kt. Sarp dalara kaanlarla Harezmah'a askerlik etmek
zere gelenlerden baka Hata Trklerinden ortada bir tek kii kalma-
d.
Altyzoniki senesinde Harezmah, Gazne ve evresini ald. Gaz-
ne emri Yldz, savuup Hind tarafna gitti. Sonra Dehli hkmdar
olan Kutbeddin Aybek'in askeriyle savalar yapt. Sonunda ldrl-
mtr. Ksaca Harezmah, douda tek bana kald. Artk eski Sel-
uklu Sultanlar gibi Badad'da adna Sultan sanyla hutbe okun-
mak ve Halife'yi istedii gibi kullanmak arzusu kald. Halifelik Diva-
n ise buna karyd.
Bunun zerine Harezmah, altyzondrt senesinde da ehirleri
tarafna yrd. Save, Kazvin, Zenc, Ebler, Hemedan, sfahan,
Kam ve Kaan ehirlerini ald. Azerbaycan ve Eran hkmdar olan
Pehlivan olu zbek de itaat ederek lkesinde Harezmah adna hut-
be okudu.
Badad'da adna hutbe okutmak zere Arap rak'nn da ele ge-
irilmesine giriti. nc kuvvetler Hulvan'a vard. Bunun arkasndan
gnderdii dier bir tmen de Hemedan'dan iki konakta ayrlm-
ken benzeri grlmedik kar yamakla hayvanlarn ou ld. Geri
kalanna da o tarafta bulunan Peremoullar Trkleri ve Hekkr-
oullar Kltleri musallat olarak yandan, arkadan alp arpmakla
8 52
ou krld. Souktan, alktan Trk ve Krd ellerinden kurtulup da
Harezmah'n yanna varanlar, ok azd. Pek ok kimseler, bunu Hali-
fe Nasr'm kerametinden bildiler.
Harezrnah da bu seferi uursuz sayd. Tatarlardan korku ve en
diesi vard. Geri dnd. Horasan'a gitti. Altyzonbe senesinde Ab-
basi Halifesi mam Nasr'n gerek Horasan'da, gerek Maverannehir
ehirlerinde hutbesini kestirdi. Fakat Herat, Harezm ve Semerkant-
da Nasr'm hutbesi kesilmedi. nk bu ehirler halk, o gibi uyarla-
ra aldrmayp dilediklerinin adna hutbe okurlar ve diledikleri zaman
kendiliklerinden okumazlard.
Sonra Cengiz Han kt.
T u h a f Bi r Ol a y
mam Syt, Halifeler Tarihinde der ki: Beyzsekseniki se-
nesinde alt yldz, Mizan burcunda toplanmlard. O senenin Cema-
ziyelhir aymn dokuzuncu gecesi d kavminin rzgr gibi bir id-
detli rzgr ile dnyann harab olacana mneccimler hkmetmiler-
di. Halk, maaralar kazd. Rzgr girecek delikleri kapadlar. lerine
su, azk ve zahire koydular. Bildirilen geceyi bekler oldular. Oysa, o
gece mumlarn klarn oynatacak kadar bir hafif rzgr bile esme-
di. airler, mneccimleri alay yollu iirler sylediler. Tuhaf rastlant-
lardandr ki, beyzseksen senesinde senenin ilk gn, hafta gn-
lerinin birincisi ve ems ve Frs senelerinin balangcyd. Gne ve
ay da o burlardaydlar. O sene Salhaddin'in birok fetihleri oldu.
Tuhaf eylerdendir ki: Bercanolu, ...Rumlar yenildi... yetinin yo-
rumunda, Beyt-i Mukaddes beyzseksen senesine kadar Rum'un
elinde kalr, sonra onlar malp olup Beyt-i Mukaddes fetholunur ve
kyamete kadar Mslman yurdu olarak kalr. dedi ve bunu yetin
hesabndan kard. ame olu dedi ki: Bercan olunun bu dedii ey
acayip raslanulardandr. Kendisi ise bu tarihten ok zaman nce l-
mt.
Bu yet, cifr ilmi bilginleri iin bir garip anahtardr ki, onunla
gelecek durumlara ilikin ok eyler karagelmilerdir.
S a l h a d d i n ' i n S a v a l a r v e A l d Y e r l e r
Beyzyetmisekiz senesi Muharrem aynn beinci gn Sultan
Yusuf Salhaddin bir byk ordu ile Msr'dan kt. Hallar elinde
bulunan ehirlerden nne kanlar yamalad. Epey ganimetler ald.
Saer aynn onbirinci gn am'a geldi.
Onun am'a gelii zerine o tarafta bulunan Hallar gerek yak-
nnda toplanm olduklarndan Salhaddin'in kardei olu ve am'da
kaymakam ve Baalbek emri olan Eyyub olu ahinah olu Ferruh-
SALHADDN'N SAVALARI VE ALDII YERLER 8 53
ah frsat kollayarak am askeriyle hareket etti ve akif'i ald. ev-
resini yamalam olduundan Ferruhah, Sultan Salhaddin'e mj-
deci gndermitir.
Bu Ferruhah, ok cesur ve kerem sahibi bir kiiydi. Ancak ok
gemeksizin lnce, olu Behram ah, Baalbek emri olarak atanm-
tr.
Yine o yl Sultan Salhaddin, Yemen'in durumlarnn dzeltilme-
si iin kardei Seyf'l-slm' Yemen'e gnderdi. Kendisi am'dan k-
t. Banyas, Gur ve sonra Beyrut'un etrafm yamaladktan sonra
am'a dnd. Sonra yine am'dan kt ve Birecik'ten Frat' geerek
el-Cezire yakasna geerek Habur lkesini ve Nusaybin'i ve Sencer'i
ele geirdi.
Kerek prensi, Svey denizinde yapt donanmay, o sene iki par-
aya ayrd. Bir ksm ile Eyle kalesini abluka etti. teki parasn
Arap yarmadas kylarn kartrmak iin zab tarafna gnderdi.
Araplar bu denizde Frenk donanmas grmemiti. Tela kapldlar.
Salhaddin'in kardei ve Msr'da kaymakam olan Melik Adil, zab
denizinde dzenlemi olduu donanmay Msr kaptan olan Hsa-
meddin L'i' adl perdecisi ile Hallarn o donanmas zerine gn-
derdi. L'l' nce Eyle'yi kuatan donanma zerine gitti. Savat.
Yendi. Hallar tuttu. Tutsak etti. Sonra teki ksmn arkasna d-
t. Rab sularnda ona eriti. Havra kylarnda savaa giriti. Pek
iddetli bir arpmann sonucunda kazand. Hallarn ounu ldr-
d. Geri kalann tutsak etti. Bazlarn Mina'da ldrlmek zere
Mekke'ye gnderdi. Geri kalann Msr'a getirdi. Orada ldrd.
Beyzyetmidokuz senesi Muharrem aynda Sultan Salhaddin,
Amid kalesini sarp ald. Dnp Telli Halid kalesiyle Antep'i ele geir-
dikten sonra Haleb'i kuatt. Halep sahibi olan made'd-Din Zengi
olu Mevdud clu made'd-Din ile savaarak verilen karar zere Sal-
haddin, Haleb'i ald. Ona bedel made'd-Din'e Sencar, Nusaybin, Ha-
bur, Rakka ve Suru'u verdi. Kuatma srasnda Salhaddin'in kk
kardei Eyyub olu Tac'l-Mlk Bur yaraland. Sonra bundan ld.
Salhaddin, Haleb bize ucuz gelmedi demitir.
Sonra Salhaddin, Harimi de Hallarn elinden ald. Halep vil-
yetini olu Gazi Melik Zahir'e terk etti. Kendisi am'a gitti. Savaa
hazrland. Cemaziyelahir ay balarnda am'dan kt. rdn neh-
rini geerek Bisan'a gitti. Hallar elinde bulunan ehirleri yakt, yk-
t, harap etti.
Beyzseken senesinde Sultan Salhaddin, am'dan kt. Msr
askeri de Halep ile Kerek'i kuatt. Kerek'in Varounu istil etmiken
kalesinin fethi mmkn olmadndan, orasn terk ile Nablus taraf-
na gitti. Nablus'u yakp, evresini yamalad. Pek ok esir aldktan
sonra Sebastya'ya gitti. Orada bulunan Mslman esirleri kurtard.
Beyzscksenbir senesinde Sultan Salhaddin, Musul'u kuat-
makla Musul sahibi zzeddin Mes'ud'nin elileri geldi. Musul sahibi,
ehrizr ve ona bal yerleri ve Zap nehrinin tesinde olan menle-
ketleri Salahaddin'cle vermek ve Musul'da ve ona bal yerlerde hutbe
Salhaddin adna okunmak ve para da onun adna baslmak zere
bar yapld.
Sonra Salhaddin, Harran'a geldi. Pek ar hastaland. Fakat iyi-
leerek beyzsekseniki senesi balarnda am'a gidebildi.
Salhaddin ile Kerek prensi Ernat arasnda anlama varken Er-
nat, o yl Mslmanlarn bir kafilesini vurup hepsini tutsak edince
Salhaddin, yaplan anlama gereince onlarn serbest braklmasn
istedi. Ernat, kulak asmad. Salhaddin, onu yenerse kendi eliyle l-
drmeyi adamt.
Ernat'm hac kafilesine saldraca umulduundan, Sultan Sal-
haddin beyzseksen senesinde ordusuyla am'dan kp Kerek'i
sard ve sktrd. Olu Melik Efdal ile Akka zerine de bir tmen as-
ker gnderdi. Melik Efdal, Akka ve yresini yamalayarak pek ok
ganimetler edindi.
Sonra Salhaddin gitti. Hallar elinde bulunan Taberiye ehrini
istil etti. Kalesini sard. Hal komutanlar, atl ve yayalarn topla-
dlar. Salhaddin zerine yrdler. O da Rebilahir ay sonlarnda
onlara kar kt. Hotin denen yerde pek iddetli bir cenge giriildi,
iki taraftan da direnildi. Salhaddin askerin arasnda dolaarak on-
lar sabr ve direni gstermeye tevik eylerdi. Onlar ise onun emir-
lerine uyarak son derece fedakrca drlerdi.
Bunun zerine Hallar bozuldu. Niceleri ld ve niceleri tutsak
oldu. Hallarn byk hkmdar ve Kerek prensi Ernat ve Cebil sa-
hibi ve o gibi beyleri esirler iindeydiler. Hallar ki drtyzdoksanbir
senesinde buralara gelmilerdi. O tarihten beri byle bir felkete u-
ramamlard.
arpmann sonunda Sultan Salhaddin adrna ekildi. Hal-
larn hkmdar getirildi. Salhaddin, onu yanma oturttu. Ernat' da
huzuruna ard. Pek scak bir gn olduundan Salhaddin o h-
kmdara ikram olarak karl su iirdi. Ernat' sznde durmayarak
zulmettii iin azarladktan sonra, kalkp kendi eliyle onu ldrd ve
adan yerine getirdi.
Sonra Sultan Salhaddin, Taberiye'ye dnd. Aman vererek Ta-
beriye kalesini ve sonra Akk'y ald. Askerini ksm ksm ayrp gn-
dererek Nasra, Kaysarya, Hayfa, Yafa'y ve onlara komu olan e-
hirleri kl zoruyla alarak pek ok ganimetlere kavutu. Akka, Cebil,
Bayda ve Beyrut'u aman vererek ele geirdi. Aman ile kurtulan Ha-
llar, Sur ehrinde toplanmlarsa da savunma hazrlklarna girime-
diler. Salhaddin ile haberleerek Sur'u da teslim etmek niyetinde
iken Avrupa'dan bir Marki, hem ziyaret hem ticaret yollu pek ok
mal ve eya ile dolu bir gemiye binerek am iin yola km ve gelip
Akka limannda demir atm ve Akka'mn Mslmanlar tarafndan
alndna ve Sur'un Hallar elinde bulunduunu renince oradan
demir alarak Sur'a gitmi... Orada toplanm bulunan Hallar eh-
aLHADDN'N SAVALARI VE ALDII YERLER 855
rin korunmasna kalkmalar iin kandrd. ehrin savunma gc-
nn arttrlmasna zen gsterdi.
Salhaddin ise Askalan'a gitti. Ondrt gnlk sarmadan sonra
man vererek Askalan' da ald. Sonra askerini yayd. Onlar da Rem-
le. Darum, Gazze, Natrun ehirlerini ve bunlara komu ehirleri ele
geirdiler.
Sonra Salhaddin ordusuyla kalkp Kuds zerine gitti. Kuds'-
le saysz Hristiyan vard. Salhaddin, kale duvarn delmeye balad.
Hallar aman dilediler. O da, erkekler onar ve kadnlar beer altm
vermek ve her ocuk iin ikier altm verilmek ve vermeyenler esir ol-
mak artyla aman verdi. Bylece kuatlanlar kp Receb aynn yir-
misine rastlayan cuma gn Kuds' teslim etti. Merhum Nureddin
Haleb'de ok para sarf ederek Kuds iin bir minber yaptrm oldu-
undan Salhaddin, onu getirterek Mescid-i Aksa'ya koydurdu.
Sonra Salhaddin, Akka'ya gitti. Oradan hareketle Sur'u sard.
Fakat yukarda anlan Marki, oray glendirmi ve salamlatrm
olduundan ele geiremedi. evval ay sonunda Akka'ya dnd. Birin-
ci Knun ay girmi olduundan Akka'da kalp askerine izin verdi.
Onlar da memleketlerine gittiler, Salhaddin dairesinin halk ve ya-
knlar Akka'da kald.
Sultan Salhaddin Akka'da klad. Beyzseksendrt senesi Re-
bilevvel aynda am'a gitti. Askerlerin toplanmas iin her tarafa
buyruklar yazd. Be gn am'da kaldktan sonra hareket etti. Hu-
mus'un batsna kondu. Her taraftan asker gelip topland.
Bunun zerine Salhaddin hareket etti. Krtler Kalesi altnda
ordusunu kurdu. Hallar elinde bulunan ehirler zerine asker gn-
dererek yamalatt. Sonra kendisi de hareket etti. Antarsus tarafna
gitti. Hallar ise Antarsus ve Merkab gibi ehirleri boaltmlard.
Bunun zerine Salhaddin Lazkiye zerine yrd. Lazkiye'nin
iki kalesi vard. kisini de aman vererek ald. Sonra Sayhun kalesini
de aman vererek ald. Sonra dalara askerini yayd. Kendisi de Bekas
kalesi zerine yrd. Birok kaleleri kurtard. Buralarda pek ok
Mslman esirler vard... Hepsini kurtard. Hallardan pek ounu
ldrd, pek ounu da tutsak etti. Antakya tarafna indi. Antakya
yaknnda ve Asi nehri zerinde bulunan Yeni Kpr denilen yerde
kondu.
Antakya Dukas Biment, Antakya'da ve Trablusam'da bulunan
slm tutsaklarn salvermek artiyle anlama istedi. Salhaddin de
bu artla ve sekiz ay sreyle anlamaya evet dedi. Bylece birok
Mslman esirlerini tutsaklktan kurtard. Sonra Haleb'e gitti. Mev-
dud olu made'd-Din'in ve dier dou askerlerinin dnmesine izin
verdi. Kendisi de am'a vard.
Medine emri Mnehe'l-Hseyn olu Ebu Fleyte Kasm orduda
olup Salhaddin'in fetihlerini grmekteydi. Salhaddin de onu gr-
mekle sevinir ve sohbetini uur sayar ve uyarlarn dinlerdi.
8 5 6 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH ( C i l t : 2)
Salhaddin Ramazan aynda am'a ulat. Dinlenmek iin btn
askere izin verilmesi kendisine hatrlatldnda, mr ksadr, ecel-
den de emin deiliz diye cevap verdi.
nk kendisi beri taraflarda kfir ile savarken kardei Melik
Adil'i askeriyle nemi ak olan Kerek tarafna gndermiti. Melik
Adil, o yreyi kuatp sktrmaktayd. Askalan'n almndan sonra
o tarafta bulunan Hallar'm direnileri sarsld. Bu kere Kerek ve
ubek kalelerini ve o civarda bulunan yerleri teslim etmek zorunda
kaldlar. Bylece Kerek mes'elesi de zmlendi.
Ramazan ay ortalarnda Salhaddin gidip, Safd' sard ve zorla-
d... Aman vererek ald. Sonra Kevkeb'e vard. Oray da Zilkade ay
ortalarnda aman vererek ald. Halkn Sur'a gnderdi.
Byle yer yer aman vererek kurtulanlar ise hep Sur'a giderek,
orada byk bir kalabalk oluturmulard. Denizden gelen Marki'nin
kuvveti gnden gne artmaktayd. Hepsi bir din savama hazrlan-
maktaydlar.
Salhaddin'in Kuds' almas zerine Kuds patrii, piskopos ve
papazlar ile birlikte yas giysileri iinde Avrupa'ya gittiler. ehir e-
hir dolatlar. Bara ra Kuds'n cn almak ve Frenkleri
Hal Seferlerine armaktaydlar.
Bu ekilde Avrupa'da bir heyecan kasrgas esti. Gc olanlar
savaa hazrlandlar. Gc olmayanlar da mal ile yardma kotular.
Bu yolda kadnlar bile ss eyalarna kadar btn mallarm sattlar.
Bazlar da asker giysileri iinde ve at ve silh edinerek Hallara ka-
rtlar.
Bylece Avrupa'nn her tarafnda saysz insan ve mal topland.
Hallar bayraklar atlar. Deniz ve karadan yn yn Kuds Ku-
ds! diyerek Suriye tarafna doru yollara dtler. Eskidenberi
Hal Savalarnda soylular, paraya muhta olarak ehirler halkna
hrriyetlerini satmakta ve hkmetler tarafndan da ehirlilere ok
iyi davranlarak soylularn etkinliklerinin azaltlmasna allmaktay-
d.
Fakat soylularn etkinlikleri azalrken papalarn etkinlii art-
maktayd. yleki Almanya imparatoru Frederik defalarca papa ve
talya halk ile savamken sonunda mparatorluk tacn giymek iin
talya'da papa ile konumasnda papa atna binerken zengisini tut-
mak derecesinde klmek zorunda kalmt. te o srada Kuds'n
istil olunduu haberi Avrupa'ya dehetle yayld. Papa kahrndan ve
zntsnden ld. Btn Avrupa soylular Hal savalarna gitmek
zere and itiler. Almanya mparatoru ile Fransa Kral Filip ve ngil-
tere Kral Riar da halarn takndlar.
Filip ile Riar, denizden gitmilerdir. mparator ise bir byk or-
du ile karadan yrd. Geri Kostantniyye Kayseri, memleketinden
gemek iin ona izin veremeyeceini Sultan Salhaddin'e bildirmiti.
Fakat Almanya mparatoru, pek ok kalabalkla kmt. Kayser, ona
engel olamad. Almanya mparatoru Kostantniyye boazna kadar
8 57
gelmitir. Rumlar, azk ve zahire vermekten kandlar. Almanya or-
dusu, zahir esizlikten pek ok zahmet ve skntlar ektiler. G bel
Anadolu yakasna geip, yoia koyulmutur.
Avrupa'dan gelen Markinin komutasnda Sur'dan birok halk
toplanmt. Pepee denizden Avrupa'dan gelen Hallar da Sur'a
kmaktaydlar. Orada ok kalabalk ve ok mal birikmiti. Beyzsek-
senbe senesinde Sayda'y istil etmek zere Sur'dan hareket eylemi-
lerdi. Sultan Salhaddin ise o zaman Merciuyun'da ordusunu kurdu.
Sur'un karsna da sekin bir asker birlik gnderdi. Bu birlik, Ha-
llarn hareketini pepee Salhaddin'e bildirmekteydi.
Hallar, Sur kprsnden gemeye balaynca o birlik, Salhad-
din'e haber uurdular. Beraberce Hallar'm yakasn brakmadlar.
Sayda yolu zerinde olan bir dar boazda onlarn zerine atldlar.
Birliin iinde pek cesur ve fedakr yiitler vard. yle iddetli bir
arpma olmu ki, grlmesi, genleri yalandrr. Birlikten nice yi-
itler ehit ve Hallarn pek ou ld ve birou da tutsak oldular.
Salhaddin, Hallarn hareketini haber alr almaz cesur askeriyle he-
men o tarafa seirtmiti. Fakat onun erimesinden nce o birlik, ii
bitirmiti. Arka arkaya Avrupa'dan gelmekte olan Hallar, Sur'daki
halka kararak, meydana gelen kalabalk Sur'a smaz oldu. Akka'y
istil etmek zere atl ve yayalar ky boyundan ve donanmalar da
karadaki kuvvete yardm edebilecek biimde kyya yakn ekilde ha-
reket eylediler. Birlik, yine Salhaddin'e durumu bildirmekle beraber
Hallarn yan sra giderek yandan ve geriden arpmay srdr-
mt. Hallarn kuvveti oktu. Kk kk birliklerin ypranma-
sn nemsemeden yryn devam ettirmiti.
Salhaddin onlardan nce ordusuyla Akka'ya doru seirtmiti.
Hallar, ondan nce varp Akka'y denizden denize sardlar. Donan-
malar da denizden abluka etmiti. Salhaddin de onlar kuatarak
Telli Keysan zerinde adrn kurdu. Sa kanad Telli Gyaziye ve
sol kanad. Car nehrine kadar uzanmt. Btn arlklarn da
Safuriye denen yere indirdi. Askerin toplanmas iin etrafa emirler
gnderdi. nk Salhaddin'in askerleri dankt. Antakya prensinin
Haleb yresine saldrn engellemek iin-bir ksm askeri Antakya
karsndayd. Trablusam'daki Hallara kar bir ksm askeri Hu-
mus'da idi. Bir ksm askeri de Sur karsnda idi. Msr askerinin bir
miktar Dimyat ve skenderiye'nin korunmas iin bulunuyordu. Sul-
tan'n ordughna gelecek ksm da henz gelmemiti.
Fakat Musul, Diyarbekir ve baka el-Cezire askerleri gelmekle or-
duda epeyce kuvvet birikmiti. slm askerlerine yardm karadan ge-
liyordu. Hallara yardm ise denizden gelmekteydi. Ara sra byk
kk arpmalar olmaktaysa da, Salhaddin, Akka'ya yaklaarak
kuatlanlara yardm edemiyordu.
aban aynn ilk gnnde Salhaddin, Hallar zerine yrye-
rek arptysa da akam olunca savaa ara verdi. Asker siperlerde ge-
celedi. Sabahleyin slm askerleri yer yer Hallar zerine yrdler
858
Onlar da kar ktlar. lene dek arpma srd. ki taraf da di-
renenler. leden sonra Salhaddin'in kardei olu Takiy'd-Din sa
koldan bir iddetli saldrda bulundu. Hallar yerlerinden kaldrd.
Bozuldular, birbiri zerine dtler. Hallar pek ok l verdiler. Ak-
ka ehrinin yarsn boalttlar. Takiy'd-Din onlarn yerlerini ele ge-
irdi. O taraftan Akka'ya kadar vard. slm ordusu Akka'ya girip
kar oldular. Salhaddin de Akka'ya istedii kadar asker ve zahire ve
silh soktu.
Sonra slm ordusu, Hallar zerine cesurca yrdler. Hallar
ise evrelerine hendek kazarak istihkmlar yaptlar. Savunmaya ge-
meyi kararlatrdlar. slm ordusu, her ne kadar zerlerine varp
vurumak istedilerse de Hallar meydana kamadlar. Svari de yz-
lerine varamadndan slm askerleri dnmek zorunda kaldlar.
Ondan sonra her gn bir ksm Hallar zerine gider, vuruur
ve Hallar, artk meydan savandan saknarak istihkmlarndan ay-
nlmayp, savunma durumuna getiklerinden akam st slm as-
kerleri dnp gelirlerdi. Bu yzden slm askerleri, Hallarn sald-
rlarndan gven iinde olduklarndan ihtiyat elden brakmlard.
Hallarn balar ise Henz Msr askeri gelmedi. Onlar da ge-
lirse durumumuz yaman olur. Vaktiyle aremizi grmeliyiz diyerek
hemen bir uurdan slm askeri zerine saldrmak zere karar ver-
diler. Ertesi gn yani aban aynn yirmisinde sabahleyin slm aske-
rinin kimi adrlarnda yaylp keyfetmekte, kimi grmek zere
yekdierinin adrlarna gidip gelmekte ve bir ksm da sava yerine
gitmek zere hazrlanmaktayken Hallarn hepsi birden ordughla-
rndan dar urad. Salhaddin'in kardei olu ve sa kanat komu-
tan olan Takiy'd-Din mer zerine saldrdlar. Sa kanat geri e-
kildi. Onlara kar durdu. Ortada bulunan Salhaddin, yanmdaki as-
kerin bir ksmn sa kanadn yardmna gnderdi. Bu yzden orta-
daki asker zayf kald. Hallarn komutan, bunu frsat sayd. Bir b-
yk atl blkle ordunun kalbine saldrdlar. nlerine gelen slm as-
kerlere kl ve mzrak sallamaya baladlar. Ordunun kalbinde onla-
rn pskrtlmesine yeterince kuvvet yoktu. slm ordusu darmada-
nk oluyordu. Direnenlerin birou ehit dtler. Geri kalan da
zerinde Salhaddin'in adr olan tepeye dayanarak durdu. Hallar
ise nlerine gelenleri, hatt Salhaddin'in adr yannda bir toplu-
luu klla yok ettikten sonra o tepenin dier tarafna ap nlerine
gelen slm askerlerini vurup ldrr oldular. Fakat arkalarna ba-
kp grdler ki: Yoldalarndan ok uzak dmler ve kendi yolda-
lar, karlarnda bulunan Takiyy'd-Din'den saknarak durmak zo-
runda kalmlardr. Bunun zerine btn btn aralar kesilir kor-
kusuyla geri dndler.
te o zaman slm ordusunun sol kanad, bu geri ekilen svari
frkas zerine saldrarak arpmaya giritiler. Salhaddin ise bozu-
lan askerin arkasndan yine savaa girmeleri iin baryordu. Onun
sesini iitenler, geri dnp yannda epeyce kuvvet birikti. Onlarla ha-
SALHADDN'N SAVALARI VE ALDII YERLER
859
reket etti. Hallarn sol kanad ile arprlarken arkalarndan ve her
taraftan slm askerleri onlar kuattlar. lerinden hi kimse kurtu-
lamad. Onbin kadar ld. Geri kalanlar tutsak oldu. Salhaddin,
lenlerin cesetlerini Hallarn su itikleri nehre attrd. Tutsaklar
iinde kadn kt. Esir olunca silhlarm kardlar... Kadn olduk-
larn bildirdiler. O gn Hallarn kayplar oktu... Yine siperlerine
varp kapandlar.
Bir ordu, bir yerde oka kalrsa ordunun bulunduu yerde ko-
kuma olmas tabidir. Dklen kanlarn ve den cesetlerin koku-
sundan hava bozularak Salhaddin hastaland. Kulun hastal art-
t. ve hareketten kald. Komutanlar yerin deitirilmesini uygun
grdler. Doktorlar d buna gerek duydular.
Bunun zerine Salahadin, Akka'da bulunan askere, muhafaza
iinde direnmelerini tembihledi. Kendisinin hava deiimine ihtiyac
bulunduunu belirttikten sonra Ramazan ay balarnda Akka yak-
nnda bir ksm asker brakarak, ordusu ile Akka nlerinden kalkp
Harube'ye geldi. Hallar da onun zerine Akka etrafna yaylp Ak-
ka'y kara ve denizden kuattlar.
Kuatlanlar, ara sra ehir dna kp Hallarla arprlard.
Mfreze de dardan onlara rahat vermiyordu. Bylece k gnleri
geti. Salhaddin de hastalktan kurtuldu. Beyzseksenbe senesi
balarnda am, Hama ve Humus gibi yakn yerlerden asker geldi. Sa-
lhaddin de Akka tarafna gelerek eskisi gibi Tellikeysan'da ordu kur-
du. Hallar oyalamak iin Salhaddin, her gn arpyordu. Hal-
lar ise asla bkp usanmadan siperler iinde barnarak onun saldrla-
rna karlk vermek ve savunmakla beraber bir taraftan da Akka'y
sktrmaktaydlar.
Frenkler denizden salam keresteler getirdiler. Tahtadan altm
arn yksekliinde beer tabakal byk bur yaptlar. Her taba-
kasn askerle doldurdular. Akka'nm tarafna koydular. Bunlarn
tabakalarndan kale suru zerindeki askerle arpyorlar, kale hen-
deini doldurmaya balam bulunuyorlar ve kaleyi sktrmaya ko-
yulduklar srada neftiler, o burlar yakmak iin kaleden neft ate-
leri atmlarsa da Frenkler, onlarn tahta ksmlarn derilerle kapla-
yp sirke, amur ve yanmaya engel olan baka ecza ile svam olduk-
larndan uucu neft atelerinin o burlar etkilemedii grlnce sa-
rlanlar mitsizlie dtler.
Fakat Salhaddin, Hallar oyalamak iin her taraftan onlarn
zerine saldrlarn srdryordu. Onlar da iki frka olarak, bir fr-
kas savunmaya ayrlmt. Bylece ehir zerine yapla gelen saldr
ve zorlamalar bir derece yavalad. Fakat Rebilevvel aynn yirmi
sekizinci gnne kadar sekiz gn sreyle arpma gece ve gndz
srmekle iki tarafa bezginlik geldi. Mslmanlar, Akka'nm kurtulu-
undan baya midi kesmiler iken burlarn biri tutuup iindeki
Frenklerle beraber yand. Dier burlardaki askerler, bunu grp ka-
tklarndan sonra bu iki bur da yand. Mslmanlar geni bir nefes
ald.
860 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cife: 2)
Bu garip olayn sebebi u imi: am halkndan merakl biri, te-
den beri neft letlerini toplar tutuup yanmay arttracak maddeleri
bulmaya alrm... Onun bu aratrmasn bilenler, kendisine ileri
geri sylenillemi... Allah'n hikmetine bakn ki, bu kere kuatlanlar
iinde bulunarak burlarn Akka dnda yerletirildiini grnce ie
girierek ii ecza ile dolu birok humbaralar yapm ve mancnk ile
burcun birisine iki bin ateli humbara (bir eit ateli bomba) attrn-
ca, o bur her taraftan ate alarak iindeki Hallar ile beraber yan-
m. Sonra dier iki burcu da bu ekilde yakmsa da iindeki asker-
ler evvelce savuup kurtulmular. Bu adam, Salhaddin'in huzuruna
gtr lnce kendisine pek ok hediyeler vermi ve pek ok araziler
verdiyse de, Ben, bu ii Allah rzas iin yaptm. Karlm ancak
Aliah'dan isterim diyerek hibir eyi kabul etmemitir.
Sonra Musul, Diyarbekir ve baka doulu askerler geldi. Akka
nnde yer aldklar srada Msr donanmas da gelmekle, onlara en-
gel olmak zere Hal donanmas kar kt. Savaa tututular. O s-
rada Salhaddin de karadan Hallar zerine yer yer hcumlarda bu-
lundu. Karada ve denizde pek iddetli savalar yapld. Sonunda slm
donanmas sa siim Akka limanna ulat. Bylece Mslmanlarn
yz gld. Fakat Almanya mparatorunun Suriye'ye yaklat ha-
beri zihinleri kurcalamaktayd.
Almanya mparatoru ile Fransa ve ngiltere krallar, birer ordu
ile Hal savalarna katlmaya karar vererek, bu iki kral deniz yoluy-
la sefere kmlard. Almanya mparatoru ise byk bir kalabalkla
karadan yola koyulmulard. Kostantniyye Kayseri, kendi lkelerin-
den gemek iin ona izin vermeyeceini geri Salhaddin'e bildirmi-
ti. Fakat kalabalk bir ordu ile ktndan, Kostantniyye yaknlar-
na gelince Kayser buna engel olamad. Fakat Rumlar, yiyecek ve ie-
cek vermediklerinden mparatorun ordusu, zahir sizlikten hayli s-
knt ekmiti. Bununla beraber her naslsa boazdan Anadolu yaka-
sna gemitir.
Alman ordusu, Anadolu yakasna geerek slm ehirlerine yani
Kl Arslan olu Mes'ud olu Melik Kl Arslan'm hkm altnca
olan araziye ayak bast zaman Rum snrnda okluk zere bulu
U Trkmenleri, bu ordunun yakasna yapp yandan, arkadan ak]
arpmakta ve yalnz bulduklar Hallar vurup ldrmekte olduklar
halde k geldi. Her taraf kar kaplamt. Bundan dolay Hallarn
ou, souktan, alktan ve Trkmenlerin saldrsndan yek. : 13 ur...
Geri kalan de kalka Konya'ya yaklatlar. O zaman Kl Arslan'm
oullar birer sancakta balbalarma birer bamsz hkmdar gibi
bana buyruk hkm srmekteydiler. Konya'da bulunan olu Melik-
ah ise babasn hkmetmekten alkoyarak Konya'y tek bana ida-
re etmekteydi.
mparator ordusunun Konya'ya yaklat srada Melikah kar
kmsa da, onlara engel olacak kadar kuvveti olmadndan Kon-
ya'ya dnd. mparator da ordusuyla Konya'ya geldi. Kl Arslan'a
SALHADDN'N SAVALARI VE ALDII YERLER Sol
hediyeler gnderdi ve, Sizin lkenize bizini ktlmz dokunmaz.
Emelimiz Kuds'tr diyerek yiyecek iecek ve gereken ihtiyalar
satmak zere, Kl Arslan'm halkna izin vermesini sylediler. Kl
Arslan da gereken izni verdi. Hallar, her eyi bol bulup karnlar
ioydu. Yol ihtiyalarn grp ileri yrdler.
O zaman Adana ve Sis taraflar Ermeni Leon olu tstefan olu
Lafon elindeydi. mparator ordusu, onun topraklarna girince Lafon,
gelip mparator ile konutu ve ona itaatini sundu. mparator ordusu,
gvenle Antakya'ya doru yrd. Yolda bir nehir kysna kondu
mpaator da ykanmak iin nehre girdi, bouldu. Mslmanlar, onun
ktlnden kurtuldu.
Bu Allah'n zel bir ltfudur. nk mparatorun boularak l-
mesinden sonra ordusunun bir ksm dnd. Geri kalan krk bu kadar
..1 Antakya'ya yrmse de, ilerinde veba salgn karak ok sa-
;
.:a lenler oldu... Kalan Antakya'ya eritiklerinde mezardan km
cesetler gibi grnyorlard. Antakya prensi, ikram ederek Akka'daks
Hal ordusuna gitmek zere onlara yol verdi.
Mslmanlarn ele geirmi olduu Cebele ve Lazkiye gibi ehir-
lerden gemek zorundaydlar. Halep tarafnda toplanan slm asker-
leri, onlarn zerlerine yryp, ounu tutup esir ettiler. Fakat bun-
larn da ou ld. te o kalanlarn artklar, Trablusam'a gittiler
Bir sre orada kaldlar. Fakat onlarn da ou ld. Geri kalan bin
kadar denizden Akka kylarna gittiler. Fakat onlar da ie yarayacak
bir durumda olmadklarndan denizden Avrupa'ya dnmlerse de, ge-
mileri battndan hepsi boulmulardr.
Kl Arslan, mparator ordusunun durumunu Salahaddine bil-
dirmekle beraber, boazdan geerek ileri yrylerine engel olaca-
na sz vermiken, mparator ordusunun ileri yry srasnda,
oullarnn kendisine ba kaldrarak lkesinde idareden ciz kald-
n belirtti. Gerekten oullar, birer yrede bamszlk sevdasna d-
tler. Konya'da bulunan olu Melikah da, onu devlet ilerinden el
ektirmiti.
mparator'un Konya'dan beri hareketi, Salahaddin'i ve komutan-
larn tela drmt. Bu ordu, Akka'y saran Hallar ile birle-
meden zerlerine varlmas kararlatrlm ve Halep tarafnn korun-
mas iin Halep, Cebele, Lazkiye ve izer askerleri birletirilerek, ye-
dek bir ordu kurulmutu.
_ Cemaziyelahir aynn yirminci gn Akka'y saran Hallarn at-
ls ve yayas saysz olarak hendeklerinden dar urayp, slm or-
dusunun sa tarafna ve Msr'n emri ve Salhaddin'in kardei olan
Melik dil'in kumandas altnda bulunan Msr askeri zerine pek
iddetli atlarak, onlar yerlerinden kaldrp adrlarn yamaya ko-
yulmularken Msr askeri, dnerek adrlar iinde vuruarak onlar
geri pskrttler. Hallar, onbinden ok l vererek bozguna ura-
mlar ve Musul askeri, Msr askerlerine yakn olduundan, onlar da
bu srada savaa kararak hayli i grmlerdi.
8 62
Ertesi gn Salhaddin'e Alman mparatorunun lmyle ordusun-
da meydana gelen perianla dair Haieb'den mektup geldi. Msl-
m a n l a r ok sevinerek, artk Akka'y kuatan Hallaa bir kat aaha
korku gelir diye syleirken, iki gn sonra Hallara Fransz kralnn
baba bir ve ngiltere kralnn a n a bir kardei olan Kont ile denizden
byk bir yarenin ve pek ok mal geldi. stelik arkadan durmadan
yardm geleceini haber verdi. Bu yzden Hallara kalb kuvveti gel-
di. Bu Kont'un komutasnda yerlerini korumaya baladlar.
Oysa lenlerin pis kokusundan ordu yerinde kokuma kmakla,
Salahaadin'in sancs tuttu. Bunun zerine Cemaziyelahire aynn
yirmi yedisinde Harube'ye gitti. K gelince Frenk gemileri Akka nn-
de duramadlar. Sur tarafna ve adalara daldlar. Deniz yolu ald.
Akka'da bulunan askere korku geldi. Beyzseksenyedi senesi bala-
rnda muhafzlarn deitirilmesine balandnda, Salhaddin'in has-
tal zerine komutanlarn gevekliinden tr Akka'dan kanlar,
girenlerin kat oldu. Bylece Akka'nm kuvveti ok azalmt.
Oysa o sene Rebilevvel aynn onikisinde Fransa Kral Filip, as-
ker ve asker malzemesiyle dolu alt para byk sava gemisiyle Ak-
ka nne geldi. ngiltere Kral Risr gelirken Rum Kayseri'nin elin-
de bulunan Kbrs adasn almt. O da Akka'ya gelmek zere bulun-
duundan Akka'ya doru be para sava gemisi gndermiti.
Salhaddin ise Frenklerin Akka'ya kmalarna engel olmak ze-
re eldeki btn gemilerin hazrlanarak denize almalar iin ky bey-
lerine emirler gnderdi. Beyrut emri same, Beyrut kysndaki ge-
mileri donatp gndermiti. Bu gemiler, ad geen be para ngiliz
gemisiyle karlat. Yaplan arpmada stn gelerek, onlar alp i-
lerindeki yiyecek maddelerini ve mallar ganimet edindiler. Gemicile-
ri de esir aldlar.
ngiltere kral, Kbrs'tan hareket etti. Asker ve mallar ile dolu
yirmibe para byk gemi ile Cemaziyelevvel aynn onnc gn
Akka nne eriti. Akka'y saran Hallara bir derece daha kuvvet
geleli. Kuatmay iddetlendirdiler. Sur ehrinin sahibi olan Marki de
oraya geldi. Sava tedbirleriyle uramaktayd. Akka'nm kuvveti se
azd. Kara ve denizden sarlmt. Kuatlanlara yardm etmek im-
knszd. Bu yzden ierdekiler, mitsizlie dtler. Cemaziyelahi-
re aynn onyedinci gn aman isteyerek Akka'y Hallara teslim et-
tiler.
Fransa ve ngiltere krallar arasnda dmanlk ve benlik vard.
Bu yzden uyuamyorlard. Fransa Kral Filip, askerini dukasna b-
rakp Avrupa'ya dnd. Akka'nm alnmasndan sonra Sur ehri sahi-
bi Marki de ngiltere Kral Riar'm hakszlna uramaktan endie
ederek Sur'a dnnce, Hallarn komutas srf ngtere Kral Riar'-
n elinde kald.
Riar, Akka ilerini dzene koyduktan sonra Hal toplumu ile
aban ay banda karadan Hayfa tarafna gitti. Donanmas da or-
dusuyla baa ba yryordu. Mfreze komutan ve Salhaddin'in o-
SALHADDN'N SAVALARI VE ALDII YERLER
8 63
lu olan Melik Efdal da cesur komutanlardan bazlaryla yan tarafn-
dan yamur gibi ok yadrp bu orduyu sktrarak ardlarm vur-
dular. Kimini ldrp kimini tutsak ettiler. Sonunda Riar'n kendi-
si gelip ordunun ard ksmnn korunmasn zerine alarak Hayfa'ya
ve oradan da yine byle savaarak Yafa'ya ulamtr.
Bunun zerine Salhaddin, Remle'ye gidip komutanlaryla gr-
t. Ver nen karar zere Askalan' ve sonra Kemle'yi ykp harap ettik-
ten sonra bir orduyla Melik Adil'i, dmanlara kar brakp, kendisi
Kuds'e gitti. Zahire ve baka ihtiyalarn grdkten sonra Natrun'-
da aar Kurdu. O srada Riar kk bir kuvvetle Yafa'dan ktn-
da, Mslmanlardan bir blkle karlat. Yaplan arpmada yenil-
di. Az kald esir oluyordu... Yine o srada Hallarn bir frkas ile bir
slm frkas arasnda bir arpma oldu. Yine Mslmanlar stn
geldi.
O srada ngiltere Kral Riar, bar istedi. Melik Adil ile aralarn-
da eliler gelip gitti. Kraln kz kardei Melik Adil'e niknland. Kuds
e ky enulemaen Mslmanlar elinde bulunan yerler, Melik Adil'-
in ve Akka ile Hallar elinae bulunan ky ehirleri, karsnn olmak
zere karar verildi. Salahaddin'den izin istenince, o da buna izin ver-
di. Fakat i meydana konuldukta piskoposlar ve papazlar bunu kabul
etmediler. Melik Adil, Hristiyan olmadka kraln kz kardei ona
varamaz, diyerek kararn uygulanmasna engel olmulardr.
Ondan sonra Hallar, Kuds zerine yrmek amacndaydlar.
Salhaddin atllar ile Remle'ye gidip, Frenk ordusuna yaklat. Yirmi
gn kadar onlarn hareketlerini bekleyip durdu. ki taraf arasnda
birok olaylar geti. Hepsinde Mslmanlar yendi. Sonra Salhaddin
Natrun'a geldi.
Kral ordusu da Kuds iin Zilkade aynn nc gn Yafa'dan
Remle'ye yrd. ki taraf birbirine yaklat. ki orduda da sava ses-
leri duyulur oldu. Hemen iki taraf karlaacaklar srada k gelip at-
t. Yamurlar, amurlar iki tarafn hareketine engel oldu. Bunun ze-
rine Salhaddin, yorgun dm olan askerinin dinlenmesi iin dn-
melerine izin verdi. Kendisi de klamak zere Kuds'e girdi. Savun-
maya geti. Yannda yalnz zel askeri ile biraz Msr askeri kald.
te o srada eyh Maktul diye bilinen ahabeddin Shreverdi
Haleb'de ldrlmtr. Fahreddin Razi'nin stad olan Mecdeddin
Cebel'den Meraga'da hikmet ve fkh usul okumu, felsefe'de ve f-
kh usulnde zamannn tek adam olmu, ok zeki biriydi. bni Sina,
Meiye felsefesini yayd gibi, Shreverdi de rakiye felsefesine
dair byk-kk birok kitaplar yazmtr. Simya ilmini de bilirdi
derler. yleki Acem fakihlerinden onun sohbetinde bulunan bazlar
anlatmlar: Biz, eyh ile birlikte am'dan kp Kabon kyne var-
dmzda bir Trkmen ile bir sr koyun grdk. eyh'e, "Efendim!
Biz bir koyun alp yemek isteriz" dediimizde, "Yanmda on dirhem
var. Bununla bir koyun alnz" diyerek bize on dirhemi verdi. Biz de
bir koyun alp giderken arkamzdan o Trkmen'in arkada gelip, "O
864
koyunu brakp daha kn ain. Bu koyunun kiymeti fazladr"
deyince aramzda sz oald. eyh, bu durumu grnce, "Siz koyu-
nu aln, gidin. Ben, kalp Tkmeni raz edeyim" dedi. Trkmenin ha-
trn ho edecek szlerle onu avutup, biz epeyce yol aldktan sonra o
da bizim arkamzdan yrd. Trkmen/'Nereye gidiyorsunuz?" dedi.
eyh arkasna bakmadndan Trkmen, hiddetlenerek seirtti. ey-
hin sol kolundan tutunca eyhin kolu Trkmenin elinde kald. Kan
da akyordu. Trkmen bu durumu grnce kolu yere att. Savuup
gitti. eyh hemen sa eliyle o kolu ald. Gelip bize yetiince grdk
ki sa elinde yalnz bir mendil var. Shreverdi'ye bu gibi garip du-
rumlar dayandrlr. Haleb'de de byle alacak eyler gstermi ol-
duu sylenir.
Ksaca Shreverdi, o yzyln Eflatun'u idi. Tasavvuf adam ola-
rak grnrd. evresinde birok rencileri ve mritleri vard. Bu
kere Haleb'de iken fakihler, onun kan helldir diye fetva verdiler. Sul-
tan Salhaddin'in olu ve Haleb emri Melik Zahir onu tutuklad. Ba-
basndan izin alarak beyzseksenyedi senesi sonlarnda Haleb kale-
sinde onu ldrdkten sonra asarak herkesin grmesini salad. Sh-
reverdi, o zaman otuzbe yanda idi. Cenazesi karlp da asld g-
rlnce arkadalar ve dostlar daldlar. Onun hakknda Halep hal-
k, iki blk oldular. Biri onu dinsizlik ve zndklkla sulad, tekisi
de iyi, dindar, Allah'a yakn olanlardan ve kerameti olan biri olduu-
na inandlar.
Beyzseksensekiz senesi balarnda da Marki'yi papas kyafetin-
de iki Batn fedaisi idam etmilerdir. nk bu seferki Hal toplulu-
unun olumasnda ba eken o Marki olmutu. Mslmanlar bu yz-
den ok zarar grmlerdi. Salhaddin tarafndan onu ldren kimse-
ye onbin altn verilecei vaad olunmutu. ngiltere Kral Riar, Ak-
ka'ya gelince Hallarn idaresini eline almt. Marki'nin etkinlii
kalmamt. Kendisi Riar'dan gven iinde deildi. Sur ehrine gidip,
Riar'n aleyhine konumaktayd. yleki Riar'a, Sen yle yanllk
yaptn, byle tedbirsizlik ettin. Sen Hz. tsa askerinin komutanlna
lyk deilsin diye ac ac haberler gnderirmi...
Oysa Batmlerin ba olan Sinan onbin altna tamah ederek iki
fedai gndermi. Bu fedailer, papas klna girip Sur'a gitmiler ve
alt ay kadar Hristiyan usulnce ibadetler ederek Marki'ye atm-
lar. Bu srada frsat bulup Marki'yi ldrmler. Kendileri de hemen
tutulup ldrlmlerdir. Fakat bu Marki, ngiltere Kral Riar'a kar-
yd. Sur'da bana buyruk oturuyordu. Riar da ona kar bulundu-
undan oklar, onun Riar tarafndan ldrldne inanmlardr.
Her ne hal ise Marki'nin ldrlmesi, hem Mslmanlar hem de Ri-
ar' sevindirmitir. Marki'nin ldrlmesiyle yerine Fransz Kontu
gemitir.
O zaman Salhaddin, yukarda getii gibi savunmaya gemiti.
Yannda yalnz zel askeri ve biraz da Msr askeri vard. Riar, bu du-
rumdan yararlanmak midiyle Kudse yrd. Kuds'e iki saatlik
uzakla kadar geldi. Salhaddin ise kale burlarn komutanlara b-
ltrerek ehrin korunmasn saladktan sonra takm takm kar-
d eteler, ar alaylar gibi taraf taraf hcumlarla Hallar art-
tklarndan, daha ileri giderlerse daha byk bellara urayacaklarm
anlayp dndklerinde bile slm askeri arkalarna dp Riar'm or-
dusuna hayli zarar vermilerdir.
O srada Salhaddin'in olu Melik Efdal ve kardei Melik Adil,
el-Cezire tarafndan dnmlerdi. Doulu askerler de gelerek am'da
epey asker toplanmt. Riar, artk oralarda dolamaktan vazgeerek
Akka'ya dnd. Salhaddin ise frsat karmad. Hemen Yafa'ya git-
ti. Oradaki Hallar kltan geirdi. Recep aynn yirmisinde Yafa'y
ald.
Riar, artk Kuds' Salhaddin'in elinden almann imknszl-
n kesinkes anlad. Karlkl sava brakmak iin anlama yapmak
istedi. Melik Adil'in arac olmasn istedi. O da kardei Salhaddin'e
bunu iletti. Salhaddin kabul etmek istemedi. Komutanlar, askerin
yorgunluundan ve harlklar kalmadndan sz ederek anlamann
yaplmasn istedikleri iin, Salhaddin de ister istemez teklife evet
dedi. Akka'dan Yafa'ya kadar olan kylar, Hristiyanlar elinde kalmak
ve Kuds'e ve dier ziyaret yerlerine gidip gelmeleri iin izin verilmek
zere aban aynn yirmi birinci gnne rastlayan eylln bandan
balayarak sene ay sreyle kara ve denizle ilikili bir karlkl
sava brakma anlamas yapld. Salhaddin tarafndan Batmler
elinde bulunan kale ve yerlerin ve Hallar tarafndan Antakya ve
Trablusam'n da anlama iine alnmalar art klnd.
Bunun zerine Sultan Salhaddin, Nablus, Bisan, Kevkeb ve Ta-
beriye taraflarn gzden geirerek am'a gitti. Emr Bahaeddin Ka-
raku Esed'yi Msr'a gnderdi. Sonra Beyrut'a geldi. Antakya Du-
kas Biment de oraya gelince Salhaddin, ona ikram etti. Sonra am'a
gitti. Askerin dnp dinlenmelerine izin verdi. Olu Melik Zahir'i de
Haleb'e gnderdi.
(Eyyb olu ahinah olu Melik Muzaffer Takiyy'd-Din mer)
kendisine amcas tarafndan Frat'n beri tarafnda belli bir vergi kar-
lnda verilmi olan Harran ve baka ehirlerin durumlarn dzelt-
mek iin, o tarafa gitmiti. Baz komu ehirleri de ele geirmek iin,
Beydemir elinde bulunan Malazgirt'e gelince hastaland. Beyzsek-
senyedi senesi Ramazan aynn bitmesine onbir gn kala cuma gn
ld. Olu Melik Mansur, cenazesini gizlice gtrp Hama dnda
gmmtr. Taky'd-Din, cesur, faziletli bir kii olup, Eyybi haneda-
nnn kuvvetli bir direi hkmndeydi.
Onun ld cuma gn Lacin olu mer olu Hsameddin
Muhammed de ld. Anas, Eyyb kz Sittu'-am idi. Bundan do-
F. 55
866
lay Salhaddin, bir gnde hem kardeinin hem de kz kardei olu-
nun lmyle karlat.
Konya'da Anadolu tahtnda oturan Seluklu zzettin Kl Ars-
lan beyzseksensekiz senesi aban aynn ortalarnda ld. Hk-
met sresi otuzyedi senedir. Adaletli, siyaseti gzel, gl bir h-
kmdard. Kayseri ve Sivas' Danimentliler'in elinden ald. Hk-
metinin evresini geniletti. Yalannca lkesini oullarna bltr-
d.
Tokat' Rkneddin Sleyman'a, Konya'y Keyhsrev Gyased-
din'e, Ankara'y Muhiddin'e, Malatya'y zzettin Kayserah'a, listin'i
Muisddin'e, Kayseri'yi Nureddin Mahmud'a, Sivas ve Aksaray' Kut-
beddin Melikah'a ve Niksar' baka bir oluna, Amasya'y kardei o-
luna brakt.
Fakat oullar, hkmetlerinde bana buyruk olduklarndan
onun szn dinlemez oldular. Kutbeddin Melikah ise zorbalkla
Konya'y ele geirerek, babasna iten el ektirdi. O da ziyaret yollu
bir olundan teki oluna gidip dolard.
Bergulu'da bulunan olu Keyhsrev Gyaseddin asker toplayarak
babasyla birlikte gidip Konya'y ele geirdiler. Aras ok gemedi...
Melikah da ld. Keyhsrev Konya mlknde hkmeder olduysa da
kardei ve Tokat sahibi olan Rkneddin Sleyman Sivas' ele geir-
dikten sonra Kayseri ve Aksaray'a geldi. Sonra Konya'y sarp ele ge-
irdi. Keyhsrev am'a ve oradan Kostantmiyye'ye kat... Rkned-
din, Konya tahtnda kalmtr. Daha sonra Rkneddin, btn karde-
lerine stnlk salad. Babasnn btn lkesini ele geirdi.
S u l t a n S a l h a d d i n 'i n l m v e
M e l i k E f d a i 'i n T a h t a k
Eyyb olu Sultan Yusuf Salhaddin, am'da elliyedi yanda,
beyzseksendokuz senesi Safer aynn yirmi yedinci aramba gn
sabah namazndan sonra ld. Saltanat sresi yirmi drt yldr. Na-
maz vaktinde ve cemaatle klard. Fkh okumutu. Ekseriya hads-i
erif dinlerdi. Cmert, sabrl, yumuak huylu ve alak gnll idi.
Ksaca gzel ahlkl, anl bir sultand. lmne Msr, am ve dier
slm ehirleri alad. am halk gnlerce yas tuttu.
Byk olu ve veliaht olan Melik Efdal Nureddin Ali, Eyyub
saltanat tahtna oturdu. gn, gece camide kapanp yas tuttu.
Salhaddin'in ikinci olu Melik Aziz made'd-Din Osman Msr'-
da, nc olu Melik Zahir Giyaseddin Gazi Halep'te vali idiler. Bas-
ra da drdnc olu Melik Zfir Hzr'n elinde idi. Kerek ve ubek,
kardei Eyyb olu Melik Adil'in maliknesi idi. Salhaddin'in l-
mnde Melik Adil, Kerek'de idi. el-Cezire blgesinde de onun arazile-
ri vard.
MELK EFDAL'N SALTANAT YILLARI g67
M e l i k E f d a i 'i n S a i t a n a t Y l l a r
Eyybi Devleti genilik ve byklk kazanarak Ahlat hkmeti-
ni de amak zereydi. Ahiat hkmdar Beydemir, Sultan Salhaddin
tarafndan korku ve endie zere idi. Salhaddin'in lmn duyun-
ca ok sevindi. Hkmdarlk anna yakmayacak biimde enlik
gsterisinde bulundu. Oysa kendisi hkmdar soyundan deildi. Sek-
manoullarmdan Ahlat hkmdar ahremen'in klelerindendi. Be-
yzyetmidokuz senesinde ahremen lnce, Beydemir, Meyyfri-
kyn muhafz bulunuyordu. Efendisinin lmn duyar duymaz Ah-
lat'a gitti. Asker ve halk da kendisini iyi karlad. Bylece ahremen'-
in hkmet tahtna oturmutu. Yoldalarndan yani ahremen'in k-
lelerinden Hezar Dinari, teki komutanlarn en by idi. Beydemir,
ona deer verdi. O kadar ki Ayna adl kzyla da evlendirmiti. Hezar
Dinari ise hkmdarla tamah etti. Salhaddin'in lmesinden iki ay
soma kaynpederini ldrerek Ahlat hkmdar olmutur.
madeddin Zengi torunlarndan Musul emri zzettin Mesut da
Salhaddin'in lmn duyunca Eyyb olu Melik Adil'in el-Cezire'-
deki lkelerini ele geirmek zere kendisinin kardei ve Sencar emri
olan Mevdud olu madeddin Zengi ile yazarak, ordusuyla Harran
tarafna gitmi, Melik Adil de o yne seirtmi. Sultan Efdal de Adil'e
yardm iin arkasndan asker tertipleyerek gndermiti. Fakat zzet-
tin Mesut iddetli bir ishale urad. Askeri, kardei nadeddin'e b-
rakt, Musul'a gitti. Salhaddin'in lmnden alt ay sonra ld.
Sultan Efdal, tahta geince Esir olu Ziyaeddin'i kendisine vezir
yapmt. Ziyaeddin, onun houna gidecek biimde altndan ok
beenisini kazanmt. Ama Salhaddin'in komutanlarnn yle maka-
mna yeni gemi bir veziri kk grmeleri olaand. Bundan dolay
Ziyaeddin'in kkrtmasiyle Sultan Efdal, babasnn komutanlarm
devlet hizmetinden kard. Onlarn kimi Haleb'e kimi Msr'a gitti.
Bylece Salhaddin'in byk komutanlar, Msr'da topland. Msr
hkmdar olan Salhaddin olu Aziz'e cesaret verdiler. Onu bam-
szlk arzusuna drdler. Bununla iki kardein arasnda soukluk
oluturdular.
Bunun zerine Melik Aziz, beyzdoksan senesinde Msr'dan ge-
lip am'da Sultan Efdal'i kuatt. Efdal ise amcas Melik Adil ile kar-
dei ve Halep emri olan Melik Zhir'den ve Hama emri (Takiyddin
mer olu Melik Nasrddin Muhammed)'den yardm istedi. Onlar
da am'a geldiler. ki kardei bartrdlar. Melik Aziz'e Kuds ile ona
bal yerleri, Zhir'e Cebele ile Lazkiye, Adil'e Msr'daki eski arazi-
leri verilmek zere anlatlar. Bu karar zere Melik Aziz, Msr'a ve
tekiler yerli yerine dndler.
Melik Efdal ise nceleri gizlice yapt iki ve elencelerini bun-
dan sonra aktan iler oldu. Devlet ilerini vezirine brakt. Gece gn-
dz ikiye dald. algc ve arkclarn iinden kmaz oldu. Sonra
hepsinden tvbe etti. Eliyle Kur'an yazmaya balad. Ama devlet ile-
ri yine vezirinin bana buyruk elinde kald.
Beyzdoksanbir senesinde Melik Aziz, yine geldi. am' kuatt
Fakat komutanlarnaan bazlar Sultan Efdal tarafna dnnce Aziz.
kendisine sadk kalan askerle dnp Msr'a gitti. Efdal ile Adil de
orun peini brakmayarak Belbis'e kadar gittiler. Aziz tarafndan Bel-
bis'de bir ksm asker braklmt. Bu yzden durakladlar. Adil ise
gizlice Aziz ile yazmaktayd. Sonunda baz bilginlerin araclyla
Kuds ve ona bal yerler Efdal'in olmak ve Adil de Msr'daki arazi-
lerine sahip olarak Aziz'in yannda kalmak zere bar yaptlar. Bu-
nun zerine Melik Adil Msr'da kald. Efdal da am'a geldi.
O sene Kuzey Afrika'nn Sultan' olan (Abd'i-M'min olu Yu-
suf olu Emr'l-M'minin Yakup) Endls'de Frenklerle byk bir
sava yapt. Bu sava kazand. slm askerleri pek ok ganimetler al-
d. Sonra Kurtuba'nn kuzeyinde byk arpmalar oldu. Yine Frenk-
ler bozguna urad. slm ordusu zafer kazand ganimetler edindi.
Muvahhidn Devleti Endls'de din dmanlaryla yle iddetli
savalar yapmaktayken, Eyybi komutanlarnn byle birbiriyle u-
ramalar zc idi... Sonunda am alnp da am ehirleri, Melik
Adil'e verilmek ve hutbe ve para Efdal'in olmak zere Aziz ile Adil
arasnda anlama oldu. Beyzdoksaniki senesinde ikisi birlikte gelip
am' kuattlar. eriden el tutup muhafzlar kaplar amakla Me-
lik Aziz Ferec kapsndan ve Melik Adil Turna kapsndan ehre girdi-
ler. Efdal da kaleyi teslim zorunda kald. Ona Sarhad arazisi verildi.
Gidip orada yerleti. Sultan Aziz ile Melik Adil arasndaki anlamaya
ikisi de uydular. Sultan Aziz am ehirlerinde de hutbe ve para kendi
adna olmak zere am blgesini Melik Adil'e brakarak Msr'a dnd.
A zi z'i n S a l t a n a t Y l l a r
Sencar, Habur, Nusaybin ve Hakka emri olan (madeddin
Zengi olu Mevdud olu madeddin Zengi) beyzdoksandrt sene-
sinde lnce yerine olu Kutbeddin Muhammed geti. Fakat amcas
olu ve Musul emiri olan (Mevdud olu Mes'ud olu Nureddin Ars-
lanal) Nusaybin'i onun elinden ald. O da Melik Adil'den yardm is-
teyince Melik Adil, o tarafa gidince Arslanah, Musul'a dnd. Kut-
beddin de Nusaybin'i ele geirdi.
Yine o sene Ahlat hkmdar olan Hezar Dinar i ld. Yoldala-
rndan ve Ermeni klelerinden Kutlu, yedi gn Ahlat hkmetini
ele geirdi. Ama halk ayakland. Devlet bykleri kalede tutuklanan
Baydemir olu Muhammedi Ahlat tahtna oturttular. Melik Mansur
lkabn verdiler. ahremen'in yazcs olan Kutlu adl emr ona Ata-
bey oldu.
te o srada Hallarn bir frkas denizden gelip Beyrut'u ele ge-
AZZN SALTANAT YILLARI
869
irtli. Melik Adil de Yafa'y klla ald. Muhafzlar olan Hal asker-
lerini ldrd. Sonra Hallar Tinin zerine yrdler. Fakat Sultan
Aziz de ordusuyla Msr'dan geldi. Melik Adil ile birleti. Hallar Ti-
nin zerinden savuup gittiler.
Bunun zerine Sultan Aziz, askerinin ounu Melik Adil'in ya-
nnda brakt. Sava ve bar ilerini ona havale etti. Msr'a gitti.
Hallar karlkl olarak sava brakmak istediler. senelik bir s-
re iin Melik Adil ile aralarnda anlama yapld. Melik Adil am'a
dnd. Beyzdoksanbe senesi Muharrem aynn yhmiyedinci gece-
si Sultan Aziz ld. Hkmet sresi alt yla yakndr. lnce yirmi-
yedi yan gemiti. Cmert, adaletli ve acyc idi.
Msr komutanlar iinde etkili olan (Fahrettin iharkes) Sul-
tan Azizin dokuz yandaki olu, (Melik Mansur Muhammed) i baba-
snn tahtna oturttu. teki komutanlar ise ona Atabey olmak zere
Sarhad'da bulunan Efdal'i davet ettiler. Efdal, hemen klk deitire-
:ndokuz atl ile Belbis'e geldi. Melik Mansur, btn komutanlar
.-. l.tirjtldlar. Fakat iharkes, ondan ayrld. Askerden bir ks-
m da yannda olarak am'a hareket eylediler. Durumu Melik Adil'e
yazdlar.
Melik Adil ise o zaman Mardin'i kuatmakla urayordu. Halep
emri Melik Zahir, Efdal'e haber gnderdi. am'a gitmesini bildirdi.
Efdal, hemen am'a yrd. Fakat Melik dil, bunu rendi. Hzla
hareket ederek ondan iki gn nce am'a girdi.
Sonra Efdal gelip am'a saldrd. Sava balad Haleb'den Melik
Zahir de yetiti. am' sardlar. ehir'de yiyecek iecek azalnca Me-
lik dil, nerdeyse am' teslim edecekti ki, tesadf bu ya Melik Z-
hir'in sevdii Aybek adl klesi kayboldu. Zahir, buna pek zld.
ehrin iinde olabileceini dnd. Haberini almak iin adam gn-
derdi. Melik Adil ise kuatld halde, bu durumu renip, Melik Z-
hir'e, Senin kleni kr olu Mahmud ayartarak kardein Efdal'e
gtrm... diye gizlice haber gnderince, Melik Zahir, krolu'-
nu yakalatt. Kle, onun yannda kt. Zahir, kardei Efdal'e gce-
nerek hemen beyzdoksanalt senesinde savuup Haleb'e gitmekle,
Melik- Efdal yalnz kald. ster istemez Msr'a dnd. Melik dil, ku-
atmadan kurtulur kurtulmaz askerini toplad. Efdal'in peinden git-
ti. Belbis'e varnca Efdal, onu karlad. arpmadan sonra dnp
Kahire'ye kapand. Melik dil de Kahire'yi sarp zorlad. Efdal are-
siz kald. Msr' teslim ederek gelip yine Sarhad'de oturdu.
Melik dil, bir sre Msr'da Melik Mansur'un Atabeyi olarak kal-
d. Sonra onun hutbesini kesti. Kendi adna hutbe okuttu. Saltana-
tnda bana buyruk oldu. Sonra Mansur'u Msr'dan kard. O da
anas ve kardeleri ile birlikte Haleb'e geldi. Amcas Melik Zhir'in ya-
nnda kaldlar. Melik Zahir de Adil'e boyun edi. Haleb'de onun adna
hutbe okuttu. Para bastrd. Melik dil ne yana sefer ederse, Haleb'in,
beyz nefer atlsnn emrinde bulunmasn teklif etti. Melik Zahir de
bunu kabul etti. Yine de Melik Zahir, bsbtn gvenemediinden,
beyzdoksanyedi senesinde Haleb'in savunmasn glendirmekle u-
rat.
O z aman Sultan Melik dil' i n olu Melik Kmil Msr'da babas-
n n yanndayd. Babas bir tarafa gitse onun yerinde k a y m a k a m ve
Sultan vekili olarak kalyordu. Dier olu (Melik Muazzam erefeddin
sa) am' da ve br olu Melik brahim dou tarafnda ve dier o-
lu (Melik Evhad Necmeddin Eyyb) Meyyf ariky'de ve baka bir
olu (Melik Hafz Nureddin Arslan ah) Ca'ber kalesinde vali idiler.
Hama emri ve Meiik dil'in damad olan (Takiyyddin olu Melik
Mansur) beyzdoksa nsekiz senesinde Hallarla pek ok arpmalar
yaparak stn gelmi, zaferler kazanmtr.
Re's'l-Ayn, Suru ve Yldz kalesi, hep Melik Efdal'in elinde iken,
o sene Melik Adil, onlar alp elinde yalnz Semsat' brakt. Efdal,
bunlarn geri verilmesi iin ok yalvard. Fakat bir yarar olmad. Ef-
dal de ok gcendi. Semsat'da dil'in hutbesini kaldrd. Anadolu
hkmdar olan Seluklu Kl Arslan olu Rkneddin Sleyman ad-
na hutbe okudu.
Sencar emri Kutbeddin Zengi altyz senesinde dil'in adna
hutbe okudu. Bu ise amcas ve Musul hkmdan olan Nureddin Ars-
lan ah'a ar geldi. Nusaybin ehrini Kutbeddin'ln elinden ald. O
da am valisi olan (dil olu Melik Eref) 'e ikyette bulundu. Melik
Eref, el-Cezire'ye doru yola kt ve Meyyfarikyn sahibi olan kar-
dei Melik Evhad' ard. Birlikte Arslan ah zerine yrdler. Ya-
plan arpmada Arslan ah'n askeri bozguna urad. Kendisi drt
atl ile Musul'a can att. Kutbeddin de gidip Nusaybin'i ele geirdi.
A v r u pa l l a r n K os t a n t n i y y e 'y e Gi r me l e r i
Yukarda getii gibi Almanya imparatoru, Fransa ve ngiltere
krallar, ok sayda askerle Hal savalarna gitmilerdi. mparator,
bir nehirde boulunca ordusu dalm ve Fransa kral orduya dn-
m olduundan ngiltere kral, Hal ordularna komuta ederek Sa-
lhaddin ile hayli savamsa da Kuds' alamayp, ancak am bl-
gesinden biraz yer alarak Salhaddin ile anlama yapm; Hristiyan-
larn ziyaret yerlerine gidip gelmeleri artn anlamaya sokarak dn-
mt.
Asl maksad ise Kuds'n alnmasyd. Papa bu anlamadan ho-
nut olmamt. Yine byk hkmdarlar Hal seferlerine kkrt-
msa da bir yarar dokunmad. Fakat Fransa ve baka Avrupa lkele-
ri soylularndan epeyisini ard. Onlar da Msr alnmadka am
blgesinde lykyle i grlemeyeceini anladlar. l k nce Msr'n
alnmasn kararlatrdlar. Venediklilerden yeteri kadar gemi kirala-
y arak , bir donanma dzenlemilerdi.
O srada Kostantniyye Kayseri tahttan indirildi. O l u , bu donan-
ma y a bavurarak, Hallar Kostantniyye'ye ard. Katolik mezhe-
KONYA SALTANATINDAK YENLKLER
871
bi ile Ortodoks mezhebini birletirmek gibi baz szler verdi. Bu do-
nanma am blgesine giderken beyzdoksandokuz senesinde Kostan-
tniyye'ye urad. ehri kuattlar ve ele geirdiler. Dk Kayser'in
olu verdii szleri yerine getiremedikten baka Rumlar tarafndan
idam edilip, babas da zntsnden lnce, Avrupallar Kostantniy-
ye ehrini yamaladlar. Yarsn yakarak yok ettiler. Rumlarca ba-
lanm olan ve uurlu saylan birok eski tarih kalnts eyalar
krp yok ettiler. lerinden birini Kostantniyye mparatorluuna
setiler. Fransz soylular Kostantniyye Kayserliine bal olan lke-
lerin ounu aralarnda bltler. Venedikliler, ky ve adalar ele
geirmilerdir.
te (Kostantmiyye'de Ltin mparatorluu) dedikleri Kayserlik
budur. Bir Marki de Selanik taraflaryla Yunanistan'n bir ksmn
birletirip bu mparatorlua bal olmak zere bamsz bir hkmet
kurmutur.
Tahttan indirilen Kayser soyu, znik'te bir kayserlik kurduklar
gibi, nceleri Kostantmiyye'de tahta oturmu olan bir hanedan da
Tra'ccrr.'cia baka tir kayserlik kurmutur.
Bu Ltin mparatorluu, elliyedi sene kadar srdkten sonra z-
nik'te Kayser bulunan Misel Paleolog, Cenevizlilerin yardm ile Kos-
tantniyye'yi kurtard. Ltin mparatorluunu yok etmitir.
Papa'nm kkrtmaiariyle Hallarn am blgesine saldrdklar
srada spanya Hristiyanlar ile Endls Mslmanlar arasnda da
elin savalar srmekte iken Mekke emri Katadet'l-Hseyn ve Me
emri (Kasm'l-Hseyn olu Salim) birbiri aleyhine asker gn-
dererek bazen o ve bazen de bu yenmekte idi. Abbasi Halifesi de et-
raftaki slm beylikleri ile uraarak hkmetini geniletmeye al-
yordu. Avrupa'da Mslmanlar aleyhine alm olan bir dehetli
din savalar ile uraan, ancak batda Muvahhidn Devleti ve Msr
ve am'da Eyybi Devleti idi. teki slm melikleri birbiriyle ura-
maktaydlar.
K on y a S a i t a n a t n d a k i Y e n i l i kl e r
Yukarda getii gibi, Kl Arslan'm lmesiyle olu (Melik G-
yaseddin Keyhsrev) Konya'da babasnn tahtna oturmu iken, To-
kat valisi olan kardei (Rkneddin Sleyman ah) Konya'y alnca
Keyhsrev, oradan kaarak Haleb'e gitmise de (Salhaddin olu Me-
lik Zahir) tarafndan hakknda lyk ekilde hrmet gsterilmediin-
den oradan kp lke lke dolaarak Kostantniyye'ye gelince, Kay-
ser tarafndan iyi karlanm ve Rum soylularndan bir beyin kzyla
evendirmiti ki, o beyin Kostantniyye'ye bal bir kalesi vard. Yu-
karda getii gibi Avrupallar Kostantniyye'yi istil edince Keyhs-
rev, kaynpederinin kalesine snmt.
Kardei Rkneddin ise btn kardelerine stn gelerek memle-
ketlerini ellerinden ald. Fakat Ankara valisi olan kardei Muhiddin
8 72
ona kar durunca birok yllar Ankara'y kuatt. Ankara'da zahire
kalmadndan beyzdoksandokuz senesi sonlarnda kardei, aman
isteyerek kaleyi teslim edince, Rkneddin verdii szde durmad. Kar-
deini ldrtt. Be gn sonra kulun hastalna yakalanarak altyz
senesinde ld. Yerine olu Kl Arslan geti. Fakat kkt. U
Trkmenleri, onu kabul etmediler. Gyasettin Keyhsrev'e haber gn-
derdiler. Onun zerine Keyhsrev altyzbir senesinde Konya'ya gi-
dince asker ve halk ona baland. Konya'da Seluklu tahtna oturarak
Anadolu ehirlerini almtr.
Sonra Gyasettin, Antakya'y kuatt. Fakat alamad. Konya'ya
dnd. Ama Antakya'nn etrafndaki dalarn uygun yerlerine yete-
rince asker brakt. Antakya'ya dtan zahire sokulmasn yasakla-
mt. Altyz senesinde Antakya halk olan Rumlar, skntya d-
nce oradaki Hallara Haydi kn, Mslmanlar kovun deder.
Hallar ise bu teklifi kendilerini ehirden karmak iin Rumlarn
hilesi olduunu sandlar. Aralarnda tartma ve atma kt. Rum-
lar, slm ordusuna arda bulundular. slm askerleri gidip Rum-
lar ile birleerek yaptklar arpmada Hallar bozguna urattlar.
Onlar da kaleye ekildiler. Bunun zerine Gyaseddin, bir miktar as-
kerle Konya'dan gelip Antakya ehrini ald. Kaleyi kuatarak ele ge-
irdi. indeki Hallar ldrtt. Sonra asker ekip Antalya ehrini
ald. Halkn gznde n artt. Altyzbe senesinde Mara ve evre-
sini Ermeni Leonolu'ndan ald. Sonra da birok ehirleri almay ba-
ard. Sonunda altyzyedi senesinde yaplan bir arpmada ehit ol-
du. Yerine olu (zzeddin Keykavus) geti. Kardei (Aladdin Key-
kubad) amcas Erzen-i Rum emri (Kl Arslan olu Turul ah) ile
birleti. ok asker toplayarak Keykavus zerine geldilerse de zafer ka-
zanamadlar. Turul ah umutsuz ve yenik olarak Erzen-i Rum'a git-
ti. Keykubad da Ankara'y ald. Keykavus ordusuyla gidip Ankara ka-
lesinde onu sard. Aityzellidokuz senesinde aman vererek fethetti,
Keykubad' bir kalede tutuklad. Ama yiyeceini, ieceini ve rahat-
n salad.
M e l i k d i l ' i n S a l t a n a t D e v r i
Kuds' fetih iin Avrupa'dan gnderilen Hallar donanmas,
Kostantmiyye'yi istil ederek Kayser'in lkelerini paylamakla ura-
yorlard. slm beldeleri, onlarn saldrlarndan kurtulmusa da,
ondan sonra karadan beri taraflara yapacaklar hcumlar slm h-
kmdarlarn zellikle Eyyb Devleti'ni endielendiriyordu.
Altyziki senesinde Msr ve am Sultam olan (Eyyb olu Me-
lik dil), olu Melik Kmil'i Msr'da kaymakam brakt. Kendisi M-
sr'dan am'a gelirken Akka zerine eriince, orada bulunan Hal-
lar, baz esirleri brakmak zere Melik dil ile anlama yaptlar.
Sonra Melik Adil, Trabluam'daki Hallarla bar yaptktan
MELK ADLN SALTANATI
8 73
sonra am'a geldi. am'da iken Abbasi Halifesi olan (mam Nasr)
Sonra Melik dil. Trablusam'daki Hallarla bar yaptktan
sonra am'a geldi. am'da iken Abbasi Halifesi olan (mam Nasr)
tarafndan kendisine hil'at, kl, at ve ferman geldi. Bu fermanda Me-
lik Adil'e ahinah- Melik'l-Mlk Hali'l-i Eml-M'minm di-
ye sze balanmt.
Altyzdort senesinde Melik dilin olu (Melik Evhad Necmed-
din Eyyb) Meyyfarikyn'den Ahlat zerine yryp Mu ehrini al-
dktan sonra Klemenlerden Ahlat sahibi olan Balaban ile yaplan sa-
vata Balaban, bozguna urayarak Erzen-i Rum sahibi ve Seluklu K-
l Arslan'm olu olan Turul ah'dan yardm istedi. Turul ah gelip
Balaban ile birleti. Melik Evhad'a stn geldiler. Sonra Turul ah,
Ahlat mlkne gz koyarak Balaban! ldrtt. Onun lkelerini ele
geirmek zere Ahlat'a gidince halk, kabul etmediklerinden Malaz-
gird'e gelip orann halk da kar koyunca Turul ah, eli bo olarak
yerine dnmtr. Bunun zerine Ahlat halk, Melik Evhad'a ar-
da bulundular. Melik Evhad varp Ahlat' teslim almtr.
Evvelce Kbrs adasndaki Hallar tarafndan Msr'n birka par-
a gemisi ele geirilmiti. Melik Adil tarafndan konta bu durum yaz-
lnca, Kbrs adas, Kostantmiyye'deki Hallara baldr. Onlara be-
nim hkmm gemez diye karlk vermiti. Sonra Kbrs'ta ktlk
ve pahallk oldu. Oradaki Hallar, Kostantniyye'ye dndler. Kbrs
adas, Akka kontunun hkm altna gemise de yine gemiler geri
verilmedi.
O sene Hallar, oklukla Trablusam'da ve Krtler kalesinde top-
lanarak Humus zerine yrdler. evresini yamaladlar. Humus
sahibi olan (Eseddddin irkh olu Muhammed olu Esedddin ir-
kh) 'un onlar pskrtecek kadar kuvveti olmadndan, Haleb em-
ri Melik Zhir'den yardm istedi. O da onun emrine bir miktar asker
gndererek Hallarn saldrlarna engel olunmutu.
Bunun zerine Melik dil, o sene ok sayda askerle Msr'dan -
kp Akka zerine yrynce Akka komutan baz Mslman esirleri
serbest brakmak zere Melik Adil ile anlamay yeniledi. Melik Adil,
Trablusam zerine yryp evresini vurdu, yakt, ykt, harap etti
ve birok esir ve ganimet mal ald, sonra am'a gitti.
Altyzbe senesinde Grcler, Ahlat vilyetine saldrarak Erci'i
vurup tahrip ile halkn esir ettiler. Melik Evhad, Ahlat'da kapanp
kald.
madddin Gazi torunlarndan (Cezire-i bni mer) emri olan
(Muizzddin Sencer ah) pek zlim ve kt huyluydu. Adam ldr-
mek, burun, kulak kesmek, sakal tra etmek gibi zulmleri kendi
oluk ocuu hakknda bile uygulard, yleki Mahmud ve Mevdud
adl oullarn bir kaleye gnderip hapsettikten baka Gazi adl o-
lunu da ehrin iinde bir evde hapsederek sktrp eza ve cefa etmek-
te idi. O sene Gazi, bir yolunu bularak kat ve sarayda babasnn ka-
dnlarndan birinin yannda sakland. Cariyeler bu durumu renmi-
874
ler, fakat hepsi de Sencer ah'dan nefret ettikleri iin, haber verme-
milerdi. Sencer ah ise ok iip sarho olarak hareme girince, Gazi
frsat drp babasn ldrdkten sonra hemen hamama girip ca-
riyelerle elenmeye kalkm. Hademeden biri de durumu saray m-
drne bildirince, halk toplanp Gzi'yi ldrerek kardei Mahmud'a
ballklarm sunmu olduklarndan Mahmud, gelip babasnn maka-
mna oturdu ve kardei Mevdud'u ldrd.
Altyzalt senesinde Melik dil, dou tarafna giderek Nusaybin
ve Habur'u ald ve sonra am'a gitti.
Altyzyedi senesi Grcistan Meliki, Ahlat'da Melik Evhad' ku-
atmt. Tesadfen ok iip sarho olarak yirmi atl ile Ahlat'a saldr-
makla slm askeri kp onu tuttular, Melik Evhad'm nne getirdi-
ler. Grcistan hkmdar, birok kaleleri geri vermek ve bebin esiri
serbest brakmak ve yzbin altm vererek ve kzn Melik Evhad'la ev-
lendirmek zere Melik Evhad ile otuz sene iin bar anlamas yapt.
Bu artlar yerine getirerek kp memleketine gitti.
Altyzsekiz senesinde Alamut kalesi sahibi ve smailiye mezhe-
binin en byk reisi ve (Sabbah olu Hasan) 'n torunu olan Celled-
din Horasan'da ve am'daki Batn ehirlerinde haramlardan saknl-
masm ve be vakit namazn klnmasn ve slm dstur ve prensip-
lerinin devaml uygulanmasn emredip, Halife'ye ve dier slm me-
liklerine de bu durumu yazd. Anasn hacca gndermekle gerek Ba-
dad'da, gerek hac yolunda bu kadna ok sayg gsterdiler.
Melik dil ile kardeiolu ve Haleb emri Melik Zahir arasnda
biraz soukluk vard. Melik Zahir, Melik dil'in kz Hanife Hatun'u
istedi. dil de uygun grnce altyzdokuz senesinde elli bin altm ba-
lk ile evlenme gerekleti. Bylece iki karde arasnda soukluk kal-
mad.
Y e me n Ol a y l a r
Eyyb hanedanndan Yemen Meliki olan (Eyyb olu Tutekin
olu Seyf'l-slm Zahirddin) beyzdoksan senesinde Zebid eh-
rinde lp yerine olu (Melik Aziz smail) gemiti.
Aziz; deersiz, uuru az bir adamd. Kureyli ve Emevilerden ol-
duunu ileri srerdi. Yeil giysilere brnm, kendi adna hutbe oku-
mu. O zamann halifelerine ait olan elbiseleri giymitir ki, yeni yir-
mi kar uzun idi.
Babasnn klelerinden bir topluluk, ona ba kaldrd. Krt beyle-
rinden bir takm da onlarla birleerek Aziz'i ldrp yerine kk
kardeini geirdiler ve Nasr diye adlandrdlar. Babasnn klelerin-
den (Seyfeddin Sungur) Atabey olmutu.
Sungur lnce Nsr'n anas, byk komutanlardan (Cibrl olu
Gz) ile evlendi. Gazi, Nasr'm Atabeyi oldu. Sonra onu zehirletti.
875
Bana buyruk olarak Yemen'e sahip oldu. Fakat Nsr' ldrm ol-
duundan, Araplardan bir topluluk ayaklanarak Gzi'yi ldrdler.
Yemen sahipsiz kald. Nsr'm anas Zebid de ileri eline ald. Eyyb-
oullar'ndan biriyle evlenmek ve lkeyi ona vermek zere Eyyb so-
yundan birinin gelmesini bekliyormu.
(Eyyb olu ahinah olu Melik Muzaffer Takiyddin mer)'in
(Sadettin ahinah) adnda bir olu olup onun da Sleyman adnda
baka bir olu vard ki, fakir olduundan beyzdoksandokuz sene-
sinde alveri iin Mekke'ye gitmiti. Tesadfen Nsr'm anas da M-
sr ve am'a dair haberler getirmek zere o sene klelerinden bazla-
rn Mekke'ye gndermiti. Kleler, Sleyman'a rastlayp onu Ye-
men'e gtrmler. Nsr'm anas da onunla evlenip hkmeti ona
brakm. Sleyman ise Yemen'i zulm ve fenalklarla doldurmu ve l-
keyi kendisine teslim eden karsndan yz evirerek onu kovmu ve
bu trl yersiz hareketlerine ek olarak dedesinin amcas olan Melik
Adil'e yazd mektubun bana nneh min Sleymane ve inneh
Bismillhirrahmanirrahim yazmas uurunun bozulduuna hkme-
dilmiti. Ama Eyybi Devleti pek ok skntlarla uratndan Ye-
men tarafna gz atamyordu.
Altyzoniki senesinde Melik dil'in torunu (Melik Kmil olu
Melik Mes'ud) askerle Yemen'e gnderildi. Melik Mesud gidip Yemen'i
ald. Sleyman' tutup Msr'a gnderdi. Melik Kmil de ona aylk ba-
lad. Msr'da alkoydu.
i l e r i Ge l e n l e r d e n l e n l e r
mam Fahreddin Muhammed Razi ki Byk Tefsiri ve baka
ok eserleri bilginlerin ellerinde dolamaktadr, n uzunboylu ak-
lamay bile gerektirmez. Bunca stnl ile Arap ve Acem dillerin-
de ok gzel ve etkili vaaz verirdi.
Gurlular, Kerramiye Mezhebi'nde idiler. Onlardan birounu bu
sapk mezhepten karp Snn etmitir. Fruzkh'da Kerramiye yan-
llar, aleyhinde gsteride bulunmakla oradan karlmsa da sonra-
dan Sultan Gyaseddin Guri de Kerramiye Mezhebi'ni brakm oldu-
u yukarda gemiti. Gyaseddin'in kardei ve Gazne valisi olan a-
habeddin'in yanna gitmi o da kendisine pek ok ikram etmiti. Son-
ra Horasan'a dnd. Harzemah Muhammed'in de yaknln kazan-
mt. Altyzalt senesinde ld. Allah bol bol rahmet eylesin.
madddin Zengi torunlarndan Musul sahibi olan Nureddin
Arslanah da o sene lnce yerine on yanda bulunan olu (Melik
Kahir zzettin Mes'ud) oturtuldu. Babasnn klelerinden Bedreddin
L'l' ona Atabey oldu.
Yine o sene Ahlat emri olan (Melik dil olu Melik Evhad Ey-
yb) lnce kardei (dil olu Melik Eref) gidip Ahlat'a sahip oldu.
lkesi genileyerek an byd.
Magrib hkmdar olan (Emr'l-M'minn Muhammed Nasr)
altyzon senesinde lp yerine olu (Yusuf Mustansr) geti. Muvah-
hidn Devletinde geerli olan usle gre o da (Emr'l-M'minn )un-
vaniyle adlandrld.
Yine o sene Harufolu diye tanlan (biliyeli Muhammed'l-En-
dls olu Ali) ld (Allah rahmet eylesin). Kitab- Sibeveyhi ve
Zeccac'm Cemel'ini pek gzel aklamtr.
Dnyann ounu dolaan nl gezginci (Ebu Bekir Hirev olu
eyh Ali) ki eitli hokkabazlklar bilirdi. Gzel iirleri de vardr. Ha-
leb emri (Salhaddin olu Melik Zahir) yannda pek ok sayg gr-
mt. Altyzonbir senesinde krkdrt yanda iken ld. Trbesi Ha-
leb'in kuzeyindedir.
M e l i k Z a h i r i n l m v e K e y ka v u s 'u n
H a l e b 'e Gi d i p D n
Haleb emri (Salhaddin olu Melik Zahir Gazi) ki, Sultan Yusuf
Salhaddin'in leme bir gzel yadigr olup, babasnn emektarlar
hep onun basma toplanmt. Kardei Salhaddin olu Sultan Aziz'in
olu olup yukarda getii gibi Msr'dan karlm olan (Aziz olu
Melik Mansur Muhammed) de onun yannda barmmt. Krkdrt
yanda iken altyzon senesinde Melik Zahir, hastalanp, vasiyeti-
ni yazdktan sonra ld. Vasiyetnamesinde kendisinden sonra (Melik
dil kz Hanife Hatun) dan doan iki yan am olan kk olu
(Muhammed olu Melik Aziz) ve ondan sonra oniki yama yaklam
olan byk olu (Melik Salih Salhaddin Ahmed) ve onlardan son-
ra amcasolu (Aziz olu Melik Mansur Haleb tahtna oturmak ve
(ahabeddin Turul Hadim) de Atabey olarak devlet ilerinin grl-
mesine balamas yazl olduundan lnce yerine Melik Aziz geirile-
rek Turul Hadim de ileri yrtmeye balamtr.
Kk oulun byk zerine geirilmesi her nekadar usle ayk-
r ise de kk olu, amcas Melik dil'in torunu olmak dolaysiyle
devletinin devamna daha ok zen gsterilecei bakmndan Aziz'in
ne alnmas durumun bir gerei saylmtr.
Anadolu hkmdar olan Seluklu Keykavus ise Haleb Melikinin
ocuk yata olduunu ve Melik dil'in Hallar ile sava zere bulun-
duunu frsat bilerek Haleb'i almak sevdasna dt. Emelinin olma-
sn kolaylatrmak iin Semsat emri (Salhaddin olu Melik Ef-
dal)! ararak altyzonbe senesinde onunla beraber Haleb zerine
yrdler. Hatt Haleb yaknndaki Menbi ehrini aldlar.
Haleb Atabeyi Turul Hadim ise el-Cezire ve dier dou lkeleri
emri olan (Melik Adil olu Melik Eref) den yardm istediinden Me-
lik Eref gelip Haleb'in dnda ordusunu kurmu ve Arap emri olan
(Hadise olu Mni') oka Arap atlsyla onun yamna gelmiti.
877
Melik Eref, Menbi tarafna yrd. Kendisinin bir miktar at-
ls ile Arap atls, Keykavus'un nclerine rastlayarak savaa tutu-
tular. Rum atlar ise Arap atlarna kar gerei gibi ie yaramadkla
rndan Keykavus'un askeri bozuldu. Arap atlsnn nnden savu-
mak ise zor olduundan ou ldrld ve biraz esir oldu. Keykavus
da kat. Melik Efdal da Semsat'a gidip ondan sonra lmne dek
Meliklik ve hkmet etmek sevdasnda bulunmad. Melik Eref, Ha-
leb'e dnnde babas Melik dil'in lm haberini ald ve iin sonu-
nu bekleyerek Haleb ordu yerinde durmak zorunda kald,
O srada Musul Sultan olan Melik Kahir lnce el-Cezire'de b-
yk karklklar karak Melik Eref, o tarafa arldndan bir ku-
la Msr'da ve bir kula Musul'da idi.
H a l l a r n H c u ml a r v e M e l i k d i l 'i n l m
Papa'nm kkrtmalaryla Avrupa'dan kartlan donanma, Kos-
uantmiyye'yi alp, Kayser'in lkelerini paylaarak Kostantmiyye'de
bir Ltin mparatorluu kurulmutu.
Mezhep ayrlndan Rumlarn bakenti olan Kostantniyye'nin
bir Katolik devletine merkez olmas Papaca teekkre deer bir eyse
de asl maksat olan Kuds'n alnmas hakknda bir ey yaplamam
olduundan Papa, yine Avrupa'y Hal seferlerine arm ve k-
krtmt.
Ama o srada ngiltere halk, hr fikirlere meylederek devlet
Merutiyet biimini alm ve Fransa Kral Filip de lkesinin gelimesi
ve ilim ve fenlerin rabet bulmas fikrine dmt.
Almanya'da da pek ok i karklklar karak bazen bir zaman-
da birok imparatorlar bulunur ve kimi zaman imparatorlar ile Papa
ve talya halk arasnda srtmeler meydana gelerek imparatorlar,
Papa tarafndan aforoz olunurdu. Ksaca Avrupa'nn durumu dei-
miti. Papa'nn szne hkmdarlar kulak asmaz olmulard. Her ne-
kadar bir aralk birtakm delikanllar, Marsilya'dan deniz yoluyla Ku-
ds'n fethine kmlarsa da ou boulduklar gibi Almanya'dan ka-
radan hareket eden yirmibin kadar delikanllardan ou da alktan
ld. Kimisi de perian olarak dnmlerdir. Papa'nm srpgelen
kkrtmalar bir sonu vermemitir.
Ama Kuds slm elinde olarak Kuds krall, Fransa soylula-
rndan birinin zerinde bulunduundan Papa'nm yardmyla bir b-
yk ordu dzenlendi. Birok gemiler de denizden yol alarak altyz-
ondrt senesinde am blgesi sularna geldiler.
Melik dil, Akka'da Hallarn toplandn renince, yanndaki
askerle Msr'dan kp Akka zerine gelince, Hallar byk bir ka-
labalkla zerine yrdler. dil'in askerleri ise dald. Yannda on-
larn pskrtlmesine yeter kuvvet yoktu. Nabls'e ve oradan Bisan'a
ekdi. Sonra am'a doru geriledi. Merc-i Saffer'de kald. Hallarn
878
Kuds zerine hareketlerine engel olmak iin am emri olan olu
(Melik Muazzam sa) 'y Katals'e gnderdi. Hallar ise Bsan ile Ban-
yas arasndaki ky ve kasabalar yaktlar, yktlar ve bulduklar Ms-
lmanlar ldrp ve esir ederek birok esirler ve ganimet mallar ve
zahirelerle Merci Akka'ya dndler. Altyzonbe senesi iinde de
deniz yoluyla Msr tarafna hareket ettiler. Dimyat'a geldiler. Kua-
tp zorlamaya baladlar.
dil'in olu ve Msr'da kaymakam olan Melik Kmil'in onlarla
savaa yeter askeri olmadndan Melik dil, yanndaki askeri takm
takm o tarafa gnderdi ve Kmil'in yannda yeterince kuvvet topla-
nnca Hallarla savaa balad.
Hallar bir yandan Dimyat' iddetle vurup zorlamakta iseler de
te yanda Melik Kmil, ordusunu kurup savunmaya gemiti. Dim-
yat'm her yandan sarlmasna engel olmakta idi.
Melik Adil de Merc-i Saf fer'den Akabe-i Efik yannda olan Alkn'a
gidip orada hastalanarak bu altyzonbe senesi Cemaziyeiahire ay-
nn yedinci gn yetmibe yanda ld. Akll, uyank, keskin g-
rl, sabrl, yumuak huylu ve ihtiyatl bahtiyar bir padiaht. Kz-
larndan baka onalt erkek ocuu kald. Yaarken lkesini oullar-
na bltrd. Msr' Melik KmiPe, am, Kuds, Taberiye, ran,
Kerek ve evresini (Melik Muazzam sa)'ya, el-Cezire blgesinden baz
ehirler ileMeyyafarkyn, Ahlat ve evresini Melik Erefe ve Urfa'y
(alabeadin Gazi) ye, Caber kalesini Hafz Arslanah'a vermiti. l-
mnden sonra her biri, kendi lkesinde bana buyruk hkmdar ola-
rak kaldysa da hepsi anlaarak bir tek adam gibi davrandklarndan
dil lnce Eyyubi Devleti paralanmad.
Melik Muazzam sa, babasnn lm haberini alnca Nabls'den
hzla Alkn'e geldi. Babasnn lmn gizleyerek cenazesini deve s-
tnde am'a gnderdi. Kendisi iin askerden yemin ile teminat al-
dktan sonra babasnn ldn n ederek gmd. Babasnn para-
larn, mcevherlerini, atlarn dier eyalarn ele geirdi.
Melik Kmil, ordu yerinde bulunup, Hallara kar savunmakta
iken babasnn lm haberi kendisini artt. Askere ve ahaliye dahi
dehet verdi.
Komutanlar iinde Hakkri Krtlerinden Metubolu diye tan-
lan madeddin adnda biri vard. Btn Krtler, onun elindeydi. te-
ki komutanlara da sz geerdi. Melik Kmil'i indirerek yerine kar-
dei (dil olu Faiz)'i geirmek ve onu istedii gibi kullanmak zere
baz komutanlar ile anlamas zerine asker arasnda anlamazlk
dt. Melik Kmil de askerden gvensizlik duyarak Msr ehirlerini
terketti. Yemen'e gitmeyi kurmu olduundan geceleyin hi kimseye
haber vermeksizin ve yanma arlk almadan ordu yerinden kt. E-
muntmah adl kye vard. Sabahleyin askeri, durumu renince on-
lar da btn arlklarn brakarak binip Melik Kmil'e yetitiler.
Hepsi byle bir karklk iindeyken (dil olu Melik Muazzam
sa) vaktiyle durumdan haberli olarak Msr'a gidip bu olaydan iki
MUSUL VE EL-CEZRE OLAYLARI
gn sonra gelip Hzr gibi eriti. Halka kalb kuvveti geldi. Hemen Me-
tubolu'nu kovdular. O da douya gidip Melik Erefe kapland v
nun komutanlar arama girdi.
H = i s e ortal bo grp Zilkade aynn'yirminci gn ordu
yerine varp bulduklar shlar, zahire ve dier eyalar ganimet ola-
rak alnar. Ordu yerini ele geirip hendekler kazp salama aldlar.
Dimyat her yandan sardlar... Yardm yollarn kestiler, ite o zaman
i Arapiar da yol kesiyor ve Dimyat blgesinde Hallarn etmedii
fenalklar yapar oldular. Hkmet tarafndan da yardm olunamaz
olduu iin Dimyat halk, her bakmdan umutsuz kaldlar. Bununla
beraber pek ok sabr ve dayanma gsterdiler, Hallara iddetle kar
koyup direndiler.
Melik Muazzam sa, Hallarn okluk ve kuvvetini grp ve Ku-
ds zerine de saldrr! arsa korunamayp da byk istihkmlaryla el-
lerine getii takdirde oradan kartlmalarnn imknsz olacan
dnerek altyzonalt senesi iinde talar ve deliciler gndererek
Kuds'n surlarn yktrd.
Dimyat halk sava srdrdklerinden pek ok l verip yara-
lananlar oldu. Zayf dtler. O sene Ramazan aynn onuncu gn
Hallar, iddetle yry yaparak Dimyat' alp, halkn ldrp ki-
milerini de tutsak ettiler. Camisini kiliseye evirdiler. Melik Kmil
de nehrin ikiye ayrld yerde Mansue adyla bir ehir kurdu ve as-
keriyle oraya inerek Hallara kar orasn savunma yeri olarak seti.
Melik Kmil, bandan beri kardelerinden ve amcasoullarndan
yardm istemekteydi. Melik Eref ise o zaman Haleb dndaki ordu
yerinde kalarak el-Cezire'de kan gailelerle urayordu.
M u s u l v e E l -C e zi re Ol ayl ar
Musul emri olan (Atabey madeddin Zengi olu Mes'ud olu
Arslanah olu Sultan Kahir) altyzonbe senesinde ld. lmesiyle
Atabeyler saltanat ykld. nk on yanda ve Arslanah admda
bir ve iki yanda Nasirddin Mahmud adnda dier bir olu kald.
lmeden nce yerine Arslanah'n geirilmesini ve en byk komu-
tan olan Bedreddin L'l' adl emrin Atabey ve devlet ilerini gr-
mesini vasiyet etmi olduundan lmnde Bedreddin L'l', Arslan-
ah' saltanat tahtna oturttuysa da Arslanah, sakat olduundan
resm yerlerde halka grnmezdi.
Amcas ve Akr ve u kaleleri emiri olan (Arslanah olu maded-
din Zengi) ise ta ve tahta tamah ederek yerinden hareketle madi-
ye'yi ve Zevzan' ve Hakkri kalelerini ele geirdi. Atabey Bedreddin,
hemen askerle varp onu bozguna uratt. Ama Zengi'nin kars, Er-
bil sahibi Muzaffereddin Gkbr'nn kz olup, bu kzn anas Rebia
Hatun ise Eyyb'un kz ve Melik dil'in kz kardeiydi. Gkbr, as-
kerle damadnn yardmna seirtti. Birbiriyle anlatlar. Bedreddin.
880
de o zaman Haleb ordu yerinde bulunan ve el-Cezire ve baka dou
ehirleri emri olan Melik Eref'den yardm ile onun koruyucu kana-
d atlma girmi olduundan Melik Eref, Gkbr'ye yazl tehdit
gndermise de yarar olmad. nk Kallarn saylamayacak ka-
dar ok bir kalabalkla Msr'a girdikleri srada Sultan dil'in lmesi
herkese aknlk verdiinden herkes Eyyblu Devleti'nin sonunun ne
olacam bekliyordu.
Hasankeyf ve Diyarbekir sahibi (Nasruddin Mahmud), Erefin
baz ehirlerine gz dikip, Mardin sahibi de onunla bir olarak ikisi
birlikte Gkbr ile Melik Eref aleyhine anlamlard. Bunun zeri-
ne Melik Eref, hemen asker bir frka hazrlayarak gerektiinde Bed-
reddin'e yardm etmek zere Nusaybin'e gnderdi.
Altyzonalt senesi Muharrem aynn sonlarnda madeddin ile
Bedreddin arasnda yaplan savata madeddin, bozguna urayarak
Erbil'e kat. Sonra Gkbr, Bedreddin zerine gelip yaplan arp-
mada Bedreddin bozuldu. Somadan Halife Nasr ile Melik Erefin
elileri gelip iki taraf bara arnca iki taraf m elileri nnde ba-
ra karar verdi.
O zaman Hallar Dimyat' epevre sarmlard. Melik Eref, on-
larn yar kuvvetlerini am blgesine ekerek Msr'n zerindeki ar
yk yeniltmek iin Hallarn Suriye tarafmdaki ehirlerine saldr-
mak niyetinde bulunduundan ona yardm iin Bedreddin de Musul
askerinin bir mikdarn Melik Eref yanma gnderdi. Soma Kahir
olu Arslanah lnce Bedreddin, onun yerine yandaki kardei
(Kahir olu Nasruddin)'i geirdi. Amcas madeddin ise onu kabul
etmediinden sava yenilendi.
Bedreddin, Melik Eref'den yardm istemekle Melik Eref, hemen
Frat' geerek Harran'a eriti. Siyas durum ise ok deimiti. n-
k Muzaffereddin Gkbr, evre hkmdarlarn armak iin on-
larla yazt. Onlara Melik Eref aleyhine arda bulundu. Anadolu
hkmdar olan Seluklu Keykavus, Menbi bozgununun cn al-
mak zere bu arya uyarak asker hazrla balad gibi, Diyarbe-
kir ve Hasankeyf ve Mardin melikleri de ona uydular ve lkelerinde
Keykavus adna hutbe okumaya balamlard.
Melik Eref, bu durumu renince endieye kapld. Harran'da
durmak zorunda kald. Bu srada Keykavus, lnce anlama bozuldu
ve Melik Eref onun errinden kurtuldu. Keykavus'un yerine kardei
Keykubad geince amcas ve Erzen-i Rum (Erzurum) Meliki Turul-
ah onu tanmad. Keykubad da Melik Eref ile anlama yapt. By-
lece Melik Eref o taraftan gven iinde oldu.
Yine o srada Sencar emri olan (Atabey madeddin Zeng olu
Mevdud olu madeddin Zengi olu Kutbuddin Muhammed) lnce
olu (Kutbuddin olu madeddin ahinah) geti. Birka ay sonra
kardei (Kutbuddin olu Mahmud) birtakm ayakdalaryla beraber
onun zerine saldrarak zavally boazlad ve Sencar' ele geirdi. Me-
lik Kmil'in askeri iine bozgunculuk sokup da Dimyat'm alnmasna
ZET
881
sebep olan Metupolu Msr'dan kovulmakla gelip Melik Erefe kap-
lanm ve Melik Eref tarafndan kendisine Re'slayn, belli bir vergi
karlnda verilmiti. Altyzonyedi senesinde Metupolu, Melik E-
ref aleyhine ba kaldrd. Kardeini ldrerek Sencar Meliki olan
(Kutbuddin olu Mahmud)'u da bu yolda saptrm olduundan Mu-
sul Atabeyi olan Bedreddin L'l' kp Metupolu'nu kuatt. Aman
vererek ele geirmi ve durumu Melik Erefe bildirmiti. Bunun ze-
rine Melik Eref, Harran'dan karak Sencer zerine yrynce, (Kut-
buddin olu Mahmud)'un elileri gelip Sencar'a bedel Melik Mah-
mud'a Rakka'nm verilmesini rica edince Melik Eref de uygun gre-
rek Rakka'y verip Sencar' ald. Melik Mahmud, atalarnn yurdun-
dan ayrld. Ktlklerinin karln grd. Aras ok gemeyip l-
d. te Atabey hanedanndan Sencar'da hkmet eyleyenlerin en so-
nu bu (Kutbuddin olu Mahmud)'dur.
Sonra Melik Eref Musul'a gitti. Erbil Meliki olan Muzafferiddin
Gkbr'ye yaz gnderip damad madeddin'in ald yerlerin Musul
r.'ikurr.etine braklmasn emretti. madeddin de ald yerleri geri
verdi. madiye'yi alkoydu. Bunun zerine bar yapld.
Ramazan aynda Melik Eref, Sencar'a geldi. Metupolu'nu alp
Harran'a gtrd. Bir kuyuda hapsetti. Metupolu, iki sene kadar
zindanda kald. Msr'da iken Dimyat'm Hallar eline gemesine se-
bep olduundan dolay hak ettii cezann rneini dnyada grdkten
sonra ld.
yandayken Musul sultam olan (Kahir olu Nasriddin) bir
iki sene sonra ld. Bedreddin L'l', Musul'da bamsz bir hkm-
dar olarak kald.
te Atabey madeddin hanedanndan en sonra Musul'da bam-
szca hkm sren Kahir olduu gibi en sonra sultan sann alan bu
Nasriddin'dir.
ze t
Hallarn Dimyat' kuattklar srada Msr Sultan olan Melik
dil lerek olu Melik Kmil saltanat tahtna oturtulunca komutan-
larndan Krt Metupolu'nun asker arasna soktuu bozgunculuk-
tan Hallar yararlanarak Dimyat' aldktan sonra daha ilerilere sark-
tklarndan Melik Kmil, Mansre'de ordu kurup savunmaya ge-
mekle beraber kardelerinden ve akrabasndan yardm istemekteydi.
Epey kuvveti olan kardei Melik Eref ise o zaman el-Cezire tarafnda
kan gailelerle urayordu.
Dimyat'm alnmas ve Msr'n tehlikeye dmesi, Mslmanlara
pek ok dokundu. Ama Hallarla sava ii srf Eyyblu Devleti ze-
rine kahp, teki slm hkmetleri tarafndan yardm grlmyordu.
F. 56
8 8 2
nk o zaman slm devletlerinin en kuvvetlisi Eyyblu Devleti
e Harzemah Devleti olup, Eyyblu Devleti, yalnz bana Hallar
ile uramaktayd.
Harzemah Muhammed ise Seluklu ve Gurlu devletlerini yok
ederek onlarn ykntsna vris olduktan sonra Maverannehir'e git-
ti ve o zaman Maverannehir'de ve Trkistan'da zorbaca idareye gi-
rimi olan Hata Han' Keli Han ile yaplan savata yenik ve tutsak
olduktan sonra bir yolunu bularak esirlikten kurtulup yine Hata ze-
rine saldrp yendii srada Byk Tataristan'dan kan Tatarlar, Ha-
ta ile savaa giriip, Harzemah da bir taraftan saldrnca Hata kabi-
lesi tamamen yok oldular. Harzemah, Semerkant ve Buhara'ya ve
teki Maverannehir ehirlerine sahip oldu. Kagar, Balasagun ve
baka Trkistan ehirleri, Tatarlar elinde kald. Harzemah yle d-
kn ezmek yolunda Hatallarn yok olmasna kadar yrmekte yan-
l hareket etmi olduu ve daha byk dmana atm olduunu
sonradan anlamtr.
Hata Trkleri, slm olmamlard. Fakat Mslman olan Trk-
lerle bir dereceye kadar uyuup, aldklar lkeler halkndan vergi al-
makla yetiniyor ve Balasagun yresinde yaamaktaydlar. Tatarlar
ise hem dinsiz, hem ok kan dkc ve zararl ve acmaszdlar. Hata
Trkleri, ite bunlarla slm lkeleri arasnda bir perde idiler. Aradan
o perde kalknca Tatar kalpaklar grnd.
Harzemah'm Maverannehir'deki vilyetinin sonu aslnda F-
rb denilen Otrar ehri olup, burada onun taraimdan bir u beyi, ya-
ni snr muhafz bulunurdu. Otrar, 'm stnde Balasagun'a yakn
bir ehirdir. Balasagun, Seyhun nehrinin tesinde Kgar'a yakn
Trk snr olan bir ehirdir. Kgar, in snrnda bir byk ehirdir.
Buralar, hep Hanllar Devleti elinde iken Hatallar bu ehirleri ele
geirmilerdi. Hatallarn yok edilmesiyle buralar Tatarlar aldktan
sonra buralara saldrdan ve Harzemah'm askeriyle arpmaktan ge-
ri kalmadlar.
slm ehirlerinden tccarlar, Trkistan ehirlerine giderler ve
gtrdkleri mallar ok pahal satarlar ve aldklar para ile orann
mallarn slm ehirlerine getirip oka kazanrlarken bu kere Ta-
tarlarn saldrlarman tr Harzemah, onlarn geli gidilerini ya-
saklad iin, o ticaret kaps kapand. O srada Cengiz ortaya ka-
rak Mool lkesini ele geirmiti. Byk Tataristan'm durumu dei-
miti.
Oralarn durumunu yeterince bilmeden Harzemah kuvvetine g-
venerek beri tarafa ynelerek da ehirlerini aldktan sonra Arap
Irak'n almay kurmu iken ok kar yadndan ve Tatarlardan da
endiesi olduu iin Horasan'a dnd ve Halife (imam Nasr) n hut-
besini kesti.
Halife Nasr, kendi hkmetinin bamszln korumak ama-
cndayd. Hallara kar Eyyblu Devleti'ne madaeten bir yardm et-
mek yle dursun, teki slm hkmetlerini din savalarna meylet-
tirerek mnevi bir yardm bile edemiyordu. Kald ki Harzemah, i
ZET
883
Mezhebi'ne eilimli olarak Halifelii Abbasoullar'ndan alp, Alev-
lerden birini halife yapmak dncesinde olduu Nsr'm kulana gi-
derek Cengiz'i Harzemah aleyhine kkrtt sylenir. Hallar'm
Dimyat' aldklar srada Cengiz Han da saysz Tatarlar e Seyhun
nehrini geip. slm ehirlerine saldrd. Mslmanlar Hallardan
kat kat fazla zarara uratt.
Hallar, din taassubu ile hareket eden Kitapl yani Hristiyan
idiler. Tatarlar ise Allah'a ortak koan dinsizler olup karlar orta
mal olarak, onlardan doan ocuklarn babalarn bilmedii baz ta-
rih kitaplarnda yazldr. Her eit hayvann, hatt kpeklerin bile
etlerini yerlerdi.
Kimi tarihiler, Tatarlarn yaptklar zulmleri anlatrken derler
ki: Hz. dem'den bu zamana gelinceye kadar, dnyann byle bir
belya urad yoktur diyen kimse yalan sylemi olmaz. Tarihle-
rin yazdklar en byk felket Buhtunnasr'n Israiloullar'n ld-
rp Kuds' harap etmesidir. Oysa bu mel'unlarn yakp yktklar
bunca ehirlerin her biri Kuds'den kat kat byktr. Her ehrin
halkndan ldrdkleri halk, srailoullar'ndan oktur.
nsanlar, rmdan kp da azttklar zaman, lemlerin Rabb
olan Cenb- Allah Cengiz gibi kan dkcleri gnderir. Kullarn kul-
laryla terbiye eder (Zlim Allah'n klcdr. Onunla alr. Sonra
ondan da alnr).
DO K UZ UN C U B L M
C e n gi z H a n ' n Or t a y a k v e H a r e ke t e Ge i i
Moollardan Tatarlarn ba olan Cengiz, kendi kuvveti ve yara-
dltan yetenekli oluundan Hanla ykselmi ve evre hanlara s-
tn gelerek n kazanmt. Ancak Keli Han ile birlikte hareket et-
mekte iken, onunla savap, ona da stn gelerek in'in evresindeki
Mool ve Trk kabilelerinin kimini isteyerek kimini de zorla ele geir-
miti.
Bu vahi kabileler yk ve arlklar ve oluk ocuklar ile bir or-
du grnmnde geni Tataristan ve Trkistan'da dolarlard. Oba-
larm kurduklar yerler ordu yerleri idi. Her biri kendi hayvanlarnn
nalband ve sarac idi. Ordularnda sanat blkler yoktu. Koyun, s-
r ve hayvanlar yanlarnda olurdu. Onlarn etlerini yerler, stlerini
ierlerdi. Hayvanlar da tnaklaryla yerleri eip ot kkleriyle besle-
nirlerdi. Bundan dolay konduklar yerde dtan yiyecek ve iecek ve
baka ihtiyalarn salayacak konaklara gerek duymuyorlard.
Ksaca bu gebe Trk ve Tatar kabileleri, ykleri hafif ve hare-
ketleri abuk olup, oluk ocuklarn ordu yerleri olan obalarnda b-
rakarak kendileri atla diledikleri yana apula koarlard. Kadnlar",
da erkekleri gibi savarlard. Gerektiinde yerlerini deitirmek on-
larca kolayd. Ama her kabile, belki her airet, kendi hesabna iledi-
inden birleip bir toplum oluturarak bir devlet kuramyorlard. Cen-
giz Han ise birok airet ve kabilelere boyun edirerek onlar birleik
bir duruma soktu. Kuvvetli kanun ve nizamlar getirdi. Onlar bu ka-
nun ve nizam altna ald. Byk ve emre uyucu bir orduya sahip oldu.
lerine yabanc giremediinden i durumlarm kimse bilmiyordu. On-
lar ise her tarafn durumunu renirlerdi.
Hatallardan sonra Kgar ve Balasagun ve teki Trkistan e-
hirlerini ele geiren Tatarlarla, Harzemah geli gidii yasaklayp ve
ticaret yolunu kapatm olduundan Cengiz Han, bu ticaret yolunu
amak zere Harzemah'a yazd mektupda, Sen, benim olum ye-
rindesi. Benim mlk ve mala ihtiyacm yoktur. Senden istediim an-
cak doruluk ve uymaktr. Bizim tccarmz, sizin lkelerinize varp
sizin tccarlarnz da bizim lkelerimize gelsinler diye yazmt.
Harzemah, kendi kuvvetinden ba dnm ve ald yerlerle
vnr oimutu. Cengiz'in korkun kuvvetinden habersizdi. Onu Ha-
ta kavminin yerine koyarak, Maverannehir ehirlerine komu olan
Tatarlara benzetmi ve onu hi nemsememiti... Mektubundan ken-
disine olum diye yazm olduuna kzmt.
CENGZ'N SLM LKELERNE SALDIRMASI
885
C e n gi z'i n s l m l k e l e r i n e S a l d r ma s
AiUyandrt senesinde Cengiz Han, bir ticaret kafilesi dzenle-
di. Tccar bass (Hoca Ahmed Hocendi) 'yi kafile bakan yaparak
D lkelerine gnderdi. Bu kafilede drtyzelli kadar adam ve pek
; : H.::-. ve Hotin mal ve eyalar vard. Bu mallar] slm e-
hirJeri mallan e deitireceklerdi.
E.: kafke, Hazemahin lkelerinin en sonundaki Otrar'a gelin-
ce u beyi, yani snr muhafz olan nalck, durumu Harzemah'a
yazd. Ald enir zerine bu topluluu ldrd ve mallarm Harzem-
\cila:!.. O da bu mallar Buhara ve Semerkant tccarlarna da-
: e dilini ald. Eline pek ok mal geti. Ama tccarlar ldrp
malla mu almak gii hibir hkmdara yakmayan irkin bir i i-
emi oldu.
Eunun zerine Cengiz Kan, Hazremah'a mektup gnderip Otrar
~uha::z: ele:: inalck m, adamlarnn yerine ldrlmek zere kendi-
sine gnderilmesini istedi. Harzemah, ona sert ve irkin bir cevap
erdi. Cengiz'in durumunu incelemek iin casuslar gnderdi. Bir s-
re soma casuslar dnerek Cengiz'in kudretini ve askerinin okluunu
.= silhlarn kendi elleriyle yaptklarn ve savata en ok direnici
ualk olup, bozgun nedir bilmediklerini anlatnca Harzemah etti-
ine piman oldu. Derin dncelere dald. Vezirleriyle yapt dan-
ma toplantsnda kimileri, eldeki askerle Seyhun nehrini tutup, halk-
tan da asker toplayarak her taraftan oka asker toplanmasn ileri
srd. Kimileri de Brakalm, Seyhun'u gesin ve yollarn bilme-
dikleri dalardan ve dar boazlardan geerek yorulsunlar da din
askerler zerlerine varp hepsini ldrelim dediler.
Cengiz Han ise nce Hata kavminin yerine geen Tatarlar vur-
mu ve yle krm idi ki, Hata gibi onlarn da ad san kalmad. El-
lerindeki Kagar, Balasagun ve teki Trkistan ehirleri de Cengiz'-
in buyruuna girmiti.
Haremah, vezirleriyle savala ilgili tartmalar yaparken Cen-
giz'in elisi ile mektubu geleli. Bu mektupda, Benim adamlarm l-
drrsnz, mallarn alrsnz. Artk savaa hazr olunuz ki, dayana-
mayacanz kalabalk ile zerinize geliyorum diye Harzemah' teh-
dit ediyordu. Harzemah buna ok kzd. Bu kzgnlk ona, yine irkin
bir i yaptrd. Cengiz'in elisini ldrd. Yanndaki adamlarnn sa-
kallarn kestirip geri evirdi. Eli ldrmek milletler hukukuna ve
Eliye zeval olmaz kaidesine aykryd.
Bunun zerine Cengiz Han, yediyzbin atl ile Tataristan'dan k-
t. Batya yrd. Kimileri Bu kadar atlnn bir lkeden baka bir
lkeye gitmesinin imknszl yle dursun onlarn yiyecek ve e-
cekleri dnlecek olursa bu iin imknszl aktr diye bunun
abartldna hkmederler. Tatar atlsn zamanmzdaki svariyle
karlatrmak doru deildi. imdi yzbin atl sevketmek imknsz-
V PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
dr. Ama yediyzbin Mool sevketmek mmkndr. nk onlar,
obalar halkyla ve btn hayvanlaryla bir ordu gibi yrrler ve iste-
dikleri yerde ordularn kurarlar ve hayvanlarnn stleri ve etleri e
geinirlerdi. Hayvanlar da yerleri eip ot kkleriyle beslenirdi. Silh-
larn kendileri yaparlar, eerlerini kendileri dikerlerdi. Esnaf blk-
lerine ve konaklara gerek duymazlard. Her airetin beyleri ve her
kabilenin Han'lar kendi ileri ile urap, byk Han, ancak byk
ilerle urard.
Harzemah, Cengiz'in elisini ldrdkten sonra ordusuyla iler-
ledi. Cengiz Han ise dalar, ovalar almaz saysz Tatar ile ar ar
beriye gelmekteydi. Olu Cci'yi bir ordu ile nceden gndermiti.
Harzemah, bu ordu ile karlat. ok kanl bir savaa tututu. Sava
gn gece srd. Dklen kanlardan sava alan, kzl amura
dnd. Atlarn ayaklar kaymaya balad. Atlar kayp dtke ra-
kipleri yaya kalp hanerle pene peneye vurutular. Yine de yeni-
emediler. Ancak iki taraf da yorgun dnce birbirinden ayrldlar.
Drdnc gece iki ordu da sava alanndan ekildiler. Ama Cci or-
dusu Cengiz'in ncs idi. Harzemah ise btn ordusuyla savaa gir-
miti. Artk Cengiz'e kar duramayacan anlayarak yaptklarna
piman olmusa da pimanln yarar olacak zaman gemiti. He-
men Buhara'ya dnd. Buhara ve Semerkant halknn, kuatma gn-
leri iin zahire biriktirmelerini tenbihledi. Buhara ve Semerkant'da
hayli asker brakt. Ben, Horasan Harezm'e gidip yeterince asker top-
layarak dnnceye dek memleketleri koruyunuz, diye emir verdi.
teki ehirlere de o yolda emirler gnderdi. Kendisi Ceyhun nehrini
geip Belh ile Tirmiz arasnda ordu kurdu. Vaktiyle kiisel karlarn
dnerek devlet ve milletin karlarn unutmu yani aklnca kendi
bamszln ve bana buyrukluu salamak iin gerektiinde ie
yarayacak bey ve komutanlar ldrmt. imdi asker bulsa bile ko-
muta edecek kimse bulamayacakt.
Cengiz Han ise olu Cci'yi Cend kalesinin ve teki oullar Ok-
tay ile aatay' snr muhafznn oturduu Otrar ehrinin kuatl-
masna gnderdi. Kendisi de dier olu Tli ile birlikte ar bir y-
ryle her yana korku salarak Buhara'ya gitti.
nce slm ehirlerinden Ziguk adl kasabaya urad. Askeri
iinde bulunan Mslmanlardan birini kasabaya gnderip halkm bo-
yun emeye ard. Onlar da kp ba ediler. Canlarn balad.
Ama mallarn Tatarlara yamalatt. Genlerini alp askerine katt
Baka yerlerde de Cengiz'in yapt bu idi. Kar duranlar kltan ge-
irirdi. Ba eenlerin canlarna dokunmayp mallarn yamalatr,
genlerini ordusuna asker ederdi.
Sonra Cengiz Han Buhara'ya geldi. Harzemah askeri, gn id-
detle arptktan sonra ou savuup Horasan yakasna getiler. Ka-
lan Buhara kalesine kapandlar. Halk, Harzemah askerinin katk-
larn grnce ardlar. Hemen aman almak zere ehrin kads olan
(Bedreddin Kadhan) ' Cengiz Han'a gnderdiler. O da aman verdi.
Bunun zerine kaplar ald.
CENGZ'N SLAM LKELERNE SALDIRMASI
887
Altyzonalt senesi Zilhicce aynn drdnc sal gn Cengiz'-
in askeri ehre girdiler. Kimseye saldrmayp ancak Devlete ait olan
sahire ve dier mallar ortaya karnz ve kaledekiler ile yaplacak
savata bize yardm ediniz dediler. Halka ho grndler.
Cengiz de ehre girdi. Kaleyi epeevre sard. Kale hendeinin dol-
durulmas iin emir verdi. Halk, bulduklar eyay, yleki camilerin
minberlerini ve Kur'an- Kerimleri bile hendee attlar. Hendei dol-
durdular. Bundan sonra Tatarlar kaleye saldrdlar ve zorla kaleye
girdiler. Kuatlanlar, yaka yakaya dp hepsi de ehit oluncaya
dek vurutular.
Kale ii bittikten sonra Cengiz Han, halka Hepsi ehir dna
ksnlar diye emretti. Halk, yalnz zerindeki giysileriyle dar k-
tlar. Bunun zerine Tatarlar girip ehri yamaladlar. ehirde kal-
m olanlar ldrdler ve ehri atee verdiler.
Buhara, o zaman bir byk ilim ehri idi. Fakihler ve bilginler
ile doluydu. Pek ok camisi, medreseleri vard. Hepsi yanp kl oldu.
Sanki dnk gn Buhara yokmu gibi bir yangn yerinden ibaret kal-
d.
Sonra Cengiz Han, halk tutsak ederek askerine letirdi. Kadn-
lar ocuklar birbirinden ayrlrken yrekleri delen feryatlar Tatar-
lar hi etkilemedi. Onlar paylarna den Mslman kadnlarnn
aktan rzlarna geiyorlard. Bunu gren Mslmanlarn ellerinden
bir ey gelmeyip yalnz alyorlard.
iz Han, Semerkant'a yrd. Buhara esirlerini de beraber
gtrd. Ama onlar yaya yrdklerinden yolda yorgun dp de y-
ryemez olanlar Tatarlar ldryorlard. Bylece altyzonyedi sene-
r. I.lukarrem aynda gidip Semerkant' sardlar. Semerkant'da Har-
.
:
il:::. elli - altmbin kadar askeri vard. Halkn mikdar ise sa-
fBDdL Harzemah askeri, Cengiz'in kalabaln grp rktler. Ba-
lanntia cesur ve tedbirli bir komutanlar olmadndan ou savuup
E ar.un zerine iinde yaad an az rastlanr bir kiisi olan
Hki abnn sahibi Mergnnl Ebu Ali, ehrin dier fakihleri ile
: t Cengiz'e kar ktlar ve aman istediler. Cengiz, onlara aman
verdi ve ikram etti. Ama ehrin babo takm, Harzemah askerinin
kalamyla birlikte arpmaya kalktklar iin Cengiz fkelenerek sal-
i.r.p erir girdi ve btn halk kltan geirdi.
fda Oktay ile aatay, Otrar' kuatmlard. Bu ehrin
korunmas iin Harzemah'm altmbin askeri vard. Kuvvetle kar
koydular. Oklar tkenince, bir sre de ta ile savunmaya getiler.
7i:arlar, yry ile kaleye girip muhafz olan nalck' diri olarak
utmular, halk da kltan geirmilerdi. Kaleyi ykp ve sonra nal-
::k' da eitli ikencelerle ldrmlerdir.
Cci de Cend zerine varp halkn ba emeye armak iin tc-
cardan Hac Hasan adl birini elilikle onlara gnderdi. Cend halk ise
ldrdler. Cci fkelenerek kaleyi ele geirince halkn toptan l-
Jrmt. Sonra birka ehri alp ykt ve halkm kltan geirdik-
888
ten sonra Hocend ehrini sard. Muhafz Timur adh bahadr, bir s-
re direni gsterdi. Yiite vurumusa da sonunda bir ey yapamaya-
can anlayarak kat.
Beri tarafta, Cengiz Han, Semerkant iini bitirdikten sonra Ha-
zemah' tutmak zere Horasan yakasna ete ve Soydam adnda iki
komutanla iki ordu gnderdi. Horasan tarafnda onlara kar koyacak
asker vard. Ama Tatarlardan halk o kadar rkmt ki, onlarn Cey-
hun nehrini getikleri iitilince halk, blk prk olarak her biri bir
yana gitti. Harzemah, yalnz en yakmlar ile kald. Hemen Niabur'a
vard. Tatarlar da bir eye bakmayp ve bir yerde ilimeyip onun pe-
inden geliyorlard. Niabur'a yaklatklarnda Harzemah, savuup
Mazenderan'a gitti. Tatarlar ise onun izine basp onun kalkd yere
konuyorlard. Harzemah, kaarak sonunda Taberistan denizinin (S-
kn kaps) diye tanlan limanna eriti. Denizin iinde bir kalesi var-
d. Hemen gemilere binerek oraya can att. Bir sre soma da ld.
Ama o kaleden gelip giden olmad iin bu durum beri tarafa
bilinmiyordu. Kimi Harzemah, Hemedan'da, kimi Faris tarafnda l-
m de lm gizlenmi diyorlard. Ksaca gzden kaybolup iin do-
rusu daha bilinmiyordu. Bu ise Horasan ile Bildcebel denen Acem
Irak' halk hakknda byk bir felket idi. Byle iki byk lkede
yaayanlar, padiahlarnn sa m, l m olduunu bilmiyorlard.
Balarnda kendisine uyacaklar bir idareci yoktu. nk Harzemah,
byle zamanlarda ie yaracayacak adamlar ldrmt. Vahi Mo-
ollar ise insanlar ldrp, ehirleri yamalayp yktklar bir sra-
da, halk bir uurda toplayp da bu dmanlara kar savunmada
bulunacak kimse yoktu.
Harzemah ad geen limandan gemilere binip uzaklatktan son-
ra Tatarlar oraya eritiler. Artk Harzemah'a erimekten umutlarn
kesince geri dnp Mazenderan ehirlerine girip yamaladlar. Halkn
kimini ldrdler, kimilerini de tutsak ettiler. ehirleri de yaktlar.
Harzemah Rey tarafna gelmi diye iitince hemen Rey tarafna git-
tiler. Yolda Harzemah'm anasna ve kadnlarna rastlayarak onlar
tutsak ve mallarn ellerinden aldlar.
Harzemah Muhammed'in anas (Ismet'd-Dnya ve'd-Dn Ulu
Trkn Hatun) bir byk Trk aireti beyinin kz idi. Harzemah
Muhammed'in tahta knda bu Trkler, onun bana toplandn-
dan hkmeti pek ok kuvvetlenmiti. Bu Hatun da pek byk bir
etkinlik kazanmt. Bu kere olunun bana gelen felketi duyunca
onun kadnlarn, mcevherlerini ve dier mallarn yanma alarak
Bildcebel'e gitmek zere Harezm'den karak Rey ehrine doru ge-
lirken Tatarla karlanca tutsak olmulard. Yanlarndaki mal ve e-
yalar ise Harzemah'larm bunca yllardan beri toplam olduklar ok
deerli eylerdi. lerinde benzeri grlmedik pahada mcevherler ve
nefis mallar vard. Hepsini Tatarlar, Semerkant'da bulunan Cengiz
Han'a gndermiler idi.
Soma bu Tatarlar, Rey ehrini de ele geirdiler. nsanlar ldr-
8 8 9
dler, ehri yamaladlar. Kadn ve ocuklar tutsak ettikten sonra
Hemedan'a giderken uradklar ehirleri de ayn ekilde yakp yk-
tlar. Hemedan'n banda bulunan kii, hediyelerle kp ehirliler
iin aman istedi. stenen aman verildi. Oradan gidip Zencan' vurdu-
lar. Pek irkin ve zalimce iler yaptlar. Gariptir ki, slm askerlerin-
den ve baka milletlerden, zellikle babo ve yamaclardan birok
halk. bu Tatarlara taklarak Tatarlarn alaklklarna katldlar.
Bundan sonra Tatarlar Kazvin'e dayandlar. Halk kar koydu-
undan, kl zoru ile ehre girdiler. Halk kanl bir sokak savama gi-
riler. Baklar ile ehir iinde birbirine girdiler. ki taraftan pek ok
adamlar ldrldkten sonra Tatarlar, Kazvin'den kp gittiler. Halk,
kendi ehitlerini saynca krkbin'i at grlmtr.
Tatarlar, Hemedan'da ve Bildcebel (Acem Irak') nda iken k
mevsimi girince, Azerbaycan'a doru hareket ettiler. Yine getikleri
yerleri yamalyor, yakp ykyor ve halkn ldryor, kimilerini de
tutsak ediyorlard. Bu ekilde Tebriz'e geldikleri zaman, Azerbaycan
emri olan (Pehlivan olu zbek) orada idi. Srekli iki imekte bu-
lunup, Tatar ile arpmak hatrna bile gelmedi. Hemen onlara adam
gndererek mal ve binek hayvanlar vermek artiyle bar isteyince,
onlar da uygun karladlar ve bu eyleri alarak Tebriz'den ayrldlar.
Souu az, otla bol yerler aramak zere deniz kysna doru yr-
yerek Mokan'a eritiler. Yolda Grc ehirlerine uradklarndan b-
yk bir Grc frkas kp, Tatarlar zerine saldrmlarsa da onlar
da bozguna urayarak ou lmtr.
Grcistan kral, (Pehlivan olu zbek) e eli gnderip onunla ba-
rmak ve Tatarlar aleyhine birlemek istedi. zbek ona da uygun ce-
vap vererek, k bitince birlikte Tatarlar zerine yrmek zere ka-
rar vermiler. el-Cezire ve Ahlat emri olan (Adil olu Melik Eref) 'in
de evet'ini almak iin, ona da haber salmlar ve Tatarlar bahara ka-
dar dururlar sanmlar.
Tatarlar ise Grcistan tarafna yrdler. zbek'in klelerinden
Akku adl klemen de onlara katld. O taraftaki dalar ve ovalarda-
ki Trkmen ve baka kavimlerden birok halk bana toplad. Tatar-
lara katlmak zere onlarla haberleti. Onlar da kabul etti. Akku,
bandaki kalabalk ile Tatarlara nc kuvvet olarak salam bir Gr-
c kalesini alp harab ettikten sonra ky ve kasabalar yamalayarak
Zilkade aynda Tiflis'e yaklatklar zaman Grcler, toplanp Akku
zerine atldlar. Pek ok askerini krmlar iken geriden Tatarlar eri-
ip Grcleri byk yenilgiye uratmlar, oklarn ldrmlerdir.
O ada yetimi kimi tarihiler diyorlar ki: in snrndan kp
da bir sene dolmadan lkeleri harab ederek, Irak snrna ve bir yan-
dan da Grcistan'a kadar gelmek bu Tatarlardan baka bir millette
olmas, eski ve yeni tarih kitaplarnda duyulmu deildir. Hi kuku-
suz bizden sonra zaman uzayp da bu olaylar dnen kimse inan-
maz ve gerekten olduunu kafasna sdramaz. Hakk da var. Ama
urasna da baksn ki, biz ve adamz olan teki tarih yazclar, bu
890
Tatar olaym bir zamanda yazdk ki, o zaman bu olay, yaygn ve n-
l olduundan bilgin ve chil herkes, onu ayn ekilde bilirlerdi.
Bu tatarlar altyzonsekiz senesi balarnda Grcistan'dan dnp
Tebriz'e geldiler. Tebriz emrinden bir miktar mal ve hayvan aldk-
tan sonra gidip Meraga ehrini kuattlar. Burann hkmdar Rn-
dez kalesinde yaayan bir kadnd. Mancnklar kurup kaleye saldr-
dlar. detleri zere slm esirlerini ileri srp zorla savatrdlar ve
harp ile ehre girdiler. Saysz adam ldrdler. lerine yarayan ey-
leri alarak kalann yaktlar. Sonra Erbil'e doru gittiler.
Tatarlarn zerlerine geldiklerini duyunca Musul halk, korkuya
kapld. yleki kimileri ge bile hazrlandlar. Erbil sahibi (Muzaffe-
rddin Gkbr), Musul sahibi Bedreddin'e mektup yazp yardm is-
tedi. O da bir miktar asker gnderdi. Kendisi de Tatarlarn gemesini
engellemek ve yol zerindeki boazlar korumak iin o yana gitti.
Erbil dalarnn sarplndan tr Tatarlar, beri tarafa dklr
ve Arap Irak'na sarkarlar diye (Halife Nasr) tel etmekle Bedred-
din'e ve Gkbr'ye yazl emir yazp, Tatara engel olmak zere kendi
askerleriyle Dakvaka ehrinde birlemelerini emretmi olduundan,
Safer aynda Gkbr, Erbil'den hareket etti. Musul askeri de yr-
d. Birok gnll asker de onlara katld.
Halife, Melik Erefe de askeriyle birlikte hareket etmesini ve on-
larla birlemesi iin yazl emir gnderdi. Oysa Melik Erefin kardei
ve am emri olan Melik Muazzam, Harran'a gelip Dimyat' Hallar
elinden kurtarmak iin, onu Msr'a gitmek zere am tarafna gn-
dermek zere bulunduundan ve Msr'n tehlikede olduundan sze-
derek Melik Eref, Halife'den zr dileyerek am'a gitmek zere sefer
hazrlklarna balamt.
Muzaffereddin Gkbr ve tekiler, Dakvaka'da toplannca, Ha-
life de Irak'n en byk komutan olan klesi Kutemir ile' dier baz
komutanlarn oraya gnderdi. Ama yanlarndaki asker sekizyz at-
ldan oluuyordu. Hepsine babu olan Gkbr, askerin azlna ba-
kp Tatarlarn zerine varmaya cesaret edemedi. Toplanm bulunan
asker de biraz durduktan sonra dald.
Tatarlar ise Hemedan'a gittiler. Orada tahsildarlk yapan bir
adamlar vard. Ondan mal istediler. O da halk sktrd. Halk ara-
snda karklk kt. Sz ayaa dt. Mal toplaycy ldrdler. Ta-
tarlarla savaa tututular. gn pek iddetli vurutular. ki taraf-
tan pek ok adamiar ld ve yaraland. Tatarlar klla ehre girdi-
ler. Silh ilemeyen dar sokak balarnda baklarla dtler. Pek
ok Tatar krdlar. Ama sonunda yenildiler. ok az kap saklanarak
kurtuldular. Geri kalan Tatarlar ldrdler. ehri de yaktlar. Azer-
baycan'da baz ehirlerden bar yoluyla mal aldlar. Kimi ehirleri
de kl zoruyla alp yamaladlar ve harap ettiler. Halkn kltan ge-
irdiler. te bu srada Eran'dan Blkan ehrini alp, onu da bu e-
kilde harab ettikten sonra Grcistan'a yrdler. Grcler, byk
bir kalabalkla Tatarlar karladlar. Pek iddetli vurutular. Ama
891
sonunda bozguna uradlar. Otuzbin kadar l verdiler. Pek ok e-
hirleri boalttlar. Tatarlar da ehirleri yamalayp harab ederek Da-
stan tarafna gidip amah'yi aldlar. Harab ettikten sonra Der
bend-i irvan' geip Lan, Lekri ve baka kabileleri vurup talan ede-
rek, anszn Kpak'a vardlar. Kpak halknn hepsi Trk idi. Gfii
avlandlar. Zamannda toparlanamadklar iin dalara ve sazlklara
sndlar. Birou da Rusya'ya gittiler. Tatarlar aleyhine Ruslarla
birletiler.
Kpak'n yaylak ve kla oktu. Tatarlar burada bir sre yerle-
ip kaldlar. Sonra altyzyirmi senesinde Rusya'ya yrdler. Rus
ve Kpak Trkleri bunu renince toplandlar. Byk bir kalabalk-
la Tatarlara kar yrdler. Tatarlar kaar gibi yaptlar. Onlar da
pelerine derek oniki gn Tatarlar geri ve onlar ileri gittiler. Ta-
tarlar ise onlar bu suretle aldatarak epeyce yorduktan sonra birden
bire dnp Ruslarla, Kpak Trkleri'nin zerlerine atldlar. Onlar
da direndiler. Benzeri grlmedik kanl bir sava oldu. gn srd.
Sonunda Tatarlar yendi. Ruslarla Kpak halknn sava alannda
p-rk ::k :1uiu kala: Bozgun bir ekilde dnlerinde Tatarlar, iddetle
onlarn pelerine dtler. ounu krdar. Pek az kaarak Rusya
ehirlerine eriebildi.
Sonra Tatarlar, altyzyirmi senesi sonlarnda Bulgar lkesine
akn ettiler. Bulgarlar birka yerde pusular kurdular. Tatarlar pusu
yerini geince pusudaki asker kp nlerinden ve geriden saldrarak
Tatarlar ortaya aldlar. Kl rdler. Tatarlarn ounu krdlar.
Pek az kurtuldu. Onlar da artk Kpak'da duramadlar. Geri de d-
nemediler. Byk Bozkr'a giderek Cengiz Han'a katlmlardr. Bul-
gar kavminin Mslman olduklar yukarda gemiti. Drtyzotuz
senesi olaylarnda... te ete ve Soyda ordularnn sonu budur.
Cengiz Han, bu iki bakomutan Semerkant'dan Horasan taraf-
na geirdikten sonra Fergana ve Tirmiz ve salaml ile nl Kelne
kalesi zerine bir ordu gnderdi. Bu ordular gidip grevlendirildikleri
yerleri aldlar. Evvelki Tatarlarn yaptklar insanlar kltan geir-
me, yamalama ve ehirleri yakp ykma ilerini yerine getirdikten
sonra Semerkant'a dndler.
Sonra Cengiz Han, oullarndan biriyle Harezm zerine bir ordu
gnderdi. Baka bir ordu hazrlayarak onu da Horasan yakasna ge-
irdi.
Evvelki ordu, Harezm'e geldi. Harzemah'n kaybolup lmesinden
sonra akrabasndan Humar Tekin orada hkm srmeye balamt.
kp Tatarlarla byk bir sava yapt. Ama Tatarlar, onu pusuya u-
ratp yzbin kadar Mslman ehit ettiler. Harezm, Grgen ehrini
kuattlar. Harezm halk, yiit insanlard. iddetle savunmaya geti-
ler. Kuatma be ay srd. ki taraftan pek oklar ld. Ama Tatar-
larn ls oktu. Tatarlar Cengiz'den yardm istediler. Pek ok asker
gnderdi. Din asker Harezm'e ulanca Tatarlar birbiri ardndan ile-
ri atlarak ehrin bir mahallesini ele geirdiler. Halk ok altlar.
8 92 PEYGAMBERLER VE HLFELER TARH (.Cilt: 2)
iddetle vurutular. Ama o mahalleden Tatarlar karamadlar. Ta-
tarlar ise birer birer teki mahalleler zerine saldrdka halk, hatt
kadn ve ocuklar bile savarlard. Bylece Tatarlar, btn ehri ele
geirder. Halk yok ettiler. Bulduklar mallar yamaladlar. Cey-
hun eddini atlar. Su ehri basd. Binalar ykld. Kede bucakta
gizlenmi olanlar da ya suda bouldu, ya da yklan binalar altnda
kald. O zaman Harezm ehri, bilginlerin, iyilerin ve marifet sahiple-
rinin bulunduu bir yerdi. Hepsi yok olup gitti.
Ksaca Mslmanlar hakknda benzeri grlmedik bir facia ol-
du... Sonra Tatarlar btn Harezm lkesini ellerine geirdiler. Sanat
ve meslek sahiplerinden yzbin kadar adam seip, gerisini ldrdler,
Horasan tarafna geirilen ordu da altyzyetmibir senesi iin-
de Belh'e vard. Kimseye dokunmadlar. Ancak bir inzibat memuru
koydular. Sonra Zevzan' ve teki birka ehri alp, birer mutasarrf
tyin ettiler. Fakat genlerini alp asker etti. Sonra Talkan'a gitti.
Talkan, birok ehirleri olan bir vilyet idi. Orada Mansurkh adn-
da salam bir kale vard.
Tatarlar bu kaleyi alt ay kuattlar. Gece gndz saldrda bu-
lundular. Alamadlar. Durumu Cengiz Han'a bildirdiler. O da byk
bir ordu ile gitti. Drt ay kuatmay srdrd, kaleyi zorlad. Yine
alamad. Sonra birka tahtadan ve bir kat topraktan olmak zere ka-
le duvar yksekliinde bir bur yaptrd. stnden askerini kale ii-
ne yrtt. Kaledeki svariler kp kurtuldular, ama yayalar toptan
ldler. Tatarlar da kadn ve ocuklar tutsak edip, mal ve eyalar
yamaladlar.
Sonra kan-dkc Cengiz, Merv'e byk bir ordu yollad. O za-
man Araplardan ve Trklerden ve baka Mslmanlardan Merv'de
yzbini akn halk toplanp, Merv dnda ordu kurmulard. Tatar-
larla iddetli vurutular. Sonunda yenildiler. ou ld, ya da tutsak
oldu. Az says da kurtuldu. Sonra Tatarlar, Merv ehrini de sardk -
dan sonra aldlar. Halkn ldrdler. lenleri saydlar. Yediyzbin
kadard.
Tatarlar bundan sonra Niabur'a gittiler. Merv'de yaptklarm
orada da ilediler. Tus'a da bir frka gnderdiler. Tus'u ve Mehed'i de
harab ettiler. Ondan sonra Herat'a gittiler. Halkna aman verdiler.
ehri ele geirdiler. Ama ilerinden kimini de ldrdler. Herat'da
inzibat ilerine bakacak bir komutan braktlar. Oradan Gazne'ye git-
tiler.
O zaman Gazne'de Harzemah'm olu Celleddin vard. Babas-
nn askerlerinden altmbin kadar yannda toplanmlard. Yaplan
savata Tatarlar byk bir bozguna urattlar. ounu ldrdler.
lerinden kurtulanlar, Talkan'a gittiler. Cengiz'e durumu anlattlar.
Herat halk, Tatarlarn bozguna uradklarn duyunca Tatar in-
zibat komutann ldrdler. Bunun zerine Cengiz, Herat zerine
oka asker gnderdi. Tatarlar zorla Herat'a girip halk ldrp, mal-
CENGZ L\ SLM LKELERNE SALDIRMASI
893
larn yamalayp ve oluk ocuklarn tutsak edip, ehri de atee ve-
rerek Talkan'a gittiler.
Derler ki: Herat'daki ldrlenlerin says birbuuk milyonu a-
knd. Fakat ilerinden erefeddin adl biri, onbe adamla kurtulup
blge halkndan da yirmibe kii kurtularak hepsi krk kadardlar.
Onbe sene Herat'da ancak bu krk kii yaamlardr. Bundan sonra
Cengiz Han oullarndan biriyle Gazne zerine daha byk bir ordu
gnderdi. Bu ordu Kabil'e geldi. slm askerleri ile yaplan savata
yine yenilip bozguna uradlar ve Tatarlarn ou ld ve slm as
kerleri byk ganimetlere kondu. Tatar ordusunda bulunan Msl-
man esirler esirlikten kurtuldu.
Ama ganimet mallarnn bllmesi srasnda askerler arasnda
karklk ve anlamazlk kt. Komutanlardan Burak adnda bir yi-
it vard ki, ok cesur ve tedbirli bir kiiydi. Bu kere Tatarn bozgu-
nuna o sebep olmutu. Celleddin'in akrabasndan olan Herat valisi
Melik Han arasnda ganimet mal yznden tartma ve kavga ka-
rak Burak'n kardei ldrlnce Burak, gcenip Hind'e gitti. As-
kerin iinden otuzbin kii de ona katld. Bu yzden Celleddin'in as-
keri azald. Burak gibi bir cesur ve tedbirli komutandan yoksun kal-
d. Bundan dolay Celleddin tel ve endie iinde iken Cengiz'in or-
dusunun banda Gazne zerine gelmekte olduu haberini ald. Cen-
giz Han, byk bir ordu ile urad yerleri harab ederek Bamyan ka-
lesini sarnca, olu Tli'nin oluna bir ok saplanarak ld. Cengiz, ok
fkelendi. Kaleyi ele geirince hayvanlar bile ldrp, burada canl
diye bir ey brakmad. Oradan Gazne'ye yneldi.
Celleddin'in kuvveti azaldndan savuup Hind'e doru kat.
Cengiz de peine dt. Sind nehrinde ona eriti. Celleddin'in bekle-
dii gemiler daha gelmemiti. ster istemez yanndaki askerle savaa
giriti. ki taraf da pek ok l ve yaral verdi. Tatarlar gerilediler.
Evvelce istenen gemiler de gelince Celleddin, hemen drtbin kadar
askerle Hind tarafna geti. Ertesi gn Cengiz Han, Gazne'ye geldi.
Halkn ldrp, mallarn yamalad ve ehri yakt, ykt yerle bir et-
ti. Pek garibdir ki; bu srada Grcistan hkmdar lp, soyundan
yalnz bir kz kald iin Grcistan hkmdar oldu. Onu evlendire-
rek Grcistan' idare etmek zere Grclerin bir hkmdar olu ara-
dklarn, Erzurum hkmdar (Seluklu Kl Arslan olu Turul
ah) duyunca, o kz oluna istedi. Onlar da kabul ettiler. Fakat o-
lunun Hristiyan olmasn art kldlar. Turul ah da bu art kabul
ederek, oluna Hristiyan olmasn emretti. Olu da Hristiyan olarak,
altyzyirmi senesinde o Grc prensesle evlendi. Oysa prenses, bir
klesini severmi. ahzade onu bilirmi, ama gz yumarm. Bir gn
Melike ile kleyi bir yatakta grnce dayanamayp tartnca, Melike
onu bir kaleye tktkan sonra kendisine baka bir gzel koca arad.
Gence halkndan bir Mslman bulup getirdiler. Melike, onu beendi.
Ama Hristiyan olmasn ileri srnce, delikanl reddetti. Bylece ni-
kh yaplamad. u Melike ve ahzade gibi dkler, Cengiz gibi kan
dkclerin terbiyesine lyk olurlar. Ne are ki, kuru yan sra ya
da yanar. te zlecek nokta burasdr.
Cengiz Han, Gazne blgesini toptan yakp yktktan sonra, Hora-
san'n yakp yklmadk yeri kalmasn diye, o tarafa bir ordu kard.
Kendisi Sind rma kenarnda, Klfu ehrinde bir sre dinlenai. O
srada ordusunda veba kt. ok adam ld. Bunu esirlerin oklu-
undan bildi. Hemen emretti. Ordusunda ne kadar Mslman tutsak
varsa hepsini Tatarlar ldrdler. Ondan sonra kan-dkc Cengiz,
Trkistan'a dnd.
Horasan'a gelen ordu altyzyirmibir senesi iinde yine Horasan
blgesini dolaarak Kam ve Kaan gibi evvelki istilda Tatarlarn er-
rinden kurtulmu olan ehirleri de harab edip, halkn ldrerek, ek-
sik braktklar buralardaki yakp ykmay ge de olsa yerine getir-
miler, sadece baz san'at ve meslek sahiplerini Trkistan'a gnder-
milerdir.
Ksaca Horasan gibi bayndr bir yre, bu karklklar srasnda
yle yakp yklmt ki, bir adam, Ceyhun kysyla Esterbd'a kadar
gitse insan leincen baka yiyecek ey bulamazd. Acem Irak' da y-
lece yanp yklmt. Derler ki: Cengiz Han, dnnde Buhara'ya u-
rayp kendisine slm dininin esaslarn anlatacak bir adam istemi.
Kad erefeddin ile bir vaiz gnderilmi. Cengiz'in huzuruna girmi-
ler. Kelime-i ehadet ile namaz, oru, zekt ve hacc anlatmlar. Hep-
sini beenmi. Ancak hac hususunda duraklam ve, Belli ki, Mek-
ke'de iftilik yaplamadndan halk, giden haclardan ihtiyalarn
grmeleri iin Cenb- Hak, onu da emretmitir... diye aklnca yo-
rumlamtr. Onlar dar ktklar zaman Kad erefeddin, onun s-
lm olduuna hkmetmi. Ama vaiz Efendi, inanmamtr.
Sonra Cengiz Han, Semerkant'a varnca kl artklar olan b-
ginler ve eyhler onu karlamaya ktlar. O da bilginleri verger d-
nda tutarak, ellerine yazar verdi. Oradan gp Seyhun kenarna
gitti. Oullar Oktay ve aatay gelip, orada orduya katldlar. Ha-
rezm'i yakp ykm olan olu Cuci de gelip babasna kavutu. Pek
ok armaanlar ile beraber yzbin at getirdi.
Altyzyirmibir senesi iinde Cengiz Han, bakenti Karakurum
ehrine vard. Kadnlar ve torunlar onu karladlar. O zaman T-
li'nin olu Kubily on yanda ve teki olu Hlgu dokuz yandayd.
Kubily bir tavan Hulgu da bir ceyln avlam olduklarndan b-
yk babalarna sundular. O da ok honud oldu. Torunlarn okadL
Soma akrabasna byk ziyafetler verdi. Hepsine derecelerine gre
armaanlar verdi.
Ksaca o zaman slmiyetin balangcndan beri Mslmanlarn
bana gelmeyen felketler gelmiti. Uzak - batdan ve kuzeyden kan
Hallar, am yresinin nemli ehirlerini ele geirdikten sonra Dim-
yat' da alarak Msr' zorlarken uzak - doudan kan Mool ve Ta-
tarlar da ksa srede Maverannehir ehirleri ile Horasan, Irak, Acem
ve Azerbaycan' vurup yamalayarak ve yaayan halkn te ikisin-
DMYATIN KURTARILMASI
895
den ounu ldrerek bunca bayndr ehirleri yakp yktlar. Kadm
ve ocuklar ldrmek, gebe kadnlarn karnn yarp karmiarndaki
ocuklarn ldrmek gibi insan kan alatacak ve tylerini rperte-
cek facialar ilediler (Nefislerimizin ve dmanlarmzn ktlklerin-
den Allah'a snrz).
Cengiz Han, Karakurum'a geldikten sonra, ok zaman-gemeyip
(Tibet Zemin) Han' iderko beyzbin askerle Cengiz Han zerine
yrd. Aralarnda benzeri grlmedik kanl bir sava olmu, Mool-
larn dediklerine gre yzbin adam krlm ve iderko bozguna u-
ramtr.
D i my a t ' n K u r t a r l ma s
Hallar Dimyat' alarak Msr' zoriuyorlard. Melik Kmil, kar-
delerinden ve akrabasndan yardm istediinden Hama emri ve Me-
lik Aai'in damad (Takiyy'd-Din olu Melik Mansur) ona yardm
iin Meiik dil'in kzndan doan byk ogiu (Melik Muzaffer) 'i Ha-
ma askeri ile altyzonalt senesinde Msr'a gndermiti. O srada Me-
lik Muzafferin anas Melike ve altyzonyedi senesinde babas Meiik
Mansur ld.
Melik Mansur, cesur, bilginleri seven kendisi de bilgin bir kiiy-
di. Hizmetinde bilginlerden ikiyze yakn sarkl vard. Tarih ilminde
Mizmar ve Tabakt- uara gibi birok eserleri ve gzel iirleri
vardr. lnce yerine Msr'daki byk olu (Melik Muzaffer) 'in ge-
mesi gerekirken kk kardei (Mansur olu Nasruddin) ona kyas-
lannca daha yumuak huylu olduundan, Mansur'un veziri ve komu-
tanlar Nasr' tercih ederek onu babasnn yerine setiler.
Nasr, o zaman am emri (Melik Muazzam) 'm maiyetiyle Nab-
ls'de bulunuyordu. Emr olunca (Melik Muazzam) 'a belli bir mik-
tar mal vermeyi sz vererek, onun izniyle Hama'ya gelip Emirlie ge-
ti. Ama sz verdii paray veremediinden (Melik Muazzam) gcen-
di. Sonra da onun aleyhinde oldu.
Melik Kmil ise Muzaffer'e iyilik borlu olduundan, emirliin
Nsr'a evrilmesinden dolay gcenmiti. Ama byle kk eylere
eyleip duracak zaman deildi. nk Hallar, kendisini zorlamak-
tayken kardei (Melik Eref) dou gaileleriyle urayordu. Sonradan
Tatarlarn Irak snrlarna yaklamalar zerine Halife de Melik E-
refi o tarafa aryordu. Msr'n tehlikesi ise gnden gne artmak-
tayd.
Bunun zerine Meiik Muazzam, Harran'a gidip kardei Melik E-
refi Msr'n yardmna kesin bir dille ard. Melik Eref, askerini
toplad. Halep askerini de yanna alarak Hama'ya varnca Hama em-
ri Melik Nasr' da ard. Nasr ise ya Melik Kmil, Hama'y kendi-
sinden alp kardei Melik Muzaffer'e verirse diye kukuland. Melik
Eref, ona kuvvetli gvence vererek onu da Hama askeriyle beraber
srkleyip gtrd. Humus sahibi (z olu irkh olu Muham-
med olu irkh olu Melik Mcahid) ve Baalbek sahibi (z olu
Eyyb olu Ferruh ah olu Melik Emced Behram ah) da Melik E-
ref ile birlikte hareket ettiler. Melik Muazzam da am askeriyle y-
rd. Hepsi birlikte Msr'a yneldiler.
Meiik Kmil, Mansure'de Hallarla vurumakta iken onlar byle
byk bir ordu ile Mansure'ye vardklar zaman Mslmanlar yrek-
lendi, arpma kzt. Hallarn da gzleri yld. Bununla beraber
Adiloullar zaman ve durumlar gerei Hallar'a ok uygun artlar-
la bar yapmay teklif ettilerse de onlar kabul etmeyip, yerine geti-
rilmesi imknsz birtakm artlar ileri srdler.
O srada slm askerlerinden bir topluluk, Dimyat yakasndan
Hahlar'n bulunduu tarafa geerek Nil'i yarp bir byk gedik a-
tlar. Nil'in tama mevsimi olduu iin, su hemen karay bast. Dim-
yat ile Hallar ordusunun aras kesildi. Zahireleri tkendi. A kald-
lar. Aman dilediler.
Grme srasnda kimi komutanlar, Hallara aman vermemeyi
uygun grdlerse de, slm ordusu seneden fazla sefer zerinde
olduklarndan yorgun kalp, harlklar da kalmamt. Bara karar
verdiler. Hahlar'n Dimyat' terketmesi artyla bar yapkh. Hal-
lar altyzonsekiz senesi Receb aynda Dimyat' Melik Kmil'e tes-
im edip gittiler.
Kuds Kral unvanl Kont da Avrupa'ya dnd. Ama Papa bu
seferden honud olmad. Yine Avrupa halkm Hal seferlerine kkrt-
maya balamt.
Bartan sonra slm askerleri yerlerine dndler. Her ne kadar
Melik Kmil Hama emirliine Mansur'un byk olu Melik Muzaf-
ferin atanmasn istiyorsa da, Melik Eref, Msr'a giderken (Mansur
olu Nasr) 'a gvence vererek Msr'a gtrm olduundan onun Ha-
ma emirliinde kalmasn gerekli gryordu. Melik Kmil de ona bir
ey diyemiyordu. Bu yzden Hama emirlii, iki karde arasnda eki-
meli kald. Fakat bu durum zamann en iyi Meliklerinden olan Adil-
oullar arasnda blnmeler ve bozumalar dourdu.
Melik Nasr, Hama'y ele geirince Melik Muazzam'a belli bir
miktar mal vermeyi sz vermiti. Fakat bunu yerine getirememiti.
Melik Muazzam ise bunu Hama'nn alnmasna bahane sayarak alt-
yzondokuz senesinde, Hama zerine yrd. Selemiye'yi alarak ge-
lirine el koydu. Maarra'y ele geirdi. Sonra Hama'y da almak dn-
cesindeydi. Melik Eref ise daha nce gezmek iin Msr'a gitmi oldu-
undan Hama olaylarn duyunca Melik Kmil'e ikyet etti. Melik
Kmil hemen altyzyirmi senesi iinde Melik Muazzam'a zel memur
gnderdi. Bu grevli, Melik Muazzam'm yanma varp Sultan emre-
diyor ki, Hama mlknden kasn deyince Melik Muazzam, Ba-
stne diyerek am'a dndyse de Melik Kmil ve Erefe gcenip
kin balad. Melik Eref de el-Cezire'ye dnmt.
HCAZ OLAYLARI 897
Sonradan Melik Kmil ile Melik Eref arasnda yaplan birok ya-
zmalar sonunda Selemiye, Hama'dan ayrlarak (Mansur olu Melik
Muzaffer)'e verilmitir. Ama Melik Muazzam'n kardeleri hakknda-
ki kini de artmtr.
yieki Melik Adilin lmnde olu (Meiik ahabeddin) elinde
yalnz (Sr) ile (Urfa) kalp, teki dou ehirleri, hep Melik E-
refin elindeydi. Eref ise ocuksuz olduundan kardei (Melik aha-
beddin) 1 kendisine veliaht eyleyip, Sr ile Urfa'y elinden alarak
onlara bedel Meyyfarikn ile birok geni memleketleri olan Ahlat
vilyetini vermiti. ahabeddin, gidip Ahlat' ele geirmitir. Melik
Muazzam ise onlarn aralarn bozdu. ahabeddin ile Eref aleyhine
anlat. Erbil emri Muzafferddin Gkbr de bu anlamaya girdi.
birlikte Melik Eref zerine harekete hazrlandlar.
Meiik Eref, bu durumu renince Melik Kmil'e ikyet etti. O
da Msr'da sefer hazrlklarna balamakla beraber Melik Muazzam'a,
Eer Erefin zerine varrsan ben de am' alrm diye haber yol-
laynca Melik Muazzam durmak zorunda kald.
Ama Gkbr, Melik Erefin tarafls ve Musul emri olan Bed-
reddin L'l' zerine aityzyirmibir senesinde yryerek onu Mu-
sul'da kuatt. Musul ise salam bir ehir olduundan Melik Eref,
onun zerinde durmad. Hemen Ahlat zerine yrd. ahabeddin!
sarp sktrarak teslim zorunda brakt. zr dileyip yalvarmasndan
dolay Meyyafarikyn' ona brakp, ancak Ahlat' eiinden alp, oraya
bir vali gnderdi. Kendisi de dnd. Gkbr de dokuz gn Musul'u
kuattktan sonra bir sonu alamadan dnmt.
H i c a z Ol a y l a r
Mekke emri (Alev Hseyn dris olu Katade) doksan yana
ulamt. Hkmeti Yemen'den Medine snrlarna dek uzanyordu.
Yenbu' kalesi de elindeydi. lknceleri gzel ahlkl iken sonra zulm
yolunu tutmu ve Mekke'de birtakm zlimce yeni vergiler koymutu.
Altayzonsekiz senesi ortalarnda Medine'yi, emrinden almak
zere byk bir ordu ile kmsa da yolda hastalanp dnmek zorun-
da kaldndan askerle kardeini ve olu (Katade olu Hasan)! gn-
Jerdi. Oysa Katade ld zaman yerine kardei gemek istedii (Ka-
tade olu Hasan)'a sylendiinden, hemen kalkp amcasn bodur-
na ve dnp Mekke'ye eritiinde babas, onu azarlaynca onu ela
bodurdu. Fakat lm gizlendi. Onun tarafndan Yenbu' muhafz
elan kardeine gelmesi iin mektub gnderdi. O sr'atle gelince,
... da ldrm ve babasnn tahtna oturmutu.
Ar.;a (Katade olu Rcih) adnda baka bir kardei daha vard.
" 1 :. dnda, l Araplar iinde bulunuyordu. Hac mevsiminde Irak
kafilesi ile Akba adl Hac emri gelirken Rcih, ona varp, emirlii is-
F. 57
898
tedi. Onu ikna etti. O da uygun grm. Katade olu Hasan ise l
Araplarmdan ok sayda asker toplayarak kar kt. Bir yolunu bu-
larak Akba' tutturup idam ile kesik ban halka gsterdi. Halife'-
nin askeri onu grnce dald. Hasan da Mekke emirliinde kald.
Eyyboullarmdan Yemen Melik'i (Kmil olu Mesud Yusuf)
altyzondokuz senesinde hac iin Mekke'ye geldi. Arafat'ta her za-
manki gibi Halife'nin sancaklar dan stne dikilmek zere ilerle-
yince Melik Mesud, askeriyle ona engel oldu. Babas Melik Kmii'in
sancaklarn ne geirdi. Halife'nin adamlar, ona kar koyamadlar.
Halife Nasr, bunu renince pek ok can sklp bundan dolay Melik
Kmil'e ikyet etti. O da zr dileyerek geitirdi.
Melik Mesud ise Yemen'e dnnce ok durmayp, hemen ok sa-
yda askerle altyzyirmi senesi balarnda Mekke'ye geldi. Katade o-
lu Hasan ile savat ve ona stn gelerek Rebilevvel ay iinde Mek-
ke'yi ele geirdi ve bir vali atayarak Yemen'e dnd.
Slihlerden ve keramet sahiplerinden olup Yunusiye tarikatnn
pri olan eyh Yunus doksan yanda altyzondokuz senesinde Dr'-
ya bal Knye kynde ld (Allah srrn kutsal etsin).
Altyzyirmiiki senesi evval aynda Abbasi Halifesi (mam Na-
sr Lidinillh) yetmi yanda ld. Anas Zmrt adl bir Trk cri-
yeiydi. Krkyedi sene Halifelik, yapt. Fazilet ve deh sahibi, dzgn
sz syleyen, cesur ve kalp kuvveti olan bir adamd. mr ululuk ve
byklk iinde geti. Her zaman karsndakilere pes dedirtti. Ken-
disini ldrmeye kalkanlar aalandlar. Devlet ileriyle nemle il-
gilenirdi. Her tarafta habercileri vard. Kk byk halknn duru-
mundan haberli olurdu. Hkmdarlarn i ve d durumlarn bilir,
onlar eitli hilelerle birbiri aleyhine drrd. yleki Harzemah
aleyhine Tatarlar ile yazt sylenir. ok kimseler, onun gayb bil-
diini sanrlard. Kimisi, keramet sahiplerinden olduunu; kimisi de
cinleri kendisine hizmet ettiren kii olduunu sylerdi. Ksaca zeki
olup stn bir kiilii vard. Mu'tasm'dan sonra halifeliin heybeti
yok olmutu. mam Nasr, halifeliin heybetini diriltti. Ama onun l-
mesiyle bu heybet yine snd. Bununla beraber halkna zulmederdi.
Bundan dolay halkn ou memleketlerini terkettiler. O da onlarn
mallarna mlklerine el koydu. Bu yzden onun devrinde Irak lke-
si harap oldu. Bir de birbirine zt iler yapard. ilik taslayp mami-
ye Mezhebi'ne eilim gsterirdi. O kadar ki bir gn huzurunda Hz.
Peygamber'den sonra halkn en stn kimdir? diye bni Cevzi'den
sorulunca bni Cevzi, Hz. Ebu Bekir'dir, diye belirtemeyip Kz
onun evinde olandr diye cevaplamtr.
lnce olu (Zahir Biemrillh Muhammed Ebu Mansur) Halife-
lik tahtna oturdu. Adaletli hareket etti. Babas i, kendisi Snn ve
HARZEMAH OLU CELLEDDN'N DURUMU
babas zalim, kendisi adaletliydi. Ama Halifelii dokuz ay kadar s-
rp, altyzyirmidrt senesi Recep aynda lnce yerine byk olu
(Mustansr billh Ebu Cier Mansur) geti ve babas gibi adalet ve
iyilik yolunu tuttu.
Altyzotuzdrt senesinde Cengiz'in en byk olu Cci Han l-
d. Yerine olu (Butahan) gemitir. O srada Cengiz Han, bir korku-
lu rya grp, lmnn yakn olduunu anlad. ocuklarn ve to-
runlarn toplad. Birbirleriyle anlam olarak koyduu kanunlarla
i grmelerini vasiyet edip, olu Oktay' da veliaht klm olarak yet-
mi yanda o senenin iinde cehennemi boylamtr.
Cengiz'in beyzden fazla kadn varm. Fakat Cci, aatay,
Oktay ve Tli adlarndaki drt olu ile be kznn analar (Perdeko-
in) denen kadmm. teki kadnlardan da be olu vard. Fakat on-
lar deer veri bakmndan bu drt oluna eit deillerdi. Bu drd-
ne (Drt Rkn) denilirdi. Yani devletin drt ana direi saylrlard.
Cengiz Han saken Hata memleketlerini kardei (Cci Ksar)'a
vs Bulgar lkelerinden Harezm'e kadar olan yerleri, olu Di'ye ve
Uygur snrlarndan Semerkant'a kadar olan lkeleri, olu aatay'a
verdi. nc olu Oktay' veliaht etmi ve kk olu Tli'ye pek
ok sevdii iin onu yanndan ayrmad. Btn hazinelerini ona ver-
di ve bakente komu olan baz vilyetleri de ona ayrd. lnce va-
siyeti gerei Oktay Kaan kendisinin yerine geti. Kardeleri de ona
uymulardr.
H a r ze m a h Ol u C e l l e d d i n 'i n D u r u mu
Cengiz Gazne zerine saldnmca, Muhammed Harzemah'm olu
Celleddin kaarak Hindistan'a gitmi ve orada baz lkeleri ele geire-
rek bir kk hkmet kurmutu. Cengiz Han da Gazne'yi ve ona
bal yerleri, Celleddin gelirse yararlanamayacak biimde yakp yk-
tktan sonra memleketine dnnce Celleddin'in kardei (Gyaseddin
Tiz ah) Isfahan, Hemedan ve bild- Cebei'i ele geirmiken altyz-
yirmiiki senesinde Celleddin, Hindistan'dan dnerek Isfahan tara-
fna gelince Tiz ah, ona boyun eerek onun emri altna girdi.
Celleddin'in yannda gn grm, Tatar oklarndan arta kalm
d ::bin kadar sekin svari vard. Ama atlar yoktu. Hint'den gelir-
ken kimi katllara, kimi kzlere binmilerdi. lkeler harap olduun-
dan hayvan ve baka ihtiyalarn grlmesi de gt. Celleddin,
Acem Irak'ndan grebildii sefer hazrlklar ile Arap Irak' tarafna
yrd. Badad'a bir konak kalncaya dek yaklat. Askerini yayd.
Irak' yamalayarak kendisine gereken at, katr ve baka eyalar sa-
ladktan^ sonra Erbil'e doru yrynce Erbil emri Muzafferddin
Gkbr, onun itaatine girdi.
Sonra Celleddin, Azerbaycan'n merkezi Tebriz'e yrd. Azer-
baycan sahibi (Pehlivan olu zbek) kaarak Eran ehirlerinden Gr-
PEYGAMBERLER YE HALFELER TARH (Cit: 2)
cistan'a yakn olan Gence ehrine gitti. Celleddin de Azerbaycan'
aldktan sonra Grclerle iddetli bir sava yapt. Grcleri byk
bir bozguna uratt. Gence zerine asker gnderdi. Gence'yi de ele ge-
irdi. zbek, oradan da kaarak o tarafta bir kalede sakland. Orada
ld. Artk ad batt. Celleddin altyzyirmi senesi ortalarnda
Grclerle yine bir sava yapt. Onlar pusuya uratt. Hkmet
merkezleri olan Tiflis ehrini ald.
Ksaca Celleddin, az zamanda byk n kazand. Ondan evre
hkmdarlarnn gzleri yld. Kendisine Dnyann Efendisi deni
lir oldu.
M e l i k i l l u a zza m' n C e l l e d d i n i l e v e
E r e f i n K e y ku b a d 'l a A n l a ma l a r
Melik Adil lnce oullar bir olarak Hallar'a kar savunmaya
getiler. Bu da slm ehirlerinin korunmas sayldndan Adlloul-
lar, Mslmanlarn pek ok honutluunu kazanmken Hama mese-
lesinden dolay am sahibi Melik Muazzam, kardeleri Melik Kmil ile
Melik Erefe gcenmiti.
Bu kere Celleddin, meydana kp da Acem Irak'n ve Azerbay-
can ve Ean' ve baz Grcistan ehilerini ele geirerek Melik Eref-
in memleketlerinden saylan Ahlat eyaleti ile komu olunca Melik Mu-
azzam, onunla kardeleri aleyhine anlamak zere yazmaya bala-
ynca Melik Kmil, endieye dmt.
Celleddin ise Melik Muazzam, Erbil sahibi Gkbr ve Artkoul-
lar'ndan Diyarbekir ve Keyfa kalesinin sahibi olan (Melik Mes'ud) ve
Mardin sahibi ile aralarnda Melik Erefin lkelerini paylamak ve
Msr ve Haleb askerlerinin douya hareketlerine Melik Muazzam en-
gel olmak zere aralarnda anlamlar. Bylece Melik Eref, onlara
kar yalnz kald. Fakat o da Anadolu hkmdar (Kl Arslan olu
Aladdin Keykubad) 'dan yardm istedi ve onunla birlemiti. Bunun
zerine altyzyirmi senesi ortalarnda Celleddin, Tiflis'den Ahlat
zerine ve Gkbr Erbil'den Musul zerine ynller. Keykubad da
Malatya'ya gidip oradan Diyarbekir zerine asker gndermitir.
Fakat o srada Celleddin'in Kirman'da kaymakam bulunan
(Hata'l Burak Heib)'in kendisine ba kaldrarak bamszlk dava-
sna dt ve Tatarlarla yazmaya giritii haberi gelince Cel-
leddin, Ahlat' terk ile Kirman taratma seirtti. Fakat askeri Ahlat
blgesini yamalayp harap etti. Celleddin, sfahan'a yaklanca Bu-
rak Hcib kalelere ekilip snd. Ona boyun edirmenin epey za-
man alaca anlald. Bu srada sr'atle Grcistan'a dnmesi gerek-
tiine ilikin o taraftan haber geldi.
Celleddin, Kirman tarafna giderken bir miktar askerle vezirini
Tiflis'de brakmt. Askerinin yiyecei kalmadndan Erzurum bl-
BAZI MELKLERN ANLAMALARI
gesine gidip yama ile oka mal ele geirdikleri srada kadnlarn da
tutsak ederek dnlerinde Ahlat blgesinden geerlerken Melik E-
refin Ahlat'da kaymakam olan (Hcib Hsameddin) askerini topla-
yp onlarn zerlerine atlarak aldklar mallar geri aldktan baka
onlarn birok mallarn ganimet olarak alm olduundan Celled-
din'in veziri korkup ona durumu bildirerek dnmek gerektiini yaz-
mt.
Bunun zerine Celleddin, artk Kirman tarafnda durmay uy-
gun grmeyerek, hemen Burak Hacib'in yerinde kalmas emriyle InT-
atini gnderip, kendisi Grcistan'a gitti. Burak Hacib de grnte
Celleddin'e uyduu hlde, Kirman'da bamsz bir hkmdar gibi
kald.
Celleddin ile Melik Muazzam ve teki hkmdarlar aralarnda
yaplm olan anlama bylece hkmsz kalmsa da Erbil sahibi
Gkbr'nn Musul'a saldrmak zere Zap nehrine kadar gelmesi ze-
rine Melik Erefin tarafls olan Musul sahibi (Bedreddin L'l) o
zaman Rakka'da bulunan Melik Eref'den yardm istemi olduundan
Meiik Eref, askeriyle ilerleyerek Mardin blgesini yamalamas ve
harap etmesi zerine Meiik Muazzam da Humus ve Hama zerine y-
rd. Kardei Melik Erefe Sen Mardin zerinden savuursun ben
de Humus ve Hama'y terkederm diye haber gnderdi.
Bunun zerine Melik Eref, geri ekilmekle Gkbr, Musul ze-
rinden Erbil'e ve Melik Muazzam da Humus ve Hama zerinden am'a
dndler. Ksaca anlak hkmdarlar, eski durumlarna dndler.
Ama Melik Eref, Mardin zerinde iken onun teklifi zerine Keyku-
bad tarafndan Diyarbekir zerine gnderilen asker, Diyarbekir emir-
liine bal olan Hsn- Mansur'u ve dier baz kaleleri aldktan son-
ra Khta kalesini kuatmt.
Oysa anlak hkmdarlar, eski duruma dnnce Keykubad da
eski duruma dnmesi gerekirken ald yerlerin ve kalelerin geri ve-
rilmesi durum gerei olduu Melik Eref tarafndan bildirilince, Sul-
tan Keykubad kzp, Ben, Melik Erefin kaymakam deilim ki bana
istedii gibi emretsin diyerek Melik Erefin bu teklifine kulak as-
mad. Melik Eref ise bu ekilde Melik Muazzam'a kar zor bir du-
rumda kaldndan Diyarbekir sahibi Melik Mes'ud'a yardm iin
kendisine bir miktar asker gnderip kendisi Melik Muazzam'a zr
dilemek ve onunla barmak zere evval aynda am'a gitti. Melik
Mes'ud da cesaretlenerek Khta'nn yardmna geldi. Fakat savata
bozguna uradndan Keykubad'm askeri Khta'y da ald.
Celleddin, Kirman'dan hareketle Grcistan'a gelince Grclerin
baz kalelerini ele geirdikten sonra byk bir hzla Ahlat zerine y-
ryp, Zilkade aynn nc gn Malazgird'e, onbeinci gn Ah-
lat'a eriti. Hemen hcum ederek savaa giriti. Hcib Hsameddin
ise ileri grl olarak gzel davrand. Harezm askerleri Tatarlar gibi
yama ve ldrmede bulunup, esir alageldiklerinden, Ahlat halk da
son derece fedakrca savunmada bulunduklarndan Celleddin, kale-
yi alamad. K gelip de kar yamaa balaynca Zilhicce ay sonlarm
da savuup Tebriz'e gitti.
Melik Eref, am'a gidip Melik Muazzam ile bart. K bast. Al-
tyzyirmidrt senesi girdi. Askerler yerli yerinde kalp Bahar'm gel-
mesini bekliyorlard. Melik Eref de am'da yaslanp kald. Melik K-
mil ise Muazzam'm Celleddin ile birlemesinden dolay endieliydi.
Erefin am'a gelip Melik Muazzam ile birlemesini kendi aleyhinde
bir anlama sanarak daha ok skld.
Melik Muazzam ile Melik Eref de ona gvence vermek iin ya-
zmaya balad. Celleddin iini byterek ve Ahlat'a saldrdn bil-
direrek Eyyblu hanedannn kudret ve nn korumak iin birlik
zere olmak gereini hatrlatyorlard. Btn bunlar Melik Kmil'i
aldatmak iin Melik Muazzam'm hileleriydi. Melik Erefi gz hapsi-
ne alp kardeleri Melik Kmil ile Hama ve Musul sahiplerinin aleyhi-
ne onun da kendisiyle birlemesini zorlayarak teklif ediyordu. Melik
Eref de ister istemez ona uygun yolda dil kullanyordu.
Sonunda istemeyerek onun teklifini kabullendi. Onunla Melik K-
imi aleyhine bulunacan salama balayarak on ay kadar am'da
kaldktan sonra yakay syrp, o senenin emaziyelahir aynda el-
Cezire tarafna gitmi ve istemeyerek vermi olduu gvenceyi hi
vermemi hkmne koymutur.
Celleddin ise yer yer seirtmekteydi. Tiflis halk Mslman ol-
duklar halde ehri korumak iin orada braklm olan Harezm asker-
lerinin zulmlerine dayanamadklarmdan Grcleri Tiflis'e ardk-
lar iin Grcler toplanarak o senenin Rebilevvel aynda Tiflis'e ge-
lip oradaki askerleri kltan geirdiler ve Tiflis'i yakarak savuup git-
milerdi. Celleddin, bunu renince o tarafa seirtti. Halktan boal-
m bir yangn yeri buldu.
Tatarlar ktndan beri Batmler de halka pek ok zarar ver-
diklerinden baka, bu srada Celleddin'in byk komutanlarn-
dan birini ldrdler. Celleddin fkelendi. Askeriyle onlarn
zerine yryerek Alamut'dan Horasan'daki Krdkh ehrine dek ne
kadar smailiye Mezhebi'nde olanlarn yaadklar ehirler varsa hep-
sini vurdu, krd, mallarn yamalad, oluk ocuklarn tutsak etti.
Azerbaycan halk da Harezm askerlerinin zulm ve sarkntlarn-
dan rahatsz olarak Melik Erefin Ahlat'da kaymakam ve bakomu-
tan bulunan Hcib Hsameddin'i arm olduklarndan o da aban
aymda varp Celleddin'in adamlar elinde bulunan Huy, Selmas ve
Nahcevan ile teki baz Azerbaycan ehirlerini ele geirdi.
A l ma n y a mpa r a t or u n u n H a l S a v a l a r n a
K a t l ma s v e C e l l e d d i n 'i n T a t a r l a r l a S a v a
Papa'nm zoruyla Almanya mparatoru (II. Freclerik) byk bir
Hal ordusu ile am'a gelirken Kbrs adasn alp, onun emri altn-
da bulunan Hallar ise bu srada kafile kafile Sayda ve Sr kylarna
YEMEN OLAYLARI
905
ds'n mparator'a teslim olunmas, fakat surlar eskisi gibi ykk
kalp Avrupallarn onlar onarmamalar ve Kubbe-i Sahr'ya ve Mes-
cid-i Aksa'ya dokunmamalar ve ehirde slm valisinin hkm ge-
erli olmas ve Avrupallara yalnz Kuds ile gereken baz yerler ve-
rilip Halil'r-Rahman, Nablus, Gur, Taberiye ve dier ehirlerin hep-
sinin Mslmanlar elinde kalmas artlarna evet demekle tartlan
artlar zere anlama yaplarak altyzyirmialt senesi Rebilahir ay
banda Kuds, mparator'a teslim olundu.
mparator, Kuds' teslim alarak orada ta giydikten soma Av-
rupa'ya dnmtr. Papa ise onun birok yerler vererek yalnz Ku-
ds' alp da orada kendi kendine ta giymesinden holanmad. Yine
Avrupallar Hal Savalarna kkrtmaya balad.
Mslmanlar da bu bar beenmedi. am'da kuatlan Meiik
Davud bu anlamaya kar ktndan, am'daki vaizler, Kuds'n
stnlklerinden sz ediyorlar, irler de o yolda iirler sylyorlar-
d. Melik Kmil ise mparator tarafndan gven iinde olarak ordusu
ile am zerine geldi ve kuatmay iddetlendirerek Melik Davud'u
teslim olmak zorunda brakt. am' Melik Erefe; Kerek, Gur ve Nab-
lus ehirlerini Melik Davud'a verdi. Melik Erefin elinde bulunan
Harran, Urfa, Rakka, Suru ve Re's'l-Ayn ehirlerini kendisi ald.
Hama'y (Mansur olu Nasr) dan alp onun byk kardei (Melik
Muzaffer) e verdi. Sonra ad geen ehirleri grp ilerini dzeltmek
zere el-Cezire'ye gitti. Kz Gaziye Hatun'u Melik Muzafferle evlen-
dirdi.
Y e me n Ol a y l a r
Melik Kmil, am' kuatrken Yemen hkmdar olan olu (Me-
lik Mes'ud) un Mekke'de ld haberini ald. (Melik Mes'ud) un Ye-
men emri yaplp oraya gittii ve sonra gelip Mekke'yi de ele geir-
yukarda gemiti. Ondrt sene kadar Yemen'de hkm srm-
t. Fakat Yemen'in su ve havasyla uyuamayp hastalannca Yemen
hkmetini en byk komutan olan (Rasl olu Ali) ye smarlayarak
Mekke'ye gelip orada ld. Yemen (Rasl olu Ali) nin elinde kald
Bir iki sene sonra Raslolu lnce yerine olu ve sonra torunu ge-
ip Yemen lkesi bylece Eyybler elinden kp Yemen'de Rasloul-
lar Devleti ortaya karak epey zaman srmtr. Bakenti Zeblt
ehridir.
C e l l e d d i n ' i n S on u
Harzemah olu Celleddin tek durmadndan evre hkmdar-
lar kendisinden soumu ve ondan rker olmulard. Bu srada Melik
Erefin lkelerinden olan Ahlat' da kuatt ve altyzyirmiyedi se-
nesi iinde ehre zorla girerek Tatarlarn yapabilecei kanl iler ve
zulmleri yapt. Aladdin'in amcasolu olan Erzurum hkmdar da
onunla beraberdi.
Melik Eref ise Sultan Aladdin Keykubad ile birleti. am askeri
iie Sivas'a giaip orada onunla buluup birlikte Ahlat tarafna gittiler.
O sene Ramazan aynn yirmidokuzuncu gn Ceiledain iie pek kan-
l bir sava yaptlar. Celleddin'in askeri bozuldu. Pek ou ld. Me-
lik Eref, Ahlat' geri ald. Fakat yank ykk bir durumda buldu. Son-
ra Melik Eref ve Keykubad ve Celleddin yazarak birbirinin lke-
ierme saldnmamak zere bar yaptlar. Bunun zerine Aladdin de
amcasolunu hapsederek Erzurum'u ele geirmitir.
Fakat Celleddin'in kt ahlkndan ve ileri grszlnden
tr kardei (Tizah) ile baz komutanlar nceden kendisinden ay-
rlp yannda kalanlar da onun delice hareketlerinden bezmi usan-
miard. nk kendisine delilik gibi haller gelmiti. te bir rnek:
Pek sevdii Kl adl klesi lnce tarifsiz bir zntye kapld. Onu
gmdrmedi... Nereye gitse onu tabutuyla beraber gtrr, sofrada
ona yemek ayrtp gnderirdi. Kimse ldr demee cesaret edeme-
yip yemei gtrrler ve gelip Efendim kleniz, yer pyor! derler.
O da Oh!.. Honud oldum der imi. Bunun zerine adamlar, ondan
souyarak epeyisi dalm, bu kereki bozgun ise kuvvetim pek ok
azaltmt.
Celleddin'in yaraladklarndan biri olan Batmlerin ba, Cel-
leddin'in kuvvetinin azalmasndan szederek Tam zerine yrne-
cek frsat zamandr diye Tatarlara yazlar gnderdiinden Tatar-
lar altyzyirmisekiz senesinde Maverannehir ehirlerinden hareket-
le gelip Meraga'y ve teki Azerbaycan ehirlerini aldlar. Celleddin,
onlara kar koyamayacak durumda olduunu grp Tebiz'den kaa-
rak Amit ve Diyarbekir taraflarnda dolaarak evre hkmdarlarn-
dan yardm istiyordu. Oysa, herkes kendisinden rkt iin yardm-
na seirten yoktu. Tatarlar ise arkasnda dolarlard.
Celleddin, evval aynda gecelemek iin bir yere konup, akam
olunca da ok fazla ierek ok sarho olmutu. adrnda uyurken
Tatarlar, basp adrn sardklar zaman zel hizmetilerinden bazs
elinden tutup iki sersemlii iinde bulunan Celleddin'i bir ata bin-
dirmiler. O da kaarak Krtlerin yaad bir daa varnca Krtler,
onu soymular. O srada bir Krt gelip Bu herif, Ahlat'da benim
kardeimi ldrmt diyerek mzrakla vurup Celleddin'i ldr-
mtr.
O srada Hata'l Trkler (Cengiz olu Oktay) a ba kaldrmlar-
d. Tatarlar, Celleddin gailesini ortadan kaldrdktan sonra Oktay,
ordusu banda Hata zerine yrd. Kardei (Tli Han) ordunun
ilerisinde grevlendirdi. teki kardei (aatay Han) yanna alarak
Hata lkesini yeniden alm, fakat bu seferde (Tli Han) lmtr.
KEYKUBAD, EREF VE KAMLN SONU 907
K e y k u b a d , E r e f v e K mi l 'i n S on u
am hkmdar Eref zevkine dkn biriydi. Bazen gezinti iin
Msr'a gidip, Msr Sultan olan kardei Melik Kmil'in yannda va-
kit geirirdi. Altyzyirmidokuz senesi girince de Msr'da bulunu-
yordu.
Melik Kmil, o sene Melik Erefle beraber Msr'dan kt. Veli-
aht olan olu (Melik Eref Melik Adil Seyfeddin Ebu Bekir) i Msr'da
kaymakam brakt. Gelip mid kalesini kuatarak Artkoullar'ndan
mid ve Keyfa kalesi enri olan (Melik Mes'ud)u teslim almak zorun-
da brakt. lkelerini elinden alp yannda bulunan olu (Kmil olu
Melik Salih Necmeddin Eyyb) a verdi. Melik Mes'ud'a da Msr'da
malikneler verdi.
Altyzotuz senesinde Erbil emri (Muzafferiddin Gkbr) ld.
lkesini (Halife Mustansr)a vasiyet etmi olduundan Erbil ve ona
bal yerler, Halife tarafndan alnp halifeliin hkm srd yer-
ler biraz daha geniledi.
Melik Erefin yerine geecek olu olmadndan sonunu dn-
myordu. ok cmert idi. Eline geen mallar datrd. Oysa, el-Ce-
zire'deki yerlerini am'a bedel olarak kardei Kmil alp Ahlat e-
hirleri de harab bir ekilde olduundan geliri srf am sancandan
idi. Bu ise onun masraflarna yetmiyordu.
mid eyaletinin alnmas srasnda ondan kendisine bir pay ka-
rlmayp Melik Kmil, onun hepsini oluna vermi olduundan dola-
y Melik Eref biraz gcenmiti.
Oysa, altyzotuzbir senesinde Anadolu hkmdar Sultan Al-
addin Keykubad, Ahlat'a saldrdndan (Adil olu Sultan Melik K-
mil) ordusuyla Msr'dan kp Keykubad zerine yrd ve Anadolu
snrnda bulunan (Gksu) zerinde ordusunu kurdu. (Adil olu Me-
lik Eref) ve teki Eyyb hkmdarlarn hepsi bu orduda bulunuyor-
lar ve Eyyb Devleti kuvvetleri burada toplanmt.
(Melik Eref) am askeriyle birlikte bulunduu gibi Kerek sahibi
(Adil olu Melik Muazzam olu Melik Nasr Davud), Basra sahibi
(Adil olu Melik Salih smail), Hama sahibi (Mansur olu Melik Mu-
zaffer Mahmud), Humus sahibi (irkh olu Muhammed olu Melik
Mchid), Meyyafarikyn sahibi (Adil olu Melik Muzaffer Gazi),
Semisat sahibi iken nce len (Melik Efdal Ali)nin yerine geen kar-
dei (Salahaddin olu Melik Efdal Musa) ve kardei ve Birecik sahibi
olan (Salahaddin olu Melik Zahir Davud), Cber kalesi sahibi (Adil
olu Melik Hafz Arslanah), Antep sahibi (Melik Zahir olu Melik
Salih Ahmed) askerleri banda gelmilerdi. Haleb sahibi (Melik Aziz)
de amcas (Salahaddin olu Melik Muazzam Turanah) Haleb aske-
riyle Sultan Kmil'in hizmetine gndermiti.
908
O zaman (Mlk) denilen komutanlar (Asrn Sultan) na bal
olarak ellerindeki lkelerde istedikleri gibi davranrlar ve Sultan ta-
rafndan gelen emir zerine savaa giderlerdi. Fakat her birinin as-
keri, kendi Beyini tanr ve onun emri altnda bulunurdu. Bunun ze-
rine Sultan Kmil'in kendi emri altnda bulunanlar ancak Msr as-
keri olup dier askerler, kendi beyleri araclyla ona balydlar.
Sultan Kmil, bu byk kalabalkla Gksu vadisine geldi. Sul-
tan Keykubad ise yeterince askerle geitleri tutmutu. Oralar sarp
dalar ve dar boazlar olduundan Sultan Kmil, bu yzden Anado-
lu'ya giremedii iin dnp mid'e bal yerlerden (Sveyda) ehri-
ne vard. Orada ordusunu kurdu. leriye bir frka gndererek Key-
kubad'm memleketlerinden olan (Hisnmansur)u yktrd. Hama sa-
hibi (Melik Muzaffer) i ikibinbeyz atl nc ile ileri gnderdi. O
da varp (Harput)a girdi.
Fakat Keykubad gelip (Melik Muzaffer) i sard. O zaman Eyybi
hkmdarlar arasna ayrlk dmt. Humus sahibi (Melik Mca-
hid) teki emirlere Sultan Kmil, btn am ehirlerini, Msr'a ka-
tarak zel idaresi altna almak zere Anadolu ehirlerine sahip olun-
ca onlar kendi hanedanndan olan hkmdarlara datarak onlarn
am tarafndaki memleketlerini alacak imi diyerek ordudaki Ey-
ybi hkmdarlarnn fikillerini bozmakla onlar da bu seferde ar
davranmaya baladlar. Sultan Kmil, de bunu sezerek Keykubad ile
savaamayacan anlad. Melik Muzaffer'e yardm edemedi.
Kuatma uzaymca Melik Muzaffer, Sultan Keykubad'dan aman
diledi. O da verdi. Melik Muzaffer Zilkade ay sonlarnda kp Key-
kubad'n yanma gitti. Keykubad, ona ikram etti. Hil'at giydirdi. ki
gn sonra salverdi. Melik Muzaffer, yanndaki adamlarla beraber
(Sveyda) ordusuna geldi. Sultan Kmil, onu grp memnun oldu.
Fakat Eyybi hkmdarlarnn fikir deitirmesinden gcenik olarak
artk Anadolu seferinden cayd. Altyzotuziki senesi iinde kendisi
Msr'a ve teki hkmdarlar da yerli yerine dndler.
Fakat Birecik sahibi (Salhaddin olu Melik Zahir) orduda iken
hastalanmakla Birecik'e gtrlnce ld. Kardeiolu ve Haleb sa-
hibi olan (Melik Aziz) Birecik'e sahip olmutur.
Harput, o zaman Artkoullarndan ve Mardin Beyleri'nin akra-
basndan bir Bey'in elindeydi. nce Melik Kmil'e bal kalmt. Bu
kere Keykuba'm memleketlerine katld. Melik Kmil'in dnnden
sonra Keykubad, el-Cezire'ye sarkarak (Harran) ve (Urfa)y ald.
Altyzotuz senesinde Sultan Kmil, el-Cezire'ye gidip (Har-
ran) ve (Urfa)y geri ald. Keykubad'n asker ye memurlarm tutup
balayarak Msr'a gnderdi. Kendisi dnp am'a gitti. Kardei Me-
lik Erefin yannda kald. Altyzotuzdrt senesi iinde Msr'a dn-
d.
te bu senenin Rebilevvel ay iinde Haleb sahibi (Sultan Sal-
haddin olu Melik Zahir olu Melik Aziz) yirmi yan getii sra-
KEYKUBAD, EREF VE KAMLN SONU 909
da ld. Yedi yandaki olu (Melik Nasr Yusuf) onun yerine gei-
rildi. (Melik Aziz) in anas (Melik Adil kz Hanife Hatun) devletin
vsisi oldu. Devlet idaresine el koydu. Pek akllca ve ileri grle mem-
leket ilerini yrtmeye balad. Olu Aziz'in zamannda olduu gibi
Haleb'de bulunan (Salhaddin olu Melik Muazzam Turanah) 1 da
ordu mirliinde tutuyordu. Haleb'in bir kadn elinde kalmasndan
yararlanmak zere Hallar, Haleb snrn geerek baz ehirlere sal-
drnca Hanife Hatun taralndan gnderilen Haleb askeri, Hallar
vurup bozdular, pek ok krdlar, birok tutsakla kesik balar Haleb'e
gtrdler.
Yine o sene Sultan Aladdin Keykubad ld. Olu (Gyaseddin
Keyhsrev) Anadolu tahtna kt. Sultan Kmil, onun gailesinden
kurtuldu. Fakat kardei Melik Eref ile aralar pek ok ald. ki kar-
dein aralar ok iyiyken bozuldu. Bu dmanln balangc, Anado-
lu seferinde Humus sahibi (Melik Mchid irkh) un ekitirmesi
olup sonra gittike artt.
Bundan dolay Melik Eref, kardei Sultan Kmil aleyhine Ana-
dolu hkmdar olan Sultan (Gyaseddin Keyhsrev) i, Haleb sahibi
(Hanife Hatun)u ve teki Eyybi hkmdarlarn Meiik Adil aley-
hine birlemeye ard. Kerek sahibi (Meiik Nasr Davud) a haber
gnderip onu kendisine veliaht yapacan, am' ona vasiyet edece-
ini ve kzn ona vereceini vdetti.
Hepsi kabul etmi iken (Meiik Nasr Davud), kabul etmeyerek
Msr'a gitti. Meiik Kamil ile am beyleri aleyhine anlat. Meiik K-
mil, pek honud olarak am' Meiik Eref'den alp ona vereceini
vdetti.
Melik Eref ise ar hasta olup am' kardei ve Basra emri olan
(Adil olu Salih smail) e vasiyet etti. Altyzotuzbe senesi Muhar-
rem aynda lnce Salih smail, gelip am' ele geirdi. Melik Eref-
in yalnz bir kz kald. Onunla (Melik Adil olu Mevdud olu Melik
Cevat Yunus) evlendi.
Salih smail, am Beyliinde yerleince, kendisinden ncekinin
yolunu tuttu. Kardei Melik Adil aleyhine Eyyb hkmdarlarn ve
Anadolu hkmdar (Keyhsrev) i birlemeye ard. Onlar da uygun
karladlar. Fakat Hama sahibi, bu birleme dnda kald. Melik
Adil'e durumu bildirmek zere adam gnderdi. Melik Adil ise Melik
Erefin lm haberini iitir iitmez Msr'dan hareket ederek kn
iddetli zaman olan Cemaziyelevvel aynda am zerine kondu. am'a
be de l ve Basra'ya eklenmek zere Balbek ile Buka, S a l i h smail'e ve-
rilmek zere iki karde arasnda bar yapld. S a l i h smail, Balbek ile
Bukal alp am' Melik Kmil'e teslim etti. Sonra Kmil, am'da has-
taland. O senenin R e ce b aynda altm yanda olarak ld. lmy-
le Melik Erefin lm arasnda alt ay kadar zaman gemiti.
E y y b D e v l e t i 'n i n M e l i k K mi l 'd e n
S on r a ki D u r u m u
Altyzotuzbe senesinde Melik Kmil, am'da lnce komutan-
lar, onun veliaht ve Msr'da kaymakam olan olu (Melik Adil Ebu
Bekir) e biat eyleyip ona itaat eylemek zere askere de yemin ettirdi-
ler ve onun tarafndan am'da kaymakam olmak zere (Melik Adil
olu Mevdud olu Melik Cevad Yunus) u seip tyin ettiler. Onun em-
rinde bir miktar asker brakp kendileri geri kalan askerle Msr'a git-
tiler.
Melik Kmil aleyhine Eyyb hkmdarlar anlatklarnda Ha-
leb sahibi (Adil kz Hanife Hatun) ile Humus sahibi (Melik Mcahid
irkh) da anlamaya girdikleri halde Hama sahibi (Mansur olu
Melik Muzaffer) o anlamann dnda kalmakla iki dman arasn-
da bulunuyorau. Melik Kmil gelip de am' alnca Hama sahibi ho-
nud oldu. Dier ikisi trl trl fikirlere dmlerken Melik Km'-
in lm haberi iitildii gibi i tersine dnd. Humus Meliki hemen as-
ker gndererek Hama'ya bal olan Selemiye ehrini ele geirdi. Ha-
nife Hatun da Hama zerine asker gndererek Maarra'y ald ve Ha-
ma'y sard.
Bir sre sonra Hanife Hatun'un emriyle Hama zerinden kuat-
ma kaldrlmsa da Maarra, Haleb hkmetinde ve Selemiye Hama h-
kmetinde kalmtr.
O srada Hanife Hatun, torunu (Melik Aziz kz Gaziye) yi kk
olduu hlde (Keykubad olu Sultan Keyhsrev) e nikahlad. Tokat
Kads Keyhsrev tarafndan kabule vekil idi. Sonra Hanife Hatun'un
torunu ve Haleb sahibi olan (Melik Aziz olu Melik Nasr Yusuf olu
Melik Nasr Yuf us) a da Keyhsrev'in kz kardei (Keykubad kz Me-
like Hatun) nikahland. Bu Melike'nin anas (Eyyb olu Melik
Adil) in kz idi. am sahibi Melik Muazzam, onu Keykubad'la evlen-
dirmiti. Bundan dolay Haleb'te Sultan Keyhsrev adna hutbe
okundu.
Ksaca Hanife Hatun, hkmet dizginini eline alnca evresinde-
ki Hallarn gzlerini yldrd. Melik Kmil'in lmnden sonra h-
kmetine dman olan Hama emirliini zorlayarak zayflatt. Maar-
ra'y ald. Sonra Anadolu Sultam ile ilikisini arttrarak kendisine
kuvvetli bir dost kazand.
(Harzemah olu Celleddin) in ldrlmesinde askeri, Anadolu
hkmdar olan Keykubad'm yanma gelmilerdi. Bunlara (Harzem-
li askerler) denilir. lerinde nl yiitlerden be Han olup en b-
ykleri (Berkeb Han) di. Bunlar bin beldan arta kalm akr peneli
bahadr yiitler ve Tatarlara kar gnderilecek askerin bana veri-
lecek komutanlard. Bundan dolay Aladdin bir tedbir olarak onlar
hizmetine almt. Bununla beraber bely defetmek iin Tatarlara da
hediyeler sunarak itenliini belirtmiti.
EYYB DEVLET'NN MELK KAML'DEN SONRAK DURUMU QH
Keykubad lnce yerine geen olu (Keyhsrev) gerek asker i-
lerde, gerekse siyasette babasnn ayarnda olmayp tedbirsizce dav-
rand srada, o Harzem askerlerinin en by olan Berkeb Han'
hapsedince Harzemliler, ondan ayrldlar. Yollar zerindeki ehirleri
yamalayarak Anadolu snrlar dna ktlar. Diyarbekir, Hsnkey-
fa, Harran ve baka yerlerin valisi bulunan (Melik Kmil olu Melik
Salih Necmecldin Eyyb) onlar hizmetine ald.
Melik Kmil'in lmnden sonra o Harzemli askerler, Melik Sa-
lih Eyyb'un emrinden kp yamacla giritiler. Musul sahibi
(Bedreddin L'l) de Sencar'da (Salih Eyyb) u kuatnca, aresiz
( S a l i h Eyyb), Harran ve Urfa'y Harzemlilere verdi. Bylece onlar
raz etti. Onlar da yine onun emrine girdiler. Bunun zerine (Salih
Eyyb), Bedreddin ile savat. Yendi ve pek ok maln ganimet ola-
rak ald. Yine o sene am valiliine tyin olunmu olan (Melik Ce-
vat Yunus) ile Kerek sahibi (Melik Nasr Davud) arasnda sava ya-
pld. Melik Nasr bozuldu. Melik Cevat kuvvetlendi. Kaynpederi Me-
lik Erefin maliknesi olan am emirliinde karar kld. Henz Msr
Sultan olan (Kmil olu Melik Adil Ebu Bekir) Melik Cevat'a Msr'-
da araziler vermek zere onu am'dan karmak giriiminde bulundu.
Melik Cevat da buna eilimli ve evet der grnd. Oysa am' dou
ehirlerinden baz ehirlere deimek zere Diyarbekir ve Hsmkeyfa
sahibi olan (Melik Salih Eyyb) ile yaztndan (Salih Eyyb) alt-
yzotuzalt senesi ortalarnda gidip Cevat'dan am ve ona bal yer-
lerini teslim ald. Cevad da dou tarafna gidip am'a bedel Sencar
ve Ane'yi ele geirdi.
Melik Eyyb, am'da yerletikten sonra gidip Msr' almas iin
Msr komutanlar tarafndan kendisine mektuplar gelmekle olu
(Melik Muis Fethddin)i am'da kaymakam brakp, kendisi M-
sr'a hareket etti. Msr askerlerinden bazlar gelip yolda onu kar-
lad. Amcas Baalbek sahibi ( S a l i h smail) ise dtan onun tarafnda
grnd hlde iten am'n alnmasna alyordu. (Kerek) sahi-
bi (Melik Nasr) ise Msr'a gidip (Melik Adil Ebu Bekir) ile Melik
Eyyb aleyhine anlamt.
nce Melik Kmil ile Melik Erefin arasn dzeltmek iin Hali-
fe tarafndan elilikle (Cevzi olu Muhiddin) gnderilmiti. Arkasn-
dan byk hkmdarlardan (Aziz), (Keykubad), (Eref) ve (Kmil)
birbiri ardnca lmlerdi. Bu sefer de iki kardein yani (Adil Ebu
Bekir) ile (Salih Evyb) un aralarn dzeltmek iin Halife tarafn-
dan yine bu Muhiddin, elilikle gnderildii zaman am airlerinden
bazlar Ey Halife! Muhiddin, bize ne yapt? Memleketlerimiz, h-
kmdarlaryla vnrken, Anadolu, am ve Msr hep bo kald. Bu
adam eli midir, l ykayc mdr? diye iirler yazdlar. Gerekten
Muhiddin'in bu ikinci eliliinden de iyi bir sonu alnamamtr.
Melik Eyyb'un Msr'a gitmesini Baalbek sahibi (Melik Salih s-
mail) tam frsat bilip, Humus sahibi (Melik irkh)u yanna alarak
anszn varp altyzotuzyedi senesi iinde am' ald. Melik Muis'i
tutuklad.
912
Melik Eyyb Nablus'da iken Melik smail'in am zerine yr-
dn duyunca hemen Gur'a geldi. Orada smail'in am' ele gei-
rerek olu (Muis)i tutuklad haberini ald. Bunun zerine ban-
daki asker dald. Dalga dalga Melik smail'in yanma gittiler. Melik
Eyyb, yalnz kuleleriyle kald. Ne yapacan ard. Hemen dnp
Nablus'a vard. O srada Msr'dan Kerek'e dnen (Muazzam olu Me-
lik Nasr Davud) gelip Nablus'da Eyyb'u tuttu ve Kerek'e gtrp
adamlaryla beraber hapsetti.
Aras ok zaman gemedi... Humus sahibi (Melik Mcahid ir-
kh) ld. Yerine olu (Melik Mansur brahim) geti. Yine o uada
Artkoullar'ndan Mardin sahibi Nasirddin Arslan lerek yerine o-
lu (Melik Said Necmeddin Gazi) gemitir.
Melik Muazzam Kuds'n kalelerini yktrp yalnz (Burc-i Da-
vud) u yerinde brakmt. Sonra Kuds'n mparatoruna teslimi iin
yaplan anlamada kalelerin ve duvarlarn onarlmamas art kln-
mken Hallar, bu srada Kuds'n kalelerini arta aykr olarak
onardklarmdan Melik Davud yukarda getii gibi Melik Nasr Melik
Eyyb'u Kerek'te hapsettikten sonra varp Kuds' alarak Hallarn
onardklar kalelerle beraber (Burc-i Davud) u da ykmtr.
Yine o sene Melik Nasr Davud, am ile dou ehirleri kendisinin
ve Msr ehirleri, amcasolu Melik Necmeddin Eyyb'un olmak ze-
re onunla anlat ve onu hapisten kard. Eyyb'un adamlar bana
topland. kisi birlikte Msr zerine yrdler. Melik Adil Ebu Bekir,
bu durumdan haberli olunca askeriyle Kahire'den hareket ederek
Belbis'e kondu. am' almak isteyen amcas Melik Salih smail'in am
tarafndan Melik Nasr ile Melik Eyyb zerine saldrmasn kendisi-
ne emretti. O da am askeriyle onlarn zerlerine gitti.
Melik Davud ile Melik Eyyb, iki askeriyle arasnda kalp korku
ve umutsuzlua dmler iken Melik Eref klemenlerinden bir top-
luluk, Zilkade aynn sekizinci gn Melik Adil Ebu Bekir'in otan
sard ve onu tutup bir kk adrda hapsederek el altnda tuttular.
Melik Salih Necmeddin Eyyb'u ardlar. Melik Eyyb e Nasr Da-
vud, Msr'a vardlar. Dalga dalga komutanlar ve askerler gelip Melik
Salih Eyyb'a ballklarn sundular.
Melik Nasr Davud, bir sre Msr'da kald. Melik Eyyb ile ara-
larndaki anlamann uygulanmasn bekledi. Melik Eyyb ise szn-
de durmadktan baka Melik Nasr onun tavrndan kukulanmakla
hemen izin alarak hibir ey elde edemeden Kerek'e dnmtr.
Altyzotuzsekiz senesi iinde Kmil olu Melik Eyyb, kardei
Melik Adil'i tutup hapsederek, kendisini Msr Sultan yapm olan
Kiemen beylerini tutarak Eyyb hepsini hapsetmitir (Dnya'da Al-
lah'n kanunu byledir).
Melik Adil olu Mevdud olu Melik Cevat, Sencar ile Ane'yi al-
mt. Sonra Ane'yi belli bir para karlnda Halife'ye satt. Musul
sahibi (Bedreddin L'l) de gelip Sencar' ald. Cevat'n barnacak
EYYB DEVLET'NN MELK KAML'DEN SONRAK DURUMU
913
yeri kalmadndan llere dp dolaarak Gazze'ye gitti. Msr'a var-
mak zere (Melik Salih Eyyb) dan izin istedi. Cevap alamadndan
Akka'ya gidip Hallarn yannda kald. am sahibi Salih smail mal
sarf ederek onu alp hapsetti. Sonra da bodurdu.
Melik Eyyb, am' Salih smail'den almak giriiminde bulunup,
Salih smail'in ona kar savunmaya yetecek kuvveti olmadndan
korku iindeydi. Bundan dolay Hallara Saft ve ekf ehirlerini ve-
rip onlarla Melik Eyyb aleyhine anlat. Bu ise Mslmanlara pek
ok ar geldi. (eyh zzeddin Abdsselm) ile nl (Hcib olu Ce-
maleddin Ebu mer) de bunu knadlar. Soma Salih smail'den kor
karak am'da duramad. eyh zzeddin, Msr'a ve Hacib'in olu Ke-
rek'e gittiler. zzeddin, Msr'a varnca istemeyerek Msr kads t-
yin edildi. Hacib'in olu da Kerek sahibi Melik Nasr iin Kfiye
ve fiye kitaplarn yazm ve sonra o da Msr'a gitmitir.
Caber kalesi ve Balis sahibi olan (Melik Adil olu Hafz Arslan-
ah) bu srada felliydi. Oullan kendisinin yerine geerler diye endi-
e iindeydi. Haleb hkmetinin koltuuna snmak zere Caber ve
Balis'e bedel olarak Haleb dolaynda bir ehir verilmesi iin hemire-
si ve Haleb sahibi olan Hanife Hatun'a bavurdu. Hanife Hatun, ondan
Caber ve Balis'i alarak onlara karlk kendisine (zazili) ni verdi. Bu-
sene sonra hafz Arslanah lnce Hanife Hatun (zazili)ni ele geir-
di. Caber ve Balis de Haleb hkmetinde kald.
Msr ehirleri sahibi (Kmil olu Melik Necmeddin Eyyb), am
ve Dou ehirlerini de alarak Eyyb Devleti'ni Salhaddin ve Adil za-
manlarnda olduu gibi eski birliine kavuturmak emelindeydi. Ha-
ma sahibi de buna taraftard. Ancak Humus ve Haleb hkmetleri
arasnda ezilerek kuvvetten dmt. Bununla beraber Melik Ey-
yb'un olu (Eyyb olu Melik Muazzam), Diyarbekir eyaleti vah-
iydi. Melik Eyyb, Dou ehirlerinde iken onun sayesinde el-Cezire'de
birleip (Harran), (Urfa), (Nusaybin) ve (Dara) ehirlerine sahip
olan Harezmliier de onun tarafls idi. Bylece muhaliflerine kar
onun kuvveti oktu. Fakat Haleb sahibi Hanife Hatun da onun am
tarafnda hkmetmesine engeldi.
Altyzotuzsekiz senesi iinde Harezmliier, Frat' geerek Haleb
dolaylarna geldiler. (Sultan Salhaddin olu Melik Muazzam Turan-
ah) Haleb askeriyle onlara kar kt. Ama yaplan savata Halebli-
ler bozuldu. Epeycesi (Sultan Salhaddin olu Melik Efdal olu Melik
Salih) ile beraber ld ve bir ksm da Bakomutan olan (Melik Mu-
azzam Turan ah) ile birlikte tutsak oldular. Harezmliier ise Haleb
blgesini yamaladktan sonra Harran'a gittiler. Turan ah' Dara'da
hapsettiler. Sonra dnp Haleb'e bal yerlerden (Cebul), (Tell-i
zaz), (Sermin) ve (Maarra)y vurdular. Oradan Hama'ya gittiler. Fa-
kat Hama sahibi (Melik Muzaffer) (Melik Eyyb) ile anlam oldu-
undan Hama yresine zarar vermediler.
F. 58
Humus sahibi (Melik Mansur brahim) ise Haleb sahibi Hanife
Hatun ile anlak olduundan onun yardmna seirtti. Yannda am
sahibi (Melik Salih brahim) in de biraz askeri vard. Haleb askeri, Me-
lik Mansur'un askeriyle birleti. Harezmliler zerine yrdler. Ha-
rezmliler, hemen Rakka'ya varmak zere (Selemiye) ve (Resaie) ze-
rinden hareket ettiler. Haleb ordusu da Tell-i Sultan'dan hareket ede-
rek Harezmlilerin arkasna dtler. Arap atllar Harezmlere yeti-
tiler. Harezmliler hemen ellerindeki ganimetleri ve tutsaklar brakp
kaarak Frat nehrine vardlar. Haleb ordusu, onlara eriti. Kanl bir
savaa giritiler. Akam olunca savaa ara verildi. Harezmliler, hemen
Frat' geerek Harran'a eritiler.
Haleb ordusu Birecik'ten Frat' geti. Harezmlilerin arkasna d-
t. Urfa yaknnda yetiti. Savaa giriti. Harezmliler yine yenildiler.
Haleb askeriyle Humus sahibi, onlarn arkalarna dt. Akam eri-
ip de sava yaplamayacak zamana kadar Harezmlileri krdlar. Son-
ra Haleb askeri Harran' ald. Harezmliler, Ane tarafna savutular.
Musul sahibi Bedreddin L'l de bu srada Nusaybin ve Dara ehirle-
rini Harezmlilerin elinden ald. Dara'da tutuklu bulunan Turanah'
kurtard. Musul'a gtrd. Onu giydirerek Haleb ordusuna gnderdi.
Sonra Haleb askeri, Rakka, Urfa, Suru ve Re's'l-Ayn ehirlerini, Hu-
mus sahibi de Habur'u aldlar.
O srada Anadolu hkmdar olan (Keyhsrev) tarafndan Hani-
fe Hatun'a yardm iin biraz asker gnderilmekle Haleb ordusu bir
derece daha kuvvetlendi. Msr Sultan olan Melik Eyyb'un olu, Me-
lik Muazzam' Diyarbekir kalesinde kuatarak Diyarbekir'i ald. Me-
lik Muazzam elinde yalnz Hsnkeyfa kald. Msr Sultan olan ba-
basnn doudaki etkinlii azald.
Ksaca Haleb, Humus ve am sahipleri, Msr sahibi Melik Salih
Eyyb aleyhinde anlam olup Hama sahibi onun tarafls idi. Fakat
altyzotuzdokuz senesinde Hama sahibine fel gelince, hkmet, ve-
ziri elinde kald. Yenilip dalan Harezmliler de o sene Meyyafarikyn
sahibi (Melik Adil olu Melik Muzaffer Gazi) ile anlatlar. Onunla
birlikte altyzkrk senesi Safer ay sonunda Haleb askeri ve Humus
sahibi aleyhine ba kaldrarak Habur yaknnda yaplan savata Me-
lik Muzaffer ile Harezmliler bozulup dalarak mallar ve adrlar
Halebliler ile Humus sahibinin ellerinde kald. Haleb askeriyle Humus
sahibi zafer kazanm ve ganimet elde etmi olarak dnerek Cemazi-
yelevvel aynn ilk gnnde Haleb'e ulatlar.
Bu zafer, (Eyyb olu Adil kz Hanife Hatun) un son baarsdr.
On gn sonra elli yanda ld. Olu Melik Aziz'in lmnde vasiyet
zere Haleb'e Melik oldu. Alt sene kadar devlet ilerini pek gzel ida-
re etti (Allah rahmet eylesin). lnce torunu (Melik Aziz olu Melik
Nasr Yusuf) on yandayd. Erginliine hkmolunarak Haleb ve
ona bal yerlere bamszca sahip oldu. Fakat ileri Kzlaraas (Ce-
mleddin kbal Esved Hatun) gryordu. Bir ay sonra Halife Mus-
tansr da ld.
Altyzyirmibe senesinde nl bilginlerden Yakut Hamev diye
bilinen Yakup Haleb'de ld. Allah rahmet eylesin.
rd'hEIibb il Ma'rifeti'l deb, Ahbaru'-uara, Kita-
bu Mu'cem'lBldn, Kitab'l-Mebde' ve'I-Mel, Kitabd-Dvel
ve Unvan 1 Kitab'l-Egn onun eserlerinden bahcalardr.
Altyzotuz senesinde Trih-i Kmil sahibi olup (bni Esir Cez-
ri) diye tandan (Muhammed olu eyh zzeddin Ali) ld. Hads il-
minde imam idi. Sahabe hakknda byk bir kitab vardr. Allah rah-
met eylesin.
Altyzyirmialt senesinde btn Araba ilimleri iine alan Ki-
talm Miftah sahibi (Ahmed Sekkak olu mam Siracddin Yusuf)
hayat tomarm drd. Allah rahmet eylesin.
Belagat ilmini icad eden Crcanl eyh Abd'l-Kahir'dir. eyh Ze-
maher de Kur'an- Kerm'de belagat ilminin kaidelerinin tatbikat-
n yapmtr. mam Sekkaki de belagat meselelerini gzelce zetleye-
rek ve blmlere ayrarak Miftah adl eserine koymutur. Gelecek-
ten haber verme yani Remi fenni hakknda da bir kitab vardr.
Bundan baka yldzlar, kurtulu atei ve tlsmlar gibi garip ilim-
lerde de mahirdi. yleki (Cengiz olu aatay) onun simya ilmindeki
maharetini iitip, artmt. Simyaya dair kendisine garip eyler
gsterince aatay, ona ilgi gstererek sohbet meclisine almt. Son-
radan veziri onu ekemeyerek aralarn bozduundan aatay, onu
hapsetmi ve sene sonra mam Sekkak hapiste ld. Allah rahmet
eylesin.
Altyzotuzbir senesinde nl kelm bilginlerinden (Seyfeddin
Amid) ld. Akl ilimlerde, kelm ilminde ve fkh usul'nde za-
mannn tek limiydi. Bu bilim dallarnda deerli eserleri vardr. M-
sr'a gidip camide ba keyi alnca Msr fakihleri aleyhine dnd-
ler. Feylesoflarn mezhebindedr. nanc bozuktur. diye onu sular
nitelikte bir dileke hazrlayp baz byk fakihlere imzalatmak iin
gtrdkleri zaman bunlardan biri imza yerine Bazlar o yiidin
seirdimine yetiemediklerinden haset ederek ona dmandrlar an-
lamnda bir beyit yazmtr.
Yine o sene (Mevln Celleddin-i Rmi) Hazretlerinin babas
(Sultan'l-Uiema Bahaddin) Hazretleri teki leme gmtr. Al-
lah rahmet eylesin.
Altyzotuzbe senesinde Hanef Mezhebi'nin byklerinden
(mam Cemal'd-Din Hasr) hayat defterini drd. Allah rahmet
eylesin.
n tarife hacet brakmayan ve (eyh-i Ekber) diye tanlan
(Muhyiddin-i Arabi) Hazretleri altyzotuzyedi senesinde cennet'e git-
ti.
Yine o sene (Cengiz olu aatay) da lp yerine olu (Ps
Menga) gemitir.
Altyzotuzdokuz senesinde (Yunus olu eyh Alime Kemled-
din Musa) Musul'da ld. afi Mezhebi'nde asrnn imamyd. Ha-
nefiler bile ondan Hanef Mezhebi zere ders alrlard. Araba ilimler-
de ve tefsir ilminde mahirdi. Mantk, tabiiyye, matematik ve ilahi-
yatta da geni bilgi sahibiydi. Hristiyanlar da ondan Tevrat ve ncil
okurlard. (eyh Esrddin Ebher) ki eserleri bilginlerin ellerinde do-
laan bir limdir. Kemleddin'in karsnda kitap tutup ders ald
grlmtr. bni Hallikan der ki: Esrddin Ebher'nin eyh Ke-
mleddin'den (Mecest) okuduunu ve birok seneler ondan ders al-
dm grdm.
M s t a n s r 'm l m v e M s t a 's m' n H a l i f e l i i
Altyzkrk senesi Cemaziyelahir aynn sonunda (Halife Mus-
tansr) ld. Askerini pek gzel dzene sokmutu. (Huffaci) diye ta-
nlan pek cesur bir kardei vard. Fakat devlet bykleri, avular
iine alp da istedikleri gibi kullanlacak bir yumuak huylu Halife
aradklarndan Mustansr in (Abdullah) adl olunu Halifelik tahtna
oturttular. (Msta'smbillh) diye lkaplandrdlar. Msta'sm da uy-
sal ve zayf grl bir kiiydi. Dedikleri yola gitti. Mal biriktirmeye,
mcevher dknlne ve ahs hazlara kendini verdi ve srf bir Ha-
lifelik unvaniyle yetindi. O zaman slm dnyasn Bat'dan Hal-
lardan ve Dou'dan Tatarladan korumak iin, slm hkmdarlarm
birlie armak Halifeliin kutsal bir greviydi. Abbasi Devleti iin
yaknlaan kt olaylarn knda Msta'sm'n biriktirdii para ve
mcevherlerin kendisine yarar olmayacakt.
E y y b D e v l e t i 'n i n D u r u mu n u n K a r ma s
Msr Sultan olan Melik Necmeddin Eyyb ile am'n sahibi olan
Melik Salih smail'in aralarnda dmanlk vard. O sene Salih s-
mail, Kerek sahibi olan Melik Nasr Davud ile Melik Eyyb aleyhine
birleti. Hallar ile anlat. Askalan ve Taberiye'yi ve ziyaret yerle-
riyle beraber Kuds' Hallar'a teslim ettiler. Melik Eyyb da Ha-
rezmliler! yardma armt. Altyzkrkiki senesinde Harezmliler
Harim glgesini ve am'a bal yerleri yarp geerek Gazze'ye vard-
lar. Melik Eyyb'un epey askeri de oraya geldi. Melik Salih smail,
am ve Kerek askeriyle Humus sahibi Melik Mansur brahim'i gn-
derdi. Akka'dan Hallar da kp onunla birletiler ve ilerleyerek Gaz-
ze dnda savaa giritiler. Melik Mansur ile Hallar bozuldular. M-
sr askerleri de Harezmliler, onlarn peini brakmayarak gerei gibi
EYYB DEVLET'NN KARIMASI 917
krdlar. Melik Eyyb, Gazze'yi, kylar ve Kuds' ald. Sonra btn
askerlerini am zerine gnderdi. Melik Salih smail ile Melik Man-
sur brahim'i am'da kuattrd.
Kama sahibi olan Melik Muzaffer, bu srada ld. Yerine on ya-
ndaki olu (Meiik Mansur Muhammed) geti. Anas (Melik Kmil
kz Gaziye Hatun) vsi olarak hkmet ilerini yrtr oldu.
Yine bu srada (Melik Eyyb) un am'da hapis bulunan olu (Mu-
is Fethddin) lnce babas zld. (Melik Salih smail) hakknda
duyduu kini ve fkesi artt.
Yine bu srada Meyyafarkyn sahibi (Melik Muzaffer ahabeddin
Gazi) lp yerine olu (Melik Kmil Nasriddin Muhammed) geti.
Altyzkk senesinde Melik Salih smail, Samirler'den olan ve-
ziri Emin'd-Devle'yi kendisiyle kardeiolunun aralarm dzeltmek
zere Halife'den arabulucu olmas iin Irak'a gnderdi. Fakat Halife
ona cevap vermedi.
Sonunda Baalbek ve Busra, Salih smail'de ve Humus ve ona ba-
l yerler (irkh olu Mansur brahim) de kalmak zere iki tarafn
anlamasyla bar yapmaya karar verilerek am. Melik Eyyb'un
bakomutanna teslim olundu.
Harezmliler, am'n fethinde kendilerine birok araziler verile-
ceini sanrken umutlar boa knca, altyzondrt senesinde Melik
Eyyb'un emrinden karak Salih smail ile anlatlar. Kerek sahibi
Meiik Nasr Davud da onlara katlarak hepsi birlikte am' sardlar.
Bunun zerine Halebliler ve Humus sahibi Melik Mansur bra-
him de Melik Eyyb ile anlaarak am zerine yrdler. Harezmli-
ler ayrlp onlara kar geldiler, fakat byk bir bozguna uradlar.
Komutanlar olan Bereket Han ld. Kesik ba Haleb'e getirildi. (Ke-
luhan) ile bir frkalar ayrlp Tatarlara katldlar. Geri kalan da
am'da dalarak hkmete altrlr oldular. Ksaca dernekleri bo-
zuldu. slm ehirleri onlarn ktlklerinden kurtuldu.
Harezmlilerin krlp bozulduklar haberi Msr'a ulanca Melik
Necmeddin Eyyb, pek ok memnun olarak enlik etti. Humus sahi-
bi hakkndaki kini yok oldu ve aralarnda tam bir dostluk kuruldu.
Melik Salih smail, ister istemez Haleb'e gelip (Melik Nasr Yu-
suf) a snd. Melik Eyyb, adam gnderip-onu istediyse de Nasr Yu-
suf vermedi. Eyyb'un bakomutan ise Baabek'i alarak Salih sma-
il'in ocuklarn tuttu, Msr'a gnderdi. Eyyb da onlar hapsetti.
Sonra Melik Eyyb tarafndan Melik Nasr Davud zerine gn-
derilen asker, Kerek'e bal yerlerin hepsini ald. Kerek'i sard. Na-
sr Davud'un elinde yalnz Kerek kald. Orada gizlendi. Bu srada Me-
lik Eyyb, Askalan ve Taberiye'yi de Hallar elinden geri almtr.
te o srada Humus sahibi (Melik Mansur brahim) lp. yerine
olu (Melik Eref Muzafferddin Musa) gemiti.
T v ls r S u l t a n n n S u r i y e 'y e Ge l i p Gi t me s i v e
Fr a n s a K r a 'n t n D i my a t ' A l ma s
Haleb sahibi Meiik Nasr Yusuf altyzkrkalt senesinde Humus
sahibi (Melik Eref Musa) zerine asker gndererek iki ay kuatarak
Humus'u ald. Ona karlk Melik Eref elindeki Tedmr ve Eahbe'-
ye ek olarak Teli Bair'i verdi.
Msr Sultam olan (Melik Nasr Necmeddin Eyyb) bundan z-
lerek am'a geldi. Kendisi hastayd. Humus'u Haleblilerden geri al-
mak zere bir bakomutanla oka asker gnderdi. Bu asker, Hu-
mus'u sard. Mancnklarla dp sktrd. Fakat k geldi. Souk
bast. Sultan Eyyb'un da hastal artt. Bu srada Hallarn Dim-
yat ynne saldrdklar haberi geldi. Humus, Halebliler elinde kal-
mak zere aralarn bulmak iin Halife tarafndan da eli gelmiti.
Sultan Eyyb, ona evet diyerek Humus zerinden askerini kaldrd.
Hastal artnca deve zerinde Msr'a dnd.
Hallarn harektna gelmce: Yukarda getii gibi Kuds, n-
nce baz artlarla Haiiar'a braklmken arta aykr hareket eyle-
diklerinden Kuds onlarn elinden alnmt. Bu haber Avrupa'ya ula-
nca Papa, yine Avrupallar Hal seferlerine kkrtt. Fransa Kral
IX. Lui bir byk ordu ile Kbrs adasna ve oradan alfyzkrkyedi
senesi balarnda Dimyat kysna geldi. Dimyat halk ve muhafzla-
r kanca Lui, savamadan Dimyat'a girdi. ehirdeki btn zahire ve
silhlar ele geirdi.
Sultan Salih Eyyb da savunma iin (Mansure) ye indi. Fakat
Haleb askeri geen sene Humus'u ele geirdikleri gibi, o sene de Mu-
sul sahibi Bedreddin ile savaarak Nusaybin ile Karkisya'y almlar-
dr. Bylece Haleb ve el-Cezire tarafndan yardm umulmadndan
Haiiar'a kar Sultan Eyyb ancak Msr ve am askerleriyle kalm-
t. Msr ve am arasnda bulunan Kerek sahibi (Meiik Nasr Davud)
ile sava zere olup, her nekadar Kerek evresini ele geirmise de,
henz Kerek kalesi elinde olmadndan bu da kendisine endie veri-
ci bir durumdu. Ama Melik Davud da Kerek'te kuatlm olarak ok
skk bir vaziyetteydi. Kk olu (sa)y (Muazzam) diye lkap-
lanclrarak yerine kaymakam brakp kendisi Haleb'e geldi. Haleb sa-
hibi (Melik Nasr Yusuf) a snd.
Oysa kaymakamla kk olunu setii iin byk oullar
(Enced Hasan) ve (Zahir z) gcendiler. Melik Muazzam sa'y tu-
tup hapsettiler. Hasan Msr'a giderek Mansure'de Sultan Eyyb ile
grp kardei Zahir ile kendisine Msr'da araziler verilmek zere
Kerek'i ona verdi. Sultan da onlara araziler vererek adam gnderip
Kerek'i ele geirtti. Haleb'de bulunan Nasr Davud, btn btn yer-
siz yurtsuz kald.
SULTAN EYYB'UN LM
919
S u l t a n E y y b 'u n l m v e Y e r i n e
T u r a n a h 'm Ge me s i
Msr ve am arasnda Kerek bir band. yle kolayca ele geme-
sinden dolay Sultan Salih Necmeddin Eyyb pek ok sevindi. Ama
cierindeki ban ile koltuundaki yaraya are bulamad. Mansure
ordu yerinde altyzkrkyedi senesi aban aynn ondrdnc gecesi
ld.
Anas (Verd'l-Mna) adnda Sudanl bir criye olduundan ken-
disi de siyaht. Arbal, gsterili, iffetli, himmeti yksek anl bir
Sultan'd. Babalarndan ve dedelerinden ok Klemen askeri terbiye
edip altrrd. Onlarla ok i grd. Ama hkmetin nfuzu hep
Klemen beylerinin ellerindeydi.
Fetheddin adl olunun am'da hapisken ld yukarda ge-
miti. (ecer'd-Dr) adl cariyeden doan olu Halil de lm bu-
lunduundan kendisinin lmnde yalnz Melik Muazzam Turan
ah isimli olu kalmt. O da Hsn- Keyfa'da valiydi. Kendisi gece-
leyin lnce ecer'd-Dr, hemen vezir Fahreddin ile kzlaraas Ce-
lleddin Muhsin'i ararak Sultan'm ldn bildirdi. Onlar da
Frenkler'den korkarak gizlediler.
Sonra ecer'd-Dr, komutanlar artarak (Sultan size emre-
diyor ki ona ve ondan sonra Turan ah'a sdk kalacanza yemin
ediniz) dedi. Kahire'de Sultan'm yerine bakan (Ebu Ali olu Hsa-
meddin) e de bylece yazd. Bunun zerine gerek Mansure'de gerek
Kahire'de komutanlar, askerler ve devlet adamlarnn hepsi bylece
yemin ettiler. Vezir Fahreddin tarafndan Turan ah'a da devlet
mektubu yazld. Ondan sonra iradeler Melik Salih Eyyb'un imzasy-
la kard. Onlar Sheyl adl grevli yazard. yle taklit ederdi ki,
herkes onun yazsn Sultan'm kendi el yazs sanrd. Turan ah'n
Hsn- Keyfa'dan kalabalk bir yardm askeri gndererek Msr'a eri-
mesi epeyce zaman isterdi.
Fr a n s a K r a l 'n n M a n s u r e ze r i n e H a r e ke t i
v e K l e me n l e r i n Za f e r i
Sultan Eyyb'un lm gizli tutulmu ise de, Hallarla Dimyat'-
da bulunan Fransa Kral Lui, bunu haber alnca hemen Mansure
zerine yrd. Altyzkrkyedi senesi Ramazan ay banda slm as-
keri ile iddetli bir savaa tututu. ki taraftan pek ok adam ld.
Sonra Lui, geri ekildi. Fakat Zilkade aynn beinci gn sabahtan
Mansure'yi bast. leride bulunan slm askeri bozuldu. Vezir Fah
reddin ehit oldu. Fakat ecer'd-Dr sancaklar altnda ve Saltanat
Vekillii makamndan ayrlmayp, Klemenler de onunla beraber dur-
920
d ular. Canlarn siper edercesine sabredip direndiler. Saldrmak iin
frsat drdler. Dmana stn geldiler. nlerine geien Hallar
kllarla doradlar. Hallar, byk zararlara uradlar. Sonunda bo-
zuldular. Darmadank olarak geri ekildiler. slm askerleri, yenil-
miken stn geldiler. ecer'd-Dr ile Klemen beyleri, pek ok n
kazandlar.
T u r a n a h 'm M a n s u r e ' y e E r i me s i v e
Fr a n s a K r a l n n T u t s a k Ol ma s
Sultan Eyyb'un olu ve (Hsn- Keyfa) valisi olup, Msr Sul-
tanlna arlan (Melik Muazzam Turan ah) (Hsn- Keyfa) dan
hareket etti. Ramazan Bayramn am'da yaptktan sonra Msr'a git-
ti. Zilkade aynn yirmisinde Mansure'ye eriti. Herkes, ona biat ede-
rek iler dzeldi ve Hallarla karada ve denizde sava iddetlendi.
Msr'n ince donanmasn stn gelerek Hallarn otuziki par-
a kay ele geirilince kendilerine zayflk gelerek Dimyat' terk-
edip gitmek ve ona bedel Kuds ile baz kylar almak zere bara ya-
natlarsa da beri taraftan uygun karlanmad.
nk Bahriye Klemenleri, Mansure'de Hallarla kar kar-
ya durup birbirine azlarn gstermekte iken alt tarafta slm asker-
leri, Hallarn dn yollarn kesip Dimyat'dan kendilerine zahire
gelmez olduundan a kalmlard.
Fransa Kral Lui, askerinin alktan krlacaklarn grnce he-
men altyzyirmisekiz senesi Muharrem aynn drdnc aramba
gecesi Hallarla birlikte Dimyat'a doru geriye dnd. slm askeri
de arkalarna dt. Sabahleyin yetitiler. Enselerine bindiler. Kl
rdler, Ehl-i Salib'in otuzbin kadarm yere drdler. Kl ar-
tklar ile Lui ve komutanlar bir kye sndlar, aman dilediler. Kz-
laraas (Muhsin) onlara aman verdi. Hepsini alp Mansure'ye gtr-
d. Onun zerine Melik Muazzam Turan ah da Mansure'den kalkp
vnerek Msr'a varmak zere Mansure'den hareket ederek Fris-
kr'a eriti. Ama Trkler, yani Klemenler ile aras pek ok amt.
M s r 'd a K l e me n l e r i n oa l ma l a r v e
E t ki n l i kl e r i n i n A r t ma s
Sultan Salhaddin ve kardei Melik Adil ve oullan, pek ok K-
lemen askeri dzenleyip kullanmlard. Melik Salih Necmeddin Ey-
yb ise bu yolda daha da ilerleyerek btn askeri ve memur ve ko-
mutanlarn ounu Klemenlerden yapmt. nk kendisi Msr
Sultan olduysa da, teki Eyyb hkmdarlar ona bal olmayp, ak-
rabasnn ou, onu yalnz braktklarndan o da Trk Klemenlerle
MISIR'DA KLEMENLERN OALMASI 9 21
kuvvetini arttrmtr. O zaman kle ve criye edinmekte ok kolaylk
vard.
nk Kuzey Kt'asmn Han' (Cengiz Han olu Di Han) o
tarafta bulunan Trkleri, zellikle Kpak kabilelerini ve Rus ve ln
ve Mevit' ve komular olan erke kabilelerini vurup, kimini ld-
rp kimini esir etmekle o blgeler halknn elleri esirlerle dolmutu.
Tccarn en krl sermayeleri esirler idi. Tccar, onlar Msr'a g-
trrler, komutanlar da onlar pahal olarak satn alrlard. Fakat
kulluk etmek iin deil, ancak onlar kendilerine sndrarak slm
saltanatnn bazusuna kuvvet vermek iin alrlard. Kur'an- Kerim
retip ayrca okutup eittikten sonra kabiliyetlerine gre terbiye
ederlerdi. Askerlik, silhorluk retirler ve istenilen dereceye gel-
diklerinde maa ve gelirlerini arttrarak at ve silhlarn en iyisini
edinip kullanmalarn art klarlard.
Bu kleler de slm lkeleri dndan, slm topraklarna gelip
ahlkszlklara ve ehir detlerine bulamam ve rahatla alarak
atlganl krlmam, gebe ahlk ve temiz bir niyetle slm dini-
ne girerler ve askerlikte ve silhrlkte biri, on atlya kar gelecek
derecede ustalk kazanrlar ve bylece yksek derecelere eriirlerdi.
lerinden lenlerin yerini de geriden yetienler tutarak slm kuv
veti durmadan tazelenmekteydi.
te (Trk Klemenleri) denilen asker bunlardr ki ilerinde Rus,
erke, Grc ve Ermeni varsa da Trklerin okluundan ve meziyet-
lerinden dolay Trk ismi ne geerek hepsine Trk denilirdi. Soy ba-
kmndan farkllklarna baklmayp Efendilerine gre ayrlrlard. Me-
sel Salhaddin'in kleleri (Salhiye) ve olu Aziz'in klelerine (Azi-
ziye) ve Salih Necmeddin Eyyb'un klelerine (Salihiye) denilirdi.
Bahriye denilen Klemenler de Salihiye'dendir ki Salih Eyyb, on-
lar Nil'in iki kolunun kavak yerindeki (Mansure) 'nin korunmas
iin dzenleyip, Divanmdaki yardmclar, yaknlar ve komutanlar
onlardand. Ksaca Bahriye Klemenleri onun zel Askerleri demek-
ti. En ok etkili olan (anigir zzeddin Aybek Trkman) ve sonra
srasyla (Camdar Faris'd-Din Aktay), (Rkn'd-Din Baybars el-
Bndkdr) de Bahriye byklerinden idiler.
Sultan Salih Eyyb'un lmnde Eyyboullar'nm en kuvvet-
lisi olan Haleb sahibi (Melik Nasr Yusuf) eer Msr Sultanlna a-
rlsayd Eyyboullar'nm szleri bir merkezde toplanr ve Eyyb
Devleti, eski kuvvetini bulabilirdi. Fakat Salihiye, zellikle Bahriye
Klemenleri, Msr'da ok nfuz kazanarak devleti benimsemi olduk-
larndan, Efendi-zdeleri olan Melik Muazzam Turan ah' tercih ede-
rek onun Hsn- Keyfa'dan geliine kadar devleti korumaya canlarn
siper edercesine altlar. Turan ah ise Msr durumunun gerek
yzn bilmediinden babasnn klelerini gzden drerek Hsn-
Keyfa'dan getirmi olduu yaknlarna deer vermiti. Onlar da Sa-
lihiye Klemenlerine hor gzle baktklarndan aralarna iddetli d-
manlk girmitir.
T u r a n a h 'm d a m i l a e c e r 'd - D r 'n
T a h t a ka r l ma s
Yukarda aklanan sebeplerden dolay Bahriye bykleri olan
Ay bek Trkmn, Aktay ve Baybars Bndkdr, anlaarak Meiik Mu-
azzam Turan ah' Faskr'de iken altyzyirmisekiz senesi Muharrem
aynn sonlarnda idam ile yerine Efendilerinin ei olan ve Fransa
Kralyla yaplan meydan savanda devlet vekillii makamna gee-
rek Sancak altndan ayrlmayan (mm'l-Halil ecer'd-Dr) Sal-
tanat tahtna oturttular.
Ona sadakat etmek zere askere yemin ettirdiler. Bu srada Ay-
bek Trkman de askere Atabey oldu. Minberlerde ecer'd-Dr ad-
na hutbe okundu. Para basld. nceden len (Eyyb olu Halil) adl
ehzadenin anas olduundan fermanlar zerindeki imzas (Halil'in
annesi) idi. Para'daki yaz ise (el-Msta'samiyyet's-Salihiye Melike-
t'i-Mslimn Validet'l-Meliki'l-Mansur Halil) idi. Kendisi bir Trk
cariyesi idi.
Ondan sonra Fransa Kral Lui ile syleildi. Verilen karar zere
Lui, Dimyat' teslim etti. oka para vererek ecer'd-Dr'n emriy-
le tutsaklktan kurtuldu. O senenin Safer aynn drdnde deniz yo-
luyla Akka'ya gitti. Oradan da Avrupa'ya dnm ve slm ehirlerin-
de grd medeniyet eserlerinden ibret alarak devlet ilerini yeni bir
dzene sokarak memleketinin imarna balamtr.
e c e r 'd - D r 'n T a h t 't a n n d i r i l me s i y l e M u i z
T r kma n 'n i n v e A r ka s n d a n E y y b l u l a r d a n
E r e f 'i n T a h t a ka r l ma s
Msr'da Eyybouliar Devleti ykld. Ama Turan ah'm ld-
rlmesiyle ecer'd-Dr'n tahta getii haberi, am'da bulunan Ey-
ybouiiar'na eriince bunu reddettiler. am'daki Klemenler de ka-
bul etmediler.
Melik Adil Ebu Bekir'in olu (Melik Mugis Fetheddin mer) ki
babasnn lmnde Msr'da kalmt. Turan ah, Hsn- Keyfa'dan
gidince onu ubek'de kaleye hapsetmiti. Bu kere ecer'd-Dr'n
tahta kt haberi Kerek'e ulanca Kerek valisi bulunan (Bedred-
din Savab) hemen (Melik Mugis mer) i koyverdi. Kerek eyaletini
ona teslim ederek hizmetinde kald.
Eyyboullar'ndan bir Sultan' ldrerek devletin bir kadn eli-
ne tesliminden halkn nefret duyduunu Msr komutanlar anlaynca
hemen Rebilahir aynn sonunda ecer'd-Dr' tahttan indirerek
EYYBOULLARFNIN KLEMENLERLE SAVAI g3
yerine kendilerinin reisi ve eskisi bulunan ve Melik Salih Eyyb'un
ve ondan nce kardei Melik Adil Ebu Bekir'in yanlarnda deeri yk-
sek olan (Aybek Trkman) yi tahta kardlar ve Muiz diye lkaplar -
drdlar.
am valisi ve oradaki Klemenlerin ba (Yamur olu Cema-
leddin) ile am'da ok bulunan Eyybouliar ise Kerek'te Melik Mu-
gis'e ve Msr'da Melik Muiz Trkman'ye biat olunduunu rendik-
leri gibi kendi balar kaygsna dp o zaman am'da Eyyboul-
iar'mn en by Haleb ve Humus ve ona bal yerlerin emri (Sa-
lhaddin Yusuf olu Zahir olu Aziz olu Nasr Yusuf) idi. Onu am'a
armlar. O da am'a varnca btn halk, ona biat etti ve Msr'
ele geirmek zere onu buna zendirdiler. Msrl komutanlar, bundan
haberli olunca kendilerine kalkan olmak zere Eyyboullar'ndan
birinin Saltanat tahtnda bulunmasn gerekli grdler. nce Yemen
emri olan (Sultan Kmil olu Mes'ud olu Melik Yusuf) un alt ya-
ndaki olu (Meiik Eref Musa) y o senenin Cemaziyelevvel aynn
beinde Saltanat tahtna oturttular. Muiz Trkman de Saltanat tah-
tndan Atabeylie indi. Ama devlet ilerinin dizgini, onun elindeydi.
kisinin yani Melik Eref ile Muiz Trkman adlarna hutbe okundu
ve para basld.
E y y b ou H a r 'mn K l e me n l e r l e S a v a ma l a r
v e Ba r Y a pma l a r
(Has Trk) adl Bey, bir miktar Msr askeri ile Gazze'de bulu-
nuyordu. Haleb ve am sahibi olan (Meiik Nasr Yusuf) tarafndan
Gazze'ye bir asker frkas gnderilince Has Trk, askeriyle Salihiye'ye
ekildi. Cemaziyelahir aynn drdnc gn Salihiye'de Kerek sahi-
bi Melik Mugis'in adna hutbe okudular.
Melik Nasr Yusuf ise am tarafnda bulunan Eyybouliar h-
kmdarlarn davet etti. Onlar da arya uyup byk bir ordu ile o
sene Msr zerine yrd. Atabey'i (L'l Ermeni) ncle grevlen-
dirildi. Aziziye Klemenleri de beraberdi.
Msr komutanlar, bu durumlardan zldler. Hemen Kahire'de
Memleketlerin hepsi Halife Musta'smn'dr diye barttlar. Halife-
lik geleneini iln ettiler. Melik Eref iin biati tazelediler. Muiz Trk-
man askerine ek-dzen vererek ncle Bahriye ile Camdar Ak-
tay' grevlendirdi.
Zilkade aymn onuncu perembe gn (Abbasiye) yaknnda iki
taraf karlat. lknce Msr askeri bozuldu. am askeri, onlarn pe-
ini brakmayarak Abbasiye'ye varp adrlarn kurdular. Bozguna
urayanlarn bir ou da Sad iine doru gitti. Msrllarn hepten
bozguna uramalarnda iki tarafn da phesi kalmad.
Oysa Muiz Trkman, Bahriye Klemenleriyle merkezde durup
L 'l Ermeni'nin bata bulunmasndan gcenik ve fkeli olan Azizi-
924 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Ciit: 2)
ye Klemenleri de bu srada Melik Nasr Yusuf dan ayrlarak Muiz'in
yanma gelmilerdi. Bunun zerine Melik Nasr Yusuf, otanda bir g-
ruh sarkllar ile kalp ene yarmakta iken Muiz Trkman, onun ze-
rine iddetli bir saldrda bulununca Melik Nasr, am tarafna kat.
Baz komutanlaryla beraber yannda bulunan Eyybouliar'ndan
Baalbek sahibi (dil olu Melik smail) ve Teli Bair ve Tedmr sa-
hibi (Melik Eref) ve (Salhaddin Yusuf olu Melik Muazzam Turan
ah) ve kardei (Nusreddin) esir oldular.
Abbasiye'deki am askerleri, Melik Nairin kan grnce hay-
rette kaldlar. Hemen ilerleyerek Kahire'ye girseler Muiz Trkmani
yannda onlarn zerine varacak kadar kuvvet yoktu. Fakat basiret-
leri baland, Kahire'ye gireceklerine am'a dndler.
Gariptir ki bozulan Msr askerleri, olayn ertesi cuma gn M-
sr'a vardklarnda Msr'da Melik Nasr adna hutbe okunmuken
somadan Muiz Trkrnan'nin stn geldii haberi Msr'a ulat. Er-
tesi cumartesi gn ele Muiz Trkman, zafer iareti olan esirleri ya-
nma alarak alay ile Kahire'ye girdi.
Eyybouliar'ndan Baalbek sahibi (Melik Salih smail) i ve ve-
zirini ldrtt ve teki Eyyboullar'n hapsetti.
Ksaca bu sava Trklerin, yani Klemenlerin Eyyboullar'na
stn gelmesiyle sonuland. Ama Melik Nasr Yusuf, am'a dn-
nde askerinin kusur ve noksanlarn gidererek altyzkrkdokuz se-
nesinde bir ordu hazrlayarak Gazze'ye gnderdi. Msr Klemenleri
de Sayih'e ktlar. Fakat iki taraf, epey sre savunmada kalp sald-
rya gemekten kandlar.
Sonra (Halife Msta'sm) tarafndan aralarn dzeltmek iin el-
i gnderilince altyzellibir senesi iinde eli huzurunda rdn neh-
rine kadar Msrllarn ve oradan berisi Melik Nasr Yusuf'un olmak
zere bar yapld.
Msr'da (Melik Eref Eyyb), Sultan unvann tayorsa da i-
ler Atabeyi olan (Melik Muiz Trkman) ilin elinde idi. Fakat ken-
disinin arkada ve Bahriye'nin reisi olan Aktay da hkmete ortak
olup her ie karrd. Hkmet ise ortaklk kabul etmediinden Mu-
iz Trkman altyzellki senesinde Aktay i ldrdkten sonra Melik
Ereften (Sultan) unvann alarak onu halalarnn yanma gnder-
di. Kendisinin saltanatta bamsz olduunu iln etti. te Eyyboul-
iar'ndan Msr'da en sonra adna hutbe okunan bu Melik Erefdir.
Ondan sonra Msr saltanat Trkler, yani Klemenler elinde kalm-
tr.
Aktayin ldrlmesinden dolay Bahriye Klemenleri, Sultan
Muiz'den ayrlp Melik Nasr Yusuf'un yanna geldiler. Msr' almak
zere onu zendirdiler. O da askeriyle am'dan kp Gur'a vard.
Gazze'ye asker gnderdi. Aziziye Klemenleri altyzeili senesi iin-
de Trkman aleyhine anlatlarsa da Trkman haber alarak savun-
maya geince hepsi Kahire'den kamak zorunda kalmlardr.
925
te o srada Ar'e kadar btn slm ehirleri, Melik Nasr Yu-
suf'un ve Msr, Sultan Muiz Trkman'nin olmak zere aralarnda
szleme yapld. Altyzellidrt senesinde iki taraf askerleri yerlerine
dndler.
S u l t a n M u i z' i n d a m v e Ol u M a n s u r 'u n
T a h t a ka r l ma s
ecer'd-Dr mm-i Halil, her ne kadar saltanat tahtndan indi-
rilmise de Klemenler arasnda epey tarafls vard. Sultan Muiz
Trkman, rakiplerine stn geldikten sonra o srada ecer'd-Dr'le
evlenerek onu tutanlar da kazanm oldu. Dtan da Hama sahibi ve
Musul sahibi Melik Bedreddin L'l'ye akrabalkla iliki kurmak eme-
line dt. Hatta Bedreddin'in kzn istemiti. Bu ise ecer'd-Dr'e
ar geldi. Haremaalarm kocas Muiz'in aleyhine kkrtt. Hadm
aalar da altyzellibe senesi Rebilevvel aynn yirmi nc sah
gecesi Melik Muiz'i hamamda iken ldrdler.
Melik Muiz'in kleleri, durumu renince (Seyfettin Kutuz) ve
teki baz komutanlar ile birlikte gelip ldrenleri ldrdler. ece-
r'd-Dr' de ldrmek istediler. Fakat Salihiye Klemenleri onu ko-
ruyarak lmden kurtardlar.
Bunun zerine Msr komutanlarnn anlamasyla Melik Muiz'in
onbe yasnda bulunan olu Nureddin Ali, (Sultan Mansur) unvaniyle
saltanat tahtna oturtuldu. Muiz'in klelerinden olan (Seyfeddin Ku-
tuz) Atabey oldu. ecer'd-Dr, saraydan bir kaleye gtrld. Rebi-
lahir aynn onaltsmda ldrld.
Nasr Yusuf, Melik Muiz ile bar yapnca yannda bulunan ve M-
sr' ele geirmek davasnda olan Bahriye Klemenleri, bu bartan
gcendiler. Melik Nasr' vurup ldrmeye karar verdiler. Bunu haber
alan Nasr Yusuf, onlar yanndan kovdu. Onlar da Kerek'e gidip M-
sr' almak zere Melik Mugis'i kkrttlar. Melik Mugis altyzellial-
t senesinde onlarla birlikte Msr zerine yrd. Fakat Msr as-
kerleri ile (Seyfeddin Kutuz) kp onlar darmadank etti.
Msr Sultanlarndan ve sekiz seneden beri hapiste bulunan (K-
mil olu Melik Adil Ebu Bekir), altyzellibe senesinde ld. (Mugis
Fetheddin mer) adl bir olu kald.
Altyzellialt senesinde (bni Hcib) diye bilinen (mer olu
Cemaieddin Ebu Amr Osman) skenderiye'de ld. n aklamay
gerektirmez. Babas mer Krtlerden idi. Eyyb Devleti komutanla-
rndan birinin protokol memuru yani terifatsyd. nce Msr'da
Maliki Mezhebi zere fkh yani hukuk okudu. Araba ve teki bilim
926
PEYGAMBERLER VE HYLFELER TARH (Cilt: 2)
dallarnda ok ykseldi. Bir ara am'a gitti. Orada ders verdi. Sonra
Kerek'e ve oradan Msr'a gitti. skenderiye'de ld. Amid'nin Usul-i
Frkh'ndan olan Kitab- Ahkmm ksaltt, ite bu zetledii kita-
byla Kerek'te yazd Kfiye ve Safiye adl eserleri slm lke-
lerinde, zellikle Acem memleketlerinde n kazanm ve yaylmtr
(Allah rahmet eylesin).
Cengiz Han'n olu ve yerine geen (Oktay) on sene Hanlk et-
tikten sonra altyzeilidokuz senesinde ld. Mool arasnda yapla -
gelen usl zere, bir han lnce ocuklarndan ve yaknlarndan biri,
iktidar koltuuna yerleinceye kadar hkmeti en byk olunun
anasna braklrd. Bundan dolay Oktay'n lmnde hkmeti ka-
rs ve (Keyk)un anas olan (Turakina) Htun'a brakld. Dt se-
ne kadar Cengiz Devletini bu kadn ynetti. Sonra olu (Keyk), al-
tryzaltm senesinde Han oldu. Bir sene sonra o da ld. Hkmet,
(Meng)rn anas ve Tii'nin kars olan (Serkus) adl kadnn y-
netimine brakld. Drt sene adalet ve insaf zere hareket etti. Sonra
Karakurum sahrasnda btn devlet adamlar ve Mool komutanlar
toplanarak byk bir danma yaptlar. Hepsinin gr birliiyle
(Tli olu Meng) y Hanlk tahtna kardlar.
G y a s e d d i n K e y h s r e v i n S a v a t a n v e S on r a
l m v e Ou l l a r n n A n l a ma zl kl a r
Anadolu hkmdar olan (Gyaseddin Keyhsrev) bir byk sal-
tanata vris ise de, genlii dolaysiyle devlet ilerini grmekte gev-
ek davrand. Ktlere yakn olarak ie yarar adamlar elden kar-
d. Devlet ileri karmaya yz tuttu. Sonra akl bana geldi. Devle-
tine dzen vermek emeline dt. O srada Babayiler problemi kt.
Cengiz'in nnden kaan kabileler ve airetlerle birok eyhler ve
bilginler de doudan batya doru gtler.
Bunladan (Belhli Hasan Bekri olu Mevln Bahaeddin Muham-
med), olu (Mevln Celleddin Rum) yi yanma alarak (Aladdin
Keykubad) zamannda Konya'ya gelip irad seccadesini sermiti. By-
lece Anadolu ehirlerinde Horasan ve ran'dan gelme pek ok bilgin
ve edipler toplanmlar ve Farsa'nn Anadolu'da pek ok tutulmas-
na sebep olmulard. te o ulu kiilerle beraber Sofiye eyhlerinin n-
llerinden (Horasanl Baba lyas) da birok mridleriyle Anadolu'ya
gelip Amasya yresinde yerlemilerdi. Onun mridlerine (Babayi-
ler) denildi.
Babayiler gittike oald. lerine birok aylak ve aalk kim-
seler kart. Altyzotuzyedi senesi iinde Amasya ve Tokat blgeleri-
ne saldrr oldular. Kar gelen komutanlar bozguna urattlar.
Gyaseddin Keyhsrev, durumu renince ii grltye boma-
dan anszn Babayileri bast. leri gelenlerini ast. evresindeki ekya
GIYASEDDN KEYHSREV'N SAVALARI
darmadank oldu. Sultan Gyaseddin, bu ii Osmanoullar'nm ced-
di olan (Sleyman ah) olu (Erturul Bey) e grdrm olduu ba-
z tarihlerde yazldr.
Gyaseddin bu i gaileyi giderdikten sonra devlet ilerini dzene zere iken altyzkrk senesinde Tatarlar, Erzurum zerine
geldiler, zn sre sardktan sonra kale halkndan baz iki yzlle-
rin hyaneti yznden kaleyi ele geirdiler. Haikn kltan geirdi-
ler. Bunun zerine Gyaseddin Keyhsev, hemen askerini toplad.
Haleb'den de yardmc asker getirterek Tatarlara kar gitti. Altyz-
kkbir senesi iinde savaa giriti. Fakat yetmibin askeri varken
krkbin Tatar'a yenildi.
Tatarlar onun ordusunu yamaladktan sonra gelip Kayseri'yi
soup soana evirip harap ettiler. Gyaseddin, ne yapacan ard.
Amasya kads, baz komutanlarla birlikte Tatarlara bavurarak ba-
r isteyince, devlet gelirinin te biri lhanllar hazinesine verilmek
artiyle lhan tarafndan bara izin kt. Gyaseddin de bunu ka-
bul etmek zorunda kald. Tatarlarn usl ve detleri icab, Anadolu'-
nun ilerine bakmak zere yeterince askerle Mool komutanlarndan
biri grevlendirildi. Ksaca Gyaseddin, Tatarlarn boyunduruu alt-
na girdi.
Yukarda getii zere Melik ah'tan sonra Seluklu Devleti, bir-
ok dallara ayrld. Sonra bu kollar birer birer ykld. Yalnz Anado-
lu Seluklular kolu kald. Bu devletin kurucusu (Kutulmu olu
Emir Sleyman) di. Ondan sonra gelenler btn Anadolu'yu fethedip
bu devleti genileterek hkmetleri Antakya ve Harput'dan Bursa s-
nrlarna ve Kostantmiyye Boazna ve Akdeniz'den Erzurum'a ka-
dar uzamt. Hele Aladclin Keykubad'm zamannda pek ok kuvvet
bulmutu. Olu Gyaseddin Keyhsrev'in kt idaresi yznden dev-
letin ahengi bozuldu. Devlet ba zld. Sonunda (Hlgu) nun zor-
ba ynetimine girdi. Ondan sonra Seluklu Devleti'nin snd.
Gyaseddin Keyhsev de atalarndan kalan gl ve byk bir
devletin kendi elinde bamszln yitirdiini grmekten zlerek
altyzkrkdrt senesi kalp hastalndan lmtr. Bir deyie gre
Tatarlar tarafndan ldrlmtr. Ondan sonra Anadolu, (lhan) m
bir eyaleti oldu. Seluklu Sultanlarnda (Sultan) adndan baka bir
stnlk kalmad.
Gyaseddin Keyhsrev'in (zzeddin Keykvus), (Rkneddin K-
l Arslan) ve (Aladdin Keykubad) adlarnda olu kald. Devlet
adamlarnn birlemesiyle zzeddin Keykvus, saltanat tahtna ka-
rld. Fakat kardeleri de saltanatda ona ortak edildiler. Onlar da bir-
leerek devlet ilerini grmeye baladlar. Fakat bu birlik, ok sr-
medi. Aralarna ayrlk girdi. zzeddin ile Rkneddin bozutular, d-
tler. Sonra bartlar. karde yine birleerek devleti gzelce
ynetmeye baladlar.
Sonra zzeddin, lhanlerce yanlarna arld. Gerek kendisi,
gerek kardeleri tela dtler. Aralarnda aldklar kararla, hediye-
928
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: P
lerie lhanllarn yanma Aladdin Keykubad gnderildi. Faka: Alad-
din yolda ld. Yanndaki komutanlar, hediyeleri lhanl Sultan'na
sundular. Bylece devlet iki karde elinde kald.
Sonra bu iki karde, yine bozutular, dtler. zzeddin yen-
miken kararlatrlan parann denmesinde gevekli gstererek Ana-
dolu nzn olan lhanl valisi altyzellidrt senesinde zzeddin ze-
rine yrd. Akll vezirler Sava duruma uygun deildir. Mal veri
lerek bel def edilmelidir. dediler. zzeddin evresini saran aa kii-
lerin szlerine kaplp savaa giriti. Yaplan arpmada bozguna u-
rad. Kaarak Antalya kalesine kapand. Sonra komutanlarn arac-
lyla Kzlrmak'm bat taraf Kostantniyye'ye kadar zzeddin'in ve
dousu Erzurum'a kadar Rkneddin'in olmak zere bara yanald.
Sonradan Hlgu, Badad' ald. Abbasi Halifelii'ni yok etti. s-
lm dnyasnda bir byk deiiklik oldu ve dnya bir baka lem
durumunu ald.
K a a n v e l h a n ' n Gr e v l e r i
(Cengiz olu Tli olu Meng) altyzkrksekiz senesinde tahta
kmt. Akll ve tedbirli bir kiiydi. Mslmanlara zelkle slm
bilginlerine ikram ederdi. lkeleri ele geirmek iin kardei Kubilay'
beyzbin Mool askeriyle douya gnderdii gibi, teki kardei H-
lgu'yu da batya, yani slm lkelerine gnderdi. Yanma bin nefti
ve bin mancnk vermiti. Bunlar o zaman tfeki ve topu yerinde
kullanlrlard.
Kubilay'a ve yerine geenlere (Kaan) denildii gibi, Hlgu'ya
ve yerine geenlere de (lhan) denildi ki il ve airetlerin Han' de-
mektir.
Meng, kardelerini ylece dou ve batya grevlendirdikten son-
ra kendisi de Main tarafna ynelerek oray almtr. Fakat Main'in
havas iyi gelmedi. Orada ld.
Kaan Kubily bilginleri severdi. Mslmanlar ok sayard. ok
yaad. On sene kadar kardei tarafndan vekillikle ve ondan sonra
otuz sene bamszca hkmdarlk ederek byk fetihler yapmtr.
Beyzbin Tatar ile in'e girip btn in lkesini ele geirip,
Hint ve in denizlerinde gemiler ileterek Japonya adalarna kadar
saldrda bulunmutur. Sonunda altyzdoksan senesinde lp ye-
rine torunu Timur Han gemitir.
H i gu 'n u n s l m l ke l e r i ze r i n e H a r e ke t i
Meng Han'n slm lkelerinin durumunu renmek ve incele-
mek iin daha nce gndermi olduu Mirza, Horasan'a gelip etrafn
durumunu iyice aratrp inceleyerek Meng Han'a bdirdi. Mlhid-
929
ler Devleti ve Abbasi Halifelii'nden ikyet ile Bunlar iin hazr-
lanmak gerektir demi. Meng Han da Hlgu'yu batya grevlen-
dirdikten sonra ayrlrken evre hkmdarlarndan sana boyun
eenlere saldrma. zellikle Abbasi Halifesi, sana sevgi gsterirse onu
incitme. Ama bakaldrrsa Cengiz Han kanunu zere gerekeni yap!..
diye Hlgu'ya talimat vermi.
Hlgu altyzellibir senesinde Semerkant'a geldi. evre hkm-
darlar ona hediyeler sunarak hatrn ho ettiler. Sonra Hlgu, Har-
kan'a gelince Batniye hkmdar olan (Hant Rkneddin Haverah)
ordusuna davet etti. Haverah gitmedi. Fakat sohbet arkada olan
nl (Nasirddin Tsi)yi hediyelerle gnderdi. Hlgu ise klcn n-
ce Batmer zerinde denedi.
M l h i d l e r D e v l e t i ' n i n k
Mlhidler Devleti dediimiz Hasan Sabbah'n hkmetler iin-
de hkmet olmak zere haydutluk tarznda ve dinsizlik yolunda kur-
mu olduu bir topluluktur.
Hasan Sabbah Kur'an'm di mnas olduu gibi i ve iinin ve
bunun gibi gidebildii kadar iinin ii vardr. Geerli olan i mns-
dr diyerek rivayet ve dirayete smayacak yorumlarla Kur'an- Ke-
rm'i yorumlayarak haramlar hell sayyor ve bu yolda birok halk
hak yoldan saptrmt. Hkmet merkezi (Alamut) kalesiydi. Son-
ra Kuhistan' da ele geirmiti.
Ona balanan ve mrid olan dinsizlerle bu kalelerde korunarak
ara sra karlar ve yol keserek halk soyarlar ve ilerinden bir gruh,
ehirler iinde gizli topluluklar kurarak bataklk ederlerdi, ilerin-
de birtakm esrarke fedailer vard. Balarndan aldklar emir zeri-
ne hkmdarlar, ileri gelenler, komutanlar ve bilginlerden baz kii-
leri anszn hanerle vurup ldrrlerdi. Bunlara (Batniye) ve (s-
mailiye) denilir. Mezhepleri (Karamita) mesleine yakndr. Hele k-
fr ve dinsizlikte onlardan kalr yerleri yoktur.
te Hasan Sabbah bu yolda otuzbe sene kadar hkm srdkten
sonra beyzonsekiz senesinde cehennemi boylamtr. Yerine en b-
yk halifesi (Kiya Bzrg md) geti. Onun zamannda Suriye ta-
rafnda da birok Batmer tredi. O da beyzotuziki senesinde lp
vasiyeti gereince olu (Kiya Muhammed) onun yerini ald.
Bunlar sapk imamlard. Fakat sapk mezhepleri zere (mam
Mektm) tarafndan vekillikle halk sapk yollarna aryorlard.
Beyzelliyedi senesinde Kiya Muhammed, lp yerine olu (Hant
Hasan) geti. Bu alak hepsinden aa bir zndk idi. Alevilik tasla-
maktayd. mamlk dvasna kalkarak Hz. Ali'nin ehit olduu gn
olan beyzellidokuz senesi Ramazan aynn onyedisinde kendisine
bal olan dinsizleri toplayarak bir sahrada minber kurdu. zerine
F. 59
kp te ben Hak mamim. Biliniz ki eriatn d anlamnn asl
fasl yoktur. itedir. Bir adamn kalbi Allah ile olunca ona gnah
zarar vermez. Ben imdi sizden btn teklifleri kaldrdm. Hemen zev-
kinize baknz. yollu sama sapan eyler sylemi ve eitli elenti-
lerle ikiler imitir. Ona balanan dinsizler de o gn bayram yap-
mlar ve o gn ylba sayarak hicret tarihini brakmlardr.
Bu alak aityzaltmbir senesinde cehennemi boylad. Yerine
olu (Hant Muhammed) geti. Bir sre sonra o da ceza yerine gitti,
ld. Yerine olu (Hant Celleddin) bu sapk mezhepden yzevire-
rek Ehl-i Snnet Mezhebi'ne girdiini Halife'ye bildirdi. Hasan Sab-
bah'n dinsizlik ve zndkla dair yazm olduu kitaplar yakt. Fa-
kat altyzotuzsekiz senesinde lp yerine geen olu (Hant Alad-
din) atalarnn sapk mezhebine sarld. Hatr ve hayale gelmez yasak
iler yapmaya balad. Sonunda olu (Hant Rkneddin Haverah)
onu yatanda ldrp yerine geti. Babasnn yannda bulunan Hoca
Nasirddin Ts'yi kendisine vezir yapt. Fakat iki sene sonra, yani
altyzellidrt senesinde Hlgu gelip att. Rkneddin, ona kar ko-
yamayacan bildiinden Nasirddin Ts'yi elilik ile gnderdi.
Hoca Nasir'in ilmi ve faziletinden dolay Hlgu, ona hrmet ede-
rek kendisine sohbet arkada yapt. stediine izin verdi. Rkneddin
kp Hlgu ile grt. O da onu kardei (Meng Han) yanma gn-
derdi. Maverannehir'e eritiinde Meng Han tarafndan gelen emir
zerine Rkneddin ldrld. Soylar son buldu.
Beri tarafta Hlgu, az zamanda smailiyelileri yok etti. Horasan
ve Azerbaycan taraflarnda ne kadar smailiye kalesi varsa hepsini
yktrd. slm milleti dinsizlerin zarar ve ziyanlarndan kurtuldu.
Yalnz Suriye tarafndaki smailiye kaleleri kald.
Hoca Nasirddin Ts (Muhakkik Ts) diye bilinen kiidir. i'-
dir. Felsefede ok derin bir bilgindi. Ar ilerden olan smailiye'nin
bozuk inanlarn kabul etmesi pek uzak bir grtr. Batniye iin-
de bulunmas makul bir i olmadndan baz tarihiler onun (Hant
Aladdin) yannda bulunmas mecburiyet altnda olduunu sylemi-
lerdir. ^
Tatarlar Horasan yresini aldklar zaman Hoca Nair Ts, Hant
Aladdin tarafndan Kuhistan muhafz bulunan (Nasirddin Muhte-
em) in yanma snm ve Nasirddin, ona ikram ve hrmet gster-
mekle onun adna Ahlk- Nasi adl kitab yazmt. Sonra (Hali-
fe Msta'sm)a Arapa bir vg yazp sunmak iin Msta'sm'n vezi-
ri olan bni Alkam'ye gndermise de bni Alkam mamiye Mezhe-
bi'nde olarak Hoca Nair ile ayn mezhepten olduu halde Hoca Nair
gibi dnyaca nl olan bir adamn Halife ile yazmasn uygun gr-
mediinden vgy Halife'ye sunmaktan kandn Nasirddin Muh-
teem'e bildirmitir. Sonra Hant Aladdin, Muhteem'e yazp Hoca
Nasir'i (Alamut) a getirip tutuklamtr. te o zaman Hoca Nair T-
s, Mecest kitabn yazmtr.
Sonra Hant Rkneddin tarafndan elilikle Hlgu Han yanna
ABBAS DEVLETNN K
9 31
gidip kendisini Hlgu'ya beendirmekle cann kurtarm, fakat a-
r ilerden kurtulup Allah'a ortak koanlar yani mrikler iine d-
mtr.
A b b a s D e v l e t i ' n i n k
(Halife Msta'sm) babas (Mustansr) gibi dindar ve Snn idi.
Fakat pek saft ve mal toplamaya dknd. Zevk ve elenceye dal-
dndan devlet ilerini dnmezdi. Her ii vezir edindii bni Alka-
m'ye brakmt. Oysa Alkamiolu ynetimde bana buyruk deildi.
Msta'sm'n (Devaddar) ve (erab) gibi baz etkili komutanlar,
devlet ilerine kartklar iin devlet ileri, unun bunun elinde da-
larak byk kk belirsiz olmutu. Badad, o zaman pek bayndr
olup, Cennet baheleri misalini andryordu. Badad' besleyen bl-
geler ise harab olmaya yz tutmutu.
Alkamiolu Irak harab oluyor dedike Msta'sm, ona aldr-
mazd. O da durumun gidiine bakp armt. Bununla beraber Al-
kamiolu, faziletli, bilgili ve tedbirli bir kiiydi. Fakat Rafz idi. Bu
yzden Abbasi Halifelii'ne sadk deildi.
Badad'da ara sra Snniler!e iler arasnda atma ktka
aralar bulunarak bar yoluyla gerginlik gideri legelmiken altyzel-
lidrt" senesinde yine Snniierle iler arasnda karklk knca Ms-
ta'sm'n olu Ebu Bekir ile ktip Rkneddin'in emirleri ile devlet
askeri usul ve dete aykr olarak iiler mahallesi olan (Kerh) i vur-
dular, yaktlar ve rza gemek gibi ktlklere cesaret ettiler.
Alkamiolu, mutlak vekil olduu halde bilinen usuller dairesinde
bir ey yapamad. Kendi mezhebindekiler hakknda yle benzeri ge-
memi bir zulm yaplmasndan dolay son derece zlerek Abbasi '
Halifelii hakknda kin balam ve Abbasi Halifelii'ni yok ederek
yerine Alev bir imamlk kurmak istedi. Kendisi Irak'ta Hlgu'nun
kaymakam olmak gibi bozuk bir dnceye kapld. Irak'n alnmas
iin Tatarlar kkrtmaya balad.
Msta'sm ise saraynda zevk ve saf iindeydi. Devletinin temel-
lerinin sarsldndan habersiz olarak byk gaflete dalmt. Fakat
kibir ve gsterii o kadar oktu ki, kapolanlar adyla hizmetinde
kulland drtyz Tavai, haremine mahrem olmayp i hareminde
bakaca birok Tavai vard. Bayram alaylar pek gsteriliydi.
Oysa babas Mustansr, Tatarlara yaranmakla beraber lkeyi on-
larn ktlklerinden korumak iin yzbin atl dzenleyip onlara ara-
ziler vermiti. Msta'sm'n zamannda, Tatarlar madem ki yzleri-
ne glmekle idare olunuyor, bu kadar masraf bounadr diye o muka-
taalar (yerler) kaldrlarak askerin says yirmibinden aaya indiril-
di. Onlarn masraflarna karlk olarak da alveri zerine dzen-
lenmi olan vergiler kondu. Bundan halk skntya dtler. Harlar
kesilen asker de gcenerek etrafa daldlar. evredeki hkmdarlar
93 2
da Abbasi Devleti'nin byle kark bir duruma dtn grp Ab-
basi Halifelii'nden umutlar kalmad.
Hlgu ise Horasan yresini, Rey, sfahan ve Anadolu'yu ele ge-
irerek Irak snrlarna saldryordu. Batniye iini bitirdikten sonra
Irak'a yneldi. Hemedan'dan Msta'sm'a bir mektupla iki eli gn-
derdi. Mektubunda Bizimle dostluktan dem vurursun oysa baz hu-
suslarda yardm iin sevgimizi bildirir mektuplarla asker istendii za
man gndermiyorsm. Tutumunuz sznze uymuyor diye yazlmt
Kalem, Alkamiolu'nun elindeydi. Yksekten atan bir cevap ya
zildi. Hig'nun kzgnln giderecek yumuatc deyimlere yer ve-
rilmedi. O zaman Nasirddin Ts, Hig'nun Divan Efendisi yerin-
deydi. stedii tarz ile yazar ve gelen cevaplar diledii ekilde yorum-
lard. Alkamiolu gibi o da Hlg'yu Badad'm alnmasna zendi-
rirdi.
Ksaca en nazik iler, Abbasi Halifelii'nin yok edilmesini isteyen
iki i arasnda dnyordu. Sz geen komutanlar da kendi frldak-
larn dndryorlard. te devlet dolab byle tersine dnmekteyken
altyzellibe senesi iinde H l g u ordusuyla Badad zerine yrd.
Keseriz, bieriz diyerek atp tutan sz geen komutanlardan
(Devaddad Rkneddin) yirmibine varmayan Badad atlsyla Hl-
g'ya kar kt. Badad'a iki konak yerde savaa tututu. kiyzbin
Tatar oklarna kar duramad, bozuldu. Bozguna urayan askerin
bazs Badad'a girdi. Bazs da savuup Suriye tarafna gitti. Hlgu
gelip Badad' sard. Neft ateleri ve mancnk talaryla sktrma-
ya balad. ehirde pek ok adamlar ld.
Devletin idaresi rndan kp asker de yeter sayda olmadn-
dan alnan karar gerei Hig'ya ho grnmekten baka yaplacak
i kalmamken Devaddar'm yle cahilce ve kendi bana savaa gi-
rimesi Hig'ya, Cengiz'in kanununu yerine getirmek iin hak ka-
zandrmaktan baka bir eye yaramamtr.
Geri Mstan'sr'n gtt yol zere Hig'ya gler yzle bera-
ber onun kurduu yzbin asker datlmasayd epey sre savunma
eklinde kar konulabilir ve bu arada evre hkmdarlardan da Ha-
life'nin yardmna koup gelenler olurdu. Oysa kuatma krk - elli gn
kadar uzad. Bir taraftan yardm gelmedi. Mevcut asker savunma ya-
pamad.
Bunun zerine Alkamiolu Ben, varp bara bir are bulaym
diyerek kp Hig'nun yanna vard. Kendisi iin aman aldktan
sonra dnp Msta'sm'n yanma geldi. Hlgu, Anadolu hkmda-
rn tahtnda brakt gibi, sizi de yerinizde brakacak ve kzn o-
lunuz- Ebu Bekir'e verecek, size gre uygun olan da budur ki atalar-
nz, Seluklu Sultanlarna boyun edikleri gibi, siz de bunlara itaat
zere olasnz. Bu durumda Mslmanlarn kan korunmu olur. Son-
ra bildiiniz gibi yaparsnz dedi.
Halife Msta'sm, bu szlere aldand. Altyzellialt senesi Mu-
harrem aynn yirmisinde oullar ve devlet adamlar ve Abbasioul-
ABBAS DEVLET'NN K 933
lan e birlikte Hig'nun ordusuna gitti. Bir obada oturtuldu. Son-
ra Alkamiolu Hlgu, kzn Halife'nin oluna verecek nikh mec-
lisine hazr olasnz diye fakihleri ve ehrin ileri gelenlerini davet
etti. Onlar da takm takm Hig'nun ordusuna vardlar, kanaraya
(mezbaha) girdiler. Tatarlar, bunlar takm takm ldrdler. Halife
Msta'sm' da ikenceyle ldrdler. Sonra Badad'a girdiler, krk
gn kadar yamaladlar. Bykleri ldrdler, kkleri tutsak etti-
ler. Fakat kuyular ve su yollar gibi yerlerde saklananlar kurtuldu.
Bu olayda drtyzbin Mslman ldrld sylenir.
Bunca yllardanberi gzelletirilmesine allan irin Badad
ehri, bu kere hepten ykld. Msta'sm'n biriktirdii mcevherler
ve eyalar, akl ve nakl ilimlerle ilgili gemilerin yazd ndir ki-
taplar, nice mbarek emanetler hepsi Dicle nehrine atld.
Msta'sm, Hlgu ordusuna giderken amnn ve makamnn
yksekliine iaret olan Hz. Peygamberin hrkasn ve ssm da ya-
nma almt. ldrlnce ikisi de Hig'nun emriyle yaklp klleri
Dicle nehrine atlmtr.
slm mleti hangi mezhepte olursa olsun mriklere yani Al-
lah'a ortak koan dinsizlere kar hep birlikte bunca senelerden beri
slm'n bakenti olan Badadi korumaya aba gsterecekleri yerde
mezhep kavgalaryla uratlar. Sonunda Badad ehri byle yerle bir
olunca ortada ne Snn kald, ne i...
Msta'sm'n zel erbet-evi olan kulede bulunan altn, gm ve
ssl kadeh, srahi ve baka kap kaaklardan yetmi deve yklenip
Hig'nun adrna gtrld zaman Hlgu ve Nair Ts, o
deerli eyalara bakp aarak parmak srdlar.
te Abbasi halifelerinin sonuncusu bu (Abbas olu Abdullah o-
lu Ali olu Muhammed olu Mansur olu Mehd olu Harun Reid
olu Muta'sm olu Mtevekkil olu Muvaffak olu Mu'tezid olu
Muktedir olu shak olu Kadir olu Kaim olu Muhammed olu
Muktedi olu Mstazhir olu Mktefi olu Mstencid olu Mstazi
olu Nasr olu Zahir olu Mstansir olu Msta'sm) dr ki yaknlar
ve devlet adamlar gz nnde ldrlerek atalarndan kalan beyz-
yirmidrt yllk Abbasi Devleti'nin sona erdiini grdkten sonra ken-
disi de ikenceyle ldrlmtr.
Ondan sonra Alkaimolu, Alev bir Halifelik kurulmasna al-
msa da, yle velinimeti olan devletin yklmasna alan alan
dinsizler yannda da deeri olamayacandan Tatarlar, artk onun y-
zne bakmadlar. O da hizmetilerin adrlarnda srnerek kahrn-
dan ve kederinden senesi iinde helak olarak ceza yeri olan br dn-
yaya gitmitir.
Ksaca bu altyzelialt senesinde meydana gelen byk musi-
bet, slmm balangcndan beri olmam bir faciadr. Ondan sonra
da slm milleti, Osmanl Devleti'nin kurulmasna dek beldan bel-
ya uramtr.
Bu ulu devletin kurucusu olan (Osman Gazi) nin o sene iinde
domas ise gzel bir tesadftr.
M e l i k N a s r Dav u d' u n S on u
Kerek sahibi (Melik Nasr Davud) Kerek eyaleti hkmetiyle ye-
tinmedi. Babas (Melik Muazzam) n mansb olan am' ele geirmek
iin ok alt. Sonunda altyzkrkyedi senesinde kendi mansb olan
Kerek'i elden kard. Haleb sahibi (Melik Nasr Yusuf) a snd. Ya-
nnda ok deerli bir cevher vard. Onu kara bir gn iin saklarm.
Emanet olarak korunmak zere o cevheri Halife Msta'sm'a
gndermi ve Halife'nin el yazsyla alnd yazs gelerek kendisi emin
ve rahat olmutu. Gerekten yle ar pahal cevheri brakmak iin
Halife hazinesinden daha emin bir yer olmamak gerekir. Msta'sm
ise mal ve cevher biriktirmek merakna dm ve o cevhere snm
olduundan onu geri almak glemiti.
Melik Yusuf sonra Melik Nasr Davud'un sadakatma glge d
srecek durumlarmdan tr gveni sarsldmdan onu tutuklad
Soma Msta'sm'n aracl zerine serbest brakt. Fakat kendi l-
kesinde, yani Haleb ve Suriye taraflarnda durmamasn emretti. Bu-
nun zerine Nasr Davud, Irak'a gitti. Fakat Badad'a varmas iin
izin verilmedi. Satp da geimini salamas iin o cevheri istedi. O da
verilmedi. evredeki komutanlar da Melik Nasr Yusuf'dan ekinerek
ona yardmdan kandlar.
Nasr Davud, yannda adamlaryla beraber ok skntlara de-
rek llere dt. Trkmenlerden bir grup ile birleti. ok defa cey-
lan avlayarak geinirken Msta'sm'a yal varc mektuplar yazard.
Fakat cevap alamazd. ay kadar Trkmenler ile berber sahralarda
dolat. Sonunda yine Msta'sm'n araclyla Melik Nasr Yusuf,
onun am'a gitmesine izin verdi. Balad az bir maa ile Nasr Da-
vud, am'da lmeyecek kadar geinir oldu.
Sonra Nasr Davud, hacca gitmek ve Msta'sm'da emaneti olan
cevheri istemek zere Irak'a gitmesi iin Melik Nasr Yusuf'dan izin
ald. Altyzelli senesinde Kerbel'ya ve oradan Hicaz'a gitti. Hz.
Peygamberin mezarna varnca halkn nnde perdesine yapp a-
hit olunuz ki Rashllah (s.a.v.) Hazretlerine snp efaat isteyerek
burada duruum, amcasou Msta'sm'n emanetimi bana geri ver-
mesi iindir deyince halk pek ok zlerek hngr hngr alad-
lar. Durumu Hac Emrine bildirdiler.
Nasr Davud, Irak haclar ile dnp Badad'a gelince o zama-
nn deti zere Halife tarafndan misafir arlama yolunda kendisine
et, ekmek ve atlarna ot gnderilmekteydi. Nasr Davud, emanetinin
geri verilmesini de beklerken Msta'sm tarafndan bir muhasebeci
geldi. Verilen et, ekmek ve otun ok pahal olarak hesabn grp
ETL OLAYLAR
935
cevherin bahasn kapatm ve ister istemez alaca kalmadm be-
lirtir bir yaz alp gitmitir.
Bunun zerine Nasr Davud, iini Allah'a smarlad. Badad'dan
karak l Araplarma kart. Sonra Nasr Yusuf, onun durumuna
acyp am'a ard. Nasr Davud da am'a dnerek gam ve keder
anaklarn yudumlarken altyzellialt senesinde Tatarlarn Msta-
sm' ldrdkleri haberini ald. ay sonra kendisi de vebadan l-
- d. O uursuz cevher, ne Nasr Davud'un dar vaktinde iine yarad,
ne de ona el koyan ondan hayr grd. Kimbilir hangi kymet bilmez
bir Tatarn elinden kald.
Allah, bir millete devlet, saadet ve saltanat verir... Onlar gzel
ahlklarn srdrdke, o da bu nimetleri devam ettirir. Ama onlar
gzel huylarn kt ahlkla deitirirlerse, mesel sdk ve emaneti
yalan ve hyanete, arball aala ksaca gzel ahlk kt hu-
ya evirirlerse o da bu nimetleri alp zahmet ve eziyetler verir. Nite-
kim Kur'an- Kerim'de mealen, Allah, bir millete verdii nimeti, on-
lar bozmadka deitirmez buyurmutur.
Hig'nun Badad'a geliinde Musul sahibi olan (Melik Bedred-
din L'l), H l g u yanma varp ok mallar sunarak itaatini sundu.
Eyyboullar'ndan Haleb ve am sahibi olan (Melik Nasr Yu-
suf) da Tatarlara kar koyamayacan anlayarak yaranmak zorunda
kaldndan olu ile Hlg'ya hediyeler sunarak am kylar hak-
knda Hallardan korku zere bulunduu iin, lhan'nin yanna va-
ramadndan dolay zr diledi.
Keyhsrev'in oullar olan Anadolu saltanatnda ortak bulunan
(zzeddin Keykavus), (Rkneddin Kl Arslan) da Badad'a gidip
H l g u ile grtler. H l g u , onlara ikram ve iltifat etti. Halife'nin
sarayndan alm olduu eyalardan onlara hediye vererek lkelerine
gnderdi.
M e l i k M u z a f f e r ' i n M s r S u l t a n Ol ma s
Hig'nun Badad'a gelmesi zerine evre hkmdarlarn kimi
bizzat gidip itaatini sunmas ve kimi hediyeler sunarak itenliklerini
belirtmesi zerine Msr komutanlar, tel etmekteyken Haleb ve am
sahibi Melik Nasr Yusuf'un yardm iin Msr'a elisi gitmiti.
Durumun geliine bakarak Msr komutanlar, Hlgu gibi bir
zorlu dmana kar Sultanlar bulunan ve zaten bir saltanat hane-
danndan olmayp Klemenlerden (Muiz Aybek Trkman) nin kk
olu bulunan (Melik Mansur) u kk grp sava durumlarna alkn
936
olan tecrbeli birinin i banda bulunmasna lzum grdklerinden
(Salihiye) ve (Aziziye) Klemenleri birleerek altyzellialt senesin-
de (Mansur) u indirerek onun Atabey'i bulunan ve cesaret ve gayret-
liliiyle bilinen (Seyfeddin Kutuz) u tahta kardlar ve (Muzaffer)
lkabn verdiler.
Gariptir ki, bu Kutuz, Harezmliler hkmdarlarnn soyundan
imi. Hatta Harzemah'm kz kardeinin olu olup, ad (Mevdud o-
lu Mahmud) imi. Tatarlar onu esir edip satmlar. Bylece Msr K-
lemenleri iine karp yoluyla Bey ve bu kere Msr'a Sultan olmu-
tur. Bundan dolay Tatarlardan soyunun n almak iin sava
iin ok hazrlk yapm ve am'a yardm edeceini kuvvetle sz ve-
rerek Melik Nsr'm elisini geri gndermitir. Tatarlara stn gel-
mesi aada anlatlacaktr.
l e n l e r
Altyzellialt senesinde Hlgu, Badad' vurup Arap Irak'nda
kk byk halktan ve ileri gelenlerden saysz insan ldrd gi-
bi, o sene am'da da veba hastal karak ok insan lmtr. Hele
am'da veba yapacan o kadar iddetle yapmtr ki, cenazeleri y-
kamak iin ykayc bulunmaz olmutu. te o zaman (Melik Muaz-
zam olu Melik Nasr Davud) ld gibi, ileri gelenlerden, komutan-
lardan ve bilginlerden pek oklar lmtr.
(Adil olu Sultan Kmil) in kz ve Hama sahibi merhum (Melik
Muzafferin kars olan (Gaziye Hatun) ki, kocasnn lmnde olu
(Melik Mansur) kk kalmakla kendisi vsi olup, hkmeti gzelce
yneterek olu Melik Mansur'u bytp hkmeti ona braktktan
sonra o sene ld.
Yine o srada azeliye tarikat piri olan (eyh Ebu Hasan azel)
Hazretleri ld.
Musul sahibi (Melik Bedreddin) ki, Hig'ya itaat etmiti. Alt-
yzelliyedi senesinde lnce Hig'nun izniyle Bedreddin'in olu
(Melik Salih) e Musul hkmeti ve kardei (Aladdin) e de Sencar
ehri verildi.
M e n g H a n ' n l m
Cengiz'in tahtnda oturan (Meng Han) kardei Kubily Kaan'
douya, teki kardei Hlgu lhan' batya gnderdikten sonra ken-
disi de gidip Main lkesini ald. Altyzelliyedi senesinde ld. Yeri-
ne Cengiz'in oullarndan dieri gemise de Moollar arasna anla-
mazlk dp hepsinin hkmeti artk bir Han'da toplanmamtr. O
zaman Kpak taraf Cci Han'n oullarnda, Semerkant ve evresi
aatay Han oullarndayd. Kubily Kaan ise in'in fethiyle, H-
ZET
937
lgu lhan da Suriye savalaryla uraarak her biri bir tarafa ekip
bir Han'a balanmak zere anlaamadlar.
ze t
slm'n balangcnda Araplar, Allah'n adm yceltmek iin sa-
vatklar zaman Rum, Fars ve Trk'ten aldklar esirleri baya i-
lerde altrrlar ve kzlarn oalmak iin alrlard. Savalar gibi
an ve eref verici nemli ilerde onlar kullanmaya muhta deil idi-
ler. nk Arabn birbirine tutkunluu srmekte ve himmetleri de
yksekti... slm dininin ise en parlak devri olmasndan tr hepsi
birlik olarak ihtiamlarn ayakta tutuyorlard. Devletin temelleri ise
salam ve kuvvetliydi. Fakat Emev hkmdarlarnn kt davra-
nlarndan dolay slm milleti, onlardan soudu. Halifeliin onlara
kar olan (Haimoullar) na gemesini istedikleri srada (Ebu Ms-
lim) kt. Halifelii Haimoullar'nm bir kolu olan Abbasoullar'na
geirdi. Onun balca kuvveti ise Acem ve Trklerden oluuyordu.
Kurey'in en kalabalk kolu olan Emeviler, bylece darmadank
olarak kl artklar Endls'de bamsz bir devlet kurdular. Haim-
oullar'nn en erefli ksm olan Hz. Ali evld ise Emeviler aleyhine
Abbasoullar ile birlik iken halifeliin Abbasoullar'na gemesi ze-
rine Abbasoullar ile aralarna dmanlk girmekle ve pek ok halkn
gznde Aleviler halifelie daha lyk grldnden yer yer ia h-
kmetleri tredi. Abbasi halifeleri, onlara kar askerlikte Trk ve
Berber kavimlerini kullanr oldular. Sonra da Trklerden Klemen as-
keri dzenlediler. Trkler, deer kazanp yksek mertebelere eritiler.
Sonunda Halifelik Divan'na katlarak devlet adamlarndan sayldlar.
Ksaca dou ve batda Araplk fikri snd. Hele (Halife Mte-
vekkil) olayndan sonra saltanat, btn btn Trklere geti. Abba-
si Halifelii, kuru bir isimden ibaret kald. Trklerden Hanllar, Gaz-
neliler, Guriler ve Seluklular gibi pek byk devletler kurulup on-
lardan slm milletine ok hizmetler geti. Hanllar Devleti Mavera-
nnehir'de, Gazneliler ve Guriler Devleti Hindistan'da, Seluklular
Anadolu'da ok fetihlere kavutular. Atabey devleti ile Eyybye Dev-
leti olmasa Hallar btn slm ehirlerini alrlard.
Seluklu Devleti zayflaynca Abbasi Halifelii, biraz nefes ald.
Epeyce kuvvet buldu. (Halife Nasr) uzun sre Halifelikte bulunarak
Halifeliin kuvvetini yeniden canlandrd. Sonra olu (Zahir) ve to-
runu Mustansr da onun izinden gittiler. Hele Mustansr, Tatarlarn
saldrlarn gidermek iin askerini oaltp yeni bir dzene soktu.
yleki bir keresinde Arap Irak snrlarna saldran Tatarlar yen-
miti. Fakat gerek kendisinin gerek atalarnn madd hkmetleri an-
cak Arap Irak'n iine alyordu. Olu Msta'sm ise zayf grl ol-
duundan zamannda asker ve mlk idare rndan kt. Abbasi
Devleti kuru gsterili bir saltanattan ibaret kald. Bunun zerine
938
Hlgu gelip, Abbasi Halifelii'ni ortadan kaldrd ve bunca gzel s-
lm beldelerini yok etti.
O zaman Eyybouilar da zevk ve sfya dalmlar ve Msr' el-
den karp yalnz am yresinde kalmlard. Oysa Tatarlara kar
am'n korunmasna da gleri yeter deildi.
Daha Hal gailelerinin arkas alnmadan Tatarlar ortaya knca
islm milleti byk perianla dm hayat ve gelecei sona ermek
zereyken yeni Mslmanlardan yani Msr'da Trk klelerinden d-
zenlenen Klemenler, slm milletini yeniden canlandrmlardr.
H i g' n u n a m Y r e s i n e Gi r me s i
Altyzelliyedi senesinde Hlgu, el-Cezire'ye girdikten sonra F-
rat nehrini geerek Haleb zerine yrd haberi, am'a ulanca
am ve Haleb sahibi olan (Melik Nasr Yusuf) am ehrinden kt.
Berze kynde ordu kurdu. Hama sahibi (Melik Mansur) da Hama'-
dan kp Berze'ye geldi. Tatarlarn nlerinden kaanlarm hepsi am'a
gittiklerinden Berze'de byk kalabalk topland. Ama yle byk
bir toplulua komuta edecek cesur ve tedbirli komutan yoktu.
Altyzellisekiz senesi balarnda Klemenlerden bir grubun Me-
lik Nasr Yusuf'a suikastlar olduu iitilince Melik Nasr, ordudan
ayrlp am kalesine kapand. O ekilde sulanan Klemenler de sa-
vuup Gazze'ye gittiler. Berze ordusu Tatarlarn yzlerini grmeden
dald. Hlgu Haleb'e girince Hama'nn ileri gelenleri Haleb'e ge-
lip Hama kalesinin anahtarlarn sunarak aman dilediler. Hlgu da
onlara aman verip Hama'ya bir adamn gnderdi. Melik Nasr da
am'dan kp Nablus'a ve oradan Gazze'ye gitti.
Tatarlar, Nablus'a gidince Melik Nasr, Gazze'den kp Ari'e var-
d. Msr Sultan olan (Melik Muzaffer) e eli gnderdi ve (Melik
Mansur) ile birlikte Katbe'ye gitti. Oysa ehrizr Krtlerinden bir
topluluk Tatarlarn nlerinden savuup Msr'a giderlerken Ari ta-
rafndaki Trkmenler ile aralarnda kavga knca Melik Nasr rkt
ve kardei (Melik Zahir) ve bir miktar askerle savuup srailoullar'-
mn Th l tarafna gitti. Hama sahibi Melik Mansur ise kalan asker-
le Msr'a vard. Sultan Muzaffer ona sancak verdi ve ikram etti.
O srada Tatarlar, am' ve Gazze'ye kadar olan slm ehirlerini
ele geirdiler. Melik Nasr, Th lnde dolap ne yapacan ard.
Krtlerden teber dar olan (Hseyin Aa) Hlgu yanma varmak ze-
re onu kandrd. Melik Nasr Th'ten hareket ederek Zeyre gl kena-
rna kondu. Hseyin ise Hig'nun Suriye komutan olan Ketboa'ya
bunu haber verdi. Ketboa oraya asker gnderdi. Melik Nasr' adam-
laryla beraber tutturdu. Hig'ya gnderdi. Aman ile gidecek iken
yakalanarak gnderilmi oldu. Fakat Hlgu ona iyi davrand.
O srada Humus sahibi (brahim irkh olu Melik Eref Musa)
MELK MUZAFFERN TATARLARI YENMES 939
gep Haleb'te Hlgu ile grmt. Hlgu ona da ikram ile ken-
disini Humus'a gnderdi.
Tatarlar, iki seneden beri Meyyafarkiyn'i kuattlar. Eyyboui-
lar'ndan ehrin emri olan (Eyyb olu Melik Adil olu Melik Mu-
zaffer ehabeddin Gazi olu Melik Kmil) ok sabr gsterip daya-
narak savunmada bulunmusa da kalede zahire tkenmi ve halk da
vebadan ve savala yok olmu bulunduundan bu altyzellisekiz se-
nesinde Tatarlar kaleyi ele geirdiler. Melik Kmil'i idam ederek ke-
sik ban Suriye'de zurna ve davullarla gezdirdiler.
M e l i k M u z a f f e r ' i n T a t a r l a r Y e n me s i
Meng Han'n lmesiyle Cengizoullar arasna anlamazlk d-
t. Hlgu en byk komutan Ketboa'y Suriye'nin korunmas iin
brakt. Kendisi hemen Irak'a dnd. Melik Nasr Yusuf'u da birlikte
gtrd. Msrllarn saldrsndan am'n nasl korunmas gerekti-
ini Melik Nasr ile dant. Melik Nasr ii hafif gstermiti.
Msr Klemenleri daha zevk ve rahata almadan saf ve temiz
gebe ahlk e slm dinine giriyorlar ve kklkten beri sava
hareketlerini renmekle uraarak bym usta birer binici ve si-
lhrler oluyorlard. O zamann en gzel askerleri idiler. Tatarlarn
nlerinden savuan Trkmen, Krt ve Araplarn hepsi Msr'a sn-
mlard. Msr'da byk bir kuvvet olutu.
(Melik Muzaffer Kutuz) Klemen askerlerini pek gzel hazrla-
d. Trkmen ve Arap airetlerini toplad. Onlar balar ile ho tutup,
ordusunu gzelce dzene sokarak Tatarlardan soyunun cn almak
zere gerekten kudurmu gibi Msr'dan dar urad. Hama sahibi
(Melik Mansur) ve kardei (Melik Efdal) de yanndayd,
Ketboa, am tarafnda dank olan Mool askerlerini toplad.
Ordusu ile ona kar kt. Humus sahibi (Melik Eref) ve Habibe sa-
hibi (Melik Adil olu Aziz olu Melik Said) de Ketboa ile beraberdi.
Melik Muzaffer, onlar tarafna ekmek iin gizli haber gnderdi. Me-
lik Eref, sava gn bozguna uram gibi Ketboa'dan ayrlaca
eklinde cevap verdi. Melik Sait ise giden adam sert bir cevapla geri
evirdi.
ki taraf Gur'da karlatlar. Ayn- Clt denen yerde Ramazan
aynn yirmibeinci gn ok kanl bir savaa tututular. Oklar i-
lemeye balaynca Melik Eref hayrette kalmken Ketboa'nn ordu-
su fena halde bozuldu. Ketboa, ldrld ve olu esir oldu. Mool-
larn pek ou kltan geirildi. Kl artklar dalarak douya dn-
dler. Salihiye Memlklerinden Bahriye Klemenlerinin ba olan Kp-
ak asll (Baybars Bndkdar) Klemenleriyle onlar yok ederek
Humus'a kadar kovalad. Orada Ketboa'ya yardm iin gelmi olan
bir Tatar frkasna rastlad. Onlar da vurdu, kltan geti.
Melik Eref, Tatarlardan ayrlarak orduya varmt. Melik Mu-
zaffer, ona ikram ederek eski yeri olan Humus'a gnderdi. Melik Sa-
id, esir olarak getirilince Melik Muzaffer, onu azarlayarak tutuklad,
sonra da ldrd. Sonra am'a geldi. Ele geirdii Tatarlar ve (H-
seyin Krd) gibi Tatarlara mensup olanlar horlayrak ldrd.
Emr Eaybars Bndkdar ise bozguna urayanlar Haleb'e do-
ru kovalayarak Tatarlarn hepsini am yresinden srd, kard.
Melik Nasr Yusuf, Hig'ya Msr iini hafif gstermi iken H-
lgu bakomutannn ldrlm ve askerinin daldn haber aln-
ca Melik Nsr'm sylediklerini aldatma sayarak altyzellidokuz se-
nesinde onu ve kardei Melik Zahir'i ve adamlarn ldrmtr. By-
lece Suriye tarafnda da Eyybi Devleti yklarak am yresi olduu
gibi* Msr Sultan elinde kald. Her tarafta slm hkmdarlar zayf-
lad. Msr saltanat ancak slm milletine snak ve dayanak oldu.
M u z a f f e r i n l d r l me s i v e Za h i r 'i n T a h t a k
Sultan Muzaffer, am'a ve teki eyaletlere valiler tyin ederek
am ilerini dzene soktuktan sonra Baybars ile birlikte Msr'a dn-
mt. Oysa evvelce kazanlan zaferde byk rol olan Baybars'a Ha-
leb emirliini sz vermiken sonra sznden dnm olduundan Bay-
bars, ona gcenmi ve Sultan Muzaffer de bunu anlayarak ondan e-
kinmi ve ikisi de birbirine kskn olarak hareket ederek Msr'a yak-
latklar zaman Baybars frsat bularak altyzellisekiz senesi Zilka-
de aynn onyedinci gn Melik Muzaffer'i ldrdkten sonra (Melik
Zahir) lakabyla tahta kmtr. Her ne kadar am valisi, saltanat
davasna kalkt ve am komutanlarndan bazlar, ayaklanmarsa
da Baybars, hepsine stn gelerek btn Msr ve am onun elinde
kalmtr.
Bu srada bir Tatar ordusu, am yresine saldrp Haleb ve Ha-
ma askerleri de nlerinden savuarak Humus'a varmlar ve Humus-
lu'larla birlikte savunmaya karar vermilerdi. Altyzellidokuz senesi
Muharrem aynn beinci gn Humus'un dnda Tatarlarla savaa
tututular. Onlara nisbetle Tatarlar daha ok iken bazguna urad-
lar ve slm askeri Tatarlar kovalayarak diledikleri gibi krdlar,
M s r ' d a A b b a s ou l l a r ' n d a n Bi r i n e Bi a t Ol u n ma s
buuk seneden beri meydanda (Halife) unvann tayan bir ki-
i yoktu. Altyzellidokuz senesinde Msr'da Arab'dan bir topluluk
geldi. Yanlarnda siyahi bir adam vard. Onun (mam Nasr olu
mam Zahir olu Ahmed) olduunu sylediler.
Sultan Baybars, byklerden oluan bir meclis kurdu. Araplar,
onun nesebinin doruluuna tanklk ettiler. Onlarn szlerine gre bu
ETL OLAYLAR 941
adam (mam Mustansr) m kardei ve (Msta'sm)m amcas olmas
gerekiyordu. Kad da ahitleri dinleyerek onun Abbasouliar'ndan ol-
duuna hkmetti. Bunun zerine (Mustansr Billh Ebu Kasm Ah-
med) diye ikapianarak Baybars ve halk, ona Halife olarak biat etti-
ler. O da Mslmanlarn btn ilerini herkesin nnde Baybars'a
braktL
Sonra Baybars, ok para harcayarak onun dairesini tanzim etti.
Yanma asker verdi. Onunla beraber Ramazan aynda am'a geldi. Be-
raber de getirmi olduu (Hallikn olu emseddin) i am kads
yapt. Halk bunca yllardan beri Abbasi halifelerine alm oldukla-
rndan bu yeni Halife, rak'a giderse halk, onun bana toplanr ve
Badad kurtulur diye Baybars, onun ordusunu tanzim ederek onu
Irak'a gnderdi. O da, (ne)ye kadar gitti. Ama bir frka Tatar askeri
gelip onu ve yanndaki kalabaln ounu ldrdler. Sonra Baybars,
an yresinde bulunan l Araplar zerine (Mhenn olu sa) y
grevlendirdi ve Irak'a kadar yollarn gvenliini ona brakp ken
d isi Msr'a gitti.
Baybars'n Msr'a dnnde yine Abbasouliar'ndan soyu Hali-
fe (Msterid)e vard sylenen (Ahmed) adnda biri karak ait-
yzaitm senesi sonlarnda o da soyunu isbat etti ve (Hakim Biemril-
lh Ahmed) diye kapianarak ona da Halife olarak biat olunduysa da
Baybars onu kalenin bir burcunda oturtarak dairesinin tanzimi iin
masraf etmedi. Fakat hutbelerde ad Baybars'n adyla beraber an-
lrd.
Fatmiye Devleti yklp Msr'da ar iler Mezhebi sona ermi-
se de gerek, Msr'da gerek kuzey Afrika'da ia artklar vard. Onla-
rn ortaya kmasna engel olmak zere Msr'da resm bir Abbasi Ha-
lifesi bulunmas, Klemenlerin siyas fikirlerine uygundu. Fakat ye-
ni Halife'nin adamlar kaleden ehre inip devlet ilerine dair sz sy-
ler olduklarndan iki sene sonra Baybars, onu halk ile grmekten
yasaklamtr. Bu zat ise ok yaad. Krk bu kadar sene Halife adm
tad. Ondan sonra Msr'da halife sann alan Abbasiler, hep onun
Boyundandr,
eitli Ol a y l a r
Tatarlarn am yresine saldrdklar zaman o taraflarda bulu-
nan Trkmen airetleri toplanmlard. Sultan Baybars, Msr'dan
am'a gelirken Yafa, Saft ve Beyrut'dan Hallarn elileri gelip Sul-
tan Salhaddin zamanndaki barn yenilenmesini istediler. Baybars
da kabul edince oralardaki Hallar, Baybars'n idaresine girdiler.
Saft'daki Hallar ile Trkmenler arasnda bir olay karak Trkmen-
ler, onlarn baz reislerini tutup kurtulu fidyesi alarak salvermiler-
di. Sonra Baybars'dan korkarak savuup hepsi Anadolu'ya gtler.
Suriye, yle bir kuvvetten yoksun kalmsa da bu gibi sebeplerle Ana-
dolu'da Trkmenler oaldlar. Sonra hepsi Osmanl hamuruna kar-
p slm milletine gzel hizmetler yapmlardr.
Altyzonbir senesinde Sultan Baybars, Eyybouliar'ndan Ke-
rek sahibi (Kmil olu Adil olu Melik Mugis)i bir yolunu bularak
tuzaa drp ldrerek Kerek emirliini ele geirdi.
Yine o sene (adi olu irkh) torunlarndan Humus sahibi (Me-
lik Eref Musa) lnce Baybars, bir adam gnderip Humus emirliini
ald. irkh torunlarndan Humus'da hkm srenlerin en sonu bu
Melik Ereftir.
Bu altyzaltmiki senesinde Tatar'dan bir topluluk, slm'a gir-
diler. Tatarlarn Mslmanlara yaptklar ktlkler azalm oldu.
Altyzaltm senesinde Sultan Baybars, bir byk ordu ile M-
sr'dan kp Hallar elinde bulunan am Kayseriyesi'ni ve Ersuf u
fetheyledi. Msr'a dnnde drt yandaki olu (Melik Sait) i veli-
aht yapt. Onun iin askere yemin ettirdi.
K e y h s r e v Ol u zze d d i n i l e
Rkn e d d i n 'i n D u r u ml a r
Altyzellialt senesinde Hlgu, Badad'a girdikten sonra Key-
hsrev'in oullar olup Anadolu'nun birer kesinde hkm sren z-
zeddin Keykavus ile Rkneddin Sleyman, Hig'nun yanma varp
ikisi de iyi karlanarak dnlerinde her biri kendi hkmetinde ra-
hat zere idiler.
Rkneddin'e (Pervane) yani Hcib (Terifat) olan (Miniddin)
iki hkmeti kendi eline geirmek hevesine dt. ok para sarfede-
rek Rkneddin'in hkmet merkezinde oturan lhanler'in adamn
ardktan sonra zzeddin, Msr Sultam ile birlemi ve ayaklanma-
ya hazrdr diyerek lhan'n grevlisine onu ktledi. O da bunu H-
ig'ya syledi. Hlgu zzeddin'in kknn kurutulmas iin emir
kartarak askeriyle Konya'ya doru yrd.
zzeddin, iin arlatn anlad. Hemen Aliye kysna indi.
Gyaseddin Mes'ud ve Rkneddin Keyumers adl iki olu ve yaknlar
ile gemilere binerek stanbul'a kat. Anasnn kardei ve stanbul
Kayseri olan Mihail, ona pek ok ikram etti.
Rkneddin, sanki saltanat tahtnda bamsz kald. Pervane ise
okadar etkinlik kazand ki, her i onun elindeydi. Rkneddin'in Sul-
tan sanndan baka elinde bir ey kalmad. Oysa Pervane de Tatarla-
rn istediklerini yaptrdklar bir aracyd. Seluklu saltanatnn yal-
nz ad kald.
Oysa Anadolu'da yer yer toplanan Trkmenler, Rkneddin'e, ger-
ekte ise Pervane Muiniddin'e itaat edip kimi kylara indi, kimi da-
lara ekildiler ve Hig'ya bavurarak kendileri iin bamsz bir san-
cak istediler. O da onlara sancak verdi. Bylece onlarn hkmetleri-
HLAGU'NUN LM
943
nin bamszln tanyarak Trkmen beyleri, bamsz hkmdar
oldular.
O zaman Trkmenlerin en byk ba (Mehmed Bey) ve kardei
(tlyas Bey) ve damad (Ali Bey) di. Hlgu, Mehmed Bey'i yanma a-
rnca zr dileyerek Hig'nun emri zere Sultan Rkneddin ve
Anadolu'daki lhan'n adam askerle Mehmed Bey'in zerine gittiler,
savatlar. O srada Ali Bey ayrlp Hig'nun yanma vard. Hlgu
da Trkmenlerin bakanln ona verdi. Mehmed Bey yalnzca savaa
giriince bozulup kat. Ama Sultan Rkneddin, onu aman vererek a-
rd. Konya'ya gtrd ve sonra vermi olduu gvenceye aykr ola-
rak zavally ldrd. Bylece Ali Bey, Trkmenlerin bakan olarak
kald.
Sultan zzeddin, stanbul'dayken onbin kadar Trkmen, Kayser-
in hkmet merkezine tandklarndan Kayser, onlar Dobruca'da
yerletirmiti.
Sonradan bu Trkmenler, Kayser'in dmanlaryla onun aleyhi-
ne birlemiler diye Kayser'e bildirildii srada zzeddin'in yaknlar
olan alaklar ki, onu trl felketlere uratan onlard. Bir ikili top-
lantda zzeddin'e kar, Bize izin verirsen bir av yerinde Kayser'!
ldrp bu ehri ele geiririz diyerek yksekten atmlard. ki da-
tan bir Rum delikanls bunu iitince hemen varp durumu Kayser'e
duyurunca Kayser hemen zzeddin'in adamlarn ldrtt ve oluyla
kendisini ehrin yaknnda bir kaleye hapsetmitir.
zzeddin'in teyzesi ve Krm Han bulunan (Bereket Han) m kar-
s, zzeddin'in tutuklandn renince gcne gitmiti. Bir sre son-
ra Tuna nehri kaim buz balad zaman gnderdii yirmibin Tatar
atls, buz zerinden Tuna'y geerek nlerine gelen yerleri yamala-
yarak Kostantmiyye kalesinin duvarlarna kadar geldiler. zzeddin ile
oullarn hapsedildikleri kaleden alp dndler. Dobruca'daki Trk-
men gmenlerini de alarak Krm'a gtrmler. Fakat onlar daha
Bahe Saray'a varmadan Bereket Han ld iin oullar zzeddin'i
ve oullarn deniz kenarnda olan bir kasabada yerletirmilerdir.
izzeddin, onsekiz sene kadar gurbette gam ve keder iinde yaa-
dktan sonra Krm'da lmtr. Rkneddin ise ondan ok nce fe-
lkete uramtr.
H i g'n u n l m v e A b a ka H a n ' n
T a h t a k s v e Br ka y H a n ' n l m
Semerkant ve evresinde hkm sren (Cengiz olu aatay)
oullarndan bazlar, slm dinine girdiler. Kpak tarafnda hkm
sren (Cengiz olu Cci) oullarndan (Batu Han)n olu Brkay
(Bereket) Han da slm oldu. Bakenti Krm'da Bahe Saray ehriy-
di. Bylece Krm'da slm dini yayld.
944 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (CMt: t)
Hig'nun Abbasi halifelerine yapt sert muameleden dolay
Batu Han, gcenerek aralarnda ortaya kan ayrlk, sava sebebi ola-
rak Brkay Han'n olu (Buka) otuzbin Tatar askeriyle irvan Der-
bendi'ni geip Hig'nun nc askerini bozdu. Fakat Hig'nun
olu Abaka eriip Buka'ya stn gelerek Derbendi geerek etraf
yama iin askerini datt. Bunun zerine Brkay Han eriip H-
lgu askerini vurdu, krd. Abaka g hl ile ban kurtarabildi.
Sonra Hlgu, kendisi hareket etmek istedi. Fakat ktibi Cel-
leddin rak lkesinde epey Kpak askeri birikmi izin verirseniz gi-
dip onlar getirerek hizmetinize getireyim deyip Hlgu da izm ver-
di. Celleddin gidip Kpaklar toplad. Fakat Azerbaycan'a getirecek
yerde Baybars'a hediye olmak zere Msr'a gtrd.
Hlgu, o zaman hastayd. Ktibin bu hareketinden haberli olun-
ca zld. yle bir uak beni aldatt diye ban sallaya sallaya
hastal artp aityzaltm senesinde ld.
Horasan ve Bild- Cebel denilen Acem Irak', Azerbaycan, Irak,
Huzistan ve Faris eyaletlerinin hepsi Hig'nun elinde olup her bi-
rinde bir olu kendisinin vekili olarak bulunuyordu. Veliahd olan
(Hlgu olu Abaka) Mazenderan'da bulunuyordu. Hemen Azerbay-
can'a gelip lhanl tahtna oturdu.
Abaka, Brkay Han'n saldrmasndan korkuyordu. Kardei Pe-
inen! irvan Derbendi'nin korunmasyla grevlendirdi. teki kardei
Kukinl Mazenderan ve Horasan lkelerine vali yapt. Bu srada
emseddin Muhammed Kert! Herat ve Gur hkmetinde brakt. -
te Kert hkmdarlarnn birincisi bu Muhammed Kert'dir.
. Brkay Han, Azerbaycan'a gelip de Abaka'y yatanda avlamak
zere Derbendi gemise de irvan nehrine gelince geit bulamad,
Tiflis tarafna dolat. Tiflis rma da geit vermedi. Dnmek zorun-
da kald. ok gemeden de ld.
Rkn e d d i n 'i n i d a m v e G y a s e d d i n 'i n T a h t a k
Konya'da her i (Pervane Muiniddm) elindeydi. Sultan Rkned-
din'in yalnz ad vard. Rkneddin, Pervanelin o derece basksndan
skld. Bir iki meclisinde Pervane'nin sz geince Rkneddin l-
hanilerin sarayna varp da su kpei ikyet etmek isterim demi.
Pervane, bunu iitti. Ondan nce davrand. Rkneddin, lhan'a ba
kaldrmak zere diyerek Tatarlara ktledi. Altyzaltmdrt sene-
sinde Rkneddin! idam ettirip yerine Rkneddin'in iki buuk yan-
daki olu (Gyaseddin Keyhsrev) i geirerek Saltanat Atabeyi olarak
devlet idaresini btn btn eline geirdi. Oysa Pervane kendisi de
Tatarlarn tahsildar yerinde bulunduundan Konya saltanatnn an-
lamazla deer taraf kalmamt. Fakat Pervane, etkinlik ve gele-
ceinin hatr iin her trl sebebe girimekten geri durmuyordu.
StS TEKFURLARININ DURUMU
945
S i s T e k f u r l a r n n D u r u mu
nceleri Ermenistan'n bakenti Ahlat ehri iken, Mslmanlar
oralar alp da haraca baladlar. Hkmdarlarn ve durumlarn de-
imesiyle Ahlat ehri harap olduktan sonra Ermeniler, Sis'te bir
hkmet kurdular. Kozan ve Mara dalarnda yaayanlar bu hk-
mete balyd. Fakat slm hkmdarlarna belh vergi verirlerdi. H-
kmdarlarna (Tekfur) denilirdi.
Hallarn o yreden geiinde Tekfurlar, onlarla bazen anlat-
lar bazen de savatlar. Sultan Nureddin Masisa'y yani Misis'i ve Tar-
sus'u Rumlarn ellerinden alp Sis Tekfuru olan (Leon Olu)na verdi.
Sonra Salhaddin de onu yerinde brakt. O da itaatini srdrd.
Hlgu, Irak ve am' alnca Sis Tekfuru bulunan Hium, Hl-
gu'ya boyun edi. Onun yardmyla slm ehirlerine epey zarar ver-
di. Bunun zerine Msr Sultan olan (Melik Zahir Baybars) altyz-
altmdrt senesinde Msr'dan kp Hallar elinde bulunan Saft ka-
lesini aldktan soma dnnde (Seyfeddin Kalavun) e Hama emri
(Melik Mansur) u Sis zerine gnderdi. Onlar da varp Hium'un sa-
lamlatrd Derbentleri vurdular, muhafzlarn krdlar ve Hium'un
iki olundan birini ldrdler ve teki olu Leon'u esir ettiler. Sis'-
in etrafn yamaladlar. Elleri ganimetlerle dopdolu olarak dndler.
Hium, iki yl sonra boyun edi. Derbesal, Merzeban ve eyh'l-
Hadd kalelerini bedel vererek Leon'u tutsaklktan kurtarmtr. Bu
Leon sonra kendisinin yerine gemitir.
K u ze y A f r i k a ' n n D u r u mu
Marib ve Endls Sultan olan (Abd'l-M'min olu Yusuf o-
lu Yakup Mansur olu Muhammed Nasr olu Emr'l-M'minn Yu-
suf Mustansr) zevkine dkn olduundan (Muvahhidn) denilen
(Abd'l-M'minoullar) mn devletine geveklik gelmiti. Altyzyir-
mi senesinde ocuk brakmadan lnce babasnn amcas olan (Ab-
d'l-M'min olu Yusuf olu Abd'l-Vahid), (Emr'l-M'minn Ms-
tazi) unvanyla Marib Halifelik tahtna oturtuldu.
Abd'l-Vahid ise Merake'te fakir dt. ok sknt ekti. ok
zaman sefillik iindeydi. Birdenbire bir byk devlet ve saltanata ka-
vuunca yeme ve giymede israfa balad. Zevk ve safaya dalmas bir
yl doldurmadan Muvahhidn komutanlar, toplanarak onu alaa
edip ldrdler ve kardei olu (Yakup olu Abdullah) a (Emr'l-
M'minn Adil) unvaniyle biat ettiler.
te bu dil'in Halifeliinde slmlarla Frenkler arasnda (Tu-
leytula Olay) kt. slm askerleri byk bozguna uradlar. En-
dls'de kurulmu olan slm Devleti temelinden ykld. Altyzyir-
F. 60
946
midrt senesinde Adil, tahtan indirilip ldrldkten sonra (Yakup
olu Muhammed Nasr olu Yahya) daha ok genken Halifelik tah-
tna oturtuldu. Fakat dil'in kardei (Yakup olu dris) biliye'de
ayakland. Yahya'ya stn gelerek Halifelik tahtna geti.
Muvahhidn hkmdarlarnn hepsi Emr'l-M'minn unvanm
alagelmilerken bu Yakup olu dris (Me'mn) lkabn ald. Sonra
Tavaif hkmdarlarndan (Hud olu Mtevekkil) karak Endls
ktasn alp Abd'i-M'minoullar elinde ancak Afrika taraf kald.
dris Me'mn'un kardei, Septe'de ayaklannca Me'mn, Merake'ten
varp Septe'yi kuatt srada Mansur olu Nasroullarndan baz-
larnn ba kaldrd haberini alnca hemen Merake'e koup yolday-
ken ld. Yerine olu (Me'mn olu Abd'l-Vahid) geti. (Reid) l-
kabn ald. Fakat hkmeti Uzak Bat'dan ibaretti. Orta Bat'da hut-
be okunmad. nk o zaman Tunus'da (Ebu Hafsoullar) Devleti
ortaya kmtr.
Hafsllarm en byk ceddi olan (Ebu Hafs mer), Abd'l-M'-
mn'in prda ve Tmertolu'nun Abd'l-M'min'den sonra en byk
mridi olup Muvahhidin Devleti'nin kurulmasnda ok hizmeti ge-
mekle Abd'i-M'minoullar, btn Afrika valiliklerinde kullanld-
lar. Bakentleri Tunus idi.
Altyzyirmi senesinde (Ebu Hafs olu Abd'l-Vahid olu Ab-
dullah) Afrika valisi olmuken zorbalar ayakland ve onu kovarak ye-
rine kardei (Ebu Zekeriya)y geirdiler. Muvahhidn Devleti, ona si
gzyle bakp onu cezaya arpmak istedi. Ebu Zekeriya da istikllini
iln etti ve Afrika lkelerini ele geirerek (Emr Mrteza) unvann
ald. Kendi adna hutbe okudu. Tunus'da yksek, byk ve muhte-
em binalar yaptrarak Tunus ehrini gzel bir bakent ekline koy-
du. Orta Bat ile beraber baz evre ehirleri de ele geirerek lkesi
geniledi. Altyzkrkyedi senesinde Ebu Zekeriya ldkten soma olu
Ebu Abdullah, (Mustansr Billh Emr'l-M'minn) sanyla tahta
kt. Muvahhidn Devleti elinde yalnz Uzak Bat hkmeti kald.
Oysa Muvahhidn Devleti Uzak Bat'da da bamszln koruya-
mad. nk onun zayflamas ve karkla dmesi zerine Telmi-
san hkmdarlar (Mernoullar) ayaklanp arka arkaya evreyi ya-
malayarak altyzotuz bu kadar senesinde Fas ehrini ele geirdiler.
lerinde ilknce n kazanan (Abdlhak olu Ebu Bekir) Fas'n aln-
masndan sonra Merake tarafna yrynce Muvahhidn emri olan
(Me'mn dris olu Reid) onun elinden ok sknt ekti. Altyzkrk
senesinde lnce yerine kardei (Me'mn dris olu Ali) geti. (Em-
r'l-M'minn Mu'tezid) diye lkapland. Altyzkrkalt senesinde
Telmisan'a yakn bir kaleyi kuatt srada ldrlp yerine (Yu-
suf olu shak olu brahim olu Ebu Hafs mer) tahta karak (Mr-
teza) unvann ald. Altyzelli senesinde dman olan Mernoul-
lar'nm emri (Ebu Bekir) ldyse de yerine geen kardei (Abdl-
hak olu Yakup) daha ok kuvvet buldu. Abd'l-M'minoullar'nm
sonuncusu olan (Vasik dris Ebu Debs) aityzaltmbe senesinde
BAYBARS'IN FETHLER VE HALILAR
947
Merake'e girdi ve Ebu Hafs' tutup ldrtt. Ama kendisi de altyz-
altmsekiz senesinde Mernoullar ile yaplan savata ldrld. Ab-
d'l-M'minoullar Devleti kt. Ellerinde kalm olan lkeleri Me-
rnoullar elde ettiler.
Hallar da o sene Tunus zerine saldrdklarndan Tunus emri
(Muhammed Mustansr) onlara kar koydu ve savunma ile ura-
yordu.
Marib hkmdarlarnn yle blk prk olduklar srada do-
u ehirlerini de Tatarlar iniyordu. Ortada slm milletine dayanak
olacak ancak Msr Klemenleri kalmt ki Tatarlar, Haleb ve am'a
girince Klemenler, onlar karlayp srdler. Tatarlarn nlerinden
savuup kaan askerlerin hepsi Msr'a snm olduklarndan K-
lemenler, zellikle Msr Sultan olan (Melik Zahir Baybars) pek ok
kuvvet kazanarak gerek Tatarlara, gerek Hallara kar slm mille-
tinin jan ve erefini korumulardr.
Ba y b a r s ' n Ba z Fe t i h l e r i S r a s n d a
H a l l a r n Gi r i i ml e r i
(Sultan Salim Baybars) Hallar elinden altyzaltmalt sene-
sinde Yafa'y ve Antakya'y ve sonra Krtler kalesi ile Akkr kalesini
ald ve ok ganimetlere eriti.
Irak ve Horasan taraflarndaki smailiye kaleleri, yalnz am y-
resinde kalmt. Bu srada Sultan Baybars, asker gndererek am ta-
raflarndaki smailiye kalelerini de alarak Suriye ehirlerini de o za-
rarl topluluktan temizlemitir.
Sultan Baybars'n Yafa'y ve Antakya'y ald haberi Avrupa'ya
eriince Fransa Kral IX. Lui soylular Paris'e ararak Hal sefe-
rine karar verdi. Fakat o srada Tunus hkmdar Hristiyan dinine
girmek niyetinde imi diye bir sz yaylmakla toplanan Hal ordusu
ilknce oraya gitti.
Hafsiye Devleti, Muvahhidn Devleti'nden ayrlmsa da Ebu
Hafsoullar iinde slm'dan karak Hristiyan olacak kimse yoktu.
Bundan dolay Lui, Tunus zerine yrynce slm askerinin kar
koymas grlnce o haberin uydurma olduu anlald. Lui, dnp
Kazba ehrini ele geirerek orada ldkten bir iki ay sonra ordusu
Avrupa'ya dnmtr.
ngiltere Kralnn kardei (Edvar), Lui ile beraber gelmi oldu-
u halde Fransa ordusu ile birlikte dnmedi. Onikibin askerle am'a
gitmise de Baybars'a kar bir ey yapamayp o da ngiltere'ye dn-
mtr.
Sultan Baybars, Hallar korkuttuu gibi Tatarlarn da gzleri-
ni yldrd. Tatarlar, ne tarafa ynelseler karlarndaki halk, onlarn
nlerinden savuurlar iken Baybars, ne tarafa ynelse Tatarlar, onun
nnden savuur oldular.
yleki altyzyetmi tarihinde Tatarlar, Birecik kalesini kuatp,
mancnklar ile zorlarlar iken Baybars, ordusu ile Frat nehri kenar-
na varnca Tatarlar, onun gemesini engellemek iin geit banda sa-
vaa kalkmlarsa da Baybars, askerini suya vurunca Tatarlar, man-
cnk letlerini brakarak gittiler.
Altyzyetmi senesinde Sultan Baybars, Sis ehrini vurup ha-
rap ettiler. ok ganimetler edinerek zaferle am'a ve oradan Msr'a
dnd. Altyzyetmidrt senesinde Nbe zerine gnderdii kuvvet-
le Nbe yresini ald. Asvan'a komu olan kaleler, Msr'a ait olmak
ve senede belli miktarda vergi vermek zere (Mertekin) adl emr.
Nbe hkmdarlnda brakld.
A n ad o l u ' d a K a r kl kl a r kma s
Konya Sultan (Rkneddin olu Gyaseddin Keyhsrev) kk-
t. Devletin dizgini (Pervane Muiniddin)in elindeydi. Altyzyetmi-
be senesinde baz komutanlarn kkrtmasyla Anadolu'da kark-
lklar kt. Seluklu Devleti temelinden sarsld. Trkmen beyleri bo-
yun emez oldular. Karaman ve Ermenek'de zorbalar tredi.
(Sultan Aladdin Keykubad) Ermenek'de yerletirdii Trkmen-
ler iinde Nure (Nureddin) Sofu adnda bir eyh vard ki Gyaseddin
Keyhsrev ve Keykubad elinde ezilen Babalerden olduu sylenir.
Nure Sofi, Konya tarafnda sofuca davranarak halkn kendisi hak-
knda iyi niyetler beslemesini salayp mridleri oalmt. Bu ara-
da Silifke Tekfuru e dost olarak ara sra ona gidip gelirmi. Bir gn
mridleri ile beraber Silifke'ye gidip frsat bularak Silifke kalesini al-
vermi, Kalenin korunmasna baklsn diye Sultan Rkneddin'e ha-
ber gndermi. O zaman Nure Sofi'nin (Karaman) adl olu da Rk-
neddin'in hizmetinde bulunduundan Rkneddin, onu Silifke Beyi ya-
parak bir miktar askerle oraya gndermi. O da Silifke'yi ele geire-
rek hl Karaman denilen ehre saldrm. Ama zlim bir ahs ol-
duu halde bana epey ekya toplayarak etrafa sarkntlk etmeye
balam. Altyzaltm tarihinde lnce Rkneddin, onun akrabasn
ve yaknlarn tutup hapsetmiti. Sonra Pervane Muiniddin, onlar sa-
lvermekle yine toplandlar ve etrafa saldrarak lkeleri harap etme-
ye baladlar. Karaman'n olu Mehmed Bey de onlara babu olup
gittike kuvvetini oaltmtr.
Her ii hile ile grmeye alm olan Pervane, bu i karklklar
ile urarken Msr Sultan olan Baybars'm n her yana yaylarak
Pervane'nin de dikkatini ektiinden trl yaranmalar ile Tatarlar
aldatp avutmakta olduu halde ihtiyata uyarak Baybars ile de giz-
lice haberlemeye girimiti.
BAYBARS'IN TATARLARI YENMES 949
Altyzyetmibe senesinde Anadolu beylerinden birka, Baybars,
ile konumak iin onun yanma gittikleri zaman Baybars, onlar Ha-
leb'de huzuruna kabul etti. Karamanolu Mehmed Bey de o srada
Baybars' kkrtmaktayd.
Ba y b a r s ' n A n a d ol u 'y a Gi t me s i v e T a t a r l a r Y e n me s i
Konya devlet adamlarnn ve komutanlarnn gsterdikleri ei-
lime gre yeterince askerle Anadolu'ya varlp, onlar da toplandkla-
r halde Konya Devleti, Tatarlarn boyunduruu altndan kurtulur
umuduyla Sultan Baybars hemen bir mkemmel ordu ile Anadolu'ya
gitti.
Konya Devleti, yer yer kan karklklar bastrmakla urar-
ken Baybars'n gelmekte olduunu haber alnca asker toplamaya da-
lp, Anadolu'nun korunmasyla grevlendirilen Tatarlar da Elbistan'-
da toplandlar.
Fakat henz Konya askerlerinin Tatarlar ile birlemesine vakit
yoktu. Olsa bile Konya taraf askerden bo olduu gibi Karaman olu
Mehmed Bey'in Konya zerine hareketi umuluyordu. Baybars ise a-
buk davranarak altyzyetmibe senesi Zilkade aynda Elbistan'a eri-
ti. Hemen kanl bir savaa giriti ve yendi. Klemenler, Tatarlara y-
le kl attlar ki, Elbistan ovas Tatar cesetleriyle doldu.
Sonra Sultan Baybars, Kayseriye'ye gitti. Anadolu beylerine ha-
berler gnderdi. Geliniz, devlet ilerini bir dzene sokalm diye a-
rd. Fakat onlar Tatarlardan korkarak bu arya uymadlar. Her
biri bir keye sakland. Karaman olu gibi ihtillciler ise Kurt
dumanl havay sever hkmnce bu kargaalkta bir takye kapmak
iin durumun gidiini gzetmekteydiler.
Devlet Atabeyi Pervane Muiniddin herhalde gelir diye Baybars,
Kayseriye'de bir hafta bekledi. O da gelmedi. Kayseriye'de ise onun
ordusunu idareye yetecek ot ve zahire yoktu. Birok hayvanlar ld.
ster istemez o da dnerek gidip Amik ovasnda ordusunu kurdu. As-
kerine istirahat verdi.
(Hlgu olu Abaka) olay renince bir byk Mool ordusuyla
Elbistan'a geldi. Grd ki nice bin Mool cesetleri iinde pek ok Mo-
ol beyleri ve ileri gelenleri yatyor. lerinde Anadolu'lu kimse yok.
Bundan dolay fkelenerek askerine emir verdi. Anadolu'yu yama ve
bulduklar Mslman ldrtt. Alada'da Pervane'yi de otuz kadar
zel hizmetileriyle beraber ldrd.
te Pervane'nin tilki gibi bir tarafa srtmak ve dier tarafa kuy-
ruk sallamak biiminde ar yaltaklanmas hem kendisinin hem bun-
ca Mslmann felketine sebep oldu. Ondan sonra Seluklu Devleti
zerine uursuzluk kt. Birka yl iinde byk eyhlerden, bilgin-
lerden ve komutanlardan pek oklar ldler. Yerlerini bo koyup git-
tiler. Etrafta Haricler ve zorbalar ise trl haydutluklar yapmaktay-
dlar.
K a r a ma n oi u 'n u n d a m
Abaka Har, Pervane'yi ldrdkten sonra Azerbaycan'a dnn-
de (Seluklu Sultan Gyaseddin) i veziri ile beraber gtrmt. Kon-
ya'da yalnz Sultan tarafndan bir kaymakam kalmt. Karamano-
lu Mehmed Bey'in ban istikll sevdas sarmt. Konya'nn byle
bo kalmasndan yararlanmak istedi. Fakat saltanat soyundan olma-
d iin halkn kendisine biat etmeyeceklerini bildiinden (Cimri)
adnda soyu bilinmeyen biri iin sanki Krm'da len (Sultan zzeddin
Keykavus) un (Gyaseddin Siyavu) adl olu imi diyerek ona biat
edip kendisi de sadrazam oldu. Oysa zzeddin'in (Mes'ud) ve (Keyu-
mers) adlarnda iki olu olup Siyavu adnda olu olduu bilinmiyor-
du. Mehmed Bey ise altyzyetmialt senesi sonlarnda Cimri ile bir-
likte anszn gelip Konya'y ele geirdi. Oradaki Seluklu komutanlar
kltan geirdi. Askeri de ehri yamalad.
Mehmed Bey, yeniden Anadolu Devletini kurup dzen vermeye
balad. yleki o vakte dek Konya'da resm yazlar ve hesap defterle-
ri Farsa yazlagelmiken Mehmed Bey Trke yok oluyor buna bir
are bulmaldr diye Farsa'nn kullanlmasn yasaklad. Yazlarn
ve defterlerin Trke yazlmasn emretti. Sonra Abaka Han tarafn-
dan Gyaseddin ile beraber Tatar askeri gnderildiini iitince Kon-
ya'dan kp dnda ordu kurdu ve deerli eyasn gvenli yerlere
ard.
Konya kads Matali kitabnn yazar Siraceddin Ermev adl
faziletli adamn tedbiriyle Konyallar birleerek Mehmed Bey'in e-
hirde kalan askerini srp kardlar. Kale kaplarn kapadlar. Meh-
med Bey, dnp kaleyi sardysa da bir ey yapamad. Sonra Tatar as-
keriyle Gyaseddin gelince Mehmed Bey Ermenek'e gitti. Sarp dalar-
da gizlendi.
Altyzyetmisekiz senesinde lhanllar'n askerleri, Mehmed Bey'i
sktrdlar. Kendisini ve amcasoullarn ldrdler. Cimri Bey de
tutulup ldrld. Gaile giderildi. Fakat Mehmed Bey'in (Mahmud)
adnda bir olu kalp babasnn komutanlarndan biri onu terbiye ede-
rek bytmekteydi.
Ba y b a r s ' n l m v e S a i d 'i n v e S on r a
K a l a v u n 'u n T a h t a k
Sultan Zahir Baybars, Anadolu'dan dnerek am'a varnca alt-
yzyetmialt senesi Muharrem aynn yirmiyedinci gn ld. Dini-
ne ok bal biriydi. Msr ve am'da yarg grevi, afi kadsna veri-
KALAVUN'UN TATARLARI YENMES
951
lip, kalan mezhebin hkmleri onun tarafndan vekilleri aracl-
yla yerine getirilirken, drt mezhep iin ayr ayr kadlar tyin
etmesi, Baybars'n salam fikirlerinin bir eseridir.
lnce vasiyeti gerei olu (Melik Said Bereket) tahta kt. He-
men kk komutanlar byklerin nne geirdi. Baz devlet adam-
larn srmek gibi komutanlarn gvenini sarsacak durumlara giri-
tiinden hakknda byk komutanlarn niyeti bozuldu.
Altyzyetmisekiz senesi balarnda komutanlar, birleerek Me-
lik Said'i Kahire kalesinde kuattklar zaman, Kerek vilyeti kendi-
sine verilmek zere tahtan indirilmeyi kabul etti. Onlar da uygun g-
rnce Melik Said, Kerek'e gidip yerine yedi yandaki kardei Selame,
Rebilevvel aynda tahta karld. Klemen Beylerinin by olan
(Kalavun) da Atabey oldu.
ay sonra, yani o senenin Receb aynda Kalavun, o ocuu tah-
tan indirerek kendisi Sultan oldu ve (Melik Mansur Kalavun) diye
lkap ald. O srada Melik Said de Kerek'de lnce orann komutanla-
r ve devlet adamlar onun yerine kardei (Necmeddin Hzr) geir-
der.
K a l a v u n 'u n T a t a r l a r Y e n me s i v e A b a ka 'n n l m
v e A h me d S u l t a n ' n S on r a A r gu n ' u n T a h t a k v e
M e s ' u d ' u n A n a d ol u S a l t a n a t n a Or t a k Ol u u v e
A r gu n ' u n l me s i y l e K e y h a t u ' n u n T a h t a k
Altyzseksen senesinde Hlgu olu Abaka byk bir ordu ile
am tarafna hareket edip giderken kendisi (Rahbe) yi sarmakla u-
rarken seksenbin askerle kardei (Meng Temr) am tarafna
gnderdi. Bu seksenbin askerin ellibini Mool ve kalan Acem, Erme-
ni ve Grc idi.
Meng Temr, bu toplulukla Humus zerine yrd. Sultan Man-
sur Kalavun da slm askerleriyle am'dan Humus tarafna hareket
etti. Receb aynn ondrdnc gn kanl bir savaa tututular. Ta-
tar askeri bozuldu. Pek ou ldrld ve bir haylisi esir oldu.
Abaka, bu bozgunu duyunca (Rahbe) den geri dnd ve Meng
Temr dnnde zntsnden bni mer Adas'nda ld. Abaka
Han altyzseksenbir senesinde lp iki olu kald. Fakat yerine on-
lardan biri getirilmeyip kardei (Hlgu olu Bindar) lhanler tah-
tna oturdu. (Ahmed Sultan) adyla Mslman olduunu iln etti.
Sultan Mansur Kalavun'a eliler gnderdi. Teklifi Mslmanlarla
Moollar arasnda bir bar yapmaktan ibaretti. Elilerin birincisi Si-
vas kads bulunan allme (Kutbeddin Mahmud iraz) idi.
(Allme: Pek ok bilgin demektir. Fakat Usameddin'in syledii-
ne gre btn akl ve nakl ilimlerde akranlarndan stn olan kim-
952
seye allme denilmesi, bilginler arasnda terim olmakla bu terime g-
re mesel nakli ilimlerde yaknlarndan stn olan bni Hcib'e all-
me denilmez. Bilginlerin sz birliiyle allme unvanna ancak Kut-
beddin iraz hak kazanmtr.)
Dnyay titreten Cengiz Han'n torunu, lhanler tahtnda iken
Mslman olmas nemli bir olayd. Byk elisi olan Ailme-i ira-
z'nin n her yana yaylmt. Sohbeti bilginlerin gznde bulunmaz
bir nimetti. Fakat Sultan Kalavun bu elilikten rkt. Halk eliler-
le grmekten yasaklad. Bar yapamad. Eliler bir kuru cevapla
geri dndler.
Abaka'nn olu Argun Han ise altyzsekseniki senesinde amca-
s Ahmed Sultan aleyhine ayakland. Ahmed Sultan, asker gndere-
rek onu tutup hapsetmiken Argun'un kafadarlar onu hapisten -
kardar ve topluluklarn oaltarak Ahmed Sultan tutup idam et-
ler. Altyzseksen senesinde Argun Han' lhanler tahtna kart-
tlar. Argun da kendisinin tahta kma ba sebep olan (Puka)y
sadrazam yapt. Her ii ona brakt. Puka, ok etkinlik kazand. Argun
Han'da lhan unvanndan baka bir stnlk kalmad. Oysa komutan-
lar arasna ayrlk dt. Devlet ileri bozulmaya yz tuttu.
Konya'dan kaarak stanbul'a gelip de oradan Krm'a gtr-
len zzeddin Keykavus, altyzyetmisekiz senesinde lnce olu G-
yaseddin Mes'ud, Krm'dan savuup Anadolu'ya giderek lhanllar sa-
rayna gidip gelmekteydi. O zaman Konya'da Seluklu Sultan (Rk-
neddin olu nc Gyaseddin Keyhsrev) hkmdard. Argun Han,
lhanllar tahtna oturunca, Seluklu Devleti'ni bu Gyaseddin Key-
hsrev ile Gyaseddin Mes'ud'a yar yarya bltrd.
Sultan Mes'ud, Konya'ya gelip atalarnn tahtna geti. Divan ma-
kamlarna tyinler yapt. Cidd olarak devlet ilerini dzeltmeye ba-
lad. Vekilleri devlete dzen vermek kaydna dtler. Fakat gerek-
letiremediler. nk memleketten her yl lhan'n hazinesine, vek-
lerine ve kadnlarna verilegelen mal ve paralar, yldan yla oalmak-
ta, stelik saldrlar seneden seneye artarak lke harap olmaktayd.
Snrlarn koruyucusu olan Trkmenler ise ba emez olup her toplu-
luk bir Bey'e boyun eerek kendi balarnn aresini aramaya balad-
lar. Sonunda Karamanolu ldrlm, Mehmed Bey'in olu Mahmud
Beyi kendilerine bakan yaparak Konya'ya saldrdlar. Bundan dolay
Gyaseddin Keyhsrev ile Gyaseddin Mes'ud, Argun Han'dan yardm
istedi. O da oka askerle (Keyhatu Han) Anadolu'ya gnderdi. Key-
hatu gelip Karamnllar datt. Sonra gelen yazs zerine altyz-
doksanbir senesinde (III. Gyaseddin Keyhsrev) i tahtan indirilip
idam edildi. Seluklu saltanat lhanler tarafndan dorudan doru-
ya Gyaseddin Mes'ud'a verilmitir.
Altyzdoksaniki senesinde (Argun Han) ld. Yerine kardei
(Keyhatu) getii gibi elenceye dald. lhanler Devleti'nin durumu
bir derece daha kart.
KALAVUN'UN FETHLER
K a l a v u n 'u n Fe t i h l e r i
Sultan Mansur Kalavun altykseksendrt senesinde (Merkap)
kalesini Hallar'm elinden alp fethetti. Msr ile am arasnda bu-
lunan Kerek eyaleti o zaman bir sekin beylik olarak (Baybars olu
Cemleddin Hzr) m elindeydi. Altyzseksenbe senesinde Sultan Ka-
lavun, asker gndererek Kerek kalesini ele geirdi. Hzr ile kardei
Selmi'i Msr'a getirtti. Kerek'i belli bir vergi vermekten karp
teki eyaletler durumuna soktu.
Trablusam yzseksenbe seneden beri Hahlar elinde bulunarak
bir Frenk ehri olmutu. Altyzseksensekiz senesinde Kalavun oraya
gitti. Mancnklar ileterek kl ile Trablus'u fethetti.
K a l a v u n 'u n l me s i , E r e f 'i n T a h t a k , a m
Y r e s i n i n A l n ma s , H a l S e f e r l e r i n i n S on a E r me s i ,
A r gu n ' u n l m, K e y h a t a n u n T a h t a k
v e Ru m K a l e s i 'n i n Fe t h i
Sultan Mansur Kalavun, Akka'y almak zere ordusu ile Msr
dna kt. Fakat hastaland. Altyzseksendokuz senesi Zilkade ay-
nn altnc gn ld. Olu (Melik Eref) tahta kt. Kalavun'un za-
mannda (Halife Hkim Biemrillh) kesine ekilmiti. Hatt Ka-
lavun, ondan saltanat devralmamt. Bu sefer olu Melik Eref tah-
ta knca Halife'ye itibar etti. Onu meydana kard. Halife de cuma
gn hutbe okudu. Mslmanlarn iini Melik Erefe braktn iln
etti.
Altyzdoksan senesinde Melik Eref, babasnn hazrlam oldu-
u ordu ile Akka zerine yrd. am askeri de yer yer mancnklar-
la oraya vardlar. Sultan Eref, Akka'y kuatt. Byk kk pek
ok mancnklar ileterek zorlamaya balad. Hallar da ok direndi-
ler. Sonunda bu altyzdoksan senesi Cemaziyelahir aynn yedinci cu-
ma gn tslm askeri iddetle hcum ederek zorla ehre girdiler. Ha-
llarn biraz kayklara can atp kurtuldular. Kalan ldrld ya da
tutsak oldular. slm askerleri saysz ganimetler aldlar.
Akka, bu ekilde alnd gibi am'da bulunan Hallarn kalble-
rine korku dt. Sayda, Beyrut, Sur ve Antertus ehirlerini boalta-
rak katlar. Sultan Eref, savasz olarak onlar ele geirdi. am e-
hirlerinden Hallar elinde bulunan yerler, Allann ltfuyla Msl-
manlar eline geti.
Bunun zerine Frenklere korku geldi. Papa'nn kkrtmalarna
kulak aslmaz oldu. tkiyz sene kadar uzayan Hal savalarna son
verildi. Avrupallar ise artk ilim ve bilgi ve lkelerini bayndr yap-
954
ma yolunda alr oldular. Maarif ve sanayiin akllara hayret vere-
cek derecelerine erimilerdir.
slm milleti, Hallar gailesinden kurtulup meydanda yalnz Ta-
tar bels kalmt. Oysa o srada lhanllar Devleti'nin durumu da
kark olmasyle Sultan Erefin o taraftan da tel yoktu.
Sultan Eref altyzdoksanbir senesinde Ermeniler elinde ve F-
rat nehrinin kenarnda ve Tatarlarn civarnda bulunan (Rum Ka-
le) yi korkusuzca kuatt. Mancnklarla zorlad. Aman vererek fethet-
tikten sonra Msr'a dnd.
E r e f 'i n l d r l me s i , N s r 'm T a h t a k , S on r a
K e t b oa ' n n S on r a d a L a n 'i n T a h t a k l a r ,
D a h a S on r a d a N s r ' m S a l t a n a t T a h t n a
D n v e Ba ka Ol a y l a r
Sultan Eref, babasndan kalan kuvveti gzelce kullanarak dev-
let ve millete gzel hizmet etti. Fakat kendisinin kleleri tabiatiyle
ne geirildiinden eski kleler, onlar kskanarak Sultan Eref'in
aleyhine dmlerdi. zellikle babas Kalavun'un klelerinden (Bey-
dera Bey) Sultan Erefe gcenip ona iinden kin balamt.
Altyzdoksan senesinde Sultan Eref, Kahire dnda yaknla-
ryle avlanrken Beydera ve arkadalar, Melik Erefi ldrdkten
sonra Beydera (Melik Kahir) unvaniyle saltanat tahtna oturmak iin
arkadalaryle birlikte Kahire kalesine girmek zere kotuklar zaman
Melik Eref'in kleleri, toplanarak ldrenlerin peine dtler, on-
lar darmadank ederek Beydera'y idam ettikten sonra Kale'ye -
kp Kalavun'un kk olu (Melik Nasr) tahta kardlar. Kalavun'-
un klelerinden (Emr Zeyneddin Ketboa) da saltanat vekili oldu.
Fakat altyzdoksandrt senesinde Melik Nasr' kalenin odasnda
hapsederek Hkm yenenindir kaidesince Ketboa (Melik Adil)
unvaniyle tahta geti.
Fakat Ketboa da kendi klelerini ne geirdi. tekiler de onun
aleyhine dndler. Altyzdoksanalt senesinde byk komutanlardan
olup da bakaldran (Hsameddin Lin)in bana tler. Ketbo-
a, savunma yapamaz oldu... Aman diledi. Lin, ona aman verdi.
Sarhat ehrini ona brakt. Kendisi tahta oturdu.
Altyzdoksansekiz senesinde gen kleler birleerek Lin'i l-
drdler. Bunun zerine byk komutanlar toplanp ldrenleri l-
drdler. Eski Sultan (Mansur Kalavun olu Nasr) tahta yeniden
kardlar. Ondan sonra Nasr ok zaman saltanat srd. Hallar ga-
ilesi daha nce giderilmi olduundan Msr ve am halk da rahat
etti. Fakat Kostantniyye Kayseri elinde bulunan Rodos adasn Frenk-
ler yediyzsekiz senesinde aldlar. Kostantniyye'ye gidip gelen Suri-
yelilerin deniz yollar kapand.
LHANLILAR SALTANATINDA DEKLK
955
Bir de halk, rahat edince mezhep tartmalarna giritiler. yleki
Hanbel Mezhebi'nin byk imamlarndan (Temiye olu Takiyddin
Ahmed) mezhebi gereince Kur'an- Kerim'in mecazi mnas olan
(Mtebiht) yetlerini yorumlamazd. am bilginleri, zellikle a-
fi kadlarndan (Cemleddin Yusuf) ise Mteabihtn yorumun-
dan kanmak cisimlendirmeye varr diyerek bni Teymiye aleyhine
ayaklanarak onu am kalesinde hapsettirdiler. Bir sre sonra yine
Nasr'm zamannda Cemleddin, am'da afi bakads iken (eyh
Zhrddin Rum) yi din snrn aan ekilde cezalandrm olduun-
dan Maliki kads, Cemleddin'in hapsine hkmedip arza sunulunca
hkmn yerine getirilmesi iin Nasr'm emri knca Cemleddin de
kalede hapsolunmutur. Onun hapsi nce halka ar gelmise de son-
ra, Cemleddin, bni Teymiye hakknda ettiinin cezasn buldu de-
milerdi.
l h a n l l a r S a l t a n a t n d a k i D e i i kl i kl e r
lhan Keyhatu, insanlk d elencelere ve fuhiyata dalmt.
Kendisi gibi veziri de msrifti. Devlet dzeni bozulup lhan hazine-
sinde para kalmad. Bunun zerine (Cavu) adnda kttan bir eit
para kestirdi. Fakat halkn ilikileri bozulduundan bu ktlar ge-
ersiz klnd.
te o sralarda Sultan Gyaseddin Mes'ud, azledildi. Anadolu e-
hirleri drt ksma ayrlarak ve belli vergiler karlnda drt Bey'e
brakld. Bu drt kii ise halka pek ok zulmetmilerdir. Fakat son-
radan Keyhatu'nun bu rezilce yaayndan dolay Moollar, ondan
yz evirdiler. Altyzdoksandrt senesinde onu idam ettiler. Yerine
t Hlgu olu Tarhan olu Baydu)yu geirdiler.
Argun Han'n olu (Gazan) Kazan Han ise babasnn zamannda
Horasan vahiydi. Moollar arasnda iyi bir n kazanmt. (Nevruz)
adl emrin abasyle slm dinini kabul etmiti. Baydu'nun tahta
ktn iittii gibi Emr Nevruz'u komutan yaparak bir ordu ile
Baydu zerine gnderdi. Karlamada Baydu'nun komutanlarnn o-
u Emr Nevruz tarafna geince Baydu'nun ordusu bozuldu ve ken-
disi kaarken Nahevan yaknnda tutulup ldrld. O senenin Zil-
hicce aynda Kazan Han lhaniler tahtna oturdu ve (ehinah- lem
Kazan Mahmud Han) lkabn ald ve Emr Nevruz'u sadrazam yapt.
Kazan Han, o zaman yirmibe yanda iken (Hamal eyh bra-
him) in etkisiyle ailesi ve komutanlar ile birlikte slama girerek (Ka-
zan Mahmud Han) ve kardei (Argun olu Olcayk), (Hudabende
Mehmed) diye adlandrldlar. O gn drtyzbin Moolun imana gel-
mi olduklar sylenir.
Moollarn byk komutanlarndan (Targaba), Bayda tarafls
idi. Gazan Han tahta geince korktu. Onbin adamyle altyzdoksan-
956
be senesinde Suriye tarafna geti. Msr hkmeti taraf m dan ken-
disine ikram edildi. Airetiyle beraber yerletirildi.
Kazan Mahmud Han ise slm dinine girdiini iln ettikten son-
ra slm prensiplerini uygulamaya balad. te bu sebepten dolay
birok yerler ve Hata lkesi halk Mslman oldular. Nice tapnaklar
ve Ategedeler (Mecus mabetleri) camiye evrilmitir.
Mslmanlarn gerek Hallar ile gerek Tatarlar ile savamalar
din kavgas idi. Hallar ortadan kalkt. lhan ve komutanlar ile bir-
ok Tatarlar da Mslman oldu. Bundan dolay din sava dncesi
zayflad.
Gazan Mahmud Han'n slm prensiplerini uygulatmas kamu-
oyunu pek acip ve garip biimde etkiledi. Artk Klemenleri din u-
runa can vermek zere fedailik yolunda Tatarlar zerine gndermeye
gerek kalmad. Fakat din kavgas yerine post kavgas kt. Sava yi-
ne kalkmad.
Ga za n H a n ' n M s r S u l t a n n a s t n Ge l me s i
Gazan Mahmud Hanin slm glendirme yolunda iki taraf m
arasn bulmak iin Msr Sultan olan Melik Nasr'a yazd mektub,
iyi bir etki yapmadktan baka Melik Nairin drtbin kadar askeri
Re's'l-Ayn ve Mardin taraflarn yamalad. Gazan Han da savun-
ma yolunda Mool, Grc ve baka milletlerden oluan bir byk or-
du ile altyzdoksandokuz senesinde Frat' geerek Haleb'e ve ora-
dan Hama'ya gitti. Melik Nasr da ordusu ile Humus'a geldi. Fakat
Klemen Beylerinden (Salar) ile (Baybars anigir) devlete el koy-
mu, teki komutanlar da tamaha derek askerlerinin belli miktar-
larn ikmal etmediklerinden baka orduda tam bir inzibat da yoktu
Rum tarihin Kanunuevvel aynn yirminc gnne rastla-
yan Rebilevvel aynn yirmiyedinci aramba gn Humus'un do-
usunda Humus'a yarm konak uzaklkta bir byk sava yapld. K-
lemenler, fena halde bozularak Msr'a doru katlar. Fakat am ka-
lesi dayand. Gazan Han, kuatma iin bir miktar asker brakt. Ken-
disi ordusu ile douya dnd.
Melik Nasr ise ordusunun noksanlarn tamamlad. Salar ile
Baybars anigir! ordu ile am'a gnderdi. am' saran Tatarlar, M-
sr'dan asker ktn duyunca kuatmay braktlar. Dndler. Kale
kurtuldu.
A n a d ol u ' d a H k m S r e n
S e l u kl u D e v l e t i ' n i n k
Seluklular in en sona kalan kolu Anadolu'da hkm sren Ana-
dolu Seluklular idi. Bu devletin kurucusu (Kutulmu olu Sley-
ANADOLU'DA SELUKLU DEVLET'NN K 957
man) idi. Kendisinden sonrakiler hkmeti genileterek Anadolu k-
tasn ele geirmilerdi.
nl Kl Arslan'n zamannda Hallar karak Kuds'e var-
mak zere Anadolu'yu yarp getikleri zaman bu devlet epey sarsld.
Soma kendisini toplad. Bu Seluklu hkmdarlarmm onuncusu olan
(Aladdin Keykubad) hayliden hayli kuvvetlendi ve byd.
yleki Eyybouliar, Msr ve am askeri ile Anadolu'ya hcum
ettikleri zaman Aladdin Keykubad, kuvvetle savunma yapt. Onlara
stn geldi. Yeniden baz lkelere sahip oldu. Pek ok n kazand.
Osmanoullar'nn atas olan (Erturul Bey) ite bu Aladdin'in sal-
tanat zamannda Anadolu'ya girdi.
Aladdin Keykubad'n olu ve yerine geen II. Gyaseddin Key-
hsrev babas gibi tedbirli deildi. Tatarlara yendi. Onlarn penesi
altnda gsz kald. Ondan sonra Seluklu Devleti'nin talihi ters
dnd. Seluklu saltanatnn ad kald. nk ehzadeler, birbiriyle
uratlar. Devlet adamlar bsbtn bozuldu. lkede karklklar
kt. Sonunda Seluklu saltanat III. Gyaseddin Keyhsrev elinde
kald. Altyzdoksanbir senesinde o da ortadan kaldrld. Gyaseddin
Mes'ud, Konya tahtnda tek bana kald. Sonra o da indirdi. Sel-
uklu Devleti drt Bey'in idaresine verildi.
Altyzdoksandrt senesi sonlarnda (ahinah- lem Gazan
Mahmud Han) lhanllar tahtna geti. Mslman oldu. slm pren-
siplerini ykseltmeye balad. Moollar Mslmanlara yapageldikle-
ri saldrlardan yasaklad. Mslmanlarn onlardan grmekte olduk-
lar horluk ve eziyetler azald. Fakat Moollar altklar zulm yap-
makdan btn btn geirmek imknszd. Yine de Anadolu ehirle-
rinden lhan'n hazinesine ve kadnlarna verilmek zere halktan zor-
la mal ve para toplama zulmleri srdrlmekteydi. Bu yzden ka-
saba ve kyler halk feryat ve ikyet etmekteydiler.
Gazan Mahmud Han altyzdoksanalt senesinde (Seluklu Key-
kavus olu Feramerz olu Aladdin) i Konya tahtna kard. Bu Al-
addin, ok gayretli idi. Fakat Gazan Han'n Msr Sultan ile aras bo-
zuktu. Sonunda aralarnda sava kt. Feramerz olu Sultan Alad-
din ise devlete gereken eki dzeni vermeye balad srada lhanler
tarafndan izin almas lzm gelen baz nemli maddeleri izinsiz yap-
maya kalkmasndan dolay Gazan, onun hakknda kukuland. Alt-
yzdoksandokuz senesinde Msr Sultan'na stn geldikten sonra
Konya zerine bir ordu gnderdi. Feramerz olu Aladdin'i tahtan in-
dirtti. Tutup bal olarak huzuruna getirtti ve sfahan kalesinde hap-
setti. Yerine Seluklu sultanlarndan birini tyin etmedi. Anadolu e-
hirlerinin idaresini Mool komutanlarna brakt. Fakat Feramerz o-
lu Aladdin'in veziri olan (Sahip Sadreddin) kendi velinimetinden ok
Gazan Han'a hizmet etmiti. Gazan Han ona mkfat olarak Konya
eyaletini verdi.
Trkmen Beyleri zaten Moollardan nefret ederken kendi ilerin-
den km olan Seluklu Devleti ortadan kalknca onlar dorudan
958
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (CilJ: 2)
doruya Moollara bayun emek gibi bir alalmay kabul etmediler.
Ellerinde bulunan eyaletlerde birer hkmet kurdular. Ermenek, Ka-
raman taraflarnda bulunan Trkmenler hemen Konya hkmetine
ba kaldrdlar. Karamanolu Mahmud Bey'i kendilerine Bey yapt-
lar. Tatarlarla arpmaya baladlar. O srada (Osman ah Gazi) de
hkmdarlk tahtna oturmutur.
kiyzkrk bu kadar seneden beri Anadolu'da hkm sren Sel-
uklu Devleti bylece yklmtr. Baz tarihlerde Seluklu Sultanla-
rnn en sonu Gyaseddin olmak zere anlyorsa da en dorusu b
Sultanlarn sonuncusu (Feramerz olu Aladdin) dir. Bununla beraber
bu devletin son zamanlar pek kark olduundan tarih durumu ge-
rei gibi yazlamamtr.
nk II. Gyaseddin'den soma bu devletin istiklli yok olarak
ilhanler Devleti'nin bir eyaleti ekline girmi ve eitli karklklar
ile devlet dzeni bsbtn bozulmu olduundan nemli olaylar ya-
zlamam, nice tarih gerekler belirtilememi ve bilinemez olmutur.
Bundan dolay o devrin olaylar hakknda tarihilerin syledikleri
birbirine aykrdr.
yleki en gvenilir tarih kitaplarnda (Feramerz olu Aladdin)
in tahta geii altyzdoksanalt senesinde olmak zere kaytldr. (Os-
man ah Gazi) ye davul ve bayrak ile gelen Trke yazl Menr'un
(Ferman'n) Sultan Gyaseddin Mes'ud tarafndan yolland baz ta-
rih kitaplarnda belirtilmitir. Oysa o Menr'un banda (Feramerz
olu Aladdin) diye yazldndan (Gyaseddin Mes'ud) a dayandrl-
mas asla doru olamaz. Fakat o Menur altyzseksensekiz senesi
evval aynn balaryla tarihlendiinden Aladdin'in tahta k da-
ha nce olmas gerekir. Meer ki tahta k tekrarlanp da bu Men-
ur'u II. tahta geiinde gndermi ola...
Se r i Ge l e n l e r d e n l e n l e r
Altyzyetmiiki senesinde (Muhakkik Tus) diye bilinen Hoca
Nasirddin Tus, yetmibe yanda ld. Felsefe ve kelm ilminde
asrnn tek bilginiydi. Fakat i Mezhebi'nde idi. Bir aralk smailiye
taifesi iinde ve (Alamut) sahibi hizmetinde bulundu. Sonra Hi-
g'ya sohbet arkada oldu. Hlgu iin Meraga'da yldzlar iin Gz-
Iem-evi yapt. Zeyc-i lhan diye bilinen Zeyci yazd. Felsefe ve
kelm ilminden yazd ok eserleri vardr. bni Sina'nn aratm
aklad. mam Fahreddin Razi'nin itirazlarnn ouna cevap verdi.
Oklidis ve Mecast hakknda yazdklar bilenlerin gznde ok deer-
lidir. Bakalarnn yazdklarndan stndr. Kelm ilminde Tecrd
adl kitab kelmclara gre ok nemli bir eserdir. (Seyid erif Cr-
can) ve (Celleddin Devan) gibi byk kiiler onu akladlar. Ali
Kuu'nun Tecrd kitabn aklamas da, o ilmi bilenlere gre
ok deerlidir.
959
Yine o sene Konya'da rad postunda oturan Mesnev-i erif
sahibi (Mevln Celleddin Rum) Hazretleri ile (Konyal Sadreddin)
Hazretleri ldler.
Msr'da irat postunda oturan (Seyyid Ahmed Bedev) Hazretle-
ri de altyzyetmiyedi senesinde ld.
nl tarihi Kad (Hailikan olu emseddin), altyzseksenbir
senesinde yetmi yanda ld. Heri Gelenlerin lm adl tari-
hinden baka birok deerli eserleri vardr. Allah rahmet eylesin.
Altyzseksen senesinde Eyyboullar'ndan Hama sahibi olan
(Muzaffer olu Melik Mansur) ld. Adet zere Hama Beylii olu
(Melik Muzaffer Mahmud) a verildi.
nl Tefsir sahibi (Kad Nasirddin Beyzav) altyzseksendrt
senesinde ld. Tefsirinden baka ok deerli eserleri vardr. n
aklamay gerektirmez. Allah rahmet eylesin.
ran airlerinin bata gelenlerinden usta air ve edip (eyh Sadi
iraz) (Has) tarihinde, yni altyzdoksanbir senesinde ld (Allah
rahmet eylesin).
Hama Meliki iken len (Melik Mansur) un kardei (Melik Efdal)
altyzdoksaniki senesinde ld. olu kald. Biri nl tarih sahibi
(smail Ebulfida) ve tekiler (Esedddin mer) ve (Bedreddin H-
seyin) dir.
Hama'da afi Bakads olan (Salim olu Cemleddin), altyz-
doksahyedi senesinde ld. Fkh bilgini, faziletli ve fen ilimlerini bi-
len bir kiiydi. Nakl ilimlerden baka mantk, hendese, astronomi ve
tarih ilimlerini de ok iyi bilirdi. (Melik Zahir Baybars) devrinde el-
ilikle Sicilya'ya gidince, Frenk Kral olan (Enburuz) iin, mantk
ilminden bir kitap yazarak Enburuziye adn vermiti. Baka eser-
leri de vardr.
Hama Beylii, ouldan oula geen sekin bir Beylik iken, Melc
Muzaffer, altyzdoksansekiz senesinde lnce Hama eyaletinin bu
stnl kaldrld. Klemen beylerinden birine verildi.
Bylece Hama Beylii (Takiyddin mer) soyu elinden kmt,
Epey sre sonra, yani yediyzon senesinde Hama Beylii (Melik Ef-
dal olu smail Ebulfida) ya brakld. Yine bu soy'a geri verilmi oldu.
Sa'diye tarikatnn piri olan (eyh Sadeddin Cibav) Hazretleri
de yediyz tarihinde lmtr.
Msr'da Abbasi Halifesi olan (Hkim Biemrillh Ebu'l-Abbas Ah-
med) yediyzbir senesinde ld. Yerine olu ve veliaht olan (Mstek-
f Biemrillh EbuT-Reb' Sleyman) geirildi.
Yine o yl (Hz. Ali olu Hz. Hasan) torunlarndan olup elli sene-
den beri Mekke emirliinde bulunan (Ebu Nemi) ld. ok evld
kald. Aralarnda anlamazlk kt. atmaktan geri kalmadlar.
(Hz. Ali olu Hz. Hseyin) torunlarndan Medine emri (Felite
olu ey ha olu Cemaz) da yediyzdrt senesinde ld. Yerine olu
(erif Mansur) geti.
Bilginlerin birlemesi ile (allme) unvanm alan (Kutbeddin
Mahmud iraz) yediyzsekiz senesinde ld. eitli akl ve nakl ilim-
lerde pek ok yararl eserleri vardr. bni Sina'nn Kanun-u ifasn
aklayarak mkllerini zmtr. (Sekkak)nin Miftahn da
aklad. Anlalmayan yerlerini akla kavuturdu. {Ahmed Sultan
Cengiz) tarafndan elilikle Msr'a gittii yukarda gemiti. n
fazla sz gerektirmez.
Ga za n H a n i l e H u d a b e n d e 'n i n S on u
v e E b u S a i d 'i n T a h t a k
Gazan Mahmud Han yediyziki senesinde am zerine bir ordu
gnderdi. Sultan Nasr da Abbasi Halifesi (Ebu'r-Reb* Mteki i) yi
yanma alarak Msr'dan kp am'a gelerek Merc-i Safer'de ordu kur-
du. Tatar ordusu ierlemeyip, iki asker birbirini grd. kindiden son-
ra savaa tututular.
Sultan Nasr ordusunun sa kolu bozuldu. Fakat merkezi ve sol
kolu direndiinden Tatar ordusu bozguna urad. ki taraftan pek
ok len oldu. Gece eriip sava ertesi gne kald. Fakat Tatarlarn
bir ksm kamt. Ertesi gn kalan ksm da kamak zorunda kald.
Klemenler onlarn peini brakmayarak pek ounu krdlar.
Gazan Han, o srada hastayd. lkesinde zorbalar tredi. Hastal-
artt. Kazvin snrnda iken yediyz senesinde ld. Cenazesi
Tebriz'e tand. Orada kendisi iin yapm olduu trbede gmld.
Yerine kardei (Hudabende Muhammed Han) lhanler tahtna otur-
du.
Hudabende, kardei gibi Snn Mezhebi'nde iken veziri (Saded-
din Kazvin) ve ia bilginlerinden (Seyyid Taceddin Avc)mn etki-
siyle ia Mezhebi'ne girdi. Hutbeden halifenin adlarn kard. On-
iki mam'm isimlerini okuttu. Parada bile Oniki mam'n isimlerinin
yazlmasn emretti. Necef'te byk binalar yaptrd. Sonra vezir Kaz-
vin ldrlnce Hudabende, ia Mezhebi'nden dnd. Taceddin'i ev-
ldyle beraber ldrd. Artk lkenin bayndr olmasna ve adaletle
i grmeye balad.
(Vassaf) adl nl yaz ustas, halk arasnda elden dmeyen de-
erli Farsa tarihini Hudabende adna yazmtr.
Yediyzonalt senesinde (Hudabende Muhammed Han) ld. Ye-
niden yapm olduu (Sultaniye) ehrinde gmld. Yerine olu Ebu
Said Bahadr Han) geti.
A n a d ol u 'd a D u r u m
Seluklu Devleti'nin k zerine U Beyleri, yani snr muha-
fz olan Trkmen Beyleri, boyun emez oldu. lhanler Devleti de e-
981
itli karklklar yznden Anadolu'nun inzibat ve intizamna baka-
myordu. Hudut muhafzlar istikll davasna kalktlar. Anadolu
birok beylerin elinde kald.
Ktahya eyaletine (Germeyan olu Aliar Bey), Balkesir tara-
tma (Karesi Kara sa Bey), Manisa'y (Saruhan Bey), Tire yresini
(Aydn Bey), Marmaris kylarn (Mentee Bey), Antalya'y (Teke
Bey), Borlu yresini (Hamid Bey); Ermenek, el ve Larende taraf-
larm. (Karaman olu Mahmud Bey); Tokat yresini (Kubad olu),
Kastamonu tarafn (Kzl Ahmedli ehsuvar Zde) ele geirmiler-
dir. Bunlarn arasnda Domani dalarndan Ankara'ya ve Eskie-
hir'den Bursa'ya ve znik'e doru olan yerler de Osmanl Devleti'nin
kurucusu olan (Osman ah Gazi)nin elinde kald.
Erzincan, Harput, Van ve Erzurum eyletleri, Tatarlarn elinde
kald. Sultan Gyaseddin Mes'ud Seuklu'nun olu (Gazi elebi) de
Sinop kylarnda dolaarak bu deiiklikleri uzaktan seyrediyordu,
Osman ah Gazi, dier Trkmen beylerinin memleketlerine gz dik-
meyip yalnz Allah'n adn yceltmek iin cihat ve gaz ile ura-
yordu. Karaman olu Mahmud Bey, onun tarafndan gven iindey-
di. Epey de kuvveti vard. teki U Beylerine stn geldikten baka
Konya yresinde bulunan Uhanilerin komutanlar ile savaarak Kon-
ya ve evresini almtr.
Fakat Ebu Said Bahadr'n bakomutan olan (oban), yediyz-
ondokuz senesinde bir byk ordu ile o tarafa yrd. Konya dnda
yaplan kanl savata Mahmud Bey, birok adamlar ile birlikte ld-
rld. Arta kalan adamlar ve askerleri Ermenek'e gitmiler ve geil-
mesi zor yerlerde barnmlardr. Mahmud Beyin olu (Yahi Bey) i
babasnn yerine geirmilerdir. Yahi Bey, Bylece Ermenek'de ba-
na buyruk bir hkmdar olmutu. Fakat oban'n olu ve Anado-
lu'nun emri olan (Timurta Bey) e boyun emek zorunda kalmtr.
Sis Tekfurlar, lhanler Devleti'nin koruma kanatlar altna gir-
dikten sonra teden beri am Meliklerine veregeldikleri Beylik harac-
n kestikten baka, frsat bulduka Mslmanlara zarar verir oldular.
Hatt Gazan Han'n Msr Sultann yenmesiyle Sis Tekfuru, Ceyhun
nehrini geerek baz slm ehirlerine saldrmtr. Bunun zerine M-
sr ve am askeri de bir sene sonra Sis ehrine girerek c almlardr.
Sonradan Gazan Han'n am zerine giden ordusunun bozguna u-
ramas ve arkasndan kendisinin lm zerine Sis Tekfuru, Msr
Sultanma ba emek zorunda kalmt. zel memurlarla haracm
am'a gndermitir. Fakat Tekfur'un iki yzll iki devleti de g-
cendirmitir. Oysa Ebu Said Han'n tahta geiinden sonra iki dev-
let barnca Tekfur, iki tarafn gznden de dmtr. Bunun ze-
rine am ve Haleb askerleri yediyzyirmi senesinde Sis kalesine kadar
gidip etrafn yamalad. Pek ok ganimet edinerek dndler. Sis
Tekfuru bulunan (Uin) lkesinin yanm ve harap olduunu ve pek
ok halknn ldrlm olduunu grp zntsnden ld. Yerine
F. 61
(Leon) adl ocuk yataki olu geti. lkenin ynetimi Kocabalar
elinde kald. Bir sre sonra Leon, Sultan Nasr'a boyun ediini bil-
dirmitir.
oban'm olu ve Anadolu'nun valisi olan Timurta Bey yediyz-
yirmibir senesinde Msr'a hediyelerle eliler gnderdi. Kendisi de be-
ri taraftan Sis ehrine girdi. Bir ay kadar evresini yamalad ve ha-
rap etti.
O srada Msr Sultan'nm emriyle am ve Haleb askeri de Ayas
kalesini sardlar. Mancnklarla zorladlar. Yediyzyirmid senesinde
ele geirdiler ve yktlar.
len lhan Abaka'nm kz (Melike Kutlu), yediyzyirmi sene-
sinde birok Tatarlar ile beraber hac etmek iin Suriye zerinden Hi-
caz'a gitti. Sultan Nasr tarafndan kendisi iin konak yerlerinde m-
kemmel ziyafetler dzenlenmitir.
O sene Msr Sultan'na Ebu Said Bahadr tarafndan hediyelerle
gnderilen elilerle birlikte bakomutan olan oban tarafndan da
baka hediyelerle eliler gnderilmiti. nk Emr oban, Hhanl
Devleti'nde o derece etkili bir duruma gelmiti ki her i, onun elin-
deydi. Ebu Said'in yalnz ad vard. Bundan dolay lhanl elilerinden
baka kendi tarafndan da Meliklere eliler gnderiyordu. Anadolu
valisi olan olu Timurta ise mark bir Bey olup, klelerini oalta-
rak istikll davasna dm ve Anadolu ehirlerinden lhan'n ha-
zinesine ve kadnlarna ayrlan paray gndermedi. lhanl tarafn-
dan gelen adamlar da horlayarak geri yollad. Bunun zerine babas
oban, askerle onun zerine vard. O da kar koymaya karar verdi.
Fakat oban grnd zaman Timurta'm askerleri onun tarafna
dnd. Timurta teslim olmak zorunda kald. Babas onu alp bal
olarak lhan'n yanma gtrd. Suunu affettirdi. Yine yerinde bra-
kld.
Sonra Emr oban, yediyzyirmibe senesinde teki olu (Di-
mek Hoca)y Ebu Said'e vezir yapt. Devlet merkezinin ynetimini
ona verdi. Kendisi askerle Horasan tarafna gitti. Oysa oban'm yk-
selii teki komutanlarn ekemeyecei dereceye ulat. Ebu Said de
onun btn devlet ilerine el atmasndan dolay huzursuzdu. O gidin-
ce komutanlar huzuruna ard. oban'n ortadan kaldrlmas me-
selesini onlarla grt. te o srada Dimek Hoca'mn saray baslp
kendisi ldrld. oban'm idam iin Horasan tarafnda bulunan
komutanlara emirler gnderildi. oban onlar tarafna ekip sustu-
rarak yediyzyirmiyedi senesi iinde askerle Sultaniye zerine yr-
d.
Ebu. Said Bahadr da yanndaki askerle kar kt. ki ordu bir-
birine yaklanca oban'm yanndaki komutanlarn ou svt. l-
hanh'nm yanma geldiler. oban pek az adam ile kalnca kat. He-
rat'a gitti. Herat Meliki olan (Gyaseddin Keret)e snd. Eski dostu
olmasndan tr o da ona ikram etti. Fakat Ebu Said'in srar ze-
ZET 9
6
3
rine himaye edemedi. oban' aresiz idam ederek kesik ban lhan-
h'mn tarafna yollamtr.
Timurta Bey, babasnn kan duyunca zld. Larende kale-
sini salamlatrp orada korunmak istediyse de askerine gvenemi-
yordu. Anadolu'da duramad. Bir miktar atl e Suriyeye ve oradan
Msr'a gitmiti. Melik Nasr da onu arlamt. Ebu Said yediyzyir-
misekiz senesinde Msr'a eliler gnderdi. Melik Nasr ile aralarnda
yaplan anlama gereince yle karklklar karanlar hakknda din
hkmnn yerme getirilmesini srarla istedi. Verilen karar zere Ebu
Said tarafndan Msr komutanlarndan olup da nce lhanl Devle-
ti'ne kaan (Kara Sungur) ldrlp ona karlk Melik Nasr tara-
fndan da (Timurta Bey) ldrlerek kesik ba Ebu Said'e gnder-
mitir.
Timurta Bey, Msr'a kat zaman yerine Tatar Beylerinden
(Ertena Bey) i brakmt. Ertena Bey ise Ebu Said'e itaat etti. Ebu
Said de ona Anadolu valiini vermiti. Oysa oban' tutanlar fel-
kete uraynca (Karamanolu Yahi Bey) ortaya kt. Konya ve
evresini ele geirdi. Ertena Bey, Sivas' bakent yapt. Trkmen Bey-
leri gibi o da Anadolu'da bamsz bir Beylik kurmutur. O zaman
Osmanoullar, gaz ve cihat ve ehirleri almakla urayordu. Yah-
i Bey, o taraftan gven iinde olarak uzun sre Konya'da hkm
srmtr. lnce olu (Aladdin Bey) de kendisine kalan yerleri
korudu. Bir sre hkm srdkten sonra ld. Yerine olu (Ali Bey)
gemitir.
ze t
Seluklu Devleti'nin kmesi zerine U Beyleri, birer balarna
buyruk hkmetler kurdular. Bazlar, zellikle Karamanoullar pek -
parlak ve kuvvetli idi. Fakat bunlar hep saman atei gibi birdenbire
parlayp az zamanda snmlerdir. Fakat Osman ah'm kurduu Os-
manl Devleti, Anadolu ufkunda doan feyz ve bereket yamuru gibi
sine sine yap l toprak durumunu alm olan Anadolu'yu canlan-
drmtr. Ad geen beylikler daldka bunlara bal Trkler, Os-
manllara kartlar. Osmanl hamuru byyp, kuvvetli byk bir
devlet ortaya kt. slm milletine pek byk hizmet etmi ve da-
nk slm kuvvetlerini salam bir merkez etrafnda toplamtr.
ONUNC U B L M
Osman ou l l ar' n n Ort ay a kl ar
Osmanl Devleti'nin an ve bykl ve baka devletlerden s-
tnl btn tarihilerce bilinir. Osmanl Sultanlar, bu devlet ve
saltanat Cengiz ve benzer cihangirler gibi birdenbire kazanmayp
ancak gaz, cihat ve lkeyi bayndr duruma getirerek yava yava
kazanmlardr.
Bu byk devletin faziletleri ve stnlkleri pek oktur. Gemi
devletler iinde benzeri yoktur. Kurucusu olan Osman Gazi'nin tarih-
teki yeri tarihlerde yazldr. Babas (Erturul Gazi)nin ve bir dere-
ceye kadar onun babas olan (Kaya Alp Han olu Sleyman Sah) m
tarihteki yerleri de biliniyor.
Meden milletlerin tarihi yazlagelmise de, zaman uzadka ih-
tilflar oalr. Eski tarihlere inildike masal ekline girer. pheli
karanlklara der. Ama gebe hayat yaayan milletlerin tarihleri
yazlmadndan gerei gibi bilinemezse de onlar asalete ok deer ve-
rirler ve soy soplarnm tutulmasna nem veregelmilerdir.
Abbasi halifeleri zamanlarnda Ouzlar ile teki baz Trk kabi-
leleri Byk Trkistan'dan kp Horasan ve rak'a gelerek asker hiz-
metlerde kullanldlar. Onlardan bamsz devletler kmtr. Ouz-
larn en ok kalabalkla gelileri ise (Seluk) ile birlikte Byk Tr-
kistan'dan kp gelmeleridir ki, Maverannehir'e gelip slm'a gire-
rek Semerkant ve Buhara evresinde yerleerek (Hanllar Devleti) nin
asker hizmetinde bulunmulardr. O zaman onlara (Ouz Trkleri)
denilirdi. Sonralar (Trkmen) denilmitir.
yzseksen senesi olaylar srasnda getii zere Trk kabi-
lelerinin en ereflisi (Ouz kabilesi) dir. Ouzlarn soy sopa en n-
ls de (Kayhani) kabiiesidir. teden beri Kay Han neslinden olan
bir Han, bu kabileye bakanlk edegelmitir. Seluk ile gelen Ouzlar
iinde Kayhani da vard.
Erturul Bey'in babas olan Sleyman ah'm Kay Har torunla-
rndan olduu bilinir. Ama Kay Han kimdir? diye aratrlmasna gi-
riilecek olursa nmze birok eitli rivayetler kar. Dorusunu
yanlndan ayrmak zordur.
Tarihilerden bazlar Sleyman ah, krknc kuakta (Hz. s-
hak olu Ays) a ular dediler. Bazlar, Kat (yani kuvvetli) Han
Aysin kendisidir dediler. Bazlar da Hz. smail evldndan (Ka-
985
turaoullar) denilen bir topluluk, bir sene ktlk ve pahallk sebe-
biyle Hicaz'dan Horasan'a gerek orada kalmlar. Osmanoullar,
iste onlarn ncslindendir dediler.
Bu rivayetlere gre Osmanouliar'nm Hz. Nuh olu Samoulla-
nndan olmalar gerekir. Tarih aratrclar ise Ouzlar, Hz. Nuh o-
lu Yascioular'danchr dediler. Bazlar Kay Han olu Kara Han
olu Ouz Han diye yazdlar. Ve Kay Han, Yascf'in torunudur
dediler. Fakat Trk soy-sop bilginleri arasnda Kay Han, Ouz Han'n
en byk evlddr. Hanl ona ve onun evldna vasiyet etmi oldu-
u mehurdur.
Hatta eski zamanlarda Trkmenler iinde (Korkut Ata) adnda
hal ehli bir aziz varm. Saltanat, sonunda Ouz Han'n vasiyeti ge-
reince Kay Han evldna geerek hir zamana kadar srer demi
ve dedii gibi olmutur ki, islm saltanat, Kav Han evldndan olan
Osm anoullan'n a gemitir.
Trkmenler nce Maverannehir'e geldiler. Sonralar takm ta-
km Horasan tarafna gemilerdi. nce onlarn bir ksmn (Gazneli
Sultan Mahmud) Horasan'a geirdi. Ayr ayr yerletirdi. Her il ve ai-
ret bir Bey'e balanmlard. Mal tahsil eden memurlarn zulmle-
rinden dolay Trkmenler yerlerinden oynadlar. Yerletikleri yerleri
terkettiler. Yamacla baladlar. Gazneli Devleti'nin bana bel
oldular.
Kay Hanl Kabilesi. Kay Han neslinden olan bir Han'a balan-
dlar. (Mervahcan)a bal olan (Mhn) yresinde yerletiler. -
kan karklklara bulamadlar. Selukoullar'ndan (Turul Bey),
Maverannehir'de kalan Trkmenlerin byk bir blm ile Horasan
tarafna geti. Byk bir devlet olarak ortaya knca da, Kay Han-
lar, amcaoullar olan Seluklu Sultanlarma boyun eerek sefer ol-
duka hizmette bulunurlard.
Hata Trkleri, Maverannehir'i alnca oradaki Seluklular kaln-
ts olan Trkler de beri tarafa getiler. Bu tarafta Trkmenler daha
ok oldular. Seluklu Devleti zayflaynca, Trkmen Beyleri, ayrla-
rak birer bana buyruk hkmdar gibi bal bana kaldlar.
Belh valisi ise kendi eyleti iindeki Trkmenleri karmak iin
zerlerine vard. Bozuldular... (Sultan Sencer) onlarn zerine bir
byk ordu ekti. Fakat ordusu bozuldu. Kendisi tutsak oldu. Kay
Hanllar, o zaman bile Mhn'da rahat idiler. Sonradan Seluklu
Devleti kt. Yerine (Harzemah Devleti) kuruldu. Fakat Konya'da
hkm sren Selukoular ubesi kald.
Sonra Cengiz Han, karak Maverannehir ehirlerini ald. Alt-
yzonalt senesinde Buhara'y, altyzonyedi senesinde Semerkant'
vurup harap ettikten sonra Tatarlar, Ceyhun nehrini geerek sel gibi
Horasan tarafn bastlar. Her taraf kartrdlar. Baka halklar gibi
onlarn nlerinden savuup blk blk etrafa kaarak darmadank
oldular.
966 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Ct: 2)
O srada Mhn'da hkm sren Kayhani kabilesi Han' (S-
leyman ah) da kendisine uyan ellibin kadar Ouz obalarya M-
hn'dan hareket ederek Bitlis civarnda olan Ahlat'a g etti. Bir s-
re orada kald. Fakat oralarn k sert getiinden kn civardaki da-
ha yumuak haval yerlere inerdi.
Altyzyirmiiki senesinde Harzemah'n olu (Celleddin) ka-
rak Acem Irak'n ve Azerbaycan' ald. Ahlat ile komu oldu. am,
Erbil, Diyarbekir ve Mardin hkmdarlar ile Eyybouliar'ndan
(Rakka), (Harran) ve (Ahlat) sahibi olan Melik Eref aleyhine bir-
letiler. Melik Eref de onlara kar Anadolu Sultan olan (Seluklu
Aladdin Keykubad) ile birleti.
Bunun zerine altyzyirmi senesinde Celleddin, Ahlat' sar-
d gibi Aladdin de Diyarbekir Meliki zerine asker sevkederek Di-
yarbekir'e bal yerlerden Hsn- Mansur'u ve Khta kalesini ald. Bu
kargaalk arasnda Sleyman ah da obalar Azerbaycan blgesine
geirdi.
Altyzyirmibe senesinde Celleddin (Rey) civarnda Tatarlar ile
iddetli savaarak bazen yendi bazen de yenildi. Tatar savuup git-
tikten sonra Celleddin, Ahlat ve Mu blgesini vurup yamalad.
Erzincan otlaklar ise Kayhani kabilesinin hayvanlarn idareye
yeterli deildi. Sleyman ah altyzyirmialt senesinde kabilesiyle
birlikte oradan hareket ederek Elbistan yoluyla Haleb'e indi. Rakka'-
ya bal (Caber) kalesi yaknnda Frat nehrini geerlerken geit ye-
rini bilmediklerinden Sleyman ah'm at bir uuruma derek ken-
disi bouldu. Cesedi karlp Caber kalesi civarnda gmld. Hl
(Trk mezar) diye bilinir. At sanclansa etrafnda dndrld
takdirde sancs durduu airetler arasnda mehurdur.
Sleyman ah'n lmnden sonra kabilesi dald. Her oymak
ve airet, birer tarafa ekildi. Sleyman ah'm (Sungur Tekin), (Gn
Dodu), (Erturul) ve (Dndar) adnda drt olu kald. Kabilenin bir
ksm, gurbet diyarnda dolamaktan usandklarndan Mhn' arzu
ederek Sungur Tekin ve Gn Dodu ile birlikte Horasan'a gittiler. On-
dan sonra adlar ve nianlar iitilmedi. Nereye gittikleri bilinmedi.
Dier bir ksm ise Tatarlarn boyunduruu altna girmemek fikrin-
den caymayarak Erturul ve Dndar ile birlikte teden beri altklar
Selukoullar'nn kanad altna snmak zere Erzurum sahibi olan
(Seluklu Kl Arslan olu Turan ah) m memleketine giderek Er-
zurum civarndaki (Pasin) ovasnda (Srmeli ukur) denen yerde
durdular.
Celleddin, baz meseleler iin Turan ah' artt. Onunla bir-
likte altyzyirmiyedi senesinde Ahlat' vurup zorla ehre girerek Ta-
tarlarn yaptklarndan daha iren iler yapt. Melik Eref de Alad-
din Keykubad ile anlat. Sivasta birletiler. Ahlat tarafna yrd-
ler. Karlamada Celleddin'in ordusunu darmadank ettiler. E-
ref, Ahlat yurdunu kurtard. Aladdin de amacasolu Turan ah'
tutup hapsederek gidip Erzurum'u ele geirdi.
OSMANOULLARI'NIN ORTAYA IKII
967
Sonra Aladdin ve Melik Eref ile Celleddin yazarak birbirinin
memleketlerine saldrmamak zere bar yaptlar. Fakat o srada Ta-
tarlar ok kalabalk ile gelip, altyzyirmisekiz senesi iinde Celled-
din'e stn geldiler. Onu ldrdler. Azerbaycan' alarak Aladdin'-
in memleketlerine komu olarak Van ve Mu taraflarndan sarkn-
tla baladlar.
O srada Erturul Bey de Tatarlardan rak olmak iin Pasin ova-
sndan hareket etti. Sivas civarna gelince bir savaa rastlam... Me-
er bir Tatar ordusuyla Sultan Aladdin'in ordusu arpyorlarm...
Erturul Bey, yanndaki sekin atllariyie anszn Tatarlarn zerle-
rine atlnca Tatarlar arp, Seluklular da cesaretlenerek Tatar
ordusu bozulmu...
Sultan Aladdin, bu durumu renince, ok memnun oldu. Er-
turul Bey'e hil'at ve donanm at gndermi... Kayhanl kabilesi yi-
itlik ve cesurluk ile, n yapm olduundan Aladdin, onlarn geli-
inden sevin duyarak kendi lkesinden diledikleri yerde yerlemek
zere Erturul Bey'e izin vermi... Erturul Bey de o zaman gaz ve
cihat alan olan Ankara tarafn isteyince Aladdin, onu kavim ve
kabilesiyle beraber Ankara eyaletinde olan (Karaca Da) da yerle-
tirmi ve teki Trkmen Beyleri gibi onu da hudut muhafz yapm-
tr.
Bir sre sonra Erturul Bey'e (St ky) klak ve (Domani
da) yaylak olmak zere verilmekle Erturul Bey, drtyzkrk bir
rivayete gre beyz kadar Kayhanl obalarla St'te yerleti. Fakat
Airet Kethdalarndan (Samsa avu) ile negl halk arasnda zt-
lk kt. Erturul Bey'den izin alarak St'den ayrld. Aireti ve
kardei ile beraber (Mudurnu) taraflarna ekildi. Sakarya nehri ci-
varnda oturdular. Yazn da yaylaa giderek ve yerlilerle iyi geine-
rek vaktini ho geirdii baz tarihlerde yazldr.
Ama dier baz tarih kitaplarnda, o zaman Erturul Bey ile ge-
len adamlardan (Bozoklu) denen bir ulu Han'n (Bregir, Kusun,
Varsak, Kara sa, zer, Gndz ve Ku Timur) adnda yedi olu ile
beraber ukurova yresinde yerletii ve lnce byk olu (Bre-
gir) yerine geerek sonradan (Adana, Tarsus ve Sis) kalelerini aldk-
tan sonra lnce yerine olu (Ramazan) m kalm olduu yazldr.
O tarafta (Bregir) nahiyesi bilinmektedir. Ramazanoullar'nn
Adana'da bir hkmet kurduklar da bilinmektedir. (Payas) sanca-
nda (zerli) ky olup ona nisbetle (Payas) sancana da (zerli
sanca ) denilmiken sonradan bozularak (zeyirli sanca) denilmi
olsa gerektir. nk bu sancan halk, hep eski Trkmenlerin kaln-
tlar olduundan ky ve nahiyelerinin isimleri hep Trkedir. Orada
(zeyir) gibi Arapa isimler kullanlmaz. Hl Kozan'da vatan tut-
mu olan (Karsenahlar) ise Varsak airetindendir.
Akland zere Sleyman ah'm lmesinden sonra iki olunun
ne miktar Trkmenler ile ne tarafa gittikleri bilinmedii gibi, Ertu-
rul Bey ve Dndar Bey ile Pasin ovasna gidenlerin ve oradan Sivas
tarafna gelenlerin ne kadar oba halk olduklar ve Erturul Bey'in
St'de ne kadar Kayhani obalaryle yerletii de kesin ekilde bili-
nememektedir.
Rum smrboylar o zaman pek acip bir durumdayd. Sel
Devleti'nin snr muhafzlar, Trkmen Beyleri idiler. Bu Beylikler,
babadan oula kalrd. te onlara (U Beyleri) denilip, hepsinin ba-
na da (Beyler Beyi) denilirdi. Kayser'in snr muhafzlar da (Tek-
fur) dedikleri derebeyleridir. Bu beylikler de babadan oula geerdi.
ki devlet, bar iindeyken bile iki tarafn snr muhafzlar, birbirinin
topraklarna apul ederlerdi. Bu yzden iki tarafn snr muhafzlar
arasnda atma eksik olmazd. Tekfurlar, kalelerde korunurlard.
Trkmenlerin kaleleri ise kllaryd.
Erturul Bey de U Beyleri'nden olduu iin frsat elverdike
Rumlarn kylerine ve nahiyelerine apul ederdi.
Fakat U Beyleri'nin en nls Ktahya blgesinde bulunan Ali
ar Bey'in aireti ile Afyonkarahisar tarafnda bulunan avdar ai-
reti her zaman beri taraflara gelirlerken Erturul Bey, St'te yer-
letikten sonra onlar bu tarafa gelmez oldular. Erturul Bey'in kom-
usu olan Rumlar da bir dereceye kadar ondan honud idiler. Bir de
Hallar, bir aralk Kostantmiyye'yi ele geirerek orada bir Ltin m-
paratorluu kurup, bir sre sonra znik'de bulunan Kayser (Mihail
Palelog) Kostantmiyye'yi kurtarmt. Fakat Anadolu ehirlerinin
ou, Seluklu Devleti elindeydi. Kayser Paleolog'un elinde yalnz
Bursa ve znik sancaklar ile Bolu sancann bir paras ve Karade-
niz kylarnda Samsun ve Trabzon kaleleri kalmt. Buralarda bulu-
nan Rum Beyleri de her ne kadar Kayser'e bahysalar da, bulunduk-
lar yerlere varis olmak yoluyla sahip olup, i ilerinde bana buyruk
diler. Bundan dolay Kayser Paleolog'un kuvveti yok gibi bir eydi.
Srf vaktiyle yaplm olan Kostantmiyye'nin kale duvarlarnn arka-
sna snmt. U Beylerine zellikle Erturul Bey'i ho tutmaya a-
lmt.
Gazi Erturul Bey ise snr muhafzl grevini gzelce yerine
getirmekle beraber Sultan Aladdin sefere ktka da Kayhani ba-
hadnlar ile Sultan'm ordusuna gider, asker vazifesini yapard. By-
lece Aladdin'in ok iine yarard. Onun lmesiyle olu II. Gyased-
din Keyhsrev'in de pek nemli ilerinde bulunmutur. Fakat II. G-
yaseddin zamannda komutanlar arasnda ayrlklar ortaya kt.
Devlet ileri rndan kt. Bunun zerine yetmibin askerle krk-
bin Mool'a yenildi. Senelik gelirinin te birini lhanl hazinesine
vermek artiyle bar yapmak zorunda kald. Devletin bamszl bo-
zuldu. Hele II. Gyaseddin'in lmnden sonra devlet onun oullar
arasnda ortaklaa idare edildi. Sonra da devlet oullar arasnda b-
lld. Seluklu memleketleri lhan'n bir eyaleti hkmne girdi.
Bunun arkasndan Hig'nun darbesiyle Abbasi Halifelii'nin
yok oluvermesi herkesi hayrete drd. Seluklu devlet adamlar da
artk devletin geleceinden umutlarn keserek, btn btn Tatar-
9 6 9
iarn boyunduruu altna girdiler. Trkmen Beyleri de Hgu'ya
bavurarak hkmetlerinin istiklllerini tasdik ettirdiler.
Erturul Bey ise bu ihtilflara karmad. Konya'da saltanat tah-
tnda oturan Seluklu Sultan' adna bal kalr ve eli altndaki hal-
k zulm ve saldrdan korumaya alrd.
Seluklu Sultanmn elinden (Pervane), ynetimi tamamen eli-
ne alarak Sultan zzeddin'i stanbul'a karmas, sonra da Sultan Rk-
neddin'! idrterek Atabey olmas halk ok etkiledi. Trkmenler ise
onun emirlerini kabul etmediklerinden altyzyetmibe senesinde
Anadolu'da kan ihtilller zerine Sultan Baybars'n bir byk ordu
ile gelip de Elbistan'da bir Tatar ordusunu yok ederek Kayseriye'ye
kadar gelip gitmesi, sonra da lhan Abaka'nn byk bir kzgnlkla
gelip de Anadolu ehirlerinin birok yerlerini yamalayp, Pervane
ile beraber birok Mslman da ldrmesi ve Karamanolu, karak
Konya'y ele geirince Tatarlarn gelip Konya'y geri almas ve Sel-
uklu Sultanm yerine oturtarak Karaman olunu idam etmeleri her-
kesi dehet ve hayrete drd. Bylece Seluklu Devleti karmakar-
k oldu. Artk devlet diyecek durumu kalmad.
Gazi Erturul Bey ise o trl karklklar uzaktan seyredip iin
sonunu bekleyerek, kendi yurdunun korunmasiyle urayordu. Bu-
nunla beraber frsat bulduka Rumlarn kylerini ve kasabalarn a-
pul ederdi. Fakat pek yalyd. Sonralar askerle olu Osman Bey'i
kendi yerine gndermeye ve en nemli ilerde onu kullanr olmutu.
E r t u r u l Be y 'i n l m v a Os ma n Ga zi 'n i n Be y l i i
Altyzseksen senesinde Gazi Erturul Bey, ya doksan gemi
idi ki St'te ld.
Erturul Bey'in elinde olan yerler, Ankara Karacada ile Kei
dana kadar uzayan St blgesi ve Sultann gibi verimli ovalar-
dan ve Domani da gibi gzel yaylaklardan oluuyordu. Kaleleri ise
Trkmen kllar idi.
Erturul Bey, St blgesinde her ne kadar Kayhanl kabilesi-
nin az bir ksm ile yerlemiti. Fakat ellibin oba ile Horasan'dan
Anadolu'ya gm olan Sleyman ah'm olu olduundan Trk-
menler iinde hatr saylr muhterem bir ihtiyard. Emrindeki airet
aalar da (Aka Koca, Konur Alp, Turgut Alp, Uygut Alp, Hasan Alp.
Saltk Alp, Samsa avu, Abdurrahman Gazi, Akba Mahmud, Kara-
mrsel, Kara Olan ve Kara Tekin) gibi ei az bulunur yiitler idi.
Fakat Samsa avu, St'te oturmad. Sakarya nehri vadisinde ko-
nar gerdi. Bu aalar, kabilenin ileri gelenleri idiler. Sonra hepsi
Osman Gazi'nin komutanlar olmulardr.
Erturul Bey'in (Gndz Bey, Sar Yat ve Osman Bey) adl
olu kald. Osman Bey, yaa kk, fakat kuvvet, cesareti, ileri g-
rllk ve liyakate byk idi. Bundan dolay babasnn zamannda
yedi - sekiz sene kadar babuluk grevini yapmt. Gerektiinde k-
k iken babas tarafndan kendi vekili olarak Konya'ya bile gidip
geldiinden, Konya devlet adamlar kendisine (Osmanck) derlerdi.
Harp alanlarnda asker, onu grd. Devlet dairelerinde de tannmt.
Osman Bey'in az askerle kat kat fazla dmanlarna stn gelmek gi-
bi byk cesareti, cmertlii, adaleti, gzel ahlk ve siyaseti asalet
ve erefine eklenince kendisini silh arkadalarna sevdirmi, bilgin-
lere ve slihlere iltifat ve itibar ile deer vermi ve sevgilerini kazan-
maya almas halk arasnda kendisine byk an ve hret sala-
mt.
Bundan dolay Erturul Bey'in lmnde kabilenin ileri gelenle-
ri Beylie, Gazi Osman Bey'i setiler. Kardeleri de bu karara candan
katldlar. Amcas (Dndar Bey) bakanlk davasna kalkt. Fakat
Osman Bey'in Beylii, Seluklu Sultan tarafndan onayland. Anla-
mazla yer kalmad. Bununla beraber Dndar Bey bunu bir trl
kabullenemedi. Osman, Bey'in ilerini engellemek zere onun d-
manlaryle birlemek derecesine kadar aleyhinde bulunagelmitir.
Erturul Bey'in son emeli, banda bulunduu Trkmen gmen-
lerini birletirmek ve idare etmek ve St blgesinin emniyet ve asa-
yiini korumaktan ibaretti. Bir devlet kurmak hatrna bile gelmezdi.
Fakat St ve evresini dolap denetlerken bir gece bir ky
imamnn evine misafir olmu. Oturduu yerin arka tarafndaki do-
lapta ise imamn Mushaf- erifi kalm. mam efendi, tel ile Mus-
haf- erifi alp yksek bir raf stne kaldrm. Erturul, okur yazar
deildi. Fakat z salam ve kalbi saf idi. O nasl kitaptr? diye
imam efendiden sormu. O da Yce Allah'n Hz. Peygamber'e gk-
ten indirdii Kur'an- Kerim'dir ki, btn din hkmlerini onda sy-
lemitir diye cevap vermi ve odasna ekilip uykuya varm. Ertu-
rul Bey de abdest alp namaz kldktan sonra Mushaf- erife yne-
lerek el balayp sabaha kadar ayak stnde durmu, fakat seher
vaktinde yasta dayanp biraz uyuklad srada kendisine Hak ta-
rafndan mn leminde nk sen benim Kelmma bu kadar say-
gda bulundun, Ben de senin evldna Kyamete dek srecek bir sal-
tanat verdim diye bir ses gelmi. Erturul Bey dehetle uyanp bu
ryay mam'a sylemi ve ok sonra olu Osman Bey'e hikye eyle-
mi olduu rivayet edilir.
Bir ele Erturul Bey, Sultan Aladdin ile grmek zere Kon-
ya'ya gittii zaman ryasnda grm ki: Evinin ocandan tatl bir
su kp aka aka bir byk deniz olmu. Her yan kaplam. Erturul
Bey, bu ryay Sultan Aladdin'in baktibi asrnn bilginlerinden
Abdlaziz Efendiye sylemi. O da Senin yaknda bir olun doacak
ki saltanat dnyay kaplayacak diye ryay yorumlayp mjdele-
mi... ok gemeden Osman Bey domu olduu baz tarih kitaplarn-
da yazldr.
Mjdelerden biri de budur ki: Asl Karamanl olup am'a giderek
yksek ilimler renmi olan en bilgin limlerden (eyh Edebali)
OSMAN GAZNN BEYL
971
Hazretleri Anadolu'dan dnte sofiye mesleine girerek St bl-
gesindeki derghnda irat kesine ekildi. Osman Bey, genliinde
gidip onunla grr ve ilgi ve sevgisini kazanmaya alrd. Bir gn
eyh'in kz (Mal Hatun) u dier kzlaryle meydanda gezerken grp
k olarak dnyay gz grmez olmu. O srada nn Tekfur'u,
Osman Bey'i ziyafete davet etmi. O da biraz adam ile nn Hisa-
r'na gidince, dman olan Eskiehir Tekfuru, askeriyle hareket et-
mi. Harman Kaya (Harmanck) Tekfuru Kse Mihai'i yanma alarak
gelip nn Hisarm kuatt. Osman Bey'i istedikleri zaman ziyafet
sahibi hayrete dt. Ne yapacan dnrken Osman Bey durumu
renerek hemen kendi adamlar ile Hisar'dan dar urad. ki h-
kmdarn askerlerini darmadank ederek Eskiehir hkmdar ka-
p kurtuimusa da Kse Mihal tutulmutu.
Kse Mihal, bundan sonra Osman Bey ile birlikte hareket edece-
ine yemin etti. Osman Bey, onu salverdi. Gerekten ondan sonra
slm'a girene kadar Osman Bey'e doruluk zere bulundu. Sonra Os-
man Gazi'nin komutanlarndan biri oldu.
Osman Bey, akn gizledii srada, ak atei ile kendisinden bu
gibi cesur davranlar ok grnmtr. Bundan dolay babas ln-
ce asker ve halk, onu amcas ve kardelerinden stn tuttular. Os-
man Bey, sene kadar akn saklamt. Sonra bir gece eyh Ede-
bali'nin derghnda kald. Ryasnda grm ki eyh'in koynundan
bir ay kp kendi koynuna girmi ve gbeinden bir aa kp, dal-
lar dnyay kaplam. Osman Bey, bu ryay Edebali'ye syleyince,
Bana damad olacaksn. Byk srekli bir devlete sahip olacaksn
diye yorumlayp mjdeleyerek kz Mal Hatun'u, Osman Bey'e verip
Osman Bey'in (Aladdin) ve (Orhan) adl oullar o kadndan do-
mulardr.
nl Bitlisli dris adl tarihi bilgin der ki: O zaman (Kumral
Abdal) adl bir hl ehli vard. Yeniehir blgesinde yayordu. Dervi-
le riyle Rum kylerine gaz ederdi. Bir gn Allah ehli byklerden bi-
riyle grp Yce Allah Osman Gazi'ye Kyamete kadar srecek
bir byk devlet verdi. Var, mjdele... diye emretmi. Kumral Abdal,
Osman Gazi'yi bilmezdi. O kii, ona Osman Gazi'nin almetlerini ha-
ber vermi. Abdal da bu almetlerle Osman Gazi'yi bulup mjdeleyin-
ce Osman Gazi memnun olup imdiki hlde bir kl, ile bir mara-
bamdan baka bir eyim yok diyerek bunlar ona vermi. Kumral
Abdal, uur sayarak marabay kabul edip, klc geri vermi. Bir sre
sonra Osman Gazi, ona bir zaviye yapm ve Yeniehir yaknnda
tarlalar vakfetmitir.
Manev mjdenin en garibi budur ki: eyh Ekber Muhiddin Ara-
bi Hazretleri, Osmanoullar'nm km yetmi sene nce Cifir ilmi
ile kefederek ona dair tanzim etmi olduu (Ed-Biret'n-Nmaniye
fi'd-Deveti'l-Osmaniye adl byk eserinde Osmanoullar'ndan bi-
rinci Halife olan Yavuz Sultan Selm Han Hazretlerimden balayarak
Osmanl Devleti'nin byk olaylarn Cifir harfleriyle yazmt.
972 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: Zj
Ga zi Os ma n Be y 'i n i l k i l e r i
Gazi Osman Bey'in Beylie seildii zaman lhan Abaka, Msu
Sultam ile sava zere olduundan Konya devlet adamlar iin sonu-
nu bekliyorlarken Abaka'nm ordusu bozuldu. Arkasndan kendisi le-
rek yerine (Ahmed Sultan) geti. slm olduunu iln etti. Kardei-
olu (Abaka olu Argun Han) bakaldrd. Ahmed Sultan onu tutup
hapsetmiken onu tutanlar toplanp saylarn arttrarak Ahmed Sul-
tan, idam etti. Altyzsekseniki senesinde Argun Han' tahta kard-
lar. Argun Han, tahta kar kmaz Seluklu Devleti'ni Konya'da S e l -
uklu Sultan bulunan (III. Gyaseddin Keyhsrev) ile (Gyaseddin
Mes'ud) a yar yarya verdi. Devlet adamlar hayret ettiler. Ksaca .
kark bir devirdi.
Osman Gazi, hkmet ilerini dzene sokup salamlatrd. Ay..
ca hal ve vaktin gereini gzetti. Bakanlk ve Beylie gereken ince-
liklere dikkatle bakarak civarndaki Tekfurlar ile ho geinirdi.
negl Tekfuru Nikola ise Osman Gazi'nin gnden gne an
hretinin artmasna bakarak, byle giderse o blgenin hepsini ala
can ileri grle anlayarak onun o blgeden kavurmas iin civa-
rmdaki Tekfurlar ile birlemeye kalkmt.
Gazi Osman Bey, bundan haberli olunca, o da negl'n fethin
kurdu. Ona balang olmak zere altyzseksen senesinde neg
yaknnda olan Kolcahisar' vurup muhafzlarn ldrd. Hisar yak'
t, Ganimetle dnd.
Nkola, bundan zld. Civarndaki Karacahisar Tekfuru ile
i eerek ok sayda asker toplad. Anszn yzyirmi atl ile (Hamza'c-r.
ky) yaknnda (Ermenibeli) denen yerdeki Osman Gazi'nin yc
kesip sktrd. arpmaya baland srada ad yapm nce e r l e :
kiilerden (Bay Hoca) ran ehit olmas tekilere aknlk vernt
Osman Gazi, yanndaki yiitler ile dalkl olarak hcum edince
man yarp geti ve kurtuldu. Bay Hoca'nm mezar Ham::. Be
ynde nl bir ziyaret yeridir.
Sonra Osman Bey, almak zere bir gece drtyzelli sekin
svari ile Ermenibeli'ni dolap anszn Karaca Hisar zerine indi. Rast
geldii Rumlar ldrd. Birok hayvan ganimet alarak Domani ta-
rafna dnerek ormanlar aralarnda gizlendi.
Ertesi gn Karaca Hisar Tekfuru hemen askerini negl'e gn-
- . . . . . - . . ~
Erturul Bey, bana buyruk bir hkmet kurmak emelini
mamt. Fakat mnevi mjdeler zerine hanedannn byk 5:-.:iu_i
ta kavuacaklar umuduna dm olmas olaand. Bu mutluluk
unun kendi hayatnda yedi, sekiz seneden beri kendi yerine babu
luk gibi nemli ilerde bulunan olu Osman Bey'in bana konaca:
ak ve mnevi iaretlerden belliydi. yle de oldu.
OSMAN BEY'E MELK-NAME VERLMES 973
derdi, inegl Tekfuru'nun askeriyle birleerek ve dier anlatklarnn
askerleri getirilerek negl nlerinde byk bir kalabalk dalgalan-
maya balad. Gazi Osman Bey de etraftan asker toplatt.
Birleik hkmdarlarn ordusu, neglden hareket edince Osman
Bey de Domani belinden aa inerek dmanlar karlamaya ko-
tu. Yaplan karlamada dmanlar pek ok l vererek fena halde
bozuldu ve daldlar.
Bu savata Osman Bey'in kardei (Gndz Alp) ehit oldu. Ka-
racahisar Tekfuru'nun kardei de ldrld. Osman Bey, ehitleri
gmd. Dman llerinden de bir byk tepe yaptrd. Kardeinin
cenazesini St'e tad. Babasnn mezar yannda gmdrd. te bu
zafer de Gazi. Osman Bey'e byk an ve hret kazandrd. p
Ga zi Os ma n Be y 'e M e l i k- N a me V e r i l me s i
Snr boylarnn, zellikle St blgesinin nemi artt. Gazi Os-
man Bey'in n de etrafa yaylmasndan tr Seluklu Sultan ta-
rafndan Osman Gazi'ye St vilyetinin btn na'
1
'eleri ve havali-
si ile yurtluk, ocaklk usl zere verildiine dair altyzseksen se-
nesi Ramazan aynn balar tarihiyle tarihlenmi bir kt'a Menur
gnderilmitir.
O zaman resm emirler Farsa yazldndan, bu Menur da Fars-
a yazlmt. Hatt St yerinde (Biyd) kelimesi kullanlmt.
(Htta-i Biyd) ve (Vilyet-i Biyd) diye tbir olunarak Biyd vilyetinin
en salam ve muazzam bir slm smr-boyu olduundan ve Osman
Bey'in hkmdarla kabiliyet ve yeteneinden szederek Biyd vil-
yetinin btn blgeleri ile ona verildii uzun uzun anlatlarak Osman
Gazi (Saadetli, azz, kerm, ulu kii, din ve dnyann yardmcs, zafer
babas Osman ah... Yce Allah onun mrnn uzunluu ve varl-
nn bereketiyle bizleri faydalandrsn...) gibi anlamlara gelen szler-
le lkaplandrlm ve (zamanmzn, gndz ve gecemizin by)
anlamna gelebilen kelimelerle vasfedilmitir.
Bu Menr'da (Ferman) Gazi Osman ah'a hitaben adalet ve
doruluk, din hkmleri dorultusunda hareket etmek, bara taraf-
tar olanlarla bar yapmak, szn yerine getirmemekten kanmak,
divan tekil eden makamlar ehline brakmak gibi hkmdarlara eh
gerekli birok tler yazlmtr. Komutanlar, ileri gelenler, kadlar
ve dier btn halka hitaben de Osman ah'a itaatin, Cenb- Hakka
ve Sultana itaat olduunu ve onun memurlarna hizmetin din ve dn-
ya farzlarndan sayld ve altyzseksen senesinden balayarak
mal ve ilerin onlara gnderilmesi gerekecei bildirilmitir. Ondan
sonra Seluklu Sultam'mn Osman ah ile haberlemesi kesilmemitir.
Yurtluk, ocaklk biiminde verilen malikne sahibinin tebas, do-
rudan doruya kendisini tanyor... O da zamann Sultanma bal ola-
rak i ilerinde bana buyruk olurdu. Eski zamanlarda birok eyalet
ve livalar bu ekilde verilirdi. Valilerine ve Mutasarrflarna (Melik-
ler) denilirdi. nce Hlgu tarafndan Trkmen Beylerinin hkmet-
lerinin istikllleri tannmtr. Erturul Bey, o davalarda bulunmad
iin, olu Osman Bey de yle istekte bulunmad. Fakat i ve durum
gerei olarak Sultan tarafndan o ekilde ltuflandrlmtr.
Bu inceliklerden haberi olmayanlar, o asrlarn durumunu bu
zamann haline kyas ederek bu Menur (Ferman) ile Osman Bey, S-
t blgesinin mdr oldu sanrlar. (ah) deyimine ve dier lkap-
lara mn veremezler. Oysa her asrn bir deyimi ve her yerin bir rf
ve deti var. nceleri Acem padiahlarna (ah) denilirdi. Sonra padi-
ahlary- j. hakanlarn hkm altnda bulunan hanlardan bana buy-
ruk Beylie sahip olanlara da (ah) lkab verilmitir. te bu eitten
olarak Erturul Bey'in babasna (Sleyman ah) denildii gibi, bu
sefer olu da (Ebu'n-Nasr Osman ah) diye lkaplanm ve bamsz
hkmdarlara mahsus olan vasflarla vasflanmtr.
Ga zi k u r n a n a h ' m K a r a c a h i s a r ' A l ma s
Osman ah Gazi, gnderilen Sultan'm Fermam'n herkesin nnde
okuttuu srada, Anadolu, Tatarlarn zulm ve basksndan ezilmek-
teydi. lhanl Devleti de karklk iindeydi. Msr Sultan da Hallar-
la uramaktayd. Osman ah ise zamann msaadesinden yararlan-
mak iin bir sre Beyliinin ilerini dzeltti. Hkmetini kurdu. Kuv-
vetini arttrmaya alt.
Fakat nceki savalarda Osman ah'm grlen zaferlerine ve gn-
den gne artan deer ve ykseliine bakarak Tekfurlar, durumun gidi-
inden rktler. Artk Trkmen obalarn St blgesinden karmak
zere birletiler. Byk hazrlklara giritiler. Osman ah Gazi bunu
rendi. Konya'ya adam gnderdi. Durumu bildirdi. Sultan tarafndan
kendisine epey mhimmat ve silh gnderildi. O blgede bulunan Trk-
men Beylerinin Osman ah'a yardm etmeleri iin emirler verildi.
Osman ah Gazi, hazrln bitirdi. Saysn arttrd. Altyzsek-
sensekiz senesinde birka bin svari ve bir o kadar piyade e bir gece
anszn Eskiehir civarndaki (Karacahisar) a vard. ehri sard. Yer
yer saldrarak ehre girdi. nne gelenleri ldrp kaleyi ele geirdi.
Tekfur'u tuttu. Birok esirler ve kesik balarla birlikte Konya'ya gn-
derdi. ehir, ahaliden bo kald. Evlerini gazilere datt. Kiliselerini
Cami'ye evirdi. O zamana kadar gazilerin barnacak ve snacak yer-
leri yoktu. Bu sefer Karacahisar gibi sarp bir yerde yerleip rahat yata-
cak birer evcik buldular. Kendilerince mutlu oldular. Arkasndan Os-
man ah Gazi (Yarhisar) da vurup harap etmitir.
OSMAN AH'A TU VE SANCAK VERLMES
975
Os ma n a h 'a T u , S a n c a k v e By k D a v u l i l e
Fe r ma n Gn d e r i l me s i
Obalarndan baka barnacak ve kllarnn glgelerinden baka
snacak yerleri olmayan Trkmenlerin sarp bir yerde bulunan Kara-
cahisar kalesini almalar ve cesaretle nl olan Tekfir jnu tutmalar
Konya'da pek acip ve garip grnd. Bununla Osman
;
; . Ym nasl bir
gc ve kuvvet sahibi olduu anlald. Sirm
- * ve e^.
Bunun zerine Seluklu Feramerz olu Sultan ^
n
kimseyP
s ma n
ah Gazi'ye altyzseksensekiz senesi evval aynn tg
r(
j
e
Halife'n-i ta-
yan bir Ferman yazdrp, (Balaban avu) ile gr~
raber Tu, Sancak, Byk Davul ve bohalarla
m e l i k l e r d e n ve
tn kabzal kl ve en gzel atlar ve takmlar^.
l e r d e k e n d i a d l
.
ye bin zrh ve ellier okuyla kmn yay ve br^ ^ôullarmdan
b
i-
h ve haner ve k katar deve yuku mzrak
S p m w S u l t a n
.
n m t a
hta
Osman ah Gazi Hazretleri, sanca al bir izin kd vermekten
Ferman'n halkn nnde okuttu. Dualar am'nm ismiyle beraber M-
Seluklularn asl Trktr. Fakat ran't.
da ise resm dil Farsa olduundan Anadoiae idi. Anadolu bile lhan-
resm yazlarda Farsa'y kullanrlard. Cengr diyar ile gelip gitme-
san'dan birok eyhler ve bilginler, Anadoiu'ytek bir kuvveti yoktu,
zum ve mensur kitaplar yazdklarndan Anadoiuo zamann hkmnce
daha deer kazand. Bylece Trkmen Beyleri de mipti. Bundan dolay
Konya ile haberlemek iin yanlarnda Farsa yaz ile beraber Osman
lundurmak zorunda idiler. Bu ise Trkmenlere g
t
karkl, Yavuz
dolay Karaman olu Mehmed Bey Konya'y alnca Fafsra., hutbeler,
lamt. Fakat onun idamndan sonra resm evrak eskiden olduu 'f
Farsa yazlmaya balad.
Durum byle iken, bu sefer Osman ah Gazi'ye gelen Ferman
Trke idi. Bu da sanrm ki srf onu memnun etmek iin byle ya-
zlmt. Bununla beraber ktipler Trke yazmaya almam olduk-
larndan bu Ferman Trke olduu halde Farsa tarznda yazlm-
t.
Feramerz olu Aladdin, (Burhan- Emr'l-M'minn) lkabn
alnt. Bu Menurunda (Bismillahirrahmanirrahim. Min Burhan-
Emh'l-M'minn Aladdin bin Feramerz Seluk Eyyedehullahu'l-
Meliki'l-l) diye balayarak Osman Gazi'yi (Merzeban- Htta-i Biyd
olan Saadetmend-i lich. Osman ah bin Erturul Bey hayr-hh,
Eyyedehullah) diye lkaplandrd ve (Btn varn Allah'n adn y-
celtmek iin sarf etmesini, herkesin onun yaptklarna karlk tatl
dil kullanmasn, btn halkn onun ykselmesine ve ilerlemesine
bakmasn, gzel yaradlnn devletin tatl suyu ile yourulmasm,
ltif ftratnn izzet kokularyle ttslenmesini, i ve d duygularnn
incelii ile bilinen; hayal gc ve anlayndaki abukluk, hareketin-
9 7 6 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
deki eviklikle nitelenmesini, nde gelen zafer kumandam olmas-
n, nusret peyki nnce giden, fetih mjdeleri ulatran, Allah'n it-
funa eren) ve bu gibi yksek vasflar almasn ve birok tler ve
tavsiyelere yer verdikten sonra (ok eski tarihlerden beri atalarmzla
atalar Turan'dan ran'a, Ahlat'dan Yunan'a birlikte yryp gs-
lerini gererek ean vermek frsatn karmadlar) diye Osman ah
Gazi hanedanna teekkr borlu olduunu belirtmi ve eskiden ken-
dilerine yurt -3 ocaklk olarak verilen St blgesiyle fethettii yer-
Zskiehir'i de Osman ah'a verdiini yllk vergi ve re-
ilmi olduunu syleyerek szne son vermitir.
Gazi bu Menr'a cevabnda, Trke olarak yazp
1a Sanca nasl karladn ve sevin getiren men-
uttuunu ve gnderilen para ve silhlar ile gazile-
mamen karlanamadn bildirerek ferman pa-
'^zn bitirmitir.
'edenberi ikindiden sonra sofralar kurdurarak
/e fakirleri yedirip iirirdi. Davul geldikten
.bet alnmasn emretti. Nbet alnrken
i t , sonra evld ve torunlarna kanun olup,
"d Hanin zamanna dek uygulanm fakat
usul kaldrlmtr.
ere ek olara
simlerden
Osm
sund
r
H ki m T y i n i
.uifelii zamannda slm memleketleri genileyin-
ve Basra gibi byk ehirlere kadlar tyin ederek
,.a kuvvetinden ayrd. Ondan somaki Halifeler de
.
s
uigi yoldan gittiler.
Sonra zorbalar treyerek Abbasi Halifelii zayflad. Duruma ve
yarglamalara eyletlerin ve livalarn emirleri karr oldular. yz
seneden beri kadlarn istiklli bozularak, halkn hukukunu korumak
ve gzetmek gibi nemli bir i, memurlarn rf kararlarna brakld.
Osman ah Gazi, Karahisari alnca gemi halifelerin izinden
ayrlmayarak resmen kad tyin ederek yarg iine karmaz ve kar-
trmaz olduundan keyf emir ve yasaklama deti ortadan kalkt.
Kendi hkmeti, Airet Beylii grnmnden kt ve henz kurul-
mak zere olan Osmanl Devleti'ne kuvvetli bir temel atm oldu.
Os ma n a h Ga zi 'n i n H u t b e d e
A d n n i l k D e f a Oku n ma s
Osman ah Gazi, Karacahisar! alnca eyh Edebali'nin akraba-
sndan ve talebelerinden olan (Dursun Fakh) ki en bilgili, lim bir
hukuku olduu halde Osman ah'm gazalarnda beraber bulunarak
ESKEHR'DE PAZAR BACI
977
gazilere namaz kldrrd. Bu sefer ona hatiplik verilince, altryzsek-
sensekiz senesinde cuma gn Dursun Fakih, minberde hutbe okudu.
lknce Seluklu Sultanmn, sonra Osman ah Gazi'nin adlarn oku-
du. Sonra Osman ah Gazi Eskiehir'e tannca da Dursun Fakih,
minberde o ekilde hutbe okumutur.
Osman ah hkmeti, sekin bir Beylik idi. ilerinde bamsz
olduu iin, ismi hutbede anlmsa da yine Seluklu Sultam'na ba-
l idi. nk o zamann rf ve deyimince bamsz bir hkmete sa-
hip olanlara Melik ya da ah denilirdi. Onlarn ynetimindeki yer-
lerde okunan hutbelerde nce Halifenin ve Sultann isimleri anldk-
tan sonra kendilerinin isimleri de okunurdu. Birok ve eitli mem-
leketlerde hkmleri geerek minberlerinde ad anlan kimseye (Sul-
tan) denirdi ki (Melik'l-Mlk) demek olup hutbelerde Halife'nin is-
miyle beraber onun da ismi anlrd.
Hlgu, Abbasi Halifelii'ni yok ettikten sonra meliklerden ve
slm sultanlarndan her birinin idaresi altndaki yerlerde kendi ad-
na hutbe okunur oldu. Bir sre sonra Msr'da Abbasouliar'ndan bi-
rine biat olunduysa da o, bir kede oturup Msr Sultan'nm tahta
knda ona saltanat devretmek ve resm bir izin kd vermekten
baka grevi yoktu. Fakat ad Msr Sultan'nm ismiyle beraber M-
sr ve am minberlerinde okunurdu.
Ama dou ehirleri dinsiz Moollar elinde idi. Anadolu bile lhan-
l Devleti'nin bir eyaleti hkmne girip Msr diyar ile gelip gitme-
ler kesildi. Bu yzden Seluklu Sultan'nm gerek bir kuvveti yoktu.
Osman ah ise resmen ona bal olduu halde, o zamann hkmnce
en cesur ve yarar askere ve hakik kuvvete sahipti. Bundan dolay
Dursun Fakh'in fetvas zere Seluklu Sultan ile beraber Osman
ah'm da hutbede ad gemiti. slm leminin bu karkl, Yavuz
Sultan Selim Han'n devrine kadar srmtr. Ondan sonra hutbeler,
gemi halifeler zamanlarnda olduu gibi slm Halifesi adna oku-
nur olmutur.
E s ki e h i r 'd e P a za r Ba c
Osman ah'm gelmesiyle Eskiehir, Beyliin baehri olunca e-
hirde pazar kuruldu. Alveri oald. Buras ise Ktahya eyletine
bal olmak iddiasiyle, Ktahya Beyi olan Germeyan olu Aliar Bey'-
in adamlarndan biri Eskiehir'e gelip pazarda satlan mallardan bac
resmi yani vergi almaya balaynca Osman ah, o memuru kovdu. Pa-
zar memurlarna ekmek paras olmak zere her ykten ikier ake
alnmas iin bac resmini yani vergisini koydu.
Bu sebepten dolay Osman ah ile Germeyan olunun aralar
gerginleti. Sonunda arada kan bir atmada Germeyanoullan,
boylarnn lsn almlar ve ekimekten uzak durmulardr.
F. 62
ESKEHR'DE PAZAR BACI 977
gazilere namaz kldrrd. Bu sefer ona hatiplik verilince, altyzsek-
sensekiz senesinde cuma gn Dursun Fakh, minberde hutbe okudu.
lknce Seluklu Sultanmn, sonra Osman ah Gazi'nin adlarn oku-
du. Sonra Osman ah Gazi Eskiehir'e tannca da Dursun Fakh,
minberde o ekilde hutbe okumutur.
Osman ah hkmeti, sekin bir Beylik idi. ilerinde bamsz
olduu iin, ismi hutbede anlmsa da yine Seluklu Sultan'na ba-
l idi. nk o zamann rf ve deyimince bamsz bir hkmete sa-
hip olanlara Melik ya da ah denilirdi. Onlarn ynetimindeki, yer-
lerde okunan hutbelerde nce Halifenin ve Sultann isimleri anldk-
tan sonra kendilerinin isimleri de okunurdu. Birok ve eitli mem-
leketlerde hkmleri geerek minberlerinde ad anlan kimseye (Sul-
tan) denirdi ki (Melik'l-Mlk) demek olup hutbelerde Halife'nin is-
miyle beraber onun da ismi anlrd.
Hlgu, Abbasi Halifelii'ni yok ettikten sonra meliklerden ve
slm sultanlarndan her birinin idaresi altndaki yerlerde kendi ad-
na hutbe okunur oldu. Bir sre sonra Msr'da Abbasoullar'ndan bi-
rine biat olunduysa da o, bir kede oturup Msr Sultan'nm tahta
knda ona saltanat devretmek ve resm bir izin kd vermekten
baka grevi yoktu. Fakat ad Msr Sultan'nm ismiyle beraber M-
sr ve am minberlerinde okunurdu.
Ama dou ehirleri dinsiz Moollar elinde idi. Anadolu bile lhan-
l Devleti'nin bir eyaleti hkmne girip Msr diyar ile gelip gitme-
ler kesildi. Bu yzden Seluklu Sultan'nm gerek bir kuvveti yoktu.
Osman ah ise resmen ona bal olduu halde, o zamann hkmnce
en cesur ve yarar askere ve hakik kuvvete sahipti. Bundan dolay
Dursun Fakh'in fetvas zere Seluklu Sultan ile beraber Osman
ah'm da hutbede ad gemiti. slm leminin bu karkl, Yavuz
Sultan Selim Hanin devrine kadar srmtr. Ondan sonra hutbeler,
gemi halifeler zamanlarnda olduu gibi slm Halifesi adna oku-
nur olmutur.
E s ki e h i r 'd e P a za r Ba c
Osman ahin gelmesiyle Eskiehir, Beyliin baehri olunca e-
hirde pazar kuruldu. Alveri oald. Buras ise Ktahya eyletine
bal olmak iddiasiyle, Ktahya Beyi olan Germeyan olu Aliar Bey'-
in adamlarndan biri Eskiehir'e gelip pazarda satlan mallardan bac
resmi yani vergi almaya balaynca Osman ah, o memuru kovdu. Pa-
zar memurlarna ekmek paras olmak zere her ykten ikier ake
alnmas iin bac resmini yani vergisini koydu.
Bu sebepten dolay Osman ah ile Germeyan olunun aralar
gerginleti. Sonunda arada kan bir atmada Germeyanoullar,
boylarnn lsn almlar ve ekimekten uzak durmulardr.
F. 62
978
Bu srada Ktahya tarafndan ve baka cihetlerden birok Trk-
menler, Karacahisar'a gp yerletiler. Az zamanda oras da en ve
bayndr oldu.
Bundan sonra Osman ah Gazi, kh Eskiehir'de, kh St'te ba-
zen de Karacahisar'da oturur ve adaletli bir idareyle ehirlerin bayn-
dr olmasna ve halkn hak ve hukukunun gzetilip yerini bulmasna
byk bir aba harcadndan ahli refah buldu. ehirler enlik, yol-
lar gvenlik, ovalar ekinlik oldu. Tabiatiyle memleketin serveti o-
ald.
ki n c i Bi r Fe r ma n Ge l me s i
Seluklu Sultan, Akehir tarafna gelince Akehir yurdundan
Osman ah Gazi'ye, onu honud edici ve altyzseksendokuz senesi
Zilhicce ay sonlaryle tarihlenmi bir Menur gnderdi. Bu Menur,
eski usl zere Farsadr. Banda Seluklu Sultan'nm ad gemez.
Osman' bu Ferman'da (Cnib-i erf-i Melik-i Kebr-i Osman ah) di-
ye lkaplandrp ve onun kuvvetinin artmasn, fazilet ve kudretinin
ve yiitlik alannn genilemesini g ve kuvveti ile evre hkmdar-
larndan ve zamann padiah ve hkmdarlarndan ve valilerinden
stn olduunu yazp, eski Menr'da getii gibi, elinde bulunan
yerlerin kendisinde kald ve o yerlerde emir ve yasaklama, hallet-
me, szleme, koruma, kaldrma, zarar ve fayda, durumu ayrma ve
birletirme ve mallarn ulatrlmas gibi btn ilerin Osman ah'm
divanna brakld belirtilerek istiklli aklanm ve yorumlanm-
tr.
Os ma n a h 'm S a v a l a r
Altyzdoksanbir senesinde Osman ah Gazi, binbeyz sekin
Ouz svarileriyle ve Harman Kaya (Harmanck) Tekfur'u Kse Mi-
hal'in delillii ile Gynk tarafna hareket etti. Sarkaya zerinden
Beta kyne vard. Mudurnu tarafnda oturan Samsa avu'a ha-
ber uurdu. Oradaki tekke eyhi'nin yol gstermesi ile Sakarya nehri-
nin kolay geitinden geip Samsa avu'u bekler buldu. Onun yard-
myla hemen Sorgun zerine yrd. Sorgun halk aman istedi. Sam-
sa avu'un kefil olmasyle Osman ah, onlar haraca kestikten son-
ra Gynk kasabas zerine gitti. Halk kar durunca kasabay yak-
t. Oradan Tarakl Yenice tarafna gitti. Oralar yamalad. Ganimet-
lerle dnd. Bu gazada gaziler ok mal aldlar. Epeyce zengin oldular.
Y a r h i s a r , n e gl v e Bi l e c i k'i n A l n ma s
ehinah- lem (Gazan Mahmud Han) slm dinine girerek,
Mslmanlar korumaktaysa da Anadolu'dan lhanl tarafna denmek-
YAEHSAR, NEGL VE BLECK'N ALINMASI 970
te olan vergiler, memleketin kaldramayaca kadar ard. Hudut
muhafzlar olan Trkmenler ise zorlanamadklarndan Konya hk-
meti vergi toplamak iin kasabalar ve kyler halk zerlerine ykle-
nip U Beyleri'nin, yani hudut muhafzlar olan Trkmen Beyleri'ni
de yzlerine glerek kullanrd. U Beyleri ise birbiriyle tepimektey-
di. Fakat Osman ah'm gnden gne kuvvet ve says artmakta, an
ve n ykselmekte olduu halde slm ehirlerine saldrmayarak
btn abas cihad ve gazaya ynelikti. Altyzdoksanalt senesinde
Gazan Han tarafndan Seluklu Keykavus olu Feramerz olu Alad-
din, Konya tahtna geirildi. O da Osman ah'n iyi nn iitip ve du-
rumunu aratrarak ona sevgi besleyip onu teki U Beyleri'nden s-
tn tuttu. Ona deer ve eref verdi.
Osman ah Gazi'nin gnden gne an ve hreti artt. Sultan'n
ok byk beenisini kazanmas, komu Tekfurlar tela drd.
Byle giderse btn memleketlerimiz, onun eline geecek, vaktiyle
aresine baklmak lzmdr diyerek aralarnda bu konuyu grme-
ye baladlar. Osman ah Gazi ise sadk dostu olan Kse Mihal ara-
clyla Tekfurlarn srlarn reniyordu.
Bilecik Tekfuru da Osman ah ile birlik grnp hatta Osman
ah yaylaya giderken fazla eyasn korumak iin Bilecik kalesinde
brakrd. Bilecik Tekfuru'nun itenlii ise yapmack ve grnten
ibaretti. teki Tekfurlarla birleti. Osman ah'n aleyhine almak-
tayd.
Hatt Kse Mihal'in dn vard. Osman ah' da davet etti.
O da hukukunu sayarak dnne gitti. Anlam olan Tekfurlar ona
suikast etmek istemilerdi. Fakat, Gazi'nin adamlarnn okluundan
tr ilerindekini yapmaya cesaret edemeyip vaktin sonunda frsat-
n gzetmekte imiler.
Bilecik Tekfuru, Yarhisar Tekfuru'nun kz (Nilfer) le evlenmek
vesilesiyle Osman ah' bir tuzaa drmek zere altyzdoksanyedi
senesi iinde dn tertibine karar verip, civarndaki Tekfurlar da-
vet ettii srada Osman ah' da davet etmek zere Kse Mihal'i gn-
derdi. Gazi Hazretleri, onun ifade eklinden gizli niyetini anladysa
da, anlamam gibi yaparak davete icabet etmi gibi grnd ve he-
men dn hediyesi olarak Bilecik'e bir sr koyun gnderdi. Fakat
Dnden sonra yaylaa kmak niyetindeyim. Bilecik Tekfuru, izin
verirse eskiden olduu gibi fazla eyam Bilecik kalesine gndereyim ve
Germeyan olu ile aramzda dmanlk var. Olur ki dne gittiimizi
frsat sayarak airetleri, yurdumuza saldrrlar. Kadnlar da eya ile
beraber gndereyim diye Kse Mihal ile Bilecik Tekfuru'na haber
gnderdi.
Bilecik Tekfuru'nun niyeti zehirleterek ya da baka bir biimde
Osman ahin iini bitirmekten ibaret iken birok eyas ile haremle-
rinin de elinde bulunmu olaca dncesiyle o kadar memnun oldu
ki, ne yapacan ard. Hemen gereken tertiplere giriti. Osman
ah'a uygun cevap gnderdi. Bilecik civarnda (akr Pnar) denen
imenlikte dn yapmaya karar verdi.
Belirtilen gnde Osman ah, krk tane Ouz Kayhanl genleri-
ni kadn kyafetine soktu. Bir o kadar yiitleri de keelere sarp san-
dklar iine koyarak hayvanlara ykletti. O delikanllar, bu hayvan-
lar srerek Bilecik kalesine girdiler. Gazi Hazretleri de akam st
bir miktar askerle dn yerine gitti. Yolda mkemmel bir pusu kur-
du.
Bilecik askerinin biraz, gelin almak zere Yarhisar'a gitti. Kala-
n ve kale muhafzlarnn ou dn yerinde bulunduklarndan kale
iinde az adam kalmt. Kadn klnda olan delikanllar, sandklar
iindeki yiitleri kardlar. Hepsi birlikte hemen muhafzlar kltan
geirip kaleyi ele geirdiler. Gizlice Osman ah'a haber uurdular.
Bu haber Osman ah'a ulat srada Bilecik Tekfuru da olanla-
r duyunca sarholuk bana srad. fke ateiyle yanarak dn ye-
rinde dank ve ou sarho olan askerlerini toplamaya giriti. Osman
ah ise uyank bulunduu iin hemen yanndaki adamlaryla binip
pusu yerme doru kaar gibi yapt.
Tekfurlar, askerlerini toplayp Osman ah'm peine dtler. O
da kayor gibi pusu yerini getikten sonra birdenbire dnp onlarn
zerine atlnca, pusudaki asker de kp onlar nden, bunlar arka-
dan hcum ederek dmanlar arttlar. zerlerine kl rdler.
Hemen hepsini kltan geirdiler.
Sonra Osman ah, Yarhisar'a gitti. Dn alay iin tertiplenen
askerin ounu ldrp ve gelin ile beraber alayda bulunacak olan
nazl kzlar ganimet olarak ald. Ertesi gn negl' sarmak zere ye-
terince askerle (Turgut Alp) adl yiidi o tarafa gnderdi. Kendisi de
eline geen Bilecik ve Yarhisar kalelerini muhafaza altna aldktan
sonra negl tarafna hareket buyurdu. O blgeyi, yamalayarak negl
kalesini de ald. Tekfurunu ldrd. Kaleye muhafzlar brakt. Ga-
nimetleri gazilere bltrd.
Fakat baz az bulunur kymetli eyleri ayrp altm criye ve
yz kle ile beraber Sultan Aladdin'de sundu.
Ad geen dn yamasnda Osman ah'm onalt yanda bulu-
nan olu Orhan Bey'in payna telli pullu gelin (Nilfer) dmt.
Artk ikisi birbirinden ayrlmad. Osman ah Gazi, Nilfer hanm
Orhan Bey'le evlendirdi.
Bilindii zere slm milletinde kimse, hanmn din deitirme-
ye zorlayamaz. Fakat Nilfer hanm, kendi vicdan arzusu ile slm
dinini kabul etti. Orhan Bey'den ehzade Sleyman Paa'y ve H-
davendgr' dourdu. Sonunda Valide Sultan oldu. Bursa'da kendi
adn alan Nilfer nehri zerine ok salam bir kpr yaptrd. On-
dan baka ok hayratlar vardr.
Gazi Erturul Bey'in lmnde kardei (Dndar Bey), onun ye-
rini almak istemise de, sz sahipleri, Beylie Osman Gazi'yi semi
olduklarndan Dndar Bey, susmak zorunda kalmt. Fakat karde-
iolunun bykln ve gnden gne parladm grdke eke-
mez olmutu. Ara sra zorluk karrd. Osman ah Gazi de amcasna
BAZI KALELERN ALINMASI
98 1
hrmeten hogr ile geitirirdi. Bu sefer Tekfurlar, Osman ah
Gazi aleyhine birletikleri zaman Dndar Bey'in onlarla haberlemi
olduu duyulunca Osman ah Gazi, pek ok kzd. Sabr kalmad,
elinden kan bir kaza oku ile Dndar Bey ld.
Sanki henz kurulmakta olan Osmanl Devleti'ne temel atlrken
Dndar Bey, ona kurban oldu.
Ba z K a l e l e r i n A l n ma s v e By k S a v a
Altyzdoksansekin ve altyzdoksandokuz senelerinde Osman
ah Gazi, Yeniehir yaknnda bulunan Kprhisar', Ynthisar' ve
inn adl kaleleri aldktan soma znik ehrini sarnca halk, stan-
bul'dan yardm isteyince Kayser, hemen bir ordu hazrlayarak znik'-
in yardmna gnderdi.
Osman ah tarafndan da Sultan Aladdin'e durumu bildirdi.
Aladdin ona yardm iin (Sahib-i Sadr'd-Devle) adyla anlan (Ka-
rahisar- Sahib yani Afyonkarahisar) sanca Beyi'ni grevlendirdi.
Fakat haberlemekle vakitler geti. Karahisar- Sahib askerinin
gelmesinden nce Kayser'in ordusu zmit krfezine erierek Dil gei-
dine geldi. Karaya kt. znik'in yardmna kotu. Osman ah Gazi,
hemen sarma iini brakt. Btn kuvvetiyle ona kar gitti. Anszn
zerlerine atld. Kayser ordusu pek fena halde bozuldu. Askerinin
ou krld. Kayser ordusunun ise ad bykt. Osman ah, bu za-
ferle ok an ve hret kazand. Osman ah'm Tekfurlar ile deil,
Kayser ile bile sava iin Konya Sultan'na muhta olmad herkes
tarafndan itiraf edildi. te bu srada znik ile Bursa arasmda olan
Yeniehir kalesi de alnd.
Osman ah Gazi, ganimet mallarndan hediyeler ayrp, Sultan
Aladdin'e sunarak bu zaferi mjdelemek zere iken, Kazan Han ta-
rafndan Sultan Aladdin'in tutulup hapsedildii haberini ald, a-
akald.
Os ma n a h n S a l t a n a t T a h t n a k
Feramerz olu Aladdin'in tahttan alnmas zerine Seluklu Dev-
leti knce, hudut muhafzlar olan Trkmen Beyleri, birer bam-
sz hkmet kurdular. Osman ah Gazi de hkmetinde bamsz
kald. Onun ynetimi altndaki yerlerde hutbeler, Seluklu Sultan
ile Osman ah Gazi adlarna okunmakta iken Konya taht Seluklu
Sultan'ndan boalnca hutbeler, srf Osman ah'm adna okunmak
lzm geldi.
Tatarlardan yz eviren kl ehli kimselerin ou, Trkmen Bey-
leri iinde soyu sopu en kkl olan ve cmert, akll ve yiitlikle tan-
982 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (CiK: 2)
lan Osman ah Gazi Hazretlerimin yannda toplandlar. Her biri onun
toplumuna mum, belki mumuna bir pervane olmulard.
Altyzdoksandokuz senesi iinde Seluklu Saltanatmn tama-
men yok olmas zerine btn komutanlar ve airet balar toplana-
rak, Osman ah' saltanat tahtna kardlar.
Ouz Han tresi zere komutanlar ve reisler, Osman ah'm nn-
de diz ktler. O da her birine birer bardak boza verdi. Bozay iince
biat etmi oldular. Altyzdoksandokuz senesi iinde bir rivayete gre
de asr ba olan yediyz senesi girince herkesin biati tamam oldu.
S u l t a n Os ma n a h ' m S a l t a n a t D e v r i
Osman ah Gazi Hazretleri, saltanat tahtna ktktan sonra dev-
letin omuzlarnda ykselecei deerli kiileri gereken makamlara ge-
tirdii srada oullarn ve komutanlarn birer vilyete grevlendir-
di. Olu Orhan Gazi'ye (Sultann) denmekle tanlan (Karacahi-
sar) sancan, Gndz Alp'e (Eskiehir) sancan, Uygut Alp'e (n-
n) muhafzln, Hasan Alp'e (Yarhisar) ve Turgut Alp'e (ne-
gl) verdi. Byk olu (Aladdin Paa)y anas ile byk babas
eyh Edebali'nin hizmetlerinde bulunmak zere Bilecik'e gnderdi. O
blgenin mahsln eyh'in ve oradaki fakirlerin masraflarna tah-
sis etti.
Kendisi adamlar ile yediyzbir senesinde gz dikmi olduu Bur-
sa ile znik arasnda bulunan Yeniehir'e geldi. Burasn bakent yap-
maya uygun bir duruma koymak zere camiler, mektepler, hamamlar
ve klalar gibi hayrat ve hkmet binalar yapmna balad. Her ta-
raftan kendisine sman Trkmenleri yerletirdi. Elindeki memleket-
leri bayndr ederek devletine eki dzen vermek iin ok aba har-
cad. Nfuslar oald. Halkna (Osmanl) denmeye baland.
Sultan Osman ah'n bylece ii gc artm oldu. Bir sre sefer
iinden uzak kalmak iin, evresindeki Tekfurlar ile ho geinmeyi
uygun grd. Fakat Trkmenler, gebelik ile memleketten memle-
kete gmekte iken Osmanllarn byle temelli olarak yerlemekte ol-
malar Tekfurlara endie ve korku kayna oldu. Kete Tekfuru'nun
almas ve hatrlatmas zerine hepsinin ba olan Bursa Tekfuru,
civarndaki Tekfurlar ararak, Trk, bizim eski dmanmzda*.
Burada yerleip kaldlar. El birliiyle birleerek bu yabanclar mem-
leketlerimizden srp karalm dediler. Bunun zerine epey konu-
malardan sonra byk hazrlklara baladlar. Yediyzyedi senesinde
ok sayda askerle anszn Osmanl toprana saldrdlar.
Osman ah Gazi, durumu renince askerini toplad. Onlar (Ko-
yunhisar) civarnda karlad. Kanl bir savaa balad. Kardeiolu
(Gndodu Bey) ehit olunca ok zld. Fakat te tarafta da Kes-
tel Tekfuru lnce, Tekfurlarn birleik ordusu bozuldu. Bursa Tek-
furu kat. Bursa kalesine kapand. Kete Tekfuru da savuup Ulubat
SULTAN OSMAN AH'IN SALTANAT DEVR
983
Tekfuruna snd. Gazi Hazretleri, Kete Tekfurunu srarla istedi. Ulu-
bat Tekfuru da, gerek Osman ah, gerek kendisinden sonrakiler, Ulu-
bat kprsnden gememek artiyle Kete Tekfurunu teslim edince,
gaziler onu Kete kalesi nnde ldrdler. Kete halk da kalelerini
teslim etmek zorunda kaldlar.
Osmanoullar, verdikleri sze bal kalarak Osmanl Sultanla-
rndan hi birisi Ulubat kprsnden gemediler. Gerekirse kayk ile
gemilerdir.
ehit olan Gndodu Bey, Koyunhisar yaknnda gmlm ve
kabri nl bir ziyaret yeri olmutur. Mezarnn topra stmaya il
olduu mehurdur.
Tekfurlarn bozguna urad zaman onlarn peini brakmamak-
la grevli olan (Kara Ali Alp) kar duranlar vurup, memleketlerini
alm ve kalelerini ele geirerek birok bayndr kasabay, hatt Mu-
danya nnde bulunan (Kalolimni) adasn da fethetmitir. Bu ada-
ya (Emr Ali) mral adas denir. te o srada Marmara nahiyesi ve
Kestel kalesi de fethedilmitir.
Kostantniyye Kayseri, Osmanllarn gnden gne kuvvetlenmesi
ve lkelerini geniletmelerinden korku ve endie duyuyordu. Bu zor
ie bir are bulmak zere kendi kzn birok hediyelerle Asya ktas-
nn padiah olan (Gazan Han) a sunmutu.
Sonra Gazan Han ld ise da kardei ve yerine geen (Hudaben-
de Mehmed Han) da Kayser'in kzna rabet etti. Onun hatr iin
Trkmen Beylerine, Kayser Devleti, Mool Hanlar ile anlama yap-
t. Onun memleketlerine kimse el uzatmasn diye yediyzsekiz sene-
si iinde byklk taslayc fermanlar gnderdi. Hudabende'nin bu ki-
birli tavr, henz Kay Han tahtna oturmu olan Osman ah Gazi'ye
ar geldi. Ona ramen hemen askerini toplad. znik'e ve oradan s-
tanbul boaznda bulunan stavroz kyne kadar btn Rum mem-
leketlerini inedi. Kohisar' ve Lefke'yi ele geirip her tarafa dehet
verdi. Akhisar ve Geyve Tekfurlar boyun ediler. O srada Osman
ah'm iten dostu olan (Harman Kaya) Tekfuru (Kse Mihal) de s-
lm'a girdi. Osmanllarin nl komutanlar srasna geti. ocuk-
lar ve torunlar uzun zamanlar Osmanl Devleti'ne (Aknc askeri)
babuluunda hizmet grmlerdir.
Kayser'e yardm olunmak iin, o blgede bulunan Moollara (l-
han Hudabende) tarafndan emirler gnderilmi olduundan tr
Moollar, Karahisar- Sahip nahiyesinde bulunan (avdar Tatarlar)
reisinin yannda toplanmaya baladlar. Osman ah aleyhinde bulu-
nan Ktahya hkmdar (Germeyanolu) nun Trkmenlerinden bir
miktar da Tatarlara katldlar. Yediyzoniki senesi iinde kalabalk
bir ordu kurdular.
Sultan Osman ah Gazi, Tatarlarn Ktahya hududunda toplan-
dklarn haber alnca olu Orhan Bey'i komutan ve Kse Mihal'i da-
nman yaparak askerle Eskiehir tarafna gndermiti. Tatarlar ise
anszn Karacahisar pazarm basp etrafm yamalayarak epey mal
alarak dndkleri haberi Eskiehir'de bulunan Orhan Bey'e ulanca
hemen o tarafa seirtti. Tatarlar, ganimet mallan ile epey ykl ola-
rak Turna katar gibi dizilip giderlerken (Oynahisar) nnde Orhan
Bey, onlara att. ahin gibi arpp topluluklarn datt. Bir hayli
Tatarlar babular olan avdar aireti reisi ile beraber tuttu. Hep-
sini bal olarak Yeniehir'e getirdi. Babasndan ok aferinler ald.
Tatarlarn ad byk olduundan bu zaferle Orhan Bey, her tarafta
n kazand. Osman ah Gazi de Orhan'n kendisine hayrl bir ha-
lef olacan grp ok memnun oldu. Sonra bu esirleri and iirerek
salverdi. Ondan sonra avdar Tatarlar, Osmanl Devleti'ne boyun
eer olmulardr.
Sonra Osman ah, Orhan Bey'in emrine Akakoca, Konur Alp ve
Gazi Abdurrahman ile Kse Mihal Bey'i vererek Sakarya nehri vadi-
sine gnderdi. Kendisi de znik zerine gitti.
znik, o zaman pek byk ve bayndr bir ehirdir. Hatt Hallar,
stanbul'a girince Kayser, kaarak znik'i merkez yapmt. Kalesi
salam ve etraf sazlk ve bataklk olduundan o vakte gre alnmas
gt. Bundan dolay Osman ah, znik'in Yeniehir tarafnda bulu-
nan da zerinde bir kale yapt. Dardaan adl yiidi, yannda bir
miktar muhafzla brakp Yeniehir'e dnd.
O zaman Orhan Bey, Sakarya vadisinde fetihlerle urayordu.
Silh arkadalaryle birlikte Sakarya nehri kenarnda olan (Karaci)
hisarna varnca askeri ksma ayrd. Bir ksmn hisar ardnda ve
dier bir ksmn ormanlk iinde gizledi. Geri kalan askerle kaleyi
sarp birka gn sonra dnd. Kaar gibi yapt. Kuatlanlar, ona
aldanrp, Trkler kayor!.. diyerek arkalarndan giderek pusu hi-
zasna geldikleri zaman gizlenmi bulunan asker kp zerlerine at-
dklar srada Orhan Bey, atn ban evirip hcum edince Rumlar,
hisara doru kamlarsa da gaziler, her yandan kl rmler ve
ounu kltan geirmilerdi.
Bu zaferin sonunda kale fetholunup muhafazasna (Konur Alp)
tyin edildi. (Akyaz) tarafnn alnmas ona braklm, Akakoca da
etrafa akn etmek zere Ayan suyu zerinde (Be Kpr) denilen
yerde alkonulmutu. Sonra Orhan Bey, Karatekin hisarn hcum ile
alp muhafazasna (Samsa avu) u getirdi. Kendisi ganimet mallan
ile (Yeniehir) e dnd. Babas ile bulutu.
Konur Alp, arka arkaya Akyaz'ya sefer edip iddetle savaarak
Tuz pazarn almtr. Akakoca da (zmit) blgesini ele geirmitir,
Hl o yerlere (Kocaeli) denilir. Kara Tekin ise znik'e yakn olduu
iin, Samsa avu, ara sra znik'in etrafn yakp ykmakta idi.
znik halk, bunald. stanbul Kayseri'ne ikyet ettiler. stan-
bul'dan deniz yoluyla gnderilen askerin karaya kt Abdurrah-
man Gazi'nin kulana gidince anszn onlan bast. Kltan geirdi.
Kayklar batt. Kayklarn ou ld. lerinden pek aza canla-
rm kurtarabildi.
ORHAN GAZ'NN TAHTA IKII
985
znik ehrinin n ve yerinin neminden dolay alnmas arzu
edildii gibi, o blgenin yer bakmndan baehri olan Bursa ehrinin
fethi de daha nemli grldnden Sultan Osman Gazi yediyzon-
yedi senesinde ordusu ile o tarafa hareket etti. Atranus hisarn al-
dktan sonra Bursa'y kuatt. Fakat yry e alnacak olduu tak-
dirde ok adam krdrmak gerekecekti. Bu ise Sultanlnn tuttuu
yola aykr idi. Kaplca ve da taraflarnda birer kale yapt. Birer mik-
tar askerle evvelkisine kardeiolu (Aktimur)u, ikincisine (Balaban-
ck) adl yiidi grevlendirdi. kisine de Halkn kalbini kazanmaya
aln diye uyarda bulunarak dnd. Onlar da ylece hareket etti-
ler. Halk da isteyerek bu kalelerdeki askere yiyecek ulatryorlard.
Bylece epey zaman uzayan kuatma gnlerinde slm askeri asla s-
knt ekmedi.
O srada (lhan Ebu Said Bahadr) baz i gaileler ile uratn-
dan Sultan Osman Gazi, Tatarlarn saldrlarndan gven iinde ola-
rak beri tarafta istedii gibi memleketlerini geniletiyor g ve kuv-
vetini arttryordu. Nitekim Bursa ve znik sarlm olup zorlanyor-
du. Karadeniz'e doru Bolu, Kandra, Akyaz ve Konurya blgeleri
ve Sakarya nehrinin iki yakas alnm ve fetholunan yerler, umarla-
ra bltrlerek gazilere datlmtr.
Bu r s a 'n n A l n , S u l t a n Os ma n ' n l m
v e Or h a n Ga zi 'n i n T a h t a k
Bursa halk, yedi sene sren kuatmadan pek ok sklm olduk-
lar iin, artk fethi zaman gelmise de, Sultan Osman ah Gazi, yet-
mi yanda olup, yakaland hastalklardan yorgun dmt. O-
lu Gazi Orhan Bey'i yediyzyirmibe senesinde orduya komutan ya-
pp Bursa tarafna gndermiti.
Orhan Bey, nce Evranos kalesini ele geirdi. Harap ettikten son-
ra Bursa zerine yrd. Yediyzyirmialt senesinde da tarafndan
Bursa zerine inip (Pnar Ba) denen yerde ordusunu kurdu. Bursa
Tekfuruna t vermek zere Kse Mihal Bey'i gnderdi. Halk ise
pek sklmt. Tekfuru bar yapmaya zorladlar. Yaplan anlama ge-
reince Orhan Gazi, krkbin altn fidye alarak ahliye aman verdi.
Bursa kalesini teslim ald. Tekfurunu Gemlik kysna gnderdi. Tek-
fur, oradan deniz yoluyla stanbul'a gitmitir.
Bursa'nn fethinden drt ay nce (eyh Edebali), yzyirmi yan-
da lmt. Onun lmnden bir ay sonra da kz ve Sultan Osman
ahin hanm ve Aladdin Paa ile Orhan Beyin anas olan Mal Ha-
tun lnce Orhan Bey, byk babasnn ve arkasndan anasnn l-
melerinden dolay zgn iken Allah'n ltfu ile Bursa'y almay ba-
ard. Fakat bu zaferin sevincine katlamad. O srada babas Sultan
Osman ah Gazi de ldnden Orhan Gazi, ok zgn olarak yedi-
yzyirmialt senesi Ramazan aynn onbirinci gn Osmanl'nn bah-
986 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Ct: 2)
t yce tahtna oturdu. Babasnn cenazesini Bursa ehrindeki ma-
nastrn kubbesi altnda gmd. Bursa'y kendisine bakent yapmtr.
Sultan Osman'n (Savc Bey) adnda baka bir olu daha var-
d. Gazalarn birinde ehit dmtr.
Ama Aladdin Paa, akll, bilgi, tarikat mensubu, arif ve edip
bir kiiydi. Orhan Bey, cihat ve gaza ile urat srada o da eyh
Edebali hizmetinde bulunarak byk cihat ile megul olurdu. Yal-
nzl sever, fakat eyhler ve bilginlerle oturup kalkar (lmeden n-
ce lnz) srrna mazhar melek sfatl biriydi. Bu bakmdan ban-
da saltanat sevdas esmiyordu. Olsa bile her devletin kuruluunda
hkmdarnn kl sahibi olmas, durumun tabi bir gereiydi. Baba-
larnn salnda bakomutan olan, cihat ve gaz ilerinde onun
srrna ermi olan Orhan Bey'in tahta kmas olaand. Aladdin Pa-
a da bu gibi hikmetleri iyi bilenlerden idi. Bundan dolay kk kar-
deinin ne geirilmesinden dolay gcenmek yle dursun, devlet i-
lerini grmek klfetinden kurtulmu olmasndan tr memnun olu-
yordu. Bununla beraber ilk oul olduu iin, Orhan Bey taht ona
teklif etmise de o yanamad.
eyh Edebali, ok servet sahibi idi. Sultan Osman ah'm ise l-
mnde hi paras kmad. Ondan geri kalanlar cihat iin gereken si-
lhlar ve birka at ile bir iki takm elbise ve bir sr koyundan iba-
ret idi. Sultan Orhan Gazi, bu kalan eylerden Aladdin Paa'ya kar-
de payn karp verecek oldu. Aladdin Paa Sen cihat ve gaza ile
megulsn, onlar sana lzmdr. Bana maln ne lzumu var? diyerek
mirastan kalan da kabul etmedi. Nianc tarihinde der ki: Hl Bur-
sa blgesindeki otlaklarda gezen Beylik koyunlar o koyunlarn soyun-
dandr.
Aladdin Paa, dnyadan el ekmi ve mevki makam davasndan
kesinkes gemiti. Sultan Osman'n kurduu Osmanl Devleti ise te-
ki Trkmen Beyleri'nin kurduklar hkmetler gibi Airet Beylii
tarznda olmayp, esasl byk bir saltanat eklini alm olduun-
dan Sultan Orhan, kendisi gaz ve cihat ile uraaca srada devle-
tinin muhta olduu gerekli dzenlemeyi her ynyle dnerek ye-
rine getirecek bir vezire muhta olduu iin, Aladdin Paa'mn ve-
zirlii kabul etmesini rica etti. Aladdin onu da reddetti. Fakat son-
ra Sultan Orhan'n srar ve zorlamasna dayanamayp geici olarak
vezirlii kabul etmiti. Akll, arif ve ilerin inceliini bilen, vlen
bir ulu kii olduundan, Osmanl Devleti'nin kanunlarn ve nizm-
larn din hkmlerine ve hikmete uygun biimde ortaya koydu. Sul-
tan Orhan, cihat ve gaza ile urat gibi, o da devlet ilerini dzene
sokmutur.
Devlet, birok kkl kanunlara bal bir toplum demek olduun-
dan Osmanl Devleti'nin kuruluu srasnda Aladdin Paa'mn yap-
t hizmet pek byktr. Sultan Orhan, devlet ilerinin grlmesi
endiesinden uzak olarak, btn vaktini cihat ve gazaya ayrd. Az
zamanda byk fetihler yapmtr. Bu iki karde, el birlii ile ie ya-
SULTAN OSMAN'IN KOMUTANLARI VE BLGNLER 987
piip babalarndan kalm olan Osmanl Devleti'ni ok iyi ve dzgn
byk bir saltanat derecesine ykseltmilerdir.
S u l t a n Os ma n ' n K omu t a n l a r v e Bi l gi n l e r i
Sultan Osman Gazi'nin beyleri, evlt ve akrabas ile babasndan
kalan yiitler idi. Asrnn en bilgini ve en byk eyh'i kaynpederi
olan (eyh Edebali) idi. Sultan Osman'dan evvel lnce akrabasndan
ve talebelerinden (Dursun Fakh) ders iinde onun yerine gemitir.
Dursun Fakh, nl bilginlerden biriydi. Osman Gazi'nin savalarn-
da gazilere namaz kldrrd. Osman ah Gazi adna Karacahisar'da
ilk cuma hutbesini ve sonra Eskiehir'de ilk bayram hutbesini okuyan
ite bu Dursun Fakh'dir. Osmanl Devleti'nde ilk hatip ve kad olan
odur.
(Kara Aladdin) adl bilgin de o asrn byk bilginlerinden idi.
Halk arasnda (Kara Hoca) diye bilinirdi. Usul'den Mugniyi ve f-
khtan Vikyeyi erhetmitir. ran'a gidip orann bilginlerinden
okumu ve retimini tamamladktan sonra Anadolu'ya dnmtr.
Yine o asrn bilginlerinden biri Karahisarl (Ebu Kasm olu Hat-
tab) idi. am'da ilim rendikten sonra vatan olan Anadolu'ya dn-
mt. (mer Nesef)nin Hilafiyata dair olan manzumesi zerine
yazd erhi yediyzonyedi senesinde tamamlamt.
eyh Edebali'nin akrabasndan Bilecik kads olan (Mevln)
Candarl Kara Halil) de o asrn byk bilginlerinden olup ok akll
ve devlet ilerini grmeye gc yeter, deeri yksek bir kimse idi.
O asrn eyhlerinden ve ermilerinden Konya tarafnda (Muhlis
Baba) diye biri vard. Onun olu (Ak Paa) da kefi ak bir adam-
d. Trke tasavvuf yolunda baz eserleri vardr. Ak Paa Dvan
diye bilinir. Onun olu (Ulvan elebi) de nal enli ve cerbezeli biri idi
Yine o asrn nl eyhlerinden biri de (Ahi Hasan) diye bilinen
(eyh Hasan) idi.
(Ahi Evren), (Geyikli Baba), (Kumral Abdal) ve (Tulu Baba)
gibi meczup eklinde olup kendilerinin ermi olduklar sanlan baz
kimseler de vard.
H a l T e r c me s i
Cennetlik Sultan Osman ah Gazi, kara yaz, orta boylu, deir-
mi yzl, gs ve omuzlarnn aras geni, ayakta durduu zaman el-
leri dizlerinden aaya inerdi. Bana krmz uhadan yaplm a-
atayllar biiminde (Horasan) giyerdi. Heybetli, gzel yzl, tatl
dilli ve arbal bir padiaht. Cesur Trklerden esiz bir kahraman-
d. Savata herkese hayret verecek ve ibret gsterecek ekilde feda-
krca gayret ve hareket ederdi. Devlet ilerinde bile ok alak gnl-
lyd. Silh arkadalarnn grlerini dinlerdi. Okur yazar deildi.
Fakat binginleri sayard. Ald ehirleri camiler, mektepler ve baka
hayrat ve devlet binalar ile sslerdi. Adaleti herkese bilinirdi. H-
kmlerinde hr, bamsz kadlar tyin ederek slm'n ilk zamanla-
rnda olduu gibi mahkemeleri Beylerin karmasndan kurtard. Ge-
miteki slih adamlar gibi ok dindard. Mal toplamaya eilim gs-
termezdi. Oysa ok cmertti. Fakirlere, dullara ve yetimlere yedirip,
iirmesi ve ba oktu. slm milletini dt danklktan kurta-
racak olan Osmanl Devleti'ni ok kuvvetli temeller zerine kurup
gitti.
ok licenabt. Evlt ve torunlarnn fethedecekleri memleketle
rin haritasn sanki zihninde izmiti. Trke'nin kabal alnarak in-
celik ve holuk kazanarak kendisini gsteren irin Osmanl lisan,
onun zamannda olumaya balam olduuna bu manzumesi yeter
bir delildir:
S u l t a n Os ma n ' n M a n z u me s i
Gnl kerestesi ile
Bir yeni ehir ve pazar yap
Zulmeyleme renberlere
Her ne ister isen var yap
** *
Eski Yeniehri bar ,
negle dek hep var
Krp geirdin kffr
Bursay da yk tekrar yap
* # *
Kurt olup gel gir srye
Arslan ol bakma geriye
r olup hay de eriye
Dil geidini hisar yap
** *
znik ehrine hor bakma
Sakarya suyu gibi akma
znikmdi de al yakma
Her burcunda bir hisar yap
* * #
Osman Erturul olusun
Ouz Kara Han neslisin
Hakk'n bir kemler kulusun
stanbul'u a glzar yap.
ARA BLGLER
989
a u i M mw" * s ,,mmm*mmtmmiLMmwmmtmmmmmxaeammmatomtmn* n t u w n INIP HMW""HIJH JIIMIIIH nmn HMIM JIM. m
,
.
w*a**
Eski Yeniehir ve Pazar, znikmd, Dilgeidi, znik, negl hep
Bursa eyaletinde birer memleket ismidir. Sakarya da o civarda akan
bir nehirdir. Osman Gazi'nin dnd gibi Bursa, uzun sre ku-
atld iin harap olduktan sonra bayndr duruma getirilmi ve
znikmd, harap olmakszn aman verilerek alnmtr. stanbul da
fetihten sonra geniletilmi ve bayndr hle konularak bir gl bah-
esini andrmtr. Ksaca beli bir ekilde sylenmi bir manzumedir.
Sultan Osman ah, kinciyle birok memleketler ald gibi, bu man-
zume ile de Osmanlca'ya gzel bir r amtr. Vezni, hece saysn-
dan oluan (Parmak hesab) dr. Trke iirlerin tabi veznidir. On
dan sonra Anadolu airleri nazmda Farsa vezinlere yer vererek
Trke iir lehesini deitirmilerdir.
A r a Bi l gi l e r
Aruz ilminin kurucusu olan (mam Halil) bu fenni Arap iirleri-
nin ara duraklarnn belirtilmesi iin ortaya koymutu. Sonra ran
airleri, onun koymu olduu deyimleri alarak Farsa vezinler hak-
knda bir aruz fenni yaptlar. Fakat gerekte (Arapa Aruz) ile (Fars-
a Aruz) baka baka bir fendir ve Arapa'da (ksa med) ve (snrl
ksaltma) uygun deildir. Fakat kafiyesi uzatlr ve doldurulur. Fars-
a'da ise her kelimenin sonu uzatlabilir ve doldurulabilir. ki dil'in
vezinleri ona gre konmutur. Ama Trke'de asla uzatma yoktur.
Elif, he, vav ancak hareke iareti olmak zere kullanlrlar. Syleme-
de uzatma ve doldurma yaplmaz. Trke'nin zellii budur. Bundan
dolay Trke iirler, Arapa ve Farsa vezinlere uygulanamaz. Ana-
dolu airleri ise Osmanl iirlerinde Farsa vezinleri kullanarak keli-
melerin sonlarndan baka balarn bile uzatmaya mecbur oldular.
Balangta Osmanlca'ya en gzel hizmet edenlerden biri, (Mev-
lid) yazar Bursal (Sleyman Efendi) dir. Bu menkbesi o vakte g-
re pek gzel ve dorusu kolay yazlm gibi grnen fakat kaleme
alnmas ok zor olan bir manzumedir. Parmak hesabiyle her msra
onbir heceden oluur. Farsa Aruz'a uygulanacak olursa (Filatn,
Filatn, Filat) veznine uyar. Fakat bu takdirde vezni ayarlamak
iin birok hecelerin uzatlmas gerekir. Mesel:
Allah ad olsa her iin n
Kergiz ebter olmaya ann sonu
beytinin Trke kaideye gre vezni tamdr. Ama Farsa Aruz zere
kesilecek olursa (Allah) kelimesinin uzatlmas ksaltlacaktr. (Ad)
kelimesinin ba ve sonu ve (in) ve (ann) kelimelerinin evvelki he-
celeri ve (olmaya) kelimesinin sonu uzatlmas gerekir. Bu surette ise
Trke'nin lehesi bozulur. Anadolu airleri ise sonralar iirlerinde
hep Arapa ve Farsa kelimeleri kullanmakla Osmanlca iirler, b-
tn btn Farsa iirler biimine dnmtr.
Farsa vezinlerin ou, parmak hesabna uyar ise de bazlarnda
bir beytin bir msra, dier msrama nisbetle hareke says eksik gelir
Mesel:
Saklarm gonca gibi sinede da- ak
Andelibin olamaz nlesi hemraz bana
beytinin vezni (Failatn, Feilatn, Feilatn, Feiln)dr. Fakat Fars-
a kaide zere (Feiln)de (ayn) harfinin skn ve harekesi caizdir
Bu kaide zere yukardaki beyit vezinli saylr. Ama Trke kaide
zere vezinli saylmaz. nk evvelki msrada bir hareke eksiktir.
nl air (Keeci Zde zzet Molla), Anadolu'ya srld za-
man saz airleri, onun baz iirlerine vezni yok diye itiraz etmiler. O
da kendisinin Trke vezinler zere de iirler yazabileceini gster-
mek iin:
Zlfndedir benim baht- siyahm
Seni sevdim budur ancak gnahm
arksn sylemi olduu gvenilir kiilerden duyulmutur.
Osmanl iiri ran biimine dnt gibi, Osmanllarn eski ne-
sir yazarlar, dz yazlarnda bile bu biim zere seci' yolunu tutmu-
lardr. Aydn tabakaya mahsus bir dil ortaya karak, artk yazmz,
konumamza uymaz oldu. (Fesahat) ise halk arasnda kullanlan ke-
limelerle isteini anlatmak demek olduundan nazmmz gibi nesri-
miz de fesahattan uzak, tumturakl kelimelerden ibaret bir ekil al-
d. Epey zaman bu hl zere gitti. Sonunda cennetlik Sultan Abdl-
mecid Han'n devrinde, Sultan Osman Gazi'nin am olduu ra
dnerek Osmanlca'ya nem verilerek Osmanl edebiyat parlad. Sy-
lendii gibi fasih ve beli bir ekilde yazlmaya baland.
S u l t a n Or h a n Za ma n
Sultan Orhan Gazi, uzun boylu, gzel yzl, yznn rengi kr-
mzya alan beyaz, gs ve omuzlar geni, gsterili ve arbal
ve babas gibi cmert ve cesur, alkan, adaletli, iyi huylu, affedici,
benzeri az bulunur bir padiaht. Osmanl sultanlarnn ikincisidir.
lknce hkmdarlar gibi devlete eki-dzen veren odur.
Babasnn lmnde krkalt yanda iken Osmanl tahtna otur-
du. Babasnn zamannda bakomutan olarak her ii rendi. Tahta
knca babasndan kalan Beyleri Bursa'ya ard ve onlarn gn-
ln ald. Birer tarafa grevlendirdi. Hudut boylarna gnderdi. Ak-
a Koca'y zmit'e, Konur Alp'i Gerede'ye, Akba Mahmud'u Karade-
niz kysna, Abdurrahman Gazi'yi Yalova ve Gemlik tarafna gn-
derdi. Kendisi de uzun sre kuatlmaktan harap olan Bursa'nm ona-
rlmas ve sslenmesi ve dier devlet ilerinin dzenlenmesi iin bir
srecik orada kald. Tahta kt sene bir olu dnyaya geldi. (Mu-
ZMT'N ALINMASI
991
rad Bey) ad verildi. Babasndan sonra Osmanl tahtna geen (H-
davendigr Gazi)dir. Yine o srada Samandra'nm alnd mjdesi
geldi.
Sultan Osman Gazi'nin son gnlerinde Konur Alp, Bolu, Mudur-
nu, Konurya ve Akyaz taraflarn, Aka Koca Kandra, Ermeni Pa-
zar ve Ayan gl yresini aldktan sonra ikisi birleip Kocaeli sanca-
nn ortasmaa bulunan amandra kalesinin fethi hazrl iindey-
ken Sultan Orhan Gazi tahta knca, bu sefer o iki Gazi birlikte ola-
rak amandra kalesini kolayca ele geirdiler. Tekfurunu tutup ar
baha ile znikmd Tekfuruna sattlar. Bu kale, Aka Koca'mn eyale-
tine katlmtr.
Sonra Aka Koca, Konur Alp ve Akba Mahmud birletiler. Bey-
koz'a kadar geldiler. Kayser, tela dt. zerlerine asker gnderdi.
Asker, Beykoz yaknnda bozguna uramtr.
O blgede gazilerin fethettikleri kaleler iinde en nemlisi Aydos
kalesi olup, yediyzyirmisekiz senesinde Abdurrahman Gazi elinde fet-
holunmutur.
Gaziler, bu kaleyi kuattklar zaman salaml dolaysiyle fethi-
nin epey zaman alaca sanlmt. Kale Tekfuru'nun gzel bir kz
vard. Ryasnda bir kuyuya dm ve bir gzel yzl yiit, onu ku-
yudan karp gzel elbiseler giydirmi olduunu grmt. Uykudan
uyannca kale burlarndan sava seyrederken gzne Abdurrahman
Gazi iliti. Ryasnda grd ahs olduunu tand. Hemen ona bir
mektup yazp Filan gece bir miktar arkadalarn ile filan yere gele-
sin. Kalenin fethini sana kolaylatraym demi. Abdurrahman da
hemen Aka Koca ile grtkten sonra kararlatrlan gece bir mik-
tar fedailer ile o yere varmlar ve kale duvarndan ip sarktlm ol-
duunu grmler. Abdurrahman, ipe yapp yukar karak kz ile
grtkten sonra arkadalarn da ip ile yukar alp hemen arkada-
lar ile birlikte kapclar ldrmler ve kapy ap Aka Koca da as-
keri sevkederek kaleyi ele geirmiler. Bu kz, baz ganimetlerle bera-
ber Sultan'm huzuruna karld zaman Sultan Orhan, onu Abdur-
rahman Gazi'yle evlendirdi. Aydos kalesini ona has olarak verdi. Ab-
durrahman Gazi'nin bu kzdan (Kara Abdurrahman) adl olu do-
mutur. Yiitlikle n kazanmtr. Rumlar Kara Abdurrahman ge-
liyor diye ocuklarn onun adyla korkuturlard.
Kayser-i Kostantniyye Osmanllar'm zaferlerine bakarak Kos-
tantmiyye'yi tehlikede gryordu. Osmanllar'm bu ykselilerini en-
gellemek iin asker toplad. Byk bir ordu ile kendisi bata olarak
ileri hareket etmiti. Maltepe civarnda Sultan Orhan ile yaplan sa-
vata askeri bozguna urad. Kendisi de yaraland. Artk gerek zmit'e
gerekse znik'e karadan yardm etmeyi baaramamtr.
zmi t 'i n A l n mas
Aka Koca ile Konur Alp zmit'in etrafn fethederek Beykoz'a
kadar ilerlemiler iken o blgenin merkezi olan zmit'i alamamlar-
992
di. Kalesi ok salam olduktan baka kadn olan Tekfur'u (Balakon-
ya) adnda bir prenses idi. zmit hkmeti; ona babasndan kalmt.
Kostantmiyye Kayserimin akrabas olduu iin, Kayser tarafndan
kendisine asker ve silhlar ile yardm edilmekte idi. Kardei (Kala-
yon) da Koyunhisar Tekfuru idi. Ara sra kalesi civarnda ve Osman-
llar'm elinde bulunan kylere saldrmaktayd.
Aka Koca ile Konur Alp ise Sultan Orhan' zmit'in fethine zen-
dirmekte idiler. Bunun zerine yediyzyirmisekiz senesinde Sultan
Orhan Gazi, ordusu ile zmit zerine yrd. Fakat bu srada Aka
Koca ld. Sultan Orhan'a kararnda durmas iin vasiyet eylemi
olduu haberi gelince eyaleti (ehzade Sleyman Paa) 'ya verildi. Ar-
kasndan Konur Alp de ld. Eyaleti, Sultann eyaletine katlarak
kk ehzade Murad Bey'e verilerek, oralar teslim almak iin adam
gnderildi.
Aka Koca ile Konur Alp, Erturul Gazi'nin gzde aalarndan
idi. Sultan Osman Gazi'nin Beyleri srasna girmilerdi. Komutan
olarak byk fetihler yaparak ok n kazanmlard. Onlar lnce
hudut boylarnda birer gedik ald. Yerleri birer ehzadenin ad ve
an ile kapatld. Fakat o blgenin giri ve klarn ve zmit kale-
sinin yry olunacak kelerini tamamiyle onlar bilirdi. Bu kere
orduya onlar klavuzluk edeceklerdi.
Bununla beraber Sultan Orhan Gazi, Aka Koca'nm vasiyeti ze-
re kararnda durdu. zmit zerine yrd. Abdurrahman Gazi esir
olan amandra Tekfuru'nu zmit Tekfuru'na satmak zere zmit
civarna kadar gelip orasnn giri klarn grmt. Bu sefer n-
clk grevini o yapt.
Orhan Gazi, zmit kalesini sard. Koyunhisar' zerine de (Kara
Ali) ve (Uygut Alp) adl komutanlar ile bir frka asker gnderdi. Bu
gaziler, Koyunhisar'm iddetle kuatp sktrdlar. Tekfuru olan
Kalayon, hisarn burcuna kp askerine komuta ederken gsne bir
ok dokundu. Kale duvarndan aa dnce muhafzlara korku d-
p kaleyi teslim ettiler.
Kalenin anahtarlar ile Kalayon'un kesik ba orduya getirilince
kesik ba, zmit kalesine kar asld. Zaten kuatmadan sklm olan
Balakonya, kardeinin ban grnce zld. Umudunu da yitirerek
ileri srlen artlara gre zmit kalesini teslim etti. Sultan Orhan da
onu ve askerini ve ahaliden isteyenleri gemilere bindirerek stanbul'a
gnderdi. Aydos kalesi, zmit'e ok yaknd. Kalmasnda bir yarar g-
rlmediinden yklarak mhimmatm zmit'e tatt.
Bir mfreze ile (Hereke) zerine gnderilen (Ali Bey), savata
bir gzn kaybetmiken asla duraksamad. Yry ile Hereke ka-
lesini fethetti. Muhafzlarn ldrd- (Ali Bey) sonradan hret ka-
zanan (Timurta Paa)nm babasdr.
zmit gzel bir limand. Yaknnda ok orman vard. Byk bir
tersane yapmna elverili idi. Sultan Orhan da tersane inasn em-
ALADDN PAA VE KANUNLARIN YAPILMASI 993
iM*wg^ >- ^ * a g* s w^ a <^ ^ " IMM manimi m HM ^w^twMawttMMB.g8fcaiw>w
retti. Fakat gemi yapm elinden gelir ustalarn yetimesi zamana
muhtat.
Sultan Orhan Gazi, zmit'te camiler, medreseler yaptrd. Kyle-
rini tmarlara blerek gazilere verdi. zmit ehrinin idaresini (Kara
Mrsel) adl yiide vererek kendisi Bursa'ya dnd.
Kara Mrsel de bugn adyla anlan Karamrsel nahiyesini ve
(Yalak bad) denilen Yalova ehrini almtr. Ksaca skdar tara-
fnda Osmanl hududu (Kartal) a kadar gelmitir.
A l a d d i n P a a v e K a n u n l a r n Y a p l ma s
Sultan Orhan Gazi'nin byk kardei olup tek emeli Bilecik'teki
yalnzlk kesinde eyhler ve bilginlerle sohbetten ibaret olan Alad-
din Paa, zmit'in nemini takdir ederek Osmanl lkesine katlmasn-
dan dolay pek ok sevindi. Yalnzlk kesinden kp fethini tebrik
iin kardeinin yanma gitti. Fakat yakay ele verdi. Yani saknd
vezirliin ar yk altna girdi.
Kardei Sultan Orhan ile grt. zmit fethini tebrikten sonra
Elhamdlillah hanedanmz kuvvet buldu, istikll kazand. Devleti-
mizin ikbali gnden gne artmaktadr. Artk saltanatn gerei ne ise
ona gre lzm gelen kanunlar konulmak icabeder. Evvel halk ara-
snda dolaan para, hep Seluklu Devleti parasdr. Gerekdir ki, ad-
nza yeni paralar kestiresiniz. kinci olarak kudretli sultanlarn usul
zere Osmanl askeri kendine mahsus bir kyafete brnerek halkn
giyim ve kuamndan ayrlmaldr. nc olarak kaleleri alabilmek
iin piyade askerinin oaltlmas lzmdr dedi.
Gerekten slm ehirlerinde hutbe ve para istikllin birinci al-
meti idi. Sultan Osman Gazi de kendi adna hutbe okutmutu. Fa-
kat para basmaya vakti olmamt. Osmanl ehirlerinde hl Sel-
uklu paras gemekte idi. Yklm bir devletin parasyle i yapmak
ise istikll iie badamyordu. Askerin elbisece halkn dier fertlerin-
den ayrlmas da iin icabyd. O zaman her devletin askeri, baz bo-
zuk ve gelii gzel toplanm kalabalktan oluuyordu. Osmanl as-
keri de o ekilde toplanr ve sevkolunurdu. slm dininin usul icabn-
ca eli silh tutan Osmanllarn hepsi asker demekti. htiya nnda
yeteri kadar asker toplanp sevkedilirdi. Bar zaman da onlar ekip
bime ile urarlard. Ama memleket genileyince askerin toplanmas
ve evki iin hayli vakte ihtiya duyuldu. Kald ki o yolda toplanan
asker, uzun sre sava yerlerinde duramazd. Dursa bile memleketin-
de ailesi a kalrd. Bir de Osmanl askerinin ou (Aknc) tarznda
airet atllarndan ibaret idi. Oysa kale fethi iin piyadenin svari-
den ok ie yarad herkese bilinir. Bu bakmlardan asker iin yeni
kanunlar konulmas ok gerekliydi. Bundan dolay Sultan Orhan Ga-
zi aabeyisinin bu teklifini de kabul ederek beraberce bu gibi nem-
li dzenlemeleri yapmak iin vezirlii kabul etmesini srarla teklif et-
F. 6 3
ti. Kete blgesinden (Kodra) denen ky ona mlk olarak verdi. 0
da milletine karlkszhizmetin bir eit ibadet olduunu d-
nerek geici olarak vezirlii kabul etmek zorunda kald. Vezirlik ma-
kamna geti. Devlet idaresini eline ald.
Paa, Trkmen dilinde (Byk Karde) demekti. Aladdin Paa'-
dan sonra vezir olanlara (Paa) deyimi rf ve det olmutur.
Aladdin Paa'mn uygun grmesi zerine yediyzyirmidokuz se-
nesinde Sultan Orhan adna dinar, yani altm para, dirhem ve ake
yani byk ve kk gm para basld. O vakte kadar askerler, aba
ve sar, krmz ve siyah klah giyerler iken (Beyaz Klah) asker
iin kabul edildi. Yldrm Bayezid zamanna dek bu nizm, uygulan-
d. Onun devrinde beyaz klah, hkmdarn hizmetinde bulunanlara
giydirildi. tekilere ise krmz olam giydirildi.
Sultan Orhan, divan'da ve alaylarda (Burmal tlbent) denen sa-
rk giyerdi. Dier vakitler altn ve gm ile ssl Mevlevi klah ek-
linde klah giyerdi. ocuklar da aynsn giyerlerdi. Zamanla devlet
adamlarna da bu hususta izin verilmitir.
Piyadenin oaltlmas iin Aladdin Paa, Bilecik Kads Mevln
Kara Halil ile beraber padiahn nnde bir toplant yaptlar. Gr-
me srasnda Tk ocuklarnn askerlie yarayanlarndan gnde er'
bir dirhemin drtte biri olan bir Osmanl dirhemi ulufe ile askere aln-
malar kararlatrld. Ulufelerini sefer zaman alacaklar, sava bitince
de ulufeleri kesilip memleketlerinde ekip bime ile uraacaklar, fakat
kendilerinden hibir vergi alnmayacakt. Bunu yrrle Kara Hal
koyacakt. O da Trk ocuklarnn kuvvetlilerinden gerekten savaa
yarayanlarn semekte ok dikkatli davrand.
Bylece ortaya kan asker snfna (Yaya) dendi. Onlara (Onba,
Yzba, Binba) unvanlaryle subaylar tyin edildi. Bu asker, az za-
manda epey oald. Fakat sava ve bar zaman halka zulmediyorlar
ve eitli yolsuzluklar yapyorlard. Onlar oaltmay brakp (dev-
irme) usul kondu.
Valiler ve kadlar eli ile ilk senede bin kadar Hristiyan ocuu
alnp mekteplerde ve klalarda tlim ve terbiye olunarak askerlik ya-
ma ulatklar zaman klalarda oturmak zere er ake gndelik
ile asker srasna sokulurlard. Savalarda esir edilen ocuklar hakkn-
da da bu ekilde ilem yaplrd. Hepsi hizmetlerine gre ykselerek
gndelikleri arttrlrd. Bu yeni asker ise bar ve savata byk b-
yk iler grerek byk ilerlemelere ve yksek derecelere kavuurlard.
Bu devirmelerden pek ok komutanlar ve vezirler ve Mahmud Paa,
Rstem Paa, Sokullu Mehmed Paa gibi bykler kmtr. Bundan
dolay sonralar Hristiyan halk, ocuklarn kendi rzalar ve belki ri-
calar ile devirme yazdrmaya balamlardr.
te bu askere (Yenieri) denildi. Balar kuvvetli kanunlara ba-
lanmt. Emir ve kanunlara balydlar. Krk bir kl ile gdlr s-
z darbmesel olmutu. Bunlar, aslnda Hristiyan ocuklar iken slm
deti zere tlim ve terbiye olunup, slmm gzelliklerini grerek vic-
dan kanaatleri ile slm dinine geerlerdi. Hatt bir gnde bin Rum'-
ZNK'N ALINMASI
995
un Mslman olduu sylenir. Ksaca, Yenieriler slmca fikirlerle
byyp terbiye olunan taze Mslmanlar demekti. Mslmanlarn
oalmasna ve Osmanl hamurunun bymesine sebep olmaktaydlar.
Kklklerinden beri tlim ve silh kullanmay renmekle urar-
lard. Birinci derecede retilmi ve sava fenninde usta birer silh-
or idiler. Askerlikten baka sanatlar yoktu. Daima klada otururlar
ve her an emre hazr dzenli bir asker idiler. O zaman baka devlet-
lerde byle yetitirilmi ve her an greve hazr daim asker yoktu. Ye-
nieriler, daima kendilerinden kat kat fazla ordular yenerierdi.
Yenieri icat olunduktan sonra (Yaya)lara ulufe bedeli olarak
tarlalar ve araziler verildi. Sava dnlerinde ekip bimeyle uraa-
rak devlete hi vergi vermemeleri kanun oldu. Yine bu ekilde Trk
ocuklarndan (Msellem) adyla bir snf svari tertip edildi. Onlara
da tarlalar ve araziler verildi. stlerine (blkba) lar ve (sancakbey-
leri) tyin olundu.
te Aladdin Paa eliyle ve Kara Halil'in yardmyle ilk olarak
konulan esasl kanunlar bunlardr. Sonra bunlara ilve olarak yaplan
kanunlar, Osmanl Devleti'nin byyen ordusu ile btn dnyay na-
sl titretmi olduu yeri gelince grlecektir.
zn i k'i n A l n ma s
Karatekin ve Dardaan kaelerindeki muhafzlar, znik'i sktr-
dklar iin halk, ba ve bostanlarna gidemez olmulard. Kale dn-
daki glden balk avna kanlar da o yiitlerce avlanrlard.
Oysa Hristiyanlarn birinci ruhan genel meclisi (Konsil) znik
ehrinde toplanmt. Bu ehir bir aralk Kayser'in baehri yaplm-
t. Rumlarn gznde kutsal, muhterem ve nl bir ehirdi. Bundan
dolay znik'e yardm iin Kayser tarafndan denizden bir ordu gnde-
rilmiti.
Sultan Orhan ise casuslar vastas ile evvelce durumdan haberli
olarak ordusu ile znik zerine yrd. Kayser ordusunun Yalova'ya
kp ileri hareket ettii haberini alnca olu Sleyman Paa'y bir as-
ker frkas ile Kayser ordusuna kar yollad.
Sleyman Paa, karanlk bir gecede Kayser ordusunu basp da-
tt. Komutam ile baz subaylarn tuttu, babasna sundu. O da olu-
nun bu zaferinden iftihar duydu. Hemen znik zerine yrd. Ahalisi
zaten uzun sre kuatlm olmaktan usanmlard. Yardmlarna ge-
len ordunun yenilgisini ve komutannn esir edildiini grnce btn
btn umudlarm yitirerek aman dilediler. Sultan Orhan da aman ver-
di. znik Tekfur'u stanbul'a gitti. Ama znik ahalisi, Osmanllarn ada-
letlerini grp, onlarn buyruklar altna girmeyi canlarna minnet
bilerek hemen Sultan Orhan! karladlar. znik kalesini teslim etti-
ler. te bu suretle Sultan Orhan (yediyzotuzbir senesinde znik eh-
rini ele geirerek Osmanl memleketlerine katt ve baehir yapt. z-
nik kazasn Bilecik Kads Kara Halil'e verdi. znik'de bo kalan ev-
996
leri gazilere bltrd. Dul kalan Rum kadnlarn askerlerle evlen-
dirdi. Kuatma gnlerinde harap olan binalar tamir ettirdi ve yeni-
den imaret ve kervansaraylar yaptrd. maretin al gnnde hal-
ka ziyafet verdi. Nefis yemekler piirtti. Btn askeri ve ahaliyi ye-
dirdi iirdi. Kendi eliyle yemek datt. Bir kiliseyi camiye evirdi.
Yksek tahsil iin bir medrese yaptrarak mderrisliini (profesr-
ln) Kayserili eyh Davud'a verdi. Osmanl Devle'nde ilk yap-
lan medrese budur.
Davud Kayseri, o asrn en byk bilginlerinden ii d mmur bir
limdir. (Metali) sahibi nl (Kad Ermevi) den ders okumu, tasav-
vuf ilmini (Sadreddin Konev)den almt. Soma znik'de eser yaz-
makla megul olmutur. Muhiddin-i Arabi'nin Fssu zerine g-
zel bir erh yazmtr. O zaman am'da Muhiddin-i Arabi'nin tasav-
vufla ilgili eserleri eriatn d grnne aykr grldnden ye-
rilmekteydi. Hatta yediyzkrkdrt senesinde, Haleb'teki (Asrniyye)
medresesinde nl (bni Verdi) Fss kitabn yrtp, okunmasnn
uygun olmadn iln etmitir.
T a r a k Gy n k v e M u d u r n u ' n u n A l n ma s
zmit valisi ehzade Sleyman Paa'mn adaleti her tarafa yayl-
mt. Rum Beyleri'nin saldrlarndan usanm olan halk, Osmanl
idaresini istedikleri iin, yediyzotuziki senesinde Sleyman Paa, Ta-
rak Yenicesi zerine hareket edince Tekfur'u, ahlinin dnceleri-
ni anlaynca hemen Sleyman Paa'y karlad. taat ettiini belirt-
ti. Ahalisi de onun ynetimini kabul ettiler. Sonra Gynk ve Mudur-
nu da byle aman isteyerek alnd. Osmanl lkesine katldlar.
Bu memleketler yle aman isteyerek fethedilip slm askerleri,
baka yerlerde olduu gibi ganimet elde edemediklerinden Sleyman
Paa, ganimete karlk onlara araziler verdi. Bu babasmca da uygun
grld.
e h za d e S l e y ma n P a a 'n n Ba komu t a n l
Sultan Osman Gazi askere kendisi komuta ederdi. Sonra kk
olu Orhan Bey'i komutan yapt. Ordu ile gnderdi. Byk olu Al-
addin Paa da yannda veziri yerindeydi. Orhan Bey, tahta knca
babasnn yolunda gitti. Sonra Aladdin Paa'y vezir edindi. Mem-
leketin ilerini ona brakt. Kendisi asker ilerle urat. andarl Ka-
ra Halil'i baehir olan znik'e kad yapt. O zaman Osmanl Devle-
'nde kadasker yoktu. Baehir kads, bakad demekti. Ordu ile
beraber gidip kadaskerlik grevini grrd. Aladdin Paa her hu-
susta Padiah'm vekili idi. Divann da ba idi. Yrtme kuvveti onun
elindeydi. Bakad yerinde bulunan Kara Halil de ehir ve kasabalara
SLEYMAN PAA'YA VERLEN FERMAN
997
gnderilen hatip ve kadlarn bavurduu kimse idi. Aladdin Paa
ise temel kanunlarn dzenlenmesinden soma yine yalnzlk kesine
ekilmitir.
Yediyzotuz senesinde ehzade Sleyman Paa'ya komutanlk
verdi. O zamana kadar komutanlar, kendi grev yerlerinde, fakat
Sultan Orhan'n emri altnda vazife yaparlard. Oysa memleket ge-
nileyip, asker says artnca btn komutanlara ba olacak bir Bey-
lerbeyi'ne ihtiya duyulmutu. Btn komutanlarn ba olarak as-
ker kuvveti onun elinde olacakt. Bu bakmdan grevi pek nemli ve
nazikti. Nitekim Abbasi Devleti'nde Emr'l-mera (Beylerbeyi) olan-
lar, devleti bask altna alp sonra sultanlk etmilerdi. Zamanla ke-
limelerin anlam deitiinden, sonralar Mr-i Mranlk ve Beylerbe-
yilik birer itibar rtbe olmutur. nceleri Mr-i Mran denilenlere
(Sipahsalr) ve (Serasker) denilmitir. Bu sefer ehzade Sleyman
Paa'ya znik eyaleti verildi. Ona ek olarak Divan'da Mir, yani rey
ve tedbir sahibi olmak zere (Sipahsalr- Askir-i Mansre/yani Al-
lah'n yardmna kotuu ordunun bakomutan) unvan ile eski m-
naca Mr-i Mranlk yani (Seraskerlik / Bakomutanlk) makam da
birlikte verilmitir. Buna ilikin olarak kendisine babas tarafndan
bir ferman verilmitir.
e h za d e S l e y ma n P a a 'y a V e r i l e n Fe r ma n ' n A n l a m
Benzeri bulunmayan hkmdarn Allah kudretini srdrsn
buyurduu odur ki: slm snrlarnn korunmas ve gzetilmesi, hal-
kn ilerinin grlmesi ve haklarnn yerini bulmas mlkn temeli-
dir. Devleti ayakta tutan ve adaletin yerlemesini salayan milletin
dualardr.
Devlet adamlarnn himmet ayaklar saadet zengisinde onlarn
ii iin konulmu olmaldr.
nsanlarn rahat ve huzurunu dnenler iin Allah (Adaletle
hareket ediniz. Adalet takvaya en yakndr) buyurmutur.
Halifelik makamnda oturan byk sultanlarn yapageldikleri
zere din ve devletin canlandrlmas zerimize bortur. Her zaman
tek emel ve isteimiz budur.
Btn ahali durumlarna gre devletten yararlandklar iin, s-
nlarm korunmas ve lkenin bayndr olmasna alrlar. Dman-
lar vurup krarak onlar umudsuz bir duruma sokarlar. Her an bir
yeni fetih ve taze zaferle bizi sevindirirler. Allah'n (Allah'n ltuf ve
inayetinden kendilerine verdii ile memnundurlar.) mjdesiyle ciha-
n ve halk sevindirip, ganimet edindirirler.
hsan edilmeyi hak edenler kerem umulanmzdan nasiplerini al-
maldrlar.
Osmanl lkelerindeki makamlara tyin olunan komutanlar ve
valiler zerine i bilir, an yce bir bakomutan seilmesi ok nemli
998
bir meseledir. Dnyaya dzen verecek fikirlerimiz ve lkeler aacak
hatrmz Allah tarafndan da dorulanmtr.
Durum bunu gerektirdi ki, ezici kuvvetimizle aldmz znik eh-
rini Allah onu her trl ykm ve yangndan korusuneyaletin ce-
sur, devlet dostu, kudretli komutan, saltanat bann meyvesi, H-
fet nehrinin fidan, adaletin gl aac ve saltanat aacnn meyvesi,
Allah tarafndan dorulanan olum Sleyman ah'a Allah mr-
n uzun etsin ve emellerine kavutursunki, alnnda devlet yldz ve
banda saadet damgas parlyor, verdim ve buyur&um ki:
erefle ve kuvvetle ad geen ehir eyletiyle dvn- hmy-
numda mir ve askere komutan olup vezirlikle Beylerbeyilik maka-
mn bir yere toplayp, gece gndz temiz yaradlnda mevcut olan
byk gayretlerle gereken ileri yapacan bilinen bir gerektir. Kim
Allah'n snrlarn aarsa... hkmnce her kim Allah'n yolundan
saparsa hakkndan gelip Allah'tan korkun ve bilin ki, muhakkak
(hepiniz) ancak O'na (varp) toplanacaksnz. yetini gznnde
tutarak aydn ve halka gzel davranacan aktr. Dmanlar ise
parlak klcnla kahredip, din ve devlet, memleket ve millet ilerinin
grlmesi iin zaman kaybetmezsin. Devletimizin dostlarnn gnl-
lerini ho ve rahatlarm temin edersin. Hatrlatn o gn ki, herkes
(dnyada) ne hayr ilediyse karsnda (onu) hazrlanm bulacak,
ne ktlk yaptysa onunla kendi arasnda uzak bir mesafe olmasn
arzu edecek. anlamndaki yeti unutmayacak ekilde davranmalsn.
Allah'n hukukunu ve ihsanlarn unutmamalsn. Allah'n vermi ol-
duu sonsuz nimetlere pek ok kretmelisin. kr eden, (nimetle-
rin) artmasna hak kazanr, lyk olur. Btn halkn ilerini grp
halletmekte, kesin kararllkla tam bir zen gstermeli; merhamet ka-
psn da ak tutmaldr. Herkesin iinde arlktan kanmaldr. Ya-
banc, tamdk, zengin, fakir, kk, byk ve hangi milletten olursa
olsun yal ve gen arasnda ayrcalk gdlmeden adaleti yerine ge-
tirmede eit tutup, aralarnda kan anlamazlklarda yan tutmayp
Bir saat (Allah'n ahkmyla) adalet etmek, yetmi sene (nafile)
ibdetten hayrldr, stndr. lsn elden konayp te kim
zerre arlnca bir hayr yapyor (idi) ise onu(n sevabm) grecek.
lsn hiret az cdine ve zlimin, zulme uramtan hakkn al-
mada gecikmeyip Kim (Allah'a) bir iyilikle, gzellikle gelirse, ite
ona bunun on kat var. Kim de bir ktlkle gelirse bu, o miktardan
bakasiyie cezalanmaz. Onlar (yni iyilik edenler de, fenalk yapan-
lar da) hakszla uratlmazlar. anlamndaki yet hkmnce bak-
landan gele ve daima etraftan casuslarn eksik etmeyip, gafleti erlik-
ten saymayp, dmanlarn hilesinden kanp uyank olmal. Geni-
lik zamannda dar zamanlar iin hazrlk yapmaldr. Tedbirde kusur
olmazsa takdir de gzel olur. Bu, bizim sana szmzdr. Ve elimiz-
de sana kar delilimizdir. Allah seni basarsn, doru yola klavuzla-
sn. Senin hakknda beslediimiz iyi zanlar gerekletirsin. Muhak-
kak ki. doru yola gtren ve hatdan koruyan O'dur.
SLEYMAN PAAYA VERLEN FERMAN
999
Gerektir ki, o diyarn deerli, deersiz, kuvvetli, zayf, kk, b-
yk; lkemde oturan herkes, olumu kendilerine hakkiyle hkim bi-
lip, her hususta sana bavurup hkmne boyun esinler. Komutanlar,
hkimler, anl ordu, gaziler, kadlar ve limler Allah onlar kya-
mete kadar baki klsnolumu savata, barta ve dier hayrl i-
lerde kendilerine komutan kabul edip, emrine kar gelmekten e-
kmeler... Edinilen ganimetlerin, dinin emri zere bete biri hazineye
ayrlarak, kalan olum tarafndan bltriile... Haslarna dardan
kimse karmaya... Onun rlerini ve vergilerini yldan yla onun
vekillerine teslim edilip zr ve bahane etmiyeler... Yeni alan lke-
lerden iznim olmadka kimseye bir ey yaptrmayp, ancak bana arz
edildikten sonra emrime gre gerekeni yapalar... Ald esirler ve pa-
hal satlacak tutsaklar, benden izin alnmadka serbest braklma-
ya ve danma ile i gre... Yz aklnda bulunanlarn hakkn ver-
mezlik etmiye... Derecelerine gre ltufta buluna...
Benim hayr duam kendileriyle beraber bilsinler. Allah yolunda
sava iin ok alsnlar. Srf Allah iin aba gstersinler. Dini kuv-
vetlendirmenin byk bir sevap kazandracan bileler.
Bu fermanm grenler, iindeki emirlere uysunlar... Bana g-
vensinler.
Yediyzotuz senesi Rebilevvel ay banda yazlmtr.
O zaman Divan'ca uyulan usulden biri de padiah emirlerinin Os-
manlca yazlrnasdr. Bu tatl dille yazlan birinci ferman, ite bu
menurdur. Ondan sonra btn fermanlar, hep Osmanlca yazlma-
ya balad. Fakat randa ve Konya'da resm yazlar, Farsa yazld-
ndan Osmanl Devleti de onlarla Farsa ile yazrd. Douda Fars-
a, genel resm bir dil gibi kullanlyordu.
Seluklu Sultan tarafndan Osman Gazi'ye verilen menurda
(Osman ah) denildii gibi bu menurda Sleyman Paa da (Sley-
man ah) diye lkaplanmtr.
Sleyman Paa, znik valisi olduu iin mlkiye memuru duru-
mundayd. Mr-i Mran yani Serasker/Bakomutan olduundan dola-
y da askerlik sfatn tayordu. Byle birbirinden farkl iki grevi
gzelce yerine getirenlerin ok az bulunduunu herkes bilir. Oysa
Yksek Mecliste ye sfatyle bulunduu zaman memurluu daha
ok gleiyordu. nk o halde umumun menfaatini gzeterek ida
re ve askerlik ilerini dengeli tutmak gerekir. Bu ise ok ince ve nazik
bir itir. Bundan dolay Divan'da mir ve askere bakomutan olup,
vezirliiyle Mr-i Mranlk grevlerinin gereini parlak zihni ve iyiyi
ktden ayrc vasf ile bir yerde toplamas bu menurda zellikle
Sleyman Paa'ya tavsiye buyurulmutur.
Oysa Aladdin Paa, durum ve zamana gre gereken kanunlar
ve faydal nizamlar koyduktan sonra vezirlik skntsndan ekilerek
eskiden olduu gibi yalnzlk kesine kapand. Onun makam tabi-
1000
atiyle Sleyman Paa'ya kalmt. Bu yzden Sleyman Paa, her:;
sadrazam, hem de bakomutan olmutu.
Ge ml i k' n A l n ma s
Bursa, zmit, znik ve evreleri hep Osmanl lkelerine katlm-
ken Gemlik'in, hl Rumlar elinde durmas uygun deildi. Sultan Or-
han yediyzotuzdrt senesine kadar znik'de oturduktan sonra Gem-
lik'in fethine gitti.
Sultan Osman Gazi zamannda Aka Koca ile birlikte Gemlik ze-
rine giderek o blgenin giri klarn renmi olan Karatimurta
Bey'den grme srasnda sunduu tedbir zere Sultan Orhan, onu
hasat mevsiminde beyz sekin askerle oraya gnderdi. O da gidip
Gemlik civarndaki harmanlarda ne kadar zahire varsa cmlesini top-
lad ve Gemlii kuatmaya balad. O bahar mevsimi girince Sultan
Orhan yeterince askerle oraya gitti. Bir ay kadar Gemlik kalesini s-
ktrp zorlad. Ahalisi zaten zahiresiz kalp zayf dmlerdi. Ordu-
ya kar koymaktan ciz kaldlar. Hemen Gemlik kalesim" teslime
mecbur oldular.
Sultan Orhan, Gemlik'in korunmas iin gerekli eyleri tamamla-
dktan sonra Bursa'ya dnd. Artk orada kalmaya karar verdi. Ba-
kad makamnda bulunan Kara Halil'in memuriyetini de Bursa, kaza-
sna evirdi.
H a y r l a r v e y i l i kl e r
Kostantniyye Kayseri Sultan Orhan'a birok hediyeler sunarak
ar derecede bar tarafls olduundan, onunla barld. Ortalk ba-
r ve asayi zere bulundu. Kyler bakml hle geldi. ehir ve ka-
sabalar byd. Bursa ehrinin nfusu, yzbine kt. znik'de oldu-
u gibi Bursa'da da yediyzotuzalt senesinde bir cami ve yannda
imaret, han ve medrese yapmna baland. Bunlara byk vakflar
baland. Bursa ehri sslendi. Gerekten baehir olmaya lyk bir
duruma sokuldu.
Sultan Orhan, babas gibi ganimet mallarndan ve vergilerden al-
dklar paralar hayrat ve hasenata sarfederdi. Beyleri de bu yolda
yrrlerdi. Bundan dolay ehir ve kasabalarda medreseler, kylerde
mektepler, yollarda kprler ve gereken yerlerde emeler yaplm-
tr. On sene iinde drtbin bina yapld sylenir.
O zaman Osmanl Devleti'nin ikbalinin ilkbahar olup gnden
gne lkeleri bayndrlk bakmndan ilerlemekte ve her tarafnda
ilim ve maarif nehirleri alayp gitmekte idi. Fakat bir nehir ne ka-
dar saf olsa bile birtakm er p de beraber akp gelmesi, bu dnya-
nn tabi bir gereiydi. Uzak diyarlardan gelen nl bilginler ve b-
BARI VE SAVA 10Q1
yk eyhlerle beraber isiz, gsz birok serseriler de gelmiti, ( Y e -
mek iin klk deitirmek) hkmnce dervi ve abdal klna gire-
rek ve bir lokma bir hrkay, alp abalamakla kazanlacak servet
ve zenginlie tercih ederek tembellik kesine geip hasr yemee
koyuldular. (Yaad yerde yolcu gibi olmak) ve (Halk iinde Hak'la
olmak) gibi sofuca deyimleri ktye kullanarak dinin ve akln kabul
edemeyecei bozuk fikirleri halkn zihinlerine sokar oldular. Bu ise
lkeler fethetmek vadisinde at oynatan Osmanllar iin ok zararl
olduundan zel memurlar grevlendirilerek, medrese, tekke ve ima-
retler denetlenerek o eit serserilere kyafetlerinin asl, mesleklerinin
fasl sorulunca gereken cevab veremeyenler Osmanl lkelerinden s-
rld. Fakat Kei da eteklerinde geyikler ile birlikte yaayan (Ge-
yikli Baba) diye n kazanan aziz, (Karaca Ahmed) ve (Ahi Evren)
diye bilinen meczuplara; (Abdal Musa) ve (Abdal Murad) ve Bursa
fethinde gazilere du, yani ayran ulatran (Dulu Baba) gibi ab-
dallara ve eriat ve tarikat prensiplerine uyan gnl yank dervilere
gereken sayg gsterildi. Medreseler, tekkeler ve imaretler kuvvetli ni-
zamlar altna alnd.
O asrda eyhlere ran'da (Hoca), Trkistan'da (Baba) denilir-
di. Halkn eyhlere itibar ve inanc oktu. Krdistan'da, Arap ve
Acem Irak'nda krk, ellibin mritli eyhler vard. yleki bazlar sal-
tanat davasna bile kalkmlard. Sultan Orhan, ktleri srd, hal-
kn sayg gsterdiklerine ise iltifat etmitir.
Ba r v e S a v a
Sultan Orhan, devlet tekiltn ve i ilerini tamamlamak iin
d ilere geici olarak ara vermiti. stanbul Kayserlii'nin durumu
ise ok karkt.
Kayser, yani Kostantniyye mparatoru (Andrenikos) lmeden n-
ce saltanat danman yerinde bulunan (Kantakuzen) i Kayser Dev-
leti'nin vasisi yapp, kars (Anna) ile kk olu (Yani Paleolog) u
ona emanet etmiti. lnce Kantakuzen, vesayet suretiyle Kayser
Devleti'ni hkmdar gibi idare etmekteydi. Kayser olacak diye d-
manlar mparatorie Anna ile olu Yani'yi onun aleyhine drmekle
Rumlar, ikiye ayrlarak birbiriyle savaa baladlar.
Kautakuzen Aydn emri Umur (mer) Bey'i yardmna ard.
O da byk bir kuvvetle denizden hareket ettiinden (Yani) 'yi tutan-
lar tela dtler. Saruhan Beyi'nden yardm istediler. Bunun ze-
rine Aydn ve Saruhan Beyleri donanmalar ile Rumeli yakasna ge-
tiler. Her biri Kayser adna Rumeli'yi vurup yama eder oldular. So-
nunda Kantakuzen yendiyse de Yani Paleolog'un tahtan indirilmesi-
ne kalkmad. Saltanata ortak olmakla yetindi. Saltanat ise ortaklk
kabul etmediinden Kayseriye Devleti'nin durumu gnden gne ka-
rmtr.
1002
Gerek Yani, gerek Kantakuzen'in yandalar bandan beri Sul-
tan Orhan' kendilerine ekmee alyorlard. O da iki taraf da ida-
re ediyordu. Fakat Kantakuzen, kz (Todora)y Sultan Orhan'a su-
nunca yediyzotuzalt senesinde Sultan Orhan Todora'yla evlenmiti.
Ertesi se n e ailesiyle beraber skdar'a gelerek Kayser'le grt.
g n z i yaf e t t e vakit geirdiler.
Venedikliler ile Cenevizler o zaman talya'nn en kuvvetli iki de -
n i z c i devleti idiler. Hallar devrinden beri bu taraflara dadanmlar-
d. stanbul Kayseriii'nin zayflndan yararlanarak douda nfuz
yar ediyorlard. Kayseriye Devleti'ne trl trl ar teklifler ya-
pyorlard. Devletin ileri gelenleri de geveklik gsterip idare yolunu
tutuyorlard. Oysa birine bir tarafta yumuaklk gsterilince tekisi
de baka yerde yle bir kolaylk isterdi. Bundan dolay Kayserin va-
lilerinden kimileri Venedikliler ile, kimileri de Cenevizler e anla-
mlard. Rumlarn bir ksm da Trklerle, zellikle Osmanllarla an-
lamakta hayr ve menfaat gryorlard.
Bu talyan gemileri ise dou kylarnn emniyet ve asayiini bo-
zup ara sra Marmara kylarnda Osmanl ehirlerine de saldrdklar
iin onlardan almak gerekiyorsa da Osmanllar, henz donanma
kuramamlard.
Kald ki Marmara sahillerinin tamamiyle talyan korsanlarndan
korunmas Akdeniz boazn tutmay gerektiriyordu. Oysa Boaz'm
Rumeli taraf Rumlarn ve Anadolu taraf Karesi emri (Aclan) Bey'-
in hkmleri altndayd. O vakte dek Osmanllar, slm Beyliklerine
saldrmamlard. Fakat bu srada beklenmeyen bir frsat dodu. Ka-
resi vilyeti tamamen Osmanl lkesine katld.
K a r e s i V i l y e t i n i n A l n ma s
(Karesi ili)nin merkezi Balkesir idi. Aydmck, Manyas, Bergama
ve Edremit gibi byk ehirleri ve pek gzel sahil ve limanlar var-
d. ok bayndr, geni bir vilyet idi. Fakat Beylik gzelce idare ed-
mediinden bu ehirler harap olmaya yz tutmutu. Osmanl ehir-
leri ise adalet zere ve gzel idare sayesinde bayndr oluu bakmn-
dan ok ilerlemekteydi. Karesi emri Aclan Bey, Osmanllar'm yle
son derece ilerlemesini grp teden beri Osmanl Devleti ile bar ve
i y i geini zereydi. Hatt olu (Dursun) Bey'i Orhan'n yannda dur-
sun, gzel terbiye edilsin, diye Bursa'ya gndermiti. Aclan Bey, lp
de yerine byk olu gemise de ehilsiz ve kt huylu bir ahs ol-
duundan memleketin ileri gelenleri, ondan usanm olarak Beyliin
vezirlik makamnda bulunan (Hac l Bey) inin bana toplanp Or-
han'n yannda bulunan Dursun Bey'i Beyliin bana getirmek ze-
re ardlar. Buna izin verilmesi ricasiyle Bursa'ya temsilciler gn-
derdiler.
KARES VLAYETNN ALINMASI
1003
Sultan Orhan da Dursun Bey'i yanma alarak ordusu ile yediyz-
otuzyedi senesinde o tarafa hareket buyurdu. Yol zerinde bulunan
Ulu Abat, Kir mast ve Mihali Tekfurlar, eninde sonunda Osmanl'-
nn ynetimine geecekleri dncesiyle hemen Sultan Orhan' kar-
layarak itaat ettiklerini bildirdiler ve Osmanl ynetimini kabullen-
diler. Sultan Orhan'n bayra Balkesir nnde grnr grnmez
Aclanolu Bergama kalesine kat. Hac l Bey'i devlet adamlar ve
ileri gelenlerle kp Sultan Orhan'a ballklarn belirttiler.
Sultan Orhan, Bergama'ya gitti. Kalesini kuatt. Fakat kuat-
lan Aclanolu'na t vermek iin Hac i Bey ve arkadalar iie Dur-
sun Bey'i gnderdi. Dursun Bey, byk kardei kendisine kymaz sa-
narak kardeiyle sylemek zere korkusuzca kale duvarna kadar git-
ti. Hain kardei se onu frsat bilerek hemen bir ok ile Dursun Bey'i
ldrd. Sultan Orhan fkelendi. Hemen Karesi vilyetinin Osmanl
lkelerine katldm ve makam sahiplerinin makamlarnda brakl-
dn, fakat kar koyanlarn yok edileceklerini iln etti.
Btn vyet halk, memnunlukla bu emre uyacaklarn belirtti-
ler. Bergama halknn ileri gelenleri de Aclanolu'nun yanma varp
Halk hep Sultan'a itaat etmiken bizim Bergama kalesine kapanp
kar koymamz imknszdr. Hepimiz Sultanin affna sarlp seni ce-
zalandrmaktan kurtarmay zerimize alyoruz diye aka syledi-
ler ve yoksa zorla tutup onu teslim edeceklerini dolaysiyle belirttiler.
O da ister istemez onlarn tlerini kabul ederek kp Padiah'n
huzuruna girerek Sultan'm affna urad ve Bursa'ya gnderildi. ki
sene soma orada taundan lmtr.
Sultan Orhan, Karesi vilyetini, znik valisi olan olu Sleyman
Paa'ya ve boalan znik eyaletini ikinci olu olan Murat Hdavendi-
gr'a verdi. Hac l Bey'i ile Gazi Fazl ve Yakup Aca ve Evranos adl
Beyler gibi tecrbeli ve grgl kimseleri memuriyetlerinde brakt
ve memleket ilerinde onlarn grlerine bavurmasn Sleyman
Paa'ya tembihleyerek Bursa'ya dnd. O srada Ulubat Tekfuru'nun
hvaneti ortaya karldndan bakalara ibret olsun diye idam edil-
di.
Karesi ili halk, Trkmen airetlerinden idi. Osmanl Deveti'ne
katld zaman Osmanl hamuruna kartlar. Hac l Beyi, Gazi Fa-
zl, Aca Bey ve Evrenos Bey ise eine az rastlanr kiilerden idi. Kare-
si Devleti'nde ie yaramazlar iken Osmanl Deveti'ne balannca h-
nerlerini gsterip, slm milletine byk byk hizmetler grmeyi
baarmlardr. yle ya ehil olmayann elinde kl paslanr. Ehli elin-
de ise cevheri meydana kp kymetlenir. Bundan dolay Karesi'nin
Osmanl lkelerine katlmasyle Osmanl Devleti'nin memleketi ge-
niledi ve kuvveti iki kat oldu. Akdeniz boaznn Anadolu yakas ele
geti.
Sahilde bulunan (Anahor) ve (Armut eli) kalelerinde bulunan
Rumlar, ara sra kalelerden karak Osmanl teb'asma saldrageldik-
1004 PEYGAMBERLER VE HALFELER TAKM .Cilt: i)
ierinden yediyzotuzsekiz senesinde Sultan Orhan Gazi, o tarafa ha-
reket edince Rumlar, kar koymaya kalkamakiarndan kale kap-
larn aarak boyun ediler.
Karesi aireti, Trkmen olduundan hemcinsleri olan Osmanl-
lara karmakla Osmanl Devleti'nin memleketi geniledi. Hak o-
ald. Fakat bitkilerden turu kurulsa turu olacaklarn birbiriyle uyu-
up da damaa ho gelecek bir eni olmas belli bir zaman istemesine
bal olduu gibi iki airet her ne kadar bir cinsten olsalar bile g-
zelce kaynaarak aralarnda tam bir birleme olmas da senelere muh-
tatr. Bundan dolay Sultan Orhan, gerek Karesi halkn, gerek et-
raftan kendi sanca altna snanlar bir hamur etmek hem de epey-
ce genileyen lkelerini baymdriatrarak devletine kuvvet vermek
zere geici olarak sava ilerine ara verdi. Rumeli yakasna gemek
ve stanbul'u fethetmek Osmanllarn zihinlerinde yaayan zel bir
arzu ise de bir srecik daha bu emellerinin gecikmesi gerekti. Fakat
Venedik korsanlarnn baz Osmanl kylarna saldrmalarndan do-
lay Sultan Orhan, onlarn dman olduu halde Galata'y ele gei-
ren Cenevizlere kar Kayser Kantakuzen Venedikli ile anlatndan
Sultan Orhan, Kayser'e gcenip Cenevizler ile anlamtr. Akdeniz
boaznn Anadolu yakas elde olduundan Gelibolu yakasn da tu-
tup da Akdeniz boazn ele geirmek emeline dmse de henz de-
niz kuvveti yoktu. Hatta Kayser'e yardm iin tekrar tekrar Rumeli
yakasna gnderilen Osmanl kuvvetleri, Rum gemileri ile gidip gel-
mekteydiler. Bundan dolay Sultan Orhan yediyzellidrt senesinde
olu ve Karesi valisi olan Sleyman Paa'y Karesi'den getirtti ve
onunla gizlice grp Sleyman Paa, bir yolunu bulup kar yaka-
ya asker geirebileceini sz vererek dnmtr.
Ru me l i Fe t i h l e r i
Venedik korsanlarnn baz Osmanl kylarna saldrmalarndan
dolay Sultan Orhan, Venediklilerin aleyhinde iken Kayserin Galata'-
y alan Cenevizlere kar Venedikliler ile anlamasndan dolay Sul-
tan Orhan, ona gcenip Karesi'nin almmasiyle Akdeniz boaznn
Anadolu yakas elde bulunmu olduundan hem Venediklileri sktr-
mak hem de Kayseri tehdit etmek iin Rumeli yakasna asker gei-
rerek iki taraftan da boaz tutmak dncesi Sultan Orhan'n ka-
fasnda yer ettiinden Sleyman Paa, bir yolunu bularak karya as-
ker geirmei zerine ald. Karesi'ye dnnce Karesi byklerinden
Hac l Beyi, Yakup Ece ve Gazi Fazl gibi nde gelen komutanlarm
ve bir miktar sekin askerini yanna alarak ava gidercesine karya
gemenin aresini aramak zere (Gvercinlik) denen yere gelip ya-
nndaki komutanlara iini at.
Rumlar, Osmanllarn korkusundan Anadolu kysnda gemi de-
il, kk bir kayk bile bulundurmuyorlard. Karya gemenin im-
RUMEL FETHLER
1005
kn yok, olsa bile nce kar tarafn durumunu bilen bir klavuz el-
de edilmesi lzm denildi. Ece ve Gazi Fazl Beyler kardan birini
tutup getirmei zerlerine almlard. kz derisinden tulumlar ii-
rerek bir sal balamlar ve geceleyin (Kemer) denilen yerden sala
binerek sabahleyin erkenden Gelibolu'ya bal yerlerden (Viranhisar)
diye bilinen ve boazn en dar yeri bulunan Cimbi kalesi sahiline -
karak balar arasnda Rumlarn ileri gelenlerinden bir adam tutup
Sleyman Paa'ya getirdiler.
Sleyman Paa, o Rum'a hil'at giydirdi. ltifat etti. Kale alnd
zaman kendisinin kale komutan yaplaca vdedildi. Onu klavuz-
lukta kullanmak zere gerei gibi tarafna ekerek onu ba ve iyi-
liklerine tutsak etti. Hemen iki byk sal balatt. Birine Osmanl so-
yunun emekdarlarndan Aksungur, Karaolanolu, Akakocaolu ve
Balabanckolu gibi krk fedai yiitle Sleyman Paa'nm kendisi, te-
kine krk nl ve cesur askerle Hac l Beyi, Ece Bey, Fazl Bey ve
onun amcasolu Evranos Beyler bindiler. Talihin ve havann m-
saadesi ile Rumlarn haberi olmakszn yediyzellibe senesinde bir
gn sabahleyin erkenden Cembi Kalesi'nin altna yanatlar.
Bunlar hep Trkmen Beyleri'nden idiler. (Hac l Beyi ve Evra-
nos Bey Rum idiler) diyenler pek yanl ve aklsz bir sz sylemiler-
dir.
Osmanlnn o tarafa geii, Rumlarn hatrndan gemezdi. Ba-
ka dmanlar da olmadndan kale halk, gaflet uykusunda idiler.
Sleyman Paa ise sz edilen Rum klavuzunun yol gstermesi ile
kale duvarnn kenarndaki gbre yn zerinden Osmanl kahra-
manlarn ieriye salverdi. Davranmak isteyenleri tutup balatt.
Kale halkna aman verdi. Gler yz gsterdi. Kyda bulunan Rum
gemilerine birer miktar asker koyup ve Rumlar kullanarak gn
iinde kardan bin kadar asker geirdi. Cembi halkn nne ka-
tp oraya yakn olan (Ayaslonya) kalesini de ald.
Sleyman Paa'nm yaknlarndan Mevlid yazar nl (Sley-
man elebi) Sleyman Paa'nm Rumeli yakasna gemesi zerine u
beyti yazmtr.
Velayet gsterip halka suya seccade salmsn
Yakasn Kmelinin dest-i takva ile almsn
Bu iki kalenin Cembi ve Ayaslonya kalelerinin alndn Gelibo-
lu Tekfuru duyunca kan bana srad. Hemen asker toplad. Os-
manllarn zerine saldrd. Fakat fena halde yenildi, g bel Geli-
bolu kalesine can att.
Osmanl askerinin Rumeli yakasna getii, Karesi ve Aydn ille-
rinde yaylnca birok Trkmenler seirtip gitmekle, ksa srede Ru-
meli yakasnda onbin kadar adam topland.
O srada Kayser hanedannda byk ekimeler oluyordu. Kan-
takuzen'in istei zerine Sleyman Paa stanbul tarafna asker sevk-
ederek Balkan dalarndan inen dmanlar yendi. Fenalklarm gi-
1006
derdi. Bulgaristan' dolap ok ganimetlerle dnd. Dnnde ise
yediyzelliyedi senesi iinde iddetli zelzele oldu. ehir ve kasabalar
harap olmu, hanlar ve kaleler yklmt. Talhin gsterdii frsattan
yararlanarak Konurhisar, Gelibolu, Bolayr, Hayrabolu ve Tekfurda-
kaleleriyle, onlarn evresini ald.
Bu ehirlerin aimmasyie pek ok ganimet elde edilmitir. Sley-
man Paa, Mevln'y ok severdi. Bu yzden Mevlevi klah giymek-
teydi. Gelibolu'nun fethinde ganimet mallar dalar gibi yld. S-
leyman Paa bandaki klahla ganimetleri gazilere datt. Klahm
da yaldzlatt. Soma komutanlara da balklarn yaldzlatmalar iin
emir verdi.
Aydn li emri, Aydn olu (mer) Umur Bey evvelce Kantaku-
zen'in daveti zerine onbin kadar askerle gemilere binerek Rumeli ya-
kasna geti. Yeniehir tarafndaki muhaliflerle savat. O kylar
vurdu. Gaz etti. Bu sefer dnp donanmas ile Bolayr kysna geldi.
Sleyman Paa ise o zaman Bolayr' hkmet merkezi yapmt.
Umur Bey kp onunla grt, izmir'e dnmekten caymasn Adalar
arasnda dolaarak Rumeli kylarn abluka etmesini emretti. Osman-
l komutanlar ierilerde gaz ile urarken Umur Bey de Rumeli k-
ylarn vurmakta bulunmutur.
Gelibolu ehri Anadolu'nun geit yeri, dou ve bat kafilelerinin
urak yeri idi. Krm, Rusya ve teki kuzey lkeleri gemilerinin ge-
tii yer idi. Akdeniz boazndan geen gemiler yiyecek ve ieceklerini
oradan aldklar iin, o zaman Gelibolu pek nemli bir ticaret iskele-
si idi. Bundan dolay Gelibolu ve civarndaki yerlerin alnmas ile Os-
manllar Rumeli yakasnda yerlemi oldular. Kantakuzen bu yerleri
para ile geri almak iddiasnda iken Hac l Beyi psala ve Malkara'y
da ele geirdi.
Bunun zerine Kantakuzen, Avrupa'ya yardm isteyici mektup-
lar gnderdi. Bir taraftan da Bulgar, Srp, Eflk, Bodan ve Macar
krallar ile yazmaya balad. Trkleri Avrupa'dan atmak iin anla-
ma yapt. Anlak devletler byk hazrlklara giritiler. Kayser Yani
Paleolog da Kantakuzen aleyhine Sleyman Paa'y tarafna ekme-
ye balamt.
Sleyman Paa ise Gelibolu'nun korunmas iin gereken hazr-
lklar tamamladktan sonra, yediyzellidokuz senesinde Silivri Bey'i
bulunan Hac l Bey'i ile birlikte geldi. ekmece kalesini kuatt s-
rada Kean tarafna varan Evranos Bey tarafndan adam geldi... Di-
metoka ve Edirde Beyleri birleerek slm askerlerini basmay dn-
dkleri haberini getirdi. Sleyman Paa bir alay svari ile Ayvat Yi-
itba'y Bergus tarafna gnderdi. Evranos Bey'e de onunla birle-
melerini bildirdi. kisi birletiler.
Yediyzellidokuz senesi evval aynn ortalarnda Edirne askeri,
Dimetoka Tekfuru ile birleerek slm askerlerini basacaklar haberi
alnd srada Evranos Bey ile Yiitba pusuya girip ordu yerlerinde
bir miktar askerle Kara Cafer adl yiidi braktlar. Edirne ve Di-
SLEYMAN PAA VE SULTAN ORHAN'IN LMES
10 0 7
metoka askerleri, seher vakti Kara Cafer zerine hcum ederek ar-
pmaya baladklar zaman pusuda olan gaziler kp Rumlarn et-
rafn alarak zerlerine kl rdler. Rumlar yenilip daldlar. Sa-
bahleyin beyz l verdikleri anlald. kiyz esir alnd. Sultan'a
gnderildi.
mparator Kantakuzen, Gelibolu ve ona bal yerleri tatllk ile
geri armaya ok alt. Bir ey elde edemedi. Osmanllar bu yerler-
den ekilip gidecekler mi, yoksa bu ehirlerde kalacaklar m? diye
kesin bir cevap istedi. Sultan Orhan tarafndan Buna birdenbire ce-
vap verilemez. O taraftaki komutanlar ile yazmay gerektirir. Bir
de bu blgeyi Bulgarlarn saldrlarndan korumak lzmdr diye ce-
vap verildi.
Kantakuzen, Osmanllarn artk Anadolu'ya ekilmeyeceklerini
ve Paleolog'un Sultan Orhan ile birletiini ve kendi tuttuu yolun
baa kamayacan kesin olarak anlad. Bouna ettii imparatorluk
iddiasn brakt. Alemda'ndaki bir manastra ekilip rahip oldu.
Kayser Paleolog ise Kayserlik tahtnda bana buyruk olmu, Sultan
Orhan'a senede bir vergi vermei sz vererek onun korumas altna
girmeyi ye grmt. Sleyman Paa'nm ekmece kuatmasm b-
rakmas kendisine yce fermanla bildirildi. Sleyman Paa hemen
ekmece'den dnerek Dimetoka tarafna gitmiti.
Dimetoka Tekfuru ile yaplan savata Evranos Bey ile arkadala-
rnn kazandklar zaferden dolay (Kara Cafer) e yiitbalk; (y-
vat Bey)e sancak, Evranos Bey'e kl, kaftan; Hac l Beyi'ne deer-
li hil'atler; Sleyman Paa'ya iki donanm at ve hak edenlere da-
tlmak zere krk kaftan gnderildiine ilikin olarak Sleyman Pa-
a'ya yazlm olup yediyzaltm senesi Muharrem ay ile tarihli y-
ce fermanda, Gelibolu geidinden geen Ceneviz gemilerini sebepsiz ye-
re rahatsz etmemelerini, ellerindeki anlama gereince davranlmas
ferman buyurulmutur.
S l e y ma n P a a 'n m v e S u l t a n Or h a n ' n l me s i
Kantakuzen manastra ekilince, Yani Paleolog Kayserlik tahtn-
da bana buyruk olmutu. Sultan Orhan'a da senede bir vergi ver-
meyi sz vermiti. Kantakuzen'in davet ettii krallar Osmanllar
Rumeli'den karmak zere ordularn hazrlamakta idiler. Bakomu-
tan Sleyman Paa da onlarn hazrlklarndan haberli olarak onlar
gzne kestirmiti. Komutanlarn toplad... Onlara buyurdu ki:
Byle bir yabanc lkede bizim gibi sayca az savalarn ksa sre-
de kavutuumuz bunca fetihler, hep iyi niyetimize karlk olarak
Allah'n yardm ve Ona dayanmamzn bir sonucudur. Bunda phe
yoktur. imdi zerimize gelen dmanlar her nekadar okturlar, r-
ktcdrler. Fakat bizim bu na kadar onlar yenmemizi salayan
Allah'tan umudumuz kesilmi deildir. Emelimiz Allah'n adn y-
celtmektir. ehitlik bizim iin sonsuz mutluluk kaynadr. Eer bu
ara lrsem, olmaya ki dmandan yz eviresiniz. Bilirsiniz ki, d-
mandan kamak byk gnahlardandr.
Yediyzaitm senesi iinde Sleyman Paa, anlak devletler or-
dusunun gelmesini bekliyordu. Bir gn Bolayr yaknnda avlanyor-
du. Elindeki doan bir kua salverdi. Kendisi de at ile arkasndan
koarken atn aya bir kstebek deliine girdi. Yan stne dt.
ehzade Sleyman Paa, atn altmda kald... Ba da bir taa arpt.
O anda ruhunu teslim etti. Bolayr'daki saray yaknnda yaptrm
olduu caminin karsnda gmld.
Sleyman Paa yeri dolduralamayan biri idi. Gazer, anlak
devletler ordusu ile savaa hazrlanrken ta ve tahta lyk komutan-
larnn yle kazara lm zerine ne yapacaklarn ardlar. Onlar
byle akn bir durumda iken ertesi gn, eli - altmbin kadar anla-
k devletler ordusu byk bir donanma ile gelip attlar. Altm par-
a gemi, Gelibolu geidini tutmak zere o tarafa dolatlar. Geri ka-
lan gemiler Tuzla nne yanatlar.
O zaman Eolayr'da bulunan islm askerleri pek azd. Kende-
rinaen on kat ziyade olan onbebin kadar anlam devletler ordusu-
nun dalgalanarak hcumunu grnce korkuya kapp rknt duy-
dular. Kimi savunma yapmak kimi de kamay kurarken nl komu-
tanlar meydana kp cennetlik ehzade Sleyman Paa'mn tlerini
hatrlatarak gazileri gayrete getirdiler. Hemen hepsi ehzade nin tr-
besi etrafna toplanarak onun ruhunu vesile edip Allah'a snp on-
dan yardm isteyerek hepsi lm eri olarak fedailik yolunda kl sal-
layarak kaplanlar gibi dmanlar zerine atlnca anlak devletler
ordusu yz evirdiler. Osmanl kahramanlar da onlarn peine dp
kl rdler. ounu kltan geirdiler. Arta kalanlarn da esir
ettiler. Yalnz gemilerde bulunanlar kurtuldu. Gelibolu kalesini sa-
ran anlam devletlerin ordusu, Bolayr olayndan haberli olunca i-
lerine korku dt. Gemilerine binerek savuup gittiler. te bu za-
fer, Mslmanlarn Rumelinde kalmasn salamtr.
Ksaca anlam devletler ordusu artk dzelemeyecek surette bo-
zuldu. Mslmanlarn yz gld. Fakat ehzade Sleyman Paa'mn
lmnn verdii ac, bu byk zaferin sevincine e deerde idi. By-
le sevin ve znt ile kark olan haber, Sultan Orhan'a ulanca
olunun lmnden pek ok zld. Seksenbir yandayd. htiyarl-
lma bu ac haber eklenince ar hasta oldu. yilemekten umudu-
nu kesince yediyzaltmbir senesi iinde ikinci olu olup (Hdven-
digr) diye bilinen. I. Sultan Murad' huzuruna ararak t ver-
di. Taht ona vasiyet etti. Sleyman Paa'mn lmnden iki ay son-
ra ld. Babalarnn trbesi civarnda gmldr. Saltanat sresi
otuzbe yldr. (Kasm elebi) adnda baka bir olu daha vard. Fa-
kat kkken lmt.
Sultan Orhan Gazi, ok cesur, ok gayretli, ok adaletli, etkili ve
tedbir sahibi byk bir padiaht. Kuvvet ve kudretinden dmanlar
ne kadar titrerse, adaletinden teb'as o kadar gven iinde ve ileri
rahatt. Bursa'y ilknce baehir yapan ve hkmdar olarak gerekli
dzenlemeleri gerekletiren odur. Zamannda gaziler, o kadar gani-
metlere kavutular ki, ilerinden biri zekt verecek olsa zekta lyk
bir fakir bulamazd. Osmanl toplumuna en ok salamlk veren Os-
manl Sultanlarndan birisi odur. Kk bir devleti epeyce bytt.
Akdeniz boaznn iki tarafn tuttu. Rumeli kt'asmda birok ehir-
ler fethetti. Osmanl Devletini byk ve dzenli bir devlet durumu-
na getirdi, gitti. Yerine vasiyeti zere ikinci olu Hdvendigr geti.
Orhan'n lm saatinde olu Hdvendigr in bir olu dnyaya
gelip (Bayezid) ad verilmitir ki, babasndan sonra Osmanl tahtna
oturan (Yldrm Bayezid) dir.
O asrn nl bilginleri Kayserili Davud, Gerderli Taceddin, Ka-
ra Aladdin, Kayserili Muhsin ve andarl Kara Halil'dir.
Sultan Orhan, znik medresesini yaptrnca Kayserili eyh Da
vud'u mderris (profesr) tyin etmiti. Sonra Kayseri Davud ln-
ce yerine Taceddini, o lnce de Kara Aladdin'i mderris olarak t-
yin etmitir.
Kayserili Muhsin, (Kayserili Mecdddin) den edeb ilimleri ve din
ilimlerini okuduktan sonra am'a gidip, orada da hads ve tefsir oku-
yup ilmini tamamlayarak Anadolu'ya dnmt. Fkh ilmini ve fe-
raizi nazmetmitir. Endls aruzu zerine bir gzel erh yazmtr.
Kara Hal ise soma kadasker ve daha sonra veziriazam olmutur.
Yediyzotuzbir senesinde Suriye'nin nl bilginlerinden eyh Ale-
mddin Berzali'nin kz hads rivayet edenlerden (mmi-Hasan F-
tma) ld. Birok stadlardan ders almt. Kendisi de hads rivayet,
ederdi. Baz eserler de yazmtr. eyh Alemddin, ondan sonra sekiz
sene kadar daha yaamtr.
Halebli yazarlardan ve hads bilginlerinden Mukrizade (Nured-
din) de o sene ld. Mekk kz Zeyneb'den hads rivayet ederdi. Sul-
tan Osman zamanndan kalma byk eyhlerden Ak Paa yediyz-
otuziki ylnda ld.
Yine o sene Eyybouliar'ndan sekin Hama emirliinin sahibi
nl (Melik Meyyed Ebui-Fida smail) ld. Tarihi elden ele dola-
an nl bir eserdir. Baka kitaplar da vardr. Halife Me'mun'dan
sonra hkmdarlar iinde Ebui-Fida kadar bilgin ve stn nitelikli
biri gelmedi diye fazilet sahipleri vmlerdir. Yerine yirmi yan-
daki olu (Melik Efdal Nasirddin) gemitir.
Hama bakads Necmddin'in kz kardei, asrn bilgin ve byk
hadse ilerinden (mm-i Muhammed Esma) yediyzotuz senesinde
F. 64
ld. Mbarek bir kadnd. ok hads belleyip, rivayet eder ve oku-
turdu.
Kimi Arap irleri (bu milletin ss ve ziyneti dilbilgisi bak-
mndan baz kelimelerin dii almeti tamasdr. Nitekim ems/'
Gne dii saylan bir kelime olup diilik, onun iin ayp ve kusur
deildir) diye onu vmlerdir. Kardei bakad Necmddin yediyz-
otuzdrt senesinde Hama'da lmtr. O da Hanef fkhlarmdan
bilgin ve edip, vlen bir kimse idi.
Yine o sene nl kadn bilginlerinden (Dav's-Sabah) diye bi-
linen (mm'l-Hayr Hatice) Msr'da lp, (Kurafe) de gmld. Dip-
lomalar kendi el yazs ile yazp verirdi.
Yine o yl hads hafzlarndan (mam Hafz Ebu'l-Feth Yameri)
ld. Hads ilmini (bni Dakiku'l-Iyd ve Dimyat)en almt. Hendek
camisinin hatibi ve (Zhiriyye)nin eyhi ve ba idi. Gzel eserleri
vardr.
mam zzeddin olu Hatip Yahya'nn kz (Zeynep) de yediyz-
otuzbe senesinde ld. Birok nl bilginlerden ders almt. Ken-
disi de hads rivayet eder ve okuturdu.
nl (Kazvinli Celleddin), edebiyat ilminde imamd. Telhis
adl ve daha baka birok deerli eserleri vardr. Kelm Umi ve Fkh
usulnde bile tam bir bilgindi. nce am'da hatip iken, kad olduk-
tan sonra Msr kadlna getirilmiti. Sonra yine am kadlna ge-
tirilip, bu sefer am kads iken yediyzotuzsekiz senesinde ld.
Yine o yl her an kendinden gemi bir halde bulunan (Hac
Bekta- Veli) dnyadan gt. (Bektaiye) kelimesi ebcet hesab
ilelm tarihidir. akayk- Numaniyede yazld gibi, sonradan
birtakm dinsizler, yalandan ona balanm grnmekteyseler de,
phesiz o, onlardan uzaktr.
Msr ve am Sultan olan (Kalavun olu Melik Nasr Muham-
med) ile Abbasi Halifesi (Mstekfi Billh Eb'r-Reb Sleyman) st
ve eker gibi birbiriyle uyumu iken yediyzotuzalt senesinde ara-
lar bozuldu. Melik Nasr, onu tutup bir kalede hapsetti. Halk e g-
rmesini engelledi. Yediyzotuzyedi senesinde onu yze yakn o-
luk ocuu ve adamlar ile birlikte Said yresine srd. Kus'da otur-
maya mecbur etti. Bununla beraber Mstekfi'nin yine hutbelerde ad
okunuyordu. ekimelerinin sebebi olarak sylenen Mstekfi'nin ba-
bas (Hkim Biemrillh Ebu'l-Abbas) nce olu (Mstemsik Billh
Muhammed) i veliaht eylemiken Muhammed, onun salnda lm-
t. Muhammed'in olu (brahim) i Halifelie uygundur sanarak veli-
aht eylemiti. brahim ise gvercin uurmak, horoz ve ko dtr-
mek gibi arball gideren oyunlara dknd. Aa kimselerle
dp kalkard. lnce Hkim olu Mstekfi Halifelik makamna
gemiti. brahim ise amcas Mstekfi ile Melik Nasr'm arasn ko-
vuculukla bozmu, Nasr' kukulara drmt. Nasr, bu yz-
den Mstekfi'yi Said'e srmt. Mstekfi, Said'de iken olu Ah-
med'i veliaht eyledikten sonra yediyzkrk senesi aban aynda ln-
ce, vasiyeti gerei Ahmed'e biat olunmak lzmgelirken Melik- Nasr,
onun vasiyetine uymayp brahim'i getirtip, ona (Vask Billh bra-
him) lakabyla biat eyledi. Msr bakads (Cemaat olu Ebu Amr
zzettin) de Ahmed, babas saken veliaht edildiinden brahim'in
adna hutbe okunmasn uygun bulmad. Sonunda ikisinin de hutbe-
lerde adlar anlmak zere karar verildi. Yalnz Sultan Nairin ad
anlmakla yetinilerek Abbas Halifesi'nin ad hutbelerde gemez oldu.
Sonra Melik Nasr, piman oldu. lmnden nceki hastalmda
brahim'in durumunu bozarak Ahmedin Halifelik makamna getiril-
mesini vasiyet eyledi. Yediyzkrkbir senesinde lp olu (Mansur Ebu
Bekir) saltanat tahtna kt. O yln Zilhicce aynn onbirinci perem-
be gn zel bir meclis toplad. brahim ve Ahmedi artt. Halifelie
lyk olan kimdir? diye sordu. bni Cemaa da, Kus ehrinde len
Halife Mstekfi, Halifelii olu Ahmed'e vasiyet edip, orada diller-
den krk kiiyi de ahit gstermi olduu; Kus'daki vekilince sabit
olduktan sonra, bence de sabittir. deyince Sultan Mansur, hemen
brahim'i indirerek Ahmed'e biat eder etmez, bilginler ve komutanlar
da biat ettiler. Dedesinin lkabn ona verdiler. Kendisine (Hkim Bi-
emrillh Ahmed) dediler. Ondan sonra bu unvan ile hutbelerde anlr
oldu. Abbasi Halifeliini merasimi terkedilmiken bylece yeniden
canlandrld.
Kalavun olu Sultan Nasr akll ve tedbirli olup gzel eserler b-
rakmt. Hayr eserleri oktur. Saltanat sresi krk senedir. Ondan
sonra sekiz olu srayla tahta kmlarsa da, onlarn zamanlarnda
Msr'n durumu karmtr.
Eyybouliar'ndan Hama emri olan (Melik Efdal Muhammed
bin el-Meliki-Meyyed Ebui-B'ia) yediyzk kiki senesinde Hama
emirliinden alnarak yerine babasnn klelerinden Seyfeddin atan-
d. Evlddan evlda miras olarak gelen sekin emirlik Hama'nm by-
lece ayrcal kaldrlm oldu. Melik Efdal, bu ekilde grevinden
alnm olarak am'da yayorken, o sene iinde ld. Eyyboullar'-
nm sona kalan bu kolu da snd.
Buhara bilginlerinden ve Hanef hukukularnn en byklerin-
den (Sadru'-era) diye tandan (Mes'ud olu mam Ubeydullah)
yediyzkrkyedi senesinde lmszlk lkesine gt. Kelm ve fkh
usul ilminde ok byk bir bilgindi. Horasan ve Irak'da ve baka s-
lm ehirlerinin ounda E'ariyye kitaplar yaylm ve E'ar Mez-
hebi genilemiken, Matrdi Mezhebi btn btn terkedilme duru-
muna yaklat bir srada Douda (Sadr'-era) kp, Mtrid
Mezhebi'ni canlandrmtr. Bu iki mezhep arasndaki anlamazlk-
larn en nemlisi ihtiyar iler konusuydu. Sadr'r-era, Tavzih
adl kitabnda nl drt nsz ile cz' irade konusunu pek gzel
aklam... Bu konuda Matrdi Mezhebi'nin en doru olduunu ka-
ntlamtr (Allah rahmet eylesin).
Yediyzellibir senesinde Hanbel bilginlerinin nllerinden Kay-
yim olu emseddin ve zamann stn bilginlerinden Mevakf ve ba-
ka eserler sahibi nl (Kad Azdu'd-Din Abdurrahman) ldler.
11)12
Yediyzelli senesinde Abbasi Halifesi (Hkim Biemrillh Ah-
med) Msr'da ld. Yerine kardei ve veliaht olan (Mstekfi olu
Mutazd Billh Ebu'l-Feth) Halifelik tahtna oturdu.
Yine o sene am bakads olan nl (eyh Takyyuddin Subki)
ld.
Yediyzaltnibir senesinde Munii-Lebb sahibi Cemalddin
Abdullah ld.
Yediyzaltm senesi Cemaziyelevvei a3*mda Halife Mutazd
lmsz leme gitti. Olu ve veliaht olan (Mtevekkil Alellh Ebu
Abdullah) Halifelik tahtna oturdu.
Yediyzaltmbe sonlarnda zamann nl bilginlerinden (Kut-
buddin Mahmud Razi) am'da lmtr. arat zerine muhake-
meler yazm ve Matali ve emsiyeyi aklayp geniletmitir.
Yediyzyetmidrt senesinde nl tarihi (bn-i Kesir) ve yedi-
yzseksenbe senesinde (eyh Ekmelddin) sonsuzluk lkesine g-
mtr.
a m, M s r v a Ga r b i n D u r u mi a r
Endls yakasndaki islm melikleri arasna fitne ve ayrlklar
derek birbiriyle uramakta idiler. Hristiyan hkmdarlarna ye-
nilerek ellerindeki slm lkelerinin ounu ellerinden karmlard.
Endls'n bakenti olan Kurtuba da mutaassp spanya Hristiyan-
lar eline geip, Mslmanlar Grnata ehrini baehir edinerek bura-
sn bayndr bir duruma getirdilerse de, aralarnda fitne ve ayrlklar
srdnden hkmetleri gnden gne zayflamaktayd.
Oraya yardm edebecek olan Fas ve Merake'de hkm sren
(Mernoullar) Devleti de d halinde ve kark bir durumdayd.
Fars ve Merak e ile Tunus arasnda halen Cezayir denilen eyalet ki, o
zaman bir sekin emirlik olup, burada (Abdlvdoullar) denilen Tel-
misan beyleri, bamsz olarak hkm srmekteydiler. Mernoullar,
bu beylii yoketmek iin Telmisan' sktryorlard. Tunus'da hkm
sren (Haf soullar) arasna da fitne ve ayrlklar girip ikiye ayrlarak
birbiri aleyhine asker sevkederek; sanki devletlerini ykmaya al-
yorlard. Msr ise o zaman pek kark bir hle gelmiti.
Msr Sultan olan (Kalavun olu Nasr) yediyzkrkbir senesinde
lp olu ve yerine geecek olan (Melik Mansur Seyfeddin Ebu Bekir)
ksa bir sre Msr tahtnda kaldktan sonra asker Atabey'i Ksn
Bey ile aralarnda geen soukluk yznden yediyzkrkiki senesin-
de indirilip yerine yedi yandaki kardei (Melik Eref Aladdin) tah-
ta karld. Haleb'de bulunan Tatemir Bey Ksn'a kar bulundu-
undan Ksn, onun zerine asker srmekle, o da Haleb'den Anado-
lu'ya kaarak, lhanl Devleti'nin Anadolu valisi olan Ertena Bey'e
snd. Ksn ise dier beylerden bazlarn idam etmek niyetinde bu-
AM, MISIR V GARBIN DURUMLARI 1013
lunduundan onlar, daha evvel davranp Ksn'u tutup hapsettiler
ve Melik Erefi indirerek yerine kardei (Nasr olu Melik Nasr aha-
beddin Ahmed) i tahta kardlar. am Bakads iken daha nce M-
sr'a gtrlm olan Takiyddin ubk de bu yeni hkmdar ile ha-
life arasnda biat merasimini yerine getirdi. Sonra Klemenler, yine
isyan ile yediyzkrk senesinde Nasr ahabeddin'i indirip ldrd-
ler. Kardei (Melik Salih madddin smail) e biat eylediler.
Yediyzkrkalt senesinde Melik Salih, lnce yerine kardei (Me-
lik Kmil Zeyneddin) geti. Fakat zlim ve elenceye dkn bir
adamd. Yine bir fitne kt. Melik Kmil indirildi. Yerine kardei
Nasr olu Melik Muzaffer Zeyneddin) geirildi. O da oyun ve elen-
ce ile megul oldu. Gvercin beslemek merakna dt. Komutanlar
srar ederek onun sevgili gvercinlerini boazlattklarndan Onlarn
yerine ben de sizi boazlarm diye komutanlara haber gnderince ko-
mutanlar, onu indirmek iin toplandklar zaman savunmaya kalk-
arak yaplan arpmada ldrld. Yerine kardei (Nasr olu Me-
lik Nasr Hasan) yediyzkrksekiz senesinde tahta karld. Yediyz-
elliiki senesinde o da indirildi. Yerine kardei (Nasr olu Mek Sa-
lih Salhaddin) tahta karld. yl geince o da indirilerek yerine
tekrar (Melik Nasr Hasan) tahta karld.
Devlet ileri ise Atabey olan ve Byk Komutan sanm alan
eyhu'nun elindeydi. O da (Sargtm) adl komutanla ibirlii yapa-
rak, ikisi de halkn bavurduu kimseler oldular.
Yediyzellialt senesinde eyhu, byk bir tekke, cami ve medre-
se yaptrmaya balam ve bir sene iinde bitirmiti. Bu medreseye
drt mezhepten birer mderris/profesr atad. Hads ve kraat iin
bakaca muallimler/retmen tyin eyledi. Hanef mderrisi, Hida-
ye kitabn aklayp geniletmi olan (eyh Ekmelddin) idi. lene-
dek yirmisekiz sene bu medresede clers vermitir.
Yediyzellisekiz senesinde eyhu'yu divanda iken Melik Nasr'n
klelerinden biri klla vurup yaralamakla sarayna gtrld. Nasr,
bu hususta haberim yoktur diye yemin ederek gvence verdi. O k-
leyi ldrtt. eyhu da yaradan ld. Onun zamannda Sultan Na-
sr Hasan'n etkinlii yoktu. Onun lmesinden sonra Nasr Hasan, fr-
sat drp Sargtm! da ldrerek ilerinde bana buyruk oldu. -
te onun zamannda Sultan Orhan lerek, yerine olu Murad Hd-
vendigr tahta kmtr.
Sonra Melik Nasr Hasan, kendi klelerinden Yelboa adl Bey'e
kzarak onu ldrmek iin birka kiiyle zerine varnca Yelboa, n-
ceden haber ald iin kendini savundu. Nasr Hasan! tutup ldrd.
Yerine kardeiolu (Muzaffer olu Melik Mansur Muhammed) i ye-
diyzltmiki senesi iinde tahta kard. Melik Mansur, ondrt ya-
nda bir genti. Yelboa, devlet ilerini eline ald. ki sene sonra
Mansur'u indirdi. Yerine amcasou (aban olu Melik Eref) i ge-
irdi. Yediyzyetmi senesinde Melik Eref'in emriyle erifleri halk-
tan ayrmak iin yeil sark sarmak deti kondu. Dier slm lkeleri
de bu dete uydu. Her i, Yelboa'nn elinde idi. Melik Eref de salta-
nat adndan baka bir ey yoktu. Sonra Melik Eref, kuvvet kazana-
rak yediyzyetmibe senesinde Yelboa'y yakalamak iin bir blk
klemenlerini onun zerine yollad. Yelboa, savunmaya geerek M-
sr iinde vurutular. Yelboa, yenilince kendisini Nil nehrine atarak
boulunca Melik Eref, hkmetinde bana buyruk olmutur. am
valisi Mencik Bey'i Msr'a arp, onu Atabey yaparak devlet ileri-
ni ona brakarak vaktini ho geirmitir.
Zl k a d i r ou l l a r ' n n i l k Za ma n l a n
Trkmen airetlerinden (Zlkadriye) aireti, yiitlii ile bilinen
bir taife idi. Mara, Hsn- Mansur, Malatya, Harput ve Antep yre-
sinde konar-ger idiler. Bakanlar olan (Zlkadir olu Karaca olu
Zeyneddin Karaca) yiit bir adamd. Msr ve am komutanlaryla se-
ferlere giderdi. Kendisinden pek ok kahramanlklar grlrd. Ai-
reti halk da kendisini ok severdi. Ermenistan'a aknlar ederek ald-
ganimetleri silh arkadalarma dattndan banda epey kalaba-
lk toplanm, baz ehirleri elde etmiti. Haleb valisi, onun an ve h-
retini ekemez olmutu. Yediyzkrkbe senesinde oka askerle ze-
rine yrynce Karaca, bozguna urayarak Dldl dana snd.
Dldl da, Gvur dann Mara tarafndaki ucunda iki ksma
ayrlm bir da idi. Ceyhan nehri, Mara yaknndan geerek bu iki
ksmn arasndan ukurova'ya iner. Bu dalar, pek sarp ol-
duundan Karaca, arln burada saklad. Arka arkaya saldrlar
ile Haleb ordusunu vurup datt. Byk zararlara uratt. Bylece
pek ok n kazand. Msr sultan tarafndan Haleb valisinin hareketi
knand. Karaca hakknda gnl alc bir tavr taknld. Karaca ise
mard. evreye sarkntlk etmeye balad. (Melik Kahir) sanm ta-
knd. Bana buyruk oldu. Yediyzkrksekiz senesinde Sis Tekfuru'-
nun askerini bozup byk zararlara uratt. Sis'ten Msr Sultan'na
verilegelen verginin kendisine verilmesini yediyzkrkdokuz senesin-
de Sis Tekfuru'na emretti.
Yediyzellidrt senesinde am beylerbeyisi, oka askerle Karaca
zerine gitti. Yaplan savata stn geldi. Karaca, Sivas'a katysa da
Ertena Bey onu tuttu. Msr'a gnderdi. Msr Sultan da onu ldre-
rek benzerlerine ibret gsterdi. Sonra Karacamn olu Halil Bey onun
yerine geti. Msr Sultan'na itaatini arzederek babasnn makamn-
da brakld. Epey zaman Mara hkmetinde kalm ve Malatya ve
Harput memleketlerine de sahip olmu ve sonunda Msrllara kar
karak beyliinde bana buyruk olmutur. Epey zaman Mara ve El-
bistan hkimleri olan Zlkadriye Beyleri'nin birincisi (Zeyneddin Ka-
raca) ise de Beyliin temellerini atarak bamsz bir Beylik durumu-
na getiren olu Halil Bey'dir.
SS TEKFURLUU'NUN K
S i s T e k f u r i u u n u n k
Yediyzaltmbir senesinde Haleb valisi, Sis Tekfurluu zerine
yrd. Adana ve Tarsus ehirlerini ele geirdi, ikisine de komutan-
lardan birer Mutasarrf atand. Yediyzyetmialt senesinde Melik E-
ref'in emriyle Haleb valisi, Sis ehrini iki ay kadar kuatp, Ermeni-
lerin zahireleri tkenmekle Tekfur ve komutanlar, onun hkmne
raz olarak kp kal'ay teslim ettiklerinde Haleb valisi, onlar Msr'a
gnderdi. Msr askeri, Sis ehrini ve karasn ele geirdiler. Bu fetih-
ler zerine Msr'da enlik edildi. Ondan sonra Ermeniler, tebaa olup
boyun ediler.
Bu kck Ermeni hkmeti aradan kalknca Msr klemen-
leri, Tarsus kysndan Frat vadisine kadar hep Trkmenler ile bo-
umak zorunda kalmlardr. Gerekten Msr saltanat, o zaman
slm devletlerinin en kuvvetlisiydi. Klemenler dahi o devrin birinci
svarisi idiler. Trkmenler ise ayr ayr beylikler olup, bir hkmet
altnda deil idiler. Fakat ukurova'nn etrafndaki sarp dalarda K-
lemenlerin atlar iiemeyip oralarda zorlu Trkmenler ile uramak
gt. Oysa ok gemeden Msr'n durumu karmtr.
M a r a ' d a Zl ka d r i y e , A d a n a 'd a Ra ma za n ou l l a r ,
M s r ' d a e r ke s i e r D e v l e t l e r i n i n D ou u
Msr Sultan olan Melik Eref, yediyzyetmisekiz senesinde hac
iin Msr'dan kp giderken, yolda zorbalar onu ldrdler. Yerine
sekiz yandaki olu Mansur'u tahta kardlar. Tatemir adl Bey
Atabey oldu. Sonra komutanlar birbirine dp, aralarnda atma
kt. Atabeylik, birka adamn eline geti.
Karaca olu Halil Bey ise Mara ve evresinde hkm srmekte
ve kuvvet kazanarak Msrllara kar bamszln iln ettii sra-
da, yani yediyzseksen senesinde Trkmen beylerinden Ramazan o-
lu Ahmed Bey de ukurova'ya inerek Adana'y ele geirerek bamsz
bir hkmet kurdu.
Sultan Mansur da yediyzseksen senesinde ld. Yerine karde-
i Melik Salih Zeyneddin tahta karld. te Msr'da Trk Klemen-
lerinden kan Sultanlarn sonu budur. nk kk olmakla ko-
mutanlardan (Berkuk) Atabeyi olmutu. Devlet ileri bozulunca, ko-
mutanlar toplandlar, Hkmetin kudretli birine verilmesi gerekir
diyerek, yediyzseksendrt senesinde Melik Salih'i indirip, Berkuk'u
(Melik Zahir Berkuk) san ile Msr tahtna kardlar.
Berkuk, aslen erke idi. O zaman Msr'da erke kleleri ise o-
aldndan, ondan sonra Msr'da Sultan olan komutanlar, hep er-
1015
kelerdendir. Ksaca Trk Klemenlerinin devri bitip, erke Kle-
menlerinin devri balamtr.
Yediyzseksenbe senesinde Berkuk'u ldrmek iin Halife M-
tevekkil'in baz komutanlarla uyutuu haber alnnca Sultan Ber-
klik, hemen Mtevekkili indirip, kal'ada hapsetti. (brahim olu V-
sk Billh mer) e biat olundu. Vask yediyzseksensekiz senesinde
lnce, kardei (Mstasm Billh) a biat klnd. Sonra Sultan Ber-
kuk, ettiine piman olarak yediyzdoksanbir senesinde Mustasm'
Haleb valisi Yelboa isyan ederek Msr zerine getirdi. O srada
Haleb valisi Yelboa isyan ederek Msr zerine yrd ve Msr ko-
mutanlar ile anlamas olduundan Berkuk duramayp kanca tu-
tulup kaleye kapatld. Melik Mansur tahta yeniden karld ise de,
ok gemeden komutanlarn anlamazl sebebiyle Mansur, yine in-
dirilerek Berkuk, ikinci defa tahta geti.
r a n ' n K a r k D u r u mu v e Bu r h a n e d d i n H k me t i
lhan Ebu Said Bahadr yediyzotuzalt senesinde ld. Sultani-
ye ehrinde gmld. Akll, adaletli ve dindar bir padiaht. Yerine
Tli torunlarndan Arpa Han, lhanl tahtna geti. Fakat zaman
uzun srmedi. Diyarbekir hkmdar Ali ah ile yaplan savata tu-
tulup ldrld. Yerine (Aydo Han olu Musa Han) ve bir sene son-
ra Hlgu torunlarndan Mehmed Han tahta karld. ki sene hk-
met eyledikten sonra Sleyman, Cihan Timur ve Nuirevan adl han-
lar, birkaar ay tahtda kaldlar. Fakat bunlar da saltanat adndan
baka bir ey deildiler. Devlet ileri hep komutanlarn ellerindeydi.
Sonra lhanl Devleti, btn btn kt. Horasan, Faris, Acem ve
Arab Irak'nda bamsz beylikler kt. Anadolu gibi ran dahi k-
k kk beyliklere ayrlarak karmakark oldu.
Ebu Said'in lm zerine Halasolu ve Emr oban'n damad
olan (eyh Hasan Kebr Celyir) kp devleti ele geirdi. Fakat Ana-
dolu valisiyken Msr'a kaan (Emr oban olu Emr. Timurta) l-
drlnce olu (eyh Hasan Sagr) ki Anadolu'da saklanmt. Ebu
Said lnce meydana kp dedesi oban'n ballarndan birok halk,
onun bana toplanmakla Azerbaycan zerine yrd. Yediyzotuz-
yedi senesinde yaplan Nehcivan savanda (Hasan Kebr) e stn gel-
di. Azerbaycan'a girdi. Hasan Kebr de Badad ve evresi ile yetindi.
Emr Timurta'dan sonra Anadolu valisi olan Ertena Bey balan-
gta Hasan Sagr'e boyun emise de sonra Msr Sultan olan Melik
Nasr'a itaat eylediinden Hasan Sagr, ordusu ile onun zerine yr-
d. Fakat karlamada bozuldu, birok komutanlar tutsak oldu. Er-
tena Bey, ok n kazand. Yediyzelli senesinde Ertena Bey ln-
ce hkmeti sarsnt geirmise de, yerine geen olu Mehmed Bey,
Msr Sultan tarafndan korunmutur.
OBANOULLARI'NIN K
1017
Yediyzaltm senesinde Mehmed Bey ld. Yerine geen olu
Aladdin Bey kkt. Kad Bhaneddin ona Atabey oldu. Aladdin'-
in anas Sli ile evlendi. Devleti eline ald. Yediyzsekseniki senesin-
de Aladdin, ocuk brakmadan ld. Hkmeti Erzincan Bey'i ve Er-
tena Bey'in kardeiolu Thirddin Bey'e kalmsa da halkn birle-
mesiyle Burhaneddin tahta karlarak, kad iken Sultan olmutur.
ob a n ou l l a r 'n n k v e e y h
E b u s h a k'm Or t a y a k
obanoullarndan Hasan Sagr yediyzkrkdrt senesinde ld.
Yerine kardei (Timurta olu Melik Eref) geti. Bu Melik Eref pek
zlimdi. Azerbaycan halk, fakir leti... ou evreye gt. Bu sra-
da nl (Sadreddin Safev) Geyln'a ve (Kad Muhiddin Brdai) K-
rm'a g ettiler.
Muhiddin Brdai, ok ak konuan bir vaizdi. Bahesaray'da
un yayld. Bir gn Det-i Kpak han olan Cn Bey onun vaznda
bulundu. Muhiddin Brdai, Melik Erefin zulmlerini sayd. O kadar
etkili szler syledi ki, Han ve cemaat alatar. Sonra Han'a dne-
rek, Siz bunun ktlklerini Muhammed (sa.v.) mmeti zerinden
kaldrmaya gcnz yeterken seyirci kalrsanz, hirette cevab vere-
mezsiniz dedi.
Cn Bey Han, hemen o toplantda Azerbaycan zerine yrme-
ye karar verdi. Hemen askerini toplad. Dastan zerinden geerek
Azerbaycan' ele geirdi. Melik Eref kat. Tutulup ldrld. Kesik
ba meclis kapsna asld. Emr oban soyunun ad san silindi.
Cn Bey, Azerbaycan' olu Brdi Bey'e verdi. Kendisi Krm'a
dnd. ok zaman gemedi. ld. Brdi Bey (Ahi Han) Tebriz'de ye-
rine Kaymakam brakt. Kendisi Krm'a gitti. Ahi Han pek zlimdi.
Azerbaycan halk yine zulm iinde kald.
O zaman (Emr eyh Ebu shak) dahi Faris lkesinde kuvvetli
bir devlet kurmutu. lhanl Devleti tarafndan iraz'da hkmdar
arazilerinin bakan olan eref eddin ba kaldrmt. Ebu Said lnce.
lhanl tahtna kan Arpa Han tarafndan ldrlmt. Yerine olu
(Emr Mesud) geti. O da yediyzkrk senesinde oban olu Basti
Han tarafndan ldrld. (Mesud olu Ebu shak) ortaya kt.
(Basti Han) iraz'dan kovdu. Hkmeti ele geirdi. yi huylu, ae-
sine dkn ve bilgin sever idi. (Kad Add) Mevakf kitabm ve
(Fadl mil) kanun klliyatnn aklanmasn onun adna yazm-
lardr. Hkmeti yediyzellisekiz senesine kadar uzad. Ondan sonra
Faris lkesi Muzaferoullar'nm eline geti.
1018
M u z a f f e r o u i l a r
lhanl komutanlarndan Muzaffer oullarnn byk dedeleri
Arapt. Horasan'n fethinde gelen Mslmanlarla beraber gelmiti.
Torunlar iraz'da yerlemiler ve sonra saltanat srmlerdir. Bun-
lardan ilknce Sultan olan (Mbarizddin Mehmed) idi. Babas (Emr
Muzaffer) in ocakl olan Mibed ehrinde bir sre kaldktan soma
ynetimine Yezd eyaleti verilmiti. Bu vilyetin alnmasnda yararlk
gstermiti. Giderek sn artt. Btn Faris, Kirman ve Acem Irak
lkelerini ele geirdi. Yediyzaltm senesinde Sultan oldu. Adna hut-
be okudu. ok kan dkcyd. Kk su ileyenleri ldrrd. San-
ki bu ekilde dinin emirlerini yerine getiriyordu. Oysa bunda ok a-
r gidiyordu. ocuklarna ve adamlarna bile acmazd. Bu yzden
ailesinden olanlar, canlarn kurtarmak iin sfahan ehrinde anlaa-
rak zerine saldrdlar... Tutup hapsetter. Gzlerine mil ektiler. Ye-
rine byk olu (ah c) geti.
Mbarizddin, htisap Nazr/Belediye Reisi gibi halkn durumu-
nu aratrmaya ok dkn olduundan, zamann ince dnceli kii-
leri onu Muhtesip/Belediye Bakan diye lkaplandrmlard. Hoca
Hafz irz'nin Muhtesipten ikyet yollu syledii beyitler hep ona
att talardr.
ah c ise bilgin ve faziletli bir padiaht. limlerin ounu Ka-
d Add'dan okumutu. Arapa, Farsa gzel iirleri vardr. Zamann
bilginleri, onun meclisine giderler sohbetinden yararlanrlard. Bu-
nunla beraber alak gnllyd. Sava alannda yiitlii ve direnii
tamd. Kardei ve kardeioullar ile aralarnda ok savalar oldu...
Hepsinden yenmi olarak kt. Yediyzseksenalt senesinde ld. Olu
ve veliaht olan (Sultan Zeynelbidn) raz tahtna kt. Fakat bir
sre sonra Timurlenk'in adamlar, onu tutup gzlerine mil ektiler.
Yerine (Mbarz'd-Dn olu Muzaffer olu ah Mansur) geti. Ti-
murlenk ile sava aada anlatlacaktr.
e y h By k H a s a n 'm S on u
eyh Byk Hasan Celyir, yirmi sene Arap Irak'nda hkm
srd. Onun zamannda Kfe ehri harap oldu. Halk evreye dald.
Kendisi yediyzelliyedi senesinde ld. Yerine en ergin olu veys
Han geti. Devletine gzel bir dzen verdi. Kuvvetlendi. Dmanlar-
na stn geldi. Asker gnderip Ahi Han' ldrd. Azerbaycan' ele
geirdi. lkesini geniletti. hreti artt. Yediyzaltmalt senesinde
ld. Yerine geen olu Hseyin Han da ahlk gzel ve iyi huylu idi.
Fakat btn ileri (Emr Buka) ya brakp, kendisi zevk ve safya dal-
d... ah c, ona stn gelerek Tebriz'e kadar geldi.
MUKAD HDVENDtGRTN ZAMANI
1019
Hseyin Han, epey sre o ekilde hkm srdkten sonra karde-
i (veys Han olu Sultan Ahmed) haksz olarak onu ldrd. Yeri-
ne geti. Daha sonra Det-i Kpak'tan yzbin kadar Tatar kp ir-
van geitinden geerek Azerbaycan'a geldiler... ekirge gibi evreye
yayldlar. Tebrize kadar geldiler. Etmedikleri zulm ve saldr kalma-
d. Sonra Yediyzyetmisekiz senesinde Timurlenk gelip Azerbaycan'
ele geirdi. (veys olu Sultan Ahmed) Badad'a ekildi. Arap Irak
Ue yetinmek zorunda kald. Sonra Timur gelip Badad' da elinden
almtr.
ran'n karmakark bir durum ald srada, Maverannehir'in
durumu da bozulmutu. O zaman cihangirlikle ortaya atlan nl Ti-
murlenk, ite bu karklklardan yararlanmaktayd.
M u r a d H d v e n d i g r ' n Za ma n
Dou ve Bat'nn durumu, karkt. ntizam ve adalet ancak Sul-
tan Orhan'n devletinde grlyordu. Geri olu ve Rumeli ftihi olan
Sleyman Paa'nm ve sonradan kendisinin lmeleri fetihlere ara ver-
mise de, dzen verdii kuvvetli devlet ve tertip eyledii dzenli as-
kerlere vris olan ikinci olu Hdvendigr/Birinci Sultan Murad
yediyzaltmbir senesinde tahta kt. Byk fetihlerde bulundu.
A n ka r a 'n n A l n
Rumeli, bsbtn Osmanl eline girmekteyken Sleyman Paa-
nn lmesiyle fetihler duraklamt. Gelibolu gibi baz nemli yerler
Rumlarn elinde kald. Yeniden alnmak durumun gerei grlmt.
Hdvendigr tahta kar kmaz Rumeli tarafna nem vermi, he-
men o tarafa yrmt.
Oysa Konya'da hutbe okutup, para bastrp hkm srerek Sel-
uklu Sultan makamna gemek iddiasnda bulunan (Karamano-
lu), Osmanoullar'nn akllara hayret verecek surette kendini gste-
ren ilerleyi ve fetihlerine hasetle bakyordu. Sleyman Paa'nm ve
arkasndan Sultan Osman'n lmelerini frsat bildi. Anadolu'da ba-
mszca hkm sren Trkmen Beyleri, Varsak ve Turgut gibi b-
yk airet aalar ve zorbalardan olup Ankara'y ele geiren ve (Ahi-
ler) denen Trkmenlerle birleerek ve Rumeli'deki Hristiyan krallar
ile haberleerek hemen znik ile Bursa'y almak zere Osmanl mem-
leketlerine doru yrd. Birok blc kimselerin de Ankara'da top-
lanmaya baladklar Hdvendigr Hazretleri'nin kulana gitti. Bil-
gin ve komutanlar toplad. Fetva isteyip dant. Allah yolunda ga-
z ve cihad zere bulunan Mslmanlar aleyhine, din dmanlar ile
birleerek slm ehirlerine saldran blcler zerine sefer etmek din-
ce uygundur diye fakih/slm hukukular fetva/izin verdiler. Ko-
mutanlarn da, Bu bir araya gelmi ikiyzllerin yok edilmeleri nce-
likle yaplmas gereken bir itir demeleriyle Hdvendigr Hazretle-
ri Bursa'ya dnd. Hemen yirmibin sekin Osmanl yiitleriyle Anka-
ra zerine yrd. Osmanl aleyhine birlemi olanlardan orada bu-
lunan ncleri vurup yok ederek (Kal'at's-Selsil) diye bilinen An-
kara kalesini yediyzaltmiki senesi iinde kuatp zorlad. Ahiler
kar koymakta baarsz olduklarn grnce boyun ediler. Kaleyi
vererek Osmanllara kartlar.
Hal ve zamann gerei bu ibret dersi Karamanolu ile kafadarla-
rna yeter grlerek Hdvendigr Hazretleri Ankara'ya vali atad.
Savunma ihtiyalarn tamamlad. Bursa'ya dnd. Yediyzaltm
senesi bahar mevsiminde byk bir ordu ile Rumeli'ye geti.
K a r a H a l i l 'i n K a d a s ke r v e a h i n P a a 'mn
Be y l e r b e y i Ol ma s
O zamana kadar Osmanl Devleti'nde kadasker yoktu. Bakent
kads ordu ile giderdi. Asker snflar ise oald. Ordunun din ileri
artt. Bu srada Bursa kads (Candarl Kara Halil) kadasker yapld
Sultan Osman zamannda olu Orhan Bey ve onun zamannda o-
lu Sleyman Paa, bakomutanlk grevinde bulundurulmulard. H-
dvendigr'm Bayezid Bey, Yakup elebi ve Savc Bey adl ehzadele-
ri varsa da henz bakomutan olacak yata deillerdi. Ordu ise ok
bymt. Rumeli yakasna geileceinden, Hdvendigr Hazretle-
ri babasnn azatls ve kendisinin kklnden beri lalas olan a-
hin Beyi Beylerbeyi yapt. Bu sefer Rumeli'ye geirilecek askerlerin
nakli iin lzmgelen gemiler ve mhimmat, onun balatmasiyle ha-
zrlanmtr.
Ru me l i 'd e A l n a n Y e r l e r
Hdvendigr Hazretleri Rumeli yakasna geince nce kardei
Sleyman Paa'mn trbesini ziyaret etti. Onun ruhaniyeti aracly-
la Allah'dan yardm istedi. Trbesi yaknnda bir cami, imaret ve han
yapmna balam ve onlara pek ok vakflar balamtr.
Baz tarih kitaplarnda yazldna gre Gelibolu'da toplanan Rum-
lar, bu kere savunmaya kalktlar. Hdvendigr Gazi, orduyu onla-
rn zerine srd. Onlar darmadank etti. Kimini ldrd, kimini
tutsak etti. Bylece dn yolunun gvenliini salad. Bunun zeri-
ne Gelibolu yaknndaki Batnos adl kale muhafzlar aman isteyerek
kaleyi teslim ettiler. Can ve mallarn kurtardlar. nk Osmanl-
lar, zorla girdikleri kale halkn tutsak ve mallarn ganimet olarak
alrlard. Fakat aman isteyenleri ho tutarlard.
RUMEL'DE ALNAN YERLER 1021
Sonra Hdvendigr Gazi, ordu ile orlu zerine yrd. orlu
muhafz, kar koymaya kalkt. Osmanl yiitleri zorla kaleye gire-
rek birok kan dkld. ocuk ve kadnlar tutsak edilip, mallar ya-
maland. orlu kalesinin kalmasna lzum grlmedi. Ykld. Yak-
nnda bulunan Meselli kalesi muhafz aman isteyerek kaleyi teslim
etti. Kendisinin ve hemerilerinin can ve mallarn kurtard. Bergus
Lleburgaz halk kat. Memleketi boaltm olduklarndan Bergus
kalesi ykld.
Sleyman Paa'nm lmesinden beri Rumeli'deki slm ordusu
zerinde bakomutan yoktu. Fakat Malkara'da (Hac lbey) psala'da
(Evrenos Bey) bulunuyordu. Bu iki naml gazinin heybetleri dman-
larn kalblerinde o kadar yer etmiti ki, dmanlar slm ordusuna
saldrmaktan korkar ve ekinirlerdi. Hdvendigr, henz Bursa'da
iken (Hac lbey) i Meri nehri kenarnda olan (Boaz) adl kaleyi
alp, iinde yerleerek evreye akn etmekteydi.
Bu srada bir gece Dimetoka Tekfur'u, slm ordusunu basmak
zere kalesinden kt. Hac lbeyi de akma gitmiti. Birbirleriyle
karlatlar. arpmaya baladlar. Hac lbey stn geldi. Tekfur'u
birok adamlaryla beraber tutsak etti. Onlar Dimetoka kalesi n-
ne gtrnce Tekfur'un oluk ocuuna rknt geldi. Hemen kale-
yi teslim ettiler. Hac lbey, birok ganimetlerin sunulmasiyle bu ba-
arsn padiaha arzettii srada ordu, orlu zerine yrmekteydi.
Evrenos Bey, bu srada Kean kalesini alm, padiaha lyk he-
diyelerle Sultann huzuruna varmt. Hac lbey de ana orduya Ber-
gus'da ulat. Hdvendigr Hazretleri, bu iki gazinin hizmetlerini
takdir etti. kisinin de gnln ho etti. Onlarla Edirne'nin alnmas
hakknda karlkl konutu.
Verilen karar zere Lala ahin Paa, ordunun bir ksmyla Edir-
ne zerine yrd. Hdvendigr Hazretleri de arkasndan harekete
geerek Babaeski'yi kuatt. Edirne Tekfur'u (Andorya) ahin Paa'-
y Sazldere'de karlad. Byk bir sava yaptktan sonra bozuldu.
Edirne kalesine kapand. O srada Babaeski kalesi alnmt. Hdven-
digr Gazi de ana ordu ile Edirne zerine yrd.
Andorya, kar koyamayacan anlad. Meri nehrinin takn za-
man olduundan hemen oluk ocuunu ve mallarn yanma alarak
gemiyle Aynos'a inip, oradan Srbistan'a kat. Edirne halk Tekfur'-
un katn haber alnca aman dileyerek Edirne kalesini teslim etti-
ler.
Edirne'nin alnmasndan sonra Hdvendigr Gazi, Rumeli Bey-
ler beyisi olan Lala ahin Paa'y Edirne'nin korunmas ve kuzeydeki
ehirlerin alnmasyla, Evrenos Beyi ise Rumeli'nin gney ehirlerini
elde etmekle grevlendirdi. Kendisi Dimetoka'ya gitti. Orada ordugh
kurdu. nk Edirne, o zaman o kadar bayndr deildi. Dimetoka'-
mn havas da shhatine uygundu.
Evrenos Bey, Gmlcine'yi ve Vardar Yenicesini ald. ahin Pa-
sa Zara vilyetini elde ederek ellerine pekok esir geti. Dimetoka'ya
sgelerek padiaha bunlar sununca Sultanin iltifatn kazandlar.
1022 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (CU 2)
Be t e Bi r Us u l n n K on ma s
Bu srada Karaman bilginlerinden (Kara Rstem) ciliad ve gaz
niyetiyle Anadolu'ya gelc. (ard ki pek ok esirier alnp satlmakta.
Fakat din olan bete bitleri alnmyor. Hemen Kaaasker Kara Ha-
lil'e gidip Ganimet mallarnn bete biri alnmak dinden olduunu
bilirsiniz. Niin Padiah'a arzetmiyorsunuz? dedi. O da arzedince Ma-
dem ki dindendir alnsn diye emir verdi. Gereince esirlerden bete
bir alnmaya karar verildi, iin idaresi de Kara Rstem'e brakld.
Hdvendigr Hazretleri, Lala ahin Paa'y Filibe'nin fethine ve Ha-
c ibey ile Evrenos Bey'i vilyet amak zere birer tarafa gnderdi.
Kendileri Kadasker Kara Halil ile birlikte Gelibolu geidinden Bur-
sa'ya dnd. Kara Rstem, Gelibolu'da kald. Yediyzaltmdrt se-
nesinden balayarak Gelibolu'dan Anadolu'ya geirilen ganimetlerin
bete birini almaya balad.
Be esirden biri hazine iin almyordu. Tam be olmayanlardan
da bedelinin alnmas gerektiinden esirlere yzyirmier ake takdir
olunarak her esirden Penik/Bete Bir adyla yirmibe ake almr oldu.
Penik olanlar, Trke renmek zere Mslmanlarn hizmetleri-
ne verilir ve sonra devirilip, Yenierilere katlarak (Ak Brk) giydiri-
lir oldu.
Fi l i b e i l e Bi ga 'n n Fe t h i v e M e r i Za f e r i
v e H a c l b e y i 'n i n l me s i
Yediyzaltmbe senesinde Lala ahin Paa, Filibe'yi kuatnca
Tekfur'u bir sre dayandysa da sonunda aman dileyerek memleketi
teslim etti. Kendisi Srbistan'a gitti. Filibe ve evresi Osmanl mem-
leketlerine katld.
Filibe Tekfuru'nun ikyeti ve Papa'nm slmlar aleyhine Hris-
tiyan krallar birlemeye armas zerine yediyzaltmalt sene-
sinde Macaristan, Bosna ve Srb krallar ve Eflk Beyi yz bin ka-
dar asker toplayarak Hal sfatyle Edirne'ye doru yrdkleri ha-
beri alnd.
Hal ordusu says karsnda Rumeli'deki slm ordusu pek az-
d. ahin Paa telland. Durumu Hdvendigr'a bildirdi. O da Bur-
sa'dan hareket etti. Fakat Anadolu'daki para para beyliklerden g-
ven duymuyordu. Ar ar hareket ederek arka tarafa kulak vermek-
teydi. Hal ordusu uzak yerlerden toplanarak bir ordu durumunu
alarak slm ehirlerine saldrya geebilmeleri hayli zaman alr sa-
narak harekette acele etmeyip, Biga kalesini kuatmakla urat.
nk Biga blgesi, tamamen elde edilerek Osmanl lkesine katl-
FLBE LE BGA'NIN FETH
1023
misken Biga kalesi, Rumlarn elinde kalmakla birtakm ekya orasn
yatak edinerek evreye sarkntlk eylemekte ve Rumeli tarafna gidip
gelen Mslmanlara saldrmakta olduklar halde her vakit bir engel
karak fethi bir trl gereklememiti. Bu kere Hdvendigr, o
gaileyi savmak zere hemen Biga kalesini kara ve denizden kuatt.
Hallar ise sr'atle davranp Meri nehri vadisine ulamlard.
ahin Paa, Hdvendigr tarafndan yardm eriemeyeceini
sanarak telland. Fakat kamaktan da utand iin komutanlarla
danmada bulunduktan sonra verilen karar zere dil almak, yani
dmann durumunu renmek iin esir tutmak zere onbin atl ile
Hac lbey'i ileri gnderder.
Hac lbeyi, Edirne yaknnda olan (Cermen) denen yerde
Hal ordusuna eriti. Uzaktan bakp grm ki kalabalklarna gre
mevcut slm ordusunun onlara kar koymas imknsz. Fakat ok-
luklarna gvenerek gaflet iindeydiler. Gndzn meelik iinde giz-
lendi. (Baskn basanndr) hkmnce gece baskn etmei kurmu ve
gece karanlnda askerini drt ksma ayrarak Tekbr alarak ve da-
vulunu aldrarak kurt koyun srsne girer gibi o byk ordu iine
saldrm... slm ordusu karanlkta kl salladklar srada gurur
ve gaflet arabnn sarhou olan Hallar darmadank oldular. Bir-
birini krarak ve bir ou kendilerini Meri nehrine atarak kamaya
yz tutmularsa da pek az ln penesinden kurtulabilmi... Srplar
ise btn btn snmlar, krlmlar. Bundan dolay o yere (Srp,
Snd) denilir. O byk ordunun arl Meri kenarnda sahipsiz
kald. O kadar mal ve eya vard ki, Hac Ilbeyi'nin svarisi onlar
kaldrmaya yetmedi. ahin Paa tarafna fetih mjdesi ile beraber
Geliniz, dman ordusunun eyasn kaldrnz diye haber gnderdi.
nce pek uzak grlerek bu haber tereddtle karland. Durumun
gereklii anlalnca slm ordusu sevindi. Lala Paa da grnte
memnun olduysa da hased atei barn yakt ve dman ordusunu
pek ziyde byterek padiaha bildirmiken Hac lbey'in aknclar
ile bu orduyu yoketmi olduunu utanarak padiaha arzetti. O srada
Hdvendigr Gazi de Biga kalesini fetheylemi olduu iin iki ba-
kmdan sevinli olarak Bursa'ya dnd.
Hallar Osmanl aleyhine birletiklerinde Karamanolu da Ana-
dolu'daki dier Beyliklerle birleerek Osmanl lkelerine saldrmak
zere Hallara sz vermise de Anadolu Beyleri, vaktiyle hazriana-
mayp anszn kazanlan Meri zaferi zerine Hdvendigr Hazretle-
ri, henz Rumeli'ye gemeden Bursa'ya dnnce Anadolu Beyleri ba-
kakalmalardr.
Ksaca Hac lbey'in bu baars, Osmanl Devleti'ni bir tehlikeden
kurtarm ve kendisine byk n kazandrmtr. Fakat Lala Paa, bu-
nu kabullenemedi. Hac lbey'in yanma adam koyup, ok gemeden
onu zehirletmi olduu tarih kitaplarnda yazldr. yle gaziler baba-
s olan bir fedakr savaya nasl kylr? Buna insann inanmaya-
ca gelir. Fakat makam hrs olanlarn bazen kskanlkla pek irkin
iler yaptklar da bilinir (En dorusunu Allah bilir).
Doru yanl, her ne ise bu sylenti zerine Lala Paa, halkn g-
znden dt, ondan nefret edildi. Komutanlarn abasna geveklik
geldi. Byk iler grp de byk n kazanmaktan ekinir oldular.
zellikle Evrenos Bey'in gayretinin gevemesi olaand. nk Hac
lbey, Karesi Beyliinde vezir iken Evrenos Bey de Karesi komutan-
larndand. O zamandan beri onun silh arkadalarmdand. Karesi
memleketi, Osmanl lkesine katlnca ikisi birlikte Osmanl hamu-
runa kartlar. Dorusu Osmanl Devleti'ne pek sadk ve fedakr-
ca hizmet ettiler. Hac lbey'in lmnden sonra Evrenos Bey, onun
yerine getiyse de tabiatiyle gveni kalmamt.
Lala ahin Paa ile Evrenos Bey'e Rumeli'de o kadar ok ve-
rimli iftlikler verilmiti ki gelirlerinden er, drden bin asker bes-
ler idiler. Fakat Hac lbey olayndan tr Padiahn hatrnda bir
phe lekesi kalp, gveni sarslmt. Hdvendigr Hazretlerinin
gnlden tam gven duyduu kimse, babasndan miras kalan Kad-
asker Kara Halil olmutu. Onu saltanat danman yerinde tutuyor-
du.
H a y r l a r v e y i l i kl e r
Srp Snd zaferine yol aan Hristiyan Devletleri'nm birliine
Kostantmiyye Kayseri de katlmt. O da gemilerle Yalova kysna
asker kararak o yreyi yamalatmt. Hdvendigr Hazretleri ta-
rafndan gnderilen Osmanl askeri, Rumlar darmadank etmi, bir-
ka naml kimseyi de tutsak almlard.
Bu esirler iinde nl (Mimar Vasil) bulunuyordu. Hdvendi-
gr, onu serbest brakt. Yediyzaltmyedi senesinde ona Bursa'daki
saraynn karsnda bir cami, sonra ehir dnda kaplca hamam ya-
knnda bir imaret, bir cami ve bir medrese yaptrmaya balad. Ga-
zalarda elde edilen ganimetlerden hazineye ayrlan mallar bu gibi
hayr eserlerine harcad. Yine o sene tantanal dn yaplarak eh-
zadeleri Yldrm Bayezid, Yakup elebi ve Savc Bey'i snnet ettir-
di. Soma Rumeli tarafna geti. Dimetoka'da durdu. Asker evkiyle
Cermen kalesini aldrd. Kendisi Edirne'ye gitti. Orada hl kalnts
bulunan sarayn yapmna balad. Devlet adamlar da byk konak-
l ar yaptrdlar. Edirne ksa srede byk bir ehir oldu.
Ba z Fe t i h l e r , H a y r e d d i n P a a 'mn S a d r a za m
Ol ma s v e Y e n i D ze n l e me l e r
Yediyzsekiz senesinde Padiahn emriyle Timurta Bey, bir mik-
fcar askerle varp Kzlaa Yenicesini, Yanbolu kalesini ald. Birok
HAYREDDtN PAANIN SADRAZAM OLMASI ;25
ganimetlerle padiahn huzuruna dnd. Lala ahin Paa ise tiOmn
ve Samako vilyetlerinin alnmasyla grevlendirilmiti. O v..
alamad. Fakat evresini vurup epey ganimet ald.
Yediyzaltmdokuz senesinde Edirne saray henz bitmemiti.
Hdvendigr, Dimetoka'da klad. Bahar gelince oradan kt. Kar-
nabad, Hayrabolu, Szebolu ve Aydos kalelerini aman vererek ald.
Hdvendigrin byle arka arkaya kendini gsteren normalin
stnde zaferleri zerine her yandan onun korumas altna girilmek
istendii srada bir vergi vermek artiyle padiahtan bir ahidname al-
dar. Hdvendigr Gazi, o senede Ouz hanlarnn eski adetlerine
uyarak imza yerine penesini al boyaya vurup bast. Sonra ona ben-
zetilerek, tura icat olundu.
Yediyzyetmi senesinde Edirne saraynn yapm bitti. Hd-
vendigr, oraya indi. Kadasker Kara Halil, ok deerli ve lyk oldu-
undan Sadrazam yapld. Hayreddin Paa diye de lkapland. Yerine
olu (Mevln Ali) Kadasker oldu. Mkemmel kanunlar konarak as-
ker dzenlemeye bir kat daha kuvvet verildi.
lkbaharda Hdvendigr, gidip Krkkilise ve Pinarhisar'n ele
geirdi. Krkkilise kuatldnda Mihalolu, Vize kalesini sarmt.
Krkkilise ile Pnarhisar'nm alnmasndan sonra Hdvendigr, ordu
ile Vize zerine gitti. Bir aylk kuatma sonucu aman verilerek alnd.
stanbul'a yakn olduundan korunmas iin, bir miktar askerle (ir-i
Merd) adl komutan atand.
Hdvendigr, Rumeli'de be sene kaldktan sonra Anadolu'nun
ilerini dzeltmek zere yediyzyetmiiki senesinde Bursa'ya gitti.
Lala ahin Paa'ya htiman ve Samako memleketlerinin alnmasn
buyurmutu. ahin Paa Kapulu Derbendi geip, htiman zerine y-
rd. Halk, vergi deyeceine sz vermekle, onlar yerlerinde brakt.
Samako tarafna giderken amurlu Sahra denen yerde Srplarn bir
asker birliiyle karlat. Yaplan arpmada stn geldi. Samako
yresini ele geirdi. Hareket ss olan Filibe'ye dnd.
Murad Hdvendigr, Anadolu'da bulunduu zaman Anadolu s-
nrnn gvenlii yerinde olurdu. Rumeli'ye geince komutanlara gay-
ret gelerek zaferler kazanlrd. Bundan dolay Sultan Murad, Bursa'-
dan Rumeli'ye ve Rumeli'den Bursa'ya geip durmaktayd.
Yediyzotuz senesinde Murad Hdvendigr, yine Rumeli'ye
geti. Kstendil zerine yrd. Mutasarrf olan Kostantin adl Bul-
gar prensi, padiah hediyelerle karlad. Vergi vermeyi kabul etti.
Onu yerinde brakan padiah Bursa'ya dnd.
Yediyzyetmidrt senesinde Kayser tarafndan Vize tarafna
asker gnderilerek slmlar sktrld. Bunun zerine Vize muhafz
ir-i Merd Bey tarafndan padiaha haber gnderildi. Murad Hd-
vendigr, fkelendi. Hemen Rumeli yakasna geti. Malkara'ya indi.
ahin Paa ve Evrenos Bey de orduya geldiler. Murad Hdvendigr,
anin Paa'y bir miktar askerle Firecik'in alnmas iin grevlendir-
F. 65
di. Kendisi de ordu ile stanbul tarafna yneldi. stanbul'a on saat
uzakl olan nceiz denen kaleyi gn sararak ele geirdi. Kale
halkndan yapla geldii usul zere savaacak gte olanlarn ldr-
d. ocuk ve kadnlar tutsak etti.
Sonra padiahn ordusu nceiz yaknnda bulunan atalca ze-
rine kaldrld. Halk nceiz'den ibret almt. Kar durmadlar. a-
talca aman ile alnd saman ahin Paa'mn Firecik'i ald mjde-
si ulat. Sonra Karaburun, Kilyos ve Belgrad kyleri yamaland. O
civardaki halk, mallarn o evrede bulunup Kayser'in bir eit yaz-
l olan Apoonya kalesine tamlard. Padiahn ordusu bu kale
zerine kaldrld. Hayli salamd. Onbe gn kuatmaya dayand.
Murat Hdvendigr burada balanp kalmakla can skld. (Bu
yklacakta beklemek, alnmas asl isteimiz olan baka memleketle-
re gitmemize engel olacak. Meer ki bunu Allah yka) diyerek bir ta-
rafa ekilip deniz kysnda bir aa altnda dinlenmiti. Bu srada bir
mjdeci geldi. Kalenin bir taraf yklp gaziler ieri yrdler diye
haber verdi. Hemen ahin Paa'y gnderdi. Kaleyi ele geirtti. Altn-
da oturduu aaca (Devletli Kavak) dedi. O kale de (Tanr Ykd)
adyla n yapt. Bir duvarnn Allah tarafndan yklmas Hdven-
digr Hazretlerinin kerametinden sayld.
Bunun zerine Kostantmiyye Kayser'i bar ricasnda bulundu.
Sultan Murad uygun grd. Hemen Edirne'ye gitti. Orada klad.
Yediyzyetmibe senesinde Sadrazam Halil Hayreddin Paa'y Ru-
meli'nin batsna gnderdi. Oralarn durumunu bilen Evrenos Bey'i
de yanna katt.
Hac lbey olay zerine Evrenos Bey'in gayretinin azaldn Hay-
reddin Paa anlamt. Evrenos Bey'e tam bir gvence verdi. Her za-
man savata kazand nn kendisinde kalacan belirtti. Gmlci-
ne'ye eriince, Hayreddin Paa, Evrenos Bey'i ileri gnderdi.
Evrenos Bey, kyda bulunan Yorlu ve sonra skete kalelerini g-
zel tedbirlerle ele geirdi. Avrathisar'n yani Marulya adl kadmm
elindeki kaleyi kuatt. Marulya, akrabasndan olan Siroz Tekfuru'n-
dan yardm gelir umuduyla biraz dayand. Oysa nce Balaban gnde-
rilip Siroz kalesi kuatlmt. Siroz Tekfuru ise kendi bann aresi-
ne dmt. Marulya yardmdan umudunu kesti. Aman dileyerek
kalesini teslim etmi, Evrenos Bey de gaz ve fetihlerini srdrm-
tr.
Hayreddin Paa'nm Padiah'a sunup da olurunu aldktan sonra
ahin Paa, Balaban Bey'in yardmna gnderilmise de ahin Paa,
nce Kavala kalesinin kuatlmasna tutuldu. nk Kavala etrafn
dolarken duvar dibinde bir delik grld. Meer kale iinde kan su
oradan akarm. Oysa Hayreddin Paa'mn adaleti ve kadirbilirlii se-
bebiyle Osmanllar iinde bulunan serdengetiler, birer birer seilip
meydana kmaktayd. Bu sefer gece yarsnda nbetiler gaflet uy-
kusunda iken birka serdengeti, o delikten ieri girip kale kapsn
atlar. Gaziler ieri dalarak kaleyi ele geirdiler.
HAYREDDN PAANIN SADRAZAM OLMASI
1027
Yediyzyetmialt ylnda Hayreddin Paa ve ahin Paa, padia-
hn yanma dnerek, ganimetlerden pek ok ey sunup, iltifat gr-
mlerdir. Ondan sonra Sultan Murad da Bursa'ya gelmitir.
Aman ile alnan memleketler halk haklarnda adalet ve merha-
met ile ilem yapldndan Drama, Siroz, Zihne ve Karaferye halk
Evrenos Bey'den aman isteyerek kalelerini teslim etmilerdir.
nce Srp kral, senelik bir vergi vermek zere bar gerei duy-
muken, vergiyi vermedikten baka Osmanl memleketlerine saldrr
olmutu. Yediyzyetmiyedi senesinde Sultan Murad, byk olu Ba-
yezid Bey'i Bursa'da kaymakam brakt. Kendisi ordu ile Srbistan
zerine yrd. Srp kral, padiah ordusuna kar koyamayacam
biliyordu. Hazinesini ve deerli eyasn Srbistan'n ikinci bakenti
saylan Ni kalesinde brakt. Halkn dalara kararak kasaba ve
kyleri boaltt. Sultan Murad, drt ay kadar halktan boaltlm yer-
lerde dolaarak slm ordusu zahiresizlikten haylice skldlar. Sultan
Murad, hemen Ni kalesini kuatt. ki taraftan hayli kayplar oldu.
Sonunda yryle Ni kalesi alnd. Osmanl ordusu bol ganimetlere
kavutular.
Srp kral dalarda dolamaktan zor durumdayd. Ni'in Osman-
l eline dt haberiyle canevinden vuruldu. senelik birikmi
vergiyi dedi. Her sene elli okka gm vermek zere bar istedi. Sul-
tan Murad da uygun grd. Ni kalesinin savunmasn saladktan
sonra Bursa'ya dnd.
Yediyzyetmisekiz senesinde Sultan Murad, Silistre ve Nibolu'-
yu almak zere yine Rumeli'ye geti. Bulgaristan'a yneldi. Bulgar
kral Sosmanos, hemen uygun hediyelerle padiah karlad. Vergi
vemeyi kabul etti. Onun bu boyun eiinden Sultan Murad honud
oldu. Kendisini Bulgaristan valisi yapt. Bursa'ya dnd.
O sene Rumeli Beylerbeyilii Timurta Bey'e verildi. Timurta
Paa, sava ilerinin dzenlenmesinde yeterliliini gstermi akll ko-
mutanlardandr. Onun padiaha sunmas ve hatrlatmas zerine o
srada baz asker kanunlar ortaya kondu.
Hristiyanlardan Harbende ve At olanlar (seyis) demek olan
(Voynuk) takm icat klnd.
Timar sahipleri ellerindeki kylerin korunmasyla ykmlyd-
ler. Kylerin r ve boalan yerlerin bedelleri onlarnd. Kyler ba-
yndr olduka onlarn geliri de artyordu. Sava dnda kylerin ge-
limesine alrlar, sefer zaman ise hemen Sancak merkezine gi-
derlerdi. Oullar da bu hl zere yetitirilirlerdi. Bundan dolay bu
kere timarl svarilerin brakt yerler oullarna timar olarak veril-
mesi bir dzene baland.
Of-nanh lkesi geniledike timar oalmakta ve bu yzden s-
vari askeri artmaktayd. Timarl sipahi, timarlar iinde otururdu.
Komutanlar yanma varmalar bir haftay bulurdu. Yenieri ise em-
rolunduu gn hareket eyleyebildiklerinden onlar gibi grevli ve k-
lada oturan bir eit svari dzenlenmesi gerektiinden (Sipahioul-
1028 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARHTI (Cilt: 2)
lan Bl) kuruldu. Yenierinin svarisi demekti. Bunlar da devir-
me ocuklarnn sekinlerinden ve savalarda alnp Padiah sarayn-
da ve vezirlerin hizmetlerinde terbiye olunmu esirlerdendir.
Sultan Murad, birka sene savalara ara verdi. Bazen Edirne'de
bazen Bursa'da kalarak idareye dzen vermek ve adaleti yaygnlatr-
makla uramtr.
P a d i a h D n
Osmanl Devleti'nin n her yan kaplamt. evre hkmdar-
lar, zellikle Anadolu'daki beylikler, Osmanoullar e ilgi kuracak
yollar arar olmulard.
Germiyanolu (Ali Bey) ok yalyd. Olu Yakup Bey'i huzu-
runa artarak, Olum! Osmanoullarmm geleceini pek yce g-
ryorum. Bunlarn eteklerine sarlmaktan baka kurtulu grmyo-
rum. Benim mrm sona erdi. Bu hanedan ile aramzda bir akrabalk
kurmak isterim. Vasiyetim olsun ki benden sonra onlara hibir e-
kilde kar koymayasm diyerek kz (Devletah Hatun) u Sultan Mu-
rad'n olu Bayezid Bey'le evermek ve eyiz olarak Hdvendigr'a
Ktahya, Simav, Erigz ve Tavanl kalelerini vermek zere (shak
Fakih) adl bilgini eli olarak Sultan Murad'm yanma gndermi,
Sultan Murad da bu pazarla ilgi duymutu.
Bunun zerine yediyzseksen senesinde Bursa'da byk bir
dn yapld. Nikahlayarak gelini gtrmek ve eyiz olarak verile-
cek drt kazay teslim almak zere Bursa kads (Koca Efendi) ve h-
kmdarn has adamlarndan Bayraktar Aksungur Aa ve saray ka-
dnlarndan bir topluluk ve bini akn kalabalkla Ktahya'ya gn-
derildiler.
Devletah Hatun, pek gsterili bir alayla Bursa'ya gtrld.
Bayezid Bey ile zifaf edildi. Germiyan Beylii, Osmanl Devleti e bir-
lemi oldu. Aras ok gemeden Germiyanolu Ali Bey ld. Olu
Yakup Bey onun yerine geti.
Bu padiah dnnde beyliklerden ve Osmanl komutanlarn-
dan byk hediyeler geldi. Evrenos Bey'in hediyeleri hepsinden s-
tnd. Yz tane peri-yzl cariyelerle beraber yz adet delikanl k-
leler geleli. Bu klelerden ileri gelen on tanesinin ellerinde altm ile
dolu gm tabaklar ve arkalarndan yryen on tanesinin ellerinde
saf gmle dolu altm tabaklar ve kalan seksen klenin ellerinde g-
m amdanlar, marabalar, leenler, ibrikler ve baka altn ve g-
mten kap kaaklar vard.
Hkmdarlardan gelen eliler, Sultan Murad'm bir paasnn o
ekilde padiaha yakr hediyeler sunduunu grp kendilerinin ge-
tirdikleri hediyelerden utandlar. Osmanllarn sava alannda id-
detlerini gren Anadolu Beyleri, bu sefer Osmanl komutanlarnn ser-
PlRLEPE, MANASTIR, KARLIEL VE SOFYA'NIN ALINMASI 1029
vet ve zenginlik derecelerini grmekle artk Osmanl Devleti ile dost
olup ho geinmekten baka are olmadn anladlar.
Sultan Murad, gelen hediyelerden bir ey alkoymad. Evrenos
Bey'in sunduunu Msr Sultan'na gnderdi. Onun hediyesini de Ev-
renos Bey'e verdi.
Bu dn dolaysiyle Sultan Murad, kz (Nefise Sultan) Kon-
ya'da hkm sren Karamanolu (Ali Bey) e aday buyurmutur.
O srada yeni memleketlerini grmek zere Ktahya'ya gidince
(Hamid olu Hseyin Bey) e eli gnderdi. Karaman tarafndan a r a
sra lkemize saldr oluyor. Snr korumak iin Hamid elinden spar-
t a , Karaaa, Yalva, Bayehri ve Seydiehri kaleleri bize ok ge-
rekli dedi. Bu be kazann belli bir bedel karlnda kendisine veril-
mesini istedi. Hseyin Bey, nce bu istee at. Fakat Padiahtan
korkarak evet cevabn verdi. Sonra piman olmusa da verdii sz-
den dnemedi. Eelli karln alarak, bu be kaleyi Sultan Murad'a
satmt. Hemen bu beldelerin teslim alnmas iin Padiah tarafndan
memurlar gndermitir.
P i r l e pe , M a n a s t r , K a r l e l i , t i p
v e S of y a 'n n A l n ma s
Sultan Murad tarafndan verilen emir zerine Rumeli Beylerbe-
yisi Timurta Paa yediyzseksendrt senesinde ordusu ile ileri hare-
ket etti. Pirlepe'yi aman vererek, Manastr' hcumla aldktan sonra
Karleli ve tip zerlerine yrd. Buralarn da bar ve aman vere-
rek aldktan sonra Selnik'i kuatt. Selanik kalesi, ok salamd.
Uzun sre kuatmay gerektiriyordu. Asker ise yorgundu. Selnik'in
evresini ele geirmekle yetinip dnd.
Sultan Murad yediyzseksenbe senesinde byk olu Bayezid
Bey'i Anadolu snrnn korunmasna bakmak zere Ktahya'ya gn-
derdi. kinci olu Yakup Bey'i Karesi valiliine atad. Kk olu
Savc Bey'i Bursa kaymakamlna tyin etti. Kendisi Edirne'ye gitti.
Arnavutluk ile Bosna memleketlerinin alnmas arzusundayd.
lknce oralarn durumunu aratrmak iin Rumeli Beylcrbeyisi Ti-
murta Paa'y ordu ile Arnavudluk tarafna gnderdi.
Timurta Paa Arnavudlua doru hareket etti. Yolda baz kale-
leri ele geirerek ierilere birlikler gndererek ok yerleri yamalatt.
K gelince Edirne'ye dnd.
Bahar gelince yine Edirne'den hareket etti. Bosna ve Hersek ta-
raflarna gitti. Yamalad. Bu seferlerde ok esir ve baka ganimetler
ele geirildi. Hem de o yrenin giri ve klar renilmi oldu. O
yreler Beyleri Hara veririz diye Padiah'a yazlar sunarak bo-
yun ediler.
1030 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2>
Lala ahin Paa, Sofya'nn etrafm almsa da kalesi ok sa-
lamd. Ele geiremedi. Ancak bu kale de bir garip surette alnmtr:
Filibe muhafazasnda bulunan nce Balaban Bey'in askerlerin-
den ve kalbleri kazanlarak Mslman olanlardan (nce Sndk) de-
dikleri doanc, slmdan km olarak Filibe'den savuup, Sofya
tekfuru (Panukaban)n yanma kat. Onun meclis arkada ve do-
ancbas oldu. Yediyzseksenyedi senesi balarnda avlanmak iin
Tatar Pazar taraf ma av kovarak hayli uzaklaarak adamlarndan
rak dmler. Akam da yakn olunca yatacak bir yer ararken s-
lm snrnda bir kye varmlar. Doacba atndan inip Kye va-
raym, yiyecek alp getireyim deyince, Bn dahi atndan inerek dur-
mu. Sndk ise kye gelince Deli Balaban ile Ahmed Gazi'yi orada
bulup durumu bildirmi ve ald yiyecekleri Bn'a gtrp, Trk-
ler, bizim burada olduumuzu anladlar deyince Bn, tellanarak,
Beni nasl kurtarabilirsin? dedi. Sndk, Ben, seni birtakm aba-
lar, kebeler iine sarp balayp bir ormanda braktktan sonra iki
beygir ile dnp Sofya'dan asker getirterek seni kurtaraym dedi.
Bn da buna evet dedi. Hemen Bn' sarp sarmalad. Ormanda brak-
tktan sonra tekrar kye geldi. Deli Balaban ile Ahmed Gazi'yi birlik-
te alarak ormana gidince Trkler beni tuttular diyerek Bn' tu-
tup Filibe'ye gtrdkleri zaman, nce Balaban Bey, Doanc'ya ok
sayg gsterir. Onu klavuz ederek Sofya'ya giderler. Muhafzlar, Bn'
bal grnce Sofya kalesini teslim etmi olduklarn aklar ekilde
yazd yazy Doanc ve Gazi Ahmed ile padiah katma gndermi-
tir. Sofya Sanca nce Balaban Bey'e verilip, Doanc Sndk'e zea-
met ve Gazi Ahmed'e yiitbalk vermitir.
Ne f i se S u l t a n ' n Karaman Ol uyl a E v l e n di ri l me si
Sultan Murad'm kz Nefise Sultan'n Konya'da hkm sren
Karaman olu Ali Bey'e verilmesi kararlatrlmt. Ali Bey tarafn-
dan vekletle nikhn yaplmas iin, Karaman ehrinde eyhlislm
bulunan (Mevln Muslihiddin), Sultan Murad'n yanma gelince Ne-
fise Sultan'n mihr-i msemmas olarak diledii gibi tasarruf etmek
zere Akehir, Ilgn, Aksaray ve bu ehirlerin evre ve kyleri ile be-
raber onun mlk olmak ve kendisine elmas, yakut, la'l, firuze, zm-
rd ve zeberced gibi ok deerli mcevherlerin her eitinden Badad
lei ile ve misk, anber ve ipekten yz katar deve yk verilmek ze-
re komutan ve bilginlerin nnde yediyzyetmisekiz senesi Ramaza-
nnda Karamanolu Ali Bey'e nikahlanm ve Hccet-i er'iyeye ba-
lanm ve Nefise Sultan Konya'ya gnderilmitir.
SAVCI BEY OLAYI
::::
S a v c Be y Ol a y
Sultan Murad, yediyzseksenyedi senesinde Macaristan'a sefer
etmek zere Edirne'de byk hazrlklar iindeyken Bursa'dan souk
bir haber geldi.
Bursa'da Sultan Murad'm kk olu ve Bursa'da kaymakam
olan Savc Bey ve Kostantniyye Kayseri Yani Paleolog'un olu An-
dronikos, birbiriyle gizlice haberleerek yal babalarnn elinden h-
kmetleri almak zere aralarnda kararlatrmlar... Marmara deni-
zi kysnda ordu hazrlamakta olduklar Sultan Murad'm kulana
ulanca hemen Anadolu yakasna geti. imek gibi zerlerine vard.
Aydnck yaknndaki Dimetokack ile Gvercinlik kalesi arasnda
ekya topluluuna grnd gibi, hepsi ayana dp iki chil ve
ciz ocuk, akta kalarak katlarsa da tutuldular. Savc Bey'in gz-
lerine mil ekildi. Andronikos stanbul'a gnderildi. Babas Kayser de
onun gzlerini kzgn sirke ile yakt. Kr etti. Sultan Murad ile Kay-
ser arasndaki soukluk bu vesileyle giderildi.
Kayser'in Selanik valisi olan dier olu Manuel, bundan ibret al-
mas gerekirken Siroz'a saldrd. Sadrazam Hayreddin Paa bunun
zerine varnca babas yanma kamsa da babas kabul etmedii gi-
bi evrede bulunan hkmdarlar da Padiahn fkesinden korkarak
kabul edemediklerinden Manuel, dnp dolaarak sonunda Sultan
Murad'm ayana dp suunu affettirmitir.
Sultan Murad, Savc Bey olay ile ilgili olarak, kendisine yeni da-
mad olan Karamanolu Ali Bey'e yediyzseksenyedi senesi evval
aynn sonunda yazlm bir mektup gndermitir. O zaman Rum h-
kmdarlarna ve ran'a gnderilen mektuplar hep Farsa yazlrken,
bu mektubunu Trke yazdrmtr. Bu padiah mektubunda Savc
Bey olayn anlatp, Saltanat ilerinde (akraba akreb gibidir). Zara-
r bakalarndan ok olur. Hkmdarn kendisinden bakasna gven-
mesi yanltr. nallah bundan sonra tam bir hazrlk yaparak dere-
cesi yksek savalara ynelmeyi kararlatrm bulunuyoruz. Taht-
tan uzak olduumuz srada, slm'n yardm etmek prensibini unut-
mayp, her zaman dayanma iinde bulunup dnnceye dek Allah
gstermesin din dmanlarna frsat verecek durumlardan saknl-
mak gerektir. diye t vermi ve yediyzseksensekiz senesi iinde
Edirne'ye gitmitir.
Karamanolu Ali Bey ise akrabala ve vefakrla uyacaklardan
deildi. lerleyiine hased gz ile bakt Osmanl Devleti aleyhine
hareket iin frsat gzetmekteydi.
Sultan Murad, Edirne'ye varnca Yeniehir ve evresini almak
iin Sadrazam ve Bakomutan olan Hayreddin Paa ile Evrenos Bey'i
gnderdi. Oysa Hayreddin Paa, Yeniehr'e doru giderken Yenice'de
eceliyle d. Yerine olu (Mevln Kadasker Ali) Sadrazam yapld.
1032 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH <Cit: 2)
Babasnn braktklarn almak ve Padiah ordusuna komuta etmek
zere Yenice'ye gnderildi.
Hayreddin Paa, Sultan Osman Gazi devrinden kalma lazilei
ve zeki bilginlerden, yksek bir devlet adam idi. Sultan Orhan Gazi
zamannda znik ve Bursa bakads iken Aladdin Paa ile birlikte
Osmanl Devleti'nin mlk tekiltnn ve asker dzenlemesine temel
atm, Sultan Murad'm saltanat zamannda kadasker ve sonra Veziri-
azam olarak yine mlk kanunlar ve asker nizamlarn tamamlanma-
sna alm, n her yan tutmu yiit ve aydn bir vezir idi. Os-
manl Devleti'nin dmanlar, onun lmn talihlerinin ald
eklinde yorumlamlardr.
K a r a ma n ol u ' n u n A y a kl a mt v e Bozgu n u
Sultan Murad'm damad Karamanolu Ali Bey, teden beri Os-
manly ekemezdi. Bu srada bir yolunu bulup Varsak ve Turgutlu
airetlerini Osmanl snrlarna gnderdi. Sultan Murad'm Hamido-
lu'ndan satn ald ehirlere saldrd Hdvendigr'a bildirildi. He-
men yeni Sadrazam Ali Paa ile Rumeli Beylerbeyisi Timurta Paa'-
mn Anadolu yakasna gemeleri ve asker toplayarak gerekli ihtiya-
lar yerine getirmeleri iin her tarafa emirler gnderdi. Kendisi de
hemen yediyzseksensekiz senesi iinde Anadolu'ya geerek Ktah-
ya'ya gitti.
Ktahya'da derhal ellibin asker topland. Ordu kuruldu. te o
srada Msr Sultan erke Berkuk tarafndan hkmetini tasdik et-
tirmek ricas ile Sultan Murad'a (Mcahidlerin ve Gazilerin Sultan)
balkl yazm olduu mektup ile byk bir elisi geldi. Ktahya'da
mektup ile ok deerli hediyeleri sundu. Padiahn katnda ayakta
durdu. Padiahn iltifatn kazand. Msr Sultan'na uygun den he-
diyelerle elisi uurland. Sonra Padiah'n ordusu ileri yrye ge-
ti.
Rumeli Beylerbeyi Timurta Paa, Rumeli askerleriyle Eskiehir
yresinde Padiah'n ordusuna eriti. Yannda ikibin Srp askeri de
vard. Sadrazam Ali Paa da bir miktar Rumeli askeriyle Padiah'n
ordusuna varmt. Bulgar prenslerinden Kstendil mutasarrf (Kos-
tantin Bey) de bir miktar yardmc asker gndermiti. Osrada Kas-
tamonu'dan da bir miktar yardmc asker gelmiti. Buna karlk Ka-
ramanolu da Trkmen ve Tatar airetlerinden ok sayda asker top-
layarak savaa hazrlanmt.
Yediyzseksensekiz senesi evval aynn yirmibeinci aramba
gn Konya'ya alt mil kadar yaklalnca asker snflar belirlendi ve
saflar dzeltildi. Sultan Murad, ortada durup, Hassa askeri olan Ye-
nieri onun nne dizildi. ehzade Bayezid Bey, sol kola... kinci eh-
zade Yakup elebi, sa kolda grevlendirildi. Yanlarna Firuz Bey ve
Hoca Bey gibi sava erleri verildi. Saruca, Balaban ve Elmas Beyler
KARAMANOLU NUN AYAKLANII VE BOZGUNU 1033
ve Mstecab Suba gibi bahadrlar da Timurta Paa'nm yannda
olarak iki tarafa yardm etmek zere mhimmatn ve dier arln
korunmasyla grevlendirildiler. Srp askeriyle Kastamonu askeri, sol
kanada; Bulgar askeriyle Karesi Subas, sa kanada yerletiler.
Karamanolu da ordusunun ortasnda durdu. Sa ve sol kollara
byk airet beylerini grevlendirerek savaa hazrlanmt.. Hemen
zurnalar alnd... Sava davulu vuruldu. Bayraklar zld... Kanl
bir savaa giriildi.
Karaman ordusunun sa kanadnda, yani ehzade Bayezid Bey'in
karsnda bulunan Tatar ve Varsak airetlerinin okular oktu. Ok
lan yamur gibi yadrrlarken Bayezid Bey, yldrm gibi ileri atla-
rak Karaman ordusunun sa kolundaki askerleri birbirine katt. Yl-
drm lkabna hak kazand.
ehzadenin bu atlganln gren Osmanl yiitleri, hemen Onun
yardmna seirtti. Timurta Paa, Rumeli yiitleriyle sert bir sald-
rya geti. Karlarna kan Karamanolu, kl vurularna dayana-
madlar. Hemen dolu dizgin kaarak atnn dizginini Konya kalesin-
de ekti. Ordusu dald. leri gelen komutanlar tutuldu. Sava alan
Sultan Murad'da kald. Hemen Konya kalesinin evresi kuatld. Ti-
murta Paa'nm bu savata da ok yararl grld. Rumeli Beyler-
beyliine ek olarak kendisine vezirlik rtbesi verildi.
Karamanllar hakknda adaletle davranld. Halkn mallarna sal-
dr kesin bir ekilde yasaklanmken, buna uymayan birka Srpl
Osmanl Kanununca idam edildiler.
Karamanolu, Sultan Muraci'n affma sarlmaktan baka are ol-
madn grd. Kars Nefise Sultan ile eyhleri ve bilginleri Sultan
Murad'm katna gnderdi. Sultan Hazretleri, gzya dkerek baba-
snn ayana dt... Kocasn affettirdi.
Karamanolu, kp Padiahn ayak toprana yz srd. Bundan
byle verdii szden dnmeyeceine dair tam bir gvence verdi. Sul-
tan Murad da onu Beyliinde brakarak Bursa'ya dnd.
Hamidolu Hseyin Bey, Karamanolu'nu ayaklandrmaya k-
krtm olduundan, onun kalan memleketlerini alarak hkmetinin
ortadan kaldrlmas Sultan Murad'dan istendi. Sultan Murad Ha-
midolu'nun en sekin memleketlerini biz satn aldk. Elinde kalan
birka rk kale ne ie yarar? Ali Bey'e verilen ders ona da yeter
demi olduu sylenir.
Evrenos Bey'in kendi klcyla Rumeli'de ele geirdii Gmlci-
ne ve Siroz kalelerine ve Manastr, Behite ve Horpete'ye varnca-
ya kadar olan yerler bir sancak saylarak birmilyon ake ile Evrenos
Bey'e verildi. O vilyetlere eskisi gibi elinde olmak zere, o sancakta
bulunan btn gazi ve savalar zerine Beylerbeyi atanarak, ken-
disine tu, davul ve bayrak verildiine dair, yediyzseksensekiz yl
evval aynn ba tarihiyle yazlan beratda birok tler yansra
Sakn Rumeli vilyetlerini kendi klcmla aldm diye sana gurur gel-
mesin. Belki bunu iyice bil ki o vilyetler Allah'ndr. Ondan sonra
Beslnndr. Ondan sonra Allah'n emriyle Peygamber Efendimiz-
den sonra Halifesinindir szleri de yazlmtr. Btn Rumeli vil-
yetine eyhlislm olarak atanan Elvan Fakih'e sayg gsterilmesi
tavsiye edilerek, Selnik'in alnmas da emredilmiti. Evrenos Bey, ba-
z kyleri vakfetmek zere izin isteyince Aldn vilyetlerde ne ka-
dar toprak vakfedersen kablmdr. Allah yolunu ak ve klcm kes-
kin eylesin diye buyurulmutur.
Bunun zerine Evrenos Bey, oralarda pek ok hayr binalar yap-
trp, onlara pek ok arazi vakfetmitir. Oullar ve torunlar bu za-
mana dek bu vakflarn mtevellisi olagelmilerdir.
S r p v e Bos n a K r a l l a r n n S zl e r i n d e n C a y ma l a r
Konya zerine gnderilen Padiah ordusunda Srplar'dan bazla-
r bir baa girmiter. Osmanl asker kanunlar ise pek sert idi. Bir
Srp neferi bu kanun gerei idam olunmutu. Srp komutam bunu
Srplar iin bir eit hakaret saym ve Srbistan'a varmca ikyet et-
mesi zerine Srp Kral hiddetlenerek komu Hristiyan krallarm Os-
manl Devletine kar birlemeye arnca, Timurta Paa'mn h-
cumlar zerine senelik bir vergi vermeyi kabul etmi olan Bosna
Kral, Srp Kral ile birlikte dmanlm iln ederek yediyzseksen-
dokuz ylnda slm snrlarna saldrmaya baladlar. Bulgar Kral
Sosmanus da bu birlie girmise de, bunu gizlemiti.
Sultan Murad, Srp ve Bosna krallarnn szlerinden dndkleri-
ni renince, Bosna snrna ahin Paa ile yirmibin asker gnderdi.
kodra Prensi de ballk yolunda bu frkaya gelip klavuzluk ederek
Osmanl askerini yamacla kkrtt. Asker de takm takm ayrla-
rak yamayla urarken, kodra Prensinin gizlice bildirmesi zeri-
ne Bosna Kral, otuzbin kiilik bir ordu ile saldrarak boazlar kapa-
ynca, ahin Paa yannda kalan bir ikibin askerle kap cann kur-
tarabildi. Dier yaygn durumdaki Osmanl askerleri de toplanamad.
Her biri kendi ba kaygsna derek kamlarsa da, ancak drtte
biri kurtulabilmi ve kalan onbebin kadar Osmanl askeri ehit ol-
mutur. imdiye kadar Osmanllar byle bir yenilgiye uramamlar-
d.
Baz gvenilir tarih kitaplarnda bu ekilde yazlm olup, kimi
tarihiler ise ahin Paa bundan nce lmt. Bu kere yenilgiye u-
rayan Timurta Paa olmak gerekir derler. Fakat ahin Paa'mn
lm tarihi, gerei gibi tam belli deildir. nk Hac lbey olay ze-
rine halkn gznde ahin Paa kanad krk bir ahin gibi deerden
dm ve artk hretin doruunda uamaz olmutu.
Kostantniyye mparatoru Yani Paleolog, bu srada Sultan Mu-
rad'la akrabalk kurarak ilikisini artrmay kurmutu. Sultan Murad,
mparator'un kzyla evlenmek ve dier iki kzndan birini ehzade
BULGAR KRALLII'NLN ORTADAN KALDIRILMASI
1035
Yldrm Bayezid Bey'e ve dierini ehzade Yakup elebi'ye alvermek
ve Yldrm Bayezid'in Erturul, Emir Sleyman ve Mustafa elebi
adl oullarnn snnet ilerini yapmak zere Yeniehir'de dn d-
zenlemekle urarken askerinin Bosna'da yenilgiye urad haberi-
ni alnca ok zld. Dn hazrln yarda keserek, hemen ordu-
yu hazrlamaya koyuldu. Btn komutanlara emirler gnderdii s-
rada, kendisine itaat halinde bulunan Hristiyan komutanlar da or-
dusuna ard. te o zaman Bulgar Kral gizlice yrtt anlama-
y aa vurarak dmanln belli etti. nce onun zerine varlmak
durumun bir gerei grld. Sadrazam Ali Paa Bulgaristan'a gnde-
rildi.
P r a v a d i , T r n ov a , S u r u n u , N i b ol u v e D i e r Ba z
K a l e l e r i n A l n ma s v e Bu l ga r K r a l l n n
Or t a d a n K a l d r l ma s
Sadrazam Ali Paa, otuzbin atl ile yediyzdoksan senesinde Edir-
ne'ye ulat. Timurta Paa olu Yahi Bey'i bir miktar askerle Pra-
vadi zerine gnderdi. Yahi Bey, hzla varp geceleyin Pravadi'ye
vard. Osmanl yiitleri, rmcek gibi Pravadi kalesinin duvarlarna
kp kale iine girdiler ve dmana gz atrmayp, o gece kaleyi ele
geirdiler. Sonra sadrazam gelip Pravadi'nin korunmasn saladk-
tan sonra Trnova zerine yrd. Ksa zamanda Trnova kalesini de
aldktan sonra umnu ve Kzlhisar yani Hezargrad kalelerini ald
srada Sultan Murad'm Gelibolu geidinden geerek Edirne'ye doru
yrd renildi. Sadrazam Ali Paa, Edirne'ye dnerek orada Pa-
diahn ayak toprana yz srd. Sultan Murad, hemen Nibolu'yu
kuatmas iin, onu geri gnderdi.
Bulgar Kral Sosmanus, sadrazamn ar bir ordu ile Tuna yal-
sna yneldiini duyunca, Nibolu kalesine kapand. Sadrazam da onu
kuatt. Sonra Sultan Murad da ordusu ile Nibolu zerine yrd.
Sosmanus'u korku ve tel brd. Hemen suunu affettirmek zere
sadrazam Ali Paa'nm efaatine snd. O da, onu alp Padiah'm hu-
turuna kard. Bundan sonra itaatsizlik etmemek ve Silistre kalesini
Osmanl Deveti'ne brakmak zere suunu balatt.
Sonra, Silistre'yi geri vermekten kannca, sadrazam Ali Paa,
yine ordusu ile yrd. Yaral Doan Bey'i bir ksm aknc ile gn
derin, evreyi yamalatt srada, Tuna kylarndaki kalelerini ald.
Nibolu kalesini sard. Sosmanus, aresiz kald. oluk ocuu ile bir-
likte aman istedi. Nibolu kalesini teslim etti. Bu kere baz mallan
kendisine geri verildi... Fakat Nibolu, Silistre ve baz kaleler ve yer-
er Osmanl lkesine katld. Bulgar Krall kaldrld.
1038
K os ov a Za f e r i v e S u l t a n M u r a d ' m e h i d Ol ma s
Sultan Murad, yediyzdoksanbir senesinde Srp ve Bosna kralla-
rndan almak iin, Filibe'de klamaya karar verdiini, Srp Kral
renince; Bosna, Hersek, Anavud, Frenk, Macar, eh, Leh, Eflk
ve Bodan hkmdarlarndan yardm istedi. kiyzbin kiilik bir or-
du hazrladlar. Sultan Murad da komu olan Kastamonu, Germiyan,
Hamideii, Aydn ve Saruhan Beyleri gibi islm hkmetlerinden yar-
dm isteyerek byk hazrlklara balad.
Bahar olunca Anadolu'dan ehzade Yldrm Bayezid ile Yakub
elebi Filibe'ye geldiler. Kastamonu Beyi sfendiyar Bey, Germiyan-
olu Yakub Bey, Saruhan, Mentee ili ve Hamid ili beyleri de halleri-
ne gre birer miktar asker gndermilerdi.
Fakat Meri nehrinin takn zamanyd. Birka gn Filibe'de kal-
mak gerekiyordu. Yahi Bey, bebin aknc ile kefe gnderildi. Yahi
Bey varp ehirky yresini yamalad. Dmanlarn durumlarm
rendi. Pek ok tutsak getirdi. Meri nehri de geit verince hemen
ordu te tarafa geirildi. htiman'a ve oradan Aladdin ovasna ve er-
tesi gn Kstend'e varld.
Aladdin ovas denilen yer, mparator Kantakuzen'in gz yum-
mas zerine Sultan Orhan'n kardei Aladdin Paa, Srplar zerine
yrd zaman ordu kurduu yer imi.
Sava pazarnn, Kosova ovasnda kurulmasna karar verilmiti.
Kstendil'den Kosova'ya doru ynelindi. Kstendil Prensi Kostantin
Bey, Sultan Murad'a balyd. O da askeriyle Padiah'n ordusuna ka-
tld.
Kosova'ya yaklalnca devlet adamlar ve komutanlar, Padiah'n
huzuruna arlarak danma toplants yapld. Evrenos Bey, ilk n-
ce Rumeli'ye geen komutanlardand. Pek ok savalarda bulunmu
ve Hristiyan devletleri ordularnn hal ve hareketlerini renmiti.
Sultan Murad, onun grn sorunca, Efendimiz daha iyi bilir. Fa-
kat bana gre, sava yerine daha nce varlp da bir gzel yer seil-
melidir ve karlanca acele edilmeyip, dmann savaa balamasn
beklemelidir. nk bu dmanlarn askeri demirden kale gibi daya-
nkldr. Alaylar dzenlenmi ve saflar dizilmiken zerlerine var-
mak souk demiri dmek gibidir. Ama safdan kan dman ile sa-
vamak kolaydr. zerimize saldrmak ve yerimizi sarmak zere top-
luluklar dald zaman, zerlerine varlrsa artk toplanamazlar.
Bylece dman yenmek kolay olur sanrm. deyince Timurta Paa
ve Yahi Bey, onun szn doruladlar. ehzade Yldrm Bayezid
Bey de, Sz, Evrenos'un szdr dedi. Sadrazam Ali Paa da Evre-
nos'un ileri srd fikre ortak olunca, Sultan Murad, Benim de
grm budur. nallah sava alannda ylece yaplsn diye buyurdu.
Hemen Kosova'ya varlp ordu kuruldu.
KOSOVA ZAFER VE SULTAN MURADIN EHD OLMASI
1037
Sultan Murad, byk olu Yldrm Bayezid'i ve yaknlarndan
bazlarn yanma alarak, ordusunu dolap sava alann grmek ze-
re, yksek bir tepeye kt. Dman ordughna baknca, ovann her
tarafn demirlere brnm askerlerle dopdolu ve bir ucunun dala-
rn te tarafna kadar uzanm olduunu grerek, mrmde bu ka-
dar asker grmedim. Bizim askerimiz, bunlarn yannda ok az kah-
yor. dedi.
Gerekten, aralarnda birlemi olan devletlerin ordusu, slm or-
dusundan be kat fazlayd. lerinde yirmibin zrhl (valye) atls
vard. Hepsinin beyzbine kt sylenir. Sultan Murad, bundan
rkt. Dman askerinin bu kadar ok olduunu sanmyordu. Hemen
adrna dnd. Vezirleri ve komutanlar ararak, bir sava divan
kurdu. Acaba aktan aa vurumak m hayrldr, yoksa yk de-
velerini metris gibi dizip de arkalarnda gizlenerek savamak m daha
uygun olur? diye sordu.
ehzade Yldrm Bayezid, imdiye dek Anadouda ve Rumeiide
bu kadar savatk ve bunca yerler aldk. nmze deve komadk.
imdi de uygun olmaz sanrm dedi. Sadrazam Ali Paa, Savata
oklua baklmaz, yenmek ve stn gelmek ancak Allah'n lyk olan
tarafa yadmiyledir. dedi. Evrenos Bey de, Develeri nmze diz-
sek, bir bakma bize kale gibi olur, fakat dmann saldrsndan de-
veler rkp de geri dnecek olurlarsa, hepimizi darmadank ederler
dedi. Bunun zerine askerin nne deve yerine okular dizip de d-
mana zehirli oklar yadrmaya karar verildi.
Tesadfen o gece, dman ordusu tarafndan iddetli bir yel es-
ti. Padiahn ordusunu youn bir duman kaplad. Gz gz grmez
oldu. Her taraf karanlk iinde kald. Gece yars Sultan Murad, y-
zn yere srd, Ya Rabbi! Din dmanlar slmlar zerine gk-
yznden gelen bir bel gibi kt. Bunda benim bir suum varsa ba-
la. Snna uygun olan ile. Bu bely savmak iin canm feda ol-
sun, yeter ki slm askeri; zaferle bayram etsin. O bayram gn beni
de kurban et. diyerek Cenab- Hakk'a ok yalvard. Hemen duasnn
Allah katnda kabul buyurulduuna iaret olarak frtna durdu. Yer-
yzne rahmet yamurlar sald. Hava ald, tozlar basld.
Aralarnda birlemi olan devletler askerlerinin ou, sarho ol-
mulard. Bu durumda ilerinden bazlar gece baskn yapmay d-
nyor; baka bir ksm da Bu ordu, yarn bizimdir. Gece baskn
edilirse Trkler dalp kaarlar. Hazr tuzaa dm av karm
oluruz diyorlard. Ordularnda bulunan hkmdar ve komutanlar da
kendi topluluklarna gre, slm ordusunun pek az olduuna marur
olarak; yarnki manevralarn dnp, alacaklar dzeni, kararla-
tracak yerde, gya kazanacaklar zaferden sonra yapacaklar hare-
ketlerden konuuyorlard. Oysa dman hor grmek ok yanltr.
Ertesi gn ki, yediyzdoksanbir hicri senesi aban aynn onbeinci
gnyd. Sabahleyin sava davulu vuruldu. Bayraklar zld. Alay-
lar baland. Saflar dzld. Sultan Murad askere kar, Bugn gay-
1038
ret ve vatanseverlik gndr! Erlik ve merdlik gndr! Bunca sa-
mandr ki Osmanoullar sizinle vnyor. Bugn de sizden eski h-
retinizi dorulayacak fedakrlklar bekliyor dedi. Ceseddeki ruh gi-
bi askerin ortasnda durdu.
Yenieri, Padiahn nne dizildi. ehzade Yldrm Bayezid Han,
sa kolda grevlendirildi. Ondan aa Rumeli askeriyle Rumeli Bey-
lerbeyisi Timurta Paa, Evrenos Bey, nce Balaban, Turguta Bala-
ban Beyler, Lala ahin ve Evrenos Bey olu sa Bey ve Timurta o-
lu Yahi Bey ve Mstecab Suba saf balayp durdular.
ehzade Yakup elebi, sol kola verildi. Onun yannda ise Anado-
lu Beylerbeyisi Saruca Paa, Karaman gnllleri, Kastamonu, Ha-
mid, Mentee ve Teke Beylerinin oullar ve Germiyan atl birlikleri
ile Eyne Suba ve Kara Mukbil Bey askerleriyle durdular.
Dman ordusu da u ekilde tertiplenmiti: Srp Kral Lazar, or-
dunun ortasnda yer almt. nne zrhllar dizilmi ve kzkardeinin
olu Brankovi adndaki nl general, Srp ve Arnavud askerleriyle
sa kolda ve Bosna Kral, Bonak ve Bulgar askerleriyle sol kolda dur-
du. Eflk, Leh, eh ve Macar beyleri ve Venedik alaylan da iki tarafa
yerletirilmiti. ki ordu arasndaki sava alannn genilii bebin
adm ve uzunluu yirmibin adm kadard. Padiahn ordusu bu alana
bakan az yksek bir da zerindeydi.
Evrenos Beyin tertibi zere ikibin oku seilip, bin tanesi ok at-
makta mahareti olan Hamid olu Hseyin Bey emrinde sa kolun
nnde ve bin neferi Yldrm Bayezid'in olu Mustafa Bey komuta-
s altnda sol kolun nnde dizildi. Ve hepsine birden dmana ok at-
mak zere emir verildi. Okular birka yaylm ok attlar. Birok d-
man yere serdiler. Bosna Kral, Yldrm Bayezid koluna saldrdysa
da geri pskrtld. Srp Kral, Sultan MuradTa kar karya durup
ordunun ortasnda da arpma kzt. yleki Sultan Murad'm atma
bir ok deerek yere dt. Sultan, hemen atn deitirdi. Askerin g-
z nnden ayrlmad. General Brankovi, Yakup elebi koluna ok
sert bir saldrda bulundu. Anadolu askeri, bu hcuma dayanamayp
zld, bozuldu. Fakat arkasndaki meelik yk develeri ve arlk-
larla dolmu olduundan asker kaamad. ki taraf snglerle birbi-
rine girdi.
Dmann ilk saldrsn savm olan Yldrm Bayezid Bey, sol
kolun yenilgisini renince sa kolu; yerinin salamlna ve Rume-
li askerinin yiitliine havale etti. Adeti olduu zere ar grzn
eline ald. imek gibi sol kolun yardmna kotu. Dman alaylarn
birbirine katt. Evrenos Bey ve olu sa Bey, Eyne Bey, Saruca Paa,
Yahi Bey, Kara Mukbil Bey, Mstecab Suba ve Balaban Bey emir-
lerindeki askerle onun yardmna gittiler. Sol kolda baz komutanlar,
Dman bozuldu. Ne duruyorsunuz? diye barnca bozgun asker
de dnp dman zerine saldrdlar. Dman komutanlarndan baz-
KOSOVA ZAFER VE SULTAN MURADIN EHD OLMASI 13&-
lar da Brankovi'in yardmna seirttiler. Artk o kolda byk bit
arpma balad. Can verip an alacak yiitler seildi. Sava gittik-
e kzt. Sekiz saat kadar uzad. Srp Kral ve olu ve dman odu-
sundaki prenslerden kimileri ld. slamlardan epey kii ehit oldu.
Ama dmann kayb sayszd. Kl artklar darmadank, birou
da tutsak oldular.
Gazi Sultan ise Cenab- Hakk'n ltfettii bu zafere kretti. Ya-
knlar ile sava alanm gezerek, bu geici dnyann nasl ksa srede
deitiini dnd. Bunca gen yiitlerin serilip yattklarna zl-
mekte iken anszn ller iinde yaral ve halsiz bir Srpl srayp
hanerle Gazi Sultan vurdu, yere drd. Meer bu alak bir fedai
imi. Hemen Padiahn zel adamlar yetiip onu para para ettiler,
Fakat Sultan Murad da hemen ruhunu teslim etti.
ehzadeler ve komutanlar, bozulan dman arkasndan kovala-
maktaydlar. Veliaht olan Yldrm Bayezid'e haber uuruldu. Hemen
gelip Padiaha mahsus olan Ak Sancak altnda oturdu. Bu byk San-
cak, Seluklu Sultan tarafndan Gazi Osman ah'a verilmi olan san-
caktr. Sonralar Ak Sancaa Yrk Sanca denildi. O zaman Ak
Sancak altnda Padiah'tan baka kimse oturamazd. Yldrm Baye-
zid Han, o Ak Sancak altnda oturmakla saltanatn iln etmi oldu.
Hemen orada kendisine biat olundu. Hkmdarl tasdik edildi.
Ondan sonra Yakup elebi, olaydan habersiz olarak geldi. Evvel-
ce kardei Savc Bey, vaktinden nce padiah olmak hrsna derek
babasna kar geldiine baklarak, babasnn hayatnda Karesi eya-
leti Bey'i olarak hkmetten lezzet alm ve birka savata zafer ka-
zanm bir ehzadenin kardeine ba kaldrarak bir karklk kar-
mas umulabileceinden Yakup elebi ordugha gelir gelmez bir adr
iinde boduruldu. Cenazesi babasnn cenazesiyle birlikte Bursa'ya
gnderildi.
Osmanl Devleti'nde saltanat iin karde ldrmek ilknce bu e-
kilde balad. Ve ondan sonra kardei ve kardeinin olunu ldrmek
det oldu. Fakat gnahsz bir gazi ehzadenin ldrlmesi, halkn kal-
bine iledi. Askerler arasnda bile o kadar dedikodu oldu ki, Yldrm
Bayezid Han da yaptna piman olduunu belli etti.
Birok tarihiler bundan dolay Yldrm Bayezid Han' knar-
lar. Kimileri de Yakup elebi bir karklk karrsa, birok kan d-
klmesi gerekeceinden bunu nlemekle genel huzuru korumak iin
Bayezid Han kendi kardeini feda etmitir, diyerek onun tarafndan
zr beyan ederler. Aslnda bu trl facialar, zamann icaplarnn bir
gerei olarak meydana gelmi durumlardr. nk bir millette servet
ve medeniyet artnca refah ve nimetler artar, ihtiyalar oalr, re-
kabetler ortaya kar, bu yolda yaknlar feda olunur.
Sultan Murad'm devrinde ise Osmanl Devleti geniledi. Osmanl-
lar zengin oldu. Zenginlik nisbetinde klfet oald. Servet ve mede-
niyetin tabi icabiarmdan olarak devletin tavr deiti. Halk, refah ve
nimetienmek davasna dt. Savc Bey'in babasna ba kaldrmas
da, bu zaman deiikliinin etkisi yznden olmutu. Artk kardein
kardee tamamiyle emniyet eyleyecek zaman gemiti.
H a l T e r c me s i
Sultan Murad, Osmanl sultanlarnn ncsdr. Halkna ok
dkn, ok adaletliydi. Sava alannda ise esiz bir kahramand. O-
lu Savc Bey'in ve damad Karamanolu Ali Bey'in isyanlar olmasay-
d, btn Rumeli'yi ele geirerek stanbul'u alrd. Altm yanda
byk Kosova zaferinden hemen soma ehit oldu. ehit dt yer-
de i organlar gmlp zerine kubbe yapld. Cenazesi de Bursa'da
ekirge denen yerde topraa verildi. Lkab olan (Hdvendigr) ke-
limesi, kendisinden sonrakilere unvan kald. Padiahlarm bykleri-
ne Hdvendigr denir. Ahlknn gzellii dillerde destan olup, hl
kerametleri halk arasnda sylenir (Allah rahmet etsin).
Bilgin ve komutanlarnn ou babasndan kalma idi. Kendisi, on-
lar en iyi ilerde kullanmasn bilmitir. Byk kardei Sleyman Pa-
a ile birlikte Rumeli'ye gemi olan komutanlardan Hac lbeyi ve
Evrenos Bey, yaplan gazalarda ok ie yaram olduklarmdan baka
Sleyman Paa'mn lmnde, bu iki yiit komutan, Rumeli'deki yer-
lerini korumulard.
Sultan Murad, tahta kndan soma Rumeli'ye geince Bursa
Kads Kara Halil'i kadasker ve ehzadeliinde Lalas olan ahin Bey'i
Beylerbeyi yapm ve Hac lbey'i ile Evrenos Bey'e birer asker birli-
in komutasn vererek, ikisine de gereken deeri vermiti.
Lala ahin Paa, saraydan yetime, alkan, ok gayretli ve ok
cesur bir kimseydi. Epey yerleri ald. Fakat Hac lbeyi'nin an ve
hretini ekemeyerek onu zehirlettiinden dolay, komutanlar, on-
dan soumulard. zellikle Evrenos Bey pek ok zlmt. n-
k Hac lbeyi, Karesi Beylii'nde vezir iken, o da bir komutan idi
Karesi vilyeti Osmanl memleketlerine katlnca, ikisi de Osmanl
komutanlar arasna kararak son derece dosta ve fedakrca hiz-
met etmekteydiler. Ksaca ikisi eskiden beri silh arkadalarydlar.
Sonra Kara Halil (Hayreddin Paa) adiyle Vezir-i zam olunca
Evrenos Bey'e gvence vererek pek gzel hizmet etmesini salad.
Sonra ahin Paa yerine Rumeli Beylerbeyisi olan Timurta Paa,
asker snfndan, yni bin ake alr tmarllardan yetime yiit ve
ileri grl ve asker ilere gc yeter, deeri yksek bir kimse ol-
duu iin, byk baarlar kazanmtr. Umur Bey, Oru Bey, Ali Bey
adl oullar da nl gazilerden idiler.
Hayreddin Paa'mn lmnde kadasker bulunan olu Mevln
Ali, babasnn yerine Vezir-i zam oldu. O da deerli biri idi. Fakat
sevk ve safaya, gsteri ve debdebeye dkn olup, ssl i aalan
KISACA DEVLETLERN DURUMLARI
1041
ve harem aalar ile dairesini gsterili bir biime sokmutu. Bu ise
Osmanl komutanlarnda grlmedik bir eydi. Eski Osmanllarca Ali
Paa'nm bu yaay irkin grlmekteydi. Sonra det oldu. Yakn
zamanlara kadar vezirlerin dairelerinde grlen ve vezirliin gerek-
lerinden saylan gsteri ve tantanay ilk ortaya koyan ite bu Ali
Paa'dr.
O zaman, Anadolu Beylerbeyisi olan Sarca Paa, yiit ve iyi bir
kimseydi. Yine o yzyln komutanlarndan ine Bey, Firuz Bey, Pa-
a Yiit, Mstecab Suba, nce Balaban, Yaral Doan ve Kutlu Bo-
a da tedbirli, gl ve bahadr beyler idiler.
Bursa kads Mevln Mahmud ki (Koca Efendi) diye bilinir.
Arapa'da ve din ilimlerinde deerli bir bilgindi. Olu Mehmed, gen
iken lmt. Mehmed'in olu Musa, Koca Efendi'nin torunu idi,
(Kadolu) diye tannmtr. Bursa'da retimini bitirdikten sonra
akl ilimleri tamamlamak iin Horasan'a gitti. Gerek Horasan'da, ge-
rek Maverannehir'de ders alarak matematik ilimlerinde yksek bil-
gi sahibi oldu. Semerkant'ta yerleti. Oralarda (Anadolulu Kado-
lu) diye tannmtr.
Kozmorafya ve hendese zerine yazd aklamalar, bu ilim
sahiplerince ok tutulmutur. Seyyid erif Crcn'den de ders ald
Sonra aralar bozuldu. Onun dersini brakt. Seyyid erif iin, Ma-
tematik ilimlerinde ders vermekte yetersizdir. der imi... Seyyid e-
rif de onun hakknda, Tabiat, matematie yenilmi olup felsefe ile
de ba derde girmitir der imi...
\ O yzyln nl bilginlerinden biri de, Karaman'dan Aksaray
mderrisi yni zamann profesr olan Fahreddin Rz'nin torunla-
rndan eyh Cemalddin Muhammed'dir. Seyyid erif Crcan, onun
hretini iitip kendisinden ders almak iin Anadolu'ya gelerek Kara-
man'a eritii zaman, eyh Cemalddin lm olduundan, Seyyid
erif Molla Fenar ile grp, ikisi birlikte eyh Ekmelddin'den ders
almak zere Msr'a gitmilerdir.
iran'dan gelip, o zaman Bursa'da yerlemi olan eyh Muham-
med Kteri meczup bir kimse idi.
Bunun gibi ran'dan olup, Postlu diye tannan biri de ehlullab-
dan idi ve Sultan Murad, Yeniehir'de onun iin bir zaviye yapmt.
K s a c a D e v l e t l e r i n D u r u ml a r
\
Konya'da hkm sren Seluklu kolu yklnca, Anadolu kt'as,
kk kk Beyliklere ayrlmt. lhanl Devleti'nin k srasn-
da ran lkesi de bamsz Beyliklere ayrld. Fakat Cengizliler kolun-
dan Azerbaycan'da ve Irak'ta hkm sren Sultan Ahmed Celair epey
gl bir hkmdard.
F. 66
1042
ran'da konar, ger Trkmen airetlerinden Karakoyunlu ve Ak-
koyunlu airetleri, birbirlerine dmandlar. Karakoyunlu Bey'i Kara
Ysuf, Sultan Ahmed'in komutanlarndan saylrken pek yiit bir
adam olduundan baya bir hkmdar tasla olarak Akkoyunlu ai-
retini pek ok sktrmt. Fakat Akkoyunlu beylerinden Kara Osman
Bayndr de son derece cesur bir adamd. Bir aralk Kara Yusuf'a s-
tnlk salamt. Ama Cengiz torunlarndan Krm ve Det i Kpak
Han' olan Toktam Han o zaman pek ok kuvvet sahibi bir padiah
idi. Askeri oktu. Fakat hep Tatar atls idi. Msr Klemenleri ise o
yzyln birinci atls idi. Ve Msr'da bir Abbasi Halifesi vard. Geri
onun elinde bir ey yoktu. Fakat yine de Msr'da bulunmas Msr
Sultanlar iin bir erefti. Bundan dolay Anadolu ve ran hkmdar-
lar, Msr Sultanlarna dost grnmekteydiler.
Ancak Osmanl Devleti, ordusunu benzeri grlmemi bir ekil-
de dzenlemi, adl ve mlk ilerini pek gzel yoluna koyarak Ru-
meli'de yeni fetihler yaparak lkeyi geniletmekle an ve hreti dn-
yaya yaylmt. yleki Eyyubler saltanatnn knden beri, M-
sr tahtna oturanlar, hep Trk lkelerinden iken, erke Berkuk, M-
sr Sultan olunca, Msr saltanat Trklerden erkeslere geti. er-
ke Berkuk, hkmetini kabul ettirmek zere dost yollu Sultan Mu-
rad'a pek tantanal eliler gndermiti.
ran'n karkl srasnda Maverannehir'in durumu da bozuk
ve karkt. Fakat o zaman ortaya kan nl Emr Timur ksa za-
manda pek ok lkeleri alm ve Dou hkmdarlarn yok ederek b-
tn dnyaya dehet vermiti.
T i mu r ' u n Or t a y a k
nl Timur'un babas Toragay'm dedeleri, Cengiz ve ondan son-
rakilerin hizmetinde bulunan Mool komutanlarndand. Ke lkesin-
de hkmediyorlard. Toragay da onlar gibi Ke'de hkmederken mem-
leketinde karklk kt. O da, Ke'in bir kyne ekildi. Yediyzotuz-
alt senesi aban aynn yirmiyedinci sal gecesi olu Timur dnyaya
geldi. Yirmibe yl sonra Toragay ld. Timur ise ok cesur, becerikli
ve ekici bir Bey'di. Maverannehir Han' olan Emr Hseyin'in kz
kardei ile evlenerek eref kazand. Mool dilinde damada (Grkan)
denildiinden (Timur Grkan) diye n ald. Emir Hseyin de onun
tedbirlerinden ok yararland.
Sonra Timur Bey, dedelerinin lkesi olan Ke vilyetine ekildi.
Fakat tekrar tekrar meydana gelen savalarda Emr Hseyin'e yar-
dmdan geri kalmad. Bir arpmada bir eliyle bir ayana ok dedi.
olak ve topal kald. Ondan sonra (Timurlenk) diye n kazand. Tek
durmaz bir adamd. Komutanlardan kimiyle birlik olup, kimiyle de
TMUR'UN ORTAYA IKII
1043
do r olduundan bana ok felketler geldi. ok zahmet ve se-
faletler ekti. Emr Hseyin ile aralar bozuldu.
Birka kere arptlar. Kars lnce aralarndaki akrabalk da
kesildi. Emr Hseyin ise tam bir idareci deildi. Timur, ona stn
geldi. Yeaiyzyetmbir senesinde Emr Hseyin'in bakenti olan Belh
ehrinde tahta kt.
Timurlenk, bylece saltanata kavutu. Belh'in btn komutan-
lar ona uymusa da, oralarn halkyla karm olan Moollarn, Cen-
gizoullarndan bakasna istenildii ekilde boyun emeyeceklerini
bildiinden, (Oketay) evldndan (Danimentlice) adl Sultan' Han-
lk tantna oturttu. Onu (Sultan) diye lkaplandrd. Kendisi Bey ve
Emr sanyle anlrd. Oysa btn iler onun elindeydi. Sultan unvan
kendisine az grlerek komutanlar tarafndan ona (Sahip Kran)
denilir oldu. Ksa zamanda n her yan sard.
Bilginlerden birine Timur'un ortaya k tarihi soruldu. Azb
cevab alnd. O kelimenin harflerinin say deeri, yani ebced hesab
yediyzyetmi eder.
Timurlenk, Belh'de yerleti. Kendisine eki dzen verdi. Sonra va-
rp Semerkant' ele geirdi. Bakent yapt. Sonra Harezm'i yerle bir
etti. Yediyzyetmisekiz senesinde Herat', arkasndan Esferayin'i al-
d. Yediyzseksendrt ylnda btn Horasan beylerini ortadan kaldr-
d. Sicistan'a girdi. Halkn kltan geirdi. Yediyzseksenbe ylnda
Kandehar' ald. O blgede bulunan Afganllar krp geti. Sonra
Belh'e geldi. Olu Pir Mehmed'e, ah uca'nn kzm ald. Ora-
dan Mazenderan'a gitti. Savata ona stn gelerek, Esterbd' ele
geirdikten sonra Rey ehrine gelince, Celayili Sultan Ahmed, Sul-
taniye'den Tebriz'e kat. Sonra Timur, btn Azerbaycan' eline ge-
irince Sultan Ahmed, Badad'a savutu.
Emr Timur, Azerbaycan' ald gibi, Nahevan, Kars ve Tiflis
lkelerini de ele geirdi. Tiflis o zaman Grcler elinde idi. Hkm-
dar Bukrat slm ile ereflendii iin, Tiflis hkmdarl kendisin-
de brakld. Sonra Timur, Karaba'a gelince, irvan ah' ona itaati-
ni bildirdi. Bu yzden onu da hkmetinde brakt. Sonra yirmi gn-
lk bir kuatmadan sonra Van kalesini ele geirdi. ah uca'nn olu
ah Zeynelbidn'i ordusuna davet eylemiken, gelmekte gevek dav-
randndan, yediyzseksendokuz senesinde Timur, Fars zerine y-
rd.
sfahan' vurup halkn kltan geirdi. sfahan ehrini tamamen
yakp ykt. Oradan iraz'a gitti. ah Zeynelbidn, kat. iraz halk
da aman diledi. Canlarn kurtardlar. O blgede bulunan Beyler ge-
lip itaat ettiklerini bildirdiklerinden, hkmetlerinde brakldlar. Bu
srada Erzincan hkmdar Tahrddin'in elisi geldi. Timur'a boyun
ediini bildirdi. O da hkmetinde brakld.
Timur'un ii de, ayn Cengiz'in yapt gibi vard yerlerde in-
sanlar ldrmek, ehirleri yerle bir etmek, kltrleri yok etmek ve
nesilleri kurutmaktan baka bir ey deildi. Aralarndaki fark, Cen-
104 4
giz'in mrik; Timur'un ise Mslman olmasyd. Yannda asrn en
byk bilginlerinden Sadettin Taftazani gibiler vard. Bu sefer iraz'-
dan Seyyid erif Crcan'yi de oluk ocuu ile alp Semerkant'a g-
trd. Sadettin ile tartmalar yaptrd. Sadettin daha eski olduu
halde, Seyyid ona rakip oldu. Timur'un yannda ok deer kazand.
Bu iki byk bilgin, kendilerinden sonra gelen bilginlerin en sekin-
lerinden idi. Timur'un yannda yaptklar tartmalar, halk arasnda
mehurdur.
Emr Timur yediyzdoksaniki senesinde Dou'ya gidip Moolis-
tan' yamalad. Douda kendisine kar koyacak kimse kalmad. Fa-
kat Det-i Kpak ve Kuzey lkeleri hkmdar olan Toktam Han,
ona kuvvetle kar koyabilecek tek hkmdard. nk Cengiz soyun-
rand. Moollar yannda deeri bykt. Ordusu da kalabalkt.
Yediyzdoksan senesinde Timur, byk bir ordu ile Det-i Kp-
ak'a yrd. Alt ay Heyhat lnde dolaarak, Toktam Han' boz-
guna uratt. Semerkant'a dnd.
Sonra Horasan yresinde kan karkl gidermek iin Sicis-
tan'a gitti. Buralar yeniden ald. te bu seferinde yediyzdoksanbe
senesinde Al-i Muzaffer olay kt.
Timurlenk, otuzbin sekin askerle iraz zerine yrd. O za-
man Faris emri bulunan Mbarizddin'in torunu ve Muzafferddin'-
in olu ah Mansur, bebin atl ile Timur'u karlad. yle sert ve
rpertici bir sava etti ki, dillere destan oldu. Klcn ekerek Timur
ordusunun saflarm yarp geerek sancak altna eriti. ki kere Ti-
mur'un zerine kl sallad. Fakat Timur'un Mirahur'u, klca kar
siper yetitirdi. Timur'u kurtard. Oradan ah Mansur, dier tarafa
atld. Tatar darmadank edecekti ki, boynuna ve omuzuna birer
ok saplanarak yaraland. Yznden de yaralanp g ve kuvvetten
kesilerek iraz ehrine doru giderken, ah Ruh Mirza'nm adamlarn-
dan birka, onu tanyp ldrdler. Kesik ba Timur'a getirilince,
ok zld. nk mrnde yle yiit kimse grmemiti.
Timur, bu ekilde Faris lkesini ele geirdikten sonra, Badad
zerine yrd. Irak- Arap Emri Celyirli Sultan Ahmed, Azerbay-
can hkmdar ve Karakoyunlu aireti beyi Kara Yusuf ile birlikte
savuup Msr'a gitti. Timur Badad'a girdi. Btn ikileri dktrd.
alglar ve elence letlerini krdrd. Badadllara dindarlk gster-
di. Badad'da bulduu bilgin ve sanatkrlar Semerkant'a gnderdi.
Yediyzdoksanait ylnda Musul'u aldktan sonra Urfa'ya geldi.
Etrafta bulunan beyler gelip boyun ediklerini bildirdiler. O da onlar
hkmetlerinde brakt. Ksacas el-Cezire lkesini ele geirdikten
sonra salaml ve dayankll ile nl Amid kalesini drt gn ku-
attktan sonra ald. O srada Erzincan hkmdar Tahrddin geldi.
Timur ona ikramda bulundu.
Sultan Ahmed, Msr'a varp, Msr Sultan erke Berkuk'a Ti-
mur'dan ikyet etti. Ondan yardm istedi. O da ona yardm edecei
eklinde ikramda bulundu. Timur ise Berkuk'a sert haberler yollayp,
YILDIRIM BAYEZD HAN ZAMANI
Sultan Ahmed'in kendisine verilmesini istedi. Tehdid etti. Onun sz
tehdidine kar, fiil bir tehdit gstermek zere, Berkuk da Halife
ve komutanlaryla birlikte am'a geldi.
te o zaman, Toktam Han'n elisi, am'a gidip, Timur aleyhi-
ne anlama yaplmasn istedi. Berkuk da bunu uygun grd. O sra-
da Yldrm Bayezid Han'n elisi, am'a varnca, Berkuk, ona da ik-
ramda bulunarak, gerekirse Timur aleyhine yardm edeceine sz ver-
di. O srada Toktam Han, Timur'un memleketlerine saldrdndan,
Timur Han, yediyzdoksanyedi senesinde Derbend yoluyla Toktam
Han zerine gitti. Onu bozguna uratt. Toktam Han, eer daha
nce Derbend yoluyla gelip de Azerbaycan'a girip, Msr ve Anadolu
askeri de ona yardm etseydiler; kuvvet birleerek Timur'un hak-
kndan gelebilirlerdi. Fakat Timur daha evvel davranp, Derbend'in
te tarafna vard. Det-i Kpak'da ise ne Trkmenler at oynatabilir-
di ne de Yenieri askeri oraya sefer edebilirdi. Ama Timur'un ordusu
hafif ykl Tatar atllarndan meydana gelmiti. Hemen Det-i Kp-
ak'a vard. Onun bu taraftan arlnn gitmesi zerine erke Ber-
kuk, Sultan Ahmed'i byk bir sayg ile Badad'a gnderdi. Kendisi
de Msr'a dnd.
Timur ise Toktam Han' yenip, Kuzey ehirlerinin sonuna ka-
dar kovalayarak; btn Det lkelerini ele geirdi. Krm'n bakenti
Bahesaray' yakp yktktan sonra; Rus ve erke memleketlerini
yamalad. Berez dan ve evresini istil etti. Saysz ganimet mal-
lar edindi. Yediyzdoksansekiz ve yediyzdoksandokuz senelerinde
olu Cihangir varp Faris denizi kylarn ele geirdi.
Timur'un dier torunu ve Gazne ve Kandehar valisi olan Pir Meh-
med'in de, bu srada Hind nehrini geerek Multani kuatt haberi
ulanca, Timur, Hindistan'a sefer etti. Olu Mirza Rstem'i onbin
askerle Siyah Pusan adl mrikler zerine ve dier olu ahruh Mir-
za'y, Horasan' korumak iin o tarafa gnderip, kendisi de yzbin
askerle Hindistan'a gitti. Yaplan savata stn gelerek Dehli ehrini
ald. Saysz ganimet malyla Semerkant'a dnd.
Y l d r m Ba y e zi d H a n Za ma n
Murad Hdvendigr'n Kosova'da ehit olmasndan sonra, b-
yk olu Yldrm Bayezid Han, yediyzdoksanbir senesinde tahta
kmt.
Yldrm Bayezid Han, ko burunlu, aslan yzl, el gzl, kum-
ral sakall, cildi krmzya dnk ak; ehresi yuvarlak ve parlak, bn-
yesi salam ve kuvvetli, sava alannda korkusuz, yiit, gsterili,
tedbirinde abuk, ok hareketli, etkili byk bir hkmdard. D-
man onu memleketinin bir ucunda sanrken, kendisi imek gibi ha-
reket edip hcum ederek, br ucunda grnrd. Bundan dolay ko-
mutanlar, ona Yldrm lkabn vermilerdi.
1045
1046
Kosova zaferi, Avrupa seferleri iin bir yol amt. Fakat Sava
nehrinden te geilirse, yllarca Avrupa savalaryla uramak gere-
kirdi. Anadolu'da bamsz hkmet sahipleri olan Trkmen Beyleri,
zellikle Seluklu Devleti yerine gemek iddiasnda bulunan Kara-
manoullar, Osmanl Devleti aleyhinde harekete gemek iin frsat
gzetmekteydiler. Avrupa ilerine dalmak, duruma uygun deildi.
Bundan dolay Yldrm Bayezid Han, Kosova ordughnda tahta -
knca, Vezir-i zam Ali Paa'y makamnda brakt. Timurta Paa'y
da Srbistan hududuna, Firuz Bey'i Vidin tarafna gnderdi. Paa Yi-
it Bey'e skp eyaletini verdi. Evrenos Bey'i de kendi yeri olan Si-
roz'a gnderdi.
Paa Yiit, o zamann nl komutanlarndan idi. Sonradan Ru-
meli'de byk hret kazanan shak Paa onun kullarmdandr.
Karamanolu'nun Aydn, Saruhan, Menteeoullar ile Osmanl
Devleti aleyhine anlaarak Hamideli'ne saldrd Padiah'a iletilmi
olduundan; Bayezid Han, btn komutanlara, grevlerini dattk-
tan sonra kendi katma gelmelerini bildirdi. Kendisi de Edirne'ye ve
oradan Bursa'ya dnerek, komutanlarn Rumeli'den gelmelerini bek-
lemeye balad. Bursa'da cami, medrese, imaret, misafirhane, hastane
yapmn balatt.
O srada Timurta Paa, Srbistan'a bal olan Karatova maden-
lerini ele geirdikten baka, Srbistan'n birok ehirlerine akn etti.
Say ve hesaba gelmeyen ganimet mal ele geirdi. Yeni Srp Kral
sfehan, senelik belli bir vergi vermek zere itaat etti. Kz kardei
Melica'y da gnderdiinden, Yldrm Bayezid onunla evlenmitir.
Yine o srada Paa Yiit, Bosna diyarna akn etti. Firuz Bey de
Vidin'i ald. Tuna'y geti. Eflk'n birok yerlerini yamalad. Ti-
murta gibi bu ikisi de saysz ganimetler edindiler. Bu mallar Pa-
diah katma sundular. Bayezid ise bunlar balatm olduu hayrat
iin sarfetmitir.
Alaehir kalesi ki, Aydn eyaletine bal iken, hl Rumlar'n
elindeydi. Yldrm Bayezid, yediyzdoksaniki senesinde ordu ile gi-
dip onu fethetti. inde cami, medrese ve hamam yapmna balad. O
srada Kostantniyye Kayseri Yani Paleolog'un olu olup, stanbul'da
hapis bulunan Andronikos, el altndan senelik bir vergi vdetmesiyle,
Yldrm Bayezid tarafndan stanbul'a bir asker birlik gnderilip
Yani, krk yllk tahtndan indirilerek yerine olu Andronikos karl-
d ise de, Yani, Sultan Orhan zamanndan beri Osmanl hanedan ile
olan hukukunu hatrlatarak, o da vergi vereceini sz verince yeni-
den tahtna oturtuldu. Andronikos'a da Silivri, Ereli ve Selanik e-
hirleri verildi.
Padiah Alaehir'i alp idaresini yoluna koyduktan sonra, ordu ile
Aydn iline doru hareket edince, Aydnolu Ayaslou terketti. Padi-
ah ordusunu karlad. Osmanl Devleti'ne itaat ettii iin, zmir
kendisine verildi. Kalan memleketleri ise ehzade Erturul Bey'e ve-
rildi.
YILDIRIM BAYEZD HAN ZAMANI
Oradan Manisa'y yrnd. Saruhanolu mehur shak Bey, da-
ha nce lmt. Yerine geen olu Hzr ah ise sefahat ehli biriydi.
Halk kendisinden soumutu. Hemen kap, Timurienk'e snd.
Memleketi ehzade Sleyman Bey'in eyaleti olan Karesi'ye katld.
Menteeolu lyas Bey, nbetin kendisine geldiini anlad. Hemen
Kastamonu emri Ktrm Bayezid'in yanma kat. Onun memleketi
de zahmetsizce alnd.
Padiah, oradan Teke zerine giderken, kaynbiraderi Germiyan
olu Yakup Bey, orduya gelip, hediyelerini sundu. Fakat bir husus-
tan dolay Padiah Yldrm Bayezi, ona gcenmi olduundan onu
hapsetti. Bir sre sonra hapisten kat. Timur'un yanma gitti.
Sonra Bayezid Han, Teke elini ald. Firuz Bey'e verdi. Oradan
Karaman diyarna gidince, Karamanolu Ali Bey, el tarafna ka-
t iin, Konya kuatld.
Hasat mevsimiydi. Arazi ekinlerle dopdoluydu. Askerden her kim
halkn bir danesine dokunursa, aslacaktr, diye orduda dellllar ba-
rd. Askerin inzibat ve emre uymas ise ok kesindi. Bir kii bile
buday danesine dokunmad. Kimse bir yapraa el uzatamad. Asker
ise yiyecek sknts ekiyordu. lerinden bazlar, kale duvarlarna
yaklap, kuatlanlara, Ekinlerinizi kular ve vahi hayvanlar yi-
yor. Biz de zahireye muhtacz. knz, bize zahire satnz diye rica
etmiler. Oysa o vaktin usulnce ordu kurulan yerlerde mahsllerden
eser kalmazd. Bu yzden halk, Osmanl askerlerinin bu szlerini alay
sandlarsa da, ilerinden birka ihtiyar dar karak zahirelerini di-
ledikleri fiyatla satp parasn kaleye gtrnce Konya halk, Bayezid
Han'n adaletine hayran olarak hemen kaplar ap, Konya kalesini
teslim ettiler.
Darende, Aksaray ve dier Karaman ehirleri de byle kolaylk-
la alnarak Timurta Paa, Konya valisi tyin edildi. Fakat Kara-
manolu, yalvarp yakard iin, aramba suyu snr olmak zere
Darende ve Taeli yresi kendisine verilerek Bursa'ya dnld.
Bu memleketler kolaylkla alnmsa da onlardan dirlikleri kesi-
len komutanlarn hepsi, Timur'un yanma katlar. Onu Osmanl
memleketleri zerine harekete gemeye kkrttlar.
Bu srada stanbul'un burlarna yeniden kaleler eklendii re-
nildi. Yldrm Bayezid, bu eklemeleri mparator'a yktrd. Sonra m-
parator Yani lnce, olu Manuel Paleologos, Padiah'm ordusundan
kat. mparatorluu ele geirdiinden, bir miktar Osmanl askeri de,
stanbul'u kuatt.
Kastamonu Bey'i Kzl Ahmedli Ktrm Bayezid, srann kendisi-
ne geldiini grd. Yldrm Bayezid'e kar koymaya gc yetmediini
biliyordu. Yldrm Han' uratracak bir olay karmak istedi. Ef-
lk Bey'ini harekete geirdi. O da geen sene Firuz Bey'in Vidin'den
Tuna'y geerek kendisine bal Ulahllar yamalamasna karlk,
yediyzdoksan senesinde Tuna'y geti. Baz Osmanl ehirlerine
saldrd. Yldrm Bayezid, yldrm gibi Tuna kysna eriti. Hemen
104 8
Eflk yakasna geti. Bir hamlede Eflk ordusunu bozdu. Bkre'e
girdi. Eflk Bey'i de bu hareketine sebep, Ktrm Bayezid olduunu
syleyerek zr diledi. Veregeldii verginin iki katn vereceini ve
Osmanl Devleti'ne bal dier Beyler gibi, her hizmeti greceine sz
verdi. Yldrm Bayezid de, bu artla onu affetti. mtiyazl Beyler s-
rasna geirdi. Sonra sr'atle Anadolu yakasna dnd. nk Kara-
manolu Ali Bey'in Bayezid Han'n enitesi olduu halde yine bir kah-
pelik ettii haberi gelmiti.
Karamanolu Ali Bey, Sultan Bayezid'in Eflk yakasna gemesini
frsat bildi. Anszn Ankara'y bast. Oradaki Timurta Paa'y ve em-
rindeki komutanlar hapsetti. Birok adamlar ldrd. Hemen Padi-
ah'n Anadolu'ya geerek kendi zerine fkeli olarak gelmekte ol-
duunu grnce tel ederek Timurta Paa e emrindeki komutan-
lar hapisten kard. Onlara hediyeler vererek Padiah'n fkesini
yattrmak ve efaat etmesi iin Timurta Paa'y birka eli ile Pa-
diah'n katma gnderdi.
Oysa Ali Bey'in ka kere sular affedilmiken, sonunda bu ettii
alakln aff mmkn deildi. Padiah, elileri ac szlerle geri e-
virdikten sonra hemen ordu ile hareket etti. Akay sahrasnda g-
rnd. Ali Bey, ister istemez sava alanna girdi. Fakat bir hamlede
topluluu dald. Kendisi ve olu Mehmet Bey tutuldu. Padiahn
kz kardei Nefise Sultan'n hatrna uyulmayp Ali Bey, Timurta
Paa'ya misafir verildi. Olu Mehmed Bey de hapsolunmak zere
Bursa'ya gnderildi.
Timurta Paa, esirlik zamannda Ali Bey'den hakaret grm
ve ok eziyet ekmiti. zinsiz olarak onu idam etti. Padiah onu so-
rumlu tutunca, Timurta Paa, Baba ve dedeleriniz, bu talihsizlere
ne kadar iyi davrandlarsa, o szlerinden dnenler ise o kadar alak-
lk ettiler. Korktum ki bu Ali Bey de affnza urayarak yine kt
tynetini uygulama frsat bulur. Bunun iin iini bitirdim diye
zr diledi. Kendisini cezadan kurtard. Padiah da Karaman ehir-
lerini gezerek, onlar inzibat altna aldktan sonra Bursa'ya dnd.
ran'n karkl srasnda Erzincan kads diye bilinen Kad
Burhaneddin, Sivas tahtna kmt. Eser sahibi byk bir bilgindi.
Memleketini gzelce idare ediyordu. Otuzbin atl askeri vard. Msr
Sultan ile birlik halinde idi. Ona dayanarak Osmanl Devleti'ni ta-
nmamak gibi bir tavr taknmt. Sultan Bayezid'in buna can skl-
d. Bu kere Anadolu'daki derebeyliklerini ortadan kaldrp Osmanl
memleketlerine katt. Sivas hkmetini de ele geirmek iin yediyz-
doksandrt senesinde o tarafa yneldi. O srada ise garip bir olay,
Burhaneddin'in lmne ve hkmetinin kmesine sebep olmutur.
Akkoyunlu beylerinden cesurluu ile tannan Kara Osman
Bayndr kardeleriyle bozuup onlardan ayrlarak Burhaneddin'in
yanma savumutu. Birok deerli hizmetlerde bulunduktan sonra,
bir husustan dolay onunla da bozutu. Altyz atl ile Sivas'tan ayrl-
d. Harput dalarna doru gitti. Burhaneddin arkasna dp yeti-
MALYENN DURUMU
104 9
ti. Yaplan arpmada Burhaneddin ld. Kara Osman dnp Sivas
kalesini kuatt. Yldrm Bayezid'in olu Sleyman elebi kalabalk
askerle Sivas'a gelince, Kara Osman bir tarafa savutu. Karakoyunlu
airetiyle arasnda dmanlk olduundan oralarda da barmamayp,
Erzincan hkmdar Tahirddin'e snd.
te bu suretle Sivas hkmeti knce, Sivas, Kayseri, Tokat ve
evresi Osmanl lkesine katlmtr.
Ondan sonra Yldrm Bayezid, Kastamonu zerine yrmek ni-
yetinde iken, Kastamonu hkmdar Ktrm Bayezid'in lm haberi
geldi. Yediyzdoksanbe senesinde asker gnderilerek Kastamonu,
Amasya, Osmanck, Canik ve evresi ele geirildi. Fakat Ktrm
Bayezid'in olu sfendiyar Bey, Sinop kalesine kapand. Sinop'un ken-
disine verilmesini rica etti. stedii yerine getirildi. Fakat sonra o da
Timur'un yanma kat.
Ksaca Yldrm Bayezid, her ne tarafa yneldiyse zafer kazand.
Ksa zamanda Anadolu'yu tamamen eline geirdi. Fakat bu kadar b-
yk fetihlerin gururiyle eitli zevk ve elencelere dald. Evlenmi ol-
duu Srp kz Melica ise gzellii ile zamann bir fitnesi olduu iin,
Padiah ona dkn olarak iten el ekti. Devletin i ileri bozuldu.
M a l i y e n i n D u r u mu
Evvelce devlet gelirleri, gmrk resmi, davar vergisi, cizye yani
gayrimslimlerden alman hara ve baz Hristiyan hkmdarlardan
belli miktarda alman yllk vergiler, ganimet mallarnn bete biri ile
arazi gelirlerinden meydana geliyordu. Arazi gelirleri ise r, r
bedeli, koru, yaylak ve klak vergilerinden oluuyordu.
Arazinin ou Timarl Sipahi denilen svariye ayrlmt. Bir ks-
m komutanlara Has olarak verilmi olup, arazi gelirlerini onlar alr-
lard. Arazinin az bir ksm da Padiah'a ait olduu eklinde yazla-
rak, geliri hazineye braklrd.
O zaman her sancakta bir sancak beyi, her kazada bir kad var-
d. ehzadeler de Anadolu sancaklarndan bir sancan Bey'i olup,
onlarn tahsisat da, kendi haslar olan kylerin hslat idi. Sancak
beyleri, bar zamannda asayi ve emniyeti salamakla grevliydiler.
Sava ktnda ise kendi tebaalar ve sancaklarnn Timarl Svari-
leri ile savaa giderlerdi. Kadlar da gnlk olaylara bakar ve halle-
derlerdi.
Kyler bakml olduka Timar sahipleri ve Beylerin gelirleri ar-
tard. Ama kadlar, limler ve Hz. Peygamber soyundan gelen Seyyid-
lerden bazlar ile Kapkulu denilen Yenieriler ve onlarn svarisi
demek olan Sipahi ocuklar bl Yevmiye adyla devlet hazinesin-
den ulufe denen para alrlard.
Bu yzden kapkulu tahsisat kararlam bir durumdayd. Dev-
let. Allah yolunda savaa ok nem verdii iin, onlar da hizmetleri
derecesine gre ykselirlerdi. Bundan dolay komutanlar iinde pek
mahir kumandanlar yetimekteydi.
Askerin byk ksm Timarl Sipahiler idi. Hazine'den onlara ay-
rlan masraflar, hazinenin geiiri karsnda ok azd. Devletin idaresi
ise pek sade ve resm klfetlerden uzakt. Gelirin artan ise cami, med-
rese, kpr ve baka hayr eserleri yapmna harcanrd. Bundan do-
lay, ksa zamanda Osmanl lkesi fazllarn, bilginlerin topland bir
yer olmutu.
te Osmanl Devleti'nin ilk zamanlar bu ekildeydi. Padiahlar,
vezirler ve komutanlar ss ve atafattan uzak yayorlard. Fakat Yl-
drm zamannda sadrazam olan Ali Paa ki, yakn zamana kadar s-
ren vezirlik debdebe ve gsteriinin kurucusudur. Giyimli kuaml ve
ssl i olanlar, harem aalar altrmak ve altm ve gm takm-
lar kullanmak yollarn amt. Devletin refah ve nimetinden yarar-
lanma mevsimi gelmi olduundan Yldrm da altm dmeli ve al-
tn teller ile ilenmi elbiseler giyip, altm ve gmten yaplm kap
kaak kullanmaya balamt. Dier ihtiam ve sslemeler de buna
kyas edildiinden hazinenin geiiri, masraflarn karlayamaz bir du-
ruma geldi. Saltanatnn sonlarna doru asker masraflar eksiltildi.
Hassa askeri yerinde olan Kapkulu tahsisat da azaltld. Fakat as-
kerin byk ksmn tekil eden Timarl svari ile komutanlarn tah-
sisat arazi zerinden olduu iin, kstlamadan zarar grmemilerdi.
Kadlarn gndelikleri ise pek az olduundan azaltlacak gibi deildi.
S i y a s v e A d l D u r u m
Bilindii gibi, servet ve medeniyet lzm ve melzm kabilindendir.
Medeniyet nehri ne kadar saf aksa, birok sefahat er - pn de be-
raberinde srkleyip getirir. nsann bedenini zayf drr. Ftr, ya-
radltan olan ahlk yer bitirir. te Osmanllar da bu tecrbe gei-
dinden geerek, ksa zamanda byk fetihlere kavuarak, kuvvetlen-
diler. Ganimetlerin okluu ile pek ziyade zengin oldular. Abalar, ke-
beler iinde ho olarak yaayan Trkmenler, kabalara brndler.
Medeniyet sofrasndan lezzet aldlar.
Kazaskerlikten Bavezir olan Ali Paa, eitli resm klfetlere ve
gsterilere dmekle kalmad. Tarihi Solakzade'nin yazdna gre
Ali Paa irete, zevk ve sohbete dkn, heva ve hevesi urunda k-
maz bir yola girerek, gece gndz ahlkszlktan bakaldrmaz olmu-
tu. Padiah da kendisine uydurmak zere heva ve hevese kkrtr ve,
Padiahlara gereken adaleti yerine getirmek ile tam bir inanca sahip
olmaktr. ki ve elence gibi gnhlardan tvbe e kurtuhnur der-
mi.
Dtan Bavezir, Padiah bu ekilde ayartrken hanm Srp kz
Melica da iten, Padiah zevk ve safa lemine srklemekteydi. Yl-
drm Bayezid, kalbini Melica'nn sann teline balam olduun-
SYAS VE ADL DURUM
1051
dan, onun gl renkli elinden gl renkli arab ierek devlet ilerini
unutmutu.
Bayezid Han'dan ncekiler zamannda, grlmeyen bu ikiye
dknlk yznden, Osmanllar gznde pek irkin bir duruma d-
t. Halkn hakkndaki gzel duygular sarsld. Fakat devletin gste-
ri ve elence devri gelmiti. Zevk, safa, heva ve hevese meyledenler
oalmaya balad. Bavekil de onlarn ban ekiyordu. Bundan do-
lay ilere gerei gibi baklmaz oldu.
Sadrazam, Kazasker ve baz komutanlar bakentte, sancakbey-
leri kenai sancaklarnda otururlard. Kazalarda hkm ve hkmet
kadlarn elierindeydi. Bununla beraber gndelikleri pek azd. Zaman-
la masraflarm karlamaz oldu. Onlar cta ahaliye zulmetmeye bala-
dlar. Kadlarn hepsi Bavezir'e balyd. Zulm grenler, devlet kap-
sna bavurduklar zaman, limlerden mi ikyet ediyorsunuz? diye
hakaretle kovulurlard.
Yldrm Bayezid zamanna kadar limler, geimlerini azla yetin-
mekle salyorlard. Daima yksek ilimlerle urarlar, mevki ve ma-
kam sevgisine kaplmazlard. Bir kadlk boalsa, aylarca bo kalr-
d. limler, kadla talip olmazlard. Fakat Yldrm Bayezid zama-
nnda, onlardan da makam hrs doarak, rvet ile kadlk isteyenler
oldu.
Sonunda i bir dereceye vard ki, kadlarn hakszlklar herkesi
canndan bezdirdi. Asker ve halk birlikte Padiahn katma dkld-
ler. Kadlarn zulmlerinden dert yandlar. Yldrm Bayezid, gaflet
uykusundan uyand. Kadlarn durumunu aratrmak iin her tara-
fa gvenilir adamlar gnderdi. Ksa zamanda zlim kadlardan bir-
ou tutulup, zincire balanarak Padiah katna gtrldler. lerin-
den seksen kadnn hainlikleri anlalnca, mazlumlarn haklar aln-
dktan sonra kendilerinin Yeniehir'de bir ahrda yaklmalar iin Pa-
diahtan emir kt.
Sadrazam Ali Paa, onlar kurtarmak istiyordu. Fakat iin ucu
kendine kadar uzandndan, araya girmeye cesaret edemedi. Bunun-
la beraber Padiahn yaknlarndan Habeli biri vard. A l i Paa, ona
yirmibin dirhem vadetti. O da hemen yol elbisesi giyerek Padiahn
katma kt. Yldrm Bayezid B u da nerden kt? diye sordu. Pa-
diahn! stanbul'a gidip, yaklacak kadlarn yerine tyin edilmek
zere seksen papas getireceim... diye cevap verdi. Padiah Halkm
arasnda onlarn yerine tyin olunacak adam yok m u ? dedi. Habe-
li, Padiahm! Halkn okur - yazar deildir. Kadlk ise limlerden
bakasna verilemez. deyince Padiah, Onlar lim olsalar ilimlerini
uygularlard. dedi. Fakat sz, sz at... Padiahn fkesi yatt.
Kadlarn aff iin emir kt. Durum Bavezir Ali Paa'ya bildirildi.
Ali Paa, bu frsattan yararland. Kadlarn gnlkleri ok az oldu-
undan, hazinenin dar zamannda kadlarn cret almalarnn son-
raki fakihlerce uygun grldnden sz ederek, yediyzdoksanbe
senesinde kadlarn hccet iin yirmibe ake, sicil iin yedi ake, ni-
kh izni iin oniki ake ve kymet creti olarak da binde yirmibe ak-
e almalar iin Padiahtan irade kard. Ve bu irade ondan sonra
kanun oldu.
D D u r u ml a r
Yldrm Bayezid, Eflk Beyi'ni haraca baladktan sonra, Avru-
pa'ya kar gereken hazrl tamamlamak iin bir sre Edirne'de kal-
mas kararlam iken, Karamanolu'nun anszn snr geerek Ti-
murta Paa'y tutup, hapsetmesi zerine Anadolu'ya seirt-
mi; Konya, Sivas ve Kastamonu beyliklerini ortadan kaldrarak Ana-
dolu'daki hkmetini kuvvetlendirmi ve memleketini geniletmiti.
Fakat Rumeli taraf nem kazanmt.
Osmanllar'm Rumeli'de genilemeye elverili kuvvetli bir hk-
met kurmalar, Dou Avrupa hkmdarlarn tellandrmt. Hep-
si Lksemburg hanedanndan Almanya mparatoru IV. arl'm olu
Sicismon'un idaresi altnda birlemekteydiler.
Sicisman, anas tarafndan Brandenburg yani Prusya dukalna
vristi. Macar Kral, Byk Lui'nin kzm almt. Kaynpederinin
lmnde Macar krallna seilmiti. Bosna, Erdel, Eflk ve Bodan
beyleri de ona boyun emilerdi. Aras ok gemeden Almanya mpa-
ratorluu'na da seildi.
Ksacas Baltk denizi kylar ile Ren nehrinin denize dkld
yerden Tuna nehrinin denize dkld yere kadar olan memleket-
ler, Sicismon'un idaresi altna geti. Papa ise Osmanllar Rumeli'den
kovmak zere Sicismon'u bir Hal seferine kkrtyordu. O da Koso-
va savann cn alacan aka sylemekteydi. Kostantmiyye
Kayseri de Avrupa'ya feryad mektuplar gndermekteydi.
te taraftan uzak douda ortaya kan Timurlenk, kalabalk bir
ordu ile bir bel seli gibi, batya doru ilerlemekteydi. Fakat Anado-
lu'ya gelmesi, epey zaman alacandan Osmanl Devleti'nce Avrupa
taraf ncelikle ele alnmas gereken bir iti.
Durum byle iken Yldrm Bayezid, zevk ve safaya dalarak iten
el ekmiti. Ancak kadlarn zulmlerinden doan genel ikyetler
zerine, onlarn iiyle urat bir srada, Hal sava sesleri kendi-
sini gaflet uykusundan uyandrmtr.
S e l a n i k v e Y e n i e h i r 'i n A l n ma s
stanbul Kayserimin.feryad ve ikyetleri ve Papa'nm kkrtma-
lar sonunda Venedik, Ceneviz ve Rodos valyeleri ile dier Hallar
dan kurulu bir ordu, yediyzdoksanalt senesinde byk bir donanma
ile Selanik limanna gelip etrafa saldrdklar haberi gelince, Yldrm
GELBOLU ZAFER 1053
Bayezid, hemen ordu ile varp Selanik kalesini ve yaknnda olan ka-
leleri ve Yeniehir'i alarak dnd.
Ge l i b ol u Za f e r i
Hahlar'n denizden gelen ordusu bir i gremedikten baka Se-
lanik ile Yeniehir'in Mslmanlar eline gemesine sebep oldu. Fakat
Hallarn byk kuvveti karadan yola kmt. Sicismon, Almanya
Ue dier geni memleketlerinin askerlerinden baka Fransa'dan da
yardm alarak pek byk bir ordu ile Rumeli'ye gelmek zereydi.
Yldrm Bayezid, ok zamandan beri Sicismon'un dncelerini
biliyordu. Ona kar uygun yerlere yeteri kadar asker yerletirmiti.
Yediyzdoksanyedi senesinde Edirne'ye geldi. Durumu dikkatle gz-
den geirdi. Bu arada Kayser'in bir casusu tutuldu. Yannda Sicis-
mon'u Osmanl aleyhine kkrttna dair bir yaz bulundu. Padiah
fke atei ile yanp tututu. Hemen stanbul'a yrd. Mancnklar
kurdu. stanbul kalesini dmeye balad.
Sicismon ise o byk ordu ile Tuna nehrini geip Vidin'e girdii,
Nibolu'yu sard ve bir kolordusunun Sofya tarafna gitmi olduu
haberleri gelince Padiah, mancnklar atee verip, stanbul stn-
den kuatmay kaldrarak, Tuna yalsna seirtti. Rumeli'deki Os-
manl askerleri evvelce ihtiya halinde Tuna yalsna gnderilebile-
cek yerlere yerletirilmi olduundan ok ksa zamanda yanma ok
miktarda asker toplayarak, anszn Nibolu'yu kuatan Hal ordusu-
na att.
Fransz askeri, ok iddetli hcumla aknc ve ba bozuk aske-
ri bozdular. Aman ile aldklarm bile vahice boazladlar. Fakat iler-
leyip de Osmanl'nn kapkulu denilen dzenli askerine atp, bu de-
mir eddi kramadlar. Kendileri pek fena halde bozuldular. Kimi k-
l ve mzrak ile ldrldler, kimi Tuna nehrinde bouldular. Alman
beyleri ve Fransa'nn en deerli generalleri de kimi ldrld, kimi
esir oldular. Nakledilenlerin ouna gre bu Nibolu olaynda sek-
senbin adam lmtr. Sicismon, bir kaya atlayp Tuna ve Kara-
deniz ve Akdeniz yolundan g hal ile kurtulabilmitir.
Bu byk zafer zerine btn hkmdarlara zafer mektuplar
gnderildi. Msr'da oturan Abbasi Halifeleri'nden Halife Mtevekkil,
Yldrm Bayezid'e Sultan- klim-i Rum yani Anadolu Sultan unva-
nn verdi. Byklerden Emr Sultan diye mehur olan Buharal Mu-
hammed Hseyn olu emseddin, Yldrm Bayezid'e kl kuatt.
Milletin ilerine bakmas iin tte bulunarak, onu memleketin ima-
rna yneltti.
Emr Buhar, Buhara'da domutur. Byk adamlar ile buluna-
rak, onlardan faydalanm ve feyz almtr. Anadolu'ya gelip Bursa'-
da yerlemitir. Konyal Sadreddin'in tasavvuftan Miftahi-Gayb
adl eserini Molla Fenar'den okumutu. Ksaca ii d mamur ve ke-
1054
rametleri grnr bir veli idi. Bursa halk, onu ok sevdi. Emr Sul-
tan diye hret buldu. Osmanl Sultanlar da onun kerametlerini g-
rp kendisine ok sayg gsterdiler. Szlerini uur saydlar. Sefere -
kacaklar zaman dualarn alrlard. O da onlara kl kuatrd. Yl-
drm Bayezid'in Germiyan olunun kz Devletah hatundan doan
ve elebi Sultan Mehmed'in ana-baba bir byk kzkardei olan
Hondi Hatun ile evlenmitir.
Ul u C a mi 'n i n Y a p l ma s
Yldrm Bayezid, Bursa'ya dnnde Nibolu byk zaferine
teekkr yerine gemesi iin yediyzdoksanyedi senesi iinde bir ca-
mi yaptrmaya balad. Bugn Ulu Cami diye mehurdur.
Rivayet ederler ki, Bayezid Han, Emr Sultan diye bilinen Bu-
haral emseddin Muhammed ile bu caminin yapln grmek iin
gezerlerken, Pek uygun bir yer seilmi. Fakat drt kesine birer
meyhane yaplsa daha gzel olurdu. szne Padiah arp, Cami,
Allah'n evidir. evresinde haramlarn ne ii var? deyince, Emr Sul-
tan Padiahm! Allah'n evi aslnda mminin kalbidir. Niin kalbini-
zi haramlarla bulatryorsunuz? demekle Padiah uyanp btn ha-
ramlardan tvbe ve istifar etmitir.
te bu srada slih ve limlerden eyh Ramazan Efendi kazas-
ker yapld. Kadlar iinde chil ve zlim olanlarn grevlerine son
vermesi hususunda uyarld.
s t a n b u l 'd a Bi r s l m M a h a l l e s i K u r u l ma s
Yldrm Bayezid, Timurta Paa'mn olu Yahi Bey'i Karadeniz
kylarna gnderdi. ile kalesini ele geirtti. Kendisi de stanbul'u
almaya giderek skender Boaz adl yere geldi. Deniz kenarnda ve
Gksu gezinti yerinin st tarafnda, bugn Anadoluhisar denilen G-
zelcehisar yediyzdoksansekiz senesinde yaptrd. Her taraftan s-
tanbul'u sard. stanbul kalesinin teslimi iin Kayser'e haber gn-
derdi.
Kayser, aman diledi. Senelik vergi deyeceine sz verdi. Vekillere
de durumlarna gre hediyeler yollad. Rivayet edilir ki Bavezir Ali
Paa'ya gndermi olduu on adet byk balk altm ile doluymu. Ali
Paa'mn tedbiriyle bir bar ekli dzenlendi.
stanbul'da bir slm mahallesi ile bir cami yaplacak; imam,
hatip ve kad tyin edilerek, Padiah adna hutbe okunmak zere Ali
Paa, Bayezid Han' raz edip, gerekenleri yapt. Gynk ve Tarakl
Yenice'sinden birok Mslmanlar getirtilerek bu mahallede yerle-
tirildi. Bylece bar kesinleti. Padiah yeniden yaplan Gzelcehi-
BAZI FETHLER
1055
sar'a muhafzlar tyin ederek korunmasn saladktan sonra, Bur-
sa'ya dnd.
O ekilde stanbul'da kurulan slm mahallesi, Timur olayna ka-
dar kald. Ondan sonra Kayser, o camiyi ykt. Mslmanlar stan-
bul'dan kard.
Zaman elveriliyken stanbul'un fethine allmayp da bir ba-
r ile yetinmesinden dolay Bavezir Aii Paa hakknda ileri - geri
konuulmutur.
Geri Nibolu olay, Avrupa'ya bir byk ders olup, Osmanl Dev-
leti o taraftan gven iinde ise e, Timurlenk doudan bat'ya doru
urad yerleri yakp ykarak gelmekteydi. Ancak deniz gemek ken-
disine aykryd. O zaman stanbul alnp da baehir yaplm olsay-
d, Timur'un saldrsnda devletin merkezi, Osmanl askerinin dn
yolu, gven altnda olurdu.
Ba z Fe t i h l e r
Yldrmin stanbul'u kuatt srada bir ordusu da Bosna'ya va-
rp, baz yerleri istil ederek Isklavon ve Macar memleketlerini vurup
binlerce esir almt.
Yediyzdoksandokuz senesinde Timurta Paa, ankr'y evre-
siyle beraber ele geirdii srada, Yldrm Bayezid de Rumeli'de bu-
lunarak yer yer asker gndererek Trhala ve evresini ald. Sekizyz
tarihinde Timurta Paa, Trkmeneli'nden Besni ve Malatya vil-
yetlerini ve Krt elinden Divrii'yi ald. Yine o srada Darende ve
Kemah kalesi de Osmanl lkesine katld. Rumeli tarafnda da Fey-
lesoflar ehri denilen Atina alnd. Mora yarmadasna girildi.
E k
nl tarihi bni Haldun Anadolu'nun Kuzey taraflarndaki
Trkmenlerin devletlerini anlatrken der ki: Anadolu'da Tatar'n h-
kmeti yok edildikten sonra Trkmenler, Kostantniyye halicine ka-
dar Anadolu'yu ele geirdiler. Padiahlar olan Osman olu Orhan,
Bursa'y baehir yapt. Fakat adrlardan kp da kklere girmedi.
Ancak adrlaryla Anadolu'nun dz ve ak yerlerinde konar, ger-
di. Kendisinden sonra olu Murad Bey, Kostantniyye halicinin te-
sinde olan Hristiyan ehirlerinin iine dald. Venedik krfezi ve Ce-
nova dalar yaknlarna kadar birok ehirler ald. Avrupa'da kim-
seye nasip olmayan zaferler kazand. Her taraftan Kostantmiyye'yi
kuatarak Kayser'i cizye vermeye mecbur etti. lmnden sonra o-
lu Ebu Zeyd, onun yerine geti. imdi Trkmenlerin Padiah odur.
Dorusu onlarn memleketi din savalar ile yenilendi ve ok by-
d. Bilmem ki Mool Devleti'nin basma geen u Timur'un kndan
sonra Allah ne yapsa gerekdir. Osmanolunun devlet ve kuvveti b-
yk, geni ve galiptir. Hristiyanlar onun heybetinden korkarlar (Al-
lah iinde galiptir).
T i mu r ' u n A n a d ol u v e a m T a r a f n a H a r e k e t i
Irak- Arab Hkmdar Sultan Ahmed Celayir, Msr'a gidip Sul-
tan Berkuk'a snnca, Timurlenk onun kendisine teslimi yolunda
bir tehdit mektubu gnderdi. Sultan Berkuk da ona sert bir cevap
yazd. Timur, o zaman Suriye zerine yrmek kararnda iken, Det-i
Kpak hkmdar Toktam Han'n elisi, Suriye'ye varp Sultan
Berkuk ile grt. Berkuk, ona ikram etti. Timur aleyhine Tokta-
m Han'a yardm edeceini sz verdii srada Yldrm Bayezid'in el-
isi de Suriye'ye geldi. Berkuk, ona da bu yolda hrmet gsterdi. Ti-
mur aleyhine yardm edeceini sz verdi.
Bu duruma gre bu devlet, Timur aleyhine anlamt. Timur,
hemen Det-i Kpak'a girdi. Toktam Han' bozguna uratt. Uzak-
l yznden beri taraftan yardm olunamad. Fakat o srada Sultan
Ahmed Badad'a gidip, tahtna sahip oldu. Timur ise Det'i ve K-
rm' ezip getikten soma dnp Hindistan'a sefer etti.
O uada, yani yediyzdoksandokuz senesinde Timur'un olu ve
Horasan valisi olan Miran ah, Badad zerine geldi. Sultan Ahmed
Celayir ile savat. Fakat fena halde bozulup gitti. Timur, o zaman
Hindistan seferiyle uratndan, Badad iini sonraya brakmak zo-
runda kald. Hindistan'n nemli yerlerini ele geirdikten sonra Se-
merkant'a dnd.
Timur'un Hindistan'dan dn urasnda yani sekizyzbir sene-
si iinde Sultan Berkuk ld. Oniki yandaki olu Melik Nasr Ferec,
Msr tahtna oturtuldu. Msr hkmeti, Atabey elinde kald. Komu-
tanlar arasnda anlamazlklar ve Suriye'de isyan ve karklklar k-
t. Ksaca Timur'un arad frsat dodu.
Timur ise hibir frsat karmazd. Hemen Semerkant'dan ayrl-
d. Rey ehrine geldi. Irak- Arab hkmdar Celayirli Sultan veys
olu Sultan Ahmed, Badad'a yerine bir kaymakam brakp, kendisi
Diyarbekir hkmdar bulunan, Karakoyunlu Kara Yusuf ile bera-
ber Timur'un gelecei yol zerinden savutu. Sekizyziki senesinde
Yldrm Bayezid'e snd. Timur'dan ikyet etti.
Sultan Murad ile Sultan veys arasnda mevcut olan dostluk
oullarna getiinden, Bayezid Han, Sultan Ahmed'e ve arkadana
ok ikram ederek, yardm edeceini sz verdi.
Bunlarm arkasndan Timur'un elileriyle Arapa mektubu gel-
di. Ksaca mnas budur:
[Ey Anadolu hkmdar olan Yldrm Bayezid! Biz Allah'n b-
tn ehirlerinde bir yeni sultanz. Btn Beyler zerine stn gelmi-
TMUR'UN ANADOLU VE AM TARAFINA HAREKET
1057
lz. Btn halk, bizim kullanmazdr. Kara Yusuf ve Sultan Ahmed,
bizim kllarmzn ve askerimizin korkusundan katlar. Bunlar, boz-
guncudurlar. Halkn ve ehirlerin belsdrlar. Byklenmelerinde tp-
k Firavun ve Haman gibidirler. Eer sonunun kt olmasn istemez-
sen onlar kabul etme. Onlar her nereye varsalar, uursuzluk da bir-
likte gider. Dnlemez ki, bu eit kimseler Anadolu hkmdarnn
kanad altnda bulunalar. Sakn onlara sahip kmaynz. Belki onla-
r karnz, veya tutunuz, yahut hapsediniz. Bizim emrimize kar ge-
lerek kahrmza dmekten saknnz. Elbette bize kar kanlarn
durumlarn iitmisinizdir. Onlara ne yaptmz malmunuz olmu-
tur. Aramzda sava yle dursun, dedikoduyu bile uzatmaynz. Se-
lm, Allah'n doru yola koyduu kimse zerine olsun. bugn de
Allah'n elindedir].
Osmanoullar'nm imdiye kadar bir hkmdardan iitmedikle-
ri byle zorbaca ve hkmedercesine szlerden, Yldrm gibi korkusuz
bir Padiahn ne derece zlecei sze hacet brakmaz. Bayezid Han,
bu szleri iittii gibi, fke ateiyle yanp tututu. Daha iddetli ve
resm yazmalarda uyulan nezaketten ok uzak, irkin szlerle yaz-
d Arapa cevabnda:
[Ey Timur adyla amlan kuduz kpek! Mektubunu okudum. Be-
ni birtakm samasapan szlerle korkutmak m istiyorsun? Yoksa be-
ni Acem hkmdarlar gibi mi sanyorsun? Senin yaptklarn szn-
den dnmek, kan dkmek ve rza gemektir. Biz ise douda ve bat-
daki Sultanlarn en stn; uzak ve yakn btn Hakanlarn en e-
reflisiyiz. Sen, bizim askerimizi ve askerimizin nizmn bilirsin. sile-
rin ileriyle uraan ile gazilerin ilerine bakan arasnda ne kadar
fark vardr. Sava bizim detimiz, Allah yolunda arpmak bizim sa-
natmzdr. Allah urunda gaza edenlerin meslei, bizim mesleimiz-
dir. Bizim savamz, ancak Allah'n adn yceltmek iindir. Adam-
larmz, nefislerini ve mallarn Cenneti almak iin satmlardr. K-
saca bizim btn uramz, din dmanlaryla arpmakta*. Eer
sen, bizim lkemize gelmezsen, karlarn talk ile bo olsunlar. Eer
sen gelip de ben, senden kaar ve savamazsam, benim karlarm
talk ile bo olsunlar. Selm, Mslmanlarn zerine olsun. Allah'n
laneti ise senin zerine ve sana bal olanlarn hepsi zerine olsun. Ta
kyamete kadar].
Bu mektubu Timur'un elilerine verdi. Timur hakknda onlara,
Mslman ehirlerinden bu zlim kan iicinin zararn defetmek bi-
zim zerimize vacip olmutur. Eer o, bu tarafa gelmeye enirse
biz, Tebriz ve Sultaniye'ye gitmeye enmeyiz. dedi. Timur'a teca-
vz iin manevi bir hak kazandrm oldu. Padiah'n mektubunda
ar szler kullanlmasnda ve elilerin yle mitsiz geri evrilme-
sinde, sadrazamn ve dier vekillerin rzalar yoktu. Fakat Yldrm
Bayezid, pepee kazand byk fetihlerin verdii gururla, onlarn
yerinde hatrlatmalarn dinlemez olmutu.
F. 67
1058
Komutanlar da, bu iin sonunun kt olacandan korkuyorlar-
d. nk Yldrm Bayezid'in kahramanlna ve askerinin inzibat
ve intizamna diyecek yoktu. Fakat Timur'un memleketlerinin geni-
lii ve askerinin okluunu da dnmek gerekirdi. O zaman Timur-
lenk, in snrndan Anadolu ve am snrna ve Volga ile Don nehir-
leri kaynaklarndan Sind ve Ganj nehirlerinin denize dkld yer-
lere kadar olan geni lkelerde hkm sren bunca
;
hkmdarlar
kaldrp byk bir devlet kurmu ve dnyay korku iinde brakmt.
Yldrz Bayezid, Timur'un elilerini defettikten sonra stanbul'-
un kuatlmasna dnerek ehirde son hcuma hazrlanmaktayken Ti-
mur'un Sivas zerine gelerek Sivas' al kana boyad haberi gelince
Yldrm Bayezid, Anadolu'ya dnd.
Sivas'n ve sonra Malatya'nn ele geirilmesinden soma Yldrm
Bayezid, Erzincan Bey'i Tahirddin'den vergi istemiti. Tahirddin
ise Timur'un himayesi altnda olduu iin, ona ikyet edince Timur,
kzmt. Bu sefer elileri anlatld ekilde dnnce Timur'un kz-
gnl artt. Hemen Sivas zerine yrd. Sekizyz senesi Muhar-
rem'inde Sivas' kuatt. Sivas valisi ve dou snr muhafz olan b-
yk ehzade Erturul Bey'in o srada lmesi, kale muhafzlarna a-
knlk verdi. Timur, hemen Sivas' ele geirdi. Muhafzlarn ldrd.
Drtbin Osmanl askerini kazdrd hendek ve ukurlara doldurup
zerlerine ta ve toprak ekerek diri diri gmd. Kaleyi yerle bir et-
ti. Fakat kale muhafz olan Malko Bey'i ldrmeyip, Var grd-
n efendine syle diyerek salverdi.
Bizim Sivas'a geliimiz, namusumuzu korumak iindi. O da is-
tediimiz gibi oldu. Eer bar isterseniz, zr dileyen bir mektup ile
bir eli gnderiniz. Biz, Sivas' terkederiz ve dnp gideriz. ki tara-
fn namusuna uygun olur diye devlet yazmasna uygun nazik ta-
birlerle Yldrm Bayezid'e bir mektup gnderdi.
Bayezid Han da ar szlerden uzak ve devlet uslne uygun yu-
muak szlerle cevap yazd. Fakat Timur'un kibir ve gururunu ok-
ayacak yerde, yine st perdeden kopup gelen, bir mektup olup ksaca
mnas, Timur'a meydan okumaktan kinaye idi.
Malko Bey, bara rabetlendirmek iin, Timur'un kuvvetini ol-
duundan ok gstererek anlatt. Bayezid Han, Malko Bey! Sen,
herhalde Timur'dan ok rkmsn. Bunca Mslman diri diri g-
merek ldren Timur gibi bir zlim ile benim bar yapmam mm-
kn m? dedi.
Sivas olay Padiah' ok zmt. O kadar ki, bir gn bir oban,
Bursa dnda koyunlar otlaa saldktan sonra bir aa glgesinde
kaval alarken Padiah'n kulana gidince al bre oban al! Ne
cann yand, ne cierin ykld, Erturul gibi olun mu ld, Sivas
gibi kalen mi ykld. deyip gzlerinden ya gelerek alad sylenir.
Padiah, Erturul'un lmnden dolay o kadar ii kan alam-
t ki, hemen saltanattan ekilerek ikinci ehzadesi Sleyman elebi'-
yi tahta karmay kurmutu. Fakat halk, Timur'un kuvvetinden
TMUR'UN ANADOLU VE AM TARAFINA HAREKET y }59
korktu da ehzadenin lmn bahane ederek saltanat terketti der-
ler diye bu fikirden cayd ve ister istemez askerini toplayarak Ti-
mur'dan almak iin hareket etti. Timur ise Haleb zerine yrd-
nden ordu geri dndrld.
nk Timurlenk, Sivas' yakp yktktan sonra Malatya'ya gi-
dip, orasn da ele geirerek kendisinin ncln yapan Akkoyun-
lu Kara Osman Bayndr'ye verdi.
Msr Sultan olan Melik Nasr Ferec'in babas Berkuk erkes
ki, Timur tarafndan kendisine eliler gnderildii zaman, yollar ze-
rine adamlar gnderdi. Milletler hukukuna ve devletler uslne ay-
kr davranarak ve eliye zeval olmaz kesin kaidesinin aksine olarak
Timur'un elilerini ldrtmt. Bu sefer olu Sultan Ferec de Ti-
mur tarafndan gnderilen eleri hapsedip horladktan baka Ti-
mur'un Sivas zerine hareketinde dahi Suriye tarafndan asker top-
lad. Hatt am valisi ve dier baz valileri de Haleb'e gndermiti. Bu
ise Timur'a meydan okumak gibi bir hareketti. Timur, hemen Malat-
ya'dan kt. O sene yani sekizyz senesi Rebilevvel'inin dokuzun-
cu gn Haieb sahrasna eriti. Haleb'i epeevre sard. Haleb valisi
iie ona yardm iin gelmi valiler ve komutanlar savunmaya getiier-
se de hemen bozulup ehre dnerlerken birbirini ineyerek ldrd-
ler. Arkalarndan Moollar ehre girip halk kltan geirdiler. Yakp
yktlar. Yama ettiler. Hatt camilere snanlar bile ldrdler. Ca-
miler al kana koyand. Mezbahaya dnd. Timur, Haleb kalesini de
ald. Haleb ve am valilerini ye dier komutanlar tutsak etti. Timur'-
un komutanlarndan ynk kalesi muhafz olup da nce Kara Yusuf
ile yaplan bir arpmada tutularak Msr'a gnderilen ve orada
hapsolunmu bulunan tlm Koi'yi salverirseniz ben de Haleb
komutanlarndan esir olanlar brakrm diye Sultan Ferec'e haber
gnderdi.
Kaleye girip Haleb bilginlerini ard. Vardklarnda Timur'un
gvendii Allme Numanddin Hanef olu Abdlcebbar yanndayd.
Timur, ona dnerek, Bu limlere syle ki ben, kk yamdan beri
bilginlerle beraberini. Birok ilm konulan bilirim. Bunlarn iinde
hepsinden en bilgili kim ise bana o cevap versin ve szn bilip sy-
lesin. dedi. Abdlcebbar, bu sz tercme ederek aktarnca Kad e-
refddin Musa el-Ensar cevaba balayarak, Hepimizin en bilgini ve
bu ehrin mderris ve mfts bu zattr. diyerek bni ahne'yi gs-
terdi. Her ne dilerseniz ondan sorun. dedi.
Timur, Bir sorum vardr. Onu Semerkant, Buhara ve Herat bil-
ginlerinden sordum, tam bir cevap veremediler. Sorum budur: Dn
sizin askerinizle savatk. ki taraftan nice adam ld. Bunlarn han-
gisi ehittir?.
Abdlcebbar, bu sz tercme edince bni ahne Bu soruya ceva-
bmz, Hz. Pey gamb er'e bu soru sorulunca buyurduklar cevaptr. dedi.
Timur, onunla alay edercesine, Ya! Bu soru, Peygamberimize sorul-
mu mu ve ne cevap vermiler? demesi zerine bni ahne Evet.
1060
Bir gn bir arab, Hz. Peygamberin huzuruna gelip, Ya Reslllah!
Bazmz gayret ve hamiyyetten dolay savar ve bazmz cesaretten
dolay ve bazmz savata miktarn bildirmek iin dr ve lr.
Bunlarn hangisi ehittir? diye sorunca Resl-i Ekrem: Her kim Al-
lah'n adn yceltmek iin drse ehit odur, diye buyurdu. de-
yince Timur, Gzel cevap. diyerek houna gitti ve sohbete koyuldu.
Sohbet srasnda bedeninin zayflndan ikyet etti. Byle sakat ve
hasta iken Cenab- Hakkin verdii fetihlerden sz ederek kredince
bni ahne, Bu nimetlerin kr Mslmanlarn gvenliini sala-
mak ve onlar ldrmekten saknmaktr. dedi. Timur, Vallahi ben
bunlar kasten krdrmadm. Ancak onlar bozulup ehir kapsndan gi-
rerken birbirini krdlar. Bundan sonra cannzdan ve malnzdan
emin olasnz. dedi. Sonra birok sorular sordu. limler de cevapla-
dlar. Sonunda Hz. Ali e Muaviye (r.a.) hususunu sorunca Kad
Alemddin Maliki cevapta acele ederek, Onlarn hepsi mtehiddi-
ler. deyiverdi. Timur fkelendi, Hz. Ali hak zeredir. Muaviye z-
limdir, Yezid isktr. Sizler Haleb halksnz ve amllara balsnz.
Onlar Yezididir. Hz. Hseyin'i ehit etmilerdir. deyince ahne olu
Mevln zr dileyerek, Mazur ola Sultanm! Bu Maliki Mezhepli,
baz kitaplarda grp, mnasm bilmedii sz sarfetti. Affedin.
dedi. Timur'un fkesi biraz hafifledi. Fakat evvelki kadar neeli ol-
mad. Biraz sohbetten sonra Abdlcebbar, bni ahne iin bir gzel
adamdr, erefddin iin bir edip adamdr, diye tarif ve tavsiye etti.
Akam da eritii iin meclis dald.
Sonra Timur, kaledeki hazinelere ve cephaneye el koyup aa in-
di. Vali sarayna kondu. Mool usl zere bir ziyafet verdi. ahne
olu Mevln e erefddin! davet etti. Sohbet srasnda yine Hz. Ali
ve Muaviye konusunu at. bni ahne Hak, Hz. Ali'nin olduunda
phe yoktur. Muaviye, halife deildir. nk Resl-i Ekrem ( s.a.v.)
benden sonra hilfet otuz senedir, diye buyurmulardr. Bu sre Hz.
Ali'de tamam oldu. diye cevap verdi. Tekrar Timur, Hz. Ali hak
zeredir. Muaviye zlimdir diye syle. deyince bni ahne, Hidaye
kitabnn sahibi, zlim olan valilerden kadlk almak dorudur. n-
k ashab- kiram'dan ve tabin'den ok kimseler Muaviye'den kadlk
almlard. Bununla beraber hak, Hz. Ali'nin idi diye Hidaye'de belirt-
mitir. diye cevap verdi. Timur, honud oldu. Haleb'in alnmasna
memur ettii Beylerini huzuruna artarak Bu iki kimseyi ok
dikkatle koruyunuz. Bunlara yeteri kadar tyinat veriniz. Onlara hi-
bir ekilde zarar erimesin diye bni ahne ile erefddin! o Beylere
smarlad. Haleb'in istilsndan onbe gn sonra am tarafna gitti.
Hama'y savaarak, Humus'u barla ald. Baalbek! ele geirdi. Ora-
dan am'a yrd. Beyrut ve Sayda taraflarna aknc gnderdi. Ken-
disinin am'a var srasnda onlar da Timur'un ordusuna geldiler.
Pek ok ganimet mallar getirdiler.
Msr ve am hkmdar olan Sultan Nasirddin Ferec, o sra-
da Halife ile beraber Msr'dan kt. O sene Cemaziyelevvelin altn-
c gn am'a gelmi ve gn sonra ehir dndaki ordusuna git-
ERZNCAN LN ALINMASI VE TMUR'UN MEKTUPLARI
1061
misti. Timur'un geliiyle beraber savaa balad. Fakat Msr komu-
tanlar arasnda birlik yoktu. lk hcumda bozulup daldlar. Sul-
tan Ferec dahi Halife ile birlikte kaarak Msr'a can attlar.
Timur, aban aynn banda am'a girerek halk kltan geir-
di. Irzlara geildi. Yamalar yapld. ehir yakld. nl byk Eme-
v camisini, yksek binalar ve hayr eserlerini yok etti. Ondan sonra
cehennem olup Mardin tarafna gitti. Mardin'e de girdikten sonra
Badad zerine asker gnderdi. Sultan Ahmed Celayir'nin kaymaka-
m kar koyunca Timur'un kendisi Badad'a gitti. Mancnklar kur-
du. Zorla Badad' ald. Halkn kltan geirdi. ehri yakt. yle
yakp ykt ki, ta stnde ta komad. ldrlenler kokmaya bala-
d. Kendisi de Eadad'da duramad. Savuup Azerbaycan tarafna git-
ti
Erzincan'n A l n ma s v e T i mu r 'u n M e kt u pl a r
Timur'un am tarafna hareketi zerine Sultan Ahmed Celayir'-
nin ve Kara Yusuf'un kkrtmalar ile Yldrm Bayezid, askerini top-
layarak Sivas olayna sebep olan Tahirddin zerine yrd. Hemen
Erzincan kalesini ele geirdi. Erzincan Beyliini Kara Yusuf'a verdi.
Fakat Erzincan halk, Kara Yusuf'a snmadklarndan Sultan Ah-
med'in efaatiyle Erzincan yine Tahirddin'e verildi. Fakat oluk o-
cuu rehin olarak Eursa'va gnderildi. Kara Yusuf da Irak tarafna
gitti.
Sonra Yldrm Han Bursa'ya dnd. Kayseri'ye gelince Sultan
Ahmed de izin alarak Fadiah'a veda ederek ayrlp Badad'a gitti.
Yangn yeri gibi bir harabe grd. Etraftaki adamlarn toplayarak
Badad' imar etmek dncesindeyken Karaba'da bulunan Timur
tarafndan bir frka asker gelince Sultan Ahmed, hemen olu Sultan
Tahir'le birlikte Haleb tarafna katlar.
Tahirddin ise Yldrm Bayezid'in muamelesinden, bal olduu
Timur'a ikyet ettii srada Germiyan, Aydn, Saruhan ve Mentee-
oullar da babalarndan ve dedelerinden miras kalan memleketleri-
nin Yldrm Han tarafndan ellerinden alndn syleyerek Timur'u,
Yldrm Han aleyhine kkrtmaktaydlar.
Yldrm Bayezid, geri Timur'un kuvvetini ve yle biriyle ura-
mann tehlikesini biliyordu. Fakat mizac sert ve ok kzgn ve ok
gayretli bir padiaht. Kimseye baemezdi. Devletin yal vekillerine
danmaz ve emektar komutanlarn bara yneltmek yolundaki t-
lerini dinlemezdi.
Timur'un baz yaknlar da Yldnm'm kuvvetinden ve ne tarafa
yneldiyse zafer kazandndan szederek, Zafer ve stnlk, bizim
tarafa yzgstedii halde dahi, Allah yolunda savaan bir Padiahn
1062
kuvvetinin krlmas, din dmanlarn sevindirir. diyerek bar yo-
luyla ie bir suret verilmesi gereini hatrlatmaktaydlar.
Timur da bara meyledip yanatka, iddetli red cevab aldn-
dan dolay, nazike ikayetler ederek Yldrm Bayezid ile yumuak
yazmaya giriti. Fakat teklif ettii artlarn birincisi Sultan Ahmed
ile Kara Yusuf'un kendisine teslimi, yahut kovulmalar idi. Geri iki-
si de Bayezid Han'dan ayrlmlard. Tekrar snrlarsa kabul edil-
memeleri, Sultanla aykr deceinden bahisle Bayezid Han bu ko-
nuda zr diledi.
Sonunda Timur'dan Bayezid'e [Eer karkln giderilmesini ve
halkn rahata kavumasn istiyorsanz zr dileyerek bendelerinizden
biri yanmza gnderile. Ahmed Celayir ve Kara Yusuf ile adamlar
o taraftan uzaklatrlmal. Bizce de burada bulunan dmanlarnzn
szlerine deer verilmeyecektir. Ve bundan nce yiit Tahirddin,
Cercis, Yalman ve Hac Paa ve onlarm evld elinde bulunan yerler
bize ait olduundan, tarafnzdan onlara karlmamak. Sivas, Malat-
ya, Elbistan ve bakalar gibi size ait olan yerlere de biz karmaya-
lm. Kemah'a gnderdiiniz adamlar oradan kaldrla. Aramzda bu
ekde bar kararlatrldktan sonra yazlacak andlamanm bir ns-
has Mekke'ye gnderilerek Kabe duvarna asla.] diye bir mektup
geldi.
Bayezid de [Eer szlerin arl kavgaya bahane saylyorsa, n-
ce iddet ve sertlikle yazma o taraftan geldi. Ve eer bizden yaltak-
lanma bekleniyorsa, hanedanmz Allah'tan bakasna yal varmadlar.
Dedikodu uzad. Bahane arayann bahanelerine engel olmak ise mm-
kn deildir. ki taraftan, kim fitne karmak isterse, gnah onun
boynuna... Allah bize yeter. O ne gzel bir vekildir.] mnasnda bir
cevap yazd.
Bunun zerine artk iki taraf da sava hazrlna balad. Yl-
drm'dan baka btn hkmdar ve sultanlar, Timur Grkan'a bo-
yun emilerdi. Btn dnya, bu ikisi arasnda kacak byk sava-
bekliyorlard.
A n ka r a S a v a n n K t S on u c u
Sekizyzdrt senesi k mevsiminde Timurlenk, Karaba'da k-
lad. Baharda yediyzbin kadar askerle Anadolu'ya yrd. Yldrm
da ona kar yzbin asker toplad.
Timur askerinin okluuna gveniyordu. Yldrm da kahraman-
lna ve ordusunun intizamna ve Osmanllarn cesaretine gveniyor-
du. Oysa bu yzbin askerin yzonbini Tatard. Bir ksm Cengiz'in
kalntlarndan Anadolu snrlarnda konup gen ve Kara Tatar de-
nilen yzbin kadar oba halkndan toplanm ve dier ksm Timur,
Det-i Kpak' vurduktan beri tarafa kaan ve Eflk'dan geip ve
ANKARA SAVAININ KT SONUCU
1083
Tuna'y aarak Balkan boyunda karar klan yzbine yakn Tatar oba-
larndan alnm hafif Tatar atllaryd. Hepsi bir kuru kalabalktan
ibaretti. Krkbini Germiyan, Aydn, Saruhan, Mentee ve Hamideli
babozuklar idi. Bunlar geri Trkmen iseler de yeni alnm yerler
halk olarak henz Osmanl hamuruna karmayp Beyleri ise Timur
ordusunda idiler. Yirmibini de Srp askeri olup asl Osmanl askeri
yzotuzbinden ibaretti.
O asrn en dzenli ve talimli askeri; Osmanl ordusu, zellikle Ka-
pkulu halk idi. Fakat Timur'un btn askerleri di, babozuk de-
ildi. Birok savalarda bulunmu, bin beldan arta kalm pikin ve
tecrbeli adamlard. Her on nefere bir onba, her on onbaya bir
yzba, her on yzbaya bir binba ve her on binbaya iki alay iti-
bariyle bir komutan ve her be komutana bir bakomutan kumanda
ederdi. Yani Emr denilen komutan onbin kiilik bir frkaya ve Em-
rlmera denilen bakomutan ellibin kiilik bir kolorduya komuta
ederdi. Bu kere Anadolu zerine yrynce; irvan, Geyln, Sistan,
Bedehan hkmdarlar ve Trkistan hanlarndan baka Diyarbekir
valisi olan Kara Osman Baymdr ve Erzincan Beyi Tahirddin gibi
bamsz hkmdar tasla olan Beyler de ordusunda idi. Bununla
beraber Yldrm'n abukluu, iddetli ve ni hcumu dnyann g-
zn okadar korkutmutu ki Timurlenk, konak yerlerinde ordusunun
etrafna hendek kazdrrd.
Timur Grkan, yle bir byk ordu ile Erzincan'a gelince, sfen-
diyar Bey, Sinop'tan kp Timur'un yanna geldi. teki Trkmen
Beyleriyle birlikte Timur'u Yldrm aleyhine kkrtr oldu. Timur,
hemen bir asker frka gndererek Kemah kalesini ele geirdi. Orada
bulunan Osmanl memurlarn ldrtt. Salaml ile nl, Kemah
kalesini grmeye gitti. Yldrm tarafndan son cevap ile gndermi
olan elileri orada huzuruna kabul etti. Onlara [Yldrm Han, bizim
kk isteklerimize izin vermedi. Biz, onun gibi adaletli ve Allah yo-
lunda savaan bir Padiah'a kl ekmek istemedik. Alttan aldka
sert ve fkeli haberler gnderdi. Bizim isteimizden biri Kemah ka-
lesi idi. te kolaylkla elimize girdi. Dierlerinden sz etmeye de-
mez. Eer ehzadelerden birini zr dilemek yolunda tarafmza gn-
derirse dmanln yine giderilmesi mmkndr.] dedi. Kemah ka-
lesinin alnmasyla savaa balanm demek olduundan asker yr-
ye devam etti.
Yldrm, hemen Tokat'a gidip, Timur'un yollarn kapamak iin
derbentleri tutmutu. Timur ise daha geni olan Kayseri yolundan
dolaarak, Ankara'nn batsnda ubuk ovas denilen geni alanda or-
dusunu kurdu. Ankara kalesini kuatt. Teslimi iin muhafz bulu-
nan Yakup Bey'e haber gnderdi.
Yldrm Han ise, doksanbin kadar sekin askerle seirtip, Anka-
ra'ya geldi. Timur'un ordusu karsna kondu. Fakat Timur'un askeri
ubuk nehrini tutmu olduundan Osmanl askeri, su iin sknt
ektiler. Karakollar gece uyank bulundular.
Ertesi gn, yani sekizyzdrt senesi Zilhicce'sinin ondokuzuncu
cuma gn sabahleyin Timur Gr kan, saysz askerini sava dzeni-
ne soktu. ocuklarn sa ve sol kol komutanlklarna getirdi. Kendi-
si askerin ortasnda yer ald. nne otuziki fil ve onbin kadar zrhl
asker dizdi.
Yldrm da Kapukulu ve yaknlaryla askerin ortasnda yer ald.
nne keskin okular dizildi. Srp Kral ve Yldrm'm kayn olan s-
tefan da yirmibin Srp askeriyle Padiah'n yan banda idi. Sava
Anadolu'da olursa, Anadolu askerinin sa kolda durmas kanundu.
Anadolu askeri sa kolda ve Rumeli askerinin bir ksm sol kolda yer
ald.
ehzadelerin en k olan Kasm elebi, harem halkyla bera-
ber Bursa'da idi. Dierleri yani Sleyman, Mehmed, Musa, sa ve Mus-
tafa elebiler, hep bal olduklar frkalarla orduda idiler. En byk-
leri olan Emr Sleyman eleb, Saruhan ve Aydn valisi ve elebi
Sultan Mehmed, Amasya ve Tokat valisi ve kkleri olan Mustafa
eleb, Teke ve Hamideli valisi idi. Musa, sa ve Mustafa elebiler ar-
kada durup, ordunun ortasna destek oldular. Sleyman eleb, bir
kanada komutan oldu. eleb Sultan Mehmed de arhaclara komu-
tan olup, Timurta Paa ve Evrenos Bey ve dier baz Rumeli Beyleri
onun emrine verildiler.
Byk davullarn akllar kapan sesleri ve sava alan arslanlar-
nn korkun naralar ufuklara velvele verdi. Yiitleri gayrete getir-
di. arhaclar ellemee baladlar. ki taraf hrsland. Benzeri grl-
medik bir dehetli kanl savaa baland. Atlarn ayaklar altndan
kalkan tozlar gklere ba ekti. Gz gz grmez oldu. ubuk ovas,
byk dehet iinde kald. ekirge alay gibi havada uan oklarn be-
l ars gibi vzltlar, iitenlere dehet verir ve yer yer kl kvlcm-
larnn parltlar gzleri kamatrrd. Timur askerlerinin okluuna
Ydrm'm iddeti ve askerinin intizam ve kahramanl kar gelip
sava ok srd. Bu sava pazarnda candan ucuz ve stn gelmek-
ten pahal bir ey yoktu. Zafer yeli ise Osmanllar tarafna esiyordu.
Timur ordusunun sa kolundan Yldrm'n ordusunun sol kolu
zerine, bir iddetli hcum oldu. Fakat Rumeli askeri, kuvvetli bir e-
kilde savunmada bulunarak onu geri pskrttler. Sonra Timur ta-
rafndan askerin ortasna hcum olundu. Bu hcum daha iddetliydi.
Fakat savunma da o nisbette iddetli olduundan Timur'un askeri,
dorudan doruya geri dnemeyip bozularak sol tarafna meyletti.
Anadolu askeri ise iin iyzn bilmediklerinden tela dtler.
te bu srada kamaya bahane arayan Kara Tatarlar, hyanet
ederek yerlerini brakp savutular. Eski Beyleri olan Ertena Bey'in
kardeinin olu Tahirddin koluna getiler. Hemen Osmanl askerle-
ri zerine ok atmaya baladlar. Germiyan, Aydn ve Saruhan gibi
yeni alnm sancaklarn babozuklar da svp eski Beylerinin yan-
larna giderek Timur askerine katldlar.
ANKARA SAVASININ KT SONUCU
1065
Bunun zerine byk ehzade Sleyman elebi, ne yapacan;
ard. Sadrazam Ali Paa'y bulup Paa ne yapmak gerekdir? de-
yince Ali Paa, Sultanm! Kamak kurtulutur. Gidelim diyerek
atm srnce, Sleyman elebi de ona uyarak dier baz beylerle be-
raber Osmanl namusunu Mool atlarnn ayaklar altnda brakp
Bursa'ya gitti. Yenmeye yz tutmu olan Yldrm'm ordusunda b-
yk bozgun kt.
Padiahn silhrlerinden Solak Karaca, Yldrm Han'n zen-
gisinden tutup Grdn m o sarho vezirin ettiklerini? Sana ne i-
ler iledi, saltanatn ykt. Osmanl namusunu koruyan askerin tah-
sisatn byle gnlerde senin iine yaramayacak ve belki zarar gr-
lecek yerlere harcatp, hem devlet hazinesini yok etti, hem de asker
ve halk senden douttu. deyince Yldrm Han, etrafa gz atarak
durumu btn plakl ile grd ve zld. Hemen mevcut askerle
dman ordusunun ortasna hcuma kalkt. Oysa Anadolu askerleri,
tamamen dald. Sa kol btn btn bo kald.
Srplar, fedakrca savap ok dayandlarsa da, dmann say-
ca ok stn olarak saldrlarna dayanamayp daldlar.
Yldrm Han, Kapkulu ve Rumeli askeri ile akama kadar da-
yanp durdu. O zamana yzbin dman yere serdi. Timur
ise her taraftan hcum emrini verdi. Osmanl yiitlerinin kl
sallamaktan kollarnda takat kalmad. Rumeli alaylar da birer birer
zlp geri ekildiler.
O srada elebi Sultan Mehmed, sa ve sola saldrp klcndan
kan damlyordu. Osmanl namusunu korumak iin cann siper ede-
rek alyordu. Dost, dman onun kaplan gibi hcumlarna hayran
oluyordu. Hatt Tim urlularn tarafllarndan olan tarihi erefd-
din Ali Yezd, elebi Sultan Mehmed'in kahramanln ve gsterdii
abay belirterek, dorusu Anadolu'da mertlik hkmn kazanm ol-
duunu sylemitir.
Gerekten elebi Sultan Mehmed, zerine gelen Mirza Hseyin,
Mirza Cihanah ve Kara Osman Baymdr frkalarn birbirine katp
datmt. Fakat Timur tarafndan arka arkaya asker sevkedilerek
yardm edilmekte olduu ve ehzadenin kayb bir taraftan tamamlan-
mad iin, bundan fazla dayanmak artk kahramanlk gerei olma-
yacakt. Bundan dolay Lalas Bayezid Bey ile dier onun iyiliini is-
teyen komutanlar, Sultan Mehmed'i geri alp, sekizyz kadar svari
ile idaresine verilmi olduu Tokat ve Amasya tarafna gtrdler.
Ksaca Yldrm'm ordusunun sa ve sol kollar btn btn k-
rld. Yldrm Han, askerin ortasnda yalnz Kapkullar ve yaknlar
ile kald. Moollar, her taraftan ordugh sard. Bu kargaalkta Mus-
tafa elebi kayboldu. sa elebi, savuup Bursa tarafna gitti. Yld-
rm Han yannda ehzadelerinden yalnz Musa elebi kald. Yldrm
Han iin de sava alann brakarak kurtulu semtini aramaktan ba-
ka are kalmad.
bu kerteye gelince Minnet Bey, Padiahn huzuruna gelip Pa-
diahm! Artk zafer midi kalmad. Sava alanndan kp savuunuz.
Siz, kurtuluncaya dek ben sancak yannda duraym ve kalan askerle
dman oyalaym demise de Yldrm Han, son derece gayret ve
hamiyeti gerei, kamaktan utanarak hemen kalan askerler dman
ordusunun ortasna atlmak zere abucak ileri hareket emrini ver-
di. Fedakr adamlar, kendisinden ayrlmadlar. Moollarla ok feda-
krca vurutular. Fakat ou ehit oldu. Biraz da esir oldu. Bunun
zerine kendisi de Timur'un bulunduu sancaklar zerine ne olursa
olsun diyerek atld.
Osmanl Sultanlar iinde Yldrm Bayezid, cesaret ve yiitlii
ile mehurdur. Osmanl hanedannda Zalolu Rstem gibi kuvvetli,
fkeli ve hiddetli biri olarak tarih kitaplarnda yazlmtr. Timur-
nme adl eseri nazmeden ve Molla Cami'nin kz kardeinin olu
olan Mevlna Hatifi, chnamesinde yle yazyor:
Yldrm Bayezid Han, o kyamete benzeyen gnde, hi ekin-
meden Tatar askeri zerine at salp a kurt koyun srsn nasl
darmadan ederse yle ederdi. Elindeki klla vurduunu ilk hamlede
yere sererdi. kinci vurua hacet kalmazd. Bazen gk grlts gibi
nara atarak, imek gibi parlayan kan saan klcyla ald Tatar
cansz ederdi. Bazen can alc mzrak ile grnmez imek gibi hcum
edip, vurduunu atn boynuna baaa sarktrd. Yldrm Han, ka-
na gmlp cann kurban vermek arzusuyla hemen askerin ortasn-
da bayraklarn dikildii yere doru at koparp, Timur'un zerine
atld. O yere eriinceye kadar nice Mool askerini birer vuruta top-
rakla bir etti. Nicelerinin kellesini keskin klcyla uurdu, nne
kimse engel olamad. Timur durduu yerde Yldrm'n yalnz basma
korkusuzca saflar birbirine katp doru kendi zerine gelmekte ol-
duunu grnce can azna geldi. Sonbahar yapra gibi titredi. Ger-
miyanolu, Timur'un yanndayd. Han'm! Gafil olma, bu frsat ele
girmez. Byle cierini almaya gelen Yldrm Han'n kendisidir. de-
yince Timur, hemen kemendeilerine, Sakn Yldrm'n vcuduna
zarar getirmeyip, diri olarak ele geirmeye zen gsteriniz diye uya-
rnca, onlar da drt a raftan kenend aurdular. Onu atndan drd-
ler. Cengiz'in ocuklarndan Mahmud Han, o kolda bulunuyordu.
Adamlar Yldrm'n yayan kaldn grnce, etrafn aldlar. Yld-
rm Han, hanere davranp nicelerini hanerle vurdu, yere drd.
Sonunda kalabalkla zerine tler. Haner elinden olarak tuttu-
lar. Timur'un adrna gtrdler. Timur, adrndan kp birka
adm ileride karlamaya seirtti. Selamlamadan sonra hrmetle
elinden tuttu. adra gtrd. Ba keye geirdi. Yani bana oturttu.
Gnl alc szlerle rkntsn giderdi. Hatrnz ho tutunuz. Bir-
ka gn istenmeyen gnler geirmekten dolay zlmeyiniz. Miras
kalan mlknz bugnden sonra elinizde biliniz. dedi. Kymetli el-
biseler giydirdi. Yksek adrlar kurdurdu. Musa elebi de babasyla
beraber esir olmutu. Onu getirdiler. Timur, onu da evld gibi ar-
ANKARA SAVAI'NIN KT SONUCU
1067
lad. Onun iin de babasnn adr yannda yksek adrlar kurdur-
du. Her nereye gittiyse onlar da byle ikramla beraber gtrd. Ara
sra Yldrm' davet eder ve onunla yan yana oturup sohbetlerle r-
kntsn giderdi. Ktahya'ya varnca bir byk ziyafet verip, Yl-
drm! ard. Padiahlarn deti zere onunla yan yana oturdu. Mec-
liste saz aldrp, Yldrm Han'a dinlettirdi. Torunu Miranah olu
Ebu Bekir'e Yldrm'n kzlarndan birini nianlad.
[Timurlenk, Yldrm Han' demir kafese koymu.] diye halk
arasnda yaylan szn asl yoktur. yle byk adamlar, byle k-
klk etmezler. Bykln kadrini bilirler. Fakat Yldrm, Mool-
larn gz hapsinde olarak ata binmekten nefret ederdi. Bunun iin
tahtrevan ile gitmek isterdi. Kafes ile tahtrevan farkedeneyenler,
yle hikyeler dzm olsa gerektir. Aslnda Timurlenk yrei kat,
zlim ve kan dkc bir adamd. Fakat hkmdarlarn snna yak-
an resm ilerde asla kusur etmezdi. Ama memleketler yaklp ykl-
m, fakirler ayaklar altnda kalm, oralarn hi dnmezdi.
Kald ki Timur'un askerinin ou, vahi Moollar idi. Onlarn
mkfat ise yamalarna izin vermekti. Bundan dolay Anadolu'da et-
medikleri vahi muamele kalmad. Cengiz'in askerleri ne yaptlarsa
Timur'un askerleri de onu yaptlar.
Timur'un torunu olan Miranah'n olu Mirza Mehmed Sultan,
bir ordu ile Bursa zerine yrynce Bursa'da bulunan Sleyman
elebi, harem halkyla Kasm elebi'yi ve hazinede bulunan paralar-
la, kymetli eyalar alp, Sadrazam Ali Paa ve dier baz komutan-
lar ve Yenieri Aas Hasan Aa ile beraber Rumeli yakasna geerek
Edirne'ye gitti. Orda tahta karak Ali Paa'y sadrazamlkta brakt.
stanbul Kayseri Manuel! kazanmak gerektiinden Akdeniz'de
Selanik iskelesini ve dier baz yerleri ve Karadeniz kylarnda bir
ksm yerleri Kayser'e vermi ve Kasm elebi'yi de rehin olarak is-
tanbul'a gndermitir.
Miranah'n olu Mirza Mehmed Sultan, Bursa hazinesinde um-
duu kadar mal bulamad. Fakat Timur'un komutanlarndan malla-
r ele geirmeye memur olan Emr eyh Nureddin, Bursa'nn ileri ge-
lenlerini ve zenginlerini mal iin sktrd. Fakirlerini soyup soana
evirdi. evresindeki kasaba ve kyleri yaymalayarak harab etti. By-
lece ok mal toplad. znik'e gitti. Tarakl Yenicesi'ne varnca yama
yaparak halka yapmad zulm kalmad. Mool ve Tatarlar'n bir
topluluu da Mihali ve Karesi taraflarn haklad.
Keramet sahiplerinden mehur Emr Buhari ve zamann en b-
yk bilgini Molla Fenari, kurra'nn ve hads bilginlerinin iftihar et-
tii eyh Mehmed Cezeri, bu musibetler tufan iinde tutulup bala-
narak Emr Nureddin'in huzuruna gtrdler. lim derecelerini an-
laynca onlar Ktahya'ya gnderdi. Timur, onlara pek ok hrmet
etti. Birlikte Trkistan'a gtrmek istedi. Emr Buhari ile Molla Fe-
nari zr dileyip izin isteyerek Bursa'ya dndler. Mehmed Cezeri or-
duda kald. Timur onu Semerkand'a gtrd.
1068
Tarih sayfalarnn ssledii zere Timurlenk, Seyyid erifi, i-
raz'dan Horasan ve Maverannehir'e gtrd zaman, Sadeddin
Tatazani ile Seyyid erif grmlerdi. Bir gn Timur'un huzurun-
da (stiare-i Tebaiye) ye dair bir bahis gemiti. Aralarnda hakem
olan Numanddin-i Mutezii dahi Seyyid erifi tercih etmiti. Bunun
zerine Timur'un dzenledii bir toplulukta Seyyid erifi ne ge-
irince Sadeddin'in hatr krld. Timur Tutalm ki ikisi de ilim ve
faziletde eit olsunlar. Seyyid'in nesebi bakmndan ncelik erefi var-
dr. demi. Sadeddin, bu yersiz sralamadan gcendi. Ksa zamanda
kahrndan lmtr. Bu kere Cezeri'yi Semerkand'a gtrd za-
man, dzenledii bir resm toplulukta da, Cezeri'yi Seyyid erifin
zerine geirmekle Seyyid erifin gnl krlmtr. Geri Cezeri, k-
raat ve tecvid ilimlerinde imam idi. lim, hads ve tarih sahasnda da
ok bilgiliydi. Fakat akl ilimlerde Seyyid erifin topuuna varama-
d. Ksaca uursuz Timur, nice lkeleri yakp ykt. Bunca Allah'n ku
luna azap ektirdikten baka, byk bilginlerin yzsuyu ve sonraki
limlerin nderi olan Seyyid erif ile Sadeddin'i bile krp gcendi r-
mitir.
Mal toplamak iin Timur'un ocuklarndan Sultan Hseyin, bir
ordu ile Karaman, Teke ve Hamicleli yrelerine, Harezm valisi olan
Emr ah Melik de dier bir ordu ile Mentee ve Aydn iline gittiler.
yle zulm ve saldrda bulundular ki, mazlumlarn ahi gk kubbesi
ne ulat.
Karamanolu Mehmed Bey, on seneden fazla Bursa'da hapiste
olup, kurtulacandan midini kesmiti. Sultan Mehmed Mirza, Bur-
sa'ya gidince onu hapisten kard. Timur'un yanna gnderdi. Ger-
miyanolu Yakup Bey de evvelce Yldrm'n hapsinden kaarak am'a
ve oradan Timur'un yanma kamt. Timur, gerek onlar, gerek or-
dusunda bulunan Aydnolu Cneyd Bey'i, Saruhanzade Hzr ah
Bey'i, Menteeolu lyas Bey'i, Kzl Ahmedolu sfediyar Bey'i b-
babalarmdan miras kalan vilyetlere vali tyin etti. Anadolu ktas,
bylece yine Beyliklere ayrlm oldu.
Gururlu Timur'un asl gayesi, Osmanl lkesini blk prk ede-
rek Osmanoullar'n bir daha kendisine kar koyamayacak ekilde
zayf drmekti. unu bilmiyordu ki, kendi oca batacak, fakat Os-
manl'nn me'alesi kyamete kadar parlayacakt.
Bir em'a ki Mevl yaka bir vccihle snmez.
(Allah'n yakt mum, asla snmez).
Timur, yaz Ktahya'da geirdi. K girince Aydm'a gitti. Kendi-
si Tire'de, torunlar olan Sultan Mehmed ile Mirza Ebu Bekir, Mani-
sa'da, Horasan emri olan ahruh Mirza, Horasan komutanlar ile
Ayaslu'da, teki Mirza'lar ise birer tarafta kladlar.
Cenevizler'in zmir limannda yapm olduklar kaleyi slm h-
kmdarlarnn ele geiremedikleri, Timur'un huzurunda sylenince
gayrete geldi. K demedi. Hemen zmir zerine yrd. Bu kale, de-
EHZADE ELEB SULTAN MEHMED'N BAZI SAVALARI
niz kenarndayd. Yalnz taraf denizdi. Timur, hemen saysz as-
kerine nt ettirdi. Deniz tarafn doldurarak kaleye hcum yolunu
buldu. Onbe gnde kaleyi ele geirdi. Bunun zerine Edremit kalesi
de aman isteyerek Timur'a teslim edilmitir.
a h za d e e l e b i S u l t a n I V l e h r n e d 'i n Ba z S a v a l a r
Ankara sava bozgununda ehzade elebi Sultan Mehmed, h-
kmet ettii Amasya'ya gitmiti. Sinop Bey'i sfendiyar Bey ise Os-
manoullar'nn dman olduundan kardeinin olu Kara Yahya,
bin kadar svari ile ehzadenin geecei yere geldi. Fakat savata boz-
guna urad. Askerinin ou ld, arta kalan da dald.
Bunun zerine ehzade elebi, Bolu'da durarak etrafn durumu-
nu anlamak zere casuslar datt. Casuslar dnerek Osmanl lkesi
nin karkln ve Timur'un memleket iinde klayacan ve Ba
yezid Han'n sa olduunu haber verdiler. Danma sonunda Amasya
taraflarnda oturarak durumun sonucunu beklemek zere karar ve-
rilerek o tarafa gitti.
Trkmen Beylerinden olup, Timur tarafnda bulunan ve baz ai-
retlere komutan tyin edilmi olan Kara Devlet ah ise bana hayli
haarat toplayp Osmanl memleketlerinin alnmasn kurmutu,
Amasya yresine saldrd. Bandaki haaratn ou ise yama iin et-
rafa dalmlard. ehzade elebi, onun zerine yrd. Yaplan sa-
vata Kara Devlet ah, bir okla ld. Yanndaki asker dald.
Daha sonra Canik'te bulunan ve Timur'a bal olan Kubadolu.
saldrya geerek Amasya'ya bal Niksar kalesini kuatt. ehzade
elebi, abucak yetiti. Kubadolu'nu kard. Kubadolu elinde bu-
lunan Felebenk kalesini sard ve zorla ald. Sonra ehzade elebi, To-
kat'ta kald. Byk dedesi Sultan Osman Gazi'nin yolunda adaletle
yrd. Bu srada ekyalarn reislerinden nalolu, Tokat' almak
iin yirmibin kadar ekya ile snr geerek Kazabad'a geldi. Her gn
bir yreyi yamalad haberi geldi. nalolu'nun yanndaki haara-
tn ou ise zahire getirmek iin evreye dalmlard. ehzade e-
lebi, bir gn sabahleyin Kazabad'a gitti. nalolu'nun topluluunu
bast. Yanndaki askere gre ekya, on kat fazla idi. Onlar bozdu.
Ganimetlerle ve sa salim Tokat'a dnd.
Oysa Trkmen Beyleri'nden Gzlerolu, nalolu'nun km ha-
ber alnca, bana toplad haarat ile gidip Dou Kara Hisar kalesi-
ni sard. Bu haber gelince ehzade elebi, yine askerini toplad. Sa-
bahleyin Gzlerolu'nu bast. Topluluunu datt. Mallarn ve eya-
sn ganimet alarak Tokat'a dnd.
Yine o srada Mezid adl bir ekya, bana birok haramileri top-
lad. Sivas harabesini kendisine smak yapt. Yol keserek yolcular
soymaya balad. Bu haber gelince ehzade elebi, komutanlarnn en
eskisi ve en by olan Bayezid Paa'y gnderdi. Yaplan savata
Mezid, savunmadan ciz kad. Aman isteyerek teslim oldu. Bayezid
Paa, onu tuttu. Tokat'a gtrd. ehzade, onu affetti. Bundan son-
ra byle ekyalkta bulunmayacana yemin ettirdi. Onu Sivas'n
onarmna memur etti. Mezid de kurtuluuna teekkr olarak szn-
de durdu. Sivas'n imar iin elinden geleni yapt.
Ksaca Osmanl dmanlar olan derebeyleri ve zellikle sfendi-
yarogiuna bagn olanlar, Yndrm Han'n ehzaaelerinin frsat bulma-
malar iin, beer onarbin ekya ile urada burada dolamaktaydlar.
elebi Sultan Mehmed, onlarn zararlarn defetmek zorunda kalm-
t. Kendisinin kaps halk ve Amasya eyaleti askeri, bin kii oldu-
u halde, Allah'n yardmna kavuarak, o eit byk topluluktaki
hainlerin birer birer stesinden geliyordu.
Ankara meydan savanda arhaclar komutan olup, kahraman-
olu kahraman olduunu Timur kendi gzleriyle grm ve bu sefer
Amasya eyaletinde grnen adaletli ve tedbirli hareketlerini iitmi
olduundan elebi Sultan Mehmed'i yanma almak merakna dt.
Kendisine byk yeminlerle, isteini ve ona kzn vereceini belirten
ok okayc bir davet mektubu yazd, padiahlara yakr hediyeler
hazrlad. Yldrm Bayezid Han'a byk yeminlerle teminat verdi.
Ona da gereince bir mektup yazdrd. Hoca Mehmed adl bir memur
ile gnderdi. Yldrm Bayezid'in en yakn adamlarndan biri de ona
arkada klnd. Mektuplarla elilerin gelileri, ehzade elebiye haber
verildi. Komutanlarn karlamaya gnderdi. Memurlarla grt.
Mektuplar hrmetle okundu. ehzade, hemen ba gz stne diyerek
lyk hediyeler hazrlayarak Tokat'tan Amasya'ya ve oradan Osman-
ck'a kondu. Meer sfendiyar olu Kara Yahya almak iin ehza-
de'nin bu seferini frsat bilerek yolunu kesmeye gelip, kafileye saldr-
d. Osmanl yiitleri kuvvetli bir savunmaya geince, Kara Yahya, yi-
ne bozulup yardmclar darmadan oldu.
ehzade, o yerden de gp Murtazaabad'a geldi. Tatar komutan-
larndan Saveciolu Ali Bey'in ona suikast yapmak iin yolu zerin-
de beklemekte olduu haberi alnnca ehzade, Timur'un elisine bir
ziyafet verdi ve Hkmdar Timur'un katna kmak vnmemi ge-
rektiren bir durumdur. Babama olan zlemim de byktr. Fakat
henz eyaletimiz snrnda iken dmanlardan ve ekyadan ne zah-
metler ekmekte olduunu grdnz. Memleketi bu durumda bra-
kp gitmek mmkn olmayacak. Rica ederim ki Sahip Kran'm hu-
zuruna vardnzda bu zrm uygun bir ekilde arz idesiz. Gideme-
diimiz iin gcenmesinler. dedi. Eli ile beraber kendisinin hocas
olan Bayezid Sofi'yi gnderdi. Onun dnmesine kadar Bolu yresin-
de beklemeye karar verdi.
Oysa Bayezid Sofi'nin Timur ile grmesi Yldrm Bayezid'in
lmnden sonra gereklemitir.
YILDIRIM TN LM VE TMUR'UN DN
10 7 1
Y l d r m' m l m v e T i mu r 'u n D n
Hamideli vilyetinde uzunluu yirmi ve genilii drt fersahlk
bir gl vardr ki evresi ba ve bostanlar ile bakml bir durumdayd.
Bir tarafnda ok sarp ve yksek bir dan eteinde Eridir ehri ve
gln iinde ok dayankl bir ada kalesi olduu Timur'un kulana
gitmiti. Onu ele geirmek merakna dt. K Aydm'da kardk-
tan sonra o tarafa gitti.
te o srada, yani sekizyzbe senesi Receb aynn ortasnda Yl-
drm hastaland. Timur, kendi arlyla beraber Yldrm Han da
Akehir'e gnderdi. yilemesi iin kendi zel doktarlarmdan ihtisa-
siyle bilinen Celleddin Arabi ile izzeddin Mesud iraz'yi memur et-
ti. Kendisi Eridir'e varp orasn ele geirdi.
O iki ihtisas sahibi doktor, tb ilmince gereken tedbirlerde kusur
etmediler. Fakat oluk ocuundan ayrlk acs yle dursun, kuvve-
tiyle dnyay titretmi olan bir padiann esir ve gz hapsinde bulun-
mas, ne kadar cier yakacak bir durum oiduu aktr. Geri Timur
tarafndan kendisine teselli verilerek lkesinin yine kendisine verile-
cei vadedilmekte ise de, o halde bile bir dierin minneti altnda ya-
amak kendisince zor bir hal idi. Daima lm isteyecek bir durumda
bulunuyordu. Doktorlarn tedavisi sonu vermedi. Hastal gnden
gne arlaarak krk yanda iken o senenin aban aynn ondr-
dnc perembe gn Akehir'de karar yeri olan hirete gt. Sal-
tanat sresi ondrt yldr. Timurlenk Eridir'den dnerek Akehir'e
bir konak uzaa geldii zaman, Yldrm'm lm haberini alnca son
derece zlerek aiad ve dedi ki: Dinin direi olan Osmanl Sultan-
larnn Allah'n adn yceltmek iin sarfettikleri gzel almalar
grp, saltanatlarn yktmdan piman olmutum. zellikle kutlu
padiah Yldrm Bayezid Han'n dmanlar kahrederek dini kuvvet-
lendirme yolunda ne ekilde altn grdkten sonra, ona yardm
ederek kuvvetlenmesini salamann ve bu hanedan korumann dinin
bir gerei olduu anlald. stediim uydu: Anadolu'yu tamamen
kurtardktan sonra geri, 6 makam yce Padiah saltanat merkezin-
de brakaym ve slm snrlarnn korunmas ve Allah yolunda sava-
n yaplmas iin ona yardm ile iyi ad kazanaym.
Timur, bu yolda yakc szler syledikten sonra Musa elebi'yi
artt. Ona cevahirle ssl bir kl kuatt. Gzel ve kymetli elbi-
seler giydirdi. Yz at verdi. Yldrm Bayezid'in ve babasnn cenaze-
sini vasiyeti zere Bursa'da yaptrd cami yannda gmmek zere ta-
butunu ve Musa elebi'yi Germiyanolu Yakup Bey'e teslim etti. Her
ne zaman Mehmed elebi isterse ona veresin diye uyarda bulundu.
elebi Sultan Mehmed tarafndan gnderilen mektubun cevabyla gel-
mi olan Sofi Bayezid'i huzuruna kabul etti. Pek ok iltifat ettikten son-
ra elebi Sultan Mehmed'e padiahlara yakr hediyeler hazrlad.
Ba sal mektubu yazdrd. Komutanlarndan biriyle gnderdi. So-
1072
fi Bayezid'i izzet ve ikramlarda bulunarak geri gnderdi. Bunun gibi
Edirne'de bulunan Emir elebi Sleyman'a da taziyet mektubu ile he-
diyeler gnderdi.
Yldrm Bayezid'in ld aban aynda Timur'un pek ok sev-
dii torunu Mirza Mehmed Sultan da lnce Timur, son derece ke-
derlendi. Gzlerinden damla damla yalar dkld. Bu gam ve keder-
le beli bkld. Artk Anadolu'da duramad. Hemen Erzurum ve Er-
zincan yoluyla Grcistan'a gitti. Orasnn ilerini dzelttikten sonra
sekizyzalt senesinde baehri Semerkand'a eriti.
z e t
Yldrm, kahraman olu kahramand. mrnn sonuna kadar
kahramanca yaad. Sava alanlarnda gsterdii kahramanln ya-
rs kadar memleket idaresinde de becerikli olsayd kolaylkla stan-
bul'u fethederek baehir yapard. Fatih ve Yavuz Sultan Selim gibi
kendisinden sonra gelecek olan byk padiahlar da Avrupa'ya girer
ve Hindistan' alrlard.
Yldrm Bayezid, devlet ilerini Sadrazam Ali Paa'ya brakmt.
Ali Paa ise elence ve zevkine ok dknd. Hem de baz sylentile-
re gre rvet alrd. Dardan Ali Paa ve ierden Srp kz Melica,
kendisini ikiye altrmlar, zevk ve safaya drmlerdi. Bu du-
rum halkn zellikle mutaassp olanlarn nefretini dourmutu. Kad-
lardan bazlarnn zulmlerini iitince, hepsinin idamn emretmiken
bir mukallit Habe'nin sayesinde kurtulabilmilerdi. Bu yzden kad-
lar da kendisine gcenmilerdi.
nceki Osmanl Sultanlar, her hususta devlet bykleri ve ko-
mutanlar ile danmada bulunmular iken Yldrm, danma usul-
ne uymayp, her ie bildii gibi giriirdi. Samim ve emektar adamla-
rnn tlerini dinlemezdi. yleki Timur'a yazlan cevap mektubun-
da sert bir dil kullanlmamasn hatrlatanlar azarlamt. Bu bile
iddet eseri idi. Yoksa Timur gibi bir saldrgan kzdrp zerine ar-
maya bir mecburiyet yoktu. Hele Timur'a bal olan Kemah ve Er-
zincan' almak durumun gereine uymuyordu. Timur gibi bir korkun
dmana kar etraftan mttefik ve yardmc bulmak lzmken, zel-
likle Msr Sultan ile anlamak gerekirken, Msr hkmetinin hima-
yesinde bulunan Malatya'y alarak orasn gcendirmek de memleket
ilerindeki tedbir usulne aykr idi.
Bu gibi isteyerek yaplan kusurlara birtakm gk olaylar da ek-
lenmiti. Bunlardan biri, o srada doudan batya doru bir kuyruk-
lu yldz domutu. Cahil halk, ona mnalar vererek rkt. Bu r-
knt askeri de etkilemiti. Bu kuyruklu yldzdan Timur da rkm-
t. Fakat baz mneccimler, Bunun zarar Anadolu'ya aittir. diye-
rek kendisini teselli etmilerdi.
Sivas valisi ve dou bakomutan olan byk ehzade Erturul
elebi'nin o srada lmnn de manev ok etkisi olmutu ki Yd-
YILDIRIM ZAMANINDAK LMLER VE EYHLER J073
rm, Rumeli ileriyle urarken Timur'un saldrs beklendiinden,
dou snrlarnn korunmasn ona brakmt. Kendi yokluunu bil-
dirmeyecei inancnda olarak dou tarafndan gven iinde idi. Oysa
onun lmesi, Yldrm'a byk mitsizlik ve znt kayna olmu-
tu. Sonradan Timur'un Sivas halkn kltan geirmesi askerin zih-
nine dehet vermiti.
te bu gibi sebeplerden dolay Ankara olaynda tam bir inan
ve birlik iinde savalamad. Kald ki uzun sre bir hanedan elinde
bulunan halk, zorla baka bir hkmet eline geerse bir sre eski ba-
l olduklarna dnmek iin ellerine geen frsat karmazlar. Bu ta-
rihin genel bir kaid esidir. Yldrm Bayezid, henz ele geirmi oldu-
u Anadolu bamsz beylikleri halkn yardmc askerler sfatiyle Os-
manl askerlerine katm ve onlarn eski beyleri'nin Timur ordusun-
da bulunduklarn sanki unutmutu. Bir de Ertena Bey'in kardeinin
olu olan Tahirddin Bahadr, Timur ordusunda bir frka komutan
iken Yldrm, Ertena art olan Kara Tatarlar'dan asker topladktan
baka Det-i Kpak'tan Rumeli'ye geen Tatarlar'n reislerini idam
e kendilerini ayr ayr yerlerde yerletirerek onlardan da asker top-
lamt. Tatarlar ise kendi Han ve Beylerine bal bir milletti. Reisle-
ri olmadklar zaman, nerede Tatar kokusu duyarlarsa o tarafa mey-
letmeleri ve yenilgiye urayan reislerinin cn almak iin frsat g-
zetmeleri tabi ilerdendi. Ksaca gerek yeni alman Anadolu beylik-
lerinden, gerek Tatarlardan toplanan yardmc askerin dar zamann-
da te tarafa geivermeleri kuvvetle umulurdu. yle de yaptlar. D-
mann okluundan rkmeyen ve bir yerde yenilmeyen Osmanl as-
kerinin bozulmasna sebep oldular.
)
Y l d r m Za ma n n d a k i l i ml e r v e e y h l e r
O asrn en byk bilgini Molla Fenri idi. nce Anadolu'da Alad-
din Esved'den ve Aksarayl Cemaleddin'den ilim rendikten sonra
Msr'a gitmi ve Ekmel'den ders alarak yksek ilimleri tamamlam-
t. Anadolu'ya dnnde Bursa kads oldu. Byk n kazand. Cu-.
ma gn evinden camiye varncaya kadar halk ve ileri gelenler, onun
yzn grmek iin yollarda dizilirlerdi. Osmanl Sultanlar tarafn-
dan kendisine byk sayg gsterildi. ok zengin oldu. Gzel bir yer-
de cami ve medrese yaptrd. Ssler iinde oniki hademesi ve krk ca-
riyesi vard. Kendi yiyecei ve giyeceine sarfetmek iin, temiz mal
edinmek zere ipekilik yapard. Tasavvuf ehli gibi abalar giyerdi. Ve
pekilikten kazandm para bundan iyi elbiseye yetimez. derdi.
Onun hline hased eden baz limler, bundan dolay onu ikiyzl diye
ayplard. Molla Fenri ise dorudan doru hareket eder ve her konu-
da doruyu sylerdi. Yldrm Bayezid bir davada, Ben, bu ii bilirim.
Byledir deyince Siz, cemaat terkediyorsunuz. Ben, sizin ahitlii-
F. 68
nizi kabul edemem dedi. Bunun zerine Yldrm, kendi kknn
nnde bir mescid yaptrd. Ve iinde kendisi iin bir ke ayrarak,
ondan sonra o mescidde cemaat ile namaz klar ve zr olmadka ce-
maat terketmez oldu. Molla Fenri sekizyzyirmki senesinde hacca
gitti. Msr'a urad. Msr limleriyle karlkl konumalar yapt.
Hepsi onun olgunluunu tasdik ettiler. Msr Sultan olan Melik Mey-
yeu ona ok hrmet etti. Msr'da eyhlislm olan bni Hacer onun
hakknda Btn fen ilimlerini bildii gibi, Arapa ilimlerde tam bir
bilgisi vardr. diye vmt. Gerekten Fenri, mevcut btn Uim-
lerde tam bir bilgi sahibi idi. Hac Bayram Vel'nin eyhi olan Kay-
serili eyh Hamidddin ile sohbet ederek ondan da tasavvuf Urnini
renmiti. Onun zamannda Sadeddin'in eserleri Anadolu'ya geyor,
talebe onlar okumaya dkn olduundan, haftada iki gn, yani cu-
ma ve sal tatilleri onlarn yazarak oaltlmasna yetmediinden, ta-
lebeye genilik iin pazartesi gnn de tat gnlerine ekledi. Molla
Fenri'nin en mehur ve nemli olan eseri Usul-i Fkh'dan Fsl'l-
Bedyi' adndaki kitabdr. Mantk ilminden Risale-i Esrye zerine
bir gzel aklamas vardr. Bunlardan baka pek ok eserleri varsa
da iinin okluundan onlar temize ekmeye vakit bulamamtr. l-
mnde yzellibin altn ve eitli eyalarmdan baka onbin ct kitab
kalmtr (Allah rahmet eylesin).
Yine o asrn limlerinden biri de Aladdin Esved'in olu Hasan
Paa'dr ki, babasndan ilim rendikten sonra Aksarayl Cemaled-
din'in dersine hazr olarak Molla Fenri ile ders arkada olmutu.
Sarf Uminden Merah, nahivden ise Misbah aklayp genilet-
mitir.
Molla Fenri'nin ada olan limlerden biri de Saferah adh
bilgindi. Akl ve nakl ilimleri btn ynleriyle bilirdi. Fenri akl
ilimlerden takld baz meseleleri onunla hallederdi.
O asrn byk limlerinden biri de, Molla Fenri'nin olu Meh-
med ah idi. Babasndan daha zeki bir gen idi. Bursa'da Sultan med-
resesi babas saken ona verilmiti. Mehmed ah'm kardei Yusuf B-
li o asrda yetimi byk limlerden olarak kardei Mehmed ah'm
lmesiyle, onun yerine mderris olmu, sonra da Bursa kads olmu-
tur.
O asrm, mehur bilginlerinden biri de Melik olu zzeddin Ab-
dullatif adh faziletli ve derya gibi ilim sahibi kimse idi. Btn ilim-
lerde, zellikle din ilimlerinde stne yoktu. Aydmolu Mehmed Bey'-
in hocasyd. Tire'de yerlemiti. Mecma'l-Bahreyn, Meariku'l-
Envar ve Usul-i Fkhdan Menar aklamtr. Onun Feriteo-
lu diye bilinen bir kardei de vard ki, sapk mezheplerden Huruflerin
ba olan Fazlullah Huruf'ye balyd (Allah Allah, biri ne ac bir de-
niz, teki ne tatl bir nehir...). Olu Molla Mehmed de limlerden olup,
Vikaye zerine pek gzel bir aklama yazmtr.
Bilginlerden Aliyy'l-Antak olu Abdurrahman da, o asrn me-
hurlarndan olup, hads, fkh ve tefsirde tam bir bgi sahibi olduk-
tan baka cifir ve harf ilimlerini de bilirdi. Garip ilimler renimi iin
YILDIRIM ZAMANINDAK LMLER VE EYHLER
1075
Msr'a gidip, oradan Kuzey Afrika'y dolamt. Bursa'ya gelince
Molla Fenri, onunla grp, kendisinden ok faydalanmt. Feva-
yih-i Miskiyye fi'l-Fevatihi'l-Mekkiyyc adl kitap onun yazdklar
eserlerden biridir. Daha pek ok eserleri vardr.
Aladdin-i Rm ki, faziletli ve zeki bir adamd. Sa'd ile Seyyid'in
derslerinde bulunmu ve onlarn ilm sohbetlerine ahit olmutu. On-
lardan pek ok sorular ve cevaplar belleyip onlar bakalarna sora-
rak onlar cevap veremez durumlara sokard. Sonra Msr'a gitti. M-
sr limlerini de bu sorularla ciz kld. eitli tenlerden sorular iin-
de toplayan bir kitab vardr.
Ramazan Efendi de, o asrn fkh limlerindendi. Yldrm Baye-
zid, onu kazasker yani ordu kads yapmt. Ahmed, Germiyan hal-
kndan lim ve faziletli bir kimseydi. Anadolu'da renim grdkten
sonra Msr'a gidip orada Molla Fenri ile birlikte okumutu. Dn-
nde Germiyanoluna hoca olmutu. Germiyanolu ise iire hevesli
olduundan, o da iirler ile uramtr. Bayezid Han'n olu Sley-
man elebi'ye uydu. skendername diye mehur olan kitab yazd.
Pek ok iirler syledi. Timur, Anadolu'ya gelince onu sohbeti iin ya-
nna ald. Onunla ok latifeleri vardr.
Aydn limlerinden Hac Paa, Msr'da Molla Fenri ile birlikte
renimde bulunmutu. Soma btn vaktini tp ilmine verdi. Dn-
nde Aydnolu Mehmed Bey adna tptan ifa kitabn yazd. Yi-
ne tptan Teshil adl kk bir kitab da Trke yazd.
O asrn mehur eyhlerinden biri de Kayserili eyh Hamid idi.
Zahir ve btn ilimlerini bilirdi. lk zamanlarnda Bursa'da oturuyor
ve srtnda ekmek satyordu. Molla Fenri, onunla sohbet eder ve on-
dan yararlanarak kymetini bilirdi. Bayezid Han, Byk Camiyi yap-
trdktan sonra onu camiye vaiz tyin etmiti. Halk, ona ilgi gsterdi.
Vaaz meclisi dolup tat. eyh ise yalnzl severdi. Bu yzden Aksa-
ray ehrine g etti. Orada kesine ekildi.
O zaman Ankara'da mderris olan Hac Bayram da dersi braka-
rak eyh Hamid'in yanma geldi. Tasavvuf yoluna girdi. Ondan izin
alarak manev makamlara ykseldi.
En mehur eyhlerden biri de Emr Buhari idi. Yukarda hal ter-
cmesi gemitir.
O asrn mehur eyhlerinden biri de eyh Safiyddin Erdebil'nin
halifelerinden Erzincanl Abdurrahman idi. Anadolu'ya gelip Amas-
ya civarndaki dalarda yayordu. Bir gn sabahleyin pek zgn g-
rlp, sebebini sorduklarnda Erdebilliler ok dindar ve gzel bir
inan zere idiler. Bugn eytan onlar azdrd ve kendilerinden n-
cekilerinin yolundan kard dedi. ok gemeden Haydar'n sapklk
yoluna dnd ve evvelkilerin usul ve adabn deitirdii haberi
alnd.
Sakarya nehri kenarnda yalnzlk kesine ekilmi olarak hal-
ka doru yolu tleyen Taptuk Emre de, o asrn evliyasndan idi.
Mehur Yunus Emre de onun mensuplarndan olup, zaviyeye hizmet
1076
ederdi. O da ermilerdendi. Trk dili zere eyhe ve irat edici pek
ok iirleri vard.
S a l t a n a t t a D u r a kl a ma
Ankara bozgunluunda byk ehzade Emr Sleyman elebi,
Rumeli yakasna geip, Edirnede saltanat tahtna oturmu, Sadra-
zam Ali Paa ve Yenieri Aas Hasan Aa ile dier Rumeli komutan-
lar da onun buyruuna girmilerdi.
elebi Sultan Mehmed de lalas Bayezid Bey ve dier bir ksm ko-
mutanlar e kendisinin haslar olan Tokat ve Amasya tarafna git-
miti. Ama Musa elebi, babasyla beraber esir olmutu. sa elebi de
Bursa tarafna kaarak bir yerde gizlenmiti.
Timur'un dnnde saysz askerlerinin nlerine gelen yerleri
yamalayarak smrp gitmeleri Mool deti olduundan, o yre
halk dalp, emin yerlere sndklar gibi, elebi Sultan Mehmed
de, beraberindekiler ile Bolu dalarna kp iin sonunu beklemeye
balamt. sa elebi ise gizlendii yerden kp eski baehri olan
Bursa'y ele geirdi.
Ankara olayndan sonra Anadolu'da ortadan kaldrlm olan bey-
likler, meydana kp Karaman, Germiyan, Mentee, Saruhan, Aydn-
elleri ve Rumeli tarafnda Mora,. Srp ve Eflk memleketleri Osmanl
Devleti'nden ayrlmakla; Osmanl lkesinin te birinden fazlas el-
den kp, geriye kalan lkeler de ksma ayrlmt.
Rumeli'de Emr Sleyman, Anadolu'nun dousunda elebi Meh-
med, batsnda sa elebi adlarna hutbe okunur oldu.
Osmanl Devleti'nin byle beylie ayrlarak zayflamasndan,
stanbul Kayseri, Srp ve Eflk Beyleri memnun olarak, bu beylikle-
rin n de tasdik ettiler.
Emr Sleyman elebi, ehzadelerin en by idi. Edirne taht-
na oturmutu. Rumeli komutanlar da onun buyruuna girmilerdi.
Kardeleri de onun emrine girerek, el birlii ile ie yaparak, devletin
byle kark ve kmek zere olduu bir zamannda yardmna ye-
timeleri durumun gerei iken, ehzadeler birbiriyle uraarak, sanki
Timur'un eksik brakt yknty tamamlamaya alyorlard.
Fakat onlar da bu konuda zrl saylyorlard. nk .babalar-
nn koyduu karde ldrmek kt detine gre, o zaman "hkmet-
ten el ekmek, candan gemekle bir idi. Yldrm Bayezid, kardei Ya-
kup elebi'yi kendisine ba kaldrr dncesiyle ldrm olduuna
kyasen, bu kere Emr Sleyman da istikll kazansa, kardelerini l-
drmesine kesin gzyle baklabilirdi. Bundan dolay ehzadeler, is-
tikll peine dp, yekdieriyle arpageldiklerinden on bu kadar
sene Saltanat duraklamas oldu. Ve bu gei dneminde Osmanl Dev-
leti, o kadar karanlk ve kark bir duruma dt ki, o zamann ta-
rih olaylar be gerei gibi yazamad. Tarihler birbirine zt sylen-
SALTANATTA DURAKLAMA
1077
tilerle dolmutur. elebi Sultan Mehmed'in yanda ve doum tarihin-
de bile deiik tespitler vardr. Bunun iin, bu Fetret Devri denen ge-
i dneminin olaylar, en mehur ve en doru rivayetlere dayamlarak
aaya yazlmtr.
Emr Sleyman, Edirne'de yerletikten sonra zevk ve safa ile dev-
leti unuttu. Devlet ileri Vezir-i zam Ali Paa elinde kald. O da zevk
ve safa meclisi dzenleyerek, arap kadehi dolatrmakla megul idi.
Bundan dolay halk, krgn ve nefret eder olmutu. elebi Sultan Meh-
med ise, byk atas Sultan Osman Gazi'nin yoluna girerek, adaletle
ve orta yolu tutarak Osmanl kamuoyunu kazanmt. Timur'un d-
nnden sonra onun talii parlad. Fakat arballk zere davran-
yordu. Hatta Emr Sleyman, Edirne tahtma oturunca, uygun hedi-
yeler tertip ile tahta geiini tebrik etti. Emr Sleyman da Rumeli
hediyesi olarak ona gzel cariyeler gndermiti.
elebi Sultan Mehmed, bu ekilde kardei Emr Sleyman tara-
fndan emin olduktan sonra yanndaki birka bin askerle Bolu tara-
fndan Mudurnu'ya yneldi. Firuz Beyzade Yakup Bey tarafndan
karland. Onun yol gstermesiyle Bursa tarafna yrd. sa ee-
bi'nin askeri kar geldiyse de yaplan savata bozuldular. Yine Yakup
Bey'in tedbiriyle elebi Sultan Mehmed, Balkesir tarafna hareket
buyurdu. O yreyi elinde tutan ve Yakup Bey'in days olan nebey
Suba, onu karlad. Onun Sultan Mehmed'e itaati, Bursa blgesin-
de bulunan sa eebi'nin kulana gidince, hemen askerini topiay-
yarak sava alanna seirtti. nebey Suba, Anadolu'yu bltrerek
iki kardei bartrmak istedi. Sultan Mehmed de onun dn ka-
bul ederek, Bursa ehrinden kuzey ve doudaki yerler, Tokat ve Si-
vas snrna kadar kendisine ve bat ve gneydeki yerler sa elebi'ye
braklmak zere raz olup, bu anlamda sa elebi'ye bir mektup gn-
derdi. sa elebi, buna kzp, Hl Osmanl'nn saltanat merkezi olan
Bursa ehri elimde iken benimle ekimek, Mehmed eebi'nin had-
di mi? Onun mektubunun cevab sava alannda verilir. Saltanat ki-
min hakk ise, orada belli olur. diyerek mektubu getireni huzurun-
dan kovdu. Askerini toplad. leri hareket etti. Bu yzden elebi Sul-
tan Mehmed de Bursa zerine yrd.
Ulubat ovasnda iki ordu karlat. Oklar atld. Mzraklar atl-
d. Canlar yok pahasna satld. ki tarafn yiitleri yaka yakaya gel-
diler. nebey Suba, sa eebi'nin yoluna urayp sa elebi, onu
kendi eliyle ldrd. stnlk sa elebi tarafnda grnd. Fakat
sonunda bozuldu. Yalakova tarafna kat. Birka adam ile bir gemi-
ye binerek stanbul'a geldi. Kayser'e snd. Onun Lalas olan Ti-
murta Paa da kaarken kendisinin zengi tutucusu olan hizmetisi
hainlik ederek onu ldrp, cesedini elebi Sultan Mehmed'e, sanki
bir kymetli hediye gibi sundu. O da onu nebey Suba'ya bedel tu-
tarak, kesik ban zafer nian olmak zere Emir Sleyman'a yollad.
Sekizyzalt senesinde Bursa'ya girdi. Atalar tahtma oturdu. Sonra
Germiyanolu'na memurlar gnderdi. Babasmn tabutu ile Musa e-
lebi'yi getirtti. Tabutu zel trbesine gmd. Musa elebi'ye ikram-
da bulunup hrmet etti. Sonra vyeti dolamaya kt. Bahar To-
kat'da geirdi.
Saltanat ise ortak kabul etmediinden Emir Sleyman, Sultan
Mehmed'i de ortadan kaldrarak btn Osmanl lkesini eline almak
zere Anadolu yakasna gemek istedi. Fakat gn grm ihtiyar ko-
mutanlardan bazlar, bu hareketi uygun grmeyip, Mehmed elebi,"
geri yaa gen ise de yapt iler bir insann yapabilecei eyler
deildi. Ne tarafa yneldiyse zafer kazand. Timur gibi gaddar biri-
nin zamannda gsterdii kahramanlklar ancak Bstemler yapabil-
mitir. diyerek onunla sava uygun grmediler ve, En iyi tedbir,
ancak sa elebi'yi kuvvetlendirerek onun zerine musallat etmek-
tir dediler.
Emir Sleyman, bu dnceyi doru buldu. stanbul'dan sa e-
lebi'yi getirtti. Mhimmat ve lzm gelen ihtiyalarn verip kuvvet-
lendirerek Anadolu yakasna geirdi. O da Karesi vilyetini ele ge-
irdikten soma, dier yerlerin alnmas kolay olur sand. Oysa Bursa
tarafna hareket edince, Kardeinizle davanz zmlensin de, han-
giniz stn gelirse kaleyi ona teslim ederiz dendi. Baka yerlerden
de bu ekilde cevap verildi.
Bylece sa elebi dolaarak Beypazar'na geldi. K eritiinden
elebi Sultan Mehmed'e gnderdii istirham mektubunda Benim can
kardeim! Sana kar koymaktan vazgetim, himayenize sndm. l-
kenize gelip misafir oklum. lkbahara kadar burada kalaym, sonra
emrettiiniz yere gideyim diyerek yalvard. Kuvvetli yeminlerle e-
lebi Sultan Mehmed'i kandrd. O da kardelik ve insanlk grevini
yerine getirmek iin, gerek kardeinin, gerek
1
yanmdakilerinin ihti-
yalarn grd. Misafirperverlik gstermeleri iin, memurlara emir
verdi. Uygun hediyeler gnderdi.
lkbahar gelince sa elebi, Sultan Mehmed'in izniyle Sivrihisar
zerinden Karaman'a gitti. Birok serseri toplad. Dolaarak Bursa'-
ya kadar geldi. nce Sultan Mehmed'den kendisine gnderilmi olan
mektubu gstererek ve, Ben kardeim ile bartm diyerek ehre gir-
mek isteyince, ehrin ileri gelenleri kaplar kapayarak red cevab ver-
diler. Buna kzp ehri yamalad ve yakt. Bu durumu elebi Sultan
Mehmed haber alnca, onbin atl ile Amasya'dan karak drt gn-
de Bursa'ya eriti. sa elebi'nin yannda yirmibin kadar haarat var
ise de, bir saat kadar sren arpmadan sonra bozuldular, darmada-
n oldular. sa elebi, be on atl ile kat. sfendiyar Bey'e snd.
elebi Sultan Mehmed Bursa'ya girdi. Yaklan yerlerin imarna ba-
layarak halk teselli etti.
sfendiyar Bey, askerini toplad. sa elebi ile birlikte varp An-
kara kalesini sardklar haberi Sultan Mehmed'e gelince, o tarafa se-
irtti. Daha onlar kaleyi alamadan yetiti. Aya tozuyla savaa gi-
riti. stn geldi. sfendiyar ile sa elebi katlar. Kastamonu'ya git-
tiler. Sultan Mehmed, zaferle Bursa'ya dnd. Birka gn kaldktan
sonra yine Amasya tarafna gitti.
1079
O zaman evredeki beylikler, elebi Sultan Mehmed'in kudreti-
ni ve Osmanl hkmetinin ona kalacan anladlar. Ona ho grn-
meye altlar. Karamanolu, eitli hediyelerle kazaskerini gnder-
di. Zlkadir olu Sleyman Bey de ar hediyeler sunarak sekin ko-
mutanlarndan birini gnderip, kzn Sultan Mehmed'le nianlad.
sa elebi ise basma birok serseri toplayarak Bursa taraflarma
gelip, etraf yamalamaya balaynca, elebi Sultan Mehmed, hemen
Bursa'ya gitti. O zaman sa elebi, Mihali'de bulunuyordu. Hemen
kaarak ydmolu Cneyd Bey'in yanma vard. O da etrafa mektup-
lar gnderdi. Osmanl Devleti bu kadar paralanm iken tekrar top-
lanp da kuvvet bulmasn Anadolu Beyleri istemediklerinden Saru-
han ve Menteeoullar, Cneyd Bey ile anlaarak yirmibin asker top-
ladlar. Sultan Mehmed, bunu duyunca, hemen onbin kadar sekin as-
kerle zerlerine yrd. Yaplan savata Sultan Mehmed'e kar bir-
leen Beylerin askerleri bozguna uradlar. Cneyd Bey, gnahndan
tvbe edip, kefenini omuzuna alarak gelip af diledi. Sultan Mehmed
de onu af ederek zmir eyaletini kendisine verdi. Fakat Yldrm Han
devrinde olduu gibi Aydn ilinin sekin yerlerini eskiden olduu gibi
kendi hkmetine katt. Soma sr'atle Saruhan zerine yrd. Sa-
ruhan Bey'i Hzr ah, bir hamamda iki ve elence ile megul idi.
Tutulup idam eddi. Eyaleti Mehmed eebi'nin adamlarndan birine
verildi. Sonra Gefmiyan zerine vardlar. Germiyanolu, karlayarak
Ktahya kalesinin anahtarlarm teslim edince Sultan Mehmed, onu
hkmetinde brakarak iltifatta bulundu. Sonra Bursa'ya dnd.
sa elebi kaarak Karamanolu'nun yanma varmsa da Kara-
manolu, Sultan'm fkesinden korkarak ona yz vermediinden sa
elebi, dalara ve sahralara dp ad san kayboldu. Bir sre soma
Eskiehir etrafnda gizlenmi iken tutulup ldrld sylenir.
elebi Sultan Mehmed'in btn Anadolu'yu ele geirerek bu ka-
dar kuvvetlenmesine Emir Sleyman raz olmad. Hele eski baehir
olan Bursa tahtna oturmas merakna dokundu. Hemen btn kap-
kulu ve Rumeli askerleriyle Bursa'ya yrd.
Bunun zerine elebi Sultan Mehmed, komutanlarn artarak
bir divan toplad. Danma srasnda, Emir Sleyman, Bursa'ya gel-
meden biz, Ankara'ya varalm ve Ankara'ya saldrrsa yollarn zahire
iin kapayarak sktralm ve yer yer etrafndan gece basknlar ya-
parak topluluunu datalm. Yoksa bunca saysz asker ile yz y-
ze savamak tehlikeli ve zararldr. dediler. Sultan Mehmed de bu
fikri doru bularak hemen Ankara'ya doru hareket etti.
Emir Sleyman, Bursa'ya gelip, oradan Ankara zerine hareket
edince Sultan Mehmed, artk aktan aa kamaktan utanarak da-
yanp durmak istediyse de Lalas Bayezid Bey ile Mukbil Suba sze
balayarak, stmze gelen de tahtn vrisidir. Onunla arpmak
gtr. Tek bana Rumeli lkesine maliktir. Ferman, makam ve iz-
zet sahibidir. Ya dolaysiyle o, senden daha hak sahibi geinir. Onu
srf bir dman saymak doru olmaz. Olabilir ki zor bir anda asker
1080 PEYGAMBERLER VE HALFELER TAEIBi (Cilt: 2}
onun buyruuna gire... Olas budur ki Ankara'nn korunmas iin ko-
mutanlardan biri tayin oluna. dediklerinde Sultan Mehmed de bu
fikri kabul etti. Ankara'nn korunmasn Firuz Beyzade Yakup Bey'e
brakt. Kendisi memleketleri dolaarak ileri gitti.
Emir Sleyman, beri taraftan saysz askerle Ankara ehrine eri-
ti. Halk boyun edi. Oradan ileri hareket eylediyse de rastlad ka-
leler dayanmakla birini bile ele geiremedi. O srada Sultan Mehmed,
zaman zaman Emir Sleyman'n askerine gece basknlar vererek s-
ktrnaktan geri kalmyordu.
Emir Sleyman, bu durumdan usand. Bursa'ya dnd. Vezir ve
komutanlar ile kaplcalarda yine zevk ve safaya koyuldu. Toplulu-
unu datt. Zevk ve safa ile megul oldu. Sultan Mehmed, Amasya'-
da iken kardeinin bu durumunu rendi. Hemen yanmdaki askerle
hzla Bursa'ya hareketle Sakarya nehri kenarna vard.
Emir Sleyman'n adamlarndan Sleyman Suba, o nehrin ke-
narna konmutu. Hemen kaarak Bursa'ya vard. Meer Emir Sley-
man, Nahil hamamnda yeyip iip elence ile megul imi. Hemen
Rumeli'ye kamay kurdu. Fakat Vezir Ali Paa engel oldu. Onun ted-
biri ile Yeniehir yaknnda akrpmar denen sarp vadiye varld. Et-
rafa dalan askerin orada toplanmas iin emirler verildi. Sultan
Mehmed de oraya vard. Alay gsterdi. ki taraf karakollar arpt-
lar. Sultan Mehmed'in karakollar stn geldi. Emir Sleyman, yine
kamay kurdu. Fakat Ali Paa engel oldu. Sultan Mehmed'e sadakat
yz gsterip, Senin adamlarn seni ele vermek isterler yollu gizlice
aldatc bir mektup gnderip Sultan Mehmed'i pheye drd. Te-
sadfen o srada Sultan Mehmed'in erbetisi lyas da Emir Sley-
man'n yanna kanca, bu pheye kuvvet verdi. O srada iddetli
yamurlar yad. Byk seller akt. Geie engel oldu. Emir Sley-
man'n askeri ise yava yava gelerek kuvveti artmaktayd. Bundan
dolay Sultan Mehmed, hemen Amasya tarafna dnd.
Emir Sleyman, bylece akrpnar'nda sktrlmaktan kurtul-
du. Bursa'ya dnnde her tarafa eteler kard. Yamaya izin ver-
di. Aksaray evresini yama ve talan etmek zere Evrenos Bey'i gn-
derdi. Karamanolu, onu topraklarndan atmay baaramad. Sultan
Mehmed ile haberleerek Cemale kalesi nnde grt. Ona miras ka-
lan lkesinin yarsn vermeyi vaad etti. Birlikte hareket etmek zere
anlama yaptlar. -
Evranos Bey, bu anlamadan haberli olunca, hemen Emir Sley-
man'n yanma dnd. Durumu anlatarak, Bize lzm olan budur ki,
Ankara'ya varp dernei orada kuralm. Eer iki anlak Beyler, ze-
rimize gelirlerse kaleye arka verip savamak kolay olur dedi ve bu
fikri gzel bularak Ankara'ya varlp orada, ordu kuruldu.
Ona kar Sultan Mehmed de Karamanolu ile grp verdikle-
ri karar zere yle bir tedbir etti ki: Emir Sleyman, nce sa e-
lebi'yi musallat ederek kendisini nasl uratrm ise, o da Musa e-
lebiyi Rumeli'ye geirerek, Emir Sleyman' uratrmay dnd.
1081
O zaman Musa elebi kendi yanndayd. Hibir eye malik deildi.
Bir sancak iie kayrlmak dncesiyle Sultan Mehmed'in bamsz-
lk; kazanmasn bekliyordu. Sultan Mehmed, onunla bu meseleyi ko-
nutu. Musa elebi Rumeli'de baar kazand takdirde, hutbe ve pa-
ra Sultan Mehmed adna olarak, ona sa kaldka bal kalacan
sz verip yeminle teminat verdi. Bu ekilde aralarnda anlama ya-
pld. Musa eebi'nin btn ihtiyalar grld. Gereken yerlere
tavsiye mektuplar yazlarak* onu Eflk yakasna gnderdi.
Eflk Bey'i Mirce de Emir Sleyman'a gcenikti. Bu yzden Mu-
sa elebi'yi gzel karlad. Hediyeler sundu. nne dp, Osmanl
smrma kadar klavuzluk yapt. Rumeli Beyleri, Emir Sleyman'n
zevk ve safaya dknlnden dolay ondan souduklar iin, Mu-
sa eebi'nin Silistire'ye geldiini duyunca, grup grup gelip buyruu-
na girdiler.
Emir Sleyman, bu durumu renince iki bana srad-. O sra-
da, yani sekizyzonbir senesinde Vezir-i zami Ali Paa lmt. Ger-
i o da ayya ise de tecrbeli ve cin fikirli bir adam olarak devlet i-
lerini olduka idare ediyordu. Onun lmnden sonra Emir Sley-
man'n idaresi bir derece daha am ve rndan kmt. Hemen
aceleyle ordusuyla Rumeli'ye geti.
Edirne civarnda Musa elebi ile ok sert bir sava yapt. stn
geldi. Musa elebi, yenilerek sarp dalara ekildi. Emir Sleyman,
zaferle Edirne'ye girdi. Yine kendisini ikiye verdi.
Musa elebi ise bana epey adam toplad. Mihalolu Mehmed
Bey gibi naml kiileri tarafna ekti. Bir gn sabahleyin hareket ile
Edirne civarna geldi. Komutanlar, hemen atlanp saraya vardlar.
Emir Sleyman bir hamamda elenceye dalarak dnyay unutmutu.
Komutanlar, hemen o hamama vardlar. Komutanlarn en yals
olan Evrenos Bey'i ieri gnderdiler. O da Emir'in huzuruna kp,
Kardein ehrin yaknlarna gelmi. Ne emredersiniz? deyince,
Emir Sleyman, Lala! Sen bunamsn. Musa gibi dayamz altn-
da bym bir olan ne i grebilir? diye Evrenos'u hafife alarak
dar kard. Evrenos Bey, mahcup olarak kp durumu komutan-
lara bildirdi. Bunun zerine Yenieri Aas Hasan Aa'y ieri gn-
derdiler. O daha dirice szler sylemekle Emir Sleyman, kzarak onu
tellklara tutturup sakaln tra ettirdi. Hasan Aa, cascavlak dar
kt. Atma bindi ve komutanlara seslenerek, Bu nefsinin hevesine
den eiebi'den ne umarsnz? Hele ben, Musa eebi'nin yanma gi-
diyorum. steyenler benimle gelsinler diyerek atn tepti. Yenieri
de arkasna dp gittiler. Hepsi varp Musa eebi'nin buyruuna
girdiler. Komutanlar da iplii kopmu tebih taneleri gibi dalp Mu-
sa eebi'nin yanma gittiler. Emir Sleyman'n yannda ancak Kara-
ca Bey, Mukbil Bey ve Oru Bey kald. Emir Sleyman da gerek du-
rumu anlaynca safa kadehini mermere ald. Hemen saraya can at-
t. Musa elebi hibir engelle karlamadan Edirne'ye girdi. Doru o
hamama gitti. Emir Sleyman' orada bulamaynca gelip, saray ku-
108 2
satt. Emir Sleyman da kaplar kapatt. Savunmaya geti. O halde
akam oldu. Emir Sleyman, geceleyin sarayn gizli kapsndan eh-
rin dna kp, be alt adamyla Karaca ve Kara Mukb taraflarn-
dan bulunan atlara binerek stanbul'a gitti. Fakat arkasndan kova-
layanlar eriip, tutup idam etter. Cesedi Bursa'ya gnderildi. Emir-
lik sresi sekiz seneyi aar. Ya otuza erimitir.
Bu facia sekizyzondrt senesi balarnda oldu. O zamana kadar
Musa elebi, kardei Sultan Mehmed adna hareket ediyordu. Olay-
dan sonra Edirne tahtna geti. Amasya'da iken kardeine vermi
olduu sz ve yemini bozarak kendi, adma hutbe Okudu ve para bas-
t. Emir Sleyman'a bal olan Rumeli komutanlarndan almaya
kalkarak, ounu ldrtt. Makamlarn kendi adamlarna verdi.
En yal Bey olan Evrenos Bey'in be altbin yiit kullar ve Mir-
vaoullar vard. Onu da horlad, aalad. Zavall ihtiyar g bel
cann kurtarabildi. Ksaca Rumeli komutanlarn kendisinden sout-
tu. len Vezir-i zam Ali Paa'mn olu ve bir sylentiye gre kardei
olan brahim Paa'y kendisine vezir etti. Kayser'den Yldrm Baye-
zid ile olan anlamas gerei senelik vergi istedi. Vermekte bahane
ileri srerse, stanbul'un kuatlacam bildirmek iin brahim Paa'-
y stanbul'a gnderdi. brahim Paa ise Musa elebi'nin tavrlarndan
honud deildi. Osmanllarn ou Mehmed elebi'nin bana toplan-
mt. Halkn eimi de Mehmed elebi'ye ynelikti. Musa elebi, ta-
bi sertlii gerei, komutanlarn hep gcendirmiti. brahim Paa,
stanbul'a varnda, elebi Sultan Mehmed ile haberletikten sonra
Bursa'ya gitti. Sultan Mehmed, o zaman Bursa'da bulunuyordu. b-
rahim Paa'y kendisine Vezir-i zam etti. Bu brahim Paa, Ali Pa-
a'mn kardei olduu syleniyorsa da, mehur rivayete gre Ali Pa-
a'mn oludur. Sultan Mehmed sekizyzonalt senesinde onbebin as-
kerle Kayser tarafndan temin olunan gemilere binerek Rumeli'ye ge-
ti. stanbul civarnda nceiz adl yerin yaknnda Musa elebi ile ar-
pmaya giriti. Musa elebi'nin askeri bozuldu. Musa elebi, kaa-
cak oldu. Fakat yanndaki yenieri ve*teki kapkulu salvermediler.
Sen gidersen bizim hepimizi ldrrler diyerek atnn gemine sarl-
dlar. Bu yzden Musa elebi, yedibin kadar askerle sava alannda
kald. Sultan Mehmed'in askeri ise bozguna urayanlar kovalamak,
ganimet almak iin, yanndan ayrldlar. Yannda ancak beyz
atl kalmt. Musa elebi, onun zerine at sald. Yenierer ise okla-
rn yamur gibi yadrdlar. Sultan Mehmed'in yanndaki askerin
ou ld. Kendisi ve at yaraland. ster istemez sava alanndan sa-
vutu. Kayser tarafndan temin edilen gemilere binilerek Anadolu
yakasna geerek Bursa'ya ve oradan Amasya tarafna gitti. Asker
toplamaya balad. Zlkadirolu ve kendisinin kaynpederi olan S-
leyman Beyi de ard. Sleyman Bey, epey Trkmen askeriyle An-
kara sahrasnda orduya katld. Bata taraflardan da pek ok asker
gelip, orduda yeteri kadar kuvvet toplandktan sonra Sultan Mehmed,
yine stanbul boazndan geerek Mihalolu Yahi Bey'i arha'ya t-
10 3 3
yin buyurdu. Vize'ye gelince Evrenos Bey'den gelen mektupda, yakn-
da orduya gelecei bildiriliyordu. Paa Yiit ve Sinan Bey gibi namL
serhat beyleri, Musa elebi'den ayrlp, katlmak iin ordunun gel-
mesini bekledikleri de. mektupta yazlyd.
Ordu ileri hareket etti. Giderken arhaclar, Musa Bey'in nc-
lerine rastlayp bozdular. Musa eebi'nin daima komutanlarna gveni
yoktu. Bu yenilgiyi de onlarn gevekliklerine yordu. Edirne yaknla-
rnda savalmak kararlam iken Musa elebi, askerinin sadk ol-
duunu sanmadndan Filibe ve Sofya taraflarna gitti. Sultan Meh-
med de Zara zerinden Filibe ve Sofya yoluyla ehirkyne ve Ni
taraflarna gitti. Trhala valisi Sinan Bey, skp valisi Paa Yiit ve
Budak Bey gibi naml Beyler geldiler. Kendilerine iltifat olundu. Ev-
renos Bey de byk bir kalabalkla geldi.
Sultan Mehmed, onu otann kapsnda karlad ve ikram etti.
Sonra Srbistan snrna yaklaldkta, Srp Kral da gelip itaatini
arzetti. Oradan Kosova sahrasna vardlar. O srada zmir olu Ham-
za Bey, Musa elebi'dden yz evirdi. Beyz atl ile orduya kage-
di. ltifata urad.
Ksaca Musa elebi, meydan savandan kand. Ara sra Sultan
Mehmed'in ordusuna saldrmaktayd. Bundan da bir sonu alamad.
Askeri gnden gne azalmaktayd. Aratrnca, yannda Rumeli Bey-
lerbeyisi Mihalolu Mehmed Bey ile Timurtaolu Umur Bey'den ba-
ka kimse kalmad ve yedibin kapkulundan baka askeri olmad
anlald.
Sultan Mehmed ise snr boyunda yryerek, serhat beylerini a-
rarak, ordusu gnden gne kuvvetlenmekteydi. Bunun zerine ko-
mutanlar ve devlet adamlar ile danmada bulunduktan sonra Ka-
rasu yoluyla yine Sofya tarafna hareket etti. Aladdin ovasna geldi,
amurlu denen yere kondu. Musa eebi'nin adamlarnn ou, Sul-
tan Mehmed'e gelip buyruuna girdiler. O srada Musa elebi, gayre-
te geldi. Ne olursa olsun diyerek, yedibin kapkulu ile savaa girmeye
karar verdi. Hemen btn kuvvetiyle Sultan Mehmed'in ordusuna y-
rd. Aya tozuyla amurlu sahrasnda savaa koyuldu. Fakat bir
saat kadar savatan sonra Musa elebi, tarafnda bozgun iaretleri
grd. Musa elebi, ister istemez kaarken at bir bataa sapland.
Bayezid Bey, Yahi Bey ve Budak Bey arkadan yetitiler. Etrafn sar-
dlar. Tutup Sultan'm huzuruna getirdiler. Yce emri ve usul ve det
leri zere Musa elebi'yi kendi yaynn kirii ile bodular. Sultan
Mehmed alayarak cenazesini Bursa'ya gnderdi. Murad Hdvendi
grin trbesine gmld.
Saltanat sresi iki sene, yedi ay, yirmi gndr. Saltanat durakla
mas olan fetret gnleri, onun lmyle son bulmutur.
Mihalolu Mehmed Bey, Musa eebi'nin Beylerbeyisi idi. Sava
srasnda tutuldu. Hapsolunhak zere Tokat'a gnderildi.
elebi Sultan Mehmed, ok zahmetler ekerek nice tehlikeler at
atmt. Sonunda elebi Musa engelini de giderdikten sonra bam-
1084
sizlik kazanarak Edirne'de resmen Osmanl'nn yce tahtna oturdu.
Onun tek bana saltanat tahtna oturmasyla, Osmanl Devleti'nin
ikinci fasl olan ikinci devri balad. Bu ekilde tek bana idareye ka-
vumas zor bir iti. Fakat hkmeti gzel idare ederek temelinden
oynam olan devlet binasn ayakta tutarak tamir etmek daha da
zordu. nk babasnn ve dedesinin alm olduu yerler, Timur'un
darbesiyle mahvolup gitmi ve asla yenilmez diye bilinen Osmanl as-
kerinin dzeni ok bozulmu v Osmanl Devleti, k ukurunun
kenarna yaklamt. elebi Sultan Mehmed, kuvvetli kalb ve sadu-
yu sahibi olarak dost ve mttefiklerine kar haklarn tanr olmas
ve dmanlarna kar gzel davranan, adamlarna ve halka kar ada-
letli ve efkatli, kerim bir hkmdar idi. te bu vlen hususiyetleri
sebebiyle sekiz senede, Osmanl Devleti'ni tehlikeden kurtarm ve ye-
mden diriltmiti. Hakkiyle devletin ikinci kurucusu unvanna lyk ol-
mutur.
l i e r Ge l e n l e r i n l m
Mehur tefsir sahibi eyh ehabeddin yediyzseksen senesinde
beka lemine gmtr. Msr'da yksek ilimleri tahsil ettikten son-
ra Anadolu'ya geldi. Aydmolu'ndan ok ikram ve hrmet grerek
Ayaslu'da yerlemiti. i d temiz bir kimseydi.
Sekizyzdoksanbir senesinde Hace Bahaddin Nakibendi hire-
fe gitti. hreti tarife hacet brakmaz.
Yine o sene nl air Hace Hafz iraz lp, iraz'da gmld.
(Hk-i musalla) terkibi lm tarihidir.
Yediyzdoksaniki senesinde somaki limlerin yzsuyu olan Sa-
deddin Taftazn, fni dnyay terketti. hreti, batida ve douda
yaylmt. Sz uzatmaya gerek yoktur. Pek ok eser yazmtr. Hele
belagat ilminden Telhis kitab zerine Mutavvel ve Muhtasar
adiyle yazd aklamalar ve Usul-i Fkh'tan Sadr'-eria'nm
Tavzih adl kitab zerine yazd Telvin adndaki kitab ve ke-
lm ilminden Makasd isimli kitab ile aklamas o asrn en gzel
eserlerindendir.
bni Haldun der ki: Kuzey Afrika ve Endlste medeniyet rzg-
r durgunlat. lim ve sanayi kt. Felsefe ilimleri de oralardan yok
oldu. Fakat urada burada kalntlar kalmtr. Ama dou halknn
gznde, iittiimize gre bu ilimler en yksek zirvede imi. zellikle
Irak- Acem ile Maverannehir'deki eserlerinin okluu ve medeni-
yetlerinin salamlndan gerek akl ve gerek nakl ilimler oralarda
zirvededir. Hele Horasan'n Herat ehrinin byklerinden olup, Sa-
deddin Taftazn denmekle bilinen bir zatn Msr'da saysz eserlerini
grdm ki, bazs kelm ilminden, bazs Usul- Fkh'tan ve bazs
lm-i Beyan'dan olup, ad geen eserler, onun bu fenlerde tam bir bil-
gisi ve salam bir melekesi olduunu gsteriyor. Mesele ve konularn
LER GELENLERN LM
1085
konuulduu sradaki derin bilgisi, kendisinin felsefe ilimlerinde ve
teki tenlerde bile ilminin bykl ve tam bir bilgi sahibi olduu-
nu gsterir.
Dnyay altst eden nl Timurlenk, Hta lkesini almak iin
kn Semerkand'dan kp Otrar'a gelince sekizyzyedi senesi aban
aynn onyedinci aramba gecesi ateli hummadan ld. Dnya,
onun ktlklerinden kurtuldu. Beyaz tenli, krmz yanakl, uzun
boylu, omuzlarnn aras geni, ba byk, parmaklar kaim, uzun
sakall, yksek sesli, gl - kuvvetli bir adam olup iki kulanda ok
kymetli incilerden birer kpe takmyordu. Oyun ve elencelere ve
maskaralara asla eilim gstermezdi. Kendisine zarar olsa bile doru
sylerdi. inde fayda grnse bile yalan sylemezdi. len eye zl-
mezdi. Bilginler, mneccimler ve doktorlarla sohbet ederdi. Okumak,
yazmak bilmezdi. Fakat Farsa, Trke ve Moolca kelimeleri bilirdi.
Hafzas ok kuvvetliydi.' Bir kere iittii eyi unutmazd. Cengiz t-
resine pek ok uyard. Her vilyette casuslar vard. Dervi ve gezgin
eklinde gezerler, btn haberleri kendisine yetitirirlerdi. Askeri ka-
rkt. ou Tatar ve Trk idi. Hepsi acmasz, kalbleri kat adamlar-
d. Timur'a sevgileri oktu. Zor bir ileri olsa ona adaklar adarlard.
Cenazesi vasiyeti zere Semerkand'a gtrlp, orada gmld. Sa-
lnda torunu ve Hindistan valisi olan Pir Mehmed'i veliahd yapm-
sa da lnce, veliahdnn buyruuna girmeyip, ocuk ve torunlar olan
Mirzalar arasnda ekimeler ve arpmalar karak kurmu olduu
byk devlet, karklk ve kargaala dmtr.
Msr'da Abbasi Halifesi bulunan Mtevekkil Alellah Ebu Abdul-
lah Muhammed bini'l-Mutazd, yediyzaltm senesinde Halifelik
makamna gemiti. Msr'n karkl srasnda yani yediyzyetmi-
dokuz senesinde askerin Atabey'i olan Aybek el-Bedri, onu makamn-
dan indirdi. len Halife Hkim'in torunu Zekeriyya'y getirtti. Ona
kaftan giydirdi. Msta'sm Billh diye lkap takmsa da aydn ve halk
tabakasndan kimse biat etmediinden, onbe gn sonra Zekeriyya,
makamndan alnp, yine Mtevekkil'e biat olunmutu. Sonra Msr
Sultan olan erke Berkuk'a Mtevekkili gammazladlar. Berkuk ye-
diyzseksenbe senesi Recep aynn yirmisekizinci sal gecesi Mte-
vekkili Halifelikten indirip, kalede hapsetti. Halife Hkim'in torunu-
na Vsk Billh mer lakabyla biat olundu. Yeiyzseksensekiz se-
nesi , evval aynda Vask, lnce kardei Msta'sm Billh Zekeriy-
ya'ya biat olundu ise de Sultan Berkuk Mtevekkili indirmi olduu-
na piman olarak yediyzdoksanbir senesinde Msta'sm! indirerek
Mtevekkili Halifelik makamna yeniden geirdi. Ondan sonra Mte-
vekkil, Halifelik makamnda kalp faydal olarak, sekizyzsekiz senesi
Receb aynn yirmisekizinci sal gecesi lmtr. Aradaki makamndan
indirildii gnler ve hapsiyle berabe'r sresi, krkbe seneye yakndr.
Etraftaki hkmdarlar, kendisine hediyeler gnderip ondan saltanat
klcn kuanrlard. yleki Yldrm Bayezid de ona birok hediye-
ler gndererek saltanat klcm taknp, o da ona Anadolu Sultan sa-
mm vermiti. Baz tarihilerin yazdna gre Murad Hdvendigr
tarafndan Muhammediye sahibi Yazcolu Mehmed Efendi'nin eli-
lik sfatiyle Halife MtevekkiFe gnderilmesi ve somadan Yldrm
Bayezid tarafndan Sadeddin el-Berid adl komutann ve sonra ne-
gl kads Molla Kvamddin gnderilerek Mtevekkil'in Bursa'ya da-
vet buyurulmas, halkn gznde Halife'nin kadir ve kymetini artr-
m olduu iin, ondan sonra Berkuk tarafndan kendisine kt dav-
ranlmaz olmutur. Ad geen Halife lnce pek ok ocuu kald. -
lerinden bei, yani Abbas, Davud, Sleyman, Hamza ve Yusuf hep Ha-
lifelik tahtna oturmulardr. Kendisinden sonra Msr'da Halife olan-
lar, hep onun ocuu ve torunlardr. Bu kere lnce veliahd olan
olu Abbas, Mstain Billh Ebu'1-Fazl lakabyla Halifelik tahtna otur-
tulmutur.
Yine sekizyzsekiz senesinde nl tarihi, byk bilgin Abdur-
rahman bin Muhammed ibni Haldun, hayat tomarn bkt. Her fen-
de mklleri zen biriydi. Tunus'da doup, Tunus bilginlerinden ve
o asrn baka limlerinden renim grerek, akl ve nakl ilimlerde
akranlarnn stne ktktan sonra Fas'a gidip, Sultan Ebu Annan'-
n ktipliinde bulunduu srada Kuzey-bat Afrika bilginlerinden ve
Endls'ten Fas'a gelip giden limlerden renim grerek bilgisini
tamamlamtr. Sonra Fas Sultan olan Ebu Salim'e yediyzaltm se-
nesinde sr ktibi olmutur. Zamann deimesiyle drt sene sonra
Endls yakasna geip, Grnata'ya gitti. Grnata hkmdar bni Ah-
mer ve veziri mehur bn'l-Hatb idi. Sonra bni Ahmer tarafndan
sulh grmelerini tamamlamak iin Katale Kral olan Edfonszade'-
nin yanma elilikle gidip geldi. Yediyzaltmalt senesinde Afrika
yakasna dnd. Becaye'ye geldi. O zaman Becaye, Beni Hafs'tan Ebu
Abdullah'n baehri idi. Ebu Abdullah, onu kendisine Hacib, yani
her konuda vekil yapt. Fakat Ebu Abdullah'n amcasolu ve Ceza-
yir'deki Kostantmiyye hkmdar olan Ebu'l-Abbas ki Tunus da onun
hkm altndayd, Ebu Abdullah aleyhine ba kaldrd. Yaplan sa-
vata onu ldrd. Becaye'yi ele geirmekle bni Haldun kp baz
airetler yannda kald. O srada Telmesan hkmdar bni Hamu, b-
ni Haldun'u kendisine Hacib yapmak zere ardysa da bni Hal-
dun, okuma ve dejo vermekle uraacandan devlet hizmetinden ay-
rldn belirterek zr diledi.
Zamann deiikliine uyarak yine Grnata'ya gidip geldikten
sonra Arap airetleri iine giderek drt sene sakin bir zihinle nl ta-
rihini orada yazmaya balad. nsz'n tamamlad. Erbabnn b-
dii gibi bu nsz, tarih ilminin ls olup, bni Haldun'un ortaya
koyduu zel bir fendir. Okumaya deer bir eserdir. Sonra yediyz-
seksen senesinde Tunus'a gitti. Orada ders okutmaya balad. Tunus
Sultan'ndan ok iltifat ve ikram grd. Fakat onu ekemeyenler,
onun aleyhinde kouculuktan geri kalmadklar iin, o da yediyzsek-
sendrt senesinde hac etmek vesilesiyle Tunus'dan kt. Sultan Ber-
kuk'un tahta kndan hemen sonra, skenderiye'ye geldi. Oradan
LER GELENLERN LM
1087
Kahire'ye vard. Ezher camisinde ders okutmaya balad. Sultan Ber-
kuk, ona bir medrese verdi. Yediyzseksenalt senesinde onu Maliki
Mezhebi'nde olanlarn bakads yapt. Yediyzseksendokuz senesin-
de hac farzn yerine getirmek iin, Hicaz'a gitti. Geldikten sonra M-
sr'da yine ilim retmekle urat. Yediyzdoksanyedi senesinde yaz-
d tarihini tamamlamtr.
Sekizyzonbe senesinde Seyyid erif Crcani, yetmialt yan-
da sonsuz leme gt. ok eser yazmtr. Fakat eserlerinde ad sam
yoktur. Bununla beraber onun eserleri olduu herkese bilinir. Sa-
deddin ile Timur'un huzurunda yapt ilm tartmalar mehurdur.
Onlardan sonra douda benzerleri gelmemitir. Ondan dolay bil-
ginlerden birini verlerken Sadeyn yani Sa'd ile Seyyid gibi derler.
Baz tarihilerin yazdklarna gre Seyyid erif Crcan, Kutb'd-din
iraz'den okumutur ve Sadeddin Taftazn'den de biraz ders alm-
tr. Sonra onun karsnda yer almtr. Sadeddin emsiye kitabnn
aklamasn yapnca, talebe, Kutb-i Raz'nin aklamasn brakarak
onu okumaya baladlar. Sonra Seyyid erif, Kutb'un yapt akla-
mas zerine notlar ve eklemeler yazd. Bunun zerine renciler,
Sadeddin'in yapm olduu aklamay terkederek yine Kutb'un er-
hine yani yapt aklamaya dndler. Seyyid'in bu haiyesine (ek-
lemesine), Hiye-i Sugra yani kk haiye denir. Metali zerine
yazd haiyeye de Hiye-i Kbra yani byk haiye denilmitir.
Sadeddin, Adudddin'in Mevakfma benzer olarak Makasd
yazd ve onu erh etti. Yani aklamasn da yapt. Talebeler bu ese-
re ok rabet ettiler. Seyyid erif de Mevakf erh edip onun Cye-
rini arttrd. Sadeddin, Telhis zerine Mutavveb yazd. Seyyiu^de
Miftah zerine haiye yazd. Mutavvele de notlar dt. Fakat
Mutavvel deerinden bir ey kaybetmedi. Geri Sadeddin'in Mu-
tavveli ile Telvihi o asrn en gzel eserleridir.
Sekizyzonalt senesinde Kamus yazar Muhammed Mecdddin
Firuzabadi, ebed leme gmtr. Kamus'u yani Szlk' halkn
elinde dolat iin, geni bilgisini anlatmak yolunda sz uzatmaya
hacet yoktur.
Yine o asrn nl bilginlerinden znikli Kutbuddin de bu srada
lmtr. Timur, onunla bulutuu zaman, Timur'a, Kan dkmekten
vazge diye t verince Timur ona Ey eyh! Ben bir yere inerim.
adrmn kaps douya doru alr. Sabahleyin onu batya doru
alm bulurum. Bindiim zaman nmde elli kii biner. Onlar ben-
den baka kimse grmez. Ben onlarn izine uyup giderim, onlarn em-
rini yerine getiririm demesi zerine Kutbuddin Ben seni akll bir
adam diye iitiyorum. imdi anladm, chil bir adam imisin. eyta-
nin sfat olan Allah'n kahriyle vnyorsun diyerek ayrlmlar.
bni Bezzaz diye tanlan Muhammed Kerveri'nin olu Hafizddin
Muhammed de sekizyzyirmiyedi senesi Ramazan aynda ebed lemi-
ne gt. Bezzaz diye bilinen fetvalar fkhlar yani slm hu-
kukularnca deerli ve geerlidir. mam A'zam Ebu Hanife'nin ha-
PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: E)
in jku u u mi i mi M ( w wr Uf f lM M U M UlHiu m a . m <mmm j , 11 m i ' mu rmaa r u * > u11 r M m u u m u im .i h M a i M i u H D i > N i ! > n > r t 11 JII w w w * w " ' m * *
yat hakknda da bir gzel kitab vardr. Anadolu'ya gelince Molla Fe-
nri ile ilm tartmalarda bulundu. Fenri, ona usulde ve teki yk-
sek ilimlerde stn geldiyse de, o da fkh yani slm Hukuku me-
selelerinde ona stn gelmitir.
A f r i k a v e M s r ' n D u r u mu
Endls'teki Emevi Devleti'nin knden sonra valiler, bam-
szlk davasna kalktklar srada Hudoullar da Sarakusta'y ve st
snrlar tuttular. Sonra devletlerine zayflk geldi. Altyzotuz tari-
hinde kan Beni Ahmed onlarn ellerinden hkmeti ald. spanya
Hristiyanlar ise gnden gne kuvvetlerini arttrarak, saldrdan ge-
ri kalmadklar iin, Endls'teki Mslmanlar gnden gne zayfla-
maktaydlar.
Afrika tarafndaki slm hkmdarlar ise Endls'teki Msl-
manlara yardm yle dursun, birbirleriyle uraarak slm toplumu-
nun zayflamasna sebep olmaktaydlar. Tunus'ta hkm sren Beni
Hafs Dyvleti epeyce kuvvetliydi. Sekizyziki senesinde Trablusgarb'
alm ve Beni Ammar Devleti batmtr.
Sekizyzdrt senesinde Klemen Beyleri arasna ayrlk girip, b-
yk kargaalklar kt iin, Msr'n durumu da karmt.
Eyybler Devleti'nin knden sonra Msr saltanat, Trk
Klemenlerine geti. lerinde bulunan erkesler de onlara uymu
ike' ; bir erke olan Berkuk, Msr Sultan olunca, Klemenler ikiye
flmlarsa da Berkuk stn gelerek, Msr saltanat erke komu-
tîlarn eline gemiti.
Berkuk lnce olu Nasr Ferec Msr Sultam oldu. Timur'un
am'a saldrmasnda ordusuyla am'a gelerek Timur'la savaa tutu-
tu. Komutanlar arasnda ayrlk-gayrlk olduundan, bir elden ida-
re edilerek savamadklar iin, hemen bozulup dalarak Msr'a dn-
dkten sonra, Msr komutanlar arasnda byk anlamazlklar -
karak, aralarnda ok vurumalar oldu. ok memleketler ykld. Zor-
balar defalarca Melik Nasr' ldrmek iin zerine saldrdlar. O da
sekizyzalt senesinde aralarndan kap gizlendi. Sekiz yandaki kar-
dei Melik Mansur, saltanat tahtna oturtuldu. Komutanlar arasn-
daki geimsizlik daha ok artt. Nasr'a ettiklerine piman oldular.
Bunun zerine Nasr da kandan iki ay birka gn gemi olduu
halde, ortaya kt. Yine tahta karld. Bu kere dmanlarn yk
ederek hkmette bamsz oldu.
Sonra Haleb ve am tarafndaki Hakem ve Nevruz Beyler isyan
ettiler. Melik Nasr, ordusuyla o tarafa gidip, zorbalar kard ve mem-
leketi dzene soktu. Fakat Msr'a dnnde zorbalar geri gelip, o
memleketleri igal ettiler: Hakem Bey, Haleb'de sultanlk edip, kendi
adna hutbe okuttu. am eyaletini Nevruz Bey'e verdi. Sonra Trk-
menler ile savat srada attan dp ld.
]
LER GELENLERN LM
1089
Sekizyzon senesinde Melik Nasr, Nevruz Bey ve arkadalarnn
zerine yrd. Yolda tannm beylerden bir ikisini tutup kaleye
hapsetti. Onlara bal olanlar dald. Kimi am'da olan zorbalara ka-
tldlar. Kimi dnp Kahire'ye gittiler. ehirde kargaa kt. Nasr
da dnp Kahire'ye giderken hapsetmi olduu beylerden eyh Mah-
mud adl byk Bey kurtulup am'a geldi. Zorbalarla anlat. Sonra
Nevruz ile kavga ederek birka sene aralarnda arpma uzad. Na-
sr da bazen onlar ortadan kaldrmak iin, bazen de bar yapmak
iin vakit geirdi. Fakat o srada gece gndz kendisini ikiye verdi
ve susuz pek ok adam ldrd.
Sonunda Melik Nasr, eyh Mahmud ve Nevruz Bey gailesini def
iin, Suriye tarafna hareket etti. Savata yenildi ve perian oldu. K-
lemenler elinde ldrld.
Bunun zerine komutanlar arasndaki anlamazl gidermek iin
Halife Mstain'in tahta karlmas ortaya atld. Hilfet ve saltana-
tn bir kiide toplanmas fikri, slm birliini salar dncesiyle iyi
karland. Evvelce Hind Padiah Gyaseddin Azam ah tarafndan
kendisine kl kuatlmas da halkn gznde Mstain'in eref ve iti-
barn arttrmt. Bundan dolay komutanlar ve kadlar toplanarak
saltanat Mstain'e teklif ettiler. O ise bundan kand. Fakat onla-
rn srar zerine kabul ederek sekizyzonbe senesi Muharrem ayn-
da Hilfete ek olarak Msr saltanat tahtna oturdu. Adna para bas-
t.
Hilfet ve saltanatn yle baba tarafndan Arap asll olan birin-
de toplanmasndan dolay Araplar ndler. Mstain'in anas Bay
Hatun, bir Trk cariyesi olduundan Trkler de memnun oldular.
Btn halk da bylece Klemenlerin ekinmelerinden kurtulup rahat
ettiler. eyhlislm bni Hacer de bu halden memnun olarak, tebrik
iin bir gzel kaside sylemiti.
Halife Mstain, Kahire kalesinde saltanat taht zere oturup, hal-
kn ilerini idareye balad. Fakat idarenin yularm eyh Mahmud
eline teslim etti. Ona Nizam'l-Mlk lkabn verdi. Asker kuvvet ise
eyh'in elinde olduundan Mstain'e bask yaparak idareyi tamamen
eline ald. Sonunda Mstain yine kalede oturarak, evvelkiler gibi sal-
tanat kendisine brakmasn teklif etti. Mstain de ona red cevab
verdi. Oysa Berkuk zamanndan beri erke komutanlar, saltanatn
tadn tatm olduklar iin, onu ellerinden karmaya raz deiller-
di. O zaman okluk ve kuvvet erkeslerde idi.
Bunun zerine Halife Mstain Billh yedi ay saltanat srdkten
sonra eyh, onu makamndan indirip, kalede bir evde hapsetti. Halk
ile grmesini de yasaklad. Kendisi saltanat elde ederek, Melik M-
eyyed Ebu'n-Nasr lkabn ald. te bu ekilde Msr saltanat yine
baskc erkeslerin eline geti. Halife Mstain sekizyzonalt senesi
Zilhicce ayma kadar, Kahire kalesinde hapis kaldktan sonra Melik
Meyyed onu skenderiye'ye gnderip, oradaki kaleye hapsetti. Zil-
F. 69
1090
hicce aynn altnc perembe gn Mstain'in kardei Mtevekkil
olu Davud'u Hilfet makamna getirdi. Onu Mutazd Billh diye l-
kaplandrd. Bylece Hilfet, yine mnsz bir szden ibaret kald. Bu
Mutazd da Gzel adl bir Trk cariyesinden domutur. Minberlerde
hkmdarlarn isimleri anlaca zaman bir basamak aa inmeye
Melik Meyyed'in hkmiyle hatipler sekizyzonyedi senesinde me-
mur oldular. Mstain hakknda yaplan ilemden dolay am vaiisi
Nevruz Bey, Melik Meyyed'i ekitirmeye balad. O da o sene as-
kerini toplayarak am'a geldi. iddetli savalar ederek kendisine kar-
kan komutanlar idam ile, yerlerine gvendii komutanlar ata-
d. Bir sene sonra yine am tarafnda karklk kt. Melik Meyyed,
tekrar am'a geldi. Muhalifleri yok ettikten sonra frka frka asker
gndererek Tarsus ve Adana ehirlerini ve Sis kalesini ve sonra Khta,
Kerkese, Darende, Besni ve Hsn- Mansur'u ve Rum kalesini ve Har-
put ehrini ald. Larende, Kayseri ve Konya'ya kadar hcumlarda bu-
lundu.
Sekizyzyirmibir senesinde Zlkadir olu Nasirddin Mehmed
Bey hediyeler sunarak Melik Meyyed'e boyun ediini bildirmitir.
O tarihlerde Kbrs adas, Venediklilerin elinde idi. Denizde, am
ve Antalya kylarnda aldklar slm esirlerini Kbrs'da hapseder-
lerdi. Bu eyh Mahmud beyz kadar slm esirini onbin altna sa-
tn alarak salvermitir.
D ou n u n D u r u mu
Yldrm Bayezid'den sonra ehzadeleri, birbiriyle arprken, Ti-
mur'un lmnden sonra ocuklar ve torunlar olan Mirza'lar da sal-
tanat iin birbirleriyle vuruarak dou memleketlerini harap etmek-
te idiler.
Timurlenk byk olu Mirza Cihangir'i veliaht yapmt. Fakat
kendisi saken Cihangir lmt. Timur onun olu ve Hindistan va-
lisi olan Mirza Pir Mehmed'i veliaht yapmt. ldnde Pir Mehmed
Hindistan'da idi. teki Mirzalar, onun buyruuna girmediler. Salta-
nat davasna - dtler, vurutular, dtler.
Karakoyunlu aireti Bey'i Kara Yusuf, Timur'un Anadolu ze-
rine yrd zaman, gidip Irak- Arabi ele geirmiti. Timur'un to-
runu olan Miranah olu Mirza Ebu Bekir askerler gelip, onun elin-
den Badad' ald. O da bin atl ile Msr'a kam ise de, arkasndan
Timur'un bir mektubu zerine Msr Sultan onu hapsetmiti. Timur
lnce Kara Yusuf hapisten kartld. Dalm olan adamlar ba-
na topland. Bunun zerine Msr'dan kaarak nne gelen yerleri
yamalayarak Diyarbekir'e geldi. Kendisine bal olanlara ve yakn-
larna kavutu.
O zaman ise Akkoyunlu aireti Bey'i Kara Osman Baymdr, Di-
yarbekir'de yerleip Baymdriyye Devleti'ni kurmutu. Kara Yusuf,
ELEB SULTAN MEHMED'N SALTANATI
1091
Mardin hkmdar ile birleerek Kara Osman zerine gitti. Yirmi gn
kadar arptktan sonra onunla bart ve Azerbaycan zerine yr-
d ve sekizyzdokuz senesinde Mirza Ebu Bekir ile Nahcivan yresin-
de yaplan savata onu bozdu. Tebriz ehrini ald. Ertesi sene Mirza
Ebu Bekir byk kalabalk ile' Kara' Yusuf'un zerine geldi. Daha k-
t bir ekilde bozuldu ve dald. Kara Yusuf, btn Azerbaycan vil-
yetini ele geirdi.
Timur'un oullar o zaman birbiriyle urayorlard. Fakat Ti-
mur'un olu ve Horasan Bey'i olan Mirza ahruh'un epey kuvveti
vard. Maverannehir'i ald. Sekizyzoniki senesinde olu mehur
Ulu Mirza'ya verdi. Kendisi bakenti olan Herat'a dnd.
te o srada Kara Yusuf da Sultan Ahmed Celayir ile Tebriz ya-
knlarnda savat ve onu tutup idam etti. Sekizyzon senesinde
Irak- Arabi ele geirdi. Sekizyzonbe'de irvan hkmdar eyh b-
rahim ile Grcistan Kral Kstend kendisinin zerine saldrnca Ka-
ra Yusuf, onlar byk bir bozguna uratt. Sonra Sultaniye, Kazvin
ve Save ehirlerini ele geirdi.
Sekizyzyirmi senesinde ahruh Mirza, byk bir ordu ile Ho-
rasan'dan Kara Yusuf zerine yrd. O da iyice hazrlanp kar
giderken hastaland. O senenin Zilhicce aynda ld. Alt olundan
hibiri yannda bulunmadndan ordusu kart. Hazinesi yama-
land. Yerine skender adl olu geirildi.
Ksaca Mirza ahruh teki Mirzalara stn geldii gibi, Karako-
yunlu airetine de stn geldi. Hind snrna kadar emri geer oldu.
Moolistan Han'nm kz Mihrinigr Aa adl kadn olu Mehmed
uki'ye ald. O memleketlerde olan muhaliflerini kovdu.
e l e b i S u l t a n M e h me d ' i n S a l t a n a t Gn l e r i
Devlet yenileyicisi olan elebi Sultan Mehmed, Musa elebi gaile-
sini giderdikten soma, bamsz olarak Osmanl saltanat tahtna otur-
duu zaman, btn ehir ve kasabalarda enlikler edildi.
Kayser'den adalar Prensine kadar btn evre hkmdarlar,
kendisine tebrik iin eliler gnderdiler. Ragoza ve Venedik cumhu-
riyetleriyle de, o srada anlamalar yenilendi. Sultan Mehmed Han,
onlara Benim bar ve asayii korumak niyetinde olduumu ve her-
kesten o yolda karlk grmek istediimi halknza bildiriniz diye
buyurdu. Oysa birka gn sonra Karaman'a sefer etmek zorunda kal-
d.
Karamanolu Mehmed Bey, Musa elebi gailesini frsat bilerek
gelip Bursa kalesini kuatmt. elebi Mehmed, henz Edirne tahtna
oturmu ve Rumeli ilerini dzene koymak zere iken, Bursa'dan bir
haberci geldi. Emir Sleyman eebi'nin kk bir olu vard ve s-
tanbul'da oturuyordu. Sultan Mehmed'in bamszlk kazanmas ze-
rine Kayser, onu stanbul'da alkoymad. Bir yolunu bularak bandan
1092
savd. O da kendi adamlar ile Eflk'a gitmek zere Karnabad'a geldi.
Orann aknclar tahta karmak iin yardm etmek zere onu Yan-
bolu'ya gtrdler.
Durum Padiah'a iletilince, hemen Yanbolu tarafna yneldi. eh-
zadenin bandaki serseriler dadlar. Drzba Zanos diye binen
Lalas, kendisini tutup, Padiah katn;: getirdi. Derhal gzlerine mil
ekildi. Artk saltanat davasna kalkamayacak duruma sokulduk-
tan sonra Bursa'ya gnderilmitir. Sonra Sultan tarafndan gerek bu
ehzadeye, gerek kz kardeine pek ok ikram ve ihsan buyurulmu-
tur.
te bu olay, Bursa seferini biraz geciktirdi. Bursa kalesinin ku-
atlmas uzad. Fakat Bursa muhafz olan vaz Paa'mn pek ustaca
ve merte gayret ve abas sayesinde kale korunabldi.
O srada Musa elebi'nin cenazesi byk dedesinin yannda g-
mlmek zere kaplcaya gtrld. Sultanm istiklli anlatlnca, Ka-
ramanolu, oralarda duramad. Hemen Bursa'y yakarak kat. Har-
man Tanesi diye tannan bir sohbet arkadann, Osmanolu'nun
lsnden bu derece korkup, tel ediyoruz. Dirisi gelse halim. ne
olurdu? dedii sylenir.
Sonra Sultan Mehmed, Bursa'ya gitti. vaz Paa'ya vezirlik rt-
besi verdi. Sekizyzonyedi senesinde sefer hazrlna balad. Kasta-
monu hkmdar sfendiyar Bey'in askeriyle birlikte orduya gelmesi-
ni, yahut olunu gndermesini kendisine bildirdi. O da sekin askerle
olu Kasm Bey'i gnderdi.
Sefer hazrl tamamlandktan sonra ordu ile Konya zerine ha-
reket buyuruldu. Germiyanolu Yakub Bey tarafndan ordunun gee-
cei yerlere pek ok azk ve zahire gnderilmiti. Bu yzden Padiah'-
dan byk iltifatlar grd. Hemen Seyyid Gazi zerinden gidilerek
Akehir alnarak, Osmanl lkesine eklendi. Sonra Beyehir'i, Seydi-
diehir'i ve Saideli kazalar alnarak Konya ovasnda Ortaay denen
yere gelindi. Yaplan meydan savanda Karamanolu bozguna ura-
yarak Taeli tarafna kat. Olu Mustafa Bey, Konya kalesine sn-
d iin, kale sarld.
O sralarda iddetli yamurlar yad. Byk seller akt. Ordunun
pek ok hayvan ve eyas yok oldu. Sultan Mehmed, bu ters durum-
dan ve Karamanolu'nun bu tekrarlanan hareketlerinden zld. Kal-
bi elemlerle keyifsizlendi. zel doktorlar are bulamadlar. nl dok-
torlardan Germiyanolu yannda bulunan Mevlna Sinan getirtdi.
Bu hekim Sinan, bilginler arasnda eyh diye anlan nl air-
dir. Trke Ferhad ve irin kssasn manzum olarak o yazmtr.
O asrn en iyi doktarlarmdan idi. elebi Sultan Mehmed'in hastal-
n tehis ederek, tedaviye balad srada Padiahn hastal, kalb
hastalklarndan hafakan denen hastalktr. Shhatini kazanmas iyi
haber almasna baldr. Hele bu illetin hastalk sebebi, Karamano-
lu'nun edebsizce hareketleri olduu iin, ondan bir alnrsa, abuk
etki eden bir il olur dedi.
1093
Karamanolu sarp dalara snmt. Onu ovalara indirmek iin,
Anadolu Beylerbeyisi Bayezid Paa yle bir tedbire bavurdu: Kara-
manolu ile eskiden tankl olduundan ona gizlice ve sanki onun
iyiliini isteyen bir haber gnderip, Padiahn il fayda vermeye-
cek ekilde hasta olduunu syleyerek, Buralara yakn bulunmanz
uygundur dedi. Karamanolu, casuslar yollayarak Padiah'n sh-
hat bakmndan gerekten ar hasta olduunu rendi. Artk o du-
rumda bulunan Sultan'm ordusunda olamayaca dncesiyle, he-
men Padiah'n ordusunu basmak zere ihtiyatsz olarak, beri tarafa
hareket ettiini Bayezid Paa rendi. O daha evvel davrand. Yete-
rince askerle ilerleyerek geceleyin Karamanolu Mehmed Bey'i basp,
askerini darmadan etti. Kendisini tuttu. Eli bal olarak Padiah'n
huzuruna getirdi. Padiah, onun iin zel adr kurdurdu. Hkm-
darlara lyk resm usul yerine getirdi. Bayezid Paa'ya bu hizmeti
iin Beylerbeyilie ek olarak Vezirlik rtbesini verdi. Bu olanlar hep
sekizyzonsekiz senesi iinde olmutur.
Gariptir ki, Mevln eyh'nin dedii aynen kt. Karamanolu,
eli bal olarak Padiah'n katma karld zaman, Sultan Mehmed
tam olarak iyileti. eyh'ye pek ok ihsan ve iltifat buyuruldu. Ba
hekim olarak tyin edildi. Osmanl Devleti'ude ilk Bahekim olan
odur.
Karamanolu Mehmed Bey'in tutulmas zerine olu Mustafa
Bey, Konya ileri gelenleriyle birlikte Padiah'a gelip, Mehmed Bey'in
affn istirham ettiler. Sultan Mehmed, Mehmed Bey'i huzurlarna ge-
tirterek, Bu ne haldir ki, bu taraftan size insanlk gsterildike, ta-
rafnzdan hainlikler yaplyor diye ayplaynca Mehmed Bey, yalva-
rarak ban kaldrp, Ey kerem sahibi hkmdar! Bu sefer de bu
bendenizin suu affolunursa bu can, bu bedende olduka tam bir sa-
dakat zere bulunurum diyerek byk yeminlerle gvence. verince,
cmert huylu Sultan, onu affetti. Yine Konya eyaletini kendisine ter-
kederek, dnmesine izin verdi. Mehmed Bey ise Padiah'n katndan
kp, kendi adamlaryla giderken koynundan bir gvercin kartarak
boup yemininde hile kullandn onlara bildirmi ve Padiah'a ait
olan Otlaa urayp, beendii atlar zorla alarak, Bizim Osman-
oullar ile dmanlmz beikten mezara kadardr diyerek Kon-
ya'ya gitmi olduu Padiah'a bildirilince nallah yaknda cezas-
n bulur ve ettii elbette ayana dolar buyurmutur. Gerekten
kendi zamannda olmad ise de, olunun zamannda Mehmed Bey'in
ettii sznden dnmenin ktl bana gelmitir.
Naka, Andra ve teki Akdeniz adalar, Venedik'e bal iseler de,
bir Prensin, bana buyruk idaresi altnda bulunuyordu. Bunlar and-
lamay tanmyorlard. Korsanlar ok kere Osmanl kayklarn vur-
makta idiler. Sava gemileri hazrland. Sekizyzondokuz senesi iin-
de o tarafa gitmekte iken Venedik gemileriyle karlatlar. Gelibolu
aklarnda iddetli bir sava yapld. ki taraf da fena halde zedele-
nip limanlarna ekildiler. Bunun zerine Akdeniz boaz yabanc sa-
1094 PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: Z)
va gemilerine kapatld. Bir sre sonra Venedikler, Akdeniz boazn-
daki kaleleri dmlerdir. Fakat birok kere elileri gelip, bar rica-
snda bulundular. Bunun zerine ricalar kabul edildi. Venedik and-
lamas yenilendi. Bununla beraber andlamann tasdikli bir rneini
gtrmek zere Saray avularndan biri Venedik'e gnderildi. te
ilknce Avrupa'ya giden eli budur.
Eflk'da karklk kt. Halk ayakland. Etrafa zarar verir ol-
dular. Bunun zerine elebi Sultan Mehmed, ordu ile Tuna yalsna
gidip, tekrar memleketi fethetti. Sekizyzyirmi senesinde Yerky' ve
sak kalelerinin yapm tamamland. Eflk Voyvodas, yllk ver-
giyi vermek ve affn istirham edince, affolunarak Eflklya yardm
etmi olan Macar aleyhine ordu gnderildi. Macar Kralnn dilei ze-
rine bar yapld. Zaferle Edirne'ye dnld.
Kastamonu hkmdar sfendiyar Bey oullar arasna nefsani-
yet girip, babalar saken hkmeti paylaamyorlard. Kasm Bey
adl olu ise, elebi Sultan Mehmed ile birlikte savalarda bulunarak
Padiah'n gzne girmiti. Bu yzden stnlk salamak istedii
iin, babas sekizyzyirmibir senesinde ona ramen Tosya, ankr ve
Bakrdalar arazisini Sultan Mehmed'e brakarak, Sinop ile Kasta-
monu'yu kendisinde alkoyabildi.
Sultan Mehmed, olu Murad elebi'yi Amasya ve Tokat valisi yap-
t. Hamza Bey'i de yanma verdi. Oysa sekizyzyirmibir senesinde Ka-
rakoyunlu ve Akkoyunlu airetleri, Erzincan ve Bayburt iin sava-
p, sonunda Karakoyunlu Kara Yusuf ikisini de ele geirerek has
adam olan Pir mer'e vermiti. O ise Dou Karahisar'a gz dikmi-
ti. Karahisar hkmdar Padiah'a, dayand. Sonunda sekizyzyirmi-
bir senesinde o yrede karklklar kt. Sultan Mehmed, Amasya ve
Tokat tarafna yneldi. Sekizyzyirmiiki senesinde Samsun'u aldk-
tan sonra dnd. skilip kazasna gelirken yolda Timur kalntsn-
dan bir Tatar airetiyle karlat. Onlar Rumeli'ye geirerek Filibe
civarnda Tatar Pazar denilen yerde yerletirdi. skilip'i de aldktan
sonra Bursa'ya dndklerinde, bir cami, imaret, medrese ve bir tr-
be yaptrmaya balad. Sultan Orhan zamannda alnmken Ankara
olayndan sonra Kayser'in idaresine gemi olan yerlerin alnmasyla
Padiah'n vakflarna verilmesi, devlet adamlar tarafndan Padiah'a
duyuruldu. Bu nemli ie memur olan, Timurta Paa'mn olu Umur
Bey sekizyzyirmiiki senesinde gelip, Hereke, Gebze, Darca, Kartal
ve Pendik'i savala ele geirdi.
te o srada eyh Bedreddin'in halifelerinden Dede Sultan sa-
nyla hret bulan Brklce Mustafa ortaya kt. Devlete bir byk
gae at. Bunun olaylarndan nce eyh Bedreddin'i tantmak ge-
rekir.
Bedreddin Mehmed, Anadolu ehirlerinden Simav ehri Kadsnn
oludur. Seluklu Sultan Aladdin'in amcas oullarndan olduu da
sylenir. Babasndan ve mehur ahidi'den ilk dersi aldktan sonra
Msr'a gitti. Seyyid erif Crcani ile ders arkada olarak Kahire'de
1095
mderris bulunan Mbarekah Mantk'den ve hacca gidip Mekke'de
Zeylai'den ders alarak Msr'a dnd. Yine Seyyid erif ile birlikte
Ekmel'den tahsilini tamamlam ve Sultan Berkuk'un olu Sultan Fe-
rec'i okutmutu. Sonra Ahlatl eyh Hseyin'den izin alarak tasav-
vufta da olgun bir dereceye kt. Ahlatl eyh, onu irat etmesi iin
Tebriz'e gnderdi. Emir Timur, Tebriz'e gelince limlerin bir tart-
mas oldu. Konu akla kavumadndan Cezer'nin iareti zere
Bedreddin'e bavuruldu. Bu konuyu o halletti. Onun hkmne raz
oldular ve onun ilmini kabul ettiler. Timur da ona ok iltifat etti. ok
mal verdi. Sonra Bedreddin, Msr'a gitti. Ahlatl eyh'e ulat. Ah-
latl eyh lnce Bedreddin, onun postuna oturdu. Fakat alt ay son-
ra Konya'ya ve oradan Tebriz'e geldi. Oradan Sakz'a gitti. Sakz'n
hkmdar, onun etkisi ile Mslman olarak, ona mrid oldu. Bedred-
din, Edirne'ye gitti. Musa elebi, orada tahta knca, onu kazasker
tyin etti. Fakat kardei elebi Sultan Mehmed ile yapt savata
ld. Bedreddin tutuldu. elebi Sultan Mehmed'in dmanlar iinde
bulunmusa da ilmine hrmet edilerek, oluk ocuu ile beraber z-
nik'e srlmekle yetinildi. Kendisine ayda bin dirhem maa balan-
d. Kazaskerliinde khyas ve Halifesi olan Brklce Mustafa ey-
hinden belledii sofiyye terimlerini sermaye yaparak Dede Sultan
adyla ortaya kt. Bana Mslman ve Hristiyanlardan kark ola-
rak birok kalabalk topland. nk insanlar arasnda tam bir eit-
lik ve hrriyet ve mal ortakl gibi bozuk fikirler hemen tutundu. Bu
ise Mslman ve Hristiyan fakirler ve yoksullarn fikirlerine ho gel-
diinden hepsi Dede Sultan'a saygyla balandlar. Bu sakat fikirle-
rin sanki btn Osmanl lkesi halkn tek bir millet etmek iin en
gzel bir are olmak zere eyh Bedreddin tarafndan ileri srld
sylenir. Gerekten Dede Sultan'm emri altna giren Mslman, H-
ristiyan ve Yahudi hep bir arada kardelik zere hareket ediyorlard.
Hatta frka komutanlarndan biri Torlak Kemal diye bilinen Hud ad-
l Yahudi idi. Dede Sultan'm oturduu yer eme yakas, yani Kara-
burun yarmadas idi. Torlak Kemal de Manisa tarafnda dolayordu.
eyh Bedreddin, Brklce'nin bu ekilde hareketini iitince so-
rumluluktan korkarak znik'ten sfendiyar Bey'in yanina kat. Ef-
lk yakasna geti. Oradan da Silistire'ye geerek Deliorman'a geldi.
O tarafta bulunan serserileri mrid adyla bana toplayarak kala-
baln oaltmakta ve Rumeli'nin her tarafna mektuplar gnder-
mekte idi.
Brklce Mustafa zerine gnderilen ordu, birka kere bozuldu.
Brklce Mustafa'nn gittike kalabal oaldndan,, sekizyzyir-
mi senesinde Amasya valisi Byk ehzade Murad elebi, Anadolu
Beylerbeyisi Bayezid Paa ile beraber bu ile grevlendirildi. nce Ka-
raburun'da Brklce'nin topluluunu datt. Kendisini ldrd. Ba-
yezid Paa da Manisa tarafna ynelerek Torlak Kemal'i tutup ast.
eyh Bedreddin'e gelince, elebi Sultan Mehmed, ordu ile Sel-
rk'i almaya giderken Bedreddin'in Deliorman'da kalabaln oalt-
tm iitince Serez'de kald. Bedreddin zerine asker gnderdi. Brk-
1096
lce ile Torlak Kemal'in asldklar yaylnca Bedreddin'in bamdaki
serseriler dald. Kendisi tutuldu. Serez'e getirildi. Sorgusu ve yarg-
lanmas Padiah'n huzurunda kurulan bilginler meclisinde yapld.
Hazr olan limler, ona hatasn ilmen kabul ettirdiler. Sadeddin Taf-
tazn'nin rencilerinden Mevlna Haydar Hirevi de onun ldrl-
mesine fetva verdi. Sekizyzonsekiz senesi iinde Serez pazarnda as-
larak bakalarna ibret olarak gsterildi.
Bedreddin'in eserleri oktur. Fkh nnden Fusl hl fakih-
ler arasnda geerli bir eserdir. Tasavvuf ilminde Varidat da me-
hurdur. Fakat stanbul'da nshas yoktur. nk zamanmzda ey-
hlislm olan mehur Arif Hikmet Beyefendi, bu kitab nerede bulun-
sa ucuz pahal demez, alr ve yakp yok ederdi. Ondan dolay stanbul'-
da nshas bulunmaz. Ben ona inanan birinde bulup okumutum. Fu-
sus, taklit edilerek yazlm bir eserdir.
Ksaca Bedreddin hakknda halk iki blk olup, biri Fetva ge-
rei ldrlmesi lzm gelen bir adamd derler. Dierleri de Zahir
ve batin ilimlerini bilen bir adamd. Ancak saltanat peindeydi, diye
Sultan Mehmed'e gammazland iin asld. derler. Asldktan sonra
da ona inanp mrid olanlar vard. Hele sebep olduu olay, Osmanl
Devleti iin tehlikeli bir olay idi. Allann ltfuyla kolaylkla giderdi.
Fakat arkasndan Dzme Mustafa gaesi kt ki, daha dehetli bir
olayd.
Ankara bozgununda Sultan Bayezid'in elebi Mustafa adl olu
kaybolup, o zamandan beri ad ve san silinmiti. Bu kere Selanik ta-
rafnda biri karak, sanki o zaman kaarken Rumlar onu esir ederek
bir adada hapsetmiler diye elebi Mustafa olduunu yayarak salta-
nat davasna kalkt. Eflk Bey'i Mirce ve zmirolu Cneyd Bey de onu
doruiadlar. Bylece bana birok adam topland. Cneyd Bey ona
vezir oldu. Fakat Selanik tarafnda yaplan savata yenildi. Rumlar'a
snd. Kayser de onu Lirnni adasnda hapsetti
S u l t a n M e h me d ' i n l m
Sekizyzyirmidrt senesi Cemaziyelevvel aynn balarnda ele-
bi Sultan Mehmed, otuz yanda Edirne'de ebed leme gt. Ve-
ziriazam brahim Paa ile Bayezid Paa asker iinde bir karkln
kmasndan korkarak onun lmn gizlediler. Amasya'dan veliaht
olan Sultan Murad elebiyi ardlar. Askeri datmak zere birazn
Biga'ya yolladlar. Bunlar, Sevgili Padiahmz bir kere grp de gi-
delim. diye ayak dirediler. ster istemez Hekimbanm tedbiriyle mer-
humun cesedine Padiah atlas giydirildi. Bulunduu kkn nn-
den asker alkla geerken ieride yaknlarndan biri cesedin ardna
gizlenerek askere selm veriyor ekilde kollarn oynatyordu. Sultan
Murad, Amasya'dan Bursa'ya gelerek kendisine biat olunduu haberi
gelince Sultan Mehmed'in cenazesi Bursa'ya gtrlrken Sultan Mu-
SULTAN MEHMED'N LM
1097
rad, bir konak yerden karlayarak byk bir sayg ile lmnden
krkiki gn sonra mbarek trbesinde gmld (Allah bol bol rahmet
eylesin).
Cesur, gayretli, yumuak huylu, sabrl, heybetli ve arbal ve
cmert bir Padiah idi. Yirmidrt savata hazr bulunup krka yakn
yara almtr. Bunca karklklar arasnda Edirne ve Bursa'da pek ok
hayr eseri yaptrmay baarmtr. Mekke ve Medine'ye surre alay
dzenleyip gndermek usuln o koymutur. Zaten hasta bir vcudu
olduundan, vakitlerinin ou hastalkla gemi olup, genliine doy-
madan fni lemi terkedip gitmitir.
Sultan Murad, Mahmud, Yusuf, Mustafa ve Ahmed adlarnda be
olu vard. Sultan Ahmed ve bir sylentiye gre Sultan Yusuf da ken-
disi saken lmtler. -Byk olu kinci Sultan Murad da babasn-
dan sonra tahta knca, onsekiz yanda bir delikanl idi. Fakat
Amasya taraflarnda bulunan airetlerin yerletirilmesinde ve Brk-
lce Mustafa olaynda yeterliliini ve hkmdarla lyk olduunu
ispatlamtr.
Yeri Cennet olas elebi Sultan Mehmed, ehzadelerin hayatn
korumak iin stanbul'da terbiye olunmalarn vasiyet ettiini syle-
yerek Dou mparatoru Kayser Manuel Paleolog, ehzadeleri istemek
zere Bursa'ya zel memur gnderdi. kinci Sultan Murad ise eh-
zadelerin bir Hristiyan memleketinde terbiye olunmalar doru de-
ildir. diye red cevab verdi. O memuru geri evirdi. Kardelerini bi-
rer sancak beyliinde kullanmaya karar verdi. Hatta kk kardei
Mustafa elebi, Lalas erbeti lyas Bey ile beraber hass olan Ha-
mideli'ne gnderdi. Mustafa elebi, o zaman ergin deildi. lerin ida-
resi lyas Bey'de idi.- O taraftan isyan edilmesi zerine Mustafa elebi
idam edilmi, Mahmud eebi'nin gzlerine mil ekilip, sonra taun
hastalndan lmtr.
ehzadelerin stanbul'da bulunmas politikaca mparator'un ya-
rarna idi. Sultan Murad'm buna kar kmasndan dolay mpara-
tor Manuel'in can skld. Onun bana bir mesele karmak iin Lim-
ni'den Dzme Mustafa'y ve ona taraftar olan Cneyd Bey'i stanbul'a
ard. Baardklar takdirde nce Kayser'in memleketlerinden olup
da, sonradan Osmanl lkelerine katlan Gelibolu ve Trhala yresiy-
le,Karadeniz kylar kendisine verilmek zere bir anlama yapld. Bir
miktar askerle onlar Gelibolu tarafna salverdi.
Gelibolu asla kar koymakszm kaplar at. Dzme Mustafa da
Cneyd Bey'i kendisine vezir yapt. Edirne zerine yrd. Gerek
Edirne ehri, gerek o civarda bulunan ehirler onu kabul ettiler. Evre-
nos Bey oullar gibi, Rumeli'nin naml Beyleri de onun buyruuna
girdiler.
Yaplan anlamada art koulan yerlerin Kayser'e geri verilmesi
gerekirken, bu isyan edenler, birdenbire kazandklar kuvvete ma-
rur olarak, verdikleri sz unuttular. Kayser de onlara yardm ettii-
ne piman oldu.
ki n c i S u l t a n M u r a d ' m Za ma n
kinci Sultan Murad sekizyzyirmidrt senesi Cemaziyelevvel
aynda baht yce Osmanl tahtna oturdu.
Anadolu Beyleri ise o srada yersiz harekete baladlar. Onlara
okayc mektuplar ile uygun hediyeler gnderip, onlar tarafna e-
kerek Anadolu ilerini dzene sokmak zere iken, Dzme Mustafa'nn
Rumeli'de ortaya karak, kuvvetini arttrmakta olduu dehetli ha-
beri kendisini hayrete drd.
Bunun zerine kinci Sultan Murad, devlet adamlarn toplaya-
rak danmada bulundu. Veziriazam brahim Paa ile vaz Paa, Ba-
yezid Paa'y ekemediklerinden onu bir felkete uratmak iin bir
asker frka ile onun Rumeli'ye gemesini uygun grdklerini Padi-
ah'a bildirdiler. Timurta Paa'mn oullar olan Umur, Oru ve Ali
Bey'ler bu gre kar ktlar. Fakat brahim ve vaz paalarn g-
rleri ar basnca Bayezid Paa, Rumeli'ye gemekle grevlendiril-
di.
Oysa Dzme Mustafa'nn Rumeli'de toplad kalabalk, Bayezid
Paa frkasnn gsterisiyle dalacak derecede dedi.
Bunun zerine Bayezid Paa, bu gidiin baaryla sonulanama-
yacam bildiinden Padiah'n huzurunda, Dzme Mustafa, salta-
nata varis davas ile ortaya atldndan, pek ok saf kimseler onu da-
vasnda hakl bulup, basma toplanmlardr. Eer yanmdaki asker de
onlara katlrsa, ben de grnte ona boyun eip, saflarna geer-
sem, hainlik yaptm sanlmasn. diye olmas kuvvetle umulan zo-
raki hareketinden dolay kendisini temize kard. Ve Padiah'n em-
rine uyarak ister istemez yola kt. Rumeli'ye geince Dzme Mus-
tafa ordusunun ne derece kuvvetli olduunu kendi gzleriyle grd.
Bu Mustafa elebi ok cesur, ve konukan bir adamd. Savatan
nce askerin nne geer, etki szler syleyerek askeri kendi tara-
fna ekerdi. Sazldere denilen yerde iki taraf karlanca, Bayezid
Paa frkasn da ite bu ekilde tarafna ekti. Bayezid Paa'mn ya-
nnda kardei Hamza Bey ile ikisine bal olanlardan baka kimse
kalmad. Askerin hepsi o tarafa geince Bayezid Paa da ister istemez
onun buyruuna girerek, sanki kendi isteiyle gitmi gibi o tarafa
geti ve Dzme Mustafa'nn davasn kabul etti. O da Bayezid Paa'-
mn gelmesinden ok honud oldu. Fakat davranlarndan kendisine
katlmasnn yapmack olduunu sezerek sekizyzyirmibe senesi
iinde, Sazldere'de o gazi veziri idam etti. Kabri orada ziyaret yeridir.
ok fetihleri ve ok hayrat vardr.
Bayezid Paa frkasnn te tarafa gemesi zerine artk ie bit-
mi gzyle baklr oldu. Cneyd Bey Rumeli'nin yayasn msellem
ve bazsn bazsna harlk eyleyip ellier ake vermek usul onun
tedbiriyle o zaman konmutur. Azap adiyle pek ok piyade askeri
KNC SULTAN MURAD'IN ZAMANI
1099
topladlar. Byk bir ordu kurdular. Baz tarihilere gre ellibin s-
vari ve yirmibin piyadeden oluuyordu.
te bu byk kalabalkla Dzme Mustafa, Gelibolu geidinden
geip, Mihali ovasnda Ulubad nehri boyuna ordusunu kurdu. Hemen
Bursa zerine yrse, karsna kacak bir kuvvet yoktu. Fakat bir
devaml burun kanamasna tutuldu. gn burnundan kan geldi.
Bedence zayflad. Bu yzden be on gn kadar sava geri brakt.
Dzme Mustafa'nn Bayezid'in olu olduuna dair pek ok ia-
retler olmak gerek idi ki, bana bu kadar haile topland. Sultan Mu-
rad'm yannda ise yeterince kuvvet yoktu. Bu yzden hem can sk-
d hem de hayrette kald. nk bu Mustafa elebi, Bayezid'in olu
olsa bile o kayp iken Sultan Murad'a biat edilmi olduundan, onun
somadan ortaya k iie edilen biat bozulamayaca iin fakih-
lerce bu Mustafa elebi'ye s gzyle baklmak gerekirdi.
Bundan dolay Emir Sultan diye bilinen Emir Buhari, kinci Sul-
tan Murad'a kl kuatm ve zaferler kazanmasna dua etmiti. Sul-
tan Murad Han, Allah'n ltfuna dayanarak ve bantma gvenerek,
var olan kuvvetiyle gidip, Ulubat nehrinin beri tarafnda Dzme Mus-
tafa'ya kar ordusunu kurdu. O srada geri kalan asker de toplanp
orduya yetitiler. Bir de nce Musa elebi kolunda bulunmakla, sekiz
seneden beri Tokat'ta hapis olan Mihalolu Mehmed Bey, Timurta
Paa oullarnn hatrlatmas zerine arlmt. Gelip yetiti. Onun
da bulunduu Padiah'n huzurunda bir danma meclisi topland.
Mehmed Bey'in Rumeli Beylerini Padiah tarafna ekmeye almas
uygun grld. Gerekten Dzme Mustafa'nn yannda toplanan s-
varinin ou aknc olup, Mihaioullar ise tedenberi aknc askerin
komutan olarak Rumeli Beylerine szleri etkili idi.
Mehmed Bey, Ulubat nehri kenarna geldi. Bre Trk Turhan,
bre Gml olu, bre Evrenos oullar! Durumu bilinmeyen bir adamn
iieri srdklerine kaphp da, hakkyla saltanata vris olan Padiah'n
itaatinden kmak size yakr m? Bu hareketlerinizin sonu piman-
lktr. yollu etkili szlerle Beylerin zihinlerini eldi. Frsat el ver ine e
beri tarafa geeceklerine dair onlardan sz ald.
Dzme Mustafa, Mehmed Bey'in Beylerle konumasn iitip p-
heienmiti. Baz tesadfi olaylar da onun phesine kuvvet vermitir.
Geceleyin orduya baskn yapmak zere gnderdii bebin kadar azap
askeri, geit yerine gelince Timurta Paa'nm olu Umur Bey, geiti
bekleyen beyz kadar yenieri tarafndan bozguna uratld. Dzme
Mustafa elebi, bunu sahte bir bozgun sanarak yanndaki Beylerden
gveni sarsld. vaz Paa, sanki onun hayrn istermi gibi, yannda
bulunan Rumeli Beyleri kendisine sadk olmayp Padiah ordusu ta-
rafndan hcum olunmas kararlatrlan gece kendisini tutup Padi-
ah'a teslim etmek iin anlatklarn yazan bir mektup' dzp gn-
derdii gibi, Timurta Paa'nm oullar tarafndan da zmirolu C-
neyd Bey'e Siz hkmdarlardan saylan biri iken yle soyu bilinme-
yen yalanc birine uyarak onun vezirliini istemeniz, annza yakr
1100
m? Btn Beyler, onun Dzme Mustafa olduunu anlam olduklar:
iin bu taraftan baskn yapld gece onu tutup Padiah'a teslim et-
meye karar vermilerdir. O halde sizin de felkete urayacanzda
phe yoktur. Hemen kararlatrlan geceden evvel Padiah tarafna
snarak pimanlnz belirtmeniz ve af ve merhametini istemeniz,
sizin kurtuluunuzun sebebidir. anlamnda baka baka mektuplar
gnderdiler. kisi de mektuplar aldklar gibi birbirine gstermiler.
Mihalolu'nun askerle yapt konumas zerine bu hal ve szlerin
aa kmasndan dolay ikisi de hayret ve endieye dmler.
vaz Paa mektubunda belirtmi olduu gece Padiah'n ordusu-
nu komutas altna ald. Davul ve zurna aldrarak Ulubat nehrinin
kar tarafna geirmeye balaynca, Cneyd Bey, Aydn tarafna do-
ru kat. Dzme Mustafa yalnzca Biga tarafna gitti. Biga kadsnn
hazrlad kayk ile Rumeli yakasna geti. Rumeli Beyleri, bu du-
ruma hayretle bakakaldlar. Ne kar koymaya kalktlar, ne de kama-
ya yeltendiler. Sabahleyin Sultan Murad, nehrin kar yaksma gein-
ce, hepsi zillet iinde kusurlarndan tr af isteyerek ayana yz
srdler.
Sultan Murad, Biga'ya gitti. Btn gemiler Rumeli kysna ek-
tirilmi olduundan karya gemek iin gemi bulamad. Evvelce Dz-
me Mustafa'ya gemi bularak kamasn kolaylatrm olan Biga ka-
dsn ast. Oradan Lapseki'ye gitti. Orada da gemi bulamad. Fakat
Foa ehrinde bulunup, Cumhuriyetin dou blgesindeki iskelelerini
ve btn smrgelerini yani Midilli ve Sakz adalarn Saruhan ky-
lar ile Galata, Amasra ve Krm'da Kefe limanlarn idare eden Ce-
nevizli vali, Sultan Murad'n bu sknts arasnda vermekte olduu
vergiyi demekle beraber gemileriyle de devlete hizmet eyleyeceini
arzetmi olduundan Sultan Murad, hemen Ceneviz gemilerine bine-
rek Rumeli kysna geti. O snin arkasna dt. Edirne'ye yr-
d. Her tarafa takip iin adamlar gnderdi.
Dzme Mustafa biraz adamyla Edirne'y^ doru giderken orada
bannamayacam anlad. Selanik tarafna yneldi ise de yanndaki
adamlar kurtulamayacaklarn anlayp, kendi sularnn affna sebep
olmak zere Dzme Mustafa'y tutarak takibe memur olan Padiah'-
n askerlerine teslim ettiler. Sekizyzyirmialt senesi iinde Sultan
Murad, Edirne'de iken huzurlarna gtrldkte, Edirne kalesinin bir
burcuna asld.
s t a n b u l 'u n K u a t l ma s v e K k
M u s t a f a e l e b i Ol a y
Sultan Murad'n bu zaferi zerine eliler stanbul'dan Edirne'ye
koutular. Eski hukuku ileri srdler. Oysa Dzme Mustafa mese-
lesini karan Kayser Manuel olduundan Sultan Murad Han, onun
KASTAMONU'NUN ALINMASI
1101
elilerini huzuruna kabul etmedi. Ordu ile gelip stanbul'u sard. Fet-
hi gerekletirmek zere iken Kk Mustafa elebi olay kt.
Bir taraftan Kayser Manuel, te taraftan Karamanolu gibi Os-
manl Devleti'nin dman olan Anadolu Beyleri, Sultan Murad'm K-
k kardei ve Hamideli valisi olan Mustafa elebiye Sen henz er-
gin deilsin. Onun iin kardein sana bir ey yapmyor. Ama ergin-
leince kesinkes seni ldrr. Oysa o imdi Rumeli'de sava e ura-
yor. Bu srada sen gidip kolaylkla Bursa'y ele geirebilrisin. diye-
rek onu isyana kkrtmakla, saltanat davasna kalktlar. Lalas l-
yas Bey de Saltanat Atabey'i olmak sevdasna dt. Hemen Turgut-
lu airetinden bir hayli serseriler ile beraber Bursa zerine geldiler.
Bursallar kaleyi teslimden kandlar. Kale salam ve muhafzlar
oktu. Bu yzden kaleden yz evirerek gelip ele geirilmesini kolay
grdkleri znik kalesini sardlar. Nasl bir oyuna getirdiler ki, znik
kalesi kendilerine teslim olundu. Fakat lyas Bey'e Beylerbeyilik s-
z verilerek zihni elinmiti. te durum bu ekde iken, Sultan Mu-
rad stanbul zerinden kuatmay kaldrd.
Rumeli snrlarnn bat tarafn Evrenos olu Ali Bey'e ve dou
tarafn Firuz Bey'e brakp, kendisi kalan askerle sekizyzyirmialt
senesi iinde znik zerine yrd. nce arhaclar, znik'e gittiler.
ehzade tarafndan Taceddinolu kar kt. arha'ya memur olan
Mihalolu Mehmed Bey'le karlaarak onu vurup ldrd. Sonra Pa-
diah'n ordusu yetiti. ehzade'nin takm bozulup kaleye seirttiler.
lyas Bey hemen Mustafa elebi'yi tutup, o masumu Sultan Murad'a
sundu. Sultan Murad da onu idam etti. lyas Bey, saltanat Atabey'i
olmak sevdasiyle zavall masumu kkrtt. Sonra Beylerbeyi olmak
sevdasiyle onu Sultan Murad'm klcna verdi. Fakat kendisi de iste-
ine kavuamad. O da Sultan Murad'n klcna geldi. Lyn bul-
du. Taceddinolu da bir kmeste gizlenmi olarak bulundu. Mihal-
oullar elinde ld. Sonra kinci Sultan Murad, Timurta Paa olu
Umur Paa'y elilikle Germiyanolu yanna gnderdi. Kardei Oru
Paa'ya Beylerbeyilik verdi. teki kardei Ali Paa'y Saruhan sanca-
na ve Lalas Yrge Paa'y Amasya sancana tyin ederek gn-
derdi. Kendileri de Bursa'ya dnd.
K a s t a mon u ' n u n A l n ma s
sfendiyar Bey'in Osmanl snrn aarak sekizyzyirmiyedi se-
nesi iinde Tarakl Borlu kalesini kuatt haberi gelince, Padiah or-
du ile o tarafa seirtti.
ehsuvar Bey'in olu Kasm Bey, elebi Sultan Mehmed zama-
nnda Osmanl komutanlar srasna girmi olduundan, bu kere o da
orduda idi.
Borlu yaknnda iddetli bir savaa tutuuldu. Oysa Kasm Bey'in
kkrtmas ile sfendiyar Bey askerinin bir ksm beri tarafa geince,
1102
sfendiyarllar bozuldular. sfendiyar Bey de kaarak Sinop kalesine
kapand. Kastamonu yresi hibir engel ve zahmetle karlalmadan
ele geti.
sfendiyar Bey, pimanln belirtti. Af istemek iin dier olu
Murad Bey'i Padiah'a gnderdi. Kznn Padiah'n kendisine nikh
kylarak haremine kabul buyuru! masn rica etti. Padiah da ricas-
na msaade etti. Kastamonu ile Bakr yresi Osmanl lkesine kat-
larak, geri kalan memleketleri kendisine verildi. Ve bu ekilde bar
yaplarak Bursa'ya dnld.
Bazlarn ekememezlii ve kouculuklar yznden Padiah'n
vaz Paa'ya gveni sarsld. Ve gzlerine mil ektirdi. vaz Paa, bir
sre o durumda yaad. Sonra vebadan ld.
sfendiyar Bey ile savaid srada Eflk hkmdar Drakula,
Sistre tarafna geip Osmanl ehirlerine zarar vermeye baladn-
dan Padiah, Bursa'da ok kalamad. Hareket etti. Eflk diyarn ya-
malamak iin Firuz Bey'e emir gnderdi. Firuz Bey, hemen ilerleye-
rek Eflk'n altn stne getirdi. Padiah'n Edirneye hareketini d-
yun'ca Drakula yaptna piman olarak ne yapacan ard. Ordu
Eflk'a gelmeden fkesini yattrmak iin, Eflk'n iki senelik ver-
gisiyle iki olunu Edirne'ye gnderdi. Gelip Padiah'n ayana yz
srdler, af ve merhametini dilediler. Padiah ricalarn kabul etti.
Yine o sene Arnavutlar isyan ettikleri iin, Evrenos olu sa Bey,
Arnavutluu vurmak zere grevlendirildi.
P a d i a h ' n D n v e e y h l i s l m T y i n i
Sekizyzyirmisekiz senesinde kincu Sultan Murad Bursa'ya git-
ti. Kararlatrld zere sfendiyar Bey'in kz iin dn hazrlna
baland. Aba Elvan Bey, Harem aalarndan erefeddin Paa ve
Reyhan Paa ve Germiyanolu Yakup Bey'in kars ki, Padiah ona
(ah Ana) diye hitap ederdi. Ve haremde bulunan dierleri ve bir
hayli kapkullar tantanal bir alayla gelini aldlar ve Bursa'ya getir-
diler. Dnnde grlmedik ve iitmedik mcevherler vard. M-
barek bir saatte kinci Sultan Murad'la gerdee kondu.
Padiah bu dnde bir kz kardeini sfendiyar Bey'in olu Ka-
sm Bey'e ve dier kz kardeini Anadolu Beylerbeyisi Karaca Paa'ya
ve baka bir kz kardeini Veziriazam brahim Paa'mn olu Mah-
mud elebi'ye verdi.
Allah'n ltfu ile Osmanl lkelerinin genilemesi ve her eit
iin oalmas dolaysiyle btn limlere bavuracaklar bir merkez
olmak zere bir eyhlislm tyinine lzum grld. O asrn en b-
yk limi olan emseddin Fenari o sene eyhlislm olarak atand.
te Osmanl Devleti'nde ik eyhlislm odur.
MENTEE EL'NN YENDEN ALINMASI
M e n t e e E i i 'n i n Y e n i d e n A l n ma s
Sekizyzyirmidokuz senesinde Mentee Beylii Osmanl lkesine
katld. nce Mentee olu Yakup Bey ld. Yerine olu lyas Bey ge-
ti. veys ve Ahmed adl oullarn Osmanl terbiyesi almak iin sara-
ya gndermiti. Aras ok gemeden lyas Bey ld. veys ve Ahmed
Beyler'in, babalarndan kalan memleketlerini ele geirmek iin ka-
tklar duyulunca, byle izinsiz savumalar, Padiah' gcendirdi. ki-
si de tutulup Tokat'ta hapsedildiler. Mentee sanca da Balaban Pa-
a'ya verilerek, Osmanl lkesine katld.
zmi r ' i n A l n ma s
Yine o sene zmir de alnarak Osmanl lkesine katlmtr.
zmir hkmdar Cneyd Bey'in Dzme Mustafa olaynda mey-
dana kan sice hareketinden baka birka kere grlen isyanndan
dolay Bayezid Paa damad ve Aydn Mutasarrf Yahi Bey ile ara-
larnda arpma eksik deildi. Cneyd Bey, bir aralk Yahi Bey'in
kardeini tutup ldrd. Sekizyzyirmidokuz senesinde Anadolu Bey-
lerbeyisi Timurta Paa'nm olu Oru Paa, Cneyd'in hakkndan
gelmesi iin grevlendirildi.
Oru Paa, Yahi Bey ile beraber zmir zerine vardklar zaman,
Cneyd Bey bir kaleye snd. Oru Paa, zmir blgesini yamalayp
harap etti. Fakat zevkine dkn biriydi. i bitirmeden dnd. C-
neyd Bey yine ortaya kt. Yine saldrya balad. Hatta Yahi Bey'-
in teki kardei Sinan Bey'i de idam etti.
O srada Oru Paa ld. Yerine Anadolu Beylerbeyisi olan Ham-
za Bey ile Yahi Bey ve zmir sanca Bey'i olan Yahya Bey, Cneyd
Bey'i ortadan kaldrmakla grevlendirildiler. Ve zmir zerine yr-
dler. Akhisar yaknnda Glnar denen yerde Cneyd'in olu Kurt
Hasan kar kt. Fakat dayanamad. Babasnn yanna kat. Sonun-
da Cneyd Bey ile olu Kurt Hasan' ele geirdiler. kisini de idam
ettiler. Bylece zmir ve evresi Osmanl lkesine katld. zmiroul-
lan'nm oca snd.
A l a c a h i s a r ' n A l n ma s
O srada Srp Kral andlamay bozdu. shak Bey olu Paa Bey'i
tutup hapsetti. Padiah sekizyzotuz senesinde Edirne'ye ye oradan
Filibe'ye vard. Karamanolu ise onun Rumeli tarafna gemesini fr-
sat bilerek bozgunculua balad. Padiah, iki tarafn ilerini dzene
koymak iin, o tarafta durdu. Srbistan zerine yeterince askerle Ru-
110 4 - PEYGAMBERLER VE HALFELER TARH (Cilt: 2)
mel Beylerbeyisi Sinan Paa'y gnderdi. Sinan Paa gidip o zaman
Srbistan'n bakenti olan Alacahisar' ve evresini ele geirdi. Padi-
ah, bu alman memleketleri Mirahur'u Mezid Bey'e verdi.
T e ke ol u l e K a r a ma n ol u ' n u n l d r l me l e r i
Anadolu tarafna gelince daima frsat gzetmekte olan Karaman-
olu Mehmed Bey, Padiah'n Rumeli tarafna hareketini haber alr
almaz, Rumeli gailesi arasnda bir takke kapmak sevdasyle nce Os-
manl Devleti'nin klcndan korkarak Karaman'a kap snan Te-
ke olu Osman elebi'yi yeniden Tekeeli'ne sahip klmak zere, ite
bu sekizyzotuz senesi iinde asker ve mhimmat vererek, kendisi de
geriden yetimek zere onu Tekeeli'ne salverdi. O da gidip Antalya'-
y kuatt.
O srada Antalya muhafz Firuz Bey ld. Olu ve Afyon Kara-
hisar muhafz bulunan Hamza Bey, babasnn lmnden ve Antal-
ya'ya saldrlacamdan haberli olunca, Karahisar'n korunmasn g-
vendii bir adamna brakt. Kendisi Antalya'ya hareket etti. Kalenin
kuvvetlendirilmesine alt. O srada Osman elebi hastaland. An-
talya yaknnda olan stanos yaylasna ekilip Karamanolu'nun gel-
mesini bekliyordu.
ki kuvvet birlemeden Osman elebi'nin topluluunu datmak
iin Hamza Bey ie yarar yiitlerden bir grup seti. Onlar baskna
gnderdi. Onlar da stanos'a gidip geceleyin anszn Osman elebi'yi
bastlar. Gerek kendisini, gerek adamlarm kltan geirder.
Karamanolu Mehmed Bey, durumu renince ok zld. abuk
davranmadna piman oldu. Bununla beraber i bu dereceye geldik-
ten sonra durmadan gidip Antalya kalesini sard. Hamza Bey kuvvetli
bir savunmada bulundu. Kuatmann iddetlenip uzamasndan kale-
dekilerin halleri yaman ve perian oldu.
te o durumda Padiah'n Rumeli'de zafer kazanarak byk bir
ordu ile Anadolu yakasna gemek zere olduunu duyunca, Kara-
manolu Mehmed Bey, Antalya kalesinin ele geirilmesinden midini
keserek Konya'ya ekilmeye karar verdi. Fakat Padiah ordusunun
oraya erimesinden nce bir i grebilmek midiyle cann diine ta-
karak iddetli bir hcum etmek zere hcum noktalarn tyin iin
bir ata binerek kalenin etrafnda gezerken kaleden atlan bir top ta-
nesi Mehmed Bey'in bana rastlayarak parampara etti. Ordusu da-
ld. Hamza Bey kaleden kp Karamanllarn terkettikleri mal ve
eyalar yamalad. O top tanesini kapsna astrd. O ba den
ta yani ta yuvarla zencir ile kale kapsnda asl durur diye So-
lakzade ve Sahaifi-Ahbar adl tarih kitaplarnda yazldr.
Karamanolu Mehmed Bey'in brahim Bey ve Ali Bey adlarmda
iki olu bu kuatmada beraber idiler. Ali Bey, byk kardeinin h-
KIZULKGCAOULLARI'NIN YK EDLMES
1105
yanetinden korkarak kaleye snd. brahim Bey de dier Karaman-
llarla beraber Konya'ya gitti. Hamza Bey onu bir fetih mektubu ve
ganimet mallar iinde takdime lyk nefis eyalar ile beraber Padi-
ah'a gnderdi. Kadirbilir Sultn, Teke sancan Hamza Bey'e verdi.
Cevahirle ssl bir kl ve donanm at gnderdi. Ah Bey'i de bir
kz kardeiyle evererek akraba oldu. Soma Sofya sancam verdi. m-
rnn sonuna kadar Osmanl saltanat sayesinde sakin bir ekilde
yaamtr. brahim Bey, ordudan kap babasnn cenazesini bir bey-
gire ters ykleyerek Konya'ya gitmise de, Mehmed Bey'in top mer-
misiyle ld Konya'ya yaylnca kardei Ali Bey, varislik hakkm
ileri srerek Karaman hkmetini ele geirdi.
Antalya kuatmasndan dnen brahim Bey ile kardei sa Bey,
amcalar Ali Bey'in basks altnda harmanladklarndan felkete u-
rayanlarn sma olan Osmanl Deveti'ne sndlar.
Merhamet saan Sultan, onlara da iltifat ve ikramn esirgemedi.
Birer kz kardeini verdikten baka sa Bey'e Rumeli'de bir sancak
verdi. brahim Bey'in yanma yeteri kadar asker katarak Konya h-
kmetini kurtarp onu makamna oturttu.
brahim Bey, Padiah'n bu ltfunun deerini bilerek nce Ha-
mideli'nden Osmanl lkesine katlm olan yerleri geri verdi. Bir s-
re Osmanl Deveti'ne sadk kalmsa da, sonra o da kendinden nce-
kilerin yolunu tutmutur.
K z i k oc a ou l l a n ' n n Y ok E d i l me s i v e
C a n i k V i l y e t i n i n A l n
orum ovasnda adrda oturan Trkmenlerden ve ekya reisle-
rinden Kzlkocaoullar diye bilinen drt karde bazen yol keserek
Amasya ve Tokat halkna zarar verdikten baka Kara Osman Bayn-
dr olu ve Zlkadir olu gibi Osmanl Deveti'ne rakip geinen Trk-
men Beyleri'ni Osmanl lkesi zerine kkrtrlard. Amasya eyaleti
valisi Lala Yrge Paa, baz hilelerle onlar bir tuzaa drd. Drt-
yz kadar adamlariyle beraber onlar ldrd. orum ovasmdaki oba-
larn basp, bulduu Trkmenleri ve mallarn ganimet olarak ald.
Osmanck blgesinden Zeytin adl kaleyi sararak mutasarrf olan
Haydar Bey elinden ald. Sonra sekizyzotuzbir senesinde Canik vilye-
tini Seluklu kalntlarndan olan Alp Arslan olu Hseyin Bey'den
alarak Osmanl lkesine katt. Gerek Haydar Bey, gerek Hseyin Bey,
Padiah'n huzuruna gelince, ikisine de geni geni topraklar verile-
rek memnun edildiler.
F. 70
1106
E r ge n e K pr s n n Y a p l ma s v e Ge r mi y a n
M e ml e ke t l e r i n i n A l n ma s
Sekizyzotuzbir senesi iinde yce eserler sahibi Sultan Edirne'-
ye geldi. Ergene kprsnn bulunduu yer ormanlk ve bataklk ol-
duu iin haydutlarn sna omuu. Orasn temizleyip dzelttik-
ten sonra yzyetmidrt gzl byk bir kpr ve bir bana bir ky
ve teki tarafna bir kasaba, cami, medrese ve imaret yaptrmaya ba-
lad.
Germiyanolu Yakup Bey'in ya sekseni gemiti. ocuu da
yoktu. Ks kardeinin torunu olan kinci Sultan Murad' ziyaret ede-
rek memleketini ona vasiyet etmek zere, bu srada Ktahya'dan ha-
reket ile Bursa'ya geldi. Osmanl Sultanlarnn trbelerini ziyaret
ederek birok sadakalar verdi, kurbanlar kesti. Emir Sultan sad. Gi-
dip elini pt, duasn ald. Sonra Gelibolu'dan geerek Edirne'ye bir
konak uzaklkta komutanlar ve asker kendisini karlayarak byk
bir kalabalkla getirdiler, hkmdarlara lyk bir kke kondurdular.
Soma sarayda kendisi iin ziyafetler ve son derece arlamalardan
sonra memleketine dnd. Ertesi yl lnce vasiyeti gerei Germiyan
lkesi Osmanl lkesine katld. Valilii de Umur Paa olu Osman e-
iebi'ye verildi.
Denizli diyar ve Karahisar, ite bu ekilde tamamen Osmanl
lkesine katlmtr. Anadolu'da beyliklerden yalnz Karamanoullar'-
nn beylikleri kalmtr. Onlar da Osmanl hkmetini tanm ve Pa-
diah tarafndan beyliklerine kavuturulmu olduklarndan eski nem-
leri kalmamt.
Gv e r c i n l i k K a l e s i n i n A l n ma s
Sekizyzotuzbir senesinde Sultan Murad Edirne'ye gelince U
beylerinden shak Bey'i Srbistan zerine gndermiti. O sene Hazi-
ran aynda Srbistan Kral olan stefan Lazarovi lmt. Yerine
Yorgi Brankovi gemiti. Bu yzden Srbistan'da bir deiiklik ol-
mutu. Srbistan, Osmanl Devleti'nin korumas altnda iken, Macar-
lar Srbistan ilerine karmak istediler. Arada ekime kt. Bu yz-
den shak Bey de bir i gremedi.
Bunun zerine Rumeli beyleri, shak Bey'in emrine verilerek
Can ovasn ve Gvercinlik kalesini fethettiler. Gvercinlik, Erova
ile Semendre arasnda Klomboc denen ve Avrupa ile Macaristan ya-
kasna gemek iin gzel bir kprba olacak bir yerdi. Burasnn
Osmanl eline gemesi Macar Kralnn dikkatini ekmiti.
Brankovi ise memleketinin selmeti iin, buralarn brakmakla
birlikte, kzn da Padiah'a vermek istedi. Senelik vergisini vermek
SELNK'N ALINMASI
1107
artiyle kalan memleketleri kendi idaresinde braklarak andlama ye-
nilendi. Kzyla da evlenildi. Aknclar Srbistan zerinden ekildi.
Bosna tarafna gnderildiler. Pek ok esir ve ganimetler aldlar.
Seinik' i n A l n ma s
Yldrm Bayezid, Selanik! ele geirmi iken Timur olayndan son-
ra yine Rumlarn eiine geti. Kayser'in yani istanbul mparatoru-
nun kardei Andronikos'un elinde idi.
Osmanllar ise her taran kuatarak kale duvarlarna kadar ula-
mlard. Andronikos, onlarn hcumuna engel olamyordu. Bundan
dolay Selanik hakk, memleketi korumak artiye Venediklilere ver-
diler.
Osmanl lkesi arasnda yle nemii bir yerin Latinler elinde bu-
lunmas uygun grlemezui. Padiah byk bir ordu ile o tarafa yr-
d. Gelibolu'da hazrlanan gemileri de oraya gnderdi. Fakat Vene-
dik donanmas, slm gemilerini uzaklatrd. Denizden kuatma ya-
plamad. Ancak karadan sarlabildi. Bu yzden kuatma krk gn ka-
dar uzad. Sonunda Padiahn kendisinin yapt tevikleri zerine
sekizyzotuziki senesi Receb aynn beinci gn Osmanl odusu genel
bir hcuma geti. Oklar ekirge alay gibi burlar zerinde uutu.
Birtakm Osmanl yiitleri merdivenler ile kalenin zerine karak
zorla Selanik kalesini aldlar. Saysz ganimetlere kavutular. Sonra
etraftan birok slm halk getirtilip yerletirildi. Memleketin korun-
mas salanarak Edirne'ye dnld.
e i t l i Ol ayl ar
Sekizyzotuziki senesi iinde Bursa'da veba kt. Bursa'da pek
ok insan ld. Devlet adamlarndan ve ileri gelenlerden pek oklar
ve pek byk adamlar ld. Hayrat sahibi mehur vaz Paa ve Padi-
ah'n amcas olu Orhan Bey olu Emir Sleyman ve kendi kardei
olan Mahmud elebi ve bir sylentiye gre dier kardei Yusuf elebi
de ebed diyarna gt. eyhlislm ve bilginlerin bilgini emseddin
Molla Fenri ld. Evliyadan Emir Sultan da yerini bo koyup gitti.
Molla Fenri'nin yerini dolduracak adam bulmak zordu. Bilginler iin-
de takvasiyle nl ve birok fenlerde stad olan ve bir keye ekilmi
bulunan Fahreddin Acemi, dierlerinden stn ve eyhlik makamna
lykt. Molla Fenri'den sonra eyhlislm tyin ediidi.
Veziriazam brahim Paa da o srada lnce yerine olu Halil Pa-
a sadrazam oldu.
ardarloullar, bir ilim hanedanndan idiler. andarl Kara Ha-
lil kazasker iken Hayreddin Paa adyla veziriazam olduu gibi, olu
Ali Paa ve brahim Paa ve bu kere Halil Paa da hep kazasker iken
veziriazam olmulardr.
U
PEYGAMBERLER VE HALFELER l'AUHl (Cilt: Z)
ehzadelerin ve bunca byk adamlarn ardarda lmleri kk
byk herkesi zntye sokmu iken, sekizyzotuz senesi Recep
aynn yedinci cumartesi gecesi Fatih Sultan Mehmed'in doumu her-
kesi sevindirdi.
Karakoyunlu Kara Yusuf'un olu ve Azerbaycan Bey'i olan Kara
skender Bey sekizyzotuzdrt senesinde Timurienkoguiiarmdan Ho-
rasan ve Maverannehir emiri olan ahrh Mirza ile Selmas'ta yapt-
byk savata yenilmiti. Babas vaktiyle Yldrm Bayezid'e sn-
d gibi, o da Anadolu'ya smarak k Anadolu'da geirmek iin izin
istedi. Padiah temaniyle Amasya valisi Yrge Paa, onu Tokat'ta
kondurdu. kramaa bulundu. Bahar gelince skender Bey'in adamla-
r haarat gibi evreye yaylarak halka saldrr oldular. Yrge Paa'-
mn ikyeti zerine, onu Osmanl topraklarndan karmak iin Ana-
dolu Beylerbeyisi Timur Paa olu Umur Paa askeriyle o tarafa ha-
reket etti. Kendisine t verici mektup yazd. Eer gitmezse zorla -
karlacam belirtti. Kendiliinden yklp gitmitir. Fakat adamlar
yol boyunda olan ehirleri soyup soana evirmilerdir.
O sene Yanya halk, karklktan kurtulmak iin lkeyi kendi is-
tekleriyle Osmanl'ya teslim ettiler.
Arnavutluk aa ve yukar diye ikiye ayrlmtr. Seinik'in fet-
hinden sonra Osmanl ordusu o tarafa yrmt. Aa Arnavutluk
yani Gney Arnavutluk Kartoji adl bir talyan'n elindeydi. Daha
fazla dayanamad. Osmanl Devleti'ne baland. Arnavutluun yuka-
rsna yani kuzeyini elinde bulunduran nl Bilsa'nn olu Yani Kas-
teryot kendi bamszln korumusa da resmen Osmanl himayesini
kabul etti. Hatta oullarn saraya gndermitir. Bunlardan biri n-
l skender Bey idi. Padiah'm zel hizmet adamlar srasna girdi.
Gzel terbiye grd. Savan inceliklerini renerek Padiah'n sevgi-
sini kazanmt.
Yani Kasteryot'un lmesi zerine ^memleketleri, sekizyzseksen-
be senesinde Osmanl lkesine katlmt. Fakat kk olu olan s-
kender Bey, kendi istei zerine bir miktar askerle grevli olarak asl
vatanna varnca ba kaldrarak devletin bana byk bir bel olmu-
tur.
Akhisar Tiran' ele geirdi. O tarafta bulunan Mslmanlar hile
ile ldrd. kodra, Karada, Ohri, Berat ve Ergiri memleketlerini
raz olduklar bir vergiye balayarak Arnavutluk'ta kuvvetli bir h-
kmet kurmutur. Sultan Murad, bununla ok urat. Fakat bir tr-
l ele geirememitir.
M a c a r i s t a n S e f e r l e r i v e K a r a ma n ol u
i l e Y apMan S a v a l a r
Sekizyzotuzalt senesinde Evrenos olu Ali Bey, Tuna'y geti.
Macaristan'a akn etmek iin etrafa daldklar zaman Macar Kral,
MACARSTAN SEFERLER |109
askerin bu daln frsat bildi. Var gcyle Ali Bey'in zerine h-
cum edince Ali Bey'in yannda az adam olduundan yerinde dura-
mad. De de kurtulu yakasna can att. Fakat dalan aske-
rin kimi esir kimi ehit oldu. Padiah bunaan zlerek ar bir ordu
ile Macaristan'a sefere kmaya karar vermiken garip bir olay oldu.
Zlkadir olu Slyeman Bey'in eline benzersiz bir at geti. Onu
Padiah'a sunmak iin beslerken, Karamanolu brahim Bey bunu iit-
il. At istedi. Padiah'a sunacam diye zr diledi. Karamanolu ta-
rafndan gnderien birka hrsz at alp gtrdler. Sleyman Bey,
durumu Padiah'a bildirdi. Padiah adam gnderip at istetti. Kara-
manolu, o grevliyi horlayarak kovdu. Yanma asker katarak kendi-
sini babas yerine oturtmu olan merhametli Sultan hakknda dil
uzatt. Bu yzden gereken terbiyesi verilmeliydi. Meer iin i yz
baka imi.
Osmanllar Tuna kenarnda olan Macaristan yakasna gemek
iin en gzel bir kprba olan Gvercinlik kalesini ve evresini ele
geirmilerdi. Macar Kral iken henz Almanya imparatorluuna se-
ilmi olan Sicismon ise bu taraflar Osmanllar'm hcumlarndan ko-
rumakla urayordu. Srbistan'dan Osmanlar' srp karmak iin
Srp Kral ve komu hkmdarlar ile anlamt. Ayrca Karaman o-
luyla da haberleti. O da Ben, Anadolu tarafndan Osman llar' u-
ratrrm. Siz de o taraftan saldrnz. dedi. Ve hemen Hamideli'ni ele
geirdi. Macar Kral da Srp Kral ile beraber gelip Gvercinlik kale-
sini kuattlar.
Bunun zerine Padiah, Edirne'de durdu. Rumeli Beylerbeyisi Si-
nan Paa'y Rumeli askeriyle Gvercinlik'in yardmna gnderdi. O
da Gvercinlik'e yaklanca komutanlar ile danmada bulundu. Vidin
valisi olan ve Vidin Sinan' diye hret bulan Sinan Bey, hemen d-
mana hcum edilmek reyinde bulundu. Sinan Paa bu fikri kabul et-
medi. Aralarnda hayli anlamazlk kt. Sonunda Sinan Bey meclis-
ten kp atma bindi. Adamlarn yanma toplad. Osmanl askerlerine
kar ne durursunuz diye seslenerek atn tepti ve dman zerine git-
ti. Asker de takm takm onun arkasna dp gitmeye balad. Sinan
Paa da binip btn askerle beraber ister istemez o tarafa yrd.
Byk bir sava oldu. Sonunda dman bozuldu. ou Tuna nehrin-
de bouldu. Macar Kral, g bel Tuna'y geip canm kurtarabilmi-
tir. Bu byk zafer sekizyzotuzyedi senesinde olmutur.
Sekizyzotuzsekiz senesinde Padiah Karaman olu brahim Bey'-
den almak iin Anadolu'ya geti. Karaman lkesini ele geirdi. b-
rahim Bey'in kardei sa Bey ve Zlkadir olu Sleymen Bey, Kad
Burhanedclin olu Zeynelbidn, bu seferde Padiah'n yannda idiler.
brahim Bey Taeli'ne kat. Sarp dalara snd. Padiah Kon-
ya'da durdu. Taeli'nin yollarn dzeltmek iin pek ok kazma ve
krekli asker gnderdi. brahim Bey, korkun sonunu dnerek bil-
gin ve eyhlerden eliler gnderip aman diledi. Ricaclarn araclyle
suu affedildi. Hamideli'nden ald yerlerin dndaki lkeleri kendi-
1110
' E V G A M B E K J L E K V E H A L F E L E R T A K B (Cilt: 2)
sine geri verilmek ve kendisi Osmanl Devletime bal kalarak Osman-
l'nn hizmetinde bulunmak artiyle bar yapld. Sonra sekizyzotuz-
dokuz senesi iinde Edirne'ye dnld. Karaman seferini frsat bile-
rek. Alacahisar' kuatp ve etrafn yamalam olan Macar Kralndan
almak iin, hemen o tarafa yrnd. Sekizyzkrk senesinde Ev-
renos olu Ali Bey, Macaristan tarafna gnderildi. Ali Bey, krk gn
kadar Tamavar etrafn yamalayp harap ederek altmbin kadar
esir srp getirdi.
Bunun zerine Padiah sekizyzkrkbir senesinde ordu ile Zemuk
yakasna geti. Srp Bey'i olan Vlakolu ve Eflk voyvodas olan Vi-
ladrakul askerleriyle gelip orduya katldlar. Srp Kralnn klavuzlu-
u ile Vidin'den Tuna nehri geildi. Hermentat kalesine dek gidildi.
ki ay kadar oralarda dolald. Macar Kral, sarp yerlerde korunarak
ortaya kmad. K yaklatndan ordu ile Eflk zerinden Edirne'ye
dnld.
Arnavutluk'ta isyan zere bulunan skender Bey zerine de bu s-
rada bir asker frkas gnderilmiti. slm askeri ganimet almaya ko-
yulduklarnda skender Bey, geitleri kapayarak onlarn arkalarn
kapamt. slm ordusu ellerindeki esirleri kltan geirip zorla bo-
azlar geerek dnmeyi baarmlardr.
Sekzyzkrk senesinde ordu e Macar Kral zerine yrnd.
Belgrad kalesi sarld. Sava nehrinin kar tarafna akm etmek zere
askere izin verildi. Saysz ganimetler alnd. Belgrad kalesinin fethi
gerekleti. Dnte Novaberde kalesi alnd.
shak Bey ile harem aalarndan Bursa'da hayrat olan ahabed
din Paa'y snrda brakt. Padiah Edirne'ye dnd. Bu gazaya yne-
lileri srasnda Edirne'de Muradiye diye bilinen cami ile imaret ve
Mevlevihane yapmn balatmt. Dnte payna den ganimetleri
bu hayrata harcamtr. O sene Edirne'de klad. Byk bir dn
yapt. ehzade Aladdin ile ehzade Sutlan Mehmed'i snnet ettirdi.
Kzn sfendiyarolu ile evlendirdi.
B TT

Peygamberler Ve Halifeler Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Peygamberler Ve Halifeler Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A H M E D C E V D E T P A A

You might also like