Atatrk Dnemi Politikas (1920-1938)

Yrd. Do. Dr. Hakk UYAR

Kurtulu Sava Dnemi
Trk Kurtulu Savann iki temel ynnden sz etmek gerekir: Birinci yn, d
dmana kar yrtlen bamszlk savadr. kincisi ise, i dmana (Padiah-Halife ve
stanbul Hkmeti) yrtlen ulusal egemenlik sava boyutudur.
stanbul Hkmetinin igaller karsnda aresiz ve tepkisiz kal, hatta dmanla
ibirliine ynelii karsnda yerel direni odaklar belirmeye balad. Bu direni
hareketlerinin organizasyonu Erzurum ve Sivas kongreleri ile de snrl deildi. Anadolu ve
Trakyann her yerinde yerel rgtler ortaya kt ve kongreler topland
1
. nceleri haklarn
aranmas ve savunulmas amacyla ortaya kan Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak
cemiyetleri, silahl direniin (Kuvay Milliyenin) kitlesel desteini saladlar.
Mustafa Kemal Paann Trk Kurtulu Savann liderliine soyunmasnda ve bu savan
temel hedeflerinin belirlenmesinde, 21-22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesinin byk
nemi vardr. Nitekim Genelge, u iki nemli tespiti yapyor:
- Yurdun btnl, ulusun bamszl tehlikededir.
- stanbul Hkmeti, zerine den grevi yerine getirmemektedir.
Bu iki tespitten sonra da, yaanan sorundan kurtulu yolunu da gstermektedir:
- Ulusun bamszln yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr.
- Kurtuluu salamak iin Anadolunun en gvenli yeri olan Sivasta bir kongre
toplanmaldr.
Sivas Kongresi ncesinde toplanan Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919),
Dou Anadolunun Ermenilere verilmesini nlemeyi amalyordu. Kongrenin hemen
ertesinde 7-8 Austos 1919 tarihinde Mazhar Mfit Kansunun gnlne not ettirdikleri M.
Kemal Paann lkeyi kurtarmann yan sra neleri hedeflediini gstermesi asndan ok
anlamldr, hem de lkenin kurtuluuna hi kimsenin inanmad bir ortamda:
1. Zaferden sonra ekli hkmet Cumhuriyet olacaktr.

1
Blent Tanr, Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920), Afa Yaynlar, stanbul, 1992.
2. Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr.
3. Tesettr kalkacaktr.
4. Fes kalkacak, medeni milletler gibi apka giyilecektir.
Bu arada M. Mfit Bey, Darlma Paam ama hayalperest taraflarnz var der. M.
Kemal Paann yant nettir: Bunu zaman tayin eder. Sen yaz.
5. Latin hurufu kabul edilecek.
M. Mfit Bey, bu sylenenlere inanmadn hissettirerek Paam kafi kafi! der
2
. M.
Mfit Beyin hayal olarak tanmladklar
3
, Atatrk dnemi ierisinde gerekletirilecektir.
4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresi, lkedeki tm Mdafaa-i
Hukuk cemiyetlerinin tek bir at altnda birlemesi asndan son derece nemlidir.
Mandaterlik fikrinin de tartld kongrede
4
, lkedeki tm Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) ats altnda birletirildi.
Erzurum Kongresi srasnda kurulan Heyet-i Temsiliye tm lkeyi kapsayacak ekilde
geniletildi. Bu kongrenin bir baka nemi de; Mondros Atekes Antlamas ertesinde ortaya
kan kurtulu yollarndan nn (Tam bamsz yeni bir Trk devleti kurmak, Blgesel
kurtulu yollar ve Amerikan mandaterlii) M. Kemal Paann nderliinde birlemesidir. Bu
birlemeye katlmayan ve ihanet izgisine kayan ngiliz himayesini savunan stanbul
Hkmeti ve Padiah-Halifeye son Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas kabul ettirildi
(Amasya Grmesi). Bylece, insiyatif ve stnlk Anadoludaki harekete gemi oluyordu.
Ama bu, stanbul-Anadolu atmasnn bittii anlamna gelmiyordu.

2
Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. I, TTK Yaynlar, Ankara, 1988, s.
131.
3
Abdullah Cevdet, 1912 ylnda ctihad Mecmuasnda yaynlanan Pek Uyank Bir Uyku adl makalesinde;
fesin kalkmasn, kadnlarn giyiminin serbest olmasn, medrese, tekke ve zaviyelerin kapatlmasn, Mecellenin
kaldrlmasn ve Latin harflerinin kabul edilmesini hayal etmektedir. Bkz. M. kr Haniolu, Bir Siyasal
Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 1981; Modern Trkiyede Siyasi
Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, ss. 593-598.
Osmanl/Trk aydn rya olarak modernlemeyi (ve bylece lkenin kurtulmasn) grrken, Batl
aydnlar (rnein Martin Luther King, Bir ryam var! adl 1963 tarihli konumasnda) eitlik ve zgrlk
istemektedir. Bkz. Brian MacArthhur (derleyen), Tarihe Yn Veren 20. Yzyl Konumalar, (ev: zden
Arkan), Sabah Kitaplar, stanbul, 1995, s. 214.
4
Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1986.
Son Osmanl Mebusan Meclisinin 28 Ocak 1920 tarihinde Misak- Milliyi kabul
etmeleri zerine, tilaf Devletlerinin stanbulu igal etmeleri ve ileri gelen mebuslar
tutuklamalar, stanbul-Anadolu mcadelesinde
5
stnln Anadoluya/Ankaraya gemesi
sonucunu dourdu. 23 Nisan 1920de Ankarada toplanan Byk Millet Meclisi, egemenlik,
kaytsz artsz milletindir diyerek, Meclisin Padiah-Halifeden stnl felsefesini
benimsedi. Bu Meclis biraz da farknda olmayarak-, Saltanat ve Hilafeti kaldracak gc de
ele geirmi oluyordu.
gallere kar yrtlen sava, Dou, Gneydou ve Bat cephelerinde gerekleti. Bat
cephesinde gerekleen savan aamadan getii sylenebilir:
A. Oyalama Evresi (Kuvay Milliye Evresi): 15 Mays 1919 tarihinde zmirin
Yunanistan tarafndan igali ile balayan bu dnem, 6 Ocak 1921 tarihinde balayan
Birinci nn Savana kadar devam eder. Dmann ypratlmaya, yavalatlmaya ve
dzenli ordunun kurulmas iin zaman kazanlmaya allan dnemdir.
B. Savunma Evresi: Birinci nn Savann balad 6 Ocak 1921 tarihinde balar ve
Sakarya Savann kazanld 13 Eyll 1921 tarihinde biter.
a. Birinci nn Sava
b. kinci nn Sava
c. Eskiehir-Ktahya Savalar
d. Sakarya Sava
C. Kar Saldr/Taarruz Evresi: Sakarya Savann kazanlmas ile birlikte savunma
evresi sona erdi ve kar saldr evresi balad; bu evre, tm lkenin kurtuluunu
sembolize eden zmirin kurtarlmas ile birlikte sona erdi
6
.
Sava srecini idare eden Meclisin siyasal ve ideolojik yelpazesi son derece genitir.
Meclis, renkli simalarla doluydu. Mecliste birbirinden ok farkl ideolojik gruplamalar
bulunuyordu. Olaanst yetkilere sahip, gler birlii esasn benimseyen bu Mecliste
mesleki temsil gibi birbirinden farkl siyasal dnceler savunuldu. En byk gruplama ise,

5
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 1, Mutlakiyete Dn (1918-1919), Trkiye
Bankas Yaynlar, stanbul, 2004; Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 2, Son Merutiyet
(1919-1920), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.
6
Muzaffer zsoy, Askerlik Bilimi ve Strateji Asndan Atatrk, ada Dncenin Inda Atatrk, Dr.
Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1986.
Birinci Grup ve kinci Grup arasnda gerekleti. lkenin kurtuluu konusunda benzer
fikirlere sahip her iki grup, lkenin kurtuluun sonra rejimin niteliinin ne olaca konusunda
anlamazlk halindeydi. Birinci Grupun lideri Mustafa Kemal Paa iken; kinci Grupun tek
bir lideri yoktu; Hseyin Avni (Ula), Ali kr ve Selahattin Beyler nde gelen isimleriydi.
kinci Grupun Mustafa Kemal Paann ahsna kar bir tavr olduu gibi; ideolojik olarak
her iki grubun ayrmn u iki dnce zetleyebilir: Birinci Grup, nklabn kanunu mevcut
kanunlarn stndedir derken; kinci Grup, htilalin de hukuku vardr. Olaanstln de
hukuku vardr demektedir
7
. Bu iki sz, her iki grup arasndaki felsefi uurumun net bir
ekilde ifadesidir.
Mustafa Kemal Paann nderliindeki Birinci Grup ki sonradan CHPye dnecektir-,
Devrimci/Reformcu, Jakoben bir dnya grne sahiptir. Bu noktada kinci Gruptan
ayrlmaktadr. kinci Grup; geleneksel, muhafazakar ve poplist bir anlay benimsemektedir.
Kurtulu Savann ertesinde, 1923 ylnda yaplan seimleri kaybeden kinci Grup yeleri
kinci TBMMye giremedi. M. Kemal Paann -Nutukta- Birinci Mecliste kinci Grup
yelerini kkrtmakla sulad Rauf (Orbay) Bey, muhalif paalarla birlikte Terakkiperver
Cumhuriyet Frkasn (TpCF) kurdu. Hseyin Avni Bey arkadalar Kara Vasf ve Selahattin
(Kseolu) Beylerle TpCFna girdiler. Partinin stanbul rgtn kurdular. Bylece, Birinci
Gruptan kopan muhalif kanat ile kinci Grup birleti ve bunlara da dier baz eski ttihatlar
da katld
8
.
CHPnin bu dnemde politikasn tek parti dneminin nde gelen politikaclarndan,
niversite Reformunun mimar ve Milli Eitim Bakan Reit Galip CHPnin modernleme
anlayn u ekilde aklyordu:
Biz tedrici tekaml kaidesini yolumuzun stnde ineyerek, irfan yolunda
tekamlmz inklaplar(la), srat ve iddetle yapmak, itimai kanunlara yeni bir kanun ilave
etmek mecburiyetindeyiz
9
.
CHPnin Tek Parti ktidarnn Meruiyet Temelleri

7
Hakk Uyar, Tarihe Nasl Bakmak? Trk Devrimi, kinci Grup ve Hseyin Avni Ula rnei, Toplumsal
Tarih, say 18, Haziran 1995; hsan Gne, Birinci TBMMnin Dncesi (1920-1923), Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, 1997; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul,
1994.
8
Uyar, agm.
9
Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet, 4.10.1932, s. 3.
CHP, tek parti olarak iktidar elinde tuttuu srece iktidarnn meruiyetini iki temele
oturttu
10
:
1. lkeyi kurtaran Mdafaa-i Hukuk temelinden gelme (bata Mustafa
Kemal olmak zere CHP yneticilerinin Milli Mcadeleyi kazanm
olmalarnn verdii karizma).
2. Tm toplumsal kesimleri temsil etme iddias (Ulusal bir parti olarak CHP,
snfsal yapnn pek de gelikin olmad bir ortamda Snfsz imtiyazsz
kaynam bir kitle dncesine dayanyordu).
ttihat ve Terakki gibi, cemiyet temelinden gelen CHP, Milli Mcadelenin
kazanlmasnn efsanevi bir isme sahip olan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetini (A-RMHC) kendisinin ilk hali olarak kabul etti. Cemiyetin kurulduu Sivas
Kongresini (4-11 Eyll 1919) ilk kongresi olarak benimsedi. A-RMHC, lkeyi dmandan
kurtarmt; Onun dnm hali olan CHP de, lkenin bir daha bu tehlikeyle karlamamas
iin devletin ve toplumun modernletirilmesi tezini benimsedi. Kurtulu Sava ile olan ban
kendi meruiyeti iin srekli dile getiren CHP, kurulu tarihi olarak da, zmirin kurtuluunun
birinci yldnmn seti. A-RMHC rgtleri de bu tarihten itibaren CHP rgtne dnt.
Zaten her ikisinin de lideri M. Kemal Paa idi. CHP, Kurtulu Savan kazanmann salad
prestiji kimseyle paylamad ve kskan bir ekilde bunun tek parti ynetimi boyunca -ve
hatta daha sonra da- kulland.
Tek parti ynetimi boyunca CHP iktidarnn meruiyetinin dier aya, 10. Yl Marnda
da karln bulan snfsz imtiyazsz kaynam bir kitle dncesidir. Baz hakl gerekeleri
de tayan bu dnceyi benimseyen CHP, bir halk partisi olarak, lkedeki tm toplumsal
kesimleri temsil ettiini dnyordu. Aslnda 1927 nfus saym da gstermiti ki, lkede
ciddi bir snfsal yap yoktu
11
:
Meslekler Yzde nisbeti
Zirai % 32.05
Snai % 2.20

10
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar,
stanbul, 1999.
11
Muhlis Etem, ktisadi Ksm: Trkiyede Meslek Meseleleri, Yeni Trk Mecmuas, cilt 1, No. 4, Kanunusani
1933, ss. 257-264.
Ticari % 1.89
Umumi hizmetler % 1.84
Serbest meslekler % 1.28
Mesleki yekn % 39.26
Mesleksizler % 60.74
Meslek gruplarna bakldnda modern toplumsal snflar temsil edenlerin oran (sanayi,
ticaret, hizmet ve serbest meslekler) yaklak % 7 civarndadr. Geleneksel toplumsal
kesimleri temsil edenlerin oran % 90n zerindedir. Dolaysyla, Cumhuriyetin ilk yllarnda
devralnan toplumsal miras, son derece gelenekseldir.
CHP, tm toplumsal kesimleri temsil ettii ve ulusal bir parti olduu dncesindeydi;
bu nedenle de, baka bir partiye gerek olmad iddiasndayd. Bununla birlikte, CHP kendi
ynetimini her zaman demokratik olarak tanmlad. Nitekim, Parti Programnda yer alan
Halklk maddesi demokrasiyi anlatmaktadr. CHP Programndaki Halklk ilkesini u
ekilde zetlenebilir
12
:
a. Demokratlk,
b. Herhangi bir fert veya zmreye milletin umumi haklar haricinde imtiyaz tanmamak,
c. Snf mcadelesini kabul etmemek.
CHP Programlar, Kemalizm ve Modernleme
Kemalizm teriminin resmiyet kazanmas, CHPnin Mays 1935 tarihinde toplanan
Drdnc Byk Kurultaynda kabul edilen CHP Program ile oldu. Programn Giri
ksmnda Kemalizm ile ilgili u deerlendirme yaplyor:
Cumhuriyet Halk Partisinin programna temel olan ana fikirler, Trk Devriminin
balangcndan bugne kadar yaplm olan ilerle, yaln olarak ortaya konmutur.
Bundan baka, bu fikirlerin balcalar, 1927 ylnda Parti Kurultaynca da kabul olunan
tzn genel esaslarnda ve Genel Bakanln, ayn kurultayca onanm olan bildiriinde
ve 1931 kamutay seimi dolaysiyle karlan bildirikte saptanmtr.
Yalnz birka yl iin deil, gelecei de kapsayan tasarlarmzn ana hatlar burada toplu
olarak yazlmtr.

12
Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, Ankara, 1938, s. 11.
Partimizin gtt btn bu esaslar, Kamlizm prensipleridir
13
.
CHPnin ilk program 1931 tarihlidir. Ancak, 1923 genel seimleri ncesinde A-RMHC
Reisi Gazi Mustafa Kemalin 8 Nisan 1923 tarihli Dokuz Umde olarak bilinen Seim
Beyannamesi de bir program tasla olarak kabul edilmelidir
14
.
lkeyi igalden kurtaran A-RMHCnin partiye dnmesiyle ortaya kan CHP,
kurtuluu ve modernletirici bir partiydi.
lkeyi kurtaran partinin, devlet kurmas/ulus ina etmesi sz konusuydu 1923
sonrasnda. Nitekim, tm tek parti dnemi kabul edilen CHP programlarna (1931, 1935, 1939
ve 1943) bakldnda Dokuz Umde de dahil olmak zere-, yeni bir devlet, yeni bir ulus
inas aka grlr.
Dokuz Umdede dikkati eken unsurlar olarak; egemenliin millete ait olduu, gvenlik
sorununun zlecei, adalet sisteminin reforma tabi tutulaca, askerliin ksaltlaca,
savata harap olan lkenin yeniden ina edilecei, ekonomik ve sosyal alanda halk yararna
uygulamalar (aar vergisinin yeniden dzenlenmesi, ttn ekimine ilikin dzenlemeler,
reticilere ynelik kredi kolaylklar, tarmda makineleme, demiryollar yapm, eitimin
yaygnlatrlmas, salk sisteminin dzenlenmesi, ormanlarn verimli bir ekilde iletilmesi,
hayvancln geliimi) grlmektedir.
9 Eyll 1923 tarihinde kabul edilen Halk Frkas Nizamnamesinin birinci maddesinde
partinin;
a. Milli hakimiyetin halk tarafndan ve halk iin icrasna rehberlik etmek,
b. Trkiyeyi asri bir devlet halinde ykseltmek,
c. Trkiyede btn kuvvetlerin stnde kanunun velayetini hakim klmak
15
iin
alaca belirtilmektedir.
1931, 1935, 1939 ve 1943 tarihli CHP programlarnn
16
giriinde vatan, millet ve devlet
gibi balklarn olmas ilk bakta artc gelebilir. Bunu, ulus ve devlet inasnn daha

13
CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ulus Basmevi, Ankara, 1935.
14
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar,
Ankara, 1964, ss. 488-490.
15
Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisindeki Halk Frkas azalar tarafndan bilmzakere
heyet-i umumiyesi 9 Eyll 339 tarihinde kabul olunmutur, Ankara, 1342-1339.
srmekte ve bu nedenle program (yani yaplacak iler) dahilinde olduu eklinde
yorumlamak gerekir. Nitekim, M. Kemal 9 Mays 1935 tarihinde, CHP Drdnc Byk
Kurultaynda yapt konumada Trk Devrimini yle tanmlamaktadr:
Uurumun kenarnda ykk bir lke Trl dmanlarla kanl boumalar Ondan
sonra, ierde ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni toplum, yeni devlet ve bunlar
baarmak iin arasz devrimler te Trk genel devriminin ksa bir diyemi
17

1931 programnda kadnlara milletvekili seilme hakk verilecei belirtilmektedir. Bir
sonraki programdan (1935) nce bu gereklemitir.
1931 tarihli programda, bir dereceli seim sistemi toplumun (ileride) belli bir olgunlua
ulamasndan sonra uygulanabilecek nihai bir hedef olarak alglanmaktadr. 1935 tarihli
programda ise, ileride bir dereceli seim sistemine geilmesinden vazgeildi ve iki dereceli
sistemin demokratikletirilmesi esas benimsendi. 1943 tarihli program ise, bu konuda daha
geri bir nitelik tamakta olup, iki dereceli seim sisteminin devam edecei belirtilmektedir.
1935 program, 1931 tarihli programa gre daha ayrntldr. Partinin ideolojisi Kemalizm
olarak tanmlanmtr. Uluslar aras amalar olan, kk yurt dnda olan ve snf esasna
dayal cemiyetlerin kurulamayacann belirtilmesi dikkat ekicidir. Ayrca ii ve esnafn
parti tarafndan rgtlenecei belirtilmektedir ki, bunun ilk rnei zmirde verilmitir
18
. Bu
tarihlerde, Recep Pekerin otoriter-totaliter bir parti program ve tz hazrlad, bunun
Atatrk tarafndan reddedildii eitli kaynaklarda
19
belirtilmektedir. Ancak, bu program ve
tzk tasla ortada yoktur.
1943 programnn beinci blm Cihan harbi iinde idare ve altnc blm Cihan
harbinden sonraki ihtimaller, partinin dnemin koullarna uyum saladnn ve
programn buna gre revize ettiinin nemli bir gstergesidir. Nitekim, tek parti dnemi

16
CHF Program, Frkann nc byk kongras tarafndan kabul olunmutur, Mays-1931, Devlet Matbaas,
stanbul, 1931; CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935; CHP Program,
Partinin Beinci Byk Kurultaynn 1 Haziran 1939 tarihindeki toplantsnda kabul edilmitir, Ulus Basmevi,
Ankara, 1939; CHP Program, Partinin VI. Byk Kurultaynn 14 VI. 1943 Tarihindeki Toplantsnda Kabul
Edilmitir, Zerbamat Basmevi, Ankara, 1943.
17
Sami N. zerdim, Atatrknn Elkitab, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981, s. 116.
18
Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf Cemiyetleri Birlii
(1935), Tarih ve Toplum, say 160, Nisan 1997, ss. 14-20.
19
rnein bkz. Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.
boyunca drt ylda bir toplanan CHP Kurultaylarnn en nemli ilerinden biri Parti Program
zerine yaplan almalardr
20
. Alt okun aamal bir ekilde kabul edilmesi gibi, Kemalizm
de tek parti dnemi boyunca zellikle de Atatrk dneminde- gelierek bir ideoloji nitelii
kazanarak, belli bir ereveye oturmutur. Ancak, oluturulan ideolojik iskeletin ieriinin
tam olarak doldurulduunu sylemek olduka zordur.
Atatrkn lmnden ksa bir sre nce (1938) CHPnin yaynlad On Beinci Yl
Kitabnda, 1923 Tznn birinci maddesinde sralanan amalara benzer bir ekilde unlar
dile getirilmektedir:
Cumhuriyet Halk Partisinin (nc) ve drdnc Byk Kongrelerinde tanzim olunan
Parti program Trk milletini, milli lksne gtrecek olan ana yollar tam, kati ve ak
olarak gsterir. Bu program, u veya bu snf ve zmre iin deil; btn millet iin, milletin
yeni ve ileri hedefi olan medeni ykseli urunda alacak btn vatandalar iindir.
Bu program bugnk ve yarnki cumhuriyet nesilleri iin inan esaslarn anlatan ve
Kemalizmin ortaya koyduu ve Partinin bayranda krmz zemin zerinde alt beyaz okla
temsil ettii alt ehemmiyetli vasf ihtiva eder
21
.
CHP, alt oklu bayra 1933 ylnda kullanmaya balad. Bayran nasl kullanlaca ve
ekli CHF Bayrak Talimatnda akland
22
. Alt oklu bayran tasarm Gazi Eitim

20
Bu dnemde CHP Tzkleri de baz nemli deiikliklere uramtr. 1980 sonrasnda ise, CHP
Kurultaylarnda yenilenen ve deitirilen Parti Program deil, Parti Tzdr.
Bkz. Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme, TSES Yaynlar,
stanbul, 2000; Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme,
http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/yayinlar (8 Haziran 2006)

21
Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, s. 4.
22
CHF Bayrak Talimat, Ankara, 1933.
Talimatnamenin tam metni iin bkz. http://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=149 (8
Haziran 2006)
Enstitsnde Resim- Blmnde smail Hakk Tongu tarafndan yapld
23
. Cumhuriyetin
10. yl kutlamalarndan nce alt oklu bayraklar parti rgtlerine gnderilmiti
24
.
Kemalizm Kavramnn lk Kullanm
Kemalizm kavramnn ilk kullanm Serbest Cumhuriyet Frkas ile, Cumhuriyet
dneminde ikincisi denenen ok partili rejim araylar srasndadr. Aslnda, Kurtulu Sava
yllarnda/1919-1920lerde ngilizler ve Franszlar da, Kuvay Milliyecileri, igale direnen
milliyetileri kastederek Kemalist terimini kullanmt
25
. lke iinde sonraki kullanm ise,
1930 ylna aittir. Ahmet Cevat Emre, 1928-1933 yllar arasnda kard Muhit dergisinde
Kemalizm terimini ilk kez 1930 ylnn yaz aylarnda (Temmuz 1930) kulland. Emre,
Kemalizm doktrin olarak, btn siyasi prensipleri malum bir demokrasi mektebidir
diyordu
26
. Ali Naci Karacan kard nklap gazetesinde, 2 Aralk 1930 tarihindeki
bayazsnda Rusyada nasl bir Komnizm, talyada nasl bir Faizm varsa, bizde de bir
Kemalizm olmaldr diyordu
27
. Anlalan dnyada ykselen ideolojiler karsnda savunmac
bir refleksle bir ideoloji inas yolunda abalar harcanmaya balanmtr.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Olay
Mustafa Kemal, 1927de Byk Nutuk konumasnda TpCF hakknda unlar sylemiti:
Cumhuriyet szcn sylemekten ekinenlerin, cumhuriyeti doduu gn bomak
isteyenlerin kurduklar partiye Cumhuriyet hem de lerici Cumhuriyet adn vermeleri ne
kadar ciddi ve samimi bir davran saylabilir? Devamnda da eklemiti: Rauf Bey ve
arkadalarnn kurduklar parti tutucu diye nitelendirilseydi, belki anlam olurdu. Ama bizden
daha ok cumhuriyeti, daha ok ilerici olduklarn iddia etmeye kalkmalar elbette doru
deildi.

23
16 Mays 2006 tarihinde Prof. Dr. Zafer Toprak ile yaplan grmeden.
24
CHF Katibiumumiliinin 142 say ve 17 Eyll 1933 tarihli yazs. Bkz. Cumhuriyet Halk Frkas
Katibiumumiliinin F. Tekilatna Umumi Tebligat, Temmuz 1933ten Birincikanun 1933 sonuna kadar, cilt 3,
Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara, 1934, ss. 135-136.
25
rnein bkz. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (Trkeye eviren: Cemal
Kprl), TTK Yaynlar, Ankara, 1971.
26
Temuin F. Ertan, Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit, Kebike, yl 2, say 5, 1997,
ss. 17-34; Nedim Yalansz, 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada Trkiye
Tarihi Aratrmalar, cilt III, say 8, yl 1998, ss. 25-48.
27
Mete Tunay, TCnde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Cem Yaynlar, stanbul, 1989, s. 518.
Tarz olarak sert olarak nitelenebilecek olan TpCF hakkndaki Mustafa Kemalin tespitleri
aslnda doruydu. 1 Kasm 1922 tarihinde Saltanatn ve 3 Mart 1924 tahinde Halifeliin
kaldrlmasndan sonra, Kemalist kadronun radikal hareket tarzna muhalif olanlar kaynat ve
daha sonra da TpCF ats altnda birletiler; bu srada da stanbul basnn desteini de
aldlar
28
.
Yeni kurulan partinin aktif bir destekisi olan Ahmet Emin Yalman gazetesinde partinin
kurucularnn Kurtulu Savanda nemli roller stlenmi kiiler olduklarn ska dile
getirirdi. Bunlardan Kazm Karabekir TpCF Genel Bakanlna getirilirken, Rauf Orbay ve
Adnan Advar genel bakan yardmclklarna, Ali Fuat Cebesoy ise parti genel sekreterliine
getirildi. Partinin merkez yrtme kurulu ise eski ttihatlar barndrmas sebebiyle dikkate
deerdir.
Partinin oluumu aslnda olduka renkli olmutu; Cumhuriyet Halk Frkasnda Mustafa
Kemal ve smet Paalarn dnda yeni partide yer alan Karabekir, Advar, Cebesoy ve Bele
ile prestij asndan yarabilecek kiiler yok gibiydi. Yeni parti ayrca bnyesinde bulunan
eski generaller dolaysyla ordudan destek alacak gibi grnmekteydi. Ayrca partinin byk
lde eski ttihatlardan olumas ve bu kesimin Anadoludaki varl partiye avantaj
salamaktayd. Btn bu avantajlar eliinde parti yneticileri ksa zamanda TBMMde
kontrol ellerine alacaklarna inanyorlard. Ancak, zellikle yeni partinin yayd tehdit ve
orduda yer alan uzantlar sonras Mustafa Kemal Paann ordu ile olan ilikilerini kesmeleri
veya politikayla olan balarn koparmalar konusunda bask yapacan tahmin
edememilerdi. Parti kuruluunda Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ile beraber savaan
Karabekir, Cebesoy ve Bele gibi komutanlar iine almakla birlikte, baz eski ttihatlara da
yer vermiti. CHF-TpCF arasnda yaanan atmalarda ve istikrarsz ortamda bu kurucular ve
partide yer alanlar bir etken olarak deerlendirilebilir.
TpCF, kuruluundan itibaren poplist bir politika izleyerek radikal deiimlerden ok var
olan yapnn devamn savundu; yeni deiikliklerin yaplmasna kar kt. Buna tam
anlamyla zt bir hareket tarzyla CHF ynetimi, Sovyetlerle ilikilerini srdrerek izolasyon
politikas iinde modern Trkiyeyi yaratmaya alyorlard. TpCF ynetimi ile CHF

28
Feroz Ahmad, The Progressive Republican Party, 1924-1925, Political Parties and Democracy in Turkey
(Edited by Metin Heper and Jacob M. Landau), I. B. Tauris & Co Ltd, London, 1991; Erik Jan Zrcher,
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, (Trkesi: Gl aal Gven), Balam Yaynlar, stanbul, 1992; Ahmet
Yeil, Trkiye Cumhuriyetinde lk Tekilatl Muhalefet Hareketi: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cedit
Neriyat, Ankara, 2002.
ynetimi arasndaki temel fark; birincisinin muhafazakarl bir siyasal ara olarak kullanmas
ikincisinin ise toplumun isteklerinin yerine radikal bir deiim projesine sahip olmasdr. Her
iki partinin lider kadrosuna bakldnda, asker kkenliler CHFde TpCFye nazaran daha
azd. CHF bunu bir tehdit olarak alglayarak, hemen tasfiye etmek istedi. Bu dnceden
hareketle de orduyu siyasetten uzak tutmak iin askerlerin seimlerde oy kullanmas bile
yasakland.
Terakkiperver Frkann politik yaklam hem yasama hem de yrtmede gc eline
alabilmek amacyla olduka pragmatik bir yapya sahipti. nsanlarn dinsel duyarllklarn
kullanarak, bir ekilde iktidar partisi CHFnin nne gemek istedi. TpCFnin pragmatizmin
ardnda uzun vadede sava ncesi muhafazakar yapya dnlmesi amac bulunmaktayd. Bu
nedenle devrimci CHF ile statkocu TpCFnin uzlamas mmkn deildi
29
.
Serbest Cumhuriyet Frkas Deneyi
1930 ylnn Austos aynda dnya ekonomik buhrannn yaand dnemde, gdml
bir muhalefet partisi olarak kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF), Cumhuriyet tarihinin
ikinci muhalif partisidir. SCF, kendinden nce kurulan Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasndan (TpCF) hem kurulu hem de kapan zellikleri bakmndan ayrlmaktadr. Her
iki parti de CHP iinden km olmakla beraber; TpCF, CHP iindeki doal bir muhalefet
hareketinin partiden ayrlmas ile kurulmu; SCF ise, tamamen baz artlarn zorlamas
sonucunda Atatrk tarafndan kurdurulmu, gstermelik bir muhalefet yaratma
giriimiden
30
ibarettir. Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin himayesinde
31

kurulan/kurdurulan SCFnin kurulu nedenleri zerinde durmak gerekir; bunlar i ve d
nedenler olarak ikiye ayrmak mmkndr: Trk Devriminin modernleme abalarnn bir
yansmas olarak, lke ynetiminin de Bat tarznda olmas, birden fazla siyasal partinin
bulunmas gerekmekteydi. Avrupann Trkiyeye diktatrlk gzyle bakmas M. Kemali
rahatsz etmekteydi
32
.
SCFnin kurulmas yurt dndan Trkiyeye ynelik yaplan eletirilere bir yant nitelii
de tamaktadr. SCF Genel Bakan olan Fethi Beyin (Okyar) Pariste bykeli olmas (bir

29
Ahmad, agm.
30
Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1950), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992, ss. 101-102.
31
Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 118.
32
z, age., s. 102; Uyar, age., s. 118; Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev.
Muzaffer Akn), Kitaplk Tic. Ltd. ti. Yaynlar, stanbul, 1966, ss. 109-110.
Avrupa bakentinde) bu adan anlamldr. Bir dier d neden de, 1929 Dnya ekonomik
bunalmdr
33
.
SCFnin kuruluunun i nedenlerinden en belli bals, TpCFnin kapatld 1925
ylndan 1930 ylna kadar 5 yl boyunca CHP iktidarnn denetimsizliinin hem lke iinde,
hem de CHP iinde yaratt rahatszlktr. Bu erevede yaplan eletirilerde, TBMMnin
denetim grevini yerine getiremedii ve halkn parti taban ve partinin yerel rgtleri aracl
ile taleplerini parti st ynetimine iletemedii dile getirilmekteydi
34
. Aslnda parti rgt ve
hkmetin yetersizliine ilikin eletiriler, TpCFnin kapatlmasnn hemen ertesinde (1926)
balamt
35
. SCFnin kurulu nedenleri arasnda, M. Kemalin SCFyi kurdurarak, CHP
iinde ve lkede gittike glenen smet Paay Fethi Beyle dengelemek istemesi de
saylmaktadr
36
. Ayrca, yllardan beri biriken ve artan toplumsal muhalefet potansiyelini
kontrol edebilir ve rejim kart olmayan bir partiye (SCFye) ynlendirmek de muhalif
partinin kurulu nedenlerinden biri olarak grlebilir
37
.
Kendiliinden ve doal bir muhalefet partisi olarak kurulmayan, gdml bir muhalefet
yaratma dncesinin rn olan SCFnin kurulu ve rgtlenii de yapay zellikler
tamaktadr
38
. Fethi Bey tarafndan M. Kemalin istei ile 12 Austos 1930 tarihinde kurulan
SCF, doal bir gelimenin rn olmamasna ve tm muvazaa (dankl dv)
grntsne ramen, hzl bir ekilde geliti ve halktan byk ilgi grd. Bu ilgi CHPde
tedirginlik yaratrken, SCF Genel Bakan Fethi Beyin daha ilk gnlerde iktidara aday
olduklarna ynelik aklamas, yeni partiye kar CHPdeki rahatszl arttrd. nk, CHP
ileri gelenleri, SCFyi hibir zaman iktidara aday bir parti olarak dnmemilerdi. Onlar iin
SCF, kk ve tehlikesiz bir muhalif parti olarak TBMMde bulunacak ve pek de suya

33
Tunay, age., s. 245 vd.
34
z, age., s. 103.
35
Bu konuda Aaolu Ahmetin hazrlad bir rapor iin bkz. Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar,
letiim Yaynlar, stanbul, 1994, ss. 141-148; Soyak, age.
36
z, age., s. 103.
37
Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 8, letiim Yaynlar, ss. 2052-
2059.
38
rnein M. Kemal, Fethi Bey ve smet Paa arasnda geen grmelerde partiye ka milletvekili ve ne kadar
para verilecei pazarlkla belirledi. Hatta CHPden SCFye verilecek milletvekillerinin seimini de M. Kemal
yapt. Bu konuda bkz. Aaolu, age.; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Atatrk,
Okyar ve ok Partili Trkiye, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997.
sabuna dokunmayan eletirilerle yetinecekti. Bu eletirileri yapabilmesi iinde SCFye gerekli
milletvekilleri CHP tarafndan verilecekti. Hatta, SCFnin TBMMde eletirilerde
bulunabilmesi, muhalefet yapabilmesi iin yaplacak olan milletvekili seimlerinde CHP
tarafndan SCF iin milletvekili kontenjan ayrlacakt
39
. TBMMde muhalefet yapabilecek
lde SCFye milletvekili kontenjan ltfedilmesi, CHPnin SCFye bitii rol net biimde
gstermektedir. SCF Genel Bakan Fethi Beyin iktidara aday olduklarn aklamas ve
halktan grdkleri ilgi (rnein zmir Mitinginde olduu gibi), CHPnin iktidar
kaybedebilecei olasln gndeme getirdi. Bu de CHP yneticilerini SCF karsnda
hrnlatrd.
SCFnin arkasndaki halk desteinin bir gstergesi de, partinin kuruluundan sadece bir ay
sonra yaplan Belediye seimleridir. Bu seimlerde yaplan tm basklara ve CHP
yneticilerinin abalarna ramen, 502 seim blgesinden 22sinde SCF kazand. SCFnin
kazand yerlerden biri de Samsundu. Yeni kurulan SCFnin hazrlksz bir ekilde katld
yerel seimlerde gsterdii baar nemli bir ltt.
SCF basnda da kendisine birok destek buldu. stanbuldaki Yarn ve Son Posta
gazeteleriyle zmirdeki Yeni Asr gazetesi SCFyi destekliyorlard
40
. Bu gazetelerden baka
dorudan SCFyi desteklemek amacyla zmirde bir gazete yaynland: Serbes Cumhuriyet
41
.
Tek Parti Ynetiminin Pekimesi
1924-25 yllarndaki TpCF denemesinden sonra, 1930 ylnda giriilen SCF denemesi ile
grld ki, Cumhuriyet rejimi ve CHP iktidar tehlikededir. Modernleme srecinin ve
iktidarnn tehlikede olduunu, oulcu bir ortamda bunlarn tehlikeye deceini gren CHP,
olas tm muhalefet odaklarn ya ortadan kaldrd, ya da kendine balad. Sz konusu,
muhalefet odaklar dnemin belli bal dernekleriydi. Trk Ocaklar, Mason Localar,

39
1931 ylnda yaplacak seimler iin smet Paa 50 milletvekili nerirken, Fethi Bey 120 milletvekili istemiti
ve sonunda 70 milletvekilinde anlamlard. Bkz. Okyar-Seyidanlolu, age.
40
z, age.; Aaolu, age.; Okyar-Seyidanlolu, age.; avdar, agm.; Tark Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler,
1859-1952, stanbul, 1952; etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi, Serbest Cumhuriyet Frkas,
Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997; Cem Ermence, 99 Gnlk Muhalefet: Serbest Cumhuriyet
Frkas, letiim Yaynlar, stanbul, 2006.
41
Hakk Uyar, "SCF'nin Yayn Organ: Serbes Cumhuriyet Gazetesi", Modern Trkiyede Siyasi Dnce cilt 7,
Liberalizm, letiim Yaynlar, stanbul, 2005.
Muallim Birlikleri, Kadnlar Birlii ... gibi kurulular kapatld. Bu sre, 1931 ylnda Trk
Ocaklarnn kapatlmasyla balad ve 1935 ylna gelinceye kadar birok dernein
kapatlmasyla sonuland. Sz konusu derneklere ynelik politikann balangcn, 1931
ylnn ilk aylarnda Cumhurbakan M. Kemalin bir konumasnda bulmaktayz:
Milletlerin tarihlerinde baz devirler vardr ki, muayyen maksatlara erebilmek iin
maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete
sevketmek lazm gelir. Yakn senelerde milletimiz byle bir toplanma ve birleme hareketinin
mhim neticelerini idrak etmitir.
Memleketin ve inklabn ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti
iin, btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lazmdr. (...)
Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir
42
.
M. Kemalin bu konumasn izleyen dnem ierisinde birok dernek kapatlmakla
beraber; bu dernekler arasnda, kapatlmas en ok tartlan Trk Ocaklar ve Mason Localar
oldu. Bunlar iinde en tehlikeli grlen Trk Ocaklar idi. zmir suikast sonucundaki
yarglamalarda, muhalif ttihat kadrolar tasfiye edilmiti (Onlar tasfiye eden de Kemalist
kadro iinde yer alan eski ttihatlard!). ttihatlktan geriye kalan, Onun kltr kuruluu
olan Trk Ocaklar idi. Nisan 1927 tarihinde toplanan Trk Ocaklar Kurultaynda, Trk
Oca Yasas'nda deiiklik yaplarak, Trk Oca CHF ile ilikilendirildi. Bu deiiklie
gre, Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk
Oca, mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde
beraber olacakt
43
. Bundan alt ay kadar sonra, Ekim 1927 tarihinde toplanan CHF Byk
Kurultaynda kabul edilen parti tznn 40. maddesine gre, Trk Ocaklar CHFnin
murakabesi altnda bir kurulu sayld
44
. Sz konusu 40. madde yleydi:

42
M. Kemalin 25 Ocak 1931 tarihinde, Trk Ocaklarnn kapatlmasnda ksa bir sre nce, Trk Ocaklar
hakknda yapt konumadan. Bkz. Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. I-III, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara, 1989, c. III, s. 130.
43
http://www.turkocagi.org.tr/kisatarihce.php (8 Haziran 2006)
44
Fsun stel, Trk Ocaklar (1912-1931): mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar,
stanbul, 2003, ss. 226-227; Uyar, age.
Siyasi, itimai, iktisadi, kltre ait ve bunlara mmasil bilcmle teekkllerin heyeti
mdirelerine gireceklerin namzetlikleri Frka mfettilikleri tarafndan tasvip olunduktan
sonra ilan olunur
45
.
1930 ylndaki SCF denemesi ve Menemen Olay sonrasnda, CHF giderek daha otoriter
ve daha disiplinli nitelik kazand. 1931 yl yeni bir dnemin balangcn ifade etmekteydi.
lk kapatlan dernein Trk Ocaklar olmasnda, o dnemde en gl dernek olmas ve
dolaysyla muhalefet oda olabilecek bir yapda olmasnn etkisi byktr. Ayrca, Trk
Ocaklarnn SCF denemesi srasnda, SCFden yana tavr almas; Pan-Trkist eilimleri ve
faizan bir nitelik kazanmaya balamasn da kapatlma nedenleri arasnda saymak gerekir
46
.
Mason Localar meselesi, CHP iinde byk tartmalar yaratt ve parti iindeki
masonlarla, masonlua dman olanlar kar karya getirdi. Parti iinde ve kamuoyunda,
masonlukla ilgili tartmalar devam ederken, CHPnin Mays 1935 tarihindeki Drdnc
Byk Kurultaynda kabul edilen parti programnda, Kurulamayacak cemiyetler bal
altnda yle bir madde kabul edildi:
Arsulusal ergelerle cemiyet yaplamyaca gibi, kk yurd dnda olan cemiyetler
kurmak da yasak olacaktr.
Uluslar arasnda beraberlik yapmakta devletin ... fayda grecei ergelerle cemiyet
kurmak veya kurulu ubelerini amak iin bakanlar kurulunun karar lzumludur (madde
69)
47
.
Parti programnda uluslar aras amalarla dernek kurulamayacana ilikin madde, dolayl
olarak Mason localarn hedef alyor olsa gerektir. Nitekim, bu tarihten ksa bir sre sonra, 9
Ekim 1935 tarihinde Anadolu Ajans aracl ile yaynlanan bir haberde, Trk Mason
Cemiyetinin kendi kendini feshettii belirtilmekte ve u bilgi verilmektedir:
Mesul ve maruf imzalar altnda ajansmza verilen bir haberde Trk mason cemiyeti
memleketimizin sosyal tekamln ve gnden gne artan muazzam terakkilerini nazar itibara
alarak ve Trkiye Cumhuriyetinde hakim olan demokratik ve cidden layik prensiplerin

45
Cumhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara, 1927, s. 11.
46
Uyar, age., s. 320; etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yaynlar,
stanbul, 1983, s. 63.
47
CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ankara, 1935, s. 23; Uyar,
age., s. 322, 361 dpn. 47.
takibinden doan eyilikleri mahade ederek faaliyetine bu hususta hibir kanun olmakszn
nihayet vermei ve btn mallarn memleket soysal ve kltrel kalknmasna alan
halkevlerine teberruu muvafk grldn bildirmitir
48
.
ileri Bakan kr Kayann basks sonucunda, dnemin nde gelen masonlarnn
toplanarak aldklar bu kararda, hibir kanun olmakszn bu kararn alnd belirtilmektedir.
Halbuki bu kararn alnd tarihlerde baz CHP milletvekilleri, mason localarnn kapatlmas
hakknda bir yasa tasars hazrlamaktaydlar ve bunu TBMMye sunma hazrl
ierisindeydiler. Parti programnda masonlar hedef alan dolayl deiiklikten sonra, bu kez
masonlar dorudan hedef alan bir yasa deiiklii giriimi karsnda, nde gelen masonlar
topland; bunlar arasnda CHP milletvekilleri de vard (kr Kaya, Hasan Saka, Edip Servet
ve Cemil Uybadn). Toplantda, Mason Localarnn kendi kendilerini feshetmeleri karar
alnd.
Bylece, mason olan CHP milletvekilleri ile, masonluk aleyhtar CHP milletvekillerinin
TBMMde kar karya gelmeleri nlenmi oldu. Dnyada otoriter ve totaliter ideolojilerin
ykseldii bir dnemde, masonlar uyku dnemine girdiler. Bununla birlikte; bakan,
milletvekili, vali ve dier st dzey brokrat olan tm masonlar grevlerinde bulunmaya
devam ettiler
49
.
1935 ylnda kapatlan derneklerden biri de Kadnlar Birliidir. Nisan 1935 toplanan
Uluslararas Kadnlar Birlii Kongresinden sonra, Kadnlar Birlii, Trk kadnnn Trk
Devrimi ile btn haklarn ald ve bu nedenle de Kadnlar Birliine gerek kalmad
gerekesiyle kendini feshetti. ktidarn basksyla bu fesih karar alnmt. Kadnlar Birlii,
Nisan 1949da, ok partili yaama getikten sonra Mevhibe nnnn fahri bakanlnda
yeniden kuruldu. Yeni kurulma, ok partili yaama getikten sonra Trk Ocaklar, Mason
Localar gibi kurulular iinde geerli oldu.
1935 ylnda kapatlan bir dier dernek Muallim Birlikleridir. Onlar da kendilerini fesih
karar almak zorunda kaldlar. retmenlerden istenen okul d faaliyetlerde sadece
Halkevlerinde almakt. Fesih kararnda da, Halkevleri gibi bir kltr kuruluu varken,
Muallim Birliklerinin gereksiz olduu fikri gereke olarak ileri srlmt.

48
Uyar, age., ss. 322-323.
49
Uyar, age., s. 323; Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt, Bke Yaynlar,
stanbul, 2000; Ergn Aybars, Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar
Dergisi, c. II, say 4-5, yl 1994-1995, ss. 245-262.
1930lu yllarda faaliyetlerini srdrebilen Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu
ve Kzlay gibi derneklerle CHP yakndan ilgilendi; bunlar kendi kontrolnde bulundurdu.
Bunlarn ynetimlerinde mutlaka CHPliler yer almak zorundayd. Bu dernekler, zaman
zaman CHP binalarnda da varlklarn srdrdler. Sz konusu yllarda, spor kulpleri de,
Trk Spor Kurumu ad altnda dorudan CHPye baland
50
.
Tm toplumsal kesimleri kontrol altna almaya ve kendine balamaya alan CHP,
kendisi bnyesinde ii ve esnaf cemiyetlerini rgtlemeye bile giriti: CHP zmir i ve
Esnaf Cemiyetleri Birlii (1935). Ancak, bu rgtlenme lke geneline yaygnlatrlamad
51
.
CHP, kendine bal byle bir rgtlenmenin dnda bir ii rgtlenmesinin nne gemek
iin, 1938de Cemiyetler Kanununda bir deiiklik yaparak, snf esasna dayal
rgtlenmeyi yasaklad. Bu yasak, ancak 1946da ok partili yaama geince kalkt.
Trk Devriminin Kkletirilmesi abalar
TpCF ve SCF denemeleri, Trkiyede ok partili rejimin yerlemesi iin altyapnn henz
yetersiz olduunu ak bir ekilde gstermiti. Ayrca, devrimlerin toplum tarafndan
yeterince benimsenmedii de grlmt. Bu durum karsnda iki yol izlendii sylenebilir:
Birincisi, eitim/kltr seviyesinin ykseltilmesi; ikincisi de kalknma/sanayileme.
Cumhuriyetin Osmanldan devrald eitim miras hi de parlak deildi
52
:

Okul retmen renci renci
Saysnn Genel
Nfusa Oran
%
lkretim 4. 894 10. 238 341.941 2,8
Ortaokul 72 796 5.905 0,05
Lise 23 513 1.241 0,01

50
Yetkin, age.; Hakk Uyar, Cumhuriyet Dneminde Manisada Eitim (1923-1950), DE ATE
yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1993.
51
Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf Cemiyetleri Birlii
(1935), ss. 14-20.
52
Necdet Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 21.
Meslek Ok. 64 583 6.547 0,054
Toplam 5.053 12.130 355.634 2,96

Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli Milli Eitim Bakanndan sz etmek gerekir:
Mustafa Necati, Saffet Arkan ve Hasan Ali Ycel. Saffet Arkan, 26 Mays 1936 tarihinde
TBMMde bakanlk btesi grlrken yapt konumada, ky ocuklarnn ancak %
25inin okula gidebildiini, bu ekilde almaya devam edilirse, okulsuz 35.000 kye birer
retmen gndermek iin yz yl beklenilmesi gerektiini aklamt. 1933 ylnda 40.000
kyden 32.000inde okul, posta tekilat ve dkkan yoktu. 11 milyon kiinin yaad 40.000
kyde nfusun sadece % 2si okuma yazma biliyordu. Bu nedenle de, zm araylar
erevesinde 1936-1937 yllarnda Ky Eitmen Tekilat kuruldu. Askerliini onba ve
avu olarak yapanlar 8 aylk bir kurstan geirildikten sonra kylere retmen olarak
gnderildiler. 1940 ylnda alan Ky Enstitlerinden mezun olanlarla birlikte, 1950 ylna
gelindiinde 26.000 eitmen ve enstitl retmen kylere gnderilmiti.
Yetikinlerin eitimi iin de Halkevleri kuruldu. 1932 ylnda kurulan 34 Halkevinin
1950de says 478e ulat. 1940 ylnda Halkevlerinin kk birer rnei olarak kurulan 141
Halkodasnn 1950 ylnda says 4322ye kt. Halkevleri 9 ubeden oluuyordu:
Dil, tarih ve edebiyat
Ar (Gzel Sanatlar)
Gsterit (Tiyatro)
Spor
Sosyal yardm
Halk dershaneleri ve kurslar
Kitapsaray (Ktphane) ve yayn
Kyclk
Mze ve sergi
CHP iktidarnn kurduu Halkevlerinin bir boyutu da yurtta yaratmaya ynelik abayd.
Nitekim, Atatrkn yapt pek ok konumada, topluma moral alama, ulusal bir gurur
kazandrma konusunda youn aba harcamtr:
Muhta olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur (Nutuk, Genlie
Hitabe, 1927).
Trk milleti alkandr. Trk milleti zekidir (10. Yl Nutku, 1933).
Bir Trk dnyaya bedeldir.
Trk vn, al, gven.
Atlan bir dier nemli adm da sanayilemeye ynelikti. M. Kemal 13 Ocak 1923
tarihinde zmitte stanbul gazetecilerine zmirde toplanacak olan Trkiye ktisat Kongresini
haber verirken, Yeni Trkiye devleti temellerini sng ile deil, sngnn de dayand
iktisat ile kuracaktr. Yeni Trkiye devleti dnyay alan bir devlet olmayacaktr. Ama, yeni
Trkiye devleti bir iktisat devleti olacaktr
53
.
Yeni Trkiyenin en byk ulusal davas sanayilemekti; dnemin aydnlar ve lider
kadrosu iin en gzel musiki de makine sesi idi.
lke ekonomisinin milliletirildii, bir an nce sanayilemek iin hem zel sektrn, hem
de devletin birlikte yatrm yapt Atatrk dnemi, kendinden sonraki dnmelere gre ok
daha baarldr. Bu baary aadaki tabloda grmek mmkndr
54
:
GSMH Art Fiyat art
Atatrk dnemi (1923-1938) % 115 % - 32
nn dnemi (1939-1950) % 12 % 500
Menderes dnemi (1950-1960) % 48 % 124
nn-Demirel dnemi (1961-1970) % 34 % 55
Demirel-Ecevit dnemi (1971-1980) % 39 % 900
zal dnemi (1981-1990) % 27 % 7100
Ekonomik adan en baarl dnem olan Atatrk dneminin (1923-1938) baarsnn
temel nedenlerini u ekilde sralamak mmkndr:
Milliletirme, Karma ekonomi

53
zerdim, age., s. 197.
54
Melih Ak, Ak Pencere: te zal Mucizesi, Milliyet, 12 Aralk 1990. Melih Akn kesinde aktard
bu rakamlar, ANAP iktidarnn Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakan Ekrem Pakdemirliye ait.
Denk bte
thalat-ihracat denklii
Karlksz para basmama, 0 enflasyon
Yksek kalknma hz
1930lu yllar Trkiyesinin ncelikli amac kalknmayd. Bu kalknma, sadece ekonomik
deildi; topyekun bir kalknmayd (eitim/kltr dahil). Nitekim bu kalknma ncelii,
Bankasnn bandaki Celal Bayar nce 1932de ktisat Vekili yapt, ardnda da 1937de
babakan. smet nnnn yerini Celal Bayarn almasnda Atatrk-nn anlamazl
kadar, lkede ncelikli hedefin deimesi belirleyici oldu.
zlenen sanayileme politikas, ithal ikameci bir nitelik tayordu. ncelikli olarak
dokuma, eker, imento, kat, ie cam, demir elik vb. alanlarda fabrikalar kuruldu.
Demiryollarna byk nem verildi. Kurulan fabrikalara aadakiler rnek olarak
gsterilebilir
55
:
- Alpulu eker Fabrikas (1926)
- Uak eker Fabrikas (1926)
- Bnyan Dokuma Fabrikas (1927)
- Eskiehir eker Fabrikas (1933)
- Turhal eker Fabrikas (1934)
- Bakrky Bez Fabrikas (1934)
- Konya-Ereli Bez Fabrikas (1934)
- Kayseri Bez Fabrikas (1934)
- zmit Birinci Kat ve Karton Fabrikas (1936)
- Karabk Demir-elik Fabrikas (temel atma, 1937)
- Ereli Bez Fabrikas (1937)
- Gemlik pek Fabrikas (1938)

55
Utkan Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, (tarihsiz); Korkut
Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982; Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin
ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994.
- Bursa Merinos Fabrikas (1938)
Birinci be yllk sanayi plannda sanayileme yle snflandrlmt:
1. Kimya Sanayisi
2. Toprak Sanayisi
3. Demir Sanayisi
4. Kat ve Selloz Sanayisi
5. Kkrt Sanayisi
6. Sngercilik
7. Pamuk Mensucat Sanayisi
8. Kamgarn Sanayisi (Merinos)
9. Kendir Sanayisi
1936 tarihli kinci Sanayi Plannda dnemin ktisat Vekili Celal Bayar, Trkiye iin
endstrileme bir milli varlk savadr, bir milli mdafaa mcadelesidir ve hi bir fedakarlk
ve sknt bu milli mcadelenin neticesiyle mukayese edilemez diyordu
56
.
CHP ve Radikal Demokratlar
CHP 12-15 Austos 1933 tarihlerinde Sofyada toplanan 9. Radikal Demokratlar
Kongresine katld
57
. Daha nceki yllarda da radikal demokratlarn bir kongresine (1927)
CHP Genel Sekreteri Saffet Bey (Arkan) mahit olarak katlmt
58
. CHPnin 1927 tarihli

56
Prof. Dr. Afetinan (nsz), Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, TTK Yaynlar, Ankara, 1973;
Prof. Dr. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, TTK Yaynlar,
Ankara, 1972.
57
Sofyada Radikaller Kongresi Dn Ald, Akn, 13.8.1933, s. 1, 2: Radikaller Kongresi: sizlik ve Gmrk
leri Konuuldu, Akn, 15.8.1933, s. 6.
Abidin Nesiminin anlarnda belirttiine gre, bu kongreye CHPden Necip Ali Kka katlmt. Nesimi,
kongrenin tarihini yanl (1937) vermektedir. Abidin Nesimi (Fatinolu), Yllarn inden, Gzlem Yaynlar,
stanbul, 1977, s. 179.
CHPnin sz konusu kongreye katlm iin bkz. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, ss.
375-376.
58
Mete Tunay, Radikal ve Mmasili Frkalarn Beynelmilel tilaf ve CHF, Mustafa Kemali Anlamak,
Oluum Yaynlar, Ankara, 1981, ss. 16-25; Tunaya, age., s. 569.
Byk Kongresinde, radikal partilerin oluturduu birlie dorudan katlma fikri
reddedilmiti. Ancak, 1933 tarihinde yaplan kongreye katlmalarndan da anlalaca zere,
CHF bu kongrelere mahit olarak katlmaya devam etmi olmaldr. Sofyada toplanan
kongrede; isizlik, ii cretleri ve gmrk duvarlar konular ele alnd. Gmrk duvarlarnn
kaldrlmas, Avrupa gmrk birlii ve tek paral uluslar aras bir bankann kurulmas Avrupa
Federasyonu iin aamalar olarak nerildi
59
. Kongrede alnan siyasal kararlar ise; Demokrat
bir hkmet usulnn memleketlerin itimai tekilatnda manevi ve fikri teriki mesaiyi
mmkn klaca, nk ancak byle bir usuln btn vatandalarn kanun nnde
beraberliini, mahkemelerin istiklalini ve sz ve matbuat hrriyetini temin eyliyecei
belirtilmektedir
60
.
CHPde atmalar
Tek parti dnemi boyunca CHPnin homojen bir yapda olmadn sylemek gerekir. Bu
dnemde parti iinde meydana gelen atmalar yle sralamak mmkndr
61
:
1. Halk Frkasnn kurulu aamasnda ilk muhalefet: Lozan Bar Antlamasna
hayr diyenler (Oylamaya katlan 227 milletvekilinden 14 antlamaya hayr dedi:
Kl Ali, Mustafa Necati, Ali Cenani, kr Kaya).
2. 1924 Anayasas tartmalar: Cumhurbakannn TBMMyi feshetme yetkisine
direnenler (Mahmut Esat, Saraolu kr).
3. Halk Frkasndan ilk kopu: TpCF
4. Aaolu Ahmetin 1926 ylndaki bir raporunda, partinin devrim heyecann ve
faaliyetini yitirdiini belirtmesi.
5. Kurtulu Savan kazananlarn rant paylam ya da emeklerinin karln almak
istemesi ve buna duyulan tepkiler
a. Cumhuriyet dneminin ilk Divan- Alisi: Yavuz-Havuz Davas
b. Bankas ve dier irketlerde yer alan politikaclar
c. Yakup Kadri Karaosmanolunun tepkisi

59
Akn, 15.8.1933, s. 6.
60
Akn, 16.8.1933, s. 6.
61
Uyar, age.; Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938 - 1945), Dnemin ve D Politikas zerine
Bir Aratrma 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.
d. Mahmut Esat Bozkurtun tepkisi
6. CHF iinden gdml muhalefet yaratma giriimi: SCF
7. CHF-Trk Ocaklar atmas
8. Masonluk tartmalar (Mahmut Esat Bozkurtun Mason Localarna sava amas)
ve baz derneklerin kapatlmas
9. Kadro Dergisi Grubu (Yakup Kadri Karaosmanolu)-lk Dergisi Grubu (Recep
Peker) ekimesi (Her iki grubun da Trk Devriminin ideolojisini yapmak
istemesi).
10. Bankas Grubu-smet Paa ekimesi: lk Raunt (Mustafa eref Beyin yerine
Celal Bayarn ktisat Vekili olmas)
11. Atatrk-nn atmas
a. D Politika
a.a. Hatay Sorunu
a.b. Nyon Konferans
b. Politika
b.a. Orman iftlii, Bira Fabrikas ve Ziraat Vekilinin eletirilmesi.
12. nn-Bayar ekimesi: kinci raunt (nnnn yerine Bayarn babakan olmas).
13. nny siyasal yaamdan silme planlar (Dileri Bakan Dr. Tevfik rt Aras
ile CHP Genel Sekreteri ve ileri Bakan kr Kayann baarsz giriimleri).
Sonu
Trkiye'nin son 200 yllk tarihi, modernlemenin ya da bir trl modernleememenin
tarihidir. Bir ge modernleme hareketi olarak Osmanl/Trk modernlemesini lhan Tekeli-
Selim lkin drt dneme ayrmaktadr
62
:
a. Utanga Modernite Projesi (1839-1923)

62
lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, Birinci Kitap, Kktenci Modernitenin Douu, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003; lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, kinci Kitap, Kktenci
Modernitenin Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004; lhan
Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, nc Kitap, Modernitenin Altyaps Oluurken, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.
b. Kktenci Modernite Projesi (1923-1950)
c. Poplist Modernite Projesi (1950-1980)
d. Modernite Projesi'nin Anmas (1980 ve sonras)
200 yllk modernleme tarihinin en kkl ve en radikal deiimlerinin yaand dnem,
Tekeli-lkinin Kktenci Modernite Projesi dedii 1923-1950 yllar arasdr
63
. Bu dnem,
tek parti ynetiminin iktidarda olduu ve Atatrk'n liderliinde (1938'e kadar) Trk
Devrimi'nin gerekletii dnemdir. Bu dnemde; geleneksel toplumun kurumlarnn yerini
modern toplumun kurumlar almaya balamtr. Geleneksellii sembolize eden tarm
ekonomisinin, dinsel-monarik devlet yapsnn, dinsel cemaatlere dayal toplum yapsnn ve
ky arlkl yerleimin yerini Modernliin almaya balad sylemek gerekir; ki bunu
sanayileme/kapitalistleme, ulus-devlet, aydnlanma, bireyselleme, kentleme,
kurumsallama gibi kavramlar temsil etmektedir.

Kaynaka
Kitaplar
Prof. Dr. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan
1933, TTK Yaynlar, Ankara, 1972.

63
1923 sonrasndaki modernleme srecini lhan Seluk da dneme ayrmaktadr ve bu, Tekili-lkinin
dnemlendirmesi ile de rtmektedir. Seluka gre;
Mnir devri..
Zeki devri..
bo devri..
Mnir Nurettin tek parti devrinin yldzyd; klasik alaturka sylerdi.. Tam bir stanbul efendisiydi.. Sahnede frak
giyerdi.. Kendisini deil, mzii batac ederdi.. Saygnd.
Zeki Mren ok partili rejimin ilk aknlk dneminde patlayan bir yetenekti.. Sahnede all pullu, yksek
topukluydu.. anjanl, capcanlyd.. Alaturkann titreimlerinde doyumsuz kentliye, karmak duygular
gcklayan sesiyle ortadan atlayan kiiliini, namelerini yanstrd.. Benliini yitirmeye hazr kimliklerin
czdanlarna, yozlamaya almn gbek adn yazd..
bo ise varolarn ykseli srecinde kentlilere egemen oldu... Arabeskten te bir televolenin Anadolu
trklerinde atlam sesi!.. Mafiozi gazino kltrnde, Kasmpaa koutunda, tara corafyasnda, varo
kimliinin kabadays... Bkz. lhan Seluk, Mnir Nurettin.. Zeki.. bo, Cumhuriyet, 2.11.2004.

Prof. Dr. Afetinan (nsz), Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, TTK
Yaynlar, Ankara, 1973.
Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 1, Mutlakiyete Dn (1918-
1919), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 2, Son Merutiyet (1919-1920),
Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.
Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. I-III, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara,
1989.
Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Trk nklap Tarihi
Enstits Yaynlar, Ankara, 1964.
Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982.
CHF Bayrak Talimat, Ankara, 1933.
CHF Program, Frkann nc byk kongras tarafndan kabul olunmutur, Mays-
1931, Devlet Matbaas, stanbul, 1931.
CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ankara,
1935.
CHP Program, Partinin Beinci Byk Kurultaynn 1 Haziran 1939 tarihindeki
toplantsnda kabul edilmitir, Ulus Basmevi, Ankara, 1939.
CHP Program, Partinin VI. Byk Kurultaynn 14 VI. 1943 Tarihindeki Toplantsnda
Kabul Edilmitir, Zerbamat Basmevi, Ankara, 1943.
Cumhuriyet Halk Frkas Katibiumumiliinin F. Tekilatna Umumi Tebligat, Temmuz
1933ten Birincikanun 1933 sonuna kadar, cilt 3, Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara,
1934.
Cumhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara,
1927.
Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, Ankara, 1938.
Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul,
1994.
Cem Ermence, 99 Gnlk Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar,
stanbul, 2006.
Abidin Nesimi (Fatinolu), Yllarn inden, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1977.
Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev. Muzaffer
Akn), Kitaplk Tic. Ltd. ti. Yaynlar, stanbul, 1966.
hsan Gne, Birinci TBMMnin Dncesi (1920-1923), Trkiye Bankas Kltr
Yaynlar, 1997.
Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisindeki Halk Frkas azalar
tarafndan bilmzakere heyet-i umumiyesi 9 Eyll 339 tarihinde kabul olunmutur,
Ankara, 1342-1339.
M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi,
dal Neriyat, stanbul, 1981.
Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1986.
Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (Trkeye eviren: Cemal
Kprl), TTK Yaynlar, Ankara, 1971.
Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. I, TTK
Yaynlar, Ankara, 1988.
Utkan Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,
Ankara, (tarihsiz).
Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938 - 1945), Dnemin ve D Politikas
zerine Bir Aratrma 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1996
Brian MacArthhur (derleyen), Tarihe Yn Veren 20. Yzyl Konumalar, (ev: zden
Arkan), Sabah Kitaplar, stanbul, 1995.
Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk, letiim Yaynlar,
stanbul, 2002.
Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Atatrk, Okyar ve ok
Partili Trkiye, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997.
Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1950), Gndoan Yaynlar,
Ankara, 1992.
Sami N. zerdim, Atatrknn Elkitab, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981.
Necdet Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992.
Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.
Blent Tanr, Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920), Afa Yaynlar, stanbul,
1992.
lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, Birinci Kitap, Kktenci Modernitenin
Douu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003.
lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, kinci Kitap, Kktenci Modernitenin
Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.
lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, nc Kitap, Modernitenin Altyaps
Oluurken, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.
Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul, 1994.
Tark Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 1859-1952, stanbul, 1952.
Mete Tunay, TCnde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Cem Yaynlar,
stanbul, 1989.
Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul,
1999.
Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme,
TSES Yaynlar, stanbul, 2000.
Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt, Bke Yaynlar,
stanbul, 2000.
Fsun stel, Trk Ocaklar (1912-1931): mparatorluktan Ulus-Devlete Trk
Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.
Ahmet Yeil, Trkiye Cumhuriyetinde lk Tekilatl Muhalefet Hareketi: Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas, Cedit Neriyat, Ankara, 2002.
etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yaynlar,
stanbul, 1983.
etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi, Serbest Cumhuriyet Frkas,
Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997.
Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, (Trkesi: Gl aal Gven),
Balam Yaynlar, stanbul, 1992.

Makaleler
Feroz Ahmad, The Progressive Republican Party, 1924-1925, Political Parties and
Democracy in Turkey (Edited by Metin Heper and Jacob M. Landau), I. B. Tauris & Co
Ltd, London, 1991
Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet,
4.10.1932.
Melih Ak, Ak Pencere: te zal Mucizesi, Milliyet, 12 Aralk 1990.
Ergn Aybars, Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi
Aratrmalar Dergisi, c. II, say 4-5, yl 1994-1995, ss. 245-262.
Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 8, letiim
Yaynlar, ss. 2052-2059.
Temuin F. Ertan, Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit,
Kebike, yl 2, say 5, 1997.
Muhlis Etem, ktisadi Ksm: Trkiyede Meslek Meseleleri, Yeni Trk Mecmuas, cilt 1,
No. 4, Kanunusani 1933, ss. 257-264.
Muzaffer zsoy, Askerlik Bilimi ve Strateji Asndan Atatrk, ada Dncenin
Inda Atatrk, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1986.
lhan Seluk, Mnir Nurettin.. Zeki.. bo, Cumhuriyet, 2.11.2004.
Mete Tunay, Radikal ve Mmasili Frkalarn Beynelmilel tilaf ve CHF, Mustafa
Kemali Anlamak, Oluum Yaynlar, Ankara, 1981, ss. 16-25.
Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf
Cemiyetleri Birlii (1935), Tarih ve Toplum, say 160, Nisan 1997.
Hakk Uyar, "SCF'nin Yayn Organ: Serbes Cumhuriyet Gazetesi", Modern Trkiyede
Siyasi Dnce cilt 7, Liberalizm, letiim Yaynlar, stanbul, 2005.
Nedim Yalansz, 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada
Trkiye Tarihi Aratrmalar, cilt III, say 8, yl 1998.
Sreli Yaynlar
a. Gazeteler
Akn
Cumhuriyet
Milliyet
b. Dergiler
ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi
Kebike
Tarih ve Toplum
Toplumsal Tarih
Yeni Trk Mecmuas
nternet
http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/yayinlar (8 Haziran 2006)
http://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=149 (8 Haziran 2006)
http://www.turkocagi.org.tr/kisatarihce.php (8 Haziran 2006)
Rportaj
Prof. Dr. Zafer Toprak (16 Mays 2006)
Tez
Hakk Uyar, Cumhuriyet Dneminde Manisada Eitim (1923-1950), DE ATE
yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1993.
Ansiklopedi
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul.