Kitap - İktisada Giriş

i
T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2566

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1536

KTSADA GR

Yazarlar
Do.Dr. Ylmaz KILIASLAN (nite 1)
Prof.Dr. Hseyin Alper GZEL (nite 2, 3)
Do.Dr. smail RNER (nite 4)
Prof.Dr. Kemal YILDIRIM (nite 5, 8)
Yrd.Do.Dr. Ethem ESEN (nite 6)
Do.Dr. Murat TADEMR (nite 7)

Editrler
Do.Dr. Ylmaz KILIASLAN
Yrd.Do.Dr. Ethem ESEN

ANADOLU NVERSTES

ii
8u klLabin basim, yayim ve saLi; haklari Anadolu unlverslLeslne alLLlr.
Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan

retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan

Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur

Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz

Grafiker
Glah Ylmaz

Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

ktisada Giri

ISBN
978-975-06-1235-0

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Mays 2013

iii

indekiler

nsz .... iv

1. Temel Kavramlar ve Tketici Davran 2
2. Arz,Talep ve Esneklik 28
3. retim,Maliyetler ve Firma Davran 52
4. Mal ve Faktr Piyasalar 76
5. Makroekonominin Kapsam ve Temel Makroekonomik Deikenler.. . 104
6. Milli Gelir Dzeyinin Belirlenmesi.. 128
7. Para ve Bankaclk 160
8. Toplam Talep-Toplam Arz Analizi ve Politika Uygulamalar 190

iv
nsz
Televizyonlardaki haber bltenlerinin ierisinde olmasa bile sonunda neden ekonomi haberleri olduunu
ya da neden hemen hemen tm gazetelerin ekonomi sayfas olduunu hi merak ettiniz mi? Ya da neden
ktisada Giri dersi niversitelerin iktisat dndaki birok blmlerinde de okutulur? Cevab ok ak.
nk kadnndan erkeine, yalsndan ocuuna, zengininden fakirine ekonomi herkesi ilgilendirir. O
yzden Alfred Marshal iktisad insanolunun normal yaamndaki sradan ilikilerini inceleyen bir bilim
dal olarak tanmlamtr. Herkesi ilgilendiren ve dolaysyla okuyucu profili olduka farkl olan
elinizdeki bu ktisada Giri kitabn herkesin okuyabilecei, zellikle iktisatla ilk tananlarn evkini
krmadan sevmelerini salayacak bir dil ve ierikle yazmaya altk. O yzden bu kitap her ne kadar
Anadolu niversitesi Ak retim nlisans programlarnda okuyan renciler iin hazrlandysa da
midimiz ilgili tm okuyuculara faydal olmasdr.
Bu kitap temelde iki ana blmden olumaktadr. Kitabn ilk drt nitesinden oluan birinci blmde
genelde Mikroiktisatn konular incelenmi, son drt niteyi kapsayan ikinci blmde ise Makroiktisatn
temel konular tartlmtr.
Kitabn plan yledir: nite 1 iktisadn temel kavramlar ve tketici davranlarn incelemektedir. Bu
nitede ayn zamanda iktisatta ska kullanlan grafikler tantlmaktadr. nite 2 arz, talep, piyasa dengesi
ve esneklik konularn incelemektedir. Firma davranlar, retim, maliyetler gibi konular nc nite
de incelenmektedir. Drdnc nite her gn iinde yaadmz hem mal ve hizmet hem de faktr
piyasalar ile ilgili temel kavramlar tantmakta ve ekonomik birimlerin bu piyasalardaki davranlarn
incelemektedir. Kitabn 5. nitesinden itibaren iktisadn mikro konularndan makro konularna gei
yaplacaktr. Bu amala beinci nitede, ilk olarak makroekonominin kapsamna ve geliimine deinilip,
daha sonra ekonomik performansn nasl lld ve isizlik, enflasyon, hasla gibi temel
makroekonomik deikenler aklanmaktadr. nite 6da, milli gelir dzeyinin nasl belirlendii
Keynesyen model temelinde gsterilmektedir. Para ve Bankaclk isimli 7. nitede, parann ekonomideki
ilevleri ve geliimi aklanp, bankaclk sistemi ve bankaclk sisteminin para arz zerindeki
etkilerinden bahsedilmektedir. Son nitede ise, toplam talep toplam arz analizi ele alnp, bu model
kapsamnda maliye ve para politikas uygulamalar deerlendirilmektedir.
Bu kitabn amac yksekretime yeni balayan rencilere iktisad retmek deildir. Bunun iin ne
bu kitabn kapsam yeterlidir, ne de zaman. Aksine bu kitabn amac rencileri iktisatla tantrmak ve
onlarn iktisat renmeye arzulu ve salam bir admla balamalarn salamaktr. Eer bu fonksiyonu
yerine getirebilirse ne mutlu bize.
Son olarak bu kitabn sizlere sunulmasnda emei geen herkese teekkr bir bor bilir, kitaptaki tm
hata noksanlarn yazarlar ve editrlere ait olduunu belirtmek isteriz.

Editrler
Do.Dr. Ylmaz Klaslan
Yrd.Do.Dr. Ethem Esen

2

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
ktisadn temel kavramlarn aklayabilecek,
Ekonomik birimlerin davranlarnn arkasnda yatan nedenleri saptayabilecek,
Farkl maliyet kavramlarn tanmlayabilecek,
Tketici dengesini aklayabilecek,
ktisatta kullanlan grafikleri tasvir edebilecek
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ktisat
Mikro ktisat
Makro ktisat
Ktlk
Tercih
dnleme
Frsat Maliyeti
Marjinal Fayda
Fayda Maksimizasyonu
Eim

indekiler
Giri
Ktlk ve Tercih
ktisadn Temel Sorular
Tketici Davranlar ve Fayda
Grafikleri Anlamak

1

3
GR
Televizyonda, gazetede, internette grdnz ya da gnlk hayatta karlatnz olaylarn birounun
arkasnda yatan nedenin ekonomik olduunu syleyebiliriz. Hatta ilk bakta iktisadi bir olay gibi
grnmeyen durumlarn bile arkasnda mutlaka bir iktisadi boyut aramak gerekir. Bir intiharn,
hrszln, cinayetin, boanmann, krlan bir rekorun, bulunan yeni bir icadn, savan, barn, evre
kirliliinin yada yeni bir teknolojinin ortaya kndaki iktisadi nedenler ou zaman iktisadi olmayan
nedenlerden ok daha fazladr. te bu yzden iktisat tm bireyleri, kurumlar, toplumlar ilgilendiren bir
bilim daldr.
ktisad bireylerin, firmalarn, kurumlarn ve devletin yani iktisadi karar birimlerinin karar verme
srelerini ve bu kararlarn sonularn inceleyen sosyal bir bilim dal olarak tanmlayabiliriz. ktisat bir
sosyal bilim olarak her ne kadar karmak gibi gzkse de aslnda hepimizin gndelik davranlarn ve
gnlk yaammzda karlatmz durum ve sorunlar inceleyen ve aklayan bir bilim daldr. Nitekim
iktisat bilimin kurucularndan olan 19. yy. iktisats Alfred Marshall iktisad insanolunun normal
yaamndaki sradan ilikilerini inceleyen bir bilim dal olarak tanmlamtr. ktisat bu incelemesini
iktisadi teori, model ve verileri kullanarak yapar.
Gnlk hayatta karlatmz baz durum ve sorunlarn arkasndaki
iktisadi gerekeleri grebilmek iin R.H. Frankn Doal ktisat, 2010. ev. Tuncel ncel
kitabna bakabilirsiniz.
nsanolunun gnlk hayatnn sradan ilikileri ya da iktisadi dnyann nasl iledii iktisadi modeller
oluturularak anlalabilir. Ekonomik model ekonomik deikenlerin ve bu deikenler arasndaki
ilikilerin ou zaman matematiksel ifadesidir. Ekonomik model aslnda gerek dnyadaki ilikilerin
daha basit bir ekilde tanmlanmasdr. Eer kurulan ekonomik modelin ileyii ve sonular gerek dnya
ile uyumlu ise, o zaman o konuda bir ekonomik teori gelitirilebilir. Tpk mhendisler, mimarlar gibi
iktisatlarda teorilerini gelitirirken modellerden faydalanrlar. Nasl ki bir mimar binay ina etmeden
nce bir bilgisayar program yardm ile ina edilecek binay iziyor, yani modelliyorsa, ya da bir
otomobil tasarmcs yeni bir otomobili nce bilgisayarda tasarlyorsa, iktisatlarda iktisadi olaylar
modelleyerek aklamaya alrlar.
Teori varsaym ve hipotezlerden oluur. Hipotezler eitli varsaymlar altnda modellenerek iktisadi
olaylar ile ilgili sonular karlabilir. Aslnda teoriler mantksal ifadelerden baka bir ey deildir. Eer
hipotezler doruysa, karlan sonularda doru olacaktr. rnein, eer tm niversite mezunlar
niversite mezunu olmayanlardan daha fazla cret alyorsa ve Seda eer niversite mezunuysa o zaman
Sedann niversite mezunu olmayan birine gre daha fazla cret alyor olmas gerekir.
ktisatlar gelecei tahmin etmek iin kurduklar modellerde teorileri kullanrlar. nk iktisadi
hayatta gelecei tahmin edebilmek her eydir. Bir iktisat eer ekonomi srekli cari ak veriyorsa
yabanc paralarn Trk Liras karsnda er yada ge deer kazanacan tahmin eder. Yine bir iktisat bir
rnn ithalatna kstlama getirildiinde, o rnn yurtii fiyatnn artacan tahmin eder.
Temel Kavramlar ve
Tketici Davran

4
Pozitif Normatif ktisat
Gazetelerde yazlarn okuyup, televizyonlarda izlediiniz iktisatlarn hemen hemen hepsinin farkl
grlere sahip olduklarna hepimiz ahit olmuuzdur. Bu bir sosyal bilim ve politika arac olarak
iktisadn pozitif ve normatif zelliinden kaynaklanmaktadr. Pozitif iktisat bir iktisadi olayn ne
olduu, normatif iktisat ise ne olmas gerektii ile ilgilidir. Pozitif iktisat mevcut durumu aklayan
iktisattr. rnein Trkiyenin 2011 yl d ticaret a yksektir ifadesi bir pozitif iktisat ifadesidir.
Bu ifadenin doru olup olmadn d ticaret verilerine bakarak test edebiliriz. Bu ifadenin ierisinde
herhangi bir deer yargs yoktur.
Normatif iktisat ise daha ok gr ve deer yarglar ierir. Trkiyenin d ticaret a azaltmak
iin baz ithal mallar Trkiyede retilmelidir ifadesi ise bir normatif ifadedir. Zira bu neriye herkes
katlmayabilir. Veya d ticaret a baka nlemlerle de azaltlabilir. Normatif bir ifadeyi dorudan test
etmek mmkn olmayabilir. Her ne kadar pozitif ve normatif iktisat birbirinden ayrlsa da, normatif
iktisad belirleyen kiisel gr ve inanlarla birlikte pozitif iktisadn olgulardr. O yzden iktisatlar
daha ok pozitif iktisadn neden ve sonular ile ilgilenirler.

Mikroiktisat Makroiktisat
Her ne kadar kendi ierisinde ok farkl alt bilim dallarna ayrlsa da, iktisat en temel olarak mikro ve
makro iktisat olmak zere iki ana bilim dalna ayrlr. Mikro iktisat bireylerin yani tketicilerin ve
firmalarn davranlarn ve bu iki grubun karlkl etkileimini inceler. Bir mal ya da hizmetin fiyat ve
ne kadar arz edileceinin belirlenmesi ya da bir bireyin alma bo zaman tercihi, firmann faaliyetleri ile
ilgili ald kararlar mikro iktisadn konular arasndadr.
Makro iktisat ise ulusal ya da kresel iktisadi olay ve deikenleri inceler. Bir ekonomideki
enflasyon, isizlik, d ticaret, dviz kurlar, uluslararas sermaye hareketleri vb. konular ise makro
iktisadn inceleme alanna girmektedir.
Her ne kadar mikro ve makro iktisat fakl konular inceliyor olsa da, iktisadi birok problemin hem
mikro hem de makro dinamiklere sahip olduu unutulmamaldr. O yzden mikro ve makro iktisad ok
keskin izgilerde birbirinden ayrmak olduka gtr. Zira bir makro politika deiikliinin mikro etkileri
olurken, mikro ekonomik politikalarda deiiklikte makro deikenleri etkilemektedir. rnein bir mal ya
da hizmetin katma deer vergisi (KDV) orannda yaplacak mikro bir deiiklik, bir makro deiken olan
bte an pekala etkileyebilecektir.

Piyasalar
Gnlk kullanmda piyasa ile belli bir mal ya da hizmetin alnp satld yer kastedilir. Otomobil
piyasas, altn piyasas, balk piyasas bunlara rnek gsterilebilir. ktisatta kullanlan piyasann ok daha
geni bir anlam vardr. Bu anlamda piyasa, bir iktisadi maln alc ve satclarnn bir araya geldii yer
olarak tanmlanabilir. Alc ve satclarn bir araya geldii yerin sebze hali gibi fiziksel bir mekan olmas
gerekmemektedir. rnein stanbul Menkul Kymetler Piyasasnda (MKB) hisse senedi alc ve
satclar fiziksel olarak bir araya gelmek zorunda deillerdir. lemler internet zerinden ya da telefonla
ilemler yaplabilir.
Piyasalar mal ve faktr piyasalar olmak zere ikiye ayrlrlar. Mal ve hizmetlerin alnp satld
piyasalara mal piyasalar, emek ve sermaye gibi retim faktrlerinin alnp satld piyasalar ise faktr
piyasalar denir. Piyasalarn en nemli fonksiyonu karar alclarn kararlann koordinasyonunu
salamasdr.

KITLIK VE TERCH
Ekonomik sorunlar isteklerin (ihtiyalarn) sahip olduklarmzdan (kaynaklardan) daha fazla olmasndan
kaynaklanmaktadr. htiyalarn kaynaklardan fazla olmas durumuna iktisatta ktlk diyoruz. Ktlk
iin tm iktisadi problemlerin merkezidir dersek yanlm olmayz. Ktlk herkesin kar karya
kalabilecei bir durumdur. ktisatta ktlk mutlaka su, ekmek gibi temel ihtiyalardan mahrum olmak
anlamna gelmez. Yani 1 liralk bir dondurma almak isteyen fakat cebinde 50 kuruu olan bir ocuun
kar karya kald durum da, Kanarya Adalarnda tatil yapmak isteyen fakat bu tatile gitmesini

5
salayacak kadar paras olmayan orta gelir dzeyine sahip bir devlet memurunun kar karya kald
durum da ktlk olarak tanmlanabilir.
Ktlk sorunu ile kar karya kalmayan bir bireyden sz etmek mmkn deildir. Kimimizin paras
kt olabilir, kimimizin topra kt olabilir, kimimizin zaman kt olabilir. Tpk bireyler gibi toplumlarn,
lkelerin de kaynaklar kttr. Eer ihtiyalar karlayan mallar ihtiyalar kadar olsayd, o zaman ktlk
sorunu ile kar karya kalmayacaktk. Fakat maalesef ihtiyalar giderecek olan mallarn miktar ou
zaman ihtiya duyulan miktardan daha azdr. htiyacmz kadar var olan mallara rnek olarak, oda
imdilik, havay gsterebiliriz. Dnyann neresine giderseniz gidin hava iin para demezsiniz ve
istediiniz kadar tketebilirsiniz. ktisat biliminde bu tr mallara serbest mallar diyoruz.
Trkiyede polis tarafndan salanan gvenlik hizmetleri iin hibir
kimse (yabanclarda dahil) hibir bedel demez ve Trkiyenin neresinde olursa olsun
155i arayarak gvenlik hizmetlerinden yararlanabilir. O zaman polisin salad gvenlik
hizmetleri iin serbest mal diyebilir miyiz?
nsan ihtiyalarnn giderilmesinde kullanlan ve ou zaman ihtiya duyulan miktardan daha az
bulunan ve dolaysyla iktisadn inceleme alanna giren mallara iktisadi mallar diyoruz. Burada mal ile
kastedilen sadece otomobil, buzdolab, ekmek gibi elle tutulabilen mallar deildir. nsan ihtiyalarnn
giderilmesinde en az onlar kadar nemli olan kuafr, ulam, eitim, salk, gvenlik gibi
kullanldndan insanlara fayda salayan hizmetlerde iktisadi mallar arasnda yer almaktadr. Her
ikisininde ortak zellii tketimi ya da kullanm ile bireylere fayda salamalardr.
Sonsuz olan ihtiyalar karsnda ihtiyalar karlayacak olan kaynaklar kt olmas bir tercih (seim)
yapma zorunluu dourur. Aslnda iktisat biliminin zdr seim. ktisat bilimi, hem bu seimin nasl
yaplaca hem de bu seimin sonular ile ilgilenir.

Rasyonel Davran
Kaynaklarn ktken ihtiyalarn sonsuz olmas ou zaman alternatifler arasnda bir seim yapmay yani
bir karar almay gerektirir. Peki, insanlar nasl karar alrlar? ktisat biliminde insanlarn karar alrlarken
rasyonel davrandklarn varsayarz. Kendi karnn peinde koan iktisadi insann (homo economicus)
en nemli zellii rasyonel (aklc) davran sergilemesidir.
Bireysel karn en oa karmaya alan rasyonel insana iktisadi
insan (homo economicus) denir.
ktisatta amalarna ulamak zere sistematik ve bilinli olarak mevcut alternatifler arasnda
yapabileceinin en iyisini yapmay rasyonel davran olarak tanmlayabiliriz. Rasyonel davran,
davran sergileyen asndan tm yarar ve zararlar dnlm, kendi ierisinde tutarl ve karar alcnn
amacna en iyi ekilde ulamasn salayan davran biimidir. ktisatlar ekonomik birimlerin karar
alrlarken rasyonel davrandklarn ve dolaysyla da yaptklar seimin rasyonel seim olduunu
varsayarlar. Firmalar retim miktar ile ilgili kararlarn alrlarken, ne kadar ii altracaklarna karar
verirlerken, tketiciler ne kadar alp ne kadar harcayacaklarna karar verirlerken, hazine ne kadar
hazine bonosu karacana karar verirken rasyonel davranr.
Karlnda somut hibir ey almadan, sokaktaki dilenciye para
vermek rasyonel bir davran mdr?

Frsat Maliyeti - Parasal Maliyet
Tercih bir eyi elde etmemizi salarken baka bir eyden vazgemeyi zorunlu klar. Buna dnleme
(trade-off) diyoruz. Eer Anadolu niversitesi Ak retim Programlarnn birinde okuyup bir n
lisans veya lisans derecesine sahip olmak istiyorsanz, o zaman en azndan belirli bir sre gneli bir

6
Nisan hafta sonundan vazgemeniz gerekiyor. nk Nisann ilk hafta sonu Ak retim snavlar var.
Yani Ak retim de okumann dnlemelerinden bir tanesi Nisann ilk hafta sonudur. Her tercihin
bir maliyeti vardr. Herhangi bir eyi elde etmek iin vazgetiimiz en deerli alternatif, o tercihin frsat
maliyetidir. Pazar gn fazla mesai yapmann frsat maliyeti, aile ile gidilmeyen piknik ya da
seyredemediiniz film olabilir.
Frsat maliyeti ile parasal maliyeti birbirinden ayrmak gerekmektedir. Ekonomistler, bir kararn daha
ok frsat maliyetini gz nnde bulundururlar. nk bir eyin maliyeti onu elde etmek iin nelerden
vazgetiinizdir. Saatte 10 kazanan bir taksi ofrn dnelim. Bu taksi ofr mesai saatleri
ierisinde toplam sresi 2 saat olan ve bilet fiyatnn 10 olduu bir sinemada yeni kan bir filme gitsin.
Taksicinin sinemaya gitmesinin frsat maliyeti ka liradr sizce? Cevap 30. Taksici sinemaya gitmek iin
ncelikle sinema biletini satn alarak 10 parasal maliyete katlanmtr. Filmi izlemek iin ise 2 saatini
harcamtr. Taksici saatte 10 kazandna gre, taksicinin almad 2 saatin frsat maliyeti 20dir.
Buda taksicinin sinemaya gitmesinin frsat maliyetinin 30 olmasna neden olur. Tabi taksicinin
sinemaya giderek vazgetii 30den salad fayda, gitmeyerek kazanaca 20nin salayaca
faydadan daha yksek olabilir. Gittiine gre muhtemelen yledir.
Semt pazarlar akam saatlerinde gndze gre daha kalabalktr.
Fakat sebze meyve fiyatlar akamlar gndze gre daha ucuz olur. Neden?

retim mkanlar Snr
Tpk bireyler gibi toplumlarn (ekonomilerin) da kaynaklar kttr. Toplumun ihtiyalarn karlayacak
olan kaynaklarn kt olmas, onlar bir tercih yapmaya zorlayacaktr. Acaba Trkiye ekonomisi tm byk
ehirlerini hzl tren hatlar ile birbirine balayacak bir yatrm m yapmaldr, yoksa eitime ayrlan
btesini iki katna kararak daha eitimli bir nesil mi yaratmaldr? Aikr olan tek ey bunun ikisinin
ayn anda yaplamayacadr. O zaman Trkiye bir karar vermek, bir tercih yapmak zorundadr. Fakat her
tercihin bir maliyeti olacaktr. Eer hzl tren projesini yapmak isterse, eitime yaplacak yatrmlardan
vazgemek zorunda kalacaktr.
Ekonomilerin tercihlerini, dolaysyla kararlarnn frsat maliyetini, retim imkanlar snr (erisi)
ile gsterebiliyoruz. retim imkanlar snr bir ekonominin tm kaynaklarn ve sahip olduu teknolojiyi
kullanarak gerekletirebilecei retimin snrlarn gsterir. Bu erinin negatif eimli olmas her tercihin
bir frsat maliyeti olduunu, dolaysyla iki seenek arasnda bir dnlemenin olduunu gsterir.

ekil 1.1: retim imkanlar erisi

7
Marjinal Maliyet - Marjinal Fayda
Aslnda bir kararn yada eylemin dorudan parasal maliyeti ya da frsat maliyeti o karar almak iin
yeterli deildir. ktisatlarn daha ok zerinde durduu bir eylemin dourduu ilave maliyet ile ilave
yarardr. Bir eyi yapmann yaratt ilave maliyete marjinal maliyet, o eylemden elde edilen ilave
yarara ise marjinal fayda denir. Bir kararn yada eylemin marjinal fayda ve maliyetini gz nnde
bulundurarak karar vermeye ise marjinal analiz denir. Marjinal analiz, sadece iktisadn deil gnlk
yaamn karar alma srelerinin temel yntemlerindendir. nk insanlar bir eyi yapmak ya da
yapmamaktan ok, ne kadar yapacana karar vermek zorundadr. rnein, normalde bir insan alsam
m almasam m diye dnmez. Ne kadar alsam diye dnr. Tatile gitsem mi den ok, ka gn
gitsem diye dnr. Bir firma reklam versem miden ok, ne kadar versem diye dnr. te bu tr
seim problemlerinde optimal karar marjinal analiz ile alnabilir. rnein bir firma reklam btesini
10.000 daha artrdnda, karnn ne kadar arttna bakar. Eer reklamn yaratt marjinal kar (ilave
kar) reklamn marjinal maliyetinden (10.000) daha bykse, o zaman reklam btesini 10.000 artrmak
doru bir karardr.
Kt kaynaklarn en etkin ekilde kullanmnn yolu bir kararn marjinal fayda ve maliyetini gz nnde
bulundurmaktr. Eer bir eylemin yaratt marjinal fayda onun marjinal maliyetinden fazla ise, bu eylemi
gerekletirmek mantkldr. Bu ekilde alnan kararlar optimal (en iyi) karar alarak adlandrlabilir.

kame ve Tevik
Ekonomik birimlerin kararlarn etkileyen, deimesine neden olan iki temel faktr vardr. Birincisi
hemen hemen birok eylemin bir ikamesinin var olmasdr. kame bir eyin baka bir eyin yerine
gemesidir. Eer bir eylemin, bir karann frsat maliyeti artarsa ekonomik birimler bu eylemi baka bir
eylem ile ikame edebilir. rnein Eskiehirden Ankaraya toplu tama arac kullanarak gitmenin iki
yolu olabilir. Bunlar tren ve ehirleraras otobstr. Dolaysyla Eskiehirden Ankaraya otobs ile
gitmenin ikamesi trenle gitmektir. Eer Eskiehir-Ankara otobs fiyatlar artarsa, Eskiehirden
Ankaraya otobs ile gitmenin frsat maliyeti artm olur. O zaman yolcular Ankaraya tren ile gitmeyi
tercih edebilirler. Bir kararn ya da aktivitenin frsat maliyetinde bir deiim olursa ve bu aktivitenin
yakn ikamesi varsa, o zaman bir mal yada hizmetin frsat maliyeti deitiinde baka bir mal yada hizmet
ile ikame edilme derecesi artacaktr. rnein, Eskiehir-Ankara otobs ve tren fiyatlar deimezken,
yksek hzl tren ile Eskiehirden Ankaraya gitmek 3 saatten 1,5 saate dmse, o zaman Eskiehirden
Ankaraya otobs ile gitmenin parasal maliyeti ayn olmakla birlikte, frsat maliyeti artmtr. Bu
durumda rasyonel bir yolcu, otobs seyahatini tren seyahati ile ikame etmelidir.
Bir davrann frsat maliyetinin deimesi sonucu baka bir davran ile ikame edilmesinin nedeni
ortaya kan teviktir. Tevik bir davrann ortaya kmasn zendirmektir. Tevik bazen bir dl
olabilecei gibi bazen de bir ceza olabilir. Her iki durumda da, ama bir davrann ortaya kmasn ya da
kmamasn salamaktr. Ekonomik birimler teviklere tepki verirler. O yzden dorudan bir davran
dzenlemek yerine onu etkileyecek tevikler sunmak daha etkili olacaktr. nsanlara daha az elektrik
kullann demek yerine, elektrii daha pahal hale getirecek bir vergi dzenlemesi, insanlar daha az
elektrik kullanmaya tevik edecektir. Davranlarn frsat maliyetinin, ya da marjinal yarar ve
maliyetlerinin, deimesi bir teviktir. Tm Dnyada sigara tketimini azaltmak iin hkmetler
sigaradan alnan vergileri artrmtr. Bu ise sigara fiyatnn ykselmesine ve insanlar da az sigara imeye
tevik etmitir. O yzden tevikler ekonomik birimlerin davranlarnn dzenlenmesinde son derece
nemli role sahiptir.

KTSADIN TEMEL SORULARI
Ktlk ve tercih sorunu ilgili olarak farkl kaynaklarda farkl sayda soru ortaya atlsa da iktisat biliminin
cevaplandrmasn gereken drt temel soru bulunmaktadr. Bunlar:
1. Ne retilecek,
2. Ne kadar retilecek,
3. Nasl retilecek,
4. Kim retecek.

8
Ne retilecek?
1978de Sonynin mhendisi Nobutoshi Kiharada tarafndan icat edilen, 1979da ticariletiinde mzik
dinleme alkanlklarnda devrim etkisi yaratan, insanlarn hareket halindeyken mzik dinlemesine olanak
veren kasetalar Walkman 2000li yllarda neden retilmiyor? Ya da nasl oluyor da patenti 1873te
alnan mehur Levis marka kotlar hala retilip tm dnyada alc bulabiliyor? te iktisat biliminin
cevaplamas gereken sorulardan birincisi Ne retilecek? sorusudur. Bu soruya serbest piyasa
ekonomilerinde firma ve tketiciler ve bunlarn karlkl etkileimi ile cevap bulunabilmektedir. Serbest
piyasa ekonomilerinde ne retileceinin kararnn verilmesinde en nemli rol fiyatlar stlenir.
Firmalar fiyat maliyetine gre daha yksek, dolaysyla kar oran yksek olan mal ya da hizmetleri
retirken, fiyat maliyetinden daha dk olan mallar retmezler. Baz durumlarda ne retilecek
sorusunun cevabn devlette verebilir. rnein Cumhuriyetin ilk yllarnda zel teebbs yeterince
gelimediinden ne retilecek? sorularnn nemli bir ksmnn cevab devlet tarafndan verilmitir.

Dnyanin en uzun sred|r yayim|anan Ing|||zce gene| k|tr ans|k|oped|s|
8r|tann|ca bundan sonra basi|mayacak.
lk olarak skoyann bakenti
Edinburghda 1768de baslan
Britannicann stoklar tkenince
yenileri piyasaya kmayacak. Merkezi
ABDnin Chicago kentinde bulunan
yayn irketi, ansiklopedinin dijital
versiyonlarnn yaynnn devam
edeceini bildirdi. Britannica
Ansiklopedisi irketi Bakan Jorge
Cauz, 32 ciltlik ansiklopedinin
baslmamasnn bir sredir
dnldn, bunun internet
ansiklopedisi Vikipedi ya da arama
motoru Googlela ilgisi bulunmadn,
Britannicann dijital versiyonunun ok
sayda kiiye ulatn syledi. Cauz,
basl ansiklopedilere talebin
dmesinde gncellenme
konusundaki sorunlarn da rol
oynadn belirtti. Bir ansiklopediyi
kda bastnz andan itibaren
geride kalmaya balyor diyen Cauz,
internet zerinden salanan
ansiklopedi hizmetinin ise srekli
gncellendiini kaydetti.
Hrriyet, 15 Mart 2012.

Resim 1.1: Ne retilecek?

Ne Kadar retilecek?
ktisat biliminin cevaplamas gereken ikinci soru olan bir ekonomide ne kadar mal ya da hizmet
retilecei sorusu da mevcut ekonomik siteme gre deiiklik gsterecektir. Serbest piyasa
ekonomilerinde, yani rn fiyatnn arz ve talep tarafndan belirlendii ekonomilerde, bir rnn ne kadar
retilecei fiyatlar tarafndan belirlenecektir. Eer rn arz miktar talep miktarndan az ise, bu rnn
fiyatnn dmesine neden olacak, bu fiyat d de bir taraftan baz firmalarn retim miktarn
azaltmasna neden olacak, dier taraftan da dk fiyat talebin artmasna neden olacak ve piyasada arz ve
talebi eitleyen bir fiyat ortaya kacaktr. Fiyatlar devlet mdahalesinin olduu durumlarda ise, bu
fonksiyonunu yerine getiremeyecektir. rnein, Trkiyede yllarca konut talebinin arzndan yksek
olmas, hem konut fiyatlarnn hem de konut kiralarnn yksek olmasna neden olmu, bu ise hem zel
konut retimini tevik etmi, hem de devletin bu piyasada aktif olarak yer almasna neden olmutur.
Bir ekonomide hangi mal ve hizmetlerin ne kadar retilecei zaman ierisinde deiiklikler
gsterebilir. rnein 1960 ylnda Trkiyede retilen katma deerin %56 tarm sektr tarafndan
retilirken (Dnya Bankas, 2011), 50 ylda bu oran deimi ve Trkiye Gayri Safi Milli Haslas
(GSMH) iindeki pay %9,5e dmtr. Genel olarak ekonomiler gelitike hizmet sektrnn yaratlan

9
katma deer ierisindeki pay artarken, tarm sektrnn paynn dt gzlenmektedir. Bu durum
ekil 1.2de grlmektedir.
lkelerin temel ekonomik gstergelerine Dnya Bankasnn Dnya
Gelime Gstergeleri (World Development Indicators - WDI) veri tabanndan ulalabilir:
http://data.worldbank.org

Tkiye, ABD ve inde
GSMHn bileenleri,
%, 2010.
Yandaki grafikte Trkiye, ABD ve
in ekonomilerinde retilen mal ve
hizmetlerin 2010 ylndaki dalm
verilmektedir.
Trkiyeye gre daha gelimi olan
ABDde hizmet sektrnn pay
2010 ylnda %78 iken, Trkiyede
retilen hizmetlerin toplam retim
ierisindeki pay %64tr. Dier
taraftan Trkiye GSMHnn
%10unu tarm rnleri
olutururken, ABDde tarm
rnlerinin toplam retim
ierisindeki pay %1e kadar
dmtr.
Bu grafik iktisadi gelime ile birlikte
bir ekonomide retilen hizmetlerin
toplam retim ierisindeki pay
artarken, tarm rnlerinin paynn
azaldn gstermektedir.
Kaynak: WDI, Dnya Bankas, 2011.
18
13
30
10
1
10
8
8
17
64
78
43
0
10
20
30
40
30
60
70
80
90
100
TRKYE ABD N
malat Sanayii Tarm Madencilik, enerji ve inaat Hizmet

ekil 1.2: GSMHn bileenleri, 2010.

Nasl retilecek?
Mal ya da hizmetlerin nasl retilecei sorusunun cevabn belirleyen en nemli faktr ekonominin sahip
olduu kaynaklar, dier bir ifade ile retim faktrleridir. Bireylerin ihtiyalarn karlayan mal ve
hizmetlerin retimi iin gerekli olan kaynaklara retim faktrleri denir. Temel olarak drt retim
faktr vardr. Bunlar:
Emek
Sermaye
Toprak
Giriimciliktir.
Her ne kadar son derece nemli olsa da baz kaynaklarda giriimcilik
bir retim faktr olarak tanmlanmamaktadr.
Hangi retim faktr ekonomide bol ise, o retim faktrnn fiyat dk olacaktr. O yzden
rnlerin nasl retileceini retim faktrlerinin miktar belirleyecektir. Emein son derece youn olduu
bir ekonomide rnler daha fazla emek-youn teknolojilerle retilirken, sermayenin bol olduu
ekonomilerde daha ok sermaye youn bir retim biimi tercih edilecektir.

10
retim faktrleri ile ilgili daha detayl bilgiyi 4. nitenin ilgili
blmlerinde bulabilirsiniz.

Kukusuz mal ya da hizmetlerin nasl retileceinin en nemli belirleyicilerinden biri de teknoloji
dzeyi olacaktr. Nasl ki 20. yy.n balarnda robotlarla otomobil retimi sz konusu deilken, 21. yy.
da da el yapm otomobil bulmak zor olacaktr. Dolaysyla teknolojinin ileri olduu ekonomilerde daha
ileri teknoloji kullanan retim srelerine rastlanlrken, teknolojinin daha az gelitii ekonomilerle daha
dk teknoloji youn retim sreleri gze arpacaktr.

Kim retecek?
Kim retecek sorusunun yle sormak ta mmkndr: Ne, ne kadar ve nasl retilecek sorularnn
cevabn kim verecek? Bu sorularn cevab uygulanan ekonomik sisteme gre farkllklar gsterecektir.
Merkezi planlama ekonomilerinde (ya da kumanda ekonomileri) ne, ne kadar ve nasl retilecei
sorularnn cevabn devlet verir. Merkezi planlama ekonomilerine gnmzde sayca olduka az olan
sosyalist ekonomiler rnek gsterilebilir.
Serbest piyasa ekonomilerinde neyin, ne kadar ve nasl retileceine kendi karlarnn
maksimizasyonunu amalayan bireyler (tketiciler) ve firmalar (reticiler) tarafndan karar verilir. Piyasa
ekonomilerinde, bireyler gelir kstlar altnda faydalarn maksimize eden tketim tercihlerini yaparken,
firmalarda karlarn maksimize eden retim kararlarn alyor olacaklardr.
Gnmzde tam anlamyla ne kumanda ekonomilerinin ne de serbest piyasa ekonomilerinin
varlndan sz edemeyiz. Dnyadaki birok ekonomide her ne kadar derecesi fakl olsa da, devletin
piyasalara eitli mekanizmalarla mdahale ettii karma ekonomik sistem uygulanmaktadr.
Ekonomilerin temel amac hem retimde hem de tketimde etkinlii salamaktr. Ne serbest piyasa
ekonomileri ne de kumanda ekonomileri retimde ve tketimde kaynaklarn etkin dalm iin yeterli
olamamaktadr. Bu tr durumlarda devlet piyasaya mdahalelerde bulunarak kaynaklarn daha etkin
dalmasn salamaktadr. Devletin bu rolnn nemi 2008 ylnda patlak veren kresel krizle birlikte
daha da ne kmtr.
Aslnda yukardaki drt temel sorunun cevab sistematik ve planl sreler sonucunda verilmeyebilir.
En azndan u an Dnyadaki lkelerin birounda uygulanan farkl derecelerdeki serbest piyasa
ekonomilerinde durum byledir. Bu tr ekonomilerde ekonomik birimlerin kendi karlarn maksimize
etmek zere, verdikleri rasyonel kararlar yukardaki drt temel sorunun cevabn otomatik olarak verir.
Bunu iktisadn bir bilim olmasna nemli katklar olan, modern iktisadn kurucusu olarak
niteleyebileceimiz 18.yy. iktisats Adam Smith grnmez el olarak adlandrmtr. Smithe gre
bireylerin, firmalarn yani ekonomik birimlerin kendi karlar peinde komas toplumun karlar ile
dorudan ilikilidir ve eer her birey ya da ekonomik birim kendi karn en oa karmaya abalarsa
toplum kar da en oa kabilir.

TKETC DAVRANILARI VE FAYDA
Daha ncede belirttiimiz gibi sonsuz olan insan ihtiyalar karsnda bu ihtiyalar giderecek olan
kaynaklarn kt olmas insanlar tercih yapmaya zorlar. nsanlar ne yiyeceklerini, ne giyeceklerini, hangi
otomobili alacaklarn, tatile gidip gitmeyeceklerini ve buna benzer birok problemle ilgili bir karar
almak zorundadrlar. Hem alternatiflerin fazla olmas hem de her alternatifin kendine zg bir frsat
maliyetinin olmas insanlar bir seim yapmak zorunda brakr. Peki, insanlar seimlerini neye gre
yaparlar? ok basit olarak bu soruya yle cevap verebiliriz: nsanlar tercihlerini elde edecekleri fayday
gz nnde bulundurarak yaparlar. Bireylerin mal ve hizmetlerin tketimi sonucu elde ettikleri tatmin
duygusuna fayda diyoruz. Tabii ki bireyler tketecekleri mal ve hizmetlerle ilgili tercihlerini yaparlarken,
o mal ve hizmetin salayaca fayday gz nnde bulundururlar. Tketiciler sadece bir mal ya da
hizmetten salayacaklar fayday gz nnde bulundurarak tketim kararlarn veremezler. nk hibir
iktisadi mal cretsiz deil ve hibir tketicinin geliri sonsuz deildir. O zaman tketiciler harcama
olanaklarn gz nnde bulundurarak kendileri en fazla fayday salayacak olan tketim bileimi
semelidirler.

11
Toplam ve Marjinal Fayda
Mal ve hizmetlerin tketimi ile salanan fayday lmek mmkn deildir. Fakat konunun anlalmas
bakmndan imdilik fayday lebildiimizi varsayalm. Bir tane mal tketen bir tketicinin bu
tketimden elde ettii toplam tatmine toplam fayda (U) diyoruz. Bir maln tketimden elde edilen toplam
fayda en azndan belli bir tketim dzeyine kadar artan bir eilim gsterir. Fakat ilave her birim tketimin
salad ilave fayda iin ayn eyi syleyemeyiz. Bir maln en son tketilen biriminden elde edilen ilave
faydaya marjinal fayda (MU) denir. Marjinal fayda faydadaki deiimin tketim miktarndaki deiime
oran olarak formle edilir. O zaman X malnn marjinal faydasn (MU
x
) yle yazabiliriz:

x
Toplam faydadaki deiim U
MU
X tketimindeki deiim X
= =
(1.1)
Marjinal fayda genelde azalan bir seyir izler. Yani bir maln tketim miktar artka tketicinin elde
ettii toplam fayda artarken, marjinal fayda azalr. Buna iktisat biliminde azalan marjinal fayda diyoruz.
rnein 10 gn iin deniz kysnda tatile giden bir tatilcinin, tatilinin birinci gnnde elde ettii fayda ile
beinci gnnde elde ettii fayda ayn olmayacaktr. Onuncu gnn tatilciye salad fayda birinci gnn
faydasndan ok daha dk olacaktr. On gn iin tatile kan tatilcinin toplam ve marjinal faydalar
Tablo 1de verilmektedir. Dikkat edilirse tatilcinin toplam faydas 10. gne kadar bir azalma
gstermezken, marjinal faydas ilk gnden ibaren azalmaktadr.

Tablo 1.1: Tatilin toplam ve marjinal faydas

Tatildeki gn says Toplam fayda Marjinal Fayda
0 0 ---
1 15 15
2 25 10
3 33 8
4 39 6
5 43 4
6 46 3
7 48,2 2,2
8 49,5 1,3
9 50 0,5
10 50 0

Dier mallarn tketim miktarlar deimezken, tketicinin tkettii
bir maldan elde ettii toplam fayda artarken, tketilen maln marjinal faydasnn
dmesine azalan marjinal fayda yasas denir.

12

ekil 1.3: Toplam ve marjinal fayda

Tketicinin Fayda Maksimizasyonu
Daha ncede belirttiimiz gibi iktisadi insan kendi karn maksimize etmeyi amalayan insandr. O
zaman tketicilerde kendi karlarn, yani faydalarn, en oa karmay hedefleyecektir. Peki, bunu
nasl yapacaklar? Eer tketicinin tkettii mallarn fiyatlar ayn olsa idi, o zaman bu ok kolay
olabilirdi. nk o durumda tketici faydasn maksimize etmek iin tkettii tm mallarn marjinal
faydalarn birbirine eitlemesi yeterli olurdu. Bylece tketici tkettii tm mallardan elde ettii toplam
fayday maksimize etmi olurdu. Fakat hepimiz biliyoruzki hemen hemen her mal ve hizmetin bir fiyat
var ve bu fiyatlar farkl. O zaman tketicinin faydasn maksimize edebilmesi iin yapmas gereken ey
tkettii mallara harcad son liralarn marjinal faydalarn birbirine eitlemektir. Bunu yaparak tketici
kstl parasal olanaklarn farkl mal ve hizmetler arasnda kendisine en yksek fayday salayacak
ekilde datm olur.
imdi X ve Y gibi iki mal tketen bir tketici dnelim. Bu mallarn fiyatlarn srasyla P
x
ve P
y
ile
gsterelim. Byle iki mal tketen bir tketicinin faydasn maksimize edebilmesi iin yapmas gereken
ey X ve Y mallarna harcad son liralarn marjinal faydalarn birbirine eitlemektir. Eer X ve Y
mallarnn marjinal faydalarn MU
x
ve MU
y
ile gsterirsek, tketicinin fayda maksimizasyonu salayan
denge koulu aadaki gibi olacaktr.
y
x
x y
MU
MU
P P
=
(1.2)
Marjinal fayda teorisinin temel denklii olan yukardaki eitlik, iki tane mal tketen bir tketicinin
faydasn maksimize edebilmesi iin tkettii mallara harcad son liralarn marjinal faydalarn
eitlemesi gerektiini syler. Buna e-marjinal fayda ilkesi denir.

13
E marjinal fayda ilkesi snrl parasal olanaklar ile faydasn
maksimize etmek isteyen bir tketicinin mallara harcad son liralarn marjinal
faydalarn birbirine eitlemesidir. Bylece mevcut btesi ile kendisine en yksek
fayday salayan tketim biliimini semi olur.
Eitlik 1.2de gsterilen tketici denge koulu ylede yazlabilir:

x x
y y
MU P
MU P
=
(1.3)
Yukardaki eitlikte eitliin sol taraf X ve Y mallarnn marjinal faydalarnn birbirine oran iken, sa
taraf tketicinin tkettii mallarn fiyatlarnn orandr. Dikkat edilirse tketici mal tketim miktarn
deitirerek eitliinin sol tarafn deitirebilir. Fakat eitliin sa taraf, yani fiyat oran, tketicinin
kontrol dndadr. nk mal fiyatlar piyasada belirlenir.
Hepimiz birer tketici olarak yzlerce hatta binlerce mal ve hizmet tketiyoruz. O zaman n tane mal
tketen bir tketicinin faydasn maksimize eden denge koulu yle yazlabilir:

1 2
1 2
.............
n
n
MU MU MU
P P P
= = =
(1.4)

Bireysel Talep Erisi
Tketicinin tkettii mallardan birinin fiyat deiirse ne olur? Tketicinin tkettii mallarn fiyatlarn
etkileyemediini daha nce belirttik. O zaman tketici deien fiyatlar karsnda bozulan dengesini
yeniden salayabilmek iin ancak mallarn marjinal faydalarn deitirebilir. Mallarn marjinal faydalar
ise tketim miktar deitirilerek deitirilebilir.
Varsayalm ki X ve Y gibi iki mal tketen bir tketicinin tkettii Y malnn fiyat deimezken, X
malnn fiyat dsn. O zaman tketicinin dengesi bozularak aadaki gibi olacaktr:
(1.5)
Dikkat edilirse yukardaki eitlik (1.5)te X mal iin harcanan son lirann marjinal faydas, Y malna
harcanan son lirann marjinal faydasndan daha byktr. Tketici, tkettii mallarn fiyatn
deitiremediine gre, yeniden dengeye ulaabilmesi iin tkettii mallarn marjinal faydalarn
deitirmesi gerekecektir. Tketicinin Y mal tketimini de deitirmediini varsayarsak, geriye
tketicinin deitirebilecei tek ey kalmaktadr. X malnn marjinal faydas. X malnn tketim miktar
deiirse o zaman marjinal faydas da deiecektir. Azalan marjinal fayda ilkesi gerei, tketici eer X
malnn tketim miktarn artrrsa, maln marjinal faydas der. Bylelikle tketici dengesi yeniden
kurulabilir.

X malnn fiyat artarsa bu kez de yeniden dengeyi kurmak iin X mal tketimini azaltmak
gerekecektir. Bylece X malnn marjinal faydas artacak, bu X malna harcanan son lirann marjinal
faydasn artracak ve yeniden tketici dengesine ulalacaktr.

14
Tketicinin tkettii mallardan birinin fiyatnn deimesi sonucu tketicinin dengesini yeniden
kurabilmesini salayan sre, yani maln fiyat dtnde tketicinin dengesini yeniden kurabilmesi iin
tketim miktarn artrmas, maln fiyat arttnda da tketim miktarn azaltmas, talep yasas ile son
derece tutarldr. nk talep yasas normal bir maln talebinin fiyat artnda dtn, maln fiyat
dtnde ise talebin artacan syler. Bu kuraldan faydalanarak tketicinin bireysel talep erisini elde
edebiliriz.
Tketicinin tkettii tm mallarn fiyatlar ayn anda %10 artarsa, bu
fiyat deiikliinden tketici dengesi nasl etkilenir?
Bir tketicinin herhangi bir mal ya da hizmet ile ilgili bireysel talep erisi farkl fiyat dzeylerinde
tketicinin faydasn maksimum yapan talep miktarlarnn geometrik yeridir. Dier bir ifade ile talep
erisi, bir tketicinin herhangi bir mal farkl fiyat dzeylerinde ne kadar satn almak istediini gsterir.
Bireysel talep erisi normal mallar iin negatif eimlidir. Yani maln fiyat ile talep miktar arasnda ters
ynl bir iliki vardr. Yani, tketicinin tkettii maln fiyat artarsa talep miktarn azaltr, fiyat derse
talep miktarn artrr.
Konunun daha kolay anlalmas iin temsili bir memur ailesinin krmz et talebini ekil 1.4te
inceleyelim.

ekil 1.4: Bireysel talep erisi

Tketicinin tkettii mallardan herhangi birisi iin bireysel talep
erisi elde edilirken tkettii dier mallarn fiyatlar ve tketicinin gelirinin deimedii
varsaylr.

Deer Paradoksu
Neden neredeyse hi bir faydas olmayan, sadece dekoratif ama iin kullanlan elmas son derece hayati
neme sahip olan sudan ok daha fazla deerlidir? lk kez Adam Smithin tartmaya at Deer
paradoksu (elmas-su paradoksu) olarak adlandrlan bu paradoksal durum uzun bir sre iktisatlarn
incelemesine konu olmutur. Ne zamanki marjinal fayda teorisi ortaya km, o zaman bu paradoksa bir
aklama getirilebilmitir. nk bir maln deerini ne Adam Smithin dedii gibi maln kullanm ve
deiim (mbadele) deeri arasndaki fark ile, ne de emek-deer kuramnn ileri srd gibi maln
retimde kullanlan emein deeri ile, ne de tketiciye salad toplam fayda aklayabiliriz.

15
Bir maln deerini belirleyen asl ey salad marjinal faydadr. Su tketimi ile elde ettiimiz
faydann ok byk olduu dorudur. Fakat bildiimiz bir baka ey varsa oda tketim arttka toplam
fayda artarken, marjinal faydann azalddr (azalan marjinal fayda ilkesi). O yzden ok tkettiimiz
hayati neme sahip suyun marjinal faydas dkken, ok az tkettiimiz elmasn toplam faydas dk
olmakla birlikte marjinal faydas yksektir.
Tketici dengesinden biliyoruz ki, tketicinin faydasn maksimize edebilmesi iin her mala harcad
son liralarn marjinal faydalarn eitlemesi gerekiyor. O zaman aadaki tketici dengesinin
kurulabilmesi iin, toplam faydas dk fakat marjinal faydas ok yksek olan elmasn fiyatnn da
yksek olmas gerekmektedir.
SU ELMAS
SU ELMAS
MU MU
P P
=
(1.6)
Bylelikle elmas ve suyun lira bana marjinal faydalar eitlenmi olur ki buda elmasn neden sudan
ok daha fazla deerli olduunu bize aklar.

GRAFKLER ANLAMAK
Saylar yalan sylemez!. Evet belki ekonomik modeller yanl sonular retebilir, ya da doru
bildiimiz teorilerin bir gn doru olmad ispat edilebilir. Fakat saylar yalan sylemez. Ekonomik
veriler ou zaman mevcut durum ile ilgili birok bilgiyi bize veren en nemli kaynaklardr. O yzden
iktisatlar ekonomik deikenlerle ilgili verileri hem mevcut durumun analizi iin, hem de eitli
ekonomik modeller kullanarak iktisadi deikenler arasndaki ilikiler ile ilgili akl yrtp, ekonomi
politikalar retebilmek iin kullanrlar.
Fakat dorudan saylar incelemek ou zaman beraberinde sorunlar da getirir. O yzden iktisatlar
dorudan saylar yerine bu saylar kullanarak oluturduklar grafikleri kullanrlar. ki ya da daha fazla
iktisadi deiken arasndaki ilikiyi ve/veya zaman ierisindeki deiimini grmenin ve yorumlamann en
kolay yoludur. Grafikler ou zaman iki boyutlu olmakla birlikte, ikiden fazla boyutlu grafiklerde grmek
mmkndr.
zellikle bilgisayar yazlmlarnn gelimesi ile birlikte ok farkl grafik trleri retmek mmkn
olmakla birlikte, biz burada ska karnza kacak olan drt farkl grafik trnden bahsedeceiz. Bunlar:
Zaman serisi grafii
Kesit veri grafii
Serpme diyagram
Pasta grafii
imdi bu grafik trlerine ksaca bir gz atalm.

Zaman Serisi Grafii
ktisatlarn ou zaman ilk grmek istedikleri ey herhangi bir iktisadi deikenin zaman ierisinde
nasl bir evrim gsterdiidir. Bir deikenin farkl zamanlardaki deerlerini ieren veriye zaman serisi
diyoruz. Mesela Trkiyenin 1960-2010 yllar arasndaki kii bana den GSMH deerleri bir zaman
serisidir. Bu tr bir veri kullanlarak izilen grafikte zaman serisi grafii olarak adlandrlr. Byle bir
serinin grafiini izmek iin yaplmas gereken iki eksenli bir dzlemde, zaman bir eksene ve deikenin
deerlerini dier eksene yerletirmektir. Byle bir zaman serisi grafii ekil 1.5de grlmektedir. Bir
zaman serisi grafiinden birden fazla deikene yer vermek mmkndr. rnein ekil 1.5deki
Trkiyenin 1960-2010 yllar aras kii bana den GSMH deerleri yannda, Trkiyenin ayn
dnemdeki ihracat, d borlar vb. deikenleri da koyabiliriz.

16
Kii Bana Den
GSMH, Trkiye, 1960-
2010, ABD Dolar.
497
2073
2257
4361
3037
7088
10298
8554
10106
0
1000
2000
3000
4000
3000
6000
7000
8000
9000
10000
11000
1
9
6
0
1
9
6
2
1
9
6
4
1
9
6
6
1
9
6
8
1
9
7
0
1
9
7
2
1
9
7
4
1
9
7
6
1
9
7
8
1
9
8
0
1
9
8
2
1
9
8
4
1
9
8
6
1
9
8
8
1
9
9
0
1
9
9
2
1
9
9
4
1
9
9
6
1
9
9
8
2
0
0
0
2
0
0
2
2
0
0
4
2
0
0
6
2
0
0
8
2
0
1
0
Yandaki grafikte Trkiyenin kii
bana den GSMH bir zaman
serisi grafii olarak verilmektedir.
Grafikten, baz yllar d olsa da
Trkiyenin kii bana den
GSMHn son elli ylda nemli
derecede arttn, 1960 ylnda 497
ABD dolar olan Kii bana den
GSMHnn 2010 ylna gelindiinde
10 bin dolar getii grlmektedir.
Kaynak: WDI, Dnya Bankas, 2011.

ekil 1.5: Zaman serisi grafii

Kesit Veri Grafii
ktisatta ska kullanlan bir dier grafik tr kesit veri grafiidir. Kesit veri grafii belirli bir
zamandaki bir deikenin fakl kategorilerinin grafiidir. rnein Avrupa Birlii (AB) yesi 27 lkenin
2012 yl GSMH deerleri veya 2012 yl Dnyann en zengin 20 insannn servetleri bir kesit veridir ve
bu verilerle oluturulacak grafik kesit veri grafii olacaktr. ekil 1.6te verilen 15 Mart 2012 itibari ile
Dnyann en zengin 20 kiisinin servetlerinin toplam tutar bir kesit veri grafii rneidir.

Dnyann en zenginleri,
15 Mart 2012,
milyar ABD dolar.
Yandaki grafikte 15 Mart 2012 tarihi
itibari ile Dnyann en zengin yirmi
kiisi verilmektedir. Veri gnlk
verilmektedir zira bu servetler gnlk
deimektedir. rnein Carlos Slim
Helunun serveti 14 Marttan 15 Marta
1,1 milyar dolar artmtr.
Grafie gre Dnyann en zengin
adam 69,3 milyar dolar serveti ile
Meksikal Carlos SlimHeludur.
Dnyann ikinci en zengin adam ise
herkesin tand Microsoftun patronu
William Henry Gates III (Bill Gates)tir.
Dnyann ilk 20 zengini arasnda 10
ABD vatanda, 2 Hindistan, 1 Fransa,
1 Meksika, 1 spanya, 1Birezilya, 2
sve, ve 1 kanada vatanda
bulunmaktadr.
Kaynak: Bloomberg Milyarderler ndeksi,
2012.
http://topics.bloomberg.com/bloomberg-
billionaires-index/
22,7
23,1
23,2
23,8
24,2
24,8
25,8
26
26,3
26,6
28,3
35
35
38
39
43,9
43,9
45,5
63,7
69,3
0 20 40 60 80 100
David K.R. Thomson (Canada)
Lakshmi N. Mittal (Hindistan)
Alice L. Walton (ABD)
Samuel Robson Walton (ABD)
Jim C. Walton (ABD)
Stefan Persson (sve)
Christy R. Walton (ABD)
Mukesh D. Ambani (Hindistan)
Sheldon Gary Adelson (ABD)
Li Ka-Shing (in)
Eike Fuhrken Batista (Brezilya)
David Hamilton Koch (ABD)
Charles De Ganahl Koch (ABD)
Lawrence Joseph Ellison (ABD)
Amancio Ortega Gaona (ispanya)
Ingvar Kamprad (isve)
Bernard Arnault (Fransa)
Warren E. Buffett (ABD)
William Henry Gates III (ABD)
Carlos Slim Helu (Meksika)

ekil 1.6: Kesit veri grafii

17
Dnyann en zenginleri ile ilgili en gncel bilgilere Bloombergin web
sitesinden ulalabilir: http://topics.bloomberg.com/bloomberg-billionaires-index/

Serpme Diyagram
ki deikenin deerlerini Kartezyen koordinat dzlemi kullanarak birlikte gstermek mmkndr. Bu tr
grafie serpme diyagram denir. Serpme diyagram iki deiken arasndaki ilikiler asndan nemli
bilgiler verir. Serpme diyagramlar her ne kadar deikenler arasndaki ilikiler hakknda bilgi verseler de,
deikenler arasndaki nedensellikle ilgili bilgi vermezler. Deikenler arasndaki nedensellikler iin daha
ileri analizler yapmak gerekecektir. rnein lkelerin nsani Gelime sralamas ile ortalama eitim
sreleri en etkin ekilde bir serpme diyagramnda gsterilebilir. Serpme diyagram rnei ekil. 1.7e
gsterilmektedir.

Eitim - nsani
Gelime likisi, 2011
Yandaki serme diyagramnda eitli lkelerin
2011 yl insani gelime sralamas ve
ortalama eitim sresi verilmektedir. 2011
ylnda insani gelime asndan Dnyann
bir numaral lkesi olan Norvete ortalama
eitim sresi 12,6 yldr. nsani gelime
asndan 92. srada yer alan Trkiyede ise
ortalama eitim sresi 6,5 yldr. nsani
gelime listesinde 186. srada olan
Nijeryada ise ortalama bir Nijeryalnn
toplam 1,4 yl eitim grd
anlalmaktadr. Ortalama eitim sresi daha
uzun plan lkelerde, insani gelime
asndan daha ilerde iken, insani gelime
asndan ger olan lkelerde eitim sresinin
daha ksa olduu dikkati ekmektedir.
Bu bilgiler eitim ile insani gelime
arasndaki ilikiyi aka ortaya koymaktadr.
Kaynak: nsani Gelime Raporu, Birlemi Milletler,
2012.
Norve
1; 12,6
Almanya
9; 12,2
Yunanistan
29; 10,1
S. Arabistan
56; 7,8
Brezilya
84; 7,2
Trkiye
92; 6,5
Suriye
119; 5,7
Pakistan
145; 4,9
Afganistan
172; 3,3
Etiyopya
174; 1,5
Nijerya
186; 1,4
0
2
4
6
8
10
12
14
0 50 100 150 200
E
i
t
i
m

S
r
e
s
i
nsani Gelime Sras

ekil 1.7: Serme diyagram

lkelerin insani gelime dzeyleri her yl Birlemi Milletler
Kalknma Program (UNDP) tarafndan nsani Gelime Raporu ile aklanmaktadr. Ayn
zamanda Trke olarakta yaynlanan bu rapora http://hdr.undp.org/en/ adresinden
ulalabilir.

Pasta Grafii
Kitaplarda, dergilerde hatta televizyon programlarnda ska grdmz bir dier grafik tr pasta
grafiidir. Bir btnn paylarn gstermenin en etkin yolu pasta grafii kullanmaktr. Toplam nfusun
farkl ya gruplarna dalm, ekonomi ierisindeki farkl sektrlerin toplam ierisindeki paylar, ihracatn
sektrleraras dalm, partilerin oy dalm, gelir dalm vb. birok konu pasta grafii ile gsterilebilir.
Bir pasta grafii rnei ekil 1.8de sunulmaktadr.

18
Kresel nan
Dalm, 2009
Yandaki pasta grafiinde Dnyadaki
inanlarn dalmn grmektesiniz. Bu
grafikteki oranlarn toplam 100dr.
Grafie gre, Dnya nfusunun %33,5i
Hristiyan ve %22,4 ise Mslmandr.
Grafikten nc en byk dinin %13,8
ile Hindu olduu anlalmaktadr. Dnya
nfusu ierisinde Musevilerin pay ise
%0,2dir.
Yine grafie gre bir yaratcya inanmakla
birlikte herhangi bir dini kabul
etmeyenlerin toplam Dnya nfusu
ierisindeki pay %11,7 iken, tm
metafizik inanlar reddeden Ateistlerin
pay ise %2,4tr.
Kaynak: The World Factbook, CIA, 2012.
Hiristiyan
33,5%
Mslman
22,4%
Hindu
13,8%
Budist
7,1%
Musevi
0,2%
Dinsiz
11,7%
Ateist
2,4%
Dier
8,9%

ekil 1.8: Pasta grafii

Dnya ve lkelerle ilgili ekonomik, sosyal ve siyasal ok ksa bilgilere
Merkezi Haberalma rgt (Central Intelegence Agency CIA)nn The World
Factbook veri tabanndan ulalabilir: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/index.html

Bir Ekonomik Model Olarak Grafikler
Grafikler aslnda sadece ekonomik ve sosyal durumun resmini yanstmazlar. Grafikler ayn zamana basit
birer ekonomik model olarak alglanabilirler. Zira grafikler, deikenler arasndaki ilikileri yanstrlar.
rnein ekil 1.5deki Trkiyenin 1960-2010 yllar kii bana den GSMH grafii aslnda kii bana
den GSMH ile zaman arasndaki ilikiyi gsteren basit bir modeldir. Bu modeli matematiksel olarak
gstermek istersek, y kii bana den GSMHy ve t zaman temsil etmek zere, yle yazlabilir:

( ) = y f t

(1.7)
Yine benzer ekilde ekil 1.7teki insani gelime (HD) ile eitim (E) arasndaki iliki bir
matematiksel model yle yazabiliriz:

( ) = HD f E
(1.8)
yada

( ) = E f HD
(1.9)
Dikkat edilirse insani gelime ve eitim arasndaki ilikiyi gsteren modeli iki farkl ekilde yazdk.
Model (1.8) de insani gelime (HD) eitim (E) tarafndan belirlenirken, yani HD baml deiken ve E
bamsz deiken iken, ikinci modelde tam tersidir. Bunun nedeni bu iki deiken arasndaki
nedensellii bilmiyor olmamzdr. Yani hangi deikenin hangi deikeni etkilediini tam olarak bilmiyor
olmamz nedeniyledir. te grafikler her ne kadar deikenler arasndaki ilikiyi (korelasyon) gsterse de,
nedensellii gstermez.
ktisadi olaylar modellerken yaplmas gereken en nemli eylerden bir tanesi iktisadi deikenler
arasndaki iliki ile nedensellii birbirinden ayrabilmektir. Eer bir ekonomik deikende meydana gelen

19
deiim bir baka iktisadi deikeni etkiliyorsa buna nedensellik denir. rnein bir rnn fiyat artarsa
dier faktrler sabitken (ceteris paribus) o rnn talebi azalr. O zaman rn talebi ile rn fiyat
arasnda bir nedensellik vardr diyebiliriz. Eer deikenler arasnda nedensellik yok fakat iliki
(korelasyon) varsa byle bir sonu ortaya kmayabilir. rnein Trkiyenin balk retimi ile ekonomik
bymesi arasnda bir iliki olabilir. Fakat bu ilikide bir nedensellik olmak zorunda deildir. Fakat
balklarn eitim dzeyi ile tutulan balk miktar arasnda pozitif bir iliki (ikisinin birlikte artmas)
nedensellik olabilir. Zira eitimli balklar daha bilinli avlanacaklarndan, bu uzun dnem balk arzn
artrabilir.
Ceteris paribus Latince kkenli, dier faktrler (deikenler)
sabitken anlamna gelen ve iktisatta ska kullanlan bir kalptr. nk iktisatta bir
deikendeki deiim etkilerini grebilmek iin ilikili dier faktrleri sabit tutmak
gerekmektedir. rnein tketici kredi faizleri dt, o yzden otomobil satlar artt
diyebilmemiz iin ayn dnemde tketici geliri, otomobil fiyat, vergiler gibi otomobil
talebini belirleyen dier faktrlerin deimemi olmas gerekir.

Eim
ki deiken arasndaki marjinal ilikiyi gsteren eim iktisat iin ok nemlidir. Eim bamsz
deikendeki bir deiimin baml deikene etkisi gsterir ve yle hesaplanr:

( ) = y f x
ise,

=
baml deikendeki deiim
eim
bamsz deikendeki deiim

'
'
=
y deki deiim
eim
x deki deiim

y
eim
x
(1.10)
Yukardaki eitlikte deiimi temsil etmektedir. ki deiken arasndaki ilikiyi gsteren bir
ekonomik modelde, eimin iareti deikenler arasndaki ilikinin ynn gsterirken, eimin bykl
ilikinin iddetini gsterir. Dolaysyla eer hesaplanan eim katsayn negatif ise, deikenler arasnda
ters ynl (negatif) bir iliki, pozitif ise deikenler arasnda doru ynl (pozitif) bir iliki olduunu
gsterir. Yani:
eim > 0 ise pozitif iliki, deikenler ayn ynde deiiyor,
eim < 0 ise negatif iliki, deikenler ters ynde deiiyor demektir.
Pozitif ve negatif eimli doru ve erilerin eimlerinin nasl hesapland ekil 1.9 ve ekil 1.10de
gsterilmektedir. Sz konusu eim olduunda, eri ile doru arasndaki temel fark bir dorunun eimi
dorunun herhangi bir noktasnda deimezken, yani eim doru boyunca sabit eken, erinin eimi iin
ayn eyi syleyemiyor olmamzdr. Zira eri zerindeki her noktada eim farkl olacaktr.

Bir Eri ya da Dorunun Eiminin Hesaplanmas
Bir dorunun eimi hesaplanrken dorunun hangi noktasnda eim hesaplandnn bir nemi yoktur.
Zira doru zerindeki tm noktalarda eim ayn olacaktr. Fakat bir eri iin eim hesaplarken ayn eyi
syleyemeyiz. nk eri zerindeki her farkl noktada eimde farkl olacaktr. Eri zerindeki herhangi
bir noktada hesaplanan eim, aslnda o noktaya tanjant olan dorunun eimidir. Farkl ekillerde eri ve
dorularn eim hesaplamalar ekil 1.9 ve 1.10de gsterilmektedir.

20

ekil 1.9: Dorunun eimi

ekil 1.10: Erinin eimi

Bir dorunun eimi doru zerindeki her noktada sabit iken, eri
zerindeki her noktada eim farkldr.

Deikenler Arasnda Pozitif ve Negatif likiler ve Eim
Deikenler arasndaki ilikiyi resmeden eri yada dorularn ekilleri, bu deikenler arasndaki ilikinin
ynn ve bykl belirleyen eim katsays tarafndan belirlenecektir. Eer deikenler arasndaki
ilikinin yn ve bykl deimiyorsa, yani eim sabitse, bu iliki bir doru ile gsterilirken, eer
ilikinin yn ve bykl deiiyorsa o zaman bir eri ile kar karya kalacaz. Eer deikenler
arasnda pozitif bir iliki var ise, eim sfrdan byk, fakat negatif bir iliki var ise eim sfrdan kk
olacaktr. Deikenler arasndaki pozitif ve negatif farkl iliki trleri, dolaysyla ekil olarak farkl eri
ve dorular ekil 1.11 ve 1.12da grlebilir.

21

ekil 1.11: Pozitif ilikiler

ekil 1.12: Negatif ilikiler

Bir Fonksiyonun Maksimum veya Minimum Noktas ve Eim
Ekonomik birimler ou zaman amalarn optimize etmeye alrlar. Bu aslnda amac maksimize ya da
minimize etmekten baka bir ey deildir. Tketiciler faydasn maksime etmeyi, firmalar maliyetlerini
minimize etmeyi ya dakarlarn maksimize etmeyi amalarlar. O yzden bir fonksiyonun minimum ya da
maksimum deeri iktisadi analizde ok nemlidir.

ekil 1.13: Maksimum ve minimum noktalar

22
Bir fonksiyon minumum ya da maksimuma ulatnda eimi sfra eit olur. Bu noktann ncesinde ve
sonrasnda eim farkl olabilir. Fonksiyonun minimum veya maksimum noktalar ekil 1.13da
gsterilmektedir.

Fonksiyonun eiminin sfr olduu noktada fonksiyonun minimumda
m yoksa maksimum da m olduu anlamak iin daha ileri dzey analizler yapmak
gerekmektedir.

likisiz Deikenler
ki deiken arasnda bir iliki yok ise, yani deikenler birbirinden bamsz ise, o zaman deikenlerden
birinde bir deiim olsa bile dieri sabit kalacaktr. Trkiyeye gelen gmen kularla Trkiyenin
enflasyon oran arasnda bir iliki olmasa gerek. Byle iki ilikisiz deikenin grafii ekil 1.14deki gibi
olacaktr.

ekil 1.14: likisiz deikenler

23
zet
ktisadi bireylerin, firmalarn, kurumlarn ve
devletin karar verme srelerini ve bu kararlarn
sonularn inceleyen sosyal bir bilim dal olarak
tanmlayabiliriz. ktisat bir sosyal bilim olarak
hepimizin gndelik davranlarn ve gnlk
yaammzda karlatmz durum ve sorunlarn
inceleyen ve aklayan bir bilim daldr. Sonsuz
olan ihtiyalar karsnda kaynaklarn kt olmas
bir tercih (seim) yapma zorunluu dourur.
ktisat bilimi hem bu seimin nasl yaplaca
hem de bu seimin sonular ile ilgilenir.
ktisat biliminde insanlarn karar alrlarken
rasyonel davrandklarn varsayrz. ktisatta
amalarna ulamak zere sistematik ve bilinli
olarak mevcut alternatifler arasnda
yapabileceinin en iyisini yapmay rasyonel
davran olarak tanmlayabiliriz.
Tercih bir eyi elde etmemizi salarken baka bir
eyden vazgemeyi zorunlu klar. Buna
dnleme (trade-off) diyoruz. Herhangi
bireyi elde etmek iin vazgetiimiz en deerli
alternatif, o tercihin frsat maliyetidir. Tpk
bireyler gibi ekonomilerde ou zaman bir tercih
yapmak zorunda kalrlar. Ekonomilerin
tercihlerini, dolaysyla kararlarnn frsat
maliyetini, retim imkanlar snr (erisi) ile
gsterebiliyoruz.
Bir kararn ya da eylemin dorudan parasal
maliyeti ya da frsat maliyeti o karar almak iin
yeterli deildir. ktisatlarn daha ok zerinde
durduu bir eylemin dourduu ilave maliyet ile
ilave yarardr. Bireyi yapmann yaratt ilave
maliyete marjinal maliyet, o eylemden elde
edilen ilave yarara ise marjinal fayda denir.
Kt kaynaklar en etkin ekilde kullanmn yolu
bir kararn majinal fayda ve maliyetini
gznnde bulundurmaktr. Bu ekilde alnan
kararlar optimal (en iyi) karar alarak
adlandrlabilir.
Eer bir eylemin, bir karann frsat maliyeti
artarsa ekonomik birimler bu eylemi baka bir
eylem ile ikame edebilir. Bir davrann frsat
maliyetinin deimesi sonucu baka bir davan
ile ikame edilmesinin nedeni ortaya kan
teviktir. Tevik bir davrann ortaya kmasn
zendirmektir.
Ktlk ve tercih sorununun bir sonucu olarak
iktisat biliminin cevaplandrmasn gereken drt
temel soru bulunmaktadr. Bunlar ne, ne kadar,
nasl retilecek ve kim retecek sorulardr.
ktisat mikro ve makro iktisat olmak zere iki ana
bilim dalna ayrlr. Mikro iktisat bireylerin yani
tketicilerin ve firmalarn davranlarn ve bu iki
grubun karlkl etkileimini incelerken, makro
iktisat enflasyon, isizlik, d ticaret, uluslararas
sermaye hareketleri gibi ulusal yada kresel
iktisadi olay ve deikenleri inceler.
Piyasa, bir iktisadi maln alc ve satclarnn bir
araya geldii yer olarak tanmlanabilir. Mal ve
hizmetlerin alnp satld piyasalara mal
piyasalar, emek ve sermaye gibi retim
faktrlerinin alnp satld piyasalar ise faktr
piyasalar olarak tanmlanr.
Bireylerin mal ve hizmetlerin tketimi sonucu
elde ettikleri tatmin duygusuna fayda diyoruz. Bir
maln en son tketilen biriminden elde edilen
ilave faydaya ise marjinal fayda (MU) denir.
Marjinal fayda, faydadaki deiimin tketim
miktarndaki deiime orandr. Bir maln tketim
miktar artka tketicinin elde ettii toplam
fayda artarken, marjinal fayda azalr. Buna iktisat
biliminde azalan marjinal fayda diyoruz.
Tketicinin faydasn maksimize edebilmesi iin
yapmas gereken ey tkettii mallara harcad
son liralarn marjinal faylarn birbirine
eitlemektir. Buna e-marjinal fayda ilkesi
denir.
Bir tketicinin herhangi bir mal ya da hizmet ile
ilgili bireysel talep erisi bu tketicinin
szkonusu mal farkl fiyat dzeylerinde ne kadar
satn almak istediini gsterir. Bireysel talep
erisi normal mallar iin negatif eimlidir. Yani
maln fiyat ile talep miktar arasnda ters ynl
bir iliki vardr.
Bir maln deerini belirleyen asl ey salad
marjinal faydadr. O yzden elmas, sudan daha
deerlidir.
ki deiken arasndaki marjinal ilikiyi gsteren
eim bamsz deikendeki bir deiimin
baml deikene etkisi gsterir.
Deikenler arasndaki ilikiyi resmeden eri ya
da dorularn ekilleri bu deikenler arasndaki
ilikinin ynn ve bykl belirleyen eim
katsays tafndan belirlenecektir. Bir fonksiyon
minumum ya da maksimuma ulatnda eimi
sfra eit olur.

24
Kendimizi Snayalm
1. ktisadi birimlerin karar verme srecinde
ilave fayda ve maliyet karlatrlmas yapmasna
na ne ad verilir?
a. Marjinal fayda
b. Marjinal maliyet
c. Marjinal analiz
d. Rasyonel Davran
e. Parasal maliyet
2. Aadakilerden hangisi iktisat biliminin
temel sorular arasnda yer almaz?
a. Ne retilecek
b. Ne kadar retilecek
c. Nasl retilecek
d. Kim retecek
e. Ne zaman retilecek
3. Aadaki seeneklerden hangisinde
tketicinin fayda maksimizasyonu salayan
denge koulu doru biimde verilmitir?

4. Bir fonksiyonun belirli bir noktada eimi
sfr ise fonksiyonun bu noktadaki deeri iin
aadakilerden hangisi sylenebilir?
a. maksimum
b. minumum
c. minumum yada maksimum
d. sfr
e. negatif
5. Bir iktisadi deikeninin farkl zamanlardaki
deerlerini ieren veriye ne ad verilir?
a. Zaman Serisi
b. Kesit Veri
c. Serpme Diyagram
d. Yatay Veri
e. Dikey Veri

6. Ekonomilerin tercihlerini, dolaysyla
kararlarnn frsat maliyetini gstermekte
kullanlan eri aadakilerden hangisidir?
a. retim imkanlar snr erisi
b. Talep Erisi
c. Toplam fayda erisi
d. Marjinal fayda erisi
e. Arz erisi
7. Serbest piyasa ekonomisinin mekanizmasn
Grnmez El prensibi ile ifade eden iktisat
aadaki seeneklerden hangisinde verilmitir?
a. John Maynard Keynes
b. Adam Smith
c. Alfred Marshall
d. Karl Marx
e. Leon Walras
8. Tketicinin tkettii mallardan birinin fiyat
dtnde tketici dengesi bozulmaktadr.
Tketicinin faydasn maksimize eden dengeye
tekrar ulaabilmesi iin, dier faktrler sabitken,
aadakilerden hangisini yapmas gerekir.
a. Fiyat den maln tketim miktarn artrmal
b. Fiyat den maln tketim miktarn azaltmal
c. kame maln tketim miktarn artrmal
d. Tamalayc maln tketim miktarn azaltmal
e. Hibiri
9. Bir maln fiyat sabitken tketim miktar
arttnda maln tketiciye salad marjinal
fayda;
a. artar
b. azalr
c. deimez
d. nce artar sonra azalr
e. nce azalr sonra artar
10. Talep yasas gerei normal bir maln bireysel
talep erisinin eimi aadakilerden hangisinde
doru verilmitir?
a. Pozitiftir
b. Sfrdr
c. Sonsuzdur
d. Negatiftir
e. nce pozitif sonra negatiftir

25
Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Marjinal maliyet -
Marjinal fayda balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise ktisadn temel sorular
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Tketicinin fayda
maksimizasyonu balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Bir fonksiyonun
maksimum veya minimum noktas ve eim
5. a Yantnz yanl ise Grafikleri anlamak
6. a Yantnz yanl ise retim imkanlar snr
7. b Yantnz yanl ise ktisadn temel sorular
8. a Yantnz yanl ise Bireysel talep erisi
9. b Yantnz yanl ise Toplam ve marjinal
fayda balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise Bireysel talep
erisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Hayr. Polis tarafndan salanan gvenlik
hizmetinin kullanclara (vatandalara) dorudan
bir maliyeti olmasa bu hizmeti salamann bir
frsat maliyeti vardr. Frsat maliyeti olan, yani
retimi ya da salanmas iin baka bireyden
vazgeilen hibir mal yada hizmet serbest mal
deildir.
Sra Sizde 2
Eer dilenciye para veren kii neden verdiinin
bilincinde ise o zaman dilenciye para vermek
rasyonel bir davrantr denilebilir. Bir insan
dilenciye neden para verir? Birincisi dilenciye
parar vererek br Dnyada ki refahn artrmay
amalam olabilir. ayet br dnya iin sevap
kazanmak zere vermi ise, evet o zaman
dilenciye para vermek rasyonel bir davrantr.
Dilenciye paray br Dnyan dnmeden de
vermi olabilir. O an iin kendi vicdann

rahatlamak iin vermi olabilir. ayet dilenciye
para vermesi o an iin kiinin daha huzurlu
olmasn salamsa ve kiinini amac biraz daha
huzur ise, o zaman bu davran rasyonel bir
davrantr.
Sra Sizde 3
Bu sorunun cavabnnda dnleme prensibi
yatmaktadr. Eer pazarc akam olduu halde
hala rnn yksek fiyattan satmaya alyorsa,
rnn tamamn satamama ihtimali yksektir.
Satamad rn tekrar geri gtrmesi
gerekecek olan pazarc, bunun iin ilave
maliyetlere katlanmak zorunda kalacaktr. Hatta
bazen elde kalan rnn tama ve saklama
maliyeti rnn toplam piyasa deerinden daha
yksek olabilir. Dolaysyla pazarclar belli bir
miktarn altndaki rn geri gtrmek yerine
daha ucuza satmay, bazen maliyetine hatta
maliyetinin de altnda fiyatlara satmay tercih
edebilir. Tabi bu rekabetin olduka yksek
olduu semt pazarlarnda bu tr bir kaygs
olamayan pazarclarn da rnlerini daha dk
fiyattan satmasna neden olacak ve pazardaki
ayn rnn ortalama fiyat dm olacaktr.
Sra Sizde 4
Tketicinin tkettii tm mallarn fiyatlar ayn
anda %10 artarsa aslnda tketici dengesini
salayan eitlik bozulmaz. nk,
1 2
1 2
.............
(1 0,1) * (1 0,1) * (1 0,1)
n
n
MU MU MU
P P P
= = =
+ + +

olur. Fakat tketicinin nceki tketim
miktarlarn koruyabilmesi iin bu fiyat artnn
yaratt ilave harcamay yapabilecek finansal
olanaklara sahip olmas gerekir. Aksi hale
mallarn tketim miktarlan deitirmek zorunda
kalacaktr.

26
Yararlanlan Kaynaklar
Bozkaya, M. ve Kl, L. (2010). Ders Kitab
Hazrlarken, Anadolu niversitesi Basmevi,
Eskiehir.
Frank, R. H. (2010). Doal ktisat, 1. Baskdan
eviri, ev. Tuncel ncel, Ankara: Efil Yaynevi.
Lipsey, R. G. ve Courant, P. N. (1996).
Economics, 11. Bask, New York: HarperCollins
Mankiw, N. G. (2009) Principles of Economics,
5. Bask, Canada, South-Western.
Parkin, M. (2010). ktisat, 9. Baskdan eviri,
ev. Uzun, ., Demir, S., Gne, S. ve Sezgi, .,
stanbul: Akademi Yaynclk.
Parkin, M., Powell, M. ve Matthews, K. (1997).
Economics, 3. Bask, Essex, Addison and
Wesley Longman Limited.
Stiglitz, J. E. (1997) Economics, 2. Bask, New
York: W. W. Norton&Company Inc.
klar, . (Editr), (2009), ktisada Giri,
Eskiehir, Anadolu niversitesi AF Yaynlar
Taylor, J. B. (1998). Economics, 2. Bask,
Boston: Houghton Mifflin Company.

Yararlanlan nternet Kaynaklar
Bloomberg, http://www.bloomberg.com
Central Intelligence Agency (CIA), the World
Factbook, https://www.cia.gov
Hrriyet, http://www.hurriyet.com.tr
United Nations Development Program (UNDP),
http://www.undp.org
Wikipedia, the Free Encyclopedia,
http://en.wikipedia.org
World Bank, World Development Indicators
WDI, http://data.worldbank.org

28

Amalarmz
Talep ve Talebi belirleyen deikenleri aklayabilecek,
Arz ve Arz belirleyen deikenleri aklayabilecek,
Talep ve Arz kaymalarn aklayabilecek,
Piyasa Dengesinin oluumu, denge fiyat ve denge miktarnn belirlenmesini aklayabilecek,
Talep ve Arz Esnekliklerini aklayabilecek

Anahtar Kavramlar
Talep Talebin Fiyat Esneklii
Arz Yay Esneklii
Talep Erisi Gelir Esneklii
Arz Erisi apraz Esneklik
Piyasa Dengesi Arz Esneklii

indekiler
Giri
Talep
Arz
Piyasa Dengesi
Esneklikler

2

29
GR
Papaana Arz ve Talep kavramlarn ret ekonomist olsun.
sko Tarihi Thomas Carlyle (1795-1881)

Arz, talep ve piyasa kavramlar hem gnlk hayatta hem de iktisat teorisinde ska kullandmz
kavramlardr. Piyasa alc ve satclarn bir rnn al veriini yapmak amacyla kar karya geldii
ortam veya yerdir. Satclar rn piyasaya arz ederken, alclar ise rn piyasada talep etmektedir.
rnn alm satm miktar ve fiyat piyasada belirlenir. Arz ve talep zerinde devletin herhangi bir
mdahale veya kstlamas yoksa oluan piyasaya serbest piyasa denir.
Serbest piyasada fiyat dengesinin nasl olutuunu incelemek iin kullanlan en nemli ara arz-talep
modelidir. Balangta karmak gibi grnse de arz talep modeli bir kez anlalrsa, ok farkl mal ve
hizmetlerin fiyat ve miktarlarndaki deimelerin incelenmesinde kolaylkla kullanlabilir.
Bu blmde arz ve talep kavramlar ve bu kavramlarn iktisat teorisinde nasl kullanldklarn
incelenmitir. Bir maln fiyat deitiinde o maln reticileri ve tketicileri bu deiiklie nasl tepki
verirler? Piyasa birbirlerinden bamsz ok sayda retici ve tketicinin farkl istek ve beklentilerine
nasl cevap verir? Piyasada denge nasl oluur? Arz ve talebi belirleyen deikenlerde bir deime olursa
fiyata ne olur?
Arz ve talebin fiyat deiikliklerine kar ne kadar duyarl olduklar, yani ne kadar esnek olduklar
sorusu blmde incelenen ikinci konudur. Fiyat, gelir, tketici zevk ve tercihleri deitiinde tketiciler
bu deiikliklere nasl tepki verirler? Fiyat arttnda tketicin toplam harcamalarna ne olur?
rn fiyat, girdi fiyatlar veya teknoloji deiirse rn arz bunlardan nasl etkilenir? Bu blm
bitirdiinizde bunlara benzer sorulara cevap bulabileceksiniz. Blm zet, kendimizi snayalm ve sra
sizde yant anahtarlar ile sonlanmaktadr.

TALEP
ktisat teorisinde belirli bir dnemde farkl fiyatlardan tketicilerin satn almak istedikleri ve satn alma
gcyle desteklenmi mal ve hizmet miktarna talep denir. Bu kavram gnlk dilde kullandmz bir eyi
isteme, dileme anlamna gelen talep kavramndan farkldr. Bu anlamda bir eyi ok istemek talebin
olumas iin yeterli deildir. Talebin olumas iin o istekliliin efektif olmas yani tketicinin o mal
satn alabilecek gelire sahip olmas ve mal satn alabilmek iin deme yapmaya istekli olmas gereklidir.
Ayrca talep edilen miktar gn, ay, hafta, yl gibi belirli bir zaman diliminde tanmlanmaldr.

Talep Edilen Miktar Belirleyen Deikenler
Bir tketicinin belirli bir zaman diliminde satn almay isteyecei bir mal veya hizmet miktarn belirleyen
etkenler yle sralanabilir.
i. Maln kendi fiyat
ii. Tketicinin geliri

Arz, Talep ve
Esneklik

30
iii. likili mallarn fiyatlar
iv. Tketicinin zevk ve tercihleri
v. Tketicinin beklentileri,
Doal olarak bu deikenlerin tmnn ayn anda ama farkl ynlerde deimesi durumunda
tketicinin talebine ne olacan incelemek olduka karmak ve zor olacaktr. Bu nedenle bu
deikenlerde olan herhangi bir deiikliin maln talebini nasl etkileyeceini teker teker ve srasyla
inceleyeceiz. Bu incelemeyi yaparken her seferinde yalnzca bir tek deikeni deitirip dierlerinin
tmnn sabit olduu varsaymn yapacaz. Bu varsaym Latince dier her ey sabitken anlamna gelen
Ceteris Paribus olarak adlandrlr. lk nce maln kendi fiyat ile talep edilen miktar arasndaki ilikiyi
incelemek istersek, maln kendi fiyat dndaki tm deikenlerin sabit olduu varsaymn yapabiliriz.

Maln Kendi Fiyat ile Talep Edilen Miktar Arasndaki liki: Talep Kanunu
Dier btn deikenler sabitken (Ceteris Paribus), bir mala olan talep miktar ile maln kendi fiyat
arasnda ters orantl bir iliki vardr. Bu iliki Talep Kanunu olarak adlandrlr. Talep kanunu maln
fiyat artyorsa ceteris paribus tketicinin o maldan daha az talep edeceini; maln fiyat azalyorsa
tketicinin o maldan daha fazla talep edeceini sylemektedir.
Dier tm deikenler sabitken bir maln fiyat arttnda, fiyat artan mal greli olarak daha pahal
hale gelmitir. Bu durumda tketici greli olarak daha ucuz mallara ynelir. Bu etkiye ikame etkisi ad
verilir. Ayn zamanda tketicinin parasal geliri sabitken bir maln fiyatnn artmas tketicinin satn alma
gcn drr. Bu etkiye de gelir etkisi ad verilir. kame ve gelir etkileri fiyatlar deitiinde
tketicinin bir maldan talep edecei miktarn nasl deitiini aklamak amacyla birlikte kullanlr.

Talep Tablosu ve Talep Erisi
Talep Kanunu ile tanmlanan talep miktar ile maln kendi fiyat arasndaki ters ilikiyi gstermenin en
kolay yolu Talep Tablosunu kullanmaktr. Basit bir rnek olarak tavuk eti piyasasn ele alalm. Tablo
2.1de ilk stunda tavuk etinin kg. fiyat verilmitir. tablonun ikinci stununda ise tketicinin ortalama
olarak bir ay iinde tketmeyi planlad tavuk eti miktar grlmektedir. Dier btn deikenler
sabitken tavuk etinin fiyat arttka talep edilen miktar azalmaktadr. rnein tavuk etinin kg fiyat 1
iken ayda ortalama 9 kilo tavuk talep eden bir tketici, tavuk eti fiyat 8 ye ktnda, talep ettii
miktar ayda 2 kiloya drmektedir.
Dier btn deikenler sabitken (Ceteris Paribus) bir maln birim
fiyat ile maldan talep edilen miktar arasnda ters ynl bir iliki vardr. Bu ilikiye Talep
Kanunu ad verilir.

Tablo 2.1: Talep tablosu: tavuk eti fiyat ile aylk tavuk eti talebi arasndaki iliki

Fiyat
(kg/)
Talep Miktar
(kg/ay)
1 9
2 8
3 7
4 6
5 5
6 4
7 3
8 2

Talep miktar ile maln kendi fiyat arasndaki ters ilikiyi gstermenin bir dier yolu da yukardaki
tablonun ekil 2.1. de gsterildii gibi grafiini izmektir. Bu grafie Talep Erisi ad verilir ve eri D
harfi ile tanmlanr. Talep erisi zerindeki her nokta Talep tablosundaki bir satra karlk gelmektedir.

31
rnein tavuk etinin fiyat 6 iken tketici 4 kg tavuk talep etmektedir. Grafikte bu bileim A noktas ile
gsterilmitir.
Fiyat 4 ye dtnde ise talep edilen miktar ayda 6 kiloya kmaktadr. Bu bileim ise B noktas ile
gsterilmitir. Dikkat edilirse her iki nokta da talep erisi zerinde yer almaktadr ve fiyat dtnde
yalnzca maldan talep edilen miktar artmaktadr. Bu durumda dier tm deikenler sabitken maln
fiyatnda olan bir deimeyi talep erisi zerinde A noktasndan B noktasna bir hareket olarak
gsterebiliriz.

ekil 2.1: Talep erisi ve talep erisi zerinde hareket

Talebin Deimesi: Talep Erisinde Kaymalar
Talep erisini elde ederken tketicinin gelirinin, dier mallarn fiyatlarnn, tketicinin zevk ve
tercihlerinin ve gelecee ilikin beklentilerinin deimediini varsaydk. Sabit olduunu varsaydmz
bu deikenlerden herhangi biri deiirse tketicinin talebinin de deiecei aktr. Bu deikenlerden
herhangi biri deiirse, talepteki deime hangi ynde olur? Bu soruyu cevaplayabilmek iin sabit
tuttuumuz deikenleri deitirip olas etkileri incelememiz gerekir. ncelikle tketici gelirindeki bir
deiiklikten balayarak bu deikenlerin talep zerindeki etkisini srasyla inceleyelim.

Tketici Gelirinin Deimesi
Herhangi bir tketicinin bir mal veya hizmete olan talebini belirleyen en nemli deikenlerden birisi
tketicinin geliridir. Tketicinin aylk geliri artarsa, farkl mal ve hizmetlere olan talebine ne olur?
Gerek hayatta bir tketicinin geliri attnda pek ok malda tketicinin o mala olan talebinin de
artrdn gzlemleyebiliyoruz.
Dier tm deikenlerin sabit olduu varsaym altnda tketicinin aylk geliri attnda tketicilerin o
mala olan talebi de artyorsa bu mallara normal mal diyoruz. Baz durumlarda ise tketiciler gelirleri
arttka belirli mallara olan taleplerini azaltabilirler. Bu mallara ise dk mal diyoruz. Dikkat edilmesi
gereken nokta bu tanmlamann mallarn bir zelliini deil gelirle olan ilikisini yanstmasdr. rnein
margarin dk gelir grubunda bulunan bir tketici iin normal bir mal iken, bu tketicinin gelirinin
artmas durumunda margarin yerine tereya veya zeytinya gibi daha salkl ve pahal yalara
ynelerek margarin talebini azaltmas durumunda dk mal da olabilir.
Tavuk etinin normal bir mal olduunu varsayalm. Tketicilerin gelirleri artarsa tavua olan talepleri
bir baka deyile her fiyat dzeyinde talep edecekleri tavuk eti miktar artacaktr. Bu durum ekil 2.1. de
izmi olduumuz talep erisinin saa doru kaymasna yol aar. ekle dikkat edersek normal bir mal
iin tketicilerin geliri ykseldiinde talep erisi Do erisinden D1 erisine kaymtr. Eer tavuk eti
dk mal olsayd tketici geliri artt zaman talep erisinin sola doru (D1 erisinden Do erisine
doru) kaydn gzlemleyecektik.

32

ekil 2.2: Tketicilerin gelirlerindeki artn talep erisine etkisi (normal mal)

Dier btn deikenler sabitken, yalnzca maln kendi fiyat
deiiyorsa bu talep erisi zerinde bir noktadan baka bir noktaya hareket edildii
anlamna gelir. Eer sabit tuttuumuz deikenlerden birini deitiriyorsak, bu durumda
talep erisi saa veya sola kayar.
Talep kavramn incelerken rnek olarak kullandmz tavuk eti
piyasasn ele alalm. Gerek hayatta tavuk eti normal bir mal mdr? Dk mal olabilir
mi? Olursa hangi durumda olur?

likili Mallarn Fiyatlarnn Deimesi
Bir mala olan talep o malla ilikili olan dier mallarn fiyatlarndan da etkilenir. Mallar arasnda farkl
ilikiler olabilir. Eer bir ihtiyac gidermede farkl mallar birbirlerinin yerine kullanlabiliyorsa bu
mallara ikame mallar diyoruz. rnein ayiei ya, msrz ya ve zeytinya gibi bitkisel yalar
birbirleriyle yakn ikame mallardr. Farkl biimde renklendirilmi, tatlandrlm ve kokulandrlm her
trl iecek de yakn ikame mallardr. Bunun tersine eer farkl mallar bir ihtiyac gidermede birlikte
kullanlyorsa bu mallar tamamlayc mallar olarak adlandryoruz. rnein kahve ve kahve kremas
arasnda, ya da araba kullanm sresi ile benzin arasnda bu trden bir iliki kurulabilir.
Tketiciler bir mala olan taleplerini o malla ilikili dier mallarn fiyatlar deitiinde deitirirler.
Ancak bu deiimin yn mallar arasndaki ilikinin ikame ya da tamamlayan ilikisi olmasna gre tam
ters ynde olur. Tketiciler bir mala olan taleplerini eer ikame maln fiyat artyorsa arttrrlar.
Tamamlayan maln fiyat artyorsa ise azaltrlar. Bunun nedeni talep kanunun her mal iin geerli
olmasdr. Eer ceteris paribus zeytinya fiyat artyorsa, greli olarak zeytinya daha pahal hale
geldiinden tketiciler zeytinyandan talep ettikleri miktar azaltacak, ayn ihtiyac giderebilecekleri
ikame mal olan ayiei yana olan taleplerini ise artracaklardr. Tamamlayan mal iin ise bunun tam
tersi sz konusudur. Eer kahve fiyatlar artyorsa tketici daha az kahve talep edecek, ayn zamanda
kahvenin tamamlaycs olan kahve kremasna olan taleplerini de azaltacaklardr. Benzer bir biimde eer
benzin fiyatlar artyorsa tketiciler arabalarn daha az kullanmay tercih edeceklerdir.
Tablo 2.1.de rnek olarak kullandmz tavuk eti piyasasna geri dnersek, acaba krmz et
fiyatlarnda bir azalma olursa tavuk eti talebi bundan nasl etkilenirdi? Tavuk eti ile krmz et ikame
mallar olduuna gre krmz et fiyatlarnda bir azalma tketicilerin daha fazla krmz et talep etmelerine
yol aacak; tavuk eti talebi ise azalacaktr. Bu ise tavuk eti talebinin ekil 2.2. de grld gibi sola ve
aaya doru kaymasna neden olacaktr.

33

ekil 2.3: Krmz et fiyatlarndaki azalmann tavuk eti talebine etkisi (ikame mal)

Bir ihtiyac gidermede iki farkl mal birbirlerinin yerine
kullanlabiliyorsa bu mallar ikame mallardr. Bir maln talebi ile ikame maln fiyat
arasnda doru ynl bir iliki vardr. kame maln fiyat artyorsa sz konusu maln talebi
artar. Eer farkl mallar bir ihtiyac gidermede birlikte kullanlyorsa bu mallar
tamamlayc mallardr. Tamamlayc maln fiyat ile maln talebi arasnda ters ynl bir
iliki vardr. Tamamlayc maln fiyat artyorsa sz konusu mala olan talep azalr.

Zevk ve Tercihler
Tketicilerin bir mal veya hizmete olan talepleri bireylerin zevk ve tercihlerine de baldr. Farkl
cinsiyetlerde, farkl ya gruplarnda, farkl eitim dzeylerinde, farkl sosyal ve kltrel evrelerde
bireylerin zevk ve tercihlerinin de farkllamas doaldr. Bir maln salkl ya da salksz olduu
konusunda duyulan bir haberin tketici tercihlerini bir anda kaydrdn hepimiz biliyoruz. rnein
getiimiz yllarda oluan ku gribi panii tavuk etine olan talebi bir anda azaltmt. Reklamclk sektr
tketici zevk ve tercihlerini etkileyerek belirli bir mal veya hizmete olan talebin artmas iin aba gsterir.
Tketicilerin zevk ve tercihlerinin bir mala doru ynelmesi o maln talep erisini saa doru kaydrr.

Tketici Beklentileri
Tketicilerin gelecek ile ilgili beklentileri de mal ve hizmetlere olan taleplerini etkiler. rnein gelecekte
maln fiyatnn artmas bekleniyorsa, mala olan bu dnemdeki talep artar. Tersine maln fiyatnn ileride
dmesi bekleniyorsa, tketici beklemeyi tercih edeceinden bu dnemde o mala olan talep azalr. Benzer
bir biimde tketicilerin gelirleri konusundaki beklentileri de mal ve hizmetlere olan talebi etkiler.
Gelecekte gelirinin artmasn bekleyen bir tketici bu dnemdeki mal ve hizmet talebini artrabilir.

Piyasa Talep Erisi
Tketicinin bireysel talep erisinin nasl elde edildiini yukarda tarttk. Bu bilgiden yararlanarak bir
maln piyasa talebini bulabilir miyiz? Tavuk eti piyasasnda iki tketicinin olduunu varsayalm. Bunlara
srasyla A ve B tketicileri diyelim. Her iki tketicinin gelir dzeyleri, zevk ve tercihleri birbirinden
farkl olsun. Farkl fiyat dzeylerinde bu iki tketicinin bir ayda talep ettikleri tavuk eti miktar Tablo 2.2.
de gsterilmitir.
Tabloya dikkat edilirse tavuk etinin kg fiyat 8 olduunda her iki tketici de hi tavuk eti talep
etmemektedir. Fiyat 7 ye dtnde A tketicisi ayda 1 kg tavuk eti talep ederken, B tketicisi fiyat 4
liraya dene kadar tavuk eti talep etmemeyi srdrmektedir. Bu iki tketicin farkl fiyat dzeylerinde
toplam olarak bir ayda ne kadar tavuk eti talep ettikleri Tablo 2.2nin 4. stununda gsterilmitir. Her iki
tketicinin bireysel talep miktarlarn biliyorsak farkl fiyat dzeylerinde toplam talep miktarlarn da

34
biliyoruz demektir. Tketici says daha fazla olsayd da durum deimezdi. Benzer bir toplamay yine
yapabilirdik.

A ve B tketicilerinin yukardaki tablodan yararlanlarak elde edilen bireysel talep erileri ekil 2.3.
de verilmitir. Dikkat edilirse toplam talep erisi A ve B tketicilerinin talep erilerinin yatay toplam
olmaktadr. Fiyat 5 ye dnceye kadar yalnzca A tketicisinin talep erisi geerlidir. Fiyat 5 lirann
altna derse B tketicisi de tavuk eti talep etmekte bu nedenle A ve B tketicilerinin toplam tavuk eti
talep erisi bu fiyatn altnda daha yatk hale gelmektedir. rnein fiyat 2 olduunda A tketici ayda 6
kg. B tketicisi de 3 kg tavuk eti talep etmekte, ikisinin toplam talebi ise ayda 9 kg olmaktadr.

ekil 2.4: Bireysel Talep Erisinden Piyasa Talep Erisine

ki tketici iin yaptmz bu rnei tketici says daha ok olsa da tekrarlayabilirdik. O halde
tketicilerin bir mala olan bireysel taleplerini biliyorsak, her fiyat dzeyinde her tketicinin talep ettii
mal miktarlarn yatay olarak toplayarak piyasa talep erisini bulabiliriz.
Bireysel talep erisinden farkl olarak bir mala olan piyasa talep erisini gz nne aldmzda
yukarda sz ettiimiz deikenlere ek olarak nfus, piyasadaki tketici says, blgesel farkllklar,
tketici gelirlerinin dalm gibi faktrleri de gz nne almamz gerekir.
G yoluyla nfusu artan bir blgede eitli mal ve hizmetlerin piyasa
talepleri nasl etkilenir?

ARZ
ktisat teorisinde bir mal reten reticinin belirli bir dnemde belirli bir fiyattan satmak istedii rn
miktarna piyasaya arz edilen miktar denir. Bu kavram gnlk dilde kullandmz bir eyi sunma, bir st
makama hitap etme anlamna gelen arz kavramndan farkldr. Burada dikkat etmemiz gereken nokta arz
kavramnn belirli bir fiyatta reticinin piyasada satt mal miktarn deil, satmak istedii miktar

Fiyat
(/kg)
A
Talep
Miktar
(kg/ay)
B
Talep
Miktar
(kg/ay)
Toplam
Talep
Miktar
(kg/ay)
8 0 0 0
7 1 0 1
6 2 0 2
5 3 0 3
4 4 1 5
3 5 2 7
2 6 3 9
1 7 4 11
Tablo 2.2: A ve B tketicileri iin aylk tavuk eti talep tablosu

35
kapsamasdr. Arz edilen miktar aynen talepte olduu gibi belirli bir zaman diliminde tanmlanmaldr.
(saat, gn, hafta, ay, yl gibi)

Arz Edilen Miktar Belirleyen Deikenler
Bir maln arzn belirleyen temel deikenler:
I. Maln kendi fiyat
II. retim girdilerinin fiyatlar
III. retim srecinde bu malla ilikili olan dier mallarn fiyatlar
IV. Teknoloji
V. reticinin beklentileri,
olarak tanmlanabilir.
Bu deikenlerin arz edilen miktar zerindeki etkilerini maln kendi fiyatndan balayarak srasyla
inceleyelim.

Arz Edilen Miktar ve Maln Kendi Fiyat
Dier btn deikenler sabit iken (ceteris paribus) bir maln kendi fiyat ile piyasaya arz edilmek istenen
miktar arasnda doru ynl bir iliki vardr. Fiyat artarsa arz edilen miktar da artar. Bu ilikiye iktisat
teorisinde Arz Kanunu ad verilir.

Arz Tablosu ve Arz Erisi
Tavuk eti piyasasnda faaliyet gsteren firmalarn birinin aylk tavuk eti arz miktarlar Tablo 2.3 te
verildii gibi olsun. Dikkat edilirse tavuk eti fiyat arttka arz edilen miktar da artmaktadr. Fiyat 2 lira
iken satc tavuk eti arz etmek istememekte, fiyat arttka arz etmek istedii miktar artrmaktadr.
rnein fiyat 6 olduunda ayda 4 ton tavuk eti arz etmek istemektedir.

Tablo 2.3: Aylk tavuk eti arz tablosu

Fiyat
(/kg)
Arz Miktar
(ton/ay)
2 0
3 1
4 2
5 3
6 4
7 5
8 6

Arz tablosundaki deerleri kullanarak arz erisini de elde edebiliriz. Tablodaki deerlere karlk
gelen arz erisi ekil 2.5.de gsterilmitir. Grld gibi Arz erisi yukar doru eimlidir. Arz edilen
miktar fiyatla ayn ynde deimekte, fiyat arttka miktar da artmakta, fiyat azaldka miktar da
azalmaktadr.
Maln kendi fiyatnda olan bu deime arz erisi zerinde bir harekete yol amaktadr. Maln fiyat
6 iken ayda 4 ton tavuk eti arz edilmekte (A noktas), fiyat 8ye ktnda ise arz edilmek istenen
miktar ayda 6 tona kmaktadr (B noktas). Maln fiyatnda olan bir art arz edilmek istenen miktar
artrmakta arz erisi zerinde A noktasndan B noktasna bir hareket olumaktadr.

36

ekil 2.5: Arz erisi ve arz erisi zerinde hareket

Arzn Deimesi: Arz Erisinde Kaymalar
Yukarda Arz Kanununu aklarken sabit tuttuumuz deikenlerden birini deitirirsek, bu arzn
deimesine yani arz erisinin kaymasna yol aar.

retim Girdilerinin Fiyatlar
Bir maln retiminde kullanlan retim faktrlerinin (emek, sermaye, toprak, giriimcilik) ve ara
mallarnn tmne retim girdileri denilir. Doal olarak girdi fiyatlarndaki bir art reticinin
maliyetlerini de artracandan her fiyat dzeyinde reticilerin arz etmek isteyecekleri rn miktar daha
az olacaktr. rnein igc cretlerinde veya yem fiyatlarnda oluacak bir art, tavuk reticisinin
maliyetlerinde bir ata yol aacak ve krlln azaltacaktr. Bu durumda retici her fiyat dzeyinde daha
az tavuk eti arz etmek isteyecektir. Girdi fiyatlarndaki bir art arz erisinin ekil 2.6da gsterildii gibi
yukar doru kaymasna yol aar. Eer girdi fiyatlarnda bir azalma olsayd, bu tam tersi bir duruma yol
aar ve arz erisinin aa kaymasna neden olurdu.

ekil 2.6: Arz Erisinin Kaymas Girdi fiyatlarnda bir art

37
retilen Dier Mallarn Fiyatlar
Bir maln retiminde kullanlan retim girdileri ve tekniklerle pek ok farkl mal retilebilir. rnein
buday ve arpa retimde birbirlerine ok kolaylkla ikame edilebilir iki rndr. Eer arpa fiyatlar
artyorsa reticiler arpa retmeye ynelip, buday arz etmekten vazgeebilirler. Byle bir durumda
buday arz azalr ve buday arz erisi sola kayar. Bizim rneimizde tavuk reticisi ayn tesiste rnein
bldrcn da retebiliyorsa bldrcn fiyatlarndaki bir art reticinin bldrcn reterek daha krl hale
gelmesine yol aabilir. Bu durumda tavuk eti arz azalr ve arz erisi sola kayar.

Teknoloji
Bir rnn arzn belirleyen en nemli deikenlerden birisi de teknolojinin durumudur. zellikle son 100
ylda teknolojik ilerleme hem kaynaklarn daha verimli kullanlmasn ve hem de retim maliyetlerinin
azalmasn salad. Bunun sonucunda sanayi ve tarm rnleri retiminde ok byk retim artlar
grld. Dier tm deikenler sabitken retim maliyetlerini azaltan bir teknolojik yenilik reticilerin
krlarn artrr ve her fiyat dzeyinde reticilerin daha fazla mal arz etmelerine yol aar. Bu durumda arz
erisi ekil 2.7.de grld gibi saa doru kayar.

reticilerin Beklentileri
reticilerin maln gelecekteki fiyat konusundaki beklentileri bu dnemde arz etmek istedikleri mal
miktarn da belirler. Tavuk eti rneimize dnersek, gelecek dnemlerde tavuk fiyatlarnn dmesini
bekleyen bir retici bu dnemde fiyatlar henz dmeden daha fazla tavuk arz etmek isteyecek, bu
durumda arz erisi saa kayacaktr. Tersine retici tavuk fiyatlarnn gelecekte artacan bekliyorsa, bu
dnemde daha az tavuk eti arz etmek isteyecek ve tavuk arz erisi sola kayacaktr.
Bir maln retiminde ilikili mallar varsa, o mallarn fiyatlar konusundaki beklentiler de arz
etkileyecektir. zellikle tarm rnleri retiminde retim sezonluk olduundan gelecekle ilgili fiyat
beklentileri ok nemlidir. Buday fiyatlarnn gelecekte artmasn bekleyen ve tarlasnda hem buday
hem de arpa retebilen bir retici dnelim. Bu reticinin elinde stoklanm buday varsa, ilerde
ykseleceini bekledii fiyatlardan satabilmek iin bu dnemde piyasaya arz ettii buday miktarn
azaltacaktr. Dier yandan bu beklenti reticinin retim planlamasn da deitirecektir. Bu retici
budayn arpaya gre greli olarak daha pahal hale geleceini beklediinden bu dnemde daha az arpa
ve daha ok buday ekimi yapacaktr.

ekil 2.7: Arz erisinin kaymas teknolojik ilerleme

Piyasa Arz Erisi
Tavuk eti reten iki ayr firmaya ait arz miktarlar Tablo 2.4.de verildii gibi olsun. A reticisi fiyat 2
iken ayda bir ton tavuk et arz etmek istemektedir. A reticisinin arz etmek istedii miktar fiyat arttka
artmaktadr. B reticisi ise fiyat 5 olursa, ayda 1 ton tavuk eti arz etmektedir. Bu iki reticinin aylk arz

38
miktarlarnn toplam tablonun drdnc stununda verilmitir. Eer reticilerin bireysel arz miktarlarn
biliyorsak, her fiyat dzeyinde bu miktarlar toplayarak toplam arz miktarn bulabiliriz. Piyasa arz erisi
bireysel arz erilerinin yatay toplam alnarak oluturulabilir. ekil 2.8.de piyasa arz erisinin
oluturulmas grlmektedir.
Fiyat 4 iken B reticisi hi tavuk eti arz etmemekte, A reticisi ise ayda 3 ton tavuk eti arz
etmektedir. B reticisi fiyat bunun zerine karsa, tavuk eti arz etmeye balamakta ve bu noktadan sonra
arz erisinin eimi yatklamaya balamaktadr. rnein fiyat 7 olursa A reticisi 6 ton, B reticisi 3 ton
olmak zere ikisi birlikte ayda toplam 9 ton tavuk eti arz etmektedirler.
retici says daha fazla olsayd da ayn analizi yapabilir ve her fiyatta farkl reticilerin arz etmek
istedikleri miktarlar toplayarak piyasa arz erisini oluturabilirdik. Doal olarak piyasa arz erisinin
biimi bireysel arz erilerinin biimlerine baldr. Bireysel arz erilerini belirleyen deikenler piyasa
arz erisini de belirler. rnein girdi fiyatlarndaki bir art, bireysel arz erilerini her birini sola
kaydraca iin piyasa arz erisini de sola kaydrr. Ya da teknolojik ilerleme tm sektrn maliyetini
drecei iin piyasa arz erisi saa kayar. Burada dikkat etmemiz gereken nokta piyasa arz erisinin
sektrdeki firma says ile dorudan ilikili olduudur. Eer sektrdeki firma says artarsa, arz erisi
saa kayar. Tersine sektrdeki firma says azalrsa arz azalr, yani arz erisi sola kayar.

Tablo 2.4: A ve B tketicileri iin aylk tavuk eti arz tablosu

Fiyat
(/kg)
A
Arz Miktar
(ton/ay)
B
Arz Miktar
(ton/ay)
Toplam
ArzMiktar
(ton/ay)
2 1 0 1
3 2 0 2
4 3 0 3
5 4 1 5
6 5 2 7
7 6 3 9
8 7 4 11
9 8 5 13
10 9 6 15

ekil 2.8: Bireysel arz erisinden piyasa arz erisine

PYASA DENGES
u ana kadar talep ve arz ayr ayr ele aldk. Bir piyasada dengenin olumas arz ve talebin bir araya
gelmesiyle mmkn olur. Bireysel tketici talep miktarlarnn toplanmasyla oluturduumuz piyasa talep
ve arz miktarlarnn toplanmasyla oluturduumuz piyasa arz miktarlarn bir araya getirelim. Yeni
oluturduumuz deerler tablo 2.5. te verilmektedir.

39
Tabloya dikkat edersek fiyat 2 ve altnda iken piyasada hi tavuk arz yoktur. Ancak dk
fiyatlarda tketici talebi yksektir. rnein fiyat 3 iken tketiciler ayda 7 ton tavuk talep etmekte,
reticiler ise ancak 1 ton tavuk eti arz etmek istemektedirler. Bu fiyatta piyasada tavuk talebi tavuk
arzndan fazladr, piyasada dengesizlik vardr.
Ayn durum fiyat 4 ve 5 olduunda da sz konusudur. Bu tr dengesizliin adna Talep Fazlas
diyoruz. Bu durumun tam tersi ise yksek fiyatlarda sz konusudur. Fiyat arttka tavuk talep miktar
azalmakta, arz edilmek istenen miktar ise artmaktadr. rnein fiyat 7 ve stnde iken, arz edilmek
istenen miktarlar talep edilen miktarlardan fazladr. Bu tr dengesizlie de Arz Fazlas diyoruz. Piyasa
dengesi talep miktarnn arz miktarna eit olduu noktada oluur. Bu dengeyi salayan fiyata ise denge
fiyat denir.

Tablo 2.5: Piyasada denge ve dengesizlik

Fiyat
(/kg)
Talep Miktar
(ton/ay)
Arz Miktar
(ton/ay)
dengesizlik
1 9 0 Talep Fazlas
2 8 0 Talep Fazlas
3 7 1 Talep Fazlas
4 6 2 Talep Fazlas
5 5 3 Talep Fazlas
6 4 4 denge
7 3 5 Arz Fazlas
8 2 6 Arz Fazlas
9 1 7 Arz Fazlas

Tablo 2.5. e dikkat edersek arzn talebe eitlendii fiyat dzeyi 6 dir. O halde bizim rneimizde
denge fiyat 6 dir. Fiyat bu noktada iken arz edilen miktar (4 ton) , talep edilen miktara (4 ton) eit
olmaktadr. Bu miktara da denge miktar diyoruz. Bunun dndaki tm miktar ve fiyat bileimlerinde ya
arz fazlas ya da talep fazlas vardr. Piyasada dengesizlik vardr.
Talep ve Arz Tablolarn kullanarak yaptmz bu incelemeyi Arz ve Talep erilerini birlikte
kullanarak da yapabilirdik. ekil 2.9. da Arz ve Talep erileri birlikte verilmitir. eklin sa tarafnda
piyasa dengesi grlmektedir. Denge arz ile talebin eitlendii, arz ve talep erilerinin kesitii noktada
olumaktadr. Bu noktada denge fiyat 6 denge miktar da 4 ton olmaktadr.

ekil 2.9: Piyasa dengesi ve dengesizlik

Bu fiyatn dnda ise dengesizlik vardr. Piyasada dengesizlik durumu varsa fiyatlar kararszdr. Eer
piyasada arz fazlas varsa fiyatlar dme eilimindedir. Dengesizlik durumu eklin sol tarafnda
gsterilmitir. rnein fiyat 8 iken talep 2 ton, arz ise 6 tondur. Piyasada denge yoktur. 4 ton arz fazlas
vardr. reticiler ellerindeki fazla rn satabilmek iin birbirleriyle rekabete girecekler ve fazla arz

40
daha dk fiyattan satmaya raz olacaklardr. Bu rekabet durumu arz fazlasn ortadan kaldrncaya kadar
fiyatlar 6 ye dene kadar devam edecektir.
Fiyat 4ye dtnde ise tam tersi bir durum sz konusudur. Bu durumda talep 6 ton, arz ise 2
tondur. Piyasada 4 ton talep fazlas biiminde bir dengesizlik vardr. Bu durumda da fiyatlar kararszdr.
ve artma eilimindedir. Bu kez de tketiciler dk olan rn satn alabilmek iin birbirleriyle yaracak
ve daha yksek fiyattan rn almaya alacaklardr. Bu rekabet durumu piyasadaki talep fazlas ortadan
kalkncaya, yani fiyat 6 ye kana kadar devam edecektir. Arz-talep dengesi bir kez olutuunda ise, bu
denge kararl olma eilimindedir.
Yalnzca maln kendi fiyat deiiyor ve dier btn deikenler sabit
kalyorsa, bu arz miktarnn deitii yani arz erisi zerinde bir noktadan baka bir
noktaya hareket edildii anlamna gelir. Eer sabit tuttuumuz deikenlerden biri
rnein girdi fiyatlar, retim teknolojisi veya retici beklentileri deiiyorsa bu arzn
deitii yani arz erisinin saa veya sola kayd anlamna gelir.

Piyasa Dengesinde Deimeler
Arz ve talebin eitlenmesiyle oluan piyasa dengesi ya arzn ya da talebin deimesiyle deiecektir.
Hem arzn hem talebin e-anl deimesi de piyasa dengesini deitirecektir. Piyasa dengesi deitiinde
denge fiyat ve denge miktar da deiir. Piyasa dengesi deitiinde denge fiyat ve denge miktarnn
nasl deitiini srasyla inceleyelim.

Talebin Deimesi
Talebi belirleyen deikenlerden biri deitii zaman talep erisinin kayacan yukarda grmtk.
Tavuk eti piyasas rneimize geri dnelim. Piyasa dengede iken tketici gelirlerinin arttn ve tavuk
etinin normal mal olduunu varsayalm. Bu durumda her fiyat dzeyinde tketicilerin tavuk eti talebi
artacak ve talep erisi saa kayacaktr. Bu durum ekil 2.10.da gsterilmitir.
ekilde balang dengesi A noktasyla gsterilmitir. A noktasnda denge fiyat 6, denge miktar ise
4 tondur. Ortalama tketici gelirinin artmas tavuk etine olan talebi arttrm ve talep erisinin Do dan
D1e kaymasna yol amtr. Dikkat edilirse 6 artk denge fiyat deildir. Bu fiyatta talep fazlas vardr.
Byle bir durumda tavuk eti fiyatlar artacak, reticiler ise artan fiyatlar karsnda arz ettikleri miktar
arttracaklardr. ekilde yeni denge durumu B noktas ile gsterilmitir. Yeni denge durumuna
ulaldnda denge fiyat 8, denge miktar ise 6 ton olmaktadr. Talep art hem denge fiyatnn hem de
denge miktarnn artmasna yol amtr.

ekil 2.10: Dengenin deimesi: talepte bir art

41

Talepteki artn kayna ne olursa olsun elde ettiimiz sonu geerlidir. rnein tavuk etine olan
talebin art nedeni, krmz et fiyatlarndaki ani bir ykseli de olabilirdi. Krmz et ile tavuk eti
birbirine ikame rnler olduundan tavuk etinin talep erisi yine saa kayard.
Talepte bir azalma olduu durumda ise, hem denge fiyat hem de denge miktar azalrd. kame
mallarn fiyatnda bir azalma, tketici zevk ve tercihlerinin tavuk eti yerine baka bir rne kaymas, ya
da tketici gelirlerinde bir azalma, talep erisini sola kaydrarak bylesi bir sonuca yol aabilirdi.

Arzn Deimesi
Arz belirlerken sabit tuttuumuz deikenlerden biri deitii zaman arz erisi de kayacaktr. Tavuk
retiminin temel girdisi olan yem fiyatlarnda bir ykseli olduunu varsayalm. Bu durumda tavuk
reticilerinin retim maliyetleri artp krllklar, azalacandan reticiler her fiyat dzeyinde daha az arz
etmek isteyecekler ve tavuk eti arz erisi sola doru kayacaktr.
ekil 2.11. de arzda bir azalma olduu durumda yeni dengenin oluumu gsterilmitir. Balang
dengesi A noktasdr. Bu noktada denge fiyat 6 ve balang denge miktar 4 tondur. Arzda bir azalma
olduu durumda arz erisi sola doru Sodan S1e kaymaktadr. Yeni denge B noktas ile gsterilmitir.
ekilde de grld gibi denge fiyat 6den 8 ye artm, denge miktar ise 4 tonda 2 tona azalmtr.
Arzda bir azalma yerine bir artma olsayd, bu durumda arz erisi saa doru kayar, yeni dengede
rnn fiyat azalr ve denge miktar artard.

ekil 2.11: Dengenin deimesi: arzda bir azal

Bir mala olan talep artyorsa maln hem denge fiyat hem de denge
miktar birlikte artar. Talep azalyorsa denge fiyat ve denge miktar birlikte azalrlar. Bir
maln arz artyorsa, maln denge fiyat azalr, denge miktar artar. Arzn azald durumda
ise bunun tersi sz konusudur. Denge fiyat artar, denge miktar azalr.

Arzn ve Talebin E Anl Deimesi
Talebin ve arzn ayr ayr deimesinin piyasa dengesine olan etkilerini yukarda inceledik. Arz ve talep
ayn anda deiirlerse, bu durumda denge fiyatna ve denge miktarna ne olur? Arz ve talebin e anl ve
ayn ynde deimelerinin yarataca etkiyle, arz ve talebin e anl farkl ynlerde deimelerinin
yarataca etki birbirlerinden farkldr. Bu durumlar srayla inceleyelim.
rneimize yeniden dnersek, tavukuluk sektrnde maliyetleri azaltan teknolojik bir yenilik
olduunu ve ayn dnemde tketicilerin ortalama gelirlerinin arttn varsayalm. Tavuk eti tketiciler
iin normal mal olsun. Bu durumda hem arz erisi hem de talep erisi birlikte saa kayacaklardr. Bu

42
durum ekil 2.12.de ayrntl olarak gsterilmitir. eklin sol tarafna dikkat edersek balang denge
durumu A noktasdr. Denge fiyat 6, denge miktar ise 4 tondur. Arz ve talebin birlikte artmalar sonucu
talep Dodan D1e, arz ise Sodan S1e kaym ve yeni denge noktas B olmutur. Yeni dengede denge
miktar 6 tona karken, denge fiyat deimemitir. eklin sa tarafnda da hem arz hem talep birlikte
artm, ancak yeni dengede denge miktar 7 tona karken denge fiyat da 7ye kmtr. Bu fark
nereden kaynaklanmaktadr? Dikkat edersek ilk durumda hem arz hem talep saa paralel olarak ayn
miktarda kaymlardr ve denge fiyat deimemitir. kinci durumda ise oransal olarak talepteki art
arzdaki arttan daha byktr. Bu da denge fiyatnn artmasna neden olmutur. Eer arzdaki kayma
miktar oransal olarak talepteki kaymadan daha fazla olsayd bu durumda denge fiyat derdi.
O halde arz ve talep e anl olarak ayn ynde artyorlarsa, yeni oluacak dengede denge miktarnn
artacan kesin olarak biliyoruz. Denge fiyatna ne olaca ise arzn m yoksa talebin mi daha fazla
kaydna baldr. Talep daha fazla kayyorsa denge fiyat artar, arz daha fazla kayyorsa denge fiyat
azalr.

ekil 2.12: Arzn ve talebin e anl ayn ynde artnda dengenin deimesi

Eanl olarak bir mala olan arzn ve talebin birlikte azaldn
varsayalm. Talepteki deime oransal olarak arzdaki deimeden daha bykse, yeni
denge dzeyinde denge fiyatna ne olur? Denge miktarna ne olur?
Arz ve talep e anl olarak ters ynlerde deiirlerse yeni oluan denge durumunda piyasa fiyatna ve
miktarna ne olacan srasyla inceleyelim. Krmz et fiyatlarnda ve yem fiyatlarnda ani bir art olsun.
Bu durumda tavuk eti piyasasnda ne olur? Krmz etin tavuk etinin ikamesi olduunu biliyoruz. Bu
durumda tketiciler tavuk etine ynelecekler ve tavuk talebi artacaktr. Yem fiyatlarndaki art ise
reticilerin maliyetlerini arttracandan tavuk eti arz azalacaktr. Bu durumda tavuk talebi erisi saa,
tavuk arz erisi ise sola kayacaktr. Bu durum ekil 2.13.de gsterilmitir. eklin sol tarafnda yeni
denge noktasnn daha yksek bir fiyatta oluacan gryoruz. Bir mala olan talep artar ve ayn anda arz
azalrsa, yeni denge fiyat her zaman daha yksek olacaktr. Ancak yeni denge miktarnn ne olaca
hangi erinin daha fazla kayacana baldr. eklin sol tarafnda arz ve talepteki deime oransal olarak
ayn olduundan denge miktar deimemitir. Sa tarafta ise denge miktar azalmtr. Bunun nedeni
arzdaki azalmann talepteki arttan daha fazla olmasdr. Bunun tersi bir durumda eer talepteki art
arzdaki azalmadan daha fazla olsayd denge miktarnn artmas gerekirdi. O halde talepte bir art ve e-
anl olarak arzda bir azalma varsa, denge fiyat mutlaka artacaktr diyebiliriz. Ancak denge miktarna ne
olaca belirsizdir ve arzn m yoksa talebin mi daha fazla kayacana baldr.

43

ekil 2.13: Talebin art e anl arzn azalnda dengenin deimesi

Son olarak arzn artt ve talebin e anl olarak azald bir durumu inceleyelim. Yukardaki rnein
tam tersini dnelim. Krmz et fiyatlarnda ve yem fiyatlarnda ayn dnemde bir azalma olsun. Bu
durumda tavuk eti piyasasnda ne olur? Krmz et fiyatlarnn azalmas tketicilerin krmz eti tavuk
etine ikame etmelerine yol aacak ve tavuk eti talebinde bir azalma olacaktr. Yem fiyatlarndaki d
ise reticilerin maliyetlerini azaltacak ve tavuk arzn artracaktr. Bu durumda tavuk talebi erisi sola,
tavuk arz erisi ise saa kayacaktr. ekil 2.14, talepte bir azalma ve eanl olarak arzda bir artma
olduunda dengenin nasl deieceini gstermektedir. eklin sol tarafnda yeni denge noktasnn daha
dk bir fiyatta olutuunu gryoruz. Talebin azalmas ve e anl arzn att bir piyasada yeni denge
fiyat her zaman daha dktr. Ancak yeni denge miktarnn ne olaca bu durumda da belirsizdir.
eklin solunda grld gibi eer arz ve talep ters ynde ayn miktarlarda kayyorlarsa denge miktar
deimemektedir. eklin sanda grld gibi arzdaki art, talepteki azaltan daha fazla ise denge
miktar artmaktadr. Eer talepteki azal, arzdaki arttan daha fazla olsayd bu durumda denge
miktarnda bir azalma olurdu.

ekil 2.14: Talebin Azal E Anl Arzn Artnda Dengenin Deimesi

ESNEKLK
Arz ve talep deimelerinden piyasa dengesinin nasl etkilendiini yukarda inceledik. Yeni oluan
dengede fiyatn ve miktarn hangi ynlerde deieceini arz talep modelini kullanarak kolaylkla
bulabiliriz. rnein bir maln arz artarsa denge fiyatnn deceini biliyoruz. Ancak ou kez bu bilgi
fazla ie yaramaz. nemli olan fiyatn ne kadar deceini ve buna bal olarak miktarn ne kadar
deieceini bulabilmektir. ekil 2.14. de Do ve D
1
olmak zere iki farkl talep erisi verilmitir. Arz

44
erisinin Sodan S
1
e kaymas farkl talep erilerinde farkl sonulara yol amaktadr. Do talep erisi
geerliyse denge fiyat 6den 4ye, D
1
geerliyse fiyat 3 ye dmektedir. Grld gibi yeni
dengede fiyatn ve buna bal olarak denge miktarnn nerede oluaca tamamen talep erisinin
durumuna baldr. ktisat teorisinde bir deikenin bir baka deikene ne kadar duyarl olduunun
ls olarak esneklik kavram kullanlr. Bu blmde farkl esneklik kavramlarn inceleyeceiz.

ekil 2.15: Arz artnn farkl talep erileri zerindeki etkisi

Talebin Fiyat Esneklii
Talebin fiyat esneklii, talep edilen miktarn fiyattaki deimelere ne kadar duyarl olduunun lsdr
ve talep edilen miktardaki yzde deimenin, fiyattaki yzde deimeye oran olarak tanmlanr.
Herhangi bir x mal iin talebin fiyat esnekliini tanmlayalm. X malndan talep edilen miktar Q ile, x
malnn fiyatn da P ile gsterirsek; esneklik aadaki solda grld gibi tanmlanabilir. Burada
nne konulan deikendeki deimeyi gstermektedir. Hem pay hem de paydada yer alan 100 deeri
birbirini gtreceine gre, forml dzenlersek esneklik aada sada grld gibi yazlabilir.

x
x
x
x
x
Q
P
*
P
Q
=

Q = Q
2
Q
1
ve P = P
2
- P
1
olduuna gre ekil 2.14.deki D
1
talep erisi iin esneklii A ve B
noktalar arasnda hesaplayabiliriz. A noktasnda fiyat 6 miktar ise 4 olacaktr. B noktasnda ise fiyat 3
miktar 5tir. Bu durumda P
1
= 6; Q
1
= 4; ; P
2
=3, Q
2
= 5 olduuna gre esneklik aadaki gibi
hesaplanabilir.

Dikkat edilirse esneklii hesaplarken formln ikinci ksmnda A noktasndaki deerleri yani P
1
ve Q
1
deerlerini kullandk. Bunun yerine B noktasndaki deerleri kullansaydk esneklii yle hesaplardk:

Talebin fiyat esneklii talep aa doru eimli olduundan her zaman eksidir. Ancak iktisatta
esnekliin mutlak deer olarak kullanm yaygndr. Bulduumuz deerleri mutlak deer olarak ifade
edersek A noktasnda esneklik 2 ve B noktasnda esneklik 0.8dir. Grld gibi dorusal bir talep
zerinde esneklik sabit deildir. Fiyat ekseninden miktar eksenine doru gidildike esneklik mutlak deer
olarak azalmaktadr. Esneklik formlne bakarsak, formln ilk ksmnda Q/P ifadesi yer almaktadr.
100 *
100 *
x
x
x
x
x
P
P
Q
Q
=
dzenlersek

45
nite 1de aklanan eim kavramna dikkat edersek P /Q talep dorusunun eimini vermektedir ve
eim sabittir. Q/P ise talep dorusunun eiminin tersidir ve o da sabittir. O halde esnekliin
azalmasnn nedeni fiyat ekseninden miktar eksenine doru gidildike fiyatn azalmas ve miktarn
artmasdr.

Yay Esneklii
Eer fiyat ve miktar deimeleri ok bykse hesaplanan esneklik deerleri arasndaki fark da byk
olacandan pratik bir zm olarak yay esneklii hesaplanabilir. Yay esneklii ilk ve ikinci noktadaki
fiyat ve miktarlarn ortalamas alnarak hesaplanr.

Esnekliin nemi
Bir maln fiyatnn arttn varsayalm. Arz ve talep modelinden tketicinin o maldan talep ettii miktar
azaltacan yani deiimin sadece ynn biliyoruz. Peki, tketicinin o mal satn almak iin yapaca
toplam harcamaya ne olur? Bu soruyu cevaplayabilmek iin tketicinin o mala olan talebinin esnekliini
bilmemiz gerekir. Bir mala yaplan toplam harcama (TE), o maln fiyat (P) ile o maldan satn alnan
miktarn (Q) arpmdr. Bu durumda TE = PxQ olur. Maln fiyat artt zaman tketici satn ald
miktar fazlaca drebiliyorsa, toplam harcamas azalacaktr. Tketici satn ald miktar
dremiyorsa, bu durumda toplam harcamas artacaktr. Deiimleri yzde cinsinden ifade edersek,
maln fiyat %10 artarken tketici talep ettii miktar %20 drebiliyorsa, tketicinin toplam harcamas
azalacaktr. Bu durumda talep esnektir, tketici fiyat artan maldan rahatlkla kanabilmektedir. Eer
fiyat %10 artarken tketici talep ettii miktar ancak %5 drebiliyorsa mal satn almak iin yapt
harcama artacaktr. Bu durumda talep esnek deildir.
Talep esnekliinin zel durumu ise talebin tam kat olmas yani esnekliin sfr olmas, esnekliin
sonsuz olmas ve talebin birim esnek olmas durumlardr. Eer tketicinin talep esneklii sfr (talep tam
kat) ise tketici maln fiyat ne olursa olsun satn ald miktar deitirmemektedir. Bu durumda
tketicinin o mala yapaca toplam harcama fiyattaki yzde art kadar artar. Eer maln fiyat %10
artyorsa tketicinin toplam harcamas da %10 artar. Talebin esneklii sonsuz ise fiyat deitii an
tketici o mal talep etmekten vazgeecek ve toplam harcamasn sfra drecektir. Eer fiyat %10
artarken tketici talep ettii miktar da %10 dryorsa bu durumda talep birim esnektir, tketicinin mal
satn almak iin yapaca toplam harcama deimeyecektir. Bu zel durumdaki talep erilerinin
biimleri ekil 2.15.de verilmitir. ekilde D
1
talep erisinin esneklii sfr ve D
2
talep erisinin
esneklii sonsuzdur. D
3
talep erisi ise birim esneklie sahiptir. Talebin fiyat esneklii tanmlar ve farkl
esnekliklerde maln fiyatndaki deimenin tketicinin toplam harcamasn nasl etkileyecei ise Tablo
2.6.da zetlenmitir.

ekil 2.16: Talep Esnekliklerinin zel Durumu: Tam Kat, Tam Esnek ve Birim Esnek Talep

46
Tablo 2.6: Talebin Fiyat Esneklii Tanmlar ve Toplam Harcama

Esneklik Fiyat Toplam Harcama
= 0 sfr (tam kat) %10 artar %10 artar
%10 azalr %10 azalr
= sonsuz (tam esnek) artar sfra der
azalr sfra der
=1 birim esnek artar deimez
azalr deimez
>1 esnek artar azalr
azalr artar
<1 esnek deil (kat) artar artar
azalr azalr

Talebin Esnekliini Belirleyen Faktrler
Bir mal veya hizmetin yakn ikamesi varsa o mal ve hizmete ynelik talebin de esnek olmasn bekleriz.
Yakn ikamesi olmayan mallarn talepleri esnek deildir. rnn nasl tanmland da esneklii belirler.
rnein yiyecek maddeleri genel bir grup olarak deerlendirildiinde, yiyecek temel bir ihtiya
olduundan talebi esnek deildir. Ancak rnleri teker teker ele alrsak, rnein koyun peyniri ya da inek
peyniri talebi esnek olan rnlerdir. Talebin esneklii zamana da baldr. Ksa dnemde mal ve
hizmetlere olan talepler esnek deilken uzun dnemde talep esnektir.
Sz konusu maln bte iindeki pay da talebi belirleyen faktrlerden biridir. Bir mala yaplan toplam
harcama tketicin toplam btesi iinde ne kadar az bir paya sahipse talep esneklii de o kadar kk
olur. rnein tuzun ve karabiberin fiyatlar ok fazla artsa da tketici talep ettii miktar fazla
deitirmez.

apraz Esneklik
Talep konusunu incelerken mallarn birbirleriyle ilikili olduunu ve bir maln fiyat deitiinde dier
mallarn taleplerinin de deitiini grmtk. apraz fiyat esneklii bir maln talebinin, dier mallarn
fiyatlarndaki deimelere ne kadar duyarl olduunun lsdr. Elimizde x ve y gibi iki mal varsa, x
malnn apraz esnekliini, x malnn talebinde oluan yzde deiikliin y malnn fiyatndaki yzde
deiiklie oran olarak tanmlayabiliriz. Bu durumda apraz esneklik forml aadaki gibi olacaktr.

x
y
y
x
y x
Q
P
*
P
Q
=
,

apraz esneklik art veya eksi deerler alabilir. Eer apraz esneklik art deer alyorsa, bu bir maln
fiyatnda olan deiikliin dier bir maln talebini arttrd anlamna gelir. Krmz et fiyatnda olan bir
ykseliin tavuk eti talebini arttrmas rneinde olduu gibi. Hatrlarsak bu mallara ikame mallar
diyorduk. apraz esneklik eksi deer alyorsa iki mal birbirini tamamlayac maldr. apraz esneklik sfr
ise iki mal birbiriyle ilikisizdir.
zetlersek, iki mal arasndaki iliki:
x,y
> 0 ise ikame mal;
x,y
< 0 ise tamamlayan mal;
x,y
= 0 ise ilikisiz mal olur.

100 *
100 *
,
y
y
x
x
y x
P
P
Q
Q
=
dzenlersek

47
Talebin Gelir Esneklii
Talebi etkileyen en nemli deikenlerden birisini de tketicinin geliridir. Talebin gelir esnekliini x
malnn talebinde oluan yzde deiikliin, tketicinin gelirinde oluan yzde deiiklie oran olarak
tanmlayabiliriz.

x
x
M x
Q
M
*
M
Q
=
,

Byk ounlukla mal ve hizmetlere ynelik talebin gelir esneklii pozitif deer alr. Bu mallar
normal mallardr. Gelir artarken talep azalyorsa bu durumda talebin gelir esneklii negatif deer alr. Bu
mallara ise dk mallar diyoruz.
Bu durumda,
M x,
> 0 ise normal mal
M x,
< 0 ise dk mal olur.

Arz Esneklii
Talep konusunda yaptmz esneklik analizlerinin tamam arz iin de geerlidir. O halde arzn fiyat
esnekliini arz edilen miktardaki yzde deimenin, fiyattaki yzde deimeye oran olarak
tanmlayabiliriz.

x
x
x
x
x
Q
P
*
P
Q
=

Arzn Esnekliini Belirleyen Faktrler
Arzn fiyata esnekliini belirleyen faktrlerden ilki maln retiminde ikame edilebilir mallarn olup
olmaddr. retimde ikame edilebilir mallar varsa arz esnek olacak, yoksa arz esnek olmayacaktr.
Maln dayankl olup olmamasda arz esnekliini etkiler. rnein dayanksz taze meyve ve sebzede arz
esneklii ok dktr. Buna karn beyaz eya ve mobilya gibi dayankl tketim mallarnda arz
esneklii yksektir. Fiyat derse satclar mal piyasaya arz etmek yerine stoklamay tercih edebilirler.
Fiyatlar artt zaman ise bir yandan stoklar azaltlrken bir yandan da retim arttrlabilir.
retim arttka maliyetlerin nasl deitii de arz esnekliini etkiler. retim arttka maliyetler ok
artmyorsa, maln arz esneklii yksektir. Bunun tersine retim arttka maliyetler ok ykseliyorsa,
maln arz esnek olmayacaktr. Talepte olduu gibi fiyat deimesinden sonra geen zaman sresi de arz
esnekliini etkiler. Ksa dnemde arz esnek deilken uzun dnemde firmalar gerekli ayarlamay yapmaya
frsat bulabilecekleri iin arz daha esnek olur.
Toplam vergi gelirlerini arttrmaya alan bir maliye bakan sizce
hangi mallar zerindeki vergiyi attrmaldr?

100 *
100 *
,
M
M
Q
Q
x
x
M x
=
dzenlersek
100 *
100 *
x
x
x
x
x
P
P
Q
Q
=
dzenlersek

48
zet
Dier tm deikenler sabitken, maln fiyat ile
maldan talep edilen miktar arasnda ters orant
vardr. Fiyat artyorsa, maldan talep edilen miktar
azalr. Bu iliki talep kanunu olarak tanmlanr.
Bu iliki talep tablosu veya talep erisini
kullanarak gsterilir.
Talep edilen miktarn deimesi maln kendi
fiyatnn deimesiyle ortaya kar. Bu talep erisi
zerinde bir noktadan baka bir noktaya hareket
edildii anlamna gelir. Talebin deimesi ise daha
nce sabit tutulan deikenlerden birinin
deimesiyle ortaya kar. Bu durumda ve talep
erisinin kaymas ve/veya eiminin deimesi sz
konusudur.
Dier tm deikenler sabitken, maln fiyat ile
arz edilen miktar arasnda doru orant vardr.
rnn fiyat deitiinde arz erisi zerinde bir
noktadan baka bir noktaya hareket olur. Fiyat
dnda sabit tutulan deikenlerden biri deiirse
arz deiir ve arz erisi kayar.
Piyasa dengesi piyasaya arz edilen miktarn
piyasada talep edilen miktara eit olduu noktada
oluur. Bu miktara denge miktar denir. Bu
noktadaki fiyat ise denge fiyatdr. Denge fiyat
dndaki tm fiyatlarda piyasada denge yoktur.
Arz fazlas ya da talep fazlas vardr. Piyasada arz
fazlas varsa fiyatlarda dme eilimi, talep
fazlas varsa fiyatlarda ykselme eilimi vardr.
Bu nedenle var olan piyasa dengesi arzn veya
talebin kaymas sonucu deiirse piyasa tekrar
dengeye gelir.
Piyasada talep artarsa hem denge miktar hem de
denge fiyat artar. Talep azalrsa her ikisi de
azalr. Piyasada arz artarsa denge miktar artar
denge fiyat ise azalr. Arz azalrsa ise fiyat artar
denge miktar azalr.
Hem arz hem talep eanl artarsa yeni dengede
miktarnn artar. Denge fiyatna ne olaca ise
arzn m yoksa talebin mi daha fazla kaydna
baldr. Talep daha fazla kayyorsa denge fiyat
artar, arz daha fazla kayyorsa denge fiyat azalr.

Arz ve talep e anl olarak ters ynlerde
deiirlerse rnein talepte bir art ve e-anl
olarak arzda bir azalma varsa denge fiyat artar.
Denge miktarna ne olaca belirsizdir ve arzn
m yoksa talebin mi daha fazla kayacana
baldr. Arzdaki azalma talepteki arttan daha
fazla ise denge miktar azalr. Bunun tersine
talepteki art arzdaki azalmadan daha fazla ise
denge miktar artar.
Bir maln talep edilen miktarndaki yzde
deiikliin fiyattaki yzde deiiklie blm
talebin fiyat esnekliidir. Esneklik bire eitse
talep birim esnektir. Birden bykse talep
esnektir. Sfrile bir arasnda ise talep esnek
deildir.
Esneklik birbiriyle ilikili tm deikenler
arasnda tanmlanabilir. Talebin gelir esneklii
talebin gelirdeki deimelere duyarllnn
lsdr. Gelir esneklii pozitifse mal normal
maldr negatifse dk maldr.
Bir maln talebinin bir baka maln fiyatndaki
deimelere duyarll ise apraz esneklikle
llr. apraz esneklik pozitif ise iki mal
birbirleriyle ikame mallardr. apraz esneklik
negatif ise iki mal birbirlerini tamamlayan
mallardr.
Benzer bir biimde arz esneklii de
tanmlanabilir. Bir maln arznn maln
fiyatndaki deimelere duyarll arz
esnekliidir. Arz esneklii arz edilen miktardaki
yzde deiikliin fiyattaki yzde deiiklie
orandr.

49
Kendimizi Snayalm
1. Dier btn deikenler sabitken, bir maln
fiyat azalrsa o maln talep erisi
a. Saa kayar
b. Yukar kayar
c. Sola kayar
d. Aa kayar
e. Deimez
2. Aadakilerden hangisi Talep kanununu
aklar?
a. nsanlar daima mal ve hizmet talep ederler.
b. Bir maln fiyat derse talep miktar artar.
c. Arz kendi talebini yaratr.
d. nsanlarn istekleri sonsuz, kaynaklar
snrldr.
e. Bir mala olan talep artarsa o maln fiyat
der.
3. Eer gelir artarsa
a. Talep erisi yukar doru kayar.
b. Talep erisi aa doru kayar.
c. Talep erisi kaymaz.
d. Talep erisinin ne ynde kayaca belli
olmaz.
e. Talep erisinin eimi deiir.
4. Pizza ve kola tamamlayc mallardr. Kolann
fiyat artarsa, pizza piyasasnda ne olur?
a. Denge fiyat artar; denge miktar der.
b. Denge fiyat der; denge miktar der.
c. Denge fiyat artar; denge miktar artar.
d. Denge fiyat der; denge miktar artar.
e. Ne olacana karar verilemez.
5. Arz erisi aadakilerden hangisi olduunda
saa doru kayar?
a. Fiyatn azalmas
b. Fiyatn artmas
c. Vergi oranlarnn artmas
d. Teknolojik lerleme
e. Zevk ve Tercihlerin deimesi

6. Bir maln talebindeki art arzdaki azaltan
daha fazla ise aadakilerden hangisi olur?
a. Denge fiyat artar; denge miktar der.
b. Denge fiyat der; denge miktar der.
c. Denge fiyat artar; denge miktar artar.
d. Denge fiyat der; denge miktar artar.
e. Denge fiyat deime; denge miktar artar.
7. Dikey bir talep erisinin
a. Esneklii sonsuzdur.
b. Esneklii sfrdr.
c. Esneklii birdir.
d. Esneklii her noktada farkldr.
e. Esneklii yoktur.
8. Talebin fiyat esneklii
a. Talep edilen miktardaki yzde deiimin
fiyattaki yzde deiime blmdr.
b. Fiyattaki deiimdir.
c. Miktardaki deiimin fiyattaki deiime
blnmesidir.
d. Fiyattaki deiimin miktardaki deiime
blnmesidir.
e. Fiyattaki yzde deiimin talep edilen
miktardaki yzde deiime blmdr.
9. Dk mal iin talebin gelir esneklii
a. Pozitiftir.
b. Negatiftir.
c. Sfrdr.
d. Sonsuzdur.
e. Yoktur.
10. Bir mala olan talep esnekse, maln fiyat art
zaman tketicinin o mala yapt harcama
a. Artar
b. Azalr
c. Deimez
d. Sfr olur
e. Sonsuz olur.

50
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Talep balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Talep balkl konuyu
3. d Yantnz yanl ise Tketici Gelirinin
4. b Yantnz yanl ise likili Mallarn
Fiyatlarnn Deimesi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Arz Erisi balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Talebin ve Arzn E
Anl Deimesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Talep Esneklii
8. e Yantnz yanl ise Esneklik balkl
9. a Yantnz yanl ise Esneklik balkl
10. b Yantnz yanl ise Esneklik balkl

Sra Sizde 1
Tavuk etinin normal mal m yoksa dk mal m
olaca tamamen tketicilerin ortalama gelir
dzeyine baldr. Dk ve orta gelir
dzeylerinde tketiciler ortalama gelir dzeyi
arttka daha fazla tavuk eti tketebilirler. Bu
durumda tavuk eti onlar iin normal mal olur.
Ancak ortalama gelir dzeyi daha da artarsa
tketiciler market fiyat 5-6 civarnda olan
tavuk yerine kg fiyat 20-25 civarnda olan
organik ky tavuuna veya kg fiyat 30-35
civarnda olan krmz ete ynelip sanayi tipi
tavuk taleplerini azaltabilirler. Bu durumdaki
tketiciler iin tavuk eti dk mal olur.
Sra Sizde 2
Nfusu artan bir blgede tketicilerin says da
artacandan, tm mal ve hizmetlere olan piyasa
taleplerinin artacan syleyebiliriz. Bu durumda
eitli mal ve hizmetlerin piyasa talep erileri de
aada grld gibi saa kayacaktr.

Sra Sizde 3
Arz ve talep birlikte azaldna gre arz Sodan
S1e, talep ise Dodan D1e kaymtr. Talepteki
azal oransal olarak arzdaki deimeden daha
byktr. Bu durumda denge A noktasndan B
noktasna gitmi ve yeni dengede hem denge
fiyat hem de denge miktar azalm olur.

Sra Sizde 4
Mallar zerine konulan vergi tketiciye yansyan
fiyat arttracana gre, vergi konulan mallarn
talebi azalacaktr. Toplam vergi gelirlerine ne
olaca vergi konulan mallarn talep esnekliine
baldr. Eer mallarn talebi esnekse toplam
vergi gelirleri azalacaktr. Toplam vergi gelirleri
arttrlmak isteniyorsa talebin esnek olmad
mallar seilmelidir. Bu tr mallar benzin, mazot
gibi tketicinin fiyat artlar karsnda
tketiminden kanamayaca mallar olabilir.

51
Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikro ktisat,
Ankara, Efil Yaynevi.
Ertek, T. (2009). Temel Ekonomi (Basndan
rneklerle) stanbul, Beta Yaynevi.
Katz, M. L. ve Rosen, H.S. (1998).
Microeconomics, Boston: Irwin/Mc Graw Hill.

52

Amalarmz
Teknoloji, retim, maliyet arasndaki ilikileri aklayabilecek,
Firmann retim ve maliyet yapsn betimleyebilecek,
Ksa ve uzun dnem firma kararlarn aklayabilecek,
Firma davranlarn aklayabilecek

Anahtar Kavramlar
retim
retim Fonksiyonu
Ortalama rn
Marjinal rn
Ksa Dnem
Deiken Maliyet
Sabit Maliyet
Frsat Maliyeti
Ortalama Maliyet
Marjinal Maliyet
Uzun Dnem Ekonomik Kr
Azalan Verimler Kr Maksimizasyonu

indekiler
Giri
retim
Ksa Dnem-Uzun Dnem
Maliyet
Kr Maksimizasyonu
3

53
GR
nsanlarn temel ihtiyalarn gidermek iin gerekli olan mal ve hizmetleri firmalar retirler. Firmalar bu
retimi gerekletirebilmek iin emek, sermaye, toprak ve doal kaynaklar gibi girdilere ihtiya duyarlar.
Firmalarn kulland bu girdilerin gerek sahipleri hane halklardr. Firmalar bu girdileri kiralamak ve
retimde kullanabilmek iin hane halklarna belirli bir bedel derler. Bu demeler ise firmalarn
maliyetlerini oluturur.
Firmalar rettikleri mal ve hizmetleri piyasada tketicilere satarak sat getirisi (haslat) elde ederler.
Firmalarn maliyetleri ile sat haslat arasndaki fark kr olarak tanmlanr. Firmalarn amac da bu fark
yani krlarn maksimize etmektir. Krn maksimize etmek isteyen bir firma u sorulara cevap
bulmaldr.
Ne retilecek?
Ne zaman retilecek?
Ne kadar retilecek?
Bu retimi gerekletirirken nasl bir teknoloji kullanlacak?
Teknoloji seimi yapldktan sonra ne kadar emek, sermaye ve topraa ihtiya duyulacak?
Bunlarn maliyetleri ne kadar olacak?
Yaplan retim piyasada satld zaman ne kadar getiri elde edilecek?
Ve nihayet toplam krn miktar ne kadar olacak?
Bu blmde ilk olarak retim yapsn inceleyeceiz. Bir firmann retimini gerekletirmek iin
kulland tm girdiler ile kt olarak elde ettii retim miktar arasndaki fiziksel iliki retim
fonksiyonudur. retim fonksiyonunun biimini ise var olan teknoloji belirler. Teknolojik gelime
firmann kulland retim girdilerinin daha verimli olmasna olanak verir.
Firma krn maksimize ederken emee, sermayeye ve dier girdilere dedii fiyatlar gz nne
almak zorundadr. Firma retim teknolojisi ve girdi fiyatlar belli iken, krn en ok yapacak retim
miktarn belirleyebilmek iin her girdiden ne kadar kullanmas gerektiini hesaplamak zorundadr. Bu
nedenle firmann maliyet yapsnn da incelenmesi gerekir. Bu blmde inceleyeceimiz ikinci konu
firmalarn maliyet yapsdr. Maliyet yapsn incelerken ekonomi teorisinde kullandmz maliyet
kavramnn, gnlk hayatta veya muhasebe hesaplarnda kullandmz maliyet kavramndan nasl
farkllatn rneklerle aklayacaz.
Firmalarn retim ve maliyet yaplarn incelememizin asl nedeni, firmalarn krlarn artrabilmek
iin nasl davranmalar gerektiini anlayabilmektir. Bu nedenle, blmn sonunda, ekonomik krn
tanm yaplacak ve firmalarn krlarn maksimum yapabilmek iin nasl davranmalar gerektii
tartlacaktr.

retim,Maliyetler ve
Firma Davran

54
RETM
nsanlarn yaamlarn srdrebilmek iin eitli mal ve hizmetlere ihtiyalar vardr. Bu mal ve hizmetler
firmalar tarafndan retilirler. Firmalar tarafndan retilen bu mal ve hizmetlere firmalarn ktlar ya da
rnleri diyoruz. Firmalar bu retimi gerekletirebilmek iin emek, sermaye, toprak ve ara mallar
kullanrlar. Firmalarn kulland bu kaynaklara retim girdileri diyoruz.
retim srecinde firma retim girdilerini ktya yani rne dntrmektedir. Bu nedenle retimi;
emek, sermaye, toprak ve doal kaynaklar gibi girdilerin mal ve hizmetlere dntrlmesi ilemi olarak
tanmlayabiliriz.
Girdiler, retim faktrleri olarak da adlandrlrlar. rnein bir simit frnnda, iinin emei; frna,
hamur makinesine ve dier alet edevata yatrlm sermaye; un, maya, su gibi ara mallar retim girdilerini
olutururlar. Grld gibi girdileri emek, sermaye ve ara mallar gibi alt alanlara ayrmak mmkndr.
Emek girdisi, mhendisler, teknik elemanlar, ustalar gibi vasfl iiler olabilecei gibi tarmda rn
toplayan vasfsz ii de olabilir. Firma yneticilerinin giriimcilik abalar da emek kategorisinde
deerlendirilebilir. Sermaye; arazi, binalar, makineler, dier donanm ve aletler ile firmann stoklarndan
oluur. Ara mallar ise; demir, elik, elektrik, motorin gibi dier firmalar tarafndan retilmi ve firmann
nihai maln retim srecinde satn ald ve kulland tm girdileridir.

retim Fonksiyonu
Firmalarn retim srecinde kullandklar girdilerle, elde ettikleri kt arasndaki ilikiyi retim
fonksiyonu olarak tanmlayabiliriz. retim fonksiyonu, firmann farkl girdi dzeyleri ile elde edebilecei
en yksek kt dzeyini gsterir. Firmalar girdilerini farkl bileimlerde kullanarak farkl miktarlarda
kt elde edebilirler.
Yukarda da deindiimiz gibi, firmalar retim srecinde gerek hayatta pek ok retim girdisi
kullanabilirler. Bu blmde anlatm basitletirmek iin firmann iki retim girdisi, Emek ve Sermaye
kullanldn varsayacaz.
Q retim miktarn, K sermaye miktarn ve L emek miktarn gstermek zere, retim Fonksiyonu

) , ( L K f Q =

olarak yazlabilir. retim fonksiyonlarnda teknoloji veri olarak ele alnmaktadr. Bu nedenle retim
fonksiyonu var olan teknoloji tarafndan belirlenen teknik bir ilikidir. Doal olarak teknolojik ilerleme
girdilerin verimliliini arttrarak, ayn girdilerle daha fazla retim elde edilmesine yol aacak ve retim
fonksiyonunun biimini deitirecektir.

KISA DNEM-UZUN DNEM AYIRIMI
Firma belirli bir dnemde kt elde edebilmek iin eitli kararlar almak zorundadr. Firmann baz
kararlar, firmann hangi sektrde kurulaca, nasl bir yatrm yaplmas gerektii gibi kararlar, planlama
kararlardr. Bir kez bu kararlar alndnda, bu kararlardan geri dnmek hem zordur, hem de ok yksek
maliyetler gerektirebilir. Firmann kulland tm girdilerin oranlarn deitirerek farkl retim dzeyleri
elde etmesi zaman alan bir sretir. Yeni bir fabrikann ina edilmesi, yeni makine ve donanmlarn
sipari edilmesi, bunlarn monte edilip alr hale getirilmesi zaman alan bir sretir. Bu trden
yatrmlarn yaplabilmesi uzun sre alr. ou kez, firmann sermaye yerine daha fazla igc veya
dier kaynaklar kullanarak retim yapabilmesi de kolay deildir ve o da uzun sre alr.
Firmann kararlarnda bu nedenle uzun dnem, ksa dnem ayrm yapmak gerekir. Ksa dnem
firmann en az bir ya da daha fazla girdisini deitiremedii zaman srecidir. Byle bir girdiye sabit girdi
ad verilir. ou kez sermaye mallar yukardaki rnekte grld gibi sabit girdidir. Uzun dnem ise
tm girdilerin deitirilebildii zaman srecidir. Bu girdilere deiken girdi ad verilir.
Dikkat edilirse bu ayrmda ay, yl gibi belirli bir sre verilmemekte, bir sreten sz edilmektedir.
Uzun dnem; rnein elektrik retim sektrnde baraj inaatnn tamamlanmas iin gereken 510 yl
olabilecei gibi; bir ayakkab boyacs iin yeni boya sandnn yaplabilmesi iin gereken 12 gn

55
olabilir. Oysaki firmalar ou kez var olan retim kapasitesi iinde retim miktarlarn ayarlarlar. Bu tr
kararlar ksa dnem kararlardr. Bu nedenle, bir firmann kt ile maliyetlerini incelemek iin ksa
dnem-uzun dnem ayrm yapmak zorunda kalrz.
O halde; ksa dnem, en az bir girdinin sabit olduu sre, uzun dnem ise tm girdilerin deiken
olduu sretir.
Ksa dnemde firmann girdilerinden en az biri sabittir. Firma, girdilerden biri sabitken
deitirebildii girdiler yoluyla retim miktarn ayarlama yoluna gider. ou firma iin emek deiken
bir girdi iken, sermaye, toprak gibi girdiler sabit girdilerdir.
Uzun dnemde ise girdilerin tamam deikendir. Firma uzun dnemde kurmu olduu altyap ve
tesisini deitirebilir. Firma kararlarnda, bu blmde greceimiz gibi ksa dnem-uzun dnem ayrm
nemlidir.

Ksa Dnemde retim
Firmalar ne kadar girdi kullanacaklarna karar verirken kimi zaman girdilerin ortalama verimine, kimi
zaman da girdinin son biriminin retime ne kadar katk yaptna dikkat ederler. Biz bu blmde her iki
kavram da renmeye alacaz.
Ksa dnemde retim karar alan ve toplam iki girdi kullanan bir firmay dnelim. Firmann
kulland sermaye miktar sabit olsun. Bu durumda firma deiken girdi olan emek kullanmn
deitirerek retim miktarn ayarlayabilecektir. Sermaye sabit, emek girdisi deiken olduuna gre
firmann retimini arttrmasnn tek yolu emek kullanmn arttrmaktr.

Toplam rn (TP), Ortalama rn (AP
L
) ve Marjinal rn (MP
L
)
retim girdilerinden biri sabitken emek miktar ile retim miktar arasndaki ilikiyi
1. Toplam rn (TP)
2. Ortalama rn (APL)
3. Marjinal rn (MPL)
kavramlarn kullanarak inceleyebiliriz. Toplam rn, kullanlan tm retim faktrleri ile belirli bir
zamanda retilebilen toplam mal ve hizmet miktardr. Ksa dnemde sermaye kullanmn sabit
varsaydmzdan, firmann elde ettii toplam rn sabit sermayeye deien oranlarda emek
uygulanmasyla elde edilmektedir.
Emek kullanmn L ile gsterirsek ortalama rn birim emek bana retim miktar olarak
tanmlanabilir ve

L
TP
APL =

olarak gsterilebilir. Marjinal rn ise emek kullanm bir birim arttrldnda toplam rn miktarnda
ne kadar deime olacan gsteren ilikidir. Emein marjinal rn (MP
L
),

L
TP
MPL
=

olarak tanmlanr. (Burada nne konulan deikende oluan deime miktarn gstermektedir.)
Toplam rn, Ortalama rn ve Marjinal rn arasndaki ilikiler, rn Tablosu veya rn Erileri
yardmyla incelenebilir. Bir rnek yardmyla nce rn Tablosunu inceleyelim. 10 diki makinesinden
oluan bir gmlek retim atlyesine sahip olduunuzu dnn. retilen gmlek miktarn arttrmak iin
ksa dnemde daha fazla ii altrabilirdiniz. Burada bilinmesi gereken daha fazla iinin retilen
gmlek miktarn arttrp arttrmayaca ya da arttryorsa ne kadar arttracadr.

56
Bu iliki Tablo 3.1 de verilmitir. Tablonun ilk stunundaki L aylk ii saysn, ikinci stunundaki TP
ise bir ayda retilen toplam gmlek miktarn gstermektedir. Balangta, emek miktar arttrldka bir
ayda retilen gmlek miktar da artmaktadr. 10 ii altrldnda aylk retilen gmlek says 1400
olmakta, daha fazla ii rnein 14 ii altrldnda ayda 1680 gmlek retilmektedir. Ancak ii
says 15e karldnda retilen gmlek miktar 1650ye dmektedir.
Emek kullanmnn retime katks, emein retime ortalama katks asndan da incelenebilir.
Emein ortalama rn ii bana retilen gmlek miktardr. Tablonun nc stununda Emein
Ortalama rn (AP
L
) verilmektedir. i says 5 iken ortalama rn,

120
5
600
= = L AP

iken, benzer bir biimde 10 birim emek kullanldnda

140
10
1400
= = L AP

olmaktadr. Dikkat edilirse ii says 10 oluncaya kadar emein ortalama rn artmakta, 10 ii
altrldnda 140 adete ulamakta, daha sonra da azalmaktadr. 15 ii kullanldnda ise ortalama
rn 110a dmektedir. Grld gibi emein ortalama rn iilerin verimliliklerinin de bir
lsdr ve ortalamada her bir iinin ne kadar retken olduunu gstermektedir.
Buna ek olarak firma, retim hattna en son katlan iinin retime ne kadar katkda bulunduunu da
bilmek isteyebilir. Bu kavrama Emein Marjinal rn (MP
L
) diyoruz. Emein marjinal rn, ii
says arttrldka retime her yeni katlan iinin, toplam rne olan katksn gstermektedir. Marjinal
rn, emek kullanm bir birim arttrldnda toplam rnn ne kadar arttn gsterir.

Tablo 3.1: Ksa Dnemde Emein Toplam, Ortalama ve Marjinal rn

L
Emek Kullanm
(aylk)
TP
Toplam Gmlek
retimi
(Adet)
AP
L

Ortalama Gmlek
retimi
(Adet/i Says)
MP
L

Marjinal Gmlek
retimi
(Adet/i Says)
0 0 - -
1 68 68 68
2 168 84 100
3 294 98 126
4 440 110 146
5 600 120 160
6 768 128 168
7 938 134 170
8 1104 138 166
9 1260 140 156
10 1400 140 140
11 1518 138 118
12 1608 134 90
13 1664 128 56
14 1680 120 16
15 1650 110 -30

Tabloda 4. stun emein marjinal rnn gstermektedir. rnein emek kullanm 1 birimden 2
birime karldnda toplam gmlek says 68den 168e kmakta bylece 2. iinin gmlek retimine
katks:

57
68
1 2
68 168
=
= L MP

gmlek; benzer bir biimde emek kullanm 10 birimden 11 birime arttrldnda 11. iinin marjinal
rn:
118
10 11
1400 1518
=
= L MP

gmlek olmaktadr.
Ortalama rnde olduu gibi, marjinal rn de nce artmakta, emek kullanm 7 birime ktnda 170
gmlek olmakta, daha sonra azalmaktadr. Dikkat edilirse 10 ii kullanldnda ortalama rn marjinal
rne eit olmaktadr. Bu nokta ayn zamanda AP
L
nin maksimum olduu noktadr.
Aada verilen Tablodaki boluklar AP
L
ve MP
L
yi hesaplayarak
doldurunuz. Elde ettiiniz Tabloda MP
L
ve AP
L
arasnda yukardaki anlatma uygun bir
iliki gzlyor musunuz?

Toplam rn, Ortalama rn ve Marjinal rn Erileri
Toplam rn, marjinal rn ve ortalama rn arasndaki ilikileri rn erilerini kullanarak da
inceleyebiliriz. ekil 3.1 ve 3.2de Tablo 3.1. deki rn tablosunda yer alan deerlerin grafii
verilmektedir. ekil 3.1 Toplam rn erisini gstermektedir. Grafiin yatay ekseninde aylk ii says
dikey ekseninde ise bir ayda retilen toplam gmlek says verilmektedir. Toplam rn erisine dikkat
edilirse emek kullanm artka toplam rn nce hzla artmakta, emek kullanm daha da artrlnca
toplam rnn art hz yavalamaktadr. Emek kullanm 14 birime ulatnda ise toplam rn
maksimuma ulamaktadr. Emek kullanm miktar 14 birimin zerine kartlrsa toplam rn
azalmaktadr.
ekil 3.2. de ise ortalama ve marjinal rn erileri birlikte verilmektedir. Grafiin yatay ekseninde
yine aylk ii says verilmekte; dikey eksende ise aylk gmlek retim miktarnn, aylk ii saysna
oran yer almaktadr.
ekil 3.2. de nce AP
L
erisini inceleyelim. AP
L
erisi emek kullanm arttka nce artmakta, emek
kullanm 10 iiye ulatnda maksimuma ulamakta daha sonra ise azalmaktadr. Benzer durum MP
L

erisi iinde sz konusudur. MP
L
erisi de balangta artmakta, emek kullanm 7 iiye ulatnda
maksimuma ulamakta daha sonra ise azalmaktadr.

L TP AP
L
MP
L

0 0
1 5.0
2 20.0
3 50.0
4 90.0
5 112.5
6 120.0

58
ekil 3.1: Ksa Dnemde (Sermaye Sabitken) Emein Toplam rn Erisi

ekil 3.2: Ksa Dnemde Emein Ortalama ve Marjinal rn Erileri

Yukardaki ekillerin dikey eksenlerine dikkat ediniz. Her iki ekilde
de dikey eksende gmlek miktar yer almasna ramen birimler farkldr. st ekilde dikey
eksen toplam miktar, alt ekilde ise ii bana den miktar gstermektedir. Dikey
eksenlerin lm birimleri farkl olduundan, TP grafii ile AP
L
ve MP
L
grafikleri bir arada
izilmezler.
Marjinal rn erisi, ortalama rn erisinden daha nce maksimuma ulamakta ve ortalama rn
erisini ortalamann maksimum olduu noktada kesmektedir. Dikkat etmemiz gereken baka bir nokta
ise toplam rnn maksimum noktaya ulat 14 saatlik emek kullanm sonrasnda marjinal rnn
sfra ulam olmasdr.
Ortalama rn, marjinal rn ve toplam rn arasndaki ilikileri yle zetleyebiliriz:

59
1. Marjinal rn erisi, toplam rn erisinin dnm noktasna kadar yukar eimlidir, bu noktada
maksimuma ulamakta ve daha sonra ise aa doru eimli olmaktadr. (ekilde 7 birim emek
kullanm )
2. Marjinal rn erisi ortalama rn erisinin stnde iken ortalama rn erisi pozitif eimlidir.
3. Ortalama rn erisinin maksimum olduu noktada ortalama rn marjinal rne eittir.
4. Marjinal rn ortalama rnn altnda iken ortalama rn aa eimlidir
5. Marjinal rn sfr olduunda toplam rn maksimuma ulamtr.

Azalan Verimler Kanunu
Yukarda ele aldmz rnekte emein nce marjinal rnnn daha sonra da ortalama rnnn emek
kullanm belirli bir noktay getikten sonra azaldn grdk. Neden byle olmaktadr? Gmlek dikim
atlyesini dnelim. Atlyeyi 1-2 ii ile verimli yrtmek mmkn olmayabilir. Bir ii tek bana
kuma kesimi, makine dikii, dme dikimi, yaka dikimi, t, temizlik benzeri ilerin tamamn yapmak
zorunda kalmaktadr. i says artrldka bu ilerin farkl iiler tarafndan belirli bir srayla
yaplmasn salamak mmkn olabilir. Bu nedenle retim hattna getirdiimiz her ii bir ncekinden
daha verimli olmakta ve ortalama verimi arttrmaktadr. Ancak belirli bir noktadan sonra ii says ok
artarsa ya atlye bykl yeterli olmamakta, ya da iiler makine banda sra beklemekte, yani
birbirlerinin almasna engel olmaktadrlar.
rn Tablosunda ve rn erileri yoluyla gzlediimiz bu olgu ekonomi teorisinde Azalan Verimler
Kanunu olarak bilinmektedir. Azalan verimler kanunu sabit bir girdiye giderek artan miktarlarda
deiken bir girdi uygulandnda deiken girdinin marjinal rnn ve ortalama rnn belirli bir retim
miktarndan sonra dmeye balayacan ifade eder. Azalan verimler kanununun en kolaylkla
gzlendii sektrlerden biri tarmdr. Sabit byklkte bir tarlada gbre kullandmz dnelim. Gbre
kullanm balangta retim miktarna olumlu etki yapsa bile gbre kullanm ok arttrlrsa rne zarar
verir. Bu durum iftiler tarafndan da ok iyi bilinmektedir. Firmann ksa dnem kararlarnda en fazla
dikkat etmesi gereken konularn banda Azalan Verimler Kanunu gelmektedir.
Azalan verimler kanunu, sabit bir girdiye deiken girdinin artan
miktarlarda uygulanmasn konu ettiinden, tanm gerei ksa dnemde geerlidir.

Uzun Dnemde retim
Uzun dnemde firmann kulland girdilerin tamam deikendir. Firma tesisini geniletebilir,
yenileyebilir, hatta zarar ediyorsa sektrden tamamen kabilir. Uzun dnemde firma tm girdileri
deitirerek en iyi retim yntemini bulmaya almaktadr. Firma ksa dnemde sabit bulunan makine,
arazi vs. gibi girdileri de deitirerek retim yntemini ve emek-sermaye kullanmn belirleyecektir. Ksa
dnemde olduu gibi burada da bahis konusu olan belirli bir zaman dilimi deil, firmann bu kararlar
alabilecei sretir. Firmalarn uzun dnem kararlar daha ok planlama karalardr.
Firmann uzun dnemde yapabilecei eylerden bir tanesi de tesisin bykln, yani leini
deitirmektir. rnein 100 m
2
alanda 5 makine ve 10 ii ile retim yapan gmlek atlyesi, retim
alann, makine ve ii saysn iki katna kartrsa, leini de iki katna karm olur. Bu durumda
retim miktarnn artaca kukusuzdur. retim miktar ne kadar artacaktr? Bu soruya lee gre getiri
kavram kullanlarak cevap verilebilir. lee gre getiri oran, toplam rndeki yzde artn,
girdilerdeki yzde arta oran olarak tanmlanr.
lee gre getiri = Toplam rndeki yzde art / Girdilerdeki yzde art
lee gre getiri oran birden bykse lee gre artan getiri, bire eitse lee gre sabit getiri,
birden kkse lee gre azalan getiri vardr.
lee gre sabit getiri varsa retim miktarndaki oransal art girdi kullanmndaki oransal arta
eittir demektir. rnein tm girdiler iki kat arttrldnda retim miktar da iki kat artyor demektir.

60
Eer ktdaki art oran girdilerdeki art oranndan daha az ise, bu duruma lee gre azalan getiri
ad verilir. rnein girdileri kat arttrdmzda, retim dzeyi iki kat artyorsa, bu durumda lee
gre azalan getiri vardr. Byk lekteki bir firmann ynetim ve organizasyonundaki zorluklar, hem
emein hem de sermayenin veriminde azalmaya yol aabilir. Firma ok bydnde, iiler ve
yneticiler arasnda meydana gelebilecek koordinasyon ve iletiim problemleri de lee gre azalan
verime yol aabilir.
lee gre artan getiri ise kt art oran, girdi art oranndan daha fazla ise ortaya kar.
Yneticilerin ve iilerin yaptklar ite uzmanlamas, daha zellemi byk lekli makine ve donanm
kullanlmasnn verimlilii arttrmas gibi nedenler lee gre artan getiriye yol aarlar. Otomobil,
elektrik retimi gibi endstriler lee gre artan getiriye rnek gsterilebilir. Doal olarak uzun
dnemde lein durumu firmann maliyetlerini dorudan etkileyecektir.

MALYET
Maliyet kavram firma kararlarnn iinde en nemli kararlardan birisidir. Krn maksimize etmek
isteyen bir firma ncelikle maliyet yapsn bilmek zorundadr. Firma, retim yapabilmek iin kullanaca
retim girdilerine deme yapmak zorundadr. Firmann yapt bu demeler firmann maliyetini
oluturacaktr. Firmann elinde sonsuz kaynak bulunmadna gre firma belirli bir karar aldnda bir
seim yapmak zorundadr. Firma bu seimi yapt zaman belirli frsatlardan veya alternatiflerden
vazgeiyor demektir.
rnein, firma emek kullanm iin cret, dkkn iin kira gibi demeler yapacaktr. Peki, firma
sahibi kendi dkknnda alyorsa bu durumda herhangi bir maliyeti var mdr? ktisatlar maliyet
kavramn gnlk hayatta kullanld biiminden ya da muhasebe maliyetlerinden farkl ele alrlar.
Muhasebe hesaplarnda firma kasasndan kan demeler, makine ypranma paylar (amortismanlar) ve
firma kasasna giren kazanlar kayt altna alnr. ktisatlar ise kt kaynaklarn etkin datlmas ile
ilgilendiklerinden, muhasebe kaytlarnda yer almayan baz maliyetleri de gz nne alrlar.

Frsat Maliyeti
Ekonomi teorisinde maliyet bir eyi elde etmek iin vazgemek zorunda olduumuz dier alternatifler
cinsinden tanmlanr ve bu kavrama Frsat Maliyeti ad verilir. Frsat maliyeti firma asndan bir
girdinin en iyi alternatifinde kullanlmamasndan kaynaklanr.
Yukarda sorduumuz soruya geri dnelim. Firmann kendine ait bir dkknda altn ve kira
demediini varsayalm. Firmann herhangi bir maliyeti var mdr? Muhasebe asndan baklrsa, firma
kasasndan deme yaplmadna gre yoktur. Ancak ekonomik olarak baklrsa vardr. nk firma
dkkn kendi iinde kullanmasayd, bir bakasna kiraya verip kira kazanc elde edebilirdi. Firma
dkkn kendisi kulland iin kira kazancndan vazgemi olmaktadr. te bu vazgeilen kazan frsat
maliyetidir. Benzer bir biimde firma sahibinin kendi iinin banda durduunu ve kasadan maa
almadn varsayalm. Firma kasasndan k olmad mddete parasal bir alveri olmadndan bu
durum da muhasebe kaytlarnda yer almayacaktr. Ancak firma sahibi kendi iinde alarak, ynetici
olarak bir baka firmada elde edebilecei cretten vazgetii iin, yine bir frsat maliyeti vardr.
Basit bir rnekle Frsat Maliyeti (Ekonomik Maliyet) ile Muhasebe Maliyeti arasndaki fark
aklamaya alalm. A Firmasnda aylk 2000 cretle bilgisayarl muhasebe kaytlarn tutmakta olan
Ahmet Beyin babasndan miras kalan 120.000 ile bir simit frnn devren satn aldn ve iin bana
getiini dnelim. Frnda gnde 1500 adet simit retildiini ve simidin tanesinin 50kr. dan satldn
varsayarsak, A Firmasnn gnlk 750 sat geliri olacaktr. Firmann gnlk retim maliyetlerinin
aadaki gibi olduunu dnelim.

61
Tablo 3.2: Simit Frnnn Gnlk Maliyetleri

Un 350
Elektrik 75
Su ve dier katk maddeleri 25
Frn ustasnn gnlk creti 100
Yardmc iinin gnlk creti 50
Toplam 600

Bu durumda firmann gnlk retim maliyeti 600 olacaktr. Bu maliyetler dorudan irket
kasasndan denen maliyetlerdir. Ekonomi teorisinde biz bu tr maliyetlere Ak Maliyet diyoruz.
Firmann gnlk kasasn ve muhasebe kaytlarn firmann sahibi Ahmet Bey tutuyor olsun. Ahmet Bey
kendi hesaplamalarna gre gnde 150, ayda 30 gn hesab ile de 4500 kr elde etmektedir. Ahmet
Beyin bu hesab doru mudur?
Ahmet Beyin hesaplamas frsat maliyeti kavramn gz nne aldmzda yanltr. ncelikle
Ahmet Bey kendi firmasn iletmekle aylk 2000 bir kazantan olmutur. Bu Ahmet Beyin kendi
iletmesinin banda bulunmasnn frsat maliyetidir. kincisi, Ahmet Bey simit frnn satn almak iin
120.000 demitir. Bu sermayenin frsat maliyeti nedir? Eer ekonomide yllk faiz oran yzde 10 ise
Ahmet Bey yllk 12.000 faiz kazancndan vazgemitir. Bu durumda aylk vazgeilen faiz getirisi
yaklak 1000 dir. Bu da Ahmet beyin sermayesinin frsat maliyetidir. Bu trden maliyetlere ise rtk
Maliyetler diyoruz.
Ekonomik maliyet ve muhasebe maliyeti arasndaki fark buradan kaynaklanmaktadr. Muhasebe
maliyeti yalnzca dorudan yaplan demeler, piyasadan satn alnanlar gibi ak maliyetleri gz nne
ald halde, ekonomik maliyet hem ak hem de rtk maliyetleri gz nne almaktadr. Bu durumda
Ahmet Beyin Ekonomik kr aylk 4500 deil 4500 3000 = 1500 olmaktadr.
Ahmet Bey irketini kurmak iin 120.000 liray yllk yzde 10 faizle
bankadan kredi olarak alsayd, Muhasebe Maliyeti nasl deiirdi? Ekonomik Maliyeti
nasl deiirdi?
Yukarda grdmz gibi frsat maliyeti rtk bir maliyet olduu ve muhasebe kaytlarnda yer
almad halde ekonomik kararlarda gz nne alnmak zorundadr. Bunun tam tersi ise batk maliyetler
iin sz konusudur. Bir firmann 2-3 yl nce yatrm yaparak satn ald, ancak u anda hibir ie
yaramayan, alternatif bir kullanm da olmayan bir makineyi dnelim. Yanl bir kararla alnm olan
bir makine, baka bir kullanma ynlendirilemiyor, kiralanamyor ya da satlamyorsa, batk maliyettir.
Makineye denen miktar muhasebe kaytlarnda doal olarak yer alr. Ancak batk maliyetin frsat
maliyeti sfrdr ve gelecee ynelik olarak verilecek ekonomik kararlarda gz nne alnmaz. rnein
yapm yllar sren ve 200 milyon dolar civarnda para harcanan Aya Tneli inaat yanl planlama,
yanl zemin etd vs. gibi nedenlerle artk vazgeilmi bir yatrmdr. Burada harcanan para tam bir batk
maliyettir.
Benzer biimde ypranma paylarnn deerlendirilmesi de muhasebe ve ekonomik maliyet asndan
farkllk gsterir. Muhasebe kaytlarnda amortismanlar vergi kanunlarnda belirlendii biimde standart
oranlarda dlebilir. Bu oran makine ve donanmn gerek deer kaybn ou kez yanstmaz. Ekonomik
maliyetler deerlendirilirken ise, sermaye mallarnn gerek ypranma paylar gz nne alnr.
Firma kasasndan kan ve dorudan muhasebe kaytlarnda yer alan
maliyetler ak maliyet, frsat maliyetini yanstan ve muhasebe kaytlarnda yer almayan
maliyetler rtk maliyettir. Batk maliyet ise bir yatrma yaplan ancak alternatif kullanm
olmayan ve geri kazanlamayan harcamalardr. Batk maliyetler muhasebe kaytlarnda
yer ald halde ekonomik maliyet saylmazlar.

62
Ksa Dnemde Maliyet
retim blmnde incelediimiz gibi Ksa dnemde retim girdilerinden en az biri sabittir. Firmann biri
emek (L) dieri sermaye (K) olmak zere iki girdi kullandn dnelim. Bu girdilerden sermaye sabit
girdi olsun. Firma ksa dnemde retim miktarn arttrdnda sermaye miktar sabit kalacak sadece
emek kullanm deiecektir. Duruma firmann karlaaca maliyetler asndan bakarsak firmann
sermaye kullanm iin dedii miktar deimeyecektir. Bu maliyetlere ekonomi teorisinde sabit
maliyetler diyoruz. Dikkat edilirse sabit maliyet firmann retim miktarndan bamszdr. Hatta firma
hi retim yapmasa bile sabit maliyetle karlamaktadr. Firmann retim miktar artka artan
maliyetlere ise deiken maliyetler diyoruz. Bizim rneimizde deiken girdi emek kullanm
olduundan firmann karlaaca cret demeleri deiken maliyet olmaktadr. Firma retimini
artrmak iin daha fazla emek kullanmakta ve emek kullanmnn artmas ise firmann karlaaca cret
demelerini (deiken maliyet) arttrmaktadr.
Daha genel ifade edersek ksa dnemde sabit olan faktrlere yaplan demeler firmann sabit
maliyetlerini, tm deiken girdilere yaplan demeler ise deiken maliyetlerini oluturmaktadr.
rnein bir hayvanclk iletmesinde, arazi, hayvan barnaklar, makine ve donanm ksa dnemde sabit
retim girdilerini oluturduundan bunlara yaplan demeler sabit maliyetleri oluturur. letme hayvan
beslese de beslemese de bu maliyetleri demektedir. letmenin besledii hayvan saysn arttrmas bu
maliyetleri arttrmaz. te yandan; yem, su, bakm iilii, veteriner demesi gibi maliyetler deiken
maliyetlerdir ve beslenen hayvan says artka bu maliyetler de artacaktr.
Firmann ksa dnem Toplam Maliyetini (TC), Toplam Sabit Maliyetler (TFC) ve Toplam
Deiken Maliyetler (TVC) oluturmaktadr. Bu ilikiyi:

TVC TFC TC + =
olarak yazabiliriz. Firmann retim miktar arttka rn bana maliyetlerin nasl deitiini incelemek
istersek Ortalama Maliyet (AC) kavramn kullanmamz gerekir. rn miktarn (Q) ile gsterirsek
ortalama maliyet:
Q
TC
AC =

toplam maliyetin rn miktarna blm ile bulunabilir. Bu durumda
Q
TVC
Q
TFC
Q
TC
AC + = =

olmaktadr. Dikkat edersek TFC/Q ilikisi ortalama sabit maliyet, TVC/Q ilikisi ise ortalama deiken
maliyet olmaktadr. O halde:

AVC AFC AC + =
ilikisi ortaya kmaktadr.
Firmann karar alrken en ok ihtiya duyduu kavramlardan birisi de marjinal maliyet kavramdr.
Marjinal Maliyet (MC) firma retim miktarn bir birim daha arttrmak isterse toplam maliyetinin nasl
deieceini gstermektedir. yine deikendeki deime miktarn gstermek zere Marjinal Maliyet
Q
TC
MC
=

olarak tanmlanabilir. Bu durumda:

Q
TVC
Q
TFC
Q
TC

63
ilikisi de geerlidir. O halde marjinal maliyet, marjinal sabit maliyet ile marjinal deiken maliyetin
toplamna eittir. Firma retim miktarn artrdnda sabit maliyet deimediine gre marjinal sabit
maliyet sfra eittir. O halde, marjinal maliyet sadece marjinal deiken maliyetten kaynaklanmaktadr.
Bu kavramlarn anlalmasn kolaylatrmak iin retim ksmnda kullandmza benzer biimde Maliyet
Tablolar veya Maliyet erileri kullanabiliriz.
Toplam Maliyet Tablosunu kullanarak firmann maliyetlerini hesaplamaya alalm. Tablo 3.3 te bir
firmann ksa dnem gnlk retim miktar, toplam maliyeti, ortalama maliyeti ve marjinal maliyeti
verilmitir.

Tablo 3.3: Ksa Dnemde Firmann Toplam, Ortalama ve Marjinal Maliyetleri

Q
Gnlk
retim
Miktar

kg
TC

Toplam
Maliyet

,
TFC
Toplam
Sabit
Maliyet

TVC
Toplam
Deiken
Maliyet

/Kg
AC

Ortalama
Maliyet

/Kg
AFC
Ortalama
Sabit
Maliyet

/Kg
AVC
Ortalama
Deiken
Maliyet

/Kg
MC

Marjinal
Maliyet

/Kg
0 60.0 60.0 0.0
1 90.3 60.0 30.3 90.3 60.0 30.3 30.3
2 112.7 60.0 52.7 56.3 30.0 26.3 22.3
3 129.0 60.0 69.0 43.0 20.0 23.0 16.3
4 141.3 60.0 81.3 35.3 15.0 20.3 12.3
5 151.7 60.0 91.7 30.3 12.0 18.3 10.3
6 162.0 60.0 102.0 27.0 10.0 17.0 10.3
7 174.3 60.0 114.3 24.9 8.6 16.3 12.3
8 190.7 60.0 130.7 23.8 7.5 16.3 16.3
9 213.0 60.0 153.0 23.7 6.7 17.0 22.3
10 243.3 60.0 183.3 24.3 6.0 18.3 30.3
11 283.7 60.0 223.7 25.8 5.5 20.3 40.3
12 336.0 60.0 276.0 28.0 5.0 23.0 52.3
13 402.3 60.0 342.3 30.9 4.6 26.3 66.3
14 484.7 60.0 424.7 34.6 4.3 30.3 82.3

Firmann Toplam sabit maliyeti 60dir. Dikkat edersek sabit maliyet retim miktar artt halde
deimemektedir. Tablonun drdnc stununda verilen toplam deiken maliyet ise retim miktar ile
doru orantldr ve retim miktar arttka deiken maliyet de artmaktadr. Toplam maliyetin retim
miktar ile olan ilikisini ortalama ve marjinal maliyet kavramlarn kullanarak daha yakndan
inceleyebiliriz. Tablonun 5. stununda ortalama maliyet verilmektedir. Dikkat edersek AC 90.3 kg den
balamakta ve retim miktar arttka srekli azalmaktadr. Bu durum sabit bir saynn giderek artan bir
sayya blnmesinden kaynaklanmaktadr. Firmann ortalama deiken maliyetini incelersek, ortalama
deiken maliyetin 30.3 kg den baladn retim miktar arttka ortalama deiken maliyetin
azaldn, 7 - 8 kg. retim miktarnda 16.3 kg. ile en aza ulatn, ancak daha sonra tekrar artmaya
baladn gzlemekteyiz. Bu durum marjinal maliyet asndan da sz konusudur. Ama nce marjinal
maliyeti birlikte heasaplayalm. rnein retim miktar 3 kg. dan 4 kg. a karldnda marjinal maliyet:

3 . 12
3 4
69 3 . 81
3 4
129 3 . 141
=
= MC

olmaktadr. Marjinal maliyeti TC veya TVC den hesaplamamz sonucu deitirmemektedir. Yukarda da
deindiimiz gibi, bu durum sabit maliyetin retim miktarndan bamsz olmasndan kaynaklanmaktadr.
Marjinal Maliyet, ortalama deiken maliyet ile ayn deerden balamakta, ortalama deiken maliyetten
daha hzl derek 5 6 kg. retim miktarlarnda 10.3 kg ile en aza ulamakta sonra artmaya

64
balamaktadr. Dikkat edilirse 8 kg. retim miktarnda AVC ile MC birbirine eittir. Bu nokta AVC nin
minimum olduu noktadr.
Aadaki tablodaki deerleri hesaplayarak tabloyu doldurunuz.

Q TC TFC TVC AFC AVC MC
0 90
1 125
2 146
3 156
4 178
5 210
6 264

Maliyet tablosunda gzlemlediimiz bu ilikileri, maliyet erileri yardmyla da inceleyebilirdik.
ekil 3.3. te Toplam maliyet erileri verilmektedir.
Dikkat edilirse TVC erisi sfrdan balamakta nce azalan oranlarda artmakta, retim miktar 5-6 kg.
civarndayken bklmekte ve daha sonra artan oranlarda artmaktadr. TFC erisi 60 de dz bir izgidir.
TC erisi ise bu iki erinin toplam olup, 60 den balayp, TVC erisine benzer bir rota izmektedir.
Ortalama ve Marjinal eriler ekil 3.4. te verilmitir. AFC erisi retim miktar arttka srekli azalan
bir eridir. Ortalama Maliyet erisi nce azalmakta, 7-8 kg. retim miktar civarnda minimuma
ulamakta daha sonra artmaktadr. Marjinal Maliyet erisi ortalama maliyet erisinden nce minimuma
ulamakta daha sonra artmaya balamaktadr. Dikkat edilirse marjinal maliyet erisi ortalama maliyet
erisini, ortalama maliyetin minimum olduu noktada kesmektedir.
AC erisi ise AVC ve AFC erilerinin dikey eksende toplamdr. Hem AVC hem de AC erileri U
biimindedir. Bunun nedeni retim ksmnda grdmz azalan verimler kanunudur. Firma deiken
girdi olan emee sabit bir cret demekte, iilerin marjinal ve ortalama verimleri artarken marjinal ve
ortalama maliyetler azalmakta, firma sabit olan girdiye daha fazla deiken girdi uygulayarak retimini
artrdka azalan verimler kanunu devreye girmekte ve marjinal ve ortalama maliyetler artmaktadr.
Bu durumu yle aklayabiliriz. Ksa dnemde tek girdi olarak emek kullanldn varsayar ve
firmann emee dedii gnlk creti w ile gsterirsek; firmann gnlk toplam deiken maliyeti
L w TVC . = olur.

Bu durumda
L L
AP
w
AP
w
Q
L
w
Q
TVC
AVC = = = =
1

olaca aktr. (
L
Q
AP
L
=
olduunu hatrlaynz.)
Firmann dedii cret (w) sabit olduu durumda, AP
L
artarken AVC azalmakta, azalan verim kanunu
nedeniyle AP
L
azalrken AVC artmaktadr. Dahas AP
L
maksimum ise AVC minimum olmaktadr.

65

ekil 3.3: Ksa Dnemde Toplam, Toplam Sabit ve Toplam Deiken Maliyetler

ekil 3.4: Ortalama, Ortalama Sabit, Ortalama Deiken ve Marjinal Maliyetler

Burada tanmladmz AP
L
ve AVC arasndaki iliki, MP
L
ve MC
arasnda da geerlidir. Bu ilikiyi gsterebilir misiniz?
Maliyet erileri arasndaki ilikileri yle zetleyebiliriz.
1. Toplam Maliyet erisi (TC), Toplam Sabit Maliyet (TFC), ve Toplam Deiken Maliyet (TVC)
erilerinin dikey olarak toplanmasyla bulunabilir.
2. Ortalama Maliyet erisi (AC), Ortalama Sabit Maliyet (AFC), ve Ortalama Deiken Maliyet
(AVC) erilerinin dikey olarak toplanmasyla bulunabilir.
3. Ortalama Sabit Maliyet (AFC) erisi retim miktar arttka srekli azalmaktadr.
4. Ortalama Maliyet (AC) ve Marjinal Maliyet (MC) erileri retim miktar artrldka nce
azalmakta, bir minimuma ulamakta sonra artmaktadrlar.

66
5. Marjinal Maliyet erisi (MC), Ortalama Maliyet (AC) erisinden daha nce minimuma
ulamaktadr.
6. Marjinal Maliyet (MC) erisi, Ortalama Maliyet (AC) erisini ortalama maliyetin minimum
olduu noktada ve aadan yukarya doru kesmektedir.
Ksa dnemde marjinal maliyet (MC), ortalama deiken maliyet
(AVC) ve ortalama toplam maliyet (AC) erilerinin U harfinin biimine benzer olmasnn
nedeni azalan verimler kanunudur.

Uzun Dnemde Maliyet
Uzun dnemde firma tm girdilerini deitirebilme olanana sahiptir. Yukarda da varsaydmz gibi
firma sermaye ve emek olmak zere, iki girdi kullanyorsa, uzun dnemde sermaye yapsn deitirerek
maliyetlerini en dk dzeye getirecek girdi bileimini bulmaya almaktadr. Uzun dnemde firma
retim tesisinin byklne, baka bir deyile, tesisin leine karar vermek durumundadr. Bu nedenle
uzun dnem, firma asndan bir planlama dnemidir. Seecei bu retim tesisi uzun dnemde ortalama
maliyetleri en aza indirmesi beklenen olan tesis olacaktr. Firma planlarn tamamlayp, retim tesisi
bykl konusunda karar verdiinde, bu tesisi yapt yatrmlar yoluyla gerekletirecektir. Dikkat
edilirse bu planlama dnemi tamamlanp, firma yatrm gerekletirdiinde, firma artk sabit bir sermaye
yaps zerine almakta, yani ksa dneme geri dnmektedir. Tesis tamamlandktan sonra, firmann
retim miktar yeniden sabit bir sermaye yatrm zerinde, deiken girdilerin ayarlanmasyla
belirlenecektir.

Uzun Dnem Ortalama Maliyet Erisi
Uzun dnemde firma maliyetlerini en aza indirgeyecek tesis bykln planlamaya almaktadr.
Uzun dnem maliyetler, ksa dnemde azalan verimler kanununun geerli olmas nedeniyle, ksa dnem
maliyetlerden daha dktr. Firma girdi bileimini deitirerek uzun dnemde maliyetlerini ksa dneme
gre daha da azaltabilir.
Bu durumu bir rnek yoluyla inceleyelim. Uzun dnemde tesis kurmay planlayan bir firmann elinde
farkl tesis bykl olduunu varsayalm. Firma uzun dnemde bu tesislerden birini seecek ve
retimini bu setii tesis zerinde gerekletirecektir. Bu tesislerden ilki kk lekli, ikincisi orta
lekli, ncs de byk lekli tesisler olsun. Firmann uzun dnemde hangi tesisi seecei retmeyi
planlad mal ve hizmet miktarna baldr. ekil 3.5. te bu tesisin ortalama ksa dnem maliyet
erileri gsterilmitir. Eer firma uzun dnem planlar iinde en fazla Q
A
dzeyine kadar retim yapmay
planlyorsa, ortalama maliyeti en dk olan birinci tesisi semelidir. Dikkat edilirse, Q
A
dan daha dk
dzeydeki retim miktarlarnda en dk ortalama maliyet birinci tesisin ortalama maliyetidir. Bu tesisin
ortalama ksa dnem maliyet erisi ekilde AC
1
ile gsterilmitir. retim miktarn Q
A
ile Q
B
arasnda
planlayan bir firmann semesi gereken tesis ise ikinci tesistir. Bu aradaki retim miktarlarnda en dk
ortalama maliyet ikinci tesiste olumaktadr. kinci tesisin ortalama maliyet erisi ekilde AC
2
erisidir.
Eer firmann retmeyi planlad mal ve hizmet miktar, Q
B
ile gsterilen miktardan daha fazla ise firma
bu durumda nc tesisi semelidir.
Firmann planlama dneminde yatrm yapabilecei tesis byklkleri ok daha fazla sayda olsayd,
firma planlad her retim dzeyi iin uzun dnemde en dk maliyetli tesisi semeyi tercih ederdi. Bu
durumu ekil 3.6. dan yararlanarak inceleyelim.
ekilde farkl lekteki tesislerin ksa dnem maliyet erileri gsterilmektedir. Firma uzun dnem
planlama kararlar erevesinde Q
1
dzeyinde bir retim yapmay planlyor olsa, sizce hangi byklkte
bir retim tesisini seerdi? Yukardaki grafii dikkatle incelersek, firmann Q
1
dzeyinde bir retimi ksa
dnemde ilk tesiste de retebileceini grrz. Ancak firmann ortalama maliyeti, bu retim dzeyini
ilk tesiste gerekletirirse, 25, ikinci tesiste gerekletirirse 20, nc tesiste gerekletirirse 15
olmaktadr. Doal olarak firma uzun dnemde Q
1
dzeyinde bir retim yapmay planlyorsa, tesis
bykln nc tesis olarak seerdi. Dikkat edersek, ksa dnem ortalama maliyet erisi AC
3
, Q
1

retim dzeyinde uzun dnem maliyet erisi LAC ye teettir.

67

ekil 3.5: Farkl byklkteki retim tesislerinin ksa dnem ortalama maliyetleri

ekil 3.6: Ksa dnem ve uzun dnem ortalama maliyet ilikisi

Bu durum bize unu gstermektedir. Uzun dnemde firma tesis kapasitesini, yani leini
planladna gre, her retim dzeyi iin uzun dnemde bir lek seecektir. Ancak bir kez leini
setikten sonra ksa dnemde retim yapmak zorunda olduundan, ksa dnem maliyetler her zaman uzun
dnem maliyetlerin stnde olacaktr. Bunun nedeni firmann sabit bir tesiste, retim miktarn
arttrabilmek iin deiken girdileri arttrmas ve dolaysyla ksa dnemde azalan verimler ile
karlamasdr.
Yukarda Q
E
retim dzeyinde ulalan lek firmann uzun dnem ortalama maliyetlerinin en az
olduu retim dzeyidir. Bu noktaya minimum etkin lek ad verilir. Minimum etkin lek firmann
uzun dnem ortalama maliyetinin minimuma ulat retim dzeyidir.
Uzun dnem ortalama maliyet erisi LACyi dikkatle incelersek, bu erinin ksa dnem maliyet
erilerini alttan sardn grrrz. Bu zellikten dolay, uzun dnem ortalama maliyet erisine zarf
erisi ad verilmektedir. Bu durum aslnda uzun dnemde ortalama maliyetlerin her zaman ksa dnem
maliyetlerden daha dk olduu, firmann lek bykln ayarlayarak maliyetlerini ksa dneme
gre daha da azaltabilecei anlamna gelmektedir.
Uzun dnem bir planlama dnemidir. Firma tesisin byklne
uzun dnemde karar verir. Bir kez tesisini kuran firma, retimini ksa dnemde yapar.

lek Ekonomisi
Yukarda incelediimiz uzun dnem ortalama maliyet erisinin de, ksa dnem ortalama maliyet erileri
gibi U biiminde olduunu grdk. Ksa dnemde ortalama maliyet erisinin bu biimi almasnn nedeni
azalan verimler kanunu idi. Uzun dnemde ise firma tesis bykln arttrarak lek ekonomisinden

68
yararlanmaktadr. Uzun dnem ortalama maliyetlerin azalmasnn nedeni, firmann lei byterek,
daha zellemi makine ve donanm kullanabilmesi; igcn farkl alanlarda uzmanlatrarak toplam
verimliliini arttrabilmesidir. Bu yolla firma uzun dnem ortalama maliyetlerini azaltabilmektedir.
Uzun dnem maliyet erisine bakarsak, Q
E
retim dzeyine kadar firma lee gre artan getiriden
yararlanmakta ve retim miktar arttka uzun dnem ortalama maliyetleri azalmaktadr. Firmann tesis
kapasitesi bydke, ynetim ve iletiim zorluklar ba gstermekte ve firma lee gre azalan getiri
ile karlamaktadr. lee gre azalan getiri durumunda ise, (ekilde Q
E
retim dzeyininden sonra)
firmann uzun dnem ortalama maliyetleri artmaya balamaktadr.
Firma lee gre sabit getirinin olduu bir teknie sahip olsayd, girdilerini artrd oranda toplam
maliyetleri ve ayn zamanda retimi artacandan, uzun dnem ortalama maliyetleri deimezdi. Bu
durumda uzun dnem ortalama maliyet erisi ekil 3.7. de gsterildii gibi yatay bir doru olurdu.

ekil 3.7: lee gre sabit getiri varken ksa dnem ve uzun dnem ortalama maliyet ilikisi

KR MAKSMZASYONU
Firmann amacnn krn maksimize etmek olduunu biliyoruz. Kr firmann toplam sat haslat ile
toplam maliyetleri arasndaki fark olarak tanmlyoruz. Yukarda maliyet blmnde ekonomik maliyetler
ile muhasebe maliyetleri arasndaki fark incelemitik. Muhasebe maliyetlerinde yalnzca ak maliyetler
gz nne alnrken, ekonomik maliyetler kavramnn bir kaynan tm frsat maliyetlerini iermesi
gerektiinden sz etmitik. Bu fark nedeniyle iki farkl kr tanm yapmak mmkndr. Bu durumda;
Muhasebe Kr = Sat Haslat Ak Maliyetler
Ekonomik Kr = Sat Haslat Ak Maliyetler rtk Maliyetler
olur. Dikkat edilirse rtk maliyetler nedeniyle, ekonomik kr, muhasebe krndan daha azdr.
Firmann kr maksimizasyonu problemini bir sonraki blmde greceiniz piyasa biimlerinden
bamsz olarak inceleyelim. nce kr tanmlayalm:

TC TR = .
burada kr, TR toplam haslat, TC ise toplam maliyetlerdir. Toplam maliyetler (TC)i maliyetler
ksmnda incelemitik. O halde kr hesaplayabilmemiz iin firmann toplam haslat (TR) fonksiyonunu
bulmamz gerekir. Toplam haslat firmann rnn satt fiyat (P) ile toplam sat miktarnn
arpmdr. Bu durumda firmann toplam haslat
Q P TR * . =

olmaktadr. Dikkat edersek firmann hem toplam haslat, hem de toplam maliyetleri firmann ne kadar
rn sattna baldr. Firmann problemi krn maksimize edecek retim/sat miktarnn ne kadar
olduunu bulmaktr.

69
Firmann kar maksimizasyonu problemini bir rnek tablo ile inceleyelim. Tablo 3.4 te bir firmann
kr tablosu verilmitir. Tablonun ilk stununda retim miktar, ikinci stununda ise sat fiyat (P) yer
almaktadr. Dikkat edilirse firmann sat miktar Q arttka rn fiyat P dmektedir. Fiyat ve sat
miktarnn arpmndan oluan toplam haslat tablonun nc stununda, firmann toplam maliyetleri ise
tablonun drdnc stununda verilmektedir.

Tablo 3.4: Kr Tablosu

Q
retim
Miktar
(kg)
P
rn
Fiyat
( )
TR
Toplam
Haslat
( )
TC
Toplam
Maliyet
( )
MR
Marjinal
Haslat
( /kg)
MC
Marjinal
Maliyet
( /kg)
TR-TC
Kr
()
0 6.00 0 0 0
1 6.00 6.0 5.0 6.0 5.0 1.0
2 5.60 11.2 8.0 5.2 3.0 3.2
3 5.30 15.9 10.0 4.7 2.0 5.9
4 5.00 20.0 11.0 4.1 1.0 9.0
5 4.69 23.4 12.5 3.4 1.5 10.9
6 4.29 25.8 14.8 2.3 2.3 11.0
7 4.00 28.0 17.7 2.2 2.9 10.3
8 3.70 29.6 22.5 1.6 4.8 7.1
9 3.40 30.6 30.0 1.0 7.5 0.6
10 3.20 32.0 36.0 1.4 6.0 -4.0

Firma bir birim daha retim yaptnda bu ek birim rnn maliyetlerini nasl etkilediini bilmektedir.
Yukarda maliyetleri incelerken bunun firmann marjinal maliyeti olduunu (MC) grmtk. Marjinal
maliyet (MC) Tablo 3.4 te 6. stunda yer almaktadr.
Firma hangi miktarda sat yapmaldr ki kr maksimum olsun? Firmann bu soruya cevap
verebilmesi iin sat miktarnn bir birim daha arttrdnda toplam sat gelirinin nasl deimekte
olduunu bilmesi gerekir. Bu kavrama Marjinal Haslat (MR) diyoruz. Marjinal haslat, firma bir birim
daha sat yaptnda toplam haslatnn nasl deitiini gsterir ve,

Q
TR
MR
=

olarak tanmlanr. Marjinal haslat Tablo 3.4. te beinci stunda verilmitir. Tablo yu dikkatle incelersek
firmann marjinal haslat ilk birim satldnda 6 den balamakta, sat miktar arttka her ek birimin
satndan elde edilen ek gelir dmektedir. Firmann marjinal maliyeti ise 4. birim satldnda 1 ile
minimuma ulamakta, ancak sat miktar arttka marjinal maliyet artmaktadr. Bu durumda firma
satlarn hangi miktarda durdurmaldr ki, kr maksimum olsun. Tabloya dikkat edersek firmann
krnn maksimum olduu sat miktar 6 kg.dr. Eer firma 6 birim rn sattktan sonra bir birim daha
satmaya kalkarsa bunun toplam haslatna katks 2.2 olaca halde, bu son birimin maliyeti 2.9
olacaktr. Krn maksimize etmeye alan bir firma satlarn o noktaya gtrmez. Bu durumda firma
satlarn son birimin marjinal haslatnn marjinal maliyetine eit olduu noktada durdurmaldr. Kr
maksimizasyonu iin genel kural firmann,

MC MR =

olduu noktada retim yapmasdr. Bu bulduumuz kural firmann nasl bir piyasa yapsnda altndan
bamszdr, o nedenle de kr maksimizasyonunun genel kuraldr.
Kr tablosunda hesapladmz deerleri kullanarak, firmann krllk durumunu Toplam Haslat (TR),
Toplam Maliyet (TC) erilerini kullanarak da inceleyebilirdik. Bu eriler ekil 3.8. de verilmitir.
Firmann sat miktar deitike krnn nasl deitii ise, ekil 3.9. da gsterilmitir.
ekil 3.8.e bakarsak, firmann toplam maliyetleri sfrdan balamakta nce azalarak artmakta, 4kg
sat miktarna ulaldnda eri bklmekte ve daha sonra toplam maliyet artan oranlarda artmaktadr.

70
Toplam haslat erisi ise sfrdan balamakta ve dzenli biimde azalmaktadr. Firmann 9kg. dan daha
fazla retim yapmas mmkn deildir. nk bu noktadan sonra Toplam maliyetler toplam haslatn
stne kmakta ve firma zarar etmektedir. Firma retimini hangi noktada durdurmaldr? Erileri
dikkatle incelersek toplam haslat ile toplam maliyet arasndaki farkn en ok olduu retim miktar
6kg.dr. Bu noktada iki erinin eimi birbirine eittir ve kr maksimum olmaktadr.
Yukarda sz ettiimiz durumu, ekil 3.9. yardmyla daha rahat gzleyebilmekteyiz. ekil 3.9.; ekil
3.8. de verilen TR erisinden TC erisinin dikey olarak kartlmasyla elde edilmitir. Dikkat edersek kr
erisi sfrdan balamakta, retim ve sat miktar 6 kg. olduunda, kr maksimuma ulamakta, miktar
9kg. a ulatnda ise kr sfr olmaktadr.

ekil 3.8: Toplam Maliyet ve Toplam Haslat

ekil 3.9: Firma Kr

Firmann kr maksimizasyonu iin bulduumuz genel kural,
ekonomik kararlarn alnmasnda nemli bir kuraldr. ktisatlar, karar verme srecinde
bir kaynan ortalama getirisini ve gtrsn deil, son biriminin, yani marjinal
biriminin getirisini ve gtrsn kyaslarlar.

71
zet
Bu blmde firma davrann inceledik. lk
olarak retim srecini; emek, sermaye, toprak ve
doal kaynaklar gibi girdilerin mal ve hizmetlere
dntrlmesi ilemi olarak tanmladk.
Firma kararlar asndan ksa dnem ve uzun
dnem ayrmnn nemli olduuna deindik.
Ksa dnemi firmann girdilerinden en az bir
tanesinin sabit olduu dnem, uzun dnemi ise
girdilerin tamamnn deiken olduu dnem
olarak tanmladk.
Ksa dnemde bir girdi sabit iken, toplam rn
ortalama rn ve marjinal rn arasndaki
ilikileri inceledik. Marjinal rn girdi miktar
bir birim daha attrldnda toplam rnde olan
deime olarak tanmladk. Ortalama rn
maksimum iken marjinal rnn ortalama rne
eit olduunu grdk.
Ksa dnemde retim konusunda nemli bir
kavram olan azalan verimler kanununu inceledik.
Azalan verimler kanununu, sabit bir girdiye
giderek artan miktarlarda deiken bir girdi
uygulandnda deiken girdinin marjinal
rnnn ve ortalama rnnn bir noktadan
sonra dmeye balayaca biiminde
tanmladk.
Uzun dnem retim konusunda ise firma
leinin nemli olduunu tarttk. lee gre
sabit getiri varsa, firmann girdilerindeki art
orannda retimin de artacan, azalan getiri
durumunda ise retimin bu orandan daha az
artacan tarttk. lee gre artan getiri
durumunda ise, firmann retim miktarndaki
art orannn, girdilerdeki art oranndan daha
fazla olacan ifade ettik.

Firmann maliyet yapn incelemeden nce, frsat
maliyeti kavramn tanmladk. Muhasebe ve
ekonomik maliyetler arasndaki farkn frsat
maliyeti ile ilgisini tarttk. Firma kasasndan
kan ve dorudan muhasebe kaytlarnda yer
alan maliyetleri ak maliyet, frsat maliyetini
yanstan ve muhasebe kaytlarnda yer almayan
maliyetleri ise rtk maliyet olarak tanmladk.
Muhasebe maliyetleri ak maliyetleri gz nne
ald halde, ekonomik maliyetler hem ak hem
de rtk maliyetleri gz nne almaktadr. Bu
nedenle de ekonomik maliyetler, muhasebe
maliyetlerinden daha byktr.
Maliyetleri ksa dnem ve uzun dnem olarak
ayr ayr inceledik. Azalan verimler kanunun
ksa dnem firma maliyetlerini nasl etkilediini
inceledik. Ksa dnemde sabit, deiken
maliyeleri tarttk. Ortalama maliyet ile marjinal
maliyet arasndaki ilikileri inceledik.
Uzun dnemde ortalama maliyetler ile firma
lei arasndaki ilikiyi inceledik.
Firma davran konusunda son incelediimiz
balk firmann kr problemi idi. Firmann
amacnn krn maksimize etmek olduunu,
bunu gerekletirebilmek iin ise firmann retim
miktarn, marjinal maliyetin marjinal haslata
eit olduu noktada ayarlamas gerektiini
rendik. Bu bulduumuz marjinal kuraln genel
bir kural olduunu, kr maksimizasyonu
problemi dnda da, ekonomik kararlar alnrken
uygulanabileceini grdk.

72
Kendimizi Snayalm
1. Eer sabit miktardaki bir girdiye eit
miktarlarda deiken bir girdi aamal olarak ve
srekli olarak eklenirse,
a. retim bir noktadan sonra artacaktr.
b. retim hep sabit kalacaktr.
c. maliyetler giderek azalacaktr.
d. retim bir noktadan sonra decektir.
e. ortalama maliyetler decektir.
2. Uzun dnem srecinde:
a. btn girdiler sabittir.
b. baz girdiler sabit, bazlar deikendir.
c. bir girdi deikendir.
d. btn girdiler deikendir.
e. gerekli zaman en az bir yldr.
3. Azalan verimlerin balama noktas;
a. sabit girdinin maksimum olduu noktadr.
b. toplam rnn maksimuma eritii noktadr.
c. marjinal rnn maksimuma eritii noktadr.
d. marjinal rnn ortalama rne eit olduu
noktadr.
e. marjinal rnn en dk olduu noktadr.
4. Marjinal rn ortalama rnn stnde ise;
a. ortalama rn sabittir.
b. ortalama rn artmaktadr.
c. ortalama rn azalmaktadr.
d. marjinal rn artmaktadr.
e. toplam rn azalmaktadr.
5. Bir retim fonksiyonunda, kt miktar girdi
miktarlarndaki oransal arttan daha ok
artyorsa, bu durum aadakilerden hangisidir?
a. azalan verimler
b. lee gre azalan getiri
c. lee gre sabit getiri
d. lee gre artan getiri
e. artan verimler

6. Belli bir miktar rn retmenin toplam
maliyeti;
a. toplam sabit maliyet art toplam haslattr.
b. marjinal maliyetlerin toplamdr.
c. daima ortalama maliyetten azdr.
d. o miktar retim iin girdilere yaplan toplam
harcamadr.
e. ortalama maliyet art marjinal maliyettir.
7. Sabit maliyet erisi;
a. retim miktar ile deiir.
b. aa doru eimlidir.
c. yatay bir izgidir.
d. dey bir izgidir.
e. yukar doru eimlidir.
8. Ortalama sabit maliyet;
a. yatay bir izgidir.
b. rn arttka dzenli biimde artar.
c. rn arttka dzenli biimde azalr.
d. azalan verimler gsterir.
e. artan verimler gsterir.
9. Bir kayna farkl retim aktiviteleri
arasnda etkin bir biimde, datmak iin genel
kural;
a. kaynan ortalama rnnn her bir aktivite
iin ayn olmasdr.
b. kaynan marjinal rnnn her bir aktivite
iin ayn olmasdr.
c. kaynan toplam rnnn her bir aktivite
iin ayn olmasdr.
d. ortalama rnn her bir aktivite iin marjinal
rne eit olmasdr.
e. toplam rnn her bir aktivite iin marjinal
rne eit olmasdr.
10. Krn maksimum olduu noktada,
a. ortalama maliyet marjinal maliyete eittir.
b. fiyat ortalama maliyetten byktr.
c. marjinal maliyet marjinal haslata eittir.
d. ortalama maliyet ortalama haslata eittir.
e. maliyetler minimumdur.

73
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise retim balkl konuyu
2. d Yantnz yanl ise uzun dnem balkl
3. c Yantnz yanl ise azalan verimler
kanunu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise marjinal rn balkl
5. d Yantnz yanl ise lek ekonomisi
6. d Yantnz yanl ise maliyet balkl
7. a Yantnz yanl ise maliyet balkl
8. c Yantnz yanl ise maliyet balkl
9. a Yantnz yanl ise kr maksimizasyonu
10. c Yantnz yanl ise kr maksimizasyonu

Sra Sizde 1
Tablo aada doldurulmu halde verilmektedir.
Benzer bir iliki bu tabloda da gzlenmektedir.
Hem AP
L
hem de MP
L
nce artmakta sonra
azalmaktadr. Emek kullanm L be birim
olunca MP
L
, AP
L
ye eit olmaktadr.
AP
L
nin, TPnin Lye blnmesi yoluyla
hesaplandn; MP
L
nin ise L bir birim
arttrlnca TP de olan deiiklik olduunu
unutmaynz.

L TP AP
L
MP
L

0 0
1 5.0 5.0 5.0
2 20.0 10.0 15.0
3 50.0 16.7 30.0
4 90.0 22.5 40.0
5 112.5 22.5 22.5
6 120.0 20.0 7.5

Sra Sizde 2
Ahmet Bey 120.000 nin tamamn yzde 10
faizle bankadan kredi olarak alsayd, ekonomik
maliyetler asndan hibir ey deimezdi. Daha
nce rtk maliyet olarak grnen faiz bu sefer
ak maliyet olarak grnrd. Muhasebe
maliyeti ise tamamen farkl olurdu. Daha nce
hesaba katlmayan rtk maliyet bu sefer firma
kasasndan faiz gideri olarak kacandan, ak
maliyet olarak muhasebe kaytlarnda yer alrd.
Sra Sizde 3
Tablo aada doldurulmutur. Dikkat edilmesi
gereken nokta retim miktar sfr iken TCnin 90
olmasdr. Bu retim miktarndan bamsz bir
sabit maliyet TFC olduu anlamna gelmektedir.
Bir kez TFC yerine yazldnda, nce TVC ve
srasyla dier kalemler hesaplanabilir.

Q TC TFC TVC AFC AVC MC
0 90 90 0
1 125 90 35 90 35 35
2 146 90 56 45 28 21
3 156 90 66 30 22 10
4 178 90 88 22.5 22 22
5 210 90 120 18 24 32
6 264 90 174 15 29 54

Sra Sizde 4
L w TVC . = olduuna gre bu durumda,
MPL
w
MPL
w
Q
L
w
Q
TVC
MC = =
=
1

olacaktr. (
L
Q
MPL
=
olduunu hatrlaynz.)
Firmann dedii cret (w) sabit olduuna gre,
MP
L
artarken MC azalmakta, azalan verim
kanunu nedeniyle MP
L
azalrken de MC
artmaktadr. MP
L
maksimum ise, MC minimum
olmaktadr.

74
Barreto, H. (2009). Intermediate
Microeconomics with Microsoft Excel.
Cambdrige University Press.
Ekinci, N.K. (2011). Modern Mikro ktisat,
Ankara, Efil Yayevi.
Ertek, T. (2009). Temel Ekonomi (Basndan
rneklerle) stanbul, Beta Yaynevi.
Katz, M. L. ve Rosen, H.S (1998).
Microeconomics, Boston: Irwin/Mc Graw Hill
McEachern, W. A. (1997). Microeconomics: A
Contemporary Introduction, Ohio: ITP.
Pindyck, R.S. ve Rubinfield, D.L. (2004).
Microeconomics 6th Edition, Boston: Pearson.

76

Amalarmz
Tam rekabet ve eksik rekabet piyasalarnn zelliklerini ifade edebilecek,
Bu piyasalardaki ksa ve uzun dnem dengesini ve sonularn aklayabilecek,
Faktr piyasalarna ilikin kavramlar ile faktr piyasalarnn yapsn ve ileyiini tanyabilecek,
Faktr piyasalarnda elde edilen gelirler ve elde edili biimlerini aklayabilecek

Anahtar Kavramlar
Tam Rekabet
Eksik Rekabet
Tekel
Oligopol
Tekelci Rekabet
Faktr Piyasalar
Emek ve cret
Sermaye ve Faiz
Toprak ve Rant
Giriim ve Kr

indekiler
Giri
Tam Rekabet Piyasas
Eksik Rekabet Piyasalar
Oligopol Piyasalar
Tekelci Rekabet Piyasas
Faktr Piyasalar
Emek Piyasas
Dier retim Faktrleri ve Faktr Gelirleri
4

77
GR
Piyasa, alc ve satclarn para karlnda mal ve hizmet almak ve satmak iin bulutuklar yerdir. Bu
yer, mal ve hizmet dolamnn gerekletii yer olarak da ifade edilebilir. Ancak, 21. yzylda, herhangi
bir piyasann oluabilmesi iin, alc ve satcnn fiziksel bir yere gereksinimi bulunmayabilir. nk,
ortaya kan teknolojik gelimeler, kresellemenin de yaratt bir sonu olarak, piyasa kavramn
fiziksel bir ortamdan sanal bir ortama tayabilmektedir. Bu piyasalarn varl, alm-satma konu olan
mal ve hizmetlerin ekline gre de deiebilmektedir. Bunun yannda, iletmelerin rettii mal ve
hizmetlerin fiyat, piyasann yapsna ve zelliklerine baldr. Piyasa fiyatnn oluumunu etkileyen en
nemli zellik, o piyasadaki rekabet yapsdr. Rekabet ise, stnlk salama amac ile piyasadaki
iletmelerin birbirlerine kar yrttkleri mcadelenin btnleyicisi olarak ortaya kmaktadr.
Piyasada rekabet koullarn belirleyen ve ayn zamanda piyasann yaps ile zelliklerini oluturan
faktrler son derece nemlidir. letmeler genellikle maliyetler zerinde belirleyici olamamalarna
karlk farkl piyasa koullarnda ortaya kan farkl fiyatlara bal olarak gelirlerini artrabilme gcne
sahiptirler. Baz iletmeler az sayda, baz iletmeler ise ok sayda iletmenin olduu piyasalarda retim
karar almaktadrlar. letmelerin rettikleri mal ya da hizmetleri sunduklar piyasalarn yaps ve
zellikleri; piyasadaki iletmelerin saysna, piyasadaki fiyatlar belirleme glerine, retilen rnlerin
zelliklerine, iletmelerin piyasaya giri-k serbestliklerine gre belirlenir. Ksaca iletmelerin faaliyet
gsterdii piyasann yaps ve zelliklerini belirleyen bu ve benzeri faktrler, ayn zamanda rekabet
koullarnn da belirleyicisidirler.
Yaplar, zellikleri ve rekabet dzeylerine gre piyasalar snflandrmak mmkndr: Alverie
konu olan mallarn niteliklerine gre piyasalar, mal / hizmet piyasalar ile faktr piyasalar olarak ikiye
ayrlmaktadr. Tketicilerin gereksinimlerini karlayan mal ve hizmetlerin el deitirdii piyasalar, mal
ve hizmet piyasalar olarak adlandrlmaktadr. te yandan, retim kararlar dorultusunda iletmelerin
yapacaklar retim iin gerekli igc, hammadde, vb. retim faktrlerinin alnp satld ve faktr
fiyatlarnn belirlendii piyasalar faktr piyasalardr. Faktr piyasalar; emek, doal kaynaklar ve
sermaye piyasasndan oluur. Piyasada varolan rekabetin derecesine gre ise piyasalar, tam rekabet ve
eksik rekabet piyasalar olarak iki temel gruba ayrlmaktadr.

TAM REKABET PYASASI
Tam rekabet piyasas, alclar ile satclar arasndaki rekabetin en iyi ekilde saland idealize edilmi
bir piyasadr. Bu piyasa birok alc ve satcnn benzer rnleri alp sattklar ve hem alclarn hem de
satclarn piyasa fiyatn etkileyemedikleri piyasa trdr. Tam rekabet piyasasnn varl iin gerekli
temel koullar unlardr:
Atomizite Koulu: Alc ve satclarn piyasa fiyatnn etkileyemeyecek kadar ok sayda olmas
ve her satcnn satt, her alcnn ise satn ald mal ve hizmet miktar hacminin ok kk
olmas nedeniyle piyasa fiyatn etkileyememeleri durumudur.
Mobilite Koulu: Alc ve satclarn piyasaya giri ve klarnn serbest olmas, yani piyasaya
giri ve klarn kstlayan yasal ve/veya fiziki engellerin olmamasdr.
Mal ve Faktr Piyasalar

78
Homojenlik Koulu: Piyasada bulunan alc ve satclar tarafndan alm satm yaplan mallarn
zelliklerinin tpatp ayn olmasdr. Bir baka anlatmla, belirli bir piyasada, belirli bir fiyattan
satlan mal veya hizmetin herhangi bir zaman ve yerde ayn niteliklere sahip olmasdr.
Aklk Koulu: Hem alclarn hem de satclarn piyasada retilen her maln fiyat ve kalitesi
hakknda her eyi bildii, daha genel ifadeyle tm karar birimlerinin piyasada olup bitenlere dair
tam bilgiye sahip olduu piyasadr. Bu piyasada her maln tek bir fiyat vardr ve bu fiyat alc-
satclar tarafndan veri olarak kabul edilmektedir.
Gerek hayatta tam rekabet piyasasnn varl iin ne srlen yukardaki drt koulun gereklemesi
neredeyse olanakszdr. Ancak altn piyasas ve tarmsal rn piyasalar ok sayda alc ve satcnn
varl ile bu artlar en yksek dzeyde salayan piyasalar olarak kabul edilebilir. Bu artlardan herhangi
birinin veya birden fazlasnn gerekleememesi durumunda eksik rekabet piyasasnn varlndan sz
edilebilir. Aada, farkl ekillerde snflandrlabilen eksik rekabet piyasalarna gemeden nce tam
rekabet piyasasnda denge fiyatnn nasl olutuuna ilikin bilgilere yer verilecektir.
Tam rekabet piyasasnn varl iin hangi koullarn geerli olmas
gerekir?

Tam Rekabet Durumunda Piyasann ve letmenin Talep Erisi
Tam rekabet piyasasnn homojenlik kouluna gre, retilen mallarn niteliksel olarak birbirinin ayn
olmas nedeniyle, iletmeler sattklar rnn fiyatn etkileyememektedirler. nk farkl iletmeler
tarafndan satlan mallar arasnda tam ikame durumu sz konusudur. Bu nedenle iletmeler, piyasa
fiyatlarn kabullenmek zorunda kalmaktadrlar. Aksi takdirde, sat yapamayacaklardr. Bu durum,
iletmenin talep erisini sonsuzlatrmaktadr. Bu koullarda, piyasa fiyatnn altnda bir fiyat
belirlendiinde, kk lekli iletmelerin bu durumu srdrmeleri mmkn olmadndan iflas riski
doacaktr. Sonu olarak, piyasa fiyatn veri olarak kabul eden iletmeler toplam kt dzeylerini ancak
maliyetlerini dikkate alarak saptayabileceklerdir.

ekil 4.1: letme ve Piyasa Talep Erileri

Piyasa talep erisi (D), tketicilerin belirli bir dnemde farkl fiyat dzeylerinde satn almak
istedikleri mal ve hizmet miktarlarn gstermektedir. Piyasa arz erisi (S) ise, piyasa fiyatn
etkileyemeyecek kadar ok saydaki iletmenin farkl fiyat dzeylerinde satmak istedikleri mal ve hizmet
(llyaL)
2
0

0
=u
C 0 C
S (arz)
u
( l
A
0

(llyaL)
MC=S
C
0
C
0
A. I|etme 8. |yasa
A

79
miktarlarn gstermektedir. ekil 4.1 Ada iletmenin rnne olan talep erisi yani iletme talep erisi
yer almaktadr. Tam rekabet piyasasndaki bir iletme piyasa fiyatn esas almak zorunda olduundan veri
piyasa fiyatndan istedii kadar mal satabilir. Bu nedenle ekil 4.1de de grld gibi, iletme talep
erisi, geerli piyasa fiyatnda tam (sonsuz) esnektir ve fiyat dzeyinde yatay eksene paralel doru
eklindedir. ekil 4.1 Bde de grld gibi, A noktasndaki P
0
piyasa fiyat, tam rekabet piyasasnda
retim yapan iletmeler iin veri olan fiyattr.

Tam Rekabet Piyasasnda letmenin Ksa Dnem Dengesi
ekil 4.1. Bde grld gibi, tam rekabet piyasasndaki bir iletmenin yatay eksene paralel olan talep
erisi, iletmenin toplam haslat, ortalama haslat ve marjinal haslatnn eilimini belirler. Bir iletmenin
toplam haslat maln sat fiyat (P) ile sat miktarnn (Q) arpmna eittir:

Q P TR * =
Ortalama haslat ise toplam haslatn retim (sat) miktarna blnmesi ile bulunur:
Q
TR
AR =

P AR
Q
Q P
AR = =
*
olur.
Sonu olarak, iletmenin talep erisi ile ortalama haslat erisi st ste gelmekte ve dolaysyla
ortalama haslat erisine dnmektedir.
Bir nceki nitede tanmladmz gibi, iletmenin sattn rnn son biriminden elde ettii haslata
marjinal haslat (MR) diyoruz:

Q
TR
MR
=

Tam rekabet piyasasn dier piyasalardan ayran en nemli zellik iletmenin retim miktarndaki
deiimin rn fiyatn etkilememesidir. Bu, iletmenin marjinal haslatnn (MR), rnn piyasa fiyatna
(P) eit olmas anlamna gelir:

P
Q
Q P
Q
TR
MR =
=
) * (

Tek bir mal retip satan iletmenin krn maksimize edebilmesi iin retip satt rnn marjinal
haslatn marjinal maliyete eitlemesi gerektii gereini gz nnde bulundurduumuzda, tam rekabet
piyasasnda faaliyet gsteren bir iletmenin krn maksimize edebilmesi iin rettii rnn marjinal
maliyetini rnn sat fiyatna eitlemesi yeterli olacaktr. Yani, tam rekabet piyasasnda kr
maksimizasyonu iin;

MC P =
Yine tam rekabet piyasasnda ortalama haslatn (AR) rn fiyatna (P) eit olduu gznnde
bulundurulursa; iletmenin ksa dnem denge koulu;

AR P MR MC = = =
eklinde yazlabilir.
Tam rekabet piyasasnda retim yapan bir iletme, marjinal haslat marjinal maliyetinden yksek
olduu srece retimini srdrecek bylece her ek bir birim retimin toplam maliyette yaratt art bu
ek birim retimin salayaca haslattan daha dk olacaktr. Bir dier ifadeyle, iletme toplam krn
arttrmaya devam edecektir. Bunun tam tersi durumda ise, yani marjinal maliyetin marjinal haslattan
fazla olduu durumda iletmenin retimini azaltmas gerekecektir. nk her ek bir birim retimin

80
maliyeti bu ek birimin satndan salanacak gelirden yksek olacaktr. Bu durum, iletmenin krnn
azalmasna yol aacaktr.
imdi tam rekabet piyasasnda firma dengesinin oluumunu bir rnek yardmyla aklayalm. Tablo
4.1de Aydn Germencikde kk hasr sepet imalathanesinde yaplan retime dair deerler yer
almaktadr. Her bir kk sepetin 10den alc bulduu ve bu fiyatn sepet reten iletmeler asndan
veri kabul edilmek zorunda olduu tam rekabet piyasasnda, retimin iletme asndan marjinal maliyeti
fiyata eitleyen miktar olan 9 adet ile snrlanmas kr maksimizasyonu iin gerekli olmaktadr. Bu
tabloya gre tam rekabet piyasasnda retim yapan sepet imalathanesinin marjinal maliyet ve marjinal
haslatna gre izilmi ksa dnem dengesi ekil 4.3de yer almaktadr.

Tablo 4.1. Hasr sepet imalat

Q
retim
(adet)

P
Fiyat
()
TR
Toplam
Haslat
()
TC
Toplam
Maliyet
()
MR
Marjinal
Haslat
()
MC
Marjinal
Maliyet
()
AC
Ortalama
Maliyet
()
AR
Ortalama
Haslat
()
Kr
TR-TC
()
0 10,0 0,0 10,0 --- --- --- --- -10,0
1 10,0 10,0 20,0 10,0 10,0 20,0 10,0 -10,0
2 10,0 20,0 28,0 10,0 8,0 14,0 10,0 -8,0
3 10,0 30,0 35,0 10,0 7,0 11,7 10,0 -5,0
4 10,0 40,0 40,0 10,0 5,0 10,0 10,0 0,0
5 10,0 50,0 45,0 10,0 5,0 9,0 10,0 5,0
6 10,0 60,0 52,0 10,0 7,0 8,7 10,0 8,0
7 10,0 70,0 60,0 10,0 8,0 8,6 10,0 10,0
8 10,0 80,0 68,6 10,0 8,6 8,6 10,0 11,4
9 10,0 90,0 78,6 10,0 10,0 8,7 10,0 11,4
10 10,0 100,0 93,6 10,0 15,0 9,4 10,0 6,4
11 10,0 110,0 120,0 10,0 26.4 10,9 10,0 -10,0

ekil 4.3de gsterildii gibi tam rekabet piyasasnda denge, marjinal maliyet erisi (MC) ile marjinal
haslat erisinin (MR) denge fiyat olan 10de ve marjinal haslatn ortalama haslata eit olduu E
noktasndadadr. E noktasnda kr normal krdr. Marjinal maliyet erisi, ortalama maliyet erisini denge
fiyatnn zerinde kesmesi durumunda ise zarar olumaktadr.

ekil 4.2: Tam Rekabet Piyasasnda Ksa Dnemde Kr Maksimizasyonu

81
Tam Rekabet Piyasasnda Ksa Dnem letme Arz Erisi
Tam rekabet piyasasnda faaliyet gsteren bir iletme deiken maliyetlerini karlad srece faaliyetine
devam edip piyasa mal arz edecektir. O yzden tam rekabeti bir iletmenin ksa dnem arz erisi,
marjinal maliyet erisinin ortalama deiken maliyet erisinin stnde kalan ksmdr (ekil 4.4.te
marjinal maliyet erisinin E noktasndan sonraki ksm). Tam rekabet piyasasndaki iletmeler baz
koullarda, sfr kr ile retime devam etmek veya retime ksa bir sre iin ara vermek ya da piyasadan
kmak durumunda kalabilmektedirler.

ekil 4.3: Tam rekabet piyasasnda ksa dnem iletme arz erisi

Ksa dnemde iletmenin ortalama deiken maliyeti (AVC) rn fiyatnn altnda ise retime devam
edecektir. Eer iletmenin deiken maliyeti rn fiyatndan bykse kapatma karar alacaktr. Dier bir
ifade ile;

AC P > retme

AVC P AC > >

Zarar

AVC P < Kapatma
ekil 4.4e gre eer piyasa fiyat P
2
in altnda ise iletme faaliyetini durdurmak zorunda kalacaktr.
Tam rekabet piyasasnda P MR = olduundan, krn enoa
karmak isteyen iletme MC P = koulunu salayan retim miktarn semelidir.

Tam Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Denge
Tam rekabet piyasasnda uzun dnemde dengenin salanabilmesi iin iletmelerin normal kr elde etmesi
gerekmektedir. Yani, ksa dnemde uzun dnemden farkl olarak iletmeler ar kr, normal kr veya
zarar edebilirken, uzun dnemde iletmelerin ekonomik kr sfra eit olduunda denge salanm olur.
Tam rekabet piyasasnda uzun dnem dengeyi aklayan en nemli koul mobilitedir. letmeler ksa
dnemde retim kapasitelerini deitiremezken, kapasite kullanm oranlarn deitirerek retim
dzeylerini ayarlarlar. Ancak uzun dnemde iletmeler asndan tm girdiler deiken olduundan
iletmelerin leklerini deitirme olanaklar ortaya kmaktadr. letmeler tam rekabet piyasasnda en
yksek kr elde ettiklerinde, kr elde etme olana olduu srece yeni iletmeler piyasaya girmeye
devam edecektir. Ancak normal kr srecine girildiinde bu giriler duracaktr. letmenin kr normal
krn altna dmeye baladnda ise piyasadan klar balayacaktr.
LRAC SRAC AC MC P MR AR min min min = = = = = =

82
letmenin marjinal maliyetinin piyasa fiyat dzeyinde ortalama maliyeti (AC) minimumda kesmesi
ve ksa dnem ortalama maliyetinin (SRAC) ile uzun dnem ortalama maliyetinin de (LRAC) minimumda
birbirine eit olmas gerekmektedir. nk uzun dnem tam rekabet piyasasnda iletme dengesi ortalama
maliyetin (AC) minimum olduu retim dzeyinde salanr. Bu durum, iletme iin tam kapasite ile
alt optimum durumu ifade eder.

ekil 4.4: Tam Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Denge

Tam rekabet piyasasnda iletmenin normal kr elde ettii uzun dnem dengesi, fiyatn marjinal
haslat ve ortalama haslata eit olduu E noktasnda gereklemektedir (Bkz. ekil 4.5). E noktas, ayn
zamanda uzun dnem ortalama maliyetin (LRAC) en dk olduu noktadr ve bu noktadaki fiyat,
marjinal haslat (MR) ile ortalama haslata (AR) eit olduu minimum optimal lek ile ksa dnem
ortalama maliyete (SRAC) de eittir.

EKSK REKABET PYASALARI
deal piyasa, alc ve satclar arasnda; atomize, mobilite, homojenlik ve aklk koullarnn hepsinin bir
arada saland tam rekabet piyasasdr. Gerek iktisadi hayatta, tam rekabet koullarn hepsinin bir
arada salanmas mmkn deildir. Tam rekabet koullarndan herhangi biri, birka ya da tmnn
aksamas sonucu ortaya kan bu piyasalara, eksik rekabet dier bir ifadeyle aksak rekabet piyasalar
denilmektedir. Bu piyasalarda, piyasann kendi yaps nedeniyle fiyat sistemi tam rekabet piyasasnn
tekelinde olmadndan, eksik rekabet artlar sz konusudur. Tam rekabet piyasasndan farkl olarak
eksik rekabet piyasalarnda fiyat, alc ve/veya satclarndan biri veya birka tarafndan
belirlenebilmekte veya deitirilebilmektedir.
Eksik rekabet durumuna gre farkl piyasa trlerinden sz edilebilir. Bu balamda; tekel (monopol)
piyasalar, monopson piyasalar, oligopol piyasalar, oligopson piyasalar, dopol-dopson piyasalar eksik
rekabet piyasalarna rnek olarak verilebilir.

Monopol (Tekel) Piyasalar
Monopol piyasalarda retilen mal tek bir arz edici piyasaya srmekte, fiyat da tek tarafl olarak
belirlemektedir. Yani, bir mal ve hizmet piyasasnda fiyat bir tek arz edici (satc) belirleyebiliyorsa, bu
piyasaya monopol veya tekel satc piyasas denilmektedir. Monopol piyasada, tam rekabet koullar
gereklememekte, monopol kendi karna gre rn arz miktarn ve dolaysyla denge fiyatn
belirleyebilmektedir. Monopolcnn piyasay kendi karlarna gre ayarlamasnda kukusuz piyasann
dier satclar iin kapal olmasnn etkisi de bulunmaktadr. Bunun yannda, monopol piyasada
rasyonellik prensibi de ilememektedir. Oysa piyasada olmas gereken, rasyonelliin de piyasaya egemen

(llyaL)
0

0
C
C

M
L8AC
=M8=A
S8A
L

83
olmas yani herkesin kendi karlar dorultusunda hareket etmesidir. Buna karlk monopolcnn temel
amac ise, monopol koullar altnda faaliyetlerine devam etmektir.

Monopoln zellikleri
Monopol piyasa, tanmndan da anlald gibi, tek bir arz edici ya da satcnn fiyatlar zerinde kontrole
sahip olmas, dolaysyla piyasann dier satclara doal ya da doal olmayan yollarla kapal olmas
durumudur. Bu balamda monopol piyasann temel zellikleri u ekilde sralanabilir:
Yakn ikamesi olmayan baz mal ve hizmetler iin piyasada tek bir arz edicinin olmas,
Arz edicinin fiyatlar zerinde nemli kontrol gcne sahip olmas,
Arz ediciyi rekabetten koruyan, piyasaya girileri engelleyen (lek ekonomileri, patentler,
hammaddelerin zel sahiplii, kamu ayrcal ve lisans gibi) dzenlemelerin olmasdr.

Monopolde Kr Maksimizasyonu
Her piyasada olduu gibi, monopol piyasasnda da iletmenin amac krn enoa karmaktr.
Monopolc dorudan kontrol edebildii deiken retim (arz) miktardr. Dolaysyla, krn maksimuma
karmak isteyen monopolc, marjinal haslatn (MR) marjinal maliyetine (MC) eitleyecektir. Fakat
monopol piyasasnda oluan fiyat marjinal haslattan daha byk olacak, bu da monopole tekel kr
elde etme olana salayacaktr.
Piyasada tekelcinin enok kr elde ettii retim miktar Q
0
dr (Bkz. ekil 4.6). Tekelcinin krn
maksimize etmek iin yapmas gereken retim miktar Q
0
n sat fiyat, marjinal maliyetin marjinal
haslata eit olduu noktadan gemesi kouluyla miktar ekseni Qdan izilen dik dorunun talep erisini
kestii noktaya (A) denk gelen P
1
fiyatdr. Q
0
kadar maln P
1
fiyat, marjinal maliyetin zerindedir. te
yandan Q
0
retim miktarnda elde edilen ortalama haslat (AR) ortalama maliyetten yksektir. Bu
durumda tekelci, P
1
ABP
0
drtgeninin alan kadar ekonomik kr elde edecektir.

ekil 4.5: Monopolde Kr Maksimizasyonu
Monopol piyasasnda P>MR olduundan, bu piyasada oluan fiyat
tam rekabet piyasas fiyatndan daha byk olmaktadr. Bu, bir taraftan tekelin ar kr
elde etmesini salarken, dier taraftan daha az miktarda maln daha yksek fiyattan
satlmasn salayarak tketicilerin refah kaybna neden olur.

1

(llyaL)
0 C
0

C
0

A
8

84
21. yzyl koullarnda ekil 4.5.deki koullar salamak yani tam monopol bulmak birok
nedenden dolay zordur. nk gnmzde birok rnn yakn ikamesi vardr. rnein, demir yolu
Trkiyede monopol konumundadr. Ancak havayolu, deniz yolu ve kara tamacl demir yolunun
yakn ikamesidir ve dolaysyla demiryolunun monopol gc krlmtr. Ayrca iletmeler tek bir rn
retmek yerine deiik rnler retme eilimindedirler, bu bakmdan tm rnlerde monopolc
olmalarn beklemek mmkn deildir. Bir de ekil 4.5de grld gibi, monopol piyasalarda eer kr
yksekse tm engellemelere karn rakip iletmeler piyasaya girmeye balayacaktr. Bunun yannda,
teknolojik gelimelerin youn olarak yaand gnmz piyasalarnda tam anlamyla monopolc
piyasalardan sz etmek mmkn deildir.

Monopson Piyasa
Monopson piyasalar, monopol piyasalarn tersi olarak ifade edilmektedir. Bu, monopson piyasalarda ok
sayda arz eden karsnda tek bir alcnn piyasadan mal ya da hizmet talep ettii anlamna gelmektedir.
Satc tekelinin aksine burada alc tekeli sz konusudur. Bu piyasada maln fiyatn veya satn alnacak
miktar alc belirlemekte veya deitirebilmektedir. Monopsoncu, kendi tketimi iin mal talep eden bir
kooperatif, kamu iktisadi teebbs olabilirken, speklasyon iin mal toplayan bir zel sektr iletmesi de
olabilir. Trkiyede bu piyasaya rnek olarak, haha kabuunun tek alcs olan Toprak Mahsulleri Ofisi
verilebilir. stisnai durumlar hari, ne olursa olsun Monopson piyasada satn alan iletmenin tek amac
vardr, o da kazancn maksimum yapmaktr.

ki Yanl Monopol Piyasa
Bir mal ya da hizmetin tek satcs ve bu satcnn karsnda tek alc var ise, bu piyasaya iki yanl
monopol piyasa denilmektedir. Bu piyasada monopolc ve monopsoncu kar karya olup taraflarn hem
miktar hem de fiyat zerinde anlamas durumu sz konusudur. Bu duruma Bileteral Monopol de
denilmektedir. ki yanl monopole rnek olarak ii ve iveren sendikalarnn kar karya olduu igc
piyasas ya da karlkl olarak birbirlerine kendi mallarn satmak isteyen iki devlet arasndaki piyasa
rnek olarak verilebilir.
nteraktif ekiller ile piyasalardaki ksa ve uzun dnem dengesini
anlamak iin baknz: www.reffonomics.com/TRB/chapter30/Micrographs10.swf

OLGOPOL PYASALAR
Bu tr piyasalarda ise, benzer mal ya da hizmeti arz eden birka iletme sz konusudur. Bir baka deyile,
birbirine etki edebilecek kadar az sayda satc ile ok sayda alcnn kar karya geldii piyasalara
oligopol piyasalar denir. GSM sektr, bankaclk sektr bu tr piyasalara rnek olarak gsterilebilir.
Bu piyasalarda iletmelerin rettikleri mallar homojendir ya da birbiriyle kolaylkla ikame
edilebilmektedir. Ancak, bu piyasada az sayda iletme piyasadaki tutumlarn birbirine gre ayarlamakta,
dolaysyla birbirlerinden tamamen bamsz hareket etmemektedirler. Bu nedenle oligopol piyasalar, tam
rekabet ile monopol piyasalar arasnda yer almakta, ekonomik hayatta ska rastlanan eksik rekabet
piyasasn oluturmaktadrlar.
Oligopol piyasalarda yer alan iletme says ise oligopol piyasann trn belirlemektedir. Eer
piyasadaki iletme says iki ise dopol piyasa, ise triopal piyasa ortaya kmaktadr. Piyasadaki
iletme says, kukusuz , drt hatta daha fazla da olabilir. Bu durum, daha ok piyasann byklne
bal olarak rastlanacak bir durumdur. Bu balamda, oligopol piyasalarda iletme saysnn azl; lek
ekonomisi, sermaye sorunu, v.b. nedenlerle piyasaya giriin gl ile iletmeler arasndaki bamllk
ilikisine dayanmaktadr.

Oligopol eitleri
Oligopol piyasalar eitli kstaslara gre snflandrlabilmektedir: Alverie konu olan mallarn
farkllatrlm olup olmamalarna bal olarak yani homojen ya da heterojen olmalarna gre, tam
oligopol (saf oligopol) ve noksan oligopol (farkllam oligopol) olarak ikiye ayrlabilir. Oligopollerin
gizli anlamalar ya da istee bal ibirlii ile oluup olumamasna gre de ayrlabildii gibi, iletmeler

85
arasndaki bamll krlarn maksimize etmelerine gre tam ve ksm oligopol olarak da ayrmak
mmkndr.
Eer piyasadaki her iletmenin rettii mal ayn ise, bu oligopol eidine tam oligopol denilmektedir.
rnein: imento, elik, alminyum, v.b. gibi hammadde olarak kullanlan mallarn piyasasnda her
iletmenin mal ayn nitelikte olduundan, alclar piyasadan mal talep ederken sadece fiyata bakarak
hareket ederler. letmeler ise, iletme politikalarn deitirmek yoluyla rakip iletmelere tepkilerini
gstermeye alrlar.
Eer piyasada al-verie konu olan maln homojenlii deimi, yani farkllamsa bu oligopol
eidine noksan oligopol (farkllam oligopol ya da heterojen oligopol) denilmektedir. Noksan
oligopolde, piyasada var olan iletmelerin mallar birbirlerinin yerine ikame edilebilir niteliktedir. Bu
nedenle de gerek yaamda en ok karlalan piyasa trdr. rnek olarak; otomobil, amar makinesi,
buzdolab, bilgisayar piyasalar verilebilir. Bu aklamalar nda;
Eer oligopoller oluturulurken az saydaki rakip iletme dorudan grme ve anlama yoluyla
bunu gerekletiriyorlarsa, gizli anlamalarla oligopol sz konusudur.
Eer bir oligopol piyasasnda az saydaki iletme, kendi hareketine tepki olarak rakibinin
tepkisini dikkate alyor ve kendi politikasn ona gre belirliyor ise buna da ihtiyari oligopol
denilmektedir.
Eer oligopolc iletmeler, bir grup olarak hareket ederek krlarn maksimize ediyorsa tam
oligopol durumu sz konusudur.
Eer oligopolc iletmeler, krlarn grup halinde maksimize edemezlerse bu durumda ksm
oligopol oluur.

Oligopolc Dengesi
Oligopol piyasalarn dier piyasalardan farknn iletmelerin karlkl bamllklar olduu daha nce
belirtilmiti. Dolaysyla, oligopol piyasalardaki her bir iletme fiyat, miktar ve dier alanlarda ald
kararlara rakiplerinin ne tr tepki verdiklerini de dikkate almak durumundadr. Bu durum, tek bir denge
durumu oluturmay gletirmekte, her tepkiye gre farkl bir oligopol teorisi gelitirmeyi mmkn
klmaktadr. Burada fark teoriler altnda, zel bir oligopol denge modeli oluturulabilir. Bu farkl
oligopol modellerinin bazlar ylerdir:
Fiyat nderlii Modeli: Az sayda iletmenin olduu bir oligopol piyasada dier iletmelerin lider
iletme tarafndan belirlenen fiyat izlemeleridir. Lider iletmenin oligopol piyasada fiyat belirlemesinde
ise maliyet avantajna sahip olmas, ok sayda kk iletmenin bulunduu sektrde piyasaya hakim
olmas, barometrik fiyat liderliine sahip olmas (hem birbirleriyle mcadeleyi gze alamayan hem de
aralarnda anlama yapamayan iletmelerin piyasada saygnl ile n yapm bir iletmeyi gemi
deneyimlerini de dikkate alarak izledikleri fiyat politikas) etken olabilir.
Cournotun Dopol Modeli: Antonie A. Cournot gre, piyasada homojen mallar reten iki iletme
arasndaki rekabet, mallarn fiyat zerinden deil de sat miktarlar zerinden gereklemektedir. Bu
dopol modelinde, iletmeler krlarn maksimuma karacak retim/sat miktarn belirlerken rakip
iletmenin retim miktarn deitirmeyecei varsaymyla hareket ederler.
Bertrand Modeli: Burada, retim yapan iletmelerin miktar zerinden deil fiyatlar zerinden
rekabet yrtecekleri esas alnmaktadr.
Edgeworth Modeli: Bu modelde genel olarak belirli bir denge fiyat ve denge miktar mmkn
deildir. nk, piyasadaki fiyat rekabeti nedeniyle retilen mallarn miktar ve fiyatlar srekli olarak
deiiklik gsterecektir.
Chamberlin Modeli: Bu modele gre, rasyonel davranan iletmeler gemi hatalarn
tekrarlamayacaklar ve gemiten ders alp karlarna kan durumu iyi analiz ederek iletme krn
maksimize eden dengeye doru hareket edeceklerdir. Doal olarak, bu hareketle iletmeler kendine en

86
yksek tekel krn salayacak bir davran iinde olacaklardr. Ulatklar denge en yksek tekel kr
salayan istikrarl bir denge noktas olacaktr.
Sweezy Modeli (Dirsekli Talep Erisi Modeli): 1939 ylnda bir denge modeli olarak gelitirilmi
olan Sweezy Modeli, piyasadaki fiyat istikrarn, fiyatn dzeyine gre deil maliyetlerdeki nemli
deimelere gre aklar. Bu teoriye gre, oligopol bir piyasada bir iletme fiyatlarn indirirse, rakipleri
de ayn ekilde fiyatlarn indirirler. Ancak tam tersi durumda yani iletme fiyatlarn ykselttiinde ise,
bu kez rakipleri fiyatlar ykselterek tepkide bulunmazlar. Sweezy Modelinde en temel varsaym,
mevcut mterileri korumak ve yeni mterileri piyasaya ekmektir. Oligopol piyasada fiyatlar
ykseldiinde, retim miktar dmektedir. te yandan eer piyasadaki bir iletme fiyatlar drrse,
dier iletmeler de fiyatlarn azaltacaktr. Bylece fiyat dren iletme satlarda snrl bir art
gerekletirebilecektir. te bu nedenle iletme krlan veya dirsekli bir talep erisi ile kar karyadr.
Kartel Teorisi: Kendi aralarnda ak ya da gizli anlama yapmay baaran, ayn endstride faaliyette
bulunan iletmelerin darya kar monopol gibi hareket etmeleri, dier bir ifadeyle piyasada tek bir
iletme gibi davranmalardr. Bu davran kalbnn altndaki ama ise, rekabeti azaltarak, krlarn en
yksek dzeye karma abasdr. Karteller fiyat, sat, kontenjan, blgesel ve uluslararas gibi alanlarda
oluturulabilmektedir. Fiyat kartelinde, kartelde yer alan iletmeler retilen mal ve hizmetlerin fiyatnn
ne olmas gerektii konusunda anlaabilmekte veya retilen mal ve hizmetlerin fiyatna bir alt limit
getirebilmektedir. Sat kartelinde ise, retilen mallarn zgrce satnn mmkn olmad en sk kartel
trdr. letmeler rnlerini ancak kartelin rgtledii veya izin verdii sat birimlerince satabilirler. Bu
kartel trnde en nemli sorun, fiyat belirlenmesidir. Bunun iin, en yksek maliyetle retim yapan kartel
yelerinin ortalamas zerinden bir fiyat belirlenir. Kontenjan karteli, yaplan retime snrlama getiren
kartel trdr. Burada en nemli sorun, retim kapasitesi snrlanan ve lek ekonomisinden
yararlanamayan iletmelerin yksek maliyetlere katlanmak zorunda olmalar nedeniyle karteli terk etmek
istemeleridir. retim kapasitesinin snrn belirleyen ise piyasann gereksinim miktardr. Blge
kartelinde, kartele katlan iletmeler ancak kartel tarafndan belirlenen blgelerde sat
yapabilmektedirler. Anlald gibi, bu durum iletmenin pazarn snrlandrmaktadr. rnein bira
reten iletmeler aralarnda anlaarak sat blgelerini paylama yoluna gidebilirler. Son olarak
uluslararas kartel ise, gelimi lkelerin iletmeleri zellikle dardan satn alacaklar hammadde gibi
girdiler iin daha dk fiyat vermek ve rettikleri endstriyel mallarn fiyatlarn daha yksek tutmak
iin anlamalardr.

TEKELC REKABET PYASASI
Birbirinin yerine rahatlkla ikame edilebilen ok sayda iletme tarafndan retilen bir grup maln, aslnda
birbirinden farkl olmamasna ramen birbirinden farklym gibi gsterilerek, her iletmenin piyasada
kendisine belirli bir alc kitlesi yaratmay baard piyasadr.
Yukardaki tanmdan da anlalabilecei gibi bu piyasann temel zellikleri unlardr:
Birbirinden bamsz olarak hareket eden ok sayda alc ve satcnn olmas: Monopolc
rekabet piyasasna giri-k engellenmedii iin piyasada ok sayda iletme vardr.
Farkl satclarn farkl rnleri olmas: Mallarn heterojen hale getirilerek sanki teki
iletmelerin mallarndan farkl imi gibi alglanmasnn salanmasdr. Bunun iin rnn
renginde, kokusunda, grnnde ya da ambalajnda farkllk gelitirilerek farkl isimlerle
piyasaya girilmektedir. Oysa rnler aslnda homojendir.
Piyasaya giri-kn nispeten kolay olmas: Burada alverie konu olan mallar fazla karmak
deildir. iklet, deterjan, sabun, konserve v.b. rnek olarak verilebilir. Ayrca bu mallarn
retimini gerekletirmek iin ilk tesis masraflarnn da ok yksek olmamas piyasaya girii ve
k kolaylatrmaktadr.
Mallar arasndaki ikame ilikisi ve rn grubu: Tekelci rekabet piyasasnda mallar yukarda
ifade edildii gibi farkllatrlm olmasna ramen aslnda ayn gereksinimlere cevap veren
yakn ikame mallardr.
Eksik rekabet piyasalarn sayarak, zelliklerini sralaynz!

87
Tekelci Rekabet Piyasasnda Ksa ve Uzun Dnem Dengesi
Tekel piyasas ile tekelci rekabet piyasasnn ksa dnem dengeleri birbirine benzerdir. Negatif eimli
talep erisine sahip tekelci rekabet piyasasnda da retim benzer ekilde MR=MC dengesinde
olumaktadr. Kr veya zarar etme durumu da tekel piyasas ile benzerlikler gstermektedir. Yani, iletme
asndan ar kr, normal kr veya zarar olabilir. Tekelci rekabet piyasasnda ksa dnemde iletme
davran tekel piyasasndan farkl olmayacaktr.
ekil 4.6.da grld gibi tekelci rekabet piyasasnda iletme iin ar kr szkonusudur. letme
taral alan kadar ar kr elde etmektedir. Bu kr, fiyat ile ortalama maliyet arasndaki farkn retim
miktar ile arpmna eit olacaktr. Ar kr nedeniyle dier iletmelerin de sz konusu maln retimine
girmek istemeleri ile piyasada o mal reten iletme says artacaktr. Artan retici says ile birlikte
iletmenin piyasa talebi iindeki pay da azalacaktr. Talep erisinin sola kaymasyla ar kr ortadan
kalkacak ve piyasadaki iletmeler normal kr elde etmeye balayacaklardr.
Uzun dnem ierisinde tekelci rekabet piyasasnda krdan pay almak isteyen dier iletmeleri
engelleyecek dzenlemeler yok denecek kadar az olduundan, szkonusu mal reten dier iletmelerin
saysndaki art ile piyasaya girilerin yol at talep azal ar kr ortadan kaldracaktr. Ar kr
ortadan kaldracak bir dier unsur ise, dier iletmelerin rn farkllatrmas ile birlikte szkonusu maln
ikame olanaklarnn ykselmesi nedeniyle talep erisinin sola kaymas ve daha yatk hale gelmesidir.

ekil 4.6: Tekelci Rekabet Piyasasnda Ksa Dnem Dengesi

ekil 4.7de grld gibi, uzun dnemde tekelci rekabet piyasasnda rn farkllatrlmasnn da
etkisiyle daha da yatklaan talep erisi ortalama maliyet erisini P
0
fiyat dzeyinde kesmektedir. Bu
noktadaki Q
0
retim dzeyi ayn zamanda, marjinal maliyeti marjinal haslata eitleyen retim dzeyidir
ve uzun dnem denge miktarn vermektedir. Uzun dnemde iletmenin normal kr elde etmesi, piyasay
tam rekabet piyasasna yaknlatrmaktadr.
Tam rekabet piyasas ile tekel piyasasnn aksine, gerek piyasay daha iyi aklamay hedefleyen
tekelci rekabet piyasas bu hedefine ramen uzun dnemde tam rekabete yaklamaktadr. Ayn zamanda
sigara ve deterjan gibi rn farkllatrlmas durumunda daha ok az sayda iletme tarafndan
retilmektedir.

1
0
(llyaL)
( )
0 C
AC
MC
C
M8M
u=A8
AC
C

88

ekil 4.7:Tekelci Rekabet Piyasasnda Uzun Dnem Dengesi

Tekelci rekabet piyasasna ynelik bir dier eletiri ise, rn farkllatrmas ile reklam giderlerinin
artmasdr. Reklam giderlerindeki art bir yandan fiyatlar artrrken dier yandan da zararl olabilecek
yanl bilgilendirmelere neden olabilmektedir.

FAKTR PYASALARI
retim faktrlerinin arz ve talebinin dolaysyla denge fiyatnn belirlendii piyasalara faktr piyasalar
denir. Emek, sermaye, toprak ve giriimci (mteebbis) olarak tanmlanan retim faktrleri
iletmelerin mal ve hizmet retimi iin gerekli temel girdilerdir. rnein bir fabrikada alan iiler
emek, orada kullanlan tehizat ve ekipmanlar sermaye olarak snflandrlabilir. Bu retim faktrlerinin
fiyat ise cret, faiz, rant ve krdr. Dier bir ifadeyle retime katlan retim faktrlerinin, retim
sonucu ortaya kan gelirden aldklar paydr. Faktr piyasalar elde edilen gelirin retim faktrleri
arasnda nasl dalacann belirlendii piyasalardr. Aada, faktr piyasalarndaki temel retim
faktrlerinin fiyatlarnn nasl olutuu ve denge durumu aklannaktadr.

Faktr Fiyatnn Belirlenmesi ve Piyasa Dengesi
retim faktrleri dorudan baz gereksinimleri karlamak zere deil de tketici ihtiyalarn karlamak
zere retilecek olan nihai mal ve hizmetlerin retiminde kullanlmak zere gerekletirilen dolayl
taleptir. Bu nedenle retim faktr talebi trev talep olarak da nitelendirilir.
Temel retim faktrlerinin arz zellikleri birbirinden farkldr. Ancak genel olarak btn retim
faktrlerinin arznn esnek olmadn sylemek mmkndr. nk, retim faktrlerinin miktarlarnn
kstl olmas nedeniyle, sz konusu piyasadaki artan fiyatlar karsnda arz ksa dnemde arttrmak
mmkn olmamaktadr. rnein toprak snrldr, deitirilemez. Emek miktarn uzun dnemde nfus
art ile artrmak mmkn iken, ksa dnemde bu neredeyse imknszdr ve sadece almak isteyen
kiilerin miktar ile snrldr. Ksa dnemde cretlerin ykselmesi ile allan sre artrlabilir ve bylece
emek arz ksmen artrlabilir. Sermaye arz da ksa ve uzun dnemde emekle benzer zellikler
tamaktadr. zetle retim faktrlerinin ksa ve uzun dnem arzlar farkllk gstermektedir. Ksa
dnemde genelde retim faktr arz esnek deil iken, uzun dnemde ise belirli koullar altnda faktr
arz daha esnek hale gelebilmektedir.
Faktr piyasalarndaki iletmeler tam rekabeti piyasalarda olduu gibi krn maksimize etmeye
almaktadrlar. retim faktr talep eden iletme asndan marjinal haslatn, marjinal maliyete
( ) eit olduu nokta, o iletmenin retim faktr talebinin snrn izmektedir. letme
asndan talep edilen retim faktr miktar belirlenirken retime katlan son bir birim faktrn toplam
maliyette yarataca ek yk gsteren marjinal faktr maliyeti (MFC) ile ek retim faktrnn toplam
haslata katksn gsteren marjinal rn geliri (haslat) (MRP) dikkate alnacaktr. retim srecinde

89
sadece emek (L) kullanan bir iletmeyi gznnde bulundurursak; emein marjinal faktr maliyeti
(MFC
L
):

L
TC
MFC
L
=
olarak yazlabilir.
Emein marjinal rn geliri (MRP
L
) ise retime katlan son birim emein iletmenin toplam
haslatnda yapt deiim olarak tanmlanr. Yani;
L
TR
MRP
L
=

Dolaysyla iletmenin retimde kullanaca optimal emek faktr kullanm miktar;
L L
MRP MFC =
denklii kurularak bulunabilir.
Ayn koullar dier retim faktrleri iin de geerlidir. Dolaysyla herhangi bir retim faktr (i) iin
optimum faktr kullanm koulu aadaki gibi genelletirilebilir:

i i
MRP MFC =

te yandan marjinal rn haslat, marjinal fiziki rn (MP) ile piyasa fiyatnn (P) arpmna eit
olacaktr:
P MP MRP * =
Bu aklamalar dorultusunda faktr piyasasndaki iletme asndan,
MRP MFC = ise maksimum kr koulu salanm olacak,
MRP MFC > ise retim faktr kullanmnn (talebinin) azaltlmas gerekecek,
MRP MFC < ise retim faktr kullanmnn (talebinin) artrlmas gerekecektir.
Son olarak eer faktr piyasalar tam rekabet zellikleri gsteriyorsa, yani faktr talebindeki deiim
faktr fiyatn deitirmiyorsa, marjinal faktr maliyeti faktr fiyatna eit olacaktr. Eer emek ve
sermayenin fiyat w ve r ise krn maksimize etmek isteyen iletmenin optimal faktr kullanm miktar,

MRP w =

MRP r =
koulu ile salanacaktr.

Tam rekabetin geerli olduu mal ve hizmet piyasalarndaki gibi faktr arz ve talebinin birbirine eit
olduu noktada faktr piyasas iin de piyasa denge fiyat faktr arz ve talebine gre oluacaktr.
ekil 4.8.de grld gibi, faktr arz ve talebinin kesitii A noktas piyasa denge noktasdr ve
piyasa denge fiyat P
0
dr. P
0
denge fiyat faktr satn alan ve fiyat zerinde etkili olamayan tek bir
iletme iin veridir. Bu yzden sz konusu iletmenin piyasadaki faktr talep erisi ilgili fiyat olan P
0
dan
esneklii sonsuz bir doru eklinde yatay eksene paralel ekilde uzanan bir doru biimindedir. Faktr
talep dorusu ayn zamanda ortalama faktr maliyetinin (AFC), marjinal faktr maliyetine (MFC) eit
olduu dorudur. Faktr arz erisinin altnda kalan alan ise bir retim faktrnn piyasa arzn
zendirmek iin gerekli gelir transfer kazancn gstermektedir (P
min
AQ
0
0 alan). Arz erisinin st
ksmnda yer alan [P
min
P
0
AQ
0
] alan ise ekonomik ranta eittir. Ekonomik rant, bir faktr sahibinin
faktrn piyasada sunmak iin talep ettii fiyatn zerinde elde ettii gelirdir.

90

ekil 4.8: Faktr Piyasasnda Denge ve Denge Fiyatnn Oluumu

Krnn maksimize etmek isteyen bir iletme, marjinal faktr
maliyetini marjinal rn gelirine eitleyerek ( MRP MFC = ), retimde kullanaca
optimal faktr miktarn belirleyebilir.

EMEK PYASASI
En temel retim faktr olan emeini arz edenler ile emek talep edenlerin karlat piyasaya emek
piyasas denir. Emek arz genelde heterojen zellik gsterir. Bir tek emek piyasas szkonusu deildir.
verenler ve sendikalarn davranlarn etkileyen pek ok unsur emek piyasas ile denge cret ve
istihdam dzeyini etkilemektedir. Emek piyasasnda emek arz cretlerdeki, nfustaki ve ev kadnlarnn
almak istemesi gibi alma eilimlerindeki deimeler tarafndan etkilenmektedir. Emek talebi ise
retim maliyetleri ve teknolojideki deimelere bal olarak deimektedir.
Emek piyasasnn dier piyasalardan en nemli fark, emein insan ile olan ilikisidir. Bu iliki
alverie konu olan mal ve hizmetlerin alm-satmnda olduu gibi ortadan kalkmaz. Emek ve emek
piyasasnn anlalabilmesi iin emek talebi ve arznn nasl dengeye geldiini incelemekte yarar vardr.

Emek Arz
Emek arz belli bir dnemde ilgili mal ve hizmetin retildii piyasada cret dndaki koullar sabitken
farkl cret dzeylerinde igcnn almaya raz olduu sreleri gstermektedir. Bu, bireyin zaman
kullanma tercihinden yola klarak hesaplanmaktadr. Emek arz, 24 saatlik gn ierisinde igcnn
alma zaman ile bo zaman arasnda elde edecei crete bal olarak yapm olduu tercihle
belirlenmektedir. Bo zaman bireye fayda salayan bir mal ve hizmet gibidir ve normal mal zellii tar.
Bo zamann fiyat olan cret dzeyi arttnda, bireyler, dier mallara oranla artan bo zaman
maliyeti yznden daha fazla mal satn alabilmek iin emek arzlarn artracaklardr. cret artnn bo
zamann fiyatn ykselterek emek arz zerinde yaratt art ynndeki bask, ikame etkisidir. te
yandan artan cretlerin tketim imknlarn artrarak, bireylerin alma saatlerini azaltmas ve emek
arznn daralmas ise gelir etkisidir. Dolaysyla yksek cretin yaratt ikame etkisi bireyin daha fazla
almasna neden olurken, gelir etkisi bireyin alma sretini azaltmasna neden olur. Daha yksek yada
dk cretin bireyin alma sresinde (emek arznda) yarataca etki bu iki etkinin byklne bal
olacaktr.

91

ekil 4.9: Bireyin Emek Arz ve Tersine Dnen Emek Arz Erisi

Emek arz daha nce belirtildii gibi, dier artlarn deimedii varsaym altnda (ceteris paribus)
sol aadan sa yukarya doru uzanan pozitif eimli bir eridir. ekil 4.10da w
0
en dk cret
dzeyini gstersin! D noktas ile F arasndaki emek arz erisi cret artyla beraber sol aadan sa
yukarya doru artarak uzar. Yani birey, w
0
cret dzeyinde L
0
kadar, artan cret dzeyi ile birlikte w
1

cret dzeyinde L
1
kadar ve w
2
cret dzeyinde L
2
kadar almak istemektedir. te bireyin daha yksek
cret dzeylerinde (w
0
ile w
2
aras) daha fazla almas, yksek cretin ikame etkisinin gelir etkisinden
daha byk olmas nedeniyledir. ekil 4.10da grld gibi, cret dzeyi w
3
e ktnda alma
sresini L
2
den L
1
e drmektedir. Bir baka deyile igc, artan cret dzeyi karsnda alma saatini
veya gnlerini azaltrken bo zamann artrmaktadr. nk daha az almasna karn W
3
cret
dzeyinde ok daha fazla gelir elde etmektedir. Yani yksek cretin gelir etkisi ikame etkisinden daha
byktr. Emek arz erisinin belirli bir cret dzeyinden sonra geriye bkml olmasna tersine
dnen(geriye bkml) emek arz erisi denir ve bilinen arz yasasnn istisnasn oluturur.
Bireysel emek arz erisi yukarda aklanan nedenlerden tr geriye bkml bir eri olrak
karmza karken, piyasa emek arz erisi genelde pozitif eimlidir. Yani daha yksek cret emek arzn
artrr.
Emek arzn cret dzeyi dnda iin tr, i gvenlii, iin zorluu ve iin sosyal stats de
etkileyebilmektedir. Emek arz ayn zamanda lkenin nfusuna ve nfusun igcne katlma oranna da
baldr. Ksa dnemde nfus art mmkn olmadndan emek arz sabit kabul edilebilirken, igcne
katlm oran zellikle denge crete bal olarak artp azalabilmektedir. Bununla beraber nfus art ve
gler emek arz zerinde uzun dnemde etkili olabilmektedir.

Emek Talebi
Emek, piyasada retim yapan iletmeler tarafndan talep edilir ve emek talep erisi piyasadaki her bir veri
cret dzeyinde iletmelerin emek talep miktarn gsterir. Talep yasas ile uyumlu olarak emein fiyat
olan cret arttka talep edilen emek miktar azalmakta, denge cret dzeyi azaldka iletmelerin emek
talebi artmaktadr. Bu nedenle emek talebi negatif eimli bir dorudur. zetle emek talebini belirleyen
cret dzeyidir ve bir baka syleyile tam rekabet piyasas artlarnda emein marjinal verimliliine
bal olarak belirlenmektedir. letmelerin marjinal rn gelirleri (MPR) artka, emek talebi artmaktadr,
ya da tersi. Bu durumda, iletmenin emek piyasasndaki talep erisi ile faktr piyasasndaki marjinal rn
geliri erisi (MRP), iletmenin emek talep erisiyle birebir rtmektedir. Emek talebi ayn zamanda,
emein marjinal fiziki rn (MP) ile retilen rnn piyasa deerinin arpmyla ( )
hesaplanan emek faktrnn marjinal fiziki rn deerine de eittir. Dier koullarn deimedii
W (ucreL)
w
1

0
L
S

L (Lmek)
C
l
u
L
0
L
1

L
2

w
0

w
3

w
2

L

92
varsaym altnda retimde kullanlan emek miktar arttka emein marjinal verimlilii veya marjinal
fiziki rn azalmakta dolaysyla fiyatlarn veri olduu tam rekabet koullarnda marjinal rn deer
erisi de (ayn zamanda emek talep erisi) azalan eim gstermektedir. letme asndan kr
maksimizasyonu durumunda emein marjinal rn deeri crete eitlenecektir ( ).
retime katks nedeniyle emee denen cretteki deimeler, emek talep erisi zerinde yer
deitirmelere yol aacaktr. te yandan marjinal verimlilikte veya retilen mal ve hizmetin piyasa
deerinde ortaya kacak deimeler de emek talep erisinde kaymalara neden olacaktr. rn fiyatndaki
artlar emek talep erisini saa kaydrrken, azallar sola kaydracaktr. Marjinal verimlilikteki art
emein marjinal rn deerini ykseltecei iin emek talep erisini saa kaydracaktr. Sz konusu
piyasada retilen mal ve hizmetlere olan talep artnn piyasaya yeni iletmeleri ekmesiyle emek talebi
de artacaktr. rnein bir sahil kasabasnn turizme almasyla birlikte otel, lokanta v.b. turizm
iletmelerinin artmas turizm sektrndeki emek talep erisini saa kaydracaktr.
ekil 4.11de, piyasadaki denge cret (w), emek arz (S
L
) ve emek talebi (D
L
) tarafndan
belirlenmektedir. Piyasadaki emek arz erisi cret dzeyinin veri olmasndan kaynakl sonsuz esneklie
sahiptir. Bu nedenle de yatay eksene paraleldir. Emek talebi ise marjinal rn geliri erisine (
)
eittir ve A noktasnda denge cret dzeyi olumaktadr. te yandan A noktasnda emek arz ve emek
talep eitliinin saland, dzeyinde iletmeler kr maksimizasyonuna ulam
olacaklardr.

ekil 4.10: Emek Arz ve Talep Erisi

Emek Arz ve Talebinde Deimeler
Emek arz ve talebinde kaymalar, emek piyasas denge noktasn deitirmektedir. Tam rekabetin geerli
olduu varsaymyla emek arz ve talebindeki deimenin yol at bozulma, emek arz edenler ve talep
edenlerin rekabeti sonucunda farkl bir cret ve istihdam dzeyinde yeniden dengeye gelecektir.
Arz veya talepteki deime ile balang denge cret dzeyinde eer talep fazlas ortaya kmsa
cret artacak ve daha yksek cret dzeyinde emek piyasa dengesi yeniden salanm olacaktr. Eer
talep art arz sabitken gereklemi ise denge istihdam dzeyi de cret artna paralel olarak
ykselecektir. Ancak talep sabitken emek arznn azalndan kaynakl bir talep fazlas ortaya karsa
cret artna karn istihdam azalacaktr.
Bununla beraber, emek piyasasnda arz fazlasnn olumas cretlerin dmesine neden olacaktr. Eer
talep sabitken arz artm ise denge istihdam dzeyi artacak ancak cret dzeyi azalacaktr. Tam tersi arz
w (ucreL)
w
0

0
S
L
=MlC

u
L
=M8
w (ucreL)
L 0 L
S
L

u
L

A
w
0

93
sabitken talebin azalmasndan kaynakl bir arz fazlal olumusa cret derken istihdam dzeyi de
azalacaktr.
ekil 4.11 Ada emek piyasasnda denge w
0
cret ve L
0
istihdam bileiminde iken, artan mal ve
hizmet talebini karlamak isteyen iletmeler emek taleplerini artrrlarsa, emek talep erisi saa doru
kayarken emek arz deimeden kalmakta emek arz miktar artan cret nedeniyle ykselmektedir. Yeni
denge B noktasnda w
1
cret dzeyi ve L
1
istihdam dzeyinde salanmaktadr. Tam tersi durumda yine
emek arz sabitken ekonomik durgunluk nedeniyle azalan mal ve hizmet talebi yznden emek talebinde
ortaya kan bir azal emek talep erisini sol geriye kaydrrken, istihdam ve cret dzeyi azalacak, w
2
ve
L
2
bileiminde yeni denge oluacaktr.
ekil 4.11 Bde ise emek piyasasnda emek talebi sabitken emek arz arttnda emek arz saa
kaymakta ve denge A noktasndan B noktasna gemektedir. Dengedeki bu deime ile cret azalmakta
buna karn talep edilen emek miktar artmaktadr. Yeni denge noktas, w
1
cret ve L
1
istihdam
dzeyindedir. Emek talebi sabitken emek arz nfusun lke dna g etmesi gibi nedenlerle azalrsa
emek arz erisi sol yukar doru kayacak ve yeni denge C noktasnda yani daha yksek cret dzeyi olan
w
2
ve daha az istihdam dzeyine denk gelen L
2
de yeniden salanacaktr.

ekil 4.11: Emek Arz ve Talebinde Kaymalar

Emek arz ve talebinde birlikte bir kaymann yer ald ekil 4.12de yeni dengenin olumas emek ve
arzn hangisinin daha fazla kaydna bal olarak gerekleecektir. Emek arz L
S
den L
S
ne kayarken
emek talebi de artarak L
D
den L
D
ne kayarsa yeni denge noktas Cde balang cret dzeyi olan ancak
daha yksek istihdam yaratan L
1
de yeniden salanacaktr.
w (0ciet)
w
u

u
L
S

w (0ciet)
L u L
L
S

L
B

A
w
u
A
L
B

L
u

L
B
'
w
1

L
1
L
u
L
1

B
B
w
1

L
S
'
C
L
S
''
L
2

w
2

w
2

C
L
B
''
L
2

A. Emek Talebinde Kaymalar B. Emek Arztnda Kaymalar

94

ekil 4.12: Emek Arz ve Talebinde Birlikte Deime

cret
En temel retim faktr olan emek, bir mal veya hizmetin retiminde insanlar tarafndan yaplan her trl
ak ve fiziksel katkdr. Emein retimden ald pay crettir. Bir fabrikada alan ve retime fiziksel
(bedensel) olarak salanan katknn karl da bir reklam yazar tarafndan retime sunulan zihinsel
katknn karl da crettir. Emek karlnda verilen cretin fiziksel veya zihinsel katkya m karlk
verildiini ayrmak ou zaman g olabilir ancak retilen mal ve hizmetin nitelii bir gsterge olabilir.
retim faktr olan emek ve emein fiyat olan cretin belirlenmesi emek piyasasnda emek arz ve
talebine gre gerekleir. te yandan dorudan iiye bal olmas nedeniyle emei bireyden ayr
dnmek mmkn deildir ve bu nedenle asgari cret, alma yasas, sosyal haklar vb. pek ok
ekonomik sosyal ve yasal dzenlemeye tabidir. Bu bamlln en nemli sonucu ise, igcnn
almad zaman iindeki retime katklarn biriktirememesi ve farkl blgeler/iler arasndaki emek
hareketliliinin az olmasdr.
retime katk salayan emein belli dnemde retimden elde ettii cret veya maa gelirinin ulusal
para cinsinden ifade edilmesine nominal cret denir. Piyasa fiyatlarndaki deime (art veya azal) ile
cretler de nominal olarak deiir (artar veya azalr). Nominal cretler fiyat deiimlerini ierdiinden
gerek satn alma gcn gstermez. Bunu salamak zere fiyat hareketlerinden arndrlm gerek satn
alma gcn gsteren crete reel cret denir.
Emek piyasas, heterojen bir piyasa olmasndan kaynakl kendi emek arz ve emek talep erisine sahip,
birbirinden farkl pek ok piyasadan oluur. Bu farklla karn ekonomide karar vericiler ekonomik ve
politik nedenlerle bir alt cret dzeyi belirleyebilirler. Piyasa asndan veri olarak yasal gerekelerle
alnmas gereken minimum cret dzeyine asgari cret denir.
Emek piyasasnn heterojen olmas nedeniyle cretin oluumu da farkllklar gsterir. nk farkl
meslekler ve bireylerin becerilerine gre emek verimlilikleri arasnda farkllklar sz konusudur. Emek
arz emek talebinden fazla ise cret dk, tam tersi durumda ise yksek olacaktr. Dolaysyla cret
farkll emek arz ve talebi arasndaki eitsizlikten kaynakl olarak arz talepten az ise cret yksek, arz
talepten ok ise cret dk olabilmektedir. Emek hareketliliinin dk olmas da denge cret dzeyinin
oluumunu etkileyerek cret farkllamasna neden olmaktadr.

w
0

w (ucreL)
0 L
L
u

C
w
1

L
0
L
1

L
S
'
A
L
S

L
2

8
L
u
'

95
DER RETM FAKTRLER VE FAKTR GELRLER
retim faktrleri ve bunlarn gelirleri ierisinde nemli bir unsur olan emek dnda sermaye ve faiz,
toprak ve rant ile giriimcilik ve kr yer almaktadr. Bu erevede dier faktrlerin analizine de yer
verilmitir.

Sermaye ve Faiz
Sermaye, ekonomi ve finans bilimi iin farkl anlamlar ifade etmektedir. Finansta sermaye, nakit para
veya bir iletmeyi kurmak ve altrmak iin gereken her trl ekonomik deeri ifade etmektedir.
ktisatta ise bir retim faktr olarak sermaye, arazi, binalar, makineler ve mal ve hizmet retiminde
kullanlan ara ve gereler gibi dayankl ve kalc girdilerdir. retim faktr olarak fiziki sermayenin
yansra know-how ve lisanslar da gayri maddi varlklar olarak sermaye ierisinde yer alr.
Sermaye duygular veya tercihleri olmayan cansz, yaamayan girdilerdir. Genellikle ok uzun dnem
kullanmak iin satn alnmtr ve emek veya hammadde gibi hemen ya da cari dnemde kullanlmak iin
edinilmez. Belli bir dnem iinde ortaya kan gelir, sermaye akm iken, sermaye cari veya herhangi bir
andaki sahip olunan servet stokudur.
Bir baka ifadeyle sermaye, retilmi tm mal ve hizmetlerdir. retimin gerekletirilmesinde ve
retimin artrlmasndan datmna kadar kullanlan her trl sermaye aracnn artmas, ekonomide
tketilen mal ve hizmet miktarn artrr, yeni mal ve hizmetlerin retimini mmkn klar ve sermaye
kullanmndaki art emein bo zamann artrr.
retimde kullanlan fiziksel sermaye olarak adlandrlan bilgisayar, retim band, robotlar v.b. gibi
tm retim aralarnda zaman ierisinde ortaya kan ypranmaya amortisman denir. Bu ypranmay
gidermek ve ayn retim dzeyinin gerekletirilmesini salamak iin yaplmas gereken harcamalara da
otonom yatrm harcamalar denir.
Sermayenin kullanlmasnn karl ise faizdir. Dier bir ifade ile sermayenin fiyatdr. Traktrn
dn olarak veren kiinin belli bir dnem sonrasnda ald ey sermayesinin (traktrnn) kullanmnn
karldr. Kreselleme ve finans piyasalarndaki geliimle, ayn zamanda sermayesi olan giriimcinin
pay olan kr ile sermayenin kullanlmasnn bedeli olan faiz sk sk kartrlmaktan kurtarlmtr.
Genel olarak faiz tasarruf sahiplerine tasarruflarnn kullanm karl olarak denen bir fiyattr. Bu
erevede ele alnan sermaye nakit paradr ve faiz de nakit para halindeki sermayenin kullanm bedelidir.
Fiyatlar genel dzeyindeki art bilindii gibi zaman iinde mal ve hizmet fiyatlarnn ortalama
dzeyinin ykselmesidir. Ykselen fiyatlar karsnda farkl zaman dilimlerindeki mal ve hizmet
fiyatlarnn karlatrlmas parann deerindeki deime yznden fazlaca anlaml deildir. Bu nedenle
nominal deerler yerine reel (gerek) deerlerin dikkate alnmas gerekir. Mal ve hizmet fiyatlarnda
olduu gibi ayn durum sermayenin getirisi olan faiz iin de geerlidir. Yani faizin dolaysyla faiz
orannn da enflasyondan etkilenmesi kanlmazdr. Fiyatlarn ykselme eiliminde olduu ekonomilerde
sermayenin getirisi enflasyon karsnda deerini yitirmemesi iin nominal deil reel olarak hesaplanmak
durumundadr. Bu balamda sermayenin kullanm fiyat olarak kabul edilen iki tr faiz oranndan
bahsetmek mmkndr. O an ekonomide cari deerlerle ifade edilen faiz oran nominal faiz orandr.
Reel faiz oran ise enflasyon dzeltmesi yaplm yani nominal enflasyon oranndan enflasyon farknn
karlmas ile elde edilmi net deerdir.
Sermayenin getirisinin nasl hesaplanaca nemli bir noktadr. Faiz orannn hesaplanmasna ilikin
farkl iktisadi okullarn grlerini tek bir ekilde ifade ettiini syleyebileceimiz genel faiz teorisi
sadece sermaye arz ve sermaye talebine veya para arz ve para talebine gre deil, reel deerleri de gz
nne alarak dn verilebilir fon arz ve dn verilebilir fon talebine gre faiz orann
belirlemektedir. Ancak sermaye arz ve talebine gre de ifade edilse, faiz orannn belirlenmesi ekil
4.13de gsterildii gibidir.

96

ekil 4.13: Sermaye Piyasasnda Denge

dn verilebilir fon arz S
S
, ekonomideki tm birimlerin tketimde kullanmadklar atl paralarnn
sermaye piyasasnda arz edilmesidir. Sermaye arznn artmas daha fazla getiriye yani daha yksek faiz
oranna bal olduundan pozitif eimlidir. dn verilebilir fon talebi olan D
S
ise faiz oran ykseldike
maliyet artaca iin negatif eimlidir. Denge arz ve talebin kesitii A noktasnda, i
0
denge faiz oran ve
ibraz edilebilir fon miktar Q
i
bileiminde salanmaktadr.
dn alnabilir fon talebi sermaye mallarna yaplacak talebe bal olarak ortaya kan trev bir
taleptir. te yandan dn verilebilir fon talebi ile alnmas veya kiralanmas dnlen sermaye
mallarnn marjinal getirisi retim gerekletikten sonraki dnem ierisinde belirlenecektir. Sermayenin
marjinal rn deerinin bugnk deeri faiz oranlar artka reel olarak deer kaybedecektir. Bu durumda
talep edilen sermaye malnn maliyeti artacak veya getirisi azalacaktr. Bu yzden fon talebi faiz oran
artka dmektedir, azaldka artmaktadr. Yani retimde kullanlmak zere talep edilen sermaye
malnn getirisinin azalmas buna bal talep edilen, trev talep olan, dn verilebilir fon talebini de
azaltacaktr.

Toprak ve Rant
Toprak genel anlamyla retimin gerekletirildii zemin veya arazidir. Ancak toprak kavram, bir retim
faktr olarak kelimenin ilk anlamndan ok daha geni olan, retim iin gerekli olan ve doada bulunan,
rnein madenler, su, orman gibi, tm kaynaklar tanmlamakta kullanlmaktadr. Toprak arz sadece
retimin gerekletii bir arazi olarak ele alndnda miktar sabit olduundan toprak arz dikey bir doru
eklindedir ve mobilitesi yoktur. Bir retim faktr olarak topran retimde kullanlmasnn karl
olan rant, toprak arznn sabit olmasndan kaynakl toprak talebine bal olarak ortaya karmaktadr.
Doal kaynaklar anlamnda ele alndnda toprak, tkenen doal kaynaklar ve tkenmeyen doal
kaynaklar olarak iki ana gruba ayrlabilmektedir: lki, retimde bir defaya mahsus kullanlan ve biten
doal kaynaktr. kincisi ise srekli kullanlabilme zelliine sahip ve bir kez kullanlarak tketilemeyen
doal kaynaklardr.
Ekonomideki toprak arznn sabit olmas (yaanabilir yeni bir gezegen kefedilmedii srece) toprak
arz erisini szkonusu miktarda miktar eksenine dik hale getirmektedir. Bu yzden ekil 4.14de
grld gibi, toprak arz erisinin (S
T
) esneklii sfrdr. Dolaysyla toprak fiyatn talepte ortaya kan
deimeler belirlemektedir. D
0
olan talep arttka denge A noktasndan Bye, talebin D
1
den D
2
ye
kmas ile de C noktasnda gereklemektedir. Talep kaymas sonucu arz sabit olduu iin deien tek
ey topran fiyat olmaktadr. Fiyatlar 0dan P
0
a ve P
1
e kmaktadr. Ancak bu analizin altnda yer alan
varsaymlar, topran her yerde benzer verimlilik dzeyinde olduu, tek bir retim iin kullanld ve arz
ile talebinin tam rekabet artlar altnda kesitiidir.
l
0

l (lalz Crani)
0
C (Cdun verlleblllr lon MlkLari)
A
C
l

S
S

u
S
'

97

ekil 4.14: Toprak Piyasasnda Denge ve Dengede Deiim

Doal kaynaklar anlamnda ele alndnda toprak, tkenen doal kaynaklar ve tkenmeyen doal
kaynaklar olarak iki ana gruba ayrlabilmektedir. lki, retimde bir defaya mahsus kullanlan ve biten
doal kaynaktr. kincisi ise srekli kullanlabilme zelliine sahip ve bir kez kullanlarak tketilemeyen
doal kaynaklardr.
Rant ise, retim faktr olan topran retimden ald paydr. Rant doada bulunan topran
(hammaddeler de buna dahildir) bir dnem iin kullanlmas veya srekli olarak retimde yararlanlmas
karlnda denen satnalma bedeli veya kiradr. Dar anlamda topran fiyatdr rant. Ancak topran
retimde kullanlabilir hale getirilmesi iin ortaya kan bir maliyet, kullanlan bir sermaye vardr. te bu
sermayenin kullanlmasnn karl olan faizin karlmas ile saf veya plak ranta ulalr.
Bununla birlikte rant dar anlamnn tesinde pek ok farkl anlamda da kullanlmaktadr. David
Ricardo tarafndan Mutlak (ktlk) ve farkllk (differansiyel) rant kavram ileri srlmtr.
Ktlk Rant: Dier retim faktrlerinden farkl olarak topran arznn esnek olmamas, yani
miktarnn sabit olmas rantn belirlenmesinde toprak talebini belirleyici klmaktadr. Yani rantn ortaya
kmasnn nedeni arznn sabit olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle retimde bulunmak iin
gereken faktr olan topran sabit olan arz karsnda talebi artmakta ve toprak sahiplerine bir bedel yani
rant (kira) denmektedir. Ktlktan kaynaklanan bu rant ktlk veya mutlak rant olarak
adlandrlmaktadr. Artan talep karsnda artrlamayan toprak arz rantn uzun dnemde de devam etmesi
sonucunu douracaktr.
Farkllk Rant: topran verimlilik asndan homojen olmamasndan ve talep edilen topran
merkeze uzaklndan (tama maliyetlerinde ortaya kan farkllk yznden) kaynakl olarak ortaya
kan ranttr. Ayn abay gstermelerine karn, daha verimli veya tketim merkezine daha yakn
topraklara sahiplerinin, daha verimli olmayan ve merkeze uzak toprak sahiplerine kyasla elde ettikleri
fazla gelirdir.
Rant Benzeri: Rant kavramnn genilemesiyle ortaya kan bir dier kavram rant benzeridir. Arz
ksa dnemde sabit olan bir maln talebi arttnda fiyat da artmaktadr. Alfred Marshall tarafndan ileri
srlen bu kavram, talebi artan bir maln retiminin veya arznn, zellikle tarmsal rnler, ksa dnem
ierisinde mmkn olmamasndan kaynakl olarak, talebi artan mal ve hizmetleri elinde bulunduranlarn
ksa dnemde artan piyasa fiyat sonucunda elde ettikleri fazla gelire rant benzeri denilmektedir. Ksaca
elinde farkl kalite mallar ile kt mal ve hizmetlere sahip olanlarn elde ettii gelirdir.
Rant kavramnn geniletilmesi ile ortaya kan baka rant kavramlar da bulunmaktadr. Kent
merkezinde yer alan alveri merkezleri, bina ve alanlarn bedeli olan rant bu merkezin dnda
1
(1oprak llyaLi)
0 C
u
2

1

C
0

A
S
1

C
u
1

u
0

8

98
kalanlardan fazladr. te artan nfus ve kentlerin bymesine bal olarak ana merkezde kalanlarn elde
ettii gelir fark kent rantdr. rnein, stanbul Taksimde ve irinevlerdeki benzer zelliklere sahip bir
dkknn rant arasndaki farktr. retim faktr olan toprak zerinde gerekletirilen retimin kalite
farkll sonucu ortaya kan gelir fark (kaliteli mal ve hizmete denen fazla gelir) kalite rantdr.
rnein ayn miktar maliyet ve retim yntemi ile Ege blgesindeki zeytinlerden elde edilen zeytinya
ile Kahramanmara blgesindeki zeytinlerden elde edilen zeytinyann satlmasyla ortaya kan gelir
fark kalite rantdr. nk kaliteli zeytinya denince ilk akla gelen Ege blgesi zeytinyadr.
Rant nedir? Rant trlerini aklaynz!

Giriimci ve Kr
retim faktrleri olan emek, sermaye ve topra bir araya getirerek mal ve hizmet retimi yapmak zere
giriimde bulunan kii giriimcidir. Giriimci bir araya getirdii retim faktrleri ile rettii mal ve
hizmetlerin retiminden satna kadar ortaya kan tm riskleri ve belirsizlikleri stlenen kiidir.
Giriimcilik hari dier retim faktrlerinin belli bir bedel karlnda kiraya verilmesi veya satlmas
mmkn iken bu, giriimci ve giriimcilik iin mmkn deildir. Devredilemeyen retim faktr olan
giriim bireyin bir parasdr. Giriimde bulunulan iin profesyonel yneticilere devri yaplsa bile yine de
kiiden ayrlmaz bir btndr. Satlamayan ve kiralanamayan giriimcilik faktrnn bir piyasa bedeli de
yoktur. Giriimcinin retim faktrlerini bir araya getirmesi ile elde ettii kazan krdr.
Toprak, emek ve sermayeyi bir araya getirerek yaplan mal ve hizmet retimi sonras ortaya kan
toplam haslatla toplam maliyet arasnda gelir lehine olan pozitif fark krdr. Kr, giriimcilerin
katlandklar piyasa riski karlnda ortaya kardklar katma deerin piyasa deeridir. Toplam sat
haslatndan retim faktrlerine ilikin maliyetlerin karlmas ile ortaya kr kar. Ancak bu deer
negatifse o zaman zarar szkonusudur.
Kr giriimcilii besleyen yeni olas yatrmlara neden olan en nemli unsurdur. letmelerin yeni
yatrmlar iin ana kayna krdr. Toplam sat haslatyla toplam maliyeti arasndaki fark ile rasyonel ve
doru karar alan giriimciler yoluyla piyasalarn daha salkl olmas salanmaktadr. Doru karar
veremeyenler zarar ederken piyasadan ekilmekte, rasyonel karar verenler ise kr ederek yeni yatrmlarn
yolunu amaktadr. Kr aklamak zere piyasalardaki eksik rekabetten konjonktrel dalgalanmalara
balayan teorilere kadar pek ok teori bulunmaktadr. Bunlarn balcas, Schumpeterin Yenilik Teorisi,
Knight ve Thnenin Risk ve Belirsizlik Teorisi, Piyasalarn Yapsndaki Farklk Teorisi ve Marxn
Smr Teorisi saylabilir.
Yenilik Teorisi: Schumpetere gre giriimci risk stlenerek ortaya kan bir yenilii gerekletirmek
ve mal ve hizmet retiminde uygulamak zere retim faktrlerini bir araya getirir ve bunun sonucunda
kazan elde eder. Giriimcinin dinamik kiiliinden kaynakl olarak yeniliklerin retime uygulanmasnn
bir sonucudur kr. Yenilik peinde koan giriimci ekonomik bymenin de itici unsuru olmaktadr. Bu
abalarn karl yani dldr kr.
Knight ve Thnenin Risk ve Belirsizlik Teorisi: Knighta gre dier retim faktrlerinin retime
balamadan evvel bir fiyat varken ve kesinken, kr belirsizdir. Bu nedenle kr belirsizliin yaratt
riskin giriimciye getirdii bir dldr.
Piyasalarn Yapsndaki Farklk Teorisi: Piyasalarn yapsndan kaynaklanan, zellikle de
piyasalarn rekabete ak olup olmamalaryla ilgili olarak ortaya kan durumun giriimcilerin elde
edecei kazanc etkilemesidir. Tam rekabet piyasasnda normal veya ekonomik kr szkonusu iken, tekel
veya oligopol piyasasnda ayn homojenlikte ve maliyetle retilen mal ve hizmet sonucunda daha fazla
gelir elde edilebilmektedir.
Marxn Smr Teorisi: Marxa gre, kr retim sonucu emee eksik denen retimdeki paynn
karl, yani ortaya kan ve giriimci tarafndan el konulan deerdir. Kr, retim faktrlerini bir araya
getiren giriimcinin retimi ortaya karan unsurlardan en nemlisi olan ve retimi belirleyen emein
retimden almas gereken pay olan cret ile retim sonucu elde edilen katma deer arasndaki farktr.

99
Emek piyasalarndaki tekelci yapdan kaynakl olarak kapitalistler (giriimciler) emee retimdeki katks
orannda deil de piyasa fiyat zerinden deme yapmas sonucu ortaya kan aradaki fark yani artk
deerdir.
Aadaki ke bulmacada, tam rekabet piyasasnn artlarn ve
retim faktrleri ile gelirlerini bulunuz!

F A Z K E N R F A
T R S E R M A Y E
T O P R A K T N Z M
A M O B L T E
K R A T P A T L
E Z H O M O J E N
M M M O T A R H R
E T R A B D R C J
O E E L E A G
K A S K K L K I A

100
zet
Piyasa, alc ve satclarn para karlnda mal
ve hizmet almak ve satmak iin bulutuklar
yerdir. Piyasada rekabet koullarn belirleyen ve
ayn zamanda piyasann yaps ve zelliklerini de
oluturan faktrler son derece nemlidir. Rekabet
asndan piyasalar tam rekabet piyasas ve eksik
rekabet piyasas eklinde ikiye ayrlmaktadr.
Tam rekabet piyasas alclar ile satclar
arasndaki rekabetin en iyi ekilde saland
idealize edilmi bir piyasadr. Bu piyasann temel
zellikleri aklk, atomizite, mobilite ve
homojenliktir. Tam rekabet piyasasndaki bir
iletmenin yatay eksene paralel olan talep erisi
iletmenin toplam, ortalama ve marjinal
haslatnn eilimini belirler ve iletmelerin ksa
dnemde amac ya krlarn maksimize etmek ya
da zararlarn minimize etmektir. Uzun dnemde
dengenin salanabilmesi iin iletmelerin normal
kr elde ediyor olmas gerekir ve denge fiyatn
marjinal haslata, ortalama haslata eit olduu
noktada gereklemektedir.
Eksik rekabet halinde tekel, tekelci rekabet,
oligopol piyasalar ortaya kmaktadr. Alc
ve/veya satclardan biri, bir mal ve hizmet
piyasasnda fiyat belirleyebiliyor veya
deitirebiliyorsa, bu piyasaya tekel piyasas
denilmektedir. Tekel piyasasnda alc ve/veya
satclardan birinin bir mal ve hizmetin fiyatn
belirleme trne gre ise monopol, monopson,
zincirleme ve ikili tekel piyasa trleri ortaya
kmaktadr. Bir mal ya da hizmetin tek satcs
ve bu satcnn karsnda tek alc var ise bu
piyasaya iki yanl monopol piyasa denilmektedir.
Oligopol piyasalarda mal arz eden birka iletme
sz konusudur. Bu piyasada iletmelerin
rettikleri mallar homojen ya da birbiriyle
kolaylkla ikame edilebilme durumundadr.
letmeler piyasadaki tutumlarn birbirine gre
ayarlamak durumundadrlar ve birbirlerinden
tamamen bamsz deildirler. Oligopol
piyasalar, tam rekabet ile monopol piyasalar
arasnda yer almakta ve gerek ekonomik hayatta
ok rastlanan eksik rekabet piyasa trlerinden
birini oluturmaktadr. Mallarn farkllatrlm
olup olmamasna bal olarak tam oligopol (saf
oligopol) ve noksan oligopol (farkllam
oligopol) olarak ikiye ayrlmaktadr. Karteller
fiyat, sat kontenjan, blge ve uluslararas
alanlarda oluturulabilmektedir.
Tekelci rekabet piyasas ise, birbirinin yerine
rahatlkla ikame edilebilen ok sayda iletme
tarafndan retilen bir grup maln, aslnda
birbirinden farkl olmamasna ramen birbirinden
farkl imi gibi gsterilerek, her iletmenin
piyasada kendisine belirli bir alc kitlesi
yaratmay baard piyasadr.
retim faktrlerinin arz ve talebinin dolaysyla
gelirin retim faktrleri arasnda nasl
dalacann belirlendii piyasalar faktr
piyasalardr. Emek, Sermaye, Toprak ve
Giriimci olarak tanmlanan retim faktrleri
iletmelerin mal ve hizmet retimi iin temel
girdilerdir. Bu retim faktrlerinin fiyat ise
srasyla cret, faiz, rant ve krdr.
Emek piyasasnn en nemli fark emein insan
ile olan ilikisidir. Emek piyasas, emeini arz
edenler ile emek talep edenlerin karlat bir
piyasadr. Bireyin artan cret karsnda bo
zamann azaltarak alma saatlerini artrmas
ikame etkisi ve alma zamann azaltarak bo
zamann artrmas ise gelir etkisidir. Emek
talebini belirleyen cret dzeyidir ve emein
marjinal verimliliine bal olarak
saptanmaktadr.
Sermaye, arazi, binalar, makineler ve mal ve
hizmet retiminde kullanlan ara ve gereler gibi
dayankl, kalc girdiler ve know-how ve
lisanslardr. Emek veya hammadde gibi hemen
veya cari dnemde kullanlmak iin satn
alnmaz. Belli bir dnem iinde ortaya kan gelir
bir sermaye akm iken, sermaye cari veya
herhangi bir anda sahip olunan servet stokudur.
Faiz sermayenin fiyatdr. Faiz orannn
hesaplanmas genel olarak genel faiz teorisine
gre yaplmaktadr.
Toprak, retim iin gerekli olan ve doada
bulunan, tm kaynaklar tanmlamakta
kullanlmaktadr. Topran retimde
kullanlmasnn karl olan rant toprak arznn
sabit olmasndan kaynakl toprak talebine bal
olarak ortaya kmaktadr.
retim faktrleri olan emek, sermaye ve topra
bir araya getirerek mal ve hizmet retimi yapmak
zere giriimde bulunan kii giriimcidir.
Giriimcilik belli bir bedel karlnda kiraya
verilmesi veya satlmas mmkn deildir.
Satlamayan ve kiralanamayan giriimcilik
faktrnn piyasa bedeli de yoktur. Giriimcinin
retim faktrlerini bir araya getirmesi ile elde
ettii kazan ise krdr.

101
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi tam rekabet
piyasasnn koullarndan deildir?
a. Homojenlik
b. Atomizite
c. Mobilite
d. Aklk
e. Hetorojenite
2. Tam rekabet piyasasnda iletmenin krn
maksimize eden kty retmesi, ar kr elde
etmesi iin aadaki eitliklerden hangisi
gereklidir?
a.
b.
c.
d.
e.
3. Oligopolc iletmelerin bir grup olarak
krlarn maksimize ettikleri oligopol hangisidir?
a. Saf Oligopol
b. Farkllatrlm Oligopol
c. Tam Oligopol
d. Ksmi Oligopol
e. Esnek Oligopol
4. Aadakilerden hangisi tekelin zellikleri
arasnda yer alr?
a. Yakn ikamesi olan mallar arz eden tek
iletme olmas
b. Arz eden iletmenin fiyatlar zerinde nemli
kontrol gcnn olmas
c. Homojen mallar reten birden fazla iletme
olmas
d. Patent, lisans gibi bilgilerin paylamn
kolaylatran yasalarn olmas
e. Hepsi
5. Dirsekli Talep (Sweezy) Modeli
aadakilerden hangisine aklk getirir?
a. Fiyat istikrarn
b. Fiyatn hangi dzeyde olutuunu
c. Fiyatn oluma nedenini
d. Zarar minimizasyonunu
e. Oligopol kmazn

6. Aadakilerden hangisi tekelci rekabet
piyasasnda uzun dnemde ar krn ortadan
kalkmasnn nedenlerinden deildir?
a. Girii engelleyen dzenlemelerin olmamas
b. Dier iletmelerin piyasa giriindeki art
c. Tamamlayc mallarn retiminin artmas
d. rn farkllatrmas
e. kame mallarn retiminin artmas
7. Aadakilerden hangisi faktr piyasasndaki
bir iletme iin doru deildir?
a. ise maksimum kr koulu
b. retim faktrlerinin azaltlmas
c. retim faktrnn artrlmas
d. retim faktrnn azaltlmas
e. faktr talep dorusunu verir
8. Aadakilerden hangisi emek arzn
etkilemez?
a. cret
b. Teknoloji
c. gvenlii
d. Nfus art
e. Gler
9. Topran arznn sabit olmas ve artan toprak
talebi karsnda toprak sahiplerine bir bedel
denmesi aadakilerden hangisidir?
a. Farkllk Rant
b. Kent Rant
c. Mutlak Rant
d. Kalite Rant
e. Yenilik Rant
10. Giriimcilikle ilgili olarak aadakilerden
hangisi doru deildir?
a. Devredilemez
b. Talep erisi denge fiyat dzeyinde yatktr
c. Kiraya verilemez
d. Bireyin bir parasdr
e. Satlamaz

102
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Tam Rekabet Piyasas
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz!
2. d Yantnz yanl ise Tam Rekabet
Piyasasnda Ksa Dnem Dengesi balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz!
3. c Yantnz yanl ise Oligopol eitleri
4. b Yantnz yanl ise Monopoln zellikleri
5. a Yantnz yanl ise Oligopolc Dengesi
6. c Yantnz yanl ise Tekelci Rekabet
Piyasasnda Ksa ve Uzun Dnem Dengesi
7. d Yantnz yanl ise Faktr Fiyatnn
Belirlenmesi ve Piyasa Dengesi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz!
8. b Yantnz yanl ise Emek Arz balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz!
9. c Yantnz yanl ise Toprak ve Rant
10. b Yantnz yanl ise Giriim ve Kr

Sra Sizde 1
Atomizite Koulu,
Mobilite Koulu,
Homojenlik Koulu,
Aklk Koulu
Sra Sizde 2
Eksik Rekabet Piyasalar (Tam rekabet
piyasasnn drt zelliinden herhangi birinin
eksik olmas durumu),
A. Tekel (Tek satc olmas, yakn ikamesi
olmayan mal satmas, piyasaya girii engelleyen
kstlarn varl),
B. Oligopol (Az sayda satc ok sayda alc,
homojen ve farkllatrlm mal satlmas,
piyasaya girii kstlayan nemli engellerin
varl),
C.Tekelci Rekabet (Bamsz ok sayda alc ve
satc, rn farkllatrmas, piyasaya giri ve
k kolayl). Daha detayl aklama iin sayfa
2den Faktr Piyasalar balna kadar
okuyunuz!
Sra Sizde 3
Rant doada bulunan topran (hammaddeler de
buna dahildir) bir dnem iin kullanlmas veya
srekli olarak retimde yararlanlmas
karlnda denen satnalma bedeli veya kiradr.
Trleri ise, Ktlk Rant, Farkllk Rant, Rant
Benzeri, Kent Rant, Kalite Rantdr.
Sra Sizde 4
Atomizite, Mobilite,, Homojenlik, Aklk.
Emek, Sermaye, Toprak, Giriimci, cret, Faiz,
Rant, Kr.

103
Begg, D.; Fischer, S. ve Dornbusch, R. (1999),
Economics, London, McGraw-Hill.
Bilgili, Y. (2011), Mikro ktisat Ders Notlar,
Ankara, kinci Sayfa Yaynclk.
olak, . F.( Editr). (1996), ktisadn lkeleri,
stanbul, Alkm Yaynevi.
Dinler, Z. (2007), ktisada Giri, Bursa, Ekin
Kitabevi.
Dinler, Z. (2010), Mikro Ekonomi, Ankara,
Sekin Yaynevi.
Mankiw, N. G. (2009) Principles of Economics,
5th Edition, Canad, South-Western.
Orhan, O. Z. ve Erdoan, S. (2006), ktisada
Giri, stanbul, Avc Ofset.
Parasz, . (1991), ktisada Giri, Bursa, Ezgi
Kitabevi.
Peterson, W. L. (1991), Principles of
Economics: Micro, Boston, Irwin.
Trkay, O. (2010), Mikroiktisat, Ankara: maj
Yaynclk.
nsal, E. M. (2005), Mikro ktisat, Ankara,
maj Yaynclk.
klar, . (Editr), (2009), ktisada Giri,
Eskiehir, Anadolu niversitesi AF Yaynlar

104

Amalarmz
Makroekonominin kapsamn aklayabilecek,
Makroekonominin tarihsel geliimini zetleyebilecek,
Makroekonomik performansn deerlendirilmesi asndan isizlik, enflasyon, toplam hasla, faiz
oran ve dviz kuru kavramlarn aklayabilecek

Anahtar Kavramlar
sizlik Oran
Friksiyonel sizlik
Yapsal sizlik
Nominal ve Reel GSYH
Nominal Dviz Kuru
Devresel sizlik
Faiz Oran
Fiyat ndeksi
Reel Dviz Kuru
Enflasyon

indekiler
Giri
Makroekonominin Kapsam
Makroekonominin Tarihesi
Ekonomik Performansn llmesi ve Temel Makroekonomik Deikenler

5

105
GR
Gnmzn temel ekonomik, politik ve sosyal konularn kavramak iin asgari dzeyde de olsa bir
ekonomi bilgisine ihtiya vardr. Ekonominin nasl iledii konusunda bilgi sahibi olmak nemlidir.
nk yaammzda belirleyici olan her nemli olayda mutlaka ekonomik bir yn bulunmaktadr.
Ekonomik sorunlara zm arama yolu olan ekonomi bilimi; isizlik, enflasyon, durgunluk, byk
buhran, i ve d ak gibi ekonomik olaylar tanmlar, bu olaylarn niin ortaya ktn aklar,
gelecekte hangi koullar altnda yeniden ortaya kabileceini tahmin eder ve ne tr tedbirlerin alnmas
gerektiine ilikin zmler nerir.
Makroekonominin nemini anlamak iin gazeteleri okumak ya da televizyon haberlerini dinlemek
yeterlidir. Basn ve televizyonlar hergn makroekonomik gelimeleri duyurmaktadr. Faiz, dviz kuru,
bte a, enflasyon, isizlik zerine deerlendirmeler artk olaan hale gelmitir. Makroekonomik
gelimeler hepimizin gnlk yaamn yakndan ilgilendirir. Firma yneticileri rnlere ynelik talebi
tahmin edebilmek iin tketici gelirlerinin hangi hzla artacan gz nne almak zorundadrlar. Sabit
gelirle geinenler fiyatlardaki art karsnda areler bulmaya alrlar. sizler bir i sahibi olmak iin
ekonominin canlanmasn drt gzle beklerler.
Makroekonomik sorunlarn siyasal tartmalarda da merkezi bir rol oynamas srpriz deildir.
Hkmet ekonomik artlarn iyiye gittii dnemlerde seime giderek yeniden iktidar olma ansn
arttrmaya alrken, muhalefet partileri de kamu aklarnn artmas, enflasyon ve isizlik sorununun
zlememesi ya da IMF gibi uluslararas kurulularn iilerimize kartrlmas gibi gerekeleri
kullanarak iktidar eletirmektedirler.
Makroekonomik konular uluslararas ilikiler zerinde de belirleyici olmaktadr. lkelerin dnya
politikasndaki etkinlikleri, askeri gler yannda, belki ondan daha fazla ekonomik gleriyle orantldr.
Gnmzde lkeler arasndaki ilikilerin gelitirilmesi siyasal ve askeri ibirliinden daha ok lkeler
arasndaki ticaretin ve yatrmlarn arttrlmas sayesinde mmkn olmaktadr.
Makroekonomistler ekonominin bir btn olarak nasl ilediini aklamaya alan sosyal
bilimcilerdir. Bunu yaparken mnferit deil, toplulatrlm byklkler ile alrlar. rnein; yurt ii
retim, fiyatlar genel seviyesi, ekonominin tmnde istihdam edilen emek miktar ve isizlik aratrlr.
Ayn toplulatrma tm piyasalar iin de yaplr. Bu erevede farkl dnemlerde ve farkl lkelerden
gelirler, fiyatlar, isizlik, faiz oranlar, dviz kurlar ve daha pek ok deikene ilikin veriler toplanr. Bu
verilerden hareketle makroekonomik deikenlerin davranlar analiz edilerek, makroekonomik
dalgalanmalar ve ekonomiyi aklamaya ynelik genel teoriler oluturulur.
Makroekonomiyi incelemedeki amacmz; ekonomik olaylar aklamak, makroekonomik
deikenlerin aldklar deerleri analiz ederek yorumlamaktr. te ekonomide bu ilikiler erevesinde bir
tarafta teori oluturulurken, te yanda ekonomi politikalar da gelitirilmektedir. Devlet elindeki parasal
ve mali aralar kullanarak ekonomiyi gl biimde etkileyebilir. te makroekonomi, politika
yapclarn alternatif politikalar deerlendirmesine de yardmc olur.

Makroekonominin Kapsam
ve Temel Makroekonomik
Deikenler

106
MAKROEKONOMNN KAPSAMI
Makroekonominin kapsam alanna giren be merkezi sorun vardr. Bunlar; gelir ve istihdam dzeyi, fiyat
dzeyinin istikrar, ekonomik byme, kamu aklar ile d aklardr. Bunlarn dnda
makroekonominin ilgi alanna giren faiz oranlar ve dviz kurlar gibi pek ok konu varsa da, bunlar esas
olarak bu be sorunun anlalmas iin incelenen konulardr.

kt (retim) ve stihdam Dzeyi
Bir ekonomide, belli bir dnemde retilen nihai mal ve hizmetlerin deerine gayrisafi yurt ii hasla
(GSYH ya da GDP) denir. retilen hasla, ekonomide bir dnemde oluan gelire eit olduundan, hasla
ve gelir kavramlar zde olarak kullanlmaktadr. Bir ekonominin retken kaynaklarn ne lde
deerlendirdii, yani retim faktrlerinin ne dzeyde istihdam edildii, ekonominin retim yani gelir
dzeyine baldr. Dolaysyla istihdam dzeyinin belirlenmesi, gelir dzeyinin belirlenmesi eklinde ele
alnabilir. Burada sorun gelir dzeyinin belirleyicilerinin ortaya konmas, yksek oranl ve kalc isizliin
aklanmasdr.
sizlik oran ne kadar yksekse, i bulmak isteyen birisi iin bunu baarmak o kadar zordur.
niversite rencileri, mezuniyetten sonra iyi bir ie girmenin midi iindedirler. Ancak ekonominin yeni
i oluturma potansiyeli buna elverecek midir? Belli bir ii olan tm yetikinler yksek bir isizlik
oranndan korkarlar, zira bu durumda kendilerinin de iten karlma olasl artacaktr. ayet bu olursa,
yeterli birikime sahip olmayanlar iin ailesinin geimini salamak korkulu bir rya haline gelecektir.
sizliin yksek olduu kt zamanlarda sular, ruhsal hastalklar ve intiharlar da artmaktadr. Bu
nedenle, pek ok insann isizlii en byk, hatta tek makroekonomik sorun olarak kabul etmesine
amamak gerekir.
Peki isizlik neden baz zamanlarda artmaktadr? Yksek oranl bir isizlik nasl uzun sre devam
edebilmektedir? Acaba devletin elinde bunu nleyecek uygun politika aralar yok mudur? te
makroekonomi bu trden sorularn cevaplarn bulmaya almaktadr.

Fiyat Dzeyinin stikrar
Fiyat dzeyindeki istikrarszlk, hem fiyat dzeyinin dmesi (deflasyon), hem de ykselmesi (enflasyon)
eklinde ortaya kabilir. Ancak, uzunca bir sredir fiyat dzeyindeki istikrarszlk hemen her lkede
enflasyon eklinde ortaya kmaktadr. Yksek bir enflasyon oran fiyatlarn ortalama olarak hzla
artmas, dk oranl enflasyon ise fiyatlarn daha yava artmas demektir.
Yksek bir enflasyon oran pek ok insan etkiler. Sabit gelirliler ve tasarruflarn ulusal para
cinsinden tutanlar enflasyondan en byk zarar grrler ve gelir dalm bu kesimler aleyhine bozulur.
Bu durum, enflasyonun beklenmeyen bir olgu olarak ortaya kmas halinde geerlidir. Yksek
enflasyonun lkemizdeki gibi kronik hale geldii durumlarda insanlar kendilerini bir lde bu zararl
etkilerden koruyabilmekte iseler de, enflasyonun orannn deikenlii yine de bu etkinin btnyle
ortadan kaldrlmasn nlemektedir. Ayrca enflasyon, belirsizlii artrarak piyasa mekanizmasnn
etkinlii de byk lde azaltmaktadr. Bu nedenlerle enflasyon makroekonominin nemli bir konusu
olmutur.
Yine 1970lerden itibaren gzlenen ve stagflasyon olarak tanmlanan durum ileekonomiler bir tarafta
enflasyon dier tarafta da yksek oranl isizlik sorununu birlikte yaamlardr. O dnemden beri
stagflasyonun aklanmas ve stesinden gelinmesi sorunu makroekonominin kapsam iinde nemli bir
yer tutmaktadr.

Ekonomik Byme
Kii bana reel gelir veya retim miktar ne kadar yksekse ve ne kadar hzl artyorsa, toplum yeleri
iin yksek bir yaam standardn srdrmek ve bunu daha da gelitirmek mmkn olacaktr. Kii bana
geliri artrmann yolu, ekonominin mal ve hizmet retim kapasitesini artrmaktr. Eer ekonomi %5lik
bir byme orann 14 yl boyunca srdrrse, yaam standard ikiye katlanacaktr. Oysa %3lk bir
byme oran ile bunun iin geecek sre 23,33 yl olmaktadr. Burada (70/byme oran) kullanlarak

107
milli haslann iki katna kmas iin gerekli sre hesaplanmtr. Byme oranndaki iki puanlk bir fark
bir sre sonra ok farkl refah dzeylerine yol amaktadr. Peki retim hacmindeki artn (bymenin)
kaynaklar nelerdir ve istikrarl ve hzl bir byme nasl salanr? Bu, dier makroekonomik sorunlarn
aksine uzun dnemli bir sorun olarak incelenmektedir.
Milli gelirin 10 ylda iki katna ulabilmesi iin byme oran ne
olmaldr?

Bte Aklar ve Kamu Borlar
Bte, devletin gelir ve giderlerinin bir arada gsterildii bir belgedir. Ancak makroekonomik erevede
bte bu ekli tanm ile deil, bu tanmn ieriiyle analizlere konu olmaktadr. Bte, ekonomide pek
ok deikeni etkileyen bir ekonomi politikas aracdr ve maliye politikas bteler araclyla yrtlr.
Bir ekonomi politikas arac olarak bte, bte bykl yannda, bte gelir ve giderlerinin bileimi,
gelirlerle giderlerin denk oluu ya da bte ak ve fazlalar ile fonksiyonlarn yerine getirir. Ancak
zaman zaman bteler kontrol edilebilir olmaktan kmakta ve bte/kamu aklar ciddi bir ekonomik
sorun haline gelmektedir. Elbette ki srekli bte aklar kamu borlarnn artmas ile sonulanmaktadr.
Bte aklar ve kamu borlarnn etkileri ve bunlarn yol at sorunlar makroekonominin nemli bir
inceleme alann oluturmaktadr.
Trkiyede zellikle 1970lerden itibaren bte aklar ekonominin nemli sorunlarndan birisi olarak
ortaya kmtr. Srekli ve byk miktarlardaki bte aklar, bir yandan zel sektrn yatrmlarn
azaltarak bymeyi engellemekte, dier yandan da enflasyonu hzlandrmaktadr.

D Aklar
demeler bilanosu, bir lkenin dier lkelerle yrtt ekonomik ilikilerinin gstergesi olup, bunun
en nemli kalemleri d ticaret ve sermaye hareketleridir. lke ekonomisinin uzun dnemde salkl
biimde ileyebilmesi iin bu ilikilerin dengeli bir biimde yrtlmesi gerekir. Trkiye yarm yzyldr
dier lkelere satt mallardan fazlasn onlardan satn almaktadr. Bu ithalatn bedeli ya milli
varlklarmzn yabanclara satyla ya da onlardan borlanarak denecektir. 2010 sonu itibaryla d
borlarmz 290 milyar dolar amtr. Bunun sonucu, gelecek kuaklarn bu borlarn faizlerini
deyebilmek iin daha yoksul hale gelmeleridir. Peki demeler bilanosundaki dengesizliklerin nedenleri
ve giderilme yollar nelerdir?
demeler bilanosuyla ilgili sorunlar uluslararas ekonomi ad altnda ayr bir uzmanlk alannda
incelenir. Ancak zellikle son yirmi ylda uluslararas ekonomik btnlemenin artmas, i ve d
ekonomik ilikilerin ayrlmayacak biimde i ie girmesine yol amtr. Bu nedenle gnmzde,
demeler bilanosuyla ilgili konular makroekonomi kitaplarnda daha byk yer tutmaya balamtr.

MAKROEKONOMNN TARHES
Ekonomistlerin 1750lerden itibaren ekonomide bymeye, uluslararas ticarete ve enflasyona ilikin
almalara yer vermesine ramen, makroekonomi 20. yzyla kadar ayr bir disiplin olarak
alglanmamtr. Makroekonominin gelimesinde olay zellikle nemlidir. Birincisi, ekonomi
istatistikilerinin makroekonomik aratrmalarn bilimsel temelini oluturan verileri toplamaya ve
sistematikletirmeye balamalardr. zellikle Birinci Dnya Savanda hkmetlerin savaa ynelik
planlamalar iin ortaya kan bilgi ihtiyac sistematik verilerin toplanmas srecini hzlandrmtr.
Gnmzde her lkede makroekonomik deikenlere ilikin veriler sistemli olarak derlenmektedir.
lkemizde ise TK ve Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan makroekonomik analizler iin hayati
nem tayan temel milli hesaplar hazrlanmaktadr.
Modern makroekonominin ortaya knda bir dier unsur; ekonomik dalgalanmalarn tekrarlanan
ekonomik olgular biiminde tespit edilmi olmasdr. Bu dalgalanmalarn tespiti de yukarda bahsedilen
makroekonomik verilerin gelimesi sayesinde olmutur. Bu dalgalanmalar erevesinde stoklar, retim ve

108
fiyatlar gibi temel ekonomik deikelerin tipik bir ekonomik dalgalanma sresince sistematik bir deime
eiliminde olduklar gzlenmitir.
Modern makroekonominin gelimesinde nc ve adeta katalizr ilevi gren olay Byk Buhran
olmutur. Bugn dahi bu felaketin tekrarlanabilecei korkusu dnya leinde yaygndr. Bu ekonomik
kriz dneminde demokratik hkmetler devrilmi, Almanya, talya ve Japonyada faist iktidarlar
ynetime gelerek kinci Dnya Savana doru giden sreci balatmlardr. Byk buhran 1929
balayarak btn dnyay etkilemi, retim d ve isizlikteki art daha nce hi grlmemi
boyutlara ulamtr.
Makroekonominin geliim srecindeki nemli olay nedir?
Byk buhran, normal piyasa glerinin 1930larda dnya apnda grld trden byk lekli ve
kalc bir isizlii engelleyeceini ngren Klasik ekonomi anlayn derinden sarsmtr. Bu olay, o
zamana kadar ekonomi biliminde yerlemi temel inanlarn sorgulanmasna yol amtr. 1883-1946
yllar arasnda yaayan nl ngiliz ekonomist J. Maynard Keynes, Byk Buhran aklayan ve devletin
temel politikalarla ekonomik kntlerin stesinden gelebileceini iddia eden yeni bir teorik ereve
ortaya koyarak, modern makroekonominin ncln yapmtr.
kinci Dnya Savandan sonraki ilk 25 ylda Keynesin politika nerileri hemen hemen tm dnyada
kabul grmtr. Bu yllar, devletin uygun bte ve para politikalarn aktif biimde uygulayarak
ekonomik istikrarszlklar nleyebilecei ynnde bir gvenin artan biimde yerletii bir dnemdir.
Ancak 1970lere gelindiinde ekonomik grnm kararmaya ve Keynesyen ekonomi doktrinine gven
zayflamaya balad. Dnyann pek ok yerinde ekonomik durgunluk (dk ve negatif oranl bir byme
hzyla yksek bir isizlik oran) ile yksek bir enflasyonun birlikte grld stagflasyon olarak
tanmlanan olgu yaanmtr. Fakat ekonomilerin bu yeni hastal Keynesyen ekonomi politika nerileri
ile ortadan kaldrlamamtr.
Pek ok ekonomist istikrar politikalarnn bizzat kendisinin yeni istikrarszlklarn ana kaynaklarndan
biri olduunu iddia etmektedir. Adeta, stagflasyondan aktivist devlet politikalarn sorumlu tutan bir kar
devrim balamtr. Bu kar devrimde bata Milton Friedman olmak zere pek ok ekonomistin katks
olmutur. Bu kar devrim Monetarizm (Parasalclk) olarak bilinen ve Keynesyenciliin antitezi olan bir
doktrin ortaya koymutur.
Monetaristler ilk olarak, piyasa ekonomilerinin kendi kendilerini dzelttiklerini, yani ekonomilerin
kendi haline braklrsa tam istihdama dnme eiliminde olduunu iddia etmilerdir. Monetaristlerin
ikinci iddialar ise aktivist makroekonomik politikalarn zmn deil, sorunun bir paras olduu
biimindedir. Fiedman ve Anna Scwartzn birlikte yazd Birleik Devletlerin Parasal Bir Tarihi
adl eserinde Amerikan ekonomisinin tarihsel analizine dayanarak ekonomik dalgalanmalarn nemli
lde para arzndaki deimelerin sonucu olduunu ileri srmtr. Friedman ve takipileri aktivist
makroekonomik politika dorultusunda uygulanan deiken bir para arz yerine istikrarl bir para arznn
ekonominin istikrar iin doru anahtar olduunu savunmulardr.
Keynesyen dnceye kar Monetaristlerce balatlan kar atak 1970li yllarn balarnda, Robert
Lucas, Thomas Sargent, Neil Wallace ve Robert Barro gibi ekonomistlerin nclnde Yeni Klasik
makroekonomi tarafndan srdrlmtr. Bu ekonomistler piyasa ekonomilerinin kendi kendilerini
dzelttiini Friedmandan daha ateli biimde savunmular ve kamu politikalarnn ekonomiyi sistematik
olarak istikrara kavuturmada etkisiz olduunu iddia etmilerdir. Bu teorinin taraftarlar John F.Muth
tarafndan ortaya atlan rasyonel beklentiler kavramn makroekonomik analizlerde kullanarak,
gelitirmilerdir. Rasyonel beklentiler hipotezi bireylerin ve iletmelerin gelecekteki ekonomik olaylar
hakkndaki beklentilerini olutururken rasyonel bir biimde davrandklarn, yani mevcut bilgilerini en
iyi biimde kullanarak, gemite yaptklar hatalara dmekten kandklarn ne srmektedir. Bu
durumda kamu politikalarndaki deimelerin etkileri standart Keynesyen modellerin ngrdnden ok
daha az olmaktadr. Nitekim Yeni Klasik ekonomistlerin ortaya koyduklar en nemli hipotez, ekonomi
politikalarnn etkin olmad eklindedir. Buna gre sistematik ya da beklenen politikalar ekonominin

109
istihdam ve retim gibi reel deikenler zerinde etkili deildir. Ancak srpriz ya da ok politikalarla bu
deikenler etkilenebilmektedir.
Son dnemlerde yeni dnce okullar da tartmaya dahil olmutur. Reel ekonomik dalgalanmalar
teorisinin taraftarlar, ekonomik dalgalanmalarn aklanmasnda hem Keynesyenlerin, hem
Monetaristlerin hatal olduklarn iddia etmektedirler. Bunlar, oklarn talepten ya da politikadan deil
teknolojik deimelerden kaynaklandn ve ekonomide gzlenen dalgalanmalarn bunlarla
aklanabilecei biiminde bir gr ortaya atmlardr.
Yeni Keynesyenler olarak adlandrlan bir grup ise, Keynesin temel grlerini daha salam teorik
temellere oturtmaya almaktadrlar. Aktivist makroekonomik politikalar yeniden n plana karmaya
alan Yeni Keynesyenler zellikle uzun dnemde Monetarizmi ve rasyonel beklentiler yaklamn
kabul ederler. Ancak asimetrik bilgi, fiyatlarn ve cretlerin yapkanlklar gibi nedenlerle piyasalarn
temizlenmediini ileri srerler. Bu durumda eksik istihdam oluacak ve dolaysyla geniletici kamu
politikalar reel hasla ve istihdam zerinde etkili olacaktr. Bunlara gre eksik rekabet ve piyasa
baarszlklar nemlidir, hatta ekonomik dalgalanmalarn nedeni olarak piyasa baarszlklar
gsterilmektedir. Stanley Fischer, Joseph Stiglitz, Gregory Mankiw ve J.Anna Gray bu yaklama
katklar olan ekonomistlerden bazlardr. Gnmzde tartmalar Yeni Klasikler ile Yeni Keynesyenler
arasnda srmektedir.
Yeni Keynesyenler ile Yeni Klasiklerin benzer ve farkl ynlerinin
neler olduuna dikkat edelim.

EKONOMK PERFORMANSIN LLMES VE TEMEL
MAKROEKONOMK DEKENLER

sizlik ve sizliin llmesi
Ekonomik performansn bir yn, ekonominin retken kaynaklarn ne kadar iyi kullanddr. stihdam,
retim faktrlerinin emek, toprak ve sermaye- fiili olarak retim srecinde kullanlmasdr. Bu
istihdamn geni anlamda tanmdr. Mevcut kaynaklarn retime katlmayan ksm eksik istihdam veya
isizlik olarak ifade edilir. retim faktrlerinin tam olarak istihdam edilmesi halinde bir ekonominin
retebilecei mal ve hizmetlerin miktarna potansiyel hasla, doal hasla ya da tam istihdam haslas
denilir. Fiili hasla dzeyi potansiyel haslann altnda ise ekonomide retim a oluur.
stihdamn dar anlamda tanm yalnzca emek faktrn ierir. Bu balamda istihdam, emek
faktrnn ekonomik faaliyetlere katlmas olarak ele alnr. sizlik ise emek faktrnn fiili olarak
retime katlmamasdr. stihdamn emek faktrne bal olarak tanmlanmas, emein istihdam edilmesi
halinde dier retim faktrlerinin de istihdam edilmi olaca eklinde zmni bir varsayma dayanr. Eksik
istihdam, potansiyel hasla ile fiili olarak retilen hasla arasndaki fark olarak tanmlanr ve retim a
olarak adlandrlr. retim a, konjonktrn daralma dneminde pozitiftir.
stihdam ve isizlik kavramlarnn daha iyi anlalabilmesi iin igc kavramnn aklanmas
gerekmektedir. Ekonomik anlamda igc ya da emek, lke nfusuna dayanmaktadr. gc, alma
kabiliyeti ve isteine sahip nfustur. gc, lke nfusundan alma a dndaki nfus (0-15 ya
arasnda ve 65 ya stnde olanlar) ile alma andaki nfus ierisinde olup da alma istek ve
kabiliyetinde olmayanlarn (ev hanmlar, renciler, emekliler, mahpuslar, sakatlar, mlk geliri ile
geinenler, askerler, almak istemeyenler) dlmesi ile elde edilir. gc de kendi ierisinde
alanlar (fiilen istihdam edilenler) ve isizler olarak iki gruba ayrlmaktadr. stihdam asndan emek,
altrlan insan says veya igc saati cinsinden llr.

110

ekil 5.1: lke Nfusu ve gc Arasndaki liki

sizlik, alma gcnde ve arzusunda olan ve cari cret dzeyinde almaya raz olup da i
bulamayan igcnn varldr. Bu tanmdaki baz unsurlarn aklanmas gerekmektedir. ncelikle bir
kiinin isiz saylabilmesi iin alma gcnn olmas gerekir. Yani isizlik daha nce tanmladmz
igc iin sz konusudur. Ayrca bir kii alma arzusu tamaldr. kinci olarak piyasada oluan cari
cretten almak arzusu sergilemeli, mevcut cret dzeyinde i bulursa almaya hazr olmaldr. Bu
artlar altndaki isizlik gayri iradi olarak karlalan bir durumdur. sizlik oran ise yukardaki tanma
gre i bulamayan igcnn toplam igcne orandr:
100
gc Sivil
Says siz
Oran sizlik x =

stihdamla ilgili bir baka nemli tanm da igcne katlm orandr. gcne katlm oran; istihdam
edilenler ile isizlerin toplamnn alma ya nfusu iindeki yzde paydr. Bu tanma gre:
x100
Nfusu Ya alma
gc
Oran Katlm gcne =

Ksaca, alma andaki her 100 kii iinde, fiilen igcnde olan kii saysn gsteren igcne
katlm orann etkileyen nemli unsurlardan biri crettir. cret arttka kiiler igc piyasasnda daha
ok yer almak isteyecektir. rnein bir kadn doumun ardndan, eer cretler dkse, ocuunu
yetitirmenin alma hayatnda yer almaktan daha iyi olduuna kanaat getirebilmekte ve igc
piyasasndan ekilmektedir. Bu igcne dahil olmayan nfusun artmas anlamna gelecektir. Oysa
yksek cretlerin varolmas durumunda katlanlan frsat maliyetinin yksek olduuna inanan anne tekrar
igc ierisinde kendini tanmlayabilecektir.
Bir baka nemli unsur ise, ekonominin iinde bulunduu durumdur. zellikle durgunluk
dnemlerinde, isizliin artmas nedeniyle igcne katlm oran dktr. Ekonominin genileme
dnemlerinde ise daha nce i aramayanlar da i aradndan katlm oran ykselecektir.

sizlik Trleri
Resmi verilerde sivil igcnn sivil istihdamdan fazla olmas durumunda isizlik sorunu ile karlalr.
sizlerin says igcne oranlanarak isizlik oranna ulalr. Genelde yksek isizlik oran zayf bir
ekonominin iareti olarak alglanr. Ancak yksek isizlik oran ya da dk istihdam oran kavramlarnn
ne anlama geldiinin tam olarak renilmesi, isizlie ilikin gereki oranlarn hangi dzeylerde
olduunu bilmemize olanak salar ve ekonominin performansnn salkl bir deerlendirmesini
yapmamza yardmc olur. te yandan kanlmas mmkn olmayan temel trdeki isizlii, -
friksiyonel, yapsal ve devresel- bilmemiz gerekir ki, deerlendirmeleri salkl yapabilelim.

111
Friksiyonel (Arzi ya da Geici) sizlik
gc piyasasndaki olaan hareketlilikten dolay ortaya kan, uzun sreli olmayan isizlie friksiyonel
isizlik denir. Ekonomide ak iler olmasna karn, herhangi bir ite alamayan daima baz insanlar
olacaktr. nk onlar ya ilerini deitiriyorlar ya da ilk kez i iin aratrma yapyorlardr. Ekonomistler
bunu, emek piyasasndaki ayarlamann zaman gecikmesi ve de anlamazlk ierdiini tanmlamak iin
friksiyonel (arzi) isizlik olarak adlandrrlar.

Yapsal sizlik
Ekonomide oluan yapsal deiikliklerin yol at, baz becerilerin terk edildii ya da teknolojik
deime ve uluslararas rekabetteki deimelere bal olarak emek talebi yapsndaki deimeler sonucu
ortaya kan isizliktir. Ekonomiler hzl bir deiim ierisindedir. Bir yandan yeni rnler piyasaya
girerken, dier yandan bazlarnn retimi son bulmaktadr. Bu firmalarn srekli olarak yeni retim
yntemleri gelitirdiinin bir gstergesidir. Bu tr deiikliklerin emek talebi zerine ok derin etkileri
olmaktadr. 5-10 yl nce aranlan beceri bugn iin hemen hemen hi aranmamaktadr. rnein birok
endstride robot kullanmnn yaygnlamas kalifiye olmayan kiilere olan talebin azalmasna yol
amtr.

Devresel sizlik
Devresel isizlik, ekonomide belirli dnemler itibariyle ortaya kan isizliktir. Mevsimlik ve
konjonktrel isizlik olarak iki tr vardr. Mevsimlik isizlik, ekonomik faaliyetlerin yln belirli
dnemlerinde younluklarn kaybetmelerine bal olarak ortaya kar. rnein; tarm ve inaat
sektrlerinde alanlar, k mevsiminde genelde isiz kalrlar. Yine turizm sezonu dnda isizlik artma
eilimi gsterir.
Konjonktrel isizlik, ekonomik dalgalanmalarn daralma ve durgunluk dnemlerinde toplam
talepteki azalmaya bal olarak ortaya kan isizliktir. Toplam talepte bir daralma olduunda, firmalar
nceden satabildiklerinden daha az rn satabileceklerinden, genelde retimlerini azaltmak zorunda
kalrlar. Bunun sonucunda bir ksm alanlar isiz kalr ve isizlik oran ykselir. Ekonominin genileme
safhalarnda ise bu tr isizlik azalr.

Tam stihdam ve Doal sizlik Oran
Ekonomide reel GSYHnin potansiyel GSYHye eit olduu, daralma ya da genileme aamalarnn
grlmedii, normal zamanlarda var olan isizlik doal isizlik orandr. Ekonomide belirli bir miktar
friksiyonel ve yapsal isizlik kanlmaz olduu iin ekonomistler sfr isizlii ulalamaz bir hedef
olarak dnrler. sizliin ne kadarnn yapsal ve ne kadarnn friksiyonel trde olduunun
bilinmesinin ok g olmasna ramen, bu ikisinin toplamna eit olan doal isizlik orannn % 5
dolaylarnda olduu ekonomistler arasnda kabul grmektedir. Bu nedenle birok ekonomist % 5
dolaynda bir isizlik orann tam istihdam olarak kabul etmektedir.
Doal isizlik orannn friksiyonel ve yapsal isizlik oranlarnn
toplam olduuna, bu nedenle ekonomide hibir zaman sfr isizlik oranna
ulalamayacana dikkat edelim.

sizliin Maliyeti
Temel makroekonomik sorunlarn ilk srasn igal eden isizliin ekonomide yaratt nemli maliyetler
vardr. Bunlar:
Dorudan rn ve gelir kayb. Emein istihdam edilememesi durumunda elde edilecek
retimden ve bu faktrn kazancndan ekonomi mahrum kalacaktr.
nsan sermayesi kayb. Bir ite almaya sadece bir gelir kayna olarak bakmak yeterli
deildir. Bireyler, kiisel varlklarnn anlamlln ya da deerli olduklarnn bir gstergesi

112
olarak da bir ite alma isteindedirler. Yine kiinin eitimle elde ettii becerilerini
kullanmamas, isiz kalmas, insan sermayesinin etkin kullanlamamasna yol amaktadr.
Sulardaki hzl art. Ulusal ekonomilerdeki isizlik su eilimini artrmakta ve hem toplumsal
hem de ekonomik adan byk zararlara yol amaktadr.

Enflasyon
Ekonominin performansn deerlendirmede nemli bir boyut da enflasyondan ve deflasyondan
korunmadaki baar ya da baarszlktr. Peki enflasyon ve deflasyon nedir, nasl llr ve niin
bunlardan korunmak gerekir? En yaygn tanmyla enflasyon; fiyatlar genel dzeyindeki srekli
artlardr. Fiyatlar genel dzeyi ya da ksaca fiyat dzeyi; ekonomideki tm fiyatlarn arlkl
ortalamasdr. Enflasyon kavramndan tm fiyatlarn ykselecei anlam karlmamaldr, ancak
fiyatlarn ou ykselirken daha az bir ksm aa debilir. Enflasyon oran ite bu fiyat dzeyinde
belirli bir dnemde ortaya kan yzde arttr. Enflasyon kavramnn kart deflasyon ise, fiyatlar genel
dzeyindeki srekli azallar olarak tanmlanr. Enflasyon ve deflasyon arasndaki snr blgede ise her
lkede arzu edilen fiyat istikrar yer alr.
Toplumumuzdaki tm birimler (firma yneticileri, tketiciler, sendikaclar, hkmetler) fiyatlar genel
dzeyindeki deimelerle youn bir ekilde ilgilenirler. nk fiyat dzeyindeki deiiklikler sonucu,
ortaya kan zararlarn tazmin edilmesi iin her birim aba harcar. rnein; iletme sahipleri
mterilerine uygulayaca fiyatlardan, sendikaclar iilerin cret anlamalarnda kayplarn tazmin
etmeye ynelirler. Ayn ekilde tketici olarak hepimizin enflasyonla ilgili kayglar vardr. nk
enflasyon ortamnda paramzn daha nceden alabildii miktarda alm gc olmayacaktr. Yani giyim,
gda, kltrel ksaca herey iin daha fazla para demememiz gerekecektir. Yine hkmetler enflasyona
ve deflasyona kar politikalarn ne zaman gerekeceini bilmek iin fiyat dzeyini izlemek
durumundadrlar. te fiyat dzeyindeki deimeleri izleyebilmek iin ekonomistler fiyat endeksleri
kullanrlar.

Sk Kullanlan Fiyat Endeksleri
Bir lkede her yl binlerce eit mal ve hizmet retilmektedir. Bu durum, fiyat dzeyindeki deimeleri
izlemek zere oluturulan farkl fiyat endekslerinin ortaya kmasna yol aar. Her bir endeks farkl mal
sepetlerini iermekte ve bu nedenle farkl enflasyon oranlar ortaya kmaktadr. Hesaplanan farkl fiyat
endekslerine rnek olarak tketici fiyatlar endeksi (TFE), retici fiyatlar endeksi (FE), ithalat ve
ihracat fiyat endeksleri, cretliler geinme endeksi gibi, her biri fiyatlardaki deimenin ayr bir ynn
n plana karan endekslerin varlndan bahsedebiliriz. Uygulamada en sk kullanlan fiyat endeksi:
TFE, FE ve GSYH Deflatrdr. Bu endeksleri kullanarak, nominal deerini bildiimiz bir
deikenin reel deerini hesaplarz. Nominal deerin ayn yln endeks deerine blnerek yaplan ileme
indirgeme ya da deflate etme denir. Yine her bir endekse gre ortalama fiyat dzeyindeki art oran ya
da enflasyon oran hesaplanr. rnein endeksin deeri 100den 108e ykselmise enflasyon oran % 8
olarak hesaplanr.
Fiyat endeksleri hangi amalar iin kullanlr?

GSYH Deflatr
GSYH deflatr, bir dnemin nominal GSYHsinin reel GSYHsine orandr ve baz alnan yl ile
lm yaplan yl arasndaki fiyat deiiminin bir lsdr. GSYH deflatr, ekonomide retilen tm
mallar ve hizmetleri ieren, olduka geni kapsaml bir fiyat endeksidir.

Tketici Fiyatlar Endeksi (TFE)
TFE, ehirlerde yaayan tketicilerin, sabit bir mal ve hizmetler sepetini satn alma maliyetindeki
deimeleri ler. Bu nedenle tipik bir hanehalknn yaam maliyetinin gstergesi olarak deerlendirilir.
Sepete dahil edilen mal ve hizmetlere baz alnan ylda hanehalklarnn bteleri iindeki payna gre

113
arlk verilir ve baz yl deitirilmedike bu deerler deimez. Hane btelerine ilikin bilgiler, TK
tarafndan Hanehalk Tketim Harcamalar Anketleri yoluyla elde edilmektedir.
Yine endeks sepetinin kapsam ve arlk yaps her yl hanehalk bte anketi sonular kullanlarak
Aralk aynda gncellenmektedir. Endeks rakamlar zincirleme Laspeyres formlasyonu erevesinde
hesaplanmaktadr. Bylece sabit bir baz yl yerine her yl bir nceki yl baz alarak hesaplama
yaplmaktakdr. TFE ile GSYH deflatr arasndaki farklar noktada toplayabiliriz:
Deflatr, TFEye gre daha geni bir mal grubunun fiyatlarn ler. Deflatr ekonomide
retilen tm nihai mal ve hizmetleri ierirken, TFE yalnzca tketicilerce satn alnan baz mal
ve hizmetleri ierir.
TFE ithal mallarn da ierirken, deflatr yalnzca yurtiinde retilen mallar ve hizmetleri
ierir.
TFEnin lt mal sepeti Hanehalk Bte Anketi sonularna gre deitirilirken, deflatr
ekonomide retilen mallarn bileimindeki tm deimeyi yanstr.
Deflatr ile TFE arasndaki farkllklar nelerdir?

retici Fiyatlar Endeksi (FE)
FE de TFE gibi belli bir mal sepetinin maliyetini ler. Burada lke ekonomisinde retimi yaplan ve
yurtii sata konu olan rnlerin genel fiyat dzeylerindeki deiim llmektedir. FEde kullanlan
fiyatlar reticiden datm kanallarna geerken llmektedir. Fiyatlara KDV gibi vergiler dahil
edilmeyip sadece pein retici fiyatlar dikkate alnmaktadr.
FE dier iki endeks iin haberci gibidir. Zira FEdeki artlar TFE ve deflatrdeki muhtemel bir
art ima eder. Bu nedenle siyasiler ve ekonomistlerin nem verdii endeks FEdir. Her endeksin
gsterdii oranlar az ok farkllklar gsterebilir. Bunlardan biri doru dieri yanltr diyemeyiz.
Siyasiler FEye daha ok nem verirken, geim derdindeki insanlar elbetteki TFEye nem
vereceklerdir.

Enflasyonun Maliyetleri
Enflasyon da isizlikte olduu gibi dorudan bir retim kayb sz konusu deildir. Ancak ekonomik
sorunlar arasnda bazen isizlik bazen de enflasyon ilk sralarda yer alr. Yani insanlar isizlik gibi
enflasyondan da korkmaktadrlar. nk ellerindeki paralar enflasyona paralel olarak deer
kaybetmekte, cret ya da gelirleri enflasyona gre ayarlanmadnda satn alma glerini kaybettiklerinin
farkndadrlar. Enflasyon sorununu ve maliyetlerini anlayabilmek iin tahmin edilmeyen ya da
beklenmeyen ve tahmin edilen (beklenen) enflasyon balamnda aklamalarn srdrlmesi daha yararl
olacaktr.

Beklenmeyen (ngrlmeyen) Enflasyon ve Gelirin Yeniden Dalm
Enflasyonun bizi inciteceine ya da zarar vereceine genelde hepimiz inanrz. Ancak bu durum her
zaman gereklemez. Baz zamanlarda fiyatlar artyor ve bizim parasal gelirimiz de artyor, hatta bazen
parasal gelirimizdeki artn fiyatlardaki arttan daha hzl olduunu dnrsek, bu durumda her zaman
zarar grdmz savunamayz. Burada yanl anlalabilecek bir durumu akla kavuturabiliriz.
yle ki; sk duyduumuz Enflasyon satn alma gcmz drr eklinde bir ifade yerine Parasal
gelirimizdeki ya da cretimizdeki art enflasyon oranndan daha dkse, satn alma gcmz der
biimindeki bir ifade daha doru olacaktr. Bu nedenle ekonomistler fiyatlar zerine odaklamaktan
ziyade reel gelir zerinde almalarn younlatrrlar. Reel gelir, gelirimizin satn alma gcdr ya da
gelirimizin satn alabilecei mal ve hizmet miktardr. Ekonomistler beklenmeyen enflasyonun aslnda
gelirin yeniden dalm problemi olduu zerine tartrlar. nk beklenmeyen enflasyon reel geliri baz
insanlardan tekilere aktarmaktadr.

114
Sabit Gelirliler ve Tasarrufta Bulunanlar: Enflasyondan en ok zarar grenler sabit geliri olan
insanlardr. nk onlarn gelirleri esnek deildir. Klasik rnek emekli maayla geinenler ya da
biriktirmi olduu tasarrufla geinmek zorunda olanlardr. Enflasyon belirli zamanlar iin sabit getiri
salayan nominal deerli varlklarn reel deerini drmektedir. rnein; bir yl vadeli tahvil alm birisi
iin fiyat dzeyinin bir yl sonra ikiye katlanmas durumunda, tahvilin ana parasn geri aldnda, bu
parann alm gcnn tahvili satn ald dneme gre yar yarya azaldn grecektir. Bu ekilde
beklenmedik bir enflasyonla alacakllardan (tasarruf yapanlardan) borlulara (tahvil ihra edenlere) doru
bir servet transferi olacaktr.
Bor Verenler ve Bor Alanlar: Beklenmeyen enflasyon bankalar ve dier dn verenlere de zarar
verebilir. nk bor alanlar, geri deme tarihinde dn aldklarndan daha az deerde demede
bulunabilirler. Devlet en byk borlu olduu iin byle bir enflasyondan kazanl kar. Yine dk
faizle borlanan ev sahipleri ve firmalar byle bir durumdan kazanl karlar. Bor verenler ve bor
alanlar enflasyon orann doru tahmin edebilirlerse, bunun neden olaca zarar etkisiz hale getirebilirler.
ayet taraflar enflasyon orannn yanl tahmin etmilerse, taraflardan biri kazanrken, dier taraf
kaybedecektir.
iler ve verenler: Genel olarak enflasyonun gelir transferini iverenler lehine evirecei dncesi
daha yaygndr. Beklenmeyen enflasyondan zarar grenler parasal gelirleri fiyatlar kadar
ykselmeyenlerdir. Eer enflasyon oran %20 olduunda, iveren size %10 zam vermise reel geliriniz
dm olacaktr. Yani gelirinizle alabileceiniz mal ve hizmetin gerek miktar, ncesine kyasla % 10
daha az olacaktr.

Beklenen (ngrlen) Enflasyonun Maliyetleri
Enflasyon tahmin edilebildiinde yeniden dalm etkisinde azalma grlecektir. nk bireyler ve
firmalar enflasyondan kendilerini korumak iin eitli davranlarda bulunacaklardr. Enflasyonun
sonular gelir dalm zerindeki etkilerini ok aar. Enflasyon beklenen olsa dahi, bireylerin ve
firmalarn kendilerini enflasyonun etkilerinden korumak iin giriimlerde bulunmalar kaynak israfdr.
nk ekonomik birim emek zamann ve enerjisini harcamaktadr. rnein, birey en ok getiriyi hangi
finansal kurumdan elde edebilecei konusunda aratrma yapacak; restoranlar sk sk menlerini, firmalar
fiyat listelerini srekli deitirmek zorunda kalacaklardr. Tm bunlar nemli bir ilem maliyeti ve zaman
gerektirir.
Kaynaklarn israf edilmesine ilave olarak beklenen ya da beklenmeyen enflasyon etkinsizlie yol
aabilir. nk enflasyon fiyat sistemi tarafndan salanan bilgilerin deimesine ya da arptlmasna
neden olur. rnein, cep bilgisayarlarnn fiyatnn ykseldiini varsayalm. Bu yksek fiyat, rne
talebin yksek olduunu mu, yoksa sadece fiyatlar genel dzeyindeki bir art m yanstr? Bilgisayar
firmalar kararsz olduklar iin yeni retim kapasitesi iin yatrm yapmada isteksiz davranabilirler. Bu
nedenle enflasyon yatrm harcamalarn yavalatabilir ve ekonominin byme orann azaltabilir. Ksaca
hem beklenen hem de beklenmeyen enflasyon topluma maliyet ykler.

Toplam Hasla ve Ekonomik Performans Asndan nemi
Her ekonomik sistemin temel amac insan ihtiyalarn karlamak iin mal ve hizmet retiminde
bulunmaktr. Bu nedenle birok ekonomist lke performansn deerlemede en nemli gsterge olarak
GSYH deikenini ele alr.

Nominal ve Reel GSYH
Ekonomik performansn en iyi lt olan GSYH, belli bir ekonomide retilen btn nihai mal ve
hizmetlerin parasal deeridir. GSYHnin hesaplanmasnda ekonomideki retici birimlerin retimde ara
mal olarak kulland mal ve hizmetler deil, nihai tketicilerin tketim, yatrm ve ihracat amal
kullanmlarna hazr mal ve hizmetler dikkate alnr. Tanmdan anlalaca gibi, GSYH fiziksel kt
birimden ziyade parasal birimle llmektedir. Bu durum anlaml istatistiki bilgi oluturmay olanakl
klmaktadr. Bu yolla elma ve armutlarn toplanmas mmkn olmaktadr. Sre olduka basittir. Her bir
mal ve hizmet retimi sat fiyat zerinden deerlendirilir, bu deerler toplanarak GSYH rakamna

115
ulalr. Cari fiyatlar kullanlarak nihai mal ve hizmetlerin parasal deerlerinin llmesi nominal GSYH
olarak isimlendirilir. Buna ksaca cari fiyatlarla GSYH de denilmektedir. Reel GSYHnin llmesinde
ise baz dnemi fiyatlar (temel alnan bir yln fiyatlar) kullanlarak, nihai mal ve hizmet ktsnn deeri
hesaplanmaktadr. Reel GSYHnin bu zellii nedeniyle alternatif ismi sabit fiyatlarla GSYHdir.
Yllar itibaryla reel GSYH dzeyleri karlatrlarak, ekonominin performans zerine yorum
yaplabilir. Bu tespiti nominal GSYHlere bakarak yapmak mmkn deildir. rnein Tablo 5.1de
Trkiye iin 2000-2010 yllarna ait nominal ve reel GSYH dzeyleri verilmitir. Bu onbir yl ierisinde
nominal GSYH % 563 art gstermitir. Yani nominal GSYH 5 kattan daha fazla artmtr. lk olarak
bu ekonominin gzel bir performans sergilediini ifade edebilir. Ancak byle bir analiz ve varlan sonu
yanl olacaktr. nk nominal GSYHye veri bir yldaki retimin o yln fiyatlar ile arplmas sonucu
ulalr. Dolaysyla nominal GSYHdeki art hem ktdaki art hem de fiyatlardaki art ierir. Hatta
burada aldmz yllara bakarsak, sadece fiyatlardaki art kapsam olduunu grrz. Bu yzden eer
bizler fiziksel ktnn (retimin) ne kadar arttn bilmek istiyorsak reel GSYHye bakmamz gerekir.

Tablo 5.1: Trkiye iin 2000-2010 Yllarna ait Nominal ve Reel GSYH Dzeyleri

YILLAR
Nominal GSYH
( Milyon)
Nominal GSYHdeki
Art Oran (%)
Reel GSYH
( Milyon)
Reel GSYHdeki
Art Oran (%)
2000 166.658 59,3 72.436 6,8
2001 240.224 44,1 68.309 -5,7
2002 350.476 45,9 72.520 6,2
2003 454.781 29,8 76.338 5,3
2004 559.033 22,9 83.486 9,4
2005 648.932 16,1 90.500 8,4
2006 758.391 16,9 96.738 6,9
2007 843.178 11,2 101.255 4,7
2008 950.534 12,7 101.922 0,7
2009 952.558 0,2 97.003 -4,8
2010 1105.101 16,0 105.680 8,9

Kaynak: TK

Reel GSYHde fiyat dzeyindeki deimelerin etkileri elimine edilir. Sabit alnan bir yln fiyatlar ile
her bir yln retim deerleri arplarak reel GSYH deerine ulalr. rneimizde 2000 yl iin reel
GSYH 72,4 milyar iken, 2001 ylnda 68,3 milyar olmutur. Dikkat edilirse, 1998 yl fiyatlar ile
deerlendirildiinde reel GSYHde dme grlmektedir. Bununla beraber 2003-2007 yllarnda Trkiye
ekonomik anlamda bymeye devam ederken; 2008 ylnda kresel kriz nedeniyle byme yavalam,
2009 ylnda ise negatif (-4,8) deer almtr. Trkiye Ekonomisi 2010 ylnda toparlanmaya balam, bu
ylda byme % 8,9 olarak gereklemitir.

Reel GSYHde Art: Byme Oran
Reel GSYHdeki dnemler (3 aylk, yllk) itibar ile deime, byme oran olarak tanmlanr ve
genelde yzde deimeler ile aklanr. Bir deikenin herhangi iki dnem arasndaki deime oran, bu
deikenin iki dnemdeki deerleri arasndaki farkn, balang dnemindeki deerine blnmesi ile
hesaplanr. rnein; balang dnemindeki reel GSYH deerini Y
0
ile gsterelim, bir sonraki GSYH
deerine de Y
1
diyelim, bu iki dnem arasnda reel GSYHdeki yzde deime ya da byme oran (g)
yle hesaplanr:

116
100
0
0 1
x
Y
Y Y
g

=

Bu oran dnemler arasnda lkenin retim gc hakknda bize bilgi sunar. Yllar itibaryla reel
GSYH genelde art eilimi gsterir ve bu eilim reel GSYH trendi olarak adlandrlr. Reel GSYH
trendindeki yukar doru gelimeler, hayat standardndaki artn bir ifadesidir. Reel GSYHdeki art
retim faktrlerindeki arttan, teknolojik ilerlemelerden ve eitimden kaynaklanr. Ancak trend her
zaman art eklinde olumayabilir. Reel GSYHde aaya doru bir gidi isizlik, retim kayb ve refah
dzeyinde bir azalma anlamna gelir.
Reel GSYHnin trend evresinde gsterdii dalgalanmalar izlenerek ekonominin performans zerine
yorum yaplabilir. rnein reel GSYHnin hzl bymesi durumunda ekonomide karlar artacak, retim
faktrleri sahipleri daha fazla gelir elde edecekler ve tketim harcamalar artacaktr. Bu pozitif ynl
gelimeler ile eitim ve salk hizmetlerinin kaliteleri de artacak, ulam iin daha geni yollar yaplacak,
daha rahat olacamz mekanlar ina edilebilecektir. Ancak reel GSYHdeki art ne kadar hzl olursa
tkenebilir doal kaynaklar da hzla tketilecek, bir takm evresel ve atmosferik kirlilik boyutlar n
plana kacaktr. Bu sorunlarn giderilmesi bir takm harcamalar gndeme getirecektir.

Gayrisafi Yurtii Hasla (GSYH ya da GDP) ve llmesi
Temel makroekonomik deikenlerin ilk srasn, ekonomik performansn en iyi lt olan GSYH alr.
GSYH, bir dnemde bir lke snrlar ierisinde retim faktrleri kullanlarak retilmi nihai mal ve
hizmetlerin piyasa fiyatlaryla hesaplanm deeri olarak tanmlanr. Bu tanmdaki baz noktalarn
akla kavuturulmas faydal olacaktr.
Nihai Mallar, Aramal ve Katma Deer: GSYH, belirli bir dnemde belirli bir lke snrlar iinde
retilen btn nihai mal ve hizmetlerin deeridir. Nihai mal ve hizmetler, ekonomideki retici birimlerin
retimde ara mal olarak kullanmayaca, tketim, yatrm ve ihracat iin kullanma hazr mal ve
hizmetlerdir. Nihai mal ve hizmetlerin zellikle belirtilmesi ift (mkerrer) saymadan kurtulmak iindir.
rnein marketten aldmz ekmein deerini hesaba katmakla deirmenciye satlan budayn, frncya
satlan unun, markete frncnn satt ekmein deerini de hesaba katm oluruz. Bu durum ekil 5.2de
zetlenmektedir. ifti rn yetitirmekte, bu rne yapt eklenti iin bir deer bimekte ve bu ifti
iin rnn katma deeri olmaktadr. ifti rnn bu deeri dikkate alarak deirmenciye satacaktr.
Ayn ekilde deirmencide buday un haline dntrrken bir deer katmakta ve bunun iin belirledii
katma deeri ilk budayn fiyatna ekleyerek frncya satmaktadr. Frnc bir takm ilemlerle unu ekmek
haline getirdiinde, bir retim yaptndan dolay, bunu perakendeci olan markete satarken katma
deerini ekleyecektir. Market te bunu nihai tketiciye satarken yapt hizmet nedeniyle belirleyecei
katma deeri ekleyecektir. Ulalan fiyat, aslnda katma deerler toplamndan baka bir ey deildir.
Dier bir ifadeyle, bir rnn piyasa fiyat onun katma deerleri toplamna eittir. Bu nedenle nihai
aamadan nceki aamalarda yaplan mbadeleler GSYH iine dahil edilmez. nk bunlarn tmnn
parasal deeri nihai maln fiyat iinde yer almaktadr.

ekil 5.2: Ekmein nihai mal oluncaya kadar geirdii aamalar

Bu noktada u ayrma dikkat edilmelidir. Szgelimi Domates nihai mal mdr, yoksa ara mal mdr?
sorusu hataldr. nk kullanm yeri konusunda bilgi eksiklii vardr. Eer domates sala retiminde

117
kullanlacaksa, bir girdi ve ara maldr. Eer sofralk olarak, dorudan tketiciye sunulacaksa, nihai
maldr. O halde maln adndan ok kullanm yeri nihai mal veya ara mal olup olmadn belirlemektedir.
Uygulamada, mkerrer hesaplamadan kurtulmak iin katma deer kavram kullanlr. Katma deer, bir
maln retiminin her bir aamasnda o maln deerine yaplan ilavedir. Ekonomide her bir mala ilikin
katma deerler toplam ayn zamanda o maln piyasa fiyatna eittir. Ekonomide retilen btn katma
deerlerin toplanmas suretiyle GSYHye ulalabilir.
Cari Dnem retimi: GSYH yalnzca hesapland dnemde retilmi mal ve hizmetleri ierir. Daha
nceki dnemlerde retilmi mallarn yer ald deiimler GSYHyi artrmaz. rnein yeni bir evin
yaplmas GSYHyi artrrken, mevcut bir evin sat GSYHyi etkilemez. Ancak emlak
komisyoncusunun geliri cari dnemde retilmi bir hizmet karl olup, bunun deeri GSYHye
dahildir.
Piyasa Fiyatlar: GSYH, mallarn deerini piyasadaki alc fiyatlaryla ler. Alcnn dedii piyasa
fiyat ile satcnn eline geen fiyat farkldr. Piyasa fiyatndan, dolayl vergileri karrsak, maln
retiminde kullanlan faktrlerin elde ettikleri geliri bulmu oluruz.

GSYHnin llmesi
GSYHnin tanmn yaparken u husus sanrz dikkatinizi ekmitir. GSYH para birimiyle
llmektedir. Bu durum anlaml istatistiki bilgi oluturmay olanakl klmaktadr. GSYHnin lm
iin yntem kullanlr. Bunlar: i)Harcamalar yntemi, ii) Gelirler yntemi, iii) retim yntemidir. Bir
ekonomide harcama ve gelir etkileimlerinin piyasada gerekletiini grrz. Bunlar: i) Mal ve
hizmet piyasalar, ii) Faktr piyasalar, iii) Finansal piyasalardr. Bu piyasalarda rol oynayan ekonomik
birimler ise drt grupta toplanr. Bunlar:
1. Hanehalklar;
Firmalara retim faktrleri arz ederek, karlnda gelir elde ederler.
Firmalardan tketim mal satn alarak, harcama yaparlar.
Gelirinin bir ksmn tasarruf ederler.
2. Firmalar;
Kiralad ya da satn ald retim faktrleri karlnda hanehalklarna deme yaparlar.
Dier firmalarn yatrm harcamalarndan gelir elde ederler.
Kendi stoklarn azaltabilirler.
Yatrmlarn finanse etmek iin finansal piyasalardan ve hanehalklarndan borlanrlar.
3. Devlet;
Firmalardan satn ald mal ve hizmetler iin harcama yapar.
Hanehalk ve firmalara transfer demesinde bulunur ve onlardan vergi alr.
Geliri ve giderleri arasnda fark oluursa, bte imkanlarna gre borlanr ya da
borlarn der.
4. D alem;
Yurtii firmalarca satlan mal ve hizmetlerden gelir elde edilir (hracat)
Yabanc firmalarn rettii mal ve hizmetler iin harcama yaplr (thalat)
ekil 5.3de grlecei gibi, hanehalklar, firma, kamu ve d alem arasndaki etkileimler mal, faktr
ve finansal piyasalarda gerekleir. Bu piyasalarda ayrca harcama ve gelirin dairesel akm tamamlanr.
Hanehalklar bu dairesel akm ierisinde tketim harcamalarnda bulunur, yatrmclar dier firmalardan
ve kendi mal stokunda deiiklik yaparak yatrm harcamalarnda bulunur, hkmetler kamu

118
harcamalarn gerekletirir. D alemle net ihracat durumuna gre harcamalar belirlenir. Sonu olarak,
toplam gelire eit olan toplam harcamalar tketim (C), yatrm harcamalar (I), kamu harcamalar (G), net
ihracattan (NX) oluur.

ekil 5.3: Dairesel Akm Modeli Harcama Gelir Eitlii

Harcama Yntemiyle GSYHnin llmesi
ekil 5.3deki dairesel akm modelinde grlecei zere, ekonomide mal ve hizmetler iin harcama
yapan sadece hanehalklar deildir. Devlet, firmalar ve yabanclar da harcama yaparlar. Bu gruplar
tarafndan yaplan harcamalar ksaca zetlersek;
Tketim harcamalar (C): Tketiciler tarafndan mal ve hizmet almna ynelik yaplan toplam
harcama miktardr. GSYHnin en byk kalemidir. Bu harcamalar dayankl tketim mallarnn
(otomobil, buzdolab, TV..vb) alnmasn kapsad gibi yiyecek, giyecek, elence ve haberleme gibi
dayanksz tketim mal ve hizmetlerini de kapsar.
Gayrisafi sabit sermaye oluumu (Yatrm Harcamalar) (I): Burada hem zel sektrn hem de
kamu sektrnn yatrm harcamalar yer alr. Yatrmlara gelir getiren aktifler zerine yaplan her trl
harcama dahildir. Yeni fabrikalar ve makineler iin firmalar tarafndan yaplan harcamalar; yeni evler ve
konutlardaki gelitirmeye ynelik hanehalklarnn harcamalar; devletin inaat, makine ve tehizat iin
yapt harcamalar yatrm snflandrmasna girer.
Firmalarn stoklarndaki deimeler de brt yatrm harcamas kapsamnda deerlendirilir. nk
stoklar gelecekte gelir salayacak aktifi temsil etmektedir. Stok deimeleri retime konu olan hammadde
ve malzeme, maml ya da yar mamlden oluan stoklardaki dnem sonu ve dnem ba arasndaki
farktr. Eer fark art ise yatrmlar artar, eksi ise yatrmlar azalr. nk GSYH cari retimi
ltnden, cari dnemde retilen fakat satlmayan stoklar da GSYHye dahil edilmektedir, ki bu
yatrmdr.
Bir hususu biraz daha akla kavuturmakta yarar vardr. Bir kiinin tasarruflarn deerlendirmede
sk sk duyduumuz yatrm kelimesiyle burada aklamaya altmz yatrm arasndaki fark
anlamamz gerekir. Bir harcamann ekonomi asndan yatrm saylabilmesi iin lkenin retim
kapasitesinin artmas gerekir. Bu nedenle yatrm tanmlanrken, sermaye stokunda salanan art eklinde
ifade edilir. Yoksa, kiinin hisse senedi almas, bankaya para yatrmas ya da yeni ina edilmemi ev satn
almas yatrm harcamalar olarak deerlendirilmez.
Devletin nihai tketim harcamalar (G): Bu kategoride devletin hizmetlerini yerine getirebilmek
iin her eit mal ve hizmetler iin yapt harcamalar yer alr. Bu harcamalar, istihdam edilen personele
denen cretlerden bro malzemelerine, askeri harcamalardan danmanlk hizmeti harcamalarna kadar

119
eitli trdeki harcamalardr. Bu harcamalar ierisinde, sosyal gvenlik ve refah demeleri eklindeki
transfer harcamalar yer almaz.
Net hracat ((X-M) ya da NX): Bir ekonomideki baz firmalar rnlerini ya da rnlerinin bir
ksmn yurtdnda satarlar. Bu durumda ekonomi iindeki satlarda yer almayan, ancak cari dnemde
retilen bu deerin hesaba katlmas, yani GSYH iinde gsterilmesi gerekmektedir. Ayn zamanda bu
ekonomide satlan baz mal ve hizmetler d alemde retilmi olabilir. Bu durumda ihracatn deerinden
ithal edilen mallarn deeri karlr. Kalan net ihracat rakamdr, bu byklk lke iindeki satlara ilave
edilir. Toplam net ihracat, ithalatn ihracattan az olmas durumunda pozitif, aksi halde negatif olacaktr.
Net d faktr gelirlerini buraya dahil edersek, bu drt gruptaki harcamalar toplanarak harcama yaklam
erevesinde GSYH hesaplanr. Buna gre;
GSYH = C+I+G+NX olur.

Gelir Yntemiyle GSYHnin llmesi
GSYHyi gelir yaklam erevesinde hesaplamak, dairesel akm diyagramndan grlecei zere, biraz
daha karmaktr. retim; mal ve hizmet retmek amacyla retim faktrlerini bir araya getirmek suretiyle
gerekletirildiine gre, retilen haslann deerine, bu faktrlere yaplan demeler toplamndan ulalr.
Ancak retim srecinde elde edilen eitli gelir biimlerine (ki bunlar; cret, kira, faiz ve kar eklinde
tanmlanr) ilave olarak iki tane de gelir saylmayan deme vardr. Bunlar dolayl vergiler ve
amortismanlardr. Bu yntemle elde edilen gelir ve gelir saylmayan demeleri ksaca aklarsak;
gc demeleri (W). Kamu ve zel sektrde alanlara denen maa ve cretlere ilave olarak,
iverenlerin salk planlarna katks ve maatan kesilen vergi gibi demeler bu kategoride yer alr.
TK verilerinde yer alan ve iletme art ad altnda gsterilen kalem aslnda emek faktr dndaki
retim faktrlerine ait gelirlerdir. Bunlar ise;
Kira gelirleri ya da rant (R). Hanehalk tarafndan binalar, arazi gibi mlkiyetin kiraya verilmesi
sonucu elde edilen gelirdir.
Net faiz. Hanehalk tarafndan firmalara stoklarn finansman, yeni fabrika ya da yeni makine almlar
iin verilen dnler karl elde edilen gelirdir.
Karlar. Firmalarn vergi ncesi elde ettii gelirler olup, vergi demeleri, hisse senedi sahiplerine
denen kar paylar ya da yeniden yatrm iin datlmayan karlar eklinde kullanlrlar.
cret, faiz, kira ve kar eklinde elde edilen bu gelirlere ilave olarak, gelir saylmayan iki demenin de
toplama dahil edilmesi gerekir. Bunlar;
Dolayl vergiler. Bunlar harcama ve sat vergileri gibi demeleri ierir. Bu tr vergiler iin nemli
olan, bu vergilerin devlet adna firmalarca toplanmasdr. Yani firmalarn elde ettikleri haslatlarnn bir
ksmn devlete aktarmalar zorunludur. Bu demeler retim faktrleri sahiplerine gitmedii iin bu tr
vergiler gelir saylmayan demelerdir.
Amortismanlar. Ypranma ve eskime karl olarak da ifade edilebilir. Amortisman karlklar
aslnda eskiyen fabrika ve aletlerin yenilenebilmesi iin oluturulan fonlar olup, dolayl vergiler gibi gelir
saylmayan demelerdir.
Gelir yaklamyla GSYHyi hesaplamada elde edilen bykln harcama yaklamyla ulalan
sonuca eit olmas gerekir. Eer eit deilse, istatistiki hata kalemiyle eitlenir. Bu eitlik gereklidir.
nk ktlar iin harcanan her birim para, bir bakas tarafndan gelir olarak ya da gelir saylmayan
deme olarak elde edilmektedir. Sonu olarak gelir yaklam erevesinde GSYHyi aadaki ekilde
yazabiliriz:
GSYH = cret + Rant + Faiz + Kar + Dolayl Vergiler + Amortismanlar

120
retim Yntemiyle GSYHnin llmesi
Firmalarn rettikleri tm mal ve hizmetlerin miktar ile bunlarn fiyatlarn arparak, dnem retiminin
deerine ularz. Bu durumda belli bir dnemdeki GSYH iin, n tane mal ve hizmet iin fiyatlar p
i
ve
miktarlar q
i
ile gsterip, bunlarn arpmlarnn toplamn aadaki gibi formle edebiliriz:
1 1 2 2
1
..........
n
i i n n
i
p q p q p q p q GSYH
=
= + + + =

TKnin retim yntemiyle GSYH hesaplarnda ayn mal ve hizmetleri reten birimlerden oluan
faaliyet kollarndaki nihai mal ve hizmet retim deerinin llmesi esas benimsenmitir. Bunun iin
ekonomi eitli sektrlere ayrlarak her bir sektr iin retimin deeri hesaplanr. Bu sektrler; tarm,
sanayi, inaat, ticaret, ulatrma, mali messeseler, konut, serbest meslek hizmetleri, izafi banka
hizmetleri ya da gelirleri, devlet hizmetleri, kar amac gtmeyen zel hizmet kurulular, ithal vergisidir.
Bu kalemlerin toplanmasyla elde edilen gayri safi yurtii hasla rakamna d alem faktr gelirleri
ilave edilerek GSYH rakamna ulalr. D alem faktr gelirleri arasnda ii dvizleri, mteebbis
gelirleri, kar transferleri, d bor faiz demeleri ve faiz gelirleri yer alr.
Milli gelir terimi ou kez dier gelir ve hasla kavramlarn da ieren bir anlamda kullanlmaktadr.
nk btn gelir ve hasla byklkleri bir takm kk ayarlamalarla birbirinden elde edilebilmektedir.
Milli gelir byklkleri arasndaki bu geililii aadaki basit matematiksel akm tablosunda
zetleyebiliriz.

GSYH
(+) D alemden elde edilen faktr gelirleri
(-) D aleme denen faktr demeleri
= GSMH
(-) Amortismanlar
= Safi Milli Hasla
(-) [Dolayl vergiler sbvansiyon]
= Milli Gelir
(-) Datlmayan karlar
(-) Sigorta primleri
(-) Kurumlar vergisi
(+) Transfer harcamalar
= Kiisel Gelir
(-) Dolaysz vergiler
= Harcanabilir Gelir = C+S

GSYH hesaplamalarnda ka yntem kullanlr?

Reel GSYH Neleri lmez?
Ekonominin performansn deerlendirmede reel GSYH bile ihtiyatla yorumlanmaldr. GSYHnin
lemedii baz durumlar dikkate aldmzda, ekonominin retim dzeyi salkl olarak
belirlenemeyecek ve toplumun refah zerine doru deerlendirmeler yaplamayacaktr. Reel GSYHnin
lemedii baz eyleri ksaca aklarsak;

121
Piyasalara Yansmayan retim: GSYH sadece satlmak amacyla yaplan retimi ler. Kendimiz
iin yaptmz, evde yapp da satmay dnmediimiz retim GSYH dnda kalr (rnein ev ileri,
evde tra olmak, t yapmak, tamirat ilerini yapmak). Yine GSYH takas ilemini darda brakr. Yani
kii bir mal bir bakasyla mal ya da hizmet karlnda deitirdiinde, bu ilem GSYH dnda kalr.
rnein deirmene budayn un yapmak iin gtren ifti, un yapm karlnda budayn % 10u
kadar bir miktar deirmenciye verirse, bu hizmet GSYHye dahil edilmez. Kaytd ekonomi, yer alt
ekonomisi hesaplamalarnda yine nemli bir sorun olarak yer almaktadr.
Nfustaki Deimeler: GSYH ile ilgili istatistiklere bakarken belirli bir dnemde veri olan bu
retimi (kty) paylaacak olan nfusun bykln dikkate almazsak yanltc deerlendirmeler
yaparz. 900 milyar GSYHye sahip 10 milyon nfuslu bir ekonomi ile 70 milyon nfusa sahip bir
ekonomi birbirlerinden tamamen farkldrlar. Bu durum 1000 aylk ile geinen tek bir kii ile ayn
miktarda aylk ile geinen yedi kiilik bir aile arasndaki farka benzetilebilir. Ekonomistler bu sorunun
zm iin kii bana GSYH deerlerini kullanrlar. Yani belli bir yla ait GSYH deeri ayn yldaki
nfus miktarna blnerek kii bana den GSYH deeri hesaplanr. ayet ekonomide nfus artna
ramen kii bana den GSYH deeri artyorsa, o lke iin toplumda hayat standardnn ykseldiini
ve ekonominin performansnn olumlu gelitiini syleyebiliriz.
Bo Zaman: GSYH bo zamandaki art lmez, ancak bo zamandaki bir artn bizim refahmz
zerinde etkisi vardr. Hatta reel GSYH artmam olsa bile eer biz ayn sabit reel GSYHyi daha ksa
bir zaman diliminde retebiliyorsak, oumuz refahmzn artt konusunda hemfikir olacaktr. rnein
eskiden cumartesi gnleri saat 13e kadar yarm gn tm memurlar almak zorundaydlar. Oysa
gnmzde cumartesi gnleri memurlar iin tatil yaplmtr. Bu durum aslnda hayat standardnda bir
iyilemeyi ifade etmekle birlikte GSYH ierisinde llemez.
Dsallklar: retilen tm mal ve hizmetleri izlemek ve GSYH deerini hesaplamak iin olduka
gelitirilmi bir muhasebe sistemi kullanlr. Ancak retim srecinde dsallklarla karlalmas
durumunda bunlar GSYHye ilave edecek ya da karacak herhangi bir yntem henz
oluturulmamtr. rnein ulusal retim artarken evre kirlilii de artabilir. evre kirliliinin maliyeti
retim deerinden indirilemez.
Yine mallarn kalitesindeki gelimelerin de doru olarak hesaba katlmas gtr. rnein,
bilgisayarlarn zamanla fiyat dt halde kalitesi ok ykselmitir. Bu trden sorunlar, bata pek ok
elektrikli ve elektronik aralar olmak zere hemen her mal iin sz konusudur.
Bu balamda asl nemli olan bu trden faaliyetlerin ekonomi iindeki nispi deeridir. Eer bunlarn
nispi nemi yldan yla fazlaca deimiyorsa, milli gelir hesaplar, btn eksikliklerine ramen, zellikle
zaman boyunca toplumun retim gcnn ve maddi refahnn ne ynde gelitiini gstermesi asndan
faydaldr.
te retim srecinde ortaya kan negatif dsallklar (hava ve su kirlilii gibi) dikkate alnarak, bo
zamann deeri dikkate alnarak, devletin ekonomideki bykl dikkate alnarak, kayt d ekonominin
bykl dikkate alnarak lkenin performansn deerlendirmek, refah dzeyindeki gelimeler zerine
yorum yapmak daha anlaml olacaktr.

Mali Piyasalarn Ana Gstergesi: Faiz Oran
Faiz orannn ykselmesi borlanma maliyetini arttrr. Bu hem konut ve tketici kredisiyle ev ya da araba
almak isteyenleri hem de taksitle dayankl tketim mallar almak isteyenleri g durumda brakr.
adamlar yatrm kararlarn alrken daha rkek davranrlar. nk yksek faiz oranlar kredi
maliyetlerini arttrmaktadr. Yksek faizler yatrm zkaynaklar ile finanse etmeyi planlayan bir
giriimci zerinde bile caydrc etki yapar, zira bir yatrmn yaplmas iin en azndan faiz oranna eit
ya da ondan daha yksek oranda bir kar beklentisi olmaldr. Aksi takdirde elinde yatrlabilir fonu olan
iletmeler risk ieren yatrmlar yapmak yerine, ellerindeki fonlar banka mevduat ya da devlet tahvili
biiminde tutmay tercih edeceklerdir.
Faiz oran, herhangi bir nedenle ertelenen bir liralk nakdi demenin bedeli olup, gelecekte yaplacak
deme ile imdiki deme arasndaki oransal farktr. rnein, bugn bankaya yatrdmz 1000 iin size

122
tam bir yl sonra 1200 deniyorsa, burada yllk faiz oran % 20dir. Benzer biimde bir beyaz eya
satcs, bir televizyonu pein 1000ye satarken, bir yl vadeli (bir pein ve 11 aylk taksitle) sat iin
1200 talep ediyorsa, burada yllk % 44 orannda faiz uygulanmaktadr. Bu rnek iin faiz oran u ekilde
hesaplanmaktadr:
lk taksit 100 hemen denmekte, 11 ay boyunca ayn tutarda deme yaplmaktadr. lk demeden
sonra kalan ertelenmi deme 900 olup, bunun karl olarak toplam 1100 denecektir. Bu da %
22,22 orannda fazla bir deme yapmak demektir. demeler her ay yapld iin, bu oran yllk faiz
oran gibi dnmek hataldr. Bir ay sonra balayp, 11 ay boyunca 100 demekle altnc ayn sonunda
ya da yedinci ayn banda toptan 1100 demek ayndr. Yani ortalama vade 6 aydr. Bu durumda bu
taksit emasnda uygulanan yllk faiz oran % 44,44tr.

Faiz Oranyla lgili Ayrmlar
Ksa ve Uzun Vadeli Faiz Oran: Faiz oranyla ilgili olarak yapabileceimiz bir ayrm vadeye gredir.
demede ortaya kan gecikmenin ne kadar zaman sreceine gre farkl faiz oranlarndan bahsedilebilir.
rnein bir bilgisayar satcs 3 ay vadeli sat iin % 5 faiz vade fark- talep edebilir ya da herhangi bir
kamu kuruluuna olan borcumuzu geciktirmemiz halinde her ay iin % 3 faiz gecikme zamm- demek
zorunda kalabiliriz. Devlet, 1994 ylnda 2 ay sresince vadeli hazine bonolarn aylk getirisi % 50nin
zerinde olan bir faizle sata karmt.
Vadeye gre faiz oran deimekle birlikte, faiz oranlar yukardaki gibi deil, genelde yllk olarak
ifade edilmektedir. rnein, 3 ay vadeli mevduata uygulanan faiz oran % 24dr denildiinde, bunun
anlam mevduatn aylk getirisi % 6dr demektir. Ya da 25 yl vadeli bir konut kredisinin faiz oran
% 10dur denildiinde her yl iin alnan krediye bu oranda faiz uygulandn anlarz.
Basit ve Bileik Faiz: Faiz oranlaryla ilgili yaplmas gereken bir ayrm da basit ve bileik faiz
ayrmdr. Eer belli bir anapara zerinden faiz hesaplanyor, vade sonunda tekrar ayn anapara zerinden
faiz iletiliyorsa, burada basit faiz sz konusudur. Yok eer ilk dnem sonunda tahakkuk ettirilen faiz,
dnem sonunda anaparaya ekleniyor ve gelecek dnem iin faiz bu tutar zerinden yrtlyorsa, burada
bileik faiz uygulanmaktadr.
Nominal ve Reel Faiz Oran: u ana kadar bahsettiimiz faiz oranlar nominal faiz oranlardr. Yani,
fiyat dzeyindeki deimeler iin herhangi bir ayarlamay iermemektedir. Bunun iin, nominal faiz
orann bir fiyat endeksi ile deflate ederek, reel faiz oranna ularz. Reel faiz oran iin kullanacamz
forml;

+
+
= +
1
1
1
R
r 1
1
1
+
+
=
R
r
olur.
Burada iler dlar arpmyla; R r + = + + 1 ) 1 ).( 1 (
sonucuna ulalr. Eitliin sol tarafndaki arpma ilemi yaplp, reel faiz oran yalnz braklrsa;
r R r . = olacaktr. ayet son terim ok kk deer alrsa reel faiz oran u ekilde belirlenir:
= R r
Bu eitlikten de grlecei gibi, nominal faiz oranndan (R) enflasyon oran () karlmakta, yine
enflasyon oran ile reel faiz orann (r) arpm da karlmaktadr. Bu son terim Trkiye iin enflasyon
orannn yksek olduu dnemlerde byk deerler almtr. Bir dnemin banda nominal faiz oran
bilinmektedir. Enflasyon oran ise ancak tahmin edilebilir. Ekonomik birimler kararlarn verirken,
nominal faiz oranlar konusundaki bilgilerini ve enflasyon oran konusundaki tahminlerini kullanr ve bir
reel faiz oran beklentisi olutururlar. Ne varki, enflasyon dnem sonundaki gerekleme oranna gre
beklenen (ex-ante) ve gerekleen (ex-post) reel faiz oranlar farkl olabilecektir. Bu durumda kararlarn
salkl olup-olmamas beklentilerin gerekliliine baldr.

123
Makroekonomik Analizde Faiz Oran
Makroekonomik analizlerde faiz orannn hangi anlamda kullanld ve faiz oranndaki deimelerin
nasl anlalmas gerektii zerinde de biraz durmak istiyoruz. Bildiimiz zere makroekonomi
toplulatrlm deikenler zerine oturtulmaktadr. Bu durumda faiz orannda da bir toplulatrma
yapma zorunluluu olduu aktr. Oysaki yukarda mevduat ve kredi faizi, devlet borlanma senetlerinin
faizi gibi farkl faiz oranlarndan bahsettik. stelik bu orann da vadelerine gre deikenlik
gsterebileceini biliyoruz. Normal koullar altnda ksa vadeli faiz oranlar uzun vadeli oranlarn altnda
olacaktr. Esasen faiz oranlarnn vade yapsn eitli ekonomik deikenlere ilikin beklentiler belirler.
rnein, gelecekte enflasyon orannn dmesi bekleniyorsa ksa vadeli faiz oran uzun vadeli faiz
oranndan daha yksek olabilir. Peki ekonomideki faiz orann tek bir deerle ya da mmkn olduunca
az saydaki deer ile nasl ifade edebiliriz?
Bu sorunun da cevab ortalama faiz orann gsteren ve bundaki deimelerin ynn ve bykln
lmeye imkan veren endeks oluturmay gerektirir. Ya da ekonomide en ok ilemin yapld faiz esas
alnarak (rnein hazine bonosu veya devlet tahvili) deerlendirmeler yapmak anlaml olur.

Dviz Kurunun llmesi
Uluslararas dzeyde bir lkeye yaplan demeler, o lkenin para birimiyle yaplr ve bu demelere bata
merkez bankalar olmak zere bankaclk sistemi araclk eder. Ancak herhangi bir para biriminin ticarete
taraf lkelerce kabul edilmesi de mmkndr. Nitekim bugn iin tm lkeler uluslararas demelerde
ABD Dolarn ($) deme arac olarak kabul etmektedirler. Sterlin (), Euro () ve Japon Yeni () de
byk lde uluslararas demelerde kabul grmektedir.
Bu noktada sorun demeyi yapann parasnn demenin yaplaca para birimi cinsinden deerinin
belirlenmesidir. Bu aamada dviz kuru kavram gndeme gelir. Dviz kuru bir lkenin para biriminin,
dier bir lke para birimi cinsinden deeridir. Dviz kuru ksaca (ER) olarak ifade edilebilir. Dviz
kurunun farkl tanmlar ve bu tanmlara uygun lmleri vardr.

Alternatif Dviz Kuru Tanmlar
Dviz kuru (ER) basite, yabanc bir para birimi iin denen milli para miktarn ifade etmektedir.
ER = Ulusal Para / Yabanc Para
rnein, 18 Kasm 2011de baz para birimlerinin cinsinden deerleri yledir. 1 $ = 1,80; 1 =
2,45. Bu tanm bize iki tarafl nominal dviz kurunu vermektedir. Gnlk konumada dviz kuru bu
anlamda kullanlmaktadr. Ancak dviz kuru kavramnn ieriini bu basit tanmn ieriine sktrmamz
doru olmaz. Sorunu netletirmek istediimizde karmza bir dizi alternatif yntem kmaktadr:
Nominal dviz kuru ile ilgilenebileceimiz gibi reel dviz kuruna da bakabiliriz veya iki tarafl
(bilateral) ya da toplulatrlm (efektif) dviz kuru ile de ilgileniyor olabiliriz. Reel dviz kuru, nominal
dviz kurunun bir fiyat endeksiyle veya eitli fiyat endeksleri kullanlarak deflate edilmi ifadesi olup,
bunu da iki tarafl veya efektif olarak lebiliriz.

Reel Dviz Kuru
ki tarafl reel dviz kuru yle tanmlanabilir:

d
f
P
P
ERx = =
f
d
P
Para Yabanc
P
Para Ulusal
RER

Bu eitlikte ER iki tarafl nominal dviz kuru olup, P
d
yurtii fiyat dzeyini, P
f
ise dier lkenin fiyat
dzeyini gstermektedir. rnein, 2010 ylnda 1 US$ = 1,50dir. Bir yl sonra 1$ = 1,80 olmutur. Bu
dnem iinde enflasyon oran Trkiyede % 9, ABDde % 2dir. ABDde 2010da fiyat dzeyi 100 ise
2011 ylnda 102 olmutur. Trkiyede fiyat dzeyini 100 alrsak, 2011deki fiyat dzeyi 109 olmutur.
2011de nominal dviz kuru 1,80/$ iken, reel dviz kuru (2010 baz alndnda);

124

olmutur. Bu dnemde nominal dviz kuru 1,50den 1,80ye % 20 ykseldii halde, lkelerin fiyat
dzeylerindeki ykselmeler farkl oranlarda olduu iin, reel dviz kuru %12 [=((1,68-1,50)/1,50).100]
orannda ykselmi, yani reel olarak % 12 deer kaybetmitir.
Burada hemen tanmda yer alan her bir bileenin tanmna gre farkl reel dviz kuru lmlerinin
ortaya kabileceini anlarz. rnein, ER dnem sonu deeri olabilecei gibi, dnemin ortalama deerini
de lebilir ya da ihracat veya ithalatta geerli olan kur olabilir. Benzer biimde deflatr olarak TFE,
FE, GSYH deflatr, ihracat fiyatlar ya da ithalat fiyat endeksi kullanlabilir. Bunlarn her biri farkl
anlamlara gelen ve farkl amalara hizmet edebilecek reel dviz kuru deerleri ortaya karacaktr.

Dz ve apraz Dviz Kuru
Dviz kuruna ilikin bir lm de apraz ve dz kur ayrm ile ortaya kmaktadr. Bizim u ana kadar
akladmz dviz kuru, dz dviz kurudur. Dz kurda bir lkenin para birimi ile dierleri arasndaki
bir mbadele oran szkonusudur. apraz kur ise iki lkenin para birimleri arasndaki deiim oranna
bunlarn ile ikili kurlarndan ulalmaktadr. rnein, ile $ arasnda kur 1,8 /$ ve ile arasndaki
kur 2,45/ ise bu iki kur deerinden hareketle $ ve arasndaki dviz kurunu 1,36 $/ =(
2,45/)/(1,8/$)] olarak hesaplayabiliriz. Bu deer $ ile arasndaki apraz kurdur. Yani 1 almak iin
gerekli $ miktar 1.36 $dr.

Baz Terimler
Dviz kurundan bahsedilirken sk sk kullanlan baz terimler de karkla yol amaktadrlar. imdi bu
konuda ksa birka aklama yapalm. Devalasyon, sabit kur sisteminde resmi makamlarca, lke
parasnn deerinin dier lke paralar karsnda drlmesidir. Parann deer keybetmesi ise serbest
kur sisteminde, lke para biriminin dier lke paralar karsnda deer kaybetmesidir. Revalasyon, sabit
kur sisteminde, resmi makamlarca, lke parasnn deerinin ykseltilmesidir. Parann deer kazanmas ise
serbest kur sisteminde bir lke parasnn deerinin dier lkelerin paralar karsnda artmasdr.
Esnek kur sisteminde devalasyon ve revalasyon kelimelerinin
kullanm hataldr. Bunun yerine lke paras deer kaybetmitir veya lke paras
deerlenmitir biimindeki ifadeler kullanlmaldr.

125
zet
Makroekonomi temelde be sorun ile ilgilenir.
Bunlar retim ve istihdam dzeyi, genel fiyat
dzeyinin istikrar, ekonomik byme, kamu
aklar, kamu borlar ve d aklardr.
Makroekonominin ortaya kmasnda olay
nemli yer tutmakla birlikte, Keynesin rol
byktr. nk Klasik dnce anlaynn
yerine devrim saylan kendi dnce anlayn
oturtmutur. Bugn dahi ekonomistler
Keynesyenler ve Keynesyen olmayanlar eklinde
ayrmaktadrlar. Byk buhrandan sonra hzla
ykselen Keynesyen dnce gnmzde Yeni
Keynesyenler olarak ekonomik literatrde yerini
almtr. Dier yandan temelleri Klasik anlaya
dayananlar ise Yeni Klasikler olarak literatre
katk yapmaktadrlar.

Makroekonomik performans deerlendirmede
baz temel deikenler incelenerek bunlarn neler
olduu, nasl lld, nasl yorumland
erevesinde deerlendirmeler yaplr. Bu
deikenler isizlik, enflasyon, GSYH gibi
dorudan toplumun refahn etkileyen
deikenlerdir. Bunun yannda mali piyasalarn
temel gstergesi olarak faiz oran, dviz kuru gibi
deikenler de aklanarak ekonominin ileyii
ile ilgili deerlendirmeler yaplr.

126
Kendimizi Snayalm
1. retim faktrlerinin tam kullanm
durumunda elde edilen reel GSYH dzeyine ne
ad verilir?
a. Potansiyel GSYH
b. Fiili GSYH
c. Cari GSYH
d. Sabit fiyatlarla GSYH
e. Kii bana GSYH
2. Aadaki sorulardan hangisi
makroekonominin ilgi alanna giren sorulardan
biri deildir?
a. lkeler arasndaki gelir farkllklarnn
nedenleri nelerdir?
b. Ekonominin byrken neden milyonlarca
insan isizdir?
c. Ekonomik krizlerin nedenleri nelerdir?
d. Bte a ekonomiyi nasl etkiler?
e. Piyasa talep erisi nasl elde edilir?
3. Aadaki kiilerden hangisi Monetarizmin
(parasalclk) ncs olarak kabul edilir?
a. Milton Friedman
b. J. M. Keynes
c. A. Smith
d. Robert Lucas
e. David Ricardo
4. Potansiyel hasla dzeyi Y
*
ve fiili hasla
dzeyi arasndaki fark gsteren retim a (Y
*
Y) iin aadaki seeneklerden hangisi

dorudur?
a. Daralma dneminde pozitiftir
b. Daralma dneminde negatiftir
c. Tepe noktasnda negatiftir
d. Dip noktasnda pozitiftir
e. Genileme dneminde pozitiftir
5. alma gcnde ve arzusunda olup, cari
cret dzeyinden almaya raz olmasna ramen
i bulamayan i gcnn varlna ne ad verilir?
a. stihdam
b. sizlik
c. Toplam igc
d. sizlik oran
e. gcne katlma oran

Aadaki verileri kullanarak 6. ve 7. sorular
cevaplaynz.
15 ve daha yukar yataki nfus (alma ya
nfusu): 50 milyon
stihdam edilenler: 22 milyon
sizler: 3 milyon
6. sizlik orannn deeri nedir?
a. % 4
b. % 12
c. % 6
d. % 13,6
e. % 10,7
7. gcne katlm oran deeri nedir?
a. % 88
b. % 70,6
c. % 44
d. % 50
e. % 38
8. Fiyatlar genel dzeyinde srekli olarak
ortaya kan artlara ne ad verilir?
a. Enflasyon
b. Deflasyon
c. Stagflasyon
d. Resesyon
e. Devalasyon
9. Doal isizlik oran hangi tr isizliklerden
oluur?
a. Friksiyonel ve mevsimlik isizliklerden
b. Yapsal ve mevsimlik isizliklerden
c. Yapsal ve friksiyonel isizliklerden
d. Yapsal ve devresel isizliklerden
e. Friksiyonel ve konjonktrel isizliklerden
10. Bir lkenin para biriminin dier lkenin para
birimi cinsinden deerine ne denir?
a. Enflasyon
b. Dviz kuru
c. demeler dengesi
d. Faiz oran
e. Fiyat dzeyi

127
Anahtar
1. a Yantnz yanl ise sizlik ve sizliin
llmesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Makroekonominin
Kapsam balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Makroekonominin
Tarihesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise sizlik ve sizliin
geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise sizlik ve sizliin
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise sizlik ve sizliin
geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise sizlik ve sizliin
geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Enflasyon balkl
9. c Yantnz yanl ise Tam stihdam ve Doal
sizlik Oran balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Dviz Kurunun
geiriniz.

Sra Sizde 1
70 kuraln uyguladmzda %7 lik byme
gereklidir.
Sra Sizde 2
Makroekonominin geliimindeki nemli olay:
1. Ekonomik verilerin sistematik biimde
toplanm olmas,
2. Ekonomik dalgalanmalarn tespit
edilebilmesi.
3. Byk Buhrandr.

Sra Sizde 3
Endeksler kullanlarak nominal bir byklk reel
bykle dntrlr, ayrca her bir endekse
gre enflasyon oranlar hesaplanr.
Sra Sizde 4
TFE ile GSYH deflatr arasndaki farklar
noktada toplayabiliriz:
Deflatr, TFEye gre daha geni bir mal
grubunun fiyatlarn ler. Deflatr
ekonomide retilen tm nihai mal ve
hizmetleri ierirken, TFE yalnzca
tketicilerce satn alnan baz mal ve
hizmetleri ierir.
TFE ithal mallarn da ierirken, deflatrde
yalnzca yurtiinde retilen mallar ve
hizmetleri ierir.
TFEnin lt mal sepeti Hanehalk
Bte Anketi sonularna gre deitirilirken,
deflatr ekonomide retilen mallarn
bileimindeki tm deimeyi yanstr.
Sra Sizde 5
GSYH hesaplamalar iin yntem kullanlr,
bunlar: Harcama yntemi, Gelir yntemi ve
retim yntemidir.

Baumol, W. J. ve Blinder, A. S. (2011).
Economics: Principles and Policy, 12th Edition,
Mason: South-Western College Publishing.
Case, K. E., Fair, R. C. ve Oster, S. (2008).
Principles of Economics. Ninth Edition, New
Jersey: Prentice Hall.
Mankiw, N. G. (2009). Principles of Economics,
Fifth Edition, Mason: Cengage Learning.
Yldrm, K. ve dierleri (2011). Makro ktisada
Giri, 7. Bask, Ankara: Pelikan Yaynclk.
Yldrm, K. ve dierleri (2011). ktisada Giri,
4. Bask, Ankara: Pelikan Yaynclk.

128

Amalarmz
Tketim ve tasarruf fonksiyonlarn tanyabilecek,
Ekonominin genel denge koulunu aklayabilecek,
Ekonominin da almasnn toplam planlanan harcamalar ve denge gelir dzeyi zerinde
yaratt etkileri aklayabilecek,
oaltan katsaysn, da kapal ve da ak ekonomiler iin gsterip, zetleyebilecek

Anahtar Kavramlar
Tketim
Yatrm
Net hracat
Otonom Harcamalar
Marjinal Tketim Eilimi
Tasarruf
Kamu Harcamalar
Toplam Harcamalar
Denge Gelir Dzeyi
oaltan

indekiler
Giri
Devletin Olmad Da Kapal Bir Ekonomide Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesi
Devletin Olduu Da Kapal Bir Ekonomide Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesi
Devletin Olduu Da Ak Bir Ekonomide Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesi

6

129
GR
Bir lke ekonomisinin gelir dzeyi, o lkenin refah dzeyinin belirlenmesinde nemli bir lttr. Bir
nceki nitede GSYH ve GSMH gibi gelir kavramlar aklanp, bunlarn nasl lld belirtilmiti.
Bu nitede ise, bir adm ileriye giderek milli gelirin nasl belirlendiini aklayacaz. Bunu aklarken de
Keynesyen modeli dikkate alacaz. Keynesyen modelin Klasik modele alternatif olarak ortaya ktn
bir nceki niteden hatrlyoruz. Klasikler, ekonomide cret ve fiyatlarn tam esnek olduunu ve bylece
ekonominin devaml olarak tam istihdam dzeyinde bulunduunu ifade etmektedirler. Klasiklere gre,
geliri (veya retimi) belirleyen temel faktr istihdam dzeyidir. Keynes ve Keynesyenler ise Klasiklerin
bu grne kar karak, geliri belirleyen temel faktrn toplam harcamalar (veya toplam talep)
olduunu ifade etmilerdir. Onlara gre, toplam harcamalar geliri belirlemektedir ve belirlenen gelir
dzeyi de istihdam dzeyini belirlemektedir. Dikkat edilecek olursa; Klasik ve Keynesyen modellerde
gelir dzeyi ile istihdam dzeyi arasndaki ilikinin ileyi yn farkl (ters) olarak ifade edilmektedir.
Milli gelirin nasl belirlendiini aklayacamz bu nitede, aama aama denge milli gelir dzeyinin
oluumunu ele alacaz. Bunun iin ilk aamada, anlatmda basitlik salamak amacyla, devletin olmad
da kapal (dier lkeler ile ekonomik ilikilerin olmad) bir ekonomide; yani sadece firmalarn ve
hanehalklarnn bulunduu bir ekonomide, denge gelir dzeyinin nasl belirlendiini aklayacaz. Bunu
yaparken de denge gelir dzeyinin elde ediliini; ilk olarak toplam harcamalar yntemiyle, daha sonra da
tasarruf-yatrm eitlii yntemiyle gstereceiz. kinci aamada ise, bir adm daha ileriye giderek,
ekonomiye devleti dhil edeceiz ve devletin olduu bir ekonomide denge gelir dzeyinin belirlenmesini
aklayacaz. Son aamada ise ekonomiyi da aarak, dier lkeler ile mal ve hizmetler zerine olan
ticareti modele dhil edeceiz. Btn bu aamalar anlatrken, devletin ekonomiye dhil edilmesinin ve
ekonominin da almasnn, toplam harcama dzeyini ve denge gelir dzeyini nasl etkilediini de
belirteceiz. nitede denge gelir dzeyinin belirlenmesini aklarken, fiyatlar genel dzeyinin sabit
olduunu varsayacaz. Yani, fiyatlarn analiz yaplan sre ierisinde deimediini kabul edeceiz.

DEVLETN OLMADII DIA KAPALI BR EKONOMDE DENGE
GELR DZEYNN BELRLENMES
Bu ksmda anlatm kolaylatrmak iin devletin olmad ve ekonominin da kapal olduu; yani
ekonominin, dnyadaki dier lke ekonomileriyle ilikilerinin olmad bir durumda denge gelir
dzeyinin nasl belirlendiini ortaya koyacaz. Bunu yaparken ilk olarak, retim dzeyinin belirleyicisi
olan harcamalardan yola kacaz. Devletin olmad da kapal bir ekonomide karmza iki tr
harcama bileeni kmaktadr. Bunlar, tketim ve yatrm harcamalardr. Daha sonra, denge gelir
dzeyinin elde ediliini alternatif yntem olan yatrm-tasarruf eitlii yoluyla gstereceiz. Burada tm
tasarruflarn hanehalklar tarafndan yapldn ve tm yatrmlarn da firmalar tarafndan yapldn
varsayacaz.
Devletin olmad da kapal bir ekonomide gelir zdeliini u ekillerde yazabiliriz:
Y C I +

Y C S +

Milli Gelir Dzeyinin
Belirlenmesi

130
Yukardaki birinci zdelik, harcamalar bakmndan milli geliri (Y) ifade etmektedir. Burada toplam
harcamalar, tketim (C) ve yatrm harcamalarndan (I) olumaktadr. kinci zdelik ise geliri, kullanm
bakmndan gstermektedir. Bu zdelie gre, hanehalklar harcanabilir (kullanlabilir) gelirlerini,
tketim (C) ve tasarruf (S) arasnda bltrrler.
imdi burada ilk olarak yukardaki zdelikleri oluturan tketim, tasarruf ve yatrm kavramlarn
inceleyelim ve daha sonra da bu deikenler yoluyla denge gelir dzeyinin nasl belirlendiini grelim.

Tketim Harcamalar ve Tketim Fonksiyonu
Tketim harcamalar, hanehalklarnn mal ve hizmetler zerine yaptklar harcamalardr. rnein, bir
tketici olan hanehalknn bir lokantaya gidip yemek yemesi karlnda yapt harcama tketim
harcamasdr. Yeni tekstil rnlerinin satn alnmas da bir tketim harcamasdr. Bu rneklerdeki tketim
harcamalar dayanksz mallar zerine yaplan tketim harcamalardr. Bunun yannda otomobil satn
alnmas, bir laptop satn alnmas ise, dayankl mallar zerine yaplan tketim harcamalarn ifade eder.
Burada kartrlmamas gereken bir nokta vardr. Eer satn alnan otomobil veya laptop kiinin bireysel
ihtiyacn karlamaya ynelik ise, bu bir tketim harcamasdr. Fakat eer satn alnan otomobil veya
laptop, bir firma tarafndan retimde kullanlmak iin satn alnmsa, bu harcama yatrm harcamas
olarak deerlendirilir. Tketim harcamalar olarak sadece dayankl ve dayanksz mallara ynelik yaplan
harcamalar dikkate alnmaz; ayn zamanda satn alnan temizlik hizmeti, ulam hizmeti ve haberleme
hizmeti gibi hizmetler de tketim harcamalarnn iine dhil edilir. Tketim harcamalar birok eyi
ierdii iin toplam harcamalarn en byk ksmn oluturmaktadr.
Tketim harcamalar, harcanabilir gelirin (YD) bir fonksiyonudur. Yani, harcanabilir gelirdeki
artlar, tketim harcamalarnn da artmasna yol aar. Dolaysyla harcanabilir gelir ile tketim
harcamalar arasnda doru ynl bir iliki vardr. Dier koullar sabitken, tketim ile harcanabilir gelir
arasndaki iliki tketim fonksiyonu tarafndan belirlenir. Tketim fonksiyonu, farkl harcanabilir gelir
dzeylerinde hanehalklarnn ne kadar harcama yapmak istediklerini gsterir. Tketim fonksiyonunu
aadaki gibi yazabiliriz:
0
C C cYD = +

Burada tketim harcamalar (C), otonom tketim harcamalarndan (C
0
) ve uyarlm tketim
harcamalarndan (cYD) oluur. Otonom tketim harcamalar (C
0
), gelir dzeyi sfrken yaplan tketim
harcamalarn ifade eder. Dier bir ifadeyle otonom tketim, gelir dzeyinden bamsz yaplan tketim
harcamalardr. Bu unu ifade eder: nsanlar gelirleri olmasa bile yaamlarn srdrmek iin belirli bir
miktar tketim harcamas yapmak zorundadrlar. Peki, bu harcamay nasl yapabileceklerdir? rnein,
borlanarak bu harcamay yapabileceklerdir. Bunun yannda tketim fonksiyonunun harcanabilir gelire
bal ksm ise, gelir arttka tketimin, harcanabilir gelirin c kat kadar artacan gstermektedir. Burada
c, marjinal tketim eilimi olarak adlandrlr ve gelir arttka tketimin nasl deitiini gsteren pozitif
bir katsaydr.
Temsili bir ekonomi iin tketim fonksiyonunu, Tablo 6.1de verilen deerlerden yararlanarak ekil
zerinde gsterebiliriz. Tablo 6.1e baktmzda; balangta harcanabilir gelir sfr iken, yaplan tketim
(otonom tketim) 60 milyardr. Harcanabilir gelir her arttnda, tketim de artmaktadr. Fakat
tketimdeki art hz, harcanabilir gelirdekinden daha azdr.

131
Tablo 6.1: Temsili Bir Ekonomide Harcanabilir Gelir, Tketim ve Tasarruf

Harcanabilir Gelir (YD)
(Milyar )
Tketim Harcamalar (C)
(Milyar )
Tasarruf (S)
(Milyar )
0 60 -60
100 140 -40
200 220 -20
300 300 0
400 380 20
500 460 40
600 540 60

ekil 6.1deki tketim fonksiyonunun izimi Tablo 6.1e gre yaplmtr. ekilde dikey eksende
tketim harcamalar, yatay eksende ise harcanabilir gelir gsterilmitir. ekilde tketim harcamalar
harcanabilir gelir ile birlikte artt iin, tketim fonksiyonu pozitif eimli olarak izilmitir. ekildeki
45
0
lik doru, dikey ve yatay eksenlerin tam ortasndan gemektedir ve bu doru zerindeki her nokta
tketim harcamalarnn harcanabilir gelire eit olduu durumlar gstermektedir. Yani, bu doru
harcanabilir gelirin tmnn tketim harcamalar iin kullanldnda elde edilecek olan dorudur. Fakat
elde edilen harcanabilir gelirin tm tketime gitmedii iin tketim fonksiyonunun eimi, 45

derecelik
dorunun eiminden daha dktr ve bu nedenle de tketim fonksiyonu daha yatk olarak izilmitir.
ekil 6.1e dikkat edilecek olursa, harcanabilir gelir 300 milyar olduunda, tketim de 300 milyar
olmaktadr. Bu bize, elde edilen harcanabilir gelirin hepsinin tketim harcamas iin kullanldn
gstermektedir. Yani bu dzeyde, tketim harcanabilir gelire eittir. Tketim fonksiyonu 45

derecelik
dorunun zerinde ise tketim, harcanabilir gelirden daha fazla; tketim fonksiyonu 45

derecelik
dorunun altnda ise tketim, harcanabilir gelirden daha azdr.

ekil 6.1: Tketim Fonksiyonu

Devletin olmad bir ekonomide harcanabilir gelir (YD), toplam gelire yani GSMHye (Y) eittir.
Dolaysyla devletin olmad bir ekonomi iin yukardaki tketim fonksiyonunu u ekilde de
yazabiliriz:
0
C C cY = +

Artk bu aamadan sonra devletin olmad bir ekonomide, harcanabilir gelir (YD) kavram yerine
toplam gelir (Y) kavramn da kullanabileceiz.
300
45
0

YD
Harcanabilir Gelir (YD)
C=C
0
+cYD
T
k
e
t
i
m

H
a
r
c
a
m
a
l
a
r

(
C
)

C
YD
60

0

300

132
Devletin olmad bir ekonomide harcanabilir gelir, toplam gelire (Y)
neden eittir?

Ortalama ve Marjinal Tketim Eilimi
Ortalama tketim eilimi (APC), her bir yl iin bir ekonomideki tketim harcamalarnn harcanabilir
gelire orandr ve harcanabilir gelirin ne kadarnn tketim harcamalarna ayrldn gstermektedir.
Dolaysyla, ortalama tketim eilimini u ekilde gsterebiliriz:
C
APC
Y
=

Tablo 6.1den hesaplanp, grlecei zere; APC, harcanabilir gelir 300 milyar oluncaya kadar
1den byk deerler alrken, harcanabilir gelir 300 milyar atnda ise APC, 1den kk deerler
almaktadr. Yani gelir arttka APC azalmaktadr. rnein harcanabilir gelir 100 milyar iken APCnin
ald deer 1,4tr. Harcanabilir gelir 600 milyar olduunda ise APCnin deeri 0,9dur.
Marjinal tketim eilimi (MPC veya c), hanehalklarnn elde ettii ilave gelirin tketim harcamasnda
ne kadar art yarattn gsteren orandr. Yani, MPC (veya c), tketim harcamasndaki deimenin
( C ) gelirdeki deimeye ( Y ) orandr ve u ekilde gsterilir:
c veya MPC
C
Y

Marjinal tketim eilimi, yukarda da ifade ettiimiz gibi, gelir arttka tketimin nasl deitiini
gsteren pozitif ve birden kk bir katsaydr. rnein Tablo 6.1e baktmzda, gelir 200 milyardan
300 milyara arttnda (art 100 milyar), tketim de 220 milyardan 300 milyara artmtr (art 80
milyar). Ayn ekilde, gelir 500 milyardan 600 milyara arttnda (art 100 milyar ) tketim de 460
milyardan 540 milyara artmtr (art 80 milyar). Dolaysyla, gelirde grlen her 100 milyarlk art,
tketim harcamalarn her seferinde 80 milyar artrmtr. Dolaysyla burada MPC = 0,8dir. Grld
gibi MPC her seferinde sabit bir deerdir. Kolaylk salamak iin biz de bundan sonra aksini
sylemedike marjinal tketim eiliminin deimeyeceini varsayacaz.

Tketim Harcamalarn Etkileyen Gelir Dndaki Faktrler
Tketim harcamalarnn harcanabilir gelire bal olmasnn yannda, harcanabilir gelir dndaki dier
faktrler de tketim harcamalarn etkilemektedir. ekil 6.1de grld gibi tketim fonksiyonunu,
dikey eksende tketim harcamalar ve yatay eksende harcanabilir gelir varken elde etmitik. Bylece
varsaym olarak tketim harcamalarn etkileyen gelir dndaki faktrleri sabit kabul etmi olduk.
Bundan dolay, harcanabilir gelirdeki bir deime, tketim fonksiyonu zerinde hareket etmemize yol
aacaktr. Fakat tketim harcamalarn etkileyen gelir dndaki faktrlerdeki deimeler ise, tketim
fonksiyonunun kaymasna neden olacaktr. imdi tketim harcamalarn etkileyen gelir dndaki bu temel
faktrleri ksaca aklayalm.
Tketim harcamalarn etkileyen dier temel faktrler olarak; hanehalklarnn servetlerini, bekleyileri
ve faiz oranlarn gsterebiliriz.
Servet: Hanehalklarnn serveti; nakit, vadeli mevduat hesaplar, tahviller, hisse senetleri, ev ve
otomobil gibi varlklardan oluur. Hanehalklarnn servetlerinin artmas, tketim harcamalarnn
artmasna yol aar. Yani daha ok serveti olan hanehalklar, daha ok tketim harcamas yapar. Bu durum
da tketim fonksiyonunun yukar doru kaymasna neden olur. Tersi durumda ise, serveti azalan
hanehalklar daha az tketim yapar ve buna bal olarak tketim fonksiyonu aaya doru kayar.
Faiz oran: Faiz oran, insanlarn tasarruf yapmas iin bir dldr veya bor aldklarnda demeleri
gereken eydir. Reel faiz oranlarnn nceki dnemlere gre daha yksek olduu zamanlarda muhtemelen
insanlar daha yksek reel faizlerden yararlanmak iin tasarruf yapma yoluna gideceklerdir. Dolaysyla bu
dnemlerde harcanabilir gelirin ou tasarruf edildiinden, tketim harcamalar azalacaktr. Bunun

133
yannda borlu olanlar da faiz oranndan etkileneceklerdir. rnein, kredi kartna borcu olanlar, kredi ile
bor alanlar ve dier borlular, faiz oranlarndaki arttan etkilenerek, borlar iin her defasnda yksek
faiz demeleri yapmamak iin bir an nce borlarn kapatma yoluna gideceklerdir. Bylece bu kiilerin
tketim mallar iin yapacaklar harcamalar azalacaktr. Dolaysyla, dier faktrler sabitken, faiz
oranndaki bir art tketim harcamalarnda azalmaya yol aacaktr ve buna bal olarak tketim
fonksiyonu aaya doru kayacaktr. Tersi durumda ise, faiz oranlarndaki bir azalma ve kredi
bulabilmenin kolay olmas, tketim harcamalarnn artmasna ve tketim fonksiyonunun yukarya doru
kaymasna neden olacaktr.
Bekleyiler: Gelecek ile ilgili beklentiler de tketim harcamalarn etkileyen dier bir faktrdr.
rnein eer insanlar ileriyle ilgili olarak gelecekte iyimser beklentilere sahipse, ileride terfi
edeceklerini ve cretlerinin artacan bekliyorlarsa, imdiki gelirlerinin daha byk bir ksmn tketim
harcamasna ynlendirebileceklerdir. Bu ekilde tketim harcamas artacak ve tketim fonksiyonu
yukarya doru kayacaktr. Aksine, eer insanlar gelecek ile ilgili ktmser bir dnceye sahiplerse,
ilerinden kovulma endiesi yayorlarsa veya ileride cretlerinin azaltlacan dnyorlarsa,
muhtemelen imdi daha az tketim yapma yoluna gidebileceklerdir. Bu durum da tketim harcamalarnn
azalmasna ve tketim fonksiyonunun aaya kaymasna neden olacaktr. Dolaysyla, dier faktrler
sabitken, gelecekteki gelir ile ilgili iyimser bekleyiler, tketim harcamalarnn artmasna; gelecekteki
gelir ile ilgili ktmser bekleyiler ise, tketim harcamalarnn azalmasna neden olacaktr. Bunun
yannda tketicilerin fiyatlar ile ilgili bekleyileri de tketim harcamalarn etkileyecektir. rnein,
tketiciler ileride otomobil fiyatlarnn artmasn bekliyorlarsa, bu dnem otomobil almay tercih
edeceklerdir ve bylece cari dnemdeki tketim harcamalar artacaktr. Tersine, eer tketiciler laptop
fiyatlarnn ileride daha da ucuzlayacan dnyorlarsa, ihtiya duyduklar laptop iin yapmay
planladklar tketim harcamalarn ileriki dnemlerde yapmak zere erteleyeceklerdir.
Tketim harcamalarn etkileyen, bu temel faktrler dnda baka faktrler de saylabilir. rnein,
insanlarn yaam sreleri boyunca almay bekledikleri miraslar veya insanlarn yaayabilecei sre ile
ilgili beklentileri de tketim harcamalar zerinde etkili olabilir.
ekil 6.2de tketim harcamalarn etkileyen gelir dndaki faktrlerdeki deimelerin tketim
fonksiyonuna etkileri gsterilmitir. Yukarda ifade edildii gibi, bu faktrlerdeki deimeler tketim
fonksiyonunun bir btn olarak kaymasna neden olacaktr. rnein, hanehalklarnn servetlerinin
artmas, reel faiz oranlarndaki dler, gelecekle ilgili iyimser beklentiler ve ileride fiyatlarn artacana
ilikin beklentiler tketim harcamalarn artrarak, ekil 6.2deki balang tketim fonksiyonu olan C
1
in
C
2
ye kaymasna neden olacaktr. Tersine hanehalklarnn servetlerinin azalmas, reel faiz oranlarndaki
artlar, gelecekle ilgili ktmser beklentilerin olumas ve ileride fiyatlarn azalacana ilikin
beklentiler, tketim harcamalarn azaltarak, ekil 6.2deki C
1
tketim fonksiyonunun C
3
e kaymasna
neden olacaktr.
Tketim harcamalarnn artmasna yol aan temel faktrler nelerdir?

134

ekil 6.2: Tketim Harcamalarn Etkileyen Gelir Dndaki Faktrlerdeki Deimelerin Etkileri

Tasarruf ve Tasarruf Fonksiyonu
Devletin olmad da kapal bir ekonomide toplam gelirin, tketim ve tasarruf olarak kullanldn
yukarda belirtmitik. Yani, gelir ya tketilecek ya da tasarruf edilecektir. Buradan yola karak tasarrufa,
gelirin tketilmeyen ksm diyebiliriz. Dolaysyla, gelir ile tketim arasndaki fark bize tasarrufu
verecektir:
S Y C =

Tasarruf gelirin tketilmeyen ksm olduuna gre, tketim fonksiyonundan yola karak tasarruf
fonksiyonunu elde edebiliriz:
S Y (C )
o
cY = +

Buradan da tasarruf fonksiyonunu u ekilde elde ederiz:
S Y C
o
cY = +

0
S (1 ) C c Y = +

Tasarruf fonksiyonundan grlebilecei gibi, tasarruflar da harcanabilir gelirin artan bir
fonksiyonudur. Dolaysyla tasarruf fonksiyonu bize, dier koullar sabitken, tasarruf ile harcanabilir gelir
arasndaki ilikiyi gsterir.
Devletin olmad da kapal bir ekonomide toplam gelirin harca-
nabilir gelire eit olduuna ( Y = YD) dikkat edelim.
ekil 6.3, tketim fonksiyonundan yola karak elde edilen tasarruf fonksiyonunu gstermektedir.
ekil, Tablo 6.1deki deerler dikkate alnarak izilmitir. eklin alt ksmna bakldnda; tasarruf
fonksiyonunun -60 milyardan balad grlmektedir. Bunun nedeni, eklin st ksmndaki tketim
fonksiyonundan grlebilmektedir. Dikkat edilirse burada harcanabilir gelir sfr iken 60 milyar tketim
harcamas yaplmaktadr ki; biz buna otonom tketim diyorduk. te, tasarruf fonksiyonunun eksiden
balamasnn nedeni, yaplan otonom tketim harcamasdr. Harcanabilir gelir 300 milyara ulancaya
kadar, tasarruflar negatiftir. Bunun nedeni ise, yaplan tketim harcamalarnn harcanabilir gelirden daha
fazla olmasdr. Harcanabilir gelir 300 milyar olduunda, tketim harcamalar da 300 milyar olduu
iin gelirin tamam tketim harcamalarna gitmektedir ve dolaysyla bu gelir dzeyinde tasarruflar
sfrdr. Bundan dolay pozitif eimli olan tasarruf fonksiyonu bu gelir dzeyinde yatay ekseni
kesmektedir. 300 milyarn zerindeki harcanabilir gelir dzeylerinde, harcanabilir gelir tketim
harcamalarndan daha hzl artt iin, bu gelir dzeyinden sonra tasarruf da pozitif deerler almaktadr.

135
rnein, harcanabilir gelir 500 milyar olduunda, tketim harcamalar 460 milyardr ve tasarruf da
40 milyardr (500 460 = 40).

ekil 6.3: Tketim Fonksiyonu Yardmyla Tasarruf Fonksiyonunun Elde Edilii

Tasarruf fonksiyonunu elde ederken, tketim fonksiyonunda olduu gibi, yukarda akladmz
tketim harcamalarn etkileyen gelir dndaki faktrlerin sabit olduunu varsaymaktayz. Eer bu
faktrler deiirse, bu faktrlerdeki deimeler, tketim fonksiyonunda olduu gibi, tasarruf
fonksiyonunun da kaymasna neden olur. Fakat bu faktrlere bal olarak ortaya kan tasarruf
fonksiyonundaki kaymalar, tketim fonksiyonunun tersi ynnde olur. Yani bu faktrlerdeki deimeler
tketim fonksiyonunu yukarya kaydryorsa, tasarruf fonksiyonunu aaya doru kaydrr.

Ortalama ve Marjinal Tasarruf Eilimi
Ortalama tasarruf eilimi (APS), tasarrufun harcanabilir gelire orandr ve harcanabilir gelirin ne
kadarnn tasarruf edildiini gstermektedir. Ortalama tasarruf eilimini u ekide gsterebiliriz:
S
APS
Y
=

Tablo 6.1den grlecei zere, tasarruf negatif olduunda ortalama tasarruf eilimi (APS) de negatif
olacaktr. rnein harcanabilir gelir 100 milyar olduunda tasarruf -40 milyardr ve buna bal olarak
bu gelir dzeyinde APS, -0,4tr. Gelir arttka ortalama tasarruf eilimi artmaktadr. rnein yine Tablo
1e bakarsak; harcanabilir gelir 600 milyar olduunda tasarruf 60 milyardr ve ortalama tasarruf
eilimi (APS), 0,1dir.
Marjinal tasarruf eilimi (MPS veya s), harcanabilir gelirde ortaya kan artn ne kadarnn tasarruf
edildiini gstermektedir. Yani, MPS, tasarruftaki deimenin ( S ) gelirdeki deimeye ( Y ) orandr
ve u ekilde gsterilir:
S
s veya MPS
Y

Marjinal tasarruf eilimi marjinal tketim eilimi gibi, pozitif ve birden kk bir katsaydr.

136
Marjinal Tketim ve Marjinal Tasarruf Eilimleri Arasndaki liki
Devletin olmad da kapal bir ekonomide harcanabilir gelir ya tketim iin ya da tasarruf iin
kullanlacaktr ( Y C S = + ). Dolaysyla harcanabilir gelirdeki herhangi bir deime de (rnein
harcanabilir gelirdeki bir art gibi), ya tketilecek ya da tasarruf edilecektir ( Y C S = + ). Bu nedenle,
marjinal tketim eilimi (MPC veya c) ile marjinal tasarruf eiliminin (MPS veya s) toplam 1e eit
olmaldr. Yani,
MPC + MPS = 1 ya da c + s = 1.
Tablo 6.1e bakldnda, harcanabilir gelir her seferinde 100 milyar deitiinde; tketim
harcamalar 80 milyar ve tasarruf da 20 milyar deimektedir. Bu da bize bu tabloda MPCnin 0,8
(80/100) ve MPSnin 0,2 (20/100) olduunu gstermektedir.
Benzer ekilde, harcanabilir gelir ya tketildii ya da tasarruf edildii iin, ortalama tketim eilimi
(APC) ile ortalama tasarruf eiliminin toplam da 1e eittir.

Yatrm Harcamalar ve Yatrm Fonksiyonu
Beinci nitede de akland gibi, firmalarn mal ve hizmet retimine ynelik olarak sermaye mallarna
yapt harcamalara yatrm harcamas denir. Buradaki harcamalar yeni retilen sermaye mallarna ve
stoklara yaplan yatrmlar ierir. rnein bu harcamalar, yeni bina, fabrika, makine ve retime katk
salayan dier mallara yaplan harcamalardr. Yatrm harcamalar, toplam harcamalarnn en ok
dalgalanma gsteren bileenidir.
Yatrmlar, otonom ve uyarlm yatrmlar eklinde ikiye ayrabiliriz. Otonom yatrmlar, milli
gelirden bamsz olarak yaplan yatrmlardr. Yani otonom yatrmlar, milli gelirdeki deimelerden
etkilenmezler. Uyarlm yatrmlar ise, milli gelirdeki deimelere bal olan yatrmlardr. Biz burada
kolaylk salamak iin btn yatrmlarn otonom yatrmlar olduunu varsayacaz ve yatrm
fonksiyonunu u ekilde gstereceiz:
0
I I =

Yukarda ifade ettiimiz gibi, yatrmlarn otonom olmas demek, gelirdeki deimelerden
etkilenmemesi demektir. Buna bal olarak da yatrm fonksiyonunu, yatrm-gelir dzleminde grafiksel
olarak gsterirken, yatay eksen olan gelir eksenine paralel bir fonksiyon biiminde izeceiz. Bu
ekildeki bir yatrm fonksiyonu ekil 6.4de gsterilmektedir. ekilde, balangtaki yatrm fonksiyonu
I
0
dr. I
0
yatrm fonksiyonu, gelir ne olursa olsun yatrm dzeyinin deimeyeceini ve yatrmlarn 40
milyar olarak kalacan gstermektedir. Fakat bu durum yatrm harcamalarnn her zaman 40 milyar
olaca anlamna gelmemelidir. nk yatrmlar etkileyen gelir dnda baka faktrler de vardr.
Yatrm fonksiyonunu izerken sabit varsaydmz bu faktrlerdeki deimeler, yatrm fonksiyonunun
bir btn olarak aaya ya da yukarya doru paralel bir biimde kaymasna yol aacaktr. rnein
yatrmlar belirleyen gelir dndaki faktrlerde bir deime olduunu ve bu durumun da yatrmlar 15
milyar artrdn varsayalm. ekil 6.4den grlecei zere, bu durum yatrm fonksiyonunun yukarya
kayarak I
1
olmasna neden olacaktr. Bu duruma bal olarak artk ekonomideki yatrm dzeyi 55
milyara km olacaktr. Tersi durumda, eer yatrmlar belirleyen gelir dndaki faktrlerdeki deime
yatrmlarn ayn miktarda azalmasna yol aarsa, bu durumda yatrm fonksiyonu aaya doru kayacak
ve I
2
olacaktr.
Eer yatrmlarn gelire bal bir ksm da olsayd, bu durumda yatrm
fonksiyonu nasl olurdu?

137

ekil 6.4: Yatrm Fonksiyonu

Yatrm Harcamalarn Belirleyen Faktrler
Yatrm harcamalarn etkileyen eitli faktrler vardr. Biz burada sadece, yatrm harcamalarn
belirleyen temel faktrlerden; kar beklentilerini, faiz orann ve sermaye miktarn ele alacaz.
Kar beklentileri: Kar beklentileri yatrm harcamasn belirleyen faktrlerin banda gelir. Firmalarn
yatrm yapmalarnn nedeni, yatrmlardan bir getiri salamaktr. rnein bir otel aacak olan yatrmc,
bu otelin yaplmas iin nemli bir maliyete katlanmak zorundadr. Ayn zamanda otelin ina edilmesi ve
almas hemen olmamaktadr. Otel ama kararn vermek, projenin tamamlanmasndan olduka nce
gereklemektedir. Dolaysyla otel aarak ileride belirli bir gelir elde etmeyi dnen yatrmc, kararn
neye gre verecektir? Yatrmc yatrmn yaparken yatrmdan elde edebilecei kar dnerek projesini
gerekletirecektir. Bu nedenle yatrm kararlar, gelecei dikkate almay ve gelecekle ilgili beklentiler
oluturmay gerektirir. Bu beklentileri etkileyen de kar unsurudur.
Faiz oran: Faiz oran, yatrmlar belirleyen nemli deikenlerden biridir. Yatrm aklarken,
yatrm harcamalarnn makine, tehizat gibi yeni sermaye mallar almay ifade ettiini belirtmitik. Peki,
firma belirli bir yatrm projesinden bekledii kara bal olarak yatrm yaparken, yatrmn maliyetini
dikkate almayacak m? Tabiki alacaktr. te burada yatrm projesinin maliyetlerinden biri faiz orandr.
nk gerekletirilen yatrm projelerinin finansman iin paraya ihtiya vardr ve bunun iin de
genellikle bor alnr. Bu nedenle yatrm projelerinin gerek maliyeti, bor almann maliyetidir; yani faiz
orandr. Dolaysyla faiz oran, yatrmn karl olup olmayacann ve buna bal olarak yaplan yatrm
harcamalarnn belirlenmesinde nemli bir faktrdr. Eer faiz oran dkse, bu yatrmn maliyetinin de
dk olacan gsterir. Bu durumda eer yatrm projesinden beklenen getiri, faiz orannn sebep olduu
maliyetten yksekse, yatrmclar yatrm yapmay tercih edecek ve bylece yatrm harcamalar
artacaktr. Tersi durumda eer faiz oran yksekse, yatrmclarn bir ksm projelerinin karllnn faiz
maliyetinden daha dk olduunu dnerek yatrm yapmaktan vazgeecek ve bylece yatrm
harcamalar azalacaktr. Dolaysyla burada, yatrm harcamalar ile faiz oran arasnda ters ynl bir
ilikinin olduunu syleyebiliriz.
Sermaye miktar: Ekonominin mevcut sermaye stoku da yatrm harcamalarn etkileyen dier bir
faktrdr. Eer ekonomideki mevcut sermaye stoku olduka yksek ise, bu durum bu sermaye stokuna
yaplacak yenileme yatrmlarnn da yksek olmasna neden olacaktr. Bunun yannda, sermaye
mallarnn maliyeti azaldka veya makineler daha verimli hale geldiinde, yatrmn getirisi artacaktr.
Bu durumda da firmalar daha ok yatrm yapacaklardr. Burada teknolojik gelime nemli bir
belirleyicidir.

Toplam Harcamalar ve Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesi
Ekonomide denge kavram ile ilgili olarak eitli tanmlar vardr. Bu tanmlar denge iin, deime
eiliminin olmad durum ifadesini kullanrlar. Mikroekonomide denge dediimizde aklmza arz ve
talep gelir. rnein portakal piyasas dengesi dediimizde, belirli bir fiyat dzeyinde portakal arznn

138
portakal talebine eit olduu durumu ifade ederiz. Makroekonomide dengeyi ifade ederken, ilk olarak
planlanan toplam harcamalardan (toplam talep) balayacaz. Devletin olmad da kapal bir
ekonomide toplam talep, tketim ve yatrm harcamalarndan oluur. nk toplam talebi, talep edilen
mal miktar olarak deil, parasal byklk olarak ifade etmemiz gerekir. Ekonomik birimler talep ettikleri
mal ve hizmetleri bedelini deyerek, yani harcama yaparak elde ederler. Bu nedenle toplam talebi,
planlanan toplam harcamalar olarak ifade edeceiz. Planlanan toplam harcamalar, tketim ve planlanan
yatrm harcamalarndan oluur. Bu durumda toplam harcamalar u ekilde gsterebiliriz:
AE C I = +

Burada, toplam harcama fonksiyonunu oluturan, tketim ve yatrm fonksiyonlarn ak olarak
yazdmzda, toplam harcama fonksiyonu u ekilde olacaktr:
0 0
AE C cY I = + +

Toplam harcama fonksiyonunun iinde olan otonom tketim (C
0
) ve otonom yatrmlarn (I
0
)
toplamna, toplam otonom harcamalar (A
0
) denildiinde, toplam otonom harcamalar u ekilde
gsterebiliriz:
0 0 0
A C I = +

Buradan yola karak da toplam harcama fonksiyonunu yeniden u ekilde gsterebiliriz:
0
AE A cY = +

Toplam harcama fonksiyonunun eimini, toplam harcamalardaki art, gelirdeki arta
oranladmzda buluruz:
AE
c
Y

Grld gibi, toplam harcama fonksiyonunun eimini, marjinal tketim eilimi (c) belirlemektedir.
Toplam harcama fonksiyonu, her bir gelir dzeyinde planlanan harcamalarn miktarn gsterir. Toplam
harcama fonksiyonu, dikey eksende toplam planlanan harcamalar yatay eksende gelir olduu durumda
ekil 6.5de gsterilmitir. ekle dikkat ederseniz, toplam harcama fonksiyonunun, tketim fonksiyonuna
ok benzer biimde izildiini grrsnz. nk yatrmlar otonom olarak kabul ettiimiz iin toplam
harcama fonksiyonu (AE), tketim fonksiyonuna (C) paralel olur. Ayrca toplam harcama fonksiyonu,
toplam otonom harcama dzeyinden balar. nk gelir sfr olduunda bile, gelirden bamsz olarak
otonom tketim ve yatrm harcamalar yaplr.

ekil 6.5: Toplam Harcama Fonksiyonu

Toplam planlanan harcamalar (toplam talep) elde ettikten sonra, denge gelir dzeyini elde etmek iin
imdi de toplam arz bulalm. Toplam arz, ekonominin dnem boyu retim (kt) deerine eittir. Beinci
nitede GSYHnin yntem (retim, gelirler ve harcamalar) ile hesaplanabileceini gstermitik. Bu
yntemle hesaplanan GSYH, ayn deeri verir. Dolaysyla, ekil olarak iki eksende bulunan gelir ve

139
harcama deerlerinin eitlendii noktalarn geometrik yeri, retim deerini; yani toplam arz verir. ekil
6.6dan da grlecei zere, yatay ve dikey eksenlerden eit uzaklktaki 45 derecelik doru, yatay bir
uzunluu dikey uzunlua dntren bir referans dorudur ve toplam arz gsterir. Burada ksa dnem
iin makroekonomik adan toplam arz, veri veya sabit kabul edilebilir. 45 derecelik doru zerinde yer
alan tm noktalarda; retim, gelir ve harcama eitlii salanrken, toplam arz da toplam talebe eittir.
Yukardaki bilgiler nda, toplam haslann ya da gelirin (Y) toplam planlanan harcamalara (AE)
eit olduu durumda, ekonominin dengede olduunu ifade edebiliriz. Yani, ekonominin denge durumunu
u ekilde gsterebiliriz:
Y AE =
Denge durumunu, Tablo 6.2 yardmyla da grebiliriz. Tablo 6.2, Tablo 6.1e yatrm harcamalarnn
ve toplam harcamalarn (AE = C+I) eklenmesi ile oluturulmutur.

Tablo 6.2: Temsili Ekonomide Toplam Planlanan Harcama Bileenleri ve Gelir

Toplam kt
(Gelir) (Y)
( Milyar)

Planlanan Toplam
Harcamalar (AE)
( Milyar)

Tketim Harcamalar (C)
( Milyar)

Tasarruf (S)
( Milyar)

Yatrm
Harcamalar (I)
( Milyar)
0 100 60 -60 40
100 180 140 -40 40
200 260 220 -20 40
300 340 300 0 40
400 420 380 20 40
500 500 460 40 40
600 580 540 60 40

Tablo 6.2ye baktmzda, toplam arz toplam talebe eitleyen ya da dier bir ifadeyle toplam
planlanan harcamalar gelire eitleyen, toplam harcama ve gelir dzeylerinin 500 milyar olduu
grlmektedir. Yani, 500 milyar dzeyinde toplam harcamalar gelire eittir ve firmalarn rettikleri
herey talep grmtr. Bu bize ekonominin dengede olduunu gsterir. 500 milyarn zerindeki,
rnein 600 milyarlk bir gelir dzeyinde, planlanan toplam harcamalar 580 milyardr ve bu bize
toplam gelirin toplam planlanan harcamalardan byk olduunu (Y > AE) gsterir. Bylece firmalar
rettiklerinin tmn satamazlar ve bu durum da, stoklarda planlanmayan (arzu edilmeyen) bir art
getirir. Bu stok art, firmalarn retimlerini ksmalarna yol aacak ve ekonomi dengeye doru hareket
edecektir.
Eer harcamalar kt dzeyini am olsayd; yani planlanan yatrm harcamalar gelirden byk
olsayd ne olurdu? Bu durumu da Tablo 6.2yi kullanarak deerlendirelim. rnein kt (gelir) dzeyinin
300 milyar olmas durumunda, ekonomideki planlanan harcama dzeyi 340 milyar olacaktr. Bu
durumda firmalar planladklarndan daha fazlasn satm olacaklardr. Firmalar bu talep fazlaln
stoklarndan karlamlardr ve bu durum stoklarda bir azalmaya neden olmutur. Stoklardaki azalma
firmalarn kt miktarn artrmalarn salayacaktr ve bylece ekonomi dengeye doru hareket
edecektir.
Ekonominin denge gelir dzeyinin elde ediliini ekil 6.6dan da grebiliriz. ekilde toplam arz
(gelir) fonksiyonu 45 derecelik doru ile gsterilmitir ve yukarda ifade edildii gibi, bu doru zerinde
toplam harcamalar toplam gelire eit olacaktr. ekilde toplam harcama fonksiyonu gelirin sfr olduu
durumda yaplan otonom toplam harcamalardan (A
0
) balamaktadr. Bu dzey, 60 milyar otonom
tketim ile 40 milyar otonom yatrmn toplamn oluturan 100 milyardr. ekilden grlecei zere,
eimi marjinal tketim eilimine (c =0,8) eit olan pozitif eimli toplam harcama fonksiyonu
(
0
AE A cY = +
), 45 derecelik gelir dorusunu E noktasnda kesmektedir. Bu nokta bize retimin 500
milyar olduunu ve bu retime ynelik harcamalarn da 500 milyar olduunu gstermektedir.
Dolaysyla E noktas, toplam gelirin toplam planlanan harcamalara eit olduu denge durumunu
gstermektedir. Dier bir ifadeyle, denge koulu olan toplam harcama ve toplam gelir eitlii ekilde E

140
noktasnda salanmaktadr. E noktasnn sandaki gelir dzeylerinde toplam gelir (kt) toplam
planlanan harcamalar getii iin, stoklarda bir art (arz fazlas) vardr. E noktasnn solundaki gelir
dzeylerinde ise, toplam planlanan harcamalar toplam gelirden (ktdan) fazla olduu iin stoklarda
azalma (talep fazlas) vardr.

ekil 6.6: Denge Milli Gelir Dzeyinin Elde Edilii

Denge koulunu formel olarak da gsterebiliriz. Toplam harcama fonksiyonumuz u ekilde idi:
0
AE A cY = +

Denge gelir dzeyinin koulu,
AE Y =
olduundan AEnin yerine Y yazarak, yukardaki harcama fonksiyonunun eitliini Y iin zmlersek,
denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde ederiz:
0
Y A cY = +

Eitliin her iki tarafnda Y olduu iin Yleri bir araya toplayalm ve Y parantezine alalm:
0
(1 ) Y c A =

Buradan da Ynin nndeki deeri eitliin dier tarafna atp Yyi tek bana brakrsak, denge gelir
dzeyinin formlasyonunu elde etmi oluruz:
0
1
(1 )
Y A
c
=

Bu eitlie gre, denge gelir (retim) dzeyi, marjinal tketim eilimi (c) ve otonom harcamalara (A
0
)
baldr. Otonom harcamalar ve marjinal tketim eilimi arttnda, denge gelir dzeyi de artacaktr.
Tketim fonksiyonu: C = 200 + 0,8Y ve yatrm fonksiyonu: I
0
= 500
olduunda, denge gelir dzeyini, planlanan toplam harcama-gelir eitlii yntemi ile
bulunuz.

Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesinde Alternatif Yntem:
Tasarruf - Yatrm Eitlii
Toplam gelirin tketim ve tasarruf arasnda kullanldn (Y = C + S) yukarda ifade etmitik. Ayn
zamanda toplam gelirin harcamalar bakmndan da, tketim ve yatrm harcamalarna yneldiini ifade
etmitik (Y = C + I). Buradan yola karak denge gelir dzeyini aadaki gibi ifade edebiliriz:

141
C S Y C I + = = +

Eitliin her iki tarafnda da C olduu iin, her iki taraftaki Cler birbirini gtrdnde denge
koulunu aadaki gibi yazabiliriz:
S I =

Dolaysyla bu ekilde ekonominin denge gelir dzeyini yatrm-tasarruf eitlii yoluyla da elde
edebiliriz. Zaten toplam planlanan harcamalarn toplam gelire eitliini grdmz Tablo 6.2den denge
gelirinin 500 milyar olduu gelir dzeyinde, yatrmlarn tasarruflara eitliini (S=40, I=40) de
grmekteyiz. Bu durumu ekil 6.7 zerinde de grebiliriz.

ekil 6.7: Denge Gelir Dzeyinin Elde Edilii: Yatrm-Tasarruf Eitlii

ekil 6.7de pozitif eimli tasarruf fonksiyonu, yatay eksene paralel yatrm fonksiyonunu E
noktasnda kesmektedir. Bu da bize denge gelir dzeyinin 500 milyar olduunu gstermektedir. ekilde
eer gelir dzeyi 500 milyarn altnda olursa; planlanan yatrmlar tasarruflardan fazla olur (I > S) ve
stoklar azalr. Tersi durumda, gelir dzeyi 500 milyar aarsa, tasarruflar planlanan yatrmlardan fazla
olur (I < S) ve stoklar artar. Mal piyasasnda dengeyi gsteren bu yntem, szntlar ve enjeksiyonlar
yntemi olarak da isimlendirilir. Burada, ekonomide harcama akmlar srasnda oluan sznt
tasarruflardr. Ekonomiye enjekte edilen harcama ise yatrmlardr. Szntlarn enjeksiyonlara eit olmas,
denge gelir dzeyini verir.
Tketim fonksiyonu: C = 200 + 0,8Y ve yatrm fonksiyonu: I
0
= 500
olduunda, denge gelir dzeyini, tasarruf-yatrm eitlii yntemi ile bulunuz.

Tasarruf Paradoksu
Bir ekonomide hanehalklarnn gelir seviyelerinde bir deime yokken daha fazla tasarrufta bulunmak
istemeleri durumunda, ilgin bir paradoks ortaya kabilmektedir. Bu paradoksa gre, hanehalklarnn
gelirlerinde bir deime yokken daha fazla tutumlu olmalar, tasarruf dzeyinin artmamasna, bunun
yannda gelirin de azalmasna yol amaktadr. Bu durum ekil 6.8de gsterilmitir.
Y
S
-60
0
300
Gelir (Y)
T
a
s
a
r
r
u
f

(
S
)

v
e

Y
a
t
m

(
I
)

500
I=I
0

S = -C
0
+(1-c)Y
40
E

142

ekil 6.8: Tasarruf Paradoksu

ekil 6.8de balangta yatrmlarn tasarruflara eit olduu E
1
noktasnda gelir dzeyi Y
1
dir ve bu
gelir dzeyinde hanehalklar balangta S
1
tasarruf fonksiyonuna bal olarak 40 milyar tasarruf
yapmaktadr. Halkn gelir dzeyi sabitken tutumluluklarnn artmas (yani daha fazla tasarruf yapmak
istemeleri), ekil 6.8deki balang tasarruf fonksiyonu olan S
1
tasarruf fonksiyonunun yukarya doru
kayarak S
2
olmasna neden olmutur. Artk her bir gelir dzeyinde hanehalklar daha fazla tasarruf
yapmak istemektedirler. rnein Y
1
gelir dzeyinde S
2
tasarruf fonksiyonuna bal olarak artk
hanehalklar daha fazla tasarruf yapmak istemektedirler. Dikkat edilirse S
2
, S
1
in stndedir ve Y
1
gelir
dzeyinde

her iki fonksiyondan dikey eksene gidildiinde S
2
tasarruf fonksiyonu daha yksek bir tasarruf
miktarn gstermektedir.
Fakat hanehalklarnn daha fazla tasarruf yapmak istemeleri gelir dzeyini drmtr. nk
hatrlanaca zere, denge koulumuz tasarruf-yatrm eitlii idi. Dolaysyla yukarya kayan S
2
tasarruf
fonksiyonu I
0
yatrm fonksiyonunu E
2
noktasnda Y
2
gibi daha dk bir gelir dzeyinde kesmektedir.
ekil 6.8den grld gibi, gelir dzeyi sabitken hanehalklarnn daha fazla tasarruf yapmak istemeleri,
gelirin dmesine neden olmutur. nk tasarruflarn artmas, tketimin azalmasna ve bu da toplam
harcamalarn, yani toplam talebin dmesine neden olacaktr. Den toplam talep de milli gelirin
azalmasna yol aacaktr.

oaltan
Denge gelir dzeyini hem toplam harcamalar-gelir eitlii yntemi ile hem de tasarruf-yatrm eitlii
yntemi ile elde ettik. Buraya kadar olan ksmda, denge gelir dzeyinin otonom harcamalara ve marjinal
tketim eilimine bal olduunu grdk. Peki, eer, otonom tketim harcamalar veya otonom yatrm
harcamalar deiirse ne olur? Bu deime denge gelir dzeyi zerinde nasl bir etki yaratr? Acaba bu
otonom bileenlerdeki deime kt (gelir) dzeyini de ayn miktarda m deitirir? imdi bu sorulara
cevap arayalm. rnein tketim fonksiyonundan hatrlayacamz gibi, otonom tketimdeki (C
0
) bir
art, tketimi (C) artrmakta, tketimdeki art da toplam harcamalar (AE) artrmakta idi. Peki toplam
harcamalar ve buna bal olarak kt ne kadar artacaktr? Benzer ekilde, otonom yatrmlardaki (I
0
) art
da toplam harcamalarn ve ktnn artmasna neden olmaktayd.
Ekonomideki herhangi bir nedenle otonom tketim harcamalarnn 20 bin arttn varsayalm. Buna
bal olarak imdi gelir dzeyinin (ktnn) nasl etkilendiine bakalm. Bu durumda denge gelir
dzeyindeki deime, otonom tketim harcamalarndaki arttan daha fazla olacaktr.
Otonom tketim harcamalarndaki artn gelir zerindeki etkisini incelemek iin Tablo 6.3den
yararlanabiliriz. Varsayalm ekonomideki hanehalklarnn bir ksm (bunlara Grup A diyelim) otonom
tketimlerini ilave mal satn almak iin 20 bin arttrsnlar. Otonom tketim harcamalarndaki bu 20
bin art, maln satn alnd satclarn (Grup B diyelim) gelirlerinin ayn dzeyde artmasn
salayacaktr. Bu durumu tablonun ilk aamasnda grebiliriz. Gelirleri artan satclar (Grup B ki bunlar
da ayn zamanda baka hanehalklardr), elde ettikleri bu ilave gelirin bir blmn harcayacaklardr.
Burada aklmza u soru gelebilir: Geliri artan satclar (Grup B), bu ilave gelirin ne kadarn
harcayacaklardr? Sorunun cevabn daha nce grdmz tketim fonksiyonundan yola karak
vereceiz. Hatrlayacak olursak, elde edilen gelir ya tketilecek ya da tasarruf edilecektir. Gelir artna

143
bal olarak ne kadar tketim harcamas yaplacan belirleyen ise, tketim fonksiyonundaki marjinal
tketim eilimiydi (MPC veya c). Dolaysyla Grup B, marjinal tketim eilimlerine (daha nce olduu
gibi 0,8 olarak kabul edelim) bal olarak, elde ettikleri ilave gelirlerinin bir ksmn, Grup Cden (baka
satclardan) mallar satn almak zere harcayacaklardr. Bu tketim harcamasnn dzeyi 16 bindir
(20x0,8=16). Grup B, elde ettikleri gelirlerinin geri kalan ksmn (20-16=4) ise tasarruf edeceklerdir. Bu
durum Tablo 6.3n ilk aamasnda grlmektedir. kinci aamada geliri 16 bin artan C grubu,
gelirlerindeki bu artn bir ksmn harcayacaklardr. Bu da onlarn marjinal tketim eilimlerine (yine
c=0,8 olsun) baldr. Dolaysyla Grup C, ilave gelirlerinin 12,8 binini Grup Dden mal satn almak iin
harcayacaklardr. Bu Grup Dnin ilave 12,8 bin gelir elde etmesini ve onlarn da marjinal tketim
eilimine bal olarak gelirlerinin 10,24 binini harcamalarna yol aacaktr. Bu Tablo 6.3de nc
aamay gstermektedir. Grup D, Grup Eden hizmet alm olarak karlnda 10,24 bin deme
yapmtr. Drdnc aamada Grup E ilave 10,24 bin gelir elde etmitir. Onlar da elde etmi olduklar
bu ilave gelirlerinin 8,19 binini baka bir grubun mallarna harcamlardr. Buradaki sre bu ekilde
ilemektedir.

Tablo 6.3: oaltann leyii

Sonu olarak Tablo 6.3den de grld gibi, balangta yaplan 20 binlik otonom tketim
harcamas, toplam gelirin 100 bin artmasna neden olmutur. te bu ileyen srece oaltan sreci ya da
oaltan etkisi denir. Dolaysyla, otonom harcamalardaki bir birimlik deimenin, denge gelir dzeyi
zerinde kendisinden daha byk miktarda yaratt deiime oaltan veya arpan diyoruz. Dier bir
ifadeyle oaltan, otonom harcamalardaki bir birimlik deimenin denge gelir dzeyi zerinde ne
kadarlk bir deime yaratacan gsterir. oaltan ( ) katsaysn u ekilde gsterebiliriz:
1
1 MPC
=
ya da
1
1 c
=
Marjinal tketim eilimi ile marjinal tasarruf eiliminin toplam 1e eit olduu iin (c+s=1),
oaltan marjinal tasarruf eilimini (s=1-c) dikkate alarak da u ekilde gsterebiliriz:
1
MPS
= ya da
1
s
=

Otonom tketim harcamasndaki 20 binlik artn gelir dzeyini
100 bin artrdn grdk. Burada toplam harcamalarn (AE) da 100 bin arttna (80
bin gelire bal tketim harcamalarndaki art + 20 bin balangtaki otonom tketim
art = 100 bin) dikkat edelim.
oaltann etkisini ekil zerinde de grebiliriz. Bu amala ekil 6.9 izilmitir. ekilde balangta
tketim ve yatrm fonksiyonlarnn toplamndan oluan toplam harcama fonksiyonu AE
1
, dikey eksende

144
A
0
1
toplam otonom harcama dzeyinden balamaktadr. AE
1
toplam harcama fonksiyonunun 45 derecelik
gelir dorusunu kestii E
1
noktas, balang denge dzeyi olan Y
1
i vermektedir.

ekil 6.9: oaltann Grafiksel Gsterimi

ekil 6.9da otonom tketim harcamalarndaki 20 binlik art, toplam harcama fonksiyonunun
AE
1
den AE
2
ye doru yukar kaymasna neden olmutur. Dolaysyla artk yeni toplam harcama
fonksiyonu olan AE
2,
dikey eksende daha yksek bir dzeydeki otonom harcamalardan balamaktadr.
AE
2
toplam harcama fonksiyonu 45 derecelik gelir dorusunu E
2
noktasnda kesmektedir. Dolaysyla bu
nokta, toplam harcamalar ile toplam gelirin eit olduu yeni denge noktasn gstermektedir. Bu denge
noktasna karlk gelen gelir dzeyi ise Y
2
dir. Yani, balangta Y
1
olan denge gelir dzeyi 100 bin
artarak Y
2
olmutur.

Sonu olarak, otonom tketim harcamalarndan kaynaklanan otonom harcamalardaki
20 binlik art, denge gelir dzeyini 100 bin arttrmtr.

DEVLETN OLDUU DIA KAPALI BR EKONOMDE DENGE
Bu ksmda modelimizi biraz gelitireceiz ve modele devleti dahil edeceiz. Fakat hala ekonominin da
kapal bir ekonomi olduunu varsayacaz. Peki, devlet ekonominin iine girerse ve aktif bir rol oynarsa
bu toplam harcamalar ve ekonominin toplam gelir dzeyini nasl etkiler? Bu balk altnda bu gibi
sorulara cevap arayacaz.
Devletin ekonominin iinde olmas denildiinde aklmza ilk gelen eyler; devlet harcamalar ve
vergilerdir. nk devlet bu aralarla ekonomiye mdahale etmektedir. Peki, bu aralarla devlet,
ekonominin gelir dzeyinin belirlenmesinde nasl bir rol oynar? Devlet denge gelir dzeyini iki ekilde
etkiler. Birincisi Devlet, mal ve hizmetler satn almak iin kamu harcamalar (G) yaparak gelir dzeyini
etkiler. kinci olarak ise, vergiler (TA) ve transferler (TR) yoluyla denge gelir dzeyini etkiler. imdi bu
deikenlerin gelir dzeyi zerindeki etkilerini toplam harcamalardan yola karak inceleyelim.

Toplam harcamalar elde ederken, yatrm harcamalarnda olduu gibi, kamu harcamalarn (G) da
otonom bir deiken olarak ele alacaz:
0
G G =

Bu durum, kamu harcamalarnn bizim iin veri olduunu, model dndaki deikenler tarafndan
(rnein siyasiler gibi) belirlendiini ve dolaysyla gelir dzeyinden bamsz olduunu ifade etmektedir.

145
Kamu harcamalar fonksiyonu ekil 6.10da gsterilmektedir. Kamu harcamalar, gelir dzeyinden
bamsz olduu iin yatay eksene paralel olarak izilmitir. Bu bize gelir ne olursa olsun, kamu
harcamas dzeyinin deimediini gstermektedir. Kamu harcamalarndaki bir art, kamu harcamalar
fonksiyonunun yukarya doru kaymasna (ekilde G
0
dan G
1
e); kamu harcamalarndaki bir azal ise,
kamu harcamalar fonksiyonunun ekilde grld gibi aaya doru kaymasna neden olmutur.

ekil 6.10: Kamu Harcamalar Fonksiyonu

imdi kamu harcamalarn da ekleyerek toplam harcamalar geniletelim:
AE C I G = + +
Devletin olmad bir ekonomide toplam harcama fonksiyonu ierisinde bulunan tketim
fonksiyonunun milli gelire bal uyarlm bir ksmnn olduunu ifade etmitik. Fakat ekonomiye devleti
dhil ettiimiz iin o ksmda varsaydmz, harcanabilir gelir (YD) milli gelire eittir, ifadesini burada
kaldryoruz. nk artk devlet olduu iin milli gelir harcanabilir gelire eit deildir. Dolaysyla artk
bu ksmda tketim, harcanabilir gelirin bir fonksiyonudur diyeceiz. Peki, harcanabilir geliri nasl
bulacaz? Harcanabilir geliri; milli gelirden (Y) vergileri (TA) karp, transferleri (TR) eklediimizde
buluruz. Harcanabilir gelir, hanehalklarnn ellerinde bulundurduklar geliri ifade eder. Dolaysyla
harcanabilir geliri u ekilde gsterebiliriz:
YD Y TA TR = +
Buradan hareketle, harcanabilir geliri eklediimizde tketim fonksiyonunu u ekilde gsterebiliriz:
0
( ) C C c Y TA TR = + +

Burada ilk olarak transfer harcamalarnn otonom olduunu varsayacaz. Daha sonra, ekonomide
toplanan vergilerin hepsinin gelir vergisi olduunu ve gelir zerinden t orannda vergi alndn
varsayacaz. Dolaysyla transfer harcamalarn ve vergileri u ekilde gsterebiliriz:
0
TR TR =
TA tY =
Bu bilgileri dikkate alarak tketim fonksiyonunu yeniden yazalm:
0 0
( ) C C c Y tY TR = + +

Tketim fonksiyonundaki parantezi aarsak,
0 0
C C cY ctY cTR = + +

Yukardaki eitliin sa tarafn cY parantezine alrsak, tketim fonksiyonunu aadaki gibi
gsterebiliriz:
0 0
(1 ) C C cTR c t Y = + +

146
Yukardaki eitlik, tketim harcamalarnn otonom ksmnn arttn gstermektedir. Tketimdeki bu
otonom art, transfer harcamalarnn marjinal tketim eilimi ile arpm kadardr. Tketim
fonksiyonunun uyarlm ksmnda ise, vergilerin devreye girmesi harcanabilir geliri azaltt iin, gelir
art durumunda tketime giden ksm, devletin olmad bir ekonomiye gre azalmtr. Yani devletin
olmad bir ekonomide artan bir birimlik gelirin c kadar tketime giderken, devletin olduu bir
ekonomide vergilerin olmas artan bir birimlik gelirin c(1-t) kadarnn tketime gitmesine neden
olmaktadr. Dolaysyla c > c(1-t) olduu iin; gelirdeki bir birimlik art, devletin olduu bir ekonomide
devletin olmad bir ekonomiye gre tketimi daha az artrmaktadr.
Devletin harcamalar zerindeki etkisini ifade ettikten sonra, imdi toplam harcama fonksiyonunu elde
edebiliriz:
0 0 0 0
(1 ) AE C cTR c t Y I G = + + + +

Bu harcama fonksiyonu iindeki otonom harcamalarn toplamna A
0
dersek, toplam harcama
fonksiyonunu aadaki gibi yeniden yazabiliriz:
0
(1 ) AE A c t Y = +

Buradan hareketle, devletin olduu da kapal bir ekonomide toplam harcama fonksiyonunun eimini
buluruz. Toplam harcama fonksiyonunun eimini bulmamz, toplam harcama fonksiyonunun grafiini
izmemizde bize yardmc olacaktr. Toplam harcama fonksiyonunun eimini, toplam harcamalardaki
art, gelirdeki arta oranladmzda buluruz:
(1 )
AE
c t
Y

Toplam harcama fonksiyonunun eimi bize; gelirdeki bir birimlik artn c(1-t) kadarnn toplam
harcamalara gittiini gsterir. Dier bir ifadeyle eim, gelirin bir birim artmasnn toplam harcamalar
c(1-t) kadar artracan gsterir.
Devleti ekonomiye dhil etmemizin, toplam harcama dzeyi ve buna bal olarak denge gelir dzeyi
zerinde yaratt deimeyi ekil zerinde grmek iin ekil 6.11 izilmitir. ekilde, devlet
olmadnda karmza kan toplam harcama fonksiyonu AE
1
dir. Devletin ekonomiye dhil edilmesi ile
karmza kan toplam harcama fonksiyonu ise AE
2
dir. ekilden de grld gibi, devletin ekonomiye
girmesi AE
2
harcama fonksiyonunun, devletin olmad durumdaki AE
1
harcama fonksiyonuna gre
dikey eksende daha yksek bir toplam otonom harcama dzeyinden balamasna yol amtr. Bunun
nedeni, devlet dhil edildiinde toplam otonom harcamalarn G
0
+ cTR
0
kadar artmasdr. Dolaysyla
AE
2
toplam harcama fonksiyonunun balang noktas olan dikey eksendeki yeni toplam otonom harcama
dzeyi A
0
2
dir. Bunun yannda devleti dhil ettiimiz yeni toplam harcama fonksiyonu olan AE
2
, devletin
olmad durumdaki toplam harcama fonksiyonu olan AE
1
e gre daha yatktr. Bunun nedeni ise, iki
harcama fonksiyonun eimlerinin farkl olmasdr. Daha nce, devletin olmad bir ekonomide harcama
fonksiyonunun eiminin c olduunu gstermitik. Biraz nce de devletin olduu bir ekonomideki
harcama fonksiyonun eiminin c(1-t) olduunu ifade etmitik. Dolaysyla bu iki eimi
karlatrdmzda; c > c(1-t). Devletin olmad bir ekonomideki toplam harcama fonksiyonunun (AE
1
)
eiminin devletin olduu bir ekonomideki toplam harcama fonksiyonunun (AE
2
) eiminden byk
olmas, AE
1
in AE
2
den daha dik izilmesine neden olmutur.

147

ekil 6.11: Devletin Olduu Ekonomide Denge Gelir Dzeyi

imdi devletin ekonomiye girmesinin, ekonominin gelir dzeyi zerinde yaratt etkiye bakalm.
Bunun iin de, devletin olmad ve olduu ekonomilerdeki durumlar karlatralm. ekil 6.11e
baktmzda, devlet yokken olan toplam harcama fonksiyonu AE
1
, 45 derecelik toplam gelir (toplam arz)
dorusunu E
1
noktasnda kesmektedir ve bu bize devletin olmad bir ekonomideki gelir dzeyinin Y
1

olduunu gstermektedir.

Devletin ekonomiye dhil olmas durumundaki toplam harcama fonksiyonu
olan AE
2
ise, 45 derecelik toplam gelir dorusunu E
2
noktasnda kesmektedir. Bu da bize devletin olduu
bir ekonomideki denge gelir dzeyinin Y
2
olduunu gstermektedir. Sonu olarak ekil 6.11, devletin
ekonomiye dhil edilmesinin, denge gelir dzeyini artrdn (Y
1
den Y
2
ye) gstermektedir.
Devletin ekonomiye dahil edilmesi, devletin olmad bir ekonomiye
gre gelir dzeyinin her zaman artmasna m yol aar?
Denge gelir dzeyini ekil zerinde elde ettikten sonra, imdi de toplam harcama fonksiyonundan yola
karak formel olarak elde edelim. Denge gelir dzeyinin koulu, toplam harcamalarn toplam gelire (arza
veya ktya) eitlii ( AE Y = ) olduundan, AEnin yerine Y yazp harcama fonksiyonunu zmlersek,
denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde ederiz.
0
(1 ) Y A c t Y = +

Eitliin her iki tarafnda Y olduu iin Yleri bir araya toplayalm ve Y parantezine alalm:
[ ]
0
1 (1 ) Y c t A =

Buradan da Yyi tek bana brakrsak, denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde ederiz:
0
1
1 (1 )
Y A
c t
=

Toplam otonom harcamalar atmzda, bu eitlii u ekilde de yazabiliriz:
0 0 0 0
1
( )
1 (1 )
Y C cTR I G
c t
= + + +

Bu eitlie gre, denge gelir dzeyi, otonom harcamalara (A
0
), marjinal tketim eilimine (c) ve gelir
vergisi oranna baldr. Dikkat edilirse devletin ekonomiye dhil edilmesiyle, toplam otonom harcamalar
artmtr. Bu art, kamu harcamalar (G
0
) ve transfer harcamalarnn (TR) marjinal tketim eilimi (c) ile
arpm kadardr. Devletin ekonomiye dhil edilmesi, gelir vergisi yoluyla da denge gelir dzeyini
etkilemektedir. nk gelir vergisi konulmas, oaltann deerinin dmesine neden olmutur.

148
Gelir Vergisi ve oaltan
Gelir vergisinin konulmas, gelirde ortaya kan bir artn artk daha dk bir oranda tketimi
artrmasna yol aacaktr. Hatrlanaca gibi, devletin olmad durumda gelir arttnda tketim
harcamalar, artan gelirin c kat kadar artyordu. Fakat devletin ekonomiye girmesi ve gelir zerinden
vergi almas, her bir gelir art karsnda bu artn tketime giden ksmnn azalmasna yol am ve
gelirdeki her bir birimlik art tketimi artk, artan gelirin c(1-t) kat kadar artrr hale gelmitir.
Dolaysyla gelir vergileri toplam harcama fonksiyonunun eimini azaltarak, oaltann da deerini
drmtr.
Devletin olmad bir ekonomide marjinal tketim eiliminin (c) deerinin daha nce 0,8 olduunu
varsaymtk. imdi buna ilave olarak, vergi orannn da 0,25 olduunu varsayalm. Bu durumda hem
devletin olmad, hem de olduu ekonomilerdeki oaltan deerlerini bulup, gerekten ekonomiye
devletin katlmasnn oaltann deerini drp drmediini grelim. lk olarak devletin olmad bir
ekonomide oaltann deerine bakalm:

1 1
5
1 1 0,8
Devlet yok
c
= = =

Devletin olduu bir ekonomide oaltan ve deeri u ekildedir:
var
1 1
2, 5
1 (1 ) 1 0,8(1 0, 25)
Devlet
c t
= = =

Devletin olduu ve devletin olmad durumlardaki oaltan deerlerinden grld zere, devletin
ekonomiye girmesi ve gelir vergisi uygulamas, oaltann deerini drmtr. Devletin olmad bir
durumda oaltann deeri 5 iken; devletin olduu bir durumda oaltann deeri 2,5dir. Bu da bize
otonom harcamalarda meydana gelen bir artn, denge gelir dzeyi zerinde yaratt etkinin, devletin
olduu bir ekonomide azaldn gstermektedir.

Gelir Vergisi Oranndaki Deimenin Etkisi
Gelir vergisi oranlarndaki deime, oaltann ve denge gelir dzeyinin deimesine neden olur. imdi
bu deimeyi grebilmek iin gelir vergisi orannn azald durumu inceleyelim. Yukarda 0,25 olarak
ele aldmz gelir vergisi orannn (t), devlet tarafndan azaltlarak 0,15e drldn varsayalm. Bu
durumun denge gelir dzeyi zerinde ortaya kard etkiyi ekil 6.12 zerinde gsterelim.

ekil 6.12: Gelir Vergisi Oranndaki Bir Azalmann Etkisi

ekil 6.12de balangta ekonomi, AE
1
toplam harcama fonksiyonunun 45 derecelik toplam arz
erisini kestii E
1
noktasnda dengededir. Bu nokta bize denge gelir dzeyinin Y
1
olduunu
gstermektedir. Devletin gelir vergisi orann 0,25den (%25) 0,15e (%15) drmesi, harcama
fonksiyonunun eimini artrr. nk hatrlanaca zere, devletin olduu da kapal bir ekonomide
harcama fonksiyonunun eimi c(1-t)dir ve dolaysyla AE
1
harcama fonksiyonun eimi (vergi oran 0,25
ve c 0,8 iken), 0,6 iken; AE
2
harcama fonksiyonunun eimi (vergi oran 0,15 ve c 0,8 iken), 0,68dir.
Eimin vergi oranlarndaki azalmaya bal olarak artmas, erinin diklemesine neden olur ve otonom

149
harcamalar deimedii iin balang otonom harcama dzeyi A
0
dan balayan ve daha dik olan AE
2

harcama fonksiyonu izilmi olur. AE
2
harcama fonksiyonu, 45 derecelik gelir dorusunu E
2
noktasnda
kesmektedir. Bu da bize, gelir dzeyinin Y
2
olduunu gsterir. Sonu olarak gelir vergisi oranndaki
azalma; harcanabilir geliri artrarak tketimin artmasna, buna bal olarak toplam harcamalarn artmasna
ve gelirin artmasna yol amtr.
Burada gelir vergisi oranndaki azalma, oaltann deerini artrmtr. Bu durumu ayn rnek
zerinde gsterebiliriz. Vergi oran 0,25 iken olan oaltana
1
, vergi oran 0,15 olduundaki oaltana
da
2
diyelim ve bu iki durumdaki oaltan deerlerini bulalm:

1
1
2, 5
1 0,8(1 0, 25)
= =

ve
2
1
3,125
1 0,8(1 0,15)
= =

Grld zere gelir vergisi oranndaki azalma oaltann deerinin artmasna neden olmaktadr. Bu
da, rnein otonom harcamalarda bir art olduunda, vergi orannn daha dk olmasna bal olarak
oaltann gelir dzeyini daha yksek oranda artracan ifade etmektedir.
Tersi durumda; eer gelir vergisi oran artarsa, hem harcama fonksiyonunun eimi azalr hem de
oaltan azalr ve bylece denge gelir dzeyinde azalma olur.

Kamu Harcamalarndaki Deimenin Etkisi
Kamu harcamalarndaki art veya azallar; toplam otonom harcamalarn, toplam harcama dzeyinin ve
denge gelir dzeyinin deimesine neden olur. imdi kamu harcamalarndaki deimenin denge gelir
dzeyi zerinde ne kadarlk bir deime yarattn grmek iin, kamu harcamalarnn hkmet tarafndan
1000 birim arttrldn varsayalm. Bu durumda denge gelir dzeyi de 1000 birim mi artacaktr? Bu
sorunun cevab hayrdr. nk kamu harcamalarndaki art, oaltana bal olarak gelir dzeyini daha
fazla arttracaktr. Kamu harcamalarndaki bir artn etkisi ekil 6.13de gsterilmitir.

ekil 6.13: Kamu Harcamalarndaki Bir Artn Etkisi

ekil 6.13de balang denge noktas,
1
0
A
otonom harcama dzeyinden balayan AE
1
harcama
fonksiyonunun 45 derecelik gelir dorusunu kestii E
1
noktasdr. E
1
denge noktas, denge gelir dzeyinin
Y
1
olduunu gstermektedir. Kamu harcamalarn artmas, harcama fonksiyonunu yukarya doru
kaydracak ve otonom harcamalar artt iin, karmza
2
0
A
toplam otonom harcama dzeyinden balayan
AE
2
harcama fonksiyonu kacaktr. AE
2
harcama fonksiyonu, 45 derecelik gelir dorusunu E
2

noktasnda kesmektedir ve bu da bize denge gelir dzeyinin Y
2
olduunu gstermektedir. Dolaysyla
kamu harcamalarndaki 1000 birimlik bir art, denge gelir dzeyinin daha ok artmasna yol amtr.
Zaten ekle dikkatle baklrsa, bu durum gzle de grlmektedir.

150
Kamu harcamalarndaki artn denge gelir dzeyi zerindeki etkisini grafiksel olarak grdkten
sonra, imdi de denge gelir dzeyinin ne kadar deitiine bakalm. Kamu harcamalarndaki artn denge
gelir dzeyi zerindeki etkisini gstermek iin denge gelir dzeyinin formln deiim cinsinden
yazabiliriz (Burada dier otonom harcamalar sabittir):
0
1
1 (1 )
Y G
c t
=

Buradan da kamu harcamalar oaltanna ulaabiliriz:
0
1
1 (1 )
Y
G c t
=

Bu ekilde, hem denge gelir dzeyini deiim cinsinden yazdmzda, hem de kamu harcamalar
oaltanna baktmzda; kamu harcamalarndaki bir artn denge gelir dzeyini kamu harcamalarndaki
arttan daha fazla arttrdn grebiliriz. Yani, kamu harcamalarndaki art geliri oaltan kadar
artrmaktadr. rnein daha nce olduu gibi, marjinal tketim eilimine (c) 0,8 ve gelir vergisi oranna
(t) da 0,25 dersek; oaltan ( ) 2,5 olarak buluruz ve buna bal olarak da kamu harcamalarndaki 1000
birimlik artn, denge gelir dzeyi zerinde yaratt deimeyi de hesaplayabiliriz:
0
2, 5 1000 2500 Y G x = = =

Bu sonuca gre kamu harcamalarndaki 1000 birimlik art, denge gelir dzeyini 2500 birim
artrmtr.

Transfer Harcamalarndaki Deimenin Etkisi
Transfer harcamalar da bir otonom bileen olduu iin, transfer harcamalarnn deimesi toplam otonom
harcamalarn deimesine ve buna bal olarak da toplam harcamalarn ve denge gelir dzeyinin
deimesine neden olur. Burada da kamu harcamalarnda olduu gibi, transfer harcamalarnn 1000 birim
arttn varsayalm. Bu durumda transfer harcamalarndaki art, geliri ayn dzeyde mi arttracaktr?
imdi bu sorunun cevabn arayalm. Transfer harcamalar da kamu harcamalar gibi bir otonom
bileendir ve transfer harcamalarndaki art da toplam otonom harcamalarn artmasna neden olacaktr.
Fakat toplam harcama fonksiyonundan hatrlanaca zere, transfer harcamalar toplam otonom
harcamalar iinde cTR
0
olarak yer almaktayd. Dolaysyla transfer harcamalarndaki art, marjinal
tketim eilimi (c) ile arpm kadar toplam otonom harcamalar artracaktr. Peki, gelir dzeyi ne kadar
artacaktr? Bunu gstermek iin yine denge gelir dzeyinin formln deiim cinsinden yazabiliriz:
0
1
1 (1 )
Y c TR
c t
=

Buradan da transfer harcamalar oaltanna ulaabiliriz:
0
1 (1 )
Y c
TR c t
=

Dikkat edilirse, transfer harcamalarnn hepsi tketime gitmeyip, cTR kadar olan ksm gittii iin;
transfer harcamalar oaltan, kamu harcamalar oaltanndan daha kktr. Bununla birlikte, transfer
harcamalarndaki bir art denge gelir dzeyini, transfer harcamalarndaki 1000 birimlik arttan daha
fazla artracaktr. Bylece transfer harcamalarndaki art geliri, transfer harcamalar oaltan kadar
artrmaktadr. Transfer harcamalarndaki 1000 birimlik artn, denge gelir dzeyi zerinde yaratt
deimeyi u ekilde buluruz:
2 1000 2000
TR
Y TR x = = =

Sonu olarak, transfer harcamalarndaki 1000 birimlik art, kamu harcamalarna gre denge gelir
dzeyini daha az arttrm olmakla birlikte; gene de denge gelir dzeyi transfer harcamalarndaki arttan
daha fazla (2000) artmtr.

151
Transfer harcamalarndaki bir artn etkisinin ekil zerindeki gsterimi, ekil 6.13deki kamu
harcamalarndaki bir artn etkisinin gsterimi ile benzerdir. Bu nedenle, biz burada bu ekli izmeyip,
iyi bir altrma olmas iin eklin izimini size brakyoruz. Fakat ekli izerken unu unutmayalm:
Transfer harcamalarndaki arta bal olarak toplam harcama fonksiyonu (AE) yukarya doru kayarken,
toplam otonom harcamalar dikey eksende transfer harcamalarndaki art kadar (1000) yukar
kaymamaktadr. Bu deerin (1000), marjinal tketim eilimi (c) ile arpm kadar yukar kaymaktadr
(yani, 1000 x 0,8 = 800).

DEVLETN OLDUU DIA AIK BR EKONOMDE DENGE
Buraya kadar olan aklamalarmzda tketimi (C), yatrm (I) ve kamu harcamalarn (G) dikkate aldk
ve bu harcama bileeninin toplamn toplam planlanan harcamalar (AE) olarak isimlendirdik.
Gnmzde artk da kapal ekonomiler kalmamtr. lkeler birbirleriyle eitli ekillerde ekonomik
ilikiler kurmaktadrlar. Biz de bu aamada analizimizi bir adm daha ileriye gtreceiz ve milli gelirin
belirlenmesinde d ticaretin etkisini modele dhil edeceiz.
Ekonomiyi da atmzda lkenin dnyann geri kalan dier lkeleri ile mal ve hizmetler zerine
olan ihracat ve ithalat ilikilerini dikkate alacaz. hracat (X), bir lkede retilen mal ve hizmetlerin
yabanc lkelere satlmasna denir. Dier bir ifadeyle ihracat, dier lkelerin yurt ii mal ve hizmetlere
olan talebini gsterir. Bu bakmdan ihracat, toplam ktnn ve gelirin bir bileenidir. Yurt dndan mal ve
hizmetlerin satn alnmasna ise, ithalat (M) denir. thalat, ihracatn aksine, yurt ii ktnn bir bileeni
deildir. nk ithalattaki mal ve hizmetler lke ierisinde retilmez, dier lkelerden ithal edilir. Fakat
hanehalklarnn toplam tketim harcamalarna, firmalarn toplam yatrm harcamalarna ve kamu
harcamalarna baktmzda, bunlarn iine ithalat girer. Bu nedenle, toplam kty (geliri) doru bir
ekilde hesaplayabilmemiz iin ithalatn karlmas gerekir. Bu bilgiler nda da ak bir ekonomide
planlanan toplam harcamalar u ekilde gsterebiliriz:
AE C I G X M = + + +
Toplam planlanan harcama fonksiyonundaki son iki terim; yani ihracat ile ithalat arasndaki fark (X-
M), lkenin mal ve hizmetler zerine olan net ihracatn (NX) ifade eder. hracatn artmas net ihracat
artrrken, ithalatn artmas ise net ihracat azaltacaktr. Net ihracatn artmas da, toplam planlanan
harcamalarn ve gelir dzeyinin artmasna yol aacaktr. Tersine, eer net ihracat azalrsa, toplam
planlanan harcamalar ve gelir dzeyi azalacaktr. Peki, ihracat ve ithalat dzeylerini ne belirler? Bunun
iin ihracat ve ithalat fonksiyonlarna bakalm ve bu fonksiyonlardan yola karak net ihracat
fonksiyonunu elde edelim.

hracat Fonksiyonu
Burada ihracatn veri olduunu varsayacaz. Yani ihracat, dier lkelerin yurt iinde retilen mal ve
hizmetlere olan talebini gsterdii iin, ihracat belirleyen faktrler olarak; dier lkelerin gelirlerini ve
dviz kurunu dikkate alabiliriz. Dolaysyla burada ihracatn, yurt ii gelir dzeyinin bir fonksiyonu
olmadn ifade ederek, ihracat (X), otonom bir deiken olarak ele alacaz:
0
X X =

Yurt ii gelir dzeyinden bamsz bir ihracat fonksiyonu ekil 6.14de gsterilmitir. hracatn yurtii
gelir dzeyinden bamsz olmas, ihracat fonksiyonunun gelir eksenine paralel olarak izilmesine neden
olmutur. Bu bize, gelir ne olursa olsun, ihracat dzeyinin X
0
olacan gstermektedir.

152

ekil 6.14: hracat Fonksiyonu

thalat Fonksiyonu
thalat, lke vatandalarnn yurt dndaki mal ve hizmetleri satn almalarn ifade etmektedir. Dolaysyla
ithalat, yurt ii gelir dzeyinin bir fonksiyonu olarak ele alacaz. Yurt ii gelir dzeyi arttnda, lke
vatandalar yurt dndan daha ok ey satn alacaklardr. Buna gre, ithalat fonksiyonu u ekilde
gsterilebilir:
0
M M mY = +

thalat fonksiyonunun da tketim fonksiyonu gibi iki ksm vardr. Birincisi, M
0
ile gsterilen otonom
ksmdr. kincisi ise, mY ile gsterilen uyarlm ksmdr. Burada Y gelir dzeyini, m ise marjinal ithalat
eilimini gstermektedir. Marjinal ithalat eilimi, marjinal tketim eilimine benzer bir ekilde, gelirdeki
bir birimlik artn ne kadarnn ithalata gittiini gsteren birden kk pozitif bir katsaydr.
ekil 6.15de ithalat fonksiyonu gsterilmitir. thalat fonksiyonu M
0
gibi bir otonom harcama
dzeyinden balayp, gelirin artan bir fonksiyonu olmas nedeniyle de gelir dzeyi arttka artmaktadr.

ekil 6.15: thalat Fonksiyonu

Net hracat Fonksiyonu
hracat ve ithalat fonksiyonlarn elde ettikten sonra, imdi net ihracat fonksiyonunu elde edebiliriz.
Yukarda da ifade edildii gibi, toplam ihracattan toplam ithalat karldnda net ihracat elde edilir.
Dolaysyla, ihracat ve ithalat fonksiyonlarn kullanarak net ihracat (NX) fonksiyonunu elde edebiliriz:
NX X M =

0 0
( ) NX X M mY = +

0 0
NX X M mY =

153
Net ihracat fonksiyonundan grlecei zere, net ihracat (NX) gelir dzeyinin (Y) bir fonksiyonudur.
Net ihracat ile gelir dzeyi arasndaki ilikiyi, fonksiyonda gelirin nnde bulunan marjinal ithalat eilimi
(m) belirlemektedir. Marjinal ithalat eilimi (m), ayn zamanda net ihracat fonksiyonunun eimidir. Net
ihracat fonksiyonunda marjinal ithalat eiliminin eksi olmas (-m), ekil 6.16da grld zere, net
ihracat fonksiyonunun negatif eimli olmasna neden olmaktadr. Dolaysyla ekil 6.16daki gibi, net
ihracat-gelir dzleminde karmza negatif eimli bir net ihracat fonksiyonu kacaktr.
ekil 6.16da ihracat ve ithalat fonksiyonlarndan yola klarak net ihracat fonksiyonunun grafii elde
edilmitir. eklin st ksmnda, ihracat ve ithalat fonksiyonlarnn kesitii E noktasnda, ihracat ithalata
eit olduu iin net ihracat sfrdr (NX=X-M=0). Dolaysyla eklin alt ksmnda, eklin st ksmndaki E
noktasnn izdmnde Y
o
gelir dzeyinde, net ihracat fonksiyonu gelir eksenini kesmektedir. Y
0
dan
daha dk olan Y
1
gibi bir gelir dzeyine baktmzda; eklin st ksmnda bu gelir dzeyinde pozitif
eimli ithalat fonksiyonunda, ithalat dzeyinin M
1
kadar olduunu grmekteyiz. Y
1
gelir dzeyinde yatay
eksene paralel ihracat fonksiyonuna baktmzda ise, ihracat dzeyinin X
0
olduunu grmekteyiz.
Dolaysyla Y
1
gibi Y
0
dan daha dk bir gelir dzeyinde ihracat ithalattan byktr (X
0
> M
1
). eklin
st ksmndaki bu durumu eklin alt ksmndaki net ihracat fonksiyonuna yansttmzda, E
1
noktasn
elde ederiz ve bu bize Y
1
gelir dzeyinde net ihracatn pozitif bir deer aldn (NX
1
) gsterir. imdi
daha yksek bir gelir dzeyi olan Y
2
yi ele alalm. Y
2
gelir dzeyinde eklin st ksmndaki pozitif eimli
ithalat fonksiyonuna baktmzda ithalat dzeyinin M
2
olduunu grrz. Yine bu gelir dzeyinde yatay
eksene paralel ihracat fonksiyonuna baktmzda ise, ihracat dzeyinin otonom olduu iin
deimediini ve X
0
olduunu grrz. Dolaysyla Y
2
gelir dzeyinde, Y
1
gelir dzeyinin aksine, ithalat
ihracattan byktr (M
2
> X
0
). Bunun nedeni, ithalatn gelire bal bir ksmnn olmasdr. Gelir artna
bal olarak ithalat artt iin; bunun yannda ihracat otonom olmasna bal olarak deimediinden,
yksek gelir dzeylerinde net ihracat azalacaktr, hatta eksi olabilecektir. Y
2
gelir dzeyinde eklin alt
ksmndaki net ihracat fonksiyonuna doru hareket ettiimizde, ithalatn ihracattan byk olduunu
gsteren E
2
noktasna ularz. E
2
noktas bize, net ihracatn Y
2
gelir dzeyinde eksi (NX
2
) olduunu
gstermektedir.

ekil 6.16: Net hracat Fonksiyonu

eitli gelir dzeylerinde elde ettiimiz bu E, E
1
ve E
2
gibi noktalar birletirdiimizde, net ihracat-
gelir dzleminde negatif eimli net ihracat fonksiyonunu elde etmi oluruz. ekil 6.16dan da grlecei
zere, net ihracat fonksiyonu, gelir dzeyi arttka ithalatn artmasna bal olarak, net ihracatn
azalacan gstermektedir.

154
Yukarda belirttiimiz gibi, net ihracatn pozitif deer almas (X > M), toplam harcamalarn artmasna;
net ihracatn negatif deer almas (M > X) ise, toplam harcamalarn azalmasna neden olur. imdi ihracat
ile ithalat arasndaki fark ifade eden net ihracat ekleyerek, da ak bir ekonomideki toplam harcama
fonksiyonunu elde edelim. Toplam harcama fonksiyonunu aadaki gibi gsterebiliriz:
AE C I G NX = + + +

( ) AE C I G X M = + + +

Eitliin sa tarafndaki her bir harcama fonksiyonunu (tketim, yatrm, kamu harcamalar, net
ihracat) daha ak bir ekilde gstererek, toplam harcama fonksiyonunu u ekilde yazabiliriz:
0 0 0 0 0 0
(1 ) AE C cTR c t Y I G X M mY = + + + + +

Elde ettiimiz eitlikte otonom harcamalar A
0
olarak gsterip, geri kalanlar Y parantezine alrsak;
toplam harcama fonksiyonunu aadaki ekilde yazabiliriz:
[ ]
0
(1 ) AE A c t m Y = +

Bylece, devletin olduu da ak bir ekonomide toplam harcama fonksiyonunun eimini bulabiliriz.
Toplam harcama fonksiyonunun eimini, daha nce olduu gibi (hem devletin olmad hem de olduu
da kapal ekonomilerdeki gibi), toplam harcamalardaki art, gelirdeki arta oranladmzda buluruz:
(1 )
AE
c t m
Y

Dikkat edilecek olursa, da ak bir ekonomide harcama fonksiyonunun eimi azalmtr. nk
ekonominin da almas ile harcama fonksiyonunun eimine marjinal ithalat eilimi (m) eksi olarak
girmi ve eimin deerinin azalmasna yol amtr. Bu durumu ekil 6.17 zerinde grmekteyiz.
ekilde, devletin olduu da kapal bir ekonomideki harcama fonksiyonu A
0
1
otonom harcama
dzeyinden balayan AE
1
harcama fonksiyonudur. Ekonominin da almas, harcama fonksiyonunun
eiminin azalmasna neden olmutur. Buna bal olarak, da ak bir ekonomideki harcama
fonksiyonunun eimi, da kapal bir ekonomidekine (AE
1
) gre yatklaarak AE
2
olmutur. AE
2
harcama
fonksiyonu, A
0
2
otonom harcama dzeyinden balamaktadr. Bu bize, ekonominin da almasyla
toplam otonom harcamalarn arttn gstermektedir. Yani, ekonominin da almasyla oluan otonom
ihracat otonom ithalattan byktr (X
0
> M
0
) ve bylece kapal ekonomiye gre toplam otonom
harcamalar artmtr (A
0
1
den A
0
2
ye). Tersi durumun (otonom ithalatn otonom ihracattan byk olmas)
olumasnn da mmkn olabilecei unutulmamaldr.
Harcama fonksiyonunun eimi; balangta devletin olmad da
kapal bir ekonomide, c idi. Ekonomiye devleti dhil ettiimizde da kapal bir
ekonomide eim, bu sefer c(1-t) oldu. Daha sonra ekonomiyi da atmzda ise eim,
c(1-t)m oldu. Dolaysyla, ilerleyen her bir aamada harcama fonksiyonunun eiminin
azalm olduuna dikkat ediniz.
ekil 6.17 ayn zamanda, ekonominin denge gelir dzeyinin elde ediliini de gstermektedir.
Hatrlanaca zere denge koulu toplam planlanan harcamalarn gelire eitliidir (AE = Y). ekilde
devletin olduu da ak bir ekonomideki toplam harcama fonksiyonu olan AE
2
, 45 derecelik gelir
dorusunu E
2
noktasnda kesmektedir. E
2
noktas bize, ekonominin denge gelir dzeyinin Y
2
olduunu
gstermektedir.

155

ekil 6.17: Devletin Olduu Da Ak Ekonomide Denge Gelir Dzeyi

Denge gelir dzeyini, toplam harcama fonksiyonundan yola karak formel olarak da elde edebiliriz.
Denge koulu, toplam harcamalarn toplam gelire eitlii ( AE Y = ) olduundan, AEnin yerine Y yazp,
harcama fonksiyonunu Y iin zmlersek, denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde etmi oluruz:
[ ]
0
(1 ) Y A c t m Y = +

Eitliin sandaki Yyi parantezi ile birlikte sol tarafa tarsak, eitlii u ekilde yazabiliriz:
[ ]
0
(1 ) Y Y c t m A =

Buradan da tekrar Y parantezine alrsak, eitlik u ekilde olur:
[ ]
0
1 (1 ) Y c t m A + =

Yyi tek bana braktmzda, denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde etmi oluruz:
0
1
1 (1 )
Y A
c t m
=
+

Denge gelir dzeyinin eitliinde toplam otonom harcamalarn nndeki katsay bize da ak bir
ekonomideki oaltan katsaysn gstermektedir:
Da ak
1
1 (1 ) c t m
=
+

rnein, bu gsterdiimiz oaltan, toplam otonom harcamalarn iinde bulunan ihracat oaltann
ifade eder. Ayn zamanda otonom ithalat oaltann da ifade edebilir. Fakat otonom ithalat toplam
otonom harcamalarn iinde eksi olarak yer ald iin, otonom ithalat oaltan negatif iaretlidir.
Dikkat edilecek olursa, ekonominin da almas oaltann deerinin azalmasna neden olmutur
(harcama fonksiyonunun eiminde olduu gibi). Bunun nedeni, marjinal ithalat eilimidir (m). Bu
durumu rnekle gsterebiliriz. Daha nceki gibi, cnin 0,8; tnin 0,25 olduunu ve bunun yannda mnin
0,10 olduunu varsaydmzda, da ak bir ekonomideki oaltann deerini u ekilde buluruz:
Da ak
1 1
2
1 0,8(1 0, 25) 0,10 0, 5
= = =
+

Grld zere, balangta devletin olmad da kapal bir ekonomide 5 olan oaltan deeri,
devletin ekonomiye dhil edilmesi ile 2,5e dmt ve bir de ekonomiyi da atmzda oaltann
deeri daha da azalarak 2ye dmtr. Dolaysyla otonom harcamalardaki bir birimlik art, denge gelir
dzeyini artk 2 birim artracaktr.

156
zet
Tketim harcamalar, harcanabilir gelirin (YD)
bir fonksiyonudur. Yani, harcanabilir gelirdeki
artlar, tketim harcamalarnn da artmasna yol
aar. Dier koullar sabitken, tketim ile
harcanabilir gelir arasndaki iliki tketim
fonksiyonu tarafndan belirlenir. Tketim
fonksiyonu, farkl harcanabilir gelir dzeylerinde
hanehalklarnn ne kadar harcama yapmak
istediklerini gsterir. Tketim fonksiyonunu u
ekilde yazabiliriz:
0
C C cYD = +
. Burada
tketim harcamalar (C), otonom tketim
harcamalarndan (C
0
) ve uyarlm tketim
harcamalarndan (cYD) oluur. Tasarrufa ise,
devletin olmad bir ekonomiyi dikkate alarak,
gelirin tketilmeyen ksm dediimizde, gelir ile
tketim arasndaki fark bize tasarrufu verecektir:
S Y C = . Dolaysyla, tketim fonksiyonundan
yola karak tasarruf fonksiyonunu elde
edebiliriz:
S Y (C )
o
cY = +
. Buradan yola
karak tasarruf fonksiyonunu elde ederiz:
0
S (1 ) C c Y = +
. Tasarruf fonksiyonundan
grlebilecei gibi, tasarruflar da harcanabilir
gelirin artan bir fonksiyonudur.
Ekonominin genel denge koulu, toplam gelirin
(Y) toplam planlanan harcamalara (AE) eit
olmasdr. Yani, ekonominin denge gelir dzeyi
koulu u ekildedir:
Y AE =

Ekonomi da aldnda, lkenin dier lkeler
ile olan mal ve hizmet ticareti, yani ihracat ve
ithalat, iin iine girer. hracat ile ithalatn fark
ise net ihracat (NX) verir. Net ihracatn pozitif
deer almas (X > M), toplam harcamalarn
artmasna; net ihracatn negatif deer almas (M
> X) ise, toplam harcamalarn azalmasna neden
olur. Net ihracat ekleyerek, da ak bir
ekonomideki toplam harcama fonksiyonunu u
ekilde gsterebiliriz: AE = C+I+G+NX. Bu
eitlikteki her bir harcama fonksiyonunu
(tketim, yatrm, kamu harcamalar, net ihracat)
ayr ayr yazp, toplayarak toplam harcama
fonksiyonunu u ekilde de elde edebiliriz:
[ ]
0
(1 ) AE A c t m Y = +
.

Denge gelir dzeyini, toplam harcama
fonksiyonundan yola
karak elde edebiliriz. Denge gelir dzeyinin
koulu, toplam harcamalarn toplam gelire eitlii
( AE Y = ) olduundan, AEnin yerine Y yazp,
harcama fonksiyonunu Y iin zmlersek,
denge gelir dzeyinin formlasyonunu elde etmi
oluruz:
0
1
1 (1 )
Y A
c t m
=
+

Da kapal ve da ak ekonomilerde oaltan
katsays ve oaltann etkinlii farkldr.
Devletin olmad da kapal bir ekonomide
oaltan katsays u ekildedir:
Da kapal, devlet yok
1
1 c
=
. Devleti eklediimizde ise

oaltan katsays;
Da kapal, devlet var
1
1 (1 ) c t
=

biimindedir. Devletin olduu da ak
ekonomide ise oaltan katsays u ekildedir

Grld zere,
devletin olmad
da kapal bir ekonomiden balayarak,
ekonomiye devleti dhil edip, bir de ekonomiyi
da atmzda, her seferinde oaltann
paydasna ilaveler olmaktadr. Bu ilaveler,
paydann artmasna ve oaltann deerinin
azalmasna neden olmaktadr. Dolaysyla,
ekonomiye devleti dhil ettiimizde vergiler
nedeniyle, daha sonra ise, ekonomiyi da
atmzda ithalat nedeniyle oaltann deeri
giderek azalmaktadr.

157
Kendimizi Snayalm
1. Tketim fonksiyonu iin aadakilerden
hangisi sylenemez?
a. Dier koullar sabitken, tketim ile
harcanabilir gelir arasndaki ilikiyi gsterir
b. Pozitif eimlidir
c. Otonom bir ksm vardr
d. Uyarlm bir ksm vardr
e. Harcanabilir gelir dorusunu gsteren 45
derecelik dorudan daha dik izilir
2. Gelir dzeyinin 400 milyardan 500 milyara
artt bir ekonomide tketim harcamalar da 150
milyardan 225 milyara artyorsa, marjinal tketim
eiliminin deeri aadakilerden hangisidir?
a. 0,80
b. 1
c. 0,45
d. 0,75
e. 0,15
3. Aadakilerden hangisindeki deime ayn
tketim fonksiyonu zerinde hareket edilmesine
yol aar?
a. Tketicilerin fiyatlar ile ilgili bekleyileri
b. Faiz oranndaki deimeler
c. Gelirdeki deimeler
d. Hanehalklarnn miras beklentileri
e. Hanehalklarnn servetlerindeki deimeler
4. Devletin olmad da kapal bir ekonomide
gelirin tketilmeyen ksmna ne ad verilir?
a. oaltan
b. Yatrm
c. Tasarruf
d. Marjinal tketim eilimi
e. Ortalama tketim eilimi
5. Tasarrufun harcanabilir gelire oranna ne ad
verilir?
a. Ortalama tasarruf eilimi
b. Marjinal tasarruf eilimi
c. Toplam tasarruf eilimi
d. Tasarruf fonksiyonu
e. oaltan katsays

6. Devletin olmad da kapal bir ekonomide,
tketim fonksiyonu C = 300 + 0,8Y biiminde ve
yatrmlar da 700 birim ise, bu ekonomideki
denge gelir dzeyi aadakilerden hangisidir?
a. 7500
b. 500
c. 1250
d. 2000
e. 5000
7. Kamu harcamalar otonom ise, dikey
eksende kamu harcamalar, yatay eksende gelir
dzeyi olduunda izilen kamu harcamalar
fonksiyonu iin aadakilerden hangisi
dorudur?
a. Yatay eksene paralel bir fonksiyon izilir
b. Dikey eksene paralel bir fonksiyon izilir
c. Negatif eimli bir fonksiyon izilir
d. Pozitif eimli bir fonksiyon izilir
e. Hem negatif eimli hem de pozitif eimli bir
fonksiyon izilir
8. Aadakilerden hangisi devletin olduu
da kapal bir ekonomideki toplam harcama
fonksiyonunu gstermektedir?
a.
0
AE A cY = +

b.
0
(1 ) AE A c t Y = +

c.
0
(1 ) AE A c t mY = +

d.
0
1 (1 ) AE A c t Y = +

e.
0
(1 ) AE A c t m Y = +

9. Aadakilerden hangisi net ihracat
fonksiyonunu gstermektedir?
a.
0 0
NX X M mY =

b.
0 0
NX X M mY = +

c.
0 0
NX X M =

d.
0 0
NX X M mY = +

e.
0 0
NX M mY X = +

10. c = 0,8; t = 0,25 ve m = 0,10 olduu bir
ekonomide, otonom harcamalardaki 250 birimlik
art denge gelir dzeyini ne kadar artrr?
a. 625
b. 500
c. 1250
d. 250
e. 750

158
Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Tketim Harcamalar ve
Tketim Fonksiyonu balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Ortalama ve Marjinal
Tketim Eilimi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Tketim Harcamalarn
Etkileyen Gelir Dndaki Faktrler balkl
4. c Yantnz yanl ise Tasarruf ve Tasarruf
Fonksiyonu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Ortalama ve Marjinal
Tasarruf Eilimi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Devletin Olmad Da
Kapal Bir Ekonomide Toplam Harcamalar ve
Denge Gelir Dzeyinin Belirlenmesi balkl
7. a Yantnz yanl ise Devletin Olduu Da
8. b Yantnz yanl ise Devletin Olduu Da
9. a Yantnz yanl ise Net hracat
Fonksiyonu balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Devletin Olduu Da
Ak Bir Ekonomide Toplam Harcamalar ve

Sra Sizde 1
Harcanabilir gelir; toplam gelir dzeyinden vergi
ve sosyal gvenlik kesintileri dldkten ve
transfer demeleri eklendikten sonra elde edilen
gelirdir. Fakat devletin olmad bir ekonomide,
vergi ve transferler olmayacandan, harcanabilir
gelir toplam gelire eittir.
Sra Sizde 2
Harcanabilir gelirin artmas, hanehalklarnn
servetinin artmas, faiz oranndaki dler ve
hanehalklarnn gelecekle ilgili daha iyimser
olmalar, tketim harcamalarnn artmasna yol
aan temel faktrler olarak karmza kar.
Sra Sizde 3
Yatrm fonksiyonunu izerken kolaylk
salamak iin yatrmlarn otonom olduunu
varsaymtk. Bu nedenle gelir eksenine paralel
bir yatrm fonksiyonu izilmiti. Eer
yatrmlarn gelire bal olan bir ksm olsayd,
rnein gelir arttka yatrmlar da artsayd, bu
durumda yatrm-gelir dzleminde pozitif eimli
bir yatrm fonksiyonu izmemiz gerekirdi. Bu
durumda bu fonksiyon bize, gelir arttka
yatrmlarn da gelire bal olarak belirli bir
oranda artacan gsterecektir.
Sra Sizde 4
Denge gelir dzeyini, planlanan toplam harcama-
gelir eitlii yntemi ile bulmak iin ilk olarak
eitlii yazalm: Y = C + I. imdi verilen tketim
fonksiyonunu ve verileri koyalm ve denge gelir
dzeyini bulalm:
Y =200 + 0,8Y + 500
Y (1-0,8Y) = 700
Y = 700 / 0,2
Y = 3500

159
Sra Sizde 5
Denge gelir dzeyini bu defa, tasarruf-yatrm
eitlii yntemi ile bulmak iin denge koulunu
yazalm: S = I. Tketim fonksiyonu verildii iin,
bunun tasarruf fonksiyonuna dntrlmesi
gerekir. Hatrlanaca gibi, tasarruf fonksiyonunu
tketim fonksiyonundan yola karak buluyorduk
ve tasarruf fonksiyonu u ekilde idi:
0
S (1 ) C c Y = +
. Grld gibi tketim
fonksiyonunun tersini gsterdii iin, tketim
fonksiyonundaki veriler eitlie konulursa
tasarruf fonksiyonu u ekilde olur:
S 200 0, 2Y = +
. imdi verileri denge kouluna
koyup, denge gelir dzeyini bulalm:
-200 + 0,2Y = 500
0,2Y = 700
Y = 3500
Sra Sizde 6
Devletin ekonomiye dhil edilmesi, her zaman
gelir dzeyini artrmayabilir. ekil 6.11den
grlecei zere, devletin ekonomiye girmesi,
otonom harcamalar artrmtr. Fakat ayn
zamanda oaltann deeri azalmtr.
Dolaysyla, otonom harcamalardaki artn etkisi,
oaltandaki klmenin etkisinden byk
olduu srece, devletin ekonomiye dhil edilmesi
denge gelir dzeyinin artmasna neden olur. Eer
tersi durum sz konusu olursa; yani oaltandaki
klmenin etkisi, otonom harcamalardaki artn
etkisinden byk olursa, bu durumda gelir dzeyi
debilecektir.

Arnold, R. A. (2010). Economics. 9th Edition,
Mason: Cengage Learning.
Economics: Principles and Policy, Eleventh
Edition 2010 Update, Mason: Cengage Learning.
Case, K. E., Fair, R. C. ve Oster, S. M. (2012).
Principles of Economics, Tenth Edition, Boston:
Pearson Education.
Dornbusch, R., Fischer, S. ve Startz, R. (2007).
Macroeconomics, Tenth Edition, Irwin:
McGraw-Hill.
Hall, E. R. ve Lieberman, M. (2010).
Macroeconomics: Principles and Applications,
5th Edition, Mason: Cengage Learning.
Mankiw, G. M. (2011), Principles of
Economics, Sixth Edition, Mason: Cengage
Learning.
McConnell, C. R., Brue, S. L. ve Flynn, S. M.
(2009). Economics: principles, problems, and
policies, 18th Edition, Irwin: McGraw-Hill.
Sloman, J. (2006). Economics, Sixth Edition,
Essex: Pearson Education.
Yldrm, K., Bakrta, ., Ylmaz, R. ve Esen, E.
(2011). Makro ktisada Giri, 7. Bask, Ankara:
Pelikan Yaynclk.
Yldrm, K. ve Dierleri (2011). ktisada Giri,
4. Bask, Ankara: Pelikan Yaynclk.

160

Amalarmz
Parann ekonomideki ilevlerini ve parann geliimini aklayabilecek,
Bankaclk sisteminin nasl altn ve kaydi para yaratma srecini aklayabilecek,
Para arz tanmlarn yapabilecek ve merkez bankasnn para arzn nasl kontrol ettiini
aklayabilecek,
Merkez bankasnn para arzn nasl kontrol ettiini aklayabilecek,
Parann deeri ile para arz arasndaki ilikiyi aklayabilecek,
Denge faiz orannn nasl ortaya ktn aklayabilecek

Anahtar Kavramlar
Mal Para
Fiat Para
Kaydi Para
Para Arz
M1
M2
Merkez Bankas
Likidite
Rezerv Bankacl
Para Talebi

indekiler
Giri
Parann Tanm ve levleri
Parann Tarihsel Geliimi
Parann llmesi
Bankaclk Sistemi ve Para Arz
Merkez Bankalar
Para Arz ve Fiyatlar
Para Talebi ve Denge Faiz Oran
7

161
GR
Para belki de insanolunun en nemli icatlarndan biridir. Bugn para dendiinde, aklmza ilk olarak mal
ve hizmetleri satn alrken, borlarmz derken veya alacaklarmz tahsil ederken kullandmz kt ve
madeni paralar gelir. Parann hayatmzdaki varln sorgusuz kabullenmiizdir. Aslnda fiziksel olarak
deersiz kt paralarna neden deer atfettiimiz hakknda dnme gerei duymayz. Ayn ekilde
bugn kullandmz parann insanlk tarihi boyunca ayn olduunu dnrz.
Bu blmde greceimiz gibi para sadece kt ve madeni paralardan ibaret deildir. Gnmzde
nakit adn verdiimiz kt ve madeni paralarn dnda baka eyler de para grevi grmektedir. rnein
bankalardaki mevduat hesaplarmz kullanarak para kullanmadan da alverilerimizi yapabilmekteyiz.
Borlarmz parann dnda eitli bor senetleri ile deyebilmekteyiz. Trkiyeye zg bir ey olsa da
ticari hayatta vadeli ekler mal almak amacyla para gibi kullanlmaktadr. Nelerin para olarak
tanmlanabilecei sandmz kadar kolay deildir.
Parann icad bir ihtiyatan ortaya kmtr. Toplu halde yaayan insanlar ellerindeki mallar ihtiya
duyduklar mallar ile deitirmek iin, yani ticaret yapabilmek iin bir araca gereksinim duymulardr.
Takas sistemi adn verdiimiz, mallarn mallarla deiiminin getirdii zorluklar parann icadn
gerektirmitir. nsan topluluklar tarih boyunca belli zelliklere sahip nesneleri para olarak kullanmtr.
Bugn parann olmad bir dnyay dnemeyiz bile. Parann ortaya k olduka eskiye dayanmasna
ramen, aslnda bugn kullandmz haliyle nakit para olduka yeni saylr. Para insanlk tarihi boyunca
evrilerek, ancak son yzyl ierisinde bugn kullandmz haline dnmtr. Bu uzun zaman zarfnda
eitli aamalardan gemitir.
Para ekonomide ok nemli ilevler yerine getirir. Bizi nemli maliyetlere katlanmaktan kurtarr.
Ekonomiyi bir vcut olarak dnrsek paray da bu vcudun salkl almasn salayan, damarlardaki
kana benzetebiliriz. Parann mal ve hizmet satn alma gc refahmz etkiler. Para ekonominin gnlk
hayatta en grnen yzdr. Bu nedenle ekonomi dendiinde pek oumuzun aklna para gelir.
Bu blmde hayatmzda ve ekonomide ok nemli bir yeri olan paray ele alacaz. Parann ekonomi
iin nemini anlayabilmek iin ncelikle ekonomide neleri para olarak tanmlayabileceimize aklk
getirmemiz gerekecektir. Bu blmde paray tanmlayabilmenin dndmzden daha zor olduunu
greceiz. Herhangi bir eyi tanmlamann bir yolu, o eyin ilevlerini belirlemektir. Biz de parann
ilevlerinden hareketle neleri para olarak tanmlayabileceimizi daha net bir ekilde greceiz. Daha
sonra parann tarih boyunca geliimine bakacaz. Bu balk altnda parann bugn kullandmz ekli
alrken geirdii aamalar greceiz. Parann tarihsel geliimi ayn zamanda bankaclk sisteminin de
geliimidir. Bankaclk sisteminin ekonomide ne gibi ilevler yerine getirdiine bakacak ve kaydi para
yaratlma srecini inceleyeceiz. Daha sonra bankaclk sistemi ile ilikili olarak merkez bankalarnn
ilevlerini ve para arzn nasl kontrol ettiklerini anlamaya alacaz. Bununla ilikili olarak,
ekonomideki para miktarnda meydana gelen artn fiyatlar nasl etkilediini inceleyeceiz. Son olarak
ise para talebini ele alacak ve para arzyla birlikte faiz orann nasl belirlediini greceiz.

Para ve Bankaclk

162
PARANIN TANIMI VE LEVLER
Gnlk hayatta birok insan para kavramn hem gelir, hem servet, hem de kredi kavramlarnn karl
olarak kullanmaktadr. ktisatlar iin ise bu kavramlar birbirlerinden ok farkldr. Aadaki cmlelerin
her birinde para kelimesi hatal kullanlmaktadr:
Ayda ka para (gelir) kazanyorsunuz?
Btn paran (servet) altna yatrmak yerine gayrimenkule yatrman daha akllca olur.
Bu kriz ortamnda i kuracak paray (kredi) bulmak ok kolay deil
Para gelir, servet veya krediden ok daha farkl bir eydir. Gnmzde para dendiinde aklmza ilk
gelen, zerinde belli bir deer ifadesi ve ait olduu lkenin sembollerinin olduu kt veya eitli
madenlerden yaplm nesnelerdir. Fakat gerekte para bizim nakit olarak nitelendirdiimiz kt ve
madeni paralardan ok daha geni bir kavram ifade eder. ktisatlar mal ve hizmetlerin satn
alnmasnda ve borlarn geri denmesinde genel kabul grm her eyi para olarak tanmlamaktadrlar.
Bu tanm aslnda parann ekonomideki ilevlerine atfta bulunmaktadr. Parann ekonomideki ilevlerini
ortaya koyabilirsek, bu ilevleri gren her eyi para olarak tanmlayabiliriz. Parann temel ilevi vardr:
deiim arac olmas; hesap birimi olmas ve deer muhafaza arac olmas. imdi bu ilevlere daha
yakndan bakalm.

Deiim Arac Olarak Para
Hayatn balk tutarak kazanan bir balk dnelim. Arada srada akam yemeinde balk yemek gzel
olabilir, fakat hi kimse sadece balk yiyerek yaamak istemez. Gnmzde, bu balknn yakndaki
frndan ekmek almak istediinde, karlnda bir miktar nakit para vermesi veya bir kartla deme
yapmas hi de garip bir durum olarak alglanmaz. Fakat bir an iin para veya banka kart gibi deme
aralarnn olmadn dnn. lk aklmza gelen balknn ekmek karlnda frncya bir miktar balk
vermesi olabilir. Bu ekilde, mal ve hizmetlerin baka mal ve hizmetlerle dei toku edilmesine trampa
veya takas ad verilir. Balk elindeki balklar takas ederek, ihtiyac olan ekmei satn almaktadr. Ama
ya frnc balk istemiyorsa? Bu olduka nemli bir problem tekil etmektedir. nk bu durumda
balknn ekmek alabilmek iin ekmek karlnda balk almak isteyen birini bulmas gerekir. Takas
sisteminde herkesin ihtiya duyduu mal ve hizmetleri satn alabilmesi iin, elindeki mal veya hizmeti
takas edebilecei birini bulmas gerekir. Dier bir ifade ile karlkl isteklerin bulumas gerekir ki bu
olduka zor ve maliyetli bir ilemdir. Mal ve hizmetlerin deiimi iin katlanlan bu maliyetler ilem
maliyetleri olarak adlandrlr. Ekonomide uzmanlama arttka takas ilemi daha maliyetli hale
gelmektedir. Herkesin tkettii mal ve hizmetlerin ounu kendisinin rettii bir ekonomide takas
sisteminin getirdii maliyetler yksek olmayacaktr. nk byle bir ekonomide nispeten az sayda mal
ve hizmet deiimi gerekletirilmektedir. Fakat ekonomide uzmanlama arttka takas sistemi daha
maliyetli bir hale gelecektir. Ekonomideki herkesin farkl bir mal veya hizmetin retiminde uzmanlamas
durumunda, mal ve hizmetlerin deiimine olan ihtiya daha da artacaktr. Byle bir ekonomide herkes
kendi rettii maln dnda her eyi bakalarndan salamak zorunda kalacaktr. Mal ve hizmet
deiimindeki bu art takas sisteminin daha maliyetli hale gelmesine yol aar.
Mal ve hizmetlerin deiimi iin parann kullanlmas ilem maliyetlerini en aza indirir. imdi, para
kullanldnda balk ve frnc arasndaki ilemin nasl gerekletiine bakalm. Balk satn ald
ekmek karlnda frncya para verir. Frnc istedii peyniri almak iin peynircinin bu paray kabul
edeceinden emin olarak balknn verdii paray kabul eder ve karlnda balkya ekmek verir.
Frnc balkdan ald paray peynirciye vererek istedii peyniri alr. Bylelikle takas sisteminin
getirdii zorluklar alm olmaktadr. Deiim arac olarak para kullandmz takdirde herhangi bir mal
veya hizmeti satn almak iin satcnn istedii baka bir mal veya hizmet bulmak zorunda kalmayz.
Bunun yerine para kullanrz. Peki ama, satc neden paray kabul etsin? Bunun sebebi satcnn kabul
ettii paray bakalarnn da kabul edeceine olan inancdr. Bizim verdiimiz parann bakalar
tarafndan kabul edilmeyeceine inand an, satt mal veya hizmet karlnda teklif ettiimiz paray
kabul etmeyecektir.

163
Herhangi bir eyin deiim arac olarak kullanlmas iin belirli zelliklere sahip olmas gerekir.
Deiim arac olarak kullanlacak bir nesne (1) standart olmaldr; (2) kolay tanabilir olmaldr; (3)
kolayca bozulup deforme olmayacak kadar dayankl olmaldr; (4) kolayca taklit edilemez olmaldr; (5)
her miktardaki al verie imkn verecek ekilde blnebilir olmaldr ve (6) geni bir kesim tarafndan
kabul edilir olmaldr. Bu zelliklere sahip birok ey bulabiliriz. Gerekten de tarihte birok ey para
olarak kullanlmtr. Bunlar arasnda kahve taneleri, ttn ve deniz kabuklar gibi nesneler yannda altn
ve gm gibi deerli madenleri de sayabiliriz.
Herhangi bir mal veya hizmet karlnda kabul edilen bir deme arac, ertelenmi demelerin yerine
getirilmesi, yani borlarn denmesi amacyla da kabul edilecektir. rnein, bir mobilya maazas satt
mobilyann karln sat annda para olarak kabul ediyorsa 60 gn sonra da para olarak kabul
edecektir. Bylelikle para borlarn denmesi iin standart bir deme arac olarak kullanlr.

Hesap Birimi Olarak Para
Para mal ve hizmetlerin deerlerinin belirlenmesinde, hesap birimi olarak kullanlr. Arln kilogram
ile, mesafelerin metre ile llmesi gibi mal ve hizmetlerin deeri de para ile llr. Parann hesap
birimi olarak kullanlmas farkl mallarn fiyatlarnn karlatrlmasnda nemli bir kolaylk
salamaktadr.
Parann mal ve hizmetlerin deerlerini ifade etmek iin hesap birimi olarak kullanlmasnn getirdii
kolayl bir rnek yardm ile aklayabiliriz. imdi, balk, ekmek ve peynir gibi sadece maln olduu
bir takas ekonomisini ele alalm. Bu mallarn birbirleri ile takas edilebilmesi iin adet fiyata
ihtiyacmz olacaktr: (1) baln ekmek cinsinden fiyat, (2) baln peynir cinsinden fiyat ve (3) peynirin
ekmek cinsinden fiyat. Fakat, mal eidi 10a ktnda takas ilemlerinin gerekletirilebilmesi iin 45
adet fiyata ihtiyacmz vardr. Eer ekonomide 1000 eit mal varsa, takas ilemlerini gerekletirmek
iin bilmemiz gereken 1000(1000-1)/2=499.500 fiyat sz konusudur. Satn alacamz mal veya hizmeti
dierleriyle karlatrmak iin btn fiyatlar bilmemiz gerekmektedir. Gnmz ekonomilerinde
milyonlarca mal ve hizmetin olduunu gz nne alrsak bunun ne kadar zor olduunu daha iyi
anlayabiliriz. Bu zorluk nemli bir ilem maliyeti oluturmaktadr. Byle bir ekonomide mal eidi
arttka ilem maliyetlerinin de artaca aka grlmektedir. Mallarn fiyatlarnn ifadesi iin parann
kullanlmas ilem maliyetlerini nemli lde azaltmaktadr.
1000 mal eidinin bulunduu bir takas ekonomisinde 499.500 fiyata ihtiyacmz varken, parann
kullanld bir ekonomide 1000 eit maln alnp satlabilmesi iin sadece 1000 adet, yani mal eidi
kadar fiyatn bilinmesi yeterlidir. Parann hesap birimi olarak kullanlmas, ihtiya duyulan fiyat saysn
drerek ilem maliyetlerinin nemli lde azalmasn salamaktadr.

Deer Muhafaza Arac Olarak Para
Parann dier bir ilevi de deer muhafaza arac olmasdr. Bireyler ve hanehalklar elde ettikleri
gelirlerinin tamamn harcamazlar. Gelirin tketim iin harcanmayan ksm tasarrufu oluturur.
Tasarruflarn zaman ierisinde birikmesiyle oluan deere ise servet adn veriyoruz. Servetimizi finansal
varlklar olarak muhafaza edebileceimiz gibi, reel varlklar olarak da muhafaza edebiliriz. Fiziksel
olarak bir deer tamayan fakat, mal ve hizmetlere dntrlebilen hazine bonolar ve hisse senetleri
veya nakit para gibi eylere finansal varlklar adn veriyoruz. te yandan, fiziksel olarak da bir deer
ifade eden konut, arsa ve tarla gibi gayrimenkuller; altn ve gm gibi deerli metaller; elmas gibi
deerli talar veya otomobil gibi dayankl tketim mallarna reel varlklar adn veriyoruz. Herhangi bir
eyin deer muhafaza arac olarak kullanlabilmesi iin satn alabilecei mal ve hizmet miktarnn zaman
ierisinde azalmamas, yani satn alma glerini korumas gereklidir.
Bu noktada, para ile deer muhafaza arac olarak kullanlabilecek dier eyler arasnda nasl bir fark
olduu sorusu akla gelmektedir. Servet biriktirme arac olarak paray hisse senetleri, hazine bonolar,
mevduat, gayrimenkul veya dier dayankl tketim mallarndan ayran en nemli zellik, likiditedir.
Likidite herhangi bir varln nakit paraya, dier varlklara, mal veya hizmete dntrlebilme kolayl
olarak tanmlanr. Buna gre en likit varlk paradr. Parann ifade ettii deeri, dier deer muhafaza
aralarndan ok daha hzl bir ekilde dier mal ve hizmetlere dntrebiliriz. Yani para ile istediimiz

164
an herhangi bir mal veya hizmeti satn alabiliriz. Herkes mal veya hizmet karlnda paray kabul
edecektir. Fakat para yerine hazine bonosu veya konut kabul edecek birilerini bulmak o kadar kolay
deildir. Bu nedenle, servetimizi istediimiz zaman hzl bir ekilde dier varlklara, mal veya hizmetlere
dntrmek istiyorsak, servetimizin tamamn veya bir ksmn para olarak tutarz.
Servetimizi para olarak muhafaza etmemiz baz durumlarda servetimizin azalmasna yol aabilir.
Parann deerinin dmesi servetimizin azalmasna yol aacaktr. Parann deerini, satn ald mal ve
hizmet miktar ile leriz. rnein bugnk 100 ile satn alabileceimiz mal ve hizmet miktar bir yl
nceki 100 ile satn alabildiimiz mal ve hizmet miktarndan daha az ise parann deeri, yani satn alma
gc dm demektir. Satn aldmz mal ve hizmetlerin fiyatlar artarsa parann satn alma gc
decektir. Parann iyi bir deer muhafaza arac olmas iin, satn alma gcn muhafaza edebilmesi
gerekir. Mal ve hizmetlerin fiyatlarnn srekli olarak artt bir ekonomide para satn alma gcn
muhafaza edemez. Fiyatlar arttka ayn miktardaki para ile satn alabileceimiz mal ve hizmet miktar
azalacaktr. Dolaysyla enflasyonun olduu bir ekonomide para iyi bir deer muhafaza arac deildir.
zellikle yksek enflasyon parann hzla deer yitirmesine yol aacaktr.
Para ile dier deer muhafaza aralar arasndaki bir baka fark da, getiriler konusundadr. Parann
zaman iindeki getirisi genellikle bor senetleri ve hisse senetleri gibi finansal varlklarn getirisinden
veya konut ve arazi gibi gayrimenkullerin getirisinden daha azdr. Bu nedenle servetimizi para olarak
muhafaza etmemiz halinde yukarda saylan dier deer muhafaza aralarnn getirilerinden vazgemi
oluruz. Vazgetiimiz daha yksek getiri parann alternatif maliyetini oluturmaktadr.
Trkiyede Amerikan dolar ve brahim all resimlerini para olarak
deerlendirebilir miyiz? Parann fonksiyonlarndan hareketle aklaynz.

PARANIN TARHSEL GELM
Elimizde hapishane koullar gibi olaan d rnekler dnda tarihte takas sistemini kullanan
topluluklarn mevcudiyetine dair herhangi bir kant yoktur. Bunun yerine insanlar ok eski tarihlerden
beri eitli nesneleri deiim arac olarak kullandlar. Bunlarn arasnda hayvan krkleri, tahl, tuz, kahve
taneleri, deniz kabuklar ve kaplumbaa kabuu gibi sra d nesnelerin yannda, altn ve gm gibi
deerli metaller saylabilir. Bugn kt para ve elektronik para gnlk hayatmzn bir paras haline
gelmitir. Gnmzde demelerimizde kullandmz aralarn niteliklerini anlamak iin parann tarihsel
geliimine ksaca bakmak faydal olacaktr.

Mal Para
Para olarak kullanlan ilk nesneler hayvan krkleri, tahl vb. gibi tketim mallaryd. Bu nesneler hem
tketim amacyla talep ediliyor, hem de deiim arac olarak kullanlyordu. Para olarak kullanlmasnn
yannda bir mal olarak da deer tayan nesnelere mal para ad verilmektedir. rnein hayvan derileri,
tahl ve kahve taneleri baka kullanm alanlarna sahip olduklar iin mbadele arac olmalarnn dnda
da bir deere sahiptir. Para olarak kullanlmaya en elverili mallar altn ve gm gibi deerli
madenlerdir. Deerli madenler kendi bana da bir deer tad iin para olarak kullanlmaya olduka
uygundur. Herkes, bir mal olarak da deer tayan altn mal ve hizmet karlnda kabul etmeye hazrdr.
Altn ve gm gibi deerli metallerin blnebilir olmalar, dier nesnelere gre daha kolay
tanabilmeleri ve daha dayankl olmalar, bu metallerin para olarak tercih edilmelerine neden olmutur.
Sikke ad verilen ve altn, gm gibi deerli maden ieren madeni paralarn uzun bir tarihi vardr.
Bu konudaki en eski bulgular, Anadoluda yaam bir topluluk olan Lidyallarn M.. 7. yzylda altn
ve gmten madeni para bastklarn gstermektedir. Sikkeler genellikle devlet otoritesi tarafndan
baslrlar ve ierdikleri deerli maden miktar devlet tarafndan belirlenir. Sikkelerin ierdii deerli
maden miktarnn azaltlarak deerinin drlmesine tai ad verilir.
Altn, gm, bronz ve bakr gibi madenler ieren sikkelerin kullanld sisteme metalik para
sistemi ad verilir. Tarihte altn ve gm gibi birden fazla madeni parann ayn anda kullanld

165
dnemler olmutur. kili metalik para sistemi ad verilen bu sistemde hem altn hem de gm sikkeler
dolama kmtr. Byle bir ikili para sisteminde altn ve gm sikkelerin satn alabilecekleri mal ve
hizmet miktar ayn olsa bile herkes, daha deerli bir maden olan altn ieren sikkeleri tutmak istedii
iin, demelerinde mmkn olduunca daha az deerli bir maden olan gm ieren sikkeleri
kullanacaktr. Bu nedenle dolamda sadece gm sikkeler kalacaktr. Ksaca kt para iyi paray
kovar eklinde ifade edilen bu durum Gresham Yasas olarak bilinir. Burada kt paray gm
sikkeler, iyi paray ise altn sikkeler temsil etmektedir.
Parann servenindeki bir sonraki aama kt parann kullanlmasdr. Kt paralar tarihte ilk olarak
M.S. 800 yllarnda inde kullanlmtr. inde kullanlan kt paralar kuyumcularda muhafaza edilen
altn ve gm gibi deerli madenleri temsil eden deme emirleriydi. 13. yzyla kadar kullanlan bu
kt paralar bu dnemde yaanan ok yksek fiyat artlar sonucunda dolamdan kalkmtr. Kat
paralar inden be yzyl sonra Avrupada kullanlmaya balanmtr. ngiltere kral III. Williamn
Fransaya kar savan finanse etmek amacyla 1694 ylnda kurulan ngiltere Merkez Bankas (Bank of
England), kuruluunun hemen ardndan toplad altn mevduatlar karlnda kt para basmaya
balamtr.
Bu dnemlerde kullanlan kt para aslnda bankalarda bulunan altn ve gm rezervlerini temsil
eden alacak senetlerinden ibaretti. Banka notu anlamna gelen banknot ad verilen bu ktlar, bankadaki
belli bir miktar altn mevduatn temsil ediyordu. Bu nedenle, deerli maden karl baslan banknotlar,
aslnda mal parann baka bir eklidir. Bankalar, altnn bankaya yatran mterilerine bu banknotlardan
veriyorlard. Altn karlnda alnan banknotlar her trl demelerde kullanlyordu, nk altn tamak
hem tehlikeli hem de maliyetliydi. Satt mal ve hizmet karlnda bu banknotlar alanlar da bankaya
gidip altn tahsil etmek yerine elindeki banknotu kendi demelerinde kullanmay tercih ediyordu. Bugn
dahi kt para anlamnda banknot kelimesi kullanlmaktadr.

Sigara Para
Mallarn para olarak kullanmna ilgin bir rnek sigaradr. kinci Dnya Sava srasnda mttefik
kuvvetlerin askerlerinin tutulduu Nazi esir kamplarnda sigarann bir mal para olarak kullanld
gzlemlenmitir. Bu kamplarda sigara, parann btn fonksiyonlarn yerine getirmekteydi. Sigaralar
deme arac olarak, hesap birimi olarak ve deer muhafaza arac olarak kullanlyordu.
Sigaralar btn esirler tarafndan bir deme arac olarak kullanld iin, sigara imeyen esirler bile
sigara kabul ediyorlard. Esir kamplarnda ticareti yaplan mal ve hizmetlerin fiyatlar sigara cinsinden
belirleniyordu. rnein bir gmlek 60 sigara, bir somun ekmek 5 sigarayd. Bir esir dierinin gmleini
10 sigaraya ykyordu. Esirler sigaralar servet biriktirme arac olarak da kullanmaktayd. Ayrca bu esir
kamplarnda biriken kumar borlar da sigarayla deniyordu.
Kzlha Nazi esir kamplarndaki tutsaklara sigara, gda, giyim eyas ve dier mallar ieren standart
yardm paketleri datyordu. Her bir esirin datlan mallarla ilgili zevk ve tercihleri farkl olduu iin
istemedikleri mallar daha fazla tketmek istedikleri mallarla takas etme eilimindeydiler. Byle bir
ortamda ticareti daha etkin hale getirmek iin bir para birimine ihtiya vard ve sigara bunun iin en
uygun mal olarak para grevi grmeye balamt.
Mal para olarak sigara, esir kamplarndaki dier mallara kyasla nemli avantajlara sahipti. ncelikle
Kzlhan datt sigaralar standartt, kolay tanp saklanabiliyordu ve kolaylkla bozulmuyordu. Esir
kampndaki imknlarla sigaralar taklit etmek mmkn deildi. Ayrca sigaralar paketinden karlarak
tek tek sigaralar olarak da kullanlabiliyordu. Yani kk birimlere blnebilme kolayl vard. Btn bu
zellikler sigaray esir kamp artlar iinde mkemmel bir mal para haline getiriyordu. Sigarann deiim
arac olarak kullanld baka rnekler de mevcuttur. kinci Dnya Sava sonras Almanyada ve 1980li
yllarda Rusyada Amerikan sigaralar deme arac olarak kullanlmtr.

166
Sigarann para olarak kullanld bir esir kampna, para olarak
kullanlan sigaralardan ok daha kaliteli bir markaya ait sigaralarn sokulduunu
varsayalm. Bu kaliteli sigaralar ile Kzlha sigaralarnn ayn anda para olarak
dolamda kalmas mmkn mdr?

Fiat Para
Bugn kullandmz kt para ve madeni paralarn kt ve metal olarak nemli bir deerleri yoktur. Bu
paralarn satn alabildii mal ve hizmetin deeri kt ve metal olarak deerlerinin ok stndedir. Ayrca
bu paralarn altn gibi herhangi bir karl da yoktur. Para basmn tekelinde bulunduran merkez
bankas istedii kadar para basabilir. Bu ekilde herhangi bir deerli metal karl bulunmayan ve bir
mal olarak da deer tamayan paralara fiat para veya itibari para ad verilmektedir.
Fiat para gibi deersiz bir kt veya teneke parasnn para olarak kullanlabilmesinin birka
dayana vardr. Bunlardan bir tanesi arkasndaki devlet gcdr. rnein Trk lirasn () para olarak
kullanrz. nk Trkiye Cumhuriyeti Devleti yle emretmitir. Trkiye Cumhuriyetinin para birimi
olarak Trk liras kabul edilmitir. Latince kkenli fiat kelimesi de zaten emir anlamna gelmektedir.
Fiat parann kullanlmasnn bir sebebi de, iktisatlarn network etkisi veya ebeke etkisi adn
verdikleri etkidir. Trk lirasn para olarak kullanrz nk herkeste Trk liras vardr ve herkes
tarafndan kullanlmaktadr. Herkes tarafndan kullanlmas, arkasnda herhangi bir otorite olmasa bile
bal bana herhangi deersiz bir nesnenin para birimi olarak kabul grme nedenidir. Bunun arpc bir
rnei Irakta yaanmtr.
1991 ylndaki Krfez savandan sonra Irak 36. Paralel boyunca fiilen Gney ve Kuzey Irak olarak
ikiye blnmt. Saddam Hseyin ynetimindeki Gney Irak, harcamalarn finanse edebilmek iin para
basmak zorundayd. Daha nce Irakn resmi paras olan Irak dinar svirede bastrlrken, Birlemi
Milletler ambargosu nedeniyle artk bu sz konusu deildi. Saddam Hseyin de dinar kendi imknlaryla
basmaya karar verdi. Daha nce svirede baslan dinarlar ile ayn olmayaca iin, vatandalardan
hafta ierisinde ellerindeki eski dinarlar zerinde Saddam Hseyinin resmi olan yeni Saddam dinar
ile deitirmeleri istendi. Kuzey Irakta yaayan halk ise svire dinar adn verdikleri eski dinarlar
kullanmaya devam ettiler. Arkasnda hibir otoritenin bulunmad svire dinarlar 2003 ylnda
Amerikan igal ynetiminin birleik Irakta Yeni Irak dinarn dolama sokmasna kadar kullanld. Bu
sre zarfnda, zaman zaman bir svire dinarnn deeri 300 Saddam dinarna kadar kmtr. Bu rnekte
grld gibi fiat parann dolamda olmas iin arkasnda bir parasal otoritenin veya devlet gcnn
bulunmas bir zorunluluk deildir.
Gnmzde demelerimizde kt para ve madeni paralardan oluan nakit parann dnda baka
deme aralar da yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlar arasnda vadesiz mevduat hesaplar zerinden
verilen ekler, elektronik fon transferleri, banka kartlar, elektronik para ve mobil para en yaygn
olanlardr.

ekler
Bugn demelerimizde kullandmz, kt paradan baka aralar da mevcuttur. Bunlardan biri eklerdir.
ekler deme yapan kiinin mevduat hesabndan ek tutar kadar parann eki alan kiinin hesabna
transfer edilmesi iin verilmi talimatlardr. Karlkl demeler birbirlerini iptal ederler ve para transferi
gereklemeden demeler yaplm olur. ekler zellikle byk miktarlardaki demelerde olduka
kullanldr. denecek miktar ekin zerine yazld iin, byk miktardaki demeler ok miktarda para
tanmasna gerek olmadan gerekletirilir.
eklerin en byk dezavantaj bir yerden baka bir yere gtrlmesinin zaman almasdr. Bu i
genellikle posta araclyla yaplr. Dolaysyla acil durumlarda ekin alcnn eline ulamas
gecikebilmektedir. Ayrca farkl bankalara ve hatta ayn bankann farkl ubelerine ait eklerin ileme
konmalar nemli maliyetler oluturmaktadr.

167
Teknolojinin Etkisi ve Elektronik Para
nternetin gelimesiyle birlikte, mevduat hesaplar arasnda para transferi iin ekler yerine havale ve EFT
(Electronic Funds Tranfer) gibi elektronik para transfer sistemleri kullanlmaya balanmtr. Elektronik
para transfer sistemleri ek ile karlatrldnda ok daha hzl ve dk maliyetlidir. Gnmzde, cep
telefonlar kullanlarak elektronik deme yaplabilmektedir.
Elektronik para transferine dayal bir dier deme arac ise banka kartlardr. Banka kartlar demeyi
yapann mevduat hesabndan alcnn hesabna elektronik para transferi yapan kartlardr. Bu nedenle
banka kartlar eklerle ayn ilevi grmektedir. Dolaysyla banka kartlar da, demelerde
kullanlmalarna karn para olarak deerlendirilmezler.
Teknolojik gelimelere paralel olarak gelien bir dier deme arac ise elektronik paradr. Dijital para
veya sanal para olarak da isimlendirilen elektronik para, banka kartlar gibi sadece eklerin yerini almakla
kalmamakta, ayn zamanda nakit parann yerini de almaktadr. Elektronik para ilk olarak internet
zerinden yaplan alverilerde kullanlabilecek gvenli bir para olarak ortaya kmtr. Kullanclar
internet zerindeki bir bankadan elektronik para satn alarak yine internet zerinden yaptklar
alverilerde kullanabilmektedirler. Gnmzde bunun en yaygn kullanlan rnei PayPal deme
hizmetleridir.
Bugn pek ok niversite kampsnde demelerde kullanlan ve deer depolanabilen kartlar
elektronik paraya dier bir rnek olarak verilebilir. Kullanclar bu kartlara para ykleyebilmekte ve bunu
kampsteki birok alverite deme arac olarak kullanabilmektedirler. Benzer bir sistemi baz
belediyeler toplu tama sistemlerinde kullanmaktadr. Elektronik parann en gelimi ekillerinden biri
ise mobil paradr.
Kredi kartlar para olarak deerlendirilebilir mi?

Mobil Para: M-PESA
Kenyada uzun saatler alan bir iinin kazand parasn lkenin dier ucundaki ailesine
gnderebilmesi iin cep telefonundan bir ksa mesaj atmas yeterlidir. Bunun iin saatlerce yryerek en
yakn ehirdeki banka ubesine gitmesi veya bir internet balantsna sahip olmas gerekmiyor. Tek
ihtiya duyaca ey Kenyada hemen herkesin sahip olduu basit bir cep telefonudur. Ayrca bu ilemi
bankaclk sistemindekine kyasla ok daha ucuza yapabilmektedir. M-Pesa ad verilen bu sistem lkedeki
pek ok alveri ileminde de demeleri gerekletirmek amacyla yaygn olarak kullanlmaktadr.
M-Pesa cep telefonu tabanl bir para transfer sisteminin addr. Bu sistem kullanlarak bir tr
elektronik para olan e-float cep telefonu kullanclar arasnda transfer edilebilmektedir. Cep telefonu
sistemi araclyla kullanlabildii iin mobil para olarak adlandrlmaktadr. M mobil kelimesinin
ksaltmas olarak kullanlmaktadr. Pesa kelimesi ise Swahili dilinde para anlamna gelmektedir. 2007
ylnda mobil telefon firmas Safaricom tarafndan Kenyada kullanma sunulmasndan sonra, M-Pesa
kullanm hzla yaygnlamtr. 2011 yl itibariyle Kenyada yetikin nfusun %54 M-Pesa
kullanmaktadr. Gnmzde M-Pesa veya benzer sistemler Kenya, Uganda, Tanzanya, Afganistan gibi
nc dnya lkesi olarak nitelendirilen az gelimi lkelerde yaygn olarak kullanlmaktadr.
M-Pesa kullanclar ellerindeki nakit paray elektronik paraya dntrebilmekte ve cep
telefonlarnda muhafaza edebilmektedirler. Ellerindeki elektronik paralar ksa mesaj yardmyla bir baka
kiinin cep telefonuna transfer edebilmekte veya tekrar nakit paraya dntrebilmektedirler. Mobil
paray nakit paraya dntrme ilemi, hizmeti salayan telefon irketlerinin bankalardan ok daha fazla
sayda ve yaygn olan temsilcileri sayesinde gerekletirilmektedir.
Mobil para trleri gelimi veya gelimekte olan lkelerde de mevcut olmasna ramen, az gelimi
lkelerdeki yaygnla hibir zaman ulaamamtr. rnein Almanyann herhangi bir ehrinde taksi
cretinizi veya baka bir alveriinizi mobil para ile deyebilme ansnz ok dktr. Buna karlk
Kenyada taksilerden berberlere, kasaplardan giyim maazalarna kadar birok yerde mobil para
kullanlabilmektedir.

168
Mobil parann yaygn olarak kullanld lkelere bakldnda, bu lkelerin yeterince gelimemi ve
yaygn olmayan bir bankaclk sistemine sahip olduklarn grmekteyiz. Bu lkelerde kentlerde bile
yeterince banka ubesi bulunmamaktadr. Krsal yerleim yerlerinde yaayanlar ise en yakn banka
ubesine ulaabilmek iin saatlerce yol kat etmek zorundadrlar. Bu lkelerde mobil para kullanan
bireylerin says banka hesab olan bireylerden ok daha fazladr. Bu adan mobil para sistemi bankaclk
sisteminin yetersiz kald boluu doldurmaktadr.
M-Pesa kullanclar tasarruflarn elektronik para eklinde muhafaza edebilmektedirler. Bu nedenle
M-Pesa ayn zamanda bir deer muhafaza arac olarak kullanlabilmektedir. Bununla birlikte M-Pesann
en yaygn kullanm para transferidir. Elektronik para olarak yaplan bu transferler, alverilerin veya
borlarn denmesi amacyla yaplan transferler kadar, aile bireyleri arasnda yaplan karlksz
transferleri de iermektedir. Bu tr kullanmn yaygn olmasnn nedeni, elektronik parann hrszla
kar gvenli bir deme ekli olmas ve para transferinin ok dk bir maliyetle gerekletirilmesidir.
The Economist dergisinin M-Pesa hakkndaki haberi:
http://www.economist.com/node/16319635. Ayrca M-Pesa hakknda hazrlanm bir
belgesel videosu iin http://www.youtube.com/watch?v=zQo4VoLyHe0 adresini ziyaret
edebilirsiniz.

PARANIN LLMES
lerleyen satrlarda parann deerinin ekonomideki para miktar ile ilikili olduunu greceiz. Bu
nedenle ekonomideki para miktarnn llmesi nem tamaktadr. Yukarda, mal ve hizmet satn almak
amacyla, servetimizi muhafaza etmek amacyla ve fiyatlar ifade edebileceimiz bir hesap birimi olarak
kullanlabilecek her eyi para olarak tanmlamtk. Ne var ki, modern ekonomilerde bu ilevleri yerine
getirebilen, kt para ve bozukluk olarak tanmladmz madeni paralarn dnda baka eyler de
vardr. Bu durum para stoku veya para arz adn verdiimiz, ekonomideki para miktarn lmeyi
zorlatrmaktadr. Bu zorluun stesinden gelebilmek iin iktisatlar eitli para tanmlar
yapmaktadrlar. Parasal byklkler ad verilen bu tanmlar likidite derecesine gre yaplmaktadr.

ekil 7.1: Likidite yelpazesi

Likiditeyi herhangi bir varln nakit paraya, dier varlklara veya mal veya hizmete dntrlebilme
kolayl olarak tanmlamtk. Bir varln piyasada ne kadar ok alcs ve satcs varsa, o varlk nakit
paraya, dier varlklara, mal veya hizmete o kadar kolay dntrlebilir. ekil 7.1de farkl reel ve
finansal varlklar, likidite derecelerine gre sralanmtr. Grld gibi en likit olan varlk nakit paradr.
Ondan sonda vadesiz mevduat ve vadeli mevduat gelmektedir. En az likit olanlar ise gayrimenkullerdir.
Bu likidite sralamasndan hareketle en fazla likit olandan daha az likit olana doru bir sralama yaparak
farkl para arz tanmlar yaplmaktadr. Bunlardan en yaygn kullanlanlar M1 ve M2 para tanmlardr.
Para arz tanmlar lkeden lkeye farkllklar gsterebilmektedir. Ayrca, finansal yeniliklere ayak
uydurabilmek amacyla bu tanmlar zaman zaman gncellenirler. Burada Trkiye Cumhuriyet Merkez
Bankas (TCMB) tarafndan kullanlan M1 ve M2 para tanmlar ele alnacaktr.
Servetin muhafazas iin genellikle nakit yerine konut, hazine bonosu
ve mevduat gibi dier aralarn tercih edilmesini nasl aklarsnz?

169
M1 Para Tanm
Dar tanml para arz olarak bilinen M1, dolamdaki nakit para ve vadesiz mevduatlarn toplamndan
oluur. Dolamdaki nakit, bankalarn kasalarndaki para hari olmak zere kt paralar ile madeni
paralarn toplamndan oluur. Kt para basma yetkisi Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasna aittir.
Madeni paralar ise Trkiye Cumhuriyeti Hazinesi tarafndan baslr. Vadesiz, mevduat istenildii zaman
hzla nakde evrilebilen veya dorudan mal ve hizmet almnda kullanlabilen mevduat hesaplarnn
toplam deeridir. M1 para tanm ticari bankalar, katlm bankalar ve TCMBdeki vadesiz mevduatlar
ierir. M1 para tanmndaki vadesiz mevduatlar hem Trk liras hem de yabanc para cinsinden vadesiz
mevduatlar iermektedir.

M1 en yksek likiditeye sahip para tanmdr. Nakit paray ok hzl bir ekilde mal veya hizmete
dntrebiliriz. Borlarmz kolaylkla nakit parayla deyebiliriz. Ayn ekilde vadesiz mevduatlarmz
kullanarak ederek btn demelerimizi gerekletirebiliriz. Bu ilemi vadesiz mevduat hesabmz
zerinde ek yazarak, artk birok yerde geerli olan banka kartlarn kullanarak veya elektronik olarak
kar tarafn banka hesabna transfer ederek gerekletirebiliriz.

ekil 7.2: 2011 yl Aralk ay itibariyle Trkiyedeki M1 ve M2 para tanmlar ve bileenleri

ekil 7.2de M1 para tanmnn 2011 yl sonu itibariyle Trkiyedeki deeri verilmitir. Dolamdaki
nakit toplam M1 para arznn %36sn olutururken, Trk liras ve yabanc para cinsinden vadesiz
mevduatlar %64n oluturmaktadr.

M2 Para Tanm
M2 geni tanml para arzdr. Geni tanml para arz M1 para arzna ilave olarak, daha az likiditeye sahip
olan vadeli mevduatlar da kapsar. Buradaki vadeli mevduatlar bankalardaki ve TCMBdeki Trk liras ve
yabanc para cinsinden vadeli mevduatlardr.

Vadeli mevduatlar vadesiz mevduatlara gre daha az likiditeye sahiptir. Vadeli mevduatlar demeler
iin kullanlamaz fakat kolayca vadesiz mevduata veya nakde dntrlebilir. M2 para tanm parann
deer muhafaza ilevini vurgulayan bir para tanmdr. ekil 7.2de grld gibi M1 tanmna giren
dolamdaki nakit ve vadesiz mevduat M2 tanml para arznn sadece %22lik bir ksmn
M1= uola;imdakl naklL +vadeslz MevduaLlar
M2= M1 +vadell MevduaLlar

170
oluturmaktadr. M1 ve M2 tanmlar haricinde zel amalar iin gelitirilmi baka para tanmlar da
mevcuttur. Bununla birlikte en nemli ve en yaygn kullanlanlar M1 ve M2 para arz tanmlardr.

BANKACILIK SSTEM VE PARA ARZI
M1 ve M2 para arz tanmlarna gre para olarak nitelendirdiimiz eyin ok nemli bir ksm
bankalardaki vadeli veya vadesiz mevduatlardan olumaktadr. Bu nedenle para arzn daha iyi
anlayabilmek iin bankaclk sistemini anlamak gerekmektedir. Bankalar birer iletmedir ve her iletme
gibi kr elde etmek amacyla faaliyet gsterirler. Her ne kadar ok farkl hizmetler verseler de, bankalarn
temel ilevleri bor vermek isteyenler ile bor almak isteyenler arasnda araclk yapmaktr.
Bankalar gelecek iin tasarruf yapanlarla, yatrm projelerini hayata geirmek iin krediye ihtiyac
olanlar bir araya getirirler. Bu ilemi genel olarak topladklar mevduatlar, firmalara veya ihtiyac olan
tketicilere kredi olarak vermek suretiyle yaparlar. Bankalar mevduata verdikleri faizden daha yksek bir
faizle kredi verirler. Mevduat ve kredi faizleri arasndaki fark bankalarn elde ettikleri krn temel
kaynadr. Topladklar mevduat ne kadar yksek faizle kredi olarak verirlerse o kadar fazla kr elde
ederler. Bu nedenle dk faizle mevduat toplayp yksek faizle kredi vermeye alrlar.
Bankalar kredi verdikleri yatrm projelerinin krlln ve kredi verdikleri kii ve firmalarn
gvenilirliklerini kontrol etmek zorundadrlar. Bankann kredi verdii yatrm projesi krl deilse, borlu
ald krediyi geri deyemeyebilir. Bu durumda banka verdii kredinin tamamn veya bir ksmn
kaybedebilir. Bankalarn kredi verecekleri projelerin krllklarn deerlendirmeleri ekonomideki
kaynaklarn etkin dalm asndan nem tar. Kaynaklarn krl yatrm projelerine ynlendirilmesi
ekonomik bymeyi hzlandrr. Bu nedenle iyi ileyen bir bankaclk sistemi ekonomik byme iin
nemlidir.

Bankalarn Para Arz zerindeki Etkisi
Bankalar mevduatlar ve krediler araclyla para arzn artrabilirler. Bankalarn para arzn artrmalar
toplam mevduatlardaki art olarak gzlemlenir. Bankalarn mevduat kabul edip kredi vermeleri sonucu
para arznda gerekleen arta kaydi para veya banka paras ad verilir. Para arzn etkileyen faktrleri
anlayabilmek iin kaydi para yaratlma srecine bakmamz gerekir. Kaydi parann yaratlmas bankalarn
topladklar mevduatlarn ne kadarn kredi olarak verdikleriyle yakndan ilikilidir.

%100 Rezerv Bankacl
ncelikle bankalarn olmad bir ekonomi dnelim. Bu ekonomide btn demeler dolamda olan
kt ve madeni paralar ile gerekletirilmektedir. Ekonomideki para arz, dolamda olan kt ve
madeni paralarn toplamndan, yani nakit paradan olumaktadr. Bu durumda ekonomideki para arzn
artrmann tek yolu yeni para basmaktr. Ekonomideki kt ve madeni paralarn miktar artmadka para
arz deimeyecektir.
Byle bir ekonomide, insanlarn paralarn hrszla kar muhafaza edecekleri bir sistemin
olmadn fark eden bir giriimcinin bir banka atn dnelim. Bu bankaya A bankas adn verelim.
A bankasnn yapt tek ey, mevduat sahiplerinin paralarn belli bir miktar komisyon karlnda
muhafaza etmektir. Bankann toplam 1000 mevduat topladn varsayalm. Bankann grevi elindeki
mevduatn hepsini mevduat sahipleri paralarn ekene kadar kasasnda muhafaza etmektedir. Artk
mevduat sahipleri sadece nakit kullanmak yerine, bankann kendilerine verdii ekleri kullanarak
demelerini gerekletirme imknna sahiptir. demelerde ek kullanldnda ekin zerinde yazl olan
miktar eki verenin hesabndan eki alann hesabna gemektedir.
Bankalarn kasalarnda tuttuklar nakit paraya rezervler veya karlklar ad verilmektedir. Buna gre
mevduatlardaki 1000 tutarndaki art bankann rezervlerini 1000 artrmtr. Yatrlan mevduatn
bankann bilanosunda nasl bir deiiklik yarattn T hesaplar kullanarak grebiliriz. T hesaplar bir
bilanodaki deiiklikleri gsterir ve bilanoda olduu gibi varlklar ve ykmllkleri gsteren iki
stundan oluur. imdi, bir T hesab kullanarak A bankasnn bilanosundaki deiiklikleri inceleyelim.

171
A Bankasna ait T hesabna baktmzda, bankann rezervlerinin ve mevduatlarnn 1000 artm
olduunu grmekteyiz. Rezervler bankann varlklarn, mevduatlar ise ykmllklerini gstermektedir.

A 8ANkASI
Var|ik|ar km||k|er
8ezervler +1000 MevduaLlar +1000

Banka 1000 mevduat topladnda dolamdaki para miktar 1000 azalacak, mevduatlar ise 1000
olacaktr. rneimizdeki banka toplad mevduatn hepsini kasasnda muhafaza etmektedir. Btn
mevduatn rezerv olarak kasada bulundurulduu bir bankaclk sistemine %100 rezerv bankacl ad
verilmektedir. %100 rezerv bankaclnda bankaya yatrlan miktar mevduatlar artrrken, dolamdaki
paray ayn miktarda azaltacaktr. Bu nedenle, ekonomideki para arz sabit kalacaktr. Yani para arz
banka faaliyete gemeden nceki para arz ile ayndr. Tek deien, parann bir ksmnn artk mevduata
dnmesidir. Bu durumun nedeni bankann elindeki rezervleri, ihtiyac olan firmalara ve kiilere kredi
olarak vermek yerine hepsini kasasnda muhafaza etmesidir. Sonu olarak %100 rezerv bankaclnda
bankalarn para arz zerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadr.

Ksmi Rezerv Bankacl
Bankann sahibi olan giriimci, mevduat sahiplerinin ounun paralarn ekmek yerine ek kullanarak
demelerini yaptklarn gzlemlemektedir. Ayrca her gn bankadan parasn ekenler olduu kadar,
yatranlar da olmaktadr. Bu nedenle bankann kasasnda srekli olarak nemli bir miktar para
bulunmaktadr. Bankac, parasn ekmek isteyenlerin taleplerini karlamak iin toplam mevduatn kk
bir ksmnn kasada bulunmasnn yeterli olacan fark etmitir. ekilmeden, srekli olarak kasada duran
bu paray belli bir faiz getirisi karlnda kredi vermenin kimseye zarar olmayacan dnr. Bylece
ekonomide, konut veya otomobil satn almak isteyen kiiler veya yeni yatrm projelerini hayata geirmek
isteyen firmalar kredi alarak isteklerini gerekletirebileceklerdir. Bu dnceyle bankac, toplad
mevduatn bir ksmn parasn ekmek isteyecekler iin rezerv olarak kasada bulundurup, kalan ksmn
kredi olarak vermeye balamtr. Bankalarn toplam mevduatlarnn kk bir ksmn rezerv olarak
kasalarnda bulundurduklar, byk bir ksmn ise kredi olarak firma ve kiilere verdikleri sisteme ksmi
rezerv bankacl ad verilmektedir.
Ksmi rezerv bankaclnda bankalarn toplam rezervleri, yasal dzenlemeler nedeniyle tutulan
rezervler ile bankann kendi istei ile tuttuu rezervlerin toplamndan oluur. Bankalarn bulundurmak
zorunda olduklar en az rezerv miktarn belirleme yetkisi yasalar tarafndan merkez bankasna
verilmitir. Merkez bankas tarafndan belirlenen, bulundurulmas gereken en az rezerv miktarna
zorunlu rezervler ad verilmektedir. Bankalarn zorunlu rezervlere ek olarak kendi istekleriyle
bulundurduu rezervler ise atl rezervler olarak adlandrlmaktadr. Zorunlu ve atl rezervlerin toplam
ise toplam rezervleri oluturur.

Toplam Rezervler Zorunlu Rezervler Atl Rezervler = +

rneimizde, bankann rezervlerinin sadece zorunlu rezervlerden olutuunu varsayalm. Toplam
mevduatn zorunlu rezerv olarak tutulan yzdesine zorunlu rezerv oran ad verilir. Zorunlu rezerv oran
%10 ise, banka toplad her 100lik mevduatn 10sini zorunlu rezerv olarak kasasnda bulundurmak
zorundadr. imdi 1000 tutarndaki mevduatnn %10luk ksmn zorunlu rezerv olarak bulunduran ve
kalan %90n kredi olarak veren bir bankann bilanosundaki deiiklii T hesab yardm ile
inceleyelim.

172
A 8ANkASI
Var|ik|ar km||k|er
kredller +900
Yzdeler ile hesap yaparken dikkatli olmalyz. %10 eklinde
gsterilen bir deer hesaplamalarda 0,10 olarak kullanlmaldr. rnein 100n %5ini
hesaplarken 100x0.05=5 eklinde hesaplamalyz. Rezerv oran %10 ise, 900 mevduat
iin bulundurulmas gereken rezerv 900x0,10=90 olacaktr.
Mevduatlarda 1000 tutarndaki art bankann rezervlerini 1000 artrmtr. Fakat banka artk btn
mevduat artn rezerv olarak bulundurmak yerine, bir ksmn kredi olarak vermektedir. Banka toplam
rezervlerinde 1000 tutarndaki artn 100sini zorunlu rezerv olarak tutarken, 900sini konut almak
isteyen Ahmet Beye konut kredisi olarak vermitir. Bankann varlklarndaki art kasasnda
bulundurduu 100 rezerv ile at 900 tutarndaki kredilerin toplamndan olumaktadr. Krediler
bankann alacaklarn oluturduu iin bankann varlklar ierisindedir. Bankann ykmllklerindeki
art ise toplam mevduatnda 1000 tutarndaki arttan kaynaklanmaktadr.
imdi ekonomideki para arzn hesaplayalm. Eer Ahmet Beyin 900 tutarndaki krediyi nakit
olarak aldn varsayarsak, dolamdaki nakit miktar 900 artm olacaktr. Mevduatlarda ise bir
deiiklik olmamtr. Mevduat sahiplerinin halen bankada 1000 mevduat vardr. Buna gre
ekonomideki para arz 900 artmtr. Grld gibi banka kredi vererek para arzn %100 rezerv
bankaclndaki para arzna gre 900 artrmtr. Buradan anlalaca gibi ksmi rezerv bankacl
para arzn artrmaktadr. Para arznn, rneimizde olduu gibi krediler yoluyla artrlmas kaydi para
yaratlma sreci, para arzndaki art ise kaydi para veya banka paras olarak adlandrlr.
Kaydi para yaratlmas sreci ile ilgili vurgulanmas gereken nemli bir nokta udur. Yaratlan 900
ekonomidekilerin daha zengin hale geldikleri anlamna gelmez. Kredi olarak verilen 900 kredi alan
mterinin bankaya olan borcudur. Yani yaratlan ey bir zenginlikten ziyade bir bor alacak ilikisidir.
Bununla birlikte, para arzndaki art ekonomiyi daha likit hale getirmitir. Artk ekonomide demeler
iin kullanlabilecek daha fazla para vardr.
Kaydi para yaratlmas sreci kredi alanlarn parasn bankadan ekip harcamasyla bitmek zorunda
deildir. Ahmet Beyin konutu satn ald Neriman Hanma 900 tutarnda bir deme yaptn,
Neriman Hanmn ise 900yi B Bankasna mevduat olarak yatrdn varsayalm. Bu durumda B
Bankasnn mevduatlarnda 900 art olacaktr. B bankas bu mevduatn %10unu zorunlu rezerv olarak
bulundurup 810sini kredi olarak verebilme imknna sahiptir. Gerekten de B Bankas 810yi
giriimci Sedat Beye yeni bir i kurmas iin kredi olarak vermitir. Bu durumda B Bankasnn
rezervleri 90 artm, kredileri ise 810 artmtr. B Bankasnn ykmllkleri ise yatrlan mevduatla
birlikte 900 artmtr. B Bankasnn bilanosundaki deiim aadaki T hesabnda gsterilmitir.

8 8ANkASI
Var|ik|ar km||k|er
kredller +810

Bu yeni durumda para arzn tekrar hesaplayabiliriz. Sedat Beyin B Bankasndan ald 810
tutarndaki kredinin hepsini nakit olarak aldn varsayarsak, dolamdaki parann 810 artacan
syleyebiliriz. Ayn zamanda, mevduatlarda da 900 tutarnda bir art meydana gelmitir. Dolaysyla
ekonomideki para arz toplam 1710 artmtr. Kaydi para yaratma sreci Sedat Beyin ald kredinin ne
kadarnn tekrar bankaclk sistemine dndne bal olarak devam edecektir.

173
B bankasndan kredi alan Sedat Beyin, satn ald mal ve hizmet karllnda Pnar Hanma deme
yaptn dnelim. Pnar Hanm sattan elde ettii 810nin hepsini nakit olarak tutarsa, para
bankaclk sistemine geri dnmeyecei iin kaydi para yaratm sreci burada duracaktr. Buna karlk
Pnar Hanm bu paray C Bankasna yatrrsa, kaydi para yaratm sreci devam edecektir. Bu durumda C
Bankasnn mevduat 810 artacaktr. C Bankas bu mevduat karlnda rezerv olarak bulundurmak
zorunda olduu 81yi kasasnda tutacak, kalan ksmn ise kredi olarak vermek isteyecektir. C
Bankasnn kredi olarak verebilecei miktar 810 81 =729 olacaktr. C Bankasnn bilanosundaki
deiimi T hesab yardmyla u ekilde gsterebiliriz:

C 8ANkASI
Var|ik|ar km||k|er
kredller +729

Bu sreci sonsuza dek gtrebiliriz. Fakat nemli bir nokta dikkatinizi ekmi olmal. Her alan yeni
krediden sonra rezerv bulundurma zorunluluu nedeniyle kredi olarak verilebilecek miktar azalmaktadr.
A bankasnn verebilecei kredi 900 iken, B bankasnn verebilecei kredi miktar 810, C bankasnn
verebilecei kredi miktar ise 729dir. Verilen kredilerin hepsinin bankaclk sistemine geri dndn
varsayarak, srecin sonuna kadar yaratlacak toplam kaydi paray hesaplamak mmkndr.

Tablo 7.1: Kaydi Para Yaratm Sreci

(1)
Banka
(2)
Yeni mevduat
(yeni rezervler)
(3)
Yeni Zorunlu
Rezervler
(4)
Krediler
(yeni atl rezervler)
A

1 000 100 900
B 900 90 810
C 810 81 729
D 656 72,9 656
. . . .
. . . .
. . . .
Toplam 10.000 1000 9000

Kaydi para yaratlma sreci Tablo 7.1de gsterilmitir. Tablodaki ikinci stun yeni alan
mevduatlar, dolaysyla yaratlan kaydi paray gstermektedir. Btn bankalardaki mevduat artlarn
topladmzda yaratlan toplam kaydi paray buluruz. Tablodan, sre sonsuza kadar devam ettiinde,
mevduatlardaki 1000 tutarnda bir artn 10.000lik kaydi para yaratlmas ile sonulanaca
grlmektedir. Tablodaki nc stun zorunlu rezerv miktarlarn gstermektedir. Sre sonunda
bankalardaki zorunlu rezervlerin toplamnda 1000 art olacaktr. Tablodaki son stun ise bankalar
tarafndan alan toplam kredi miktarn gstermektedir. Bu sre sonunda alan kredilerde toplam
9.000 tutarnda bir art meydana gelecektir.
Rezerv oran, zorunlu rezerv oran ile atl rezerv orannn toplamdr.
rneimizde atl rezerv bulundurulmad iin rezerv oran zorunlu rezerv oranna eittir.

174
Grld gibi para yaratma sreci sonsuza gitse bile, yaratlacak toplam para miktar snrldr.
Sonsuza kadar alan kredileri topladmzda 1000 tutarndaki bir mevduatn 10.000 kaydi para
yaratacan grmekteyiz. Her 1 tutarndaki mevduat karlnda yaratlan kaydi paraya kaydi para
arpan adn veriyoruz. rneimizde 1000 tutarndaki mevduat 10.000 kaydi para yaratmtr.
Buradan kaydi para arpann 10 olarak buluruz. Kaydi para arpan rezerv orannn tersidir. Rezerv oran
zorunlu rezerv oran ile atl rezerv orannn toplamdr. Rezerv orann r ile, zorunlu rezerv orann rr ile,
atl rezerv orann ise er ile gsterirsek, r=rr+er olacaktr. Kaydi para arpann m ile gsterirsek, zorunlu
rezerv orannn 0,10 olduu ve atl rezervlerin bulunmad bir durumda kaydi para arpann m=1/r=10
olarak yazarz. Balangtaki mevduat kaydi para arpan ile arptmzda ne kadar kaydi para
yaratlabileceini buluruz. Balangtaki mevduat C ile, yaratlan toplam kaydi paray, yani mevduattaki
toplam art D ile gsterirsek,
veya
C
D D m C
r
= =

olacaktr. Bizim rneimizde ise, 1000x10=10.000 olacaktr. Mevduatlardaki 1000lik artn
yaratabilecei kaydi para miktardr.
Kaydi para arpannn rezerv orannn tersi olmas, para arznn rezerv oran ile ilikisini ortaya
koymaktadr. Rezerv oran dtnde kaydi para arpan artacaktr. rnein rezerv orannn 0,10 yerine
0,05 olduu bir durumda kaydi para arpan m=1/0,05=20 olacaktr. Kaydi para arpan arttka
mevduatn kaydi para yaratma miktar da artacaktr. Kaydi para arpannn 20 olduu durumda 1000
tutarndaki bir mevduat 1000x20=20.000 kaydi para yaratacaktr.
Kaydi para yaratma sreci tersine de ileyebilir. Bankaclk sistemindeki mevduatlar azaldnda
bankalarn kredi verebilecekleri rezervler de azalm olacaktr. Mevduat sahipleri paralarn ektikleri
zaman kaydi para yaratma sreci tersine ileyecek ve mevcut kaydi para azalacaktr. Kaydi parann
azalmas para arzn azaltacaktr.
Kaydi para yaratlma sreci hakknda daha ayrntl bilgi iin Kemal
Yldrm, Doan Karaman ve Murat Tademirin Sekin Yaynevi tarafndan yaymlanan,
Makroekonomi (2012) kitabna bakabilirsiniz.
Tahmin edilecei gibi gerek ekonomilerde bu srecin sonsuza kadar yukardaki ekilde gitmesi
mmkn olamamaktadr. Dolaysyla yaratlacak kaydi para da azalacaktr. Kaydi para yaratlma
srecinin yavalamasnn iki temel sebebi vardr:
Bankaclk sisteminden szntlar
Bankalarn kredi vermesinin nndeki engeller
Bankaclk sisteminden szntlarn nedeni alan kredilerin hepsinin bankaclk sistemine mevduat
olarak geri dnmemesidir. nsanlar ellerindeki parann bir ksmn bankaya mevduat olarak yatrmak
yerine nakit olarak tutmay tercih ettiklerinde, nakit olarak tutulan miktar bankaclk sisteminden szan
ksmdr ve kaydi para yaratlma srecine dhil olmaz. rneimizde konut kredisi alan Ahmet Bey
parann bir ksmn nakit olarak elinde tutarsa veya konutu satan Neriman Hanm sattan elde ettii
parann bir ksmn nakit olarak tutmay tercih ederse, nakit olarak tutulan miktarlar bankaclk
sisteminden szm olacaktr. Bankaclk sistemindeki szntlar arttka kaydi para arpan azalacaktr.
Bankaclk sisteminden szntlarn bir baka nedeni de bankalarn devletin ihra ettii bono veya tahvil
gibi bor senetlerini satn almasdr. Bankalar bu gibi deerli ktlar satn aldnda hazineye deme
yaparlar. Bu deme bankadaki rezervlerin merkez bankasna transferi olarak gerekleir. Eer devlet bu
rezervleri harcamaz da rezerv olarak tutarsa, bu miktar tekrar bankaclk sistemine dnmez ve kaydi para
art azalr.
Bankalar ellerindeki rezervlerin hepsini kredi olarak veremezlerse ve bir ksmn atl rezerv olarak
tutarlarsa yaratlan kaydi para miktar azalacaktr. Bunun birok sebebi olabilir. Bu sebeplerden bir tanesi
kredi talebinin yeterli seviyede olmamasdr. zellikle ekonomik daralma dnemlerinde hem yatrm

175
talebi, hem de tketim talebi azalr. Bunun sonucu olarak kredi talepleri de azalacaktr. Byle bir
durumda bankalar ellerindeki atl rezervleri krediye dntrmekte zorlanrlar ve kaydi para yaratlma
sreci yavalar. Bankalarn atl rezervlerini krediye dntrme konusundaki zorluklar, riske kar
yaklamlarndan da kaynaklanabilir. Bankalar her isteyene kredi vermezler. Kredi taleplerini yantlarken
firmalarn veya kiilerin gvenilirliini deerlendirmeleri gerekir. Bu deerlendirmelerde ok kat
olmalar verdikleri kredi miktarn azaltr ve ellerinde atl rezervler kalabilir. Bu durumda yine yaratlan
kaydi para miktar azalacaktr. Bunlarn dnda bankalar baz risk alglamalarna bal olarak kendi
tercihleriyle atl rezerv bulundurmak isteyebilirler. Her durumda atl rezervlerin artmas, yaratlan kaydi
para miktarn azaltacaktr.

Banka Panikleri
Ksmi rezerv bankaclnn nemli bir problemi vardr. Mterilerin hepsi bankadaki btn paralarn
ekmek istemeleri durumunda, bankann bunu deme ihtimali yoktur. nk ksmi rezerv bankaclnn
doas itibariyle, bankalar kasalarnda topladklar mevduattan ok daha az rezerv bulundururlar.
Bankann mevduatlar geri deme skntsna dmesi iin btn mterilerin paralarn ekmek
istemelerine gerek yoktur. Bunun iin bankann elindeki rezervlerden daha fazla mevduat ekilmek
istenmesi yeterli olacaktr.
Byle bir durumun nne geilmesi iin ksmi rezerv bankaclnda bankalarn kasalarnda yeteri
kadar rezerv bulundurmalar gerekmektedir. Fakat bankalarn bundan daha az rezerv bulundurma
ihtimalleri yksektir. Bankalar krlarn maksimum yapmak amacyla faaliyet gsteren iletmelerdir.
Banka krlar ise byk lde ellerindeki rezervlerin ne kadarn kredi olarak verdikleriyle ilgilidir.
Kredi olarak verdikleri rezervlerin azalmas ellerinde atl rezerv bulundurmalar anlamna gelir ki, bu
durum krlarn azaltacaktr. Dolaysyla bankalar ellerindeki btn rezervleri kredi olarak vermek
eilimindedir. Fakat byle bir durumun getirecei risk ok fazladr. Bankada mevduat bulunan mteriler
paralarn ekmeye geldiinde bankann kasasnda bu talebi karlayabilecek kadar rezerv bulunmas
gerekir. Aksi halde banka kaplarn kapatmak zorunda kalacaktr. Tek bir bankada bile byle bir
durumun yaanmas insanlarn bankalara kar gvenini azaltacak ve normalde byle bir dncesi
olmayanlar bile bankalardaki paralarn ekmeye balayabilecektir. Yeterli rezerv bulundurmayan
bankalar, rezervlerin byk bir ksmn kredi olarak verdikleri iin mevduat ekililerini
karlayamayacaklardr. Btn mevduat sahiplerinin mevduatlarn ekmek iin bankalara komas,
yeterli seviyede rezerv bulunduran bankalarn da iflasna yol aacaktr. nk bankalar ksmi rezerv
bankacl yapmaktadrlar. Banka panikleri olarak bilinen bu durum bankaclk sisteminin ileyemez
hale gelmesi demektir. Banka paniinin olumas kaydi para yaratma srecinin tersine almas ve
ekonomideki likiditenin dramatik bir ekilde azalmasna neden olacaktr. Dolaysyla banka panikleri
sadece tek tek bankalar ilgilendiren bir risk olmaktan te, btn ekonomiyi etkileyecek bir problemdir.
Banka paniklerine verilen klasik bir rnek 1929 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde ba gsteren
ve Byk Buhran olarak anlan ekonomik kriz dneminde yaanmtr. Bir dizi banka iflasnn ardndan
insanlarda bankalara kar bir gvensizlik olumu ve herkes bir panik halinde bankalardan paralarn
ekmeye balamlardr. Yaanan bu banka panii sonucu para arz hzla azalmtr.
Banka paniklerini engelleyebilmek iin, bankalar gerektii kadar rezerv bulundurmaya zorlanmal ve
rezervler yetersiz kaldnda zor durumdaki bankaya bor verilerek gerekli rezerve ulamas
salanmaldr. Her ikisi de merkez bankalar tarafndan stlenilmi grevlerdir.
Kredi kart kullanmnn yaygnlamasyla birlikte, kredi kart borlar
nedeniyle zor duruma denlerin says her geen gn artmaktadr. Bunun nedenleri
arasnda, bankalarn kredi kart limitlerini kiilerin gelirleri ile orantsz bir ekilde
ykseltmeleri ve tketicilerin de kredi kart ile yaptklar al verileri snrlama
konusundaki yetersizlikleri gsterilmektedir. Buradan hareketle, kredi kart limitlerinin
kiilerin elde ettikleri dzenli gelir gibi bir lte gre snrlandrlmas tartlmaktadr.
Size gre, kredi kartlarnn limitlerinin snrlandrlmasnn para arz zerindeki etkisi ne
olabilir?

176
MERKEZ BANKALARI
Gnmzde banka paniklerine ok sk rastlanmamaktadr. Bunun temel nedeni btn lkelerin bankaclk
sisteminin salkl almasn salayacak kurumlarn bulunmasdr. Bu kurumlardan en nemlisi merkez
bankalardr. Merkez bankalar, ekonomideki para miktarn kontrol etmek ve finansal sektrn salkl
almasn salamak amacyla oluturulmu kurumlardr. Merkez bankalarnn temel grevi ekonomideki
para miktarn ayarlamaktr. Merkez bankalar, her lkede para basma yetkisine sahip tek kurumdur.
Merkez bankasnn dorudan kontrol ettii nakit para, bankaclk sisteminin kaydi para yaratabilmesi iin
gerekli ilk paray oluturmaktadr.
Tarihte merkez bankas olarak nitelendirilebilecek ilk kurum svete kurulan Riksbanktr.
Gnmzde Nobel iktisat dllerinin de sponsoru olan bu banka 1668 ylnda kurulmutur. Devletin
harcamalarn karlamak amacyla kurulan Riksbank, bankalarn bankas grevini stlenerek ayn
zamanda bankaclk faaliyetleri de yapmaktayd. Daha sonra, 1694 ylnda ngiltere Merkez Bankas
(Bank of England) kuruldu. Bunu dier Avrupa lkelerinin merkez bankalar izledi.
Merkez bankalarnn ortaya k nedenleri birbirleri ile benzerdir. Bu nedenlerden en nemlisi
devletin, genellikle savalar nedeniyle artan harcamalarnn finansmandr. Bunun yan sra, para basma
tekelini oluturmak ve para biriminin istikrarn salamak da ilk merkez bankalarnn grevleri
arasndayd. lk merkez bankalar devletin harcamalarnn finansman amacyla kurulmu olsalar da ayn
zamanda bankaclk faaliyetleri de yapyorlard. Ayrca, dier bankalar mevduatlarn merkez bankasnda
tutuyorlard. Bu nedenle merkez bankalar ok byk rezervlere sahipti ve acil durumlarda bankalara
nakit salayarak en son kredi kayna olarak grev yapyorlard. Gnmzde merkez bankalarnn
sermaye yaplar lkeden lkeye farkllklar gstermektedir. Baz lkelerde merkez bankas tamamen
devlete ait olduu halde, baz lkelerde tamamen zel sektre, baz lkelerde ise bir ksm devlete aittir.
Trkiyede merkez bankacl, Osmanl Devleti dneminde Krm savann finansman amacyla,
ngiliz sermayeli olarak 1856 ylnda Londrada kurulan Bank- Osmani ile balar. Bununla birlikte milli
ve bugnk merkez bankas ilevlerini gren bir merkez bankasnn kurulmas Cumhuriyetten sonra
gereklemitir. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas 1931 ylnda faaliyetlerine balamtr.
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tarihce.html

Merkez Bankasnn levleri
Merkez bankalar ekonomi iin ok nemli roller stlenmilerdir. Gnmzde merkez bankalarnn temel
hedefi, enflasyona neden olmadan hzl bir ekonomik byme salanmasdr. Merkez bankalar bu temel
hedefe stlendii ilevleri yerine getirerek ulamaya alr. Merkez bankalarnn stlendikleri balca
ilevleri aadaki gibi sayabiliriz:
Banknot basmn gerekletirmek,
Finansal piyasalarn istikrarn salamak,
Bankalarn bankas olarak grev yapmak,
Devletin bankas olarak grev yapmak,
En son likidite kayna olmak,
Para politikalarn uygulamak

Banknot Basmn Gerekletirmek
Merkez bankasnn en nemli ilevlerinden biri para basmaktr. Merkez bankalar kt para basmn
tekellerinde bulundururlar. Fiat para olan banknotlarn arkasndaki yasal otorite merkez bankalardr.
Trkiyede banknot basm yetkisi yasal olarak Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasna aittir.
Dolamdaki parann kk bir ksmn oluturan madeni bozukluklar ise Hazine tarafndan baslr. Baz

177
lkelerde hem banknot hem de madeni paralarn basm merkez bankalar tarafndan gerekletirilir.
Merkez bankasnn bast ve dolama srd banknotlar bankaclk sisteminin kaydi para yaratmas
iin gerekli ilk mevduatn olumasn salar.

Finansal Piyasalarn stikrarn Salamak
Ekonomide tasarruflarla yaratlan fonlarn verimli yatrmlara ynlendirilmesi ekonomik bymenin en
nemli kouludur. Bu ekilde ekonomideki kaynaklar etkin bir ekilde kullanlm olacaktr. Yaratlan
fonlarn etkin kullanlmasnn yolu, salkl alan bir finansal sistemdir. Merkez bankas, bankaclk
sistemini izleyerek sistemin salkl almas iin gerekli nlemleri alr. Bankaclk sisteminin salkl
alabilmesi iin en nemli koul, insanlarn bankalara gveninin salanmasdr. nsanlarn bankalara
gvenebilmesi iin finansal piyasalar adn verdiimiz para ve sermaye piyasalarnn istikrarl olmas
nemlidir. Menkul kymet piyasalar ve para piyasalarndaki ar dalgalanmalar belirsizlik yaratarak
bankalarn krlganlklarn artrabilecei gibi bankaclk sektrnn btnne olan gveni de
zedeleyebilecektir. Elindeki para basma tekeli ve bankaclk sektrndeki likiditeyi kontrol edebilme
gc, merkez bankasna kredilerin maliyetlerini etkileyebilme imkn verir. Merkez bankalar bu aralar
kullanarak finansal piyasalarda istikrar korumaya alrlar.

Bankalarn Bankas Olarak Grev Yapmak
Merkez bankas, bankalarn bankas olarak nitelendirilir. Gerekten de bankalarn mterilerine
saladklar temel bankaclk hizmetlerini, merkez bankas da bankalara salar. Merkez bankas dier
bankalarn mevduatlarn kabul eder ve ksa vadeli krediler verir.

Devletin Bankas Olarak Grev Yapmak
Merkez bankas ayn zamanda devlete belli bankaclk hizmetleri sunmaktadr. Yani devletin bankas
ilevini stlenmektedir. Devletin mevduatlarnn toplanmas ve demelerinin gerekletirilmesi gibi
ilevleri merkez bankas yapar. Merkez bankalar belirli koullar altnda devlete ksa vadeli avans
verebilirler.

En Son Likidite Kayna Olmak
Kriz dnemleri gibi bankaclk sisteminin zor dnemlerinde merkez bankas en son likidite kayna
olarak grev yapar. Merkez bankasnn bu ilevi, bankaclk sektr iin yaamsal neme sahiptir.
Bankalar ykmllklerini yerine getirmek iin nakit skntsna dtklerinde, ihtiyalar olan nakdi
bankaclk sisteminden elde edebilirler. Bunu genellikle ellerindeki menkul kymetleri satarak veya
bankaclk sisteminden ksa vadeli kredi alarak yaparlar. htiyalar olan likiditeyi finansal piyasalardan
bulamayan bankalarn son bavuraca kaynak merkez bankas olacaktr. Ayrca, kriz dnemleri gibi
olaanst durumlarda genellikle btn bankaclk sistemi nakit darl iinde bulunduundan, bankalarn
finansal sistemden likidite bulabilmeleri iyice gleir. Bu gibi dnemlerde de merkez bankas, bankalara
gereken likiditeyi salayarak bankaclk sisteminin almasn salar.

Para Politikalarn Uygulamak
Merkez bankalar ekonomik bymenin salanabilmesi iin gerekli para politikalarnn uygulanmasndan
sorumludur. Para politikalarnn uygulanmas pratikte para arznn kontrol ile gerekleir. Merkez
bankasnn para arzn kontrol etme abalar para politikas olarak adlandrlr. Merkez bankas,
ekonomideki para arzn kontrol edebilmesi iin gerekli bir takm aralara sahiptir. Bu aralar zorunlu
rezerv oranlar, ak piyasa ilemleri ve reeskont oranlardr. Merkez bankasnn para arzn nasl kontrol
ettiini aada daha detayl olarak inceleyeceiz.

Merkez Bankas Para Arzn Nasl Kontrol Eder?
Merkez bankasnn para arzn kontrol etmek iin kullanabilecei temel ara vardr: (1) zorunlu rezerv
oranlar, (2) ak piyasa ilemleri ve (3) reeskont oranlar. Merkez bankalarnn uyguladklar para
politikalarna bal olarak bu aratan bazlar sklkla kullanlrken, bazlar ise nadiren

178
kullanlabilmektedir. TCMBnin para arzn etkilemek iin en fazla kulland ara ak piyasa
ilemleridir. Reeskont kredileri ve zorunlu rezerv oranlar nadiren bavurulan aralardr.

Zorunlu Rezerv Oranlar
Daha nce grdmz gibi, bankalar ellerinde iki farkl tr rezerv bulundururlar. Bunlar zorunlu
rezervler ve atl rezervlerdir. Zorunlu rezervler bankalarn ellerindeki mevduat karlnda bulundurmak
zorunda olduklar rezervlerdir. Atl rezervler ise bankalarn zorunlu rezervlere ilave olarak
bulundurduklar rezervlerdir. Atl rezervler bankalarn kendi tercihleri ile bulundurduklar rezervler
olduu iin, bunlara serbest rezervler de denmektedir.
Merkez bankas, bankalarn topladklar mevduata karlk ne kadar zorunlu rezerv bulunduracaklarn
belirler. Bankalarn rezervleri iki bileenden olumaktadr. Bunlar bankalarn kasalarnda bulundurduklar
nakit para ile bankalarn merkez bankasndaki mevduatlardr. Bankalar ihtiya duyduklarnda merkez
bankasndaki mevduatlarn ekerek ilave nakit ihtiyalarn karlayabilirler.
Bankalarn merkez bankas tarafndan belirli bir miktar rezerv bulundurmaya zorlanmasnn nedeni ilk
zamanlarda, yukarda ele aldmz banka panikleri gibi durumlarn yaanmasn engellemekti. Kr
motivasyonu ile hareket eden bankalar ellerinde yeterli miktarda rezerv kalmayacak ekilde kredi
aabilirler. Bunun sonucunda ekilen mevduat miktarndaki beklenmedik bir art bankay zor durumda
brakabilir. Bu durumun ortaya kmasn engellemek amacyla merkez bankalar rezerv bulundurma
zorunluluklar getirmilerdir. Bankalarn ne kadar zorunlu rezerv bulunduracaklar ise yine merkez
bankas tarafndan belirlenmektedir. Daha sonralar, banka paniklerini engellemek amacyla daha etkili
nlemlerin alnmasyla birlikte, zorunlu rezerv uygulamas daha ok para arzn kontrol etmek iin
kullanlan bir politika arac haline gelmitir.

Tablo 7.1: Kasm 2011 itibariyle Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasnn uygulad zorunlu rezerv oranlar

Mevduat Tr
Zorunlu Rezerv
Oran (%)
Vadesiz mevduat 11
1-3 ay vadeli mevduat 11
6 ay vadeli mevduat 8
1 yla kadar vadeli mevduat 6
1 yldan daha uzun vadeli mevduat 5
Vadesiz ve 1 yla kadar vadeli yabanc para cinsinden mevduat 11
1 yl ve daha uzun vadeli yabanc para cinsinden mevduat 9

Tablo 7.1de TCMBnin Kasm 2011 tarihinden geerli olmak zere belirledii zorunlu rezerv
oranlar grlmektedir. Tabloya gre bankalar ellerindeki vadesiz mevduatn %11ini zorunlu rezerv
olarak bulundurmak zorundadrlar. Tablodan fark ettiimiz nemli bir nokta, zorunlu karlk oranlarnn
mevduatn vadesi uzadka azalmasdr. 1 yldan daha uzun vadeli mevduatlar iin zorunlu rezerv oran
%5 olarak belirlenmitir.
Zorunlu rezerv oranlarn belirleyebilmesi, merkez bankasna para arzn kontrol etme gc
vermektedir. Merkez bankas zorunlu karlk oranlarn deitirerek para arzn etkileyebilmektedir.
Bankalarn zorunlu rezervlerden daha fazla rezerv bulundurmalarnn nnde herhangi bir yasal engel
yoktur. Bununla birlikte bankalar atl rezerv bulundurmak yerine, faiz getirisi elde edecekleri krediler
vermeyi ve ellerindeki atl rezervleri en dk dzeyde tutmay tercih edeceklerdir. Merkez bankasnn
zorunlu rezerv oranlarn ykseltmesi, bankalarn verdikleri kredi miktarn azaltarak kaydi para
yaratlmasn snrlayacaktr. Bu nedenle merkez bankasnn zorunlu rezerv oranlarn artrmas para arzn
azaltacaktr.
Merkez bankas zorunlu rezerv oranlarn drdnde ise, tam tersi bir sre ileyecektir. Bu
durumda bankalarn elindeki atl rezerv miktar artacaktr. Bankalar atl rezerv bulundurmak yerine daha

179
fazla kredi vermeyi tercih edeceklerdir. Bu nedenle merkez bankas zorunlu rezerv oranlarn
drdnde bankalarn kredi verme imknlar genileyecek ve para arz artacaktr.

Ak Piyasa lemleri
Merkez bankas herhangi bir ey satn almak istediinde bunu banknot matbaasnda kt para basarak
deyebilir. Byle bir ey yaptnda dolamdaki nakit miktar artacaktr. Peki, merkez bankalar ne satn
alrlar? Merkez bankalar genellikle devlete ait menkul kymetleri satn alrlar. Bu ilemi yaptklarnda,
karln bastklar para ile dedikleri iin dolamdaki para miktarn, dolaysyla da para arzn artrm
olurlar. Merkez bankalarnn satn aldklar dier baz eyler de yabanc lkelerin paras veya yabanc
lke hkmetlerinin bor senetleridir. Btn bu satn aldklar, merkez bankalarnn elindeki menkul
kymetleri oluturur. Merkez bankalar ellerindeki menkul kymetleri sattklarnda para arz azalacak,
menkul kymet satn aldklarnda ise para arz artacaktr. Merkez bankasnn menkul kymet satn almas
veya elindeki menkul kymetlerin bir ksmn satmas ak piyasa ilemleri olarak adlandrlr.
Merkez bankas, devlet hazine bonosu ve tahvillerini dorudan hazineden satn almaz. Hazine ihra
ettii bono veya tahvil gibi deerli ktlar merkez bankas dndaki kii ve kurumlara satar. Bu deerli
ktlar bono piyasas ad verilen piyasada vadeleri gelinceye dek alnp satlrlar. Merkez bankas, ak
piyasa ilemlerini bono piyasasnda gerekletirir. Merkez bankas piyasadan hazine bonosu aldnda
karln satcnn banka hesabna transfer eder. Bu en basit haliyle satcnn bankasnn merkez
bankasndaki rezervlerinin artmas anlamna gelir. Satc, bononun karln kendi bankasndan
ektiinde ekonomideki nakit miktar artm olur. Bu durumda para arz artm demektir. ekmeyip
mevduat hesabnda muhafaza ettiinde ise, mevduatlarda bir art var demektir. Yine para arz artmtr.
Mevduatlardaki art bankann rezervlerinin artmas anlamna gelir. Banka bu rezervleri kredi olarak
kullandrdnda ise daha nce deindiimiz kaydi para yaratma sreci balar ve para arz daha da artar.
Ksaca ifade etmek gerekirse, merkez bankas piyasadan menkul kymet satn aldnda para arz
artacaktr.
Ak piyasa ilemleri para arzn azaltmak amacyla da kullanlabilir. Merkez bankasnn elindeki
hazine bonolarn bono piyasasnda sattn dnelim. Bonolarn karln nakit olarak alrsa,
ekonomideki nakit miktar ve dolaysyla para arz azalacaktr. Fakat genellikle byle bir satn demesi
nakit olarak yaplmaz. Alc demesini bankadaki mevduatn merkez bankasna transfer ederek yapar. Bu
durumda bankaclk sektrndeki rezervlerde bir azalma meydana gelecektir. Rezervlerdeki azalma para
arzn iki aamada etkileyecektir. lk aama bankalardaki mevduatn azalmasdr. Mevduatlardaki azalma
para arzn azaltacaktr. kinci aama ise yaratlacak kaydi parann azalmasdr. Bankalardaki rezervlerin
azalmas, verilebilecek kredi miktarn azaltacaktr. Bu ise para arznn azalmasna yol aacaktr.
Merkez bankasnn para politikalar hakknda daha ayrntl bilgi
almak iin Fatih zatayn Efil Yaynevi tarafndan yaymlanan Parasal ktisat, Kuram ve
Politika (2011) kitabndan yararlanabilirsiniz.

Reeskont Oranlar
Bankalarn ellerindeki ticari senetleri vadesinden nce merkez bankalarna krdrarak likidite elde
etmelerine reeskont kredileri ad verilir. Reeskont kredisi kullanan banka, rezervlerini artrm olmaktadr.
Bylece para arznda bir art meydana gelecektir. Merkez bankas bu krediler iin uygulad faiz orann
deitirerek bankalarn rezerv miktarlarn etkileyebilmektedir. Reeskont kredilerine uygulanan faiz oran,
reeskont oran olarak adlandrlr. Reeskont oran merkez bankas tarafndan belirlenir. Merkez bankas
reeskont orann drdnde bankalarn reeskont kredisi kullanma eilimlerini artrr. Bu oran
ykselttiinde ise bankalar reeskont kredisi kullanmaya daha az istekli olacaklardr.
Bankalar likiditeye ihtiya duyduklarnda dier bankalardan bor alrlar. Bu ilem bankalar aras para
piyasasnda gerekleir. Bir banka, bankalar aras para piyasasndan borlanamad zaman son kredi
kayna olan merkez bankasna bavurarak reeskont kredisi kullanr. Gelimi finansal piyasalara sahip
olan lkelerde bankalar kolay kolay merkez bankasndan borlanmaya gitmezler. Bu nedenle reeskont

180
kredileri sk kullanlan bir ara deildir. Ayrca reeskont kredileri bankalarn talebiyle gerekleecei iin,
merkez bankas reeskont orann ne yaparsa yapsn bankalar talep etmedike herhangi bir etki
yaratmayacaktr. Bu adan bakldnda reeskont orannn para arzn etkilemek iin aktif bir ara
olmad sonucuna varmaktayz. Gerekten de gnmzde reeskont oranlarnn merkez bankalarnn para
arzn etkilemek amacyla sklkla kullandklar bir ara olmadn gzlemlemekteyiz.

PARA ARZI VE FYATLAR
Parann deeri satn alabilecei mal veya hizmet ile llr. Buna parann satn alma gc ad verilir.
rnein, dn 1 ile iki ekmek satn alabiliyorken, bugn ayn 1 ile sadece bir ekmek satn alabiliyorsak
parann deeri dm demektir. te yandan bir mal satn almak iin ne kadar para dediimiz, o maln
para olarak fiyatn gsterir. Bir maln fiyatnn artmas, o mal karlnda denmesi gereken parann
miktarnn da artmas anlamna gelir. Dier bir ifade ile, mal ve hizmetlerin fiyatlarnn artmas parann
deerinin azalmas ile ayn anlama gelmektedir.
Peki, ekonomideki mal ve hizmetlerin fiyatlar neden artar? Veya baka bir ekilde soracak olursak:
Parann satn alma gcn, yani deerini ne belirler? Btn dier mal ve hizmetler gibi parann
deerini de paraya olan arz ve talep belirler. Dier faktrler deimemek kaydyla, parann arz arttnda
veya paraya olan talep azaldnda parann deeri decektir. Daha nce para arznn byk lde
merkez bankas tarafndan belirlendiini grmtk. Para talebi ise insanlarn ellerinde tutmak istedikleri
para miktardr. Para arz arttnda, piyasalardaki mal ve hizmet miktar sabitken, btn fiyatlar artacak
ve parann deeri decektir. Para arz ile fiyatlar arasndaki bu iliki mal parann kullanld
ekonomilerde olduu kadar fiat parann kullanld ekonomilerde de geerlidir.
Para arz ile fiyatlar arasndaki iliki tarihin en eski tartmalarndan biridir. Antik Yunandan itibaren
insanlar para miktar ile fiyatlar arasnda bir iliki olduunu gzlemlemilerdir. 16. yzylda Amerika
Ktasndan Avrupaya getirilen altn ve gmn byk bir ksm para olarak baslm ve dolama
girmitir. Bylelikle Avrupadaki altn ve gm para arz nemli lde artmtr. Para arzndaki bu art
Avrupa ktasndaki fiyatlarn artmasyla ve dolaysyla parann deerinin dmesiyle sonulanmtr. Para
arz ile fiyatlar arasndaki bu iliki, mal parann kullanld ekonomilerde olduu kadar fiat parann
kullanld ekonomilerde de geerlidir.

Para Miktar ve Fiyat likisi
Mal parann kullanld bir ekonomide para arzndaki artn etkisini, daha nce bahsi geen esir
kamplar rnei zerinden aklayabiliriz. Nazi esir kamplarnda sigarann para olarak kullanlabilmesinin
nemli bir koulu, sigara arznn snrl olmasdr. Kzlhan paketleriyle datlan sigaralar snrl sayda
olduu iin sigaralar para olarak kullanlabilmekteydi. Bunu grmek iin esir kampnn yneticisinin
kamptaki btn esirlere istedikleri kadar sigara vermeyi taahht ettiini varsayalm. Bu durumda sigara
para sistemi kecektir. Herkes istedii kadar sigaray kamp ynetiminden temin edebilecei iin her bir
esir az saydaki mal ve hizmetlere sahip olabilmek iin ok daha fazla sigara teklif etmeye balayacaktr.
Daha nce bir gmlek iin 60 sigara talep eden esir artk 120 sigara isteyecektir. Bu ekilde mal ve
hizmetlerin fiyatlar hzla artacaktr. Bu ise, sigarann deerinin dmesi anlamna gelir. Esir kamp
yneticileri snrsz sigara vaatlerinde samimi iseler, sigara serbest mal haline gelecei iin kimse mal
veya hizmeti karlnda sigara kabul etmeyecektir. Yani sigara para sistemi kecektir. Hatta bedava
snrsz sigarann sylentisi bile bir anda sigaray para olarak deersiz hale getirebilir.
Parann miktar ile deeri arasndaki iliki fiat para iin de geerlidir. Merkez bankas gerekli olandan
daha fazla para bastnda fiyatlar artacak ve parann deeri decektir. Peki gerekli olan miktar nedir?
Bu soru bu blmn kapsamnn dnda kalmaktadr. Bununla birlikte basite, mal arzndaki art kadar
talep art yaratacak para miktar olarak tanmlayabiliriz.
Fiat parann miktar ile fiyatlar arasndaki ilikiyi, ilk olarak Joan ve Richard Sweeney tarafndan
kullanlan bir rnek yardm ile aklayalm. Bir ocuk bakm kooperatifi dnelim. Bir grup evli ve
ocuklu ift bir araya gelerek akamlar evde kalan iftlerin, darya kan iftlerin ocuklarna baktklar
bir kooperatif kurarlar. Kooperatif ynetimi sistemin almas iin taklit edilemeyen ocuk bakm

181
kuponlar bastrr ve her ifte eit miktarda datr. Taklit edilemeyen bu kuponlarn her biri yarm
saatlik bebek bakm hizmeti satn alabilmektedir.
Sistem yle ilemektedir. O akam bir davete gidecek olan herhangi bir ift kooperatif yardmyla o
akam evde kalacak olan ve ocuk bakmak isteyen kooperatif yesi dier bir ift bulmaktadr. Evde kalan
ift kupon karlnda davete gidecek iftin ocuklarna bakmaktadr. Kazandklar kuponlar da daha
sonra kendileri bir davete gittiklerinde ocuklarna baktrmak iin kullanmaktadrlar. Bu kooperatifte
kullanlan kuponlar fiat paradr. Bu paralar kendi balarna sadece birer para kt olmalarna karn,
bebek bakm hizmeti almak iin kullanlmaktadr. Kuponlar yarm saatlik ocuk bakm hizmeti satn
alabildii iin bir kuponun deeri yarm saattir. Dier bir anlatmla yarm saatlik bebek bakm hizmetinin
fiyat bir kupondur.
imdi bir sebeple kooperatif ynetiminin her bir ifte ilk bataki kadar kupon daha dattn
dnelim. Bu durumda ellerinde daha fazla kupon olan iftler artk daha fazla ocuk bakm hizmeti
alabilecekleri iin daha fazla darya kmak isteyeceklerdir. Daha nce ellerinde yeterince kupon
olmad iin ocuklarna bakacak bir ift bulamayp reddettikleri davetleri kabul edecekler veya ayn
sebepten dolay daha nce pek sk sinemaya gidemezken artk ok istedikleri filmleri izlemek iin daha
fazla sinemaya gitmek isteyeceklerdir. Bu durum btn iftler iin geerlidir. Artk, her gece daha fazla
ift darya kmak isterken daha az ift evde kalp ocuk bakmak isteyecektir. Bunun doal sonucu
olarak da ocuk bakmak iin msait ift bulmak zorlaacaktr.
Kooperatif ynetimi herhangi bir mdahalede bulunmad takdirde dar kmak isteyen iftler
ocuklarna bakacak ift bulabilmek iin karlnda daha fazla kupon vermeyi teklif edeceklerdir. Dar
kmak isteyen iftler ocuklarna bakacak iftlere yarm saatlik ocuk bakm hizmeti iin bir deil iki
kupon vermeyi teklif edeceklerdir. Artk bir kupon yarm saatlik ocuk bakm hizmeti satn
alamamaktadr. Yarm saatlik ocuk bakm iin iftler iki kupon vermektedirler. Dolaysyla kuponlarn
deeri yarya dmtr. Artk bir kuponun deeri yarm saat deil 15 dakikalk ocuk bakm hizmetidir.
Grld gibi fiat para miktarndaki art fiyatlar artrm, bunun sonucu olarak da parann (burada
ocuk bakm kuponlar) deerini azaltmtr.

Hiperenflasyon
Gerek ekonomilerde yksek fiyat artlarnn dramatik sonular olabilmektedir. Hiperenflasyon adn
verdiimiz ok yksek fiyat artlar, milli paralarn kt paras gibi deersiz hale gelmesi ile
sonulanabilmektedir. Tarihteki en nl hiperenflasyonlardan biri 1920li yllarn balarnda Almanyada
yaanmtr. Birinci Dnya Savandan yenik kan Almanya, mttefiklerin tazminatlarn deyebilmek
iin gerekli paray Alman Merkez Bankas Reichbanka hazine bonosu satarak karlamtr. Bu ilem
para arzn hzla artrarak enflasyona neden olmutur. Bir yl ierisinde dolamdaki Alman mark 115
milyondan 1,3 milyara, sonraki bir yl iinde ise 497.000.000.000 milyara ykselmitir. Fiyatlar Ocak
1922 ile Aralk 1923 arasnda yaklak 87 milyar kat artmtr. Enflasyonun en yksek olduu dnemde
mallarn fiyatlar ortalama her 88 saatte ikiye katlanyordu.
Son yllarda Zimbabwede yaanan hiperenflasyon, tarihte yaanm en iddetli hiperenflasyon
rneklerinden biridir. 2004-2008 yllar arasnda yaanan hiperenflasyon, fiyatlarn 24 saatte ikiye
katland bir hale ulamtr. Zimbabwe dolar tamamen deersiz bir hale geldii iin, 2009 ylnda
tedavlden kaldrlarak Amerikan dolar ve dier yabanc lke paralar kullanlmaya balanmtr. 2012
yl itibari ile, halen lkenin bir milli para birimi mevcut deildir.

Parann Miktar Teorisi
Para arz ile fiyatlar arasndaki ilikiyi iktisat Irwing Fisher tarafndan gelitirilen parann miktar
teorisi yardmyla aklayabiliriz. Fisher parann miktar teorisini gelitirirken deiim denklemi ad
verilen aadaki denklemden hareket etmitir:
M V P Y =

182
Bu denklemde M para arzn, V parann dolam hzn, P ekonomideki genel fiyat seviyesini, Y ise
ekonomideki toplam retim miktarn, yani reel Gayrisafi Yurtii Haslay (GSYH) gstermektedir.
Deiim denklemine gre, ekonomideki para miktarnn parann dolam hz ile arpm fiyat seviyesinin
reel GSYH ile arpmna eittir. Burada genel fiyat seviyesinin ekonomideki mal ve hizmetlerin
fiyatlarnn ortalamasn ifade ettiini hatrlayalm. Fiyat seviyesinin birden fazla lt olmasna karn
burada kullanlan daha nceki blmlerde grdmz GSYH deflatrdr. GSYH deflatr, GSYH
hesaplanrken kullanlan btn mal ve hizmetlerin fiyatlarn iermektedir. Reel GSYH deeri deflatr
ile arpldnda nominal GSYH elde edilir. Dolaysyla deiim denkleminin sa taraf nominal
GSYHyi ifade etmektedir. Parann dolam hz ise, her bir Trk lirasnn ka kez el deitirdiini
gstermektedir. Fisher parann dolam hzn u ekilde ifade etmitir:

PY
V
M
=
Parann dolam hz nominal gelirin, yani nominal GSYHnin para arzna blnmesiyle elde edilir.
Fishere gre parann dolam hz, insanlarn bir dnemde ka kez maa aldklarna, ka kez alveri
yaptklarna, yani ne sklkla ticari ilem yaptklarna baldr. Fisherin miktar teorisi, parann dolam
hznn sabit olduunu ileri srmektedir. Buna gre sa taraftaki deikenlerden biri deitii zaman dier
deikenler de V sabit kalacak ekilde deiecektir.
Fisherin teorisi bize para miktar ile fiyatlar arasndaki ilikiyi aklamaktadr. Bunu grmek iin
nce deiim denklemini yzde deiimler olarak ifade edelim:

Deiim denklemini bu ekilde yazabilmek iin arpm halindeki ifadelerin yzde deiimlerin
toplam olarak yazlabileceini syleyen matematik kuralndan faydalandk. Miktar teorisi parann
dolam hzn sabit kabul ettii iin, yukardaki ifadede Vdeki yzde deiim sfr olacaktr. Ayrca
fiyat seviyesi Pdeki yzde deiimin, enflasyon oranna eit olduunu hatrlarsak, bu ifadeyi aadaki
gibi yazabiliriz:
Bu son ifade enflasyon orannn para arzndaki yzde deiim ile reel GSYHdeki yzde deiim
arasndaki farka eit olduunu sylemektedir. Dier bir ifade ile, eer para arzndaki art reel gelirdeki
arttan fazla olursa fiyatlar artacaktr. Burada parann dolam hznn sabit olduu eklindeki varsaym
unutmamamz gerekir. rnein eer ekonomi reel olarak %2 bym, buna karlk para arz %5
artmsa ve parann dolam hz gerekten de sabitse, parann miktar teorisine gre %3 civarnda bir fiyat
art beklemeliyiz.

PARA TALEB VE DENGE FAZ ORANI
Hazine bonolar, hisse senetleri veya gayrimenkul gibi daha yksek getirisi olan varlklar varken, insanlar
neden servetlerinin bir ksmn para olarak tutarlar? Fisher gibi Klasik iktisatlara gre, insanlar paray
sadece demelerini gerekletirmek amacyla talep ederler. Klasik iktisatlar daha nce para miktar ile
fiyatlar arasndaki ilikiyi aklarken kullandmz parann miktar teorisini, ayn zamanda para talebini
aklamak amacyla da kullanmlardr. Parann dolam hz Vyi sabit kabul eden Klasikler, talep edilen
para miktarn aadaki gibi ifade etmilerdir:

1
M PY
V
=
Burada talep edilen para miktar, M, nominal gelirin, yani nominal GSYHnin bir fonksiyonu olarak
ifade edilmektedir. Buna gre fiyatlar genel seviyesi veya reel gelir arttnda ekonomik birimler
demelerini gerekletirebilmek iin daha fazla para talep edeceklerdir.
John Maynard Keynes ise 1936 ylnda yaymlad kitabnda insanlarn temel motivasyonla para
talep ettiklerini ne srmtr: (1) ilem amacyla, (2) ihtiyat amacyla ve (3) speklasyon amacyla.
Mdeki yzde
deiim
+
Vdeki yzde
deiim
Pdeki yzde
deiim
Ydeki yzde
deiim
= +

183
lem amacyla para talebi insanlarn gnlk, planlanm harcamalarn ve demelerini yapabilmek
amacyla bulundurmak istedikleri para miktardr. nsanlar belli bir zaman dilimi ierisindeki
harcamalarn planlayabilirler. Bunlar genellikle rutin yaplan veya nceden ngrlebilen harcamalar ve
demelerdir. Bu gibi ilemleri gerekletirebilmek iin insanlar ellerinde gerektii kadar para
bulunmasna dikkat ederler. Bu amala bulundurulan para miktar, ilem amacyla para talebini
oluturmaktadr. Gelir seviyesi arttka gerekletirilen ilem says da artacaktr. Bu nedenle ilem
amacyla para talebi GSYHnin bir fonksiyonudur.
Gnlk hayatta planlanm veya nceden ngrlebilen harcamalarn dnda, daha nceden
ngrlemeyen harcamalar yaplmas gerekebilir. Gnlk hayattaki belirsizliklerden kaynaklanan bu gibi
durumlarda, ekonomik birimlerin ellerinde bu ilemleri gerekletirebilmek iin yeterince para
bulunmamas olduka maliyetli olabilir. Bu maliyetlere katlanmamak iin ihtiyatl olmak ve ilem
amacyla bulundurulan paradan bir miktar daha fazla para bulundurmak gerekir. ngrlemeyen
demeleri gerekletirebilmek amacyla bulundurulan para miktar, ihtiyat amacyla para talebini
oluturur. htiyat amacyla para talebi gelire baldr ve gelir arttka artacaktr.
nsanlar servetlerinin bir ksmn para olarak tutarak, hazine bonosu ve tahvil gibi finansal
varlklardan elde edecekleri faiz getirisinden vazgemektedirler. Dolaysyla elde para bulundurmann
alternatif maliyeti, hazine bonosu ve tahvil gibi varlklardan elde edilecek faiz getirisidir. Faiz oran
ykseldiinde elde para bulundurmann alternatif maliyeti de artacaktr. Bu nedenle faiz oran
ykseldiinde para talebi azalacaktr. rnein, hazine bonosu faizi yllk %8 den %15e ykseldiinde
hazine bonosu yerine para tutmann maliyeti yllk %7 orannda artacaktr. Bu yksek maliyete
katlanmamak iin insanlar, ellerinde tuttuklar para miktarn azaltacak, bunun yerine %15 orannda faiz
getirisi elde etmek iin hazine bonosu alacaklardr. Faiz oran dtnde ise elde hazine bonosu ve tahvil
gibi varlklar yerine para bulundurmann maliyeti azalacaktr. Dahas, para bulundurmann maliyeti
dtnde, gelecekteki muhtemel yksek faizlerden veya dier yatrm frsatlarndan yararlanabilmek
amacyla insanlar ellerinde daha fazla para tutacaklardr. Bu ekilde talep edilen paraya Keynes,
speklasyon amacyla para talebi adn vermitir. Dk faiz oranlarnda speklasyon amacyla para
talebi daha fazla olacaktr. Dier bir ifade ile, speklasyon amacyla talep edilen para miktar ile faiz
oran arasnda ters ynl bir iliki sz konusudur.
Ekonomideki denge faiz oran, para arznn para talebine eit olduu noktada oluur. Denge faiz
orann, ekil 7.3 yardm ile aklayabiliriz. ekilde faiz oran (r), dikey eksende, para miktar ise yatay
eksende gsterilmektedir. Para talebi, faiz oran ile ters ynl bir ilikiye sahip olduu iin negatif eimli
M
D
dorusu ile ifade edilmitir. Yksek faiz oranlarnda speklasyon amacyla para talebi azalacandan,
dier faktrler sabit iken, yksek faiz oranlarnda toplam para talebi de azalacaktr. ekilde para arz
(M
S
), dikey eksene paralel bir doru olarak izilmitir. Dikey bir para arz dorusu, para arznn faiz
oranndan etkilenmediini gsterir. Para arz ve para talebinin birbirine eit olduu E noktas, denge faiz
orann verecektir.

ekil 7.3: Denge Faiz Oran

Denge faiz orannda, ekonomik birimlerin ellerinde tutmak istedikleri para miktar piyasadaki para
miktarna eittir. Faiz orannn, denge faiz oran r*dan daha yksek olduu bir durumda para arz, para
talebinden daha fazla olacaktr. Bu durumda insanlar ellerindeki fazla para ile hazine bonosu ve tahvil
gibi faiz getirisi elde eden varlklar alacaklardr. Hazine bonosu ve tahvil talebindeki art, bu aralarn

184
getirecei faiz orann azaltacaktr. Faiz orannn neden deceini anlayabilmek iin hazine bonosu ve
tahvil gibi finansal varlklarn birer bor senedi olduklarn hatrlayalm. Bu varlklara olan talebin
artmas, devlete bor vermeye istekli daha fazla kiinin olmas demektir. Devlete bor vermek iin
yaran tasarruf sahipleri daha dk faiz oranlar teklif edeceklerdir. Bu ekilde, faiz oran denge faiz
oran olan r* seviyesine gelene dek decektir. Faiz orannn denge faiz oranndan daha dk olduu bir
durumda ise, ayn mekanizma ters ynde ileyecektir. Byle bir durumda para talebi para arzndan daha
fazla olaca iin insanlar ellerindeki hazine bonolarn satp, daha fazla para bulundurmak
isteyeceklerdir. Hazine bonolarndan paraya doru ka, bono faizlerini artracaktr. Bu durumda faiz
oranlar denge faiz oranna ulancaya dek artmaya devam edecektir.
Yukardaki analizimiz bize, para arznn para talebinden fazla olduu bir durumda faiz orannn
deceini, para arznn para talebinden az olduu bir durumda ise faiz orannn ykseleceini
gstermektedir. Buradan hareketle merkez bankasnn uygulad politikalar ile para arzn artrmasnn
faiz oranlarn dreceini syleyebiliriz. Benzer ekilde, ekonomik birimlerin ellerinde tutmak
istedikleri para miktarnda, yani para taleplerinde bir art olmas halinde, para talebi para arzndan daha
fazla olaca iin faiz oranlarnn ykseleceini sylememiz mmkndr.

185
zet
ktisatlar mal ve hizmetlerin satn alnmasnda
ve borlarn geri denmesinde genel kabul
grm her eyi para olarak tanmlamaktadrlar.
Parann temel ilevi vardr: deiim arac
olmas; hesap birimi olmas ve deer muhafaza
arac olmas. Mal ve hizmetlerin deiimi iin
parann kullanlmas ilem maliyetlerini en aza
indirir. Herhangi bir eyin deiim arac olarak
kullanlmas iin belirli zelliklere sahip olmas
gerekir. Deiim arac olarak kullanlacak bir
nesne (1) standart olmaldr; (2) kolay tanabilir
olmaldr; (3) kolayca bozulup deforme
olmayacak kadar dayankl olmaldr; (4) kolayca
taklit edilemez olmaldr; (5) her miktardaki al
verie imkn verecek ekilde blnebilir
olmaldr ve (6) geni bir kesim tarafndan kabul
edilir olmaldr.
Parann nemli bir dier ilevi de mal ve
hizmetlerin deerlerinin belirlenmesinde hesap
birimi olarak kullanlmasdr. Arln kilogram
ile, mesafelerin metre ile llmesi gibi mal ve
hizmetlerin deeri de para ile llr.
Parann dier bir ilevi de deer muhafaza arac
olmasdr. Servet biriktirme arac olarak paray
hisse senetleri, hazine bonolar, mevduat,
gayrimenkul veya dier dayankl tketim
mallarndan ayran en nemli zellik likiditedir.
Likidite herhangi bir varln nakit paraya, dier
varlklara veya mal veya hizmete
dntrlebilme kolayl olarak tanmlanr.
Buna gre en likit varlk paradr.
Para olarak kullanlmasnn yannda bir mal
olarak da deer tayan nesnelere mal para ad
verilmektedir. Herhangi bir deerli metal karl
bulunmayan ve bir mal olarak da deer tamayan
paralara fiat para veya itibari para ad
verilmektedir.
Sahip olduklar likiditeye gre en fazla likiditeye
sahip varlktan daha az likit olana doru bir
sralama yaparak farkl para arz tanmlar
yaplmaktadr. Bunlardan en yaygn kullanlanlar
M1 ve M2 para tanmlardr. Dar tanml para
arz olarak bilinen M1, dolamdaki nakit ve
vadesiz mevduatlarn toplamndan oluur. Geni
tanml para arz olarak bilinen M2, M1 para
arzna ilaveten, daha az likiditeye sahip olan
vadeli mevduatlar da kapsar.
Bankalar mevduatlar ve krediler araclyla para
arzn artrabilirler. Bankalarn mevduat kabul
edip kredi vermeleri sonucu para arznda
gerekleen arta kaydi para veya banka paras
ad verilir. Btn mevduatn rezerv olarak
tutulduu %100 rezerv bankaclnda kaydi para
yaratlmaz.
Ksmi rezerv bankaclnda, merkez bankas
tarafndan belirlenen, bulundurulmas gereken en
az rezerv miktarna zorunlu rezervler ad
verilmektedir. Bankalarn zorunlu rezervlere ek
olarak kendi istekleriyle bulundurduu rezervler
ise atl rezervler olarak adlandrlmaktadr.
Zorunlu ve atl rezervlerin toplam ise toplam
rezervleri oluturur.
Her 1 tutarndaki mevduat karlnda yaratlan
kaydi paraya kaydi para arpan adn
veriyoruz. Kaydi para arpan rezerv orannn
tersidir.
Mevduat sahiplerinin, ortaya kan gvensizlik
nedeni ile paralarn ekmek iin bankalara
hcum etmelerine banka panikleri ad verilir.
Merkez bankalarnn temel grevi ekonomideki
para miktarn ayarlamaktr. Merkez bankalar
her lkede para basma yetkisine sahip tek
kurumdur.
Merkez bankalarnn stlendikleri balca
ilevleri banknot basmn gerekletirmek,
finansal piyasalarn istikrarn salamak,
bankalarn bankas olarak grev yapmak, devletin
bankas olarak grev yapmak, en son likidite
kayna olmak ve para politikalarn uygulamak
olarak sayabiliriz.
Merkez bankasnn para arzn kontrol etmek iin
kullanabilecei temel ara vardr: (1) zorunlu
rezerv oranlar, (2) ak piyasa ilemleri ve (3)
reeskont oranlar.
Parann deeri satn alabilecei mal veya hizmet
ile llr. Buna parann satn alma gc ad
verilir. Para arz arttnda, piyasalardaki mal ve
hizmet miktar sabitken, btn fiyatlar artacak ve
parann deeri decektir. Parann miktar teorisi
bize para miktar ile fiyatlar arasndaki ilikiyi
aklamaktadr.
nsanlar paray, ilem amacyla, ihtiyat amacyla
ve speklasyon amacyla talep ederler. lem ve
ihtiyat amacyla para talebi gelire baldr.
Speklasyon amacyla para talebi ile faiz oran
arasnda ters ynde bir iliki vardr. Denge faiz
oran para arznn para talebine eit olduu
noktada olumaktadr.

186
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi deiim arac olarak
kullanlabilecek nesnelerin sahip olmas gereken
zelliklerden biri deildir?
a. Dayankll.
b. Blnebilir olmas.
c. Kolay tanabilirlii.
d. abuk kopya edilebilmesi.
e. Standart olmas.
2. Herhangi bir deerli metal karl
bulunmayan ve bir mal olarak deer tamayan
para tr aadakilerden hangisidir?
a. Fiat para.
b. Kat para.
c. Banka paras.
d. Banknot.
e. Bozukluk.
3. Herhangi bir varln nakit paraya, dier
varlklara veya mal ve hizmete dntrlebilme
kolayln tanmlayan kavram aadakilerden
hangisidir?
a. Servet.
b. Likidite.
c. Trampa.
d. Tai.
e. Banknot.
4. Aadakilerden hangisi likidite derecesine
gre bir sralama yapldnda en likit olmayan
varlktr?
a. Vadeli mevduat.
b. Hazine tahvili.
c. Elektronik para.
d. Bono.
e. Gayrimenkul.
5. Bankalarn mevduat kabul edip kredi
vermeleri sonucu para arznda gerekleen arta
ne ad verilir?
a. Kredi.
b. Zorunlu rezerv.
c. Fiat para.
d. Kaydi para.
e. M1.

6. %100 rezerv bankacl ekonomideki para
arzn nasl etkiler?
a. Ekonomideki para arzn etkilemez.
b. Atl rezervlerin artar ve para arz azalr.
c. Toplam rezervlerin artmas sonucu para arz
artar.
d. Zorunlu rezervlerin artar ve para arz azalr.
e. Ykmllkler ve para arz artar.
7. Aadakilerden hangisi merkez bankasnn
ilevlerinden biri deildir?
a. Finansal piyasalarn istikrarn salamak.
b. Para politikalarn uygulamak.
c. Hane halklarna kredi vermek.
d. En son likidite kayna olmak.
e. Bankalarn bankas olarak grev yapmak.
8. Bankalarn ellerindeki ticari senetleri
vadesinden nce merkez bankalarna krdrarak
likidite elde etmelerine ne ad verilir?
a. Ak piyasa ilemi.
b. Zorunlu rezerv.
c. Banka paras.
d. Hazine bonosu.
e. Reeskont kredisi.
9. Parann miktar teorisi hangi ikisi
arasndaki ilikiyi aklar?
a. Para arz ile fiyatlar.
b. Para arz ile faiz oran.
c. Enflasyon ile faiz oran.
d. Enflasyon ile fiyatlar.
e. Parann dolam hz ile fiyatlar.
10. Denge faiz oran nerede oluur?
a. Para arz ile fiyatlarn eit olduu yerde.
b. Para arz ile para talebinin eit olduu yerde.
c. Enflasyon ile kaydi parann eit olduu yerde.
d. Para arznn para talebinden kk olduu
yerde.
e. Parann dolam hznn sabit olduu yerde.

187
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Deiim arac olarak
para balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. a Yantnz yanl ise Parann tarihsel
geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. b Yantnz yanl ise Deer muhafaza arac
olarak para balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Parann llmesi
5. d Yantnz yanl ise Bankaclk sistemi ve
para arz balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise %100 rezerv
bankacl balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. c Yantnz yanl ise Merkez bankalar
8. e Yantnz yanl ise Merkez bankas para
arzn nasl kontrol eder balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
9. a Yantnz yanl ise Parann miktar teorisi
10. b Yantnz yanl ise Para talebi ve faiz
oran balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
nemli Trk ressamlarndan brahim allnn
resimleri para olarak deerlendirilemez. all
resimleri deiim arac olarak veya hesap birimi
olarak kullanlmamaktadr. brahim allnn
veya baka bir ressamn resimleri, deiim arac
olarak kullanlmas iin gereken zelliklere sahip
deillerdir.
ncelikle bu gibi sanat rnleri standart deildir.
Dolaysyla her bir resmin deeri farkl
olabilmektedir. Her bir resim esizdir. Resimlerin
tanmas kolay deildir. Bu yzden demelerde
kullanlmas zordur. Ayrca kk birimlere
blnemezler. Sanat rnleri deiim arac olarak
genel kabul grm nesneler deillerdir.
Bununla birlikte brahim allnn resimleri veya
dier sanat eserleri deer muhafaza arac olarak
kullanlabilirler. Sanat eserlerinin likiditesi dier
deer muhafaza aralarna gre olduka azdr.
Sra Sizde 2
Gresham yasas olarak bilinen yasa her iki tr
sigarann da ayn anda dolamda kalmayacan
ngrmektedir. Esirler demelerinde ellerine
geen kaliteli sigaralar yerine, daha az tercih
edilen Kzlha sigaralarn kullanmak
isteyeceklerdir. Bylece kaliteli sigaralar elde
tutulurken dolamda sadece Kzlha sigaralar
kalacaktr. Burada kaliteli marka sigaralar iyi
paray temsil ederken, Kzlha sigaralar kt
paray temsil etmektedir. Kt para iyi paray
kovacak ve dolamda sadece daha dk
kalitedeki Kzlha sigaralar kalacaktr.
Sra Sizde 3
Kredi kartlar bankadan kredi kullanmamza
yarayan aralardr. Bir sper marketten alveri
yaptnz dnelim. Kasaya geldiniz ve kasiyer
size aldklarnzn 100 tuttuunu syledi.
Kasiyerden bir dakika izin istediniz ve koarak
yan taraftaki bankaya gittiniz. Bankadan 100
tutarnda kredi aldnz ve geri dnp aldklarnz
nakit olarak dediniz. Belki size tuhaf gelecek
ama 100yi kredi kart kullanarak demeniz
yukarda anlattmzla ayn eydir.
Kredi kartlar harcamalarmz iin bankadan hzl
bir ekilde kredi almamz salayan aralardr.
Kullandmz bankadaki paramz deil bankann
parasdr. Bu nedenle kredi kartlar para olarak
deerlendirilmezler.

188
Sra Sizde 4
Servetimizi nakit para olarak muhafaza etmemiz
durumunda herhangi bir getiri elde etme ansmz
yoktur. Nakit parann tek avantaj bize likidite
salamasdr. Nakit paray istediimiz an mal ve
hizmet almlar iin kullanabiliriz. Fiyat
artlarnn yaand bir ekonomide nakit olarak
tuttuumuz servetimiz satn alma gcn
kaybedecektir. Yani servetimiz azalacaktr.
Mevduat, konut vb. varlklar ise zaman ierisinde
getiri salayarak servetimizi artrabilirler.
Mevduat hesabmzdan faiz geliri elde edebiliriz.
Konutun fiyatndaki artlar ise servetimizde
nemli artlar yaratabilir. Servetimizi nakit
olarak tutmakla bu getirilerden vazgemi oluruz.
Bu nedenle insanlar servetlerinin byk bir
ksmn mevduat, menkul kymet veya
gayrimenkul gibi varlklar olarak muhafaza
etmeyi tercih ederler.
Servetimizi hazine bonosu veya tahvil gibi bor
senetleri olarak veya vadeli mevduat olarak
tuttuumuzda sabit bir faiz getirisi elde ederiz.
Enflasyonun olmad bir ekonomide, elde
ettiimiz faiz geliri servetimizin zaman ierisinde
artmasn salar. Fakat enflasyonun olduu bir
ekonomide servetimizdeki artn garantisi
yoktur. Enflasyondaki art, elde edeceimiz faiz
getirisinden fazla ise, servetimizde bir art yerine
azalma meydana gelebilir. rnein
enflasyonun %12 olduu bir durumda elde edilen
faiz getirisi %10 olursa, servetimiz %2 azalm
demektir. Servetimizde bir art meydana gelmesi
iin faiz orannn enflasyon oranndan fazla
olmas gerekir. Faiz orannn enflasyonun
zerindeki ksmna reel faiz ad verilir.
Konut ve arsa gibi gayrimenkullerden faiz getirisi
yerine kira geliri elde edilir. Elde edilen kira
geliri enflasyonun zerinde ise servetimizde bir
art sz konusudur. Gayrimenkullerin
fiyatlarndaki artlar da servetimizi artrr. Fakat
bunun iin gayrimenkul fiyatlarndaki artn
enflasyon oranndan daha fazla olmas gerekir.
Eer elimizdeki konutun fiyat dier mal ve
hizmetlerin fiyatlarndaki art kadar artm ise
servetimizde herhangi bir art olmam demektir.
Grld gibi nakit parann dnda deer
muhafaza arac olarak kullanlan reel veya
finansal varlklarn eitli getirileri sz
konusudur. Buna karlk para kadar likit
deillerdir. Bu nedenle insanlar yakn zamanda
paraya ihtiyalar olmayaca kanaati tayorlarsa

servetlerini para olarak deil, getiri elde
edebilecekleri dier varlklar eklinde muhafaza
etmeyi tercih etmektedirler.
Sra Sizde 5
Kredi kartlar, kullanclarnn bankadan annda
kredi almasna olanak tanyan aralardr. Kredi
kartlar kullanlarak yaplan alverilerin artmas
bankalarn daha fazla kredi kullandrmas ve
kaydi para miktarnn artmas anlamna gelir. Bu
adan bakldnda kredi kart limitlerinin
snrlandrlmas kredi kart kullanlan
alverilerin hacminin azalmas, yani daha az
kredi kullanlmasna yol aacaktr. Bu ise kaydi
para miktarn snrlayacak yani para arzn
azaltacaktr.

189
Hubbard, R. G. And Obrien, A.P. (2012)
Money, Banking and the Financial System,
New York: Prentice Hall.
Mankiw, G. (2009) Principles of Economics,
Fifth Edition, Canada: South-Western Publishing.
Mishkin, F. S. (2006) Economics of Money,
Banking and Financial Markets, Eight Edition,
Boston: Addison-Wesley.
zatay, F. (2011) Parasal ktisat, Kuram ve
Politika, Ankara: Efil Yaynevi.
Sweeney, J. and Sweeney, R. J. (1977)
Monetary Theory and the Great Capitol Hill
Baby Sitting Co-op Crisis: Comment Journal of
Money, Credit and Banking, 9(1), Part 1, 86-
89.
Yldrm, K., Karaman, D. ve Tademir, M.
(2012). Makroekonomi, Onuncu Basm, Sekin
Yaynevi: Ankara.

190

Amalarmz
Toplam talep erisi, eimi ve erideki deimeleri aklayabilecek,
Toplam arz erisi, eimi ve erideki deimeleri aklayabilecek,
Denge kt ve fiyat dzeyinin nasl belirlendiini rapor edebilecek,
Toplam arz ve toplam talebe ynelik politika tartmalarn zetleyebilecek

Anahtar Kavramlar
Toplam Talep
Faiz Etkisi
Toplam Arz
Otomotik Stabilizatrler
Deflasyon
Maliye Politikas
Reel Balans Etkisi
Uluslararas kame Etkisi
Denge kt ve Fiyat Dzeyi
Enflasyon
Stagflasyon
Para Politikas

indekiler
Giri
Toplam Talep (AD)
Toplam Arz (AS)
Toplam Arz ve Toplam Talep Dengesi: (Denge kt ve Fiyat Dzeyi)
Toplam Arz ve Toplam Talebe Ynelik Politikalar
8

191
GR
Ekonominin performansn deerlendirmede Keynesyen model dikkatleri toplam harcamalara, dolaysyla
talep dzeyi zerine eker. Ancak model baz nemli snrlamalar ierir. lk olarak, fiyat dzeyi aka
analize dahil edilmiyor ve tam istihdam dzeyine ulancaya kadar istikrarl olduu varsaylyor. Oysa
gerek dnyada reel kt dzeyi ile fiyatlarn birlikte art zellikle ksa dnemde yaygn bir durumdur.
kinci olarak, Keynesyen model ekonominin talep ynn ele almakta, talebin ok fazla olmas
durumunda enflasyon ve ok az olmas durumunda isizlik olacan aklamaktadr. Bu gzlem doru
olsa bile eksiktir. nk ekonominin arz yn ihmal edilmitir.
Nihayet Keynesyen model, ekonominin kendi kendini dzeltecei eklindeki Klasiklerin grlerine
tmyle kar kar. nk cretler ve fiyatlar esnek deildir ve harcamalardaki azalma isizlie neden
olur. Bylece ekonomi tam istihdama ynelmez. Eksik istihdam durumunda hkmet politikalar (para ve
maliye) gereklidir. Oysa modern iktisatlar, bunlara modern Keynesyenler de dahildir, genelde talep
dkl nedeniyle cretlerin ve fiyatlarn eninde sonunda deceini kabul ederler. Bu durum
ekonominin kendi kendini dzeltebileceini aklar ve hkmet politikalarnn gerekliliini sorgular.
Keynesyen makroekonominin itici gc olan toplam harcamalarn ya da toplam talebin
belirleyicilerini anlamak ekonominin tm performansn aklamada sadece admlardan birisidir. Modern
makroekonomi iin dier adm ise toplam arzdr. Analize arz ynnn dahil edilmesi ile, ekonominin
nasl iledii, fiyat dzeyindeki deimeler, isizlik ve enflasyon konular daha detayl aklanabilir ve
ekonominin performans daha salkl deerlendirilebilir. Bu amala ilk olarak toplam talep ve toplam arz
kavramlarn detayl bir biimde ele alacaz. Daha sonra denge kt ve fiyat dzeyinin belirlenme
srecini inceleyeceiz. Son olarak toplam arz ve toplam talepteki deiikliklere kar ekonominin
reaksiyonunu deerlendireceiz.

TOPLAM TALEP (AD)
Toplam talep, ekonomideki tm sektrler tarafndan (hanehalk, firmalar, devlet ve d alem
sektrlerince) eitli fiyat dzeylerinde belli bir dnemde talep edilen mal ve hizmetlerin toplam
miktardr. Mal ve hizmetlerin toplam miktar reel GSYH ile llr. Fiyat dzeyi ise tm mal ve
hizmetlere ilikin ortalama arlklandrlm indekstir. rnein, GSYH deflatr TFE gibi genel fiyat
dzeyini gsterir. te toplam talep bu fiyatlar genel dzeyi ile reel hasla arasndaki negatif ilikiyi
aklar.
Dikkat edilirse talep edilen mal ve hizmetlerin toplam miktarna ilikin bileenler bizim daha nce
akladmz toplam harcama fonksiyonu (AE) ierisindeki unsurlardr. nk hanehalklar tarafndan
tketim harcamalar (mal ve hizmetler iin) firmalarca yatrm harcamalar, kamu sektrnce yatrm ve
kamu tketimi erevesindeki harcamalar ve nihayet d alem tarafndan net ihracat sonucuna gre
planlanan harcamalar ortaya kmaktadr. Ksaca talep edilen mal ve hizmetlerin toplam miktar
hanehalk, firmalar, kamu kesimi ve d alem tarafndan her bir fiyat dzeyi iin verilecek kararlara
baldr.
Toplam Talep-Toplam
Arz Analizi ve Politika
Uygulamalar

192
Fiyat dzeyindeki bir deime ise tm sektrlerin kararlarn etkiledii ve toplam harcama
fonksiyonunun kaymasna neden olduu iin talep edilen reel hasla miktarn da deitirir. Aadaki
toplam talep erisinin elde ediliini gsteren ekil 8.1in st panelinde, fiyat dzeyindeki art (P
0
dan
P
1
e) durumunda toplam harcama fonksiyonunun AE
0
dan aaya AE
1
e d gsterilmitir. Bu
durumda, talep edilen miktar, denge dzeyi iinde Y
0
dan Y
1
e azalmtr. Benzer ekilde, fiyat
dzeyinde bir azalma ise toplam harcama fonksiyonunu AE
0
dan AE
2
ye yukar doru kaydrm, yeni
denge durumunda talep edilen miktar ise Y
0
dan Y
2
ye ykselmitir. Dikkat ederseniz toplam harcama
fonksiyonu toplam talep erisi deildir. Ancak bunu kullanarak toplam talep miktar ile fiyat dzeyi
arasndaki ilikiyi gsteren toplam talep erisini eklin alt panelinde izebiliriz.

AD
1
Y
2
Y
( )
1
P
1
AE
AE Y =
T
o
p
l
a
m

P
l
a
n
l
a
n
a
n

H
a
r
c
a
m
a
l
a
r

(
A
E
)
Reel GSYH
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i

(
P
)
Reel GSYH
1
E
0
E
2
E
0
Y
0
P
1
P
2
P
1
Y
2
Y
0
Y
( )
0
P
0
AE
( )
2
P
2
AE
0
E
1
E
2
E
0
0
0
45

ekil 8.1: Toplam Talep Erisinin Elde Edilii
Toplam harcama fonksiyonu toplam talep erisi deildir. Ancak
toplam harcama fonksiyonu kullanlarak toplam talep miktar ile fiyat dzeyi arasndaki
ilikiyi gsteren toplam talep erisi elde edilir.
Burada her bir fiyat dzeyi iin reel GSYH seviyeleri iaretlenerek negatif eimli toplam talep (AD)
erisi izilmitir. st paneldeki E
0
, E
1
ve E
2
noktalar alt panelde fiyat dzeyi ve reel GSYH dzeyi
eksenlerindeki ayn harflere karlk gelmektedir.
Toplam talep erisinin negatif eimli olu nedenlerini, fiyat dzeyindeki deimelere bal olarak
toplam harcama fonksiyonunun kaymasna neden olan etkilere gre aklayacaz.

Toplam Talep Erisinin Negatif Eimli Olma Nedenleri
Toplam talep erisi, tek bir mal iin talep erisine benzer ekilde, sol yukardan sa aaya doru
eimlidir. Bu negatif eim dk genel fiyat dzeyinde daha fazla kt talep edileceini gsterir. Ancak
toplam talep erisi farkl nedenlerden dolay negatif eimlidir. Tek bir mal iin talep erisini
dndmzde; rnein, tavuk etini dikkate aldmzda, benzer ya da tavuk eti yerine kullanlabilecek

193
dier tm mallarn (dana eti, hindi eti, balk, koyun eti...vb.) fiyatlar sabit varsaylp (ceteris paribus)
tavuk eti fiyatn deitirerek analiz yapp negatif eimli talep izebiliyoruz. Yorum yapmak
istediimizde ayet tavuk eti fiyat nisbeten dm ise, tketiciler dier rnler yerine de bunu ikame
edeceklerdir. Bylece fiyat dtnde talep edilen tavuk eti miktar artacaktr. Tek bir mala ilikin fiyat
dzeyindeki azalmann ortaya kard gelir ve ikame etkisine bal olarak bu maln negatif eimli talep
erisini aklanr. Oysa toplam talep erisini incelediimizde tek bir rnn fiyatndaki dme deil, tm
mal ve hizmetler iin ortalama bir fiyat dzeyindeki d dikkate alnmaktadr. te bu fiyat dzeyindeki
deime farkl etki oluturarak toplam harcama fonksiyonunu kaydrmakta ve talep edilen reel GSYH
miktarn etkilemektedir. Bu etkilere bal olarak negatif eimli toplam talep erisi izilmektedir. Bu
etkiler; i) Reel Balans, ii) Zamanlararas kame, iii) Uluslararas kame olarak belirtilebilir.

Reel Balans Etkisi
AD erisinin negatif eimli oluunu aklamada yararlanlan etkilerden ilki reel balans etkisidir. Bazen
reel ankes etkisi ya da servet etkisi olarak da anlr. Bu etkiye gre, fiyatlar genel dzeyi dtnde,
toplumun finansal varlklarnn reel deeri ya da satn alma gc artar. Bir baka deyile sabit bir parasal
deeri olan her trl finansal aktifin satn alma gc, fiyat dzeyi dtnde ykselir. Bu durum
insanlarn kendilerini daha zengin hissetmelerini salar, bylece daha fazla mal ve hizmet tketmelerine
neden olur. Yani toplam harcama fonksiyonu fiyat dzeyinin dmesi sonucu yukar kayar ve daha
yksek reel kt dzeyinde dengeye ular. ekil 8.1den grlecei zere fiyat dzeyi dtnde daha
fazla harcama yaplmaktadr.
Benzer ekilde yksek fiyat dzeyi dk tketime ve dk gelir dzeyine neden olmaktadr. nk
hatrlarsanz tketiciler deerleri paraya bal bir ok finansal varla sahiptir. Fiyat dzeyi artnca
bunlarn deerleri der. Yani servetin reel deeri azalr, tketiciler daha az harcama yapar bylece
toplam harcama fonksiyonu aaya kayar. Sonuta dk harcama ile denge reel GSYH de der. zet
olarak fiyat dzeyindeki bir art dk reel toplam talep miktarna neden olur. Fiyat dzeyi ve dengedeki
talep edilen reel GSYH miktar arasndaki iliki eklin alt panelinde gsterilen negatif eimli toplam
talep erisi ile aklanr.
Reel balans etkisini daha kolay anlalr klmak iin aadaki rnei kullanalm: Her yaz dneminde
bir turizm firmasnda alp okul masraflarnz iin 4000 kazandnz dnelim. Bu para bir retim
yl boyunca (yaz okulu hari) okul harcamalarnz karlamaktadr. imdi fiyatlar genel dzeyinin yar
yarya dtn varsayalm. Tm fiyatlar yarya indiinde sizin kazancnzn yarsyla o yl
okuyabileceksiniz. Tasarruf hesabnzda beklediiniz harcamalar fazlasyla karlayacak paranz
olduundan, normalde aldnzdan daha fazla mal ve hizmet talep edebileceksiniz. te bu reel balans
etkisinden kaynaklanmaktadr. Yani tasarruf hesabnzdaki parann satn alma gc ykselmitir. Tabii ki,
fiyatlar genel dzeyi ykseldiinde ters ynde etki sz konusu olacaktr. Kendinizi eskiye oranla daha az
varlkl hissedeceksiniz ve daha az mal ve hizmet satn alacaksnz. Aklanan her iki durumda da fiyat
dzeyi ve reel kt zerine yaplan harcamalarn hareket yn birbirine terstir. Bu nedenle ekil 8.1de
alt panelden grlecei zere temsili ekonomimizde toplam talep erisi sol yukardan sa aaya doru
negatif eimlidir.

Zamanlararas kame Etkisi
Bugn alnacak mal ve hizmetlerin daha sonraki bir tarihe ertelenmesi ya da daha sonraki bir tarihte
alnmas planlanan mal ve hizmetlerin bugn alnacak olmas zamanlararas ikame etkisi olarak
adlandrlr. Zamanlararas ikame zerinde nemli bir etken faiz orandr. Bu nedenle faiz oran etkisi
olarak da adlandrlr ve toplam talep erisinin negatif eimli olu nedenlerini aklamada bir baka etken
olarak kullanlr.
Bildiiniz gibi toplam talep erisi fiyat dzeyi ve reel GSYH eksenleri ierisinde negatif eimli
olarak izilir. Yani fiyat dzeyi dtnde toplam ktya ynelik (reel GSYH) talep miktarnda bir art
olur. Burada faiz oran nemli rol stlenir. Faiz orannn belirlenmesinde ise reel para miktar nemli
ileve sahiptir. yle ki, ayet fiyat dzeyi derse, reel para miktar artar, daha nce akladmz reel
balans etkisi kanalyla harcamalar artar. nk kiiler ne kadar ok reel paraya sahipse o kadar ok mal

194
ve hizmet talep edebilecektir. Ancak kiiler ellerindeki tm reel paralarn mal ve hizmet harcamalarna
kullanmazlar, tasarruf yaparlar, borlarn derler, bakalarna bor verirler. zellikle dk fiyat
dneminde ellerinde reel paras fazla olanlar, bu dnemde daha fazla bor vermeye hazrdrlar. Ksaca
dn verilebilir fon arz artm olur. te yandan bor arayanlar, fiyat d halinde daha az dn
almaya gereksinim duyarlar, yani dn verilebilir fon talebi azalr. te dn verilebilir fon talebindeki
d ve dn verilebilir fon arzndaki art faiz oranlarnda bir d meydana getirir.
Faiz oranlarndaki azalma, dn almann maliyetini drd iin yatrm harcamalarn ve baz tr
tketim harcamalarn artracak, dolaysyla toplam harcama fonksiyonu yukar kayacak (ekil 8.1deki
AE
2
konumuna gelecek) ve daha yksek reel gelir dzeyinde denge oluacaktr. Bir baka anlatm ile
dk faiz oran harcamalarn bir ksmn gelecekten bugne kaydrarak, zellikle sermaye mallarna
yaplacak harcamann zamann deitirmektedir. Yine kiileri borlanmaya tevik ederek tketimlerini
kamlamaktadr. Bylece toplam kt talep miktarnda art ortaya kmaktadr.
Yksek faiz durumunda ise, harcamalar ertelenir. nsanlar daha fazla tasarrufa ynelerek tketimlerini
ksma eilimine girerler. Yine faiz oranlarnn ykselmesi durumunda yatrm harcamalar da azald iin
toplam harcama fonksiyonu AE
1
(P
1
) konumunda aa kayar. Dolaysyla yksek fiyat dzeyinde (P
1
)
toplam kt talep miktarnda azal olur, eklin alt panelinden grlecei zere negatif eimli talep erisi
izilir.
Daha dar erevede konuya baka bir adan bakacak olursak; faiz oran para piyasasnda para arz ve
para talebi tarafndan belirlenmektedir. Genel fiyat dzeyi dtnde, tketiciler ve firmalar gnlk
ilemleri iin daha az paraya ihtiya duyarlar. nk belli bir para miktar ile ncekine kyasla daha fazla
mal ve hizmet satn alnabilecektir. Yani fiyat dzeyindeki dme para talebini azaltacaktr. Her bir
toplam talep erisi ekonomide sabit bir para arz varsayd iin, para talebindeki azalma parann
fiyatnda (yani faiz orannda) de neden olacaktr. te faiz oranndaki d faize duyarl harcamalar
tevik edecek toplam harcama fonksiyonunu yukar kayacaktr.
Bir rnekle aklamaya alrsak; mal ve hizmetler iin ortalama fiyat dzeyinin yar yarya
dtn varsayalm. 200 bine satlan evler, 100 bine veya 40 bine satlan arabalar 20 bine
satlmakta olsun. Bu durumda tketiciler nceki duruma kyasla yeni ev ya da yeni araba alm iin dn
alaca finansman miktar yarya inecektir. Para iin azaltlm bu talep faiz oranlarn drmekte ve
harcamalar artrmaktadr. Bylece dk fiyat dzeyinde daha fazla kt talep edilmi olacaktr. Tabi ki
fiyat dzeyi ykselirse para talebinde arta neden olacak, faiz oranlarn ykselterek harcamalarda azala
neden olacaktr.

Uluslararas kame Etkisi
Yurt iinde retilen mal ve hizmetlerin yurt d mallarla ikamesi ya da tersi durum uluslararas ikame
olarak tanmlanr. rnein, kn Uludada kayak yapmak yerine talya Alplerini tercih etmek ya da
ithal bir otomobil almak yerine Trkiyede retilen bir otomobili tercih etmek gibi rnekleri oaltmak
mmkndr. Bu etki daha ok uluslararas ticaret ile ilgilidir. Net ihracat ele alrsak (NX = X M);
lkede fiyat dzeyinde d ihracat (X) artrr ve ithalat (M) ise azaltr. Tabiiki dier lkelerin fiyat
dzeyleri sabit kald varsaym altnda net ihracat olumlu etkilenir. nk Trkiyede fiyatlar dt
iin Trk mallar hem yurt iinde hem de yurt dnda cazip olacak ve ihracat artacaktr. te yandan Trk
vatandalar nispi fiyat avantaj olan yerli mallara yneldii iin ithalat da azalacaktr. Bylece fiyat
dzeyindeki azal nedeniyle net ihracat artacaktr. Net ihracatn artmas toplam harcama fonksiyonunu
yukar kaydrr ve denge reel GSYH dzeyi artar. ekil 8.1in alt panelinde ise AD zerinde E
2
noktasna
gelinir. Bu durum negatif eimli talep erisinin varln aklamada kullanlr. Benzer ekilde fiyatlar
genel dzeyindeki art ihracat azaltp ithalat artrr. Dier eyler sabitken lkedeki genel fiyat
seviyesindeki art net ihracat (XM) azaltr. Bylece toplam harcama fonksiyonu (AE = C++G+XM)
aa kayar ve reel hasla dzeyi der. Toplam harcama fonksiyonu kullanlarak elde edilen AD erisi
zerinde yksek fiyat dzeyi dk hasla dzeyi ile ilikili olur.
Dikkat ederseniz harcama gelir modelinde her harcama fonksiyonu tek bir fiyat dzeyi iin izilir.
Fiyat dzeyi deitike toplam harcama fonksiyonu da deimekte ve farkl bir reel hasla dzeyinde

195
denge salanmaktadr. te AD erisi, her fiyat dzeyi iin bu denge reel hasla dzeyleri dikkate alnarak
izilmektedir. Yukarda akladmz bu etki erevesinde AD erisi negatif eimli olarak
izilmektedir. Dier deikenler sabit iken fiyat dzeyindeki art AD erisi zerinde hareketlenmeye
neden olur ve talep edilen reel GSYH miktar azalr. Ya da fiyat dzeyindeki azalma durumunda AD
erisi zerinde sa aaya hareketlenme olur ve talep edilen reel GSYH miktar artar.
Harcama gelir modelinde her harcama fonksiyonu tek bir fiyat dzeyi
iin izilir. Fiyat dzeyi deitike toplam harcama fonksiyonu da deimekte ve farkl bir
reel hasla dzeyinde denge salanmaktadr. Oysa fiyat dzeyindeki deimelerin AD
erisi zerinde hareketlenmeye neden olacana dikkat edelim.

Toplam Talepteki Deimeler
Makroekonomide de toplam talep erisi zerindeki hareketle, toplam talep erisinin kaymas arasndaki
farkll ortaya koymamz gerekiyor. Fiyatlar genel dzeyindeki deimenin duraan toplam talep erisi
zerinde aa ve yukar harekete yol atn AD erisini elde ederken akladk. Fiyat deiiklii
dnda herhangi bir nedenle hanehalklarnn, firmalarn, hkmetin ve d alem harcama planlarndaki
deimeler toplam talep (AD) erisini kaydrr. Toplam talep erisini kaydran faktrler:
Hkmet politikalarndaki deimeler
Hanehalklar ve firmalarn bekleyilerindeki deimeler
Uluslararas faktrler
Toplam servetteki deimeler
imdi srasyla bunlardaki deimelerin AD erisini nasl kaydrdklarn aklayalm.

Hkmet Politikalarndaki Deimeler
Hkmetler uyguladklar para ve maliye politikalar ile toplam talebi etkileyebilir. Hkmetin kamu
harcamalar, transfer demeleri ve vergileri kullanarak ekonomiyi etkileme teebbsleri maliye politikas
olup, AD erisini kaydran nemli bir faktr olarak karmza kar. rnein, mal ve hizmetler iin kamu
harcamalarnn artmas, transfer harcamalarndaki art ve vergilerdeki azalma geniletici maliye
politikas olup ADyi saa AD
1
e kaydrr. Kamu harcamalarndaki azalma, transferlerdeki azalma ve
vergilerdeki art daraltc maliye politikas olup ADyi sola kaydrr. ekil 8.2de fiyat dzeyinin
deimedii bir durumda maliye politikalar deiikliine bal olarak ADdeki kaymalar gsterilmitir.
Geniletici maliye politikas nelerden olumaktadr?
AD erisinin saa kaymas durumunda, her bir fiyat dzeyinde eskiye kyasla daha fazla harcama
yaplrken, ADnin sola kaymas ise her bir fiyat dzeyinde daha az harcama yaplacan ifade eder.
Yine merkez bankas tarafndan para arz ve faiz oranlarn deitirme eylemleri para politikas olup,
AD erisinin kaymasna neden olur. Para arzn artrmaya ynelik eylem geniletici para politikas olup
AD erisini saa kaydrr. Benzer ekilde para arznn azaltlmas ise daraltc para politikas olup ADyi
sola kaydrr. Yine merkez bankas veri fiyat dzeyinde faiz oranlarn artrc kararlar alrsa AD erisi
sola kayar. nk yksek faiz oranlaryla karlaan firmalar ve hanehalklar (zellikle yatrmclar)
yksek faiz maliyetinden kanmak ve dn verilebilir fonlardaki yksek getiri avantajlarndan
yararlanmak amacyla harcamalarn ksarlar ve AD sola kayar. Tersi durumda ise AD erisi saa kayar.
Para politikas kim tarafndan yrtlr? Hangi eylemlerden oluur?

196
0
P
AD
1
Y
P
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i
(
P
)
Reel GSYH(Y)
Y
0
0
Y
2
Y
AD
2
AD

ekil 8.2: Toplam Talep Erisindeki Kaymalar

Hanehalklar ve Firmalarn Bekleyilerindeki Deimeler
Gelecekteki ekonomik koullara ilikin her trl bekleyiler, hanehalklar ve firmalarn harcama
kararlarn etkiler. zellikle gelecekteki enflasyon beklentileri, gelir dzeyi ve kar dzeyine ilikin
beklentiler toplam harcama fonksiyonunun dolaysyla toplam talep erisinin kaymasna neden olur.
rnein, gelecekte enflasyon orannn artaca eklinde bir beklenti olumu ise, dier koullar sabitken,
toplam talepte bir arta yani AD erisinin saa kaymasna neden olur. Beklenen enflasyon oran ne kadar
yksek ise, mal ve hizmetlerin gelecekteki fiyatlar o denli yksek olacaktr. Yine enflasyon beklentisinin
yksek olmas parann ve dier finansal varlklarn beklenen reel deerini drecektir. Bu durumun
farknda olan insanlar cari dnemde daha ok mal ve hizmetler alacaklar, dolaysyla AE yukar kayarken
AD ise saa kayacaktr. Enflasyon orannn decei beklentisi ise, insanlarn harcamalarn
ertelemelerine yol aacandan AD erisi sola kayacaktr.
Baka bir adan bakmak iin; hanehalklar ve firmalarn gelecek hakknda iyimser olduklarn
varsayalm. rnein, hanehalklarnn gelecekteki gelirlerinin artacan dnelim, bu durumda
tketiciler cari dnem tketimlerini artrma eiliminde olurlar, dolaysyla AE fonksiyonu yukar
kayarken, AD erisi de saa kayar. Benzer ekilde ayet firmalar gelecekte karllk dzeyinde art
bekliyorlarsa yatrm harcamalarn artrma abas iinde olurlar. yle ki; verimlilii artracak ekilde
teknolojide nemli deiiklikler olmusa, firmalarn yeni sermaye mallarna talebi artacaktr. nk
firmalar en son teknolojileri kullanmakla karlarnda nemli art olacan beklediklerinden, yeni fabrika
ve tehizat iin yatrm harcamalarn artracaklardr. Yine AE fonksiyonu yukar kayarken AD saa
kaym olur.
Hanehalklar ve firmalarn gelecek hakknda ktmser olduklar ya da durgunluk beklentisi ierisinde
olduklarn dnelim. Bu durumda hanehalklarndan daha az tketip daha ok tasarrufa ynelecekleri
beklenebilir. te yandan firmalarn fabrika ve tehizat iin harcamalarn ksaca olasl ok yksek
olur. Sonuta veri bir fiyat dzeyinde toplam harcama nceki duruma kyasla az olduu iin AD erisi
ekil 8.2de grld gibi sola kayar.

Uluslararas Faktrlerdeki Deimeler
Toplam talebin kaymasna neden olan uluslararas etmenler; dviz kurundaki ve yabanclarn gelir
dzeyindeki deimelerdir. Daha nce akladmz dviz kuru; bir birim yabanc para satn almak iin
denmesi gereken miktardr. ayet dviz kuru ykselirse ithal mallar pahal hale geldiinden ithalat
azalacaktr. nk 1$ = 1,5 iken, 10$a ithal edilen mal iin ithalat firma 15 derken kur ykselip,
1$ = 2 olduunda firma ayn mal iin 20 demek zorunda kalacaktr. thal malnn yurt iindeki fiyat
ykseldii iin talep edilen miktar da azalacaktr. hracat ise kurun ykselmesinden olumlu
etkilenecektir. nk lkede retilen mallar yabanc para cinsinden ucuzlayacaktr. Net ihracat olumlu
etkilendii iin her bir fiyat dzeyinde toplam harcama fonksiyonu yukar kayarken, AD erisi saa
kayacaktr. Tersi durumda ise AD sola kayar ve AE ise aa kayar.

197
Yabanclarn gelir dzeyindeki artlar da Trkiyede retilen mal ve hizmetlere olan talebi artrmas
durumunda AD erisinde saa kayma grlr. nk ihracat artacaktr, dviz girdisi salayan hizmetlere,
rnein turizme, talep artacaktr.

Toplam Servetteki Deimeler
Toplumun servetindeki bir art toplam talep erisini saa kaydrrken, servetteki bir azalma ise AD
erisini sola kaydrr. rnein, Menkul Kymet Borsasnn olumlu bir trend yakalamas, indeks deerinin
nemli lde artmas, hanehalklarnn elindeki hisse senetlerinin deerini ykseltir. Hisse senedi
fiyatlarnn artmas mevcut pay senedi sahiplerinin daha varlkl olmas demektir. Bu ekilde servet
dzeyi ykselenler, ellerindeki hisse senetlerinin bir ksmn satarak dayankl tketim mal harcamalarn
artracaklardr. Sadece dayankl tketim mal deil her tr tketim harcamalar tevik edilmi olacaktr.
zet olarak borsaya kaytl pay senetlerinin deerindeki art harcamalar tevik edecek herhangi bir fiyat
dzeyinde toplam harcama fonksiyonu yukar kayarken AD erisi de saa kayacaktr. Servetteki bir
azalma ise, rnein borsadaki d sonucu ortaya km olabilir, AD erisini sola kaydrr. Burada bir
hususu aklamada yarar vardr: AD erisinin negatif eimli olu nedenlerinden biri olarak akladmz
servet etkisinde, fiyat dzeyindeki deimeyi dikkate almtk. Oysa burada fiyat d bir nedenle servet
deiiklii zerinden analiz srdrlmektedir.

TOPLAM ARZ (AS)
Toplam arz, belirli bir dnemde eitli fiyat dzeylerinde, ekonomideki tm reticilerin birlikte arz
ettikleri toplam kty gsterir. Arz edilen toplam kt; reel GSYH olarak llen ve ekonomideki tm
firmalar tarafndan retilen mal ve hizmet miktardr. te toplam arz, bu toplam kt ile genel fiyat
dzeyi arasndaki ilikiyi gsterir.
Toplam arz erisinin biimi, cret ve fiyat davranlar zerine yaplacak olan varsaymlara baldr.
ayet cretlerin ve fiyatlarn olduka esnek olduuna inanyorsak toplam arz erisi (AS) dey olacaktr.
Eer cretler ve fiyatlar esnek deilse ya da kat (yapkan) ise toplam arz erisi (AS) yatay olacaktr.
Modern iktisatlarn ou bu iki u durum arasnda yer alr, zaman unsurunu dikkate alarak, cretlerin ve
fiyatlarn uzun dnemde esnek olacan ancak ksa dnemde en azndan baz cretlerin ya da girdi
fiyatlarnn yapkan olacan tartrlar. Bu tartmalar erevesinde zellikle ksa dnemde toplam arz
erisinin (SRAS) pozitif eimli olduu genel kabul grmektedir. te yandan uzun dnem toplam arz
erisinin (LRAS) ise tam istihdam dzeyinde (Y
F
) dey olduu, yani reel GSYHnin potansiyel
GSYHye eit olduu kabul edilir. nk cretler ve fiyatlar uzun dnemde esnektir. Aadaki ekil
8.3de ksa ve uzun dnem iin toplam arz erileri izilmitir.
Ksa dnemde pozitif eimli toplam arz erisi, firmalarn dk fiyat dzeylerinde daha az, yksek
fiyat seviyelerinde ise daha fazla toplam kt arz edeceklerini gsterir. Firmalarn bu ekilde
davranmalarnn nedeni; cret ve girdi fiyatlarnn esnek olmamas nedeniyle ksa dnemde baz
maliyetlerin sabit kalmas ve ykselen fiyatlarda firmalarn daha karl duruma gemeleridir. nk kar
amal firmalarn piyasaya arz edecei mal ve hizmet miktar, ktlar iin denen fiyata, cretlere ve
dier retim maliyetlerine, teknoloji ve daha bir ok faktre baldr. Arz edilen kt miktarn belirleyen
dier eyler sabit tutulduunda (ceteris-paribus) her bir fiyat dzeyinde arz edilen reel GSYH miktar
ekonominin toplam arz erisidir.

198
0
P
P
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i
(
P
)
Reel GSYH(Y)
Y
0
F
Y
LRAS
SRAS

ekil 8.3: Ksa ve Uzun Dnem Toplam Arz

ekil 8.3de pozitif eimli ksa dnem toplam arz erisi (SRAS) izilmitir. Neden pozitif eimli
olarak izildiini anlamak zor deildir. nk reticilerin motivasyonu kardr. Bir birim rn retmenin
kar en basit ekliyle, bu rnn sat fiyat ve retim maliyeti arasndaki farktr. Ksaca,
Birim Bana Kar = Fiyat Birim Maliyet
Bu durumda artan fiyat dzeyine gre ktnn seviyesi maliyetlere baldr. Firmalarn emek ve dier
tm girdiler iin dedikleri fiyatlarn birou ksa zaman dilimleri iin genelde sabittir. yle ise fiyat
artnca birim kar artacak firmalar daha fazla retim gerekletireceklerdir. Ancak girdi fiyatlarnn ya da
maliyetlerin sabitlii sonsuza dek srmez. O halde birim girdi fiyatlarnn sabitlii ya da katl iin
temel nedenlere bakmamz gerekmektedir.
Maliyetlerin katl iin temel neden uzun dnemli szlemeler ya da kontratlardr. rnein ii
sendikalar ile szlemeler genelde her yl ya da 2 ylda bir yaplr. Anlama dnemi boyunca cretler
szlemede ngrlen ekliyle sabittir. Hatta belirgin bir kontrat olmasa da cret ayarlamalar genelde
ylda bir kez yaplr. Benzer ekilde girdi olarak kullanlan birok hammadde ve materyal firmalarca uzun
dnem kontratlar ile nceden belirlenmi fiyatlar zerinden alnr ve satlr. Firmalar asndan belirli bir
zaman diliminde girdi fiyatlarnn sabit kalmas nemlidir. nk firmalar ne kadar retim yapacaklarna
ilikin karar verirken sat haslat ile kendi retim maliyetlerini karlatrrlar. Bunda ise rnn fiyat
ile girdi fiyatlar nemli rol stlenir. Eer rnn fiyat, cretler ve dier faktr maliyetleri sabit iken
artyorsa, retim daha karl olur ve firma kt miktarn artrr.
nemli bir noktay iaret etmeden gemeyelim; eer cretler ve dier girdi fiyatlar rnn fiyatyla
birlikte artm olsayd firma kendi ktsn geniletmeyecekti. nk byle bir durumda yksek girdi
fiyatlar tmyle yksek kt fiyatn dengeleyecek ve retimi artrma tevikleri tamamen ortadan
kalkacaktr. Uzun dnem tam olarak bu beklentiye uygundur. nk uzun dnemde szlemeler sona
erecek ve cretler ile dier girdi fiyatlar yukar doru ayarlanabilecektir. Dolaysyla firmalar iin tevik
olmadndan retim dzeyi de sabit kalacaktr. Bylece uzun dnemde fiyat dzeyi deise bile reel kt
dzeyi deimemektedir. Ksaca uzun dnem toplam arz erisi (LRAS) deydir. nk potansiyel
GSYH fiyat dzeyinden bamszdr. Bu bamszln nedeni ise tm cretlerin ve fiyatlarn
esnekliidir. Fiyat dzeyi ykseldiinde tm faktr fiyatlar da ykseliyorsa; nisbi fiyatlar, reel cret,
dolaysyla reel GSYH dzeyi bundan etkilenmez. Bylece tam istihdam dzeyinde LRAS dey bir hal
alr.

Toplam Arz Erisindeki Deimeler
imdiye kadar vardmz sonu; toplam arz erisi pozitif eimlidir. nk cret ve dier girdi fiyatlar
veri iken, genel denge dzeyi ve arz edilen toplam kt arasnda pozitif bir iliki vardr. Hatta bu ilikide
arz edilen reel GSYH miktarn etkileyen dier faktrlerin deimedii ya da sabit tutulduu varsaylr.
te sabit tutulan bu dier faktrlerdeki deimeler AS erisinin yeni bir konuma kaymasna neden olur.

199
Toplam arz erisini kaydran parametreler; cretlerdeki deimeler, emek d girdi fiyatlarndaki
deimeler, teknoloji ve emek verimliliindeki deimelerdir. imdi bunlar ksaca aklayalm.
Toplam arz erisini kaydran parametreler nelerdir?

cretlerdeki Deimeler
Toplam arz erisinin konumunu ortaya koymada nemli belirleyicilerden biri nominal cret orandr. Bir
ekonomideki maliyetler ierisinde en byk pay cretlere aittir. Hatta tm girdilerin yardan fazlasn
kapsar. Yksek cret yksek maliyet olduundan, veri bir fiyat dzeyinde daha az kar elde edilmesine
neden olur. Bu yzden birok firma ii sendikalaryla cretler konusunda atrlar.
imdi bir ekonomide firmalarca uygulanan ortalama cret dzeyinin arttn varsayalm. Bu durumda
belli bir kt dzeyini retmek, daha fazla maliyete neden olacaktr. Firmalar da bu yzden daha yksek
fiyat talep edeceklerdir ve genel fiyat dzeyi artacaktr. Ya da ayn fiyat dzeyi iin firmalar daha az
reteceklerdir. Bu durumda ekil 8.4de grld gibi, AS erisi sola AS
1
e kayacaktr. cret dzeyinin
drlmesi ise AS erisini saa AS
2
ye kaydrr.

0
P
1
AS
1
Y
P
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i
(
P
)
Reel GSYH(Y)
Y
0
0
Y
2
Y
AS
2
AS

ekil 8.4: Toplam Arz Erisinde Kaymalar

Emek Dndaki Girdi Fiyatlarndaki Deimeler
Girdilerin AS zerindeki etkisi asndan bakldnda, dier girdi fiyatlarndaki artn, cretlerden fark
yoktur. Bu girdilerin fiyatlarndaki artlar toplam arz erisini sola AS
0
dan AS
1
e, girdi fiyatlarndaki
dler ise toplam arz erisini saa kaydrr.
retimde kullanlan emek girdisinden baka birok girdi vardr. Son yllarda bunlar arasnda en ok
ilgi eken enerji olmutur. 1980lerin ilk yarsnda, 1990lardaki krfez savanda ve 2000li yllardaki
Irak savanda olduu gibi enerji fiyatlarndaki art toplam arz erisini sola kaydrr. Yine yurt dndan
ithal edilen bir girdinin fiyatnn artmas da ASyi sola kaydrr. Bir baka rnekte kt hava koullar
buday, msr, meyve ve sebze gibi tarmsal rnlerin fiyatlarnda arta neden olur. Bunlar girdi olarak
kullanan gda retimlerinde maliyetler hzla artar ve retimler azalr, yani AS sola kayar. Tersi
durumlarda ise AS saa kayar.

Teknoloji ve Emek Verimliliindeki Deimeler
Toplam arz erisinin konumunu belirleyen bir baka faktor de teknolojidir. Dnn ki yeni bir bulu
sayesinde emein verimlilii artsn, yani emek birimi bana retim miktar artsn. cretler ve dier girdi
fiyatlar deimese bile bu gelime firma maliyetlerini drr, karll artrr ve retimi tevik eder.
rn fiyatn sabit kabul edersek bu durum AS erisinin saa kaydn aklar.
Emek verimliliindeki bir art veri bir kt dzeyini retmenin maliyetini drmektedir. Peki
emein verimliliini etkileyen faktrler nelerdir? Eer emek faktr yksek derecede eitimli olursa

200
emek verimliliinde art bekleyebiliriz. Sermaye stokundaki bir art rnein yeni aralarla, yeni ve daha
uygun binalarla ve daha iyi ynetim ile emein verimlilii arttrlabilir. Yukarda akladmz gibi
teknolojik gelime de verimlilii artrr. rnein daha hzl bir bilgisayar bir saatlik zaman diliminde daha
fazla i karr. zet olarak igc verimliliini teknoloji ve teknoloji dnda birok faktr etkiler.
Verimlilikteki bir art ise toplam arz erisini saa, ekil 8.4te grld gibi AS
2
ye kaydrr.

Emek ve Sermayenin Ulalabilir Arz
Toplam arz erisinin konumunu belirlemede nemli bir faktr de; ulalabilir ya da var olan sermaye ve
emek miktardr. Mevcut emek ve sermaye miktar bakmndan ekonomi ne kadar byk ise o kadar ok
retim yaplabilir. yleyse emek miktar ve kalitesi arttka, sermaye stou bydke yani yatrmlar
arttka toplam arz erisi (AS) saa kayar. Yani belli bir fiyat dzeyinde retilebilecek kt artar. Tersi
durumda ise sermaye stoundaki azal ve emek miktarndaki azalma AS erisini sola kaydrr. rnein,
17 Austos depreminin ardndan Trkiyede yaanan durum buna bir rnek oluturur.
Toplam arzn kaymasna neden olan bu son zellik, arz ynl ekonomi politikalarnn kullanm
zerine yaplan tartmalarn odak noktasn oluturur. yle ki, bir grup ekonomist sermaye arznn
arttrlmasna ynelik almalar n plana karrken, dier grup emek kalitesinin arttrlmas gerektiini
savunuyor. Her iki grup da toplam arzn tevik edilmesi gerektii zerinde anlayorlar.
Dikkat ederseniz imdiye kadar akladmz; toplam arz erisini izerken dier eyler sabitken
sylemiyle anlatlmak istenen AS erisinin kaymasna yol aan parametrelerdir. Bunlardan emek ve
sermayenin mevcut arz, teknoloji hatta retim tevik unsurlarna ilikin artlar hem uzun dnem hem de
ksa dnem arz erisini saa, olumsuz gelimeler ise sola kaydrr. Girdi fiyatlarndaki deimeler ise
nisbi fiyatlardaki deiiklie bal olarak ksa dnem AS erisinde kaymalara neden olur. Ancak bu
deimeler sreklilik arz ederse uzun dnem AS erisi de kayar.
Alternatif enerji kaynaklar kullanmnn artmas toplam arz erisi
zerinde nasl bir etki yaratr?

TOPLAM ARZ VE TOPLAM TALEP DENGES (DENGE IKTI VE
FYAT DZEY)
imdiye kadar rendiimiz toplam talep ve toplam arz analizlerini birletirerek, reel GSYH denge
miktarn ve denge fiyat dzeyini eanl olarak belirleyebiliriz. ekil 8.5 bu ileyii aklamaktadr.
Toplam talep erisi (AD) ve toplam arz erisi (AS), reel GSYHnin Y
1
dzeyde ve genel fiyat
seviyesinin P
1
olduu dzeyde E noktasnda kesimektedir. Bu, denge kt ve fiyat dzeyini gsterir.
ayet balangta fiyat bu denge fiyat dzeyinin zerinde ise rnein P
2
seviyesinde ise arz edilen reel
GSYH miktar talep edilen reel GSYH miktarn aacaktr. Bu durumda piyasada mal fazlas oluacak,
stoklar hzla artacak ve firmalar rnlerini satamaz hale geleceklerdir. Bu gelimeler karsnda firmalar
stoklarn eritmek iin kendi aralarnda etin bir mcadeleye girecekler, bir yandan fiyatlar te yandan
retimlerini dreceklerdir. Sonuta fiyatlar genel dzeyi toplam kt talebinin toplam arza eit olduu
P
1
seviyesine kadar der. Denge kt dzeyinde de toplam arz toplam talep eitlii salanm olur.

201
1
P
1
Y
P
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i
(
P
)
Reel GSYH(Y)
Y
0
AS
AD
2
P
3
P
E

ekil 8.5: Denge kt ve Fiyat Dzeyi

P
1
den daha dk fiyat dzeyinde ise, rnein P
3
genel fiyat dzeyinde, talep edilen reel GSYH
dzeyi, arz edilen miktar aacaktr. Piyasalarda mal ktl oluacak, stoklar tkendike ve mteri
basklar oluunca firmalar fiyatlarn ykselteceklerdir. Bu fiyat artlar denge fiyat dzeyine ulancaya
kadar devam eder. Sadece denge fiyat dzeyinde talep edilen reel GSYH dzeyi arz edilen reel GSYH
dzeyine eittir. Ksaca denge fiyat dnda baka bir fiyat dzeyinde ktnn fazla ya da eksiklii ortaya
kmakta, bu ise fiyat dzeyinin deimesine neden olmaktadr.
Denge fiyat ve kt dzeyi, toplam arz ve toplam talep erisindeki kaymalara bal olarak deiir.
Daha nce AD ve ASyi kaydran parametreleri akladk, burada ise dengenin eksik istihdamda ve ar
istihdam durumunda nasl ortaya kt ve tam istihdama nasl yneldii zerinde duracaz.

Makroekonomik Denge ve Tam stihdam
Toplam arz ve toplam talep erisinin konumuna bal olarak ekonomik denge belirlenir. Ancak bu
dengenin tam istihdamda olmas art deildir. Ksa dnemde tam istihdamdan daha yksek dzeyde (ar
istihdamda), tam istihdamdan daha dk dzeyde (eksik istihdam) ya da tam istihdam dzeyinde denge
salanabilir. Fakat uzun dnemde ekonomi tam istihdamda ve uzun dnem dey toplam arz erisi
(LRAS) zerinde dengeye ular. imdi bu olas durumlar ekillerle aklayalm ve ekonominin kendi
kendini dzeltme mekanizmasnn nasl ileyeceine bakalm.

Eksik stihdam Dengesi ve Ekonominin Deflasyona Tepkisi
lk olarak hem Keynesyen harcama gelir, hem de AD-AS modelini kullanarak, potansiyel ya da tam
istihdam altndaki denge konumunu inceleyelim. Aadaki ekil 8.6 bu amala izilmitir.
Eksik istihdam dengesini gsteren eklin st panelinde AE
1
toplam harcama fonksiyonu 45
0
lik
doruyu tam istihdamn altnda, Y
1
hasla dzeyinde kesmitir. Yine AD-AS modelinde denge kt
dzeyi (Y
1
) tam istihdam hasla dzeyinin (Y
F
)nin altndadr. Bu durumda ekonomide deflasyonist ak
vardr. Baka bir adan bakarsak ekonomide (Y
F
Y
1
) kadar retim a vardr. nk denge kt
dzeyi potansiyel hasla dzeyinin (Y
F
) altndadr.
Potansiyel kelimesi genelde maksimum anlamnda kullanlr. Ancak burada potansiyelin anlamnn
biraz daha farkl olduunu vurgulayalm. Potansiyel GSYH dzeyi ekonominin retebilecei maksimum
kt dzeyi deildir. Fakat maksimum srdrlebilir retim dzeyidir. Firmalar baz dnemlerde
kapasitelerinin zerinde retimde bulunabilirler ve alanlar daha uzun mesaide kalabilirler. Ancak
bunlarn hibiri sonsuza dek srdrlebilir davran deildir. nk makinelerde fazla almadan dolay
sorunlar artar, iiler bkar ve verimsiz hale gelir. Fakat ksa dnemde ekonomi potansiyel dzeyin stne
kmaya izin verir, bu durumda fiili GSYH dzeyi potansiyel GSYH dzeyinin zerinde olur. Tersi
durumda ise fiili GSYH seviyesi potansiyel dzeyinin ya da tam istihdam dzeyinin altnda bulunur.
Potansiyel hasla durumu doal isizlik oranndaki hasla durumu olup, isizlik hibir zaman sfr deildir.

202
AD
1
Y
F
Y
( )
1
P
1
AE
AE Y =
T
o
p
l
a
m

P
l
a
n
l
a
n
a
n

H
a
r
c
a
m
a
l
a
r

(
A
E
)
Reel GSYH
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i

(
P
)
Reel GSYH
1
E
2
E
1
P
2
P
1
Y
F
Y
( )
2
P
2
AE
1
E
2
E
0
0
1
AS
2
AS
0
45

ekil 8.6: Eksik stihdam Dengesi ve Ekonominin Ayarlanma Sreci

ekle gre denge hasla dzeyi potansiyel GSYHnin (Y
F
in) altnda olduu iin, ekonomide isizlik
vardr, durgunluk vardr. Byle bir ortamda i bulmak zorlaacak, iiler cret artn istemek yerine
azallarna raz olacaklardr. Hatrlarsanz AS erisi veri bir cret dzeyi iin izilir, cret dzeyi
dtnde ise AS saa kayar. ASnin saa kaymas, bir tarafta fiyatlar genel dzeyinin dmesine ve
retim ann kapanmasna, yine retim dzeyinin tam istihdama ulamasna neden olur. te yandan
fiyat dzeyindeki azalma toplam harcama fonksiyonunu AE
2
ye kaydrr ve bu yolla ekonomideki
deflasyonist ak kapanr. nk eksik istihdam dengesi sonsuza kadar srmez. Durgunluk devam ettii
srece, hatta derinletike cretler ve fiyatlar decek ekonomi kendi kendini dzeltme mekanizmasn
iletecektir.
Ancak gnmz modern ekonomilerinde bu ayarlama sreci ok yava iler. zellikle gemie
baktmzda isizlik ne denli yksek olursa olsun cretler aaya doru ayarlanmamaktadr. Bunun
eitli nedenleri vardr. Asgari cret, sendikalama ve eitli hkmet kararlar gibi kurumsal faktrler
nedeniyle aaya dmezler. Yine yksek cretlerin alanlar tevik edecei gibi psikolojik faktrler,
cret indirimine giden firmalarda ncelikle iyi olan iilerin iten ayrlmalar gibi nedenlerle cretlerin
aaya doru ayarlanmas ok g olmaktadr. Bu durum olduka ciddi sonular dourmaktadr. ayet
cretler ve fiyatlar dmyorsa durgunluk uzun sre devam eder. Baka bir anlatmla toplam harcamalar
dk olduunda ekonomi uzun sre deflasyonist ak konumunda kalabilir.
Fakat gnmzde politikaclar deflasyonist an kendiliinden kapanmas iin veya durgunluktan
kurtulmak iin cretlerin ve fiyatlarn dmesini beklemenin yanl olduuna inanmaktadrlar. Bunun
yerine deflasyondan kurtulmak iin eitli politikalarla mdahalelerde bulunmann gereklilii konusunda
grler arlk tamaktadr. Ancak ne kadar ve ne ekilde bir hkmet politikas konusunda tartmalar
srmektedir.

Ar stihdam Dengesi
imdi de ekonominin ekil 8.7de olduu gibi tam istihdam dzeyinin zerindeki bir denge konumunda
olduu durumu analiz edelim. eklin st panelinde yine 45 derecelik model yer almtr. Burada denge
tam istihdam (Y
F
) haslasnn sanda Y
1
dzeyinde salanmtr. Toplam harcamalarn (AE) yksek
olmas nedeniyle enflasyonist ak olumutur. Yine eklin alt ksmnda da grlecei zere Y
1
>Y
F

203
olduu iin bir retim fazlas vardr (Y
F
Y
1
kadarlk). nk denge kt dzeyi potansiyel haslann
(tam istihdam Y
F
haslasnn) zerindedir.
GSYH, potansiyel dzeyinin (Y
F
) zerinde olduunda denge ar istihdam dengesi olarak
adlandrlr. Byle bir denge durumunda alanlara talep fazladr. Firmalar yeni alan bulmada zorluk
ekerler, hatta ellerinde bulunanlar da dier firmalara kaptrmamak iin aba gsterirler. Byle bir
ortamda her trden alanlarn arz yetersiz olduu iin (nk potansiyelin zerinde kt retilmektedir)
firmalar cretleri ykseltmeye balarlar. cretlerin artrlmasyla firmalarn maliyetleri de artar ve toplam
arz erisi sola (AS
2
ye) kayar. Fiyat dzeyi P
2
ye ykselir ve toplam harcama fonksiyonu da aa kayar
ve enflasyonist ak kapanr. Baka bir ifade ile fiyat dzeyindeki art, yani enflasyon, enflasyonist a
eritir ve ekonomiyi tam istihdam dzeyinde dengeye ulatrr.

AD
1
Y
F
Y
( )
1
P
1
AE
AE Y =
T
o
p
l
a
m

P
l
a
n
l
a
n
a
n

H
a
r
c
a
m
a
l
a
r

(
A
E
)
Reel GSYH
F
i
y
a
t

D
z
e
y
i

(
P
)
Reel GSYH
1
E
2
E
1
P
2
P
1
Y
F
Y
( )
2
P
2
AE
1
E
2
E
0
0
1
AS
2
AS
0
45

ekil 8.7: Ar stihdam Dengesi ve Ekonominin Ayarlanma Sreci

Bu srece ilikin ekonomik ileyie dorudan bakacak olursak; aslnda enflasyonun artma nedeni,
toplam harcamalarn fazla olmasdr. Talep ok yksek olduu iin, retimde kapasitenin zerine kma
abalar maliyetleri artrarak genel fiyat dzeyinde arta neden olmaktadr. te yandan toplam talebin
yksek olmas bal bana fiyat dzeyi artn ortaya karmaktadr. Artan fiyat dzeyi alm gcn
azaltt iin tketim harcamalar azaltlr. Yine fiyat dzeyinin art ile ithalat artar ve ihracat azalr.
Sonunda toplam harcamalar azalr, ekonomi potansiyel retim kapasitesine dner. Bu noktada
ekonominin kendi kendini dzeltme mekanizmas durur.
Ksaca zetlersek, ayet ekonomi ksa dnemde ar istihdam denge durumunda ise enflasyonist ak
vardr. Bu durumda talep fazlal; yksek retim dzeyi iin gerekli girdi talebindeki arta neden olacak,
cretler ve dier girdi fiyatlarn arttraca iin genel fiyat dzeyinde arta ya da enflasyona neden
olacaktr. Ykselen fiyatlar tketicilerin alm gcn ve net ihracat azaltt iin enflasyonist ak
kapanr. Enflasyonist an kapanmas bir yanda genel fiyat dzeyinin ykselmesine dier yandan
retimde de yol at iin ekonomide stagflasyon ortaya kar. Yani ekonomide hem enflasyon hem
durgunluk birlikte oluur. Bir sonraki alt balkta bu durum incelenecektir.

204
Ar istihdam dengesi durumunda da ekonominin kendi kendini dzeltme mekanizmas ok zaman
alr. nk cretler ve fiyatlar hemen ayarlanmazlar. Bir kez daha politika yapmclar bu srece
mdahale etmek isteyebilirler. Daha sonra aklanacak olan para ve maliye politikalarn devreye sokmak
isteyebilirler. Yine bu otomatik mekanizmann ileyebilmesi iin toplam talep erisinin saa kaymasna
neden olacak gler olmamaldr. nk toplam arz sola kayarken toplam talepte saa kayarsa
enflasyonist ak kapanmaz, uzun sre enflasyon devam eder. Ar istihdam durumu srdrlr.
Tam istihdam dengesinde ne enflasyonist ak ne de deflasyonist ak durumu sz konusudur. Toplam
harcama fonksiyonu 45 derecelik doruyu tam istihdam hasla dzeyinde keser. Yine toplam arz ve
toplam talep erileri uzun dnem toplam arz ya da tam istihdam hasla dzeyi zerinde kesiirler. Bu
durumu ekil izerek kendiniz gsterebilirsiniz. Ksa dnemde herhangi bir ayarlanma mekanizmas
ilemez. Ancak uzun dnemde ekonomik byme nedeniyle uzun dnem toplam arz erisi (Y
F
) saa
kayar. Yani potansiyel GSYH dzeyi byme oranna bal olarak daha yksek bir deer alr ve dinamik
ileyi devreye girerek yeni dengeler oluur. Fakat biz burada uzun dnem deimeleri gz ard ederek
genel fiyat ve reel hasla dzeyindeki dalgalanmalar inceleyeceiz. Bylece iktisat literatrnde sk
kullanlan deflasyon, enflasyon ve stagflasyon kavramlarna daha yakndan bakacaz.

Deflasyon, Enflasyon ve Stagflasyon
Yukardaki incelemeler basit olduu kadar gerek dnyadaki olaylar aklamada ok nemli dersler
veriyor. Ekonomide deflasyonist ak var ise tm retim faktrleri iin eksik kullanm ve isizlik sz
konusu olur. Bu durum faktr fiyatlar ve cretler zerinde de neden olur ksa dnem AS saa kayar.
Bu srete genel fiyat dzeyinde dme gzlenir ki bu deflasyon olarak adlandrlr.
Enflasyonist ak durumunda tam tersi sre yaanyor ve genel fiyat dzeyi ykseliyor.
Stagflasyonda ise ekonomide yaanan sre sonucunda genel fiyat dzeyi artarken reel hasla dzeyinde
azalma grlyor. imdi sk yaanan bu iki srece daha yakndan bakalm.
ekil 8.7 dikkatle incelendiinde grlecei zere bu tr enflasyonlarda asl sorun, potansiyel GSYH
dzeyine gre toplam talebin yksek olmasdr. Toplam talep balangta o kadar yksek ki, ksa dnem
arz potansiyel GSYHnin (Y
F
) ok tesinde kesmektedir. te bu ar talep cretleri ve fiyatlar
artrmaktadr. O halde talep ynnden bakldnda, ADyi saa kaydran parametreler enflasyonu
oluturan nedenlerdir ki, enflasyon talep artndan kaynaklanmtr. te toplam talebin arl sonucu
ortaya kan bu fiyat artlar talep enflasyonu olarak isimlendirilir.
Y
1
kt dzeyinden sonra ekilde bir hususu daha izleyebiliyoruz. O da girdi maliyetlerindeki arta
bal olarak fiyatlar yine artmaktadr, ancak bu kez kt miktar da azalmaktadr. Bu stagflasyon olarak
tanmlanan bir sreci aklyor. Burada ar toplam talebi takip eden bir sre olarak stagflasyon
yaanmtr. Stagflasyonun neden yaandn anlamak da kolaydr. Toplam talep ar olduunda,
ekonomi ksa sre iin normal kapasitesinin zerinde retim yapabilir. Ancak bu sre uzun sre devam
edemez, nk emek talebi arttka buna bal olarak cretlerde artar. Dier girdi fiyatlar da ykselir.
Kapasite arllndan dolay ypranma daha fazla olur. Makineler ve hammaddeler yetersiz olabilir.
Sonuta yksek maliyetlerle karlaan firmalar daha az retim yapar ve rnleri iin daha yksek fiyat
uygular ki bu stagflasyon olgusudur.
ekilde ar toplam talebin yol at enflasyondan sonra stagflasyon sreci gsterilmitir. Oysa
toplam arz erisindeki sola kayma da stagflasyona neden olur. rnein, 1970lerin ilk yarsnda ve
sonunda ortaya kan petrol krizi nedeniyle artan enerji fiyatlar, yine 1990daki Irakn Kuveyti igali
sonucunda ve son olarak Irak sava sonras 2004 yl ortalarnda grlen petrol fiyatlarndaki
ykselmeler enerji fiyatlarn hzla arttrd. reticilerin kar karya kaldklar bu ani maliyet artlar
toplam arz erisini sola kaydrd. ayet AS erisi sola kayarsa retim azalr. retim azalmasna karn,
mevcut talebin yksek kalmas fiyat art yaratr. Sonu yine den retim ve ykselen fiyat dzeyi
ksaca stagflasyon olgusudur. Yine Trkiyede yaanan byk deprem felaketlerinden sonra toplam arz
erisinde olumsuz bir arz oku olarak sola kayma gzlenmitir.

205
TOPLAM ARZ VE TOPLAM TALEBE YNELK POLTKALAR
Ekonominin performansn etkilemek iin, otoritelerce (hkmet ve merkez bankas) hem toplam talebe
ynelik para ve maliye politikalar, hem de toplam arza ynelik arz ynl politikalar (tevikler, cret ve
fiyatlara mdahaleler) uygulanr. rnein politikaclarn vergi indirimi yoluyla ekonomiyi uyarmak,
enflasyonla mcadele iin kemerleri skmak, ya da hkmet harcamalar yoluyla i yaratma konusundaki
sylemleri asalnda maliye politikas hakkndaki tartmalardr. Yine piyasalardaki para bolluuna ya da
darlna, faiz oranlarna ve dviz kurlarna ilikin tartmalar ise para politikasna ynelik sylemlerdir.
Hkmetlerce uygulanan maliye politikas, aslnda vergileme ve harcamalara ilikin planlar olup
toplam harcamalar ya da toplam talebi arzulanan dzeye getirmek amacyla uygulanr. Benzer ekilde,
merkez bankasnn para arznn azaltlmasna ya da arttrlmasna ynelik kararlar, faiz oranlar ve dviz
kurlarna ilikin kararlaryla toplam harcamalar dolaysyla toplam talebi etkilemesi ise para politikasdr.
Toplam arza ynelik olarak da tasarruf ve yatrmlar tevik ve firma maliyetlerini etkileyen bir takm
dzenlemeler de arz ynl politikalar uygulanmaktadr.
Burada ilk olarak Keynesyen yaklam erevesinde maliye ve para politikalar aklanp politika
etkinliklerini snrlayan faktrler ortaya konulduktan sonra aktivist ve aktivist olmayan tartmalara
girilecektir. Ekonomiyi ynlendirmede hkmet mdahalelerinin uygunluu hakkndaki Klasik ve
Keynesyen iktisatlar arasndaki uyumazlklarda olduu gibi, gnmzde de Yeni Keynesyenlerle,
Monetaristler ve Yeni Klasik iktisatlar arasndaki tartmalar devam etmektedir. Biz de aklamalarmz
bu srece gre ele alp, nce aktivist politika ve aktivist olmayan politikalar ile arz ynl politikalar,
rakip dnce okullarnn grleri erevesinde inceleyeceiz.

Maliye Politikas
Maliye politikas, ekonominin performansn ynlendirmek iin hkmet harcamalar ve vergilerin
ayarlanmasdr. Keynesyen modelde ekonominin performans zerinde toplam harcamalar anahtar rol
stlenir. Daha fazla harcama, daha fazla i ve daha fazla kt anlamna gelir. Eer ekonomi eksik
istihdamda ise yani isizlik varsa, sorunun kayna yetersiz harcamalardr. Yani mal ve hizmetler iin
toplam talebin az olmasdr. Keynes hkmetin harcamalar arttrarak (G ve TR), vergileri azaltarak ya da
her ikisiyle birlikte isizlikle mcadele edebileceini iaret etmitir. Bu politikalar ekonomide toplam
harcamalar (AE) arttracak, buna bal olarak kt ve istihdam dzeyi ykselecektir. te toplam
harcamalar arttran dolaysyla toplam talebi (AD) saa kaydran bu politikalara geniletici maliye
politikalar denir.
Eer ekonomide enflasyon sorunu varsa, bununla mcadele etmek iin hkmetin farkl bir ekonomi
politikas seti oluturmas gereklidir. Keynesyen modele gre, enflasyona neden olan toplam
harcamalarn fazlaldr. Yani insanlarn ekonominin retebileceinden daha fazla mal ve hizmeti alma
abalar enflasyona yol aar. Enflasyona kar uygun politika olarak; hkmetin harcamalar azaltmas
veya vergileri arttrmas ya da her ikisini birlikte uygulayan politikalara bavurmas gerekmektedir. te
toplam harcamalar azaltmay amalayan ve ADyi sola kaydran bu tr politikalar daraltc ya da sk
maliye politikas olarak isimlendirilir. imdi hkmetlerin isizlik ve enflasyonla mcadele iin bu
politikalar nasl kullanacaklarna bakalm.

sizlikle Mcadele in Maliye Politikas Kullanm
Ekonominin tam istihdam kt dzeyinin 500 milyar olduunu dnelim. u andaki denge dzeyi olan
440 milyar kt seviyesi iin ekonomide isizlik grlecektir. Keynesyen modele gre sorunun kayna
toplam harcamalarn yetersizliidir. Bunun iin dzeltici bir yaklam olarak geniletici maliye politikas
kullanlmaldr. Yani maliye politikas duruma gre uygulanmaktadr. Duruma gre maliye politikas,
ekonominin performansn ynlendirmek iin kamu harcamalar, transferler ve vergi seviyelerinin
yeniden ayarlanmasdr. sizlik sorunu olduuna gre, duruma uygun politika hkmet harcamalarn
arttrmak, transferleri arttrmak ya da vergileri drmektir. Hatta bunlarn kombinasyonlar da
uygulanabilecek politikalardr. imdi bu alternatifleri ksaca deerlendirelim.
Toplam harcama yetersizliini ortadan kaldrmak iin yalnzca kamu harcamalar arttrlacaksa, ne
kadar ilave harcamann gerekli olacan belirleyebiliriz. oaltan konusundaki bilgilerimizi kullanarak

206
temsili ekonomimiz iin hesaplamalar yapabiliriz. Bunun iin altnc blmdeki rnek zmde yer alan
oaltan katsaylarn kullanacaz. Burada ekil izimini de sizlerin yapmasn isteyeceiz. Kamu
harcamalar oaltan,
g
= 2,5 olduundan, kt ya da GDP (GSYH) dzeyini 60 milyar arttrabilmek
iin kamu harcamalar 24 milyar arttrlmaldr. nk,

24
5 , 2
60
= = = G G Y
g

olur.
ayet transfer harcamalar arttrlarak, toplam harcama eksiklii ortadan kaldrlacaksa, bu durumda
tr
=2
olduundan, 30 milyar dzeyinde bir transfer harcamas gerekli olacaktr.
Tam istihdama ulama amacna hkmet, harcamalar sabit brakp vergileri azaltarak da ulaabilir.
Eer vergiler azaltlrsa, tketiciler daha fazla kullanlabilir gelire sahip olur, dolaysyla tketim
harcamalar artar. Tketim mallar talebindeki art, firmalar retimlerini arttrmaya tevik eder ve ilave
i olana yaratlm olur. sizlikle mcadele etmede vergi indiriminin doru miktarn belirlemek, kamu
harcamalarndaki artn doru miktarn belirlemekten daha zordur, ancak transfer harcamalarna
benzerdir. Vergiler indirildii zaman tketiciler indirimin salad ilave harcanabilir gelirinin tmn
harcamazlar, bir ksmn tasarruf ederler. te bu yzden gerekli vergi deiiklii miktar kamu
harcamasna gre daha fazla olmaldr. Ne kadar fazla olaca ise, gerekli vergi deiiklii miktar,
marjinal tketim eilimi ile arpldnda, harcama iin gerekli deiiklie eit olmaldr. Yani;

Bilindii zere harcamalar arttrabilmek iin vergileri azaltmalyz. rneimize gre harcamalar 24
birim arttrmakla ulaabileceimiz tam istihdam dzeyine, vergileri 30 birim azaltarak da
ulaabilmekteyiz. Grld zere tketiciler harcanabilir gelirlerindeki artn % 80ini
harcayacaklarndan 30 milyarlk vergi indirimi ile 24 milyarlk tketim harcamalar artna neden
olmakta ve oaltan yoluyla da GSYH dzeyi 60 milyar artmaktadr. Sonu olarak harcamalar tevik
ederek tam istihdama ulamada kullanlan vergi indirimi, hkmet harcamalarndaki arttan daha byk
olmak zorundadr, bu byklkte ise marjinal tketim eilimi nemli rol oynar.

Enflasyonla Mcadele in Maliye Politikas Kullanm
Duruma gre politika uygulamas neren Keynes, enflasyonla mcadelede maliye politikasnn olduka
yararl olacann farknda idi. Eer bir ekonomide retilen mal ve hizmetten daha fazlas toplum
tarafndan satn alnmak istenirse o ekonomide enflasyon oluur. Enflasyonist basky azaltmak iin kamu
harcamalar azaltlmal ya da vergiler arttrlmaldr. Yani daraltc maliye politikas uygulanmaldr.
Kamu harcamalar azaltldndan oaltan katsaysna bal olarak GSYH azalm olur. Vergi artnn
ise farkl etkisi vardr. nk yksek vergi deyen tketiciler, harcanabilir gelirlerinin azaldn grrler,
bu ise onlar tketim harcamalarn azaltmaya yneltir, yine oaltan etkisi ile GSYH azalr. Bylece
harcamalardaki azalma toplam harcama fonksiyonunu aa kaydrarak GSYH dzeyini drrken, AD
erisini de sola kaydrmaktadr. Toplam talepteki azalma ise fiyatlar genel dzeyi zerindeki basky
hafifletmektedir.
Enflasyon ile mcadele iin kullanlan maliye politikasnn isizlik ile mcadelede kullanlan maliye
politikasndan daha az popler olduunu dnebiliriz. sizlikle ilgili vergilerin azaltlmas ve kamu
hizmetlerinin arttrlmasna ynelik harcamalardaki artlar genelde toplum tarafndan ok beenilir,
insanlarn houna gider. Enflasyonla mcadele iin vergilerin arttrlmas ve kamu harcamalarnn
azaltlmas eklindeki nlemler ise genelde ho karlanmaz. Hatta politika uygulayclar bile isteksiz
davranrlar, zellikle seim dnemlerinde bu tr daraltc politika uygulamak hkmet iin byk risk
tar.

Ekonomideki Otomatik Stabilizatrler
Ekonomide isizlik ve enflasyon gibi sorunlarn ortaya kmas ve duruma gre maliye politikas
uygulamas arasnda nemli bir zaman gecikmesi ortaya kabilir. Politika yapclar ve uygulayclar
isizlik ve enflasyon gibi iki temel sorundan, isizlie enflasyona kyasla daha abuk yant ararlar. nk
isizlikle mcadele iin uygulanacak maliye politikalar aralar politik adan ok makuldr, ya da

207
politik adan ok fazla hoa gider. Ancak burada bile gecikme sorunu ile karlalr. Politika yapanlar
iin bu sorunun varlna dair net sinyaller elde etmek, vergi ya da harcamalar iin yasal izinlere ilikin
sreci tamamlamak zaman gerektirir. Bu sre ierisinde sorun daha ktleebilir veya sorunla mcadele
daha da gleebilir. yi ki ekonomilerde bir takm otomatik stabilizatrler vardr. Otomatik stabilizatrler
toplam harcamalardaki dalgalanmann iddetini azaltr, kt ve istihdam dzeyi zerindeki geni
salnmay nlemeye yardmc olur. Ekonomiler iin zellikle gelir vergisi ve isizlik demeleri gl
ekonomik stabilizatrlerdir.
Gelir vergisi gl bir otomatik stabilizatrdr. Bilindii gibi gelir arttnda denmesi gereken gelir
vergisi miktar da artar, nk hem daha yksek dilimden vergi denir, hem de vergi orannn
uyguland matrah byr. Hemen hemen tm ekonomilerde vergiler gelirden bamsz deildir. Vergiler
gelire bal olduunda, cretler, maalar ve her trl gelirlerdeki artlar, ayn zamanda daha yksek vergi
anlamna gelir. te bu nedenle gelir artt zaman tketim harcamalar, verginin olmad ya da gtr
olduu duruma gre daha az artar. Bu ekonominin genileme dnemindeki harcamalarn hzl bymesini
snrlad iin enflasyonu nlemeye ya da yavalatmaya yardmc olur. Ekonomi daralma srecine
girdiinde ise vergi sistemi tersine ilemeye balar. nk gelirdeki azalma dk vergi demektir,
vergilerin sabit brakld durumla karlatrrsak, tketiciler daha fazla gelire sahip olurlar. Bylece
gelir vergisi, harcamalar istikrarl klmaya ve ekonominin zayflamasn geciktirmeye yardmc olur.
sizlik demeleri ve yoksullara ynelik sosyal nitelikli her trl yardmlar da otomatik stabilizatr
olarak ilev grrler. Ekonomi daralmaya baladnda, isizlik artmaya baladnda, hkmet tarafndan
yaplan isizlik demeleri ve sosyal yardmlarn miktar otomatik olarak artar. Hkmetin karlnda
mal ve hizmet almad bu harcamalar transfer harcamalar olarak tanmlanr. te hkmetin transfer
demeleri nedeniyle, ekonomideki isizlerin gelirindeki azalma ksmen de olsa dengelenir, tketim
harcamalarndaki hzl d bir dereceye kadar nlenmi olur. Benzer ekilde, ekonomi dzelmeye
baladnda ve isizlik oran dtnde bu transfer demeleri otomatik olarak azalrken, az da olsa
isizlik primi kesilir. Bu ise harcamalarn bymesini yavalatarak enflasyonu nlemeye yardmc olur.
Otomatik stabilizatrler, ekonomik faaliyetlerdeki dalgalanmann bykln azaltmasna ramen,
tam istihdam ve istikrarl fiyatlar garanti etmez. Yksek enflasyonlar durduramaz ve ekonomiyi derin
bir durgunluk ortamndan karamaz. Gerekte ekonomiyi istikrara ynelten baz mali dzenleyiciler
(stabilizatrler) ekonominin durgunluktan kmasn yavalatr. yle ki, ekonomideki iyileme
baladnda, kiisel gelirde artmaya balar. Ancak yksek vergiler nedeniyle harcamalardaki byme
azalm olur ve bylece ekonomideki iyileme yavalar. Bu yzden birok iktisat otomatik
stabilizatrlerin, duruma gre uygulanan maliye politikalar ile desteklenmesi gerekliliini ileri srerler.

Maliye Politikas Uygulamasnda Sorunlar
Ekonomide meydana gelen sorunlar amada ya da ekonominin performansn ynlendirmede, duruma
gre uygulanan maliye politikasn kullanma abalarn ve baarsn snrlayan bir takm faktrler vardr.
Bunlar balk altnda zetleyebiliriz.

Politik Eilimin Yansmalar Sorunu
Daha nce de belirtildii gibi Keynesyen model, isizlikle mcadelede geniletici maliye politikalarn
gerekli grrken, enflasyonla mcadelede daraltc politikalar gerekli grmektedir. Ancak politik adan
bakldnda, geniletici politikalar daraltc politikalara gre daha ekicidir. ktidardakiler bu yolla
oylarn koruyabileceklerine ve artrabileceklerine inanrlar. Ayn ekilde politik alann talep edicileri olan
semenler de bir yandan yksek vergi ykleri istemezken, dier yandan da kendilerine fayda salayan
hkmet hizmetlerinden vazgemek istememektedirler. Politik alann bu iki aktr arasndaki iliki
geniletici maliye politikalar lehinde bir eilim yaratacaktr. Hkmetler iin ekonomiyi geniletmeye
ynelik tedbirleri almak kolaydr. Ancak hkmetlerin kamu harcamalarn ksmak ya da vergileri
artrmak eklindeki daraltc politikalar uygulamak iin gerekli oyu toplamalar olduka zordur.

208
Gecikmeler Sorunu
ou kez ekonomideki mevcut sorunu amak iin politika deiikliinin ngrld zamanla, gerekte
yaplan deiikliin ekonomik etkisinin grlecei zaman arasnda nemli bir zaman aral bulunur. Bu
gecikme sorunu maliye politikasnn etkinliini azaltabilir; hatta baz durumlarda amaca zarar dokunan
deiiklie dnebilir. Bu gecikmelerin birka nedeni vardr. Bunlarn ilki; ekonominin srekli olarak
gelecein ne getirecei konusunda ak sinyal vermemesidir. Bunun anlam, ekonomik sorunu amak iin
gerek duyulan politika deiikliinin farkna varlmam olmasdr. Bu tr gecikmeye tehis gecikmesi
denir. Gecikmelerin ikinci sebebi ihtiya tespit edildikten sonra, politikalarn yrrle girmesinde
karlalan gecikmedir. nk gerekli tedbirleri uygulamak iin yasa hazrlanmas ve onaylanmas
zaman alr. Bir baka sebep de politikalarn yasalatrlmasndan sonra uygulamada grlen gecikme ve
ekonominin bu politikaya yantndaki gecikmedir. Baz ekonomi politikalar dierlerine gre daha az bir
zaman diliminde etkisini gsterir. rnein bir vergi indirimi uygulamas otoyol gibi bir yatrm harcamas
uygulamasna gre daha hzl ekonomiyi etkiler. Ancak her iki uygulamada da baz gecikmelerin
oluaca unutulmamaldr.

Dlama Sorunu
Bilindii gibi, hkmet kamu aklarn finanse etmek iin borlandnda, ekonomide dn verilebilir
fonlara talep artacaktr. dn verilebilir fonlara olan talep art ekonomide faiz oranlarnn artmasna
neden olacaktr. Faiz oranlarndaki bu art zel kesim yatrmlarnn azalmasna yol aacaktr. Eer
ekonomide zel kesim yatrmlar azalmam olsayd, kamu harcamalarndaki artn ekonomi zerindeki
net etkisi daha byk olacakt. Oysa faiz oranlarndaki artn zel kesim yatrmlarn dlamas
ekonominin byme orannda yavalama anlamna gelecektir.
te duruma gre maliye politikasnda bu sorunlar kullanlarak, iktisatlar bu politikalarn yararl olup
olmadn tartrlar. Genelde Keynesyenler doru kullanldnda maliye politikasnn yararl olduuna
inanrlar. te yandan Monetaristlere gre dlama etkisi maliye politikasn yararsz klar. Yeni Klasikler
ise maliye politikasnn sadece enflasyona neden olacan iddia ederler. nk bireyler bu politikann
etkilerini bekler ve hkmetin abalarn ntr hale getiren davranlarda bulunurlar. Para politikasn
akladktan sonra bu tartmalar daha geni olarak ele alacaz.

Para Politikas
Para ve Bankacla ilikin nitede faiz orannn para arz ve para talebi tarafndan belirlendiini ve
Merkez Bankasnn para arzn deitirerek faiz orann etkiledii zerinde durulmutur. ayet Merkez
Bankas (MB) para arzn arttrrsa faiz oran der, para arzn azaltrsa faiz oran ykselir. Merkez
bankalar faiz deiikliklerini niin gerekletirir? Dk faiz oran harcamalar, zellikle yatrm
harcamalarn uyarr. Yksek faiz oran ise harcamalar drr, dolaysyla milli gelir dzeyinde
deiiklikler ortaya kar. te Merkez Bankasnn gcn kullanarak hem para hem de mal piyasalarn
etkilemesi para politikas olarak adlandrlr. Merkez Bankasnn para arzn daraltarak ekonomiyi
etkilemesi (faizleri ykselterek harcamalar dolaysyla milli gelir dzeyini drmesi) daraltc ya da sk
para politikas olarak tanmlanr. Dier yandan Merkez Bankasnn para arzn arttrarak ekonomik
genilemeyi uyarmas geniletici ya da gevek para politikas olarak isimlendirilir.
Merkez Bankasnn para politikas uygulamalarndaki amalar;
Fiyat istikrar,
Yksek istihdam ya da dk isizlik,
Ekonomide byme,
Finansal piyasalarda ve kurumlarda istikrar,
salayarak iyi ileyen bir ekonomi yaratmaktr.

209
Fiyat istikrar, ekonomide belirsizlik ortamnn azaltlmas, etkinsizliin azaltlmas ve parann
fonksiyonlarn (deiim arac olma, deer saklama arac olma) ve deerinin korunmas asndan para
politikasnn nemli bir amacdr.
Yksek istihdam ya da dk isizlik oran bir baka amatr. sizliin yksek olmas, kapasitelerin
eksik kullanm, ekonomide GSYH dzeyini potansiyel dzeyin altna drr.
Ekonomik byme amac yaam standardnn ykselmesine ynelik nemli bir ama olup uzun
vadede srdrlebilir olmas arzu edilir bir durumdur.
Finansal piyasalarda ve kurumlardaki istikrar olduka nemlidir. ayet finansal piyasalar ve kurumlar
etkin ilemiyorsa kaynaklar etkin kullanlmaz tasarruf edenler ve dn alanlar olumsuz ynde
etkilenirler.

Para Piyasas ve Merkez Bankasnn Hedef Seimi
MB, para politikas aralarn (ak piyasa ilemleri, zorunlu karlklar ve reeskont oran) kullanarak
amalara ulamay hedefler. Bazen her iki amaca birden ulaabilir. rnein yksek istihdam salama ve
ekonomik byme, nk srekli bymenin salanmas yksek istihdam beraberinde getirebilir. Bazen
de politika amalar birbiri ile atabilir. rnein MB enflasyon orann dk tutmak iin faizleri
ykselttiinde, firmalarn yatrm harcamalar ve hanehalklarnn tketim harcamalar azalr ve byme
olumsuz etkilenir.

Para Politikas Hedefleri
Para politikas hem isizlik orann hem de enflasyon orann dk tutabilir, bu iki deikeni dorudan
etkileyebilir. MB, firmalara ne kadar kii istihdam etmelerini ve rnlerini hangi fiyattan satmalar
gerektiini syleyemez. Bunun yerine para politikas hedeflerini belirleyerek bu deikenleri arzulanan
deerlere yaklatrr. ki temel para politikas hedefi para arz ve faiz oran dr.
Para arz merkez bankas tarafndan ynetilir, faiz oran ise ksa dnemde para piyasasnda para arz
ve para talebine bal olarak belirlenir. Para talebi Para ve Bankaclk nitesinde akland zere negatif
eimli olarak izilir. nk faiz elde para tutmann frsat maliyeti olduundan, faiz oran dk ise
hanehalk ve firmalar ellerinde daha fazla para tutarlar. Faiz oran ykseldiinde ise para yerine hazine
bonosu ya da dier finansal varlklara ynelerek elde daha az para bulundururlar. Para talebi erisi gelir
arttnda ve genel fiyat dzeyi ykseldiinde saa kayarken, gelir dzeyi azaldnda ve/veya fiyat
seviyesi dtnde sola kayar. Para arz ise merkez bankas tarafndan belirlendii iin dey izilir. Arz
ve talebin kesiimi ksa dnemde faiz orann belirler. Para talebi veri iken merkez bankas para arz
ayarlamalar ile faiz orann deitirebilir. Faiz ile tahvil, bono gibi finansal varlklarn fiyatlar arasnda
ters ynl iliki mevcuttur. yle ki; bir yl vadesi olan 1000 lik tahvili 860ye satn aldnzda, bu
tahvilin faiz oran yaklak % 16,28dir. Bu hesaplama yle yaplr: Bir yln sonunda size tahvilin
zerinde yazl olan 1000 denecek. Ancak siz aldnz gn 860 dediiniz iin aradaki fark (140)
getiriniz oluyor.

Yllk Faiz demesi
Faiz Oran
Tahvilin Al Fiyat
=

Tahvile talebin yksek olduunu varsayarak tahvilin fiyatnn 880ye ykseldiini dnrsek, faiz
oran 13,64e der.

Olaya tersinden bakarsak faiz oran dtnde finansal varlklarn deeri ykselmekte ve bu
varlklara sahip olan ekonomik birimlerin servetleri artmaktadr. te bu deiiklie bal olarak

210
hanehalklarnn tketimleri etkilenmektedir. Yine faiz oran yatrmlar ve dviz kuru nedeniyle net
ihracat etkilemektedir.
Dikkat edilirse para piyasasnda belirlenen faiz oran mal piyasasn dolaysyla milli gelir dzeyini
etkilemektedir. Zaten mal ve para piyasalar arasnda iki temel ba vardr. Bunlar:
1. Para ve mal piyasalar arasndaki ilk balant gelir-para talebi arasndadr. nk para talebi
gelire baldr. Ksaca mal piyasasnda belirlenen milli gelir (Y) para piyasasnda para talebi
zerinde nemli etkiye sahiptir.
2. Para ve mal piyasalar arasnda ikinci temel balant ise planlanan yatrm harcamalar faiz
oran arasndadr. nk para piyasasnda belirlenen faiz oran mal piyasasnda zellikle
planlanan yatrm harcamalar zerinde nemli etkiye sahiptir. Tabii ki yatrm harcamalar
birok deikene bal olmakla birlikte faiz oranna da nemli lde baldr. Genelde faiz
oranlar dtnde yatrm harcamalar artarken, faizler ykseldiinde yatrmlar azalr.
Sonu olarak, bu iki piyasa dikkate alndnda para ve maliye politikalarndaki etkinlikler azalr.
nk ikincil etkiler devreye girer. yle ki; geniletici bir politika ile gelir arttnda, para talebi de
artacak, bu yzden faiz oran artacaktr, faizdeki artlar ise yeniden harcamalar, dolaysyla gelir
dzeyini azaltacaktr. Bunlar daha net grebilmek iin politika uygulamalarnn etkileri izleyen balkta
deerlendirilecektir.
Para politikas uygulamasnda temel hedefler nelerdir?

Politika Tartmalarna Bir Bak
Ekonomiyi ynlendirmek hkmet mdahalelerinin uygunluu konusunda Keynesyen ve Klasik
ekonomistler arasnda uyumazlklarda olduu gibi gnmzde de Yeni Keynesyenlerle, Monetaristler ve
Yeni Klasikler arasnda tartmalar sre gelmektedir.
Keynes aktivist bir ekonomisttir. Yani isizlik ve enflasyon gibi durumlara nlem olsun diye devletin
gereken politikalar uygulamas gerektiini savunur. nk Keynesyenler kapitalist ekonomilerin aslnda
istikrarsz olduuna inanrlar ve ekonominin potansiyel GSYH dzeyinin altnda veya zerinde
ileyebileceini ifade ederler. Her iki durumda isizlik ve enflasyon gibi sorunlar ortaya kar. Ekonomi
uzun dnemde potansiyel GSYH dzeyine dnebilir. Ancak uzun dnem ayarlanmalarnn olumasn
beklemek toplum asndan maliyetlidir. te bu yzden potansiyel GSYHden sapmalar nlemek ya da
sapmalarn srelerini ve iddetini azaltmak iin devlet para ve maliye politikalar uygulamaldr.
Tartmann odak noktasnda, eer ekonomi uzun dnemde kendi kendini dzeltebiliyorsa bu politika
uygulamalarna niin gereksinim duyulur. Buna yant Keynesin 1930lu yllarn balangcnda syledii
uzun dnemde hepimiz leceiz tmcesinde yanklanr. Uzun dnem dnldnde ok byk
sorunlarla karlalr. yle ki toplum hibir zaman yeniden elde edemeyecei kty kaybeder, insanlar
isiz kalmadan dolay zdrap ekerler ve aileler tasarruflarn bitirirler. Dolaysyla kendi kendini
dzeltme iin bekleme kabul grmeyebilir. nk isizlik maliyetlidir. Benzer ekilde potansiyel dzeyin
zerindeki durumda ise; enflasyon sorunuyla karlalr, gelir dalmnda bozulma ve belirsizlik ortaya
kar. te bu nedenle devlet politika uygulamalarn aktivist biimde yrtmelidir dncesi Keynesyen
ve Yeni Keynesyen anlayta n plandadr.

Monetaristler
Ekonomide fiyatlar ve toplam kt dzeyinin belirlenmesinde en nemli roln para arzna ait olduunu
ne sren Monetaristlere gre para arzndaki art tketim ve yatrm harcamalarn arttrarak denge kt
ve fiyat dzeyini ykseltir. Para arzndaki bir azalma ise ters ynde etkiye sahiptir. Monetaristlere gre
para politikas ile birlikte uygulanmad srece maliye politikas etkili deildir. nk geniletici maliye
politikas sonucu ortaya kan bte a finansman iin hkmet borlanmaya gittiinde faiz oranlar
ykselir, dlanma etkisi ortaya kar. Ekonomide daha fazla kamu harcamalar ve daha az yatrm
harcamalar oluur, bunun ekonomiye net katks ok olumlu olmaz. nk ekonomiyi uyarc, rekabeti

211
gelitirici etkiler daha az gzlenir. Eer merkez bankas, hkmet borlanrken para arznn genilemesine
izin verirse, faiz oranlar ykselmez ve yatrm harcamalar dlanmam olur ve toplam harcamalar
gerek anlamda genilemi olur.
Milton Friedman adyla anlan Monetaristler para arzn nemli grmekle birlikte, para arznn kurala
gre sabit bir oranda arttrlmasn iddetle savunurlar. Belirlenen kural ise; ekonominin retim gcndeki
arta gre para arznn da arttrlmasdr. Eer para arz potansiyel kt artndan daha hzl byrse
enflasyona neden olur. Bu yzden parasal kural Keynesyen anlamda yani duruma gre para politikasn
ortadan kaldrp bir anlamda merkez bankasn otomatik pilota balyor.
zet olarak Monetaristler, duruma gre para politikasndan kanrlar. nk bu tr politikalarda
gzlenen, ekonomik sorunun tam olarak belirlenmesi ve uygun aralarn ve bunlarn etkilerinin bir zaman
gecikmesi yaratmas gibi sorunlar yznden, Keynesyenlerin ngrd politikalarn istikrar salama
etkisinden daha fazla ekonomi zerinde istikrarszlk yaratma etkisi olduuna inanrlar. Monetaristlere
gre ekonomide asl istikrarszln kayna hkmetlerin para arzyla oynamasdr.

Monetaristler ile Keynesyenler Arasndaki Anlamazlklar
Keynesyenler ile Monetaristler arasndaki anlamazln asl kayna, ekonominin doas hakkndaki
farkl dncelerdir. Keynes gibi Yeni Keynesyenler de ekonominin doasnda istikrarszln
bulunduunu, arz ve talepten kaynaklanan oklar atlatmada ekonominin nispeten yava hareket ettiini
kabul ederler. te yanda Monetaristler Klasikler gibi, ekonominin aslnda istikrarl olduunu ve ne
zamanki potansiyel GSYH dzeyinden sapma olursa, hzl bir ekilde tam istihdam dzeyine
dnleceine inanrlar. Eer potansiyel GSYH dzeyinden sapmalar devam ediyorsa bu ekonominin
doasndan deil hkmetin mdahalesi nedeniyledir.
Keynesyenler, Monetaristlerin para arzna ok fazla nem verdiklerine inanrlar. Keynesyenler, para
arzndaki deiikliklerin GSYH dzeyini deitireceini kabul etmelerine ramen, GSYHyi
deitirmede teki faktrlerin de, zellikle planlanan yatrm ve kamu harcamalarnn da nemli
olduunu, hatta daha nemli olacan kabul ederler. Yine gelecek hakkndaki ktmser bekleyilerin
yaylmas durumunda, firmalar yatrmlarn durduracak ve para arz duraan bir oranda genilese bile
isizlik ortaya kabilecektir. zellikle Keynesyenler, yatrm harcamalarnn deikenlii yznden
ekonominin istikrarsz olduunu ve politika yapclarn harcamalardaki dalgalanmalar dengelemek ve
enflasyona yol amadan tam istihdama ulaabilmek iin duruma gre politikalara ihtiya duyduklarn
ne srerler.
Monetaristlerle Keynesyenlerin anlatklar konu, dlama etkisinin maliye politikas etkinliini
azaltacadr. Ancak Keynesyenler yatrmlarn faize ok da fazla duyarl olmad iin geniletici maliye
politikas sonucunda dlama etkisinin az olacan ve maliye politikasnn GSYH zerinde etkili
olacan savunurlar. Buna karn Monetaristler ise dlamann byk olacan ileri srerek maliye
politikasnn etkili olmadn savunurlar. Yine anlatklar bir baka konu; politika uygulamalarnda
gecikmelerin olabileceidir. Hatta gnmzdeki tartmalarda bile maliye politikas uygulamalarndaki
gecikmelerin para politikas uygulamalarndaki gecikmelerden daha uzun olduu kabul edilmektedir. Bu
yzden istikrar salamada para politikas nemli yer almaktadr.

Yeni Klasikler
Klasik okul zerine ina edilen Yeni Klasik anlay iki temel dnceye dayanr. Birincisi, cretler ve
fiyatlarn esnek olduu, ikincisi ise gelecek hakkndaki bekleyilerin rasyonel olduu kabul edilir. R.
Lucas, T. Sargent ve R. Barro, nl Yeni Klasik iktisatlar arasnda saylr. Yeni Klasikler, cretlerin ve
fiyatlarn yksek derecede esnek olduuna inanr. Bu esneklik piyasalarn arz ve/veya talepteki
deimelere hzl bir ekilde ayarlanmasna olanak salar, bylece arz talep eitlii salanarak piyasalar
temizlenir, daima tam istihdam dengesi salanr. Bu anlay Klasikler ile aynen rtr. Ancak
Klasiklerden kendilerini ayran zellik bekleyiler ve bekleyilerin insan davranlarn etkileme ekli
zerine younlamaktadr.

212
Yeni Klasikler, gelecek hakkndaki bekleyilerimizin bugnk kararlarmz zerinde etkili olacan
kabul eder. rnein tketiciler araba fiyatlarnn bir iki ay iinde deceini bekliyorlarsa araba satn
almak iin bekleyeceklerdir. ayet fiyatlar artacaksa hemen almann yollarn arayacaklardr. Bunlar ok
azmzn itiraz edecei anlaml sylemlerdir. Ancak Yeni Klasik ekonomistler bu sylemlerin ok daha
ilerisine giderek bekleyilerin nasl oluturulduu ile ilgilenirler. Bekleyilerin oluturulmasnda
Monetaristler gibi gemiten sadece deneyimlerden (uyumcu bekleyilerden) yararlanmazlar. nk bu
tr bekleyiler bireyleri irrasyonel kabul eder ve gelecei etkileyeceini bildikleri baz olaylar ihmal
eder. te bu yzden uyumcu bekleyiler yerine rasyonel bekleyileri nermilerdir.
Rasyonel bekleyiler teorisi; bireylerin mmkn olan tm bilgiyi kullanarak gelecek hakknda
gereki rasyonel bekleyiler gelitirileceini ne srer. Bu teoriye gre hane halklar ve firmalar sadece
gemi eilimleri gelecek iin tasarlamazlar, ayn zamanda cari ekonomik gelimeleri de hzl bir ekilde
deerlendirirler. rnein enflasyonu tahmin ettiklerinde gemi yllarn enflasyon oranlarn deil,
gelecekteki cret szlemelerini, verimlilik ve byme orann, tarmsal retimin durumunu, dnyadaki
ekonomik ve politik gelimeleri, petrol fiyatlarndaki deimeleri ve enflasyona kar hkmetin yantn
dikkate alarak beklentilerini oluturacaklardr. Beklentilerin rasyonel olmas durumunda ekonomik
birimler sistematik hatalar yapmazlar. Ancak bunun herkesin her eyi doru olarak alglayabilecei gibi
bir anlam yoktur. Kastedilen insanlarn mevcut bilgileri en iyi biimde deerlendirerek beklentilerini
oluturduklardr. Ancak kimse yanlln o anda bildii beklentinin ierisine girmez, sadece gerekten
ngrlemeyecek eyler beklentilerin yanl olmasna yol aar. Burada nemli olan gelecee ilikin
beklentisi olan herkesin tek tek doru beklenti oluturmas deil, insanlarn ortalama olarak doru
beklenti ierisinde olmasdr.
Bekleyilerin rasyonel bir ekilde oluturulmas ile cretlerin ve fiyatlarn yksek derecede esnek
olmas nermeleri Yeni Klasik okul taraftarlarn baz ilgin politika sonularna gtrr. Yeni
Klasiklere gre sistematik para ve maliye politikalar ekonomide isizlik ya da kt dzeyini
deitirmez, sadece fiyat dzeyini deitirir. Bu doktrin politika etkinsizlii teoremi olarak bilinir.
Bylece duruma gre uygulanan politikalar ngrlebiliyorsa, bireyler bu politika uygulamalarn
bekleyecekler ve bu beklentileri etkinsiz yapacak ekilde davranlarn deitireceklerdir. Dolaysyla
toplam arz erisi dey olduu iin ADdeki deimeler sadece genel fiyat dzeyini etkileyecektir. Bu
yaklamda da Monetaristler gibi, kurala gre para politikas kullanmn destekler ve bte denkliine
nem verirler.
Yeni Klasik ekonomi zellikle bekleyilerin rasyonel biimde oluturulmas hususunda
eletirilmilerdir. zellikle bireyler hem bilgi elde etmede ve analiz etmede akllca davranmayabilirler,
hem de bu bilgilere dayanarak daima rasyonel kararlar almayabilirler. te yandan kontratlar ve uzun
dnemdeki szlemeler yznden cretlerin ve fiyatlarn esnek olmamas nedeniyle, AS de pozitif eimli
olacak ve dolaysyla uygulanan politikalarla ADdeki deimeler hem istihdam hem de kt dzeyini
etkileyecektir. Bylece Yeni Klasiklerin politikalarn etkinsizlii teoremi geerliliini yitirecektir.

Politika Tartmalarnda Bugnk Durum
Ekonomistler arasnda uyum olmamasna ramen gnmzdeki tartmalara ilikin u zetlemeyi
yapabiliriz.
1. Hemen hemen tm iktisatlar ekonominin bir dereceye kadar kendi kendini dzeltme
mekanizmas bulunduunu kabul ederler. Uzun dnemde ekonomi potansiyel GSYH dzeyine
ya da tam istihdam dzeyine geri dner. Ancak bu ayarlanma srecinin ne kadar zaman alaca
konusunda anlamazlklar hala srmektedir.
2. ktisatlar talep ynetimli politikalarnn tam istihdama ayarlanmalar hzlandraca hususunda
anlamazlar. Keynesyenler ve Yeni Keynesyenler bu tr tedbirleri desteklerken, Monetaristler ve
Yeni Klasikler bunlar desteklemezler. Ancak duruma gre politika uygulamalarnda
gecikmelerin olacan Keynesyenler bile kabul etmektedirler. te bu yzden ekonomide nemli
dzeydeki daralmalar gzlendiinde ve byk lde enflasyonist tehditler ortaya ktnda
politika yapclarnn aba gstermeleri gerektiini savunmaktadrlar.

213
3. Yeni Klasik ekonomi anlay ok fazla taraftar bulmasa bile makroekonomik dnceyi sarsc
almlar yapmtr. Birok iktisat bekleyilerin rasyonel olduuna inanmaz. Hatta ok az
iktisat cretlerin yksek derecede esnek olduu ve piyasalarn srekli dengede bulunduu
eklindeki nermeleri kabul eder. Bu yzden politikalarn etkinsizlii teoreminin de
ilemeyeceini dnrler. Ancak gnmzde bekleyilerin rasyonel biimde oluturulduu
Yeni Keynesyenler tarafndan da kabul grmekle beraber; Yeni Keynesyenler cret ve fiyatlarn
yksek derecedeki esnekliine kar karlar. Yine politika etkinlikleriyle ilgili olarak
beklenmeyen politika etkinliinin beklenen politikalara gre daha yksek olduu kabul
edilmektedir.
4. Hemen hemen tm iktisatlar toplam arz tevik edecek tedbirleri desteklerler. Ancak arz ynl
politikalarn ksa dnemde hem fiyat dzeyini drmesi hem de GSYHyi uyarmasnn g
olacan ne srerler. Arz ynl politikalarn asl etkisi uzun dnemde ortaya kaca kabul
grr.
Uzun dnemde Yeni Klasikler ile Yeni Keynesyenlerin anlat temel
konular nelerdir?
Sonu olarak Klasik ekonomi geleneinin bugnk temsilcisi olan Yeni Klasik ekonomistlerle,
Keynesyen gelenein bugnk temsilcisi olan Yeni Keynesyen ekonomistlerin grleri ksa dnemde
farkllklar gstermektedir. Oysa uzun dnemde bu grler rtmektedir. nk uzun dnemde her iki
grn zerinde uzlat temel konu vardr. Bunlar:
1. Tm ekonomik birimler rasyonel davranrlar. Mevcut olan tm bilgi setini kullanarak doru
kararlar verirler ve sistematik hata yapmazlar.
2. Uzun dnem toplam arz erisi deydir, tam istihdam dzeyindedir ve doal isizlik oran
geerlidir.
3. Uzun dnemde para ntrdr. Para miktarndaki deimeler reel kt dzeyini etkilemez.

214
zet
Bir ekonomide tm sektrler tarafndan belli bir
dnemde eitli fiyat dzeylerinde talep edilen
mal ve hizmetlerin miktar toplam talebi belirler.
Keynesyen harcama gelir modeli erevesinde
negatif eimli olarak izilir. Negatif eimli olu
nedenleri reel balans etkisi, faiz etkisi ve
uluslararas ikame etkisi ile aklanr.
Toplam arz erisi, bir ekonomide belirli bir
dnemde eitli fiyat dzeylerinde ekonomideki
tm reticilerin birlikte arz ettii toplam kty
(retimi) gsterir. Ksa dnemde pozitif eimli
izilmekle beraber toplam arz erisi uzun
dnemde tam istihdam hasla dzeyinde dey
olur. cretlerde, girdi fiyatlarnda ve
verimlilikteki deimelere bal olarak ASde
kaymalar grlr.

Denge kt ve fiyat dzeyi AD-AS tarafndan
belirlenir. Eer denge tam istihdam dzeyinde
deilse, ekonomide eksik istihdam dengesi veya
ar istihdam dengesi varsa, ekonomi bunlara
kar tepki gelitirerek ayarlanma srecine girer.
Para ve maliye politikalar toplam talebe ynelik
politikalar olarak isimlendirilir. Oysa tevikler ve
firma maliyetlerini etkilemeye ynelik politikalar
ise toplam arz etkilemeye ynelik politikalardr.
Maliye politikalar, kamu harcamlar, transfer
harcamalar ve vergiler yoluyla daraltc ya da
geniletici ynde kullanlr. Para politikas ise
merkez bankalarnca para arz ve faiz orann
etkileyerek ekonomide daraltc ve geniletici
ynde kulllanlrlar.

215
Kendimizi Snayalm
1. Toplam talep erisi aadaki hangi iki
deiken arasndaki negatif ilikiyi
gstermektedir?
a. Faiz oran reel hasla
b. Toplam harcamalar reel hasla
c. Fiyat dzeyi reel hasla
d. Yatrm tasarruf
e. Fiyat miktar
2. Uzun dnemde cretlerin ve fiyatlarn tam
esnek olduu kabul edildiinde toplam arz
erisinin konumu nasldr?
a. Pozitif eimlidir
b. Negatif eimlidir
c. Hem dikey hem de yatay ksmlar vardr
d. Yataydr
e. Deydir
3. Aadakilerden hangisi toplam arz erisini
kaydran parametrelerden biri deildir?
a. Fiyatlardaki deimeler
b. cretlerdeki deimeler
c. Emek dndaki girdi fiyatlarndaki deimeler
d. Teknolojideki deimeler
e. Emek verimliliindeki deimeler
4. Aadaki seeneklerin hangisinde oluan
deiiklikler toplam arz erisini saa kaydrr?
a. cretlerdeki artlar
b. Emek verimliliindeki azallar
c. Sermaye stokunun artmas
d. Girdi olarak enerji fiyatlarnn artmas
e. Genel fiyat dzeyinin artmas

5. Ekonominin denge kt dzeyi ile ilgili
olarak aadaki seeneklerden hangisi doru
deildir?
a. Toplam arz toplam talebe eittir
b. Dengede hasla ve genel fiyat dzeyi
belirlenir
c. Fiyat, denge fiyat dzeyinin zerinde ise arz
edilen reel hasla talep edilen reel hasladan
fazladr
d. Fiyat, denge fiyat dzeyinin altnda ise
piyasada mal fazlal oluacak ve fiyatlar
azalacaktr
e. Denge dzeyinde ktda fazlalk veya
eksiklik olmaz
6. Eksik istihdam dengesine ilikin olarak
aadaki seeneklerin hangisi doru deildir?
a. Toplam harcama dzeyi tam istihdam
dzeyinin altndadr
b. Ekonomide enflasyonist ak vardr
c. Ekonomide retim a vardr
d. Denge hasla dzeyi potansiyel hasla
dzeyinin altndadr
e. Ekonomide isizlik vardr
7. Kamu harcamalar ve vergiler yoluyla
ekonominin performansn etkilemek iin
uygulanan politikalara ne denir?
a. Para politikas
b. Gelirler politikas
c. D ticaret politikas
d. Maliye politikas
e. stikrar politikas
8. Aadaki seeneklerin hangisinde enflasyon
ile mcadele iin uygulanabilecek politikalardan
biri verilmitir?
a. Kamu harcamalarnn artrlmas
b. Transfer harcamalarnn artrlmas
c. Vergilerin artrlmas
d. Toplam talebin artrlmasna ynelik politikalar
e. Geniletici para politikas

216
9. Aadakilerden hangisi ekonomik
faaliyetlerdeki dalgalanmann bykln
azaltan otomatik stabilizatrlerden biri
saylamaz?
a. sizlik demeleri
b. Gelir vergisi
c. Sosyal nitelikli yardmlar
d. Transfer demeleri
e. Kamu harcamalar
10. Kamu harcamalarndaki artn neden olduu
faiz oranndaki ykselmenin planlanan yatrm
harcamalarn azaltmasna ne denir?
a. kame etkisi
b. Yatrm etkisi
c. Gelir etkisi
d. Dlama etkisi
e. Pigou etkisi

Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Toplam Talep (AD)
2. e Yantnz yanl ise Toplam Arz (AS)
3. a Yantnz yanl ise Toplam Arz Erisindeki
Deimeler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Toplam Arz Erisindeki
Deimeler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Toplam Arz ve Toplam
Talep Dengesi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
6. b Yantnz yanl ise Eksik stihdam Dengesi
ve Ekonominin Deflasyona Tepkisi balkl
7. d Yantnz yanl ise Maliye Politikas
8. c Yantnz yanl ise Enflasyonla Mcadele
in Maliye Politikas Kullanm balkl konuyu
9. e Yantnz yanl ise Ekonomideki Otomatik
Stabilizatrler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise Dlama Sorunu

217
Sra Sizde 1
Geniletici maliye politikas; kamu
harcamalarndaki art, transfer harcamalarndaki
art ve vergilerdeki azalma ile yrtlr.
Sra Sizde 2
Merkez Bankas tarafndan yrtlr. Para arz
ve faizleri deitirmeye ynelik eylemlerden
oluur.
Sra Sizde 3
Toplam arz kaydran parametreler; cretlerdeki
ve emek d girdi fiyatlarndaki deimeler ile
teknoloji ve verimlilikteki deimelerdir.
Sra Sizde 4
Alternatif enerji kaynaklarnn artmas, enerji
maliyetlerini drecei iin toplam arz erisi
saa kayar.
Sra Sizde 5
Merkez bankas para politikas uygulamasnda iki
tr hedef belirler. Bunlar; para arz hedefi ve faiz
oran hedefidir.
Sra Sizde 6
Her iki ekoln uzun dnemde anlat temel
konu vardr. Bunlar;
1. Tm ekonomik birimler rasyonel davranrlar.
Mevcut olan tm bilgi setini kullanarak doru
kararlar verirler ve sistematik hata yapmazlar.
2. Uzun dnem toplam arz erisi deydir, tam
istihdam dzeyindedir ve doal isizlik oran
geerlidir.
3. Uzun dnemde para ntrdr. Para
miktarndaki deimeler reel kt dzeyini
etkilemez.

Economics: Principles and Policy, 12th Edition,
Mason: South-Western College Publishing.
Case, K. E., Fair, R. C. ve Oster, S. (2008).
Principles of Economics. Ninth Edition, New
Jersey: Prentice Hall.
Mankiw, N. G. (2009). Principles of Economics,
Fifth Edition, Mason: Cengage Learning.
Yldrm, K. ve dierleri (2011). Makro ktisada
Giri, 7. Bask, Ankara: Pelikan Yaynclk.
Yldrm, K. ve dierleri (2011). ktisada Giri,
4. Bask, Ankara: Pelikan Yaynclk

Kitap - İktisada Giriş

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kitap - İktisada Giriş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2566

Y) iin aadaki seeneklerden hangisi

diyelim ve bu iki durumdaki oaltan deerlerini bulalm:

. Devleti eklediimizde ise

You might also like