NSZ

Bu kitap, 1960 ylnda Columbia niversitesinin Teachers College tarafndan doktora tezi olarak
kabul edilen ngilizce aslndan, baz deiiklikler yaplarak Trkeye evrilmitir. Tez, Trkiye
konusunda az bilgisi olan ya da Trkiyeyi yalnzca 1946dan sonra gsterilen ekliyle tanyan
okuyucular dnlerek yazld iin, aslndaki bilgi verici nitelikte aklamalar, Trk okuyucularn
bunlara gereksinimi olmad dnlerek karlmtr. te yandan, almann ngilizcesini
okuyacaklarn bildikleri varsaylarak aklanmadan braklan baz noktalar, Trke metinde biraz
daha belirgin duruma getirilmitir. Konu ile ilgili olmakla birlikte, Bat eitim tarihi ile ilgili baz
blmler de ksaltma amacyla karlmtr. Denebilir ki, almann ngilizcesi ile Trkesi
arasnda yalnzca dil ve okuyucu bakalnn gerektirdii ayrmlar vardr. Ama balca dnce ve
tez, her ikisinde de etir.
ncelemede varlan sonularn dayand temel materyal, zellikle Ky Enstitlerinin yklna
neden olan etkenlerle ilgili olanlar, aslndaki gibidir. Kitap yazld zaman Trkiyedeki siyasal,
ekonomik ve eitimsel olaylar karsnda, bu sonuncu noktay enikonu tartmakszn Enstitlerin
anlamn ve nemini belirtme olana yoktu. Bunlar, bugn tarihe gemi olaylar olmakla birlikte,
Trkiyenin eitim sorununun yakn gelecekte alaca yn belirtici olacaklarndan, bilinmelerinde
pratik yarar vardr.
Bu incelemenin Trkesinin yaymlanmasn kolaylatrmak iin yaplan ksaltmalar arasnda,
aratrcnn kulland inceleme yntemleri, aratrmann nasl ynetildii, hangi kaynaklarn
kullanld, aratrmann geliiminin tarihi ve baz metodolojik konularn tartld blmler
karlmtr. Bu bakmdan, yazarn gzlem ve sonularn dayandrd belge ve kaynaklar burada
gsterilmemitir. Ama bunlarn ou Trke olduu iin, aratrma yapacak olanlarn bunlara
ulamalar olanaksz deildir.
Bu eviride, yalnzca eitimcilere deil, Trkiyenin eitim sorunu ile ilgili her Trk vatandana,
Ky Enstitlerinin temsil ettii temel dncenin ne olduunu teknik olmayan bir dille anlatmak yolu
seilmitir. Bu grle, yaptn aslnda bulunan betimleme, analiz ve karlatrmalarla ilgili uzun
blmler ksaltlm, sadeletirilmitir. Trke kaynaklardan yaplan uzun alntlar da ya ksaltlm
ya da tmyle kartlmtr. Enstitleri konu alan polemik yaynlarn tek tek ve zaman srasyla
belirtmek ok uzun olacandan, bunlarda ileri srlen grler, toplu bir duruma getirilerek
anlatlmtr. Bu inceleme, dar anlam ile pedagojik bir adan yazlm olmaktan ok -Trk
yazarlarn da ou kez yaptklar gibi- tarihsel ve sosyolojik bir adan konuyu inceleyerek Trk
ulusunun gelecei ile ilgili herkese seslenmek iin yazlmtr. Bugn Trkiyenin karlat byk
zorluklar ve tehlikeler karsnda hibir Trk vatanda, lkenin eitime yatraca para, zaman ve
emek konularna kar umursamaz bir tutum taknamaz.
ncelemenin metodolojik yannn karlm olmasnn yarataca boluu kapamak iin u noktay
nemle belirtmek isterim: Bu incelemede varlan sonularn tm, toplanan kaynak ve materyalin
incelenmesi srasnda, kendiliklerinden belirmeye balamlardr. Yazarn, Ky Enstitleri
konusunda nceden verilmi olumlu ya da olumsuz bir yargs yoktu. nceleme boyunca
kendiliklerinden belirmi olan noktalar, yazara ok nemli bir eitim olay karsnda bulunduunu
gsterdii gibi, bu noktalar deerlendirildii zaman ortaya beklenmedik (ve bazlarnca bugn bile
hl ayrdna varlmam olan) sonular kt. te bu yaptn asl amac, Trk okuyucularnn bu
sonular dikkatle kavramalarna ve zerlerinde dnmelerine hizmet etmektir. Ky Enstitleri gibi
daha hibir lkenin baaramad bir eseri ortaya karm bir ulusun, onu yitirdikten sonra niteliini
anlamadan unutmas ok yazk olurdu.
Bu sonularn en nemlilerini burada sralamak isterim. ncelemede bunlarn her biri ayrntlaryla
tartlmtr.
Her eyden nce, bu yaptta belirtilen Ky Enstitleri, 1946dan sonraki durumu ile ve zellikle
yabanclara tantlm olan Enstitler deil, kurulduklar zamandan 1946ya kadarki asl ve gerek
Enstitlerdir. Bu ikisini ayrmamak ve birbirine kartrmak yznden, birok kiinin Ky Enstits
olarak bildii, asl Ky Enstitlerinden deiik olmakla kalmaz, gerek Trkiyenin eitim sorunu,
gerek gelime abas iindeki uluslarn eitim sorunlar ve hatta gelimi lkelerin eitim sorunlar
bakmndan ok nemli temel noktalarda, onun zddn oluturur. 1946dan sonra, asl Ky Enstitleri
slah edilmi (dzeltilmi) deil, bambaka ve hatta zgn dnceye zt ilkelere dayanan okullar
durumuna sokulmulardr. Bunlarn ad, ister ilk zamanlarda olduu gibi Enstit olarak korunsun,
ister daha sonra olduu gibi lkretmen Okulu yaplsn, her iki durumda da ortaya kan, asl Ky
Enstitsnden baka bir eydir. Bu szde slah etme gstermitir ki, asl Ky Enstits kendilerini
dorudan ekillendiren zgn eitim grnden koparlarak, zgn paralar yerine bambaka
paralar takmak trnden bir onarma kalklnca, ad ne olursa olsun, ortaya kan, aslndan
bambaka bir eydir.
kinci nemli sonu, asl Ky Enstitlerinin Pestalozzi, Dewey, Kerschensteiner gibi Bat
eitimcilerinin dncelerine gre kurulmu eitim sistemlerinden alnarak alm okullar deil,
onlardan (bilinmesi Trkiye iin ok nemli olan) baz temel noktalarda ve ayrca nicelik ve nitelik
bakmlarndan da deiik bir sisteme dayanddr. Trkiyede bu Batl eitimcilerin dncelerine
uyularak ortaya karlm eitim kurumlar, lkretmen Okullar (Muallim Mektepleri) olmutur ve
bu yolda gitmenin sonucu da, Trkiyenin eitim gelimesinin elli yl nce bir kmaza saplanp
kalmasdr.
nc sonu, Ky Enstitlerinin, Batl eitimcilerin dnce ve sistemlerinin bir taklidi olmad
gibi, u ya da bu partinin ve u ya da bu bakann keyfine dayal bir bulu da olmaddr. Enstitler
konusunda yazlm yazlarn ou, Enstitleri az ok tanyan kiilerin bile byle sandklarn, hele
Ky Enstitlerine kar yazanlarn tmnn bile bile bunu byle deerlendirdiklerini gsteriyor. Ky
Enstitlerinin Trkiyenin eitim sorununun doal ve zorunlu olarak vard, uzun aramalar ve
deneyler sonunda, kolektif almalarla ortaya karlm bir eser olduu, onda hibir yapaylk ve
siyasal kar bulunmad, incelemede apak belirtilmitir. Ky Enstitleri, eitimi Trk toplumunun
ada bir toplum durumuna getirilmesinde bir kaldra olarak kullanma yolunda, ta II. Mahmut
dneminde balam olan deneylerin art arda gelen baarszlklarndan elde edilen deneyimlerden
sonra bulunmu olan kar yoldur. Ky Enstitleri bu toplumsal geiin niteliini en iyi kavram olan
Kemalizm ilkelerine dayanlarak, bir yandan Bat uygarln anlama, te yandan bu uygarla gei
yollarn Trk toplumunun kendi gereksinmelerine gre bulma dncesinin bir zaferi olmutur.
Bundan trdr ki, Trkiyenin eitim tarihinde giriilmi deneylerin hibiri, Enstitlerin byk
zorluklarn arasnda ve ksa srede gsterdikleri baarlar gsterememitir. Ky Enstitlerine
ynelen saldrlar balad zaman bile bu baarlarn saysz kantlar ortaya konmu bulunuyordu.
Varlan sonularn birisi de, Ky Enstitlerinin yalnzca eitim sorununa bir zm bulmakla ve
bunun doruluunu gsteren baarlar ortaya karmakla kalmayp, Trk toplumu zerine hibir
eitim kurumunun yapamad lde etki ettiidir. Tam alt yl bile denemeyecek kadar ksa bir
srede (n deneyler dnemini de katarsak on bir yl diyebiliriz) Ky Enstitleri, eitim, hukuk,
ynetim, kltr ve dnce yaam zerinde ok az kiinin ayrdna vard bir lde etki
etmilerdir. Bu etkiler, Enstitleri ykan geri tepkiye karn da srmtr. Enstitllerin Demokrat
Parti iktidarnn zellikle son yllarnda yaz, yayn, sanat ve dnce alanlarnda gsterdikleri
almalar, Trkiyenin canl tayclar olduklarn anlatr. Onlar, Trkiyenin ky sorununu ta uzak
diyarlarn diline ulatrm Mahmut Makaldan on binlerce Enstitlye kadar, en karanlk yllarda
bile, yeni bir tipin rnei olarak direnmiler; Trk evriminin tarihinde ou kez grldnn tersine,
dalp kaybolmamlardr. Ky Enstitlerinin toplum zerindeki etkilerine, yarnn eitimine
verilecek ekil kararlatrlrken yapmalar olas etkileri de katmak gerekir.
ncelememizde vardmz dier bir nemli sonu, Ky Enstitlerini, Trkiye gibi adalama
abas iinde bulunan dier lkelerle karlatrdmzda ortaya kt. Hindistan, Pakistan,
Endonezyada yaptmz kiisel gzlemler, Meksika, Brezilya, Sudan, Msr gibi lkelerde deneyler
konusundaki incelemelerimiz, bu lkelerin Ky Enstits dncesinin bulduu zmlemeden daha
ok uzak olduklarn gstermitir. Hatta Amerikann ve Birlemi Milletlerin yardmlama
programlar hl Tanzimat dnemindedir.
Bunlar hl, gemite Trkiyede olduu gibi, eitim sorununu zmleyemeyecek, baarszlkla
sonulanacak nlemler zerinde bocalamaktadrlar. Karlatrmalarmz, kendi koullarna gre
uygulanacak Ky Enstits yolunun, bu lkelerin bitmek bilmeyen sorunlarna kar biricik kar yol
olduuna bizi inandrmtr. Asl Ky Enstitlerinin bozulmalar, bu lkelerden Trkiyedeki
deneyden yararlanmay dnm olanlar, slah edilmi Ky Enstitlerini grdkleri zaman,
Trkiyenin Ky Enstitleri sisteminde kendi ilerine yarayacak bir yan bulunmad sansna
drmtr.
Ky Enstitlerini incelerken, bugn iin ok nemli olan bir nokta, Enstitlerin baltalanma
nedenlerinin iyice deilmesidir. ncelememizin bu konuda vard sonuca gre, Enstitler,
dncesinin kendisinde, Enstitlerin kuruluunda ya da ileyiinde bulunan bir sakatlk nedeniyle
deil, dardan gelen etkenler yznden kertilmitir. Bu nokta, olduka ayrntl bir ekilde
incelenecektir. Enstitlerde saptanacak kusurlar (ki bunlarn ou d koullarn yaratt eylerdi)
ayrntlarla ilgili ve zamanla, deneyimlerin artmas ile dzeltilebilecek eksikliklerdi. Oysa,
Enstitlerin kertilmesine alan gler, daha gelime yllar ierisinde, darda olduu kadar
ieride de harekete gemilerdi. Bunlar, ilk zamanlarda Ky Enstits dncesine yalnzca
pedagojik anlamda aykr ve kart gibi grnrlerken, zamanla siyasal ve ideolojik bir renk
almaya baladlar. Ama bunlarn ykc etkilerini asl artran, Trkiyenin siyasal bir buhran evresine
rastlayan yllarn olaylar olmutur.
ncelememizin yeniden belirttii gibi, Ky Enstitleri yalnzca bir okul, her kye bir retmen
yetitirecek birer retmen okulu deillerdi. Eitim ile toplum arasndaki karlkl iliki konusunda,
Trk dnrlerinin ok iyi bildikleri ve kar yolu bulunmayan bir sorunun, hibir lkede ei
grlmemi bir ekilde zmlenmesinin gerektirdii yepyeni nitelikte bir eitim sistemi idiler. Bu
sistem yalnzca ky eitimi iin deil, tm Trk eitimi iin ok nemli sonular vermeye balamt.
Bunlarn bir sre sonra tm Trk eitim sisteminin dayandrlaca ilkeler olarak yaygnlatrlmas
gerekecekti. Oysa, bunu yapmak yle dursun, bu ilkeler Ky Enstitleri alannda bile yok
edilmilerdir. Bunun Trk eitimine neye mal olacan belki de Enstitlere kar alanlar bile
ngrememilerdi. Trk eitiminin son on yl, yalnzca duraklama yllar olmam, korkun bir
gerileme dnemi olmutur. Ky Enstitleri ile balayan ve bir toplumsal akm zelliklerini tayan
hareket durdurulunca, hem bu hareketin geliim hznn kat kat artmas ile elde edilecek ilerlemeler
yitirilmi, hem de yeniden eski verimsiz yollara dnlmekle zararn derecesi kat kat artrlmtr.
Bunun iindir ki, Kemalizm ilkelerinin ve onun eitime uygulan ekli olan Ky Enstitlerinin 25 yl
nce zmledii eitim sorunu, ylece duruyor. Ama bugnk Trkiye, yalnzca Enstitlerden
nceki deneylerin baarszlklarndan ders almak durumunda olmakla kalmyor, 1935-1946
yllarndaki deneylerin baarlarn bilmek ve 1946-1960 yllarnda bunlarn baltalanmasnn neye
mal olduunu grmek olanana da sahip oluyor. e, braklan doru yol zerinde yeniden balamak
iin bugnk Trkiyenin elinde baka bir stnlk daha var: Ky Enstitleri ile sonulanan deneyler
balad zaman bu ite alacak adam ktl vard; oysa bugnk Trkiyenin elinde yepyeni bir
aydn, eitimci, eitim yneticisi ve vatanda olarak binlerce Enstitl vardr.
te yandan, bugnk Trkiyenin karlat ekonomik, parasal, siyasal ve manevi koullar, 1935 ve
1946 yllarndakinden ok daha elverisizdir. 1930larda, Ky Enstits zm ile sonulanan
aray balatmakta parasal zorluk byk bir rol oynamt. Klasik okulculuk yntemleriyle
gidildiinde Trk eitim sorununun zmlenmesinin Trkiyenin parasal gcnn dnda olduu ya
da onun parasal gcne bal kalndka yzyllar gemesi gerektii anlalmt. Bu durum, bugn o
zaman olduundan kat kat daha fazla lde, yine byledir. u halde, gelip geici heveslerle ya da
yzeysel yntemlerle oyalanmak istenmiyorsa, uygunluu deneyler ve baarlarla kantlanm olan
yoldan yrmenin zorunluluu bugn eskisinden daha byktr.
Bu incelemenin ngilizcesini baslmak zere hazrladm srada Trke yaymlanmas olana
knca, Trkesini hazrlamay bunun iin ne aldm. Yakn bir gelecekte verilecek kararlar iin Ky
Enstitlerinin tarihinin, yapsnn ve neminin tannmasnn byk gerei vardr. Bugn Trkiyenin
yakn gemiinde denenmi ve renilmi eyleri yeni batan denemeye ve renmeye zaman yoktur.
Trk okuyucularnn ok iyi bildikleri gibi, halkoyuna dayanan bir ynetimde, bir kez kararlatrlp
politikaclarca benimsenen bir program eletirmek ve deitirmek kolay deildir. Uygulanacak
kararlar zerinde bunlarn kusurlar ortaya ktktan sonra deil, uygulanmadan nce iyi dnmek
gerekir. Bu incelemenin amalarndan birisi, atanan her Milli Eitim Bakanna ve iktidara gelen her
hkmete gre deiecek eitim politikalar yerine, Trkiyenin kendi eitim tarihinde, kendi eliyle
denedii ve bulduu salam temellere dayanarak kurulacak bir eitim sistemini izleyerek, 1946da
brakld yerden balayp, daha ilerilere gitmek gerektiini gstermektir. Dnyann ayn aba
iindeki dier tm uluslar o zaman gzlerini Trkiyeye evireceklerdir.
Bugnk koullarda, Kemalizm devrimciliine dnerek gvenle yrmek iin, eitim ilerini
ynetecek olanlarn ok daha fazla gereki olmalar, halkn da gerekleri eskisinden daha iyi
kavramas gereklidir. Bu incelemede grlecei gibi, Kemalizmi benimsemi grnen birok kiinin
gsterdii kararszlk, korkaklk ya da kendi karlarn koruma eilimleri, Trk olan her eyin en
Trk, yerli olan her eyin en yerlisi olan bir eseri, kk darda ve toplum ykcs olarak gsteren
hilebazlara mthi kolaylk hazrlam, buna birok vatandan gz bal inanmasna neden olmutur.
Bu durumun gelecekte yinelenmemesinin bir gvencesi yoktur. Gemiin deneyimlerine bakarak, bu
tr giriimlere kar uyank olmak, yalnzca Trk eitiminin nderlerinin deil, Trk Ulusunun ve
Devletinin bamsz yaamas ve ykselmesi lksne balanm her insann grevidir.
Fay KIRBY
(Temmuz 1961, Kanada)
BLM II
CUMHURYETN LK ON YILI
Osmanl mparatorluunun dalmas, hilafetin kalkmas, retimin Milli Eitim Bakanlnn
ynetiminde birletirilmesi ve Cumhuriyetin ilan, Merutiyetin karlat kmaz ortadan
kaldrd. Bu olaylar Trk toplumunun ve vatandann kkl deiiklikler geirebilmesi iin gerekli
koullar hazrlyordu. Daha nce Gkalpin anlad anlamda bir ulusal eitim program imdi
yaplabilirdi. Bununla birlikte, hem onun dnceleri, hem de Batc pedagoglarn grlerine kar
yapt eletiriler, Trk kltr tutuculuuna drt elle sarlm olanlar tarafndan bile unutuldu.
Bunlarn her ikisinin yeniden eylem alannda anmsanabilmesi iin on yl gemesi ve eitim
alanndaki ilk baarszlk kantlarnn ayrmna varlmaya balanmas gerekiyordu.
Devrim rejiminin kurulmas, zellikle laikleme politikas Baty rnek alma isteklerine hz vermiti.
Bu durum, eitim alannda glerini yitirmi olan Batc eitimcilerin yeniden glenmelerine yardm
etti. Bunlarn, rneklerini dorudan Batnn gemiinden almalar sonucu hkmetin nl Batl
eitim uzmanlarn davet etmesi politikas, Trk pedagoglarnn yllardan beri sylediklerini bir kez
de sahibinin sesinden dinlemek olacakt. En nemli sorun uydu: Trkler gibi slam ve Osmanl
gelenekleriyle Batllama istekleri arasnda bir savam iinde olmayan bu yabanc uzmanlar,
Trkiyenin sorunlarna yeni zmler bulabilecekler miydi?
Bunlarn ayr ayr ya da toptan, Trk evriminin geliimini kolaylatrm olmadklarn sakncasz
syleyebiliriz. Trkiyeye yaplan son on be yllk teknik yardm (Marshall yardm) dnemini gz
nnde tutmamz, nl Deweyin bile Trk evrimini kolaylatrmas bir yana, neden biraz daha
zorlatrm olduunu anlamamza yarar salayacaktr. Ama bu kiilerin hkmette bulunan ve
eitimci olmayanlara ve ulusu temsil eden Trkiye Byk Millet Meclisine verdikleri nerileri
gzden geirmeden nce, Osmanl mparatorluunun dalmasyla ortadan kalkmam, onun miras
olarak kalm bir iki soruna deineceiz.
1. Cumhuriyetin Balang Yllarnda Genel Eitim Durumu
A. Eitim Bteleri ve Ekonomik Koullar
Cumhuriyet dneminin eitim reformcular iin parasal durum eskisine gre bir yandan parlak, bir
yandan da karanlkt. Savalar zaten perian durumdaki kyly daha da yoksullatrmt. Yz
binlerce gen kylnn savalarda yok olmas, tarm ekonomisinin kendine gelmesini uzun sre
engelledi. Hzl bir ulusal kalknma iin gerekli olan ada kurulular ie yaramayacak durumda
olduklar gibi, aralar da ya yok edilmilerdi ya da ilgisizlik sonucu kullanlamayacak
durumdaydlar. Onarmlar da byk harcamalar gerektiriyordu. Devlet, Lozan Antlamasna gre
birok uluslararas ykmllkleri yerine getirmek zorundayd. Tm bunlar kaynaklarn ulusal
gelimeye harcanmasn engelliyordu. Yabanc sermaye bulma konusunda, sermayenin Avrupann
savatan zarar grm lkeleriyle, savan yaratt yeni uluslara ynelmesi eilimleri, zorluklara
neden oluyordu. Az gelimi lkelerin ou ise hl smrge olduundan, yatrm sermayeleri
oraya gidiyordu.
te yandan, yeni dnemde eitimcilerinden yana olan etkenler de vard. Yeni Trkiye, eitim iin
parann gereini ve nemini kavram bir devletti. Son krk yl iinde, belki Sovyetler Birlii dnda,
eitimciler dnyann hibir yerinde bir ulusa rehberlik etme olanana Atatrk Trkiyesinde olduu
kadar kavuamamlardr. O dnemi incelemi olan bir Amerikal yazar yle diyor:
Osmanl dneminden miras kalan Dyun-u Umumiye borlar, Milli Savunma ve Bayndrlk
denekleri dnda, ulusal btede en byk yeri Milli Eitim btesi almtr.
[4]
Ayrca, Milli Eitim btesinin yetersiz olduu her durumda, TBMM ek denek vermekten
ekinmemitir. Bakanln kendisine verilen tm denei yerinde harcamad sylenebilirse de, bu
durum ekonomik gereklerin bir sonucu olarak ortaya kmtr. in yaplp yaplmad savlarla
deil, baar ile belli olur. Bunu saptayan lt de Trkiye kaynaklarnn olanaklar iinde kalarak
yaplmas gerekeni yapmaktr. Yabanc yardmna dayanan ve temel toplumsal kurumlarn geleceini
sadakaya balayan hibir ulus, bamsz bir ulus olduunu savunamaz.
B. Ynetim
Yeni rejim hkmet ynetimine nemli bir deiiklik getirmedi. Bu, Osmanl dneminden kalma
yneticilerin ve brokratlarn zayf yanlarnn bilinmemesinden deildi. Biri eski dnemden kalma,
ikisi yeni dnemin gerei olan etken, ynetimde yine mlkiyeli yneticilerin stn durumlarnn
srmesini gerektirdi. Her eyden nce, Eitim Bakanl demokratik ve profesyonel ideallerle
beslenmi yeni bir ynetici kua yetitirinceye kadar yeni rejimin ynetim ileri askda
braklamazd. Osmanl ynetimi ve itilaf igali altnda i grmeyi srdren yneticiler bir anlamda
Ankara Hkmetine ihanet ettiler denilebilirse de bunlar lkenin ynetiminde deneyimli
olduklarndan, iler bunlarsz yrtlemezdi.
Cumhuriyetin ilk onuncu ylnn eitim ynetiminin baar dzeyini, eldeki yneticilerin yeterlilik,
verimlilik ve Cumhuriyete uyum dereceleriyle saptamak gerekir. stenen nitelikteki yneticileri
yetitiren kurumlar ve onlar eitenlerin nitelikleri de hesaba katlmaldr.
kinci etken, o zaman halk ynlarna eriecek aralar bulunmadndan ve zellikle Anadoluda
halkn byk oranda okuryazar olmamas nedeniyle, yeni rejimin yeni dnceleri ve yntemlerini
yaymak iin memurlara dayanmak zorunda olunuudur. Bu nedenle devletin, gerek geleneksel
ayrcalklara, gerekse yneticilerin ve eitim alan da iinde olmak zere, genel olarak memurlarn
eilimlerine korkusuzca kar kma gc snrlanm oluyordu.
nc etken, ulusal devletin ulusuluk ilkelerinin Trk vatandalarn bir rpda ideal ve duyguda
birlemi bir ulus yapmaya yetmeyiidir. TBMMnin iinde bile Anadolulu olmayan devlet
adamlarna kar gdlen muhalefetin de gsterdii gibi, mparatorlukun yklnn ardndan, daha
nceki ayrlk ulusal akmlara egemen olan ulusuluk duygular deil, ulusal gvenlii ve btnl
hie sayan yerel rejiyonalist
[5]
eilimler ortaya kmt. slamc sergzetilerin sonu geldikten uzun
zaman sonra bile, devlet kamu dzenini ve ulusal birlii salamak kaygsyla, baz gvenlik ve
ynetim yetkilerini iileri yneticilerinin eline vermek zorunda kald. Bu yetkilerin bazen halktan
yana olmayan ekilde kullanlmasnn sorumluluunu Kemalist rejimde deil, ulusal karlar
dnmeyen kiilerin yetkilerini ktye kullanm olmalarnda aramak gerekir.
C. Eitim Bakanl
Cumhuriyetin yeni ve srekli sorunlar arasnda, Ankaradaki bir masa ile birka yazmandan
olumu yeni Eitim Bakanln stanbulun Maarif Nezareti boyutunda normal bir Bakanlk
yapabilme konusu vardr. Bakentin Ankaraya alnmasnn yaratt pratik ve duygusal etkiler en ok
milli eitim alannda ortaya kt. Ankaraya gelenlerle stanbulda kalanlar arasndaki atmaya ek
olarak, Ankaraya gelmiler arasnda yeni devrimin ruhunu temsil edenlerle eski brokratik kafadaki
oportnistler arasndaki atma da vard. Cumhuriyetin genel eitim tarihinde bu atmalarn etkisi
ne kadar nemli olursa olsun, eski dnemden miras kalan bir engel karsnda yine de glgede
kalyorlar. Tm ynetim batan baa deitirilmedii srece, Eitim Bakanlnda eski ynetimlerin
yntemleri, amalar, kararlar ister istemez kendini gsterecekti.
D. lkretim ve lkokul retmenlerinin Eitimi
mparatorluun ykl ile Trkiye eitiminin ura alan ve lke nfusu kld halde, eitim
birliini salayan ve eitimi laikletiren yasalar, ilkretim ve retmen yetitirme sorunlarn,
Merutiyet dneminde dnlemeyecei lde geniletmiti. Genel ve parasz ilkretim ideal
olarak deil, Anayasal bir hak ve grev olarak kabul edilirken, yine bu dnemde kartlan eitim
yasalar ile neredeyse tm ilkokul retmenleri medrese renimleri ve mesleksel bilgisizlikleri
nedeniyle ie yaramaz saylyor ve buna ek olarak vakf ilkokullarn dzeltmek ve finanse etmek de
Milli Eitime ykleniyordu. Bylece, Milli Eitim Bakanl, ilkretimi neredeyse temelden
yeniden kurmak grevi ile kar karya kalyordu. Bu sorunlar zmek iin ise, Merutiyet
dneminden ancak birka neri paras kalabilmiti.
E. Orta ve Yksekretim Sorunlar
Yeni rejimin devrimci reform gr, tm okul sistemini eitimin gelime alan iine alyordu. Daha
Osmanl dneminde laiklemi ve Batya dnm orta ve yksekretim, yalnzca biraz dzeltilmeye
gereksinimi varm gibi gzkyordu. te yandan, bu dzeltme ve geniletme ii iin harcamalar
gerekiyordu. Buna ek olarak, teknik ve mesleki retimi de ekonomik sorunlar gz nne alarak
kurma ii vard. stelik eldeki laik okullarda da eski gelenekler tmyle kalkm deildi.
Ortaretim personelinin nitelikleri, ilkretimdekilerin bir devam olmaktan ok, kck niversite
profesrleri olmaya daha yaknd. Bunlar Trkiyede yeni olduklar halde, Batdaki benzerleri gibi,
ocak anlayn brakacak, devlete ve politikasna uyacak kafada da deillerdi. Baka bir deyile,
orta ve yksekretim, Cumhuriyet iin aa vurulmam bir sorundu.
F. Uzmanlar ve nerileri
Denebilir ki, kinci Dnya Sava dnyasnn hibir lkesi, 1924-1934 yllar Trkiyesinin uzman
olarak sahip olduu parlak yldzlar kmesine kavumamtr. Amerikadan J. Deweyin kendisi
geldi. Onun Almanyadaki dengi Kerschensteiner Trk Hkmetinin arsn kabul etmediyse de
yerine Dr. Khneyi gnderdi. Bunlarn ardndan yine Avrupa ve Amerikadan bir dizi uzman geldi.
Bazlar nlerinin doruuna varm, bazlar daha sonra uluslararas n kazanacak kiilerdi. Trkiye,
eitim sorunlarnn zmn, lkedeki havarilerden deil, onlarn Batdaki peygamberlerinden
renecekti. Progressif eitim akm ya da eitimde pragmatizm Batda hl snmemitir.
1946dan beri Trkiyeye ve dier lkelere akan eitim raporlar alayan, dayandklar ilkeler ve
yntemler bakmndan o zamanki ustalarn bugnk silik karbon kopyalarndan baka bir ey deildir.
Bu uzmanlarn Cumhuriyet dneminde verdikleri raporlarn tm, Gkalpin Baty anlaynn ne
kadar yerinde ve Batclarnkinin ne kadar sakat olduunu kantlar. Kltrl, liberal, ok lke grm
bu uzmanlar, Soyut Akl temsil etmekten ok uzaktlar. Her biri kendi ulusal eitimlerinin
ocuuydu. Hepsi Trkiyeyi kendi lkesinin bir paras gibi grd. Dewey gibi ilerinde filozof
olan bile, kendisi Trkiyeye geldii halde, Trk siyasal devriminin ne anlamn, ne de o devrimin
getirdii reformlar kavrayabildi. Koca bir yl in Cumhuriyetinde geirdii ve Trkiyeye
gelmeden nce Sovyetler Birliinde bulunduu halde, Dewey, devrimlerin yaratt sorunlarn
niteliklerini Trkiyenin Batclar kadar bile deerlendiremedi.
John Deweyden devrim reformlarn eitim alanna yneltmenin ana stratejisini belirlemesi
bekleniyordu. Merutiyet dneminde Trk aydnlarnn vardklar sonu bakmndan sylersek,
Deweyin raporunun zn, manevi evrimle ekonomik evrimin eitimsel ynlerinin oluturmas
gerekiyordu. Dewey bunlarn hibirisine raporunda ncelikli yeri vermedi. Sanki Trkiye
Cumhuriyeti, Birleik Amerika gibi eski ve yerlemi bir rejimmiesine, sanki burada kurulmu,
yerlemi bir eitim sistemi varm ve Trk retmenleri kendilerini naslsa yokluklar ierisinde
buluvermiler gibi, Dewey raporunda Trkiyenin en acil sorunu olarak retmen maalarnn
ykseltilmesini ele ald! Bu, Deweyin kulana kadar gelen retmenlerin maalarndan
yaknmalarna dayanarak, Amerikan retmenlerinin balca sorunu olan bir konunun yansmasndan
baka bir ey deildi. Bir ulusun retmenlerinin ve aydnlarnn varlkl olmalarnn ulusun
ilerlemesinin salanmasnn koulu olduunda hi phe yoktur. Ama bunu tek bana bir sorun olarak
ele alp, birok yoksunluklar iinde bulunan Trk retmenlerinin, retmen okulu kl ilkokul
retmenlerinin o gnlerde ok gl olan devrimci heyecanlarnn ayrmna varmamak, alacak bir
eydir.
Deweyin raporunun dayand bu temelin sonular unlar oldu: 1) Trkiyenin eitim sorununu bir
okul sorunu olarak dejenere etmek, 2) Devrimin eitim alanndaki kararllnn yerine, d
krklna dayal phecilii getirmek. 1923-1932 yllar arasnda tm eitim kollarnda retmen
saysnn on kat art ile daha sonraki yllarda renci ve retmen saysndaki azal, bunlarn en
amaz belirtisidir.
Bundan sonra Dewey, analizlerinin her admnda yanllarn st ste ymtr. Parasal nerilerin
kendi alan dnda kald gryle, hayale dayal bir rapor yazyor. Yaplmas gerekenlerin alann
alabildiine geniletirken, bunlarn yaplmas iin gereken aralara, programlamaya, sralamaya
deinmiyor. Her konuyu birbirinden bamsz olarak ele alp, daha Amerika Birleik Devletlerinde
bile gerekletirilmemi yenilikleri, bu alanda iki yz yllk gemii olan bir lkedeki ivedi bir
gereksinimmi gibi neriyor. rnein, kitaplklar kurulmasna ky eitimi konusundan daha fazla
nem veriyor. lkede byk kentler dnda okul kitaplar ve gereleri datan kitaplarn
bulunmad, kt ve selloz endstrisinin olmad, dvizlerin kt dalmna, yabanc lkelerde
renci okutmaya ve daha birok eye harcanmak zorunda olduu bir dnemde, kitaplklar kurmann
bir gsteri olacan dnemiyor. Tanrnn yardm ile Deweyin nerileri yerine getirilebilse,
Trk eitimi Amerikan eitiminden daha ileri bir duruma gelecekti!
Deweyin bir geleneki olduu sav ileri srlemez. Ama yeni okul programlar ve zellikle ky
eitimi zerine yazdklar tmyle gelenekidir. Trkiyeye geliinden az bir sre nce yasallam
Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Yasasnn niteliinden hi haberi yokmu gibi, Trk
rencilerin yabanc lkelerde okutulup geri dnmelerine ve bunlarn gerekli deiiklikleri
yapmalarna balamalarna kadar, okul programlarnn deitirilmemesini neriyor. Bunun anlam,
devrim hkmeti saltanat ve hilafete boyun emeyi srdrmeli demekten baka nedir? Ve bu,
Trkiyede hilafeti geri getirmek iin silahl bakaldrlarn olduu bir zamanda salk veriliyordu!
Deweyin ky eitimi konusunda yazdklarna gelince; bunlar sanki Amerikada olduu gibi
Trkiyede de tarm alanlarndaki nfusun kentlere akn etmesiyle krsal alanlarda nfus azalyormu
dnyle yazlmtr. Bu gryle Dewey, kendini sosyal grlerini asla kabul edemeyecei
gerici Trk dnrleri ile ayn kefeye koyuyor. Ona gre Trkiye, eer ky yaamna dayanan ve
ky ocuunu iftilie balayan bir eitim sistemi kurmazsa, bu byk bir yanl olacaktr. Bunu
sylerken, bir yandan da her ocuun ada vatandalk grevlerine ve ada bir demokrasiye gre
hazrlanmas gerektii yolundaki grn yadsmak istemiyor. Ama ky eitimi konusunda ileri
srd neriler, bundan baka bir anlama gelmiyor; Trkiyede ky yaamna bal kalarak eitim
grmek demek, kendi iine kapal ve en dk dzeyde bir ekonominin koullarna bal kalmak
demektir. Trkiyenin endstri, madencilik ve bayndrlk ileri iin gereksinim duyduu
teknisyenlerin nereden bulunaca sorunu ile baka bir yerde karlamad iin, nerisinin
Trkiyenin Batllama yolundaki abalarna nasl olumsuz bir etki yapacan dnemiyor. Trk
kylerini Amerikan farmlar gibi dnerek nerilerini yapyor.
Rapordaki bu son yanl Dewey ve Khne raporlar karlatrld zaman da ortaya kyor. Khne
yalnzca kendi sezilerine dayanarak gryor ki, 1) Trkiyede tarm loncalar, Bat endstrisinin
gc karsnda, Batda olduu gibi bir raklk eitiminde kullanlamayacak derecede yklmtr, 2)
Demiryolu, fabrika, endstri kurulularnn yapm gibi, dnlen yeni kalknma ilerinin
gerektirdii kalifiye ii ve teknisyen says, Trk kentlerindeki alan nfusun salayabileceinin
ok stndedir. Trkiyenin ekonomik gelimesinde endstriyi felce uratan ii yokluu ile
karlamamak iin, Khnenin analizine gre, tarm iileri dnda yeni bir kaynak bulmak
gereklidir ve bu kaynak, yeni kurulacak eitim kurumlar ile deerlendirilmelidir. Trkiyenin
Batnn endstrilemi lkelerinin gittikleri yolda yryebileceini ya da yrmesi gerektiini kabul
ederek, ky genliinin tmn tarm iine balamakla Dewey, dengeli bir ulusal ekonominin
gerekletirilmesi iin gereken kol gcn Allaha ve kent ailelerinin abalarna brakyordu.
Deweyin raporunda zerinde duracamz bir baka nokta daha vardr. Dewey, rgtlenme ve
ynetim konusundaki nerilerinde de kendi lkesinin ve toplumunun anlayna ne kadar bal
olduunu gsteriyor, eski dnemden kalma hiyerarik bir yetkinin kaldrlmasnn getirecei
mesleksel ve psikolojik sorunlar bile kavramakszn kendini bir Trk devlet adam yerine koyarak,
yerinden ynetim (adem-i merkeziyet) yani yerel otonomi yntemlerinin uygulanmas kararn veriyor.
Eski yerinden ynetim tezinden ayrld tek nokta, yetimi eitimci yokluu ve devletin reformlar
srdrme kararll nedeniyle, Milli Eitim Bakanlna bir entelektel liderlik tannmas gereini
kabul etmekle snrldr. Bunda da Talim ve Terbiye Kurulunun kurucusu olmak onuru ona dyor.
Bu Kurulun bandan beri gsterdii pragmatik deer dzeyi, Kurulun kurulmas iin Deweyce
yaplm nerinin deeri konusunda bir izlenim edinmemize yeterlidir. Burada unu da ekleyelim ki,
Deweyin raporunun bir blmnn evirisinde yaplm bir yanl, bu dnemin aada
inceleyeceimiz tek nemli deneyine yol amtr.
Trk eitimi ile ilgili alanlar ierisinde biri vardr ki, bu konuda yabanc uzmanlar isteseler de pek
fazla bir neri getiremezler. Bu da Trk toplumundaki kadn-erkek ilikileri ve kadnn durumu
sorunudur. Deweyin Trkiyeye geldii gnlerde Birleik Devletler kadnlara siyasal haklar
verilmesi konusunda uzun ve zorlu bir savamdan yeni kmt. Feminizm hl bir sorundu ve
Birleik Devletler birok Avrupa lkesine gre bu konuda ok daha liberal bir durumda olmakla
birlikte cinsellik konularnn nesnel bir ekilde tartlmas tabu olmaktan henz tmyle kurtulmu
deildi. Bu durumda, Dewey, hi deilse kadn yaamdan ayrmayan bir toplum yaamnn manevi ve
eitimsel nitelikleri zerinde Amerikann bu konudaki deneyimlerinden edinilmi yararl bir dnce
verebilirdi. Oysa, yalnzca Dewey deil, tm uzmanlar eitimde kz ve erkek ilikileri konusundan
vebadan kaar gibi kandlar. Bu bakmdan, kadn sorunu konusundaki Kemalist gr yle dursun,
Merutiyetin Batc ve Trk aydnlarnn grlerine bile katlmakszn, ancak slamclarn tutucu
grne uygun bir durum aldlar. Deweyin kz, olan, kadn, erkek szcklerini kullanmaktan zenle
kanmas, (uzmanlarn tm iin, rnein Omar Buyse iin bu sylenemez) toplumsal tutuculuktan
ileri gelen bir ey olmaktan ok, onun Trk dnce tarihinden, rnein Merutiyet dnemindeki
kadn sorunu tartmalarndan habersizliinden ve Atatrkn nderlii altnda Trkiyede esen
havay sezemeyiinden ileri geliyordu. Amerikallarn ileri grlleri arasnda hayli ileri grl ve
Bat Avrupa llerine gre ise neredeyse devrimci bir feminist saylabilecek Dewey, belki de
Trklerin dinsel inanlar ve toplumsal tutuculuklar konusundaki sylentilerin etkisinde kalmt.
Ama Dewey bu konuda korkaklk gstermeseydi, acaba Trk dncesine ne katabilecekti? Cinsellik
szc ve bu konunun rasyonal bir ekilde tartlmasna kar, Trkler arasnda Anglosaksonlarda
grlen priten (sofucu) bask gelenei zaten yoktur. Liberal Amerikallar arasnda bile meslek
yaamnda bir lde kadn-erkek ayrm kabul edildii ve rnein, bir kadnn radyo spikerlii
yapmasnn hayal bile edilemeyecei bir dnemde, Trkiyede Atatrk, vatandalarnn yarsnn
yaratclk yeteneklerinden yararlanamayan bir ulusun ada bir ulus olamayacan aklyor, daha
sonra Ankara Radyosunda erkek says kadar kadn, teknik grevler yapyorlard.
Deweyin raporu Milli Eitim Bakanlna sunulan raporlarn en ksas (40 sayfa kadar) ama
ilerinde en yetkili saylan idi. Tartmamz bu raporun deeri konusunda yeterli bir izlenim verir.
Ondan sonraki raporlar bu kadar tartmaya bile demez. Ne var ki, Milli Eitim Bakanlnn
kendisinin yaptklar konusuna geerken, Dr. Khne ile Omar Buyseun raporlarndaki ilgi ekici iki
noktaya ve 1925te yeni ilkretim programlar zerinde alm Amerikan Uzmanlar Kurulunun
almalarna deinmek yararl olacaktr.
Yukarda szn ettiimiz iki nemli sezgisine ek olarak (bunlar o zaman Hkmetin ve Milli Eitim
Bakanlnn dikkatini ekmemi gibi gzkyor) Khnenin olduka nemli bir gzlemi daha vard.
Khne, Latin harflerinin kabuln ilk ortaya atan kii olmamakla birlikte, bunun zorunluluuna yeni ve
gl bir aklama getirdi. Khnenin raporu gerekten Atatrkn eline varmsa (bu olasl
ilgililerin incelemeleri ok iyi olur) belki de Harf Devriminin zamannn saptanmasnda rol
olmutur. Khneye gre, endstride alacak iilerin hi deilse fabrika iletme ve bakm ilerinde
verilen emirleri yanl anlamayacak kadar, en az drt yllk bir renim grmeleri gereklemedii
srece, Trkiyenin ekonomik adalamas ve endstrilemesi engellerle karlaacaktr (oysa bu
dzeyde okuma yazma bilenler bile Batda Birinci Dnya Savanda askerlik ubelerince okumas
yok saylyordu). Ekonomi ve endstrinin gereksinmeleri ona, ABECE konusunu Fuat Kprl gibi
bir hars (kltr) sorunu sayarak, Latin harflerinin kabulne kar olanlarn tersine, onun bir uygarlk
sorunu olduunu gsterdi. Sorunu bir kez bilmeden bu ekilde ortaya koyduktan sonra, Khnenin
Latin harflerini Finlerin ve Rusyadaki Trklerin de kabul ettiklerini, yani bu ABECEnin Trkeyi
ifadeye elverili olduunu kantlamaya almasna hi gerek kalmyordu.
Yabanc uzmanlar arasnda merkezden-yerinden ynetim konusuna yeni bir grnm veren yalnzca
Buyse oldu. Buyse, her ekonomik blgenin gereksinmelerine gre meslek okullar kurulmas gereini
ileri srd. Bylece Milli Eitim Bakanlnn ynetimsel ilevlerini yerelletirilmesi gerekiyordu.
Ancak bu, eitim sorumluluunun ya da denetiminin yerel ynetimlerin kontrolne verilmesi demek
deildi. Asl anlam, eitimin mlki ynetimden ayrlmas ve ekonomik gelime programna gre,
yani eitimin ve ekonominin yrtlmesinin egdmn salayan bir plana gre, mesleksel dzeyde
rasyonelletirilmesidir. Eldeki kantlara baklrsa, Buyseun bu dncesi, o zamanki Bakanlk ileri
gelenleri zerinde bir etki yapmadysa da, smail Hakk Tonguun Ky Enstitleri dncesinde
kendini gsterdi. Ama o zaman da iin egdm ynne ekonomik ileri ellerinde tutan Bakanlklar
yanamadlar.
1925 ylnda okul programlar uzman olarak alan bir Amerikan kurulunun ne yaptna gelince, bu
konuda kurulda bulunan Bayan Lucy L. Wilson, bir yazsnda yle diyor:
Deweyin felsefesinin etkisi altnda ve Almanlarn toplu tedris (Gesammtunterricht) yntemi ile
hayat bilgisi (Lebenskunde) derslerini gsteren Alman okul kitaplarnn yardm ile Milli Eitim
Bakanl uzmanlar, ilkokullar iin bir ders program hazrladlar. Bu program nce 1925-1926
ylnda bir iki okulda denendi, 1926-1927de tm retmenlere verildi ve sonunda imdi zorunlu
oldu.
[6]
Bu alnt, Dr. Wilsonun yazsnda anlatmaya alt eyi, yani baar ile sonulanm bir ii yapm
olmann verdii doyum duygusunu yanstmaya yeterlidir. Bu yaz, Amerikan-Trk ibirliinin
yapld o yllarda, Trkiyedeki eitim almalar konusunda tm Amerikan meslek basnnda
km tek yazcktr. Trklerin adalama programlarna olabilecek en akllca ve en iyi zeni
gsteren uzmanlar gnderilmi olduuna inanmakta hakl olduunu Amerikal okuyucuya bu yaz
kantlayacakt. Ama daha sonra, rnein Amerikann Trkiyeye ilgisinin yeniden canland tarihte,
Trkiyenin hl bir gelimemi (underdevelopment) lke olduunu, rnein, stanbulda bir 6-7
Eyll olaylar yaandn, yabanc yardmnn rasyonel olmayan ekilde harcandn, demokrat
olduu savndaki bir partinin hkmetinin gazeteleri kapatp anayasay yrtmediini duyduu zaman,
bu Amerikal okuyucu demek ki, liberalizm ve demokrasi gibi eyler Batl ve Hristiyan olmayan
uluslarn bir trl anlayamayacaklar eylerdir diyecek ve eitim uzmanlarmzn bu kadar baarl
yardmlarna karn u Trkler hl rasyonel olamyorlar, i beceremiyorlar, nk aslnda Doulu
insanlardr sonucuna geleneksel olarak inanm olanlara katlacaktr.
Yalnzca u yukarya aldmz para bile byle bir yargya varlmasna yarayan nokta ierir.
Columbia niversitesinin Eitim Blmndeki normal retimi srasnda Dr. Wilson, okul
programlarnn uygulanmas iin, snf retmenlerinin nemi zerinde duracak ve hatta programn
gelimesine rencilerin katlmas dncesini savunacaktr. Okulun bulunduu evrenin ve eldeki
eitim kaynaklarnn rasyonel bir ekilde koullarnn deerlendirilmesi yolu ile retim ve
renimin gelitirilmesinin nemi zerinde vurgulayarak duracaktr. Ve bu niversitenin yksek
dzeyine uygun olarak mesleksel yeterliliini srdrmek, meslek yaptlarn ve Amerikann dnce
yaamndaki akmlar izlemek iin ortalama bir Amerikalnn yaptnn ok stnde alacaktr.
Ama yukarya aldmz bu para, Amerikal Dr. Wilson (doktorlar Dewey ya da Wofford da
olabilir) ya da benzerlerinin Trkiyeye arlnca bambaka bir kiilik edindiklerini
gstermektedir. Bunlarn, Trk tarihini nesnel bir ekilde bilmek konusunda bir kuzu kadar masum ve
ilgisiz olmalar, Trk dncesi ve eitim grleri zerinde bilgilerinin olmad, bu noksanlarn
giderecek ve bunlar gzlemleriyle dzeltecek kadar Trke bilmedikleri, hi deilse Amerikann
yalnzca New York ve Detroitini grp de Amerikay tanyan bir Trkn kald kadar olsun
Trkiyede kalmalar gerektii dnceleri, Trkiyeden gelen arlar geri evirmeyi akllarna
getirmelerine yol amayacaktr. Bu davetleri kabul edecek ve sonra orada yaplanlar konusunda
yazdklaryla, Amerikallar iin akla ve meslee uymayan eylerin eitim bakmndan geri olan
Trkler iin, en akla uygun ve mesleksel yol olduu dncesinde olduklarn gstereceklerdir.
Dnd zaman meslektalarna yaplanlar bildirirken Dr. Wilson, yeil masa evresindeki
uzmanlara tm Trk retmenlerin zorunlu olarak uygulayacaklar retim programlar
hazrlatlmasnn Talim Terbiye Kuruluna salk verildiini ama bunun liberal demokrasinin tm
ilkelerine ve kendi vicdanna aykr olduunu, Talim Terbiye Kurulunun da bu neriyi hasralt
ettiini sylemiyor. Tersine, programlarn yeil masa evresinde yazldn, yalnzca seilmi baz
okullarda denendiini ve bu programlar yaama geirmek grevinin, onu hazrlayanlarn amalarn
renmek olana verilmeyen ve grleri sorulmayan Trk retmenlerine verildiini sylemek,
kendisi iin yeterli, alakgnll bir vnme konusu oluyordu.
Bu programlarn Trkiye koullarna ve Kemalizm ilkelerine uygun olmaktan ne kadar uzak
olduklarn grmek iin Cumhuriyetin ilk dnemindeki ilkokul programlarna gz atmak yeterlidir.
Bunlar esas olarak 1946 sonrasna kadar uygulanmlardr. Liberal, insanlk, demokratik ve ulusal
ilkeleri phesiz ki, iermekle birlikte bu programlar esin kaynaklar ve ayrntlar bakmndan
yabanc kkenlidirler. rnein, ky eitimi program, Deweyin nerilerini de aarak, yle diyor:
Ky ocuunu ky yaam iinde ve o yaama bal olarak (zgn metinde alt izilmitir) ulusal,
uygar ve insancl dnce ve duygulara sahip biri durumuna getirmek, ky retmeninin en byk
lks olmaldr.
[7]
Ky retmeninde lk bu olunca, demek ki, Trkiyenin doyurulmas, giydirilmesi, korunmas iin
gereken yeni mhendislere, hekimlere, i adamlarna, fabrika iilerine, demiryolu onarmclarna,
ky retmeni grevini baaramad ya da lksz olduu oranda kavuulabilinecek!
Gz grenlerin gerekilikten bu kadar uzak bir programn, umulan sonular vermeyeceini
anlayabilmesi iin, on ya da yirmi yla bile gerek kalmad. Baltacolunun Columbia
niversitesinin Uluslararas Eitim Enstits Yllna 1928de yazd bir yazdan, yaznn
diplomata diline karn, yine de eitim alannda yeni Batcln geliemedii ve Trk
pragmatistlerinin yine deneysel sezilere dndkleri aka anlalyor. Baltacolunun Trk
eitiminin durumu zerine bir Trk olarak syleyecekleri, bir Amerikalnn yerinde olsayd
Amerikadaki durum konusunda syleyeceklerinin tmyle ayn olurdu.
Ky Enstitlerine yaplan sulamalarn tartlmasnda ileride iimize yarayacan dnerek,
burada bu programlarn esin kaynann yabanc olduunun kimsenin ayrmna varp, ortaya
atamadn belirtelim. Gerekte, Ky Enstitlerine kar savlar ileri sren ya da azlarn
amayarak onayladklar izlenimini veren kiiler, yabanc uzmanlarla yeil masa evresine oturarak
liberal Amerikadan, faist Almanyadan, komnist Rusyadan gelii gzel alnm dncelerden
yaplm bir karma ile Trk eitiminin gidecei yolun programn yaparken, ne lke koullarn, ne de
devrimci Trkiyenin gerekletirmek zorunda olduu amalar gz nnde tutmay dnmlerdi.
2. Cumhuriyet Eitimini Kurma abalar
A. Hkmet ve Eitim Politikas
Batl eitim uzmanlar Trkiye gereklerinden ve dnce yaamndan uzak olularna ek olarak
devrimleri de anlamaktan uzaktlar. Trkiyede eitim yoluyla reform yapma giriimi, Avrupaya
renci gndermekle, okul programlar yapmakla, Eitim Bakanln dzeltmekle balamad.
Bunlardan ok daha nemli, temel bir konu yoluna sokulduktan sonra, bu gibi sorunlar yar
zmlenmi saylabilirdi. Bir d yetkiye bavurmadan eitimde bamsz bir yolda yrmenin ilk
iaretini veren Atatrk oldu. Bir XX. yzyl toplumunda eitimle iktidar, eitimle politika arasndaki
iliki sorununa pratikte verdii yant, diktatrlk, demokrasi gibi azlarda dolaan szlerin
durumu aklayamayacan gsterdi. Eitim konusunda anayasa gr, zamannn en ilerisiydi;
Eitim Bakanlnn sorumluluklarn, birey, eitim ve devlet arasndaki ilikileri ak bir ekilde
gsteriyordu. Ne anayasada, ne de bir baka yasal dzenlemede, eitim, belirli bir siyasal partinin ve
iktidar eline geiren bir kiinin karlar iin kullanlacak bir ara olarak gsterilmemi, yalnzca
anayasal lkler belirlenmiti. Baz liberal demokrasilerde eitimin politikadan ayrlmas adm adm
gereklemi ve sonunda bir gelenek olmutur. Trkiyede henz byle bir gelenek yoktu.
Eitimcilerin siyasal ahlak kurma, demagojiyi nleme gleri olduu sylenemezdi. Atatrk devlet
iin yeni eitim politikasn saptarken, arkasnda Meclisin ounluu da yoktu. Kendi kiisel
saygnln ve yrtme erkindeki gcn kullanarak, Milli Eitim Bakanlnn gelenein
koruyucusu ya da totaliterliin propaganda arac olarak deil, gelime ve zgrlk arac olarak
kurulmasn salad.
B. Eitim Bakanlar
Atatrkn eitim politikasnn deerini, insan CHP ile Demokrat Parti dnemlerindeki Trk dnce
ve eitim yaamn karlatrd zaman daha iyi kavrar. Oysa, bu iktidarlarn ikisi de ayn anayasa
ve eitim yasalar ile i grmlerdi. Atatrk Milli Eitim Bakanlnn bana, burasn bir parti
propaganda bakanl durumuna getirecek hibir bakan getirmedi. Getirilen bakanlar arasnda,
Kemalizmin tm ilkelerini toptan benimsediklerinden phe edebileceimiz kiiler de grld. Ama
Bakanln Parti iinde atan hiziplerin iktidar elde etme arac yapmalarna hi izin verilmedi.
Bunun en iyi rneini Dr. Reit Galip olaynda gryoruz. Milli Eitim Bakanlar hep eitim
ilerindeki ve Bakanlktaki zorluklar dzeltecekleri umuduyla atanmlard. Atatrkn yrtlecek
eitim politikas konusunda aydnlarn ve eitimcilerin grlerine ok yakndan ilgi gsterdii,
bakanlarn istifa ettirililerinden nce yaplan yaynlardan ok iyi anlalr. Bakanlarn baarlarnn
ls, cumhurbakannn yrtme sorumluluklarn bir btn halinde desteklemede gsterdikleri ya
da gsterecekleri baar dzeyiydi. 1935e kadar, yani Atatrkn ilkesini deil de stratejisini
deitirip Saffet Arkan bakan atad zamana kadar bakanlarn sk sk deimesi, gerek yabanc
uzmanlarn, gerekse ileri gelen eitimcilerin, eitim sorununun zlmesi iin gerek kaldrac
bulamam olmalarnn sonucudur. Necati Beyin bakan iken lmyle, gtmekte olduu politikann
sona ermesinin de bunda bir ayrm yapmadn, Atatrkn taktik ve pedagojik dehas yle dursun,
bir rencinin bile yapabilecei basit bir irdeleme ile aada greceiz.
Eitim Bakanlnn parti politikasndan ayrlmas, buraya yaplacak rasyonel ve mesleksel olmayan
dar grl karmalara kar bir gvence salamt. Eitimde gerekli ak grllk, deneycilik ve
yaratclk iin elverili koullar hazrlanmt. Gerisi eitimcilere braklmt. Eitime olan zel
ilgisine ve kantlam olduu yeteneine karn, Atatrk Bakanln ilerine ve programlarna
karmad. Yalnzca, rnein Harf Devriminde olduu gibi, meslek adamlarnn birbirine uymayan
grleri karsnda Devlet Bakan olarak kesin karar verme durumlarnda kart. Bylece, Atatrk
cumhurbakanlarnn ayn zamanda dahi bir retmen olmasn gerektirmeyen bir gelenei de kurmu
oldu.
Eitim Bakanl ile Hkmet arasnda byle bir iliki ekli kurmann etkilerini kolayca grebiliriz.
Eitim Bakanl, devrimin rasyonal ve mesleksel yoldan yrtlmesinde nder duruma geldi. Bunun
nemli bir rnei, halk yardm ve aydnlatma ile grevli kurulularn mlki ynetimden
bamszlatrlmas giriimleridir. Maarif Eminlikleri deneyinin baarszla uramasna karn,
Ky Enstitleri rgtnn kurulmasyla bu baarszln nedeninin ortadan kaldrlmasnn yolu
bulundu. Eminliklerin baarszl mlki ynetimin, ynetimsel olduu kadar, eitimsel yetkilerinin
yeni ideallerden daha gl olduunu bir kez daha gstermiti. mparatorluk dneminin kalt olan
brokratik ynetim anlayna kar, yeni Eitim Bakanl Trkiye Byk Millet Meclisinde,
Partide, Hkmette bakanlarnn bulabilecei destekleyici glere dayanmak zorundayd.
Eminliklerin kuruluu, yabanc uzmanlarn nerede ie yaradklarn gsteren bir rnektir. Eminlik
dncesini aklarken Necati Beyin unlar syledii bildiriliyor:
John Dewey vekletimize verdii raporda, umumi maarife henz malik olmayan, birok sahalar
henz tahsil grmeyen, muallime ihtiya bulunan bir memlekette Maarif Vekleti idareyi eline
almaldr, diyor. Kudretlerimizi ikmal ve makul bir usul ile en mbrem ihtiyalar tatminde
kullanlmak ve tedricen inkiaf edecek bir programla memleketin umumi irfan arzusunu teskin iin,
Maarif Vekletinin btn vesaite bihakkn dorudan doruya mutasarrf olmas lazmdr. Maalesef
elyevm bu selahiyet muhtelif ellerde bulunuyor. Vekletin en mhim vazifesi olan ilk tedrisatn
tamimi meselesi valilerin salahiyeti cmlesindendir. Bu sistemin mahzurlarna zaten vakftm. Fakat,
Veklete geldikten sonra yaptm tatkikatta tesadf ettiim mklat bu kanaatimi teyid eyledi.
Bunun iin, bir yahut daha ziyade vilayeti birletirerek bir maarif mntkas yapmay ve o mntkann
btn maarif muamelatn dorudan doruya Maarif Vekletine merbut bir Maarif Emininin
idaresine vermeyi dndk.
[8]
Bakann Deweyin sylediini belirttii grler, onun raporunun tam ve doru olmayan
evirisinden alnmadr. Aslnda bu grler Talim Terbiye Kurulu kurulmasnn gerei konusunda
yazlmt. Dewey eitim ile ynetim arasndaki ilikilerin ve bunun yaratt sorunlarn neredeyse hi
ayrdnda deildi. Gerekte onun asl tezi, Eitim Bakanlnn eitim ilerini yerel topluluklara,
yani yerel ynetimlere brakmas ve Bakanln kendini yalnzca eitim politikasn saptama ve teknik
yol gstericilik yapma uralarna vermesi gerektii idi. Yneticilerin geleneksel yntemlerine gre
brokratik ilemler iinde boulan Eitim Bakanln korumak iin, bu sistemin yerel
ynetimlerdeki egemenlik alanlarna el atmak dncesi, Necatinin kendisinindi. Belki de bunun esin
kayna askeri blgeler uygulamasyd.
Eminliklerin ok belirli olan zayf ynleri bakmndan Eitim Bakanlnn Milli Savunma
Bakanlndan ayrm ise, kendi kaynaklar bakmndan bamsz olmamas ve trl grev ve
ilevleri srasnda birok yerde engellemelere ve muhalefete uramasyd. Giriimin neredeyse
tmyle bouna oluunu undan da anlayabiliriz: Uygulamann ilk zamanlarnda, ky eitimine ilgi
gsteren yalnzca iki vali sivrildi. Bunlar arasnda en ok ne kan Kzm Dirik, meslekten
yetime ynetici deil, bir generaldi. Balangta eminlikler kapsamndaki illerde neredeyse snrsz
eitim yetkileri olan eminler, azar azar ve basit yntemlerle o duruma getirildiler ki, bir retmenle
grmeleri ya da bir okula kalem kt satn almalar iin bile valinin onayn almalar gerekiyordu.
Bu koullarda, yneticilere teslim olmalar, tek akla uygun olan eydi.
C. Talim ve Terbiye Kurulu
Bu Kurulun kurulmas, yeni ideallere gre Bakanln ilerini rasyonelletirme giriimlerinin bir
rneidir. Eski hiyerarik, keyfi ynetim ekline kar memurlara salam bir koruma salanmas
amac, bu ekilde olduka iyi bir dzeyde gerekleti. te yandan, Cumhuriyetin bu ilk yllarnda,
eitim sisteminde daha ok halka hizmeti amalayan yeni ynetici tipi yetitirme dzeyine gelinmeden
ynetim sisteminin kurulup yerlemesi, bu en gl makamn eski buyurgan ve brokratik anlayn
etkisi altnda kalmas ile sonuland. Bundan Talim Terbiye Kurulu ok zarar grd. Kurulun eski
yeleri, eski yneticiliin kl krk yaran yntemlerine gre hareket eden, gereken dnsel ve manevi
nderlik niteliklerinden yoksun, renksiz kiilerdi. Kuruldaki bir dier aksaklk, uzmanlarn ve yasa
yapclarn yabanc lkelerde renim grm olmalarna ve diplomal olularna gereinden fazla
deer verilmesi olmutur. Trkiyede dncelerin gelimesinde, nder yetitirmede yabanc
okullarn yeteneksizlikleri, yabanc uzmanlarn realist ve pratik neriler vermedeki baarszlklar
karsnda, Kurulun yelerinden fazla bir baar beklemek, rak, asla usta ayarnda olamaz
szn tersine evirmek olurdu!
D. Gazi Eitim Enstits
Cumhuriyetin ilk dneminde eitim alanndaki gl ve zayf ynleri, sezgileri ve yanlmalar en iyi
gsteren rnek, bu Enstitnn kuruluu olaydr. Bir bakma buras kendisinden bekleneni
gerekletirdi; Ky Enstit hareketinin hem beii, hem de lm dei oldu. Gazi Eitim
Enstitsnn kurulmasna Dewey byk nem vermiti. Bunu salk verirken, hi phe yok ki,
kafasnda yeni gittii Sovyet Rusyada grd Yksek Pedagoji Enstitleri ve zellikle de
Amerikada kendisinin de iinde bulunduu Columbia niversitesinin Teaehers Collegei (retmen
Okulu) vard. Raporundan anlalaca gibi, Atatrk gibi pragmatist bir siyasal nderin ynetiminde,
Trk Hkmetinin eitime harcamaya hazr olduu para ile Amerikan eitiminde Teaehers
Collegein gerekletireceini umduu amalarla kurulacak bir eitim kurulu dnyordu. Bu
Enstitnn nerede kurulaca, retim ve deneme almalarnn ne gibi nitelikleri ve sorunlar
olaca, eitimde pragmatizmi okulda ve halk arasnda yerletirme iinde Teaehers Collegeden
nerelerde ayrlaca konularnda, Dewey geerli bir ipucu vermedi. Yalnzca bir Yksek retmen
Okulu kurulacakt. Bu Enstity kuracak olanlara kendi deneyimlerinden, deneysel bulularndan
yararlanma olanan bile hazrlamad. Bundan tr, Enstity kuranlar, kendi sezgilerine ve
kavraylarna dayanmak zorunda kaldlar. Gemi deneylerden yararlanamadklar iin, de kalka
yaplan deneylerin maddi ve manevi harcamalarn Kurumun ok yksek maddi harcamalarna
kattlar. Bu harcamalar zamanla amortize edilebilirdi. Ama maddi olmayan harcamalar ve
savurganlklar ise Kurumun iflasyla sonulanabilirdi.
Gazi Eitim Enstitsn kuranlarn belki de yaptklar en iyi i, onu Ankarada kurmalar ve
Kuruma bir kiilik kazandrabilmek iin, bana Baltacolunu getirmeleri oldu. Ama bu ikincil
nemdeki yararlar, Enstitnn eitim ilerindeki ilevini belirleme gibi daha ciddi konularda sren
kargaa yznden boa gitti. Enstitnn Ankarada kurulmas, onu ve rencilerini, kendini
Trkiyenin merkezi sanan stanbul dnnden kurtarmak, Ankarann devrimci havasnn bir
paras yapmak isteinin bir simgesiydi. timai Mektep adl yaptnda da grlecei gibi,
Baltacolunun amac, Enstity bu isteini gerekletirecei bir kurum yapmakt. Ama daha
planlama aamasnda bundan kanld; Enstitnn gidecei ynn deneylerle gerekletirilmesine
izin verilmedi. Enstit iin Teaehers College ile onun Amerikadaki ve Sovyetler Birliindeki
benzerleri rnek alnd. Trk eitimine gerekli olan kalknma kaldracn arayp bulma abasndaki bu
ilk admn temel zayfl buradadr. rnein, Teaehers Collegei ele alalm: Buras yeni bir eitim
sistemi yaratmak iin kurulmu deildi. Mevcut bir sistemin urasn burasn dzeltmek ve onu
beslemek amacyla, pedagoji atolarna kar belirli bir phecilik anlay ile kurulmutu.
lgilendii konular, Amerikan eitim sisteminin karlat trl sorunlard, bir egdm kurma
amac gtmyordu. Gerekte bu Kurumun blmlerinin birounda pragmatizm sloganna ve
yntemlerine fazla nem verildii de yoktu. Deneycilerin oluturduu, iten ok kabukta kalan bir
grup dnda, Kurumun asl ilevi, retmenlik mesleini ortaretime yaymakt.
Bu Kurumu Bat eitimi geliiminin en yksek noktas saymakla, Gazi Eitim Enstitsn kuranlar,
onu ortaretimi ilgi merkezi yapan bir Kurum durumuna soktular. II. Mahmutun yz yl nceki subay
okullarndakiler bile, orta ve yksekretimin, temelli bir ilkretime dayandrlmadan lkenin
ekonomik ve toplumsal adalamasna bir hayr dokunamayacan anlamlard. Bu nedenle Gazi
Eitim Enstits, Trk retmenlerinin aradklar kalknma kaldracn kolay kolay bulamazd.
lkretimle dorudan uraan tek blm, mlki ynetim ile olan ilikileri nedeniyle, okul
retmenlerini ve mfettilerini yetitirmek iin alm olan Pedagoji Blmyd. Enstit dndaki
herkes iin, Gazi Eitim Enstits demek, bu blm demekti. Dier blmlerin etkisi yalnzca snf
retmenliine olduu halde, Pedagoji Blmnnki ilkokul retmenliine ve onlar denetleyecek
olanlara kadar geniledi. Bu durumda, Gazi Eitim Enstitsnn grlerine egemen olmak iin
yaplacak atmalar, Pedagoji Blmne egemen olmada kendini gsterecekti.
Enstitnn retimde tuttuu yoldan tr, ilkretimle deneycilik ynnden ilgisi, bireysel dzeyde
ya da hi deilse Pedagoji Blmnn snrlar iinde ve Enstitnn kurulu plannda ikinci derece
bir i olarak kald; Enstitnn bu alanda bir gelenek kurmas reticilerinin ilgi derecelerine bal
brakld.
Enstitnn Deweyin idealindeki kurum durumundan, 1950 yllarndaki harc lem, pedagoji
vaazlar verilen bir ocak durumuna gelii, Enstity kuranlarn yabanc lkelerde renim
konusundaki anlayszlklarnn bir sonucudur. Deweyin tasarmna gre Enstit, Milli Eitim
Bakanlna dnce nderlii yapacakt; ama ondan nce rencilerini Enstitnn Batdaki
modellerine gre hazrlayacakt. Hi kimse Deweyi Bat emperyalizminin bir arac olmakla
sulayamaz. Ama Batdaki retimlerinden dnenler iinde, ancak en olgun olanlarn Kemalist
devrimin amalarna yararl olabileceklerini anlayabilmek iin, Gkalpin eitim konusunda
yazdklarn biraz bilmek ve o zamanki Batnn durumuna bir gz atmak yeterlidir. Tek bir Bat
yoktu. Bat, Soyut Akln insancllatrlmas da deildir. Bat, hem uluslararas, hem ulusal
bakmdan karlkl elikiler ve kart duygular iinde bocalyordu. Trk rencileri daha Osmanl
eitiminden kurtulmadan, onun stne bir de Alman, Amerikan, Fransz, hatta Viyana eitimi renimi
ekleniyordu. Sonular da Tanzimatta slam eitimi stne eklenen Bat eitimi sonularndan ok da
farkl olmuyordu. Batdaki renimlerinden dnenler, oralardaki prototiplerinin baarlarn ve
baarszlklarn da beraberlerinde getirdiler. Buna, Trkiyenin kendi reform gemiinin verdii
romantizm ve nyarglar da ekleniyordu. Bugn, geriye baknca, o zaman Batda (zellikle de ilgi
oda olan Almanyada) okuyanlarn, dnte yalnzca Kerschensteinerin pedagojisi ile deil,
Kemalizmin deneycilik ve hmanizm ruhu ile de uzlaamaz ilkeler getirmi olduklarn
grdmzde, armamamz gerekir.
Baltacolunun Gazi Eitim Enstitsndeki deneyleri, burasnn gelecekte ne durumda olacan da
gsteriyordu. Baltacolunun ie, demokratik ilikilere, ilevsel otoriteye nce Enstitnn iinde
yer verme abalar, renciler arasnda iyi sonular verdii halde, Enstit reticilerinin bir
blmnn muhalefeti ile karland ve Baltacolu ok gemeden istifa etmek zorunda kald. Onun
ileri dnceleri, Pedagoji Blmnn baz yeleri tarafndan sindirilemeyecek kadar ar
bulunmutu.
E. ki Grn Belirii
Batnn ve Kemalizmin kltr ve uygarlk deiik anlaylar, Enstitnn gnlk yaamnda
bile kendini gsteriyordu. Enstitde, ilk TBMMnin baard birok siyasal reformlara egemen olan
anlayn gerektirdii eitim gr de geliecekti. ok gemeden iki akm belirmeye balad: Biri,
Atatrk devrimlerine uygun deneycilik anlayn temsil ediyordu. nce bunu temsil etmekte olan
Baltacolunun uzaklatrlmas, ikinci akmn stn gelmeye baladn gsterir. Bu akma gre,
Enstitnn amac, yeni ideallere gre deneycilikle Trkiyenin eitim yolunu bulmak, programn ve
pedagojisini kurmak deil, topyekn bir ulusal ideal eklinde birtakm hazr kalplar, toplumsal,
moral ve siyasal ilkeleri alamakla snrldr. Bu anlaya gre deneycilik, rencilerin psikolojik
zelliklerini testle saptamaktan, onlara en yksek dzeyde etki etme yntemlerini gelitirmekten teye
gemiyordu.
Bu iki akm, bu temelden balayarak iki ayr yne ayrld. Birincisi, Kemalizm ilkelerinin tm olarak
gerektirdii hmanizm anlayna gre, tutulan yol ok doald. Cumhuriyetin ilk on ylna egemen
olan, meslein dndaki Trk aydnlar zerinde en ok etki etmi bu grn aklamalarn,
yukarda szn ettiimiz ilkretim programlarnda ve aada tartacamz Necati Bey
dnemindeki Ky retmen Okullarnda gryoruz. Dnce ekli olarak bu yolun zayf ynlerini ve
ona egemen olan nyarglar Fuat Gndzalp,
[9]
Baltacolunun Hususi Tedris Usulleri (stanbul,
1930) balkl kitabnn eletirisinde ok gzel anlatmtr. Bu yoldan yana olanlar, deneycilii kabul
edecek ve alklayacak kadar ak grl idiler. Ama Trk eitimcilerinin Bat eitimcilerinin
tesinde bir baar kazanabileceklerini hi ciddiye almyorlard. Bunlar, Bat pedagoglarnn
kantlanm olduklarn sandklar teorilerinin Trkiyenin eitim koullar bakmndan aklc ve
uygulanabilir olamayacaklarn akllarna sdramyorlard. lgi alanlar geni olmakla birlikte,
aradklar, eitim reformuna ara olabilecek bir program bulmakt. rnein, Baltacolunun renkli
anlatm eklinin altnda her zaman Trk eitiminin kurulmasna yarar olduundan phe
edilemeyecek dnceler ve somut neriler deil, Bat eitim sistemlerinin gereklerine uygun
dnceler de olduu halde, bunlar inceleyen yazar, onlarn nemi zerinde durmuyordu. nk bu
dnceler, bilinen bir biim ve dzende ileride srlmekten ok, bunlar gerekletirmek iin,
allmam, devrimci bir ekilde ileri srlyorlard.
Gazi Eitim Enstitsnde daha az sayda kiilerce ileri srlmelerine karn, ikinci akm ok daha
nemliydi. Bunlar Pedagoji Blmne egemendi ve Kemalizmin siyasal ilkelerine dayanmyordu.
Bu, on be yl kadar bir srede yalnzca pedagoji ve deney alannda savunulan ve Kemalizmi,
Anadolucu olmayan bir ideoloji sayan, toplumsal tutuculuu kabul eden ve esinini Almanyada
Nasyonal Sosyalizmi hazrlayan ve yayan yazarlarn yaynlarndan alan bir akmd. Bu akm,
pedagoji alanndaki akma kout olarak srd. Birinci akmla hem pedagojik, hem de ideolojik alanda
atma durumundayd. Bu akm, okul yolu ile alacak ve ulus lsnde geniletecek dzeye
getiren doktrin ancak kinci Dnya Sava srasnda ortaya kt. Gazi Eitim Enstitsnn
kuruluundan 1950 yllarna kadar Kemalizme kart olarak ileri srlen Anadoluculuk doktrininin
pedagojik temeli Enstitnn Pedagoji Blmnde srekli olarak aland ve oradan kan retmen
okullar retmenleri ve eitim mfettileri tarafndan tm lkeye yayld.
ki eitim alan, Enstitnn iki blm ve zaman zaman birlikte alm iki kiilik, buraya kadar
anlattmz birinci grle sonuncu grn temsilcileri oldular. smail Hakk Tonguun,
Trkiyenin eitim yolu ile deimesi sorununu deneysel yoldan zmlemesi hazrlklarnn temeli
olan deneylerin birou, Gazi Eitim Enstitsnn Elileri Blmndeki almalar srasnda
yaplmt. O zaman neredeyse unutulmu gibi gzken bu akmn asl itici gc bu deneylerdi. Enstit
ile ilikisi nedeniyle Halil Fikret Kanad ise, yanl olarak Ky Enstitleri dncesinin teorisyeni
diye tannd.
te, Ky Enstitlerinin yks, . Hakk Tonguun Kerschensteineri, bir aracnn yorumlamasna
gerek kalmadan, dorudan doruya konuturma yoluna bavurmas ile balam olan bu iki kii ve
onlarn temsil ettikleri grler arasndaki atmann ortaya kmasyla balar.
BLM IV
DEVRM VE KY SORUNU
1. Ulusal Deerler Tartmas
Trk evriminin tamamlanmas, biri ykma dieri yapma, biri bozma dieri kurmadan geen iki yoldan
gerekleiyordu. lk zamanlarn hukuk, devlet, toplum ve eitim alanlarndaki reformlar geleneksel
ky toplumunda bir deiiklik yapmad ise de kentte olduu gibi kyde de adalama ynnde
toplumsal deiimler yaplmasnn nndeki engelleri ortadan kaldrmt. Osmanl-slam
uygarlnn ykntlarn temizlemenin doruuna 1928de Harf Devrimi ile varlmt. Bu nedenle,
Trk toplum deerlerinin neler olaca sorununun bu sralarda dnce alannda yeniden canlanmas
doald.
Kemalist rejimin laikletirme reformlar, dini bireyin vicdan ile ilgili bir konu yapmakta neredeyse
inanlmayacak lde baarl olmutu. Ama laiklik rejimi iinde manevi ve ahlaksal sorunlarn
zmlenmesinden de kanlamazd. Devrimin en ateli yandalar bile ok gemeden din kurumunun
denetiminin kalkmas ile toplum d ve toplum kart hareketlerin salgn denebilecek bir ekilde
yaylmaya baladna, doru ya da yanl, inanyorlard. Okullarda sz dinlememek ve disiplin
olaylar, toplumda intiharlar, cinayetler, cinsel yaamda anari, aydnlarn ve devlet adamlarnn
dikkatlerini toplumun manevi ve ahlaksal deerlerinin ynnn ne olaca sorusu zerine ekmeye
balad. Daha nce, akln zgrce kullanma olanana kavuunca bireyin toplum iinde rasyonel bir
vatanda olacana inanan Atatrk, 1927den sonra bu manevi deerler sorunu ile ilgilenmeye
balad. Tarih Tezi ve Gne-Dil Teorileri bu ilginin sonular olmulardr.
1927-1928de Trk eitim yneticileri ile yabanc okullar arasnda kan nemsiz gzken bir
anlamazlk, devletin yabanc okullar politikasnn tartlmasna ve toplumsal deerler sorununun
devrimle olan ilikisinin ortaya kmasna yol at. Buna neden olan olay, Amerikal yazar William
Allen, The Turkish Transformation (Trk Evrimi) adl 1932de km kitabnda tarafsz bir ekilde
inceledii iin burada yinelemeyeceiz. Bizim iin nemli olan, o zamanki tartmalarn ortaya
kard grler ve bu tartmalarda varlan sonulardr. Tartmalar ulusal eitim dncesini yeni
bir ekilde canlandryordu. Bazlarna gre, Trkiyede Trk devletinin yeter sayda ve nitelikte
okulu olmad srece, Trk ailelerinin ocuklarn yabanc okullara gnderecekleri beklenmeliydi.
Ne bu ailelerin, ne de Hkmetin, bu okullarda Trk ocuklarnn kendi toplumlarnn deerlerinden
koparlmalarna kzmamalar gerekiyordu. Bu arada yabanc okullarn yeni Trkiyenin olaylarna ve
ruhuna ilgisiz, hatta dman bir tutum takndklar, Milli Eitim Bakanlnn da bu okullar ya kendi
kendilerini dzeltmeye ya da kaplarn kapatmaya davet ettii belirtiliyordu. Trk okullarnda
okutulan tarih, corafya, tabiat bilgisi ders kitaplarnda bile ulusal zellikler bulunmad, verilen
eitime Trk ulusal deerlerinin egemen olmad, yabanc okullarda da tm retimde Trk olmayan
yabanc ulusal deerlerin ve karlarn egemen olduu grlyordu. Tartmalara katlan bir kiinin o
zaman syledii gibi, yabanc okullarda, rnein bir Amerikal retmenin her eyine, giyiniine,
yryne, sporuna, trl sorunlar tartma ekline hayran olan renciler, o okulda Hristiyan
olmasalar bile, Hristiyanl kabul edecek dzeyde kendilerini bu hayranla kaptryorlard. Trk
rencilerin kendilerinden beklenenleri anlamalar iin, onlara verilen eitimin ulusal ilkeleri,
lkleri yanstmas gerekiyordu.
Bylece ada Trk ulusal yaamnn ne olmas gerektii konusu yeniden tartma alanna girdi. Ama
nemli olan, bu tartmann Kemalizm ilkelerinin ve (zellikle ulusuluk ilkesinin) anlalmas ve
benimsenmesinde aydnlar arasnda ne kadar ok ayrlklar olduunu aa karmas olmutur.
rnein, Fuat Kprl eski Trklk doktrinlerini ve hatta Kemalizm karsndaki tutuculuunu
aa vurdu. Onun ustas olan Ziya Gkalp, son yazlarnda dncelerini Kemalizme
uydurabileceini gsterdii halde, her zaman olduu gibi, rak ustasndan geride kald. Kprl,
ulusuluun deerlerinin yalnzca tarihsel geleneklerde olduunu ileri srmekle Kemalizmin
devrimcilik ve hatta laiklik ilkeleri ile dolayl olarak anlamazla dm oluyordu. Buna karlk,
Yusuf Akura gibi eski Trkler ulusuluk anlaylarnda nemli deiiklikler yapabildiklerini
kantladlar ve Atatrkn Trkln ve onun Turanclk doktrinlerine kar kmasn kabul
ettiler. Bunlar, ulusuluun rklk ekline hibir ekilde ilgi gstermemekle kalmadlar, eitimle
genlie verilecek hmaniste bir ulus anlayna doru adm da attlar. Yusuf Akura 1927de
yazd bir yazda bu dnem tartmalarnn parlak bir zetini verir
[14]
: Kendi retmenlik
deneyimlerinden rnek vererek, Trk rencilere okutulan Batl yazarlarn tarih ve toplum bilgisi
kitaplarnn Bat ulusuluu dnceleriyle dolu olduunu, bu yaptlarda Trklerden yana bir ey
bulamadn, bunlarda hep Trklerin barbar ve uygarla elverisiz olduu dncesinin
yinelendiini, bunun bir yandan aalk duygusu, bir yandan da Bat dmanl yarattn gsterir.
Bu incelemeye gre, genlerin Trk devrimcilerini honut etmeyen hareketleri, rasyonel bir
vatandalk duygusunu alayacak gte bir ulusuluk anlaynn yokluundan ileri gelmektedir.
Etik deer sorunu ve bunun eitim bakmndan sonular zerindeki tartmalar, tmyle ortadan
kalkmam, 1928-1932 arasnda gevemi olarak srmtr. Gerekte, bu yllarda devrimcilik
hznda da bir duraksama vardr. Devrime kar olan tutucu hareketleri bastrmak amacyla iddetli
nlemler alnmyorsa da, devrimin kabul etmedii elerin ieri girmesi iin Partinin ve Hkmetin
arka kaplarnda aklklar olduu anlalyor. Reat Nuri, Yeil Gece roman ile devrim liderlerini
uyankla aryor. Roman ona n salad. Ama romandaki kahramana ok benzeyen gen ve
idealist bir retmen, reaksiyoner kiilerin hkmet mekanizmasn ele geirmeye altklarn
hkmete somut kantlarla gstermeye kalknca, ilerin dzelecei konusunda kendisini umutlandrc
bir yant verilmesi yle dursun, savclk soruturmasn ve bir daha silinmeyecek komnist
damgasn stne ekmi oldu. Bununla birlikte, Trk devriminin ve ulusal savan tamamlanmaktan
uzak olduunu gsteren belirtiler ve 1931-1933 yllarnn nemli gelimeleri devrim heyecann
canlandrd, sorunlarn neler olduunu ortaya kard ve 1908den beri grlmemi dzeyde ideolojik
sava kamplar olutu.
2. Aydn ve Kyl
Dm noktalarndan biri Yaban roman oldu. Roman Batc aydnlar daha ok ve daha az tutucu
olmak zere ikiye bld. Ayrca, toplumu eletirerek ve yeni bir yne dn gereksinimini ortaya
kararak Trk kyn ve ulusal kalknma konusunu gereki adan anlamann yolunu da at.
ovenist eilimler ise, Yabann eletirilerini Trk Ulusuna bir hakaret saydlar. Daha sonralar Ky
Enstitlerine ahlakszlk yuvas damgas vuranlar ve Makal ve onun gibi Ky Enstitleri kl
yazarlarn yazlarn Trk kylsn kk drc bulanlarla Yabana saldranlar arasnda ba
vardr. Yine bu akmla ilgili olarak, Trk kylsne ulusal lkler alamaktan yana olanlar ortaya
kt. Bazlarna gre tm eksiklerine karn Yaban, kylde bu tr lkler bulunmadn
gsteriyordu. Yine bununla ilgili bir sav da, kyllerin kentlilerden nefret ettikleri ve gnn birinde
ellerine bir olanak geerse, Ky Enstitllerin liderlii altnda onlara kar bakaldracaklaryd!
Oysa, Yabann en byk hizmeti, kendi szde deerleri, nyarglar, savlar, beceriksizlikleri ve
gereklerden habersizlikleri ile Trk aydnlarna Trkiyenin asl yabanlarnn kendileri olduunu
gstermesidir. Atatrk Kyl efendimizdir demiti ama bu sz devletilik altnda, Yaban
sayfalarnn aklad gte kavranamamt. Trk aydnlar kyle kendi aralarndaki uurumun
korkun olduunu grdler. Kendilerinin liberalizm ve uygarlk valyeleri deil, gerek Trk
toplumu iinde yersiz, hatta gln bir ek olduklarn sezmeye baladlar; Trk kyleri ve kylleri
konusunda doru hibir bilgilerinin ve dncelerinin olmadn grdler. rnein, bunlarn iinde
Trk tarm ekonomisini ok iyi bilen . Sreyya Aydemir, tm ekonomik grlerinin topu topu iki
sayfay doldurabilecek bilgiye dayandn aka yazd.
Yabann yaymlanmasndan sonraki yllarda, zellikle yazarlar, edebiyatlar, sanatlar arasnda,
kyly tanmak, ky sorunlarna kyl gz ile bakmak, edebiyatta kylnn dilini kullanmak
akmlar dodu. Baz aydnlar ise aydnn kylye reteceklerinden ok, aydnn onlardan
renecekleri olduunu grmeye baladlar. ok az aydn ve bunlar arasnda zellikle smail Hakk
Tongu, ky toplumunun Cumhuriyetin ilkeleriyle ve ada yaamla ortak yanlar olduunu, hatta
romantiklerin ky deitirecekleri sanlarna kar, kyn kent aydnlarn deitirme gcnn
bulunduunu grmeye baladlar.
3. Kemalizmin Devletilik ve Ulusuluk Anlay
Yaban evresindeki tartmalarda belirmeye balayan ideolojik ayrmlama, devletiliin bir Parti ve
Kemalizm ilkesi olarak kabul edilmesiyle siyasal alana kt. Halk Partisi ulusal bir parti olarak
yalnzca siyasal ileriyle ilgilendii srece, Kemalizm ilkelerini, Endonezyann be ilke
(Panasila) ideolojisinde olduu gibi, herkesin kendine gre yorumlamas olasyd. Kemalizmin ilk
be ilkesi zerinde Batc ve ulusu ideolojilerin her tr kendi yorumlarna gre birletirilebilirdi
(Endonezyada da dinci, ulusu ve komnist gruplar be ilkeyi kendi grlerine gre
benimseyebiliyorlar). Ne var ki, devletilik ortaya knca ve Parti kendi ilkelerinin eitim
bakmndan ne anlama geleceini gstermeye balaynca, deiik yorumlara gre benimsenme
olanaklar darald. Yalnzca liberal, sosyalist ve nasyonalist eilimlerini Kemalizm ilkelerine
balayabilenler Partiye bal kalmal ve siyasal yaama katlabilmelilerdi.
Kemalist ilkeleri kabul etmediklerini aka belirtenlerin ya da byle olduu belli olanlarn darda
kalmas gerekiyordu. Bu nedenle, 1932den sonra balca ideolojik gelimeler parti ve politika alan
dnda ve Kemalizme kar oldu. Eitim, siyasal grleri ekillendiren bir ara olduundan, eitim
kurumlarnn ve Milli Eitim Bakanlnn Kemalizmin amalarna kar olanlarn balca saldr
hedefleri olmas doald. O dnemdeki totaliter tek parti sistemlerine benzemeyen, gerekten de
ulusal kalknma abasnda olan bir lkenin adalama yolunda yapt yrekli bir deney olan
Kemalist tek parti sistemi bir tek tehlikeyle kar karyayd: Partinin birlik ve btnl, ilkelerinde
ve platformunda birlemeye deil, ekonomi ve eitimdeki baarlara balyd. Kemalizmin alt
ilkesini kabul etmeyip darda kalanlardan ayr olarak, ilkeleri benimsemeyi umursamakszn ieride
kalanlar da olabilirdi. Parti iinde deiik, hatta birbirine zt ideolojileri benimseyenlerin yan yana
bulunuu, Atatrkn stratejik dehas Partiye nderlik ettii srece ya da hi deilse Trkiye byk
devletler arasndaki atmalara srklenmedike, zararsz duruma getirilebilirdi.
Alt ilkenin Kemalizmin ilkeleri olarak birletirilmesinin en kritik yan, kendini ulusuluk kavramnn
anlalmasnda gsterdi. Kemalizm bir ulusal kurtulu savandan domu ama doktriner bir ulusuluk
ideolojisi olmamtr. Cumhuriyetin ilk yllarndaki olaylar ve yaynlar, ulusuluk tartmalarndan
alacak derecede uzaktr. Yalnzca tek ve dar grl ulusuluk dnlerine kar bir durum alnm
ama bunda da ulusuluun ne olduu deil, ne olmad stnde durulmutur. rnein, Atatrk
1927deki nl nutkunda ulusuluun Turanclk ve rklk olmadn belirtmitir. Atatrk
devrimleri Merutiyet dneminin Trk ulusuluk grlerinin snrlarn zorunlu olarak zorlad.
1932den nce Trk Ocaklar hareketinin kurucular ve nderlerinin ou bile, zamann
gereklerinden gemiin romantizmine dnen bu kurumun, bir gerek olan Trk ulusal devletinin
erevesi iinde yersiz ve hatta anlamsz bir duruma geldii sonucuna varmlard. Anadolucularn
muhalefetine karn cumhurbakan olmay baarmakla, Atatrk yalnzca kiisel bir zafer kazanm
olmuyordu; Trk ulusuluunun bu kaypak, yerel ve tutucu trn, siyasal alanda daha bir kuak
boyunca belini dorultamayaca kadar gzden drmeyi de baaryordu. te yandan, Kemalizmin
ulusuluu o kadar doyurucu idi ki, din ya da dil nedeniyle aznlk durumunda olan Trk vatandalar
bile kendi istekleriyle Kemalizmi ve Trkl benimseyerek gemiin geleneksel nyarglarna
ballk yerine laik devlete ball yelediler.
Bu blmn banda deinilen olaylar gstermitir ki, devletiliin kabul ile Kemalizmin eitim
iine yerletirilmesini ve bylece onun daha sonraki kuaklara kadar yaamasn salamak iin,
1930un ilk yllarnda Kemalist ulusulua olumlu ve yapc bir yn verilmesini gerektiriyordu.
Liberal aydnlarn bu dnceyi benimseyememeleri, buna kar Kemalizmin eitim alanndaki
kartlarnn Kemalizmin dncesini baar ile sabote etmeleri yznden Trk Tarih Tezinin asl
amac ve nemi yitirildi. 1930lu yllarda ve hatta 1940larda, okul tarih kitaplarn yazanlar, tarih
tezinin asl nemli yann ciddiye almadlar ve bunun eitim bakmndan nemini kavrayamadlar.
Tarih Kongresinde o kadar baar ile eletirilmi olan ar ve dar grl ulusuluk ve stnlk
savlar (Batda ve Trkiyede) kitaplarla, haritalarla, derslerle eitim alanna olduu gibi girdi.
Tarih tezinin asl hmanist tarih gr brakld ve onun yerine, okullarda Trk ve Turanclarn
ekillendirdii ri ya da Panslav doktrinleri kadar ar bir tarih gr sunuldu. 1946dan sonra
Kemalizm dmanlna varacak kadar ilerleyen bu ovenizm, baka nedenler de olmakla birlikte,
Trk Tarih Tezinin deerini eitim alannda anlamayanlarn yanllarnn eseridir. unu da belirtmek
gerekir ki, toy rencilerin ok gemeden bu etkiden kurtulmu olmalar, onlardan yana
deerlendirilecek bir olgudur. rnein Alman genlii, retmenlerinin rklk alamalarn yllarca
benimsedii halde, Trk rencilerinin ounluu bu tr propagandalara kar ilgisiz kalm ve bu
dnceler ancak dar bir topluluk iinde yer bulmutur. 1946dan nce Trk Tarih Tezine kar
yaplan eletirilerin ideolojik olmaktan ok pedagojik bir renge, hatta hmanist gibi gzken bir ekle
brnm olmasn anlamak iin, 1932den sonra siyasal almalarn daraltlm olduunu ve tek
parti sisteminin yukarda deindiimiz zayf yann anmsamak yeterlidir.
Milli Eitim Bakanl devletilik ilkesini hemen benimseyip harekete gemedi. Talim ve Terbiye
Kurulunda ya da Bakanlkn dier yksek dzeylerinde be yllk endstrileme planna kout ve
onunla egdm iinde bir eitim kalknma plan hazrlayacak bir kii yoktu. Bakanlkn gerek
yneticileri, gerek pedagoglar, lkede sanki bir devletilik, kalknma ve planlama dnemi
balamam gibi, hl binalarn yaplmas, retmen yetitirilmesi, okul snflarndaki retim
yntemleri gibi para para ilerle urayorlard.
4. Halk Eitimi ve Halkevleri
Buna karlk, devletiliin eitim alanndaki etkisi Halk Partisinin kltr ve eitim alanndaki yeni
almalarnda kendini gsterdi. Bu almalarn amac en geni anlamyla halk eitimiydi. Bu
nedenle, halkn ounluunu oluturan kylye doru geniletilecekti. Ne var ki, bu almalar
kentlerde baarl olduu halde, kylerde baarszlkla sonuland ve bu, Halk Partisinin Atatrkn
eitim stratejisinde kkten bir deiiklik yaplmas yoluna dnmesine neden oldu.
Anlay bakmndan Halkevleri, daha nceki Kyclk Cemiyetinin bir devam oldu. Halkevlerinin
kentlerde kltr merkezleri olarak gsterdikleri baarlar, onlarn tm ulusu kapsayamam
olmalarnn ya da halk merkezleri durumuna getirilemeyilerinin bir belirtisidir. Reit Galipin
anlad anlamda Halkevleri, gen aydnlarn halka doru gitmek iin misyoner gibi
yetitirilecekleri kltr merkezleri olacaklard. Bu grn kritik yan, Halkevlerinin
hazrlayacaklar bu aydnlarn ne dereceye kadar ve ne kadar sre kiisel ve maddi karlarn bir
yana brakarak Halkevlerinin Ky Odalarnda gnll olarak ya da kylerde doktor, retmen vb.
gibi grevlerle almaya gidecekleri sorunuydu. Reit Galipin kendisi bu sorunun yantn ok iyi
verir: Gen bir hekim olarak kycle balam ama kendini politikada bulmutu!
Gnll hizmete dayanan Halkevleri ksa bir srede oald, geniledi. 1935ten sonra lkretim
Genel Mdrl iin ok yararl iler grd. Tara Halkevlerinin amatr folklorcular,
sosyologlar, mzikologlar ve tarihileri rasyonel bir eitim planlamasna temel olabilecek bilgiler
topladlar. Bu almalarla halk kltrnn zenginliini ve eitliliini gsterdiler. Bunun yan sra
yerel ayrmlar ve bunun, eitimin ulus apnda birletirici bir ba durumuna getirilmesinde bir engel
rol oynayabileceini de dolayl olarak gstermi oldular. Ama Halkevleri hareketi, Trk kyn
canlandrc bir eitim etkeni, bir kaldra olmaya abaladka daralyor ve bozuluyordu.
Balangta kyly kentlerdeki Halkevlerine ve oralarda verilen konferanslara, kltr almalarna
ekmeye giriildi. Bunun olanakszl grldke kylere gidilip oralarda salk bakm, toplumsal
ve ekonomik konularda kylye tler verilmesi yoluna dnld. Yaban konusundaki tartmalar
bunun ne dzeyde etkili olabileceini gsterir. 1933 ylnda Ankara Halkevi ilk ky gezisini
dzenledii zaman birok yeler, aydnlar ve politikaclarn katld byk bir kafile, bir Afrika
seferine kar gibi, otomobiller ve otobslerle kye vardlar. lerinde hekim, di hekimi, air,
pedagoji rencileri ve Halkevi konumaclar vard. Bilinmeyen bir anakaray kefe kan bir
kafileye yetecek kadar konserve yiyeceklerle donatlmlard. Ky alanna bayrak dikildikten, baz
nutuklar sylendikten sonra kyn hastalar muayene edildi. Kafilenin kyc uzmanlar kyn ve
kyllerin birok ilgin fotoraflarn ektiler. ou Ankaraya dnmek zorunda olduklarndan kafile
akam kente dnd, yalnzca bir renci grubu kyde incelemeler yapmak zere kald ve bir hafta
sonra, onlarn ne durumda olduklarn grmek zere, teki kafileden ilgileri hl srenler bir kez
daha kye geldiler ve hep birlikte geri dnld. Halkevlerinden birounun dzenledii ky
gezilerinin bundan teye gitmemi olduunu sylemek herhalde yanl olmaz.
Hi phesiz, bu ekilde birok hekimler, di hekimleri ve salk memurlar gnll olarak hizmet
ettiler ama bu abalarn yer yer parlayp sndnden de phe yoktur. Bunlarn bazlar bir i turizm
niteliinde kald ve ancak baz aydnlarn kyleri grmelerine yarad. Memurlarn naklen
atanmalarnn da baz almalarn srekli olmayna yol at sylenebilir. Halkevleri ierisinde
yalnzca biri, Bergama Halkevi ilk yolunda uzun sre direndi, yararl ve ilgin sonular elde etti.
Ama buras kural dyd ve az bulunur koullardan yararlanlmt. Burada da idealist nderler vard
ama Bergamay ulusal ve uluslararas bir turizm merkezi yapma abasnn kylere ve bu beldeye
salad ekonomik yararlar oradaki baarnn balca nedenidir de diyebiliriz.
Ksacas, Halkevi deneyi Reit Galip tr kyclkn yetersizliini nesnel gzlemcilere
gstermesi bakmndan yararl oldu. Bu deney, aydnlarn ky sorunlar karsnda ne kadar
gerekilikten uzak olduklarn ve ky kalknmasnn baarlmasnda ne kadar gvenilemez
olduklarn gsterdi. Ama yine de aydnlarn tek tek ky gerekleriyle biraz daha yakndan
tanmalarna yol at. Baz yazarlar, sanat ve edebiyat adamlar konu ve esin bulmak zere kylere
gitmeye, kyn sorunlar zerinde dncelerini ve duygularn yazlaryla, yaptlaryla aklamaya
baladlar. Belki bunun en nemli sonucu, ky trlerinin ve bunlardaki koullarn deiik olularnn
ayrdna varlmas oldu. Kyl, Yabanda olduu gibi soyut bir tip deil, her insan gibi iyi ve kt
ynleri, gl ve zayf zellikleri olan bireyler olarak grlmeye baland. Bu ilk betimlemeler,
romantik kycle bir tepki olarak, aydn ve kyl arasndaki benzer ayrmlar anlatan Avrupa
edebiyatnn yaptlarna dikkatleri ekti. zellikle arlk Rusyas aydnlarnn kendi kendilerini
eletiren yaptlar, te yandan da Silone ve Steinbeck gibi Bat yazarlar okunmaya baland. Bata
Sabahattin Ali olmak zere gen yazarlar lkenin sessiz insanlarnn evirmeni olmaya koyuldular.
Bunlarn yaptlarndaki eletiriler bir yandan Halk Partisinin nemli bir kolunun, te yandan da
Kemalizme kar olan ar ulusularn eletirisi demek oluyordu. Bu ikincilerin, bu tr yazlarn
Trklk kartl, kk darda alamalar, daha akas komnistlik olduu konusunda birincileri
inandrmalar iin fazla bir abaya gerek kalmyordu. 1942den sonra Halk Partisinin seimlere aday
gsterme ynteminde daha liberal bir deneye girimesi ve ileride greceimiz gibi kinci Dnya
Sava iinde ve sonunda Trkiyenin uluslararas atmalarn yaratt zorluklarla karlamas
bunu daha da kolaylatrd. 20-25 yl geriye dnp baktmzda aslnda Kemalizmi lkeye
yerletirmek amacyla kurulmu olan bu kurumlarn amaca aykr bir rol oynam olduunu
grmemeye olanak yoktur. Halkevleri, bilmeden ve kendi amalarna aykr olarak, ky sorunlar ve
bunlarn zmlenmesi konularnda yanl grlerin yaylmasna ve genilemesine ara oldu.
Romantik kyclk grnn kalnts olarak kyn gerilii, kylnn bilgisizliinin, inanlar
benimsemesinin sonucu olarak grlmeye baland. Kyn gerek geriliinin, gerekse bilgisizliinin
tarihi, toplumsal ve ekonomik nedenleri olduu tmyle unutuldu. Ayrca, Reit Galip tr kyclk
dncesine bile aykr grler gelimeye baland. ou Avrupada okumu eraf ocuklar olan
birtakm aydnlar aydnlatma ateiyle yanan kyc romantizmi yerine, bir tr kyclk tutuculuunu
balattlar. Ky toplumu deimemeliydi. Bunun nedeni, kyn grenek ve geleneklerinin, ulusal
kltr deerlerinin kayna ve hazinesi olmasyd! Kyl olduu gibi kalmal, kentlememeliydi.
Bunun tersi, lkede bir proletarya ve onun sonucunda komnizm yaratrd. Bunlar, tpk smrgeler
halklarnn geleneksel yaamn olduu gibi korumak isteyen, kendilerini o halktan ayr bildikleri iin
onlarn da uygarla ulamalarn hi umursamayan smrgeciler gibi dnyorlard. Ama Trk
kynn geleneksel koullar iinde donup kalacak olmasnn tm Trk Ulusunun uluslararas
savamda varln koruyacak olan ekonomik kalknmay ne kadar olanakszlatracan
dnemiyorlard.
5. Eitim Alannda Aranan zmler
Halkevlerinin kuruluu ile ilgisi olan Dr. Reit Galipin Milli Eitim Bakanlna gelmesiyle, doal
olarak Bakanlkn bir sre iin devletilie yaklatn grrz. Onun bakanl zamannda, gemi
on yllk dnemdeki yabanc uzmanlar ve modellerle alma sona erer. Kemalizme uygun eitim
deneycilii dnemi, bir bakma onun bakanlnda balad. Ky eitimi sorunlarnn zm olarak
gndzl ve yatl Blge Okullar (Consolidated Schools) dncesi ksa bir sre iin popler bir
zm ekli olarak ortaya kt. Bunun daha nceki Ky retmen Okulu Projesine gre baz
eksikleri olsa da, gl bir yan da vard.
Ne var ki, blge okullar Trkiyenin tipik olmayan, ancak baz elverili koullar olan yerlerine
uygundu. Bu okullarn bulunduu Amerikadaki gibi, baarlar birok koula balyd. Yol, otobs
edinme, onarm ve bakm harcamalar, tat sorunlar gibi koullar nedeniyle, bu okullar ancak deniz
kylarnda, lkenin ok nfuslu gelimi yrelerinde tutunabilirlerdi. Bu koullarn olmad yerlerde
rencilerin bu okullara devamlarn olumsuz etkileyen birok maddi zorluklar vard. Baz kyler
kendi kylerinden baka bir kyde yaplacak okul binasn benimsemiyorlard. Bunu benimseyen
kyller bile gelirlerindeki dalgalanmalar nedeniyle okullarn onarm ve bakm ilerinin
harcamalarna katlamyorlard. Kyden ayrlp uzaa giden ocuklara kylerde yaptrlan iler
kalyordu. zellikle kz ocuklarnn uzak ve yabanc bir kye gnderilmesi istenmiyordu (oysa daha
sonra, Ky Enstitleri zamannda, kz rencilerin uzak yerlerden geldikleri ok grlmtr). Blge
okullarnn ynetimleri retmenlere de alk olmadklar grevler ykleyeceklerdi ama retmenler
bunu istemiyorlard. Daha yeterli olanlar bulunamadndan okuma yazmas olmayan kyl kadnlar
yatl rencilerin bakmnda grevlendirildiler. Ne kadar iyi niyetli olsalar da bu kadnlar okul
ynetiminin istedii hesaplar tutamadklar gibi, ocuklar zerindeki etkileri okulun eitim yoluyla
yapma istediklerinden farkl, hatta onlara aykr oluyordu. Yerel eitim makamlar blge okullar gibi
yeni kurumlarn kurulmas, rgtlenmesi, bakm ve gelitirilmesi iin gereken srekli ibirliini
salamaya istekli olmadklar gibi, byle bir yeterlilikleri de yoktu.
Bunlarn tm bir yana, blge okullar sisteminin baarl olmas iin Ky retmen Okullar
dncesine dnlmesi zorunluydu. Ama Reit Galip bu yola gitmedi. Bunun yerine bavurduu
zmden edinilen sonu, bu dnemde tutulan yol konusunda bir yargya varmamz salar. Ky
retmen Okullarn amak, ky eitimini renmek zere Amerikaya renci gnderildi. O
dnemin renci mfettilerine gre, bunlarn bir blm Amerikaya varr varmaz uzmanlk
konularn deitirdiler. Geri kalanlarn da Trkiyenin sorunlarna yakn bir konuda aratrmalar
yaptklarn gsteren bir belge yoktur. Bazlar ve zellikle bu grubu denetlemek zere Amerikaya
gnderilen renci Mfettii ve ei, lke dndayken rendikleri ve Amerikada uygulandn
grdkleri ilgin konularla dndler. Gnderilmi renciler lkeden ayr bulunduklar srede
giriilmi olan eitim projelerini destekleyici bir rol oynamadklar gibi, daha sonraki yllarda da
nce Amerikanclktan, sonra da solculuktan lekelenmek korkusuyla Ky Enstitleri hareketini
desteklemekte de bir rolleri olmad. Ancak bir ikisinin daha sonraki Trk-Amerikan ibirlii
almalarna katld grlecektir. Reit Galipin Amerikaya ky eitimi renimine renci
gnderme giriiminden, Trkiyenin ky eitimi sorununun zmne yarayacak hibir olumlu sonu
kmamasnn nedeni, bu rencilerin bu sorunun nitelikleri konusunda bir dnce edinememi
olmalar ve Amerikada grdklerinin Trkiye koullar ile hibir ilgisinin bulunmayyd.
6. Milli Eitim Bakanlnn almalar
Milli Eitim Bakanl gerekli kaldrac bulamam olmakla birlikte, bakanlklar aras ibirlii ve
danma yoluyla eitim planlanmas konusunda ilk adm atm olma onurunu tayordu. Bu giriimin
verdii sonular, byle bir ibirlii ynteminin uygulanmasnda karlalan baz temel zorluklarn
neler olduunu gstermitir.
Milli Eitim Bakanl ile Salk Bakanl arasnda giriilen ibirlii, Reit Galipin kiiliindeki
zelliin (hekim oluu) de bir sonucuydu ve bu nedenle de o Bakanlktan ayrlr ayrlmaz sona erdi.
Bununla birlikte, iki Bakanlk arasnda hibir zaman bir ama atmas olmad. Ancak Salk
Bakanl, kendisini ky tasarsna verecek hazrlkta deildi. Hekimleri stanbuldan koparp lkeye
datmakta bile gsz kalrken, ky sal gibi byk sorunlarla uraacak durumu yoktu. Bu
yzden, ibirlii, kendisinden retmen kurslar iin bir iki grevli istenmesi ya da bir eitim
toplantsnda kendi grevlilerinin de yer almas gibi dar snrlar iinde kaldka yardma kotu. Milli
Eitim Bakanlna salk personeli salamaya, bu Bakanlkn ky almalarn desteklemeye
elinden geldiince alt ama her zaman Milli Eitim Bakanlnn yapt ya da yapaca ilere
yalnzca iyi bir yardmc olarak kald.
Buna karlk, Ky leri Komisyonunun kuruluunda Tarm Bakanl ile kurulmak istenen ibirlii
tmyle farkl bir yoldayd. R. Galipin ksa bakanlk dnemi, Tarm Bakanlnn en uzun verimli
dnemine denk gelir. Tarm Bakanl abalarn Ziraat Enstitlerinin kurulmasna, teknik ve
ekonomik projelerin uygulanmasna evirmiti. Profesyonel tarmclarn saylarnn az oluu ama bu
alandaki gereksinimin ok oluu karsnda, R. Galipin tarmsal bilgileri retmenler araclyla
iftiye ulatrma nerisi honutlukla karland. Bakan Muhlis Erkmenin Tarm Bakanln byle
bir ibirlii temeli zerinde gelitirmeye hazr olduunu gsteren kantlar var. Bu ibirlii, rnein
Amerikada Tarm Bakanlnn ve ona bal rgtlerin birok eitim ilerini de yrtmesinden
farkl olarak (iki lke arasndaki farkl koullar nedeniyle) bunlarn Eitim Bakanl yoluyla
yaplmas demek olacakt ve Tarm Bakanl yalnzca teknik yetkisi bakmndan uzman durumunda
bulunacakt
[15]
. Byle bir ibirlii tm eitim grevlerini Milli Eitim Bakanlna veren Tevhid-i
Tedrisat Yasasna da uygundu. Nitekim Ky Enstitlerinin gelmesiyle de byle oldu.
Yine de Milli Eitim Bakanl nasl en uzun verimli dneminde Tarm Bakanlndan bir yarar
grmediyse, Erkmen de 1933 ylndan sonra Milli Eitim Bakanlndan bir yarar grmedi. R.
Galipin ardndan gelen iki bakan, ne ilkretimle dorudan ilgilendiler, ne de bakanlklar aras
ibirliine eilim gsterdiler. Az bile olsa, Tarm Bakanlnn Milli Eitim Bakanlna verecei
emek ve ayraca zaman, bir ziyand. Fazla olarak Tarm Bakanlnn ifti bireylere ve gen
kyllere ynelik projesinin gereklememesi Erkmenin bakanln sona erdiren etkenlerden biri
oldu (aradaki gelimeler sonucu onun ikinci kez bakanl da srekli olmayacakt). Ondan sonra gelen
bakan, tmyle irrasyonel 5 K projesini ortaya att
[16]
. Eer bu proje zamannda uygulansayd
denek, ara gere ve personel gereksinmelerinin getirecei bte yarmas yznden Eitmen
Projesi ve henz ekirdek durumundaki Ky Enstitleri projesi baarszla srklenecekti (bu
srkleni, Atatrkn lm deinde eitmen projesinin srmesini salk vermesi ve arkadan
nnnn beklenmeyen siyasal ykselii ile nlenmiti. Bunu gsteren kantlar iin aaya baknz.
Hazrlklarn Atatrkn lecei, Celal Bayarn iktidarda kalaca ya da cumhurbakan olaca
varsaymlarna gre yaplm olduu anlalyor. Olaylar bu ynde gelimeyince Bayar, Tarm Bakan
Faik Kurdolu ve onlarla birlikte Tarm Kongresindeki grler ve 5 K projesi ortadan kalkt).
Bakanlklar ve meslekler aras yarmalar her ada toplumda grlr. Ama her kamu hizmeti iin
yeterli denei olan, bu deneklerin her birinin az ok vnebilecekleri ileri karlayabilecei,
eleman saylarnn yeterli ve meslekler aras ilikilerin ykc ve ldrc yarmalar etkisiz
brakacak nitelikte olduu lkelerde, bu gibi ekimeler bir lm kalm sorununa dnmezler.
Trkiyede ise bteden aslan payn koparma, genilemenin ilk koulu oluyor ve genileme daha
sonraki bteden pay alma dzeyinin de temelini oluturuyor. Devlet hizmetlerinin merkezilemesi
yznden meslekler aras ykc ekime ulusa ve vatandalara zarar verecek dzeyde, kontrol
edilemez bir duruma geliyor. leride greceimiz gibi, Ycel ve Hatipolunun dneminde, hele iki
Bakanlk arasnda bir de ideolojik kartlk varsa, planlamada ya da d grnmdeki szde anlama,
sahne arkasndaki etin savam rtmeye yarayan bir vitrin oluyor.
Cumhuriyetin ikinci on Ylnda, zellikle devletiliin kabul ile Milli Eitim Bakanl
geleneindeki ani kesinti arasndaki dnem, bir bakann kiisel olarak tuttuu ve saygnlna
dayanarak ileri srd programlarn ve politikalarn sonlarnn, onlar ileri srm kiilerin
sonlarna bal olduunu gstermitir. Bu dersi, belki de hi kimse . Hakk Tongu kadar iyi
renmemi ve ba tac etmemitir. Trkiye, ilk on yln eitim uruna cmerte harcam ama Milli
Eitim Bakanl, bir trl zerinde anlalm ve kararllkla yrtlecek bir zm bulamamt.
Yalnzca bakanlar gelip gitmekle kalmyor, Bakanlkn iinde de ayrlklar ve hiziplemeler
sryordu. Grne gre, Bakan Abidin zmen bu duruma bir son vermek, yneticilik gcyle
Bakanlka dzen ve disiplin getirmek iin getirilmiti. Ondan sonraki yllarn gsterdii gibi, bu
ncelikli zorunlu koulu gerekletirecek gte olmad ortaya kt. Esasl bir deiiklik zamannn
oktan geldii, yalnzca Atatrk dzeyinde bir kiinin deil, hemen her kiinin grebilecei kadar
belirgindi.
Cumhuriyetin 10. Yl kutlamalar srasnda Hkmete Milli Eitim Bakanlnn on yllk eitim
baarlar konusunda bir rapor verilirken, bir yandan da lkedeki genel durum konusunda incelemeler
yapan gl bir Amerikan Kurulunun raporu geliyordu. Bakanlkn istatistikleri ve grafikleri
sevinilecek sonular verdii halde, yabanc kurulun daha batan istatistikler zerinde yapt
inceleme bunun tam tersi bir sonu ieriyordu. Bu sonuca gre ky eitimi iin harcanan emeklerden
yararl sonular beklenmemeliydi. Kentlerde ilkretim dnemi sonunda ve ortaretim dnemi
srasnda grlen fire korkun oranlardayd. Teknik ve mesleki retim alanlarndaki gelitirme
programlar personel ve eitim yetersizlii yznden kritik bir durumdayd, ekonomik gelime
programlar ise hl planlama kurullarndan kmamt.
Bu Amerikan Kurulu eletirileriyle ve sorunlarn snrlandrlmas bakmndan yararl olmusa da
eletirdiklerinden daha iyi bir zm gsteremiyordu. Trkiyenin Meksika Kltr Misyonu
programndan rnek almas yolundaki nerisi, hemen ertesi yla gre koullar daha iyi bilen Dr.
Beryl Parkerin verdii raporlarla eliiyordu. Aslnda Meksikadaki bu deneye kar olumlu ya da
olumsuz bir tutum almak da yersizdi; bu idealiste dnlm program da Meksikada ya lm ya
da lmek zereydi. Gerekte orada ortaya kan sonular, Trkiyenin Kyclerinin elde
ettiklerinden daha fazla deildi.
7. Sonu
1935te artk tm kalburst pedagoglar, Trkiyenin ky eitimi ve kalknmas sorununa zm
getirmekte tm dehalarn tketmilerdi. nerilerden birisini semek zordu. Hepsi de hemen hemen
ayn kapya kyordu: Bat eitim sistemlerinin dayand temellerin Trkiyede de bulunmas
gerekliydi. Uygulanacak projeleri gereken gelime hzyla yrtebilmesi iin yeterli denein yan
sra projeyi balatacak anaparann da Eitim Bakanlnn olanaklar iinde olmas gerekliydi. Sonra
bu projenin yaamas ve gereklemesi ve Batdaki prototipinin ileri lkelerde salad sonular
Trkiyede de ksa srede salamas gerekiyordu. Tm sorun bir kmaza gelip saplanmt.
Yukarda Gazi Eitim Enstits konusundaki tartmamzda Pedagoji Blmnden ve onun
Bakanndan sz edilmiti. Trk pedagoglar iinde adnn banda ilk kez Dr. harflerini tayan
Halil Fikret Kanad, tmyle rastlant olarak Mart 1935te yani Saffet Arkann bakan oluundan iki
ay nce bir gazetede bir seri yaz yazmt. O zaman kimsenin dikkatini ekmemi olan bir nokta
dnda, bu yazlar o zamana kadar sylenmi, yinelenmi, denenmi, braklm dncelerin bir
yinelenmesinden baka bir ey deildi. O dnemde Trk eitimcileri arasnda nemli bir ilgi
toplamamakla birlikte, bu yazlar daha sonra ada eitim tarihinin en akl almaz sylencesinin
yaylmasna arac oldular. Bu yazlar daha sonra yeniden yaymlandklar Topyekn Milli Terbiye
balkl kitabn genel erevesi iinde ortaya knca, Dr. Kanadn savunduu zgnln nitelii de
anlald. Bu nokta ileride epeyce tartlaca iin burada yalnzca u kadarn syleyeceiz: Eer
kendisinin koruduu Emin Soysaln abalar olmasayd, Kanadn yazlar, onlardan ok daha ilgin
ve hatta etkili olan Baltacolu, Gndzalp, H. R. ymen, N. Kymenin ve daha biroklarnn
yazlar gibi, gemite unutulup kalm olacakt.
BLM V
SMAL HAKKI TONGU
Milli Eitim Bakanl iinde ve evresinde ky sorununu zmlemek iin hazr reetesi
bulunmayan bir kii vard. Bu, smail Hakk Tongutu. Tonguu kmseyenler, lkretim Genel
Mdr olarak atand zamana kadar onun kyc olarak kendini gstermi bir kii olmadn
sylerler ki, bunda hakldrlar; ama onlarn anladklar anlamda olmamak kouluyla! Zira onun iin
ky sorunu diye bir sorun yoktu, bir aydnlar sorunu, bir meslek sorunu, eitim sorunlar ve
hepsinin stnde bir lke sorunu vard.
Tongu her sz ve hareketi ile gerek Batc, gerekse ovenist kyc tipinin tam antiteziydi. te
Tonguun ii eline aldktan sonra gsterdii tm bakalklar bu ayrma dayanr. Yine bu ayrmdan
tr, ona kar sessiz bir kmsemeye girienler, hep onun yalnzca bir ynetici olmak gibi zel
bir yetenei olduunu ama zgn bir yan bulunmadn, hele bir pedagog saylamayacan
syleyip durmulardr.
Bu blmde Tonguun eitime katt orijinal gr, gerek Ky Enstitlerinin altnda
inceleyip sistematik olarak ortaya koyacaz (gerek Ky Enstitleri diyoruz, zira birok kiinin,
zellikle yabanc gzlemcilerin grd ve bildii Ky Enstitleri, gerek Ky Enstitleri
deildir). lk Eitmen Deneyinden ky ocuklarnn bugn lkenin sorunlarnn zmne
katldklar dneme kadar, Ky Enstits deneyiminden anlalmas gereken, Tonguun lkretim
Genel Mdr olmazdan iki yl nce formlletirdii eitimi dzeltme ilkelerinin, olanak verildii
lde uygulanm olduudur.
Yine bu blmde, Tonguu vmek iin ona, Trk Pestalozzisi demenin iyi amala yaplm bir
benzetme olmakla birlikte, bir yanllk olduunu da anmsatacaz (bu benzetmenin yanlln
gstermek iin burada ayrntlara girmeye yerimiz elverili deildir). Bu yanl benzetme, yalnzca
Ky Enstitlerinin yaamna mal olmakla ve Trk eitimini 15 yldan daha da fazla gerilere
gtrmekle kalmayp, Atatrk devrimlerinin neredeyse unutturulma dzeyine kadar gelinmesine neden
olan bir grn, ayrdna varlmadan srdrlmesi demektir. Bu blmde gstereceimiz gibi,
Trkiyenin eitim sorunlarnn zm olarak, Ky Enstitleri dncesinin hibir yabanc dnre
borcu yoktur ve Tonguu una buna benzetmek onun byklne bir ey katmaz. Batnn byk
eitim dnrlerinin baarlar eitim alannda yeni bir bulu ya da nemi bakmndan fazla srekli
olmayan ufak bir deney yapm olmak snrnn tesine gememitir. Tongu, hem de birinci snf
nemde bir deil, birok buluu olan bir eitimcidir ve yapt iler, ok daha nl eitimcilerin
yaptklarnn dayanamayaca kadar sert bir snavdan gemitir. Onun eitimdeki baarlar yannda
en nllerin tutundurabildikleri ocuk oyunca gibi kalr.
Bu blmn konusuna girmeden nce, bir kii olarak Tongula ilgili bir iki noktann aydnlatlmas
gereklidir. Bunu, Tonguun dncelerini bir polemik arac yaptmz ne srecekleri nlemek iin
deil, Tonguun yaamn incelememi olan kiilere, girieceimiz tartma konusunda bir yargya
varmalarna bir temel hazrlamak amacyla yapacaz. Tongu bir spanyol atosu dnr deildir.
Speklatif dne ve emalara bakaldrm bir kuan temsilcisidir. Bundan tr, ele ald
sorunu, bunlarla neden ve nasl uratn, oturup sistematik bir ekilde gstermedi. Belki de byle
bir yetenei yoktu ve eer analitik introspektif bir kii ya da sistematik bir dnr olsayd, ilkesi
gerei, yine de kendisini ortadan silecekti. Tongu, dinlemesini bilen bir adamd; gz kendisinden
bakalarn grmeyen birok kiinin dikkatini ekmeyecek kadar da alakgnllyd. ok okuyan bir
kii olduu halde bilgi savlardan nefret etmesinden tr herkese antientelektel gzkrd.
Konumasndaki sadelik, onu halkn ve saduyusu olan herkesin kolayca anlayaca bir adam yapt
halde, bilgi aydnlarda basit bir kii izlenimi brakyordu. Tongu neredeyse hi karlalmayacak
derecede ak ve kolay konuan bir kiiydi ama dnlerini en iyi teoriler ve sistemlerle deil, i ile
ve kendinden rnekler gstererek aklyordu. O, ok az bulunan, doutan retici ve eitici
olanlardand. Pedagojik konularda ok yaz yazm biri olduu halde, bunu bir grev sayd iin
yazard. Bu yazlarda onun konuma dilindeki ve hareketlerindeki zellikler yoktur. Biemi ne aydn,
ne de parlaktr ama yine de onu yaznsal ynden eletirenlerin oundan ok daha iyi yazard.
Herhalde ona gre, aklsal bir dnce bir kez dodu mu onu yeniden ilemek gereksiz olmalyd.
Dnce, gerekten akla yaknsa her akl banda kii onu grebilecekti. Bundan tr, herbiri bir
dnce ya da eylem serisini tamamlayan yazlar Tonguu yazmaya ynelten etkenlerin neler
olduklar konusunda yalnzca ipular verir. Yazsnda aklamaya alt dncelerin temeli olan
asl buluunun ipularn gstermeden yazard. Ky Enstitlerindeki belirli gelimelerin arkasndaki
grlerini anlayabilmek iin Tonguun yazlarn neredeyse dedektif roman okur gibi okuyup,
ipularn yakalamak gerekir. ou kez, baz konularn sonucu olarak ok sonra yaplm olanlar
bilmek gerekli olur. Tonguun tek banazl (ve onun en byk gc) yapt iin kendisinin deil,
Atatrk devrimleri ilkelerinin eseri olduu kansdr. Bu nedenle de 1935ten sonra kan
yaptlarnda Trk eitiminin gelimesindeki dncelerini ve ynetimini, neredeyse bakalarnn
haklar olmayan savlarda bulunmalarna neden olacak kadar gizledi. Bu yzden kendisi bile baz
aslsz kanlarn yaylmasna yol at. Bunun en iyi rnei, Tonguun Eitmen Deneyini Bakan Saffet
Arkana balamasdr
[17]
. Bunun byle olduu ya da Arkann bu konuda Atatrkn azndan
konutuu konusunda, Tonguun kendisinden baka bir kant yoktur; oysa buna karlk, bu nerinin
tmyle Tonguun kendisinden deilse bile, onun ynetimi altnda yaplm gzlemler sonucu ortaya
ktn gsteren ok belge vardr. Yine birok kantlara bakarak, Arkan bakanla biraz da
dnceleri olduu iin deil, olmad iin getirilmiti, sonucuna varabiliriz.
te bu nedenlerledir ki, Tonguun dncelerinin ieriklerinin ve niteliklerinin, onun ok yaknnda
bulunanlarn bile gzlerinden kat olmutur. Ona, lmnden sonra salnda hak ettiklerini
tanmak, at r diriltmek isteyenler bile baz konular gzlerinden karmlardr. Trkiyede
Tonguun ans yaadka, onun dncelerinin gcne dayanan ya da onlar model edinen bir eitim
akm olmayacaktr. Tm kkrtmalara karn, Tonguun kendisi bile bunu yapmaktan kanmtr.
Yaplacak olan aadaki noktalar belirleyerek temelleri hazrlamaktr: 1) Tonguun deneylerinin
temelini oluturan Atatrk devrimlerinin alt ilkesinin, 1932de olduu gibi, imdi de Trk evriminin
tamamlanmas iin zorunlu koullar olup olmad, 2) Trkiyenin eitim sorunlarn zmek iin,
Tonguun dayand dncelerin Trkiyenin ve XX. yzylda gelimi lkelerle eit yaamak
isteyen tm toplumlarn karlatklar eitim sorunlarnn doru bir tansn oluturup oluturmad,
3) 1935-1946 arasnda yaplm deneylerin ve bugnk toplumsal, siyasal, parasal, ekonomik, moral
ve uluslararas koullarn altnda, bundan sonra gelecek deney aamasnn ne olmas gerektii.
Tonguun birok eyleri herkesten daha aydnlk olarak ok nceden grm olmas, Ky
Enstitlerini yalnzca Tonguun yapt anlamna gelmez. Kendisinin srekli olarak yineledii gibi,
Ky Enstitleri ve onunla ilgili deneyler kolektif bir rnd. Tarihsel, uluslararas ve insancl bir
iti. Bu i baarl oldu. Nedeni, bunlarn tmnn katksndan yararlanlm olmasyd. Bu
baarlarn onuru bir kiiye veriliyorsa bu, onun nderliinden yoksun kalnd zaman baarlarn
srmesini salamak iindir. Kaba bir benzetme yapmak gerekirse, bugn uzay ele geirenler birer
Einstein deillerdir ama onun getirdii ilkeleri rendikleri iin ve o ilkeleri bilim alannda
uygulayabildikleri iindir ki, Einsteinin aklna bile gelmeyecek sorunlarn stesinden
gelebilmilerdir.
Tonguun dncelerini, kolaylk olmas ve az ok da kronolojik sralamalar bakmndan balk
altnda inceleyeceiz: 1) Uygulanabilir bir eitim politikas oluturmaktaki zorluklarn analizi, 2)
Gidilmek istenen ynn ve amalarn belirlenmesi, 3) Toplumsal deiim kaldracnn ve
yntemlerinin saptanmas.
1. Eitim Politikasnn Belirlenmesindeki Zorluklarn Analizi
Tonguun yepyeni bir dncenin izinde olduunu gsteren ipucu, lk, Orta ve Muallim
Mekteplerinde Resim, Elileri ve Sanat Terbiyesi (1932) balkl kitabnn giriindedir. Orada yle
diyor:
Kt kalbyla, stampa ile, linolyum oymalar ile basma ileri, fra ile tezyinat, mcessem
modeller yapmak, modelaj ve plakaj resimleri gibi, talebeye bu teknikleri retmekten maksat onlar
bu vastalarla sadece becerikli yapmak deildir; talebeler ancak bu suretle modern sanat eserlerini
bizzat yaparak tanmaya alacaklardr. Ancak bylelikledir ki, ocuklar ve genleri sanatn lisanna
vakf bir hale getirebiliriz.
[18]
Tartacamz nedenlerden tr, bu yaptta yazlanlar Tonguun asl amacn bize gstermez.
Yukardaki para, ak bir dille yazld halde, gerek anlamn ancak Baltacolunun yukarda
incelediimiz dncelerinin dayand kmazn, Gazi Eitim Enstitsndeyken Tonguun eitim
aralar konusundaki aratrmalarnn ve daha sonra Ky Enstitlerinde uygulanan rgtlenme
yntemlerinin altnda anlayabiliriz. O zaman bunun imdiye kadar bilinmeyen ve hatta
uluslararas nemde bir buluun kilidi olduunu hemen kavrarz. Bu yle bir noktadr ki, Bat
uygarl ideallerine sadk kalarak adalamaya alan geri kalm uluslar bunu kavrayamadklar
srece, abalarnn baar anslar neredeyse sfr olacaktr.
Tonguun yakalad noktay en iyi toplum deimedike birey de deimez szn u ekle
sokarak anlayabiliriz: Bireyi etkileyen eitimsel ortam oluturan maddi uygarln kendisi ada
olmadka, ne toplum ne de birey ada uygarl temsil edebilir.
Tonguu bu bulua gtren verilerden balayarak ayrntlar inceleyelim: Bir elileri ve el sanatlar
retmeni olarak Tonguun, ann akademik ve pedagojik dnnn iinde yorulmu olduunu
sylemeye gerek yoktur. Bu, onun iin taktik bir avantajd ve pratik bir kii oluu, pratik ilere eli
yatkn bir aydn oluu, bu avantajl durumu daha da glendiriyordu.
Avrupallarn mesleksel yazlarn incelerken, bu yazarlarn Batllarca kolaylkla aklanabilen ama
kendisinin ne aklna ne de yurtseverliine uyduramad genel gzlemlerinin ayrdna varmam
olmas dnlemezdi. Tonguun bunu grm olduunu, konumalarnda her zaman ortaya kan bir
gr kantlar. Batl retmenlerin uyguladklar programlar ve yntemler aynen uygulandnda,
Batl rencilerde elde edilen teknik nitelie ve dzeye kendi rencilerinde ulaamyordu.
Batllarn buna verdikleri geleneksel yant uydu: Batl rencilerde bulunan pratik ve bilimsel
yetenek, Trk ya da Doulu rencilerde bulunmaz! Dolayl kantlardan, balangta Tonguun
kusuru kendinde ya da retmende bulduunu kestirebiliriz. Bu nedenle retim yntemlerini
dzeltmeye, gelitirmeye altnda da fazla bir sonu alamyordu. Bu noktada, Trk
retmenlerinin Bat dillerinden evrilen kitaplar da iyice izleyemedii dikkatini ekti. Kendi
rencilerine de Batl rencilere aklanmas gerekmeyen birok szckleri, konular ve yntemleri
aklamalar gerekiyordu. Tonguun, kentlerin yoksul semtlerinin ocuklarna kent d yerleri
gsterme yoluyla eitim grglerini gelitirme, ky ocuklarn blge okullarna gndererek onlar
daha hazrlkl bir eitim evresine yerletirme, ocuk kitaplklar ama gibi konularda, o dnemde
Batda yazlm yaptlar aracl ile yapt karlatrmalardan bu sonuca varm olmas ok
olasdr. Her ne olursa olsun, Tongu, bu sonu zerinde durduka, yetikin eitiminde rol oynayan
birim evresini daralttka daraltyordu. Tonguun alma alan, eitimde farkllamann temel
birimleri denilenin anlalmasna ok elverili bir aland. Elileri ve el sanatlar eitiminde aile, din,
siyasal sistem gibi birimler nemli bir rol oynamaz. Gzlem yapma, soyutlatrma yetenekleri, zihnin
ve bedenin ibirlii, yaratcl lme olanaklar en ok ve en iyi bu derslerde elde edilir.
Tonguun hibir zaman vazgemedii bu ilk uzmanlk alannda yapt deneyler ve metodoloji
tartmas, somut olarak gstermitir ki, uygarlk sorununun konu olduu yerde, eitimin temel birimi,
maddi uygarlk birimidir.
Bu dnceyi bir varsaym rnei ile anlatmaya alalm. Vereceimiz rnekte, Ky Enstitlerinde
grdmz tula ocaklarndan ve Tonguun eitimsel oyuncak endstrisinin nemi ve deeri
konusunda, konuma arasnda sylediklerinden esinlendik. Basit krmz tula ada Bat
uygarlnn bulduu ve yalnzca ona zg olan bir ey deildir. Bu ok nemsiz grnen madde
paras, ada uygarlkta, daha nceki hibir uygarlkta olmad kadar nemli bir rol oynamaktadr.
Bat uygarlndan tm tulalar kaldrn, sonu anaridir. Nfusun byk bir ounluunun yaam ve
eyas akta kalacak, birok fabrika ortadan kalkacak, endstri, tketicilere gereken yaamsal
rnlerin yapm, frnlar duracaktr. (Byle bir durum betonarmenin, plastik ara gerecin, dier
ada mimarlk aralarnn bulunmalarndan nce olsayd, bu anari daha da byk olurdu.) Sigorta
irketlerinin hisse senetlerinin deerleri decek, bu da tm dnya borsalarnda grlmedik buhrana
yol aacak, yangn ynetmeliklerini yeniden yazmak gerekecek, itfaiye rgtlerini geniletmek,
personelini artrmak gerekecek, tm bunlar kamu btelerini de olumsuz etkileyecekti. sizlik
artacak, isiz kalanlar iin para bulmak, onlar yeni meslekler iin yetitirmek gerekecektir. Tulann
ortadan kalkmas dili bile etkileyecektir. rnein, ngiliz halk dilindeki baz parlak deyimler
anlamlarn yitirecek, yerlerine bakalarn koymak da zor olacaktr. ngilizcede bir kiinin karda,
frtnada dost olduunu anlatmak iin ou kez Brick (tula) benzetimi kullanlr. Byle bir kii iin
tula yerine Steel Girder (beton demiri) dense, e anlama gelmesi yle dursun, yalnzca iko
anlamna gelecektir. rencilere okulu sevdirmek iin retilen o kk tula yapl okul arksnn
anlam kalmayacaktr (krmz renk ngilizcede scakl artrr). Daha birok rnekler verebiliriz.
Bu kk, anlamsz gzken tula, ada Bat toplumlarnn yaamnda bu kadar nemli olmakla
kalmaz, ada oyuncak endstrisinin oluturduu tula benzeri blok, eitimcilerin elinde Bat
toplumlarnn ocuklarnn eitiminde yer alan nemli bir ara durumuna gelir. Tula ve blok
sayesinde bugn hibir Batl Kindergarten (ocuk bahesi) retmeninin krmznn bir renk
olduunu ya da tulann evler, fabrikalar, apartmanlarn yapmnda kullanldn retmesine gerek
kalmaz. Dahas var. Bir retmen, rencilerini adlaryla ve ayrntlaryla bilmese bile, ada
fiziin baz temel yasalarn anladn ve bildiini kabul eder. Bunu denemek iin, benim yaptm
gibi yandaki Amerikal bir kz ocuu ile oynaynz. Bloklar st ste ama eri olarak koyunuz.
Greceksiniz ki, ocuk o yana karn yznze aarak bakacak, Ama byle koyarsanz olmaz,
duvar yklr diyecek, hele benim deneyimde olduu gibi, kendisine bir retmen ya da aydn
olduunuz sylenmise, Ne yapyorsun, hi akln yok mu diye sizi bir gzel de azarlayacaktr.
Bloklar sayesinde hibir matematik retmeninin dikdrtgen biiminde kat maddeler olduunu
retmesine gerek kalmaz. Yalnzca rnek olarak tulay sylemekle, hemen izgilerin, yzeylerin,
dikdrtgenlerin zelliklerini anlatmaya geebilir. Dil, mimarlk, mhendislik, tarih, fizik, sosyoloji,
antropoloji ve belki de daha baka bilimlerin retmenleri, rencilerinin tulann ne olduunu,
toplum yaamndaki yerini ve roln bildii varsaymndan hareketle derslerini verirler. Yine tula
ve blok sayesinde Batl ocuk daha Kindergartende (ocuk bahesinde) iken ada yaamdaki
meslek ayrmlarn renir. Tula yapan ve satanlar olduunu bilir. Bloklaryla kaleler yapmaya
alr. Kale bekisi ya da mhendisi olur. Baz mesleklerin adlarn renir. Bu tulalar dnyasnn
ortasnda, daha bir okulun kapsndan girmeden ekonomik adam olma yoluna girmitir. Ev yapmak
ya da ev almak iin para verileceini ve para biriktirileceini renir ve biraz gzyana mal olsa da,
bugnk toplumda yeri olan bir kii olabilmesi iin bir disipline girmesi gerektiini renir.
imdi bu tek rnek madde zerinde verdiimiz rnekleri istediimiz kadar oaltabiliriz. Bugnk
uygarl temsil iinde tulann ne kadar kk bir yeri olduunu dnrsek, New Yorkta domu
olmakla, rnein stanbulda domu olmann arasndaki ayrmn anlamn da kavrayabiliriz.
Okullarn ders programlarna bir gz atmak, bize Bat okulunun, ocuun zaten renmemi
olduklarnn ve bilmediklerinin pek az olduu varsaym ile altn gsterir. Tonguun buluunun
yalnzca az gelimi lkeler iin geerli olmadn gstermek iin unu syleyebiliriz: Varsaylan bir
dzeyde olmayan bir ocukla karlatklar zaman, Batl reticiler ocuun aklsal, zihinsel ya da
duygusal bir sakatl ya da herhangi bir yetenek noksanl olduunu dnrler. Yaplan deney
sonularnn gsterdiinin tersine, Batl retmenin aklna, bu anormal denen ocuklarn, iinde
yaadklar uygarln herhangi bir nedenle, herhangi bir parasn gzlerinden karm olmalar
olasl hi gelmez.
imdi Trk retmeninin retmenliini hangi bilgi temeline dayandrarak yaptna gelelim. Bir kez,
ie rencilerinin ada uygarln iinde yaamad varsaym ile balayacaktr. Ama dahas var.
rencisinin, ona retmek istedii uygarln iinde yaamam olmakla kalmayp, o uygarlktan
deiik ve hatta ona zt baka bir evrenin rettii bilgi temeli ile ie balamak zorundadr. Yine
tula rneimize dnelim. Trkiyede kentlerin dnda yaayan milyonlarca insan tula rengini
bilmez. Anadolu kylerinde doan, yaayan ve len milyonlarca insan renklerin bazlarn tanmaz.
evresindeki yeil, gk rengi, boz, kahverengi, sar vb. gibi renklerin dndakilerin nanslar onu
ilgilendirmedii gibi, onlarn adlar da dilinde yoktur. Batl ocuk, elindeki tulay eitim amacyla
son noktasna kadar kullanmaya alan retmeni dinlemedii zaman, ya bir uak ya da bir roket
resmi izmeye dalmtr; kyl renci ise elini kendisine yabanc olan cisme uydurmaya abalad
iin retmenin sylediklerini dinlemez. Batdaki rencinin tersine, kyl renci hasat zaman ile
k arasnda, derenin suyuyla toprak ve samandan kerpi ve ev yapldn bilir. Ama tula ustasn,
svacy, su ustasn bilmez. Hatta evi yapanlarn ou kez kendisi, kardeleri, anas, babas,
akrabalar olduunu ve bunlarn byle nemli ilerde birbirlerine yardm etme ve borlu olduklarn
da bilir. Kyn yabancs olan birisine kyn tm evleri birbirinin ayn gibi gzkr. Ama bu evler
iinde bilim kurallarna hizmet edecek iki ev bile kmaz. Her ky evi, geometri bakmndan
biriciktir ve hatta birou neredeyse fizik ekim kurallarna aykrdr. Byle bir evrede
retmenin, rencilerinin evrelerine bakmalaryla birok matematik kuraln renmi olmalarn
varsaymasna olanak yoktur. Herhangi bir ky evinin arsasnn yzlmn, herhangi bir soka,
hatta bir tarlay doru olarak lmek iin adamakll bir mhendis olmak gerekir. ocuun yapaca
hesapla yrtlecek bir ders, dersin konusunun birok blmnn yanl anlalmasna neden olmakla
kalmaz, genel olarak bilimsel kurallarn da yanl alglanmasna yol aar. Bu konuda da rnekleri
istediimiz kadar oaltabiliriz.
2. Amalarn Belirlenmesi
Tonguun buluunu daha soyut bir plana getirmek istersek, her maddi uygarlk biriminin kendine gre
bir eitimsel deer arl vardr diyebiliriz. Maddi uygarln bir birimi ne lde ada
uygarl temsil ederse, onun art bir deer arl vardr ve ada yaama uygun bir bireyin
yetitirilmesinde o lde rol oynar. ocuun eitiminin ortamnda ada uygarln bir btn
olarak etkin olmamas, ilerideki yetikinin ada yaam iin eksikli bir birey olmasn nleyebilmek
iin, eitimin yenmek zorunda olduu bir eitimsel noksan demektir. te yandan, bir uygarln
ada uygarla yabanc ve onunla uyuamayacak birimlerinin eksi deer arlklar vardr. Yani
bu birimlerin eitimsel etkilerinin yenilmesini ve ocuun ada yaama uygun bir ynde gelimesini
salamak iin, bu eksi deerlerin ada kartlarnn yokluklarnn giderilmesi gerekir.
Bu forml, kimyada kullandmz deer arlklar formlleri gibi basit ve mekanik olarak
kullanlacak bir forml deildir. Baltacolunun gsterdii birimlerin her biri saysz daha kk
sosyal birimlerden olumutur; bunlarn da her birinin deer arlklarnn zorunlulukla dorudan
doruya maddi koullardan gelmesi gerekmez. rnein, Almanya ve Amerika e maddi uygarlktan
olduklar halde, aile ii ilikiler bu iki lkede birbirine benzemez. kisi arasndaki ayrm ve bunlarn
ikisiyle Trkiyedeki ilikilerin ayrmn gstermek iin u rnei verelim: Almanyada otomobil
endstrisi ve sat, lke d turizmi gelitirdii ve ana-babann tatil gezileriyle renci tatil
gezilerinin birbirlerinden ayrlma eilimi gsterdii halde, Amerikada i turizmi zendirmi ve yaz
ocuk kamplar yerine aile kamplarnn nemini artrmtr.
Trkiyede zel otomobilin azl nedeniyle ocuklar oyunlarnda ofrlk ya da benzin istasyonu
iilii, teknisyenlii gibi eylere zenmiyorlar; i patlamal motorlarn yapsn, lastik deitirmeyi
renme olanaklar da az olduu gibi, otomobil planlar izme eilimleri de olmuyor.
Tonguun buluunu Resim Elileri ve Sanat Terbiyesi gibi bir eviri yaptta ilemesine olanak yoktu.
ada yaam denizinde yzerek bym olan ve yine bu denizde yzen ocuun okul eitimi ile
ilgilenen bir Batl eitimci iin, Tonguun temel sorun sayd sorunlarn bir anlam da yoktu. Bu
eitimcilerin buna en yakn diyebileceimiz sorunlar, yoksul snflarda krsal evrenin yokluklarn
giderme sorunlaryd. Bu da ada tat aralar, ada topluluklara erime aralar, aratrma ve
okul d eitim aralaryla olduka kolay bir iti. te yandan, kentlerin dndaki kitle eitimi,
kentlerden gelen daha ileri bir kitle eitiminin bir geliimi olduu iin, giriimlerde zorunlu olarak
bir kyclk esi bulunacakt ki, bunun da Tongua salayaca bir yarar yoktu. Tonguun bu
aamada vard bulu, onu baka bir deneye yneltti (Emin Soysal bundan ileride alayc bir dille sz
edecek ve insan kendisinin anlay dzeyi konusunda pheye drecekti). almasn her zaman
elindeki olanaklara gre ayarlayan Tongu, retim aralar, elileri ve sanat eitiminin ierii
zerinde deneyler yapmaya balad. Bu deneyler, Bat el kitaplarndaki grlerin tersine
evrilmesini amalyordu. Progressif Bat eitimcileri elii ve sanat programlarn, el zanaatlar
dilini renciye yeniden retecek ekilde ayarladklar halde, Tongu bu retim programn ve
pedagojik ilkeleri, rencileri bir sre iin ve yapay olarak ada toplum ortamna sokarak
uygulamaya balyor. rnein, rencilere kt kullandrarak Eskimo kyleri modelleri
yaptracana, apartman yaplar izdiriyor, yaptryor ve tarttryor. Byle kk bir deiiklikte
bile, Batl programlarda bulunmayan, deiik terimler, tarih gr, fiziksel ve toplumsal
kavramlarn belirecei kolayca grlebilir. Bu tek rnein gsterdiine uygun bir elii ve sanat
program iin Bat okullarnda grlen programlardan bambaka trden alma programlar
yaplmas gerektiini anlamak zor deildir.
Tonguun Gazi Eitim Enstits Sanat Blmnde Resim Elileri ve Sanat Terbiyesi kitabnn
kt sralardaki (1932) almalarnn kesintisiz olarak ne kadar srdn bilmiyoruz. Bununla
birlikte, Enstitnn bu blmnn, 1953 gibi verimsiz bir ylda bile yzeysel bir bakta kendisini
belli edecek dzeyde deiik olmas, dikkate deer. Eitimde test yntemleri uzman olan Amerikal
bir danman, bu gibi kurumlarda her zaman pedagoji blmlerinin pedagojik aratrmalarda nde
geldiini grmeye alm bir kii olarak, Gazi Eitim Enstitsnde yalnzca Elileri ve Sanat
Blmnn deneyci bir grle altn, ada sosyal bilimlerin dilini anladn byk bir
aknlkla grm ve nedenini aklayamamt. te yandan, teorik bakmdan daha uzmanlam olan
Pedagoji Blm, rencilerinin ve almalarnn rasyonel bir ekilde seilmesi ve
deerlendirilmesinde bu eleri yardmc olarak kabul etmekle birlikte, otorite geleneine sk skya
bal bulunuyordu.
Resim Elileri ve Sanat Terbiyesi kitab Batl yazarlarn evrilerinden olumu olmakla birlikte,
bunlarn seimi ve dzenlenii Tonguun eseriydi ve bu bakmdan kitabn metni, zerinde durulmaya
deer. Kitap o zaman herhangi bir polemie yol amam olmakla birlikte, tartma konusu yaplan o
nitelikteki yaptlardan daha ok ve dolayl olarak tannm pedagoglarn bir tr eletirisiydi
[19]
.
Fuat Gndzalpin aka syledii gibi, resim ve elileri konusunda Trkiyede en yetkili kii olan
Baltacolu bile teori alanndan kp, pratik bir yol amamtr. Yazlarn okuyanlar, pedagoji
kitaplarndan rendiklerini bir yana brakarak, Baltacolunun geleneksel grlerden tmyle
ayrlan dnlerini deneyleme aamalarna gtremediler. Gerek genel pedagoji konusunda yazanlar
(bunlarn iinde Gndzalp bata gelir), gerek retmen okulu el kitab yazarlar (bunlar arasnda da
Kanad bata gelir) yalnzca Trke yaptlar okuyabilen okurlara resim ve elileri eitiminin nemini
ve aklsal ilkelerini anlatmakta, hep yinelenen ve bilinen yzeysel aklama dzeyinden teye
gitmemilerdir. Pragmatizm, proje yntemi, i ilkesi vb. gibi konulara grnte gsterilen ilgiye
karn, retmen adaylarna geleneksel olmayan konular reten retmenin neden matematik, tarih
gibi derslerin retmenleri ayarnda nemli olduu gerek anlamyla gsterilememitir. Bu
renciler, hl resim ve elileri retiminin nemsiz bir ss olduu, ciddi dersler arasnda bir
dinlenme sresi salamak amacyla programlara sokulduu kansndaydlar.
te Tonguun yukarda ad geen bu derleme yapt, Trk pedagoji literatrndeki bu zayf yan
glendirmitir. Buna ek olarak, yalnzca resim ve elii retmenlerine deil, tm teknik ve pratik
konularn retmenlerine, kendi alanlarnn da teorici pedagoglarn daha ok nem verdikleri konular
kadar nemi olduunun, onlarn dzeyinde bir teorik gle kantlanabileceini gstermitir.
Bu kitabn, baka bir ynden yeni olan bir eletiri getirdiini, bu kitaptan nce yeni yazyla
yaynlanm yaptlardan karabiliriz. Birka yapt dnda, bu meslek kitaplarnn iki nemli
eksiklii vard. Birou eski ahlak kitaplar biiminde yazlmt. Yazar, gen ve deneyimsiz
retmene birtakm tler veriyor, bunlarn biricik dayana da kendi kiisel kanlar ve yetkisi
oluyordu. Bu tipin en iyileri olmakla birlikte Baltacolunun baz yaptlar bile bu kategoriye girer.
Bu yaptlarn bazlarnda Trk okuyucusunun Bat yazarlarnn dnce ve teknikleriyle
tantrlmasna allmakla birlikte, dorudan eviri ile yorumlama niteliindeki aktarmalar ve hatta
dpedz armalar birbirine karyor; bunlarn sonucu olarak, Bat eitimcilerinin dnceleri ancak
parack purack ve arptlm olarak ortaya kyordu.
te ad geen yapt, Tonguun buna kar yaynlad ikinci kitabdr. Tonguun, yazar ile onun
dncelerini tam olarak ulatrmak istedii okuyucu arasna girmemekte gsterdii zen, kitabn
gerek amacnn yalnzca ipucu olabilecek lde aklanm olmasnn nedenlerinden biridir.
Tongu, ne kitabna ald semeleri alrken kulland ltleri aklyor, ne de okuyucunun nne
geip bu semelerden karlabilecek sonular iin yol gstericilik yapyor. Tuttuu yol, bir retmen
iin tutulacak en zor ve soylu yoldur. Yalnzca bir bilgi edinme kayna olmak! Bu yaptn
Kerschensteinerden yapt eviri gibi tartma konusu olmamasnn nedeni herhangi bir kiinin
yetkisine dokunmam olmas, eletirilerinin Tonguu bir pedagog saymay akllarna bile
getirmeyen kiilerin stlerine alnmayacaklar kadar genel olmasdr.
Bireyi deitirmek iin toplumu deitirmek gerektii dncesine gelip dayanlnca eitimcilerin
karlaacaklar sorunlarn ne kadar ok ve zor olacan dnrsek, Tonguun buraya kadar
rneklerle anlatmaya altmz buluunun eitim bakmndan ne anlama geldiini de kavrayabiliriz.
O zaman, Tonguun dncelerini neden kendisine saklam olduuna da amamak gerekir. Eer
eitim, toplumsal deime kaldrac olarak kabul edilirse, Tonguun soruna verdii ekle gre,
eitimin belli bal grevleri unlar olacaktr: 1) renim, evresindeki ada olmayan maddi
koullarla arpmaya zorunludur, 2) evrede ada maddi birimlerin bulunmay karsnda, bu
noksanl kendisi gidermek zorundadr, 3) ada yaamn zorunluluklaryla uyuamayacak hareket
ekilleriyle ve bunlarn, eitim ilerine egemen olan eski kuaklar zerindeki etkileriyle arpmak
zorundadr, 4) Eitim, evrede fiili olarak bulunmayan ada uygarln temsilcisi saylarak, o
uygarln dnsel temellerini renciye vermek zorundadr. Bu temelleri, temellerin asl olanlaryla
tarihsel koullarla gelip geecek ve deiecek olanlarnn birbirinden ayrlabilecei bir dzeye
getirerek, renciye bildirmek gerekir, 5) Trk halknn Trk ve slam kalntlarn, romantizme
dmeksizin, deerlendirebilecei ekilde benimsemesini renmesi; gelenekleri, geleneksel olmayan
aralar kullanarak ve yaratcl harekete geirerek amas gereklidir. 6) ada retim
alanlarnda gerekli olan genel teknik ve mesleksel eitimin verilmesi, bu eitimin eitilenlere, onlarn
iyi ileyen bir ekonomik sistemdeki bo yerleri yalnzca doldurmakla kalmayp, byle bir sistemi
kurma ve rgtleme dzeyine onlar getirecek ekilde salanmas gereklidir. 7) Son olarak, eitimin
bu grevlerinin manevi, kltrel, psikolojik, sosyolojik ve pedagojik ynleri zerinde gereken tm
aratrmalarn yaplmas gerekir.
Trk eitim sistemi byle ok byk bir greve gre dzenlenmi deildi. Byle bir grev iin Bat
eitim sistemlerinin bir model olamayacaklar da ortadadr. Okullardaki renciler, retimin ok
ykl olmas nedeniyle, zaten ezilmi durumdaydlar. Bu konudaki ac yaknmalar haklyd. Bunun
zerine gerek Trkiyede, gerekse Batda u ya da bu dersin de konmas isteniyor, programlarda
bunlar iin de yer ayrlmas gerekiyordu. Bu koullarda, Tonguun buluunun sonucu olarak, bir de
renciyi ada uygarlk ortamna sokmak iin zaman ayrlmas, Baltacolunun dncelerine kar
evrilmi eletiri ve alaylardan daha da sertlerine yol aabilecekti.
Bu duruma bir kar yol bulmak ynnde Tonguun tuttuu yolun ne olduunu Mektep Mzeleri
Mdrlndeki, 1932-1933 yllar yaynlarnda bulmak olana vardr. Daha Kadrocular
Trkiyenin deiik koullar nedeniyle eitimde organizasyon, yntem ve kapsam bakmndan
zorunlu ayrmlar olmas gerektii dncesini gndeme getirmeden nce, Tongu bu dnce
zerinde bir sreden beri uramakta idi.
1947-1953 yllarnda birka tara kentinin okullarnn tozlu raflarnda grdm ve herhalde Tongu
dneminden kalma olduklar belli olan koleksiyonlarda, daha sonra yaplm olanlardaki baz
zelliklerin bulunmay dikkatimi ekmiti. O zaman bunun aklamasn yapamamtm. Bunlar daha
eski olduklar halde, Trk okullarnda elilerinin ne kadar ilerlemi olduunu gstermek amacyla
yaplm yenilerden ok daha iyi idiler; rnekler monte edilmi bir durumda ve bilimsel ilkelere gre
sergilenmeye hazrdlar. Yenilerin ise gsterili ama yalnzca i olsun diye zensiz bir iilikle
yaplm olduklar grlyordu. Bu eski rneklere bakan bir kiinin ada uygarln dilinden bir
eyler renmemesi olanakszd. rnekler alacak dzeyde yksek nitelikteydiler, iyi seilmilerdi,
etiketleri zenle konmutu, yresel doal rneklerinin geleneksel ve ada ilenileri
karlatrld zaman, sergilenen rnekler aknlk uyandracak kadar gerektekilerine uyuyorlard.
1940-1946 yllar arasnda Ky Enstitlerinde yaplan bu nitelikteki iler, sistemli bir ekilde yok
edildii ve nemsenmedii iin, bu okullarn mzelerinde naslsa kalm olanlar, Tonguun
dncelerinin aklanmas iin szcklerden ok daha yararldrlar.
Daha ilgin ve nemli olan, Tonguun kendisi iin balatt alma programdr. Eitimde
progressif akm daha iyi anlayabilmek iin Kerschensteinere ba vuruyor ve kendisini onun yerine
koyuyor. 1931 ve 1933 yllarnda kan Mrebbinin Ruhu ve Muallim Yetitirme Meselesi ile
Kerschensteiner kitaplar bu almalarn rndr. Bu yaptlarn analitik deerleri az olmakla
birlikte, ksaca tartlacak deerdedirler; Trk eitiminin gelimesinde anlalmas zor trajik bir rol
oynamlardr. Dar anlamyla pedagojik olan bu yaptlar evirmekle Tongu, o zamana kadar
pedagog diye tannan ve byle saylan kiilerin tekellerindeki alana girmi oluyordu. Nasl eskiden,
henz nl olmadan nce Baltacoluna kt kesmek, sepet yapmak gibi oluk ocuk ileriyle
uraan biri diye baklyor ve ciddiye alnmyorsa, o zamanlar Tongu da byle biri saylyordu.
Tonguun hizmet yllar srasnda ve Ky Enstitleri zerinde koparlan tartmalarda, birka
pedagoji enstitsn bitirmi olanlarn bile ona pedagogluu layk grememi olmalar, Tonguun
kendi alanlarna girmi olmasnn yreklerine ne denli ilemi olduunu gsterir
[20]
.
Eitim hiyerarisinin kodamanlarnn alanna kar bu ekilde saldr, Bat lkelerinin ounda da
byle karlanr ama Trkiyede buna bir de Osmanl dneminden kalma stnlk deerleri katlr.
Bununla birlikte Mrebbinin Ruhu ocan en etkin yelerinden birinin yetkisine dorudan meydan
okuyan bir yapt olmasayd, bu yapt belki de Tongu iin beklenmedik bir ykselme arac da
olabilirdi. Konuyu biraz daha eeleyince, Tonguun Genel Mdrle atanmasyla balayan ve bir
sre sonra neredeyse lke apnda bir sorun durumuna getirilen ve sonunda Ky Enstitlerinin
yklnda aalk bir rol oynayan o kltclk kampanyasnn kayna buradadr.
Mrebbinin Ruhu, liberal ve ilerici eitimci Kerschensteineri kendi azndan, dorudan konuturan
ilk giriimdir. Ondan nce Kerschensteiner ve onun i ilkesi, Almanyada okuyan ya da Almanca
bilen ya da Ankara ve stanbulda olduklar iin bunlar bilenlerden renenlerce biliniyordu.
retmen Okulu rencileri ve retmenleri bunlar yalnzca Halil Fikret Kanadn kaleminden ve
grnden getii ekilde reniyorlard. Daha sonra, 1942de kan Milliyet deali ve Topyekn
Milli Terbiye kitabnda aka grld gibi Kanad, Kerschensteinerin Alman eitim sistemine
getirmeye alt liberal ve demokratik dnlerin eitim konularnda anlamsz olduu
kansndayd. Onun zerine yazd zaman, Kanad her zaman Kerschensteiner ve okuyucu arasna
kendisini ve kendi kanlarn sokar. Gazi Eitim Enstitsnn Eitim Blmnn Bakan olmas ve
retmen okullarna resmen kabul edilmi kitaplar nedeniyle Kanad, eitim alannda ilericilii
kendisinin temsil ettiini ve i ilkesi zerinde bir otorite olduunu geni olarak yaymt.
Mrebbinin Ruhunu yaynlamakla Tonguun Kanadn kiiliine kar bir amac olmasna olanak
yoktur. Tongu, kendisi de iinde olmak zere, ne kiilerle ne de kiilerin nleriyle ilgiliydi. Amac,
elileri ve sanat eitimi konulu kitabnda olduu gibiydi; ilgi ekici dnceleri Trk okuyucusuna
elinden geldiince doru olarak duyurmak. Ama kitabn yaymlanmasyla buna ek olarak bir ey daha
ortaya kyordu: retmen Okulu rencileri, zellikle Gazi Eitim Enstits rencileri, Kanadn
sylediklerinin doruluunu ya da yanlln grecek duruma geliyorlard! Olaylar, Kanadn ii
rastlantlara, okuyucunun kendi kendine yargya varmasna brakmad. Mrebbinin Ruhu Tonguun
beklemedii kadar saldrya urad. Gndzalpin dedii gibi, kitabn eksik ve yanllarn tek tek
gsteren bir yaz hibir yerde grlmemitir
[21]
ama birtakm bulank ve genel eletiriler yapld,
yayld, beslendi ve Kanad tarafndan kaamakl bir ekilde, Soysal tarafndan da atlganlkla Ky
Enstitleri tartmalarna kadar srklendi
[22]
. (Burada unu da syleyelim ki, Kerschensteinerden
daha sonra yaplan eviriler, e dzeyde Kanadn kiisel yetkisine dokunuyorlarsa da, benzer
saldrlara uramad, bu, evirilerin daha iyi olmalarndan deil, evirileri yapanlarn Kanadn Trk
eitimindeki yerine rakip olacak kiiler olmaylarndan ileri geliyordu).
1933te Tonguun Kerschensteiner yaptn yaymlamas, ne bu kltc bulank eletirileri
durdurabildi, ne de Kanadn rencilerine onun Dr. unvan zerinde durup biraz dnme
olanan verdi. stne, Tonguun Kerschensteinerin i ilkesini anlamad savlarnn ortaya
atlmasna neden oldu. Oysa, aradan neredeyse yirmi yl getikten sonra ve bu arada
Kerschensteinerle ilgili baka yaptlar kt halde, baknz Gndzalp ne diyor:
Kerschensteinerin yaam konusunda bunun kadar geni bilgi veren bir baka kitap Trkede
yoktur
[23]
.
Kerschensteinerin i ilkesi yalnzca bir pedagojik ilke deildi, bir teknik olarak herhangi bir
ideolojiye uydurulabilecek bir ilkeydi. rnein 1932den sonra Almanyada olduu gibi! Onun i
ilkesi de Tonguun onunkinden ok ayr olan i ilkesi gibi, Kerschensteinerin kendi toplumunun
durumu karsndaki honutsuzluunun bir aklamasyd. Bu nedenle, Tonguun da gsterdii gibi,
Kerschensteinerin dnceleriyle yaam birbirinden ayr saylamazd.
Tonguun ngilizce yerine Almanca bilmesi ve progressif eitim akmnn baka temsilcileri yerine
Kerschensteineri semesi, 1933ten sonra kendi bamsz yolunu izmesinde nemli bir rol oynad.
zellikle, devletilik konusundaki dnceler ve yaynlar karsnda, bulank bir terim olan i
ilkesi kavram zerinde almak zorunda kalmas, Tongua esiz bir analiz dzeyine ykselme
olanan verdi.
Yaratc bir dncenin nasl yava yava gelitiini grmek bizlere her zaman nasip olmaz.
Tonguta bunu grmek olana vardr. 1933te yaynlad ve Meslek Terbiyesi adl yapt
mesleksel danma konusunda Trkede kan ilk kitap olarak balar ama kitap bittii zaman, bir
ran bir usta durumuna gelii abalarn bize gsterir. Bundan trdr ki, ve Meslek
Terbiyesinin ne ilenmi edebi bir biemi, ne de okunmas kolay bir ak vardr. yle olmakla
birlikte, ona bir btn olarak baknca, en sonunda Ky Enstitleri olarak gerekleen bir ryay
bize anlattn grrz. Tongu, Ky Enstitlerinin ba slogan olan ilkeyi bu kitabn sonunda ortaya
koymutur: Enstit rencisi i yaam iinde, i aracl ile i iin eitilir. Bu tmcedeki i
terimi, Kerschensteinerin daha dar anlamda kullandndan deiiktir. Onun kulland anlamda i
ve meslek kavramlarn anlatmak iin Tongu, bunlar belirleyerek, dier anlamlaryla
karlatrmaya giriiyor. Bu yolu tutmas, Tonguun kendisinin bile ngremeyecei yararl ve
nemli sonular verdi. Kendi abas ile ekonomik sistemin devlet rgt ve eitim arasndaki
ilikilerinin incelenmesi konusuna srklendi. Bu, Tonguun ele alaca konular ok iyi bilen
ekonomistlerin ilgilenmedii, eitimcilerin ise grmezden geldii, hatta yadsdklar bir bak
ayd. Bu inceleme yaplnca, eitim sorununun zm yolunu, kaldracn ve amacn bulmak,
Tonguun deyimini kullanacak olursak, yalnzca bir saduyu konusu oluyordu
[24]
.
Tonguun belirttii nokta uydu: ok normal d durumlar bir yana, laik bilginin rgtlenmesini,
yaylmas dzeyini ve ieriini her zaman bir toplumun ekonomik sisteminin rgtleni ekli ve tipi
saptar. Gerek Batdaki evrensel aydnlanma akm, gerek eitimdeki progressif akm bunun dnda
deildir. Evrensel aydnlanma akm, devletle ilgili baz etkenlerin etkisinde kalm, hatta bunlar
tarafndan zendirilmitir. Bunun nedeni, Endstri Devriminin sonucu olarak, ekonomik koullarda
ortaya kan birtakm deiikliklerden tr, ekonomik alanda alabilir durumda olan nfusun
alkn olmadklar yeni iler iin belirli yntemlere gre eitilmelerinin gerekli olmasdr. Batnn
eitim sistemleri, edebiyat ve matematik eitimi olarak balad. Yeni ekonomik iletme alanlarnda
alacak memur ve iilerin eitimleri iin byle olmas zorunluydu. Okul eitiminin zgrlemesi
ynnde kan ve Amerikada Deweyin, Almanyada Kerschensteinerin temsil ettikleri akm,
pedagoglarn sand gibi psikoloji biliminin pedagojik tekniklerini ilerletmek gibi bir istekten
domu deildir. Olan, ada toplumlarn ekonomik davranlarn daha rasyonel, daha verimli
yapmak iin balanm hareketlere, ge kalm bir ayak uydurma iiydi. ada makine endstrisinin
kuruluu, az renim grm bireylerin altrlmasn ekonomik olmaktan karp ok yksek sayda
uzmanlam iinin (yar kalifiye, teknik ve mesleksel alanlarda) eitilmelerini bir zorunluluk
durumuna getirince, okullara daha ok sayda renci gelmeye ve bunlar daha uzun sre renim
grmeye baladlar. te progressif akm, endstrilemi toplumlarda ocuklarn ve genlerin artk
yetersizleen ve yoksun kaldklar ekonomik ilerle ilgili bilgilerini, onlara toplumun yerine okulun
salamas amacyla ortaya kt.
Gerek progressif akm, gerekse onun uzmanlam bir kolu olan mesleksel yol gsterme (vocational
guidance) akm, ba dndrc, kark meslek olanaklar karsnda genlerin ellerinden tutup,
onlardan beklenen ekonomik i gereklerine gre en iyi baarabilecekleri meslei bulabilmelerine
yardm etme olaydr. Bunun daha ileri gtrlmesi ve XX. yzyl balarnda endstride iblmnn
giderek artmasnn eletirilmeye balanmasyla, Kerschensteiner u sonucu kard: Eitimin amac,
bireyin kazan iin yapt ile bo zamanlarnda yapt iin birbirine kaynatrlmas yoluyla
(ortaada bir tarm ustasnn yapt gibi), iinde kendi kendisini gerekletirmesini salamak
olmaldr.
Ama Kerschensteinerin meslek kavram ile Avrupada mesleksel yol gsterme kavramna kar
pratikte tutulan yol arasndaki eliki, Tonguun karsna ister istemez bir zorluk karacakt.
Kadrocularn getirdii devleti eitim grndeki liberalizme uymaz gzken yan kabul etmek ya
da buna kar kmak zorunluu ile karlanca Tonguun Kerschensteinerin yolundan ayrlmas
kanlmaz oldu.
szc Tonguun dnce dizisinde nemli bir rol oynamaya balad. Kerschensteinerin bu
szce verdii zel anlam aklamak ve ii pedagojik ve ekonomik birer ara olarak birbirlerinden
ayrmak iin, ekonomik sistem, devlet ve eitim arasndaki ilikileri tartmaya sra gelince ve bu
bakmdan ada Bat toplumlaryla Osmanl-Trk toplum sistemini karlatrnca Tongu, belirli
baz sonulara varmaya balad. Bat uygarln dierinden ayran balca zellik, ekonomik iin
uzmanlamadaki ve mesleklemedeki etkinlii idi. Ekonomistlerin teknokrasi ile ilgilenmeleri, yani
ekonomik sistemin tmyle rasyonelletirilmesi amacna ynelik yollardan biri olarak bunu
bulmalar, bu uzmanlama olaynn bir davurumuydu. ada eitimin balca sorunu, ada
toplumun uzmanlam i gcne olan gereksinimini gidermekti. Eitimcinin ekonomistten ayrm,
eitimin yalnzca ekonomik kurumlara hizmet etmesini deil, bunun yan sra siyasal, toplumsal ve
kltrel gereksinmelere de hizmet etmesini istemesindedir. zellikle bireycilik ve bireysel
psikolojinin etkisi altnda eitimciler, bireyin yaratclk yolunda kendini bulmasn eitimin amac
sayyorlard.
ile eitim arasndaki ilikiler asndan baknca, Osmanl mparatorluu toplumunun kalntlarn
barndran Trkiye, normal olmayan bir grnmdeydi. Laik eitim, toplumun ekonomik kurumlaryla
uyum iinde deildi. ada okul eitimi gren bireyler, toplumun ekonomik yaamnda birer asalak
gibiydiler. retici i iinde bulunanlar, zellikle kyl, bu eitimden yoksun olduu gibi, ona
eriebilecei aralardan da yoksundu; bylece i blmne doru gitmek, toplumun ekonomik
sistemini ada uygarln koullarna uygun duruma getirmek olanakszd. Eitim grenlerle
gremeyenler arasndaki ikilik, teknik retimi ekonomik deimenin kaldrac yapmak abalarnn da
gsterdii gibi, ada eitim yntemleri uyguland srece daha da artacakt. Tonguun dnce
dizisinde buraya kadar eitimcilerin ve ekonomistlerin kabul edemeyecekleri bir ey yoktur. Ama
bundan sonraki tartma aamasnda ulat dnceleri aydn, memur ve kentli Trk eitimcilerine
kabul ettirmek kolay deildi. Bunlar nelerdi:
Tongua gre, Trk eitiminin amac ekonomik i yapanlar arasnda da yeni bir i blm
yaratmaktr. Trkiyede bunlar devlet hizmetlileri (ayn vergi gelirlerine bal kiiler), kapitalistler
ve iiler (bir lde yabanc anaparaya, vergi gelirlerine ve kapitaliste olmayan servete bal
kiiler) ya da byk toprak sahipleri (kapitaliste olmayan kazanlara bal kiiler) deil, retim
yapan ifti, zellikle de lkenin balca vergi deyicisi olan kk toprak sahibi kyl nfustu.
Tarih incelemelerinden ve kendi gzlemlerinden Tongu u sonuca vard: Kylnn Kemalist rejimin
odak noktas olmakla kalmayp, kurulacak tm eitim sisteminin ynn ve ieriini saptayacak
balca etken olmas gerekmektedir. Kent toplumu, beklenen eitim reformunu yrtemeyecek kadar
lkenin ekonomik yaamyla ban yitirmi durumdadr. Ky toplumunu bir yana brakn, kent,
Tanzimattan beri kendi toplumunu bile dzeltmekte ve adalatrmakta gsz olduunu
kantlamtr. Tm bilisizliine, yanl inanlarna vb. karn, Trk kyls yz yldan fazla bir sre
Osmanl ve Trk devletini savata, barta srtnda tamtr. ada kent yaamnn inceliklerini bir
yana brakrsak, ky toplumu ada uygarlkla daha ok uyuabilir zellikleri olduunu da
gstermitir. rnein, zerinde o kadar grlt koparlan kadnn toplum yaamndan uzak tutulmas
kentlilerin uygulamasyd. Ky kadn, toplum yaamndan da, ekonomik i yaamndan da ayr
tutulmuyordu. (Ky Enstitlerindeki deneyimlerinden sonra Tongu, hem olumlu, hem olumsuz
ynden bu rneklerin ok daha iyilerini bulmutur.) Ky toplumu, Trkiyenin adalama yolundaki
iradesinin denenecei el srlmemi bir doa kayna, Kemalist rejimin gerekletirmek istedii
manevi ve toplumsal evrimin bir esin kayna olmalyd.
Tongua gre, eitim sorununun iki yan vard: Biri, Trk kylsne ekonomik ite ayrmlamann
yollarn amak, dieri bu yol aldktan sonra daraltc yaam koullarndan kurtulmu olan kylnn
tutaca yolda Trk eitimcilerinin onlar izlemesi, gzlemlemesi.
Birinci dnce, bir lde yeni bir dnceydi. Tongu, reformlar yalnzca ekonomik ya da
yalnzca eitimsel bir i olarak grenlere kar, her iki grn de hakl dayanaklarn gz ard
etmemekle birlikte, bunlarn ikisini eitimsel ynden birletiren ve tamamlayan bir gr ortaya
koyuyordu. kinci dnceye gelince, bunun tarihte iki nemli ncs olmakla birlikte, dnce
alannda ortaya atm kimse yoktu. Bu dnce, XVIII. yzyl balarndan Cumhuriyetin ilk onuncu
ylna kadar sregelen reform grnn tam kartyd. Bu gr, ada Bat eitiminin ya da
pedagojisinin geleneksel grne de karyd. Bu durumda, Trk aydnlarnn Tonguun grn
gln bulmalarna amamak gerekir. Daha garibi, bu gr ovenist ve ilkellie dn sayanlar
bile olmutur.
Batda hmanistler ve flantropistlerle
[25]
, Bat dndaki lkelerde aydnlarn ortaya klarna
kadar, reformlar hep kentlerdeki akmlar, kent okul sistemlerini kye tamak ve yaymak eklinde
dnlmtr. stediimiz kadar diplomata konumaya alalm, gerek udur ki, ne kadar
idealiste gsterilmi olurlarsa olsunlar, adalatrc reform abalarnn ynn, zn ve hzn
her zaman kent karlar saptamtr. rnein, kinci Dnya Savandan nceki Almanya ve Japonya,
kent toplumunun, daha dorusu onun seme bir parasnn dncelerini ve deerlerini eitim yoluyla
tarmc nfusa alamann iki rneini verirler.
Tonguun zerinde durduunu sanmamakla birlikte, gerek udur ki, Tonguun dnd, bir
program olmaktan ok bir olu konusudur. Bu olu, rnein Amerikay ortaadan balarn tmyle
zememi Avrupaya gre daha ileriye gtren, Bat Avrupay Dou dnyasna gre siyasal,
ekonomik ve eitimsel alanlarda daha stn yapan oluun ta kendisidir. Amerikan sosyologlar,
Amerika kent toplumunun, Amerikan iftilerinin kentlileme eilimlerinin etkisiyle gelien bir
deiime uramakta olduunu bize gsteriyorlar. Son durumu ile Amerikan toplumunun kent
uygarlnn kendi iinde gelimesinin rn olmaktan kp, bu kendine zg deiime uramasnn
kltr, eitim, bilim, hatta atletizm alanlarnda baka uluslara gre son zamanlarda gerilemesinde
nemli bir rol olmutur. Trkiye ise, kefedilmemi ve bo bir lke olmad iin, Amerikann ilk
genilemesinde grlen ve bireyci giriimcilie dayanan gelime trnn burada uygulanmas olana
yoktur. Ayrca, Kemalist rejimin bireyi toplum uruna gzden karan ideolojileri kabul etmemesi
sonucu, insan kaynaklarn kullanma konusu, Trkiyede ok daha karmak ve zor bir sorundur. Bu
durumda, Tonguun ileri srd gr, bugnk dnya ve zellikle Batnn gereklerine gre
zgrlk ve demokrasi yolunda evrimin kaldracn yakalamay baarmtr. Bunun hem sosyolojik,
hem de pedagojik bakmdan salam bir bulu olmas, buna ek olarak uygulanabilirliinin pratikte
kantlanmas, tarihin belli bal baarlarndan biridir. Tonguun grnn ve buna dayanan
baarsnn nemini anlamak iin unu anmsamak yeterlidir: Sovyet Rusyann gerek olaylarla,
gerekse propaganda yoluyla Batya meydan okumaya balaynn zerinden otuz yl getii halde,
Bat, hl kendisi iin olduu gibi, balaklar olmalarna alt dier lkeler iin de Tonguun
bulduu eitim ve toplum kalknmas yolu ile karlatrlabilecek herhangi bir yntem
yaratamamtr. Batda, eitimciler bugn de okulda matematik klasik yntemlere gre mi, yoksa
deneycilik yntemlerine gre mi okutulmal trnden sorunlar iinde boulmu durumdadrlar. Geri
kalm lkeler iin Deweyin ta 1925te Trkiyeye sunduu rapordaki modas gemi dnceleri
Birlemi Milletler ve daha birok genel ve zel kurulular aracl ile yeniden stp sunmaktan
baka bir ey yaplmamaktadr. Ky Enstitleri deneyini bunlarla karlatrdmz zaman,
Tonguun vard sonularn tm insanlk boyutlarnda ne kadar nemli olduklarn daha iyi
kavrayabileceiz.
ve Meslek Terbiyesinin taslak blm, Tonguun uygulamay dnd yntemin ana
izgilerini veriyor ama analitik gzlemlerinin tmn yanstmyordu. Okuyucuya bu taslakn
incelenmesi iin gereken yolu hazrlamadan nce, iki noktay aydnlatmamz gerekiyor: Bunlardan
biri mesleksel yol gsterme akmn yakndan bilmeyen kiilerin hemen kavrayamamalarnn olas
olduu bir noktadr. Tonguun, progressif eitim akmnn Almanyadaki eklini bilmesi, kendi
dnceleri bakmndan yararl olduu halde, yalnzca Almanya ve Avrupada tutulan yolu tanmas,
ona baz zorluklar karmtr. Avrupadaki ilere gre yetitirilmi uzman says, gereksinimden
fazla olduu iin mesleksel yol gsterme dncesi, snrl saydaki yerleri doldurmak iin ie
bavuranlarn kayman alma, yani en iyilerini seme konusuna dnmtr. Bu yzden, yaplan,
belirli ilerde gerekli olan fizyolojik, psikolojik, eitimsel koullar saptayacak aralarn bulunmas
oluyordu (Tongu bunlarn bazlarn kitabnda gstermitir). Avrupada mesleksel yol gsterme
dncesini yrtenler, Kerschensteinerin at rdan deiik bir yolda yryerek, i isteyenlerin
zelliklerini saptamak iin ellerindeki lt listelerini mekaniksel olarak uyguluyorlard. Bunun
sonucu, Kadrocularn savunduu bir teknokrasi yaratlmasna olanak salamakla birlikte, bu
yntemler Kerschensteiner in anlad anlamdaki bir meslek kavramna uymuyordu. Bunu gren
Tongu, Trk okuruna tantmaya alt mesleksel danma akmnn, dil olanakszl sonucu iyi
inceleyemedii Amerikadaki mesleksel yol gsterme (vocational guidance) gryle benzerliini
gremiyordu. ngilizce yaynlar izleyen Trk eitimcileri de iin bu ynne nem vermiyorlard. te
Avrupada eitim alanndaki bu ikilie ve Tonguun Amerikadaki vocational guidance akm ile
tanmam olmasna dayanarak, kendisinin bu konudaki dncelerinin zgnln belirlemeye
alacaz.
kinci nokta, daha yukarda Tonguun kiilii konusunda sylediklerimize dnmeyi gerektirecektir.
Tongu, sanal hibir proje ne srmemitir. Ne kadar idealist olursa olsun, amalar ne kadar
nceden grme yetenei bulunursa bulunsun, dncelerini hep gerekleme olanaklarna gre
ayarlad. ve Meslek Terbiyesini yazd zaman, uzun vadeli bir eitim politikas saptayacak, Milli
Eitim Bakanlnda kkten bir deime bekleyecek durumda deildi. Gerekte, bu yapttaki
Taslak, Milli Eitim Bakanlnn rgtlenmesinde ve politikasnda kkten deiiklikler olmasn
gerektiriyordu; ama nerdii ilk admlar, bir eitim devrimine gerek kalmadan da atlabilirdi. Kiisel
bir yapt olarak deil de, genel bir belge olarak ve Meslek Terbiyesi Bakanlkn deiik
blmlerinin mesleksel danma ynne dnmeleri dncesini savunan bir yapttr.
Trk eitimcileri, nasl uzun bir tarihin neden olduu engellerle karlamlarsa, Bat eitimcilerinin
de yakn tarihlerinin yaratt engellerle karlatklarn Tongu gryor. Bat eitimcilerinin yakn
tarihlerinin yol at engeller unlardr: Halkn eitimden belirli sonular beklemesi, okul
yaplarnn, kitaplarnn, standart llerinin vb. bolluu, ciddi ilerde deneyim kazanma olanan
yalnzca zayf eitim grenlere veren ve onlara ada toplumlara zg byk sorumluluklar salayan
bir ekonomi sisteminin egemen olmas. Bu engeller karsnda bunalan eitimciler, rencilere
yaamn iinde karlaacaklar sorunlar okulda gsterebilmek iin imgeleme glerini tketircesine
rpnyorlard. Tonguun Kerschensteinerden ald bir tmcede
[26]
geen i szc ile
anlatlmak istenenler, oyuncak postaneler, yapay baheler, yapmack hkmetlerdir. Gerek
yaamdaki deneyimlere en yakn yaktrma karlklar eitimcilerin bu imgeleme abalarnn
rnyd.
Bu durumda, Trkiyenin geri oluu, Tongu iin bir bakma avantajd. Trkiyede ulusal dzeydeki
ilerde gen kuaklarn daha byk lde grev almalar olana vard. zellikle kylerdeki
renciler gerek pedagojik, gerekse ekonomik anlamda i ile daha gereki ilikideydiler. Hi
deilse yaamda, erikinlik anda yklenilecek sorumluluklar iin neredeyse gereinden fazla
eitim gryorlard. Batnn dt tarihsel yanllara Trkiyenin dmesi iin kr olmalyd.
ocuklar yaam okulundan skp, okulun yapay yaamna sokmak, sonra da bu yaamn dar duvarlar
arasnda onlara yaam yapmack yollarla tantmaya abalamak kadar gln bir ey olamazd. Trk
eitimin amac, kuaklar gerek yaamn iinde ve yetikinlik ann sorumluluklarna, gerek
yaamn ilerini retim arac olarak kullanmak yoluyla hazrlamak olmalyd. te daha sonralar
Ky Enstitlerinin slogan olan nl tmce, enstit rencisi i yaam iinde, i aracl ile i iin
eitilir, tmcesi bu grten domutur. Bu tmcede geen i ne pedagojik, ne de yalnzca
ekonomik anlamda kullanlan i kavramdr. Bununla tm olarak bir i ilkesi aklanyor ama
Kerschensteiner gibi bir okulcunun aklna gelmeyecek anlamda!
3. Toplumsal Deime Kaldracnn Belirlenmesi
ada uygarln zn iin ve bireyin davranlarnn uzmanlamasnda ve rasyonellemesinde
bulduktan sonra Tongu, devrimsel sonular olacak bir gzlem yapt: Bir bireyin yaam amalarna
rasyonel olarak varabilmesi iin seecei i ve meslek konusunda deneyimi ve bilgisi olmas
nkouldur! Gen kuaklara i dnyasn aacak ve bireyin meslek seimini rasyonel bir ekilde
kararlatrabilmesini salayacak bir eitim sistemi kurulmas gerekir. Tonguun eitimi geni bir
meslek yol gstericilii program olarak anlamas, iki nemli olana hazrlyordu. nce bu gr
ekonomik gelimede eitimin bir kaldra hizmetini grmesinin zorunlu olduunu gsteriyordu.
kincisi, ulusal kalknmada i ykmllne demokratik anlamda olanak tanyordu. lkede ok
sayda insan rasyonel bir ekilde i yapmadklar srece, bireylerin i ve meslek edinme yolundaki
abalarnn demokratik yollarla ynetilmesi, i ykmlln rgtlemekle salanabilecekti.
zellikle kyl, ada uygarln tarm ve endstride gerektirdii zaman kavramlarn, iteki
davranlar, dnsel, teknik bilgileri ve alkanlklar bu yoldan elde edecekti. Ulusal boyutta bir
alma ve i seferberlii, ada vatandaln gerekleri olan bilgi ve alkanlklarn yerletirilmesi
iin zorunlu bir yol olacakt. Ulusal kalknma yolunda eitim seferberliinin bu ekilde ortaya
konmas, Kadrocularn ulusal insan kaynaklarn seferber etme grnn kusurlu yanlarn da
nlemi oluyordu. Bu grte herhangi bir totalitarizm ya da tm ulusu ideolojik bir tek kalba
sokma (regimentation) kokusu yoktu. Gerek anayasaya, gerekse Parti ilkelerine uyuyordu. Bu
grn, geen blmde tarttmz eitim finansman ve ekonomik olanakszlklar sorununun
zmlenmesinde ne denli deiik bir yaklam olduu ortadadr. Ama dnce, henz daha tam
olgunlua erimemiti, 1935-1945 yllar arasndaki deneyimlerle gelimeler gsterecektir. (rnein,
Tongu, kendi i anlay ile geleneksel olarak uygulanan imece yntemi ve Ky Kanunundaki
anlamlaryla uygulanmak istenen imece yntemi arasndaki ayrlklar Ky Enstitlerindeki deneyleri
srasnda daha iyi grmtr.)
Ama bu henz olgunlamam dneminde bile bu dnce, eitimin ve mesleksellemenin
demokratikletirilmesi yolunda (geen blmde verdiimiz birka rnekte grld gibi) hibir
liberal demokrasinin uygulayamad dzeyde bir ileri admdr.
Tonguun ve Meslek Terbiyesindeki zmlemesi, baka lkelerdeki i seferberlii
rneklerinden ok belirgin ekilde ayrlr. Eitimi, be on yllk bir okul ii olarak anlamaktan
karp, yaam boyunca sren bir i olarak ele almakla mesleksel ve meslek d iin
rasyonelletirilmesini progressif eitimin ideali (yani bireyin kendini gerekletirmesi ii) saymakla
Tongu, birok mesleklerde dorudan yaplacak deneyimi, ada eitimin btnletirici, temel ilevi
sayd. Kylnn kyll, doktorun doktorluu, retmenin retmenlii rastlantlarn ve elverili
ya da elverisiz koullarn sonucu gerekleiyorsa, ulusal eitim sisteminin grevi, eitim grecek
olan bunlarn hepsiyle ilikiye sokmak olmaldr. Trl pratik ve zihinsel teknikleri renmek, sebat
etme alkanln gelitirmek, somut ve yapc bir ulusal bilin yaratmak gibi deerleri vermesinden
baka, bir eitim rgt iinde gerekletirilecek bir i devirme yntemi, bireyin yeteneklerinin ve
girecei meslein rasyonel bir ekilde saptanmasn da salayacaktr. Bu ekilde dzenlendiinde
bireyleri tek kalba sokmak yerine, onlarn birbirlerinden ayr bireysel yeteneklerini ortaya
karacak, bireyler rastlantyla, yeteneklerine baklmakszn, modaya uyarak doktor, avukat ya da
zanaatkr olmayacaklardr. Ayrca renciler ya da henz bir i sahibi olmayanlardan uyum
salamam olanlarn baka ilerde altrlmalar, ada eitime yeni bir anlam kazandracak,
saysz meslek alanlar alacaktr. rnein, enerji santrallerinin, ky elektrik hatlarnn yaplmas,
elektrikle ilgili zanaatlarn renilmesine araclk edecektir. Bunlar bakm teknisyenleri, hat onarm
ustalar, radyo teknisyenleri gibi birok i kollarnda, alanlarnda alacaklar gerektirecektir. Oysa
eski klasik yntemle, bunlar paraya dayanarak yapma olanaklarn, anaparann yokluu, okullarda
elektrik ilerine yetenei olan bireyleri bulmak ve yetitirmek amacn gden okul ders almalarn
verimsiz, sonusuz, bo iler durumuna getirmektedir.
Bugn aradan otuz yl getii ve Trkiyenin 1932deki durumunda bulunan bir iki dzine yeni ulus
ortaya kt halde, bu yepyeni gr, baka hibir yerde daha bulunmu deildir. Bugn, ksmen bu
yzden Hindistan, ngiliz ynetiminin geride brakt eitim sistemini bile olduu gibi tutmakta gn
getike zorluk ekerken, byk komusu in, Gney Amerika ve Afrika, Asya uluslarnda biricik
kar yolun totaliter diktatrl benimsemek olduu izlenimi grlyor. Demek ki, demokratik
ideolojinin biricik dayana olarak, ortada Ky Enstitleri dncesi kalyor; ama ne gariptir ki,
kinci Dnya Sava sonras Bats onu ne anlam, ne de desteklemitir. Daha kts, bu dncenin
vatan olan Trkiyede bile bugn anlalm olmaktan uzaktr.
te Tonguun lkretim Genel Mdrl zamannda gerekleme aamasna gelecek olan ideal, bu
ve Meslek Terbiyesi yapt ile dodu. leride, rgtlenme ekillerinden en ince ayrntlarna ve
Trk toplumuna yapt etkilere varncaya kadar, Ky Enstitlerinin Ky retmen Okullarndan ne
denli deiik olduunu greceiz. Tonguun bu gr klasik mektepi ve ekonomist
grlerinden ne kadar deiikse, o kadar ayr bir olgudur.
Asl Ky Enstitleri dncesini kendilerinin ortaya attklarn savunanlar, yukardaki
aklamalarmzn karsnda kendi kantlarn ortaya koysunlar ya da hi deilse dnce daha deney
aamasndayken ona katkda bulunduklarn kantlasnlar. O zaman onlarn gr ile Tonguun
gr arasndaki ok byk ayrm ortaya kacaktr. retmen okullar anlaynn temelindeki
grle Tonguun gr arasnda dalar kadar ayrlk bulunduu herkese anlalacaktr.
1933ten sonra Tonguun almalar ve Meslek Terbiyesinde vard sonularn temellerini
salamlatrma ynndedir. On yllk ldresiye youn bir yneticilik yaamndan sonra yaynlad
yaptlarn gsterdii gibi, eitim tarihine olan ilgisini srdrmekle kalmad, Trk evriminin tarihini
de anlamaya yneldi. Eitimin Bulgar ve Macar uluslarnn kalknmasndaki roln belki hibir Trk
eitimcisi onun kadar yakndan kavramamtr. Osmanl mparatorluundan ayrlan uluslarn eitim
sorunlarn ele allarnda tuttuklar yollardan birok ipular elde etti. Ky eitimi sorunlarnn
sosyolojik ve ekonomik temellerine en ok ilgi gsteren bir eitimci oldu. Trkiyenin eitim
durumunu, Bat eitimini incelemekte gsterdii nesnellikle inceledi. Bunda Tonguun kendi
yaamnn oynad rol yabana atlamaz. evresinden sklen bir ailenin, ailesinden sklen bir
ocuu olarak Tongu, Trk toplumuna olduu durumda deil, olmas gerektii durum asndan
bakmaya zorunluydu. Osmanl mparatorluunun yitirdii topraklardan Trkiyeye g eden birok
Trk gibi o da, Trkiyenin Bat uygarl karsndaki durumu konusunda dlerle avunamyordu.
Halkevlerinin almalarn yakndan bilen biri olarak, kyclk dncesinin iflasn grmt.
Grdkleri ona gstermiti ki, aydnlar lkenin ky sorunlarn ele almak konusunda, gszdrler.
Bu kan onda, kendi ynetimi altnda giriilen ie aydnlarn karmasna kar derin bir gvensizlik
besleme dzeyine kadar varmt. Tarih, onun bu gvensizliinin bo olmadn gsterdi. Ky
Enstitlerine yaplan entelektalist ihanet ok ac oldu ama bunun bedeli, yepyeni bir okumu
kyl aydn kitlesinin yaratlmas gibi bir kazan olacakt.
Milli Eitim Bakanlnn birbiri ardna giritii ilerin iflas ettii siyasal evrelerde de
anlalncaya kadar, kendi dncelerini uygulamas iin Tonguun elinde fazla bir olanak yoktu.
yle gzkyor ki, olduka baarl bir tara yneticisi olan Abidin zmenin Milli Eitim
Bakanlnda bir ilerleme salamaktaki baarszln da grnce, Atatrk son kararn verdi.
Atatrkn son kararn vermesi, eitim sistemini tepeden trnaa dzeltmek deil, trnaktan tepeye
doru kesin bir kararllkla ie balamak iin Tongua olanak tannmas anlamna geliyordu.
BLM VII
KIZILULLU VE FTELER DENEYLER
ki eitmen kursu deney yolunda byk olanaklar bulunduunu gstermeye yetmiti. Ne var ki, kurs
dzeyinde bir alma, ulusal bir eitim sisteminin temeli olamazd. XX. yzylda eitimden
beklenenler, XIX. yzyln eitimcileri iin inanlmaz bir baar saylacak bir programla
yrtlemeyecek kadar bykt. Eitmen adaylar, Kemalist Trkiyenin bekledii kafa yapsnda
yetitirilmeye yetenekli olduklarn gstermilerdi ama Tonguun ve Meslek Terbiyesindeki
grlerine uyacak ekilde Trk evriminin gelecekteki nderleri olmak iin gereken genlikten ve
esneklikten yoksundular. Eitmen deneyinin ulus boyutunda bir program durumuna getirilmesiyle,
1937de ikinci bir aratrma aamasna geilmesinin zaman gelmiti.
kinci aama, ok zen gerektiriyordu. lk, orta ve hatta belki de mesleksel ky eitimine verilecek
niteliklerde yaplacak temelli bir yanl, gelecekteki birok kuakta etkilerini gsterebilirdi.
Teknolojik ynden adalam lkelerde yaplm trl deneyler bunu gstermitir. Bu aamann en
ince ayrntlar bile dnlrken, Kemalizmin ilke ve amalarnn, yalnzca birka nderce deil,
gelecekteki tm kuaklarca benimsenebilmesi iin, bunlarn eitimin temeli yaplmas gerekiyordu.
Az ok ilkretim grm kyl ocuklarn dzeyine gre ayarlanan yeni projede, deerler ve
toplumsal kurumlara verilecek ekil sorunlaryla dorudan doruya karlalacakt. Kemalizmin
ilkelerini derinliine aratrmak, bu ilkelerin salad bamszlklar snrlandrmak gerekecekti.
Genel ve mesleksel eitimin ilikileri de belirlenmeliydi. lkretimi tm ulusa yayma sorununu
zmek grevinden baka, dinamik, ada bir toplumun gerektirdii insan tiplerini yaratmak gibi
zorlu bir ii grmek grevi ile de karlalacakt. Bunlarn hepsinin stnde, eitim konusunun
karlat parasal sorunun gereki bir zmn bulmak da gerekiyordu.
Bu ilerin hibiri, o zamana kadar eitimcilerin karlatklar ve zmlemek zorunda kaldklar
grevlere benzemiyordu. Tm bu teknik sorunlara ek olarak, bir de bu deneylerde alacak olanlarn
kendi toplumsal ve eitimsel gemilerinden getirdikleri nyarglardan syrlmalar konusu vard.
Trk toplumunun eitim yoluyla deitirilmesine ynelik dnceler, genellikle bunun olanakszln
gsterdii halde, Tongu ikinci aamay planlarken bunun gereklemesini salamaya alt ve
baarl da oldu.
1937de, sonradan ifteler adyla tannan yerde ilk deney merkezi kuruldu ve Proto-Ky Enstits
diyebileceimiz ilk kurum buras oldu. Buna kout olarak, bir bakma buna e, bir bakma da baka
bir deney merkezi olarak Kzlullu kuruldu. Deney ynteminde bir grup zerinde deney yaplrken,
gzlemleri kontrol edebilmek iin bir de kart grup alnr ve ikisinden edinilen sonular
karlatrlr. te bu ikinci deney merkezi beklenmedik bir ekilde byle bir rol oynayacakt. Emin
Soysaln ynetimine verilen Kzlullu deneyi, tam anlamyla pedagojik bir deneyde bavurulan
kart grup roln oynad. Bu grup, onun ynetimi altnda, asl Ky Enstits deneyine kart ve onu
eletiren bir grn temsilcisi oldu. te bu iki kurumu karlatrmak, Kemalizm ilkelerine gre
yaplan bir eitim deneyi ile Bat progressif eitimine gre yaplan bir eitim deneyinin hangisinin
Bat uygarl ideallerine uygun bir toplumsal evrimin gerekletirilmesini salayabileceini bize
gsterecektir.
1. kinci Deney Aamasnn Temeli
Ky Enstitlerinin aslnda Ky retmen Okullar, prototipinin Kzlullu, bunu dnenin H.F.
Kanad, uygulaycsnn E. Soysal olduu gr yayld iin, Ky Enstitlerinin gerek nitelii
konusundaki bu grn doruluk dzeyini olaylarn nda gzden geirmek gerekir.
kinci deney aamasnn ilk tartmalar, iftelerde bir deney merkezi kurulup kurulmamas
konusunda yapld. lk deneyde alanlarn birou ile lkretim Genel Mdrlnn dncesine
gre yeni alma, eitmen deneyinin dolaysz olarak, ayn dorultuda devam olmalyd. lk deneyde
olduu gibi, temel ama kyn ekonomik koullarn etkilemek ve adalama yolundaki bir ky
ekonomisinin gerektirdii trl meslekten insanlar yetitirmekti. rnein, nasl eitmen adaylar yap
ileri, pratik tarm, bakm ve kltr uralaryla eitimlerinin btnletirici paralar olarak
altlarsa, yeni kuak eitmen adaylar ve yeni aamann rencileri de, eitimlerinin bir paras
olarak, kurulacak enstity kendileri gelitireceklerdi. Byle bir almann alan, eitimlerinin
dzeyinin ykselmesine kout olarak, geniletilecekti.
Tongu bu gr, 1937 balarnda deney kadrosuna gnderdii bir muhtrada formlletirdi. Bu,
1935te verdii raporun, biraz yinelenmesi, biraz de geniletilmesiydi. Ky gereksinimleri ve konu
bakmndan ve Meslek Terbiyesindeki dncelerin deiik bir anlatmyd. Tezi uydu: Yeni
deneyin amac, ky ve kent toplumlar arasndaki uurumu doldurmak, ky ve kent ocuklarnn yaam
olanaklarndaki ayrmlar ortadan kaldrmaktr. Kyl ile kentlinin eitimde frsat eitliklerinin
olmay nedeniyledir ki, yalnzca kyller iin ayr eitim kurumlar gerekiyor. Ky ocuklar iin
ayr eitim kurumu kurulmas, ayr bir ky yaam srdrlsn diye deildir1.
Bu deney iin resmi olmayarak kullanlan Eitim Yurdu deyimi anlamldr2. Burada ky ve
retmen szckleri kullanlmamtr. Baltacolunun timai Mektep deyiminden daha derin
anlaml ve zgndr. nemli bir yan da durum ve ya snrlamas iermemesidir. Yurt szc ile
yuva, aile, ulus, evre gibi kavramlar anmsatlyor ve bylece bireyin tm yaam kapsanm
oluyordu. (Bu deyim kabul edilmi olsayd, Ky Enstitleri szcklerinin karlat birok yanl
anlamalar belki de nlenebilirdi.)
kinci gre gelince: Deneyde alanlarn aznl (ve deney dndaki gzlemcilerin ounluu)
eitmen olay gibi, zorunluluk karsnda alnm bir nlem niteliindeki bir konuyla, srekli bir
eitim sistemi arasnda zorunlu bir ba kurulamayaca grndeydiler. Bu gr, eitmen deneyine
benzeyen projelerin uyguland lkelerde de ortaya kmtr. rnein Hindistanda tarmclar
tarafndan yrtlen Community Development program ile Eitim Bakanlnca yrtlen Basic
Education projeleri, birbirinden kopuk bir durumdayd.
Deney, bir kez Trkiyede ve Batda, eitimin nitelii bakmndan grlmedik bir dzeyde
baladktan sonra, hemen allm yola dndrlmek isteniyor. Bu ikinci gre gre, bir zorunluluk
durumu olan eitmen yetitirme ii, bu kez yoluna girdikten sonra, renimli ilkokul retmeni
yetitirme iine geilmeliydi. Yani sorun, daha iyi bir Ky retmen Okulu kurmakla snrlyd.
Burada eitmen deneyinin rol, yalnzca bir iki yntem konusunda rnek vermek olabilirdi. Ky
Trkiyesinde ada bir ilkokul retmeninin gereksindii bilgi, pratik ve mesleksel yetime eklini
gstererek, eitmen deneyi, eski tm dnyada kabul edilmi retmen yetitirme bilimini
Trkletirmi oluyor ve eski retmen okullarndan daha iyi retmen yetitirmenin yntemlerini
veriyordu.
Emin Soysal ve arkasndaki aznla gre, binas, laboratuvar, kltr kolaylklar bulunmayan,
uygar dnya ile balants olmayan bir yerde enstit kurmak kadar gln bir ey olamazd.
Gelecein yeni kyc retmenleri, yle bir ortamda olmallard ki, onlara en iyi pedagojik
yntemleri, en ileri tarm tekniklerini, kent uygarlnn iyi olan ynlerini gstermek olana
bulunsun. Byle ideal bir retmen yetitirme kurumu dncesini ilk ileri sren kii kendisi
deildi ama H.F. Kanadn iki yl nce yaymlanm yazlar, bu kyc retmen okulu dncesinin
en son aklamalaryd3.
Kolayca deerlendirilecei gibi, ikinci gr herkese anlatmak, herkesin onu anlamas, birinci
grten ok daha kolaydr. Bunda yeni aklayc (deskriptif) terimler bulmaya, okul ve
retmen gibi terimlerin anlamlarnda deiiklikler yapmaya gerek yoktu. Birinci gr, her kye
bir okul, her okula bir retmen isteyenlere verilecek yant aramaya koyulurken, ikinci gr bunu
gerekletirme sz veriyordu. Geri ky retmen okulu kurarak bu amaca ulalabilecei
kantlanm deildi ama bir polemie girildiinde ikinci grn ar basaca kesindi.
Proto-Ky Enstitlerinin kuruluu dnemine denk gelen olay, Ky Enstitlerinin ite bu Ky
retmen Okulu dncesinden doduu sansna neden oldu ve bu san, Ky Enstitlerinin
baarlarnda kendi dehalarnn pay bulunduunu sanan liberal eitimcilerin ve aydnlarn
kafalarnda geliti. Ky Enstitleri ile Ky retmen Okullar arasndaki ayrmn kaldrlmasn
isteyen birok kiinin kafasnda da bu dnce kendiliinden yer buldu ve bulmaktadr yani Ky
Enstitlerinden yana olan birok kii, onlarn birer Ky retmen Okulu olduunu, stnde fazla
dnmeksizin, kabullenivermilerdir.
Gerek bu dnce, gerekse onun doal sonucu olan, Ky Enstitleri aslnda Ky retmen Okulu
idiler ama sonradan deitirildiler savnn propagandas, 1937den balayarak, hep yapld. Bunun
dayandrld gr, Kemalizme aykr bir ideolojinin aklanmas olan bir ky eitimi dncesi
idi. Bunun en son aklamasn H.F. Kanadn Milliyet deali ve Topyekn Milli Terbiye balkl
kitabnda buluyoruz. (leride bu yapttan alntlarmz olacaktr.) Ama bu grn yaylmasn en ok
etkileyen, asl Ky Enstitlerinin ve onlarn temsil ettii Kemalist eitimin Trkiyede mahkm
edilmesinde byk bir rol oynayan, Soysaln Ky Enstitlerine kar at polemikler olmutur.
Szn ettiimiz olaydan biri, Milli Eitim Bakanlnn zmirde, Kzlulludaki Amerikan
Kolejini satn almas sonucu, elinde bir okul yaps bulunmasyd. Hkmetin bte olanaklarna
gre, burasnn ne denli ekonomik olmadn, yapy elde etmek iin giriilmi ekimeler gsterir.
Milli Savunma Bakanlna gemek zereyken 1937de Bakan Arkan baarl oldu. Ama Milli
Savunma Bakanl isteini srdrd. 1953te yap, NATO Karargh olarak Milli Eitim
Bakanlndan alnacakt. Yap, onarm gerektirmekle birlikte, Ky retmen Okulu lksne
inananlar iin idealdi. Amerikan mezhep kolejleri
[30]
rneine gre yaplmt, hatta bu trn stn
rneklerinden biriydi. Bu kurumun Trkiyenin ilk ve gerek anlamda tek golf alannn sahibi olmas
gibi bir lks yn de vard. te yandan, bu kolej (Soysaln daha sonraki savlarnn tersine) tarm
alannda baz bilimsel ilerlemeler de yapmt; yani deneyin en zor yannn temeli nceden atlmt.
Ama bu kurumun ulusal dzeyde bir sistemin modeli olmasn elverisiz yapan nitelikleri de vard.
Bir kez, iinde bulunduu blge, tarm bakmndan Trkiyenin en verimli, en ada ve en ok ynl
tarm blgesiydi. Kyl nfusu byk lde okuma yazmadan yoksun olmakla birlikte, eitim
bakmndan geri kalmlktan uzakt. Tarm retimi pazar ekonomisine bal olmakla kalmyordu,
dnya tarm piyasasna da balyd. Bu blge, Cumhuriyetten nce kooperatif olan tek blgeydi ve bu
alanda yeterli gelimeler gstermiti. Halk, baka blgelere gre, politik bakmdan daha
deneyimliydi. Bu blgede, genel okul eitimi, ky-tarm ekonomisine ynelik eitimden daha stn
tutuluyordu. Vali General Kzm Dirikin olaanst baars, blgenin tarmsal gelimesine ayr bir
g katmt.
Bundan baka, Kzlullu bir kent varounda, bir ana demiryolu zerinde ve Trkiyenin ikinci
byklkteki ticaret merkezine kolayca eriebilecek bir konumdayd. Trkiyenin byk blmndeki
iletiim, ulam, kamu hizmetlerinden ve pazarlardan yararlanmay nleyen engeller burada yoktu.
ada Bat uygarl ile ilgisi olan bir blgeydi. Kendi tarihi, yzyllarca trl uygarlklarn ve
uluslarn karlamalarn yanstyordu. Uygarlk dilini anlama konusunda yaplacak pek az ey
kalmt. ok yaknnda dnyann birok yerinden turistlerin geldii Efes antik kenti vard.
Anadolunun bozkr blgelerinin tersine, buras rasyonel iletilmeye hazr bir altn madeni idi.
Kzlullunun deney projesi iinde belirli bir ilevi olabilirdi; ama bu ilev ancak ok ll ve
rasyonel bir ynetim altnda olabilirdi. Burada elde edilecek gelimeler, iftelerde elde edilenlerle
karlatrlarak, ky toplumunun deiik kesimleri arasndaki boluu doldurma konusunda, ifteler
deneyinin baar dzeyini lmeye yarayacak bir lt olarak kullanlabilirdi. Ayrca, iftelerdeki
kurumu kurma iinin ilerledii bir aamaya kadar geri braktrlacak deneyleri kendi stne alabilirdi.
Bu blgelerde alacak deney merkezleri iin model grevini bir lye kadar grebilirdi.
Trkiyenin Trakya, ukurova ve Karadeniz blgeleri gibi tipik olmayan blgelerine zg sorunlar
inceleyebilirdi.
Yukarda szn ettiimiz olaylarn ikincisi, ynetimsel niteliktedir. Deneyin ikinci aamasna
gelindii zaman, lkretim Genel Mdrl birok teknik zorlukla karlamt. Bunlarn en
nemlisi, Milli Eitim Bakanlnn dier Genel Mdrlklerinin byk bir kskanlkla korunan
karlaryd. Eitmen ii iin gereken para, ek deneklerle salanmt. Bakanln yetkisi iindeki
yeni iin yasal bir temele oturtulmas ve gereken parasal destein gvenceye alnmas iin 1939u
beklemek gerekiyordu. Bakanlk btesinde bu tip bir deney iin bir metelik bile yoktu. Dewey
raporu gereince, bu tr deneylerin Gazi Eitim Enstits ile Talim Terbiye Kurulunun balca
uras olmas ngrlmt. Ama daha nce belirttiimiz nedenlerle, bu son Kurulun ie
kartrlmamas daha iyi olacakt. H.F. Kanad her iki kuruluta da pedagoji otoritesi saylyordu ve
baz bakmlardan Tongutan stn bir konumda ve etkinlikteydi. lkretim Genel Mdrlnn
orta ve mesleksel retim alanlarnda yeni bir deneye girme yetkisi yoktu; orta ve retmen eitimi
bakmlarndan Ortaretim Genel Mdrlnn, teknik ve mesleksel retim bakmlarndan da
Yksek ve Mesleki retim Genel Mdrlnn yetki alanlarna giriyordu. Bunlar arasnda
yalnzca son Genel Mdrlk ama ve gr bakmndan projeye scak bakyordu. Orta ve Yksek
retim Genel Mdrlkleri ise, devrim ilkelerine aykr grlerin eitimdeki kpr balarydlar.
leride grlecei gibi, bunlar yeni hareketi kendilerine evirmeye abalamakla kalmyorlar,
geleneksel olarak Trk eitiminde daha liberal, daha ilerici ve deneyimci grler tayan lkretim
Genel Mdrlne egemen olmaya alyorlard.
Son Amerikal uzmanlarn birinin raporunda lkretim Genel Mdrlmn, ilerine bilgisizciliin
(obskrantizm) sokulmasn nlemek iin zm rettiini gsteren bir ipucu vardr. Raporu yazan
Dr. Beryl Parker, ilkokul retmenlerinin ortaretime egemen olan anlaya gre, bu alann Genel
Mdrlnce yetitirildiklerini ama bundan deiik anlaytaki lkretim Genel Mdrlnn
ynetimi altnda altrldklarn eletiriyor ve ilkretim ile ilkokul retmeni retiminin tek bir
ynetimde birletirilmesini vurgulayarak salk veriyordu. Bu, Milli Eitim Bakanlnn, Meclisin
ve Bakanlkta yeni projeye sempatik bakmakla birlikte eitimi yalnzca bir okulculuk sayanlarn
kolayca kavrayp benimseyebilecekleri bir tezdi. Hem, Ky retmen Okullar iin yasal ve parasal
temel de hazrd. Ama Orta retim Genel Mdrl bunlarn gereine gre harekete geemedii
iin, Bakan onay ile denein lkretim Genel Mdrlnce kullanlmasna kar klmad. te
bu ynetimsel ve parasal nedenlerledir ki, Kzlullu ve Eskiehir-Mahmudiyedeki Eitim Yurtlar
ve eitim alannda sren deneyler, sonunda Meclisteki gelimelerle 17 Nisan 1940ta Ky
Enstitleri resmen ve yasal olarak kuruluncaya kadar, Ky retmen Okullar ad altnda
altrldlar.
Bu dolambal yol, ekilci bir sistemde, rasyonel olarak yaplacak giriimlerin nne kacak
engellerden syrlabilmek iin ou kez bavurulan yoldur. Ama imdi szn edeceimiz nc
olay nedeniyle, bu kez zmleme geri tepti. TBMMnin aldatld, asl ve gerek Ky
Enstitlerinin Tonguun ynetimi altnda deitirildii savlarnn temeli oldu. Ky Enstitlerinin
gerek dehasnn Kanad olduuna inandrmak iin alan kampanyann sisleri arasnda bunlarn Ky
retmen Okulu olarak kurulduklar dncesinden phe etmek kimsenin aklna gelmedi. Gerekte
amac Ky Enstitlerini ykmak olan sylencenin ekirdeini oluturan ite bu dncedir.
nc olay, Kzlullunun ynetimine, durumu daha iyi bilen Tonguun grne kar, Emin
Soysaln atanmasdr. Onun Kzlulluya gelmesiyle, buradaki deney, artk devrim gereklerinin
arad eitim sisteminin denenmesi olmaktan kt. Bunun yerine, Soysaldan ok daha st dzeyde
bir ideolog olan Kanadn tm ky Trkiyesine yaylmasn zledii ideolojinin ve eitimin bir
rnei durumuna geldi. Her ikisi de, halk arasndaki eitim anlayn ve Kzlullunun yukarda
anlattmz gibi ok avantajl bir konumda oluunu byk bir beceri ile ve baaryla smrerek, bunu
iftelerdeki Proto-Enstitye kar kullandlar. Kzlullu ile ifteler arasndaki bu tartmann nce
pedagojik teori ve bunun uygulanmas alannda oluu dikkate deer. Ancak 1942den sonradr ki,
(yani Nazi askeri zaferi, Trkiyenin bir Nazi saldrsna uramasna kl pay kalmasyla, Hkmetin
Kemalizme kar olanlarn propagandalarna kesin bir son veremeyecei koullarda) Kanad,
pedagojik grnn toplumsal bakmdan tutucu olan Nasyonal Sosyalizm ideolojisinin bir anlatm
olduunu aa vurmutur.
Kanadn rencisi bir eski Ky Enstits Mdrnn, evket Gedikolunun, Kanad ve Soysal
savunma yolunda, Ky Enstitlerinin douunu anlat ekli, sylencenin gelime ve yaylmasnn
gzel bir rneini verir. Gedikolunun Ky Enstitlerinin tarihini anlatn, okuyucularn
takdirine brakrken, unu belirtmek isteriz: Onun Ky Enstitlerini yakndan bilen bir kii olarak
geree aykr bu aklamalar, Ky Enstitleri zerindeki incelememizi hazrlarken, Ky
Enstitlerinin Ky retmen Okulu olarak balad sansna dmemize neden olmu ama Ky
Enstitlerinin baarlarn amalar ve teorik temelleriyle aklamamz olanakl klan ipucunu
bulduumuz zaman, onun grlerinin aslsz bir sylenceden baka bir ey olmad ortaya kmtr.
Gedikolunu bir kez daha okuyucularn takdirine brakarak, biz Kanadn daha ekingen deyiine
dnmekle yetineceiz. Diyor ki:
Sabk Maarif Vekili Saffet Arkan zamannda ilkokul davasnn en elverili bir tarzda halledilmesi
areleri Cumhuriyet Halk Partisini ciddiyetle igal etmekte idi. Eitmen tekilat bu iin halline
doru atlm ilk admd, ite bu zamanlarda, 1937de Talim ve Terbiye azas sfat ile evvelce Kurun
gazetesinde kan btn yazlarm Vekil Saffet Arkana aynen takdim etmi ve bunlar okuduktan
sonra tatbiki imknlar etrafnda kendisi ile mnakaaya hazr olduumu bildirmitim. Vekil birka
gn sonra, yazlarm okuduunu ve Kzlulluda bulunan Amerikan Kolejinin satn alnmasndan
sonra bahis mevzuu olan yeni tip ky retmen okulunun burada almasna teebbs edileceini
bildirmiti. Ayrca bu yazlar tarafmdan hlasa edilmi bir layiha halinde 14.5.1937 tarihinde Talim
ve Terbiye Riyasetine takdim edilmi ve umum mdrler, ube mdrleri ve Talim Terbiye reisi ve
azalar huzurunda uzun uzadya mnakaa edilmitir. Vekilin muvafakati alndktan sonra pratik
meseleleri kavramak ve tatbik etmek hususunda hususi bir kabiliyeti bulunan lkretim Umum
Direktr smail Hakk Tongu, bu yeni ve nemli teebbs benimseyerek ie balam ve eitmen
kurslarnda muvaffakiyetle alt sabit olan azimli ve halk ilkretim mfettii Emin Soysal,
yeniden 1937 ylnn Eyll aynda, Kzlullu Ky retmen Okulunun mdrlne tayin edilmitir.
Ayn zamanlarda Eskiehirde ifteler iftliinde de bu neviden bir ky retmen okulu almtr.
Bir iki yl iinde mspet ve verimli faaliyetleriyle herkesin gzne arpan Kzlullu Ky retmen
Okulu, Maarif Vekili Hasan Ali Ycelin mzaheretine nail olmu ve 1940 ylnda Ky Enstitleri
Kanunu ile devaml bir tekilat haline sokularak saylar oaltlmtr.
[31]
Bu satrlar okuyan birisi, bildiimiz Ky Enstitlerinin kuruluunda Kanadn herhangi bir rol
olduu sonucunu karrsa, sorumluluu kendisinindir! Kanad, byle bir savda bulunmuyor. Hatta
szlerinin birok yerinde byle bir savn tersine ip ular bile veriyor. Ama bunu o ekilde yapyor
ki, bunlar stnkr okuyan birisi, bunlarn ayrdna bile varamaz. Alnt yaptmz blm dikkatle
okunursa, tarihleri iyice belirtilmemi birtakm olaylarn yan yana getirildii grlr. Kanadn
hayranlar, eitmen ve Ky Enstits olayn, Kanadn ky sorununu ele alnn bir sonucu olarak
grdkleri halde, kendisi Kurun gazetesinde yazlarnn kndan Kzlullu binasnn almna
kadar geen srede, bu konularla ilgili herhangi bir harekette bulunduunu ileri srmyor. Aradan
geen sre, ok nemli iki yldr. Kanad, verdii rapora Arkann olumlu bir ilgi gsterdiini de
sylemiyor; lkretim Genel Mdrlnde alm ve kyclk ile daha eskiden ilgilenmi,
deneyimli bir kiinin bildirdiine gre, Arkan, bu raporda nemli bir dnce bulamadn
sylemitir. Kanad, raporunu verdii zaman, Kzlullunun alnm ve ie balanmak zere
olunduunu aka kabul ediyor. Raporunun bir toplantda tartldn belirtiyor. Bunun arkasndan
gelen tmceyle, aka sylememekle birlikte, Bakann onaynn kendi raporunun uygulanmas iin
alnd deinmesini yapmak istiyor. Bu toplantda bulunmu bir kiiye gre ise, Kanad gerekten de
raporunu sunmu ama kabul edilmesi yle dursun (ok daha nemli olan ideolojik grnn
yokluu yznden), Ky retmen Okulu dncesini yineleyip durmas ar bulunmu, hatta
Arkann huzurunda bu dncesine glnmtr. Aldmz parada ilk bakta vg gibi gzken
ve iki anlama gelecek nitelikteki szlerle deinilmek istenen, onun dncesini bakalarnn ard
dokundurmasdr. Bu arada, abucak Soysaln bir reklam yaplp st kapal olarak Tongula
karlatrlmak istendii de gze arpyor. Kanadn deyiine gre, ifteler iin ayrnts ve ikinci
planda bir itir. Asl deeri olan Kzlulludur ve Ky Enstitlerinin temeli odur.
Dr. Kanadn ders veriini dorudan grm olmamza dayanarak, onun bu parada da grlen sz
tekniinin bir ustas olduunu syleyebiliriz. 1952de rencilerine ders verirken, Trk kylerini
onlarn kendisinden ok daha iyi bildiklerini, nk kendisinin bir Trk kynde bir gece bile
geirmediini sylyordu. Belki de bu, bir gerein aklanmasndan baka bir ey deildi. Ama
eletiren birka kii dnda, bu alakgnll szler, hemen, hep bir azdan estafurullah
karlnn alnmasn baaryordu. Dersten sonra, Kanadn ky eitimi konusunda en byk otorite
ve Ky Enstitlerini bulan adam olduu bu ounluk tarafndan belirtilmiti.
Kendisinin ve Soysaln Ky Enstitlerini bulduklar savn desteklemek iin Kanad, propaganda
yntemlerini inceleyenlerin temiz kaynak dedikleri ynteme bavurdu. rnein, rencilerinin
Ankaraya daha yakn olan ifteler varken, Kzlulluyu grmeye gitmelerini salad. Ama
inceleme yapmakt. Bu rencilerin Ky Enstits konusundaki bu ilk incelemeleri bir rapor
eklinde Gazi Eitim Enstitsnn saygnl kullanlarak yaymland. Bu incelemenin hibir
bilimsel deeri yoktur. Bilimsel bir kaynak olmaktan ok, Ahmet Emin Yalman trnde bir vg
yazsdr. Soysaln vgs, Gazi Eitim Enstitsnde kendilerine hibir bilimsel aratrma eitimi
verilmedii belli olan gen rencilere yaptrlmtr. Bu yntemin etki dzeyi zerinde bir izlenim
verebilmek iin Fuat Gndzalpin bu inceleme konusundaki deerlendirmesine bakalm:
Bu bror, kurulu devresinde bulunan ilk ky enstitlerinden birinin, iten anlayan ziyaretiler
tarafndan kaln izgilerle izilmi bir portresi gibidir ve bu yolda yazlm ilk kitaptr (Ahmet Emin
Yalmann 1944te yaymlanan Yarnn Trkiyesine Seyahat adl kitabna da baknz). Mamafih,
Kzlullu Ky Enstits hakknda ok daha geni bilgi edinmek isteyenler Soysaln kitabna
bavurmaldrlar.
[32]
Ky Enstitlerinin geliiminde Kzlullunun yeri olmamakla birlikte, incelememizde Kzlullu
deneyini, Ky Enstitlerinin kart olan bir okulla karlatrmak amacyla lt olarak
kullanacaz. Aada, Kzlullu ile iftelerin iyi ve noksan yanlar, Kzlullunun ideolojik
temelleri bir yana braklarak tartlmtr. Aslnda, Soysal, Kzlulluda ideolojik anlamda bir etki
yapmay da baaramamtr. Bir kii dnda, bu Enstitden kanlar, Ky Enstitlerinin yklmas
iin alan savamda kendilerini kullandrtmamlardr.
ifteler ile Kzlulluyu gerek Ky Enstits dncesini daha iyi kavramak iin karlatracaz.
Ancak, buna girmeden nce, Soysaln ynetimindeki Kzlullunun gerileme dneminin nl
dzeltilmi Ky Enstitlerinden ok daha stn baarda bir okul olduunu sylemeliyiz. Ayrca,
Kzlullu e okulculuk anlayyla Brezilyadan Sudana, Hindistana kadar kurulan benzeri
okullardan da aa deildi. Bugn Hindistandaki Ky retmen Okullar konusunda Bat
pedagojisinin tm terimlerine bulanm byk szler syleniyor. Bunlarn deneycilie dayand
savunuluyor. Ama bunlar deneycilikte Soysaln Kzlullusunun daha aa birer kopyas gibidirler.
2. Kzlullu le ifteler Arasndaki Ayrmlar
Kzlullu ile Ky Enstitleri arasnda ortak olan nitelikler, bu ikisinin e saylmasna yol aan
nedenlerden biridir. te yandan, ikisi arasnda, bulunduklar yerlerin koullarndan kaynaklanan
birok ayrmlar da var. Bu da ikisinin birbiriyle kartrlmasna neden olmutur. Ky Enstits
dncesinin ilk ve en baarl rnei olarak ifteler, zellikle Rauf nann ynetimi altnda,
Kzlullunun ya da Kanad-Soysal ikilisinin kart ve rakibi sayld. Ky Enstitlerinin daha
ayrntl olarak incelenecei bundan sonraki blmlere gemeden nce, burada Kzlullu sistemi
ile iftelerin temsil ettii Ky Enstitleri sistemi arasndaki temel ayrmlar inceleyeceiz.
Karlatrmamz u alt ynden olacaktr: A. retime dnk alma kavram, B. Mezunlar ve
onlarn altrlmalar kavram, C. Program almalar, D. Kemalizm ilkelerinin uygulanmas, E.
rencilerin kendi kendilerini ynetmeleri, F. Enstit-Ky ilikileri.
Aada alntlar yapacamz yaptlar, biri dnda, Ky Enstits Yasasnn kmasndan sonra
yazlmlardr. 17 Nisan 1940tan sonra, Kzlullu ad olarak bir Ky Enstits idi ama gerekte
Temmuz 1942de Emin Soysaln grevinin sona ermesine kadar, her zaman Ky retmen Okulu
niteliini korumutur. Bu nedenle, Kanad ya da Soysal, Ky Enstitleri dediklerinde, yalnzca
Soysaln Kzlullusunu kastederler. Ama bu blmde Ky Enstits dediimiz zaman, bunun iinde
Kzlullu yoktur. Ortaya kacak karkl nlemek iin, bu blmde Kzlullu grn asl Ky
Enstitlerinin antitezi olarak ele alp, ikisi arasnda karlatrmalar yapacaz.
A. retimin Rol
Yukarda sraladmz karlatrma konularndan nce retim ya da retici alma sorununu
tartmamz gerekmektedir. Bu, Ky Enstitleri kllarn altrlmalar konusuyla balantl
olmasna karn, Kzlullu-ifteler tartmasnn merkezindeki konudur.
retim konusunda Kanad ve Soysaln dnceleri birbirine tmyle uymuyor. kisi arasndaki ayrm,
birinin speklasyoncu bir eitimci ya da ideolog, dierinin pratik bir ynetici olmasnn sonucudur.
Kanadn Bakan Arkana sunduu raporda retim almalarna koyduu snrlamalar aka
belirtilmemitir. Fakat burada verdii nemli bir ipucu vardr ki, daha sonra, yukarda ad geen
kitabnda daha ayrntl olarak yer almtr. Bu yaptta Kanad, Elde edilen her trl tarm rnlerini
kayt ve kurallarla okul ynetimine teslim etmekten sz ediyor
[33]
. Bu szler, bir yandan retim ile
eitim bir araya geldiinde, birbirlerine zarar verirler eklindeki Pestalozzi grn, te yandan
Nasyonal Sosyalizmin Devrim liderleri yaptklar ilerin rnlerine materyaliste bir ilgi
gstermemelidirler diye zetlenebilecek idealist gr yanstmaktadr. Ona gre, retici i yalnzca
rencilere baz bilimsel esaslar ve teknikleri retmek iin yaplmaldr. retmenler, retici i
rnn Kaytlara ve yntemlere gre ynetime teslim etmekle rencilerin renim deneyimlerini,
almalarn ve rnleri ekonomik ynden deerlendirmi olacaklardr. Kanadn daha sonra dedii
gibi:
Bu kadar kymetli ve bu derece nemli bir devrede (erginlik anda) gen istidatlarn, istihsal ve
fayda gibi, daha ziyade hodbinlik temayllerini tatmine mteveccih gayeler altnda ezilmesi ok
tehlikelidir. Byle bir terbiye gen ruhlarda, belki hayatlarnn sonuna kadar, objektif kymetlerin
canlanmasna ve ahlaki karakterin teekkl etmesine mni olur
[34]
.
Soysal ise henz daha dardakilere gre ieridekilerden yana konutuu dnemde, bundan
tmyle ayr bir gr kabul ediyor (sonradan ak polemie giritii zaman, gerei hie sayarak,
bu gr yadsmtr). Yeni Adam dergisine yazd bir yazda yle diyordu:
Tecrbe ilerledike bu yeni sistem Ky retmen Okullarmz kendi masraflarnn bir ksmn
karlayacaktr ve hatta msait sahalarda devletten yalnz maala yardm talep edecek, iae ve tesis
masraflarn kendisi karlayacaktr.
[35]
Baka bir yazsnda ise, Kanadn retim konusundaki grnn hemen hemen ei bir gr
yanstr:
...1937den itibaren, Kzlullu Ky Enstitsnde radikal bir surette istihsale yer ve istikamet
verildi. Fakat planlar, program, unsur ve elemanlarn, ihtiyacn, ocuklarn beden ve ruh seviyelerinin
tayin ettii psikolojik, pedagojik ve hayati doz dahilinde... stihsal de bu hedef iin kitap, elbise,
ayakkab, para ilah... gibi bir vastadan baka bir ey deildir
[36]
.
Bu iki gr arasndaki balant, Soysaln ekonomik anlamda becerikli yneticilik niteliidir. Bir
ynetici olarak Soysal, Kanadn dnce dzeyinde yaplacak retici iin retecei dersin
yetersizliini anlamtr. Kyde retimi uyandracak retmenin pazar ekonomisinin mekanizmasn
bilmesi gereklidir. Bu amala, Soysal, Kzlulluda rencilerin kendi rnlerini zmirde piyasaya
srmeleri iin her olana kullanmtr. rencileri okula gerekli gereleri almaya gnderiyor;
rencilerin kalite anlaylarn, i ahlakn gelitirmeyi gz nnde tutuyordu. Hatta iftelerdeki
ynteme ok yaklaan bir adm daha atmt. zellikle bu Kanadn ideolojisi bakmndan haram
saylacak bir eydi. rencileri pazar lleriyle emeklerini hesaplamaya zendiriyordu ama yine de
Kanadn iftelere kar olan grlerini yadsmyordu. Soysaln anlad anlamdaki
hesaplamalarn rencilerin kiisel, ailesel ya da sosyal durumlaryla bir ilgisi yoktu. Bundan asl
amac, rencilerin yaptklar ilerle elde edilmi gelirlerden, alan ve almayan renciler
arasndaki ayrm Hkmete gstermekti. Ama, rencilerin Kzlulluya geldikleri andaki
kazan isteklerini glendirmek deil, Kzlullunun renciye vermesi gereken idealizm ve
ulusuluk deerlerini glendirmekti.
Soysaln retici ie olan bu tr ilgisi, metodolojik yeniliklere yaklamn snrlamtr. rnein,
kent retmen okullarnn ve hatta teknik okullarn nem verdii birok tarm ve teknik kollarn okula
getirdi. Elde ettii sonular, Kzlullunun deneycilik nitelii olduu izlenimini verecek dzeydeydi.
Ama gerekte, bunlara denk den derslerde tutucu yntemlerden hi ayrlmad ve iftelerin byle
yapmamasn iddetle eletirdi. Enstitlerdeki teknik retim konusundaki satrlar Kzlulluya
egemen olan yknmeci gr ve Soysaln kitaplarndaki polemikilii ok iyi gsterir:
Talebelere bir sanat ciddi ve deerli retme bakmndan her konuya ait muayyen teknik kaide ve
esaslar gstermek, izah etmek, muayyen ve devaml temrinlerle o kaide ve teknik esas kavratp
hazmettirdikten sonra mhim ve hayati ilere sevk etmek zaruridir. Aksi takdirde rendeyi tutmay,
kullanmay bilmeyen ocua ciddi i verip, mesela al u tahtalar bir dolap yap dersek, bu ocuk iin
fena itiyatlar kazanmak bakmndan zek, enerji, zaman israf ettiren bir netice dourur, hem de aletin
abuk bozulup krlmasna, malzemenin bozulmasna, hatta israfna sebep olur.
[37]
Bu satrlarn gsterdii gibi, Kzlullunun metodolojisi rak yetitirme ve ada uygarln
maddeleriyle srekli olarak temas durumunda olma eitiminin metodolojisinin tersidir. Gerek
teknisyenler ve piyasada baarl giriimciler yetitirmeyen sanat okullarnda olduu gibi, burada da
retim konusuna yaklam, yalnzca renciyi gelitirmeyi amalayan, akademik bir grt.
Yazlarnda belirttii gibi, Soysal baarl i alkanlklar kazandrma, gereleri koruma konularna
vlecek dzeyde nem veriyordu. Ama yllar nce Baltacolunun gsterdii gibi, bu iyi
alkanlklarn kazandrlmas iin yaplan retimde ilenen materyalin boa harcan, bu
retimden edinilen derslerin deerini yok ediyordu.
Soysaln grnde, retici i yapacak kiileri eitme yntemleri, Kzlullu mezunlarna
yaktraca rolle de snrlanyordu. Soysal, eitim bakmndan, var olan teknik okullarn tesine
gemiti. rencilere onarm ve bakm ileri yaptrmak, olan binalara bir iki yap ekletmek gibi
yntemlerle Kzlullu ile ifteler arasndaki ayrmn sezilemez duruma gelmesine yol at. nemli
olan ayrm uydu: Soysal iin Kzlullunun yap gereksinimlerinden tesi yoktu. Yaptlarnn birok
yerinde, bir eitim kurumu kurmak iin mteahhitler araclyla gerekli yaplar, yatakhaneler,
laboratuvarlar, derslikler yaplmadan, bir yere Enstit kurulmas dncesi ile aka alay eder.
Oysa, bu yntemin eitim kurumlarnn oaltlmas bakmndan ne anlama geldiini Tongu ilk
raporunda ok gzel gstermiti. Yap ilerini geici, zorunlu bir i sayma dncesinin sonularn
ileride, tm Ky Enstitlerinin tarihini incelediimiz zaman aka greceiz.
Eitimde retici ii, birtakm bilgilerden, para para teknik becerileri ve bunlar gsterme yollarn
renmekle snrl bir i sayan grn bir sonucunu, Kzlulluda yaplan tarmn niteliinde
gryoruz. Buradaki gre gre, kyl, bilimsel yntemlerin uygulanmasyla daha iyi rnn nasl
yetitirildiini grecek, daha iyi olduklar kantlanm bu yntemleri kendisi de uygulayacakt.
Kylnn retiminin yetersizlii ve verimsizlii bilgisizlik tendi; retmen okulunu kent dnda
kurmann nedenlerinden birisi, kyl ve reticiye dorudan retme olanaklarnn salanmasyd.
Kanad, kyller uygun zamanlarda okula gelmelidirler dedii zaman, konuyu bu anlamda anlyordu.
E gr, e eksikleri ve yanllaryla birlikte, Dewey de ileri srmt: Model iftlikler
grnn temeli de buydu (ifteler Ky Enstits ise bu model iftliklerden birinin baarszlnn
brakt noktadan balayarak gerek retici i kavramn deiik anlad iin, ileride greceimiz
gibi, baarl olmutur). Aslnda, Pestalozzinin psikolojisi eitim grnden gelen ve Deweyin
pragmatizminde, Kerschensteinerin i ilkesi dncesinde sren bu grn etkisini Soysaln
retim sorununda son sz sayabileceimiz dncelerinde grrz
[38]
.
Aadaki szlerin gsterdii gibi, Model iftliklerin (ve Sanat Okullarnn) baarszlnn
nedeninin, kyllerin bilgisizlii deil, aydnlarla eitimcilerin bilgisizlii olduunu ifteler deneyi
bize gstermitir.
...Alnacak tedbirlerin esas prensiplerini nazariyeden ziyade realiteden karmamz lazmdr. Ky,
mazinin tahamml edilemeyecek fena idaresi, basklar altnda her bakmdan ezilmi, fakirlemi,
durgunlam... bitkin bir hale gelmitir. ehirlerin hesapsz, lsz bir ekilde oraya getirmek
istedii yeni ve ona gre korkun ve pahal olan eylerin ykne katiyen dayanamayacak bir
durumdadr... Kyl, kendi iine yaramayan hibir eyi kymet olarak kabul etmemektedir. Her ii,
her meseleyi ve davay iine yarayp yaramad bakmndan lmekte ve ona gre
kymetlendirmektedir
[39]
.
iftinin hkmetin kurduu modellere kar ilgisini yitirmesinin nedeni, kylnn ekonomik
gerekler bakmndan bu modellerin bir anlam olmadn grecek kadar zeks olmasyd. Bu model
iftliklerde gsterilen maliyet-kr hesaplar, deneyde kullanlan iftilerin maalar, hkmet
kurumlarndan yana, elverili kredi oranlar, reticinin vergi ykmllkleri, sosyal grevleri gibi
etkenleri gstermiyordu. rnein, model iftliklerde uygulanan bir deney ikinci ylnda ya da yedinci
ylnda baarsz olursa, hkmet iftliindeki memurun bana gelebilecek en byk felaket, olsa
olsa bir bro iine gnderilmek olurdu! Zarar da gelecek yln btesinden dlr, mal ziyan ya da
dorudan a kalma tehlikesi gibi bir durumla karlalmazd.
Bir eitim kurumunun Trk tarm yntemlerini deitirme ya da yeni retim uran uyandrma
konusunda yapaca ilk i, nce kendi kendisini ekonomik bakmdan rasyonel bir iletme durumuna
getirmek olmaldr (baarl olmasa bile hi olmazsa ulusa yk olmaz!). Deney yaplan her kurumun,
Trkiyede retimde alan herkesin karlat koullar ve riskleri gze almas gerekir. etin
alma, zorluklara kar yol bulma ve sonunda retme ve yaratma yollaryla Trkiyenin endstri,
ticaret ve tarm gerekleri iinde ulalabilecek ada bir ekonomik yaamn mekanizmalarn,
tekniklerini ve aralarn yaratmak zorunluu vardr. Trkiyenin eitim sorununun tm, eer eitim
bir ss olmayacaksa, bundan baka bir ey deildir. Bir kurum, ancak bu koullarda kazan
salayabildiini gstermelidir ki, i yaamnda iftiye ya da renciye imrenilecek bir model
olabilsin.
Bu adan baknca, iftelerin grnn doruluunu, bize 1942deki bir olay gsterir. Trkiye
tarihinin belki en kt tarm yl olan 1942de ve deneyimsizlik koullarnda yaplm tarm almas
sonunda ifteler, retim amalarn gerekletiremedi. Enstit, tohumluk tahln bile ekmek
yapmnda kullanmak tehlikesiyle kar karyayd. O zamana kadar iftelerin retim almalarna
kar kylnn yakn bir ilgi gsterdii konusunda bir belirti yoktu. Bu baarszl aklamann
zorunlu bir duruma geldii bir zamanda, yredeki kyller adna bir heyet Mdr R. nan ziyaret
ederek, gelecek yln rn alnncaya kadar gerekli tahl hibe olarak vermeyi nerdi. Byle bir
yardm nerisi gven salama konusunda Hkmetin yapamadn iftelerin saladn gstermesi
bakmndan byk bir baar belirtisiydi. Bu neri yapld zaman, iftinin ak pazarda rnne
istedii fiyat koyabilecek durumda olduunu da belirtmek gerekir. Olay, kylnn hkmet ii
olarak grd Enstity baka trl alglamaya baladn gsteriyordu. Heyetin amacn anlayan
nan, hibeyi kabul etmedi ama kylnn (ileride deineceimiz) bir onur borcunu deme yolunu da
kapamad, konuyu basit bir alveri pazarlna da sokmad, iki tarafn hakkn gzetecek bir bor
verme anlamas yapt. Aradan on yl getikten sonra, iftelerin bir yabanc propaganda yata
olduu savlar ortalkta dolat zaman, iftiler bu olay anmsayarak, bunu byle bir savn
glnlne kant olarak gsteriyorlard.
ifteler deneyinin nemli bir amac, ky ekonomisine etki yapmak olmakla birlikte, iftelerin retim
konusundaki grn saptayan ilk lt bu deildi. ada Trk okullarnn ve eitmenlerin
deneyimlerine dayanarak, ifteler, insan uralarn saptamada bilgi, beceri ve idealizmden ok,
alkanlklarn nemli olduu grn benimsedi. Alkanlk edindirme konusunda yazd aadaki
satrlarla nan, iftelerdeki retim urann ana amacn anlatrken, Tonguun lk, Orta ve Muallim
Mekteplerinde Resim Elileri ve Sanat Terbiyesi kitabnda anlatlan gr de aklam oluyordu:
Ruha ve bedence salam ve ie yarar bir insan iin lazm olan dayankllk, irade kuvveti, mertlik,
doruluk, drstlk, aklk, gzlem, dikkat, muhakeme, kendi kendine renme, iini temiz ve salam
yapma, elbirlii, birlik ve beraberlikle alma, bakalarna yardm ve nderlik edebilme, iyi
geinme, kendiliinden hareket meziyetleri de ocuklukta kazanlm alkanlklarn sonucundan
baka bir ey deildir. Bu alkanlklar da ancak temrinlerle ve bir eit temrin demek olan yaanma
ile salanr.
[40]
Bugn iftelere ve onun evresindeki kylere gidenlerin, eitimde retim kavramnn ve onun bir
eitim arac oluunun anlamn grmemeleri olanakszdr. rnein ifteler, aa dikme gnn
aalandrma ve topran korunmasnn bir simgesi olarak kullanmak yerine, aalandrma iinin ne
kadar zor ama baarlnca da maddi ve manevi bakmndan ne kadar zahmete deer bir i olduunu,
kendisine neredeyse bir orman yapmakla gstermi oldu. Fidanlklaryla aalandrma yapacak
kiilerin fidan gereksinimlerini karlad. Kzlulluda yapld gibi, aa dikme tekniini
gstermek ve retmek iin yeterli saylan bir iki fidan dikmek yerine, iftelerin reticileri ve
rencileri yzlerce, yz binlerce aa diktiler. Bu, bir bozkrda aasz yaama alkanln ortadan
kaldrmak iin gerekli oland. Yllarca sonra Ky Enstits, lkretim Okullarna dntrld
zaman, enstitlerin kesilen aalarndan elde edilen gelir, Miss Woffordun Floridaya gnderilen
inceleme grubuna rettii slah etme dncesine gre yaplan oyun odalarn finanse etmeye
yetmiti! 1952 ylnda, iftelerin yan banda yeni alan Tarm Memurluunun tek yaknmas
uydu: ifteler Ky Enstitsnn fidanlklar kaldrld iin iftinin fidan gereksinimini giderecek
bir kaynak bulunamyordu!
Bu ve bunun gibi retim alkanlklarn yerletirmek iin eitim alannda birok alma yapmak
gerekiyordu. iftelerdeki eitim ve rgtlenme sorunu, eitim bakmndan yasal saylacak zaman
kazanma konusuydu. Bu, Tonguun daha 1930 yllarnda uramaya balad sorunun ta kendisidir.
Ky Enstits mdrleri arasnda deneycilik anlaynda belki de en iyileri olan Rauf nan, ada
eitim sorunlarnn en zoru olan bu sorunla insan sarsacak dzeyde bir baar ile greti. Ky
genliinin ok iyi bildii ekonomik i zorunluluuna iftelerin nasl bir aklk ve anlay katt,
A.E. Yalmann gazeteci gznden bile kamad (Yalmann kitab bir yn romantik betimlemelerle
doludur ama ierdii olay ve belgeler bakmndan gerek Ky Enstitlerini anlatan en deerli
belgesel kaynaklardan birisidir). Burada, nan ii nasl gerekletirdiini yle anlatyor:
Ky Enstitlerinde tarm alma ve temrinlerinin tek eitliliini ve bunun rencilere verdii
isteksizlik ve can skntsn gidermek iin de u areler bulunmutur: a) Bilgi verme halindeki
derslerin tarm alma temrinleriyle beraber ve onlarn iinde verilmesi, b) Yaplan her tarm
alma ve temrininin ereinin ve etkisinin sk sk rencilere aklanmas, c) Yaplan almalarn
matematikle hesaplanarak manalandrlmas, deerlendirilmesi, d) almalara arklar, trkler,
aralkla oyunlar, latifeler, akalarla nee katlmas, e) rencilerin yannda bulunan veya yanlarna
urayan retmen, usta retici ve idarecilerin de onlarla beraber almas, f) iin sonunda alnacak
rnn alnma zamannn... rencilere anlatlarak uurlandrlmas, g) Yorulma izleri belirince
aralk verilerek, gzel eyler okunmas, h) renciler arasnda kme halinde yarmalar tertibi.
[41]
Bu satrlarda grld gibi, Enstitde matematik, edebiyat, mzik gibi dersler iin ayrlacak zaman
bir ynetim cetveline gre hesaplanamaz. Baar testlerinin yokluu karsnda, baarlar ancak
sonularla ve zamanla kantlanabilir.
Kzlullu mezunlarnn Hasanolan Yksek Ky Enstitsnde ifteler mezunlar ve nanla
tanmalar konusunda yaptklar karlatrmalar ok nemlidir. Aalandrma rneinde olduu
gibi, iftelerde piirilen ekmein kalitesini zaman gsterecekti. iftelerdeki rencilerin
zamanlarnn ounu ukur kazmak ya da tula yapmak gibi ilerde harcadklar yolundaki yzeysel
gr, Soysaln teknik retim alannda Kzlullu ile iftelerin karlatrnda grld gibi,
iftelere kar giritii polemiin temeli olmutur. Oysa, Tonguun en iyi bildii bu alandadr ki,
ifteler, deneycilik ynteminin zgnln ve deerini gstermitir. iftelerdeki deney Enstit
adn aldktan ve nan bu Enstitnn mdr olduktan sonradr ki, teknik eitim ve yetitirme
eklinde genel olarak esasl bir deiiklik yaplmtr
[42]
. Yine de yeni yntemin 1937 yl bandan
beri uygulandn syleyebiliriz.
iftelerdeki yntem, Dr. Khnenin Trkiyede ciddi olarak yok oluundan sz ettii raklk eitimi
iin gereken temelin gereklemesini salad. ifteler sistemi, ekonomik anlamda retici iin
gelimesiyle balar (yaplarn yaplmas, at arabalar onarm, datma amacyla basit tohum ayrma
aralar yaplmas gibi iler). Burada, Kzlulludakinin tersine, retimde kullanlan materyal ziyan
edilmeden, Soysaln bouna harcandn savunduu deneyimsizliklerden yararlanlarak, yaplan
iler deerlendirilip tartlyor, bu rneklerden hareketle yaplacak ilerin teorik ve pratik esaslar
saptanyordu. iftelerde en deneyimsiz kuaklarn yaptklar yaplar, aradan 15 yl getikten sonra
bile hl ayakta duruyor (yle gzkyor ki, Bakanlk bunlar 24 yllk bir sre iin demirba anamal
sayyor; Amerikada en ada gkdelenlerin amortisman sreleri de 25 yldr!). Bu, iftelerde
yaplan deneyim kazanma deneyinin bile Trk ekonomisinde bir boa harcama saylamayacann en
iyi kantdr.
ifteler sistemi ile lonca zanaat rakl ve bunun ada trleri (zellikle yapclk, tesisatlk
trleri) arasndaki ayrm, ran usta olmasn kstekleyen engellerin olmaydr. Geleneksel
zanaatlarda ideal olan, usta rneine benzemek ve onu srdrmektir; ama, yeniyi bulmak deildir.
Yeni mesleklerde ise istenen, ustann biemine ve becerisine yknmek ve bunlar renmek deil,
yeni bulu ve yaratmadr. Teknik retimin amac, rnein, ka yntemle kaynak yaplacan
retmek yerine, tek ve basit bir teknie dayanarak, pratik yarar olan ka tr sonu elde edildiini
gsterecek ekilde teoriyi ve pratii kaynatrmaktr.
Kzlulluda uygulanan yntemin tam tersine, ifteler renme metodolojisi zerinde durur. Sorun
zmleme ya da retim tm Enstitnn alma eksenidir. ou kez, yalnzca renciler deil,
reticiler de birok bunalm durumlarnda (ann ii brakmasndan tutunuz da, o yreden geen
gebe bir kadnn kurtarlmas gibi Enstitnn bana gelen ve zmleme gerektiren birok
durumlarda) bilgilerini, deneyimlerini, becerilerini seferber etmek, yani bilimsel yolu ayrmna
varmadan uygulamak ve alkanlk haline getirmek zorunda kalmlardr. ekilci retime bu tr bir
yn vermekle, belirli bir deeri gerekletirmek iin gereken zaman, i ve maliyet yapmack deil,
her zaman gerekli bir hesaplama ii olmutur. Akademik kurululara zg, ileri gevek tutma,
kylnn eitim anlaynda kkl olan zaman ldrme dncesi, geleneksel brokratik
alkanlklar, iftelerde uygulanan eitim yntemiyle baarl olarak yok edilmitir. Bunu sylerken,
Soysaln iftelerde bulunduunu syledii bask havasnn en az bir ekilde bile bulunmadn
da nemle belirtmek gerekir. Var olan baar ve tez canllkt. Asl tam tersine, rencilerini bir iki
ylda her konuda yant verecek ekilde yetitirmek isteyen Kzlulluda bir bask havas vard.
Kzlullunun balca yldzlarndan birinin anlar Soysaln Kzlulluda bulunduunu syledii
romantik grntnn tam tersini gsterir. Kzlullunun bu yetenekli rencisi, Kzlulluyu
yorgunluk, bitirilmemi devler, yaplacak ilerin niteliini iyice anlamadan u snftan u ie koma
karabasan olarak anlatr
[43]
.
B. Mezunlarn Rol Konusu
Ky Enstitsndeki etkinliklerin iinde retim amac, Kanad ve Soysaln polemiklerinin balca
ekseni olmutur. Bu, ideolojik grlerle en yakndan ilgilidir ve Kzlullu ile iftelerin
mezunlarnn hangi amalarla kullanlacan ilgilendiren bir sorundur.
Kanadn kendi yazlarn ve raporunu anlat, kendisinin bu konuda zgn dnceleri olduunu
sandn gsteriyor. Kapal bir ekilde anlattna gre, kendisinin temsil ettii tutuculuk, kylde
bulunan ya da bulunduu sanlan tutuculuktan deiiktir. Ona gre, yeni ky retmeninin balca
ilevi, kylye yabanc bir ulusuluk idealizmini alamaktr. Bu gre uyulursa, Kzlullunun
byle iddial bir amac gerekletirmekteki baarszl o kadar kesindir ki, tartlmaya bile
demez. Daha ilgi ekici olan, Kanadn ngrd idealistleri kullanma konusunda gsterdii
gerekilik dzeyidir. ne srd kendi eitim programnn verimli olacana gvenmeyen
Kanad, Kzlullu mezunlarnn otuz yldan nce ky retmenliini brakmalarna engel olunmasn
iddetle salk veriyor. Baka bir deyile bunun anlam u: dealist olanlar, Trkiyede devlet
hizmetinde alan dealist olmayanlardan beklenen hizmet sresinin aa yukar iki kat bir hizmet
sresine zorlayacak bir anlamaya balamak! Kanad, gerekiliini(!) daha da ileriye gtrerek, bu
idealist retmenlerine ev, hayvan, ara gere ile (beenmedii idealist olmayan retmen okulu
dejenerelerinden esirgenen) yararlar salanmasn istiyor
[44]
. Kanadn ve ondan daha liberal olan
Ky retmen Okulu yanllarnn gerekilikten ok uzak olan grleri, ite bu tr bir
gerekilie dayanr. Bunlarn hepsi hkmetin srtndan salanacakt. Byle bir yntemle ada bir
ilkretim, ulus lsnde yaygnlatrmay bir yana brakn, imdiki durumda bile, nasl salanacak,
hangi para ile kimin parasyla ve ne kadar para ile gerekleecekti? Deweyin szlerini anmsarsak,
bu gibi konular dnmek, eitim uzmannn alan dndadr!
Kanad gibi Soysaln da retmenlerin maal hkmet memuru olmalarn dndne hi phe
yoktur. Hkmetin bu retmenler ve onlarn yapacaklar iler iin parasal kaynaklar nereden
bulaca, onu da ilgilendiren bir konu deildir. retmenlerin bir zanaat ya da kylye yararl bir i
yaparak gelirlerini desteklemelerinden hep sz eder. Byle bir dnce, iftelerin bu konudaki
tutumuna ok yakn gibi gzkr; ama yazdklarn, polemik yapmakta olduunu unutmadan okursak,
retmenin emeklerinin karln almasnn ya da almamasnn Soysal gerekte ilgilendirmediini
anlarz. Ona gre, retmen her eyden nce maddi dncelerle motive edilmemelidir.
Kanadn istedii eitim SSlerini yaratmak amacyla Soysal, baz ilgin ynetim yenilikleri yapt.
Gerek bulular, gerekse baarszlklar, bu konuda iftelerin yntemini dorular ve glendirir
niteliktedir. Soysaln istedii bedence, kafaca ve ama bakmndan insan st bir retmen
topluluu yetitirmektir. Balangta, olduka elverili bir blge olan kendi blgesinde bile,
kylerdeki endemik
[45]
hastalklara yakalanmam elli renci bulamamt. Soysal bunu, renci
devirme ve seme ile grevli ilkretim mfettilerinin ibirlii yapmamalarna balamt. Buna
zm olarak bir yenilik getirdi: Kzlulluda uygulanacak bir muayene sistemi ve ardndan bir
deneme sresi. kinci yl alnan ocuklarn Soysaln istedii zellikler bakmndan daha doyurucu
olduu ve bunun alnan nlemle gerekletii yargsna varld. zellikle rencilerin kendi
kendilerini ynetme konusunda varlan baarszlk (ileride sz konusu edeceiz), Kzlullunun
dayand pedagojik ve ideolojik grn deer dzeyini kendiliinden gsteren en gl kanttr.
Kzlullunun dayand kavramlarn temel yanllarndan biri de Soysaln deneylerinde kendini
gsterir. Soysal, retmen okullarnn yetenek, beden ve toplumsal durum bakmlarndan zayf
kiilerin sna durumuna geldii yolundaki eletirilerin ok etkisindeydi. Eitimde ve ite gdc
glerin (motivasyon) rol konusuyla da ok ilgiliydi. Her iki konu iin, Enstitye girecek adaylara
bir giri creti koymakla iyi bir zm bulduunu sand (Bir tala iki ku vuracakt). O yllarda hatr
saylr bir para olan 20-30 liray gzden karacak kiilerin, renim isteklerinin daha gl olaca,
Kzlullunun ideallerinin alanmasna da daha elverili olacaklar varsaylyordu
[46]
. Bu giriim
Bakanlka renilince, renim zgrlne aykr olduu gerekesiyle durduruldu. (Parasz
renim yerine renim zgrl denmesine dikkatinizi ekeriz.) Soysaln bu giriimi,
uyguland ksa sre iinde baka amalara yarad. Kzlullunun hizmet verdii blgede
ocuklarn ortaretimde okutmak iin para gc olan pek ok aile vard. Bu cret yntemine gre
Kzlulluya girenler renime, kentlerdeki benzerlerinin retmen okulu ya da dier akademik
okullarda yaplan renime verdiklerinden ok daha fazla deer veriyorlard. Bu aileler ya da byle
kyler, kylye dolaysz olarak bedence hizmet etmeyi hibir zaman deerli bir ey ve zveri
saymamlard. Kzlullu sistemine gre yetitirilmi yzden fazla renci iinde, Kzlulluya
girerken ya da onu bitirirken, kyde almaya niyetli bir tek kii bile yoktu. Soysaln bu konuda
kendisi iin yazd vglerin tam tersine, zellikle ok zararl ve tek rnek olmaktan uzak bir olay
(Kzlullunun kendi yldzlarnn syledii gibi) udur: Ky Enstitleri Yasas kp da,
Kzlullu kllarndan da kyde grev almalarnn istenecei kesinleince, ocuklarn okula
yerletirirken zveri gze alan bu aileler, ocuklarn Kzlulludan ektiler! Ky Enstitleri
Yasasnn, (Soysaln dikkatleri stne toplamaya alt) parasal hkmleri, Kzlullu
rencilerinin ve ailelerinin grlerine gre, mezunlarn rasyonel bir ekilde atanmalarnn nne
gemek iin konmu kaytlardan daha az nemliydi. Bu Yasann belirli bir amala kurulan bir eitim
kurumunu amac dnda kullanlmas (rnein sanat okulu kllarn memur vb. olmalar gibi)
yollarn kapayan hkmleri bulunmas, Soysaln Ky Enstits Yasasna kar kma giriimlerine
rencilerin de katlmalarna neden olmutur. Bunun baz kantlarn zet blmnde vereceiz.
iftelerin tuttuu yol ise hemen her noktada Kzlullununkinden deiik olmutur. Tonguun
tarihsel tartmasndaki grne uygun olarak, ifteler Trkiyenin ky koullarnn insan st
tiplerle adalatrlamayacan kabul etti. Bir kiinin nder olabilmesi iin, her eyden nce kendi
alma alanlarnda, onun lklerini, yntemlerini benimseyen, onun gcn ve yeteneklerini
paylaan insanlarn olmas gerekir. Trkiyenin ezeli ky sorununu eitim yoluyla zmlemeyi
dzenleyecek olan kiinin, ister eitmen, ister bir bakas olsun, ky toplumunu her ynden temsil
edecek kiilerden oluacak ekiplerin almasna gereksinimi vard. Bu nedenle, iftelerdeki
araylarn amac, geleneksel eitimin hem ilk, hem orta aamalarna ynelik, kitlesel bir zm
yolunun aralarn hazrlamak olmutur (rgt, para ve eitim konularnda gerekli). Baka bir deyile,
yeni eitimin amac, tek tip bir idealist ya da stn insan yetitirmek deil, ada bir iblmnn
gereklemesini kolaylatrmaktr
[47]
. Bu, Kemalist devrimin zlem ve gereksinmeleri ile uyum iinde
olacak trl kiilikler ve meslek adamlar yetitirmek demektir. Bu, yalnzca yazl tarihe damgasn
vuracak adam yetitirmek deil, bununla birlikte ad bilinmeyen ama toplumun yaamnda byk bir
rol oynayan halk da yetitirmektir.
iftelerin o dnemdeki grnts, neyin yetitirilmeye alldn gsteren kantlar bize verir.
Burada, siyasal nderlik yetenei olanlar, sanat ve edebiyatla uraanlar, doay, evredeki bitki ve
hayvanlar incelemeyi ya da ocuk bakmn sevenleri, elektrikiler ya da ada anlamda memurluk
yapabilecekleri, hatta toplum iinde yapc ve ykc etkiler arasnda kalm olanlar grrz.
ada toplumun ekonomik zelliklerine ve Trk devriminin zlemlerine dayanan bu grn
iftelerde yaplan deneylerinin, sorunlar ekillendirmek bakmndan birok sonucu oldu. Bunlarn
iinde zerine en ok dikkatle eilmemiz gereken, say konusudur. Konuyu amak iin varsayalm ki,
Kzlullu grne gre, yani retmen yetitirme okulu olarak, bu kurumun varabilecei en
yksek renci says 250 olsun. Etkin bir ekilde i yapabilecek bir eitim ekibi (educational team)
hi deilse be kiiden olumal diyelim (rnein Meksikadaki Kltr Misyonlar deneyindeki
ekipler ve ok sonralar Birlemi Milletler tarafndan kurulan Temel Eitim Takmlar bu
saydadr). Bu hesaba gre, iftelerin renci saysnn 1200-1250 olmas gerekir. imdi, okuma
yazmay genelletirmemi olan bir lke, ilkokul retmenlii mesleini elli yllk bir sre iin
alkoymam bir lke
[48]
byle bir kitleyi ulusun kesesinden nasl yedirip iirebilir, giydirip
kuatabilir ve okutabilirdi? Trkiyenin parasal kaynaklarnn nemli bir blmnn kylden
geldiini, enstit rencilerinin de bu kitlenin iinden ekilip alndklarn dnrsek, rasyonel bir
memurluk sisteminin kurulmas, daha az reticinin daha ok tketiciyi beslemesi (ve tarma
uygulanm bir devleti politika da yoksa), bu dengesizlii giderecek bir retim art olamamas
anlamna gelmiyor mu? iftelerin tuttuu yol, birinci soruya yant verilebilecek bir yoldu.
Verdiimiz saylardaki topluluk iinde trl yetenekte olanlar ve retme gc vard. Trl kiilerden
oluan renci kitlesinin bireyleri, i deneyimlerindeki ayrmlar sonucu, mesleksel uzmanlama
iinde kendi yerlerini bulacaklard. TBMMnin retmen Okulu iin ayrlabilecei snrl
denekle, bina yapm vb. gibi genel giderleri, ada bir raklk ynteminin ada retim
programlaryla btnletirerek, gereksinmeleri karlama ve bir Eitim Yurdunu yrtme olana
vardr. Amerikada ifteler deneyine benzeyen Antioch College sisteminde -Okuma (Work
Study) programlar gibi terimler kullanlyor. almamzn ilk blmnde Trkiyede Tanzimattan
nce askeri okullarda uygulanan Lancaster ynteminde Monitorial System denilen ve Kalfa Usul
diye evirisini yaptmz terim, retmen okullarnn beenmemesine karn, iftelerde uygulanan
ynteme en uygun den terimdir. Milli Eitim Bakanlnn ilkretim alannda karlat her
trden grevleri, kendi parasal kaynaklaryla baarabilmesi iin, elinde rasyonel ynetim
tekniklerini, pedagoji bilimlerini, ada sanat ve elilerini bilen ve bunlar tmyle zgn bir
ekilde btnletirecek deneyimi olan elemanlar gerekiyordu. te iftelerde tutulan yol, bunlar
salama yolunda atlan bir deney admyd. Bundan doacak olan eitim sistemi, yeni ekonomik i
alanlarnn istedii yeteneklileri retecekti. Bu yolu bulmak iin yapaca klavuzlukta, ifteler,
rasyonel ynetim, pedagojik yenilik, retim ve ekonomik retim konularnda esiz bir destee de
sahipti. deal eitimciyi bir mesleksel ynetmen (vocational guide) olarak anlayan Tongu, ifteler
deneyini, tm lkeye yaylacak olan Ky Enstits sisteminin modeli durumuna getirecek ekilde,
hafife ama kesin olarak yneltiyordu.
deneyimi, bir kiinin yaam boyunca alaca meslei rasyonel bir ekilde bulmasnn en iyi
yoludur. Bu bakmdan, ifteler deneyine verilen geni hareket olana, yukardaki ikinci sorunun da
yantnn bulunaca eler ieriyordu. Yeni eitimden ilk beklenen, mesleksel uzmanlamay ve
ekonomik gelimeyi kolaylatrmasdr. Trkiye, endstrilemi lkelerde olduu gibi, ilevsel bir
memurluk sistemini kuracak duruma gelinceye kadar tm orta, teknik ve mesleksel retimin amac,
zorunlu olarak, ekonomik bakmdan retici kiiler yetitirmek olacaktr. lkretimin rutin grevinin,
elinde istenilen ekilde yetitirilebilecek insan ham materyali bulunan ifteler gibi kurulular
besleyecek yne evrilmesi zorunluluu vardr. Zaten bitkin bir durumdaki kylnn srtna yeni bir
vastal vastasz vergi yk olmaktansa, bu grev (yani ifteler tr kurulular besleme ii), eitim
grmlerce omuzlanmaldr. Eitimsiz reticinin gen kuaklara salad karlarn karl olarak,
bu kuaklarn hizmet eklinde deyecei verginin, halkn Milli Eitime yatrd parann yerine
harcanmasyla grevli bir dairenin (teoride hkmet st bir daire ama uygulamada lkretim Genel
Mdrl) saptayaca rasyonel ltlere gre verilmesi gerekir. Eitime harcanan parann eitim
grenlerin retim glerini daha da artracak anapara-eyaya harcanarak bir dner sermaye durumuna
gelmesi gereklidir. Yani, bu parann en geni anlamyla, eitimin gelimesi iin (salk bakm, sosyal
sigorta, aratrma, mze vb. gibi konularn hepsi bunun iine girer) yeni vergi kaynaklar olumasna
yaramas gerekir.
Bu anlay, devletilik ilkesine ve teorisine de uygundur. Bunun uygulanmas, gerekletirilmesi iin
birok deneyler, yeni ve uzun deneyimler zorunludur. Ancak ifteler mezun vermeye baladktan
sonradr ki, bireysel dzeyde ortaya kacak zorluklar ve dengesizlikler dzeltilebilecekti. Tm
deneylerde grlen ini klar ve yol gstericilik aamas ise, her zaman iin nclerinin
katlanmalar gereken bir olgudur.
1937den balayarak karlalan zorluklar azaltacak nlemler alnmaya baland. Yasalar elverdii
lde, lkretim Genel Mdrl lkede tarm alannda devletiliin uygulanmaynn
zararlarn, bakanlklar aras ibirliinin yokluunun yaratt zorluklar yenecek nlemler almak
zorunda kald. Tam istenilenden uzak olan 3704 Sayl Yasa, iftelerdeki Eitmen Kursu ve
Okulunun devletin finanse ettii ve bamsz bir korporasyon (KT) olarak kurulmasna yine de
uygundu. Ama, eitim kurumunun yneticisini her gelecek yln bte derdi ile uramaktan
kurtarmakt. Bu, uzun vadeli planlama yaplmasn kolaylatracak, alma ve gelime deneklerinin
daha rasyonel bir ekilde dzenlenmesini salayacakt. Ekonomi alannda bir rnekle, bunu bir KT
olan Trkiye eker Fabrikalarna benzetebiliriz. Bunun ei, eitim alannda da yaplabilecekti.
Ky Enstitlerinin tarihi, rasyonel yntemlerle yapc denemelere giriildii zaman, ky yaamnn
zorluklarndan kaarak, birer efendi olmak iin iftelere gelen rencilerin her trden efendilii
hie sayan, lrcesine alan ve ne yaptn bilen bir kitleye dntrlmesinin en arpc
rneklerini verir. Biz burada yalnzca deneyin yasal yannn ii kolaylatracak ve mezunlarn
gelecekte karlaacaklar zorluklar nlemeye yarayacak ekilde dzenlenmesi zerinde duracaz.
Tarm, orman, fen okullarnn deneyimleri ve eitmen deneyi, memurluk kaplar biraz ak
brakld zaman bile, rencilerin eilimlerinin snavlar verip bir memurluk elde etmek ynnde
olduunu gstermitir. Bu, insanlarn kurnazlndan deil, lkenin toplumsal ve ekonomik
koullarndan kaynaklanan bir eydir. Ne aydnlar ne de kyl, bedeni ile alana deer vermez.
Daha dorusu, kyl bunun byle olduunu grm ve ister istemez kabul etmitir. Her kii uygarla
yakr ekilde yaamann ancak yabanc anaparasnn yatrmlaryla gelimi olan kentlerde olanakl
olduunu grmektedir. Hkmet bile memurlarn taraya zorunlu hizmet uygulamasyla
gnderebiliyor. Kylnn iinde bulunduu yaam koullarnn korkunluu, salam bir memurluk
yakalayp yaam gvenceye almak istei yznden kentlerde eitimin ald yn, bamszlk ruhunu
bask altna sokuyor, monolitik hkmet yapsna tm yaam boyunca bal kalmay daha ekici
yapyor. Trkiyenin parasal koullarnn ve politikalarn zel giriimcilii nasl tehlikeli yapt
dnlrse, bireyin salam bir ii olmayan aylak olmak yerine, baka yollarda yrmesinin ne
kadar gvencesiz olduu kolayca anlalr. Bu koullarda ancak eitimi olmayan ya da dayanacak
anaparas bulunmayanlar byle bir riski almaya zorunlu olurlar. Ama Trkiyede byk anapara
biriktirebilenlerin ou da bunlarn arasndan kmtr! rencilerin yaamda baarl bir adamdan
beklenen bilgi ve alkanlklar elde etmeye zendirilmesini salamak iin, tm renimi sresince,
yalnzca kendi emeine gvenerek yaamn srdrebileceinin bilincini ona vermek gereklidir.
Gemiin yasal koullarnn bir sonucu olarak, hilenin bir gzel sanat durumuna getirilmesi
eilimlerine kar da tm kaplar kapatlmaldr.
te Ky Enstits Yasasnn hayli sert olan hizmet koullaryla ilgili blmlerinin gerisinde bu
dnceler vard. Bu yasa ile Kanadn nerileri ve yasadaki, kylnn kalknmasyla ilgili
ilerinden kendisinin sorumlu olduunu kabul eden Ky Kanunu hkmleri arasndaki benzerlik
tmyle rastlantdr. Ky Enstits Yasas, Trkiyede uygulanacak birok yasaya modellik edecek
bir yasadr. Bu yasann son on yln deneyimlerinden sonra daha ok beenilecek olan nemli bir
yan, halkn siyasal bakmdan etkisiz kitlesi iin kurulmu ve yatrm yaplm bir giriimi, yalnzca o
kitlenin hizmetine ayrmasdr. Mezunlara ykletilen kstlamalar o kadar ok ve o kadar sertti ki, Ky
Enstitlerinin siyasal gc olan ailelerin smr arac yaplmas olana ortadan kalkyordu. Bunlar,
Ky Enstitlerini daha yksek okullara gitmek ya da devlet memurluklar elde etmek iin atlama
tahtas olarak kullanamayacaklard. Ama Yasann getirdii bu snrlamalar, daraltc ve cezalandrc
olmaktan ok, koruyucu ve eitici nitelikteydi. Enstit mezunlarn maal bir kategoriye sokan 5129
Sayl Yasa karldktan sonra Ky Enstits Yasasnn geirdii snav, kendilerine salanm
anamal kaynaklarn gelitirmeyi baarm olanlara geni bir ak kap braklm olduunu
gstermiti. Ky Enstits Yasasnn 5. ve 6. Maddelerini, Tonguun ve Meslek Terbiyesi
kitabnn, aada tartacamz 4274 Sayl Yasann ve Ky Enstits akmnn iktidar tarafndan
durdurulmasndan sonra Enstitler arasnda kendiliinden doan yardmlama kurulularnn
altnda okumak gerekir. Yasa, gerekte Trk kylsnn ocuklarna, endstrilemi lkelerde
(siyasal alanda ok daha etkili olan) iftilerin bile henz daha elde edemedikleri haklar salyordu.
Bireyin ve deneyin yararna, ak kaplar en aza indirmenin ne kadar nemli olduunu, Kzlullu
rencilerinin Yasaya kar gsterdikleri tepkiden ve Kzlullu ile ifteler rencilerinin 1942de
Hasanolanda Yksek Ky Enstitsnde karlatklar zaman gsterdikleri ayrmlardan
anlayabiliriz. Kzlullu rencilerinden nemli bir blm, umutlarn Tonguun raporunda ve Ky
Enstits Yasasnn gerekesinde bulunan bir noktaya balamlard. Bu, zel bir yetenei olanlarn,
kye atanmayp, parasz yksekretim kurumlarna gnderilecekleri szyd. O zaman Yksek Ky
Enstits olmadndan, bunu bir liseye ya da niversiteye atlama (yani kyden kama) olana
olarak anlamlard. Yksek Ky Enstitsne gelemeyip, herhangi bir nedenle ky retmeni olarak
atanmalarn isteyenler bu Kzlullu rencilerince talihsiz zavalllar saylyorlard. Bunun tam tersi
olarak ve Kzlullu rencilerinin ok amalarna neden olacak ekilde, iftelerden gelenler
Hasanolana gnderilmelerini eletiriyorlar ve kye yerleip iftelerde iken dndkleri
giriimlere bir an nce koyulacaklarken yeniden okula gnderilmelerini, ynetimin aralarndaki
szlemeye uymamas olarak yorumluyorlard. Kzlullunun en yetenekli rencilerinden biri bu
konuda yle diyor:
Bu durum bizi inandrd ki, bunlar, Kzlulluda bize anlatld kadar bilgisizmiler ve devam
ediyor Bunlarn bizim kadar ok bilgileri yoktur (yani bizim kadar ok trl konular bilmiyorlar)
ama bildiklerini bizden daha iyi biliyorlar. Bilgilerini yeni pratik amalara evirebiliyorlar.
Hepsinin stnde ky meselesini anlamlar. Bizim yaptklarmz, Kzlulluda rendiklerimizin
sonucu sanmayn. Mesel kendimi alaym. Kzlulluda bulunduum sre iinde ne olup bittiini asla
kavrayamamtm. Bu deta birbiriyle iliii olmayan eylerden mrekkep bir rya, daha dorusu bir
kbus gibiydi. Btn dndm ey, kendimi retmenlerin karsnda kk drmemek,
devlerimi yapmak ve byk bir adam olmak iin kacak piyangoyu dnmekti. Hepimiz hesabna
diyebilirim ki, biz bugn bir ey biliyorsak onu Hasanolanda rendik. Eer byle olmasayd bugn
burada (bir ilk retmen okulu) olmaya tahamml edemezdim ve grdnz gibi iinde bulunduum
hale (bekrlk haline) katlanamazdm.
C. Programlar ve Programlarn Uygulan
Kzlullu-ifteler tartmasnda yanl anlamaya ya da yanl gsterilmeye en elverili konu, iki
retim programnn gelimesi, ierii ve uygulamasdr. Kzlullunun stnkr bir gzlemcinin
kavrayamayaca ekilde ve Trkiye eitim koullar iinde zgn gzken yanlar vard. Ama
ifteler, ada orta ve mesleksel retim kurumlar yannda o kadar ndedir ki, bunu kavramak iin
gelecek blmlerde yapacamz betimlemeler yetersiz kalacaktr. Amerikada retim bakmndan
iftelere benzeyen birok yanlar olan ve Eight Year Study (Sekiz Yl retimi) ad verilen deney
iin ciltlerce yaz yazlmtr Oysa, bu deney, ifteler deneyinden ok daha snrl ve sistemsizdi. Biz
burada onu Kzlulludan ayran bir iki nitelik zerinde durmakla ve Kzlullu yntemini pedagojik
ve ideolojik temelleri bakmndan deerlendirmekle yetineceiz. Kzlullu sisteminin burada daha
ayrntl bir incelemesine gerek yoktur.
nce Kzlulludaki almalar konusunda Soysaln anlatmlarndaki gizli bir elikiyi gsterelim.
Soysal, bir yandan Kzlullunun programnn oradaki deneylere dayanlarak yazldn ve
gelitirildiini syler, program gelitirme urana retmenlerin katlmalarnn deeri zerinde durur
ama te yandan, Kzlullunun programnn ancak nemsiz ayrntlarda yerel koullara gre
yaplacak deiikliklerle resmi bir mfredat program durumuna geleceini savunur. Yani, Kzlullu
modeline gre kurulacak enstitlerin retim heyeti, Kzlulluya tannan program almas
zgrlne sahip olamayacaktr. Bu eliki Soysala zg deildir. Bu, standart bir snav sistemi
bulunan (eitim ynetimi merkezilemi olsun ya da olmasn) her yerde progressif eitim
yandalarnn her zaman iine dtkleri bir elikidir.
Kzlullu programn dikkatle incelediimiz zaman, birok yenilikler bulunduunu ama bunlarn
zgn olmaktan ok uzak olduklarn grrz. Soysal, deiik kiilerin Ky retmen Okullarndan
beklediklerini, yalnzca aklsal sonulara gtrmtr. Kzlullu program ayr programa katlm
drdnc bir program ile nemli genilikte ders d almalar programnn bir karmasdr.
Programn temelini ortaretim mfredat program oluturuyordu. Bu ok ykl programn klasik
konular azaltlp yerel tarih retimi ve birok yeni laboratuvar ve pratik i almalar konmutur.
Meslek derslerinin sralanmas, genellikle, kent retmen okullarnn programlarnda olduu gibidir.
Kanadn etkisi ile Kzlullu programnn bu yan, en az pragmatik olan blmdr. Teknik derslerin
sralanmasnda ise Soysal, ilkokullarn resim ve elileri retimi ile sanat okullar programlarnn
uygulanabilecek blmlerinden bir karma yapmtr. Yalnzca tarm retiminin sralanmas olduka
orijinaldir ve genitir. erdii konular kooperatif ekonomisinden bahe tarmnn ayrntlarna kadar
eitlenir. Son olarak, sanat ve sanat d almalarda planl ve rgtl bir sralama yaplmtr.
Bunlar da sahne temsillerinden motosiklete binmeye kadar eitlenir. Soysal, hakl olarak bu
programn ieriinin, dnyadan uzak bir kyde tek bana alacak bir ky ilkokul retmeninin
gereksinmelerinin hepsini karlayacak gte olduunu savunuyor. dealist kyc tezine gre,
Kzlullu kl retmen, tekilerden daha bilgili, kylden ve teknik grevlilerden daha ok
sanattan anlayan bir kii olmalyd.
Bu koskocaman, ykl program anlamszlktan kurtarmak iin Soysaln ve retim elemanlarnn
gsterdikleri abalar vgye deer. Ders yln daha akla yakn bir sreye karmak, ders konularn
daha aklsal birimlere sokmakla Kzlullu, benzer koullarda en iyi Batl eitimcilerin
yapabileceklerinden aa kalmad. 1946-1953 dnemindeki dzeltilmi Ky Enstits, program
bakmndan Kzlullunun silik glgesinden baka bir ey deildi. Miss Woffordun raporunun etkisi
altnda oluturulan programlar Kzlullunun programlarndan ok daha az ustalkl ve progressif
idiler.
Kzlullu rencilerinin beden dayankllklarndan bol bol yararlanlarak Kzlullunun
programlarnn uygulanmas, Trkiyede renim grm hibir topluluktan geri kalmayacak dzeyde
bir renci kitlesi yaratt. Kzlullu rencileri Kayseri retmen Okulundan gelen bir renci
grubuyla yaptklar bir tartma partisinde onlar neredeyse ezmilerdi. Daha sonra yksek meslek
okullar ile karlatklarnda da vlecek baarlar gsterdiler. Kzlullu rencilerinin okul
bitirme aratrmalar Gazi Eitim Enstits rencilerininkinden (yukarda belirttiimiz bir rnein
de gsterdii gibi) daha stn nitelikteydi. Ama almas olanaksz zorluk, Tonguun daha 1930
yllarnda gsterdii idi. XX. yzylda, pedagoji bakmndan ne kadar progressif olursa olsun,
okulculuun her trnde, biyolojik dayankllk, insann tm birikmi bilgilerini, tekniklerini ve
sorumluluklarn kapsamaya yeterli deildir.
Bu baarlarna karn, Kzlullunun program Soysaln gtt belirli amalar gerekletirme
bakmndan bir baarszlktr. Kzlullunun bilgi birikimi batnn ortaretim rencilerinden hi
de aa olmayan en iyi mezunlar aalar sayarken ormanda kayboldular. Kzlullu hesabna ve
baka lkelerdeki benzeri kurumlar adna yaplm savlarn tersine, bunlarn renimlerinin
Trkiyenin ulusal sorunlarnn kavranmas ve ky ilkokul retmeni olma istei ile
sonulanmad grlmtr. Kzlullunun kent dnda kurulmas, rencilerinin gzlerini kentte
yerleik ilerde i bulma isteklerinden eviremedi. Onlar ky toplumu ile ilikide tutmak iin yaplan
tm abalar, onlarn kyden kama kararllklarn deitiremedi. Bu abalar rencilere ulusuluk
idealizmini alamak yle dursun, kent retmen okullarnda olduu kadar bile bir kyclk
idealizmi alayamad. Kzlullu programlar, rencileri zbbelikten alkoymakta baarl oldu.
Ama yalnzca Efruz Bey olmamak, Anglosakson eitim sisteminin hayranlarnn hayallerindeki o
kendine gvenen, giriimci, pratik i adam olmaya yetmez! Kzlullu kllar, kendi sylemlerinin
de gsterdii gibi, ifteler kllara gre daha bilgi (pedantic) idiler.
iftelerin program grne gelince, bunda ok nemli ayrmlar vardr. Bunlarn bazlar olduka
teknik niteliktedir. Bazlar ise, daha sonra tartacamz Ky Enstitlerinin tmnn erevesi
iinde dnlmezse, yanl anlalacak niteliktedir. Bu nedenle, bunlardan burada sz etmeyeceiz.
Ama zel olarak dikkate deer bir ayrma, iftelerde eitim reniminin nasl ele alndn
gstererek deinebiliriz.
Kzlulluda retmenlerin meslek derslerine denk gelmek zere, iftelerde rencilere roman,
biyografik yaptlar, retim yntemleri ya da psikolojiyi konu alan kitaplar okutturuldu.
Kzlullunun programnn amac olan bilgi verici, yeni bir gr as kazandracak materyal bu
kaynaklardan karld. Okunan bu yaptlar, rencilerin retmeni ile (o zaman bu ii Mdr R. nan
yapyordu) toplu olarak tartlyordu. renim konusu olan konunun retilmesine bir tr hazrlk
demek olan bu tartmada rencinin okuma yanllar ya da olaylar yanl anlamas gibi durumlar
dzeltilirdi. Bundan sonras, renciye nemli gzken sorunlarn ve konularn saptanmasyd.
Bunlarn bazlar retim konusunda deneyimli bir kiinin aklna gelmeyecek konular olabilirdi.
Bazlar da rencilerin ky eitimi sorunlarn, ky eitimi konularnda ok deneyimli kiilerin bile
kavrayabileceklerinin tesinde anladklarn gsterdi. Bazlar ise olgunlamam dncelerdi ve
byle olduklar tartmalarda gsterilirdi. te byle sorunlar ve konular iftelerde eitim
retimine giriin eksenini oluturmutur.
Kzlulluda programn gelitirilmesi, Kzlullunun retmenlerinin eitilmesi ii olduu halde,
iftelerde program dorudan doruya rencinin eitimine hizmet etmitir. iftelerde rencinin
dersini hazrlamas, buna kout olarak aratrma ve renme yntemlerinde yetimesini, hem de
Kzlullunun (pedagojik anlaya gre) ada bir ilkokul retmeninin ya da eitim yneticisinin
gereksinimi olan dzeyde bilgilenmesini salyordu. Her rencinin tek tek ne rendiini saptamak
kolay olmuyordu ama bu ama iin yntem gelitirmek olana vard ve gerekten bu gibi almalar,
kapatlmasndan nce, Hasanolandaki Yksek Ky Enstitsnde de e anlayla balamt.
iftelerde nem verilen, byk olaslkla bir sre sonra deiecek olan ya da bilgilik gsterisinden
baka bir deeri olmayan bilgileri renmekten ok, bilinmeyenleri renmenin yntemlerinin
gelitirilmesiydi. Bununla birlikte, ifteler rencilerinin gerekli bilgilerden uzak tutulduklarn
savunmak da olas deildir. ifteler rencileri, daha az bask altnda, Kzlullu rencilerinden
daha ok okuyorlard.
iftelerde renci belirli bir ders kitabna ya da eitim mesleinin belirli bir yorumuna
balanmyordu. iftelerin gereksinimini karlamak iin Milli Eitim Bakanlnn ders kitab
yazar aramasna ya da ok gemeden deersizleecek ders kitaplar bastrma harcamalarna
katlanmasna gerek yoktu. Bakanlk, dnya klasikleri evirileriyle, ada mesleksel yaynlarn
Trkeye evirtmekle, Trkiyede yaplm aratrmalarla ilgili belgeleri yaynlayarak ifteler
programnn gerektirdii kitap gereksinimini karlam oluyordu. Roman gibi hafif yaptlarn
iftelerde ilgi uyandrma, hatta bilgi verme bakmlarndan deeri olduu kabul edildiinden,
iftelerin okuma gereksinimi yaynevleri iin de bir uyarc olduu gibi, Bakanln da bu yolda
yaynlar yapmasn kolaylatracakt.
Tarih retimi: iftelerde uygulanan tarih retiminin nitelii, Soysaln polemiklerindeki savlar
asndan baklrsa, olumlu gzkmez. Bu retimin niteliklerinden biri, hemen tm tarih grlerinin
eletirisi anlammdayd ve sulayclarn iine yarayacak bir grt. Ama Soysaln iftelere olan
kiisel hncndan ok yararlanan Irk-Turanclarn bu konuda en ok Kzlulludan holanmamalar
gariptir.
Hem Kzlulluda, hem de iftelerde profesyonel tarihilerin yerel tarih ve halk tarihi
incelemelerine ilgi gstermeyilerinden yaknlyordu. Her iki kurumda da yerel tarihin incelenmesine
nemle yer verilmiti. Ama amalar bakmndan aralarnda ayrmlar vard. iftelere gre, tarih,
insann bilisizlik, yoksulluk ve adaletsizlie kar savamnn ve bu yoldaki gelimesinin yksyd.
Halklk, bu savamn siyasal bir ilke ve toplumsal bir lk olarak aklanmasndan baka bir ey
deildi. Trk kylerinin toplumsal, siyasal ve ekonomik gemiini incelemek, uygarln tarihini
incelemenin bir arac ve halkn yaam koullarna gereki yoldan bir deiim getirmenin n
kouluydu. Yerel tarih kalntlarn incelemek, kylerin trl giysi, dil ve geleneklerini toplamak ve
snflamak, Trk vatandalarnn tarih boyunca geirdikleri trl yaam deneyimlerini renmenin ve
anlamann en iyi aracyd.
D. Kemalizm lkelerinin Uygulanmas
Yukarda sz edilen konu bu blmle de ilgilidir. Birleik Devletler gibi, kuruluundan sonra
gelimesi devrimsiz bir dz yolda gitmi lkelerde eitimcilerin kendi kendilerini eletirmemeleri
olana vardr. Yaptklar iin sylediklerinin, gerekten yapmakta olduklar olduunu rahata kabul
edebilirler. zellikle u ya da bu okulun yntemlerinin ideolojik temellerinin ve sonularnn neler
olduunu aratrmak zorunda kalmazlar. Trkiye gibi Batnn yolunda yrmek isteyen lkeler, kendi
ulusal eitim sistemlerini kurarken, Bat toplumlarnn her noktada kendi eitim sistemleriyle uyum
iinde olduunu sanrlar. Bu nedenle de Bat renim kurumlarnn iinde Bat uygarlnn daha
nceki dnemlerinden gelen kalntlarn bulunduunun ayrdna varamazlar. rnein, Bat eitim
sistemlerinin temel yaps, XIX. yzylda halkn seme zgrl dncesi henz daha (Trkiyede
kullanlan bir terimle) ar solculuk, (Anglosakson terimi ile) ar radikallik saylmakta iken
kurulmutu. Bat ortaretim sisteminin okul programlar, rnein Amerikada, erkek zencilere oy
hakk verilmekle birlikte, bunu kullanma olana verilmeyen, kadnlarn ise siyasal yaamn tmyle
dnda brakld ve eitimde yalnzca bir aznlk gibi grnd bir dnemden beri esasl bir
deiiklie uramamtr.
Kzlullu ile ifteler arasndaki temel ayrmlardan biri, iftelerde her yaplann ideolojik bir
lye gre uygulanmas, Kzlulluda ise pedagojik ve ideolojik ilkelerin bol bol birbirine
kartrlmas ve bu kartrmann da ou kez oportniste, yani ie geldii gibi yaplmasdr. Ky
Enstitlerini tm olarak inceleyeceimiz blmde iftelerin ynteminden daha geni olarak sz
edeceiz. Ama Kzlullu, Ky Enstitlerinin kart olan bir ideolojik ve pedagojik gr temsil
ettii iin, burada ikisi arasnda baz karlatrmalar yapmamz gerekmektedir. Bu, ileride zellikle
Ky Enstitlerine kar yrtlen ideolojik kara almalarn kaynaklar konusuna geldiimiz zaman
bize yararl olacaktr. Bu karlatrmay drt noktada yapmamz, ayrmlar gstermeye yeterlidir:
Ky Enstits grnn tarihinde nemli bir dnm noktas, Kanad ve Soysaln Ky Enstitlerine
kar 2. Maarif rasna getirmeyi baardklar tartmalar olmutur. O zaman bu iki kii, pedagojik
gerekelere dayanarak, Ky Enstitlerinin yabanc dil ve tarih retimi yntemlerine saldrmlard.
Trkln slamiyetten gelen gelenekleriyle, kz ve erkek rencilerin birlikte eitimi (co-education)
konularn ayr ayr ele almakla, Soysaln Halklk ilkesinden ulusuluk ilkesine arl
kaydrmasnn, kendisini nasl Kemalizmi yadsmaya gtrdn ve yine bu konularn ifteler
sisteminin nemli bir yapc yan olduunu, bu tartmalarn nda greceiz.
a. Yabanc Dil retimi
Kzlulluda yabanc dil olarak ngilizce kabul edilmiti. Genel ve zorunlu olarak yabanc dil
renimi yaplmasna Tongu iddetle, nan da lml olarak karydlar. Bu iki gr arasnda
dolaysz bir kartlk olmadn, ileride Yksek Ky Enstitsn incelerken yabanc dil renimi
tartmalarnda greceiz. Burada yalnzca Kzlulluda yabanc dil retiminin zorunlu olmas,
iftelerde ise bunun kabul edilmemesinin rann Ky Enstits konusunda bilgileri olmayan
yeleri iin ne anlama geldiine deineceiz.
Kanad ve Soysal rada yelerin ounu etkileyecek kantlar ileri srdler. rann aydn
yelerine, yabanc dilin kiiyi kltrl yaptn, hmanist yelerine, yabanc dil bilmenin
gelecein retmeninin baka lkelerin yaynlarndan yararlanmasn salayacan, kendi dallarna
daha fazla yer verilmesini isteyen yabanc dil retmenlerine, Kzlullu kllarn dil bilmeleri
nedeniyle yabanc lkelere gidebileceklerini, lkedeki yabanclara yardm edebileceklerini ve en
sonunda yabanc dil retiminin dier konularn retiminde yararl olacan sayp dktler. Bu
kantlar karsnda, ra yeleri, Kzlullu tezini daha bilimsel ve daha kltrel buldular. Ky
Enstitsnde yabanc dil retilmesinin yararsz olduuna direnenlerin grleri ise ilkel ve
ovenist sayld.
Gerekte ise, iki tarafn grlerinde asl l, yabanc dil retimi sorunu deil, yabanc dillerden
Trkeye evrilmi materyalin kullanlmas konusuydu. ada bir Bat dilini retme dncesinin
altnda yatan ama, renciye bu dille aklanm ya da bu dile evrilmi tm dnce ufuklarn
amaktr. Oysa, gdlen asl ama, bu dnce ve aratrma zgrln salamak olmaynca, hi
yabanc dil retmeme tezine kar ileri srlen seenek, yabanc dili rencinin bu dile olan ilgisini
yok edecek ekilde okutmak ya da gnn birinde garip bir yabanc ile karlatnda basma kalp bir
iki tmce syleyebilecei kadar retmektir. Gelecein ky retmenlerine, kendi balarna
kaldklar zaman, yabanc yaptlara bavurabilsinler diye yabanc dil (ngilizce) retilmesinden yana
olan ayn Kanad ve Soysal, Trkeye evrilmi ama hepsi de ngilizce olarak bulunabilecek
yaptlarn hatta daha okulda iken okutulmalarna kar kmlardr. Demek ki, asl ama, yabanc dil
reterek renciye geni bir dnce ufku amak deildi. Onlara gre, birazck ngilizce bilmekle
ngilizce yazlm yaptlar ancak bir parack okuyabilmek, yabanc dilleri iyice bilen Trk
eviricilerin rencileri dnce ve aratrma alanlarndaki dncelerle dolaysz ilikiye
sokmalarndan daha iyi idi! Kanadn bir yandan eitim enstitlerinde dnce zgrlnn ve kafa
bamszlnn yeri olmadn kategorik bir ekilde savunurken, te yandan yabanc dil
retilmesinden yana oluundaki elikinin gerek anlam bylece ortaya kyor.
iftelerdeki gre gre ise, nemli olan, baka dillerle aklanm dnceleri, yabanc bir dile
bavurmakszn, rencilerin yararlanmalarna ak tutmakt. Yabanc dilleri rencilerden daha ok
yetkiyle bilen eviricilerin yaptklar evirileri kullanmakla, rencinin yanl okuma ya da
okuduunu yanl anlamas olaslklar da azaltlm olurdu. Bir eitim kurumu ierisinde dnceleri
renciye tantmak, onlar tartmak, eletirmek ve Trkiyenin sorunlar bakmndan ne anlama
geldiklerini belirtmek yolu, rencinin herkese ak olan yaptlar kendi bana anlamaya kalkarak
kafasnda sanal fantaziler kurmas tehlikesini de nlerdi. Gerekte ifteler, bir ss olarak deil, bir
ara olarak ve bunun byle olduunu bilerek, yabanc dil renmeyi zendirmitir.
Kzlullunun dolaysz elikilerinden daha nemli bir durum, Kanad-Soysal pedagoji tezinin,
Kemalizmin szyle de, ruhuyla da uyuamaz oluudur. Kemalizm, fetilere yknme deil,
Trkiyeyi dolaysz olarak ada uygarla getirme amacyla hareket eder. Dil retiminde bir
disiplin verme deeri olduu sav, Batda klasikiler tarafndan, ortaretimde l dilleri okutmak
amac ile ve orta ve yksekrenimin liberalletirilmesine ve demokratlatrlmasna kar ileri
srlmtr. Yine Batda, ada dilleri retme yntemlerinde, klasik dillerin retiminde eskiden
kullanlm yntemler hemen hemen olduu gibi benimsenmitir. renme olay konusunda yaplan
ada incelemeler, baka konulardaki renimin, disiplin eitimine etkisi olduu savlarnn bilimsel
temeli olmadn gstermitir. Ynlara ulama aralarnda ve birok retim aralarndaki
gelimeler, Trkiye okullarnda uygulanan dil retiminde eski yntemlerinden daha kolay
yntemlerle yabanc dil renimi yaplmasn salamtr. Bunlar da ada uygarln eserleridir.
Trkiyenin, Bat uygarln almas sav varken, Batnn eskimi yntemlerine bal kalmas
gerekmez. Trk devriminin istedii yknmecilik deil, saduyuyu ve bilimsel deney yntemlerini
benimsemektir.
iftelerde izlenen yol, ilkellik ya da gericilik deil, Batda ancak imdi progressif okullarn
ouna girmeye balam olan grlere uygun oland. Elde bulunan ara ve olanaklar elverdii
oranda, Ky Enstitleri tm olarak, ilevi kalmam eitim geleneklerini brakmakta, Batnn nnde
yrmlerdir. Bu, birok yeni ulusal dillerin douu olay ve uluslararasnda daha geni ve daha
sk ilikiler zorunluluu ile daha iyi uyuan dil retimi yntemlerinin gelimesine yol aacak bir
yoldur.
Bir Trk ky retmeninin, karlaaca bir yabanc gezgine yardm etmek iin yabanc dil
renmesini gerekli bulmak, Atatrkn Tarih Tezi ile yok etmeye alt aalk duygusunun ve
ulusal bilin yokluunun aa vurulmasndan baka bir ey deildir. Uluslararas ilerle uramayan
halkla, kendi karlar iin iliki kuracak yabanclarn, kendi dertlerini o ulusun diliyle anlatacak
hazrlkta olmasn ya da onu anlatacak aralar kendisinin salamasn beklemek her bamsz ulusun
hakkdr. Kendisine sayg gsterilen yabancnn da o ulusun diline ilgi gstermesi, bir sayg gereidir.
Franszlarn, svelilerin ve Latin Amerikallarn, Anglosaksonlarn kendilerini dnyann merkezi
sanmalarna kar gsterdikleri baarl direnme, ovenizm deil, dar kafalla kar bir tepkidir. Bir
Trk ky retmeninin, Trke bilmeyen bir yabanc ile konuamamakla, byk bilgeliklerden yoksun
kalacan dnmek, ifteler deneyini oluturmu uzun deneyimleri yadsmak demektir. Yabanc
gezgine bile yabanc gelecek bir dili retmeye kalkmaktansa, en iyisi, u gezginlerin Trkiye ve
Trkler konusunda neler sylediklerini Trkeye evirmeli. O zaman ne yazk ki, lkenin dilini
renme abasna katlanmayan bu kiilerin az birlii ederek sylediklerinin Trklerin uygar
olamayacaklar, Trkiyenin ancak o gezginin kendi lkesinin ulusal ekonomisine iyi bir ek olaca,
Trklerin arkl kafalaryla Bat demokrasisini, zgrlklerini ve felsefesini asla
anlayamayacaklar olduu grlecektir.
b. Tarih Gr
Tarih retimi konusundaki ayrlk ve tartma yabanc dil retimindekinden de daha iddetli
olmutur. Eitsel ve pedagojik gelimelerin bu yan, ada uygarln rasyonalizm idealinden o
kadar uzaktr ki, UNESCO, okul tarih kitaplarnn yazlmas konusunda taraflarn ibirlii yapmalarn
gerekletirmek amacyla zel bir daire kurmutur. Almanlar, ngilizler, Franszlar, Amerikallar
yle dursun, skandinavyallar bile herkese kabul edilebilecek nitelikte tarih kitab yazma iinde,
kendi aralarndaki stnlk savlarndan ya da vnmelerinden kurtulamamlardr. Tm olarak Bat,
dnya uygarl tarihi iindeki kendi ada dnem tarihini, stnlk savlarnda bulunmadan
yazamyor. Ancak niversite dzeyinde sosyal, siyasal, ekonomik ve entelektel akmlara ciddi ve
bilimsel bir ilgi gsterilmekle birlikte, tarih retimi betimsel olmak, byk olaylara, nl adamlara,
adlara, tarihlere nem vermek eiliminden, bu dzeyde bile kurtulamyor ve insann uygarlk tarihini,
XIX. yzyln ulusuluk anlayna ya da yksek dozda dinsel inanlara bulamadan okutamyor.
Batda ortaretim alannda bu eilim daha da belirgindir. lkretim alannda ise, kolayca
anlalacak nedenlerle, tarih retimi daha itenlikli ve daha hmanisttir; bununla birlikte,
Amerikada deneyci toplumsal psikoloji aratrmalar, ocuun daha ilkrenimini bitirmeden (tarih
anlaynda nemli rol oynayan), bir oldubitti iinde rk benlii ve baka uluslara kar nyarglar
edindiini gsteriyor.
Kemalizmde Halklk dncesi ve Trk Tarih Tezinin asl tezi olan ulusuluu hmaniste anlay,
yaltmc Amerikan, adal ve smrgeci ngiliz, romantik ve yaylmac Alman tarihiliinin bir
yknmesi olmaktan ok uzak bir tarih retimi grn ierir. Bu, Batya yknme yznden Trk
okullarna yerlemi tarih retiminden de, Kzlulluda uygulanan ve halkl nemsemeyip,
ulusulua yklenen ve (birazdan aada grlecei gibi) laiklik ve devrimcilik ilkelerinin
yadsnmasna varan grten de deiik bir eydir. Okullardaki tarih retimi ile Kzlulludaki
retim, balang noktalarnda etirler ve iftelerde uygulanan yntemi deitirerek anlatan
polemik yaynlar bu yzden olduu gibi kabul edilmitir.
Tarih retiminde, Bat ortaretim okullarnda uygulanan yntemlere yknen Trk ortaretim tarih
retimi yntemini kabul eden Kzlulluda tarih dersinde, siyasal ve askeri tarihe nem verilir.
Yntem, analitik olmaktan ok deskriptif
[49]
, karlatrmal olmaktan ok kronolojiktir. renciden
istenen, anlamadan ok bellemektir.
Kzlullu, Orta Asya Trk tarihine kar pek az ilgi gstermitir. (Ama iftelerin de ayn eyi
yapmasn baka nedenlerle eletirmitir). Deiik amalarla ve deiik yollardan, Kzlullu yerel
tarihe yani Fenike, yonya, Helen ve Hristiyan tarihine ilgi gstermitir. Kzlullu da, ifteler de,
Atatrkn Turancla kar kmasna uyarak, Irk-Turanclarn zellikle ilgilendikleri tarih
blmleriyle ilgilenmemilerdir. ifteler, Cengiz Han, Byk skender, Napolyon gibi tarihsel
kiiliklerle ilgilenmemitir; lkeleri ele geirmenin, otokratik sistemlerin, gemii yapc bir grle
incelemede byk bir yarar olmad grn benimsemitir. (renciye lkeyi ve ulusu savunma
lksn alama ii baka yoldan ve en uygun ekilde yaplmtr). Kzlullunun tarih retiminde
ise savalar, stnlkler, aalamalar, yakmalar, ykmalar nemli bir rol oynuyordu. Tarihin eitim
bakmndan nemli olan yanlarn ayrmak amacyla, ifteler kendi programna resmi mfredat
programnn baz blmlerini almad. Bunlar iftelere egemen olan gelenein ruhuna uymuyordu. Bu
yzden ifteler, demagoglarn saldrlarna uram, programnda Trk tarihinin retimine yer
verilmedii, ulusulua dman olunduu sulamalar yaplmtr.
Hem Kzlullu, hem de iftelerde yerel tarihe byk nem verildiini sylemitik. Bu, her ikisinde
de tarihilerin bu alanda aratrmalar yapmakla ilgilenmediklerinin st kapal olarak eletirilmesi
anlamna geliyordu. Ama yalnzca ifteler bunu bir ilke sorunu olarak ortaya koydu. Kanad ve Soysal
ise, bunun stanbul arivleri yerine kyl tarihine dnmek istemeyenleri kendi yanlarna ekmek iin
bir propaganda arac olarak kullandlar. Gerekte, iki kurumda yerel tarihe gsterilen ilgi, birbirinin
kartyd. ifteler, unutulmakta olan halk sanatlarn ve geleneklerini toplamak, saptamak ve onlar
yaratclk arac olarak kullanmakla ilgiliydi. Kzlullu ise kozmopolit saylan Atatrkn
hmanizmine kar Anadolucu kltr bir ama olarak korumak ve yaymakla ilgiliydi. iftelerde
Trk kynn gemiini anlamak, onun rasyonel bir ekilde adalatrlmas yolunun bir koulu
olarak grlyordu. Kzlulluda ise bu, uluslararasc slamclkla radikalist Kemalizmin
etkilerinden, kayna kyde olan Trk ruhunu (ethos) korumak ve geriye getirmek iindi. iftelerde
yerli kylerle gmen kylerinin tarihlerinin ve sorunlarnn incelenmesi, adalk ncesi Trk
uygarl ile ada Bat uygarlnn karlamasn incelemenin bir baka yoluydu ve Trk
geleneklerinde ada uygarlk koullarna uygun olan ya da onlara uydurulabilecek yanlarn neler
olduunu saptamann bir yntemiydi. Bu tr sorunlar Kzlulluda zendirilmezdi ve rencilerin bu
ynde safa yaptklar aratrmalar grldnde, yabanc etkisi altnda, Trk karakterinden
sapma olarak yorumlanrd. iftelerde halkn ve halk kahramanlarnn savalarn incelemek, ada
lklerin esin kaynaklarn anlamann bir arac olarak grlr, Kzlulluda ise halkn iyi zellikleri
yalnzca Trkle zg, deimez zellikler olarak kabul edilirdi.
Kzlulluda Fenikelilerin, yonlarn, Helenlerin, Hristiyanlarn ve ada Avrupann tarihi, yerel
tarihin incelenmesiyle sk ilgisi olan konular saylrd. Ama gerek bunlar, gerekse Hititler zerinde
durulmas, birok kiinin sand gibi, bunlarn uygarlklarn tarihi sahnesine pe pee gelilerini
gstermek iin deildi. Bunlar Anadoluda oynadklar role gre tartlrlar, bunun tesinde,
Anadolucu Trklk anlayna gre Trkln bunlarn kart olarak gsterilmesinde bir ara
olurlard. Baz Ky Enstitleri yapm olsa da, ifteler Trk Tarih Tezini bir dogma (inak) olarak
almyordu. Geni anlamdaki tarih retiminde Bat uygarlnn toplumsal, siyasal, entelektel ve
ekonomik temelleri zerinde duruluyor, gerek Trk tarihinde, gerekse Bat tarihindeki halk ve aydn
hareketleri bu retimde yer alyor, Jeffersonun yazlar, Lincolnn konumalar, Booker
Washingtonun savamlarna bile yer veriliyordu. Liberal yazarlarn Bat liberalizmini eletiren
yazlar, kyclk hareketine benzeyen akmlarn eletirisi, Avrupadaki diktatrlk rejimleri, halkn
yaama koullar tartma konusu yaplyordu. Bunlar, Kanad ve Soysala polemik yapmak
olanaklarn hazrlad gibi, daha ar olan Irk-Turanc yazarlarn demagojik saldrlarna da
hedef olacakt.
c. Laiklik
Kzlullunun Kemalizm ilkelerini yanl anlayp yanl uygulamasnn ve bu nedenle elikilere
dmesinin en iyi rneini din konusunda gryoruz. Kanad ve Soysal, yazlarnda ve
konumalarnda, din ve slamla kar olduklarn aka belirtmilerdir. Bu konuda Soysal daha da
sertti. Ona gre, Trk kylsnn tm felaketlerinin nedeni, slamln fanatizmi ve din adamlarnn
ikiyzllklerinin etkisiyle Trklklerini yitirmi olmalaryd
[50]
. Soysal, karmak tarihsel olaylar
irdeler ve din kurumu ile halkn vicdanyla ilgili bir inan konusu olan din arasnda bu basit
genellemeleri yaparken, politika ve devletin temel nitelii bakmndan bir ayrma yapmyordu.
Kemalist laikliin bu en nemli ve ince yan, onun gznden tmyle kamt. Soysal, ada
demokrasilerde bireyin vicdan zgrlne giren ve yalnzca kendi bilecei bir i saylan din
konusunda, bu denli kabaca belirtilmi din kartln o kadar ileri gtrmt ki, rencilere
Kzlullu balarnda yetimi zmlerden yaplm araptan iirdi. Halkn bunu renerek Bakanla
duyurmalar zerine Soysal, Bakanlka resmen azarland. O zaman bunu lkretim Genel
Mdrlnn laiklie aykr hareket etmesinin bir kant olarak gsterdi. Oysa, bir eitim
kurumunda, rencilerin kendi vicdanlaryla ilgili bir konuda, dince doru grlmeyen bir harekete
yneltilmeleri hibir laiklik anlay ile badatrlamazd. te, gerek dinin tarihte ve toplum
yaamnda oynad rol ve gerekse Kemalizmin laiklik anlayn yanl ve ters anlayan ayn Soysal,
1946da gerici dincilerin modasna uyarak Ky Enstitlerinin din dman olduu savn ortaya
atmaktan ekinmeyecek ve bylece bir kez daha, laiklik ve bunun eitimle ilikilerindeki yerini
anlamadn ve elikiler iinde olduunu gsterecekti.
iftelerde (ve dier Ky Enstitlerinde) din konusu bilinli bir ekilde ve laiklik anlayna uygun
olarak ele alnmtr. iftelerdeki tutumun nedenlerinden biri, belki de rencilerin Snni ve
Alevi olarak ayrlm kylerden gelmi olmalaryd. ada laik Trkiyede din konusunun laiklie
gre nasl anlalacan rencilerin kavrayamamalar durumunda, Enstitde iki kampa ayrlmalar
ve Enstitnn birlik ve btnln bozmalar tehlikesi vard.
ifteler, laiklik anlayna tmyle uygun olarak, slam Ortodoksluu ve heterodoksluu arasndaki
doktrin ayrmlarnn tartlmasna girmedi. renci devlerinde bu konu tarih, politika konusu olarak
inceleniyor ve bunun ada bir ulus toplumunu blmeyecek bir konu olmas gerektii yineleniyordu.
Belki de bu tutumun en gzel yan hem snni, hem alevi halkn gelenek ve greneklerini inceleyerek
Trk-slam gemiinden gelen bugnk kltr mirasnn eitliliinin ve zenginliinin belirtilmesi
olmutur. Alevi renciler, Snni arkadalarna katlarak byk bir laik kltr deeri olan
trklerini, masallarn, oyunlarn ortaya koyuyorlard. Bir grubun getirdii halk kltr materyali
tekilerin beenisini kazanyor; ulusal kltrn ruhu ile daha ok uyum iinde olan bu sanat yaptlar
tm rencilerce benimsenerek yaylyordu. Bylece, balangta renciler arasnda ayrm nedeni
olan konu, bir yaknma nedeni olmak yle dursun birlik, karlkl sayg ve hogr temeli oluyordu.
1952-1954 yllarnda grtm ifteler Ky Enstits kllarn bir blm, gl dinsel
inanlar olan kiilerdi. Bunlarn tm, basndaki sulamalarn tersine, iftelerde hibir dinsizlik
olay olmadn akladlar. Biri, itenlikti bir Snni Mslman olduuna inand Mdr R.
nann alevi rencilere sayg gstermesinin iftelerde rendii en deerli ders olduunu,
heyecann saklamayarak belirtti. una iyice inanmt ki, Mezhep ayrmlar, ada dnyada
insanlarn karlkl anlayla stlenebilecekleri tarihsel rnlerdi. Dier biri, iftelerden ktktan
sonra Kuran dikkatle okuduunu, orada Ky Enstitsne kar yaplan sulamalara hak verdirecek
hibir ey bulamadn syledi:
Bir renci olarak iftelerde hibir yaknmam yoktu: imdi geriye baktm zaman da yle.
Byme halinde olan ve bizim gibi alan rencilerin oru tutmaktan din devlerini makine gibi
yerine getirme meselelerine kadar (Kuranda din devlerinin byle anlalmadn gryorum) din
meselelerinin tartlmas kadar tabii bir ey olamaz. Diyeceksiniz ki, ben dindarm; fakat kendimde
din dersi verecek selhiyet grmyorum. Din derslerini, bilhassa kylerde, tekrar okula sokmann bir
hata olduuna inanyorum.
ifteler gibi yatl bir eitim kurumunda, Kemalist anlamda laikliin birok yanlaryla, gndzl
okullardakinden daha ok kar karya gelinmesi doaldr. Bakanln enstit planlarna bir cami
koymas laiklik anlayyla badaamazd. iftelerin ve dier Ky Enstitlerinin evrelerinde
rencilerin gidebilecekleri ky camileri vard (gariptir ki, ilkokullara din dersi sokulduktan sonra
yaplan Ky Enstitsnde durum byle deildi!). Ama rencilerin bu camilere gitmeye
kalktklar grlmemitir. Sylendiine gre, (ki biz bunu pekitiren belgeleri grm deiliz)
salk nedenleriyle rencilerin oru tutmamalar iin emir verilmitir. Yukarda grtmz
belirttiimiz mezunlardan birine bunu sorduumuz zaman, byle bir emirden bilgisi olmadn
syledi ve unlar ekledi:
Bir ey yapmak lazmd. nk bir iki renci gsteri yapmak iin oru tutmaya ve yatakhanelerde
namaz klmaa balad. Bunlar bugn ne namaz klarlar ne de oru tutarlar, fakat o zaman bilhassa
kk yataki renciler arasnda bunu moda haline getirmeye kalktlar. Ben ve bakalar bunlarla
tartyorduk. ok gemeden onlar da yaptklarndan bktlar.
te yandan, ileride yeniden sz konusu edeceimiz gibi, slamln bugnk yaama uydurulacak
kltrel yanlar, iftelerdeki yaamla ok gzel kaynatrlmt.
d. Kz ve Erkek rencilerin Eitimi
Cinsel yaamn kart toplumsal sorunlar her zaman tutucularla zgr dnen insanlar arasnda bir
ayrm noktas olur. Tutucularn gznde cinsellik ve kadnlk konularn tartmak, Merutiyet
dneminin gerici slamclarndan birisinin irkin ve kaba bir benzetmeyle dedii gibi, insann yatak
odasna kadar burnunu sokmaktr. Eski aile, kadn erkek ilikileri ve cinsel ahlakn gerici destekleri
silinip sprldkten sonra ise gericiler, milli ahlak bayra altnda kendilerine yeni bir destek
bulmaya baladlar. Bunlar artk kzlarn okutulmalarna kar kamyorlard; Batdaki anlamnda
(Batda kadn ve erkee haklarda eitlik kavramnn tarihi, Trkiyedekinden ok eski deildir)
kadn ve erkein eitimi dncesini kabul ettiler. Ama yeni zgrlk, sorumluluk ve yaam
zorunluluklar kavramlarna dayanan yeni bir aile ve toplumsal yaam yaratmak yolundaki her yeni
giriimin karsnda, bu yeni tr tutucular, hemen her noktada direnirler.
Kanad, kitabnda kendisinin kzlarn okutulmasndan yana oluuyla Soysaln kz ve erkek
rencilerin okutulmas dncesinin ampiyonu grnmek istemesindeki ayrmlar bize aklar. Ona
gre, kzlarn okutulmasn gerektiren zorunluluk, onlarn yuva kuracak ve gelecein ulusalclarn
yetitirecek kiiler olmalardr. Kanadn dlerinde yaayan nasyonal-sosyalist bir devletin tutucu ve
ulusalc lkleriyle kzlarn alanmalar gereklidir, bunun nedeni, bilgisiz kadnlarn slam
lklerinin en gl dayanaklar olmalar ve Kemalist rejimin kurduu kurumlarda okuyan kzlar ve
erkeklerin yetkiye boyun ememe eilimi gstermeleridir. Szlerini neredeyse Trk yaam eklinin
ba ykcs Atatrktr diyecei noktaya kadar getiren Kanada gre, iki tr aile ve toplum vardr:
Birinde genler ve kadnlar gvenceli haklar isterler, dierinde ise toplum ve aile ilikilerinde
kadnn ve erkein, gencin ve yalnn yerleri, ataerkil bir yetki dzenlemesiyle birbirinden ayrlr.
Trk yaam ikinci trdendir. Buna gre, bir Batl kadnlara yknen, bir de ulusal zelliklerini
koruyan kadn tipi vardr. Birinci tip alabildiine der ve yoksulluktan baka bir ey getirmez.
kincisi ise ballk, namus ve zveri rnei olur.
Soysal, ideolojik rengini ilk olarak ve en ok kadn-erkek sorununda gsterdi. Dier durumlarda da
olduu gibi, Kanada gre dncelerini daha ok ezip bzerek syler ve bunu yaparken romantizmini
de daha ak olarak gsterir. Soysal, konusuna, dnyann her yannda grlen yoksul ve kyl halkn
trajedisinin romantik bir betimlemesi ile balar. Anadolu ky kadnlarnn deerlerinin yine romantik
bir anlatmdan sonra, kadnlarn endstri ve i yaamna girip girmemeleri sorununa gelir. Her iki
seenein de iyi ve kt yanlarn nesnel olarak tartaca savn belirtmekle birlikte, kadnlar aile
dnda altran toplumlarn balarna gelen felaketleri (birok olayda yanllar yaparak) sayar.
Kzlarn okutulmalarn iki ama iin gerekli bulur: Ky kadnlarnn okuryazar olmalar ve sava
zamannda ky retmenlerinin yerini alabilmeleri iin kzlar okutulmaldr
[51]
.
te Kemalist reformlardan doan yasal, toplumsal, ekonomik ve kltrel ilkeleri tmyle
bilmezlikten gelen bu gr, Kzlulludaki kz ve erkek eitim ynteminin temelini oluturur. Bu
yntem Ziya Gkalp ve Kzm Nami (Duru) gibi Merutiyet dnemi reformcularnn liberalliinden
bile yoksundur; yaratc bir yan yoktur ve bu ynteme verilecek ad, bir ynetim altnda kz ve
erkeklerin paralel olarak eitimi yntemi olabilir.
Kzlulludaki bu yntemi anlamak iin Soysaln kendi yazlar gvenilmez bir kaynaktr. Ama bu
yazlar okuyan kii, onun nceden benimsemi olduu dnceleri bilirse, bunlarn nda,
kavrayabilecei ipularn bulabilir. Yine ancak Soysaln kz-erkek eitimi veren bir kurumu
ynetme eklini grm olan kiilerin gzlemlerinin nda, onun hangi yntemden yana olduunu
anlayabilir. Bu sistemde kz renciler erkeklerle ayn derslikte otururlar. Zeybek oynarken ya da
temsil vb. gibi durumlarda elleri birbirine deer. Yemeklerini ayr yerler, alma salonlar ayrdr,
zanaat ve tarm programlar ayrdr, bakm ve onarm almalar ayrdr ve tm bu almalar
srasnda anormal davranlar olmasn nlemek iin retmenlerin denetimi altndadrlar.
Soysaln ynetimi zamanndaki Kzlulluda kz ve erkek renciler arasnda tek iliki olay, bu
normal ve normal olmayann snrlarnn ne olduunu gsterir. Okulca dzenlenmi bir gezide
anormal davranlar nedeniyle bir kz ve bir erkek renciye ceza verilmitir. Bunlarn
birbirleriyle baktklar grlm. Tm snf arkadalarnn hep birden sylediklerine gre, romantik
ya da cinsel anlamda bir sevime ilikisi yle dursun, aralarnda zel bir arkadalk bile yokmu.
ok gvenilir kaynaklarn bildirdiine gre, Soysal, erkek rencilerin zmirdeki genelevlere
gitmelerine bilerek izin veriyordu; ona nazaran bu davran doald. te yandan, kadn
retmenlerin kiisel yaamlar zerinde o kadar gl ve pheci bir denetim kurmutu ki, bir
retmeninin hastalanmasna ve sonunda Milli Eitim Bakanlna istifasn vermesine neden
olmutu. Anlaldna gre Soysal, evli olmayan retmenlerin, e eitim ve meslek ilikilerine
dayanan evlilikler kurma isteklerinden (dier birok meslekte olaan sayld halde) yana da deildi.
Soysal karma eitim yntemini lkretim Genel Mdrlnn muhalefetine karn, kendisinin
getirdiini savunduu halde, Tonguun raporunu okuyanlar, bunun byle olmadn grrler.
Kzlullu ve iftelerde balatlacak deney aamas, karma eitim gr ile planlanmt ve karar
dnlerek alnmt. Birok tehlikeleri hesaplandktan sonra, her ne bahasna olursa olsun, deneyin
gerek bir karma eitim yntemi ile yrtlmesine karar verilmiti. Merutiyet dneminden beri,
zellikle Ziya Gkalpin yazlar ile balayan, toplum yaamnda kadn erkek ilikilerinin
adalamas istei, Kemalist devrimden sonra yeni olanaklara kavumutu. Eski toplumsal
denetimlerin gevemesiyle, yeni toplumsal hedefler gsterilmezse, bu akmn kkszlemeye ve ar
davranlara yol aacan bilmek iin Kanadn yol gstericilii gerekli deildi. Bir baka nedenle
Tonguun syledii gibi, toplumsal dzene yeni bir ekil verme iine kozmopolit kentlerden
balamak, ok harcama gerektiren ve zor bir iti. Oralarda eitim kurumlar yalnzca geleneksel
sistemlerle ve onlarn yeni koullar altnda bozulmu ekilleriyle uramakla kalmyor, tm byk
kentlere zg antisosyal ahlakszlklarn odaklamas derdi ile de savamak zorunda kalyorlard.
te Tonguun bu grne gre, bu konuda da doru olan yeni yolu kyl aacakt. Trk kylerinin
tm trlerinin ayrntl bir incelemesine dayanmamakla birlikte, genel bir yarg olarak, bu dnce
doruydu. Genel olarak kylerde kadn-erkek ilikileri daha zgr ve ada koullara daha uygundu.
Ky kadnlar toplum ve i yaamndan ayr, pee ve kafes arkasna konmu deillerdi. Kadn erkek
ayrlnn olduu durumlarda da bu, yapay duvarlar ve barikatlarla deil, ky greneklerine gre
bireylerin eitilmeleri yoluyla oluyordu. Kzlarn ve kadnlarn tek balarna uzak yerlere kadar
gittii, kadnlarn erkeklerle daha zgrce konutuu durumlar yaygnd. Ama her eyin stnde, ky
kadn ekonomik yaamn dnda kalmamt. lkenin baz yerlerinde ise neredeyse tarm retimi
tmyle onlarn iiydi. ou kez, rn pazara gtren de kadnd. Genel olarak, ekonomik nemde
birok kararlarn alnmasnda kadnlarn rolnn byk olduu, zellikle sava zamanlarnda birok
ekonomik ileri yrtenlerin ve yklenenlerin kadnlar olduu, sylenebilir. Bu kadnlarn ekonomik
yaamda ve ekonomik bir iletmenin ynetimindeki deneyimlerinin, kentlerde brokraside alan
birok erkeinkinden fazla olduunu sylemek, abartma olmayacaktr. Ky kadnlar, biroklarnn
sandklar gibi siyasal yaamdan da tmyle uzak deillerdi. Kurtulu Savanda bunun en gzel
rneklerini verdiler. Trk kylerinde aile tipi genellikle ataerkil (patriyarkal) olmakla birlikte, gl
anaerkil (matriyarkal) ailelerin varl da tek tk denemeyecek kadar oktur. Gerek Bat, gerekse
Dou illerinde, kyn hkmet ile olan ilerini yrten kadnlar grlmtr; bunlar baz muhtarlar
gibi birer figran deil, akgz siyasetiler ve yneticiler olarak n kazanmlardr.
zet olarak, yeni bir toplumsal iliki sistemi yaratmak iin gerekli hammadde, Trk kylerinde
hazrd. Bu hammaddenin kk, kentlerde Bat yntemlerinin yknmecisi olan az saydaki
kadnlarnki gibi darda deildi, katksz yerli malyd. Sorun, bir seme yapmak ve yeni
toplumsal koullar iin en gerekli olanlar, ulusun tm toplum yaamna rnek olacak ekilde, eitim
yolu ile yerletirmekti. Enstitlerde anlayl retmenlerin yardmlaryla ky genlii bir kez byle
bir rnek kurduktan sonra, bu tm eitim sistemine yaygnlatrlacak bir dzenleme olabilirdi.
Konuyu bu trl dnmek, yreklilik ve ilericilik iiydi. Batdaki en deneyci eitim kurumlarnda
bile, toplumdaki kadn-erkek ilikileri konusunda, eitim yoluyla tutarl (consistent) bir zm
bulunamamtr. Amerikann en liberal co-education eitim kurumlar Viktorya dnemi
geleneklerinin ve skandal tccarlarnn karsnda az ok gerilemekten kurtulamamlardr. zgrl
kural tanmamazlk durumuna getiren ve ister istemez her zgrlk rejiminde ortaya kacak olan tek
tk olaylar kamuya sergilemek, sorumluluklardan syrlmann arac olarak kullanlmtr. ngilterede
ve Avrupann birok yerlerinde de gndzl ortaokullarda karma eitim genellemedii gibi, hele
yatl ve kent d eitim kurumlarnda hemen hi kabul edilmemitir.
Trkiye, cinsellik konularnda, Bat toplumlarnda toplumsal deimelere engel olan birok
priten
[52]
grten uzak kalmtr.
Bununla birlikte, iftelerde uygulanacak olan yntemi tehlikeye sokacak bir etken vard. Bu da
kyly sanki bir baka trden insanm gibi grme huyudur. Ancak ok az sayda zgr dnceli ve
dncelerine bal Trk, kyly kendisi gibi grr. Trkiyede kzlarnn sevierek evlendiini,
ailecek en aile plajna gittiklerini, elerinin siyasal yaama ya da i yaamna giriini vnerek
anlatacak ok kii vardr ama kyl ailelerin ve kzlarnn da byle davranmalar dncesi
karsnda irkilmeyecek insan ok azdr. Bunlar stanbulda karma retimli zel bir yatl okulda bir
anormallik bulmazlar da, kyl kz ve erkek ocuklarn, kyde olduundan ok daha az bir yaknlkla,
bir eitim kurumunda birlikte olmalarn, ahlak, fazilet, ky genlii ahlakszla srkleniyor
yaygaralar koparmadan karlayamyorlar. Birbirlerine sayg koullar iinde toplum yaamna
katlma olanaklar bulamam bu insanlarn, byle bir kurumu gzlerinin nnde canlandrdklar
zaman, dlerindeki erotik grntlerin iin iine kartndan hi phe edilemez. Bu nedenle, gen
kz ve erkeklerin kentlerden uzak bir yerde, bir avu retmen gzetiminde birlikte yaamalar, bu
gibilerin dncede bir cinsel cennet grnts yaratyor. Byle bir kurumun iinde, d gc en
geni ak roman yazarlarnn bile dnemeyecekleri bulumalar ve sevimeleri gzlerinin nne
getiriyorlar.
ifteler deneyinin byle kara almalara ve sulamalara neden olaca, bunlarn baz kiiler
tarafndan karlar iin kullanlaca kanlmaz olmakla birlikte, lkretim Genel Mdrl,
herhangi bir ynetimin ve kurumun karlaabilecei sorunlarn en tehlikelisi olan bu sorunu, insanda
derin bir hayranlk brakacak bir ekilde ele ald. Bu, deneyin kanlmaz gzken tkezleme
durumlarnda ne yaplaca konusuydu. Kabul edilen tutum, ahlak kurtlarnn nne kurban atarak
kamak yolunun tersiydi. En byk dikkatlerle planlanm bilimsel deneylerde bile her zaman bir
insan hatas pay kabul edilir. Ky Enstitlerinde giriilecek olan deneyde bu normal hata
payndan fazlasn beklemek gerekiyordu. Daha eski kuaklardan baz eitimciler, ada Trkiyede
gereklemesi istenen kadn-erkek ilikileri sisteminde ky genliine yol gsteremeyecek kadar
deneyimsizdiler. Bunlarn birou, kar cinsten birisi ile yz yze geldiklerinde ve bir topluluk
iinde huzursuz olurlar ve bakalarlard. Yaam koullarnn gerei, zamanndan nce olgunlam
gzkmekle birlikte, deney konusu olan renciler ise cinsel olgunlamann daha eiindeydiler.
Baarl sonular elde etmek iin kritik bir dp kalkma dneminin geecei kesindi. Byle bir
deneye konu olacak genlerin geleceini korumak iin, Genel Mdrlk, yaplacak yanllarn
yalnzca rencilerin bireysel yanllar deil, ilkeleri ve rnekleri onlara yeterince
anlamdramamann ve kabul ettirememenin sonucu olduu anlayn getirmekle yepyeni bir gr
ortaya koydu.
iftelerin baarlarn, gemi yanllar, hogrl bir zeletiriyle deerlendirmelerine
balayabiliriz. leride Ky Enstitlerinde uygulanan karma eitim konusundaki sylentileri ve
gerekleri tartacamz zaman, bu nokta zerinde daha ok duracaz. Burada iftelerdeki karma
eitimin, birok kez zerinde durulmu yanlarna deinmek yararl olacaktr.
Genel Mdrlk, karma eitimle yalnzca bir eitimsel deney konusu olarak ilgili deildi; iftelerde
bir eitim kurumu kurarken amalarn kapal olarak kabul edilmi bir ahlaksal sorumluluk ierdiini
de biliyordu. Ky ocuklarn kylerde almalar amacyla kylerinden koparp almakla, ta
Merutiyet dneminde tartlm aile sorunlarndan daha nemli ve geni sorunlar ortaya karlm
oluyordu. iftelerde renciler yeni bir i, dnce ve kltr ortamna gireceklerdi. Burada salk
bakm yntemleri, ocuk bakm ve gnlk yaam ekli gibi, geldikleri kylerdekinden tmyle
deiik durumlarla karlaacaklard. Bunlar daha sonraki yaamlarnda srdrmeleri gerekiyordu.
Bunlarn, zellikle ilk kuakta, kylerde almann ve aileleriyle olan ilikilerinin zorluklarn
olduu gibi kabul edeceklerini beklemek akla yakn deildi. Evlenme ana geldiklerinde, yine
eskiden olduu gibi ailelerince seilecek ve kendileri dzeyinde bir renimi olmayan kzlarla m
evleneceklerdi? te yandan, onlar kadar renim grm kent kzlar ky ocuklar ile
evlenecekler ve onlarla birlikte kylerde kalacaklar myd? Enstit kllar byle kzlarla tansalar
bile, o kzlarn aileleri evlenmelerini istemeyeceklerdi. Enstitlerin amalarnn gereklemesi
bakmndan ok nemli ve duyarl olan bu durumu kolaylatrmak iin yaplacak en iyi ey, e trden
eitim grm olan bu kz ve erkek mezunlarn birbirleriyle evlenmelerini kolaylatrmakt. Bu da,
eitim ilerinin banda bulunanlara birtakm ana baba sorumluluklar ykleyecekti. Kz ve erkek
rencilerin birbirlerine sayg gsterecek ekilde tanmalarn kolaylatracak bir ortam yaratmak
gerekecekti. nlerine kendi eitim dzeylerine ve meslek yaamlarna uygun toplumsal rnekler
koyarak, aile yaamnn anlamn kavramalarna hizmet etmek gerekiyordu. rencilerin aileleriyle
tanlmal, zellikle kzlar satar gibi en ok para, mal verenle evlendiren ailelere doru yol
gsterilmeliydi. Birok durumda uygun bir yuva kurmak iin gerekli olanlar hazrlamak, yaplacak
evlenmenin geleceini gvenceye almak anlamna geliyordu.
Tm bunlarn yanl anlalmas, bakalar tarafndan arptlmas, zellikle kylerin toplumsal
yaam koullarnda deime olmasn istemeyenlerin kar durular ile karlalmas olasyd.
iftelerdeki yaam stnkr grenlerin, orada yaplmak istenen ve yaplanlarn, kent yaamndaki
sorunlardan esas bakmndan farkl olmadn kolayca grmeleri olana yoktu.
Gerek anlamyla karma eitim ve dzenli bir toplumsal ortam yaratma iinde, balangta gelen kz
rencilerin saylarnn az olmas sonucu, ciddi bir zorlukla karlald. Bu dnemdeki 1 kza
karlk 9 erkek oran, gen kyllerin alk olmadklar bir harem-selamlk ayrmn ortaya
karmaya balamt. Bu, Enstitnn nlemesi gereken bir anormallikti. Etkilerini iftelerin ilk
rencilerinin aadaki anlarnda grebiliriz:
Birinci snfa gelen talebeler iin bir yatakhane ayrlmt. Gelenlerin hi biri byle toplu hayata
alm deillerdi. Gece yarlarna kadar gevezelik ederdik. Gndzki almalarmzdan,
retmenlerden, ky hayatndan sz amakla balayan konumalarmz, hemen her zaman olduu gibi,
kadn, kz lafyla sona ererdi. Muhtelif yerlerden bir araya toplanan insanlarn balangta
gsterdikleri bir hususiyet, bizim aramzda da vard. Yani, olduumuzdan daha baka grnmek, her
nedense vnmek, karmzdakini mat etmek ihtiyacn duyuyorduk. Kimi hemen ilk konumasnda
btn bilgilerini ortaya dkverir, kimi karsndakiyle imtihan olmaya kalkar, kimi kyde yapt
delikanllktan bahseder; hele yanndaki karyolada yatan arkadam hemen her gece yana yakla kou
atlarndan bahseder, hi durmadan bu atlara bakan rgatlarn verdi... Enstitnn Hamidiye ksmnda
hi kz renci yoktu. Kzlar Mahmudiyede bulunuyorlard, iimizde baz arkadalar vard ki, san,
ban tarar, kendi elbisesi yoksa emanet ceket, pantolon bulur, herhalde dzgn bir kyafetle ikide bir
Mahmudiyeye giderlerdi. Fakat nedense hepimizin iinde oraya gitmek iin gizlediimiz bir arzu
vard. Daha sonraki snflarda biz de kz arkadalarla birlikte ders yaptmz zaman anladm ki, bu
gibilerin akldan noksanlklar yoktu. Meer kzlara kar tecesssmz, onlardan ayr olmaktan ileri
geliyormu.
[53]
Enstit kl kz ve erkeklerin saylarndaki oran bozukluu, kzlarn eitim grm olmalar
nedeniyle deerlerinin ykselmesiyle daha da artyordu. Varlkl kylerden, retmen Okulu mezunu
ky retmenlerinden, Gazi Eitim Enstits ya da baka yerlerden gelmi bekr enstit
retmenlerinden, enstitl kz mezunlarla evlenmek isteyenlerin saylar oktu. Gelenek olarak
kylerde kzlar iin verilen balk parasnn ok stnde neriler yaplyordu. Kzlar iin yksek
balk almak isteyen ailelerin, enstit ynetiminin bu ilere karmasna kar kmalarnn asl nedeni
de buydu. Bu kzlar iinde ailelerinin zoruyla kendilerine e olamayacak erkeklerle evlendirilenler
arasnda mutsuz olanlar grlmtr.
Kamuoyunun iftelerdeki bu sorunlar konusunda ok az bilgisinin olmasnn nedeni, enstit
retmenlerinin kz ve erkek rencilere baarl bir ekilde destek olmalardr. ifteler, olgun bir
retmen topluluuna sahip olmak bakmndan anslyd. Ama dier birok enstitde de retmenlerin
ou renciler iin retmen olmaktan nce, birer ana baba olmulardr. Baka koullarda, eer bu
retmenlerin nderlii olmasayd, rencilerin ve zellikle kzlarn, yollarn armalar tehlikesi
bykt. A.E. Yalman, enstitl kzlarla kentlerdeki renim grm kzlar arasnda birincilerden
yana karlatrmalar yapar. Ky Enstitlerinin en insafsz dmanlar bile, enstitl kz rencilerin
Batl kadnlar(!) gibi olduklarn ileri srememilerdir. Bunlar, Ky Enstitlerinin ky kzlarn
kadnlklarndan ayrd savn ortaya atmak glnlne derken, iine dtkleri elikiyi de
grememilerdir.
Kanad ve Soysaln asl kar klar, iftelerdeki yukarda anlattmz konularda deildi.
zellikle Soysal, Trk kylerinde bekrln ve evlenme sorunlarnn zorluklarn bilecek ve
rencilerine bu bakmlardan hak verecek kadar deneyimliydi. Ky Enstitlerindeki dier konularda
eletirilerine snr tanmad halde, enstitlerdeki karma eitim konusunda ll davrand. Ama bu,
TBMMde kiisel kinlerini boaltma olana buluncaya kadar srd ve oradaki konumasnda ly
tmyle yitirdi.
Tutucular en ok kzdran, enstitlerde kz ve erkeklere, ayrm yaplmakszn, eit olanaklar ve
sorumluluklar tannmasyd. ifteler Atatrkn yolunda yryerek, i yaamnda kadnlar ve erkekler
arasnda ayrm yapmyordu. Yalnzca baz meslekler iin bir ayrm vard. zellikle, kylerde
kadnlarn arasna kadn retmenler daha kolay girebildii iin, ebe olarak yalnzca onlarn
yetitirilmesi doald. renim programndaki almalarda, kzlara ya da erkeklere daha uygun
decek ilerde de ayrlyorlard. Ama dokuma, mutfak, revir ilerinde kzlar da erkekler de grev
alyorlard. Yap ilerinde de byleydi. Birbirlerinin yaptklar ilere ilgi gstermeye de
zendiriliyorlard. rnein, iftelerde a ii brakt zaman, bu i zerinde durulmadan yemek
piirme ve ev ynetimi rencisi olan bir kza verilmedi, gnlllere bavuruldu ve bunlarn iinden
en istekli olan bir erkek renci seildi. Bunun tersi olan bir baka rnek de ilgi ekicidir. ifteler
rencileri dier enstitlerin yap ileri iin
[54]
yardma gnderildikleri zaman, kz rencilerden biri
ekiplerden birinin bakanl iin bavurdu. Enstit ynetimi, kyllerin bir kadn bakana kar
kmalar olasln dnerek duraksyordu. Sonunda izni verdi ve sonu alacak kadar baarl
oldu. Kyller, kar kmak bir yana, u yargya varmlard: Bizim kzlarmz bile bunu yaptktan
sonra bizim ne eksiimiz var?
iftelerde daha ok erkeklerin girdii mesleklere kzlarn ya da kzlarn tuttuu ilere erkeklerin
girmesi say bakmndan ok deildir. Enstit ynetimi buna zendirmedii gibi, nlememitir de.
1946ya kadar bu tutum tm rencilerce desteklenmitir. Grtmz mezunlardan yalnzca bir
kz, yap ilerini ar bulduunu sylemitir. ifteler sistemi iinde renime balayan kzlar,
1946dan sonra Kzlulludaki sisteme gre renimlerini srdrdler, kzlar ve erkekler ayr
enstitlere yerletirildikten sonra da renimlerini bitirdiler. Bunlar birinci sistemden yana
olduklarn, dier yntemi beenmediklerini sylemilerdir. Dokuz kiilik bir kz grubu adna konuan
bir kz renci unlar anlatmtr:
Bizim mesleimizde okullara bakmak, muhtar vb. gibi adamlarla grmek gibi iler de var. Bu
deiikliklerden sonra, nedense erkeklerin karsnda kendimize gvenimizi ve doallmz
yitirdik.
iftelerdeki yntemi doru bulan bir Tatar Ky Muhtarnn u szleri belki baz okuyucularmz
artacaktr:
Bizim olanlarmzdan ok kzlarmzn yaamlarn kazanabilecekleri mesleklere gereksinim vardr.
Biz gemiteki deneyimlerimizle yaamn beklenmedik durumlarn rendik, zorluk karsnda kalan
erkek bedensel alma ile yaayabilir. Ama byle durumlarda kzlarn ve kadnlarn bilgi ve
beceriye gereksinimleri vardr.
Bu szler, Nfusunun yarsnn gelime olanaklarndan yararlanmayan bir ulus, kendini ada bir
ulus sayamaz sznden, szckler bakmndan deiik olsa bile, anlam ve ruha ona etir.
E. rencilerin Kendi Kendilerini Ynetmesi
Bu konunun Kemalizm ilkeleriyle byk bir ilgisi vardr ve zellikle bugn zeriden durulmas
gereken bir konudur. Kanadn Anglosakson self government
[55]
ilkesi dedii, bugn
demokrasilerde olduu kadar, totaliter rejimlerde de uygulanan pedagojik bir aratr. Progressif
eitimciler bunda u amac dnrler: A. rencilerin derslerine ka ilgilisini canlandrmak ve
rendiklerinin amalarn daha iyi kavramasna yardmc olmak, B. Demokratik ynetimin yntem ve
aralarn gerek yaamdaki gibi yaamalarn salamak. ok zel durumlar dnda, bu anlamdaki
kendini ynetme sistemi, Kzlulluda uygulanan gibi olmutur.
Ama bu sistem, demokratik bir kurum olmadn kantlamtr. Amerikan okul sisteminin bu
karakteristik yan zerinde yaplm sosyolojik incelemelerin sonularn zetler ve Amerikan
yntemi ile iftelerinkini karlatrrsak, unlar buluruz: A. Pedagojik bir ara olarak rencilerin
kendilerini ynetmeleri zenginlik ayrmlarndan dnsel ayrmlara kadar renciler arasndaki
ayrmlarn sivrilmesine yol amtr, B. Bireylerin dnceleri ve ilgileri zerinde bakalarnn bask
kurma giriimlerini ve gl olanlarn kendi aralarnda birlemelerini kolaylatrmtr, C. nder
durumuna geenlerin yetimelerine nem verilirken, genel vatanda rneinin gelimesine nem
verilmemesi ile sonulanmtr, d. Birok rencide yetikinlerin toplumdaki nemleri ve liderlik
yetenekleri konusunda gereklerden uzak sanlar yaratm ve bir cumhurbakan adayndan ok,
gangsterlere ya da demagoglara yarayan teknikleri besleyerek, bu gibi rencilerin gelecekte
antisosyal ve antidemokratik hareketlere giriebilir tipler olmalarna yaramtr. Bu sistem iinde
yetimi baz kiilerin ileri srdkleri bir eletiri de udur: Eitim alannda kendi kendini ynetim
yntemi, okulu (ya da otorite yetkisi olan bireyleri) yetkilerini kullanma sorumluluundan kurtarmak
iin, rencilerin yapmalar istenenleri onlara (yani elinde yetki bulunmayanlara) kendi istekleriyle
yaptrmann yoludur
[56]
. Bu sistemi iyi amala dnen progressif eitimcilere kar ynetilen bu
iddetli eletiriler, bize Kanadn rencilerin kendi kendilerini ynetme yntemini bir tr
Nasyonal Sosyalizm totaliterciliini hakl gsterme arac olarak kullanmak isteyiini anmsatyor.
Kanad yle diyor:
ocuk disiplinin lzumuna kani olur ve kanaatine uygun hareket ederse itiyatlar daha kuvvetli,
karakteri daha salam ve itimai hareketleri daha uurlu olur. Bunun iin Anglosaks onlarn self-
government dedikleri kendi kendini idare prensibi Yirminci Asr predagojisinin en kymetli ve en
verimli bulularndandr.. Talebenin okulun nizam ve kaidelerini sevmesi mhim olmakla beraber,
bundan ok daha mhim olan cihet, disiplinin kendisidir.
Disiplin kurma konusunda retmenlerin grevlerini anlattktan sonra, Kanad u yargya vararak,
yannda gzkt self-government ynteminin gerek yzn aklar:
Fikir hrriyeti ve kanaat serbestlii safsatasna kaplarak retmenlerin eit eit dnya ve hayat
telakkileri ile talebe karsna kmalar bir felakettir. Fikir hrriyeti, kanaat hrriyeti her yerde akla
gelebilir, fakat... Terbiye messeselerinden asla bahis mevzuu olamaz.
[57]
Soysaln Kzlulluda retmenler arasndaki toplantlar, rencilerle yaplan tartmaya ak
toplantlar vb. konusunda tm yazdklarnn altnda demokratik nedenlerden ok, yukarda aklanan
amalar bulmamann olana yoktur. Gerekte, Kzlullu ynetimi bu yntemlerle, retmen ve
rencilerin, rnein matematik ya da yazn retimi ya da ky gerekleri, Kemalizm ilkeleri
konularnda, kendi grlerine uymayan retmen ve rencilerin grlerini rendii oranda, o
grleri bask altna almak iin gereken nlemleri uygulamakta baarl olmutur. Kzlulluda
uygulanan bu ksa yaaml kendi kendini ynetme deneyi, bunun ne amala uygulandn bize
gsterir. Soysal, mezun olmakta olan rencilerin son yllarn Enstitnn asl blmnden ayrlm
bir yerde, koloni halinde geirmelerine karar veriyor. Bu rencilere, altrldklar sk disiplin
yerine, tm grnne gre tam bir demokratik zgrlk denebilecek bir zgrlk veriyor. Bunlar
kendilerini Ky Kanununa gre kendilerinin yapacaklar ve uygulayacaklar bir tze gre
yneteceklerdi. Bu grupla almakla grevlendirilen retmene, kendi oyunu kullanmasnn tesinde,
rencileri etkileyecek herhangi bir hareketten kesinlikle saknmas emri veriliyor. Balangta
Soysaln ok gvenmedii birinci grupta deney ok iyi yryor. Kzlullu amalarna gre
neredeyse yalnzca seme rencilerden oluturulmu ikinci grupta ise deney yarda kesiliyor.
Grevli retmenin anlattna ve onu dorulayan belirtilere gre iki grup arasndaki ayrm iki
nedene balyd. Gruplar oluturanlar arasnda nitelik fark ve d denetimlerin kaldrlmasna
deiik ekilde tepki gstermeleri. Daha ok rastlant sonucu, birinci grupta liderlik yetenei olan ve
ileri ciddiye alan renciler oktu. Kzlullu mezunlar iinde tannm birok kiinin adlar bu
grubun ye listesinde grlyordu. Kendi tanklklarnn gsterdii gibi, bu renciler,
Kzlulludaki renimleri arasnda ky idealistleri teorisine inandrlamamlard. Bunlarn asl
dncesi, daha fazla renim grme iznini elde etmeye yarayacak gl bir izlenim brakmakt.
Bunlarn grubun ortalama tipine uyan renciler zerinde yaptklar etki, bu bamsz grupta
bulunmay, dinlenmek ve zmirin salayaca elencelerden yararlanma olana sayanlara ar bast.
Sayca fazla olan ve gl bir toplumsal denetime alk olan bunlar, ilk rencilik yllarnda olduu
gibi uslu davrandlar. Bylece bu grup deneyi parlak sonularla bitirdi. kinci grubun ortalamas,
herhalde birincininkine yaknd; hatta Soysaln Kzlulluda uygulad renci alm yntemi
konusundaki savlar doruysa, ortalamadan da yksekti. Byle olduu halde, bu grupta gl nderlik
yetenei olanlar yoktu. Yani Soysal temsil edecek biri yoktu. Grubun bir birlik ve yapclk
gsterebilmesi, Kzlullu sisteminde gelitirilmemi bulunan demokratik toplum bilincinin varlna
balyd. Bu olmaynca, kendi ilerini gerekten kendilerinin saptamasnda zgr olduklar savna
inanan birka, ilk grubun zmire gitme konusundaki snrl zgrln tam bir zgrle
dntrmeye ve kentin genelevleri ile tanma arac yapmaya kalkt. Resmi olmayan bir liderlik
salayanlar bunlar oldu. Kendi kendini ynetme sylencesinin bu ekilde fiyasko vermesi, bu
bamsz koloninin yaamn da sona erdirdi.
iftelerde uygulanan kendi kendini ynetme anlay, ne yalnzca bir pedagoji arac, ne de bir
ynetim sylencesiydi. ifteler ynetimi kendisinin son kararlar verdiren yetkisini ve sorumluluunu
kaldrmad gibi, yapmacktan kaldrm grnmek yolunu da tutmad. Byle olduu halde, bu yetki
ve sorumluluk o ekilde uyguland ki, mdrn Enstitde olmad zamanlarda bile, nemli bir olay
ktnda yokluu belli olmad. Liderlik yaa, oruna ya da toptan yeterlilie bal bir ey deildi.
Burada liderlik, bir i konusunda zel bir dncenin, kiisel olmayan, kolektif deerlendirilii
temeline dayanrd. Uygulama yalnzca ounluun oy vermesi ya da el kaldrmasyla yaplamazd,
ileri srlen dncelerin tartlmasyla, herkes tarafndan en akla yakn olduunda birleilen neri
neyin uygulanacan gsterirdi. Karar bu ekilde alndktan sonra, ynetim artk herkesin
onaylamayaca bur tutumda direnmezdi. Bylece ynetim, demokratik bir hkmetin ynetiminde
grlen bir denetime girmi oluyordu. Ky Enstitlerine zg olan ve onlar kendi kendini
ynetme ilkesini uygulayan tm dier eitim kurulularndan ayran bu siyasal demokrasi ynteminin
ve bunun geliiminin ileride birok rnekleriyle karlaacaz.
Dier kurumlarda genel toplant denilen toplantlarn ok nemli bir yan, bunlarn grg konularyla
ilgili olmasyd. Grg ile anlatmak istediimiz, ekil bakmndan e ya da deiik durumdaki kiiler
arasndaki temel ilikilerdir. Bu, rencilerin kendilerini ynetme konusunda, demokrasilerde henz
daha zerinde durulmam bir konudur. Batda retmenler ve eitim yneticileri, bir bakma
hekimlik ve avukatlk gibi mesleksel bir orun elde etme yolundaki uralarnn bir sonucu olarak,
rencilerin kendileri iin bir yargya varmalarna kar, her zaman duyarldrlar. Kendi kendini
ynetme ilkesini uygulama amacyla yaplm birok deney bu yzden sona erememitir. Bu konu
zellikle Kemalist Trkiye iin ok nemlidir. iftelerle ilgili iki rnek, bu konuda ok aydnlatc
olacaktr
[58]
.
iftelerde uygulanan bir gelenee gre, her hafta bir toplant yaplr ve gemi haftann hesab
verilirdi. Bu toplantlar Mdrn yerine geen bir rencinin bakanlnda olurdu. Toplantlarn
birinde harita odasna ve retim aralarnn dersliklere datmna bakan renci, grevini istendii
gibi yapmam olduunu kabul etti. Yerine gelecek olann bu grevde daha baarl olmasn dilerken,
bunun harita odasn kullanacak olanlarn elbirlii ile baarlabileceini belirtti. Ama ne yazk ki,
tarih retmeni, haritalar harita odasna geri gndermekte srekli zensiz davranyordu (bu retmen
iftelerde bulunan az saydaki niversite kllardan biriydi). Yarn retmen olacak
arkadalarna, byle bir hareketin, bakalarn kendilerinin grevi olmayan ileri yapmak zorunda
braktn, harita odasndan yararlanacaklarn dzenli olarak yararlanmalarn aksattn, bu tr ders
gerelerinin ypranmalarna yol atn, bunun, halkn retim gereleri iin verdii paralarn
savurganl anlamna geldiini bildirdi. Szlerinde kendini hakl karma, kiisel bir eletiri yapma
havas yoktu. Bu konumaya kar sz geen retmen, zorunlu olmad halde, bu konuyu at iin
renciye teekkr etti (sonradan Mdre, hareketinin herhangi bir aksakla yol atnn ayrdnda
olmadn sylemitir. Bu retmen yalnzca, yllardan beri kendi retmenlerinin altrdn
yapmaktayd).
Dier rnek udur: Baka bir renci, baka bir toplantda retmenlerden birinin gsterdii bir
dncesizlie deindi. Tarladan tek bana ve ok yorgun olarak dnerken, retmenlerden biri at
stnde yanndan gemiti. Bu retmen, rencinin selamn almad gibi, atn srerek renciyi
amur iinde de brakmt. Eer mevkileri tersine olsayd, kendisinin renciyi yanna almay
nermeyi bir sayg gerei sayacan syledi ve birinci rnekte olduu gibi, szlerinin kiisel
olmadn gstererek, arkadalarnn her zaman bakalarnn durumlarn ve hatrlarn dnmeyi
unutmamas gerektiine deindi. Bu rnekte, henz daha yeni olan ve konumada ad da sylenmemi
olan retmen kzd ve renciyle kiisel bir tartmaya giriti. Toplantnn grg kurallarna aykr
olan bu davran bir baka renci nledi. Toplantdan sonra, retmen byle eylere
dayanamayacan, retmenlik yetkisine sayg gsterilmeyen byle bir kurumda kalamayacan
syleyerek baka bir yere naklini istedi. Bu retmen, sonralar Enstitye yazd bir mektupta,
yaplm eletirinin hakl olduunu, kendisindeki yetki alkanln yenememi olduunu aklad.
Bu olaylar, kyl genlerin Osmanl grg kurallarna, basit ve dolaysz konumay uygulaylarnn
en gzel rnekleridir. iftelerin kendini ynetme ilkesini uygulama ekli, manevi alkanlklarda
deime sorununu ortaya karyor ve bunun kiilik ve kin tutma sorunu olmadan irdelendii bir dzey
salyordu. Ancak kiiliklerini hareketlerinden ayramayanlar bu ynteme dayanamazlard. Bu
yntem, kendilerine sayg gsterilmesini isteyen ve yetkilerini kullanmak iin yapay desteklere
gereksinimi olanlar rahatsz edebilirdi. Aklc bir yetki ise, yalnzca eklen sayg grmyor, ikinci
rneimizde tartmann kesilmesinin gsterdii gibi, gerekten de sayg buluyordu. Toplumsal sayg
konularnda ya, mevki en az baka yerlerde olduu kadar sayg kazanyordu ama i ve toplumun
iyilii ile ilgili konularda, bunlar yalnzca bireysel anlay ve yetenekte kiiyi bakalarndan stn bir
dzeye getirdii lde sayg gryordu.
F. Ky-Enstit likileri
Kzlullu ile ifteler arasnda yapacamz son karlatrmann konusu, bunlarn d evre ile olan
ilikileridir. Enstitlerdeki konukevi rneini alrsak konuyu yeterince aydnlatm oluruz. Bu bize,
ifteleri toplumsal bir akmn temsilcisi yapan olaylar kavrama olanan da verecektir.
Soysal, Kzlulludaki konukevini yle anlatr:
1937den itibaren messesede bir kyl misafir evi kurulmutur. Burada ocuklarn ana, baba,
dedeleri gelince bir gece yatarlar, ocuklarn yemeinden yerler, grr, konuur, dertleir,
messeseyi gezer, giderler. Tam be yl bu misafir evi ilemi, ocuklar, velilerini sevindirmi,
messeseye sndrm, onlardaki misafirperverlik ruhunu beslemitir.
[59]
Bu tartmadan nce bir de iftelerdeki konukevine bakalm. Buradaki de Kzlulluda olduu
gibi rencilerin aileleri iin almtr, yalnzca resmi grevlilerin konuk edilmeleri iin deil.
iftelerdeki konukevi iin bir kalma sresi saptanmamt. Bir rencinin ana babas orada olduu
srece, o renci gnlk almalara katlmazd ve onlarla kalrd. Bo olan odalar da ou kez
yolculara ve konaklama gereksinimi olanlara verilirdi.
Balangta, birok kyl, iftelerin konukevini bir tr bedava otel yerine koymaya baladlar.
Pazara gidip gelirken Enstitde dururlar ve konukevinin yatma, yeme olanaklarndan yararlanmaya
bakarlard. Baz ana babalarn sresiz kalma kararyla geldikleri de olurdu. te yandan, gelip
gemekte olan resmi grevliler konukevinin hep dolu olmasndan ac ac yaknyorlard. Bunlarn ve
Soysaln savlarna gre, iftelerde her kyl yedirilip iirilerek devletin paras ktye
kullanlyor, amar ve temizleme ileriyle rencilerin zaman boa harcanyordu. Tm bunlara
karn, iftelerin konukseverlik politikas sarslmadan srdrld.
Balangta, ifteler rencileri de kyllerin grlerine uyarak, konukevini smrmekle devlete
oyun oynadklarn sanyorlard. Bunu, telefon tellerini kesip balya yapmnda kullanmak rneinde
olduu gibi, devletin onlardan alp da geri vermedii bir eyi ona detmek gibi dnyorlard.
Kendilerini ynetimin yannda grmek anlayna daha varmam renciler, hemerilerini ana
babalarym gibi gsterirler ve resmi olanaklardan yararlanmalarn salarlard.
Ama Enstitdeki almalarn temposu arttka
[60]
, renciler, konuk odasna gitmek istememeye
baladlar. Bunu yapnca arkadalarndan ayrlmakla kalmyorlar, iin iyzn bilenlerin szl
satamalaryla da karlayorlard. Zamanla ynetimi ie kartrmadan, konukevi konusundaki
kanlarn deitirmeye baladlar. Kendi gerek ana babalarnn yalnzca ksa sreli konukluklarnn
doru olacan sylemekle kalmadlar, srekli bedavac konuklara hizmet edecek zamanlar
olmadn da bildirdiler. nce ky grglerine ve ahlak llerine uygun saylmayan bu tutum, imdi
ky dayanmasnn bir ekli olarak grlmeye balanmt.
Ynetimin kylnn akla uygun davranna gvenini kyl de dorulamaya balad. nceleri
Enstity bir han yerine koyan kyller, eski gezi davranlarna dnmeye baladlar. Enstitnn
her zor durumda yardma kotuunu, gereinde ila saladn grerek, konukevini de ynetimin bu
tr olumlu ilerinden saymaya baladlar, Konukevi ancak kylnn ba skt zaman
bavurabilecei bir snak saylmalyd. te yukarlarda szn ettiimiz, kyllerin Enstitnn
gereksinimi olan unu verme nerileri, denmemi bir borcu deme isteinin aa kmasyd
dediimiz zaman, anlatmak istediimiz, bu konukevinin anlalmasndaki deiimdi.
Bylece iftelerin konukevi de Kzlullunun konukevi gibi kullanlmaya baland. Ama izlenen yol
ve sonular bakmndan deiik oldu. Kzlullu kllarn akladklarna gre, Soysaln tm
dikkatine ve denetimlerine karn, Kzlullunun konukevinde kalanlarn ou gerek ana babalar,
hatta akrabalar bile deildi. Kzlullu rencileri kyl olarak kendileriyle ynetim (devlet)
arasnda bir ztlk olduu duygusu altnda yaamlardr. Onlarca, kendilerinin ilk grevi,
hemerilerine konukseverlik gstermekti. Bu grevlerini yerine getirmek iin ynetime yalan
sylemek zorunda kalyorlard.
Konukevleri snrl kurumlar deildi. Bunlar, enstitlerin kylye kar olan davranlarnn temelini
oluturmulardr. Ama bu davranlar bakmndan da iki kurum arasnda temelde ayrmlar vard.
Kzlulluya gre, kyller, nceden saptanm rollerini oynadklar lde deerli ve
anlamlydlar. Kendileriyle Enstit arasndaki ilikilerin zamann, sresini, niteliini saptamakta
hibir etkinlikleri yoktu. Bunlarn tmn tek yanl olarak yalnzca Kzlullunun program
gereksinmeleri saptard. Kzlullunun onlara ders vermek ya da onlar arlamak ne zaman iine
gelirse o zaman arlrlard. Kzlullu rencileri ve retmenleri, Kzlullu program kylnn ne
zaman saylacan ya da kylye ne zaman yardm edileceini gstermise, o zaman kye gitmiler
ve kylye yardm etmilerdir. Yardmn ne olacan saptamakta rencilerin de, kyllerin de bir
rolleri yoktu. Kzlullunun kapsn alma yrekliliini gsteren bir kyl, neden geldiini
kantlamadan kapdan ieriye giremezdi. Kylye, Kzlullunun kendilerinin olduu duygusunu
verecek hibir olanak braklmamt.
Kzlulluda renciler, mezun olduktan sonra dil, lk, ballk bakmlarndan artk kyllkten
km olduklarn dnrlerdi. Kyly sevecekler, kylnn iyilii iin alacaklar ama
kylden stn bir oligariden olacaklard.
ifteler ise bunun tmyle kart olan bir dnceye dayanyordu. Yukarda verdiimiz rnekler,
kyl vatandalarn etkilerinin dzeyini gsterir. Kylnn dili, davranlar, zleyileri iftelerin
iine girmi ve iftelerin zellikleri olmutur. Kyl ile olan ilikiler tek ynl deil, karlkldr.
Kyl, kendi devletinin amalarna hizmet etmekle ne kadar grevliyse, ifteler de kylnn bu
amalara hizmetinde kendisine o denli yardmc olmaya alt gibi, ayrca, kylnn kendi
gereksinmelerine de yardma abalamtr.
3. Kzlullu ve ifteler Deneylerinin Sona Ermesi
17 Nisan 1940ta Ky Enstits Yasasnn kabul ile bu deney aamas ekil bakmndan sona erdi.
Ky Enstitlerinin gelecekteki gelimesinin modeli ifteler oluyordu. Ama Soysal, imdi artk
resmen Ky Enstits saylan Kzlullunun Mdr olarak kald srece, ifteler ve Kzlullu,
enstitlere verilecek ekle gei sorununda iki deiik gr temsil etmeyi srdrd.
Soysal, Ky Enstits Yasasnn yetkisini tanmyordu. Kzlullu rencilerini protesto
hareketlerine yneltti, biroklarnn Enstity brakmalarn kolaylatrd ve iki Enstitnn
rencileri arasnda tek ynl yarma kvlcmn tututurdu. Bu yarma, 1942de Yksek Ky
Enstitsnn kuruluuyla iki Enstitnn rencileri karlatnda su yzne kt. Tonguun
herkese bilinen, krtasiyecilie (brokrasiye) kar oluundan ve yerel giriimleri
yreklendiriinden yararlanan Soysal, kendini Bakanln karma yetkisi dnda grmeye, byk bir
eitim sisteminin kurucusu ve peygamberi saymaya balad. Ynetimi srasnda aa kan kiilik
zellikleri, Ky Enstitlerinin at rn gerektirdii zelliklere uymaktan ok uzakt. rnein,
bireyci kiilii nemsemekte Soysaln ve Tonguun grleri birbirinin kartyd. Soysal,
rencilerinin zgrlklerinin savunucusu olduu izlenimini verdii halde, bu zgrlklerin azl ve
okluu onun deien iradesine balyd.
Kendi dncelerine ve yetkisine kar kmayanlara koruyucu bir baba davran gsterir ama bunu
yapacak durumda olanlara kar da tam tersi davranrd. Eletiri yaparken Tongu kadar akt; ama
Tonguun eletirileri ne kadar kiisel deilse ve ilkeselse, Soysaln eletirileri o kadar kiisel ve
nyargl olurdu. Yannda alanlara hi gveni yoktu. zellikle kadn retmenlerin zel
yaamlarna kar zel bir kuku beslerdi. Hareketlerini yakndan ayrnt ile gzleyemedii kiiler
iin, rencileri haber alma arac olarak kullanrd. Bu tr bir haber alma sisteminin ahlak bozucu
etkilerine ek olarak kulland bir teknik, bu olumsuz etkileri bsbtn artryordu. Baarszlk
gsteren birini yeniden alaca ve baar gsterecei umuduyla zendireceine, onlara kltc,
aalayc cezalar verirdi. alma arkadalarnr! kendi yetkisini her zaman anmsamalar iin,
onlarn alma zaman dndaki yaamlarna beklenmedik ekilde karrd. Ar maddi i
koullarndan ok, Soysaln otokratik ynetimi birok kiinin deneyden ekilmesine neden oldu.
yle bir zaman geldi ki, Tongu ilkesi olan kiisellememe tutumundan syrlarak, Soysaln yanna
gnderilenlere ellerinden geldiince sabrl olmalarn salk vermek zorunda kalyordu. Becerikli bir
mdrn hatr iin, olmamas gereken bu durumlara ve srp giden kt rnee bir son vermek
kanlmaz oluyordu.
Soysal, Tonguun ve yannda alanlarn bilimsel aratrma ilkelerine uyma yolundaki baarlarnn
tersine eilimler gsteriyordu. Tonguun resmi raporlarnda teorik ve ahlaksal grler, olaylarla
birlikte gsterilirdi. Soysaln raporlarnda ise olaylar seilir ve hep kendi grn desteleyecek
ekilde dizilir ve belirtilirdi. Tonguun bir kitabna alnd iin polemik amacyla szn ettii bir
raporunun da gsterdii gibi
[61]
, gereki bir analizci olmaktan ok, romantik bir idealistti. Soysal
hibir yazsnda alma arkadalarna hibir baar pay vermezdi. Kitaplarn okuyanlar (Tonguun
yaptlarnda hep kolektif ibirlii ile yaplm iler olduklar belirtilen ve kendisi de iinde olmak
zere kiilere mal edilmeden), anlatlanlarn biricik kahraman ve dehasnn kendisi olduunu
sanrlar. Tongu kendi reklamn yapmaktan kand iin ve bu tm denemelerin bir zellii
durumuna geldii halde, Soysal, kendi kiiliinin hep n planda olmasn istiyordu
[62]
. Trk
eitiminin gelecei ile ilgili ok nemli bir bilimsel deneyde alan bir kiiye yakmayacak ekilde,
Soysal kendini basnda popler bir kii durumuna getiriyor, deneyin mdrl ile Milli Eitim
Bakanlnn yetkilerini kendine mal ediyordu. Basnn ve halkn putlar yaratmak eilimini nleyecek
nlemler almas gerekirken, deneyin kiiler d ilkelere dayanan ulusal bir ura olduu kuraln
iniyordu. Soysal putlatrmada, her yerde bir kahraman, bir aknc arayan, ou kez yazlarn
sorumluluunu dnmeden yazan Bayazar Yalmann da byk bir pay vardr. Soysaln ba
reklamcs durumuna gelen bu bayazar, bir tek kiiyi kahramanlatran yaz serisiyle, Bakan Yceli,
bu duruma bir son vermesini kendisinden istemek zorunda brakt. Soysaldan edindii dncelerle,
Ky Enstits deneyinin zn ve amacn hi anlamam olan Yalman, bu istei konu ederek yazd
bir notla, durumu bsbtn ters gstermitir.
Hareketleriyle kendisini ky eitimi konularnda en son otorite olarak gsteren Soysal, Ky
Enstitlerinin tarihi konusunda yazd kitapta, Kanadn bile dncesini kendisinden ald savn
ortaya att
[63]
. Dediine gre, 1928de yaynlad bir yaz ile Kanad bu konu ile ilgilendiren
kendisi olmutu. Ky Enstits adn da 1937de kendisi bulmutu. Byk bir lke ve eitim
konusunu, kendi kiisel konusu durumuna getiren Soysal, kendi sisteminin Trkiyenin ky eitimi
sorununu zmlediini dlyor, kendi sistemine tm Trk eitiminin temeli olarak bakyordu.
1942de, Milli Eitim Bakanlna aldr etmeden Kzlulluda bir Yksek Blm kurmaya doru
kendiliinden nlemler almaya balad. Bu duruma bir son verilmesi kanlmaz olmakla birlikte,
bunun zamann ve nedenini Soysal kendisi hazrlad. zmirde grev yaparken Kzlulluda kalan
Bakanlk mfettileriyle kavga ederek, herkesin iinde ve ar bir dille, bunlara Enstitden kp
gitmelerini emretti. Olaya tank olanlarn bildirdiklerine gre, mfettilere Kzlulluyu ve
hesaplarn incelemeye yetkili olmadklarn syledi. Bu, kiilere hakaretten ok, devletin bir kamu
kurumunu denetleme yetkisine bir meydan okumayd. Soysal, kendisini bakanlarda bile olmayan bir
bamszlk iinde gryordu. Tongu, onu yerinde tutmak isteseydi bile, artk bu olanakszd. 1942
Austos aynda Soysaln baka bir greve nakli ile Kzlullu deneyi sona erdi.
Ama bu nlem, Soysaln yaratt can skc durumu kapatmaya yetmedi. Soysal, bir retmen okulu
retmenlii ya da ilkretim mfettilii ile yetinecek durumda deildi. Ky Enstitlerini temsil
eden adam olarak tannm olmasndan yararlanma yolunu seti. arl olmad halde, 2. Maarif
rasna dinleyici olarak geldi. Kanadla birlikte, birok oturumlarda ve koridorlarda, Ky
Enstitlerinin, asl Ky Enstitsnn, yani Kzlullunun bozulmu ekli olduunu yaymakla
kalmad, Tongua kiisel olarak saldrd. Savlarn ve sulamalarn, gittike artrd polemik
yaynlaryla ve hatta Bakan Ycele verdii bir raporla yeniledi.
Bu klarndan sonra Soysal, 1946ya kadar az ok sahneden ekilmi grnr. 1946da, kendi
memleketinden bamsz aday olarak seime girdi. Ky Enstitleri nedeniyle kazand nden,
CHPye kar bilinen antipatisinden tr Demokrat Parti tarafndan ve Ky Enstitleri konusunda
hibir bilgileri olmadklar halde, konuyu siyasal ekimelere bulatrmaktan hi ekinmeyen bir
ksm basn tarafndan desteklendi. Soysal, kendi kiisel sorununu politikaclkta bir ara olarak
kullanmaktan ekinmedi. Yazdklar ve TBMMde syledikleri CHPye, daha dorusu Kemalizme
sava am gerici basnda geni yer buldu ve onlarn iine yarad. Soysaln eitim konularn
politikaya sokmakla, Ky Enstitlerine ve genel olarak Trk eitimine ne denli zarar verdiini
burada deil, ileride greceiz. Bundan nce, 17 Nisan 1940tan sonra Ky Enstitlerinin
gelimesini izleyeceiz.
BLM IX
ENSTT HAREKETNN ULUSAL POLTKANIN
BR BLM OLARAK KURUMLAMASI
Ky Enstits hareketi, 1942de Trk siyasal sisteminin bir paras olacak evreye gelmiti.
Hareketin sreklilii bununla salanabilirdi. Ky Enstits, geni toplumdan kendini ayran, kendi
ilkelerine gre olumu topik bir topluluk ya da koloni deildi. Balanglarna zg deneme,
aratrma evrelerini geirmilerdi. Artk Trk toplumunu Trk devriminin amalarna gre
deitirecek, verecekleri mezunlarla bunu topluma yayarak gerekletirecek kurumlar olarak
kristalize olacak bir evreye gelmilerdi. Enstitler, devletin kurduu ve destekledii kurumlard; bu
bakmdan da bunlarn hukuksal, ynetimsel, ekonomik ve toplumsal kurumlarla ilikilerinin yasa
yoluyla belirlenmesi gerekiyordu. Ky Enstitlerinin, yrrlkteki ilikilerin bir paras olmaktan
ok, bir devrim arac olacak kurumlar olarak kurulduklarn unutmamak gerekir. Onlarn imdi yasal
bir varlk olarak ilemesi, yeni hukuksal, ynetimsel ve mali kurumlar, haklar ve grevler
yaratacaktr. Balca i, Enstit kllar Trk ky toplumu iine yerletirmek olacakt.
1. Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Yasasnn Hazrlanmas ve zellikleri
Ky Enstit kllarn ilevlerini kurallara ve yatrmlara balayan bir yasann hazrlanmas, kabul
ve uygulanmasnn birtakm hukuksal ve ynetimsel zorluklarla karlaaca kesindi. Byle bir yasa,
gerekte Trk toplumunun byk blmn kapsayan bir eitim yasas olacakt. Gelecek blmlerde
greceimiz gibi, siyasal etkenler de iin iine girecekti. Ky Enstits hareketi ilk kez bu zorluklar
karsnda denemeden geecekti. Ky Enstits var olann deil, olmas gerekenin bir arac olduu
iin, bu kanlmazd.
19.6.1942 gnl 4274 Sayl Yasann kabul konusuna girmeden nce Yasann ieriini grelim:
Tasar zerinde almalar daha 1940tan nce balamt. Eitmen deneyi ve Ky Enstits ile ilgili
yasalar (3238, 3104, 3803 Sayl Yasalar ve 1936-1942 bte Yasalar) hazrlayc nitelikteydi. Yeni
tasarnn hazrlanmasnda nce bu yasalarn, tzk ve ynetmeliklerin kusurlu yanlar gz nnde
tutuldu. Baz ayrntl noktalar dnda, yeni tasar daha ncekilerle salananlar ortadan kaldrmyor,
onlar tamamlyor ve uyumlarn salyordu. Enstit hareketinde henz daha deneylerle
zmlenememi konularda, Yasa yalnzca yol arayc nitelikteydi. Daha sonra ayrntl yasal
dzenlemelerle tamamlanacak konulara yer vermemesi bakmndan da deneyci bir zellik tayordu.
1940 tarihli Ky Enstits Yasasnda olduu gibi, bunda da gecikmeler oldu. Bunlarn bazlar
henz Milli Eitim Bakanlnda da yok edilmemi brokratik ilemlerden kaynaklanyordu. Bazlar
ise, tasarnn dier yasalarla olan ilikilerinin zmlenememesindendi. Baz gecikme nedenleri de
Milli Eitim Bakanl hukuk danmanlarnn dnlerinden ileri geliyordu. Geleneksel hukuk
anlaynn bu tasarnn yeniliklerine snmas gerekiyordu.
Tasar Meclise liberal ve lml bir babakan olan Dr. Refik Saydamn anszn lmnden bir ay
nce geldi. Bu tr tasarlar genel olarak hkmetin grn ierdikleri halde, bu tasar ulusal bir
politikann sonucu olarak geliyordu. Kii ve bakanlar olarak kabine yeleri, yasann uygulanmasn
kolaylatrmay stlenmilerdi. Ky Enstits Yasasnda olduu gibi, hkmet tasarnn tm olarak
grlmesini ve oylanmasn nerdi.
yle grlyor ki, bu tasarya kar muhalefet, Ky Enstits Yasasna kar olandan fazlayd
[129]
.
Ama Meclis tutanaklarndan bu anlalmyor. zel karlar ve ideolojik eilimleri yanstmakla
birlikte, sz alanlar yalnzca ayrntlar zerinde konuuyorlard. Gerekede gsterilen amalar kimse
tartma konusu yapmad; zellikle tasarnn dier kurumlarla ve hele iileri ynetim rgt ile olan
ilikileri zerinde kimse durmad. Tasar iki kez okunduktan sonra 19.6.1942de byk bir
ounlukla yasallat.
Bu Yasann Trkiyenin ynetimsel, mali, toplumsal yasalar, ky ileri ile ilgili devlet daire ve
kurumlarnn grevleri, bakanlklar arasndaki ibirlii ve zlk sorunlar bakmndan nemli
sonular vard. Tam anlam ile uygulanabilmesi iin ilgililerin yol gsterici ve yasay aklayc
anlatmlar gerekiyordu. Bu amala, . Hakk Tongu tarafndan hazrland belli olan bir aklama
(zahname) yazld. Bunda genel yarglar ve kurallardan ok, Yasann her maddesini ayr ayr ele
alan aklamalar vard. Bu aklamalar ayn zamanda Enstit hareketinin niteliini ve amalarn,
Soysal-Kanad grubunun yukarlarda anlattmz grlerinden deiik ynlerini ve imdiye kadar
gelip gemi eitim grlerinden ayrmn anlatan bir belgedir.
Ky Enstitsne saldrlar yapld zamanlarda bu zahnamenin Yasann hkmlerine aykr
olduu, bu yzden yasa yapcnn aldatld, bu belgenin yasal bir deeri olmad, hatta Trk hukuk
sistemine aykr olduu ileri srld iin, bu metnin Yasa ile karlatrlmas gerekir. Yasann
gerekesi, Yasann metni ve zahname dikkatle inceledii zaman grlr ki, arasnda bir
tutarszlk bulunmas bir yana, birbirlerini tamamlayc niteliktedirler. Aldanan, yasa yapc olmaktan
ok, Yasann sonularn kabul edemeyenlerdir. zahnamenin yasal bir belge olmad dorudur.
Yasann ne anlama geldiini hukukulara deil, eitimcilere, eitim asndan aklayan bir belgedir.
Yasann kendisine aykrlklar burada deildir; bunlar yneticilerin ellerindeki trl tzk ve
ynetmeliklerin baz hkmlerine dayanarak Yasann getirdii ve zahname ile aklanan hkmlere
engel olacak savlar ileri srmeleriyle ortaya kmtr. Yasa karsnda bu gibi tzk ve
ynetmeliklerin geersiz olmalar gerekirdi. Bu Yasa, Kemalist devrimin getirdii birok yasalar gibi
devrimci bir Yasa, yani olann yerine olmas gerekenin konulduu bir Yasayd. Tm amac, Trk
toplumunun byk ounluuna Cumhuriyetin ilkeleri ve idealleri ile uyumlu bir eitimi yaymakt.
Bunu gerekletirmek iin, Yasada, olabilecek trl engellere kar ak kap braklmamaya
allyordu. Ky Enstits olarak anlalan ve uygulanan anlamyla, bir ky eitimini ila
yuttururcasna vermeyi buyurmak gibi, bulank bir yan yoktu. zahname ile yaplan, bu ilacn en akla
yakn ekilde nasl verileceini gstermekle snrlyd.
Ama grlyor ki, toplumda Yasann bu anlamn anlamayan ya da anlamak istemeyen kiiler vard.
Bunlar Yasann amalarn engellemek iin her tr hukuksal formaliteyi smrebilecek kiilerdi.
rnein, Merutiyet dneminin eitimcileri yoksul kylerin devlet yardmna gereksinmelerinin
olduunu kabul etmilerdi. Bu yoksul gzken kylere yakndan baktmz zaman orada hemen her
eyi bulunan aalarn, bu kylerin tm eitim gereksinmelerini karlayacak gte olduklar ama bu
ahlaksal ve yasal sorumluluktan kolayca syrlma yollarn kullandklar grlr
[130]
. Yasa, gerekten
yoksul olan kyler zerine haksz ykler ykletmemeyi salayacak hkmler koymakla, imdiye kadar
eitimin yaygnlamasna karlar nedeniyle engel olmu olanlara dokunuyordu. Yine deneyimler
gstermiti ki, okul dnda ky yaamnn trl yanlaryla ilgilenmek sorumluluunda bulunan
kiilerin, yalnzca ilgilenmekle kalmayp, bu ilginin gerektirdii nlemleri almak haklarnn da olmas
gerekti. Yani, bunlarn Yasann ngrd nlemleri yrtmek yetkilerinin olmas, bunlara kar
gelenlerin ya da bunlarn gerektirdii sorumluluklardan kaanlarn engellerine kar korunmalar
gerekiyordu. te Yasann verdii bu haklar, grevleri ve yetkileri Ky Enstits hareketinin
grevlilerinin kullanabilmeleri iin, hareketin zelliini oluturan rasyonel ve demokratik
yntemlerin uygulanmasnda yol gstericilie gereksinimleri vard. te, Yasann geliigzel bir
ekilde deil, Ky Enstits hareketinin yntem ve amalarna gre uygulanmas yollar bu
zahnamede gsteriliyordu.
Bu ok nemli konunun dnda, Yasa ile dier iki zorluun da nlenmesi gz nnde tutulmutu. Tm
deneyimler gstermitir ki, Ky Enstits hareketinin baarl olmas, geleneksel mali denetimlerden
ve ynetim anlaylarndan bamsz klnabilmesine balyd. te yandan, Yasann yrrlkteki
dier yasalar bilmezlikten gelmesi de olanakszd. Amalar bakmndan ne denli devrimci olursa
olsun, yrrlkteki yzlerce yasa ile olan ilikileri gz nnde tutmak zorunluydu. Bu Yasa yepyeni
bir hukuk ve toplum kavramna dayanyordu ama ilgili olduu konularda geerlikteki kurallarla da
uyum iinde olmas zorunluydu.
2. Yasann Balca Kavram Yenilikleri
A. Eitimin Amac
Yasann zgnl ve ayrntlar ky eitiminin amac ve ieriine yeni bir gr getirmi
olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu gre gre ama okuma yazma retmek deildir. Eitimin
amac, yalnzca halk aydnlatmak yoluyla okur yazar yapmak ya da halka ulusuluk alamak, hatta
pratik bilgiler vermek de deildir. Ama, ky toplumunun ekonomik ve kltrel yaamna
adalatrc deimeler getirmektir. zerinde asl durulan, teknik ilerlemedir. Bu ama, Yasann
birok tartmalara neden olan ky retmen ve eitmenlerinin grev ve yetkilerini belirleyen 10.
Maddesinde aklanmtr. Yasann zahnamesinden aldmz aadaki paralar bunu ok gzel
anlatyor:
Ky okulu talebesine, tahsil ann sresi iinde her eyden bir para okusun, anlasn dn ile
nazari mahiyette kitap bilgisi verilmekten kati surette kanlacak, onlara yalnzca iinde
bulunduklar ve ileride askerlikte iinde bulunacaklar i ve mcadele leminin icaplarna uygun
ameli ve tatbiki bilgiler ve hnerler kazandrlacaktr. Ky kltrne uygun decek sosyal eitim ve
retim tedbirleri ekonomik tedbirleri getirici, hazrlayc mahiyette olacaktr. (10. Maddenin
izahndan).
Kanunun Madde 10. Fkra Bdeki ky halknn milli kltrn ykseltmek, onlar sosyal hayat
bakmndan asrn artlarna ve icaplarna gre yetitirmek... hkmn mcerretlikten kurtarmak, i
halinde gerekletirmek lazmdr. Ky halknn sosyal hayat bakmndan asrn artlarna ve icaplarna
gre yetitirilmesi deyince makine ve motor devrinde bulunduumuzu, ancak bu devrin insan
olduumuz takdirde bunu yapabileceimiz hi hatrdan karmamak lazmdr. Ky okullarnda ve
Enstitlerinde basit telefon ve elektrik cihazlarndan balanarak talebeye radyo, bisiklet veya
motosiklet kullanmay retmemiz lazmdr... Makine ve motor terbiyesini de ky okullarnda
balamak ve yaymak gerekir. Pahal tesislerin tamamlanmasn beklemeyip kyce kullanlacak su,
deirmen motorlarnda almak gibi ameli istifade yollarn aramalyz. Motor ve makineyi ky
okulunun ilk oyunca yapmaktan balayarak Ky Enstitlerindeki teknik terbiyenin esaslarn
kkletirmek gerektir (30. Maddenin izahndan).
Ky retmenlerine, bilhassa Ky Enstitlerinden mezun olacak retmenlere kyde erbab ya hi
veya az bulunan birer meslek retilmelidir. Onlarn bu bilgilerinden, ky genlerini ve halkn
faydalandrmak iin eitmen ve retmenin iktidarna gre ilkokullarda meslek kurslar da alacaktr
ve derslere daha yksek okullara devam edemeyenlerden 16 yan tamamlamam bulunanlar devama
mecbur tutulur. Ayrca yetikin ky erkek ve kadnlarndan istekliler de alnr... Meslek kurslarnn
mevzuu olabilecek ky ileri unlardr: Duvarclk, svaclk, dlgercilik, demircilik, bahvanlk,
hayvan bakm ve reticilii, kyn salk durumu ile ilgili hastalklarla mcadelecilik, ocuk
bakm, meyvecilik, baclk, araplk, ttnclk, zeytincilik, balklk, yzclk, kayaklk,
greilik, binicilik, atclk ve avclk, bisiklet, motosiklet ve traktr kullanclk, peynircilik,
tavukuluk, sebze konservecilii, biki, diki, nak, su yolculuu, yol yapmcl, artezyencilik,
elektrik tesisatl, amar, hamam, buu sand temizleyicilii, ky kaldrmcl, radyo
onarmcl gibi (1. Maddenin izahndan).
B. Ky Enstitlerinin Yeri ve Rol
Ky eitimini yrteceklerin kayna olmalar bakmndan Ky Enstitleri, ky kalknmasnn merkez
arac olmaktadr. Kendi blgelerinde kalknma ilerini planlama, uygulama ve denetleme konularnda
bunlara trl grev ve sorumluluklar verilmitir. Bir tr iktisadi devlet kuruluu gibi bir devlet
kurumu grnts veriyorlar. Aada Yasann bu yann baka bakmlardan da inceleyeceiz.
C. lkretimin Yeri
Ky okullar, Ky Enstits ve Milli Eitim Bakanl arasndaki ilikiler yoluyla Milli Eitim
Bakanl yalnzca eitim bakmndan deil, bununla birlikte kyn ekonomik, tarmsal, kltrel ve
salk kalknmas almalarnn merkezi olmakta, dier bakanlklar ona yardmc durumuna
gelmektedirler. Bunlar kooperatifler, ara gere salanmas, teknik hizmetlerle ve Milli Eitim
Bakanlna bilgi vermekle grevlendiriliyorlar. Yasa, Tarm Bakanl uzmanlarnn ky
okullarndaki tarm ilerinin ilerlemesinde ibirlii yapmalarn ngryor. Orman Mdrlklerini
okul yapmnda kullanlacak keresteyi parasz olarak vermekle ykml klyor. Kylere ve Ky
Enstitlerine okul yapmnda kullanacaklar keresteyi orman blgelerinden yalnzca kstl bir cret
deyerek alma hakkn veriyor. Yalnzca, orman ynetimleri Orman Koruma Yasasna ve teknik
gereklere gre aa kesimi yaplacak yerleri saptayacaklardr. Gereken aralar, tama aralar,
gereler ve insan gc Ky Enstitlerince salanacaktr. Yine Yasaya gre Salk Bakanl her
ky okuluna bir salk ilk yardm antas verecektir. l ynetimlerine ve Salk Bakanlna kar
sorumlu olmakla birlikte, il salk memurlar Milli Eitim Bakanlna kar da sorumlu
olacaklardr. Ky halknn sal konusunda retmen de grevli olduuna ve ky retmenlerinin
grevine engel olmak su sayldna gre, hkmet salk memurlarnn ky sal ilerinden
kanmalar da ceza konusu olmaktadr. Salk memurlar ky okullarndaki salk durumunu
denetlemek, aratrmakla ve raporlarnn bir kopyasn Milli Eitim Bakanlna sunmakla grevli
tutuluyorlar. ileri ve Adalet Bakanlklarnn illerdeki temsilcileri ky eitim rgtnn
korunmas, desteklenmesi ve ilerinin kolaylatrlmas ile grevlendiriliyorlar. Ky retmenlerinin
almalar, disiplin ve zlk ileri geni lde illerin yetki alanndan kyor. Yasa, Bayndrlk
Bakanlna Ky Enstitlerinin gereksinimi olan yollarn, ambarlarn, depolarn yaplmas grevini
veriyor. Bylece, Yasaya gre, Ky Enstitleri tm eitim ve kalknma ilerinin merkezi durumuna
geliyor. Yasann hkmlerinin bir sonucu olarak, illerin yol yapm programlarnn Ky Enstitleri
blgelerine gre yapacaklar yeni programlarla deitirilmesi de gerekiyordu.
Devlet rgt bakmndan Yasann belki en nemli yan, Ky Enstitlerinin ve ky okullarnn Milli
Eitim Bakanlnn denetimi altnda retim ve tketim kooperatifleri kurabilmeleriydi. Bu
kooperatiflere retmenler, eitmenler, renciler ve kyller ye olabileceklerdi. Bylece, ky
kooperatiflerinin arlk merkezi Ekonomi Bakanlndan kylere kaym oluyordu. Kooperatif
hareketinin ncl memurlardan, bir retici olarak tanmlanan Enstit kl retmenlerin eline
geiyordu.
D. Ky Enstitleri Mezunlar
Yasa, ky retmeninin bir retici ve giriimci olmasn gerektiren nceki Yasa hkmlerini
glendiren hkmler ieriyordu. Deneyimler gstermitir ki, yerel ayrmlar, ekonomik koullar,
mezunlar arasndaki kiisel ayrmlar, altklar yerlerdeki toplumsal snflarn durumu gibi etkenler
bu amacn gereklemesinde rol oynayan etmenlerdir. Ky retmeninin ekonomik durumu ve rol ile
ilgili nlemler dnlerek Yasa ile ilkokul retmeni kavramna yeni bir anlam verilmitir.
Yasadaki anlaya gre retmenin bir okul hocas olarak grlmedii kesindir. Eitimin ne olaca
ve amalarnn ne olduu nasl yeni bir ekilde aklanmsa, burada da retmen, ky toplum
yaamn i araclyla adalatrma arac olarak gsteriliyor.
Yasa, devlet memurlarnn kiisel haklar ve grevleri konularnda da yeni kavramlar getiriyordu. Bu
ynden de devletle vatanda ve i adam arasndaki ilikilerde yeni bir gr gelitiriyordu. Bu
Yasa, devletle birey arasnda kooperatif, sosyal sigorta, devlete desteklenen yatrm ve tarm
sigortas kavramlarn getiriyor; ayrca idare hukukuna da ulusal amalara ynelik yapc hizmetlerin
ulusa dllendirilmeleri kavramn sokuyordu.
Yasa, devletle ky retmeni arasndaki ilikileri de tersine eviriyordu. Ky okulu ve ky retmeni
hiyerarik yapda en sonda ve en aada iken, imdi hkmetin ve Milli Eitim Bakanlnn merkez
organ oluyordu. lkretim denetmenlik blgesi bir kyler grubunu ieriyor ve denetmen bunlarn
merkezi durumunda bir yerde konulandrlyordu. Bu blgelerin birlemesinden bir Ky Enstits
blgesi oluuyor ve her Ky Enstits Milli Eitim Bakanl ve dier ynetim birimleriyle bamsz
ilikiler kurabiliyordu. Yasaya gre, ky retmeni Ky Enstitlerine balyd. ldeki iileri ve
eitim makamlarna yalnzca baz ynetimsel iler bakmndan bal olacakt. Ky retmeninin, il
merkezindeki stlerinde bulunmayan baz haklar ve yetkileri olacakt. Ky retmeni ile il
makamlar arasndaki ayrm, yeni yasann altnda dier yasa ve tzklerde yaplacak
deiikliklerle dzenlenecekti. Yasann en ok tartmalara ve birok hkmlerinin
uygulanmamasna yol aan yan bu olmutur.
E. Ky ve Kyl
Ama Yasann en ok tartlan hkmleri kylnn ky eitimindeki sorumluluklaryla ilgili
olanlard. Bu konuda yaplan eletiriler deiik ve birbirine zt ynlerden geldi. Bunlarn iinde en
yasal grnen kar k, Yasann ve Enstit hareketinin dnda kalan etkenlerden gelmitir.
Yasa birok noktalarda Ky Kanununu doruluyordu. Yeni Yasa, ky ynetimleri konusunda temel
yasa olan Ky Kanunu aracl ile uygulanacakt. Yeni Yasaya gre, okul yerini, okul yapsnn ara
gerelerini ve yapmn salamak sorumluluu kylerdeydi. Okulun onarm ileri, okul ara gereleri
salanmas ve kylnn eitiminin desteklenmesi kyn grevlerindendi. Yeni Yasa ky eitiminin
kapsamn geniletmekle kyn eitim sorumluluklarn da artrm oluyordu. Ayrca, Enstit kl
retmenlerin desteklenmesi grevleri de bunu oaltyordu. Bunlara karlk, Yasa daha nce
bulunmayan baz kolaylklar salyordu. Yasann amac, Ky Enstits yoluyla bunlarn
olabildiince salanmasyd.
Yasann en gze arpc yenilii, okul yapm, okullarn su, yol, bahe ve onarm ileri iin alma
ykmll getirmesidir. Tersi zel olarak belirtilmedike, 18-50 yalar arasndaki her erkek ve
kadn, ylda en ok 20 gn yap ilerinde alacakt. Bu ykmllk bedel deyerek de yerine
getirilebilecekti. Baka bir nemli yenilik, okulla ilgili sorumluluklarn yerine getirmeyenlerle,
ocuklarn okula gndermeyen ana babalar iin konulmu hkmlerdir. Yasa ile bu hkmlerin
sertlikle, dncesizce uygulanmas nlenmeye allmtr. Ama yine de bunun, bir ky retmenini
bir eitimci, bir lider, bir dost olmak yerine, bir polis memuru durumuna dlmesi tehlikesi vard.
Kyde ynetimin ve yeni eitim rgtlenmesinin tek temsilcisi retmen olduu iin bu tehlike
kesindi. Baz kylerde bu konu bir sorun olmad halde, birok kyde retmenin bu ifte roln
sorunsuz yrtemedii grlmtr.
Yasann gelecee dnk yeniliklerinin nemli olanlar, hukuksal olmaktan ok, olaylar etkileyecek
niteliktedir. Yasa, zaten oluum durumundaki bir hareketin aklamasdr; hareketin amalarn
yalnzca bu Yasann gerekletirmesi dncesiyle dzenlenmi deildir. (Ky Yasas ve
Kooperatifler Yasas byleydi.) Yasann, kylnn yasal sorumluluklar paylama grevi
bulunduunu belirten hkmleri, Ky Enstitlerinin geliimi ile kendiliinden gereklemekte olan
bir durumun dorulanmas niteliindedir. Ky Enstitlerinin varl, giderek gelimeleri ve
yaygnlamalar, kylere geici ya da srekli olarak ara gere ve eleman salamalar ile
sonulanacakt. Bu olu gz nnde tutulursa, Yasann ky toplumuna getirdii ykmllklerin
grnd kadar ar olmad anlalr. Kar klarn gerek nedeni, Ky Enstitleri hareketinin
varoluu nedeniyle, Yasann ngrd somut nlemlerin alnmasna uygun koullarn bulunuudur.
Bu koullar olmasayd, Ky Yasasnn uygulanmadan kalan hkmleri gibi, bunlara da kimse kar
kmayabilirdi.
Sevindirici olmayan nokta, kylye kar baka yasalar yrrlkteyken, bu Yasann da kartlmas
ve yrrle konmasdr. Sz konusu dier yasalar, gelecek blmde tartacamz birtakm siyasal
deimelerin sonulardr. Ama bunlar halk tarafndan, Kemalizmi benimsemi Partinin mal
saylmaktaydlar. Yine byle bir nokta, eitim amacyla alma ykmllnn tm vatandalara
(kyl ve kentli) eit olarak uygulanmasnn liberallik adna yaplm basklarla nlenmi olmasdr.
Kentli, her trden ve daha iyi eitim olanaklarn bedelsiz elde ederken kyl, kendisinin neden hem
demeye, hem de almaya zorunlu tutulduunu, ok hakl olarak soracakt. Ky Enstitlerini
ykmak isteyenlerin Ky Enstitleri rencileri ve mezunlar arasnda kylnn kentliden ayr ve
aa grld dncesini yaymalar zor deildi.
3. Yasa ve Trkiyenin Temel Eitim Sorunlar
Yasay bu almamzn bandan beri tarttmz Trkiye eitiminin temel sorunlar erevesinde
inceleyerek, daha doru deerlendirmek olana vardr.
A. Eitimin Finansman Sorunu
Bu konuda Yasa, kendisinden nceki yasalar tamamlar niteliktedir. Bu nceki yasalarn
saladklarna bakalm: Her Ky Enstitsne ve Eitmen Kursuna dner sermaye salanmt.
Bunlarla Ky Enstitleri ilk geliim evrelerini atlattktan sonra anapara gerektiren gelimeler
karlanacakt. Trkiyede zaten bunlara benzeyen ktisadi Devlet Kurulular vard. Burada ama
eitimsel olmakla birlikte, her blgenin gereksinmelerine gre, ekonomik retim gcn artrmay
etkilemek bakmndan, byle bir benzetme yanl olmaz. Rasyonel gelime ve anaparay rasyonel
olarak kullanma olanaklar vermekle, eitmen rgt ve Ky Enstitleri dier eitim kurumlarnda
grlen zaman ve para kayplarna neden olan yntemlerden kurtarlm oluyorlard. Bunlar yalnzca
Saytay denetimine balydlar
[131]
.
Ky Enstitlerinin yap ve benzeri harcamalar, rencilerin eitim programlarnn bir blm
olarak yaptklar ilerle ve yerel olarak salanmalar olana bulunan yap gerelerinin
kullanlmasyla karlanyordu. Bu durumda, Ky Enstitlerine yaplacak balca harcamalar, ara,
tat arac, endstri rnleri, makine gibi belirli snrlarda kalan mallar iin olacakt. Ayrca, Ky
Enstitlerinin eitimsel etkinlikleri, dner sermayelere kout olarak, Ky Enstitlerinin balca
tketim gereksinmelerini gittike artan lde karlyordu
[132]
.
Ky Enstitlerinin uygulad kendi gereksinmelerini karlamak, yeni Ky Enstitleri aarak
oalmak, ky ekonomisi iin retim yapmak anlay 1941de yaplan yeniletirme ile teknik retim
alannda da uygulanmaya balanmt.
Dier ilkokul retmenlerinden deiik olarak, eitmenler ve Ky Enstitleri mezunlar, dorudan
doruya devletin altrd ve maalar Milli Eitim Bakanl btesinden denen kiilerdi. (Bunun
siyasal ve yerel denetimlerden ayrlamam olmas, zellikle siyasal ve ekonomik zorluk
dnemlerinde, ciddi bir saknca yaratmt.) Tarm Bakanl eitmen iinden elini ekince,
eitmenlere ek kurslar amak, fidan, tohum vb. ve tarm arac ve anapara salamak gibi iler Milli
Eitim Bakanlna ya da Ky Enstitlerine kalmt. Eitmenlerin ky eitimine etkinlikle hizmet
etmekten teye ynetimden isteyecekleri bir ey yoktu. Bylece, hi deilse teorik olarak, eitmen
rgtnn harcamalar zamanla, ancak eitmen hizmet alanlar geniledike artacakt. Bylece, hi
deilse teorik olarak, eitmen rgtnn harcamalar zamanla artmayacak, yalnzca eitmen hizmet
alannn geniledii lde ykselecekti. Artk hizmette olmayan ya da hizmetinin deeri kalmam
olanlar da devlete yk olmay srdrmeyeceklerdi. Salk nedenleriyle ilerinden ayrlan Ky
Enstitleri kllar da Milli Eitim Bakanlna parasal bir yk olmayacaklard. Bunlar, gerekli
durumlarda Bakanlkn sanatoryum ve prevantoryumlarndan parasz olarak yararlanabileceklerdi.
Baka nedenlerle Ky Enstitlerindeki renimlerini yarm brakanlar, Yasaya gre giyim, yemek
vb. gibi kendileri iin yaplm harcamalar devlete demek zorundaydlar. Bu zorunluluk,
uygulamada ancak rencilerin ya da velilerinin kt amalarnn belli olduu durumlarda yrrle
konmutur.
Yasa kabul edildii zaman, artk Ky Enstits mezunlar retmen olarak adlandrlm
oluyorlard. Bunlar ynetim ve mali bakmdan Milli Eitim Bakanlna balydlar, 9.6.1943 gnk
4459 Sayl Yasa ile salk alannda halk sal uzmanl da yrrle girmiti. Ama Ky Enstits
kl salk memurlar ve ebeler Milli Eitim Bakanlna balydlar. Bunlarn memurluk koullar
retmenlerinkinin eiydi. 20 yllk zorunlu hizmetlerini tamamlamayan mezunlar, devlete
eitimlerinin harcamalarnn iki katn demek zorundaydlar. Bunlar o 20 yllk sre iinde baka bir
hkmet memurluu da yapmayacaklard. (Bu sre, standart 7.5 yl zorunlu hizmet sresi ya da
renim harcamalarnn denmesine denkti.)
Yasaya gre mezunlara unlar salanacakt: Balangta kiisel harcamalar iin snrl bir denek, 3
ayda bir denecek maa, ara gere, tohum, saban ya da hayvan, fidan gibi ky okulunun envanterine
girecek demirbalar, retmen evi, okul ilii ve okula ayrlm tarla, mera, meyve bahesi gibi
mlklerde yapaca retimden karlksz yararlanma. Kendi almalarnn rn kendilerinin
olacakt ve bunlar doal felaketler, salgn hastalklar, kanlmaz zararlara kar Milli Eitim
Bakanlnca sigorta ediliyordu (bu, Trkiyede tarmsal anapara yatrm sigortasnn uyguland
tek durumdur). Mezunlarn ve ailelerinin parasz salk bakm, sanatoryum ve prevantoryum
tedavilerinden yararlanma haklar vard. Ky Enstitleri kllar zorunlu olarak iki Sandka ye
olacaklard
[133]
.
Yasa ile yeni bir emeklilik plan da getiriliyordu. Bu plan, ilkretimi devletin maliye sisteminin bir
paras yapmak iin atlm dier bir admd. Olaan ilkokul retmenleri il btelerinden salanan,
trl memur trlerini ieren ve Ziraat Bankas tarafndan ynetilen bir Emekli Sandna balydlar.
Bu sistemin uygunsuzluu ilkokul retmenlerinin il ynetimlerinden alacaklarnn toplamnn
1946da bir milyon dolardan (3,5 milyon TL) daha fazlaya erimi olmasndan bellidir
[134]
. Ky
Enstitleri Yasas ile Milli Eitim Bakanlnn denetimi altnda yeni bir retmen Emekli Sand
kuruluyordu. Sanda iveren ve alann prim demesi ilkesi kabul edilmiti. Sandn anaparas
l olarak braklmayacak, iletmeye yatrlacakt. Bylece Ky Enstits mezunlar hem emekli
maalarn alacaklar, hem de onlara dier retmenlerden ayr olarak, ek gelir de salanacaktr.
(1949da e kavramlara dayanan ve tm devlet memurlarn kapsayan yeni bir Emekli Sandnn
kurulmasyla bu Sandk kaldrlmtr).
kinci sandk Ky retmenleri Salk ve Sosyal Yardm Sanddr ki, bu birincisinden de yeni bir
kurumdur. Buna da iveren ve alan ortak olarak katlacakt. Yardmlar, prim yatrma sresi
ierisindeki lm ve sakatlanmalarda, hangi koullarda olursa olsun lmlerde, lenlerin ailelerine
yardm olarak, doum, evlenme, aile reisinin hastal ve yoksulluk durumlarnda, kiisel mlke
yangnla zarar gelmesinde yaplacakt. Ayrca, geziler, retmenin kendisinin ya da ona gereksinimi
olanlarn eitimi ve buna benzer iler iin de yardm salanyordu
[135]
.
Grlyor ki, 4274 Sayl Yasadan nce karlm yasalar da ky eitiminin finansman
sorunlarna, bu sorunlarn dourduu moral bozukluu ve dengesizliklere zm getirmiti. lkretim
iin yaplacak harcamalar ok amal olarak dzenlenmiti. Ynetimin retime dnk olmayan
harcamalar kslyor, bir yandan yasal yolla yeni bir giriken tipi yaratlrken, ultra modem bir sosyal
yardm ve sigorta sistemi kuruluyordu. Yepyeni grlere gre yaplm rgtlerin ve yasalarn
zamanla elde edilecek deneyimlere gre dzeltilme gereksinmeleri olduunu ve uygulamann da genel
ekonomik tutuma balln burada belirtmek phesiz ki, gereksizdir.
Yeni Yasa ile daha nceki hkmlerin tm dorulanyordu. Salk ve Sosyal Yardm Sand
yelii, eitmenlere, Ky Enstitleri kllara, memurlara, usta reticilere, Ky Enstits
retmenlerine, gezici retmen ve baretmenlere, ilkretim mfettilerine yaygnlatrlyordu.
Sandkn gelir kaynaklar geniletilerek, ky okullar iletmelerinden elde edilecek krn yzde 2-5i
de Sandka veriliyordu (Madde 68).
Yasa, Ky Enstitleri retmenleri iin ekonomik sonular olan ve Ky Enstitlerinde uygulanan
baz yntemleri de yasallatrlyordu. retmenlerin aile gereksinimleri iin ayrlan baheleri
kullanma haklar ve kendileri iin hayvan yetitirme kolaylklarndan yararlanma haklar olacakt.
Enstitce salanan lojmanlar iin kira demeyecekler, ibandaki retmenlere parasz yemek
verilecekti. Bylece, devletin ykseltemedii maalarna destekler yaplm olacakt. retim ve
tketim kooperatifleri kurma konusundaki hkmler de ekonomik sonularn kapsamn
geniletiyordu. Bunlarn o zamanlar birer avantaj sayld, o zamana kadar Ky Enstitlerinde
yeterli zmlerden uzak personel sorunlarnn 1942-1943ten sonra geni lde dzelmi
olmasndan bellidir. Bylece, sava nedeniyle, sabit maalarla yaplan geim harcamalarnda
enflasyonun getirdii deer yitirmeler karsnda, Enstitlerde almak ekici oluyordu. Birok kent
retmeni herhangi bir yardm grmeden tavuk ya da sebze yetitirmeye alyorlard ama dk
maal retmenler arasnda beslenme bozukluu ve tberkloz, neredeyse salgn denecek kadar
yaygnd.
Yasann ky toplumundaki eitim etkinliklerinin finansmanyla ilgili hkmleri, Ky
Enstitlerindeki gelimeyi salayan ekonomik grlerin yaygnlatrlmasndan baka bir ey
deildir. Ama bu Yasann uygulanma arac olan Ky Yasasndaki birok eksikler bu Yasada da
kendini gstermitir. Yasa, ky toplumunun kendi eitim ilerinin temel ykn kaldrabilecei
dncesini yasallatryordu. Gerekilikten ok uzak olan bu gr, Yasada gdlen amalarla ve
Yasann uygulamaya dnk dzenlemeleriyle hafifletilmeye allmtr.
Yasaya egemen olan ama, kylere ve kylye en az bir harcama ile en yksek ekonomik deerde bir
genel eitimin salanmasyd. Bir bakma yanl olarak, Yasada yap mevsiminde kylnn
ounluunun ekonomik anlamda isiz olduu kabul edilerek, bu isiz insan gcnn, dier birok
gelimi ya da gelimemi lkede yapld gibi, ulusal amalar iin deerlendirilmesi
ngrlmt. Deiik kamu kaynaklarn bir araya getirerek okul yapm harcamalarnn, teorik
olarak, azaltlmas da dnlyordu. Bu konuda Yasaya egemen olan dnce uydu: Tarm
Bakanl ve onun Orman letmeleri, Devlet Demir ve Denizyollar, cam, demir, imento endstrisi
kamu iletmeleriydi ve hepsinin de amac ulusal kalknmayd; o halde bunlar, zaten yapay olan
fiyatlarndan eitimsel, ekonomik bir kalknma programn gerekletirmek iin vazgeebilirlerdi.
Bylece, ky halk kamu hizmetleri iin iki kez deme yapmaktan kurtarlm olacak ve ulusal
kalknma onlarn deme yeteneklerinin olmamasndan tr ksteklenmeyecekti. Tarm ve Milli
Eitim Bakanlklarnn bu konuda e grte olmadklar Yasadan anlalyor. Tarm Bakanl
yalnzca kereste fiyatlarndaki tarifesinde deiiklie yanayor ama trl ynetim gelirlerinden
vazgemiyordu. Daha sonraki deneyimlerde Tarm Bakanlnn bu kadarn bile uygulamayaca
anlalacaktr. Teorik olarak kyl unlardan sorumlu olacakt: a. Kyn ortak mal ya da devlet
arazisi bulunmayan yerlerde ky okulu iin arazi satn almak, b. ykmll olarak yaplmyorsa,
yol tama harcamalarn karlamak, c. Yerel olarak salanamayan ya da Yasann zel olarak
belirttii yap gerelerini salamak, d- Okul ve renciye gerekli retim aralarn, gerelerini
salamak. Ky Enstitlerinin yoksul kylere kap, pencere, masa ve tabure vb. gibi retim
aralarn karlksz ya da ucuz olarak salayacaklar kabul ediliyordu. Ky Enstit mezunlar ve
okul rencileri okulun ara gerelerini tamamlayacaklar, okulun onarm ilerini yapacaklard
[136]
.
Yerine gre yakacak, sva, balca bakm gereleri, tebeir, kt, kitap gibi eyler iin de genel
harcamalar yaplacakt.
Yasann st kapal olarak hedef ald kiiler ekonomik durumlar iyi olan kyllerle, kyde
oturmayan toprak sahipleriydi. Bunlar, XIX. yzylda Batda olduu gibi, kyde eitimin
ilerlemesine kar olmamakla birlikte, bu konuyla ilgilenmeyen kiilerdi. Yeni Yasann hkmlerinin
sertlii ile bunlarn kendilerine den sorumluluklar yerine getirecekleri, biraz da safasna,
umuluyordu. Yine olduka safa inanlyordu ki, Ky Enstitlerinin ve mezunlarnn bunlar yakndan
tanmalaryla, gizli kalm varlklar ky eitimine harcanmak zere harekete geirilebilecekti. Ancak
deneyimlerle bu konularda birok gerekler kavranacakt.
Yrrlkteki yasalar ve uygulamadaki yntemler bakmndan baklrsa, yeni Yasann kyllere ar
ykler getirdii grlr. Yukarda deindiimiz gibi, bu hakszl dzeltmek amacyla, eitimde i
ykmlnn kentlileri de kapsamas iin yasalar hazrlanma aamasndayd. Ama bu hibir zaman
gerekletirilemeyecekti. Bu Yasann kyllerce eletirilmesini nlemek iin, ancak ok kkl bir
vergi reformu yaplmas gerekirdi ki, bu da Milli Eitim Bakanlnn gcn aan bir iti.
B. Ynetim
Yasa, merkez ve il ynetimleriyle ilgili yasalarda bir deiiklik yapmam olmakla birlikte, hem
teorik hem de pratik bakmdan Trk ynetim sisteminin iyiletirilmesine neden olacak gte bir
belgeydi. Yasann bu yan, aklanmada kullanlm yntemden tr, kolayca grlemez ve
anlalamaz. Gerekte, Yasa en gl ekilde ynetim sorumluluklarnn uygulanmas konusuna
dokunmaktadr. Cumhuriyet dneminde karlm saysz yasalar, tzkler, ynetmeliklerle yeni
Yasann amalarna uygun harekete ve almalara olanak verilmekle birlikte, ilerin yapl,
deneklerin ve yetkilerin kullanl konularnda etkili bir denetim salanamamt. ok gze batan
kt ynetimsizlik durumlar dnda, kyl ile ynetimin ilikileri yneticilerin (mlki memurlarn)
ahlak ve insafna kalmt. Tarihsel ve ekonomik nedenlerden tr, yalnzca az saydaki grevliler,
ynetime ve kylye ahlaksal bir grle yaklamlardr.
Yasann Ky Enstits mdrlerine verdii yeri ve rol, mlki ynetimle karlatrdmzda
anlayabiliriz. O zaman, Ky Enstitlerine eski Maarif Eminliklerindekinden daha geni yetkiler
verilmi olduu grlr. Bundan da te, bu durum, kendilerini destekleyen zerk bir rgtn
bulunmas ve ky eitimi kavramnn yasal ieriinin geniletilmi olmasyla, daha da glenerek,
Eminliklerden ayrlr. Eminliklerde yalnzca mlki yneticilere neriler yapma yetkileri olduu
halde, yeni Yasa ile bu tersine evrilmitir; mlki yneticilerin Milli Eitim Bakanlna yalnzca
neri gtrme yetkileri vardr.
Yasann ynetim bakmndan dolayl etkilerini anlatmak iin de bir iki nemli zelliini ele almak
gerekir: Yasada, il yneticilerinin ky retmeni zerinde hukuk d herhangi bir denetimlerine
olanak verilmiyor (yine de bunun tmyle ortadan kaldrlmadn daha sonraki deneyimler
gstermitir). Ky Enstits mezunlarn atayan, terfi ettiren, emekli eden ya da iinden karan mlki
ynetim deil, Milli Eitim Bakanl olmaktadr. Mlki ynetime kalan yetki, bunlarn bir yerden
baka bir yere nakillerini nermektir. retmenler maalarn il btelerinden ya da katma (mlhak)
btelerden deil, dorudan doruya Milli Eitim Bakanl btesinden alyorlar. Maalar yine
yerel ynetimler aracl ile veriliyor ve bu bir bakma Ky Enstits kl retmenleri bir tr
denetleme olarak kullanlyor. Ama onlarn Bakanlkla dorudan iletiim kurma yetkileri nedeniyle,
bu snrl bir denetim oluyor. Ky Enstits kl retmenlerin disiplin ileri konusunda da mlki
yneticilere yalnzca dolayl bir denetim kalmas nemli bir noktadr. Yasa ok demokratik yeni bir
mesleksel disiplin sistemi getiriyor. Bu sistemde l Disiplin Kurulu gibi disiplin kurullarnn
yelerinin ancak bazlar retmenlerle ilgili kurullarda ye olabiliyorlar ve ancak bunlarn aracl
ile mlki ynetim etkisini duyurabiliyor, bunun dnda disiplin yetkileri meslekten olanlarda
bulunuyor. Son bir nokta; Ky retmenlerinin ilerini kstekleyen ve grevlerini yapmalarna engel
olanlarn hareketlerinin yasada cezalandrlacak bir davran saylmasyla, eskiden gelen hiyerarik
bir denetim de nlenmi oluyordu. Eski denetim ynteminde, mlki ynetici her kiiye kar gvenlik
glerini kullanmaya yetkiliydi. Ona bu yetkinin verilmesindeki ama, devlet dzenine kar
eylemleri ve gericilik hareketlerini nlemek olduu halde, bu yetki bir yneticiyi ya da ynetimi
eletirenlere kar bile kullanlmt. Bu gibi durumlardaki keyfi hareket daha yksek grevlilerce
durdurulabiliyorsa da, bunu yapan ynetici yalnzca ynetim yanlndan sorumlu tutuluyordu. Yapt
keyfi davrann neden olduu kiisel zararlardan sorumlu olmuyordu.
Yasayla Ky Enstits mezunlarnn stlerinin mlki ynetimden Enstit alanna ekilmesi iin
gerekli nlemler alnmt. Yasa, gezici baretmenlerin ve ilkretim mfettilerinin sorumlu
olduklar ky gruplarnn merkezi olabilecek bir yere yerlemelerini ngryordu. Rasyonel ekilde
ynetilen her eitim sisteminde bunun byle olmas gerektii apakt. Ama, grevlilerin bir araya
toplanmalarn nlemekti. Ky Enstits blgelerinin daha kk blmleri il ve ile snrlarn
at iin, bu uygulamada da mlki yneticilerin mevkiinde ve neminde bir azalma anlamna
geliyordu. Ama ilkretim grevlilerinin geri kalm ile ve bucaklara yerlemelerini istemenin, Ky
Enstitleri rgt dndaki ilkretim mfettilerinin houna gitmemesi doald. Ynetimle ilgili
dier yasalar, bu yeni Yasaya uygun olarak deitirilmedikleri srece, bu nlemin birtakm
irrasyonel sonular yaratmas kanlmazd. rnein, Milli Eitim Bakanl dndaki sorumluluklar
nedeniyle, valiler tarafndan her arllarnda ilkretim mfettilerinin bulunduklar yer ile il
merkezi arasndaki mekik dokumalar gerekecekti. Yasa ile bu sakncalar, mfettilerin aslnda Milli
Eitim Bakanlnn grevlileri olduklar dnlerek nlenmeye allmt. Yasa bu mfettilere
ve gezici baretmenlere, arazi, teknik ve yap ileri konularnda, il kanalyla deil, dorudan
doruya ile yneticileri ile iliki kurma yetkisini veriyordu. Bunlar planlama, eitim ve ara gere
konularnda dorudan Ky Enstits mdrleriyle de iliki kurma yetkileri vard. Bir baka yenilik,
yine ilkretim mfettilerinin aracsz Milli Eitim Bakanl ile iliki kurabilmeleriydi, yalnzca
burada valiye de bilgi verilmesi zorunluydu. Mfettilerin kiilikleri ve eitimleri dnda, bu yeni
ynetim zincirinin bir eksii, ile yneticilerinin hem yasal olarak, hem de alkanlklar nedeniyle il
ynetimine bal olularyd. Yasann uygulanmas srasnda bunu nlemek iin alnm nlemleri
ileride greceiz.
Bir baka dikkate deer yenilik, gezici baretmenlerin ve mfettilerin Salk ve timai Yardm
Sandna zorunlu ye olmalarn ngren hkmdr. Ayrca, gezici baretmenler eitim disiplin
kurullarnda da temsil ediliyorlard. Yasann bu hkmleriyle, Enstit mezunlarnn ileride ky
ilkeitim hareketinin tm ynetim ve denetim ilerini ellerine almalaryla sonulanacak bir reformun
temelleri atlm oluyordu. Yani eitime bundan sonra mlki yneticiler deil, Ky Enstits egemen
olacakt. Eitim kalknmas bakmndan resmi yaplanmann temelinde ky retmeni bulunuyor ve
bunlarn almalarn planlama grevi Ky Enstitlerine veriliyordu. Nasl ky retmeni
retimden halk salna kadar birok yaam alanlarnda kalkndrma ileriyle grevli oluyorsa, Ky
Enstits mdrleri de hemen hemen tm ky kalknmas ilerini planlamakla grevlendiriliyorlard.
Bu gibi planlar, Milli Eitim Bakanlna gnderilmeden nce valilerin grne sunuluyorsa da,
onlarn bunlar geciktirmeleri ya da nlemeleri olana yoktu. Ky Enstitleri dorudan doruya Milli
Eitim Bakanlna bal ve onunla ilikideydi. Cumhurbakan da Milli Eitim Bakanl yoluyla
Ky Enstits ile dorudan ilgiliydi. Ky Enstitleri, ky retmenlerini maddi ve manevi, her
alanda desteklemekle grevliydiler. Bu nedenle, Enstit mdrlerinin kylerdeki arazi
anlamazlklar, mahkeme ileri, vergi yolsuzluklar gibi konularda inceleme yapmak ve hkmete
bildirmek gibi grevleri de olacakt. retmenler, telefon bulunan kylerde, ky ya da jandarma
telefonlarn resmi iler iin kullanabileceklerdi. retmenlerin resmi grevlerini yapmalarna engel
olunmas Yasa ile yasaklanmt. Bylece il ynetimlerinde, merkezi devlet ile kyler arasnda iki
haberleme kanal alm oluyordu. Bu ok nemli yeniliin nemini ve ne denli dikkati
gerektirdiini ileride greceiz.
Yasadaki yeniliklerle devlet memurluu kavramnda da nemli deiiklikler yaplm oluyordu. Ky
Enstitleri hareketinin zlk ilerindeki yntemlere yasal bir resmilik veriliyordu. Devlet memurluu
konusunda dier yasalara egemen olan grle bu yeni anlay karlatrrsak, yeni Yasann ne
kadar byk bir yenilik getirdiini daha iyi kavrarz. Bundan nceki memurlarla ilgili tm yasalarda
temel dnce, grevini yapmayan memura yaplacak ilem erevesinde dnmtr. Genel olarak
memurlarn hizmetlerine karlk dllendirilmeleri dn ok enderdir. rnein, bir ilkokul
retmeninin baars karl beklentisi, olsa olsa resmi bir dille yazlm bir teekkr mektubudur.
Diyelim ki, bu retmen niversitelerce onaylanm bir bulu yapm olsun. Byle bir durumda bir de
bir iki yllk bir kdem kazanabilirdi. Bir memur uzun, direnli ve yapc almas iin maddi manevi
hibir karlk bekleyemezdi. Uygulamada i yapmamak, sorumluluk duymamak, iten uzak kalmak,
olabildiince bo durmak daha karl oluyordu. Sesini karmayp bir keye ekilen memur iin
herhangi bir risk sz konusu olamazd. Memurlarn almalarn konu alan o kadar ok dzenleme ve
kural vard ki, iini yapan memurun bir yanla dmesi tehlikesi oktu. Sala tehlikeli alanlarda
alan memurun bu ilere girimesini deerli klacak karlklar yoktu. Memurlar arasnda resmi
olmayarak olumu ahlak grne gre, alma aklszlktan baka bir ey deildi; yasal
dzenlemelerde de bunun tersini gsteren bir hkm olmaynca, o tr bir gr, dolayl olarak yasal
olarak da desteklemi oluyordu.
Yeni Yasa ise uzun, srekli ve verimli hizmetin dllendirilmesi ilkesini getiriyor ve ona ba yeri
veriyordu. zellikle zor koullarn egemen olduu yerlerde yaplan hizmetin deerini tanyordu.
Geri devletin maddi koullar nedeniyle alana ok fazla bir maddi kar salanamyordu ama
meslekte ykselme olanaklar veriliyordu. Asl nem verilen, bu gibi hizmetlere karlk ulusal takdir
hakknn kazanlmasyd. Baar gsteren kyl, Enstit kl retmen yapt iin tannmas,
beenilmesi mutluluuna erebilecekti.
Yasa, ceza yaptrmlarnn uygulanma yntemlerini srdryordu. Ancak, bunlarn en son nlem
olarak kullanlaca hem Yasada, hem de Yasann aklamasnda (zahname) anlatlyordu. Ceza,
verildii zaman da geliigzel bir ekilde uygulanmayacakt. Yasadaki anlaya gre, yanl ya da
kt hareketlerin nedenleri vard ve bu nedenlerin yok edilmeleri iin allmalyd. Salk ve
timai Yardm Sandnn kurulma nedenlerinden biri de memurun kendi mesleinde almama
nedenlerini ortadan kaldrmak iin alnacak nlemlerin dnlmesiydi. Dier nedenler mesleksel
bilgisizlik, denetim yokluu, ileri rasyonel bir ekilde anlamay gibi etkenlerdi. Bundan tr,
Yasada memuru cezalandrmaktan ok, onu yeterli duruma getirmek gr egemendi.
Birok nedenlerden tr uygulamada etkisiz kalnm olmakla birlikte, Yasann disiplin
yntemlerine getirdii yeni anlay ok nemlidir. O zamana kadar ky retmenleri (daha dorusu
memurlarn byk ounluu) hakknda, onlarn i koullarndaki sorunlarla dorudan ilikisi
olmayan kiiler ya da kurullar tarafndan hkm verilir ve disiplin uygulanrd. Bu grevlilerin
disiplin kurullarnda temsilcileri bulunmad gibi, ok nemli durumlar ve adaletle ilgili sonular
olacak olaylar dnda, kendilerini savunma olanaklar da yoktu.
Yeni yasa ile iki yeni disiplin organ yaratlyordu: le Ky retmenleri ve Eitmenleri Disiplin
Kurulu, onlarn disiplin ilerine bakacakt. Valilik Ky retmenleri ve Eitmenleri Disiplin Kurulu
ilk kurulun kararlarn gzden geirmekle ve gezici retmen ve baretmenlerin disiplin ileriyle
grevliydi. Birinci kurul, merkez ile baretmenlerinden blge ilkretim mfettiinin gsterecei
aday arasndan maarif mdrnn seecei bir baretmen, ile blgesindeki gezici
baretmenler arasndan yine mdrlke seilecek bir kii, ilenin kylerindeki eitmen ve
retmenlerin aralarndan seecekleri iki kiiden oluacakt. kinci kurulda ise merkez ile ilkretim
mfettii, ilin tm ilelerindeki gezici baretmenlerin aralarndan seecekleri iki adaydan
Bakanlka atanacak bir gezici baretmen, merkez ilesi ky eitmen ve retmenlerinin
aralarndan seecekleri iki adaydan maarif mdrnn seecei bir eitmen ve retmen bulunacakt.
Grld gibi, dolayl ya da dolaysz seim yntemi kurullarn olumasna bir yenilik olarak
girmiti. stelik kurullarn yelerinin ounluu Ky Enstitleri hareketinden gelmektedir. Ayrca,
gezici retmen ya da baretmenlerin disiplin olaylarn inceleyecek olan yelerden ikisi onlarn
ast durumundaydlar. Her iki kurulun da tm yeleri meslekten kiilerdi, mlki yneticiler
kurullarda temsil edilmiyorlard ve Milli Eitim Bakanl yetkisindeki disiplin kararlarnn
temyizinde hibir rolleri yoktu. Bylece zahnamede de anlatld gibi, kusurlu davranlarn
yalnzca bir ceza konusu olarak grlmesinden ok, bir eitim sorunu olarak dnlmesi olana
artrlm oluyordu.
Tm bunlardan baka Yasann getirdii ynetim yeniliinin byk bir nemi de antisosyal ve
meslee aykr davranlar zerine bir toplumsal denetim grn getirmi olmasdr. Baka bir
deyile, Yasa ile mesleksel ahlakn gelimesinin temelleri atlyor ve bu ahlakn meslektalarca
yrrle sokularak olumlu ve yapc nitelikte olmas salanyordu. Bu, o zamana kadar Trkiyede
geerli olan ve ynetimde tm meslek gruplar zerinde bir denetim ve egemenlik kurma amacndaki
ynetici ocak anlaynn tam kart bir mesleksel ahlak grdr. John Deweyin bile
Trkiyede bulunduu ksa sre ierisinde retmenler arasndaki moral bozukluunun ayrdna
varm olduunu dnrsek, Yasann bu ynnn ne kadar nemli olduunu anlarz.
C. Milli Eitim Bakanl
Yasa, Milli Eitim Bakanlnn tara rgt ile ve dier hkmet organlaryla ilikileri konularnda
yreklilikle getirilmi hkmler iermekle birlikte, ky okullar ve Ky Enstits bakmndan
Bakanln i rgtlenmesi konusuna Yasada deinilmiyor. Yukardaki irdelemelerimizin nda,
bu bir eksiklik olarak grlr. Gerekten de, siyasal deiikliklerle bu Yasay ortaya karan iktidar
yklp, Ky Enstits hareketine dman bir iktidar Bakanla gelince, Yasann bu eksikliinin
sonular ok ackl olmutur.
Yukarda belirttiimiz gibi, Yasay aklayan zahname lkretim Genel Mdrlnce hazrlanm
ama buna tzk ya da ynetmelik gibi yasal bir nitelik verilmemiti. Bir yol gsterici niteliindeki
zahnamenin etkililii, uygulama alanndakilerce benimsenmesine ve Ky Enstits hareketinin
zellii olan ynetim grnn srmesine balyd. Yasann yzde yz uygulanabilmesi iin gerekli
olan yasal ve ynetimsel dzeltmeler henz gereklemedii gibi, Bakanlk rgtne de lkretim
Genel Mdrlnn temsil ettii ve Yasada aklanm grlere uymayan niteliklerin
kaldrlmasna ynelik yeni dzenlemeler getirilmemiti. Yasay hazrlayanlarn bu iki byk yanl
yapm olmalar, herhalde savatan sonra normal yaamn geleceini, Trkiyenin siyasal bir istikrar
dnemine kavuacan, Milli Eitim Bakanlnda da yasal ve ynetimsel olarak bu Yasaya kout
dzeltmeler yaplabileceini sanm olmalarndan ileri gelmi olmaldr.
4. Yasann Uygulanmas
Yasa ancak yldan az bir srede uygulanabildi. deal koullarda bile, Yasann normal bir ekilde
uygulanabilmesi iin yllk bir sre gerekliydi. Bu nedenle, bu sre ierisinde Yasa tmyle
uygulanamazken, yalnzca u ya da bu maddelerinin verdii sonulara dayanarak Yasay
deerlendirmek byk bir hakszlk olur. Bu nedenle, Yasann uygulanmas u bakmlardan
incelenmelidir: a. 1946da Ycelin Bakanlnn sona ermesinden nceki dnemde Yasann nicelik
ve nitelik bakmndan etkileri, b. Bu sre iinde ve bundan biraz sonraki zamanda Yasann
uygulanmas srasnda beliren eilimler, c. Yasann dayand grler. Ky Enstitlerindeki eitim
ve Enstit hareketinin gelecei bakmndan bu Yasann uygulanmasnda edinilen deneyimlerin
sonularn incelemek gerekir.
Enstit mezunlarnn alma ykmllklerini gzden geirirsek; bunlarn ekonomik bakmdan uyum
salamalar konusunda okul yapm programnn ba etken olduunu anlayabiliriz. Onlara verilmesi
gereken ara gere ve hayvanlarn salanmas iinin nicelik ve nitelik bakmndan ne denli yolunda
gittii konusu da Ky Enstitleri mezunlarnn gelecekleri bakmndan ok nemliydi. Enstitlerin
kurulularnda tabak, yatak araf gibi gereksinmelerin salanmasnda bile ekilen zorluklar
anmsarsak, Trkiyede o zamana kadar yalnzca ordunun karlam olduu byklkteki bu iin ne
kadar karmak olduu kavranabilir. 1942den sonra Trkiyenin evresinin her ynden kapatlm
olduu ve bunun ierideki etkileri, bu maddelerin salanmalarn ok zorlatrmt. te bu nedenlerle
de eitim kalknmasnn ulusa desteklenecek bir seferberlik eklinde ortaya konmu olmasnn
zorunluluu da anlalr. Bu koullarda okul yapm, ara gere, hayvan ve destek salanmas
ilerinde Ky Enstits mezunlarnn karlaacaklar zorluklarn bireysel olduu kadar, kolektif
sorumlulukla tanmasnn gereklilii de aktr.
A. Gemile lgili Engeller
Yasann balca ilkelerinden biri, Yasann uygulanmas srasnda kylnn ezilmemesiydi.
ykmllnn mevsimsiz olarak uygulanmas, okullar iin para toplanmasnda arlklar gibi
tutumlar nlemek amacyla, 3803 Sayl Ky Enstits Yasas, Enstit kl retmen gnderilecek
her kye, yl nceden haber verilmesini ngryordu. Ama Ky Enstits hareketiyle ilgisi
olmayan nedenlerle bu ilke ancak 1946 mezunlar iin, yani beinci mezun dnemi iin
uygulanabilmitir. 3803 Sayl Yasa zaten Kzlullu ve iftelerin ilk mezunlarn verilerinden iki
yl nce TBMMden gemiti. Okul yapmyla ilgili Yasa ise, ancak ilk mezunlar verildikten sonra
kmt. Trl tipte ky okullarnn projeleri iki yl nce bununla ilgili emir verildii halde (arada
tam 14 Ky Enstits kurulmutur) Milli Eitim Bakanl tarafndan 1943 yl ortalarna kadar
hazrlatlamamt. Yani ikinci mezun dneminden sonra! Bu projelerden biri, ondan sorumlu olanlar
yerine Ky Enstitlerine kar tepkilere neden olduundan geri alnm ve yeniden hazrlatlmt.
Yeni Yasann geiinden hemen sonra, arazi salanmas ve okul yapm konularnda aka emir
aldklar halde, illerdeki mlki, eitim ve teknik makamlarn yzde biri bile Temmuz 1943te, yani
bir yl sonra, yeniden emirler gelinceye kadar, harekete gememilerdi
[137]
. Bu, Yasaya ve Ky
Enstitlerine kar yaplm kastsz birok basknn bir nedeni olmutur.
Biraz bir zm olarak, biraz da Enstit hareketinin personel gereksinimini karlamak amacyla,
1942 ve 1943 mezunlar dorudan doruya Yksek Ky Enstitsne verildiler. Bunlarn bazlar
yine de kiisel ve ailesel nedenlerle retmenlie gittiler. Bunlar kylerde ideal bir durumun
beklemedii ortadayd ve karlatklar zorluklardan tr Ky Enstitlerini sorumlu grmeleri de
doru olamazd. Bu mezunlara kar manevi bir sorumluluu olduunu gren lkretim Genel
Mdrl, kendi ilkelerinden bir zveride bulundu; bu mezunlar okul yapm ile grevlendirildiler.
Ayrca kendilerine verilmesi zorunlu olanlara karlk, dzenli maa alabilmeleri iin gereken
nlemler alnd.
Bu konudaki balca eletirilerin kayna Soysaldr. O da rneklerini zellikle Kzlullu
mezunlarndan almtr. Soysal, mezunlara verilmesine sz verilmi olanlarn salanamamasn, baz
retmenlerin de kendi istekleriyle (zarara uramamalarn salamak iin) belde okullarna
atanmalarn gelii gzel eletiriyor
[138]
. Salk nedenleri yznden retmenlikten ayrlan bir
Kzlullu mezununun zmir blgesinde nemli bir ticaret iine giritii bildirilmitir. Milli Eitim
Bakanlndan alnan bilgiye gre, 1948de ayrlan ve ekonomik bakmdan baarl ilere girien,
baz durumlarda tarm iletmeleri kuranlar arasnda ifteler mezunlar da vardr.
B. 1944te Yaplan Yeni Atlm
ki bin kii olaca ngrlen 1944 mezunlar iin Genel Mdrlk ve Ky Enstits mdrleri tm
glerini ve kaynaklarn seferber ettiler. Bu mezunlarn yzde on kadar Yksek Ky Enstitsne
gidecekti ya da dorudan doruya Ky Enstitsnde teknisyen ya da yardmc retmen olarak
altrlacaklard. Geri kalanlarn bazlar retmensizlik nedeniyle kapal kalm okullar aacaklar,
gndzl ve yatl blge okullarnda alan ve Ky Enstit kl olmayan retmenlere
katlacaklar, bazlar byk kylerdeki okul yapm ilerine ekip halinde gnderilecekler, geri
kalanlar da okulu olmayan kylerde okul yapm iine girieceklerdi. Bu ura trlerinin her birinin
deiik yap, ara gere ve destek gereksinimleri vard. Mezunlar Edirneden Karsa, Trabzondan
Antalyaya kadar yaylan bir alana daldklarndan bulunduklar koullar da deiikti. (Bu koullar
nceden kestirmek ve nlem almak yolundaki Bakanlk genelgeleri iin 9 nolu dipnotta ad geen
Dstura baknz).
Hepsine ara takmlar smarland. Savaan taraflarn ablukalarn sklatrmalar sonucu, gerekli
baz aralarn dalmlar yaplamyordu. Trkiyenin kendi demir elik endstrisi, henz daha
kurulamam ar endstrinin gereksinmelerine gre ayarlanmt. ivi, eki, ngiliz anahtar gibi
ada ara gereler ve ky teknisyenliinin en basit aralar iin bile dalm gerekiyordu. Gere
yokluu, enflasyon ve karaborsaclk karsnda baz mteahhitler yklemlerini yerine
getiremeyeceklerini zamannda bildirdiler, bazlar da ilerini son dakika tamamlayabildiler. Bazlar
da anlamalarn geersiz klarak, 1943te orta tarm okullar amaya girimi olan Tarm
Bakanlnn at daha elverili eksiltmelere, daha elverili fiyatlarla girdiler. (Tarm
Bakanlnn bu giriimi, Milli Eitim Bakanl ile giritii yarmann yeni bir tryd. Bunun
ideolojik niteliini ileride greceiz.)
Bu son durum, giriilen ite devletiliin gerektirdii egdm yokluunun iyi bir rneidir. Ayrca,
zel giriim sektrnden devlet ve partiye kadar, kar atmalar olduunu da gsterir. lkretim
Genel Mdrl, Enstit kllar kylere, neredeyse trnaklaryla toprak kazmak iin elleri bo
gndermektense, bulabildii aralar, niteliklerine bakmakszn almak ve datmak zorunda kald.
1944ten sonra, Enstit ilikleri mezunlara gerekli aralar yapmaya balad. Ulusal bir devleti
planlama rgtnn yokluu nedeniyle, bunun doal sonucu, Ky Enstitlerinin kk lekte bir
endstri merkezi olmak zorunluluu ile karlamalaryd. Bu zanaatlar, Enstitlerin dner sermaye
kaynaklarna gre ayarlandnda, Enstit kllara gerekli ilerin yaplmasnda kullanlabilinirdi.
Ara konusundan daha da nemli olan konu, hayvan bulunmas sorunuydu. Enstitler mezunlara
hayvan salayabilecek kadar bu alanda gelimi deillerdi. Mezunlara gereken hayvanlarn devlet
iftliklerinden salanmas iin Milli Eitim ve Tarm Bakanlklar arasndaki yazmalar bu
incelememizde kullanmak olanan bulamadk. Milli Eitim Bakanlnn akla uygun sav,
gelitirilmi (slah edilmi) hayvanlarn mezunlara verilmesi ile kylerdeki hayvancln da
dzeyinin ykseltilecei idi. Tarm Bakanlnn yapmas gereken greve, yani kylerde zel
giriimcilikle hayvan reticiliinin balatlmasna da bu yoldan balanm olacakt. Ky
Enstitlerinden birinin yaknndaki bir Hara Mdrnn u szleri, Tarm Bakanlnn bu
alandaki durumunu ve profesyonel tarmclarn kylerden ne kadar uzak olduklarn gsterir: Bizim
onlarla (yani Ky Enstitleri ile) bir ilgimiz yoktur. retmenlere bu iyi hayvanlar vermek ziyandr.
Bizim kendi programlarmz vardr, biz ifti ile dorudan doruya kendimiz temas halindeyiz.
Mdrn szn ettii bu dorudan doruya temasn kyl hayvancln ilerletmek yolunda gzle
grlr bir etkisinin olmad, kylnn elindeki hayvanlarn kalitesinin dklnden bellidir.
(Marshall yardm nedeniyle yabanc uzmanlar Kars blgesinde bile niteliin ok dk olduunu
saptamlardr.) Mteahhitlerin Enstitlere getirdikleri hayvanlar da acnacak dzeyde dk
nitelikliydi. Enstit mdrleri, resmi olmayan yollardan, gelitirilecek nitelikli hayvanlar
yetitirilinceye kadar, bulabildikleriyle yetinmek zorunda kalmlardr.
Bir Enstitde bavurulan bir zm, Enstit hareketine egemen olan gr ve etkilerini lmemize
yarayabilir. Enstit mezunlarnn daha kolaylkla ie yarar hayvan bulabilecekleri dnlerek, bir
kez mezunlara hayvan yerine para verildi. Bunlardan bazlar atandklar yerlere gideren
gereksinmeleri olan hayvanlar satn aldlar; ama kylere vardklarnda kendilerine verilecek
arazilerin hl salanamam olduunu grdler. stleri tarafndan da okul retmenliinden baka
ilerle uramamalar emredildi. Bazlar da kendilerine verilecek tohum, saban, ev eyas gibi
eyleri edinmek iin gerekli paray almaya gittikleri maliye memurlarnca geri evrildiler. Biroklar
geimlerini salayabilmek iin ellerindeki hayvanlar satmak zorunda kaldlar. Bazlar da, Salk ve
Sosyal Yardm Sandndan, Yasann maddelerinde aklk olmad savyla, yararlandrlmadlar.
Mezunlarn bazlar da hayvan satn almayp, kendilerinin ya da ailelerinin hayvanlarn satn alm
gibi gsterip, paray ceplerine attlar. Kendilerine verilen paray yerinde kullanmayarak, Enstit
evresinden ayrldktan sonra tek balarna kalnca toplumun etkisi altna giren bu gibi mezunlar,
hayvanlarn kaybn ileri srerek Sosyal Yardm Sandndan sigorta paras isteyenlerin de ilki
oldular. Sigorta kurumlarn bu trden aldatma giriimleri en disiplinli lkelerde bile grlr.
(ngilterede Ulusal Salk rgtnn ilk zamanlardaki deneyimleri de bunu gstermitir.) Bu gibi
savlarn kabul edilmemesi, bu arada soruturmalarn iyi yaplmamas nedeniyle yasal olan isteklerin
de geri evrilmesi, kantlardan ok sylentilere inanan kiiler arasnda Sigorta Sandnn bir
rezalet olduu kansn uyandrd. Gerekte ise, Ycelin Bakanl sona erdii zaman, sigortann
elinde, istekleri karlamak zere 1 milyon TLden fazla para vard. Birok mezun da haklar olduu
ve kendilerine bavurmalar salk verildii halde istekte bulunmamlard. Sandn anlamn,
ileyiini, yntemlerini Enstit kllarn bilmeleri ve renmeleri Enstitlerin grev saydklar bir
konuydu. Yasal olmayan yollara sapan mezunlarn says, oran gzetildiinde ok az olmakla birlikte,
Enstitler bunu ciddiye alarak ve dier kurumlardan deiik bir anlayla, bundan kendilerini sorumlu
saymlar ve 1944-1946 arasnda, bu durumlarn nedenlerini ortadan kaldrmay amalayan nlemler
almlardr. Bunlar arasnda mezunlar ve mezunlarla Enstitler ve Bakanlkla bunlar arasnda daha
sk bir iletiim olanaklarn, maliye grevlilerinin ibirliini salamak, evlenecek mezunlarn
Enstitlere giderek orada evlenmelerine izin vermek, dn harcamalarndan para artrmak, yeni
evlilere Enstitlerde retilmi ara gere vermek, hayvan salama ilerini daha toplu zmlerle
yrtmek gibi nlemler vardr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, Enstit mezunlarn yerletirme konusunda, zorunlu koullardan biri
okul yaplarnn planlarnn hazrlanmasyd. Enstitller yap ilerinde ok deneyim kazanm
olmakla birlikte, durumlar bu kadar byk bir i iin gerekli olan yasal, ynetimsel ve siyasal
koullar salamaya yeterli deildi. Ama bir rnek dnda, Trk mimarlar da ky okullar gibi basit
iler iin alakgnlllk gsterecek durumda deillerdi; daha dorusu, eitsel mimarlk uzmanl
eitimi grm de deillerdi. Yalnzca iki mimar (bunlarn ikisi de kadnd) lkenin uzak kelerinde
ky okullar yapm ilerinin zorluklarn gze alabilmiti. Herhalde Bayndrlk Bakanlnn tm
illerde yeter sayda teknik personeli de yoktu. 1941de istenen planlar iin yarma alm,
kazananlar bile belli olmutu. Ama projelerin Teknik niversiteden, Bakanln ilgili dairelerinden,
vb. kurullardan gemesi iki yl srd. lemler bittii zaman da projelerin birinde o kadar byk bir
yanl olduu grld ki, daha nce eitmen kurslarndan birinin yapsnn planlarn yapm olan bir
gezici retmen bu yanl grmekte gecikmedi; ama Bayndrlk ynetimi burnunu byle eylere
sokmamas konusunda dikkatini ektii zaman, dayanamayp istifa etti. Projenin zerinde birok
gsterili imza bulunmasna karn, plann artnamesine gre kesildii savlan kirilerin ksa olduu
grld. Bunun sonucu zamann, harcamalarn boa gitmesi, Enstit ilerine kar ksknlklerin,
eletirilerin ortaya kmas oldu. Planlar bir kez daha gzden geirilmek zere geri verildi; ama ne bu
olay yapp smrenler, ne de yanltan sorumlu olanlar, Enstit hareketinin bundan sorumlu
olmadn aklamak drstln gstermediler.
Bu arada, Enstit hareketinin gelimesinde basnn oynad role de deinmek isteriz. Ne yazk ki,
basnn Ky Enstits hareketi karsndaki tutumunda zgr bir basn olduunu gsterecek kantlar
bulmak zordur. Hkmeti destekleyen basn organlar bile propagandaclk grevlerini
yapmamlardr. Bunlarn Ky Enstitleri zerine yazdklarnn da iin insancl yanndan ok, souk,
basmakalp, birtakm saylar ve hesaplardan oluan yazlar olduu grlr. Parti organ olan lk
dergisi, kyclk ideolojisinin, hatta Kemalizme kar kiilerin bir organ durumuna gelmiti. Bu
dergi Ky Enstitlerinin, Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Yasasnn, bu Yasaya gre giriilmi
olan eitim seferberliinin sanki hi ayrdnda deildi. Enstitl yazarlarn yazlarn ve nnnn
Enstitleri konu alan nutuklarn basmakla birlikte, lk dergisinin ky konularndaki yazlarnn
tonu, Enstit hareketine ters ve kar nitelikteydi. stanbul basn iinde Enstitlere ilgi gsteren tek
gazetenin Vatan gazetesi olduunu, Ahmet Emin Yalman hakl olarak ileri srmtr. Ama Vatan
gazetesinin bu ilgisi, dier liberal gazetelerin ilgisizliinden ve Kemalizme kar olan gazetelerin
dmanca ilgisinden belki de daha zararl olmutur. Yalmann bol szl, duygusal, yanl bilgilere
dayanan kkrtc yazlar kendi gazetesinin dier stunlarndan kan ve Adanada falan falan
kyn okulu ykld, falanca kylerin halk okul yapm iinde hakszla uramalarn protesto
ediyorlar trnden haberlerle yan yana kyordu. Ne yazk ki, Vatan koleksiyonunda sorumluluk
duyan bir basn rneine en ok yaklam olan tek yaz serisinin konusu, on bin Ky Enstits
rencisi iinde bir rencinin iledii bir cinayet olayyd (cinayet rencinin annesinin rzna
tecavz zerine ilenmiti). Vatan gazetesinin yaz ileri ancak 1953te (yani ky okulu yapm
programnn balamasndan alt yl sonra), gazetenin bir lke yazs serisi hazrlamas nedeniyle,
lkedeki ky koullar konusunda Mahmut Makaln Bizim Kynde ortaya att sorunlar
deerlendirmelerine yarayacak bilgileri ilk elden elde edebilmitir. Kemalizme kar olanlarn ortaya
attklar, Ky Enstitlerinin kyl ile kentli arasnda dmanlk yaratt savn desteklemek iin
belge arayanlar, bunlar Enstit dostu Vatan gazetesinin stunlarnda bol bol bulabilirler. Gerek
Vatan, gerekse dier gazeteler kyl, ifti, aa, bey, iftlik sahibi, tarm gereleri speklatr gibi
tipler arasnda ayrm yapacaklar yerde, bunlarn tmn kyl ya da hacaa kategorisine
sokarak, kentli okuyucularda kyllere kar duygular yaratlmasna arac olmulardr. Demokrat
Partinin ortaya k ile iktidar partisine saldrmak iin baz gazeteler, Ky Enstitlerini bir rezalet
yuvas ya da komnizm rgt gibi gsteren yazlara kucak amlardr. (27 Mays Devriminden
sonra ve Ycelin lm ya da Ky Enstitlerinin durumu konusunda yaz yazan iki fkra yazar,
stanbulun iki nemli gazetesinde, vaktiyle bilmeden Ycel ve Ky Enstitlerine kar yazlm
yazlara ve saldrlara katldklarn hi sklmadan aklamlardr). 1946-1960 yllar arasnda
basnn oynad role ileride dneceiz.
C. Yasann Etkileri ve Yaratt Akmlar
Yukarda yazdklarmz, Ky Enstitleri hareketine kar 1946, 1950 ve 1960dan nceki ve bugnk
tutumlar gzden geirmeye yarayacak ipularnn yalnzca bir blmn vermektedir. Aada bu
konuyu kronolojik olarak srdreceiz. Bu, bizi Yasann ve Enstit hareketinin ok ksa sren
deneyleme sreci iinde, gzkebildii kadar ile gl ve zayf ynlerinin tartlmasna
hazrlayacaktr.
Ky Enstits hareketinin Trk toplumu zerindeki etkisinin gcn grebilmek iin, 1944 ile 1946
arasnda, yani hareketin henz daha kendini yeni bir yolda denemekte olduu, saysz zorluklarla
karlald dnemdeki bu etkinin yllk art dzeyine bakmak gereklidir. Bunu en iyi gsteren
belge, Cumhurbakan nnnn 7.8.1944, 17.4.1945 ve 17.4.1946 gnlerindeki, ilkretimin
durumu konusunda halka yapt aklamalardr. Bunlar olaylarla birlikte yorumlarsak, anlamlar
bugnn okuyucular iin daha iyi anlalacaktr.
Ynetimin gsterdii hareketsizlik karsnda, nn 1944te Bakanlar Kurulunu kendi bakanlnda
toplad. Bu toplant sonunda kan Ynerge, Ky Enstitleri hareketini desteklemekte gsterilen
isteksizlie izin verilemeyeceini ak ve kesin bir dille anlatyor. Bu toplantda Enstit hareketine
verilen destein dzeyini, karlan bildirideki aadaki satrlardan anlayabiliriz:
Karsnda bulunduumuz zorluk pasif direnmedir, ilkretimin kymetini... vatandaa anlatamyoruz.
Daha fenas, vatandaa anlatacak olan vazifelilere anlatamyoruz... Hususiyle bu eitlerden biri,
memleketin bir kesinde bir salhiyet banda, hele bir vilayet banda bulunursa, talihsizlik hakiki
bir felaket olur. hmalci ve inanmam bir valinin ilkretimde kusurunun farkna vardktan sonra da,
iyilemi neticeyi ancak drt sene sonra alabilirsiniz. Deprem gibi elde olmayan felaketler sebebiyle
olmakszn aktan aa geri kalm valiliklerimizin memlekete bildirildiini okurken utancmdan ne
kadar strap ektiimi anlatamam. Bu bahsi, bu senelik bu kadarla kesiyorum.
Milli Eitim Bakanl ile Tarm Bakanl arasnda 24. ve 2. Maddeler bakmndan daha sonra
ortaya kacak ilikiler, Bakanlar Kurulu toplantsndan kan Ynergenin, Bakanlarn tm
tarafndan paylalmadnn kant olarak yorumlanabilir. Bu dnemin en zc belgelerinden biri,
24. Maddenin uygulanmasyla ilgili yaknmalara Tarm Bakan Hatipolunun verdii yanttr.
Bakan, Orman letmelerine yazd 35431/136 Sayl ve 21.6.1944 gnl genelgesinde:
Baz illerden alnan yazlardan ky okullar ve Enstitler iin parasz kereste verilecei kansnn
yanl olduunu, tarife bedelleri ve imal masraflar karl gibi bedellerin alnmamasnn
iletmelere tahmil edilen byk bir fedakrlk olduunu bildirdikten sonra, diyor ki:
Yasa, muafiyetleri mnhasran okul iin derpi etmitir. Binaenaleyh kereste miktarnn tayininde
talebe dershaneleri, yemekhane ve yatakhaneler gibi okulun asli bnyesine dahil olan binalara
lzumlu ihtiya gz nnde tutulacaktr.
24. Maddenin amac, Tekilt Yasas ve Ky Yasasnca kylye den okul yapm harcamalarn
en aza indirmekti. Yasann anlamna gre okul yalnzca derslik yaplarndan olumayp, i
ykmll kapsamndaki tm yaplar, halkn sorumluluuna den ve Ky Enstitleri hareketinin
belirledii tm eitsel geliim konular (rnein retmen evi, ilik, okul eyas, retim aralar,
Ky Enstitlerince dzenlenen kamu ileri) sz konusudur. Kendisini, ky kalknmasnn
devletilikle salanmas programnn bir paras olan bu ilerin dnda gren Orman Ynetimi,
Bakan Hatipolunun desteklemesiyle, neredeyse devlete kar zel giriimin karlarn koruyan bir
tutum alm oluyordu. Bakann emri zerine 24. Maddenin yalnzca klasik anlamda okul yapsn
kapsadn savundular. Verilen kerestenin cretleri yapay ve keyfi llere gre karld. Daha
nemlisi, Tarm Bakanlnn orman koruma sorumluluuna snarak, 24. Maddenin anlamn hie
sayan bir tutum taknld. Birok durumlarda, kereste isteklerini teknik nedenlerle geri evrildi.
Orman kesimine izin verilen yerlerde ise kerestenin tanma harcamalarnn serbest piyasa
fiyatlarnn stnde tutulduu grld. Ayrca, devletin tama aralarnn azl gerekesi ile Enstit
mezunlarnn gereksinmelerinin karlanmasnda yaamsal gecikmelere yol ald. Bu gibi durumlar,
Ulatrma Bakanlnn nlem almayna ve yanllna balanmaya allyordu.
Bu trden bozgunculuklar Hatipolunun yksek perdeden yasal gstermeye abalamas glntr.
Kesim yaplan ormanlarda yeniden aalandrma ve halka yararl fidanlklar kurmak gibi doal
ilevleri olan bir ynetime gnderdii genelgede Hatipolu, aa kesimi yaplacak blgelerin
saptanmasnn phesiz uzmanlk ii olduunu belirtiyor ve sanki Tarm Bakanl ile Orman
Ynetimi Trkiye Cumhuriyetinden ayr bir ynetimmi gibi, TCnin davalarndan yalnzca biri
olan eitim atlmnn hatr iin byk zveride bulunduklarn, bunu da iletmelerin byle bir
yke dayanamayacaklarn belirterek sylyordu
[139]
.
Orman iletmelerinin ilgisizlikleri o denliydi ki, yalnzca 1944-1946 dneminde deil, 1954te bile,
Ky Enstitlerinin ve mezunlarnn etkileriyle artan aalandrma isteklerine kar fidan
salayamyorlard. 1944-1946da ky kalknmas iin gerekli olan kereste miktarnn gerekten
Trkiye ormanlarn tehlikeye sokacak dzeyde olduu hibir zaman kantlanamamtr. Bakann
yargsnn uzmanlarn ok dikkatli incelemelerine dayanan teknik bir sonu olmaktan ok keyfi
olduu, 24. Madde nedeniyle kan olaylara Orta Anadolunun az ormanl blgelerinden ok,
Trkiyenin orman blgelerinde rastlanlmasndan bellidir.
Tarm Bakanlnn tutumu, Bakanlar Kurulu ve Parti birliine aykr hareket ediin en ar ekli
olmakla birlikte, dier baz Bakanlklarn hareketleriyle de Enstit mezunlarna engel karlmtr.
Maliye Bakanl ile olan yazmalar bunun rnekleridir. ileri, Bayndrlk, Salk Bakanlklaryla
ilgili rnekleri aada vereceiz.
Bakanlar Kurulu kararnn yaylmas, okul yapm ve rencilerin devamndan sorumlu kiilerin
tesine gidemedi. Yaplan uyar ile memurlarn kendilerini halkn stnde grmekten vazgemeleri
isteniyordu. nnnn Ky Enstitlerinin grevleri, almalar, gelimeleri konusunda ulusa yapt
aklamalar, bunun en anlaml rnekleridir. Daha sonraki yllardakinden deiik olarak,
Cumhurbakan bu aklamalarn radyodan kendisi deil, Milli Eitim Bakan aracl ile yapmt.
Bu konumann birok yerde kt halde lkde yaymlanmam olmas dikkate deer. nnnn
sert uyarsn, daha sonra Bakan kendi konumasndaki vglerle hafifletmeye almtr.
nnnn aklamalar bugn de incelenmeye deer; ama biz yalnzca iki noktas zerinde duracaz.
En nemli olan, o zamana kadar ky okullar iin uygulanmakta olan yntemlerin, kentlerdeki eitim
konusunda ve kent okullar iin de uygulanaca dncesidir. Bu, ulus lsnde bir atlmda
kentlilerin kendilerine den sorumluluklarn dnda braklmayacaklar yolunda en yksek siyasal
otoriteden gelen en son belirti olmutur. Yeni bir grle tm ulus eitiminin ele alnaca ve artk
kylnn ayr bir vatanda snf gibi saylmas dneminin sona ermek zere olduu grlyor. Ama
bu yolda gerekli olan yasalar, Parti iindeki ekimeler nedeniyle hibir zaman karlamayacakt.
Ky Yasasnn, 3803 ve 4274 Sayl Yasalarn kylye ykledii eitim yklerini kentlinin de
yklenmesi dn, kentlerde Kemalizmi tutan aydnlarn ve serbest meslek sahiplerinin aklna bile
gelmemiti. Gerekte, bu Yasalarn getirdii yenilie kar ayaklananlar, yalnzca gericiler ya da
35ler olmad, CHPye demokrasi adna saldran hekimler, avukatlar ve gazeteciler de nnnn
aklamasndaki dnceye kar kulaklarn tkadlar.
nnnn ikinci dncesi, rasyonel ve direken allmasnn zerinde durmasyla ortaya kar.
Cumhurbakan 4274 Sayl Yasaya uygun olarak, il yneticilerinin karlatklar zorluklar
anlayla karlyor ama baarl i grenlerin bilindiini ve tanndn da belirtiyor. te yandan, bu
zorluklar yenmek iin geceli gndzl almam olanlarn da saptanacan ve halkn da bunlar
tanmas gerektiini anlatyor. 1944te bu szler yalnzca Ky Enstitleri hareketi ile ilgileri balam
olanlar iin geerliydi. Ama Mays 1945e gelindiinde bu szler yalnzca yneticiler iin deil,
TBMM yeleri iin de anlam tayordu. Aradan geen iki yl, devletle halk arasndaki boluun
doldurulduunun kantyd.
Birok kii, halkn politikada sz sahibi olmasnn Demokrat Partinin kurulmasndan sonra
gerekletii kansndadr. Bunun yanll ortadadr. Hkmetin ve politikaclarn halka
yaklamalarna doru asl hareket, bu Yasann uygulanmasyla balamtr. Bu, daha sonraki ok
partili, grltl dnemdekinden ok deiik zellikte bir hareketti; Kemalist anlamdaki halk
ynetimi grnn haklln gsteren yanlar vard.
1943ten sonradr ki, Cumhurbakan ve Bakanlar, byklerin gezileri niteliinden ok i gezisi
anlamnda lkeyi dolamaya balamlard. O zamana kadar hibir bykn uramad, lkenin en
uzak kesindeki Clavuz Ky Enstits bile, birdenbire Cumhurbakanndan aaya doru birok
yksek grevlinin geldii bir yer oldu. Bu gezilerde hl bir tren havas olmakla birlikte, Ankara
dna kan bu grevliler, koullar aracsz gryorlar, bunlar dzeltmek iin yaplan almalar
izliyorlar, il yneticilerinin de ister istemez harekete gemelerine neden oluyorlard. Bu tarihten
sonra, devlet memurlar lkedeki eitim hareketine katlmaya, eitim sorunlarndan yana ya da kar
kanlar edinmeye baladlar. Yaplan geziler gelii gzel gezintiler deildi. Eitim seferberlii ile
ilgili ilerin yapld yerlerde ortaya kan sorunlarla ilgileniyorlard. Bu gezilerin kapsam
konusunda bir izlenim vermek iin unu syleyelim: 1944 ylnda lkretim Genel Mdr bir jeep
ile 1200 kye gitmitir. Geziler ou kez habersizce ve neredeyse bir baskn gibi olurdu. rnein,
1944te Milli Eitim Bakan, lkretim Genel Mdr ve dier baz Bakanlk yneticileri Trakyada
okul yapm ilerini denetlemeye kmlard. Belirli bir zamanda eitim mdrleri ile Silivride
buluacaklarn bildirmilerdi. Ama onlarn stanbula uramadan anakkaleden Trakyaya
geeceklerini kimse dnmemiti. Gezidekiler okul yapld bildirilen kyleri gezdikten sonra
Silivriye geldiler. Bu kylerin hibirinde okul yaplar temelden yukar kmamt. Birok kyde de
hibir ey yaplmamt. Gezilerini geleneksel gezilerden ok, i gezisi saydklarndan, hkmet
grevlilerine haber verilmemiti. Geleneksel karlamalar ve tren de yoktu. Grdklerini
aklamadan, Silivride toplanm il mdrlerine okul yapmlar konusunda sorular sormaya
baladlar. Hepsinin adna konuan bir grevli, Ycele o kyleri kendisinin tek tek denetledii,
hepsinin de Enstit mezunlarn bekler durumda hazr olduklar gvencesini verdi. Ycelin yantn
belirtmemize gerek yok! Bu tr olaylar Bakana birok dman kazandrd, bunlarn bazlar ileride
anlatacamz dnemde intikam almak olanan bulacaklard.
Yine bu yl iinde nn, birok Enstitye gitti. Pamukpnar Ky Enstitsne yakn bir istasyonda
toplanm aalara kylerde okul yapm iinin nasl gittiini sordu. Ky okullarnn Ky Enstits
mezunlarn drt gzle bekledii, retmenlerin yerlemeleri iin her eyin yaplm olduu yantn
verdiler. nnnn yannda bulunan Tongu ise konuan aann okul yapmn kstekleyen en nemli
kii olduunu renmiti. Cumhurbakan Ankaraya dndnde bu kendisine sylenince, nn,
kendisine sylenmi yalandan tr o kadar kzd ki, adamn cezalandrlmas iin verdii emirden
Tonguun ricasyla ve sorunun zmlenmesi yerine daha fazla dmanla yol amamak
dncesiyle vazgeti. Aaya gnderilen bir teekkr telgrafnda Cumhurbakannn verilen bilgiden
ok honut olduu ve ksa srede sz konusu kye gidip yeni okul yapsn grmekten kvan duyaca
bildiriliyordu.
4.1.1945te Ycel ilk yln sonu zetlerini aklad. Burada nicelikle ilgili bir iki ayrnty
incelerken, lkretim Genel Mdrlnn yalnzca ky eitimi ile deil, kent ilkretimi ileriyle
de uratn anmsamak gerekir. 1943-1944te okullara devam eden renci saysnda 179.546 art
olmutur (verilen saylarda yanllklar olas olmakla birlikte, karlatrma yaplan yllarn
saylarnda da e yanllar olacandan, bu yanllar dikkate alnmayabilir). Bu artn bir blm
Ky Enstit mezunlarnn eitmen ve retmen bulunan okullara gelmelerinden kaynaklanmtr.
Ayrca, bu mezunlarn atklar ilkokullara alnm 85 bin renci vardr. Eitmenli okullara
kaydedilmi 289.270 ocuk da buna eklenmelidir. Bylece, Trkiyede ilkretimde, Ky Enstits
hareketinin sonucu olarak 289.270 renci okumaktadr. Ayrca, eitim seferberliinin dolayl sonucu
olarak kesin says bilinmeyen bir renci art da vardr. Bu saylar oranlarla ele alndnda daha
anlaml olurlar. Yasann uyguland ilk yl iinde tm ilkretim rencilerinin yzde 20den
fazlas, bu Yasann, daha dorusu Ky Enstits hareketinin eseriydi. Ayrca, 1944 Ekiminde mezun
olan 1999 enstitlnn 1878i doruca 1744 kye gitmitir. Oysa, 1944 mezunlarnn says, gelecek
yllarda verilecek mezun saysna oranla, kktr. Byle olduu halde, bunlar, tm lkenin
kylerinin hemen hemen yzde 5ine gitmilerdir.
Ky okulu yapm yzde yz baarl bir program olmaktan uzak kalmtr. Byle olduu halde, daha
nceki ve sonraki dnemlerle karlatrdmzda, sonular alacak boyuttadr. Bu kylerin 1530u
ile ilgili raporlara gre (Kars, Mara ve Trabzondan sonular alnmamtr) kylerin yzde 30dan
fazlas okul yapmn gerekletirmilerdir. 595 yeni derslik yaps yaplm, 948 yap onarlm,
1430 ilik ve 1546 retmen evi yaplmtr. Bu saylardan bazlarnn aslsz olabilecei dnlse
de, yukarda anlattmz trden denetlemelerle gerek ile uydurma arasndaki ayrm neredeyse ok az
denebilecek bir dzeye indirilmiti. Bu kyler geri kalm illerden deildi. 20 ilin her birinde ise 50-
90 arasnda yeni okul kurulup alabilmiti. Bu saylarn iinde eitmen ya da enstit mezunu olmayan
retmenler iin yaplan okul yaplar ve evler yoktur (bunlar iin hazrlanan rapor
yaymlanmamtr).
Ycelin aklamalarnn ok nemli bir yan, yaplan ilerin il il deerlendirilmi olmasdr.
Olumsuzluklardan ok olumlu ynleri belirten Bakan, illerin 23n grevlerini tmyle yaptklar
iin vmtr. 31ini, Eskiden yaplm yaplarnda deiiklikler yapmak ve daha az sayda yeni
okul yaparak iin en temelli blmn tamamlayanlar nitelemesiyle uyarmtr. Yalnzca 5 il
Program tamamlamak iin balanlan ileri srdrenler denilerek geitirilmitir (Antalya, Edirne,
Kars, Seyhan ve Tekirda). Bunlardan Kars ve Antalya ilerinin ok ykl oluu nedeniyle anlayla
karlanyordu. Tek tek Enstit kllarn deerlendirilmelerinde ise baarlardan ok
baarszlklara nem verilmiti. Ama zaman bakmndan ve Yasay denemek asndan, baarlar
iyimserlik uyandracak dzeydeydi.
Ycelin aklamalar, sorumlu yneticilere kar yumuak davranma politikasnn sonu olmutur.
17.4.1945te nn, ilkretimin durumunu radyodan ulusa aklad zaman, tutumun deitii
grlyordu. Ky Enstits Yasasnn 5. yldnm olan o gnde, basn ve radyo ile eitim
ilerinde baarl olan binlerce kylnn, eitim memurlarnn, yneticilerin, Ky Enstitleri
retmenlerinin ve mezunlarnn adlar akland. Olumlu iler yapanlarn bu ekilde tannmas ve
tantlmas yeni bir uygulamayd. Ama bundan da daha yeni olan, nnnn madalyonun br yzn
de gstermesiydi. Belki de ilk kez, grev bandaki yneticiler, Devlet Bakan tarafndan kamuoyu
nnde eletiriliyorlard. Avrupal ve Amerikal dinleyicilere gre bu konuma yumuak saylsa bile
Kemalist rejimin liderlerinin devrimin organlarnn yneticilerine kar o zamana kadar olmadk
dzeyde sert ve kesindi. nnnn aklamasna gre, baarsz illerin says 39dan 4e inmiti.
Cumhurbakan bunlarn birisi iin herhangi bir zr bulamad gibi, gelecee dnk bir umut
belirtisi de gremiyordu. Dierleri iin ise ak bir umut kaps brakmt
[140]
.
nnnn 17.4.1946da radyoda bir kez daha konumasndan nce, Ky Enstitleri ile il yneticileri
arasndaki ilikilerin iyilemesine doru gelimeler olmu, yneticilerin hakl olan yaknmalarnn
nedenlerini ortadan kaldrma yolunda nlemler alnm, ilkretim seferberliinin kylerdeki ve
politikadaki dolaysz etkileri grlmeye balamt. Ky Enstitleri dergisinde kan bir rapora gre,
Yksek Ky Enstits rencileri ile kaymakamlk kursu rencileri birbirlerini anlama amacyla
karlkl ziyaretler yapmlar, kaymakam adaylar Adanada Dzii, Edirnede Kepirtepe ve nceki
yl yaplan iler konusunda rapor gndermek abasna bile katlmam olan Trabzon ilinin Beikdz
Ky Enstitsn grmeye gitmilerdir. Bu yazdan, bu geziler srasnda ciddi bir i yapld
gzkmyorsa da, yine de bir iyileme eilimi olduu anlalmaktadr.
nemli bir dier gelime, il yneticileri ve il eitim yneticilerinin kendi yntem ve dzenlemelerine
kar bir rahatszlk duymaya balamalardr. Brokrasinin braklp, tm ynetim sisteminde kkten
bir reform yaplmas dncesi glenmeye balyordu. Bu gr 1946da resmi bir dzeye kadar
ykseldi ama gelecek blmde greceimiz gibi baz koullar altnda ackl bir ekil ald.
Okul yap planlar konusunda ilk yln deneyimleri deiik trden okul arsalarnda snrl saydaki tip
planlarn uygulanmasnn zorluklarn, yapm denetlemekle grevli kiilerin teknik bilgisizliklerini
gstermiti (bunlarn bazlarnn teknik renimleri de vard). Bir yandan ilk planlar yeniden gzden
geirilmi ve yaplacak yaplarn daha kullanl bir duruma getirilmesine karar verilmiti. te
yandan da, yap ilerini az ok zeki ve renimli kiilerin ynetimi altna sokmak amacyla kararlar
alnmt. kinci Dnya Sava nedeniyle yap harcamalarnn ykselmesinden tr, Amerikada
moda olmu kendin yap (do it your self) ynetimi, daha nce Trkiyede 1945-1946 yllarndaki
okul yapm ilerinde uygulanmtr. Ayrca, Ky Enstitlerindeki yap ilerinde deneyimli
rencilerin, arldklarnda kendi blgelerindeki kylerin yap ilerine yardma gitmelerine karar
verilmitir. Ky Enstits ile l ynetimi arasnda iyi bir ibirlii bulunan Eskiehirde, ky okulu
yapm konusunda halk arasndaki yaknmalar neredeyse tmyle son bulmutu. Bu ildeki baarl
durum nedeniyledir ki, 1953te burann ayr blgesinde grtmz kyller Enstitsz kalm
olmalarndan yaknmlar ve Ankarada pistonu olan biriyle konutuklarn sanarak, hkmetin ivi,
cam, kereste gibi gereleri salamas durumunda, i ykmll yntemine gre okul yapmaya hazr
olduklarn, ocuklar iin, okulu bulunan kylere Enstitlerin yapm olduu okullar gibi okullar
istediklerini sylemilerdir. zellikle gmen kylerindeki ilk deneyimler, Yasann okul yapm ile
ilgili hkmlerinin, savland gibi ar olmadn gstermitir. Gerekte, yaknmalarn ou,
Yasann nlemeye alt, toplumsal, siyasal ve ynetimsel koullarn rnyd. Yasaya egemen
olan gr ve uygulama yntemlerinde deitirilmesi istenen iki konu, i ykmll ve toprak
mlkiyeti ile ilgiliydi. Birinci konudaki deneyimler, Yasann, kadn erkek, kyly alma
ykmllne balamasnn ezici ve doaya aykr olduunu gstermemitir. Ama bu deneyimler,
Batda olduu gibi Trkiyede de kentli aydnlarn kydeki isizlik konusunu yanl anladklarn,
kyn geleneksel imece kavramnn da yasalarda yanl alglandn gstermitir. Bunlarn
ayrntlarn aklamaya yerimiz elverili olmadndan u kadarn syleyelim: 1946dan sonra
durumu dzeltmek savyla alnan nlemlerin sz konusu ettiimiz deneyimlerle hibir ilgisi olmad
gibi, bunlar ilerici deil, gerici nlemler olmulardr.
kinci konu, okul yapm konusunun Trkiyedeki toprak mlkiyeti sorunuyla karlamasnn
kanlmazldr. Yasann absentee, yani gyabi (banda bulunulmayan) toprak beylii ile feodal
toprak aal zerinde yapaca etkiler nedeniyle, tm Ky Enstits hareketinin TBMM sahnesine
getirilmesi kanlmaz oluyordu. 23.5.1945teki bte grmeleri bu snavn bahanesi oldu. Milli
Eitim Bakan, snav baar ile atlatacakt.
Bte grmelerinde Bakan en ok eletirenlerden biri Eskiehir Milletvekili Emin Sazakt. CHP
yesi olan bu milletvekili, Ky Enstits hareketinin ve Tekilat Yasasnn byk toprak
sahiplerinin karlarna dokunacan ilk grenlerin banda geliyordu. Oysa Sazak, balangta ky
eitimi davasn desteklemi, Ky Enstits Yasasndan yana konumu, bu Yasann grlmesi
srasnda eitmen kurslarn desteklemiti. Resmi biyografisine gre, Sazak ilkokulu kyde okumu,
ifti, Trkiyenin ilk kereste fabrikasnn sahibi ve demiryolu mteahhidiydi
[141]
. Bu grne gre
Sazak, Batda kapitalist denen tipten olduu gibi, ngilizcede absentee land lord ad verilen, yani
dorudan doruya iftilik yapmayan, topraklarn araclarla ileten kesimdendi; kendisi kyl
deildi. 1943ten sonra Sazakn ky eitimi konusundaki grleri deiti. Hatta Enstitlere yoksul
ocuklar alnd iin, bunlarn gnn birinde ayaklanp hak istemeye kalkacaklarndan korktuunu
aklamaya balad. Ama kendisini her zaman halkn karlarnn koruyucusu olarak gsterdii iin,
bte grmelerinde okul yapm ilerinin kendi karlarna deil, kylnn karlarna
dokunduunu savunuyordu. Bakann bir rnek vermesi iin dayatmas zerine, savlarn desteklemek
zere sonunda bir kyn adn verdi. Bakann lkretim Genel Mdrl, ifteler Ky Enstits
ve Eskiehir Valisi ile hemen yapt telefon grmeleriyle, o kyde kylye eziyet edildii savnn
aslsz olduu ortaya kt. Bakann konumasnda sz geen, bir kylden gelen dileke nedeniyle,
Sazakn Bakan amalayarak sylediklerine Bakann verdii ve Sazakn yantlayamad baz
szlerini, okul yapm konusunda aydnlatc deeri olmalar nedeniyle, burada aklamak isteriz:
Sekiren Kynden il ynetimine yazlan bir yazda, kye 1948de Enstit mezunu retmen gelmesi
ve yasa gereince bundan yl nce okul ve retmen evi yaplmas gerektii iin, bu ilere bir an
nce balanmas istei bildiriliyordu. Bu yazy okuduktan sonra Bakan unlar syledi:
Bu gsteriyor ki, kanunlarmz kylmz baz yksek memurlarmzdan daha iyi anlamaktadr.
nk onlarn (memurlarn) ierisinde, kanunda retmen verildikten sonra geecek sene
ierisinde okul binasnn yaplacan zannedenlere tesadf ettik... Emin Sazak arkadamn oturduu
yerde iini ekmeye hakk vardr. nk ilkretim davas milletlerin rtn ispat etme davasdr.
lkretim davas feodal sistemle kendini idare etmek isteyenlerin samimi olarak istemeyecei bir
davadr.
Bakan, bunlarn anlaynn Bindiimiz atn insanlar gibi akll olmasn istemeyiz diyenlerin
gr olduunu szlerine ekledi
[142]
.
Bilindii gibi, Sazakn CHPlilikte de itenlikli olmad, bir sre sonra Demokrat Partiye
gemesiyle belli olacakt. Ama yine bu konuda, bilinmeyen bir yan, Bakann bte grmelerinde
deindii Eskiehir Valisi ile ifteler Ky Enstits Mdr ve bu Ky Enstitsnde bulunduu
savunulan siyasal etkinlikler konusunda Sazakn byk olaslkla oynam olduu roldr. leride
buna dneceiz.
1953 ylnda Eskiehir ilindeki gzlemlerimiz srasnda Sazakn ortaya att gibi orta ve kk
toprak sahipliinin olduu kylerde yaplm bask olaylaryla ilgili kantlara rastlamadk. Oysa, bu
yllarda kyllerin istedikleri gibi konuabilecekleri bir ortam vard. Tam tersine, yukarda
deindiimiz trden dnceler aklamlardr.
Bu bte grmelerinde ve baka nedenlerle Bakan Ycele kar muhalefet, parti ii ekimelerin
bir yansmasyd. Bu konuya da ilerideki blmde geleceiz. Burada Yasann uygulanmas sorununda
ynetimle halk arasndaki ilikiden sz etmekte olduumuz iin, o dnemdeki bu ilikilerin
aydnlatlmas bakmndan, 1946 yl Bakanlk btesinin grlmesindeki Bakann konumasndan
u blm almak istiyoruz:
Yine baz arkadalarmz baz mntkalarn okullar yapld halde retmen bulunmadn
sylyorlar Bu vakidir ve dorudur. Amma bu, bizi memnun edecek bir sebepten gelmektedir. Biz
okullarn sene sene, yer yer listesini yapm bulunuyoruz. Okullarn ve kylere verilecek
retmeninin program baslmtr. Baz mntkalarda sene sonra bitirilmesi lazm geleni gayret
edip bir senede bitiriyorlar. Halbuki biz programmza bil farz 1947 senesinde oraya retmen
gidecek diye koymuuz. 1944 senesinin sonunda balayp 1945 senesi iinde okulu bitirdikleri iin
okul, iki sene retmensiz kalma mecburiyetinde bulunuyor
[143]
.
1945 sonlarnda ve 1946 banda Enstit mezunlarnn karlatklar zorluklarn Yasann anlam ve
erevesi iinde nlenebilecei kans egemendi. Bu kan siyasal dzeyden aaya doru gelen deil,
aadan yukarya yaylan bir kanyd. lkretim Genel Mdrl ve Ky Enstitleri mdrleri,
hem tek tek mezunlarn iinde rpndklar snrl grnty, hem de Enstit hareketinin genel
erevesindeki sorunlar grecek durumdaydlar. lk yln deneyimleri her iki durum iin de baz yasa
deiikliklerinin gerekli olduunu gstermiti. 1946da iki yeni grev trnn kurulmas, yani
retmen Eitim Danmanl ve Kesim Denetmenlii bu amala yaplm bir giriimdi. Gereken
tm dzeltmelerin yaplabilmesi iin zaman gerekliydi. Ama Enstit hareketinin, hatta hkmetin
elinde olmayan siyasal nedenlerle, bu sre giderek ksalyordu.
17.4.1946da nn eitim seferberlii konusunda son kez radyoda konutuu zaman, Ky Enstits
hareketinin temposu son hzna ulamt. Cumhurbakan yeni saylar verebilecek durumdayd;
renci saysnda yz binlik bir art vard. Kylerdeki teknik kurslar bitiren ky ilkokulu
mezunlarnn says 13.500d (bu durumda, alm Ky Enstitlerinin Enstitye girecek nitelikte
tm isteklileri alamayacak durumda olduunu da szlerine ekleyebilirdi). Ky okulu yapm program
yzde yz gereklememiti; ama 875 yeni okul, 741 ilik, 993 retmen evi yaplm, 851 ky okulu
onarlm ve geniletilmiti. nn, yap gereleri noksan, arazi salanmas gibi zorluk etkenlerine
deindikten sonra, daha nceki ylda geri kalm illerin de eksiklerini giderdiklerini bildiriyordu
[144]
.
nnnn bu konumasnda, daha nceki konumalarnda grlen gvenin ve kesinliin bulunmay,
Ky Enstits hareketinin geleceini saptamakta beklenmedik bir rol oynayacak olan baz siyasal ve
diplomatik olaylarn varlndan ileri geliyordu. Artk konumuzun bu yanna dnebiliriz.
KY ENSTTLERNN YIKILMASI
BLM XI
POLTKADA VE ETMDE
ANTKEMALST HAREKETLER
Ky Enstits hareketi, zamannn ynetim rgtnn anlay ile kendi anlay arasndaki ayrmlar
nedeniyle, direnle, kskanlkla ve hatta dmanlkla karlamt. Ama yine de Ky Enstitlerinin
temposu il merkezlerinde duyulmaya baladktan sonra, gerginliin yerine bir uzlamaya doru
gidildiini gsteren belirtiler ortaya kmaya balamt. 1945ten sonra, sava bitince, Anadolunun
sapa blgelerinde sivil yk trenlerinin, kamyonlarn ve yap gerelerinin, insan gcnn yeniden
ortaya kmasyla, illerdeki yneticiler Ky Enstits hareketinin basksndan ok, kendi yntem ve
kurallarnn basksn duyumsamaya baladlar. Dinamik ve rasyonel alma, artk bir yenilik
olmaktan kp, bir alkanlk durumuna gelmek zereydi. Bu bakmdan, eer kinci Dnya Savann
Trkiyede yol at dalgalanmalar Ky Enstits hareketinin temeli olan Kemalizmi temellerinden
sarsacak olaylar yaratmam olsayd, Ky Enstitleri zamanla daha elverili koullarda gelimelerini
srdreceklerdi!
Gerek Ky Enstitlerinin, gerekse dier kalknma programlarnn hzla gelimeleri Trkiyenin bar
iinde kalmasna balyd. Bu zorunluluk, Trkiyede daha batan, neredeyse kendiliinden
anlalmt. Bu nedenle de Trkiye, savan kt andan balayarak, savan dnda kald. Belki iki
yz yldan beri, ilk kez, Trkiye bir cihan savann hedefinin kendisi olmadn gryordu.
Kemalizm, ne faizm, ne liberal demokrasi, ne de komnizmdi. Trkiyede her eyin stnde tutulan
ama, ulusal kalknma ve ilerleme konusuydu. Sava kendisini ilgilendirmiyordu. Savaa katlan
yanlardan hibiriyle bir kavgas olmad gibi, her biri ile barta kalmak istiyordu. Ama Ky
Enstitlerinin ve genel olarak Trkiyenin kalknma konusunun gelimesi iin bir koul daha
gerekliydi: Bu da Kemalizm geleneini yrtmek kararnda olan bir hkmetin lkede kararl ve
srekli bir ynetimi srdrmesiydi.
lk koulun yokluu, ikinci koulun da yokluu anlamna gelebilirdi. Bu durumda, bu blmde tartma
konusu yapacamz sorun, uluslararas askeri ve ideolojik atmalarn ve savalarn, tarafsz
Trkiyenin i koullarn nasl etkiledii, Trkiyenin bu atmalarn dnda kalmak istemesine
karn, bu etkinin Kemalist sistemin yklna nasl yol at, bu etkilerin neden sava zamanndan
ok sava sonu yllarnda kendilerini gsterdii sorunlarnn karln aramak olacaktr.
Bu sorularn yantlarn ararken gerilere, hatta devleti rejimden nceki evrelere dnmek gereklidir.
Bunun nedeni, sava sonu dneminde Kemalizme kart olan hareketlerin ilk belirtilerinin ta 1930
yllarnda balam olmasdr.
1. Antikemalist deolojiler
Trklk, Turanclk, Irklk adlaryla tannan akm, gemite ufak bir banaz topluluk arasnda
kald halde, 1942den sonra birdenbire nemli bir olay olmaya balad. 1930lu yllarda stanbul
niversitesinde Nihal adnda bir rencinin evresinde gelien, bir yandan da Rusyadan gelmi
gmenlerin destekledii kk bir hareket olan Turanclk, Kemalizmin baarl dneminde nem
verilmeyecek dzeyde bir akmd. Almanyada Hitlerin baa gemesinden sonra ise, bir Faizm
akm eklini almaya balad. Bu hareketin ideolojisinin balca dayanaklar Irklk, antikomnizm
(ama gerek anlamda deil; Turanclara gre kendi ideolojilerine uymayan her dnce, eninde
sonunda Komnizm demektir), antisemitizm ve antikemalizm ve bu nedenle de Bat kartldr.
Irklk ve Turanclk ideolojisinin z olan ulusuluk gr, Kemalizmin ulusuluk grnden
tmyle deiik, hatta ona zttr.
Kemalizmin ulusuluu, Trk Ulusunu d dnyadan ayran deil, birletiren bir ulusuluktur. Trk
tarih tezinin antropoloji ve rk ile ilgilenmi olmas, Trkiyede ve darda, Kemalizmin rk olduu
sansna yol amtr. Bunun yanllnn en gl kant, Irk Turanclarn Kemalizmin tarih tezinin
en byk dman olmalardr. Atatrk tarih tezinin rk gr, Trklerin yalnzca kltr ve
uygarlk bakmndan deil, rk bakmndan da tarihin belli bal uygarlklarn yaratan kavimlerin
dnda ya da gerisinde bulunmayp, iinde ve banda olduklarn gsterme ynndedir. Avrupal
birok tarihi ve yazar, hatta Mslman birok yazar, gemite olduu gibi bugn bile Trk uygarlk
ykc, Orta Asyadan kopup gelmi uygar olmayan gebeler olarak gsterirler. Atatrkn
destekledii, gl sezgilerini ve grlerini katt tarih tezi, yine Atatrkn kurduu Trk Tarih
Kurumunun bilimsel deerdeki aratrmalar, yaynlar, kazlar, Milli Eitim Bakanlnn
destekledii klasik ve hmanist eitim, hep bu Trk kart gr, hi deilse Trklerin kafalarndan
skp atmak, Trkn hem antik alardan nce, hem o alarda, hem de ada Batda ortaya km
uygarlklara yabanc olmak yle dursun, bu uygarlklarda nemli roller oynadn gstermek
amacn gdyordu.
Gerekte Kemalist tarih felsefesi, bugnk Trk Ulusunun temeli olarak rk ve din kavramlarn
yadsr. Trk Anayasasnn tand ve gvenceye ald insan haklar doktrini, Kemalist ulusuluun
temelidir. Bu gre gre Trk ulusal birliini yaratacak ve srdrecek ekilde Trk kltrne ve
eitimine katlan her insan, doum yeri, rengi, dinsel inanc ne olursa olsun, Trk vatandadr.
Aslnda, bu gr ilk olarak ortaya atan kii, Irklarn kendilerinden saymaya altklar Ziya
Gkalptir.
Irklarn ulusuluu bu grn tam tersidir. Onlara gre, Trklerin hibir rkla bir balar yoktur.
Tm dier rklardan stn olduu iin de, tarihte her zaman baka rklarn dman olmutur. Sava
ve yaylma bu rkn doutan gelen zelliidir. Trk rklar baka rklarla kart zaman, bana hep
felaketler gelmi, baka rklarn kurban olmutur. Hitler rklarnn Alman rknn her rktan stn
olduuna inanmalar gibi, Turanc rklarn ba inanlar da u tmce ile aklanmaktadr: Her rkn
stnde Trk rk. Irklarn belli bal dmanlar saydklar rklar ve uluslar oksa da (bunlar
arasnda Ariler ve Germenler nedense pek grlmez), Almanyada Hitlerizmin utkusundan sonra,
antisemitizm Turanc rklnn da balca zelliklerinden biri olmutur.
Irklar gnmzn konular bakmndan da Kemalizme kardrlar. Onlara gre demokrasi, Trk
rkna yabancdr. Eitlik, insan haklar gibi kavramlar Yahudi uydurmas samalklardr. Bir Trk,
zellikle de Osmanl mparatorluundan slav, Grek, Arap blgeleri olarak ayrlm yerlerde
domu olan bir Trk, Trk olduunu ancak soyaac ile kantlayabilirse Trk vatanda olmaldr.
Bu son gr, birok ileri gelen devlet adamn, birok Trk vatandan, hatta birok rky bile
phe altna sokuyordu. Atatrk Selanikli, . Hakk Tongu Bulgaristanl, Trk devriminin birok ileri
geleni Rumeliliydi. Irklar, zmir, stanbul ve Karadeniz blgelerinde domu kiiler iin bile ak
kapal savlar ileri srmekten ekinmemilerdir. in gln yan, bu silahn geri teperek rk
liderleri bile vurmas olmutur. ekime durumundaki iki rk lider, karlkl olarak birbirlerini
Rumluk ve Ermenilikle sulamlardr. Bu savlar gerekte ne doru, ne de yanltr. Nedeni,
Trklerin Mslman uluslar arasnda, soyaac ve soy merakls olmamakla n yapm bir ulus
olmalardr. Gerekte, soyaac gstermek ya da soy sop savlar ileri srmek, bir kiinin ya Trk
olmadn ya da soyaac dzenleyen bir dzmeci olduunu gsteren en salam kanttr. Irklk
gr, yalnzca kendi nderlerini yabanc bir rktan gelme savlarnn hedefi yapmyor, Trk ulusal
uyannda hizmetleri yadsnamayacak ve yanl olarak rklarn kendi dnce babalar saydklar
birok kiinin, Mslmanlam ve Trklemi Hristiyanlar ya da Avrupallam Yahudiler
olduunun anmsanmasna da yol ayor. Burada, bunlardan yalnzca Ahmet Vefik Paay, Mustafa
Celadettin Paay, ngilizce ilk ada Trk gramerini ve dil tarihini yazan Lumney Devisi, Trk
tarihine ilgi uyanmasn salayan Vambery ve Leon Cahunu (bunlarn son Yahudidir) anmak
yeterlidir.
Irkln bu zellikleri, kinci Dnya Savandan nce Kemalizme kar bir romantik hareket gibi
balayan ideolojilerin sava srasnda, artk bir Trk dncesi olmaktan ok, Almanyadaki Nazi
ideolojisinin kopyas durumuna geldiini gsterir. Nazi propagandaclarnn Trkiyedeki Irklk
hareketiyle ne zaman ilgilenmeye baladklar bilinmemekle birlikte, Hitlerizmin Almanyada
kazanmasnn Irklk hareketinin glenmesini etkiledii kesindir. Yandalar arasna niversite
profesrleri bile katlmlardr. Hitler ordularnn zaferleri, Trkiyede Irklarn gl olarak ortaya
kmalarna olanak hazrlad. Trkiyede kt sknts ve yayn iin anapara darlnn olduu bir
dnemde, her yanda rk yaynlar mantar gibi geliti. Kiilere kar yaptklar yaynlar nedeniyle,
bunlarn zaman zaman hkmet kararyla kapatldklar grld. Bu rk yaynlarn bir zellii, ok
iddetli bir duygusal biemle yazlmalar, kan, ate, sava gibi szcklerle oynamalar, kiilere kar
irkin szcklerle, ak kapal sulamalarla dolu olmalaryd. Atatrk ve Bakan Yceli kk
drmek amacyla yazlm Dalkavuklar Gecesi balkl bir yapt, elden ele gizlice dolayordu.
Mihver propagandasnn dnyada ve Trkiyede hzn artrd bir dnemde, Trkiyede rk
yaynlarn gibi artmas, Trkiyenin yukarda deindiimiz durumu bakmndan elikili bir sonu
yaratt. Trkiye siyasal ve askeri ynden tarafsz, diplomasi ve rejim bakmndan Bat yanda ama
halkoyu bakmndan Nazi rejiminden yana gibi gzkyordu. Irklk, antisemitizm, Bat kartl,
demokrasi ile alay etme, genel olarak ovenizm, artk CHPnin yeleri arasnda da yer alacak
dzeyde, adm adm ilerliyor ve yerleiyordu. Irk dncelerin, zellikle de Kemalizm kartl
yannn yaygnlamasnda, Irklarn en ok iine yarayan, Sovyetler Birliinin Trkiye iin bir
tehlike olmas olgusudur. Moskof tehlikesi ve komnizm kartl, bunlarn ikisiyle de ilgisi olmayan
hedeflere saldrlmasnda ok iyi bir rt ve perde grevi yapmtr. Irk propagandann etkisi altna
girenler, ayrmna varamadan, Moskof ya da komnizm kartlna deil, gerekte Trk devriminin
ve Kemalist ilkelerin ve bunlarn baarlarnn kartlna srkleniyorlard. Irklk, Moskoflar,
komnizm ya da Yahudilere kar bir baar gsteremedi ama Kemalizmi zedelemekte ve ona kar
daha sonra gelecek olan baka bir grubun temsil edecei saldrnn hazrlanmasnda baars byk
oldu.
Bununla birlikte, genel olarak Kemalizmin ve zel olarak Ky Enstitlerinin yklmasnda rklk
hareketi barol oynayamamtr. Savata Trkiyenin iki yandan da gelen basklara karn,
tarafszln srdrmekte Cumhurbakan nnnn yrtt politikann incelii ve baars, bugn
yava yava anlalmaya balamtr. Bu politika baarl olmasayd ve Trkiye, iki taraftan birinin
ya da her ikisinin igaline urasayd, herhalde rklara gn doacakt. Bu umutlarla tasarlanan bir
hkmet darbesi bile nnnn uyankl ile ortaya karlm ve sonusuz braklmtr. Ama bu
arada asl beinci kolun baka bir yanda hazrland gzden kamtr. Irklk hareketi bunu
perdelemeye yaramtr. Irklk ideolojisi hkmete girmedii gibi, Ky Enstitlerine de
girememitir.
kinci Dnya Savann zorluk ve basklarna, Nazi ve Komnizm propagandalarna, rkln
etkilerine kar baar ile duran Kemalizm, kendi Partisinin kucanda bymeye balayan baka bir
gcn etkisi altnda sallanmaya balamtr. Bu, ta Kurtulu Sava zamannda, Atatrkn kiiliine
ve dncelerine kar gelmi olan, sonra Kemalizmin zaferi karsnda sinen ya da silinip yok olan
Anadoluculuk diye adlandrlan bir hareketin, yeni ve gen elemanlarca canlandrlm ekliyle
CHP iine szmaya balamasyla olmutur. Irklk hareketinden farkl ve bundan kendisini ayran
birok zellikleri nedeniyle, Anadoluculuu herkes kolayca grp tanyamamtr. Bu nedenle de,
hem Trkiyede, hem de Trkiye konusunda gzlemler yapan kiiler arasnda bu akmn varlndan
haberi bile olmayan ya da akmn varln yadsyan birok kii vardr. Oysa, Irklar bu konuda hi
yanlmamlardr. Onlarn yaynlarnda Anadolucular bu adla anlmaktadrlar ve zaman zaman
onlarla ortak ya da ayr olduklar dnceler zerinde tartmalar olmutur.
Irklardan farkl olarak, Anadolucular bir siyasal grup, bir hareket, bir parti olarak
birlememilerdir. Sz konusu olan dnemde, yine rklardan farkl olarak, CHPye kar cephe de
almamlardr. Tersine CHPye szma, yaylma ve ona egemen olma yoluna gitmilerdir. Kemalizmin
Trk ulusuluunu Milli Misak snrlar iine almas, Kemalist ulusuluk ile Anadolu ulusuluunun
birbirinin ei olduu sansna yol amtr. Gerekte, ikisi arasnda Kemalizmle rklar arasndaki
ayrm kadar ayrlk vardr.
Irklk neredeyse yalnzca stanbula zg, bu kentin koullar altnda, trl nedenlerle ulusal
deerlerin tehlikeye dt duygusuna kaplan ve ou gen rencilerden yandalar bulan, inanlar
bakmndan kknn Trk toplumundan ok, darda olduu bir hareket iken, Anadoluculuk, Anadolu
beldelerinin eraf ya da absentee toprak aalarnn tutum ve karlarnn besledii bir grtr.
Tutuculuu ile Kemalizmin devrimciliine, romantiklii ile Kemalizmin aydnlklna ve
rasyonalizmine dmandr. Bu kitabn nceki blmlerinde anlattmz kyclk grnn bir
tr, Anadolucuun grdr. Liberal, Batc, kentli aydnlarn kycl her eyden nce
kylnn cahilliini geriliinin nedeni sayd iin, kyly aydnlatma anlamnda bir
kyclktr. Bu tr aydn, kendi durumu ve gr nedeniyle kylye ulaamayaca iin,
kycl d olarak kalr. Anadolucu kyclk ise, kylnn birinci gr anlamnda
aydnlanmasn Anadolunun toplum dzeni iin bir tehlike sayar, Trk ky toplumunu, Kemalist
Trkiyenin zledii yeni bir ulusal uygarlk iinde btnletirmeyi bir ykclk, hatta komnistlik
olarak grr. Bu yzden, Anadolucu Ky Enstits gr, Kemalist Ky Enstits grnden
farkldr; ama ou kez e szcklerin kullanlmas nedeniyle, aradaki ayrm birok kii
grememitir. Ky Enstitlerinin kuruluunda daha nce yukarda karlatrdmz iki gr
yeniden gzden geirildiinde, zellikle Emin Soysaln temsil ettii grn ayrmlar dikkate
alndnda, Anadoluculuun ideolojik yn zerinde bir izlenim edinilebilir. Anadolucularn eitim
grlerini aada daha ayrntl olarak tartacaz.
2. Antikemalist deolojilerin Politikaya Szmas
Cumhurbakan nnnn etkisiyle CHPnin demokratlamaya doru yapt bir deneme, zellikle
Anadolucularn Parti iine szmalarn kolaylatrmtr. Bu deneme nedeniyle, Parti iinde
Kemalizmden deiik ideolojilerin says ve yandalar artt. Bir partinin iinde, partinin Kemalist
programna aykr dmeyecek ekilde bunlarn yan yana bulunmas, Trkiyenin yaklamakta olduu
bir ideolojik kriz durumunda, ok duyarl bir sorun olacakt. nnnn uzlatrc politikas ile parti
iinde Kemalizmle uzlamam ama imdilik ses karmamay yelemi kiiler zaten vard.
CHP iinde merkezden ok taray temsil ettirmek gibi ilk bakta bir demokratlatrma hareketi
olarak gzken 1946 seimleri denemesi, parti iindeki ideolojik tutarszlklarn ve atmalarn
balama nedeni oldu. Bu tarihten sonra, Parti Kongrelerindeki atmalar, Parti Meclis Grubunun
kapal toplantlarndaki tartmalar, hatta ufak bir grubun gizli toplantlar gibi kk gruplama
hareketleri hep bu krizin belirtileridir. Demokratik bir dzen iin olaan saylacak bu gibi siyasal
hareketlerin ne yazk ki, tehlikeli bir yan vard; parti ekimeleri iinde, zellikle Anadoluculuk
dnceleri tayanlar, antikemalist dnceleri ve rklk ideolojisini devletin eitim alannda
giritii ilere kar kullanmaktan ekinmeyeceklerdi.
Byk kentler dnda, seim yntemlerinin demokratikletirilmesi denemesinin, demokrasiye de,
siyasal eitime de bir yarar olmad. Partinin tara rgt, yerel eraf ailelerinin denetimindeydi.
Halkevlerinden yeni tip bir profesyonel politikac yetiiyordu. Artk politikaya yeni giren kiiler
Kemalist devrimle dorudan ba ve tankl olmayanlard. evresi sava atei ile evrili,
ekonomisi gelimemi, kalknma atlmlarna gereksinimi olan, parlamenter sistemin arlklarn ve
zararl yanlarn denetim altnda tutacak olan kurumlar henz gelimemi lkelerde bu tiplerin
politikada yer almalar gerek bir trajedidir. lke apnda tannm yazar, hukuku, eitimci, asker ya
da hekim gibi CHPnin eski kadrolarn oluturanlarn yerine gelen bu yeniler, ksa srede n
kazanmak, mevki edinmek yarnda parti ve parlamento savamlarnn olanak verdii her trden
demagojiye bavurabileceklerdi.
Gerekten de, bu yoldan geri kalmadklarn ve bavurduklar davranlarn CHP ve Kemalist rejime
kar halk arasnda huzursuzluk yarattn iki rnekle grebiliriz:
Sava koullarnn yaratt vurgunculuk, istifilik, dalm yokluu, ila darl gibi durumlar
hkmeti birok zorluklara sokarken, halk arasnda da honutsuzluklara ve devleti sulayc birok
dedikodulara ve sylentilere yol amt. Bunlarn hedeflerinden birisi de Milli Eitim Bakanl idi.
1947-1950 yllarnda bile, Bakanlkn retmen ve rencilerin salk gereksinmelerini karlayacak
nlemleri kastl olarak almadna inananlarn olduunu grdk. Hatta Trk retmenine dman
olduu iin Ycelin bunu yaptn ileri srenler bile oldu
[145]
. Milli Eitim Bakannn
retmenlerin tra olmalar, temiz giyinmeleri, rencilerden sonra snftan kmalar gibi konularda
yapt ynergelerin bile retmenlere kar yaplm kastl hareketler olduuna inananlar vard
[146]
.
Halkn skntsn hkmete kar evirmekte, sular bulandrmakta, Irklarn saldrlarnn byk
rol oldu ama parsay onlar deil, Anadolucular toplad. Henz daha i banda olmayan, perde
arkasnda ve sorumsuz durumdaki Anadolucular, rklarn yaratt havann etkisi altnda, hkmetin
baz yatrmlarnn bir rklk nlemine dnmesinde etkili olmulardr. Bunun en ac rnei varlk
vergisi olaydr. Bunun ne dzeyde rklk propagandas etkisi altnda son eklini aldn, bu iin
iinde grevli olarak bulunmu bir kiinin yazd kitabnda bulabiliyoruz
[147]
.
Bu gibi olaylarn sonucu, nnnn durumunun sarslmas, CHPnin giritii her ie kar gvensizlik
ve hepsinin stnde Kemalizm konusunda pheler yaratlmas oldu. CHPnin darya kar birleik
bir grnt vermeye almas, halkn bu partinin iindeki akla karay ayracak bilgi olanaklar
olmamas, Irklarn zellikle Yceli ktlklerin kayna olarak gstermelerini ok
kolaylatryordu. Ycel dneminde giriilmi birok ii ve Ky Enstitlerini destekleyen kii
olarak nn de kolaylkla hedeflerden biri olacakt.
Irklarn yaptklar antikemalist propagandann eitim kurumlarna ve Ky Enstitlerine szmasn
nlemek iin Milli Eitim Bakanl nlemler ald. Daha 1942den balayarak, kin ve ayrlk yaratc
propagandaya kar Ky Enstitlerinde tutulan yol, dnce ve tartma zgrln gelitirmek
oldu. Kzlulluda daha nce anlattmz otoriter tutumun buna uygun olmaynn phesiz ki, Emin
Soysaln oradaki grevinden alnmasnda bir rol olmutur. Ky Enstitlerindeki uygulama,
rencilerin eline zgrce geecek rklk propaganda yaynlarn yasak etmekten ok, rk ve milliyet
konularnda bilimsel ynden yazlm yaptlar salamak, rencilerin bu konular zerinde
okumalarn, dnmelerini, tartmalarn ve aydnlanmalarn kolaylatrmak olmutur.
Propagandalarn etkisi altnda kaldklar grlen bir iki retmen yalnzca bu nedenle grevlerinden
alnmam, yaptklar hizmetler ve teknik yetenekleri gz nnde tutularak yerlerinde braklmlar,
yalnzca rencileri dorudan etkilemelerini nleyecek nlemler alnmtr. Zaman zaman baz
rencilerin komnizm propagandas yapld yolundaki bavurular ciddiye alnm, bunlarn
bulunduu yerleri Tongu sk sk giderek konuyu rencilerle birlikte tartmtr. leride grlecei
gibi bu yaknmalardan yalnzca biri, daha sonraya kadar srp gitmitir. Bavurulan nlemlerden biri
de enstit mdrlerinin zaman zaman Ankaraya arlarak bu konular kendileriyle grmek
olmutur.
Bu nlemlerle Ky Enstitlerinde ulusu ya da sac tannan renciler bile dardaki rklara
ya da Anadoluculara benzememilerdir. Irklarn Ky Enstitlerinde nemli bir hareket
uyandramaylar, renci kitlesini arkalarnda srkleyemeyileri, bunlar Ky Enstitlerinin iflah
olmaz dmanlar yapmtr. Daha sonra, ileride anlatlacak savamlar nedeniyle, bu dmanlklarn
Enstitlere kar baka ekillerde kullanmakta baarl olduklar gibi, bu dmanlk gnmze kadar
da srmtr.
Bununla birlikte, Ky Enstitlerinin sonu zerinde rol oynamak bakmndan, eitim alannda kendini
gsteren antikemalist grler daha nemli olmutur.
3. Eitim Alannda Antikemalist Grler
Politikaya ve CHPye szmalarndan nce, Anadoluculuk grleri Milli Eitim Bakanlna
yerlemi bulunuyordu. Ycelin Bakanl zamannda, Bakanlkta bir Ycel, Tongu gibi kiilerin
temsil ettikleri gr, bir de bu grn arkasnda, kendisini her zaman belirsiz ve hatta kapal olarak
srdren ama Bakanlktaki her konuyu her zaman etkileyebilen bir kart akm vard. Bu akmnn
yandalarndan ve en nemli kiilerinden ve sonra Bakan olarak Ky Enstitlerinin gerek
ykcln yapacak olan Sirerden ileride sz edeceiz. Burada yalnzca bu akmn resmi pedagogu
olan, daha nce kendisinden sz etmi olduumuz Halil Fikret Kanadn dncelerini zetleyeceiz.
Onun Ky Enstits sisteminin asl babas olduu yolunda yaratlan sylence, Anadolucu evrenin iki
amac iin karlmt: a. . Hakk Tonguun ynetiminde ekillenmi olan Ky Enstitlerinin
bozulmu ve yanl bir yola gtrlm eitim kurumlar olduunu kantlamak, b. Olanak bulunursa
Ky Enstitlerini birer retmen okuluna dntrmek.
Kanadn Milliyet deali ve Topyekn Milli Terbiye balkl kitab, Anadolucu dncelerin organ
olan dergilerde alklarla karlanmt. Bu kitabn baars, Almanyada egemen olan Nasyonal
Sosyalist grleri, Trkiyenin eitim konularna Kemalist grn eiymi gibi uyarlamas
olmutur. Her ikisinin de dtan ulusu ve devleti grnleri, Kanadn iini kolaylatrmtr.
Ama kitap dikkatle incelendiinde ve zaman kavramlar ve amalar, hatta bibliyografisi gz nnde
tutulduunda, Kanadn esin kaynaklarnn Trkiyede deil, darda olduu grlr. Kitabn
balndaki topyekn szc bile bir Nazi terimidir. Kanad, bu daryla ilgili konulardaki
yanltma baarsnn yannda, ustalkl bir yntemle ierideki Atatrk ve Kemalizm kart dnleri
de peeleyerek ortaya atmay baarmtr. Bu yntemle, Nasyonal Sosyalizm ile Rus Komnizmi
arasnda yapt bir karlatrma ile de Nazizm ile Kemalizm arasndaki ayrmlar gzden
uzaklatrmakla kalmayp, Nazi sistemini Kemalizmin ei imi gibi gsterdi, Nazizmi esas alarak
komnizme kar kimsenin kar kamayaca dnleri rahatlkla kulland ve bunlar Nazizmin
doruluunun ve stnlnn kant olarak ileri srd. Kanada gre, Birinci Dnya Savandan
sonra Almanya ile Trkiyenin karlatklar sorunlar etir. Aradaki ayrm, yalnzca Almanyann
ulusuluu kendisine rehber yapmasna karlk, Trklerin Yahudiler, Komnistler (yani Kemalistler)
gibi antinasyonalist elerin yaylmas karsnda kalm olmasdr. Trk ulusuluunun zledii ama
gerekletiremediklerinin tmn, snf savamn yok etmek, devletilii kurmak, inklap olmak,
maddi ykseli, hatta halkoyu ile lideri baa geirmek (Hitler gibi) anlamnda cumhuriyetilik
amalarn Nasyonal Sosyalizm gerekletirmitir. O halde, Trkiye, eer Almanya gibi ileri ve
yksek dzeyde bir toplum olmak istiyorsa, oradaki siyasal, ekonomik ve eitimsel yntemleri
uygulamaldr. Kanadn kitabnn pratik blmnde Nasyonal Sosyalizmden sz edilen sayfalarda
anlatlmak istenen sonu budur.
Bu kitaba egemen olan bu gr asndan baknca, Kanadn 1942de ky eitimi sorununun zm
iin ileri srd dnlerin gerek anlamlar daha iyi ortaya kyor. Ona gre, Trkiyenin eitim
sorununun tm, genlie ulusal ideal alama aralarnn uygulanmasndan baka bir ey deildir.
1935te Kurun gazetesinde kan yazlarnn, 1937de Saffet Arkana sunduu tasarnn temelindeki
eitim gr imdi aka anlatlyordu. Tm ulusu tek bir siyasal ideolojinin zorbal altna sokma
yolunda ilk adm, eitimden nce tek partiyi, yani o zamanki CHPyi, Nazi Partisi gibi bir duruma
getirmekti. Nasyonal Sosyalizmi alama yntemlerinden sz ederken, Kanad, tm ulus bir parti
ideolojisinde birletirildikten sonra, Gestapo yntemlerinin niin gerekli olduu konusunda, kendisi
de bir tuhaflk grmekle birlikte, o yntemleri Trkiye iin de yararl bulduunu belirtiyor. rnein
diyor ki:
Ayrca halk, ahlakl ve alkan frka mfettileri yetitirilmelidir. Bunlarn vazifesi, hviyetlerini
kimseye belli etmeden halkla temas etmek, halkn ikyetlerini dinlemek ve bilhassa kk byk
btn devlet memurlarndan vaki olan ikyetlerin elle tutulan ve gzle grlen nevilerini derhal
merkeze bildirmektir. Memleketin drt bucan dolaacak olan mfettiler ok vakit mteahhit
rolnde, bazen dairelerde i takip eden vatanda rolnde ve bazen de gmrkten mal karan tccar
rolnde grnebilirler. Bunlarn hibir icrai salahiyeti olmamakla beraber srasnda acele tedbir
alnmas gereken vaziyetlerde merkeze haber vermekle beraber bulunduklar blgenin en byk sivil
ve askeri makamlarndan yardm grebilirler.
[148]
Bir pedagogu gln drecek byle saf dncelerle salk verilen yntem, her tr totaliter
rejimlerde grlen hafiyelik rgtnden baka bir ey deildir. Nitekim Kanad, bunun Almanyada
uygulanm olduunu ve zararlar byk olduu halde, zorunlu olduunu u satrlarla anlatyor:
... Vatan, millet mefhumlarna tamamen yabanc olduklar iin yaadklar memleketin havasn her
vakit hodbinlik, menfaatilik, gizli ve zararl faaliyetlerle, casuslarla ifsat etmeye mtemayil bulunan
Yahudi rkn gz hapsi altnda bulundurmak bakmndan inklap memleketlerin bidayette bu
neviden gizli tekilatlar kurmas hi de lzumsuz saylmaz. Sonra yeni rejimin ortaya att ideallerin
etrafa ve bilhassa genler arasnda kk salmasna mani olan her trl tenkitlerin ve muhalefet fikir ve
hareketlerin nne geilmesi de son derece lzumlu ve faydaldr."
[149]
Byle yntemlerin son derece gerekli ve yararl oluunun en sz gtrmez kant da Kanada gre
udur:
1939 Dnya Muharebesinde Alman genliinin fedakrlklar ise Nasyonal Sosyalistlerin az
zamanda ruhlarda yaratmay muvaffak olduklar milli ruhtan ileri gelmitir."
[150]
Bu paralar bize Kanadn ne tr bir eitim istediini, neden eitim kurumlarnda fikir hrriyeti ve
kanaat hrriyeti safsatasn bir felaket saydn bize anlatr. Bu grlere uygun olsa gerek ki,
Kanad, Soysaln ynetimindeki Kzlullunun bu esaslar gerekletirmeye altn belirterek
yle diyor:
Yeni alan Ky Enstitlerinde grev alacak olan mdr ve retmenlerin burada en az bir ay staj
grmeleri ve bundan sonra vazifeleri bana gitmeleri sen derece faydal olur kanaatndaym.
[151]
Bylece, tm Ky Enstitlerine Kanadn anlad ve Soysaln gerekletirdii ekli vermek
olana ortaya kacaktr. Bu yaplmadka Ky Enstitleri, Kanad ve yandalarnn dnlerine
gre topyekn milli terbiyenin dman olan kiilerin istedii gibi olacakt.
ubat 1943te toplanan 2. Maarif ras, Kemalist ve antikemalist eitim grlerinin arpma
sahnesi oldu. Sava dnemi koullarnn ahlak alanndaki etkileriyle ortaya kan olaylarn ve
Kemalizme kar olanlarn ahlak ve maneviyat alanlarndaki propagandalarnn etkisiyle, rann
genel konusunun ahlak sorunu olmasna karar verilmiti. rann Bakan olan Ycele gre,
Kemalizmin ilkelerini deitirmek ya da yorumlamak bu rann grevi deildi; onun grevi, Trk
Anayasasnda belirlenmi Kemalizm ilkelerine gre eitim konularn tartmak, gereken kararlar
almak ve neriler saptamakt. Ama zellikle komisyon toplantlarndaki tartmalar Kemalizm ile
antikemalizm tartmalarna dnt. Kemalist grteki eitimcilere gre, eitim ve ahlak sorunlar,
laiklik ve hmanizmin konularyd. Anadolucu grtekiler ise Bakanlk, zellikle de gtt tarih
ve edebiyat retimi ile ulusal ahlak bunalmnn balca nedenlerinden birisi olarak gryorlar ve
retim programlarna saldryorlard.
Eitim alannda Kemalizm, antikemalizm tartmasnn bu denli aa kmas, CHPye ve Bakanlka
(zellikle Reat emsettin Sirer gibi) antikemalist, romantik totaliterci grlerdekilerin iyiden iyiye
szmalaryla olabiliyor, hatta bu kkrtlyordu. Liberal grl ciddi aydnlarn direnii olmasayd
tm Trk tarihinden baka tarih okutulmamas, klasiklerin evirilerinin durdurulmas gibi rklara
zg dncelerin raya kabul ettirilmesi bile olasyd
[152]
. Ama hi deilse bir baar elde
edilmiti: ra yesi olmad halde ok etkinlik gsteren Soysal ile delege olarak gelen Kanad, Ky
Enstitleri konusunda bilgileri olmayan birok liberal yeye, Ky Enstitlerinin ada pedagoji
ilkelerine aykr olduunu, ilkellie dnme anlamna geldiini inandracak etkiler yapmay
baarmlard.
Eitim alannda bu antikemalist grlerin glenmelerine kout olarak, basn yayn alannda da,
zorlu bir Almanya yandal perdesi altnda demokrasi ve Kemalist ulusuluk ve uygarlk grne
kar bir baraj atei almt. Komnizmi ykmaya alan Alman ordular ile kendilerini
zdeletirenler sanki Trkiyede de benzeri bir sava yapyorlar ve karlarndakileri gittike artan
bir etki ile kar cephe saylan Komnizm ile zdeletiriyorlard. Gl bir demagoji ustas olan
Peyami Safa gibi yazarlar, bu iki dman arasndaki savan ilerlemesine ve gerilemelerine gre
seslerini ykseltiyor ya da alaltyorlard. Gerek nedenlerinin ve amalarnn tannmasn
olanakszlatran bu propaganda atlm bir sre srd. Avrupada savan sonucunun ne olacan
gsteren kesin belirtiler ktktan sonra da, yeni bir evreye girdi.
1944 Mays aynda, Trk hkmetinin, ta Alman-Rus Antlamas zamanndan balayan Trkiye-
Rusya ilikilerindeki gerginlii, Trkiyenin sava ncesi dostluk ve bar politikasna gre yeniden
dzenlemeye alt bir srada ilk olay patlak verdi. Olayn ba aktr, aslnda bir rk lideri idi.
Ama onu bu role getiren, koruyuculuk umutlar vermi olan, gzleri bakan olmaya evrili Sirerdi.
kan olay, kendiliinden domu bir renci gsterisi gibi gsterebilmek istenmise de, dzenlenmi
ve planlanm olduu apakt. Ankara, olayn hkmeti ve rejimi devirmeye ynelik olduunu aa
kard, nderleri mahkemelere verildi. Davalarn geliimi, sava zaman propagandalarnn
etkilerini yok etmenin zorluunu gstermekle birlikte, barn gelii ile Irklk, Anadoluculuk gibi
akmlarn etkili bir duruma gelmeleri olasln da ortaya kard. nlem olarak, rkln
etkisizletirilmesiyle parti iindeki Anadoluculuk akmlarnn Kemalizmin zaferi ile
nemsizletirilebilecei dnlyordu. Bakan Ycelin bu grte olduu anlalyor. Bu gr,
aslnda doru olmakla birlikte, asl trajedi hi beklenmedik bir ynden gelmekteydi: Sava sonunda
ortaya kan uluslararas sorunlar, Trkiyede birikmekte olan gerginliklerin ve huzursuzluklarn bir
kez daha glenerek bir gibi Kemalizm, Milli Eitim Bakanl, Ycel ve Ky Enstitleri zerine
yklenmelerine olanak salad.
4. Kskacn Aznda
Kemalizmin nderlerinin ve Trk aydnlarnn, kinci Dnya Sava sona erip de Trkiyenin stnde
dolaan tehlikelerin atlatldn sandklar ve tam bir rahat soluk alacaklarn umduklar bir zamanda
olay Trkiyeyi tam bir dnce mezbahas durumuna soktu. Bunlar, Trkiye zerindeki Sovyet
basks, San Fransisko Konferans ve Truman Doktrininin aklanmasyd.
Birinci olayda Sovyetlerin ileri srdkleri haksz ve akl d istekler, saygnlklarn yitirmi olan
rklarn durumlarnn dzelmesini salad. Sovyet istekleri halka lkenin gerekten bir komnist
tehlikesi altnda olduunu gstermiti. Irklarn iine yarayan Sovyet savlar, Trk Hkmetinin
durumunu zayflatm ve bundan sonra bu Sovyet savlarna Hkmetin politikasnn yol at, hatta
bunlara ortak olduu gibi sulamalarn yaplmas iin bir adm yetmitir. Bu adm da atldktan sonra,
lkede Irk ve Nazi yanda olmayan kim varsa, bunlarn lkedeki komnist ajanlar olduu savn
ileri srmek, yalnzca ikinci bir admlk iti.
kinci olaya gelince, San Fransisko Konferans CHP iin daha da gl bir vuru oldu. Bat
demokrasilerine ve zellikle ABDye gre, bir lkede tek parti ynetiminin olmas, zgrlklerin
olmay ve bask rejimi anlamna geliyordu. Byle bir grn Trkiye bakmndan sonucu,
demokrasinin particilik ve zgrln de her kesimin Kemalizme saldrmas zgrl olarak
anlalmas olmutur.
Trk aydnlar San Fransisko Konferansnn Trkiyede neden olaca liberal rejimi Kemalizmi
zedelemeden uygulamann yollarn dnrlerken, nc olay geldi. Mart 1945te yani Ky
Enstitlerinin i geliimi konusunda nnnn konumasndan iki hafta nce, Sovyet Hkmeti,
1925te imzalanm Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasn yenilemeyeceini
aklad. Bunu Kars ve Ardahan zerinde yeni Sovyet istekleri ve Montreux Antlamasnn gzden
geirilmesi istekleri izledi. Buna karlk, ABD de Truman Doktrinini aklad. Trkiye ve
Yunanistan zerindeki Sovyet basksn nlemek amacyla aklanan Truman Doktrini de, Sovyet
istekleri gibi, Irklarn, Anadolucularn ve ayrca bir alay arlatann eline bulamayacaklar siyasal
silahlar vermi oldu. Bunlara gn domu, hedeflerine istedikleri gibi saldrmak zgrlne
kavumulard. Kim en st perdeden ve en gl ekilde komnist diye barabilirse, Batnn en
candan ve en iyi dostu oluyordu. Sava yllar boyunca Batnn en amansz dmanlarndan biri olan
yazar Peyami Safa bile imdi demokrasinin ve Batnn en ateli bir a olmutu.
Scak savan trajedilerinden darda kalmay ustalkl bir politika ile baaran Trkiye, souk
savan buz gibi dondurucu dalgalarna beklenmedik bir zamanda itilivermiti. te Ky
Enstitlerinin aln yazsn saptayan byk olay da budur.
5. Demokrasi Geliyor
Demokrasinin geliini en ateli ekilde alklayanlar Kemalizm kartlar oldu. Yalnzca dinciler
daha yeterince hazrlkl deillerdi. Ama ok gemeden onlar da zgrlk cmbne katlacaklard.
imdi Hkmet, mahkeme, polis, niversite, edebiyat ve sanat susacak, sindirilecek; dnce adam
ve kiilik krm balayacakt. Basnda yepyeni bir zpkt tr dodu. zellikle haftalk
dergilerde sansasyonel aa vurma yar balad. ABDndeki Mac Carthynin Trkiyedeki ncs
olan kii CHPnin sinesinden dodu. Durumun ne kadar kark olduu bu olaydan bellidir. O zamana
kadar ad duyulmam Fahri Kurtulu adnda gen bir hekim, bazen bir orman yangn, bazen bir
okulun yanmas, hatta Milli Eitim Bakanl yapsnn yanmas gibi olaylardan yararlanarak, lkeyi
yer yer komnist kundaklarn tututurduu bir yangn yeri gibi gstermeyi baard. Demagoji terr
o dzeye ulat ki, CHPnin Kemalistleri ve hatta Partinin ve Devletin Bakan bile dehet iinde
kaldlar. Sonradan bu sahte demokrasinin nderi durumuna gelen ve bu yoldan cumhurbakanlna
ykselen kiinin adamlarndan biri, kard bir haftalk dergide, Atatrk devrimlerinin tmnn
birden Moskovadan dikte edildiini kendince kantlayan belgeler yaynlad. Ne eitim, ne kltr
ve sanat baarlar, ne Dil Devrimi, ne Harf Devrimi, hatta ne de klasiklerin evrilmesi gibi olaylar
brakld; bunlarn tm birer ihanetti.
Bir kez bu korku, phe, kara alma havas yaratldktan sonra, tam bir krebe oyunu balad. Artk
hibir savn kantlanmas gerekmiyordu. Her kantlanmam sav, baka bir savn kant oluyordu. Bu
kartopu yuvarlana yuvarlana, byye byye, ilerlemi yana karn, zgrlk ve demokrasi yanls
olduu o zamana kadar hi duyulmam, usta bir avukat olan Kenan nerin elinde bir da olup kt.
Bu olaylar yalnzca siyasal bir konu olsayd, eitimle ilgili bu almamzda deinilmeleri gereksiz
olurdu. Bu yaptn konusu Trkiyenin i olaylarn incelemek deildir. Ama karlatmz bu
frtnann ayrmna varlmam bir yan vardr ki, Ky Enstitlerinin incelenmesinde ister istemez, o
yana bakmamz gerekli oluyor. Bu inanlmaz kargaann asl hedefi, nian tahtas Milli Eitim
Bakanl, Bakan ve Kemalizmin eitim konusu ve kurumlaryd. Milli Eitim Bakanlna
yneltilen savan yalnzca bir siyasal sava deil, bir ideoloji sava olduunun en iyi gstergesi,
tm Kemalizm kartlarnn, ister rk, ister Anadolucu, ister dinci olsun, ister CHP iinde, ister
karsnda olsun, ortak bir cephede, omuz omuza, el ele birlik olmalardr. Bunun en belirgin
grnts 1947deki Ycel-ner davasdr.
6. Enstitlere Saldr Balyor
Bu olaylarn Milli Eitim alanndaki tepkilerini grmemiz iin, 1945 ve 1946 yllar TBMMdeki
bte grmelerindeki tartmalara dnmemiz gerekir. 1945 btesinin grlmesine 1945 Aralk
ay sonunda, ikinci rk gsterilerinden ve Celal Bayarn CHPden istifasndan hafta sonra
balanmt. Henz daha bir muhalefet partisi kurulmamt. Ama hava buna doru gidildiini
gsterecek kadar elektrikliydi. Meclisin bu dneminde Reat emsettin Sirerin Milli Eitim
Bakanln hedef ald belirli bir duruma gelmiti. Buna ek olarak Emin Sazakn okul
programlarn konu alarak yapt saldrlara karn, Ycelin durumu yine de gl grnyordu.
1946 Ocak aynda Demokrat Partinin kurulmas, durumun grntsn deitirdi. O zamana kadarki
kr dne, imdi bir de CHP-DP ve CHP iindeki yumuaklar-sertler atmas eklendi. ok
yakn bir zamana kadar CHPli olduklarn unutan DP kurucular, bir yandan CHPyi demokrat
olmamakla sularken, te yandan da demokrasiye dman olan rklar, dincileri kkrtyorlard.
Deiik evrelerce gnll olarak desteklenen DPnin be ayda elde ettii baarlar CHPlileri
korkutmutu. Bu hava iinde yeni bir Hkmet kuran, sertlerin umutlarn balam olduklar Recep
Pekerin yeni Bakanlar Kurulunda Milli Eitim Bakanl nemli bir bakanlk olmayacakt. Bu
grevde Ycelin olmas ise bu kabine iin bir yk, bir saldr hedefi saylacakt. Bu nedenlerle,
7.8.1946da Trkiyenin eitim tarihinin en uzun sreli ve en verimli Milli Eitim Bakan olan
Ycelin Bakanl sona erdi.
[153]
.
Milli Eitim Bakanlna, elinde kocaman bir ak kartla gelen Sirerden, szde beklenen,
DPlilerin Ky Enstitlerine kar ynelttikleri saldrlar etkisiz brakacak nlemleri almasyd.
Bunun yan sra, Ky Enstitlerini CHPnin seim baarlar elde etmesine yarayacak ekilde
srdrme politikas da gdlecekti. Ky Enstitleri artk yalnzca Ycelin deil, Devlet Bakan
nnnn de koruma ve ilgisinden yoksun kalyor, yeni Bakann yumuak ve nazik ellerine teslim
ediliyordu.
te yandan, DPliler harl harl gelecek seimlere hazrlanyorlard. CHPden DPye geiler de
sryordu. DP, CHPnin ilkesiz yelerini kendisine ekerken, eitim tartmalarnda elinde iki kozu
daha vard: Sirer ve Soysal! DPnin seim kampanyasna, asl amac Yceli ykmak olan Sirer kadar
yararl ve srekli hibir kii hizmet etmemitir. 1946 seimlerinde DPlilerin desteklemeleriyle
bamsz milletvekili seilen Soysal da bu amaca Sirer kadar hizmet etmitir. Meclisin bir sayn
yesi olarak Ycelin karsna geip cn almak ona nasip olmutur.
7. Sirerin Bakanl
Uzun yllar Milli Eitim Bakanl iinde rol oynayan, politikaya girip CHPye ye olan, 1944te
Ankaradaki sac gsterilerde etkinlikle parma olan Sirer ile daha yakndan tanmamzn zaman
gelmitir. Tm benzerleri gibi, onun da en tehlikeli nitelii, stlendii role uygun bir kiilii olmad
izlenimini vermesidir. O, yapc Kemalist devrimcilere de, ykc rk nderlere de, polemiki ve
otoriter Soysala da benzemiyordu. Ke balarn korku iinde dnecek, kap tokmaklarndan
rkecek kadar narin ruhlu gzken bu kiiden Ky Enstitleri gibi bir ant ykmaya kalkacak
yreklilii kimse bekleyemezdi. O zamana kadar hibir alanda yrekli ve gl bir baars
grlmemi, politikaya gl bir kiisel destekle memleket ocuu kategorisi altnda sokulmutu.
Rol datan deneyimli bir rejisr yanltacak dzeyde aldatc olan bu grnn altnda, Sirerin
baka bir zellii vard ki, Bakanla gelii, bunun dorudan doruya ortaya kmas olanan
salad: Gl bir ihtiras ve lkeyi soysuzlardan ve kkszlerden temizleme uranda kendi
misyonuna neredeyse mehdilik dzeyinde duyduu inan! Koltua oturduu andan balayarak eski
ekingenlii, kararszl, ynetimdeki beceriksizlii gitti, bunlarn yerine gl bir inatlk, amaz
bir saplant, bilinli ve hesapl bir dzencilik yetenei ne kt. Ky Enstitlerine ynelmeden nce
Yceli ykmak gerekiyordu; bu uurda kendi partisinin karsndakilerle ibirlii yapmaktan
ekinmedi. Avukat neri
[154]
destekleyecek Bakanlk belgelerini dolayl yollardan oraya iletti. DP
tarafndan da ne Mecliste, ne de dardan bir eletiriye, muhalefete uramad. Antikemalist
muhalefet daha imdiden, hem de sertler kabinesinde, kendi istedii bakana kavumutu.
Sirer, muhalefeti bylece kendi yanna aldktan sonra, grevi sayd byk misyonunu
gerekletirme plann uygulamaya koyuldu. lk i, Ky Enstitlerini Kanad ve Soysaln zledikleri
ekle sokmakt. Bu konuda o kadar inanla alt ki, reform yolunda Soysal bile kat kat ileride
brakacak kadar gerilere gitti. Gelecek blmde bunun ayrntlarn greceiz.
13-31 Aralk 1946daki bte grmelerinde zellikle 23 ve 24 Aralk gnlerindeki konumalar
artk CHPde disiplin ve dayanmadan bir iz bile kalmadn gsterir. 23 Aralk gn Ky
Enstitleri konusundaki bir tartma, partiler aras ve ii kavgalarn ne k nedeniyle, yalnzca
teknik nitelikte olmaktan teye gidemedi. 24 Aralk gnk tartmalarda eletiriler daha oktu. lk
sz alan bir ye, Trk retmeninin kendini yalnzca ulusal bilin, ulusal tarih ve Trk dilini
retmeye vermesi gerektiini belirtti. Bu oturumda zaman zaman ortaya kan sz atmalar, sz
kesmeler havann gerginlemekte olduunu gsterir. Asl frtna okullarda din retimi konusunda
koptu; ama Babakan Peker, gl bir konuma ile bu konuyu yattrd ve oturumun kapanmasn
salad.
Ne var ki, bu gnn Soysal iin byk bir gn olmas bir yazgyd. Oturum alr almaz sz alarak
Meclis tutanaklarnda 11 sayfa tutan bir konuma yapt. Bu konumasnda Ycel ve Tongu iin
yazlarnda ileri srd savlar ve sulamalar yeniden sayp dkmeye balad. Konuyu o kadar
kiiselletirmiti ki, politika sahnesinde bile bu kadar fazla grld; kendisi uyarld. Sylediklerine
gre, Ky Enstitleri neredeyse anormal ilerin yapld yerler durumuna gelmilerdi, ana babalarn
onaylar dikkate alnmadan renciler birbirleriyle evlendiriliyorlard. Ky Enstitlerinde din
kartl yaplyordu. (Soysal daha nce slamln Trk karakteri zerinde zararl etkiler yapt
savn ortaya atmt.) Ve son olarak da, gemiteki tartmalar anmsatarak, bunlarn Ky
Enstitlerinin komnizm yuvalar olduunu kantladn bildirdi.
[155]
Soysaln bu k dikkatle planlanm olsayd (byle olduu olasl ok byktr) bundan uygun
psikolojik an bulunamazd. Ky Enstitlerine kar sylenenler ve yazlanlar arasnda hibiri bu
konuma kadar kamuoyunu etkilememitir. Soysaln daha nceleri yaplm reklam (zellikle
Yalman tarafndan) nedeniyle o, Ky Enstitlerinin bir simgesi, hatta yapcs saylyordu. imdi
Ky Enstitlerini bu kadar yakndan bilen bir adam, Ky Enstitlerinin ahlakszlk, ykclk ve
ihanet yuvalar olduunu Meclis krssnden aka syleyince, buna kim inanmazd? 1952-1954
yllarnda saptadmz dncelerin, grlerin, yazlarda ileri srlen bu ahlakszlk ve komnistlik
savlarnn dayand en byk otorite, Soysaln bu konumasdr. Bu konuma ile Soysal, halkn
CHPye ynelmi korkularnn, gerginliklerinin ve duyumsuzluklarnn evrilecei apak bir nian
tahtas gstermi oluyordu. Trkiyedeki deiik kltr dzeyindeki saysz insann gz Ky
Enstitlerine, Tongua ve elbette Ycele evrilmiti. Bu insanlar imdi bu ilerin arkasnda
Trkiyeyi ve Trkl yok etmek amac gden ve ipleri Moskovada bulunan grnmez bir rgtn
olduunu renmilerdi. ner-Ycel davasndaki tanklar da hep bunu sylememiler miydi?
Bu sarsc aklamalara kar basnn taknd tutum dikkate deer. Kendisini rk saldrlarndan
zorlukla koruyan, imdi DPnin en cokulu yanda olan Yalman, Soysaln konumasn hibir yorum
yapmadan yaynlad. DPnin yar resmi organ Kudret gazetesi, Soysaldan daha ok din
tartmalarna yer verdi; din konusunun tartlmasndan tr sevincini gizlemeyerek, komnizme
kar savata dinin en nemli bir ara olduu zerinde durdu. Hibir gazetede, Ky Enstits ve
Kemalist, yani laik eitim davasndan yana ve Ky Enstitlerine yneltilmi savlar yadsyacak,
hatta bunlarn doruluundan phe gsterecek bir satr yaz kmad.
Yeni Bakan Sirerin asl byk gnleri ner-Ycel davasyla geldi. ki yl sren bu dava, nerin
lmesiyle kapand ama dava srasnda nerin getirdii tanklarn konumalarnn Trk eitim ve
dnce yaam zerinde at yaralarn kapanmas iin ok yllar geecektir. Bu tanklarn ou
rk diye tannan ya da kendilerini byle gsteren kiilerdi. Tm mahkeme sresince Ky Enstitleri
sk sk sulama konusu oldu. nerin savlarnn bir blm, baz Yksek Ky Enstits mezunlarnn
grevlerinden arlmalarna ve mahkemeye verilmelerine yol at. Bu davadan yararlanarak, tanklk
ve savunmann haklar ve sorumsuzluu korunmas altnda, akllara durgunluk verecek bir ataklk ve
ustalkla, ner ve birok tank iki yol boyunca halkoyunu etkilediler. zellikle iki teknik bol bol
kullanld: Bunlardan biri, yaz ya da belgelerin asllarn gstermeden, deitirerek yorumlamak ve
anlamlar karmak yntemiydi. rnein ner, Ky Enstits dergisindeki yazlar alarak, bir kitap
eletirisinden komnistlik, bir ykden orduya kar olma, Freudizm konulu bir yazdan ahlakszlk
sonular karyordu. kinci teknik o zaman ok kullanlan montaj yntemiydi. Birbirleriyle ilgisiz
paralar yan yana getirerek bir btn oluturmak, sonra bundan istenilen anlamlar karmak. Bu
montaj yntemi ile Ky Enstitleri, Trkiyeyi sarm, grnmeyen bir rgtn nemli bir paras
olarak gzkyordu. Bir mahkeme salonunda sylenen bu szler, sorumsuz bir basn tarafndan
velveleyle gn gnne yaynlanyor, yrtlen propaganda iin radyoya da TVye de gerek
kalmyordu. Bu koullarda halkn sylenenlere peri masallarna inanr gibi inanmasna amamak
gerekir.
BLM XII
ENSTTLERN YIKILI EVRELER
Gericilik ve demagojinin makas atei altndaki Ky Enstitlerinin, Trk evriminde ou kez olduu
gibi, gelenekilik ve oportnizm satrna teslim edilmesi kanlmazd. Bir olay olarak bakldnda,
bu durum beklenmedik bir eymi gibi grlr; ama dnce oluumu olarak Trk reform tarihinin hi
de yabancs olmad bir durumdur. Tonguun ilkelerinden biri baarl bir saldr, tm generaller
yitirilirse bile kmeyecek ekilde hazrlanm saldrdr diye zetleyebileceimiz bir ilkeydi. Ky
Enstitleri hareketine katlmak isteyenlere, karlk beklememelerini, her zaman daha kt bir
karlamaya hazr olmalarn salk verirdi; ite imdi de sorun buydu. Tm Enstit ordusu yok
edilebilecek ya da teslim olacak myd? Tm yaamlarn birka yllk Enstit savana harcam
birok kii sonucun ne olacan heyecanla bekliyordu.
Sirerin Bakanlnda ne tr admlar atlacan kestirmek zor deildi. Bu dnemde yaplanlar
ayrntlaryla anlatmann deeri, alnan nlemlerin deeri olduundan deil, Ky Enstits atlmnn
neminin ve deerinin neler olduunun bir kez daha kantlanmasndandr. Bu nedenle bunlardan sz
edeceiz. Sirer zamannda Ky Enstitlerinde yaplan deiiklikler, yukardaki blmlerde Ky
Enstitlerinin en nemli zellikleri olarak gsterdiklerimizin neler olduunu bir kez daha
anlatacaktr.
Sirerin yaptklarna deinmenin bir baka nedenden tr de nemi vardr. Birok kii Sirerin Ky
Enstitlerini yok etmeyip, srdrd grndedirler ki, bu dorudur. Ama bu gerei sylerken
gzden kaan ok nemli bir nokta vardr: Sirerin srdrd bir ad, yap ve yer olarak Ky
Enstits idi ama onu asl Ky Enstits yapan dnce ve gr deildi. Onun yapaca Ky
Enstitlerini, dncenin gerek babas olan Kanad ve ilk gerekletiricisi olan Soysaln
grlerine ve yollarna dndrmek, baka bir deyimle, Tongu gibi ehliyetsiz (yetersiz)
yneticilerin elinde bozulan ve dejenere edilen dnceyi ve kurumu doru yoluna sokmak, slah
etmek (dzeltmek, iyiletirmek) olacakt. Bu slahn niteliinin ne olaca, gerekletiinde Ky
Enstitleri iin ne anlama gelecei bilinmediinden birok kii bu slah neredeyse alkladlar;
bunun daha ileriye doru bir gelime olacan sandlar. Bu nedenledir ki, 1953 ylnda bile olduka
nemli sayda Ky Enstits mezunu ve rencisi Sireri Enstitlerin dostu ve kurtarcs
sayyorlar, Ky Enstitlerini ad olarak bile brakmayp son satr indirenlere yolu aann Sirer
olduunu gremiyorlard. te bu ikinci nedenden tr de Sirerin bu szde slahat ya da onarma
yaptrmn burada biraz ayrntlaryla gzden geirmek gerekmektedir.
1. Onarma i Balyor
Sirer Bakanla 7.8.1946da geldi. 8.6.1948de de ayrld. Sirer, Kemalist eitimin yllarca didine
didine yaptklarn bu olduka ksa Bakanlk sresi ierisinde bozmak baarsn gstermitir. Bu
almada biz yalnzca Ky Enstitleri ile ilgili olduumuz iin, Sirer ynetiminin Trk eitiminin
dier alanlarndaki zararlarn inceleyecek deiliz.
Sirerin onarmclnn ilk hedefinin . Hakk Tongu olacan sylemeye gerek yok. Bu i,
Tonguu yok etme ii Sirere zg yntemlerle yaplmtr. Tongu nce, hizmetlerinin karl
olarak Talim ve Terbiye Kurulu yeliine terfi ettirildi. Sonra Sirerin yandalarnca Enstitler
tehlikeli elerden temizlenmeli velvelesi srdrlrken, usulcack bir kent okulunda Resim ve
Elileri retmenliine atand. Ycel, dald ner davasnda Tonguun terfi ettirildiini,
kendisine bir soruturma almadn, Enstitlerde varl savunulan olumsuzluklarn yokluunun bir
kant gibi gsterince, Sirer, bu sav rtmek iin harekete geti, Tonguun resmi denekleri ktye
kullandn kantlamak amacyla uzun ve kark bir soruturma balatt. Ama bunda hibir baar
elde edemedi. (1950de demokratlar zamannda alan bir soruturmada da baarl olunamad.
Ancak susuzluu Tongua 1953te kesin olarak ve zel olarak bildirildi.) Ky Enstitleri ile
yalnzca sansasyon nedeniyle ilgilenen basn, Tonguun eitim yaamndan uzaklatrlmasna tam
bir ilgisizlik gsterdi. Baz ke yazarlar belki de bunu alklamlardr. 1959a kadar Tongu kendi
kesine ekildi, kitaplar yaynlad ama evresine ekilmi karantina kordonu o kadar baarlyd ki,
Trkiyeye gelen eitim uzmanlar ya onun adn hi duymamlardr ya da duymularsa, onun
ehliyetsiz ve phe altnda bir idareci olduunu gayri resmi olarak renmilerdir.
te yandan, Ky Enstitlerinin normal olarak srmekte olduu sylencesini pekitirmek iin Yksek
Ky Enstitsnde retmenlik yapm olan bir kii lkretim Genel Mdrlne getirildi. Daha
sonra aslnda felsefe retmeni olan ve Yksek Ky Enstits retmenliinde de bulunmu Yunus
Kzm Kni bu greve geldi ve CHP iktidar sonuna kadar kald.
Kninin ynetimi zamannda zararl unsurlarn temizlenmesi perdesi altnda Enstit mdrleri ve
retmenleri arasnda temizlemeler balad. Bunlarn hibirisinin yaplan dokundurmalara yant
verme olanaklar yoktu, herhangi bir sular da yokken, Sirer ynetimince uzak ve nemsiz grevlere
srldler. Bunlar gerekte Ky Enstits atlmnn anlamn ve nemini en iyi kavram kiilerdir.
Grevlerinden alnmalar, Ky Enstitlerine oportnizm ruhunu sokmaya da yaryordu. 1952de
Enstitlerin banda bulunan mdrler arasnda, bulunduklar grevi bu temizlemeler srasnda
gsterdikleri hizmetlere borlu olanlarn says az deildi.
Bu kararlarn dolayl dolaysz birok etkileri olmakla birlikte, ykc deiikliklerden tm Enstitler
e dzeyde etkilenmemilerdir. Ama bazlar ise kendilerine Ky retmen Okulu adnn
verilebilecei nitelikteki deiikliklere kolayca uyabilmilerdir.
2. retim Heyeti
Enstitlerin eitim elemanlarnn geleneki retmenlerden oluturulmas politikas, yani Tonguun
ynteminin tam tersinin uygulanmas, Sirerin ideolojisine denk dyordu. Bu Kanadn
pedagojisine, Soysaln nerilerine de uygundu. Ama yaplan deiiklikler onlarn etkisiyle
olmamtr. Tonguun ynteminin tam tersine davranlmasnn asl nedeni, sac ya da milliyeti
denilen kiileri Ky Enstitlerine yerletirmek amac ve Sirerin sorumsuzcasna, sonularn
dnmeksizin, niversite kllar Enstitlere doldurmak iin sz vermesi olmutur. O zaman
kendilerine milliyeti genlik dedirten delikanllar gsteriler yapmakta, insanlar lekelemekte,
adam dvmekte ok atak olan ve Sirere ok hizmetler etmi kiiler olmakla birlikte, ideal uruna
Ky Enstitlerinin sert ve zveri isteyen yaamna katlanabilecek trden insanlar deillerdi. Bu
nedenle Kni, Sirerin gnll milliyeti genleriyle bu retmen sorununu zemeyecekti. nnde
iki yol vard: Enstitlere yalnzca ideolojik bakmndan geerli kiileri atamak ya da ideolojileri ne
olursa olsun, Enstitlerde kendi istekleriyle alacaklardan yararlanmak. Kni, ilk yolun baarsz
olmas zerine ikinci seenei uygulad: deolojiye bakmakszn gelii gzel atamak.
retmen bulma sorununu daha baarl bir ekilde zmlediini kantlamak zere Sirer, 1947de
aklad istatistikte Tonguun Ky Enstitlerine yalnzca ilkokul retmenlerini (yani retmen
Okulu kllar) ve okul grmemi ustalar aldn belirtti. Gerein ne olduunu ileride greceiz.
Ky Enstitlerine buralarda almak gibi bir ideali olmayanlar atamann sonularndan biri,
bunlarn baka bir greve nakledilmek iin her yola bavurmaya balamalar olmutur. Bunlar,
politikaclarn araclndan yararlanmaya kadar varan yollardan nakillerini saladka, Kni,
adaylar kazann biraz daha dibine doru kazmak zorunda kalyordu. rnein Gnen Ky Enstits,
1940taki kuruluundan 1946ya kadar byk bir denge salam bir enstityd. Burasnn yaplarnn
yapl, Enstitnn tartmalar dnda kal, bu dengenin ve Mdrn yeterliliinin baarsyd.
Ama yalnzca 1947-1949 arasnda burada iki kez mdr deimi ve bu, mdrn bu grevi
istemeyiinden ya da grevi yapamayacann anlalmasndan ileri gelmitir. Bu tarihten sonra da
Gnende ortalama her 18 ayda bir mdr deiiklii yaplmtr. 1946-1947 ve 1947-1948
yllarnda bu Enstitde yksek renim kllarn says birdenbire ykselmiti; ama daha nce
Enstitlere kar olan saldrlarn tmyle dnda kalm olan Gnende ilk ve biricik komnistlik
olay bu son dnemde grlmtr. (Bu olayda Kninin gittike popler olan bir ynteme bavurmu
olduu grlyor: Gazi Eitim Enstitsn bitirmi ve sylendiine gre zihinsel rahatszl
nedeniyle baka bir yere atanamam bir kiiyi Gnene atamtr. Milli Eitim Bakanl yapsnn
yand haberi gelince Ruslar geldii zaman komnizmin ne olduunu grrsnz trnden szler
etmesi zerine, Enstit ynetimi bu kiinin geri alnmasn istemi.) Yine 1946-1948de retmen-
renci orar daha iyiye doru gitmi ama 1954te renci says ok azald halde, bu oran
1946dakinin ok altna dmt.
Ky Enstitlerinin Anadoluculuk ideolojisinin geliim yataklar durumuna getirilmesi dncesinin
daha ilk admda suya dmesini kanlmaz klan baka rnekler de vardr. Ama bu, Enstitlerin
Kemalizmin kaleleri olarak kalmalarna izin verilecei anlamna da gelmez. Anadoluculuk d
gerekleemeyecekse, hi deilse Enstitler eklektik (semeci), renksiz ve kiiliksiz birer okul
durumuna getirilmelilerdi.
Yeni retmen politikasnn pedagojik bakmdan bile olumsuz sonularn grmek zor deildir.
Geleneksel orta ve yksekretim kurumlarndan yetimi, Enstitlerdeki alma yaamna gre
hazrlanmam, konumlarndan honut olmayan, gz kentlerdeki retmenlerin Enstitleri
doldurmalar zerine buralardaki i yaamnn temposu hemen yavalad. Bu yeni retmenler
Enstitlerin etkisi altna gireceklerine, kendileri Enstitleri, zellikle de kk rencileri
etkilemeye baladlar. Hatta bunlarn daha yal retmenlere bile etki yaptklar grlmtr.
Zamanla, Enstitlerdeki i yaamnn akn salayan grevleri yapmak, herkesin kand bir sorun
durumuna gelmeye, retmenler ve retmen adaylar grevlerini yapmamaya baladlar. Yeni
retmenler eski alkanlklar ve disiplinsiz bir renci kitlesiyle karlamam olmann verdii
deneyim yokluu nedenleriyle, kendilerindeki eksiklikleri grme olanandan, alkn olduklar
davranlar brakmak yeteneinden yoksundular. Bunlar daha nce belirttiimiz nedenlerle Ky
Enstitlerinin demokratik geleneine aykr deillerdi. Bu retmenler yalnzca daha yksek
renimleri nedeniyle dier retmenlerden stn olduklarna inanyorlard. Ky Enstitlerinde
Kzlullu yntemi self governement uygulayanlar bunlar olmulardr.
Yeni mdr ve retmenlerin Ky Enstitlerinden renecekleri bir ey olmadna inanmalar,
ikincil baka sonular da verdi. rnein, yalnzca alkanlkla ve Ky Enstitlerindeki yap ve
onarm ilerinin srmesi gereksiniminden tr yaplmakta olan toplantlar canllklarn yitirdiler.
Bunlar artk dnce ve deerler konularnn ele alnd toplantlar olmaktan ok, gnlk basit
yaptrmlarla ilgili olan, renciler aras tartmalarn, retmenlerin rencileri eletirmelerinin
yapld toplantlar oldular. renci liderlerinin sra ile atanmalar ynteminin uygulanmad Ky
Enstitlerinde bunlarn seimi bir poplizm yarma dnt. O dnemdeki ok parti sisteminin ve
ABDdeki okullarda self-governement yntemi uyguland yolundaki haberlerin etkisi altnda,
partiler kurma, seim programlar yapma, sylevler verme demokrasinin zorunluluklar olarak
anlald. Ky Enstitlerine zg asl deerlendirme ynteminin, 1952de ancak belirsiz izleri
kalmt.
rencilerle retmenler arasndaki sk ba ve ibirlii ortadan kalkt gibi, retmenlerin
rencileri tek tek ve snf dnda tanmalar yntemi de artk yoktu. Kendilerini ortaretim
retmeni ya da profesyonel retmen sayan retim yelerinin balca kayglar, Ycel
zamannda bile mfredat d (ekstra curricular) almalar dncesini benimseyememi olan kent
ortaretim okullar ile kendilerini e durumuna getirebilmekti. ekil bakmndan Ky
Enstitlerindeki dzenlemeleri deitiremedikleri iin, retmenlerin ou, rencilerin
kendiliklerinden rgtledikleri ve yrttkleri mfredat d ilere ve ynetim ilerine kar, yalnzca
bir tr denetilik davran taknmlard. rencilerle birlikte almak, mfredat d uralarla
retmek, i ve elence uralarn beslemek, zenginletirmek ve anlamlatrmak, yalnzca ok
yetenekli retmenlere zg bir ayrcalk durumuna gelmiti. retmenler arasnda rencilerin
olduklar yerlerden baka yerlerde bulunmak ve yaamak istekleri artmaya balamt. retmenlerin
rencilerle birlikte yemek yemeleri gelenei hemen tmyle ortadan kalkmt. Dikkate deer olan,
yalnzca rencilerin bulunduu yemek sofralarnda bir toplum havasnn ve maddi anlamda yemek
yemenin stne ykselme eiliminin ortaya kmasdr. retmenlerin dinlenme ve elenme
zamanlarndaki uralar, Ky Enstitlerinde gemite ok savalm toplumsal ve eitimsel
sorunlarn yeniden gelitiini gsterir. Bu uralara artk tam bir kahvehane havas egemen oluyordu;
1952de gezdiimiz ve adn sakl tutacamz bir Ky Enstitsnde retmenlerin ou tam bir
Boazii kahvesi havas iinde tavla ve iskambil oynuyorlard. Derse girme zaman gelenler,
ellerindeki zarlar ya da iskambil ktlarn hiddetle masann stne vurup, derse gidiyorlard.
ounun kl dzgn deildi ve tra olmamlard. Bu havaya uymayan bir aznlk vard ki,
bunlarn komnistlikten pheli olduklar syleniyordu. Bu pheden kendilerini kurtarmak
isteyenler, bu Boazii kahvesi havasna girmek zorundaydlar.
retim elemanlar konusunu imdilik kapatmadan nce, Sirerin insan lekeleme politikasnn bir
dier ykc sonucuna deinmek isteriz. Onun bu politikas yznden Enstitlere kendi istekleriyle
hizmetlerini sunan sanat, mzik ve dnce adamlar Ky Enstitlerinden ekildiler. Bunun sonucu
olarak, Kanad ve Soysaln bile kabul ettikleri ve zorunlu grdkleri sanat, halk sanatlar, folklor ve
halk edebiyatn retecek elemanlardan Ky Enstitleri yoksun kaldlar. Bylece Sirer, bunlarn
Anadoluculuk ideolojisi asndan bile yaatlmas olanaklarn baltalam oluyordu. Bu
elemanlardan yurtseverlik duygularyla hizmete komu olanlar bir yana, bir yanl anlamayla
Enstitleri ekici bulmu olanlar bile ekildiler. Ky Enstits hareketine katlmak, artk kimseye bir
ykselme, kendi kiiliinin deerini grme duygular veremez duruma gelmiti.
3. Paralama ve Disiplin Politikas
ok gemeden Sirer gzlerini, Ky Enstitlerinin gelenek bakmndan etkili sayd bir niteliine
evirdi. Kasm 1946da bir Ky Eitimi Konferans topland. Bu konferansn tutanaklar
yaynlanmamtr ama toplantya katlanlar bize ama ve oradaki tartmalar konusunda bilgi verdiler.
Sirerin Bakanlkta greve getirdiklerinden baka, Ky Enstitlerinden az sayda temsilci, bucak,
ile ve il yneticileri, ilkretim mfettileri ve l Milli Eitim Mdrleri konferansa arlmlard.
Bu, konferans Ky Enstitlerine kar olumsuz bir tutum taknmlarn kurduu bir mahkemeye
dnecek demekti. Bundan bir sre sonra toplanm olan 3. Eitim ras tutanaklarna
baktmzda, bu toplantnn amacnn da Ycel rejimini ktlemek ve Ky Enstits kllarn
yalnzca kendi okullaryla ilgilenmelerini, baka ilere burunlarn sokmamalarn salamak
olduunu anlarz.
[156]
Bu konferansn sonularndan biri, Ky Enstits kllarn dorudan doruya lkretim Genel
Mdrl ile haberlemelerinin yasaklanmas oldu. letiim, eskiden olduu gibi yerel mlki
ynetim stlerinin aracl ile olacakt. Bylece sahne, yeniden mlki yneticilerin eitimciler
zerinde egemenlii politikasna hazrlanm oluyordu. Bunun Trkiyenin eitim bakmndan
gelimesine verdii zarar, Sirer ve Kninin kiisel eksiklikleri nedeniyle, Milli Eitim Bakanl ile
ilgili rgtlenme yasalarnn hazrlanamay ile kat kat artyordu. Tonguun kiisel yetenekleri, onun
Arkan ve Ycel gibi Bakanlarca desteklenmesi sonucu, lkretim Genel Mdrl brokratik
rgtlenme ierisinde yalnzca bir durak olmaktan karlm, ilevsel bir eitim uygulayan, hatta bir
eitim politikas gden bir organ durumuna gelmiti. Ta Sat Bey, Baltacolu, Cumhuriyet dnemi
eitimcileri ve sonunda Tongu, Ky Enstitleri kanalyla gelen eitim ruhunu Milli Eitim
Bakanlna tepeden deil, dipten ve temelden sokmay baarmlard. Kni, Tongu gibi
brokrasiye dirsek evirecek gte bir kii deildi. Yetimesi bakmndan bir eitimci olmad gibi,
bir yneticilik deneyimi de yoktu. Sirerin formasyonu da byleydi ve stelik Talim Terbiyecilerden
fazla formalite meraklsyd. Bu iki kii ok gemeden Bakanlkta Mstearlk, Tefti Kurulu, Talim
ve Terbiye Kurulu, lkretim Genel Mdrl ve Ky Enstitleri zerinde egemenlik kurdular.
Bunlardan kacak usul ve nizamlarm acsn ilk tadanlar Ky Enstits mezunlar oldular. Sirer,
hi zaman yitirmeden, yle yntemler getirdi ki, bu mezunlar maal birer ilkokul retmeni olmay
yalvara yalvara isteyecek duruma geldiler. Enstit kllar birer memur durumuna getirmek
gerekiyordu.
Birden ok retmenli ky okullarnn bazlarnda stn yetenek gsteren ve deneyim kazanan Ky
Enstits mezunlarnn okul baretmenliklerine atanmalarna kar klmalardan yararlanarak,
tmnn birden baretmenliklerden alnp, yerlerine retmen okulu kl retmenlerin
getirilmesi emredildi
[157]
. Byle bir dzenlemenin mesleksel ve ekonomik sonular vard. 4274
Sayl Yasann 10. Maddesinin ykledii ynetim sorumluluklar tadklar halde, Ky Enstits
mezunlar byle bir ynetim grevinin salayaca ek cretten yoksun kalyorlard. Kendilerine
verilecek ve tm zamanlarn alacak retmenlik ileri nedeniyle de Yasann kendilerine salad
bir hak olan ekonomik uralarna zaman ayramayacaklard. 1948den sonra Ky Enstitl olmayan
retmenlerin maalarnda yaplan art ile bunlarn durumu daha da ktleti. Yine o yldaki
program ve ynetim deiiklikleriyle Ky Enstits mezunlarnn Enstit geleneklerine gre
almalar hemen tmyle olanakszlatrld. Ayrca, kendi meslekleri iinde yalnzca Ky
Enstitl, yani kyl olduklar iin aka ayr davranlara uradlar. Maa ve hizmetlerde eitlik
istekleri, okul baretmeni olmalarn nlemek amacyla konmu yapay engeller nedeniyleydi.
Yerel ynetim otoritelerine, Ky Enstits kllara kar tam bir davran zgrl vermekle
Sirer, eski bir toplumsal denetim yntemine bavurmu oluyordu. Ky Enstitller, nceki dnemde
bile deneklerini maliye yetkililerinden almakta zorluk ekerlerdi. Otuz yldan fazla bir sre iinde
ilkokul retmenleri dolayl dolaysz yollardan birok haksz davranlara hedef olmulard. Ky
Enstitller bu nedenle daha gl ve gvenceli bir duruma getirilmilerdi. Ama Bakanlkla
iletiimleri kesilince, durumlar teki retmenlerin durumlarndan da daha kt oldu. almak
sras memurlara gelmiti. Birok Ky Enstitl retmenin maalarn alabilmek iin yolculuu ve
harcamalar gze almalar gerekiyordu. ou kez de gittikleri yerlerden, Bakanlktaki ynetim
bozukluklar nedeniyle, maalarnn gelmedii sylenerek geri evriliyorlard. Okula ve programa
sk skya balanm retmenin hakkn aramak iin Bakanlka da, il ynetimine de bavurma
olana ve zaman yoktu. stelik baz durumlarda 4274 Sayl Yasa ona kar kullanlmaya da
balanmt. Maan almak iin okuldan uzaklat zaman, okulunu brakp gitmi olmakla
sulanabilirdi. Buna kar knca 10. Madde gereince Disiplin Kuruluna veriliyordu. Bu kurulun
yeleri, benzer disiplin sulamalar korkusuyla, Ky Enstitl olmayan kurul bakannn sznden
kamyorlard. retmen, konuyu eitim rgt d yneticilere getirse, bu kez de kendi stne
boyun ememekle sulanabilirdi. Karlatmz her Ky Enstitlnn ve eitmenin bandan bu
nitelikte bir olay gemiti. l Milli Eitim Mdrlklerinde de bu tr olaylara tanklk ettik. Bunlar
ayrntlaryla burada belirtme olanamz yoktur.
Bundan daha da kaba ve ilkel bir yntem, komnistlik soruturmasyd. Bir iki olgu dnda, bunlarn
ou mahkemelere de gitmemi, halkoyuna da aklanmamtr. Bu yntemin en ilkel ekli,
jandarmalarn retmenin evini basmas, kitaplarn ve eyalarn allak bullak etmeleri, kylerdeki
akrabalarn retmenin akrabas olularna lanet ettirecek kadar sktrmalar, resmi olarak bir
sulama yaplmadan retmeni ksa bir sre gzaltna almalar yoluydu. (Bunlarn birou daha
bilinmiyor; biz ilk elden bilinen olgular saptayabildik).
1946dan sonra yalnzca mezunlarn deil, kyllerin de Ky Enstits ile ilikileri kesildi. Bu, bir
yandan Ky Enstits ynetimlerindeki deiikliklerin, bir yandan da Enstit ile kylleri
birbirlerinden koparp ayr tutma politikasnn bir sonucuydu. Bir bayan retmen Nisan 1948de
ziyarete gittii kendi Enstitsnn kapsndan geri evrildiini anlatyor
[158]
. Kendi eliyle yapt
Enstitsnn, kendisinden destek bekledii, grmeyi zledii Enstitsnn ta duvarlarla ve
nbetilerle evrilmi olduunu grmek, ieri girmenin yasak olduu sylenerek geri evrilmek
onun iin ok ac bir eydi. Ancak yakndaki Hasanolan kynde dostluk ve konukseverlik bulmutu.
Hasanolan Ky Enstitsnden mezun bir olu olan okuma yazmasz bir kyl, ikinci evladn
Enstitye gtrnn anlarn benzer aclarla yle anlatt:
Olumla beraber kapya geldik. Nbeti renci sen burada bekle dedi. ocuu ieri aldlar. Epeyi
bir zaman geti. Kendisini greyim dedim. Ne halde olduunu merak ediyordum. tekinden daha
kk yata idi. Haydi day git iine, merak edilecek bir ey yok dediler. Nereye gidebilirdim? Ne
tandm, ne eyam vard. Benden korkacak ne vard? Ben iki olumu devlete vermi bir adamm.
Bir baba olunun nasl yerletiini olsun grmesin mi? Hl merak ediyorum, iki ay geti, hibir
haber yok. Oraya kim gidebilir? Para gndereyim diyorum, fakat eline geeceinden emin deilim.
Ky Enstits ile ky retmeni arasndaki ba tmyle koparan yasalar ok daha sonra km
olmakla birlikte, ilk adm Sirer atarak mlki grevlilere eitmenlerin ve Ky Enstits kllarn
atama ve nakil yetkilerini verdi. Bu, teorik olarak eitim ilerinin yerel ynetimine bir esneklik
vermek gibi gzkyorsa da, gerekte gdlen ama, araya bir kontrol arac daha koymakt.
Nakledilmek korkutmacas bu retmenler zerinde keyfi bir egemenlik kurmak amacyla
kullanlabilirdi.
4. Yksek Ky Enstits
Kylerdeki toplumsal koullardan tr ky retmenliinin karlat sorunlar zaten ok byk
boyuttayken, Sirerin getirdii dzenlemelerin her biri bile Ky Enstits geleneinin srmesini
olanakszlatrmaya yeterliydi. Bu gelenei tmyle kurutmak iin Sirer, daha da kkten nlemler
ald. Ona gre tehlikenin asl kayna Yksek Ky Enstits idi. Bunu yok etmekle Ky Enstits
geleneinin pnar kurutulmu olacakt. 1946 TBMM bte grmelerinde Sirerin arkadalar bu
kurumun gereksizliine deinmilerdi. Bu gereksiz olma tezinin aslnda tutulacak bir yan yoktu.
Yksek Ky Enstitsnn verdii mesleksel eitimi salayan baka hibir kurum olmadn daha
nce grmtk. Belki de bu yzden bu sav tutunamazd ve kabul edilmedi. Baka bir neden bulmak
gerekiyordu. Bu da ifteler Ky Enstitsndeki bir solculuk olaynn bu Enstitnn Mdrnn,
Yksek Ky Enstitsnn de Mdr olmasndan yararlanarak, olayn Yksek Ky Enstits ile
ilikilendirilmesiyle bulundu. Mdr bu grevinden alnd ve solcu dncelerin yaylmasn
nlemek savyla Yksek Ky Enstits de kapatld. Mezun olmak zere olan son snf rencileri
hemen askere alndlar ve yedek subay olma olanandan yoksun brakldlar. Sirerin entrikalarn
bilmeyenler, askerlerin bu rencilere gvenleri olmadndan onlar subay yapmadklar sansna
dtler. Bunlar, askerlikleri bittikten sonra, Yksek Ky Enstitsndeki eski retmenleri Kni
tarafndan birer ky retmenliine atandlar.
Henz renci olanlara daha yumuak bir ilem uyguland; Sirerin kendi ortaokul retmenleri
projesi iin sivriltmekte olduu bir eitim kurumuna verildiler. Bylece hem ky, hem de ilkretim
alanndan uzaklatrlm oluyorlard. Daha sonra ok az sayda Yksek Ky Enstits klya Gazi
Eitim Enstitsnn en az saygn blmne snavla girme izni verildi. Bazlar da Yksek Teknik
retim burs snavlarna girebildiler. Bu kurumlar kentli rencileri yelediklerinden, buralara
girenlerin says az oldu.
lkretim mfettilerinin dev ve grevlerini ayrma dncesi, Yksek Ky Enstitsnn
kapatlmasyla bir yana brakld. Gerek Kni, gerekse onun ardl dneminde Genel Mdr
Yardmcs olan ve ksa bir sre iin baarsz bir Ky Enstits Mdrl de bulunan bir kii, bize
1952de unlar syledi: Mfetti ile kesim denetmeni ve eitmen danman arasnda hibir ayrm
yoktur. Bunlar onlar (yani Tongu) zamannda mevki icat etmek iin uydurulmu unvanlard. Bize asl
lazm olan ey, mfettilerin saysn artrmaktr. Bu szler, byle dnenlerin Enstit hareketinin
en nemli pedagojik kavramlarn anlamaktan ne kadar uzak bulunduklarn gsterir.
Sirerin el altndan yardm ile Ycel-ner davasnda Ky Enstitleri dergisinin zerinde ok
durulmutu. Bu davada nerin savlar zerine, renim iin yabanc lkelere gnderilmi olan
mezunlar geri arlp soruturuldular ve mahkemelere verildiler. arlanlarn tm ifteler Ky
Enstits klyd. Kzlulludan olanlar ideolojik bakmdan gvenilir olduklar kansyla
arlmadlar.
5. Enstitler Islah Ediliyor
Ky Enstitlerini onarma amacyla Sirerin en nemli yasal abas, 5012 Sayl ve 19.2.1947 gnl
Yasay karmas olmutur. Bu Yasa, esasta tek maddeliktir. Getirdii yenilik, kadnlar eitim
seferberlii ykmll dnda tutmasdr. Ama Yasann bundan baka bir nemi daha vard:
CHPnin TBMMde byk bir ounluunun bulunduu bir dnemde karlan bu Yasa, eitim
seferberlii grevlerini kentlerde yaayanlara da yaymay tasarlayan ve 1945te nnnn tm
gcyle destekledii akmn tam tersini yanstr. Ayrca, Atatrkn kadn erkek eitlii ilkesine de
aykr bir grtr. Bu Yasa nedeniyle Meclis krssnden yaplan konumalar, Atatrk dneminden
beri bu krsden duyulmam gerici dncelerle doluydu. Nerede ise bunlarla, Trk tarihinde ilk
kez olarak, kyl kadnn pee ve kafes arkasna konmas istenecekti
[159]
!
1947 ilkbaharnda artk Sirer, Ky Enstitlerine dorudan darbeyi indirmeye hazr duruma gelecek
dzeyde silahlanmt. Mecliste Ycelin sesi kesilmiti, siyasal kariyeri yklmak zereydi. Sava
dneminin liberal gazeteleri imdi muhalefet partisinin ateli yandalar kesilmilerdi; gzleri Ky
Enstitlerini ve lkenin eitim sorununu grecek durumda deildi. stelik Ky Enstitlerini
CHPnin bir ii olarak gryorlard. Kemalizmin yaratt zgr ve ileri dnceler, imdi vatana
ihanet ve komnistlik damgas yemek tehlikesi altnda sindirilmiti. Sansasyon dergileri tm Kemalist
devrimlerin Moskovadan esinlendiini ak ak syleyecek kadar ii rezalete dkmlerdi.
Enstitlerin sesini duyuracak bir ara ve olanak yoktu. Bu kargaa iinde Sirer, dardan
bakldnda bir lml olarak grlyordu. (Demokrat muhalefet ise ondan ok honuttu.) Sirer,
Ky Enstitlerinin iyiliini isteyen bir dost roln baaryla oynuyordu; yapmak istedii Ky
Enstitlerini yalnzca zararl kiilerden temizlemekten baka bir ey deildi!
Ky Enstitleri iin hazrlanm ynetmelik niteliindeki ilk belge 29.4.1947de kt. Bu belge
Sirerin Anadoluculuk ideolojisini ok gzel gsterir ve o, bu yolda Soysal fersah fersah geride
brakmtr. 184 uzun maddeden oluan, okunmas insana can sknts veren bu aprak belge,
dikkatle incelenmediinde Ky Enstitlerinin oluturduu yntemlerin bir dstur (code) (kurallar
topluluu) durumuna getirildii izlenimini verir. (aprakln verdii gizlilik altnda el abukluu
yapmak Sirer dnemine zg bir teknikti.) Enstitlerde kalm olanlarn birou belki de bu
ynetmelii okumak abasna katlanmamlardr. Bunun nedeni, bu metnin ancak formalist bir hukuk
diline alk olanlarn okuyup, inceleyip, ie yarayacak kaamak noktalarn yakalamalarna yaramas
iin yazlm olmasdr
[160]
.
Ynetmeliin 2. ve 4. Maddeleri uzun ve kark tmcelere ve gereksiz kullanlm szcklerin
varlna karn, Ky Enstitlerine egemen olacak grn ne olduunu yeterince aklar. Bu, daha
ncekinin tam kart olan bir grtr. Eitim yoluyla deiecek olan ky toplumu deil, ky
toplumuna kendini uydurmak zere deiecek olan eitimdir. Ynetmeliin gerisi eitimdeki bu
deimenin nasl olacan salamak iin emirler, salk vermeler ve tlerle doludur.
Ynetmelik, Ky Enstitlerinde uygulanmakta olan ynetim ilevlerindeki unvanlar olduu gibi
srdryor, yaplacak ileri sayyor. Bunlar eskisinden deiik deildir. Ama bunlarn herhangi
birisinin yaplmamasnn bir sululuk sorumluluu yklemeyeceini de anlatyor. rencilerin
ynetime katlmalar konusu ise tmyle unutulmutur. Ynetimin tm grev ve yetkileri, tek yanl
olarak ynetimin ve retim heyetinindir. renci yalnzca ynetilme nesnesi olarak ve bir de
odun tayclk gibi grevlere deinildii zaman ortaya kyor. Enstitlerdeki demokratik
gelenein bylece yok ediliine ek olarak, Enstit retim heyeti yeni bir nitelik kazanyor. rnein,
mdr bir tr yatl retmen okulu mdr, bir dner sermaye, bir maddesel dzenek bakan
oluyor; devlet dairelerinden ve ara gere kaynaklarndan kilometrelerce uzakta bunlarn her birini
ynetecektir. Daha nce gnlk yaamn her ayrntsyla uramadndan, bunlarn hepsini
kavrayabiliyordu ama imdi bunlarn her birini yrtme grevi resmen onun oluyordu. Ek olarak
saysz brokratik ilere de dalacakt. Baka bir deyile, Ky Enstitlerinin yok ettikleri geri
getiriliyordu.
rencilerin eitim ilevinde yapc bir rol oynamayacaklarn anladktan sonra, ynetmeliin asl
nemli yanna gelmek iin onu daha fazla okumaya gerek kalmyor. nc blmde renci disiplin
ileri ele alnm. 113. Madde, o zamana kadar Ky Enstitlerindeki antisosyal hareketleri ok
azaltm olan yntemleri dolayl olarak ortadan kaldryor. Bir enstit disiplin komitesi kuruluyor. Bu
komite, ynetimden iki ve retmenlerden iki olmak zere drt yeden oluacakt. Bunun demokratik
olmas iin de bu seim gizli oy ile yaplacakt!
118. Maddenin bal yle: rencinin Yapmakta Serbest Olmad ler. Bunlar maddede
saylyor: Enstit iinde herhangi bir ekilde toplant yapmak, nutuk sylemek, konferans vermek,
Enstit dnda toplant ve gsterilere katlmak, Enstit iinde ve dnda kitap, dergi, bror,
beyanname datmak, duvarlara ilan yaptrmak ve duvar gazetesi karmak. Bu dnemin olaylarn
iyi incelemi olan bir d gzlemci bu maddeyi okuyunca birka yldr gsteriler yapan, bina ykan,
insan dven rencilerin Ky Enstits rencileri olduunu sanacak ve bu maddenin byle irkin
davranlar nlemek amacyla konduu kansna varacaktr. Ama bunlarn gerekte stanbul ve
Ankara gibi kentlerde yapld, birounun arkasnda gizli dzenleyici olarak dorudan Sirerin ya
da adamlarnn bulunduunu rendii zaman aknl kat kat artacaktr. Biz, Ky Enstits
rencilerinin bu tr hareketlere kalktklar ya da katldklar konusunda hibir ize rastlayamadk.
Bu Ynetmelikten sonra gelen genelgelerle, bu gibi rencinin Yapmakta Serbest Olmad lerin
denetlenmesi Enstit mdrlerinden alnp Milli Eitin Bakanlna verilmitir.
Ynetmelikte bundan sonra gelen balk yledir: Dorudan Doruya Su Saylan ler. Burada 30
tane su tek tek saylyor; neredeyse ufack bir ceza yasas! Bunlarn bazlar sanki bunlar
Enstitlerde yaplyormu izlenimi verecek gibi yazlm. rnein:
6. Derslik, kitaplk ve mtalaa salonlar ile baka alma yerlerinde sessizlii bozacak ekilde
davranmak. 8. Enstit iinde ve dnda iki ve baka keyif verici maddeler kullanmak, Enstitye
sarho gelmek, sigara imek. 10. Yemek ve yatak salonlarna vakitsiz girip kmak. 16. ilerin
ilerine karmak... onlarla laubali hareketlerde bulunmak.
Bu ceza maddelerine gre, Enstitlerde saduyu ile hareket eden bir rencinin bile, Enstit
toplumunun gerektirdii ileri yaparken, antisosyal davranlar olan bir renci kadar su
ilememesi olanakszdr.
Ama bu Ynetmelik, uygulamas ile ilgili gnderilmi Genelgenin yannda pek hafif kalr
[161]
. Bu
Genelge ile Enstitlerin eitim programnn en karakteristik yan yok edilmitir. Genelgeye gre,
mfredat ii almalarla, mfredat d almalar arasna bir duvar ekilecektir. Her enstitde
Eitsel Kol denilen kollar kurulacaktr. Bunun iin bir gereksinim ya da bir istek olup olmamas
nemli deildir. Bu, Ynetmelik emridir. Bunlarn kurulu ve ileyilerini gvenceye almak iin, bu
garip kollarn balar olacak retmenleri retmenler kurulu saptayacaktr. Yine bu kurul, kol
ynetmeliini hazrlayacak, incelemesi ve onanmas iin Bakanla gnderecektir. Kollarn ba
olacak retmenlerin isimli izelgesi de iki kopya olarak Bakanlka gnderilecektir.
Ynetmelikle ilgili Genelge, yerel programlatrmay, kendiliinden davranlar, Soysaln bile kar
kaca kadar olanakszlatryordu. Enstitler yllk bir program yapacaklar, pratik almalar,
konferanslar ve oyunlar konularnda bir izelge hazrlayacaklard. Bu Bakanlka onandktan sonra,
Bakanlktan tersine bir emir gelmedike, bunun dna klmayacakt. Genelgede biricik zgr
braklan ura olan okuma bile 15. Madde ile sk bir denetim altna alnmt:
Ky Enstitlerinde uygulanmakta olan retim programna uygun ders kitaplar olmamakla beraber,
elde mevcut ders kitaplarndan Enstitlerde okutulacaklara ait bir liste Tebliler Dergisinde
yaynlanacaktr. Enstit idareleri retim yl banda ders kitaplarn bu listeyi gz nnde tutarak
kitap deneine gre her snftaki rencilerin ihtiyacn karlayacak ekilde vaktinde tedarik edecek
ve alnan kitaplarn adlarn, hangi tarihte aldklarn bildiren bir izelgeyi Bakanlka
gndereceklerdir. Kitap izelgesinde bulunmayan kitaplar ders kitab olarak alnmayacaktr.
Bu Genelge, erkek ve kz rencileri birbirlerinden ayrma iini tamamlyordu. Genelge, bunlarn
ders alma yerlerinin ayr odalarda olmasn ngrrken, sanki o zamana kadar enstitlerde kz ve
erkek renciler ayn yatakhanelerde birlikte yatyorlarm gibi, bunlarn yatakhanelerinin de ayr
olmasn belirtiyordu! Ayrca Genelge, kz rencilerin birer ev kadn ve ky anas olarak
yetitirilmelerini emrediyordu. Ev kadn deyimi ile ne anlatlmak istendii belli ise de ky anas
olmann ne anlama geldiini biz anlayamadk.
Hem Ynetmelikin ve hem de Genelgenin dayand gr, Bakanlkn Enstitlerdeki her konuda
karar verecek yetenekte olduu, Bakanln izni dnda hibir ey yaplamayaca, tm ayrntlara
kadar her eyin Bakanlktan sorulmas gerektii tezidir.
Yukardaki Genelgenin ardndan, ok gemeden, 20.5. 1947de, Ky Enstitlerinde Serbest
Okuma leri konulu bir Genelge daha geldi
[162]
. Edinebildiimiz bilgiye gre, bu Genelge ile
birlikte gnderilen gizli bir emirle, Enstitlerden kaldrlacak kitaplarn neler olduu da bildirilmiti.
Ky Enstitlerinde sanki o zamana kadar toplu okuma, tek okuma gibi konular bilinmiyormuasna
verilen gereksiz ynergelerden sonra, asl ama 4, 5, 7. Maddelerde aklanyordu:
4. Serbest okuma saatlerinde renciler, seviyelerine uygun ve okumalarnda saknca bulunmayan
ders d kitaplar, dergiler, brorler ve gazeteler okuyacaklardr.
5. renciler serbest okuma saatlerinde okuduklar kitaplarn zetini karacaklar, bu zetleri ayr bir
dosyada saklayacaklar, bu dosyalar kmeba retmenlerince sk sk gzden geirilecek,
rencilerin kitaplar zetlemedeki kusurlar dzeltilecek, dosyalarn dzen ve temizlii salanacak
ve renciler zaman zaman zetlerini kmebalarnn nezareti altnda rencilere anlatacaklardr.
7. Enstitlerde serbest okuma ve kitaptan faydalanma ileri bir i ynetmelik halinde saptanacak,
saptanan esaslar retmenler kurulunun inceleme ve tasvibinden geirilecek ve okunmak zere iki
nshas Bakanla gnderilecektir.
4. Maddedeki seviyelerine uygun kayd, rencilerin klasikleri okumalarn nleme amac
gdyordu. Enstit kitaplklarnda yasak edilen kitaplarn adlarn bildirmek iin sayfalar gerekir.
Yalnzca Ky Enstitleri Dergisinin Bakanlkn emriyle Bakanlk depolarna kilitlendiini
syleyelim. Yasak edilen kitaplar arasnda Booker T. Washingtonun Klelikten Kurtulu (Up
From Slavery) kitab da vard. Enstitlerin boalan kitaplk raflarnda kalanlar ise, deiik
bakanlklarn yaynlar, basit el kitaplar, szlkler ve romantik polemik yazlaryd. Anadoluculuk
yaynlar, dergileri zellikle salk veriliyor ve zendiriliyordu. Bat yapt olarak iki kitap, Mefkreci
Muallim ve Beyaz Zambaklar Memleketi ok istekle salk veriliyor ve bu da Bakanlkn Bat
yaptlarna kar olmadnn bir kant saylyordu. Bu kitaplarn renciler arasnda toplad ilgi
konusunda 1952de Clavuz Ky Enstitlerinde tan olduumuz olay, bir izlenim verebilir. O
zamanki Bakan Tevfik leri Beyaz Zambaklar okuyan elini kaldrsn, deyince 10-12 renci
parmak kaldrd. Bakan, bunlar arasndan ard bir renciye kitab zet olarak anlatmasn
syleyince, rencinin kitab okumad ortaya kt. kinci renci daha baarl oldu ve Bakandan
birok aferin ald. Biz, bu iki kitabn Enstit rencileri arasnda sevilerek okunan yaygn yaptlar
olduu sonucuna varamadk.
6. lkretmen Okullarna Doru
Ky Enstitlerini Soysaln Kzlullu rneine sokmak ya da olaan bir retmen okulu yapmak iin
birok yasal deiiklikler gerekiyordu. 5117 Sayl ve 18.6.1947 gnk bir geici yasann konusu,
kendilerine arazi verilmemi olan mezunlara 6 ay iin ayda 25 lira verilmesiydi ve yalnzca 1947
kllar ilgilendiriyordu. 9.9.1947de 5229 Sayl Yasa kt. Bu Yasa, Kanadn yazlarna egemen
olan devlet memuru retmen anlayna doru daha ileri atlm bir admd. 1. Maddesine gre,
Enstit kllar 100 TL maa alacaklard (vergiler kesilince bu 70 TL kadar oluyordu) ve bu
ayda bir denecekti. 2. Maddeyle uygulama bahelerinin ynetimsel denetimi mfettilere
veriliyor, baka bir deyile Ky Enstitl retmenler ky tarmnn eitiminde ve ekonomisinde
ilevsel bir rol oynamaktan karlyor, yalnzca yneticilerin emirlerini yerine getiren birer rnek
bahvan oluyorlard. Enstit mezunu, stlerinin emirlerini yaparken okul demirbanda kaytl
olanlarn korunmasndan da sorumluydu. Yasann dier maddelerine gre, mezunlara datlm olan
hayvanlar, ara gere ve meslek aralar ynetime geri verilecek ya da mezunlarca satn
alnacaklard. Onlar iin ayrlm arazi okulun karna olarak ya imece yntemiyle ya da baka bir
yntemle iletilecek ya da eski sahibince satn alnabilecekti. Okul yap ve arazileri iin yer
salanmas ile ilgili maddelerle, mlki yneticilerin eski yetkileri geri veriliyordu. Bu yasann son
maddeleri 4274 Sayl Yasann hkmlerinden kanmak iin birok ak kap salyordu.
ay kadar bir sreyle, bu Yasa, Ky Enstits kllardan yanaym gibi algland. Dier
retmenlerden deiik olarak, kendilerine ev, bahe, iki sosyal sigortann yararlar ve genel
bteden maa salanyordu. Ama bu srenin sonunda TBMM, Trkiyenin o zamanki ekonomik
durumu konusunda dsel denebilecek kadar iyimser grlerin etkisi altnda, birka yl nce
ekonomik bakmdan olanak olmad gerekesiyle kabul edilmemi bir yasa kard. Buna gre,
Enstitl olmayan ilkokul retmenleri daha elverili koullarla devletin genel btesine
alnmyorlard. Bir sre sonra karlan bir yasayla da yalnzca Enstit kllara zg emeklilik
karlar tm retmenlere geniletildi. Bunun sonucu olarak Ky Enstits kllarn ayr olan
Emekli Sandklar artk gelir salama bakmndan daha az karlyd. Bylece, karlar asndan
hepsinin arasnda eitlik salanrken, Ky Enstits kllar grevler ve sorumlular bakmndan
daha ar ykler altnda kalm oluyorlard. Artk 4274 Sayl Yasann getirdii olaanst
sorumluluklara, Ky Enstits Yasasnn ykledii hizmet zorunluluklarna, 5129 Sayl Yasann
verdii ykmllklere kar, kentlerdeki ilkokul retmenlerinin maalarnn yarsndan daha az bir
maa alyorlar ve uygulamada 5129 Sayl Yasann salad mlkiyet yararlanmalarndan da yoksun
braklm bir duruma geliyorlard. Ve yine kent retmen okullar kllardan ve dier devlet
parasyla okutulmu olanlardan esirgenmemi olan eitimsel ve mesleksel olanaklardan yoksun
braklyorlard. Enstitl ve kyl olmalarndan ileri gelen hukuk d sert denetimlere ve
aratrmalara uruyorlard. Daha nceki mezunlara datlm olan diki makinelerinin ve
avadanlklarn toplatlmas, hem kendileri, hem de kylere teknik yardm amac ile almalarn
engelledi. Zaten ok gemeden, Milli Eitim Bakanl ile Tarm Bakanlnn tarm dersleri ve
tarm ara gereleri konularnda uyuamayacaklar ve ibirlii yapamayacaklar da grlecekti. Bu
nedenle, ky okullarn tarm ara gereleri, fidanlar, tohumluklarla doldurma savlar da bir d
olarak kald.
5129 Sayl Yasa Ky Enstitlerinde baz program deiiklikleri yaplmasn da salad. Bu
deiiklikler, 1947-1948de Ankarada yaplan bir toplantdan sonra balatld ve yeni istifalara yol
at (rnein Clavuz Ky Enstitsnn 1940-1947 ve Kepirtepe Ky Enstitsnn 1947-1949
yllar mdrleri gibi). Bu program deiiklii, ilkokul programlarnda yaplan bir program
deiikliine baland. 1945-1946da Ky Enstits mdrleri, ilkokul programlarnn gzden
geirilmesini gerekli grmlerdi. Eldeki program 1927de hazrlanmt ve Trkiye gereklerine
uymuyordu. Tasarlanan yeni program kent ve ky ilkokul programlar arasnda daha fazla ayrm
bulunmasn, ky okullarnn programnda okul ve derslie daha az yer verilmesini ve kyde okumu
ocuun lnceye kadar kyl olaca varsaymna dayanan hkmlerin kaldrlmasn salayacakt.
Sirerin yapt ilkokul program dzenlemesi, bunlarn tam tersini amalad. Gerekler gz ard
edilerek ky ve kent ilkeitimleri arasnda hibir ayrm olmad sav ileri srld. Szde bu gr
daha demokratikti! Gerekte tmyle antidemokratik sonular verecek olan bu gr desteklemek
iin daha sonralar Amerikal eitim uzmanlar getirtilecekti.
1948 programnn ne denli geri gtrc bir program olduunu anlamak iin, geri sayldndan daha
ilericisinin yaplmak istendii 1927 program ile karlatrmak yeterlidir: Eski programn amacn
belirleyen 1. Madde yledir: Tedrisat daima son derece amel ve ayani olmaldr (yani eitim
pratie ve gstermeye dayanmaldr)
[163]
. Bu, zaten Ky Enstitlerinin kabul ettii bir ilke olmakla
birlikte bundan karlan program, Trk eitiminin gerektirdii pratik gereksinmelere yant veren bir
program deildi. 1948 programnn temeli ise u ilkeye dayanyor: Eitimin amac ocuun, Trk
milletinin bir evlad olmann erefini duymas ve sorumluluunu kavramasn salamaktr
[164]
. Her
Trkte daha douundan bulunan byle bir nitelii, tm eitim abalaryla uraa uraa
gerekletirilebilinecek bir uzak amam gibi belirtmek iin, insann ya gzlerinin bir Trk ulusunun
varln gremeyecek kadar kapal olmas ya da II. Mahmut dneminin eitimcilerinden bile ok
daha gerilerde olmas gerekir (o dnemin eitimde Sirer dneminden ne denli daha gereki olduunu
grmek iin bu almann I. Blmne baknz).
1948 ilkokul program hem kent, hem ky ilkokullarnda uygulanacakt. Ancak ky eitimi iin iki
zveride bulunuluyordu: Ky okul yaplarnn yetersizlii dnlerek birok snfn bir ya da iki
retmene (ya da eitmene) verilmesi gerei kabul ediliyordu. kinci olarak, kentlerdeki rencilerce
bilinen birok konunun ky ocuklarnca bilinmedii de ister istemez kabul ediliyordu. Ama buna
kar bulunan zm, bu gibi konular yok saymakt!
1948 program slahat ile Baltacolunun ya da Tonguun retim ilkesi kavramlar bir yana,
Soysaln retim kavram bile yadsnm oluyordu. Pestalozzinin deneylerinden karlan maddesel
retim amac kartl o denli bytlmt ki, Ky Enstits Mfredat Program Komisyonundaki
baz yeler bu koullarda Ky Enstits rencilerine materyalistlik ile sulanmadan pratik
nitelikteki dersleri okutmay nasl srdrebileceklerini artk anlayamyorlard. Bir yenin,
rencilerin yapt bir masann drdnc ayann taklmadan braklmasn bile nerdii grlyor:
ayakl, ie yaramaz bir masay yapmakla renci, masann anlamn anlayabilecek, ekonomik
anlamda retim yapmak gibi bir maddesel kkle dmeksizin, masa yapmann tekniini
kavrayacakt! Buna inanamasak da, bir Ky Enstits Mdrnn (ki, hibir zaman bir retmen
okulu mdrnden baka bir ey olamad, Ky Enstitlerini Soysaln anlad anlamda anlad
kitabndan bellidir) aadaki szleri, Kanad pedagojisinin vard mant bize gsterir:
Enstitlerin mfredat programlarnn yeniden hazrlanmas iin yaplan 1947 toplantsnda, bir
metrekarelik sva ile svaclk zanaatnn kazanlabilecei ve bundan fazlasnn yalnzca gereksiz
yorgunluk olacan ileri sren bir meslektamz bulunmutu. Ziraatn da kazma, apa, tarla srme
ilerinin de bir amale ii olaca, bunun iin bu gibi almalara fazla yer verilmesinin lzumsuz
bulunaca, yetkili meslek adamlarmzn fikirlerini tekil etmiti. Enstitlerde i bir gaye deil, adam
yetitirme vastasdr ve i bir metrekarelik svadan ibaret deildir, bir btndr. Bir binann yapm,
temelden atya varncaya kadar birok safhalar arz eder ve her safha birbirini tamamlar. Btn
safhalar birbirini tamamlayarak geebilmek bir irade kuvvetinin de ifadesidir.
[165]
ayakl masa ve bir metrekare sva yandalarnn pek de az olmad anlalyor. Ama buna ek
olarak, Ky Enstitlerinin ekonomik niteliini tmyle yok edebilmek iin yasal deiiklikler
gerekiyordu. Dner sermayeler durduka, Bakanlk kent d retmen okullarnn maddi
gereksinmelerini karlayamayaca srece, Ky Enstits rencilerinin retim uralarnda
kullanlmalar srecekti. Ama 5129 Sayl Yasa, Ky Enstitlerinde mesleksel ve teknik tarm
eitiminin gerekliliini ve anlamn yok etmiti. Ky Enstitlerinin raklk ve sorun zme
rgtlenmesinin artk eitimsel, toplumsal, ekonomik nedenleri kalmamt. Olsa olsa yalnzca pratik
derslerle yap ve onarm ileri arasnda bir ayrma yaplabilirdi. Dersler teori, pratik ve gsteri
ilkelerine gre ayarlanacak programlarla her yl yenilenip durulacak dersler olacaklard. Ky
Enstitlerinde herhangi bir retim urann bir bte arac olmaktan te bir anlam kalmamt. Bu,
kyl kendi eitim iinin ykn kendi stne alsn; hkmet byk bir blmn kylnn dedii
vergilerle, kent eitimini finanse etsin grnn imdi ortaretim dzeyinde de uygulanmasndan
baka bir ey deildi. Bylece Ky Enstitleri Sirerin yapt bir iki slahat ile kurulularnn asl
neden ve anlamn oluturan ilkenin tam kart bir ilkeye dayandrlm oluyorlard. 5129 Sayl
Yasann kndan balayarak Ky Enstitlerinde daha nce kalknma seferberliinin temeli olan
i, imdi yalnzca Enstit rencilerine ykletilmi bir alma ykmll durumuna gelmiti. Bir
sistemin dayand ilkeleri yknca, o sistemin ad deitirilmese bile, ortaya kann aslnn kart
olacann bundan daha gzel bir rnei olamaz. Ne yazk ki, ne bu ilkeleri, ne de bunlarn yerine
nelerin konduunu incelememi olan birok kii, bu faciann ayrdna varamamlar ve Sirerin
gerekten Enstitlerin dostu ve dzelticisi olduu sylencesine inanmlardr.
Ky Enstitlerinin programlarnn deitirilmesi ii ile birlikte Sirerin Bakanlk sresi de artk
sonuna yaklamaya balamt. yesi bulunduu hkmetin er ge dmesi kanlmazd. O gn
gelmeden Sirer, 5210 Sayl ve 24.5.1948 gnk Yasay da kartarak balad ii tamamlad.
Bu Yasann balca amac, CHPye oy kazandrmakt. Bu Yasa, devrimci Kemalist Partinin ne
duruma geldiini, yolunu ne denli ardn ok gzel gsterir. Yasann 1950 seimlerinde bir
yarar grlmedi ama eitim bakmndan epeyce i yapt: a) Eitim ilerinde ncelii yeniden ileri
Bakanlna verdi, b) Ky kalknmas sorununun seim karlarna balanmasnn yolunu hazrlad.
Bu nedenle 4274 Sayl Ky Enstitleri Yasas da uygulamada geersiz duruma geliyordu.
Bu Yasann iletisi udur: Kyl 4274 Sayl Yasann hkmlerini sabote ederse ve kendi iini
yapmayp hkmete brakrsa, onlarn okullarn hkmet bedavadan yapacaktr. Yasa, ky
kalknmasnn planlanmasnda ve ynetiminde Ky Enstitlerinin roln tmyle ortadan
kaldryordu, ky eitiminin geliimini daha byk lde Tarm ve ileri Bakanlklarnn Milli
Eitim Bakanl ile ibirliine brakyor ve bu arada ileri Bakanln stn ve dzenleyici bir
konuma getiriyordu. Bu alanda, Milli Eitim Bakanl, Trk evrimindeki ve toplumsal
kalknmasndaki yerinden ve nderliinden vazgeiyordu. Bylece Bakanlk, 20 yl nce eminliklerin
kaldrld dnemdeki edilgin ve rahat yerine ekiliyordu. Trk ky kalknma davas braklyor,
Trk ky toplumuna ada eitimin girmesini istemeyenler sorumlu yerlere getiriliyor; imdiye
kadar kyl iin yaplanlarn dinsizlik olduunu sylemek olanaklar verildii gibi, 4274 Sayl
Yasay uygulamak aptallnda bulunmayn, hkmet nasl olsa yapacak deniyordu.
[1]
Meydana kma, belli olma, aflikr olma. (T.K.)
[4]
D.E. Webster, The Turkey of Atatrk, Philadelphia, 1939, s.217.
[8]
Hasan li Ycel, Trkiye'de Orta retim, 1938, s.38.
[9]
Fuat Gndzalp, retmen Meslek Kitaplar Klavuzu, stanbul 1951, c.I, s.25-26.
[10]
Verimli. (T.K.)
[11]
Milli Eitim le lgili Sylev ve Demeler, c.1, Ankara, 1946, s.421.
[12]
kinci baslfl, Bursa, 1951.
[13]
Ky Okullarnda retim, Ankara, 1951.,
[19]
ncelememizin en kritik bir zamannda Tongu'un ilk yaynlarna dikkati ekerek, bunlarn Ky
Enstitleri konusu ile olan ilgisini grmeme yol at iin Bay Fuat Gndzalp'e teflekkrlerimi
sunmak isterim. Bu yazlarla Ky Enstitleri arasndaki iliflkiyi, Tongu ya da Ky Enstitleri
zerine yaz yazanlar grememifllerdir. Gndzalp'in kendisi de bunlara bu bakmdan bakmam fltr
ama ad geen yapttan ald blmler, Ky Enstitleri'nin kurulufl amac ve nitelii zerinde
ortalkta dolaflan bir grfln yanlfllarn anlamam za yarayacak ipularyla doludur. Bu yanlfl
grfle gre, Ky Enstitleri aslnda Ky retmen Okullar olarak kurulmufl ama naslsa, dnyan n
hibir yerinde bu okullarla badaflamaz bir flekle dnfltrlmfltr.
[20]
Tongu'un Cumhuriyet'in ilk 20 ylnda pedagoji konularnda birok yaptlar yaymlamfl bir yazar
olduunu ilk kez Fuat Gndzalp 1951'de kan bir kitab nda yazd. Ne var ki bu, ok snrl bir
okuyucu kitlesine seslenen bir kitapt ve bunu sylemenin hibir pratik deerinin kalmad bir
zamanda sylenmiflti. Tongu'un byk bir eitimci ve retmenler retmeni olduunu ilk kez
aka ve kamuya seslenerek yazan, Ky Enstits kfll Mahmut Makal olmufltur (17 Nisan adl
yaptnda).
[21]
Fuat Gndzalp, retmen Meslek Kitaplar Klavuzu, c.1, s.56.
[22]
Emin Soysal, lkretim Olaylar ve Ky Enstitleri, Bursa, 1945, s.99-100.
[25]
Ortak faydann desteklenmesi iin gnll bafl yapanlar. (T.K.)
[28]
E. Soysal, lkretim Olaylar ve Ky Enstitleri, Bursa, 1945, s.79.
[29]
Vatan, 18 Kasm 1936.
[29]
Bu muhtra flu kitapta baslmfltr: .H. Tongu, lkretim Kavram, stanbul, 1946, s.306-312.
[31]
Halil Fikret Kanad, Milliyet deali ve Topyekn Milli Terbiye, Ankara, 1943, s.156-157.
[34]
Ayn yapt, s.175, 179, 181.
[36]
Soysal, Kzlullu Ky Enstits Sistemi, c.2, s.226-227.
[37]
Ayn kitap, s.182.
[38]
Not 10'a baknz.
[40
Rauf nan, ocua Gre Okulda Eitim ve Erdirim, stanbul, 1952, s.104.
[41]
Rauf nan, ayn yapt, s.117.
[45]
Yresel. Belli bir blgede grlen, salgn haline gelmemifl ancak sk rastlan lan hastalk. (T.K.)
[46]
Bu noktann karflk bir yasal ve polemik tarihi var. Burada flu kadarn belirtmekle yetineceiz;
konuyla ilgili bilgileri olan tarafsz kifliler bu paray 20-30 TL arasnda gsteriyorlar.
[50]
E. Soysal, Kzlullu Ky Enstits Sistemi, zmir, 1940, c.I, nc Blm.
[52]
16. ve 17. yzylda ngiltere'de din reformuna karfl ortaya kan doktrin. (T.K.)
[53]
LH. Tongu, Canlandrlacak Ky, s.578, 583.
[55]
zynetim, zerk idare. (T.K.)
[56]
Kuzey Amerika eitim sistemi konusunda eitimci olmayan kltrl kiflilerin ileri srdkleri bu
elefltiri, eitimcilerin karfl kmalarna neden olmufltur. Ama bu elefltiriyi rtmek iin ileri
srdkleri kantlar, kandrc olmaktan uzaktr. Son zamanlarda birok toplumsal yardm
kurulufllarnn, okullarda vatandafllk eitimi konusunu incelemeye karar vermeleri, yaplan
elefltirilerin bir temeli olduunu gsterir.
[58]
Dikkate deer baflka rnekler Yalman'n yazlarnda bulunabilir. Bunlar, ifteler rencilerinin
karfllkl elefltiriyi nasl anladklarn gsterir. zel olarak bak. A.E. Yalman, Yarnn Trkiyesine
Seyahat, s.20-21.
[60]
Bunun ok gzel bir betimlemesi olan anonim bir otobiyografi yazs iin baknz: .H. Tongu,
Canlandrlacak Ky, 2. Bask, s.579-580.
[63]
E. Soysal, Ky Enstitlerinin Tarihesi ve Kzlullu Ky Enstits, Bursa, 1942.
[65]
Yukardaki bilgi 1952-1953'te Milli Eitim Bakanl'ndan, Aksu Ky Enstits'nde bulunmufl
alt kifli ile olan grflmelerden ve Antalya'da bilgileri olan iki vatandafltan derlenmifltir.
[67]
Hrrem Arman, "Beflikdz Ky Enstits'nn Kurulufluna Ait Baz Hatralar", Ky Enstitleri
II, Ankara, 1944, s.130-135.
[69]
Olayn iinde bulunanlarca bildirilmifltir.
[70]
Hrrem Arman, "Beflikdz Ky Enstits'nn Kurulufluna Ait Hatralar", Ky Enstitleri II,
s.136.
[71]
Talt Ersoy, "Antalya-Aksu Ky Enstits'nn Kuruluflu", ad geen yapt, s.93.
[72]
fierif Tekben, Canlandrlacak Ky Yolunda, Akada, 1947, s.37-38. Daha ayrntl bir olay iin
bak. Ahmet Korkut, "Pulur Ky Enstits'nn Kuruluflu", ad geen yapt, s.233-235.
[73]
fierif Tekben, ad geen yapt, s.43. Olay burada ok ksa anlatlmfltr. Daha ayrntl bilgi o
zaman Enstit'de alflmfl kiflilerle yaplan grflmelerde alnmfltr.
[74]
Dr. Kate Wofford'un 1952'de sunduu rapor da bu dflncedeydi. Aflada XIII. Blm'e baknz.
[76]
S t k Akkay, Savafltepe Ky Enstits, Ky Enstitleri II, s.209.
[78]
Bu ancak savafltan sonra ve Hasanolan'n acele yapld savlar nedeniyle alan soruflturma
srasnda aklanmfltr.
[82]
fierif Tekben, Canlandrlacak Ky Yolunda, s.54-55.
[84]
smail Tknaz, "Kymde Delikanllar Birlii", Ky Enstitleri Dergisi, say 1, Ocak 1945, s.57-
61.
[87]
fierif Tekben, Canlandrlacak Ky Yolunda, s.97.
[91]
fierif Tekben, Canlandrlacak Ky Yolunda, s.78.
[95]
Yksek Ky Enstits konusunda istatistiksel belgeler yeterli deildir. Kaydolunan renci says
iin baknz T.C. Baflkanlk statistik Genel Mdrl , Milli Eitim Meslek, Teknik ve Yksek
retim statistikleri 1944-45 (1947), s.169 1945'te 16 Ky Enstits'nden 95 mezun girifl snavn
kazanm fltr. Bkz. Ky Enstitleri Dergisi, say 1, Ocak 1945, s.176-177. Bunlarn ounun gerekte
Yksek Ky Enstits'ne girmifl olduklarn kabul edebiliriz. Diploma alanlarn says iin baknz .
Hakk Tongu, Canlandracak Ky, s.506. 1947'de Yksek Ky Enstits kapatld zaman 250
kadar rencisi vard.
[97]
Ky Enstitleri Dergisi, say 1, Nisan 1945, s.346.
[103]
Ayn eser, s.108.
[105]
Yarnn Trkiyesine Seyyahat, stanbul, 1944, s.161-162.
[112]
.H. Tongu, Canlandrlacak Ky, s.599-601.
[113]
Karfllafltrma iin baknz Mahmut Makal, Kuru Sevda, stanbul 1957, Aydos Toros, Din
Derslerinden Sonra Laik retim, Pazar Postas, 28.10.1958 ve Paul Stirling, Religions Change in
Republican Turkey, The Middle East Journal, Washington, 1958. Bir Anadolu kynde inceleme
yapmfl olan Stirling, Trkiye'deki din problemini kavrayflnda flafllacak lde anlayfls zlk
gstermifltir.
[114]
A.E. Yalman, Yarnn Trkiyesine Seyyahat, s.24, 85-88.
[115]
Yakn akrabalar arasnda gnll ya da gnlsz cinsel iliflki. (T.K.)
[118]
Baknz: sa ztrk, Freudizm, Ky Enstitleri Dergisi, (fiubat ve Temmuz 1946), s.171-180 ve
Dedikodu, ayn dergi, (Ekim 1946), s.548-550.
[119]
Trk ve Amerikan rencilerinin davranfllarn karfllafltrmak maksadyla Ky Enstitleri ve
kent rencileri ile cinsellik ve evlenme konular zerine yaptmz tartflmalar, Enstitlerin daha
yksek bir olgunluk dzeyinde olduunu gstermifltir. zellikle bunlarla Amerikan Kolejleri
rencileri arasndaki ayrm dikkati ekecek dzeydeydi.
[120]
Bu yargmz, konuyu dikkatle incelemifl olan bir arafltrmacnn gzlemlerine dayanmaktadr. Bu
nemli ve ciddi arafltrma, konu zerindeki tabular yznden yaymlanamamfltr.
[122]
Hidayet Glen, "flk Veysel'den Hatralar", lk, cilt VI, 16.5.1944; "flk Veysel, Seilmez",
lk, cilt VIII, Nisan 1945; Abdullah n, "Hasanolan Ky Enstitsnde Mzik alflmalar", Ky
Enstitleri Dergisi, say 1, Ocak 1945, s.83-86; Mustafa Kara, "Arifiye Ky Enstitsnde Mzik
alflmalar", ayn dergi, Temmuz 1945, s.401-403.
[123]
Mehmet ztekin, Milli Oyunlarmz ve Ky Enstitleri, Ky ve Eitim, c.1, Austos (Eyll olsa
gerek), 1954, s.8-10.
[125]
Refik Epikman, Okullar Aras II. Resim Sergisi, l k , c.2, 15.5.1948, s.32- 34.
[126]
Cem Aflkm, "Sivas Mektubu", lk, c.4, 1.7.1943.
[127]
. Yasa, Hasanolan Ky, Ankara 1955, s.238-239.
[130]
rnein, Urfa yresindeki ova kylerini gezerken ilk bakflta halkn kendi eitim harcamalarn
salamas dflncesi insana gln geliyor. Ama bir dne gittiiniz zaman, oradaki aa
kadnlarnn boyunlarndaki altn ya da mcevher dizilerinin yalnzca bir tanesinin bir ky okulunu
bol bol finanse edebileceini grrsnz.
[131]
1939 tarihli 3704 Sayl Yasa'nn 2. ve 3. Maddelerine baknz.
[132]
1940 tarihli ve 3803 Sayl Yasa'ya baknz.
[133]
3803 Sayl Yasa, Madde 4, 5, 7, 14 ve 18, 21.
[137]
Milli Eitim Bakanl Genelgesi, say 6/8976, tarih 2.7.1943. Baknz: Bedri Enis, Milli Eitim
Dsturu, Genelgeler, 3. bask, 1948, 1. kitap, s.377. Bu yapt Yasa'nn uygulanmasyla ilgili zengin
belgeleri ieriyor.
[139]
Milli Eitim Dsturu, c.6, Genelgeler, s.404-405.
[141]
Tahsin Demiray, Trkiye Yll 1947, s.46.
[142]
Milli Eitim ile lgili Sylev ve Demeler, c.3, s.233-234.
[144]
Bu konuflma 17.4.1946 gnl gazetelerde kt gibi, lk'de de yaymlanm fltr: c.1, 1.5.1946,
s.1-2.
[145]
"Meclis'e Gnderilen Bir Mezuniyet Talebi," Bilgi 2, 1 Mays 1948, s.3. stanbul Muallimler
Birlii'nin organ olan bu dergi, gerekte Anadolucu profesrlerin szcs idi.
[146]
fierif Bilgehan, "Ycel Anketine Cevap", Bilgi 2, 1 Eyll 1948, s.2-21. Bu anket Ycel'e karfl
materyal toplamak iin almflt.
[147]
Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1951.
[148]
H.F. Kanad, Milli deali ve Topyekn Milli Terbiye, s.65-66.
[151]
Ayn kitap, s.193.
[154]
Kenan ner. (T.K.)
[156]
T.C.M. Eitim Bakanl, 3. Eitim firas alflma Program, Ankara, 1946.
[157]
Tebliler Dergisi, say 441, 18.6.1947, Genelge says 6/14382.
[158]
Halise Apaydn, Bir Hatra, Ky ve Eitim, Nisan 1954, s.19-20.
[160]
"Ky Enstitleri Ynetmelii", Tebliler Dergisi, say 431, 28.4.1947. Ve yine R. Gkalp
Arkan, lkokul retmenlerine Genel Kitap, stanbul, 1948, s.590-619.
[162]
"Ky Enstitleri'nde Serbest Okuma flleri", Genelge say 6\11907, 20.5.1947 ve Arkn, ayn
eser, 639-640.
[167]
Ernis Ky Enstits, lk, say 11, Aralk 1948, s.15.
[168]
Kate V. Wofford, Repord on Rural and Primary Education and Related Teacher Training in
Turkey (Trkiye'de Ky ve lkretim ve Onunla lgili retmen Eitimi Hakknda Rapor), Ankara,
1952.
[169]
Kate V. Wofford, The Workshop Way with Foreign Students, Florida niv. Yaynlarndan, 1954.
[172]
Vatan, 29.11.1959.