i

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2735

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1696









G SSTEMLER ANALZ




Yazar
Yrd.Do.Dr. ener AALAR (nite 1- 6)

Editr
Yrd.Do.Dr. ener AALAR











ANADOLU NVERSTES





iii


indekiler

nsz .... iv

1. G Sistemlerine Genel Bak ve Temel Kavramlar.. 2
2. Simetrik Bileenler.. 34
3. G Transformatrleri 66
4. letim Hatlarna Ait Donanmlar 94
5. Yatkn - Durum letim Hat Modelleri. 120
6. G Ak 150










iv
nsz
Endstriyel ve ticari faaliyetlerin gerekletirilebilmesi iin gerekli nemli girdilerin banda elektrik
enerjisi gelmektedir. Elektrik enerjisi insanolu tarafndan srekli olarak kullanlan, kullanm ncesinde
kalitesi gvence altna alnamayan bir uygarlk aracdr. inde bulunduumuz bu ada, teknolojik
gelimelere paralel olarak enerji tketimi de gittike artan bir ivme kazanmaktadr. Gnmzde,
lkelerin refah seviyeleri ve gelimilik dzeyleri, kii bana den elektrik enerjisi tketimi ile
llmektedir. Dnya nfusundaki hzl arta paralel olarak geleneksel enerji kaynaklarndaki hzl
tkenme toplumlar bir yandan mevcut enerji potansiyelini daha etkin bir ekilde kullanmaya iterken
dier yandan da yeni enerji kaynaklar bulmaya ynlendirmektedir. Ayrca geleneksel enerji
kaynaklarnn Dnya zerindeki homojen olmayan dalm ve son yllarda gelien evre bilinci; su,
gne ve rzgar gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndandaha fazla yararlanmay ve bu ynde yeni
teknolojiler gelitirmeyi gerekli klmaktadr.
retilen elektrik enerjisinin tketicilere kaliteli, srekli,gvenli ve ucuz olarak sunulmas, o blgenin
gelimesinde, iletmelerin verimli ve emniyetli almas asndan nemli bir faktrdr. Bu sebeple g
sistemleri oluturulurken iyi bir planlamann yannda, iyi bir mhendislik almas da yaplarak uygun
ebeke elemanlar seilmeli, koruma elemanlar belirlenmelidir. G sistemleri normal alma koullar
yannda, bir arza esnasnda meydana gelebilecek nemli deiikliklere dayanabilmeli ve sistemler
kendini koruyabilmelidir. Bu nedenle g sistemlerinde olas arzalar dikkate alnarak hesaplar yaplmal,
bu arzalara uygun malzemeler seilmelidir.
Elinizdeki kitap; elektrik enerjisi retiminde, iletiminde ve datmnda kullanlan g sistemlerini, bu
sistemler iindeki elemanlar ve retim yntemlerini tanmak ve bu yntemlerin altnda yatan fiziksel
gerekleri kavramak asndan sizlere yeni ufuklar aacaktr.
rencilerimize baarlar dilerim.

Editr
Yrd.Do.Dr. ener AALAR


















2






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Alternatif akmn ve gerilimin temel ilkelerini tanmlayabilecek,
Fazr gsterimini ve alternatif akmn (AC) dalga biimini matematiksel olarak ifade edebilecek,
Diren, endktr ve kondansatrde AC akm ile gerilim arasndaki faz ilikisini fazr
gsterimleri ile aklayabilecek,
ebeke eitliklerini matematiksel olarak ifade edebilecek,
G kavramn tanmlayabilecek,
Dengeli -faz devreler zerindeki temel hesaplamalar yapabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Fazr
G
Anlk G
Kapasitif G
Reaktif G
Faz Fark
Kompanzasyon
Tek-Faz Devreler
-Faz Dengeli Devreler
gen-Yldz Dnmleri

indekiler
Giri
G Sistemlerinde Kullanlan Temel Kavramlar
Devre Eitlikleri
Dengeli -Fazl Devreler
Dengeli -Fazl Sistemlerdeki G Hesab
Dengeli -Fazl Sistemlerin Tek-Fazl Sistemlere Gre Avantajlar
1


3
GR
Direkt olarak llemeyen bir nicelik olan enerji, doada eitli biimlerde bulunur. Bu enerji srekli
olarak bu biimler arasnda dnm halindedir. Elektrik enerjisinin hareket, s, k, vs. gibi dier enerji
trlerine dntrlmesi, uzak mesafelere tanmas, datlmas ve kullanlmas nemlidir. Elektrik
enerjisi, basit bir elektrik devresinde olduu gibi enerji santralinde balayp son kullanc olan biz
tketicilere kadar uzanan ve tekrar enerji santraline dnen kapal bir devrede tanr. Elektrik enerjisinin
ekonomik olarak ok uzaklara iletilmesi ancak yksek gerilimler yardmyla olmaktadr. Transformatrler
yardmyla alternatif gerilimlerin byklkleri ok az bir kaypla deitirilebildiinden, elektrik
enerjisinin enerji iletim ve datm ebekelerinde uzak mesafelere iletimi yksek gerilimli alternatif
akmlarla yaplmaktadr. Alternatif akm periyodik olarak yn ve iddeti srekli deien bir elektrik
akmdr. Alternatif akmda; akm ve gerilim daha ok sinssel biimde zamanla deiir. u an
evlerimizde kullandmz elektriin karakteristii sinssel dalga eklindedir. lkemizde, Hidroelektrik
santralleri bata olmak zere termik santraller, doalgaz santralleri, az da olsa rzgar trbnleri ve gne
panelleri alternatif akmn retildii balca tesislerdir.
Bu blmde elektrik enerjisi ile ilgili temel kavramlara giri yaplacak ve bu kavramlarn bal olduu
niceliklere ve hesaplamalara deinilecektir. lk olarak fazr kavram anlatldktan sonra anlk g kavram
ve bu gcn farkl yk koullarndaki hesaplamalarna deinilecektir. Literatrde kullanlan farkl g
kavramlar ifade edilerek g geni karlacaktr. Tek-fazl devrelerin ardndan -fazl devrelere gei
yaplacak, denge konumu aklandktan sonra dengeli -fazl devrelere ait eitli balant ekilleri
incelenecektir. Bu balant ekilleri arasndaki ilikiler belirtildikten sonra ise -fazl devrelerde g
hesaplamalar iin gerekli olan matematiksel eitlikler anlatlacak ve son olarak ise dengeli -fazl
sistemler ile tek-fazl sistemler arasndaki farklar aklanacaktr.

G SSTEMLERNDE KULLANILAN TEMEL KAVRAMLAR
Bu ksmda; g sistemlerinde ve bu kitabn geri kalan blmnde karnza kacak temel kavramlara
deinilecektir. ncelikle; hesaplamalarn ounda karlaacanz en temel kavramlardan biri olan fazr
kavramndan balayacak olursak;

Fazr
Elektrik terminolojisinde kullanlan iki temel kavram vardr; bunlardan birincisi gerilim veya dier adyla
voltajdr. Birimi Volttur ve V simgesiyle gsterilir. Dier ikinci kavram ise akm olarak adlandrlr.
Birimi Amperdir ve A simgesiyle gsterilir. Sabit frekansl sinssel (Sins dalgas biiminde) akm ya
da gerilim (voltaj) iki farkl karakteristik zellie sahiptir; bu zellikler gerilimin maksimum (tepe) deeri
ve faz asdr.

mak
V maksimum deerinde ve cos( ) t

faz asna gre faz farkna sahip bir gerilimin
anlk deeri:


mak
( ) V cos( ) v t t = +
(1.1)

eklinde ifade edilir. Sinssel bir gerilimin etkin (rms) deeri:
G Sistemlerine Genel Bak
ve Temel Kavramlar


4
mak
V
V=
2
(1.2)

Euler eitliine gre sinssel byklkler, cos sin
j
e j

= + eklinde fazr olarak gsterilirler.

Yukardaki (1.1) eitliinde verilen anlk gerilim iin,

( )
mak
( ) Re[V ] Re[ 2(V ) ]
j t j j t
v t e e e
+
= =
(1.3)

olur. Buradaki gsterimde 1 j = ve Re ise gerilimin gerek ksm anlamndadr. Herhangi bir
gerilimin rms deeri farkl ekilde gsterilebilir. Bunlar; stel, kutupsal (polar) ve kartezyen
gsterimdir.

V V Vcos( ) Vsin
j
V e j

= = = +
(1.4)
stel Kutupsal Kartezyen
Fazrler, her gsterime de kolaylkla evrilebilmektedir. Kutupsal gsterimden kartezyen
gsterime dntrme ekil 1.1deki fazr diyagramnda gsterilmektedir. Euler eitlii de stel
gsterimden kartezyen gsterime geite kullanlabilir. Bir rnek olarak;

( ) 169, 7cos( 60 ) V v t t = +
(1.5)

anlk geriliminin maksimum deeri
mak
V 169, 7 V = , faz as ise cos( ) t ye gre 60 = dir. Kutupsal
koordinatlarda rms fazr gsterimi ise

120 60 V V =
(1.6)

Akm da ayn ekilde ifade edilecek olursa;

( ) 100cos( 45 ) A i t t = +
(1.7)

eklinde gsterilir. (1.7) eitliindeki akmn maksimum deeri
mak
I 100 A =
, rms deeri

I 100 2 70,7 A = =
, faz as 45 ve fazr gsterimi ise;


45
70, 7 45 70, 7 50 50 A
j
I e j = = = +
(1.8)

olarak ifade edilir.
Elektrik devrelerinde kullanlan diren, endktr (bobin) ve kapasitr (kondansatr) iin gerilim ve
akm fazrleri arasndaki iliki ekil 1.2de gsterilmektedir. Bu elemanlar, pasif elemanlar olarak
adlandrlmaktadr. ekilde R, L, C deerlerinin sabit olduu ve sinssel denge durumunda
uyartld kabul edilmektedir.
Kitapta kk harflerle gsterilen ( ) v t ve ( ) i t gibi deerler anlk deerleri belirtirken, byk
harflerle gsterilen V ve I gibi deerler rms deerleri, byk ve italik harflerle gsterilen V ve I gibi
deerler ise rms fazr deerleri belirtmektedir. Yine kitapta belirtilen herhangi bir akm ya da gerilim
deeri, aksi belirtilmedii srece rms deeri olarak kabul edilecektir.



5


ekil 1.1: Fazr Diyagram



ekil 1.2: Sinssel Denge Durumunda R, L, ve C Elemanlarndaki Gerilim ve Akm Arasndaki liki

Tek-Faz Alternatif Akm (AC) Devrelerinde Anlk G
G terimi; zamana gre enerji deiim oran olarak ifade edilmektedir. Gcn birimi Watttr ve bu
birim ayn zamanda joule/saniyeye eittir. Bir elektrik yknn ektii anlk g, bu ykn zerine
den anlk gerilim deerinin bu yk zerinden geen anlk akmn deeri ile arpmdr. Yk zerindeki
gerilim deerinin, (1.9) eitliindeki gibi olduu varsaylrsa:

mak
( ) V cos( ) V v t t = +
(1.9)

yk tarafndan ekilen g; saf rezistif, saf kapasitif, saf endktif ve bunlarn genel birleiminden oluan
genel RLC devreler iin ayr ayr incelenebilir. Sonraki nitelerde g kavramyla balantl olarak aktif
g, reaktif g ve g faktr aklanacak, ayrca; aktif ve reaktif g arasndaki fiziksel balant detayl
olarak verilecektir.




Sanal Eksen
Gerek Eksen




6
Saf Rezistif Yk
Saf rezistif yklerde, ykten geen akm ile yk zerindeki gerilim ile ayn fazdadr; dier bir deyile
aralarndaki faz as sfr derecedir. / R I V = olur ve diren zerinden geen akm;

R Rmak
( ) I cos( ) A i t t = +
(1.10)

eklinde gsterilir. Diren zerinden geen maksimum akm,
Rmak mak
I =V Reklindedir ve diren
tarafndan ekilen anlk g;
( ) { }
( ) { }
2
R R mak Rmak
mak Rmak
R
( ) ( ) ( ) V I cos ( )
1
V I 1 cos 2
2
VI 1 cos 2 W
p t v t i t t
t
t



= = +
= + +

= + +

(1.11)

(1.11)de gsterildii gibi direncin ektii gcn ortalama deeri
2
2
R R R
V
P =VI = =I R W
R
(1.12)
olur ve ayrca ift frekansl terim ise ( )
R
VI cos 2 t +

eklinde gsterilir.

Saf Endktif Yk
Saf endktif ykte; akm gerilimden 90 geridedir,
( )
L L
I =V X j olur ve akm

L Lmak
( ) I cos( 90 ) A i t t = +
(1.13)

eklinde ifade edilir. Burada
Lmak mak L
I =V X ve
L
X L = deeri bobinin endktif reaktans deeridir.
Endktr tarafndan ekilen anlk g ise;

( )
( )
L L mak Lmak
mak Lmak
L
( ) ( ) ( ) V I cos( ) cos( 90 )
1
V I cos 2 90
2
VI sin 2 W
p t v t i t t t
t
t



= = + +
= +

= +

(1.14)

eklinde ifade edilir. (1.14) eitliinden de grlecei gibi endktr tarafndan ekilen anlk g, ortalama
deeri sfr olan ift frekansl bir sinssel terimdir.

Saf Kapasitif Yk
Saf kapasitif yk dnldnde, akm gerilimden 90 ilerdedir,
( )
C C
X I V j = , ve

C Cmak
( ) I cos( 90 ) A i t t = + +
(1.15)

olur ve burada
Cmak mak C
I =V X ve
( )
C
X 1 C = eklinde ifade edilir.
C
X kapasitif reaktans olarak
adlandrlr. Kondansatr tarafndan ekilen anlk g ise;


7
( )
( )
C C mak Cmak
mak Cmak
C
( ) ( ) ( ) V I cos( ) cos( 90 )
1
V I cos 2 90
2
VI sin 2 W
p t v t i t t t
t
t



= = + + +
= + +

= +

(1.16)

forml ile hesaplanr. Kondansatr tarafndan ekilen anlk g, tpk endktrde olduu gibi, ortalama
deeri sfr olan ift frekansl bir sinssel terimdir.

Genel RLC Yk
R, L ve C elemanlarndan oluan genel bir devrede, denge durumundaki bir sinssel gerilim kaynandan
ekilen akm;

mak
( ) I cos( ) A i t t = +
(1.17)

Yk tarafndan ekilen toplam g ise;

( )
1
cos A cos B= cos A- B +cos(A+B)
2



eitliinden faydalanlarak.

( ) ( ) ( ) { }
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) { } ( ) ( )
mak mak
mak mak
( ) ( ) ( ) V I cos( ) cos( )
1
V I cos cos 2
2
VI cos VI cos cos 2 +VIsin sin 2
( ) VI cos 1 cos 2 +VIsin sin 2
p t v t i t t t
t
t t
p t t t




= = + +
= + +

= + + +

= + + +



( )
R
Icos I =

ve
( )
X
Isin I = eklinde gsterilirse;
( ) { } ( )
R X
( ) VI 1 cos 2 +VI sin 2 p t t t = + + +

(1.18)


R
( ) p t

X
( ) p t


eitliiyle ifade edilir. (1.18) eitliinden grld zere, yk tarafndan ekilen anlk g iki
bileenden olumaktadr. Bu bileenlerden biri; ykteki diren (rezistif) elemannn ektii g
R
( ) p t ,
dieri ise reaktif elemanlar (endktif ya da kapasitif) tarafndan ekilen g
X
( ) p t dir. ekilen gcn
( )
R
p t

ksm (1.1) eitlii ile ayndr.
( )
R
I Icos = akm bileeni; yk akmnn gerilimle ayn fazda
olan ksmdr.
( ) faz as; gerilimle akm arasndaki ay gstermektedir. Gc oluturan ikinci
bileen
X
( ) p t

ise (1.14) veya (1.16) eitlikleri ile benzerdir.
( )
X
I Isin = akm bileeni ise yk
akmnn gerilimle 90 faz fark oluturan ksmdr.

Gerek G
(1.18) eitlii gsteriyor ki rezistif yk tarafndan ekilen g,
R
( ) p t , ift frekansl bir sins olmakla
birlikte ortalama deeri Pdir ve

( )
R
P VI VIcos W = =
(1.19)

olarak hesaplanr. Gerek g birimi olarak Watt (W) kullanlr. Gerek g ayn zamanda aktif g ya
da ortalama g olarak da adlandrlmaktadr.


8
G Faktr
Eitlik (1.19)daki
( ) cos terimi g faktr olarak ifade edilmektedir. Gerilim ile akm arasndaki
( ) as g faktr as olarak adlandrlr. Doru akm (DC) devreleri iin yk tarafndan ekilen
g; DC yk gerilimi ile DC yk akmnn arpmndan oluur, ancak alternatif akm devrelerinde yk
tarafndan ekilen ortalama g (1.19) eitliinde grld gibi; yk zerindeki gerilimin rms deeri,
ykten geen akmn rms deeri ve g faktr
( ) cos nn arpmndan oluur. Endktif ykler iin
akm gerilimden geridedir, yani

deeri dan kktr, bu yzden g faktr geride denir. Kapasitif
yklerde ise, akm gerilimden ilerdedir, yani

deeri dan byktr, bu yzden g faktr ilerde
denir. Genel olarak g faktr pozitiftir. Eer , 90 den bykse, akm iin alnan referans yn
deitirilerek;
( ) cos deerinin pozitif olmas salanr.

Reaktif G
Ykn reaktif bileenleri tarafndan ekilen ve (1.18) eitliinde
X
( ) p t ile gsterilen reaktif g, sfr
ortalama deerinde ve ift frekansl bir sinstr.
X
( ) p t nin genlii Q ise;

( )
X
Q VI VIsin VAR = =
(1.20)

Q, reaktif g olarak adlandrlr. Gerek gle ayn birimleri iermelerine ramen reaktif g
birimi olarak Volt Amper Reaktif (VAR) kullanlr.
rnek 1.1
10 ' luk bir direnle
L
X L 3, 77 = = deerindeki endktif reaktans paralel baldr.
( ) 141, 4cos( ) V v t t = deerindeki bir gerilim kayna, birbirine paralel bal bu iki yke enerji
salamaktadr. Diren ve bobin tarafndan ekilen anlk gc hesaplaynz. Ayrca yk tarafndan ekilen
aktif ve reaktif gc, g faktrn hesaplaynz.
zm:
Devre ve fazr diagram ekil 1.3 (a)da grlmektedir. Gerilim;
141, 4
0 100 0 V
2
V = =
Diren zerinden geen akm;
R
100
0 10 0 A
R 10
V
I = = =

Bobin zerinden geen akm;
L
L
100
0 26,53 90 A
X 3, 77
V
I
j j
= = =
Toplam yk akm ise;
R L
10 26,53 28,35 69,34 A I I I j = + = =
eklinde hesaplanr. Diren tarafndan ekilen anlk g (1.11) denklemine gre;

R
( ) (100)(10)[1 cos(2 )]
1000[1 cos(2 )] W
p t t
t

= +
= +


Bobin tarafndan ekilen anlk g, (1.14) denklemine gre;
L
( ) (100)(26,53)sin(2 )
2653sin(2 ) W
p t t
t

=
=




9
Yk tarafndan ekilen gerek g, (1.19) eitliine gre;

P=VIcos( ) (100)(28, 53)cos(0 69, 34 )
1000 W
= +
=


(Not: P ayn zamanda
2
R
VI V R = ye eittir.)
Yk tarafndan ekilen reaktif g, (1.20) denklemine gre;

Q=VIsin( ) (100)(28, 35)sin(0 69, 34 )
2653 VAR
= +
=


(Not: Q ayn zamanda
2
L L
VI =V X ye eittir.)
ve son olarak g faktr de;

cos( ) cos(69,34 ) 0,3528 geride gf = = =


olarak hesaplanr. Voltaj, akm ve g iin dalga ekilleri ekil 1.3 (b)de verilmitir. Grld gibi RL
paralel yk iin aktif g (1000 W) sadece diren tarafndan ekilmektedir, reaktif g (2653 VAR) ise
sadece bobin tarafndan ekilmektedir. Diren akm
R
( ) i t , devre voltajyla ayn fazdayken, bobin akm
L
( ) i t ise devre voltajndan 90 geridedir. G faktr RL yk iin gecikmelidir.


10


ekil 1.3: rnek 1.1 iin Devre ve Fazr Diyagram

Dikkat edilmelidir ki; eitlik (1.18)de verilen
R
( ) p t ve
X
( ) p t sadece paralel RX yk iin geerlidir.
Genel bir RLC devresi iin, rezistif ve reaktif elemanlar zerine den gerilim, devre gerilimiyle ayn
fazda olmayabilir ve
R
( ) p t ve
X
( ) p t ye ek olarak faz kaymalar olabilir. Ancak P ve Q iin (1.19)
ve (1.20) eitlikleri tm RLC devreleri iin geerlidir.

Aktif ve Reaktif Gcn Fiziksel Anlam
Aktif (P) gcn fiziksel anlam kolaylkla anlalabilir. Bir yk tarafndan t zaman aralnda ekilen
toplam enerji, sinssel gerilimin bir periyodunu ieren, P t Watt-saniye (Ws) dir. Toplamda n
periyotluk zaman diliminde rezistif eleman tarafndan ekilen toplam enerji P(nT) Wsdir. Kilowatt-saat
metre cihaz, belirli bir
2 1
( ) t t

zaman aralnda ebekeden ekilen enerjiyi lmek iin tasarlanmtr.
Ancak reaktif (Q) gcn fiziksel anlam bu kadar kolay anlalamaz. Q; ykteki reaktif eleman
tarafndan ekilen anlk gcn maksimum deerini ifade eder. Eitlik (1.18) ile verilen ( )
X
p t anlk reaktif
g ise, zamanla pozitif ve negatif olarak yn deitirebilen ve ykteki reaktif eleman tarafndan alnan
veya salanan gc ifade eder. Qnun deeri (1.20)deki ( ) nin iaretine bal olarak pozitif veya
negatif olarak deiebilir. Reaktif g Q , g sisteminin almasn en iyi ekilde ifade eder (daha
sonraki nitelerde bu durum ele alnacaktr ). Bu uygulamaya rnek olarak; datm sistemlerinde paralel
kondansatr kullanlarak ar yklenme durumlarnda voltajn genliinin arttrlmas salanmaktadr.
(a) Devre ve fazr diyagram
(b) Dalga ekilleri



Gerek eksen
Sanal eksen





















11
Kompleks G
Alternatif akm devrelerinde sinssel denge durumundaki aktif ve reaktif g; kompleks g yardmyla
hesaplanr. Bir devre elemannn ular arasndaki gerilimin V V V = , elemanlar zerinden geen
devre akmnn ise I A I = olduu varsaylrsa; Kompleks g, gerilim ile akmn kompleks
eleniinin arpmndan oluur:


[ ][ ]
*
*
V I VI VI cos( ) VI sin( ) S VI j = = = = +
(1.21)

burada ( ) as, gerilim ile akm arasndaki faz asdr. Eitlik (1.21) ile (1.19) ve (1.20) eitlikleri
karlatrlrsa, kompleks g S u ekilde yazlabilir;

S P Q j = +
(1.22)

Kompleks gcn bykl, ( S=VI ) grnr g olarak adlandrlr. Her ne kadar grnr g S;
P ve Q ile ayn birime sahip olsa da; Snin birimi volt-amperdir ve ksaca VA ile gsterilir. Gerek
g (P), grnr gcn (S=VI) g faktr ( cos( ) gf = ) ile arpmndan oluur.
Bir devre elemannn ebekeden g ektiini ya da ebekeye g saladna karar verebilmek iin
gerekli olan aklama ekil 1.4de yaplmtr. Burada yk gsterimi ve kaynak gsterimi eklinde iki
temel gsterim mevcuttur.
ekil 1.4 (a)da kare eklinde kutucukla gsterilen devre eleman, yk gsteriminde ise akm devre
elemannn pozitif ucundan girmektedir. Devre eleman tarafndan ekilen kompleks g, eitlik (1.21)
deki gibi hesaplanr. Bu eitlikteki
( ) deerine bal olarak P deeri, pozitif ya da negatif
olabilmektedir. Eer P pozitif ise devre eleman ebekeden gerek g ekiyor demektir. Ancak P
negatif ise; devre eleman negatif gerek g ekiyor demektir. Negatif gerek g ekmek kavram da
aslnda bu devre elemannn devreye pozitif gerek g salad anlamndadr. Benzer ekilde Q
deeri pozitif ise, ekil 1.4(a)daki devre eleman pozitif reaktif g ekiyor demektir. Eer Q negatif
ise devre eleman negatif reaktif g ekiyordur; yani devreye pozitif reaktif g salyor demektir.
ekil 1.4 (b)de jeneratr durumu gsterilmektedir ki burada; akm devre elemannn pozitif ucundan
kmaktadr ve kompleks g eitlik (1.21)e gre hesaplanmaktadr. Pnin pozitif (negatif) olduu
durumda devre eleman; devrenin geri kalanna pozitif (negatif) gerek g salar. Benzer ekilde Q
deeri pozitif (negatif) iken devre eleman; devrenin geri kalanna pozitif (negatif) reaktif g salar.



ekil 1.4: Yk ve Jeneratr Durumu


I

a) Yk Durumu: Akm devre elemannn pozitif ucundan
girmektedir. Eer P pozitif ise pozitif gerek g ekilir.
Eer Q pozitif ise pozitif reaktif g ekilir. Eer P
(Q) negatif ise; devreye pozitif gerek (reaktif) g
salanr.

I b) Jeneratr Durumu: Akm devre elemannn pozitif
ucundan kar. Eer P pozitif ise gerek g salanr.
Eer Q pozitif ise; devreye reaktif g salanr. Eer P
(Q) negatif ise; pozitif gerek (reaktif) g ekilir.


12
rnek 1.2:
100 130 V V =

deerindeki tek-fazl bir gerilim kayna, devreye 10 10 A I = iddetinde akm
salamaktadr. Akm, kaynan pozitif ucundan kmaktadr. Kaynan aktif ve reaktif gcn hesaplayp
bu gleri ebekeden ektiini ya da ebekeye saladn gsteriniz.
zm: Akm, kaynan pozitif ucundan kt iin jeneratr durumu dnlerek salanan
kompleks g (1.21) denklemine gre hesaplanrsa,

[ ][ ]
( )
[ ]
[ ]
*
*
100 130 10 10
1000 130 10 500 866
P Re 500 W
Q=Im 866 VAR
S VI
S j
S
S
= =
= = +
= =
= +


deerleri bulunur. Burada Re gerek ksm , Im sanal ksm anlamndadr. Gerilim kayna 500 W
aktif g ekmektedir ve ebekeye 866 VAR reaktif g salamaktadr. Elektrik makinalaryla
ilgilenenler grecektir ki; aslnda bu ifade, basit bir senkron motora ait bir denklemdir. Senkron motor
normal alma koullarnda ebekeden aktif g eker ve ebekeye reaktif g salar.
ekil 1.2deki RLC eleman iin yk durumu kullanlmtr. Bu yzden bu elemanlarn ektikleri
gler aadaki gibi hesaplanabilir. Yk voltajnn V V V = olduu varsaylrsa; (1.21) eitliinden

Diren iin:
[ ]
2
*
R R
V V
V
R R
S VI

= = =


(1.23)

Bobin iin:
[ ]
2
*
L L
L L
V V
V
X X
S VI j
j


= = = +

(1.24)

Kondansatr iin:
[ ]
2
*
C C
C C
V V
V
X X
S VI j
j


= = =

(1.25)

Kompleks g ifadelerinden aadaki karmlar yaplabilir;
Diren;
2
R
P V R W =
gerek g ve sfr reaktif g
R
Q 0 VAR =
eker,
Bobin; sfr aktif g
L
P 0 W =
ve pozitif
2
L L
Q V X VAR =
reaktif g eker
Kondansatr ise; sfr aktif g
C
P 0 W =
ve negatif
2
C C
Q -V X VAR =
reaktif g eker ya
da dier bir ifadeyle; kondansatr, ebekeye pozitif reaktif g
2
C C
Q +V X VAR =
salar.
RLC elemanlarndan oluan genel bir yk durumunda, kompleks g S (1.21) denklemi kullanlarak
da hesaplanabilir. Pasif devre eleman tarafndan ekilen gerek g P=Re(S) pozitiftir. Yk tarafndan
ekilen reaktif g Q=Im(S) pozitif ya da negatif olabilir. Yk endktif olduu zaman; akm voltajdan
geridedir; yani , dan daha kktr. Bu yzden de ekilen reaktif g (1.21) eitliine gre
pozitiftir. Yk kapasitif olduu zaman; akm voltajdan ilerdedir; yani , dan daha byktr. Bu
yzden de ekilen reaktif g negatiftir ya da dier bir ifadeyle kondansatr, ebekeye pozitif reaktif g
salar.


13


ekil 1.5: G geni

Kompleks g ekil 1.5teki g geni ile zetlenebilir. Grld gibi grnen g S, aktif g
P ve reaktif g Q; g geninin birer kenarn oluturur. G faktr de ekilde grlmektedir. G
geninden aadaki eitlikler karlabilir.


2 2
S P Q = +
(1.26)


( ) ( )
1
tan Q P

=
(1.27)


Q Ptan( ) =
(1.28)


2 2
P P
cos( )
S
P Q
gf = = =
+
(1.29)

rnek 1.3:
Tek-fazl bir g kayna, kendisine bal yke 0,8 gecikmeli bir g faktr ile 100 kW g
salamaktadr. G faktrn 0,95 gecikmeli ekilde yeniden dzenlemek iin g kaynana balanacak
bir adet kondansatrn salayaca reaktif gc hesaplaynz. Ayrca yk ile g kayna iin g
genini iziniz. Gerilim deerinin deimediini kabul ediniz ve kaynak ile yk arasndaki iletim
hattnn direncini ihmal ediniz.
zm: ekil 1.6da devre izimi ve g geni grlmektedir. Kaynak tarafndan salanan ve diren
tarafndan ekilen toplam aktif g
S R
P P P = = , kondansatrn sadece reaktif g
C
Q salamasndan
dolay; kondansatrn paralel balanmasndan sonra gerek g deimeyecektir. Yk iin g faktr
as, ekilen reaktif g ve grnr g aadaki gibidir.

1
L
( ) cos (0,8) 36,87
L


= = =


L L
Q Ptan 100tan(36,87 ) 75 kVAR = = =


L
L
P
S 125 kVA
cos
= =


Kondansatrn paralel balanmasndan sonra; g faktr as, kaynak tarafndan salanan reaktif
g ve grnr g;

1
S S
( ) cos (0, 95) 18,19

= = =






14
S S
Q Ptan 100tan(18,19 ) 32,87 kVAR = = =


S
S
P 100
S = 105,3 kVA
cos 0, 95
= =


Kondansatrn salad g;

C L S
Q Q Q 75 32,87 42,13 kVAR = = =




ekil 1.6: rnek 1.3 iin Devre Gsterimi ve G geni

Kondansatrn endktif yke paralel olarak balanmasna g faktr dzeltmesi denilir.
Kondansatrn etkisi; kaynak tarafndan yke salanan gcn g faktrn arttrmaktr. Bunun yannda
kaynan grnr gcnde de d meydana gelir. ekil 1.6da grld gibi kondansatrn bal
olmad durumdaki grnr g; kondansatrn balanmasyla azalarak 125 kVAdan 105,3 kVAya
dmtr. Benzer ekilde kaynak akm da azalr. Kaynakla yk arasndaki iletim hattnn empedans da
gz nne alndnda; kaynak akmnn azalmas iletim hattndaki kayplarn azalmasn ve hat zerinde
meydana gelen gerilim dmnn azalmasn salayacaktr. Sonu olarak; g faktr dzeltmesi ilemi
verimlilii ve gerilim reglasyonunu iyiletirmektedir.

DEVRE ETLKLER
Sinssel denge durumundaki devreler iin Kirchhoffun gerilimler kanunu (KGK) ve akmlar kanunu
(KAK), fazr gsterimi iin de uygulanabilir. Bu yzden; hem kapal bir devrede bir dm noktasna
gelen fazr akmlarnn toplam, hem de kapal bir dng zerindeki gerilimlerin toplam sfrdr.
Kirchhoff yasalarna dayanan devre analizi tekniklerinden; dm noktas analizi, dng analizi,
sperpozisyon yntemi, kaynak dnm yntemi ve Thevenin teoremi gibi yntemlerden

P
S
Q
S

P
R

Q
L
Q
C

Kaynak
Yk Kondansatr

S
L
= 125 kVA

Q
C
= 42,13 kVAR
P = P
S
= P
R
= 100 kW
Q
S
= 32,87 kVAR
Q
L
= 75 kVAR


15
faydalanlabilir. Devre zmlerine sistematik bir bak getiren ve dm noktas analizine dayal eitli
bilgisayar zmlemeleri gelitirilmitir. ekil 1.7deki devrede, voltaj kaynaklar
S1
E ,
S2
E
ve
S3
E
fazrleri ile gsterilmekte ve devrenin sinssel denge durumunda olduu varsaylarak dm noktas
analizi yaplmaktadr. Dm noktas eitlikleri aada belirtilen aamada yazlabilir;
Adm 1:
( ) 1 N + dm noktasndan oluan bir devrede herhangi bir dm noktas referans alnarak
dier tm gerilimler bu noktaya gre yazlr.
ekil 1.7deki devrede toplam 4 adet dm noktas bulunmaktadr, yani
( ) 1 4 N + = ya da 3 N = ,
referans seilen noktaya gre
10
V ,
20
V
ve
30
V
voltajlar yazlr.
Adm 2: Bir diren zerinden seri bal tm gerilim kaynaklar, dirence paralel bal akm
kaynaklarna dntrlr. Ayrca empedans deerlerinin yerine admitans deerleri yazlr. Her bir akm
kayna; gerilim kayna empedans deerine blnerek bulunur. ekil 1.8deki edeer devrede
1
I ,
2
I

ve
3
I

akmlar ile tm empedans deerlerinin admitansa dntrlm hali grlmektedir.



ekil 1.7: Dm Noktas Analizi in Devre emas

Adm 3: Aada grld gibi dm noktas eitlik matrisi yazlr:

(1.30)

Matris notasyonu kullanlarak eitlik (1.30), aadaki gibi ifade edilir;


YV = I
(1.31)

E
S1
E
S2
E
S3



+
-
+
-

1 2 3





16
Burada Y ; NN elemanl bara admitans matrisini, V ; N adet bara voltajnn sutun vektrn, I ;
N adet akm kaynann stun vektrn ifade etmektedir. Bara admitans matrisindeki her bir
kn
Y

elemannn bulunmas aada izah edildii gibidir;

( ) Kegen zerinde: k. baraya gelen tm admitanslarn toplam k=1,2,3....,N
kk
Y =
(1.32)

Kegen haricinde: ( ve baralar arasndaki tm admitanslarn toplam)( )
kn
Y k n k n =
(1.33)

Kegen zerindeki admitans eleman
kk
Y , k barasnn z-admitans deeridir. Kegen dndaki
admitanslar ise ilgili k ve n baralar arasndaki karlkl-admitanslardr.
kn nk
Y Y = olduundan Y

admitans matrisi simetriktir.
ekil 1.8 deki devre iin (1.30) eitlii yazlrsa:

( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
10 1
20 2
30 3
3 10 3 0
3 3 1 1 2 1 2
0 1 2 1 2 4
j j j V I
j j j j j j j V I
j j j j j V I


+ =






10 1
20 2
30 3
7 3 0
3 1 1
0 1 5
V I
j V I
V I


=



(1.34)

eitlii bulunur. Bu ekilde dm noktas eitliklerinin yazlmasnn avantaj, bilgisayarlar yardm ile
hem Y admitans matrisi oluturulabilirken hem de istenilen V

bara gerilimi, (1.31) eitlii zlerek
bulunabilir. Referans baraya gre devre tanmlandktan sonra devredeki
kn
Y

admitanslar

eitlik (1.32) ya
da (1.33) yardmyla bulunur ve bara balantlar sadece bilgisayar hesaplamas iin gerekli olan giri
deerleridir. Bara admitans matrisi Y oluturulduktan sonra bilinen akm kaynaklarnn I deerleri ile
bilgisayar yardmyla her bir dm noktas iin V

voltaj deerleri hesaplanabilir.



ekil 1.8: ekil 1.7 Devresinin Edeer Hali; Voltaj Kaynaklarnn Akm Kaynana, Empedanslarn Admitansa
evrilmi Hali
I
1
I
2
I
3


V
10


+
V
20

-

+
V
30

-






1 2 3




17
Bu kitapta kullanlan ift harfli alt indisli notasyon ile gsterilen voltaj deeri, ikinci harf referans
noktasna gre birinci harfteki voltaj gsterir. rnein; ekil 1.8deki
10
V voltaj 1 rakam ile gsterilen
dm noktasnn 0 rakaml dm noktasna gre voltajn ifade eder. Benzer ekilde,
ab
I gsterimi de
akmn adan bye doru gittiini gstermektedir. Bu yzden ift harf notasyonunun kullanld yerlerde
voltaj iin (+ -) akm iin ise ( ) referans gsterimine gerek yoktur. ekil 1.8de
10
V ,
20
V
ve
30
V


voltajlar iin polarite gsterimine gerek olmamasna ramen anlalabilirlik asndan ekilde bu
gsterime yer verilmitir. Ancak
1
I ,
2
I ve
3
I

akmlarnda tek harf notasyonu olduundan; akmlarn
ynn belirten ( ) sembolnn kullanm gereklidir. Kitap boyunca matris ve vektr gsterimi koyu
italik harflerle (V , Y , vb.) yaplacaktr.

DENGEL -FAZLI DEVRELER
Bu blmde; Y balantlar, faz ile ntr (faz-ntr) arasndaki gerilim, faz ile faz (faz-faz) arasndaki
gerilim, hat akmlar, bal ykler, Y dnm ve -fazl devre iin faz-ntr edeer devre
karm gsterilecektir.



ekil 1.9: Yldz Bal Ykn Kaynak Tarafndan Beslenmesine Ait Devre ekli

Dengeli Yldz ( Y ) Balants
ekil 1.9daki devrede kaynan terminal ular a, b, ve c ile gsterilirken; faz-ntr aras gerilimleri
an
E ,
bn
E ve
cn
E ile gsterilmitir. Tm kaynaklarn gerilimleri, birbirleri ile eit genlie sahipse ve aralarnda
120er derece faz fark var ise kaynaklar denge halindedir. Dengeli faz-ntr gerilimlerine rnek olarak;
10 0
10 120 10 240 V
10 120 10 240
an
bn
cn
E
E
E
=
= = +
= + =


(1.35)
a
b
c
A
C
B
n
N
E
c
n

E
a
n
E
bn
Z
Y

Z
Y

Z
Y

I
c

I
a

I
b

I
n



18


ekil 1.10:
an
E Referansna Gre Pozitif Sral Dengeli Gerilimlerin Fazr Gsterimi

gerilimleri rnek olarak verilebilir. Tm gerilimlerin genlii 10 V ve
an
E gerilimi ise referans fazrdr.
ekildeki faz sralamas pozitif faz sralamas veya abc sralamas olarak adlandrlr. Saatin dn
ynndedir. Pozitif faz sralamasnda
an
E
gerilimi
bn
E geriliminden 120

ilerdedir.
an
E nin
bn
E
geriliminden 120 geride olduu sralama ise negatif faz sralamas veya acb sralamas olarak
adlandrlr. Saatin dn ynne ters yndedir. Eitlik (1.35)deki gerilimler
an
E ,
bn
E den 120

ilerde
olduundan pozitif faz sralamasndadrlar. lgili fazr diyagram ekil 1.10da gsterilmektedir.

Dengeli Faz-Faz Aras Gerilimler
ki faz arasnda kalan
ab
E ,
bc
E
ve
ca
E gerilimleri faz-faz gerilimi olarak adlandrlr. ekil 1.9daki
devre iin a, b ve c noktalarnda KGKya gre eitlik yazlrsa;

ab an bn
E E E =
(1.36)

(1.35) eitliindeki faz-ntr gerilimleri iin,

( ) ( )
1 3
10 0 10 120 10 10
2
3 1
3 10 3 10 30 V
2
ab
ab
j
E
j
E


= =



+
= =



(1.37)

Benzer ekilde
bc
E
ve
ca
E faz-faz aras gerilimleri,

( )
10 120 10 120
3 10 90 V
bc bn cn
E E E = =
=
(1.38)

( )
10 120 10 0
3 10 150 V
ca cn an
E E E = = +
=
(1.39)

(1.37) - (1.39) denklemlerindeki gerilimler eit genlie ve aralarnda 120 faz farkna sahip olduklar
iin kendi aralarnda dengeli olarak adlandrlrlar. Faz-faz gerilimleri ile faz-ntr gerilimleri
karlatrldnda aadaki sonulara ulalr;
Dengeli -faz Y bal bir gerilim kaynanda faz-faz aras gerilimler, faz-ntr aras gerilimlerin 3
kat kadardr ve onlardan 30 ilerdedir. Yani;


E
an

E
cn

E
bn



19
3 30
3 30
3 30
ab an
bc bn
ca cn
E E
E E
E E
= +
= +
= +
(1.40)

eklinde ifade edilir. Bu nemli sonu ekil 1.11de zetlenmitir. ekil 1.11 (a)da herbir fazr orjin
(merkez) noktasndan balayarak izilmitir. ekil 1.11 (b)de ise faz-faz aras gerilimler; kendilerine ait
bara isimleri a , b ve c harfleri ile adlandrlarak genin kenarlar oluturulurken, faz-ntr gerilimleri
ise; a , b , ve c bara isimlerini, n ise ntr hattn ifade edecek ekilde genin kenarlarna dik ekilde
balayp gen merkezinde bitecek ekilde izilmilerdir. ekil 1.11 (b)de saat ynndeki abc
sralamasndan da anlalaca gibi pozitif sralama mevcuttur. izimlerde
an
E gerilimi referans alnm
olsa da izimlerin uygun ekilde dndrlmesiyle dier gerilimler de referans olarak alnabilir.
ekil 1.11de grld gibi; gen zerindeki faz-faz aras gerilimlerin vektrel toplam dengeli
olsun olmasn, daima sfrdr. Faz-ntr arasndaki gerilimlerin vektrel toplamlar ise dengeli sistemlerde
sfra eittir.



ekil 1.11: -Fazl Dengeli Y Bal Bir Sistemde Pozitif Sral Faz-Faz Gerilimleri ile Faz-Ntr Gerilimleri

Dengeli Faz Akmlar
ekil 1.9daki iletim hatlarnn empedans ihmal edildiinden, n ve N baralar ayn gerilim deerine
sahiptirler,
nN
0 E = . Her bir faz iin KGK eitlikleri yazlarak faz akmlar incelendiinde;

a an Y
b bn Y
c cn Y
I E Z
I E Z
I E Z
=
=
=
(1.41)

eklinde ifade edilir. rnein her bir Y bal empedans deeri 2 30
Y
Z = iin akmlar;

10 0
5 30 A
2 30
10 120
5 150 A
2 30
10 120
5 90 A
2 30
a
b
c
I
I
I

= =


= =

+
= =

(1.42)
E
ca

E
ab

E
an

E
cn

E
bn


E
bc

a) Fazr Diyagram
E
ab

E
ca

E
bc

E
bn

E
an

E
cn

b
a
c
b) Gerilim geni


20
bulunur. Grld gibi faz akmlar da eit bykle ve 120 faz farkna sahip olduundan
dengededirler. Ntr akm
n
I , ekil 1.9daki N baras iin KAK eitlikleri yazlarak kartlabilir.

A
n a b c
I I I I = + +
(1.43)

Eitlik (1.42)deki faz akmlar kullanlarak;

5 30 5 150 5 90
3 1 3 1
5 5 5 0 A
2 2
n
n
I
j j
I j
= + +


= + + =



(1.44)

ntr akm bulunur. Faz akmlarna ait fazr diagram ekil 1.12de grlmektedir. Bu akmlar ekenar bir
gen zerinde olduundan; akmlarn vektrel toplamna eit olan
n
I
ntr akmnn deeri sfrdr. Genel
olarak herhangi bir -fazl dengeli sistemde fazr byklkleri kapal bir gen zerinde olduundan;
bu byklklerin toplam sfrdr. Bu yzden dengeli sistemde ntr akmnn deeri; ister ntr hatt ksa-
devre ( 0 ) olsun, ister ak-devre ( ) olsun, denge durumu korunduu mddete sfrdr. Eer
denge durumu yoksa yani gerilim kaynaklarndan, hat empedanslarndan ya da yk empedanslarndan
herhangi biri denge durumunu bozuyorsa n ve N baralar arasnda ntr akm akar.



ekil 1.12: Dengeli -fazl Sistemlerde Faz Akmlar

Dengeli gen (Delta) ( ) Yk
ekil 1.13de yldz ( Y ) bal bir gerilim kayna ile gen (ya da delta) bal dengeli bir yk
beslenmektedir. Dengeli bir gen balantda, ekil 1.13de grld gibi eit empedansl Z

ykleri
gen eklinde A, B ve C baralarna balanmtr. balantda ntr hatt bulunmaz. ekil 1.13deki
devrede iletim hattnn empedans ihmal edilirse; gerilim kaynandaki faz-faz aras gerilim deeri
ykteki faz-faz aras gerilim deerine eittir.
I
b

I
c

I
a



21


ekil 1.13: Yldz Bal Kaynak le gen Bal Yk Devre Diyagram

Yk zerindeki akmlar ise;

AB
BC
CA
A
A
A
ab
bc
ca
I E Z
I E Z
I E Z

=
=
=
(1.45)

eklinde ifade edilir. rnek olarak; eer faz-faz aras gerilimler, eitlik (1.37) - (1.39) ile verilen
deerlerde ve 5 30 Z

= ise yk akmlar;

AB
BC
CA
10 30
3 3, 464 0 A
5 30
10 90
3 3, 464 120 A
5 30
10 150
3 3, 464 120 A
5 30
I
I
I

= =




= =



+
= =



(1.46)

eklinde bulunur. gen bal yk iin KAK denklemleri yazlarak faz akmlar da ayr ayr bulunabilir.


( )
( )
( )
AB CA
BC AB
CA BC
3, 464 0 3, 464 120 3 3, 464 30
3, 464 120 3, 464 0 3 3, 464 150
3, 464 120 3, 464 120 3 3, 464 90
a
b
c
I I I
I I I
I I I
= = =
= = =
= = = +
(1.47)

Grld gibi hem eitlik (1.46)da verilen yk akmlar hem de (1.47)de verilen faz akmlar
dengededir. Bu yzden denge durumundaki bal yklerde yk akmlar toplam
AB BC CA
( ) I I I + +
sfrdr. Faz akmlar toplam ( )
a b c
I I I + + ise ntr hatt olmadndan sistem dengeli olsun veya olmasn
daima sfrdr. Eitlik (1.46) ve (1.47) karlatrldnda; Pozitif sral kaynak tarafndan beslenen denge
durumundaki bal yk iin faz akmlar yk akmlarnn 3

katdr ve 30 gecikmelidirler. Yani;
I
CA

I
AB

a
b
c
A
C
B
n
E
c
n

E
a
n

E
bn

Z

I
c

I
a

I
b

I
BC



22

AB
BC
CA
3 30
3 30
3 30
a
b
c
I I
I I
I I
=
=
=
(1.48)

Bu sonular ekil 1.14te zetlenmektedir.



ekil 1.14: Dengeli Bal Yk durumunda Faz Akmlar ve Yk Akmlarnn Fazr Diyagram

Dengeli Ykler iin gen-Yldz ( Y ) Dnm
ekil 1.15te dengeli yk durumundaki gen yldz dnm grlmektedir. ekildeki yklere dengeli
bir gerilim kayna balanrsa, her iki yk de A, B ve C baralarnda ayn deerde ifade edilecektir.
balantdaki hat akm yldz balantdaki hat akm ile ayndr. balant iin;

AB
A AB
3 30
3 30 A
E
I I
Z

= =
(1.49)

Yldz bal yk iin;

AN AB
A
Y
Y
30
A
3
E E
I
Z
Z

= =
(1.50)

Eitlik (1.49) ile (1.50) karlatrldnda
A
I nn hem bal yk; hem de Y bal yk konumunda
ayn olabilmesi iin

Y

3
Z
Z =
(1.51)

olmaldr, ayrca dier
B
I ve
C
I

hat akmlar da
Y
3 Z Z = olmas durumunda eit olacaktr. Bu
yzden gen bal dengeli bir yk, edeer yldz balantsna evirmek iin gen bal yk 3e
blnr. balant ile edeer yldz balantdaki yklerin alar ise eittir. Benzer ekilde dengeli bir
Y balant her bir empedans deeri 3 ile arplarak edeer balantsna evrilebilir. (
Y
3 Z Z = )
Denge durumundaki -fazl devrelerle alrken tek-fazn incelenmesi yeterlidir. bal ykler Y
edeerine evrilerek, kaynak ve yk ntr noktalar ntr hatt ile birletirilebilir. Bu ekilde elde edilen
tek-fazl devre zmlerde kullanlabilir. Geriye kalan iki faza ait akm ve gerilimler; incelenen tek-fazl
devreyle eit byklkte ve 120 faz farkna sahiptirler. Kitap boyunca ilenen tm -fazl konularda
aksi belirtilmedike verilen tm gerilim deerleri, iki faz (faz-faz) arasndaki gerilim deerleridir.
Endstriyel kullanmda da bu standart kullanlr.


23


ekil 1.15: Dengeli Ykler in Y Dnm

DENGEL -FAZLI SSTEMLERDEK G HESABI
Bu blmde, dengeli -fazl motor ve jeneratrler ile dengeli Y veya bal yklere deinilecek;
ayrca bu yklere ait anlk g ile kompleks g kavramlarna deinilecektir.

Anlk G: Dengeli -Fazl Jeneratrler
ekil 1.16da Y bal bir jeneratr; adet gerilim kayna, her biri jeneratr empedansna eit
a
Z
empedans ve ntr hatt ile gsterilmitir. Jeneratrn dengeli durumda alt varsayldnda jeneratr
terminal voltajnn anlk deeri;

( )
LN
( ) 2V cos V
an
v t t = +
(1.52)

Jeneratr tarafndan salanan a fazna ait akmn anlk deeri ise;

( )
L
( ) 2I cos A
a
i t t = +
(1.53)

LN
V faz-ntr aras voltajn rms deerini,
L
I ise faz akmnn rms deerini belirtmektedir. Jeneratrn
a faz tarafndan salanan anlk g ( )
a
p t ;

LN L
LN L LN L
( ) ( ) ( )
2V I cos( ) cos( )
V I cos( ) V I cos(2 ) W
a an a
p t v t i t
t t
t


=
= + +
= + + +
(1.54)
Denge durumunda alma koullar varsayldnda; b ve c fazlarnn akm ve voltaj deerleri a
faz ile ayn byklkte fakat 120 faz farkl olacaktr. Bu yzden b faz iin anlk g;

A
C
B
Z

I
A

+

E
AB

-
a) Dengeli Bal Yk
A
C
B
N

Z
Y

Z
Y

I
A

+

E
AB



-
b) Dengeli Y Bal Edeer Yk


24
LN L
LN L LN L
( ) 2V I cos( 120 ) cos( 120 )
V I cos( ) V I cos(2 240 ) W
b
p t t t
t


= + +
= + + +
(1.55)

Ayn ekilde c faz iin anlk g;

LN L
LN L LN L
( ) 2V I cos( 120 ) cos( 120 )
V I cos( ) V I cos(2 240 ) W
c
p t t t
t


= + + + +
= + + + +
(1.56)



ekil 1.16: Y Bal Jeneratr

Jeneratrn toplam faz tarafndan salanan toplam anlk g
3
( ) p t

, herbir faz iin salanan anlk

g deerlerinin toplamna eittir. (1.54) - (1.56) eitlikleri yardm ile;

3
LN L LN L
( ) ( ) ( ) ( )
3V I cos( ) V I [ cos(2 )
cos(2 240 )
cos(2 240 )] W
a b c
p t p t p t p t
t
t
t

= + +
= + + +
+ + +
+ + + +
(1.57)

bulunur. Keli parantez ierisindeki farkl kosins terimi, dengeli fazr seti olarak ifade edildiinde;
bu terimin toplamnn sfr olduu grlr. Bu yzden , ve t nin herhangi bir deeri iin eitlik
(1.57) aadaki gibi sadeletirilebilir;


3 3 LN L
( ) P 3V I cos( ) W p t

= =
(1.58)

Eitlik (1.58) faz-ntr gerilimi yerine faz-faz aras gerilim deeri
LL
V kullanlarak dengeli alma
durumu iin yeniden dzenlenirse;


LN LL 3 LL L
V V 3 ve P 3V I cos( ) W

= =
(1.59)
+
-

+

a
b
c
n

-

-




25
(1.59) denklemi incelendiinde u sonuca varlr; -fazl jeneratrn denge durumunda
almasnda; jeneratr tarafndan salanan toplam anlk g zamandan bamszdr ve sabittir
3 3
( ) P p t

= .

Anlk G: Dengeli -fazl Motor ve Yk Empedans
-fazl motorlar tarafndan denge durumunda ekilen anlk g sabittir. ekil 1.16, akm ynleri
deitirilerek -fazl motor gsteriminde kullanlabilir. Jeneratrn salad g hesabnda kullanlan
(1.52) - (1.59) eitlikleri motor tarafndan ekilen g hesabnda da kullanlabilir. Bu eitlikler ayn
zamanda -fazl sistemlerde dengeli empedans ykleri tarafndan ekilen anlk g deeri iin de
geerlidir.

Kompleks G: Dengeli -Fazl Jeneratrler
Eitlik (1.52) ve (1.53)deki voltaj ve akmn fazr gsterimi;

LN
V V
an
V =
(1.60)

L
I A
a
I =
(1.61)

burada
a
I , jeneratrn pozitif a terminalinden kan akmdr. Jeneratrn a

faznn salad kompleks
g
a
S ;

( )
( ) ( )
*
LN L
LN L LN L
V I
V I cos V I sin
a an a
S V I
j


= =
= +
(1.62)

Denge durumundaki jeneratrde b ve c faz tarafndan salanan kompleks g;
a
S ile ayndr. Bu
yzden jeneratr tarafndan salanan toplam kompleks g
3
S

;

( )
( ) ( )
3
LN L
LN L LN L
3
=3V I
3V I cos 3V I sin
a b c a
S S S S S
j

= + + =

= +
(1.63)

Toplam aktif ve reaktif g cinsinden ise;

3 3 3
P Q S j

= +
(1.64)

eklinde ifade edilir. Burada;

( ) ( )
( )
3 3 LN L
LL L
P Re 3V I cos
3V I cos W
S



= =
=
(1.65)
ve

( ) ( )
( )
3 3 LN L
LL L
Q Im 3V I sin
3V I sin VAR
S



= =
=
(1.66)
olarak hesaplanr. Ayrca toplam grnr g ise;

3 3 LN L LL L
3V I 3V I VA S S

= = =
(1.67)


26
Kompleks G: Dengeli -Fazl Motorlar
-fazl jeneratrler tarafndan salanan kompleks, aktif, reaktif ve grnr g ifadeleri ayn zamanda
-fazl motorlar tarafndan ekilen kompleks, aktif, reaktif ve grnr g deerleri iin de geerlidir.

Kompleks G: Dengeli Y

Ykler ve Dengeli Ykler
(1.64) - (1.67) eitlikleri Y veya bal empedanslar iin de geerlidir. Denge durumundaki Y bal
yk iin; a fazna bal empedans ularndaki gerilim deeri ile bu fazdaki akm, (1.60) ve (1.61)
eitlikleri ile ifade edilebilir. Daha sonra (1.63) - (1.67) eitlikleri Y bal dengeli yk tarafndan ekilen
g iin de geerlidir.
Dengeli bal yk iin a ve b

fazlar arasndaki faz-faz aras gerilim deeri ile faz akm
aadaki gibi ifade edilebilir;

LL
V V
ab
V =
(1.68)

I A
ab
I

=
(1.69)

Burada;
LL
V , faz-faz aras rms gerilimi, I

ise rms yk akmn gstermektedir. a b fazlar

arasndaki empedans yk tarafndan ekilen kompleks g
ab
S ;

( )
*
LL
V I
ab ab ab
S V I

= =
(1.70)

bal yk tarafndan ekilen toplam kompleks g ise;

( )
( ) ( )
3
LL
LL LL
3
=3V I
3V I cos 3V I sin
ab bc ca ab
S S S S S
j

= + + =

= +
(1.71)

Eitlik (1.70) ; toplam aktif ve reaktif g cinsinden yeniden yazlrsa;

3 3 3
P Q S j

= +
(1.72)

( ) ( )
( )
3 3 LL
LL L
P Re 3V I cos
3V I cos W
S

= =
=
(1.73)

( ) ( )
( )
3 3 LL
LL L
Q Im 3V I sin
3V I sin VAR
S

= =
=
(1.74)

Burada yk akm, I

, eitlik (1.73) ve (1.74)te hat akm cinsinden yazlmtr

L
I 3I

= .
Toplam grnr g ise;
3 3 LL LL L
3V I 3V I VA S S

= = =
(1.75)

Grld gibi bal yk iin karlan (1.72) - (1.75) eitlikleri; (1.64) - (1.67) eitlikleri ile
ayndr.


27
rnek 1.4:
400 kW , 0,8 gecikmeli g faktryle alan asenkron motor ile, 150 kVA, 0,9 ileri g faktr ile
alan senkron motor paralel bal ekilde 4160 Vluk dengeli -fazl kaynaktan beslenmektedir.
Kaynak ile yk arasndaki iletim hattnn empedans ihmal edilmektedir.
a. Her bir motor iin ayr g geni ile toplam yk iin g genini iziniz.
b. Toplam yk iin g faktrn bulunuz.
c. Kaynak tarafndan salanan faz akmnn bykln bulunuz
d. gen bal bir kapasitr grubu yke paralel balanyor. G faktrn 1 yapmak iin gerekli
olan kapasitr reaktans deerini bulunuz
e. Kapasitr grubu eklendikten sonra kaynak tarafndan salanan faz akmn hesaplaynz
zm:
Asenkron motor iin, P=400 kW ve;

( ) ( )
2 2
2 2
S P 400 0.8 500 kVA
Q= S P 500 400 300 kVAR ekilen
gf = = =
= =


Senkron motor iin S=150 kVA ve

( ) ( )
( ) ( )
2 2
2 2
P S 150 0, 9 135 kW
Q= S P 150 135 65, 4 kVAR salanan
gf = = =
= =


Toplam motor yk iin;

( ) ( )
2 2
2 2
P 400 135 535 kW ve Q 300 65, 4 234, 6 kVAR ekilen
S= P Q 535 234, 6 584, 2 kVA
= + = = =
+ = + =


Her iki motor iin ve toplam motor yk iin g genleri ekil 1.17de grlmektedir.



ekil 1.17: rnek 1.4 iin G genleri

Toplam motor yk durumundaki g faktr =P S 535 584, 2 0,916 geride gf = =

Kaynak tarafndan salanan faz akm
( )
I S 3V = burada S toplam motor yk iin grnr g iken,
V faz-faz aras yk gerilimidir. Bu rnek iin;
S
=
5
0
0

k
V
A

Q
=
3
0
0

k
V
A
R

P=400 kW
Q
=
6
5
,
4

k
V
A
R

S
=
1
5
0

k
V
A

P=135 kW
Q
=
2
3
4
,
6

k
V
A
R

S
=
5
8
4
,
2

k
V
A

P=535 kW
Asenkron Motor Senkron Motor
Toplam Motor Yk


28
( )
( ) I 584,2 3 4160 0, 0811 kA 81,1 A bir faz iin . = = =


G faktrnn 1 olabilmesi iin kondansatr grubu tarafndan salanan toplam reaktif gcn,
motorlar tarafndan ekilen toplam reaktif gce eit olmas gerekir. Bu yzden
c
Q 234, 6 kVAR =
gen bal kondansatr grubu iin,
2
c
Q 3V X

= dr. Burada; V kapasitrler zerindeki faz-faz aras

gerilim, X

ise kapasitif reaktansdr. Bu yzden gen bal her bir kondansatrn kapasitif reaktans,

( )
2
2 3
c
X 3V Q 3 4160 234, 6 10 221, 3

= = =


olarak hesaplanr. Kondansatr grubunun balanmasndan sonra g faktrnn 1 olmasyla kaynak
tarafndan salanan grnr g S, aktif g P ile ayn olur. ekilen faz akm da;

( ) ( ) ( )
( ) I S 3V P 3V 535 3 4160 0, 0743 kA=74,3 A her bir faz iin = = = =


Bu rnekte; kaynak voltaj 4160 Vun faz-faz m yoksa faz-ntr arasnda m olduu ya da rms mi
yoksa maksimum deer mi olduu verilmemitir. Bu yzden, genelde olduu gibi kaynak voltaj, rms ve
faz-faz aras olarak kabul edildi. Her iki motorun oluturduu toplam yk, kaynaktan 535 kW aktif g
ekmektedir. Gecikmeli g faktr ile alan asenkron motor 300 kVAR reaktif g ekerken, ileri g
faktr ile alan senkron motor 65.4 kVAR reaktif g salamaktadr. ekilen faz akm da kondansatr
gurubunun balanmasyla 81,1 Aden 74,3 Ae indirilmitir. Bu yzden iletim hatlar ve kablolarda aa
kan
2
I R kayplar da azalmtr.

DENGEL -FAZLI SSTEMLERN TEK-FAZLI SSTEMLERE
GRE AVANTAJLARI
ekil 1.18de ayr ayr farkl tek-fazl sistem grlmektedir. Her bir tek-fazl sistemde birbirinin ayns
olarak yer alan elemanlar; bir gerilim kayna ile gsterilen ve
a
Z empedansna sahip jeneratr, gidi ve
dn iin
L
Z

empedansna sahip iki farkl iletim hatt,
Y
Z ile gsterilen yk empedansdr. ayr tek-
fazl sistem ekilde yldz balantsn anmsatacak ekilde belirtilerek -fazl sistemin avantaj
gsterilmeye allmtr. Her bir tek-faz iin gidi ve dn olmak zere yk akmn veya daha fazlasn
tayabilecek iki farkl iletken gerekmektedir. Ancak, eer ekil 1.18deki kaynak ve ykn ntr noktalar
birletirilerek -fazl bir sistem oluturulduunda ve kaynak gerilimleri birbiriyle ayn byklkte fakat
120 faz farkl olarak seildiinde; ntr akm sfrlanr [baknz (1.44)] ve bu ekilde de farkl ntr
hattna gerek kalmaz.



29


ekil 1.18: Adet Tek-Fazl Sistem

Bu yzden -fazl dengeli sistemler, tek-fazl sistem ile iletilen gcn aynsn iletirken, tek-fazl
sistem iin gereken iletken miktarnn yarsna gerek duyarlar. Ayrca -fazl sistemlerde
2
I R kayplar
ve iletim hattndaki gerilim dm; tek-fazl sisteme gre yar yaryadr. Bu yzden -fazl sistemin
ayrk tek-fazl sistemlere gre avantajlarndan biri enerji iletim ve datm maliyeti olarak daha dk
olmas ve daha iyi voltaj dzenlemesine sahip olmasdr. Baz -fazl sistemlerde ntr hatt yoktur
rnein balantda veya 3 iletkenli Y balantda ntr hatt bulunmaz. Ancak ou -fazl sistem 4
iletkenli Y balantdan oluur ve topraklanm ntr hatt bulunur. Ntr hatt, imek sonucu oluan ar
gerilimlerin snmlenmesinde kullanlr ve asimetrik yklenmeler sonucunda oluan dengesiz akmlarn
tanmasn salar. Ntr hatlar normal alma durumlarnda neredeyse sfr akm tad iin genelde faz
hatlarna gre daha kk kesitlidirler. Bu yzden ntr hattnn maliyeti faz hatlarna gre daha dktr.
Ntr hatt olsun veya olmasn -fazl sistemlerin yapm ve iletme maliyeti ayr ayr tek-fazl sistemlere
gre daha dktr. -fazl sistemlerin bir dier avantaj da, -fazl dengeli jeneratrler tarafndan
salanan g denge durumunda hemen hemen sabittir. -fazl sistemlerdeki jeneratr (aft zerindeki
uyartm sargs ve 120 faz fark ile yerletirilmi stator sarglarndan oluan jeneratr) elektrik gcn
mekanik gten elde ettii iin hemen hemen sabit bir mekanik gce ihtiya duyar. Dier bir yandan,
denge konumunda tek-fazl jeneratr tarafndan salanan anlk g, eitlik (1.54)te verilen ( )
a
p t

-fazl
sistemdeki jeneratrlerden birinin salad anlk gce eittir. Bu eitlikte de grlecei gibi ( )
a
p t ; biri
sabit dieri ise ift frekansl bir sinsoid olmak zere, iki bileenden olumaktadr. Bu yzden tek-fazl
jeneratrn hem mekanik giri gc hem de mekanik aft torku ift frekansl sinssel bileenden tr
aft zerinde titreimlere ve grltye neden olur. Bu titreimler ve grlt ise mekanik sistemlerde ksa
zamanda anma ve bozulmalara neden olur. Bu yzden 5 kVA ve zeri jeneratrler ve motorlar; titreim
ve grlty nlemek iin -fazl olarak imal edilirler.




Z
Y


Z
Y

Z
Y

Z
L
Z
L

Z
L

Z
L



n
1
n
2

n
3

N
1

N
2

N
3



30
zet
Yn ve iddeti zamanla periyodik olarak dei-
en akmlar alternatif akmlar olarak tanmlanr-
lar. Alternatif akmda, akm ve gerilim daha ok
sinssel biimde zamanla deiir. Sinssel AC
kaynann polaritesi (kutuplar) periyodik
aralklarla sinssel dalga biiminin pozitif veya
negatif ksmna bal olarak deiir. Kaynan
polaritesine bal olarak alternatif akmn yn de
periyodik olarak deimektedir. Bir alternatif
dalga biimi anlk deer, tepe deeri, periyot,
frekans gibi kavramlar ile tanmlanmaktadr.
Sins dalgas; diren, endktr ve kondansatr
elemanlarnn tepkisinden etkilenmeyen ekle
sahip bir dalga biimidir. Eer bir diren,
endktr veya kondansatr zerindeki gerilim
sinssel ise oluan akm da sinssel karakteristie
sahiptir. Dnen bir vektrden gelitirilen bir sins
dalgasnn fiziksel temsili akm veya gerilim iin
kullanlabilir. Bir alternatif akmn etkin deeri;
ayn dirente, ayn zamanda ve eit miktarda s
aa karan doru akmn deerine eittir. Bir
AC devresinde etkin akm ve etkin gerilim
deerleri; sras ile akm ve gerilimin maksimum
deerlerinin 0,707 katlarna eittirler.
Kullandmz AC ampermetre ve voltmet-
releriyle llen deerler alternatif akmn etkin
deerleridir. Akm ve gerilim arasndaki faz
ilikisini ifade etmek iin fazr diyagram olarak
adlandrlan grafiksel ifadeler kullanlr. Bu
ifadelerde, akm ve gerilim fazr denilen dnen
vektrlerle temsil edilir. Fazr saatin dn
ynnn tersi ynnde dner. Fazr diyagram
kullanlarak diren, endktr veya kondansatr
devresi iin akm ve gerilim arasndaki faz
ilikisi; ilgili fazrler kullanlarak belirlenir. Bir
diren devresinde akm ve gerilim fazrleri ayn
doru boyunca olduundan akm ve voltaj ayn
fazdadrlar ve aralarnda faz fark yoktur. Bir
endktrde, voltaj akmn 90 ilerisindedir. Bir
kondansatrde ise voltaj akmn 90 gerisindedir.
AC devrelerde herhangi bir andaki gerilimle ak-
mn arpm ani g olarak tanmlanr. Gcn her
an farkl deerler ald bu durumlarda genelde
ortalama g temel alnr ve aktif g olarak
adlandrlr.





31
Kendimizi Snayalm
1. ( ) 120cos(314,16 60 ) V v t t = + eklinde
verilen gerilim deerinin etkin deeri nedir?
a. 314,16 3 V
b. 314,16 2 V
c. 120 2 V
d. 120 2 V
e. 60 3 V
2. Saf endktif yk durumunda; akmn konumu
gerilime gre nasldr?
a. Akm, gerilimden 90 ileridedir.
b. Akm, gerilimden 90 2ileridedir.
c. Akm, gerilimden 90 geridedir.
d. Akm, gerilimden 90 2 geridedir
e. Akm, gerilim ile ayn fazdadr.
3. ( ) 120cos(314,16 60 ) V v t t = + eklinde
verilen gerilim deerinin frekans nedir?
a. 120 V
b. 314,16 Hz
c. 50 Hz
d. 60 Hz
e. 60
4. Pozitif-sral, dengeli -faz Y bal bir
gerilim kaynanda
ab
E faz-faz aras gerilimi ile
an
E faz-ntr aras geriliminin arasndaki iliki
nasldr?
a.
ab an
3 30 E E =
b.
an ab
3 30 E E = +
c.
ab an
3 30 E E = +
d.
ab an
3 30 E E = +
e.
ab an
3 30 E E =





5. -fazl jeneratrn denge konumunda
almas durumunda; jeneratrn salad anlk
g ile zaman arasnda nasl bir iliki vardr?
a. Zamana bal deildir.
b. Zaman ile doru orantldr.
c. Zamann karesi ile doru orantlr.
d. Zaman ile ters orantldr.
e. Zamann karesi ile ters orantldr.
6. G geni dnldnde; 80 kW aktif
gce ve 100 kVA kompleks gce sahip bir ykn
reaktif g deeri ne olur?
a. 180 VAR
b. 20 VAR
c. 180 Hz
d. 60 VAR
e. 128 VAR.
7. -fazl dengeli sistemler, adet tek-fazl
sistem ile ayn deerde g iletmek iin tek fazl
sisteme gre ne kadar iletkene ihtiya duyarlar?
a. Tek-fazl sistemin 2 kat iletken
b. Tek-fazl sistemin 4 kat iletken
c. Tek-fazl sistem ile ayn sayda iletken
d. Tek-fazl sistemin 1 2 kat iletken
e. Tek-fazl sistemin 2 kat iletken
8. Trkiyede evlerde kullanlan elektriin
karakteristii ne ekildedir?
a. Karesel
b. Dairesel
c. Sinssel
d. gensel
e. Kutupsal
9. Bara admitans matrisi zerindeki kegen
zerindeki elemanlar neyi ifade ederler?
a. Karlkl-empedans deerlerini
b. Karlkl-admitans deerlerini
c. z-empedans deerlerini
d. z-kapasitans deerlerini
e. z-admitans deerlerini


32
10. -fazl dengeli sistemler, adet tek-fazl
system ile ayn deerde g iletirken oluan I
2
R
kayplar tek-fazl sisteme gre nasldr?
a. 1/ 2 kat
b. 1/ 2 kat
c.

2
kat

d. 2 kat
e. 4 kat


Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise G Sistemlerinde
Kullanlan Temel Kavramlar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise G Sistemlerinde
Kullanlan Temel Kavramlar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise G Sistemlerinde
Kullanlan Temel Kavramlar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Dengeli -Fazl
Devreler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Dengeli -Fazl
Sistemlerdeki G Hesab balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise Dengeli -Fazl
Sistemlerdeki G Hesab balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
7. d Yantnz yanl ise Dengeli -Fazl
Sistemlerin Tek-Fazl Sistemlere gre
Avantajlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Devre Eitlikleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Dengeli -Fazl
Sistemlerin Tek-Fazl Sistemlere gre
Avantajlar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.


Yararlanlan Kaynaklar
Fitzgerald, A. E., Higginbotham, D. E. & Grabel,
A. (2000). Fundamental Electric Engineering.
(ev. Ed. Kyma, K.) Temel Elektrik
Mhendislii Cilt 1. (3. Bask). Ankara: Bilim
Center.
Demir, S. (2011). Elektrik Enerjisi retimi ve
Datm, Anadolu niversitesi Yaynlar.
Arifolu, U. (2000). Alternatif Akm Devreleri:
cilt 2, stanbul: Alfa Basm Yaym Datm Ltd.
ti.
Boylestad, R. L. (1990). Introductory Circuit
Analysis (6th ed.), New York: Macmillan
Publishing Company.
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Saadat, H. (2004). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
http://www.megep.meb.gov.tr
http://elektroteknoloji.com
http://www.enerjiplatformu.org






















34






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
-fazl sistemlerle ilgili olan simetrik bileenleri yorumlayabilecek,
Simetrik bileenler yardmyla sral bileen devreleri tanmlayabilecek,
Dengeli ve dengesiz sistemleri kyaslayp aralarndaki farklar ayrt edebilecek,
ebekede kullanlan eitli sabit ve dnen elemanlarn edeer sral devrelerini oluturabilecek,
-fazl sistemlerdeki iletilen gc hesaplayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Simetrik Bileenler
Dnm Matrisi
Sral Devreler
Empedans Matrisi
Y Balant
Balant
Faz Kaymas
Birim Sral Devre
Transformatr
Senkron Jeneratr

indekiler
Giri
Simetrik Bileenlerin Tanm
Empedans Yklerin Sral Devreleri
Seri Empedanslar in Sral Devreler
-Fazl letim Hatlarnn Sral Devreleri
Dnen Makinelere Ait Sral Devreler
-Fazl ve ki-Sargl Transformatrlerin Birim Sral Modelleri
-Fazl ve -Sargl Transformatrlerin Birim Sral Modelleri
Sral Devrelerde G Hesab
2


35
GR
Bu blmde, g sistemlerindeki hesaplamalarda ska kullanlan simetrik bileenler ynteminden
detaylca bahsedilecektir. lk olarak C. L. Fortescue tarafndan aklanan Simetrik bileenler metodu
dengesiz sistemlerle ilgilidir. Bu teoreme gre n fazrl dengesiz bir sistem, dengeli fazrlerden oluan
n adet ayrk sistemle zlebilir ve bunun ispat Fortescue tarafndan yaplmtr. n fazrl dizinin
bileenlerinin herbirinin genlikleri ve dizinin fazrleri arasndaki faz alar birbirine eittir. Normalde
dengeli olan -fazl bir sistemde dengesiz hata durumlar, her fazda dengesiz akm ve buna bal olarak
da dengesiz gerilimlerin olumasn salar. Akm ve gerilim deerleri sabit empedanslarla ilikiliyse,
sistem lineer sistem olarak adlandrlr. Sistemin Simetrik bileenleri makinalarla, transformatrlerle,
iletim hatlaryla ve yk oluumlaryla ilgilidir. -fazl bir sistemin zmlenebilmesi iin tane
edeer devresinin bulunmas gerekir. Simetrik bileenlerle analiz, simetrik olmayan hatalarn ve faz
hatalarnn zmlenip ayrtrlmasnda nemli bir yere sahiptir. Bu konular ilerleyen nitelerde
detaylca ilenecektir.
-fazl sistemlerde, sitemin analizinin yaplp matematiksel hesaplamalarn dzgn bir biimde
yaplabilmesi iin ebeke elemanlarna ait edeer devrelerin sral bileen devrelerinin oluturulmas
gereklidir. Bu sayede pozitif-sral, negatif-sral ve sfr-sral edeer devreleri ayr ayr bulunup analiz
edilebilir. Bu devreleri birbirinden ayr ayr analiz edebilme zellii, hesapmalarda byk kolaylk salar.
Bu nitede ncelikle empedans yklere ait sral devreler karldktan sonra kapsam daha da
geniletilerek, seri bal empedanslar iin sral devreler ve -fazl iletim hatlarna ait sral devreler
incelenecektir. Ardndan motor ve jeneratr gibi dnen makinelerin sral devrelerine geilecektir.
ebekenin nemli elemanlarndan olan -fazl transformatrlerin sral edeer devreleri ile ilgili
rnekler yapldktan sonra incelenen tm sral devrelerdeki g hesabna geilecektir.

SMETRK BLEENLERN TANIMI
-fazl sistemlerdeki herbir faza ait gerilimler
a
V ,
b
V ve
c
V eklinde isimlendirilir. Fortescueye gre;
bu faz gerilimlerinin aadaki grup sral (ardk) bileene ayrlarak zmlemesi yaplabilir.
ekil 2.1(a)da grld gibi sfr-sral bileenler, eit byklkte ve aralarnda 0 faz
kaymasna sahip ayr fazrden meydana gelmektedirler.
ekil 2.1(b)da grld gibi pozitif-sral bileenler eit byklkte, aralarnda 120 faz
kaymasna sahip ve asal olarak pozitif ynde sralanm ayr fazrden meydana
gelmektedirler. Asal olarak pozitif yn, saat ynn ifade eder
ekil 2.1(c)da grld gibi negatif-sral bileenler eit byklkte, aralarnda 120 faz
kaymasna sahip ve asal olarak negatif ynde sralanm ayr fazrden meydana
gelmektedirler. Asal olarak negatif yn, saat ynnn tersini ifade eder
Biz bu kitapta sadece a fazna ait gerilimin sfr, pozitif ve negatif sral bileenleri zerinde
duracaz ki; bu fazrler yazl srasna gre
0 a
V ,
1 a
V ve
2 a
V eklinde ifade edilirler. Gsterimi daha
sade ve anlalr hale getirmek iin alt indis olan a kaldrlp bu sral bileenler
0
V ,
1
V ve
2
V eklinde

Simetrik Bileenler


36
gsterilecektir. -fazl nicelikler ve bunlarn sral bileenleri ile olan ilikisini daha iyi anlayabilmek
iin aadaki dnm denklemi yararl olacaktr.

0
2
1
2
2
1 1 1
1
1
a
b
c
V V
V a a V
V a a V


=



(2.1)



ekil 2.1: Faz Gerilimlerinin Sral Bileenler Cinsinden Gsterimi

Bu denklemde; bykl 1 ve faz as 120 olan a fazr aadaki ekillerde ifade edilir.
1 3
1 120
2 2
a j

= = + (2.2)
(2.1)deki matris gsterimi, aada gsterildii gibi 3 farkl denkleme ayrtrlabilir.
0 1 2 a
V V V V = + + (2.3)
2
0 1 2 b
V V a V aV = + + (2.4)
2
0 1 2 c
V V aV a V = + + (2.5)
(2.2)deki denklemde; a birim bykle ve 120 faz asna sahip kompleks bir saydr ve ayn
zamanda bir fazrdr. Herhangi baka bir fazr, a ile arpldnda; bu fazr saat ynnn tersi
istikametinde 120 dner. Ayn ekilde, herhangi bir fazr
2
a ile arpldnda ise; bu fazr saat
ynnn tersi istikametinde 240 dner. Aadaki ifadeler, a fazrn ieren genel zdelikleri
listelemektedir.
4 2 3 2
2 2
2 2
1 120 1 240 1 0 1 0
1 3 30 1 3 30 3 270 1 210
1 1 60 1 1 60
a a a a a a
a a a a ja
a a a a
= = = = + + =
= = = =
+ = = + = =
2
1 1 180 a a + = =





(a) Sfr-sral bileenler (b) Pozitif-sral bileenler (c) Negatif-sral bileenler
a faz b faz c faz








37
Kompleks bir say olan a , yine kompleks say olan 1 1 90 j = = ile benzerdir. Dolaysyla j
ile a arasndaki tek fark a deerleridir. j nin as 90 iken a nn as ise 120 dir.
(2.1)deki denklem, vektr ve matris gsterimi kullanlarak daha basitletirilmi bir ekilde yeniden
yazlabilir. Niceliklere ve fazrlere ait
p
V ve
s
V vektrleri ile A matrisi aadaki ekilde
tanmlanabilir.

a
p b
c
V
V
V


=



V (2.6)
0
1
2
s
V
V
V


=



V (2.7)
2
2
1 1 1
1
1
a a
a a


=



A (2.8)
p
V faz gerilimlerinin stun vektrdr, V
s
sral gerilimlerin stun vektrdr ve
3 3
lk
A

matrisi ise dnm matrisi olarak adlandrlr. Bu tanmlamalar kullanarak (2.1)deki denklem u hale
gelir.

p s
= V AV (2.9)
A matrisinin tersi

1 2
2
1 1 1
1
1
3
1
a a
a a

=



A (2.10)
(2.10) denkleminde hesaplanmtr ve bu denklem,
1
AA arpmnn birim matrise
( ) U eit olduu
ispat edilerek dorulanabilir. Ayrca
1
A ile (2.9) denkleminin soldan arpm u ekilde olur;

1
s p

= V A V (2.11)
(2.6), (2.7) ve (2.10) kullanlarak (2.11)deki denklem, aadaki gibi ifade edilebilir.

0
2
1
2
2
1 1 1
1
1
3
1
a
b
c
V V
V a a V
V a a V


=



(2.12)
(2.12) denklemindeki matris gsterimi, ayr denklem olarak ayrtrlrsa;
( )
0
1
3
a b c
V V V V = + + (2.13)
( )
2
1
1
3
a b c
V V aV a V = + + (2.14)
( )
2
2
1
3
a b c
V V a V aV = + + (2.15)


38
denklemleri elde edilir. (2.13) denklemi gsterir ki dengeli -fazl sistemde sfr-sral gerilim yoktur
nk dengeli fazrn toplam (vektrel olarak) sfrdr. Dengede olmayan -fazl sistemde, hat-ntr
gerilimleri sfr-sral bileene sahip olabilir. Oysa ki, hat-hat aras gerilimler hibir zaman sfr-sral
bileene sahip olamazlar, nk KGKya gre bu gerilimlerin toplamlar her zaman sfrdr.
Aada grld gibi simetrik bileen dnm; gerilimlere uygulanabildii gibi ayn zamanda
akmlara da uygulanabilir:

p s
= I AI (2.16)
p
I , faz akmlarnn stun vektr olmak zere;

a
p b
c
I
I
I


=



I (2.17)
s
I , sral akmlarn stun vektr olmak zere;

0
1
2
s
I
I
I


=



I (2.18)
Ayrca;

1
s p

= I A I (2.19)
elde edilir. (2.16) ve (2.19) denklemleri, aadaki gibi ayr ayr denklemler halinde yazlabilir. Faz
akmlar;

0 1 2 a
I I I I = + + (2.20)
2
0 1 2 b
I I a I aI = + + (2.21)
2
0 1 2 c
I I aI a I = + + (2.22)
ve sral akmlar;

( )
0
1
3
a b c
I I I I = + + (2.23)
( )
2
1
1
3
a b c
I I aI a I = + + (2.24)
( )
2
2
1
3
a b c
I I a I aI = + + (2.25)
eklinde gsterilir. -fazl Y bal bir sistemde;
n
I ntr akm, hat akmlarnn fazr olarak vektrel
toplamna eittir.

n a b c
I I I I = + + (2.26)
(2.26) ve (2.23) kyaslanrsa;

0
3
n
I I = (2.27)


39
eitlii elde edilir. Ntr akm, sfr-sral akmn katna eittir. Dengeli Y bal sistemde; hat akmlar
sfr-sral bileene sahip deildir nk ntr akm sfrdr. Ayrca; ntr yolu olmayan herhangi bir fazl
sistemde, rnein gen bal sistem veya topraklanmam -kablolu Y bal sistem gibi, hat akmlar
sfr-sral bileene sahip deildir. Aadaki farkl rnek, simetrik bileenler konusunun daha iyi
anlalmasna yardmc olacaktr.
rnek 2.1
abc sralamas ile verilen aadaki dengeli hat-ntr gerilimlerinin sral bileenlerini hesaplaynz.
277 0
277 120 V
277 120
an
p bn
cn
V
V
V


= =

+

V
zm: (2.13) - (2.15) aralndaki denklemler kullanarak
( )
( ) ( )
( ) ( ) ( )
0
1
2
1
277 0 277 120 277 120 0
3
1
277 0 277 120 120 277 120 240 277 0 V
3
1 1
277 0 277 120 240 277 120 120 277 0 277 120 277 240 0
3 3
an
V
V V
V
= + + =
= + + + + = =

= + + + + = + + =


Buradan karlacak sonu; abc sral (pozitif-sral) dengeli -fazl sistemler, sfr-sral veya negatif-
sral bileenlere sahip deillerdir. Bu rnek iin
1
V

pozitif-sral gerilimi
an
V ye eittir. Sfr-sral ve
negatif-sral gerilimlerin her ikisinin de deeri sfra eittir.
rnek 2.2
Y bal bir yk acb sralamas ile aada verilen dengeli akmlara sahiptir. Sral akmlar
hesaplaynz.
10 0
10 120 A
10 120
a
p b
c
I
I
I


= =



I

zm: (2.23) - (2.25) aralndaki denklemler kullanlarak
( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
0
1
2
1
10 0 10 120 10 120 0
3
1 1
10 0 10 120 120 10 120 240 10 0 10 240 10 120 0
3 3
1
10 0 10 120 240 10 120 120 10 0 A
3
a
I
I
I I
= + + =
= + + + + = + + =

= + + + + = =


Buradan karlacak sonu; acb sral (negatif-sral) dengeli -fazl sistemler, sfr-sral veya pozitif-
sral bileenlere sahip deillerdir. Bu rnek iin
2
I negatif-sral akm
a
I ya eittir. Sfr-sral ve
pozitif-sral akmlarn her ikisinin de deeri sfra eittir.
rnek 2.3
Y bal bir yk besleyen -fazl bir hattn fazlarndan biri ( b faz) devreden koparak faz ak-
devre haline gelmitir. Yk zerindeki ntr noktas topraklanmtr ve dengesiz hat akmlar aadaki
deerlerle verilmitir. Sral akmlar ve ntr akmn hesaplaynz.


40
10 0
0 A
10 120
a
p b
c
I
I
I


= =



I
zm: Bahsedilen devre, ekil 2.2de grlmektedir. (2.23) - (2.25) aralndaki denklemler
kullanlarak sral akmlar aadaki ekilde bulunur.
( )
( )
( )
0
1
2
1
10 0 0 10 120 3,33 60 A
3
1
10 0 0 10 120 240 6, 67 0 A
3
1
10 0 0 10 120 120 3,33 60 A
3
I
I
I
= + + =
= + + + =

= + + + =


Ntr akm ise (2.26) denklemi kullanlarak aadaki ilemle hesaplanr.
0
10 0 0 10 120 10 60 A 3
n
I I = + + = =



ekil 2.2: rnek 2.3 iin Kullanlacak Devre

EMPEDANS YKLERN SIRALI DEVRELER
ekil 2.3, dengeli ve Y bal yk empedansn gstermektedir. Herbir fazn empedans,
Y
Z olarak
belirlenmitir ve
n
Z ntr empedans ise ykn ntr noktas ile toprak arasna balanmtr. ekil 2.3te
hat-toprak aras gerilim
ag
V ile belirtilmitir. Bundan sonraki gsterimlerde toprak balants iin g
indisi kullanlacaktr.
( ) ( )
ag Y a n n Y a n a b c Y n a n b n c
V Z I Z I Z I Z I I I Z Z I Z I Z I = + = + + + = + + + (2.28)
Benzer denklemler
bg
V ve
cg
V hat-toprak gerilimleri iin de yazlabilir.
( )
bg n a Y n b n c
V Z I Z Z I Z I = + + + (2.29)
( )
cg n a n b Y n c
V Z I Z I Z Z I = + + + (2.30)
(2.28) - (2.30) aralndaki denklemler, aadaki denklemde olduu gibi matris eklinde ifade
edilebilir.

a
c
b


41
( )
( )
( )
ag Y n n n a
bg n Y n n b
cg n n Y n c
V Z Z Z Z I
V Z Z Z Z I
V Z Z Z Z I
+

= +

+


(2.31)



ekil 2.3: Dengeli Y Bal Empedans Yk

(2.31) denklemi daha anlalr biimde u ekilde yazlabilir.

p p p
= V Z I (2.32)
p
V hat-toprak aras gerilimleri ( veya faz gerilimleri) ieren stun vektr,
p
I hat akmlarn ieren
(veya faz akmlar) stun vektr ve
p
Z ise (2.31)de ifade edilen 3 3 lk faz empedans matrisi
olarak adlandrlr. (2.9) ve (2.16) denklemleri, sral gerilim ve sral akmlar arasndaki ilikiyi
belirlemek amacyla (2.32) denklemi iinde kullanlabilir.

s p s
= AV Z AI (2.33)
(2.33) denkleminde eitliin her iki taraf, sol taraftan,
1
A
ile arplrsa;

( )
1
s p s

= V A Z A I (2.34)
veya
s s s
= V Z I (2.35)
ki;
1
s p

= Z A Z A (2.36)
bulunur. (2.36)da tanmlanan
s
Z empedans matrisi sral empedans matrisi olarak adlandrlr. (2.8),
(2.10) ve (2.31) denklemlerinde verilen A
,
1
A
ve
p
Z
tanmlarn kullanarak
Y
bal dengeli yk iin,
s
Z
sral empedans matrisi u ekilde hesaplanr.


42
( )
( )
( )
2 2
2 2 2
1 1 1 1 1 1
1
1 1
3
1 1
Y n n n
s n Y n n
n n Y n
Z Z Z Z
a a Z Z Z Z a a
a a Z Z Z Z a a
+

= +

+

Z (2.37)
(2.37)de belirtilen matris arpmlarn yaparak ve
( )
2
1 0 a a + + = zdeliini kullanarak

( )
( )
( )
( )
2 2
2 2 2
1 1 1 3 3 0 0
1
1 3 0 0
3
1 3 0 0
Y n Y Y Y n
s Y n Y Y Y
Y n Y Y Y
Z Z Z Z Z Z
a a Z Z a Z aZ Z
a a Z Z aZ a Z Z
+ +

= + =

+

Z (2.38)
denklemi bulunur. (2.38) eitlii yorumlanacak olursa; ekil 2.3teki Y bal dengeli yk iin sral
empedans matrisi olan
s
Z , kegen tipindedir ( kegen zerinde elemanlar olan ve dier elemanlar
sfr olan matris).
s
Z kegen matris olduu iin (2.35) denklemi ayrk denklem biiminde ifade
edilebilir. (2.35) eitlii iinde (2.7), (2.18) ve (2.38) denklemleri kullanlarak;

( )
0 0
1 1
2 2
3 0 0
0 0
0 0
Y n
Y
Y
V Z Z I
V Z I
V Z I
+

=



(2.39)
bulunur. (2.39), ayr denklem olarak yeniden yazlrsa;

( )
0 0 0 0
3
Y n
V Z Z I Z I = + = (2.40)
1 1 1 1 Y
V Z I Z I = = (2.41)
2 2 2 2 Y
V Z I Z I = = (2.42)
bantlar elde edilir. (2.40) eitliinden anlalaca zere;

0
V sfr-sral gerilimi, sadece
0
I sfr-sral akm deeri ile
0
3
Y n
Z Z Z = + sfr-sral empedans
deerine baldr.

1
V pozitif-sral gerilimi, sadece
1
I pozitif-sral akm deeri ile
1 Y
Z Z = pozitif-sral
empedans deerine baldr.

2
V negatif-sral gerilimi ise sadece
2
I negatif-sral akm deeri ile
2 Y
Z Z = negatif-sral
empedans deerine baldr.
(2.40) - (2.42) aralndaki denklemler, ekil 2.4te gsterilen ayr sral devre ile temsil edilir. Bu
devreler; sfr-sral, pozitif-sral ve negatif- sral devreler olarak adlandrlr. Grld gibi herbir sral
devre kendine zg ve ve dier iki devreden ayrk durumdadr. Bu sral devrelerin ayrkl,
s
Z
matrisinin dengeli ve Y bal yk iin kegen tipte olmasnn sonucudur. Bu ayrklk, simetrik bileen
analizinin faydasn ve avantajn ortaya koyar.
Dikkat edilmesi gerekir ki; ekil 2.4te grld gibi ntr empedans, pozitif- ve negatif-sral
devrelerde grlmez. Bu u gerei aklar; pozitif- ve negatif-sral akmlar, ntr empedans zerinden
akmaz. Ayrca, ntr empedans 3 ile arplr ve sfr-sral devresinde yer alr.
0
3
n
I I = olduu iin, 3
n
Z
empedans zerindeki
( )
0
3
n
I Z gerilimi, ekil 2.3te gsterilen
n
Z ntr empedans zerindeki
n n
I Z
gerilim dmdr.
ekil 2.3te gsterilen Y yknn ntr noktasnn dn yolu olmadnda,
n
Z ntr empedans
sonsuz deerde olur ve ekil 2.4te sfr-sral devresindeki 3
n
Z terimi ak-devre olur. Ntr noktas ak-


43
devre olunca, bu devreden sfr-sral akm da akmaz. Eer Y yknn ntr noktas sfr-ohmluk bir
iletken ile topraklandnda, ntr empedans deeri sfr olur ve sfr-sral devresindeki 3
n
Z terimi ksa-
devre olur. Dzgn topraklanm ntr koullarnda; yke uygulanan dengesiz gerilimlerin sebep olduu
sfr-sral gerilimin varl sonucunda,
0
I sfr-sral akm oluabilir.



ekil 2.4: Dengeli Y Bal Empedans Yke ait sral devreler

ekil 1.15, dengeli (delta) yk ve onun edeeri olan dengeli Y ykn temsil etmektedir. yk
ntr balantya sahip olmad iin ekil 1.15teki edeer olan Y yk ak-devre ntr noktasna
sahiptir. Dengeli konumdaki ykne karlk gelen edeer Y yknn sral devreleri ekil 2.5te
gsterilmektedir. Grld gibi edeer Y empedans olan
3
Y
Z
Z

= , herbir sral devrede
gsterilmektedir. Ayrca, ak-devre ntr noktasna karlk gelen
n
Z = eitliinden dolay sfr-sral
devre ak-devre balantsna sahiptir. yke edeer Y yknde sfr-sral akm olumaz.


ekil 2.5: Dengeli Bal Empedans Ykn edeer Y devresine ait sral devreler

ekil 2.5teki sral devreler, balant ularndan grlen dengeli ykn temsil etmektedir; fakat
sral devreler i yk karakteristiini temsil etmez. ekil 2.5te gsterilen
0
I ,
1
I ve
2
I akmlar,
ykn besleyen hat akmlarnn sral bileenleridir. ( ierisindeki yk akmlarn temsil etmezler)
(1.48)deki hat akmlaryla balantl olan yk akmlar, ekil 2.5de gsterilmemitir.
rnek 2.4
Dengeli Y yk ile dengeli bal kapasitr yk ile paralel balanmtr. Y yk herbir fazda
3 4
Y
Z j = + empedansa sahiptir ve ntr noktas X 2
n
= deerinde endktif reaktans ile



Sfr-sral devre

Pozitif-sral devre
Negatif-sral devre


+


-
+
-
+

-


44
topraklanmtr. Kapasitr bankas ise herbir fazda X 30
c
= luk kapasitif reaktansa sahiptir. Bu yke
ait sral devreleri iziniz ve sral yk empedanslarn hesaplaynz.
zm: ekil 2.6da sral devreler gsterilmektedir. Grld gibi sfr-sral devresindeki Y
yknn empedans, ntr empedansnn kat ile seridir. Ayrca, sfr- sral devresindeki yk ksm
ak-devredir, nk yknden sfr-sral akm akmaz. Pozitif ve negatif-sral devrelerde yk
empedans 3e blnr ve Y yk empedans ile paralel balanr. Edeer sral empedanslar u
ekildedir;
( )
( )
( )
( )
( )( )
0
1
2 1
3 3 4 3 2 3 10
30
3 4
5 53,13 10 90 3
/ / = =7,454 26,57
3
30 6, 708 63, 43
3 4
3
7,454 26,57
Y n
Y
Z Z Z j j j
j
j
Z
Z Z
j j
Z Z

= + = + + = +

+


= =


+
= =




ekil 2.6: rnek 2.4e Ait Sral Devreler
ekil 2.7, genel -fazl lineer empedans ykn gstermektedir. Bu yk, dengeli , dengeli Y veya
dengesiz empedans ykn temsil edebilir. Bu yk iin, hat-toprak gerilimleri ve hat akmlar arasndaki
genel bant u ekilde yazlmaktadr:
ag aa ab ac a
bg ab bb bc b
cg ac bc cc c
V Z Z Z I
V Z Z Z I
V Z Z Z I




=






(2.43)





Sfr-sral devre




Negatif-sral devre
Pozitif-sral devre







45
veya,

p p p
= V Z I (2.44)
p
V

hat-ntr (ya da faz) gerilim vektrdr,
p
I hat (ya da faz) akmlar vektrdr ve
p
Z ise 3x3lk
faz empedans matrisidir. Burada, ykn dnmedii (hareketsel adan) ve ift ynl devreye karlk
gelen
p
Z nin simetrik matris olduu kabul edilmitir.



ekil 2.7: Genel -fazl Empedans Yk Gsterimi (Dorusal, ift Tarafl ebeke ve Dnmeyen Elemanlar iin)
(2.44), (2.32) ile ayn forma sahip olduu iin; ekil 2.6daki genel -fazl yk iin sral gerilimler
ve akmlar arasndaki bant, (2.35) ve (2.36) ile ayndr ve u ekilde yeniden yazlabilir:
s s s
= V Z I (2.45)
1
s p

= Z A Z A (2.46)
(2.46)da verilen sral empedans matrisi
s
Z , dokuz adet sral empedans deeri ile birlikte 3x3lk
matristir ve aadaki gibi tanmlanmtr:
0 01 02
10 1 12
20 21 2
s
Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z


=



Z (2.47)
Bu matristeki
0 1 2
, ve Z Z Z kegen empedanslar; sfr- , pozitif- ve negatif-sral devrelerin z
empedanslardr. Kegen d empedanslar sral devreler arasndaki karlkl empedanslardr.
1
, , ve
s p

Z A Z A tanmlarn kullanarak, (2.46) denklemi aadaki ekle dntrlebilir:

0 01 02
2 2
10 1 12
2 2 2
20 21 2
1 1 1 1 1 1
1
1 1
3
1 1
aa ab ac
ab bb bc
ac bc cc
Z Z Z Z Z Z
Z Z Z a a Z Z Z a a
Z Z Z a a Z Z Z a a


=



(2.48)


46
(2.48)de belirtilen arpma ilemlerini yaparak ve
( )
2
1 0 a a + + = zdeliini kullanarak, aadaki
ayrk denklemler elde edilir: Kegen sral empedanslar:

( )
0
1
2 2 2
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z Z Z Z Z Z = + + + + + (2.49)
( )
1 2
1
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z Z Z Z Z Z Z = = + + (2.50)
Kegen d sral empedanslar:

( )
2 2
01 20
1
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z Z a Z aZ aZ a Z Z = = + + (2.51)
( )
2 2
02 10
1
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z Z aZ a Z a Z aZ Z = = + + (2.52)
( )
2 2
12
1
2 2 2
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z a Z aZ aZ a Z Z = + + + + + (2.53)
( )
2 2
21
1
2 2 2
3
aa bb cc ab ac bc
Z Z aZ a Z a Z aZ Z = + + + + + (2.54)
Simetrik yk, sral empedans matrisi kegen olan yk olarak tanmlanmaktadr; yani, (2.51)-(2.54)
aralndaki btn karlkl empedanslar sfrdr. Bu karlkl empedanslar sfra eitledikten sonra bu
eitliklerin zm yaplmak istenirse; simetrik yk iin aadaki iki banty kullanmak gerekir;

aa bb cc
Z Z Z = = (2.55)
ab ac bc
Z Z Z = = (2.56)
sonrasnda

01 10 02 20 12 21
0 Z Z Z Z Z Z = = = = = = (2.57)
0
2
aa ab
Z Z Z = + (2.58)
1 2 aa ab
Z Z Z Z = = (2.59)



ekil 2.8: -fazl Simetrik Yke Ait Sral Devreler (Dorusal, ift Tarafl ebeke ve Dnmeyen Elemanlar iin)
Simetrik yk iin olmas gereken artlar u ekildedir ki; kegen faz empedanslar eittir ve ayn
ekilde kegen d faz empedanslar da eittir. Bu durumlar, (2.55) ve (2.56) ile birlikte btn karlkl


Sfr-sral devre

Pozitif-sral devre
Negatif-sral devre




47
sral empedanslarn sfr olduunu gstermek iin kullanlan (2.51) - (2.54) denklemlerindeki
( )
2
1 0 a a + + = eitlii kullanlarak dorulanabilir. una dikkat edilmelidir ki; (2.59)da gsterildii gibi
pozitif- ve negatif-sral empedanslar simetrik yk iin eittir ve ayn ekilde (2.50)de gsterilen simetrik
olmayan yk iin de eittir. Transformatr ve iletim hatlar gibi dnmeyen elemanlar temsil eden lineer
ve simetrik empedanslar iin, bu tanm her zaman dorudur. te yandan, jeneratrler ve motorlar gibi
dnen elemanlarn pozitif- ve negatif-sral empedanslar genellikle eit deildir. Ayrca;
0
Z sfr-sral
empedans,
ab ac bc
Z Z Z = = karlkl faz empedanslar sfra eit olduu srece, simetrik ykn pozitif-
ve negatif-sral empedanslarna eit deildir.
Simetrik empedans yknn sral devreleri ekil 2.8de gsterilmektedir.
s
Z sral empedans matrisi,
simetrik yk iin kegen olduundan dolay sral devreler ayrktr.

SER EMPEDANSLAR N SIRALI DEVRELER
ekil 2.9da abc ve a b c ile ifade edilen iki adet -fazl bara, seri empedanslar ile balanmtr. Her
bir fazn z empedanslar , ve
aa bb cc
Z Z Z ile ifade edilmektedir. Genel olarak; seri bal devreler, fazlar
arasnda karlkl empedanslara sahip olabilir. Seri faz empedanslar zerindeki gerilim dmleri u
ekilde verilir:
an a n aa aa ab ac a
bn b n bb ab bb bc b
cn c n cc ac bc cc c
V V V Z Z Z I
V V V Z Z Z I
V V V Z Z Z I





= =



(2.60)
(2.60) denklemi hem z empedanslar hem de karlkl empedanslar iermektedir. ift ynl devreyi
temsil eden empedans matrisi simetrik olarak kabul edilir.



ekil 2.9: -fazl Seri Empedanslar (Dorusal, ift Ynl Devre, Dnmeyen Elemanlar)

Ayrca bu empedanslarn dnmeyen elemanlara ait olduu kabul edilmektedir. letim hatlar ve
transformatrlerin seri empedanslar bu tipteki empedanslara rnek olarak verilebilir. (2.60) denklemi
aadaki forma sahiptir:
p p p p
= V V Z I (2.61)























- -
-
-
-
-
- - -





48
p
V , abc barasndaki hat-ntr gerilimlerinin vektrdr;
p
V , a b c barasndaki hat-ntr
gerilimlerinin vektrdr;
p
I , hat akmlarnn vektrdr ve
p
Z ise seri devre iin 3x3lk faz empedans
matrisidir. (2.61) denklemi, yke ait faz empedanslarn sral devrelere dntrmek iin kullanlabilir;

s s s s
= V V Z I (2.62)
1
s p

= Z A Z A (2.63)
Simetrik seri empedanslar iin,
s
Z sral empedans matrisi aadaki iki art salandnda
kegendir.

aa bb cc
ab ac bc
Z Z Z
Z Z Z
= =
= =
(2.64)
(2.60) denklemindeki
p
Z faz empedans matrisi, eit z empedanslara ve eit karlkl empedanslara
sahip ise (2.63) denklemi aadaki ekle dnr:

0
1
2
0 0
0 0
0 0
s
Z
Z
Z


=



Z (2.65)
olur ki;

0
2
aa ab
Z Z Z = + (2.66)
1 2 aa ab
Z Z Z Z = = (2.67)
ve (2.62) ayrk denklem haline gelir, aadaki ekilde yazlr;

0 0 0 0
V V Z I

= (2.68)
1 1 1 1
V V Z I

= (2.69)
2 2 2 2
V V Z I

= (2.70)
(2.68) - (2.70) aralndaki denklemler, ekil 2.10da gsterilen ayrk sral devre tarafndan temsil
edilmektedir. ekle bakldnda; simetrik seri empedanslar iin pozitif-sral akmlarn sadece pozitif-
sral gerilim dmne sebep olduu gzlenir. Benzer ekilde; negatif-sral akmlar sadece negatif-sral
gerilim dm retir ve sfr-sral akmlar da yine sadece sfr-sral gerilim dm retir. Bununla
birlikte, seri empedanslar simetrik deilse,
s
Z matrisi kegen deildir, sral devreler ayrk deildir ve
herhangi bir sral devre zerindeki gerilim dm tm sral akmlara baldr.


49


ekil 2.10: -fazl Simetrik Seri Empedanslarn Sral Devreleri (Dorusal, ift Ynl Devre, Dnmeyen Elemanlar)

-FAZLI LETM HATLARININ SIRALI DEVRELER
-fazl iletim hatlarnn sral devrelerini elde etmek iin aadaki denklemden yola klabilir
1
S P

= Z A Z A (2.71)
S
Z , elemanlar aada gsterilen 3x3lk seri sral empedans matrisidir

0 01 02
S 10 1 12
20 21 2
/m
Z Z Z
Z Z Z
Z Z Z


=



Z (2.72)
Genellikle
S
Z kegen deildir. Bununla birlikte, eer hat tamamen devrik hale getirilirse;

0
1
S P 1
2

0 0

0 0

0 0
Z
Z
Z

= =



Z A Z A (2.73)
olur. Hattn devrik hale getirilmesi ilemi ilerleyen nitelerde detaylca anlatlacaktr. (2.66) ve
(2.67)den;

0 e e

2
aa ab
Z Z Z = + (2.74)
1 2 e e

aa ab
Z Z Z Z = = (2.75)
Tamamen devrik hale getirilmi -fazl iletim hattnn seri sral empedans devreleri ekil 2.11de
gsterilmektedir.


Sfr-sral devre

Pozitif-sral devre Negatif-sral devre















50


ekil 2.11: Tamamen Devrik Yaplm -fazl Hattn Seri Sral Empedans Devreleri

-fazl iletim hatlar nt admitanslar cinsinden ifade edilirse, sral devreler aadaki ekilde
bulunabilir.

1
S P

= Y A Y A (2.76)
ve

( )
S S S
2 j f = + Y G C (2.77)
0 01 02
S 10 1 12
20 21 2
F/m
C C C
C C C
C C C


=



C (2.78)

Genellikle
S
C kegen deildir. Bununla birlikte, tamamen devrik yaplm hat iin;

( )
0
0
1
S P 1 1
2
2

0 0
0 0

0 0 2 0 0
0 0
0 0
C
y
y j f C
y
C

= = =






Y A Y A (2.79)
0

2 F/m
aa ab
C C C = + (2.80)
1 2

F/m
aa ab
C C C C = = (2.81)

ab
C negatif olduu iin sfr-sral kapasitans
0

C genellikle pozitif- veya negatif-sral kapasitanstan

deer olarak daha kktr. Tamamen devrik hale getirilmi -fazl hattn faz ve sral kapasitans
devreleri ekil 2.12de gsterilmektedir.


Sfr-sral devre Pozitif-sral devre Negatif-sral devre















51


ekil 2.12: Tamamen Transpoze Edilmi -fazl Hattn Kapasitelerinin Devre Gsterimleri

DNEN MAKNELERE AT SIRALI DEVRELER
ekil 2.13te
n
Z ntr empedans zerinden topraklanm Y bal senkron jeneratr gsterilmektedir.
Jeneratrn i gerilimleri , ve
a b c
E E E olarak ve jeneratre ait hat akmlar da , ve
a b c
I I I olarak
belirlenmitir. Jeneratrn sral devreleri ekil 2.14te gsterilmektedir. -fazl senkron jeneratr
sadece pozitif-sral bileen ile , ve
a b c
E E E dengeli i faz gerilimlerini retmek iin dizayn edildiinden,
kaynak gerilimi
1 g
E sadece pozitif-sral devreye dahil edilmektedir. Jeneratr terminallerindeki hat-
toprak gerilimlerinin sral bileenleri, ekil 2.14de
0 1 2
, ve V V V olarak gsterilmektedir.
Jeneratr ntr empedansndaki gerilim dm
n n
Z I dir ve
( )
0
3
n
Z I eklinde de yazlabilir. nk
(2.27)den u karm yaplabilir; ntr akm sfr-sral akmnn katdr. Bu gerilim dm sadece
sfr-sral akmna bal olduu iin; 3
n
Z empedans, ekil 2.14teki sfr-sral devresinde jeneratre ait
0 g
Z sfr-sral empedans ile seri olarak gsterilmitir.
Dnen makinelerin sral empedanslar genellikle eit deildir. Sral makine empedanslarnn detayl
analizi makine teorisi ile ilgili kaynaklardan aratrlabilir. Bu kitapta; konu, detaya inilmeden yzeysel
olarak anlatlmtr.
Kararl durumda; senkron jeneratre ait stator dengeli -fazl pozitif-sral akmlara sahip olduunda,
bu pozitif-sral akmlar tarafndan retilen net mmk , rotor ile ayn ynde ve rotor hz ile senkron bir
ekilde dner. Bu artlarda, manyetik aknn byk bir ksm rotor iine dalr ve
1 g
Z pozitif-sral
empedans yksek deere sahip olur. Kararl durumda, pozitif-sral jeneratr empedans senkron
empedans olarak adlandrlr.
Senkron jeneratre ait stator, dengeli -fazl negatif-sral akmlara sahip olduunda; bu akmlar
tarafndan retilen net mmk , rotorun dn ynne ters ynde ve senkron hzda dner. Net mmk rotor
referansna gre kararl deildir fakat senkron hzn iki kat hzda dner. Bu koul altnda; rotor zerine
dalan manyetik aky nleyen rotor sarglarnda akmlar endklenir. Byle olunca da,
2 g
Z negatif-sral
empedans, pozitif-sral senkron empedanstan daha kktr.
Senkron jeneratr sadece sfr-sral akmlarna (eit byklk ve faza sahip olan hat ya da faz
akmlar) sahip ise; bu akmlar tarafndan retilen net mmk teorik olarak sfr olur. Jeneratre ait
0 g
Z
sfr-sral empedans, en kk sral empedanstr ve deeri, kaak akya ve harmonik akya baldr.


52


ekil 2.13: Y Bal Senkron Jeneratr Devresi



ekil 2.14: Y Bal Senkron Jeneratrn Sral Devreleri

-fazl senkron motorlarn ve -fazl endksiyon (asenkron) motorlarn sral devreleri ekil 2.15te
gsterilmektedir. Senkron motorlar, senkron jeneratrler ile ayn sral devrelere sahiptir. Aralarndaki tek
fark; senkron motorlarn sral akmlarnn ak ynnn, sral devrelerin dna doru deil, devrelerin
iine doru olmasdr. Ayrca, endksiyon motorlar ile senkron motorlarn sral devreleri benzerdir.
Aralarndaki tek fark;
1 m
E pozitif sral gerilim kayna, endksiyon motorunun pozitif-sral devresinde
bulunmamaktadr. Bunun sebebi ise; Endksiyon motorlar rotor devrelerinde manyetik ak oluturacak
DC kaynaa sahip deillerdir ve bu nedenle
1 m
E in deeri sfrdr (ya da ksa-devre).
ekil 2.14 ve 2.15te gsterilen sral devreler, dnen makineler iin sadeletirilmi devrelerdir. Bu
devrelerde; kk kutuplar, aksal doyma etkileri ve sreksizlik etkileri gibi durumlar ihmal edilmitir. Bu
ihmal durumuna ramen, basitletirilmi bu devreler g sistemlerinin analizi iin ou durumda
yeterince doru sonular vermektedirler.




53


ekil 2.15: -fazl Motorlarn Sral Devreleri

rnek 2.5
Dengeli, pozitif-sral ve Y bal -fazl jeneratr, a ve b fazlar arasnda 480 0 V
ab
E = olacak
ekilde bal -faz yke uygulanyor. balantdaki her bir kolun empedans deeri 30 40 Z

=
ve jeneratr ile yk arasna balanan hattn faz bana empedans ise 1 85
L
Z = olarak verilmitir. Bu
devre iin sral devreleri iziniz ve hat akmnn sral bileenlerini hesaplaynz. Jeneratrn 10
n
Z j =
ntr empedans zerinden topraklandn ve bu jeneratre ait sral empedanslarn srasyla
0
1
g
Z j = ,
1
15
g
Z j = ve
2
3
g
Z j = eklinde olduunu kabul edelim.
zm: Sral devreler ekil 2.16da gsterilmitir. Bunlar; ekil 2.5, 2.10 ve 2.14te verilen dengeli
yk, seri hat empedanslar ve senkron jeneratr yardmyla birbirine balanan sral devreler
oluturulmutur.
ekil 2.16da ak bir ekilde grlmektedir ki; sfr- ve negatif-sral devrelerinde hi kaynak
olmad iin,
0 2
0 I I = = ifadesi yazlabilmektedir. Ayrca;
1
V pozitif-sral jeneratr terminal gerilimi,
jeneratre ait hat-ntr aras terminal gerilimine eittir. (2.20) denkleminde,
0 2
0 I I = = olduundan;
1
I
akm
a
I hat akmna eittir. Bu nedenle, ekilde gsterilen pozitif-sral devreden aadaki deer elde
edilir:

1
1
1
25,83 73, 78 A
1
3
a
L
V
I I
Z Z

= = =

+








Sfr-sral devre


Pozitif-sral devre Negatif-sral devre

(a) Senkron Motor
Sfr-sral devre Pozitif-sral devre Negatif-sral devre
(b) Endksiyon (Asenkron) Motor






54
Aadaki dier rnek, dengesiz sistemlerin analizi iin simetrik bileenler kullanmann avantajn
gstermektedir.



ekil 2.16: rnek 2.5te Kullanlan Sral Devreler

rnek 2.6
Aadaki dengesiz gerilimlere sahip Y bal gerilim kayna, rnek 2.5teki yk ile aradaki hatta
uygulanmaktadr. Gerilim kaynana ait ntr noktas topraklanmtr. Simetrik bileenler metodunu
kullanarak , ve
a b c
I I I kaynak akmlarn hesaplaynz.

277 0
260 120 V
295 115
ag
bg
cg
V
V
V



=







zm: Kaynak gerilimlerinin sral bileenleri (2.13)-(2.15) denklemleri kullanlarak aadaki
ekilde hesaplanr.
( )
( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
0
1
2
1
277 0 260 120 295 115 7, 4425 14, 065 15,912 62,11 V
3
1 1
277 0 260 120 120 295 115 240 277 0 260 0 295 5
3 3
276,96 8,5703 277,1 1, 772 V
1
277 0 260 120 240 295 115 120
3
V j
V
j
V
= + + = + =
= + + + + = + +
= =
= + + + + = ( )
1
277 0 260 120 295 235
3
7, 4017 5, 4944 9, 218 216,59 V j
+ +
= =

Bu sral gerilimler ekil 2.17de gsterilen hat ve ykn sral devrelerine uygulanmaktadr.


Sfr-sral devre


Pozitif-sral devre
Negatif-sral devre








55


ekil 2.17: rnek 2.6da Kullanlan Sral Devreler

Bu eklin sral devreleri ayrktr ve kaynak akmlarnn sral bileenleri aadaki ekilde kolayca
hesaplanabilir:
1
0 1
1
2
2
2
277,1 1, 772
0 A 25,82 45,55 A
1 10, 73 43, 78
3
9, 218 216,59
0,8591 172,81 A
1 10, 73 43, 78
3
L
L
V
I I
Z Z
V
I
Z Z

= = = =

+



= = =

+



(2.20) - (2.22) denklemleri kullanlarak, kaynak akmlar aadaki ekilde hesaplanr.
( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
0 25,82 45, 55 0,8591 172,81 17, 23 18, 32 25,15 46, 76 A
0 25,82 45, 55 240 0,8591 172,81 120 24, 67 7, 235 25, 71 196, 34 A
0 25,82 45, 55 120 0,8591 172,81 240 7, 441 25, 56 26, 62 73,
a
b
c
I j
I j
I j
= + + = =
= + + + + = =
= + + + + = + = 77 A


-FAZLI VE K SARGILI TRANSFORMATRLERN BRM
SIRALI MODELLER
ekil 2.18(a),
N
Z ve
n
Z ntr empedanslar zerinden topraklanm ideal Y Y transformatrnn
ematik gsterimidir. ekil 2.18(b-d) ise bu ideal transformatrn birim sral devrelerini gstermektedir.
Dengeli pozitif- veya negatif-sral akmlar transformatre uygulandnda, ntr akmlar sfr olur ve
ntr empedanslar zerinde gerilim dm olmaz. Bu nedenle, ideal Y Y transformatrnn birim
pozitif- ve negatif-sral devreleri, ekil 2.18(c) ve (d), ekil 3.9(b)deki tek-faz ideal transformatrn
birim devresi ile ayndr.


56


ekil 2.18: deal Y Y Transformatr

Sfr-sral akmlar eit byklk ve eit faz alarna sahiptir.
0 0 0 A B C
I I I = = birim sral akmlar
ideal Y Y transformatrnn yksek-gerilim sarglarna uygulandnda;
N
Z zerinden akan
0
3
N
I I =

ntr akm,
( )
0
3
N
Z I kadarlk gerilim dmne sebep olur. Ayrca,
0
I birim sfr-sral akm herbir
alak-gerilim sargs zerinden de akar ve bu yzden
0
3
n
I I = akm,
n
Z ntr empedans zerinden akar
ve
( )
0
3
n
Z I deerinde gerilim dmne sebep olur. 3
N
Z ve 3
n
Z empedanslarn ieren birim sfr-sral
devresi ekil 2.18(b)de gsterilmektedir.
Dikkat edilmelidir ki, eer ideal transformatrn her iki ntr noktasndan herhangi biri
topraklanmazsa, yksek- ve alak-gerilim sarglarnn hibirinden sfr-sral akm akmaz. rnein; eer
yksek-gerilim sargsnn ntr noktas ak-devre ise,
0
3 0
N
I I = =

olur ve bu durum, alak-gerilim
tarafnda
0
0 I = olmasna sebep olur. Bu durum, ekil 2.18(b)deki sfr-sral devresinde
N
Z in ak-
devre (
N
Z = ) yaplmasyla gsterilebilir.
Pratik Y Y transformatrnn birim sral devreleri ekil 2.19(a)da gsterilmektedir. Bu devreler
aada akland gibi ideal transformatrn sral devrelerine d empedanslarn eklenmesiyle elde
edilir. Yksek-gerilim sarglarnn kaak empedanslar, ekil 2.9daki fazlar arasnda kuplaj olmayan (
0
ab
Z = ) seri empedanslar gibi, seri empedanslardr. Eer , ve a b c fazlarnn sarglar eit
H H H
Z R X j = + kaak empedanslarna sahiplerse; seri empedanslar ekil 2.10da gsterildii gibi sral
devreler ile simetrik olarak adlandrlr (
H0 H1 H2 H
Z Z Z Z = = = ). Benzer ekilde, alak-gerilim
sarglarnn kaak empedanslar da
X0 X1 X2 X
Z Z Z Z = = = empedanslar ile simetriktir . Bu seri kaak
empedanslar ekil 2.19(a)nn birim sral devrelerinde gsterilmitir.
Uyarma akmn temsil eden pratik Y Y transformatrnn paralel (nt) kollar, ekil 2.3teki Y
yk ile edeerdir. ekil 2.3teki her bir faz, mknatslanma endktans ile ekirdek kayb direncini
paralel olarak gsterir. Her bir faz iin bunlarn ayn olduu varsaylrsa Y bal yk simetrik olur ve
sral devreleri de ekil 2.4te gsterilmitir. Bu paralel kollar ayrca ekil 2.19(a)da gsterilmitir.
Dikkat edilmelidir ki 3
n
Z ve 3
N
Z empedanslar sfr-sral devresine dahil edilmitir.


57
ekil 2.19(a)da gsterilen pratik Y Y transformatrnn birim pozitif- ve negatif-sral
transformatr empedanslar zdetir ki; bu durum tm dnmeyen makinalar iin her zaman dorudur.
Bununla birlikte, birim sfr-sral devresi,
N
Z ve
n
Z ntr empedanslarna baldr.
ekil 2.19(b)de gsterilen Y transformatrnn birim sral devreleri aadaki zelliklere
sahiptir:
Birim empedanslar sarg balant tiplerine bal deildir. Yani; Y Y , Y , Y veya
bal transformatrlerin birim empedanslar ayndr. Sadece baz gerilimleri sarg balant
tiplerine baldr.
Birim pozitif- ve negatif-sral devreler, faz kaymasn iermektedir. Amerikan standartlarna
gre, Y transformatrnn yksek-gerilim tarafndaki pozitif-sral gerilim ve akmlar,
alak-gerilim tarafndaki ayn niceliklere karlk gelen deerlerin asal olarak 30
ilerisindedirler. Negatif sralama iin yksek-gerilim nicelikleri, 30 geridedir.
Sfr-sral akmlar, sadece ntr balants olan Y bal sarglar zerinden akabilir ve ayrca
balantsnda sfr-sral akmlar var ise; bu akmlar balant iinde kalr. Bu balantda sfr-
sral akmlar, sargsna girmez ve sargsn terk etmez.
ekil 2.19(b)deki Y

bal transformatrn pozitif- ve negatif-sral devrelerindeki faz kaymalar,
ekil 3.4deki faz kaydrc transformatr ile temsil edilmektedir. Ayrca, ekil 2.19(b)deki sfr-sral
devre Y bal tarafta sfr-sral akmnn akmasn salar fakat bal tarafta ise sfr-sral akm giri
ve k olmaz.
ekil 2.19(c)de gsterilen

bal transformatrn birim sral devreleri aadaki zelliklere
sahiptir:
Birbirine zde olan pozitif- ve negatif-sral devreler, Y Y transformatrlerinde olduu gibi
ayndr. Sarglarn noktaland ve bu sayede faz kaymasnn olmad kabul edilmektedir.
Ayrca, birim empedanslar sarg balant tiplerine bal deildir; fakat baz gerilimleri baldr.
Sfr-sral akmlar, sargsna girmez ve sargsn terk etmez. Sadece delta balantnn
iinde , dnecek ekilde akarlar.


58


ekil 2.19:
Y Y
,
Y
ve

Bal Transformatrlerin Birim Sral Devreleri

rnek 2.7:
Ntr noktas topraklanm 75-kVA, 480 V / 208 V Y transformatr, rnek 2.5teki kaynak ve hat
arasna balanmtr. Transformatr kaak reaktans
e
X 0,1 = birimdir. Sarg direnleri ve uyarma akm
ihmal edilmitir. Baz deerler olarak transformatr anma deerlerini kullanarak; birim sral devreleri
iziniz ve a faznn kaynak akm olan
a
I y hesaplaynz.
zm:
Baz deerler olarak;
baz1
75
S 25 kVA
3

= = ,
bazHLN
480
V 277,1 V
3
= = ,
bazXLN
208
V 120,1 V
3
= = ve
( )
2
bazX
120
Z 0,577
25000
= = alnr. Asl kaynak gerilimlerinin sral bileenleri ekil 2.17de verilmitir.
Birim sistemde, bu gerilimler;
Tek hat
Diyagram
Birim Pozitif-
sral
Devre
Birim Sfr-
sral
Devre
ematik
Birim Negatif-sral
Devre


59
0
1
2
15,91 62,11
0, 05742 62,11 br
277,1
277,1 1, 772
1, 0 1, 772 br
277,1
9, 218 216,59
0, 03327 216,59 br
277,1
V
V
V

= =

= =

= =

olarak hesaplanr. Transformatrn alak-gerilim tarafndaki birim hat ve birim yk empedanslar u
ekilde bulunur:

( )
L0 L1 L2
yk1 yk2
1, 0 85
Z Z Z 1, 733 85 br
0,577
Z 10 40
Z Z 1, 733 85 br
3 0,577 0,577

= = = =

= = = =

Birim sral devreler ekil 2.20de gsterilmektedir. Birim hat ve yk empedanslarnn; faz kaydrc
transformatrn yksek-gerilim tarafna ynlendirilirken, (3.26)da grld gibi deimediklerine
dikkat edilmelidir. Bu nedenle, ekil 2.20den, kaynak akmlarnn sral bileenleri aadaki ekilde
hesaplanabilir;

0
1
1
e L1 yk1
2
2
e L2 yk2
0
1, 0 1, 772
0, 05356 45, 77 br
X Z Z 0,1 1, 773 85 17,33 40
0, 03327 216,59
0, 001782 172,59 br
X Z Z 18, 67 44
I
V
I
j j
V
I
j
=

= = =
+ + + +

= = =
+ +

a faznn kaynak akm olan
a
I , ncelikle birim deerler ve (2.20) kullanlarak hesaplanr ve
ardndan baz deerle arplarak aadaki ekilde amper cinsinden gerek deeri bulunur:

( )( )
0 1 2
bazH
0 0, 05356 45, 77 0, 001782 172,59 0, 05216 46,19 br
75000
I = 90, 21 A
480 3
0, 05216 46,19 br 90, 21 A 4, 705 46,19 A
a
a
I I I I
I
= + + = + + =
=
= =




ekil 2.20: rnek 2.7ye Ait Birim Sral Devreler


Birim Sfr-sral Birim Pozitif-sral devre
Birim Negatif-sral devre











60
-FAZLI VE -SARGILI TRANSFORMATRLERN BRM
SIRALI MODELLER
Birbirine zde adet tek-fazl -sargl transformatr, -fazl transformatr bankas elde etmek iin
birbirlerine balanabilir. ekil 2.21, -fazl -sargl transformatrn genel birim sral devrelerini
gstermektedir. Tek-fazl transformatr sarglar iin yaplan 1,2 ve 3 eklindeki etiketlemenin yerine; H,
M ve X harfleri srasyla yksek- ,orta- ve alak-gerilim sarglarn etiketlemek iin kullanlr. Genel bir
kabul olarak; H, M ve X terminalleri iin sadece tek bir
baz
S deeri dikkate alnr ve
bazH bazM bazX
V , V ve V
baz gerilim deerleri de transformatrn anma hat-hat aras gerilimleriyle orantl olarak seilir.
Genel bir sfr-sral devre iin, ekil 2.21(a)da gsterildii gibi, H-H terminalleri arasndaki
balant, yksek-gerilim sarglarnn balant tiplerine baldr, aada grld gibi;
Tamamen topraklanm
Y
---
H
ile
H
aras ksa-devre

N
Z zerinden topraklanm
Y
---
H
ile
H
arasna 3
N
Z direnci balanm
Topraklanmam
Y
---
H
ile
H
aras ak-devre

---
H
terminali referans baraya ksa-devre yaplm



ekil 2.21: -fazl Sargl Transformatrlere Ait Birim Sral Devreler

X-X ve M-M terminalleri benzer tarzda balanmtr. Birim negatif-sral devrelerin empedanslar,
birim pozitif-sral devrelerininkiyle ayndr. Bu durum, sadece bu dnmeyen elemanlar iin her zaman
dorudur. ekil 2.21(b)de gsterilmeyen faz kaydrc transformatrler, ve Y sarglar arasndaki faz
kaymasn modellemek iin devreye dahil edilebilir.
rnek 2.8:
rnek 3.5te anlatlan birbirine zde transformatr, 13,8 kVluk jeneratrden kan 900 MVAlik
-faz gc, 345 kVluk iletim ve 34,5 kVluk datm hatlarn beslemek iin -fazl transformatr
bankas olarak balanmtr. Transformatr sarglar aadaki gibi balanmtr:
13,8 kV sarglar (X): , jeneratre
19,92 kV sarglar (M): 0,1
n
Z j = zerinden topraklanm Y , 34,5 kVluk hatta
199,2 kV sarglar (H): tamamen topraklanm Y , 345 kVluk hatta
Yksek- ve orta-gerilim Y sarglarnn pozitif-sral gerilim ve akmlar, dk-gerilim
sarglarnn benzer niceliklerinden 30 ileridedir.
baz
S 900 MVA = ve
bazX
V 13,8 kV = deerlerini
kullanarak bu rnee ait birim sral devreleri iziniz.
Birim Sfr-sral
Birim Pozitif- veya Negatif sral devre


61
zm: Birim sral devreleri ekil 2.22 de gsterilmektedir.
bazX
V 13,8 kV = , X terminalinin hat-
hat aras anma gerilimi olduu iin; M terminalinin hat-hat aras anma gerilimi
( )
bazM
V 3 19,92 =34,5 kV = olur. Orta-gerilim terminalinin baz empedans u ekildedir:
( )
2
bazM
34,5
Z 1,3225
900
= =
Bu nedenle, birim ntr empedans da;

0,1
Z 0,07561 br
1,3225
n
j
j = = birim
hesaplanr. 3 0, 2268
n
Z j = empedans birim sfr-sral devresinde M-M terminalleri arasna
balanmtr. Yksek-gerilim sarglarnn ntr noktas toprakland iin, sfr-sral devresinde H-H
terminalleri aras ksa-devre yaplmtr. Ayrca, faz kaydrc transformatrler pozitif- ve negatif-sral
devrelere dahil edilebilir.



ekil 2.22: rnek 2.8e Ait Birim Sral Devreler

SIRALI DEVRELERDE G HESABI
-fazl ebekeye iletilen g, ebekenin sral devrelerine iletilen g deerinden hesaplanabilir.
p
S yi
ekil 2.7deki fazl yke iletilen toplam kompleks g olarak dnrsek; bu g deeri aadaki
ekilde hesaplanabilir;

* * *
p ag a bg b cg c
S V I V I V I = + + (2.82)
(2.82) denklemi ayrca ekil (2.13)teki -fazl jeneratr tarafndan iletilen toplam kompleks g
hesab veya herhangi bir -fazl baraya iletilmi kompleks g hesab iin de geerlidir. (2.82) denklemi
matris formatnda yeniden dzenlenirse;

*
* T *
*
a
p ag bg cg b p p
c
I
S V V V I
I


= =



V I (2.83)
eklinde gsterilir. Burada T, matrisin tranzpoze ya da dier bir deyile devrik olmasn
simgelemektedir ve * simgesi ise kompleks elenik olarak temsil edilmektedir. Kompleks elenik
terimini aklamak gerekirse; rnein x y = fazrnn kompleks elenii
*
x y = olur. Fazrn
bykl deimez, sadece a deeri eksi iaret alr. imdi, (2.9) ve (2.16) denklemleri kullanlarak;
Birim Sfr-sral

Birim Pozitif-sral devre
Birim Negatif-sral devre





62
( ) ( )
T *
T T * *
p s s s s
S = =

AV AI V A A I (2.84)
hesaplanr. (2.8)de verilen A matrisi yardmyla (2.84)deki keli parantez iindeki ifade bulunabilir
( a ve
2
a birbirlerinin eleniidir.)
T *
T * 2 2 2 2
2 2 2 2
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 0 0
1 1 1 1 0 3 0 3
1 1 1 1 0 0 3
a a a a a a a a
a a a a a a a a


= = = =



A A U (2.85)
(2.85) denklemi, (2.84) denklemi iinde kullanlrsa aadaki ifade elde edilir:

[ ]
*
0
T * *
0 1 2 1
*
2
3 3
p s s
I
S V V V I
I


= =



V I (2.86)
( )
* * *
0 0 1 1 2 2
3 3
p s
S V I V I V I S = + + = (2.87)
Bu sayede, -fazl devreye iletilen
p
S toplam kompleks gc, sral devrelere iletilen
s
S toplam
kompleks gcnn katna eittir. faktr (2.85) denkleminden gelmektedir. Umatrisine birim
matris ad verilir ve matris arpmlarnda etkisiz eleman olarak grev yapar.
rnek 2.9:
rnek 2.6daki -fazl kaynak tarafndan iletilen
p
S ve
s
S g deerlerini ayr ayr hesaplaynz ve
3
p s
S S = olduunu ispatlaynz.
zm: (2.82) denklemi kullanlarak;

( )( ) ( )( ) ( )( ) 277 0 25,15 46, 76 260 120 25, 71 196,34 295 115 26, 62 73, 77
6967 46, 76 6685 43, 66 7853 41, 23 15520 14870
21490 43, 78 VA
p
S
j
= + +
= + + = +
=

Sral devrelerdeki g ise aadaki gibi bulunur;

( )( ) ( )( )
( ) ( )
* * *
0 0 1 1 2 2
0 277,1 1, 77 25,82 45,55 9, 218 216,59 0,8591 172,81
7155 43, 78 7,919 43, 78 5172 4958
7163 43, 78 VA
s
S V I V I V I
j
= + +
= + +
= + = +
=

( ) 3 3 7163 43,78 21490 43,78
s p
S S = = = ifadesi ispatlanr.


63
zet
lk olarak C.L. Fortescue tarafndan aklanan
Simetrik bileenler metodu dengesiz sistemlerle
ilgilidir. Bu teoreme gre n fazrl dengesiz bir
sistem, dengeli fazrlerden oluan n adet ayrk
sistemle zlebilir ve bunun ispat Fortescue
tarafndan yaplmtr.

n fazrl dizinin
bileenlerinin herbirinin genlikleri ve dizinin
fazrleri arasndaki faz alar birbirine eittir.
-fazl sistemde gerilim veya akm deerleri
farkl sral devreden oluurlar ve bunlara
srasyla sfr-sral, pozitif-sral ve negatif sral
bileen ad verilir. a fazna ait gerilimin sfr-,
pozitif- ve negative-sral bileenleri yazl
srasna gre
0 a
V ,
1 a
V ve
2 a
V eklinde ifade
edilirler. Gsterimi daha sade ve anlalr hale
getirmek iin alt indis olan a kaldrlp bu sral
bileenler
0
V ,
1
V ve
2
V eklinde gsterilir.
Dengeli -fazl sistemde sfr-sral gerilim
yoktur nk dengeli fazrn toplam
(vektrel olarak) sfrdr. Dengede olmayan -
fazl sistemde, hat-ntr gerilimleri sfr-sral
bileene sahip olabilir. Oysa ki, hat-hat aras
gerilimler hibir zaman sfr-sral bileene sahip
olamazlar, nk KGKya gre bu gerilimlerin
toplamlar her zaman sfrdr. Ntr akm, sfr-
sral akmn katna eittir. Dengeli Y bal
sistemde; hat akmlar sfr-sral bileene sahip
deildir nk ntr akm sfrdr. Ayrca; ntr
yolu olmayan herhangi bir fazl sistemde,
rnein gen bal sistem veya topraklanmam
-kablolu Y bal sistem gibi, hat akmlar sfr-
sral bileene sahip deildir. Akm ve gerilim
niceliklerinde olduu gibi empedans yklerin de
kendilerine zg sral devreleri vardr ve bu
sral devreler matematiksel hesaplamalarda
model olarak kullanlrlar. Herbir empedans yk;
seri, Y veya balantlar iin farkl sral
devreler olutururlar. Bunlara ek olarak; iletim
hatlarn , dnen makinelerin (senkron, asenkron,
DC makineler), transformatrlerin ve -fazl
sistemlerde kullanlan dier elemanlarn da
kendilerine ait er adet sral devreleri
mevcuttur. -fazl ebekeye iletilen g,
ebekenin sral devrelerine ayr ayr iletilen g
deerlerinin toplamndan hesaplanabilir.



64
Kendimizi Snayalm
1.
2 c
V eklinde gsterilen fazr aadakilerden
hangisini ifade etmektedir?
a. a fazna ait pozitif-sral bileeni
b. c fazna ait negatif-sral bileeni
c. b fazna ait negatif-sral bileeni
d. c fazna ait pozitif-sral bileeni
e. c fazna ait sfr-sral bileeni
2. -fazl dengeli sistemlerde, hesaplamalarda
kullanlan a fazr aadakilerden hangisidir?
a. 2 120 a =
b. 2 90 a =
c. 3 45 a =
d. 1 120 a =
e. 1 120 a =
3. Dengeli Y bal empedans yke ait sfr-
sral empedans deeri aadakilerden
hangisidir?
a.
0
3
Y n
Z Z Z = +
b.
0
3
Y n
Z Z Z = +
c.
0 Y
Z Z =
d.
0 n
Z Z =
e.
0 Y n
Z Z Z = +
4. Dengeli bal empedans yke ait sfr-
sral akm aadakilerden hangisidir?
a.
0 1 2
I I I = =
b.
0 1
3 I I =
c.
0 2
2 I I =
d.
0
I =
e.
0
0 I =
5. -fazl sistemde Y bal
transformatrde hangi sral devreler faz kaymas
ierirler?
a. Pozitif- ve negatif-sral devreler.
b. Sfr- ve Pozitif-sral devreler.
c. Sfr- ve negatif-sral devreler
d. Pozitif-,negatif- ve sfr-sral devrelerin
hepsi.
e. Pozitif-,negatif- ve sfr-sral devrelerin
hibiri

6. Herhangi bir d fazr d f g = eklinde
ifade ediliyorsa; bu fazrn kompleks elenik
deeri (
*
d ) ne olur?
a.
*
d f g =
b.
*
( 90 ) d f g = +
c.
*
d f g =
d.
*
d f g =
e. 2 d f g =
7. Dengeli Y bal bir yk;
Y
Z ve
n
Z
empedanslarna sahip ise; bu yke ait sral
empedans matrisi (
s
Z ) nasl gsterilir?
a.
( ) 3 0 0
0 3 0
0 0 3
Y n
s Y
Y
Z Z
Z
Z
+

=



Z
b.
( ) 3 0 0
0 0
0 0
Y n
s Y
Y
Z Z
Z
Z
+

=



Z
c.
( ) 0 0
0 0
0 0
Y n
s n
n
Z Z
Z
Z
+

=



Z
d.
( )
( )
( )
3 0 0
0 3 0
0 0 3
Y n
s Y n
Y n
Z Z
Z Z
Z Z
+

= +


+

Z
e.
0 0
0 0
0 0
Y
s n
n
Z
Z
Z


=



Z
8. -fazl ebekelerde seri empedanslar
simetrik deillerse, aadakilerden hangisi
dorudur?
a. Z
s
matrisi kegendir.
b. Z
s
matrisi kegen deildir.
c. Y
s
matrisi kegendir.
d. Y
s
matrisi kegen deildir.
e. Y
s
matrisi st-gensel matristir.


65
9. Kararl durumda; senkron jeneratre ait stator,
dengeli fazl pozitif-sral akmlara sahip
olduunda, akmlar tarafndan retilen net mmk
nasl bir etki gsterir?
a. Rotorun dn ynne ters ekilde dner
b. Rotor ile ayn ynde dner
c. Rotor hznn kat kadar hzda dner
d. Rotor hznn 2 kat kadar hzda dner
e. Rotor hznn 2 kat kadar hzda dner

10. Kararl durumda; senkron jeneratre ait
pozitif-sral jeneratr empedansna ne ad verilir?
a. nt empedans
b. Karakteristik empedans
c. Jeneratr empedans
d. Asenkron empedans
e. Senkron empedans

Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Simetrik Bileenlerin
Tanm balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise Simetrik Bileenlerin
Tanm balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Empedans Yklerin
Sral Devreleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise Empedans Yklerin
Sral Devreleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise -Fazl ve ki-Sargl
Transformatrlerin Birim Sral Modelleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. d Yantnz yanl ise -Fazl ve -Sargl
Transformatrlerin Birim Sral Modelleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Empedans Yklerin
Sral Devreleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
8. b Yantnz yanl ise Seri Empedanslar in
Sral Devreler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Dnen Makinelere Ait
Sral Devreler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise Dnen Makinelere Ait
Sral Devreler balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
Yararlanlan Kaynaklar
Althusser, L. (2000). Machlavell and Us.
London: Verso.
Grainger, J.J. (1994). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
Saadat, H. (2004). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
Arifolu, U. (2002). G Sistemlerinin
Bilgisayar Destekli Analizi. stanbul: Alfa
Basm Yaym Datm Ltd. ti.
Odolu, H. (2006). Transformatr Deneyleri.
stanbul: Bileim Yaynlan.
Tosun, 1. (2007). Enerji letimi ve Datm.
stanbul: Birsen Yaynevi.
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Saner Y. (2000). G Datm (Eneji
Datm) Datm Transformatrleri, stanbul.
Peterson, N.M. and Meyer, W.S. (1971).
Automatic adjustment of transformer and
phase shifter taps in Newton power flow, IEEE
Trans, vol. PAS- 90, pp. 103-108, Jan./Feb.
http://www.megep.meb.gov.tr
http://elektroteknoloji.com
http://www.enerjiplatformu.org



66






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Transformatrlerin temel ilkelerini ve alma prensiplerini aklayabilecek,
Transformatrlerin edeer devrelerini matematiksel olarak ifade edebilecek,
Birim sistemi kullanarak ebekeye ait parametreleri hesaplayabilecek,
G sistemlerinde transformatrlerle ilgili hesaplamalar yapabilecek,
Transformatrlere eitli testler uygulayarak transformatrn parametrelerini karabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Transformatr
Manyetik Alan
Sarg
Baz Deer
Birim Sistem
Ak-Devre Testi
Ksa-Devre Testi
Edeer Devre
-Faz Balant ekilleri
Oto-Transformatr

indekiler
Giri
deal Transformatr
Tek-Faz Pratik Transformatr Edeer Devresi
Birim Sistem
Dengeli -Fazl ve ift-Sargl Transformatrn Birim Edeer Devresi
-Sargl Transformatrler
Oto-Transformatrler
3


67
GR
Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden biri de retildii santrallerden ok uzaktaki blgelere
kolayca tanabilir olmasdr. Bu tama ileminin verimli bir ekilde yaplabilmesi iin gerilimin efektif
deerinin yeteri kadar byk olmas gerekir.
Bilindii gibi elektrik enerjisi, iki farkl tipte olmak zere; doru akm (DC) ya da alternatif akm
(AC) olarak retilir. Doru akmla retimde, yksek gerilimli enerji iletimi son zamanlarda byk nem
kazanmtr fakat u an iin istenilen seviyelere gelememitir. Teknoloji her geen gn ilerlediinden
dolay, enerji sistemlerinde doru akm kullanm ilerleyen zamanlarda st seviyelere kacaktr. Buna
karlk; alternatif akm tipindeki elektrik enerjisinin gerilimi, iletimde kullanlmak iin, transformatrler
vastasyla alaltlp ykseltildiinden gnmzde elektrik enerjisinin alternatif akm ile iletilip
kullanlmas daha fazla yaygndr. Transformatr, ideal olarak kabul edildiinde (zerinde oluan
kayplar ihmal edildiinde) alternatif akmn gcn ve frekansn deitirmeden gerilim deerini
istenilen seviyelere ykseltmeye veya alaltmaya yarayan bir eit elektrik makinesidir. Elektrik
enerjisinin alternatif akmla tanmasnda transformatrn nemli rol vardr ve enerji sistemlerinin yap
talarndan biridir.
Santrallerde jeneratrler yardm ile retilen elektrik enerjisinin gerilimi ok yksek deildir.
Jeneratr k gerilimleri 0,4-3,3-6,3-10,6-13,0-14,7-15,8 ve 35 kV mertebelerindedir. Bu gerilimler;
enerjinin ok uzak blgelere tanabilmesini salayacak kadar yksek olmadndan gerilimin
ykseltilmesi ancak transformatr ile gerekletirilir. Gerilim ykseltme ve alaltma ilemi iin temelde
iki farkl transformatr tipi vardr. Bunlar;
Alaltc Transformatrler: Birincil (primer) sargsna uygulanan gerilim deerini ikincil (sekonder)
sargsndan daha dk bir deer olarak elde ettiimiz transformatrlere alaltc tip transformatrler ad
verilir.
Ykseltici Transformatrler: Birincil sargsna uygulanan gerilim deerini ikincil sargsndan daha
yksek bir deer olarak elde ettiimiz transformatrlere ykseltici tip transformatrler ad verilir.
Transformatrler eitli zellikleri dikkate alnarak snflandrlr:
1. Manyetik nvenin yapl ekline gre:
a. ekirdek tipi
b. Mantel tipi
c. Datlm nve tipi
2. Faz saysna gre:
a. Birincil ve ikincil sargda ayn sayda faza sahip olanlar
b. Birincil ve ikincil sargda farkl sayda faza sahip olanlar


G Transformatrleri


68
3. Soutma ekline gre:
a. Kuru transformatrler
b. Yal transformatrler
4. Kurulu yerlerine gre
a. mekanlarda kullanlan tip
b. Ak havada kullanlan tip
5. Sarg tiplerine gre
a. Silindirik sarg
b. Dilimli sarg
6. alma prensibine gre
a. Sabit akml
b. Sabit gerilimli
7. Sarg durumlarna gre
a. Yaltlm sargl
b. Oto-transformatrler
8. Soutucu cinsine gre
a. Hava ile soutulan
b. Ya ile soutulan
c. Su ile soutulan
9. Kullanl amalarna gre
a. G transformatrleri
b. l transformatrleri
c. eitli aygt ve makinalarda kullanlan dier transformatrler
Kitabn bu blmnde, g sistemlerinde kullanlan transformatrleri kavrayabilmek iin ncelikle
ideal transformatr kavram anlatlacak, ideal transformatrn matematiksel eitlikleri karldktan sonra
edeer devre emas elde edilecektir. Daha sonra ise birim sistem zerinde durulacak ve tek-fazl
transformatrden -fazl transformatre geilecektir. Son olarak ise; oto-transformatrlerden ksaca
bahsedilecektir.


69
DEAL TRANSFORMATR
ki sargs manyetik bir ekirdee sarlm olan ift sargl tek-fazl transformatr ekil 3.1de
gsterilmitir. Transformatrn sinssel uyartmda ve kararl durumda alt kabul edilmektedir.
ekilde; sarglar stndeki fazr gerilimleri
1
E
ve
2
E
,
1
N
adet sargs olan birincil sargya ait
1
I
fazr
akm ve
2
N
adet sargya sahip olan ikincil sargdan kan
2
I
fazr akm ile gsterilmektedir. Ayrca
ekirdekte oluan
c

fazr aks ve
c
H
fazr manyetik alan younluu ile gsterilmektedir. ekirdein
kesit alan
A
c
, ortalama manyetik alan uzunluu
c
l
ve sabit kabul edilen manyetik geirgenlii
c

olarak ifade edilmektedir.



ekil 3.1: Tek-faz ki Sargl Temel Transformatr

deal bir transformatr iin aadakiler kabul edilir:
1. Sarglarn direnci sfrdr ve bu yzden sarglardaki
2
I R kayplarnn deeri sfr olur.
2. ekirdek geirgenlii
c
sonsuzdur; bu da sfr ekirdek relktansna (manyetik diren) karlk
gelmektedir.
3. Kaak ak yok olarak kabul edilir; tm ak, ekirdek ve sarglarda snrlandrlmtr.
4. ekirdek kayb yok.
ift sargl transformatrn ematik gsterimi ekil 3.2de gsterilmektedir. deal transformatre ait
matematiksel eitlikleri oluturmak iin yukardaki varsaymlarla birlikte Amper ve Faraday yasalar
kullanlabilir. Amper yasas; kapal bir yol boyunca btnlemi manyetik alan younluu vektrne
teet bir bileenin, bu yol ile kapal net akma eit olduunu belirtir.

teet kapal
H dl I =

(3.1)

Eer ekil 3.1de gsterilen ekirdein merkez hatt kapal yol olarak seilirse ve
c
H teet olduu
yol boyunca sabitse, (3.1) denklemi


1 1 2 2 c c
H l N I N I =
(3.2)

olur.



Ortalama manyetik
alan uzunluu
Kesit
l
Manyetik
geirgenlik
kincil (Sekonder) sarg
sarm
Birincil (Primer) sarg
sarm


70
Bobinin her dngs iin bir kere olmak zere;
1
I
akm
1
N
kere,
2
I
akm
2
N
kere evrelenmitir.
Ayrca, sa-el kuralna gre;
1
I
akm saat ynnde oluuyorsa,
2
I
akm saat ynnn tersi ynndedir.
Bu nedenle, (3.2)de ilikili net akm
1 1 2 2
N I N I
olarak ifade edilir. Sabit
c

ekirdek geirgenlii iin,

ekirdek iindeki
c
B
manyetik ak younluu,

2
Wb/m
c c c
B H =
(3.3)

ve
c
ekirdek aks,

A Wb
c c c
B =
(3.4)

bulunur. (3.3) ve (3.4) eitlikleri kullanlrsa

1 1 2 2
A
c c c
c
c c c
l B l
N I N I


= =


(3.5)

denklemi elde edilir . R
c
ekirdek relktans (manyetik diren) ise;

R
A
c
c
c c
l

=
(3.6)

olarak tanmlanr. Bu ilemin ardndan (3.5) denklemi

1 1 2 2
R
c c
N I N I =
(3.7)

eklinde yazlr.



ekil 3.2: Tek-faz ift-sargl Transformatrn ematik Gsterimi

Manyeto-motor kuvvet olan
1 1 2 2
mmk N I N I = eitlii R
c
ile
c
arpmna eit olmas sebebiyle;
(3.7) eitlii manyetik devreler iin Ohm yasas olarak adlandrlabilir. Manyetik bir devrede ak
oluumunu engelleyen R
c
relktans, elektrik devresindeki diren elemanyla benzerdir. deal
transformatr iin (3.6)daki
c
sonsuz kabul edilmektedir ki; bu kabul R
c
nin sfr olduu anlamna
gelir ve (3.7) denklemi,













71
1 1 2 2
N I N I =
(3.8)

ekline dnr. Pratik olarak, g transformatrnn sarglar ve ekirdekleri muhafaza iinde
tutulmaktadr ve sarg ynleri grnr deildir. Sarg bilgisini ifade etmenin bir yolu, her sargnn akm
giren ucuna bir nokta yerletirmektir. Bu ilem, ayn ynde hareket eden bir mmk oluturur. Nokta
gsterimi ekil 3.2de gsterilmektedir. Noktalar, kutup iaretleri olarak adlandrlrlar. (3.8) denklemi,
noktal uca giren
1
I ve noktal utan kan
2
I akmlar iin yazlmtr.
2
1 2
1
N
I I
N

=


olduundan
dolay
1
I ve
2
I akmlar ayn fazdadr.
2
I iin ters yn seilirse , her iki akm da kendi noktal ularndan
girerler ve
1
I in faz
2
I ye gre 180 kayar ve aralarnda 180 faz fark oluur. Faraday yasasna
gre; N - sarml bir sarg zerinde endklenen
( ) e t voltajnn, sargdaki zamanla deien
( ) t aks ile
arasndaki iliki;

( )
( ) d t
e t N
dt

=
(3.9)

eklindedir. Sabit frekansl sinssel kararl durumda,
( ) e t ile
( ) t nin E ve fazrleriyle ifade
edilmesiyle (3.9) denklemi aadaki ekilde ifade edilir.

( ) E N j =
(3.10)
deal transformatrde oluan aknn, her iki sargda da ekirdek iinde snrl olduu varsaylr.
Faraday yasasna gre ekil 3.1in sarglarnda endklenen gerilimler;

( )
1 1 c
E N j =
(3.11)

( )
2 2 c
E N j =
(3.12)

olur. (3.11) ve (3.12) oranlanrsa;

1 1
2 2
E N
E N
=
(3.13)

veya

1 2
1 2
E E
N N
=
(3.14)

denklemleri ortaya kar.
ekil 3.2de gsterilen noktalar, + kutuplar noktalanm ular olan ayn fazdaki
1
E ve
2
E voltajlarn
gstermektedir. ekil 3.1deki seilen gerilimlerden birinin kutbu ters ise;
1
E gerilimi
2
E gerilimine gre
180 faz farkna sahiptir.
t
a sarm oran aadaki gibi tanmlanr;

1
2
t
N
a
N
=
(3.15)


72
t
a , (3.8) ve (3.14)te kullanlrsa; ideal tek-faz ift sargl bir transformatr iin aadaki temel
eitlikler bulunur.

1
1 2 2
2
t
N
E E a E
N

= =


(3.16)

2 2
1 2
1 t
N I
I I
N a

= =


(3.17)

Kompleks g ve empedansa bal eitlikler (3.16) ve (3.17) denklemlerinden elde edilebilir. ekil
3.2de birincil sargya giren kompleks g;

1 1 1
S E I

=
(3.18)

olarak gsterilir. (3.16) ve (3.17) kullanlarak

( )
*
* * 2
1 1 1 2 2 2 2 t
t
I
S E I a E E I S
a

= = = =


(3.19)

elde edilir. (3.19)da grld gibi, birincil sargya giren
1
S
kompleks gc, ikincil sargdan kan
2
S

kompleks gcne eittir. Bu yzden; ideal transformatrde gerek ve reaktif g kayb olmad
varsaylr. ekil 3.2de ideal bir transformatrn ikincil sargsna
2
Z empedans balanrsa,

2
2
2
E
Z
I
=
(3.20)

elde edilir. Bu empedans birincil sargdan lld takdirde;

2
2 2 1 1
2 2 2
1 2 2
t
t
t
a E E N
Z a Z Z
I I a N

= = = =


(3.21)

olur. Bu yzden ikincil sargya balanan
2
Z
empedans birincil sargya gore;
2
Z
nin sarm orannn
karesinin
2
t
a arpm ile ifade edilir.
rnek 3.1
ift sargl, tek-fazl bir transformatr 60 Hz frekans deerinde 20 kVA, 480/120 V anma deerleri ile
verilmitir. Birincil sargya balanan kaynak, transformatrdeki ikincil sargya balanan
2
Z
empedans
ykne enerji salamaktadr. Yk zerine den gerilim 118 V olduunda; yk, 0,8 geride g faktryle
15 kVA g ekmektedir. Transformatrn ideal olduunu varsayarak aadaki deerleri hesaplayn.
a. 480 V (birincil) sarg zerindeki gerilim.
b. Yk empedans.
c. 480 V sargya gre yk empedans.
d. 480 V sargya salanan gerek ve reaktif g.




73
zm:
a. ekil 3.3te gsterilen devrede, 480V birincil sargy ve 120V ikincil sargy ifade etmektedir.
Referans olarak yk gerilimi
2
E seilirse,
2
118 0 V E =
(3.13)ten sarm oran,
1anma 1
2 2anma
E 480
4
E 120
t
N
a
N
= = = = olarak bulunur ve birinci sargdaki gerilim

( )
1 2
4 118 0 472 0 V
t
E a E = = = eklinde hesaplanr.
b. Yk tarafndan ekilen
2
S kompleks gc

* * 1
2 2 2 2
118 15000 cos (0,8) 15000 36,87 VA S E I I

= = = =


Denklem zlrse;
2
I
yk akm
2
127,12 36,87 A I =
,
2
Z
yk empedans

2
2
2
118 0
0,9283 36,87
127,12 36,87
E
Z
I

= = =



c. 480V sargya gre yk empedans, (3.21) eitliinden bulunur.

( ) ( )
2
2
2 2
4 0, 9283 36, 87 14, 85 36, 87
t
Z a Z = = =


d. (3.19) eitliinden ise gerek ve reaktif g deerleri hesaplanr.

1 2
15000 36,87 12000 9000 VA S S j = = = +


Bylece, 480V sargya salanan gerek ve reaktif g aadaki ekilde hesaplanr

( ) ( )
1 1 1 1
P Re 12000 W 12 kW Q Im 9000 VAR 9 kVAR S S = = = = = =




ekil 3.3: rnek 3.1e Ait Devre

ekil 3.4 tek-fazl ve faz kaydrc transformatrn ematik gsterimidir. Fiziksel olarak kompleks
say deerinde bir sarm oran elde etmek mmkn olmadndan bu transformatr gerek bir
transformatrn idealletirmesi deildir. Bu gsterim; daha sonra -fazl transformatrn faz kaymasnn
matematiksel olarak ifade edilmesinde kullanlacaktr. ekil 3.4te gsterildii gibi, faz kaydrc
transformatr iin tanmlanan kompleks sarm oran
t
a ;



74
1
j
j
t
e
a e

= =
(3.22)

Burada

, faz kayma as olarak adlandrlr. Transformatrdeki bantlar aadaki ekle dnr.

1 2 2
j
t
E a E e E

= =
(3.23)

2
1 2 *
j
t
I
I e I
a

= =
(3.24)

1
E in faz as,
2
E nin faz asndan as kadar ileridedir. Benzer ekilde;
1
I akm
2
I den
as kadar ileridedir ve byklkleri ayndr.
1 2
E E = ve
1 2
I I =
Bu iki ilikiden, aadaki eitlikler elde edilir:

( )
*
* * 2
1 1 1 2 2 2 2 * t
t
I
S E I a E E I S
a

= = = =



(3.25)

2
2 1
2 2 2
1
2 *
1
t
t
t
a E E
Z a Z Z
I
I
a
= = = =
(3.26)

Bu nedenle ideal faz kaydrc transformatrde bir sargdan dierine geerken empedans sabittir.
Ayrca
1 2
S S = olduundan bu transformatrde gerek ve reaktif g kayb olmad varsaylr.
Faz kaydrc transformatrde kullanlan (3.23) ve (3.24) denklemleri, (3.24)teki elenik dnda
fiziksel olarak ideal transformatr iin kullanlan (3.16) ve (3.17) denklemleriyle ayndr. Faz kaydrc
transformatrde
1 2
S S = eitliinin salanmas iin (3.25)te gsterilen kompleks elenik gereklidir.
Kompleks elenik kavram 2. nitede aklanmtr.



ekil 3.4: Tek-fazl, Faz Kaydrc Transformatrn Gsterimi


















75
TEK-FAZ PRATK TRANSFORMATR EDEER DEVRES
ekil 3.5te ideal transformatrden farkl olarak pratik tek-faz ift-sargl transformatrn edeer devresi
gsterilmektedir. Pratik transformatrn ideal transformatrden farklar aada aklanmtr. Pratik
transformatrde;
a. Sarglarda diren vardr.
b.
c
ekirdek geirgenlii sonludur.
c. Manyetik ak tamamen ekirdek ile snrl deildir.
d. ekirdek zerinde gerek ve reaktif g kayplar vardr.



ekil 3.5: Pratik Tek-faz ift-sargl Transformatrn Edeer Devresi

Birincil sargdaki seri bal
1
R direnci; bu sargdaki
2
I R kayplarn ifade etmek iindir. Ayn
ekilde; bu sargnn kaak reaktans olarak adlandrlan
1
X iermesi de kaak aky temsil eder. Bu
kaak ak sadece birincil sargya bal aknn bileenidir, ikincil sarg ile ilikisi yoktur; bu ak,
1
I ile
doru orantl olan ve
1
I e gre 90 ileride olan
( )
1 1
X I j deerinde gerilim dmne yol aar ve kaak
reaktansa bal olarak
2
1 1
I X deerinde reaktif g kayb da oluturur. kincil sarg iin de benzer ekilde;
ikincil sargya seri olarak balanan
2
R direnci ve
2
X kaak reaktans bulunmaktadr.
(3.7) denklemi
c
sonlu ekirdek geirgenlii iin, toplam mmknn sfr olmadn gstermektedir.
Denklem (3.7),
1
N ile blnrse ve (3.11) eitlii kullanlrsa aadaki denklem elde edilir..

2 1
1 2 1 2
1 1 1 1 1
R R R
c c c
c
N E
I I j E
N N N j N j N

= = =


(3.27)

(3.27)nin sa tarafndaki terim,
m
I
manyetik akm olarak tanmlanr.
m
I
akmnn
1
E
in
90

gerisinde olduu belirgindir ve
2
1
R
B mhos
c
m
N

=


suseptans deeri olan paralel bir endktrle
gsterilebilir. Suseptans birimi Siemens (S) yada mhos olarak gsterilir. Ancak gerekte, ekirdek kayb
akm olarak adlandrlan
c
I akmn tayan ve iletkenlii G
c
mhos olan paralel bal bir diren vardr.
c
I

ile
1
E ayn fazdadr. ekirdek kayb akm da dahil edildiinde (3.27) eitlii,

76
( )
2
1 2 1
1
G B
c m c m
N
I I I I j E
N

= + =


(3.28)

olur.
( ) G B
c m
j admitansn paralel kol olarak ieren ekil 3.5teki edeer devre, KAK denklemi
(3.28)i salamaktadr. kincil sarg ak-devre olduunda
( )
2
0 I = ve
1
V sinssel gerilimi birincil
sargya uygulandnda, (3.28) denklemi
1
I akmnn iki bileeni olduunu gsterir: Bunlar;
c
I ekirdek
kayb akm ve
m
I mknatslanma akmdr.
c
I yle balantl olarak gerek g kayb
2
2
1
I
E G W
G
c
c
c
=
olur. Bu gerek g; ekirdekteki histerezis ve girdap (eddy) akm kayplarn aklar. Histerezis kayb
ekirdekteki evrimsel ak deiiminin s olarak yaylm sonucunda oluur. Histerezis kayplar;
ekirdek malzemesi olarak zel yksek dereceli elik alamlar kullanlarak azaltlabilir. Girdap akm
kaybnn nedeni ise manyetik ekirdekteki akya dik olarak endklenen akmdr. elik alaml ve ince
tabakal levhalarn kullanlmasyla girdap akm kayplar azaltlabilir.
m
I ile balantl olarak reaktif g
kayb
2
2
1
I
B VAR
B
m
m
m
E = olur. Reaktif g iin ekirdein mknatslanmas gerekmektedir.
( )
c m
I I +
akmlarnn fazr toplamlar,
e
I uyarma akm olarak adlandrlr.
ekil 3.6, pratik tek-faz ift-sargl bir transformatr iin 3 farkl edeer devreyi gstermektedir.
ekil 3.6(a)daki ikincil sarnn direnci
2
R ve kaak reaktans
2
X , birincil sarg referans alnarak (3.21)
denklemi ile gsterilmitir.
ekil 3.6 (b)de paralel kolun yok edilmesi; uyarma akmnn ihmal edildii anlamna gelir. Uyarma
akm genellikle anma akmnn %5inden az olduu iin g sistemlerinde bunu ihmal etmek,
transformatr verimi ya da uyarma akmnn zel bir nemi olmadka, problem yaratmaz. Anma deeri
500 kVAdan daha byk g transformatrleri iin, kaak reaktansa gre kk olan sarg direnleri
ekil 3.6(c)de gsterildii gibi ihmal edilebilir.
Sinssel kararl durumda alan pratik bir transformatr, harici empedans ve admitansl ideal bir
transformatre ekil 3.6da gsterildii gibi eittir. Aadaki rnekte gsterildii gibi harici kol
elemanlar ksa-devre ve ak-devre testleri ile bulunabilir.



77


ekil 3.6: Pratik Tek-faz ift-sargl Transformatrn Edeer Devresi

rnek 3.2
ift sargl tek-fazl bir transformatrn anma deerleri 60 Hzde 20 kVA, 480/120 V olarak
verilmitir. Ksa-devre testinde; 120 V sargs (ikincil sarg) ksa-devre yaplarak anma frekansndaki
anma akm 480 V sargsna (birincil sarg) uygulandnda V1 = 35 V, P1 = 300 W deerleri elde
edilmitir. Ak-devre testinde ise; birincil sarg ak-devre yaplarak anma gerilimi ikincil sargya
uygulandnda I
2
= 12 A, P
2
= 200 W deerleri llmtr.
a. Ksa-devre testinden, birincil sargya gre edeer seri empedans
e1 e1 e1
Z R jX = + i belirleyin.
(Paralel admitans ihmal edilecek)
b. Ak-devre testinden, birincil sargya gre paralel admitans Y G B
m c m
j = i belirleyin. (Seri
empedans ihmal edilecek)
zm:
a. ekil 3.7(a)da ksa-devre testi iin gsterilen edeer devrede paralel admitans kolu ihmal
edilmitir. Birincil sarg iin anma akm










(a) Birincil sargya gre referans alnm ve








(c) Uyarma akm ve sarg kaybnn ihmal edilmesi
(b) Uyarma akmnn ihmal edilmesi
















78
anma
1anma
1anma
S 20000
I 41, 667 A
V 480
= = = olur ve sonrasnda
e1 e1 e1
Z , R ve X belirlenir:
( )
1
e1 2 2
1anma
P 300
R 0,1728
I
41, 667
= = = ve
1
e1
1anma
V 35
Z 0,84
I 41, 667
= = =
2 2
e1 e1 e1
X Z R 0,822 = = ve
e1 e1 e1
Z R X 0,1728 0,822 0,84 78,13 j j = + = + = olur.



ekil 3.7: rnek 3.2nin Devresi

b. Seri empedansn ihmal edildii ak-devre testi iin; verilen edeer devre ekil 3.7(b)de
gsterilmektedir. (3.16)dan,
( )
1
1 1 2 2anma
2
480
V E E V 120 480 V
120
t
N
a
N
= = = = = olur. , G ve B
m c m
Y aadaki gibi belirlenir:
( )
2
2 2
1
P 200
G 0, 000868 S
V
480
c
= = =
( ) ( )( )
2
1
120
2
480
1
12
0, 00625 S
V 480
N
N
m
I
Y = = =
( ) ( )
2 2
2 2
B Y G 0, 00625 0, 000868 0, 00619 S
Y G B 0, 000868 0, 00619 0, 00625 82, 02 S
m m c
m c m
j j
= = =
= = =

eklinde bulunur.




(a) Ksa-devre testi (paralel admitans ihmal edilecek)



(b) Ak-devre testi (seri empedans ihmal edilecek) edilmesi














79
Edeer seri empedans genellikle ksa-devre testindeki anma akm deerinde belirlenir, paralel
admitans ise ak-devre testindeki anma gerilim deerinde belirlenir. Anma deerlerinde alan
transformatrdeki ufak deiiklikler iin empedans ve admitans deerleri sabit kabul edilir.

BRM SSTEM
G sistemlerinde kullanlan voltaj, akm, g ve empedans gibi nicelikler genellikle birim sistem ile ya
da bu niceliklerin baz deerlerinin yzdesiyle ifade edilirler. Baz deer; ayn zamanda taban deer yada
referans deer olarak da adlandrlr. rnein, baz gerilimi 20 kV olarak belirtilmise ve uygulanan
gerilim 18 kV ise bu gerilim deeri; birim sistemde, (18/20)=0,9 birim ya da %90 olarak ifade edilir. G
sistemlerindeki matematiksel hesaplamalar gerek niceliklerden ziyade birim niceliklerle yaplr.
Birim sistemin bir avantaj; uygun baz nicelikleri seilerek transformatr edeer devresindeki
matematiksel ilemler basitletirilebilir. Birim sistemde ifade edilen voltaj, akm, harici empedans ve
admitans deerleri; transformatrn bir sargsndan dier sargsna ynlendirildiinde deimediinden
ideal transformatr sarglar grmezden gelinebilir. Bu yzden birim sistem kullanm; yzlerce
transformatr ieren orta byklkteki g sistemlerinde byk bir avantaj salayabilir. Birim sistem;
transformatrn bir sargsndan dierine ynlendirirken ciddi hesaplama hatalar yaplmasna izin
vermez. Birim sistemin dier bir avantaj da; cihazlarn anma deerleri baz deer olarak kullanldnda,
benzer tip elektrikli cihazlarn birim empedanslar birbirine yakn dar bir saysal aralk iinde olur. Bu
yzden, birim empedans verilerinde hata var ise bu hatalar, bilgi sahibi birisi tarafndan birim
miktarlaryla hzla kontrol edilebilir. Buna ek olarak, reticiler genellikle etiket deerlerini; transformatr
ve makinelerin empedanslarnn birim deerleri ya da yzdeleriyle belirtirler.
Birim deerler aadaki gibi hesaplanabilir;

gerek deer
birim deer
baz deer
=
(3.29)

Burada gerek deer, saynn gerek birimdeki deeridir. Baz deer ise gerek deer ile ayn birime
sahiptir, bu yzden birim deer boyutsuzdur. Ayrca, baz deer her zaman gerek bir saydr. Bu nedenle
birim deerin faz asyla gerek deerin faz as ayndr.
G sistemlerinde bir noktada iki bamsz baz deeri rasgele seilebilir. Genellikle baz gerilimi
bazLN
V ve baz kompleks gc
baz1
S

; tek-faz devreler ya da -faz devrelerin tek faz iin seilir. Birim
sistemde elektrik kanunlarnn geerli olabilmesi iin dier baz deerleri iin aadaki ilikiler
kullanlmaldr.

baz1 baz1 baz1
P Q S

= =
(3.30)
baz1
baz
bazLN
S
I
V

= (3.31)

2
bazLN bazLN
baz baz baz
baz baz1
V V
Z R X
I S

= = = = (3.32)

baz baz baz
baz
1
Y G B
Z
= = = (3.33)

yukardaki (3.30) - (3.33) denklemlerinde -fazl devreler iin kullanlan; LN ve 1 indisleri hat-
ntr aras ve faz-bana veya tek-faz terimlerini ifade etmektedir. Ayrca bu eitlikler, indisler ihmal
edildiinde, tek-fazl devreler iin de geerlidir.


80
Hesaplamalarda baz deerler iin aadaki iki kural kabul edilir:
1.
baz1
S

deeri, ilgili g sisteminin tamamnda ayndr.
2. Transformatrn herhangi bir tarafndaki baz gerilim oran, transformatrn anma gerilim
oranlaryla ayn seilir.
Bu iki kural uygulandnda, transformatrn bir tarafndan dier tarafna ynlendirme yaplrken
kullanlan birim empedans deeri deimeden kalr.
rnek 3.3
Tek-faz ift sargl bir transformatrn anma deerleri 20 kVA, 480/120 V ve 60 Hz olarak
verilmitir. kincil sargya gre ynlendirilen transformatrn edeer kaak empedans deeri
e2
Z 0, 0525 78,13 = dur. Transformatr anma deerlerini baz deer olarak kullanarak, birincil
sargya gre ve ikincil sargya gre birim kaak empedansn hesaplayn.
zm: Transformatr baz deerleri
baz baz1 baz2
S 20 kVA, V 480 V ve V 120 V = = = olacak ekilde
seilir. (3.32)yi kullanarak, transformatrn 120 V tarafndaki baz empedans:
( )
2
2
baz2
baz2
baz
120 V
Z 0, 72
S 20000
= = = olur ve sonra, (3.29)u kullanarak, ikincil sargya gre birim kaak
empedans:
e2
e2
baz2
Z
0, 0525 78,13
Z 0, 0729 78,13 birim
Z 0, 72
br

= = = olarak hesaplanr.
e2
Z nin birincil
sargya gre deeri:
( )
2
2
2 1
e1 e2 e2
2
480
Z Z Z 0, 0525 78,13 0,84 78,13
120
t
N
a
N


= = = =



olur.
Transformatrn 480 V tarafndaki baz empedans:
( )
2
2
baz1
baz1
baz
480 V
Z 11, 52
S 20000
= = = dur ve birincil
sargya gre birim kaak reaktans:
e1
e1 e2
baz1
Z
0,84 78,13
Z 0, 0729 78,13 birim Z
Z 11, 52
br br

= = = = eklinde
bulunur. Sonu olarak; transformatrn ikincil sargsndan birincil sargsna ynlendirilirken birim
empedans deimeden sabit kalr. Bu yoruma aadaki denklemle ulalabilir:
baz1 anma1
baz2 anma2
V V 480
4
V V 120

= = =




ekil 3.8de tek-faz ift-sargl bir transformatrn farkl birim devresi gsterilmektedir. ekil
3.8(a)da gsterilen ideal transformatr aadaki eitliklerden karlan
1 2 1 2
ve
br br br br
E E I I = =
eitlikleri birim ilikilerini dorular. lk olarak (3.16) eitlii
baz1
V ile blnrse:

1 1 2
1
baz1 2 baz1
V V
br
E N E
E
N
= =
(3.34)

Sonra,
baz1 anma1 1
baz2 anma2 2
V V
V V
N
N
= =
eitliklerinden

1 2 2
1 2
2 baz2 1
baz2
2
V
br br
N E E
E E
N V N
N
= = =



(3.35)


81
Benzer ekilde, (3.17) denklemi
baz1
I ile blnrse:

1 2 2
1
baz1 1 baz1
I I
br
I N I
I
N
= =
(3.36)

sonra,
baz baz 2
baz1 baz2
baz1 1 1
baz2
2
S S
I I
V
V
N
N N
N

= = =






kullanlarak;

2 2 2
1 2br
1 baz2 2
baz2
1
I
I
br
N I I
I I
N N
N
= = =



(3.37)

Bu yzden, ekil 3.2deki ideal transformatr sargs ekil 3.8(a)daki birim devreden farkllk
gsterir. ekil 3.8(b) birim kaak empedans iermektedir ve devreyi tam olarak ifade etmek iin ekil
3.8(c)de birim paralel admitans kol eklenmitir.



ekil 3.8: Tek-faz ift-sargl Transformatrn Birim Edeer Devresi

Transformatr gibi sadece bir bileen dnlrse, bu bileenin etiket deerleri genellikle baz deer
olarak seilir. Sistemde birden fazla bileen varsa, sistem baz deerleri, herhangi bir cihazn etiket
deerinden farkl olabilir. O zaman; cihazn etiket deerindeki birim empedansn sistemin baz deerine
dntrmek gerekir. Birim empedans eski deerden yeni deere dntrmek iin,













(a) deal transformatr







(c) Tam gsterim
(b) Uyarma akmnn ihmal edilmesi














82
gerek
.eski baz.eski
.yeni
baz.yeni baz.yeni
Z
Z Z
Z
Z Z
br
br
= =
(3.38)

ya da (3.32)den

2
baz.yeni
baz.eski
.yeni .eski
baz.yeni baz.eski
S
V
Z Z
V S
br br


=




(3.39)

denklemleri kullanlr.

DENGEL -FAZLI, FT-SARGILI TRANSFORMATRN
BRM EDEER DEVRES
ekil 3.9(a)
N
Z ve
n
Z ntr empedanslar zerinden topraklanan ideal bir Y Y transformatrnn
gsterimidir. ekil 3.9(b)de ise dengeli -faz durumunda alan bu ideal transformatrn edeer birim
devresi gsterilmitir. Bu metnin kalannda aksi belirtilmedike birim nicelikler kullanlacakr. Ayrca
br indisi birim nicelii ifade etmektedir ve ou durumda belirtilmeyecektir.



ekil 3.9: deal Y Y Transformatr

Geleneksel olarak, baz deerlerini seebilmek iin aadaki iki kural uygulanr:
1. H ve X terminallerinin ikisi iin de ortak bir
baz
S seilir.
2.
bazH
bazX
V
V
baz gerilimlerin oran
anmaHLL
anmaXLL
V
V
faz-faz aras anma gerilimlerinin oranna eit seilir.




(a) ematik gsterim

(b) Dengedeki -fazl alma iin birim edeer devre




83
Dengeli -faz akmlar transformatre uyguland zaman, ntr akmlar sfr olur ve ntr
empedanslar zerinde gerilim dm veya potansiyel fark olumaz. Bu nedenle, Y Y ideal
transformatrnn birim edeer devresi, ekil 3.9(b), ideal tek-faz transformatrn birim edeer
devresiyle ayndr. ekil 3.8(a).
Pratik bir Y Y transformatrn birim edeer devresi ekil 3.10(a)da gsterilmektedir. Bu ebeke,
ekil 3.8(c)de olduu gibi edeer devreye harici empedanslar eklenerek elde edilebilir.
Pratik bir Y transformatrn faz kaymasn da ieren birim edeer devresi ekil 3.10(b)de
gsterilmektedir. Amerikan standardna gre, Y transformatrn yksek-gerilim tarafndaki pozitif-
sral gerilim ve akmlar, alak-gerilim tarafndaki niceliklere gre 30 ileridedir. ekil 3.10(b)nin
edeer devresindeki faz kaymas, ekil 3.4teki faz-kaydrc transformatrde gsterilmitir.
ekil 3.10(c)de gsterilen transformatrnn birim edeer devresi Y Y transformatrn
birim edeer devresiyle ayndr. Bu nedenle sarglar arasnda faz kaymas olmad kabul edilir. Ayrca
birim empedanslar sarg balant ekillerinden etkilenmezler fakat baz gerilimler etkilenir.



ekil 3.10: Dengedeki -fazl almada Pratik Y Y , Y ve Transformatrlerin Birim Edeer Devreleri

rnek 3.4
adet tek-faz ift sargl transformatr, her biri 400 MVA, 13,8/199,2 kV anma deerlerine sahip,
e
X 0,1 =
birim kaak empedansyla -fazl transformatr bankas oluturacak ekilde balanmtr.
Sarg direnleri ve uyarma akm ihmal edilmitir. Yksek-gerilim sarglar
Y
balanmtr. Yksek-
gerilim tarafndaki dengeli pozitif-sral durumda alan -fazl bir yk,
199, 2 0 kV
AN
V =
ile 0,9
geride g faktryle 1000 MVA g ekmektedir. Alak-gerilim sarglar (a)
Y
, (b)

olarak
balandnda bu sarglardaki
AN
V
gerilimini bulunuz.
zm: Birim edeer devre ekil 3.11de gsterilmitir. Transformatr bankas deerleri baz deer
olarak kullanlrsa,
baz3
S 1200 MVA

= ,
bazHLL
V 345 kV = ve
( )
bazH
1200
I 2, 008 kA
345 3
= = elde
edilir. O zaman, birim yk gerilimi ve yk akm:






Tek-faz
diyagram

(a) (b) (c)


Birim
edeer devre












84
( )
1
1000 345 3
1, 0 0 birim ve cos 0, 9 0,8333 25,84 birim
2, 008
AN A
V I

= = =
olarak bulunur.
a. Y Y transformatr iin, ekil 3.11(a),
( )
( )( )
0,8333 25,84 birim
=1,0 0 0,10 0,8333 25,84
=1, 0 0, 08333 64,16 1, 0363 0, 075 1, 039 4,139
=1, 039 4,139 birim
a A
an AN e A
I I
V V jX I
j
j
= =
= +
+
+ = + =


Y bal sarglarn alak-gerilim taraf iin
bazXLN
V 13,8 kV = olduundan
( ) V 1, 039 13,8 14,34 kV ve V 14,34 4,139 kV
an an
= = = eklinde bulunur.



ekil 3.11: rnek 3.4 iin Birim Devreler

b. Y transformatr iin, ekil 3.11(b),
( )
( ) ( )( )
30
30
eq
1 30 birim
0,8333 25,84 30 0,8333 55,84 birim
X 1, 0 30 0,10 0,8333 55,84
1, 039 25,861 birim
j
an AN
j
a A
an an a
an
E e V
I e I
V E j I j
V


= =
= = =
= + = +
=

bal sarglarn alak-gerilim taraf iin
bazXLN
13,8
V 7, 967 kV
3
= = olduundan
( ) V 1, 039 7,967 8, 278 kV ve V 8, 278 25,861 kV
an an
= = =

-SARGILI TRANSFORMATRLER
ekil 3.12(a) tek-faz -sargl temel bir transformatr gstermektedir. ift-sargl bir transformatr iin
(3.8) ve (3.14) ideal transformatr eitlikleri, -sargl ideal bir transformatrn denklemlerini elde
etmek iin kullanlabilir. Gerek birimlerinde bu eitlikler aadaki gibi ifade edilir.

1 1 2 2 3 3
N I N I N I = + (3.40)





















(a) bal alak-gerilim sarglar (b) bal alak-gerilim sarglar


85
3 1 2
1 2 3
E E E
N N N
= = (3.41)

Burada
1
I

akm, noktal olan terminale girmekte,
2
I ve
3
I akmlar ise noktal terminalden
kmaktadrlar.
1 2 3
, ve E E E noktal ularnda kendi ait + kutuplar vardr. Birim sistemde (3.40) ve
(3.41) yardmyla

1 2 3 br br br
I I I = + (3.42)

1 2 3 br br br
E E E = = (3.43)

Burada her sarg iin ortak bir
baz
S ve sarglarn anma deerleriyle doru orantl olarak baz
gerilimleri seilir. Bu iki iliki ekil 3.12(b)de gsterilen birim edeer devresi tarafndan salanr.
Ayrca ekil 3.12(c)de gsterilen pratik -sargl transformatr devresi harici olarak balanan seri
empedans ve paralel admitans da iermektedir. Paralel admitans kolu; manyetik endktr ile paralel
ekirdek kayp direncinin birleimi, ak-devre testiyle hesaplanr. Ayrca; bir sarg ak-devre yaplrsa
-sargl transformatr, iki-sargl bir transformatr olarak davranr. Birim kaak empedansn
belirlemede aada aklanan standart ksa-devre testi kullanlabilir:
12br
Z =2. Sargnn ksa-devre ve 3. sargnn ak-devre yaplmasyla; 1.sargdan llen birim kaak
empedans
13br
Z =3. Sargnn ksa-devre ve 2. sargnn ak-devre yaplmasyla; 1.sargdan llen birim kaak
empedans
23br
Z =3. Sargnn ksa-devre ve 1. sargnn ak-devre yaplmasyla; 1.sargdan llen birim kaak
empedans



ekil 3.12: Tek-faz Sargl Transformatr



86
ekil 3.12(c)den 2.sargnn ksa-devre ve 3.sargnn ak-devre yaplmasyla 1.sargdan llen kaak
birim empedans deeri; (paralel admitans ihmal edilecek)

12 1 2 br br br
Z Z Z = + (3.44)
Benzer ekilde,
13 1 3 br br br
Z Z Z = + (3.45)
ve
23 2 3 br br br
Z Z Z = + (3.46)
(3.44) - (3.46) denklemleri zlrse,
( )
1 12 13 23
1
2
br br br br
Z Z Z Z = + (3.47)

( )
2 12 23 13
1
2
br br br br
Z Z Z Z = + (3.48)

( )
3 13 23 12
1
2
br br br br
Z Z Z Z = +

(3.49)

bulunur. (3.47) - (3.49) eitlikleri, sargdaki ksa-devre testleriyle belirlenen
12 13 23
, ve
br br br
Z Z Z birim
kaak empedanslarndan, -sargl transformatr edeer devresinin
1 2 3
, ve
br br br
Z Z Z birim seri
empedanslarn hesaplamak iin kullanlabilir.
-sargl bir transformatrdeki her sargnn kVA deerleri birbirinden farkl olabilir. Sarglardaki
ksa-devre testiyle belirlenen kaak empedanslar, sargnn anma deerlerine bal olarak birim sistemde
verilirse, ncelikle (3.47) - (3.49) eitliklerinde kullanlmadan nce ortak bir
baz
S birim deerine
dnmleri yaplmaldr.
rnek 3.5
Tek-faz -sargl bir transformatrn anma deerleri:
1.sarg: 300 MVA, 13,8 kV
2.sarg: 300 MVA, 199,2 kV
3.sarg: 50 MVA, 19,92 kV
Ksa-devre testine gre kaak reaktanslar:
X
12
= 0,10 birim (300-MVA ve 13,8 kV baz deerlerinde)
X
13
= 0,16 birim (50-MVA ve 13,8 kV baz deerlerinde)
X
23
= 0,14 birim (50-MVA ve 199,2 kV baz deerlerinde)
Sarg direnleri ve uyarma akm ihmal edilmitir. 300 MVA ve 1.terminal iin 13,8 kV deerleri baz
olarak kullanldnda; birim edeer devrenin empedans ne olur?
zm:
baz
S 300 MVA = her sarg iin de ayndr. Ayrca 1.terminal iin belirlenen baz gerilimi
baz1
V 13,8 kV = tur. 2. ve 3.terminallerin baz gerilim deerleri; bu sarglarn anma deerleri olan
baz2
V 199, 2 kV = ve
baz3
V 19,92 kV = tur. Verilen bilgilere gre; devre iin belirlenen ayn baz
deerlerini kullanarak 1.terminalden X
12
= 0,10 birim llmtr. Ancak 50 MVA baz deerindeki X
13
=
0,16 ve X
23
= 0,14 birim deerleri ncelikle 300 MVA baz deerine evrilmelidir.


87
( ) ( )
13 23
300 300
X 0,16 0, 96 birim ve X 0,14 0, 84 birim
50 50

= = = =



bulunur. (3.47)-(3.49) eitliklerinden,
( )
( )
( )
1
1 2
1
2 2
1
3 2
X 0,10 0, 96 0,84 0,11 birim
X 0,10 0,84 0, 96 0,01 birim
X 0,84 0, 96 0,10 0,85 birim
= + =
= + =
= + =

deerleri elde edilir. -sargl bu transformatrn birim edeer devresi ekil 3.13te gsterilmitir.
X
2
nin negatif olduunu unutmayn. Bu durum; X
1
, X
2
ve X
3
n kaak reaktans olmad gereini;
ancak onun yerine kaak reaktanstan tretilen edeer reaktans olduklarn aklar. Kaak reaktanslar her
zaman pozitif deerdedirler. edeer reaktansn baland nokta transformatrde fiziksel olarak
herhangi bir yere karlk gelmemektedir.



ekil 3.13: rnek 3.5 Balant emas

OTO-TRANSFORMATRLER
Tek-faz ift sargl bir transformatr ekil 3.14(a)da iki ayr sargsyla, ayn transformatr ekil
3.14(b)de ise iki sargs seri balanm olarak gsterilmitir. ekil 3.14(b)deki balant ekline oto-
transformatr denir. ekil 3.14(a)daki bildiimiz genel tek-faz transformatrde; ift sarg ortak
ekirdek aks zerinden manyetik olarak birletirilmitir. Oto-transformatrde ise, ekil 3.14(b), sarglar
hem elektriksel hem de manyetik olarak birletirilmitir. Oto-transformatrlerin birim kaak empedanslar
bilinen genel transformatrlerden daha kktr; Bunun sonucunda hem daha kk seri-gerilim dm
oluur (avantaj) hem de daha yksek ksa-devre akmlar (dezavantaj) oluur. Oto-transformatrlerin
ayrca daha dk birim kayplar (daha yksek verim), daha dk uyarma akmlar ve sarm oran ok
byk deilse daha az maliyetleri vardr. Sarglarn elektriksel balantlar; ksa sreli ar gerilimlerin
oto-transformatrden kolayca gemelerine izin verir.



88


ekil 3.14: deal Tek-faz Transformatrler
rnek 3.6
rnek 3.3te kullanlan tek-fazl ift-sargl 20 kVA, 480/120 V anma deerlerine sahip transformatr
ekil 3.14(b)deki gibi oto-transformatr olarak balanmtr. Birincil sarg 120 Vluk sargdr. Bu oto-
transformatr iin, aada istenen deerleri bulun.
a. Alak- ve yksek-gerilim ularndaki E
X
ve E
H
gerilim deerleri,
b. Anma kVA deeri
c. Birim kaak empedans
zm:
a. 120 V sargs alak-gerilim terminaline bal olduundan E
X
= 120 V. E
X
= E
1
= 120 V olur.
Alak-gerilim terminaline baland zaman, kaak empedans zerindeki gerilim dm ihmal
edilerek 480 V sargs zerinde E
2
= 480 V gerilim endklenir. Bylece, E
H
= E
1
+ E
2
= 120 +
480 = 600 V olur.
b. Normal ift-sargl 20 kVA anma deerli transformatrde, 480 V sargsnn anma akm I
2
= I
H
=
20.000/480 = 41,667 Adir. Oto-transformatrde ise 480 V sargs ayn akm tayabilir.
Bylece anma kVA deerleri S
H
= E
H
I
H
= (600)(41,667) = 25 kVA olur. I
H
= I
2
= 41,667 A
deerine ulatnda 120 V sargsnda I
1
= 480/120(41,667) =166,7 A akm endklenir. Bylece
I
X
= I
1
+ I
2
= 208,3 A (uyarma akmnn ihmaliyle) ve S
X
= E
X
I
X
= (120)(208,3) = 25 kVA olur
(yksek-gerilim terminali iin hesaplanan deerin ayns).
c. rnek 3.3e gre kaak empedans normal ift-sargl bir transformatr iin
0, 0729 78,13 dur. ekirdek ve sarglar, normal transformatr ve oto-transformatr iin
ayn olduundan (sadece harici sarg balantlar farkl), ohm cinsinden kaak empedans deeri
her ikisi iin de ayndr. Ancak, baz empedanslar farkldr. Yksek-gerilim terminali iin
(3.32)yi kullanrsak;



89
( )
( )
2
bazHeski
2
bazHyeni
480
Z 11, 52 normal transformatr olarak
20.000
600
Z 14, 4 oto-transformatr olarak
25.000
= =
= =

Bylece, (3.38)i kullanrsak,
( )
.yeni
11, 52
Z 0, 0729 78,13 0, 05832 78,13 birim
14, 4
br

= =



Bu rnekteki oto-transformatr iin 25 kVA, 120/600 V anma deerlerine karlk normal
transformatr iin 20 kVA, 120/480 V anma deerleri oluur. Ayn maliyet iin dnlrse; oto-
transformatr, daha yksek kVA ve gerilim oranna sahiptir. Ayrca oto-transformatrn birim kaak
empedans daha kktr. Ancak kVA ve gerilim oranndaki arta paralel olarak her iki sargda da daha
fazla elektriksel izolasyona ihtiya duyulur.








90
zet
Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden biri
de retildii santrallerden ok uzaktaki blgelere
kolayca tanabilir olmasdr. Bu tama ileminin
verimli bir ekilde yaplabilmesi iin gerilimin
efektif deerinin yeteri kadar byk olmas
gerekir. Alternatif akm tipindeki elektrik
enerjisinin gerilimi, iletimde kullanlmak iin,
transformatrler vastasyla alaltlp
ykseltildiinden gnmzde elektrik enerjisinin
alternatif akm ile iletilip kullanlmas daha fazla
yaygndr. Transformatr, ideal olarak kabul
edildiinde (zerinde oluan kayplar ihmal
edildiinde) alternatif akmn gcn ve
frekansn deitirmeden gerilim deerini
istenilen seviyelere ykseltmeye veya alaltmaya
yarayan bir eit elektrik makinesidir.
Transformatrn elektrik enerjisinin alternatif
akmda tanmasnda nemli rol vardr ve enerji
sistemlerinin yap talarndan biridir. Gerilim
ykseltme ve alaltma ilemi iin temelde iki
farkl transformatr tipi vardr. Bunlar; Alaltc
transformatrler; Birincil (primer) sargsna
uygulanan gerilim deerini ikincil (sekonder)
sargsndan daha dk bir deer olarak elde
ettiimiz transformatrlere alaltc tip
transformatrler ad verilir. Ykseltici
transformatrler; Birincil sargsna uygulanan
gerilim deerini ikincil sargsndan daha yksek
bir deer olarak elde ettiimiz transformatrlere
ykseltici tip transformatrler ad verilir.
Transformatrler eitli zellikleri dikkate
alnarak snflandrlr. Ayrca edeer devre
olutururken ve hesaplamalar basitletirmek iin
baz kabuller altnda, gerek (pratik)
transformatrler ideal kabul edilir. deal bir
transformatr iin aadakiler geerlidir:
Sarglardaki diren sfr; bu yzden
sarglardaki
2
I R kayplar sfr.
ekirdek geirgenlii
c
sonsuzdur; bu da
sfr ekirdek relktansna (manyetik diren)
karlk gelmektedir.
Kaak ak yok olarak kabul edilir; tm ak,
ekirdek ve sarglarda snrlandrlmtr.
ekirdek kayb yok.



Pratik transformatrn ideal transformatrden
farklar aada aklanmtr. Pratiktransforma-
trde;
Sarglarda diren vardr.

c
ekirdek geirgenlii sonludur.
Manyetik ak tamamen ekirdek ile snrl
deildir.
ekirdek zerinde gerek ve reaktif g
kayplar vardr.
Edeer devre elemanlar bulunurken
transformatrlere iki farkl test uygulanr. Bunlar;
ksa-devre ve ak-devre testleridir. G
sistemlerinde kullanlan gerilim, akm, g ve
empedans gibi nicelikler genellikle birim sistem
ile ya da bu niceliklerin baz deerlerinin
yzdesiyle ifade edilirler. Birim sistemin bir
avantaj; uygun baz nicelikleri seilerek
transformatr edeer devresindeki matematiksel
ilemler basitletirilebilir. Transformatr tek-fazl
olmalarnn yannda -fazl olarak da retilirler.
-fazl sistemlerde bu tip transformatrlerin
ciddi faydas vardr. Ayrca Oto-transformatrde
ise, sarglar hem elektriksel hem de manyetik
olarak birletirilmitir. Oto-transformatrlerin
birim kaak empedanslar bilinen genel
transformatrlerden daha kktr; Bunun
sonucunda hem daha kk seri-gerilim dm
oluur (avantaj) hem de daha yksek ksa-devre
akmlar (dezavantaj) oluur.


91
Kendimizi Snayalm
1. deal transformatr ile Pratik
transformatrn fark aadakilerden hangisidir?
a. Pratik transformatr zerinde oluan kayplar
ihmal edilir.
b. deal transformatr zerinde oluan kayplar
ihmal edilir.
c. Pratik ve ideal transformatr arasnda
herhangi bir fark yoktur.
d. deal transformatrde giri gc, k
gcnden daha fazladr.
e. Pratik transformatrde k gc, giri
gcnden daha fazladr.
2. deal transformatr iin aadakilerden
hangisi yanltr?
a. ekirdek geirgenlii
c
sonsuzdur; bu da
sfr ekirdek relktansna (manyetik diren)
karlk gelmektedir.
b. Kaak ak yok olarak kabul edilir; tm ak,
ekirdek ve sarglarda snrlandrlmtr.
c. Sarglardaki diren sonsuzdur; bu yzden
sarglardaki
2
I R kayplar sfr olur.
d. ekirdek kayb sfrdr.
e. Giri ve k gleri birbirine eittir.
3. Manyeto-motor kuvvet olan
1 1 2 2
mmk N I N I = eitlii R
c
ile
c
arpmna
eit olmas sebebiyle; elektrik devrelerindeki
..nn manyetik devrelere uyarlanm
eklidir. Boluk ksma aadakilerden hangisi
gelmelidir?
a. Faraday yasas
b. Maxwell yasas
c. Kelvin yasas
d. Ohm yasas
e. Transformatr yasas
4. ift sargl tek-fazl bir transformatr, 60 Hz,
20 kVA ve 500/100 V anma deerleri ile
veriliyorsa bu transformatrn (
t
a ) sarm oran
nedir?
a. 0, 2 V
b. 0, 2
c. 60
d. 60 Hz
e. 5

5. Transformatr zerindeki histerezis
kayplarn azaltmak iin aadaki
iyiletirmelerden hangisi yaplabilir?
a. Sarglarda daha byk kesitli tel
kullanlabilir.
b. Yksek dereceli elik alaml ekirdekler
kullanlabilir.
c. Sarglarda daha kk kesitli tel kullanlabilir.
d. Sarglar metal yerine ahap plakalara
sarlabilir.
e. Dk dereceli alminyum alaml
ekirdekler kullanlabilir.
6. Ksa-devre ve ak-devre testlerinin belirli
artlar altnda yaplmalar gereklidir.
Aadakilerden hangisinde bu artlar doru
olarak verilmitir?
a. Ksa-devre testi anma akmnda, ak-devre
testi ise anma geriliminde
b. Ksa-devre testi anma geriliminde, ak-devre
testi ise anma akmnda
c. Ksa-devre testi anma akmnda, ak-devre
testi ise anma akmnda
d. Ksa-devre testi anma geriliminde, ak-devre
testi ise anma geriliminde
e. Ksa-devre testi anma direncinde, ak-devre
testi ise anma direncinde
7. 660 kVA, 380 V ve 50 Hz deerlerindeki -
fazl Y bal transformatrn kol akmna ait baz
deeri nedir?
a. 2 kA
b. 1 kA
c. 0,5 kA
d. 2 kA
e. 1 2 kA
8. Alaltc tipteki transformatrn grevi
aadakilerden hangisidir?
a. Giri gerilimini drmek
b. Giri frekansn drmek
c. Giri akmn drmek
d. k frekansn drmek
e. k akmn drmek




92
9. Aadakilerden hangisi, transformatrlerde
manyetik nvenin yapl ekline gre yaplan
snflandrmalardan biridir?
a. Kuru tip
b. Silindirik sargl tip
c. Sabit akml tip
d. Mantel tip
e. Yal tip
10. Manyetik devredeki relktans elemannn
elektrik devresindeki edeeri nedir?
a. Kapasitans
b. Endktans
c. Diren
d. Frekans
e. Akm

Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise deal Transformatr
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise deal Transformatr
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. e Yantnz yanl ise deal Transformatr
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise Tek-Faz Pratik
Transformatr Edeer Devresi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Tek-Faz Pratik
Transformatr Edeer Devresi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Birim Sistem balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise deal Transformatr
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.


Yararlanlan Kaynaklar
Bayram M. (1991). Elektrik Tesisleri ile lgili
Sorular ve zmler, T Elektrik Elektronik
Fakltesi Elektrik Mhendislii Anabilim Dal.
akr, H. (1989), Enerji letimi Elektrik
Hesaplar, Birsen Yaynlar.
Saner Y. (2000). G Datm (Eneji
Datm) Datm Transformatrleri, stanbul.
Prof. Dr. erifolu N. (2003) Elektrik Enerji
Sistemleri cilt 1, Papatya yaynclk.
Distribution Transformer Handbook, ABB
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Kundur, P. (1994). Power system stability and
control, McGraw-Hill, Inc.
Dalfes, M. (1993). Elektroteknik. (7. Bask).
stanbul: Se Yayn Datm.
Odolu, H. (2006). Transformatr Deneyleri.
stanbul: Bileim Yaynlar.





















93




94






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Enerji sistemlerin kullanlan en temel elemanlar tanmlayabilecek,
Elektrik ebekelerini snflandrabilecek,
Farkl amalara gre; elektrik hatlarna ait elemanlar karlatrabilecek,
ebekelerde kullanlan donanmlarn i yaplarn, alma prensiplerini ve kullanm yerlerini
aktarabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
ebeke
Direk
Gerilim Seviyeleri
Enterkonnekte
Parafudr
Kablo
zolatr
Mesnet
Ayrc
Sf
6
Gaz
Kreozot
Zincir
Santrifj
Vibre

indekiler
Giri
Elektrik ebekeleri
Direkler
Kablolar
zolatrler
Parafudrlar
Ayrclar
Kesiciler
4


95
GR
Elektrik enerjisi ilk retildii zamanlarda doru akm (DC) formatnda retilmitir. Jeneratrlerin
verebildii alak-gerilimle retilen bu enerjinin, retildii santralin civarnda kullanlma zorunluluu
vard. nk alak-gerilimde retilen elektrik enerjisinin uzak yerlere tanmasnda ok byk kayplar
oluacandan iletim ve tamada byk zorluklarla karlalmt.
Zamanla alternatif gerilimin byk bir hzla gelimesi, eitli tipteki g transformatrlerinin
gelitirilmesi, elektrik enerjisinin verimli ve ekonomik ekilde, az kaypl olarak; retilen yerden
tketilecei yere kadar iletilmesini salamtr. Alternatif akm (AC) tayan ilk iletim hatlar tek-fazl
olup, genellikle aydnlatma amal kullanlmtr. Bu tarihlerde elektrik enerjisinin ska kullanld
elektrik motorlar yeterince gelitirilmemiti. stn zellikli -fazl elektrik motorlarnn gelitirilmesi
ile tek-fazl sistemden -fazl sisteme gei daha hzl bir ekilde salanmtr.
lk olarak Amerika'da 1886 ylnda Great Barrington kentinde 500 V'luk gerilim 1600 m uzaa
tanmtr. Ayn ylda talya'nn Cerchi kentinde 110 kV'luk bir gerilim 2000 V ile 27 km uzaa
tanmtr. Almanya'da 1891 ylnda ise 150 kV'luk bir gerilim, 170 km uzak mesafeye iletilmitir. 1936
ylnda Amerika'da Hoover Baraj ile Los Angeles kenti arasndaki iletim hatt 287 kV olarak yapld.
1952 ylnda sve'te hidroelektrik santralinden, Gney sve'teki tketim merkezlerine 380 kV'luk
tama hatt yaplmtr. Trkiye'de ise ilk defa 1902 ylnda Tarsus'ta deirmen miline bal bir
jeneratrde 2 kW'lk g retilmi ve Tarsus'a elektrik verilmitir. Trkiye'de elektrik enerjisinin yaygn
kullanm 1913 ylnda stanbul Silahtaraa Santrali'nin devreye girmesi ile balamtr. Silahtaraa-
Yedikule arasnda 15 kV'luk enerji hatt kurulmutur. Daha sonra 1929'da Trabzon'da 26 kV, 1940 ylnda
da 33 kV ile vriz-Ereli arasnda enerji tama hatlar devreye girmitir. Trkiye'de enterkonnekte
sisteme gei 1945 ylndan sonra balamtr. 1948 ylnda devreye giren atalaz Santrali'nde ilk defa
yksek-gerilim tama hatt kurulmu ve elektrik enerjisi 66 kV olarak Ereli-atalaz arasnda
tanmtr. Gnmzde elektrik enerjisi genel olarak -fazl sistemle tanmaktadr. Elektrik enerjisi
Avrupa'da 400 kV, Rusya'da 500 kV, Kanada'da 700 kV'luk iletim hatlar ile tanmaktadr.
Bu nitede g sistemlerinde kullanlan ve enerji akna yardmc olarak; elektriin retim
aamasndan biz tketicilere kadar iletilmesini salayan destek elemanlar genel olarak incelenecektir. Bu
elemanlarn eitlerine, alma prensiplerine, kullanm alanlarna, avantaj ve dezavantajlarna
deinilecektir. G sistemlerinde enerji naklinde kullanlan temel elemanlar; ebekeler, ebekeleri
oluturan direkler, direkleri birbirine balayan kablolar, izolatrler, parafudrlar, ayrclar ve kesiciler
olarak snflandrlabilir.

ELEKTRK EBEKELER
Elektrik enerjisinin retilip sonrasnda tketicilere datld santraller genellikle tketicilerin bulunduu
alanlara uzak yerlerde ina edilir. Bu yzden; santraller tarafndan retilen elektrik enerjisinin retildii
santralden tketicilerin bulunduu alanlara iletilmesi gerekmektedir. Gnlk hayatta pek ok kullanm
alan bulunan elektrik enerjisinin iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, enerji
alannda en nemli konulardan biridir. Elektrik enerjisinin retiminden tketicilere ulancaya kadar
gerekli olan tesisleri; retim, iletim ve datm olmak zere ksmda incelemek mmkndr. Elektrik
letim Hatlarna Ait
Donanmlar


96
enerjisinin retildii yer elektrik santralleridir. Elektrik enerjisinin, retilen yerden alnp tketim
blgelerine ulatrlmas iin gerekli olan sistemlere iletim ebekesi denilir. Elektrik enerjisinin bir
tketim blgesi ierisinde alaltc trafo merkezinden alnp, tketicilere ulatrlmas iin gerekli olan
sistemlere ise datm ebekesi denir. Bu sistemler, genellikle orta-gerilim ebekesi (1-35 kV) ile trafo
merkezleri ve alak-gerilim ebekesinden meydana gelir.
Enerji sistemlerindeki gerilim snflar aadaki ekilde drt grup altnda toplanr;
1. Alak-gerilim ebekesi (AG): (0-1) kV aras gerilimler
2. Orta-gerilim ebekesi (OG): (1-35) kV aras gerilimler,
3. Yksek-gerilim Snf (YG): (35-154) kV aras gerilimler
4. ok-yksek-gerilim ebekesi (YG): 154 kV'tan daha byk gerilimler
Alak-gerilim ebekeleri (AG) 1000 volta kadar olan gerilim deerlerine karlk gelen ebekelerdir.
AG ebekeleri zerinde gerilim dm fazla olacandan bu tipteki ebekeleri, enerji iletiminden ziyade
enerji datmnda kullanmak verimlilii arttrr. Trkiyede kullanlan AG ebekelerinin faz-faz aras
gerilimi 380 V, faz-ntr aras gerilimi ise 220 Vtur. OG ebekeleri, ebeke gerilim deeri olarak 1 kV ile
35 kV aras olan ebekelerdir. OG ebekeleri, AG ebekeleri ile YG ebekeleri arasnda kalr ve bu iki
farkl ebekeyi birbirine balar. YG ebekeleri ile iletilen gerilim deerlerini alclarn dorudan
kullanmalar uygun olmad iin OG ebekeler, sadece YG ebekeleri ile iletilen enerjiyi tketicilere
ulatrmak iin kullanlr. Bu tr gerilim ebekeleri kk ehirlerin ve kasabalarn birbirine
balanmasnda kullanlr. Trkiyede kullanlan OG ebekeleri standart olarak 34,5 kVtur. nc
ebeke tipi olan YG ebekeler, gerilim deeri olarak 35 kV-154 kV arasnda olan ebekelerdir. YG
ebekelerinde, ayn OG ebekelerinde olduu gibi enerji datm yaplmaz. Bu tr gerilim ebekeleri
sadece enerji iletiminde kullanlr. Yksek-gerilim ebekelerinin grevi; retilen elektrik enerjisini retim
yerinden alarak ehirleraras veya blgeler aras iletip OG hatlara ulatrmaktr. letimde YG kullanmann
birinci ve en nemli sebebi; iletimde oluacak kayplar en aza indirmektir. letilen gcn teorik olarak
akm ile gerilimin arpm olduu ve iletim boyunca deerinin sabit kald varsaylrsa; gerilim
ykseltildiinde akm da ters orantl olarak azalr. P=I
2
R formlnden grld gibi iletim hattndaki
g kayb akmn karesi ile doru orantl olduundan, akmn azaltlmas ile bu kayplar en az dzeye
indirilir. Dier bir sebep ise; yksek akmn tanmas (iletkenlerin akm tama kapasitelerinden dolay)
teknik olarak ok zordur, ok byk kesitli kablolara ihtiya vardr. Bu sebeple, akm azaltlarak iletken
kesiti kltlm olur. Trkiyede kullanlan YG deerleri genellikle 66 kV ve 154 kVtur. Son olarak,
ok-yksek-gerilim ebekeleri (YG) ise ebeke gerilim deeri olarak 154 kVun stndeki ebekelerdir.
Enerji ihtiyacnn artmas ve baz blgelerdeki enerji miktarnn; o blgenin enerji ihtiyacn
karlayamamas durumunda, enerji retimi fazla olan blgeden enerji retimi az olan uzak blgeye enerji
iletimi yaparken YG ebekeleri kullanlr. YG ebekeleri santraller aras ve ehirleraras balantlarda
kullanlr. Trkiyede kullanlan YG ebekelerinin gerilim deeri genellikle 380 kVtur.

htiyaca Uygun Datm ebekesinin Belirlenme Esaslar
Bir datm ebekesi; havai hat ve yeralt kablolar olmak zere iki farkl ekilde kurulabilir. Datm
sisteminde ayn deerdeki gcn havai hat veya yeralt kablosu ile datlmas arasnda ekonomik bir
karlatrma ve analiz yapldnda; havai hat ebekesinin maliyetinin yeralt kablo ebekesinin
maliyetine gre daha ucuz olduu, baka bir deyile kablo ebekesinin maliyetinin, havai hat ebekesinin
mliyetinden 10-15 kat daha fazla olduu bilinmektedir. Bunun nedeni yeralt kablosunun retim ekli,
kullanlan zel malzemeler ve kablonun yeraltna denmesindeki ek masraflardr. Yeralt kablosu ile
oluturulan ebekelerde balca nemli iletme zorluklar unlardr;
Kablolardaki termal snma.
Yeraltndaki arzal ksmn bulunmas ve onarlmas esnasnda karlalan glkler.
Yaltkan malzeme kayplar.
Yeralt kablosunun retim maliyetinin yksek olmas.
Kablonun yeraltna denmesi esnasndaki ek masraflar.


97
Bunun yan sra zellikle byk ve kalabalk yerleim blgelerinde yeralt kablo ebekeleri estetik ve
gvenlik asndan havai hatlara gre daha uygundur. Havai hatlarn sakncalar ise; bask ve gergi
aparatlar ile izolatrlerden dolay ortaya kan ek maliyet, srekli olarak evresel etkilere maruz kalma
eklinde sralanabilir. Arza yerinin daha kolay bulunabilmesi ve havai hattn daha kolay onarlabilmesi
ise havai hatlarn nemli avantajlarndandr.

Trkiye'de Kullanlan Datm Sistemi Gerilimleri
Trkiye'de datm sisteminde kullanlabilecek standart gerilimler, TS-83 numaral Trk Standartlarnda
belgesinde belirlenmitir. Bu standartlara gre; 100-1000 V (1000 V dahil) aras alak-gerilimler; tek-
fazl elektrik ebekeleri 110 ve 220 V, -fazl elektrik ebekeleri 110/190 V ve 220/380 V olan
ebekelerdir. Normal artlarda bir datm hattndaki gerilimin deeri iin izin verilen snr deerler, anma
geriliminden en fazla %10 kadar deiim gsterebilir. artlarn uygunluu halinde hatlardaki gerilim
deiiminin %5 olarak alnmas en uygunudur. Yine TS-83'e gre doru akm ebekelerinde
kullanlabilecek standart gerilimler 600 V, 1200 V, ve 2400 V deerleridir. Doru akm ebekelerinde en
byk gerilim, anma geriliminin en fazla % 20'si kadar, en kk gerilim ise anma geriliminin en fazla
% 33' kadar deiim gstermelidir. lkemizde, anma gerilim deeri 30 kV olan standart alternatif
gerilim dnda bu gerilim snfna dahil olarak 30-31,5-33-34,5-35-35,5 kV'luk gerilimler de
kullanlmaktadr. Bu durum ise ebekeler arasnda uyum sorunu oluturmakta ve buna bal olarak
malzeme deiimlerini zorlatrmaktadr. Bu nedenle ebeke ierisinde en uygun gerilim kademesinin
seilmesi ve yeni yaplacak tesislerde sadece bu gerilim kademesinin standart olarak kabul edilmesi
uygun olacaktr. lkemizde, bahsedilen bu gerilim serisinde en ok 34,5 kV ve daha sonrada 31,5 kV
gerilimler kullanlmtr. Fakat orta-gerilim ebekelerinde 34,5 kV'luk gerilim kullanldnda 31,5 kV'a
gre aktif ve reaktif g kayplar ile gerilim dm % 17 azalrken, tanan gte % 9,5 orannda bir
art meydana gelir. Bu nedenle Trkiye'deki orta-gerilim ebekelerinde en ok kullanlan gerilim
kademesi 34,5 kV'tur. Enerji iletiminde ve datmnda, enerjinin uygun ve ekonomik bir ekilde datm
asndan ebeke eitlerinden verimli olan seilmelidir. Bu seim esnasnda enerjinin retildii santralle
enerjiyi kullanacak olan tketiciler arasndaki mesafe ve datm eklinin uygunluu da gz nnde
bulundurulmaldr.
Yaplarna gre ebeke eitleri ana grupta toplanr. Bunlar;
1. Kapal (ring ve gzl) ebeke: Bu ebekeler kapal olarak tasarlanr ve oluturulur. Ring ebeke
ve gzl ebeke olmak zere iki ksmda incelenir.
a. Ring (Halka) ebeke: Birbirine paralel olarak balanan birden fazla besleme
transformatrnn kullanld kapal ebeke tipine ring ebeke ad verilir. Ring ebekelere
halka, bukle ...vb. isimler de verilmektedir. Ring ebeke tipinde besleme birden fazla
transformatr ile yapld iin ebekenin herhangi bir noktasnda oluabilecek bir arza
durumunda ebekenin tamam etkilenmez. Arzal blge haricindeki abonelerin enerji
ihtiyac kesintisiz olarak salanabilir. Sadece arzal blgenin aboneleri enerjisiz kalr. Ring
ebekelerde, kapal tip ve birden fazla besleme transformatr kullanldndan ebekenin
iletken kesiti her yerde ayn olur; bundan dolay daha fazla iletken kullanlr ve maliyet
artar. Bu ebekelerde iletme sreklilii ve gvencesi de st seviyededir. OG ebekelerinin
birou ring ebeke trnde dzenlenir. Ayrca ky, kasaba datm ebekelerinde, endstri
iletmeleri ile benzeri iletmelerde, fabrika, motel, park, kamplar vb. yerlerin i
aydnlatmalarnda ring ebeke kullanlr.
b. A (Gzl) ebeke: Beslemenin bir veya birden fazla yerden yapld ve alclar gzlere
ayrarak bir a eklinde besleyen ebekelere a ebeke ad verilir. ebekenin herhangi bir
noktasnda arza olmas durumunda sadece arzal hatta bal aboneler enerjisiz kalr,
dierleri bu durumdan etkilenmezler. Arzal hat koruma elemanlaryla devreden karlarak
dier aboneleri etkilemeden sorun giderilebilir. Bu ebekelerde iletim baralar en az iki
koldan enerji almaktadr. Bu nedenle besleme srekli ekilde yaplabilmektedir. Dm
noktalarndan beslenen baralar ve bu baralardan enerji alan abonelerde enerjinin kesilmesi
ok dk bir ihtimal dahilindedir. Dm noktalarndan ayrldka ksa-devre akm
klr. Bu ebekelerin kuruluu ve bakm zordur fakat bu sistemde gerilim dm
olduka kk deerlerde olduundan gerilim asndan verimlidir. ebekenin gzlere


98
ayrlp a eklinde rlmesi ebekenin maliyetini arttrr. Bir a ebekede kollarn iletken
kesitleri ayn olmaldr. Eer bu durum salanamyorsa kesitler birbirine yakn olmaldr.
Kesitler ayn ise bu durum hesaplamalarda kolaylk salar. lemlerde direnler yerine
uzunluklar alnabilir. A ebekelerde btn besleme noktalarnn ebekede akm dalm
yapldktan sonra gerilim dmnn maksimum olduu noktalar belirlenir ve btn ana
kollar iin ayn kesit seilerek gerilim dm hesaplanr. Bulunan gerilim dmlerinden
en by, nominal gerilimin % 5'inden daha byk olmamaldr. Eer hesaplamalar
sonucunda bulunan gerilim dm, nominal gerilimin % 5'inden daha byk ise tm
sistemin ana kollarndaki iletken kesitlerinde bir st standart kesit seilir. En byk gerilim
dmnn meydana geldii nokta iin gerilim dm tekrar kontrol edilir. Bu defa
hattaki gerilim dm % 5 veya % 5'in altna dm ise seilen iletken kesiti uygun
demektir. Gerilim dmnn % 5'in ok altna dmesi de uygun deildir. Byle olunca
kesit gereinden fazla seilmi demektir. Kesit kltlerek gerilim dmnn % 5'e
yakn bir deer kmas salanr.
2. Ak (dalbudak, radyal) ebeke: Beslemenin genellikle tek kaynaktan yapld ve genelde
nfusun youn olmad ky, kasaba, ehir, sanayi merkezleri ve yerleim birimlerinde
kullanlan ebeke eitlerine ak (dalbudak, radyal) ebekeler denir. Bu tr ebekelerde tek
besleme olduundan dolay datm transformatrnden son tketiciye kadar hat zerinde
kademeli olarak gerilim dm olur. Bu ebekelerin maliyetini drmek iin datm
transformatrne yakn olan hatlar kaln kesitli iletkenlerle donatlr ve tketiciye kadar olan hat
boyunca iletken kesiti giderek azaltlr. Datm transformatrne yakn olan hatlara ana hat
denir. Ana hattan ayrlan ve tketiciye kadar olan hatlara ise branman denir. Branmanlarn
kesitleri, ana hatta gre kktr. Gerilim dmnden minimum oranda etkilenmek iin
transformatr, beslenecek yerleim merkezinin orta ksmna konur. ebeke iin en byk hat
kesiti bulunurken, ebekenin en u noktalarndaki kollarn gerilim dmleri birbiriyle
kyaslanp, en byk gerilim dmnn meydana geldii hat paras ile ana kolun gerilim
dm dikkate alnarak en byk kesit hesab yaplr. Bu ebekeler havai hat eklinde
olabilecei gibi yeralt kablosu ile de dzenlenebilir. Hatlarn geecei yerler; sokak ve
caddelerdir. Bunlar datm projelerinde belirtilir. Dalbudak ebekelerin avantajlar ve
dezavantajlar ksaca yle sralanabilir.
Avantajlar:
Arza noktalarnn bulunmas kolaydr.
Kuruluu, iletmesi ve bakm hem ucuz hem de kolaydr.
Trafodan uzaklatka iletken kesiti der ve kurulum maliyeti der.
Ksa-devre gc dk olduundan az sayda kesici kullanmak yeterlidir.
Dezavantajlar:
Gerilim dengesizlii vardr ve trafodan uzaklatka gerilim der.
Hat zerindeki arza noktasndan sonraki aboneler enerjisiz kalr.
letme maliyeti dktr.
Hatlardaki iletme verimi dktr.
3. Enterkonnekte ebeke: Kesintisiz bir enerji salamak ve mevcut enerji ihtiyacn karlamak
iin, elektrik santrallerini ve btn ebekeleri birbirine balayan sistemlere enterkonnekte
sistem denir. Bu tr sistemlerde santral fark gzetilmeksizin btn santraller (HES, Termik,
Doalgaz, vb.) sisteme dahil edilir. Ayrca santrallerin bykl veya kkl sisteme dahil
olmas iin engel tekil etmez. Bu sayede lke genelinde btn ebekeler birbirine balanm
olur. Bu balama ekli ile lkeler aras balantlar da kurularak enerji alverii salanr.
Enterkonnekte sistemde, arza meydana geldiinde sadece arzal olan ksm enerjisiz kalr. Bu
arza, enterkonnekte sisteme bir zarar vermediinden alclar arasnda enerji alverii devam
eder. Enterkonnekte ebekelerin avantajlar; verimleri yksektir, sistemde kesintisiz enerji vardr
ve Bundan dolay alclar enerjisiz kalmaz, santraller ekonomik olarak alr, yedek generatr
says azdr. Enterkonnekte ebekelerin dezavantajlar ise sistemin ksa-devre akm ok fazladr,
sistemin ksa-devre akmndan alclar etkilenebilir, sistemin kararlln salamak zordur.


99
DREKLER
Elektrik enerjisinin retildii santrallerden tketim merkezlerine ve abonelere havai hatlar yardmyla
iletilmesini salayan, toprakla iletken arasnda yaltkanlk oluturan ve hat boyunca uygun aralk ve
ykseklikte yerletirilen ebeke donanmna direk ad verilir. Direk ve konsollar, enerji tayan kablolar,
izolatrler yardmyla yerden ve birbirinden belirli uzaklklarda tutarak yaltm salayan ve bunlarn ksa-
devre yapmalarn engelleyen elemanlardr.
mal edildikleri malzemelere gre direkler ana grupta toplanrlar. Bunlar;
1. Demir direkler: Temel yap eleman demir olan bu direkler, enerji iletim ve datmnda en
yaygn kullanlan direk eididir. Gerilim deerine gre L, U, veya I demirinden yaplrlar. 3/0
AWG iletkenli galvaniz gvde ve galvaniz civatal demir direkli projeler; tek devreli, iki devreli,
drt devreli ve alt devreli olarak dzenlenir. Rutubetten, havadan ve sanayi blgelerindeki atk
gazlardan etkilenmemeleri iin d yaplar koruyucu izolasyon malzemeleri ile kaplanr. Bu
direkler, demir profilden imal edildikten sonra retilen bu ksmlar kaynak ve civatalarla
birbirlerine sabitlenir. letim hattnda kullanlacak direkler blgelere gre, tad iletken tr ve
iletken saysna gre tepe kuvvetleri hesaplanarak deiik yapda ve byklkte tasarlanr ve
retilirler. Bu ekilde tasarlanan demir direklere demir konstrksiyon direkler denir. Her demir
direk iin direk boylar, tepe ve dip genilikleri detayl statik hesaplamalar yapldktan sonra
belirlenir. Direklerin dikilecei blgelerde her zaman dz bir zemin bulunamaz; byle
durumlarda farkl boyutlarda ve deiik ayakl direkler tasarlanarak ihtiyaca uygun direk retilir.
Bu direklerin avantaj ve dezavantajlar u ekilde sralanabilir;
Avantajlar:
Salamdr.
Onarmlar kolaydr
mrleri uzundur.
Tepe kuvvetleri byktr.
Paralara ayrlabildii iin tanmas ve montaj kolaydr.
Dezavantajlar:
Bakmlar pahaldr
Maliyeti yksektir.
Yaltm zordur.
Havann nem etkisine kar korumak gerekir.
Demir direklerin temeline genellikle beton dklr, baka malzemeler kullanlmaz. Dikilecei
topran seviyesi zerinde, direi de ierisine alacak ekilde 10-20 cm kalnlnda yamurluk betonu
atlr. Demir direklerin bakm ve yaltmlar aa ve beton direklere nazaran masrafl olup, aa ve beton
direklere oranla maliyetleri daha fazladr. Bunun yan sra, demir direkler kk paralara
ayrtrlabildii iin lojistik olarak tanmalar kolaydr. letken says ve kesite gre direkte takviyeler
yaplabilir. Demir direklerin, aa ve beton direklere oranla bask ve ekme kuvvetlerine kar
mukavemetleri daha azdr.
2. Aa direkler: Bu direkler, geni yaprakl kestane ve mee aacnn veya ine yaprakl
aalardan olan ladin, ard, am veya kknar aalarnn zel ilemlerden geirilmesi ile
retilirler. Fakat bu aalardan mee, ard ve kestane, nadir bulunduundan ve zelliklerinin
ihtiyac karlayacak ekilde olmamasndan dolay fazla tercih edilmezler. Aaca zarar veren
canllar mantar ve bceklerdir. Ayrca aa direklerin dikildii blgedeki hava artlar, rutubet
ve su direin kullanm mrn azaltr. Direk imalatnda kullanlacak aalar belli ilemlerden
geirildikten sonra kimyasal ve mekanik mukavemetleri arttrlarak enerji tama ileminde
kullanlabilirler. Aa direkler hazrlanrken tornalama ileminden sonra ila havuzuna


100
daldrlarak hava artlarna, zararl bcek ve mantarlara kar dayankl hale getirilir. Direklerin
ila daldrma ileminde kullanlan balca maddeler; kreozot ve suda eritilerek kullanlan
kimyasal ilalardr. Kreozot, kmr katrannn 200-400 C scaklkta kaynatlp damtlmasyla
elde edilir. Daldrma ileminde kullanlan kimyasal ilalar ise bakr-krom-bor veya bakr-krom-
arsenik tuzlarndan oluan ve suda eriyen karmlardr. Ayrca baz daldrma yntemlerinde
fluorid-dinitrofenol-arsenik karm da kullanlabilir. Aa direklerde daldrma ilemi; aa
hcreleri arasndaki hava, vakum ile boaltlp belirli bir basn altnda bu hcreler zel ila
maddesi ile doldurulur. Daldrmada kreozot kullanlmsa, bu ilem 80 C'de yaplmaldr. Aa
direklerin temeli, toprakla sktrlm ta dolgu ile yaplr. Bu ilemde beton dolgu kullanlmaz.
Eer beton kullanlrsa; temel dolgu yzeyinin en st ksmnda direkle temas noktas (ankastre
noktas), zamanla aa direi kesmeye balar ve direin krlmasna sebep olur. Bunun yan sra
rutubet ve diree zarar verebilecek zararllar nlemek iin bakm yapmak amacyla aa direin
temeli belli bir seviyeye kadar kazlarak toprakla direin temas noktalar enjeksiyon yardmyla
ilalanr. Direk temelinin beton dolgu olarak yaplmas bu imkan da ortadan kaldrr. Aa
direkler sadece tayc (T) ve ke tayc (KT) direk olarak kullanlrlar. Bu direklerin ileri
dolu olduundan bask ve ekme kuvvetlerine kar olduka dayankldrlar. Aa direkler, 30
kV'a kadar enerji iletiminde kullanlabilir. Bu direkler gerektii taktirde ift aa direk () (ikiz
direk) olarak kullanlabilir. Aa direklerde demir veya galvanizli traversler kullanlr ve zerine
kar ve yamur sular birikmemesi iin direk tepesi al olarak kesilir. Standart boylar 8-8,5-9-
9,5-10-10,5-12-12,5-13-13,5 metredir. Aa direkler iin mekanik dayankllk ve tepe kuvveti
snrl olduundan, direkler aras mesafenin ksa tutulmas gerekir. Bu direklerin avantaj ve
dezavantajlar u ekilde sralanabilir;
Avantajlar:
Esnektir, her yndeki kuvvetlere kar ayn direnci gsterir.
Kaak akmlara kar daha gvenlidir.
Boya masraf yoktur.
Ucuzdur.
Hafif olduklarndan dolay tamalar ve dikilmeleri kolaydr.
Tekrar tekrar farkl yerlerde kullanlabilme zelliine sahiptir.
Trmanmas kolaydr.
Dezavantajlar:
Yldrm dmesi halinde yanabilir.
Yksek-gerilimlerde kullanlmaz.
Tepe kuvvetleri dktr.
mrleri ksadr.
Esnek olduklarndan fle (sarkma) deiebilir.
3. Betonarme direkler: imento, kum, su ve dier katk maddelerinin eklenmesiyle hazrlanan
beton ile yksek dayanml elik tel ve elik ubuklarn birarada kullanlmasyla elde edilen
direklerdir. Beton direklerde demir direklere oranla %50 demir tasarrufu salanr ve bu sebeple
daha ucuzdurlar. Mekanik dayanmlar olduka fazladr. Bakm ihtiyalar en alt seviyelerdedir.
Bataklk gibi ok nemli yerlerde, sahil kesimlerinde, sanayi blgelerinde zararl buhar ve
gazlardan ok az etkilendikleri iin tercih edilirler. Her eit gerilim kademesinde kullanlmakla
beraber lkemizde alak-gerilim, orta-gerilim ve yksek-gerilimler iin betonarme direkler
yaplmaktadr. mal edilen direk uzunluklar ise; 8-8,5-9-9,3-9,5-10-10,5-11-11,5-12-12,5-13-
13,5-14-15-16-17-18-19-20-21-22-23 metredir. Beton direkler konik ve silindirik ekilde imal
edilirler. Beton direkler zerinde direk etiketi mevcuttur. Etikete direk tipi ve direk boyu yazlr.
Bu direklerin avantajlar ve dezavantajlar aadaki ekilde sralanabilir;


101
Avantajlar:
Kimyasal etkilerden etkilenmez.
Demir direklere oranla maliyetleri daha dktr.
Hava artlarndan etkilenmez.
Ucuz temel iilii gerektirir.
Bakma ihtiya gstermez.
Deiik amalara gre dizayn edilebilir. (aydnlatma, tama... gibi)
Tepe kuvvetleri byktr.
mrleri uzundur.
Dezavantajlar:
Tanmalar, montaj ve dikilmeleri zordur.
Ar ve krlgandr.
Beton direkler; santrifj (SBA) ve vibre (VBA) olmak zere iki tipte imal edilirler. Santrifj
direklerin ii bo, vibre direklerin ii doludur. Genellikle hat ba, hat sonu ve ke direi olarak ift vibre
veya ift santrifj direkler tercih edilir. Beton direkler zerinde bulunmas gereken aparatlar; topraklama
somunu, tepe izolatr somunu, trmanma somunu, sigorta, sac ve sac kapadr.
a. Santrifj betonarme (SBA) direkler: Santrifj direklerin imalat aamasnda paralar kalp
ierisine yerletirilir. zel olarak retilen beton karm ve demir, kalba dklr ve kalp,
santrifj tezghnda yksek devirde dndrlr. Oluan merkezka kuvveti etkisiyle beton, kalp
kenarlarna evresel olarak yaparak kalbn ortas boalr ve ok sk bir yap oluur. Direkler
beklemeye alndktan sonra, erken mukavemet kazanmalar iin buhar krne yatrlrlar.
Betonun mukavemeti, kum ve akln yapsna, imentonun kalitesine, buharlama scaklna ve
sresine baldr. Santrifj direkler konik yapdadr. Tepe kuvvetlerine gre aplar
deimektedir. Tepe kuvveti byk olan direklerde demir oran daha azdr. Orta-gerilim (OG)
enerji tama sisteminde 250 kg'dan 3500 kg'a kadar deien tepe kuvvetine sahip eitli tip ve
boyutlarda santrifj betonarme direkler (SBA) kullanlmaktadr. Direklerin tepe aplar 100-300
mm arasnda deiir ve direkler yukardan aaya doru her 1 m'de 15-18 mm geniler. Boylar
9-15 m arasnda deiir ve kullanm mrleri 50-60 yl arasndadr. SBA betonarme direklerin
tepe kuvveti 3500 kg'dan daha fazla olmas halinde, direk, beton muflar yardmyla iftlenir.
iftleme ilemi ayn boy ve ayn tipteki iki direkle yaplr. Muflar aras mesafe ise en fazla 3 m
olmaldr. Muf montaj ilemi direk dikilirken mahallinde yaplr. Toplam direk boyu (H), temel
derinlii (t), traversler aras uzaklk (D) ve n=travers adedi-1 olmak zere muf says aadaki
bant ile bulunur;

( )
Muf says 1
3
H nD t +
=
(4.1)
rnek 4.1
Temel derinlii 2 m, boyu 22 m, traversleri aras mesafe 1,5 m olan 3 traversli bir beton direk iin
kullanlacak muf adedini bulunuz.
zm: H=22 m, D=l,5 m, Travers adedi=3, n=2, t=2 m olduuna gre muf says;

( ) ( ) 22 2 1, 5 2
Muf says 1 1 4, 66 5 adet
3 3
H nD t + +
= = =




102
b. Vibre betonarme (VBA) direkler: Vibre betonarme direkler ise kare, dikdrtgen veya daire
kesitli olabilirler. Zeminden yukarya doru daralan bir yapya sahiptirler. Direin her iki
yznde boluklar braklarak hem daha hafif olmas salanr hem de mukavemeti arttrlr.
Vibre direkler tek vibre ve ift vibre olmak zere balca iki ekilde imal edilirler. Orta- ve
alak-gerilimlerde kullanlrlar. Bu direkler lkemizde ok yaygn kullanm alanna sahip
deildir.
Kuvvetli akm elektrik tesisatnn bakm, iletme ve tesisine dair ynetmeliin 93. maddesinde
belirtildii gibi direkler, kullanlm yerlerine gre yedi farkl ekilde snflandrlr. Bunlar;
1. Datm (Ayrm (A)-Branman (B)) direkleri: Ana hattn kollara ayrld yerlerde kullanlan
direklerdir. zerlerinde datm iin gerekli balama donanmlar, kesiciler ve ayrclar
bulunabilir.
2. Durdurucu direkler (D): Hava hattn belli bir yerde sabitlemek iin kullanlan direklerdir.
Grevleri; hem hat iletkenlerini tamak hem de durdurucu ba ile bunlar tespit etmek olan
dorusal gzerghtaki iletkenlerin gergin durmas ve sarkmamas iin kullanlan direklere
durdurucu direkler denir. Enerji nakil hatlarnda genellikle 7 adet tayc direkten sonra 1 adet
durdurucu direk kullanlr. Direkler araclyla tanan hat iletkenlerinin hat boyunca belli
aralklarla sabit ve salam noktalara balanmas gerekir. ki durdurucu direk arasnda tel
kopmas, direk devrilmesi gibi hallerde dier ksmlar etkilenmez. letim hatlarnda gzergah
boyunca belli aralklarda normal tayc direklerden daha salam yapda durdurucu direkler
kullanlr ve iletkenler izolatrlere durdurucu ba ile balanr.
3. Ke durdurucu direkler (KD): Havai enerji nakil hatlarnda iletkenleri tamak amacyla ke
noktalarda kullanlrlar. Hattn kede durdurulma ilemi, dorusal hat zerindeki durdurucu
direklerde yaplan durdurma ilemi ile tamamen ayndr. Dorusal ynde giden hattn yn
deitirip byk sapma gsterdii yerlerde kullanld ve iletkenlerin izolatrlere durdurucu ba
ile baland direklerdir.
4. Tayc direkler (T): Dz bir havai hat boyunca sadece iletkenleri tamak amacyla kullanlan
direklerdir. Bu direkler, hattn ayn dorultuda olan ksmlarnda iletkenleri tamaya ve birer
sabitleme noktas olarak hatt zeminden belirli bir uzaklkta tutmaya yararlar. Kablolar,
izolatrlere tayc ba ile balanrlar. Tayc direklerde, direin her iki yanndaki ekme
kuvvetleri, hemen hemen birbirlerine eit olduklarndan direkler hat iletkenlerinin ekme
kuvvetlerine maruz kalmazlar ve bu direklere sadece hat istikametine dik yndeki rzgar kuvveti
etki eder. Rzgar kuvvetinin buradaki etkisi, direkler arasna ekilmi olan hat iletkenlerine ve
direklerin rzgara kar duran yzeyine olan etkidir. Tayc direklerde iletkenler, mesnet
izolatrlerine ba teli ile kayar ekilde balandklar gibi, zincir izolatrlere basz olarak
dorudan da balanabilirler.
5. Ke tayc direkler (KT): Havai enerji iletim hattnn yn deitirmesini gerektiren ke
noktalarda kullanlan tayc direklerdir. Ke direklerinin tipleri, tepe kuvvetlerine bal olarak
deiir. Genel olarak (A) veya kafes tipli direkler kullanlr. letkenler izolatrlere tayc ba ile
balanrlar.
6. Nihayet (Son) direkler (N): Havai hattn balang veya biti noktalarnda kullanlan direk
eididir. Nihayet direklerine bal iletkenlerin germe kuvveti sadece tek bir ynde etki eder. Bu
direkler hat balangc ve hat sonunda kullanldklar iin zerlerine etki eden tek ynl ekme
kuvvetine dayankl olmalar gerekir. Nihayet direklerinde iletkenler, mesnet izolatrlere
durducu ba ile, gergi zincir izolatrlere ise dorudan balanrlar.
7. Geit direkler (G): Havai hat boyunca yer alan karayolu, demiryolu, su yolu gibi yerleri
gemek amacyla kullanlan zel yapya sahip olan direklerdir.
OG hatlarndaki direklere, yatay ve dey olmak zere balca iki kuvvet etkisinin olduu kabul edilir.
Bu kuvvetleri aadaki ekilde gsterilebilir;
1. Yatay kuvvetler
Rzgr Kuvveti
letken ekme (Germe) Kuvveti
letkene Etki Eden Ek Rzgar Yk


103
2. Dey kuvvetler
letkene Etki Eden Ek-Buz Yk
letken Arl
zolatr Arl
Direin Kendi Arl
Montr Arl

KABLOLAR
Kablo, elektrik enerjisini iletmeye yarayan ve farkl iki elektrik noktasn elektriksel bakmdan birbirine
balayan, d evresi elektrik akmna kar yaltlm, bir ya da birden ok damar bulunan iletim
elemandr. Elektrik enerjisinin iletimi ve datmnda kullanlan hatlar, havai hatlar ve yeralt hatlar
olmak zere iki ksmda incelemek mmkndr. Herhangi bir gerilim dzeyinde kablo seimi yaparken
aadaki artlarn nemle dikkate alnmas gerekir:
Tanacak gerilim ve akmn cinsi ve deeri
Kablonun geecei ortamn en dk ve en yksek s deerleri
Kablonun maliyeti
Belirlenen amortisman mr
Ntr iletkeninin topraa denme ekli
Belirlenen gerilim dm deeri
Yol verme akm deerleri
Enerji alnacak yer ve beslenecek yerin yaps, ekli
Yke ait g faktr
Ksa-devre akmlarnn deerleri ve sreleri
Trk Standartlarna gre kablolar, iletme artlar ve kullanl amacna gre alt farkl gruba
ayrlr;
1. B-kablolar (TS-916): bu gruptaki kablolar, d ksm termoplastikten retilmi ve hareketli
tesislerde kullanlan ar iletme koullarna uygun olarak imal edilen kablolardr. Yeralt
uygulamalarnda bu kablolar kullanlmazlar. Kablo zerinden geen iletme gerilimi, kablo
anma geriliminden en fazla %15 kadar daha fazla olabilir ve -fazl alternatif akm
ebekelerinde faz-faz aras gerilim, kablo anma geriliminin 1,15 katn amamaldr. Simetrik
gerilim dalml tek-fazl AC tesisleri ve DC tesislerinde iletme gerilimi, kablo anma
geriliminin 1,15 katndan daha byk olamaz.
2. F-kablolar (TS-936): F-Kablolar, normal ve hafif iletme koullarna uygun, hareketli
tesislerde kullanma imkan salayan kablolardr. Tpk B-kablolarda olduu gibi bu kablolar da
yeraltna, sva iine ve altna denmezler. F-kablolar zerinden en fazla kablo anma
geriliminin %15'i kadar fazla gerilim iletilebilir. Bu kablo eidinde damar iletkenleri bakr
telden retilir. Yaltkan lastik klfl F-kablolarnda kimyasal etkiyi nlemek iin lastiin iletken
ile temas, zel bir yaltkan madde tabakas kaplanarak tamamen nlenmelidir.
3. Alvinal kablolar: Alminyum, dier malzemelerle karlatrldnda; daha ucuz olmas,
doada bol miktarda bulunmas, daha kolay elde edilmesi, ucuzluunun yan sra hafif oluu gibi
birok stnlnden dolay, iletim hatlarnda en ok tercih edilen malzemelerin banda
gelmektedir. Bu stnlklerinden dolay, zellikle son yirmi yldr pek ok lkede alak- ve
orta-gerilim enerji iletiminde g kablosu olarak kullanmnda byk artlar olmutur. G
iletimi amacyla alvinal alminyum iletkenli yeralt kablolar gelitirilmitir. Damar says ve
kullanm amacna gre alvinal kablolar balca; Alvinal-D, Alvinal-K ve Alvinal-Z olmak zere
3 ayr eit olarak retilirler.


104
a. Alvinal-D kablosu: Drt damarl, dk kesitli ntr iletkenli ve plastik yaltkanl kablolar
olup, sabit tesislerde ve ar iletme koullarna dayankl ekilde imal edilmilerdir. Kesiti
16 mm
2
olan alvinal-D kablolar daire kesitli-som, 25 mm
2
olanlar daire kesitli, dierleri
ise daire dilimi (sektr) kesitlidir. letkenler sktrlarak ekillendirilmi, dzgn yzeyli,
ok telli rgl ekilde imal edilirler. Bu kablolarn d klf siyah PVC plastikten
retilmitir ve zerlerine, fazlar belirtmek iin 1, 2, 3, ntr belirtmek iin ise 0 rakam
baslmtr. Alvinal-D alminyum iletkenli kablolar; bina ii ve dnda, alt ve endstri
tesislerinde, kablo kanallarnda, g merkezlerinde, yerel enerji datmnda, kablo
yaltmna zarar verebilecek d etkenlere kar nlemler almak artyla, ar iletme
artlarnda ve deiik toprak ortamlarnda (killi, sulu, nemli, kuru, kayalk, kumlu, ... vs.)
kullanlr.
b. Alvinal-K Kablosu: damarl, ntr konsantrik bakr iletkenden imal edilmi, plastik
yaltkanl, sabit ve ar iletme artlarnda almaya elverili olan alminyum iletkenli
yeralt kablolardr. Alvinal-K kablolarnn kesiti 16 mm
2
olanlar daire kesitli-som, 25 mm
2

olanlar daire kesitli, dierleri ise sktrlarak ekil verilmi, dzgn yzeyli, ok telli,
burularak sarlm ekilde imal edilirler. Damarlar zerinde fazlar 1, 2, 3 eklinde
numaralandrlmtr. Bakrdan imal edilen konsantrik ntr iletkeni ise tavlama ilemine
tabi tutulmutur. Alvinal-K kablolar genellikle toprak ierisine serilir. Bakrdan imal
edilmi olan konsantrik ntr iletkeni, kablonun elektrik ve mekanik bakmdan
mukavemetini artrr. Bu kablolar; sokak aydnlatmas, endstri, alt, yerel enerji tama
durumunda, ayrca deiik toprak ortamlarnda (killi, sulu, nemli, kuru, kayalk, kumlu, ...
vs.), ar hizmet artlarnda kullanlmaya elverilidir.
c. Alvinal-Z kablosu: elik zrh geirilmi, ntr iletkeni dk kesitli olarak imal edilen, drt
damarl, ar iletme artlarna dayankl, sabit tesislerde kullanlan, plastik yaltkanl ve
alminyum iletkenli enerji kablolardr. 1,6 mm
2
kesitli alvinal-Z kablolar daire kesitli-
som, 25 mm
2
olanlar daire kesitli, dierleri ise daire dilimi (sektr) kesitli olup, iletkenler
sktrlarak ekillendirilmi, dzgn yzeyli, ok telli ve rgl olarak sarlmtr.
Kablonun d klf siyah PVC plastikten yaplm, damar zerlerine, fazlar belirtmek iin
1, 2, 3, ntr belirtmek iin ise 0 rakam baslmtr. Alvinal-Z kablolar; yerel enerji
tamasnda, kablo kanallarnda, alt ve endstri tesislerinde, mekanik zorlamalarn fazla
olduu yerlerde, ar iletme artlarnda, nehir ve deniz ii ortamlarnda, deiik toprak
ortamlarnda (killi, sulu, nemli, kuru, kayalk, kumlu, ... vs.), ar hizmet artlarnda
kullanlmaya elverilidir.
4. Y-Kablolar (TS-212): Y-Kablolar, sabit tesislerde ve ar iletme artlarnda kullanlan
dayankl kablolardr. Bu kablolar, enerji kablolar ile sinyal ve kumanda kablolar olmak zere
balca iki gruba ayrlr. Y-Kablolar bakr ve alminyum iletkenli olarak retilirler. Yaltkan
olarak ise, lastik yaltkanl ve termoplastik yaltkanl olmak zere iki eittir. ok telli daire
biimli alminyum ve bakr iletkenli Y- Kablolar 5,8 kV'a kadar olan gerilimlerde kullanlr ve
bu gerilimde kullanlacak olan termoplastik kablolarda, damar iletkeninin ve yaltkan klfn
zerinde birer yar-iletken klf bulunur. Damar says drtten fazla olan enerji kablolar sadece
0,6 kV gerilimler iin imal edilirler. ok damarl kablolarda, kablonun her -faz damar iin,
faz damar ile burulmu dk kesitli iletken yerletirilmi olabilir.
Y-Kablolarnda kullanlan ortak klf, preslenmi dolgu maddesinden veya uygun dolgu maddesinden
yaplm eritlerle bir ya da birka sarg biiminde olabilir. Ortak klfn bakr siper grevi grd
kablolarda, dolgu maddesinin yar-iletken niteliinde olmas gerekir. Ancak, kullanlan dolgu maddesi,
yaltkan klfa olumsuz etki yapacak ve nem ekici zellikte olmamaldr. Zrh, ok damarl kablolarda d
klfn altnda bulunur ve eer siper veya konsantrik iletkenin hemen stne konulmas halinde, zrh ile
siper arasna herhangi bir i koruyucu klf yerletirilmez. Zrh zerinde bulunan ve zrh kavrayan,
galvanizli elik eritten yaplm ve helis biiminde, bir veya ikili apraz sarlm tutucu bir sarg
mevcuttur. ap 15 mm ve daha kk olan kablolarda zrh, galvanizli yuvarlak elik tellerden yaplr ve
bu tellerin ap en az 0,6 mm'dir. ap 15 mm'den daha byk kablolarda ise zrh, galvanizli yuvarlak
elik tel ya da yass elik tellerden imal edilir ve yuvarlak tel ile yass tellerin kalnlklar en az 0,8
mm'dir. Ayrca, zrh iin kullanlan teller dzgn, przsz olmal ve zrhta kopuk ve dar frlam teller
olmamaldr. En d koruyucu klf bulunmayan kablolarda zrh, dz bitml, yksek erime noktal
bitml, veya alev boan bitml lak ile korunmaldr.


105
Korozyona kar kabloyu koruyan madde; koyu, boluksuz olmal, kuruyup atlayan zellikte
olmamaldr. Korozyona kar ek bir koruyucu tabaka eklenmek istendiinde, zrh zerine ve en d klfn
hemen altna emdirilmi katla iki kat sarg sarlr. Scaa kar kablonun dayanmn artrmak iin en d
koruyucu klfn ierisine erime noktas yksek bir madde katlr. Aleve kar kablo dayanmn artrmak
iin ise, en d klfn ierisine alev boucu madde katlr. Scaa ve aleve dayankl koruyucu tabaka
zerine gerekli durumlarda, yukarda bahsedilen korozyona kar ek tabaka da getirilebilir. 1 kV'a kadar
olan alak-gerilim kablolarnn koruyucu d klf siyah, 1 kV'tan yukar olan yksek-gerilim kablolarnn
koruyucu d klf ise krmz renktedir.
5. N-kablolar (TS-833): N-Kablolar, sabit olan elektrik tesislerinde, normal ve hafif iletme
artlarnda kullanlan kablolardr. Eit gerilim dalml (simetrik) -fazl elektrik tesislerinde,
tek-fazl elektrik tesislerinde ve doru akm tesislerinde iletme gerilimi, anma geriliminin 1,15
katndan daha byk olmamaldr. Topraklanm bir fazl alternatif akm ve doru akm
tesislerindeki iletme gerilimi, kullanlacak N tipi kablo anma geriliminin 0,66 katndan daha
byk olmamaldr. Kullanlan N tipi kablonun d klf lastik ile yaltlm ve bu lastik klf
iletken ile devaml temas halinde ise karlkl kimyasal etkilemeyi nlemek iin iletkenler
kalaylanmal ve lastik yaltkan klfn iletken ile temas, boyal bir film tabakas veya buna
edeer baka bir tabaka ile tmyle nlenmelidir.
ok telli N tipi kablolarda iletkenler burularak sarlm olmal ve tel anma aplar birbirine eit
olmaldr. Burularak sarlm olan bu iletkenlerin zerleri dzgn olmal, keskin keler ve dar km
telleri bulunmamaldr.
6. Alpek kablolar: Alpek kablolar, ask telli, plastik yaltkanl alminyum kablolardr. Enerji
iletim tesislerinde kullanlan kablolar, teknik ve ekonomik nedenlerle srekli geliim ve deiim
iindedir. Daha nceleri enerji iletim tesislerinde ska kullanlan bakr, gnmzde yerini
alminyuma brakmaktadr. Alpek kablolarn teknik ve ekonomik bakmdan plak kablolar ile
yeralt kablolarnn arasnda yer almaktadr. Bu kablolardaki plastik yaltkanl (PE) alminyum
faz iletkenleri, plak ntr iletkeninin etrafna bklerek sarlrlar. Faz iletkenleri, hava artlarna
dayankl, sfr derecenin altndaki slarda esnekliini muhafaza eden siyah polietilen (PE) ile
yaltlmtr.
plak ntr ask teli, tm yk ve gerilmeleri tar. Ask teli, alminyum alamndan sktrlarak
dzgn yzeyli olarak imal edilir ve kesiti, standart faz iletken kesitinin bir kademe stnde seilir. Enerji
iletiminde kullanlan alminyum alaml ask telinin kopma gerilmesi en az 30 kg/mm
2
olmas gerekir.
Faz isimleri, iletim boyunca kablo yaltkan zerindeki kabartmalarla belirlenir. ki kabartma birinci faz,
kabartma ikinci faz ve drt kabartma ise nc faz belirtir. Ancak, sokak aydnlatmalarnda faz
yaltkan zerinde kabartma yoktur.
Tesis masrafnn az olmas, plak iletkenlerde olduu gibi tabiat etkisi ile oluan ar salnm
olaynn neden olduu enerji kesintilerinin olmay, telefon hatlar ve yksek-gerilim enerji hatlar ile
beraber ayn direkte gvenli ekilde kullanlmas, hatlarn yaltlmasndan dolay daha gvenli oluu ve
ebeke gelitirilmesine imkan salamasndan dolay alpek kablolar daha yaygn bir kullanm alan
bulmutur. Alpek kablolar, inaat halinde veya yeniden ina edilen yerleim blgelerinin alak-gerilim
tesislerinde, 750 Volt'a kadar olan hava hatlarnda, bina kenarlar veya geici tesislerde, sokak ve yol
aydnlatmalarnda, aa, demir ve beton direkli ehir ve kylerin alak-gerilim elektrik tesislerinde,
plak veya yaltkanl bakr kablolarla plak alminyum hatlarn yerine, yeralt kablosunun
kullanlmad durumlarda, plak iletkenli hatlardan sokak branman hatlarna geilerde, ev, apartman
ve endstri branman hatlarnda, aalarn ve doal rtnn korunmasnn gerekli olduu alanlarda,
alak-gerilim kablosu bulunmayan bir trafo merkezinden dier transformatre k yaplmas
durumlarnda kullanlr.

elik zl Alminyum letkenler
Orta-gerilim enerji nakil hatlarnda, mekanik zorlamalarn fazla olmas nedeniyle elik zl alminyum
iletkenler (St-Al) kullanlmaktadr. Genellikle Kanada Standartlarna uygun olarak retilen bu tip
iletkenlerle ilgili TS-490 Trk Standard ayn esaslara dayanmaktadr. Enerji hatlarnda kullanlan
alminyum iletkenler elik damarlarla donatlarak mekanik mukavemetleri artrlr. Akm tama


106
kapasiteleri ayn olan alminyum ve bakr iletkenlerin kopma ykleri yaklak olarak ayndr. Bir
alminyum iletkenin kopma gerilmesi 18 kg/mm
2
iken, elik zl alminyum iletkenin (St-Al) kopma
gerilmesi 30 kg/mm
2
dir. Bu ise St-Al iletkeninin, normal Al iletkenine gre 1,66 kat daha dayankl
olduu anlamna gelmektedir. Bunun yan sra St-Al iletkenin bakr iletkene oranla 2,5-2,6 kat daha hafif
olmas, zellikle engebeli arazide nakliye ve montajda byk ekonomi salamaktadr. Bu gn lkemizde
orta-gerilim enerji hatlarnda, 3 AWG, 1/0 AWG, 3/0 AWG, 266,8 MCM ve 477 MCM elik zl
alminyum iletkenler kullanlmaktadr. Kullanlan iletken sembollerinin anlamlar ise yledir;
AWG (American Wire Gauge): Bu adlandrmada AWGnin n ksm 0000, 000, 00, 0, 1, 2, 3, 40'a
kadar numaralandrlmtr. Fakat ksaltma amacyla 0000=4/0, 000=3/0, 00=2/0, 0=1/0 eklinde ifade
edilir. Her bir numara belli bir ap, dolaysyla da bir kesite karlk gelir. rnein;
3 AWG=3 AWG (Swallow)
0 AWG=l/0 AWG (Raven)
000 AWG=3/0 AWG (Pigeon)
MCM: Daha byk kesitli St-Al elik zl alminyum iletken kesitler, CM (Circular Mile) olarak
adlandrlan bir birimle ifade edilir. Burada 1 CM, ap 0,001 inch olan daire yzey kesitine eittir. O
halde; 1 CM=506,7x10
-6
mm
2
dir. CM deerin 1000 kat ise 1 MCM'ye eit olup, 1 MCM=506,7x10
-3

mm
2
=0,5067 mm
2
olur.
St-Al iletkenler; iletkenin direkteki ask noktalarnda meydana gelen titreimler nedeniyle zarar
grmesini nlemek, hat zerinde gerekli esneklii (fleksibilite) salamak, iletkenin yorulmasn ve
kopmasn engellemek iin spiral ekilde rgl olarak sarlrlar. Swallow, raven ve pigeon iletkenler; en
i ksmda 1 adet elik tel zerine, deiik kesitlerde bir kat alminyum iletken sarlarak imal
edilmilerdir. 266,8 MCM ve 477 MCM iletkenlerde ise; 1. katta 1, 2. katta 6 olmak zere toplam 7 adet
St iletken ile, 3. katta 10 ve 4. katta 16 olmak zere eitli kesitlerde toplam 26 adet Al iletken burularak
rg eklinde sarlmtr.

Ntr letkeni
Alak-gerilim ebekelerini besleyen transformatrlerin alak-gerilim ksmndaki yldz noktas direkt
olarak mutlaka topraklanmaldr. Aksi taktirde, herhangi bir fazda, faz-ntr veya faz-toprak arasnda ksa-
devre meydana gelirse, dier salam olan fazlardaki gerilimler, ntr iletkeninin gerilimine gre daha fazla
olur. Bu durumda hem gerilim dalgalanmas meydana gelir hem de tketiciler zarar grebilir.
Transformatrn yldz noktasndan kan topraklanm ntr iletkeni, ebekede sfr iletkeni olarak
kullanlabilir. Sfrlama, ntr iletkeni araclyla yaplan topraklamadr. Tketicileri tehlikeli temas
geriliminden korumak iin alclarn metal ksmlar bu ntr veya sfr iletkenine balanr. Bir cihazn
metal olan gvdesi ntr iletkenine balanarak topraklanmsa sfrlama yaplm demektir. Cihazlarnn
metal ksmlar topraklanm olan bir ebekede herhangi bir arza nedeni ile faz iletkeni metal ksmlara
temas ediyorsa, faz-toprak aras ksa-devre meydana gelir. Bu durumda devrede bulunan ar akma kar
koruma cihazlar (sigorta, otomatik alter...vs.) akm keserek gvdenin srekli gerilim altnda kalmasn
nler. Herhangi bir ebekede ntr iletkeninin sfrlama iletkeni olarak kullanlmasna izin veriliyorsa,
transformatrn yldz noktas dnda ntr iletkeni, ebekenin birok noktasnda topraklanmaldr.
tesisatta plak olarak ekilen ntr iletkeni, duvarlarn gerilim altnda kalmasna neden olur. Bu da
insan sal asndan olduka tehlikeli bir durumdur. Sfrlama yaplan ebekelerde, ntr iletkeni yalnz
transformatrn yldz noktasnda topraklanr ve bu iletken herhangi bir nedenle kopacak olursa dier
paras izolatr zerinde kalabilir. Bu durumda izolatr zerinde kalan iletkene herhangi bir nedenle
enerji verildiinde ntr iletkeni ve buna bal olan cihazlarn metal gvdeleri lm tehlikesi yaratr. Bu
tehlikeyi nlemek iin ntr iletkeni ebekenin btn son noktalarnda topraklanmaldr. Bylelikle ntr
iletkeni ilk ve son noktalar arasnda hangi noktada koparsa kopsun; her iki para da topraklanm
olduundan herhangi bir tehlike sz konusu olmaz. ou zaman hattn son noktasnda demir veya beton
direin kendisi topraklanmakta, izolatre bal olan ntr iletkeninin topraklamas ise yaplmamaktadr.
Eer ntr iletkeni izolatr zerinden ekilmise direk ile birlikte ntr iletkeni de topraklanmal ve bu
duruma dikkat edilmelidir. Bazen ana datm hattndan tketici binasna gelen hattaki ntr iletkeninin


107
kopmas halinde ayn tehlike sz konusudur. Bu sakncay nlemek iin ana giri veya datm tablosunda
ebekenin ntr iletkeni topraklanmaldr. Netice itibariyle, sfrlama yaplmasna msaade edilen bir
ebekede ntr iletkeni, tm ilk ve son direklerde, nemli ayrm direklerinde, uzun hatlarda ve arada birka
direkte topraklanmaldr. ayet sfrlamaya izin verilmiyorsa, bu durumda ntr iletkeninin gerilim altnda
bulunan bir iletken olduu unutulmamaldr.

ZOLATRLER
Havai enerji nakil hatlarnda kullanlan iletkenlerin direklere balantsn salayan, iletkenleri tamaya
yarayan, tad iletkenlerin direklere, topraa ve dier iletkenlere kar yaltmn salayan cihazlara
izolatr denir. Havai hatlarda iletmenin gvenlii ve sreklilii nemli lde hattn yaltmna baldr.
zolatrlerin, yaplar yksek derecedeki scaklklara dayankl olmal ve elektriksel diren deerleri de
ok byk olmaldr. Ayrca; mekanik salamlklar iyi olmal, kir tutmamal, zerlerindeki kirleri
yamur sularyla rahata uzaklatrabilmelidirler.
Yapldklar malzeme eidine gre eit izolatr vardr;
1. Porselen izolatrler: Genelde % 50 kaolin, % 25 kuvars ve % 25 feldspat silikat gibi kimyasal
malzemeler kartrlarak ve yksek slarda frnlanarak elde edilirler. Ani s farklarndan ok
az etkilenirler ve cama gre daha dayankldrlar. zerinde daha az kaak akm meydana gelir.
Malzemeye ekil verilip kurutulduktan sonra yaltkanlk dayanmlarn arttrmak iin zeri
pskrtme veya daldrma yntemlerinden birisi kullanlarak beyaz veya kahverengi sr tabakas
ile srlanr. Srlama ilemi ile izolatr yzeylerinin przsz ve kaygan olmas salanr. Bylece,
izolatrn kir ve yamur suyu tutmas, ortamdaki nemi emmesi engellenmi olur ve dolaysyla
kirlenmeye bal kaak akmlar olumaz. Sr maddesi; Kaolin, mermer, feldspat ve renk verici
maddenin 1400 Cde kartrlmasyla elde edilir. Sr tabakas ani s farklarndan
etkilenmemeli, atmosferdeki asidik ve alkali etkilere kar dayankl olmaldr; nk, sr
atlad takdirde izolatr yaltkanlktan uzaklaarak kaak akmlar iletmeye balar. Elektrik
enerjisinin, izolatrdeki atlaklardan ani ve kesintili olarak sramas kvlcm eklinde meydana
gelir. zolatrn yaltkanl yetersiz ise izolatr iinden izolatr sabitleme demirine doru bir
akm meydana gelir. Bu durumda, izolatrde elektriksel delinme olay gerekleir.
2. Cam izolatrler: Cam malzeme, porselene gre daha ucuz olmasna ramen porselene gre
daha az tercih edilir. Bunun sebeplerini sralamak gerekirse; sodyum silikat ile kalsiyum silikat
karmndan elde edilen cam izolatrler; zerlerinde oluan nemi tutarlar ve bu sebeple; hava
tozlar, yzeylerinde younlap kir meydana getirirler. Bu kirler ise elektriksel atlamalara ve
kaak akmlara neden olur. Bir dier dezavantaj da camn cinsine gre ortam scakl
yaltkanl etkileyebilir. Bu etkiyi en alt seviyeye ekmek iin preks tr camlar kullanlr. Cam
izolatrler yumuama noktasna kadar stlp sonra aniden soutulur. zolatrn i ksm
yumuak olarak kalrken nce d ksm, daha sonra da i ksm katlamaya balar. Camn
mukavemeti 5-6 kat artrlm olur, bu arta parallel olarak elektriksel delinme zorlar ve
bylece cam izolatr; dearj akmlarnn neden olduu termik deiimlere kar daha dayankl
hale gelir. Cam iyi tavland taktirde yksek bir zdirence ve elektriksel mukavemete sahip
olabilir. effaf olmas nedeniyle camdaki atlaklar kolaylkla grlebilir. atlak olan cam
izolatr etrafa dald iin arza tespiti porselene gre daha kolay olur. Yzeysel boalma
gerilimini bytmek iin kat yaltkan maddenin yzeyine uygun sayda ve biimde kntlar
eklenir. Uygun koullarda, 25 kV'a kadar cam izolatrler kullanlabilir.
3. Epoksi reineli izolatrler: Epoksi reine kullanlarak retilen izolatr eididir. Porselen ve
cama gre uygulama alanlar ok azdr, gerekli olmadka tercih edilmezler.
Enerji iletim hatlarnda kullanlacak izolatrler; iletme gerilimine, hat gzergahna, kullanm asna,
iletken kesitine, iletken cinsine ve yzey kirlenmesine gre seilmelidir. letim gerilimi, kullanlacak olan
izolatrn ebatlarn belirler. Gerilim deeri arttka izolatr boyutu bymektedir. Enerji hattnn
izleyecei gzergah boyunca hava artlarnn ve evresel etkilerin izolatr ne derecede etkileyecei iyi
tespit edilmelidir. letimde kullanlacak kesite gre izolatr kopma kuvveti seilmelidir. zolatrn
yaltkanlk yeteneini, nem ile birlikte izolatrn yzeyinde oluan kirlenme etkiler. Deniz kylarnda
tuzlu su, sanayi alanlarnda eitli tuzlar, demir tozlar, kum taneleri ve tarm alanlarnda havada uuan
gbre tozlar nemli ortamda izolatr yzeyine yaparak iletkenlie neden olabilir.


108
Kullanm amalarna gre izolatrler, farkl gruba ayrlrlar;
1. Mesnet izolatrler: Enerji hatlarnn ve baralarn, kesinlikle temas edilmemesi gereken
elektriksel ksmlarndan yaltmn salayan izolatrlerdir. Tek paral olarak imal edilen mesnet
(fincan) tipi izolatrler 33 kV'a kadar emniyetle kullanlabilirler. Daha byk gerilimlerde tek
paral byk izolatrler kullanmak gerekir. Bu izolatrleri tek paral olarak retmek zor
olduundan dolay ok paral olarak yaplrlar. Bu paralar daha sonra beyaz imento ile
birbirlerine yaptrlarak 80 kV'a kadar gerilimlerde kullanlabilirler. Ancak daha byk
gerilimlerde zincir tipi izolatr kullanmak hem ekonomik hem de daha emniyetlidir. Mesnet
izolatr kullanlan hatlarn direk boylar daha ksadr. Direk boyunun ksalmas hattn birim
maliyetini azaltr. Bunun yannda arzalanan bir mesnet izolatrn deitirmek zordur. Mesnet
izolatrlerde iletken, izolatrn st veya yan yuvasna yerletirilir ve zel bir klemensle
izolatrn boynuna sabitlenir. zolatr ise diree, ubuk veya deveboynu eklindeki bir izolatr
demiri ile tutturulur. Yamurda btn izolatr yzeylerinin slanmamas iin bu izolatrlerin
etekleri aa doru ynlendirilmi ekilde imal edilir. Porselenin havaya gre dielektrik
katsays 4-6 kat daha fazladr. Dolaysyla elektriksel zorlamann byk bir ksm havaya isabet
eder. Bu nedenle ceketler arasndaki hava aral olduka byk tutulur. Eer bu mesafe ksa
tutulursa byk atlamalar oluur. Bu da hem ark atlama mesafesinin, hem de kaak yolun
klmesine neden olur. Kaak diren ise mesafe ile doru, kesit ile ters orantldr. Bu nedenle
belli arala varldktan sonra ceket apnn arttrlmas kaak direnci nemli lde arttrmaz.
Kaak direnci artrmann yolu; izolatrn boyunu artrmak veya kesitini azaltmaktan ziyade
ceket saysn arttrmakla mmkndr.
2. Zincir izolatrler: Ayn tip malzemelerden yaplm izolatrlerin birbirine eklenmesi sonucu
oluan izolatrlere zincir izolatrler denir. Mesnet izolatrleri 80 kV'a kadar olan gerilimler iin
imal edilirler. Zincir izolatrler ise zincirdeki eleman says arttrlarak daha byk OG ve YG
gerilimlerde kullanlabilir. Zincir izolatrlerin tercih nedenlerini yle sralayabiliriz;
Hat geriliminin artt durumlarda zincirdeki eleman says arttrlarak kullanlabilir.
Mesnet izolatrlere gre daha hafiftir.
Zincir izolatrler daha ekonomiktir.
Mukavemetleri ve mekanik dayanmlar fazladr.
Zincir izolatrler kafes tipi demir direklerde kullanldklarnda; iletkene yldrm dme ihtimali azdr.
yle ki; bu tip izolatrlerde iletken, her tama noktasnda toprakla irtibatl konsolun altnda ve zincir
sonunda asl halde bulunur. Bu da bir nevi paratoner grevi yapar. (K) ve (VK) olmak zere iki eit
zincir izolatr vardr. (K) tipi zincir izolatrlerde porselen veya cam etein zerine dkme demir kep
geirilmi, gbeine ise alttan bal demir yerletirilmitir. Bu tip izolatrlerde elemanlar aras balanty
salayan elik ubuun, eleman iindeki yuvasna montaj ekli nemlidir. Bu montaj ekliyle kuvvet,
porselendeki ekme yerine bask kuvvetine evrilmitir. Tespit yerindeki elik ubuklar ile porselen
arasndaki boluun kurun veya imento ile doldurulmas gerekir. (VK) tipi zincir izolatrlerde ise (K)
tipinden farkl olarak, porselenin bask yerine ekme kuvvetine maruz kalmasdr. (VK) tipi elemanlarla
kurulu bir zincir tip izolatrn eleman says, (K) tipi elemanlarla kurulu zincir tip izolatrn eleman
saysna gre daha azdr. Ancak; gerek (K) tipi zincir izolatrde, gerekse (VK) tipi zincir izolatrde zincir
uzunluu hemen hemen ayndr.
3. Geit izolatrler: Kesicilerde, kondansatrlerde, transformatrlerde ve dier iletme aralarnn
gerilim balantsnda kullanlrlar. Geit izolatrlerinin orta ksmnda bir flan bulunur. Bu flan
yardmyla izolatr, cihaza veya duvara sabitlenir. Gerilim byklne gre boyutlar deiim
gsterir. Geit izolatrlerde yzeysel boalmalar nlemek iin izolatr yzeyi kntl yaplr.
Yksek-gerilimlerde porselenden baka ilave sv veya kat yaltkan maddeler de kullanlabilir.
rnein; 400 kV'luk bir transformatrn geit izolatrlerinin boyu yaklak 6 m, ap 1 m ve
arl ise 4,5 ton civarndadr. Geit izolatrlerinin i izolasyonunda hava, ya veya kat
kullanlr.





109
PARAFUDRLAR
Parafudrlar, enerji nakil hatlarn, jeneratr ve transformatrlerin yaltkanlarn yldrmn zararl
etkilerine kar korumak amacyla kullanlan koruyucu devre elemanlardr. Enerji iletim hatlarnda
meydana gelen ar gerilimler genellikle aadaki nedenlerden dolay ortaya kar;
letim hatlarndaki arzalar sonucunda.
Yldrmn hatta dmesi sonucunda.
Geici olaylar sonucunda.
letim hattndaki ama-kapama ilemlerinde.
Atmosfer artlarndan dolay ortaya kan yksek-gerilimler, genelde yldrmn hat zerine dmesi
sonucunda ortaya kar. Yldrm, hat ile toprak arasnda meydana gelen bir yk boalmasdr. Bu yk
boalmas, topran ykne ve bulutta biriken yk durumuna gre, topraktan buluta veya buluttan topraa
doru olabilir. Hat zerine den yldrm milyonlarca voltluk gerilim meydana getirebilir. Bu gerilim
dalgas; hattn her iki ynnde ilerleyip hat zarinde bulunan yaltkanlar zerinden atlayarak birok alet
ve makinay kullanlamaz hale getirir. Ik hzna yakn bir hzla hareket eden yldrm, etkisini dt
noktadan uzaklatka hzla kaybeder. zellikle parafudrlar, trafolarn giri ve klar ile baralarda ska
kullanlr. Parafudrlar normal artlarda topraa kar akm geirmezler. Fakat hat zerine yldrm dmesi
sonucunda ar deerlere ykselen akm, parafudr zerinden topraa akar. Parafudr, yldrmn ani
etkisini kaybetmesiyle normal alma koullarna dner. Normal almada ise parafudr, ak-devre
durumunda olan bir elemandr ve bu anda topraa herhangi bir yk boalmas meydana gelmez.

AYIRICILAR
G sistemlerinde, OG ve YG iletim hatlarnda devre yksz halde iken ama-kapama ilemi iin
kullanlan ve tasarm bakmndan en basit tipteki ayrma elemanna ayrc veya dier adyla seksiyoner
ad verilir. letim aamasnda, blmleri birbirinden ayrarak ebeke zerindeki bakm ve control
ilemlerinin gvenli bir ekilde yaplmasn salar. Ayrca; oklu ana baraya sahip ebekelerin ama-
kapama ilemine hazrlanmas ve birbirlerine balanmasnda nemli rol oynar. Ayrclarda dikkat
edilmesi gereken en nemli nokta; devredeki ama-kapama ileminin yksz olarak yaplmas
zorunludur, yk altnda ayrc zerinden akm geerken ama-kapama ilemi kesinlikle yaplmamaldr.
Ykl durumdayken bu ilem gerekletirilirse; ayrc ve ayrcya mdahale eden operatr zarar
grebilir. Bu nedenle ebeke zerinde srasyla; nce kesici almal, kesici aldktan sonra da ayrc
almaldr. Genel olarak; ayrclar yedi farkl bileenden oluurlar. Bunlar;
1. Hareketli kontaklar: Ama-kapama ileminde hareket aksamyla beraber hareket eden
kontaklardr. Ayrc zerindeki hareketli kontaklarn says adettir. Kapama ilemi srasnda
sabit kontaklarla birleerek devreyi kapatrlar. Eer kontaklar birbirlerine dzgnce
birlemiyorlarsa elektriksel ve mekanik etkilere kar dayanksz olurlar. Temasszlk sonucu
kontaklarda ark ve snma oluur ve sonu olarak; ayrc ksa srede arzalanr. Hareketli
kontaklar elektrolitik bakrdan retilerek zerleri gm kaplanr.
2. Kilit: Bakl ayrclarda hat ayrcs ile toprak ba arasnda bulunan ve her iki aksamn
senkronize biimde alp kapanmasn engelleyen elektriksel veya mekanik cihazlardr. Kilit
dzenei sadece hat ayrclarnda kullanlr.
3. Mesnet izolatrleri: Ayrc zerindeki gerilim altnda bulunan ksmlardan ve topraktan
yaltlm, zerine sabit kontak ve hareketli kontaklarn monte edildii yaltkan ksmdr. Mesnet
izolatrlerin says alt adet olup, harici tip ayrclar 20-25 mm/kV kaak mesafeli olarak
porselen malzemeden yaplr. Dahili tip izolatrler ise porselen veya epoksi ad verilen reineden
imal edilir.
4. ase: Ama-kapama dzeneinin ve izolatrlerin sabitlendii kebent veya profilden imal
edilen metal paradr. aseler genellikle daldrma galvanizli veya elektrostatik toz boyal olarak
retilir.


110
5. Mekanik Dzen: Ama-kapama ileminde hareketli kontaklar hareket ettiren ksmdr.
Boyutlar, ayrcnn eidine gre deiir. Hareket iin kullanlan tahrik milleri 30 mm apnda
galvanizli elik malzemeden yaplr ve pirin dkm yataklarda hareket eder. Dnme
hareketinin daha kolay olmas iin baz ayrc modellerinde pirin yataklar gresrlkle
donatlmtr. Gresr, yalama ilemi yapan bir elemandr.
6. Sabit Kontaklar: Ama-kapama esnasnda sabit kalan hareketsiz paralardr. -fazl sistem
iin ayrc zerindeki sabit kontaklarn says, her faz iin bir tane olmak zere toplamda
adettir. Bu kontaklar anma ve ksa-devre akmlarna uygun olarak bakr malzemeden retilirler.
7. Yaylar: Yk ayrclarnda ve zel tip ayrclarda kullanlrlar. Elektrolitik bobinden retilerek
ama-kapama ileminin hzl ekilde gereklemesini salarlar.

Ayrc eitleri ve zellikleri;
Monte edildikleri yere gre ayrclar iki eittir;
1. Dahili Tip Ayrc: Dahili tip ayrclar bina ilerinde, duvar veya sac hcreler zerine monte
edilir ve ayrcnn mekanik kumanda kolu hcre dnda braklr. Gerilim altndaki hcre ii
ksmlar tel kafesle emniyet altna alnr. Bu ayrclar ak alanlarda kullanlmazlar.
2. Harici Tip Ayrc: Harici ayrclar direk zerinde veya ak hava ebekelerde kullanlr. Dahili
tip ayrclarn ak havada kullanlamayaca hesaba katlarak ak hava artlarna gre
retilirler. Kumanda mekanizmas, kullanc operatrn rahata ap kapatabilecei ekilde
tasarlanr.
Yap zelliklerine gre ayrclar, dokuz farkl gruba ayrlrlar;
1. Tek dner izolatrl ayrc: Bu ayrclar yksek ve ok yksek gerilimli trafo merkezlerinde
60, 154, 200, 380 ve 800 kV gerilim deerlerinde kullanlrlar. Bu tarz ayrclarn
izolatrlerinden birisi kendi etrafnda dnebilecek ekilde tasarlanmtr. Dner izolatrn
zerinde kntl bir kontak bulunur. Ayrcya ait hareketli kontan kendi ekseni etrafnda 90
dnmesi sonucu bu kntl kontak, sabit izolatr zerinde bulunan girintili kontak ile birbirine
yapr ve ayrc kapanm olur.
2. ift dner izolatrl ayrc: Her iki konta da kendi ekseni etrafnda 90 dnebilecek ekilde
dizayn edilmitir. Bu kontaklar kendi etraflarnda dndrlerek devreyi kapama ilemi rahata
gerekletirilir. Bu tip ayrclar genellikle zorlu hava artlarnn hakim olduu yerlerde tercih
edilir.
3. Toprak ayrc: Dahili veya harici olarak imal edilen bu ayrclar, hattn giriine veya kna
konulan ve hattn enerjisi kesildiinde toprak ban kapatarak hat zerinde biriken yk
topraa aktaran ayrclardr. Bylece hattn enerjisi kesildikten sonra topraklama ayrcs
kapatlarak hat zerinde emniyetli alma ortam salanm olur. Topraklayclar ve ksa-devre
topraklayclar, enerjisi kesilen blmlerin topraklanmasnda ve ksa-devre topraklamasnda
kullanlrlar. Topraklayclar, ksa-devre darbe akmlar 12 kV'ta 125 kA'e ve 36 kV'ta 80 kA'e
kadar olan ayrclara dorudan monte edilebilirler.
4. Dahili tip bakl ayrc: Bu ayrclarn hareketli kontaklar baa benzedii iin bu ekilde
adlandrlrlar. Bu tip ayrclar bina ierisindeki hcrelere yerletirilerek kumanda kolu
emniyetli mesafede hcre dna karlr. Dahili tip bakl ayrclarn alma gerilimleri 10,
15, 30 ve 45 kV olup, akmlar ise 400, 630, 1250, 1600 A'dir. Basit bir dahili tip bakl ayrc;
mesnet izolatr, ase, kollu hareket mekanizmalar, sabit ve hareketli kontaklardan meydana
gelir. Ayrc kontaklar standart olarak nikel veya istee bal olarak gm kaplamal olup,
profillendirilmi bakr malzemden imal edilir. rnein; 1250 ve 1600 A anma akmna sahip
dahili tip bakl ayrclarn baklar ile sabit kontaklar gm kaplamal olarak yaplr.
5. Harici tip bakl ayrc: Harici tip bakl ayrclar, bina dndaki direk zeri veya ak hava
ebekeleri gibi yerlerde kullanlrlar. Bu yzden harici tip bakl ayrclar havann s, nem veya
rzgar gibi olumsuz artlar gz nne alnp, buna uygun olarak imal edilmelidirler. Bu tip
ayrclardaki kumanda kolu, gvenli mesafede ayakta durarak ama-kapama yapan bir kiinin
bu ii rahata yapabilmesine imkan verecek zellikte olmaldr. Enerji hattnn baland
ayrclarda, hattn enerjisi kesildikten sonra hat zerinde biriken elektrik ykn topraa
aktarmak iin bakl ayrcya bir de topraklama ayrcs ilave edilir ve her ikisi arasna bir kilit
tertibat konulur. Bylece asl ayrc almadan topraklama ayrcs kapanmaz.


111
6. Sigortal ayrc: Ar darbe akmlarnda; kontaklarna seri olarak bal sigortas devreye giren,
bal olduu hat zerindeki arzalar ebekenin dier ksmlarna hissettirmeyen ve devreyi aan
ayrc eididir. Bir kez devreye girip devreyi aan sigortaya tekrar tel sarlmaz, atm halde
bulunan sigorta yeni ve orjinali ile deitirilir. Sigortal ayrclar; ky sapmalarnda, kk
gl mteri sapmalarnda, 400 kVA'e kadar olan direk tipi trafolarn girilerinde, OG modler
hcrelerinde, gerilim, l ve servis transformatrlerinin girilerinde kullanlrlar.
7. abuk ama-kapamal (Otomatik) yk ayrc: Biri ama dieri kapama olmak zere iki adet
yay vardr. Ama ilemi operatr mdahalesi ile olabildii gibi bir rle veya sigortann etkisi ile
olabilir. Kapama ilemi ise sadece operatrn mdahalesiyle mmkndr.
8. Alttan sigorta ilaveli yk ayrc: Sigortalar mekanik arpmal, pimli cihazlar olup, herhangi
bir arza veya ksa-devre durumunda 80-100 Newton'luk bir arpma kuvvetine sahiptir. Herhangi
bir nedenle sigorta atmas sonucu sigortann pimi, ama mekanizmasn uyararak alterin
otomatik olarak almasn salar. Bu tr ayrclar, herhangi bir nedenle sigortalardan birisinin
atmasndan sonra ani olarak devreyi aarak tesisin tek veya iki faza kalmasn nler. altere bir
ama magneti ilave edilerek, trafodaki termometre veya Bucholz rlesinden gelebilecek bir etki
ile otomatik olarak ama yapmak mmkndr.
9. Tek salt yayl yk ayrc: Tek salt yay vardr. Kontaklarnn pozisyonu gzle grlebilen,
normal ykl devreleri ap kapatan, kesiciden tasarruf etmek amacyla kullanlan ayrclardr.
Yk ayrclarnn kullanld bir yerde ayrca kesici kullanmak, masraf gereksiz yere 3-5 kat
artrr. Tek bara sistemlerinde tek g ayrcsnn bulunduu yerlerde bu ayrclarn devresine
seri olarak bal bir YG sigortas bulunur. Yk ayrclar, OG alt tesislerinde ayrclar ve
kesiciler arasndaki byk boluu doldurmak amacyla gelitirilen cihazlardr. Bu ayrclar
genellikle dikey olarak monte edilir. Ayrc, yatay olarak monte edilecekse kesme gcnn %20
azalaca unutulmamaldr. Toplam ama sreleri 0,1 saniyedir. Kapama ilemi srasnda nce
ana bak kontaklar, daha sonra yardmc abuk ama kontaklar kapanr. Ama ileminde ise
nce ana bak kontaklar, hemen sonra, ok ksa bir sreliine yk zerine alan abuk ama
kontak ubuklar devreden kar. abuk ama kontak ubuklarnn ucuna, yksek sya dayankl
zel sert metal para eklenmitir. Ama ilemi srasnda bu metal para ile ayrcnn sabit
konta arasnda meydana gelen ark, ark sndrme hcrelerinde sndrlr. Ark sndrme
sresi yaklak olarak 20-45 milisaniyedir. Ark hcreleri kuru sistemlerdir. Sndrme
hcrelerinde ark sndrmek iin herhangi bir akkan veya tazyikli hava kullanlmad iin bu
hcrelerin tozunu almaktan baka bir bakm gerekmez. Otomatik ama-kapama yapamaz.
Sadece operatrn istei ile ama-kapama yapabilir. Otomatik amann istenmedii yerlerde,
yk altndaki ama-kapamalarda, yk manevralarnda ve ring ebekelerde byk emniyet ve
kararllkla kullanlabilir. Bir alt tesisindeki ani ksa-devre akmlarna kar koruma ana
kesiciler yardmyla yaplr. Fakat tesis zelliine gre yk ayrclarnn bulunduu yerlerde de
ani ksa-devre akmlarna kar koruma istenirse alterin alt ya da stne sigorta ilave edilebilir.
Grevlerine gre ayrclar alt gruba ayrlr;
1. Bara ayrc: Enerji iletim hatlarnda kesici ile bara arasna balanan ve kesicinin ak olduu
durumlarda ama-kapama ilemi yapabilen ayrclardr.
2. Bara blmleyici ayrc: Gerilim deerleri eit olan baralarn birletirilmesi veya
birbirlerinden ayrlmas amacyla kullanlan ayrclardr.
3. Topraklama ayrc: Arza sonucu enerjisiz kalan iletim hatt zerinde artk ykler kalabilir.
Enerji iletim hatlarnda hat zerinde biriken artk kapasitif elektrik ykn topraa aktarmak iin
kullanlan zel tip ayrclardr. Birlikte kullanld kesici aldktan sonra toprak ayrcs
kapatlarak topraa yk boalmas gerekletirilir. letim hattnda enerji varken toprak
ayrcsnn kapanmasn engellemek amacyla farkl ekillerde kilit mekanizmalar
gelitirilmitir. Bu mekanizmalar sayesinde, kesici ve ayrc kapal durumdayken topraklama
ayrcsnn kapanmas engellenmi olur. Hat veya direk zerinde kullanlan topraklama
ayrclar aldnda hattn enerjisiz olan k ular topraklanr. OG modler hcre
sistemlerinde kullanlan ayrclarda kilitleme sistemleri sayesinde, dier ayrclar devredeyken
topraklama ayrcs kapatlamaz.
4. Hat ayrc: letim hattnn giri ve klarnda, kendisiyle birlikte kullanlan kesici ile hat
arasna balanrlar. Bu ayrclar, birlikte kullanld kesici ak iken ama-kapama yapabilirler.


112
5. By-pass ayrc: Kesiciye paralel balanan ve kesici kapal iken alp kapatlabilen ayrclardr.
Ayrca, kesici arzal veya bakmda olduu zaman kesici gibi kullanlarak baraya enerji vermeye
yarayan bir yk ayrcsdr.
6. Transfer ayrc: Tek baral sistemde transformatr ve hatlar; kesici ve ayrclar zerinden ayn
baraya baldr. Tek baral sistemde arza olduunda veya bakm annda sistemin enerjisi
kesileceinden sistem komple enerjisiz kalr. ift bara sisteminde iki adet bara mevcuttur. Bu
baralardan; bara giri ksmnn ve hat kesicilerinin ayrclar zerinden bal olduu baraya ana
bara denir. Hat ve transformatrlerin bir ayrc ile bal olduu baraya ise transfer bara denir.
Normal iletme artlarnda ana bara enerjilidir. Transfer bara ise enerjisizdir. Ana bara ile
transfer bara arasndaki ayrcya transfer ayrc denir. Bu sayede sistemde bir arza meydana
geldiinde veya bakm yaplaca zaman transfer bara ve transfer ayrclar yardmyla ebekenin
enerjisiz kalmas nlenir. Bu ayrclar, k beslemesine ait (fider) kesici ve ayrclarda bakm
veya arza olduu durumlarda enerjinin srekliliini salamak amacyla transfer bara zerinden
fiderin beslemesini salarlar.
Kumanda ekillerine gre ise ayrclar drt blmde incelenebilir;
1. Elektrik motoru ile kumandal ayrc: Ayrcda ama-kapama ilemini yapan dzenein
hareketi, bir DC veya AC motor yardmyla gerekletirilir. Bu tip ayrclarda motorun dnme
hareketi, zel bir dili yardmyla k miline transfer edilir. Motor bir ynde dndnde
ayrc kapanr, dier ynde dndnde ise ayrc alr. Motor, motor dili sistemi ve yardmc
kontak sistemi, stcl ve kapal ekildeki bir kutu ierisine alnarak d etkilere kar
korunmutur.
2. Mekanik kumandal ayrc: Ama-kapama ilemi, 30 mm apnda ve 3 m boyundaki
galvanizli elik malzemeden yaplm, elle kumanda edilen bir cihaz yardmyla gerekletirilir.
Baz mekanik kumandal ayrclarda ise bu cihaz dili hareketinin iletilmesi ile alr.
3. Elle kumandal ayrc: Emniyet mesafesi yeterli olan baz ayrc trlerinde ama-kapama
ilemini gerekletiren mekanik kol, stanka ad verilen ucu kancal, fiber malzemeden yaplan,
uzun sopa eklindeki alet yardm ile manuel olarak el ile kumanda edilir.
4. Basnl hava ile kumandal ayrc: Ama-kapama ilemini gerekletiren mekanik dzenek,
hava basncyla alan pnmatik bir sistemle kontrol edilir. Pnmatik sistemin dz almasyla
ayrc kapanr, ters almasyla ise ayrc alr.

Ayrclarda Ama-Kapama lem Sras
letim hatt zerinden bir akm geiyorsa ya da baka bir deyile devre ykl iken ayrclarla ama-
kapama ilemi yaplmaz. Kesici ve ayrclarla yaplan ilemlere manevra ad verilir. Ayrclarda ama-
kapama ilemi aadaki sraya gre yaplmaldr.
1. lk olarak kesici alarak hat enerjisi kesilir.
2. Kesicinin giri ve kndaki ayrclar alr.
3. Devrede kesici yoksa, nce hat alclarnn yk devreden karlr, sonra ayrc alr.
4. Kapama ileminde ise bu ilemlerin tersi yaplr ve nce ayrclar kapatlr.
5. Daha sonra kesici kapatlarak hatta enerji verilir.

Ayrc Montajnda Dikkat Edilmesi Gerekenler
Ayrc giriine balanan iletken ve bara deerleri, ayrcdan sonra kullanlan iletken ve bara
deerlerinden daha kk olmamaldr. Ayrclarn balant noktalar bakrdan imal edilmitir. Havai hat
tarafndan gelen iletken alminyum olduu iin bu tarafta alminyum/bakr klemensler kullanlr. Havai
hat iletkeni klemensin alminyum ksmna, ayrc balant noktasndaki iletken ise klemensin bakr
ksmna skca balanr. Bara ve kablo iletkenleri ayrcya, balant yerinde itme, ekme veya dndrme
kuvveti oluturmayacak ekilde balanmaldr. Ayrca daire kesitli iletken kullanlmsa, iletkenin ayrc
balant noktasnda mutlaka zel klemens kullanlmaldr. letken balanmadan nce klemensin altn
alterin balant noktalarna monte etmek gerekir.



113
Ayrc Montajnda lem Sras
Harici Sistemlerde:
Havai hat tarafndan gelen hattn iletkenlerinin boyu, ayrcnn sabit kontana denk gelecek
ekilde uygun uzunlukta kesilir. Kesme ilemi yaplrken blgenin kar, rzgar, yamur gibi iklim
artlar gz nnde bulundurulmaldr.
Ayrcnn sabit kontana havai hat tarafndan gelen iletkenler alminyum/bakr klemens ile
balanr.
Ayrcnn hareketli kontak tarafnda bakr balant noktal sigorta altl bulunur. Sigorta altl
balant noktalar bakr olduu iin, bu nokta ile trafo arasnda bakr iletken llerek
kesildikten sonra klemenslere skca tutturulur.
Topraklama balant noktas topraklama eridi ile birletirilir.
Dahili Sistemlerde:
Dahili sistemlerdeki ayrc balants baralarla yapld iin ayrc yerine sabitlendikten sonra
itinayla bkmleri yapldktan sonra kontaklarna baralar balanr.
Herbir faz iin, ana bara ile ayrc balant noktalarnn ls alnr. Alnan llere gre
kesilen baralar uygun ekilde bkldkten sonra zerine balant delikleri alr.
Herbir faza ait bara, ait olduu ana baraya srasyla balanr.
Kumanda sisteminin balants yaplr.

KESCLER
Kesiciler konusunu incelemeden nce bu konunun daha iyi anlalabilmesi iin ncelikle ark kavramnn
irdelenmesi lazmdr. Kesicilerin varlnn sebebi olan ark, elektrik tesislerinde ama-kapama olay
esnasnda kontaklar arasnda meydana gelen elektrik atlamasna denir. OG ve YGde yk akm kesilirken
yksek deerde ark oluur. Kesici, arkn, ksa-devre akmnn ve yk akmnn ebekeye olan zararl
etkilerini yok edecek ekilde tasarlanp gelitirilen koruma elemandr. Devrede meydana gelen ark, ok
ksa srede sndrlmezse hem kontaklar arasnda elektrik ak devam eder hem de kesici grevini tam
olarak yapamaz. Ark sndrc zelliinden dolay kesiciler, ebekede kullanlan dier sistem
elemanlarn korurken ayn zamanda insanlarn can gvenliini de salar. Ark sndrme ileminde en ok
kullanlan yntem; kesici ierisindeki ark yolunun uzatlmasdr. Ark, uzatlarak inceltilir. Bylece arkn
direnci artrlm olur. Direnci artan arkn akm der, scakl azalr ve enerjisi, iyonizasyonun devam
etmesinde yetersiz kalr. Ayrca, ama ileminin ardndan tekrar ark olumamas iin kontaklar
birbirlerinden yeteri kadar uzaklam olmaldr.
OGde anma gerilimleri 1 kV'dan 36 kV'a kadar, YGde ise 52 kV'dan 765 kV'a kadar olan kesiciler
retilmektedir. Kesicilerin en nemli grevi; ksa-devre srasnda devreyi amaktr. Hattaki yk akm
kesilirken nce kesici, sonra ayrc alr. Kesiciler, kendilerinden nce gelen devre elemanlarn arzal
yerden ayrarak bu elemanlarn ebekeye yaptklar zorlamann nne geer. deal bir kesici; ama
srasnda meydana gelen ark ok hzl ekilde sndrebilen, sratli ve ardarda ama-kapama yapabilen,
kontaklar nominal akm altnda snmayan, ksa-devre akmlarn bir sre tayabilecek zellikte
olmaldr. Alternatif akmn zellii gerei kesici, bir tam periyotta sinssel akmn sfrdan getii zaman
noktasnda devreyi aabilirse; kontaklar arasnda herhangi bir snma meydana gelmez. Bu ise, hem
kesicinin hem de devrede kullanlan elemanlarn mrlerinin uzamas ve fazla ypranmamas anlamna
gelir. Kesicilerde akm olumas ve ama olay, devredeki akmn doru veya alternatif akm olmasna
gre deiiklik gsterir. Doru akmda meydana gelen ark, alternatif akmda meydana gelen arktan daha
zor kesilir. nk alternatif akm her bir yarm periyotta sfr deerini ald iin oluan ark da her yarm
periyotta sfr deerini alr. Fakat doru akmda, akm deeri hi bir zaman sfr olmadndan dolay
oluacak arkn deeri de sfr olmaz. Kesiciler iki temel ksmdan oluurlar. Bunlar;


114
Sabit ve Hareketli Kontaklar: Kontaklar yal ve paral dilimli olarak yaplm olup, biri
hareketli dieri ise sabittir. Kesicinin akm tayan ksmdr.
Ark sndrme hcresi: Kontaklarn birbirinden ayrld blmdr. Ayrlma ilemi esnasnda
arkn meydana geldii ve yine bu arkn sndrld ortam ark sndrme hcresidir. Kesicinin
tipine gre boyutlar. Ark sndrme hcrelerinde arkn boyu ark seperatrleri yardmyla
paralara ayrlarak sndrme ilemi hzlandrlr. Kesicilerde, devreyi ama ilemi srasnda
oluan arkn etrafnda bir ya dalgas oluur. Meydana gelen bu ya dalgas, arkn daha ksa
srede snmesini salar.
Genel olarak kesiciler, alma mekanizmalarna gre drt ana gruba ayrlr;
1. Elektromanyetik bobinli mekanizma: Kesicinin hareketli konta, mil ubuk ve demir
ekirdekli bobinler tarafndan hareket ettirilir. Demir ekirdekli bobin enerjilendii zaman mil
ubuk, bobindeki manyetik alan tarafndan oluturulan kuvvete bal olarak aa-yukar hareket
eder ve ama-kapama ilemi gerekletirilir.
2. Elle kurmal yayl mekanizma: Kesici kontaklarnn kol gcyle manuel olarak alp
kapatld dzenektir. Ancak, kesicilerde ama-kapama ilemi sratli yaplmas gerektiinden,
ilaveten bu ilemi hzlandrmas iin yay kullanlr. Kilitleme dzenei mevcuttur ve bu dzenek
kapama srasnda yay araclyla kurulur. Elle kumanda edilen bu sistemin kullanm alan geni
deildir. Bu sistem daha ok kk gl ve gerilimli kesicilerde kullanlr.
3. Basnl haval mekanizma: Bu mekanizmalarda kesici kontaklarnn alp kapanmasn
salayan etki, kompresrden elde edilen hava kuvvetinden elde edilir. Bu mekanizma eidi
genelde byk glerin kumandasnda kullanlr. Ancak, grltl almas ve kompresr iin
ayr bir dzenein gereksinimi bu mekanizma iin bir dezavantajdr.
4. Motorla srlen yayl mekanizma: Ama-kapama ileminin, 75 W gibi kk gl, DC veya
AC akmla alan motorlarla gerekletirildii dzeneklerdir. Byk glerin kumandasnda
kullanlr. Kumanda devresinde kontaktr ve limit anahtar gibi elemanlar kullanlarak motorun
dn yn deitirilir. Motor bir ynde dnerken kesici kontan kapatr, ters ynde dnerken
ise konta aar. Motor devreyi aarken ayn zamanda mekanizmadaki yay da kurar. Sistemde
enerji devamll istenildiinden kurulan yay, herhangi bir mdahaleye gerek kalmadan
otomatik olarak kontaklar tekrar kapatr.
Genel olarak kesiciler ark sndrme ortamna gre alt farkl gruba ayrlr;
1. Tam yal kesiciler: Tm ama-kapama ve ark sndrme ilemleri ya iindedir. Tam yal
kesiciler fazla miktarda ya ierirler. Bu da yangn riskini arttrd iin gnmzde pek
kullanm alanlar yoktur. Kesicinin devreyi amas esnasnda kontaklar birbirinden ayrlr
ayrlmaz ark oluur. Bu srada ya, ark scaklnn etkisiyle gaz haline dnerek arkn etrafn
bir gaz balonu eklinde sarar. Kesme ileminde meydana gelen bu gaz arlkl olarak hidrojen
gazdr ve ortamdan dar atlmaldr. Atlmad takdirde basn ykselir ve evreye byk
zararlar verebilir. Belli bir basnca sahip olan gaz, ya iterek seviyesini ykseltir. Kontaklar
arasndaki mesafe arttka gaz balonu daha da byyerek ya kazannn en st ksmnda bulunan
havann tamamnn hava k deliinden dar kmasna neden olur. Belirli kontak aklnda
ve hznda bu basn art ark snnceye kadar devam eder. Bu srada gaz balonu tarafndan
itilen ya ise st kapaa dayanr. st kapakta, kan havann hacmi kadar gaz oluur. Kesici
ierisindeki havann hacmi ne kadar bykse; basn o kadar kk olur. Bylece kesici
ierisindeki hava miktar ayarlanarak basn belirli snrlar iinde tutulabilir. Burada ya, hem
sndrme maddesi olarak hem de kutuplar arasnda ve kutuplarla topraklanm ksmlar arasnda
yaltm maddesi olarak grev yapar. Bu tr kesiciler, basit bir yapya sahip olmalar, gaz patlama
etkisinin olmas, ekonomik olmaylar, kaak gvenilirliinin az olmas, tekrar kapama ilemini
yava yapmalar, ebatlarnn ok byk oluu ve teknolojilerinin ok geri olmas sebebiyle tercih
edilmezler.
2. Az yal kesiciler: Az yal kesicilerin herbir faz, izolatr ve hava aralyla birbirinden
ayrldklarndan ve herbirinin ya hcresi bamsz olduundan daha az yaa ihtiya duyarlar.
Bu gruptaki kesiciler; tam yal kesicilerin gelitirilmi ekli olup burada kullanlan yan grevi
izolasyonu salamak deil, ama-kapama esnasnda oluan ark sndrmektir. Ark kesme
hcreleri fiber elemanl sabit ark sndrme alanlar ile donatlm ve ark sndrme hcreleri


115
belirli bir basnca dayanabilecek ekilde boyutlandrlmtr. Hareketli kontak, dey olarak
silindir plaka eklindeki ark sndrme elemanlarnn ortasnda hareket eder. Ancak kontan
hareketi, kesici tipine gre alt kraterden veya st kafadan balayacak biimde farkllk
gsterebilir. Bu kesicilerdeki kesme ilemi de tam yal kesicilerde olduu gibi ya dolu kesme
hcresinde gerekleir. Fakat az yal kesicilerdeki ya miktar tam yal kesicilerdeki ya
miktarndan ok daha az olduu iin kullanlan ya daha abuk kirlenir (kontaminasyon) ve
zelliini kaybeder. Bu nedenle az yal kesicilerin bakm ve ya deiimi daha sk
yaplmaldr. Ya iinde kapal halde bulunan kontan almas sonucu meydana gelen ark,
etrafnda bulunan ya buharlatrarak byk bir ksmn gaz haline getirir. Meydana gelen gaz
ve buhar tanecikleri ark etrafnda, ierisinde farkl scaklk seviyeleri bulunan bir kre meydana
getirir. Krenin en i blgesindeki ark ekirdei en scak blge olup, scakl yaklak
10.000 C'dir. Bu blgenin dn gaz zarf oluturur. Daha sonra srasyla da doru buhar
blgesi, buhar kabuu blgesi ve ya blgesiyle sona erer. Yan buharlamas srasnda
meydana gelen gaz-buhar karm, yan yzeyine doru karken beraberinde ark da hcre
iindeki plakalar yardmyla srkler. Buhar ve gaz karm arkn etrafnda girdap eklinde
dnerek apn kltr. Hem oluan girdap etkisi, hem de ark yolunun uzamasyla snme ilemi
daha kolay gerekletirilir.
3. SF
6
gazl kesiciler: Kimyasal alm Kkrt Hegza Florr olan SF
6
gaznn, delinme dayanm
havannkinin 2-3 katdr ve ark sndrme karakteristii ok iyidir. Molekler arl 146dr.
Oksijen moleklnn 32, Azot moleklnn 28 arla sahip olduu dnlrse hava yannda
ok ar bir gaz olduu saptanr. Bu da; SF
6
nn szntlarda birikme zelliine sahip bir gaz
olduunu gsterir. Normal artlar altnda renksiz, kokusuz, tatsz, zehirsiz, yanmaz bir gazdr.
Ama kesicilerde beraberinde kullanld karmlarla ve ark esnasndaki ayrmalar sonucu
zehirleyici zellii ortaya kabilir. SF
6
gaznn termik ve elektronegatif zellikleri ideal bir ark
kesme ortam olumasn salar. Yksek termik kapasitesi, ark esnasnda oluan sy hzlca
uzaklatrr. Hzl rejenerasyon zellii de kontaklar arasndaki dielektrik dayanmnn hzla
tekrar kullanlmasn salar. Bu kesiciler, kutup ksm, ama-kapama mekanizmas ve elektrik
donanm olmak zere ana blmden oluur. Ama ilemi srasnda oluan ark zerine, kesme
hcresinde bulunan ve piston vastasyla sktrlm olan sabit basntaki SF
6
gaznn flenmesi
sonucu arkn koparlmas prensibine gre alr. Kesme hcresindeki SF
6
gaznn basnc 1,5
bar civarndadr ve bu gazn yaltm zelliinden dolay kontaklar aras alma mesafesi olduka
kktr. Kesicinin devreyi amas srasnda oluan arkn zerine basnl gaz flenerek nce
ark soutulur sonra kontaklar aras ortam iletkenliini kaybederek yaltkan duruma geer. SF
6

gaz, ama scaklnda kesme hcresine kkrt ve flor iyonlar ile elektronlar gnderir. Bu
srada ar elektronegatif olan flor iyonlar ortamda bulunan elektronlar yakalayarak, bir
elektrik ak olan ark akmn snrlar. SF
6
gaznn sy abuk datma zelliinden dolay hcre
ortam scakl hzla der, ark sour ve sner. Ark blgesindeki scaklk 10000-12000 C
arasndadr. Bu scaklkta SF
6
gaz ayrarak ortama kkrt ve florr iyonlar ve elektronlar verir.
Bu srada scaklk hzla der ve elektronegatif olan florr iyonlar, ortamdaki elektronlar
yakalayarak akm snrlarlar. Aniden 2000 Cye den scaklkta, kkrt florr iyonlar tekrar
SF
6
gazna dnerek yaltkan hale geerler. Kesici tm mr boyunca elektriksel zelliini
korur. Kesici ierisindeki ortam gaz olduundan kesme srasnda basn en fazla bir bar artarak
2,5 bara ular. Bu kesicilerin bakmnn daha zor olmas, ilgili personelin daha iyi eitilme
gereklilii ve bakm iin zel cihazlarn gereklilii bu kesicilerin olumsuz yandr. Gerilim
dayanmlar, basnl haval kesicilere gre daha iyidir. SF
6
gazl kesiciler, yaltm snflarna
gre, hava yaltml ve gaz yaltml olmak zere ikiye ayrlr. Hava yaltml kesiciler 72,5 ile
420 kV aras, gaz yaltml kesiciler ise 36 ile 500 kV arasndaki gerilimlerde kullanlmaktadr.
4. Manyetik itmeli kesiciler: Bu gruptaki kesicilerde, ama ileminde oluan arka ait doal
manyetik alan, demir gvde vastasyla iddetlendirilir ve ark; oluan manyetik alan yardmyla
tek bir yne doru itilir. Bu itmenin etkisiyle iletken yapya sahip olan ark, metal levhalara
yaklar ve burada s konveksiyonu ve trblansla beraber soutulur. Bylece manyetik kuvvet
ile metal levhalar arasnda arkn boyu uzatlr, ss drlr ve sonu olarak ark sndrlm
olur. Manyetik itme bobinleri devredeki hat akmnn deerine gre devreye alnr veya devreden
kartlr. stnlkleri arasnda; bakma az ihtiya gstermeleri, pepee ok sayda ama-
kapama yapabilmeleri ve basit yapda olmalar gsterilebilir. Olumsuz yanlar ise; YGde
kullanma uygun olmamalar, yangn riski yaratmalar, doru akmdaki kesme ileminde verimli
almamalar gsterilebilir.


116
5. Vakumlu kesiciler: Vakumlu kesiciler 7,5-12 kV arasndaki gerilim kademelerinde
kullanlrlar. Bu kesicilerde akmn kesilmesi daha anidir ve bu zellik; kapasitif akmlarn
kesilmesinde olumlu, kk endktif akmlarn kesilmesinde ise olumsuz etki oluturur. Kutup
ksmlarnda hava bulunmad iin kontaklarn oksitlenmesi sz konusu deildir. Kesme hcresi
ise yksek vakumlu silindir eklindeki seramik gvdeli bir kap ile hareketli ve sabit
kontaklardan oluur. Kabn ierisinde 106 ile 107 torr basncnda vakum bulunur ve ark
sndrc baka bir madde kullanlmaz. Sabit kontak; sabit kontak kolu ile kesici hcresi iine
yerletirilmitir. Hareketli kontak kolu ise, zerinde hareketli konta barndrr ve metal bir
krk vastasyla hcre iinde hareket eder. Ayrca hareketli kontak devaml hareket halinde
olduu iin paslanmaya kar elik malzeme ile kaplanr. Bu kesicilerde % 25-%70 krom ieren
krom-bakr kontaklarn yan sra tungsten-bakr ve bizmut-bakr kontak balar da
kullanlmaktadr. Kullanlan kontaklar, termal iletkenlii yksek, erimeye kar dayankl,
korozyon seviyesi dk, yzeyleri przsz, uzun mrl, kesme yetenei ve mekanik
mukavemeti yksek malzemeden yaplr. 10 kV'un stndeki akmlarda kullanlan vakumlu
kesici kontaklar, zel biimler verilerek retilir. Kontaklar alrken ark akm, alternatif akmn
zelliinden dolay akm sfr noktasna kadar akn srdrr. Akmn sfr noktasnda ark sner
ve maden buhar kontaklar zerinde younlar. Ark odas dnda yksek vakum blgesi
olduundan maden buhar hzla bu blgeye akar ve ortam hzl bir ekilde yaltkan hale gelir.
Bylece ark tamamen sndrlm olur. Vakumlu kesicilerin tasarmnda hareketli para says
az olduundan mekanizma olduka kk bir enerjiyle alr. Sonu olarak; ark sndrme
ortam ve iletme mekanizmasna ait stn zellikleriyle, bakm gerektirmeyen, olduka eitli
anahtarlama fonksiyonlar olan bu kesiciler, ilgili gerilim aralnda tercih edilirler.
6. Basnl hava flemeli kesiciler: Bu tip kesiciler, basnl havann ark zerine gnderilip arkn
sndrlmesi ilkesi ile alrlar. zerine gnderilen basnl hava sonucunda deiyonizasyonun
ile hzla souyan ark, ama anndan itibaren yaklak bir periyot sonra, akmn sfr noktasndan
getii anda sndrlm olur. Kesicinin tipine gre radyal, aksiyal ya da nadiren de olsa
dorudan ak hava flenerek alan eitleri vardr. Basnl hava flemeli kesicilerde basnl
hava iletimi iin kompresr, hava depolamak iin hava tank, hava datm iin boru tesisat
kullanld iin fiyatlar olduka pahaldr. Bu tip kesicilerin zerinde ayrca, homojen gerilim
dalmn salamak iin kondansatr elemanlar ve ama-kapama ilemi srasnda anormal
gerilim ykselmelerini engellemek iin ama-kapama direnleri vardr. ok hzl ama
yapabilirler.


117
zet
Elektrik enerjisinin retilip sonrasnda
tketicilere datld santraller genellikle
tketicilerin bulunduu alanlara uzak yerlerde
ina edilir. Bu yzden; santraller tarafndan
retilen elektrik enerjisinin retildii santralden
tketicilerin bulunduu alanlara iletilmesi
gerekmektedir.
Enerji sistemlerindeki gerilim snflar AG, OG,
YG ve YG olmak zere drt farkl grupta
toplanabilir. Bir datm ebekesi; havai hat ve
yeralt kablolar olmak zere iki farkl ekilde
kurulabilir. Datm sisteminde ayn deerdeki
gcn havai hat veya yeralt kablosu ile
datlmas arasnda ekonomik bir karlatrma
ve analiz yapldnda; havai hat ebekesinin
maliyetinin yeralt kablo ebekesinin maliyetine
gre daha ucuz olduu, baka bir deyile kablo
ebekesinin maliyetinin, havai hat ebekesinin
mliyetinden ok daha fazla olduu
bilinmektedir.
Trkiye'de datm sisteminde kullanlabilecek
standart gerilimler, TS-83 numaral Trk
Standartlarnda belgesinde belirlenmitir. Bu
standartlara gre; 100-1000 V (1000 V dahil)
aras alak-gerilimler; tek-fazl elektrik ebekeleri
110 ve 220 V, -fazl elektrik ebekeleri
110/190 V ve 220/380 V olan ebekelerdir.
ebekeler yaplarna gre 3 farkl ekilde
gruplandrlar. Bunlar; Kapal ebekeler, ak
ekeler ve enterkonnekte ebekelerdir.
Elektrik enerjisinin retildii santrallerden
tketim merkezlerine ve abonelere havai hatlar
yardmyla iletilmesini salayan, toprakla iletken
arasnda yaltkanlk oluturan ve hat boyunca
uygun aralk ve ykseklikte yerletirilen ebeke
donanmna direk ad verilir. Direk ve konsollar,
enerji tayan kablolar, izolatrler yardmyla
yerden ve birbirinden belirli uzaklklarda tutarak
yaltm salayan ve bunlarn ksa-devre
yapmalarn engelleyen elemanlardr. mal
edildikleri malzemelere gre direkler; demir,
aa ve betonarme olarak ana grupta
toplanrlar.





Kablo, elektrik enerjisini iletmeye yarayan ve
farkl iki elektrik noktasn elektriksel bakmdan
birbirine balayan, d evresi elektrik akmna
kar yaltlm, bir ya da birden ok damar
bulunan iletim elemandr. Elektrik enerjisinin
iletimi ve datmnda kullanlan hatlar, havai
hatlar ve yeralt hatlar olmak zere iki ksmda
incelemek mmkndr. Herhangi bir gerilim
dzeyinde kablo seimi yaparken belirli artlara
uyulmaldr.
Havai enerji nakil hatlarnda kullanlan
iletkenlerin direklere balantsn salayan,
iletkenleri tamaya yarayan, tad iletkenlerin
direklere, topraa ve dier iletkenlere kar
yaltmn salayan cihazlara izolatr denir. Havai
hatlarda iletmenin gvenlii ve sreklilii
nemli lde hattn yaltmna baldr. mal
edildikleri malzemelere gre izolatrler;
porselen, cam ve epoksi reineli olarak ana
grupta toplanrlar.
G sistemlerinde, OG ve YG iletim hatlarnda
devre yksz halde iken ama-kapama ilemi iin
kullanlan ve tasarm bakmndan en basit tipteki
ayrma elemanna ayrc ad verilir. letim
aamasnda, blmleri birbirinden ayrarak
ebeke zerindeki bakm ve control ilemlerinin
gvenli bir ekilde yaplmasn salar. Ayrca;
oklu ana baraya sahip ebekelerin ama-kapama
ilemine hazrlanmas ve birbirlerine
balanmasnda nemli rol oynar. Monte
edildiklere yere gre dahili ve harici ayrclar
olarak gruplandrlrlar.
Kesici, arkn, ksa-devre akmnn ve yk
akmnn ebekeye olan zararl etkilerini yok
edecek ekilde tasarlanp gelitirilen koruma
elemandr. Devrede meydana gelen ark, ok ksa
srede sndrlmezse hem kontaklar arasnda
elektrik ak devam eder hem de kesici grevini
tam olarak yapamaz. Ark sndrc zelliinden
dolay kesiciler, ebekede kullanlan dier sistem
elemanlarn korurken ayn zamanda insanlarn
can gvenliini de salar.



118
Kendimizi Snayalm
1. Elektrik enerjisinin, retildii blgeden alnp
tketim blgelerine ulatrlmas iin gerekli olan
sistemlere . ad verilir.
Boluk olan ksma gelmesi gereken en uygun
tanm aadakilerden hangisidir?
a. retim ebekesi
b. Tketim ebekesi
c. letim ebekesi
d. Transformatr ebekesi
e. Santral ebekesi
2. Aadakilerden hangisi kullanm yerlerine
gre snflandrlan direk tiplerinden biri
deildir?
a. Durdurucu direkler
b. Ke durdurucu direkler
c. Geit direkler
d. Nihayet direkler
e. Seksiyoner direkler
3. Kesintisiz bir enerji salamak ve mevcut
enerji ihtiyacn karlamak iin, elektrik
santrallerini ve btn ebekeleri birbirine
balayan sistemlere .
denir. Boluk olan ksma gelmesi gereken en
uygun tanm aadakilerden hangisidir?
a. Dalbudak ebeke
b. Ring ebeke
c. Datm ebekesi
d. Enterkonnekte sistem
e. Branman
4. Havai enerji nakil hatlarnda kullanlan
iletkenlerin direklere balantsn salayan,
iletkenleri tamaya yarayan, tad iletkenlerin
direklere, topraa ve dier iletkenlere kar
yaltmn salayan cihazlara .. denir.
Boluk olan ksma gelmesi gereken en uygun
tanm aadakilerden hangisidir?
a. Kesici
b. zolatr
c. Ayrc
d. Mesnet
e. Kreozot


5. Aadaki olaylardan hangisi iletimde ar
gerilimlere sebep olmaz?
a. Geici olaylar
b. Yldrmn hat zerine dmesi
c. letim hattndaki ama-kapama ilemleri
d. Yksek Gteki motorlarn altrlmas
e. letim hatlarndaki arzalar
6. Porselen izolatrlerin ieriini genel olarak
aadaki karmlardan hangisi en iyi biimde
ifade eder?
a. %25 kaolin, %25 feldspat ve %50 kuvars
b. %25 kaolin, %50 feldspat ve %25 kuvars
c. %50 kaolin, %25 feldspat ve %25 kuvars
d. %30 kaolin, %30 feldspat ve %40 kuvars
e. %30 kaolin, %40 feldspat ve %30 kuvars
7. Enerji iletiminde Yksek-gerilim (YG)
kullanlmasnn en nemli sebebi aadakilerden
hangisidir?
a. YG hatlarnn kurulum ve iletme maliyeti
azdr.
b. YGde oluacak elektriksel kayplar dier AG
ve OGye gre daha azdr.
c. YGde iletilen akm deeri, AG ve OGye
gre daha fazladr.
d. YGde gerilim seviyesi, AG ve OGye gre
daha dktr.
e. AG ve OG hatlarn giri ve k gleri
arasndaki fark YGye gre daha dktr.
8. Aa direkler, kullanm yerlerine gre hangi
ekilde kullanlrlar?
a. Datm direi olarak
b. Nihayet direk olarak
c. Tayc ve ke tayc direk olarak
d. Ke durdurucu ve ayrc direk olarak
e. Geit ve nihayet direk olarak






119
9. Ayrclar grevlerine gre eitli snflara
ayrlrlar. Aadakilerden hangisi bu
snflandrmalardan biri deildir?
a. Bara ayrc
b. Topraklama ayrc
c. Sigortal ayrc
d. Hat ayrc
e. By-pass ayrc
10. Ayrclarda ama-kapama ilemi srasnda
ilk olarak hangi ilem yaplr?
a. Kesici alr
b. Kesici kapatlr
c. Ayrc alr
d. Ayrc kapatlr
e. Yk devreden karlr


Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. c Yantnz yanl ise Elektrik ebekeleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. e Yantnz yanl ise Direkler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Elektrik ebekeleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
4. b Yantnz yanl ise zolatrler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz yanl ise Parafudrlar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise zolatrler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Elektrik ebekeleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Direkler balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Ayrclar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. a Yantnz yanl ise Ayrclar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.


Yararlanlan Kaynaklar
Tosun, 1. (2007). Enerji letimi ve Datm.
stanbul: Birsen Yaynevi.
stnel, M., Altn M., Kzlgedik, M. (2001).
Endstriyel Elektrik. Mesleki ve Teknik
retim Okullar in Ders Kitab, Ankara:
MEB
Dalfes, M. (1993). Elektroteknik. (7. Bask).
stanbul: Se Yayn Datm.
Fitzgerald, A. E., Higginbotham, D. E. & Grabel,
A. (2000). Fundamental Electric Engineering.
(ev. Ed. Kyma, K.) Temel Elektrik
Mhendislii Cilt 1. (3. Bask). Ankara: Bilim
Center.
Turgut, E., Seluk, K. (2011). Elektrik Enerjisi
retimi ve Datm, Detay Yaynlar.
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Prof. Dr. erifolu N. (2003) Elektrik Enerji
Sistemleri cilt 1, Papatya yaynclk.
Garzon, Ruben D. (1997). High Voltage Circuit
Breakers: Design and Applications, Marcel
Dekker.
http://elektroteknoloji.com
http://www.enerjiplatformu.org



120






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
eitli uzunluktaki hat modelleri arasndaki farklar ayrt edebilecek,
Kaypl ve kaypsz hatlar kyaslayp, bu hatlara ait eitli parametreleri hesaplayabilecek,
letim hatlarna ait eitli kavram ve tanmlar yorumlayabilecek,
Yklenmeye bal durumlarda, hatlara ait gerilim profillerini tanmlayabilecek,
Enerji hatlarndaki maksimum g akn ifade edebilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Hat Modelleri
Gnderici-U
Alc-U
Dalga Empedans
Reglasyon
Yklenme
Yaylm Sabiti
Karakteristik Empedans
ABCD Parametreleri
Dalga Boyu
Maksimum G Ak

indekiler
Giri
Ksa ve Orta Uzunluktaki Hat Benzetimleri
letim Hatlarna Ait Diferansiyel Denklemler
Edeer Devresi
Kaypsz letim Hatlar
Maksimum G Ak
5


121
GR
Elektrik enerjisinin retilip sonrasnda tketicilere datld santraller genellikle tketicilerin bulunduu
alanlara uzak yerlerde ina edilir. Bu yzden; santraller tarafndan retilen elektrik enerjisinin retildii
santralden tketicilerin bulunduu alanlara iletilmesi gerekmektedir. Gnlk hayatta pek ok kullanm
alan bulunan elektrik enerjisinin iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, enerji
alannda en nemli konulardan biridir. Elektrik enerjisinin retiminden tketicilere ulancaya kadar
gerekli olan tesisleri; retim, iletim ve datm olmak zere ksmda incelemek mmkndr. Elektrik
enerjisinin retildii yer elektrik santralleridir. Elektrik enerjisinin, retilen yerden alnp tketim
blgelerine ulatrlmas iin gerekli olan sistemlere iletim ebekesi denilir. Elektrik enerjisinin bir
tketim blgesi ierisinde alaltc trafo merkezinden alnp, tketicilere ulatrlmas iin gerekli olan
sistemlere ise datm ebekesi denir. Bu sistemler, genellikle orta-gerilim ebekesi (1-35 kV) ile trafo
merkezleri ve alak-gerilim ebekesinden meydana gelir.
Enerjinin iletilebilmesi iin gerekli olan elemanlarn en banda iletim hatlar gelmektedir. Genelde
havai iletim hatlar tercih edilmektedir. Enerji iletim hatlar yatkn-durum ve anlk durum olmak zere
iki farkl ekilde incelenip analiz edilmektedirler. letim hatlarnn anlk durum incelemesi ve
modellenmesi olduka zordur ve ok fazla matematiksel teorem ve ilem gerektirir. letim hatlar genel
olarak anlk durumdan ziyade yatkn-durum dediimiz srekli hal durumlarnda incelenip
modellenmektedir. Bu nitede yatkn durumdaki tek-fazl ve -fazl enerji iletim hatlar incelenecektir.
Enerji iletim hatlar iki kapl devreler ile modellenecek ve bu modeller eitli karakteristik parametrelerle
ifade edilecektir. Hatlarn uzunluklarna bal olarak; parametrelerin etkileri deitii iin hatlar belli
uzunluk snrlar iinde ksa, orta ve uzun hatlar olmak zere ana gruba ayrlrlar. Bu nitede herbir
iletim hatt eidi ayr ayr analiz edilip, parametreleri elde edilecek ve hat modelleri ortaya karlacaktr.

KISA VE ORTA UZUNLUKTAK HAT BENZETMLER
Bu blmde, ABCD parametreleri olarak gsterilen ksa ve orta uzunluktaki iletim hatlarndan
bahsedeceiz. letim hatt, ekil 5.1de gsterildii gibi iki kapl ebeke olarak tanmlanabilir. eklin sol
tarafndaki ilk kap gnderici-u ve sa taraftaki ikinci kap ise alc-u olarak adlandrlr. Gsterimde,
S indisi gnderici-u tarafn, R indisi ise alc-u tarafn simgelemektedir.
S
V ve
S
I , srasyla
gnderici-u tarafndaki gerilim ve akm deerlerini,
R
V ve
R
I ise alc-u tarafndaki gerilim ve akmn
fazr deerlerini ifade etmektedir. Bu iki kap arasndaki iliki aadaki ekilde ifade edilebilir.

S R R
V AV BI = + (5.1)
S R R
I CV DI = + (5.2)
veya matris format olarak aadaki ekilde yazlabilir.
S R
S R
A B
V V
C D
I I


=




(5.3)
Yatkn-Durum
letim Hat Modelleri


122
Burada , , ve A B C D

parametreleri iletim hattndaki R, L, C ve G sabitlerine baldr.
, , ve A B C D parametreleri genellikle kompleks (karmak) saylardr. ve A D

boyutsuz veya
birimsizdir. B sabiti (ohm) birimine ve C sabiti de S (siemens) birimine sahiptir. Devre teorisi bizlere
gsteriyor ki, , , ve A B C D parametreleri dorusal, pasif ve iki ynl iki-kapl ebekelere aadaki
genel iliki ierisinde uygulanabilir.

1 AD BC =
(5.4)

80 kmden ksa havai hatlar ksa iletim hatt olarak adlandrlr, ekil 5.2 deki devre bu tipteki bir hatt
gstermektedir. Bu hat tipi sadece seri diren ve reaktans ierir, nt admitans ihmal edilir. Bu devre, tek-
fazl veya denge koullarnda alan transpoz edilmi -fazl havai hatlara uygulanabilir.



ekil 5.1: ki-kapl ebeke Gsterimi
-fazl hatlarda, Z seri empedans deeri,
S
V ve
R
V pozitif sral hat-ntr arasndaki gerilim deeri,
S
I ve
R
I ise hatlardaki pozitif-sral akm deerleri olur. Toplam seri empedans ile birim uzunluk bana
den seri empedans arasndaki fark anlamak ve bu iki nicelik arasndaki ilikiyi kartrmamak iin
aadaki gsterim kullanlr.
R L / m z j = + , birim uzunluktaki seri empedans
G C S/ m y j = + , birim uzunluktaki nt admitans
Z zl = , toplam seri empedans
S Y yl = , toplam nt admitans
m l , hat uzunluu



ki kapl ebeke






123


ekil 5.2: Ksa letim Hatt
Tekrar hatrlayacak olursak, G olarak isimlendirilen nt iletkenlii genellikle havadan
gerekletirilen enerji iletimlerinde ihmal edilir. ekil 5.2deki ksa iletim hattnda , , ve A B C D
parametreleri KGK ve KAK eitlikleri yazlarak kolayca elde edilebilir.

S R R
V V ZI = +

(5.5)
S R
I I = (5.6)

veya matris format eklinde yazlrsa aadaki ifade bulunur.

1
0 1
S R
S R
Z
V V
I I


=




(5.7)

(5.3) ve (5.7)yi karlatrrsak, , , ve A B C D parametreleri;

1 br A D = = (5.8)
B Z = (5.9)
0 S C = (5.10)

Uzunluu 80 km ile 250 km arasnda deien orta uzunluktaki hatlarda, toplam nt kapasitans deeri
genel olarak hattn her iki ucuna yar yarya datlr. ekil 5.3te gsterilen ve nominal devresi olarak
adlandrlan devrede , , ve A B C D parametrelerini bulabilmek iin, ekil 5.3teki seri ksmdaki akm
deeri
2
R
R
V Y
I + eklinde alnr ve daha sonra KGK denklemi yazlr.

1
2 2
R
S R R R R
V Y YZ
V V Z I V ZI

= + + = + +


(5.11)

Ayn zamanda KAK denklemi, gnderici-u tarafnda yazlrsa;

2 2
S R
S R
V Y V Y
I I = + +
(5.12)
elde edilir. (5.11) denklemi (5.12) denklemi iinde kullanlacak olursa;












124
1 1 1
2 2 2 4 2
R
S R R R R R
V Y YZ Y YZ YZ
I I V ZI Y V I

= + + + + = + + +


(5.13)

gnderici-u akm hesaplanr. (5.11) ve (5.13) n matris formatnda yazm;

1
2
1 1
4 2
S R
S R
V V YZ
Z
YZ YZ
Y
I I

+



=


+ +




(5.14)

(5.14) ve (5.3) karlatrldnda aadaki ifadeler elde edilir.

1 br
2
YZ
A D = = + (5.15)
B Z = (5.16)
1 S
4
YZ
C Y

= +


(5.17)



ekil 5.3: Orta letim Hatt Nominal devresi
Dikkat edilmelidir ki; hem ksa hem de orta uzunluktaki hatlar iin, 1 AD BC = ilikisi salanr.
Ayrca, ayn hat olduu srece herhangi bir utan bakldnda A D = olur. ekil 5.4 ksa hat gsterimi
olan seri empedans ve orta uzunluktaki hat gsterimi olan devrelerini ieren eitli devrelerin
, , ve A B C D

parametrelerini vermektedir. Orta uzunluktaki hat gsterimi ekil 5.4de gsterilen T
devresinin seri empedans deerini hattn her iki ucuna datarak oluturulabilir. Seri bal ebekelerin
genel , , ve A B C D parametreleri, herbir ebekenin bireysel , , ve A B C D matrislerinin arpm
yaplarak hesaplanabilir.
, , ve A B C D parametreleri; hattaki yklenme ile birlikte hat voltajndaki deiikliklerin ifade
edilmesi iin kullanlr. Yklenme terimi ulara balanan ykn elektriksel olarak artmas veya azalmas
durumudur. Gerilim reglasyonu; gnderici-utaki voltajn sabit tutulmas durumunda alc-u tarafnda
bulunan ykn, yksz durumdan tam-yk durumuna geerken yine alc-u tarafnda gerekleen voltaj
deiimidir. Gerilim reglasyonu, genellikle tam-yk voltaj yzdesi olarak aadaki ekilde belirtilir;

%VR 100
RNL RFL
RFL
V V
V

=
(5.18)



















125


ekil 5.4: Genel ebeke eitlerine ait ABCD Parametreleri
Belirtilen VR deeri yzde olarak voltaj reglasyon deeridir.
RNL
V yksz durumdaki alc-u
tarafnn gerilim bykldr,
RFL
V tam-yk durumundaki alc-u tarafndaki gerilim bykldr.
Ksa hatlar iin voltaj reglasyonundaki yke ait g faktr etkisi ekil 5.5te fazr diyagram olarak
gsterilmitir. Fazr diyagramlar (5.5) denkleminin geride ve ileride g faktrndeki grafiksel
gsterimidir. Yksz durumda, (5.5) denkleminden ksa hatlar iin 0
RNL
I = ve
S RNL
V V = hesaplanr.
ekilde gsterildii gibi; yksek (kt) voltaj reglasyonu, geride g faktrnde
RNL
V deerinin
RFL
V
deerini byk lde at ksmda gerekleir. Kk veya eksi deerdeki negatif voltaj reglasyonlar
ise ileride g faktr durumlarnda gerekleir. Genel olarak; yksz gerilimin deeri, 0
RNL
I = olduu
anda ki deerdir.



126
S
RNL
V
V
A
=
(5.19)
olur ve bu deer, (5.18) denklemindeki voltaj reglasyonunu belirlemek iin kullanlr.



ekil 5.5: Ksa letim Hattna ait Fazr Diyagramlar
Pratik olarak; iletim hatt elektriksel adan nominal deerden daha fazla yklendiinde iletim hat
geriliminin deeri der, aksine daha az yklendiinde ise gerilim deeri ykselir. ok yksek gerilim
(YG) hatlarnda anma geriliminin 5% deerine karlk, yaklak olarak %10luk bir voltaj
reglasyonu ortaya kar. Alak-gerilim hatlarnda, trafolara ait gerilim dmleri de hesaba katldnda
%10luk bir voltaj reglasyonu iyiye yakn alma koullar olarak kabul edilebilir.
Voltaj reglasyonunun yannda; ek olarak hattn elektriksel olarak yklenebilirlii de verimli iletme
koullarnda ok nemli bir faktrdr. Hattn yklenebilirlik durumu iin temel snrlandrma aada
sralanmtr;
1. Termal limit
2. Voltaj-dm limiti
3. Yatkn-durum kararllk limiti
letken malzemenin maksimum scakl onun termal limitini belirler. letkenin scakl; direkler
arasndaki iletkenin gerginliini, bklmn ve de gerilme direncindeki kayb etkiler. Eer ki scaklk
ok yksek ise nceden belirlenmi artlar karlanmayacak ve iletkenin elastik esneme limiti
aldndan dolay malzeme soutulduunda tekrar eski orjinal formuna dnemeyecektir. letkenin
scakl aadaki 5 temel faktre baldr;
a. iletken zerinden geen akmn byklne
b. iletken zerinden geen akmn gei zamanna
c. Ortam scaklna
d. Rzgar hzna
e. letken yzeyindeki artlara.
Ksa iletim hatlarnn (80 kmden ksa havai hatlar) yklenebilirlii; genellikle iletkenin termal limiti
veya devre kesiciler gibi hat terminaline bal aralarn anma deerlerine baldr. Uzunluklar 300 kmye
kadar olan orta uzunluktaki hatlar iin hat yklenebilirlii; ou kez gerilim-dm limiti ile belirlenir.
Baz durumlarda ok iddetli gerilim-dmleri tolere edilebilecek olmasna ramen, ar bir ekilde








Geride g faktr leride g faktr



127
V / V 0,95
R S

yklenen hat zerinde gvenli alma artlarnn saland kabul edilir. Uzunluu 300
km zerinde olan uzun hatlarda ise yatkn-durum kararll bir limit faktr olmaya balar.
rnek 5.1
-fazl, 60 Hz, tamamen transpoz edilmi 345 kV, 200 kmlik hat aadaki pozitif-sral hat
sabitlerine sahiptir.
6
0, 032 0,35 / km
4, 2 10 S/ km
z j
y j

= +
=

Alc-u tarafndaki tam-yk, 0,99 ileride g faktrnde ve %95 anma gerilim deerinde 700 MW
aktif g ekmektedir. Orta uzunluktaki hat olarak dnlen bu hat iin, aadakileri hesaplaynz.
a. Nominal devresinin parametreleri
b.
S
V Gnderici-u voltaj,
S
I Gnderici-u akm ve
S
P Gnderici-u gerek gc.
c. Voltaj reglasyon yzdesi
d. Tam-yk halinde iletim hattnn verimlilii
zm:
a. Toplam seri empedans ve nt admitans deerleri;


( )( )
( )( )
6 4
0, 032 0, 35 200 6, 4 70 70, 29 84, 78
4, 2 10 200 8, 4 10 90 S
Z zl j j
Y yl j

= = + = + =
= = =


(5.15) - (5.17) denklemlerinden;
( )( )
4
1
1 8, 4 10 90 70, 29 84, 78 0,9706 0, 00269 0,9706 0,159 br
2
A D j

= = + = + =



70, 29 84, 78 B Z = =
( )( )
4 4
8, 4 10 90 1 0, 01476 174, 78 8, 277 10 90, 08 S C

= + =


b. Alc-u voltaj ve akm deerleri;

( )( )
( )
( )( )
LL LN
1
327,8
V 0, 95 345 327,8 kV 0 189, 2 0 kV
3
700 cos 0, 99
1, 246 8,11 kA
3 0, 95 345 0, 99
R R
R
V
I

= = = =

= =

(5.1) ve (5.2)den gnderici-u tarafna ait gerilim, akm ve gerek g deerleri ise;


( )( ) ( )( )
LN
LL
0,9706 0,159 189, 2 0 70, 29 84, 78 1, 246 8,11 199, 6 26,14 kV
V 199, 6 3 345,8 kV 1.00 br
S
S
V = + =
= =

( )( ) ( )( )
4
8, 277 10 90, 08 189, 2 0 0, 9706 0,159 1, 246 8,11
1,196 0, 331 1, 241 15, 5 kA
S
I
j

= +
= + =

( )
( )( ) ( ) P 3 345,8 1, 241 cos 26,14 15, 5 730, 5 MW
S
= =



128
c. Yksz durumdaki alc-u tarafnn gerilimi (5.19) denkleminden bulunur;

LL
V 345,8
V 356, 3 kV
A 0, 9706
S
RNL
= = =

ve (5.18)den;
356,3 327,8
%VR 100 8, 7%
327,8

= =

d. Tam-ykteki hat kayplar P P 730,5 700 30,5 MW
S R
= = ve hattn tam-ykteki iletim
verimlilii
P 700
% verim 100 100 95,8%
P 730, 5
R
S
= = = =


LETM HATLARINA AT DFERANSYEL DENKLEMLER
R, L ve C olarak adlandrlan hat sabitlerinin birim uzunluk bana den deerleri / m , H/ m ve
F/ molarak ifade edilir. Toplu halde, tek bir yerde deildirler fakat hat uzunluu boyunca eit orantl bir
ekilde daldklar varsaylr. letim hat sabitlerinin bu ekildeki doal dalmlarn hesaplamak iin
hattn x uzunluundaki bir parasn gsteren ekil 5.6daki devreyi inceleyebiliriz.



ekil 5.6: letim hattnn x boyutundaki ksm
x noktasnn uzunluk olarak deeri, hattn sa tarafndan yani alc-u tarafndan itibaren birim
uzunluk cinsinden llr.
( ) V x ve
( ) I x simgeleri srasyla hattn x noktasndaki gerilim ve akm
deerlerini gsterirler. Benzer ekilde
( ) V x x + ve
( ) I x x + deerleri de hattn
( ) x x + noktasndaki
gerilim ve akm deerlerini gstermektedir. Devre sabitleri aadaki ekilde hesaplanr.

R L / m z j = + (5.20)
G C S/ m y j = +

(5.21)

lem kolayl asndan, G sabiti genelde havai hatlar iin ihmal edilir. Devre iin KGK denklemi
yazldnda gerilim, aadaki ekilde ifade edilir;
( ) ( ) ( ) ( ) V V x x V x z x I x + = +
(5.22)

















129
(5.22) denklemi yeniden dzenlenirse;


( ) ( )
( )
V x x V x
zI x
x
+
=

(5.23)

ve x sfra yaklaacak ekilde limiti alndnda,

( )
( )
dV x
zI x
dx
=
(5.24)

elde edilir. Benzer ekilde; devre iin KAK denklemi yazldnda ise;

( ) ( ) ( ) ( ) A I x x I x y x V x x + = + +
(5.25)

(5.25) yeniden dzenlendiinde;

( ) ( )
( )
I x x I x
yV x
x
+
=

(5.26)

ve x sfra yaklaacak ekilde limiti alndnda,

( )
( )
dI x
yV x
dx
=
(5.27)

denklemine ulalr. (5.24) ve (5.27) denklemleri, birinci dereceden iki bilinmeyenli (
( ) V x ve
( ) I x ) ve
homojen diferansiyel denklemlerdir. (5.24) denkleminin trevini alarak ve de (5.27) denklemini aadaki
gibi kullanarak
( ) I x bilinmeyenini ortadan kaldrabiliriz.

( ) ( )
( )
2
2
d V x dI x
z zyV x
dx dx
= =
(5.28)

veya
( )
( )
2
2
0
d V x
zyV x
dx
=
(5.29)

denklemleri elde edilir. (5.29) denklemi tek bilinmeyenli (
( ) V x ) dorusal, ikinci dereceden homojen bir
denklemdir. Bu denklemin zm aadaki ekilde bulunur.

( )
1 2
V
x x
V x Ae A e

= +
(5.30)
1
zy m

=
(5.31)

Burada;
1
A ve
2
A deerleri integrasyon sabitleri olarak, ise yaylm sabiti olarak adlandrlr.
(5.30) ve (5.31) denklemleri (5.29) denkleminin iine konulursa diferansiyel denklemin zm
ispatlanabilir. zm hakknda detayl bilgi iin diferansiyel denklemlerle ilgili kitaplar
inceleyebilirsiniz. Sonrasnda (5.30) denklemi (5.24) iinde kullanlrsa;


130
( )
( )
1 2
x x
dV x
Ae A e zI x
dx



= =
(5.32)

ve
( ) I x

bilinmeyeni iin zldnde;

( )
1 2
/
x x
Ae A e
I x
z

=
(5.33)

(5.31)i kullanarak / / / z z zy z y = = eitlii elde edilir ve (5.33) denklemi aadaki ekle
dnr.

( )
1 2
x x
c
Ae A e
I x
Z

=
(5.34)

c
z
Z
y
=
(5.35)

c
Z , birimi olan karakteristik empedans olarak isimlendirilir.
1
A ve
2
A integrasyon sabitleri
snr koullarndan belirlenir. 0 x = olduu anda, tam olarak alc-u noktas zerinde, alc-u gerilim
ve akm deerleri;

( ) 0
R
V V =
(5.36)
( ) 0
R
I I =
(5.37)

olarak gsterilir ve ayrca 0 x =

noktasnda (5.30) ve (5.34) denklemleri aadaki biimde ifade edilir.

1 2 R
V A A = + (5.38)
1 2
R
c
A A
I
Z

= (5.39)

1
A
ve
2
A
integrasyon sabitleri zldnde;
1
2
R c R
V Z I
A
+
= (5.40)
2
2
R c R
V Z I
A

= (5.41)

ve bu sabitler, (5.30) ve (5.34) denklemlerinde yerine koyulduunda;

( )
2 2
x x R c R R c R
V Z I V Z I
V x e e

+
= +


(5.42)
( )
2 2
x x R c R R c R
c c
V Z I V Z I
I x e e
Z Z

+
=


(5.43)
(5.42) ve (5.43) yeniden dzenlecek olursa;


131
( )
2 2
x x x x
R c R
e e e e
V x V Z I

+
= +


(5.44)
( )
1
2 2
x x x x
R R
c
e e e e
I x V I
Z

+
= +


(5.45)

Yukardaki denklemlere dikkatli bakldnda parantez iindeki ifadelerin hiperbolik fonksiyonlar
olan cosh ve sinh ifadeleri olduu anlalr. Bu fonksiyonlardan yola karak;;

( ) ( ) ( ) cosh sinh
R c R
V x x V Z x I = + (5.46)
( ) ( ) ( )
1
sinh cosh
R R
c
I x x V x I
Z
= + (5.47)
eitlikleri bulunur. (5.46) ve (5.47) denklemleri, datm hattnn ABCD parametrelerini vermektedir.
Matris formatnda gsterim ise;

( )
( )
( ) ( )
( ) ( )
R
R
A x B x V x V
C x D x I x I

=


(5.48)

eklindedir. Bu denklemdeki parametreler, aada ifade edilmitir.
( ) ( ) ( ) cosh br A x D x x = = (5.49)
( ) ( ) sinh
c
B x Z x = (5.50)
( ) ( )
1
sinh S
c
C x x
Z
= (5.51)

(5.48) denklemi bizlere, hattn herhangi bir
x
noktasndaki gerilim ve akmn deerini alc-u
noktasndaki gerilim ve akm cinsinden verir. Hattn toplam uzunluu
l
ise;
x l =
olduu anda
gnderici-u noktasndaki gerilim ve akm deerleri
( )
S
V l V =

( )
S
I l I =
olur. Hattn en sol tarafndaki
gnderici-uta tarafndaki deerler matris formatnda aadaki gibi gsterilir.

S R
S R
A B
V V
C D
I I


=




(5.52)

Bu denklemdeki parametreler, aada ifade edilmitir.

( ) cosh br A D l = = (5.53)
( ) sinh
c
B Z l = (5.54)
( )
1
sinh S
c
C l
Z
= (5.55)
(5.53) - (5.55) denklemleri datm hattnn
ABCD
parametrelerini vermektedir. Bu denklemlerde
karmza kan

yaylm sabiti, gerek ksm

ve sanal ksm ise

olan kompleks bir saydr ve

aadaki ekilde ifade edilir.


132
1
m j

= +
(5.56)

l
nicelii boyutsuzdur ve

( ) l j l l l j l l
e e e e e l

+
= = =
(5.57)
eklinde gsterilir. (5.57)i kullanarak cosh ve sinh hiperbolik fonksiyonlar aadaki gibi hesaplanr;

( ) ( )
1
cosh
2 2
l l
l l
e e
l e l e l

+
= = + (5.58)
( ) ( )
1
sinh
2 2
l l
l l
e e
l e l e l

= = (5.59)

Ayrca bu gsterime alternatif olarak aadaki zdelikler de zm iin kullanlabilir.

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) cosh cosh cos sinh sin l j l l l j l l + = + (5.60)
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) sinh sinh cos cosh sin l j l l l j l l + = + (5.61)

Unutmaynz ki, (5.58) - (5.61) denklemlerindeki boyutsuz nicelik olan l derece cinsinden deil
radyan cinsindendir. Hesaplamalarda bu a deeri radyan olarak alnmaldr.
(5.53) - (5.55) arasnda verilen ABCD parametreleri, uzunluu herhangi bir deerde olan hat iin
geerli olan kesin parametrelerdir. Hatasz hesaplamalar yapmak iin, bu denklemler 250 kmden uzun
olan havai hatlar iin kullanlmaldr. Blm 5.2de elde edilen ABCD parametreleri, ksa ve orta
uzunluktaki hatlar iin kullanlan ve el hesaplamalarnda sonucu bulmay kolaylatran yaklak
parametre deerleridir. Tablo 5.1; bizlere ksa, orta, uzun ve kaypsz (Blm 5.5te anlatlacak) hatlarn
ABCD parametrelerini zetler;

Tablo 5.1: letim Hatlarna Ait ABCD Parametreleri


Parametre A=D B C
Birimler br S
Ksa hat 1 Z 0
Orta hat (nominal devresi) Z
Uzun hat (edeer devresi)
Kaypsz hat (R=G=0)
1
2
YZ
+ 1
4
YZ
Y

+


( ) cosh 1
2
Y Z
l

= + ( ) sinh
c
Z l Z =
( ) cos l
( ) sin
c
jZ l
( ) sin
c
j l
Z

( ) ( ) 1 sinh 1
4
c
Y Z
Z l Y


= +




133
rnek 5.2
-fazl, 765 kV, 60 Hz, 300 km uzunluundaki hat aadaki pozitif-sral empedans ve admitans
deerlerine sahiptir.

6
0, 0165 0,3306 0,331 87,14 / km
4, 674 10 S/ km
z j
y j

= + =
=


Pozitif-sral uygulamay temel alarak, hattn kesin
ABCD
parametrelerini hesaplaynz. Kesin
B

parametresi ile nominal devresine ait B parametresini karlatrnz.
zm: (5.31) ve (5.35)ten yola karak

4
6
0, 331 87,14
7, 082 10 2, 86 266,1 1, 43
4, 674 10 90
c
Z


= = =


( )( ) ( ) ( )
6 6
0,331 87,14 4, 674 10 90 300 1,547 10 177,14 300
0,3731 88,57 0, 00931 0,373 br
l
j

= =
= = +


deerleri elde edilir. (5.57)den

0,00931 0,373
0,00931 0,373
1, 0094 0,373 radyan 0,94 0,3678
0,9907 0,373 radyan 0,9226 0,361
l j
l j
e e e j
e e e j

= = = +
= = =


hesaplanr ve sonra (5.58) ve (5.59)dan
( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
0, 94 0, 3678 0, 9226 0, 361
cosh 0, 9313 0, 0034 0, 9313 0, 209
2
0, 94 0, 3678 0, 9226 0, 361
sinh 0, 0087 0, 3644 0, 3645 88, 63
2
j j
l j
j j
l j

+ +
= = + =
+
= = + =


elde edilir. Son olarak ise (5.53) - (5.55) denklemlerinden

( ) cosh 0,9313 0, 209 br A D l = = =

( )( ) 266,1 1, 43 0,3645 88, 63 97 87, 2 B = =

3
0,3645 88, 63
1,37 10 90, 06 S
266,1 1, 43
C


= =



hattn kesin ABCD parametreleri bulunur. (5.16) denkleminden de nominal devresine ait B
parametresi u ekilde bulunur.

( )( )
nominal
0,331 87,14 300 99,3 87,14 B Z

= = =


Grld gibi nominal devresine ait B parametresi , kesin B parametresinden yaklak 2%
daha byktr.





134
EDEER

DEVRES
G sistemlerinin analiz ve tasarmnda kullanlan pek ok program, iletim hatt ve trafo gibi ebeke
elemanlarnn devre gsterimlerini ve emalarn kullanrlar. Bu yzden iletim hattnn terminal
karakteristiklerinin ve zelliklerinin gsteriminde ABCD parametrelerini kullanmak yerine edeer
devrelerini kullanmak daha uygundur.
ekil 5.7de gsterilen devre, edeer devresi olarak isimlendirilir. Yapsal olarak ekil 5.3teki
nominal devresine benzemektedir. ki devre arasndaki tek fark; edeer devresinde Z ve Y
parametreleri yerine Z ve Y parametreleri kullanlmtr. Buradaki amacmz; Z ve Y
parametrelerini bulmaktr. (5.53) - (5.55) denklemlerinden yola karak, datlm hattn ABCD
parametrelerinin edeer devresinin parametreleriyle ayn olduu gzlenir.



ekil 5.7: letim Hattna ait Edeer Devresi

1 br
2
Y Z
A D

= = + (5.62)
B Z = (5.63)
1 S
4
Y Z
C Y


= +


(5.64)

Burada, (5.15) - (5.17)de yer alan Z ve Y

simgeleri, (5.62) - (5.64) denklemlerinde Z ve Y ile
yer deitirmitir. (5.63) denklemini (5.54) denklemine eitlediimizde;

( ) ( ) sinh sinh
c
z
Z Z l l
y
= =
(5.65)

elde edilir. Yukardaki denklemi, nominal devresinin Z zl = empedans cinsinden yeniden yazacak
olursak;
( ) ( )
1
sinh sinh

l l
z
Z zl zl ZF
y zl
zyl


= = =



(5.66)

135
( )
1
sinh
br
l
F
l

=
(5.67)

olarak hesaplanr. Ayn ekilde, (5.62) denklemi (5.53) denklemine eitlenirse;

( ) cosh 1
2
l
Y
Z

=

(5.68)

ifadesi bulunur. (5.65) ifadesi ile
( )
( )
cosh 1
tanh
2 sinh
l
l
l

=


zdelii kullanlrsa; (5.68) ifadesi aadaki
hale gelir.

( )
( )
( ) ( ) cosh 1 tanh / 2 tanh / 2
2 sinh
c c
l l l
Y
Z l Z
z
y

= = =
(5.69)

Yukardaki denklemi, nominal devresinin Y yl = admitans cinsinden yeniden yazlacak olursa;

( ) ( )
2
tanh / 2 tanh / 2
S
2 2 2 2 / 2
2
l l Y yl yl Y
F
z yl zyl
y

= = =






(5.70)
( )
2
tanh / 2
br
/ 2
l
F
l

=
(5.71)

ifadeleri elde edilir. (5.67) ve (5.71) denklemlerindeki
1
F ve
2
F parametreleri dzeltme faktrleri olarak
isimlendirilir. Grevleri; nominal devresindeki Z ve Y parametrelerini, edeer devresindeki Z
ve Y parametrelerine dntrmektir.
rnek 5.3
rnek 5.2deki uzun hattn nominal ve edeer devrelerini karlatrnz.
zm:
Nominal

devresi iin;

( )( )
( )
6
4
0,3310 87,14 300 99,3 87,14
4, 674 10
300 7, 011 10 90 S
2 2 2
Z zl
Y yl j

= = =

= = =




(5.67) ve (5.71)den dzeltme faktrleri bulunur.

1
0,3645 88, 63
0,9769 0, 06 br
0,3731 88,57
F

= =




136
( ) ( )
( ) ( )
( )
2
tanh / 2 cosh 1 0,9313 0, 0034 1
0,3731 / 2 / 2 sinh
88,57 0,3645 88, 63
2
0, 0687 0, 0034 0, 06878 177,17
1, 012 0, 03 br
0, 068 177, 2 0, 068 177, 2
l l j
F
l l l
j


+
= = =




+
= = =



Sonra, (5.66) ve (5.70)den edeer devresi iin aadaki deerler hesaplanr.

( )( )
( )( )
4 4 7 4
99,3 87,14 0,9769 0, 06 97 87, 2
7, 011 10 90 1, 012 0, 03 7, 095 10 89,97 S 3, 7 10 7, 095 10 S
2
Z
Y
j

= =

= = = +

Nominal ve edeer

devrelerinin deerleri karlatrldnda;

Z
nin
Z
den 2% daha kk ve
/ 2 Y
nin de
/ 2 Y
den %1 daha byk olduu anlalr. Bu hat iin devre deerleri neredeyse ayn olsa
da, uzun hatlar kapsayan hassas ve hatasz hesaplamalar iin edeer devresi kullanlmaldr.

KAYIPSIZ LETM HATLARI
Bu blmde, kaypsz olarak nitelendirilen iletim hatlar iin; dalga empedans, ABCD parametreleri,
dalga boyu, edeer devresi, dalga empedans yklenmesi, gerilim profilleri ve denge durumundaki
kararllk limiti kavramlar anlatlacaktr.
Hat kayplar ihmal edildiinde, hat parametrelerinin ayr ayr hesab iin daha basit ve sade ifadeler
elde edilir. Bylece, kaypsz hatlar iin bu konunun banda bahsi geen kavramlar daha kolayca
anlalr. G transferi yaplan iletim ve datm hatlar genellikle dk kayplar olacak ekilde dizayn
edilir. Fiziksel olarak da byle olmas gayet normaldir. Bu ksmda anlatlacak olan denklemler ve
gelitirilen tanmlamalar; sadece hzl ve doruya yakn el hesaplamalar yapmak ve ebeke hakknda
kabaca fikir edinmek iin kullanlabilir. Hatasz ve daha hassas hesaplamalar iin yaplacak analizlerin ve
tasarmlarn kaypl hat modellerine gre ve bilgisayar programlar yardmyla yaplmas nerilir.

Dalga Empedansi
Kaypsz kabul edilen bir hat iin, R G 0 = = ve

L / m z j = (5.72)
C S/ m y j = (5.73)

(5.31) ve (5.35) denklemlerinden karakteristik empedans ve yaylm sabiti aadaki gibi bulunur.

L L

C C
c
z j
Z
y j

= = = (5.74)
( )( )
1
L C LC m zy j j j j

= = = = (5.75)
1
LC m

= (5.76)

L/ C
c
Z = karakteristik empedans, kaypsz hatlar iin ayn zamanda dalga empedans olarak
tanmlanr. Saf rezistiftir ve deer olarak gerek (reel) saydr. yaylm katsaysnn deeri ise sanal
saydr.
( ) j




137
ABCD Parametreleri
(5.49) - (5.51) denklemlerinden ABCD parametreleri;

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) cosh cosh cos br
2
j x j x
e e
A x D x x j x x

+
= = = = = (5.77)
( ) ( ) ( ) sinh sinh sin br
2
j x j x
e e
x j x j x

= == = (5.78)
( ) ( ) ( ) ( )
L
sinh sin sin
C
c c
B x Z x jZ x j x = = = (5.79)
( )
( ) ( ) sinh sin
S
L
C
c
x j x
C x
Z

= = (5.80)

( ) A x ve
( ) D x reel,
( ) B x ve
( ) C x

sanal saylardr. Kaypsz ve kaypl hatlara ait ABCD
paramatreleri Tablo 5.1de karlatrlmtr.

Edeer Devresi
Edeer devresi iin (5.65) kullanlrsa;

( ) sin X
c
Z jZ l j = = (5.81)

veya (5.66) ve (5.67) eitliklerinden;

( )
( ) sin
L X
l
Z j l j
l

= =


(5.82)

elde edilir. Ayrca, (5.70)ve (5.71)den
( ) ( )
( ) ( )
( )
( ) ( )
( )
tanh / 2 sinh / 2 sin / 2 C
2 2 / 2 2 / 2 cosh / 2 2 / 2 cos / 2
tan / 2 C C
S
2 / 2 2
j l j l j l Y Y Y j l
j l j l j l j l l
l j l j l
l

= = =

= =


(5.83)

eitlikleri bulunur. Z ve Y nin her ikiside sanal saydr. Ayrca; l nin radyandan kk deeri
iin, Z saf endktif ve Y de saf kapasitiftir. Bu yzden kaypsz hatlar iin ekil 5.8de gsterilen
edeer devresinin kendisi de kaypszdr.

Dalga Boyu
Dalga boyu; gerilim veya akmn fazn, 2 radyan veya 360 periyodunda deitirmesi iin gerekli
olan uzaklk olarak tanmlanr. simgesiyle gsterilir. Kaypsz hatlar iin, (5.48) eitliini kullanarak;

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) cos sin
R R R c R
V x A x V B x I x V jZ x I = + = + (5.84)
( ) ( ) ( )
( )
( )
sin
cos
R R R R
c
j x
I x C x V D x I V x I
Z

= + = + (5.85)


138
deerleri bulunabilir. (5.84) ve (5.85)ten yola klarak; 2 / x = olduunda,
( ) V x ve
( ) I x
niceliklerinin fazlarn 2 radyan deerinde deitirdii kolayca anlalabilir. Dalga boyu, olarak
ifade edildiinde (5.76) denklemi kullanlrsa;

2 2 1
m
LC LC f

= = =
(5.86)

veya

1
LC
f =
(5.87)
deerlerine ulalr. 1/ LC terimi; kaypsz hat boyunca gerilim ve akm dalgalarnn yaylm hzn
gsterir. Havai hatlar iin deeri,
( )
8
1/ LC 3 10 m/ s alnr ve rnein 60 f = Hz frekansndaki
enerji iletimi iin dalga boyu, (5.87) denkleminden aadaki gibi hesaplanr.

8
6
3 10
5 10 m
60

=




ekil 5.8: Kaypsz Hat iin Kullanlan Edeer Devresi
( ) l <


Dalga Empedans Yklenmesi (SIL)
Dalga empedans yklenmesi, ksa adyla (SIL) terimi, kaypsz hat araclyla dalga empedansna eit
deerdeki bir yk direncine iletilen g deeridir. Burada dalga empedans /
c
Z L C = ye eittir. ekil
5.9, yukarda aklanan olay zetleyen bir devre emasn gstermektedir. Bu emadaki kaypsz hat hem
tek-fazl hem de dengeli -fazl bir hattn faz-ntr hatt olarak gsterilebilir. SIL durumunda (5.84)
denkleminden yola klarak;













139
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) cos sin cos sin cos sin
= V
R
R c R R c R
c
j x
R
V
V x x V jZ x I x V jZ x x j x V
Z
e V

= + = + = +


(5.88)
( ) V
R
V x V = (5.89)

sonularna ulalr.
SIL durumunda gerilim profili yataydr. Bu demek oluyor ki; SIL koullarnda gerilimin bykl,
kaypsz hat zerindeki herhangi bir x noktasnda sabittir. (5.85) denkleminden

( )
( )
( ) ( ) ( )
sin
cos cos sin A
j x R R R
R
c c c c
j x V V V
I x V x x j x e
Z Z Z Z

= + = + = (5.90)

akm denklemi bulunur. Ayrca (5.88) ve (5.90) eitlikleri kullanlarak; hat zerindeki herhangibir x
noktasna iletilen kompleks g deeri de;

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
* 2
*
P Q
j x
R j x R
R
c c
V e V
S x x j x V x I x e V
Z Z

= + = = =


(5.91)
ile hesaplanr.



ekil 5.9: Kendine ait Dalga Empedans ile sonlandrlan Kaypsz Hat modeli
Sonu olarak; SIL durumunda, kaypsz hat zerindeki gerek g ak gnderici-u tarafndan alc-
u tarafna kadar sabit deerde kalr. Reaktif g ak ise yoktur, yani deeri sfrdr. Hattn anma gerilim
deerinde iletilen gerek g veya dier adyla SIL, (5.91)den

2
anma
SIL
c
V
Z
=
(5.92)

Buradaki anma gerilim deeri hat-ntr aras gerilim olursa; tek faz iletilen g deeri, eer ki hat-hat
aras gerilim deeri olursa; -faz iletilen toplam g deeri hesaplanm olur.















140
Gerilim Profilleri
Pratikte, g hatlar kendilerine ait dalga empedanslaryla sonlandrlmazlar. Bunun yerine, ykler hafif
yklenme koullarnda SIL deerinden ok az bir ekilde saparlar. Ar yklenme koullarnda ise hat
uzunlugu ve hat kompanzasyonuna bal olarak SIL deerinin katlar biiminde sapmalar olur. Eer hat,
dalga empedans ile sonlandrlmamsa buna bal olarak gerilim profile de dzgn olmaz.
ekil 5.10 eyrek dalga boyuna kadar hat uzunluklar iin sabit V
S
gerilimindeki gerilim profillerini
gstermektedir. Bu ekil zerinde aada aklanan drt farkl yklenme durumu gsterilmitir.
1. (Yksz durum) I 0
RNL
= ve (5.84) denkleminden;

( ) ( ) V cos V
NL RNL
x x =
(5.93)

eitlii bulunur. Yksz durumdaki gerilim deeri; gnderici-u tarafndan alc-u tarafna
doru giderken ( x azalrken) artar
2. (SIL durumu) (5.89)den SIL durumundaki gerilim profili yatayda dzgndr.
3. (Ksa-devre durumu) Ykteki ksa devre iin, V 0
RSC
= ve (5.84) denklemi aadaki eitlii
salar.


( ) ( ) V sin I
SC c RSC
x Z x =
(5.94)
Voltaj deeri, gnderici-u tarafnda
( )( ) V sin I
S c RSC
l Z = deerinden alc-u tarafndaki
V 0
RSC
= deerine kadar der.
4. (Tam-yk durumu) tam-yk akmnn zelliine bal olarak tam-ykteki gerilim profili,
grafiksel olarak ksa-devre gerilim profilinin st ksmnda kalr.



ekil 5.10: Kaypsz Hat iin Geerli Olan Voltaj Profilleri

Yksz durum

Gnderici-u Alc-u
SIL



Tam-yk
Ksa-devre


141
Yatkn-Durum Kararllk Limiti
ekil 5.8deki edeer devresi kaypsz hat tarafndan salanan gerek g deerine ait bir denklem
oluturmak iin kullanlabilir. Hattn her iki ucundaki V
S
ve V
R
gerilim deerlerinin byklklerinin
sabit tutulduunu varsayalm. , gnderici-utaki gerilimin alc-utaki gerilime gre faz as olsun.
KGKdan alc-u tarafndaki
R
I

akm;

V V C
V
2 X 2
j
S R S R
R R R
V V e Y j l
I V
Z j

= =

(5.95)

ve alc-u tarafna iletilen kompleks g deeri ise;

*
* 2 2
2
2
V V V V C C
V V V V
X 2 X 2
V V cos V V sin V C
V
X 2
j j
S R S R
R R R R R R R
R S R S R
R
e e j l j l
S V I
j j
j j j l

= = + = +



+
= +

(5.96)

olacak ekilde ifade edilir. letilen gerek g ise;

( )
V V
P P P Re sin W
X
R S
S R R
S = = = =

(5.97)

Hat kaypsz olduu iin P P
S R
= olur. (5.97) denklemi ekil 5.11de izilmitir. Sabit V
S
ve V
R

deerleri iin salanan gerek g arttka, faz as da 0 den
0
90 ye artar. 90 = olduu
durumda hattn salayabilecei maksimum g;

mak
V V
P W
X
S R
=

(5.98)

denklemi ile hesaplanr.
mak
P deeri kaypsz hattn teorik olarak Yatkn-durum kararllk limiti olarak ifade edilir. Bu
limit deeri ald durumlarda; gnderici-ulara bal senkron makineler ve alc-ulara bal olanlarla
aralarndaki senkronizasyonu kaybederler ve kararl durumdan karak kararsz duruma geerler. Byle
bir durum istenmeyen tehlikeli sonulara yol aabilir.


142


ekil 5.11: Voltaj Asna Bal Olarak Kaypsz Hat Tarafndan letilen Gerek G
Yatkn-durum kararllk limitini SIL cinsinden aklamak mmkndr. (5.81) denklemi (5.97)
denklemi iinde kullanlrsa;

V V sin V V sin
P
2 sin
sin
S R S R
c c
l Z l Z

= =





(5.99)

V
S
ve V
R
deerleri, anma hat geriliminin birim deerleri cinsinden gsterilirse;

( )
2
anma
.br .br
anma anma
V V V sin sin
P V V SIL W
2 2 V V
sin sin
S R
S R
c
l l Z




= =





(5.100)

ve 90 = iin, yatkn-durum kararllk limitinin teorik olarak deeri;

( )
.br .br
mak
V V SIL
P W
2
sin
S R
l

=



(5.101)

(5.98) - (5.101) aralndaki denklemler yatkn-durum kararllk limitini etkileyen iki nemli faktr
olduunu gsterir. lk olarak, (5.98)den, yatkn-durum kararllk limiti hat voltajnn karesiyle doru
orantl olarak artmaktadr. rnein; voltajn iki katna kmas maksimum g akn da drt kat arttrr.
kinci olarak, yatkn-durum kararllk limiti hat uzunluu ile birlikte azalr. Denklem (5.101), ekil
5.12de
.br .br
V V 1, 5000 km
S R
= = =
ve hat uzunluu da 1100 kmye kabilecek ekliyle izilmitir.
ekilde gsterildii gibi; teorik yatkn-durum kararllk limiti, 200 kmlik hat iin 4(SIL) deerinden
400 kmlik hat iin 2(SIL) deerine der.
rnek 5.4
Hat kayplar ihmal edildiinde, rnek 5.2deki 300 kmlik hat iin teorik yatkn-durum kararllk
limitini hesaplaynz. Dalga empedansn 266,1 , dalga boyunu 5000 km ve 765 kV
S R
V V = = alnz.



Gerek g (P)


143
zm:
(5.92)den
( )
2
765
2199 MW
266,1
SIL = =


(5.101)den 300 l = km ve 5000 = km deerleri yardmyla,

( )( )( )
( )( )
mak
1 1 2199
P 2, 716 2199 5974 MW
2 300
sin
5000

= = =





hesaplanr. Alternatif olarak ekil 5.12den 300 kmlik hat iin teorik yatkn-durum kararllk limiti
( ) ( )( ) 2, 72 SIL 2, 72 2199 5980 MW = =
. ekil yardmyla, yukardaki sonuca yakn bir sonu bulunur.



ekil 5.12: letim Hattna Ait Yklenme Erileri

MAKSMUM G AKII
Kaypsz hatlar iin yukardaki blmde incelenen maksimum g ak; bu blmde ABCD
parametreleri asndan kaypl hatlar iin incelenecektir. Aadaki gsterimler kullanlacaktr.

( )
A
cosh A ; Z ; V ; V 0
Z S S R R
A l B Z V V = = = = = =


(5.52) denklemini, alc-u tarafndaki akm iin zlrse;

A
AV
Z
j j
S R S R
R j
V AV V e e
I
B Z e

= =

(5.102)

bulunur ve alc-u tarafna salanan kompleks g ise;

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100
Hat uzunluu (km)



Termal limit
Yatkn-durum kararllk limiti
Pratik hat yklenebilirlii


144
( ) ( )
( ) ( )
A
A
2
*
V AV V V AV
P Q V
Z Z Z
Z Z
Z Z
j j
j j
S R R S R
R R R R R R
e e
S j V I e e

= + = = =




(5.103)

olarak ifade edilir. Alc-u tarafna salanan gerek ve reaktif g ise dolaysyla aadaki gibi
hesaplanr;

( ) ( ) ( )
2
A
V V AV
P Re cos cos
Z Z
R S R
R R Z Z
S = =

(5.104)
( ) ( ) ( )
2
A
V V AV
Q Im sin sin
Z Z
R S R
R R Z Z
S = =

(5.105)

Kaypsz hatlar iin
A
0 , X , Z X ve 90
o o
Z
B Z j = = = = = olarak alnr ve (5.104) denklemi
aadaki duruma dnr.

( ) ( )
2
V V V V AV
P cos 90 cos 90 sin
X X X
R S R S R
R
= =

(5.106)

Yukardaki denklem, (5.97)ye benzer bir denklemdir. Teorik anlamda iletilen maksimum gerek g
veya yatkn-durum kararllk limiti, (5.104) denklemi iinde
Z
= olduu durumda gerekleir.

( )
2
mak
V V AV
P cos
Z Z
R S R
R Z A
=

(5.107)

Yukardaki denklemdeki ikinci terim; Z
,
X den byk olduunda,
mak
P
R

deerini (5.98)de
kaypsz hatlar iin verilen deerden daha az bir deere drr.
rnek 5.5
rnek 5.2deki salanabilecek teorik maksimum g deerini MW ve SIL birimi cinsinden bulunuz.
V V 765 kV
S R
= = alnz
zm:
rnek 5.2 den;

0,9313 br; 0, 209 ; 97 ; 87, 2 ; 266,1
A Z c
A B Z Z = = = = = =


(5.107)den V V 765 kV
S R
= = deerleriyle

( ) ( )( )
( )
2 2
mak
765 0,9313 765
P cos 87, 2 0, 209 6033 295 5738 MW
97 97
R
= = =


(5.92)den

( )
2
mak
765
SIL 2199 MW
266,1
5738
P 2, 61 br
2199
R
= =
= =


deerleri hesaplanr. Bu deer, kayplarn ihmal edildii rnek 5.4den %4 daha azdr.


145
letim Hatlarnda Reaktif G Kompanzasyon Teknikleri
Endktr ve kapasitr devre elemanlar, orta ve uzun hatlarda, hat gerilimlerini nominal deere yakn
tutmak ve hattn yklenebilirliini artrmak iin kullanlrlar. nt endktanslar yksek gerilim hatt
boyunca seilen noktalarda herbir faz ile toprak arasna balanrlar. Bu elemanlar balandklar ksmda
reaktif gc emerler ve hafif yk koullarnda meydana gelebilecek ar gerilimleri azaltc etki yaparlar.
Bunlar; ayn zamanda ama-kapama olaylarnda ve yldrm dmesi sonucu hatlarda meydana gelen
geici ar gerilimlerin genliklerini de azaltrlar. Ancak, nt endktr tam-yk durumunda devreden
ayrlamaz ise iletim hattnn yklenebilirliini de azaltr.
nt reaktrlere ilaveten nt kapasitrler de reaktif g vermek iin kullanlrlar. Kapasitrler, ar
yk koullarnda iletim geriliminin genliini artrrlar. nt kompanzasyonun bir dier tr de statik VAR
sistemleri olarak adlandrlan tristr anahtarlamal sistemlerdir. Bu sistemler ana grup altnda
toplanabilir;
a. tristr anahtarlamal kapasitrler,
b. tristr anahtarlamal endktrler,
c. paralel kapasiteli tristr anahtarlamal endktrler.
Son grup; besleme sistemine hem kapasitif hem de endktif g verebilme zelliinden dolay
pratikte ilk iki gruba gre daha ok tercih edilir. Bunlar hafif yk koullarnda ebekeden reaktif g
emerler, ar yk koullarnda ise ebekeye reaktif g verirler. Bu denetim mekanizmas, tristrlerin
ykn g katsaysna bal olarak tetiklenmesi ile yaplr. Tristr anahtarlamal endktrler, gerilim
dalgalanmalarn en alt seviyeye indirir ve hattn yklenebilirliini arttrrlar. Statik VAR sistemlerinin en
byk stnl; ani yk deiimlerine ok hzl cevap verebilmeleridir. Bu zellikleri sebebiyle bu
sistemler, zellikle ark frnlarnn olumsuz reaktif g etkisini kontrol etmek iin kullanlrlar. En nemli
problemleri ise harmonik ad verilen ebekeye zararl parazitleri retmeleridir.
Senkron kondenserler (miline mekanik yk bal olmadan alan senkron motorlar) statik VAR
sistemleri kadar hzl almasalar da reaktif g miktarn kontrol etmek iin kullanlan dnen elektrik
makinalardr. Bunlarda uyarma alan deitirilerek, reaktif g denetimi yaplabilir. faz iin ayr ayr
denetim imkan olmamas, senkron kondenserlerin bir dier olumsuz yndr.
Seri kapasitrler bazen uzun hatlarda hattn yklenebilirliini arttrmak iin kullanlrlar. Kapasitr
bankalar belirlenen yerlerde her bir faza ayr ayr seri olarak balanrlar. Bunlar hattn reaktansna seri
olarak balandklarndan, hat zerindeki gerilim dmn azaltr ve yatkn-durum kararllk limitini
artrrlar. Seri kapasitr bankalarnn ksa devre akmlarna kar korunmalar gerekir. Bunun iin
otomatik koruma ekipmanlar kullanlr ve bu ekipmanlar sistemde bir ksa devre olmas halinde kapasitr
bankalarn ksa devre durumuna getirirler. Otomatik koruma ekipmanlar, normal alma artlarna
dnldnde ise kapasitr bankalarn tekrar hatta seri bal duruma getirirler. Seri kompanzasyonun bir
dezavantaj da dk frekansl gerilim dalgalanmalarna sebep olmasdr. Bu etkiye senkronalt
rezonans ad verilir. Bu etki trbin-jeneratr milinde zarar meydana getirir. Ancak, yeni ina edilecek
hattn maliyetinden ok daha az oranda harcama yaplarak iletim hattna seri olarak balanan seri
kompanzasyon tesisi ile hattn yklenebilirlii arttrlabilir.

Nominal Gerilim ve Reaktif G Ayar
Motor, lamba, stc gibi cihazlarn en verimli alt gerilim nominal gerilim deeridir. Gerilim
deiimlerinin genlii belirli bir deeri at zaman, genellikle kullanclarda ya bir arza meydana gelir
ya da verimsiz bir alma ortam oluur. Eer gerilim; nominal deerde ok yksek ise motorun demir
kayplar artar ve snr, lambann ise mr ksalr. Eer gerilim; nominal deerden ok dkse, lamba
daha az aydnlatr, motor momenti dnme eylemi iin yetersiz kalr, asenkron makinann rotoru kayar ve
snma tehlikesi ortaya kar. O halde datm ebekesinin belirli bir noktasndaki gerilimin genliini
nominal deerine yakn ve mmkn olduu kadar sabit bir deerde tutmak gerekir. Bu amaca ulamak
iin her merkezde gerilim ayar yapmak ekonomik deildir. Yalnzca g ileten iletim ebekelerinde
byk gerilim deiimleri kabul edilebilir; nk, bu durumdan son kullanc olan bizlere ait cihazlarn


146
etkilenme imkan yoktur. Gerilim nominal deerinin %5 civarnda deise bile, byk gteki jeneratr
ve transformatrler glerinin tamamn vermeye devam edebilecek zelliktedirler. zellikle tam
yklenmedikleri durumlarda gerilim deiimlerinden daha az etkilenirler. Sonu olarak; ok yksek
gerilim deerlerinde transformatrlerin doymas, ok alak gerilimlerde ise kayplarn ar artmas, iletim
ebekesinin kararllk ve senkronizmasnn kayb problemlerini ortaya karr. Ayrca iletim
ebekesindeki gerilim genlik deiimlerinin, bu deiimler datm ebekesine ksmen ulatnda, iletim
ebekesi tarafndan beslenen datm ebekelerinde kurulmu ayar dzenlerinin snrlarn amamas
gerekir. Bu ve buna benzer sebeplerden dolay ebekenin belirli bir noktasndaki gerilim deiiminin,
ortalama bir deerin en fazla %10una eit genlikte bir aralkta tutulmasna zen gsterilir. Bir datm
ebekesi ile bir iletim ebekesi gerilimlerinin ayar problemi farkl biimde ele alnr. Datm ebekesinde
gerilim mmkn olduu kadar sabit tutulmaya allr. letim ebekesinde ise yukarda saylan
problemlerden dolay yksek toleransl ve geni aralkl gerilim kontrol yaplabilir.





147
zet
Elektrik enerjisinin retilip sonrasnda tketici-
lere datld santraller genellikle tketicilerin
bulunduu alanlara uzak yerlerde ina edilir.
Gnlk hayatta pek ok kullanm alan bulunan
elektrik enerjisinin iletim ve datmnn
ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, enerji
alannda en nemli konulardan biridir. Elektrik
enerjisinin retildii yer elektrik santralleridir.
Elektrik enerjisinin, retilen yerden alnp
tketim blgelerine ulatrlmas iin gerekli olan
sistemlere iletim ebekesi denilir.
Enerjinin iletilebilmesi iin gerekli olan eleman-
larn en banda iletim hatlar gelmektedir.
Genelde havai iletim hatlar tercih edilmektedir.
Enerji iletim hatlar yatkn-durum ve anlk
durum olmak zere iki farkl ekilde incelenip
analiz edilmektedirler. letim hatlarnn anlk
durum incelemesi ve modellenmesi olduka
zordur ve ok fazla matematiksel teorem ve ilem
gerektirir. letim hatlar genel olarak anlk
durumdan ziyade yatkn-durum dediimiz
srekli hal durumlarnda incelenip modellenmek-
tedir. Enerji iletim hatlar iki kapl devreler ile
modellenir ve bu modeller eitli karakteristik
parametrelerle ifade edilirler. Hatlarn
uzunluklarna bal olarak; parametrelerin etkileri
deitii iin hatlar belli uzunluk snrlar iinde
ksa, orta ve uzun hatlar olmak zere ana
gruba ayrlrlar. Ksa hat, orta hat ve uzun hat
eitleri iin ayr ayr hat modelleri bulunmakta
ve herbir hattn karakteristik parametreleri
uzunlua gre deimektedir. Ayrca hatlar,
kendi iin kaypl ve kaypsz hatlar olmak zere
ikiye ayrlmaktadr. Hatlar kaypsz ve ideal
olarak kabul etmek; matematiksel ilemlerde
ciddi kolaylk ve hzlar salamaktadr. Iletim
hattnn veriminin yksek olmas ve zerinden
maksimum elektriksel gc geirmesi nemlidir.
Maksimum g transferi eitli koullar altnda
salanmaktadr. Endktr ve kapasitr devre
elemanlar, orta ve uzun hatlarda, hat gerilim-
lerini nominal deere yakn tutmak ve hattn
yklenebilirliini artrmak iin kullanlrlar.
Senkron kondenserler (miline mekanik yk bal
olmadan alan senkron motorlar) statik VAR
sistemleri kadar hzl almasalar da reaktif g
miktarn kontrol etmek iin kullanlan dnen
elektrik makinalardr. Motor, lamba, stc gibi
cihazlarn en verimli alt gerilim nominal
gerilim deeridir. Gerilim deiimlerinin genlii
belirli bir deeri at zaman, genellikle
kullanclarda ya bir arza meydana gelir ya da
verimsiz bir alma ortam oluur. Bir datm
ebekesi ile bir iletim ebekesi gerilimlerinin ayar
problemi farkl biimde ele alnr. Datm
ebekesinde gerilim mmkn olduu kadar sabit
tutulmaya allr. letim ebekesinde ise yksek
toleransl ve geni aralkl gerilim kontrol
yaplabilir.


148
Kendimizi Snayalm
1. Bir iletim hattnn gnderici-u tarafnda
bulunan
S
I akmnn; , , , A B C D parametreleri
ve alc-u tarafndaki
R
V ve
R
I nicelikleri
cinsinden ifadesi adakilerden hangisidir?
a.
S R R
I AV BI = +

b.
S R R
I AV CI = +

c.
S R R
I BV AI = +

d.
S R R
I CV DI = +

e.
S R R
I DV CI = +

2. , , , A B C D parametreleri ile ilgili aadaki
ifadelerden hangisi yanltr?
a.
B
parametresinin birimi

dur.
b.
A
parametresinin birimi

dur.
c.
D
parametresinin birimsizdir.
d.
A
parametresinin birimsizdir.
e. C parametresinin birimi S dir.
3. 3 / z m = ve 27 / y S m = deerlerine sahip
bir iletim hattnn yaylm sabitinin
( ) deeri
aadakilerden hangisi olur?
a.
-1
3 m

b.
-1
3 3 m

c.
-1
9 m

d.
-1
9 3 m

e.
-1
81 m

4. 3 / z m = ve 27 / y S m = deerlerine sahip
bir iletim hattnn karakteristik empedansnn
( )
c
Z deeri aadakilerden hangisi olur?
a.
3

b.
3 3

c.
1

3

d.
1

3 3

e.
1

9


5. Edeer devresindeki
1
F ve
2
F dzeltme
sabitlerinin birimleri aadakilerden hangisidir?
a. Her ikisi de birimsizdirler
b.
1
F ve
2
F S
c.
1
F H ve
2
F Hz
d.
1
F S ve
2
F
e.
1
F V ve
2
F A
6. Edeer devresindeki
1
F ve
2
F dzeltme
sabitlerinin grevleri aadakilerden hangisidir?
a. G faktrn dzeltmek
b. Gerilim dmn dzeltmek
c. Ksa hatlar uzun hatlara dntrmek
d. Verimi Ykseltmek
e. Nominal devresindeki parametreleri
edeer devresindeki parametrelere
dntrmek.
7. 50Hz, 220 kV anma deerlerine sahip
kaypsz iletim hattnn karakteristik empedans
deeri 484 ise dalga empedans yklenmesinin
deeri ne olur?
a. 10 MW
b. 100 MW
c. 50 MW
d. 40 MW
e. 25 MW
8. Kaypsz iletim hattnda, hangi

(gnderici-utaki gerilimin alc-utaki gerilime
gre faz as) deeri iin iletilen gerek g
maksimum olur?
a.
0

b.
180

c.
90

d.
45

e.
135






149
9. Ksa iletim hatlarnda aadakilerden
hangisi ihmal edilir?
a. Seri diren
b. Seri kapasitans
c. Seri endktans
d. nt admitans
e. nt diren
10. letim hatt nominal deerden daha fazla
yklendiinde, iletim hattnda aadakilerden
hangisi gzlenir?
a. letim hat akm der
b. letim hat akm ykselir
c. letim hat gerilimi der
d. letim hat gerilimi ykselir
e. letim hat gc ykselir

Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Ksa ve Orta
Uzunluktaki Hat Benzetimleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Ksa ve Orta
Uzunluktaki Hat Benzetimleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise letim Hatlarna Ait
Diferansiyel Denklemler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise letim Hatlarna Ait
Diferansiyel Denklemler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
5. a Yantnz yanl ise Edeer Devresi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
6. e Yantnz yanl ise Edeer Devresi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Kaypsz letim Hatlar
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. c Yantnz yanl ise Maksimum G Ak
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. d Yantnz yanl ise Ksa ve Orta
Uzunluktaki Hat Benzetimleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz
10. c Yantnz yanl ise Ksa ve Orta
Uzunluktaki Hat Benzetimleri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz
Yararlanlan Kaynaklar
Palo A. (2005). EPRI AC Transmission Line
Reference Book200 kV and Above, Electric
Power Research Institute (EPRI).
Hayt., W. H. (2006), Engineering Circuit
Analysis, 7th ed. NewYork: McGraw-Hill.
Gney . (1994). zml Enerji letim Hatlar
Problemleri, Marmara niversitesi Yaynlar.
Peint M. A. (1996). Elektrik Santralleri Enerji
letimi ve Datm.
Gney, 1. (2001). zml Enerji letim
Hatlar Problemleri, stanbul, Marmara
niversitesi Yaynlar.
Prof. Dr. erifolu N. (2003) Elektrik Enerji
Sistemleri cilt 1, Papatya yaynclk.
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Fitzgerald, A. E., Higginbotham, D. E. & Grabel,
A. (2000). Fundamental Electric Engineering.
(ev. Ed. Kyma, K.) Temel Elektrik
Mhendislii Cilt 1. (3. Bask). Ankara: Bilim
Center.
Arifolu, U. (2002). G Sistemlerinin
Bilgisayar Destekli Analizi. stanbul: Alfa
Basm Yaym Datm Ltd. ti.
Grainger, J.J. (1994). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
Saadat, H. (2004). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
http://elektroteknoloji.com
http://www.enerjiplatformu.org



150






Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Lineer cebir denklemlerini Gauss elemesi ve geri-karm ile hesaplayabilecek,
Jacobi ve Gauss-Seidel tekrarl zm yntemlerini karlatrabilecek,
G ak problemlerini tanmlayp zebilecek,
G ak kontroln yorumlayabilecek,
bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Geri-karm
Gauss-Elemesi
Lineer Denklem
Jacobi Yntemi
Gauss-Seidel Yntemi
Newton-Raphson Yntemi
G Ak
Jacobian Matrisi
Salnm Baras
Admitans Matrisi

indekiler
Giri
Lineer Cebir Denklemlerinde Dorudan zmler: Gauss Elemesi Yntemi
Lineer Cebir Denklemleri in Tekrarl zmler: Jacobi ve Gauss-Seidel Yntemleri
Lineer Olmayan Cebir Denklemleri in Tekrarl zmler: Newton-Raphson Yntemi
G Ak Problemi
Gauss-Seidel Yntemi ile G Ak zm
Newton-Raphson Yntemi ile G Ak zm
Hzl Ayrk G Ak
G Ak Kontrol
6


151
GR
-fazl, dengeli ve yatkn-durum koullar altnda enerji sistemlerinde hesaplanan g ak, aadaki
durumlarda geerliliini korur.
Jeneratrlerin, ebekeye bal tm yk taleplerini ve iletim hatlarndaki toplam g kaybn
karladklar kabul edilir.
Btn baralara ait gerilim genliklerinin, nominal gerilim snrlar ierisinde olduu varsaylr.
Jeneratrlerin, kendilerine ait g snrlarn amadklar kabul edilir.
Transformatr ve iletim hatlarnn, ar yklenmedikleri varsaylr.
G akn hesaplamak iin kullanlan algoritma yada program sona erdiinde, ebekedeki baralara
ait gerilim genlikleri, gerilim alar, baralardan ve iletim hatlarndan akan aktif ve reaktif gler ve
toplam g kayb hesaplanm olur. Hesaplama iin kullanlan verilerdeki ebekeye ait yk deerleri
empedans yerine aktif veya reaktif g olarak verildiinden; ayrca, g reten jeneratrler gerilim yada
akm kayna olarak deil de g kayna olarak gsterildiinden, bilinen devre denklemleri ile g ak
hesaplamas yaplamaz. Aktif ve reaktif g terimleri kullanld iin bu denklemler lineer olmayan
denklemlerdir. Bu nitede g ak hesaplarnda kullanlan iki farkl yntem incelenecektir. Bunlar;
Gauss Seidel ve Newton-Raphson yntemleridir. Ayrca son olarak; hzl ayrk g akna deinilecek
ve g akndaki kontrol mekanizmalar detaylca anlatlacaktr.

LNEER CEBR DENKLEMLERNDE DORUDAN ZMLER:
GAUSS ELEMES YNTEM
Lineer denklem kmeleri aadaki gibi;

(6.1)

veya

= Ax y
(6.2)
matris formatnda ifade edilebilir. Burada x ve y; 1 N boyutlu vektrler ve A ise N N lik kare
matristir. x, y ve Ann elemanlar gerek yada kompleks say olabilir. A ve ynin bilinen verileri nda
x bilinmeyen vektrnn zm yaplr. A matrisinin determinantnn sfr olmad farzedilirse (6.1)
denklemi iin sadece bir zm vardr.

G Ak


152
A matrisi; sfrdan farkl kegen elemanlarla st-gensel matris formatnda olduu zaman, xin
zm kolayca elde edilebilir.
(6.3)

(6.3)te en alt satrdaki son denklem sadece
N
x i ierdiinden;
N
x in deeri aadaki denklemden
kolayca hesaplanr.

A
N
N
NN
y
x =
(6.4)

N
x hesaplandktan sonra, son denklemin bir st tarafndaki denklem de aadaki gibi basite
zlebilir.

1 1,
1
1, 1
A
A
N N N N
N
N N
y x
x

=
(6.5)

Genel olarak; hesaplanan
1 1
, , .......,
N N k
x x x
+
deerleri ile aadaki k nc denklem zlebilir.

1
A
, 1, , 1
A
N
k kn n
n k
k
kk
y x
x k N N
= +

= =

(6.6)

zm iin kullanlan (6.3)teki bu ynteme geri-karm ad verilir. Eer ki A matrisi st-gensel
deilse, (6.1) denklemi st-gensel matris ile edeer bir denkleme dntrlebilir. Gauss elemesi ad
verilen bu dnm aada (N-1) basamakta belirtilmitir. Birinci basamakta;
1
x i kalan denklemden
ayrmak iin (6.1)deki birinci denklem kullanlr. Birinci denklem,
1 11
A A
n
ile arplr ve ninci
denklemden karlr
( ) 2,3,...., n N = . Birinci basamak tamamlandktan sonra;

(6.7)

(6.7) denklemi, aadaki denklem formuna dnr.



153
(6.8)

st simge olarak gsterilen (1), Gauss elemesi ileminin birinci basaman ifade etmektedir. kinci
basamakta ise
2
x yi denklemden ayrmak iin (6.8)deki ikinci denklem kullanlr. kinci denklem,
(1) (1)
2 22
A A
n
ile arplr ve ninci denklemden karlr
( ) 3, 4,...., n N = . kinci basamaktan sonra;

(6.9)

k nc basamakta zm yaplacaksa; ncelikle
( ) ( ) 1 1 k k
= A x y ile balanr. Daha nceden
genselletirilen denklemin, ilk k denklemi deitirilmeden karlr ve k nc denklem
( 1) ( 1)
A A
k k
nk kk

ile
arplr ve n inci denklemden karlr
( ) 1, 2,...., n k k N = + + .
( ) 1 N inci basamaktan sonra,
( ) 1 N
A
st-gensel matrise sahip olan
( ) ( ) 1 1 N N
= A x y edeer denkleme ulalr.
rnek 6.1:
Aadaki denklemi, geri-karm ve Gauss elemesini kullanarak znz.

1
2
10 5
6
2 9
3
x
x


=






zm:
2 N = olduundan; bu denklemde
( ) 1 1 N = adet Gauss eleme basama vardr. lk denklem
21 11
A A 2 10 = ile arplp ikinci denklemden karlrsa;

( )
( )
1
2
10 5 6
2
2
3 6
0 9 5
10
10
x
x






=

veya
1
2
10 5
6
0 8
1.8
x
x


=




denklemi elde edilir.
(1)
A st-
gensel olur ve denklem
( ) ( ) 1 1
= A x y formuna benzer. Bu aamadan sonra; geri-karm kullanlrsa,
2 k = iin (6.6) denklemi,

( )
( )
1
2
2
1
22
1,8
0, 225
8 A
y
x = = = ve 1 k = iin
( ) ( )
( )
( )( )
1 1
1 12 2
1
1
11
6 5 0, 225 A
0, 4875
10 A
y x
x

= = =

deerlerini verir.


154
rnek 6.2:
Aadaki denklemi, genselletirmek iin Gauss eleme yntemini kullannz.

1
2
3
2 3 1 5
4 6 8 7
10 12 14 9
x
x
x


=




zm:
3 N = olduundan; bu denklemde
( ) 1 2 N = adet Gauss eleme basama vardr. lk denklem
21 11
A A 4 2 2 = = ile arplp ikinci denklemden karlrsa ve ilk denklem
31 11
A A 10 2 5 = = ile
arplp nc denklemden karlrsa;
( )( ) ( )( )
( )( ) ( )( )
( )( )
( )( )
1
2
3
2 3 1 5
0 6 2 3 8 2 1 7 2 5
0 12 5 3 14 5 1 9 5 5
x
x
x




=







veya
1
2
3
2 3 1 5
0 12 6 17
0 3 19 16
x
x
x


=




elde edilir.
( ) ( ) 1 1
= A x y . kinci basamakta, ikinci denklem
(1) (1)
32 22
A A 3 12 0, 25 = = ile arplp nc
denklemden karlrsa;
( )( ) ( )( )
1
2
3
2 3 1 5
0 12 6 17
0 0 19 0, 25 6 16 0, 25 17
x
x
x




=







veya
1
2
3
2 3 1 5
0 12 6 17
0 0 20,5 11, 75
x
x
x


=




genselletirilmi matris denklemi elde edilir. Bu aamadan sonra x vektr geri-karm ile kolayca
bulunabilir.
Gauss elemesi ve geri-karm iin bilgisayar tarz matematik ilemcilerin A iin
2
N hafza adresine,
y iin N hafza adresine gereksinimi vardr. A ve y nin muhafazas iin bir gereksinim yok ise
( ) k
A ,
A nn adresinde ve ayn ekilde
( ) k
y , y nin adresinde depolanabilir. Tekrarlanan dngler, aritmetik
ifadeler ve alma alanlar iin ek hafza gereklidir. Bilgisayar zaman gereksinimleri; Gauss elemesi ve
geri-karmlar iin gerekli olan aritmetik uygulamalarn belirlenmesiyle hesaplanabilir.
Gauss elemesi;
( )
3
3 N N arpm,
( )( ) 1 2 N N blme ve
( )
3
3 N N karma ilemi gerektirir.
Geri-karm ise;
( )( ) 1 2 N N arpm,
( ) N blme ve
( )( ) 1 2 N N karma ilemi gerektirir. Bu
yzden; (6.1) denkleminin Gauss elemesi ve geri-karm yntemleriyle zlebilmesi iin gerekli olan
yaklak zaman
( )
3
3 N arpma ve
( )
3
3 N karma ilemiyle doru orantldr.
G ak problemlerinin birok baradan oluan g sistemleri iinde, onbinlerce zm iermesinden
dolay, Gauss eleme yntemi tek bana iyi bir zm sunamamaktadr. Ancak seyrek matris olarak
bilinen ve sadece sfrdan farkl birka eleman bulunan matrisler, bilgisayar depolama ve zaman
gereksinimlerini drmek amacyla kullanlabilir. Genel olarak btn byk g sistemleri seyrek
matrisleri kullanabilecek ekilde modellenmektedir.


155
LNEER CEBR DENKLEMLER N TEKRARLI ZMLER:
JACOBI VE GAUSS-SEIDEL YNTEMLER
(6.1) denklemine ait genel tekrarl zmler aadaki gibi ilerlemektedir. lk olarak tahmini bir
( ) 0 x
balang deeri seilir ve ardndan aadaki denklem kullanlr.
( ) ( ) 1 0,1, 2, i i i + = =

x g x (6.10)
Burada
( ) i x , i inci tahmin ve g ise tekrarl yntemi belirten fonksiyonlarn N boyutlu vektrdr.
Aadaki bitirme, durma art salanana kadar tekrarl prosedre devam edilir.

( ) ( )
( )
1
1, 2,...,
k k
k
x i x i
k N
x i

+
< = (6.11)

( )
k
x i ,
( ) i x nin knc elemandr ve ise tolerans derecesi olarak adlandrlr.
zme ulamak iin aadaki sorularn cevaplarna ihtiya vardr.
Tekrarlama prosedr tek bir zme yaknsayacak m?
Yaknsama oran nedir? (ka tane tekrarlama gerekli?)
Saysal bilgisayar kullanldnda; depolama ve zaman gereksinimleri ne olacak?
Bu sorularn cevab bizlere; Jacobi ve Gauss-Seidel adndaki iki farkl zm yntemini iaret eder.
Jacobi ynteminin dier ad Gauss yntemidir.
Jacobi (Gauss) yntemi aadaki denklem gibi, (6.1)in k nc denklemi dnlerek karlmtr.

1 1 2 2
A A A A
k k k kk k kN N
y x x x x = + + + + + (6.12)

k
x y zmek iin aadaki denklem kullanlr;

( )
1 1 , 1 1 , 1 1
1
1 1
1
A A A A
A
1
A A
A
k k k k k k k k k kN N
kk
k N
k kn n kn n
n n k kk
x y x x x x
y x x
+ +

= = +
= + + + + +


=




(6.13)

Jacobi yntemi (6.13)n sol tarafndaki yeni
( ) 1
k
x i + deerleri retmek iin (6.13)n sanda
tekrarlanan i deerlerinde,
( ) i x nin eski deerlerini kullanr.

( ) ( ) ( )
1
1 1
1
1 A A 1, 2, ,
A
k N
k k kn n kn n
n n k
kk
x i y x i x i k N

= = +

+ = =




(6.14)

(6.14)te verilen Jacobi yntemi ayrca aadaki matris formunda da yazlabilir.

( ) ( )
1
1 i i

+ = + x Mx D y (6.15)

( )
1
= M D D A (6.16)

ve Dmatrisi aadaki ekilde ifade edilir.



156
(6.17)

Jacobi ynteminde Dmatrisi, A matrisinin kegen elemanlarn ierir.
rnek 6.3:
Jacobi yntemini kullanarak rnek 6.1i zn. Balang koullar iin;
( ) ( )
1 2
0 0 0 x x = = ile
balayn ve (6.11)de
4
10

= art salanncaya kadar zme devam edin.
zm:
2 N =

ile (6.14)den
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
1 1 12 2 2
11
2 2 21 1 1
22
1 1
1 1 A 6 5
A 10
1 1
2 1 A 3 2
A 9
k x i y x i x i
k x i y x i x i
= + = =

= + = =


Alternative olarak, matris formunda (6.15)-(6.17) denklemlerini kullanarak;
1
1
1
0
10 0
10
0 9 1
0
9

= =





D

( )
( )
( )
( )
1
1
2
2
1 5
0 0
0 5
10 10
1 2 0 2
0 0
9 9
5 1
6 0 0
1
10 10
2 1
1
0 0
3
9 9
x i
x i
x i
x i

= =

+

= = +


+





M

st taraftaki iki forml birbirine zdetir.
( ) ( )
1 2
0 0 0 x x = = ile zme balanldnda yaknsama
kriteri aada gsterildii gibi 10. tekrarlamada elde edilmitir. Ara basamaklarn gsterimi
yaplmamtr.
1
2
(1) 0, 6
(1) 0,33333
x
x
=
=

1
2
(2) 0, 43334
(2) 0, 2
x
x
=
=

1
2
(3) 0,5
(3) 0, 23704
x
x
=
=

1
2
(4) 0, 48148
(4) 0, 22222
x
x
=
=

1
2
(5) 0, 48889
(5) 0, 22634
x
x
=
=

1
2
(6) 0, 48683
(6) 0, 22469
x
x
=
=

1
2
(7) 0, 48766
(7) 0, 22515
x
x
=
=

1
2
(8) 0, 48743
(8) 0, 22496
x
x
=
=

1
2
(9) 0, 48752
(9) 0, 22502
x
x
=
=

1
2
(10) 0, 48749
(10) 0, 225
x
x
=
=

( ) ( )
( )
1 1 5
1
10 9 0, 48749 0, 48752
6, 2 10
9 0, 48749
x x
x

= = <


157
( ) ( )
( )
2 2 5
2
10 9 0, 225 0, 22502
8,9 10
9 0, 22502
x x
x

= = <
Gauss-Seidel Yntemi de aada verilmitir.

( ) ( ) ( )
1
1 1
1
1 A 1 A
A
k N
k k kn n kn n
n n k
kk
x i y x i x i

= = +

+ = +



(6.18)

(6.18) ve (6.14) denklemleri karlatrldnda; Gauss-Seidel yntemindeki tekrarlama srasnda sa
tarafta kullanlan yeni deerlerin
( ) 1 ,
n
x i n k + < , sol tarafta kullanlan yeni deerleri
( ) 1
k
x i + retmesi
dnda her iki yntem de birbirine benzerdir. Dier bir ifadeyle, Gauss-Seidel ynteminin yukardaki
Gauss ynteminden tek fark; ayn tekrar iinde elde edilen herhangi bir deiken deerinin, bir sonraki
deikenle ilgili denklemde, dier tekrar beklemeden yerine konmasdr. Bu durum, yaknsama tekrar
saysn Gauss yntemine gre azaltmaktadr.
(6.18)deki Gauss-Seidel yntemi ayrca (6.15) ve (6.16) denklemlerinin matris formatlarnda
yazlabilir.

(6.19)

Gauss-Seidel iin (6.19)daki D, A matrisinin alt-gensel ksm olmasna karn; Jacobi yntemi
iin (6.17)deki D, A matrisinin kegen parasdr.
rnek 6.4:
Gauss-Seidel yntemini kullanarak rnek 6.3 zn. Balang koullar iin;
( ) ( )
1 2
0 0 0 x x = = ile
balayn ve (6.11)de
4
10

= art salanncaya kadar zme devam edin.
zm:
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
1 1 12 2 2
11
2 2 21 1 1
22
1 1
1 1 A 6 5
A 10
1 1
2 1 A 1 3 2 1
A 9
k x i y x i x i
k x i y x i x i
= + = =

= + = + = +



( )
1
1 x i + ve
( )
2
1 x i + iin bu denklem kullanlrsa;

( ) ( )
2 2
1 2
1 3 6 5
9 10
x i x i

+ =





Alternatif olarak, matris formatnda (6.19), (6.15) ve (6.16) denklemleri kullanlrsa;

1
1
1
0
10 0
10
2 9 2 1
90 9

= =






D




158
( )
( )
( )
( )
1 1
2 2
1 1
0 0
0 5
10 2

2 1 0 0 1
0
90 9 9
1 1
1 6 0 0
2 10
1 2 1
0
1 3
9 90 9
x i x i
x i x i

= =

+


= +


+


M


1
2
(1) 0, 6
(1) 0, 2
x
x
=
=

1
2
(2) 0,5
(2) 0, 22222
x
x
=
=

1
2
(3) 0, 48889
(3) 0, 22469
x
x
=
=

1
2
(4) 0, 48765
(4) 0, 22497
x
x
=
=

1
2
(5) 0, 48752
(5) 0, 225
x
x
=
=

1
2
(6) 0, 4875
(6) 0, 225
x
x
=
=


st taraftaki iki forml birbirine zdetir.
( ) ( )
1 2
0 0 0 x x = = ile zme balanldnda yaknsama
kriteri 6. tekrarlamada elde edilmektedir. Oysa Jacobide bu yaknsama 10. basamakta gereklemiti.
Yukardaki rnekte olduu gibi Gauss-Seidel ynteminin yaknsama hz baz A matrisleri iin
Jacobiye gre daha hzl iken, dier baz A matrisleri iin Jacobi ynteminin yaknsama hz Gauss-
Seidele gre daha hzl olabilmektedir. Baz durumlarda ise bir yntem sonuca yaknsarken dieri
zmden uzaklaabilmektedir.

LNEER OLMAYAN CEBRSEL DENKLEMLER N TEKRARLI
ZMLER: NEWTON-RAPHSON YNTEM
Lineer olmayan denklemlerin kmesi matris formunda aada verilmitir;

(6.20)

Burada y ve x terimleri N vektr ve
( ) f x de fonksiyonlarn N vektrdr. Deerleri bilinen y
ve
( ) f x e gre; bizden x in zm istenmektedir. Blm 6.3te aklanan tekrarl yntemler, lineer
olmayan denklemler iin aadaki ekilde geniletilebilir. (6.20) denklemi farkl ekilde yazlacak olursa;
( ) = 0 y f x (6.21)
ve yukardaki denklemin her iki tarafna da Dx ilave edilirse denklem aadaki ekilde ifade edilebilir.
Burada D matrisi, N N boyutlarnda tersi alnabilen kare matristir.

( ) = + Dx Dx y f x (6.22)

Denklemin her iki taraf da sol taraftan
1
D matrisi ile arplrsa;

( )
1
= +

x x D y f x (6.23)

(6.23)n sa tarafnda bulunan eski
( ) x i deerleri, sol taraftaki yeni
( ) x 1 i + deerlerini retmek
iin kullanlr.

( ) ( ) ( ) ( )
1
1 i i i

+ = +

x x D y f x (6.24)



159
Lineer denklemler iin,
( ) = f x Ax eitlii salanr ve (6.24) denklemi aadaki denkleme indirgenir.

( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1 1 1
1 i i i i

+ = + = +

x x D y Ax D D A x D y (6.25)

Yukardaki gsterim; (6.15)teki Jacobi ve Gauss-Seidel yntemleriyle zdetir. Lineer olmayan
denklemler iin (6.24)teki D

matrisinin belirtilmesi gerekir. D

matrisinin belirtilmesi iin kullanlan
ynteme Newton-Raphson yntemi ad verilir. Bu yntemin temeli;
( ) f x fonksiyonunu
0
x noktas
etrafnda Taylor serisine amaktr.

( ) ( )
0
0 0
d
d
=
= +
x x
f
y f x x x
x

(6.26)

(6.26)daki yksek dereceli terimleri ihmal edip, denklem x iin zlrse;

( )
0
1
0 0
d
d

=

= +




x x
f
x x y f x
x
(6.27)

Newton-Raphson yntemi; (6.27)de
0
x eski
( ) i x deeriyle deitirirken, ayn zamanda x i de yeni
( ) 1 i + x deeriyle deitirir. Sonu olarak;
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
1
1 i i i i

+ = +

x x J y f x (6.28)

(6.29)

(6.29)da elemanlar ksmi trevli olarak gsterilen N N lik J matrisi Jacobian matrisi olarak
adlandrlr. (6.24)deki Dnin yerini, (6.28)deki
( ) i J nin almas haricinde, Newton Raphson metodu,
geniletilmi Gauss-Seidel yntemi ile benzerdir.
rnek 6.5:
( ) f x y =
skaler fonksiyonunu 9 y = ,
( )
2
f x x =
ve
( ) 0 1 x =
iin znz.
a. Newton-Raphson yntemi ile
b. Geniletilmi Gauss-Seidel yntemi ile ( 3 D = ve
4
10

= artna gre)
zm:
( )
2
f x x = ile (6.29) kullanlrsa;
( ) ( )
( )
( )
( )
2
x x
x x
2 2
i
i
d
i x x x i
dx
=
=
= = = J



160
ve
( ) i J matrisi (6.28) denklemi iinde kullanlrsa;
( ) ( )
( )
( )
2
1
1 9
2
x i x i x i
x i
+ = +

elde edilir.
( ) 0 1 x = ile tekrarl Newton-Raphson zm yaplrsa;
(1) 5 x = , (2) 3, 4 x = , (3) 3,02353 x = , (4) 3,00009 x = ve (5) 3 x = deerleri elde edilir.
3 D = ile (6.24) kullanlrsa tekrarl Gauss-Seidel zm aadaki gibi bulunur;
(1) 3,66667 x = , (2) 2,18519 x = , (3) 3,59351 x = , (4) 2, 28908 x = , (5) 3,54245 x = ve
(6) 2,35945 x =
rnek 6.6:
Newton-Raphson yntemini kullanarak ve aadaki
( ) 0 x deerinden balayarak denklemi znz.
4
10

=
( )
1 2
1 2
15 4
0
50 9
x x
x x
+
= =


x

zm:
( )
1 1 2
f x x = + ve
2 1 2
f x x = ile (6.29)u kullanarak;

Elde edilir ve
( )
1
i

J (6.28) iinde kullanlrsa;

matrisleri bulunur. Bu matrisin elemanlar, iki ayr denklem eklinde yazlrsa;
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( )
1 1 2 1 2
1 1
1 2
2 1 2 1 2
2 2
1 2
15 50
1
15 50
1
x i x i x i x i x i
x i x i
x i x i
x i x i x i x i x i
x i x i
x i x i


+ = +

+

+ = +

eitlikleri elde edilir. Tekrarl Newton-Raphson zm yaplrsa;
1
2
(1) 5, 2
(1) 9,8
x
x
=
=
,
1
2
(2) 4,9913
(2) 10, 0087
x
x
=
=
,
1
2
(3) 4,99998
(3) 10, 00002
x
x
=
=
ve
1
2
(4) 5
(4) 10
x
x
=
=
deerleri hesaplanr.
(6.28) denklemi J matrisinin tersi olan
1
J matrisini iermektedir.
1
J matrisini hesaplamak yerine
(6.28) denklemi aadaki gibi yeniden yazlabilir.



161
( ) ( ) ( ) i i i = J x y (6.30)

( ) ( ) ( ) 1 i i i = + x x x (6.31)

( ) ( ) i i =

y y f x (6.32)

zm iin; bundan sonraki herbir tekrarda aadaki drt basamak tamamlanr.
1. basamak:
( ) i y yi (6.32)den hesapla
2. basamak:
( ) i J yi (6.29)dan hesapla
3. basamak: Gauss elemesi ve geri-karm kullanarak
( ) i x iin (6.30)u z
4. basamak: (6.31)den
( ) 1 i + x i hesapla
rnek 6.7:
rnek 6.6nn ilk tekrarl zmnde yukarda bahsedilen drt farkl basama kullann.
zm:
1. basamak:
( ) ( )
( )( )
4 9 15 2
0 0
4 9 50 14
+
= = =


y y f x

2. basamak:
( )
( ) ( )
2 1
1 1 1 1
0
9 4 0 0 x x

= =



J
3. basamak:
( ) 0 y ve
( ) 0 J kullanldnda (6.30) denklemi aadaki ekle dnr.

( )
( )
1
2
1 1
0 2
9 4
0 14
x
x


=

Gauss elemesi kullanlarak; birinci denklem ikinci denklemden
21 11
/ 9 / 1 9 = = J J defa karlarak
aadaki sonuca ulalr.
( )
( )
1
2
1 1
0 2
0 5
0 4
x
x


=

Yukardaki denklem geri-karm ile zldnde; aadaki deerler bulunur.
( )
( )
2
1
4
0 0,8
5
0 2 0,8 1, 2
x
x

= =

= =

4. basamak:
( ) ( ) ( )
4 1, 2 5, 2
1 0 0
9 0,8 9,8

= + = + =


x x x
G ak almalarndan elde edilen tecrbeler gsteriyor ki; Gauss-Seidel ve Jacobi yntemlerinin
zmden raksad pek ok durumda Newton-Raphson yntemi zme yaknsamaktadr. Buna
ilaveten Newton-Raphson ynteminde yaknsama iin gerekli olan tekrarlama says N boyutundan
bamszdr. Ancak; Jacobi ve Gauss-Seidel iin durum farkldr ve boyut bydke tekrarlama says da
artar. Newton-Raphson ile zlen g ak problemlerinin ou 10 tekrarlamadan daha az saylarda
zme yaknsar.



162
G AKII PROBLEM
G ak problemi; dengeli 3-fazl ve yatkn durumdaki g sistemlerinde, herbir bara zerindeki
gerilim byklnn ve faz asnn hesaplanmasdr. Bu hesaplamann sonucunda; iletim hatt ve
trafolar gibi ebeke elemanlarndaki aktif ve reaktif g aklar bulunur ve elemanlar zerindeki g
kayplar hesaplanr. G ak probleminin balang noktas; g sistemlerinde, bilgisayar zmleri
iin gerekli olan giri verilerinin alnabildii tek-hat diyagramdr. Giri verileri temel olarak; bara, iletim
hatt ve transformatr verilerinden oluur.
ekil 6.1de gsterildii gibi herbir k baras, drt farkl deiken ile ilikilendirilir. Bu deikenler;
V
k
gerilim genlii,
k
faz as, P
k
net gerek g ve Q
k
reaktif g olarak ifade edilir. Herbir barada,
bu deikenlerden iki tanesi giri verisi olarak kabul edilir ve dier bilinmeyen veriler g ak
yardmyla hesaplanr. Hesaplamalarda ve gsterimde kolaylk olmas asndan; ekil 6.1deki k
barasna iletilen g, jeneratr ve yk terimleri olarak iki ksma ayrlmtr ve aadaki denklemlerle
ifade edilmitir.

G L
G L
P P P
Q Q Q
k k k
k k k
=
=
(6.33)
Herbir k baras aadaki farkl bara tipinden birine gre snflandrlr.
1. Salnm baras: sistemde sadece bir adet salnm baras bulunur ve genellikle hesaplamalarda 1
says ile numaralandrlr. Salnm baras ayn zamanda referans barasdr ve zerindeki
1 1
V
giri verisi 1,0 0 br olarak alnr. G ak sonunda,
1
P ve
1
Q deerleri hesaplanr.
2. Yk
( ) PQ baras: P
k
ve Q
k
deerleri giri verileridir. Sistemdeki ou bara genellikle bu bara
tipindedir. G ak sonunda, V
k
ve
k
deerleri hesaplanr.
3. Gerilim kontroll
( ) PV bara: P
k
ve V
k
deerleri giri verileridir. Sistemdeki jeneratrlerin,
anahtarlamal nt kapasitrlerin ve statik VAR sistemlerin bal olduu baralar, gerilim
kontroll bara snfna girerler. G ak sonunda, Q
k
ve
k
deerleri hesaplanr.
Ayrca dikkat edilmesi gereken dier bir nokta; eer k baras retim olmayan bir yk baras ise
L
P P
k k
= olur ve bu durum, k barasna salanan gerek gcn negatif olduu anlamna gelir. Ayn
ekilde; eer yk, endktif ise
L
Q Q
k k
= olur.
nceki nitede, ekil 5.7de gsterildii gibi iletim hatlar edeer devresi ile gsterilir. Benzer
ekilde eitli tipteki transformatrlerin de kendilerine ait edeer devreleri vardr. Herbir iletim hattnn
giri verisi; birim edeer devresindeki Z seri empedans, Y nt admitans, hattn baland her
iki baray ve hattn maksimum alma gcn ierir. Benzer ekilde herbir transformatrn giri verisi;
Z birim sarm empedans, Y birim uyartm admitans, sarglarn bal olduu baralar ve maksimum
alma gcn ierir.



163


ekil 6.1: Genel Amal Bara Gsterimi

Bara admitans matrisi
( )
bara
Y hat ve transformatrlerin giri verilerine baklarak oluturulur. Daha
nce birinci nitede (1.32) ve (1.33) denklemlerinde ifade edildii gibi; bara admitans matrisinin
elemanlar aadaki ekilde hesaplanr.

( ) Kegen zerinde: . baraya gelen tm admitanslarn toplam =1,2,3....,N
Kegen haricinde: ( ve baralar arasndaki tm admitanslarn toplam)( )
kk
kn
Y k k
Y k n k n
=
=
(6.34)

Bara admitans matrisi kullanlarak, enerji ebekeleri iin dm denklemleri aadaki ekilde
yazlabilir;

bara
= I Y V (6.35)
Yukardaki denklemde I herbir baraya gelen akmlar ifade eden N vektrdr ve V ise bara
gerilimlerinin gsterildii N vektrdr. k baras iin (6.35)teki k nc denklem

1
N
k kn n
n
I Y V
=
=

(6.36)

ile gsterilir. k barasna iletilen kompleks g ise aadaki gibidir.

P Q
k k k k k
S j V I

= + = (6.37)

Gauss-Seidel yntemi ile g ak zm (6.36) ve (6.37) denklemleri kullanlarak aadaki gibi
bulunabilir.

1
P Q 1, 2, ,
N
k k k kn n
n
j V Y V k N

=

+ = =

(6.38)

Ayrca, aadaki iki gsterim

V
n
j
n n
V e

= (6.39)

Y G B , 1, 2, ,
kn
j
kn kn kn kn
Y e j k n N

= = + = (6.40)



Jeneratr
+

-
ulger baralar
Yk






164
(6.38) denkleminde kullanldnda;

( )
1
P Q V Y V
k n kn
N
j
k k k kn n
n
j e

=
+ =

(6.41)

denklemine dnr. (6.41) denkleminin gerek ve sanal ksmlar ayr ayr kullanlrsa, g denklemleri
aadaki ekilde yazlabilir.

( )
1
P V Y V cos
N
k k kn n k n kn
n

=
=

(6.42)

( )
1
Q V Y V sin 1, 2, ,
N
k k kn n k n kn
n
k N
=
= =

(6.43)

veya
kn
Y kutupsal koordinatlar cinsinden ifade edildiinde; (6.42) ve (6.43) denklemleri aadaki ekle
dnr.

( ) ( )
1
P V G cos B sin
N
K K n kn k n kn k n
n
V
=
= +

(6.44)

( ) ( )
1
Q V G sin B cos 1, 2, ,
N
K K n kn k n kn k n
n
V k N
=
= =

(6.45)

Yukardaki denklemler; lineer olmayan g ak problemlerine Newton-Raphson yaklamyla zm
getirirler.

GAUSS-SEIDEL YNTEM LE G AKII ZM
bara
= I Y V dm denklemleri, blm 6.3de Gauss-Seidel kullanlarak zlen y = Ax denklemine
benzer lineer denklemler kmesidir. G akndaki bara verileri; yk baralar iin P
k
ve Q
k
y veya
gerilim kontroll baralar iin P
k
ve
k
V y ierdiinden, dm denklemleri lineer denklem tipine tam
olarak uymaz. Akm kayna vektr I , bilinmeyendir ve denklemleri lineer deildir. Her bir yk baras
iin
k
I deerleri, (6.37) denkleminden hesaplanabilir.

P Q
k k
k
k
j
I
V

= (6.46)

(6.18) denklemindeki Gauss-Seidel yntemi yukarda verilen
k
I ile dm denklemlerine
uygulandnda;

( )
( )
( ) ( )
1
1 1
P Q 1
1 1
k N
k k
k kn n kn n
n n k
kk k
j
V i Y V i Y V i
Y V i

= = +

+ = +



(6.47)

elde edilir. zm esnasnda, herbir tekrarlamada yk baralar iin (6.47) denklemi iki kere uygulanr. lk
seferde, denklemin sa tarafnda
( )
k
V i

kullanlr, ikinci uygulamada ise

( )
k
V i

yerini
( ) 1
k
V i

+ e brakr.
Gerilim kontroll baralarda Q
k
bilinmemektedir, fakat (6.43) denkleminden hesaplandnda;
( ) ( ) ( ) ( )
1
Q V Y V sin
N
k k kn n k n kn
n
i i i i
=
=

(6.48)
ve
G L
Q Q Q
k k k
= +
bulunur.


165
Eer
G
Q
k
nin hesaplanan deeri kendi snr deerlerini amyorsa; o zaman Q
k
, (6.47) denkleminde
( 1) V ( 1) ( 1)
k k k
V i i i + = + + deerini bulmak iin kullanlr. Bu ilemin ardndan; V ( 1)
k
i + genlii V
k
olarak deiir. Bu deer gerilim kontroll barann giri verisidir. Son olarak (6.47) denklemi ile gerilim
kontroll baralarn ( 1)
k
i + as hesaplanr.
Eer
G
Q
k
nin hesaplanan deeri kendi snr deerlerini ayorsa; o zaman ilgili bara gerilim kontroll
bara tipinden karak yk barasna dnr ve
G
Q
k
snr deerine eitlenir.
1 numaral baray temsil eden salnm baras iin
1
V ve
1
giri verileridir. Bu bara iin tekrarlamal
ilem gerekli deildir. (6.42) ve (6.43) denklemlerinden
1
P ve
1
Q deerleri hesaplanr.

NEWTON-RAPHSON YNTEM LE G AKII ZM
(6.42) ve (6.43) denklemleri, blm 6.4te Newton-Raphson yntemi kullanlarak zlen
( ) y = f x
denklemine benzer lineer olmayan denklemlerdir. G ak zm iin gerekli olan x , y ve f
vektrleri aadaki gibi tanmlanr;


(6.49)
Bu denklemde kullanlan V, P ve Q terimleri birim deer ve as ise radyan cinsinden
gsterilir. Salnm barasna ait olan
1
V ve
1
deikenlerinin deerleri bilindii iin bu deikenler (6.49)
denkleminden karlmtr. (6.42) ve (6.43) denklemleri 2,3,..., k N = iin aadaki ekle dnrler.
( ) ( )
1
y P P V Y V cos
N
k k k k kn n k n kn
n

=
= = =

x

(6.50)

( ) ( )
1
y Q Q V Y V sin
N
k N k k k kn n k n kn
n

+
=
= = =

x (6.51)

(6.29) denkleminin Jacobian matrisi aadaki formda olur.



166
(6.52)

Bu matris, drt farkl blok olarak ayrlmtr. Herbir bloktaki ksmi trevler (6.50) ve (6.51)
denklemlerinden yola klarak hesaplanm ve aada verilmitir.

( )
( )
( )
( )
P
J1 V Y V sin
P
J2 V Y cos
V
Q
J3 V Y V cos
Q
J4 V Y sin
V
k
kn k kn n k n kn
n
k
kn k kn k n kn
n
k
kn k kn n k n kn
n
k
kn k kn k n kn
n
n k

= =

= =

= =

= =

(6.53)

( )
( )
( )
1
1
1
P
J1 V Y V sin
P
J2 V Y cos Y V cos
V
Q
J3 V Y V cos
Q
J4 V Y
V
N
k
kk k kn n k n kn
n k
n k
N
k
kk k kk kk kn n k n kn
n k
N
k
kk k kn n k n kn
n k
n k
k
kk k
k
n k

=
=

= = =

= = +

= =

= =

( )
1
sin Y V sin
N
kk kk kn n k n kn
n

=
+

(6.54)



167
Bu aamadan sonra blm 6.4te aklanan Newton-Raphson ynteminin basamaklar; i inci
tekrarlama iin
( )
( )
( )
i
i
i

=

x
V
ifadesi kullanlarak oluturulur.
1. basamak: (6.50) ve (6.51) denklemlerini aadaki ifadeyi hesaplamak iin kullan.
( )
( )
( )
( )
( )
i
i
i
i i


= =




P P x
P
y
Q Q Q x

(6.55)
2. basamak: (6.53) ve (6.54) denklemlerini Jacobian matrisini hesaplamak iin kullan.
3. basamak: Gauss elemesi ve geri-karm kullanarak aadaki ifadeyi z.
( ) ( )
( ) ( )
( )
( )
( )
( )
1 2
3 4
i i i i
i i i i

=




J J P
J J V Q
(6.56)
4. basamak: Aadaki ifadeyi hesapla.
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
1
1
1
i i i
i
i i i
+
+ = = +

+


x
V V V
(6.57)
( ) 0 x , ilk balang deeriyle baladktan sonra tekrarlama prosedr; sonuca yaknsama
salanncaya kadar devam eder veya tanmlanan maksimum tekrarlama deeri alnca son bulur.
Yaknsama kriteri genelde ( ) i x den ok ( ) i y ye baldr.
Elektrik ebekesinde herbir gerilim kontroll bara iin V
k
gerilim genlii nceden bilinmektedir ve bu
yzden
( ) Q
k
x fonksiyonuna ihtiya yoktur. Bu yzden gerilim kontroll baralar iin V
k
x vektrnden,
Q
k
ise y vektrnden hari tutulur, karlr. Jacobian matrisinde ise; V
k
nn ksmi trevlerine karlk
gelen stunlar ve
( ) Q
k
x in ksmi trevlerine karlk gelen satrlar hari tutulur. zme ulamak iin
yaplan herbir tekrar ileminde; herbir gerilim kontroll baraya ait olan V ( 1)
k
i + deeri V
k
ya reset
edilip eitlenir. Herbir tekrarlamann sonunda,
( ) Q
k
x deeri (6.51)den hesaplanr ve ardndan herbir
gerilim konroll bara iin
( )
G L
Q Q Q
k k k
= + x deerleri bulunur. Eer hesaplanan
G
Q
k
deeri, bu
niceliin snr deerlerini ayorsa; bara tipi yk baras olarak deitirilir ve
G
Q
k
deeri snr deerine
eitlenir. Bu aamadan sonra, g ak ile V
k
iin yeni bir deer hesaplanr.
Gauss-Seidel ve Newton-Raphson yntemleri karlatrldnda; g ak problemlerinden elde
edilen tecrbeler gsteriyor ki, Jacobi ve Gauss-Seidel yntemlerinin zme raksad birok durumda
Newton-Raphson yntemi zne yaknsamaktadr. Ayrca; Newton-Raphson ynteminde yaknsama iin
gerekli olan tekrarlama says N bara saysndan bamsz iken, Jacobi ve Gauss-Seidel yntemlerinde
bu says N kadar artmaktadr. Jacobi ve Gauss-Seidel yntemlerinin bilgisayarda kullanlan hafza ve
dk hesap yetenekleri bakmndan avantaj olmasna ramen, gnmz teknolojisi ile Newton-Raphson
yntemi dier Jacobi ve Gauss-Seidele gre daha ok tercih edilir ve bu yntemle gvenilir hesaplamalar
yaplr.

HIZLI AYRIIK G AKII
ok fazla baraya ve iletim hattna sahip olan byk boyutlu enerji ebekelerinin izlenmesi ve kontrol
amacyla ana bilgisayarda sk sk g ak program altrlp g ak hesab yaplr. Yntem olarak
Newton-Raphson seilmise, sistemin bymesi Jacobian matrisini de olduka bytr. Bylece,
bilgisayarn hafza gereksinimi artar ve yntemin sonuca yaknsama zaman uzar. Hzl ayrk g ak
yntemleri bu olumsuzluklar azaltmak iin gelitirilmitir.
G ak ynteminde kullanlan Jacobian matrisi iinde, Q ve P- V arasndaki zayf iliki
sebebiyle, hzl ayrk g ak ynteminde 2 J ve 3 J alt matrisleri ihmal edilir. Bylece yntem hem
hzlanr hem de bilgisayarn bellek gereksinimi azalr. Yntemin daha da hzlandrlmas iin


168
V V 1 br
k n
kabul edilerek
k n
alnabilir. Son kabuller uygulandktan sonra 1 J ve 4 J sabit matris
zellii kazanr. Bu durumda Newton-Raphson ynteminde her tekrarlamada Jacobian matrisinin tekrar
tekrar hesaplanmas gerekmez ve bylece yntemin yaknsama hz artar. Bu yaklam, ihmallerin
olmad nceki yaklama gre yaklak sonular retirler ama zamann nemli olduu durumlarda ufak
hatalara gz yumulabilir.

G AKII KONTROL
Enerji sistemlerinde g akn ve iletilen enerjinin kontroln salayan eitli ebeke elemanlar
mevcuttur. G ak genel olarak aadaki ekilde kontrol edilir;
1. Jeneratrlerin uyartm ksmlarnn kontrol
2. nt kapasitr, nt reaktr ve statik VAR sistemlerin anahtarlanmas
3. Regleli ve kademe deitiricili transformatrlerin kontrol
Dengeli yatkn-durum artlarnda alan jeneratre ait basit Thevenin edeer modeli ekil 6.2de
gsterilmektedir.
t
V jeneratre ait terminal gerilimini,
g
E uyartm gerilimini, g asn ve X
g
ise
pozitif-sral senkron reaktans ifade etmektedir. ekilden de anlalaca zere, jeneratre ait akm deeri
ve jeneratr tarafndan ebekeye salanan kompleks g deeri aagdaki iki denklemde ifade edilmitir;
E V
X
j
g t
g
e
I
j

= (6.58)
( )
2
*
E V VE cos sin V
P Q V
X X
j
g t t g t
t t
g g
e j j
S j V I
j

+
= + = = =

(6.59)
ebekeye salanan gerek ve reaktif g deerleri ise;
VE
P Re sin
X
t g
g
S = = (6.60)
( )
V
Q Im E cos V
X
t
g t
g
S = =

(6.61)
olarak bulunur. (6.60) denkleminden anlalaca zere g as arttka gerek g deeri de
artmaktadr. ebeke ilemi olarak dnldnde; uyartm gerilimi sabit tutularak jeneratrn giri gc
trbn vastasyla ykseltilirse, jeneratre ait rotorun dn hz artar. Rotor hznn artmasna paralel
olarak g asnn deeri artar ve bu art da jeneratrn kndaki P gerek gcn arttrr. Ayrca,
(6.61) denklemine gre Q reaktif g knda da azalma meydana gelir. g asnn 15 den dk
olduu durumlarda; P deki art, Q daki azaltan ok daha fazladr. G ak asndan
dnldnde; trbn gcnn art, jeneratrn bal olduu sabit gerilim barasnda P artna sebep
olur. G ak, Q daki kk deiiklikle beraber g asndaki art hesaplar.
(6.61) denklemi bize E
g
uyartm geriliminin artmasyla Q reaktif g knn da artacan gsterir.
ebeke ilemi olarak dnldnde; trbn gc sabit tutularak jeneratrn uyartm gerilimi
ykseltildiinde, rotor akm artar. Rotor akmndaki arta bal olarak E
g
uyartm gerilimi de artar ve
bu art jeneratre ait Q reaktif g knn artmasna sebep olur. (6.60) denklemindeki P gcn sabit
tutabilmek iin E
g
artnn g asnda kk deiimler meydana getirdii grlmektedir. G
ak asndan dnldnde; jeneratrn uyartm gerilimindeki art, jeneratrn bal olduu sabit-
gerilim barasndaki gerilimin genliini arttrr. G ak, jeneratr tarafndan salanan Q reaktif g
kndaki art g asndaki kk deiime gre hesaplar.


169
ekil 6.3te g sistemindeki baraya nt kapasitr bankas eklenmesinin etkileri gsterilmektedir.
Buradaki sistem Thevenin edeer devresiyle modellenmitir. AN anahtar kapatlmadan nce
kapasitrn balanaca barann gerilimi
Th
E deerine eittir. AN anahtar kapatldnda kapasitr
zerindeki
C
I akm, yk baras gerilimi olan
t
V den 90 ileridedir. ekil 6.3te grld gibi
t
V
fazr,
Th
E fazrnden genlik olarak olduka byktr. G ak asndan bakldnda, yk barasna
bir kapasitr ilave edilmesi sisteme negatif yk ilavesi gibi yansr. Bu demek oluyor ki; kapasitr negatif
deerde bir yk tketicisidir. Byle durumda g ak, kk deerdeki deiimlerinde oluan bara
gerilim genliinin art miktarn hesaplar. Ayn ekilde sisteme nt endktr balandnda sistem
zerinde oluan etki, yk barasna pozitif deerde bir yk balandndaki oluan etkiyle ayndr. Byle
durumda g ak, kk deerdeki deiimlerinde oluan bara gerilim genliindeki azalmay
hesaplar. Kademe ayarl transformatrlerin kademe ayar deerleri deitirilerek, balandklar baralarn
gerilimine etki edilebilir. Bu kontrol mekanizmas, hatlardan akan reaktif g deerini deitirir.



ekil 6.2: Jeneratre ait Thevenin Edeer Devre



ekil 6.3: G Sistem Barasna nt Kapasitr Eklenmesi






Yk








170
zet
Dengeli, -fazl ve yatkn-durum koullar
altnda enerji sistemlerinde hesaplanan g ak
hesaplamalarnda; Jeneratrlerin, ebekeye bal
tm yk taleplerini ve iletim hatlarndaki toplam
g kaybn karladklar kabul edilir. Btn
baralara ait gerilim genliklerinin, nominal gerilim
snrlar ierisinde olduu varsaylr.
Jeneratrlerin, kendilerine ait g snrlarn
amadklar kabul edilir. Transformatr ve iletim
hatlarnn, ar yklenmedikleri varsaylr.
G akn hesaplamak iin kullanlan algoritma
yada program sona erdiinde, ebekedeki
baralara ait gerilim genlikleri, gerilim alar,
baralardan ve iletim hatlarndan akan aktif ve
reaktif gler ve toplam g kayb hesaplanm
olur. Gauss elemesi ve geri-karm iin
bilgisayar tarz matematik ilemcilerin A iin
2
N hafza adresine, y iin N hafza adresine
gereksinimi vardr. A ve y nin muhafazas iin
bir gereksinim yok ise
( ) k
A , A nn adresinde ve
ayn ekilde
( ) k
y , y nin adresinde depolanabilir.
Tekrarlanan dngler, aritmetik ifadeler ve
alma alanlar iin ek hafza gereklidir.
Bilgisayar zaman gereksinimleri; Gauss elemesi
ve geri-karmlar iin gerekli olan aritmetik
uygulamalarn belirlenmesiyle hesaplanabilir.
















Gauss-Seidel ve Newton-Raphson yntemleri
karlatrldnda; g ak problemlerinden
elde edilen tecrbeler gsteriyor ki, Jacobi ve
Gauss-Seidel yntemlerinin zme raksad
birok durumda Newton-Raphson yntemi
zne yaknsamaktadr. Ayrca; Newton-
Raphson ynteminde yaknsama iin gerekli olan
tekrarlama says N bara saysndan bamsz
iken, Jacobi ve Gauss-Seidel yntemlerinde bu
says N kadar artmaktadr. Jacobi ve Gauss-
Seidel yntemlerinin bilgisayarda kullanlan
hafza ve dk hesap yetenekleri bakmndan
avantaj olmasna ramen, gnmz teknolojisi
ile Newton-Raphson ynteminde dier Jacobi ve
Gauss-Seidele gre daha tercih edilir ve
gvenilir hesaplamalar yaplmaktadr.


171
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, g ak
programnn hesaplad sonulardan biri
deildir?
a. Bara gerilim genlii
b. Bara gerilim frekans
c. Bara gerilim as
d. Baradan akan aktif g
e. Baradan akan reaktif g
2. = Ax y lineer denklem sisteminde A matrisi
N N boyutunda, st gensel tipte kare matris
ise bu denklem sistemini zmek iin A
matirisinin en alt satrndan balayarak en st
satra doru tm bilinmeyenleri zme yntemine
ne ad verilir?
a. Jacobi
b. Gauss
c. Geri-karm
d. Gauss-Seidel
e. Newton-Raphson
3. N bilinmeyenli denklem sistemini zerken
Gauss elemesi kullanlyorsa, bu yntem ka adet
arpm ilemi gerektirir?
a.
( )
2
3 N N

b.
( )
3
2 N N

c.
( )
3 2
3 N N

d.
( )
3
3 N N

e.
( )
2
3
3 N N

4. 4 bilinmeyenli denklem sistemini zerken
geri karm ilemi kullanlyorsa, bu yntem ka
adet karma ilemi gerektirir?
a. 3
b. 4
c. 6
d. 12
e. 20



5. G ak yntemleriyle ilgili olarak
aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Jacobi ynteminde N boyutu bydke
tekrarlama says azalr.
b. Gauss-Seidel ynteminde N boyutu
bydke tekrarlama says azalr.
c. Jacobi ynteminde tekrarlama says N den
bamszdr.
d. Gauss-Seidel ynteminde tekrarlama says
N den bamszdr.
e. Newton-Raphson ynteminde tekrarlama
says N den bamszdr.
6. G ak hesabnda, ebekede sadece bir
adet bulunan, genellikle hesaplamalarda 1 says
ile numaralandrlan ve ayn zamanda referans
baras olarak da adlandrlan bara tipi
aadakilerden hangisidir?
a. Akm baras
b. Gerilim baras
c. Salnm baras
d. Kapasitr baras
e. Endktr baras
7. G aknda, yk baras olarak adlandrlan
bara ile ilgili olarak aadakilerden hangisi
dorudur?
a.
P
k
ve
Q
k
deerleri giri verileridir. G ak
sonunda,
V
k
ve
k

deerleri hesaplanr.
b.
P
k
ve
V
k
deerleri giri verileridir. G ak
sonunda,
Q
k
ve
k

deerleri hesaplanr.
c.
k

ve
V
k
deerleri giri verileridir. G ak
sonunda,
Q
k
ve
P
k
deerleri hesaplanr.
d.
k

ve
Q
k
deerleri giri verileridir. G ak
sonunda,
V
k
ve
P
k
deerleri hesaplanr.
e.
P
k
ve
k

deerleri giri verileridir. G ak

sonunda,
V
k
ve
Q
k
deerleri hesaplanr.



172
8. N bilinmeyenli bir denklem iin,
Jacobian matrisinin boyutu aadakilerden
hangisidir?
a. 1xN
b. Nx1
c. (N-1)x1
d. (N-1)x(N-1)
e. NxN
9. Newton-Raphson ynteminde zm iin
yaplan herbir tekrar ka basamaktan oluur?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
10. G aknda aktif g ile bara geriliminin
giri verisi olduu ve reaktif g ile faz asnn
hesapland bara tipi aadakilerden hangisidir?
a. Salnm baras
b. Yk baras
c. Akm baras
d. Kapasitor kontroll bara
e. Gerilim kontroll bara













Kendimizi Snayalm Yant
Anahtar
1. b Yantnz yanl ise G Ak balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. c Yantnz yanl ise Lineer Cebir
Denklemlerinde Dorudan zmler: Gauss
Elemesi Yntemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise Lineer Cebir
Denklemlerinde Dorudan zmler: Gauss
Elemesi Yntemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
4. c Yantnz yanl ise Lineer Cebir
Denklemlerinde Dorudan zmler: Gauss
Elemesi Yntemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
5. e Yantnz yanl ise Lineer Olmayan
Cebirsel Denklemler in Tekrarl zmler:
Newton-Raphson Yntemi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise G Ak Problemi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz yanl ise G Ak Problemi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. e Yantnz yanl ise Lineer Olmayan
Cebirsel Deklemler in Tekrarl zmler:
Newton-Raphson Yntemi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
9. c Yantnz yanl ise Lineer Olmayan
Cebirsel Denklemler in Tekrarl zmler:
Newton-Raphson Yntemi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
10. e Yantnz yanl ise G Ak Problemi
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.












173
Yararlanlan Kaynaklar
Palo A. (2005). EPRI AC Transmission Line
Reference Book200 kV and Above, Electric
Power Research Institute (EPRI).
Hayt., W. H. (2006), Engineering Circuit
Analysis, 7th ed. NewYork: McGraw-Hill.
Gney . (1994). zml Enerji letim Hatlar
Problemleri, Marmara niversitesi Yaynlar.
Peint M. A. (1996). Elektrik Santralleri Enerji
letimi ve Datm.
Gney, 1. (2001). zml Enerji letim
Hatlar Problemleri, stanbul, Marmara
niversitesi Yaynlar.
Prof. Dr. erifolu N. (2003) Elektrik Enerji
Sistemleri cilt 1, Papatya yaynclk.
Glover, D.J., and Sarma, M.S. (1989). Power
system analysis and design, PWS-Kent
Publishing Com., Boston.
Fitzgerald, A. E., Higginbotham, D. E. & Grabel,
A. (2000). Fundamental Electric Engineering.
(ev. Ed. Kyma, K.) Temel Elektrik
Mhendislii Cilt 1. (3. Bask). Ankara: Bilim
Center.
Arifolu, U. (2002). G Sistemlerinin
Bilgisayar Destekli Analizi. stanbul: Alfa
Basm Yaym Datm Ltd. ti.
Grainger, J.J. (1994). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
Saadat, H. (2004). Power System Analysis.
McGraw-Hill Inc.
http://elektroteknoloji.com
http://www.enerjiplatformu.org