Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-Libre

T.C.
STANBUL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
FELSEFE ANABLM DALI
YKSEK LSANS TEZ

JEAN PAUL SARTREIN ZGRLK ANLAYII

Berna KAYRA
renci No: 2501990144

Tez Danman: Prof. Dr. Cengiz AKMAK
STANBUL- EKM 2006
iii

Z

20 yy. insan, yzlerce yllk bilim ve felsefe birikiminin zerine, ann
getirdii olumlu ya da olumsuz yeniliklerin sonularyla ba ederken, varolua ve
kaos ortamndaki insann tutumuna yepyeni bir gzle bakmay ngren bir reti,
bak as ortaya kard. te bu bak as varoluuluk ya da varolu felsefesi
idi. Ancak her ne kadar bu akm, ann ihtiyalar ya da durumundan dolay ortaya
kmsa da, yle bir gecede oluan bir ey deildi elbette. Bu akm, ortaya kmasn
salayan n koullarla beraber ok daha nceki zamanlardan, hatta Sokratesin
kendini tan gibi fikirlerinden beslendi. Kendilerini varoluu olarak tantmasalar
da, ya da Heidegger gibi bu ismi kendileri iin kabul etmeseler de, varoluu
felsefeleri Pascaldan, Kierkegaarda, Nietzscheye geri gtrebiliyoruz. Buradaki
almada bu felsefi grn ( ya da grlerin-nk belirttiimiz gibi ayn akm ile
adlandrld halde birbirinden tamamen farkl felsefeler var) temelleri, nerelerde,
hangi koullarda doduu, hangi akm ve filozoflardan etkilendii ve temel olarak ne
gibi yenilik ya da farkllklar ne srd izlenmeye alld. Sartren ahlak
retisinin ve bu retinin temel ta olan zgrlk anlaynn ne olduunun
anlalmas iin ncelikle onun retisinin de iinde yer ald varoluulukun ne
olduuna ve bu akmn nclerinin kimler olduuna bakmamz gerekiyordu. Bu
filozoflarn felsefelerinin ve terminolojilerinin tamamn burada ele almak imkansz
olsa da, genel hatlaryla kim olduklarna ve grlerine, zellikle de yaamlarna
deinmeyi uygun bulduk. nk varoluuluk, yaamn kendisinden kopuk bir
felsefe deil, hayatn iinde olan ve her an insana eylemlerini sorgulatan bir
felsefedir.
iv
ABSTRACT

After accumulation of a vast scientific and philosophical knowledge
over centuries, 20th century man, trying to cope with the negative
consequences of novelties of his era, has produced a new approach, which
requires him to have a view at the existence and the attitude of man in chaos
in a completely new way. This new approach was called existentialism or
the philosophy of existence. Existentialism has arisen from the demands of
its era, although this does not mean that it occurred in a single night. In a
sense, it was a product of a long history. Existentialisms roots were nourished
from a long history of ideas that can be traced back as far as Socratess famous
motto: know thyself From Pascal to Kierkegaard and Nietzsche, many
philosophers can be counted among existentialists, although they didnt define
themselves as such or, like Heidegger, didnt accept the name existentialism
for their philosophies. In this study, first step was to indicate the roots of
existentialism, to find out where and in what conditions it was occurred; from
which movements and philosophers it was influenced and took its shape. After
that, the differences and the novelties of existentialism were displayed.
Because, in order to comprehend Sartres ethical vision and his most
fundamental concept freedom, his predecessors and his differences from
them should also be examined initially. But in the framework of this study it
was unworkable to give detailed information on each of the existentialist
philosophers and their specific philosophical terminologies. Still each
philosophers life, philosophical identity and contributions have to be
presented at least in a general way. We cannot ignore their lives or
biographies, because existentialism itself is not a philosophy detached from
life. On the contrary, existentialism is a philosophy deeply rooted in mans
daily life and it constantly makes man to question his decisions and actions.

vii

NDEKLER:

Z
ABSTRACT
NSZ
GR ..1

I. VAROLUULUK FELSEFESNN TARHSEL ARKA PLANI VE
TEMSLCLER...5
A) Kierkegaard 10
B) Nietzsche.12
C) Jaspers.15
D) Heidegger19
E) Marcel.25

II. JEAN PAUL SARTREIN HAYATI VE VAROLUULUU
A)Hayat30
B) Felsefesi34
C) Varlk tanm 39
D) Bulant duygusu46
E) Toplumsal duyarll51

III. ZGRLK KAVRAMI VE SARTREIN ZGRLK
ANLAYII
A) zgrle giden yolda zn kuran insan.57
B) Sartreda zgrlk ve Sorumluluk.59
C) Sartren Siyasi duruu ve toplumsal anlamda zgrl..70

SONU.74
KAYNAKA83

1

GR

Varoluuluk akmnn nclerinden kabul edilen Fransz filozof, edebiyat,
oyun yazar Jean Paul Sartre, gerek yaarken gerek lmnden sonra, eitli
eletirilere maruz kalmtr. Onun dncesi ve yaants birbirini btnleyen
zelliktedir. Baka bir deyile, yaam dncelerinin aynasdr. Savunduklar,
davranlar ile rtr. Bunu en iyi rnekleyen, ahlak plannda zgrlk anlaynn
temelini oluturduu ahlak retisi ve sorumluluk ile ii ie ifadesini bulan birey
varoluu konularndaki dnceleridir. Onun varlk anlay ve insan tm varolu
iinde konumlandr gnmz insan iin de nemini korumaktadr. nk 1. ve 2.
Dnya savalarndan sonra ortaya kan insanlk durumu ve bu durum karsnda
kiisel seimlerle bir duru sergilemeye alan bireyin ahlak, yeni problemlere
farkl zmler getirme gerei dourur. O dnem iin en nemli saylabilecek farkl
zm, bireysel varolua nem vermek ve bundan yola karak kiinin kendini
tanmasna ve ne yapmas gerektiine kendi bana karar vermesine ve bu kararlarn
sorumluluunu stlenme yrekliliini gstermesine dayanr. nsan yalnzdr ve ayn
zamanda belli bir toplum iindedir. Hem yalnz hem de bakalar ile yaamay
renmeye alan insan iin Sartre, hazr kurallar ya da yaam reeteleri sunmaz.
Ancak onun zgrlk anlay, insan baz kimselerin sylemeye alt gibi
bencillie ya da sorumsuzlua gtrmez. Aksine herkes, kendi iin doru olan
bulmak ve ona uygun yaamak zorundadr. Eylemlerinde kaderci olmak, yani
sorumluluu bakasna atmak kolay yoldur. Sartre; dinlerin, geleneklerin, atalarn
sylediklerinin karsna, bireyin kendi yolunu bulmasn, kendi kendine
dnmesini ve karar vermesini koyar.

Sartren zgrlk anlaynda bireyin belli bir kiilii yoktur. O, kendini,
eylemleriyle srekli olarak kurar, bilincin atlmyla yaplandrr.

2
Bu znenin bir ncesi yoktur. O hedefledii eydir. Odur. eyin bizzat
hedeflenmesidir, ona doru atlma, hamle etmedir.Bu dank znellemeler arasna bir
sreklilik koyulabilir ve bu sreklilie karakter ya da miza ad verilebilir. Bu ba
dnmesine kar donanml olmak iin kiilik dediimiz zne taklidine sarlabiliriz de.
Ben, bir yer olmad gibi, bu yerde oturan, zgrlne metafizik bir erdem gibi sarlan
kk bir Tanr da deildir. Bir isellii olmad gibi, dank benleri toplan borusu ile
bir araya getirecek bir btnl de yoktur. Sartre kesinlikle zneden ancak oul olarak
sz etmek gerektiine inanrzne olmak bir durum deil bir eylemdir, bir harekettir.
1

Roman kahramanlarnn karakterlerinin anlalmazl buradan kaynaklanr. Bir
karakter iin iyi ya da kt deerlendirmesi yapamyoruz.

nsann varoluu ncedir ama zn de sonradan yaratmaz aslnda. nk z
sabit bir eye iaret eder. Ama insan iin belli tek bir z yoktur. Bu yzden her ey
insann farkl yzlerinin sonucudur. Bu insana sonsuz snrsz bir hareket serbestlii
tanyor gibi algland iin Sartre iddetli bir ekilde eletirilmitir. Bu tezde bu
eletirilerin, onun felsefesini btnyle ve kendi iindeki geliimiyle anlalmadan
yapld gsterilmeye allmtr. Szgelimi Mehmet Toprak, Jean Paul Sartre ve
Tabiat stnn Bilinmemesi adl kitab evirirken, 1967 ylnda Sartrea
gnderdii mektupta, Sartren felsefesinin belli bal yarglarndan yola karak,
dncelerinin, genlii, ahlakszla, deersizlie, ilkesizlie gtrdne
deinmitir.

Sizin temsil ettiiniz Allahsz varoluuluk, zellikle aydn Trk genlii arasnda
srkleyici bir moda halinde yaylyor. Bu Allahsz varoluuluk, dini, ahlaki ve manevi
deerlerimizi, milli ve sosyal geleneklerimizi ki, bunlar bizim ruhi mirasmz tekil
ediyor- tahrip etmeye temayl eden tehlikeli etkiler meydana getiriyor. nk, Allahsz
varoluuluk, btn sonularn; btn dayanak noktalarn (evrensel, objektif ve manevi
deerleri, genel ahlak, sosyolojik dogmalar vb.) ortadan kaldrmak suretiyle, mtecanis bir
Allahszlktan karyor. Bundan dolay, insan, varlk, bilgi ve zgrlk hakkndaki
olumsuz dnceleriniz, gen kuaklarn, varla, btne balanmasna, bakalaryla iten
birlemesine, geree itirak etmesine, varlk ve olaylar hakknda sathi ve aldatc bir bilgi
deil, fakat derin ve balayc ( angaje edici) somut bir bilgi edinmesine engel oluyor.

1
Bernard-Henri Levy ,Sartre Yzyl Felsefi Bir Soruturma,ev: Temel Keolu,,Doruk
Yay.2004 s.226-227
3
nk size gre ruhlarn birlemesi, bilinlerin bir birine intikal etmesi imkanszdr,
cehennem bakalardr, insann zgrl bir hiten ibarettir, insan lzumsuz bir
ihtirastr, insann aksiyonu bo bir eydir, bilmek, gerei bir yokluk rtsyle
rtmekten baka bir ey deildir
2

Yukarda bir blmn ele aldm Metin Toprakn mektubundan da
anlalaca gibi, Sartren btnl ierisinde anlalabilecek baz cmleler ekip
kartarak, onun felsefesi, insann hem kendi deeri hem bakalarnn deeri
yokmu, zgrlk bo ya da imkansz bir eymi fikirlerine dayanyormu izlenimi
yaratlyor. Onun kahramanlarnn arada kalmlnda, insann aray ierisinde
olduu mesaj alglanmak istenmiyor. Eserlerindeki kiilerin iyi ynleri olduu
kadar; yanl, kaba, dncesiz, zaman zaman da tiksindirici boyutlara ulaan
ynleri de vardr.Bu zelliklerin tm, insanlara zgdr. Sartren eserlerinde
gizlenmeden ortaya konan bu ynlerin, sanki tek ynl insan olabilirmi ve salt iyi
olmak mmknm gibi gsterilmeyip aka ortaya serilmesi srekli eletirilmi
ve bundan holanlmad iin Sartre, bakalar tarafndan sapkn ya da yanl
olarak deerlendirilmitir.

Bu tezimde, Sartren zellikle sorumluluk, seim, bakas ve toplumsal
yaam gibi unsurlar ieren zgrlk anlayn anlamak iin onun ve dolaysyla
varoluu kabul edilen filozoflarn felsefelerine genel hatlaryla deinmek gereini
duydum. Tezimin birinci blm; varoluulua genel bir bak ( ateist ve inanl
varoluulara deinerek) ve varoluuluun ortaya kt dnemin genel
zelliklerini kapsamaktadr. kinci blm; Sartren hayat ve varoluuluu
zerinedir.- nk onun hayatn anlamak hem deien ve gelien dncelerini
anlamak, hem de dnceleri ile yaantsnn uyumunu anlamak iin gereklidir.- Son
blm ise; Sartren zgrlk anlaynn ortaya konduu blmdr.

Varolu felsefesi, zellikle Sartre gibi Tanrtanmaz olan dnrlerin
felsefesi, insan bu dnyada yalnz ve eylemlerinden sorumlu kabul ediiyle, bulant

2
Charles MOELLER ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev:Mehmet TOPRAK
Remzi Kitabevi, 1969 s. 66
4
duygusunu temel koyuuyla ktmser bir felsefe olarak alglanm olsa da, bizi
eylemden ayran bir perde deildir bulant, tersine bizi eylemle birletiren, harekete
gtren bir olaydr, eylemin bir parasdr.
3
zgrlmz bizi eyleme ve
kendimizi kurmaya zorlar. nsan kendini bulmal, zn elde etmeli ve una da
inanmaldr: Hibir ey- tanrnn varln gsteren en deerli kant dahi- kiiolunu
kendinden, benliinden kurtaramaz. Varoluuluk bir eit iyimserliktir bu anlamda,
bir eit eylem, alma retisidir.
4

Sartrea yneltilen bu eletirilerin ortaya koyduu gibi ben de bu tezimde,
Varoluuluk olarak anlan akmn ve Sartren felsefesinde en ok zgrlk
kavramyla kendini bulan bu dnce tarznn, onun eserleri, roman kahramanlar ve
hayat incelendiinde kiiyi, bencillie ya da eylemsizlie gtrmediini
gstermeye alacam.

3
Jean Paul Sartre, Varoluuluk Bir Hmanizmadr, ev:Asm Bezirci. Say yay. S.45
4
A.g.e. S. 76
5
I. VAROLUULUK FELSEFESNN TARHSEL ARKA
PLANI VE TEMSLCLER

nceki ve sonraki sonsuzluk iinde yutulup gitmi yaammn kk sresini
dndmde, bilmediim ve beni bilmeyen uzamlarn bitimsiz byklnde,
kapladm hatta grdm uzam dndmde, korkuyor ve kendimi niin urada
deil de burada grdme ap kalyorum. nk urada olmaktan ok burada olmak
iin hibir neden yok. Sonra niin o zaman deil de imdi. Beni buraya kim koydu? Bu
yer ve zaman bana acaba kimin dzeni ve davranyla ayrld?
1

Pascal

Varoluuluk akm, Avrupada, zellikle 1. ve 2.Dnya Savalar sonrasndaki
ykm ortamnda, geleneksel felsefelere, zellikle rasyonalizmin akla dayanan
bilgisinin genel geerliine ve pozitivizmin olgular aklamada bal kald doal
yasalar bulabileceine olan inancna, evrensellik ve nesnelliine kar bir tepki olarak
ortaya kmtr ve znellie, bireysellie ve akln karsnda duygulara nem vermitir
diyebiliriz. Bu akm; bulant, i sknts, belirsizlik, yaamn anlamszl, sama,
yabanclama gibi temel kavramlarndan da anlalaca zere, savan ykntlarnn
birey zerindeki ktmserlik, umutsuzluk, hayal krkl, yalnzlk ve bunalmn
etkilerini ortaya koyar. nsann dnyadaki yerini, sorunlarn saptamaya, bu sorunlara
zm getirmeye alr. Seim, zgrlk, iliki, umutsuzluk, baarszlk, lm, hilik,
bakas, yalnzlk gibi konulara aklk getirmeye alr. Benin kiisel varoluu
zerine temellendirmeler yapmaya allrken, baka benler ile ilikisi ve dnyadaki
konumu zerine de dnlr.

Emmanuel Mounier, varoluuluktan sz etmek yerine varoluu felsefeler
den sz etmenin daha uygun olacan, varoluu teriminin soyut ve yanltc olduunu
belirtmitir. Bu akmn gemiine ve kaynana baktmzda karmza birbirinden
olduka farkl dnrler ve fikirler kar. Yukarda bir sz alntlanan Pascal, 1623-
1662 yllar arasnda yaam Fransz bir dnrdr. Onun, bir yandan Tanrya

1
Emmanuel Mounier, Varolu Felsefelerine Giri,ev: Serdar Rifat KIRKOLU, Alan Yay.1986,
s. 73
6
yaklamann akl ile deil, samimi bir inan ile olaca fikrine balanm olmas,
Ruhun lml ya da lmsz olduunu bilmek, tm yaam iin nem tar
2
demesi
gibi fikirleri, varolu felsefelerinde de karmza kan sorgulamalardandr. Onun her
eye aknlk duymas ve yol bulma araylar , Varoluu felsefelerde de ortak olan
bir yoldur.

Varoluuluk, szck olarak, 1929da yeni-Kant F.Heinemann tarafndan
ortaya atlm bir terimdir.
3

Bilin analizi yapan Husserlin zlere geri gitme yntemi olan fenomenolojisi
Varoluu Felsefelerde ok nemli bir yer alr. Fenomenolojik yntemde grnen
nesnenin ak ve dolaysz bilgisine ulamada sezginin nemi kabul edilir.

20.yy insan, birey olarak, insanlar arasnda sradan bir insan olarak
kayboluyor. Bir yandan yalnzlama anlamnda toplum iindeki bakalarndan zlp
uzaklarken, yabanclama anlamnda da kendi iine kapanrken, dier yandan kiisel
sorumluluunu, bir gruba dahil olarak gerekletirmeye alyor. Modern insan,
neredeyse kendi yazgsn kendi belirlemiyor. nnde hazr bulduu gncel deerler
dorultusunda izilmi bir hayatn iersinde buluveriyor kendini. Gidecei okuldan,
seecei meslee kadar, sahip olduu sosyo - ekonomik duruma uygun yaam tarzna
kadar belirlenmi bir ereve iersine douyor. Maddi sorunlar, dlanmlk,
bakalarnn meydana getirdii tehlike durumunu amak iin toplumsallama ihtiyac
da duyan insan, bunu bir gvence olarak grd iin zaman zaman kendi bireysel
zgrln de ortadan kaldrmay gze alyor. nsanlarn a olduu, kimliklerinin
tehdit altnda olduu, ocuklarnn gvenli bir ekilde yaamasna olanak
salayamad durumlarda ortaya iddet ve bu iddetin sonucu byk ykmlar ve hayal
krklklar kyor. te varoluuluk felsefesi de 20. yzyln ilk yarsnda byle bir

2
Emmanuel Mounier, Varolu Felsefelerine Giri,ev: Serdar Rifat KIRKOLU, Alan Yay.1986,
s. 52
3
A.g.e. s.22
7
ortamda sesini ykseltiyor. Bu felsefenin iini dolduran tm kavramlarda, ortaya kt
dnemin zelliklerini aramak gerekiyor.

Bu felsefenin ortaya kt dnemdeki problemler karsnda ama, insan
yeniden dnmeye zorlamaktr. Belki de bu yzden Varolu Felsefesi bir bunalm
felsefesi olarak grlm, Varoluu filozoflarn sylemleri bu kadar youn bir ilgi
grmtr!

Varoluuluk akmnn temel tezi, insann varoluunun znden nce geldiidir.
Bu tezden hareketle varoluular iin insann dnyadaki somut varl nemlidir,
nk, insann ncelikli olan varoluu zn kurarak, varln amasna olanak
tanyacaktr. Varoluu Felsefe, insann varln, iradesi ve bilinci olmayan nesnenin
varlndan ayr tutarak, insann dnyaya dm, hatta frlatlm olduunu ileri
srer. Varoluulara gre insann belirli bir doas olamaz, nk, verili bir doa
deimez bir yapy gsterir.

"Felsefe terimleri ile anlatmak istersek, diyebiliriz ki, her nesnenin bir varoluu ve bir
de z vardr. z, bir nesnenin zelliklerinin deimez bir btndr; varolu ise evrenin
iinde gerek olarak bulunuudur. Birok kimse, zn nce, varoluun sonra geldiine inanr;
bu fikir, dinsel dnceden ileri gelir; gerekten, ev yaptrmak isteyen bir kimsenin, ne biim
bir ev yaptracan bilmesi gerekir. Burada z varolutan nce gelir. Bunun gibi insan tanrnn
yarattn sanan kimseler de byle dnerek, tanrnn bu ii, haklarnda daha nceden sahip
olduu fikirlere bakarak yapaca sonucuna varrlar. Tanrya inanmayanlar ise ayn etkiden
kurtulamayarak, bir nesnenin ancak kendi fikirleri ile uygun dmesi durumunda
varolabileceini ileri srerler. Btn 18. Yy, "insan doas" denen, herkeste ortaklaa bulunan
bir zn varlna inanmtr. Varoluulua gre ise insan da -ve sadece insan da- varolu
zden nce gelir. "Bu ksaca u anlama geliyor; nce insan vardr, u ya da bu olmas daha
sonra gelir."
4

4
(J.P.Sartre, Action, 27 Aralk 1944)
(evrimii) http//www.hekartes.sitemynet.com/Varolusculugun isyankarligi
8
Ahmet Cevizci felsefe szlnde, varoluular belirleyen temel zellik ve
tavrlar yle sralar: 1) Varoluuluk, her eyden nce varoluun hep tikel ve bireysel
olduunu ne srer, Varoluun ncelikle bir varlk problemi, varoluun kendi varlk
tarz ile ilgili bir problem olduunu dile getirir ve varln anlamna ilikin bir
aratrmaya karlk gelir.2) Varoluu felsefe, geleneksel felsefenin ne srd gibi,
zn, varolutan nce deil de, varoluun zden nce geldiini ne srer.3) nsann,
zn oluturma imkanlar, onun eylerle ve baka insanlarla olan ilikileri tarafndan
yaratld iin, varolu, her zaman dnyadaki bir varlk olmak ve seimi snrlayan ya
da koullayan somut ve tarihsel olarak belirlenmi bir durumda ortaya kmak
durumundadr. 4) Varoluuluk, nesneden yola kan, varlkla ilgili nesnel dorulara
ulamaya alan grlere kar, zneden hareket etmenin ve znel hakikatlerin
nemini vurgular. 5) Varoluuluk, zellikle hmanist ya da ateist boyutu iinde,
evrenin, aklla anlalabilir olan bir gelime dorultusu olmayp, z itibariyle, sama
ve anlamsz olduunu, evrenin, rasyonal bir taraf bulunmadn, evrene anlamn insan
tarafndan verildiini ne srer. 6) Byle bir evrende, insann hazr bulduu ahlak
kurallar olmadndan; varoluuluk, ahlaki ilkelerin, kendi eylemleri dnda baka
insanlarn eylemlerinden de sorumlu olan insan tarafndan yaratldn savunur.
5

Bu belirlemelerden yola karak, insan iin tmel ve tinsel bir gerekliin deil,
tikel ve bireysel olan bir kendi kendini yeniden yaratma, kendi kendini kurma
gerekliinin sz konusu olduu sylenebilir. Hegelin doadan yola karak
rasyonalist bir tutumla inanc ve akl birletirmesine kar kan Kierkegaard, Hegelin
var olan bir birey olduunu unuttuuna ve etik olan atladna dair yaknr. nsan
yaam btnsel bir aklcla uymaz.
6

Varoluuluk nce Almanyada geliiyor. zellikle Nietzsche, rasyonalizme ve dini
konformizme kar tepki yaparak, Tanrnn ldn, insann tek bana kaldn ve mutlak
surette hr olduunu ilan ederek, Varoluuluun tohumlarn atyor. Sartre, sava felaketinin
insanlarn ruhunda dourduu korkun hayal krkln u szleriyle gayet ak bir ekilde
ifade ediyor: Sava,hrriyet, hakikat, mutluluk, insanlar arasndaki berrak mnasebetler

5
A.Cevizci, Felsefe Szl, Varoluuluk, Ekin Yay.,1997 s. 698
6
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.26
9
gibi deerlerin sadece birer isim olarak kaldklarn bize retti. Bu itibarla herkes derin bir
endie, boluk ve huzursuzluk iinde bunalyordu. Bundan dolay, bu buhran devrinde insan,
kendi kiilii zerine dnyor, btn dikkatini kendi varl zerinde topluyor; insan problemi
balca ve en acil problem haline geliyor.
7

Nietzschenin, rasyonalizme ve dini konformizme kar gelerek, Tanrnn
ldn, insann tek bana olduunu ilan etmesi ile varoluuluun tohumlarnn
Almanyada atld kabul edilir. Almanyada gelien bu akm manevi ve ateist
varoluuluk olarak ikiye ayrlr. Jaspers, Husserl, Scheler gibi filozoflarn varoluu
felsefeleri, akn varln ve gerein aratrmasna bal kaldlar. Manevi
Varoluuluu temsil eden bu filozoflar, bir anlamda insann varln, kaderini
dzeltmeye alarak, belli bir yaam reetesi sunmaya altlar. Ateist olan varoluu
filozoflar ise insann varln Tanrnn varlna dayandrmamlardr.

Alman Varoluuluu Almanyadan sonra Fransay etkiledi; Heideggerin
dinsiz Varoluuluunun en mehur takipisi Sartre oldu. Bu srada, manevi
Varoluuluk (Hristiyan Varoluuluu) tamamyla farkl bir ynde ve byk bir gle
geliti; bu Varoluuluun en byk temsilcisi Gabriel Marcel oldu. Hristiyan
egzistansiyalistler Kierkegaard, Marcel, Unamuno Allaha inanmadan insann kendini
bulamayacan ve insan varlnn kesin bir dini inanca ihtiya gsterdiini ileri
srdler. Tanrtanmaz Sartre, insann kuvvet ve manasn Allahta deil kendi i
benliinde bulabileceini syledi. Egzistansiyalizmin teknik ynleri Heidegger ve
Jaspers tarafndan ilendi.
8

Varoluu filozoflar arasnda ortak olduunu syleyebileceimiz nokta,
hepsinin de, insann dnyadaki somut varlndan hareket etmeleri ve insann kendi
varln amas gerektiini kabul etmeleridir. Ancak, ateist Varoluular, bunu, bir
Tanr olmad iin, dolaysyla buna bal olarak verili deerler ya da kurallar btn
kabul etmedikleri iin, yalnz kendi somut ve snrl imkanlarna balanarak, kendi

7
Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev:Mehmet TOPRAK Remzi
Kitabevi, 1969, s. 26
8
P. Foulkuie ,Egzistansiyalizm, ev: Nurettin Topu, Hareket Yay.
10
kendisini gelitirmeyi, kendi kendine yetmeyi renerek, iinde yaad dnyadan
baka bir dnya bulunmadn bilerek, eylemlerine yn verecek tek kiinin kendisi
olduunu kabul edip sorumluluunu stlenerek gerekletirebileceini ifade ediyor.
Buna karlk, manevi Varoluulara gre ise insann kendisini amas, bu dnyadaki
sefaletinden, aczinden, kstl ve yetersiz durumundan kendisini Tanrya doru amaya
almas, herkes iin geerli deerler yaratarak, dnyadaki durumunu ve alnyazsn
dzeltmesi anlamn ifade ediyor.

Felsefe tarihine baktmzda Antik Yunan felsefesinden itibaren felsefede,
zleri aratran, onu kimi zaman baka bir yerde gren (Platon), kimi zaman insan
aklnda bulan (Aristoteles) bir izgi izlenmitir. Varoluular ise, duyularla tannandan
yola ktlar. Ama buna ramen manevi varoluulardan Kierkegaard hakikati,
evrensel ve objektif olanda aramak yerine ruhsal hayatta, subjektif olanda, aklda deil
duyguda arad. Hristiyan varoluular arasnda yer almamakla birlikte Heidegger de
Kierkegaard gibi hakikati, merak ve sknt , phe, isel merak (angoisse) ve keder, can
sknts, hayret gibi, varoluu bize tantacak olan bu gibi duygularda arad.Onlara gre
bilgi meselesi varlk meselesinden ayrlmamaktadr. Katolik Fransz Felsefesinde
Gabriel Marcel inanl varoluuluu devam ettirdi.

Sartren felsefesini daha iyi anlayabilmek iin, yukarda ad geen ve varoluu
felsefenin ncleri saylan baz filozoflara ksaca deinmek gerekiyor.

A- Kiekegaard (1813-1855) :

Danimarkal filozof Kierkegaard (1813-1855), Bilimsel Olmayan
Sonulandrc Notlarnda Aranan, gereklik iinde var olunacak bir eyse, var olan
birey iin saf dnce felsefi bir kabustur. diyerek dolayl bir felsefi yntemi
olduunu dile getirmi olur. yle dolayl bir yntem ki, aslnda buna tam olarak bir
yntemdir demek bile gtr. Yer yer parlak, bununla birlikte insann sabrn taran
bir anlatc, ounlukla bocalayan bir dnr, ama yine de bireyciliindeki erdemiyle
11
ilgi uyandran, byleyen bir yazar. Mezar ta iin kendi nerdii yaztn bir benzeri
daha yoktur: O Birey
9

Babasnn etkisiyle kat bir Protestan inanc ile bydkten sonra, dinbilim
doktoras yapp, Kopenhagda papazlk yapmtr. Daha sonra gerek bir Hristiyan
olmann umutsuzluk ile gelen sama y yaamak olduunu ve bu samann da akl
ile kavranamayacan, insan aklnn Tanry kavramakta yetersiz olduunu
savunmutur. amzn yoksun olduu ey, dnce deil tutkudur.
10
diye dnen
Kierkegaard, Descartesin Dnyorum o halde varm tezine kar geliyor. Ona
gre varl dnceden karmak tezata dmektir.

Ruhun z etkinliktir: sahip olduu potansiyeli fark eder-kendini kendi eylemi, kendi
ii klar-ve bylelikle de kendi hedefine dnr. Bu nedenle, bir halkn ruhunu tar ki kendini
objektif bir dnyada-bir kurumlar kompleksi- yaplandrr.()Bireyin bu ruh ile ilikisi
kendine bu salam varoluu mal etmesidir. Yani bu onun karakteri ve kapasitesi haline gelerek
dnyada belirli bir yere sahip olmasn mmkn klar-bir ey olmasn. nk, ait olduu
halkn varln zaten kurulu, salam ve kendini dahil etmek zorunda olduu-nesnel olarak
kendi iin mevcut olan- bir dnya olarak alglar.
11
Birey halk oluturur halk bireyi
oluturur.
Kierkegaarda gre Tanry doadan karsamak imkanszdr. Mutlak ve ebedi
olana akl yoluyla, salt dnme yoluyla ulalamaz. nk imann balad yer,
dnmenin terk ettii yerdir.
12
nsan akln aan hakikat, belirsizlie gtrr.
Belirsizlik; korku, bulant ve umutsuzluk duygularna neden olur. Benlik gerekte elle
tutulmaz bir eydir, olanaklar, korkular, kararlarla anlalabilir ancak. Kendi
olanaklarma baktm zaman, zgrln ba dnmesi o korkuyu yayorum,
yapacam seme korku iinde, titreme iinde oluyor.
13
Bu belirsizlik, bu kesinlie
varamay sayesinde inanca srama yaplr ve bylece ebedi olana ulalr, varolu
dnceye deil, ebedi olana dayandrlr. Kierkegaardn varoluu terminolojiye

9
W.Kaufmann, Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Akit Gktrk, YKY 1997 s.14
10
A.g.e. 1997 s. 16
11
12
Kierkegaard, Korku ve titreme, s.47
13
12
kazandrd en nemli kavramlardan biri, belirsizliin insan Tanrya yaklatrd,
sama dr. Belirsizliin karsnda umutsuzluk ve korku hislerine kaplan bireyin
iinde olduu durum yabanclamadr. Bireyin kendi benine anlam yklemeye ve
zn kavramaya almas, varoluuluktaki yabanclama sorunudur. Kierkegaarda
gre bunu amak; ancak insann Tanrya ynelmesi ile mmkndr. Burada yine
karar verme karmza kar. Ahlakl olmak karar vermedir, her eye ramen nemli
olan iyiyi dnp ona gre davranmaya almaktan ziyade, tm bu korku ve
umutsuzluun iinde karar verebilmedir. Varoluu dnmek onu ortadan kaldrr.
Varolu, kavranamayan, olaanst bir ey, ona ancak sezerek ve inanarak
yaknlaabiliriz. Varolu, yleyse irrasyoneldir (us d).Onu kavramlarmzla
kavramaya alr almaz kap gider elimizden.Byk ruh hareketlerinde ve
tutkulu eylemlerde mantksal dnme zlr, kaybolur.

Bireyin bir hayat boyunca kendisiyle tam bir zdelik kurmasnn imkansz
olduunu sylyor Kierkegaard. zgrlk ile zorunluluun, sorumluluk ile
sorumsuzluun, zamansal olan ile zaman d olannn sentezidir zne. Her an tek bir
zneye aittir. Benin zdeliini ortadan kaldrma giriiminde bulunuyor. Tmeli
reddediyor. Burada karmza doa bilimlerinin zamanndan baka, varolu
anlarndan oluan znel zaman kyor.

znel hakikatin ve deneyimin nemini vurgulayan, dinin aklla
kantlanamayacan syleyen, felsefenin kiisel bir zellik tamas gerektiini
vurgulayarak, insann yaamna ve karar verme, seme zgrlne nem veren, 19.
yy. burjuva ahlakn zgrlkten ka olarak nitelendirerek eletiren Kierkegaard;
Kat Protestanlktan Hristiyanl reddedie var ve bir sramayla tekrar varoluu
maneviyat dzlemine ekii ile, varoluuluk akmnn ateist olmayan temsilcisi
saylr.

B- Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) :

Varoluu filozoflar, varoluu adyla anlmaya balamadan nce, bu
felsefi akma katklarndan dolay anlmas gereken Alman Filozoflarndan bir dieri
de Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900)dir. Kierkeggardn tam tersine
13
dncesinin temeline Tanry koymaz. Toplumsal ve dinsel her trden deeri
reddeder.

Nietzsche kendini varlou olarak tanmlamaz, ama sylemi onun varoluular
iinde anlmasna sebep olmutur. nk ondan etkilenen varoluu filozoflar
olmutur. iirsel ve karmak slubu, eserlerinin felsefe almalar olarak anlmama
ihtimalini dourmutur. Dil ve anlatm bakmndan gl bir kalemi ve kendine zg
destans bir tarz vardr ama onu anlamak zordur.

te glyorlar, beni anlamyorlar, ben bu kulaklara gre az deilim!
14

dediin de, hem sradan halka hem onun felsefesini anlamayanlara sesleniyor gibidir.

Nietzsche, Sokrates ve Platondan beri sre gelen aklcla kar km, bu
yzden, felsefesi, Sokrates ncesi Antik Yunann tragedyalarndan beslenmitir.
Felsefenin akl zerine ina edilmesine kar k, insann igdlerinin de nemli
olduunu vurgulay ile kendi ann felsefe dizgelerine, deerlerine kar kmtr.

Nietzsche, Yunan tragedyasnda uyum ve dzeni temsil eden Apollona
dayanmadn, ykc gcn temsili olan Dionysosa dayandn ifade eder. Yunan
rasyonalizmine iddetle kardr. Eserlerimi daima tm ruhumla ve bedenimle
yazdm diyerek felsefenin entelektel bir etkinlik olmasna kar olduunu
vurgulamak istemitir. Ona gre hibir eyin sabit bir z, kendinde ey denen doas
yoktur, yalnzca varolu ve tarih vardr. Tm felsefi sorular ve cevaplamalar aslnda
psikolojiktir. Ona gre salt dorular, mutlak bilgiler yoktur. Evren Herakleitosun da
dedii gibi srekli olu ve deiim halindedir. Bu deimeyi srdren yaamdr.
Yaamn nemi, Antik Yunan filozoflar tarafndan daha iyi anlalyordu, nk
onlar btn zellikleriyle insand. Evren ve insan anlamak isterken sadece akla ve
manta deil, heyecana, tutkulara, igdlere, hayal gcne, yaratcla da nem
veriyorlard.

zgrlk kii tipi olarak karmza kyor Nietzsche'de. ayr insan tipinden sz
edilebilir: Moral, Nihilist (aktif ve pasif) ve Yaratc. Moral insan, iinde bulunduu toplumun
moral deerlerini ve anlamlarn olduu gibi kabul eden ve 'istiyorum' diyemeyen tiptir.

14
Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, ev:Turan Oflazolu, Cem Yay.,1997, s.23
14
Nihilist insan bir gei durumunu ifade eder. Kii bu noktada ya aktif ya da pasif durumdadr;
Pasif durumda pesimizme, aktif durumda ise yaratc insana doru bir gei sz konusu olur.
zgrlk nihilizmdedir. Yani moralden kopan, immoralist olan insann kendine yeni deerler
bulma abas srecinde ortaya kar. Ya yeni deerler bulup yaratcla gidecektir ya da pasif
kalacaktr. Bu ara durumda kii hibir deerlendirme yapmaz; ite zgr durum da budur.
15

nsann st insan olabilmesi iin, Tanrnn lmesi gerekir. Kii, ancak zgr
istencini, bakaldran doasna, bir dinin engel olmay ile gerekletirebilir. nsan
eylemini bir dine ya da Tanrya dayandrmadan ynlendirebilecek dzeydedir.

Nietzsche ve Kierkegaard kutuplar kadar birbirlerinden uzak ve ikizler kadar
birbirlerine yakndrlar. Nietzsche, byk seimini Kierkegaardn reddettii ve terk ettii fani
dnya zerine kurar. Kierkegaard kanyla canyla vecizini, Nietzsche neidesini kaleme
almtr. Her ikisi iinde, dramlar nne geilemez bir felakete dnmtr: Kierkegaard
kendisini, kiliseye yapt balanmaz o son saldrnn geri alnamaz ya- ya da sna,
Nietzsche ise Dionysosu nihilizmine, lgnlna ve sonu olarak delilie kurban etmitir.
Her ikisi de imkansz, sakatlanm, ackldr; her ikisi de hayranlk ve sayg uyandrr.
16

Kierkegaard gibi o da tutkuya nem vermi ama ondan farkl olarak
Hristiyanl, en st erdem olarak grd stn insan idealine engel olarak
dnmtr. stn insan olmaya gtren yolda imann yeri yoktur. nsan dnyada
yalnzdr ve bir yandan Dionysosa taknlklar ile Apollanca denge arasnda gidip
gelen trajik bir yazgya sahiptir.

Kutsal sorumluluk bilgisini, zgrlk bilincini, insann kendisi ve kaderi zerindeki
erkini, Nietzsche vicdan olarak adlandrr. kt vicdan ve sululuk duygusunu ise farkl bir
kaynaa dayandrr.
17

Nietzschenin dncesi onu nihilizme gtrr.
Ynn ileci idealden alan her arzunun gerekte neyi akladn gizlemek
imkanszdr; insandan, daha ok da hayvandan ve maddeden nefret etmek, duygulardan,
akldan dehete kaplmak, mutluluk ve gzellikten korkmak, her trl yanlsamadan,

15
Blent Akda, Filozofun zgrlk Sknts (Felsefe Tarihinde zgrlk Sorununa Bir Bak
Denemesi)skenderiye Yazlar Say :22,
http://members.fortunecity.com/iskenderiyeyazilari/sayi22/2202.html, 10 Temmuz 2006
16
17
A.g.e. s.34
15
deiimden, geliimden, lmden, mit etmekten ve ehvetten kamay istemek-tm bu
aralar- onu kavrama cesareti verir bize-hilik arzusu, hayata kar kan bir arzu, hayatn en
temel koullarna dair bir reddedi, ama bu bir arzudur ve yle kalacaktr ve benim batan
sylediimi sonda sylemektir-hi arzulamamaktansa, insan hilii arzulayacaktr.(Ahlakn
soy kt, nce deneme, blm28)
18

Hristiyan inanc ve ahlak km, insanlar evrim teorisine inanarak insan ile
hayvan ayn kefeye koymutur. Bu ona gre ok tehlikeli boyutlara yol aar. () Kii her
trl inan, her trl kesinlik arzusuna veda etmesini salayacak bir kendini gerekletirme
hazz ve gcnn ve bir irade zgrlnn hayalini kurabilir. Kendini ince balar ve
olaslklarla desteklemeye alkndr ve hatta uurumun kenarnda dans etmeye (en Bilim)
19

Nietzschenin bilime ve demokrasiye inanc yoktur. O, Tanrnn ldn
sylerken, insann dnyada belli bir dzen iinde olmadn, saf akl, mutlak tinsellik
ve mutlak bilgi gibi kavramlarn aldatmaca olduunu ifade eder. Klasik felsefeye bu
anlamda kardr. Gereklik ona gre tutarsz ve samadr.

Nietzsche, sylemleri yanl anlalmaya ya da hi anlalmamaya en msait
dnrlerdendir. Tpk Sartreda olduu gibi, felsefesinin btnnden ekilip
karldnda anlalmasnn gleme tehlikesinin olduu cmleleri vardr.
Szgelimi insana en byk ktln iyiler ve dorulardan geldiini sylemesi, iyi ile
dorudan, gndelik bilgilerle donam, inancn ve geleneksel kabullerin dorularn
benimsemi sradan insan kastetmesindendir. nk onlar biz iyi ile dorunun ne
olduunu oktan biliyoruz, hem ondan bizde var da, daha arayanlara yazklar
olsun!
20
diyenler ve aramayanlardr.

C- Karl Jaspers (1883-1969) :

Hukuku babasnn etkisiyle niversitede nce hukuk okumaya balayp sonra
tp okulundan mezun olup psikiyatri hastanesinde almaya balayan bir dier Alman
psikiyatrist ve filozof Jaspers, felsefeye 40 yandan sonra dnm ve Nietzsche ve

18
19
A.g.e. s.39
20
Nietzsche, Byle Buyurdu Zerdt, ev:Turan Oflazolu, Cem Yay.,1997, s.203
16
Kierkegaarddan etkilenmitir. an orijinal filozoflar Kierkegaard ve
Nietzschedir.
21
der. Onlarn felsefelerini akademik kayglar ile deil gerek varolu
zerine kurduklarn syler. Onun felsefe abas, bir reti deil, bir insann bireysel
varolundan fkrarak, dier bireylerin varolularn salamak iin onlara yardmc
olmaktr. Ona gre gnmz niversitelerinde gerek felsefe yoktur.

Varoluuluk adn kabul etmeyiinin nedeni, bir adla belli bir retiyi ya da
bir felsefe okulunu iaret etmesine kar kmasndandr. O da Kierkegaard ya da
Nietzsche gibi eserlerinde bir reti sunmaktan ziyade zaman zaman yinelemelere
dmesine sebep olan karmak bir slupla yazar. ciltlik Philosophie eseri iin, bu
kitapta bir reti arayan okurlar, umut krklna urayacaklardr, yapt iinde edilgin,
uyuuk kalmak isteyen okur da bir boluk duyacak, bir ey bulamayacaktr.
22
der.
Kierkegaard gibi yazlar monolog ya da kutsal t grnndedir. O, bu tarzna,
t vermek, yol gstermek, armak anlamnda ileti der.

Hegelin etkisiyle felsefeyi bilim gibi nesnel bir bilgi saymaya direnen
geleneksel felsefeye tepki olarak, kiisel diyebileceimiz felsefeler ortaya kt. Bu
tepkilerden biri, daha nce bahsi geen filozof Kierkegaardn felsefi gerek, bir
kiiselliktir.
23
cmlesidir.

Klasik felsefe Hegelde sona erer, nk her eyin yeniden ele alnp uyumlu bir
hale getirildii, rasyonelletirildii ve meru klnd, totaliter, entelektel sistemler kurma
lgnl halini almtr. Bu tr saraylar hala olaanstdr ama iinde kimse yaamaz.
nsann var oluunun, yenilgilerinin ve zaferlerinin, ac ve tatl yanlarnn hazz ve gereklii,
darda, sokaklardadr.
24
Nitekim, Simone de Beauvoir-Bir belirsizlik ahlak iin-
1940 Austosunda Bibliotheque Nationalin kiisel duygular yanstmayan ortamnda
Hegel okumann bana verdii o derin dinginlii anmsyorum. Ne var ki kendimi
yeniden sokakta, hayatmda, sistemin dnda, mavi gn altnda bulduumda, artk
sistem benim iin hibir ey ifade etmiyordu. diyor.

21
22
A.g.e. s. 26
23
A.g.e. s. 34
24
17
Jaspers, felsefenin bilime dntrlme abasna kar gelmitir. Bilim
ve dinden uzaklaarak felsefe yaplabileceini dnr. Bilimsel dncede, insann
ac ekme, sululuk, lm gibi durumlarna ilikin dorular bulamayz. Varlk alan
sreksiz olduu iin nesnel bilgilere ulalamaz. Varln biimi vardr. orada
varlk ( being there ), bizatihi-varlk ( being oneself ), kendinde-varlk ( being-in-
itself). Varln bu biimleri farkl yntemlerle incelenir. Kendi hayatn yaayan
filozof her ne de katlr. Felsefe ayrm yapmal ve muhafaza etmeli ve her birine
uygun aratrma yntemleri gelitirmelidir.
25

zgrlk ve seim bilgi eksiklii gerektirir. nk bilimin kesinlik aray
felsefede yoktur. Her ey evrensel bir nesnellik iinde aklansa, sorumluluk ve
karardan sz edilemez. Oysa bilimin amac olan tmevarmsal bilgi sadece olaslktr.
Oysa baz alanlar vardr ki, belirsiz kalmak zorundadr. Bu anlamda bilimin
kavramlaryla insann dnyasn aklamak olanakszdr. Bu noktada o, Marx ve
Frueda da kar kar. Dnrn sadece kendi aknlyla ( bizatihi-varlk ),
ampirik dnyayla ( orada-varlk ), eriebildii, kendi aknl iindeki dnyaya (
kendinde varlk ) aittir. Dnr varln alannda da vardr ve yalnzca bu yolla
akln gereksindii birlik ve btnle ulaabilir.
26
Dolaysyla nesnel bilgiye
indirgenemeyen varolu felsefesi, filozofun kiiliinde aranr. nk felsefe znel ve
kiiseldir. Ben neyim, seimim nedir, zgrlm, ne olmak istediim gibi sorular,
olas bir varlk olduumu hatrlatr. Felsefe, insan ve insann eylemlerinin kaynan
aratrma abasdr ve akln baarszla dt yerde balar.

Onun da zgrlk anlay tm insanlarn zgrln gerektirir. Herkesin
olmaya altm ey olmasn arzuluyorum, onun da samimiyetle ve gerekten kendi
olmasn. derken bunu ifade eder. Kii kendisi olursa tekini kendine yaknlatrr,
nk kendini ona aar. Bu aynlamaya dayatma demek deil, aksine farkl olana
bakarak sorgulayan insana doru yol altr. Gzlem yoluyla anladmz nesnel dnya
(orada varlk), zgrln farkna varan, seim yapan bireysel varoluu olan kii
(bizatihi varlk), dnyann kendi iinde ifade edilen ve ayrlmaz bir paras olan
aknl ( kendinde varlk) birbirine indirgenemeyen varlk alandr. Jaspersta da
hilik dnyann eitli ehrelerinden doar. Dnya canl, tutarsz ve hareketlidir.

25
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 s.50-51
26
A.g.e.,s.53
18

O, idealizm ya da materyalizm gibi, evreni olmu bitmi olarak kabul etmez,
bu alkmlarn yapt gibi evrenle ya da insanla ilgili genel yasalara varma
kuruntusuna kaplmaz. Bir defalk olann gerek varolu olduunu kabul eder.

Bylece Jaspers, aka idealizmi ve pozitivizmi, dini ve ateizmi, materyalizmi ve
hazcl reddeder; ve ayn zamanda bunlarn hepsi iin bir yer ve ksmi bir meruiyet bulur.
Aralarnda nihai sz sylenmemitir ve sylenemez de. Ne var ki, burada bilinemezcilikten
eser yoktur, nk bu da orada-varlk seviyesine bal bir bak asdr; bizatihi-varlk
seviyesinde kat bir konum edinir, tm unsurlar gcendirmeye mahkum bir konum.
27

nsan, soru sorarak, grn alanndan varolua srama yapar ve bunu yapabilmek
cesaret ister. Varolutan nesnel anlamda sz edilemez. Varolu, insanda bireysel olarak
bulunur ve aklla kavranamaz. Varolu, insann gerekten kendisi olmasdr.
28
Bu ancak,
zgr olmakla olur, bilmekle deil, eylemde bulunmakla olur, kiiseldir.

Jaspersin ifadesiyle var olu bir kavram deildir. Belki her trl afakiliin
(dsalln) tesini gsteren bir iarettir. O btn tasavvurlarn tesi olan eydir. Var olu bir
hal deildir, bir harekettir, imkandan geree gei hareketidir. Bizzat var olu kelimesinin de
gsterdii gibi varlktan hareket edilerek, nceden sadece mmkn olanda yerlemeye doru
gtrc bir olutur. Gerek var olu zgrle muhtatr ve bu sebepten insana mahsus bir
imtiyazdr. Ama her insan imtiyaza malik ve gerekten var olu sahibi deildir. Sartre, Jaspers
ve Heiddeger bu noktalarda anlam bulunuyorlar: Ancak kendi kendisini serbeste seen ,
kendi varln yapan ve kendi kendisinin eseri olan var olu sahibidir.Sartren bir kahraman
kendimden bakasna balanmak istemiyorum diyordu.
29

Felsefe yazlarnda kuru kuruya bilgi aktarmna kardr. Hatta bu
yzden Heideggerin Varlk ve Zaman adl yaptn eletirir. Bilgi aktarmak
felsefeden uzaklatrr. Felsefe, bireyin yaamnn gvenilir deneylerini arttrmal ve
pekitirmelidir. Felsefenin amac bilgi kuram deil, dnyann uyumsuzluunu
sorunsalln ortaya koymaktr. Bilim de, insann dnyadaki durumuyla ilgilenmez,
nk, bilim tm insanlardaki ortak olan ile ilgilenir, bireyi konu yapmaz. Bilimler
nesneldir, felsefe ise kiiseldir.

27
28
B.Akarsu, ada Felsefe, nklap Kitabevi,1994,s.205
29
19
Jaspersn felsefesinde, varolusal iletiim nemli bir kavramdr.
Ona gre insan, felsefenin asl amac olan kendi olma durumuna baka kendi
olanlarla iten bir iletiim sayesinde ular. Ama bu iletiimin temel koulu zgr
bireylerdir. Herkes gerek varoluuna hayata geirmeye potansiyel olarak sahiptir,
ancak, bu olana hayata geirmek iin, varolua geememi insanlarla ilteim galinde
olup onlarn peine taklmakla mmkn klamayz. Bu yzden partilere ya da kiliseye
kardr. nk bu tr topluluklar gerek anlamda seimi yani zgrl kstlar.
Oysa varolusal iletiim iten sevgi ile sz konusu olur. Bu iletiimde yol vardr;
yalnzlk, yreklilik ve sava. letiime adm atmadan kendim olamam, yalnz
olmadan da iletiime adm atamam.
30
nce yalnz olmalym, kendimi olur olmaz
herkese sunmamalym, sabrla kendi olan benleri beklemeyi renmeliyim, mesafe
koymay renmeliyim, benim iinde sene zlem ve alk duymalym, daha sonra
engellenmeye, yadsnmaya, kabul edilmemeye kar yrekli olmalym ve kendimle
bu savam sonucu burada olan benden, gerek varolua ykselebileyim.

Jaspersin, sevgiye dayal iletiiminden baka, varolua gtren, snr
durum dedii, olumsuz bir yol daha vardr. Adna ans, alnyazs ya da rastlant da
desek, iinde kendimizi bulduumuz, bazen farknda olmadmz, istediimiz gibi
hareket etmemizi engelleyebilen ya da snrlayabilen durumlardr. Varolusal lm
dedii, olanaklarn bittiini dndmzde duyduumuz kayg ya da daha kolay
kendimiz olduumuz mutsuzluk sebebi olan ac ekme, varlmza srama
yapmamza zemin hazrlayan edilgen snr-durumlardr. Srekli yaam mcadelesi
anlamna gelen sava ile ya da bir ey yapabildiim halde yapmyorsam, hibir ey
yapmamamn karsnda sulu
31
olduumu hissettiim zaman da etkin snr-durum
iindeyim demektir. nk varolusal yaama ileride Sartreda da gstermeye
alacamz gibi, sorumluluu zerine almadr.

C- Heidegger (1889- 1976) :

Varoluu filozoflar arasnda saylan nemli filozoflardan biri de Heidegger
(1889- 1976)dir. Sava sonunda Almanya ile birlikte Alman felsefesi de tm

30
31
A.g.e. s. 210
20
itibarn kaybetmi, Nazizmle ibirlii yapan Heidegger niversiteden kovulmutu.
32

Heidegger Jaspers Nietzsche gibi sonuca gidemeyile veya yeni bir ey ne
sremeyile sularken, Jaspers da onu Nietzsche gibi metafizik yapmann tesine
geemeyile eletirir.

Sartre, ilgintir ki Heideggerin felsefesini akademik olmamakla, vahi olmakla
sulamt. Heidegger, zamanla Alman okulunun kl krk yaran niversite geleneinin
temsilcisi olarak kendisini kabul ettirmi, bir doktoras bile olmayan Sartrea kmseyerek
bakmt.
33

Hiedegger, Bat Felsefesinin Platon ile balayp, Nietzsche ile sona erdiini
dnr. O da Nietzsche gibi, Sokrates ncesi filozoflarn iyi anlalmas gerektiini
vurgular. Batl insann ilk ii doay ele geirmektir. Bu da batl insan doaya belli bir
biimde bakmaya gtrmtr; sanki o efendi, doa kledir, o zne, doa nesnedir. Bu bak,
batl insann gereklik anlaynda bir atlan olumasna yol am, bu atlak, bilim ve
felsefeyi de iine almak zere onun btn dncesini belirlemitir.Felsefede bu gereklik
anlayndan kalkldnda, bilgi sorunu neredeyse kanlmaz olarak odak noktas durumuna
gelir. Ne biliyoruz, bildiimizi nasl bilebiliriz, bilmek nedir? Bunlar Descartestan bu yana
btn felsefe geleneimizin ana sorulardr. Ama Heidegger bu sorularla uramaz. O
bilmenin ne olduu ile deil varolmann ne olduu ile urar.
34

Sartren dncesine balca filozof Heidegger, Husserl, Descartes derin
bir etki yapmtr. Fakat Heidegger Sartren iddia ettii gibi ikisinin felsefi
sistemleri arasnda bir ba bulunmadn aka ifade etmitir. Heidegger Allahn
varln kesin olarak reddetmemitir. O hayatmzn ve bizi yutan hiliin kayna
olan bir muammadan bir olutan sz ediyor. Tanr realitesini inkar etmiyor.
35

Hitlerin yetkiyi ele alndan sonra, Alman niversitelerinin profesrleriyle
rencilerine Nazi devletine yararl olabilecek bir yolda dnmeyi tleyen szleri,

32
Taner Timur , Felsefi izlenimler,mge kitabevi 2005,s.34
33
A.g.e.s.34
34
Bryan Maggee, Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB, stanbul, 1979 s. 108
35
Roger Shin -Egzistansiyalizmin Durumu
21
Freiburg niversitesi Rektr olarak yapt al konumasnda baslmtr.
Nazilere yaknl sebebiyle 1945te niversitedeki grevinden uzaklatrlan
Heidegger 1952de grevine geri alnmtr.1927 tarihinde yazd Sein unt Zeit
(Varlk ve Zaman) adl yaptnda insann dnyaya braklm olduuna ve varolua
anahtar kelime olarak setii Dasein kavram ile dnyay aklamaya almtr.
Bahsettii braklmlk iersinde insan srekli olarak seimler yapar ve zgrln
gerekletirir, dolaysyla srekli olarak kendini ama durumundadr. O Sartre gibi
tanrtanmazl aka belirtmez ama tanrtanmazlk onun felsefesinde zorunlu
olarak ortaya kar. nk varoluu olgusal olmaya indirgeyince Tanr varlndan
sz edilemez olunur.

Heidegger, Hmanizma stne adl mektubunda, Sartren varoluuluu,
varln zden nce gelmesi olarak aklamasnn, o zamana dek geerlikte olan tam
tersi sylem gibi, metafizikten teye geemeyen bir sylem olduunu syleyerek
eletirir ve kendisinin existentialist olmadn vurgular.

Heidegger srekli olarak kendini varoluu felsefeden ayrt eder. Her eye ramen o
kanlmaz olarak varoluular kategorisinde deerlendirilmektedir, nk temalarnda ve
fikirlerinde ve bunlar ele al ile kulland dilde onlardan biridir; Kierkegaarddan
esinleniinde ve bakalar zellikle de Sartre zerindeki etkisinde de o bir varoluudur.
36

Heideggerin felsefesi, Varlk Nedir, Nedir Ne Demektir? sorusunu
yneltmeyi amalar. Epistemolojiden ok ontolojiye nem veren Heidegger, varla
insann gereklii asndan yaklaarak insan zmlemenin, varl anlamamz
salayacan ifade etmitir. Burada tarihsel ve olgusal olan gereklerle beraber znel
olana da ynelir. Amac varln ne olduunu anlamaktr. Varlnn bilincinde olup
bunun zerine dnebilen yegane varlk insan olduuna gre, varl problem eden
insan yine kendi bak asndan bu problem zerine konuma ykmlln tar.
nsan varoluunu aklayan terim dasein dir. Dasein, Almancada varolu ya da
yaam anlamnda kullanlr. Ama Heidegger bu szc, burada olan insan ile ayn
anlamda kullanr. nsann varlyla balant kurmasn existenz (varolu) olarak
adlandrr. nsan yalnzca varolan deil, kendisini varolan olarak anlayabilendir de.
Sorumluluumuz ayn zamanda belli bir biimde var olmaktr. Bilinli zneye zg

36
22
varlk tarz olan dasein srekli olarak kendi varln anlamaya ynelik sorular sormas
nedeniyle aktiftir. Birey kalabalklar iinde srden gibi yaayp, kendi kararlarn
almazsa, ben kimim?, varlk nedir? sorularn sormazsa dasein kendine
yabanclam olur. Bu noktada Heideggerde Kirkegaard etkisini net grebiliyoruz.
nsan varoluu tanmlanamaz. nsan, olmak gcne sahip olmaktan tr olaslktr.
nsan bir ekilde kendini dnyada bulur, bilinmeyen bir gle dnyaya frlatlmtr.
Hepimiz dnyaya frlatlm durumdayz. Heideggerin bu kavram iin kulland
szck geworfenhiet frlatlmlk anlamna gelir.
37
Burada olmay biz
semediimiz iin bir zorunluluktur, bir yktr. Bu dnya bu yzden bize yabancdr.
O yzden bu dnyada kendimizi evimizde, yurdumuzda, gvende hissetmeyiz, aksine
yabanc ve korumasz hissederiz.

Varln projelerim zerinden ve ara olarak kullandm ve gelitirdiim nesnelerle
olan ilikilerim zerinden kurulmas anlamnda dnyada-olmam, dnyada ayn ekilde var
olan bakalaryla-birlikte-olmam da gerektirir. Bu noktada, yine, bakalarnn varl yalnzca
tesadfi deildir ama bir gerekliliktir; varlmn yap talarndan biridir ve onun iindedir;
berber olarak berberin mterisiyle, ine olarak inenin hem iplik hem de kuma ve terzi ile
bir arada olmasnn gereklilii gibi. Daseinn doas mterek-olmaktr; insann varoluu
paylalan bir varolutur ve gnlk deneyimlerimizin sosyal olarak birbirine bamll
balangca dairdir ve kurucudur. Kendime dair tam bilincim ve kendimi dorulamam,
bakalarna dair bilincimden doar.
38
Sartre Heideggeri okumaya balaynca, dasein
kavramn, insan gereklii olarak evirir. Byle yaparak daseini zneletirir.
Dasein beliriverme, bulunma anlamndadr. Dasein, zne midir? Hayr.. znenin
esrimesidir.
39

Heidegger, somut bireyi ele alr ve varoluun yolunun, yalnzca insan
asndan mmkn olduuna deinir. nsan, dnyann iinde olmak ve birlikte
olmak varlk koullaryla olanaklarn gerekletirir. nsann dnyada olmas, uzay
anlamnda deil varolua bir belirlenimdir. nsan ayn zamanda teki ile birlikte
olmakla belirlenir. Dnyann kendi bana bir varl, kendine zg bir deeri
olmad gibi, aletin de kendine zg bir varl yoktur, tersine ancak insan iin

37
Bryan Maggee, Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB, stanbul, 1979 s.114
38
39
Bernard-Henri Levy ,Sartre Yzyl :Felsefi Bir Soruturma,ev: Temel Keolu-Doruk Yay.2004
s.148
23
kendi elinin altnda olandr, insan iin burada olandr.
40
Ama teki, bizim iin alet
deildir. Kartes baka insanlarla birlikte oluumuzdan doan bir kaygdr. Bu kayg,
eylemde bulunmamza sebep olur. Heidegger, teki iin onlar alan anlamnda bir
kavram kullanr. nsan ya kitleye karp kendini unutur, kalabalklarda kaybolur ya da
kendi gerekliini yaar. Bu iki tutum da insan varoluunun biimleridir.

Kii kendi kendini tasarlar bylece varoluunu biimlendirir. Ancak bu
tamamlanp biten bir sre deildir. Bu kiide kayg dourur. Her halkarda, der
Heidegger, bir felsefe bir bireye ne yapmas gerektiini aklamaya yeltenmez ve
bunu bilirmi gibi yapamaz (hepsinden te, somut bireyin esizlii zerinde duran
varoluu felsefe bunu yapmaz)
41

Yukarda deindiimiz iki varolu biiminden biri zgr olduumuzu bilerek
yaamamzdr. Heideggere gre varoluumuz balca iki biimde dlar; Gerek varolu,
zgrlk deneyiyle belirgindir, insann zgr olduunu duyuuyla ve bylece kendi yazgsn
kendi eliyle izmeye kalkyla ortaya konur ve bunalm deneyiyle gerekletirilir; gerek
olmayan varolu, insan topluluklarnn varlnda ortaya kar, nk bu insan topluluklar
bunalmdan kaarlar ve genel grlere inanrlar.
42

Bu durumda, zne, kendi zgrl ile srekli kendini vareden ve bunu
eylemleriyle ortaya koyan bir yapya sahiptir. O halde zgrce seim yaparak kendini
gerekletirmeyen birey yok mudur? Vardr, ama onlar kendilerine bakalarnn
sunduu tasarlar gerekletirerek varolularnn gerek bilgisine ulaamadan
yaarlar.

Hedigger felsefesinde lm ve lmn olas en doal ey olduu kabul
edildiinde (amor fati) sahici kiisel varolu ortaya kar. lmn kabul, intiharn ya
da dnyann ve gndelik yaamn deersiz olduu kabulne gtrmez, her eyi layk
olduu ekilde alglamak, hilie, yani kiisel varolua gtrr. Kendi gemiimi ve
dnyay, verili koullar ve temel yorumu dahilinde arzuluyorum ve bu yolla kararl
olan iradem ile bana ak olan olaslklar arasndan seim yapyorum.
43
lm

40
41
42
Afar Timuin,Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976
43
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005 say :103
24
konusu, Sartreda Heideggerin zerinde durduu gibi lm insann mutlak
olasldr eklinde deildir. nk lm, Sartrea gre Olabileceim eyin her
zaman mmkn olan iptalidir ve olaslklarmn dndadr. , meydana gelii
asndan, rastlantsal ve samadr. Oysa Heideggerde lm, bir olanaktr ve btn
br olanaklar ortadan kaldrr, bu anlamda en son olanaktr. Ama yine de yaarken
bir olgu olamaz lm. lm olgusuyla yz yze gelen insan Yaamn anlam nedir?
diye sorar.

Bulant kavram Sartreda olduu gibi, kiisel aydnlanmann bir basamadr.
Kimi zaman beni aknla uratan bulant, deersizlik ve samalk deneyimi, anlamlar ve
anlalabilir bir dnyay oluturann ve anlalabilir dnyann inasna yardm eden ham
varoluun iine girilemez bakalna tanklk edenin, kiisel varolu olduunu kantlar..
Heideggere gre, hibir belirsizlik yoktur: Kiisel varoluun ve insanlar tarafndan
anlalabilir dnyann gsterilebilir yaps, onun bir hi olduunu gsterir ve bu gsterinin
olduka nesnel ve balayc olmas amalanr. .Analizleri Varlk sorusunun yeni ve radikal
bir metotla yeniden ynlendirilmesine gtrr, nk metafiziin tarihinde imdiye dek
kullanlm olan terimler (rade, Dnce vb) nda bir yant verme olaslnn yolunu
tkar; insanlar iin anlalabilir olan dnyada, bilim ve insanlk tasarlarnn bak alaryla
yaplandrlm olan anlamlar geride braklmak zorundadr ve eer onun ardndaki temel
alana gizlenir ve sorunun neden sorulduunu, neden geleneksel yantlar verildiini dnecek
olursak, sorulan soru bu anlamlarn geride braklmasna gtrecektir . Neden Varln anlam
zerine soru sormak zorundayz? Felsefenin temel sorusudur bu: Varlk hakkndaki soru, artk
geerlilii olmayan geleneksel yantlarla gz ard edilmemelidir; enine boyuna aratrlmal ve
iine girilmelidir ve bu yeni bir itki, felsefede yeni bir giriimdir. Bu dzeyde yeniden alan
bir soruya ne gibi yantlar verilebilecei sorulursa, bu, sorunun gcn azaltmak ve onu
retorie indirgemek olur, nk yant sorunun felsefi diriliinde rer ve ngrlemez.
44

Heidegger Nietzschenin Zarathustrasnn hi olmazsa bir yzn daha anmsatr
bize, byk arsn aklayacak tanm da onda bulur. Siz, ylmaz arayclar, ayartclar,
hileli yelkenlerle azgn denizlere alan kiiler, siz, bilmecelerle esrik, alacakaranlkta
sevinli, dar bir geit boyunca dnek eller yordamyla ilerlemek istemediklerinden,
ruhlarndaki ezgilere uyup her burgaca sapanlar, kestirebildikleri yerde usa vurmaktan nefret
edenler.
45

44
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005, s.106
45
W.Kaufmann, Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk, ev: Akit Gktrk, YKY s. 42
25
Heidegger, belkide iirlerini zmledii ve byk bir hayranlk duyduu
Hlderlinin de etkisiyle, ozanlarn varl filozoflardan ok daha iyi dile getirdiklerini
syleyerek, sz reten insan anlnn baka bir varolu biimi olduunu da ifade
eder. Ona gre dil, insanolunun, yalnzca onun, sahip olduu ok nemli bir
varolutur. Bylece insan bu dnyada kendini bulduu dasein olarak, kendini anlar ve
bunu sz ile dile getirir.

D- Gabriel Marcel (1889-1973) :

Hristiyan varoluulardandr. Marcelin felsefesi giz, sorun, sahip olmak gibi
kavramlara dayanr. Marcel ben kimim? sorusunu sorar ve yant olarak ben
bedenim. der. Ama bu benlii bedene indirgedii anlamna gelmez, o, sadece
Descartesin dualizmini reddeder gibi bedeni benlikten ayr tutmaz. nk beden,
beni tayan ve bakalaryla iletiimimi salayan formdur. Yani ben, bedenim
sayesinde bakalar iin var olurum ve ben bedenim ile birlikte varm. Marcel,
bakasn Sartre gibi olumsuz bir anlamda anmaz. Geri Sartre, Cehennem
bakalardr dediinde, bakasn benim dmda beni evreleyen ve izleyen,
zgrlmn snrlarn belirleyen, alan olarak belirlerken, insanlardan uzaklamak,
toplumsall reddetmek anlamnda sylememiti. Marcel, daha olumlu bir yandan
bakarak, varoluumuzu tamamen bakalarnn, baka benlerin varlna ve onlarla
iletiime geen bene balyor. Tanr inancnn tamamen kiisel olduunu savunan
Marcel, kendisi dnda balantda olduu en deerli sen Tanrdr diye dnyor.
Tanrya iebak ile ulaabiliriz ve bu deneyim tamamen bireyseldir, paylalmaz,
ispatlanmaz. nk Tanr aklla kavranmaz. nsan ie bak ile gizleri ve sorunlar
fark eder. Gizler sezgiyle, sorunlar akl ile anlalr. e bak ile kendini bulan, en
gizemli gerei yani benini bulan insan, sonra Tanry ve dnyay kefeder. Somut
olan ben, ancak kendisini aan bir hakikatle mnasebeti iinde mevcuttur.
46

Platonun anmsama (anamnesis) miti gibi, Marcelin gizem doktrini de, ayrcalkl
ve kayp bir aracsz bir mevcut olma halinin renilmesiyle ortaya kan bir geri kazanmdr:
Dnmek iin rendiimiz eyden uzaklaarak dnmeyi rendiimizde, kaybettiimiz

46
Kitabevi, 1969
26
eyle yeniden temas kurarz ve bylece daha ileriki aamada yaplan dnme eylemi bizi ona
yaklatrr.
47

Burada Marcelin dnmekten anlad geleneksel anlamda dnmek deil,
bir tr gizeme gtren sezgisel bir kavraytr. Bu ancak ie bak, daha dorusu
insann kendi iine ynelmesi ile sz konusudur.

Onun Hristiyanl, bir Hristiyan hmanizmdir. En mahrem ve sarslmaz
kanaatim ki eer kabul edilen doktrinlere kar kyorsa, en ok Ortodokslua
kardr udur: Dindar ve eitimli kiilerin pek ou hakknda ne sylerse sylesin,
Tanr bizim tarafmzdan, kullarnn karsnda, hi de sevilmek istemez, ama
kullarnca yceltilmek ve balang noktasnn bu olmasn ister. Pek ok din kitabnn
benim iin katlanlamaz olmasnn nedenin budur. Kullarna yaslanan ve bir ekilde
yarattklarn kskanan bu Tanr benim gzmde anca bir puttur. Ve yeni bir dinin
douuna kadar da, ilan ederim ki, u anda yazdm eyle elien herhangi bir ey
kaleme aldmda samimi olmayacam. (Etre et Avoir)
48

Marcelin felsefesinde bakas ile ilikimde, sevgi ve sadakat nemli yer
tutar.
Benim zerimde talepleri olan dnyada, bakalar ile birlikte olduumu grdm:
Bakalarna tepki veriyorum ve onlarla birlikte veya onlar iin sorumluluklar alyorum. Yani,
kendi oluumdan uzakta, biliteki kesinliimin zemini ve irademdeki tutarlln motifi, bana
temel varolu nosyonumu veren bir bakasnn varoluu ve bakalarnn varlna inandm
ve bu inan zerinden hareket ettiim srece, kendi varoluumu dorulamaktr; benzer bir
ekilde, sadakatle kendi varlmn yaratln balatacak ve srdrecek olan bir bakasna
verdiim samimi bir yanttr. Ahlaki varoluun bu z stne dnmek Varla dair bir
metafizie yneltir. Marcel Nietzschenin sylemini deerlendirecek, onun derinliinin
altn izer: nsan, vaatler verebilecek, kendini bir eylere baml klacak ve geleceini
belirleyebilecek tek varlktr.
49

47
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.75
48
A.g.e.s.:77
49
A.g.e.,s.78-79
27
Yzlemek, sorumluluk almak, deerlendirmek kiisel varoluun balca
eylemleridir. Endie ve kayg ise ruhu kurutan, her iten giriimi engelleyen bir
eydir.

Eer inan, umut ve merhamet iinde, Tanrya olan derin ballkta sabr ve tevazu
besleyerek yaamaya karar verirsem, var olduuna inandm ve urunda dier her eyi
kaybetmeye raz olduum bir ama uruna yayorum demektir: Sahip olduklarmn zerinde
bir eyi dorularm ve aldm risk de hayatmdr.
50
Onun inantan anlad, kiinin
kendi iinde yaad bir eydir. Dolaysyla bu deneyim ne aktarlr ne de reti gibi
kabul ettirilir. Herkesin Tanr ile kurduu ba kendini balar. Bu kiisel seim yine
kiinin zgrl ile balantldr.

Umudun dayand hesaplanamaz ey doastdr: Umut, ancak iinde
mucizelere yer olan bir dnyada olasdr.
51
Dolaysyla kii varoluunu Tanrya olan
derin ballkla yaamay seerek, amacna giden yolda sabrl olarak ve bu dorultuda
yolunun getirebilecei riskleri gslemeye hazr olarak zgrdr.

Tecessm ve aknl ile birlikte kiisel varolu deneyimi, yaratlan evren
karsnda akn bir ben neysem oyum duruunu akla getirir; yalnzca bedenim ve hayatm
karsnda durduum gibi deil fakat yle bir duru: Mutlak bir Sen olan her inan sahibi iin
mutlak bir Ben. Her inan sahibi bir tanktr ve inansz kii bakalarnn inancna inanmakla
yola kar. Kilise, tarihi olarak tasdik edilmi gerekliinin dorulanmas yoluyla, telkinin
akla yatknln temin eder.
52
Oysa verili olandan hareketle inanmak onun anlad
anlamda inan deildir.

Yaradla Hristiyan gzyle bakacak olursak, Tasavvuf felsefesine
ok yakn bir eyler buluruz. Eer maddi dnyann yaradl, bir teknik deilse,
zellikle insann yaratl hi de bir teknik eseri deildir. Allah insan hr yaratyor,
onu hr bir varlk haline getiriyor, onda hrriyeti yaratyor. Yaratma faaliyeti el
iilii ile ilgili bir i deildir, fakat varln, ak araclyla bir intikalidir, bir
tecellisidir (yani, yaratma faaliyeti, yaratc ile varlk arasnda bir ak ifadesi, bir ak
mnasebetidir), yaratma faaliyeti kendisinden bir ey vermedir, yaratma faaliyeti

50
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.s.83
51
A.g.e. s.87
52
A.g.e.s.88
28
varlklar Varla itirak ettirmek arzusudur.nsan bahis konusu olunca, yaratma
onu, dier varlklar arasnda hrriyet araclyla, ilahi tabiata itirak ettirmek
maksadn ifade eder..
53

nclerini Augustinus ve Pascal sayabileceimiz, Hristiyan
varoluularndan Marcele gre de, Protestan temsilcilerinden sayabileceimiz
Kierkegaarda gre de gerek olan akl ile yakalamak imkanszdr. Tanr da ulalp
ispat edilecek bir varlk deildir. Ona sezgiyle ular, ona balanarak yaarz.

Varoluuluk geliimini tamamlam, kurulmu, bitmi bir felsefe deildir. nk
ada toplumun bunalml insan yayor. Kurtulmu insan, bir tasardr ancakBaz
felsefeler bitmez, insan yaamna ve felsefe tarihine etkin olarak katlr, onlar gerek
dnmlerin bildirileridirler.Varoluuluk, geldi geti bir tutum, bir moda olmaktan te bir
anlam tayor. O, belki de insann giderek artan ve karmaklaan znelliini, btn
boyutlaryla kefediini, Amerikay kefedercesine kefediini karlyor. Bugn
varoluuluun kaynaklarn felsefe tarihinin derinliklerinde aramamz gerekiyor mu, bilmem.
Ama, o, bu gn, bir ok ynn, bir ok glln, bir ok amazn, bunaltsndan giderek
kefetmi, dnyadaki konukluunun tam anlamnda bilincine varm, bakalaryla iliki
kurmakta eksik kalnn acsn ekmi insann kendine dn abasn, da alabilmek iin
kendini bir kere kendi iinde dorulama abasn karlamaktadr. O, ruhsalln etkinliini,
bir bu dnyal olarak tm olanaklaryla grm ve yaam insann kendini arayn
karlamaktadr.
54

Varoluu dnrler, birbirlerinden ne kadar farkl tablolar izerlerse
izsinler, hatta Camus gibi aralarnda bu felsefe gelenei iinde yer aldklarn kabul
bile etmesinler, insann varlnn biricikliini kefetmi, insanlk durumunun
ktmser yann dert edinmi, varolma duygusu temelinde zaman zaman kat dnsel
gelenein dna tam (kimi zaman sanata, kimi zaman edebiyata) olmakla, klasik
felsefe geleneinden ayrlmlardr. yle ya da byle bir var-olan olarak, hilie
yaklamakla, nihilizme varmlardr. Btn bu skntl, bunalml abalarn aslnda
boa gitmediini, insann kendini ve yerini bu denli sorgulamasnn insana kendi

53
Kitabevi, 1969

54
Afar Timuin, Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976
(evrimii) http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1398, 11 Haziran 2006
29
dndaki varolanlar karsnda keyifli bir konum da saladn Pascaln u szleri ile
ortaya koyabiliriz:

Bir boluk olarak evren beni ieriyor ve minicik bir nokta gibi yutuyor ama
dnce olarak ben onu anlyorum. Bilgilerimiz ve aklmzn kaynaklar ne kadar
kstl ve snrl olursa olsun, anlayabilmenin keyfi ve zevki bizleri var olmann
bunalmndan kurtarmaktadr.

te yandan Heideggerin, Parmenides zerine yapt almalara ilikin
olarak dile getirdii evrende her eyin bir olduu yolundaki dnceyi modern
kltr iinde unuttuumuzu sylemesi, onun son dnem yazlarnda Taoizm ve Zen
Budizme yapt gndermeleri ile anlamn bulur.

Heidegger, btn Batnn, tarihin bu dneminde bir snavdan gemekte olduunu
sezer. Onu byle dnmeye zorlayan atom bombasnn yol aabilecei olanaklardr. Bizim
de bunlar felsefe asndan gzden geirmemiz gerekir. Egemenlik ve erk peindeki bir
uygarlk bir noktada lgnca bir saldrganlk iine girebilir. Buna gre kendi kendimizi
onaylamaktan vazgeip yalnzca boyun ediimiz, her eyi oluruna braktmz bir nokta
olmal. Burada Dou ruhuna benzer bir duyu sz konusu diyebiliriz.
55

55
Bryan Maggee, Yeni Dn Adamlar, ev: Mete Tunay, MEB, stanbul, 1979 s.123
30
II. JEAN PAUL SATREIN HAYATI VE VAROLUULUU

A) Hayat :

21 Haziran 1905te Pariste doan Sartren babas, o ok kk yatayken
lnce, annesi ailesinin yanna dnd. La Rochelle Lisesine devam etti, olgunluk
snavn Louis Le Grand Lisesinde verdi. Eitimini Ecole Normale Superieurede,
sviredeki Fribourg niversitesinde ve Berlindeki Fransz Enstitsnde
srdrd.
1929 ylnda Simone de Beauvoirla tant.

1931-45 yllar arasnda eitli liselerde retmenlik yapt. retmenlik
yllarnda kendi pedagojik anlayna gre ders vermi, tm alkanlk ve kurallara
meydan okumu, resmi otoritelere bakaldrmaya ekinmemitir.

Hocalarn amac, rencileri arasnda, bir elit kesime entegre olabilecekleri
saptamak deil, tm renci kitlesini kltrle tantrma olanan salamak olmaldr.
Bunun iin baka eitim yntemleri gereklidir kesinlikle. Bu amac gerekletirebilmek iin
hocalarn btn rencileriyle ilgilenmeleri gerekir, btn rencilerine ulamaya
almalar gerekir, onlara bir eyler anlatrken dinlemek de gerekir onlar()
1

1930lu yllar, Sartren yaam izgisinde en az bilinen ve en ilgin
dnemdir. Bu, ayn zamanda srekli bunalmlar dnemidir de; Sartre, bu yllarda
hem bir dnya gr gelitirir hem felsefi ve edebi yaptlarn kaleme alr, hem de
yazarlk etiini olgunlatrr.Sartre baka bir dzleme geer, otoriteyi sosyal
anlamda reddediini sosyalletirir ve tam anlamyla alternatif bir kart-toplum
oluturur, evresini ikna eder, hibir grle asla hibir biimde uzlamaz, hibir
kurumsal ileyii kabul etmez, kendiliinden balayan bir sosyal dnm anlay
iindedir: uzlamac bir tavr iinde srdrlen retmenlik mesleinin reddi, lise
hiyerarisinin reddi, Havre burjuvazisinin reddi, e rolnn reddi, hatta yurttalk

1
Annie CohenSolal, Doumunun Yznc Ylnda Sartre, Dost Yay.,2005,s. 65
31
rolnn reddi, nk oy vermez ve 1936 byk grevlerini seyretmekle yetinir (31
yandadr o srada!).
2

Tatil srasnda bir gn, Montparnassedeki bir kafede Beauvoir ve Aron ile
meyve kokteylini yudumlarken, Sartre, felsefe ile ilgili tatminsizliini anlatyordu.
Felsefe hibir zaman gerek dnya ile savaamayacakt. Aron onunla ayn fikirde
deildi; Alman filozof Husserli ve fenomenolojiyi duymadn m? Gryorsun ya
kk arkadam, eer bir grngbilimciysen bu iecek hakknda konuabilirsin ve
bu bir felsefedir.diyordu Aron. Sartre dinliyordu, bylenmiti. te sonunda
arad felsefeyi bulmutu. Bu felsefe, bireyin ve bireyin dnyayla olan balantsnn
(involvement) felsefesiydi. Sartre Husserli incelemek iin burs kazand ve 1933de
Berlin Fransz Enstitsnde ki bir yllk almasna balad.
3

1939 da askere alnd. O zamana kadar kendimi her eye hakim
sanyordum..Dnyann, dier herkesle ilikilerimin ve dier herkesin benimle
ilikilerinin arlnn bilincine varabilmem iin kendi zgrlmn inkar
anlamna gelen seferberlikle kar karya kalmam gerekiyormu demek ki diyor
gnlklerinde. 1940 ylnda Almanlar tarafndan hapse atld ve 1 yl esaret dnemi
yaad. Hapisten ktktan sonra Direni Hareketine katld. Sinekler adl bask
kart tiyatro oyununu, onun Direni Hareketinde olduunu bilmeyen Almanlarn
izniyle oynad (1943).

Sartre, hibir zaman, sadece dnyay yorumlamakla snrlamamtr
kendisini. Yer deitirmi, uyarm, isyan etmitir.
4

1941 ylnda esir kampnda kurtulunca Sosyalizm ve zgrlk adl direni
grubuna katlm. Bu grupta yaklak elli kii (hoca ve renci) vard; ve bunlar
anarist (Marrot), Marxist (Merleau-Ponty), hatta Trokist kkenliydiler, Sartre ise
Proudhoncu ve Anti-Komnistti. Muhtemelen erken ve hazrlksz bir giriim

2
Annie CohenSolal, Doumunun Yznc Ylnda Sartre, Dost Yay.,2005 s. 54
3
Paul SRATHERN, 90 dakikada Sartre, ev. Nemciye Uansoy, Genda Yay.,1998,S. 25-26
4
32
olduundan, Sosyalizm ve zgrlk hareketi o dnemde etkin olan iki byk
direni hareketi (de Gaulleclk ve Komnizm) arasnda nc bir yol
oluturamad. Sonunda dald bu grup.
5

Sartre 1945 ylna kadar Amerikan hayran,sonra Amerikan kart
olmutur.Bulant romannda Roquentinin jazz mziine dknl, Sartren
kard dergiye arlonun nl filminden esinlenerekModern alar ismini
vermesi , Sartren, Amerikan sanatna duyduu saygdr. Sovyetlere casusluk
yapt iddiasyla, Amerikan Komnist Parti yesi Rosenberg iftinin infaz
edilmesinden sonra Amerikaya ate pskrmeye balar. Gazetesinde: Kuduz
hastas hayvanlar bal ile bir makale yazar:...Biz mi sizin mttefikiniziz?Haydi
oradan! Bu gn bizim hkmetlerimiz sizin uaklarnzdr.Yarn halkmz kurban
olacak.te bu kadar!der.Kore Sava ,Vietnam Sava, Amerikann Gney Amerika
diktatrlerini desteklemesi Sartren dmanln krklemi,Amerikann rk
ayrmcln ac bir ekilde betimledii Saygl Yosmapiyesi de Amerikay hi
honut etmemitir.
6

1945 kendini btnyle yazarla vermek iin retmenlikten ayrld. Les
Temps Modernes (Modern Zamanlar) adl edebi- politik dergiyi kurdu. Bu dergide
smrgecilie kar kt. kinci dnya savandan sonra toplumsal sorumluluk
duygusu artt. Sol eilimleri glendi. SSCBde antisemitizmi protesto ediyor,
Fransann Cezayire kar yrtt savaa kar kanlarn banda geliyordu;
dergisi de 1953ten balayp, 1957de younlaan bir sava yrtt. nanm bir
nc Dnyac oldu. 1950 Sovyet toplama kamplarn knad. 1952-1956 yllar
arasnda Fransz Komnist Partisinin aktif sempatizani oldu. 1956 Macaristan gali
komnistlerle yolunu ayrd.

1952 fazla nemli deildi, drt yl boyunca komnistlere ok yakn kaldm, ama
benim dncelerim onlarn dnceleri deildi, onlar da bunu biliyorlard. Kendilerini

5
6
Ycel Nural, Sartre ve Bulant,
(evrimii) http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Bulanti.htm , 20 Aralk 2006
33
fazla kirletmeden benden yararlanmaktaydlar, ve Budapete gibi bir olay oldukta,
kedilerinden kopacamdan kuku duymuyorlard; nitekim kopmakta
duraksamadm...Diyalektik Akln Eletirisinde onlar tekrar toplayp gelitirdim.
7

Sartre, Cezayir Savana kar kan 121ler Manifestosunu imzalad.
1961-1962 ylndaki byk gsterilere katld. 1964 ylnda Nobel dln geri
evirdi. Bu dln yaptlarnn btnlne ters geleceini dnyordu. 1966-1967
yllar arasnda Vietnam Savan sorgulamak ve Amerikan sava sulularn
yarglamak zere kurulmu olan Russel Mahkemesinin de bakanln yapt.

1968 ylnda, Sovyetlerin Praga mdahalesinin ve Fransadaki renci
hareketlerinin zerine, Sovyet sosyalizmini ve kendi klasik aydn tutumunu
sorgulamaya balad. O dnemde Maoculara sempati duydu. Bir davaya balanmak
bir sz deil, bir eylemdir ilkesine uyarak sk sk sokak gsterilerine ve devrimci
eylemlere katld. 1973 ylnda sol eilimli Liberation gazetesini kurdu.

1960dan 1971e kadar Fransz gezgin ve yazar Gustave Flaubert ile ilgili 4
ciltlik incelemesi Flaubert zerine alt. lk iki cilt 2 bin sayfay ayordu.

1974 ylnda gzleri byk oranda grmez oldu. Dou lkeleri zerindeki
basklarn sona erdirilmesi, insan haklarnn korunmas iin almalarn srdrd.
Amac Marxn tarih ve snf kavram, bir yandan Freudun insan ruhunun
bilinmeyen yanlarn irdeleyen psykanalitik zmlemeleri aracl ile, Flaubertin
btnsel yaam yksn sunmakt. (1972de 3,Cilt yaynland.- Ailenin Budalal)

Evlilik kurumuna scak bakmyordu. Ancak 1929 da tant arkada Simon
de Beavoire ile yaam boyu (51 Yl) sren bir ilikisi oldu.

15 Nisan 1980de Pariste ld.

7
Michel Contat, Sartre Sartre Anlatyor, ev: Turhan Ilgaz, YKY, 1994, s.46
34
Babas kk yata len Sartre, bykbaba himayesinde, yapt her ey
vgyle karlanarak bytlm bir ocukluktan bahseder.

Belki de kendimi ok beendiimi sanacaklar, hayr; babasz kalmtm. Hi
kimsenin olu olmadm iin, kendi kendimin illeti oldum (kendi varlm kendim
yarattm), gururla ve sefaletle doldum; beni iyiye doru ynelten iddetli ve geici bir istek
tarafndan dnyaya getirilmitim. Birbirine bal olan olaylarn dourduu sonu gayet ak
grnyor: anne efkati beni kadnlatrmt, bana hayat vermi olan hain Musann
yokluu beni souk ve manasz bir insan haline getirmiti. Bykbabamn bana gstermi
olduu ar sevgi beni gln bir ekilde martmt: dolaysyla bir eyadan farkszdm,
tamamyla mazohizme elverili bir hale getirilmitim. Gerekten aile komedisine inanm
olsaydm kendimi tamamyla mazohizme kaptrrdm.
8

B) Felsefesi :

Jean Paul Sartre, yaam ve felsefesi arasnda bir denge, bir uyum olan
dnrlerden biridir. nk onun felsefesi eylem plannda ortaya kan ve kiinin
nasl yaadn dorudan ilgilendiren bir felsefedir. Kendisi burjuva bir aileden
gelmi olmakla beraber burjuva hayatn reddettiini sadece dile getirmemi,
yaantsyla da bunu gstermitir. Dolaysyla burada ele aldmz zgrlk
problemi ve bunun beraberinde getirdii sorumluluk dncesi onun ahlak
anlaynda olduka nemli bir konudur. Bu konulara deinmeden nce onun varlk
felsefesini ana hatlaryla ele almamz, felsefesinin btnn kavramak adna faydal
olur.
Sartren ilk roman olan Bulant adl eseri, dnyann olumsal olduu ve
dnyaya duyum ve alg yoluyla deil de, dnce ve mantk yoluyla bal
bulunduumuz eklinde dile getirilebilir.
9
olduunu ierir.

Sartren ilk yaptlarndan itibaren ierie bakldnda, onun bulant
duygusuyla edebiyatta ortaya kan varolu sancsnn ve bu sancnn beraberinde

8
Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev.Mehmet TOPRAK
Remzi Kitabevi, 1969 s. 316-317
9
I. Murdoch, Sartren Yazarl ve Felsefesi,ev.Selahattin Hilav, Yazko Yay., 1983, s. 13
35
getirdii felsefi bak alarnn, zaman iinde nemini ve arln siyasal
dncelere ve eylemsellie braktn gryoruz. Varlk ve Hilik yaptnda
ortaya konan baz varla ilikin dnceleri ve kendini roman ve oyunlarnda
gsteren bireyin i sknts ve yaamna ilikin varolusal problemleri, yerini
toplum iindeki bireyin eylemde bulunuunun neminin vurgulanmasna brakr.

Sartre 'kendi' varoluuluunun k noktasn Dostoyevski'nin bir szne
dayandryor: "Tanr olmasayd her ey mubah olurdu." Eer Allah yoksa, akl
yoluyla anlalabilen bir ge kaydedilmi zler, objektif deerler de yoktur;
insann deerleri yaratmas gerekir. nsann tasarm, deerleri var eder (yaratr).
nsan kendi kendisine terkedilmi olduu iin, tamamyla sorumludur.(EH)
10
Eer
herkes tarafndan kabul edilebilecek evrensel dorulardan sz edeceksek, insan
duraan, koullarn ya da kaderin piyonu olarak grmek durumundayz demektir.
nk evrensel dorular deimez ve herkes iin ayndr. nsan iin tasarlanm
belli sabit bir z onu baml klar, hi bir eye deilse de kendinde tad ze
baml klar. Oysa kiiyi sorumluluktan kurtaracak bir kader ya da herkes iin
tasarlanm sabit, deimez bir z yoktur. nsan bir olanaklar btndr ve her
durumda bir seim arifesindedir. Dolaysyla verili hazr bir z yoktur, insan srekli
seim yaparak nasl olduunu dolaysyla zn kendi belirler. Tanr yoksa verili
hibir ahlak dzeni de yoktur demektir.

Yazg kavramnn karsnda kendi varolounu kefeden ve onu srekli
yaplandran kiiyi koyan Sartre, ontolojisini kurarken Husserlin
fenomenolojisinden etkileniyor.

Bir anlamda Sartreda ben de ailesizdik ve bu durumu prensip haline
getirmitik..Alainin bize nakletmi olduu Descartesin rasyonalizmi bizi buna tevik
etmiti.Kendimizde donuk ve belirsiz hibir ey grmyorduk, saf bilinten ve saf iradeden
ibaret olduumuzu dnyorduk. diyen hayat arkada Simone de Beauvoirn da
ortaya koyduu gibi, Heideggerden sonra ateist varoluuluun temsilcisi saylan

10
Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev.Mehmet TOPRAK Remzi
Kitabevi, 1969 s. 124 (Dialektik Akln Eletirisinden)
36
Sartre bir lde Descartestan da etkilenmitir. Sartren dncesine balca
filozof Heidegger, Husserl, Descartes derin bir etki yapmtr.
11

Fakat, Paul Renaudinin de dedii gibi, onun dncesi Descartesin felsefesi
ile ncelikle ve zellikle u noktada ayrlr; O, Descartesin Tanr kaynakl olduunu
dnd seik hakikatlerin zihnimizde hazr bulunuundan dolay, insan aklnn
akn varlkla birletii fikrinde deildir.

Sartren bilin ve bilgi anlay tamamyla Marxist bir anlaytr. O
Marxlarn zmleyici (tahlilci) diyalektik metodunu kullanr. Ya ilerleyen
Sartre, gn getike Marxisme olan yaknln daha yaln dile getirir.
Varoluuluunu siyasal anlamda Marxisim zerinde kurar. Ona gre amzn
gerei yolumuzu Diyalektik Materyalizmde bulmaktr.

Sartre, dogmatik materyalizme kar kyor. Marxism, bir darlk
dnyasnda, zdeksel eylerin eitsiz bir dalmn srdren ve bu yzden atma
ve snf kartl tarafndan nitelenen bir dnyada yaayan insann bilincini
gerekten anlatan biricik felsefedir. Ve insanclatrlm bir Marxism ( ya da
denebilir ki varoluulatrlm bir Marxism) biricik gerek devrim felsefesi
olacaktr. Ama, eer toplumsal devrim olgusallaacak ve darlk ve snf kartlnn
olmad bir toplumda ortaya kacak olursa, Marxism yazgsn yerine getirmi
olacak bir baka btnselletirici felsefe tarafndan, bir zgrlk felsefesi
tarafndan izlenecektir.
12
Sartren Marxisme bu bak as onun zamann en iyi
felsefesi olarak dialektik materyalizmi grmesindendir. Ancak zamann koullar ve
insanln durumu deitiinde yerine gelebilecek baka bir zgrlk anlay
gelebilir.

Sartre, Maddecilik ve Devrim adl yaptnda (1946) Marxn almalarndan
tretilmeye allan szde Marxl hedef alarak, Marklarn bel baladklar soyut

11
Kitabevi, 1969 Remzi Kitabevi, 1969 (Roger Shin , Egzistansiyalizmin Durumu) s.124
12
F.Copleston, Felsefe Tarihi: Sartre, ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000 stanbul ,S. 41
37
bilimcilie ar bir saldr yneltti. Sartre, Marxln benimsedii diyalektik kavrayn,
bilimlerin olgucu, tek ynl, nedensellik kavrayyla hibir zaman badamayacan, hem
diyalektik maddecilie hem de bilimci maddecilie bal kalmann alt edilmez bir eliki
yarattn vurguluyordu.
13
.

Varlk ve Hilik adl eserinde, ortaya koyduu diyalektik ynteminde Sartre,
insann, kendi yazgsn kendisi yazmasndan tr zgr, hem de bir duruma bal
olan eylemlerine yn veren bir bilin olarak da sorumluluk sahibi olarak tanmlar.

Varoluuluk Bir nsanclktr adl konumasnda Sartre: nsan var olur
nce. Bir gelecee doru atlan ve bu atln bilincine varan bir varlk olarak ortaya
kar. Bir yosun, bir karnbahar ya da rm bir nesne deildir o; znel olarak
kendini yaayan bir tasardr derken, Sartre, Varlk ve Hilikte de ifade ettii gibi
bir garson ya da haysiyetsiz olmay bilin sahibi olarak ortaya kan insann,
kendisinin seimi olduunu ortaya koyar.

Sartrea gre, umutsuzluk, karar, korku, kendini kandrma gibi konular ve
yaanty temel almak felsefenin dnda deildir.

Balangta Freudun psikanaliz kuramndan etkilenen Sartre, daha sonra bu
kuram eletirir. nk bilinte ortaya kan bir ey ancak bilin araclyla anlam
kazanabilir. Yani bilin, bilin dnn etkisinde kalamaz. Descartes,n cogitosunu
kendisi iin varlk (bilin) olarak alan Sartrea gre, bir objeye ynelmi olan bilin,
bir objeye yneldiini de bilir. Yani farknda olduunu farkna varr. Dolaysyla
bilin d bir farknda olu yoktur ona gre. Sartre, bilincin ve semenin ayn ey
olduunu dile getirir.

Kendini aldatma, bilincin kendi olumsuzlamasn da yneltmek yerine, kendine
doru yneltmesi olarak tanmlar Sartre. Kendini aldatma, bir olumsuzlama olmas
ynnden yalan a benzer. Yalanc, yalan sylerken, gizledii, sylemedii dorunun
(hakikatin) ne olduunu bilir. Bir insan bilmedii bir ey hakknda yalan syleyemez-

13
F.Copleston, Felsefe Tarihi: Sartre, ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000 stanbul ,s. 14
38
olanakszdr bu. Sartre, yalancnn da bir tanmn yapar; Yalanc, doruyu kendi iinde
evetleyen (affirmant), szlerinde deilleyen (niant) kiidir. Aldatmaya niyetlenmitir
yalanc, bu niyetini kendinden gizleme gereini duymaz. Bilin, yalanla, tekinden gizlice
varolduunu evetler. Kendini aldatma insann kendi kendine syledii bir yalan olarak
tanmlanabilir. Kendini aldatma iinde olmak, kendini aldatmann bilincinde olmaktr.
nk diyor Sartre, bilincin varl, varln bilincidir.
14

Sartre, eylemlerin, duygu ve dncelerin kayna olan bir i ben yani
Ego olmadn, egonun ancak dnyann iinde olduunu, ben bilincinin ancak
refleksif bir dnmle ortaya kacan savunur. Ego dnyaya ait bir nesne olarak
ikin deil akndr. Egonun Aknl adl ilk yaptnda ; Filozoflarn ou iin
ego, bilinte ikamet etmektedir. Bazlar onun biimsel varlnn bo bir birletirme
ilkesi olarak yaantlarn ortasnda olduunu ileri sryor. Bazlar da, ounlukla
ruhbilimciler, onun maddesel varln, psiik yaammzn her annda, arzularn ve
edimlerin merkezi olarak kefettiklerini dnyorlar. Biz burada egonun, ne
biimsel ne de maddesel olarak bilincin iinde bulunduunu gstermek istiyoruz: O
dardadr, dnyann iindedir; bakasnn egosu gibi, dnyaya ait bir varlktr.
15

Korkular ve aalk kompleksi de kiinin setii bir eydir. Aalk
kompleksi olan kii bir eit kendini aldatma ierisindedir. Freudun savunma
mekanizmalar da byledir. Yani Sartrea gre kii hem bilicinde olup hem
bilinsizce bir ey yapamaz. Ya da bir eyi itmek, dlamak, bastrmak, yok saymak
gibi seimler, kendini aldatmann yollardr.

Her ne kadar Sartre, Freudun bilin-d kuram ve ruhu ikiye blen id-ego
kuramna kar olsa da Sartre, psikolojinin bir bilim olarak kurulmaya allmas
varoluu filozoflarn ister istemez yararland bir eydir. Bireyi inceleyen
psikolojinin znelci yaklam yerini Varoluu sylemde de bulur. Psikolojinin
ortaya kt dnem, var olan tm felsefelere kar olan Varoluuun da ortaya
kt ve pozitivizmin yaygnlamaya balad dnemdir.

14
Hilmi Yavuz, Sartre ve Freud: Felsefe Yazilari, Yazko Yay., 2. Kitap 1982 S. 105-110
(evrimii) http://psikoloji.fisek.com.tr/makale/sartre.htm
15
J.P.Sartre, Egonun Aknl, ev. Serdar Rifat KIRKOLU ,Alkm Yay. 2003 S..45
39

C) Varlk Tanm :

Jean Paul Sartrea gre insann var oluu, eyann var oluu gibi planl ve
bilinsiz deildir. Eyann var oluunun planl olmas, onu ortaya koyan znenin
nce zihinde zn, kullan amacn, biimini belirleyip sonra imal etmesindendir.
znenin varoluu, bilince gerek duymayan, ta gibi, sopa gibi varlklarn var oluu
ve kendinde oluuyla ayn deildir.

Sartren bilgi ile neyi kastettiini u rnek gayet ak bir ekilde gsteriyor,
u masay, u mrekkep hokkasn bilmek, bildiimiz eyin u masa u mrekkep
hokkas olmadn, onlardan ayr ve farkl olduunu , onlarn dnda bulunduunu
bilmek demektir.
16
Bu noktada zellikle en nemli felsefi eseri saylan,
Fenomenolojik ontoloji denemesi diyebileceimiz, Varlk ve Hilikte karmza
kan iki duruma, iki var olu biimine deinebiliriz. Kendinde varlk ( letre en soi)
ve kendi iin varlk ( letre pour soi) biimleri. Kendinde varlk nesnenin varldr,
kendi iin varlk ise bilinli olan insann.

Sartre, varl, Kantn yapt gibi numen ve fenomen alan olarak ikiye
blmez, bir grn kazanm alan olarak bilin sahibi olan insan varl- kendi
iinde varlk ve bu bilince kendini sunan nesneler alan- kendinde varlk olarak ikiye
ayrr.Kendinde varlk kendi iin varln ncesinde vardr, ama bir bilince obje
olduu durumda ortaya kar.Kendinde varlk olan evren, nesneler alan Sartre
tarafndan ne ise o olan bir alan olarak deerlendirilir.Kendinde varlk, sama dr.
Hibir eye dayanmaz, sebepsizdir, zorunluluk deildir, Sartren deyimi ile de
trop (fazladan) dr. Kendi iin varlk olan, bilin sahibi insan kendini bu fazladan
kendinde varlk iinde bulur. Fenomen alan dediimiz bu kendinde varlk alan
insan tarafndan sama olarak alglandnda bulant oluur.

16
Kitabevi, 1969 ,s.43

40
evreme kaygl gzlerle baktm, imdiden baka tek ey yoktu. imdinin gerek
z kendini aa vuruyordu. imdi varoland, imdiden baka hibir ey varolumuyordu.
Gemi varolan bir ey deildi, hem de hi deildi. Ne eyada hatta ne de dncemde
varolumuyordu. Kendi gemiimin benden kam olduunu oktan beri anlamtm. Ama
benim alanmn dna kam olduuna inanmtm. Benim gzmde gemi, bir eit
emekliye karma, bir baka varoluma biimi, bir tatil ve hareketsizlikti. i biten her olay
kendi kendine bir kutunun iine usulca giriyor ve fahri olay nitelii alyordu. Hilii
dnmek bu kadar zordur ite. Ama imdi anladm eyann grnn aan bir varl
yok. Onlarn ardnda .....hibir ey yok.
17

Bulantnn kahraman Requentinin , deniz kysnda eline ald akl
tana ya da parkta bir kestane aacnn kkne baktnda duyduu bulant, ve bu
tiksintiden sonra gelen alg durumunun aa kard, eyaya dair kavray,
Sartren ontolojisinin ya da metafiziinin anlatmdr.

Demek ki bulant bu: gz kamatrc bu apaklk. zerine yazlar yazdm,
kafa patlattm. imdi biliyorum varm,( dnya da var) ve dnyann varolduunu
biliyorum. Hepsi bu. Benim iim nemli deil. Benim iin hibir eyin neminin
olmamas ok acayip, korkuyorum bundan.
18
diyor Roquentin. te btn bu
farkndalk durumu ve adeta artk baka bir biimde alglay, yazarn bulant
dedii duyguyu yaratrken, nesnelerden oluan dnyann samalna da gtryor.

nsanlarn kck dnyasnda bir olay, ancak bir baka geree gre samadr;
yani kendisine elik eden durum ve koullara gre samadr. rnein bir delinin konumas
deliliine gre deil iinde bulunduu durum asndan samadr. Ama ben biraz nce
mutlak olan, samay yaadm. u (aa) kknn kendisine gre sama olmad hibir
ey yoktu. Ah bunu szcklerle nasl dile getirebilirim?
19
Roquentin, nesnelerin
dnyada varolularn alglayan bilincin, o nesneler ile i ie olmasndan duyduu
bulant duygusundan sonra, bu duygunun getirdii samay kavramaya balyor.

17
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., S. 130
18
A.g.e. Syf: 165
19
A.g.e.,S. 173
41
Varolusal varlk, her eyi kucaklayacak biimde her yerdedir. Tektir ve her eyi
kapsar. Buna gre o hibir eyden gelmez; ne kendinden gelir, nk byle bir ey apak
sama olurdu, ne de yaratlma yoluyla Tanrdan gelir, nk kendi dnda hibir ey
yoktur. (F.-J. Thonnard, Precis dHistoire de la Philosophie). Bu varolusal varlk insana
bulant duygusu verir. Bulant duygusu, varl bir kendinde ey olarak sezmemizi
salar.
20

Anlalyor ki, bireyin, kendi varolu biiminden farkl olan nesnelerin
varln kendinde ey olarak sezebilmesi, Sartrea gre bir tr aydnlanmadr.

Bilinli olmak bir eyin bilincinde olmak demektir; bilin kendini, kendi olmayan
eyden ayrr ve onu ifade eder. Bir eyin bilincinde olmak, bir eyin bilincinde olmann
farknda olmak demektir.. Bilin ak bir ekilde verili nesnel dnyay gerektirir. Ancak,
orada olandan bir ayrl eklinde var olabilir. Bilin, bamsz ve kendi kendine yeterli olan
dnyadan kartlamaz. Dnya bu bilinten kartlabilir; bilin birincil ve bamsz
olduundan deil, dnyaya bir hilik olarak geldii ve orada olan dnyaya verildii iin.
Bilin, bu nedenle, nesnel dnyayla ilikilidir ve ona bamldr.
21

Bir varla, benim bilincim dndaki hali ile bakacak olursak, o varlk
sadece kendinde-varlk (en soi) olarak vardr. Bilin kavram ise (pour soi) kendi
iin-varlktr. Kendinde varlk, nedensiz ve zorunsuzdur. Varlk yalnzca vardr.
Bu anlamda varlk, Sartren Bulant romannda dedii gibi, fazladr de
troptur.Olmalar iin hibir neden yoktur. Varolmak yalnzca orada
olmaktr.Yaratlmam, var olma nedeninden yoksun, bir baka varlk ile ilikiden
yoksun olarak, kendinde varlk sonsuza dek fazlalktr.
22

Bu durumda bilin eer bir eyin, bir varln bilinci olarak ortaya kyorsa
varlktan baka bir ey olmas gerekir, o zaman bilin, varlktan baka bir ey- yani
yokluktur. Yani bilin, kendisi varlk olamayandr.

20
Afar Timuin,Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976
(evrimii) http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1398
21
22
42

Bilginin ideali, eyleri kendi ilerinde olduklar ekliyle bilmektir. Ne var ki, bu
ancak bilin kendini nesne ile zdeletirebildiinde mmkndr ve o zaman da hibir
bilin ve bilgi olasl kalmaz.

Gerekten bilinen ey somut olandan baka bir ey deildir ama bilgi insanidir ve
bunun aksi dnlemez.
23

Bilinlenmek nesne olandan, zne olan beni ayrt etmek, nesneyi ve kendini
tanmak demektir. Bilin, nesneden ayrld anda, yani benin nesneden ayr olduu
anlald anda, znenin nesnedeki kendinde olma trnden varlk olmaklnn
tam tersi olduu da anlalr. Yani bilin, varlk olmayandr, hilik tir, Kendi
kendinin hilii.

Btn bunlarn nereden ktn, nasl olup da hilik yerine bir dnyann
bulunduunu bile soramyordu insan. Bunun anlam yoktu, dnya her yerde bulunuyordu,
nde arkada. Ondan nce hi bir ey yoktu, hi bir ey. Onun var olmad bir an yoktu.
Beni tedirgin eden buydu ite; u akan kurtuun varolmakl iin hi bir neden yoktu
kukusuz. Ama varolmam olmas da olanakl deildi. Dnlmez bir eydi bu: Hilii
tasarlamak iin nceden burada, dnyann ortasnda, gzler falta gibi alm canl olarak
bulunmak gerekiyordu; hilik benim kafamdaki bir dnceydi sadece. Bu snrszlk iinde
salnp duran bir dnce : Bu hilik varolutan nce gelmemiti, o da tekiler gibi bir
varolutu ve bir oundan sonra ortaya kmt....
24

Bilin, mevcut olmak anlamnda bir varlk olmaktan ziyade, dnyay yani
kendi dnda olan ortaya karma anlamnda bir etkinliktir. Sartre, varl kendinde
varlk ve kendi iin varlk olarak iki temel kategoriye ayrmay, Hegelden almtr.

Sartren varoluu felsefesinde, varln diyalektii, ayn Hegelin
fenomenolojisinde olduu gibi, kendinde olan ile kendi iin olann diyalektiidir.
Aralarndaki dnm ve geiler diyalektiinden dolay varlk, srekli bir devimsellik

23
F.Copleston, Felsefe Tarihi: Sartre, ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000 stanbul s. 115-119
24
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., S. 180-181
43
yanstr. Bu devimsellik, onun gereklemesi, kendi benliinin bir ok uygulama alannda
somutluk kazanmasdr.
25

Kendinde varlk, vardr, ne olanakl olandr ne zorunludur diyebiliriz, yani
olumsaldr, var olmas ya da olmamas zorunlu deil olasdr. Uzam ve zaman
Sartrea gre kendi iin varlk olan insana zg belirlemeler olduu iin, kendinde
varlk zaman-ddr. Zaman insan iin vardr. Varlklarn insan bilincinde
hilenmesi sonucu ortaya kar. Kendi iin varlk, bilin yani insann var oluudur.
Kendisi iin varlk, kendinde varln hilenmesidir. Bilincin kendine zg bir
ierii olmadn sylemek ile hilii kastetmi oluruz.

Roquentin, Btn bunlarn z olumsallktr. Var olu zorunluluk deildir demek
istiyorum. Var olmak burada olmaktr sadece, Var olanlar ortaya karlar, onlara
rastlanabilir. Ama hi bir zaman karsayamayz onlar. Bunu anlam kimselerin olduunu
sanyorum. Ama onlar, kendi kendinin nedeni olan zorunlu bir varlk uydurarak bu
olumsall amaya almlard. Oysa hi bir zorunlu varlk var oluu aklayamaz. nk
olumsallk bir sahte grn, ortadan kaldrlabilecek bir d grn deildir, mutlak olann
kendisidir, bu yzden yetkin bir temelsizliktir. u bahe, u kent, ben kendim her ey
temelsiz ve nedensizdir. Bunu farkna vardnz zaman yreiniz bulanr. Bulant budur
ite..
26
derken her eyin olumsal olduunu kefediini betimler.

Kendinde varln bilinci yoktur, zgr deildir. Kendini kuran, zgrle
sahip bilin varl insandr. Kendinde varlk zamansal deildir. Zamansallk kendi
iin varlk olan insan iin geerlidir. nsan zgr olmamay seemez. Ancak
Sartren kt niyet dedii kendini kandrma yoluna gidebilir. Yani
sorumluluunu tama cesareti gsteremeyen insan, sorumluluunu zerinden
atarak, kaderci bir anlayla kendini kandrma yoluna gidebilir.

u son gnlerde nce varolumann ne demek olduunu hi sezmemitim.Ben de
deniz kysndaki baharlk elbiseleriyle dolaanlar gibiydim.Ben de onlar gibi 'Deniz

25
ahin Yeniehirliolu, Felsefe Yazlar 2. Kitap s.112-121,Yazko Yay., 1982
(evrimii) http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1498 11 Austos 2006
26
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., S.176
44
yeildir' ' Yksekteki u beyaz nokta bir martdr.' ama bunun var olduunu, martnn bir
var olan-mart olduunu sezmiyordum; nk genel olarak varolu kendini saklar.Varolu
uradadr, evremizdedir, bizdedir; bizdir.Ondan sz amadan iki szck syleyemeyiz,
ama ona dokunulmaz da..........Denizin yeil renkli nesneler snfndan olduunu, ya da
yeilin denizin niteliklerinden biri olduunu sylyordum kendime.Nesnelere baktm
zaman bile onlarn varolutuklarn dnmekten ok uzaktm, bana sanki bir dekor gibi
grnyorlard..........sonra birden ortaya km belirivermiti ite; apakt, varolu kendini
aa vuruvermiti. ...
27

Grld gibi Sartren Bulant adl yapt salt edebi bir eser deil, onun
varlk felsefesini ortaya koyan ak bir fenomenoloji almasdr. Onun yazarl,
her eserinde felsefi sorunsaln, kahramanlaryla kiiletirerek ortaya koyduu
almalar ile meydana gelir.

Ne ise o olmayan kendi iin varlk dedii insan, bilinen varlk gibi basit
deildir. Bilin, bir eyin bilincidir ama o eyle snrl deildir. Bilincin ierii
kendinde eylerin alandr, baka bir deile varolanlar insann bilincinde olmak
sayesinde vardrlar. Ama bilincin ierii olan bu fenomenlerden fazla bir ey olmas
gerekir. Bunun dnda bilincin ne olduu dnlecek olursa karmza hilik
kavram kar. Srekli eylemde bulunan, statik olmayan bilin, hilik sayesinde
hareket halindedir. Kendi eksiklii, tamamlanmaml, samal farkndal,
anlam arama abalar ile bilin, hilii ile mcadele eder ve bulant duygusu ile
rpnp durur. nk dnya ona sunulmu dzenli bir btnlk olmad gibi,
kendisi de ne olduunu, amacn, neden var olduunu, ne yapmas gerektiini arar
durur. Ne belirlenmi bir ama, ne bu ama dorultusunda yaratc bir Tanr, ne bir
inanca bal bir deerler btn, ne herkes tarafndan her dnemde kabul
edilebilecek etik ya da moral ilkeler vardr. Bu durumda srekli hareket halinde
kendini yapmaya, zn oluturmaya mahkum insan, hilik karsnda zgrln
farkna varr. Kendi iin varlk olan insan, gereklemesi sz konusu olan bir
proje varlktr.

27
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay S.171
45

nce insan vardr, u ya da bu olmas daha sonradan gelir. nsan bir
ekilde dnyaya dmtr(!), belli bir ama uruna ve belirli bir ze gre
yaratlm deildir. Sartre tanrtanmaz bir var oluu olduu iin insann var
oluunu belirli bir insani ze indirgemez. Bir ekilde kendini dnyada bulan kii,
kendi varln eyann varlndan ayrdktan sonra, bilin sahibi oluunun zellii
ile, dnyay, nesneleri ve dier insanlar belirler, anlamlandrr. ncelikle zn
belirler, nasl olacan belirler ve bir birey olarak ortaya kar, sonrasnda da
toplum iinde baka benlerle yaayan toplumsal bir kii olmann getirdii
sorumluluk bilinciyle seme zgrln eline alr ve bu zgrle mahkum
olduunu dile getirir. Seimlerini yapmak durumunda olan kii bu seimlerle
kendini var eder.

Sartre Varlk ve Yokluk adl eserinde, Allahn dnyaya varlk bahettii (dnyay
var ettii) farz edildii takdirde, bu varln daima belli bir pasiflikle lekelenmi ve
bozulmu olarak grneceini yazyor. Bir subjektiflik, ilahi bile olsa, hibir suretle
objektiflii (objektif bir eyi) yaratamaz.
28

nsann bir yaratcs olsayd belki Tanr tarafndan belirlenmi bir z de
olabilirdi. Ancak tanrtanmaz Sartrea gre insann bir modele ya da taslaa uygun
olarak belli bir ama uruna yaratlmam olmas, kendine dnen ve kendini bilen
bir varlk olarak kendisini yeniden var etmesi gerekmektedir. Yani insan zn
kendi belirler, ne olmak isterse o yapar kendini. Bilin sahibi bir varlk olarak
insann sonsuzca deime kapasitesini kabul etmek anlamna gelen bu fikir
nedeniyle, insan tanmlamamak gerekir. nk tanm; belirlemek demektir. Bir
insan belirlersek, onun baka trl olma olasln snrlam oluruz. nk insan
iradesi ile seimlerini zgrce yapar.

28
Kitabevi, 1969 ,s. 169
46
nsan bu zgrle mahkum olduunu farkna vardnda, terkedilmilik ve
yalnzlk duygularna kaplr. Kendini anlamsz bir dnya iinde bulur. O srada
bakalarn ve bir toplum iinde bakalaryla yaadn fark eder. Bylece
bakalarnn da sorumluluunu duymaya balar. Tm eylemlerinin sorumluluunu
zerine alabilmi olan insan gerek anlamda zgrdr.

Sartren ileri srd teze gre, insann varl bir oyundur ve yaadmz srece
zgr dnce gibi, hiliin tekrar gibi srp gidecek. Ama bunu yan sra, biz semeye
ve strap ekmeye zorlanyoruz. nk, semek (znellik), snrlar ve dncelerimizin
kontrolsz olma olasln temsil ediyor. Sonrasnda bizler bu straptan kamay tercih
ediyoruz ve bu da bizi aln yazsn, determinizmi ya da gereklilii aklmzda
canlandrmaktan alkoyuyor. (We must be, because we are more than thinkers.) yle ya,
dnmekten ziyade varolmalyz. Nasl olsa bizler, burjuva, komnist ya da Amerikanz.
Bizi biz yapan eyleri yapmalyz. (who must do what we must do to become what we
are.)
29

D) Bulant Duygusu :

Sartren Bulant olarak anlan romannn nce dnlen ad Melankoli
(Mlancholia)dir. Kitabn kapak resmi, 1514 ylnda, nl Alman Ressam Albert
Drer tarafndan yaplan Melankoli adl tablosunu ierir. nsan, dnyada, derin bir
yalnzlk ve hzn duygular ile varolmaya alr. Roman kahraman Roquentin,
ruh durumu bu etkiler altnda gidip gelirken, birden bire varolu gereine ilikin
derin bir kavraya gtren bir bulant duyar. Bu tuhaf hisler onu kanlmaz
olarak kendi varoluunun derin farkndalna srkler.

Dayanamyordum. Nesnelerin bunca yakn olmalarna
dayanamyordum.......Parktaym. Koca koca gvdeler gk yzne uzanan kara ve boumlu
eller arasnda bir srann zerine brakyorum kendimi. Bir aa ayaklarmn altnda topra
bir kara trnakla kayor. Kendimi brakmak, unutmak, uyumak istiyorum. Ama

29
(evrimii)http://en.wikipedia.org/wiki/Being_and_Nothingness, 25 Aralk 2006
47
yapamyorum bunu; bouluyorum; varolu her tarafmdan, gzlerimden, azmdan,
burnumdan ieri dalyor...
30

Sartre eserlerinde, ilikilerinde ve yaamlarnda zgrlkleri ve nesnenin
kendinde varlk olarak olumsall ile yz yze gelen roman kahramanlarnn
bulant duygusu yaadn eitli biimlerde dile getiriyor. Varlk ve Hilik
adl 700 sayfalk eserinde, Bylenmede ssz bir dnyada devasa bir nesneden
baka hibir ey yoktur. derken, bilinen nesnenin byleyici bir ekilde bizi
etkilemesini, bu etkinin de bulant olarak ortaya kn tasvir eder.

Bizi birbirimizden ayran gerei kavradm birden. Onun zerine
dnebileceklerim ona erimiyordu, romanlarda grlen ruhbilimden fazlas elimden
gelmiyordu. Oysa onun yargs beni bir kl gibi biiyor ve var olma hakkm bile sorguya
ekiyordu. Doruydu bu. Farkna varmtm zaten: benim var olmaya hakkm yoktu.
Rasgele ortaya kmtm bir ta, bir bitki, bir mikrop gibi var olup gidiyordum. Hayatm
her bakmdan nemsiz mutluluklara yneliyordu. Kimi zaman ne id belirsiz iaretler
gnderiyordu, kimi zaman da sonusuz bir vzltdan baka bir ey duyulmuyordu.
31

Kendisinin ve nesnelerin var oluunun aracsz ve apak grnts ve
zgrlmz farkna varmamz bulant yaratyor.

Bulant yalnzca znel bir duygu deildir, bize asl gereklii anlk bir parldama
iinde aar. Dnya dzensizdir, pistir ve kar duran bir eydir. Dnyada iyi gitmeyen bir
ey var. Dnya insana gre uyumlu bir biimde kurulmam, tam tersine, zalim, acmasz,
dmanca ve samadr.
32

Yabanc olma duygusu kendinden nce anlan ve varoluu olarak kabul
edilen dier filozoflarda da nemlidir. Sartrea gre insan dnyada kendini yabanc
hisseder.

30
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., S. 170
31
A.g.e. S.115
32
Bedia Akarsu,ada Felsefe: Varoluuluk M.E.B. Yay.-1979
48

Hep ayn ve hep baka, ky taraflarda havada hep suya dnen, geici ve tutkulu
bir bulut olmu gibi geliyordu ona. Soruyorum kendime, niin varm? Oradayd, yemeini
hazmediyordu, esniyordu, cama vuran yamuru iitiyordu, kafasnn iinde tiftiklenen bu
beyaz sis vard: ya sonra? Varl bir rezaletti ve daha sonra stne alaca sorumluluklar bu
rezaleti dorulamaya yetecekti. Her ey bir yana dnyaya gelmeyi ben istemedim dedi
kendi kendine.
33

Bir efin ocukluu yksnden yaplan bu alntda grld gibi, kiiler,
bu dnyaya bir ekilde gelmi olduklarnn ve yaam dedikleri kaynamann
bulantsn ekmek zorunda olularnn bilinciyle, var olularn yeniden
konumlandrmak zorunda kalyor ve eylemleri zerine yeniden dnmeye
balyorlar. Bu, kiinin nasl yaayacan belirlemek durumunda kalmasna neden
oluyor.

Sartre yine Bulant romannda Bana verilmi hem de bir hi iin verilmi
olan hayat karsnda arm durumdaym.
34
diyen, karamsarla kaplm
Roquentinin dnyaya geliinde bir anlam ve amacnn olmadnn bilincinde
olmas ve kendi anlam ve amacn bulmak zorunda olmasnn kvrann aktaryor.
te bu, tam da var olma kvrandr. Var olmak zorunluluu, kendi varlnn
anlamn belirleme ykmll, nasl olmak istersen yle olabilecek gcnn
olduu, zgr olmann sorumsuzluk ya da eylemsizlik olmad, baka insanlarn
sorumluluunu da tama gerei, ite btn bunlar Sartren ahlak anlaynn
elerini oluturur.

Sartrea gre, yabanc bir yerde olmadan insan kendi yurdunu tam olarak bilemez
(tanyamaz). Varln yabancs da hiliktir. Bu ayrlk olmadan varln bilgisine
eriilemezdi. (burada Hegel diyalektiinin etkisi seziliyor. Kendinde varlkla, kendinin
dnda varlk ve kendisi iin varlk)Hilik, soru soran insanla birlikte yer yzne
gelmitir. Soru sorma, yanlma, bu kendisi iin olann, bilincin sorunsal oluunu, abuk

33
J.P.Sartre, Bir efin ocukluu
34
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay.,. Say. :202
49
krlr oluunu da bize gsterirler. Ama neden insan son bir cevapta karar klamadan
sorudan soruya atlyor da huzursuz oluyor? nk Sartrea gre insan temelinden
zgrlktr. O, olmu, bitmi, son bulmu deildir, o, ayn zamanda bir hiliktir de: nsan,
gerekletirebilecei olanaklar toplamdr. nsan ne ise o deildir, ne olmusa odur der
Sartre. Bundan dolay insan zorunlu olarak huzursuz kalr. Kendindeye duyduu varlk
aln doyurmaya alr: ona dokunur, dokunmazsa elinden kap gider.
35

Kendi iin varlk, bulant duymaya baladnda uyan, baka bir deile
farkna var gerekleir.nk insan, rendii deerlerin karsnda kendi bana
ve apak olarak, ban dndren bir gereklik olgusuyla karlar.Kendi
varoluunun, apriori bir zden yoksun oluunun, yalnzlnn, bakas karsnda
utanmlnn, dnyada fazlalk olarak amaszca bulunuunun, iinde bulunduu
hayatn anlamszlnn, samalnn karsnda net bir biimde bildii sonu olan
lm gereinin verdii titremenin tamam bulant kavramnda kendini bulur.

Hibir ey deimedi ama yine de her ey baka bir biimde varolup gidiyor.
Anlatamyorum .Bulantya benziyor bu ama ayn zamanda onun tam tersi: Sonunda
bamdan bir serven geiyor. Kendimi sorguya ekince, kendimin kendim olmaklmn
ve burada bulunmaklmn bamdan getiini gryorum. Geceyi yarp geen benim.
Bir roman kahraman gibi mutluyum.
36

Dnya m byle dertop oldu, yoksa sesler ve ekiller arasnda bu kadar gl bir
birlik kuran ben miyim, bilemiyorum. evremdeki nesnelerin neyseler ondan baka bir ey
olduklarn bile kavrayamyorum.
37

Yeryznde u serven duygusu kadar bal olduum baka ey yok belki.Ama bu
duygu istedii zaman geliyor, sonra hemen kap gidiyor.Gittii zaman nasl bombo
kalyorum.Yoksa hayatm boa harcadm anlatmak iin mi bu ksa ve alayc ziyaretleri
yapyor bana?.
38

35
Bedia Akarsu,ada Felsefe: Varoluuluk , M.E.B. Yay.-1979
36
37
A.g.e. S.176
38
A.g.e. S.179
50
Hibir ey gerek deil gibi; bir anda kaldrlabilecek bir karton dekorun
ortasndaym sanki. Dnya dertop olarak soluunu tutarak bekliyordu. Geen gn bay
Achillein bekledii gibi, bunalmn, bulantsn bekliyordu.
39

Bulantnn kahraman Roquentin, yalnzlk duygusuna ve bu duygunun
yaratt ben ve bakalar ayrmna varr. Ama bu yalnzlk ile varolmann aslnda
bakalarna ihtiya duymak olduunu kabul eder. Her ne kadar bakas ve
bak bir noktaya kadar insana zgrlnn snrlandrl duygusunu ya da
tiksinti duygusunu verse de, yalnz olamayan, ancak bakasnn bak ile varolan
ben, toplum iinde olmaya ihtiya duyar.Robinson bir adada yalnz olduunda
birey olamaz, birey olmak iin bakasna ihtiya duyar.Kendi bakm, Sartren,
Baudelaire eserinde dile getirdii gibi, kendime objektif bakmam salayamaz, gz
kendini gremez. Bedenleri sayesinde iletiim kuran insanlar ne gemite ne de
henz varolmam gelecekte yaarlar. Burada ve imdi iine skm varoluu ile
kar karya olan insan, hem zamana ve mekana bal hem baka gzlere bal
bedeni ile ne yapacan bilemez.

Gizli boyutlardan yoksun oluumu, varlmn yalnz vcudum ve ondan
kabarcklar gibi ykselen sudan dncelerle snrl oluunu, bugn ki kadar kuvvetle
duyumsamamtm hi. Anlarm imdiden tretiyorum. imdinin iine frlatlm orada
braklmm. Gemiime yeniden dnmek istiyorum, ama tutsaklmdan kurtulamyorum.
40

Sartren felsefesinde ok nemli bir kavram olan bulantnn, onun edebiyat
eseri olan Bulant adl romannda, bir roman kahramannn hayatndan kesitlerle
gl bir ekilde ortaya konulduu grlyor. Ancak bu roman, isminin
deitirilmesi gerektii fikrinden sonra da hemen baslmam, o dnem Fransas
iin fazla i bulunup mahkemelik olabilecek blmleri karttrlmak istenmi ve
roman yayna verildiinden 8 yl sonra kartlabilmitir.

39

40
A.g.e. S. 50
51
E) Toplumsal Duyarll :

Kendim iin ve herkes iin sorumluyumdur.
41

nsan belli bir ze sahip olmadna ve zn kuran bilin sahibi tek varlk
olarak bulunduuna gre, nasl olduunun ve neden yle olduunun sorumluluunu
da mr boyu omuzlarnda tamak zorundadr.

nsan kendini seerken btn insanlar setii gibi, btn insanlar seerken de
kendini seer, kendine kar sorumlu olunca btn insanlara kar da sorumlu olur. Bunalt,
sorumluluunu duymaktr. yleyse insan bunaltdr. Sorumluluklarn maskeleyen bu
bunalty azaltabilirler, gene de ileri rahat deildir. ou kimseler yaptklarnn yalnz
kendilerini baladna, yalnz kendilerini sorumlu kldna kendilerini inandrmaya
alrlar, gene de bir trl rahat edemezler. nk sorumluluk da, bunalt da insann
insanlndan gelmektedir, edimlerinin sonucudur. Bunalt insan eylemden ayrmaz, tersine
eyleme gtrr, eyleme zorlar.
42

Sartre, doutan hibir belli zellikle dnyaya gelmemi insann, etrafnn
kendisi gibi baka insanlar tarafndan evrilmi olmasn dmanca bulur ve
bakalaryla varolmann birinci anlamnn atma olduunu dile getiren cehennem
bakalardr cmlesini kullanr. Ona gre, insanlar aras her tr ilikiden mcadele
doar.. Sevgi bile bir mcadeledir.

Sartren zgrln Yollar ad altnda toplad lemesinin kiilerinde,
onun toplum karsnda ya da hayatmza dahil olan insanlar karsnda nasl
sorumlu olduumuzu, onun birey haklar ile toplumsal sorumluluk anlamnda
iselletirdii ahlaki tutumunu da grebiliyoruz. Hayat boyunca siyasi bir yazar
olmasn salayan eyin bakalarna duyduu toplumsal sorumluluk olan Sartre,
zgrln bireysel mutluluk olduunu dnecek bencil bir yazar olsayd, daha
ocukluk yllarnda burjuva hayatnn konforlarn reddetmez, kendi lkesinin

41
42
Orhan Hanerliolu, Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi-6.Basm,S..425-430.
52
yapt adaletsizliklere tepkisiz kalr, dnyann bir ucu saylacak yerlerdeki
mcadelelere karmazd.

O, hibir eylemini, para, n ya da kar uruna yapmadn yaam boyunca
gstermitir. Sz gelimi, Nobel edebiyat dln reddetmi, dou ve batnn
kltrlerini karlatracak ya da kaynatracak eyin, kurumlarn, deil insanlarn
olmas gerektiine inandn dile getirmitir.

Sartren yeterince bilinmeyen bir zellii de udur: adlarn vermeyen kiilerden
gelen arlarla, destek talepleriyle, kitaplarna nsz yazmasn isteyen yazarlarla her
zaman ilgilenirdi, kendisinden para isteyen insanlara her zaman yardm ederdi ve bunu
gizlilik iinde, doal bir ey gibi, kimseye duyurmadan yapard ve bir yaam biimi haline
getirmiti.
43

Almanyada kapitalizmi ykmak zere kurulmu bir terr rgtne mensup
olan Andreas Baader, 1970te tutuklandktan sonra, Sartre, 1974te, onu bulunduu
hapishanede ziyaret ettii iin eletirilmitir. Bu ziyaretinin amacnn,
dzenlediim basn toplantsnda, Baadere yklenen sular savunmadm,
yalnzca tutukluluk koullarn dikkate aldm sylediysem de, gazeteciler,
Baaderin siyasal eylemini desteklediim yargsna vardlar
44
diyerek,
cezaevindeki Nazi rejimine benzer uygulamalar eletirmek olduunu sylemitir.

18 Nisan 1964 tarihinde Le Monde gazetesine verdii ve byk yanklar
uyandran beyanatnda, acdan len ocuklar karsnda Bunalt bir ey ifade
etmiyor diye yaknd. Gerekten de Sartre Varlk ve Hilik balkl eserinden beri
ok deimiti. Bu arada ii snfn kefetmi, Komnist Partisiyle diyaloa
girmi, Diyalektik Akln Eletirisi balkl hayatnn eserini yazmt.
45
Sartre,
felsefesini ortaya koyup kenara ekilen bir yazar, bir filozof deil, dncelerini
yaam biimiyle, toplum iin eylemde bulunuuyla hayata geirdiini gstermitir.

43
44
Michel Contat, Sartre Sartre Anlatyor, ev: Turhan Ilgaz, YKY, 1994,s.30
45
Annie CohenSolal, Doumunun Yznc Ylnda Sartre, Dost Yay.,2005s.30
53

Dostoyevski Her insan herkes karsnda her eyden sorumludur. der. Nazi
rejimine kar koymam her Alman bu rejimden sorumlu saydk. ster bizde, ister baka bir
memlekette olsun, rksal ya da ekonomik bir bask oldu mu, bunu aa vurmayanlarn her
birini sorumlu tutuyoruz. Dnyann herhangi bir yerinde bir hakszlk ilenmise, hepimiz
bu hakszln sorumluluunu tamaya balarz. diyor, amzn Gereklerinde.
46

zgrln Yollarnn son kitab olan Yklda ;

Ben mutlu deilim dedi Gomez. Ve btn sevdiklerim, dostlarm, btn kendi
insanlarm kuruna dizilmi, ldrlm, hapse atlmken mutlu olmay deneyecek
olursam, dnyann en aalk, en adi adamym demektir.
47

Ben huzurlu deilim, ben tank olduum aclar ho grmek
istemiyorum.
48
geen rneklerde grld gibi kiinin bireysel refah ve
huzurunun, baka insanlara hakszlklar yapld yerde yeterli olmadna deinen
Sartre, zel yaamn gerek lkesinin gerek dnya insanlarnn refah iin yazmak ve
mcadele etmek ile geirmitir.

Yirmi yamda iken, 1925de niversitede Marxism krss yoktuphesiz
Marx okumamza msaade ediyorlard, hatta onu okumamz neriyorlard. Marx
rtmek iin onu tanmak gerekirdi. Fakat bizim kuamz Hegelin felsefesinden
yoksun olduu ve Marxist stadlardan yoksun olduu, programsz olduu, dnce
aletinden yoksun olduu iin, daha nceki kuaklar ve daha sonraki kuak gibi tarihi
maddecilik hakknda hibir ey bilmiyordu. Tersine Aristocu mant ve matematik
mantn bize titizlikle retiyorlard. te bu tarihe doru Le Capitali ve Ldeologie
allemande okudum: bu kitaplarda her eyi aka anlyordum, fakat hakikatte katiyen
hibir ey anlamyordum. Anlamak, deimek, kendi kendisinin tesine gitmek demektir.
Bu okuma beni deitirmiyordu. Fakat tersine beni deitirmeye balayan ey, Marxismin

46
J.P.Sartre, Denemeler: amzn Gerekleri, ev. S. Eybolu V. GNYOL s. 74
47
J.P.Sartre,Ykl (zgrln Yollar 3), ev.Glseren DEVRM Can yay. S. 31
48
A.g.e. S. 34
54
hakikati idi. Marxismi yaayan, onu uygulayan, ve uzaktan kk burjuva aydnlarn
dayanlmaz bir ekilde eken (cezbeden), muazzam ve karanlk bir vcuttan ibaret ii
kitlelerinin, benim ufkumdaki ar mevcudiyetiydi.
49

Mays Hareketi gibi toplumsal hareketleri, Cezayirde bir ie kryla
rzna geilen Djamila Boupachann davasn savunduu gibi, krtaj olduu iin
hapse atlan Marie Clairei kurtarmas.(Simone), Avrupa nsan Haklar
Konvansiyonundan sz etmesi zgrlk adna atlm nemli admlaryd.
50

Bir kadnn mutluluu uruna burada kalmaya hakk var m bir erkein? Byle
sorulursa soru, hayr, hakk yoktur, diye dnrm. Ama bir erkein gitmeye hakk olur
mu, bu gidi bir kadn bahtszla, umutsuzlua, acya mahkum edecekse eer?
51

Ykl adl romandan alnm olan bu szlerde, roman kahramanlarndan
birinin azndan, lkesi uruna savamak zere cepheye gitmenin mi yoksa bu
uurda yalnzla terk edecei ei ve ocuu iin kalmann m daha doru olacan
sorgular. Bu trden bir i hesaplamay hemen hemen her eserinde gzlemlediimiz
Sartre, aslnda byle bir konuya toplumun bak asn, insanlarn ne gzle bakp,
ne ekilde yarglayacan da dahil eder ama, onun asl derdi bakalarnn deer
yarglarndan ziyade kiinin vicdanyla kendi i hesaplamasnn douraca
sonutur. Asl sorun her zaman olduu gibi kendi kendimize hesap verip
veremediimiz, doru eylemde bulunduumuzu dnrken bunun arkasnda
sonuna kadar durup duramadmzdr.

Kocasndan ayrlarak sevgilisi ile Nicee kamak isteyen gen bir kadnn
son anda fikrinden vazgemesini ve kocasn terk edemeyiini anlatan Gizlilik adl
ykde, ba kahraman destekleyen kadn arkadann deerlerini ve o deerlerle
insanlara bakn irdeliyor. ktidarsz ve kaba olan kocay terk etmesi konusunda
yk kahramann ikna etmeye alan kadn arkada, aslnda yalnz ve kendi

49
J.P.Sartre, Diyalektik Akln Eletirisi
50
C. Monteil, zgrlk Aklar :Sartre ile Simone de Beauvoir 20.yy. Serveni Biyografi,ev.
Elif Gkteke,Can Yay.2005 S. 236-250
51
J.P.Sartre,Ykl (zgrln Yollar 3), ev.Glseren DEVRM Can yay. Say :66
55
yaamnda mutsuzdur. Arkadann zgrln ele almas ve zengin gen adamla
evini terk etmesi gerektii konusunda arkadana destek verirken, kahraman, plan
dorultusunda davranmayarak herkesi artmtr.
Oda adl ykde ise, kocas akl saln yitirmi bir kadnn anne ve
babasnn srarna ramen evini ve kocasn terk etmeyii anlatlyor.

Normal insanlar benim onlardan olduumu sanyorlar. Ama ben onlarn arasnda
bir saat yaayamam. Benim orada bu duvarn te yannda yaamaya ihtiyacm var. Ama
orada da kimse yok benden yana.Etrafnda deri bir deime olmutu. Ik kararyor,
grileiyordu. Ik gnlerdir deitirilememi bir vazo suyu gibi arlayordu. Bu yalanan
k altnda eyalarda, oktandr unuttuu hzn yeniden buluyordu Eve. Bu biten bir
sonbaharn hznyd.Biraz utanarak ekinerek etrafna bakyordu.Btn bunlar ne kadar
uzakt.Odada ne gndz, ne gece, ne mevsim ne hzn vard. ok eski sonbaharlar,
ocukluunun sonbaharlarn hatrlad, sonra birden bire kendini toplad. Hatralardan
korkmutu.
52

Varoluu ahlaknn kendi karlarn gzetecek bir zgrlk anlay
olduunu ifade edenlere, Sartren varoluu ahlakna rnek olabilmesi asndan,
roman ve yklerinde ortaya konan karakterlerde, seimlerimizin bakalarn
dnmeye zorlayan yanlarn gstermesini verebiliriz. Oda adl ykdeki Eve,
zamannda kocasyla mutlu olmu ve onu yrekten sevmi bir kadndr. Akl
saln yitiren hayat arkadan, kendi sal ve mutluluu asndan terk etmesi
gerektiini neren ailesi karsnda, aslnda tm topluma kar durarak red cevab
veriyor. Sevgi konsusunda Bulant adl romannda, Birisini sevmeye kalkmak,
nemli bir ie girimek gibidir, bilirsin. Enerji, kendini veri, krlk ister. Hatta
balangta bir uurumun zerinden sramann gerektii bir an vardr. Dnmeye
kalkarsa atlayamaz insan.
53
diyen Sartren, bencillik felsefesi yaptn
savunanlarn, sevgiden yoksun insanlarn felsefesi olmakla sulayanlarn, aslnda
varoluuluun sorumluluk ile ne kadar balantl olduunu gremediklerini
syleyebiliriz.

52
J.P.Sartre, Duvar, (Oda) ev. Nihal nol, Varlk Yay, ubat,1982, s. 42
53
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay., Say :194
56

nsan, hiliin ve zgrln verdii bulant ile kendi deerlerini yaratma
sorumluluu ile kar karya kalr. Bu sorumluluktan kamak isteyen insan kendini
kandrarak kendinden kamaya alr. nsan kendinde varla dnme imkan
bulsa, ne ise o olur ve sorumluluundan kurtularak bulant ve i skntsndan da
syrlm olurdu. Ama bu, insan iin imkansz bir abadr.

Varoluuluk Bir Hmanizmadr adl yazsnda da belirttii gibi, insan
kendi bana braklmtr, ne iinde dayanabilecek bir destek, ne de kendi dnda
tutunabilecei bir dal; artk hibir zr ve dayanak bulamayacaktr.
54
Tanrnn
olmad, gereksiz bir dnya iine den insan kendi kendini ve kendi deerlerini
yaratma sknts ile mr boyu mcadele vermek durumundadr. nk insan her
an her eylemini dnerek yapmak zorunda olduundan bu aba yaam boyu srer.

Varolmas iin hibir neden verilmemi insan, fazladan bir varlk olarak ne
yapacan bilemez. Ama yine de bir eyler yapmas gerektiini bilir. Yani varoluu
eylemde bulunuudur. Dolaysyla varolmak, hareket etmek, bir biimde seim
yapmak demektir. Bu sayede zn oluturur insan. Ama yukarda da belirtildii
gibi bu sabit, keskin snrlar olan bir z deildir. Srekli bir olu, kendini
gerekletiri, kendini atr.

54
J.P. Sartre ,Varoluuluk bir Hmanizmadr- ev.Asm Bezirci, Say yay. 1986 s.71
57
III.ZGRLK KAVRAMI VE SARTREIN ZGRLK
ANLAYII

Felsefe Tarihine baktmzda zgrlk konusuna ncelikle iki farkl bak
asndan yaklaldn anlyoruz. Determinizm yani belirlenimcilie gre zgr
irade bir sandr. zgrlk bugn anladmz anlamda bir yandan siyasi anlamda bir
eylem zgrl (ki eylemden nce hala gnmzde bal bana bir tartma
konusu olan dnce zgrl ), bir yandan da isten zgrl olarak karmza
kyor. Tabii nsan Haklar Evrensel Bildirgesi gibi insann yorumu ve anlama
dzlemi ile karmza kan Doal zgrlk diye adlandrabileceimiz yaamsal
hak ve zgrlkler, burada ele alnan asl konu deildir.
Sartrea gre, zgrlk, eylemde bulunmak ve bu eylemi zgr iradeyle
seip semedii ile doru orantldr. Bu anlamda yaznnn ilk zamanlarnda
yukardaki aklamaya gre bir i zgrln nemi sz konusu iken, Diyalektik
Akln Eletirisi adl eseriyle beraber sosyal ve siyasal anlamdaki dsal zgrlk
nem kazanmaya balamtr. Bu ynde gelien dncelerinde Marxismin etkisi
byktr.

A) zgrle Giden Yolda zn Kuran nsan:

.Bu zgrl ben ne kadar aradm: O kadar yaknmdayd ki,gremedim onu
elimi dediremedim, zgrlk bendim oysa,ben, kendim. Ben, kendi
zgrlmm
1

Sartrea gre, z varolutan sonra gelir ve biz ne isek, zmz odur.
zmz kendimiz seeriz ve semek iin nce var olmak gerekir. zgr olan ve
kendi kendini, kendi zn seen tek varlk insandr demitik.

1
J.P.Sartre, Yaanmayan Zaman (zgrln Yollar 2), ev:Glseren DEVRM Can yay. 2001
s.364
58
Sartre insann iinde yaadmz dnyay bizim seemeyeceimizi kabul
ediyor. Ancak bu dnyay yaanmaya deer ve gzel bulmamz ve yahut, irkin,
kt ve zdrap dolu bulmamz kendimizin belirledii bir eydir. Buna gre
dnyamz da tpk kendimizi kurduumuz gibi biz kuruyoruz..

Ben bir kylnn ve ya bir tccarn oluyum. Scak bir memlekette ve yahut karl
bir dada bydm. elimsiz ve ya gl kuvvetliyim. Btn bunlar benim elimde olmayan
eylerdir. Ama ben benim dmda var olan ve beni dardan eviren bu artlara kar
istediim ekilde hareket edebilirim. Onlarla nebilirim ve ya onlar iren bulabilirim.
Onlar kabul etmek ve benimsemek gibi onlara kar isyan etmek de elimdedir. Onlar ben
semedim ama onlara kar almak istediim tavr ben seebilirim. Egzistansiyalistlerin
ifadesi ile onlarn mesuliyetini ben ykleniyorum. Gemite ben fena bir renciydim.
Okuldan kaar stadyuma giderdim. Bu gn artk bu maziyi deitirmek mmkn deil, ama
ona kar tavr ve hareketlerimi deitirmem kabildir.
2

Sartrea gre, insan, gemiten koparak srekli ileriye doru atlan, kendinde
varln iinde, ondan ayr ve onun bal olduu nedensellik dzenine tabii olmayan,
kendi eylemleriyle kendi kendini srekli olarak yaplandran bir varlk olarak
zorunlu olarak zgrdr. Yani o, yapsnn bu zellikleri gerei zgrlktr.
Dolaysyla insan, kendisinin seemedii onu kuatan artlara bak asn
deitirerek de bu zgrln gerekletirmi olur.

nsan hibir destek ve hibir yardm olmadan, her an insan yaratmaya
mahkumdur.nsann balanaca hibir objektif ve manevi deer, ona dardan zorla kabul
ettirilecek hibir ahlak ve inan mevcut olmadndan, insan iin ancak, aksiyonda (saf
faaliyette) hakikat vardr. nsan hareketlerinin toplamndan ibarettir, herkesin yaarken
hayata, daha dorusu kendi hayatna (varoluuna) bir anlam vermesi gerekir. Sartrea gre
var olmak yapmaya irca ediyor. nsann hakikati aksiyondan ibarettir. nsan hakiki
maksatlarn kendisi seer ve hr olarak gerekletirir. (Varlk ve Hilik)
3

2
P. Foulkuie ,Egzistansiyalizm, ev: Nurettin Topu, Hareket Yay. s. 45
3
Charles Moeller ,Jean Paul Sartre ve Tabiatstnn Bilinmemesi, ev:Mehmet TOPRAK
Remzi Kitabevi, 1969 ,s.50
59
Bilincin bir z ya da ierii olmad gibi, insann zgrlnn de belli bir
z yoktur. Aslnda zgrlk tam olarak tanmlanamaz. O sadece insann srekli
olarak bir ileri atlm, kendi olanaklarna doru bir almdr. Aslnda insann
varoluu zgrln kendisidir. Ve insan bu durumu ile kendi deerlerini kendi
yaratr. zgrlk, Sartreda ontik bir boyuttur Kantta ki gibi normatif deildir.
4

Dolaysyla ncesiz sonrasz dorular, ilkeler olmad gibi Kantn anlad
anlamda ahlak yasalar da yoktur. nsan zgr olmasyla pimanlk duymayaca
ekilde davranmak zorundadr. Bir kimsenin bir bakasna doru yolu gstermesinin
bir faydas olmad gibi bir bakasn sulamasnn da bir faydas olmaz. Bunu
kabul etmek, Sartren, herkesi istedii gibi davranmaya gtrecei fikrinden dolay
eletirilmesine sebep olmutur. Oysa, insann hazr bulduu ahlak yasalarna, din
kurallarna, trelere gre davranmas daha kolaydr. Zor olan bunlarn arkasna
snmadan ya da hibir zr kabul etmeden, herkesin kendisi iin en doru olan
bulmaya almasdr. nsan zgrln yaarken zn kurar. Nasl biri olduunu
eylemleri belirler ve bu eylemlerin kayna tamamen kendisidir. Bundan kamak
anlamsz ve bo bir abadr. En ksa deyile, insan, zgrlktr.

B) Sartreda zgrlk ve Sorumluluk

Sartre, zgrlk ve sorumluluk kavramlarn birbirine balar. zgr olmak
aslnda sorumlu olmaktr. Sartren Akl a adl romannn kahraman Mathieu
zgr olmann sorumsuzluk olmamas gerektiini dnd!
5

Bu koullar altnda dnyada meydana gelen her olay benim iin bir olaslk
olduundan (faydalanlm, kaybedilmi, aldrlmam bir olaslk) ya da bizim bamza
gelen bir ans olarak deerlendirilebileceinden, yani bize varlmzda kukulu olan bu
varl gerekletirmenin sadece bir vastas olarak grndnden ve aknlklar aknlar
olarak bakalar da yalnzca birer olaslk ve ans olduundan, pour-soinn sorumluluu

4
J.P.Sartre, Egonun Aknl, ev: Serdar Rifat KIRKOLU Alkm Yay. stanbul,2003 s. 25
5
J.P.Sartre, Akl a (zgrln Yollar 1), ev:Glseren DEVRM Can yay. 1994 s.128
60
tm dnyaya bir insan dnyas olarak yaylr. Tam da bu nedenle, pour-soi dehete kaplr;
yani, kendi varlnn ya da tekinin ve dnyay ekillendiren en-soinn varlnn yaratcs
olmayan bir varlk olarak, fakat kendi iinde ve kendi dndaki her yerde varln anlamn
belirlemeye zorlanr. Kendini dnyada bulduu andan itibaren balayan bir sorumlulua
frlatlm varlk koulunun dehetle farkna varan kiinin artk vicdan azab ya da
pimanl ya da zr yoktur; o, mkemmel bir ekilde aa km ve varl bu aa
kn iinde yatan bir zgrlktr yalnzca. Ama () ou zaman kendimizi kandrma
yoluyla bu dehetten kaarz (Varlk ve Hilik)
6

Kendi iin varlk olan insan, eylemde bulunarak var olur, eylemlerinde de
zgr olduu iin kendi deerlerini, dolaysyla kendi kendisini yaratr. Gerekten
neysem onu isteyebilmek, ite payma den son zgrlk bu benim.
7

Kendi zgrln bir yk gibi srtnda tamak durumunda kalan insan,
bakalar ile birlikte var olduunu bildii iin, bakalarna kar sorumlu olduunu
da anlar. Bunu zgrln Yollar lemesinin Akl a adl romannda da ortaya
koyar: Ona kimse t veremezdi, kendi hkmleriyle yarataca iyi ve kt
den te iyi ve kt yoktu onun iin. evresinde her ey toplanm ona bakyor, tek
bir hareket yapmadan onu bekliyordu. Korkun bir sessizliin ortasnda
yapayalnzd. zgr ve yapayalnz, yardmdan ve aftan yoksun, hibir yardm
umudu olmadan karar vermeye mahkumdu, lnceye dek zgr olmaya
mahkumdu.
8

nsan, bakalarna kar sorumlu olduu gibi, ayn ekilde bakalarnn da
kendine kar sorumlu olduunu bilir. Dolaysyla seimlerimiz sadece bizi
balamaz, bakalarn da balar. Aslnda tm dnyaya kar sorumlu olduumuzu
savunan Sartre, bir halk adamdr ayn zamanda. Btn hayat ve eylemleri,
zellikle son dnemine baktmzda bu gerei gzler nne serer. Yallnda bile

6

7
J.P.Sartre, Akl a (zgrln Yollar 1), ev:Glseren DEVRM Can yay. s.231
8
A.g.e.. s.260
61
kenara ekilmi biri deildir. Sokakta, kafede, derneklerde insanlarla omuz omuza,
hakszlklara kar mcadele verir. Varoluuluun bireyi her ne kadar egoistlikle
sulansa da, toplum karsnda sorumlu olduunu bilir, eylemlerini her ne kadar
geleneksel otoritelere dayandrmasa da, kendine uygun bir davran seimi ile kar
karya olmakla, belirlenime inananlardan daha zor durumdadr. Sartre belli trden
bir tutum sergilemenin hmanist bir yaklamn gerei olduunu dnr.
Dolaysyla onun varoluuu bir hmanizm olarak grmesi zorunlu eyleme gtren
bir retidir.

nsan, zgr olduu iin iinde bulunduu olanaklar arasnda bir seim yapma
gcne sahiptir nsanolunun z, zgrlk iinde askdadr. Askda olan bu z
askdan kurtarp, onu gerekletirmek ve biimlendirmek, insann kendi zn semesine
baldr nce insan gelir. Daha sonra u ya da bu olur. nsan, kendi zn yaratmak
zorundadr. Buradaki z, bireysel zdr nsan, ancak, bir durumdursnf, gndelii,
iinin nitelii ile belirlenmitir; giderek, duygu ve dncelerine varncaya kadar,
belirlenmitir. Bu belirlenme, Sartrea gre, seme olanan ortadan kaldrmaz. Kendimi
varlmda deil, varolu biimimde seebilirim der Sartre. Bu bir tutumdur. nsan
varlnn durumu karsnda ald bir tutum, varln deiimini hazrlar. Bylece,
durumlar, varlklar aras etkileimler balar. Bu e ise, varoluu belirleyen en nemli
olgudur.
9

Kiilerin zgrl zerinde elbette, dnyaya geldikleri ya da yaadklar
yerin, gemilerinin, bakalarnn, evrenin hatta lmn etkisi vardr. Ama
szgelimi, zorlukla da olsa yer esi kiinin zgrln dolayl etkiler, nk ntr
bir durumdur. Kiinin dnyaya geldii ky brakp byk ehire gitmesi ve orada
kendine bir yaam kurmas kiinin imkanlar dahilinde olan bir eydir. Seimimiz ve
bu seimi nasl deerlendirdiimiz, nasl grdmz nemlidir. Gemiimiz olmu
bitmi, bizden kopmu, nesnel bir gereklii olan bir eydir artk, onu deitirmek
mmkn deildir. Ama onu nasl yorumladmz nemlidir artk. Gemiimizden

9
ahin Yeniehirliolu, Felsefe Yazlar 2. Kitap sayf:112-121- Yazko Yay., 1982
(evrimii)http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1498

62
utanmak ya da ondan dersler almak, onu gizlemek ya da onunla gurur duymak, onu
nasl anlamlandracamz ya da onu nasl kabullenip yaayacamz ile ilgilidir.
Ayn ekilde bakasnn bak ile nesne durumunda konumlandrlm olabilirim,
ama o baka bir karlk vermek ya da bak nemsemek beni balayan bir eydir.

nsann dnyadaki mevcudiyeti bir varlk ekli deil, srekli olma, seme,
kendini yaratma eklindedir. Gereklemesi sz konusu olan proje olarak kendi
iin varlk- insann, erekleri vardr ve bu ereklere gre eylemde bulunur.
Seimlerimizi ereklerimiz belirler. Ereklerimizi de eer, zgrce semi isek zgr
eylemde bulunmu oluruz. Fakat bu seme Sartrea gre dnp tanmaya bal
deildir. Dnp, tanmaya kalktmzda olan olmu, iten gemitir. Yani
dnp tanma eyleme girmeyi zorlatrr, hatta eylemde bulunmaktan alkoyar.
Bu nedenle ereklerimizi kesin olarak saptamadmz lde zgrle ulamamz
gereklik kazanr. Bu da bir semedir. Ama bilin ile btnleen bir derin seme
dir. Gnlk kararlarmz belirleyen derin seme, bizim kendimiz hakknda
tadmz bilinle tamamyla birdir.
10

Bilincin zgr bir fkrma olduunu syleyen Sartre, bu zgrln sadece
iradeli hareketlerimize mahsus olmadn, heyecanlarn ve tutkularn da zgr
olduunu savunuyor. Korkum da hrdr, diyor, btn hrriyetimi korkuma
yerletirdim. Ben kendimi falan ve ya filan artlar altnda korkak bir insan olarak
setim. Hrriyet karsnda imtiyazl hibir olay yoktur.
11
Dolaysyla ruhi
yaaymzn her hali zgrlktr.

rade, tutkulardan daha zgr deildir, nk o, kendisini mevcut varoluun
ardndaki bir amaca doru frlatan zyaplanmasyla kendi iinde pour-soidr; irade
ya da mzakere bu zyaplanma zerine dnmekle ortaya kan bir artmadr;
kendini belirlemekten ok bir kendini snamadr, nk mzakere ettiimde, zar
atlr. Eer mzakere edersem, bunun nedeni, eylemde bulunmadan nce kendime

10
ahin Yeniehirliolu, Felsefe Yazlar 2. Kitap sayf:112-121- Yazko Yay., 1982
11
63
eylemime dair rasyonel bir hesap verme tasarmn bir parasdr.
12
zgrlk
dnerek hareket etmek deildir, dolaysyla irade, tutkulardan zgr deildir.

Kii farkl bir ekilde davranabilme potansiyeline sahip olduunu ve buna
bal olarak istedii seimi yapabildiini ve bu seimin de hayatnda byk
deiimlere sebep olabilecek bir ey olduunu kefettii noktada, farkl bir ekilde
seim yapabilmenin nemini de kefeder.

zgrle kar saduyunun kulland belirleyici argman, bize kendi
iktidarszlmz hatrlatmaktan ibarettir. Konumumuzu iradeyle deitirebilmekten uzakta,
kendimizi deitiremediimiz grlr. Snfmn, ulusumun, ailemin kaderinden kama,
hatta kendi gcm ya da kaderimi ina etme, zevklerimin ya da alkanlklarmn en az
nemli olanlarn zapt etme zgrlm yoktur. rsi bir frengi ya da tberklozla, bir ii,
bir Fransz olarak dodum. Her ne olursa olsun, bir hayatn tarihi bir hsran hikayesidir.
Olaylarn zorluk kat says ylesine yksektir ki, en nemsiz sonucu elde etmek iin yllarca
sabr gstermek zorunda kalrz. Dahas, ona hkmedebilmek iin doaya itaat etmek
gereklidir; yani, eylemimi i ie gemi bir determinizmle gerekletirmek zorundaymdr.
nsanolu, kendisini yaratmaktan ok daha fazla, iklim ve toprak, rk ve snf, dil, paras
olduu kolektivitenin tarihi, miras, ocukluundaki belirli olaylar, edinilmi alkanlklar,
hayatnn byk ve kk olaylar tarafndan yaratlm gibi grnr. (Varlk ve Hilik)
13

Ancak, btn bu deitiremeyeceim eyler karsnda takndm tutum ya
da onlara dair tasarmm da benim elimde olan bir eydir. Sz gelimi, rkm ya da
tenimin rengini deitiremem, ama yle oluumun yorumu bana aittir. Gemi olup
bitmitir, bu ynyle benden bamsz bir alandr, ama onu nasl andm veya
bende uyandrd duygu bana baldr. Bilin bu sayede, bedenimiz gibi,
gemiimiz gibi, mekanmz gibi verili olandan kendini ayrr ama bunlar nasl
tasarmladysa, o ynyle balanr.

Gemii deitiremeyiz ama iyi ya da kt olarak deerlendirebiliriz. Ondan
pimanlk duyar inkar edebiliriz ya da gurur duyar huzurla anabiliriz. bir

12
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.131-132
13
A.g.e.,s.133-134
64
deneyimden ders alabilir ya da onu yok sayabilirim, ortaya km bir zayfln
stesinden gelebilirim ya da onu kullanmaktan kanabilirim; ve bu ekilde
gemiime dair zgrce davranrm ve gelecee dair yaptm seimlerle onu eitli
gdlere dntrebilirim.
14

Sartrea gre bakas zgrlmz ncelikle u anlamda kstlar; kendi
zgrlmz gibi baka bir zgrlk karmza kmtr ve bu durum bizim
olmay semediimiz, bakasnn bak ile katlanmak zorunda olduumuz bir nesnel
yapya dntrr bizi. Bir Yahudi ya da ii olu, bakasnn tespitidir. Benim gzel
ya da irkin oluuma, d grntme ya da zgr baka znelerin beni alglay ile
ortaya koyduklar tespitlere eitli tepkiler gelitiririm. Bylece ben bir bakas iin
de var olurum. Buna rnek olarak verilebilecek bir konu da, Sartren Hr Olmak
adl yaptnda Yahudi Sorunu zerine dnceleridir. Yahudi onu Yahudi sayan
insanlarn bir yaratmasdr.
15
diyor. Bu yazsnda o, insanlarn, bakalarn rk,
dini, rengi, stats, d grn gibi unsurlar darda brakarak dnmenin ya da
konumlandrmann ve olduklar gibi kabul etmede ne kadar zorlandklarn ortaya
koymaya almtr. Yine ayn yazda Yahudiler btn haklarna kavumadka
hibir Fransz hr olamaz. Fransada, ya da btn dnyada bir Yahudi hayat korkusu
iinde titredike hibir Fransz kendini gven altnda sayamaz.
16
diyerek hmanist
varoluuluunu ya da varoluuluunun hmanizm olduunu bir kez daha
gstermi olur.

Varlk ve Hilik adl eserinde; Bu sarp ve tozlu yol, sahip olduum bu
kavurucu susuzluk, insanlarn bana iecek bir ey vermeyi reddetmesi; nk hi
param yok, ne de onlarn lkesinden ve rkndanm; bu benim belki de kendim iin
kararlatrm olduum amaca erimemi engelleyecek olan bu bedensel yorgunlukla,
dmanca insanlarn ortasnda terkedilmiliim. Onu ak ve net bir ekilde formle
edinceye dek deil, ama orada benimle ilgili her yerde olduu lde, btn bu
gereklikleri bir araya getirdii ve aklad lde, onlar karmak bir kabusa

14
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005s.134-135
15
J.P.Sartre, Hr Olmak, ev:Emin Trk Eliin, Toplumsal Dnm Yay,1995,stanbul s. 123
16
A.g.e.,s. 123

65
dntrmektense bir btn olarak dzenleyende, bu amatr.
17
diyen Sartre, her ne
kadar insann insana teki ya da bakas olarak bir tehdit unsuru olduunu dile
getirse de ayn eserinde Kin gden yle bir dnya ister ki, orada tekinin yeri
olmasn. der ve daha sonralar kendini Marxist devrimcilikte gsteren bir
toplumsalcl da savunur. Yani insan ne kadar yalnz ve bakasnn bak ile
evrilmi, dmanca bir dnyada olursa olsun, onun yaam bakalarnn da zgr
olduu bir ortamda anlamldr.

20.yyn kendini bir kaos iinde bulan insannn durumunu, trajedisini konu
alan Sartre, dnyay akl ile aklamann olanaksz ya da yetersiz olduunu dnr
ve asl olann varolu olduunu dnp, kendini gerekletirmenin eylemlerimiz
aracl ile olacan savunmutur. Bunun iin gerek sylem biimi, gerek anlatm
aralar farkl olmutur. Ama o hibir zaman kesine ekilip yazan bir dnr
olmay sememi, edebiyat, tiyatroyu kullanarak, kahramanlarn, yalnzlyla
bouan, su ileyen, ikilemde kalan, deerlere ba kaldran tiplemelerden seerek,
her kahraman zerinden insanln sorununu ele almak istemitir. Gemi ve
gelecekten ok bugn kim olduun ve ne yaptn nemlidir. Dolaysyla pimanlk
da samadr. Ona gre, dnrn en nemli yan, yaptklar ile de topluma rnek
olacak bir birey olmas ve tm insanln sorumluluu ile rahat yz grmeme
bahasna srekli olarak bir eyler yapmaya almasdr. Hayat zorluklar ile gemi
oyun yazar Jean Genetin (1910-1928) mr boyu hapis mahkumiyeti iin bile
giriimlerde bulunarak affedilmesinde etkili olmutur. Buraya kadar bakldnda
Kantn ahlak anlayn, kategorik buyruunu ve insan ama edinerek tm insanl
hatrlayarak eylemde bulunma dn hatrlatyor bize.

Ekzistansiyalizmin iten gelen bir inanla lgnca yaamay merulatrd
yolundaki inanty datmak gerekiyordu. Azim ve karar ahlaknn serbestliine bir yerlerde
snr izmek, onun babo bir sevimeyi desteklemediini belirtmek istiyordu. Bu istek onu,
farknda olmadan, Kantn ahlak erisine fazlaca yaklatrm, Sartren retisini bu yzden
kendisiyle elikiye drmtr. Kant, tantlamt ki, kiisel zgrle dayanan istem
(irade) yalnzca znel deildir; dev duygusu ya da Kategorik BUYRUK olarak iimizde

17
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005,s.:138
66
duyduumuz ne ise o biraz birey-st olup giritii ilerde iyi niyet bu kategorik deve
(sollen) dayanr. Oysa, Sartren retisi kategorik deerlerin varln yoksar, yani bizim
etkimiz ve onaymz dnda buyruk kabul etmez.
18

zgrln sorumluluk getirdiini syleyen Sartre, insanlarn yaanan
savalardan da sorumlu olduunu dnr. te, nsan, kendini saknmadan herkes
iin vardr. diyen bir adamn zgrlk anlaynn, egoist, bireysel ve
sorumluluktan kaan bir insan modeli veremeyeciini, aksine her insan hesaba
katan, bakasna kar da sorumluluk duyarak eylemde bulunmay ngren bir
anlay olduunu rahatlkla syleyebiliriz.

Sartre, zgrln Yollar adl lemesinin ikinci kitab olan
Yaanmayan Zamanda;

Sava bir hastalk deildir. Sava katlanlmaz bir felakettir. nk insana insan
eliyle gelirBen sava bir hastalk gibi kabullenmek ve ona katlanmak zorundaym.Yok
yere.Erkeklik belas.Korkusuz bir hasta olacam o kadar.Neden dveyim?Savan
hakllna, kanlmaz olduuna, gerekli olduuna inanmyorum.Neden dvmeyeyim?
Postum kurtarlmaya deecek bir post deilki. Evet dedi, ite beni byle ynetiyorlar Bir
noktaya ynlendiriyorlar. Basit bir memur, bir emir kulu. Ve onda braktklar , memurlarn
o kederli stoisizminden ibaret, o kendilerine olan sayglar yznden her eyi , yoksulluu,
hastalklar ve sava, hepsini kabul eden memurlarn ac stoisizmi.
19
diyor.

Roman kahramanlarnn azndan konuturduunu syleyebileceimiz
felsefesi, ilk bakta neyi yapmas gerektiini bilmeyen, neyi istediini anlamaktan
aciz ya da srekli deiik davranlarla baka baka yaplar sergileyerek, kafa
kartran roman kiilikleri ve sonu olarak da neyi savunduu belirsiz bir halde
ortada braklm basz sonsuz dncelerin ylmas gibi grnebilir. Neyin doru
olduunu tlemeye almad ya da gizliden gizliye bir doruyu okuyucuya
empoze etmedii dorudur. stelik hibir kahraman salt iyi, salt kt deildir ki
hatasz ve srekli tutarl davransn ya da daima yanl yapsn. Kahramanlar,

18
J.P.Sartre, Hr Olmak, ev:Emin Trk Eliin, Toplumsal Dnm Yay,1995,stanbul s.134
19
J.P.Sartre,Yaanmayan Zaman (zgrln Yollar 2), ev.Glseren DEVRM Can yay.s. 262
67
insandr, araytadr, sorgular, kendilerini ve onlara dayatlan deer yarglarn fark
eder, zaman zaman bu deer yarglarndan syrlmaya alr, zaman zaman
pimanlk duymayacaklar bir yn izmeye. Bu yzden onun felsefesi yaayan, her
insan iin sabit kalplar olmayan bir felsefedir. Ama asla rahat, konforu,
eylemsizlii, bencillii amalamaz. Onun yaznndan yola kanlar, eylemsizlik,
bencillik ya da konformizme kaplyorlarsa, bu onun tamamen yanl
anlalmasndandr. nk o, yalnzca kendini yaayan bir birey olarak kimseye de
rnek olmak kaygsnda deildir. Herkes dorusunu kendisi bulmak zorundadr.

(Sartre), zgrlk ve gereklik timsalidir..ellili, hatta altml yllarda, bir tek
kurtulu hareketi, bir tek devrimci grup ya da grupuk, bir tek madurlar ya da partizanlar
lobisi, bir tek bakaldran kuruna dizilen, ikence gren renciler dernei yoktur ki onun
aracln istememi olsun. zgr Filistin iin Fransz Derneine 1948 ubatndaki
selamnn mthi yanks; Amerikallara ve dnyaya meydan okuma, Kbaya gittii
renildiinde kanlaryalardaki karklk; Fanonun Lanzmanna Sartren onun iin
yaayan bir Tanr olduunu aklamas ve Franois Masperoya, Sartredan kitabna bir
nsz yazmak istemesini nermesi. Romada, Tunusta, Blida ya da Cezayirde ne zaman
yerin lanetlilerinin fkesini sze dkmeye almak iin masaya otursam, aklmda hep onu
yz onun ad olduunu ona syleyin
20

Sartre, zgrln Yollar adl lemesinin son kitab olan Yklta:
Biz Amerikallar, mutlu insanlara, mutlu olma abas iindeki insanlara seslenen
bir sanat istiyoruz.
-Ben mutlu deilim dedi Gomez.Ve btn sevdiklerim, dostlarm, btn kendi insanlarm
kuruna dizilmi, ldrlm, hapse atlmken mutlu olmay deneyecek olursam, dnyann
en aalk, en adi adamym demektir.
21
diyor, roman kahramannn azndan.

20
Bernard- Henri Levy- Sartre Yzyl:Felsefi Bir Soruturma, Doruk Yay., Say : 32

21
J.P.Sartre,Ykl (zgrln Yollar 3), ev.Glseren DEVRM Can yay. Say :31

68
Bugn, dnyann bir yerlerinde kirli bir sava yrtlyorsa, bu savan,
ocuklarn oyun bahelerine den bombalarnn grntlerini ieren gazete
sayfalarna, kahvaltsn ederken umarszca bakan insanlar varsa ya da gnelendii
tatil beldesinde gz ucuyla bakp bugnn ykselen deerleri olan magazin
sayfalarna hzlca geen insanlar varsa, dnyann her hangi bir yerinde yaanan
vahete seyirci kalan sradan insanlar bir yana kendi koltuunun ya da karlarnn
peine dm diplomatlar varsa, sadece kendi lkesini, kendi rkn, kendi dinine
mensup olann dnmek doal bir yaklam saylyorsa, bakas iin rahatn
bozmann delilik, suya sabuna dokunmadan grmedim, duymadm, bilmiyorum
yaklamyla sessiz sedasz karlar dorultusunda yaamak erdem saylyorsa;
dnyayla, bakalaryla ve her eyden ok kendisiyle uram bir yazarn, dnrn
hatta ok kabul edilir bir unvan olarak grlmese de bir filozofun, sevdii kadna,
kendimle ilgili olarak dncelerim ok net; savatan nefret ediyorum; ama 1920-
1939 arasnda onu engellemek iin klm bile kprdatmadm. Bugn hi
yaknmadan, bu ngrszln bedelini dyorum. Hatay nerede yaptm?
Kesinlikle savan olduu u gnlerde ya da engellenmesinin mmkn olmad
yllarda deil. Henz kt bir rya olarak belirmeye balad, zerine akl
yrtebileceim ve politik bir yaklam gelitirebileceim yllarda hata yaptm,
diyen bir mektup yazmas, ar romantiklik ya da duygusallk olarak anlalabilir.

Sartrea gre,nsan hem insan olup hem de baml olamaz, kendine bile;
ve dnya aktr ve evrensellerce kuatlamaz ve rahat ve gvenli tutulamaz.
Bireysel eylem daima mutlaktr ve hibir zaman nihai deildir. Aslnda, nemli olan,
kaynaklarnn insann ya da evrenin yapsnda deil deneyimde olmasdr.
22

Denemelerinde yazarln sorumluluunu zenciler eziliyor demedike
zencilerin ezilmesinin bir ey demek olmad ile aklamaya alan Sartre,
Dostoyevski Her insan herkes karsnda her eyden sorumludur.der. Nazi
rejimine kar koymam her Alman bu rejimden sorumlu saydk. ster bizde, ister
baka bir memlekette olsun, rksal ya da ekonomik bir bask oldu mu, bunu aa

22
H.J.Blackham ,Alt Varoluu Dnr,ev.Ekin Uakl ,Dost Yaynevi 2005s.161
69
vurmayanlarn her birini sorumlu tutuyoruz. Dnyann herhangi bir yerinde bir
hakszlk ilenmise, hepimiz bu hakszln sorumluluunu tamaya balarz.
diyor.
23

Sartre, insanlarn her hangi bir eyin sorumluluunu almaktan kandklar
bir dnyada, yazarlarn zgrln hep tehlikede olduu bir dnyada, zgrl
belirtme ve ona seslenme grevini stne alm insanlar olduunu- olmas
gerektiini savunarak, nasl anlalacan dnrse dnsn, hakszlk karsnda
sessiz kalmamtr.

Onun her zaman her frsatta vurgulamaya alt sorumluluk alma, eylemde
bulunma, seimler ile varolma anlamndaki zgrlktr.

zgrlk, gn gnne, bal olduu somut iler iinde, somuta kazanlabilir.
Bundan tr de, bir yazarn balanmasndan, sorumluluundan sz ettiimiz zaman, soyut
bir zgrlk adna balanma deildir bu. Yazarn yaptnda ortaya koyduu zgrlk, somut
bir ey isterken kendi kendini isteyen bir somut zgrlktr. Bizden istedii, belli bir olay
dolaysyla somut bir fke, belli bir kurumun deimesine almaktr. ; Bir kitap
zgrle seslenitir, dediim zaman, soyut bir zgrle, insann sadece bir eit fizik tesi
g olan bir zgrle sesleni demek istemiyorum. Bylesi bir zgrl bilmiyoruz. Ona
felsefe kitaplarnda rastlyoruz. Ama, hi kimsenin, salt ezeli renksiz bir zgrl elde
tutmak niyetiyle, dpedz bu niyetle alt grlmemitir.
24
der, Sartre,
Denemeleriinde.
Sartrea gre yazarn sorumluluu;
zgrln, kurtuluun olumlu bir kuramn yapmak.
Zorbal, ezilen snflarn insanlar asndan ktleyecek bir duruma
gemek.
Amalarla yollar arasndaki ilikiyi belirlemek,

23
J.P.Sartre, Denemeler: amzn Gerekleri, ev: s. Eybolu V. GNYOL,Say Yay, 1994
s.19
24
A.g.e., s.33

70
Bir dzeni gerekletirmek ve ayakta tutmak iin kullanlan zorbaln her
trlsne hemen kendi adna kar koymak. Bu kar koyma hibir eyi durdurmaz
ya, yle de olsa.
Her zaman, hi ara vermeden, ylmadan, amala yollar sorunu zerinde,
ahlakla politikann ilikileri zerinde dnmektir.
25

C) Sartren Siyasi Duruu ve Toplumsal Anlamda zgrl

zgrlk dediimiz zaman dnce zgrlnden nce yaama zgrl
geliyor. Sartren da dedii gibi ii her gn ksele delmek olan bir kadn iin
dnce zgrlnden bahsetmek ok anlaml olmuyor.

zgrlk, insann doal bir zellii olarak ele alndnda metafizik anlamda
bir zgrlktr. Bu zgrlk iki trl dile getirilebilir. Bir yanda her eit
gerekircilik dnda bir davranma zgrl, ki teden beri czi irade dedikleri istem
zgrldr bu. te yanda toplum iinde zgrlk, zaman amna bal olmayan
bir hak.Her iki durumda da btn insanlara kesin olarak verilmi bir zgrlk sz
konusudur.
26

nsanlar, haka eit ve zgr doar. ( .H.B. 1.madde )

zgrlk bakasna zarar vermeyen her eyi yapmaktr. (.H.B. 4.madde)

Yukarda bugn kabul edilen anlamyla zgrlk aklamalar var, ama
J.J.Rousseau Toplum szlemesinde dedii gibi, nsan zgr doar, oysa her
yerde zincire vurulmutur.

25
s.47
26
Rene Maublanc,zgrlk Sorunlar , ev: Vedat Gnyol-Asm Bezirci, an yay.,1968
71
zgrlk nerede balar nerede biter? Herkesin ticaret zgrl vardr,
paras olannki bir anlam ifade eder, mlkiyet hakk vardr, ama mal mlk
olannkini gvence altna almaya dayanr, mal varl olmayan iin bu zgrln
de bir anlam yoktur. Herkesin plaja gitme, doadan yararlanma hakk vardr ama bir
ke yazarmzn da dedii gibi Caddebostann gzel grntsn bozan kll,
kiiler gzel manzara grme hakkn elinden almlardr! Badat Caddesinde
selpak satmaya ya da boyaclk yapmaya alan ocuklar grdmzde rahat
rahat dolama zgrlmze tecavz edildiini dnmyor muyuz? Onca alp
kazand parayla onca para vererek denize kar ald evin karsnda izin gnnde
mangal yapmaya gelen ii ve ailesini grnce bozulmuyor mu bazlarmz ve buna
kzmann en doal hakk olduunu dnmyor mu? Eitim herkes iin bir haksa
paras olann iyi bir eitim grd, salk herkes iin bir hak ise, zengin olann
tedavisinin yapld, paras olmayann acil servisin kapsndan bile geirilmedii,
ilalarn alamad durumda btn kemikleri krlan bir bebei 2 ay bekletmenin
yasaya uygun bir davran olduu, yaamak bir hak ise, lkeler aras
anlamazlklarda evinde uyuyan masum insanlarn tepelerine bombalarn yad ve
tm dnyann buna seyirci kald durumlarda bu haklardan sz etmenin bir anlam
olmuyor.

Acaba Sartre hangisinin zgrlk olduunu dnyordu. nsanlara : Salt
insan olduunuz iin zgrsnz. nk zgrle sahip olmak insann
yaradlnda vardr. Onun iin nceden sahip olduunuz bu hazrlop zgrl
kullanmaktan ya da, hakkm deil mi, verin onu demekten baka yapacak eyiniz
yoktur.demenin mi, yoksa Yaradltan klesin, ama klelikten kurtulmak senin
elindedir. zgrlk gkten dmez, akln ile gerekletirebilecein bir eydir o.
Kle olduunu bildiin, artk bir daha kle olmamann yollarn arayp bulduun
lde zgrsn. demenin mi?
27
Sartren Denemelerinden zgrlk Sorununa
bir bakalm:

27
Rene Maublanc,zgrlk Sorunlar , ev: Vedat Gnyol-Asm Bezirci, an yay.,1968 s.38
72
Yasa bakmndan, toplumun her yesi mal mlk sahibi olmakla zgrdr; ama,
birey ancak elindekinin sahibi olmakta zgr olduuna gre, bunun anlam una varyor:
kapitalizm i aralarna, ii de cretine sahip olmakta zgrdr. Bunun sonucu olarak, mal
mlk hakk, toplumsal eitsizlik dzenini srdrmeye varyor.
Alktan, souktan len bir kimse iin dnce zgrlnn ne anlam olur?
Bugn hepimiz oyumuzu kullandk ama, hkmet bizi hi de temsil etmiyor.
Burjuva demokrasilerinde grlen zgrlk, aldatmacadan baka bir ey deil. Bu
ynetimlerin bize verdikleri soyut haklardan yaralananlar varsa, onlarn, ayn zamanda
somut haklar var da ondan; yani, onlar ekonomik gce sahiptirler.
nsan tek bana a kalmaz; bir adam a kalrsa, btn arkadalaryla, kalr. Bir
isizin al, ayn zamanda, btn teki isizlerin de aldr. Sonra, bakalarnn yiyip
imesi karsnda duyulan fke de var. ekemezlik, adi kskanlk adlar verdikleri bu fke
tam tersine bir eitlik, bir adalet duygusudur.
Alk, zgrlk isteidir bal bana.
Alk olsun, i alannda dzen istei olsun, bar istei olsun, btn bunlarda insann
hak olarak istedii, arad somut zgrlktr, yani gnn yaam koullar iinde, snfsz
bir toplumda herkesin kendi yaamndan sorumlu olabilmesidir.
Sorun, zgrl brakmak deil. Hatta burjuvazinin soyut zgrlklerini de
brakmak deil. Sorun, onlara bir z vermek, onlar yeniden kaynaklarnda bulmak, gnlk
yaamn gerekleri gibi basit gereklerden doduklarn belirtmektir.
28

Grld gibi, 1789a kadar snf ayrcalklarna bal kalan zgrlk,
retimin deimesi, hayat standartlarnn ve yaam kalitesinin gelimesi ve
farkllamas, byk ykmlara sebep olan g dalm nedenli savalarn patlak
vermesi, ekonomik bunalmlar, bu bunalmlarn arttrd su oran ve dmanlama,
eitsizlik, bilim ve teknolojinin hzla geliiminin dourduu sosyal, kltrel,
ekonomik sorunlar J.J.Rouesso ve onun gibi 18.yy devrimcilerinin ileriyi grerek
dnebildikleri ama kendi zamanlarnda zemeyecekleri bu sorunlar, Sartrea
gre Marxn felsefesi ile ya da ona yakn bir yolla zlebilecek sorunlard ki,
insann bireysel zgrlnn yannda yaamn asl ilgilendiren bu toplumsal
zgrlktr.

28
s.67-68-69
73

LES TEMPS MODERNES (Modern Zamanlar) dergisinin tantma
yazsnda Sartre unlar diyor;

Gerek ancak btn birbirinden ayrlan paralarnda aranyor ve bulunuyordu. Bu
paralarsa artk deimez, hibir ekilde zelliklerini kaybetmez saylyordu. Oksijenin,
hidrojenin, azotun deimez z gibi insann da deimez bir tabiat oldu. ember nasl
emberse, insan da insand. nsann teki ister taht stnde, ister yoksulluk iinde olsun
aslnda bir deime olmuyordu. Oksijen atomu nasl hidrojen atomuyla birleip su, azotla
buluup hava yapyor ve i bnyesi deimiyorsa, birey de her zaman birey kalyordu. nsan
Haklar Bildirisinin zndeki ilke budur.

Sartre, son yazlarnda, varoluuluun bir hmanizm olduunu sylyor ve
insanlarn dnyadaki kurtuluu iin kardelik ve mcadele fikrini savunuyor.
Varlk ve Hilik adl eserinden sonra ok deimi ve ii snfnn yannda yer
almtr.

Sartrea gre btn insanlarda ortak olan ak duygusu bile yoktur. Ak bile, insann
yaam koullarna, snfna, evresine gre deien bir duygu durumudur, tpk dier
duygular gibi. nsanlarda ortak olan domak, lmek ve birlikte yaamak gibi durumlardr.
Bunlarn dndaki durumlar kiilerin koullarna gre deiir. nsan meslek evresinin,
ailesinin, snfnn ve sonunda dnyann kendine verildii hal iinde bir btndr. Yaz
yazarken, krek mahkumluunda alrken, bir kadn, bir kravat seerken kim olduunu
belli eder. Dnya ortasnda bir yeri de olduu iin onun hali dnyann haline baldr.
Mademki insan byle bir btndr, ona sadece oy hakk vermek yetmez; onun bir halden
baka bir hale gemesi, btn varlnn deimesi gerekir.
29

nsan, her ne kadar iinde bulunduu koullara bal olsa da bir olanaklar
btndr. Sartrea gre insan, her istediini yapamaz ve yaptklarndan da
sorumludur. nsan yaamn seecek hale gelebilmeli, yani zgr olduunun
bilinciyle eylemde bulunabilmelidir. Bu eylem bakalarn da dnmekten geer.

29
s.78
74

SONU

Varoluuluk, bilimsellik ya da felsefi bir reti olma iddiasnda deildir,
olamaz da zaten. nk varoluu olarak anlan tm dnrlerde bireysel bir
aydnlanma, znel bir uyan ve kavray sz konusudur. O yzden Heideggerin
binlerce sayfalk eserleri, Kierkegaardn anlalmas g yaz tr, Sartren roman
ya da piyes kahramanlarnn kiiliklerinde ortaya kan dnce biimi, kendi
kendileri iin yazlm olduu izlenimi tar. nk aslnda, reti olarak
aktarlabilecek bir bilgi deildir. Varolua ilikin znel bir farkndalk gerekir.
Dolaysyla belki de bu yzden varoluuluun bir felsefe akm olmad iddia
edilmi olabilir.

Yaamn izlediimizde grdmz gibi Sartre, romanlar, hikayeleri,
denemeleri, tiyatro eserleri ile olduu kadar, yaam biimi ve halkn iinde yer al
ile de varoluuluk akmnn kafelere ya da insann aktif olarak bulunduu her alana
inmesine, tartma konusu olmasna sebep olmu bir dnrdr.

Geleneksel felsefeye gre konuacak olursak, Sartre eletiren kiilerin
dedii gibi, onun felsefe tarihine yeni bir ey katacak, ak ve net olarak ifadesini
bulan bir syleminin olmadn syleyebiliriz. Ama o, btn bu eletirilere kar
hazrlkl bir tavr sergiler. Sartren kiisinin dnyadaki mevcudiyeti somuttur,
bireysellii esizliine iaret eder. Dolaysyla Sartren kiisini ne mekanik
determinizm iinde, ne Freudun psikolojik determinizmi ile aklayabiliriz. Byle
olunca da onun insan aklamas zellikle eylemsel anlamda genel geer bir ifade
bulmaz. Yani onun etiinde doruyu ya da yanl sabitleyen bir aklama yoktur.
nsan her anlamda bir belirsizlik iindedir.

Sartren felsefesinin en nemli kavram olan zgrlk, bireyi hayatn her
annda seimle yz yze oluundan dolay, bir anlamda felsefe ile de i ie klar.
nk ahlak retisi, kiiye ne din kitabndan, ne din adamndan, ne szne
gvenilir bilgeden ne de filozoftan gelir. Herkes kendi yolunu, kendi dorusunu
75
bulmak ile ykmldr. ster inanl ister inansz ol, kararn seni belirler, onu
iinde aramak ve bulmak sana kalmtr. nk canllar iinde kendi kendini
kurabilen tek varlk insandr.

Marcel, en empatik kar kla, Sartredan u alnty yapar: zgrlm
deerlerin yegane temelidir. Ve ben deerleri olan bir varlk olduumdan, hibir ey
kesinlikle hibir ey u ya da bu deerin ya da deerler btnnn benimsenmesiyle beni
tatmin edemez. Deerlerin varoluunun yegane temeli olarak ben, dorulanmaktan
tamamyla acizim. Ve zgrlm, deerlerin temelsiz temeli olduunu kefettiimde,
kederli bir zgrlktr.
1

Bu, Sartre gibi insann, Tanr ya da nsel baz temellere dayanmadan
deerlerini belirlediini syleyen ateist varoluu filozoflarn ilke koyucu
olmadklarnn bir kantdr. Eylemlerimin kayna olabilecek bir baka akl yoktur.
Bu da benim srekli seim yapma durumunda kalmam demektir. Srekli deerlerimi
oluturmak durumunda olmam demektir. Deikenlik iindeki insan dnyasnda,
egemen olan sabit yasalar olmadndan her durumda srekli dnmek ve zel
olan her durum iin seim yapmak demektir.

Varlk ve Hilik adl yaptnda daha ok varla ynelen ve birey zerinde
younlaan, daha sonralar Marxn etkisinde uzun yllar kalm olan Sartren
kiisinin nesnelerin dnyasnda eriyen pasif ya da mekanik varlk olamadn,
aksine yukarda da belirtildii gibi sorumluluunu bireysel yaants iinde
biimlendirdiini gryoruz.

Sartre, Diyalektik Akln Eletirisi adl eserinden nce, fenomenolojik bir
felsefeye arlk vermi ve zgrlk sorunu zerine younlamken, daha sonralar
Marxismin de etkisiyle sosyal anlamda zgrle eilmitir.

Sartre, te yandan, 60'l yllarn balarnda yaymlad Diyalektik Akln
Eletirisi'nde, varoluulukla -"amz almaz felsefi ufku" dedii- Marxizmi
karlatracak ve unu sylemek drstln gsterecektir: "Tarihte Descartes ile
Lockeun dnemi olmutur; Kant 'n ve Hegel 'in dnemi olmutur. Son olarak, iinde

1
76
yaadmz Marx 'n dnemi gelmitir. Bu felsefenin de, srasyla, btn bir
dnceyi besleyen tarla ve btn bir kltrn ufku oluyor. Daha nce syledim, imdi de
tekrarlyorum: nsanlk tarihinin tek geerli yorumu diyalektik maddeciliktir; ve nk,
gerekliin kendisi Marxisttir ve Marxizm, hi olmazsa zamanmz iin almaz
durumdadr".
2

Marxn etkisi, Sartren Alman igali sonrasndaki Direni Hareketine
katlmasn salam ve bireysel seii siyasi eylem platformuna da tamasna
sebep olmutur. Ancak daha sonralar, zellikle Diyalektik Akln Eletirisi adl
yaptndan sonra zgrlk anlaynda oluan deiikliklerle beraber, Ortodoks
Marxln somut bireyi ele alndaki yetersizliinden dolay eletirmi,
varoluuluu da Marxizmin kysnda yaayan asalaks bir ideoloji olarak
grmeye kadar gitmi ve mutlak zgrlk fikrinin bir yanlsamadan ibaret
olduunu ilan etmitir.

zgrlk, bilincin hareketlilii, yani dnm yetenei; belli bir duygusal
durumdan kanabilme; dnyann iinde erimekten syrlabilme; nesnelerle aramzda uzaklk
brakabilmedir.
3

Sartre kendinde varlk olarak tanmlad nesnenin varoluunu ve kendi
iin varlk olarak tanmlad insann varoluunu tamamen ayrmtr. Onun
buradaki amac insann bilincinin nesneden farkn ortaya koymaktr. Dnya yani
nesneler varlktr, bilin bunun dnda kald ve dolaysyla boluk olduu iin
varln ztt yokluktur (hilik). Yani bilincin nesne olmayan olmas dolaysyla
doadaki mekanik nedensellik ilkesine bal deildir. Bundan dolay bilin sahibi
insan tamamyla zgrdr.

Kii bu zgrl, bilincini nesneden ayrabileceini bulant duygusundan
sonra fark eder. Bunun ayrmna varan kii artk sorumluluundan kaamayacan
bilir. nsan, bulant duygusuna sebep olan alg durumuna, hayatn iinde birden bire

2
Server Tanilli,Yzyllarn Gerei ve Miras- Cilt VI.
(evrimii) http://www.felsefeekibi.com/forum/forum_posts.asp?TID=35139&PN=1
3
I. Murdoch, Sartren Yazarl ve Felsefesi,ev:Selahattin Hilav, Yazko Yay., 1983, s. 73
77
ular. Bir anlk bir aydnlanma, tiksintiyle gelen bir uyan gibidir. Bu alg
durumunu Sartre, roman kahramanlarnda edebi bir ustalkla dile getirir.

Sartre,Varlk ve Hilik adl yaptnda, nsan Tanr olmay zleyen
varlktr
4
demitir; nk hem kendinde varln hem de kendi iin varln bir
arada bulunmas, insann gereklemeyecek amacdr Byle bir kendinde-kendi
iin varlk olma durumunun Tanrla zg olduunu dile getirerek, insan beyhude
bir tutkudur
5
der ayn yaptta. nk insan, kendi yetersiz durumundan kurtulma
abasndadr ve srekli kendisini tamamlamaya abalar. Bu aba, bir nesnenin
salamlna ve bilincin tam bir aldanmazlk ve deimezlik durumuna erime
abasdr. Bilincin deer retme makinesi gibi almasnn sonlanaca durum,
aldanlardan bu ekilde syrlp, kendi kendini bilmi olan bilin durumuna
ykselmesi midir? Bu mmkn mdr? Bu bilincin tutkusu olarak imkanl mdr?
Bu sorularn cevabn Sartre, ahlak felsefesi zerine yapaca bir almaya
brakmtr. Varlk ve Hilikten sonra, politika ve edebiyata ynelerek, bu
sorularn cevabn farkl bir ekilde vermitir. Varlk ve Hilik, zgrl, bilincin
hareketi ve kendini fark etmesiyle snrl tutmutu. Deer ile bilin kendini
tamamlamaya, eksikliini gidermeye alyordu. Bu yapt fenomonolojik bir
ontolojiydi. Burada sz geen deer kavram, Edebiyat nedir?de de geiyordu
ama farkl olarak. Bu yaptta, insann kendini dar snrlarna hapseden istek ve
fantezilerinden kurtulup, zgrl salt kiisel bir doygunluk olarak grmemek
gerektiini ortaya koymutur. Varoluuluk Bir Hmanizmadr adl ksa metninde
zgrlmz gerektii gibi kullanacak olursak, insanl mutlak ama edinmi
olacamza deinir. Bu durumda da isteklerimiz ve istenlerimiz arasnda uyum ve
denge ortaya kar.

Grlyor ki, Sartren ilk yaptlarnda bahsedilen zgrlk, insann farknda
oluuyla ortaya kan bilin ve bu bilincin dengeden yoksun oluundan dolay
evrende bir atlak bir hiliktir. Daha sonralar zerinde durduu zgrlk ise,
onu Kanta, Rosseauya yaklatran, insanl hedef alan, herkes iin seiin sz
konusu olduu, toplumsal sorumluluk bilincine gtren bir zgrlk anlaydr.
Politika, bu yzden, Sartren, hayatnn sonuna kadar ilgilendii bir alan olmutur

4
I. Murdoch, Sartren Yazarl ve Felsefesi,ev:Selahattin Hilav, Yazko Yay., 1983s. 75
5
A.g.e., s. 75
78

Sartre, Dialektik Akln Eletirisiinde de Varlk ve Hilik ile ortaya kan
mutlak zgrlk anlayndan vazgemek gerektiini, varlk ve bilgi arasndaki
ilikileri btnsel olarak bize sunan, toplumsal yaplarn diyalektiini ortaya koyan
sosyal ontolojiye dnmek gerektiini vurgular. Bundan byle, ihtiya, tarihsel olay,
atma gibi kavramlar da ortaya kar.

eitli biimlerde eletirilen Sartre, Bulant adl romann meskalin
adndaki bir tr uyuturucu sayesinde yazd konusunda da eletirilmitir..
Bulantda tarif ettii kestane aacnn kkn canlandrmtr. Yapkan ve
rlplak olarak esas gereklii grmesine sebep olan, meskalin mi, yoksa kendi
psikolojisi miydi? Bunu sylemek ok zordu. Bulant, hayal rn bir roman
olarak tanmland ve Sartren hayalini parlak bir zekayla icra etmesi, grngsel
effaflk iin mkemmel bir benzetmeydi.
6

Onun kiiliine yneltilen her trl eletirinin aslnda, onun iin ok da
nemli olmadn genel tavrndan ve yaamnn btnnden anlyoruz. nk
Sartre, insan olarak duraan olmadmz, deiimin iinde olduumuzu ve
kendimizin de srekli olarak deitiini, dolaysyla dnce ve yarglarmzn da
sabit kalamayacan, bundan dolay deimeyen ve tek bir kiilikten sz
edilemeyeceini, mr boyu semek ile ykml insann en temel gereinin
kendini srekli olarak bulma sorumluluunun olduunu zaten vurgulamtr. Bir
zaman byle sylemi olmak, bir zaman yle eylemde bulunmu olmak alacak
bir ey deildir. Mhim olan onu tamak, sorumluluu bakasna atmamaktr.
Dolaysyla gemiimizle bark olmamz iki nedene balayabiliriz : Biri gemiin
gemite kalmas ve o zamanki benin imdiki benden farkl olmas; dieri de kiinin
kendi iradesi ile seim yapm olmasnn sonucunda pimanla ve kadercilie
kamamas gerektiidir.

Sartre, her ne kadar Varoluuluk bir hmanizmdir. demise de,
varoluuluktan anladmz hmanizm; Rneseans ile ortaya kan hmanizmin

6
Paul Srathern, 90 dakikada Sartre, S. 39
79
ortaya koyduu gibi, bilimin , toplumun, ya da insann doasnn kanunlarna
yaslanarak aydnlanmaya ve bu yolla zgrlemeye bir ar deildir.
Varoluuluun hmanizmi, birey ile bireyin sorumluluu arasna hibir eyin
girmemesidir. Bu sorumluluk bireyseldir, tek bir kiiye aittir ve kiinin kendi
durumuna uygun bir eylemde bulunma zgrlne ardr.

Varoluuluk Bir Hmanizmadradl yazsnda Sartre, nsan kendi iin
seerken, tm insanlar iin seer. Sonuta insann kendini olmak istedii ekilde
yaratmak iin yapt eylemlerin hepsi ve olmas gerektiine inand imgeler
bakalar iin de yaratcdr.
7
derken aslnda kiinin sosyal sorumluluuna da iaret
eder. Dnlenin aksine Sartre ve onun adyla bir anlamda nlenen Varoluuluk
felsefesi, kiileri sorumsuzlua ve bencillie gtrmez. Bu felsefe, gsterilmeye
alld gibi Kantn yle eyle ki, davrann tm insanlk iin genel bir yasa
olsun anlayna benzer grnr. Ama Sarten insan anlay Kantn insan
anlayndan farkldr.nk Sartre, bireye arlk verir ve bireyin bahsedilen genel
yasay kendi iinde bulacandan, yani herkes iin ortak eylem sunan genel
yasalardan ok, birey iin doru olan kendisinin bulabileceinden ve her durumda
bunun farkllk gsterebileceinden sz eder.

Sartre, nsann znelliinden baka bir evren yoktur. derken, aslnda bunu
hem bilgi teorisi hem etik deerleri iin dile getirmitir. Yani insan dnyay nasl
gryorsa o kadar anlar, nasl seim yapyorsa onu yaar, nasl deerler yaratyorsa
onu ahlaknn temeli yapar. Verili olan, hazr olan bireysel deildir. Karar vermek
her insann mecbur olduu bir eydir. Ama kararszlk da bir seimdir. inde
bulunduu durumun deitirilebilir yanlarn deitirmek ya da olduu gibi kabul
etmek bireyin elindedir. Her iki durumda da birey, bir seim yapm ve ona gre
yaamay semi olur. Deitiremedii durumu alglay ve anlamlandr biimi de
bireyin elindedir. O halde yle ya da byle yaamndan kendisi sorumludur.
Sulayabilecei ve sorumluluunu stne atabilecei hi kimse ve hibir ey
yoktur. rnein: Bir sava annda yaananlar, bireyin kendi elinde olmayan

7
Paul Srathern, 90 dakikada Sartre, S. 69

80
olaylardr. Ama bu sava deerlendirmek ve bir taraf tutmak ya da bir tutum
sergilemek bireyin kendi elindedir.

Sartre, seim yaparken uzun sre dnmenin insann isel balantlarnda
bir kopukluk yaratacan, kararn etkileyen d unsurlarn ( genel anlay, toplum
basks, renilmi deerler, hesaplama..) devreye girebileceini, dolaysyla
seimin kiinin gerek isel seimi olamayacan vurgulamaya almtr.Sartre,
Bulant adl romannda: Birisini sevmeye kalkmak, nemli bir ie girimek
gibidir, bilirsin. Enerji, kendini veri, krlk ister. Hatta balangta bir uurumun
zerinden sramann gerektii bir an vardr. Dnmeye kalkarsa atlayamaz
insan.
8
der. O halde , seimimizi salt akla dayanarak yapamayz. Etraflca
dnerek hareket etmenin her zaman en doru seim olaca dncesi bu noktada
yanltr.

Kendi felsefesini varoluuluk olarak adlandranlara cevaben, aslnda yaln
bir deyile yaam felsefesi olduunu ifade eden Sartre, dncelerini tm
younluu ve canllyla yaamna da yanstm bir dnrdr ve felsefesinin
izlerini tm gel-gitleriyle yaamndan takip etmek mmkndr.

Havre Lisesi arivlerinde, geleneksel Academie de Caen, Iycee du Havre anteti
altnda, Resmi dl datm, 12 Temmuz 1931. Agreje felsefe retmeni Msy Sartren
konumas yazs okunuyordu. Grtmz birok tana gre ebeveynlerin cann skan
ve rencileri byleyen unutulmaz bir konuma yapm Sartre: skandal yaratan bir
konuma. En sekin retmen Sartre, en kk bir sansr ihtiyac hissetmeden, hi
ekinmeden, hi duraksamadan, 800 kiinin nnde, Fransz toplumunun en ritellemi
trenlerinden birinde, iktidar ve devleti, tara ve lise hiyerarisini temsil edenlerin nnde,
olaanst bir virtzite, denge ve cesaretle deerleri altst etmitir.
9

Sartre, insan evreleyen zorunluluklar ya da kiinin kendi elinde olmadan
gelien olaylar zinciri ve kendisini bu olaylar zinciri iinde bulduu anlardaki
durumunu yorumlamasnn, anlamlandrmasnn veya o durumda ne yaptnn

8
J.P. Sartre, Bulant ( La Nansee), ev: Selahattin Hilav ,Can Yay., S. 194
9
Annie Cohen Solal, Doumunun Yznc Ylnda Sartre, Dost Yay.,2005,s. 67

81
kendi elinde olduunu dnr. Yani bir durumda insann kendini nasl
konumlandrd da zgrlnn bir parasdr. gal Altndaki Paris metninde de
grebildiimiz gibi:

Hibir zaman Alman igali dnemindekinden daha zgr olamadk. Tm
haklarmz ve her eyden nce de konuma hakkmz yitirmitik; her gn karmza
aalyorlard bizi ve susmamz gerekiyordu () Her yerde, duvarlarda, gazetelerde,
ekranda, istilaclarn bizimle ilgili olarak bize vermek istedikleri o iren yz karmza
kyordu her an; ite tm bunlar dolaysyla zgrdk. nk Nazi zehri dncelerimize
kadar szyordu ve her doru dnce bir fetihti; nk mutlak gce sahip bir polis bizi
susmaya zorluyordu, her sz bir ilkenin ilan edilmesi gibi ok deerli bir ey oluyordu;
nk izleniyorduk, her bir eylemimiz bir angajman arl tayordu.
10

Sartren diyalektii birok bakmdan Hegelin diyalektiinden
ayrlr.Sartrea gre; insan koullarn aan ya da yeni koullar yaratan bir varlktr.
Diyalektik Akln Eletirisinde Eer diyalektik kapal bir sistem deilse, insan
imdiki an belirsizlik iinde yayor olmaldr. Ve belirsizlik iindeki bu yaam
mutlak olur, ama (bu) artk Hegelci mutlak deil, yaanmn mutlakl(dr)
Beklenti, belirsizlik iinde alnan karar, iki seenek arasnda gidip gelme, seim-
yani tam tamna insanlk durumunun zellikleri- bunlar herhangi bir senteze entegre
edilemezler, nk bunlar tam da sentezden karlan eylerdir. Hegelin
dndnn tersine, tarihin sonunda kalc bir zgrlkle sonulanacana hibir
garanti yoktur; mutlak bilin pekala zgrlkszl, uyumsuzluu ve iddeti de
seebilir.
11

Sartren zgrlk olarak tanmlamaya alt insann srekli kendini
hilikten var etmeye alan bilin retisi, bugn yeterli bir ahlak anlayna
ulamamz salar m belki tartlr ama, bireyin kiisel kararlar ile var olmak
zorunda olduu fikrinin, ne yapmas gerektiini kendinden baka kaynaktan alp
sorumluluu bylece o kaynaa atma rahatlna almam insan iin, eylemsizlie
ve bencillie gtrmedii aktr. Tm eylemlerinden sorumlu olan birey iin en
byk yanl su ilemekten ok ,suu bakasna atmak ya da bahane bulmaktr.

10
Annie Cohen Solal, Doumunun Yznc Ylnda Sartre, Dost Yay.,2005,s. 89
11
A.g.e. S.36

82
Pimanlk ya da istem-d eylemde bulunmuluu da buna dahil edebiliriz. nsann
en byk yanlgs kendini kandrmaktr. Kendini kandrmak da yukarda belirtilen
yollar ile olur.

Belki de sylenebilecek en kesin yarg, Karar ver ve sonuna kadar bunun
arkasnda dur. olabilir. Ta ki sana doru gibi gelen bir baka karar verene dek!

83
KAYNAKA

Akarsu, Bedia "ada Felsefe Akmlar: Kanttan Gnmze Felsefe
Akmlar,nklap Kitabevi., stanbul,1994
Akda, Blent Filozoflarn zgrlk Sknts (Felsefe Tarihinde zgrlk
Sorununa Bir Bak Denemesi), skenderiye Yazlar, Say :22
Blackham, H.J. "Alt Varoluu Dnr
Kierkegaard,Nietzsche,Jaspers,Marcel,Heidegger,Sartre,
ev.Ekin Uakl,Dost Yay., Aralk, 2005, Ankara,
Copleston,Frederick Felsefe Tarihi: Sartre, ev. Aziz Yardml ,dea yay.2000
stanbul
Cevizci, Ahmet Felsefe Szl, Ekin Yay, 1997,Ankara
Foulkuie, P. Egzistansiyalizm, ev. Nurettin Topu, Hareket Yay.
Hanerliolu, Orhan Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, 1999
Kierkegaard, Sren Korku ve Titreme ,ev. N. Ekrem DZEN,Anka Yay, stanbul
/ 1990 - Ocak
Kaufmann, Walter Dostoyevskiden Sartrea Varoluuluk,ev.Akit Gktrk
YKY,stanbul,2000
Levy, Bernard- Henri Sartre Yzyl:Felsefi Bir Soruturma, ev. Temel Keolu,
Doruk Yay,2004, Ankara
Maggee, Bryan Yeni Dn Adamlar,Haz:Mete Tunay, MEB,stanbul,1979
Maublanc,Rene zgrlk Sorunlar, ev. Vedat Gnyol, Asm Bezirci, an
Yay,Mays 1968
Mounier, Emmanuel "Varolu Felsefelerine Giri ev. Serdar Rifat KIRKOLU,
Alan Yay.1986
Monteil, Claudine

zgrlk Aklar :Sartre ile Simone de Beauvoir 20.yy.
Serveni, ev. Elif Gkteke, Can Yay.,2005
Murdoch, Iris Sartren Yazarl ve Felsefesi,ev.Selahattin Hilav, Yazko
Yay., 1983
Nietzsche, Friedrich Byle Buyurdu Zerdt,ev.Turan Oflazolu, Cem Yay.,1997
Sartre, Jean Paul Denemeler: amzn Gerekleri, ev. S. Eybolu V.
GNYOL,Say Yay, 1994
Sartre, Jean Paul Egonun Aknl, ev. Serdar Rifat KIRKOLU Alkm Yay.
stanbul,2003
Sartre, Jean Paul Varoluuluk bir Hmanizmadr, ev.Asm Bezirci, Say yay.
1986
Sartre, Jean Paul Hr Olmak, ev.Emin Trk Eliin, Toplumsal Dnm
Yay,1995,stanbul
Sartre, Jean Paul (evrimii) www.wikipedia.org/wiki/Being_and_Nothingness
Sartre, Jean Paul Bulant ( La Nansee), ev. Selahattin Hilav ,Can Yay,1997
Sartre, Jean Paul Duvar,ev. Nihal nol, Varlk Yay, ubat,1982
Sartre, Jean Paul Akl a:zgrln Yollar 1, ev. Glseren Devrim,Can
Yay., stanbul, 1994
Sartre, Jean Paul Yaanmayan Zaman:zgrln Yollar 2, ev. Glseren
Devrim,Can Yay., stanbul, 2001
84
Sartre, Jean Paul Ykl:zgrln Yollar 3, ev. Glseren Devrim,Can
Yay., stanbul, 1998
Sartre, Jean Paul

Sartre, Jean Paul
(Action, 27 Aralk 1944 (evrimii)
http//www.hekartes.sitemynet.com/Varolusculugun isyankarligi
Being and Nothingness
(evrimii) http://en.wikipedia.org/wiki/Being_and_Nothingness
Solal-Cohen,Annie Doumunun Yznc Ylnda Sartre,ev.smail Yerguz,
Dost Yay.,2005
Strathern, Paul 90 dakikada SARTRE,ev. Nemciye Uansoy,
Genda,Ekim,1998,stanbul
Tanilli, Server Yzyllarn Gerei ve Miras- Cilt VI.(evrimii)
http://www.felsefeekibi.com/forum/forum_posts.asp?TID=35139&PN=1
Timur, Taner Felsefi zlenimler:Sartre,Althusser,Foucault,Derrida,mge
Kitabevi, 2005
Timuin, Afar Milliyet Sanat Dergisi, 27 Ekim 1976(evrimii)
http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=1398
Yavuz, Hilmi Sartre ve Freud: Felsefe Yazilari, Yazko Yay., 2. Kitap
1982(evrimii) http://psikoloji.fisek.com.tr/makale/sartre.htm
Yeniehirliolu,ahin Felsefe Yazlar 2. Kitap s.112-121,Yazko Yay., 1982
Ycel, Nural Sartre ve Bulant
(evrimii) http://www.dipnotkitap.net/ROMAN/Bulanti.htm , 20 Aralk 2006

Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-Libre

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Jean Paul Sartrein Ozgurluk Anlayisi Jean Paul Srtres Freedom Notion-Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

You might also like