.

399
Azz Mahmud Hdynin
Arapa ve Farsa Manzmeleri
D O . D R . M U S A Y I L D I Z
Gazi niversitesi, Gazi Eitim Fakltesi, Yabanc Diller Eitimi Blm retim yesi
Azz Mahmud Hdy, yaad XVI.-XVII. yz yllarn siys, sosyal ve kltr
tarihiyle ilgili aratrmalarda adndan bir vesile ile mutlaka sz edilen mmtaz
ahsiyetlerden birisidir. Bu almada bu gne kadar mstakil bir aratrma ko-
nusu yaplmayan, Azz Mahmud Hdynin dvnnda ve dier eserlerinde yer
alan Arapa ve Farsa manzmeleri incelenecektir. Asl ama, Arapa ve Farsa
manzmeleri, bu dillere vkf olmayanlarn istifadesine sunmaktr.
almada Ziver Tezerenin 1987 ylnda stanbulda yaymlam olduu Azz
Mahmud Hdy Divannda yer alan Arapa ve Farsa manzmeler esas aln-
mtr. Bu manzmelerin Arapa olanlarndan drt tanesinin yerleri, divnnn
nshalarndan taranarak tespit edilmitir. Bu nshalar Sleymaniye Ktp-
hanesi, Hc Mahmud Efendi Blm, No: 2372/2 (54b-173b), Ankara Mill K-
tphane, Yz. A.1915 (142b-178a)
1
ile A.5598 (13b-121b)dir. Bunlardan Sley-
maniye Ktphanesi, Hc Mahmud Efendi nshasnn istinsh tarihi, melli-
fin vefat tarihine iki yl gibi yakn bir zaman olduundan, bu nsha asl nsha
olarak kabul edilmi ve dier iki nsha bununla karlatrlmtr. Sz konusu
yazma, Mustafa Tatc ile birlikte tpk basm ve eviri yazmn hazrlam oldu-
umuz nsha olup, h.1040/m.1630 tarihlidir
2
.
Divnn taranmas srasnda, sz konusu kitapta yer almayan bir yeni Arapa
kta tarafmzdan belirlenmitir. Dvnda tespit edilemeyen dier manzmeler
ise, ad geen eser esas alnarak, Arapadan Ltin harflerine aktarlm olup, l-
kemizde tamamnn Trkeye evirisi ilk defa tarafmzdan yaplmtr. Bylece
5 adet Arapa iir, 12 adet Arapa kta, 12 adet Arapa mfred, 13 adet Arapa
secili sz ile 5 adet Farsa kta ve mfred tespit edilmitir. Ayrca belirlenen
14 adet Arapa-Trke karm mlemma ve telmileri de konuya dahil edil-
mitir. Tespit edilen bu manzmelerde Cenab- Hak, Hazreti Peygamber (s.a.v.),
kitap, iman, ibadet, af dileme, ktl terk etme, cennette evlatlar grme ar-
zusu vb konular ilenmektedir. almann sonuna, btn manzmelerin L-
tin harflerine aktarlm hli ile Trke evirileri eklenmitir. iirlerin Trke-
ye evirileri yaplrken mmkn olduunca iir diline sadk kalnmtr.
Osmanl kltrnde kiinin iki borcu vardr. Bunlardan birincisi Arapa ren-
mek, ikincisi de Farsa renmektir. Kim ki bilir Fris, gider deynin yars s-
z yaygndr. Bu sze gre, Farsa renen kii borcunun yarsn demi olur.
Kii borcunun geri kalan yarsn ise Arapa renerek der. Bu dnceden ha-
reket eden Osmanl limleri, bu iki dili, aldklar salam bir medrese eitimiyle
iyi bir ekilde renmilerdir. Ayn ilm dnceden hareket ettiini dnd-
mz Azz Mahmud Hdynin bu dillere hakimiyeti, bir yabanc dilde en zor
kaleme alnan Arapa ve Farsa manzmelerinde grlmektedir. Yalnz Azz
Mahmud Hdynin hayatyla ilgili eserlerde
3
onun Arapa ve Farsayla olan
mnasebetini ortaya koyan pek fazla bilgi yoktur. Ancak bu eserlerde satr ara-
larndan baz sonular karmak mmkndr. Mektbt adl eserindeki
4
Tahs-
limiz, saltanat- Sleymniye syesinde ve Selimiye devletinde olmutur. ifade-
sinden, eitimini Kanun Sultan Sleyman ve II. Selim zamannda tamamlad
anlalmaktadr.
Tezkir adl eserinde yer alan u cmleleri de, onun medrese tahsili hakknda
baz ipular verir niteliktedir
5
:
Merhm ve mafr leh ceddiniz Sultn Sleyman Hn Hazretlerinin sye-i sal-
tanatlarnda, Siget (Zigetvar) seferinden iki yl nce esrr- Kurn- Hakm ve
sr- Furkn- Azm Kkayasofyada bu duacnza mnkeife olup, hussan
400
.
Azz Mahmud Hdy klliyesinin ana kapdan grn
bu Y Sn vel-Kurnil-Hakm kssas yn olup, dim yazmak htrasnda ol-
duka mevni zuhr ederdi.
Bu cmlelerden, Zigetvar Seferinin meydana geldii h.974/m.1566dan nceki
yllarda Azz Mahmud Hdynin Kkayasofyada ilim tahsili ile megul ol-
duunu anlamak mmkndr.
Bylece ilk tahsline ereflikohisarda balayan, bilgisini arttrmak iin stan-
bula giden ve Kk Ayasofya Medresesinde tahslini srdren Azz Mahmud
Hdy, daha sonra stanbulda Nazr-zde Ramazan Efendinin (984/1576) ders-
lerini takip etmitir. Nzr-zde 1569 ylnda Edirneye mderris olarak tayin
edilince ondan ayrlmam, onun mud ve mlzimi olmutur. Nazr-zde,
1571-1572 yllarnda am ve Msr kadlklar grevini if ederken, onun mec-
lislerinde bulunmu ve nibliini yapmtr. Bu yllarda en nemlisi bu lke
limlerinden ald dersler ve zellikle Kahirede eyh Kermuddn Halvet
(986/1577)den ald Usl-i esm olmutur
6
.
Bu almada, Azz Mahmud Hdynin Arapa ve Farsa manzmeleri yedi
ana balk altnda ele alnmtr. Bunlar srasyla dvn iinde geen Arapa l-
hleri, Arapa lhsi, Arapa ktalar, Arapa mfredleri, Arapa secili szleri,
Arapa-Trke karm mlemma ve telmileri, Farsa kta ve mfredleridir.
Dvn iinde geen Arapa lhlerinden ilki (Arapa ve Farsa Manzmeleri A-
1), Ziver Tezeren basksnda Tesbhtut-Tervh (Teravih Tesbihat) bal
altnda verilmitir. almada esas alnan asl nshada, 129. ilh olarak yerini
almtr. ki beyitten meydana gelen bu ilhde, Allaha yakarp, peygambere sa-
lt ve selm getirerek af dileme, doru yola iletmesini isteme ve cennete girme-
yi arzulama konular ilenir.
kinci ilh ise (Arapa ve Farsa Manzmeleri A-2), Ziver Tezeren basksnda
Tesbhtut-Tervh (Teravih Tesbihat) bal altnda verilen birinci ilhnin
devam gibidir. Ancak incelediim nshalarda pe pee gelmelerine ramen, iki
ayr ilh eklinde yazlm ve numaralanmtr. Asl nshada 130. iir olarak
yerini almtr. Bu ilhde de Peygamber (s.a.v.) konu edilmi, mira olayna tel-
mihte bulunulmu, Mescid-i Harmdan Mescid-i Aksya gittii, onun Kurnla
yaratlanlarn hepsine gnderildii, lemlere rahmet olarak geldii ve peygam-
berlerin sonuncusu olduu ifade edilir.
nc ilh (Arapa ve Farsa Manzmeleri A-3), Ziver Tezeren basksnda
Arapa iirler ksmnda Munctut-Temcd (vme Yakar) bal altnda
verilmitir. Asl nshada ise 149. ilh olarak yerini almtr. Yedi beyitten mey-
dana gelen bu ilhde Allaha tam bir yakar ve yalvarma sz konusudur. Bir r-
nek olmas asndan bu iirin Trke evirisini burada vermek uygun olacak-
tr:
1. Ey bu kubbeleri direksiz bin eden
Ey rzgr gnderen ve ey bulutlar in eden
2. Ey vicdanlarda gizlenenlerin hepsini bilen
Ey istediklerini bir kitapta takdr eden
401
.
3. Habibine ve onun ailesinin hepsine salt et
Hesap yerinde mmetinin kusurlarn setr et
4. Ey skntlar gideren ve gnahlar balayan
Ey gayb bilen ve dorular ilham eden
5. Ey kendisine btn ihtiyalar sunulan
Ey straplarn giderilmesinde kendisine dayanlan
6. Kulunun kalbini senden bakasn sevmemesi iin temizle
Ey tasarruf sahibi ey klelerin efendisi
7. Fazln ve kereminle sana kavumay kolaylatr bize
Ey engelleri kaldran ey rtleri aan
Dvnda yer alan Arapa drdnc manzme (Arapa ve Farsa Manzmeleri A-4),
asl nshada 151. ilh olarak yerini almtr. Murabba eklinde be hneden
meydana gelen bu ilhde Azz Mahmud Hdy, tasavvuf eitim srecinde olan
rencilerine seslenerek, onlara dnyay terk etmelerini, stadn hizmetinde ol-
malarn, rzk vereni grmeleri iin a kalmalarn, sadece Allaha ynelmeleri-
ni, ird kabul etmeme durumunda kiinin kurtulua eremeyeceini dile getirir.
Bu almada ikinci balk olan Arapa lhsi (Arapa ve Farsa Manzmele-
ri B) ad altnda ele alnan Telev eyyuhel-uk (Gelin ey klar) diye ba-
layan ilh, Ziver Tezeren basksnda olmasna ramen, dvnn tarafmzdan in-
celenen nshalarnda bulunamamtr. Bu yzden almada mstakil bir balk
altnda incelenmitir. Murabba eklinde be hneden meydana gelen bu ilhde
Azz Mahmud Hdy, klara seslenerek onlar her eyin sahibi olan, diledii-
ni azz ve dilediini de zell eden Allaha yneltir.
Arapa Ktalar bal altnda yer alan (Arapa ve Farsa Manzmeleri C) on
iki mstakil ktada, Cenb- Hak, iman, ibadet, af dileme, hamd ve kr konu-
larn ilemektedir. Bunlardan on ikincisi Ziver Tezeren basksnda olmamasna
ramen, dvnn tarafmzdan incelenen nshalarnda tespit edilmitir. Bu kta
yledir:
Estafirullhel-Azm
Min kulli m l yestakm
Entel-Kerm Enter-Rahm
fir len yevmez-zelel
Bu ktann Trkeye evirisini de u ekilde yapmak mmkndr:
Af dilerim Yce Allahtan
Doru olmayan her eyden
Sen cmertsin Sen merhamet eden
Affet bizi ahiret gn
Bu ktann son msrasnda ahiret gn iin, yevmez-zelel (kusurlar/itaat g-
n) tabirinin kullanlmas dikkat ekicidir. Bu tabir slm literatrde ender
rastlanan bir tabir gibi grnmektedir.
402
.
Bu almada Arapa Mfredleri bal altnda (Arapa ve Farsa Manzme-
leri D), on iki adet mfred yer alr. Bu mfredlerde Cenab- Hak, peygamber,
iman, ktl terk etme, bel ve yol evlatlarn cennette grme arzusu gibi ko-
nular iler. Bunlara rnek olarak u mfredleri vermek mmkndr:
1. Dail-hubse vecalhu harmen aleyke
Ve ahsin il men ese ileyke
Trkesi:
Brak ktl yasakla onu kendine
yilik et sana ktlk eden
8. Nec min nefsihi men vahhadallhe
zit-tevhdu tirykus-summi
Trkesi:
Kendini kurtard kelime-i tevhdi syleyen
Kelime-i tevhd panzehiridir zehirlerin
10. Eklu treten y Rabbi zidn
Ve uhr leyte umm lem telidn
Trkesi:
Ey Rabbim bana artr bazen derim
Keke annem beni dourmasayd bazen de derim
Arapa Secili Szleri bal altnda (Arapa ve Farsa Manzmeleri E), on
adet secili sz yer almaktadr. Bu secili szlerde Cenb- Hak, peygamber, iman
ve ibadet konularn iler. Bunlara rnek olarak u secili szleri vermek mm-
kndr:
2. Men amile slihan bi-husnil-itikdi
Fallhu Tel ysiluhu ilel-murdi
Fe innellhe Rafun bil-ibdi
Leyse li-fadlihi ve keremihi nefdi
Trkesi:
Tam bir inanla kim iyi bir amel iler
Allahu Teala onu muradna erdirir
Allah kullarna kar merhametlidir
Fazl ve keremi tkenmezdir
6. Veskin erben tahr
Ve yessir l bi-rahmetike cenneten ve surr
403
.
Trkesi:
Temiz bir iecek sun bana
Kolaylatr rahmetinle cenneti ve sevinci bana
14. Fe keenne kulben beyne hadd
Fh l yuessiru vadun ve l vad
Trkesi:
Sanki kalplerimiz demirler arasnda
Ne vaat ne de tehdit tesir ediyor onlara
Arapa-Trke Karm Mlemma ve Telmleri bal altnda (Arapa ve
Farsa Manzmeleri F), on drt adet mlemma ve telm yer alr. Dvnn ns-
halar taranarak belirlenen bu manzmelerde Cenb- Hak, kader ve kaz, iba-
det, ird, Allah yolunda alma konularn iler. Bunlara rnek olarak u man-
zmeleri vermek mmkndr:
1. Allhumme y Hd
7
sn eyle yolumuz
Sehhil ubrel-vd
8
Tz geir tut elimiz
12. O sultndr eden kullarn ird
Men lem yehdillhu m lehu min hd
9
Gnl kasrn ede lutf ile bd
El-hamdu lillh e-sukru lillh
15. Leyse lil-insn ill m-se
10
Fectehid fllhi in itel-felh
11
Ey Hdy Hakk zikr et dim
T ki sadra hsl ola inirh
Bu almann son bal olan Farsa Kta ve Mfredleri ksmnda (Arapa ve
Farsa Manzmeleri G) be adet kta ve mfred yer alr. Bunlarda da Cenb-
Hak, Peygamber (s.a.v.) ve af dileme konular ilenir. rnek olarak da u man-
zmeleri vermek mmkndr:
4. Zenb r itirf huner est
er cezst ez beer beer est
Trkesi:
Hnerdir gnahn itiraf etmesi insann
Beerin erri cezasdr beerin
5. Ez hak hemekes hl-i nik mhhed
n-est serencm ki mhhed
404
.
Trkesi:
Allahtan herkes iyi hl ister
Ama sonunda onun dedii olur
Sonu olarak, Azz Mahmud Hdynin tpk basma esas aldmz dvnnn
iinde yer alan 234 ilhden drdnn Arapa olduu, bunun yannda dvnn
Ziver Tezeren basksnda yer alan Arapa iirleri bal altndaki manzmele-
rinin, dvnn farkl nshalarndan ve stadn dier eserlerinden derlendii an-
lalr. Azz Mahmud Hdynin btn bu manzmelerde, Cenb- Hak, Pey-
gamber, iman, kader ve kaz, ibadet, mira, Allaha yakarma, af dileme, Al-
lahtan doru yola iletmesini isteme, cennete girmeyi arzulama, dnyay terk et-
me, ktl brakma, Allaha ynelme, Allah yolunda alma, ird, hamd ve
kr konularn iledii grlr. Bu konularn dvnnda ve eserlerinde ilenen
konulardan farkl olmad ortaya kar.
Bu manzmeler incelendiinde, Azz Mahmud Hdynin alm olduu salam
bir medrese eitimi srecinde, Arapa ve Farsaya vakf olduu sonucuna varlr.
te yandan kaleme ald 26 eserinden 19unu Arapa olarak yazmas da bu gr-
destekler mahiyettedir. zellikle hocas Nazr-zde ile birlikte gittii am ve
Msrda Arapa bilgisini artrd anlalr. Bylece kendisi kaleme ald manz-
meleriyle Osmanlca, Arapa ve Farsaya olan vukfiyetini de gzler nne serer.
ARAPA VE FARSA MANZMELER
A-DVNI NDE GEEN ARAPA LHLER
1.
Y evvelel-evveln y hirel-hirn
Salli alel-Mustaf ve Seyyidil-Murseln
Vafu ann yevmed-dn vafir len ecmn
Y Rahmnu y Rahm y Latfu y Kerm
hdinn-nehcel-kavm ves-sirtal-mustakm
Vafir len y Mevl Entel-Cevdul-Kerm
Neseluker-Ridvne vel-Cennete ven-nam
12
Trkeye evirisi:
Ey ncelerin ncesi ey sonralarn sonras
Peygamberlerin efendisi Mustafya salt et
Bizi kyamet gnnde affet bizim hepimizi bala
Ey Rahmn ey Rahm ey Latf ey Kerm
Bize hakkati ve doru yolu gster
Affet bizi ey Mevl sen cmertsin ve ikram edensin
Senden Rdvn Cenneti ve nimetleri isteriz
405
.
2.
Subhnellez esr bil-Habbil-Mustaf
Minel-Mescidil-Harm ilel-Mescidil-Aks
Evsalehu bil-fadli ilel-matlabil-al
Summe evh m-evh vectebhu vestaf
Erselehu bil-Hud il kffetil-ver
Rahmeten lil-lemn htemen lil-enbiy
Sallllhu aleyhi ve selleme teslm
Ve lihit-tayybn ve sahbihil-etkiy
13
Trkeye evirisi:
Noksanlklardan mnezzehtir gece yrten sevgili Mustafy
Mescid-i Harmdan Mescid-i Aksya
Onu fazlyla en yce makma ulatrd
Sonra vahyini bildirdi
14
seti onu ve ayrd
Onu Kurnla yaratlanlarn hepsine gnderdi
lemlere rahmet ve peygamberlerin sonuncusu olarak
Allah salt ve selm eylesin ona
Ve onun iyi ailesine ve takva sahibi dostlarna
3.
Mefl Filt Mefl Feln
1. Y men ben bil amedin hzihil-kibb
15
Y mursiler-riyhi ve y munies-sehb
2. Y men yer cema hafyd-damiri
Y men kad ve kaddera m e fl-kitb
3. Salli al habbike ve lihi ecman
16
Vestur uyubel-ummeti f mevkifil-hisb
4. Y kifel-kurbi y firez-zunb
Y limel-uybi y mulhimes-savb
5. Y men ileyhi yurfau kullul-havici
17
Y men ileyhi yarciu f defil-idtirb
6. Tahhir fude abdike an hubbi m sivk
Y men lehut-tasarrufu y mliker-rikb
7. Yessir len visleke bil-fadli vel-kerem
Y dfial-mevnii y rfial-hicb
18
Trkeye evirisi:
1. Ey bu kubbeleri direksiz bin eden
Ey rzgr gnderen ve ey bulutlar in eden
406
.
407
.
2. Ey vicdanlarda gizlenenlerin hepsini bilen
Ey istediklerini bir kitapta takdir eden
3. Habibine ve onun ailesinin hepsine salt et
Hesap yerinde mmetinin kusurlarn setr et
4. Ey skntlar gideren ve gnahlar balayan
Ey gayb bilen ve dorular ilham eden
5. Ey kendisine btn ihtiyalar sunulan
Ey straplarn giderilmesinde kendisine dayanlan
6. Kulunun kalbini senden bakasn sevmemesi iin temizle
Ey tasarruf sahibi ey klelerin efendisi
7. Fazln ve kereminle sana kavumay kolaylatr bize
Ey engelleri kaldran ey rtleri aan
4.
Mefln Mefln
1. E l y esadel-evld
Daid-duny ve hemmez-zd
Ve cnib kulle m tatd
Ve lzim hidmetel-ustd
2. Tecevva key terr-Rezzk
Ve hallin-nefse vel-fk
Ve sir f lemil-itlk
19
Hunkel-kadru vel-ayd
Pir ftade Dergahndan bir seccade
3. Fe hassil ahsenez-zd
Ve kum vabur alel-vd
20
Fe men lem yehdihil-Hd
Tehayyeru m leh min hd
4. Telev eyyuhet-tullb
21
l men yerhamul-evvb
As en yeftehal-ebvb
Lehul-cdu lehul-imdd
22
5. Tecell Rabbunr-Rahmn
Lehul-fadlu lehul-ihsn
Fe enn yuflihul-insn
z lem yakbelil-ird
23
Trkeye evirisi:
1. Dikkat et ey ocuklarn en mutlusu
Brak dnyay ve geim skntsn
Brak altn her eyi
Devam et stadn hizmetine
2. A kal rzk vereni grmek iin
Brak enfs ve fk
Yr zgrlk leminde
Oradadr Kadir ve bayramlar
3. Elde et en gzel az
Kalk ve ge vadiyi
Etmezse Allah kime hidyet
arr ve kimse edemez ona hidyet
4. Gelin ey dostlar
Kuluna merhamet edene
Umulur ki kaplar aar
Cmerttir O yardm eder
5. Tecell etti Rahmn olan Rabbimiz
Ondadr fazilet Ondadr ihsn
Nasl felh bulur insan
rd kabul etmeyince
B-ARAPA LHS
1. Telev eyyuhel-uk
Fe m fl-kevni mevcd
Fe ayrul-Hakki madum
Ve aynul-Hakki maksd
408
.
409
.
2. Huver-Rfiu Huvel-Hd
Huvel-Mut Huvel-Mni
Fe men knet lehu aynun
Fe bbu-irki mesdd
3. Teftinu eyyuhes-slik
Ve ind kullu eyin hlik
Huvel-Bk Huvel-Mlik
Lehul-fadlu lehul-cd
4. Tuizzu men teu ve
Tuzillu men te y Rab
Fe men vleyte makbl
Ve men deyte merdd
5. Lehud-duny lehul-ukb
Lehul-l lehul-uhr
Lehus-sur lehul-kubr
Ve Rabbul-ari Mahmud
Trkeye evirisi:
1. Gelin ey klar
Yok kainatta kimse
Yok Haktan bakas
Hakkn kendisidir kastedilen
2. Ycelten Odur hidyet eden O
Veren Odur engelleyen de O
Kimin varsa gz
Kapaldr irk kaps
3. Aklet ey slik!
Yok olur bendeki her ey
Bak olan Odur sahip de O
Erdem Onun cmertlik de Onundur
4. Dilediini azz eder ve
Dilediini zell edersin
24
y Rab
Kime dost olursan odur makbl
Kime dman olursan odur merdd
5. Dnya Onun ukb Onun
Evvel Onun hir Onun
Kk Onun byk Onun
Arn Rabbidir hamd edilen
C-ARAPA KITALARI
1. Li-ztillhi lezztu
Ve nrul-Hakki mirtu
Fe chid f seblir-Rabbi
Fe zikrullhi mirktu
2. sbir kallen fe indel-usri yusru
Ve kullu emrin lehu vaktun ve tedbru
Ve lil-muheymini f ahvlin nazaru
Ve fevka tedbrin lillhi takdru
3. Tel Rabbunr-Rahmnu
Anil-aczi anin-nuksni
Lehul-fadlu lehul-ihsnu
Lehul-cdu lehul-imddu
4. Y men yut ve yemnau
L arifu m asnau
Necn min vartati hayretin
Vehdin sirta m yenfau
5. el-Hamdu leke ve-ukru
Y men lehul-fadlul-azmu
Yessir len zevkal-visli
Y Mustenu y Kermu
410
.
Kuran okumann if olduunu ifade eden levha
6. eranl-yevme f emrin azmi
Tevekkeln alel-Hayyil-Kadmi
Lehul-fadlu lehul-lutfu lehul-cdu
Ve nerc rahmeter-Rabbir-Rahmi
7. Lha l en l felha fl-hev
Fabudillhe ve kun ehlet-tuk
Vectehid f kesbi hayrin dim
Leyse lil-insni ill m se
8. Lekel-hamdu leke-ukru
Lekel-ezkru y Rahmnu
Fe minkel-fadlu vel-cdu
Ve minkel-lutfu vel-ihsnu
9. Fe leysel-klu kel-hli
Ve leysel-ilmu kel-ayni
Ve eynen-nkisul-am
Ve eyne shibul-ayni
10. Tih alet-tihi
25
ve kun z fitna
Key yetihe thuhu f thik
Rabben el-hamdu leke ve-ukru lek
Fevka addi m tahtel-felek
11. Ente Mahmud Ente Mabd
Ente Matlb Ente Maksd
Ente Mabd Ente Maksd
Ente Mevcd Ente Mabd
12. Estafirullhel-Azm
Min kulli m l yestakm
Entel-Kerm Enter-Rahm
fir len yevmez-zelel
26
Trkeye evirileri:
1. Allahn ztnn lezzetleri vardr
Ve Hakkn nuru onun aynasdr
Rabbin yolunda al
Allah zikir yceltir
2. Biraz sabret zorlukta bir kolaylk vardr
Her iin bir vakti ve plan vardr
Hkmrann hllerimizde bir gr vardr
Tedbirlerimizin stnde Allahn takdiri vardr
3. Rahmn olan Rabbimiz uzaktr
Acizlikten ve noksanlktan
411
.
Onun iyilii ve ihsn vardr
Onun cmertlii ve yardm vardr
4. Ey veren ve engelleyen
Bilemiyorum ne yapacam
aknlk kmazna yakalandk
Bizi fayda veren yola ilet
5. Hamd sana kr sana
Ey yce fazl olan
Bize kavuma zevkini kolaylatr
Ey yardm eden ey ikramda bulunan
6. Bugn byk bir ie giritik
Ezel olan varla tevekkl ettik
Hikmet onun, ltuf onun, ikram onun
Rahmetini umarz Rahim olan Rabbin
7. Nefse uymada kurtulu olmadn fark ettim
badet et Allaha ol takva sahibi
Daima iyilik yapmaya al
nsan iin yoktur altndan bakas
27
8. Hamd sana kr de sana
Zikirler de sanadr ey Rahmn
yilik ve ikram sendendir
Ltuf ve ihsan da sendendir
9. Laf i gibi deildir
Bilgi grmek gibi deildir
Nerede am olan kusurlu
Nerede gren kii
10. Kibirliye kar kibirli ve dikkatli ol
Onun kibri senin kibrinde yok olsun diye
Rabbimiz hamd sanadr kr de sana
Gn altndakilerin saysndan daha fazla
11. Sen hamd edilensin sen ibadet edilen
Sen talep edilensin sen ynelinen
Sen ibadet edilensin sen ynelinen
Sen var olansn sen ibadet edilen
12. Af dilerim Yce Allahtan
Doru olmayan her eyden
Sen cmertsin Sen merhamet eden
Affet bizi maher gn
412
.
D-ARAPA MFREDLER
1. Dail-hubse vecalhu harmen aleyke
Ve ahsin il men ese ileyke
2. Ve lev knetid-duny tedmu li-vhid
Le-kne Raslullhi fh muhalled
3. Tevekkeln alel-hayyil-kadmi
Recevn fadlahu bahran amk
4. Teveccehn iler-Rabbil-Kermi
Fe nerc rahmetellhir-Rahmi
5. Yesserallhul-Kermul-Musten
Ruyetel-evldi f dril-cinn
6. Tevekkeltu hakkan al Halik
Ve fevvadtu emr al Rzik
7. Y fial-haliki y menbeal-hud
Entellez buiste il davetil-ver
8. Nec min nefsihi men vahhadallhe
zit-tevhdu tirykus-summi
9. Racavn fadlahu bahran amkan
Teveccehn iler-Rabbil-Kermi
10. Eklu treten y Rabbi zidn
Ve uhr leyte umm lem telidn
28
11. Hlikal-cinni Hlikan-nsi
Rzikaz-zkirne ven-nsi
12. Kitbun fhi ilmud-dni mezkr
Bi-mcibihil-amelu nrun al nr
Trkeye evirileri:
1 Brak ktl yasakla onu kendine
yilik et sana ktlk edene
2. Dnya yet bir kii iin kalsayd
Reslullah orada ebed kalrd
3. Ezel olan varla tevekkl ettik
Derin bir deniz olan fazln umduk
4. krm sahibi Rabbimize yneldik
Rahm olan Allahn rahmetini dileriz
5. krm sahibi ve yardm eden Allah kolaylatr bize
Evlatlarmz grmeyi cennet evinde
413
.
6. Gerekten yaratcma tevekkl ettim
imi de rzk verene braktm
7. Ey yaratlanlarn efaatisi ey hidyet kayna olan
Yaratlanlarn daveti iin sensin gnderilen
8. Kendini kurtard kelime-i tevhdi syleyen
Kelime-i tevhd panzehiridir zehirlerin
9. Derin bir deniz olan fazln umduk
krm sahibi Rabbimize yneldik
10. Ey Rabbim bana artr bazen derim
Keke annem beni dourmasayd bazen de derim
11. Ey cinleri yaratan ey insanlar yaratan
Ey zikredenlere ve insanlara rzk veren
12. Allahn kitabnda din ilimler mezkrdur
Ona gre amel etmek nr stne nrdur
E-ARAPA SECL SZLER
1. Allahumme salli aler-Raslil-Mustaf vel-habbil-Mucteb
Rkibil-Burki leyletel-mirci
Shibi-efatil-uzm yevmel-ihtiyci
Htemil-enbiyi vel-murseln
Ed-D ilellhi bi-kemlil-yakn
2. Men amile slihan bi-husnil-itikdi
Fallhu Tel ysiluhu ilel-murdi
Fe innellhe Rafun bil-ibdi
Leyse li-fadlihi ve keremihi nefdi
3. Men amile slihan ev kle hayran
Fallhu hayran yerahu ve yesmauhu
leyke yasadul-kelimut-tayyibu
Vel-amelus-slihu yarfauhu
4. Y Almu ve y Hd aleyke itimd
Sahhih amel vatikd ve yessir l bi-fadlike murd
5. Tevhdul-efli ves-sifti vez-zt
Mifthud-derectil-liyt
6. Veskin erben tahr
Ve yessir l bi-rahmetike cenneten ve surr
7. Men amile slihan bi-husnil-itikd
Evsalehullhu bi-fadlihi ilel-murd
8. et-Tevhdu sihhatul-ebhi ve rhatul-ervhi
Ve minhcul-envri ve mircul-esrri
414
.
9. et-Tevhdu tirykun ekbera li-subnin-nefs
Ve tarkun esleme il makmil-uns
10. Aid zikre mahbbil-kulbi ve fikrih
Li-yezhebe huznul-kalbi ve yezdde avkuh
11. Allahumme inn necaluke f nuhrihim
Ve nezu bi-ke min urrihim
12. Y Almu ve y Hd
Sahhih amel vatikd
13. Allahumme aslih amel vatikd
Ve avsinl bi-fadlike il murd
14. Fe keenne kulben beyne hadd
Fh l yuessiru vadun ve l vad
Trkeye evirileri:
1. Allahm setiin Peygamberine ve ayrdn Habbine
Mirac gecesinde Buraka binene
htiya gn yce efaat sahibine
Neblerin ve Resullerin sonuncusuna
Tam bir imanla Allaha davet edene salt et
2. Tam bir inanla kim iyi bir amel iler
Allahu Teala onu muradna erdirir
415
.
Aziz Mahmud Hdy Cmiinden bir kesit
Allah kullarna kar merhametlidir
Fazl ve keremi tkenmezdir
3. Kim iyi bir amel ilerse ya da hayr sylerse
Allah o hayr grr ve onu iitir
Gzel sz ona ular
yi amel de ona ykselir
4. Ey her eyi bilen ve ey hidyet eden
Sana dayanrm
Dzelt amelimi ve inancm
Yardmnla kolaylatr bana muradm
5. Fillerin sfatlarn ve ztn birlii
Anahtardr yce derecelerin
6. Temiz bir iecek sun bana
Kolaylatr rahmetinle cenneti ve sevinci bana
7. Tam bir inanla kim iyi bir amel iler
Allahu Teala yardmyla onu muradna erdirir
8. Kelime-i tevhd hayallerin sal ve ruhlarn rahatdr
Nurlarn yolu srlarn miracdr
9. Kelime-i tevhd nefis ylannn en byk panzehiridir
nsiyet makamna giden en doru yoldur
10. Kalplerin ve dncelerin sevgilisini anmay tekrarla
Kalbin hznnn gitmesi ve evkinin artmas iin
11. Allahm (dmanlar) kahretmeyi sana brakyoruz
erlerinden de sana snyoruz
12. Ey her eyi bilen ve ey hidyet eden
Dzelt amelimi ve inancm
13. Allahm dzelt amelimi ve inancm
Yardmnla muradma eritir beni
14. Sanki kalplerimiz demirler arasnda
Ne vaat ne de tehdit tesir ediyor onlara
F- ARAPA-TRKE KARIIMI MLEMMA VE TELMLER
1. Allhumme y Hd
29
sn eyle yolumuz
Sehhil ubrel-vd
30
Tz geir tut elimiz
31
2. Koma Hdyyi garb
Vasln ana eyle nasb
416
.
Yessir merm y Mucb
32
Y Rabben y Rabben
Senden kerem Senden at
33
3. Entel-Kermul-Musten
Enter-Rafu kullu n
34
hsnna kaldk hemn
Kul neylesin y Rabben
35
4. fsd ko ey nefs-i dn
Kad dalle kavmun mufsidn
36
Tlibleri etme zebn
nsfa gel insfa gel
37
5. Men arefe men aref
Kad arefe vateref
38
Kullar isterse eref
Sultn bilmek gerek
39
6. Lekad ebdaten bil-kfi ven-nn
Tel nuke amm yekln
40
Olalm lutf u ihsnna makrn
Kulun Mevldan artk y kimi var
41
7. Kun zkirer-Rabbir-Rahm
Haz sirtun mustakm
42
Zkir bulur bk nam
ksr- zikrullh ile
43
8. Tb li-kavmin zkirn
Bur b-envril-yakn
44
Kuvvet bulur ashb- dn
Ensr- zikrullh ile
45
9. Huvel-Evvel Huvel-hir
Huvel-Btin Huvez-Zhir
46
Hakk her yerde gr hzr
Vsl olmaa say eyle
47
10. Enter-Rahm Ente tafruz-zunb
Entel-Kerm Ente testurul-uyb
Entel-Kdir Ente tuslihul-kulb
48
Efendim Sultnm ihsn senindir
49
11. O Sultndr eden kullarn ird
Men lem yehdillhu m lehu min hd
50
Gnl kasrn ede lutf ile bd
El-hamdu lillh e-sukru lillh
51
417
.
12. nnel-Habbel-Mustaf
Kad kle l uhs sen
52
krn at zre at
Y Rab nice kredelim
53
13. Chid fllhi y ehles-salh
nne umrel-meri yemd ker-riyh
54
Cennet ehline gerek ilm amel
L-cerem umaa lzmdr cenh
Y ibdallhi km vabud
Vezkurhu fil-guduvvi ver-revh
55
Akla bakma er tecell nruna
ema hcet kalmaz oldukda sabh
56
14. Leyse lil-insn ill m-se
57
Fectehid fllhi in itel-felh
58
Ey Hdy Hakk zikr et dim
T ki sadra hsl ola inirh
59
G- FARSA KITA VE MFREDLER
1. Sermye-i sedet-i lem Muhammedest
Maksd ez-in tnet-i dem Muhammedest
Der sret-i dem mede geri mukaddem
418
.
Hilye-i erif
Der mani pv ve mukaddem Muhammedest
Geri Hdy ehl-i rislet mukerremest
Mahbb-i hk Muhammed ve htem Muhammedest
2. Ey deret Kabe-i erbb- nect
Kblet vechuke f kulli salt
Zt- pk-i t munezzeh zi-ciht
Dergehet kabe-i ehli derect
3. Ey ilh-i men ve ilh-i heme
Vey penh-i men ve penh-i heme
Rahmetet r hadd yet nst
Afv kon y Kerm gunh-i heme
4. Zenb r itirf huner est
er cezst ez beer beer est
5. Ez hak hemekes hl-i nik mhhed
n-est serencm ki mhhed
Trkeye evirileri:
1. Alemin mutluluunun sermayesi Muhammeddir
Ademin bu yaratlndan maksat Muhammeddir
Adem geri srette nce gelmitir ama
Manda nc ve nde olan Muhammeddir
Hdy rislet ehli olanlar deerli olsalar da
Muhammed Hakkn sevgilisidir ve sonuncu Muhammeddir
2. Ey kaps kurtulu ehlinin Kabesi olan
Yzn her namazda benim kblemdir
Senin temiz ztn ynlerden mnezzehtir
Derghn derece ehlinin Kabesidir
3. Ey benim ilahm ve herkesin ilah
Ey benim snam ve herkesin sna
Rahmetinin madem yoktur haddi hududu
Ey Kerm affet herkesin gnahn
4. Hnerdir gnahn itiraf etmesi insann
Beerin erri cezasdr beerin
5. Allahtan herkes iyi hl ister
Ama sonunda onun dedii olur.
419
.
420
.
DPNOTLAR
1.
Mstensihi Ahmed b. Hall Efendidir. stinsh tarihi 11 Rebil-evvel 1137/27 Kasm 1724.
2.
Azz Mahmud Hdy, Dvn- lhiyt (Haz. Mustafa Tatc-Musa Yldz), stanbul 2005.
3.
Hayat ve eserleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Mstakim-zde Sleyman Sadeddn Efendi,
Mecelletn-Nisb, Sleymaniye Ktp., Hlet Efendi Blm., No: 628, 439b; Kemalettin enocak,
Kutbl-rifn Seyyid Azz Mahmud Hdy (Hayat-Menkb-Eserleri), stanbul 1970; Ziver Te-
zeren, Seyyid Azz Mahmud Hdy, stanbul 1984, I, 9-85; Ylmaz, H. Kmil, "Azz Mahmud
Hdy", TDVA, IV, 338-339; a.mlf., Azz Mahmud Hdy ve Celvetiyye Tarkat, stanbul
1999; Mehmet Emin Ertan, Azz Mahmud Hdy, stanbul 200l; Mustafa zdamar, Azz Mah-
mut Hdy, stanbul 200l.
4.
Sleymaniye Ktp, Fatih Blm., No:2572, 127a.
5.
Tezkr-i Hdy, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm., No:2572, 267a-268b.
6.
Celvetiye'de slk, esm iledir. Esm-i seba, yani Allah'n yedi ad "usl-i esma" adn alr.
Celvetlikte bunlardan baka be ad daha kabul edilmitir ki, bunlara da "fur-i esm" denilir.
7.
Ey hidyet eden Allahm!
8.
Vadiyi gememizi kolaylatr.
9.
Allah kime hidyet etmezse ona kimse hidyet edemez.
10.
Bilsin ki insan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur. Necm Sresi, 39. yetten ikti-
bs.
11.
Kurtulua ermek istersen al Allah yolunda.
12.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 123a-123b; Ankara Mill Ktp., Yz. A.
1915, 178a.
13.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 123b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
178a.
14.
Necm Sresi, 10. yetinden iktibas.
15.
Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 178ada hzihil-kibbe, li-hzihil-kibbe eklindedir.
16.
Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 178ada ve lihi ecman, vel-l ecman eklindedir.
17.
Bu beytin birinci msras Ziver Tezeren basksnda Y men ileyhi yurfau f kullil-havici
eklinde geer. Muhtemelen araya giren f harf-i cerri matbaa hatasdr.
18.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 133a-133b; Ankara Mill Ktp., Yz. A.
1915, 168b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 94a-94b.
19.
Bu msra Ziver Tezeren basksnda Ve sir lemel-itlk eklinde geer. Muhtemelen ikinci
kelimeden sonraki f harf-i cerri yazm srasnda unutulmutur.
20.
Bu msra Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915te Ve chid vabur alel-vd eklindedir.
21.
ncelediimiz nshalarda geen tullb kelimesi, Ziver Tezeren basksnda ashb olarak
nakledilmitir.
22.
Bu msra Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915te Lehul-cdu lehul-cd eklindedir.
23.
z lem yakbelil-ird, Ziver Tezeren basksnda z lem yebkalil-ird olarak geer.
Muhtemelen matbaa hatasdr. Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 134a-134b;
Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 168a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 94b-95a.
24.
l-i mrn Sresi, 26. yetinden iktibas.
25.
et-Tihi kelimesi Ziver Tezeren basksnda et-Th eklinde yazlmtr. Muhtemelen
matbaa hatasdr.
26.
Bu son kta dvnnda yer almaktadr. bk. Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No:
2372, 103a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 160b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 61b.
27.
Necm Sresi, 38. yetten iktibas.
28.
Bu mfred de dvnnda yer almaktadr. bk. Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No:
2372, 173a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 79a.
29.
Ey hidyet eden Allahm!
30.
Vadiyi gememizi kolaylatr.
31.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 82a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 151a;
Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 35a.
32.
Ey dualara icbet eden! steimi kolaylatr.
33.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 69a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915, 149a;
421
.
Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 46b.
34.
Sen cmertsin yardm istenensin
Sen her zaman esirgeyensin.
35.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 95b-96a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
158b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 56a.
36.
Fesat karanlar yoldan ktlar.
37.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 103b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
161a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 62a.
38.
Bileni bilen
Bilir ve kendini tanr
39.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 117a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
165b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 69a.
40.
Kaf ve nn ile (kun/ol diyerek) bizleri yarattn
Sylenenlerin hepsinden uzaktr senin nn
41.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 118a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
165b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 70a.
42.
Merhametli olan Rabbi zikreder ol
Budur doru yol.
43.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 141a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
165b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 70a.
44.
Ne mutlu zikreden toplulua
Yakn bilginin nurlarn mjdele onlara
45.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 141a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
172b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 86b.
46.
O ncedir O sonradr
gizlidir O aikrdr
47.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 144b-145a; Ankara Mill Ktp., Yz. A.
1915, 171a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 85a.
48.
Sen merhametlisin Sen gnahlar affedersin
Sen cmertsin kusurlar rtersin
Sen glsn sen kalpleri slh edersin
49.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 146b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
172b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 97b.
50.
Allah kime hidyet etmezse ona kimse hidyet edemez.
51.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 146a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
175a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 98b.
52.
phesiz Habibin Mustafa
Onu yeterince vemem dedi
53.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 103b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
175a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 100a.
54.
Ey doru yolda olanlar! aln Allah yolunda
Zira kiinin mr geer rzgar gibi
55.
Ey Allahn kullar! Kalkn ve ibadet edin
Sabah akam Allah zikredin
56.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 149b; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
174a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 102a.
57.
Bilsin ki insan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur. Necm Sresi, 39. yetten ikti-
bs.
58.
Kurtulua ermek istersen al Allah yolunda.
59.
Sleymaniye Ktp., Hc Mahmud Efendi, No: 2372, 150a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 1915,
174a; Ankara Mill Ktp., Yz. A. 5598, 102a-102b.