KENT DNDARLII

Mehmet Altan
TMA YAYINLARI | 2183
Dnce Dizisi | 9
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Neval Akbyk
KAPAK LLSTRASYONU
Cem Kzltu
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Ocak 2010, stanbul
6. BASKI
Ocak 2011, stanbul
ISBN
978-605-114-108-4
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul

timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
Pasifik Ofset
Cihangir Mah. Gvercin Cad.
Baha Merkezi Avclar / STANBUL
Tel: (0212) 412 17 77
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
KENT DNDARLII
Mehmet Altan
MEHMET ALTAN
Ocak 1953te Ankarada dodu. lk, orta ve lse renmn stanbulda
tamamlad. 1979 ylnda stanbul ktsad Tcar lmler Akademsnden
mezun olduktan sonra lsansst ve doktora etm n Fransaya gtt.
Pars I. Pantheon Sorbonne nverstesnde, Trkye-IMF lklern
nceleyen almasyla 1980 ylnda uzman, Trkyenn ABD ve SSCB
le lklern nceleyen tezyle de ktsat doktoru unvann ald. Doktora
etm srasnda etl gazetelerde yazlar yazd. Cumhuryet gazetesnn
Pars muhabrln yapt.
1986 ylnda yardmc doent olarak stanbul nverstes ktsat Fakltesne
grd. 1987de doent, 1993te profesr oldu. Halen stanbul nverstes
ktsat Fakltes ktsat Poltkas Anablm Dalnda retm yel g-
revnn yan sra Star gazetesnde bayazar olarak ke yazlarna devam
etmektedr. Yaynlanm ok sayda ktab vardr.
mt Moran Altana
NDEKLER
GR ........................................................................... 13
1. BLM
Kentlilik, Kyllk, Din ve Bilim ............................ 37
2. BLM
Kent Dindarlnn Lokomotif i:
zeletiri, retim ve Ekonomi................................ 65
3. BLM
Kemalizm ile Siyasal slam Arasnda Skmak:
Cumhuriyet Neleri Deitirdi? ............................... 85
4. BLM
Bir nan Entelekteli Olarak mamlar ............... 101
5. BLM:
Kuran ve Dil Sorunu .............................................. 123
6. BLM
Kent Dindarln Yok Etmenin Yolu: Siyaset .... 137
7. BLM
Ulamamz Gereken Kent Dindarl ................... 151
EKLER ........................................................................ 171
9
NSZ
Kent Dindarlnn peinde...
2008 ylnn Ocak ay saysnda Moral Dnyas* der-
gisine verdiim Kent Dindarl rportajnda unlar
sylyordum:
slamiyet eyh Galipten Talibana geldi yeryznde.
Nedir bu meyil, dzlem kaybetmemizin nedeni nedir? Bunun
bir sosyolojik analizini yapmak lazm. Eskiden Mslmanla-
rn arl kentlerdeyken zamanla krlara kaymasdr bunun
sebebi. eyh Galip, inanlmaz ekilde ilenmi bir derin kl-
trn ok nemli bir ferdiyken; Taliban, Afgan krlarnn b-
tn hoyratln ifade eden bir vahetle ortaya kt. kisi de
Mslman ise aradaki fark nedir? Bence aradaki fark, o di-
nin kendi kltrel zelliklerinin, derinliklerinin, yaratclkla-
rnn farkna varlmayp onu siyaseten bir silah olarak kul-
lanmaktr. .Trkiyede din; sosyolojik, kltrel bir mese-
le olmaktan ziyade siyasi bir mesele olarak alglanyor. K-
* Kent Dndarlarn ktap yapma fkr Moral Dnyas edtr Ekrem
Altntepeye attr. Bu ktap kendsyle uzun sren br dz soru cevap-
l grme sonunda ortaya kan almann yenden nasyla olutu.
Kendsne teekkr edyorum.
Mehmet Altan
10
la ile cami arasndaki atmann unsuru olarak alglanyor.
O zaman yozlatrlyor, derinliini kaybediyor, slayor ve
tutunamayanlarn hayata tutunma arac oluyor. Halbuki din
bunlarn ok dnda bir ey. Din bir inan, binlerce yln ge-
tirdii bir insanlk hali. Bu kadar s, yoz, kk, rant pein-
de komaya ynelik bir ara olmann ok tesinde bir durum.
Ayn zamanda toplumun kltr, duruu. Yani kendine dev-
let kadrolarnda i bulma, ihale kapmann arac deil din.
Din, bu toplumun varolu temellerinden bir tanesi ve belki
de en nemlisi. Onun iin biz bunu siyasetin dna kartp
sosyolojik kltr olarak algladmz vakit tekrardan kent
dindarlar doar. Siyasetten kltre ektike bu konunun ok
daha normalleeceini dnyorum.
Bu satrlarn yaynlanmasnn ardndan yaanan ge-
limelerle grdm ki bu konudan ikyeti olan tek kii
ben deildim. Yaznn ardndan konuyla ilgili bir dizi
sylei ve konferansa katldm. Baz dergi ve gazeteler-
de bu konuda yazlar ve yaz dizileri kaleme alnd. Bu
arada, Ankarada yaplan bir akademik aratrmada*

si-
yasi partilere oy vermede dinin yzde 30luk bir oran-
la birinci srada belirleyici olduunu, ekonominin yz-
de 26 ile ikinci srada, pahall nlemenin yzde 18 ile
nc srada, sosyal demokrat fikirleri savunmann
yzde 5 ile drdnc srada geldiini grdm.
Niinini merak ettim.
Kltrmzn en temel ve nemli kaynaklarndan
biri olan din neden bu kadar siyasal bir algnn unsu-
ru olabiliyor, bireysel bir i aydnlanma aran nasl bu
kadar s bir siyaset algsna indirgenebiliyordu?
* Nyaz Akyz; Gecekondularda Dn Hayat ve Kentlleme; Sayfa: 94;
Gndz Yaynclk, 2007
Kent Dindarl
11
Acaba din; hayatn ezdii, hayatn bir ile olarak
stne aband, yaamla ilikilerinde gerekten zorla-
nan, eitimsiz ve donanmsz, bunalm, ezilmi, d-
lanm kimselerin aresizlikten Allaha snmalar
olarak m alglanmaktayd?
.
Konuyu byte altna yatrp sorgulama evresin-
de Konyada yaplan bir baka aratrmaya*daha rast-
ladm.
Orada daha da ilgin sonular ortaya kmt.
Konya leinde gerekletirilen bu aratrmada oy
verirken partilerin dine bak asn dikkate alanlarn
oran yzde 58,9 olarak tespit edilmiti.
Bu yksek orann detaylar nemli ipular vermek-
teydi. Eitim seviyesi ile dine bak arasnda birebir ili-
ki sz konusuydu.
Oy verirken siyasi partilerin dine bakn l alma
oran ilkokul mezunlarnda yzde 68,6 iken...
Ortaokul mezunlarnda yzde 58,4e,
Lise mezunlarnda yzde 46,5e,
Ve niversite mezunlarnda yzde 46,6ya dmek-
teydi.
Aslnda Konya gibi dini yaamn n plana kt bir
ehirde eitim seviyesi arttka partilere oy vermede
dinin belirleyici bir zellik olmasnn d gstermesi
zerinde dnlmesi gerekiyordu.
..
* Celalettn elk; ehrleme ve Dn; zg Ktapev; 2002
Mehmet Altan
12
Ayn aratrmada ortaya kan, gelir dzeyine gre,
partilere oy vermede dinin belirleyici olma zellii de
dikkat ekiciydi.
st gelir dzeyine sahip olanlarn yzde 30u oy ver-
dikleri partinin dine nem vermesine dikkat ederken
Bu oran orta-stte yzde 17,2ye dmekteydi.
Ancak orta gelir dzeyinde yzde 45,7ye, orta-altta
yzde 56,4e ve alt gelir grubunda da yzde 73,8e ka-
dar kmaktayd.
.

Tm bu akademik aratrmalar ve ortaya kan veri-
ler kent dindarl meselesinin koordinatlarn belir-
liyor, eitim ve retimin ne kadar nemli olduunu ok
ak bir biimde ortaya koyuyordu.
Siyasal slam bir kurtarc olarak grenler ile Kl-
trel slam anlayn yaamn pusulas yapanlar...
Tm aratrmalarn da vurgulad gibi eitim ve
retim srecinde oynanan rol belirliyordu bunlar.
Sosyal yaam piramidinde ykseldike din algmz
ve yorumumuz daha derinleip felsefileiyor ve ie d-
nk bir yolculuun kapsn ayor...
Tersinde ise aresizlikle doru orantl bir ekilde
hrnln ve fkenin kaplarn gmbrdetiyordu.
te kent dindarlar sorgusu bu noktadan yola kt.
Kitap bu arann sorgulamasn iermekte...
13
Giri
Kent nedir?
Kent, nfusu belli bir bykl ve younluu aan,
ekonomisi tarm d etkinliklerde younlaan ve ken-
di nfusundan baka, etki alan iinde yaayanlara da
hizmet salayan yerlemelere verilen addr.
Kart, grece kk ve seyrek nfuslu, ekonomisi
tarm arlkl krsal yerleme olan kydr. Ancak n-
fus, bir yerlemenin kent saylmas iin yeterli bir lt
deildir. Uluslararas istatistiklerde nfusu 10 bini aan
yerlemeler kent olarak gsterilir. Oysa sosyoloji ara-
trmalarnda nfusu 20-50 bin kii arasndaki pek ok
yerleme byk kasaba olarak alnr. Nfusu 50 binin
stndeki yerlerse kent tanmlamasna uyan zellikler
gsterir. 100 bin kiiden kalabalk yerlemeler iin b-
yk kent deyimi kullanlr. Trkiyedeki ynetsel yap
iinde ise btn il ve ile merkezleri, nfus bykl-
ne baklmakszn kent kabul edilir.
Bir yerlemenin retim biimi, ekonomik durumu
ya da fiziksel yaps da onun kent olarak adlandrlp
adlandrlamayacan gsterir. Krsal yerlemelerin
Mehmet Altan
14
ounlukla kendi kendini besleyebilen yerlemeler ol-
masna karn kentler, dardan yiyecek salamak zo-
rundadr. Kentlerin temel bir zellii de ilerinde otu-
ranlarn byk bir blmnn tarmsal retimle u-
ramamasdr. Eskiden savunma yaplarnn koruma-
s altnda olmak da bir kentsel yerleme belirtisi sa-
ylrd. Buna gre bir suru, bir kalesi olan eski yerle-
meleri kent olarak nitelendirmek yanl deildir. Eski
Yunanda tapnak, bouleterion*, tiyatro gibi yaplarn
en az birine sahip olmayan yerlemeler kent saylmaz-
d. Yerlemelerin temiz ve pis su donanmnn olmas,
ak ya da kapal alveri yerlerinin bulunmas, iinde-
kilere eitim ve salk hizmetleri sunmas ise eski a-
lardan beri kentlerin zellikleri arasnda grlmtr.
Kentsel yerlemelerin temel bir zellii de burada ya-
ayanlar arasnda ayrntl bir iblmnn var olma-
sdr. Okuryazarlk orannn ykseklii, elence ve spor
olanaklarnn bulunmas, eitli bilim, kltr ve sanat
etkinliklerinin olmas da bunlara katlabilir.
Kentler eitli biimlerde kmelendirilebilir. rne-
in ilevlerine gre sanayi, liman, ticaret ve dinlence
kenti gibi ayrmlar yaplabilir. Belli bir yredeki tarm-
sal retimin odan oluturan tarm kentleri vardr;
zel bir cevherin karlmas ya da ilenmesi amacy-
la kurulan maden ya da petrol kentleri bulunur; nl
bir yksekokul evresinde olumu niversite kentle-
ri olabilir. Turistlere elence, dinlence, salk hizmet-
leri sunan kentler genellikle bir rmak ya da deniz ky-
snda, bir kaplca kayna evresinde kurulmutur. Ba-
* Bouleteron: Antk Yunanda ehr meclsnn topland yap
Kent Dindarl
15
zen dorudan bu amala kurulmam olsalar bile, son-
radan bu zellikleriyle n kazanan askeri ya da dinsel
kentlerden sz edilebilir.
Corafyaclar kentleri konumlarna gre de kme-
lendirirler. Buna gre scak, lman, souk iklim kuak-
larnda bulunan kentler gibi ayrmlar yaplabilir. Daha
aklayc olan, kentleri yerel zelliklerine gre belirle-
mektir: Da, orman, vadi, ova, ky kentleri gibi.
Daha kk bir yerleme birimiyken koullarn de-
imesiyle kendiliinden yava yava byyerek olu-
an kentlere karlk, tek bir kii ya da belli bir topluluk
tarafndan kurulan kentlerden de sz edilebilir. Ayr-
ca kentbilim ilkelerine gre yaplan ayrmlar da vardr:
izgi kent, bahe kent, uydu kent gibi.
Kentlerin tarihi
Tarihte pek ok kltr, yerlemilii bir uygarlk
belirtisi olarak grmtr. rnein birok Bat dilinde
uygarlk karlndaki civilization (ya da civilisation,
zivilisation) szc, Latincede kentli/yurtta anla-
mna gelen civitas szcnden tremitir. Arapa-
da kent anlamna gelen medine ile uygarlk anlam-
na gelen medeniyet szckleri ayn kktendir. Trk-
ede de yerleik yaam biimini benimsemi bir Trk
boyunun ad olan Uygur ile uygarlk szc arasnda
bir ilikiden sz edilebilir. Bu nedenle kentlerin tarihi
biraz da uygarln tarihidir.
Arapada ehir anlamna gelen ve mdn kkne
dayanan medine isminden Osmanl Trkesinde tre-
tilen medeniyet kelimesinin, kk itibariyle ynetmek
Mehmet Altan
16
ve malik olmak kavramlaryla ilikili olduu da ileri
srlmtr. Daha sonra medine kelimesinden temed-
dn mastar tretilerek ehirli ve medeni hayat yaa-
mak anlamnda kullanlmtr. Medeni terimi hem sos-
yal hem de siyasal olma niteliini ifade eder. Nitekim
slam dnce literatrnde sk sk tekrarlanan insann
tabiat itibariyle medeni olduu tanmlamas Aristonun
zoon-politikon kavramn karlamaktadr.
Klasik slam felsefesinde medine, medeni, medeni-
ye tabirleri arasndaki kavramsal ilikiyi bir felsefi di-
siplin iinde kuran dnr Farabi olmutur. Farabinin
hareket noktas, insann tek bana karlayamayaca-
ihtiyalarn dayanma, yardmlama ve iblm
erevesinde gidermesi ve kendi trne ait yetkinlik-
lere ulamas iin toplumsal bir hayat oluturma zo-
runluluudur. Farabinin siyaset felsefesinde medine,
sz konusu yetkinlik ve iyiliklerin gerekletii en k-
k organik toplumsal yap olarak ele alnrken bu top-
lumu oluturan fertlerin sahip olduu dnya gr,
mutluluk ve erdem fikri medinenin deerler sistemini
meydana getirir.
slamn, ortaya kt dnemde, daha ziyade e-
hirliler, medeniler tarafndan kabul grd bilinen
bir gerektir. l ve vahalarda konar ger halde ya-
ayan ve bedevi olarak adlandrlan Araplarsa nizami
bir hayat, yani dini kabulde zorlanmlardr. Dolay-
syla slam douu itibariye ehirli/kentli bir dindir ve
Peygamberin hicretinden sonra Yesrip Medine ismi-
ni almtr.
nsanlar ok eski alardan beri rgtl biimde bir
arada yaadlar. Yaamlarn toplayclk ve avclk ye-
Kent Dindarl
17
rine retimle salamaya baladklar Neolitik ada
kurduklar ilk yerlemeler daha ok krsal niteliktey-
di. Bilinen en eski yerlemelerden biri Anadoluda
Konyann umra ilesi yaknlarndaki atalhyktr.
Gene Anadoludaki Haclar, ayn, Yunanistandaki
Diminin, Filistindeki Ceriko (Eriha) en eski yerleme-
ler arasndadr.
Tarmsal teknoloji geliip insanlar, tkettiklerinden
fazlasn retmeye baladktan sonra kentler dodu.
Kent nitelii tayan en eski yerlemeler; tarmsal ve-
rimliliin yksek olduu alanlardaki rmak boyu kl-
trleri tarafndan Neolitik an sonlarnda kuruldu.
Mezopotamyadaki Ur, Uruk, Eridu, Laga, Babil, daha
doudaki Susa, kuzeydeki Asur, Kalah (Nimrud), Nini-
ve ve Dur arrukin bunlarn en nlleriydi. Bu kentle-
rin varl iki rmak aras topraklarn tarmsal zenginli-
ine, sreklilikleri de rmaklardaki ulama dayanyor-
du. Daha ileride de kentler byk lde bu iki unsu-
ra, yani ekonomik zenginlikle ulam kolaylna bal
kald. Gize, Abuir, Sakkara, Teb, Luksor gibi Eski Msr
kentleri Nil Irma boyunca kurulmutu. ndus Irma
vadisindeki Mohenco-Daro ve Ganj Irma vadisinde-
ki Pataliputra en nemli Hint kentleri arasndayd. in
ve Amerikadaki ilk kentler de benzer biimde rmak-
lar zerinde kurulmutu. Yine Ceyhun (Amu Derya) ve
Seyhun (Siri Derya) rmaklar arasnda da ok eskiden
beri kentsel yerlemeler olmutur. Bunlardan Semer-
kand, Buhara, Takent gibi kentler varlklarn gn-
mze dein srdrmektedir.
Kentler asndan nem tayan ikinci dnem Eski
Yunan uygarl oldu. Bir yandan topraklarnn verim-
Mehmet Altan
18
sizlii, bir yandan da kuzeyden gelen kavimlerin bas-
ks nedeniyle kendilerine yeni yaama alanlar amak
zorunda kalan Eski Yunanllar, ok sayda denizar
kent kurdular. Bugnk Trkiyede Ege, Marmara, hat-
ta Karadeniz kylarnda yer alan kentlerin ou bu ko-
lonizasyon dneminde kuruldu. Bunlar arasnda halen
yaayanlar olduu gibi, arkeolojik kazlarn yapld
Ephesos, Pergamon (Bergama), Miletos, Hierapolis gibi
kentler de vardr. Eski Yunanllar Akdeniz evresinde
kurduklar kolonileri ticaretle yaattlar. Yunan kentle-
rinin bir zellii de bamsz olmalar, kendi kendileri-
ni ynetmeleriydi. Bununla birlikte aralarnda birlikler
kurduklar, Atina ya da Sparta gibi grece daha gl
bir kentin ynetimi altna girdikleri de oldu.
Ortaan balarnda Ortadou kentleri, sonlarna
doru da Avrupa kentleri ticaretteki arta kout bir ge-
lime gsterdiler. Bu dnemde Avrupadaki yerleme-
ler krallarn verdii bir beratla kent konumu kazan-
yor, ancak bundan sonra kentlere tannan ayrcalklar-
dan yararlanabiliyorlard. slam benimsemi lkelerin
kervan yollarna egemen olmas, bu yollar zerindeki
kentlerin gelimesi sonucunu dourdu. Hal Seferle-
rinden sonra Akdenizdeki ticareti ele geiren talyan
kent devletleri, zenginlikleriyle hem Rnesansn ba-
lamasna, hem de kapitalist retim biiminin gelime-
sine yol atlar. Bunlar arasnda Venedik, Cenova, Pisa,
Floransa, Ancona gibi kentler vard. Kuzey Avrupada
bulunan baz kentler de Hansa Birlii gibi ticarete da-
yanan bir ibirliine ynelmilerdi.
Kentlerin gelimesi asndan en nemli aama Sa-
nayi Devrimi ile geldi. Yeni retim biimi kentlerde
Kent Dindarl
19
i olanaklar yaratt, bu da krsal alanlardan kentle-
re g daha nce tank olunmad lde hzlandr-
d. Bu aa dein kentlerin bykl yayalarn, binek
hayvanlarnn ve onlarn ektii arabalarn ulaabile-
cei llerle snrlyken tren, tnel, tramvay, buhar-
l gemi gibi yeni ulam aralar bu snrn genilemesi-
ne, dolaysyla kentlerin eskiye gre ok fazla byme-
sine neden oldu. Kentlerdeki nfus oalmas kent top-
raklarnda deer artna yol at, bu da yaylarak by-
menin yan sra ykselmeyi gndeme getirdi. Yeni yap
malzemeleri, yeni yapm yntemleri ve baka teknolo-
jik gelimeler gkdelenleri ortaya kararak bu tr ya-
plamaya katkda bulundu. Baz ulam ya da depola-
ma ilemlerinin yeraltna alnmasn da bu dorultuda
bir gelime olarak grmek gerekir.
Bu sre gnmzde de devam etmektedir. Yer-
yznn her yerinde krsal alanlardan kentlere do-
ru bir akn vardr. Pek ok yeni kent kurulmakta, eski-
ler de byyp ykselmektedir. Benzin ve motorlu ula-
m aralar, bir yandan byk kentlerden uzaklama-
ya neden olurken, te yandan kent snrlarnn daha da
bymesine yol amtr.
Kentlerin eleri
Kentleri oluturan baz temel eler yardr. Yerle-
meler arasnda kesin ayrmlar yaplamazsa da bu e-
lerin nitelik ve nicelik asndan byyp oalma-
s, eitlenmesi, ilev ve ayrnt dzeyinin ykselme-
si, bir yerlemenin kent saylp saylmayacan gs-
terebilir.
Mehmet Altan
20
Kentlerin en nemli fiziksel esi yapdr. Yerle-
melerde ilk nce yaplar oluturulmu, teki eler on-
lar izlemitir. Yaplarn ok eitli ilevleri vardr. Bir
yerlemede en ok bulunan yap tr konuttur. retim,
alveri, ynetim, salk, eitim, ulam, savunma, e-
lence, konaklama ilevli yaplar onu izler. nemsenen
baz yaplar antsal boyutlarda ya da ok ssl biim-
lerde dzenlenip tasarlanr.
Kentlerin ikinci fiziksel esi yoldur. Kent iindeki
ulam salayan yollar, nce yaplar arasnda brak-
lan boluklar biiminde ortaya km, bunlarn geliip
eitlenmesiyle sokaklar, anayollar, caddeler, bulvarlar
olumutur. 19. yzylda demiryollar ve tneller, 20.
yzylda da otoyollar bunlara katlmtr. Bu da kent-
lerin evresinde, ama ondan ayr, varo ya da banliy
adn tayan uydu yerlemelerin ortaya kn hazr-
lamtr.
Kentlerin suyollarndan yararland da olur. Ky-
snda kurulmularsa denizler, gller, rmaklar kentler
iin doal suyollar oluturur. zel olarak alm ka-
nallar da ayn ii grr. Btn bu yollarn kesime nok-
talar kpr, alt-st geit, kpr yol (viyadk) gibi yap-
sal zmler gerektirir.
Bir baka kent esi de alandr. Alanlar yollardan
tremi, zamanla ilev ve biim deitirerek bamsz
birer e durumuna gelmitir. Bazen alveri merke-
zi, bazen toplumsal bir buluma yeri ilevi de grr-
ler. Kentlerde hem yollarn, hem de alanlarn antsal
boyutlarda, grkemli biimlerde dzenlendikleri de
olur.
Kent Dindarl
21
Planlanm yeil alanlar kentlerin bir baka nem-
li fiziksel esini oluturur: Baheler, parklar, hayvan
ve bitki baheleri gibi ok eitli yeil alan trleri iinde
yer alan ya da kentin baka yerlerinde bulunan havuz-
lar, yapay glleri ve suyollarn da yeil alanlarla birlik-
te dnmek gerekir.
Kentleri mahalle ve semt gibi alt birimlerden oluu-
yormu gibi grmek ve bunlar birer e olarak kabul
etmek olanakldr. Bu eler kltrel koullara gre bir
yolun ya da akarsuyun iki yannda, bir tepenin yukar-
snda ve eteklerinde ya da bir dinsel yapnn, bir alve-
ri merkezinin evresinde yer alr.
slam lkelerindeki baz kentlerde, bu dinin benim-
senmesinden nceki Arap geleneklerinin bir uzants
olarak, mahalleler yksek duvarlarla birbirinden ayrl-
mtr. Gnmzde bu tr ayr birimleri en bata yeni
konut yerlemeleri oluturur; bunlarn odak noktalar
da okullar, spor alanlar, alveri merkezleridir. Ayr-
ca arlkl olarak ynetim yaplarnn, retim yaplar-
nn ya da kltr ve eitim yaplarnn oluturduu ayr
kent birimleri de vardr.
Kentin gelecei
Geleneksel kentlerin, kendilerini yaratan koullara
bal zgn bir yaplar olur. Her kentin kendine zg
bir grnm, silueti, havas ve onu btn teki kent-
lerden ayran baka belirgin zellikleri vardr. Bu, top-
lum ve evre koullar kadar ulam ve iletiim aralar-
nn snrl olmasndan da kaynaklanr. Ne kadar korun-
mak istenirse istensin, ada kentlerde bu ayrm gide-
Mehmet Altan
22
rek azalmakta, kentler sunduklar hizmetler asndan
olduu kadar, ierdikleri yaplar asndan da birbirine
benzemektedir. Yerel el iilii yerini evrensel teknolo-
jiye brakmaktadr. ada planlama ilkeleri de mal ve
hizmet reten kurulular byk yerleme merkezleri-
nin dna karmay, kentsel hizmetleri krsal alanla-
ra gtrmeyi amaladndan, kentlerle kyler arasn-
daki ayrm azalmaya balamtr. Tarih boyunca cora-
fi adan nfus ve yap younlamalar anlamna gelen
kentler, deien ulam ve iletiim koullar nedeniyle
zamanla yerlerini, elerinin daha geni bir alana ya-
yld seyrek yerleme trlerine brakacaktr.
Kent devleti
Kent devleti, evresindeki blge zerinde de ege-
menlik kuran ve bu blgenin siyasal, ekonomik ve kl-
trel yaamn ynlendirici bir merkez konumunu ta-
yan bamsz bir kente dayal siyasal sistemdir. 19.
yzyl sonlarnda ngilterede ortaya kan kent dev-
leti terimi zellikle Antik adaki Yunan, Fenike ve
talyan kentleriyle Ortaa talyas kentleri iin kulla-
nlmtr. Eski Yunan uygarlnn klasik dneminde bi-
imlenen kent devletlerine Antik ada verilen polis
adnn kkeni, kentin ynetsel ve dinsel merkezi olan
akropolisti*. Polisin snrl bir alan olduundan, poli-
tes denen polis yurttalar arasnda sk ve yakn iliki-
ler vard. Kent devletleri topraklarnn kkl, yurt-
talk hakknn darl, yurtseverlik ve bamszla ve-
* Acropols: Esk Yunan kentlernde, kentlern yan bandak ykseklk-
lere verlen ad.
Kent Dindarl
23
rilen nem gibi zellikler asndan kabile ya da halk
topluluklarna dayal devlet sistemlerinden farklyd.
Kent devletlerinin nasl ortaya kt konusu tartma-
l olmakla birlikte, Yunan Yarmadas, Ege Adalar ve
Bat Anadoluda, ekonomik ke bal olarak zlen
kabile yapsndan kopan kk topluluklarn 1000-
800 arasnda bamsz kent devletlerinin ekirdeklerini
oluturduklar sanlmaktadr. Zamanla nfuslar ve ti-
cari etkinlikleri artan kent devletlerinin uzak blgelere
gnderdii gmen topluluklar da 750-550 arasn-
da Karadeniz ve Akdeniz kylar boyunca benzer kent
devletleri kurdular.
Bu dnemde sayca binlere ulaan kent devletlerin-
de, temel ilkelerini filozoflarn ortaya koyduu, monar-
iden ilkel komnizme kadar her trl siyasal ynetim
biimi uygulanyordu. Bu youn ve canl deneyimlerin
btn alanlarda (sanayi ve teknoloji dnda) salad
benzersiz ilerleme, Eski Yunan-Roma uygarl iin ge-
rekli temeli hazrlad. Kent devletlerinin ulat parlak
dzeyde nemli rol oynayan tikelci yap, ayn zamanda
bu oluumlarn zayflklarnn da kayna idi. Bu dev-
letler srekli bir birlik ya da federasyon kuramadlar.
Sonuta Makedonyallarn, Kartacallarn ve birer mu-
nicipium* konumunda varlklarn srdrmelerine izin
veren Roma mparatorluunun egemenlii altna gir-
diler. Cumhuriyet ynetimine bir kent devleti olarak
geen Roma, kent devletlerini ortadan kaldrmaya y-
nelik bir d politika izledi.
talyada belirli kentlerin ileri bir refah dzeyi-
ne ulat 11. yzylda kent devletleri yeniden orta-
* Muncpum: Romaya bal zerk blgeler.
Mehmet Altan
24
ya kt. ou Bizans topraklar iinde yer alan ya da
Bizansla yakn ilikiler srdren ve bylece Dou ti-
caretindeki canlanmadan tam anlamyla yararlana-
bilen bu kent devletlerinin en nemlileri, Venedik ile
Amalfiydi. Amalfi 11. yzyl ortalarnda ticari gcnn
doruuna ulat. Ayn blgede ne kan teki kent dev-
letleri arasnda Bari, Otranto ve Salerno da bulunuyor-
du. Ksa bir sre Venedikin ciddi bir rakibi olan Amal-
fi, 1073te Normanlara boyun edikten sonra geriledi.
Venedik, 1082de Bizans mparatorluu snrlar iinde
btn gmrk vergilerinden bak tutulma ayrcal-
n elde etti. Gene 11. yzylda Toscanann doal liman
Piza, Akdeniz ticareti iin Araplara kar mcadele y-
rterek geliti. Daha sonraki yzyllarda Pizann raki-
bi olan Cenova da ayn yolu izledi. talyann i kesim-
lerinde Milano zamanla gelierek, zenginlii Lombardi-
ya Krallnn bakenti olmasna dayanan Paviay hz-
la geride brakt. Lombardiya ile Roma arasndaki Fran-
cigena Yolu (Via Francigena) zerinde yer alan ve uzun
sre Toscana markilerinin merkezi olan Lucca i ke-
simdeki en nemli Toscana kentiydi.
Macar ve Arap aknlar srasnda tahkim edilmi
merkezlerin nem kazanmas kentlerin gelimesi-
ne nemli katkda bulundu. Kent surlar yeniden ina
edildi ya da onarld. Bylece hem kentlerde oturan-
lar, hem de krsal kesimden gelenler gvenceye kavu-
tu. Birok kyl de krsal kesimde hzla yaygnlaan
Castellolara (Kale) snd.
Normanlarn Gney talyay ele geirmesiyle bu
blgedeki zerk yerel ynetimlerin geliimi sona erdi.
Kuzey talyada ise baz yerlerde kurulu ynetimlerle
atarak, baz yerlerde de bar dnmlerle geli-
Kent Dindarl
25
en komn hareketi kentlerin zerk ynetimlere ka-
vumasn salad. Balangta kent halknn nde ge-
len kesimlerinin yer ald birlikler biiminde kurulan
komnler, bir sre sonra yeni trde birer kent devleti
durumuna geldi. Bu kent devletlerine ilk kar kanlar
ou yerde piskoposlar oldu. Markiliin ok geni yetki-
lerden yararland Toscanada, Kutsal Roma-Germen
mparatoru IV. Heinrich 1081de Lucca ve Pizaya byk
ayrcalklar tanyarak rakibi olan Matildeyi zayflatma-
ya alt. Matildenin lmnden sonra Floransa kenti
bamszln kazand.
talyan kent devletlerinin ilk ynetim organlar, b-
tn yurttalarn katld genel meclis (parlamento,
concio, arengo) ve konsllerden oluan yksek grevli-
ler kuruluydu. Yaps gerei hantal olan bu genel mec-
lis ok gemeden yerini olaan ynetim ve yasama i-
lerinin yrtld bir kurula brakt. Ynetim yaps-
nn giderek karmaklamasyla birlikte kentten ken-
te deiik zellikler gsteren yeni kurullar ortaya k-
t. 12. yzylda konsllk makam ou kez kom-
nn kuruluuna nclk etmi olan snfn tekelindey-
di. Bu snf genellikle kk toprak sahipleriyle varlk-
l tccarlardan oluuyordu. Piza ve Cenova gibi kent-
lerde tccarlarn belirgin bir arl vard. Buna kar-
lk Piyemontenin baz kesimlerinde komnlerin kke-
ni yerel soylularn kurduklar birliklere dayanyordu.
Bu nedenle Ortaan ilk kent devletleri byk l-
de aristokratik bir yap tayordu. nde gelen ailelerin
krsal kesimdeki atolar andran, tahkim edilmi evle-
ri de bu zellii yanstyordu. Gerekte talyada hibir
zaman Kuzey Fransa ve Almanya dzeyinde keskin bir
Mehmet Altan
26
kent ve kr farkllamas olmad; feodal sistem kentle-
re de damgasn vururken, soylu olmayan birok kent-
li krsal kesimde arazi edinme olanan buldu. Kent ve
kr arasndaki bu ba, komnlerin geliimi srecinde
daha gl ve karmak bir nitelik kazand.
Kent devletlerinin kurulularndan balayarak y-
neldikleri temel hedeflerden biri, krsal blgenin (con-
tado) ele geirilmesiydi. Bu nedenle surlarla evrili ka-
sabalar ve daha kk krsal yerlemeler zamanla kent
devletlerine baland. Lombard miras hukukunun da
etkisiyle feodal mlkiyetin srekli paralanmas birok
hanedan zayflatt ve krsal kesimin ele geirilmesini
kolaylatrd. Bu arada piskoposlar da kilise topraklar-
nn komnlerin denetimine girmesini nleyemedi. Kr-
sal kesimdeki soylularn ou ya basklara kar koya-
madndan ya da gnll olarak kent yurtta kimlii-
ni benimsedi. Yalnzca Este, Malaspina, Guidi ve Aldob-
randeschi gibi az sayda gl aile bamszln koru-
yabildi. Bu aileler bile ou kez baz mlklerini yitirmek
ya da baz dnler vermek zorunda kaldlar.
Kent devrimi
Kent devrimi, akrabalk temelinde rgtlenmi,
ekonomisi tarma dayal kk kylerin, toplumsal
adan karmak, byk ve uygar kentsel merkezlere
dnme srecine verilen addr. Terimi ilk kez Avust-
ralya doumlu ngiliz tarihi V. Gordon Childe kullan-
mtr. Childe uygarl kentleme ile zdeletirir. Baz
baka toplumbilimciler ise bu iki srecin byk lde
rttn kabul etmekle birlikte, kentsel alanlara
Kent Dindarl
27
zg kltrel zelliklerle uygar toplumlara zg kl-
trel zellikler arasnda ayrm yaparlar. Childea gre
kent uygarlnn ortaya kn gsteren 10 lt un-
lardr: Yerleim biriminin boyutunun bymesi, ser-
vetin younlamas, kamu hizmetlerinin byk lek-
li hale gelmesi, yaznn kullanlmas, gzel sanatlarn
varl, bilimin gelimesi, d ticaret yaplmas, geim-
lik retimin dnda uzmanlk dallarnn olumas, top-
lumun snflara ayrlmas, siyasal rgtlenmenin akra-
balk temeli yerine yerleim birimlerine dayal olmas.
Childe kent devriminin altnda yatan nedenler olarak
teknolojinin gelimesini ve sermayeye dnen gda
retimi fazlasnn artmasn gsterir.
Sonraki arkeolojik bulgular, Childen ileri srd
ltlerin gerekte evrensel olmadn ortaya koydu.
Ama deiik zaman ve yerlerde kentler ortaya ktk-
a, baz temel yapsal eilimlerin varl kendini gster-
di. ABDli antropolog Robert McCormick Adams, kent
devriminde temel dnmn, toplumsal rgtlenme
alannda grldn ne srd. Bu ise toplumun l-
ek ve karmaklnda art ile kltrel ve teknolojik
deiimleri hzlandran yeni siyasal ve dinsel kurum-
larn douu demekti. Kent devriminin, yeterli deil-
se de zorunlu nkoullarndan birinin saklanabilir gda
maddesi fazlas olduu bilim adamlarnca genellikle
kabul edilir. retim fazlasnn toplumsal kurumlarn
gelimesinden nce mi saland, yoksa bu kurumla-
rn iftileri fazla retmeye mi zorlad tartma konu-
sudur. Kent devrimini douran baka nemli zellik-
ler arasnda uzmanlam ve birbirine baml blge-
ler arasnda mal ticaretini salayan kurumlarn bulun-